Yl:23

Say:84

Temmuz2009

17

Makaleler

OSMANLI MPARATORLUUNUN AVRUPAYLA FNANSAL ENTEGRASYONU: 1800-1914

Adem ANBAR *

ZET
19. yzyl, Osmanl mparatorluunun ekonomik ve finansal adan Avrupayla entegrasyon srecinin hzla gerekletii bir dnem olmutur. Avrupa lkeleriyle olan d ticaretin artmas, Osmanlnn finansman ihtiyacn karlamak amacyla Avrupa finans piyasalarna bavurmas, Avrupal giriimcilerin mparatorluk iindeki dorudan yatrmlarnn artmas, Osmanl mparatorluunun finansal adan Avrupayla entegrasyon srecini hzlandrm ve Osmanl mparatorluunda bankacln ve sermaye piyasalarnn gelimesini salamtr. Anahtar Kelimeler: Osmanl mparatorluu, finansal entegrasyon, d borlanma, bankaclk, sermaye piyasalar. Abstract The nineteenth century was a period of greater integration of the Ottoman Empire into the European economy and financial system. The increasing of foreign trade volume with European countries, the resorting to European financial markets for external borrowing
*

Yrd. Do. Dr, Uluda niversitesi ..B.F. letme Blm, Grkle Kampusu, 16059 Bursa, Tel: 0224 2941159, Faks: 0224 2941003, E-Posta: adem_anbar@yahoo.com, aadem@uludag.edu.tr.

18

MALYEFNANSYAZILARI

and the increasing of direct foreign investments of European capital in the Ottoman Empire were accelerated the financial integration process of Ottoman Empire with European, and caused the developing of modern banking and capital markets in Ottoman Empire. Keywords: Ottoman Empire, financial integration, external borrowing, banking, capital markets. GR Osmanl mparatorluunun Avrupa ekonomisiyle btnleme sreci 16. yzylda balam ve Avrupayla yaplan ticaret gelitike kapal Osmanl ekonomisi zlmeye balamtr. zellikle 1838 ylnda ngiltere ve hemen sonrasnda dier Avrupa lkeleri ile imzalanan ticaret anlamalar, 19. yzylda d ticaretin hzla artmasna yol amtr. Bu ticaret anlamalar, bir yandan Osmanl ekonomisinin dnya ekonomisiyle btnlemesini hzlandrrken bir yandan da d ticaret aklarn artrmtr. 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren kronik hale gelen bte aklarnn nemli nedenlerinden biri de d ticaret aklardr. Bte aklarnn artmas ise finansman ihtiyacn iddetlendirmitir. lk olarak, i borlanma yntemlerine bavuran Osmanl mparatorluu, i borlanmann fon ihtiyacn karlamada yetersiz kalmas nedeniyle, Avrupa piyasalarndan d borlanma yoluna gitmek zorunda kalmtr. lk d borcunu 1854 ylnda alan Osmanl mparatorluu, 1854-1914 yllar toplam 41 kez d borlanma yoluna bavurmutur. D ticaretin finansman ihtiyacnn ortaya kmas ve borlanma ihtiyacnn artmas, Osmanl mparatorluunda yabanc bankalarn kurulmasn ve Avrupadaki byk bankalarn ubeler amasn hzlandrmtr. Sanayi devriminin gerekletirilmesi, d ticaret ve smrgecilik yoluyla salanan servet birikiminin sanayi sektrne kredi olarak aktarlmas bat lkelerinde bankacln gelimesine yol am iken, Osmanl mparatorluunda hazinenin bor para gereksinimini karlamak bankalarn kurulmasnn temel nedeni olmutur. Zaman ierisinde i ve d borlar artan ve bu borlarn faiz ve anapara demelerini gerekletirmede glk eken Osmanl mparatorluu, 1875 ylnda moratoryum ilan etmek zorunda kalm ve 1881 ylnda ise bor demelerinin dzenli bir ekilde yaplmasn salamak amacyla alacak-

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

19

llar tarafndan Dyun-u Umumiye daresi kurulmutur. Dyun-u Umumiye daresinin kurulmasyla, Osmanl mparatorluundaki dorudan yabanc sermaye yatrmlar da artmaya balamtr. rnein, Osmanl mparatorluunda, 1854 ile 1881 yllar arasnda, 19 yabanc anonim irket kurulmu iken, bu say 1882 ile 1914 yllar arasnda 193e kmtr (Kray, 1993: 175). Anonim irket saysnn artmas, bu irketlerinin hisse senedi ve tahvillerinin ilem grd sermaye piyasalarnn gelimesine zemin hazrlamtr. Bylece, ncelikle mal piyasalarn ve daha sonra da finansal piyasalarn Avrupallara aan Osmanl mparatorluunun Avrupa ekonomisi ve finansal piyasalaryla entegrasyon sreci hzlanmtr. Bu almada, Osmanl mparatorluunun Avrupayla olan finansal entegrasyonu ve sz konusu entegrasyon srecinin Osmanl mparatorluunda yaratt etkiler incelenmitir. 1. 19. Yzylda Osmanlda Sosyal ve Ekonomik Yap Osmanl toplumu, belirgin bir ekilde, ynetici snf ve reaya olmak zere iki snftan olumaktayd. Gebe topluluklarndan, kyllerden, zanaatkrlardan ve tccarlardan oluan reaya retim yapyor ve hkmdara vergi dyordu. Ynetici snf ise padiahn verdii zel bir beratla herhangi bir devlet hizmetine tayin edilen ve bylece belirli vergi ykmllklerinden muafiyetle ehl-i berat olan kesimdi. Ynetici snf da meslek yaam temelinde, seyfiye, ilmiye ve kalemiye olmak zere gruba ayrlyordu. Seyfiye (kl ehli), ynetici kadronun asker kanadn; ilmiye (ilim ehli), eriatn savunucusu olan hukuk uzmanlarn, kadlar, mderrisleri ve dier din adamlarn; kalemiye (kalem ehli) ise, devletin brokratik ilemlerini yrten ve ilk iki grubun ilev ve eitiminin baz ynlerini bir araya getiren snft oluturmaktayd (Aslan vd., 289). Osmanl ekonomisi ve maliyesi, esas olarak, devletin toprak mlkiyetini elinde tutmas ve balca zenginlik kayna olan tarmsal retimi kontrol etmesi olgusuna dayalyd (nalck, 2000: 86). Osmanlda en nemli ve gerekli ekonomik faaliyet tarmd. Dier bir deyile, Osmanl mparatorluunun ekonomik fazlas tarmsald. Ekonomik fazla, resmi olarak devlete ait olan topraklar kullanm

