1 12.

AKLER Elektrik enerjisini kimyasal enerji olarak depo eden ve devresine alc baland zaman bu enerjiyi tekrar elektrik enerjisine evirerek d devreye veren bir retetir. Aknn motorlu aralardaki ve gemilerdeki temel grevi motorun ilk hareketi srasnda mar motorunu(Doru akm motorunu) altracak yksek akm vermek, motor devrinin yksek ve elektrik sarfiyatnn dk olduu zamanlarda arj sisteminin rettii elektrik enerjisini kimyasal enerji eklinde depolamak ve elektrik sarfiyatnn yksek ve arj akmnn ise dk veya arj sisteminin almad zamanlarda elektrikli alclar beslemektir. Ayrca, ak sistemde voltaj dengeleyicisi olarak da i grr.

12.1. Aknn eitleri Motorlu aralarda kullanlan aklerin iki temel maddesi kurun ve slfrik asit olduundan bunlara kurun-asit esasl akler denir. Bu bataryalar kullanldklar yere ve alma ekillerine gre ok eitli tipleri varsa da bunlar balca grupta toplamak mmkndr. Otomotiv Akler Bu akler motorlu aralarda kullanlan aklerdir. Bunlarn temel alma zellikleri mar srasnda ksa bir sre iinde byk bir akm vermeleridir. Bunun dndaki yksek akm verebilmelerini salamak iin plakalar ince yaplarak aktif maddenin elektrolitle daha kolay temas etmesi salanmtr. Plakalar ince olduundan nispeten ksa mrldrler. Ayrca hem i direnci azaltmak ve hem de hacminin kk olmasn salamak iin plakalar birbirine iyice yaklatrlm ve birbirlerine demelerini nlemek iin araya separatrler konulmutur. Traksiyoner Akler Bu akler vin, yk tayc ve zellikle denizalt gibi elektrik motoru ile alan aralarda kullanlr ve orta byklkteki bir akm srekli olarak verirler. Yaplar otomotiv aklerden ok daha salamdr ve bu nedenle ok uzun mrldrler.

2 Stasyoner Akler Bu akler telefon santrallerinde kullanlr. Kk bir akmla arj ve dearj olurlar. En nemli zellikleri uzun mrl olmalardr. Kurun-asit esasl aklerin dnda demir-nikel ( Edison aks), nikelkadminyum ve gm oksit-inko elektrodlu akler de vardr. Bunlarn hepsine elektrolit olarak potasyum hidroksit ve su karm kullanlr. Bu yzden bunlara alkali ( Baz ) elektrolitli akler denir. Aklerin Yaps ve Ksmlar

12.2. Aklerin Yaps ve Ksmlar Plakalar Ak plakalarnn yapmnda eitli maddeler kullanlr. Bunlar; kurun, kurun antimon alamlar, kurun kalsiyum alamlar, kurun oksitler, plaka gzenekliini arttrc maddeler, yaptrc ve sertletirici maddelerdir. Plaka zgaralar, negatif ve pozitif plakalar Hazrlanan aktif madde hamuru zgaraya mekaniksel olarak (Presle) tatbik edilir ve plaka sonra formasyona tabi tutulur. Izgara plaka aktif maddesine mesnet eder ve elektrik akmn iletir.

3 Pozitif plakalar Pozitif plakalarda aktif madde kurun peroksittir (PbO2). Negatif plakalar Negatif plakada aktif madde saf kurundur (Pb). Elektrolit Ak elektroliti saf su ile sulandrlm slfrik asit (H2SO4) zeltisidir. Elektrolit her hcrede plakalarn zerini kapayacak seviyeye kadar doldurulur. Kutup Balar Pozitif Kutup Pozitif plakalarn blmelerde bir araya gelerek kprler vastasyla birletirilip aknn kapak zerindeki k noktasdr. Genellikle yanl kablo balantsn nlemek iin daha kaln yaplm ya da bir marka ile iaretlenmitir. Negatif kutup Negatif plakalarn blmelerde bir araya gelerek kprler vastasyla birletirilip aknn kapak zerindeki k noktasdr. Genellikle daha ince yaplr. Balant Kprleri Ak iinde plakalarn bir araya gelmesini ve birbirine balanmasn salar. kertme Izgaralar (Setler) Kimyasal reaksiyon sonucu ortaya kacak olan artklar ak kabnn altndaki keltme zgaralarnda toplanr. Separatrler Aklerde genellikle pozitif ve negatif plakalar arasna ayrc olarak separatr yerletirilir. Separatrler, plakalarn mekaniksel olarak birbirinden ayrmak ve herhangi bir temasa izin vermemek iin kullanlr. Separatr, ksa devreyi nlemek amacyla her plakann arasna yerletirilmitir. Separatr eitleri; PVC, mikro gzenekli kauuk, cam elyaf, kattr. Toz Kapaklar (Buon) Plastikten yaplmtr ve zerinde gaz kn salayacak havalandrma delikleri vardr. Eleman Kapa Elektrolit doldurulmasn ve seviye kontroln salar.

