ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

YATIRIM PROJELERNN HAZIRLANMASI VE DEERLENDRLMES ( Karllk Oran ve Net Bugnk Deer Yntemlerinin ncelenmesi)
Tark GEDK, Kadri Cemil AKYZ, lker AKYZ KT Orman Fakltesi 61080 TRABZON
ZET Ulusal kalknmann salanmas iin stratejik yatrmlara ve iyi hazrlanm projelere ihtiya vardr. Gelimekte olan lkeler kt kaynaklarn bilimsel kurallar dorultusunda projelendirirse, verimli alma imkn bulur. Bu nedenle; bu literatr almasnda yatrm projelerinin hazrlanmas ve deerlendirilme ynetmeleri ele alnmtr. Deerlendirme yntemlerinden i karllk oran ve net bugnk deer yntemi rneklerle incelenmitir. Yatrm projesi gerekletirilmeden nce ok iyi irdelenmelidir. Yaplacak deerlendirme sonucunda yatrm fikrinin firma ve lke menfaatlerine bal olarak kapsaml bir biimde incelenmesi gerekir. Anahtar Kelimeler: Yatrm projesi, karllk oran, Net bugnk deer yntemi, Deerlendirme

PREPARATION AND EVALUATION OF THE INVESTMENT PROJECTS (Analyzing the Methods of Internal Return and Net Present Value)
ABSTRACT The strategic investments and well prepared project are necessary for obtaining of national development. If developing countries project the scarce means related to the scientific rules, they manage resources, efficiently. Therefore, preparation and evaluation methods of investments are presented in this review study. Internal rate of return and net present value methods of the evaluation methods are examined with the examples. Investment project, should be assessed before they are put in to practice. As a result of the evaluations, investment decision could comprehensively investigated related to the firm and country benefits. Key Words: Investment Project, Internal Rate of Return, Net Present Value Methods, Evaluation

1. GR
Globallemenin bir sonucu olarak uluslararas rekabetin younlaarak artmas, firmalarn sadece kendi ulusal pazarlar iin deil, ayn zamanda uluslararas pazarlar iinde retim yapmalarn zorunlu hale getirmektedir. Ekonomik anlamda snrlarn ortadan kalkmas ile ulusal kalknmann salanabilmesi yaplabilecek stratejik yatrmlar ve iyi hazrlanm projelerin gerekletirilmesiyle mmkn olacaktr. zellikle gelimekte olan lkelerde kt olan kaynaklarn, lke refahna en fazla katkda bulunacak projelere tahsisi byk nem tamaktadr. Kt kaynaklarn iyi planlanmam ve denetimi gerei gibi yaplmayan projelere tahsis edilmesi lkenin ve lke halknn geleceini olumsuz ynde etkileyecektir. ngrlen bitirme srelerinde tamamlanamayan ve hedeflenen btelerini aan projeler gz nne alnrsa, geleceklere umut olmas iin yaplan projelerin bilimsel kurallar dorultusunda hazrlanmas gereklilii nemli bir boyut kazanmaktadr.

51

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

Dier yandan bir trl tamamlanamayan veya tamamlansa da beklenen sonular veremeyen projeler iin yaplan harcamalar dikkate alndnda, proje hazrlama srecinin nemi daha iyi anlalabilmektedir.

2. GENEL KAVRAMLAR
Yatrm: Genel anlamda yarnki tketim iin bugnk tketimden vazgeme olay. Halk dilinde ise; sermayenin bir ite kullanlmas, i ortamnda, finansman amalarnn modernletirilmesi ve tevsii yatrmlarna tahsisi, iletme ekonomisinde yatrm; iletme amalarnn gereklemesi iin sabit ve dnen varlklar kapsayan toplam maliyet, iletme biliminde yatrm ise; gelecekte daha fazla gelir ya da baka yararlar elde etme amacyla yaplan harcamalardr (Akolu, 1995) Yatrm bir toplumda belirli bir zaman sreci iinde mal veya hizmetlerin retimini arttrmak iin baz olanaklar yaratma, geniletme ve gelitirmeye ynelik neri veya karlnda bir mal veya hizmet retmek iin yaplacak harcamalarn tm olarak tanmlanabilir (lter, 2001) Proje ve Yatrm Kavram: Proje, bir konu etrafnda dncenin younlatrlmas, sorunun zme kavuturulmas iin tm ayrntlarn dnlmesi ve uygulanacak yntemlerin sistematik olarak belirlenmesi ve ortaya konulmas abasdr. Proje yaplmas, karmak, uzunca bir zaman dilimine yaylan, birok aamas olan ve byk harcamalar gerektiren ilerde kaynaklarn etkin kullanlmas iin zorunluluktur (ahin, 2000). Bir yatrm projesinden beklenenler unlardr: a. Yatrm projesi ile yeni bir retim kapasitesinin kurulmas veya mevcut bir kapasitenin yenilenmesi, bytlmesi amalanr. b. Yatrm projesi ekonomiden retim faktrleri talep edecektir; i gc, sermaye mallar ve muhtemel doal kaynak kullanacaktr. c. Yatrm projesi belirli bir retim teknolojisinin uygulanmasna neden olacaktr. Yatrm projesi; bir yatrm ileminin uygulamaya konulaca andan itibaren ekonomik mrnn sonuna kadar, iinde bulunaca ve etkisinde kalaca her trl teknik, ekonomik ve sosyal koullarn ve ortamn ve bunlarla ilgili deikenlerin nitel ve nicel ynlerden incelenmesi ve deerlendirilmesi davrandr (ahin, 2000). Katma deer kavram: Katma deer iinde sadece belli bir retim aamasnda o retim faaliyeti sonucu yaratlan deer yer alr. Yani katma deer retim deerinin bir blmdr. Belli bir retim aamasnda yaratlan katma deer, o aamadaki retim deerinden daha nce yaratlm retim deeri dlerek bulunur (Sakzl, 1985).

