graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

PREGLED OSNOVA NITRIFIKACIJE I DENITRIFIKACIJE U POSTUPKU SA AKTIVNIM MULJEM

Svetlana Vujovi
Komunalne upotrebljene vode sadre znaajne koliine organskih i neorganskih azotnih i fosfornih jedinjenja. Nutrijenti kao to su azot i fosfor, ako su prisutni u poveanim koncentracijama u akvatinim ekosistemima stimuliu rast algi i drugih fotosintetikih organizama, to utie na ubrazanje procesa eutrofikacije. Prirodna eutrofikacija je proces u kome jezera starenjem postaju produktivnija, ali ovek svojim brojnim aktivnostima u velikoj meri utie na ubrzanje procesa eutrofikacije. Poveane koncentracije nutrijenata uzrokuju prekomeran razvoj algi i smanjenje koncentracije rastvorenog kiseoniika u vodi, to se negativno odraava na ivi svet akvatinog ekosistema. Pored toga eutrofne vode poveavanju i trokove tretmana vode ukoliko se koriste kao izvorita vodosnabdevanja. Osnovni izvori azotnih i fosfornih jedinjenja su poljoprivredne povrine i isputanje nepreienih ili nedovoljno preienih upotrebljenih voda. Kako bi se spreio negativan uticaj azota prisutnog u upotrebljenm vodama na akvatine ekosisteme vodu je pre isputanja potrebno preistiti do odgovarajueg stepena. Kao osnovni postupak koji se koristi za uklanjanje azota iz upotrebljenih voda, kao najekonominiji i najefikasniji postupak, je bioloki postupak sa aktivnim muljem. Kljune rei: komunalna upotrebljena voda, aktivni mulj, maseni bilans azotnih materija, procesi sa objedinjenom nitrifikacijom i denitrifikacijom. Nutrients like nitrogen and phosphorus are key nutrients in municipal wastewater. Nutrients in wastewater such as phosphates and nitrogen compounds stimulate the growth of algae and other photosynthetic aquatic life, which lead to accelerated eutrophication of lakes and other natural waters. Natural eutrophication is the process in which lakes become more productive, but human activities have greatly accelerated this process in many areas around the world. The excess of phosphates and nitrogen causes algae to flourish, which causes depleting the oxygen levels in the water and killing fish or other aquatic animals. Apart from stimulating the growth of algae, eutrophication also causes increased water purification cost. Humans contribute to the addition of excessive amounts of nitrogen, phosphorus, and carbon in many ways. Some major sources of effluent include runoff from agricultural fields and discharge untreated or partially treated sewage effluent in water bodies. In order to prevent the occurrence of lake eutrophication, it is a priority for wastewater treatment facilities to remove these nutrients from the sewage prior to discharge into receiving waters. Biological removal of nitrogen from domestic and industrial wastewaters is a key factor in preventing eutrophication and is one of the most economical and efficient methods for nitrogen removal. Key words: municipal wastewater, activated sludge, mass balance of nitrogenous mater, process with combined nitrification and denitrification.

1. UVOD
Eutrofikacija je proces obogaivanja neke sredine nutrijentima (azot i fosfor) do koga dolazi kada neki polutanti mogu da igraju ulogu nitrijenata za fotosintetike organizme, i koji se direktno ili indirektno unose u ekosistem. Isputanje nepreienih ili nedovoljno preienih upotrebljenih voda sa poveanom koncentracijom azota ili fosfora uzrokuje unapreenje procesa eutrofikacije akvatinih ekosistema [1]. Bioloki postupci preiavanja upotrebljenih voda su osnovni postupci za tretman komunalnih voda. Bioloki postupci preiavanja upotrebljenih voda se temelje na osnovnim biolokim zakonitostima i procesima koji se javljaju u prirodi i u ijoj osnovi lei kruenje materije i protok energije u

ekosistemu. Pri projektovanju i odravanju ureaja za bioloko preiavanje moraju se potovati odreene zakonitosti, jer su procesi u ureajima za preiavanje simulacija procesa koji se odigravaju u prirodi [3]. Najee primenjivan postupak za preiavanje komunalnih upotrebljenih voda je aerobni postupak sa suspendovanom mikroflorom aktivnim muljem. U radu su prikazane osnove procesa nitrifikacije koji se odigravaju u aktivnom mulju tokom tretmana vode, maseni bilans azotnih materija u aktivnom mulju, kinetika nitrifikacije i uticaj temperature, rastvorenog kiseonika, pH i alkaliteta, organskog optereenja na efikasnost procesa nitrifikacije. Efikasnost uklanjanja azota data je u

247

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

kratkom pregledu postupaka sa objedinjenim procesima nitrifikacije i denitrifikacije.

