ROJ ALIMA GRUBU

KUANTUM
TEORS
VE
TEMEL
LKELER
HAZIRLAYAN
RO1 ALIMA GRUBU
1
ROJ ALIMA GRUBU
AZAD MATBAASI: 2005-01-14
2
ROJ ALIMA GRUBU
NDEKLER
Bilim ve zgrlk..........................................................................................5
Kozmostan Kuantuma....................................................................................9
Kozmoloji
Evren
Byk Patlama
Modern izik................................................................................................1!
"elativite
#tom $eorisi
Kuantum $eorisi
%aman &zay ve 'areket...............................................................................22
Kuantum izi(inin )ari* +,ylemleri...........................................................!-
+./r,linger 0enklemi
0e Broglie 0algam1
Belirsizlik 2lkesi
+*in
Kuantum Kuram1..........................................................................................!3
Belirsizlik 2lkesi...........................................................................................53
4las1l1k ve Belirsizlik
Kuantum Mekani(i #51s1ndan 0o(a............................................................59
Kuantum izi(inin )izemleri.......................................................................69
Paul 0ira. +./r,dinger7in Kedisi................................................................ 86
2lk Kuantum izik5ileri................................................................................9!
Kuantum Buzu............................................................................................1-8
Kuantum $eorisi 9e $emel 2lkeler............................................................11-
Kuantum $eorisinin else:esi....................................................................112
Kuantum 9e Bilim.....................................................................................115
Kuantum izi(inin $emel 2lkeleri..............................................................11;
#tomlar1 &yarman1n Birin.i <olu.............................................................121
#tomlar1 &yarman1n 2kin.i <olu...............................................................12!
)iri=im 9e K1r1n1m....................................................................................126
otoelektrik
4lay1.......................................................................................1!-
0alga )i>i 0avranan Elektronlar...............................................................1!2
Kuantum izi(ine )iri= 9e &zay...............................................................1!5
Kuyruklu <1ld1zlar.....................................................................................1!8
?,tron <1ld1zlar1........................................................................................13-
#stronomi $ari/i........................................................................................132
+osyal <a=amda Kuantum@ Kuantum 0=n.e $ekni(i ?edir..................15-
Kuantum izi(inin yks........................................................................152
!
ROJ ALIMA GRUBU
SUNU
Yeni >ir d=n= tarz1n1n ka*1lar1n1 a5an ve insanl1(1n
ya=am1na /er ge5en gn da/a derinlemesine n:uz eden Kuantum
$eorisiA >unu :else:eA to*lum >ilim ve siyasete aktaran Ba=kan #*o
=a/s1nda Krtlerin gndemine de girmi=tir ve Krtlerin Kuantumla
tan1=malar1 tm /alklardan da/a ilgin5tir.
Kar=1la=t1r1ld1(1nda >ilimsel geli=meleri izleme >oyutuyla tm
/alklardan da/a geri >ir seyir izledi(ini s,yleye>ile.e(imiz
/alk1m1z1nA >ilimsel ilerlemenin zirvesini temsil eden Kuantumla
ili=kisi ilgin5 >ir /al almaktad1r.
'emen /emen /i5>ir ,n/az1rl1(a ve tan1=1kl1(a sa/i*
olmad1(1m1z >ir konu olarak KuantumA >una ra(men gndelik
ya=am1m1zaA e(itimlerimizeA tart1=ma ve yaz1lar1m1za yerle=mi=tir.
Bunun >ilimsel temellerini oturtmakA do(ru iza/laraA do(ru
tan1mlara ula=t1rmak i5in >ir 5ok yol ve y,ntem el>etteki
denene.ektir. Krt /alk1 gele.ek *ers*ekti:ine y,n verenA m.adele
stratejisini >elirleyen Kuantumla ili=kisini /er ne kadar ,nderli(i
zerinden kurmu=sa da onun *ers*ekti:leriyle da/a direkt da/a
i5selle=mi= >ir kavray1= dzeyini yakalaya.akt1r.
Biz de >u sre.e >,ylesi >ir 5a>ayla kat1lmak istedik.
Be=itli >ilim 5evreleri ve ki=ilerinin Kuantuma ili=kin
de(erlendirme ve yorumlar1ndan yine >ilimsel deney ve g,zlemler
sonu.u ula=t1klar1 >ulgu ve tan1mlamalardan olu=an >u 5al1=man1n
>elli >ir i/tiya.a yan1t ola.a(1n1 d=nyoruz.
+ayg1lar1m1zla
RO1 ALIMA GRUBU
2005 Ocak 05
3
ROJ ALIMA GRUBU
BLM VE ZGRLK
".M2$C'ED
Bir ,n.eki yaz1mda >ilimin gnmzde dinin yerini ald1(1n1 ve
egemen g5lerin kararlar1n1 to*luma Ea/laki kararlarE olarak dayatmalar1n1n
ara.1 oldu(unu yazm1=t1m. 4ysa >ilimA >ize do(ruyu g,stermeliA >izim i5in
iyi olan1 >ulmam1za yard1m.1 olmal1 de(il miF Bu yaz1da neden >,yle
olam1yor ve nas1l >,yle ola>ilir onu tart1=maya 5al1=a.a(1m.
Bilimin tari/ >oyun.a nas1l geli=ti(ini anlamak i5in ,n.e *aradigma
kavram1n1 a5mak gerekiyor. Paradigma deyin.e >ir de(erler >tnn
anl1yoruz. Bu de(erler >tn dar >ir alan1 ka*saya>ile.e(i gi>iA to*lumsal
olarak ge5erli tm de(erleri de ka*saya>ilir. +,zgelimi sanayi to*lumu
>,yle >ir *aradigmay1 i:ade ediyorG Bir yanda ekonominin tm to*lumsal
sorunlara >ak1=ta >elirleyi.i olmas1A *azara dayal1 retim ili=kileriA ,te
yanda merkezi ,rgtlenmeA tm kararlarda >rokrasinin >elirleyi.i olmas1
v.>. Hdevlet ya da =irket >rokrasisiI. 0ar >ir alan1 ka*sayan >ir *aradigma
olarak da :izikte >ir d,nem /akim olan mekanik anlay1=1 ,rnek vere>ilirizG
'er /areketin >ir di(er .ismin etkisiyle olu=tu(unu varsayan >u *aradigmaA
/er =eyin srekli /areket /alinde oldu(unu ve asl1nda /areketin nesnelerin
>ir>irine g,re zaman >oyutunda g,reli olarak yer de(i=tirmesi oldu(u
anlay1=1 ile a=1lm1=t1.
BilimA srekli olarak mev.ut *aradigmalar1n yeni >ir *aradigmayla
a=1lmas1 sre.i i5inde geli=ir. <eni *aradigmaA da/a ,n.eki *aradigman1n
5,zemedi(i sorunlar1 5,zd( sre.e i=levini g,rr. #n.ak ortaya 51kan
yeni sorunlar yeni >ir *aradigmaya i/tiya5 yarat1r ve >u durumda eski
*aradigma ayak >a(1 olmaya >a=lar. $o*lumsal geli=meyi de >u =ekilde ele
almak mmkn. )nmzde /akim olan sanayi to*lumuA /er =eyden ,n.e
maddi i/tiya5lar1n y1(1nsal retimle da/a kolay kar=1lanmas1n1 sa(lad1. Bu
da/a ,n.eki to*lumlar1n 5,zemedi(i >ir sorundu. 'atta sanayi to*lumunun
>u konuda yaratt1(1 olanaklar o denli geni=ti kiA 2-. yzy1lda sosyalist sol
da/iA >ir sanayi to*lumu sosyalizmini /ede:leyi*A Bat1Jda retilen /er
teknolojiyi sorgulamadan oldu(u gi>i >enimseyen >ir EsosyalizmE yaratt1.
0o(al olarak >,yle >ir sosyalizmA yoksullu(a ve e=itsizli(e 5,zm olmakla
>irlikteA insanlar1 .retli k,leler olmaktan kurtaramad1. +osyalizmin as1l
ama.1 olan insan1n ,zgrle=mesi unutuldu. E=itsizlik sorununun 5,zlmesi
ile kendili(inden ,zgrlk sa(lanamaya.a(1n1 ortaya koyan >u deneyimler
sonu5ta >a=ar1s1zl1(a u(rad1.
)nmzn ka*italist sanayi to*lumuna d,ne.ek olursakA geni= /alk
y1(1nlar1n1n sermayenin 51karlar1 do(rultusunda ikna edilmesi ve uysal
tketi.iler ordusu olarak davranmalar1 i5in :eodal to*lumda dinin g,rd(
i=levi g,ren >ir otoriteye i/tiya5 var. 4ysa gnmzn to*lumu laik ve
ak1l.1 >ir to*lum olma iddias1nda. Bu ko=ullarda sanayi to*lumu
5
ROJ ALIMA GRUBU
*aradigmas1na /a*solmu= >ilimler ge5mi=te dinin g,rd( i=levi g,ryor.
riedman71n li>eral ekonomik kalk1nma teorileri to*lumsal sorunlara tek
>ilimsel 5,zm olarak sunuluyor. )eneti(i de(i=tirilmi= yiye.ekler artan
dnya n:usunun doyurulmas1 i5in tek 5,zm olarak dayat1l1yor. Bunlar1n
kar=1s1nda gele.e(in *aradigmas1 ve >u *aradigmaya dayal1 se5enekler de
ortaya 51k1yorG <atay ,rgtlenmelerA /iyerar=ik de(il tm >ile=enlerin e=it
olarak kat1ld1(1 a( ti*i ya*1lanmalarA >u ya*1lara uygun gne= enerjisi ya da
organik tar1m teknolojileri gi>i. #n.ak gele.ek ,zgr to*lumun kimi temel
niteliklerini nve olarak olu=turan >u de(erlerA mev.ut *aradigma i5inde
eritilmeye ya da uygulama alanlar1 k1s1tlanmaya 5al1=1l1yor. Bin>ir trl
mekanizma ile sermayeye >a(1ml1 olan niversiteler ve di(er >ilimsel
kurulu=lar da ister istemez >u ama5lara /izmet ediyor.
+onu5 olarakA /alk1n 51karlar1na /izmet ede>ilmesi i5in >ilimin
,zgrle=mesi gerekiyor. Bu da >ilimin ekonomik 51karlardan
etkilenmeyerek kendi *aradigmalar1n1 yenilemesi ile mmkn. Egemen
g5lerA izledikleri *olitikalar1n se5eneksiz oldu(unu kan1tlamak i5in >ilimi
kulland1klar1 sre.e de >u ,zgrle=me olanakl1 de(il. #n.akA sanayi
to*lumunu /er y,nden a=mak durumunda olan ,zgr to*lumA yaln1z insan1
de(il >ilimi de ,zgrle=tire.ektir.
