naat antiyelerine zg Bir Gvenlii Risk Analizi Yntemi

naat antiyelerine zg Bir Gvenlii Risk Analizi Yntemi Dr. n.Y.Mh. G. Emre Grcanl Y.Do.Dr. Uur Mngen stanbul Teknik ni!ersitesi naat "akltesi Ya# letmesi $nabilim Dal Tel% & '(' ')* +, *' - & '(' ')* +. +,
e-#osta%

egurcanli/ins.itu.e0u.tr

umungen/ins.itu.e0u.tr

zet naat sektrnde i kazalarnda her yl resmi rakamlara gre yaklak 5 !e yakn i"inin antiyelerde yaamn yitirmesi #lg$s$% k#n$y$ insan hayat a"sndan nemli klmaktadr& 'ier yandan% ger"ek rakamlarn ($n$n "#k tesinde #ld$$ deerlendirilmektedir& )r#*e ynetiminin (ir alt (al #larak dnlmesi gereken Gvenlii ilkelerinin $yg$lanmas a"sndan da (yk eksiklikler #ld$$ a"ktr& "i +al ve Gvenlii k#n$s$nda tm dnyada (ir standardizasy#na gitme gereksinim (era(erinde% +al ve Ynetim +istemleri artlarn ve $yg$lamalarn (elirleyen ,-+A+ ./ . ve ./ 0 gi(i standartlar getirmi% her iki standart da 1rk +tandartlar 2nstits tara3ndan dilimize "evrilmitir& B$ standartlarda tehlikeli (ir #layn meydana gelme #lasl ile s#n$"larnn (ileimi ile tanmlanan risk kavram ve riskin (ykln tahmin etmek ve riske tahamml edili4 edilemeye5eine karar vermek i"in k$llanlan 4r#sesin tamam #larak tanmlanan risk deerlendirmesi k#n$s$nda inaat sektrnde $yg$lamaya ilikin kimi s#r$nlar yaanmaktadr& 6iteratrde tanmlanan risk deerlendirme yntemlerinin kimi eksiklikleri (ildiride ele alnm% inaat retiminin ya4sna $yg$n k#lay% $yg$lana(ilir% antiyelerin deien ve (ir(irinden 3arkl ya4sna $y$m salayan% (elirsizliklerden kaynaklanan dezavanta*lar (ertara3 eden (ir yntem aray tartlm ve iki yeni risk analizi yntemi yazarlar5a nerilmitir& B$ ka4samda Analitik -iyerari Yntemi k$llanlmak s$retiyle yeni (ir k#ntr#l listesi hazrlanm% inaat sektrnde ger"ekleen . temel kazann kaza iddetleri $zmanlar yardmyla (elirlenmi ve in5elenen antiyenin i gvenlii risk 4$an ($l$nm$t$r& nerilen yntemler (ir tnel antiyesinde $yg$lanm% s#n$"lar karlatrlm ve dier yntemlerden 3arkllklar #rtaya k#nm$t$r& nerilen yntemlerin imalat sanayiinden 4ek "#k a"dan ayrlan inaat sektrnn zgnlklerini hesa(a katt ve $yg$lama5lar a"sndan k#lay anlalr ve k$llanla(ilir #ld$$ dnlmektedir& Anahtar Kelimeler: Gvenlii% Risk Analizi% B$lank 7meler% 7aza iddeti 1. Giri kazalar ve ($na (al lm ve yaralanmalar% yalnz5a lkemizde deil% dnyada da rkt5 (#y$tlardadr& 1m ($ k#$llarda dnyada deien k#$llarla (irlikte% devletin "alma yaamndaki denetim 3#nksiy#n$n$n en aza indirilmesi% deien i yasalar ve i gvenlii mevz$at var #lan k$ralsz #rtama katkda ($l$nmaktadr& kazalarnn maddi kay4lar ise yle (ir (#y$ta $lamtr ki% ngiltere!de ya4lan (ir "almaya gre 4r#*e (edelinin 8/&5!l$k ksm i kazalar ve meslek hastalklar kaynakl lm% yaralanma% i gn kay(% sig#rta ve salk masra3larna ayrlmak