4 Kapak Aknn kutusunun zerine sk geme veya szdrmaz kaynak ile taklm plastik dkm paradr. Kapak zerinde kutup balar, buon kapaklar ve ak indikatr (Gsterge) bulunur. ndikatr (Gsterge) ndikatr aknn elektrolit younluuna gre arj durumunu gsterir. 12.3. Aklerin alma Prensibi Basit akml bir ak eleman, iinde sulandrlm slfrik asit(H2SO4) bulunduran bir kaba iki kurun levha daldrlmasyla elde edilir. Bu iki plakann ular bir doru akm kaynana bal olup bir sre doru akm geirilirse bal olan plakann yzeyi kurun peroksit(PbO2) tabakasyla kaplanr. Sonra plakann ularna lamba balanrsa akm verdii grlr.

12.4. Bataryalarn Bakm 12.4.1. Gz le Muayene ve Temizleme Gz ile muayene bataryann d grnyle ilgilenir. Bataryadaki krklk, atlaklar, elektrik seviyesi, kutup balarnn durumu ve eleman kapaklarnn kabarp kabarmadn kontrol edilir. arj srasnda oluan gazlar kapak deliklerinden karken beraberlerinde tadklar elektrolit damlacklar aknn yzeyine ktnde eleman kapaklar zerinde zamanla asit birikir. Bu birikinti ak yzeyinde kaak yapt gibi balantlarda korozyon meydana getirir. Bu asit birikintilerini temizlemenin en kolay yolu elemen kapaklarn kapattktan sonra aknn zerine ve kutup ba balantlarna sodal su veya scak su dkmektir. Kutup balar temizlenecekse veya ak yerinden sklecekse nce asi ucu sklmelidir. Bylece, kazara anahtarn asiye demesiyle ksa devre meydana gelmesi nlenmi olur.

5 Kablo bal skldkten sonra kutup balar ve kablo balklar kutup ba frasyla kolaylkla temizlenebilir. Byle bir fra yoksa zmpara kd da kullanlarak temizleme yaplabilir. Sklm bir bataryann tekrar yerine taklrken kutup balarn doru takmaya zen gsterilir. Yanl balanan kutup baslar srtnmede ksa devreye yol aarak, elemanlarn yanmasna neden olabilir. 12.4.2. Elektrolit Seviyesinin Tamamlanmas En nemli bakm ilemlerinden biridir. Bataryadan elektrik seviyesi ok azalrsa plakalarn akta kalan ksm hava ile temas eder, slfatlap sertleir ve arj edilmez hale gelir. Separatrler ise kuruyarak atlar. Ayrca su eksildike elektrolitin younluu artar. Kapak deliklerinden uar ayrca scak havada buharlama yoluyla da bir miktar seviyede alalma olur. Elektrolit seviyesi dtnde akye saf su koyularak elektrolit seviyesi tamamlanr. Elektrolit seviyesi plakalarn 10- 15mm zerinde olmaldr. Eer plaka seviyesi daha yksek olursa arj srasnda oluan gazlar elektrolitin tamasna neden olur. Bu olay hemen asit kaybna hem de balant kablolarnn korozyon yapmasna neden olur. 12.5. Batarya Arzalar Aada balca batarya arzalar ve bunlarn olu nedeni ksaca aklanacaktr. 12.5.1. Ar arj Ar arj; arj olmu bir bataryadan akm geirmeye devam edilmesi sonucu olan ve uzun bir sre iinde meydana gelen bir olaydr. Eer batarya ok su sarf ediyor ise ar arjdan phelenebilirler. Eer ar arj uzunca bir sredir devam ediyor ise eleman kapaklarnn pozitif kutup taraflarnn kabard grlr. Bataryann zeri elektrolitle slanm ise ve balantlarda korozyon varsa bu durumda ar arj srasnda kan gazlarn tad elektrolit damlacklarndan ileri gelebilir. Bununla beraber, bataryada elektrolit seviyesinin yksek olmas da bu durumu yaratabilir. Ar arjn Dzeltilmesi Ar arjn en nde gelen nedeni arj voltajnn yksek olmasdr. Ar arjn ikinci nemli nedeni de evre scaklnn fazla olmasdr. Scaklk ykselince bataryann i direnci azalacandan arj voltaj normal olduu halde tam arjl olan bataryadan byke bir arj akm gemeye devam eder. 12.5.2. Slfatlama Slfatlama aslnda bir batarya arzasdr ve normal dearjda her iki plakada oluan kurun slfat ile kartrlmamaldr. Bununla beraber genel anlamda slfatlama kurun slfat oluumudur. Dearj srasnda oluan kurun slfat kristalleri de ok kktr. Aktif madde gzenekliliini koro ve batarya arj edildiinde kolayca yeniden kurun ve kurun peroksit haline dnr. kinci olarak bataryann durduu yerde kendi kendine boalmasna sebep olan self dearj dediimiz olayda meydana gelen kurun slfattr. Bu slfatlamann hz elektrolit younluuna ve scaklna baldr. Byle oluan kurun slfatta bataryaya arj edilince kolayca giderilir; ancak bataryann ok uzun sre ihmal edilip slfat kristallerinin fazla bymelerine izin verilmemelidir.