20

MALYEFNANSYAZILARI

hakkna sahip, az ok kendine yeten, geimlik tarm yapan kyller tarafndan yaratlyordu. Bu fazlaya bir ayan-brokratlar (mltezimler) hiyerarisince toplanan vergiler araclyla el konuyor ve toplam vergi gelirlerinin nemli bir blm stanbuldaki merkezi idareye aktarlyordu. Mltezimler el koyduklar retimi Osmanl tccarlara satyor, bu tccarlar da bu rnleri ihracat iin Avrupal tccarlara devrediyorlard. Bu rnn bir ksm da devlete satlyordu (Kray, 1993: 193). Hazinenin veya merkezi idarenin gelirlerinin %90 aa yukar eit paylara sahip tr vergiden salanyordu. Bunlar; aar ve anam resmi, emlak vergisi, gmrk resimleri ve dolayl vergilerdir. Geri kalan miktar, gayrimslim uyruklulardan alnan cizye ile Msr, Bodan, Eflak ve Srbistandan alnan vergilerden oluuyordu. Gelirlerin yaklak te birini oluturan aar, ayni olarak deniyordu ve allm vergi tahsilat yntemi ise iltizamd1. Osmanl mparatorluu, Glhane Hatt- Hmayununda aklanan program dorultusunda, dolayl vergi tahsilat (iltizam) yerine dorudan tahsilat denemeleri yapm, fakat vasfl personel eksiklii yznden bu denemeler hazine gelirlerinde nemli bir azalmaya yol amtr. Bu nedenle, iltizam sistemine geri dnlmek zorunda kalnmtr (Autheman, 2002: 16). Dou ile Avrupa arasndaki ticaret yollarnn deimesi, Avrupann gelimi lkelerinde sanayilemenin balamas ve merkantilizm, Osmanlnn snrlarn geniletmesinin artk mmkn olmamas, gl bir yerel snfn olumas, devletin vergi gelirlerinin azalmas, askeri harcamalarn artmas, Osmanlnn bata tarm rnleri olmak zere hammadde ihra edip mamul mal ithal eder duruma gelmesi gibi 17. ve 18. yzyllarda yaanan isel ve dsal gelimeler, imparatorluun toplumsal ve ekonomik yapsn byk lde sarsm, merkezi idarenin retim, idare ve vergi toplama zerindeki kontrol azalmtr. Loncalar, ticaret ruhsatlar, sabit fiyatlar vb. aralar araclyla kat kurallara dayal Osmanl ekonomisi, pazar iin retimle birlikte, sistemi btnyle sarsan bir bunalma girmitir. Merkezi brokrasi asndan 19. yzyl bir reform ve yeni dnya ekonomisine uyum salama dnemi olmutur.
1

Vergi toplam ekli. Vergilerin tahsil yetkisinin, ak artrma ile belirlenen belirli bir bedel karlnda, mltezim denilen nc kiilere verilmesidir.

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

21

2. Osmanlda Batllama Hareketleri ve Reformlar 19. yzyln balarnda merkezi brokrasi, kendisinin ve imparatorluun varln srdrebilmesi iin, imparatorlukla Avrupa arasndaki ilikilerin daha eit bir temelde yrmesini salayacak radikal reformlara gerek olduunu kavram, bu amala batllama ynnde baz reformlara giriilmitir. Osmanl mparatorluu'nda Batllama hareketlerinin Tanzimat Ferman'nn (Glhane Hatt- Hmayunu, 1839) ilan edilmesi ile ivme kazand kabul edilir. Ancak Osmanl Devletinde batllama hareketlerinin balangc Tanzimatn ilanndan daha ncelere gitmektedir. Fakat Yenieri Ocann engellemeleri nedeniyle bu abalar ou zaman sonu vermemitir. 1826 ylnda Yenieri Oca'nn kaldrlmasndan sonra, Osmanl Devleti'nde yenilik hareketleri iin cidd admlar atlabilmitir (Pamuk, 2006: 23). Yaplan batllama hareketleri ve reformlar drt grupta toplanabilir: Askeri reformlar, merkezi idareye ynelik reformlar, taraya ynelik reformlar ve vergi reformu (Kray, 1993: 73-79). Askeri reformlar kapsamnda, dzenli ordunun geleneksel bir unsuru olan yenieriler lavedilmi ve devlete bal yeni bir merkezi ordu oluturulmutur. Yeni askeri okullar alm, orduyu yeniden dzenlemek, asker ve subaylar eitmek, snr blgelerinin haritalarn karmak ve levazm fabrikalarn modernletirmek iin yabanc asker ve danmanlar arlmtr. Merkezi idareye ynelik reformlar kapsamnda, merkezi ynetim, ilevlerine gre daireler ve bakanlklar biiminde yeniden rgtlenmitir. Zaman iinde pek ok yasama organ oluturulmasna ve kaldrlmasna karn, bunlardan en nemli reformlar yrten Tanzimat Meclisi olmutur. Taraya ynelik reformun hedefi vergi tahsilatn arttrmak ve merkezi iktidar pekitirmektir. 1808 ylnda ayanla2 Sultan arasnda bir ittifak salayan ve Sened-i ttifak olarak adlandrlan bir szleme imzalanmtr (Aslan vd., 290). Bu szlemeyle ayanlar, sultana balln onaylyor, sultana ait gelirlere el koymakszn Osmanl vergi sistemini tm imparatorlukta uygulamaya ve reformlarn uygulanmasna muhalefet
2

Bir ehrin, kasabann veya topluluun ileri gelen kiilerine ayan denilmektedir. Osmanl mparatorluunda; kapkullar, yenieri serdarlar, sipahiler, mltezimler, eminler, sancakbeyleri, kadlar, mderrisler, mftler gibi zmreler ayan ve eraf oluturmaktadr (Tabakolu, 1985: 223).

22

MALYEFNANSYAZILARI

edenlere kar merkezi ynetimi desteklemeye sz veriyordu. Bunun karlnda sultan da, ayann yerel nderler olarak hak ve ayrcalklarn onaylyor ve vergilerin adil olacana sz veriyordu. Taraya ynelik dier bir nemli reform da toprak reformudur. Geni arazi mlkiyetine ynelik eilimi tersine dndrp kk toprak mlkiyeti sistemini oluturmak isteyen devlet, 19. yzyl ve zellikle de 1830'lar boyunca, byk arazilere el koymu ve bunlar kyller arasnda yeniden bltrmtr. Vergi ykn kyllerin srtndan kent ve taradaki zenginlere kaydrmak, vakflara ve zerk mlklere tannm tm muafiyetleri kaldrmak ve vergileri mltezimler yerine maal tahsildarlar araclyla toplamak amacyla yaplan vergi reformlar ise ksmen baarl olabilmitir. 1839da karlan bir fermanla, aar vergisi, hayvan vergisi ve gayri Mslimlerden alnan cizye dnda geleneksel ve olaand vergilerin tm kaldrlm, ticaret ve sanayiiyle uraan kiilerden alnmak zere yeni bir kazan vergisi konulmutur. Fakat devlet, bte aklarnn basks nedeniyle zaman ierisinde yeni vergiler koymak ve baz vergi oranlarn arttrmak zorunda kalmtr. rnein, 1845te damga vergisi, 1858de mlk vergisi konulmutur. Vergilerin maal tahsildarlar tarafndan dorudan toplanmas amac tam gerekletirilememi ve taradaki vergilerin nemli bir ksm mltezimler tarafndan toplanmaya devam edilmitir. Osmanl mparatorluu, mali ve para politikasna ynelik de nemli reformlar yapmtr. 1844 ylnda, parann deerini korumak amacyla, Batl lkelerin nerileri dorultusunda, Tashih-i Sikke ya da Tashih-i Ayar olarak adlandrlan bir para reformu yaplmtr. Bu reformla; altn ve gme dayal yeni bir para sistemi (ift metal sistemi) getirilmi ve ondalk sistem benimsenerek lira ve kuru esasna geilmitir (ner, 2001: 306). 18 ubat 1856 tarihinde ilan edilen Islahat Fermannn finans tarihi asndan nemi ise, ierisinde bir banka kurulmasna ilikin ifadelerin yer almasdr3 (Active Aratrma Merkezi, 2001: 1).
3

