Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt: 4 Say: 1 Haziran 2003

SULTAN AZZN AVRUPA SEYAHAT DN MNASEBETYLE YAPILAN KUTLAMALAR VE BR MANZUM TARHE

Osman KKSAL
Osmangazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm, Eskiehir

ZET Sefere kma gelenei hari tutulursa Osmanl sultanlarnn d lkelere seyahatte bulunmadklar bilinir. Hatta bir iki mnferit rnek dnda onlar kendi lkelerini de gezmemilerdir. Sultan Abdlazizin 1867de gerekletirdii Fransa, ngiltere, Avusturya arlkl Avrupa seyahati bunun tarihteki ilk ve tek istisnai rnei olmutur. 47 gn gibi uzun denebilecek bir srede tamamlanan ve dneminde byk yank uyandran seyahatin Osmanl toplumundaki etkileri de byk olmu, Padiahn dn tm Osmanl topraklarnda gn- gece sren cokun enliklerle kutlanmtr. Makalede baz tarih kitaplarndaki ansiklopedik bilgilerle tarihi roman trnden bir iki eser dnda aratrmaclarn fazla ilgisini ekmeyen- seyahatin zet kronolojisiyle birlikte, sultann dn mnasebetiyle devlet merkezi stanbul ve tm lke sathnda yaplan kutlamalara dair bilgi verilmitir. Yine padiahn dn erefine dnemin airlerince kaleme alnan ve seyahati konu edinen manzum eserler hakknda bilgi sunulmu; bunlara bir rnek olarak Sleyman Hayr Efendinin kasde tarznda yazd manzum tarihinin transkribe metni verilmitir. ANAHTAR KELMELER Avrupa seyahati, Abdlaziz, manzum tarih, ehryin

118

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

THE CELEBRATIONS HELD BECAUSE OF THE RETURN OF SULTAN ABDLAZZ FROM THE EUROPEAN VOYAGE AND A POETIC HISTORY
ABSTRACT Excluding the state of war fare, it is known that the Ottoman sultans did not go abroad for voyage. Besides, even apart from a few individual incidence, they did not visit any where in their country. Sultan Abdlazizz voyage around Europe, basically France, U.K., and Austria, in 1867 was the one and only exceptional event. The 47 day voyage, which is quite a long period then, had great effects on the Ottoman society, and the return of the sovereign was celebrated in all over the country for three days and three nights. In the article, some information on the celebrations due to the return of the sultan held in stanbul and all over the country has been given. Also, the cronological summary of the voyage of the encyclopaedic information from the history books and several historical novels has been presented. In other words, some information on poetic works of the voyage which were written by the then poets for the return of the sultan has been given, and a sample kaside by Sleyman Hayri Efendi has been presented as a transcribed text of poetic history. KEY WORDS Voyage around Europe, Abdlaziz, poetic history, celebrations

GR Osmanl sultanlarnn muasr Avrupal yneticiler ve lkelerine olan ilgilerinin tarihi epeyce eskidir. XVIII.yzyln ikinci yarsndaki slahat hkmdarlarn mnferit teebbslerini1 bir tarafa brakrsak XIX yzyl balarndan itibaren ilginin daha da arttn grrz. III. Selimin daha ehzadeliinde Fransa kral XIV. Loius ile mektuplamalar (Uzunarl, 1938), II. Mahmutun youn olarak baz Avrupa lkelerine renci gnderme hareketi

rnein ileri grl, ilim ve fikir sahiplerini koruyan bir hkmdar olan III. Mustafa Prusya Kral Byk Frederickin baarlarnn srlarn merak ediyordu. Bir rivayete gre astrolojiye de merakl olan Sultann, 1763 (1177) ylnda Prusyaya eli olarak gnderdii Ahmet Resm Efendiden Prusya kral nezdinde baz talepleri olmutu. smail Hakk Uzunarl,Osmanl Tarihi, C.IV/1, Ankara 1978, s.341-343. Daha nce Viyana elilii de yapan Ahmet Resm Efendinin sefaretleriyle ilgili bkz. Faik Reit Unat, Osmanl Sefirleri ve Sefaretnameleri, Ankara 1992, s.102-105