z#r$nda kalmaktadr& B$ "almay .5 AB lkesini ka4sayan 5#ra3yaya yansttmzda 9 0 milyar e$r# 5ir#l$k (ir (#y$ta $laan inaat sektrnde% :5 milyar e$r#n$n i kazalar ve meslek hastalklar kaynakl giderlere har5and ger"ei a"a "kmaktadr ;-+2% .99:<& naat sektrnde giderek daha 3azla tannmaya ve (ir gereklilik #larak kendini dayatmaya (alayan i sal ve gvenlii ynetim sistemlerin en temel zelliklerinden (iri tehlike deerlendirme ve risk analizi (alklarn iletmelerde z#r$nl$ klmalardr& Yeni yrrle giren i gvenlii ynetmeliklerinde de risk analizine v$rg$ ya4lmaktadr& antiyelerdeki tehlikelerin ve risklerin (elirlenmesinden n5e tehlike ve risk kavramlarn a"mak ve aralarndaki 3arklardan sz etmek anlaml #la5aktr& Riskler kiisel% "evresel% ya4lan iin niteliinden kaynakl #la(ilir kimi zaman iyi kimi zaman ise yetersiz (ir ekilde ni5elletirile(ilir& Riskin d#as ve kiinin risk zerindeki denetimi% riskin kavrann da deitire5ektir& 2n genel tanmyla tehlike% zarara veya yaralanmaya d#al #larak neden #lma 4#tansiyeli (arndran herhangi (ir ey #larak tanmlanrken% risk ise (ir tehlikeden kaynaklana5ak #lan zarar veya yaralanmann #lasl #larak tanmlana(ilir& 1ehlike ve Risk deerlendirme i"in 3arkl 3arkl teknikler ($l$nmaktadr ;'izdar% 0 <& An5ak tehlike ve risk deerlendirme yntemleri in5elendiinde% inaat sektrne dair k#lay% $yg$lana(ilir% antiyelerin deien ve (ir(irinden 3arkl ya4sna $y$m salayan% (elirsizliklerden kaynaklanan dezavanta*lar (ertara3 eden (ir yntem kendini dayatmaktadr& 2. Yntem =almada k$llanlan iki yntemi drt ana (alkta in5elemek mmkndr& B$nlar> saha aratrmas% saha aratrmas ve $zman grleri ile girdi 4arametrelerinin #l$t$r$lmas% ($lank k$ral ta(anl sistemin k$r$lmas% Risk 'zeyi ?atrisinin hazrlanmas% her iki yntemin (ir inaat antiyesinde $yg$lanmas ve iki yntemin karlatrlmas& Ger"ekletirilen saha aratrmasnda% yaklak @5 yllk kaza istatistiklerinden ;A@A: kaza d#syas< ve 5ezaBi mahkemelerine s$n$lan /90 (ilirkii d#syasndan yararlanlmtr& B$ "alma s#n$5$nda ger"ekleen i kazalar lm ve yaralanmalar eklinde iki ana (alkta in5elenmi% kaza ti4leri% antiye trleri% kazaya $rayann nvan gi(i temel sn3landrmalar ya4lmtr& Ayr5a ilgili standart ve dzenlemeler ayrntl (ir ekilde in5elenmek s$retiyle% risk analizine ilikin ya4lan tanm ve deerlendirmeler ele alnmtr& 7$llanlan (irin5i yntemde% ($lank k$ral ta(anl sistemde k$llanla5ak 4arametrelerden 7aza ,la(ilirlii ;7,< 4arametresinin ($l$nmas i"in ge"mi istatistiklerden ve kaza analizlerinden 3aydalanlmtr& B$rada zellikle #laslk yerine #la(ilirlik kavramnn k$llanlmasndan sz etmek gerekmektedir& Cira inaat sektrnde #laslk eldeki istatistiksel veriler halen (ir 4r#*enin ya4mnda "alan (ir i"inin kazaya $ray4 $ramaya5a hakknda yeni (ir (ilgi ver;e<memektedir& B$ nedenle #laslk te#risinin ka4sam i"inde #lmayan D#la(ilirlik l"eiEnin s$nd$$ (ilgi in5elenen i kazalarna y#l a"an nedenlere dayanarak% ilgilenilen tekil (ir 4r#*e i"in i kazalarnn #la(ilirliinin aratrlmas anlaml #la(ilir ;7ara(ay% .99:<& 1a(l# .!de ($ k#n$daki 3arkl tanmlar ve l"ekler grlmektedir&

Tablo 1: Farkl kaynaklarda 7aza ,la(ilirlii 1anm ve 'eerleri 2ldeki istatistiksel verilerin yeterli #ld$$ d$r$mlarda (ir ylda ger"ekleen kaza says zerinden i3ade edile(ilirken% kaza istatistiklerinin yetersiz% #laslk te#risinin ge"ersiz #ld$$ d$r$mlarda% $zmanlar tara3ndan (elirlene5ek deer aralklar #larak da i3ade edile(ilir& yerlerindeki kazalarn analizinde k$llanlan 1ehlike ve Risk analizi yntemlerinde genellikle sralama dzeylerine denk gelen szel i3adeler k$llanlmaktadr& B$ l"eklerden yararlanlarak% 1a(l# 0!de verilen l"ek aralklar #l$t$r$lm$t$r&

Tablo 2: 7aza ,la(ilirlii 1anmlar ve 'eer Aralklar& B$n$n #l$t$r$lmasnda% 1a(l# @!te s$n$lan% 3arkl inaat antiyelerine gre kaza ti4lerinin dalmndan yararlanlmtr& B$rada t#4lam 50@9 #laya ilikin veriler ($ ta(l#daki dalm vermilerdir& B$ ta(l#lardan% saysal i3adelerin szelletirilmesi ve s#nrasnda ($lank hale getirilmesinde yararlanla5aktr& B$ ekilde 3arkl inaatlarda%

3arkl i kazalarnn #la(ilirlii szel #larak i3ade edile(ile5ektir& Bir (aka deyile% eldeki istatistiksel (ilgiler% gndelik k#n$ma diline "evrili4% antiyede "alan $zmanlarn hizmetine s$n$la(ile5ektir& 'ier 4arametrelerde de istenen zaten ($ "evrimin ger"eklemesidir&