3. YATIRIM PROJELERNN HAZIRLANMASI AAMALARI

Yeni bir giriimin balatlmasna ynelik olan bir yatrm projesinin geliim sreci genellikle aadaki aamalardan oluur. Bunlar (nc, 2003); 1. 2. 3. Proje Fikrinin Douu n Aratrma Fizibilite Etd Ekonomik Ettler Teknik Ettler Finansal Ettler Hukuki Ettler Projenin Deerlendirilmesi ve Yatrm Karar Statik Yntemler Geri deme Sresi Yntemi Karllk Oran Yntemi Yllk Edeer Masraf Oran Yntemi Dinamik Yntemler Net Bugnk Deer Yntemi Fayda-Masraf Oran Yntemi Karllk Oran Yntemi Kesin Proje Projenin Uygulanmas Deneme retimi letmeye Alma

4.

5. 6. 7. 8.

52

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi 3.1. Proje Fikrinin Douu ve n Eleme

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

Proje fikirlerin douu kiilerin kabiliyetlerine, maddi imknlarna, eitim durumlarna ve benzeri etmenler tarafndan etkilenmektedir. Bu yzden bir projenin nasl doduundan ziyade mevcut proje fikirlerinin nasl elimine edilerek faydal olanlarnn yaplmasna allacaktr. Bunun iyi bir ekilde yaplmas gerekir. Bunun iin de projeler deerlendirilirken ilk nce ihtiya aratrmas yani pazar aratrmas yaplarak ihtiya duyulan mal ve hizmetler belirlenebilir ve bu kapsamda projeler gelitirilebilir. Burada bilinen bir rnn talebinin fazlal, retici firmalarn azl, fiyatnn yksek olmas, rnn piyasaya tam olarak salanamamas gibi etmenler gz nnde tutularak proje gelitirilebilir. Bunun yannda nce talep edilen rn bulunur ve arz durumuna gre ihtiya derecesi aratrlarak rne gre de bir proje gelitirmesi yaplabilir. Bir yatrm projesinin douuna yol aacak ihtiyac belirlemek iin alttaki faaliyetler yardmc olabilir (Saraslan, 1990). 1. 2. 3. 4. 5. 6. Mevcut sanayilerin durumunu incelemek, Mevcut sanayilerin girdi ihtiyalarn ve ktlarn incelemek ve birisinin p dierinin serveti olabilir deyiini unutmamak, Nfusun gelime eilimlerini ve demografik verileri incelemek, Kalknma planlarn ve ekonomik deime eilimlerini incelemek, Toplumsal deime eilimlerini incelemek, Yeni yasalarn (evre kontrol, halk saln koruma yasalar gibi) etkilerini ve zorunluluklarn incelemek.

3.2. n Aratrma n yaplabilirlik almas proje fikrini douu ve n eleme ile esas fizibilite almas olan yaplabilirlik etd arasnda bir gei aamasdr. Bu aamada; piyasa ve tesis kapasitesi; talep ve piyasa aratrmas, sat ve pazarlama, retim program, malzeme girdileri, blge ve yer, proje mhendislii, genel giderler, fabrika, idare ve sat giderleri, insan gc, proje uygulamas ve mali analizler, yatrm masraflar, proje finansman, retim maliyetleri ticari karllk hususlarnn belirlenmesi gerekir (Atay, 1985). 3.3. Fizibilite Etd Yaplabilirlik almas (fizibilite etd) ekonomik analiz, teknik analiz ve finansal ett olarak adlandrlan temel aamadan oluan bir ekonomik analizdir. Fizibilite etdnn kapsam olduu ekonomik, teknik ve finansal analizleri yapl sras asndan bu ekilde bir sra dzeni iinde birbirlerine bal olarak yaplmalar zorunlu olmamakla birlikte, pratik uygulamalar byle aamal bir analiz dzeninin byk kolaylklar saladn gstermektedir (Saraslan, 1990). 3.3.1. Ekonomik Ettler Ekonomik ettte incelenen konular unlardr; Pazar aratrmas ve talep tahmini, letme byklnn (kapasitesinin) saptanmas, letmenin kurulu yerini seimi. Pazar aratrmas ve talep tahmini, iletme byklnn saptanmasnda esas alnan ok nemli bir alma olup, nceden belirlenen belirli bir mamulle ilgili baz temel bilgileri salamay amalar. Pazar aratrmas; pazar analizini ieren pazarlama fonksiyonlarn kapsayan mal ve hizmet akn etkileyen tm pazarlama aratrmasndan farkldr. Temel amac, belirli bir mal veya hizmet retimi iin kii bana den en yksek kar olanaklarna sahip pazarlar bulmaktr (Tokol, 1984). letme byklnn saptanmas, retim kapasitesinin belirlenmesi sorunudur. letmenin kurulu yeri de eitli faktrlerin incelenmesi ve deerlendirilmesi sonucunda belirlenmelidir (Mucuk, 1996). Yaplan pazar analizleri sonucu proje iin uygun bir pazar varsa ve rn pazarlanabilir bir rn ise, fizibilite etdnn ikinci aamas olan teknik analize gemek gerekir. Uygun olmayan bir durum olursa bu durum tekrar gzden geirilmeli ya da projeden vazgeilmelidir.