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

119

bunun tipik rnekleridir. Ancak bunlarn hibiri sultan Abdlazizin seyahatine kadar bir Osmanl hkmdarnn herhangi bir Avrupa lkesini birebir ziyareti seviyesine ykselememitir. Daha dorusu bu tarihe kadar Osmanl sultanlarnn ne Avrupa ne Asyada bir lkeyi resmi veya gayriresmi ziyareti sz konusudur. Bu bakmdan Abdlazizin seyahati Osmanl tarihinde bir ilktir ve her eyden nce ilk olmann nemini tamaktadr. Abdlazizin seyahatinin grnrdeki sebebi Fransa imparatoru III. Napoleon tarafndan davet edildii Milletleraras Paris Sergisine2 katlma arzusudur. Ancak seyahatin ngiltereye kadar uzanmas, gerek Devletin kendi i durumu, gerek bu lkelerle ilikileri dikkate alndnda baka baz nedenlerin de ziyarette rol oynadnn kabuln gerektirir: Gerekten bu srada ziyareti gerekletiren Abdlazizin taht- riyasetindeki Osmanl Devleti, Balkanlardaki topraklarnda iddeti tedrcen ykselen bir dizi ayrlk hareketlerle kar karyadr. Srbistan, Karada, Hersek, Bulgaristan gibi Trk hakimiyetindeki Balkan corafyasnda sregelen milliyeti direnilere bir de Girit bunalm eklenmi, bunlarn hemen hepsi Avrupada siyas alanda bu devletler nazarnda destek bulmutur. Balkanlardaki i gerginlikler karsnda yeni bir Rus mdahalesine engel olmak, devletin Rumelideki etnik huzursuzluklar izale etmeye ynelik tezini Avrupal yneticilerle yz yze mzakere etmek ve sz konusu meselelerin Osmanl Devleti lehine zmlenmesini kolaylatracak bir zemin hazrlamak iin byle bir gezi bulunmaz bir frsatt. Bunun yannda ziyarete ev sahiplii yapan her iki devlet youn Mslman kitleleriyle meskun smrgelere sahipti ve bunlardan Fransann Cezayir, ngilterenin Hindistan Mslmanlaryla ba dertteydi.Halife sfatyla tm Mslmanlarn hamisi durumundaki Osmanl sultannn ziyaretinin bu lkelerin ayaklanan kitlelerle ilikileri zerinde de mspet yansmalar olacakt. te karlkl menfaatler beklenen bu seyahat, Sadrazam l ve Hariciye Nzr Fuad paalarn hem Padiah tevik, hem de III: Napoleon ve Kralie Victoriann davetlerini temin etme hususundaki byk gayretleriyle gereklemitir. ABDLAZZN SEYAHAT Sultan Abdlazizin 21 Haziran 1867 (18 Safer 1284)de balayan seyahatine kalabalk bir heyet itirak ediyordu: Veliaht Murad Efendi (V. Murad), ehzade Abdlhamid Efendi (II. Abdlhamid), padiahn byk olu Ysuf zzeddin Efendi, ksa sre sonra eyhlislam olacak olan hce-i sultan Hasan Fehmi Efendi, eski sadrazam Hriciye Nzr Keecizade Fuad Paa, bamabeynci Hseyin Cemil Bey, mabeyn baktibi Mehmed Emin Bey, II.

Dnemin kaynaklarnda sergi veya ekspozisyon olarak ifade edilen etkinliin bugnk uluslararas fuar karl olduunu belirtmek gerekir.

120

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

mabeynci Hfz Mehmed Bey,3 mstakbel sadrazam divn- hmyun ba tercman rif Bey, mabeyn ikinci ktibi Halm Efendi4 bunlar arasndayd. Yine Fransa sefri msy Boure ve ngiltere Sefareti ba tercman da davet sahiplerini temslen padiahn maiyetinde yer almlardr (Halm Efendi, 1335, s. 91). 21 Haziran Cuma gn Cuma namazn Ortaky Camisinde kldktan sonra Beikta Sarayna geen Abdlaziz, saray nnde bekleyen Sultaniye vapuruyla yola kmtr. Kafileyi Pertev Piyle vapuru ile Fransz sefre tahsis edilen bir dier gemi ve baz zrhllardan oluan kk bir filo takip ediyordu (Halm Efendi, 1335, s.92). Buradan byk bir trenle uurlanan Sultan, ertesi gn anakkale Boazndan her iki taraftan atlan toplarla selamlanarak geti ve Boaz knda Fransz donanmasnca karlanp yine top atlaryla selamland. Girit meselesi sebebiyle Yunanistan ile muhasamata ramen 24 Haziranda Mora aklarndan geen Sultan, 25 Haziranda Sicilyada Messina Limanna ulat. Burada kk bir talyan donanmasnca karland ve 28 Haziranda Napoliye vard. Bir gn sonra Fransann Toulon Limanna kan Abdlaziz, Fransz donanmasnn byk treniyle istikbal edildi. Bundan sonraki yolculuuna trenle (kara vapuru)5 devam eden sultan ve maiyyeti, Marsilya zerinden 30 Haziranda (27 Safer) Parisin Lyon garna ulatlar. Sultan, mparator III. Napoleon tarafndan garda karland ve iki hkmdar byk nmyi ierisinde Tuileries Sarayna gittiler (Halm Efendi, 1335, s.93). Daha sonra ikametine ayrlan Elysee Sarayna yerleen Abdlazizin Paristeki ikameti 10 gn srd. On gnlk sre ierisinde bu srada Pariste bulunan ar II. Aleksandrla grmesi de dahil olmak zere baz temaslarda bulunmu, davet edildii beynelmilel serginin alna katlm, Parisin kayda deer yerlerini gezmitir. III. Napoleon tarafndan 10 Temmuzda Paristen uurlanan Abdlaziz, seyahatinin ikinci dura ngiltereye hareket edip maiyyetiyle Boulognede

Ksa sre sonra ba mabeyncilie ykselen Hfz Mehmed Bey, Abdlaziz dnemini ieren bir eser kaleme alm, seyahate dair geni bilgi vermitir: Hakykul-Beyan f Cennet-mekan Sultan Abdlaziz Han, stanbul, 1324 4 Daha sonra Mabeyn ba ktibi olan ve seyahat sresince tercmanlk grevi stlenen Halm Efendinin bu seyahate dair Sultan Abdlaziz Han Hazretlerinin Avrupa Seyahatnamesi isimli bir de rznmesi vardr. Olu Mlg Muhacirn Komisyonu yelerinden Behcet Bey tarafndan hkmdara hediye edilen eser daha sonra Necip sm tarafndan elde edilerek Tarih-i Osmni Encmeni Mecmuas (TOEM)nda neredilmitir: Cennet- mekan Firdevs-i iyn Sultan Abdlaziz Han Hazretlerinin Avrupa Seyahatnamesi, TOEM, IX-X, no.49-62 (Nisan 1335- haziran 1337). Yine dnemin Deav Nzr mer Fiz Efendinin bir Ruznmesini Cemal Kutay kullanmtr: Avrupada Sultan Aziz, ile Matbaas, stanbul 1970, s,49-110. Biz Halm Efendinin Ruznmesi ile Hafz Mehmed Beyin yukardaki eserini kullandk. 5 Ruznmede ve dier baz kaynaklarda imendifer yerine genellikle kara vapuru ismi tercih edilmektedir. Bkz. Halm Efendi, s.94 vd.