ZGRLK M? OTORTE M?
)nlk ya=am1m1zda >ir 5ok sorunla kar=1 kar=1ya kal1yoruz. Bu
sorunlar1n ,nemli >ir >,lm i5inde ya=ad1(1m1z to*lumun genel
sorunlar1n1n >ir *ar5as1 ya da >ize yans1mas1. +,zgelimi i=sizlik sorunuyla
kar=1la=1yorsakA >u >izim ki=isel olarak ya*t1(1m1z /atalardan 5ok
/kmetin izledi(i *olitikalar1n ya da kresel olarak geli=en ekonomik
sre5lerin >ir sonu5u. Bal1=t1(1m1z i=yerinde >ir sorun ya=1yorsak >u sorun
genellikle i=yerlerinde yerle=mi= kltrn >izim insani i/tiya5lar1m1za
kar=1l1k vermemesinden kaynaklanmaktad1r. 2nsanlar da/a ilk uygarl1klar
olu=tu(u gnden >u yana to*lumsal sorunlar1n da/a kolay 5,zle.e(i >ir
to*lumun nas1l olmas1A nas1l ,rgtlenmesi gerekti(i zerine ka:a yordular.
#ntik <unanistanJda d=nrlerin ka:a yord( en karma=1k sorunu >elki de
>u olu=turuyordu.
Ba=lang15tan >u yana Enas1l >ir to*lumE sorununa ka:a yoran
d=nrlerin ka:as1nda iki d=n= tarz1 /er zaman 5at1=ma i5inde oldu.
Bunlardan >iri insan1n giderek ,zgrle=mesi d=n.esi di(eri ise tersine
insan1n srekli denetim alt1na al1nmas1 d=n.esiydi. Kimi d=nrler
>unlardan >irini kendilerine temel al1rken kimileri de >u iki d=n.e
aras1nda >ir uzla=ma noktas1 >ulmaya 5al1=t1lar. zgrle=meyi esas
alanlardan kimileri insan1n do(u=tan iyi oldu(unu varsayarkenA kimileri ise
insan1n do(u=tan olumlu *otansiyeller ta=1d1(1n1 ve >unlar1n a51(a
6
ROJ ALIMA GRUBU
51kmas1n1n ko=ullar1 zerine ka:a yordular. Bunun kar=1s1nda yer alanlar ise
insan1n do(u=tan ya da yarat1l1=tan k,t oldu(unuA an.ak >u k,t e(ilimler
kontrol alt1na al1n1rsa iyi y,nlerin ortaya 51ka>ile.e(ini savundular. Bunlar
>ask1.1 *olitik sistemlerden ve g5l devletten yana oldular. Bnk
insanlar1 denetleyen g5l mekanizmalarA yasalarA onlar1 uygulayan kolluk
g5leri olmazsa Ei5indeki =eytanaE ka*1la.ak insanlar1n to*lumu kaosa
srkleye.e(ini d=ndler.
)enel olarak otoriter >ak1= a51s1 olarak niteleye>ile.e(imizA insan1n
>a=tan k,t e(ilimlerle do(du(unu varsayan yakla=1m1n tari/ >oyun.a
to*lumlara /akim oldu(unu ve gnmzde de egemen kltrleri
>elirledi(ini sa*tamak durumunday1z. +,zgelimi 5o.u(un Eter>iye
edilmesiE /e* vurgulan1rA olumlu *otansiyellerinin a51(a 51kar1lmas1 ise
ikin.i *landa kalan >ir i= gi>idir. 'atta 5o(u zaman i/mal edilirA 5nk >u
*otansiyeller *ara kazanmaya /er zaman uygun de(ildir. <aln1z.a *ara
kazanmaya y,nelik >e.eriler geli=tirilmeye 5al1=1l1r.
Bu konuda sa(l1kl1 >ir >ak1= a51s1 geli=tirmek i5in do(aya >aka>iliriz.
Bir 5am a(a.1n1n kozala(1 ya da genel olarak >ir >itkini to/umu /er zaman
kendisini yeniden en iyi ,zellikleri ile rete.ek *otansiyele sa/i*tir. #n.ak
>u *otansiyelin ger5ekle=mesi i5in gerekli ko=ullar vard1r. En >a=ta uygun
>ir to*rakA ard1ndan su ve to/um ye=erdikten sonra yeterli gne= v.s. Bu
ko=ullar1n sa(lanamad1(1 ko=ullarda to/um ya 5rye.ek ya da sa(l1ks1z
veya .1l1z >ir sekilde geli=e.ektir. Burada to/umun ta=1d1(1 k,t
K*otansiyelLden s,z ede>iliriz. $o/um yok olmaA sa(l1ks1z >yme ve /atta
>ula=1.1 >ir /astal1(a yakalanma K*otansiyelLine de sa/i*tir. #n.ak esas
olan ve normal ko=ullarda ger5ekle=en o >itkinin tm olumlu ,zellikleri ile
kendini yenilemesidir. $ersini d=nmek do(adaki evrimsel geli=meyi inkar
etmek anlam1na gelir. 4lumsuzluklar1n >ir >a=ka g5 tara:1ndan >ast1r1lmas1
gerekmi= olsayd1A giderek da/a karma=1k .anl1lar1n olu=umuna olanak
sa(layan do(al evrim insan1 ortaya 51karamazd1.
2nsan i5in ise >itkinin yeti=ti(i to*rak to*lumdur. 0a/a k5k ya=tan
iti>aren temel gereksinimleri kar=1lanmayan >ir insan sa(l1kl1 >ir =ekilde
geli=emeye.ek ve ger5ek *otansiyelleri ortaya 51kmaya.akt1r. +a(l1kl1
>eslenmeyen veya 5evresinden sevgi ve sayg1 g,rmeyen ya da yeteneklerini
geli=tirmek y,nnde te=vik edildi(i de(ilA srekli davran1=lar1n1n kontrol
alt1na al1nd1(1 >ir ortamda >yyen 5o.uk >a=tan sa(l1ks1z yeti=iyor
demektir. Bo.uklu(unda sa(l1kl1 yeti=se da/i kendi *otansiyellerini
ger5ekle=tirme olana(1 >ulamayan >ir insan 5rmeye >a=laya.akt1r ve k,t
K*otansiyelL a51(a 51ka.akt1r.
+onu5 olarak@ insanl1(1 da/a ileriye g,tre.ek >ir to*lumu
ama5l1yorsakA insan1 >a=tan k,t varsayarak kontrol alt1na almak yerine
onun olumlu *otansiyellerini a51(a 51kara.ak ,zgrl(e vurgu ya*mak ve
;
ROJ ALIMA GRUBU
,zgrlk5 >ir to*lumu /ede:lemek durumunday1z. B,yle >ir to*lumda
insanlar yarat1.1l1klar1n1 5ok :arkl1 alanlarda ortaya koya>ile.ek ve yarat1lan
zenginlikler >ir>irini kontrol alt1na alma kayg1s1 olmadan
*ayla=1la>ile.ektir.
?otG 'er ne kadar >u yaz1da 5ok ge5en iyi ve k,ty nas1l ay1rt
ede.e(imiz a51k de(ilse de >u ileride >a=ka >ir yaz1n1n konusu ola.ak.
?i/ayet k,=eme >ir ad >uldumG EK5k #d1mlarE. Bnk >ir
de(i=im kltr yaratman1n >ugnden at1la.ak k5k ad1mlara >a(l1
oldu(unu d=nyorum.
8
ROJ ALIMA GRUBU
KOZMOSTAN KUANTUMA
Kozmoloji
Kozmoloji evreniA >a=lang1.1n1A ya*1s1n1 ve evrimini matematiksel ve
:iziksel olarak in.eler. Evrenin i5inde yer alan g,k.isimleriA galaksilerA
y1ld1zlarA karadeliklerA gezegenlerA uydularA >unlar1n /areketlerininA
olu=umlar1n1nA evrimlerininA ,lmlerininA >ir>irleriyle olan ili=kilerinin
deneysel ve kuramsal olarak in.elenmesi >u >ilim dal1 i5ine girer.
#stronomi ve astro:izik kozmolojinin yan1nda yer al1r.
Evren
Evreni d=nen ilk insanlar +merlerdi. 4nlar1 M1s1rl1larA Binliler ve
eski <unanl1lar taki* etti. <unanl1lar yarat1l1=1n temelinde to*rakA /avaA ate=
ve suyun >ulundu(una inan1yorlard1. 0nyaJn1nA evrenin merkezinde yer
ald1(1 san1l1yordu. Evrenin ilk >ilimsel in.elenmesi Ptolemaios tara:1ndan
ya*1ld1. Ptolemaios ilk y1ld1zlar /aritas1n1 ya*t1. )ne= ve y1ld1zlar1n
0nyaJn1n etra:1nda d,nd(n s,yledi. Bu inan1= 16. yzy1la kadar devam
etti.
Polonyal1 >ilgin ?ikolaos Ko*ernikus 153! y1l1nda yay1mlad1(1
kita>1ndaA 0nya ve di(er gezegenlerin )ne=Jin etra:1nda d,ndklerini
>elirterek modern astronomiyi kurdu ve kendinden ,n.e 1!-- y1l >oyun.a
inan1lan 0nya merkezli inan1=1 y1kt1. Ko*ernikus gezegenlerin )ne=
etra:1ndaki /areketlerinde tam >ir daire 5izdiklerini de >elirtti. 1582Jde
0animarkal1 $y./o Bra/e ilk g,zlemleri ya*arak gezegenlerin
*ozisyonlar1n1n /assas ,l5mlerini >uldu ve >ir y1l1n uzunlu(unu >ir
saniyelik /assasiyetle /esa*lad1. #sistan1 #lman Mo/annes Ke*lerA
Bra/eJnin /esa*lar1n1 kullanarak gezegenlerin 5izdikleri y,rngelerin >irer
eli*s =eklinde oldu(unu ke=:etti.
