T.

C SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TRK DL VE EDEBYATI ANA BLM DALI TRK HALK EDEBYATI BLM DALI

ANADOLU FOLKLORUNDA GEYK

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN YRD. DO. DR. ZEKERYA KARADAVUT

HAZIRLAYAN NSAL YILMAZ YELDAL

KONYA 2007

NDEKLER: N SZ..I-IV GR...1 1. BLM: TRK FOLKLORUNDA GEYK...3 A. Treyi Unsuru Olarak Geyik.3 B. Av Hayvan Olarak Geyik.......7 C. Yol Gsterici Olarak Geyik.......14 . ekil Deitirme Unsuru Olarak Geyik.....21 D. Hkmedilen Hayvan Olarak Geyik.......30 E. Kemiklerden Diriltilme Unsuru Olarak Geyik......33 F. Fal Unsuru Olarak Geyik...34 G. Kurban Unsuru Olarak Geyik.......37 . nanma Unsuru Olarak Geyik.......39 2. BLM: HALK ANLATMALARINDA GEYK......43 A. Destanlardaki Fonksiyonlarna Gre Geyik..43 A. 1. Av Hayvan Olarak Geyik.43 A. 2. Yol Gsterici Olarak Geyik...51 A. 3. Yaad Yerler Bakmnda Geyik....54

B. Halk Hikyelerindeki Fonksiyonlarna Gre Geyik..55 B. 1. Yol Gsterici Olarak Geyik...55 B. 1. I. Sevgiliye Giden Yolu Gsteren Geyik...56 B. 1. II. Sevgiliden Uzaklatran Geyik..58 B. 2. Benzetme Unsuru Olarak Geyik....59 B. 3. Av Hayvan Olarak Geyik.64 B. 4. Hkmedilen Hayvan Olarak Geyik...67 C. Masallardaki Fonksiyonlarna Gre Geyik68 C. 1. Yol Gsterici Olarak Geyik...68 C. 1. I. Sevgiliyi ya da Sevgiliye Giden Yolu Gsteren Geyik..69 C. 1. I. a. Yol Gsteren Geyik Gerek Bir Geyiktir...69 C. 1. I. b. Yol Gsteren Geyik, Geyie Dnm Bir nsandr...70 C.1. II. Herhangi Bir ahsa Giden Yolu Gsteren Geyik..74 C. 1. III. Farkl Meknlara Giden Yolu Gsteren Geyik...75 C. 1. IV. Nereden Geldii Belli Olmayan Sesin Duyulmasn Salayan Geyik..76 C. 2. ekil Deitirme Unsuru Olarak Geyik....78 C. 2. I. nsan Geyik ekline Girer..79 C. 2. I. a. Geyik zinde Biriken Sudan en nsan, Geyie Dnr..79 C. 2. I. b. Pis Su Yalanda Biriken Suyu en nsan Geyie Dnr..80

C. 2. II. Geyik, nsan ekline Girer..80 C. 2. II. a. Geyik zinde Biriken Su le Ykanan Geyik, nsana Dnr.81 C. 2. II. b. Vcuduna Padiahn Kemendi Deen Geyik nsana Dnr.81 C. 3. Yardmc Unsur Olarak Geyik..81 C. 3. I. Geyie Dnen nsan Yardmc Olur ..82 C. 3. II. Geyik nsana Yardmc Olur85 C. 3. II. a. Kendisine Ait St, Yavrular veya Baka Bir eyi Veren Geyik nsanlara Yardmc Olur...85 C. 3. II. b. Geyik, nsana Ktlkten Kurtarmak in Haber Vererek Yardmc Olur...87 C. 3. II. c. Geyik Uzuvlar nsana Yardmc Olur..87 C. 4. Konuan Geyik..88 C. 4. I. Geyie Dnen nsan Konuur.88 C. 4. II. Geyik Konuur..92 C. 5. Halk Hekimlii Unsuru Olarak Geyik...93 C. 5. I. Geyik St yilemeyi Salar.93 C. 5. II. Geyik Cieri ile Yrei yilemeyi Salar....95 C. 6. Olaanst zelliklere Sahip Unsur Olarak Geyik...95 C. 7. Av Hayvan Olarak Geyik.97 C. 8. Masumiyet Unsuru Olarak Geyik..98

D. EFSANELERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK..99 D. 1. Yol Gsterici Olarak Geyik...99 D. 1. I. Maddi Anlamdaki Yolu Gsteren Geyik..100 D. 1. I. a. Olaanst Meknlara Gtren Geyik.100 D. 1. I. b. Nereden Geldii Belli Olmayan Sesin Geldii Yere Gtren Geyik...101 D. 1. I. c. Maaraya Gtren Geyik.....101 D. 1. II. Manevi Anlamdaki Yolu Gsteren Geyik..102 D. 2. Yardmc Geyik...107 D. 2. I. Terk Edilen Bebei Emziren Geyik.108 D. 2. II. Stn Vererek Yardmc Olan Geyik... 109 D. 2. III. Moral Vererek Yardmc Olan Geyik... 111 D. 2. IV. Hkmedilen Hayvan Olarak Geyik.. 111 D. 3. Treyi Unsuru Olarak Geyik..114 D. 4. Olaanst zelliklere Sahip Olan Unsur Olarak Geyik115 D. 5. Gzel Koku Unsuru Olarak Geyik..116 D. 6. Av Hayvan Olarak Geyik...117 D. 7. ekil Deitirme Unsuru Olarak Geyik...119 D. 8. Kemiklerden Diriltme Unsuru Olarak Geyik..122 D. 9. Koyun Tarafndan Emzirilen Geyik....124

3. BLM: HALK RNDE GEYK.125 A. NNNLERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK....125 A. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik..125 A. 1. I. Geyiin Kalar Benzetme Unsuru Olur..125 A. 1. II. Geyiin Bak Benzetme Unsuru Olur..126 A. 1. III. Geyiin Kouu Benzetme Unsuru Olur...126 A. 1 IV. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur...127 A. 2. Yaad Yerler Bakmndan Geyik.128 B. MNLERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK.130 B. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik..130 B. 1. I. Geyiin Gzleri Benzetme Unsuru Olur..130 B. 1. II. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur....133 B. 2. Av Hayvan Olarak Geyik...135 B. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik.139 B. 3. I. Dalarda Yaayan Geyik..139 B. 3. II. Yaylada Yaayan Geyik..141 C. TRKLERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK..142 C. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik..142 C. 1. I. Geyiin Gzleri Benzetme Unsuru Olur..142

C. 1. II. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur144 C. 2. Av Hayvan Olarak Geyik...156 C. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik.164 C 4. Tad Din zellikler Bakmndan Geyik.166 D. AITLARDAK FONKSYONLARINA GRE GEYK.168 D. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik..168 D. 1. I. Geyiin Gzleri Benzetme Unsuru Olur..168 D. 1. II. Geyiin Hz Benzetme Unsuru Olur..170 D. 1. III. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur..171 D. 2. Av Hayvan Olarak Geyik...174 D. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik.185 D. 3. I. Dalarda Yaayan Geyik..185 D. 3. II. Ovalarda Yaayan Geyik....186 D. 4. Halk Hekimlii Unsuru Olarak Geyik.188 D. 5. Derisinden Faydalanlan Hayvan Olarak Geyik..190 4. BLM: KALIPLAMI FADELERDE GEYK.191 A. BLMECELERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK..191 A. 1. Bilmecenin Cevab Olarak Geyik....191

A. 1. I. Geyie Ait Baz Uzuvlar ve zellikler, Hatrlatma Unsuru Olarak Kullanlr..191 A. 1. I. a. Geyiin Boynuzlar Hatrlatma Unsuru Olur...192 A. 1. I. b. Geyiin Ayaklarnn ekli Hatrlatma Unsuru Olur.....194 A. 1. I. c. Geyiin Gzlerinin ekli Hatrlatma Unsuru Olur...195 A. 1. I. d. Geyiin Yaad, Gezip Dolat Yerler Hatrlatma Unsuru Olur..196 A. 1. I. e. Geyiin Sesi Hatrlatma Unsuru Olur..197 A. 1. I. f. Geyiin rkeklii Hatrlatma Unsuru Olur..197 A. 1. I. g. Geyiin Hz Hatrlatma Unsuru Olur..197 A. 2. Bilmecenin Cevab Olarak Geyik Uzvu..198 A. 2. I. Geyiin Boynuzlar Hatrlatlma Unsuru Olur.....198 A. 3. Bilmecenin erisinde Geen Szck Olarak Geyik...199 A. 3. I. Bilmecenin Cevab Olan Varlk, Bir Ynyle Bilmecenin erisinde Geen Geyie Benzetilir:....199 A. 3. I. a. Yaz, Geyik zine Benzetilir.199 A. 3. I. b. Kedinin Trnaklar Geyiin Trnaklarna Benzetilir....200 A. 3. I. c. Baz Gkyz Olaylar Hz Bakmndan Geyie Benzetilir...201 A. 3. I. d. Dil, Rengi ve ekli Bakmndan Geyie Benzetilir.202 A. 3. I. e. Yastk, ekli Bakmndan Geyie Benzetilir202

A. 3. I. f. Tra Ba, Tra Makinesi veya Ustura, nsan Yzndeki Hareketleriyle Geyie Benzetilir.202 A. 3. I. g. Bilmece erisinde Geen Geyik, Yaad Yer Bakmndan Bilmecenin Cevabn Hatrlatr203 B. ATASZLER, DEYMLER, LL SZLER, ALKI VE

KARGILARDAK FONKSYONLARINA GRE GEYK....203 B. 1. Av Hayvan Unsuru Olarak Geyik...204 B. 2. Yaad Yerler Bakmndan Geyik.205 B. 3. Benzetme Unsuru Olarak Geyik..206 B. 4. ekil Deitirme Unsuru Olarak Geyik...207 5. BLM. IK RNDE GEYK...208 A. IK RNDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK.208 A. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik..208 A. 1. I. Geyiin Gzleri Benzetme Unsuru Olur..209 A. 1. II. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur....229 A. 1. II. a. k Sevgilisini Geyie Benzetir229 A. 1. II. b. k Kendisini Geyie Benzetir.....245 A. 1. III. Geyiin Yry Benzetme Unsuru Olur...247 A. 1. IV. Geyiin Kouu Benzetme Unsuru Olur...248

A. 1. V. Geyiin Tyleri Benzetme Unsuru Olur.249 A. 1. VI. Geyiin Ayaklar Benzetme Unsuru Olur.249 A. 1. VII. Geyiin Kalar Benzetme Unsuru Olur..250 A. 1. VIII. Geyiin Kokusu Benzetme Unsuru Olur....251 A. 2. Av Hayvan Olarak Geyik...251 A. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik.....256 A. 3. I. Dalarda Yaayan Geyik..256 A. 3. II. llerde Yaayan Geyik.260 A. 3. III. Geyiklerin Yaadklar Dier Yerler.262 SONU....263 KAYNAKA...264

N SZ: Hayvanlar, insanolunun dnyay paylat dier canllardandr. Dolaysyla insanlar ve hayvanlar bu paylam esnasnda sk sk kar karya gelmektedirler. Bu karlamalar, insanolu iin bazen faydal, bazen de zararl olmaktadr. Bir aynn saldrsna urayan insan, yaralanmakta ya da hayatn kaybetmektedir. Ancak, ayn ayy avlayp postundan kyafet yapmay baarabilen insan iin bu karlama faydal olabilmektedir. Trkler, tarihin ilk dnemlerinden itibaren konarger kltrn zorunluluu olarak hayvanlarla sk ilikiler kurmular ve bu ilikilerin sonucunda ortaya kan eitli inanmalar gndelik yaamlarna, dolaysyla da folklor rnlerine dhil etmilerdir. Trklerde hayvan ve insan ilikisi denilince akla gelen ilk hayvan bozkurttur. Trk folklorunun hemen her sahasnda kendine yer edinmi olan bozkurt, bazen bu yeri dier yabani hayvanlarla paylamak zorunda kalmtr. Bunlarn banda da geyik gelmektedir. Trkler, geyii ou kez bozkurdun yerine koymular, bozkurda ykledikleri zellikleri aynen ona da yklemilerdir. Bu zellikler, gerek dier Trk corafyalarnda gerekse de Anadolu corafyasnda karmza kan folklor rnlerinde yerini almtr. Bizi geyik konusunda almaya sevk eden olay yksek lisans seminer almamz da karmza kan geyikler olmutur. Seminer almamzda geyikler, evliya tarafndan hkmedilen hayvanlar olarak karmza kmt. Bu

konu ile ilgili okuduumuz birka kaynakta da ayn motifi tayan pek ok halk anlatmasna rastlaynca bu konunun bir yksek lisans tezi olarak

allabileceine kanaat getirdik. almamzda, geyiklerin folklor rnlerinde yklendikleri zellikleri karlamak iin fonksiyon szcn kullandk. Ele aldmz folklor rnlerinde geyiin birden ok fonksiyonu varsa ve bu fonksiyonlardan biri dierinde daha arlkl olarak grnyorsa o rn ar basan fonksiyon ierisinde inceledik. Ancak, tanan fonksiyonun dzeyinin ayn oluundan dolay bir rn birka farkl fonksiyon ierisinde incelediimiz de oldu. almamzda, geyikten baka ahu, ceren, ceylan, elik, karaca, maral ve sn gibi geyikgillerden olarak nitelendirilen hayvanlar ve tadklar fonksiyonlar inceledik. Bu hayvanlar halk zihninde ayn olarak kabul edilmi hatta ou zaman birbirinin yerine kullanlmtr. almamzda yer alan szcklerin yazmnda Trk Dil Kurumu tarafndan 2005 ylnda hazrlanm olan yazm klavuzu esas alnmtr. Ancak aynen alnt yaptmz cmlelerde, cmleyi aldmz kaynan yazmna bal kalnmtr. almamzn be blmden olumaktadr. Birinci blmden nce verdiimiz giri ksmnda hayvan-insan ilikisinin temellerinde yatan sebeplere ksaca deindik. 1. Blmde, Trk folklorunda geyiin tad fonksiyonlara deindik. Ancak bu blmde almamzn asl sahas olan Anadolu haricinde yer alan

II

Trk corafyalarnn folklor rnlerine ve tm Trk dnyasnn ortak olarak sahiplendii mitolojik rnlere de yer verdik. nk Anadolu folklorunda geyiin tad fonksiyonlarn izah edilebilmesi iin mitolojik kkenleri gzden geirmek gerekiyordu. 2. Blmde, geyiin Anadolu sahasnda karlatmz halk

anlatmalarnda tad fonksiyonlar inceledik. Bu blmde srasyla destanlar, halk hikyeleri, masallar ve efsaneler ele alnmtr. 3. Blmde, geyiin Anadolu sahasnda karlatmz halk iiri rneklerinde tad fonksiyonlar ninniler, mniler, trkler ve atlar da inceledik. Bu blmde ele almay dndmz tekerlemeler, incelediimiz kaynaklarn hibirisinde geyii konu edinmedii iin bu bal ama gerei duymadk. 4. Blmde, geyii Anadolu sahasnda karmza kan kalplam ifadelerde tad fonksiyonlar bilmece, atasz, deyim, ll szler ve alkkarglar gibi trlerde ele aldk. 5. Blmde ise geyiin Anadolu k iirinde karmza kan fonksiyonlarn tespit ettik. Bu blmde almamza konu olan iirlerin, yaadklar dnemlerin edeb anlamda tannm airlere ait olmasna dikkat ettik. almamzn sonu ksmnda ise yl boyunca yapm olduumuz almalarn genelini ve almamz deerlendirdik.

III

Kaynaka ksmnda, almamzda kullandmz kaynaklarn ayrntl knyesini verdik. almamz esnasnda incelediimiz fakat kullanmadmz kaynaklara bu ksmda yer vermedik. almamzn hazrlanmas srasnda pek ok ahsn yardmn grdk. Bu ahslarn hepsine teekkr ediyorum. zellikle, bana ilm bak asyla dnmeyi reten hocalarm Prof. Dr. Saim Sakaoluna ve Prof. Dr. Ali Berat Alptekine, zorlandmz noktalarda yardmn esirgemeyen Yrd. Do Dr. Sinan Gnene, almann her safhasnda byk desteini grdm eim Sultan Odaba Yeildala ve bugne kadar kendisinden ok ey rendiim, bundan sonra da renmek iin aba gstereceim danman hocam Yrd. Do. Dr. Zekeriya Karadavuta teekkr bor bilirim.

Konya 2007

nsal Ylmaz YELDAL

IV

GR: nsanlar, zellikle ilkel dnemlerde hayvanlarla ok sk kar karya gelmiler ve bu karlamalarn sonular, insanlarla hayvanlar arasnda, bugn zorlanarak anlamaya altmz hayvan-insan ilikisini ortaya karmtr. Trklerin hayvanlarla olan ilikilerinin temelinde, konarger kltrn dourduu ekonomik mecburiyetler yatmaktadr. Avclk ve hayvanclkla geimlerini salayan konarger Trkler, avclkla uratklar dnemlerde karlarna kan yabani hayvanlar avlamlardr. Av esnasnda, bu hayvanlarn saldrlarna urayarak yaralandklar ya da hayatlarn kaybettikleri de olmutur. Trkler, hayvanclkla uratklar dnemlerde de srlerine saldrp maddi kayba uramalarna sebep olan yabani hayvanlar, srlerini korumak iin avlamaya mecbur kalmlardr. Bu esnada da yabani hayvanlarn saldrlarna urayarak fiziksel zararlar grmlerdir. Yerleik hayata getiinde de tarm ve ticaretle uraan Trk insan, bu sefer de tarlalarndaki mahsulne zarar veren veya ticaret kervanlarna saldran yabani hayvanlardan kaynaklanan maddi ve manevi zararlara maruz kalmtr. Trkler, ekonomik kayglarnn yannda, tarih dnemler iersinde mensup olduklar din inan sistemlerinden kaynaklanan sebeplerden tr de hayvanlarla sk ilikiler kurmulardr. Trkler, zellikle hayvan atalk kavramnn etkili olduu ilkel inan sistemlerine mensup olduklar dnemlerden

kalma inanlarn, bugn dahi mensup olduklar dinlere ve dolaysyla da din inanlarn etkili olduu sosyal hayatlarna dhil etmilerdir. Ama kanaatimizce, din sebeplere dayanan hayvan insan ilikisinin temelinde, insanln ilk dnemlerinde karmza kan ekonomik sebepler

yatmaktadr. nk insanolu, din inanlarn ou zaman ekonomik ve sosyal gereksinimleri dorultusunda gelitirmitir. slmiyette at eti yenmesinin gnah olduuna dair herhangi bir ibare yokken, Trkler at savalarda ve gnlk hayatta binek hayvan olarak kullandklarndan Trkler arasnda at eti yenmesi ou zaman yasaklanm ve bu yasak ou kez de din bir kural olarak alglanmtr. Btn bu saydmz sebeplerin ve gereksinimlerin nda, Trk milleti hayatnda nemli bir yere sahip olan hayvanlara daima anlalmas zor kutsiyetler yklemi ve bu kutsiyetlerin dorultusunda hayvanlarla olan ilikisinde, kendisine yardmc olacana inand kurallar topluluu

oluturmaya almtr. Trkler, kimi zaman srlerine ve kendilerine saldran kurtla, kimi zaman kendisine yolda olan atla kimi zaman da avlamak iin en uygun hayvan olan geyikle ilgili inanmalara sahip olmulardr. Trkler, bu inanmalar folklor rnlerine de konu etmilerdir.

1. BLM: TRK FOLKLORUNDA GEYK: Giri blmnde deindiimiz sebeplerden dolay hayvanlarla sk ilikiler ierisinde bulunan Trkler, bu ilikilerin sonucunda edindikleri izlenim ve deneyimlerini folklor rnlerine dhil etmilerdir. almamzn bu blmnde, Trk folklor rnlerinde geyiin ne kan fonksiyonlarna ve bu fonksiyonlarn temellerinde yatan sebeplere deineceiz. A. Treyi Unsuru Olarak Geyik: Kendisinden stn glere sahip olan hayvanlar, dnyay tanmaya alan ilkel insann zihninde farkl inanlarn domasna sebep olmutur. Kendisinde olmayan glere sahip olan hayvan, kas gc, gr keskinlii, gl koku alma duyusu ve yn bulma yetenei ile ilkel insann zihninde mkemmelletirilmitir. (Roux 2005:71) Hayvan, ilkel Trk insann zihninde insan olmayan, endie veren bazen de yceltilendir. Ayn zamanda ok yakn, ok alldk olan ve bu sebeple de gven duyulan bir canl trdr. (Roux 2005:70) Hayvanlarn doada meydana gelen olaylar (Deprem, sel vb.) insandan nce hissetme zellii de ilkel insann hayvana verdii deerin sebepleri arasndadr. lkel Trk insannn hayvanlar kendisi gibi yaayan, dnen ve konuan varlklar olarak alglamas ve onlar korktuu veya gcn simgesi olarak grd iin kutsallatrp onlarla akrabalk kurma istei hayvandan treyi konulu ok sayda efsaneyi meydana getiren balca

sebeplerdir.(Karadavut:http://www.haberakademi.net/default.asp?inc=makaleok u&hid=223) Gktrklerin ve Uygurlarn kurttan treyii ile ilgili efsaneler, Trk mitolojisinde yer alan treyi efsanelerinin temelini oluturur. Trk

mitolojisinde kurttan baka geyik de hayvandan treyi unsuru olarak karmza kmaktadr. Gktrklerin anasnn dii bir geyik olduunu anlatan efsane u ekildedir: Gktrklerin atalarndan biri, sk sk bir maaraya giderek orada dii bir Deniz-Tanrs ile seviirmi. kisi arasndaki bu ak ilgileri devam ederken, gnn birinde bu Gktrk reisi, bir srek av dzenleyerek ordusu ile ava km. Askerler geni blgelerdeki vah hayvanlar srerek, nihayet kk bir yere sktrmlar. Bundan sonra da avlarnn etrafn evirip, birer birer avlamaa balamlar. Tam bu srada askerlerden biri, karsna kan bir Akgeyii okuyla vurarak ldrm. Bundan sonra sevgilisini yerinde bulamayan Gktrk reisi, meseleyi anlam ve bu Ak-geyii vuran askerle onun kabilesini cezalandrm. Bu cezaya gre Gktrklerde insan kurbanlar, hep bu askerin kabilesinden verilirmi. (Eberhard 1996:86) Trklerle kltr ve dil akrabalklarnn bulunduunu bildiimiz Fin-Ugor kavimlerinden Vogullarla ait olan bir efsanede treyile ilgili olarak u olaylar anlatlr:

Vogullarn efsanev kahraman Tunk-Pox bir gn gkte dolarken alt ayakl bir geyik grm ve geyiin peine dm. Geyik kam, o kovalam; fakat bir trl geyii tutamam. Kovalaya kovalaya en sonunda geyiin iki ayan krm ve geyik drt ayakl kalm. Bu geyiin yedi kardei varm. Vogullarn byk Tanrs Numi-Taremin de yedi olu olduu iin, bunlar Tanrnn olu zannedenler de varm. (gel 2003:577578) Vogullara ait bir baka efsanede de iki kardeten birinin grd rya sonucunda, gkle yerin birletii yerde teke geyii ldrmesi anlatlr. ldrlen bu dii geyiin de yedi yavrusu varm. Vogullar, bu geyii de gkTanrs olan Numi-Taremle ilikilendirerek insanln bu geyikten trediine inanrlarm. (gel 2003:577578) Cengiz Hann atalaryla ilgili olarak anlatlan rivayette geen inggis hann ceddi, yksek Tanrnn takdiriyle yaratlm bir bozkurt idi, ei beyaz bir dii geyik idi. Onlar denizi geerek geldiler. (Temir 1995:3) cmleleri, Trklere yakn corafyada yaayan Moollarda da hayvanlarla ilgili treyi inanlarn mevcut olduunu gstermektedir. Cengiz Hann kkenini anlatan ikinci metin Atlan Tobide Borou, Sibaac ve Brteine kardelerin kavga edince birbirlerinden ayrlmas, Brteinenin (Bozkurt) kuzeye giderek denizi amas ve (Mool) halknn toprana ulamasn anlatlr. Brteine, burada kocas olmayan Toa Maral adl gen bir kzla evlenmesi ve bu halkn toprana yerlemesi ile Mool boyu trer. (Roux 2005:312) Bu efsanenin bir baka varyant da u ekildedir:
5

Babalarnn ldrlmesinden sonra Tibet kralnn olu farkl lkelere kaarlar. Brteine adndaki en kk karde Tenggis gln amaya karar verir; Koa Maral adl bakireyi e alr ve Baykal Glne, Burkan Kaldun tepesine varr. Bylece Mool boyu trer.(Roux 2005:313) Grld zere her iki varyantta da geyik ile olan akrabalk inanc yerini korumutur. Krgzlarn atalarnn Boynuzlu Maral Ana olduuna dair beslenen inancn izleri gnmzde dahi yaamaktadr. Beyaz Gemi adl romanda Cengiz Aytmatov, Krgzlarn soyunun Boynuzlu Maral Ana tarafndan dmanlarn elinden kurtarlan ocuklardan trediine dair inanc konu edinen efsaneye sk sk deinir. Krgzlarn Kocaca destannda, Moldocan babas Kococan

lmne neden olan geyik Sur Ekinin kz A Ayranla evlenmesi karmza kmaktadr. (Kse ?:466-467) Bu evlilik soncunda, Moldocan soyu geyiin kz olan A Ayrandan domutur. Diyarbakr blgesindeki Karaca Dala ilgili anlatlan bir hikde de bir dii geyiin lker yldznda hamile kalmas anlatlr. Hikye u ekildedir: Buralarda gzn bir dii geyik lker yldzn grnce ondan gebe kalrm. lkbaharda tulum gibi bir nesne doururmu. Bunu tekmelermi, tekmelermi O zaman iinden bir ejderha karm torbann. Gkten melekler iner, ejderhay ge karrlarm. te, Karaca Dan bandaki bulutlar, kasrgalar bu ejderhalarm; bunlar gzn yere inerler ve k dadaki

maaralarda geirirlermi, baharda da yeniden ge karlar, bulutlara karrlarm. (Boratav 2003:81) B. Av Hayvan Olarak Geyik: slmiyet ncesi Trk toplumlar konarger kltrn mecburiyeti olarak avclk ve hayvanclkla uraarak ekonomik ihtiyalarn karlamaya almlardr. (Divitiolu 1987:224) Ouz Kaann, srlerini basp atlarn yiyerek halkna zarar veren gergedanla yapt mcadelede, nce bir geyii avlayp onu gergedana kar yem olarak kullanmas ok dikkat ekicidir. nk Ouz Kaann aklna avlamak iin ilk olarak gelen hayvan geyiktir. () Karg, kl ald, kalkan ile ok ile, Dedi, gergedan artk, kendisini yok bile! Ormanda avlanarak, bir geyii avlad, St dalyla onu, bir aaca balad. (gel 2003:116) () Yenisey Mezar Talarnn birisinin zerinde rastlanan u dua geyiin, avlanan hayvanlarn banda geldiini gstermektedir: <Tengrim?> altun suna ya keyii artglat <Tanrm> altn suna ile gen geyii arttr. (Divitiolu 1987:225) Gktrk Abidelerinde geen u ifadeler de geyiin Trkler arasnda bir av hayvan olarak deer kazandna iaret etmektedir:

ogay kuzn Kara Kumug olurur ertimiz. Kiyik yiy tabgan yiy olurur ertimiz. Budun boguz tok erti. (ogayn kuzey yamalar ile Kara Kumda oturuyorduk. Geyik yiyerek, tavan yiyerek oturuyorduk. Milletin boaz tok idi.) (Ergin 1999:66-67) Dede Korkut hikyelerinde, ava kmak isteyen Salur Kazan beylerine seslenirken avlayacaklar hayvan olarak geyii ne karr: yoryalum a bigler, av avlayalum ku kulayalum, sn geyik ykalum... (Ergin 2004:95) Bams Beyrek de geyik av srasnda Banu iekin otan bulur. Bu ynyle geyik, ayn zamanda daha sonraki blmlerde ele alacamz yol gstericilik fonksiyonunu da zerinde tamaktadr. Nagahandan Ouzun zerine bir sri geyik geldi. Bams Beyrek birini kova gitti. Kava kov bir yire geldi, ne grdi: Sultanum grdi gk ayrun zerine bir krmz ota dikilmi. Ya Rab bu ota kimn ola didi. () Bakd grdi, bu ota Ban iek otayimi ki Beyregn biik kertme nianlus adahlusyidi, Ban iek otahdan bakaridi. (Ergin 2004:121-122) Ancak Dede Korkut hikyelerinde geen geyik avlar, spor amal yaplan avlardr. Yani ekonomik kayg gdlmeden yaplmtr. Trklerin en eski spor dallarndan biri olan avclk, zellikle hanedan soyunun ilgilendii bir spor daldr. Osmanl padiahlarndan Avc Mehmetin lakab da bu sporun zellikle hanedan soyu iin ne kadar nemli olduunu gsterir.

Yukarda deindiimiz ekonomik gereklie ramen Trk insann dncesinde kutsal ve iyilik getiren bir hayvan olarak tannan geyiin avlanmasnn ou zaman uursuzluk getireceine inanlmaktadr. nk geyik vahi bir hayvandr. lkel insann zihninde evcil hayvanlar insanlar topluluuna aitken, vahi hayvanlar tanrlar topluluuna aittir. (Bonnefoy 2000:375) Bu inancn temelini mitolojik bir Kuzey Trk destannda geen u cmlelerde grmek mmkndr: Tanr, bir geyiin aladn grm. Buna zlen Tanr, kendisini tutamam ve o da alam (gel 2002:104) Yine Irk Bitigde rastlanan Tanrnn Kutu ku yavrusuna, geyik yavrusuna, insanoluna verdiini aktaran cmlelerde de bu inancn sebebi olabilecek bir dnceye rastlamaktayz. (Roux 2005:43) Probende karmza kan Altn Mergan masalnda, karsnn isteiyle geyikleri avlayan Altn Mergann kars, geyik avnn cezas olarak periler tarafndan karlr. (aatay 1988:165) Bu masalda, Anadolu sahasnda tespit ettiimiz ve ilerleyen blmlerde ele alacamz folklor rnlerinde de greceimiz gibi geyik avlayan avc cezalandrlmtr. ah Behramn sevgilisi Dilaramla birlikte ktklar avda tek hamlede bir geyii drt ayandan birden vurduunu ve beraber gittikleri ikinci avda ikisinin birden st toprak gibi grnen suya batp boulduklarn anlatan baka bir hikyede de geyik avnn getirdii uursuzlua dikkat ekilmektedir. (aatay 1988:165)

Karaay efsanelerinden olan Avc Bineger manzumesinde amansz ve zalim bir geyik avcs olan Binegerin, geyik ilhnn kz olan dii geyiin peine dmesi ve bunun sonucunda da bu dii geyik tarafndan lanetlenerek korkun bir lmle cezalandrlmas anlatlr. (aatay 1953:97, Tavkul 2004:99) Karaay Trklerinin Cantuvgan destannda, Karaay halknn atas saylan Karann Cantuvgan adndaki olunun, fazla avland iin Av Tanrs Apsatnn lanetine uramas ve bunun soncunda, bir av srasnda dalarda lmesi anlatlr. (Tavkul 2004:159) Bu destanda Cantuvagann avlad hayvanlarn banda geyik gelmektedir. Destanda geen u cmleler Av Tanrs Apsatnn avclardan geyiklerin intikamn aldna dikkat ekilmitir: Apsat koruyor geyiklerini, hayvanlarn, Avclardan alyor geyiklerin intikamn. (Tavkul 2004:161) Bakurtlarn Ural Batr destannda, lgen ve Uraln babalar, inan gerei ava kmadan nce bir kak yrtc hayvan kan iermi. Bylece bu yrtc hayvann glerine sahip olduuna inanrm. (Ergun-brahimov 2000:73) Bu inan, ilkel insann, hayal dnyasnda, yabani hayvanlarla akrabalk ilikileri kurmasnn bir gstergesidir. Babalar lgen ve Ural adl iki kardee avclk iin yalarnn uygun olduunu aklamak iin t verirken Bakurtlar arasnda yaygn olan bir inanc u cmlelerle dile getirir: Adet boyunca, yrtc geyii eliyle ldren kimsenin onun kann imesi gerekirmi. Bunun iin baba oullarna:

10

Daha kksnz; geyik avlamaya yanz varmad; benden grp de kpteki kana aznz srmeyin daha, helk olursunuz diye srekli tembihleri. (Ergun-brahimov 2000:73) Trklerle dil akrabalklar bulunan Tunguzlar, insann bir gn bir geyii gk kubbesine kadar izlediklerini ve orada birok eziyet ektikten sonra yldzlara dntklerini anlatrlar. (Roux 2005:86) Yine Altayllarca anlatlan baka bir rivayette, Oriyon takmyldznn ldrlmek zereyken ge ykselen ve takmyldzna dnen geyik ile bir avcdan olutuuna inanlr. (Roux 2005:86) Anadolunun ilkel dnemlerinde ise geyik, orman tanrs olarak kabul edilmitir. (Bonnefoy 2000:376) Yine Roma orman ve koru tanras Dianann geyikle birlikte tasvir edildii resim de dikkate alndnda geyiklerin dnya mitolojisinde de tanrlarla ilgili hayvanlar olarak alglandklar dncesi karmza kacaktr. (Frazer 1991,I:5) Altaylarn Er Samr Destannda, einin tm uyarlarna ramen eini ve yurdunu brakarak ava kan Er Samr, geri dndnde einin Kara Bk tarafndan karldn renir. (Dilek 2002:42-43) Er Samrla kardei Katan Mergen arasnda geen konumada, Er Samrn kardeine syledii u szler, iki kardein geyik avlamaya ktklarna bir iarettir. Aabey Er Samr umutsuzlanarak: Kahverengi kumlu demir daa imdi gidip grelim dedi.

11

Karaca da olsa avlayalm dedi. (Dilek 2002:37) Krgzlarn Kocaca destannda da Kocacan, Sur Eki adl geyii avlamak iin bu geyiin peine dmesi, bu peine d srasnda geyiin oyunlar sonucunda kayalklarda mahsur kalmas ve en sonunda dier yabani hayvanlara yem olmamak iin kayalklardan atlayarak canna kymas anlatlmaktadr. (Kse ?:193-475) Grld zere bu destanda da geyik avnn, avclara uursuzluk getirdiine dair beslenen inanc izleri karmza kmaktadr. Toroslardan derlenen Toroslar, Geyik Avcs ve Aksakall htiyar masalnda da geyik avlamak iin Toroslarn tepesine kadar bir geyiin ardndan trmanan avc tam geyii vuraca srada karsna aksakall kk bir ihtiyar kar. htiyar, avcya geyii brakmasn, eer bir daha ava kmazsa her yedi gnde bir kere kaps nne kesilmi bir geyik brakacan syler. Avc gerekten de her hafta kaps nnde kesilmi bir geyik bulur. Geyikleri pazara gtrp satar, onunla geinir. Ancak bir keresinde dayanamayp ava gider, dalarn ruhu olan aksakall adam tarafndan cezalandrlr, dalarda kaybolur, bir daha da onu gren olmaz. (Belekolu 1974:7018) bradda anlatlan avc hikyelerine gre de geyik avlamak uursuzluk getirmektedir. Avclar silahlarn ateleyecekleri zaman geyik sr olur, yerine sakall, yal bir adam belirirmi. (Boratav 2003:81) Baka bir inanca gre de bir avc, dii geyikleri saan peri kzlarna rastlam; hayvanlara ate edince, vurulan geyiin sahibi kz ona ilenmi, bu yzden de avcnn bir eli kurumu. (Boratav 2003:81)
12

Baka bir avc da bir kayann ukurunda yourda benzer bir ey bulup yemi. Bu yourt geyiklerin stnden yaplan yourtmu. Adamn az, enesi yeile boyanm, hep yle kalm; onun iin de ona Yeil Ali derlermi. (Boratav 2003:81) Tahtaclarda, geyik kutsal bir hayvan olarak kabul edilmitir. Onlara gre geyik avlamak yasaktr. Geyik av, Tahtaclar tarafndan gnah olarak kabul edilir. Geyik avlayan kiinin byk felaketlere urayacana inanmaktadrlar. Tahtaclar btn Trk boylarnda yaygn olan bu inanlarn yannda geyiin bir eit melek olduuna da inanrlar. (Seluk 2004:245) Hatayden alnan aadaki nefes, aslnda geyik ekline girmi olan bir evliya olan geyii avlayanlarn felakete urayaca inancnn gzel bir ifadesidir: Sana derim sana geyik erenler Bize sevda sana dalga verenler Dilerim Mevldan onmaz vuranlar Kama benden kama avc deilim (Ocak 2003:217) Trk folklor rnlerinde ok sk rastlanan geyik av yasann sebebi ilk bakta bir nceki blmde deindiimiz totemist inanlardan doan bir yasa dndrmektedir. Ancak Trk dncesinde kutsal olarak kabul edilen dier hayvanlarn avlanmasna ynelik byle baka bir yasan olmamas bizi bu dnceden uzaklatrmaktadr.