6 En uygun ekilde kullanld durum ihmal veya kt kullanm sonucu plakalarda iri kurun slfat kristallerinin olumasdr. Elektrolit aktif maddenin iine ileyemez ve kimyasal olay ancak yzeyde olur. Bunlar yle sralayabiliriz: Dearj olmu bataryay uzun sre bekletmek Elemanlardaki arzalar ihmal etmek Su yerine asit koymak Bataryann bulunduu yerde scakln fazla olmas Aky srekli olarak dk arjda kullanmak Aknn sk sk ok fazla dearj edilmesi

Bataryay dearj durumunda ok bekletilirse kurun slfat kristalleri daha da byr ve arj edilince tekrar kurun ve kurun perokside dnmeleri zaman alr. Plakalarn hacimleri artar, plakalar skr ve zgaralar ar arjda olduu gibi krlr. Tamamen slfatlam bataryay dzeltmek olanakszdr. arj sonunda elektrolit younluu dk kaldysa normal younlukta elektrolitle deitirilir. Younluk ok karsa su ilave edilerek younluk normal seviyeye ayarlanmaldr. 12.5.3. ten Ksa Devre Ar scaklk ve ar arj gibi nedenlerle plakalarda erilme olursa separatrler delinerek plakalarn birbirine deerek ksa devre olmalarna neden olur. Ksa Devre Kontrol 26,6de ve younluu 1,200 gr/cm3 zerinde olan aklere yaplr. Bu ilem, eleman kapaklar alp arj aleti balanr. 15 saniye de 300 amperle yklenir ve bu srada kapaklardan mavi duman karsa elemanda ksa devre vardr. Elemanlarn iinde ksa devre; separatrlerin ezilip krlmasndan, dipte fazla aktif madde dkntsnden veya plaka dallanmasndan meydana gelir. 12.5.4. Aktif Maddenin Dklmesi ve Eskime Srekli tekrarlanan arj ve dearj olaylar srasnda aktif maddenin srekli imesi ve bzlmesi gevemeye neden olur. Geveyen aktif madde arj srasnda dklr ve dipte toplanr. Dipte ok fazla dknt toplandnda alttan ksa devre olur. Aktif maddesi dklen ak arj olur ancak tam akm veremez. nk dkldke kapasitesi azalr. Kapasitesi %80 nin altna den akler mrn tamamlam olur. 12.6. elik Akler Kurun- asit aklerin mrlerinin ksa olmas, self dearj olma miktarnn fazla olmas ve sarsntya kar dayankl olmamas gibi kusurlar ortadan kaldrmak iin elik akler kullanlr. Ar olmalar, eleman voltajnn dk olmas ve azami dearj akmlarnn dk olmas gibi zelliklerinden tr sabit tesislerde, baz cihazlar altrmak iin hastanelerde, baz gemilerde kullanlr. 12.2. AKY ARJ ETMEK 12.2.1. Eletrolit Younluunun llmesi