Islahat Fermannn maliyeye ilikin hkmleri arasnda, 24. ve 25. maddelerde; Devlet-i Aliyyemin tashih-i usul- sikke ile umur- maliyesine itibar verecek banka misil-l eyler yaplup Memalik-i Mahrusa-i ahanemin menba- servet-i maddiyesi olan hususata iktiza eden sermayelerin tayiniyle [...] teshilat- sahihann icra olunmas ve bunun iin maarif ve ulum ve sermaye-i Avrupadan istifadeye baklmas esbabnn biletraf mtalaasiyle peyderpey icraya konulmas [...] ifadesi yer almtr (Autheman, 2002: 19).

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

23

Reformlar, ekonomik fazlann denetimini yeniden merkeziletirme ve imparatorluun Avrupa'yla ilikilerini daha eit koullarda srdrmesini salayacak yeni bir siyasal ve ekonomik mekanizma oluturma abasn yanstmaktadr. Ancak, batllama hareketlerinde ve reformlarda, batllarn glenmesini salayan fikir ve yntemlerin zmsenmesi yerine ordunun gelitirilmesine nem ve ncelik verilmitir. 3. 19. Yzylda Osmanlda D Ticaret Dou ile bat arasnda transit gei noktas olan Osmanl mparatorluu, alternatif ticaret yollarnn gelimesiyle, 16. yzyldan itibaren bu stnln kaybetmeye balam ve transit ticaretten salad gelirler azalmtr (Kasaba, 1988: 18). Dnya ekonomisindeki 1650-1730 durgunluunun ardndan, Osmanlnn Avrupa'yla olan ticareti artmaya balamtr. 1730 -1780 yllar arasnda %1,5 artan ticaret hacmi, 1830lu yllardan sonra byk bir srama gstermi ve Avrupa'yla ticaretin yllk byme oran %5'i gemitir (Kray, 1993: 66). 1830-1914 yllar arasnda, d ticaret hacmi 10 kattan fazla artan (Pamuk, 2005: 112) Osmanl mparatorluunda, I. Dnya Sava ncesinde toplam retiminin %10ndan fazlas ihra edilmekteydi (Pamuk, 1997: 169). 19. yzylda, buharl gemilerin yaygnlamas ve demiryolu alarnn4 genilemesi de Osmanlnn d ticaretinin artmasn salamtr. Avrupa ile Osmanl mparatorluu arasndaki d ticaretin artmasnn dier bir nedeni de Amerikadan Avrupaya getirilen altn ve gmn, para birimlerinde nemli deer kayplarna yol amas ve satn alma gcn destekleyerek talebi arttrmas nedeniyle fiyatlarn ykselmesine yol am olmasdr. Avrupa'da fiyatlarn ykselmesi ise, daha ucuz durumda olan Osmanl mallarna talebi arttrmtr (zcan, 245). Tablo 1de, 1840-1907 yllar arasnda, Osmanl mparatorluunun d ticaretinin yllk byme hzlar grlmektedir (Kray, 1993: 66).

Anadoluda ilk demiryolu, 1856 ylnda yapmna balanan ve 1866 ylnda tamamlanan zmir-Aydn demiryoludur. Bu demiryolunun yapmn ngilizler stlenmitir (Belin, 1999: 492).

24

MALYEFNANSYAZILARI

Tablo 1: Osmanl D Ticaretinin Yllk Ortalama Byme Oranlar

Yllar 1840-53 1957-73 1879-98 1898-1907 Cari Fiyatlarla hracat thalat %5,3 %5,5 %5 %4,9 %1,1 %0,6 %4,3 %6 1880 Fiyatlaryla hracat thalat %5,3 %6,4 %6,2 %5,2 %2,7 %2,5 %3,4 %4,2

1820lerden 1870lerin sonuna kadarki dnemde ngilterenin Osmanl mparatorluunun ve zellikle Anadolunun d ticaretindeki pay giderek artmtr. Buna karlk, Fransa, 18. yzyldaki konumunu bir daha elde edememi, buna karn, 1880lerden itibaren Almanyann d ticaretteki pay artmaya balamtr. Ancak, ngiltere, I. Dnya Savana kadar Osmanl ithalat ve ihracatnda en byk pay elinde tutmay baarmtr (Pamuk, 1997: 171). Osman mparatorluunun ithalat; pamuklu, ynl ve ipekli dokumalar, askeri malzeme ve donanm, kalay, demir ve elik ile eker, ay ve kahve gibi tarm rnlerinden, dier bir ifadeyle arlkl olarak Avrupann mamul mallarndan oluuyordu. Arlkl ihra mallar ise; pamuk, yn, ham ipek, tiftik yn, hububat, ttn, zm, incir, mee palamudu, meyan kk, afyon ve baz madenler gibi, tarm rnleri ve hammaddelerdi. Tablo 2de, 1830-1852 yllar arasnda belirli dnemlerdeki d ticaret hacmi ve d ticaret a grlmektedir (Aba, 199: 34). Tablo 2: Osmanl mparatorluunun D Ticaret Aklar
Dnem 1830-32 1840-42 1850-52 Toplam thalat (Milyon Sterlin) 4,9 5,7 9,5 20,1 hracat (Milyon Sterlin) 3,8 5,2 8,8 17,8 D ak 1,1 0,2 0,7 2,3

Osmanl mparatorluunun d ticaret a vermesinin temelinde, Osmanlda hakim olan zihniyet yatmaktadr. Osmanlda;

