BARAJLARDA MÜHENDİSLİK ÖLÇMELERİ

T. BOYACI

Devlet Su İşleri II. Bölge Müdürlüğü,

Etüt Plan Şube Müdürlüğü, İzmir, tboyaci@mynet.com

Özet

Mühendislik ölçmelerinin hassasiyetle uygulanması gereken ve gelişen teknolojileri de gözönünde

bulundurmamızı zorunlu kılan, birçok meslek disiplininin ortaklaşa çalışıp ürettiği büyük su yapılarından
en önemlisi Barajlardır.

Günümüzde ülke şartlarına göre önemli yatırımlar olan barajların planlanması, projelendirilmesi, inşaatı
ve işletilmesi aşamalarında, konularında uzman meslek disiplinlerinin bulunması kaçınılmazdır. Meslek
disiplinimiz HARİTA VE KADASTRO MÜHENDİSLİĞİ’ de bu aşamaların hepsinde bulunmak
zorundadır.

Bir barajın projelendirme safhasından en az otuz yıl öncesinde Akım – Rasat istasyonunun kurulması
aşamasında başlayan ölçme çalışmaları; barajın projelendirilmesine esas, sayısal halihazır haritaların
alınması, yine projelendirilmeye esas sondaj ve araştırma kuyuların aplikasyonu, baraj gövdesini
oluşturan dolgu zonlarının en kesitlerle miktarlarının hesaplanması, ulaşım ve malzeme taşıma yollarının
projelendirilip, kazı – dolgu miktarlarının çıkartılması, inşaatı aşamasında proje kriterlerine göre
minimum hata ile aplikasyonu ve kamulaştırma işlemlerinin yapılması, aylık hakediş miktarlarının tespit
edilmesi, baraj inşaatının tamamlanması ile işletme aşamasındaki deformasyon ölçümleri ve hidrografik
ölçmelerle baraj ömrünün tamamlanması aşamasına kadar devam eder.

2005 yılı başı itibariyle; Enerji, sulama, içme suyu ve Taşkın koruma amaçlı inşa edilen toplam 558
barajın yanında, inşaatı devam eden ve önümüzdeki yılların programına alınması teklif edilecek bir o
kadar daha barajın bulunması, Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri konusunun meslek disiplinimiz
açısından önemini ortaya koymaktadır. Konuya bu açıdan bakmak, üniversitelerimizde Kamu Ölçmeleri
konularındaki eğitim programlarını tekrar gözden geçirmek, Üniversite – Kamu – Özel Sektör
bileşenlerini Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri konusunda bir arada değerlendirmek sektörümüzün
geleceği açısından son derece yararlıdır.

Anahtar kelimeler : Baraj, Deformasyon,Harita Mühendisi

ENGINEERING MEASUREMENTS IN DAMS

Abstract

Dams, which are the most important ones of huge water constructions produced by an interrelated study
of many disciplines, need to apply the engineering surveys sensitively and ought to make us to consider
the last technologic developments.

Today, in planing, projecting, constructing and operating of dams, those are important investments
according to the country conditions; it is unvoidable having the experts of the professional disciplines.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 1
 Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri

Our professional discipline that SURVEYING and CADASTRAL ENGINEERING has to study at all these
phases.

The surveying works of a dam starts in phase of current-observation station installing at least 30 years
before designing the dam and these surveying works go on; taking of digital applicable maps to from the
dam project, application of boring and trial holes, calculation of fiiling meterial amount with cross
section which filling meterial constitute the body of dam, planing of transit ways, expropriation and
application processes with minimum mistake according to project criterions in the phase of dam
construction, calculation of monthly progress statement, deformation and hydrographic mcasurements
between finishing of dam construction and pperation phase till to the end of dam life.

In respect of 2005’s beginning, in addition to 558 dams which have used purposeful of power, irrigation,
drinking water and flood protection, however, there are dams in the same amount underconstruction have
been going on or planing to put into the program of next years, designate the significant impotrance of
engineering surveys at dams from the point of view of our professional discipline. It is efficacious for our
sector’s future that considering of these thoughts, checking of education programs about public
measurements at universities and considering of university-public-private sector together about
engineering survey in dam projects.