53

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi 3.3.2. Teknik Ettler

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

Bu analizle genel olarak dnlen projenin teknik olarak yaplabilirliini inceleme ve aratrlmas amalanr. Eer projenin gerekletirilmesi iin alternatif teknolojiler varsa, bunlarn deerlendirilmesi ve uygun olan teknolojinin seilerek imalat iin gerekli sabit sermaye miktarlarnn tahmin edilmesi de bu analiz kapsamndadr (Saraslan, 1990). Proje ekibinin teknik elemanlarnca hazrlanan bu aamasnda yer alan konular; Projenin teknik tanm, tesis kurulacak arazinin zemin ettleri, hammadde ve yardmc madde ettleri, laboratuar testleri, retim ve teknoloji seimi: kaliteyi bozmayacak, pazar artlarnn istedii artlar salayacak alternatifler arasndan en uygununu, maliyeti dk olannn seilmesi, retilecek mallarn, yan rn ve artklarn eitleri, nitelikleri, artklar deerlendirme olanaklar, Makine ve tehizat seimi; zellikleri, tercih sebepleri, yurt dndan getirilecek olanlar, teknik mrleri ve maliyetleri. Tesisin yerleme plan. Tek katl m? ok katl m? Hammadde nereden girip kacak? ak nasl olacak? naat ileri. Montaj ilerinin kim tarafndan nasl yaplaca ve harcama miktar. Uygulama plan: iletmenin yatrm dneminde kuruluunun aylara gre grafik veya tablolarla ayr ayr gsterilmesi (Mucuk, 1996). Bir proje almasnda teknik analiz ksmnda yaplmas gerekli nemli aamalardan biride seilen teknolojiye dayal olarak retilmesi dnlen proje rnnn hammadde durumundan mamul madde durumuna dntrme srecinin nasl olacann belirlenmesi ve uygun bir biimde dzenlenmesidir. Birok kararn e zamanl olarak verilmesi gereken bu aamada ele alnan nemli konular: (Saraslan, 1990) Optimal retim kapasitesinin seimi retim tipinin ve i aknn belirlenmesi retim programnn belirlenmesi bunun iinde Makine ve ara gere seimi: gc ihtiyalarnn belirlenmesi retim srecinin rgtsel yapsnn belirlenmesi Fabrika ii yerleme dzeni ve bina ihtiyacnn belirlenmesi 3.3.3. Finansal Ettler Genel olarak finansal analiz bir projeye ilikin nakit giri ve klar nda gerekli finansal kaynaklarn ihtiyacn, bunlarn nereden ve nasl salanacan belirleyerek proje nerisinin ekonomik adan arzu edilebilirlik derecesini ve potansiyel bir tesis olarak faaliyetini ya da ileyiini devam ettirip ettiremeyeceini deerlendirmeyi amalar. Projenin deerlendirmesi sonucunda eer karl deilse ya da istenilen dzeyde deilse projeden vazgemek gerekir. Eer proje karl ise uygulamaya koymak iin proje plan hazrlanmal ve uygulamaya konulmaldr (Saraslan, 1990). Finansal ett genel olarak u konular ele alr; Yatrm tutarnn hesaplanmas letmenin gelir ve gider tahminlerinin yaplmas Finansman kaynaklarnn saptanmas letmenin karllk durumlar ile ilgili analizler Organizasyon durumu Bunlarn yannda finansal analiz ksmnda kurulu dnemi toplam yatrm tutarnn hesaplanmas da yaplr. Yatrm tutar hesaplamas u aamalardan oluur; Sabit sermaye yatrm giderlerinin belirlenmesi: Bu, projenin uygulama plannda ngrlen tesisin kurulu dnemi boyunca maddi ve maddi olmayan tm sermaye faktrlerine yaplan harcamalar kapsar

54

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

letme sermayesi ihtiyacnn hesaplanmas = Dner sermaye yatrm giderlerinin hesaplanmas: letme sermayesi ihtiyacnn hesaplanmasnda genellikle yntem kullanlr. Bunlar; alma devri katsays yntemi: Burada; letme sermayesi ihtiyac = Yllk iletme giderleri / alma devri katsays forml ile bulunur. alma devri katsays = Yllk alma sresi / alma devri forml yardm ile hesaplanr. Gnlk masraf ya da gider tutar yntemi. Schmallenbach yntemi. Toplam yatrm finansman ve sermaye yaps ele alnmaldr.