13

Evliyalkla ilgili olarak yukarda verdiimiz rnek, bizi geyik av yasann sebebini din inanlar ve bu inanlarn temellerinde aramaya itmektedir. lerleyen blmlerde, bu inanlara ve bu inanlarn temellerine yeri geldike deineceiz. C. Yol Gsterici Olarak Geyik: Hayvanlarn igdsel yeteneklerinden olan yn bulma yetenei, bu zellie sahip olmayan ilkel insan tarafndan her zaman ilgin ve olaanst bir g olarak kabul edilmitir. Bu zellik, birok halk anlatmasnda temel unsur olarak yerini almtr. Yol gstericilik bazen maddi, bazen de manevi anlamdaki bir yol gstericilii iermektedir. Maddi anlamdaki yol gstericilikte geyik, genellikle bir mekna ya da sevgiliye giden yolu gsterir. Ergenekon ve Ouz Kaan destanlarnda yol gsterici hayvan kurttur. Bu destanlara benzeyen dier halk anlatmalarnda geyik de yol gsterici zelliiyle karmza kmaktadr. Bu efsanelerin banda Hunlara ait olan u efsane gelmektedir: Eski Hun avclar kendi adetlerine gre bir srgn av yapyorlarm. Avlana avlana Maeotis bataklklarnn i ksmlarna doru gitmiler. Bu srada nereden geldiini bilemedikleri bir dii geyik karlarna km. Dii geyik onlara, batakla doru yol gstermee balam. Onlar da ellerinde olmadan dii geyiin peinden gitmiler. Geyik bazen gidiyor ve bazen da durarak onlara bakyormu. Avclar geyii ha vurduk, ha vuracaz derken, iyice

14

batakln iine girmiler. Az sonra batakln br kenar grnm. Hlbuki Hunlar bu batakl geilmez bir okyanus kadar byk grrlermi. Batakln kar yakasnda ise skitlerin memleketi varm. Hun avclar skit memleketine ayak basar basmaz, geyik birden bire kaybolmu. (gel 2003:578) Avrupa Hun Devletinin devam olan Kutrigur ve Utigur kabilelerine ait olan efsane de aa yukar Hunlarnkiyle ayndr. Bu efsane u ekildedir: Vaktiyle Kimmer Kralnn Kutrigur ve Utigur adl iki olu varm. Gnlerden birgn, bu iki ocuk avlanmak iin dar kmlar. Av iin dolap dururlarken, dii bir geyie rastlamlar. ki karde hemen geyii kovalamaa balamlar. Geyik kam, ocuklar kovalam ve nihayet bir denizin kenarna gelmiler. ocuklar geyii denizin kenarna sktrp vurmak istemiler. Fakat geyik denize atlayp yzmee balam. ocuklar da yzerek geyiin peine dmler. Geyik nden, ocuklar da arkadan kar sahile gemiler. ocuklar karaya ayak basar basmaz, geyik de birden bire gzden kaybolmu. Bylece Utigur ve Kurtigurlar yeni yurtlarna yerlemiler. (gel 2003:579) Macarlara ait olan treyi efsanesinde anlatlanlarda da geyiin tremeye yardmc olacak yol gstericilik fonksiyonunu karmza kmaktadr. Efsane u ekildedir: Macar avclar avlanmak iin Maeotis bataklna gitmiler. Tpk bir l andran bir glgeye geldikleri zaman, karlarna birdenbire bir geyik km. Avclar geyii kovalamaya balamamlar. Geyik kam, onlar kovalam. Sonunda bir yere gelmiler ve geyik birden bire kaybolmu. Avclar geyii arasalar da bulamamlar. Geriye dnmek istemiler ama bu defa da
15

yollarn bulamamlar. Batakln ortasnda kalmlar ve orada yaamaa balamlar. Aradan be sene gemi. Altnc sene batakln ortasnda dolarlarken, prens Belarn karlarna ve ocuklarna rastlamlar. Nedense bu ailenin erkekleri tamamen lm ve karlar da erkeksiz kalmlar. Kadnlar gren avclar, hemen kadnlarla ocuklar toplayarak kendi bataklklarna gtrmler. Bunlarn arasnda Alan Prensi Dulann iki kz da bulunuyormu. Hunor ve Magor adli iki avc, Alan Prenseslerini grnce, brlerini brakp bunlarla evlenmiler ve bylece Macar milleti meydana gelmi. (gel 2003:580581) Bu efsane ad geen prens, Bulgar Prensidir. Belarn ailesi de Bulgar Trklerini temsil etmektedir. (gel 2003:581) Radlofun orlardan derledii bir masalda da geyiin yol gstericilik fonksiyonuna rastlamaktayz. Bu masaln zeti de u ekildedir: Kan-Alp uzun zaman nce avlanmak iin gklere kan KanPergenin aramaa koyulur. nne kan usuz bucaks yolda Kan-Pergeni bir geyiin peinden giderken grr. Geyik bir adrn nne gidip yatar. KanPergen bu durumdan faydalanp geyii vurur. Sonra da adrn iine girer. adrn iinde Bakr Dan sahibi olduunu syleyen es-Alple karlar. es-Alp geyii Kan-Pergeni kendisine getirmesi iin kendisinin gnderdiini syler. (gel 2003:582583) Ouz Kaan destannda, Ouzun yerin kzyla evlenmesini anlatan blmde, Ouz Kaann av esnasnda yerin kzn bulduu anlatlr. Burada av hayvan olarak ne geyikten ne de baka bir hayvandan isim olarak bahsedilmez.
16

Ancak Ouzun gergedanla olan mcadelesinde nedenini bilemediimiz bir sebepten dolay geyik avlamas, onu yerin kzyla evlenmeye gtren yolda da karsna geyiin ktn dnmemize sebep olmaktadr. Dede Korkut hikyelerinde Bams Beyrek, nne kan geyiklerden

birinin peine der. Geyii takip ederek Banu iekin otana gelir. (Ergin 2004:121122) Bu durum bir bakma avclk fonksiyonuyla i ie girmitir. Aslnda Beyrekin amac geyik av yapmaktr. Ancak bu av, ona Banu ieki buldurmutur. Altaylarn Er Samr destannda, Ersamr, Kara Bk tarafndan karlan einin yazd mektubu, iki geyiin etini yemek iin oyaland srada bulduu bir sandn iinde grr. (Dilek 2002:4546) Burada geyik, dolayl ynden bir yol gsterici unsur olmutur. Er Samr, geyiin etini yemek iin evine girdii srada einin mektubunu bulmutur. Ak Tay adl baka bir Altay destannda da Ak Bk, olu Ak Tayy beslemek iin geyik avna kar. Av dnnde, yllar nce kendisinden karlm olan ve asl ad Omok Mergen olan olu altm kula kuyruklu kurt eklindeki Ak Bryle karlar. (Dilek 2002: 114170) Geyik av dolaysyla da geyik, bu destanda da yol gsterici unsur olarak baba Ak Bknn yllar nce kaybettii olu Omok Mergenle karlamasn salamtr. Bir dier Altay destan Kzyke destannda, ava kan ve iki dost olan Karat Kaan ve Ak Kaan, karlarna kan ve kendilerine, elerinin ocuk bekledii haberini veren geyikleri ldrmezler. (Dilek 2002:307-308) Geyikler,

17

bu destanda ava km ve yurtlarndan uzak kalm olan yiitlere, elerinin hamile olduklarn syleyerek bir bakma yol gstericik yapmlardr. Trk-ran epik geleneine ait olan Ebu Mslimle ilgili bir anlatmada da bir ceylann Ebu Mslime, kt bir seferde yol gstererek onu bir su kaynana gtrd anlatlr. (Roux 2005:135) Hz. Muhammedin torunu Muhammed Hanefnin bir geyii takip ederek ei Emine Hatunu bulduunu anlatan hikyede (gel 2003:578) yol gstericilik fonksiyonu slm zellikler kazanmtr. Ziya Gkalpin Anadolu masal ve destanlarndan esinlenerek yazd lker ile Aydn ve Alageyik adl manzum hikyelerinde de geyiin yol gstericilik fonksiyonlar karmza kmaktadr. Bu rnler folklor rn olmadklar iin zerlerinde ayrntl olarak durmayacaz. Buraya kadar rneklerini verdiimiz yol gstericilik fonksiyonunda maddi anlamdaki bir yola deinilmektedir. Ancak zellikle slma ynelme temal pek ok anlatmada yol gsterme, slmiyete gtren yolu gstermeyi yani manevi bir yola yneltmeyi iermektedir. slmiyet ncesi dnemde var olan, hayvanlara kutsal zellikler ykleme abalar slm dini ile birlikte devam etmitir. Hz. Muhammet ile ilgili olarak anlatlan baz kssalarda geyie baz kutsiyetler yklenmitir. Bu kssalardan birinin ad Hamza ile Geyiktir. Bu kssa peygamberimizin amcas Hz. Hamzann slmiyeti kabul ile son bulur. Kssa u ekildedir:

18

Hz. Hazma bir gn ava kar, o srada kfirler Hz. Peygambere saldrp ban yararlar. Bu olay Hamzaya avlamak iin peinden kotuu bir geyik haber verir ve Beni niin izliyorsun, senin evinde sana ar bir i var. der. Hazma dnp de Peygamberi yaral grnce bunun bir mucize olduuna inanp Mslman olur. (Cumbur 1982:71) Bu kssa da geyik, Hz. Hamzann slm bulmasnda yol gstericilik fonksiyonu stlenmitir. 15. yzylda tespit edildii sanlan Mevlit Hikyeleri arasnda yer alan Geyik Destannda Peygamberimizin mucizelerinden biri anlatlrken, geyik de doruluu, sznde duruu ile kfirleri Mslmanlk yolunda etkilemi ve onlara slmiyet yolunu gsteren Peygamberimize yardmc olmutur. Bu destann ksaca konusu ekildedir: Bir sabah Hazret-i Peygamber tan namazn klm, sahabelerine vaaz verdii srada kardan krk atlnn geldii grlr. Mescidin nne gelince atlarlarndan inip selm verirler, Bizim dinimize niin batl dedi? diye Peygamberi sorarlar. nce Hazret-i mer, sonra da Hazret-i Ali bunlar cezalandrmak istese de Peygamber sabrl olmalarn, belki Mslmanl kabul ettirebileceini syler. Sonra da dileklerinin ne ve beylerinin kim olduunu sorar. O srada yanlarn da ayaklar bal, gzlerinden sel gibi yalar akan bir geyik grr. Geyii zmelerini, geyiin kendisinin peygamberliini aklayabileceini syler. Kfirler glerler, bunun sihir olduunu, geyii gn at koturup glkle tuttuklarn brakmayacaklarn sylerlerse de sonunda geyiin ayaklar zlr. Geyik dile gelip nce salavat sonra da
19

ahadet getirir. Kardeini aramak iin inden geldiini, Mekke dalarnda iki yavru dourduunu, bir yere gizleyip onlar doyurmak iin otlamaya ktnda yakalandn, yavrularnn a kaldn bildirir, onlara haber verip emzirmek iin izin ister. Peygamber, geyii satn almak iin kfirlere ba vurur, raz olmazlar. Geyik yerine Peygamber kefil olur; geyik salverilir. Alayarak yavrularna gider, durumu bildirir; yavrularn emzirir, Peygamberi kfirlerin elinden kurtarmak iin geri dnmesi gerektiini syleyince yavrular annelerinin hemen geri dnmesini isterler. Peygamberin kfirlerin elinden kurtulmas iin lme bile raz olurlar. Geyik geri dner. Ancak yolda kfirler tuzak kurmulardr. Geyik tuzaa der. Verdii sz tutamayp ge kald iin alayarak kurtulmas iin Tanrya yalvarr. Tanr Cebraili gnderip geyii tuzaktan kurtarr. Kfirler geyiin geldiini grnce ve hele Peygamberden geciktii iin zr dilediini duyunca imana gelip Mslman olurlar. (Cumbur 1982:7576, Albayrak 1993:94110) Daha nceki blmde ele aldmz av yasa konusunun slm temellerinde bu ve buna benzer kssalarn yattn dnmek elbette ki yanl olmayacaktr. Bu kssada geen ana geyik yoluyla btn geyik soyuna bir kutsiyet kazandrlm, sonra da bu mbarek saylan hayvann avlanmasnn avclar iin tehlike yaratacana inanlmtr. Kazaklara ait olan ve yukarda ele aldmz kssaya benzeyen bir baka kssa da u ekildedir: Bir geyik, Mslman olmayan bir avc tarafndan tuzaa drlr, Hazret-i Muhammed kefil olarak geyii tuzaktan kurtarr ve yavrularnn
20

yanna yollar, gelmedikleri takdirde kendi cann vermee raz olmutur. Geyik bir sre sonra yavrularyla gelip Peygamberin nnde diz ker, Peygamberi kendi hesabna kurban olmaktan kurtarmak ister. Yetim kalacak yavrularna bakmasn da Peygamberden rica eder. Peygamber bunlar avcnn yanna gnderir; bir hayvan yerine tane geldiini gren avc kemen atp geyii tutar, tam ban kesecei srada Peygamber yetiip geyii kurtarr, buyruu zerine avc Mslman olur. (aatay 1953:97) Horasann 9. yzylda yaam olan azametli padiahlarndan brahim bin Edhemin velyete ermesini anlatan hikyede de brahim Edhemin avlamaya alt ceylann dile gelip konumasndan sonra dnya mallarn brakp sofu olduu anlatlr. (aatay 1988:156157) Gerek maddi, gerekse de manevi anlamdaki yol gstericilik fonksiyonu almamzn ilerleyen blmlerinde ele alacamz Anadolu sahasnda tespit edilmi halk anlatmas rnlerinde de ok sk karmza kacaktr. . ekil Deitirme Unsuru Olarak Geyik: Hayvanlarn, ilkel Trk insann zihninde endie veren varlklar olduunu daha nce de belirtmitik. Srlerine saldrp besledii hayvanlar yiyen yabani hayvanlardan korkan insan, onlar avlamak iin onlarn ekline girme ihtiyac duymutur. Yine kendisinde olmayp ama hayvanlarda olan, gerek fiziksel gerekse de igdsel gleri elde edebileceini dnen ilkel insann, hayvana benzeme adna, hayvan taklit etmesi de sk karlalan bir durumdur. Bir hayvann postunu giyinmenin, onun kafasn tamann, onun gibi sesler karmann amac o hayvan olmak ve ona dnmektir. (Roux 2005:115)
21

Bylece taklit ettii hayvann dilini konutuunu sanan ilkel insann, karnn doyurmak iin avlamaya mecbur olduu hayvan avlamas da daha kolay olacaktr. Yani, ekonomik kayglar hayvanlar taklit etmenin sebepleri arasndadr. lkel insan, geyiin sesini taklit ederek ya da postunu giyerek geyiklerin dnyasna girdiini, geyik olduunu; kurt gibi uluyarak da kurda ait olan zellikleri tadn ve kurt olduunu dnr. Bylece taklit ettii hayvanla eit dzeye geldiine inanr. (Roux 2005:231) Orta Asya kavimlerinin avclk esnasnda, avlayacaklar hayvanlar taklit etmeleri olduka yaygndr. Geyiin sesini taklit ederek geyikleri kendilerine eken Ccenlerin, bu konuda ne kadar baarl olduklar bilinmektedir. (Roux 2005:114) Hitanlarn hannn geyik av srasnda avclara boynuz fleterek geyiin sesini taklit etmelerini emrettiine ve bu sayede bolca geyik avladna da kaynaklarda

deinilmektedir. (Roux 2005:114) Buradan anlalyor ki Orta Asya kavimleri ilk olarak hayvanlarn seslerini taklit ederek ekil deitirme abalarna balamlardr. lkel insan daha sonraki dnemlerde, hayvanlarn seslerini taklit etmekle yetinmemi taklit ettii hayvann postuna brnm ve varsa boynuzlarn takmtr. (Roux 2005:115) Grld zere insanlarn hayvan ekline dnme isteinin temelinde hayvanlardan korkmalar, onlarn glerinden faydalanmak adna onlar taklit etmeleri ve avclk temelli ekonomik kayglar yatmaktadr. zellikle hayvanlar taklit ederek onlarn glerinden faydalanma istei, tarih sre iersinde incelendiinde, bu istein amanizme ait bir unsur olduu dikkatimizi ekecektir. amanizm iin; Arkaik esrime tekniklerinden

22

biridir; hem gizemcilik hem by hem de terimin geni anlamyla dindir. (Eliade 1999:16) diyen Eliade, bu konuda pek ok noktaya deinmi ve bu konuyu aydnlatmaya almtr. aman olma yolundaki aman adaynn ruhunun eytanlar tarafndan alkoyulduu srada bir kua ya da baka bir hayvana dnt inanc Eliade tarafndan tespit edilmitir. (Eliade 1999:60) amanizmde her amann, gizli tuttuu bir ye-klas yani ana-hayvan vardr. (nan 1998a:458) Zayf amanlarn ye-klas bir kpektir; daha gl olanlarnki boa, tay, kartal, sn ve boz ay olabilir. (Eliade 1999:117) Aslnda ye-kla kavram Orta Asya halklarnda ok sk karmza kan hayvan-ata, hayvan-ana kavramlarn aklamakta bize yardmc olmaktadr. Hayvan-ata ve hayvan-analarn birer koruyucu ve yardmc ruh olarak insanlara yardm ettii inanc, amanist Orta Asya halklarnn dnyay alglaylarnn temelinde yatmaktadr. Bu halklar iin bu ruhlarn ou hayvan biimlidir. rnein bu ruhlar, Sibiryal ve Altayl haklarda ay, kurt, geyik, tavan, her eit ku (zellikle kaz, kartal, karga, bayku) ve iri solucanlar eklinde grnebildikleri gibi, hayalet, hortlak, orman ruhlar, toprak ve ocak ruhlar, vb. olarak da ortaya kabilirler. (Eliade 1999:116) te, amanlara ve insanla yardm eden bu Ye-klalar daha nceki blmlerde ele aldmz av yasa konusunun sebeplerinden de biri olabilir. lkel insan elbette ki kendisine yardm ettiini dnd hayvanlar ldrmek istemeyecektir. Ancak geyikten baka bir hayvanla ilgili yaygn ve belirgin bir av yasann olmay bu gr pek de desteklememektedir.
23

Ye-kla kavram ilerleyen blmlerde ele alacamz evliyalk bahsinde de tekrar dikkatimizi ekecektir. amanlarn yeraltna ini ve gkyzne k trenlerinde, bu yardmc ruhlar nemli rol oynarlar. Bu trenlerde aman, o ruhlar sembolize eden hayvanlarn seslerini ve davranlarn taklit ederek onlarn uma, yzme ve hzl koma gibi glerinden faydalanmaya almaktadr. Bu taklitleri yapan aman, artk bir bakma hayvan-ruh olmutur. Yani taklit ettii hayvanlarn zelliklerini kazanmtr. Altayl kamlarn okuduu bir duada geen: Alas! Alas! mygak adm Sn, mygak hlgelik ben yani, Bindiim hayvan geyik, sn sz, kamlarn hayvanlar yeraltna ini ve gkyzne k trenlerinde kullandklarna olan inanc gstermektedir. (nan 2000:83) Bu durum, Geyikli Babann geyiklere binmesiyle de yakndan ilgilidir. te btn bu taklit etme abalar amanlarn giydikleri elbiselerin zelliklerini de belirlemitir. Orta Asya ve Sibirya amanlarnn elbiselerinin geyik ve zellikle de ren geyii derisinden yapld bilinmektedir. (Eliade 1999:177) amanlar yeraltna ini ve gkyzne k ayinleri srasnda zeri geyik dersinden yaplm bir davul kullanrlar. (nan 2000:96) amanlarn ayinleri srasnda kullandklar davul, amann ruhunu yeraltna ve gkyzne tayan

24

bir tat grevi stlenir. Davul, karada gezerken at, sulardan geerken kayk, gklere karken binilecek ku olur. (nan 2000:95) Davulun derisi karacadan alnmsa davulun ad da amann karacas olur. Yakut sylenceleri, amann davuluyla yedi gkte nasl dolatn uzun uzadya anlatr. Karagas ve Soyot amanlar, Yabani bir karacayla geziyorum! diye rlarlar. Baz Mool kabilelerinde aman davuluna kara geyik ad verilir. (Eliade 1999:205) Bu davulu almak iin kullandklar tokmak da geyik boynuzundan yaplmaktadr. Bu tokmak, davul at olduunda kam, kayk olduunda krek grevi stlenir. (nan 2000:95) Geyik boynuzunun tokmak yapmnda kullanld, Abakan kamlarnn u duasndan aka anlalmaktadr: Sn skti sstatkan, Kara taskl oynatkan, Kl kbirik pastrgan etti azrlk kayrakan! Krm tegey tartkan purkanng kl kayrakan! Altn klning paznda en ulat kayrakan! ett karatng kk tiler Erlik kannng ezikileri (Sn kemiini (davul tokman) szlatan, Karadada oynatan, kl kprye bastran, yedi atall (da) merhametli han! Kum tepelerinde uzanan tanrl (ruhlar meskeni) gl. Altn gln yannda merhametli han on rmak. Yedi, gk dilliler Erlik hann kapclar) (nan 2000:124-126)

25

ekil deitirme unsurunu ieren ve Yastay Mnk adl gencin bandan geenlerin anlatld hikyede gzel bir kzn geyik ekline girmesi anlatlr. Hikye u ekildedir: Bir yerde Yastay Mnk adl bir gen vard, ana babasn bilmezdi, yalnz bana geinirdi. Bir gn sahraya kt, bir geyie rastlad, geyiin bir yavrusu varm, o da topalm. Yastay Mnk geyie, Ya geyik nereye gidiyordun? diye sordu. Geyik de, Sana geliyorum. dedi. Yastay Mnk, Niye bana geliyorsun? deyince, geyik, Senin bir inein var, bu inein st kmayan cana devadr, bu stten bana ver, bu yavruma iireyim, aya iyilesin. der. Yastay Mnk dnp gelir, inei sap geyiin yavrusuna iirir, aya iyileir. Geyik giderken Yastay Mnkye yedi yl sonra onun izinden gelmesini syler. Yastay Mnk yedi yl sonra gider, geyiin yerine gzel bir kz bulur. Bu kz yedi yl evvel anasyla topal geyik yavrusu olarak onun yanna gittiini anlatr. (aatay 1988:164) nsanlar daha sonraki dnemlerde ilkelliklerinden kurtulup dnyay daha gereki olarak alglamaya baladklarnda bile daha nceki dnemlerden kalma alkanlklarn terk etmemiler, hatta mensup olduklar yeni dinlere de bu alkanlklar dhil etmeyi baarmlardr. Bir dnem, Budizm dinine mensup olan Trkler, bu dindeki baz ekil deitirme unsurlarn da grerek bu hadiseyi daha sonraki dnemlerde slmiyete tamlardr. Catakalar ve Avdanalar adlaryla bilinen Budist masal derlemelerinde, Budac metinlerden alnan ok sayda masalda ekil deitirmeye

rastlamaktayz. Bir kraln olu olarak dnyaya gelen ve Buda adyla tannan
26

Sidharta Gotama, yirmi dokuz yana geldiinde babasna, evre koruluklarda gezintiye kmak istediini syler. Babas arabac Channaya haber gnderip, Kanthaka isimli atla arabasn hazrlamasn emreder. Birinci gezintisinde ihtiyarlk ile, ikinci gezintisinde hastalk ile, ncsnde lm ile ve drdncsnde gezgin bir dervi ile karlaan Sidhartha, bu son gezisinde arabasndan inip dervie, Neden banz tra ettirip sar giymisiniz? diye sorar. Ben evini barkn terk etmi biriyim. diyen adama, Bu szn anlam nedir? diye soran Sidhartha, Bu szn anlam insann kendisini huzur iinde bakalarna hizmet etmeye, hayr ilemeye ve daima iyilik yapmaya adamasdr. (Erengil 2004:27) cevabn alnca hemen orackta salarn kesip elbiselerini karr ve sar bir elbise giyerek (Ruben 2004:25) tpk slm dervileri gibi dnya nimetlerinden elini ayan eker. Buda ile ilgili olarak anlatlan birka masal metninde Buda ve geyik ilikisi esasna dayal ekil deitirme olay dikkatimizi ekmektedir. Bu masallarn ilkinde ceylan eklinde dnyaya gelen Budann, Benares Kral Brahmadattay ceylan avndan nasl vazgeirdii anlatlmaktadr. Bu ynyle bu masal, bir bakma geyik avnn yasak oluu ve manevi anlamda yol gstericilik fonksiyonlar tamasndan dolay daha nceki blmlerimizde ele alnabilirdi. Ancak biz bu masal ekil deitirme unsuru daha ar bast iin bu balk altnda ele almay uygun grdk. Ele alacamz masal u ekildedir: Benares kral Brahmadatta avlanmay seven bir insanm. Kralla birlikte srekli ava kmak zorunda kalan kraln adamlar ilerini kolaylatrmak iin byk bir bahe bulup iine saysz ceylan srs

27

doldurmular. Brahmadatta her istediinde o baheye gider diledii kadar ceylan avlayp dnermi. Ceylanlar bir gn bu durumdan kurtulmak iin ceylanlar kralna gidip bu duruma bir are dnmesini rica etmiler. Ceylanlar kral ise ceylan biiminde domu olan Budann kendisi imi. Ceylan Buda onlara t vermi ve sabrl olmalarn istemi. Hepsinin ayn zamanda korkuya dmemeleri iin aralarnda lme gidecek olan kura ile belirlemelerini sylemi. Bir gn kura, karnnda yavrusu olan bir anne ceylana isabet etmi. Bu duruma ok zlen anne ceylan dier ceylanlara gidip bir yavru beklediini ileri srerek kendisinin balanmas iin yalvarm. Ancak kimse onun yerine gemeyi kabul etmemi. Bunun zerine krallar olan CeylanBudaya gelmi. Durumunu bildirip dileini tekrar etmi. Ceylan-Buda annenin ve yavrusunun hayatn kurtarmak iin anne ceylann bu dileini kabul etmi. Annenin yerine lme raz olmu. Ceylanlar kral grkemli ve gzel bir ceylanm. Brahmadatta ceylann gzellii karsnda arm. Ona acyp hayatn balamak istemi. Fakat Ceylan-Buda srann kendisine gelmi olduunu ve lme hazr olduunu syleyince Brahmadatta ok zlm ve o gnden sonra bir daha ceylan avna kmamaya yemin etmi. (Ruben 2004:3334) Yine geyik eklinde doan Buda ile Dantipala adl, geyik avlamay seven bir beyin hikyesinin anlatld masalda da geyik avnn yasak oluuyla ilgili zelliklere rastlasak da daha nceki masal metninde olduu gibi bu balk altnda ele almay uygun grdk. Bu masal da u ekildedir:

28

Eski zamanlarda Cambudvipa adl memlekette Dantipala adl bir bey varm. blis gibi merhametsiz imi. Bakalarn ldrmekten zevk alr, ldrmekten doymaz imi. Bakalar bir strap ekse bunu sevinecek bir olay olarak kabul edermi. Bir gn cengver avclaryla ormana avlanmaya gitmi. Birok geyik avlayp ldrm. Baka bir ormandaysa geyik biiminde domu Buda varm. Evliyalar gibi i huzuruna ermi gnll, faziletli altn renkli, gzel bir hayvanm. Be yz geyiin rehberi, beyi imi. Dantipala beyi bu be yz geyii grm ve avclarna onlar kuattrm. Avclar bararak ortal altst etmiler. Geyikler can korkusuyla akna dnp saa sola kamaya balamlar. Kutsal geyiin yanna gidip ona: Sen bizi yavrun gibi korursun, gece gndz kendi canndan ok bizi gzettin. Hangi yer tehlikesizse bizi oraya gtrdn. Sen esirgeyen, acyan gnl sahibisin. Bizi bu dertten kurtar. Avclar eytanlar gibi sarmlar, bizi tek tek avlyorlar. Bunun zerine kutsal geyik, Benim canma oncack ballm yok. Kendimi sizin yerinize balarm. deyip Dantipala Beyinin yanna gitmi. Dantipala Beyine siz insanlarn beyisiniz, geyiklerin beyi de benim. Kimseye zarar vermeden ot yiyip su iiyoruz. Yiyip ieceinizin, malnz mlknzn eksii yok. Bizi ldrmekle elinize hibir ey gemez. Canllar ldrmekle kimseye iyilik edilmez. Ktlk etmekle kt hretiniz btn yeryzne yaylr. Geyikleri ldrmemenizi, onlarn cannn balamanz rica ederim. demi. Geyikler kralnn byle konumas Dantipala Beyini fkelendirmi. Gzlerini kan brm. Btn hiddetiyle geyie bakm, klcn ekip merhametli geyikler kralnn boynunu uurmu. O anda beyin sa eli bileinden kesilip klc ile beraber yere dm.

29

Bey korkup akna dnm ve ac ac barmaya ve merhamet dilemeye balam. Ancak ok ge kalm. O anda yer yarlm. Avii cehenneminden alaca renkli alevler ykselmi. Dantipala Beyinin bedenine dolanarak onu yutmu. (Ruben 2004:35-36) Buradan anlalyor ki slm dnemde ok sk karmza kacak olan ekil deitirme hadisesinin temelinde yatan bir dier sebep de daha nceki dnemlerde dhil olunan dinlerin etkileridir. Gerek amanizm gerekse de Budizm temelli anlatma ve inanmalarda grdmz ekil deitirme hadisesinin slm dnemdeki izlerine almamzn Anadolu sahasnda tespit ettiimiz menkbeler blmnde ska rastlayacaz. D. Hkmedilen Hayvan Olarak Geyik: Eski Trklerde, atalar ruhu inanc ile ilgili olan tz ve ts adlaryla bilinen heykelciklerin varl bilinmektedir. Eski Trkler bu heykelcikleri put olarak deil atalarnn ruhlarna duyduklar saygy dile getirmek iin yapmlardr. Bu tzlerden biri or avclarnn sayg duyduklar Sangr veya Sangrdr. Sangr insan eklindedir ve zerine av hayvanlarnn derilerinden paralar aslmtr. orlarn inanlarna gre bu ruh sratli bir maral zerinde gezmektedir. Kendisini memnun eden avclara bol av verir, darlrsa ormanlar yakar, av hayvanlarn karr, avclara uyuz hastal gnderir. (nan 2000:46) Yabani hayvanlara hkmetme motifi, zellikle slm velilerinin kerametleri arasnda ska rastladmz bir durumdur. zellikle daha nce ele

30

aldmz Hz. Muhammed ve Geyik kssasna dayandn dndmz sebeplerden olsa gerek evliya ile geyik arasnda sk dostluklar mevcuttur. Melmetliin nl temsilcilerinden Eb Hafs el- Haddadn bir gn sahrada dostlaryla bulunduu esnada dadan bir ceylnn gelerek eyhin vcuduna ban yaslayp kaldn anlatan kaynaklar mevcuttur. (Ocak 2003:214) Kzernyye tarikatnn kurucusu eyh Eb shak Kzern, dostlaryla otururken bir ceyln gelmi ve doruca Eb shakn yanna geip diz kmtr. (Ocak 2003:215) Menkb- Tcl-Arifin Seyyid Ebul-Vefda anlatldna gre, eyhin nde gelen halifelerinden Ramazan Mecnun da, dalardaki btn geyiklere sz geirebilmekte, onlara dediini yaptrabilmektedir. (Ocak 2003:215) Bu durumlara benzer bir baka rnek de Menkbl Kudsyede mevcuttur. Burada, Baba lyasla Anadoluya gelen Dede Garkn halifelerinden Aynud-Devlenin, yolda dalardan geerken etrafnda geyiklerin

toplandndan sz edilir. (Ocak 2003:215) Hac Bektan kucanda bir karaca ile izilmi resmi de yukarda anlattmz olaylara dikkatimizi eken bir durumdur. Hasan Dedenin de geyiklerle olan yaknl yanna tuz alarak dalara ekilip geyiklere tuz yalatt eklinde rivayet edilir. (Ocak 2003:215216) Koyun Babann geyiklerle sk sk bir arada grld ve onlara, srtlarnda ta tattna deinen kaynaklar da mevcuttur. (nder 1972:4041)

31

Bunlardan baka, Kayseride imamlk yapan Hasan Babann, halk bir trl doru yola sokamad iin dalara kt, orada geyikler ve ceylanlarla konuurken grld kaynaklarda anlatlmaktadr. (nder 1966:8384) Burada zellikle dikkatimizi ekecek olan hikye Geyikli Babaya ait olandr. XIV. yzylda Bursa civarnda yaayan Geyikli (Ahulu) Baba Bizansla mcadele eden dervi-gazilerden biridir. Dalarda geyiklerle dolat ve geyikleri binek olarak kulland iin bu lkapla anld bilinmektedir. (Turyan 1982:64, Ocak 2000:207) Bursa kuatmas srasnda ordunun nnde bir gazale binerek elindeki altm okkalk bir klla savatna dair rivayetler kaynaklarda mevcuttur. (Evliya elebi ?:423, Kprl 2003:242) Geyikli Babann menkbev ahsiyetiyle ilgili olan bu anlatmalar, Anadoluda yaygn olarak sylenegelen Geyiklere merkeb-i evliya (evliyann binei) derler. (Boratav 2003:71) atasznn kaynan oluturmaktadr. Bu atasznn temelinde daha nceki blmlerde ele aldmz Altay kamlarnn duasnda geen Bindiim hayvan geyik, sn(nan 2000:83) sznn yatyor olmas yksek bir ihtimaldir. Geyikli Baba ile ilgili olarak anlatlan bir menkbede Abdal Musa ile aralarnda geen bir olay anlatlmaktadr. Bir menkbeye gre; Abdal Musa bir ate parasn pamuk iine koyup bir mridiyle Geyikli Babaya yollam; o da mride bir kse st verip geri gndermi. Mrit bundaki manay anlamam; fakat Abdal Musa, bu stn geyik st olduunu ve vah hayvanlarda tahakkm etmenin atele pamuu birbirine tesir etmeyecek suretle imtiza ettirmekten daha zor olduunu, yani, kendinin byle bir remiz ile
32

insanlar zerindeki tasarrufunu anlattn syleyerek, Geyikli Babann mertebece kendisinden daha yksek olduunu itiraf etmi. 2004:382-383) Pir Sultan Abdaln u ktas evliyalarn geyiklerle olan mnasebeti hakkndaki inancn bir baka ifadesidir: Haberim duyarsn geyikler ile Yaram sararsn ehidler ile Krk yl dada gezdim geyikler ile Dost senin derdinden ben yana yana (Ocak 2003:216) E. Kemiklerden Diriltilme Unsuru Olarak Geyik: amanizm temelli bir inan olan kemiklerden diriltme hadisesi, aday amanlarla ilgili olarak dzenlenen bir trenden bahsedilirken, hayal leminde olup biten bir olay u ekilde anlatlr: Adayn bedenini oluturan tm paralar demir bir kancayla birbirinden ayrlr, btn etler kaznarak kemikler temizlenir, tm vcut svlar boaltlp atlr, gzler yuvalarndan karlrm. Bu ilemden sonra kemikler yeniden bir araya getirilip demirle birbirine balanrm. (Eliade 1999:58) Hz. sayla ilgili olarak anlatlan ve kemiklerden diriltme motifini ieren hikye de u ekildedir: Hazret-i sa ile birlikte olan birisi onun su imee gitmesi zerine mterek olan bir ekmei arp yer. sann srarla sormasna ramen ekmei (Kprl

33

yediini inkr eder. Nihayet sa mucizeler gstermee balar; bu cmleden nlerine km olan bir ahu sa tarafndan (toprak krmz edilir) kesilir, bunu kebap yapp yerler, adam iyice doyar. sa ahunun kemiklerini toplar ve ortasna doru fler, o anda ahu yeniden canlanr ve sahrann yolunu tutar. (aatay 1988:169) Bu motifi ieren ve Anadoluda Mula yresinde varln srdren bir efsanede, avc iskeleti yeniden bir araya toplarken, bir kaburga kemiinin eksik olduunun farkna varr ve tahtadan bir tane yapar. Yeniden doan geyik yeniden ldrlr. Onu paralara ayran kii tahta bir kaburga kemii bulur. (Roux 2005:4950) almamzn efsaneler blmnde bu efsanenin bir baka varyantna yer vereceiz. F. Fal Unsuru Olarak Geyik: Orta Asya inan sisteminin balca unsurlarndan biri de falclktr. Divan Lgat-it- Trkte, Khinlik ve bir kimsenin gnlndeki bilmek. olarak aklanan falclk, rk kelimesiyle karlk bulmutur. (nan 2000:151) IX. yzylda yazlan Irk Bitig, Orta Asya falclyla ilgili olarak bilgiler iermektedir. Irk Bitigde geyik, bugnk anlamyla, bir av hayvan olarak kullanld gibi avlanmak ya da av hayvanlarna verilen genel bir isim olarak da kullanlmtr. Biz almamzn bu blmnde, Irk Bitigde yer alan fallarn, geyiin bugnk temel anlamyla karmza kanlarn ele alacaz.

34

Irk Bitigde drt yerde geen geyik, bir falda olumsuzluk bildirmekle birlikte dier falda ise olumlu zellikler tamaktadr. Bu fallar u ekilde sralayabiliriz: 1. ze tuman turd, asra toz turd. Ku og, ua azt, kiyik ogl ygr azt, kii ogl yoryu azt. Yana Tengri kutnda un ylta kop esen tkel krmi. Kop girer sebinr tir. Ana bilingler: Edg ol. (Tekin 2004:19) Yukardan sis bastrd, aadan toz kalkt. Ku yavrusu uup yolunu kaybetti, geyik yavrusu koup yolunu kaybetti, insanolu (da) yryp yolu kaybetti. (Bunlar) yine Tanr ltfu ile nc ylda sa salim (buluup) grmler. Hepsi (de) mutlu olur, sevinirler, der. ylece biliniz: (Bu fal) iyidir. (Tekin 2004:28) Bu falda, insan ve geyik ilikisinin tarihin en eski dnemlerindeki halk inanmalarnda yer aldn grmekteyiz. lerleyen blmlerde karmza kacak olan geyiin yardmc hayvan olma fonksiyonu bu falda geyiin insanolunun dostu olmas eklinde karmza kmaktadr. 2. Kiyik ogl men. Otsuz subsuz kalt uyn? Nek yoryn? tir. Ana bilingler: Yabz ol. (Tekin 2004:23) Geyik yavrusuyum. Otsuz ve susuz nasl yapabilirim? Nasl hayatta kalrm? der. ylece biliniz: (Bu fal) ktdr. (Tekin 2004:32)

35

Bu falda zor durumda kalm bir geyiin, dnyaya olumsuzluk getireceine dair bir inan hkimdir. Bu fal, geyiklere zarar vermenin uursuzluk getireceine dair beslenen inancn bir baka ekilde karmza km halidir. 3. Tokuz arl sgun kiyik men. Bed (k) tiz ze npen mngreyr men. ze Tengri eidti, asra kii bitli. Antag klg men tir. Ana bilingler: Edg olu. (Tekin 2004:25) Dokuz atall boynuzu olan erkek geyiim. Yksek dizlerimin stne karak brrm. (Beni) yukarda Tanr iitmitir, aada insanolu bilmitir. Onca glym, der. ylece biliniz: (Bu fal) iyidir. (Tekin 2004:33) Geyiin Tanr ile iletiim kurabildiine deinen bu falda ise geyie yklenen kutsiyetlerin bir baka eklini grmekteyiz. 4. Kanlk ssi abka nmi. Sagr ire elik kiyik kirmi. Eligin tutmi. Kara kamag ssi ogirer tir. Ana bilingler: Edg ol. (Tekin 2004:25) Hann ordusu ava km. Avlak iine bir erkek karaca girmi. (Onu) elleri ile turmular. (Hann) btn sradan askerleri seviniyor, der. ylece biliniz: (Bu fal) iyidir. (Tekin 2004:34) Bu son falda ise geyik avnn hakanlkla olan ilgisi karmza kar. Ekonomik gereksinimlerden doan avclk, daha sonraki dnemlerde bir iktidar

36

sembol olmutur. zellikle hakan ve onun slalesinin gerekletirdii geyik av, Anadolu sahasnda tespit ettiimiz pek ok halk anlatmas rnde karmza kmaktadr. Orta Asyada hayvanlarn krek kemiklerine baklarak fal bakma deti yaygndr. zellikle Altay ve Yakut amanistlerinde krek kemii fal ok yaygndr. Yakut Dolganlar ve Karagaslar bu fal iin geyik kemiini tercih ederler. (nan 2000:155) Krekkemiiyle fal bakmak iin koyun yetitiremeyecek kadar kuzey blgelerde yaayan Yakutlarda geyiin (byk bir olaslkla daha ok rengeyiinin) krekkemii kullanlmaktadr. (Roux 2002:97) G. Kurban Unsuru Olarak Geyik: amanlarn kutsal ruhlar ve atalara armaan olarak sunduu kurban hayvanlarnn banda da geyik gelmektedir. (Eliade 1999:140) Kitanlarn drdnc ve on ikinci aylarda geyiin ruhuna kurban verdikleri bilinmektedir. (Roux 2002:251) Altayda (Pazrk) bulunan mezarlardan edinilen bilgiler, atn kurban edilmesinden nce geyikgillerden ya da rengeyii ailesinden bir hayvann kurban olarak seildiini gsteriyor. Herhalde skitler at evcilletirip binek hayvan olarak kullandklarnda ok ak bir askeri stnlk kazanmlar ve bu arada at kurban etme alkanl edinmilerdir. (Roux 2005:187) amanizme ait bir trenin ikinci blm genellikle bir ren geyiinin kurban edilmesiyle balar. (Eliade 1999:271)

37

Baykal-ard Tunguzlarnda, bir ocuk, aman olmak zere seilip eitilir. Belli bir hazrlktan sonra ilk snavlarna girer; burada ryalar yorumlamas, bilicilik yeteneklerini kantlamas, vb. istenir. En dramatik an udur: Aday esrime halinde, postlarndan giysi yapmas iin ruhlar tarafndan kendisine gnderilecek olan hayvanlar ayrntl olarak betimler. Uzun zaman sonra hayvanlar avlanp giysiler yaplnca, yeniden toplanlr; lm amana bir ren geyii kurban edilir, aday yeni giysisini giyer ve amanln icra eder. (Eliade 1999:140) J. R. Hamilton ve E. Tryjarski tarafndan okunan Hutuk Ula ta antn zerindeki kitabe, Kk Trklerin cenaze trenleri srasnda geyik kurban ettiklerini gstermektedir. (Esin 2004:19) Birinci Altun Kl mezar kitabesindeki at, Erkligin kudretiyle kendi boyundan uzaklatrlan kahraman Barsn lmn anlatr. Erklig burada ya lm ve yeralt tanrs Yama ya da in astrolojisinde lm cezasnn buyurucusu olarak geen, Vensn Trke ad Erklig olarak grlyor. Barsn yaad (dnyevi) varolu (acun) dzlemi, atlar, srlar, deerli kadehleri hepsi de geride kalmt; at yaktlar, ama Bars gitmiti. Ruhu beyhude bir abayla geri arld. Sonra cenazeye katlanlar yle dvndler: Altun Suna Y keyiki, artgl! Toggl! Ey Altn Suna Dann ya da Altn rdek Dann- geyii ya da avgene oalasn, gene doasn! (Esin 2004:20)

38

Bu dizelerde kurban edilen geyiin Altn Dada yeniden doabilmesine ynelik bir arzu dile getirilmektedir. . nanma Unsuru Olarak Geyik: Yukarda saydmz eitli nedenlerden dolay, hayvanlarla iliki ierisinde olan insanlar, onlarla ilgili farkl inanmalara sahiptirler. Aslnda yukarda atmz balklarn hepsi birer inanmadr. Bu blmde ele alacamz inanmalar yukardaki balklar ierisinde kendilerine yer bulamadmz inanmalardr. Geyik, Orta Asyada ve dier blgelerde yaayan Trkler arasnda kutsal ve iyilik getiren bir hayvan olarak tannmaktadr. Geyiin Gktrk inancnda bir ilahe olarak kabul edildiine dair efsaneye daha nce deinmitik. O halde kutsallk ve iyilik getirme bu efsaneden gelmektedir. Yakutlarda ayst karma, teyi treni adyla dzenlenen ve doum sonras yaplan trende Yakutlar, kayn aac kabuundan sn, geyik, gne, ay resimleri ve kk yay ve tane ok (ocuk kz ise kabuktan makas, inek ve ksrak resimleri) yaparlar. Sn ve geyik resimlerini atein yanna korlar. Sonra bu resimleri oklarla atp atee drrler. (nan 2000:38) Aystn bir ruh olduu dnlrse bu sn ve geyik resimlerinin aystn iine girdii kadnn ruhundan karken kullanaca binek hayvan sembolize etmesi iin yapld muhtemeldir. Tunguzlarda bir avcnn rengeyiinin haprdn duymasnn avdan eli bo dneceine iaret olduuna inanlr. (Roux:2005:77)

39

Kinlerin (Ccenler) inancna gre bir av srasnda beyaz bir geyik yakalamak iyiye iarettir. (Roux 2005:76) Hayvanlarn gkbilimsel zellikler kazand da grlmtr. rnein Yeniseyliler Byk Ayda bir geyik ve deve grdklerine inanrlar. (Roux 2005:86) Orta Asyada Altn Ana da denilen Kaplan yzl Bat Banras Hsiwang-munun da gibi, kutlu dalarda yaayan tek boynuzlu at ve onun doal ilk rnei geyiin de hanedann ak talihinin ve lmszlnn uurlu bir iareti olduuna inanlr. (Esin 2004:15) Geyiklerin, Trke ismi sgun ot (Geyik ya da teke otu) olan adamotuna benzeyen gingseng otu (panax quinquifolia) yiyerek uzun mr kazandklarna dair olan inanca Orta Asyada rastlanmaktadr. (Esin 2004:16) Irak Trkleri arasnda ifa iin kullanlan talardan birinin bir geyiin cierinde bulundu inanlr. (Tanyu 1987:81) Geyik, Trklerin mezar talarn ssleyen sembollerde de karmza kmaktadr. Gktrk mezar talarnda, Pazrk ve Kpak-Kumanlara ait Dinyeper kurganlarnda geyik sembolne rastlanldndan bahsedilmektedir. (gel 1991:66,136,295) Afyondaki mezar talar zerinde bulunan ilemelerde geyik

sembollerine de rastlanmaktadr. (Tanyu 1987:196) Mezar talarna hayvan sembollerinin ilenmesini insanlarn hayvanlarla daha nce deindiimiz eitli sebeplerden dolay iliki kurma abalaryla aklanabilir. zellikle din temelli

40

inanlarda geyik kutsal bir varlk olarak kabul edilmitir. Bu noktadan hareketle, geyik semboll mezar talarnn sahiplerinin din zellikleriyle ne km ahslar olduunu dnmek de yanl olmayacaktr. Bu geyik sembolleri bir bakma bereketin de semboldr. (Tanyu 1987:197) Anadoluda olduu gibi Krgzistan topraklarnda da geyik sembol olma zellii tayan talara rastlanmaktadr. Bu talarn gelecek nesillere hayat veren atalar kltyle ilgili olduu inanc Krgz halknn bu talar dikmesine neden olmutur. (Tabaldiev ?:100) Anadoluda geyik srsnn getii yere hayr ve iyiliin geldiine inanlr. (Bennofoy 2000,I:378) Yrklerde geyiin bolluk ve bereketle ilgisi bulunduu tespit edilmi, Yrklerin mallar ve ocuklarnn saysnn, airetin yaad yerdeki geyiklerin saysnn artmas veya eksilmesi ile ilgili olduunun kabul edildii grlmtr. (Ocak 2003:216-217) Geyiin uurlu bir hayvan olduuna, dolaysyla kt gzden, nazardan koruyucu bir vasf bulunduuna Tahtac ve Yrklerde olduu gibi Anadolunun hemen her tarafnda inanlmaktadr. (Ocak 2003:217) Binboada yaayan halkn, Binboann evliyalar yurdu olmas zelliini aklamaya alrken anlatt bir olayda geyie yklemi olduu zellikler de dikkat ekicidir: Efendim, Binbua pirler da, evliyalar yatadr. Evvel zamanda Kzlck kyl bir adam Binbua davarn yayyormu. Vahi bir geyik tekesi bu

41

adamn davarn am. Davarlar altm tane geyik yavrusu dourmu. Adam sevinmi. Ertesi yk gene davarn alm. Binboaya km, kazanmay beklerken bir yl nce davar aan teke gelmi ve geen yln yavrularn alm gtrm, yaln tepelere saklam. Herif az kalsn lyormu. Bir daha tvbe etmi. Ama olaksz kalm te, Binbua byle bir Binboadr. (Yalman 1977b:357) Trkmenler arasnda yaadna inanlan Bozgeyik Dedeye, airet yeleri tarafndan verilen deer anlatlrken Bozgeyik Dede arpsn! eklindeki bir beddua karmza kmaktadr. (Yalman 1977b:119)Burada da geyiin kutsiyet anlamnda tadna inanlan zellikleri dikkatimizi

ekmektedir. Afyon blgesindeki nl yatr Uzun Kzn geyiklerin oban ve koruyucusu olduuna inanlmaktadr. (Boratav 2003:81) Geyiin boynuzlar gnmzde, gl bir nazarlk olarak kabul edilmekte ve evlerde duvarlara aslmaktadr. Kzlbalk kavram ile ilgili olarak yaplan bir aratrmada, Kzlbaln temel ayinlerinden biri olan musahiplik ayininde, musahip adaylarnn stnn bir geyik postuyla rtld tespit edilmitir. (Bayatl 1957:22)