16-8 y1l1nda telesko* >ulundu. $elesko*la ilk >ilimsel g,zlemleri
2talyan )alileo ya*t1. )alileoA M*iterJin etra:1nda d,nen uydular1 ve
+amanyolu i5indeki say1s1z y1ld1zlar1n varl1(1n1 g,rd. 0a/a sonra ?eNton
>ugnn modern telesko*lar1n1n dayand1(1 e(ri yz olan aynal1 telesko*u
imal etti. 1;81Jde Oilliam 'ers./el 123 .mJlik aynal1 telesko*la &rans ve
kuyrukluy1ld1zlar1 ke=:etti. Ko*ernikusJu taki* eden 3-- y1l i5inde
astronomide >yk geli=meler oldu. akat esas geli=meA EinsteinJ1n genel
relativite teorisiA kuantum mekani(iA 0o**ler etkisinin >ulunmas1ndan sonra
meydana geldi. 2-. yzy1l1n >a=lar1nda modern kozmolojinin temelleri
at1lm1= oldu.
9
ROJ ALIMA GRUBU
Modern kozmoloji astronomiyiA matematikA relativiteA *ar5a.1k :izi(ini
de geli=tirdi. 0o**ler etkisi ile galaksilerin >irP >irlerinden >yk /1zlarla
uzakla=t1klar1 >ulundu. Par5a.1k :izi(i evrenin milyarlar.a y1l ,n.e tek >ir
noktadan >a=lam1= ola>ile.e(i :ikrini do(urdu. "adyo astronomi >ulunduA
uzay telesko*lar1 imal edildi ve evrene ait >ir5ok s1r 5ok k1sa >ir sre i5inde
5,zlm= oldu. 2nsano(lu art1k i5inde ya=ad1(1 evreni anlam1=t1.
Evrenin >ugn >ilinen geni=li(i 1-23 kilometreA yani trilyon kere
trilyon km kadard1r. Bir kre =eklinde olan ve /er an mt/i= >ir /1zla
geni=lemeye devam eden evrenin i5inde yakla=1k 1-- milyar galaksi
>ulunmaktad1r. )alaksiler i5lerinde gaz ve toz >ulutlar1ndan olu=an
ne>ulalar1A y1ld1zlar1A gezegenleri i/tiva eder. Baz1 galaksilerde onlar.a
milyon y1ld1z1n >ulunmas1na kar=1n >az1lar1nda yzler.e milyar y1ld1z
vard1r. Bir>irine yak1n olan galaksiler gru*lar1A onlar da dev galaksi
gru*lar1n1 olu=turur. Qu ana kadar !--- adet galaksi gru>unun katalo(u
ya*1lm1=t1r.
)alaksilerin i5lerinde >ir5ok olay ge5mektedir. 'er an yeni y1ld1zlar
=ekillenmekte ve >ir5ok y1ld1z da ,lmektedir. )alaksiler s*iralA eli*tikA
da(1n1k gi>i >ir5ok 5e=itli =ekillerde olurlar. "adyo astronomi ile >ugn
1-21 km uzakl1ktaki galaksiler tan1mlana>ilmektedir. )alaksilerin >ize olan
uzakl1klar1 Ce*/eid denilen de(i=ken y1ld1zlar kanal1 ile /esa*lan1r.
Ce*/eidJlerin *arlakl1klar1ndaki de(i=iklikler 1P5- gn aras1nda /assas
olarak meydana gelir. 1;83Jten >eri >ilinen >u de(i=ken y1ld1zlar1n /assas
*eriyotlar1 ve ger5ek *arlakl1klar1 aras1ndaki oran evrensel uzakl1klar1
/esa*lamakta re:erans olarak kullan1lmaktad1r.
25inde yer ald1(1m1z galaksiye +amanyolu ismi verilir. )alaksimiz 2--
milyar adet y1ld1z1 i/tiva etmektedir. Bunlar1n 5o(unun gezegenlere sa/i*
oldu(u ta/min edilmektedir. 1--.--- 1=1k y1l1 geni=li(indeki +amanyolu
etra:1nda s*iral kollar1 olan >ir disk =eklindedir. <1ld1zlar1n 5o(u !-.--- 1=1k
y1l1 geni=li(indeki orta merkez >,lgesindedir. Eteklerde ise y1ld1zlar seyrek
olarak da(1lm1= olu*A genellikle gaz ve toz >ulutlar1 vard1r. Bu toz ve gaz
>ulutlar1ndan meydana gelen gen5 y1ld1zlar da genellikle eteklerde yer al1r.
Merkezde ise ya=l1 ve k1z1l y1ld1zlar mev.uttur. Etra:1nda d,nmekte
oldu(umuz )ne= galaksinin merkezinden 28.--- 1=1k y1l1 uzakl1kta s*iral
kollardan >irinin ortalar1nda yer almaktad1r. Bir5ok kozmik olay1n oldu(u
yo(un merkezden uzak ve sakin >ir yerde >ulundu(umuz i5in =ansl1
say1l1r1z.
Evrendeki /er .isim /areket /alindedir. )alaksiler >ir>irlerinden
uzakla=t1klar1 gi>i kendi eksenleri etra:1nda da d,nerler. +amanyoluJnun
)ne=Jin yer ald1(1 >,lge merkezin etra:1nda saniyede 2!- km /1zla
d,nmekte olu* >ir tam d,n=n 22- milyon y1lda tamamlar. Merkezden
6-.--- 1=1k y1l1 uzakl1ktaki >,lgenin d,n= /1z1 ise yakla=1k saniyede !--
1-
ROJ ALIMA GRUBU
kilometredir. )alaksimizin merkezinden =iddetli =ekilde RP1=1nlar1
gelmektedir. Bu 1=1nlardan orada y1ld1z 5ar*1=malar1n1nA s*ernova
*atlamalar1n1n oldu(u ve ayr1.a merkezde >yk >ir kara deli(in yer ald1(1
anla=1lmaktad1r.
+amanyoluA i5inde yirmiden :azla galaksinin yer ald1(1 >ir galaksi
gru>undad1r. Buna yerli gru* denir. )ru>un >oyu ! milyon 1=1k y1l1
kadard1r. En yak1n kom=ular1m1zA !1.--- 1=1k y1l1 geni=li(inde ve >izden
15-.--- 1=1k y1l1 uzakl1ktaki Byk Magellan ve 23.--- 1=1k y1l1 5a*1nda ve
>ize 1;!.--- 1=1k y1l1 mesa:edeki K5k Magellan Bulutlar1Jd1r. Bunlar
gney yar1mkreden 51*lak g,zle g,rle>ilirler. 'er iki >ulutA
+amanyoluJnun gravitasyon kuvveti ile >ir>irinden ayr1lm1= :akat >ir>irine
olduk5a yak1n konumda >ulunmaktad1r. Byk >ulutun i5inde 2-- 1=1k y1l1
geni=li(inde $arantula ?e>ulas1 ad1 verilen ve 1-- adet 5ok *arlak y1ld1z
tara:1ndan ayd1nlat1lan geni= ve *arlak >ir >,lge vard1r.
0a/a uzaklardakiA yerli gru>un en >yk yesi ve >ir s*iral galaksi
olan #ndromeda >izden 2.! milyon 1=1k y1l1 uzakl1kta olu* i5inde >ir trilyon
y1ld1z1 >ar1nd1r1r. Ba*1 1!-.--- 1=1k y1l1 kadard1r. <erli gru>un i5inde ayr1.a
ikili ve 5l sistemler /alinde di(er galaksiler >ulunmaktad1r. )ru>umuzun
d1=1nda 5ok >yk di(er gru*lar da mev.uttur. 5- milyon 1=1k y1l1
uzakl1ktaki 9irgo galaksiler gru>u en >yklerindendir
Byk Patlama
2nan1lmas1 zor da olsaA 15 milyar y1l ,n.e i5inde sonsuz yo(unlukta ve
sonsuz s1.akl1kta maddenin s1k1=m1= oldu(u Si(ne u.uJ >ykl(ndeki >ir
nokta >irden *atlad1 ve >u mt/i= *atlaman1n =iddetiyle etra:a yay1lan
madde >ugn i5inde ya=ad1(1m1z evreni meydana getirdi. Btn veriler
>unu g,stermektedir. Evrenin olu=umuna ait >ugnn tek ve en .iddi teorisi
Big Bang ad1 verilen Byk PatlamaJd1r.
1832Jde #vusturyal1 C/ristian 0o**ler yakla=an ve uzakla=an ses
dalgalar1n1n duran >ir g,zlem.iye g,re konumlar1n1 ke=:etti. Buna g,reA
g,zlem.iye yakla=an ses dalgalar1 da/a s1k aral1klarda ve k1sa dalga
>oylar1nda geliyorA ses kayna(1 uzakla=t1k5a dalgalar1n >oylar1 uzuyordu.
0a/a sonra >u durum 1=1k dalgalar1na tat>ik edildi ve ayn1 =ey >ulundu.
&zakla=an 1=1k kayna(1ndan 51kan 1=1nlar1n 51kard1(1 5izgilerin s*ektrumun
k1rm1z1 tara:1na kayd1(1 g,rld.
1868Jde Oilliam 'uggins >u tekni(i kullanarak +irrus y1ld1z1n1n
0nyaJdan uzakla=t1(1n1 ve uzakla=ma /1z1n1 /esa* etti. 1929Jda EdNin
'u>>le ayn1 metodu kullanarak >tn galaksilerin >ir>irlerinden >yk
/1zlarla uzakla=t1klar1n1 g,sterdi. &zaklardaki galaksilerin uzakla=ma /1zlar1
11
ROJ ALIMA GRUBU
ise da/a >ykt. <ani evren durmadan geni=liyordu. Bir zamanlar ise >ir
nokta /alindeydi. Bu ke=i:A Byk Patlama teorisinin >a=lang1.1 oldu.
$eoriye g,reA sonsuz yo(unluk ve s1.akl1ktaki >ir nokta /alindeki
madde >irden>ire *atlad1 ve d=nlemeye.ek miktarda >ir enerji ser>est
kald1. Patlama ile >irlikte SzamanJ akmaya >a=lad1. )alaksilerA y1ld1zlar
olu=tu. Byk Patlamadan ,n.e >ir uzay yoktu. &zayA Byk Patlama ile
meydana geldi. 'esa*lamalar *atlaman1n 15 milyar y1l ,n.e olmu=
oldu(unu g,stermektedir.
Qi=mekte olan >ir >alonun zerinde >ulunan noktalar1nA >alon =i=erek
geni=ledik5eA >ir>irlerinden uzakla=malar1 gi>iA evren de /TlT =i=meye
devam etmekte ve i5indeki >tn maddeA galaksilerA y1ld1zlarA >ir>irlerinden
durmadan uzakla=maktad1r. Evrenin merkezinde /i5>ir =ey yoktur ve /i5>ir
=ey de evrenin merkezi de(ildir. Merkezde sade.e >ir zamanlar >ir nokta
/alinde olan sonsuz yo(un madde >ulunmaktayd1.