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

25

demeler dengesi, sanayi retiminin korunmas ya da emek youn rnlerin tarm rnleriyle deiimi yoluyla emein korunmas gibi bir ekonomik kayg olmakszn, pazarda mal bolluu salamak asndan ithalat yararl olarak grlyordu. Bu zihniyet erevesinde, Osmanl, ticaret imtiyazlarn, yani kapitlasyonlar, mparatorluk iin yararl saym ve imparatorluun karna olduu gerekesiyle bu tr imtiyazlar merkantilist Avrupa lkelerine rahata tanmtr (nalck, 2000: 88). Kapitlasyonlar, rettikleri mallar satmak iin pazar arayan Avrupa lkeleri iin yeterli olmam ve ticaretin serbestletirilmesini, gmrk tariflerinin indirilmesini ve tccarlarna her trl mal alp satma olanann verilmesini istemilerdir. 1838 ve 1839 yllarnda ngiltere ve Fransa ile yaplan ve sonraki yllarda5 dier Avrupa lkelerini de kapsayan ticaret anlamalar ile Avrupal lkeler isteklerine ulamlardr. Bylece Osmanl, kapitalist lkelerin ortak pazarna dahil olmutur (Kazgan, 1995: 70). Ticaret anlamalar, Lozan Antlamasnn imzalanmasna kadar yrrlkte kalmtr. 1838 ylnda ngiltere ile Balta Liman Ticaret Anlamas ve ardndan dier Avrupa lkeleriyle imzalanan ticaret anlamalaryla gmrk vergilerinin indirilmesi, yabanc tccarlarn, onlarn adamlarnn ve ortaklarnn Osmanl lkesi iinde serbeste dolap istedikleri mal alp satmalar izninin verilmesi, Osmanl d ve i ticaretini ksa zamanda grlmemi bir ekilde gelitirmitir6. Ayrca buharl
5

1839 ylnda; Hansa ehirleriyle (Lubleck, Bremen, Hamburg), Sardunya ve Avusturya ile ticaret anlamalar imzalanmtr. 1840 ylnda; sve, Norve, spanya, Hollanda, Belika Zolverin Hkmleri (Prusya, Baviyera, Saksonya, Wuntenburg, Baden, Hasen Elektrl ve Grand dkal, Thuringen, Nassau Birlii, Serbest Franfurt ehri) ile 1941 ylnda, Danimarka ile ve 1843 ylnda Portekiz ile ayn artlar kapsayan anlamalar yaplmtr. Son olarak, 1846 ylnda Osmanl Devleti ile Rusya arasnda ticaret anlamas imzalanmtr. Bylece 1838de ngiltere ile balayan anlamalar zinciri tamamlanmtr (Aba, 1995: 27). Balta Liman Anlamas ile Osmanl Devletinin d ticarette uygulad tekeller dzeni (yed-i vahit) kaldrlm ve gmrk vergileri yeniden dzenlenmitir. 1838 ncesinde Osmanl Devleti, hem ithalat hem de ihracat zerinden %3 orannda gmrk vergisi ile yerli ve yabanc tccarlardan, mallarn imparatorluk iinde bir blgeden dierine tamalar durumunda %8 orannda i gmrk vergisi alyordu. Balta Liman Anlamas ile ihracata uygulanan vergi oran %12 ve ithalattan alnan vergi oran ise %5 olarak saptanmtr. Ayrca yerli tccarlar, i gmrk vergisini demeye devam ederken, yabanc tccarlar bu uygulamann dnda braklmtr (Pamuk, 1997: 165).

26

MALYEFNANSYAZILARI

gemilerin kullanlmasyla navlunlarn ucuzlamas ve bylece daha ok eit maln d ticarete konu olmas Osmanl aznlklarna yeni i sahalar am ve mevcut i sahalarnn da gelimesine sebep olmutur (Kazgan, 1995: 92). Bu ticaret anlamalarnn, Avrupal tccarlar, Osmanl tccarlarna kar ayrcalkl konuma getirmesiyle, yabanc tccarlar zamanla yerli tccarlarn yerini almtr (Kray, 1993: 74). thal fazlasnn dourduu tediye a, ksa zamanda byk boyutlara varm ve ierdeki btn altn ve gm ve hatta bakr akeler, bu tediye an kapatmak zere d lkelere gitmitir. Para ktl ise ekonomik faaliyetleri olumsuz etkilemeye ve hatta devlet mekanizmasn ilemez hale getirmeye balamtr (Kazgan, 1995: 73). Galatal bankerler ve tccarlar, d ticaretin finansmannda nemli bir rol stlenmilerdir. Fakat, uzun zamandr batdaki itibarlar sayesinde kredili al veri yapma olana bulan Galata bankerleri ve tccarlar da kredibilitelerini yitirmeye balaynca, Osmanl, para darln gidermek iin i borlanmaya (kaime ihrac) ve ardnda d borlanmaya gitmek zorunda kalmtr. 19. yzylda, d ticaretteki art, retimdeki arttan daha byktr. Dier bir deyile, 19. yzyl boyunca ekonomi gitgide daha ok ticarileir ve dnya ekonomisiyle daha fazla btnleirken, toplam retimde nemli bir art salanamamtr (Kray: 1993: 69). retim hacminin tketim hacminden ok geri kalmas sonucu d lkelerden borlanma kanlmaz bir hale gelmitir. Fakat, d ticaret hacminin artmas, bankacln ve sermaye piyasalarnn gelimesine byk katklar salamtr (Kazgan, 1995: 92). Ticari yolla aznlklarn zenginlemesi finans piyasasna fon akn da glendirmi ve 19. yzyln ikinci yarsnda Galatada bir borsa kurulmas (1866) noktasna gelinmitir. 4. Osmanlda Bankaclk ve Bankacln Geliimi Osmanl mparatorluunda Tanzimat dnemine kadar bankacln gelimemesinin en nemli nedenleri, faizin slam dinince yasaklanm olmas ve Trklerin zellikle askerlik, yneticilik ve tarm gibi ilerle uramalar, buna karn ticaret, sarraflk, bankaclk

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

27

gibi ileri gayrimslimlere brakm olmalardr (Takan, 2001: 4; Al, 1998: 1). 19. yzyldan itibaren dnya ekonomilerinin etkisi altna giren Osmanl ekonomisi, da ak bir ekonomi haline dnmeye balamtr. zellikle 1938de imzalanan Ticaret Anlamas ile bu da almann hukuki zemini oluturulmutur. Genel anlamda, yabanclarn serbeste ticaret yapabilmelerine imkan hazrlanm, yabanc sermaye yatrmlar balamtr. Avrupa sanayilerinin hammadde ihtiyalarn karlama ve mamul mallarna pazar yaratma amacyla yaplan bu giriimler sonucunda Osmanl mparatorluu ilk kez modern bankaclk faaliyetleri ile tanmtr (Al, 1998: 1). Modern bankaclk geliene kadar, imparatorluun tm banka ve bor verme ilemleri Galata bankerleri (sarraflar) araclyla yrtlmtr (Belin, 1999: 490). Galata bankerleri; hazineye bor vermek, kambiyo ilemleri yapmak, senet iskonto etmek, vergilerin iltizamn almak, devlet adamlarna ait mallarn gelir ynetimini yapmak gibi ilerle uramlardr. Fakat, sarraf veya Galata bankerlerinin faaliyetleri, modern anlamda bankaclk olarak nitelendirilemez (Akg, 1987: 8). Osmanl Devleti'nde ilk banka kurma giriimi ngilizler tarafndan 1836 ylnda dile getirilmitir. Yabanclarn banka kurma teklif ve giriimleri yannda, Osmanl Hkmeti de devletin parasal ihtiyalar erevesinde bir devlet bankas kurma isteine sahipti (Bayraktar, 2002: 76). Osmanl mparatorluunda ilk banka, Bank- Dersaadet-stanbul Bankas (Banque De Constantinople) ad altnda 1847 ylnda kurulmutur. Osmanl Hkmetinin n ayak olmas ile J. Alleon ve T.H. Baltazi isimli iki Galata bankeri tarafndan kurulan bu bankann amac, Osmanl lirasnn ngiliz paundu karsndaki deerini sabit tutarak (1 sterlin = 110 kuru) ticareti ve finansal faaliyetleri kolaylatrmakt (Frangakis-Syrett, 1997: 267). Parann deerini korumada tam baarl olamayan ve kaime speklasyonuna bulaan stanbul Bankas, 1852 ylnda tasfiye edilmitir. stanbul Bankas daha kapanmadan birbiri ardna yeni banka kurma teklifleri gelmeye balamtr. Bunun n nemli nedeni, Osmanl mparatorluunun borlanma ihtiyac ve yksek faiz oranlardr. Ayrca, Avrupa lkeleri, zellikle ngiltere ve Fransa, gerek d ticaret ve gerekse Osmanl Hkmetine verilecek d borlar bak-