42

2. BLM: HALK ANLATMALARINDA GEYK: almamzn bu blmnde, geyiin Trk folklorundaki fonksiyonlar, Anadolu sahasnda tespit edilen halk anlatmas rnlerde bulunma durumlarna gre deerlendirilecektir. Bu blmde, srasyla destanlar, halk hikyeleri, masallar ve efsaneler ele alnacaktr. A. DESTANLARDAK FOKSYONLARINA GRE GEYK: Trk destanlar, yazya geirilmilik durumu asndan, halk anlatmas rnler arasnda en anssz olanlardr. Yazya aktarlabilmi olan destanlarn says olduka azdr. Bu blmde Ouz Kaan ve Battal Gazi destanlaryla beraber Dede Korkut Kitabnda geen destanlara yer verildi. Bu metinlerden baka incelenen dier destan metinlerinde, geyie dair herhangi bir fonksiyona rastlanmad. Anadolu sahasndaki destanlarda, geyiin fonksiyonlar u ekilde karmza kmaktadr: A. 1. Av Hayvan Olarak Geyik: Doas gerei sahip olduu fiziksel ve igdsel zelliklerinden dolay, hayvanlar kendisinden daha gl olarak alglayan ilkel insanlar, daha sonralar, din inanlarnn da etkisiyle hayvanlara kuts birtakm zellikler de yklemilerdir. Bu durumun bir belirtisi olarak hayvanlar, halk anlatmas rnlerin kahramanlar olarak karmza kmaktadr. nsanlarn hayvanlarla olan ilk ilikilerinin sebepleri, zorlu doa artlar ve ekonomik kayglardr. nsanlar, hayvanlar ilk olarak karnlarn doyurmak iin avlamlardr. Daha

43

sonralar, hayvanclk yapmaya balaynca da srlerini korumak amacyla srlerine saldran hayvanlar avlamlardr. Bu durumun en belirgin rnei, Ouz Kaan destannda

grlmektedir. Ouz Kaan destannda, Ouzun, halknn srlerini basp atlarn yiyerek insanlara zarar veren gergedanla yapt mcadelede, nce bir geyii avlayp onu gergedana kar yem olarak kullanmas ok dikkat ekicidir. nk Ouz Kaann aklna avlamak iin ilk olarak geyik gelmektedir. Bu durumu, geyiin Ouzun yaad corafyada ok sk rastlanan bir hayvan olmas zelliiyle aklamak elbette ki yanl olmayacaktr. Bununla beraber geyie, amanist ve Budist dnemlerde yklenen din zelliklerin de hatrlanmas ve dikkate alnmas gerekmektedir. Ouz Kaan destannda, Ouzun geyii avlamas u ekilde anlatlr: Karg, kl ald, kalkan ile ok ile, Dedi, gergedan artk, kendisini yok bile! Ormanda avlanarak, bir geyii avlad, St dalyla onu, bir aaca balad. (gel 2003:116) Dede Korkut Kitabnda geen Dirse Han Olu Boa Han destannda, babasnn krk yiidi tarafndan kandrlan Boa Hann, babasnn gzne girmek iin kovalayp avlad hayvan geyiktir: Av avladlar, ku kuladlar. Ol krk namerdn bir ka olanun yanna geldi, aydur: Baban didi geyikleri kovsun getrsn benm nmde depelesn, olumun at segirdiin kl aln ok atn greyim, sevineyim kvanaym

44

gveneyim didi didiler. Olandur ne bilsn, geyii kovar-idi getrr-idi babasnun ninde sinirler-idi. Babam at segirdime baksun kvansun, oh atuma baksun gvensn, kl aluma baksun sevinsn dir-idi. Ol krk namerdler aydurlar: Dirse Han grrmisin olan, yazda yabanda geyigi kovar senn nne getrr, geyige atar-iken ok-ile seni urur ldrr, olun seni ldrmedin sen olun ldri grgil didiler. Olan geyigi kovar-iken babasnun ninde gelp gider-idi. (Ergin 2004:85) Daha nce de deindiimiz gibi avclk ilk balarda ekonomik kayglarn sonucunda ortaya kmtr. Daha sonraki dnemlerde ise bir spor ve elence tarz olarak Trk kltrndeki yerini almtr. Trk kltrnde av, genellikle hakann liderliinde ve onun isteiyle balar. Yani bir bakma iktidarn semboldr. Yukardaki parada da bu durum aka grlmektedir. nk geyik av, hakan olunun, babasna erkekliini gstermesi adna yaplmtr. Bu durumun bir baka rnei de Salur Kazann Evinin Yamaland Destanda grlmektedir: Ula Ol Salur Kazanun alnna arabun itisi kd. Kaba dizi zerine kdi aytd: nm anlan bigler szm dinlen bigler, yata yata yanumuz ard, tura tura bilmz kurd, yoryalum a bigler, av avlayalum ku kulayalum, sn geyik ykalum, kaydalum otaumuza delm, yiyelm ielm ho kielm. (Ergin 2004:95)

45

Kazan Bey Olu Uruz Beyin Esir Olduu Destanda da Kazan Bey, yiitlik ana gelmi olu Uruzu yanna alarak geyik avna kar: Konur atn ekdrdi, butun bindi. yz murassa tonlu yigit soylad boyna ald. Krk ala gzl yigidin Uruz boyna ald. Kazan oln alup kara talar zerine ava kd. Av avlad ku kulad, sn geyik ykd. Gk alan grkl emene adr tikdi. Birka gn bigler ile yidi idi. (Ergin 2004:157) Yine, bu destanda olu Uruzu, kocas Kazan Beyin yannda gremeyen Burla Hatun, Kazan Beyle syleirken Kazan Beyin geyik avladn dile getirir ve yle der: Gksi gzel kaba talar nine ava kdun Boyn uzun bidevi geyigin alup ykdun Semz etn ykletdn gir dndn ki vardun bir gelrsin yavrm kan Karanu dnde bulduum olum kan (Ergin 2004:163) Kangl Koca Olu Kan Tural destannda, Trabzon Tekrnn kz Selcen Hatun, sevgilisi Kan Turalya seslenirken babasnn evinde geyik av yaptn syler: Kalkuban yirmden turur idm yilisi kara kazlk atuma biner-idm babamun a ban ivinden kar-idm arku Bili Ala Ta avlar-idm

46

Ala geyik sn geyik kovar idm Tartanda bir oh-ile nemler-idm Demrensz oh-ile yigit seni snar-idm ldrmege yigdm men seni kyar-midm (Ergin 2004:198) Begil Olu Emrenin Destannda, Salur Kazan, Begilin geyik avndaki baarsn yle anlatr: Salur Kazan ne atn gdi, ne kendin gdi, amma Begiln hnerin syledi. -yz altm alt alp ava binse, kanlu geyik zerine yory olsa, Begil ne yay kurar-idi ne oh atar-idi, haman yay bileginden karur-idi, buanun snun boynna atar-idi, ekp turgurur-idi. Aruk olsa kulan deler-idi avda bell olsun diy, amma semz olsa boazlar-idi. Eger bigler geyik alsa kula delk olsa Begil sevincidr diy Begile gnderrler-idi. (Ergin 2004,216 217) Anadoluda geyik avnn uursuzluk getireceine dair beslenen inancn izlerine Begil Olu Emrenin Destannda da rastlamaktayz. Destanda morali bozuk olan Begilin, kt av srasnda peine dt geyii takip ederken atndan dp sakatlanmas yle anlatlr: Av avlayu gezer-iken ninden bir paralu geyik kd. Begil buna at sald. Buanun ardundan irdi, yay kiriin boynna atd. Bua am-idi, kendyi bir yce yirden atd. Begil at clavsn yenimedi, bile ud. Sa uylu kayaya toknd, snd. (Ergin 2004:218)

47

Uun Koca Olu Segrek destannda da geyik avnn uursuzluk getireceine dair beslenen inancn bir sonucu olarak Erek, geyik avlarken Kara Tekrn kurduu tuzaa derek esir olur. Bu olay destanda u ekilde dile getirilir: Kara Tekr orada bir koru yapdurm-idi. Uardan kaz tavuk, yorrdan geyik tavan bu havluya toldurup Ouz yigitlerine bun dam itmi-idi. Uun Koca olnun yol bu koruya urad. Korunun kapusn uvatdlar. Sn geyik kaz tavuk krdlar, yidiler idiler. Atlarnun eyerlerin aldlar, geyimlerin kardlar. Meger Kara Tekrn casus var-idi, bunlar grdi. Gelp aydur: Mere Ouzdan bir blk atlu geldi, korunun kapusn uvatdlar, atlarnun eyerin alup geyimlerin kardlar, mere ne turursz didi. Alt yz kara tonlu kfir bunlarun zerine koyldlar. Yigitleri krdlar, Egregi tutdlar, alnca Kalasna zindana brakdlar. (Ergin 2004:225226) Mslman-Hristiyan mcadelesinin konu edinildii Battal Gazi destannda da, geyik avnn uursuzluk getireceine dair beslenen inancn izlerini grmekteyiz. Battal Gazinin babas Hseyin Gazinin avlamak iin bir geyiin peinden gitmesi ve bunun sonucunda da dmanlar tarafndan ldrlmesi destanda yle anlatlr: Hseyin Gazi bir gn Mamurye tarafna ava kt. 3 gn oldu ki anszn nne bir geyik kt. Geyiin stnde bir atlas ul ve kymetli talar bulunuyordu.

48

Hseyin Gazi: -Bunu dirice tutaym Cafere armaan edeyim, dedi. Birka kement att, ama yakalayamad. Geyik kat. Onu kovalarken bir dan tesine at. () Bu ehir o Mamurye idi. ehrin beyine Mihriyayil (Mihrail) derlerdi. Kayserin kaynbiraderiydi ve bunlar 3 kardetiler. By Mihriyayil, ortancas Mihran, k de amasep idi. O geyik Mihriyayilindi. Her tarafa gezer, ama kimse ona bakmaya bile cesaret edemezdi. Geyik yorulmu bir vaziyette Mihriyayilin adrna vard. Mhriyayil bakt ki geyik terlemi. Sinirlendi: -Acele bakn, benim geyiimi kovan kimdir? Aman vermeyin, ban kesin, dedi. Kullar seirttiler, aa yukar aradlar. Baktlar ki tepe stnde bir ahs duruyor. Seslendiler: -Hey! Sen deli misin? Bu padiahn sevgili geyiini niin koturdun? Hseyin Gazi: -Ben Hseyin Gaziyim. O geyik benim houma gitti. Varn, deyin onu bana versin. Yoksa kendi bilir. lemi gzne dar ederim, dedi. Kullar seirtip Mihriyayile haber verdiler. Korkusundan kan kurudu. Hemen emretti ve tm askerler hazrland. Hseyin gaziyi ortaya aldlar. Hseyinin sava silhlar yoktu. ()

49

ki defa Mihriyayile yaklat ve birer darbe ile ykt. Kendi de yaraland. Yaralarndan ok kan akt. Takti kalmad. Askerin iinden kp gitmek isterken aln yazs yetiti. Saldrdlar, kement attlar. O arada Hseyin Gaziyi ehit ettiler. (Kksal 2003:1617) Geyik avnn uursuzluk getireceine dair beslenen inanca, ayn destann son ksmnda da rastlamaktadr. Geyik, bu sefer destann ana kahraman Battal Gazinin kt durumlarla karlamasna sebep olur. Kzn kurtarmaya giden Battal Gazi, takip ettii geyiin oyununa gelir ve zaman kaybeder. Aslnda burada geyiin ekil deitirme unsuru olma fonksiyonu da dikkat ekmektedir. nk Battal Gazinin takip ettii geyik, Rad Cadnn kzdr. Cadnn kz, ekil deitirerek geyik hlini almtr. Bu konuma srerken trl naklarla sslenmi bir geyik kp geldi. Bunlar, geyii ortaya aldlar. Geyik silkindi, kat. Seyyit, onu kovalayp gitti. Bir iki menzil kovalad. Seyyit durdu, hemen geyik de durdu. Seyyit sonra kovalad, geyik kat. () Akam oldu, geyik belirsiz oldu. Seyyit de ho bir emeye vard. Abdest ald, namaz kld. Namazdan sonra, ok yorulmutu, Buraya girip dinleneyim dedi. O pnara girdi. Yundu, yine kt. Giysilerini bulamad. zlp hayli kederlendi. Uykusu geldi, yatt, uyudu. Uyand. Bu defa atn ve silahn bulamad. () Sadece pazubent yapt peygamberin sa kald.

50

Oturup alad ve: -Br- Tela! Pirlik halinde bana medet et. Bundan beni mahrum eyleme! dedi. Yzn topraa srd. Peygamber ve evliyalardan efaat diledi. O an Hzr Peygamber geldi. Seyyit kar varp ayana dt, alad, Hzr: -Cier kem! Dnya zahmetlerinden dolay ne durumdasn? Niin byle gafil yatyorsun? O geyik Rad Caznn kzdr. Geldi geyik suretinde seni aldatt. Sana yanamaya Resln mbarek salarndan korktuu iin frsat bulamad. Atn, giysilerini alp gitti, dedi. (Kksal 2003:315316) Salur Kazann Esir Olup Olu Uruzun kard Destanda, dmanlarna esir den Kazan Beyin kfirlere seslenirken kulland cmlelerde, geyiin av hayvan olmas zellii karmza kmaktadr: Kazan Big burada bir dah soylam, aydur: Ak kayanun kaplannun irkeginde bir kkm var Orta krda sizn geyiklernz turgurmaya (Ergin 2004:238) A. 2. Yol Gsterici Olarak Geyik: Doa karsnda aciz durumda olan ilkel insann, evresindeki hayvanlar alglay ile ilgili durumlara daha nceki blmlerde deinmitik. Henz pusula gibi basit bir aletle bile tanamam olan ilkel insan, elbette ki bir hayvann igdsel zellii olan yn bulma yetenei karsnda arm ve onun bu zelliini olaanst bir g olarak kabul etmitir. Bu durum, daha sonraki dnemlerde, dnyay bilimsel gereklik asndan alglamay baarm olan insann bilinaltndaki izi kaybettirmemitir. Bu bilinaltna atlm inan,
51

daha sonraki dnemlere geyie, halk anlatmalarnda kutsiyetlik zellii de eklenmesi eklinde gemitir. Ouz Kaan destannda, Ouzun yerin kzyla evlenmesini anlatan blmde, Ouz Kaann av esnasnda yerin kzn bulduu anlatlr. Burada av hayvan olarak ne geyikten ne de baka bir hayvandan isim olarak bahsedilmez. Ancak Ouzun gergedanla olan mcadelesinde, nedenini bilemediimiz bir durumdan dolay geyik avlamas, onu yerin kzyla evlenmeye gtren yolda da karsna geyiin ktnn dnlmesine sebep olmaktadr. Ouzun yerin kzn bulmas destanda u ekilde anlatlr: Ava gitmiti bir gn, ormanda Ouz Kaan, Gln ortasnda bir, tek aa uzuyordu, Aacn kouunda, bir kz oturuyordu Gz gkten daha gk, bu bir Tanr kzyd (gel 2003:117) Kam Prenin Olu Bams Beyrek destannda Beyrekin, bir av srasnda nne kan geyiklerden birinin peine derek beik kertmesi Banu iekin adrnn nne gelmesi anlatlr: Nagahandan Ouzun zerine bir sri geyik geldi. Bams Beyrek birini kova gitdi. Kova kov bir yire geldi, ne grdi: Sultanum grdi gk ayrun zerine bir krmz ota dikilmi. Y Rab bu ota kimn ola didi. Haberi yok ki alaa ala gzl kzun ota olsa gerek. Bu otaun zerine varmaa edeblendi. Aytd: Ne olur-ise olsun, hele men avum alayn didi. Otaun ninde irii geldi geyigi sinirlerdi. Bakd grdi, bu ota Ban iek ota-y-imi ki Beyregn biik

52

kertme nianlus adahlus-y-idi, Ban iek Otahdan bakar-idi. 2004:121122)

(Ergin

Battal Gazi destannda yol gstericilik fonksiyonu, geyie yklenmi olan kutsiyetlik zelliiyle birlikte karmza kmaktadr. Battal Gazinin babas Hseyin Gazi, kt bir av srasnda takip ettii geyiin peinden bir maaraya girer ve bu maaradan duyduu bir sesle olu Caferin (Battal Gazi) dnyaya geleceini renir: Bir gn Hseyin Gazi, am dalarnda avlanyordu. zerinde altn nakl atlastan bir ul bulunan geyik grnd. Atn tepti ve kaan geyii kovalad. Hseyin: - Seni ele geirmeyince peini brakmam. Seni yakalayp Numann oluna armaan edeceim, dedi. Geyik kat, gidip bir maaraya girdi, belirsiz oldu. Hseyin atndan inip maaraya girdi. () Maarann iinden o yiide hitaben bir ses geldi: -Sakin ol! Henz vakit olmad ki ben kaym. Seni, Hakk Tela Cafere verdi. O gelecek. Yeryznde gazlar klacak. lemi kara kfirlerin basksndan kurtaracak. O yiide teslim ol ve balan, dedi. () Bu dncede iken uykusu geldi. Atn balayp yatt. Dnde bir pir gelerek:
53

-Ya Hseyin! Mjdeler olsun sana ki o Cafer senin olundur. Doumuna az kald. O gelecek ve tm Rumu Mslman edecek. yle iler edecek ki hibir pehlivan yapmam olacak, dedi. Hseyin Gazi uyand. kr secdesi etti. Kalkp atna binerek ehre geldi. (Kksal 2003:1415) Grld zere destann bu blmnde geyik, kutsal bir varlk olarak karmza kmaktadr. Destann asl kahraman Battal Gazinin doumunu mjdeleyen ilhi tebliin duyurulmas iin, Hseyin Gaziyi maaraya eken bir vastadr. A. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik: Geyikler, destanlarda da dier halk edebiyat rnlerinde olduu gibi doal yaantlarndaki meknlarnda, yani dalarda karmza kmaktadr. Dirse Han Olu Boa Han destannda, yaral olunu bir derenin iinde bulan Dirse Hann annesi, oluna yakt atta Kazlk Dann geyiklere mekn olduunu dile getirirken yle der: Akar senn sularun Kazlk Ta Akar iken akmaz olsun Biter senn otlarun Kazlk Ta Biter iken bitmez olsun Kaar senn geyiklern Kazlk Ta Kaar-iken kamaz olsun taa dnsn (Ergin 2004:89)

54

Salur Kazann Evinin Yamaland Destanda, grd rya sonucunda yurduna dnen Salur Kazan, dmanlar tarafndan harap edilmi olan yurduyla haberleirken yurdunun yabani geyiklere mekn olduunu dile getirir: Kazan aydur: Kavum kabile menm kuma yurdum Kulan-ile sn geyige kon yurdum (Ergin 2004:100) B. HALK HKYELERNDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Geyik, destanlarda olduu gibi, halk hikyelerinde de farkl zellikleriyle anlatmaya konu olmutur. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz halk hikyelerini ele aldmz bu blmde, geyiin ne kan fonksiyonlar u ekilde tespit edilmitir: B. 1. Yol Gsterici Olarak Geyik: Hayvanlar, gerek fizik gerekse de igdsel zellikler gibi doalar gerei gleri olan varlklardr. lkel insan, kendisiyle sk ilikiler ierisinde olduu hayvanlarn bu zelliklerini zihninde olaanst olarak anlamlandrarak onlarn bu zelliklerine farkl anlamlar yklemitir. Daha nce de deindiimiz gibi tanrlar lemine mensup olduklarn dndkleri yaban hayvanlara kuts zellikler yklemilerdir. Bu kutsiyet ykleme olaynn banda, hayvanlarn igdsel zelliklerinden olan yn bulma yetenei gelmektedir. lkel insan bu

55

olaan yetenei zihninde olaanstletirerek halk anlatmas rnlerine dhil etmitir. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz halk hikyelerinde bu fonksiyon hikyenin kahramanna sevgilisini buldurma ve onu sevgilisinden uzaklatrma ekilleriyle karmza kmaktadr. O halde geyiin yol gstericilik

fonksiyonunu iki balk altnda ele alabiliriz. B. 1. I. Sevgiliye Giden Yolu Gsteren Geyik: Kandehar Padiahnn olu ah smail ile bir Trkmen Beyinin kz olan Glizarn ak maceralarnn anlatld ah smail hikyesinde, ah smailin bir av srasnda takip ettii geyik, Glizarn adrna girerek ah smail ile Glizarn karlamalarn salamtr. Atna binp ol grnen taga kd. Bir de iki tarafna bakup nazar iderken bir de grd ki; tagn eteinde bir gzel yayla, havas gzel. ki tarafa nazar idp bakar iken bir de grd ki; bir su kenarnda bir ceylan ot otlar. Hemen taz sald. Taz kovar ceylan kaar. ah smail ardlar sra gider. Hemen ceylandur yorulup, adr iine girdi. Taz dahi bile girdi. ah smail arkalarndan adrn nne gelp bakd ki; dnyay adr alm. Bir de bu iki tarafna nazar idp bakar iken grd kim ne bakarsn bir gzel mahbub kz adrdan srp tara kard. Bir de kzdr grd ki; bir olan adrn nnde durur. Kz olan grd gibi hemen orada k oldu. Olan da kz grd gibi ol dah k olup oraya dp bayld. (olak 1994:164)

56

Buhara Hkmdar Murat ahn olu Mahmut ile Hdam Padiahnn kz Elifin ak maceralarnn anlatld Elif ile Yaral Mahmut adl hikyede de, Mahmut, bir av srasnda takip ettii geyiin girdii maaraya girerek Elifin resmini grr. ocuk bir gn bir ga arkadai ile gavillemiler, ava gidelim deye. Sabah olmu hepisi birer ata binmiler ehrin dna ktlar myd hepimiz bi tarafa dalacaz. Birer av yapacaz, hepimiz bo dnmeyeceiz. Herkes atn bir tarafa sryor, Yaral Mahmudda atn bir tarafa sryor. Yaral Mahmut gederkene nne bir ceyln km, on drt yanda bir gzdan daha gzel, ceyln vurmaya gyamam. Diri diri dutmak iin peinden gom, o govalam, bi ga kere kemend att halde kemend ceylnn boazna getii halde gene gurtuluyormu, gene peine dyor, ceyln cann gurtarma gayesiyle bir maaraya girmi. Yaral Mahmut atndan enmi. Atn bir gayaya balam, o da girmi ceylnn arkasndan maaraya. Maara yer altna gettike gediyor, bydke byyor. Ayn zamanda bir ok aralklara, yollara ayrlyormu. Ceylnn hangi tarafa gittiini bilememi tabi. Maarada tabi duramam. Gerisin geri maaradan kmak iin dnse ki bi de bakm grk tane ak sakall adam maarada gendisine bakp duruyorlar. Nere gediyorsun delikann? Bir ceyln govalyorum, bura girdi onu arayorum. O senin grdn ceyln deil aldatc bir malukdu, hele gel de u odada biraz dinlen bak ne gadar terlemisin.

57

ocuk o adamlarn hatrn grmam, gsterdikleri odaya girmi oturmu. Sana soluna baknar kene baksa ki orda bir gz resmi var. (Alptekin 1982:2930) B. 1. II. Sevgiliden Uzaklatran Geyik: Anadolu sahasnda tespit ettiimiz halk hikyelerinden bir tanesinde geyik, sevgiliden uzaklatrmaktadr. Ancak burada yol gsteren gerek bir geyik deil, geyik ekline girmi olan cad karsdr. Aslnda bu fonksiyon, ekil deitirme fonksiyonuyla i ie girmitir. Ancak bu iki fonksiyon arasnda ar basan yol gstericilik fonksiyonudur. nk bu yol gstericiliin sonular sebebiyle hikyenin olay rgs ekillenir. Babasndan kalan miras sorumsuz aabeyi Ahmet yznden ksa bir srede kaybeden Mahmutun, Gence Padiahnn hazinesindeki amrak talarn ele geirmek iin girdii mcadelede grp k olduu Gence Padiahnn kz Mahbubla olan k maceralarnn anlatld Yaral Mahmut hikyesinde, Mahbubun eski sevgilisi Kara Vezirin, Mahbubu karmak iin yardm istedii cad kar, bir ceylan ekline girerek gerdee girmek zere olan Mahmutu peine takar ve sevgilisi Mahbubdan uzaklatrr. Cad kpne bindi, gz ap gapayana geder stanbula indi. Bu srada Mahmutnan Mahbubun dnnn grhnc gnyd. Mahmut has bahada arhadalarynan gezirdi. Sadc, solducu yannda Mahbubun yanna getmek iin behliyirdi. Birde bahd ki ele oh gzel bir ceyran yannarndan gahd gamya balad. Mahmut oh da ava merahlyd. Dedi. Olan benim atm ekin, yaym ohumu getirin, ben bu gzel ceyran Mahbub Sultana dyn
58

hediyesi edecem. diyende bunun atn getirdiler, Mahmut atna bindi, ceyrann peine dd. Ne kadar kemend atd, oh atd at srdyse ceylan yahalayamad. Ceyran yaban bir ormana girdi, gzden gayboldu. Mahmut dedi olan ben ki bu geder mehur bir avc olam da bir ceyran yahalayamyam ha, Mahmutda peinnen ormana dald. Arama beni yeyerim seni, ne ceyran var ne de izi. Gece gedi, sabah oldu Mahmut hele ceyran aramahda olsun, Mahbub Sultanda gerdek odasnda Mahmudu behlemehde olsun. Biz heberi nerden verek Caddan. Cad seyran ekline girip Mahmudu niannsndan uzahladrdhdan sora, geldi Mahbubun yanna eildi gulana iki sihir ohudu, fledi dedi ki: Sen ne ahlsz bir gzsn vezir niannn orda goymu, gelmi bir danacynan evlenirsin, o da seni burda goymu iki gndr gerdek odasnda behledir, gendisi getmi filn yerde gzlarnan gnl eylendirir. Onnan sene bir fayda yoh. (Aslan 1990:105) B. 2. Benzetme Unsuru Olarak Geyik: Geyik zellikle halk iirinde sevgiliye benzetilen bir hayvandr. Gzellii bakmndan benzetme unsuru olarak kullanlan geyik, Anadolu sahasnda tespit ettiimiz halk hikyelerinden Leyla ile Mecnun hikyesinde de bu fonksiyonuyla karmza kmaktadr. Beni Amir kabilesinin reisinin olu Kays (Mecnn) ile yine baka bir kabilenin kzlarndan Leylann ak maceralarnn anlatld bu hikyede Mecnun, bir avc tarafndan avlanm olan geyii sevgilisi Leylaya benzetir ve avcdan kendi can karlnda onu serbest brakmasn ister. Avc da bu tekliften ok etkilenir ve geyii serbest brakr. Bu fonksiyon da az nceki
59

fonksiyonda olduu gibi baka bir fonksiyonla i ie girmitir. Aslnda bu fonksiyonu geyiin av hayvan olmas fonksiyonuyla da ilgilendirebiliriz. Ancak burada ar basan durum geyiin av hayvan olmas deil Mecnnun geyii Leylaya benzetmesidir. Pes Mecnn bu hl zere nice gn gezp gnlerden bir gn gene bir avcya rast gelp grd kim bir gzel sn ikr eylemi yanuna varp, gh arkasn okayup, gh gzlerini pp: Ey bire ne tarikla tutulup byle bel damna giriftr oldun. Yohsa Leyl gibi seni de anan ve baban m hapis eyledi. Ah cnnm imdi senin gibi ol da hapisdedir deyp vfir alayup ferydlar eyledi. mden sonra avcya yalvarup: Kerem edp u hayvan salvir gyet ltfdur bire einden ayrlup yrei hasret ateiyle yanmdr dedikde: Avc ben bir fakir adamm ki dima byle av avlayup annla geinrem iki aydr ki elime bir ikr girmeyp bin bel ile imdi elime bunculayn bir ikr girdikde an bimani yere nice salvireyim dedi: Pes Mecnun ben sana bu gece misfir olsam Araplarn dedi zre sen bu ikr benim iin boazlayup yedirmez mi idin? Say ki bu gece sana konuk olup bunu bana ziyfet in fed eyledin. Ltf edp edp bu szm kabul edp u bireyi azd eyle deyu niyz eyledikde avc: Ho szn gzel ama imdi gyetle huzurum vardr. gel bu teklifi eyleme dedikde Mecnn:

60

Ne re edeyim ki senin hatrn ho edem. Geen gn nem var ise sencileyin bir avcya verp elinden dne ikrn alup imdi byle ryn olup yanmda bir habbe kalmad ki sana vereyim. Eer rz olursan canm sana vereyim. Beni boazlayup tek bu hayvanc salver dedikde avc nr olup emr-i lhinin adam deyp, n ban zp salverdi. 2000:231232) Yine ayn hikyede Mecnn, Leylay bulmak iin dalarda gezerken karsna kan avcdan, avlad geyik yavrusunu elbiseleri karlnda brakmasn ister. N-murad Mecnna felek msade etmediinden Nevfele hatr kalup sahralara gitmidi da ve sahrada dolaup, gzlerinin yal ile ortal llezara dndrp ve gece gndz feryd u fignlar edp, gezerken ngh bir avcnn stne urayup grd kim dne geyik yavrucuklarn tutup muhkem balam srmeli gzlerinde insan gibi yalar akar, durmadan alaup, cierini yakar. Avc bunlar tutup: Hayli zamandr ki elime byle ikr girmeyp bu sahralar bo gezerdim nk elime byle ikr girdi. diri gtrmek olmaz. Mnsip olan budur ki bunlar boazlayup ykleneyim ikisini satup birini ehl aylime getrp gideyim derken Mecnn da ol mahle ka gelp yavrularn byle bela tuzana tutulup analarnn hasretiyle gzlerinden yalar revn olduunu grdkde Leyl hatrna: (enocak

61

Gelp imdi benim canmda byle anas babas elinde giriftr olup hasretle gzlerinden inc dnbesi gibi yalar dkmekdedir. Deyp hay hay alamaya balad. Avc Mecnnun bu hline hayran olup: Acep bu harif nen alar? derken bir zamandan sonra avcya yalvarup: Ltf edp kerem ile u hayvancklar incitmeyp gene salver dedikde: Av ho gzel, sen bir merhametli adam olup barn yufka olduundan bu hayvanlar esirgeyp salver dersin. Lkin ben bunlar avlaynca hayli zahmetler ekdim. imdi boazlayup kimini ehl ayalmla yiyp ve kimini satup akesini kendime nafaka eylesem gerekdir. Benim kr u kesbim budur dedikde: Mecnn be hey kii byle gzel gzl irin hayvanlar adam ne yrekle boazlar. Gzleri sanki cnnmn gzleridir. Ltf eyle bu olmaz sevddan vaz ge. Dedikde avc: Be hey adam sen divne misin? Nesin? Gzleri senin cnnnn gzne benzediinden bana ne fide var? Benim cnnm bu kadar hemn ben bunlar satup, akesini almaa haber alam. imdi senin hatrn in bunlar salver kim birka gn dahi bu sahralar bo gezmek lzmdr. T ki yine elime bir ikr gire tede ehl aylm ise ne zaman etmek getrr dey bana bakarlar dedikde: Mecnn da stnde kalm esbabdan ne varsa cmlesini karup avcya virp kerem ile benim esbbm alup pahsn ehl aynna nafaka ile tek bunlar salver dedikde avc da grd kim Mecnnun esbb ahulardan ziyde ake eyler.

62

Bu ikr dah al deyip geyiklerin balarn zp saluverdikde serdp sahraya doru katlar Mecnnda ardlarna dp eklp gitdi. (enocak 2000:230231) sfahan ah Adil ahn olu Ahmet Mirza (Kerem) ile Aslnn ak maceralarnn anlatld Kerem ile Asl hikyesinde, sevgilisi Asly arayan Kerem, selvi aacna trk eliinde Aslnn yerini soran Kerem, sevgilisini geyie benzetir. Selvi aacnn yannda kzn degini ve yorgan aacnn dibinde grdigi sat ol aacn dibinde oturup bre k Kerem atele trki syledi. Ald Kerem Dede: Selvi aac sen Mevly sever isen Selvi aac senin maraln han Dinle gel dinle vir sen cevb Selvi aac senin maraln han

Hayl olm karuki talar Hasta hlinden ne bilr salar Dek mell mell yasdk kan alar Selvi aac senin maraln han

63

Selvi aac senin daln dklsn Rakbin az hem dili tutulsun Dilerim felegin kaddi bklsn Selvi aac senin maraln han

Dertli Kerem aydr bakup tutarm Dostumn banda diken biterim Vrn bada blbl oldum terim Selvi aac senin maraln han Byle didkde Kerem bakd grd ki bir kimse yokdur. 2001:257) B. 3. Av Hayvan Olarak Geyik: Avlanmasnn uursuzluk getirdiine dair anlatlan pek ok anlatmaya ve inanmaya ramen Anadolu avcsnn en ok avlamak istedi hayvan geyiktir. Gerek derisi gerekse de etinin lezzeti, geyii avlanma noktasnda tercih edilen bir hayvan yapmtr. Geyiin av hayvan olmas fonksiyonu daha nceki blmlerde grdmz gibi baka fonksiyonlarla i ie girmitir. rnein yol gstericilik fonksiyonunda a yol gsteren geyik, bir av hayvan olarak n karsna kmaktadr. (Duymaz

64

Kerem ile Asl hikyesinde Asly arayan Kerem, avclar tarafndan avlanarak n bacandan vurulmu olduu halde yanndaki iki yavrusuyla avclardan kamaya alan geyie o mehur trksyle avclarn geldiini haber verir. Hikyede karmza kan yavrulu geyik Hz. Muhammet ve Geyik menkbesinde de karmza kamaktadr. Bu iki anlatmada grdmz kadaryla geyiin baz fonksiyonlarnda anne olma zellii de karmza kmaktadr. irin deresinden Malatya zerinden gittiklerini haber alup irin deresine vardkda bir ceyln grp yannda iki kuzs olup ve ceylnn n kolndan urulm, kan akar. Kerem didi ki: Avclar, kollarnz kurusn. Nice kydn bu kk yavrlara? diyp biraz dah gidp iki dne stleri kan olm avclar grdi. Avclar sual itdiler ki: ki kuzsyla bir ceyln grdnz mi? didiklerinde Kerem didi ki: Getir Sofu sazm. Ald saz eline, bakalm ne dimidir: Melemen Tandan indi srsi Ka kuzl ceyln ka yd avc geldi Ayana dm gelr iki kuz Ka kuzl ceyln yd avc geldi

Zlim avc dm gelr izine Al kanlar akdm iki dizine Murdar sinekler konm ala gzine
65

Ka kuzl ceyln yd avc geldi

Byle mi olur avclarn tresi Koltugndan urm iler yaras Hekime gsterdin yokdur resi Ka kuzul ceyln yd avc geldi

Kova kova indirdiler yazya Tut itdiler al knal tazya Gayret baa ddi bakma kuzya Ka kuzl ceyln yd avc geldi

Sre sre indirdiler dalardan Ayrdlar mor znblli balardan Kerem Dedenin geecei yollardan Ka kuzl ceyln yd avc geldi Byle diyp kesdi. (Duymaz 2001:271272)

66

B. 4. Hkmedilen Hayvan Olarak Geyik: lkel insan daima, kendisinden eitli doal zellikleri gerei gl olan hayvanlara yaklama istedii duymutur. Bu yaklamadan asl gaye ise onlarn glerinden faydalanma arzusudur. Bundan nceki blmlerde amanizm meneli metinlerde karmza kan bir aman duasnda geen Bindiim hayvan sn, geyik cmlesi amanlarn geyiklerle beraber gezdiini gstermektedir. Yine Anadolu sahasnda tespit ettiimiz ve ileriki blmlerde ele alacamz Geyikli Baba menkbesinde de bu durum ak bir ekilde karmza kmaktadr. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz halk hikyelerinden Leyla ile Mecnn hikyesinde, Leylann akndan divne olan Mecnn, dalarda gezerken kendisine yaban hayvanlar elik etmektedir. Bu hayvanlarn banda da geyik gelmektedir. Pes dalara girp nice zaman anda olup vahilerle ald. Arslan, kaplan, kurt, tilki, geyik her ne kadar insandan kaar hayvanlar var ise cmlesi Mecnna rm olup kamayup, yannda dururlard. Ahm oldukda dolay yannda yaturlard. Mecnn bunlardan her kanksn arsa yanna gelp, eli ile okadkda ol da Mecnna mlyemetler gsterdi. Bu hayvanlarn iinde bir gzel geyik var idi ki gyet uh olup srayup seirdp cnbler (enocak 2000:244) Ahu balad Mecnna Leyli tesellisi vermeye. Belelikle, bir nee ahu Mecnnun bana cem oldu. Mecnn onlarla dolanmaa balad. (enocak 2000:267)

67

Mecn bir mddet, Leyli ile bir yerde gald. Birden egin deryas cua geldi, galhb z goydu sehraya. O geder getdi ki, gelib atd z biyaban menziline. Grd ki, burada o geder ahu, sabuta var ki, gel geresen. Mecnn gatb bunlara balad bu heyvanlarla gn geirmeye. (enocak 2000:271) Grd Mecnn, ahunu alb gucana alayr, ahudan Leyli tesellisi isteyir. (enocak 2000:275) Ahular, ceyranlar da gelib hdlar. Vehi heyvanlar da Mecnnla dostlamaa baladlar. (enocak 2000:280) C. MASALLARDAK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Masallar, halk anlatmas rnler arasnda metin says bakmndan almamzn en geni blmn oluturmutur. almamzda ele aldmz masallarda, geyiin u zellikleri tespit edilmitir: C. 1. Yol Gsterici Olarak Geyik: Daha nce de deindiimiz gibi Trk dncesinde geyiin yol gstericilik fonksiyonu, madd ve manev anlamlardaki yollar gsterme eklinde karmza kmaktadr. Bu fonksiyon, Anadolu sahasnda tespit ettiimiz masallarda, madd anlamda bir yol gstericilii iermektedir. Masallarda geyii takip eden ahs, genellikle sevgilisini ya da sevgilisine giden yolu bulur. Baz durumlarda ise bundan farkl olarak sevgiliden baka ahslar, farkl meknlar ve nereden geldii belli olmayan ses, geyiin yol gstericilii sayesinde bulunur. Bu tespitlerimizin ardndan geyiin yol gstericilik fonksiyonunu drt balk altnda ele alabiliriz:

68

C. 1. I. Sevgiliyi ya da Sevgiliye Giden Yolu Gsteren Geyik: Anadolu sahasnda tespit ettiimiz masallarda, bu fonksiyonla ilgili olarak karmza kan dikkat ekici nokta, yol gsteren geyiin bazen gerek bir geyik bazen de geyie dnen bir insan oluudur. Baz masallarda geyik gerek bir geyikken bazlarnda geyie dnm bir insandr. almann bu blmnde, bu sebeplerden dolay yol gsteren geyiin durumuna gre bir snflandrma yapld: C. 1. I. a. Yol Gsteren Geyik, Gerek Bir Geyiktir: Akll oban ile Padiah masalnda, padiah, Arap tarafndan karlan karsnn yerini, bir av srasnda peinden kotuu geyiin izini takip ederek bulur. Padiah ile oban bir gn bir geyiin izini takip ederken, rastladklar bir kulbeye girince, bir duda yerde, bir duda gkte korkun bir Arapla karlarlar. Yannda bu dnya gzeli bir kadn. Padiah kadn grnce kendi kars olduunu anlar. (zelik 2004:3839) Melikah (1) masalnda, Peri Kz, annesinin oyunlar sonucu kr edilerek kuyuya atlan Melikah, geyik yavrularn takip ederek bulur. Geyik yavrularda knde bir para ekmek alp ortadan kayboluyorlar. Birgn peri padiahnn kz bu hali vakf olir. Ekmei yavrulara verdii zaman peini tagpedyior, yavrularn. ehirden dar bir lm guyusu varm. Salndayken asi adamlar orya atarlarm. imdi ise sevgili biricik olunu orya atmlar. Gzleri de kor olarah. Geyih yavrular ehmei gtrd

69

zaman kuyunun banda mzlyarah ehmei suya brahyorlar. Hem de uzun uzun mzlyarah ehmei suya brahyorlar. Peri padiahnn gz bir gat uzun erkek elbisesi giymi. Beline bir hokga sarm, bana bir klah atm, vezir vzrenin meclis gurduu binaya ieri girmi. (Seyidolu 1975:273276) ah smail masalnda, gittii bir av srasnda peine dt geyii takip eden ah smail, Glizarn adrna varr ve Glizar grerek ona k olur. Bu olan her gn ava gitmee balad. Bir gn bir daa gitti., orada bir ceylan grd. Ceylan erseledi, ceylan gitti, olan gitti. Epeyce yol gittikten sonra ceylan bir adrdan ieri girdi adrdan bir kz kt. (Gnay 1975:341350) C. 1. I. b. Yol Gsteren Geyik, Geyie Dnm Bir nsandr: Bac Bac Can Bac (1) masalnda, padiah, Gurbet Kz tarafndan havuza atlan karsnn yerini, geyie dnen kayn biraderini takip ederek bulur. Dnp, geliyor, kazanlar hazrlanyor, bu geyik enitesine: Bir da gideyim. diyor. Padiah da bu geyii takip ediyor, gizli gizli gidiyor, bakyor bu geyik havuza sesleniyor. () Padiah geyii yakalyor, soruyor: Ne var burada?