7 Elektrolitin younluu hidrometre ile llr. l birimi bome veya zgl arlktr. Elektrolit younluu evre scaklna gre deiir. Dnya yzeyi deiik iklim kuana ayrlmtr: scak, souk ve orta kuak. Scak lkelerde kullanlan aklerde elektrolit younluu azaltlr. Bu lkelerde kullanlan elektrolit younluu 1,230dur. Orta kuakta kullanlan elektrolit younluu 1,270 ile 1,300 arasnda deiebilirse de bu kuakta kullanlan elektrolit younluu genelde 1,280dir. Souk kuakta kullanlan elektrolit younluu daha yksektir. nk bu kuakta hava scakl ok azalabilir ve bu yzden bataryalarda donma tehlikesi vardr. Burada younluk 1,320 olabilir. lkemiz orta kuakta bulunduundan batarya muayenelerinde tam arjl bataryann younluu 1,280 olarak kabul edilir. Yaplan deneyler sonucunda, oda scaklnda arj durumu ile elektrolit younluu arasndaki ilikinin aadaki tabloda grld gibi olduu saptanmtr.

12.2.2. Voltmetre ile Ak arjnn llmesi Voltmetre aknn voltajn ler. Aknn vermi olduu akm doru akm (DC) olduu iin voltaj da DC voltmetresi ile llmelidir. 12 voltluk tam arjl bir aknn voltaj bota lldnde 12,6 -13,2 volt civarnda olmaldr. Voltaj 10,5 Volta dm ise ak dearj olmu demektir.

12.2.3. Bataryalarda arj lemi

8 12.2.3.1. Yava arj Aknn arjnda izlenen normal yoldur. Bu i iin genel olarak arj redresrleri kullanlr. Bir aky yava arja balarken dikkat edilecek noktalar: Aknn yzeyi temizlenir. Ak toz kapaklar alr. Younluk muayenesi yaplr ve elektrolit seviyesi tamamlanr. Birden fazla ak seri balanmsa en kk kapasiteli akye gre arj akm seilir. arj akm ak kapasitesinin 1 / 10 ile 1 / 20si arasnda seilir (rnek: Anma kapasitesi 60 Ah olan akde arj akm 3 6 amper arasnda olmaldr.). arj olurken zaman zaman elektrolit younluk kontrol yaplr. 12.2.3.2. abuk arj Ksa bir zamanda aky yksek akmla arj etmek gerektiinde abuk arj ilemi yaplr. Bilerek ve kuralna uygun olanarak yaplrsa arj zaman azaltlr ve zaman kazanlr. Bir aknn normal mr iinde abuk arj ilemi says 10u gememesi gerekir. abuk arj srasnda arj voltaj 15,5 Voltu gememelidir. arj voltaj 15,5 Voltun zerine karsa arj akm kararll bozulur ve aknn arzalanmasna sebep olabilir. 12.2.3.2.1. abuk arj Srasnda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Ar scaklk abuk arj srasnda elektrolit scakl 52 Cyi gememelidir. Scaklk bu deeri aarsa yksek arj akm ve yksek scaklk plakalara ve separatrlere zarar verir. iddetli gaz k abuk arj ilemi yaplrken akde iddetli gaz k oluyorsa abuk arj ilemine son verilmelidir. nk ak arzaldr; yani akde slfatlama vardr. 12.2.4. Kullanlmadan Bekletilen Aklerde Yaplacak lemler Uzun mddet depolama mecburiyetinde kalnan akleri mmkn mertebe souk yerlerde muhafaza etmeli ve en fazla 30 gnde bir tam arj ederek meydana gelen slfatlamay kalnlamadan yok etmelidir. Uzun sre kullanlmadan bekletilen aklerin plakalarnda slfatlama olur. Sertleen plakalar zmek iin yava arj uygulanr. nce akye bir alc balanarak ak tamamen boaltlr. Sonra aknn iindeki elektrolit boaltlr ve saf su konur. Ak 0,5-1 Amper lik bir akmla 60-100 saat arasnda arj edilir. arj sresi bitiminde ak iindeki elektrolit boaltlarak uygun younlukta elektrolit ilave edilir.