Ayrca hammadde giderleri, yardmc madde ve malzeme giderleri, enerji giderleri, lisans ve patent giderleri, bakm ve onarm giderleri, genel giderler, sat giderleri, amortismanlar ve iletme dneminde faiz giderleri gibi iletme dnemi giderleri de hesaplanmaldr (Saraslan, 1990). 3.3.4. Hukuki Ettler Sermaye gereksinimi, mali sorumluluu snrlama, vergilendirmedeki farkllk, kredi salama olanaklar, kurulu giderleri, iletme yapsndan gelen zorunluluk gibi etkenlerin deerlendirilmesi bu ett ile yaplr (Karalar, 2001). 3.4. Projenin Deerlendirilmesi ve Yatrm Karar Yaplmas dnlen yatrm projeleri hazrlandktan sonra bu projeler seilecek bir veya birka kritere gre ncelik sralamasna konulmaldr. Firma bu projelerden hangilerini uygulamaya koyacan elindeki yatrm fonlarna bakarak deerlendirecek ve karar verecektir. nk firmann ekonomik gc snrldr. Bu yzden ekonomik ve teknik ynden verimli olan projeyi kabul edilecek bir kritere gre seim yaparak semelidir. Yatrm projelerinin deerlendirilmesinde farkl yntemlerle farkl sonulara ulalmaktadr. O halde, yatrm projelerinin deerlendirilmesinde kullanlmakta olan hibir yntem tam ve mkemmel deildir. Yine de seimde en iyiyi belirleyecek ltn her trl yatrm projesi iin kullanlabilme, hesaplama basitlii, doru bir karara varlmas iin gerekli bilgilerin bir say ile temsil edilebilme gibi zellikleri olmaldr (nar, 1990). Yatrm projelerinin deerlendirilmesinde literatrde 2 yntem vardr. Bunlardan ilki parann zaman deerini gz nne alan dinamik deerleme yntemleri; ikincisi ise parann zaman deerini gz nne almayan statik deerleme yntemleridir. 3.4.1. Statik Yntemler Bu yntemlerin temel zellikleri, deerlendirmenin bir dnemlik muhasebe kaytlar ile snrlandrmas ve deerlendirmenin maliyet ve gelirlere dayandrlmas olarak zetlenebilir. Bu yntemin kullanlabilirlii, deerlendirmenin bir dnemle snrlandrlmasndan etkilenmektedir (lter, 2001). 3.4.1.1. Geri demesi Sresi Yntemi Bu yntemde yatrm projeleri, ilk yatrm tutarnn ne kadar sre iinde geri alnabilecei asndan deerlendirilmektedir. Hesaplanan geri deme sresi yatrmcnn bekledii yl kadar veya daha ksa ise yatrm projesi kabul edilir, aksi halde red edilir. Buna gre, geri deme sresi yntemi temelde projenin karllndan ziyade projenin likiditesini gstermektedir (Ylmaz, 1993). GS = (Projenin yatrm tutar Hurda de.) / (Yllk ort. net kar + Yllk amort. paylar) 3.4.1.2. Karllk Oran Yntemi En basit ekli ile yatrmn faydal mr boyunca salayabilecei karn (P), ilk yatrm tutarna (I) orandr. Yani BKO = P / Idr. ki tr vardr: Yllk Karn Yatrm Tutarna Oran Yntemi Ortalama Yllk Karn Yatrm Tutarna Oran Yntemi (1)

55

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

Ortalama Karllk Oran = (Pt / n) / S + H + (FC H)

(2)

eklinde yazlabilir (lter, 2001) Pt = t. Yldaki kar; n= Yatrmn faydal mr; S= letme sermayesi; H= Yatrmn faydal mr sonundaki hurda deeri; FC= Yatrm sabit tutar; t= Yllar 3.4.2. Dinamik Yntemler Yaplacak bir yatrm projesi iin yaplan tm harcamalar genellikle bir yl iinde gereklemez, projenin yapm srasnda dnem dnem ortaya kar. Bunun yannda yaplan projeden beklenen gelirlerde dnem dnem tahsil edilecektir. Farkl dnemlerde elde edilen bu gelir ve yaplan giderler ayn deerlerde olmazlar. Bu yzden bu deer farklar trde zaman dilimlerinde incelenmelidir. Dinamik deerleme yntemlerinde, proje iin yaplacak tm maliyetler ve hurda deeri hesaba katlmaktadr. Bu nedenle projenin ekonomik mrnn ve bu ekonomik mr iinde elde edilecek hslat ve yaplacak maliyetlerin tahmin edilmesi gerekmektedir. Bu yaplan tahminlere dayanlarak yaplacak hesaplamalarda kullanlan deerleme yntemleri unlardr; 3.4.2.1. Net Bugnk Deer Yntemi Bir yatrmn net bugnk deeri (NBD), belli bir skonto oranna gre indirgenmi giderlerinin toplam ile indirgenmi net gelirleri ve hurdann bugnk deeri toplam arasndaki farktr (Saraslan, 1990). Bu fark pozitif ise proje kabul edilir. Yani NBD > 0 olmaldr. Birden fazla proje olmas durumunda NBDi yksek olan proje tercih edilmelidir. Eer NBD = 0 olursa yllk hslat akmlarnn iletme maliyetlerini ve yllk yatrm maliyetlerini anca karlad anlalr. NBD =