1956Jda )eorge )amoNA e(er >,yle >ir *atlama olduysa ondan arta
kalan >ir 1s1n1n evrende >ugn >ile >ulunmas1 gerekti(ini matematiksel
olarak i:ade etti. Us1 1963 y1l1nda >ulundu. Bulunan 2.;3 K s1.akl1(1ndaki
1s1A 15 milyar y1l ,n.e olmu= *atlamadan >ugne kadar gele>ilmi= >ir
k1r1nt1yd1. 2.;3 KJl1kA arka alan radyasyonu denilen >u 1s1 k1r1nt1s1n1n
>ulunmas1A galaksilerin >ir>irlerinden uzakla=makta olmalar1n1n ke=:iA
/idrojen atomunun >ugnk de(erinin geriye gidilerek *atlama an1ndaki
de(eri ile kar=1la=t1r1ld1(1nda >ulunan uyumlulukA :otonun *roton ve
n,tronlara oran1A *atlamadan /emen sonra =ekillenen *roton ve n,tronun
oranlar1 aras1ndaki uyumA Byk PatlamaJy1 destekleyen en ,nemli
delillerdir.
Byk Patlama modeli >irtak1m sorular1 da >irlikte getirdi. 2.;3 KJl1k
arka alan radyasyonu neden /er tara:tan ayn1 =iddette ve ni:orm =ekilde
al1nmaktaA galaksiler nas1l =ekillendiA evrendeki madde miktar1 nedirA evren
geni=lemeye ne sre devam ede.ek ve >ir gn geni=leme son >ulu* evren
kendi i5ine 5,kmeye >a=laya.ak m1A vsF Btn >unlara 5e=itli .eva*lar
verildi. Byk Patlama zerinde ya*1lan mu/teli: dzeltmelerin en ,nemlisi
198-Jde #lan )ut/Jdan geldi.
)ut/A en:lasyon modelini ileri srd. Bu modele g,re Byk
PatlamaJdan /emen sonraki geni=leme ni:orm >ir =ekilde olmad1.
Patlaman1n /emen sonras1ndaki 5ok k1sa >ir sre i5inde do(al kuvvetlerin
o*erasyonu de(i=ti ve gravitasyonun etkisi tersine d,nd. )ravitasyon
kuvveti 5eki.i yerine iti.i /ale geldi. )ravitasyon kuvvetiA .isimler
aras1ndakiA .isimlerin ktlelerinin >ykl( ile do(ru orant1l1A aralar1ndaki
uzakl1(1n karesi ile ters orant1l1 olan >ir kuvvettir. $emel maddenin sonsuz
yo(unlukta olmas1 iti.i gravitasyonun d=nlemeye.ek >yklkte >ir
ikin.i *atlamay1 meydana getirmesine neden oldu. Bu esnada olu=an evren
12
ROJ ALIMA GRUBU
5ok k5k ve s1.akl1(1 ise 5ok >yk oldu(undan der/al 1s1sal e=de(erine
ula=t1. Bu da arka alan radyasyonunun ni:ormlu(unu sa(lad1.
2lk saniyenin 5ok u:ak >ir kesrinde evren 1-!- kat >ym=t. 0o(a
yasalar1 ortaya 51km1=t1. +onra 5a>uk so(uma oldu ve *ar5a.1klar
=ekillenmeye >a=lad1. 2lk saniyenin >ir milyonun.u an1nda kuarklarA *roton
ve n,tronlar1 olu=turmaya >a=lad1lar. Bu s1radaA *roton ve n,tronlar1n
s1.akl1(1 onlar1 >ir arada tuta.ak >a(lanma enerjisinin 5ok zerinde
oldu(undan atom =ekillenemiyordu.
Birin.i saniyenin sonunda s1.akl1k 1- milyar KJye inin.e /idrojen ve
/elyum gi>i en /a:i: 5ekirdekler g,zkt. Bu 5ekirdekler an.ak 1--.--- y1l
sonra etra:taki elektronlar1 tutarak >ir atomu meydana getire>ildiler.
+1.akl1k 1-.--- KJye d=m=t. #tomun ya*1s1 kurulun.a normal
gravitasyon tekrar i=lemeye >a=lad1. )ravitasyonun i=lemesiyle galaksileri
olu=tura.ak madde =ekillenmeye >a=lad1.
En:lasyon modeline g,re *atlamadan 51kan arka alan radyasyonunun
gnmze kadar ula=m1= olmas1 ve uzay1n /er y,nnden ayn1 s1.akl1k ve
=iddette al1nmas1 uyumlu >ulunmaktad1r. 199- y1l1nda C4BE ya*ay
uydusundan al1nan veriler en:lasyon modelini teyit etmektedir. C4BEJnin
verdi(i >ilgilere g,reA Byk PatlamaJdan 1-P3! saniye sonra enerjide >ir
de(i=iklik oldu ve ani >ir geni=leme meydana geldi. Bu ikin.i geni=lemeden
!--.--- y1l sonra galaksilerin malzemesini olu=tura.ak >ir 5n.
geni=leme da/a meydana geldi. 9e evrenimiz >ugn 15 milyar y1l sonraki
geni=li(ine ula=t1
MODERN FZK
Relativite
"elativiteye dilimizde iza:iyet veya g,re.elilik de denmektedir.
"elativite kuramlar1A ,(ren.ilik y1llar1 olduk5a zor ge5enA 2svi5reJdeki *atent
>rosundaki memurlu(u s1ras1nda teorik :izik konusunda okudu(u
makalelerle kendisini yeti=tiren #l>ert Einstein tara:1ndan ortaya at1ld1.
4ndan >e= y1l ,n.e MaV Plan.k tara:1ndan >a=lat1lan kuantum teorisinin de
geli=mesine neden olan EinsteinJ1n teorilerine >ilim adamlar1 uzun sre
=*/e ile >akt1lar. Bnk teorileri ?eNton tara:1ndan 1666Jda kurulmu= olan
klasik :izi(i y1k1yor ve evren >oyutunda ge5erli olan ye*yeniA modern :izik
>ilimini getiriyordu.
EinsteinJ1n relativite teorileri iki >,lmde in.elenir. 19-5 y1l1nda
yay1mlad1(1 ,zel relativite ve 1916 y1l1nda yay1mlad1(1 genel relativite
teorisidir. 2lk teorisi yay1mlanmas1ndan sekiz y1l sonra ka>ul g,ren Einstein
>u >ulu=u ile >ilimde yeni >ir 51(1r a5t1 ve modern :izi(in >a=lamas1na
1!
ROJ ALIMA GRUBU
neden oldu. EinsteinA teorilerine o zamana kadar /i5 kimsenin akl1na
gelmeyenA 1=1(1 ve zaman1 soktu ve kendisinden ,n.eki >ilimsel inan1=lar1
tamamen de(i=tirdi.
18--Jlerin ortalar1nda 1=1(1n >ir elektromanyetik dalga /areketi oldu(u
anla=1l1n.aA onun an.ak >ir ortam i5inde yol ala>ile.e(ine inan1ld1. Bu
ortama eter ad1 verildi. Btn evrenin eter denilen madde ile ka*l1 oldu(u
san1l1yordu. %ira ses /avaA kat1 veya s1v1 gi>i >ir ortam i5inde gitti(ine g,re
1=1(1n da yol ala>ilmesi i5in >ir ortam1n >ulunmas1 gerekliydi. 188-Jlerde
/erkesi sr*riz i5inde >1rakan >ir deney ya*1ld1. 0nyaA )ne=Jin
etra:1ndaki y,rngesinde uzayda >ir eter i5inde yol ald1(1na g,reA
yeryzndeki >ir kaynaktan 0nyaJn1n gidi= y,nnde 51kan >ir 1=1k
demetinin ilerideki >ir noktaya gidi* yans1d1ktan sonra kayna(a geri
d,nmesi i5in ge5en sreninA 0nyaJn1n gidi= y,nnn yan tara:1ndaki ayn1
e=it uzakl1(a gidi* geri d,nmesi i5in ge5e.ek sreden da/a az olmas1
gerekirdi. 0eney sonu.uA 1=1(1n /er iki y,nde gidi= ve geri d,n= sreleri
e=it 51kt1.
#l>ert Mi./elson ve EdNard Morley tara:1ndan ya*1lan >u deneye ilk
te*ki )eorge . itzgeraldSdan geldi. itzgeraldA maddenin /areket y,nnde
>zle.e(ini ileri srd. 0a/a sonra 'endri.k #. Dorentz /areket y,nnde
ktlenin arta.a(1n1 >elirtti. Mi./elsonPMorley deneyi ve itzgerald ve
DorenzJin 5al1=malar1nda uzayda >ir eterin izine rastlanmad1. U=1(1n i5inde
yol ala>ile.e(ine inan1lan eterin >ulunamamas1 >ilim adamlar1n1n ka:as1n1
kar1=t1rd1. $a ki EinsteinJ1n 19-5Jte yay1mlad1(1 ,zel relativite teorisine
kadar.
zel Relativite Teorisi
19-5Jte yay1mlanan ,zel relativite teorisiA >ir>irlerine g,re /1zlanma ve
yava=lama olmaks1z1n yani ivmesizA sa>it /1zlarda /areket eden .isimleri
in.eler. zel relativitenin >irin.i sonu.u uzayda eterin mev.ut olmad1(1n1
a51klar. Evrendeki >tn .isimler /areket /alindedir ve /i5>iri sa>it ve
dura(an de(ildir. E(er >ir eter >ulunmu= olsayd1 >unlar sa>it /1zlara sa/i*
ola.aklard1. Evrendeki .isimlerin /areketlerinde re:erans olarak al1na>ile.ek
>ir sa>it .isim >ulunmamaktad1r.
&zayda >tn y1ld1zlardan uzakA >o=lukta >ir gemi i5inde yol alan >ir
insan /areket edi* etmedi(ini asla anlayamaz. Bnk .ivar1nda re:erans
ala>ile.e(i >ir g,k.ismi yoktur. 'areket etti(ini an.ak g,re>ile.e(i >a=ka
>ir .isme g,re s,yleye>ilir. Bir .ismin /areketi sade.e >a=ka >ir .isme g,re
tari: edile>ilir ve an.ak >u durumda /areket mutlakt1r. )er5ekte evrendeki
>tn /areketler relati: yani iza:idir. <eryz zerinde yol alan >ir .isimA
/areketini ve /1z1n1 an.ak zerinde >ulundu(u 0nyaJya g,re tari: ede>ilir.