70

Gurbet kz benim bacm buraya atm, bacm burada dourmu. ah Muhammet de kucandaym. Padiah hemen torculara emir veriyor, torcular gelip kadnla ocuu kartyorlar, ocuk padiah nesli, gbeinde anahtar, kadn da plak, padiah hemen paltosuna saryor, taksisine bindirip evine getiriyor. (Gnay 1975:335337) Bac Bac, Can Bac (2) masalnda, padiah, Arap halayk tarafndan gle atlan karsn, geyie dnen kaynbiraderini takip ederek bulur. Bey-olu merak eder. Kalkar, gelir gl kysna. Geyik de dnm dolanm, gene gelmi su bana. Bey-olu kulak verir, Geyik: Bac bac can Bac Kolunda mercan Bac. Krk bir bak bilendi, Grtlama dayand. Arap kz etime a yeriyor kver karde, kver, der. Suyun iinden bir ses cevap verir: Karde karde, can karde, Aln sakar ceylan karde. Altn naln ayamda Gm futa nmde,
71

Sultanm kucamda Kendim balk karnnda kamam karde, kamam. Bey-olu o zaman meseleyi anlar. Balklara, ne kadar balk varsa gln iinde hepsini tutun, diye emir verir. Sudaki btn balklar yakalarlar, en sonunda alardan bir kocaman balk kar. Karnn yararlar; kucanda ehzadesiyle hanm kar. Bandan geenleri bir bir Bey-oluna anlatr. (Boratav 1998:8791) Oduncunun ocuklar masalnda, ceren izine biriken suyu iip cerene dnen ocuk, vey annesi tarafndan denize yuvarlanan ablasnn yerini enitesine gsterir. Beyolu ylardr bakt cerenin son arzusunu yerine getirerek, deniz kysna gtrr. Ceren ban altna yatnca, denize doru seslenir: Altn bak bilendi Boazma dayand Yeti Fatma Kardeim vey annem etime aerdi. Yunus bal kylarda gezermi. Karnndaki kz olan duymu. Denizden seslenir: Altn tasm elimde

72

Petamalm belimde ah smailin kucanda Gelemem kardeim Yunus balnn karnndaym. Beyolu arr. Cereni brakr. Evdeki kadn kim diye sorunca, ceren vey anneleri olduunu syler. Adam hemen kye gelir bir elbise karsna bir elbise oluna diktirir. Eli kl tutan herkesi deniz kysna getirir. Bir torbada nar alrlar. Yunus bal nar ok severmi. Denize narlar birer birer atnca, yunus bal iyice kenara yaklar. Eli klllar yunusu ldrrler. Beyolu karnn yararak, karsn ve olunu karr, giydirir, eve doru yola karlar. (zelik 2004:38) Hani Ya Bacmn Aya? masalnda, geyie dnen kaynbiraderini takip eden padiah, halayk tarafndan gle atlan karsn bulur. Geyik gln kenarna gider, padiahn olu da arkasna. Geyik gle dner: Usturalar glevlendi, Boynuma Gel eylendi, Ne durursun bacm, ne durursun k gel. der. Glden de cevap gelir: Kelhalayk yitti beni,

73

Alabalk yuttu beni, Sultan Sleyman kucamda, Altn tas elinde, Nasl kaym karde, nasl kaym. Padiahn olu da konumalar iitir. Ertesi gn btn gl boalttrr, iinden bir alabalk kar. Alabaln karnn yararlar, iinden hanm kar. Elbise giydirirler, evlerine dnerler. (Sakaolu 2002:378380) C. 1. II. Herhangi Bir ahsa Giden Yolu Gsteren Geyik: Ele aldmz masallarda, herhangi bir ahsa ya da mekna giden yolu gsteren geyikler, gerek geyiklerdir. Bu yzden bu blmde ayr bir snflandrmaya gerek grlmemitir. Melikah (1) masalnda, geyik yavrularn takip eden Melikah, kendisini ldrmek isteyen annesi ile Arap Zencinin yerini bulur. Frsand aryor ki gecenin bir vaktinde gide annesini geberde. Gin birgn geyih yavrular gelip ona haber veriyorlar. Mzlanp yannda dolayorlar. Melikah diyor ki: Peri gz bana bir haber veriyorlar ama anamyorum. Glncm ver bana bunarn peine gidelim. Bahalm ki ne haberdir? Geyih yavrularnn peine gidiyor ki annesi ile Arap suigast hazrlam. Melikah ldrecahlar. O gece gap gultaracahlar. Melikah ani olarah

74

glcynan ieri girip annesiynen Arap Zengiyi altst olarak gryor. Bir glnda ikisini de ortadan ikiye biiyor. (Seyidolu 1975:273276) Gne Kz masalnda, teyzelerinin hileleri sonucunda babasndan ayrlan ocuk, bir geyik av srasnda babasyla karlar. Ertesi gn olan tekrar ava km. Ormanda dolarken uzaklarda birok avcnn bir geyii avlamaya altklarn, fakat onu ellerinden kardklarn grm. Hemen bir aac siper alarak okunu atm, avclarn kard geyii yere sermi. Bir atta geyii yere seren bu yaman avcy grmek iin avclar olann yanna gelmiler. Avclarn ba, olann inci dilerine, ipek saarlna hayran olmu. Bu srada da geyii kesen olan, hayvann ban yannda alkoyup gvdesini avclara uzatarak: - Buyurun, demi, bu da sizin olsun! Evinize bo dnmeyin Avclar geyiin gvdesini alp gitmiler. Meer avcba, bu iki kardein zbabalar deil miymi? (Tezel 1985:1333) C. 1. III. Farkl Meknlara Giden Yolu Gsteren Geyik: Ku ah masalnda, geyii takip eden adam, memleketinden dar karak stanbula gelir. Evvel bir padiah ava km, ava knca nnden bir geyik gam, geyie elindeki kemendi atnca geyik bir gelin olurmu. Gyamaz kemendi atmaz, fakat bu sefer gene gelin bir geyik olur. Adam geyii takip ede ede
75

memleketinden dar km. Oradan stanbula gelmi. (Alptekin 2002:372 375) Melikah (2) masalnda, geyii takip eden Melikah, maymunlar diyarna gelir. Yanna be alt tane de arkada alp avcla kyor. Kendi memleketinin topraklarndan dar knca nlerine bir geyik der. Geyik kaar, onlar kovalar; geyik kaar, onlar kovalar. Geyii tutamazlar. Ertesi gn yine giderler, kendi snrlarndan dar karlar. Bu geyii takip ede ede baka bir memlekete varrlar. Geyik kaa kaa bir denizin kysna gelir. Kyda elenen bir kaya atlayp kaar. Bunlar da yakalayacaz diye baka bir kaya binip arkasndan giderler. Yel bunlar alr gider. Bunlar maymunlar diyarna karlar. (Sakaolu 2002:397404) C. 1. IV. Nereden Geldii Belli Olmayan Sesin Duyulmasn Salayan Geyik: Rzgrolu masalnda, kt av srasnda peine dt geyii kovalayan Rzgrolu nereden geldii belli olmayan ve hayatn deitirecek olan bir ses duyar. Nasl olmusa olmu, o srada Rzgrolunun gzne birdenbire bir geyik grnm. Geyiin derisi gne altnda prl prl yanyor, kara gzlerinin canll uzaktan bile belli oluyormu. Rzgrolu, gzn krpmadan geyie bakyor, geyik de hi kmldamadan onlar szyormu.

76

Rzgrolu, bu frsat karmamak iin yerinden kalkp hemen atna atlam, geyiin bulunduu tarafa doru hayvann doludizgin srmeye balam. Yay gibi koan av kpekleri geyii kovalyor, Rzgrolu da durmadan ate ediyormu. Fakat o ne? Rzgrolu silahndaki btn kurunlar tkettii halde; geyii vuramam. Her av ilk atta yere dren tfenk, bugn kurununu bir trl hedefe ulatramyormu. Geyik kam, bunlar kovalamlar. Nihayet bir da banda geyik gzden kaybolmu. Rzgrolu, geyik acaba nereye kat diye aratrp dururken, uzaklardan bir ses iitmi. Kimin olduu belli olmayan bu ses, yle diyormu: -Hey, Rzgrolu! Genlikte zenginlik, ihtiyarlkta fakirlik mi istersin? Yoksa genlikte fakirlik, ihtiyarlkta zenginlik mi? (Tezel 1985:4152) Hayat Otu masalnda, geyiin peine dp onu takip eden olan, vard yerde nereden geldii belli olmayan bir ses duyar. nne bir geyik kyor. Bu geyie bir mermi atyor; kan akyor, fakat geyik dmyor. Bir daha atyor; yine dmyor. Arkasndan dan ta tepesine kadar gidiyor. Akam karanl basnca etraf bir pus bryor, etrafn gremez olur. Hayvanlar da yannda O arada karda bir k gryor. Gidiyor ki az nce snmeye balam bir ate var. Kendisi bu atei tekrar oaltr, odun atar, hayvanlarla beraber snrlarken etraftan bir ses gelir:

77

Dondum, dm, buydum. Kurtaran yok mu? (Sakaolu 2002:429 436) Hayat Otu masalnda, geyiin peine den dier karde de vard yerde nereden geldii belli olmayan ayn sesi duyar. Ayn ekilde bunun nne de bir geyik kar. urada vururum, burada vururum. diye bunun peine der. O tepelere gelince akam olur, pus ker. Orada hafif bir ate grr, atei oaltr. O yandan da bir tanesi: Dondum, dm buydum. diye barr. dnse, gel, ate var burada. Gelirim ama, hayvanlarn beni srr. Gel, ben seni onlardan korurum. Bu yabanc yanarken delikanlnn aklna kardeinin bana gelenler gelir: Muhakkak kardeimin bana kaza getiren budur. Bundan bir eyler renmeye almalym. (Sakaolu 2002:429436) C. 2. ekil Deitirme Unsuru Olarak Geyik: nsanlarn hayvanlar taklit etme yoluyla baladklar ekil deitirme isteinin sebeplerine daha nceki blmlerde deinmitik. almamzn bu blmnde, bu konular zerinde tekrar durmayacaz. Bu blmde zerinde duracamz konu, ekil deitirmenin nasl meydana geldii olacaktr. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz masallarda ekil deitirme iki farkl ekilde karmza kmaktadr:

78

C. 2. I. nsan, Geyik ekline Girer: Anadolu sahasnda tespit ettiimiz masallarda, insann geyik ekline girmesi olay iki farkl ekilde olmaktadr. C. 2. I. a. Geyik zinde Biriken Sudan en nsan, Geyie Dnr: Tespit ettiimiz masallarn byk ounluunda, ekil deitirme, geyik izinde biriken suyun iilmesiyle gerekleir. Bac Bac Can Bac (1) masalnda, geyik izinde biriken suyu ien erkek karde geyie dnr. Biraz daha gidiyorlar, geyik izi olan sudan olan iiyor. Bir geyik oluyor. (Gnay 1975:335337) Bac Bac, Can Bac (2) masalnda da geyik izinde biriken suyu ien erkek karde geyie dnr. Artk yorgunluktan bitap bir hale gelmiler. Olan: Ablacm ok susadm, diye alamaya balar. Kz ona: Bir az daha sabret, imdi bir suya varrz, diye gayret verir. Oralar geyiklerin dolat yerlermi. Olan bir geyik izinde birikmi su grr, imek iin eilir. Kz: Etme kardeim, sonra geyik olursun, diye yalvarrsa da teki dinlemez, ier. er imez de geyik olur. Koar ayrlarda otlamaya (Boratav 1998:8791)

79

Oduncunun ocuklar masalnda, ceren izine biriken suyu ien erkek karde cerene dnr. Biraz daha gittikten sora, bir ceren izine rastlamlar. ocuk ablasna falan sormadan, eilip iince, hemen ceren oluverir. (zelik 2004:38) Hani Ya Bacmn Aya? masalnda, geyik izine biriken sudan ien erkek karde geyie dnr. Biraz daha giderler, bir geyik izine rastlarlar. ocuk dayanamayp geyik izinden su ier. Hemen tepesinde bir ift boynuz biter, olan bir geyik olur. (Sakaolu 2002:378380) C. 2. I. b. Pis Su Yalanda Biriken Suyu en nsan Geyie Dnr: Geyik Olan masalnda, avlanrken susuzluktan ii yanan ocuk, kel yani pis bir su yalandan su iince geyie dnr. Gzn garda gider avlanrken susuzluktan yanar. Kel bir su yala bulur oradan su ier olur bir geyik olan. (Alptekin 2002:462464) C. 2. II. Geyik, nsan ekline Girer: Geyiklerin insan ekline girmesi, ele aldmz masallarda iki farkl ekilde karmza kmaktadr.

80

C. 2. II. a. Geyik zinde Biriken Su le Ykanan Geyik, nsana Dnr: Oduncunun ocuklar masalnda, geyie dnen ocuk, su itii izde ykannca gzel bir delikanl olur. Olann derdine are arayan Beyolu lkenin btn doktorlarn arr, fakat bir are bulamazlar. Sonunda bir dervi Geyik izlerindeki su ile ykanrsa, bu ocuk eski hline dner diye bir akl verir. Su itii izde ykannca ocuk da gzel bir delikanl olur. (zelik 2004:372375) C. 2. II. b. Vcuduna Padiahn Kemendi Deen Geyik nsana Dnr: Ku ah masalnda, ava kan padiah, kaan geyie elindeki kemendi atnca geyik geline dnr. Evvel bir padiah ava km, ava knca nnden bir geyik gam, geyie elindeki kemendi atnca geyik bir gelin olurmu. (Alptekin 2002:372 375) C. 3. Yardmc Unsur Olarak Geyik: lkel insanlarn, hayvanlar taklit ederek onlarn dnyasna girme abalarnn sebepleri arasnda, daha nce de deindiimiz gibi hayvanlarn glerinden faydalanma istekleri vardr. nsanlar, hayvanlarn dnyasna girerek hayvanlarla ayn soydan geldiklerine dair inanlarn da pekitirmektedir. Ayn soydan gelen varlklarn birbirlerine yardmc olmalar da gayet doaldr. Bu yardmclk bazen yol gstericilik, bazen treyi, bazen hkmedilerek

81

kullanlma, bazen de halk hekimlii unsuru olarak karmza kmaktadr. Yani, yardmclk fonksiyonu ierisinde birden ok fonksiyonu barndran bir fonksiyondur. Yani yardmclk fonksiyonu ierisine Yol Gstericilik, Treyi Unsuru, Halk Hekimlii ve Hkmetme gibi fonksiyonlar da dhil edebiliriz. Ancak almamzn genelinde bu fonksiyonlar ayr balklar altnda ele aldmz iin almamzn bu blmnde, bu fonksiyonlara dhil olmayan yardmclk fonksiyonlarna deineceiz. Bu noktadan hareketle geyiin yardmclk fonksiyonu, Anadolu sahsnda tespit ettiimiz masallarda u ekillerde kendini gsterir: C. 3. I. Geyie Dnen nsan Yardmc Olur: Bac Bac Can Bac (1) masalnda, ablasnn zerinde oturduu aacn ormanclar tarafndan kesildiini gren geyik olan, akam gelerek aac yalar ve aacn daha da kaln olmasn salar. Bylece ablasnn padiahn eline gemesini nler. Padiah hzarclara emir veriyor. Hzarclar geliyorlar, aac kesiyorlar, kesiyorlar, biraz kalyor: Bunu da sabahleyin keseriz. diyorlar. Gece geyik geliyor, yalyor, yalyor, eskisinden daha kaln oluyor. gn byle hzarclar kesiyorlar, geyik gelip yalyor, aa eskisinden kaln oluyor. (Gnay 1975:335337) Bac Bac, Can Bac (2) masalnda, ablasnn zerinde oturduu aacn ormanclar tarafndan kesildiini gren geyik olan akam gelerek aac

82

yalar ve balta dememi hle dndrr. Bylece, ablasnn padiahn eline gemesini nler. Bey-olu kz aatan indirmek iin ne kadar yalvarr yakarrsa da raz edemez. ehzadenin adamlar gelir. ehzade bunlara: u kava kesin, der. Kavak da kalnm. Akama dek keserler, bir az yer kalr. Onu da sabah keseriz, deyip giderler bunlar. Sabahleyin gelirler bakarlar ki kavak gene dmdz olmu. Meerse gece Geyik-karde kavan kesilen yerini yalaya yalaya balta dememi hale koymu Bunlar gene urarlar, kava keselim diye. Akam olunca, az bir yer kalm, bunu da sabah keseriz diye giderler. Sabahleyin gelip bakarlar, kavak gene dmdz olmu (Boratav 1998:8791) Geyik Olan masalnda, kz kardeinin zerinde oturduu aacn ormanclar tarafndan kesildiini gren geyik olan akam gelip aac yalar ve eskisinden daha uzun hle dndrr. Bylece, kz kardeinin, padiahn eline gemesini nler. Olan baksa ki of aacn zerinde ayn on drd gibi bir gz, beyin olu aryor. Bu sef at alyor ve gle gediyor: Bkclara: Grseniz ayn on drd gibi diyor- bunu nasl yapalm? Bkclar diyor ki: Ooo padiahm ondan golay ey mi var? Bkyla aac keseriz. diyorlar.
83

Sabahleyin olur bkclar aac baalarlar kesmeye keserken az bir kesilmesine galr. Akam olur bkclar diyor ki: Nasl olsa biz bunu sabahleyin keseriz, sabah ola, hayrola. diyorlar. Gzn aabeysi (geyik) o srada geliyor bir de ne grsn, gz garda devaml alyor. Ne alyorsun gardam? de byle, byle beni bugn tane bkc geldi kesip alacaklar burdan. Gorkma! Ben onu daha byk yaparm. Geyik aac bir yalar o grdnden daha byk olur bu sefer. Sabahleyin bkclar geliyor bakyorlar ki f aa daha heybetli olmu. (Alptekin 2002:462464) Hani Ya Bacmn Aya? masalnda, ablasnn zerinde oturduu aacn ormanclar tarafndan kesilmek zere olduunu gren geyik olan gece gelip aac yalayarak bsbtn eder ve ablasnn padiahn olunun eline gemesini nler. Padiah emir verir ki kavak kesilecek. Baltasn alan, nacan alan kava kesmeye balar. Keserler, keserler, kava o gn deviremezler. O gece geyik gelip diliyle kava yalar, bsbtn eder. Geyik geip gider. Devresi gn yine kava kesmeye gelirler, bakarlar ki kavak eskisi gibi olmu. (Sakaolu 2002:378380)

84

C. 3. II. Geyik nsana Yardmc Olur: Anadolu sahasnda tespit ettiimiz masallarda geyik, farkl ynyle insanlara yardmc eden unsur olarak karmza kmaktadr. Bu farkl ynleri, u ekilde inceleyebiliriz: C. 3. II. a. Kendisine Ait St, Yavrular veya Baka Bir eyi Veren Geyik nsanlara Yardmc Olur: Bu fonksiyon, ayn zamanda ileride ele alacamz Halk Hekimlii fonksiyonuna da dhildir. Ancak geyik, insan iin gerekli olan eyi gnll olarak verdii iin yardmclk zellii daha ar basmaktadr. Melikah (1) masalnda, geyik, kendisinden st isteyen Melikaha stn verir. Garsna hd zaman diyir ki: Olum isde muradn verim. Sen beni yeddi senelik dertden gurtardn. Muradm senin saln. diyir. Benim salmdan sana fayda yok, olum muradn ne ise syle verim. Benim muradm senin sdndr. Biraz bene verirsin. Olum senin kimse ba dmann bene yollam ki ben seni paralim diye. imid benim sdm sen ne neynen gtrecehsin? (Seyidolu 1975:273 276) Celli Ahmet masalnda, geyik, kendisinden st isteyen Celli Ahmete stn verir.

85

Bu gelir diyir ki: sde muradn? Benim muradm odur ki aslan derisinin arasnda geyih sd isdirem. Benim iki tene yavrum var. gtrr bir dan brnde kesersin onnar aslandr, gelirsen benim memelerimden sdm saar verirem, alr gidersen. Gtrir, sesini duymyarahdan anas bu iki tene yavrusuni kesir getirir. Geyih de memelerinden sdn sair, alir gelir. (Seyidolu 1975:377378) Melikah (1) masalnda, geyik, Melikaha tulum yapmas iin yavrularn verir. Benim yavrumu gtr, bir derece ldr, benim gzm grmesin, gulam duymasn onu tulum et. (Seyidolu 1975:273276) Melikah (1) masalnda, geyik yavrular, kuyuya atlan Melikaha ekmek getirerek hayatta kalmasn salarlar. Geyik yavrularda knde bir para ekmek alp ortadan kayboluyorlar. Birgn peri padiahnn kz bu hali vakf olir. Ekmei yavrulara verdii zaman peini tagpedyior, yavrularn. ehirden dar bir lm guyusu varm. Salndayken asi adamlar orya atarlarm. imdi ise sevgili biricik olunu orya atmlar. Gzleri de kor olarah. Geyih yavrular ehmei gtrd zaman kuyunun banda mzlyarah ehmei suya brahyorlar. Hem de uzun uzun mzlyarah ehmei suya brahyorlar. (Seyidolu 1975:273276) Celli Ahmet masalnda, geyik, Celli Ahmete derilerini kullanmas iin aslan yavrularn verir.
86

 Benim iki tene yavrum var. gtrr bir dan brnde kesersin onnar aslandr, gelirsen benim memelerimden sdm saar verirem, alr gidersen. Gtrir, sesini duymyarahdan anas bu iki tene yavrusuni kesir getirir. (Seyidolu 1975:377378) C. 3. II. b. Geyik, nsana Ktlkten Kurtarmak in Haber Vererek Yardmc Olur: Melikah (1) masalnda, geyik yavrular, Melikaha, kendisini ldrmek isteyen annesi ile Arap Zenciyi ldrmesi iin uygun zaman haber verirler. Frsad aryor ki gecenin bir vaktinde gide annesini geberde. Gin birgn geyih yavrular gelip ona haber veriyorlr. Mzlanp yannda dolayorlar. Melikah diyor ki: Peri gz bana bir haber veriyorlar ama anamyorum. Glncm ver bana bunarn peine gidelim. Bahalm ki ne haberdir? Geyih yavrularnn peine gidiyor ki annesi ile Arap suigast hazrlam. Melikah ldrecahlar. O gece gap gultaracahlar. Melikah ani olarah glcynan ieri girip annesiynen Arap Zengiyi altst olarak gryor. Bir glnda ikisini de ortadan ikiye biiyor. (Seyidolu 1975:273276) C. 3. II. c. Geyik Uzuvlar nsana Yardmc Olur: Dnya Gzeli masalnda, kzn banda biten geyik boynuzlar olann kz elde etmesine yardmc olur.

87

Olan, onlar da alp cebine koyduktan sonra, kza bir dilim elma verip boynuzlar dryor. Oradan kalkp evine geliyor. Evinde bir ddk vurup (alp) arap kyor. Arap: Emret! diyor. Olan da: -Git bana padiahn kzn getir! Diyor. Arap gidip padiahn kzn getiriyor. Padiahn kz, bir trl kurtulamayacan akl kesince, Allahn emriyle olana varyor. Krk gn krk gece dn etmiler, gzel gzel geiniyorlar. (Turul 1969:264268) C. 4. Konuan Geyik: Daha nceki blmlerde deindiimiz zere insan, ekil deitirme arzusunu ilk olarak ses taklidi yaparak gerekletirmeye almtr. zellikle avclarn geyiin sesini taklit etmesi bu durumun en belirgin gstergesidir. Masallarda karmza kan konuan geyik fonksiyonun, bu durumla dorudan ilgisi yoktur. Ancak hayvanlar konuturma arzusunun temelinde bu durumun yatt da aktr. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz masallarn ounda, geyie dnen insan konumaktadr. Aslnda bu ynyle geyiin konumas olaandr. ki masalda ise geyiin konutuuna rastlamaktayz. Bu sebeple, bu blm iki ana balk altnda ele alacaz: C. 4. I. Geyie Dnen nsan Konuur: Bac Bac Can Bac (1) masalnda, geyie dnen olan, akamlar enitesi ile ablasnn yattklar karyolann ucuna gelerek: Bu bacm aya, bu enitem aya. der. (Gnay 1975:335337)
88

Bac Bac Can Bac (1) masalnda, geyie dnen olan, akamlar enitesi ile ablasnn yattklar karyolann ucuna gelerek: Bu enitem aya, bu yad aya, bu enitem aya, bu yad aya. der. (Gnay 1975:335337) Bac Bac Can Bac (1) masalnda, geyie dnen olan, ablasnn gurbet kz tarafndan atld havuzun bana gelerek: Bac bac can bac Kollar mercan bac Yedi kazan kuruldu Yedi bak bilendi. ve Bac bac, can bac, Kollar mercan bac, Yedi kazan kuruldu, Yedi bak bilendi, Boazma dilendi. der. (Gnay 1975:335337) Bac Bac Can Bac (1) masalnda, ablasn bulmaya alan geyik olan enitesine: Bir da gideyim. diyerek enitesinden izin ister. (Gnay 1975:335337) Bac Bac, Can Bac (2) masalnda, geyie dnen olan, ablasnn Arap halayk tarafndan atld gln bana gelerek:

89

Bac, bac can bac, Kolunda mercan bac. Krk bir bak bilendi. Grtlama dayand. Arap kz etime a yeriyor, kver karde, kver. ve Bac bac can Bac Kolunda mercan Bac. Krk bir bak bilendi, Grtlama dayand. Arap kz etime a yeriyor kver karde, kver. der. (Boratav 1998:8791) Oduncunun ocuklar masalnda, ceren dile gelerek kendisini kesmek isteyen enitesine: Beni burada kesme, deniz kynsa gtr, orada kes! der. (zelik 2004:38) Oduncunun ocuklar masalnda, cerene dnen olan, ablasnn, vey annesi tarafndan atld denizin bana gelerek: Altn bak bilendi Boazma dayand

90

Yeti Fatma Kardeim vey annem etime aerdi. der. (zelik 2004:38) Geyik Olan masalnda, geyik olan, kendisine seslenen kz kardeine: Kardeim byle byle ben bu sudan iince geyik oldum hi alama! der. (Alptekin 2002:462464) Geyik Olan masalnda, geyik olan, birbirlerine kavuan ablasyla enitesinin ayakularna dokunarak: Bu enitemin, bu kz kardeimin ayaklar mesut olsunlar, gle gle geinsinler. der. (Alptekin 2002:462464) Hani Ya Bacmn Aya? masalnda, ablasnn kaybolduunu anlayan geyik olan: u enitemin aya, u beslemenin aya; hani ya bacmn aya, hani ya bacmn aya? ve Bu kel halayn aya, bu da enitemin aya; hani ya bacmn aya, hani ya bacmn aya? der. (Sakaolu 2002:378380) Hani Ya Bacmn Aya? masalnda, ablasn arayan olan, enitesine: Bana biraz msaade et. diyerek gln kenarna gelir ve ablasna: Usturalar glevlendi, Boynuma Gel eylendi, Ne durursun bacm, ne durursun
91

k gel. der. (Sakaolu 2002:378380) C. 4. II. Geyik Konuur: Celli Ahmet masalnda, geyik, bann patlatan Celli Ahmete: O arada elime geersen senin kulan kadar paran koymam., nsanolu gel senin dnyaln verip ahretine karmayacam., ste muradn, Benim iki tane yavrum var. Gtrr bir dan brnde kesersin onlar aslandr, gelirsen benim memelerimden stm saar veririm, alr gidersin. der. (Seyidolu 1975:377378) Melikah (1) masalnda, geyik, kendisini ban derdinden kurtaran Melikaha: Olum iste muradn vereyim. Sen beni yedi senelik dertten kurtardn., Benim salmdan sana fayda yok, olum muradn ne ise syle vereyim. ve Olum senin ba dmann kimse bana yollam ki seni paralayaym diye. imdi benim stm sen ne ile gtreceksin? Hi dnmedin mi bir kap getirmeyi? Benim yavrumu gtr, bir derece ldr, benim gzm grmesin, kulam duymasn, onu tulum et. Ben uykuya daldm zaman beni sa. der. (Seyidolu 1975:273276)

92

C. 5. Halk Hekimlii Unsuru Olarak Geyik: Halk hekimlii fonksiyonu, bnyesinde yardmclk zelliini de bulundurmaktadr. Ancak, bu fonksiyon ele aldmz masallarn bir ksmnda olay rgsn etkileyen nemli bir unsur olduu iin bu fonksiyonu ayr bir balk altnda inceleme gerei duyduk. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz halk anlatmalarnda, zellikle geyik st hastay iyiletirmede yardmc bir unsurdur. Yine stten baka geyik cieri ve yrei de tedavi etme zellii gstermektedir. Bu yzden bu blm iki balk altnda ele alacaz: C. 5. I. Geyik St yilemeyi Salar: Hayrsz Kz masalnda, getirdii ceylan st sayesinde alr. Bu da adrn bozuyor, askerini datyor, kr at yolluyor. Topal ata binip eve geliyor, kza diyor ki: Ceyln stn getirdim, gtr babann gzne koy. br stten koymular, iyi gelmemi, bu kz gidiyor: Baba, bu ceyln stnn hakikisidir. Kelolan getirmi. Kzm, sen bozdun mu? tekiler getiremediler de o mu getirecek? Anas da merak ediyor, diyor: Kzm kalbini krma, onun hatr iin gzne koy. padiahn kr olan gzleri, Kelolann

93

Gzne koyuyorlar, gz alyor. Padiah: O olan eek ahrndan aln davar ahrna koyun. diyor. (Gnay 1975:496501) Kelolan ile Padiah Kz masalnda, hasta olan padiah, Kelolann getirdii geyik stn iince iyileir. Kelolan, geyiklerin olduu yere varyor. Onnarn su idii yere, o getirdii raklarn hepiciini boaldyor. Geri geliyor bir yere saklanyor. leden sonra, geyikler geliyorlar, iiyorlar, iiyorlar. Sonra da ien dyor suyu, ien dyor suyu. Sonra Kelolan, iiye eline alyor, onnarn stlerinin hepiciini sayor. Stlerini sayor, ondan sonra ienin azn gapyor, gene Kelolan, topal gatra biniyor, geliyor. Bu, gelirken gene yolda: Padiahn enidesi geliyor, padiahn enidesi geliyor, diyen, buniyinen ker ediyorlar. Kelolan geliyor, diyor kine teki enidelerine: Ben, gaymbabamn derdine derman buldum. Gelin sizin gollarnza birer mhr vuracm, diyor. Kelolan, bunnarn gollarna birer tane mhr vuruyor. Ondan sonra, iiye alp hep barabar gaynbabalarnn yanna gtryorlar, buna iiriyorlar. Bir mddet sonra gaymbabalar y oluyor. (imek 2001a:245246) Melikah (1) masalnda, Melikah kandran Arap Zenci, Melikaha, annesinin iyilemesi iin geyik st lzm olduunu syler. Arap olan arm:
94

Senin annen oh hasda filan dan arhasnda bir geyih var. o geyigin sdnden getirirsense annen iyi olur. (Seyidolu 1975:273276) Celli Ahmet masalnda, hasta olan padiah, Celli Ahmetin getirdii aslan derisinin arasndaki geyik stn iince iyileir. Aman bu padiaha kimisi eeh sd getirir, kimisi goyun sd getirir daa beter derdi artir. Nas bu Cell Ehmet getirirse buna bu sdi, bu padiah ey olir. (Seyidolu 1975:377378) C. 5. II. Geyik Cieri ile Yrei yilemeyi Salar: Ceyln Yrei masalnda, padiahn kr olan gzleri, Kelolann getirdii ceylan yrei ve cierini yiyince alr. Neyse Kelolann gars dutar babasnn yana gider. Babasna der ki: Baba Kelolan eniden sana ceylnn cieri ile yreini getirdi. Sana lzmm. ryanda bunu yeyceini sylemiler. Bir lokma alr padiahn gz almaya balar, cier ile yrei bitirir, adamakll gz alr. (Alptekin 2002:309313) C. 6. Olaanst zelliklere Sahip Unsur Olarak Geyik: Doalar gerei insanlardan farkl zelliklere sahip olan hayvanlarn baz zellikleri, ilkel insanlar tarafndan olaanst olarak kabul edilmitir. rnein igdsel zelliklerinden kaynaklanan koku alma, yn bulma ve doal afetleri nceden haber verme gibi yetenekleri ilkel insann zihninde olaanst zellikler olarak kabul edilir.

95

almamzn tamamnda geyiklerle ilgili olarak tespit ettiimiz fonksiyonlarn hemen hepsi olaanst zellikler gstermektedir. Treyi, Yol Gstericilik, ve ekil Deitirme gibi fonksiyonlarn hibirisi olaan deildir. almamzn bu blmnde az nce saydmz fonksiyonlarn dndaki olaanstlklere deineceiz. Bac masalnda, Nuren Hanmn sihirli ceylan, olann dus neticesinde bir anda eve varr. Bu ocuk, gene geliyor, abdestini alyor, namazn klyor, dusn okuyor, o szleri sylyor, bu kp geliyor. ocuk geliyor, hemen yks yalyor. Arap kyor, bunu alp getiriyor. Eve geliyor, bakyor ki: taz da gelmi, ceylan da gelmi! ama, hi birisi ne oynuyor, ne konuuyor. (imek 2001b:175) Cin Pulat masalnda, Cinpulatn can bir tepedeki geyiin karnnda bulunan tavann karnndaki yumurtann iindedir. yleyse, kz benim canm onda deil; benim canm filan yerdeki tepede bir geyik vardr, onun karnnda da bir tavan vardr. Tavann karnnda da tane yumurta vardr, benim canm o yumurtalarn iindedir. Eer bunu elde edersen beni de elde ettin, yoksa yok. Peki. Sabahleyin Cinpulat ava gidince olan gelir. Kz olanlar ona anlatr. Hemen o tepeyi igal etmeyi kararlatrrlar. Olan gidip civardaki kylerin delikanllarna yalvarp o tepeyi igal ettirir. Btn hayvanlar toplarlar.

96

Geyii yakalayn, baka hayvan istemez. Geyii yakalaynca keserler, karnndan kan tavan da keserler. Onun karnnda da bir kutu kar. Bu kuytu aarlar ki iinde tane yumurta var. Olan yumurtalar alp Cinpulatn evine gelir. Gelir ki Cinpulat hastalanm, yatyor. (Sakaolu 2002:418421) C. 7. Av Hayvan Olarak Geyik: Geyiin av hayvan olma zelliine Anadolu sahasnda tespit ettiimiz masallarda da rastlamaktayz. Geyik, bu masallarda kendisini avlamaya alan ahslara avlanacak hayvan olmasyla birlikte, yol gstericilik de yapar. Gne Kz masalnda, yiyecek bir eyler bulmak iin ava kan ocuk, bir geyii okla vurur. Olan kulbeden uzaklam. ok gemeden okla vurduu koca bir geyii srtlanarak kulbeye dnm. Kollar svayp bir gzel karnlarn doyurmular. (Tezel 1985:1333) Gl ile Sinaver masalnda, babas tarafndan lkeden uzaklatran Sinaver ceylan avna kar. Gl bu olaylar hi duymuyor, yalnz aabeyi Sinaverin bir yere gittiini duyar. Sulu olarak gittiini bilmez. O da aabeyinin peine der, yolda Sinavere yetiir: Aabey, nereye gidiyorsun? Kardeim, yeni anne getirdik. Onu grmek iin ikara gidiyorum. Av yapp getireyim de annemizi grelim.
97

Aabey benim de gitmem icab ediyor yleyse, ben de seninle geleyim. Olmaz, ben de seninle gideceim. Sinaver kardeine meseleyi bir trl syleyemez. kisi beraber yola derler. Bir mddet gittikten sonra ceylanlara rastlarlar. Gl: Aabey, u ceylanlardan vur da gtrelim. Kardeim, ileride daha gzelleri, daha yakkllar var. (Sakaolu 2002:451458) C. 8. Masumiyet Unsuru Olarak Geyik: Geyik ile ilgili olarak yaptmz tespitlerin hepsinde geyiin zararsz bir hayvan olduu karmza kmtr. Elbette ki geyik avlad iin uursuzluklara maruz kalan avclarn hikyeleri bu durumu biraz tartmaya amakta gibi grnmektedir. Ancak u durum dikkatten kamamaldr ki geyik durup dururken hibir avcnn bana bela olmaktadr. Geyik mutlaka bir sebepten tr avclarn bana bela olmaktadr. Gerek amanist, gerek Budist, gerekse de slm rivayetlerin hepsinde geyie kutsiyetler yklenmi ve bu kutsiyetler geyie masum bir hava katmtr. Geyikler Asl Halk Masallarnn iersinde karmza ktklar gibi hayvan masallarnn iersinde de karmza kmaktadrlar. ki farkl varyantn ele alacamz Aslan, Tilki ve Geyik masalnda geyik, aslan ve tilki tarafndan masumiyetlik zelliinden faydalanlarak ldrlen bir hayvandr.

98

Geyik,

nce

inanmak

istememise

de

daha

sonra

tilkinin

yalvarmalarna dayanamayarak oraya gitmeyi kabul etmi. Bir sre sonra da ikisi birlikte yola kmlar. Maaraya yaklatklarnda, aslan daha temkinli davranm. Tamamen ieriye girdiklerinde, geyiin zerine atlayp paralam, sonra da afiyetle yemeye balam. (Alptekin 2005:6768) Tilki geyii yeniden aldatr, getirir. kinci geliinde aslan tabii karr m? Bu sefer frsat vermez. Ykar, geyii paralar. Sonra da yemee balar. (Bakrc 2000:232233) D. EFSANELERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Geyiin, Anadolu sahasnda tespit ettiimiz efsanelerde karmza kan fonksiyonlar, daha nce ele aldmz halk anlatmalar rnleriyle

rtmektedir. Ancak efsaneler blmnde, geyiin zellikle treyi unsuru olmas bakmndan tad zellikleri ar basmaktadr. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz efsanelerde geyiin fonksiyonlar u ekilde karmza kmaktadr: D. 1. Yol Gsterici Olarak Geyik: Yol gstericilik fonksiyonunun temelinde hayvanlarn igdsel yeteneklerinden olan yn tayin edebilme becerisine duyulan ilginin yatt aktr. Daha nce de deindiimiz gibi Trk folklor rnlerinde geyiin yol gstericilii maddi ve manevi anlamdaki yollar iermektedir. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz efsanelerde de geyiin hem maddi hem de manevi anlamdaki yollar gsterdiini grmekteyiz.

99

D. 1. I. Maddi Anlamdaki Yolu Gsteren Geyik: Geyiin maddi anlamdaki yolu gstermesinden kastmz, daha nce de deindiimiz gibi geyii takip eden insann dnyevi ve dnyaya bal olaanst unsurlara ulamasdr. D. 1. I. a. Olaanst Meknlara Gtren Geyik: Kanl Maara efsanesinde, Aksultan yan banda bekleyen geyik keisinin iki boynuzu arasndaki kutuyu ap iindeki yazy okuduktan sonra geyie biner ve geyiin vaat ettii mutluluklar diyarna yol alr. Gelin yerinden dorularak dikkatlice geyik keisine bakar. Keinin iki boynuzu arasnda bal bir kutu grr. Yanap kutuyu karr. ini aar. Kutunun iinde yazl bir kad grnce alp okur. (Hey bu dalarn iekleri kadar gzel, havas kadar temiz, gl kadar temiz ve berrak, topra kadar bereketli, gnei kadar sehavetli, esen rzgar kadar alakgnll dilber, syle muradn ne istersen merhem olaym. stersen bin stme seni mutluluk diyarna gtreyim.) Yazy okuyunca dnp tanr, daa sorar, gnee sorar, gle sorar, trm trm kokan ieklere sorar, ten kulara, lgt lgt esen yele sorar hepsi de (Bin geyiin stne, o seni mutluluk ve huzur diyarna, gzellikler lkesine gtrecektir.) cevabn alr. Bu cevab alan Aksultan yerinden kalkp geyiin zerine oturur. Geyik yerinden srayp, enginlerden seller gibi, ykseklerden yel gibi giderek ok uzaklardaki pamuk ynlar gibi bulutlarn krmz duva ile kaybolup gider. (Kavcar-Yardmc 1990:912)

100

D. 1. I. b. Nereden Geldii Belli Olmayan Sesin Geldii Yere Gtren Geyik: Yavru Ceyln efsanesinde, nne kan btn ceylanlar avlayan Sar Avc, yksek bir dan tepesinde grd ceyln tekesini takip ederek uzaklardan gelen ve olunun ldn syleyen sesi duyar. Dnmeye karar veren avc, ileride, yksek bir tan tepesinde bir ceyln tekesi grr, Onu da vurup yle dnmek isteyen avc ne kadar urarsa da bir trl isteine ulaamaz. ok uzaklardan gelen bir ses de Sar Avcy rpertir: Sen yavru ceyln ldrdn, senin de kk olun evde atee dp ld! Btn avlar unutan Sar Avc var gcyle evine koar. Daha evine girmeden ierden gelen alamalardan ac gerei renen Sar Avc kk olunun lsyle karlar. (Sakaolu 2004b:173174) D. 1. I. c. Maaraya Gtren Geyik: Maaralar eski Trk inancnda ve bu inan etrafnda domu olan halk anlatmalarnda ana rahmi olarak tasavvur edilmitir. Trk mitolojisinde ilk insan olarak kabul edilen Ay-Atam ile Ay-vann yaratln anlatan yaratl efsanesinde, maaradaki yarklara dolan amurlarn gne, toprak, su ve rzgrn etkisiyle insana dnmesi anlatlr. (nan 2000:21) Bu efsanede maara insann dokuz ay boyunca iinde barnd ana rahmi fonksiyonu stlenmitir.