28

MALYEFNANSYAZILARI

mndan, kendileri tarafndan gdml bankalarn kurulmasnn faydal olacan dnmekteydiler (Kazgan, 1995: 181). Milli bir banka kurma dncesiyle, 1856 ylnda, 500.000 ngiliz liras sermaye ile Ottoman Bank kurulmutur. Bu bankann yerini, mevcut ngiliz ortaklar ile irkete yeni katlan Franszlar ve Osmanl makamlar tarafndan imzalanan bir szlemeyle kurulan ve 1 Haziran 1863 tarihinde faaliyetine balayan Bank- Osmani-i ahane almtr. ngiliz sermayeli Osmanl Bankasna Fransz sermayesi eklenerek kurulan bu yeni Osmanl Bankasna, Osmanl Devletinin borlanmasna araclk etme ve banknot basma ayrcal verilmitir. Genel olarak, Osmanl Bankas; merkez bankas rol stlenmek, para sistemini dzene sokarak mali kargaaya son vermek ve borlanma maliyetini drmek amacyla kurulmutur (Eldem, 1997: 16). Osmanl Bankasnn faaliyete gemesinin Avrupay ilgilendiren yan ise Osmanl tahvilleri sahiplerinin alacaklarn onlar adna ieride tahsil edip darya transfer etmek ve Osmanl Devletini uluslararas para piyasalaryla btnletirerek dzenli sermaye ve mal akn salamakt (Bayraktar, 2002: 85). 1856 ve 1875 yllar arasnda Osmanl Devletine bor vermek ve faiz geliri elde etmek amacyla yabanc sermayeli 11 banka kurulmutur. 1875-1922 yllar arasnda ise yabanc sermayeli 7 banka kurulmutur, ayrca 18 yabanc banka da ube amtr. lk ulusal banka olan Ziraat Bankasnn 1888 tarihinde kurulmasna kadar, Osmanl mparatorluu bnyesi altnda sadece yabanc bankalar faaliyet gstermitir. Yabanc sermaye ile kurulmu ya da ube am olan bankalar, Hazineye bor vermiler, Osmanl Devletinin kendi lkeleri ile olan ilikilerini arttrmaya aba sarf etmiler, ulam ve madencilik sektrlerinde yatrma ynelmiler ya da yatrma ynelecek sermayedarlara araclk etmilerdir (Karabyk, 2001: 11). Bat lkelerinde, sanayi devriminin gerekletirilmesi, d ticaret ve smrgecilik yoluyla salanan servet birikiminin sanayi sektrne kredi olarak aktarlmas bankacln gelimesine yol am iken, Osmanl Devletinde, bankalarn kurulmasndaki asl neden, hazinenin bor para gereksinimini karlamak olmutur (Akg, 1987: 9; Frangakis-Syrett, 1997: 275). 19. yzyl ortalarndan iti-

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

29

baren, Avrupa lkelerinin sanayi rnlerine pazar bulmak amacyla Osmanl Devletine bor vererek, ticaret ve bankaclk alanlarnda yatrmlara girierek balattklar abalar, para ve sermaye piyasalarnn gelimesine olanak hazrlamtr (Urganc, 1982: 94). 5. Osmanlda D Borlanma Osmanl mparatorluunda 16. yzyln sonlarndan itibaren yaanan ekonomik ve mali bunalm, 17. ve 18. yzyllarda daha da derinlemitir. mparatorluk 18. yzyla, merkezi ynetimin vergi gelirleri zerindeki denetiminin giderek azalmasna yol aan tahsil yntemleri, zlen tmar sistemi ve adem-i merkeziyeti yapyla girmitir. Nfus art, daralmaya balayan snrlar, askeri teknolojideki geliimlerin izlenememesi, gelien ticari yollarn dnda kalnmas nedeniyle transit mal geilerinden salanan vergi gelirlerinin azalmas, Osmanl mparatorluunu bu dnemde byk bir mali bunalma srklemitir. Bu dnemdeki mali bunalmn yaratt ekonomik, siyasal, askeri ve sosyal faktrler, d borlanmaya giden yolun temel talarndan biri olmutur (Ylmaz, 2002: 188). Sava gelirlerinin azalp askeri harcamalarn artmas, askeri ve idari reformlar, vergi tahsilatndaki yaanan sorunlar nedeniyle devletin vergi gelirlerinin azalmas, kapitlasyonlar, 1838 ylnda ngiltere ile imzalanan ve giderek dier Bat Avrupa lkelerin de kapsayan ticaret anlamalar nedeniyle gmrk gelirlerinin azalmas, tketim yapsnn deierek lks tketim mal ithalatnn artmas ve d ticaret aklar, bte aklarna neden olmutur. Osmanl mparatorluu, bte aklarn kapatmak, dier bir ifadeyle, finansman ihtiyacn karlamak amacyla, ncelikle, tai7, Galata bankerlerinden ve sarraflardan bor para alma ve kaime8 ihrac gibi i borlanma yntemlerine bavurmutur. Fakat, i borlanmayla salanan finansman, yapsal sorunlarn devam etmesi nedeniyle artan bte
7

Tai, hazinenin gelirlerini artrmak iin Osmanl mparatorluunun en sk kulland ve en eski i borlanma yntemi olarak ifade edilebilir. Tai, madeni parann ihtiva ettii deerli madeni, daha az deerli madenlerle kartrarak parann deerinin azaltlmasdr. Faiz tayan kat para. lk kaime ihrac, 1840 ylnda yaplmtr.