2. OSNOVE PROCESA NITRIFIKACIJE

Azotne materije koje se mogu nai u komunalnim upotrebljenim vodama su uglavnom prisutne u obliku + amonijanog azota ( NH 4 N ) i u obliku organskog azota (urea, aminokiseline i ostala organska jedinjenja koja sadre amino grupu). Ponekad se u komunalnim upotrebljenim vodama mogu nai i oksidisane forme azota, uglavnom nitrata i nitrita. U komunalnim upotrebljenim vodama sadraj organskog azota je uglavnom oko 20 mg/l, a neorganskog azota oko 15 mg/l [2] [4] [5]. U procesu tretmana komunalnih upotrebljenih voda sa aktivnim muljem mogu se odvijati sledee reakcije: amonifikacija/asimilacija, nitrifikacija i denitrifikacija. Amonifikacija je proces konverzije organskog azota u amonijani, a suprotan proces tj. asimilacija, je proces konverzije amonijanog azota u organski. Kako je pH vrednost upotrebljene vode uglavnom oko neutralne vrednosti (pH=7) amonijak e biti prisutan u jonskoj + formi ( NH 4 ) to se moe prikazati jednainom 1.1.:
+ R NH 2 + H 2 O + H + ROH + NH 4

Denitrifikacija je proces bioloke redukcije nitrata do molekularnog azota. Primenom konvencionalnih (primarnih i sekundarnih) postupaka tretmana voda uklanja se 25-75% (5-15 mg/l) organskog azota, to predstavlja 14-26 % ukupnog azota iz sirove upotrebljene vode [2]. Razgradnja i uklanjanje azotnih materija se moe vriti tokom biolokog preiavanja upotrebljenih voda sa aktivnim muljem u tzv. kombinovanim postupcima oksidacije ugljenika i nitrifikacije.

3. MASENI BILANS AZOTNIH MATERIJA

Azot moe biti uklonjen u procesu sa aktivnim muljem u jednom od sledeih oblika: a) kao vrsta materija (Nl) i stepen uklanjanja zavisi od efikasnost sekundarnog talonika; b) Kao rastvorena materija efluenta: amonijani (Nae); nitratni/nitritni (Nne) i rastvoreni organski azot (Noe); c) kao gas (N2). Koristei koncept masenog bilansa za organske materije moe se izraunati faktor uklanjanja azota koji predstavlja odnos izmeu fluksa mase azota koji naputa i fluksa mase azota koji ulazi u proces sa aktivnim muljem. Faktor uklanjanja azota se moe prikazati izrazom 1.

(1.1)

Bn =

(N 1 + N te + MN d )
MN ti

(1)

Nitrifikacija je proces bioloke oksidacije amonijanog azota pri emu se kao krajnji proizvod reakcije oslobaa nitrat. Metabolikim delovanjem aerobnih mikroorganizama (nitrifikatora) amonijani azot (NH4-N) u komunalnim upotrebljenim vodama se moe oksidovati u nitrite i nitrate. Proces nitrifikacije se uglavnm sprovodi aktivnou bakterija iz roda Nitrosomonas i Nitrobacter. Nitrosomonas vri + oksidaciju NH 4 do nitrita (NO 2 ) , a Nitrobacter

Gde je: Bn faktor uklanjanja azotnih materija (-) MN1 fluks azotnih materija u viku mulja (kg N. dan-1) MNte fluks azotnih materija u efluentu (kg N. dan-1) MNd fluks denitrifikovanog azota (kg N. dan-1) MNti fluks azotnih materija u influentu (kg N. dan-1)

oksiduje nitrite do nitrata (NO3 ) . U postupku preiavanja komunalnih upotrebljenih voda ovi procesi se odvijaju simultano. Proces nitrifikacije se odvija u dva stepena kao to je prikazano jednainama (1.2), (1.3), a jednaina (1.4) je sumarni prikaz nitrifikacije:
+ + 1.5O 2 NO2 + 2 H + + H 2 NH 4

MX v MN1 = f n Rs

Sadraj azotnih materija u viku mulja se moe prikazati izrazom (2): (2)

(1.2) (1.3) (1.4)

NO2 + 0.5O2 NO3 NH + 2O2 NO3 + 2 H + H 2 O

+ 4 +

Gde je: fn sadraj azota u VSS0,1 (mg Org. N/mg VSS) Xv koncentracija VSS (mgVSS/l)

248

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

Slika 1. ematski prikaz vrsta azotnih materija u procesu sa aktivnim muljem i mogue reakcije Fluks u influentu i efluentu se izraunava na osnovu izraza (3) i (4):

N ti = Qi

N te = Q i

(N oi + N ai + N ni ) = Qi N ti (N oe + N ae + N ne ) = Q i N te

(3) (4)

Na osnovu navedenih izraza dobija se izraz 7. za izraunavanje uklanjanja azota tj. faktor uklanjanja azota koji se zasniva na eksperimentalnim podacima [8 ].