101

Gktrk hakannn bir maarada dii bir deniz tanrs ile girdii mnasebet sonucu Gktrklerin trediine dair inancn hkim olduu efsanede de maara birlemenin gerekletii yerdir. Avc Maaras adl efsanede, yaralad geyii takip eden avc, peinden gittii geyiin girdii maaraya girer. ok eskiden o blgede, yalnz bana yaayan bir avc varm. Bu adam ava kt zaman gnlerce kye dnmez, av peinde koarm. Yine byle, ava kt bir gn gnlerce dolat halde av bulamam ve kye dnmeye karar vermi. Tam kye dnerken, bir kayann banda grd geyie tfeini dorultup atelemi ve geyii yaralam. Yaralanan geyik kamaya balam. Avc da arkasndan geyii takibe balam. Geyik yaral bir halde maaraya girmi. Avc da arkasndan maaraya girmi. (Gde 2002:90) D. 1. II. Manevi Anlamdaki Yolu Gsteren Geyik: Bu blmde daha nce ele aldmz efsanelerden farkl olarak evliyalk ve menkbe kavramlaryla karlamaktayz. Pertev Naili Boratavn efsane tasnifinde Tarihlik efsaneler bal altnda deerlendirilen ve yazl edebiyatta efsaneden ayrlarak mstakil bir ada sahip olan menkbeler zellikle eyler ve mritler hakknda anlatlan efsaneleri kapsamaktadr. (Boratav 1992:101) Menkbelerle ilgili almalar yapan bilim adamlarndan Ahmet Yaar Ocak da menkbeler iin Menkaba yahut menakb, tasavvuf tarihinde, sfilerin izhar ettikleri hrikulde olaylar demek olan kerametleri nakleden kk hikyeler. demitir. (Ocak 1992:27) Biz de almamzda bu tespitleri dikkate alp evliyalara ait olan efsanelere menkbe diyeceiz.
102

Daha nce ele aldmz halk anlatmalarnda geyiin yol gstericilik fonksiyonunun zelliklerine deinmitik. Ele aldmz nceki anlatmalarda yol gstericilik, madd bir yolu gstermeyi ierirken menkbelerde manev bir yolu gstermeyi iermektedir. Burada kastettiimiz manev yol, imana gtren yoldur. Geyiin din zellikler kazanmasnda amanizm, Budizm ve slmiyet meneli inanlarn etkisi grlmektedir. Anadolu sahsnda tespit ettiimiz menkbelerde geyiin yol gstericilik fonksiyonu, ekil deitirme

fonksiyonuyla i ie girmitir. Bu menkbelerde, geyik ekline girmi olan velayet sahibi ahs, doru yolu gstermek istedii kiinin karsna karak gsterdii kerametle ona doru yolu gsterir. Anadolu sahasnda tespit

ettiimiz menkbelerde yol gstericilik fonksiyonu u ekillerde karmza kmaktadr: Kaygusuz Abdal Menkbnmesinde, ahu ekline girmi olan Abdal Musay takib eden Aleddin Gayb (Kaygusuz Abdal), Abdal Musann peinden giderek tekkeye ular ve Abdal Musaya mrit olur. Seyyid Sultn Abdal Ms Hazretleri izzetle anun selmn ald. - Ho geldnz olgum, saf geldnz, kadem getirdnz gnln dilegn nedr? Syle iidelm, bilelm, didi. Gayb Beg, keyfiyet-i hli ifde eyledi vkiay oldug gibi erh eyledi. Sultn eyitdi: - Ol h senn neden ikrun oldu? Gayb Beg eyitdi: -Sultnum, ben n okla urmam dah zerine at srb hayli kovmam, ok menzil ald yoruld g ile bunda geldi Sultnum, didi. Sultn eyitdi:

103

- Ol ok grince bilr misin? didi, Gayb Beg de, bilrem, didi. Abdal Ms Sultn eyitdi: - Bak imdi, gr okun, didi. Kend mbrek koln yukaru kaldurd, koltugundan gsterdi. Gayb Beg bakub grdi ol atdug ok, Sultn Abdal Msnun koltugnda sancam turur. Ol h sretinde gezerken (urdug) ol imi ki, Beg-zde okla urm. An gricek, ndim olub bir zamn kendnden gitdi, yle b-hod old. Bir zamandan sonra kendye geldi. zr diledi. Tekrr Sultnun elini pb ayagna ba kod. Tazarr v niyz eyledi. (Gzel 1999:9091) Menkb- Hnkr Hac Bekt- Velde Rasl Baba geyik ekline girip keramet gstererek kfir beyi ve arkadalarn imana getirir. O yerde bir kfir beyi vard, boyu be kart. O yer, onun hkm altndayd. Oraya bir de kilise yaptrmt. Birgn, adamlariyle ehrin syanndaki daa avlanmya ktlar. Bir de ne grsnler? Altn bir geyik yryp otlamada. arp kaldlar. Bey, drt yann saldrd, diri tutalm dedi. Geyik, bunlardan rkt, o kilisenin dibine kat, gzlerinin nnde silkindi, bir gvercin oldu, utu, kilisenin kubbesine kondu. Derken konduu yerden indi, gene silkindi, bir insan oldu, kilisenin dibine oturdu. Bu hali grdler, hemen geldiler, ayana yzler srdler. Safa geldin, kadem getirdin, geliin mbarek olsun dediler. Kimsin, nesin diye sordular. Adm Rasldr, Hac Bekta Hnkrn halifelerindenim, bu yeri bana yurt verdi, bu yaptrdn kilise yeri, benim yatam olsa gerek dedi, onlar dine dvet etti, imana geldiler. (Glpnarl ?:86)
104

Vilyetnme-i Sultan ucuddnde, Sultan ucuddn, geyik donuna girerek Baba Hk ve erenlerine, lden kurtulmann yolunu gsterir. Bir gn Acem erenlerinden Baba Hk adyla mehur biri abdallaryla eyhe mrid olmak zere Ruma doru yola koyulur. Yollar bir le der. Tam ln ortasnda ilerlerken ni bir frtna kar, ynlerini arrlar. Yorgunluktan ve mitsizlikten tkenmi bir haldeyken, birden yanlarnda yorgun tavrl bir geyik peyda olur. Derviler onu yakalayp etini yemek amacyla boazna bir kuak balarlar. Ama geyik silkinip az teye kaar. Tekrar yakalarlar, yine kurtulur. Bu ekilde urarken bir kyn yanna kadar geldiklerinin farkna varrlar. O srada kovaladklar geyik kayboluverir. Bunu gren mridler ve Baba Hk, erenlerden birinin kendilerini kurtarmak iin geyik donuna girerek byle yaptn anlarlar. Nice zaman sonra Ruma gelip Sultan ucuddne misafir olurlar. Yemekten sonra Sultan, Babaya balarna geleni o sylemeden bir bir anlatr ve geyii yakalamak iin kullandklar kua karp nlerine atar. O zaman Baba Hk ve abdallar, kendilerini lde frtnadan kurtaran ve kyn yolunu gsteren geyiin Sultan ucuddn olduunu anlarlar ve toptan mridi olurlar. (Ocak 2003:208) Hakim Ata Menkbesinde, Hoca Celalettin, Hakim Atann mezarn geyiklerin yol gstericilii sayesinde bulur. Ahmet Yesevinin halifelerinden olan Hakim Ata, Hoca Celleddinin ryasna girdi; Beni arayp bul, stme imret yap! dedi. Bu mnev iaret zerine Hoca Cell, birok mal ile Trkistana gitti ve oradan Bakrgana dnd; lkin bu aralk hava birdenbire fenlat, karard, mthi rzgarlar esti.
105

Gn ald zaman bzirgnlarn mallar, davarlar dalm, hepsi bir tarafa gitmiti. Hoca Cell, bir tepe stne karak etrafna baknd; karda bir da ve dan stnde bir kadn grd. Yanna gidip selam verdi ve Hkim Ata trbesini sordu. Kadn, bilmedi; Hoca ile beraber ihtiyar anasna gidip sormay teklif etti. ihtiyar kadn, oralarn su altnda kaldn ve trbenin kaybolduunu syledi ve dedi ki, u yaknlarda bir ss aac vardr, gece etrafna geyikler toplanr, tan vaktine kadar durup ziyaret ederler; etraftan geenler zikr sads duyarlar, belki burasdr. Cell Hoca, o gece doru oraya vard. Geyikleri grd, zikr seslerini iitti ve uykuya dald. Hakim Ata, tekrar ryasna girdi; Yattn yerden yedi ayak ileri gel, o yeri kaz, orada briy (hasr) kar, onun altndan da bir deste gl kar, trbem orasdr. Giden malna gam yeme; nk hepsi menzil hanndadr. Onlar al gel; stmze imret yap ve bize mcvir ol! dedi. (Kprl 2003:111) Hz. Muhammet ve Geyik menkbesinde, geyiin gsterdii vefa sonucunda kafirler Mslman olurlar. Peygamberimiz gnlerinde bir geyik varm. Erkek kardeini kaybetmi de Mekke dalarnda aryormu. Onu ararken, gavurlar bu geyii tutmular. Taze kuzular varm, otlar iinde kalm. Gavurlar bunu alm gitmiler. Orada peygamberimiz peydah olmu. Geyicek kuzularna alarm.

Peygambere: -Mekke danda kardeini yav kldm da (yitirdim de) ararken iki kuzu kuzuladm, ya Muhammed! Bana kefil oluver de kuzularm bir daha emzireyim, helalaaym, geleyim, demi.
106

Peygamberimiz kefil olmu. Geyii salvermiler. Alayarak szlayarak gitmi, kuzularn bulmu orada. Varm kuzularn emzirmi, helalam, gerisin geri dnm: Kuzularm, ben alnmn yazsna kaylm. Siz banzn aresine bakn. Ben Muhammed Mustafay kefil braktm demi. Gelirken, baka birisi yola tuzak kurmu, tuzak iinde kalm. gn a susuz tuzak iinde kalm. Boyuna alarm: Ben yazma kaylm; ama Muhammed Mustafaya yanarm dermi. Sonra Cebrail erimi. Salvermi tuzaktan. gnden sonra a susuz varm oraya. Sonra gavurlar: Biz bunu byle ummadk diye yetmi bin gavur imana gelmi. Geyii salvermiler. Sonra geyik kuzularn bulamam. (Turul 1969:187-188) D. 2. Yardmc Geyik: Masallar blmnde deindiimiz gibi yardmclk fonksiyonu,

ierisinde Yol Gstericilik, Treyi, Halk Hekimlii ve Hkmetme gibi birden ok fonksiyonu bulunduran bir fonksiyondur. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz efsanelerde, geyiin yardmclk fonksiyonu ou yerde treyi unsuru fonksiyonuyla i ie gemitir. rnein, bir geyik tarafndan emzirilen bebein soyundan gelindiine dair anlatlan efsaneler aslnda bir bakma treyi efsaneleridir. Buna ramen almamzn bu blmnde, treyie zemin hazrlayan yardmclk zelliklerine de deinmeyi uygun grdk. Buna gre tespit ettiimiz efsanelerde geyiin yardmclk fonksiyonunun karmza kan ekilleri unlardr.

107

D. 2. I. Terk Edilen Bebei Emziren Geyik: Terk edilen ocuu emziren ve onu byten hayvanlarn yer ald efsanelerin banda Gktrklerin Bozkurt Efsanesi gelir. Bu efsanede batakla terk edilen bebei emzirip byten hayvan bozkurt iken ele alacamz efsanelerde karmza kan hayvan geyiktir. Ana Geyik (1) efsanesinde, annesi tarafndan bir aacn kovuuna terk edilen ocuk bir geyiin yardmyla iyileir ve serpilip, salna kavuur. Kadn aa kovuunun yanna yaklanca oradan bir geyik kp hzla uzaklar. Anne, bir de bakar ki hastalktan lmek zere olan ocuu iyilemi, serpilmi, salkl bir ocuk olmu. (Gken 1999:175) Geyik Ana efsanesinde, annesi tarafndan bir aacn kovuuna terk edilen ocuk bir elik kei tarafndan emzirilerek bytlr. Aradan gnler getikten sonra kadn, Bari gideyim de cenazesini topraa gmeyim. demi. Aacn yanna geldiinde kadn bir de ne grsn? ocuuna bir elik keisi yani bir geyik st emziriyor. (Gl 1998:4142) Yukardaki efsanede getii zere Anadolu insann zihninde elik yani da keisi bazen geyikle kartrlm ve geyiin tad fonksiyonlar aynen elie de yklenmitir. Aada ele aldmz Ana Geyik (2) efsanesinde bu durumun baka bir rneini grmekteyiz. Ana Geyik (2) efsanesinde, annesi tarafndan bir aacn kovuuna terk edilen ocuk, bir elik kei tarafndan emzirilerek bytlr.

108

Aacn yanna varan kadn ocuunu sa salim bulur. Buradan kaan elik kei tarafndan srekli emzirilen ocuk hem bymtr hem de olduka salkldr. ocuunu alan kadn ve kocas sevin iinde kylerine dnerler. (Gken 1999:176) D. 2. II. Stn Vererek Yardmc Olan Geyik: Daha nce ele aldmz blmlerde geyik st, halk hekimlii asndan nemli bir yere sahipti. Bu blmde ise geyik st bu ynyle deil gda maddesi olma zelliiyle karmza kmaktadr. Bozgeyikli Soyadnn Efsanesinde dada obansz dolaan geyikler le vakti kye inerek kendilerini 50 yalarnda hi evlenmemi bir kza sadrrlar. Antepin yaknnda (300) yl kadar nce bir ky varm. Bu kyn bir sr geyii varm. Bu geyikler dada obansz dolarlarm; her le vakti kye inerlermi. Kyde (50) yalarnda, hi evlenmemi bir kz, onlarn stn saarm, geyikler tekrar ormana giderlermi; onlara Bozgeyikler

derlermi. (Elin 1988b:417) Karaaa adl efsanede, kendisine stn sadrarak yardmc olan geyiklerin geceleri karaaa kyndeki trbeye geldiini syleyen kadnn mensup olduu ailenin ocuklar o gnden sonra sakat domutur. kardein trbesine geyikler gelmeye balam. Evi trbenin yaknnda olan bir kadn, geyikleri saarm. Kadn, trbeye geyiklerin

109

geldiini, kendisinin de onlar sadn anlatmaya balam. Bu durum halk arasnda yaylnca geyikler gelmez olmu. imdi bu ailenin ocuklarnn ou sakattr. Halk bu sakatln sebebini kadnn geyii sadn herkese anlatmasna balanr. (Karadavut 1992:266) Hasan Dede efsanesinde de geyii saarak st elde eden Hasan Dedenin kerametinin torunu tarafndan renilince geyiin bir daha grlmedii anlatlr. Bunun zerine Hasan Dede torununa ta kesilmesi iin beddua eder ve torunu orackta ta kesilir. Hasan Dede, her gn sabah, bakracn iersine biraz tuz koyar gidermi. Tuzla geyikleri tuzladktan sonra onlar saarm. Adam, yine bir gn geyikleri samaya giderken gelini, oluna: Yr git, bak, deden st nereden getiriyor?, demi. ocuk, hemen dedesinin peine dm. O gn geyik, Hasan Dedenin yanna gelmemi uzaklardan bakyormu. Hasan Dede de dnp arkasna bakm ki ne grsn, ocuk, torununun arkasnda. Buna ok kzan Hasan Dede: Allah seni ta etsin! demi. ocuk, hemen olduu yerde ta kesilmi. (Ergun 1997:370) Yukardaki Karaaa ve Hasan Dede adl efsanelerde, geyikler ilk bata yardmclk fonksiyonu stlenmiler ancak kerametlerinin

anlalmasndan sonra uursuzluk getiren hayvan oluvermilerdir. Bylece geyiin avlanmasnn uursuzluk getirecei inancndan sonra kerametlerinin aklanmasnn da uursuzluk getireceine dair inanla karlam olduk.

110

D. 2. III. Moral Vererek Yardmc Olan Geyik: Geyie, insanlar tarafndan gerek slm ncesi gerekse de slm dnemde, din zellikler yklendiine daha nce deinmitik. zellikle Hz. Muhammed ile geyiin mnasebetinin anlatld anlatmalar, geyie kuts baz zellikler kazandrmtr. Aada deindiimiz efsanede, geyiin Hz. Ademle olan mnasebetine yer verilmitir. Geyik efsanesinde, geyikler cennetten karlan Adem Peygamberin gnln ho etmek iin onu ziyarete giderler. dem (A.S.), cennetten kovulduu zaman geyikler toplanp birbirlerine: Allah, Adem peygamberi cennetten karm, mahzundur. Gidip hatrn ho edelim. demiler. Ama, geyiklerin bir ksm bu ziyarete gitmeye kar kmlar. Hz. dem, kendini ziyarete gelen geyiklere dua etmi, Cenab- Allah da bu geyiklerin boyunlarnn sa ksmna misk kokusu doldurmu. imdi, geyikler iki ksmdr. Bir ksm misk gibi kokarlar. Dierleri ise kokmazlar. te bu kokulu geyikler, Hz. dem (A.S.)i ziyaret eden geyiklerdir. (Duymaz 1989:376) D. 2. IV. Hkmedilen Hayvan Olarak Geyik: Yaban hayvanlara hkmetme motifli anlatmalar, Trk halk

anlatmalarnda ska grlmektedir. Yaban hayvanlara kar savunmasz durumdaki ilkel insann zihninde, yaban hayvanlarla iliki kurup onlarn glerinden faydalanma arzusu ilkel insann zihninde nemli bir yer tutar. Bu
111

blmde, bu arzularn sonucu olan olaylar karmza kmaktadr. Ancak bu olaylarda geyikle ilgili olarak anlatlan ve slm zellikler tayan anlatmalarn da etkisi byktr. Bundan nceki blmlerde, amanizm meneli metinlerde karmza kan bir aman duasnda geen Bindiim hayvan sn, geyik cmlesi menkbelerle birlikte Geyie merkeb-i evliya derler. ataszne dnr. Cabbar Dede menkbesinde, geyiine binen Cabbar Dede Yavuz Sultan Selimin huzuruna varr. Cabbar Dede de geyiine biner, eline de asas olan ylan alr ve yola kar. Atllardan nce Misise varr. Gelen iki atl kendilerinden nce gelen Cabbar Dedeyi grnce arrlar. Padiahn huzuruna karrlar. Cabbar Dedeye kyllerin ikayeti sylenir. (Kavcar-Yardmc 1990:5255) Hac brahim Dede menkbesinde, Hac brahim Dedenin harman yzlerce geyik tarafndan srlr ve savrulur. Bir tepeye km, harman yerine bakm ki bir de grm. Yzlerce geyik Hac brahim Dede ve Ali Baz/la birlikte harman sryorlar ve savuruyorlar. (Kavcar-Yardmc 1990:4950) Molla Ky menkbesinde, kyn imam mollann ift srerken kz yerine kulland hayvan geyiktir. Askerler mollay tarlasnda ift srerken bulurlar. kzleri geyik, elindeki massann ylan olduunu grrler. (Kavcar-Yardmc 1990:177)

112

Baba Hzr menkbesinde, caminin yapm srasnda geceleri srtlarnda tadklar kerestelerle cami ustasna yardmc olan hayvanlar geyiklerdir. Gnlerden bir gn cami inaatnn bandaki usta, mbarein yanna gelir ve Oul camide kullandmz kereste bitti, bu yzden alamyoruz. der. Ustann bu szne cevap olarak mbarek de malzeme hazr anlamnda Baba hazr der. Usta, ertesi gn inaatn bana gittiinde inaatn etrafnn keresteyle dolduunu grr. Olay bu ekilde iki defa tekrarlanr. Bunun zerine inaat ustas mbarein kerametini merak eder. Kerameti renmek iin mbaree Kerestemiz bitti. dedii bir akam onu takip eder. Bir de ne grsn! Mbarek inaat iin gerekli olan keresteyi ormandan yaban geyikleriyle getirmekte. Yaban geyiklerinin mbarein sznden kmamas ustay ok artm tabi. (Yeildal 2005:12) Geyikli Baba menkbesinde, Geyikli Babann dalarda geyikle dolat rivayet olunur. (Evliya elebi ?:423, Ocak 2000:207) Geyikli Baba menkbesinde, Geyikli Babann Bursa kuatmas srasnda ordunun nnde bir gazala binerek savatna dair bilgiler vardr. (Turyan 1982:64, Kprl 2003:242) Geyikli Baba menkbesinde, Geyikli Baba, kendisine bir ate parasn pamuk iine koyarak bir mridiyle gnderen Abdal Musaya, ayn mritle bir kse geyik st yollar. Bylece geyiklere hkmettiini anlatmak ister.

113

Abdal Musa bir ate parasn pamuk iine koyup bir mridiyle Geyikli Babaya yollam; o da mride bir kse st verip geri gndermi. Mrit bundaki mny anlamam; fakat Abdal Musa, bu stn geyik st olduunu ve vah hayvanlarda tahakkm etmenin atele pamuu birbirine tesir etmeyecek suretle imtiza ettirmekten daha zor olduunu, yani, kendinin byle bir remiz ile insanlar zerindeki tasarrufunu anlattn syleyerek, Geyikli Babann mertebece kendisinden daha yksek olduunu itiraf etmi. (Kprl 2004:382383) D. 3. Treyi Unsuru Olarak Geyik: nsanlarn hayvanlarla akrabalk kurma arzularnn, onlarla ayn glere sahip olma isteklerinden kaynakland aktr. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz efsanelerde, geyiin treyi fonksiyonu stlendii pek ok efsaneye rastladk. Bu efsaneler ve fonksiyonun ortaya k u ekildedir: Bozgeyikli Soyadnn Efsanesinde, geyikleri saan kzn ailesine Bozgeyikliler denir. Kyde (50) yalarnda, hi evlenmemi bir kz, onlarn stn saarm, geyikler tekrar ormana giderlermi; onlara Bozgeyikler

derlermi. (Elin 1988:417) Ana Geyik (1) efsanesinde, geyiin besledii ocuktan

Yaylaoullar slalesi trer.

114

Kadn aa kovuunun yanna yaklanca oradan bir geyik kp hzla uzaklar. Anne, bir de bakar ki hastalktan lmek zere olan ocuu iyilemi, serpilmi, salkl bir ocuk olmu. ocuu hemen kovuktan alarak evine dner. Geyiin besledii bu ocuktan Yaylaoullar slalesi meydana gelir. (Gken 1999:175) Ana Geyik (2) efsanesinde, elik kei tarafndan emzirilerek yaayan ocuun slalesinin ocuklar Bizim atamz elik keiler besledii iin onlar bizim atamz saylr. derler. (Gken 1999:176) Geyik Ana efsanesinde, elik keinin emzirdii ocuktan

Bayraktarolu slalesi tremitir. ocuuna bir elik keisi yani bir geyik st emziriyor. Geyik de kadn grnce kayor. Kadn da ocuunu alyor ve evine geri dnyor. te Bayraktarou slelesi bu ocuktan tremitir. (Gl 1998:41-42) D. 4. Olaanst zelliklere Sahip Olan Unsur Olarak Geyik: Olaanstlk deindiimiz konular fonksiyonuyla hatrlayacak ilgili olarak masallar geyie blmnde ykledii

olursak,

insann

fonksiyonlarn hepsinde bir olaanstlk olduunu grrz. Bu blmde de masallar blmnde olduu gibi daha nce ayr balklar altnda verdiimiz fonksiyonlara dahil olmayan olaanst zelliklere deineceiz. Kanl Maara efsanesinde, Aksultann yan bana gelen geyik, boynuzlar arasndaki kutuda yer alan yazyla ona Hey bu dalarn iekleri kadar gzel, havas kadar temiz, gl kadar temiz ve berrak, topra kadar

115

bereketli, gnei kadar sehavetli, esen rzgar kadar alakgnll dilber, syle muradn ne istersen merhem olaym. stersen bin stme seni mutluluk diyarna gtreyim. der. (Kavcar-Yardmc 1990:912) Avc Maaras efsanesinde, avc tarafndan ldrlen geyik bir kpn iine girip avcnn korkudan lmesine sebep olur. Birinci kp am ii altn doluymu. Sevin iinde ikinci kpn kapan aan avc, kpn bo olduunu grm. O anda kpn iinden bir ses duymu; Bu kp de senin mezarn olacak! diye. Korku iinde kalan avc titreyerek, nc kp de anca, ldrd geyii kpn iinde grnce d patlam ve lm. (Gde 2002:490) D. 5. Gzel Koku Unsuru Olarak Geyik: Misk ad verilen gzel koku bir eit erkek ceylann (yaban keisi) gbeindeki urdur. Ceylanlar, kendilerini rahatsz eden bu uru etraflarnda grdkleri aalara srtnmek yoluyla drrler. Misk avclar da bu durumdan faydalanmak iin ceylanlarn dolatklar sahalara kazk akar ve ceylanlarn bu urlar drmelerini salarlar. (Pala 1999:286) Bu sebepten dolay geyiklerin gzel koktuklarna dair anlatmalara halk arasnda

rastlanmaktadr. Aada ele aldmz efsanede bu durumun bir rnei karmza kmaktadr. Bu efsanede geyie kutsiyetler yklenmesinin bir baka nedeni daha karmza karmaktadr. Efsaneye gre geyikler Hz. Ademle dostluk kurmular ve bunun dl olarak da misk ile dllendirilmilerdir.

116

Geyik efsanesinde, cennetten karlan Adem Peygamberi ziyaret edip gnln ho etmeye gelen geyiklere Hz. Adem dua eder ve bu duann sonucunda yce Allah bu geyiklerin boyunlarnn sa ksmna misk kokusu doldurur. Hz. dem, kendini ziyarete gelen geyiklere dua etmi, Cenab- Allah da bu geyiklerin boyunlarnn sa ksmna misk kokusu doldurmu. imdi, geyikler iki ksmdr. Bir ksm misk gibi kokarlar. Dierleri ise kokmazlar. te bu kokulu geyikler, Hz. dem (A.S.)i ziyaret eden geyiklidir. (Duymaz 1989:376) D. 6. Av Hayvan Olarak Geyik: Gerek amanizm, gerek Budizm ve gerekse de slm meneli halk anlatmalarnda, geyiin avlanmasnn uursuzluk getireceine dair olan inanlarn sebeplerine daha nceki blmlerde deinmemize ramen, bu blmde de ksaca deinmekte fayda vardr. amanizm trenlerinde, amann yer alt ve gkyzne olan seyahatlerinde binek olarak kulland geyik, Budizmde Budann ekline girdii hayvan olarak karmza kar. slm

dnemde ise Allah, Hz. Muhammed ve Hz. demle ilikilendirilen geyik, belki de tm bu sebeplerden dolay avlanmasnn uursuzluk getireceine inanlan bir hayvan olmutur. Bu inan Anadolu sahasnda tespit ettiimiz efsanelerin konular arasna da girmitir.

117

Alageyik efsanesinde, geyik avna merakl olan gen, dn gecesi gelini ortada brakp seslerini duyduu geyiklerin peinden gider ve ilerine su birikmi oyuklardan birine dp boularak can verir. Dn gecesi gen, Sereme kayalklarnda geyik seslerini duyunca gelini teli duva ile orada brakr, silahn kapp geyiin peine der. Mevsim k olduu iin kayalklar su iindeymi. Geyiin peinden giden gen, Sereme kayalklarndaki rapatalardan (dan zerinde bulunan oyuklar, bir rivayete gre de Krolunun at Kratn ayak izleridir.) birine der. Her taraf buzla kapl olduu iin rapatadan kamaz donarak lr. (Seyidolu 1985:137) Avc Maaras efsanesinde, ldrd geyii kpn ierisinde gren avc korkudan lr. Korku iinde kalan avc titreyerek, nc kp de anca, ldrd geyii kpn iinde grnce d patlam ve lm. (Gde 2002:490) Erzincan Efsanesi (1)nde kadnn sad geyii ldren avclar, kadnn duasyla ta kesilirler. Avclar bir kadnn geyik sadn grrler ve ate edip hayvan vururlar. Bunun zerine kadn, avcnn ta kesilmesi iin dua eder; duas kabul olur. (Sakaolu 1992:76) Yavru Ceyln efsanesinde, yavru bir ceyln ldren Sar Avc, eve vardnda kk olunun ldn grr ve bir daha ceyln avlamaz. ok uzaklardan gelen bir ses de Sar Avcy rpertir:

118

Sen yavru ceyln ldrdn, senin de kk olun evde atee dp ld! Btn avlar unutan Sar Avc var gcyle evine koar. Daha evine girmeden ierden gelen alamalardan ac gerei renen Sar Avc kk olunun lsyle karlar. Bu hadiseden sonra Sar Avc da bir daha ava gitmez. (Sakaolu 2004b:173174) Heblemyunus Trbesi efsanesinde, geyiin kpekler tarafndan boularak ldrlmesinden sonra geyiin hergn srtnd ard aac kuruduu anlatlr. Bu trbenin banda bir ard varm. Her sabah bir geyik gelir, bu ardca srnrm. Bir sabah bilerin bir ift iti, geyik geldiinde ardcn yanna koup zerine atlar, geyii orada boar. O gnden sonra ard kurur. Bir adam da bu kuru ardc alp yakmak istemi, gece bu adamn dne girip korkutmular. (Ergun 2004:666) D. 7. ekil Deitirme Unsuru Olarak Geyik: lkel insanlar ekil deitirerek hayvanlarn dnyasna girdiklerini ve onlarn glerini kazandklarn dnrler. Byle dnen insann zellikle avclk esnasnda avlanlacak hayvann postunu giymesi veya kafasna hayvann kafasn taklit eden bir maskeyi takmas gayet olaan bir durumdur. Bu duruma Orta Asya kavimlerinde yaygn olarak rastlanlmaktadr.

119

Anadolu sahasnda tespit ettiimiz efsaneler ierisinde bu fonksiyonu ieren efsane u ekildedir: Beddua adl efsanede, gndzleri kyllerin bin bir zorlukla yktklar camiyi, geceleri geyik bal insanlar tamir ederler. Bunun zerine kyller toplanr. Dier Huri (Budakl) ve Yaan kylerine de haber salarlar, her kyden de kendine gvenenler silahlaryla birlikte hemen giderek Camiye gizlice yanarlar. Hakikaten yklan ksmlarn geyik bal insanlar tarafndan yapldn grrler. Heyecanlar ve korkular daha da artar. (Kavcar-Yardmc 1990:6667) Geyik efsanelerde ekil deitirme unsuru olarak karmza kt gibi menkbelerde de karmza kmaktadr. Daha nce de belirttiimiz gibi geyik, menkbelerde ekil deitirme unsuru olarak karmza ktnda, bir ynyle de yol gstericilik fonksiyonu zellikleri de gsterir. Geyie dnmedeki asl gaye, insanlar doru yola dndrmektir. Elbette burada aklmza Niye geyik? sorusu gelecektir. Daha nceki blmlerde zerinde durduumuz, geyikle ilgili olarak anlatlan slm dnem halk anlatmalarn hatrladmzda bu sorunun cevabn da vermi oluruz. Kaygusuz Abdal Menkbnmesinde, Aleddin Gaybye (Kaygusuz Abdal) doru yolu gstermek isteyen Abdal Musa, ahu ekline girerek onu tekkesine doru eker.

120

-Bak imdi, gr okun, didi. Kend mbrek koln yukaru kaldurd, koltugundan gsterdi. Gayb Beg bakub grdi ol atdug ok, Sultn Abdal Msnun koltugnda sancam turur. Ol h sretinde gezerken (urdug) ol imi ki, Beg-zde okla urm. An gricek, ndim olub bir zamn kendnden gitdi, yle b-hod old. Bir zamandan sonra kendye geldi. zr diledi. Tekrr Sultnun elini pb ayagna ba kod. Tazarr v niyz eyledi. (Gzel 1999:90-91) Menkb- Hnkr Hac Bekt- Velde, Seyyid Gazi, mezarn ziyarete gelen Bekce, Habib Hac ve Hacm Sultann karsna bir sn (Alageyik) eklinde kar. Bekce ve Habib Hac, Hacm Sultann bu kerametini grnce zr dilediler, nasl kuvvetli bir er olduunu anladlar. Seyyid Gazi ziyaretine beraber gitmeyi niyaz ettiler. Hacm, nefeslerini krmayp kabul etti. Beraberce yola revan oldular. Hacm Sultan, yannda Burhan Abdalla bir dervi daha vard. Seyidin mezarna yakn Bolduk ayrna vardklar gibi Seyyidin ruhu, bunlar karlad, Hacm Sultan hallendi, cotu. Erenler, bu ne hal deyince Seyyid Gazinin ruhu, kar kt bize dedi. Ya biz grmedik dediler; yazya bakn, bu giden nedir dedi, baktlar, yazda bir sn gidiyor. Onu grdkleri anda birdenbire kayboluverdi. (Glpnarl ?:83) Menkb- Hnkr Hac Bekt- Velde, Rasl Baba, kfir beyinin ve adamlarnn karsna bir altn geyik eklinde kar ve daha sonra da gvercin olur. Resul Babannn son olarak da insan ekline girdiini gren kfir beyi ve adamlar onun bu kerametinden etkilenerek imana gelirler.
121

Birgn, adamlariyle ehrin syanndaki daa avlanmya ktlar. Bir de ne grsnler? Altn bir geyik yryp otlamada. arp kaldlar. Bey, drt yann saldrd, diri tutalm dedi. Geyik, bunlardan rkt, o kilisenin dibine kat, gzlerinin nnde silkindi, bir gvercin oldu, utu, kilisenin kubbesine kondu. Derken konduu yerden indi, gene silkindi, bir insan oldu, kilisenin dibine oturdu. (Glpnarl ?:86) Vilyetnme-i Sultan ucuddnde, Sultan ucuddn, geyik donuna girerek Baba Hk ve erenlerini lde alktan lmekten kurtarr. Yorgunluktan ve mitsizlikten tkenmi bir haldeyken, birden yanlarnda yorgun tavrl bir geyik peyda olur. Derviler onu yakalayp etini yemek amacyla boazna bir kuak balarlar. Ama geyik silkinip az teye kaar. Tekrar yakalarlar, yine kurtulur. Bu ekilde urarken bir kyn yanna kadar geldiklerinin farkna varrlar. O srada kovaladklar geyik kayboluverir. Bunu gren mridler ve Baba Hk, erenlerden birinin kendilerini kurtarmak iin geyik donuna girerek byle yaptn anlarlar. Nice zaman sonra Ruma gelip Sultan ucuddne misafir olurlar. Yemekten sonra Sultan, Babaya balarna geleni o sylemeden bir bir anlatr ve geyii yakalamak iin kullandklar kua karp nlerine atar. O zaman Baba Hk ve abdallar, kendilerini lde frtnadan kurtaran ve kyn yolunu gsteren geyiin Sultan ucuddn olduunu anlarlar ve toptan mridi olurlar. (Ocak 2003:208) D. 8. Kemiklerden Diriltme Unsuru Olarak Geyik: Kemiklerden diriltme hadisesinin amanizm temelli olduuna

almamzn daha nceki blmlerinde deinmitik. Aday amanlarn,

122

amanla gei srecinde karmza kan bir ritelde, aday amann hayl leminde olup biten bir hadisede adayn tm etlerinin ve kemiklerinin birbirinden ayrlp tekrar birletirildii anlatlmaktadr. (Eliade 1999:58) Hz. sayla ilgili olarak anlatlan ve kemiklerden diriltme motifini ieren bir hikyede de Hz. sa, kendisini aldatmaya alan bir kiiye mucizelerini gstermek iin yedikleri bir geyii, kemiklerini tekrar bir araya getirerek canlandrr. (aatay 1953:169) Anadolu sahasnda tespit ettiimiz, Diriltilen Geyik adl efsanede, Avc Ahmet, avlad geyiin kemiklerden diriltilen geyik olduunu anlaynca geyik avlamaya tvbe eder. Atar ve geyii vurur. Keser etini paralar. Bir de bakar ki, akam kesip de yedikleri geyik. Ee kemiinin yerine koyduklar ard aacnn yongasn grr. O gnden sonra Gk Hasan olu Ahmet, bir daha geyik avna kmamaya yemin eder. (nal 2003:115117) Zeynel Abidinin elik koup geyik sadn anlatan makale de kemiklerden diriltme unsuru karmza kmaktadr. Zeynel Abidinin elik koup geyik sadn duyan Amasya Padiah, onu yanna artp keramet gstermesini ister. Zeynel Abidinin, o gn kimsenin dar kmasna izin verilmemesini ister. Sabah erkenden be alt saatlik yoldan elikler ve geyiklerle gelir. Zeynel Abidin geyiklerden birini keserek Amasyallara yedirir ve kemikleri derinin iine koymalarn syler. Yemekten sonra dua ile geyii diriltir, fakat geyiin ayann biri topaldr.

123

Sebebini soran padiaha, arkadalarndan birinin elmack kemiini sakladn syler. (Kavcar-Yardmc 1990:117118) D. 9. Koyun Tarafndan Emzirilen Geyik: Bu fonksiyon, sadece bir tek efsanede karmza kmaktadr. Bu veya buna benzer bir baka fonksiyon dier halk anlatmalarnda da karmza kmamaktadr. Aslnda bu fonksiyon, geyik avnn getirdii uursuzlukla ilgili bir fonksiyondur. nk bu fonksiyonun getii efsanede de geyie yardmc olan koyuna zarar veren oban ile yeeninin ta kesilmesi anlatlr. Bu ynyle geyie bal olarak geyiin ilikili olduu hayvana zarar vermek de uursuzluk getirmitir. Efsane u ekildedir: Erzincan Efsanesi (2)nde geyii emziren koyunu brakmayan oban ile yeeni ta kesilirler. Bir obanla yeeni anasz bir geyii emzirmeye giden koyunu bir daha brakmazlar. Geyii bekleyen koyunun memesinden akan stler pnar olur; oban ile yeeni de ta kesilir. (Sakaolu 1992:76)

124

3. BLM: HALK RNDE GEYK: almamzn bu blmnde, geyiin Trk kltrndeki fonksiyonlar Anadolu sahasnda tespit ettiimiz halk iiri rnlerinde bulunma durumlarna gre deerlendirilecektir. Bu blmde srasyla ninniler, mniler, trkler ve atlar ele alnacaktr. A. NNNLERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Ninniler, annelerin zellikle ocuklarn uyutmak iin syledikleri ezgili halk iiri rnekleridir. almamzn bu blmnde geyiin fonksiyonlar zellikle benzetme unsuru olma fonksiyonunda younlamtr. Geyiin, ninnilerde karmza kan fonksiyonlarn u ekilde inceleyebiliriz: A. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik: Geyik, halk iirinin dier trlerinde olduu gibi ninnilerde de benzetme unsuru olarak karmza kmaktadr. Geyiin, ninnilerde benzetme unsuru olarak kullanlmas drt farkl ynyle gereklemektedir. A. 1. I. Geyiin Kalar Benzetme Unsuru Olur: Aada verilen 1 numaral ninnide, ocuun kalar, geyiin kalarna benzetilmitir. 1 Kar kar kayalar, ifte ifte daylar, Daynn biri yalca,

125

Biri hill kalca, Olum ceylan kalca! (elebiolu 1995:279-280) A. 1. II. Geyiin Bak Benzetme Unsuru Olur: 2 numaral ninnide ocuk, bakyla ceylana benzetilmitir. 2 okun seller gibi akas, Ceylanlar gibi bakas, Demet demet gller takas, Yavrum nenni, kuzum nenni! (elebiolu 1995:104) A. 1. III. Geyiin Kouu Benzetme Unsuru Olur: 3 numaral ninnide, ninninin sylendii kz ocuu, sekiiyle ceylana benzetilmitir. 3 Kzm ehl bakl, Gs elvan nakl, Bahede gl iinde, Ceylan gibi sekili! (elebiolu 1995:260)

126

A. 1 IV. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur: 4 numaral ninnide, ocuu kendisine k eden sevgili, ahya benzetilmitir. 4 Seni bir hu vurdu, Doland hu vurdu, Bala laylay laylay!

Ne akamd ne sabah, Gn orta a vurdu! Bala laylay laylay! (elebiolu 1995:315) 5 numaral ninnide ise ocuu olmayan anne kendisi ile geyik arasnda bir ba kurarak kendisini geyie benzetmitir. Hz. Muhammed ve Geyik menkbesinde avclar tarafndan avlanarak yavrularndan ayr kalan geyiin bandan geenlere deinmitik. Aadaki ninnide de ocuu olmayan anne bu ynyle geyie benzetilmitir. 5 Ala geyik de gelmi ola ister, Kadir Mevlm bize bir evlt gster; Evltsz gesem knamayn dostlar!

127

Neyleyim neyleyim kulu neyleyim? Nenni nenni demedik dili neyleyim! Bir olum olsa da gitse hocaya, Okuya okuya ksa heceye, Mutular gelse de bizim baheye. Neyleyim neyleyim kulu neyleyim? Nenni nenni demedik dili neyleyim! (elebiolu 1995:63) A. 2. Yaad Yerler Bakmndan Geyik: Geyiklerin arlkl olarak yaadklar yerler dalardr. Trk

mitolojisinde dalar yalnzln semboldr. Orta Asya aman ayinlerini genellikle insanlardan uzak yerler olan dalarda yapar. Orta Asya halk len hakann yksek dalara gmmeyi tercih etmitir. Da, Orta Asya inan sisteminde Gk Tanryla ilgili bir kavramdr. Btn bu zelliklerinden tr da, Trk mitolojisinde bir klt halini almtr. slmiyete geildiinde de dalar evliyalarn mekn olmutur. Yani dalar slm dininde de Allah ile ilikilendirilmitir. Bu durum ile geyiklerin yaamak iin dalar semeleri arasnda bir ilikinin bulunmas muhtemeldir. Bu zelliklerinin yannda dalar geyiklerin avclardan saklanmalar iin elverili yerlerdir. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz ninnilerde de geyiin dalarda yaama zelliine deinilmitir.

128

Aada verilen 6, 7, 8 ve 9 numaral ninnilerde geyiklerin yaad yerler olan dalara dikkat ekilmitir. 6 Yce dalarda gezer ceylan, krme oldum hayran! Ninni yavrum ninni, Uyusun da bysn ninni! (elebiolu 1995:212) 7 Dalarda ceylan gezer, Yavrum ninniler eveler, Dalar talar ezer! Kuzum ninniler ninniler! (elebiolu 1995:247) 8 Dada geyik kuzular, Benim gnlm seni arzular, Benim krpe kuzum! Ninni yavrum ninni! (elebiolu 1995:198) 9 Dalar dalara kaynar, Dalarda ceyran oynar,
129

Eller gllerde syleir, Ben alarm, uyu ninni. (Yalman 1977a:125-127) B. MNLERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Geyiin daha nce ele aldmz folklor rnlerinde karmza kan fonksiyonlarna, mnilerde de rastlamaktayz. Geyiin, mnilerde karmza kan fonksiyonlar unlardr: B. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik: Geyik, Trk edebiyatnda ssleyici bir unsur olarak kullanlmtr. Geyiin bu ssleyicilik unsurlarnn banda, benzetme unsuru olarak kullanlmas gelmektedir. Daha nce ele aldmz yol gstericilik

fonksiyonunda, geyiin sevgiliye giden yolu gsterdii hatrlanlacak olursa bir bakma sevgilinin geyie benzetilmesinin sebebi de ortaya kacaktr. Yol gstericilik fonksiyonunda geyik, sevgiliye gtren aracdr. Bu yzden de sevgiliyle ilikilendirilmesi doaldr. Geyik, gerek zel olarak gzlerinin gerekse de btn itibariyle vcudunun sevgiliye benzetilmesiyle halk iirindeki yerini almtr. Bu yzden bu blm iki balk altnda ele alacaz. B. 1. I. Geyiin Gzleri Benzetme Unsuru Olur: Aada verilen 1 ve 2 numaral mnilerde, sevgilinin , bir ok gibi yaralayan gzleri, ahunun gzlerine benzetilir.

130

1. Ah o gzler, o gzler, Bahmiler ah o gzler, Beni vuran oh degl Yrdaki hu gzler (Elin 1990:18) 2. h o gzler h o gzler o gzler Bakmyor h o gzler Beni vuran ok deil Yrdaki h gzler. (Akaln 1972a:442) 3 numaral mnide, gzel kzlarn gzleri, ceylnn gzlerine benzetilmitir. 3. stanbulda yaz gzler Kta ayr nergizler Ceyln gz hin bak Gezer gl yzl kzlar (Akaln 1972a:87) 4 ve 5 numaral mnilerde de sevgilinin gz, ahunun gzlerine benzetilmitir.