Tablo 3: Farkl naat antiyelerine gre kaza ti4lerinin dalm ;8< -er iki yntemde de k$llanlan (ir 4arametre #lan kaza iddetinin ($l$nmasnda ise giri (lmnde de sz edilen veri eksiklii kendisini gstermektedir& n5elenen #laylarda kaza ti4lerinin ne gi(i 3iziksel yaralanmalara y#l a"tna ilikin ayrntl istatistikler maalese3 mev5$t deildir& B$rada 7aza iddeti derken% "evresel veya maddi iddet tanmlarna girilmemi% i gvenlii a"sndan i"i veya i"ilere verdii yaralanma veya lm a"sndan ele alnmtr& Bir i kazasnn s#n$5$nda #rtaya "kan zararn szel i3adelerle tanmlanmas ve (ir girdi 4arametresi #larak k$llanla(ilmesi gerekmektedir& 7aza iddeti i"in literatrde A ila : arasnda deer aralklar (elirtilmekte #l$4% "almada . ile . arasnda deer alan% 5 deer aral (elirtilmitir& B$ k#n$da% "#k sayda i kazas in5elemi% (ilirkii ra4#r$ yazm veGveya ilgili devlet kademelerinde ($l$nm$ (e 3arkl $zmandan 1a(l# A!te verilen l"ee $yg$n ekilde .B. arasnda 4$an vermeleri istenmitir&

Tablo 4: 7aza iddeti i"in sralama% ($na karlk gelen szel i3adeler ve tanmlar ngiltere Gvenlii ve +al 1ekilat% szlemelerle (elirlenen "alma k#$llar i"in ;eser akdi veya i akdi< hazrlad reh(erde% riskin s#n$5$n$n ve iddetinin

tanmn ya4m ve insanlara dnk riskler% 4arasal riskler% "evre riskleri ve irketin saygnlna dnk riskler #lmak zere drt temel (alkta in5elemitir& 2n d ve en yksei 5 #la5ak ekilde (ir sralama ya4lm ve her sralama i"in tanmlar verilmitir ;-+2% .999<& AB' 2ner*i Bakanl i"in hazrlanan (ir ra4#rda ;H&+ ',2% .99@<% Bakanln talimat k$llanlm% riskler i"in .BA arasnda nem sras (elirlemiler ve ($na karlk gelen kaza #laslklarn da (elirtmilerdir& -azrladklar l"ek% risklerin insan salna% "evreye ve 4r#grama ;4r#*eye< etkilerine gre (ir iddet skalasnda s$n$lmaktadr& Av$stralya ve Yeni Celanda Risk Ynetimi +tandardnda kazalar s#n$5$ . ile 5 arasndaki (ir skalada verilmekte #l$4% ($nlar i"in szel i3adeler ve tanmlar ya4lmtr ;A+GIC+ A@J % .999<& 1Keeddale ;.99:< yine .B5 aras (ir l"ek k$llanmak s$retiyle% ni5el l"ek #larak insana dnk etkileri in5elemitir& +ii ve dierlerinin ;0 .< dier 4arametrelerinde k$llandklar gi(i% . ile . arasnda (ir sralama (elirlemiler% ($ sralamay (eli (ir skalada% szel i3adelerle a"klamlardr& rnein (ir kazann s#n$" iddeti A% 5% J deerlerindeyse #rtalama denmi% dier deerler i"in de szel i3adeler k$llanlarak% ($lank kmeler yardmyla gvenlik analizi ger"ekletirilmitir& Lang ;.99:< ise ya4t gvenlik analizi "almasnda% sisteme dnk tehlikelerin vere5ei zararn iddetini . ile A arasnda (ir skalada a"klam ve tanmlarn ya4mtr& Anlan "almalardan 3aydalanarak% inaat antiyelerinde ger"ekleen kazalarn 7aza iddeti!nin (elirlenmesi ve "n5 girdi 4arametresinin #l$t$r$lmas i"in en $yg$n tanmlamann . ile . arasnda ya4la5ak (ir sralama ve ($nlara karlk gelen (e 3arkl szel i3ade #la5ana karar verilmitir& Hzmanlar tara3ndan her kaza ti4i i"in verilen 7aza iddeti deerlerinin #rtalamas alnarak% ($lank k$ral ta(anl sistemin girdi 4arametreleri #larak ilerleyen (lmlerde k$llanla5aktr& Yine her iki yntemde k$llanlan "n5 4arametre #lan Gvenlik 'zeyi!nin ($l$nmasnda ise% in5elenen antiye i"in (ir k#ntr#l listesinden yararlanlmaktadr& antiyelerde k$llanlan k#ntr#l listeleri genel #larak nlemlerin aln4 alnmadn denetlemekte% nlemlerin ne dere5ede alndna dair herhangi (ir y#r$ma #lanak salamamaktadr& 1a(l# 5!te rnek #larak verilen i gvenlii k#ntr#l listesinin hazrlanmasndaki temel $ns$r inaat sektrnde en sk grlen kaza ti4lerine gre hazrlanmas #lm$t$r&