Gde je: Nt koncentracija ukupnog azota (mg N. dan-1) Na koncentracija amonijanog azota (mg N. dan-1) No koncentracija organskog azota (mg N. dan-1) Nn koncentracija nitratnog azota (mg N. dan-1) Da bi se izraunao fluks dentrifikacionog azota, u toku razmatranja se mora uzeti u obzir i konfiguracija procesa. Kada je cilj tretmanskog procesa uklanjanje azota potrebno je obezbeivanje anoksine zone kako bi se proces denitrifikacije mogao odigravati. Fluks uklonjenog azota se izraunava kao proizvod protoka vode kroz anoksini reaktor i koncentracije nitratnog azota u reaktoru, kao to je dato u izrazu 5 .

fn Bn =

MX v / Rs + Q i

N te + Qk
k =1

N n k
(7)

(Qi

N ti )

4. KINETIKA NITRIFIKACIJE
Kinetika nitrifikacije zavisi od brojnih faktora kao to su: koncentracija amonijaka, pH, temperatura i koncentracije rastvorenog kiseonika. Odnos BPK5 i TKN (ukupan azot po Kjeldahl-u) je znaajan faktor koji utie na kombinovan postupak oksidacije ugljenika i nitrifikacije. Brzina nitrifikacije se poveava sa poveanjem vrednosti parametara kao to su pH, temperature i koncentracija rastvorenog kiseonika. Za definisanje kinetike nitrifikacije i iskorienja supstrata nitrifikacionih bakterija najee se primenjuje Monodov model, izraz 8. [2]:

MN dk = Q k

N nk

(5)

Gde je: MNdk fluks denitrifikacionog azota u anoksinom reaktoru k (kgN. dan-1) Qk protok kroz reaktor (m3.dan-1) Nnk razlika u koncentraciji nitratnog azota na ulazu i na izlazu anoksinog reaktora k Ako sistem ima ukupan broj k anoksinih reaktora, fluks ukupnog denitrifikacionog azota se moe prikazati na osnovu izraza 6.

1 X

dS S = max dt Ks + S

(8)

MNd = MN dk = (Q k
k =1 k =1

N nk )

(6)

Gde je: - brzina rasta nitrifikacionih bakterija, (dan-1) max maksimalna specifina brzina rasta nitrifikacionih bakterija (dan-1) X koncentracija bakterija (mg VSS/l) S koncentracija supstrata (NH3-N), (mg/l) t vreme, (dan) Ks koncentracija supstrata (mg/l) kada je brzina rasta jednaka polovini maksimalne brzine.