30

MALYEFNANSYAZILARI

aklarn kapatmada yeterli olmamtr. 1850 ylnda, bte a 1 milyon sterline9 yaklamtr. Mali sorunlara zm olarak, Avrupal sermayedarlar ve Avrupa devletlerinin temsilcileri, d borlanmaya gidilmesi konusunda Osmanl mparatorluuna bask yapmaya balamlardr. nk Osmanl mparatorluunun Avrupa para piyasalarnda tahvil satarak borlanmaya balamas, Avrupa sermayesinin eitli kesimlerine yararlar salayacakt. rnein, tahvillerin Avrupann belli bal finans merkezlerinde satn dzenleyecek olan bankerler komisyon geliri elde edecekler, bu tahvilleri satn alan yatrmclar ise faiz gelirli salayacakt. Ayrca, alnan borlarn bir blm eitli sanayi mallar ve zellikle askeri ara ve gere ithalinde kullanaca iin Avrupa sanayiine ek talep de yaratlm olacakt (Pamuk, 1997: 187). 1854 ylna gelindiinde Osmanl mparatorluunda 15 milyon sterlinlik bir i bor, para arzndaki ikinlik ve fiyat art, ak veren bir d ticaret dengesi ve byk bir bte a sz konusuydu (Kray, 1995: 27). Osmanl mparatorluunun d borlanmaya gitmekten baka aresi kalmamt. Krm Sava (1853-1856) ise Osmanl maliyesine nihai darbeyi indirmitir. Savan maliyeti 11 milyon sterline ulanca, Osmanl mparatorluu ilk d bor szlemesini 1854te imzalamtr. Fakat, Osmanlnn d borlanmas kolay olmamtr. Osmanl mparatorluu, d bor bulabilmek iin mttefik Fransz ve ngiliz hkmetlerinin politik araclna ihtiya duymu ve baz tavizler vermek zorunda kalmtr. 1854 ylnda ngiliz banka ve bankerleri ile yaplan bu ilk d bor szlemesinin koullarndan biri Osmanl Devleti'nin cizyeyi kaldrmas ve Hristiyanlara ve yabanclara g kazandracak hukuk ve mahkeme sisteminin yerletirilmesidir (Kazgan, 1995: 128). Ayrca, tutar 5 milyon sterlin ve faiz oran %6 olan bu ilk d bor iin Msr vergisi karlk olarak gsterilmitir. Osmanl mparatorluunun ilk bortan elde ettii yaklak 3 milyon sterlin, Krm Savann giderlerine yetmeyince, 1855 ylnda, %4 faiz oran zerinden 3 milyon sterlin tutarnda ikinci bor alnmtr (Kiyotaki, 2005: 2). kinci bor, sadece Krm
9

1 ngiliz Sterlin = 1,10 Osmanl Altn Liras = 110 Osmanl Kuruu.

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

31

Sava masraflarna harcanmas kaydyla verilmitir. lk borlanmada olduu gibi 1855 borlanmasnda da paralarn nerelere harcandn kontrol etmek amacyla, yabanc ve Osmanl brokratlarndan oluan bir komisyon kurulmutur (Bayraktar, 2002: 74). Grld gibi, 1854 ve 1855 yllarnda ngiliz ve Fransz halklarndan alnan paralar, silah ve askeri mhimmat karlnda tekrar bu lkelere geri gitmitir (Kazgan, 1995: 130). 1854 ve 1855 borlarnn ardndan, Osmanl mparatorluu, d piyasalardan borlanmaya devam etmitir. 1854-1874 dneminde 15 d bor szlemesine imza atan Osmanl mparatorluu, 220 milyon sterlin borlanarak, yalnzca 116 milyon sterlin elde etmitir. 1860'larn banda d bor demelerinin getirdii ykmllkler toplam devlet harcamalarnn %10unu olutururken, 1874 ylna gelindiinde, bu oran %57ye ykselmitir (Kray, 1993: 12). Alnan borlarla lkenin kaynaklarn deerlendirmek ve gelimesini salayabilecek yatrmlara ynelmek yerine bte aklar kapatlmaya ve daha nce alnan borlarn faiz ve anaparalarnn denmesine allmtr. ve d bor yknn artmasna karlk, bte fazlas yaratlamamas ve sosyo-ekonomik sistemin yatrm ve retim art salayamamas nedeniyle, Osmanl mparatorluu, borlarnn faiz ve anaparalarn deyemez bir noktaya gelmitir. Osmanl mparatorluu, 1875'te bir kararname yaynlayarak, 5 yl sreyle munzam borlarn yarsnn nakit, dier yarsnn da %15 faizli senetlerle deneceini ilan etmi, 1876 Nisan aynda ise tm bor anapara ve faizlerinin demesini durdurmutur (Ylmaz, 2002: 195). Dier bir deyile, Devlet iflasn bildirmitir. Devletin iflasn ilan etmesinin ardndan Batl sermaye evreleriyle Osmanl yneticileri arasnda 1881 ylnda Muharrem Kararnmesi imzalanmtr. Bu anlama ile borlarda indirim yaplm, deme artlar yeniden dzenlenmi ve Dyun-u Umumiyenin kurulmasna karar verilmitir. Dyunu Umumiye daresi 1881 ylnda kurulmu ve bylece Osmanl Devletinin Bat lkelerine olan borlarnn denmesi amacyla imparatorluun gelirlerinin nemli bir blmnn ynetimi ve toplanmas btnyle bu kuruma devredilmitir. Bu kurulu ngiliz, Fransz, Alman, talyan, Avusturya ve Galata bankerlerinin alacaklarn temsilen 7 yeden olumutur.

32

MALYEFNANSYAZILARI

Osmanl mparatorluu, 1876 ylnda moratoryum ilan ettikten ve 1881 ylnda Osmanl maliyesini denetim altna alan Dyunu Umumiye daresinin kurulmasndan sonra da borlanmaya devam etmitir. 1882 ile 1914 arasnda, ncekilerden daha iyi koullarda10 26 d bor szlemesi daha yaplm ve bylece toplam d bor szlemesi says 41e ulamtr (Ylmaz, 2002: 196; Kray, 1993: 35). I. Dnya Sava'na kadar batl lkelerden alnan yeni borlarn yaklak iki kat anapara ve faiz demeleri olarak bat lkelerine geri denmitir. 1914 ylna gelindiinde, d borlarn toplam tutar yaklak 140 milyon sterlin, dier bir deyile, Osmanl mparatorluunun gayri safi yurtii haslasnn %60 dzeyindeydi. Bu toplam d borlarn %50sinden fazlas Fransz yatrmclarn ve %20sinden fazlas Alman yatrmclarn elinde iken, ngilizlerin pay %15in altndayd (Pamuk, 2005: 114). Dyun-u Umumiye resmen 1928'de feshedilmi, 1854-1914 dnemindeki Osmanl borlarnn son demesi, 1954 ylnda, borlanma srecinin balamasndan tam yzyl sonra, Trkiye Cumhuriyeti tarafndan yaplmtr (Kray, 1993: 12). Dyun-u Umumiye daresinin kurulmasyla dorudan yabanc yatrmlarda da art olmu, bylece Avrupa sanayi sermayesi de Osmanl Devleti'nden elde ettii byk ayrcalklarla imparatorlua girmitir. Yabanc sermaye yatrmlarnn te ikisine yakn bir blm demiryolu sektrne yaplmtr. Bunun dnda, bankaclk ve sigorta, ticaret ve sanayi sektrleri ile su ve gaz irketleri gibi belediye hizmetleri Avrupal sermayedarlarn ilgi gsterdii alanlar olmutur. Tarm, sanayi, madencilik gibi dorudan retim alanlarna yaplan yatrmlarn dkl, Osmanl mparatorluundaki yabanc sermayenin dorudan retim alanlarnda deil, d borlara ve d ticareti gelitirmeye ynelik altyap yatrmlarna yneldii grlmektedir (Pamuk, 1997: 193). Dorudan yabanc sermaye yatrmlarnn lkeler bazndaki dalmna bakldnda Fransz, Alman ve ngiliz yatrmclarn hakimiyeti grlmektedir. Fransz yatrmlarn,
10

Dyun-u Umumiye daresinin kurduu denetim sayesinde, Osmanl Devletinin d borlanmalarnda dedii faiz oran ksa bir sre sonra %4-5 dzeyine inmitir. 1875 ncesindeki borlanma srasnda ise Osmanl Devleti dnya fiyatlarnn sabit olduu bir dnemde %10 ila %12 arasnda faiz demitir (Pamuk, 2000: 233).