Keywords: Dams, deformation, Surveying Engineer

1. Giriş

Barajlar, birçok meslek disiplininin ortak çalıştığı büyük su yapılarındandır. Projelendirilmesinin,

inşaatının ve işletme sürecindeki aşamaların, konularında uzman kişilerce yürütülmesi gerektiği
kaçınılmaz bir gerçektir. Meslek disiplinimiz HARİTA VE KADASTRO MÜHENDİSLİĞİ ’de bu
aşamaların hepsinde bulunmak zorundadır.

Barajlar; yapılış amaçlarına ve dolgu malzemelerine göre sınıflandırılır.

Yapılış amaçlarına göre:

Enerji Amaçlı Barajlar (H.E.S)

Taşkın Önleme Amaçlı Barajlar
Sulama Suyu Amaçlı Barajlar
İçme ve Kullanma Suyu Amaçlı Barajlar

Dolgu Malzemesine Göre ise:

Beton Barajlar
a ) Beton Ağırlık
b ) Beton Kemer
c ) Düşük Dozlu Beton Barajlar (Katı Dolgu Barajlar)
Toprak Dolgu Barajlar
Kaya Dolgu Barajlar

olarak sınıflandırılabilir. Bir baraj, yukarıda belirtilen yapım amaçlarından sadece biri için
yapıldığı gibi, amaçlardan birkaçını veya hepsini kapsayabilir.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 2
 Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri

Ayrıca Barajların talvegden yüksekliklerine göre de bir sınıflandırma yapılabilir. Genel olarak talvegden
24 metreye kadar olan su yapıları gölet olarak adlandırılır. Baraj dolgusunun hangi malzeme ile
yapılacağı, Baraj Aks yerinin topografik, jeolojik yapısına, malzeme sahalarının baraj sahasına yakınlık –
uzaklığına, dolayısıyla EKONOMİSİNE bağlıdır. Yükseklikleri ise, havzaya gelen su miktarına, barajdan
kullanılacak su miktarına dolayısıyla depolayacakları su hacmine bağlıdır.

2. BARAJ ÇALIŞMALARINDA AŞAMALAR

2.1. PLANLAMA AŞAMASI VE PROJE ÖNCESİ YAPILAN ÇALIŞMALAR

Bir havzada baraj inşaatının planlanması için; yapılması düşünülen barajın yakınlarındaki dere yatağına
akım rasat istasyonunun kurulması ve 30 yıllık baraj yapılacak su kaynağı (dere, çay, ırmak) debilerinin,
tespit edilmesi gereklidir. Bu sistem; istasyon kurulacak yerde dere en kesitinin ve boy kesitinin
alınması dere içine bir eşel konularak günün belirli zamanlarında mahalli yerden görevlendirilen
birisinin su yüksekliğini okuması ve kaydetmesi, yada delikli bir boruya yerleştirilen şamandıraya bağlı
mekanizmanın bir enerji kaynağıyla su yüksekliklerini grafik olarak kaydedilmesi biçiminde çalışır.
Günümüzde uydular vasıtasıyla da bir su kaynağındaki su yükseklikleri her an elde
edilebilmektedir.Tespit edilen su yüksekliklerinden hidrolojik formüllere göre A = Enkesitten ve su
yüksekliğinden AKIŞ KESİTİ ALANI P = Enkesitten ve su yüksekliğinden ISLAK KESİT
UZUNLUĞU R = A / P Hidrolik Yarıçap; n = kesit yerindeki sürtünme katsayısı j = kesit

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 3
 Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri

yerindeki boykesitten dere yatağı eğimi V = 1 / n x R2/3 x j1/2Suyun hızı ve Q = A x V den debi (ölçülen
her su yüksekliği için) hesaplanır.

Bir barajın projelendirilmesi için Baraj Aks yerinin (Genellikle 1:1000) ve rezervuarlarının (Genellikle
1:5000) sayısal halihazır haritasına ihtiyaç vardır. Ülke koordinat ve kot sistemine dayalı olarak üretilen
bu haritalar tüm kati, uygulama projelerinin altlıklarını oluşturmaktadır. Sayısal haritaların üretilmesinde
kullanılan tesisler, (nirengi, poligon, nivelman nok.) barajın inşaat aşamasında ve işletme aşamasında
kullanılmalıdır.