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

121

yeniden gemilere geerek ngilterenin Dover Limannda karaya kt. Burada Gal Prensi Edward tarafndan icra-y ehrayinle karland.6 Demir yoluyla Londraya ulaan Sultan Kralie Victoria ile grtkten sonra ikametine ayrlan Buckingham sarayna yerleti. Londradaki 11 gnlk ikameti sresince baz resmi davetlerde, kabullerde bulunan Abdlaziz, Avam Kamarasnda milletvekillerinin mzakerelerine katld. Kralieyle beraber ngiliz donanmasnn bir tatbikatn izledi. Portsmouth ve dier baz tersaneleri gezdi. Belediye saraynda Londra fahri hemehriliini kabul etti. ki yl nce vefat eden Trk dostu Bavekil Palmerstonun evine giderek ailesini ziyaret etti ve bu ziyareti halk nazarnda byk tezahrat grd. Posta iletmeleri ve baz bankalarda incelemelerde bulunan Sultana, Kralie tarafndan ngilterenin mehur dizba (jiratir) nian da verilmitir. 23 Temmuzda Londradan ayrlan Osmanl sultan trenle tekrar Dovere, buradan tahsis edilen vapurlarla Fransann Calais limanna gelmi, yine hususi bir trenle Belika, Prusya zerinden Viyanaya hareket etmitir. Brksel istasyonunda Belika Kral II. Leopold tarafndan karlanp erefine verilen le yemeine katlan Abdlaziz, leden sonra yoluna devamla 25 Temmuzda Ren zerinden Koblenze (Coblentz)7 ulamtr. Bir Prusya ehri olan Koblenzde Prusya kral I. Wilhelm8 ve kralie tarafndan trenle karlanm ve geceyi burada geirip ertesi gn Rhein nehri zerinde bir gezintiye katldktan sonra uurlanmtr. Bavyera zerinden yolculuunu srdren Sultan ve kafilesi, 28 Temmuz Pazar gn Viyanaya ulam ve Avusturya- Macaristan imparatoru9 Fronois-Joseph tarafndan istasyonda karlanmtr. kametine ayrlan Scehoenbrunn Saraynda 3 gn misafir olan Abdlaziz, bu 3 gn ierisinde bir

Ruznmede (s. 94), kralie Viktoryann olu Prens Alber olarak gsterilirse de bu bilgide bir yanllk olmaldr. 7 Kuzey Prusyada bir ehir. Aslnda Abdlaziz Pariste iken Prusyann Paris sefiri tarafndan resmen Berline davet edilmi, ancak bu davet geri evrilmiti. Kraln Berlinden 460 km. mesafede kralln br ucundaki Koblenze kadar gelip Sultan karlamas ve Onunla grmesi seyahatin Avrupadaki Prestiji bakmndan dikkat ekicidir. 8 Bu tarihten yl sonra Fransa ile giritii harbi kazanarak Alman birliini gerekletiren ve Almanya imparatoru olan Wilhelmin Sultan karlamak amacyla tertipledii resm geid srasnda Abdlazizin kendisini tebriki zerine: -Ben bu orduyu Fransaya kar hazrladm! dedii rivayet olunur. 9 Abdlazizin seyahatinden ksa sre nce (8 ubat 1867) bu byk Orta Avrupa Devleti, Avusturya mparatorluu ve Macaristan Krallndan oluan birleik bir devlet haline dnmt.

122

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

takm incelemelerde bulunduktan10 sonra nehir vapuruyla Tuna zerinden yoluna devam etmi ve 31 Temmuzda Peteye gelmitir.11 Petede Macar ileri gelenleriyle birlikte Tuna valisi Mithat Paa tarafndan karlanan Abdlaziz, geceyi burada geirdikten sonra ertesi gn erefine verilen le yemeine katlp Macar devlet erkanyla grm ve akama doru yoluna devamla bir gn sonra yani 3 Austos 1867 (2 Rebilahir 1284) Cumartesi gn Orsova zerinden Vidine ulamtr. Gece burada konaklayan Sultan ertesi gn Tuna vilayetinin merkezi Rusuka gelmi, burada Sadrazam l ve serasker Mtercim Rt paalarca karlanmtr. Ayrca ehrin modern grnn beenmi ve gayretlerinden dolay Mithat Paay kutlamtr. Memleketeyn (Romanya) beyi arl (Charles) da burada Hkmdarn huzuruna kmtr. 6 Austos Sal gn Rusuktan trenle Varnaya hareket eden Abdlaziz, Varnada birka saat istirahatten sonra daha nce kendisini Fransaya gtren Sultniye yatna geerek geri kalan yolculuuna yine denizden devam etmi ve 7 Austos aramba gn stanbula dnmtr.12 Bu seyahatin neticeleri, zellikle siyasi sonularna dair uzun uzadya tartmay yaznn kapsam dnda gryoruz. Ancak u kadarna iaret etmek gerekirse o da Avrupaya nispetle Osmanl devletinin ne derece geri kaldn sultan Abdlazizin kendi gzleriyle grm olmasdr. Seyahatle ilgili olarak sadarete gnderilen beynatta bu tespite aka yer verilmitir.13 SEYAHATN OSMANLI DNYASINDAK YANKILARI Sultan Abdlazizin bir Osmanl hkmdar olarak Avrupaya gerekletirdii bu ilk ve tek seyahatin ev sahibi lkeler cephesindeki izleri ve yansmalar da belki incelemeye deer. Ancak burada sadece Osmanl dnyasndaki akislerine dair zet bilgi vermekle yetiniyoruz. Gerekten byk merasimle uurlanan Osmanl Sultannn dn de muhteem oldu. Daha 3