131

4. Kalem kan altna hu gz bin altna Smbl kkl ne yapsn Ka sakland altna (Akaln 1972a:358) 5. Nedir bu hu gzler hu olup da() gzler Yr meni yaralad Vurup bir sa gzler (Kilisli 2001:179) Aada verilen 6 numaral mnide ise sevgilinin bak, dolaysyla da gzleri, ceylana benzetilmitir. 6. Bent olsun Sular gelsin bent olsun Bir gzele gnl ver Ba sana bend olsun Bak ceylan gibi Gezii levend olsun Ka kara kirpik kara
132

Gerdannda bend olsun (Kaya 2004:60) B. 1. II. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur: 7 numaral mnide, benzetilmitir. 7. Daa ktm yoruldum Sular gibi duruldum Ceyln bakt yzme Yreimden vuruldum (Akaln 1972a:87) 8 numaral mnide ise sevgili, dalarda gezen ceylna benzetilmitir. 8. Sensin dalar ceyln Olam boyun kurban Kara kan gzlerin Budur akn ferman (Akaln 1972a:213) 9 numaral mnide de ektii ak acsndan dolay kalbinden yaral olan gen kz marala benzetilmitir. 9. Bu gelen nerelidir Gencenin maraldr bakyla yaralayan sevgili, ceylna

133

Marala sz demeyin Kalbinden yaraldr. (Akaln 1972b:261) 10 numaral mnide de k, sevgilisini ahuya benzetmitir. 10. Severim hum seni Zlf siyahm seni Zannetme sana kalr Kl eder hm seni (Akaln 1972b:419) 11 numaral manide, yukardaki mniden farkl olarak sevgili ahuya deil cerene benzetmitir. 11. Ceyran dzde ne gezer Zlf yzde ne gezer Gnlin zgeye virmi Gnl bizde ne gezer (Kilisli 2001:173) 12 numaral mnide sevgili, dalarda gezen geyiklere benzetilmitir. 12. Dalarda geyik misen, evremde beyit misen oktan haberini almadm
134

Dvletten byk misen. (Elin 1990b:73) 13 numaral mnide de k ceylna benzettii sevgilisini, dada bulmaktadr. 13. Daa ktm yoruldum Sular gibi duruldum Ceyln bakt yzme Yreimden vuruldum (Akaln 1972a:87) 14 numaral mnide k, sevgilisini dalarda gezen ceylna

benzetmitir. 14. Sensin dalar ceyln Olam boyun kurban Kara kan gzlerin Budur akn ferman (Akaln 1972a:213) B. 2. Av Hayvan Olarak Geyik: Gerek Yenisey Mezar Talarnda gerekse de Orhun Abidelerinde geen ve geyiin avclk ile ilgili nemine deinen cmlelere daha nceki blmlerde yer vermitik. Anadolu sahasnda tespit ettiimiz mnilerde, geyiin av hayvan olma zellii ska karmza kmtr.

135

Aada verilen 15 numaral mnide, avclarn ceyln avlamak iin ektikleri skntlara deinilmitir. 15. Birinden, Geti gynm birinden. Avcular ceylan iin Dim kmaz bir inden. Cihandan hm aldm, Alamadm birinden. (Elin 1990b:56) 16, 17 ve 18 numaral mnilerde, ak okuyla avlanan hayvan karacadr. Aslnda karaca sevgiliye benzetilmitir. Ancak daha nce de belirttiimiz gibi ierii bakmndan birden ok fonksiyonu zerinde bulunduran rnlerde zellik olarak ar basan fonksiyon ele alnacaktr. Bu yzden bu mnileri bu balk altnda aldk. 16. Karaca, Attm akn okunu Tuttum birka karaca, Benim bir efendim var, Ka gz karaca. (Elin 1990b:122)

136

17. Karaca Attm akn okunu Vurdum bir ka karaca Bir gzele tutuldum Ka-gz karaca Gzelin sevdsndan Ttnm kar uca (Akaln 1972b:455) 18. Adam aman karaca Attm akn okunu Vurdum birka karaca Benim bir sevdiim var Ka gz karaca (Yardmc 2002:35) 19 numaral mnide de, 16, 17 ve 18 numaral mnilerdeki ift fonksiyonlu olma durumu sz konusudur. Mnici, llerde gezen cerenin, avc tarafndan avlandna deinirken kendisini cerene benzetmitir. 19. imeni Su gertmi imeni

137

Dalarda bir lleydim Kopard yolcu meni Deryda balk idim ekti kula meni Havada bir ku idim ndirdi torcu meni llerde ceran idim Vurdu kr avc meni Bkt kreye koydu Geddar demirci meni Ak gme dndrd Zlim altnc meni Gelmiim yr yanndan i yr gr i meni. (Akaln 1972b:451) 20 numaral mnide, yukardaki durumun aynsn grmekteyiz. n sevdii kz marala, k ve kz seven dier klar da avcya benzetilmitir. 20. Karda maral gezer Zlfn darar gezer Av bizim maral bizim
138

Yd avc narar gezer (Kilisli 2001:168) 21 numaral mnide yukarda olduu gibi ift fonksiyonlu olma durumu sz konusudur. n sevdii kz marala, k da avcya benzetilmitir. 21. Gzlerini Gr bir fet gzlerini Herkes boyunu sever Ben severim gzlerini Avc bir maral iin Kurmutur gzlerini (Kilisli 2001:89) B. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik: Anadolu sahasnda tespit ettiimiz mnilerde, geyiklerin iki farkl yerde yaadklarna deinilmitir. Bu yzden, bu blmde ele alacamz mnileri iki balk altnda inceleyeceiz. B. 3. I. Dalarda Yaayan Geyik: Ele alacamz mnilerde, geyiin ounlukla yaad yer olarak dalar karmza kmaktadr. Da kavram Orta Asyada kuts zellikler yklenmi bir klt olarak karmza kmaktadr. Geyiin din zellikler ieren fonksiyonlaryla dalarda yaaynn ilgili olmasn dnmek de yanl olmayacaktr.

139

22 numaral mnide de geyiin dada yaamasna dikkat ekilmitir. 22. Dada geyik izleri Bellidir boynuzlar Ben yrimi semiim Srmelidir gzleri. (Akaln 1972a:52) 23 numaral mnide ise meleyerek dalarda gezen hayvann geyik olduuna deinilmitir. 23. Geyik sen ne melersin Da-ta delersin Dnynn ucu nere Daha da m gidersin (Akaln 1972a:114) 24, 25, 26 ve 27 numaral mnilerde, geyiklerin dalarda yaadna deinilmitir. 24. Dalarn ardndaym Geyikler yurdundaym Yavrum Allah bilir ki Ben senin derdindeyim (Akaln 1972b:408)

140

25. Kar dan yznde Ceyln otlar dznde Ben yrimi bilirim ifte ben var yznde (Kilisli 2001:64) 26. Dada ceylan gezer mi Ta topra ezer mi Bak bakalm resmime Kardeine benzer mi (Yardmc 2002:51) 27. Mele geyiim mele Ses da-ta dele nsan i st emmitir Sen de dersin ele. (Akaln 1972a:200) B. 3. II. Yaylada Yaayan Geyik: 28 numaral mnide, geyiklerin yaylada yaadna deinilmitir.. 28. Yaylann imeninde Otlar ifte geyikler
141

Bu bizim iimize Ne diyecek bykler (Akaln 1972a:76) C. TRKLERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Geyik, Anadolu sahasnda tespit ettiimiz trklerde, gerek benzetme unsuru olmas gerek av hayvan olmas gerekse de yaad yerler bakmndan gsterdii zellikleriyle karmza kmaktadr. almamzn bu blmnde, geyiin trklerdeki fonksiyonlarn, gerekliliine gre bazen trk

metinlerinin tamamn bazen de ilgili ksmlarn alarak tasnif ettik. Yaptmz tasnif sonucunda geyiklerin trklerde karmza kan fonksiyonlar unlar olmutur: C. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik: Geyik, trklerde benzetme unsuru olduunda, zel olarak gzleri, genel olarak da vcudunun tamam benzetmeye konu olmutur. Her iki durumda da geyik, gzellii tarif etmek iin kullanlmtr. C. 1. I. Geyiin Gzleri Benzetme Unsuru Olur: Aada verilen 1, 2 ve 3 numaral trklerde k, sevgilisinin gzlerini ceylann gzlerine benzetmitir. 1. () Sen bir yana, ben bir yana, yan yana Kalar kara, gzler benzer ceylna (ztelli 2002:174)

142

2. () Ceylan gzl Glendamm. anda bekr olaydm, Elinde nker olaydm, Aznda eker olaydm, Ceylan gzl Glendamm. (zbek 1994:232) 3. () Sen bir yana ben bir yana yan yana Kalar kara gzler benzer ceylana (zbek 1994:121) 4 ve 5 numaral trklerde ise k, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetir. 4. () Telgrafn direkleri semaya bakar Senin o ahu bakn ok canlar yakar Gel yanma yanma da yan yan bama u genlikte neler geldi garip bama (ztelli 2002:266)

143

5. Siyah peremlerin, gonca yzlerin, Garip blbl gibi zr eyler beni. Hill ebrularn, hu gzlerin, Ti-i sevda ile yareler beni. (zbek 1994:98) C. 1. II. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur: Aada verilen 6 numaral trkde k, akn anlamayan sevgilisini ceylana benzetmitir. 6. () Beni yda salsana yr u halimi sorsana yr A ceylan sevdiim Mehriban sevdiim Srrm bilmedin Bilmedin yr (ztelli 2002:44) n memleketini ve sevgilisini anlatt 7 numaral trkde, sevgili dalarda gezen marala benzetilmitir.

144

7. () u dada maral gezer Zlfn darar gezer Da bizim maral bizim Avc burda ne gezer (ztelli 2002:199) 8 numaral trkde ise k, bandan geenleri anlatrken alayan sevgilisini ceren yavrusuna benzetmitir. 8. ALAMA CEYRAN BALASI () Alama ceyran balas Szlama ceyran balas Gider gzn karas Soyunum bak canma Hepsi de sevda yaras (ztelli 2002:266) 9 numaral trkde sevgili dalarda gezen ceylana benzetilmitir. Giri blmnde belirttiimiz zere ele alacamz baz halk edebiyat rnlerinde iki hatta fonksiyonluluk karmza kmaktadr. Bu trkde ceylan hem av hayvan olma hem de treyi unsuru olma yani annelik fonksiyonlaryla

145

karmza kmaktadr. Trknn ikinci blmnde annelik fonksiyonu, sevgilinin yavrularn arayan bir ceylana benzetilmesi eklinde karmza kmaktadr. Ancak bu trkde ne kan fonksiyon, benzetme fonksiyonudur. 9. () Urfa dalarnda gezer ceyln Yavrusunu kaybetmi, alyor yaman Yavrusunun derdine bulmadm derman

Gezme ceyln bu dalarda seni avlarlar (ztelli 2002:291) 10 numaral trkde, trknn sahibi, kendisini avc tarafndan vurulmu, yaral ekilde dalarda gezen bir marala benzetir. 10. AVCI- MARAL TRKS Aman avc vurma beni Ben bu dan (ay balam) maralym Maralyam haralyam Avcu vurmu yrekten yaralyam () Bu dalarda maral gezer

146

Trnaklarn (ay balam) dalar ezer Ben o yr neylemiem O yr benden (ay balam) kenar gezer (ztelli 2002:302) Sevgiliye ile ektirip eziyet eden sevgili, 11 numaral trkde ceylana benzetilmitir. 11. () Aman ceylan, aman dersin Bir gn canndan bezersin (ztelli 2002:307) 12 numaral trkde ise Asly arayan Kerem, selvi aacna Aslnn yerini sorarken Asly marala benzetir. 12. Dur Selvi, dur, sana haber soraym Selvi aac, senin Maraln han Dinle gel, dinle, ver benim cevabm Selvi aac, senin Maraln han (ztelli 2002:311) 13 numaral trkde ise gzel kzlar ceylana benzetilmitir. 13. () Ceylnlar srmeli

147

Sevip zevkin srmeli Uygunsuzlar karsa Bu diyardan srmeli (ztelli 2002:342) Sevgiliye ulamaya alrken a rakip olan dier klar, 14 numaral trkde ceren avcsna benzetilirken sevgili de dolayl olarak cerene benzetilmitir. 14. () Aadan gelen ceran avcs Ne de pek zorumu yrin acs Selvi, Sanemin kk bacs lrm de alrm yr seni hey (ztelli 2002:739-740) 15 numaral trkde k, baka biriyle evlenen sevgilisini ceylana benzetmitir. 15. () Gardan geliyor ceylann ucu Melek mi kesildin canmn ii, Koynumda saklarm verdiin sa, Belki cenazeme ilazm olur. (zbek 1994:135)

148

Sevgilisine bir trl kavuamayan k, 16 numaral trkde, sevgilisini ceylana benzetmitir. 16. () Beni beni beni ceylanm seni Srmedim safan neyleyim seni (zbek 1994:143) 17 numaral trkde, a kar gler yz gstermeyen sevgili marala benzetilmitir. 17. () Sar kzn ayanda yemeni, Yaz gelince gezer ayr imeni. Sar kzn yoktur dini iman Hangi dan maralsn sar kz? Amman amman, digel digel, bari kz. (zbek 1994:221222) 18 numaral trkde, sevgilisini tarif eden k, sevgilisini marala benzetir. 18. () Bayburtta bir sultan bir maral grdm,

149

Ebrular yzne taral grdm, maral grdm. (zbek 1994:226227) 19 numaral trkde sevgilisinden gler yz gremeyen k, kendisini dalara km olan ceylana benzetir. 19. () Sanma ayaktaym, yine bataym, Ceylan oldum kar da u dadaym. lmedim ama, ar hastaym. Kzltua mezar kazdn yava sen! Soysuz, soysuz yava sen! (zbek 1994:250) Aada verilen 20 numaral trkde de geyiin birden ok fonksiyonu karmza kar. Bu fonksiyonlardan ilki, birinci drtlkte karmza kan benzetme fonksiyonudur. Bu drtlkte gzel kzlarn oluturduu topluluk ceylan srsne, n sevdii kz da ceylana benzetilir. Dier drtlklerde bu fonksiyona bal olarak annelik ve av hayvan olma fonksiyonlar karmza kar. 20. CEYLAN Gurt belinnen at ceylan srs Yakd beni ilerinden birisi. Avculara post olmu da nazik derisi,
150

u dan ardnda bir ceylan alar.

Kova kova indirdiler yazya, tlettiler al knal tazya. baa dnce bakma kuzuya. Ka kuzulu ceylan, ka avc geldi.

Kova kova indirdiler dalardan, Ayrdlar Mor smbll balardan. Haber geldi aalardan beylerden, u dan ardnda bir ceylan alar. Kova kova ayrdlar srekten, Gurun dedi sol brmden, krekten. Ah ederim cierimden, yrekten. u dan ardnda bir ceylan alar.

Ceylan dediinin a olur yz, Mevlam srmelemi eldr gz. Tepesinde vardr bir ift boynuzu, u dan ardnda bir ceylan alar. (zbek 1994:460461)
151

21 numara ile verilen Ya Trksnde ise insanlarn on yedi yana geldii zaman, gerek gzellii gerekse de eviklii ile ceylana benzediine dikkat ekilir. 21. YA TRKS () Ondrdnde gzelliin badr, Onbeinde gren akln dadr, Onaltda yiitliin adr, Onyedide sanki ceylana benzer. (zbek 1994:474475) 22 numaral trk, karlkl sylenen bir trkdr. Bu trkde sevgilisine seslenen gen kz, kendisini ceylana benzeterek dalara kmaktan bahseder. 22. () Kz: Ben bir gzel ceylan olup daa da kacak olsam Goy beni nice neylersin sen beni nice neylersin (zbek 1994:525526) 23 numaral trkde air, atnn yryn ceylann yryne benzetmitir.

152

23. () Yokua yukar davan bklm nie aa ceylan gelilim Taze gelin gibi urun baklm Alma gzl, kz peremli kr atm (zbek 1994:463464) Aada verilen 24 numaral trky aldmz kaynakta, ceran szcnn anlam olarak sevimli, uzun boylu anlamlar verilmektedir.

Ancak dier szlklere baktmzda, ceran sznn ceren yerine kullanld dikkatimizi ekmektedir. Buradan da anlalyor ki geyik Trk insann zihninde gzellii ve endam temsil etmektedir. Aadaki 24 numaral trkde sevgili endamyla cerene, ceren de boyunun uzun oluuyla selvi aacna

benzetilmektedir. 24. () Dnd de saard yz koyunu Bama getirdin trl oyunu Selviye benzettim ceran boyunu Yollara dklm g Dndnn (Esen 1986:122124) Sevdii kza kavuamayp ondan ayr kalmak zorunda olan k, aada verdiimiz 25 numaral trkde, sevgilisini ceylana benzetmektedir.
153

25. () Ah. Yce da banda yaylan ceylan Umu gitmi de evleri viran Faydasz gzele mehil balayan Kendini zndana atma benzer (Esen 1986:127) 26 numarayla verdiimiz aadaki trkde k, sevgilisi Elifi Yemen dalarnda gezen geyiklere benzetmitir. 26. Elif derim de iitmez mi kulan Hak yolunda kabul olsun dilein Yemen dalarnn al yeil donlu geyiin () Kardan grnen Afar hy Seyyit Halil de Elifimin by Yemen dalarnn aca geyii (Esen 1986:176) k 27 numarayla verdiimiz aadaki trkde, kendisinden kaan sevgilisini, avclar tarafndan avlanarak yaraland hlde avclardan kamaya alan ceylana benzetmektedir.

154

27. () Srmelimsin yine dadan aarsn Sen gzelsin niye yrsiz yaarsn Deniz kenarnda yaylan ceylan Avcs vurmu da kaarsn (Esen 1986:178) Aada 28 numarayla verdiimiz trkde ise k, sevgilisinin yryn geyiin yryne benzetmektedir. 28. () Giymi libasn da yilkinip gelir Suna geyik gibi silkinip gelir Belikler dalna dklr gelir nce bel stne sal ala gzlm (Esen 1986:204205) k, 29 numaral trkde, sevgilisini ve sevgilisinin yanndaki iki arkadan ceylana benzetmektedir. 29. () u dan ardndan geliyor ceylann Melek mi kesildin canmn ii

155

Koynumda saklyorum verdiin sa Belki cenazemde ilazm olur (Esen 1986:260) C. 2. Av Hayvan Olarak Geyik: Geyik avnn uursuzluk getireceine dair beslenen inanca ve bu inancn sebeplerine daha nceki blmlerde deinmitik. Aada verilen 30, 31, 32 ve 33 numaral trklerde bu inancn izlerine rastlamaktayz. 30. () Benden selm eylen Hemze dayma, Varsn eersin binsin tayma, Bir daha gitmeyin geyik avna, Ben gayri gidiyom kt, kardeler!

Uyku geldi gzlerime szld, Geyik geldi anacma dzld, Tetii ekerken elim zld, Geyie gitmeyin sakn yoldalar! (Yalman 1977b:398399) 31. K GEYK ki geyik bir derede su ier

156

Dertli gider dertlilere dert aar Bu ne yangn sevda imi tez geer

Ala blbl dalar senin, yr benim Geyik ile uraamam, can benim

ki geyik birbirini yalyor Yaylyor da yreimi dalyor Geyik beni bir kl ile balyor

Ala blbl dalar senin, yr benim Geyik ile uraamam, can benim

Biz de gittik bir geyiin avna Ald geyik bizi kendi tavna Tvbeler tvbesi geyik avna

Ala blbl dalar senin, yr benim Geyik ile uraamam, can benim (ztelli 2002:317318)

157

32. GEYK TRKS ki geyik bir dereden su ier er ier dertlerime dert katar Buna fani dnya derler tez geer Ahdim olsun gitmem geyik avuna Geyik bizi eker gider dana

Kova kova indirirler yazya Hay dediler al knal tazya baa dt bakmaz kuzuya Ahdim olsun gitmem geyik avuna Geyik bizi eker gider dana (Uygur 2002:77) 33. Ben de gittim bir geyiin avna aman aman Geyik ekti beni kendi dana aman aman dana Tvbeler tvbesi de geyik avna aman aman Siz gidin kardalar kaldm burada aman aman kayada 1994:309310) (zbek

158

Yukarda ele aldmz 33 numaral trknn bir baka varyantn olan 34 numaral trkde de geyik avnn uursuzluk getireceine dair beslenen inancn izlerini grmekteyiz. 34. GEYK AVI TRKS Sabahtan da kalktm geyik avna Geyik ekti bizi kendi dana Tvbeler tvbesi geyik avna Siz gidin avclar kaldm kayada

Geyik diye kovducam kurt oldu Anam babam byk dert oldu Kayadan dtm de azm mrt oldu Siz gidin avclar kaldm kayada (Esen 1986:159160) k, 35 numaral trkde avclkla uraan sevgilisine, geyikleri vuracana, kendisini vurmasn syler. n buradaki amac sevgilisini kendini gstermek deil onu geyik av sonucunda bana geleceini dnd felaketten korumaktr.

159

35. () ki geyik gelir akl karal kisi de sinesinden yaral Biri bizim ama biri nereli

Avc avn ben olaym vur beni Vurdun ise al antana koy beni

ki geyik bir dereye yaslanr Yad yamur yelkenlerim slanr Byle kalmaz deli gnl uslanr

Avc avn ben olaym vur beni Vurdun ise al antana koy beni

ki geyik bir dere su ier Dertli geyik vay birbirine dert aar Buna cokun sevda derler diynenir geer

160

Avc avn ben olaym vur beni Vurdun ise al antana koy beni (Esen 1986:223) 36 numaral trkde n bakasyla evlendirilen sevgilisinin dnn izlerken avlad hayvan ceylandr. 36. () Derya kenarnda ceyln avlarm Ben gnlm altn tele balarm Gl yrimin g yklenmi gider Ard sra bakar bakar alarm (ztelli 2002:259) 37, 38 ve 39 numaral trklerde ise Hz. Muhammet ve Geyik kssasnda anlatld gibi avclar tarafndan avlanan ceylann yavrularndan ayr kal anlatlr. 37. () Koltuundan yaralanm, alyor zr zr Bu dada bir ceyln gezer yavrum diye (ztelli 2002:291) 38. BAK KARA GZL CEYLANA Bak kara gzl ceylana

161

Belenmi al kzl kana Yavrularndan ayrlm Nasl alar yana yana u dalara avcu dald O gzel ceylan ald Ben yanarm ceylanma Yavrular ksz kald (ztelli 2002:308) 39. GEYK TRKS (Kerem ile Asldan) Geyie: Kova kova indirdiler yazya Tut dediler al knal tazya Can baa dnce bakma kuzuya Ka kuzulu geyik ka, avc geldi

urda bir geyik alar, iniler Geyiin derdi yaram yeniler Avcya: Ne pek dtn u geyiin izine
162

Kurun demi, al kan saar dizine Mor sinekler konmu ala gzne Ka kuzulu geyik ka, avc geldi

urda bir geyik alar, iniler Geyiin derdi yaram yeniler

Kanl olur avclarn tazs Kara imi yavrularn yazs Meme mi isten, hey anann kuzusu Ka kuzulu geyik ka, avc geldi urda bir geyik alar, iniler Geyiin derdi yaram yeniler (ztelli 2002:324) Aada verilen 40 numaral trkde, avcdan, avlamas istenen hayvan cerendir. 40. CEYRAN Aca ceyran indi geldi pnara Selam sylen ee, dosta, yrana Bahiim var u cereni vurana
163

Avc, stne ceren geldi vursana

Keten gmlek giymi yenleri nazik A kollarn skm altn bilezik Avcs kt de cerene yazk Avc, stne ceren geldi vursana

Aca ceren ayrdlar srekten Avcs olan tanr, bilir raktan Yagaba baldrdan, youn krekten Avc, stne ceren geldi vursana

Kurver akman yayn Gsteriyor cemalini boynunu Kt yeen utandrma dayn Avc, stne ceren geldi vursana (zbek 1994:463) C. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik: Aada verilen 41 numaral trkde, Binboann ayrnda yaayan snlara deinilmitir.

164

41. () Pnarnda akar gider tor sular, ayrnda boynun szer snlar, Meneveden koku siner dalara, Varlacak yayl sensin Binboa (Yalman 1977b:334335) 42 numaral trkde ise Azez ovasnn geyiklere mekn olduu anlatlr. 42. () Yine grnyor Azez yazs, Ceran kovar gk boncuklu tazs, Gnl arzu eder koca Kilsi, Yz sreyim toprana tozuna. (Yalman 1977b:352353) 43 numaral trkde de iekdann geyiklere mekn olduu anlatlr. 43. () Enbiya sultanlar burada klar, arr geyikler gamzeder kular, Yapran dkm, cmle aalar, Cezaya intizara da kal iek da. (Yalman 1977b:255256)
165

43 numaral trknn bir baka varyantn olan 44 numaral trkde, iekdann geyiklere mekn olduuna deinilmektedir. 44. () Sultan Enbiyann salnda klar rr boz geyik heng eder kular Yaparan am cmle aalar Yeil kehne giymi don iek Da () Ban grnmyor dumandan pustan rr boz geyik yatlmaz sesten Sultan Enbiyam da dillere destan leme an verdin n iek Da (Esen 1986:165168) C 4. Tad Din zellikler Bakmndan Geyik: Gerek slmiyet ncesinde gerekse de slm dnemde geyie baz kutsiyetler yklendiini ve bu kutsiyet yklemenin sebeplerini nceki blmlerde ele almtk. Bu kutsiyet ykleme hadisesi, Anadolu sahasnda tespit ettiimiz trklerde de karmza kmaktadr. Aada verilen 45 numaral trkde, ahularn Badatn mbareklii ve yceliini dile getirdiklerine deinilir. zellikle evliyalarn geyikleri binek

166

hayvan olarak kullandklar hatrlanacak olursa bu durum daha rahat anlalacaktr. 45. () Ahu der ki ad mbarek C eder derya gibi Gzeller firdevs banda Salnr Leyl gibi (ztelli 2002:230) 46 numaral trkde de yukardaki trkde olduu gibi evliyalarn geyikleri binek hayvan olarak kullandklarna deinilmektedir. 46. () Sular dibinde mhi ile Sahralarda h ile Abdal olup Yhu ile araym Mevlm seni (ztelli 2002:475476) 47 numaral trkde de evliyalarn geyikler ile beraber dalarda gezdiklerine deinilmektedir.

167

47. () Yr senin elinden ben yana yana. Y dost y dost y dost Haberim duyarsn da peyiklerinen Haberim duyarsn peyiklerinen Yremi sarsnlar ehitlerinen, Krk yl dada gezdim geyiklerinen. (zbek 1994:490491) D. AITLARDAK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Geyik, halk iirinin hemen hepsinde olduu gibi atlarda da arlkl biimde benzetme unsuru olarak karmza kmaktadr. Bu ynyle de dier hayvanlardan daha ar basmaktadr. Anadolu sahasnda tespit edilen halk iiri rneklerinde geyiin bu fonksiyonu dnda av hayvan olmas zelliine ve yaad yerlere deinilmektedir. Geyiin, atlarda ne kan fonksiyonlarn u ekilde sralayabiliriz: D. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik: D. 1. I. Geyiin Gzleri Benzetme Unsuru Olur: ki karde olan Bekir ile smail, komular tarafndan kaaklk yapyorlar diye jandarmaya ikyet edilirler. ki karde, jandarmalara yakalanmamak iin daa kaarken jandarmann dur ihtarna uymaynca

168

vurularak lrler. Analar, oullarnn pelerinden yakt ve bizim 1 numarayla verdiimiz atta olu Bekiri gz srmeli cerene benzetir. 1. Alapnarn reni Gz srmeli cereni Bekir gapya ykld Hocam arma Guran (Grkem 2001:228) air Cellinin, iirlerini besteleyip halk arasnda syleyen arkada Mahmutun Erzincana giderken Sipikr danda frtnaya yakalanp lmesinin ardndan yakt ve 2 numarayla verdiimiz atta, Mahmutun bakn ve dolaysyla gzlerini marala benzetmitir. 2. Geti geen gnm al karal, tirmiim han bakl maral, Yad avc elinden gitti yaral, Tezmi dadan daa vurup tutan yok. (Bali 1997:19) Babasn vuran bir kzn syledii atta kz, aasnn gznn eklini byklyle geyiin gzne benzetir. Atta geyiin dalarda yaama fonksiyonuna da deinilse de arlkl olarak karmza kan fonksiyon benzetme fonksiyonudur.

169

3. Bizim dada olur geyik Ali Aamn gz byk Kadan alaym aam Kirazma ellemen depik. (Esen 1997:174175) D. 1. II. Geyiin Hz Benzetme Unsuru Olur: Beik kertmesi olduu amcasnn kzyla evlenen Ahmet, daha sonra amca kz Fatmay boayarak bakasyla evlenir. kinci kez evlendii kzn hatalarn grerek onu da baba evine yollar. Bu esnada kendisi lmcl bir hastala yakalanmtr. Bunu duyan amca kz, yani eski kars Fatma, duruma ok zlr ve Ahmeti ziyarete gider. Uzun zamandr ruhunu teslim edemeyen Ahmet, Fatmay grnce ruhunu teslim eder. Ardndan Fatmann syledii atta, Ahmetin at hzl kouundan dolay cerene benzetilir. Bu attn ikinci dizesinde ceren, av hayvan olma zelliiyle karmza ksa da arlkl olan fonksiyon benzetme fonksiyonudur. 4. Altnda da ceren bozu1 Cerene koyverir taz Sen lmede ben leyim Kadan alsn emmim kz (Grkem 2001:337339)

Boz szc Bey Byrek Hikyesinde at anlamyla kullanlmtr.

170

Yukardaki 4 numaral atn baka bir varyant olan 5 numaral atta da ayn durumu grmekteyiz. 5. Altnda da Ceyran-Bozu Ceyrana koyverir taz Can candan ben dilerim Kadan alsn emmin kz. (Esen 1997:184185) D. 1. III. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur: Aada 6 numarayla verdiimiz ve Hfzden alnan atta, sevgilisini uzun zamandr gremeyen k, onu dalarda gezen marala benzetmektedir. 6. Krpe maral idin dalarmzda Dolanrdn sol u salarmzda Taze fidan idin balarmzda Felek mi budad dallarn hani (Dilin 1997:342343) 7 numarayla verdiimiz ve Alime Bacnn len kocasnn ardndan yakt atta, Alime Bac, dt duruma cerenlerin bile insanlar gibi aladna deinmektedir.

171

7. Gel rdek gibi glde yzerim, avc ceran gibi lde gezerim, ceran iken ceran alar llerde, hayvan iken ceran alar dalarda. Aam, aam. Evdeim aam, syleim aam. (Elin 1990a:104) Kemik vereminden len kz Eminenin ardndan annesinin yakt atta, Emine, gzellii bakmndan cerene benzetilir. 8. Eminem gemik veram Yundu da daysnn ran Her ana dourmaz byle ceran Ceranm der de alar gezerim (Bali 1997:166) 9 numarayla verdiimiz at da yukarda 8 numarayla verdiimizi attn baka bir varyantdr. 9. Emineme derler kemik veremi Yunduuda daysnn ran Her ana dorur mu Eminem gibi ceran Eminem Eminem gelin Eminem Gelinlik donunu gey de saln Eminem (Bali 1997:175176)

172

Gelin g srasnda ldrlen gelinin ardndan yaklan ve 10 numarayla verdiimiz atta, gelin avclar tarafndan ldrlen cerene benzetilmitir. 10. Krep ba ben baladm bama Aca ceran ben yazdrdm dme Seni vuran (da) hi doymasn yana

Neneyle de Haco kzm neneyle (Bali 1997:205) Aada 11 numarayla verdiimiz ve sevdii kzn kardeleri tarafndan pusuya drlerek ldrlen Hseyin iin annesinin yakt atta, Hseyin, avclar tarafndan avlanan geyie benzetilmektedir. 11. Bir kayaya elemiler Elin kolun balamlar Babam olu Hseyini Sn av eylemiler (Kemal 1993:253) 93(1877) Ardahan Ad adn tayan ve 93 Harbi sonucunda Ardahann yaad felaketleri anlatan 12 numaral atta, Ardahan dalarnda yaayan geyiklerin yok olduuna deinilmektedir. Bu atta aslnda marallar, Ardahan yiitlerine benzetilmektedir. Bu ynyle bu at, birden ok fonksiyonu iermekle birlikte, ar basan fonksiyon benzetme fonksiyonudur.
173

12. Yaylada dann maraln noldu Yerlerine imdi hnzrlar doldu Yosmalarn srma san yoldu Yandn nrin nazl civan Ardahan (Elin 1990a:196197) Ermeniler tarafndan ldrlen Durdu Beyin ardndan anasnn yakt 13 numaral atta, Durdu Bey anas tarafndan geyie benzetilir. 13. Durdum da benzer cerene Muduluk verim grene Hatcay gurban ederim Soyunup cenge girene (Kemal 1993:91) D. 2. Av Hayvan Olarak Geyik: Trkler tarafndan avlanan hayvanlarn banda geyik gelmektedir. Ancak geyik, sadece insanlar tarafndan avlanmaz. Dier vahi hayvanlar da beslenme ihtiyalarn karlamak iin geyii tercih ederler. nk geyik ne kadar hzl bir hayvan olsa da doadaki dier hayvanlara oranla daha gsz ve savunmaszdr. Kendisini ancak koarak yani tehlikeli ortamdan kaarak koruyabilir. Ama arkasnda kendisi gibi hzl koan bir hayvan varsa o zaman gcnn tkendii yerde av konumuna dmesi kanlmaz olmaktadr.

174

Aada 14 numarayla verdiimiz ve yukarda ele aldmz 4 ve 5 numaral atlarn baka bir varyant olan atta, tazlar tarafndan avlanmaya allan hayvann ceylan olduuna deinilmektedir. 14.. Ardnda Benli boz-u2 Ceylna boy verir taz. Can gnlden sylyorum. Kadan alsn emmim kz (Yalman 1977b:269270) Yine bu atn baka bir varyant olan 15 numaral atta parasnda da ayn durum sz konusudur. 15. Altnda da Benli-Bozu Cerene koyverir taz Can candan pek sevdiin Kadan alsn emmin kz (Esen 1997:194) Hac Bey adl yiidin, dn srasnda vurulmasnn ardndan sylenen ve 16 numarayla verdiimiz atta, geyiin tazlar tarafndan avlanmaya allmasna deinilmektedir.

Benliboz: Beybrek hikyesinde geen atn ismidir.

175

16. Elmalnn yazlar Ceyln avlar tazlar Bozulmu yayladan gelir Hac Beyin kuzular (ztelli 2002:439) Kocas savata ehit olan gelin, bunun sonucunda kocasnn kk kardeiyle evlendirilir. O da savata ehit olunca dier kk kardele evlendirilir. Onu da savata kaybedince en kk kardele evlendirilir. Onun da askerlik sras gelince komutana kocalar olan kardei ehit verdiini, bu son kardein hayattaki tek dayana olduunu anlatan gelinin at olan 17 numaral verdiimiz atta, yukardaki durumun ayns sz konusudur. 17. ukurren yazlar Ceren kovar tazlar Bana neden binba bey ryor kuzular (Elin 1990a:1416) Aada 18 numarayla verdiimiz ve yeni evli bir delikanlnn ardndan anas tarafndan sylenen atta, tazlarn geyii avlamak iin kovalamalarna deinilir.

176

18. Anavarza yazlar Ceren kovar tazlar Bir ocaa sebep oldu Araln muzurlar (Grkem 2001:268269) Sevdiine kavuamayan gelinin, sevgilisinin lm ardna sylemi olduu ve 19 numarayla verdiimiz atta da 14, 15, 16, 17 ve 18 numaral atlarda tespit ettiimiz durumlar grlmektedir. 19. Gurtculunun renleri Av avlyor cerenleri Top top olmu geziyorlar Nianlmn yarenleri (Bali 1997:171172) 20 numarayla verdiimiz ve bir kz kardein, ldrlen erkek kardeinin ardndan yakt at parasnda geyiin av hayvan olma zelliine deinilmektedir. 20. Kabaktepeden Ko-Dana Binerler sn avn Kurban olduum karda Topuz

177

Srmal kaput giyer boyuna. (Esen 1997:159) 20 numaral atn baka bir varyant olan 21 numaral atta da geyiin av hayvan olmas fonksiyonuna rastlamaktayz. 21. Kabaktepe Kodana Binerler sn avna Topuza gelin getirdim emitli kaput boyuna (Kemal 1993:164166) Aada 22 numarayla verdiimiz ve bi Aann lmnn ardndan kars tarafndan yaklan atta, bi Aann atnn hzna deinilirken, bi Aann geyik avndaki ustalna da deinilmektedir. 22. Benim aam ne ho yatar Gollarn kibar atar Aireti ava binmi At yavuz ceren dutar (Kemal 1993:79) ftira sonucunda ldrlen Halilin ardndan kars ve kaynanasnn yakt 23 numaral atta, Halilin geyik avladna deinilmektedir.

178

23. Tahta stnde yatarken uha yorgan rterken Nola o zaman leydi Al at ceren tutarken (Kemal 1993:121123) Hac Hseyin Efendinin ardndan yaklan ve aada 24 numarayla verdiimiz atta, Hseyin Efendinin atnn hzna deinilirken onun, genliinde geyik avna kt anlatlmak istenmitir. 24. Daym karyolada yatar Gelmezse iftlii batar Eski gnn bilir misin Dervi at ceren tutar (Kemal 1993:132133) Sleyman Aann lmnn ardndan karsnn yakt ve 25 numarayla verdiimiz at parasnda, Sleyman Aann yaarken geyik avladna deinilmektedir. 25. Bizim aa kibar yatar Kollarn bir ho atar Aam eve gelir iken

179

At oynatr ceren tutar (Kemal 1993:233234) Aada 26 numarayla verdiimiz ve bir geyiin azndan yazlm olan atta, Hz. Muhammet ve Geyik kssasnda karmza kan avclar tarafndan avlanan bir ceylann yavrularndan ayr kal anlatlr. Bu duruma trkler ksmnda ele aldmz 28, 29 ve 30 numaral trklerde de rastlamtk. 26. DEYEREK ALAR BR GEYK Seyirttim ktm kayaya evrildim baktm ovaya Kuzum gelmemi yuvaya Deyerek alar bir geyik

avc dt izime Kanlar sald gzme Hasret gittim ben kuzuma Diyerek alar bir geyik

Kodular da ardlar Dadan daa ardlar Bir uuruma drdler

180

Diyerek alar bir geyik

Bu da bilmem rendim Ufakdm da irendim Sol yanmdan yaralandm Diyerek alar bir geyik

Sol yanmdan vurulmuum Sa yanma devrilmiim Ben kuzumdan ayrlmm Diyerek alar bir geyik

Beni obanlar grmesin Buralarda ayr bitmesin Beni ayran onmasn Diyerek alar bir geyik Geyik meler gevrek gevrek Dayanamaz dertli yrek Geyie kuzusu gerek Diyerek alar bir geyik
181

Etim ortada srnr Postumda namaz klnr Dvam ahirette srlr Diyerek alar bir geyik (Elin 1990a:5657) Trk dncesinde geyiin avlanmasnn uursuzluk getirdiine dair beslenen inanca ve bu inancn sebeplerine daha nceki blmlerde deinmitik. Bu inan, halk iirinin nemli bir ksmn oluturan atlarda da karmza kmaktadr. Aada 27 numarayla verdiimiz atta, geyik avna kan avcnn bana gelen uursuzluklar ve bunun sonucunda geyik avna tvbe edii anlatlmaktadr. 27. Sre sre vardm bir geyiin izine Geyik ekti (beni) sarpn gzne Benden selam sylen emmim kzna (Siz) gidin avclar kaldm kayada

Tfengi sktm da tfenk yarld Kayadan dtm de kolum krld Anama babama bu bir dert oldu

182

(Siz) gidin avclar kaldm kayada

Azm kayada asl kald Elbisem bohada basl kald Nianlm (kede) ksl kald (Siz) gidin avclar kaldm kayada

Emmime syleyin yanma gelsin Srmal melah tellala versin Nianlm gzeldir kme kalsn (Siz) gidin avclar kaldm kayada

Ana olunuz da kayadan kaysn Dostlarm alasn dmanm glsn Bir dahi geyik avna tvbeler olsun (Siz) gidin avclar kaldm kayada (Bali 1997:204205) Bu atn baka bir varyant olan ve 28 numarayla verdiimiz atta da, yukardaki atta olduu gibi geyik avna kan avcnn bana gelen felaketler anlatlmaktadr.