2.2. KATİ VEYA UYGULAMA PROJESİ AŞAMASINDAKİ ÇALIŞMALAR

Arazinin topografik, jeolojik yapısı ve su kaynağının miktarı, ihtiyaç durumu gibi faktörler göz önüne
alınarak projelendirilecek baraj kati veya uygulama projelerinde dolgu miktarlarının bilinmesine ihtiyaç
vardır. Baraj aks yeri için alınan sayısal haritalardan çıkarılan enkesitlerden, baraj dolgusu için
kullanılacak dolgu çeşitleri de göz önüne alınarak her bir dolgu çeşidinin toplam dolgu miktarları
belirlenir. Bu değerler ve bu malzemelerin baraj inşaat sahasına yakınlığı ve uzaklığı değerlendirilerek
barajın ekonomikliği mukayese edilir. Gerektiğinde baraj ekseni memba-mansap yönünde ötelenerek
veya dolgu türü değiştirilerek barajın uygulama projelerinde karara varılır.

Baraj rezervuarı için alınan sayısal halihazır haritalardan da, ölü hacim (su alma yapısı kotu altındaki su
hacmi) aktif hacim (su alma yapısı kotu ile max su kotu ara su hacmi) miktarları ve her bir metre su
yüksekliğindeki depolama miktarları belirlenir. Baraj su tutulması ile başlayan işletme aşamasında her beş
yılda yapılan hidrografik ölçümler ile baraj göl sahasında biriken rusubat miktarı belirlenerek depolama
miktarları tekrar gözden geçirilmelidir.

Baraj uygulama projelerinin oluşması; baraj gövdesi, dolusavak, derivasyon tüneli veya kondüvinin
oturacağı zemin yapının bilinmesi ihtiyaç vardır. Bu amaçla ilgili meslek disiplin tarafından sayısal aks
yeri haritası üzerinde belirlenen sondaj kuyularının zemine aplikasyonu yapılır. Sondaj makinesinin arazi
topografyası nedeniyle aplikasyonu yapılan noktada çalışmaması durumunda, bu noktaya yakın çalıştığı
noktanın koordinatları belirlenerek ilgili meslek disiplinine bu bilgiler aktarılır.

Baraj maliyetinin belirlenmesinde dolgu ve imalat miktarlarının tespit edilmesinin yanında, dolgu
malzemelerinin taşınması için düşünülen yol güzergâhlarının yaklaşık kazı-dolgu miktarlarının
bilinmesine de gereksinim vardır.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 4
 Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri

2.3. BARAJ İNŞAAT AŞAMASINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR

Çoğu zaman, barajın projelendirilmesi için alınan hâlihazır haritalar ile barajın ihale edilmesi ve
inşaatınabaşlanması arasında uzun bir zaman dilimi vardır. (5-15 yıl) Bu geçen zamanda, baraj aks ve
rezervuar haritaları için tesis edilen yer kontrol noktalarının birçoğu imha olmuştur. Baraj gövde ve diğer
yapılar için eski noktalara bağlı kalarak yeniden yer kontrol noktalarının geliştirilmesi yapılmalıdır.

Ödemelere esas tüm baraj elemanlarının tabii zemin enkesitlerinin alınması ve idare-yüklenici ilgili
elemanlarınca karşılıklı imzalanması gerekir.

Baraj ulaşım ve malzeme taşıma yolları projelerinin oluşumunda, yüklenici-idare ile güzergâh konusunda
mutabakat sağlanması, projelerinin büro ve zemin kontrollerinin yapılması gereklidir. Kesinleşen yol
projelerinden sonra ödemeye esas enkesitlerin alınması, kazı şev üstü ve şev dipleri ile dolgu eteklerinin
işaretlenmesi gerekir. Yine yarma ve dolguya göre kamulaştırma şerit genişliklerinin belirlenerek ilgili
birime bildirilmesi gerekir.