(1 + r )
t =0

Bt

t =0

(1 + r )t

Ct

(3)

forml yardm ile hesaplanabilir. Bt= t ylndaki nakit girii; Ct= t ylndaki nakit k; n= 1,2,3,,n yl; r= skonto oran. Deerlendirme sonucu, uygulanacak skonto oranndan nemli lde etkilenmektedir. Iskonto oran, yatrmdan beklenen verim orann gstermektedir. Iskonto orannn seilmesinde farkl yaklam izlenebilir. I. Yaklam: Yatrm proje finansmannn yalnz z kaynaklardan salanmas durumunda, kullanlacak kaynaklarn sermaye maliyeti (skonto oran), bu kaynaklarn alternatif yatrm alanlarndan vazgeilmesinin yarataca frsat maliyetidir. Frsat maliyetinin en iyi gstergesi, finansal piyasalarda oluan faiz orandr (Saraslan, 1994). Finansal piyasalarda faiz oranlar, vade yaps, yatrmlarn geri deme riski, uygulanan vergi oran gibi piyasa koullarna baldr (Kidwell, ve Peterson, 1981). II. Yaklam: Yatrm proje finansmannn yalnz yabanc kaynaklardan salanmas durumunda salanan kredinin skonto oran, Merkez Bankasnn uzun dnemli borlar iin uygulad faiz oranlardr. III. Yaklam: Yatrm proje finansmannn z kaynaklardan ve yabanc kaynaklardan eit veya farkl oranlarda salanmas durumunda z kaynak ve yabanc kaynak sermaye maliyetinin arlkl ortalamasna gre skonto oran belirlenir.

56

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi 3.4.2.2. Fayda/Masraf Oran Yntemi

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

Net bugnk deer oran yntemi de denen bu yntemde yatrmn faydal mr boyunca, salayaca nakit girilerinin bugnk deerinin yatrm harcamalarnn bugnk deerine oranlanmasdr. NBDO =

n Bt (1 + r )t t =0

n Ct / (1 + r )t t =0

forml yardm ile hesaplanabilir.

(4)

3.4.2.3. Karllk Oran Yntemi (KO) Ksaca, bir yatrm projesinin net bugnk deerini sfra eitleyen skonto oran olarak tanmlayabiliriz. KO =
n n Bt Ct = (1 + r )t (1 + r )t t =0 t =0

(5)

Forml yardm ile r skonto oran deneme yanlma metodu ile bulunur. Yani NBDi sfr yapan deer bulunmaya allr. Bunun iin nce tahmini bir r skonto oran alnr ve formlde yerine konularak sfra eitlemeye allr. Bulunan r skonto oran pozitif ise r deeri arttrlarak denemeye devam edilir. Eer deer negatif karsa o zaman r skonto oran azaltlmaldr. Sonu olarak NBD = 0 oluncaya kadar denemeye devam edilmelidir. Bulunan pozitif deer veren r skonto oran ile pozitif deeri ve negatif deer veren r skonto oran ile negatif deeri arasnda enterpolasyon yaplarak da gerek r skonto oran bulunabilir. Ancak gnmz gelien teknolojileri, rnein; yneylem aratrmas tekniklerinden dorusal programlama, ama programlama gibi eitli yntemler ile r skonto orann bulmak ok daha basitlemitir. KOnn deerlendirilmesinde zmne ulaldktan sonra bulunan r skonto oran yatrmcnn yatrm projesinden bekledii karllk oranndan byk olmas durumunda proje kabul edilir. Aksi bir durum olmas durumunda proje reddedilir. Eer birden fazla proje varsa ve KO ile seim yaplacaksa o zaman KO yksek olandan dk olana doru bir sralama izlenmeli ve KO yksek olan proje tercih edilmelidir. 3.4.2.4. Yllk Edeer Masraf Oran Yntemi Alternatif yatrm projelerinin yllk giderleri karlatrlarak yllk giderleri en dk olan proje seilir. Byle bir karlatrlmann yaplabilmesi iin projelerin btn giderlerinin yatrm dnemi ve iletme dnemleri boyunca e masraf eklinde gereklemesi gerekir. Bir yatrm projesinin yllk gideri, iletme giderleriyle yatrm tutarnn bir yla den paynn toplamna eittir. Yatrm tutarnn bir yla den pay u ekilde hesaplanabilir (nc, 2003).

r (1 + r )n G = L n (1 + r ) 1

(6)

Burada; G yatrm tutarnn bir yla den pay, L toplam yatrm tutar, n yatrmn faydal mr, r faiz orandr. 3.5. Kesin Proje Yatrm kararndan sonraki aamada n proje kesin projeye dntrlr. Bu aamada, artk kurulacak iletmenin hukuksal biimi, ina edilecek yaplarn kesin teknik hesaplar, sipari olunacak makinelerin kesin kapasiteleri ve maliyetleri vb. hususlarn bilinmesi gerekir. Bu bilgilere dayanlarak proje kesinleir (zdnmez ve ark. 1998).

57

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi 3.6. Projenin Uygulanmas

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

Bu uygulama aamasnda artk yatrm gereklemekte, bir yandan kesin sipariler verilirken, yandan fiziksel yatrmlar balamaktadr (zdnmez ve dierleri, 1998). 3.7. Deneme retimi Yatrm planlar ne kadar ayrntl ve zenle yaplsa da yatrm gerekletirilip retim aamasna gelindiinde, baz durumlarda istenilen nitelikte retim yapmak mmkn olmayabilir. letmenin, nceden belirlenen kalite standartlarna ulancaya kadar deneme retimi yaparak istenen kalite standardnda rn elde etikten sonra bu rnleri piyasaya srd aama deneme retimi aamasdr (nc, 2003). 3.8. letmeye Alma Deneme retimi sonunda retime geilir. retim aamasna gei, deneme retimi aamasndaki aksaklklar ortadan kaldrlarak normal retimin balamasyla gerekleir. retim aamasnda tesis resmen iletmeye alnr. Bu aamada yatrm projesinin hazrlanmas ve uygulanmas aamas tamamlanm olup, bundan sonra istenen kalite standartlarnda rn elde etmek zere iletme ve retim fonksiyonlar devreye girer (nc, 2003).