183

28. GEYK AVI TRKS Ben de dtm bir geyiin izine Geyik ekti beni saray dzne Kimseler gitmesin geyik peine (izine)

Bir geyicik boynuzunu sallad Gkte melek, yerde insan alad,

Ben ne deyim bu felein hayna Kimseler gitmesn geyik avna Ben de dtm bu geyiin tavna

Bir geyicik boynuzunu sallad Gkte melek yerde insan alad

Geyik beni boynuzuynan attrd Kement attm kemendimi tutturdu Sarp kayaya benden izi attrd Bir geyicik boynuzunu sallad
184

Gkte melek, yerde insan alad (Bali 1997:206) D. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik: D. 3. I. Dalarda Yaayan Geyik: Geyiklerin arlkl olarak yaadklar yerler dalardr. Dalarn bir klt olarak tad kutsallkla, geyiklerin yaamak iin dalar semeleri arasnda bir ilikinin bulunmas muhtemeldir. Bununla birlikte dalar geyiklerin avclardan saklanmalar iin de elverili yerlerdir. Aada 29 numarayla atta, geyiklerin Aladada yaadklarna deinilmektedir. 29. Koyiitler cirit oynar dlekte, Geyikleri yaylm eder salakta, Bir koku var topranda, rmakta; Gzm ya davarnda kala m? (Yalman 1977b:6) Kaak Nebi Hikyesinden alnan ve Kaak Nebinin annesinin, len einin ardndan syledii atta da geyiklerin meknnn dalar olduuna deinilmektedir. 30. Dalar marala gald Otu sarala gald Oul yolun gzledim
185

Gzm garala gald (imek 1999:3233) Bir kadnn kamyonun altnda kalarak can veren kocasnn ardndan syledii ve 31 numarayla verdiimiz atta geyiklerin dalarda yaadna dikkat ekilmitir. 31. u dalar delik mola Yaylanlar geyik mola Ben Gadiri gayp ettim Arasam da ayp mola (imek 1999:8485) aban Beyin lm ardndan sylenmi olan ve 32 numarayla verdiimiz atta, Fndklnn dalk blgelerindeki viraneler arasnda dolaan cerenlere deinilmektedir. 32. Fndklnn viranlar arr ceranlar aban Beyi ldrmler Hi gelmiyor yranlar. (Esen 1997:157) D. 3. II. Ovalarda Yaayan Geyik: Daha nce Av Hayvan Olarak Geyik adl balkta ele aldmz ve 16 numarayla verdiimiz atta, geyiklerin Elmal yazlarnda yani ovalarnda yaadna deinilmektedir.
186

16. Elmalnn yazlar Ceyln avlar tazlar Bozulmu yayladan gelir Hac Beyin kuzular (ztelli 2002:439) Yine, 17 numarayla ele aldmz atta da geyiklerin ukurren yazlarnda yaadna deinilmektedir. 17. ukurren yazlar Ceren kovar tazlar Bana neden binba bey ryor kuzular (Elin 1990a:1416) 18 numarayla verdiimiz atta ise geyiklerin Anavarza yazlarnda yaadklarna deinilmitir. 18. Anavarza yazlar Ceren kovar tazlar Bir ocaa sebep oldu Araln muzurlar (Grkem 2001:268269)

187

D. 4. Halk Hekimlii Unsuru Olarak Geyik: Geyiin halk hekimlii asndan nemine, masallar blmnde deinmitik. Aada 33 numarayla verilen atta, geyiin Av Hayvan Olma ve Yaad Yerler gibi fonksiyonlarna rastlasak da arlkl fonksiyon Halk Hekimlii Unsuru Olma fonksiyonudur. Bu atta, k, sevgilisinin tedavisi iin gerekli olduuna inanlan geyik etini elde etmek iin geyik avna kar ve avlad geyiin etini sevgilisine getirir. 33. Acadaa ava gittim vurmaya Av getirip hatrn almaya Yavru kucanda memek vermee Kalk yrim sana geyik getirdim

Acadan geyikleri bitmedi Yand yand ocamz ttmedi Byle uykulara kimse yatmad Kalk yrim sana geyik getirdim

188

Yrim lm anasna syleyin Kk bebei beleine beleyin Et edin de u geyii eyleyin Kalk yrim sana geyik getirdim

Acadan geyiini bitirdin Kucak edip de birini getirdin Kuca ocuuyla gelin yitirdin Kalk yrim sana geyik getirdim

Ecel byle hemencecik gelir mi Yavrusuyla anay bir arada alr m Doktor gelse aresini bilir mi Kalk yrim sana geyik getirdim

Hadin arkadalar mezarn kazn Tarihini hice tana yazn zerine be g dal dzn Kalk yrim sana geyik getirdim (Elin 1998b:309)

189

D. 5. Derisinden Faydalanlan Hayvan Olarak Geyik: Geyiklerin derilerinden post yapld bilinmektedir. Ancak bizim buraya kadar ele aldmz halk edebiyat rnlerinin hibirisinde bu duruma dair bir rnee rastlamadk. Aada 34 numarayla vereceimiz ve bir kadnn len einin ardndan yakt at parasnda geyik derisinden yaplm olan posta deinilmektedir. 34. Kurban oluyum oluyum Kunduras mesti ile Tvbe hizmet edemedim Ceran deri postu ile. (Esen 1997:180181)

190

4. BLM: KALIPLAMI FADELERDE GEYK: almamzn bu blmnde ele alacamz kalplam ifadeleri, bilmeceler ve rneklerinin az olular sebebiyle tek balk altnda topladmz ataszleri, deyimler, ll szler ve alk-karglar blmleri olmak zere iki balk altnda inceledik. A. BLMECELERDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Geyiin bilmecelerde karmza kan fonksiyonlar incelenirken daha nce ele aldmz ve bundan sonra ele alacamz folklor rnlerinden ok farkl bir tasnif yoluna gitmek zorunda kaldk. nk incelememiz srasnda geyik, ya bilmecenin cevab ya da bilmecenin ierisinde yer alan herhangi bir szck olarak karmza kt. Dolaysyla bilmeceleri bu balklar altndaki fonksiyonlarna gre inceledik. Buna gre geyiin bilmecelerdeki fonksiyonlar u ekilde karmza kmaktadr: A. 1. Bilmecenin Cevab Olarak Geyik: A. 1. I. Geyie Ait Baz Uzuvlar ve zellikler, Hatrlatma Unsuru Olarak Kullanlr: Geyik, bilmecelerin cevab olarak karmza ktnda, farkl uzuvlarnn ve zelliklerinin hatrlatma unsuru olarak kullanldn grmekteyiz. Bu unsurlar, zellikle geyiin fizik zellikleriyle yakndan ilgilidir. eitli kaynaklarda tespit ettiimiz bilmeceleri incelediimizde, geyiin ok farkl ynleriyle hatrlatma unsuru olduunu grmekteyiz. Geyiin hatrlatmaya konu olan farkl ynlerini u ekilde inceleyebiliriz:

191

A. 1. I. a. Geyiin Boynuzlar Hatrlatma Unsuru Olur: Aada verilen 1 ve 2 numaral bilmecelerde Dal verir budak vermez. cmleleriyle, geyiin boynuzlar aa dalna benzetilmi ve geyik hatrlatlmak istenmitir. Bu cmlede geen budak szc dal anlamnda kullanlmaktadr. 1. Hacca giden hacdr Gitmeyen ducdr Dal verir, budak vermez,

O neyin aacdr? (Geyik) (Sakaolu 1980:17) 2. Kbeye gider hac, soan sarmsaktan ac; dal verir budak vermez, bu da neyin aac? (Geyik) (Bagz 1993:225) Bu iki bilmecede geen Hacca giden hacdr. ve Kbeye gider hac. cmleleri daha nce deindiimiz Geyie merkeb-i evliya derler. ataszn hatrlatr. zelikle efsaneler blmnde dikkatimizi eken, evliyalarn geyikleri binek arac olarak kullanmalar olay, bilmecelere de yukardaki cmlelerle yansmtr. Bu ynyle bilmeceler, menkbevi zellikler gstermektedir.

192

Aadaki bilmecelerde de geyiin boynuzlar budaa benzetilmekte ve geyik hatrlatlmak istenmektedir. 3. Dadan gelir da gibi/ boynuzlar budah gibi/ eilir su ier/ beirir olak gibi. (Geyik) (Bagz 1993:226) 4. Dadan gelir tak gibi/ boynuzlar budak gibi/ iilir, su ier/ meler olak gibi. (Geyik) (Bagz 1993:226) Aadaki 5, 6 ve 7 numaral bilmecelerde de geyiin boynuzlar kol gibi dnlm benzetilmitir. 5. Dadan gelir dak gibi, Kollar var budak gibi, Eilir bir su ier, Barr olak gibi. (Geyik) (Elin 1970:32) 6. Dadan gelir dak gibi/ kollar budak gibi/ eilir su imeye/ barr olak gibi. (Geyik) (Bagz 1993:226) 7.
193

ve

kollar,

dolaysyla

da

boynuzlar

aacn

budana

Aadan gelir at gibi/ kollar budak gibi/ eilir bir su ier/ barr olak gibi: (Geyik) (Bagz 1993:226) Aada verilen 8 numaral bilmecede, boynuzlarnn kvrml oluuna deinilerek hatrlatlmak istenen hayvan geyiktir. 8. Gk kei yerde oynar, Yar yklm yerde oynar, Bak u keinin Yrklne, Boynuzlarnn kvraklna. (Geyik- Glpazar) (elebiolu-ksz 1995:174) A. 1. I. b. Geyiin Ayaklarnn ekli Hatrlatma Unsuru Olur: Aada 9 numarayla verilen bilmecede, ayann uzunluuna

deinilerek hatrlatlmak istenen hayvan geyiktir. Arn, yaklak olarak 68 santimetreye eit olan ve eskiden kullanlan bir uzunluk ls birimidir. Anlalan odur ki halk zihninde ayak ve bacak organlar kartrlmaktadr. 68 santimetre uzunluundaki organ ayak deil bacak olmaldr. nk bu l ayak iin olduka fazladr. 9. Dada tklt, Suda bklt, Arn ayakl,
194

Mahlede kizir, arda batman. (Tfek, balk, ceylan, kpek, karpuz- Bayburt) (elebiolu-ksz 1995:313) Aada 10 ve 11 numaralarla verilen bilmecelerde, geyiin ayaklarnn boyutuna deinilmektedir.

10. Dalarda tatarina, Ben onu tutarina, Ayaklar ksa ksa, Gzleri tombul s. (Geyik- Kayseri) (elebiolu-ksz 1995:174) 11. Dalarda tatarina, ben onu tutarina, ayaklar ysa ysa, gzler de tombalisa. (Geyik) (Bagz 1993:225) A. 1. I. c. Geyiin Gzlerinin ekli Hatrlatma Unsuru Olur: Yukarda 10 ve 11 numaralarla verilen bilmecelerde geen Gzleri tombul s ve Gzler de tombalisa cmlelerinde geen tombul szcyle, geyiin gzlerinin ekline deinilmitir.

195

A. 1. I. d. Geyiin Yaad, Gezip Dolat Yerler Hatrlatma Unsuru Olur: Geyikler, zellikle ormanlk ve dalk arazilerde yaarlar. Dalar aslnda yalnzln ve sakl kalmln semboldr. Kerametlerini gizlemeye alan evliyalar da kendilerine, aslnda sakl kalml sembolize eden dalar gibi ssz yerleri semilerdir. Pir Sultan Abdal a ait olan u drtle baktmzda da evliya- geyik, evliya- da ve geyik- da ilikisini daha ak grmekteyiz.: Haberim duyarsn geyikler ile Yaram sararsn ehidler ile Krk yl dada gezdim geyikler ile Dost senin derdinden ben yana yana Yukarda 10 ve 11 numaralarla verilen bilmecelerde geen Dalarda tatarina cmleleriyle, geyiin yaad yer olan dalara deinilmektedir. Yine, yukarda 8 numarayla verdiimiz bilmecede de geyik dadan daa, yayladan yaylaya gezen yrklere benzetilerek hatrlatlmak istenmektedir. Aada 12 numarayla verilen bilmecede ise da ta dinlemeden gezdiine deinilerek geyik hatrlatlmak istenmektedir. 12. Da ta dinlemez, Yol bulup gezemez, Karsna kan grnce,

196

Dere tepe demez. (Geyik- Elz) (elebiolu-ksz 1995:174) A. 1. I. e. Geyiin Sesi Hatrlatma Unsuru Olur: Yukarda 3, 4, 5, 6 ve 7 numaralarla verilen bilmecelerde, srasyla Beirir/meler/barr/barr/barr olak gibi cmleleri kullanlarak geyiin sesinin olaa benzedii hatrlatlmaktadr.

A. 1. I. f. Geyiin rkeklii Hatrlatma Unsuru Olur: Yukarda, 12 numarayla verdiimiz bilmecede Karsna kan

grnce, dere tepe demez. cmleleriyle geyiin, karsna yabanc bir varlk ktnda katna deinilerek rkek oluu hatrlatlmaktadr. A. 1. I. g. Geyiin Hz Hatrlatma Unsuru Olur: Yukarda 7 numarayla ele aldmz bilmecede, Aadan gelir at gibi cmlesiyle geyiin kouunun ata benzediine deinilerek hzl olduu hatrlatlmaktadr. Yine, yukarda incelediimiz 14 numaral bilmecede, geyiin

yabanclardan kaarkenki hzna deinilmitir.

197

A. 2. Bilmecenin Cevab Olarak Geyik Uzvu: A. 2. I. Geyiin Boynuzlar Hatrlatlma Unsuru Olur: Aada 13 numarayla verilen bilmecede, aacn dallarnn says ve ekli itibariyle geyiin boynuzuna benzediine deinilerek geyiin boynuzlar hatrlatlmak istenmitir. 13. Bir aata iki dal var, On kk dal var iki dalnda, En gzel en l ey bu dnyda, Kk dallarn meyvesidir ancak. (Geyik boynuzu- Elz) (elebiolu-ksz 1995:174) Aada 14, 15, 16, 17 ve 18 numaralarla verdiimiz bilmecelerde, aaca ve aacn dallarna benzediine deinilerek geyiin boynuzu

hatrlatlmak istenmektedir. 14. Hacca gider hacdr, Soan sarmsak acdr. Ylda bir filiz verir, O neyin aacdr? (Geyik boynuzu) (elebiolu-ksz 1995:174)

198

15. Soan sarmsak acdr/ Kbeye giden hacdr; ylda bir filiz verir/ o neyin aacdr? (Geyik boynuzu) (Bagz 1993:226) 16. Soan sarmsak acdr/ Kbeye giden hacdr/ dal verir yaprak vermez/ o neyin aacdr? (Geyik boynuzu) (Bagz 1993:226) 17. stanbuldan gelir Hac, dal verir yaprak vermez. (Geyik Boynuzu) (Bagz 1993:226) 18. Hacca giden hacdr/ soan sarmsak acdr/ senede bir filiz verir/ o neyin aacdr? (Geyik Boynuzu) (Bagz 1993:226) A. 3. Bilmecenin erisinde Geen Szck Olarak Geyik: A. 3. I. Bilmecenin Cevab Olan Varlk, Bir Ynyle Bilmecenin erisinde Geen Geyie Benzetilir: A. 3. I. a. Yaz, Geyik zine Benzetilir: Aada 19 numarayla verilen bilmecede geyiin izi, kitaptaki yazlara benzetilmi ve kitap hatrlatlmak istenmitir. 19. u tepenin teyz, beri yz, Bir yz sralanm geyik izi.
199

(Kitap- Sarkam) (elebiolu-ksz 1995:212) Aada verdiimiz 20 numaral bilmecede de yazlar geyik izine benzetilmitir. 20. u derenin te yz, beri yz, Lpa lpa geyik izi. (Yaz- Nide) (elebiolu-ksz 1995:214) 21 ve 22 numaral bilmecelerde de yukardaki bilmecelere paralel olarak geyiin izi yazya benzetilmi, Kuran- Kerim ve sayfalarndaki yazlar hatrlatlmak istenmitir. 21. u derenin o yz, bu yz, dopdolu geyik izi. (Kuran, Kuran- Kerim, Mushaf) (Bagz 1993:368) 22. u tepenin te yz, beri yz, sralanm, geyik izi. (Kurann sayfalar ve yazlar) (Bagz 1993:369) A. 3. I. b. Kedinin Trnaklar Geyiin Trnaklarna Benzetilir: Aada 23 ve 24 numaralarla verilen bilmecelerde, trnaklarnn ekli ceylan trnana benzetilerek kedi hatrlatlmak istenmitir.

200

23. Kk ayakl, canfes (nce ve iki renkli grnen ipek kuma) kulakl, ahin bakl, ceyln trnakl? (Kedi) (Tezel 2004:64) 24. Mini min ayakl/ miltan kulakl/ ahin gzl/ ceyln trnakl. (Kedi) (Bagz 1993:331) A. 3. I. c. Baz Gkyz Olaylar Hz Bakmndan Geyie Benzetilir: Aada 25, 26, 27 ve 28 numaralarla verdiimiz bilmecelerde, ceylana hz bakmndan sadece imek, yldrm ve gkkua gibi hzl gkyz olaylarnn yetiebildiine deinilmektedir. 25. Attm atana, dedi kotana, suda bala, dzde ceylna? (Yldrm) (Tezel 2004:77) 26. Attm atana/ dedi kotana/ suda bala/ dada ceylna. (imek, yldrm) (Bagz 1993:522) 27. Attm atana/ dedi kotana/ suda bala/ dzde ceyrana. (imek, yldrm) (Bagz 1993:522)

201

28. Attm atana, dedi kotana, suda bala, yerde ceylana. (Ebekua, Alimi sema, Gkkua) (Bagz 1993:193) A. 3. I. d. Dil, Rengi ve ekli Bakmndan Geyie Benzetilir: Aada 29 numarayla verilen bilmecede rengi ve ekli ceylana benzetilerek dil hatrlatlmak istenmektedir. 29. Alt mermer, st mermer/ iinde sar ceyln gezer. (Dil) (Bagz 1993:174) A. 3. I. e. Yastk, ekli Bakmndan Geyie Benzetilir: 30 numaral bilmecede, ekli bakmndan geyie benzetilerek yastk hatrlatlmak istenmektedir. 30. Gebe geyik, Ya yok. (Yastk, Glpazar) (elebiolu-ksz 1995:270) A. 3. I. f. Tra Ba, Tra Makinesi veya Ustura, nsan Yzndeki Hareketleriyle Geyie Benzetilir: Aada 31 numarayla verdiimiz bilmecede, insan yz kayalklara, Tra Ba, Tra Makinesi veya Ustura da bu kayalklarda gezen geyie benzetilmitir.
202

31. Yaln kayada geyik atlar. (Tra ba, tra makinesi, ustura) (Bagz 1993:543) A. 3. I. g. Bilmece erisinde Geen Geyik, Yaad Yer Bakmndan Bilmecenin Cevabn Hatrlatr: Aada 31 numarayla verilen bilmecede, geyiin yaad yer olan orman hatrlatlmak istenmektedir. 32. Orda yaar tilki geyik; Karga gvercin veyik; Krt, al, ot, kk, dal, odun,

Atmaca, il, gl ve keklik (Aa, orman) (elebiolu-ksz 1995:13) B. ATASZLER, DEYMLER, LL SZLER, ALKI VE KARGILARDAK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Anadolu sahasnda tespit ettiimiz ataszleri, deyimler, ll szler, alk ve karglarda geyie ok youn olarak rastlamadk. ncelediimiz bu rnlerde dier hayvanlara kyasla geyiin yeri daha azd. almamza balarken ataszleri, deyimler, ll szler, alk ve karglar balklarn ayr ayr incelemeyi dnsek de yaptmz tespitlerin sonucunda bu rnlerde

203

geyik ile ilgili unsurlara fazla rastlamadmz iin bu rnleri ayn balk altnda incelemeyi uygun grdk B. 1. Av Hayvan Unsuru Olarak Geyik: Daha nceki blmlerde de deindiimiz gibi avclk Trk milletinin ilk geim kaynadr. Henz topra ilemeyi renmemi olan Trkler, yaamalar iin gerekli olan gdalar doada kendileriyle birlikte yaayan hayvanlar avlayarak temin etmilerdir. Geyiin av hayvan olmas zellii Ouz Kaan Destanndan balayarak, Yenisey kalntlarna, Gktrk Kitabelerine ve Dede Korkut hikyelerine varana kadar sklkla karmza kmaktadr. Geyik, av hayvan olmas zellii bnyesine bu zellikle ilgili olarak yol gstericilik ve avlanmasnn uursuzluk getirecei inanlarn da katmtr. Aada 1 numarayla verdiimiz atasznde geyiin avclar iin ok makbul bir av olduuna deinilmitir. 1. akn avc geyik dururken tavana bakar. (Tlbenti 1977:498) Geyik avnn uursuzluk getireceine dair beslenen inanlara Anadolu sahasnda tespit ettiimiz halk edebiyat rnlerinin tamamna deindik. Geyie yklenmi olan kutsiyetler onun avlanmasnn nlenmesine ynelik baz inanlarn domasnda neden olmutur. Aada 2 numarayla verdiimiz atasznde bu inancn izlerine rastlamaktayz. 2. Geyik avna biyol (bir kere) giden bir daha tvbe eder. (Yalman 1977b:399)

204

B. 2. Yaad Yerler Bakmndan Geyik: Geyikle ilgili olarak Anadolu sahasnda tespit ettiimiz folklor rnlerinin byk ounluunda geyiklerin yaadklar yerler olarak dalar, ormanlar ve ovalar karmza kmaktadr. Aada 3 numarayla verdiimiz atasznde geyiklerin yaad yerin ormanlar olduuna deinilmektedir. 3. Orman geyiksiz olmaz. (Tlbenti 1977:442) 4 numarayla verdiimiz atasznde ise geyiklerin kayalk blgelerde yaadklarna deinilmektedir. 4. Ceyreni kebende3 bulursun. (Yalman 1977a:140) Aada 5 numarayla verdiimiz ve Dede Korkuttan aldmz kargta geyiklerin meknnn Kazlk Da olduuna deinilir. 5. Akar senin sularn Kazlk da Akar iken akmaz olsun. Biter senin otlarn kazlk da Biter iken bitmez olsun. Kaar senin geyiklerin Kazlk da Kaar iken kamaz olsun.

Keben: Talk, kayalk yerden geen dar yol, geit. Bak. Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl, Ankara 1975, c. VIII, s. 2714

205

Taa dnsn. (Akaln 1990:182) Geyik ile ilgili olarak Anadolu sahasnda tespit ettiimiz ve 6 numarayla verdiimiz tek ll szde de geyiin dalarda yaama zelliine deinilmektedir. 6. Suyu grr balk olur Da grr geyik olur (Tan 1986:51) B. 3. Benzetme Unsuru Olarak Geyik: Geyiin eitli zelliklerinden dolay halk edebiyat rnlerinde benzetme unsuru olarak kullanldna ve bu benzetmenin nedenlerine daha nceki blmlerde ayrntl olarak deinmitik. Aada 7 numarayla verdiimiz atasznde geyiin av hayvan olma zellii ve benzetme unsuru olma zellii i ie girmitir. Ancak arlkl unsur benzetme unsurudur. Ataszne gre doru yolda gidenin bana hibir ktlk gelmemektedir. Burada geyik zerinden btn canl varlklara ders verilmeye allmtr. Yani burada geyik bir semboldr. Bu atasznde doru yolda giden geyiin avclara yakalanmayacana deinilerek geyiin av hayvan olmas fonksiyonuna gnderme yaplmaktadr. 7. Doru giden geyiin gznden baka yaras yok. (Tlbenti 1977:18) Aada 8 numarayla verdiimiz deyimde de 7 numaral deyimde olduu gibi geyik bir semboldr. Geyik aslnda dnyadaki tm varlklar sembolize eder. Bu deyime gre boynuz sahibi olmak geyiklerin doutan gelen kaderidir
206

8. Geyiin ksmeti boynuz tamak. (Blge Azlarnda 2004:125) B. 4. ekil Deitirme Unsuru Olarak Geyik: lkel insann kendisinden daha stn zelliklere sahip olan hayvanlarn eklini alma abasna, bu abann nedenlerine ve halk edebiyat rnlerine yansma eklinde daha nceki blmlerde ele aldmz halk edebiyat rnlerinde ayrntl olarak deinmitik. Bununla birlikte geyiin gzellii asndan benzetme unsuru olduuna da deinmitik. Aada 9 numarayla verdiimiz deyimde hem geyiin ekil deitirme unsuru oluuna hem de gzellik unsuru olmas zelliine rastlyoruz. Arlkl fonksiyon ekil deitirme olduu iin deyimi bu balk altnda ele almay uygun grdk. 9. Geyik etine girmek. (Aksoy ?:794) Bu deyimde yukarda bahsettiimiz iki fonksiyonun yannda, geyie ait unsurlarn halk hekimliinde kullanlmas zelliine de iaret edilmektedir. Daha nceki blmlerde ele aldmz masallarda, geyik st ve cieri hastalar iyiletirmede bir ila olarak kullanlyordu. Yukardaki deyimde geyik etine giren insann yal ise genlemesine ve gzellemesine, hasta ise iyilemesine ynelik armlara rastlamaktayz.

207

5. BLM IK RNDE GEYK: almamzn bu blmnde, geyiin k iirindeki fonksiyonlarna yer verilmektedir. iirlerini ele aldmz klar, yaadklar dnemlerde ne kan klardr. Bu blmde, Karaca Olan, Gevher, k mer, Ercili Emrah, Seyran, Bayburtlu Zihni, Dadalolu, Erzurumlu Emrah ve k enlikin iirleri ele alnmtr. A. IK RNDEK FONKSYONLARINA GRE GEYK: Geyik, folklor rnlerinin hemen hepsinde karmza kt gibi k iirlerinde de karmza kmaktadr. k iirinde, n etkilendii iir geleneklerinin de tesiriyle geyik yerine ou kez ceren ve ahu szckleri kullanlmtr. Tamamen halk iiri geleneine bal olarak iir syleyen Karaca Olan gibi airler genellikle ceren szcn tercih ederken, divan iiri geleneinden etkilenmi olan k mer ve Gevher gibi airler de Farsann etkisiyle ahu kelimesini kullanmlardr. Geyiin k iirinde karmza kan fonksiyonlar ve bu fonksiyonlarn karmza kma durumlar u ekildedir: A. 1. Benzetme Unsuru Olarak Geyik: Daha nceki blmlerde de deindiimiz gibi geyik, Trk iirinde ssleyici bir unsur olarak kullanlmtr. Halk iirinde geyik, genellikle gzel sevgiliyi ya da sevgilinin gzellik unsuru olan organlarn tarif etmek iin kullanlan bir benzetme unsurudur. Bu durum k iirine de aynen gemi hatta

208

daha sk rastlanan bir durum hlini almtr. k iirinde, geyiin benzetme unsuru olarak kullanlmas sekiz farkl ekilde karmza kmaktadr. A. 1. I. Geyiin Gzleri Benzetme Unsuru Olur: Trk iirinde gzler, ou zaman yakp ykan bir gzellii dile getirmek iin kullanlmtr. Sevgilinin bir bak, kendinden geirmeye yeter. Halk iirinde geyiin gzleri, sevgilinin gzelliini anlatmaya yarayan bir benzetme unsuru olarak ska kullanlmtr. k, sevgilisini genellikle ahu gzl olarak nitelendirmi ve onun gzelliini bu tamlamayla aklamaya almtr. Yine bununla beraber, geyiin gzleri hzn anlatr. Avclar tarafndan yavrularndan ve vatanndan ayrlmak zorunda braklan geyiin gz ou zaman yaldr. Aada 1 numarayla verdiimiz ve Karaca Olandan aldmz drtlkte, Karaca Olan Allaha yalvarrken, kendisine ahu gzl ve dolaysyla da ahu bakl bir sevgili vermesini istemektedir. 1. Bir gzel isterim hu bakl Gerdan bir kar benli nakl nci dili olsun hem kara kal Boynuna sarlp yatmak isterim (Sakaolu 2004a:355357) Karaca Olan, iki ve numaral drtlklerde, Barn Yaylasnda grd gzellerin gzlerini cerenin gzlerine benzeterek onlarn gzelliini tarif etmektedir.
209

2. Barn Yaylasnda gzel grdm Birbirinden stn vga fidandr Aklm at garib belim bkld Kalar hill gzler ahu cerandr (Sakaolu 2004a:7273) 3. Barn Yaylasnda bir gzel grdm Kalar hill gzleri cerandr Yanaklarnda al al glleri var Dili blbl kendisi bir ahandr (Sakaolu 2004a:598599) 4 numaral drtlkte Karaca Olan, sevgilisinin gzlerini cerenin gzlerine benzetmektedir. 4. KaracOlan der ki szn dorusu Kalarnn a kalem erisi Gzleri srmeli ceran yavrusu Nazl sunam Han Aslya benzersin (Sakaolu 2004a:560, Cumbur 2005:381)

210

Karaca Olan, 5 numarayla ele aldmz bir dier drtlkte, sevgilisinin bakn ve dolaysyla da gzn, cerenin bakna, yani gzlerine benzetmektedir. 5. Kalarn lm elif gzlerin ayn Esmaya benzettim misliin tein Sen bir dilbersin ki melektir soyun Bakn benzettim cerana dilber (Sakaolu 2004a:584585) Karaca Olan, 6 numaral drtlkte de, sevgilisini tasvir ederken kulland eitli benzetmelerin yannda sevgilisinin gzlerini cerenin gzlerine benzeterek, cerenin gzlerinin gzelliine deinmitir. 6. Gvercin durulu keklik sekili Kl rdek boyunlu ceren bakl Tavus kuu gibi gs nakl yle bir gzel ver gnlm eleyim (Sakaolu 2004a:505) Karaca Olan, 7 numaral drtlkte, yolda grd gzel kzn gzlerini cerenin gzlerine benzetmektedir.

211

7. Giderken yolum urad Uruma eker dorad Ben syledim o alad Gzleri ceren o kzn (Sakaolu 2004a:541, Cumbur 2005:308309) Aadaki 8 numaral drtlkte Karaca Olan, Allaha, kendisine ceren bakl yani gzleri cereninkine benzeyen bir sevgili vermesi iin yalvarmaktadr 8. Gvercin durulu, keklik sekili; Kl rdek boyunlu, ceyran bakl; Tavus kuu gibi gs nakl, yle bir gzel ver, gnlm eleyim. (Cumbur 2005:165) Gevherden alnan 9 numaral drtlkte, Gevher, akln bandan alan gzelin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir. 9. unda bir dilberin h gzleri Aklm fikrimi eyledi trac Gftre gelince irin szleri Bitrr lebinden skker-i gllc (Elin 1998a:37)

212

Gevher, 10 numaral drtlkte gnln elen gzelin gzlerini ahunun gzlerine benzeterek, sevgilisinin gzelliini anlatmaktadr. 10. hu gzlm bu gn fettanln var Kzarm ruhlerin dnm gl gle Dalm kkln olmu trmr Mh yznde blk blk tel tele (Elin 1998a:48) 11 numaral iirin tamamnda Gevher, sevgilisinin gzelliklerini ve gnl yakan zelliklerini anlatrken, sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir. 11. Karumuzda nazl nazl salnur Gelen ol gzleri h deil mi Siyah zlf mh yzne blnr Blen ol gzleri h deil mi

vre eyleyen beni iimden Bri rahme gelse kanl yamdan Divne eyleyp aklm bamdan Alan ol gzleri h deil mi

213

Eer fikreylesem ezelki demi Rz eb kesilmez didemin nemi Haner ekp nhak yere snemi Delen ol gzleri h deil mi Rahm eylese ben k- eydya Deimezdim bir telini dnyya Der Gevher beni her dem ferdya Salan ol gzleri h deil mi (Elin 1998a:108109) 12 numaral drtlkte Gevher, sevgilisinin gzelliklerini verken, sevgilisinin bakn, dolaysyla da gzlerini, cerene benzetmektedir. 12. Nice medhetmeyim seni bir dnem Ya var m akrnn gzelsin gzel Bir ceyran bakl em-i mestnem Sayydtr mjgnn gzelsin gzel (Elin 1998a:157) Gevher, 13 numaral drtlkte de, k olduu sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzeterek sevgilisinin gzelliini dile getirmektedir. 13. Oku arzhlim bir cevab eyle hu gzlm sana mildir gnl

214

Ol irindil ile bir selm syle fi cevabna kaildir gnl (Elin 1998a:168-169) Aada ele aldmz 14 numaral drtlkte, geyiin hem benzetme unsuru olmas hem de av hayvan olmas zellikleri karmza kmaktadr. Ancak arlk olan unsur benzetme unsuru olmas olduundan dolay bu iiri bu balk altnda ele aldk. Gevher, sevgilisinin gzelliini anlatrken, sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir. Aslnda bu drtlkte geyiin av hayvan olmas zellii de bir bakma benzetme unsuru olarak kullanlmtr. Bu drtlkte, avclar sevgilinin dier klardr. Sevgili de bu klar tarafndan elde edilmek istenen avdr. 14. Gevher der yad ellere gitmesn Derdin stne tze derdler katmasun Yad avclar seni ikr etmesn Sakn benim h gzl ceyrnm (Elin 1998a:185) 15 numaral drtlk, yukarda verilen 14 numaral drtln zelliklerini aynen tamaktadr. Ancak, asl olan unsur benzetme unsurudur. Gevher, sevgilisini tarif ederken, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine

benzetmektedir.

215

15. Gevher der yad illere gitmesn Dahi derd stne derdler katmasun Yad avclar seni ikr etmesn Servi benim h gzl cnnm (Elin 1998a:185186) Gevher aada 16 numarayla verilen iirinde, ayr kald sevgilisinden bekledii selam dile getirirken, sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir. 16. Senden ayrlal glmedi yzm Dim zikrullahtr imdilik szm Bam yastktadr yollarda gzm Seher yollarnda mektub gzlerim Gzleri hdan selm gzlerim

Sevdiim ak ile dmm nre Cier kebab oldu dil pre pre Seher yeli urar m nazl yre Seher yellerinden mektub gzlerim Gzleri hdan selm gzlerim

216

Gevhernin ii efkr oldu hep Bir selmn gelmedi nedir sebeb Yoksa bulunmaz m kt mrekkeb Seher yellerinden mektub gzlerim Gzleri hdan selm gzlerim (Elin 1998a:209) Gevher, 17 numaral drtlkte de 16 numaral iirde olduu gibi ayr kald sevgilisinden bekledii selam dile getirirken, sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir. 17. Yitirdim aklm fikr-i yr ile Sevgili yrimdan selm gzlerim Kalmm rz eb bu efkr ile Gzleri hdan selm gzlerim (Elin 1998a:210) 18 numaral drtlkte, kendisinden kaarak kendisine cefa eden sevgilisini tarif eden Gevher, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 18. Sevdiim cefhaya baladn tezden Bilirim hakikat umulmaz sizden hu gzlm nin kaarsn bizden

217

Bir zarar grdn m inlardan (Elin 1998a:222) Gevher, 19 numaral drtlkte gnln kaptrd sevgilisinin gzlerinin ahunun gzlerine benzetmektedir. 19. Yine gnlm ald bir keman-ebr Kameti nevreste fidana benzer Gamzeleri fettan gzleri h Bak fet-i devrna benzer (Elin 1998a:330) 20 numaral drtlkte, sevgilisi iin gzya dktn dile getiren Gevher, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 20. Bunca demdir firkatinler kametim Kemandr hey hn gzlm kemandr Gzlerimden kanl ek-i hasretim Revndr hey h gzlm revndr (Elin 1998a:337338) Sevgilisinden uzak olduu iin sevgilisiyle olan irtibatn bakalar aracyla salayan Gevher, 21 numaral drtlkte, aracdan sevgilisine ektii k acsn anlatmasn isterken, sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir.

218

21. Anar m bendesin ghi Grrsen sor eer h Bana ol gzleri h Figanmdan haber ver gel (Elin 1998a:488) Gevher, 22 numaral drtlkte, kendisine ksen sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 22. Endim yrimin yoluna Bakmaz sana soluna hu gzlm ben kuluna Asl nedir kst bu gn (Elin 1998a:521) Gevher, 23 numaral drtlkte, kendisine kt davranan sevgilisinin gzelliini verken, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 23. Hem Kbedir senin yzn Ne aceb hdur gzn Hm eyleyp eme yzn Hlim olur yaman dilber (Elin 1998a:529530)

219

Gevher, 24 numaral drtlkte, kendisine naz eden sevgilisinden aman dilerken, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 24. El-aman hey h gzlm Yeter naz eyledin yeter Dudu dillim irin szlm Yeter naz eyledin yeter (Elin 1998a:533) 25 numaral drtlkte de kendisini ayrlk acsna drmemesini istedii sevgilisinin gzelliini tarif eden Gevher, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 25. Merhab ey zlf-i anberin sabhn hayrola Ey nigh- gamzesi cz sabhn hayrola Zulmet-i hicrette koyma k- mahznunu Kama ey gel gzleri h sabhn hayrola (Elin 1998a:553554) Gevher, 26 numarayla verilen aadaki drtlkte, gnlnden kendisine zulm etmeyecek bir sevgili bulmasn isterken, arad sevgilinin dier zelliklerini de belirtmekte ve arad gzelin gzlerinin ahu gz gibi olmasn dilemektedir.

220

26. ka ok naz iden ayar- tarar istemem Cevridp kn adlar em-i sehhar istemem Rind-i ayyar-ve cihan hep fitne-mekkr istemem Serv-kad ince miyan bir emi h bul bana (Elin 1998a:555) Gevher, 27 numaral drtlkte, gnlnn kna esir olduu sevgilinin gzelliklerini anlatrken, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetir. 27. Dil esr-i akn oldu ey gz h gzel Mest medhu itti cn kkl-i ho-b gzel Ey Melhat bann verd-i letfet ksteri Nm tebessm nm gfte ne eddr bu gzel (Elin 1998a:578579) Gevher, 28 numaral drtlkte, akln bandan alan gzelin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 28. Aklm k etti cn ol cell ebrlerin Dest-i kudretle ekilmi ol hill ebrlerin Brekllah hsn-i hulkun ber-kemal olmu vel Ah nighn h emin ah hill ebrlerin (Elin 1998a:590591)

221

Gevher, 29 numaral drtlkte de, sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir. 29. H eker ftdeler dim keman ebrya h Hsn-i mmtz msellem kamet-i dlcya h Her kaan seyrna ksa ol per reftar ile arrlar her taraftan gzleri hya h (Elin 1998a:606) Gevher, 30 numaral drtlkte, sevgilisinin gzelliini anlatrken sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 30. Nigh- ltf idp ol h gzler Cell ebrsuna doymazd yzler Tealluk teauk yznden szler G ettiim demler hayal hayaldir (Elin 1998a:639) k merden aldmz ve aada 31 numarayla verdiimiz drtlkte k mer, yllarca kavuamad sevgilisinden midi kestiini anlatrken, sevgilinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir 31. Gayri artk kmet-i bldan el ektim yeter Cevre mil dilber-i randan el ektim yeter

222

Bunca yllar pyml oldum gezp Mecnun sfat Gzleri h sa Leyldan el ektim yeter (Elin 1999:89) k mer, aada 32 numarayla verdiimiz bentte, kendisine naz yapan sevgilisini tasvir ederken sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 32. Szp h gzlerini ka nz eyledi Cevrini hadden ard ltfunu az eyledi Alayup glmediine sevdiim hazzeyledi

Bar yank ddeleri kan ararsan ite ben Bendegna bis-i ftn ararsan ite sen (Elin 1999:97) k mer, 33 numaral drtlkte, kendisinden kaan sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 33 Merhab ey zlf-i anber b sabhn hayr ola Ey nigh- gamzesi cd sabhn hayr ola Zahmet-i hicranda koyma k- mecnnunu Kama ey gzleri h gel sabhn hayr ola (Ergun ?:138)

223

mer,

34

numarayla

verilen

drtlkte,

kendisine

yakn

davranmayan sevgilisine bunun sebebini sorarken, sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 34. Syle gel ey kameti tbcm nettim sana Knc-i gamda gevher-i yektcm nettim sana esmi h dilber-i ranacm nettim sana Mrg-i diller serveri zbcm nettim sana (Ergun ?:148) k mer, 35 numaral drtlkte, bakyla kendisine k eden sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir. 35. te-i akile zlim yakt nr etti beni Gitti akl u ihtiyrm bkarr etti beni Bir bakta em-i hsu ikr etti beni Dm- zlfnden ne mmkin mrg-i dil zd ola (Ergun ?:156) k mer, aada 36 numarayla verilen drtlkte, sevgilisinin bakn dolaysyla da gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 36. Bakn h sfat hayrn eder cn teni Byle dembeste klan rin kelmndr beni

224

Knc-i dil hl kalur gamdan kaan grsem seni Tzeler sevkn dernum ire bir ak- cedd (Ergun ?:166) k mer, aada verilen 37 ve 38 numaral drtlklerde de sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 37. Syle ey mehr gzel billhi kim sevmez seni Gzleri h gzel billhi kim sevmez seni htiyrm gitti elden grdm sat seni Ey kemn ebr gzel billhi kim sevmez seni (Ergun ?:186) 38. ntizrm ey gz h seher vaktinde gel Bendene ltfeyle gster r seher vaktinde gel ekerim t subha dek y H seher vaktinde gel Belki gelmez emime uyhu seher vaktinde gel (Ergun ?:205) Ercili Emrah ise 39 numarayla ele aldmz drtlkte, sevgilisinin gzelliini anlatrken sevgilisinin bakn, dolaysyla gzlerini ahunun gzlerine benzetmektedir. 39. Gldeki kaz kimi gsg naklm A gerdan misk anber kokulum

225

Huri misal zlm ahu baklm Syle ince bellim kimin yarsan (Sakaolu 1987:102) Seyran, 40 numaral drtlkte, gzelliini seyretmeye doyamad sevgilisinin gzlerini ahunun gzlerine benzetir. 40. Destinden bir kere bde yudunca Helke yaknm cevln edince hu emim seyretmiye gidince Deseler Seyrn doy kalarna (Yksel 1987:37) Seyran, 41 numaral drtlkte de, sevgilisinin gzlerini, ahunun gzlerine benzetmektedir. 41. Nil olsa ey efendim em-i hya bu dil Leyl Nehr gark olmudur yine kayguya bu dil Savm edemem sabrm yokdur neylim hlim edd Doymaynca dolur mu bilirsin mye bu dil (Yksel 1987:154) Sevgilisini kaybeden Bayburtlu Zihn, 42 numaral drtlkte, sevgilisini marala ve avclardan kaan ceylana benzetirken, sevgilisinin gzlerini gazaln yani ceylann gzlerine benzetmektedir.

226

42. Hangi dada bulsam ben o maral Hangi yerde grsem emi gazal Avclardan kam ceylan misli Gitmi dadan daa yoktur dura (Sakaolu 1988:81) 43 numaral drtln sahibi Dadalolu, sevgilisini tasvir ederken, sevgilisinin bakn dolaysyla da gzlerini cerenin gzlerine benzetmektedir. 43. u karki dada yanar bir k Aldrm sevdiin, alar bir k Bir ceren bakl zlf dolak Sende bir gmanm var iek Da (zdemir 1985:259, Sakaolu 1986:85) Erzurumlu Emrah, 44 numarayla verilen drtlkte, kendisini akyla yaralayan sevgilisinin bakn dolaysyla da gzlerini maraln ve ahunun gzlerine benzetmektedir. 44. Bu maral bakn ey peri sret ok at barmda yara gzlerin Bilmem ah mdr yoksa bir fet

227

Yakar bakdn nra gzlerin (Karada ?:134) Erzurumlu Emrah, 45 numaral drtlkte, sevgilisinin gzlerini maraln gzlerine benzetmektedir. 45. Bydke bedir olur yzleri Kande lezzet verir irin szleri Srmeden ardir merl gzleri ok siyah deildir nim elcktr (Karada ?:182) 46, 47, 48 ve 49 numaral beyitlerde, sevgilisini tarif eden Erzurumlu Emrah, sevgilisinin gzn yine ahunun gzne benzetmektedir. 46. Gzn bery- peri- h ne h ayn- serfta Ne fettn fitne-i cd ne cad nergis-i ehl (Karada ?:228) 47. Nedr bu em-i hlar nedir mjgn- cdlar Nedr bu gonce-fem bu ch- zemzem Kbe-i uly (Karada ?:232) 48. h gibi gzler ile gsterdi bogazn Mislin bulamam sayile varsam da rka (Karada ?:243, Alptekin 2004:180)

228

49. Aglamakdan dndi gzya Frt rmagna em-i h bak ehl nigr grmeden (Karada ?:349) A. 1. II. Geyiin Vcudunun Tamam Benzetme Unsuru Olur: A. 1. II. a. k Sevgilisini Geyie Benzetir: k, sevgilisini, vcudunun tamam itibariyle de geyie benzetmitir. Daha nceki blmlerde de deindiimiz zere, geyik Trk iirinin hemen her dneminde gzellik sembol olarak kullanlmtr. Burada una da deinmek gerekir ki, geyik yaban hayvanlar leminde genellikle av hayvan olarak karmza kar. Gerek dier hayvanlar gerekse de avclar tarafndan gszlnden faydalanlarak avlanlmaya allmtr. Bu bakmdan Trk iirinde geyik, gsz ve korumasz bir gzel kz sembolize etmektedir. Yani, n avclardan kaan rkek maral olmutur. Aada 50 numarayla verdiimiz drtlkte Karaca Olan, kendisine ok naz eden sevgilisini, kendisine daha fazla naz etmemesi hususunda uyarrken, sevgilisini huya benzetmektedir. 50. Ala bulut gibi ge aarm Sulu sepken gibi yere yaarm Olanca mrm sana sunarm Kz seni boarm hu isen de (Sakaolu 2004a:404)

229

51 numaral drtlkte, gurbet yollarna den Karaca Olan, sevgilisine seslenirken, sevgilisinin gzelliini anlatmak iin onu cerene benzetmektedir. 51. Sana derim san ka kemanm Bkld kametim geti zamanm Gidiyorum yedi benli ceranm Yrim gitti deyi yrek dalama 2005:123124) Karaca Olan, 52 numaral drtlkte, kylerine gelen gzeli kk bir cerene benzetmektedir. 52. Bir gcek ceran geldi Bizim kyn yresine Bir yavru yrdan ayrlm Her gn alar rasna (Sakaolu 2004a:395396, Cumbur 2005:295) Aada 53 numarayla ele aldmz drtlkte Karaca Olan, sevgilisini tarif ederken onun kara gzleri, ceren yavrusunun gzlerine benzetmektedir. 53. KaracOlan syler szn dorusu Bana sokunmu eleng erisi (Sakaolu 2004a:388, Cumbur

230

ki gz kara ceran yavrusu Alay alay solduktan geri (Sakaolu 2004a:460, Cumbur 2005:33) Karaca Olan, 54 numaral drtlkte, sevgilisini tarif ederken, onu gzellii bakmndan cerene benzetmektedir. 54. Seherinden kalktm baktm Ceran imi dze gelin Eridim su gibi aktm Can dayanmaz sze gelin (Sakaolu 2004a:545, Cumbur 2005:324) Karaca Olan, 55 numaral drtlkte, sevgilisini llerde gezen cerene benzetmektedir. Bu drtlkte geyiklerin llerde yaama fonksiyonuna da deinilse de asl fonksiyon benzetme unsuru olma fonksiyonudur. nk Karacaolan sevgilisini cerene benzetirken yaad yerden pekitirici unsur olarak faydalanmtr. 55. Sen asla ktynen eyleme Pazar Hamayllar takn demesin nazar Aca ceran gibi lde ne gezer Tl maya gibi sallan gez gelin 2005:143144) (Sakaolu 2004a:553, Cumbur

231

56 numarayla ele aldmz drtlkte Karaca Olan sevgilisini, sazlk yerlere gelen cerene benzeterek sevgilisinin gzelliine deinmektedir. 56. E kr atm meydan bizim Yrden habar geldi bugn Yklenmiken gam ykn Saza ceran geldi bugn (Sakaolu 2004a:570, Cumbur 2005:304305) Karaca Olan, 57 numaral drtlkte, yreine ak acs salan sevgilisini geyik ve cerene benzetmektedir. Bu drtl okuduumuzda, evlendii gece duyduu geyik sesinin peinden giderek kayalarda kalp can veren avc gencin hikyesi aklmza gelmektedir. Geyik bir bakma avclarn sevgilisidir. Bu yzdendir ki eini brakp geyiin peinden giden avclarn hikyeleri halk edebiyat rnlerimizde ska karmza kmaktadr. 57. Bunu ben demedim klar diyen u derdli sneme hanerler vuran Bilmem boz geyiktir bilmem ak ceran Yce yce sarp kayada neler var (Sakaolu 2004a:583584, Cumbur 2005:129) Karaca Olan, 58 numaral drtlkte, gnln kaptrd sevgilisini lden kaan cerene benzetmektedir.