Her barajda dolguya geçmeden önce, gövdenin ve varsa batardoların oturacağı alanın bitki köklerinden
temizlenmesi ve gevşek malzemenin kazılarak alınması gereklidir. Sıyırma kazısı olarak adlandırılan bu
işlem bazı barajlarda zeminin durumuna göre 1-2 m olabileceği gibi 40-50 m ye varabilir. Sıyırma
kazısının yapılabilmesi için projesine göre dolgu eteklerinin aplikasyonunun yapılması gerekir. Sıyırma
kazısı ilgili meslek disiplinin denetiminde gerek gördüğü zemine kadar devam eder ve kazının bitiminde
dolguya geçilebileceği konusunda bir tutanak tutulur.

Sıyırma kazısının devamı aşamasında yada bitiminde projesinde belirtilen kriterlere göre enjeksiyon
çalışmaları başlar. Enjeksiyon için baraj eksininde, yerleri projesinde belirtilen kuyuların

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 5
 Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri

aplikasyonlarının yapılması gerekir. Baraj ekseninde zeminin altındaki boşlukların basınçlı çimento
şerbetinin basılmasıyla doldurulması ve suyun bu boşluklardan kaçmasını ve ileride baraj için bir tehlike
oluşmasını engeller.

Baraj inşaatı süresinde; Aylık hakedişlere esas kazı – dolgu miktarlarının belirlenmesinde, inşaatın
uygulama projelerine göre oluşturulmasında sürekli meslek disiplinimizin yoğun bir çalışması vardır. Bu
yüzden meslek disiplinimizi yerine getiren meslektaşlarımızın proje okuma yeteneklerinin olması
zorunludur.

Toprak ve Kaya dolgu barajlarda her bir dolgu zonunun (çeşidinin) bir sıkışma tabaka yüksekliği vardır.
Bu miktar 1 nolu zon denilen kil çekirdek için 25 cm olduğu gibi 2 ve 3 nolu zonlarda (yarı geçirgen) 35
cm dir. Dolgu çeşidine, dolgu sahasının alanına ve dolguyu nakleden kamyonların kapasitesine göre,
kamyon sefer sayısı her bir saha için hesaplanmalıdır.

2.3.1. HES’LERDE YAPILAN ÇALIŞMALAR

HES’ lerde baraj inşaatının yanında enerjiyi üretecek olan santral binası ve ekipmanlarının montaj
çalışmalar bulunmaktadır. Draff-tüp, salyangoz, şaft ve cebri boru montajında aplikasyon ve beton
dökümü sonrasında oluşacak tolerans miktarları mm ya da daha küçüktür. Ayrıca burada üretilen enerjiyi
kuvvetlendirecek ve ulusal sisteme bağlayacak enerji nakil hattı ve şalt sahasında, meslek disiplinimizi
ilgilendiren çalışmalar bulunmaktadır.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 6
 Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri

2.4. BARAJ İNŞAATININ TAMAMLANMASI VE İŞLETME AŞAMASINDAKİ

ÇALIŞMALAR

Bilindiği gibi barajlar ve diğer büyük yapılar; büyük iş gücü, zaman ve para gerektiren ve de ülke
geleceğinde önemli rol oynayan projelerdir.

Büyük yapılar ile bunların yakın çevreleri kalıcı ya da geçici özellikteki değişik faktörlerin etkisi altında
bulunurlar. Bu faktörlerin bilinmesi ve emniyet katsayısının yüksek tutulmasına rağmen barajlarda ve
büyük sanat yapılarında inşaat sırasında ve işletme aşamasında bazı önemli sorunlarla karşılaşılmaktadır.

Zeminin fiziksel özelliği, yapının kendi ağırlığı, suyun dinamik basınçları, atmosferik ve jeodezik
faktörler, yer kabuğu hareketleri v.b. yapıyı ve çevresini etkileyen faktörlerden bazılarıdır. Bu
etkenlerden dolayı yapı ve çevresinde oluşan şekil değiştirmelerine genel anlamda DEFORMASYON
denir. Şekil değiştirmelerin yapısına göre deformasyonlar, kalıcı ve elastik deformasyonlar biçiminde iki
gruba ayrılır. Eğilme burulma, elastik deformasyon grubuna; çökme, öteleme, dönme kalıcı deformasyon
grubuna göre örnek gösterilebilir.