ve evkat- sairede dahi zat- ahane mlke ve millete hayrl ve menfaatli olan yerleri gezip, muayane ederek Halm Efendi, s.98 11 Macaristan Krallnn baehri olan Buda-Pete 1526dan 1686ya kadar Trk hakimiyetinde kalan ve vaktiyle, bir Osmanl beylerbeylik merkezi olan bu byk ehre Abdlazizin imdi misafir olarak gelii bu seyahatin en hazin taraflarndan biri olsa gerektir. 12 Abdlazizin Avrupa seyahatine dair ansiklopedik yada ayrntl bilgi iin ayrca bkz: . Hami Dnimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1972, C. IV, s.216-222; Ali Kemali Akst, Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, stanbul 1944, s.82-235 13 Beyandan mstan olduu ve her tarafta grld vechile medr- kvam- dvel olan esbb- zahire ki beynel-ahl ulm ve marif-i nfiann intiar ve turuk u meabirin tekessr ve kuvve-i berriye ve bahriyenin intizam ve umr- maliyenin temin-i itibar hususlarndan ibarettir. Bunlarn bir yandan terakk ve tevessne tarafmzdan kemakn himmet ve ikdam olunaca gibi kffe-i vkel ve memurn cniblerinden dahi dire-i vazifeleri dahilinde olarak bezl-i mesai olunmas katiyyen matlbum id cmleye ilan olunur. Halm Efendi, s. 101-102

10

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

123

Austos Cumartesi akam Vidin kalesi nne ulatnda burada yerel yneticiler, askerler ve halkn byk tezahratyla karlanmt. Adna grkemli bir ehryin tertiplenen Sultan iin kale kandillerle aydnlatld, havai fiek, tfek ve top atlar yapld.14 Padiah burada mektep ocuklar ve muhtalara ihsanlarda bulundu.15 Tuna Vilayetinin merkezi olan Ruscuktaki karlama daha tantanal oldu. Zir Sadrazam ve Serasker de Sultan karlamak iin burada bulunuyorlard. Buradan Varnaya kadar takip edilen demiryolu gzerghnda halk yollara dklerek yol boyunu enlik alanna evirdiler. Ancak esas enlikler, Sultann yatyla Karadeniz boazna giriiyle balad. Boaz boyunca sal- sollu mevzlenmi tabyalardan atlan toplarla selamlanan hkmdar, btn vkela, devlet erkn, sefrler ve ruhn reislerle birlikte gemileri dolduran mektep ocuklar ve kalabalk halk kitleleri tarafndan karland.16 stanbul, Boazii ve skdar kylarn dolduran kalabalk halk guruplar, mektep-medrese rencileri ve sahil boyunca guruplar halinde yerletirilen askerlerin padiahm ok yaa nidalar ve selam atlar arasnda Beikta saray nlerine gelen Abdlaziz vapurdan yedi ifte kayk- hmynlarna svr olarak saraya girdi. Fakat ehryin ve kutlamalar gn boyunca srd. stanbulun Beyolu taraflar, Tophane ve Boaz ii semtleri, Dolmabahe saray ile birlikte devlet ileri gelenlerinin sahillerdeki konaklar, btn dalar ve balar ve baheler kandiller ve fenerlerle sslendi, havai fiek enlikleriyle enlendirildi.17 enlikler ve kutlamalar esnasnda sadece stanbul ve merkez ilelerindeki zabta merkezlerinin kandil masraf 53 731 kuruu bulmutu.18

Vidin Kalas nne muvasalat ve lenger endaz- ikametle zt- hazret-i pdiahne dar terf ve tanzim olunan konakta beyttet olunarak ve ol gece ve ertesi dah nice nice kandil kadyla yezyin ve fienk ve tfenk ve top endahtyla ehryin icra edilerek Halm Efendi, s. 99 15 hsan olunan atyyenin taksimi ile ilgili Tuna Valiliinin tahrrt: BOA, irade-i dahiliye, no. 39696 16 Padiah karlayacak halk tayacak gemilerin bir ksm liman iletmeleri Riyasetince gemi sahiplerinden kiralanmt. rnein, bu amala kiralanan alt vapurun icar bedeli olan yz seksen (yzlk) mecidiye altn Zaptiye Nezareti veznesinden vapur sahiplerine denmiti. BOA, irade-i dahiliye, no. 39953 ve ekleri 17 Yevm-i mezkrda terif-i mesadet- redif-i hmynun eref-i vukuu keyfiyeti drl-hilafetl-ulyya b-telgraf tebr buyurulmu olduundan ol rz- frzda kffe-i vkel-y fiham ve memrn-i benam hazertyla hademe, bendegn ve dvel-i fahme sfers ve milel-i mtenevvia resas ve mektib-i rtiye ve sair etfal-i zkr ve ins mteaddit vapurlarla takm takm istikbal ederek ve Boaz ii ve Dersaadet ve skdar sevahili btn ahali ile mlml olarak Halm Efendi, s,100 18 BOA, irade-i dahiliye, no. 39936