Tablo 5: 7az 7enar =kmeleri i"in 7#ntr#l 6istesi% Arlk ve )$anlama Bir antiyede alnmas gereken nlemleri "eitli i kalemlerine gre ayrmak mmkn #la(ilir& -erhangi riskli (ir i (alamadan n5e% rnein (et#n dkm% derin kaz gi(i ilerde gerek insan dmesi% gerek malzeme dmesi% gerekse de "kme veya g"me gi(i riskler ($l$nmaktadr& An5ak (ir antiyenin i gvenlii nlemleri a"sndan 4eriy#dik #larak k#ntr#l i"in hazrlana5ak listelerin i kalemleri yerine% kaza ti4lerine gre gr$4landrlmas (az avanta*lar salamaktadr& B$nlardan en nemlisi d#r$dan #las kazaya #daklanmas% #las kazann #rtadan kaldrlmas i"in gerekli nlemleri (arndrmasdr& 7azaya #dakl sistem% antiyeyi inaat sektrnde en sk grlen kaza ti4lerine gre deerlendirmekte% riskli grlen alanlara ise zel #larak eilmekte ve ($ alanlarda da (enzer yntemle zellemi (ir risk analizi ya4maktadr& -azrlanan k#ntr#l listesinin kaza ti4lerine gre hazrlanmasnn (ir (aka avanta* ise% inaat sektrnde #t$z yl akn (ir sreyi ka4sayan kaza d#syalarndan y#la "karak% 3arkl antiye trlerinde #rtaya "kmas m$htemel kaza ti4lerini de deerlendirme ka4samna almasdr& 7#ntr#l listesinin hazrlanmasnda% eski Ya4 lerinde "i +al ve Gvenlii 1z!nden% AB' naat +ektr i"in Gvenlii ve +al +tandard!ndan ;,+-A% .90J< ve gerek inaat sektrndeki deneyimleri% gerekse de i kazalarna ilikin hazrladklar saysz (ilirkii ra4#r$ ile deneyimlerini aktaran (e $zmann katklaryla hazrlanmtr& B$ k#ntr#l listesinde% alnmas gereken nlemler% antiyede denetim ya4an $zmanlar tara3ndan tek tek . ila . arasnda 4$anlanmaktadr& -azrlanan k#ntr#l listesinin (ir 3arkll da alnmas gereken nlemlerin arlnn eit #lmamasdr& -er kaza ti4i i"in alnmas gereken nlemlerin arlklar t#4lam . #l$4% arlklarn ($l$nmas ikili karlatrmalar ve Analitik -iyerari Yntemi yardmyla ($l$nm$t$r ;+aaty ve Margas% .9/ <& Hzmanlarn deneyimlerinden y#la "karak% hangi kaza ti4i i"in% hangi nlemin zellikle alnmas gerektii% (az nlemlerin gre5e #larak daha nemli% (azlarnn ise gre5e #larak daha az nemli #ld$$ sa4tanmtr&

B$ sa4tamann ya4lmas% herhangi (ir kaza trnn antiyedeki 4#tansiyel riskinin azaltlmasnda% hangi nlemlerin arlnn daha 3azla #ld$$n$n (elirlenmesine yaramaktadr& 3. Birinci Yntem: Bulank kural tabanl i temin kurulma B$lank mantk% geleneksel #laslk te#risi ile kartrla(ilir% an5ak ilki (ir kmedeki yelik dere5esini l"erken% ikin5isi yalnz5a # kmedeki #layn #la(ilirliini l"mektedir& 7lasik (ir kmede herhangi (ir eleman ya kmenin i"inde ya da dndadr& An5ak ($lank (ir kmede herhangi (ir eleman tamamen veya ksmen i"inde veya dnda #la(ilir& 7me elemannn 4#zisy#n$ yelik 3#nksiy#n$ ;N< ile tanmlana(ilir& 2er kme eleman tamamen i"inde ise yelik 3#nksiy#n$ . deerini ;NO.< ala5ak% eer tamamen dndaysa ($ kez deerini ;NO < ala5aktr& ile . arasndaki deerler ; PNP.< ise ilgili elemann ksmen kmeye ait #ld$$n$ gstere5ektir& Bir (aka i3adeyle (ir elemann yelik deeri klasik kmede Q %.R gi(i iki say ile snrl iken% ($ deer ($lank kme k$ram "er"evesinde S %.T aralnda herhangi (ir reel sayy ala(ilmektedir& B$lank kme te#risi% klasik kme te#risinin daha genelletirilmi (i"imidir ve klasik kme ilemlerini de k$llanmaktadr ;Cadeh% .9J5<& 7lasik kmelerde (ir enin kmeye ait #lmas i"in yelik dere5esinin m$tlaka .!e eit #lmas gerekirken% ($lank kmede (tn eler deiik dere5elerle kmeye ait #la(ilir& 7eza% (ir ($lank kme esi ayn deiken zelliine sahi4 #lmak zere (aka (ir kmenin de esi #la(ilir& rnein insan dmesi kazalar hem "#k iddetli% hem de "#k "#k iddetli kmelerine deiik yelik dere5eleriyle ye #la(ilir& e deerleri ile yelik deerleri arasnda (ire(ir (ir karlk ilikisi vardr& te yandan% H evrensel kmesinin eleman #lan (ir #(*enin ;U<% H kmesinin herhangi (ir alt kmesine ;A< yelii% NA;U< yelik 3#nksiy#n$ ile aadaki gi(i tanmlanmaktadr&

Cadeh ;.9J5< ve R#ss ;.99/< tara3ndan da k$llanlan n#tasy#n $yarn5a% (ir ($lank kmenin gsteriminde aadaki n#tasy#nlar k$llanla5aktrV