Yapı ve çevresinde oluşan şekil değişmelerinin belirlenmesi ve izlenmesi için yapılan ölçmelere,
DEFORMASYON ÖLÇMELERİ denir. Değişik zaman aralıklarında yapılan ölçümlerin
değerlendirilerekyer, zaman ve büyüklük parametrelerine bağlı olarak değişmelerinin belirlenmesi ve
yorumlanması da DEFORMASYON ANALİZİ olarak tariflenir.

Deformasyon ölçmelerinin amacı; Baraj ve çevresi için oluşabilecek sorunları büyümeden, bir tehlike arz
etmeden saptamak, takip etmek ve gerekli önlemlerin alınması için çalışmaların başlamasını sağlamaktır.

Barajlarda su tutulmasından önce, projelerinde belirtilen ya da gelişen teknolojiye göre geliştirilerek

seçilen sistem kurulmalı ve sıfır ölçmeleri yapılmalıdır. Bu deformasyon ölçü sistemi; barajın dolgu
yapısına, yüksekliğine, zemin durumuna göre farklılık gösterir. Beton dolgu barajlarda deformasyon
miktarının küçük, (eğilme 1–5 cm) toprak ve kaya dolgu barajlarda büyük oturma (5–100 cm)
miktarlarının belirlenmesi için seçilecek deformasyon ölçü sistemleri birbirinden farklıdır.

2.4.1 DEFORMASYON ÖLÇÜM ARALIĞI

Su tutulmasından önce yapılan sıfır ölçmelerinden sonra, su tutulma süresinde deformasyon ölçümleri sık
tekrarlanır. Genellikle her 10 m de su tutulmasına 1 ay ara verilir. Ani yükselmelere izin verilmez. Ölçüm
periyotları bu aşamada 15 – 30 gün arasında olmalıdır. Maksimum su seviyesine gelmiş barajlarda ölçüm
periyotları 6 ayda bir tekrarlanır. Sulama amaçlı barajlarda yağış mevsiminin sonunda ve sulama
mevsiminin bitiminde ölçüm tekrarı yapılması uygundur. Deprem sonrası o bölgedeki etkilenebilecek
barajların deformasyon ölçüleri tekrarlanır.

Ölçüm sonuçların analizi mutlaka yapılmalıdır. Diğer ilgili meslek disiplinleri ile yapılacak analiz sonucu
bir rapora bağlanmalıdır.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 7
 Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri

2.4.2. HİDROGRAFİK ÖLÇMELER, BATİMETRİK HARİTALAR

Bir barajın ömrü, su alma yapısına kadar olan ölü hacmin rusubat ile dolması ile sınırlıdır. Bu süre; baraj
su havzasının zemin yapısına, bitki örtüsüne, insan müdahalelerine bağlıdır. Bu sürenin saptanması
amacıyla belli periyotlarda hidrografik ölçümlerin yapılmasına ihtiyaç vardır. Bu ölçümlerin yapılması,
yorumlanması sonucu alınacak tedbirlerle barajın ömrü uzatılabilir. Zira çoğu zaman bir su kaynağı
birden fazla barajın inşaasına izin vermez.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 8
 Barajlarda Mühendislik Ölçmeleri

3. SONUÇ ÖNERİLER

Barajlar birçok meslek disiplininin ortaklaşa çalıştığı, ürettiği ve sonuçlarını paylaştığı büyük su
yapılarındandır. Harita ve Kadastro Mühendisliği de bu projenin başından sonuna kadar yerini almalıdır.
Barajlarda idare ve yüklenici personel kadrosunda, diğer meslek disiplinlerinin yanında, işin durumuna
göre en az 1 HARİTA ve KADASTRO MÜHENDİSİ bulundurulması zorunlu hale getirilmelidir.

Harita ve Kadastro Mühendisleri Odası, Mühendislik Ölçmeleri STB Komisyonu

2. Mühendislik Ölçmeleri Sempozyumu
23-25 Kasım 2005, İTÜ – İstanbul 9