14

124

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

Padiahn dn erefine tertiplenen kutlamalar sadece stanbul ile snrl kalmad.19 Geliinin mahalli yetkililere telgrafla duyurulmasyla Arnavutluktan Lbnana, Bosnadan Hicaza tm Osmanl dnyas ehryinlerle renklendi.20 Valilikler ve mutasarrflklar bata olmak zere mahall eraf ve aynn bu seyahat ve dn tebrik eden telgraflar payitahta yamaya balad. Bunlardan dnemin Mekke-i Mkerreme emiri Abdullah tarafndan gnderilen, mahallin tm ulema ve meyihince imzalanp mhrlenmi Arapa tebrik mazbatas hayli ilgintir.21 Mahall yneticilerin tahrratnda ve dzenlenen kutlama mazbatalarnda gn gece sren enliklerin proram da -bazen zet olarak bazen ayrntl bir biimde- yer almaktayd. Bir rnek olmak zere Hersekte kutlamalar mutasarrflk merkezi Mostarda padiahn stanbula avdetinden bir gn sonra 8 Austos Perembe gn sabah 21 pre top atyla balad ve top atlar gnde be vakit zerinden gn boyunca devam etti. Ayn gn mutasarrflk makamnda dzenlenen resm merasimde dvel-i muazzama konsoloslar, memrn-i askeriye ve mlkiye, az-y meclis, vch ve mutebern- memleket resm kyafetleriyle tebriklerini sundular. Bu kadro ayn gn akam hkmet konandaki kutlamalara da katldlar. ehir halk coku ve honutluk ierisinde tm dkkan ve evlerini kandillerle donatp sevin gsterilerini izhar ettiler. Hkmet kona ile karsndaki Yeni Kaleden her gn havai fiekler atld, rengarenk maytablar yakld. Kaledeki bir tabur asker at gsterileriyle geceye heyecan katt ve eylenceler gece saat drde kadar devam etti. Ertesi Cuma gn trenlere Mslman ve Gayrimslim cemaatlere mensup mektep rencilerinin kutlamalar damgasn vurdu ve merasime katlan her kese yemek verildi. Akam da ehrin mahall yneticileri ve ileri gelenlerine Asker musika tarafndan mkemmel bir konser verildi. Bunu ilk gnknden daha grkemli havai fiek gsterileri izledi. Tm ar ve esvak kandillerle donatlp aydnlatld. Kutlamalar, nc gn kla-y hmayun meydannda devam

19 Mesela bkz. Bosna, Edirne, Erzurum, Ankara, Konya valilikleri ile sakz mutasarrflnn tahrrt ve tebrik mazbatalarn havi Dahiliye Nezareti Tezkeresi:BOA, irade-i dahiliye, no. 39428 ve ekleri; Filibe ve Tekfurda Sanca mutasarrflklarnn tahrrat ve mazbatalar: BOA, irade-i dahiliye, no. 39351; Trabzon, Edirne, Hdavendigr, Cezayir-i Bahr-i Sefd vilayetlerinin tebrik mazbatalar: BOA, irade-i dahiliye,no. 39351; Cebel-i Lbnan ahalsinin kendiliinden dzenledii ehryine dair Dahiliye Nezareti tezkeresi, BOA, irade-i dahiliye, no. 39446 20 Aslnda bu duyuruyla birlikte Mahall yetkililerden Sultann dn mnasebetiyle gn gece ehryin icras da istenmekteydi. Hatta, cezasnn ounu tamamlam sulularla hafif sular (cnha)dan mahkum olanlar iin ksm bir af karlmt BOA, irade-i dahiliye, no. 39341. Mahall idarecilerin cevab telgraflarnda sz konusu affn tatbik edildii de itina ile vurgulanmaktadr. Mesel bkz. Prizrenden Afif Beyin 31 Temmuz 1284 tarihli telgraf: BOA, irade-i dahiliye, no.39345 21 Dualarla balayp minlerle biten, blgenin tm ulema ve meyhinin imza ve mhrleriyle evrelenmi mazbata metni iin bkz. BOA, irade-i dahiliye, no. 39420