4. MATERYAL VE YNTEM
Hedeflenen karllk ve yaplan risk analizleri sonucunda belirlenen iskonto oran, projenin balang ve hayata gei dnemlerini kapsayan gider ve projenin ekonomik mr boyunca elde edilecek olan gelirlerin bugnk deere indirgenmesi amacyla kullanlan orandr. Yatrmc tarafndan belirlenen ve analize yn veren bu oran NBD yntemi yardmyla deerlendirilmekte, projenin kendi verileri yardmyla belirlenen iskonto oran ise KO tarafndan ortaya karlmaktadr. almada bu iki deerlendirme yntemi iki farkl rnek yardmyla karlatrlmtr. Net bugnk deer yntemi iin kullanlan forml; (4) numaral formldr. karllk orannn hesaplanmas iin kullanlan forml ise (5) numaral formldr. (5) numaral formlde r skonto oran deneme yanlma metodu ile bulunur. Yani NBDi sfr yapan deer bulunmaya allr. Bunun iin nce tahmini bir r skonto oran alnr ve formlde yerine konularak sfra eitlemeye allr. Bulunan r skonto oran pozitif ise r deeri arttrlarak denemeye devam edilir. Eer deer negatif karsa o zaman r skonto oran azaltlmaldr. Sonu olarak NBD = 0 oluncaya kadar denemeye devam edilmelidir. nemleri iletmeden iletmeye deimekle birlikte, genel olarak skonto orannn belirlenmesinde etkili olan faktrleri; yatrm iin gerekli duyulan fonlarn maliyetleri, yatrmn tad risk dzeyi, ekonomide geerli olan faiz oranlar, benzer yatrmlarn karll ve yatrmdan beklenen karllk oran ile yatrm iin tahsis edilen sermayenin frsat maliyetidir (Akolu, 1995).

5. BULGULAR VE TARTIMA
alma esnasnda NBD yntemi ile KO ynteminin karlatrlmasnda 2 farkl rnekten yararlanlmtr. rnek 1. Bir yatrm projesinin bir yllk kurulu dnemindeki harcamas 22.000 $dr. Projenin faydal mr 4 yldr. letme dneminde yllk 7.500 $lk sabit getirisi olan bu projenin ekonomik mr sonundaki hurda deeri 12.500 $dr. retim ve bakm faaliyetleri ile iletmede yllk 2.500 $lk iletme harcamas yaplmaktadr. Proje ynetimi %12lik skonto orann kabul edecek durumdadr. Bu verilere gre proje NBD ve KO yntemleri ile analiz edildiinde; Bt=[(7500/(1+0,12))+(7500/(1+0,12)2)+(7500/(1+0,12)3)+(7500/(1+0,12)4))+(12500/(1+0,12)4] Bt = 30.724 $ Ct = 22000 + [(2500/(1+0,12)) + (2500/(1+0,12)2)+(2500/(1+0,12)3)+(2500/(1+0,12)4)]

58

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi Ct = 29.593 $ NBD = 30.724 29.593 NBD = + 1.131$ dolays ile proje kabul edilebilir.

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

Ayn rnek KO yntemi ile zldnde r= %10 varsaym ile (7500/(1+0,10))+(7500/(1+0,10)2)+(7500/(1+0,10)3)+(7500/(1+0,10)4)+(12500/(1+0,10)4) = 22000 + (2500/(1+0,10)) + (2500/(1+0,10)2)+(2500/(1+0,10)3)+(2500/(1+0,10)4) 32.316 = 29.926 ise 32.316 29.926 = 2.390 Bunun anlam r deeri arttrlmaldr. r= %15 alndnda; ((7500-2500)/(1+0,15))+((7500-2500)/(1+0,15)2)++(12500/(1+0,15)4-22000 = 0 m? 21.421 22.000 = -578 Bunun anlam r deeri kltlmelidir. Enterpolasyon yapldnda; r = 0,10 + (2390/(2390+I-578I) X (0,15-0,10) r = 0,14 bulunur. Yani %14lk bir skonto oran kmaktadr. Proje ynetimi %12 ve zeri skonto orann kabul edeceini bildirdii iin bu proje uygulamaya konulabilir. Hem NBD hem de KO yntemlerine gre ayn rnek iin proje kabul edilmektedir. rnek 2. XYZ irketi maliyeti 175.000 YTL olan yeni bir pres satn alacaktr. irket presi satn alndnda presin retime katks sonucunda yllk nakit klarnda 37.000 YTLlik bir azalma olacan hesaplamaktadr. Dolaysyla her yl irket bu yatrmdan 37.000 YTLlik bir gelir beklemektedir irket prese 10 yllk bir ekonomik mr bimitir. Ekonomik mr sonunda presin hurda deeri yoktur. Beklenilen karlln %20 olmas durumunda NBD ve KO yntemlerine gre irket projeye yatrm yapmalmdr? NBD = 37.000

(1 + 0.20)10 1 175.000 10 (1 + 0.20 ) 0.20

NBD = 37.000 X 4,193 175.000 NBD = -19.859 NBD negatif olduu iin yatrm yapmak anlaml deildir.