?akinalar tara3ndan (ilgi ilemlerinin alglanma y#l$ #lan ya4ay zeka alannda% (ilgi ilemi i"in deiik y#llardan (ir tanesi de% (ilgiyi insan diline (enzer (ir i3ade ile temsil etmektir& B$ en yaygn #larak k$llanlan insan (ilgisini ileme y#l$d$r& Byle (ir i3adede 2W2RB+2 ;XFB1-2I< sz5kleri ile ayrlm #lan iki ksm ($l$n$r& B$nlarden 2W2R ile +2 sz5kleri arasnda ($l$nan (lme n5l ;n art<% +2 sz5nden s#nra gelen ksma ise s#n$l veya "karm ad verilir& ;en% 0 . < Genel #larak i3ade edilirse 2W2R n5l +2 "karm eklinde gstermek mmkndr& B$lank mantk sistemlerinin znde% ($ k$rallarn mak$l ve etkin (ir tarzda $yg$lanmas ($l$nmaktadr& Y$karda genel #larak i3ade edilen 2W2RB+2 k$raln (iraz daha ayrntl (ir ekilde i3ade etmek gerekirse (ir ($lank mantk (ilgiGk$ral

ta(anl sistem aadaki gi(i 2W2RB+2 k$rallarndan #l$$r& B$na gre aadaki i3ade yazla(ilirV

3.1. Birinci Yntemin !kt : "i k #$%e&i 'arametre i Gvenlii deerlendirmesinde k$llanlan risk veya tehlike dzeyini (elirlemek i"in genel #larak drt veya (e 3arkl szel i3ade k$llanlmaktadr& B$nlar "#k yksek risk ;"#k kt dere5ede i gvenlii<% yksek risk ;yetersiz i gvenlii<% #las risk ;#rtalama i gvenlii dzeyi< ve dk risk ;iyi i gvenlii dzeyi< eklinde tanmlana(ilmektedir ;+ii v&d&% 0 .% Lang .99:<& Baz kaynaklarda ise% gvenlik dzeyi i"in (e 3arkl szel i3adeler grlmektedir& B$rada da "#k gvenliden "#k gvensize kadar tanmlanan "#$ kez yam$k eklinde% (azen de sin$s gra3ii eklinde tanmlanan ($lank kme tanmlarna rastlanmaktadr ;Gentile% 0 @> Bell ve Badir$% .99J<& antiyelerde i gvenlii veya risk dzeyini (elirlerken% R' 4arametresi tek "kt 4arametresi #l$4 kimi zaman riskin dzeyi% kimi zaman da i gvenlii nlemlerinin dzeyi eklinde i3ade edile(ilmektedir& +zel i3adeler ve tanm aralklar iyi (ir ekilde tanmlandnda% antiyelerde her iki ekildeki i3ade de s#n dere5e anlalr #la5aktr& B$lank k$ral ta(anl sistemin k$r$lmas i"in .5 2W2RB+2 k$ralndan #l$an (ir k$rallar kt4hanesi #l$t$r$lm$t$r& n5eki say3alarda anlan 4arametrelerin saysal deerlerinin ise ($lank i3adelere "evrilmesinde yam$k eklindeki kmelerden 3aydalanlmtr& ekil .!de yksekten dme ti4indeki kazalar i"in 7aza ,la(ilirliinin nasl ($l$nd$$ rnek #larak gsterilmektedir& Ayn ekilde 7aza iddeti% Gvenlik 'zeyi ve =kt )arametresi #lan Risk 'zeyi i"in de ($lank yelik dere5eleri (enzer ekilde ($l$nmakta% s#nrasnda ($lank k$ral ta(anl sistemde k$llanlmaktadr& ekilden de grle5ei zere saysal 9&J0 deerine karlk gelen yelik 3#nksiy#nlarnn deerleri &90 ve & / #larak ($l$nmaktadr& Bir (aka i3adeyle 9&J0 deeri tek (ir kmeye deil% iki kmeye (irden% 3arkl yelik dere5eleriyle ye #lmaktadr ve hem gre5e dk hem de #rtalama #larak deerlendirile(ilir&