249

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

Vrednosti Ks za Nitrosomonas i Nitrobacter su generalno jednake ili manje od 1 mg/l pri temperaturama vode od 20C i niim. Poto su Ks vrednosti za nitrifikaciju dosta nie od koncentracije amonijaka koja se nalazi u upotrebljenim vodama brzina nitrifikacije je nezavisna od poetne koncentracije amonijaka. Tek nakon odreenog vremena, kada se koncentracija supstrata S priblii vrednosti Ks, ili postane manja, dalje uklanjanje supstrata e se odvijati kao to je prikazano u izrazu 8. Proces nitrifikacije prvenstveno zavisi od aktivnosti Nitrosomonas mikroorganizama, tj. od mikroorganizama sa sporijim rastom. Kako bi se spreilo odnoenje nitrifikanata iz biomase aktivnog mulja pri protoku upotrebljene vode kroz bioreaktor potrebno je da minimalna starost aktivnog mulja (ts) iznosi: ts=1/max. Ako ovaj uslov nije ispunjen nee se ostvariti efikasna nitrifikacija. Ako se u toku tretmana upotrebljenih voda sprovodi kombinovana oksidacija (ugljenika i amonijaka) BPK5 vrednost ulaznog toka je znaajno vea od koncentracije amonijanog azota. Da bi se poveao udeo nitrifikanata u ukupnoj biomasi aktivnog mulja potrebno je da se smanji BPK5 optereenje uz odgovarajue poveanje starosti mulja. Prema nekim autorima vrednost BPK5 treba da se snizi na 30 mg/l, dok prema drugim na 20 mg/l. Znaajani fakori koji utie na proces nitrifikacije su temperatura i rastvoreni kiseonik. Optimalna temperature je 30-36 C, dok je minimalna koncentracija kiseonika 2 mg O2/l. U procesu nitrifikacije usled oslobaanja H+ jona pH vrednost vode e se smanjivati ukoliko voda nema dovoljan alkalitet. Teorijski po 1mg/l oksidisanog amonijanog azota se utroi 7,14 mg/l CaCO3 za oksidaciju proizvedene kiseline. U praksi ove koliine variraju i obino su manje, jer se jedan deo amonijanog azota utroi na izgradnju elijske biomase. Da bi se odrala optimalna pH vrednost u procesu nitrifikacije potrebno je da se obezbedi odgovarajui puferski kapacitet u upotrebljenoj vodi. Otimalna pH vrednost vode zavisi od konkretnog postrojenja i kree se u opsegu od 7 do 9,5, a veina autora smatra da se maksimalna aktivnost nitrifikacionih bakterija postie pri pH vrednosti od 8,5 [2] [5].

Upotrebljena voda je sastavljena od dve vrste organskih materija: lako biodegradabilnih (RBCOD) i sporo biodegradabilnih (SBCOD) organskih materija. Degradacioni mehanizmi za RBCOD i SBCOD se razlikuju, to znaajno utie na proces denitrifikacije. Ako je influent sastavljen uglavnom od RBCOD proces uklanjanja azota denitrifikacijom e biti efikasniji. Razlog tome je to se usvajanja RBCOD odigrava veim brzinama u odnosu na SBCOD koju elija ne moe direktno da usvoji. SBCOD se najpre hidrolizom razlae na jednostavnije komponente koje elija moe direktno da usvoji, a hidroliza je spora to utie na smanjenje brzine usvajanja SBCOD u odnosu na RBCOD za oko 1/3. Kao rezultat razliitih biodegradacionih mahanizama i brzina usvajanja RBCOD i SBCOD mesto anoksine zone znaajno utie na denitrifikaciju koja se moe ostvariti.

6. SISTEMI SA OBJEDINJENIM PROCESIMA NITRIFIKACIJE I DENITRIFIKACIJE

Kada su se poeli razvijati sistemi za kontrolu azotnih jedinjenja u komunalnim upotrebljenim vodama smatralo se da je najprihvatljivije reenje da se u tehnolokom procesu odvoji aerobna i anoksina faza tretmana. Nakon toga je utvreno da sistemi u kojima su ove dve faze objedinjene imaju znaajne prednosti, naroito kada se ustanovilo da aktivni mulj zadrava sposobnost nitrifikacije ako je vreme zadravanja mulja u anoksinim uslovima krae od 5 h. Na osnovu toga se ustanovilo da se proces oksidacije organskih ugljeninih jedinjenja i amonijaka, kao i simultana redukcija nitrata (denitrifikacija) odigravaju u istom reaktoru. U ovom postupku je potrebno obezbediti sukcesivne zone sa aerobnim i anoksinim uslovima upotrebom podeenog sistema aeracije. Savremene forme reaktora kao to je Carrousel i sl. su predviene za sprovoenje simultane denitrifikacije. Visok stepen smanjenja ukupnog azota u komunalnim upotrebljenim vodama (oko 90%), prema rezultatima u Danskoj, se moe postii primenom tzv. Biodenitro Procesa koji ima mogunost naizmenine nitrifikacije i denitrifikacije. Sistem je sastavljen od dva serijski povezana bioreaktora sa jednim talonikom za mulj. Biodenitro proces se sastoji iz 4 faze. U fazi 1. se sirova komunalna upotrebljena voda uvodi u bioreaktor za denitrifikaciju, a zatim u bioreaktor za nitrifikaciju. Tokom faze 1. se poveava koncentracija nitrata u bioreaktoru za nitrifikaciju, a postupak traje

5. DENITRIFIKACIJA
Nitrifikacija je preduslov za denitrifikaciju bez koje proces uklanjanja azota iz upotrebljenih voda nije mogu.