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

125

etti. Sabah tfek atlaryla balayan program at yarlaryla srd. Akam ehir aydnlatld, havai fiek ve at talimleri yapld.22 lke sathndaki bu genel kutlamalar yannda Abdlazizin Avrupa seyahatini ebedletiren birincisinden daha anlaml ve nemli faaliyet, dnemin baz airleri veya ayn zamanda birer air olan ulem ve meyhi ile kalem erbab memurlarnca yazlan manzum eserler oldu. Sultann gezisi ve dnn vgyle tasvir eden ve ou kasde tarznda kaleme alnan bu iirlerin bir ksm muhtevas asndan birer manzum tarih nitelii tad gibi dil ve slubu bakmndan da birer edeb rndr. Byk ounluu Trke yazlmtr. Ancak ierisinde Arapa ve Farsa kaleme alnanlar da mevcuttur. rnein eyh Ysuf Efendi el-Esrin on be beyitlik Arapa kasidesi23 ile dnemin Takvimhane-i mire ba musahhihi Necmeddin Efendinin kendi talik hattyla yazd on sekiz beyitlik Farsa manzumesi24 bu cmledendir. Trke iir yazanlar arasnda, ilk olarak dnemin Divan- Muhasebt yelerinden Hac Emin Bey, eski ldr kaymakam Glip Paa, zaptiye mektupusu Thir Bey, Evkf- Hmyn Nazareti mektupusu Hakk Bey ve mttehizn- uardan Hayri Efendi, Bbli duacs (Hoca) Hayri Efendi, eski Burdur kaymakam Rid Efendi, Bbli mtercim-i snisi Hlis Efendi, mevlden Sid Efendi ve Hoca brahim Refet Efendi, Defterhane-i mire ketebesinden Refet Efendi, Yenikap Mevlevihanesi dervinndan zzet Dede,25 Evkaf Mektb Odas telhst mmeyyizi Sret Efendinin isimlerini sayabiliriz.26 Ad geen kalem erbbnn yazp arz eyledikleri iirler karlnda taltif grdklerini, bir takm hediye ve ihsanlara nail olduklarn da gryoruz: Mesela bunlardan Hakk Beyin nceden sahip olduu beinci derece nian drdnc rtbeye tebdl edildii gibi, Said Efendiye iki bin be yz, Hayri Efendiye bin, Hoca Hayri Efendi ve Rid Efendiye iki bin beer yz, Sret ve Necmeddin efendilere biner, Hoca brahim ve Refet Efendiye yediyz elli, zzet Dedeye be yz ve dierlerine de aralarnda mnasip ekilde taksim edilmek zere bin iki yz elli kuru atyye-i seniyye ihsan mnasip grlmtr.27 Yine Padiahn dn erefine kaside ve arklar yazan sadaret mektupusu Kenan Beye yirmi be bin kuru ihsan, Meclis-i Vl ba katibi Mahmud Beye ikinci rtbeden Mecid nian, Dr- r ba katibi Nzhet Efendiye drdnc rtbeden Osmn nian verilmesi uygun grlmtr.28

22 Hersek Mutasarrfnn Bosna Valiliine 30 Temmuz 1284 (11 Austos 1867) tarihli tahrirat; BOA, irade-i dahiliye, no. 39446 ve ekleri (bkz. Ek:1) 23 BOA, irade-i dahiliye, no:39446 melffu 24 BOA, irade-i dahiliye, no:39341 25 zzet Dedenin son beytinin her iki msrasyla ayr ayr tarih drd ksa manzumesi ve bunun sadarete vusl iin Mevlevihne eyhi Salahaddin el-Mevlevnin yazd 5 Rebilhir 1284 tarihli rizasna dair bkz. BOA, irade-i dahiliye, no:39341, 26 ayn belge 27 BOA, irade-i dahiliye, no: 39352 28 BOA, irade-i dahiliye, no: 39352

126

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

Hadkatl-Ahbr muharriri Halil Hri Beyin manzumesine iki bin kuru atyye verilmi, Galatasaray Mekteb-i Rtiyesi muallim-i evveli Rstem ve Safa beyler yazdklar manzum tarihlerden dolay tebrik ve taktir edilmilerdir.29 Verdiimiz rneklerden, Abdlazizin Avrupa seyahati ve dnn anlatan yukarda bir ikisini zikrettiimiz mensur rznmelere30 nazaran manzum olarak kaleme alnm eserlerin sayca hayli fazla olduu grlmektedir. Bunda iirin ifade gcnn tesiri de belirleyici olsa gerektir. Sz konusu manzumeler ok geni kesimlere mensup kalem erbab tarafndan ina edilmitir. Bunlar arasnda zellikle eski Burdur kaymakam Mehmet Rid Efendinin: Zll-i memdd- hd-y mstean Abdlaziz Gevher-i mahmd- hn- cihan Abdlaziz beytiyle balayp, Mjde verdim leme Rid didim trih tm Gezdi mlk-i Avrupay geldi hn Abdlaziz (1284) son beytiyle tarih drd uzun (93 beyitlik) kasidesi31 ile Thir Beyin: fitb- saltanat- hne devr zaman Revnak-efza-y adlet nr- em-i bendegn beytiyle balayp Avrupay cmle seyr idb ehinah- zaman Geldi stanbula buldu cism-i lem rh u cn beytiyle sona eren 49 beyitlik kasidesini32 zikretmek gerekir. Bunlara bir rnek olarak burada yukarda ad geen Sleyman Hayri Beyin33 kasidesinin tam metnini vermek istiyoruz. Kaside sahibi Kayseri Tavuslun ky erafndan Abdlkadir Efendi ile Nevehirli Damat brahim Paa ahfadndan Fatma Hanmn olu olarak 1844 (1260) tarihinde Nevehirde domu, kk yata stanbula gelerek on iki yanda eski sadrazam Mustafa Reit Paann delaletiyle Endern Mektebine kaydettirilmitir. Buradaki tahsiliyle birlikte Darlfnnda da baz derslere devam eden Hayri Bey ilk memuriyetine yine Endernda mektep hademelii ile balad. Bir ara ad geen mektebin in muallimliinde bulundu ve daha sonra Sultan Abdlazize takdim ettii kasidelerle dikkati ekti. 1871 (1288)de takdim ettii bir kaside zerine 500 kuru maala Rsmt Emaneti tahrrt memurluuna tayin edildi. Ksa bir sre Yanyada jurnal mfettiliinde bulunduktan sonra 1874 (1291)de 2 000