13
ROJ ALIMA GRUBU
#yn1 .isim uzay >o=lu(unda ise /areket etti(ini >ilemez. 0olay1s1ylaA
evrende eter denilen >ir madde yoktur ve olsayd1 >ile 0nyaJdan tes*it
edilemezdi.
zel relativitenin ikin.i konusu 1=1k /1z1d1r. Buna g,re 1=1k /1z1
sa>ittirA asla de(i=mez. U=1kA 1=1(1n 51kt1(1 y,nde veya tersi y,nde 5ok >yk
/1zla giden /angi .isimden 51karsa 51ks1n daima ayn1 /1zda yol al1r. U=1k
/1z1na ne >ir /1z ilave edilir ne de ondan >a=ka >ir /1z 51kart1l1r. Bo=lukta
1=1k /1z1 son /1zd1r ve >u evrendeki en >yk /1zd1r. 'i5>ir =ey 1=1k /1z1ndan
da/a /1zl1 gidemez. Bu durum do(ada sade.e 1=1(a ait olan >ir ,zelliktir.
Bir .ismin /1z1 artt1k5a >oyu k1sal1r. U=1k /1z1na ula=1n.a .ismin >oyu
s1:1r olur ve .isim ortadan kay>olur. Cismin /1z1 artt1k5a o .ismin ktlesi
artar ve 1=1k /1z1na ula=1n.a .ismin ktlesi sonsuz olur. <ani 1=1k /1z1nda
.isimlerin >oyu s1:1rA ktleleri sonsuz olur. 0olay1s1yla >unlar
olamaya.a(1ndan 1=1k /1z1na asla ula=1lamaz. Bir .ismi 1=1k /1z1na
ula=t1rmak i5in ona sonsuz miktarda enerji vermek gerekir ki >u da
imkTns1zd1r.
Bir .ismin /1z1 ykseldik5e ktlesi artar. Ktle art1n.a onun enerjisi de
artar. Bnk e=it /1zlardaA a(1r >ir .ismin enerjisi /a:i: .isimden da/a
:azlad1r. '1z ykseldik5e ktle arta.a(1ndanA ktleye gelen ilave ktleye ait
enerjiA ktle ile >irlikte :azlala=1r ve 1=1k /1z1na ula=1ld1(1nda .isimdeki ktle
ve enerji e=it olur. Bu durum EWm.2 HEnerji W ktle V 1=1k /1z1n1n karesiI
:orml ile i:ade edilir.
'1z artt1k5a ge5en zaman yava=lar. U=1k /1z1na ula=1ld1(1nda zaman
tamamen durur. 'areket eden iki uzay gemisinin i5indeki insanlar1n saatleri
>ir>irine g,re yava=lam1= g,rnr. Bunun nedeniA gemiler aras1nda yol alan
1=1k dalgalar1n1n >ir gemiden di(erine ula=mas1 i5in ge5en zaman1n
aral1(1d1r. U=1k /1z1na yak1n /1zlarda uzaktaki >ir y1ld1za yol.uluk eden >ir
insan i5in gidi= ve d,n= sresi 5ok k1sa olmas1na kar=1l1kA onu 0nyaJdan
u(urlayan insanlara >u sre 5ok uzun g,rle.ektir. Buna zaman1n
genle=mesi ad1 verilir.
U=1k /1z1n1n X8-Ji >ir /1zda 3 1=1k y1l1 uzakl1ktaki >ir y1ld1za yol.uluk
ya*an >ir insan i5in gidi= ve d,n= sresi 6 y1l olur. 4nun 0nyaJda
>1rakt1(1 ikiz karde=i i5in ise >u sre 1- y1l olarak /esa* edilir. +eya/at eden
karde= d,n=nde ikizinden 3 y1l da/a gen5 olur. 0olay1s1ylaA /1zl1 /areket
eden insanlar da/a uzun sre ya=arlar. 9e 1=1k /1z1na ula=a>ilenler ise /i5
,lmezler. akat >u durum da/a ,n.e >elirtilen nedenlerden dolay1 mmkn
olamaz. )nlk ya=amda zaman >ir .isme veya >ir olaya dayan1larak
,l5lr. %aman i5in ideal olan standart 1=1k /1z1 olu*A relati: olan zaman
/areket eden ve duran g,zlem.iler i5in :arkl1 >ir =eydir.
15
ROJ ALIMA GRUBU
Genel Relativite Teorisi
1916 y1l1nda yay1mlanan genel relativite teorisiA >ir>irine g,re
/1zlanan veya yava=layan yani sa>it olmayan ivmeli /1zlarda /areket eden
.isimleri in.eler. Bu teoriA ,zel relativitenin da/a geni=letilmi= /ali olu*A
EinsteinJ1n en >yk eseri ve tari/in en ,nemli kuramlar1ndan >iridir.
Ktlelerin >ir>irine ya*t1klar1 5ekim kuvveti zerine kurulmu= olan teori
uzay ve zaman1n mutlak olmad1(1n1 a51klar.
168;Jde Usaa. ?eNtonA evrende ktlesi >ulunan >tn .isimlerin
>ir>irlerini 5ektiklerini >ularakA evrensel gravitasyon kuvvetini yaratm1=t1.
?eNton teorisinde gezegenlerin )ne= etra:1ndaki /areketlerinde daireye
5ok yak1n >ir eli*tik y,rnge 5izdiklerini de ,ng,rm=t. )enel relativiteye
g,reA gezegenlerin y,rnge dzlemleri ayn1 konumda kalmay1*
d,nmektedir. Bok k5k miktarlarda olan >u dzlemsel d,n=ler an.ak
milyonlar.a y1l sonra tam >ir d,n= /aline gelmektedir.
)enel relativite gravitasyonun ktleler aras1ndaki >ir kuvvet
olmad1(1n1 >elirtir. $eoriye g,re evrendeki a(1r .isimler uzay1
a(1rl1klar1ndan dolay1 5ukurla=t1rmaktad1r. Cismin ortas1nda yer ald1(1 >u
5ukura .ivar1ndaki da/a az a(1r .isimler 5ekilmektedir. )ne=Jin etra:1nda
milyarlar.a y1ldan >eri d,n* duran gezegen ve #yJlarA onun uygulad1(1
5ekim kuvvetinden de(ilA )ne=Jin 5ukurla=t1rd1(1 ve e(di(i uzayPzaman
i5inde kal1* 5ukurun d1=1na 51kamad1klar1 i5in dolanmaktad1r. ?itekimA
)ne=Jin arkas1ndaki uzak >ir y1ld1zdan 0nyaJya gelen 1=1k 1=1n1 )ne=Jin
yan1ndan ge5erken onun etra:1ndaki uzayPzaman1n e(rili(ine girerA yolunu
de(i=tirerek 0nyaJya ula=1r. B,yle.e ktlesel 5ekim yerini uzayPzaman
devaml1l1(1nda a(1r .isimlerin olu=turduklar1 >klm= uzayPzamana
>1rakm1= oldu.
$eoriA >yk ktleli .isimler zerindeki zaman1nA k5k ktleli
.isimlerdeki zamandan da/a yava= aka.a(1n1 da ,ng,rmektedir. 0nyaJdaki
saatler )ne=Jte yava=lar. #yJdaki >ir saat 0nyaJdakine g,re da/a /1zl1
5al1=1r. #yn1 =ekilde 0nya zerindeki >ir yksek >inan1n st kat1nda
>ulunan >ir saat alt katta >ulunan saatten da/a /1zl1 ilerler. Bunun se>e>iA
0nyaJn1n 5ekim merkezine da/a yak1n olan alt kattaki saatin 5ekim
merkezinin etkisinde kalmas1d1r.
)enel relativiteA 5 >oyutlu evrene >ir d,rdn. >oyut olan zaman1
ilave etti. &zay ve zaman >ir>irinden >a(1ms1z olmayan de(erlerdir.
Evrendeki >tn .isimler >iri zamanA di(er 5 de uzay olan d,rt >oyutlu
uzayPzamanda /areket etmektedir. &zayPzaman a(1r .isimlerin etra:1nda
e(rilmi= oldu(undan a(1r .isimlerin etra:1ndan ge5en da/a /a:i: .isimler
e(rilmi= yzeyin e(rili(ini taki* eder. )ravitasyon kuvvetiA uzayPzaman1n
>u e(rili(inin yerini almaktad1r. #(1r ve /a:i: .isimlerin >irlikte >ir
gravitasyon alan1 i5inde /areket etmeleri ve .isimlerin ktleleri ne olursa
16
ROJ ALIMA GRUBU
olsunA /areketleri uzayPzaman1n e(rili(ine >a(l1d1r. Bu yzden a(1r ve /a:i:
iki .isim ayn1 /1zla d=er.
)enel relativitenin sonu5lar1ndan evreninA geni=lemekte olan a51k >ir
evren oldu(u /esa* edildi. Evrenin ortalama yo(unlu(unun kritik >ir de(ere
olan oran1A evrenin durumunu >elirte.ektir. Bugnk >ilgiler ortalama
yo(unlu(un kritik de(erin alt1nda oldu(unu g,stermektedir. 0olay1s1yla
evren devaml1 geni=lemektedir
1;
ROJ ALIMA GRUBU
Atom Teorisi
Cisimlerin g,zle g,rlemeye.ek kadar k5k nesnelerden meydana
gelmi= oldu(u :ikri ilk de:a 0emokritos tara:1ndan ileri srld. Eski
<unanl1 :ilozo: 0emokritos >u nesnelere atom ad1n1 verdi. #tom teorisinin
>a>as1 olan 0emokritosJtan 22-- y1l sonra Mo/n 0alton atomu tari: etti ve
atomlar1n g,rlemeyen ve de(i=mez *ar5a.1klar oldu(unu s,yledi.
0a/a sonra M. M. $/omson katot t*nde ya*t1(1 >ir deneydeA katot
1=1nlar1n1n :loresan ekran zerinde >elirgin noktalar1n >ir manyetik alan
i5inde sa*t1klar1n1 g,rd ve >unlar1n *oziti: kutu*ta 5ekildikleriniA negati:
kutu*ta ise itildiklerini g,zledi. $/omson >u noktada *ar5a.1klar1n negati:
ykl olduklar1n1A sonradan >unlara elektron ad1 verile.ek yeni *ar5a.1klar
oldu(unu anlad1. +a*malar1n miktar1ndan >u yeni *ar5a.1klar1n ktlelerini
/esa*layarak >ir /idrojen atomunun ktlesinden 2--- de:a da/a k5k
olduklar1n1 ke=:etti. B,yle.e >ir atomdan da/a k5k olan ilk *ar5a.1k
>ulunmu= oldu.