250

graevinsko arhitektonski fakultet u niu

nauka + praksa

12.1 / 2009

sve dok se u bioreaktoru za denitrifikaciju ne uklone nitrati. U fazi 2. u oba reaktora se upotrebljena voda aerira i traje sve dok se ne postigne proces nitrifikacije u prvom reaktoru. U fazi 3. je u odnosu na fazu 1. promenjen tok vode, odnosno, promenjena je funkacionalana namena reaktora. Faza 4. u funkcionalnom smislu odgovara fazi 2., ali sa obrnutim tokom vode. Adsorptivna degradacija, tzv. AB postupak koji je razvijen u Nemakoj 1970. godine, predstavlja efikasan dvostepeni proces sa aktivnim muljem za uklanajnje azota. Osnovu ovog sistema ini visokooptereeni prvi bioloki stepen faze A (2 kg BPK5/kg MLSS. dan) za kojim sledi niskooptereena faza B (0.15-0.3 kg BPK5/kg MLSS. dan), bez postojanja primarnog talonika. Faza A i faza B imaju odvojene sisteme za recirkulaciju mulja, i nakon svake faze sledi talonik. Sa ekstremnim organskim optereenjem faza A se koristi za adsorpciju organskog zagaenja mikroorganizmima koji imaju sposobnost adaptacije u uslovima niske koncentracije kiseonika. U fazi A se postie visok stepen uklanjanja organskog optereenja (50-60%). U fazi B se uklanja preostalo organsko optereenje i jedinjenja azota. U fazi A je mogua optimalna regulacija odnosa BPK5/TKN, ime je omogueno podeavanje stepena uklanjanja BPK5. Zbog smanjenja odnosa BPK5/TKN u fazi A, to je rezultat smanjenja ukupnog BPK5 optereenja, poveava se brzina nitrifikacije. Zbog poveane brzine nitrifikacije mogue je da se vei deo u fazi B odrava u anoksinim uslovima za potrebe procesa denitrifikacije. Praksa je pokazala da u influentu faze B treba odravati odnos BPK5/TKN=3. Kod uobiajnog sastava komunalnih upotrebljenih voda i pri normalnom optereenju faze A, u influentu u fazi B preostaje jo dovoljno bioloki razgradljivih organskih jedinjenja koji slue kao izvor ugljenika za proces denitrifikacije. Brojna ispitivanaja su pokazala da denitrifikacija u fazi B moe biti 2-3 puta vea od brzine koja se postie u sistemima sa jednostepenim preiavanjem komunalnih upotrebljenih voda [6]. [7].

denitrifikacije, pri emu je u procesu potrebno obezbediti postojanje anoksine zone. Mnoga istraivanja su potvrdila da se kontrola azota u upotrebljenim vodama najefikasnije moe postii u procesima sa objedinjenom nitrifikacijom i denitrifikacijom [6]. [7].

LITERATURA [1.] Dalmacija, Boa i ost. (2008) Strategija vodosnabdevanja i zatita voda u AP Vojvodini, Prirodno-matematiki fakultet, Departman za hemiju, Novi Sad. [2.] Mojovi, Ljiljana. (2004) Bioloka obrada otpadnih voda. Tehnoloko-metalurki fakultet, Beograd. [3.] Petrovi O. (1999) Mikrobioloki i bioloki aspekti obrade otpadnih voda, u Monografija: Mali vodovodni i kanalizacioni sistemi (str 126143),(Urednik B. Dalmacija), PMF Novi Sad, Institut za hemiju, Novi Sad. [4.] Vujovi, Svetlana. (2008) Savremeni postupci preiavanja upotrebljenih voda i mogunosti primene u Vojvodini. Novi Sad. Magistarska teza. [5.] tefani, Ivan. (2003) Osnovne karakteristike i parametri procesa nitrifikacije i denitrifikacije, asopis "Voda i mi", br 36 [6.] tefani, Ivan. (2003) Tehnoloki sistemi sa procesom nitrifikacije i denitrifikacije, asopis "Voda i mi", br 37 [7.] Dong Wenuy et all Operational Retrofits of AB Process for Biological Remuval of Nitrogen and Phosphorus Water Water Practice & Technology Vol 1 No 4 IWA Publishing 2006 doi: 10.2166/WPT.2006078 [8.] www.wastewaterhandbook.com.

7. ZAKLJUAK
Biolokim postupcima sa aktivnim muljem se moe postii veoma efikasno uklanjanje azotnih materija iz upotrebljenih voda. Procesom nitrifikacije amonijani azot se moe prevesti u nitritni koji je manje tetan oblik azota za ivi svet vodotoka. Uklanjanje azota iz upotrebljenih voda se postie procesom

251