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

33

stanbul ve Anadoludaki yatrmlar, 1881de 85 milyon frank gibi nispeten dk bir dzeyde iken, 1895te 292 milyon franka, 1909da ise 511 milyon franka ulaarak 30 yldan ksa bir sre iinde alt kat artmtr. 1895-1914 dneminde Alman yatrmlar 138 milyondan 282 milyon sterline karak, bu yatrmlarn toplam iindeki pay %25e ykselmitir (Quataert, 1987: 19). 19. yzyln banda yabanc yatrm fonlarnn nemli bir kaynan oluturan ngilterenin, 1914 ylnda Osmanl ekonomisindeki toplam yabanc yatrmlar iindeki pay sadece %16dr (Aba, 1995: 100). 6. Osmanlda Sermaye Piyasalarnn Geliimi Osmanl mparatorluunda menkul kymet alm-satm ilemleri, Tanzimat dneminden sonra, Hkmetin kard ilk borlanma aralarnn ve yabanc menkul kymetlerin alm satm ile balamtr. Ancak, 1854 Krm Sava ile balayan Osmanl d borlar nedeniyle Osmanlda bir menkul deerler borsasnn kurulmas hem kolaylam hem de hzlanmtr. Mbayaac, dellal gibi isimlerle anlan ve ounlukla Mslman olmayan kiilerden oluan birka yz kiilik bir topluluk, Galatada, menkul kymet alm satm ileriyle uramaya balamlardr (Kotar, 1971: 45). Yasal bir dzenleme olmad iin, yaplan ilemleri bir kayt ve dzen altna almak amacyla, 1864 tarihinde, borsaclar aralarnda toplanarak bir dernek kurmulardr (Sermaye Piyasas ve Borsa Temel Bilgiler Klavuzu, 2001: 4). Sz konusu dernein ihtiyac karlamaktan uzak oluu ve alacakl yabanc devletlerin de teviki sonucu, 1866 ylnda karlan bir kararname ile stanbul'da ilk resmi borsa olan "Dersaadet Tahvilat Borsas" kurulmutur. 1906 ylnda karlan bir nizamname ile borsann ad "Esham ve Tahvilat Borsas" olarak deitirilmitir (Ceylan vd., 2004: 63). kinci Merutiyet'in ilanna kadar (1908) bu borsaya sadece, stanbul, Selanik ve Beyrut'ta kurulmu bulunan yabanc irketlerin karm olduklar menkul kymetler kaytl iken, II. Merutiyet'ten itibaren yerli irketlerin menkul kymetleri de borsaya kote edilmeye balanmtr. Bu borsa, Cumhuriyetin ilanna kadar faaliyetini srdrmtr. Osmanl finans piyasalarnn Avrupa finans piyasalar ile b-

34

MALYEFNANSYAZILARI

tnlemesinde telgrafn11 da nemli bir yeri olmutur. Haberlemedeki bu gelime, ngiliz ve Fransz tccarlarnn iine yarad kadar, zellikle ikinci d krediden sonra finans kapitalinin iine de yaramtr. Bylece, Galata Borsas, Paris ve Londra Borsalar ile btnlemi ve speklatif faaliyetler nedeniyle yatrmclarn karlar daha da artmtr (Kazgan, 1995: 136). Sonu 19. yzylda yaanan olaylarn temelinde, aslnda, 16. yzyl sonu ile 17. yzyl banda ortaya kan deiimler yatmaktadr. Bu dnemde; ticaret yollarnn Afrikay dolanan yeni bir yola kaymas sonucunda Osmanl mparatorluu, Dou ile Avrupa arasndaki transit gei roln ve transit ticaretten salad gelirleri kaybetmeye balamtr. 16. yzyl sonlarndan itibaren Bat rnlerinin ithalat artmaya balamtr. Osmanl mparatorluunun, tarm rnleri ve hammadde ihra edip mamul mal ithal etmesi, bir taraftan d ticaret dengesini ve dier taraftan da baz sektrleri olumsuz etkilemeye balamtr. Bat rnleri ithalatnn artmas, zellikle, ynl ve ipekli dokuma sanayilerini, madencilii ve yerel zanaatlar olumsuz ynde etkilemitir. Kapitlasyonlar ve zellikle ngiltere ile imzalanan ve ardndan teki Avrupa lkelerini de kapsayan 1838 Ticaret Antlamas, dnya ekonomisiyle btnlemeyi hzlandrm ve Avrupa ticaret sermayesinin ekonomiye hakim olmaya balaynn hukuksal erevesini oluturmutur. Tmar sisteminin zlmesi ve vergi gelirlerinin toplanmasnda iltizam ynteminin giderek daha yaygn kullanlmas, varlkl ve gl bir ayan hiyerarisinin domasna ve merkezi otoritenin zayflamasna yol amtr. Merkezi otoritenin retim ve vergi toplama zerindeki kontrolnn azalmas ise, vergi gelirlerinin azalmasna yol amtr. Ayrca, askeri baarszlklar, sava giderleri ve geniletilmi merkezi bir ordu, askeri harcamalar arttrmtr. Osmanl mparatorluu, merkezi otoritesini glendir11

Osmanl mparatorluunda ilk telgraf hatt 1854 ylnda Krm Sava sralarnda stanbul ile Edirne arasnda ekilmi ve Ruscuk yolu ile Avusturya iletiim ana balanmtr. Telgraf a, giderek lkenin tm blgelerine ulaacak biimde yaygnlatrlmtr. I. Dnya Savana kadar 50.000 km.lik hat ekilmitir (Belin, 1999: 491).