232

58. Aka ceran lden kp kanca Mayil olup yr gsn anca Vakt gelip airetler gnce Dzlr yollara el karmakar 2005:32) Karaca Olan, 59 numaral drtlkte, sevgilisinin gzelliini anlatrken, onu avclardan kaan cerene benzetmektedir. 59. Ben bilirim sen ezelden gzelsin Ceren gibi yad avcdan tezersin Niin byle melil mahzun gezersin Boynun eri zlflerin bozgundur (Sakaolu 2004a:608609, Cumbur 2005:9495) Karaca Olan, 60 numaral drtlkte, gzellerin ba olan sevgilisini ceylan yavrusuna benzetmektedir. 60. u yerlerde benim yavrum bir gezer Dkp ak gerdana zlfn dizer kar ycelerde salnr gezer (Sakaolu 2004a:632-633, Cumbur

233

Ceyln yavru gzellere ba mola 2005:251252)

(Sakaolu 2004a:387, Cumbur

61 numaral drtlkte Karaca Olan, sevgilisini tarif ederken, onu gzelliinden tr ceylana benzetmektedir. 61. Meles gmlek geymi vcudu nazik Kollarn skm altun bilezik Anas ktdr ceylna yazk Emirlerden bir kz indi pnara (Sakaolu 2004a:397, Cumbur 2005:393) Karaca Olan, 62 ve 63 numaral iirlerde pnara inen alt gzelin gzelliklerini dile getirirken, onlar gl kenarna inmi cerene benzetmektedir. 62. Ak kuular skn etti yurdundan Ko yiitler yatamyor derdinden Sabah namazndan belen ardndan Saydm alt gzel indi pnara orta boylu gayetle gzel uzun boylu gzlerin szer Dedim aka ceyran glde ne gezer

234

Al knal keklik indi pnara (Sakaolu 2004a:396, Cumbur 2005:31) 63. Aka kzlar g eyledi yurdundan Ko yiitler deli oldu derdinden Gn le sonu da belin ardndan Saydm alt gzel indi pnara

uzun boylu kalarn szer orta boylu zlfn dzer Sandm aka ceran bir llerde gezer San knal keklik indi pnara (Sakaolu 2004a:397, Cumbur 2005:32) Karaca Olana ait olan 64 numaral iirin ilk drtlnde daha nceki blmlerde ska karmza kan geyiin yol gstericilik fonksiyonuna rastlamaktayz. k, sevgilisine giden yolu, kendisine yol gsteren cerenler araclyla bulur. Ancak, bu iirde ar basan fonksiyon, iirin nc drtlnde karmza kan benzetme fonksiyonudur. Bu drtlkte Karaca Olan, sevgilisini avclar tarafndan avlanmaya allan cerene benzetmektedir. 64. ki ceyran gtrdler bahaya Girdim o bahann glleri bir ho

235

Yaar yamur serin serin bd eser Irganan selvinin dallar bir ho

Yr oturmu kurulur naz postuna Hi bakmyor yranna dostuna Yaz gelince ayr imen stne Yr bde doldurur elleri bir ho

km ycesine avn avlar nmi enginine ceyran kovalar Demen u ceyrana beler aalar irin irin syler dilleri bir ho (Sakaolu 2004a:636637, Cumbur 2005:157) Karaca Olan, 65 numaral drtlkte, kaybettii sevgilisini marala benzetmektedir. 65. KaracOlan der ki hani maralm Dalar sana syle var m zararm Yrimi yitirdim yanar ararm Gmanm var koyandan tandan (Sakaolu 2004a:519)

236

Karaca Olan, 66 numaral drtlkte, kendisini hor gren sevgilisini yksekten bakan bir alageyie benzetmektedir. 66. aylak sn gibi gllerden kalkar Ala geyik gibi yksekten bakar Ayvas turuncu burnumda kokar Soyunup koynuna girmek muradm (Sakaolu 2004a:485486, Cumbur 2005:92) Karaca Olan, 67 numaral drtlkte, dokunmaya kyamad sevgilisini cerene benzetmektedir. 67. Aadan gelen ceren cereni, Aka ceran sana demeli deil. ki eli boum boum knal Karadr gzleri, srmeli deil. (Cumbur 2005:63) 68 numaral drtlkte, sevgilisine seslenen Karaca Olan, onu marala benzetmektedir. 68. Kmr gzlm, benle gitmek dilersen, Elen maral, elen, bile gidelim.

237

Yel vursun, erisin dalarn kar; Yollar amur, kurusun da gidelim. (Cumbur 2005:181) Kendisine bir sevgili arayan Karaca Olan, 69 numaral drtlkte, arad sevgilisini aka cerene ve boz sna benzetmektedir. 69. Bunu ben demedim, klar diyen. Yaral sneme merhemler koyan, Bilmem aka ceran, bilmem boz sn. Yce sarp kayada meler var? (Cumbur 2005:191192) Gevherden alnan 70 numaral drtlkte Gevher, sevdii kz bir marala benzetirken kendisini de bu maral avlamaya alan avcya benzetmektedir. 70. Yar gzeldir bulamann yalsn Avc isen maral geldi alasn Bahm bulmazsa zad eylesn Vermesn doksana yr yze meni (Elin 1998a:115) Gevher, 71 numaral drtlkte ise, kendisinden kaan sevgilisini avclardan kaan ceren yavrusuna benzetmektedir.

238

71. Ne kaarn benden ceyran kuzusu Kama benden ben yad avc deilim Seni sevmek imi alnm yazs Kama benden ben yad avc deilim (Elin 1998a:204205) Gevher, 72 numaral iirde de, sevgilisinin gzelliklerini tarife ederken, iirin her drtlnn sonunda sevgilisini cerene benzetmektedir. 72. hu gzlm neye mell gezersin Kuu musun ceyran msn nesin sen Gren haklarn barn ezersin Kuu musun ceyran msn nesin sen

Beni helk itti drl nazlarn Snemde yeretti ac szlerin Kudredden srmeli h gzlerin Kuu musun ceyran msn nesin sen

Sel gibi alattn emim yan Gavgaya urattn halkn ban

239

Cihanda bulmadm senin eini Kuu musun ceyran msn nesin sen

Smden beyaz grdm senin cismini Kudredden halk etmi Mevlm resmini h efendim doru syle ismini Kuu musun ceyran msn nesin sen (Elin 1998a:238239) Gevher, 73 numaral drtlkte de, sevgilisini tarif ederken, onu avclar tarafndan avlanmaya allan ceylan yavrusuna benzetmektedir. 73. imdi cd dtm vatandan yurttan Ya Rabb sen kurtar bizi bu derdten Korkmaz m ola dilber avcdan kurttan Bu ceyln kuzusu burada ne gezer (Elin 1998a:328329) 74 numarayla verilen drtlkte Gevher, sevgilisini kendisinden kaan vahi bir gazala benzetmektedir. 74. Sevdiim enine cme giyince Bizden kaup vahi gazal olmutur Ko isting etsn imdi duyunca

240

ahl var shib-cell olmutur (Elin 1998a:391) Gevher, 75 numaral drtlkte, kaybettii sevgilisinin ardndan feryat ederken sevgilisini llerde gezen cerene benzetmektedir. 75. Felek ikrn ald Beni vdilere sald Gitti ceyran ssz kald ller harab oldu harab (Elin 1998a:466467) Gevher, 76 numaral drtlkte ise, beraber olmaya davet ettii sevgilisini arrken, yaad yerin etrafnda ller olduuna deinerek cerene benzettii sevgilisini armaktadr. 76. Yrktr kheylanmz Elde tr kemnmz Bizim ldr bir yanmz Ceyran gel bizim llere (Elin 1998a:472) Gevher, 77 numaral drtlkte, ayrlmak zorunda kald sevgilisini Allaha emanet ederken, sevgilisini gzelliinden tr ahuya benzetmektedir.

241

77. Eyledim Hakka emnet ey yz h seni deyim Mecnun-sfat dalara cst c seni Sen sa Leylmdan dtm cd kaldm garib Sevdiim cnm efendim elved yh seni (Elin 1998a:573) Gevher, 78 numaral drtlkte, sevgilisini kurtlardan korkmayan ceylan yavrusuna benzetmektedir. 78. Ey gnl sakn kma sen yoldan Yreim onulmad gam ile dertden Korkmazmsn sevdiim kurttan Bu ceyln yavrusu yerde ne gezer (Elin 1998a:633634) Gevher, 79 numaral drtlkte de, akln bandan alan sevgilisini llerden gen cerene benzetmektedir. 79. Agca ciran skn etti lleri Avcsn izleyben srmeli Beni benden eyledi zlfi telleri Mansur gibi zlfleri burmal (Elin 1998a:723)

242

Gevher, 80 numaral drtlkte, btn dzenini alt st eden sevgilisini, ahuya benzetmektedir. 80. Gevher der cihan Gzel hu dzenim yakt Her kimi sordm herci kt Bir hakikatl dost bulmadan gitti (Elin 1998a:726) Gevher, 81 numaral drtlkte, kendisine kavumak iin dua ettii sevgilisini ceylan yavrusuna benzetmektedir. 81. Gevher der bir ta olunca mermer Terbiye etmek . cevher Dima dusn ettiin dilber Bu ceylan yavrusu yerde ne gezer (Elin 1998a:744) Gevher, 82 numaral drtlkte de, kaybettii sevgilisini yurdundan g eden ceylana benzetmektedir. 82. Aca ceylan skn etmi yurdundan Yurduna vardm ah yurtlar sszdr Sadsna vardm gnlm buland

243

ekilmi sunalar gller sszdr (Elin 1998a:746) Ercili Emrah, aada 83 numarayla verilen drtlkte, akln bandan alarak akyla kendisini yakan sevgilisini, avcnn elinden kard marala benzetirken bir bakma kendisini de avcya benzetmektedir. 83. Kararm ald gtrd Avc maraln itirdi Meni kl edip bitirdi Selbihan dillenir gider (Sakaolu 1987:144) Bayburtlu Zihn, 84 numarayla verilen drtlkte, sevgilisini yurdunu terk etmi bir marala benzetmektedir. 84. z ota terk eylemi zge maral olmu gelir ems u kamer bilesince Hurd ceml olmu gelir (Sakaolu 1988:104) 85 numaral iirde Dadalolu, gnln kaptrd sevgilisini lden kaan cerene benzetmektedir. u iirin ikinci drtlnde de sevgilinin stn zellikleri anlatlmak istenirken, sevgilinin etrafnda geyiklerin pervane olduu sylenmektedir.

244

85. Sakn aka ceren lden kanca Mail oldum kz gsn anca Vakti gelip cmle alem gnce Dzlr yollara el karmakar

Ycesinde ima, geyik pervane dner Altn ak gerdanda mum gibi yanar Srtnda libas her trl dner Giyinmi, kuanm al karmakar 1986:79) A. 1. II. b. k Kendisini Geyie Benzetir: k iirinde, sevgili genellikle, geyie benzetilmektedir. Yukarda k iirinin snrl saydaki temsilcilerinden setiimiz rneklerden de anlalaca zere bu durum azmsanamayacak kadar fazladr. Ancak k iirinde, sevgilinin geyie benzetilmesinin yannda ok az da olsa k kendisini eitli zelliklerinden dolay geyie benzetmektedir. Gevher, aada 86 numarayla ele aldmz drtlkte, sevgilisinin peinden koan kendisini lden le gezen cerene benzetmektedir. (zdemir 1985:320, Sakaolu

245

86. lem bilr k barn ezdiim Ceran gibi lden le tozduum O yavrunun sevdsna gezdiim Gezp derdli olmadan gezmem nideyim (Elin 1998a:210211) Ercili Emrah da yalnzln ve aresizliini dile getirdii 87 numaral drtlkte kendinden geerek diyar diyar geziini anlatrken, kendisini lden le gezen bir ceylana benzetmektedir. 87. rdek oldum dtm glden gllere Ceylan oldum dtm lden llere Dertli Emrah dm gurbet ellere Gelen alar giden alar yol alar (Sakaolu 1987:110) k enlike ait olan 88 numaral drtlk, Gelin ile Gz Destan dan alnmtr. Gelin ile kzn karlkl sylemesiyle meydana gelen bu destanda, gelin kendisini sahralarda gezen srmeli ceylana benzetmitir. 88. Gz da der ki sonalar agn glnde Srmeli ceylanam sahra lnde Bir glm var yeddi hicap dalnda

246

Pinhan ligap atta sahlaran srr (Alptekin-okun 2006:259) k enlik, 89 numaral dizelerde ise sevgilisini, llerde avclardan kaan marala benzetmektedir. 89. Katlime ferman yazar tft fitneye fele Evgh pusar avc sezer heflek maral der le (Alptekin-Cokun 2006:287) A. 1. III. Geyiin Yry Benzetme Unsuru Olur: Geyik, daha ncede deindiimiz gibi gzellii ve zarafetiyle bir benzetme unsurudur. k iirinde, sevgilinin yry anlatlmak istendiinde sevgili genellikle geyie benzetilmi, yani geyiin yry tarz benzetme unsuru olmutur. Aada 90 numarayla verdiimiz ve Karacaolandan aldmz drtlkte Karaca Olan, sevgilisinin endaml yryn cerenin sekiine benzetmektedir. 90. Salavat getirsin cemaln gren Bakn turna da sekiin ceran Uradn yeri edersin veran Blbl has bahada glinen oynar (Sakaolu 2004a:580581, Cumbur 2005:187)

247

Ercili Emrah, 91 numaral drtlkte, sevgilisinin endaml yryn ceylann sekiine benzetmektedir. 91. A elleri naklnn Aca ceylan sekilinin Nergiz kimi kokulunun Ah elinnen dad elinnen (Sakaolu 1987:137) A. 1. IV. Geyiin Kouu Benzetme Unsuru Olur: Aada verilen drtlkte, dier blmlerde ele aldmz durumlardan farkl olarak k ne sevgilisini ne de kendisini geyie benzetmemektedir. Gevher, aada 92 numarayla verdiimiz drtlkte, zamann dzeninden ikayette bulunurken porsuun dahi ardndan yetiemeyen insanlarn

hakszlklar sonucunda ceylan hzna ulatna deinmektedir. 92. Palas stnde yatmayan Byna pala batmayan Porsuk ardndan yetmeyen Ceylana ular oldu (Elin 1998a:544545) Dadalolu, 93 numaral drtlkte, iyi bir atn zelliklerini sralarken, atn kouunu, yani hzn cerene benzetmektedir.

248

93. At kulan dikmi, gzn szer Gvel rdekler gibi llerde yzer rptrnca aka cerendir, tozar Ekini seldir, yiite ekin gerek (zdemir 1985:284) A. 1. V. Geyiin Tyleri Benzetme Unsuru Olur: almamz bnyesinde taradmz k iirlerinin sadece bir tanesinde geyiin tylerinin benzetme unsuru olmas zelliine rastladk. Divn iirinde ska karmza kan sala ilgili benzetmeler k iirinde sadece bir iirde karmza kmaktadr. Aada 94 numarayla verilen drtlkte Karaca Olan, boynu bkk sevgilisini tarif ederken sevgilisinin salarn cerenin tylerine benzetmektedir. 94. Parmanda hatem yzk Kolunda altun bilezik Boynun emi kza yazk Telleri ceren o kzn (Sakaolu 2004a:541, Cumbur 2005:308309) A. 1. VI. Geyiin Ayaklar Benzetme Unsuru Olur: Aada 95 numarayla verdiimiz drtlkte Karaca Olan, sevgilisinin ellerini zarafetinden tr cerenin ayaklarna benzetmektedir. Her ne kadar geyiklerin elleri olmasa da ayaklar, zellikle de n ayaklar, Karacaolann
249

zihninde elleri olarak kabul edilmi ve aadaki drtle benzetme unsuru olmutur. 95. Fakir KaracOlan fakir Dilim syler kalbim okur briimden hal dokur Elleri ceren o kzn (Sakaolu 2004a:541, Cumbur 2005:308309) A. 1. VII. Geyiin Kalar Benzetme Unsuru Olur: Geyiin kalar da k iirinde gzlerinden ayr olarak benzetme unsuru olmutur. Karaca Olan, aada 96 numarayla verdiimiz drtlkte, sevgilisinin gzelliini tarif ederken sevgilisinin kalarn, yavru maraln kalarna benzetmektedir. 96. Kalarn benziyor yavru marala Gzlerin hkmeder yedi krala Seher vakt olup boynun rgala Dokansn tellere yel yava yava (Sakaolu 2004a:631)

250

A. 1. VIII. Geyiin Kokusu Benzetme Unsuru Olur: Karaca Olan, aada 97 numarayla verdiimiz drtlkte, geyiklerin gzel kokmalarna deinirken, sevgilisinin de geyik gibi gzel kokulu olduunu sylemektedir. 97. Yaz gelince, souk pnarlar akar; Bitmi geyik gbei hoa kokar. Salnp gzelim seyrna kar, Grdke, artyor figanm dalar. (Cumbur 2005:9899) A. 2. Av Hayvan Olarak Geyik: Avcln gerek ekonomik ihtiyalar karlama gerekse de yaban hayvanlarn verdii zarar nleme asndan Trk insann yaamnda yer ettiine daha nce ele aldmz blmlerde ska deinmitik. Bu yzden bu blmde tekrar bu konulara deinmeyeceiz. almamzn bu blmnde geyiin av hayvan olmas zelliinin k iirine olan tesirini ele alacaz. Karaca Olan, aada 98 numarayla verdiimiz drtlkte, sevgilisini yaylaya gitmeteye ikna etmeye alrken, cerenlerin yaz aylarnda ormanlara inerek av olduuna deinmektedir. 98. Yaz olur meede ceran av olur Her sinekler bir alc ku olur

251

Sen gidersen yreciim dar olur All sunam kalk gidelim yaylaya (Sakaolu 2004a:399) Karaca Olan, 99 ve 100 numaral drtlklerde atna binip ceren avlad gnleri hatrlamakta ve bu gnleri zlemektedir. 99. KaracOlan yavuz ata binerdi stmzde avc kular dnerdi Ha deyince be yz atl binerdi Aka ceranlar kovanlar hani (Sakaolu 2004a:454, Cumbur 2005:75 76) 100. KaracOlan der ki gle adm Baz baz hatrna dediim Yein ata binip ceyln koduum O ssz llere gresim geldi (Sakaolu 2004a:440, Cumbur 2005:115) Karaca Olan, 101 numaral drtlkte, cerenlerin, avclarn tazlarnn elinden kurutulduunu anlatmaktadr. 101. nsanolu kurtulmuyor kazadan Yarallar nasl durur szdan

252

Aka ceran kurtulmu da tazdan Kaldrm ban l deyi deyi (Sakaolu 2004a:466, Cumbur 2005:57 58) Karaca Olandan alnan 102 ve 103 numaral drtlklerde ise ovalarda cerenlerin tazlar tarafndan avlanmak iin kovalandklarna deinilmektedir 102. Ulam ulam olmu yatar yazlar Ceran kovar gk boncuklu tazlar Ba hrzmal cepkenli kzlar Hani yaylam der de arzular gider (Sakaolu 2004a:589-590, Cumbur 2005:220-221) 103. Ulam ulam oldu kald yazlar, Ceyran kovar gk boncuklu tazlar, Arab at stnde ahbaz gaziler, Alay kurup g nne dt m? (Cumbur 2005:130131) 104 numaral drtlkte Karaca Olan, tazlardan kurutulan ceylanlarn llere doru yneldiklerini anlatmaktadr.

253

104. Ko yiitler gider gelir yazdan Yarallar yatamyor szdan Aka ceyln kurtulursa tazdan Ba kaldrr gider l deyi deyi (Sakaolu 2004a:466467, Cumbur 2005:103104) Karaca Olan, 105 numaral drtlkte ise srlarn baka insanlara arabuk veren insanlarn zelliklerine deinirken, bu insanlarn bu

zelliklerinden dolay ok byk zararlar greceini anlatmak istemekte, avclar tarafndan avlanan ceylanlara deinmektedir. Bir bakma insanlarla ceylanlar arasnda benzerlik kurmaya almaktadr. 105. Yce da banda yaylan ceyln Avclar geliyor drt yann dolan Her olur olmaza srrn diyen Boz bulank aya akm gibolur (Sakaolu 2004a:620, Cumbur 2005:350351) Karaca Olan, 106 numarayla verilen drtlkte, sevgilisinin

memleketinden bahsederken, oralarda beylerin ceren avlamak iin tazlar kullandklarna deinmektedir.

254

106. Evlerinin n yazdr yaz Beler brakyor ceyrana taz Sallanma karmda kahpenin kz lrsem kanm verebilin mi 2005:60) Karaca Olan, 107 numaral drtlkte, geyik avnn uursuzluk getirdiine dair beslenen inanc k iirine tayarak bir geyiin peinden giden avcnn bana lmn gelebileceine deinmektedir. 107. Gnl dt bir geyiin postuna, Azril de can almann kastna. Dne dne teneirin stne, Yunmaynca gnl yrdan ayrlmaz. (Cumbur 2005:160161) Gevher de 108 numaral drtlkte, otlakta otlayan ceylana seslenirken onu avclardan korunmas hususunda uyarmaktadr. 108. otlan otlayan ceylan Kurtulmaz avcnn yayna varan Ndanlara hlin ifde klan (Sakaolu 2004a:451452, Cumbur

255

Gevher ummna atm gibidir (Elin 1998a:344345) Gevher, 109 numaral drtlkte ise, cerenlerin tazlar tarafndan avlanlmak iin kovalandna deinmektedir. 109. Ulam ulam olmu galan yazlar Ceren avlar gk boncuklu tazlar Alt arap atl ahpaz gaziler Cda vurup binmemize ne kald (zdemir 1985:147148) A. 3. Yaad Yerler Bakmndan Geyik: Geyikler, yaban hayvanlar olmalarndan tr insanlardan uzak yerlerde yaamaktadrlar. Dolaysyla insanlar, geyiklere etraflarndaki dier hayvanlar kadar yakn deildirler. Geyik, bir kurt gibi insanlara ya da insanlarn srlerine de saldramaz. Dolaysyla geyikler ile insanlar ancak, bir av srasnda ya da bir g esnasnda, kalabalktan uzak olan dalarda karlamaktadrlar.

almamzn bu blmnde geyiklerin yaadklar yerleri balk altnda ele alacaz. A. 3. I. Dalarda Yaayan Geyik: Karaca Olandan alnan ve aada 110 numarayla verilen drtlkte, sevgilisinin gzelliklerini anlatan Karaca Olan, sevgilisinin yaad yce dalarda snlarn gezdiini sylemektedir.

256

110. Yce da banda snlar gezer Derindir gllerin bahrler yzer Dilin eker olmu erbetler ezer Altun tas iinde bala dnmm (Sakaolu 2004a:575) Karaca Olan, 111 numaral drtlkte, tarif ettii gzel yerleri anlatrken bu yerlerin dalarnda geyiklerin gezdiklerini dile getirmektedir. 111. Ycesinde emme geyikler geir, Eteinde telil turnam arr, li gm mayalar barr, ller melil melil, bilmem nedendir? (Cumbur 2005:6364) 112 numaral iirde, dalardan ikyeti olan Karaca Olan, dalara beddua ederken geyiklerin dalar terk etmesi hususunda beddua etmektedir. 112. Yce dalar, ne kararp pusarsn? At derler nazl yri bandan. Oturmu derdime derd mi katarsn? lem sele gitti ddem yandan.

257

Balta desin, ormanlarn kurusun; Gazel olsun, yapraklarn rsn; Top top olsun, geyiklerin yrsn; Avclarn avn alsn peinden. (Cumbur 2005:255256) Karaca Olan, 113 numaral drtlkte, snlarn meelerde yani ormanlarda dolaysyla da dalarda yaadklarna deinmektedir. 113. Gllerinde kuular yzr Meesinde snlar brr Gzelleri trk syler rr Dilleri var bizim dile benzemez (Sakaolu 2004a:648649, Cumbur 2005:349350) Dadalolu, yaad dnemin yiitlerinden Kk Ali Olu iin yazd ve aada 114 numarayla verilen drtlkte, Kk Ali Olunun yurdunun dalarnda geyiklerin yaadna deinmektedir. 114. Dalarnda hma, geyik sekiir Engininde keklik, tura tr Dmanlarn snrndan bakr Giremez yurduna Kk Ali Olu (zdemir 1985:190191)

258

Dadalolu, 115 ve 116 numaralarla verilen drtlklerde, Binboa Dan tarif ederken, geyiklerin Binboay yurt edindiini dile getirmektedir. 115. Ban grnmyor dumandan, pustan Barr geyiin durulmaz, sesten Sa yann Sarayck, solun Elbistan vnmeye deer dilin Binboa (zdemir 1985:246) 116. Binboa da Ko Dan gzedir Geyik, ceren, lle, smbl tazedir Ablak, snlarn boynun uzatr Farz avc ister sana Binboa (zdemir 1985:247) Dadalolu, 117 numaral iirde, Bozak Dalarnda yaayan geyiklerin varlna iaret etmektedir. 117. karm Bozak Dana Avar eli grnr m Mevlm bir de, ii iki Gittim amma gelinir mi

259

Ycelerde olur geyik Yol bekliyor gzbyk Benim yrim allar geyik Nazl nazl salnr m (zdemir 1985:249, Sakaolu 1986:89) Dadalolu, 118 numaral irde ise Aladan yaylaklarnda geyiklerin yaadna deinmektedir. 118. Dumanldr Aladan alan Ortasnda sar iek savran Yiitler dura, aslan yata Dilberlerin hep de byle l m () Ko yiitler cirit oynar dlekte Geyiklerin yaylm eder yaylakta Bir koku var topranda, rmakta Gzm ya duvarnda kala m (zdemir 1985:254) A. 3. II. llerde Yaayan Geyik: Trkler, Orta Asya bozkrlarn ve daha sonra da Anadolunun kra topraklarn ou zaman l olarak adlandrmlardr. Bu adlandrma, klar tarafndan da kabul grm ve iirlerindeki yerini almtr. Aadaki iirlerde

260

greceimiz zere Karaca Olan llerde gezen cerenleri grmtr. Toroslarda yaayan Karaca Olann cerenleri grmesi ok doal bir durumdur. Ancak cerenleri lde grmesi imknszdr. nk Toroslarda l yoktur. Karaca Olan, bu iirlerde, Toroslarn kra topraklarn l olarak adlandrd iin byle bir durumla karlalmaktadr. Karaca Olandan alnan ve aada 119 ve 120 numaralarla verilen drtlklerde, Karaca Olan, cerenlerin llerde yaadklarna deinmektedir. 119. Belli belli balarnn boran ift ift olmu llerinin ceran Sana derim sana Munbu Veran arda aran tellllar hani (Sakaolu 2004a:454, Cumbur 2005:75 76) 120. lleri vermiler aka cerana Baykua vermiler ssz verana Yrinden ayrlan dner pervne Blbl figann gle drr (Sakaolu 2004a:629630)

261

A. 3. III. Geyiklerin Yaadklar Dier Yerler: Ele aldmz k iirlerinde geyikler, yukarda ele aldmz dalar ve llerden baka yerlerde de karmza kmaktadr. Karaca Olandan alnan ve aada 121 numarayla verilen iirde Karaca Olan, geyiklerin Karaman obalarnda yaadklarna deinmektedir. 121. Felek vermezsin dengi dengine Yolum drdn yine engine Kader getirdi Karaman eline imenleri mahzun glleri mahzun () Oba yerleri yklm veran Ceylnlar gitmi dalm ahan Dedim felee ilerin yaman Konutum nice dilleri mahzun (Sakaolu 2004a:567, Cumbur 2005:128 129)

262

SONU: almamzn banda da deindiimiz gibi Trklerde insan-hayvan ilikisi deyince akla ilk gelen hayvan bozkurt olmutur. Yaplan almalarda genellikle bozkurt zerinde younlamtr. Bozkurt haricindeki dier hayvanlar genellikle ya gz ard edilmi ya da almaya deer grlmemitir. almamzda grld zere, Anadolu folklor rnlerinde geyik, bir yksek lisans tezine konu olacak younlukta yerini almtr. almamzn giri blmnde ele aldmz mitolojik rnlerde ve dier Trk corafyalarnda karmza kan fonksiyonlarn, Anadolu sahasndaki folklor rnlerinde de karmza kmas, Anadolu folklorunun, Trk mitolojisinin ve genel anlamda Trk folklorunun kltlm bir ekli olduunu kantlar niteliktedir. almamzn sonucunda grdk ki bugn dahi karmza kan folklorik inanmalarn hepsi birka farkl sebepten domutur. Bu inanmalarn hibirisi ne sadece Gk Tanr inan sistemiyle ne de sadece slmiyet diniyle ilgilidir. Bu inanmalar, bir bakma Trk folklor rmann yzyllardr getii topraklardan toplad ve Anadoluya boaltt alvyonlardr. Anadoluda bugn yaanan kltr erozyonunu nlemek iin her eyden nce folklor rmamzn kaynaklaryla aramzda kurulan setleri ykmal ve ata yurdumuza gereken hassasiyeti gstermeliyiz.

263

KAYNAKA: AKALIN, L. Sami (1972a), Trk Manilerinden Semeler I, stanbul. AKALIN, L. Sami (1972b), Trk Manilerinden Semeler II, stanbul. AKALIN, L. Sami (1990), Trk Dilek Szlerinden Alklar, Karglar, Ankara. ALBAYRAK, Nurettin (1993), Din Trk Halk Hikyelerinden Geyik, Gvercin ve Deve Hikyeleri, stanbul, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. AKSOY, mer Asm (?), Ataszleri ve Deyimler Szl II, stanbul. ALPTEKN, Ali Berat (1982), Elif ile Yaral Mahmut Hikyesi, Trk Folkloru Aratrmalar, (27), 2930. ALPTEKN, Ali Berat (2002), Taeli Masallar, Ankara. ALPTEKN, Ali Berat (2004), Palandkenin Zirvesindeki k Erzurumlu Emrah, Ankara. ALPTEKN, Ali Berat (2005), Hayvan Masallar, Ankara. ALPTEKN, Ali Berat-COKUN, M. Nizameddin (2006), k enlik Divan, Ankara ASLAN, Ensar (1990), Yaral Mahmut Hikyesi zerine Bir nceleme, ?. BAKIRCI, Nedim (2000), Nide Masallar, Konya, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. BAL, Muhan (1997), Atlar, Ankara.
264

BAYATLI, Osman (1957), Bergamada Alevi Gelini ve nanlar, zmir. BAGZ, lhan (1993a), Trk Bilmeceleri I, Ankara. BELEKOLU, Nabi (1974), Toroslar, Geyik Avcs ve Aksakall htiyar, Trk Folklor Aratrmalar, Haziran 1974, 25 (299), 7018. BENEKAY, Yahya (1967), Yaayan Alevilik, stanbul. BONNEFOY, Yves (Yn.) (2000), Antik Dnya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Szl, Ankara. BORATAV, Pertev Naili (1992), 100 Soruda Trk Halk Edebiyat, stanbul. BORATAV, Pertev Naili (1998), Zaman Zaman inde, stanbul. BORATAV, Pertev Naili (2003), 100 Soruda Trk Folkloru, stanbul. Blge Azlarnda Ataszleri ve Deyimler I-II, Ankara 2004. CUMBUR, Mjgn (1982), Folklorumuzda Geyik Motifi zerine, II. Milletleraras Trk Folklor Kongresi Bildirileri, II, Halk Edebiyat, 71-95. CUMBUR, Mjgn (2005), Karacaolan, stanbul. AATAY, Saadet (1953), Karaay Halk Edebiyatndan Avc Bineger, Fuat Kprl Armaan, 93-113. AATAY, Saadet (1988), Trk Hal Edebiyatnda Geyie Dair Baz Motifler, Trk Dili Aratrmalar Yll, Belleten, 153-177. ELEBOLU, Amil (1995), Trk Ninniler Haznesi, stanbul.
265

ELEBOLU, Amil-KSZ, Yusuf Ziya (1995), Trk Bilmeceler Hzinesi, stanbul. OLAK, Faruk (1994), ah smail Hikyesi zerine Mukyeseli Bir Aratrma, Kayseri, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. DLN, Cem (1997), Trk iir Bilgisi, Ankara. DLEK, brahim (2002), Altay Destanlar I, Ankara. DVTOLU, Sencer (1987), Kk Trkler, stanbul. DUYMAZ, Ali (1989), Bingl Efsaneleri (nceleme-Metinler), Elaz, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. DUYMAZ, Ali (2001), Kerem ile Asl Hikyesi zerine Mukayeseli Bir Aratrma, Ankara. EBERHARD, D. Wolfram (1996), inin imal Komular, Ankara. ELN, kr (1970), Trk Bilmeceleri, stanbul. ELN, kr (1988), Halk Edebiyat Aratrmalar II, Ankara. ELN, kr (1990a), Trkiye Trkesinde Atlar, Ankara. ELN, kr (1990b), Trkiye Trkesinde Maniler, Ankara. ELN, kr (1998a), Gevher Divn, Ankara. ELN, kr (1998b), Halk Edebiyatna Giri, Ankara. ELN, kr (1999), k mer, Ankara. ELADE, Mircea (1999), amanizm, Ankara.

266

ERENGL, Cengiz (2004), Budizm, stanbul. ERGN, Muharrem (1999), Orhun Abideleri, stanbul. ERGN, Muharrem (2004), Dede Korkut Kitab I, Ankara. ERGUN, Metin (1997), Trk Dnyas Efsanelerinde Deime Motifi II, Ankara. ERGUN, Metin-BRAHMOV, Gaynislam (2000), Bakurt Halk Destanlar, Ankara. ERGUN, Pervin (2004), Trk Kltrnde Aa Klt, Ankara. ERGUN, Sadettin Nzhet (?), k mer Hayat ve iirleri, stanbul. ESEN, Ahmet kr (1986), Anadolu Trkleri, Ankara. ESEN, Ahmet kr (1997), Anadolu Atlar, stanbul. ESN, Emel (2004), Orta Asyadan Osmanlya Trk Sanatnda konografik Motifler, stanbul. Evliya elebi (?), Tam Metin Seyahatname I, stanbul. FRAZER, G.James (1991), Altn Dal I (ev: Mehmet H. Doan), stanbul. GDE, Halil Altay (2002), Isparta Efsaneleri zerine Bir Aratrma, Konya, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. GKEN, Cengiz (1999), Giresun Efsaneleri, Trabzon,

Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi.

267

GLPINARLI, Abdlbki (?), Menkb- Hnkr Hac Bekt- Vel Vilyet-nme, ?. GRKEM, smail (2001), Trk Edebiyatnda Atlar, ukurova Atlar, Metin-nceleme, Ankara. GL, Mehmet (1998), Dou Karadenizde ve Krgzistanda Anlatlan Geyik Ana Efsanesi zerine Bir Deneme, Mill Folklor, (40), 41-42. GNAY, Umay (1975), Elaz Masallar, Erzurum. GZEL, Abdurrahman (1999), Kaygusuz Abdal (Aleddin Gayb) Menkbnmesi, Ankara. NAN, Abdlkadir (1998a), Makaleler ve ncelemeler I, Ankara. NAN, Abdlkadir (1998b), Makaleler ve ncelemeler II, Ankara. NAN, Abdlkadir (2000), Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara. KARADA, Metin (?), Erzurumlu Emrah, Ankara. KARADAVUT, Zekeriya (1992), Yozgat Efsaneleri (nceleme-Metin), Konya, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. KARADAVUT, Zekeriya, Krgz Masallarndaki Mitolojik Unsurlar I ,http://www.haberakademi.net/default.asp ? inc=makaleoku&hid=223 KAVCAR, Cavit-YARDIMCI, Mehmet (1990), Efsanelerimiz, Malatya. KAYA, Doan (2004), Anonim Halk iiri, Ankara. KEMAL, Yaar (1993), Atlar, stanbul. KLSL, Rfat Bilge (2001), Mniler (Haz: At atkka), stanbul.
268

KKSAL, Hasan (1984), Battalnmelerde Tip ve Motif Yaps, Ankara. KKSAL, Hasan (2003), Battal Gazi Destan, Ankara. KPRL, M. Fuat (2003), Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara. KPRL, M. Fuat (2004), Edebiyat Aratrmalar II, Ankara. KSE, Nerin (?), Kococa Destan, ? OCAK, Ahmet Yaar (1992), Kltr Tarihi Kayna Olarak Menkbnmeler, Ankara. OCAK, Ahmet Yaar (2000), Babiler syan (Alevliin Tarihsel Alt Yaps), stanbul. OCAK, Ahmet Yaar (2003), Alev ncesi Temelleri, stanbul. GEL, Bahaeddin (1991), slmiyetten nce Trk Kltr Tarihi, Ankara. GEL, Bahaeddin (2002), Trk Mitolojisi II, Ankara. GEL, Bahaeddin (2003), Trk Mitolojisi I, Ankara. NAL, Mehmet Naci (2003), Mula Efsaneleri, Mula. NDER, Mehmet (1966), Anadolu Efsaneleri, Ankara. NDER, Mehmet (1972), ehirden ehire II, stanbul. ZBEK, Mehmet (1994), Folklor ve Trklerimiz, stanbul. ve Bekta nanlarnn slm

269

ZELK, Mehmet (2004), Afyonkarahisar Masallar, Aratrma, nceleme, Isparta. ZDEMR, Ahmet Z. (1985), Avarlar ve Dadalolu, Ankara. ZTELL, Cahit (2002), Evlerinin n, stanbul. PALA, skender (1999), Ansiklopedik Divn iiri Szl, stanbul. Roux, Jean-Paul (2002), Trklerin ve Moollarn Eski Dini, stanbul. ROUX, Jean-Paul (2005), Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, stanbul. RUBEN, Walter (2004), Eski Metinlere Gre Budizm, stanbul. SAKAOLU, Yurdanur (1980), ocuklara ve Genlere Oyunlar Elenceler, Ankara. SAKAOLU, Saim (1986), Dadalolu, Ankara. SAKAOLU, Saim (1987), Ercili Emrah, Ankara. SAKAOLU, Saim (1988), Bayburtlu Zihn, stanbul. SAKAOLU, Saim (1992), Efsane Aratrmalar, Konya. SAKAOLU, Saim (2002), Gmhane ve Bayburt Masallar, Ankara. SAKAOLU, Saim (2004a), Karaca Olan, Ankara. SAKOLU, Saim (2004b), 101 Anadolu Efsanesi, Ankara. SELUK, Ali (2004), Tahtaclar, stanbul.

270

SEYDOLU, Bilge (1975), Erzurum Halk Masallar zerine Aratrmalar, Ankara. SEYDOLU, Bilge (1985), Erzurum Efsaneleri, Ankara. ENOCAK, Ebru (2000), Leyl ile Mecnn Hikyesi zerine Mukayeseli Bir Aratrma, Elaz, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. MEK, Esma (1999), Kadirli ve Osmaniye Atlar, Ankara. MEK, Esma (2001a), Yukar ukurova Masallarnda Motif ve Tip Aratrmas I, Ankara. MEK, Esma (2001b), Yukar ukurova Masallarnda Motif ve Tip Aratrmas II, Ankara. TABALDEV, Kubatbek (?), Krgzistandaki Geyik Tasvirli

Talar, Orta Asyadan Anadoluya Trk Sanat ve Kltr, Prof. Nejat Diyarbekirliye Armaan, 99102. TAN, Nail (1986), Folklorumuzda ll Szler, stanbul. TANYU, Hikmet (1987), Trklerde Talarla lgili nanlar, Ankara. TAVKUL, Ufuk (2004), Karaay-Malkar Destanlar, Ankara. TEKN, Talat (2004), Irk Bitig Eski Uygurca Fal Kitab, Ankara. TEMR, Ahmet (ev.) (1995), Moollarn Gizli Tarihi, Ankara. TEZEL, Naki (1985), Trk Masallar II, Ankara. TEZEL, Naki (2004), Trk Halk Bilmeceleri, stanbul.

271

TURUL, Mahmut (1969), Mahmutgazi Kynde Halk Edebiyat, stanbul. TURYAN, Hasan (1982), Bursa Evliyalar ve Tarihi Eserleri, Bursa. TLBENT, Feridun Fazl (1977), Trk Ataszleri ve Deyimleri, stanbul. Trke Szlk, Ankara 1998. Trkiyede Halk Azndan Derleme Szl, c. VIII, Ankara 1975 UYGUR, Tahsin Nahit (2002), ankr Halk Edebiyat, Ankara. YALDIZ, Adem (2002), Hayvanlarla lgili Efsaneler, Konya, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. YALMAN, Ali Rza (1977a), Cenupta Trkmen Oymaklar I, Ankara. YALMAN, Ali Rza (1977b), Cenupta Trkmen Oymaklar II, Ankara. YARDIMCI, Mehmet (2002), Balangcndan Gnmze Halk iiri, k iiri, Tekke iiri, Ankara. YELDAL, nsal Ylmaz (2005), Baba Hzr (Hazr) Efsanesi, Konya, Yaymlanmam Yksek Lisans Semineri. YKSEL, Hasan Avni (1987), k Seyrn, Ankara.

272

273