(1 + t )10 1 KO ise 37.000 = 175.000 10 (1 + t ) t (1 + t )10 1 = k olsun. 37.000 X k = 175.000 10 (1 + t ) t

t = %21 varsaylrsa;

k = 4,7297

(1 + 0.21)10 1 37.000 = 37.000 X 4,054 = 149.998 10 ( ) 1 + 0 . 21 0 . 21 10 (1 + 0.16) 1 t = %16 varsaylrsa; 37.000 = 37.000 X 4,833 = 178.821 10 (1 + 0.16) 0.16
t = %16 + (4,833 4,054) / (178.821 + 149.998) X (%21 - %16) t = 0,16000018 olarak bulunur. XYZ irketinin bekliyor olduu karllk oran %20 olduundan ancak %16 karllk salayacak olan bu yatrm nerisinden vazgeilecektir. NBD bir projenin firmann deerine yapt katky gstermektedir. NBD ykseldike firmann deerine yapt katk da artar. Firmalarn bu ekilde bir dnce tarznda hareket etmeleri proje deerlendirilmesinde NBD yntemini uygulamaya gtrmelidir (Weston ve Birgham,1968).

59

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

NBD ve KO yntemleri ile yatrm projesi deerlendirilirken parann zaman deeri hesaplamalarda dikkate alnmaktadr. Yine NBD ynteminde bir skonto oranna ihtiya duyulmas bu orann dk veya yksek olmasna gre projenin seim karar etkileneceinden beklenen kar marj iin projenin yararl olup olamayaca kolaylkla sonulandrlabilir. KO ynteminde hesaplama yaplrken nceden bir skonto oranna ihtiya olmamas ve hesaplama sonucu bulunan skonto oran, istenen kar marjn salayp salamayaca veya alnan kredi iin kredi faizini karlayp karlamayaca ve bunun yannda kredi faizi karlandktan sonra bizim iin getirisinin ne olaca konusunda fikirler vermektedir. htiyalar farkllaan farkl iletmeler, yatrm projelerinin deerlendirmesinde farkl yntemler uygulamaktadr. Ancak deerlendirmelerde parann zaman deeri ve projenin faydal mrn dikkate alan yntemlerin tercihte ncelikli olmalar kabul edilmitir (Kidwell, ve Peterson, 1981). Farkl iletmeler tarafndan farkl yntemlerce deerlendirilmeye alnan yatrm projesinin zellii, yatrm gerekletirecek iletmenin amalar, yatrmcnn finansman kaynaklar ve yntemlerin kullanm yerlerine gre aadaki gibi ilikilendirilmektedir (Trkeri, 1971). eitli projeler arasnda tercih sralamas sz konusu ise; KO ve fayda-masraf oran yntemleri ncelikli olmaldr. Yatrm maliyeti eit ise projeler arasnda tercih iin NBD, FMO ve KO yntemleri kullanlmaldr. Eer yatrm projeleri karllklarna gre tercih edilecekse KO yntemi tercih edilmelidir. Mamul karmas mal ve hizmet olarak projelerde kurulu dnemi yatrm tutar ve iletme dnemi giderleri belirli ise NBD ve yllk deer yntemi kullanlmaldr. Bir tek projenin kabul ya da reddedilmesinde; sermaye maliyeti biliniyorsa, NBD, KO, fayda-masraf oran yntemlerinin uygulanmas uygundur.

6. SONU VE NERLER
Yatrm projelerinin hazrlanmas ve deerlendirilmesine ilikin olarak hazrlanan bu almada; yatrm ve yatrm projelerinin hazrlanmas ile ilgili konular detayl bir biimde incelenmi, net bugnk deer ve i karllk yntemlerine ilikin olarak oluturulan yatrm nerileri ele alnmtr. Gnmz ekonomi artlarnda yatrm konusunun ayrntl bir ekilde ele alnmas ve gerekli incelemelerden sonra faaliyete geilmesi gereklilii aikrdr. Bu detayl aratrmalarn yaplmas, projenin kurulu evrelerinde balamakta, kullanlmas gereken teknikler ve elde edilen sonularn yatrmcnn amac dorultusunda incelenmesi ile sona ermektedir. Yaplacak projelerin teknik ve ekonomik kriterlerce deerlendirilmesi ve ekonomiye kazandrlmas gerekmektedir. Bu temel yaklam ihmal edildii ve bilimsel kurallar yeterince uygulanmad srece yatrm yaplmas dnlen i kollarnn gelecei srekli darboaz ve skntlarla kar karya kalacaktr. Bunun yannda yatrm kararlarnda bilimsel ve pratik kurallar gelitirilemedii mddete rekabet ve devamllk salanamayacaktr. Proje yapm iin verilecek kararlardan nce kredi ve teknik destek veren kurumlarla birlikte proje konusunda nerilen modellere gre yatrmlara gidilmesi, proje yatrmcsnn dncesinde baz deerleri somutlatrarak, olaya daha gereki yaklamasn ve ilgili kurumlardaki yetkililerin karsna daha bilinli kmasna yardmc olacaktr. Yaplacak proje almalar iin gnmzde yava yava da olsa faaliyet gsteren proje hazrlama ekiplerinden yardm alnmas yatrmn daha salkl olmas iin gereklidir. Bu proje firmalarnn temel ilevi, proje eklinde gelitirilen ilerin zamannda yaplarak hedeflere en uygun zaman, para ve kalite maliyeti ile ulalmasn salamaktr. Gelecein dnyas sadece proje firmalarnn deil, fakat her trl firma iinde, hatta kiisel yaamda bile, her trl iin bir "proje" eklinde ele alnp gerekletirildii bir dnya olacaktr. Para ve sermaye piyasalarndan fon salamakta glk eken firmalarn finansman alternatiflerinin ok fazla olmad aktr. Bankalardan salanacak krediler daha talep aamasnda iken nemli engellerle karlamakta, kredi temin edilebilse dahi yksek faiz oranlar ve dier koullar bu iletmeler iin ar bir finansal yk oluturmaktadr. Bu kredilerin salanmasnda kredi verenler bile artk bir yatrm yaplmadan nce