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

35

mek ve varln srdrebilmek iin askeri, siyasi ve vergi alanlarnda reformlar yapmaya almtr. Btn bu gelimeler, Osmanl mparatorluunun bte aklarn ve finansman ihtiyacn daha da arttrmtr. Yabanclardan ekonomik yardm istemenin geleneklere aykr ve onur krc olarak kabul eden Osmanl, fon ihtiyacn karlamak iin, ncelikle i borlanma yntemlerine bavurmu, ancak d bor almadan sadece 1854 ylna kadar dayanabilmitir. Osmanl ilk d borcunu 1854 ylnda almtr. Bylece, Avrupa ticaret sermayesinden sonra, mparatorlua Avrupa finans sermayesi de girmitir. Osmanl mparatorluunun doal zenginlikleri ve corafi durumu deerlendirilecek olunursa, alnan i ve d borlar bakmndan o devirdeki sanayilemi gl Avrupa lkelerinin i ve d borlar yannda ok nemsiz kald grlr. Fakat, alnan borlarn, yatrm yapmak ve ekonominin retim kapasitesini arttrmak yerine, genel olarak, silah ve askeri donanm ithal edilmesinde, eski borlarn denmesinde ve i borlarn d borlara dntrlmesinde kullanlmas nedeniyle, Osmanl mparatorluu, borlarn deyemez bir noktaya gelmi ve 1875 ylnda moratoryum ilan etmitir. Osmanlnn Bat finans piyasalarna olan borlarn demesini garanti almak amacyla 1881 ylnda Dyun- Umumiye daresi ad altnda bir kurum oluturulmu ve baz vergi kaynaklarnn denetimi bu kurulua verilmitir. Dyun-u Umumiyenin kurulmasndan sonra yabanc dorudan yatrmlarda art olmu, bylece Avrupa sanayi sermayesi de Osmanl Devleti'nden elde ettii byk ayrcalklarla imparatorlua girmi ve Osmanl ekonomisinin Avrupa ekonomisiyle btnlemesi artmtr. Avrupa lkeleriyle olan d ticaretin artmas, Osmanlnn finansman ihtiyacn karlamak amacyla Avrupa finans piyasalarna bavurmas, Avrupal giriimcilerin imparatorluk iindeki dorudan yatrmlarnn artmas, Osmanl mparatorluunun finansal adan da Avrupayla entegrasyon srecini hzlandrm ve Osmanlda bankacln ve sermaye piyasalarnn gelimesini salamtr.

36

MALYEFNANSYAZILARI

KAYNAKA
Active Aratrma Merkezi. 2001. Osmanlda bankacln tarihsel geliimi8: Ottoman Bankn kuruluu. Active Bankaclk ve Finans Dergisi 3(18): 90- 99. Aba, S. 1995. Osmanl Devletinin D Borlanmas (1854-1914). Afyon: Afyon Kocatepe niversitesi BF Yaynlar. Akg, . 1987. 100 Soruda Trkiyede Bankaclk. stanbul: Gerek Yaynevi. Al, H. 1998. Trkiyede bankacln tarihsel geliimi1: Tanzimata kadar Osmanl Devletinde bankaclk faaliyetleri. Active Bankaclk ve Finans Dergisi Haziran-Temmuz, http://www.makalem.com/Search/ArticleDetails.asp?nARTICLE_id=2463 (18.12.2007). Aslan, S. ve A. Ylmaz. 2001. Tanzimat dneminde Osmanl brokratik yap ve dncesinin deiimi. C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi 2(1): 287-297. Autheman, A. 2002. Tanzimattan Cumhuriyete Osmanl Bankas: Bank- Osmani-i ahane (ev. A. Berktay). stanbul: Osmanl Bankas Ariv ve Aratrma Merkezi. Bayraktar, K. 2002. Osmanl Bankasnn kuruluu. C.. ktisadi ve dari Bilimler Dergisi, 3(2): 71-87. Belin, M. 1999. Osmanl mparatorluunun ktisadi Tarihi (ev. O. Ceylan). Ankara: Gndoan Yaynlar. Ceylan, A. ve T. Korkmaz. 2004. Sermaye Piyasas ve Menkul Deer Analizi. Bursa: Ekin Kitabevi. Eldem, E. 1997. 135 Yllk Hazine: Osmanl Bankas Arivinde Tarihten zler, stanbul: Osmanl Bankas A.. Yaynlar. Frangakis-Syrett, E. 1997. The role of European banks in the Ottoman Empire in the second half of the nineteenth and early twentieth centuries. Banking, Trade and Industry: Europe, America and Asia From the Thirteenth to the Twentieth Century (Ed.: Alice Teichova, Ginette Kugan-Van hentenryk ve Dieter Ziegler). Cambridge: Cambridge University Press. nalck, H. 2000. Osmanl mparatorluunun Ekonomik ve Sosyal Tarihi: 1300 1600. Cilt:1, stanbul: Eren Yaynclk. Karabyk, L. 2001. Trkiyede Finans Tarihi. Bursa: Uluda niversitesi Glendirme Vakf Yaynlar. Kasaba, R. 1988. The Ottoman Empire and the World Economy: The Nineteenth Century. Albany: State University of New York.

Yl:23

Say:84

Temmuz2009

37

Kazgan, H. 1995. Osmanlda Avrupa Finans Kapitali. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Kray, E. 1993. Osmanlda Ekonomik Yap ve D Borlar. stanbul: letiim Yaynevi. Kiyotaki, K. 2005. Ottoman State finance: A study of fiscal deficits and internal debt in 1859-63. Working Paper No. 90/05, Department of Economic History London School of Economics. Kotar, E. 1971. Menkul Kymet Borsalarnda Borsa Emirleri ve Muhasebeletirilmesi. Ankara: Sevin Matbaas. ner, E. 2001. Mali Olaylar ve Dzenlemeler Inda Osmanl mparatorluu ve Cumhuriyet Dneminde Mali dare. Ankara: Maliye Bakanl Yaynlar. zcan, R. 2005. Osmanl Devletinde XVII. yzylda yaplan sikke tashihleri. Trkiyat Aratrmalar Dergisi (17): 237-266. Pamuk, . 1997. 100 Soruda Osmanl-Trkiye ktisadi Tarihi: 1500-1914. stanbul: Gerek Yaynevi. Pamuk, . 2000. Osmanl mparatorluunda Parann Tarihi. stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Pamuk, . 2005. The Ottoman economy in world war I. The Economics of World War I, (Ed.: Stephen Broadberry ve Mark Harrison), Cambridge: Cambridge University Press. Pamuk, . 2006. The evolution of institutions of state finance in the Ottoman Empire: 1500-1800. XIV International Economic History Congress, 21-25 August, Helsinki. Quataert, D. 1987. Osmanl Devletinde Avrupa ktisadi Yaym ve Direni (1881-1908) (ev. S. Tekay). Ankara: Yurt Yaynlar. Sermaye Piyasas ve Borsa Temel Bilgiler Klavuzu. 2001. stanbul: stanbul Menkul Kymetler Borsas Yaynlar. Tabakolu, A. 1985. Gerileme Dnemine Girerken Osmanl Maliyesi. stanbul: Dergah Yaynlar. Takan, M. 2001. Bankaclk: Teori, Uygulama ve Ynetim. Ankara: Nobel Yayn Datm. Urganc, H. 1982. Para ve Banka. Adana: nder Matbaas. Ylmaz, B. E. 2002. Osmanl mparatorluunu d borlanmaya iten nedenler ve ilk d bor. Akdeniz ..B.F. Dergisi (4): 186-198.