(ekil 1: Yksekten dmeler i"in 7, yelik dere5elerinin ($l$nmas

3.2. Birinci Yntemin u&)ulama *e onu+lar Yntemin nasl $yg$land aada maddeler halinde s$n$lmaktadr& .& n5elenen antiye trnde% her kaza i"in 7aza ,la(ilirlii ;7,< deerleri alnr& 0& -er kaza ti4i i"in 7aza iddeti ;7< deerleri alnr @& -azrlanan k#ntr#l listesi yardmyla her kaza ti4i i"in Gvenlii 'zeyi ;G'< deerleri k#ntr#l listesiyle (elirlenir A& -er kaza ti4i i"in girdi 4arametreleri 7,% 7 ve G' i"in yelik dere5eleri ekil .!de rnek #larak verilen yelik 3#nksiy#nlar ile (elirlenir& 5& B$ yelik dere5elerine karlk gelen k$rallar% .5 k$raldan #l$an k$ral ta(anl sistem kt4hanesinden se"ilir& J& M2 #4eratrne karlk gelen ?XI ($lank "karm yntemiyle tek tek k$rallar deerlendirilir& :& -er kaza ti4i i"in k$llanlan k$rallar karlatrlarak% "kt 4arametresi ayn yelik 3#nksiy#n #lanlar arasndan ?A7+ "karm yntemiyle en (yk yelik dere5eli #lan se"ilir& ;2n dk deerlerin en (y< /& Farkl "kt 4arametresi yelik 3#nksiy#nlar harmanlama yntemiyle t#4lanr& Bir (aka i3adeyle gra3iksel #larak yelik 3#nksiy#nlarnn (irleimi alnr& 9& Birleimi alnan ekillerin Y ekseni zerindeki arlk merkezleri ($l$narak% zZ deerine $lalr% (ir (aka i3adeyle d$r$latrma ilemi ya4lr& . & B$l$nan ($ zZ deerinin R' yelik dere5esi ($l$n$r& Aada rnek #larak in5elenen tnel antiyesinde yksekten dmeler i"in Risk 'zeyinin ($l$nmas anlatlmaktadr& 'ier kaza trlerine ilikin deerlendirmelere yer verilmeye5ektir ekil .!de yksekten dmeler i"in 7aza ,la(ilirliinin tnel antiyeleri i"in ($lank yelik 3#nksiy#nlar ($l$nmaktadr& B$na gre yksekten dmelerin 7aza ,la(ilirlii 890 yelik dere5esiyle #rta% 8/ yelik dere5esiyle gre5e dktr& Ayn yntemle $zmanlarn verdii deerlerden 7aza iddeti i"in elde edilen deerin /&A #ld$$% 8A yelik dere5esiyle "#k iddetli% 8J yelik dere5esiyle iddetli #ld$$ sylene(ilir n5elenen antiyede yksekten dmeler i"in ya4lan k#ntr#llerden "kan s#n$"lara gre gvenlik 4$an J&@ "kmtr& B$n$n szel #larak i3ade edilmesi veya ($lanklatrlmas s#n$5$ elde edilen s#n$" 8. yelik dere5esiyle #rta dzeyde gvenlik #lmaktadr& 'ikkat edilirse saysal i3adeler% ($lanklatrlm ve szel #larak i3ade edilmitir& ekil 0 ve @!te yelik dere5elerinin nasl ($l$nd$$ gsterilmektedir& B$ yelik dere5elerini k$ral ta(anl sistemden se"e5eimiz $yg$n k$rallarla (ir araya getirmek ve "kt 4arametresi #lan Risk 'zeyine $laa(ilmek i"in ($lank "karm ve harmanlama yntemi k$llanla5aktr&

(ekil 2: Yksekten dmeler i"in 7 yelik dere5elerinin ($l$nmas

(ekil 3: Yksekten dmeler i"in G' yelik dere5elerinin ($l$nmas B$ aamada ya4lmas gereken% ?XI ilemi ya4arak% tek tek her k$ralda M2 i3adesiyle (ir(irine (alanan girdi 4arametrelerinin minim$m deerlerini ($lmaktr& +#nraki aamada ise% ayn "kt 4arametresi deerlerinin en (yk deeri ?A7+ ilemi ya4larak ($l$na5aktr& B$rada ya4lan ilem 'enklem J ile i3ade edile(ilir& 1nel antiyelerinde% yksekten dme ti4indeki kazalarn Risk 'zeyi!ni (elirlemek i"in ise drt 3arkl k$ral gerekmektedir& B$ k$rallar 1a(l# J!da s$n$lmaktadr& B$ k$rallarla denklem ;J< k$llanlarak ($lank "karm ynteminin $yg$lanmas ise (asit #larak ekil A!te gsterilmektedir&

ekil A in5elendiinde% yatayda y#l alrken en k"n se"ildii grle5ektir& rnein% 7$ral J/ i"in girdi 4arametreleri & /% &A ve . deerini almlardr& B$nlar arasndan en k"k deer #lan & / se"ile5ektir& te yandan "kt 4arametresi #lan Risk 'zeyi i"in iki 3arkl szel i3adenin ($l$nd$$ grle5ektir& ?A7+ ilemi ya4lrken% her szel i3ade kendi i"inde ileme ta(i t$t$la5aktr% ($na gre ,rta 'ere5ede Riskli i"in tek (ir yelik dere5esi #ld$$ i"in & / alna5ak% an5ak Riskli yelik 3#nksiy#n$ i"in iki 3arkl yelik dere5esinden (yk #lan% &J alna5aktr&

Tablo ,: Yksekten dme Risk 'zeyi i"in k$llanlan k$rallar

(ekil 4: B$lank ?XI ve ?A7+ #4eratrleri ile "karm yntemi B$ndan s#nraki aamada ise ,rta 'zeyde Riskli yelik 3#nksiy#n$n$% & / yelik dere5esindeki [ kesimi ile% Riskli yelik 3#nksiy#n$n$n &J yelik dere5esindeki [ kesiminin (ilekesi alna5ak% (ir (aka i3adeyle gra3iksel #larak ekil 5!teki gi(i ($ iki kme st ste (indirile5ektir& ki kme st ste (indirilerek (ilekesi alnm% (ir (aka i3adeyle ($lank harmanlama yntemi ile yeni (ir kme elde edilmitir& +#nraki aamada ise d$r$latrma ilemi ya4mak gerekmektedir& -armanlama ve d$r$latrma ilemleri ?A16AB J&5 4r#gram k$llanlmak s$retiyle ger"ekletirilmi ve zZ deeri elde edilmitir& '$r$latrma ilemi ya4lrken (ileke alann arlk merkezi denklem ;:< ile hesa4lana5aktrV