#tomun kendisinden da/a k5k olan >ir *ar5a.1(1n1n >ulundu(unun
anla=1lmas1 zerine onun ya*1s1 zerindeki 5al1=malar yo(unla=t1r1ld1. Bu
s1ralarda Ernest "ut/er:ord radyoaktivite zerinde 5al1=1yordu ve radyoakti:
.isimlerden 51kan 1=1nlar1n *oziti: ykl al*/a ve negati: ykl >eta 1=1nlar1
oldu(unu ve al*/a 1=1nlar1n1n /elyum atomunun 5ekirdeklerinden meydana
geldi(ini >iliyordu.
"ut/er:ord al*/a *ar5a.1klar1n1 5ok in.e >ir alt1n lev/aya ate=ledi.
Par5a.1klardan 5o(u lev/adan ge5i* gitti. 'er 2-.--- *ar5a.1ktan >iri ise
lev/aya 5ar*1* geri d,nd. )eri d,nen >u *ar5a.1klar "ut/er:ordJu 5ok
=a=1rtt1 ve "ut/er:ord >u olaydan atomun i5inin >o= oldu(unu ve ayr1.a
al*/a *ar5a.1klar1 gi>i *oziti: ykl >ir merkezi ola>ile.e(ini ta/min etti.
%iraA ayn1 yklerin >ir>irini itti(i /alen >iliniyordu ve *oziti: ykl al*/a
*ar5a.1klar1 ayn1 yke sa/i* merkeze 5ar*1* geri d,nyor olmal1yd1.
"ut/er:ord 1911 y1l1nda atom modelini kurdu. Buna g,reA atomun
merkezinde yer alan *oziti: ykl >ir 5ekirdek >tn atom /a.minin sade.e
5ok k5k >ir k1sm1n1 i=gal ediyordu. Bekirde(in etra:1ndaki geni= >o=lukta
da negati: ykl elektronlar yer al1yordu. "ut/er:ordA 5ekirdekte >ulunan
*oziti: ykl *ar5a.1(1n elektrondan 18-- kat da/a a(1r oldu(unu
/esa*layarak >u *ar5a.1(a *roton ad1n1 verdi. Bekirdekle ters ykl olan
elektronlar onun etra:1nda /1zl1 >ir =ekilde d,ne>ilmek i5in kendilerine ait
>irer enerjiye sa/i* olmal1yd1lar. "ut/er:ordA 5ekirdek etra:1ndaki
y,rngelerinde dolanan elektronlar1n 5ekirde(in 5ekim kuvvetini
dengeleye.ek miktarda >ir a51sal /1za sa/i* olduklar1n1 ileri srd. #yr1.a
>ir atomun elektriksel >ak1mdan n,tr ola>ilmesi i5in /er *rotona kar=1l1k >ir
adet elektronun >ulunmas1 gerekti(ini de >elirtti.
18
ROJ ALIMA GRUBU
'idrojen atomuA 5ekirde(inde >ir adet *roton ve >ir adet elektrona
sa/i*tir. 'elyum atomu iki *roton ve iki elektronA lityum 5 *roton ve 5
elektrona /aizdir. "ut/er:ordA iki tane *rotona sa/i* olan /elyum
5ekirde(inin ktlesinin iki kat olmas1 gerekti(ini /esa* etti. n.eleri
/elyum 5ekirde(inde ikisinin iki adet elektronla n,trle=tirildi(i d,rt *roton
>ulundu(unu d=ndA sonra 5ekirdekte *roton ile ayn1 ktleye sa/i*
yksz >a=ka >ir *ar5a.1(1n da >ulunmas1 gerekti(ini anlad1. Bu yksz
yeni *ar5a.1k onun asistan1 Mames C/adNi.k tara:1ndan 19!3Jte ke=:edildi
ve ad1na n,tron dendi. "ut/er:ord tara:1ndan >ulunan >u klasik atom modeli
tari/ >oyun.a ya*1lm1= en >yk ke=i:lerden >iri olmu=tur.
'idrojenA 5ekirde(inde n,tron >ulunmayan tek atomdur. $ek *rotonu
ve tek elektronu vard1r. 'elyum atomunda iki *roton iki n,tron ve iki adet
de elektron >ulunur. Bu say1lar di(er atomlarda >,yle.e devam eder.
Bekirdeklerdeki *roton adetleri atomik say1lar1 i:ade eder. Proton say1lar1
>irer adet ilave edilerekA /idrojenden 92 *rotonlu uranyum atomuna kadar
devam eder ve :arkl1 a(1rl1klardaki elementleri meydana getirir. 0o(adaki
elementlerin en a(1r1 92 adet *rotonu >ulunan uranyumdur.
Bekirdekteki n,tronlar1n say1s1 *rotonlar gi>i >irer say1 ilavesiyle
5o(almaz. Bir5ok a(1r atom 5ekirde(inde *roton say1s1ndan da/a :azla
n,tron >ulunur. KezaA >ir5ok ayn1 say1da *rotona sa/i* ayn1 elementin atom
5ekirde(inde :arkl1 say1da n,tron yer almaktad1r. &ranyum atomlar1n1n
>ir5o(u 2!8 *roton ktlesine sa/i* olu*A >unun 92Jsi *rotonA 136Js1 ise
n,trondur. 2!5 say1l1 uranyumun 92 *rotona kar=1l1k 13! adet n,tronu
vard1r.
#tomlar ,zel >i5imlerde >irle=erek kimyasal >ile=imleri olu=tururlar.
#tomlar1n >u >irle=melerini 5ekirdek etra:1nda d,nen elektronlar sa(lar.
B,yle >irle=melerin ,zellikleri de atomdaki elektronlar1nA dolay1s1yla
*rotonlar1n say1s1 ile i:ade edilir. #yn1 say1da *rotonu :akat :arkl1 say1da
n,tronu olan atomlara izoto* ad1 verilir. 2zoto*lar1n :iziksel ,zellikleri
n,tronlar1n say1s1 ile >elirlenir. ?,tron say1s1 da/a :azla olan a(1r atomlar
*ek dayan1kl1 olmay1* k1r1larak iki *roton ve iki n,trondan olu=an al*/a
*ar5a.1klar1 51kar1r. Bekirdekten iki *roton eksilin.e atom :arkl1 >ir atom
/aline gelir ve :arkl1 kimyasal ,zelliklere sa/i* >ir element ortaya 51kar. Bu
tr elementlere de radyoakti: element denir.
0animarkal1 ?iels Bo/rA "ut/er:ordJun atom modelini yeterli >ulmad1.
Bo/rA >ir dairesel y,rngede durmadan d,nen elektronun gittik5e
/1zlana.a(1n1A devaml1 radyasyon 51kara.a(1n1 ve enerji kay>ederek
sonunda s*iral >ir /areketle 5ekirde(e 5ar*a.a(1n1 iddia etti. Bu *ro>lemin
5,zm olarak Bo/rA elektronlar1n sade.e ve sade.e >elli ve izin verilmi=
y,rngelerde d,nmeleri gerekti(ini s,yledi. Elektronlar >u >elli
y,rngelerde dolan1rken radyasyon 51karmamal1yd1lar. 'er elektron kendi
19
ROJ ALIMA GRUBU
y,rngesinde >elli >ir enerjiye sa/i*ti ve sa/i* oldu(u *otansiyel enerjisi
5ekirdekten olan uzakl1(1naA kinetik enerjisi de onun /areketine >a(l1yd1.
'er >ir y,rnge ,zel >ir enerji seviyesini >elirtiyor ve /er >ir elektron
aniden yksek >ir enerji seviyesinden d=k >ir enerji seviyesine /areket
ede>iliyordu. B,yle :arkl1 enerji seviyeleri aras1nda s15rama olun.a aradaki
enerji :ark1 >ir kuanta veya ,zel >ir :rekansa sa/i* >ir elektromanyetik
radyasyon *aketi olarak d1=ar1 51ka.akt1.
Bo/rJun >u modeli ErNin +./r,dinger tara:1ndan tamamland1.
+./r,dinger dalga mekani(ini ileri srd ve >unu 1926Jda matematiksel
olarak iza/ etti. 0a/a sonra 0e Broglie elektronlar1n >ir dalga karakterine
sa/i* olduklar1n1 is*at etti. B,yle.e Bo/rJun modeli de tamamlanm1= oldu.
"ut/er:ordPBo/r modeline g,re y,rngelerde d,nen elektronlar1n
say1s1 5ekirdekteki *rotonlar1n say1s1na e=ittir. 'er >ir y,rngede yer alan
elektron say1s1 limitli olu*A >irin.i y,rngede ikiden :azlaA ikin.i y,rngede
sekizden :azlaA 5n. y,rngede on sekizden :azla elektron yer alamaz. 9e
>u >,yle devam eder. E(er >ir elektron enerji kazan1rsa >ir st y,rngeye
s15rar. 'er y,rngenin kendine ait >ir enerji seviyesi vard1r ve elektronlar
y,rngeler aras1nda gidi* geldik5e ya enerji kay>ederler ya da enerji
kazan1rlar. Elektron >ir st y,rngeden >ir alt y,rngeye indi(inde
kay>etti(i enerjiA elektromanyetik radyasyonun *ar5a.1(1 olan :oton
=eklinde atomun d1=1na 51kar. 01=ar1 51kan :otonlar da 1=1(1 meydana getirir
Kuantum Teorisi
Kuantum teorisi >ir atomun i5inde >ulunanA atomdan da/a k5k
>oyutlardaki *ar5a.1klar1 in.eler. $eorinin :ikir >a>as1 olan MaV Plan.k >ir
atomun i5indeki *ar5a.1klardan /er >irinin kendine ait ,zelliklere ve kuanta
denilen enerjilere sa/i* oldu(unu ortaya att1. Plan.k ile >a=layan ve sonraki
y1llarda geli=tirilen kuantum teorisiA >ilim tari/inin en >a=ar1l1 >ulu=lar1ndan
>iri olarakA do(adaki olaylar1n 5o(unun anla=1lmas1na yard1m.1 olmu=tur.
16--Jlerin ortalar1nda Usaa. ?eNton 1=1(1n 5ok k5k *ar5a.1klardan
olu=mu= >ir ya(mur =eklinde ilerledi(ini >elirtmi=ti. 18-; y1l1nda $/omas
<oung >unun do(ru olmad1(1n1 ve 1=1(1n dalgalar /alinde yay1ld1(1n1 ileri
srd ve >u durumu me=/ur 5i:t yar1k deneyi ile is*at etti. Bir>irine yak1n
iki dar yar1(1n i5inden ge5en >ir 1=1k demetinin arkadaki >ir ekran zerinde
51kard1(1 giri=im =eklindenA 1=1(1n dalgalar /alinde ilerledi(i anla=1l1yordu.