BOA, irade-i dahiliye, no: 39370 Bkz. Dipnot: 4 31 BOA, irade-i dahiliye, no: 39341 melffu 32 BOA, irade-i dahiliye, no: 38341 melffu 33 Sultan Abdlazize iir yazan dier Hayri Bey, Ayal Salih Hayri Efendi olup Trk Hayri adyla maruftur. 1840 (1256)da icra olunan sr- hmyunda kendisine hcegnlk rtbesi verildiinden Hoca Hayri Efendi olarak da bilinmektedir. 1877 (1294)de vefat eden Hayri Efendinin epeyce iiri varsa da bnlemine gre bunlar toplanmamtr. bnlemin Mahmut Kemal nal, Son Asr Trk airleri, stanbul 1969, C. I, s. 615-618
30

29

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

127

kuru maala Rsmt Emneti Muavinlii refikliine terfi olundu. 16 Ekim 1876 (27 Ramazan 1293)da Basret gazetesinde Hersek meselesine dair yazd bir makale, Rus sefiri gnatiefin ikayetine sebep oldu ve Sadrazam Mtercim Rt Paann emriyle 300 kuru maala Kayseriye nefy olundu. Kayserideki srgn hayat sresince baka baz talihsizlikler de yaayan Hayri Beyin menfas Kayseri mutasarrfnca Yozgata tahvil olundu. Ancak 1882 (1299)da affedilerek stanbula dn saland ve eski memuriyetine iade olundu. 3 Mart 1892 (3 aban 1309)de Kadkydeki evinde vefat etti.34 Farsa gramer kurallarn zetleyen Levhatl- Kavid, doacak ocuklar iin isim ve mahllar ieren Hayri Bey Kt,35 Mesnevnin bir ksmnn manzum evirisi olan Mesnev Tercemesi ve daha baz telift36 olan Hayri Bey kaside, gazel, ark ve beyitlerini Gvh- Dilde toplam ve bu eseri 1874 (1291)de baslmtr. Abdlazize kaside yazmakta usta ve alkn olduu bilinen (nal,1969, I/621) airin aadaki manzumesinin ksm transkripsiyonunda kasidenin Sultana takdim edilen Arivdeki metnini esas alyoruz. Krk beyitlik kasideyle ilgili burada her hangi bir tahlil yapmay konu d buluyoruz. Ancak hi olmazsa airin, manzumenin son beytinin her iki msrasyla iki ayr tam tarih37 drme ustal gsterdiini belirtmek gerekir.

Hayri Beyin biyografisi iin bkz. nal, C.I, s. 620-622; Bursal Mehmet Thir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1972, C.II, s. 177-178 35 Belirli tarihler arasnda doacak ocuklar iin ebced hesabyla otuzar isim ve mahl ieren ktk ile Hayri Beyin ad neredeyse zdelemitir. Nitekim kendisi, eserin manzum mukaddimesinde: Ktmdr beni ihya edecek Namm haredek ibk edecek dedii gibi, vefat zerine dnemin airlerinden smail Safa Bey de u ktay sylemitir: Mesneviyi alb tercemeye Hayri Bey Dinle neyden dedi, ok gemedi ald dd ecere-i mr hazn ber-zede-i merk oldu Ydigr olarak leme kald kt 36 Se-zebn Hayrl- Lgat, dbl- Mlk, dbl- deba, Bahrl- Kfiye isimli baslmam eserleri de vardr. nal, I/ 621- 622; Bursal Mehmet Tahir, II/177. 37 Tarih drme, ya da tarih syleme eski dnemde edeb sanatlarn bir paras olup Arap harflerinin say deerlerinden faydalanlarak belirli bir hadisenin tarihini baz terimler veya beyitlerle ifade etme ustalyd. Bu ekilde belirlenen tarihler, manen tarih olarak da adlandrlr ve kendi ierisinde kelime tarih, tam tarih, tamiyeli tarih, noktal harflerle tarih, noktasz harflerle tarih, katmerli harflerle tarih, muvassal harflerle tarih, mukatta (kesik) harflerle tarih, mkerrer harflerle tarih, beyitle tarih gibi trlere ayrlr. te air, her msra birer tam tarih olan beyitle tam tarih drme sanatn kullanmtr. Bkz. M. Zeki Pakaln, Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C. I, s.493495; C. III, s.401-402; smail Yakt, Trk-slam Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, stanbul 1992, s.301 vd.

34

128

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

ABDLAZZ Niyyeti evketl Hn Abdlazizin dim Celb-i nef-i mlk millet def-i zrar- ibd Nutk- gevher brdr sermye-i emn emn Hkm-i adl srdr praye-i mlk bild Meh gibi dim terakkde fr- evketi Gn be-gn olmakta nr- mihr-i ikbli ziyd Parisi davetle terf eylemekten maksad ttifk- tm ve tecdd-i musft vedd Avrupay grmemilerdi seltn-i selef Gitti bizzat eyleyb tevfk-i Hakka istind Devleteyn ile mlkatn msellem nefi hem Hsn-i tesri olur vallah u alem bir-red Bu seyhat fide-bah oldu dn devlete Buldu istihkm ess- mlk-i ber-vfk- murd Namna gz okunsun minber-i fkta Bu seferde bir gaz etti bil ceng cihd Ol hdvend-i hm-sye binb ikbl ile At Sultniye ehper ber-sebl-i ttrd Lcce-i envra mstrak olub Bahr-i Sefd Pertev-i mihr-i cemliyle mnevver her bild Bahr berrde Hzr u lyas oldu yr u rehberi Sa u solda avn savn- msten iki kand Ner-i envr- fyzt eyleyb her kivere Her diyr oldu kudm- evketinden mstefd Napoli ehri tem buyrulup vapurdan Zbitn- beldeyi taltf ile ol yem-nihd Dorulub izz ereflerle Tulon limanna Oldu vsl hsl ol rehber-i rd sedd