'$r$latrma s#n$5$nda ($ saysal deerin de% szel i3adelere ter5me edilmesi gerekmektedir& B$n$n i"in de% girdi 4arametrelerinde izlenen y#l izlene5ek ve yelik dere5eleri ($l$na5aktr& @&9 saysal i3adesi 8. yelik dere5esi ile Riskli kmesine aittir% in5elenen antiye yksekten dmeler (akmndan 8. risklidir&

(ekil 5: B$lank harmanlama ;Aggregati#n< ve d$r$latrma ilemleri 4. -kinci Yntem *e .&)ulama kin5i yntemin $yg$lanmasnda esas #larak 1a(l# :!de gsterilen Risk 'zeyi ?atrisi temel alnmtr& B$rada ge"mi kazalara ilikin istatistikler k$llanlmam% 7aza ,la(ilirlii% inaat antiyelerinde (ilinen yntemlerle herhangi (ir d$r$m veya i kazasnn verili k#$llar altnda #la(ilirlii zerinden tasarlanmtr&

Tablo /: Risk 'zeyi ?atrisi B$ ya4lrken n5eki (lmlerde anlatlan k#ntr#l listeleri aynen k$llanlm% her kaza ti4i i"in ($l$nan Gvenlik 'zeyi saysal deeri #nl$ l"ekte risk matrisinde k$llanlmtr& An5ak Gvenlik 'zeyi deeri . !dan "karlmak s$retiyle% kazann #la(ilirlii ($l$nmaktadr% zira gvenlik dzeyi ykseldik"e kazann #la(ilirlii artmaktadr& 1m 7aza iddeti deerleri de aynen saysal #larak alnmakta% szel i3adelere "evrilmemekte% ($lank kmeler k$llanlmamaktadr& B$ yntem antiyelerde sk"a k$llanlan @U@ veya 5U5 risk matrisi ynteminden 3arkl #l$4% . U. !l$k (ir matristir& B$ matris ara n#ktalar da iin i"ine katmakta% daha d$yarl (ir analize #lanak tanmaktadr& 1a(ii ki% 7, ve 7 deerleri d#r$dan% antiyedeki $zmanlarn grleriyle deil% n5eki (lmlerde anlatld gi(i hesa4lanmtr& 1rkiye inaat sektrnde k$llanlan risk matrisinden gerek d$yarllk gerekse de 4arametrelerin hesa4lanmasndaki ayrnt a"sndan 3arkllklar gstermektedir& B$ yntem de ayn antiyede% dier ynteme 4aralel ekilde $yg$lanmtr 5. -ki Yntemin Karlatrlma -er iki yntem de% (ir tnel antiyesinde $yg$lanm #l$4% s#n$"lar 1a(l# /!de gsterilmektedir& 1a(l#dan da grle5ei gi(i% Yntem .!deki s#n$"lar Risk 'zeyi!ni Yntem 0!ye #ranla daha yksek gstermektedir& B$nda Yntem .!in d$yarllk dzeyinin "#k daha yksek #lmas nemli r#l #ynamtr& Ayr5a% Yntem .% tek (ir

Risk 'zeyi i3adesi deil% ($lank mantk yardmyla 3arkl yelik dere5eleriyle iki 3arkl Risk 'zeyi vere(ilmektedir& rnein% antiye i"i tra3ik kazalar 8/9 #rannda #rta% 8.. #rannda riskli iken% Yntem 0!de s#n$" yalnz5a az riskli "kmtr& antiyelerin 4$anlanmas i"in i gvenlii $zmanlar ve m3ettilerine (ir ara" #larak dnlen her iki yntemden ilkinin "#k daha gvenli tara3ta #ld$$ sylene(ilir& te yandan% Yntem 0% 1rkiye!de inaat antiyelerinde k$llanlan dier risk analizi yntemlerine gre "#k daha d$yarl #lsa da% yine de Yntem . ile kyaslandnda yetersiz kala(ilmektedir& Yntem 0!yi (iraz daha verimli hale getirmek i"in% yalnz5a s#n$" deerlerine (akmamak% ayr5a risk matrisi zerinden snr deerlere yakn #l$4 #lmadn da deerlendirmek anlaml #la5aktr&