Bu durumA EinsteinJ1n 1=1(1n *ar5a.1klar /alinde yol ald1(1n1 is*atlamas1na
kadar devam etti. 19-5 y1l1nda EinsteinJ1n :otoelektrik etkiyi >ulmas1 ile
1=1(1n /em dalgalar /alinde /em *ar5a.1klar /alinde yay1ld1(1 anla=1lm1=
oldu.
2-
ROJ ALIMA GRUBU
Evrendeki >tn .isimlerA dalga >oylar1 s1.akl1klar1na >a(l1 olmak
zereA elektromanyetik radyasyon 51kar1rlar. Bok s1.ak .isimlerin 51kard1(1
radyasyonun dalga >oylar1 s*ektrumun g,rnen 1=1k >,lgesinde olu* 5ok
k1sa dalga uzunluklar1ndad1r. +o(uk .isimlerin 51kard1klar1 dalgalar1n
>oylar1 ise da/a uzundur. En uzun dalga >oyuna sa/i* dalgalar ise en so(uk
>,lgelerden ge5en mikrodalga ve radyo dalgalar1d1r.
Klasik :izi(e g,reA dalga >oyu k1sald1k5a da/a >yk enerji ortaya
51kar. Bunun se>e>iA sa>it olan 1=1k /1z1nda dalga >oyu ve :rekans1n >ir>iri
ile ters orant1l1 olmas1d1r. <ani dalga >oyu >ydk5e :rekans azal1r veya
tersi olur. 0olay1s1ylaA enerji ile :rekans orant1l1d1r. Bu teoriye g,reA
mor,tesi 1=1n1m1n enerjisinin 5ok yo(un ve >ykA dalga >oyunun da 5ok
k1sa olmas1 gerekirdi. 'al>uki durum >,yle de(ildir. ?itekimA 5ok k1sa
dalga >oylu VP1=1nlar1 insanlar1 yak1* kavurmaktad1r. $eoride >ir yanl1=l1k
olmal1yd1. Pro>lemin 5,zmn 19-- y1l1nda MaV Plan.k ya*t1.
Plan.kA 1=1k da/il >tn elektromanyetik radyasyonun sade.e
durmadan yay1lan dalgalar olmad1(1n1A ayn1 zamandaA kuanta ad1n1 verdi(i
5ok k5k enerji *aketleri seli oldu(unu ve 51kan >u enerji *aket5iklerinin
>elli >ir minimum ,l5nn zerinde >ir >oyutta >ulunduklar1n1 ileri srd
ve >u *aketlerin enerjisi ile :rekanslar1 aras1ndaki ili=kinin EW/: HEWenerjiA
:W:rekansA /W6.6262V1-P!3 Moule V saniyeI :orml ile i:ade edile>ile.e(ini
g,sterdi.
Bilim tari/inin en ,nemli :ormllerinden >iri olan >u e=itlik >ir5ok
olay1 a51kl1(a kavu=turmu=tur. Elektronlar1n atom 5ekirde(inin etra:1nda
sade.e >elli enerji seviyelerine sa/i* y,rngelerde yer ala>ile.ekleriA >ir
yksek enerji seviyesinden d=k enerji seviyesine s15rad1klar1nda >ir
radyasyon ne=rede.ekleriA yksek s1.akl1k ve :rekanslarda >ir radyasyon
51kara>ilmek i5in >yk enerjinin gerekti(i vs. >u :ormlle iza/ edilmi=tir.
Plan.kJ1n 5al1=mas1ndan etkilenen Einstein 19-5 y1l1nda :otoelektrik
etkiyi >uldu. Buna g,reA 1=1k veya >ir elektromanyetik radyasyon >az1 metal
.isimlerin zerine d=t(nde metalden elektron 51kar1* :1rlat1r. Einstein >u
olay1n sade.e Plan.kJ1n teorisinin do(ru olmas1 /alindeA yani 1=1(1n kuanta
denilen k5k enerji *aketleri ve >elli enerji seviyelerinde ve dalga
>oylar1nda olmas1 durumundaA ge5erli ola>ile.e(ini ileri srd. B,yle.e
1=1(1nA dalga karakterinin yan1nda >elli enerji seviyesinde ve >elli dalga
>oyunda *aket5ikler /alinde yay1ld1(1 is*at edilmi= oldu. EinsteinA >u 1=1k
*aket5iklerine :oton ismini verdi.
Douis de BroglieA EinsteinJ1n >ulu=unu elektronlara uygulad1 ve
elektronlar1n da 1=1k gi>iA /em dalgalar /em de *ar5a.1klar /alinde /areket
ettiklerini is*at etti. 0e BroglieA >ir *ar5a.1(1n dalga uzunlu(ununA Plan.k
sa>itinin *ar5a.1(1n momentumuna >,lmne e=it oldu(unu g,sterdi.
Plan.k sa>iti 6A6262V1-P!3 gi>i son dere.e k5k >ir de(er oldu(undanA
21
ROJ ALIMA GRUBU
>yk momentumlara sa/i* gnlk ya=amdaki .isimler 5ok k5k dalga
>oyuna sa/i* olu*A onlar1n dalgasal /areketleri :ark edilememektedir.
Momentumu k5k olan atomdan da/a u:ak *ar5a.1klar iseA >u :ormle
g,reA uzun dalga >oylar1ndad1r.
Maddenin gnlk ya=amdaki /alinde g,zlenemeyen dalgaP*ar5a.1k
ikili(iA atomik >oyutlardaki /er davran1=ta g,rlr. +onu5taA do(adaki
maddeyi olu=turan >tn nesnelerin /em dalgalar /em de *ar5a.1klar
/alinde davrand1klar1 a51kl1(a kavu=mu= oldu.
192; y1l1nda Oerner 'eisen>ergA atomik >oyutlarda maddenin ,l5m
ve g,zlem /assasiyetlerinin :arkl1 oldu(unuA >ir *ar5a.1(1n *ozisyonunu
/assas olarak ,l5mek i5in ya*1la.ak >ir u(ra=1n onun /1z1n1 etkileyi*
de(i=tire.e(ini ve keza /1z1n1n ,l5lmesinin *ozisyonunu etkileye.e(ini
ileri srd. 16--Jlerden >eri kullan1lan klasik :izik .isimlerin >elli >ir andaki
*ozisyon ve /1zlar1n1n /esa*lana>ile.e(ini ,ng,ryordu. 9e >u durum
0nya zerindeki elle tutulur >yklkteki .isimler i5in ge5erliydi. #tom
>oyutlar1ndaki k5k nesneler i5in ise durum tamamen :arkl1yd1.
'eisen>erg iseA 5ok k5k *ar5a.1klar1n /1z ve yerlerininA ayn1 >ir an i5indeA
/assas olarak ,l5lemeye.e(iniA >irinin ,l5lmesinin di(erini >oza.a(1n1
>elirterekA teorisine >elirsizlik ilkesi ad1n1 verdi. Pozisyondaki >elirsizlik
miktar1 ile momentumdaki >elirsizlik miktar1n1n 5ar*1m1n1nA 6.6262V1-P!3
olan Plan.k sa>itine e=it veya ondan >yk oldu(unu /esa*lad1.
B,yle.e ?eNtonJun kurdu(u klasik :izik son >uldu ve ye*yeni >ir :izik
olan kuantum mekani(i ortaya 51kt1. #tomu yani maddeyi meydana getirenA
atomdan da/a k5k >oyutlardaki *ar5a.1klar1n /i5>ir kaideye uymayan
tu/a: davran1=lar1n1 a51klayan kuantum mekani(i >ilimde >ir 51(1r a5t1. Bir
atomun i5indeki dnyalar anla=1ld1A *ar5a.1k :izi(iA nkleer :izik ortaya
51kt1A elektronik geli=tiA maser ve laserA >ilgisayarA /esa* makineleri gi>i
>inler.e .i/az onun sonu.u olarakA da/a k5k >oyutlarda da/a /1zl1 ve
verimli olarak retildi. HB2D2M $EK?2K 0E")2+2P2--! <UDDUYUI
22
ROJ ALIMA GRUBU
ZAMAN, UZAY VE HAREKET
5. Fizikte Devrim
2ki >in y1l ,n.eA klid geometrisinin evrenin yasalar1n1 >tnyle
ka*sad1(1 d=nlrd. +,ylene.ek da/a :azla >ir =ey yoktu. 'er d,nemin
yan1lsamas1d1r >u. ?eNton7un ,lmnden e*ey sonraA >ilim.iler onun do(a
yasalar1 /akk1nda son s,z s,ylemi= oldu(unu d=nyorlard1. Da*la.eA
yaln1z.a >ir evrenin >ulundu(undan ve onun da tm yasalar1n1 ke=:etme
>a/tiyarl1(1na ?eNton7un eri=ti(inden yak1n1yordu. ?eNton7a ait 1=1(1n
*ar5a.1k teorisiA iki yz y1l >oyun.aA 'ollandal1 :izik5i 'uygens7in 1=1(1n
>ir dalga oldu(unu savunan teorisi kar=1s1nda genel ka>ul g,rd. 0a/a
sonra *ar5a.1k teorisiA M. B. D. ou.ault7nun sonradan deneysel olarak
do(rulaya.a(1 >ir dalga teorisi ortaya atan rans1z #. M. resnel tara:1ndan
yads1nd1. ?eNtonA >o= uzayda saniyede 186.--- mil /1zla ilerleyen 1=1(1nA
suda da/a /1zl1 /areket ede.e(ini ,ng,rm=t. 0alga teorisinin
savunu.ular1ysa da/a d=k >ir /1z >ekliyorlard1 ve /akl1 olduklar1 g,rld.
Bununla >irlikte dalga teorisinin >yk at1l1m1 19. yzy1l1n ikin.i
yar1s1nda se5kin 2sko5 >ilim.i Mames Clerk MaVNell tara:1ndan
ger5ekle=tirildi. MaVNell ilkin kendisini Mi./ael araday71n deneysel
5al1=malar1na dayand1rd1. aradayA elektromanyetik indksiyonu ke=:etmi=
ve dnyan1n u5lar1na kadar uzanan g,rlmez kuvvetler >ar1nd1ran iki
kut>uylaA yani kuzey ve gney kutu*lar1yla m1knat1s1n ,zeliklerini
in.elemi=ti. MaVNell >u deneysel ke=i:leri matemati(e aktararak onlara
evrensel >ir >i5im verdi. Bal1=malar1A da/a sonralar1 Einstein71n kendi genel
g,relilik kuram1n1 dayand1ra.a(1 alan kavram1n1n ke=:edilmesine yol a5t1.