60

ZK Bartn Orman Fakltesi Dergisi

Yl: 2005 Cilt:7 Say:7

bu yatrm ile ilgili bir fizibilite etdn incelemek ve sonularn deerlendirerek kredi vermeyi taahht etmektedir. Bunlar ve bunlar gibi dier nedenlerle yaplacak bir yatrm projesinin daha yaplmas dnlrken ok iyi irdelenmesi gerekmektedir. Yaplacak deerlendirme sonucunda yatrm fikrinin firma ve lke menfaatleri dorultusunda kapsaml bir biimde incelenmesi gerekmektedir. Bulunan NBD ve KO yntemleri sonularna gre her iki ynteme gre de proje kabul edilmektedir. Yksek kurulu maliyeti olan projenin NBD yntemine gre kabul edilmesi daha risklidir. NBD ve KO yntemlerinde parann zaman deeri dikkate alnmaktadr. Bu yzden yksek sabit maliyetli ve skonto oranna sahip projelerin kabul ya da red karar bu iki kritere gre verilebilir. KO ynteminde balangta belli bir skonto oranna gereksinim yoktur. NBD ynteminde ise balangta bir skonto oran vardr ve balangta seilen skonto oran yatrmn faydal mr boyunca deitirilmeden kullanlmaktadr. Bunun yannda karllk oranlarna gre NBD ynteminde bir deerlendirme yapldnda; yatrm tutarlar arasnda byk fark olan projelerde; yatrm tutar yksek olan projenin karll, dk yatrm tutar ve daha az karll olan baka bir projeye tercih edilmesi riski vardr. Hazrlanan rnekte ekonomik mrn ksa tutulmas, NBD ynteminde oluan karn dk kmasna ve dolays ile proje tercihinde daha dk sabit yatrml projelere ynlenilmesine neden olabilir.

KAYNAKLAR
o o o o o o o o o Akolu, R., (1995), Yatrm ve Proje Deerlendirme, Anadolu niversitesi Yaynlar No: 827, Eskiehir, 478 s. Atay, A., (1985), Piyasa Aratrmas, Yatrm Projelerinin Hazrlanmas ve Deerlendirilmesi I. Cilt, Devlet Yatrm Bankas Aratrma ve D likiler Daire Bakanl, Ankara, 488 s. nar, M., (1990), Ynetsel Kararlara likin Saysal Yntemler, Erciyes niversitesi Yayn No: 6, Kayseri. lter, E., (2001), Yatrm Projelerinin Hazrlanmas, Deerlendirilmesi ve zlenmesi, Bolu, 313 s. Karalar, R., (2001), Genel letme, nite 3, Anadolu niversitesi Yaynlar No:1268, Eskiehir, 390 s. Kidwell, S.D., Peterson, L.R., (1981), Financial Institutions, Markets and Money, The Dreydan Press, Illinois Mucuk, ., (1996), Modern letmecilik, Trkmen Yaynlar, stanbul, 392 s. zdnmez, M., Akesen, A. ve Ekizolu, A., (1998), Ynetim ve Organizasyon, stanbul niversitesi Orman Fakltesi Yayn No: 450, stanbul, 186 s. Sakzl, E., (1985), Temel Ekonomik Kavramalar ve Milli Ekonominin leyii, Yatrm Projelerinin Hazrlanmas ve Deerlendirilmesi I. Cilt, Devlet Yatrm Bankas Aratrma ve D likiler Daire Bakanl, Ankara, 488 s. Saraslan, H., (1990), Yatrm Projelerinin Hazrlanmas ve Deerlendirilmesi, Planlama-AnalizFizibilite, Turhan Kitapevi, Ankara, 240 s. Saraslan, H., (1994), Yatrm Projelerinin Hazrlanmas ve Deerlendirilmesi, Turhan Kitapevi, Ankara, 353 s. ahin, H., (2000), Yatrm Projeleri Analizi, Ezgi Kitapevi Yaynlar, Bursa, 226 s. Tokol, T., (1984), Pazarlama Aratrmas, Uluda niversitesi, Yaynlar, 3. Bask, Bursa, 167 s. Trkeri, Y., (1971), Proje Deerlendirme Metotlar, Sevk ve dare Dergisi, Yl: 6, Say: 40, stanbul. nc, K., (2003), Tesis Planlama, Karadeniz Teknik niversitesi, Orman Fakltesi Orman Endstri Mhendislii Blm Ders Notlar: 68, Trabzon. Wetson, J.F., Birgham, F.E., (1968), Essentials of Managerial Finance, 5. bask, Holt International Edition From the Dryden Press, 274-275 Ylmaz, Z., (1993), Yatrm Projeleri Analizi ve Ynetimi, Uluda niversitesi Glendirme Yaynlar No: 35, 2. Bask, Bursa.

o o o o o o o o

61