Tablo 0: Be -a3talk ,rtalama Risk 'zeyi +#n$"larnn 7arlatrlmas ,. 1onu+ *e 2e3erlen2irmeler Risk analizinde (irin5i yntemin nemli avanta*larndan (iri risk dzeyini saysal #larak vermekten ziyade% szel ve anlaml sz5klerle i3ade etmesidir& antiyelerin i gvenlii a"sndan 4$anlamalar veya dere5elendirmeleri ya4lrken ($ yntemin k$llanlmas halinde 3arkl kaza ti4leri i"in ve t#4lamda riskli #lan antiyeler sa4tana(ile5ektir& Analizin (ir dier "#k nemli avanta* ise risk dzeyini dren 3aktrlerin% k#ntr#l listesi zerinden k#laylkla sa4tana(ilmesidir& Alna5ak nlemlerin tek tek yer ald k#ntr#l listesindeki% i gvenlii nlemleri arlklandrldndan d#lay ;($ arlklandrmay te3tii ya4an kii veya antiye i gvenlii $zman da ya4a(ilir<% risk dzeyini artran ;saysal #larak i3ade edildiinde dk 4$an alnmasna neden #lan< i gvenlii nlemleri k#laylkla ($l$na(ile5ektir& Cira in5elenen 7aza ,la(ilirlii ve 7aza iddeti 4arametrelerini dzeltmeGdeitirme #lana ($l$nmadndan d#lay% R' 4arametresine etki eden ve i gvenlii k#ntr#l ve denetimleri ile dzeltile(ile5ek% 4$an y$karya "ekile(ile5ek 4arametre #larak G' kalmaktadr& B$ sylenenlerin (ir ksm Yntem @ i"in de ge"erlidir& -er iki yntemin de inaat antiyelerinde $yg$lana(ilirlii test edilmi #l$4% zellikle antiyelerin inaat i kazalar risklerine gre 4$anlandrlmas a"sndan yeni (ir yaklam #ld$$ dnlmektedir&

Ka&naklar

A+GIC+ A@J % ;.999<& A$stralian and IeK Cealand +tandard #n Risk ?anagement% ?el(#$rne& Bell% )&?& ve Badir$% A&B& ;.99J< F$zzy m#delling and analyti5 hierar5hy 4r#5essing t# \$anti3y risk levels ass#5iated Kith #55$4ati#nal in*$ries )art X& X222 1ransa5ti#ns #n F$zzy +ystems% A% 0% .0AB.@.& 'izdar% 2&I&% ;0 < Gvenlii% Alver Yayn&% 2kim Ankara&

Gentile ?&% R#gers% L&]& ve ?annan% ?+& ;0 @< 'evel#4ment #3 an inherent sa3ety indeU (ased #n 3$zzy l#gi5& Ameri5an Xnd$strial ^hemi5al 2ngineering ]#$rnal% A9% A% 959B9J/& G#ets5h% '& 6& ;.99@< ,55$4ati#nal sa3ety and health ;0nd ed&<% 2ngleK##d ^li33s% I]% )renti5e -all& -+2& ;.99:< 1he 5#sts #3 a55idents at K#rk% -+G9J% Great Britain& -+2& ;.999< ?anagement g$idelines 3#r K#rking t#gether in a 5#ntra5t envir#nment% Re4#rt I#V J&JAG09.% Great Britain& 7ara(ay% ?& ;.99:< Hl$slararas naat +ektrnde )#litik Risk ve F$zzy Analiz Yntemi% Yaynlanmam '#kt#ra 1ezi% 1_ Fen Bilimleri 2nstits& 7irKan% B& ;.990< -$man err#r identi3i5ati#n in h$man relia(ility assessment& )art .V ,vervieK #3 a44r#a5hes% A44lied 2rg#n#mi5s% 0@% 5% 099B@./& ,55$4ati#nal +a3ety and -ealth Administrati#n ;,+-A<% ;.90J<& ;09 ^FR )art .90J<% ^#nstr$5ti#n +tandards% Lashingt#n '&^& zkl"% & ;0 5< +al ve Gvenlii% Ynetim +istemleri ve Risk 'eerlendirme ?et#d#l#*ileri% 1+7 Yaynlar% stan($l& R#ss% 1&]& ;.99/< F$zzy 6#gi5 Kith 2ngineering A44li5ati#ns% ?5GraKB-ill% IeK Y#rk& +aaty 1&6 ve Margas 6&G& ;.9/ < 1he analyti5 hiera5hy 4r#5ess% ?5GraKB-ill% IeK Y#rk& +ii% -&+&% and Lang% ]& ;0 0< +a3ety assessment #3 F)+,!sB 1he 4r#5ess #3 m#dellling system sa3ety and 5ase st$dies% Re4#rt #3 the )r#*e5tBD1he A44li5ati#n #3 A44r#Uimate Reas#ning ?eth#d#l#gies t# ,33sh#re 2ngineering 'esign% 6]? Hniversity% H&7 +ii% -+&% R$Ut#n 1& ve Lang ]& ;0 .< A 3$zzyBl#gi5B(ased a44r#a5h t# \$alitative sa3ety m#delling 3#r marine systems& Relia(ility 2ngineering and +ystem +a3ety% :@% .9B@A& en% C& ;0 stan($l& .< B$lank ?antk ve ?#delleme lkeleri% Bilge 7ltr +anat%

1Keeddale% ?& ;.99:< Risk ?anagement -and(##k 3#r the ?ining Xnd$stry% IeK +#$th Lales 'e4artment #3 ?ineral Res#$r5es% +ydney& H&+& 'e4artment #3 2nergy ;.99@< ^#nstr$5ti#n )r#*e5t +a3ety and -ealth ?anagement% Re4#rt I#V ',2 5A/ &9% 0B/B9@% Lashingt#n '&^& Lang ]& ;.99:< A s$(*e5tive meth#d#l#gy 3#r sa3ety analysis #3 sa3ety re\$irements s4e5i3i5ati#ns% X222 1ransa5ti#ns #n F$zzy +ystems% 5% @% A./B A@ & Cadeh 6&A& ;.9J5< F$zzy sets% Xn3#rmati#n ^#ntr#l% /% @@/B@5@&