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

129

Her taraf ezhr- gn-gn ile tezyn olub Her sefne etti rengrenk bayraklar kd evket icll ile rkib olub gerdneye Parise temr yoluyla azm idb mnend-i bd Muvakkfa binlerce ahli cem ile Bin yaa sultan dusn kldlar nid-kr u yd Etti istikbal-i fevkal-gaye tazmt ile Ymn-i terifiyle hametl Napolyon oldu d nna yn idb ikrm fart- ihtirm Oldu memnn zat- ahne ziyd-ender-ziyd Her gn env- zevk admn ile geb Sergiyi seyr tem kld ber-vechi murd ltimas idb Kralie dahi terfini Davete etti icbet ol hdvend-i cevd Muntazrlard kudm- mesadet melzmuna Londra halk ummen oldu mesrrl-fud Hric-i ez-tarf enlikler ziyfetler ile Arz- kl-y muhabbet ettiler bil-ittihd Nr- ddr- mlk-girdrn grmek iin Her taraftan eyledi pek ok kimesne ihtid Avdetinde Belika, Koblanisla38 Avusturyay Urayub kld merref ol eh-i adl itiyd Nemeden Tuna tarkiyle Hisr- Varnaya Oldu tb-efken o mihr-efrz iklm-i red Makdemi oldu eref-bah vuk stanbula Py-i tahta verdi ferr-i ferhunde-bd Hamd Lillah inbista oldu tahvil iftirk Nr- hicr itiyk etmiti kesb-i itidd Afitb- fecr-i m- firkatin etti tulu Geri bulmutu biraz eyym- hicrn imtidd

38

Kuzey Prusyadaki Koblenz blgesi

130

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

Hkipyle cila buldu uyn- bende-gn Mihr-i ddr ile pr-nr oldu em itimd Ddeler ren yine ol mh- tbn grp lemin gld yz gller gibi oldu kd Gzleri erhin kamat pertev-i kandlden Fark olunmaz rz- renden eb-tr u sevd sumn indi yere yhud ge kt zemn Alem-i blya aksetti ua-i ule-zd yle tezyn etti sahil-hanesin sadr- gzn Ravza-i cennet gibi her kesi bir bdd Muntazam gyet mkellef bir ziyafet verdi kim Sye-i hnede ol saf- l-nijd Cmle meduvvn olub dilr-i aheng tarab Nimet-i elvn ile nsn ne kbil itidd Hak serrinde ide ol ehriyri ber-karr zd-yd- mr evketle il yevmt-tend Mlkden dr olmasun zll-i hm-y refeti stmzden syesin ref etmesn Rabbl-ibd Hayr terf-i kudm-i hazret-i hneye Eyledim ind iki tarih b naks ziyd Avn-i hakla geldi Han Abdlaziz cem-cenb (1284) Eyledi Paristen avdet Pdih- adl dd (1284)

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

131

KAYNAKA Akst, Ali Kemali; Sultan Azizin Msr ve Avrupa Seyahati, stanbul 1969 Babakanlk Osmanl Arivi(BOA), radeler Tasnifi, rade-i Dahiliye, no: 39341, 39345, 39351, 39352, 39370, 39420, 39428, 39446, 39936, 39953 Bursal Mehmet Tahir; Osmanl Mellifleri, C.2, stanbul 1972 Dnimend, . Hmi; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.4, stanbul 1972 Gazi Ahmed Muhtar Paa; Takvms-Sinn (Haz. Ycel Dal-Hamit Pehlivanl), Ankara 1993 Hfz Mehmed Bey; Hakykul-Beyan f Cennet-mekan Abdlaziz Han, stanbul 1324 Halmi Efendi; Sultan Abdlaziz Han Hazretlerinin Avrupa Seyahatnamesi, (Yay. Necib sm), TOEM, C. IX-X, Sa. 49-62 (Nisan 2335-Haziran 1337) nal, bnlemin M. Kemal; Son Asr Trk airleri, C.I, stanbul 1969 Kutay, Cemal; Avrupada Sultan Aziz, stanbul 1970 Pakaln, Mehmet Zeki; Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.I-III, Unat, Faik Reit; Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmeleri, Ankara 1992 Uzunarl, . Hakk; Osmanl Tarihi, C.IV/1, Ankara 1978 ________________; Selim IIIn Veliahd ken Fransa Kral Li XVI ile Muhabereleri, Belleten, C.II, Sa. 5-6 (1938) Yakt, smail; Trk-slam Kltrnde Ebced Hesab ve Tarih Drme, stanbul 1992

132

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

133

134

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003

Osman Kksal / Sultan Azizin Avrupa Seyehati Dn Mnasebetiyle Yaplan Kutlamalar ve Bir Manzum Tarihe

135

136

Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Cilt:4 Say:1 Haziran 2003