Ku=aklarA kendilerinden ,n.ekilerin omuzlar1 stnde ykselirA ,n.eki
ke=i:leri /em korur /em de ge5ersiz k1larA >u ke=i:leri srekli >ir >i5imde
derinle=tirir ve onlara da/a genel >ir >i5im ve i5erik kazand1r1rlar.
MaVNell7in ,lmnden yedi y1l sonra 'ertzA MaVNell7in ,ng,rd(
elektromanyetik dalgalar1 ilk kez sa*tad1. ?eNton7dan >u yana /km sren
*ar5a.1k teorisiA MaVNell7in elektromanyeti(i tara:1ndan yok edilmi= gi>i
g,rnyordu. Bir kez da/a >ilim.iler /er =eyi a51klaya>ile.ek >ir teoriye
sa/i* olduklar1na kendilerini inand1rd1lar. #51kl1(a kavu=turulmas1 gereken
sade.e >irka5 sorun vard1A ondan sonra art1k evrenin i=leyi=i /akk1nda
>ilinmesi gereken /er =eyi ger5ekten de >iliyorduk. Q*/esizA sorun 51karan
>irka5 uyumsuzluk vard1A ama >unlar g,nl ra/atl1(1yla i/mTl edile>ile.ek
k5k ayr1nt1lar olarak g,rlyordu. ?e var kiA >irka5 ony1l i5erisindeA >u
Kk5kL uyumsuzluklar1n tm ya*1y1 yerle >ir etmeye ve ger5ek >ir >ilimsel
devrime yol a5maya yetti(i a51(a 51kt1.
2!
ROJ ALIMA GRUBU
Dalga m Parack m?
'erkes >ir dalgan1n ne oldu(unu >ilir. BuA suyla ili=kili 5ok genel >ir
,zelliktir. $1*k1 /avuzda yzen >ir ,rde(in dalgalara yol a5a>ilmesi gi>iA
ykl >ir *ar5a.1k daA meselT elektronA uzayda /areket etti(inde >ir
elektromanyetik dalgaya neden ola>ilir. Elektronun titre=im /areketleri
elektrik ve manyetik alanlar1 uyararak t1*k1 /avuzdaki dalgalar gi>i srekli
olarak yay1lan dalgalara se>e* olur. +u dalgas1 ile elektromanyetik dalga
aras1nda temel >ir :arkl1l1k vard1r. Elektromanyetik dalgalarA su dalgalar1
gi>iA yay1la>ilmek i5in srekli >ir ortama i/tiya5 duymazlar.
Elektromanyetik >ir titre=imA maddenin elektriksel ya*1s1 i5inde yay1lan
*eriyodik >ir uyar1md1r. <ine de kar=1la=t1rmaA konunun netle=mesine
yard1m.1 ola>ilir.
Bu dalgalar1 g,remiyor olu=umuzA varl1klar1n1n gnlk /ayat1m1zda
>ile sa*tanamaya.a(1 anlam1na gelmez. U=1k dalgalar1yla ve radyo
dalgalar1yla ve /atta RP1=1nlar1yla do(rudan deneyimlerimiz olmu=tur.
Bunlar aras1ndaki tek :ark :rekanslar1d1r. +udaki >ir dalgan1nA dalgan1n
=iddetine >a(l1 olarak Z>ir ,rde(in neden oldu(u dalga.1klar1 >ir srat
teknesinin 51kard1(1 dalgalarla kar=1la=t1r1nZ suda yzen >ir .ismin az ya da
5ok /1zl1 >ir >i5imde a=a(1 yukar1 ini* 51kmas1na se>e* ola.a(1n1 >iliriz.
Benzer >i5imdeA elektronlar1n titre=imi 1=1k dalgas1n1n =iddeti ile orant1l1
ola.akt1r.
'ertz ve di(erlerinin deneyleri tara:1ndan desteklenen MaVNell
denklemleriA 1=1(1nA elektromanyetik karakterli dalgalardan olu=tu(u
teorisini kan1tlamak i5in g5l >ir delil sa(lad1. ?e var kiA yzy1l1n
d,nmyle >irlikteA >u teorinin yanl1= oldu(unu akla getiren kan1tlar da
>irikiyordu. 19-- y1l1nda MaV Plan.kA klasik dalga teorisinin *ratikte
do(rulanmayan ,ng,rlerde >ulundu(unu g,sterdi. U=1(1n ayr1 ayr1
*ar5a.1klar ya da K*aketlerL H[uantaI olarak geldi(ini ileri srd. arkl1
deneylerin :arkl1 =eyleri kan1tlamas1A durumu iyi.e karma=1kla=t1rd1.
Elektronu >ir :loresan yzeye 5ar*t1rarak ve >unun sonu.u ortaya 51kan
*ar1lt1lar1 g,zleyerek@ ya da >ir sis odas1nda\ elektronun izlerine >akarak@
veya olduk5a duyarl1 >ir :oto(ra: :ilmi zerinde g,rlen k5.k
noktalardanA elektronun >ir *ar5a.1k oldu(u anla=1la>iliyordu. #ma di(er
tara:tanA >ir lev/a zerine iki k5k delik a51l1*A >u deliklerin zerine tek >ir
kaynaktan 51kan elektronlar g,nderilirseA elektronlar >ir giri=im deseni
olu=mas1na yol a51yordu kiA >u da >ir dalgan1n varl1(1n1 g,steriyordu.
?e var ki en tu/a: sonu5A tek >ir elektronunA arkas1nda :oto(ra:
:ilminin >ulundu(u iki yar1k i5eren >ir lev/a zerine g,nderildi(i nl 5i:t
yar1k deneyinden elde edilmi=ti. Elektron /angi yar1ktan ge5mi=tiF ilm
ta>akas1 zerindeki giri=im deseni a*a51k >ir 5i:t yar1k desenidir. Bu durum
iseA elektronun /er iki yar1ktan da ge5i* >ir giri=im deseni olu=turmu=
23
ROJ ALIMA GRUBU
olmas1 gerekti(ini kan1tlamaktad1r. $m sa(duyu kurallar1na ayk1r1d1r >uA
ama 5rtlmez >ir olgu gi>i g,zkmektedir. Elektron /em >ir *ar5a.1k
/em de >ir dalga olarak davranmaktad1r. #yn1 anda iki Hya da ikiden de
:azlaI yerde >ulunmaktad1r ve ayn1 anda >irka5 /areket durumuna sa/i*tir]
Banes/ 'o::man =u yorumda >ulunuyorG
+anmay1n kiA >ilim.iler >u yeni :ikirleri sevin5 51(l1klar1yla ka>ul
ettiler. Bu sonu5lardan ka5maya d,nk >ey/ude 5a>alar i5erisinde /er
5e=idinden tuzaklar /az1rlayarak ve alternati: /i*otezler uydurarak
ellerinden geldi(in.e m.adele edi* direndiler. #ma 19-5 gi>i erken >ir
tari/te ve /atta da/a ,n.esinde >ile 1=1k /ususunda g,ze >atan *aradokslar
oldu(u yerde duruyordu ve yeni kuantum mekani(inin geli=ine kadar >u
*aradokslar1 5,zmek i5in kimsenin ne .esareti ne de /er/angi >ir :ikri vard1.
<eni :ikirlerA ka>ul edilmesi 5ok g5 =eylerdirA 5nk 'eisen>erg
kesinsizlik ilkesine ra(menA >u :ikirleri i5gdsel olarak /TlT eski moda
*ar5a.1kla >etimlemeye 5a>al1yoruz. ElektronuA /areketli ama >ir konumu
olmaya>ilen ve >ir konumu olan ama /areket ya da eylemsizlik olmaya>ilen
>ir =ey olarak g,zmzn ,nne getirmekten /TlT 5ekiniyoruz. ^1_
Burada yads1man1n yads1nmas1n1n i=ledi(ini g,ryoruz. 2lk >ak1=taA >ir
k1s1r d,ngdeymi=iz gi>i g,rnyor. ?eNton7un 1=1(1n *ar5a.1k teorisiA
MaVNell7in dalga teorisi tara:1ndan yads1nd1. Bu daA s1ras1 gelin.eA Plan.k
ve Einstein tara:1ndan geli=tirilen yeni *ar5a.1k teorisi tara:1ndan yads1nd1.
#ma yine de >uA eski ?eNton.u teoriye geri d,n= anlam1na de(ilA >ilimde
ger5ek >ir devrimi i5eren ileriye do(ru nitel >ir s15rama anlam1na geliyordu.
Bilimin tm dikkatli.e elden ge5irilmeliydiA ?eNton7un ktle5ekim yasas1
da da/il.
Bu devrim MaVNell denklemlerini ge5ersiz k1lmazA >u denklemler
muazzam geni=likte >ir :aaliyet alan1nda ge5erli olmaya /TlT devam ederler.
Bu devrim yaln1z.aA >elli s1n1rlar1n ,tesinde klasik :izi(in d=n.elerinin
art1k uygulana>ilir olmad1(1n1 g,stermi=tir. #tomalt1 *ar5a.1klar dnyas1n1n
olgular1 klasik mekani(in y,ntemleriyle anla=1lamaz. Bu noktada kuantum
mekani(i ve g,relilik devreye girer. <a=ad1(1m1z 5a(1n >yk >,lmndeA
:izi(eA g,relilik teorisi ve kuantum mekani(i /akimdiA ama >unlarA
>a=lang15ta eski :ikirlere ko*maz.as1na sar1lan >ilimsel kurumlar tara:1ndan
der/al reddedilmi=lerdi. Burada 5ok ,nemli >ir ders s,z konusudur. Evrene
>ak1=1m1za Kni/ai >ir 5,zmL dayatmaya d,nk /er giri=im >a=ar1s1zl1(a
ma/k`mdur.
Kuantum Mekanigi
Kuantum :izi(inin geli=imiA >ilimde dev >ir ileri ad1m1A KklasikL :izi(in
a*talla=t1r1.1 mekanik determinizmden HEngels7in adland1rd1(1 =ekliyle
Kmeta:izikL y,ntemdenI kesin >ir ko*u=u temsil etti. Bunun yerine 5ok da/a
25
ROJ ALIMA GRUBU
esnek ve dinamik Zyani tek kelimeyle diyalektikZ >ir do(a g,r=ne
sa/i>iz. 2lkin k5.k >ir ayr1nt1A neredeyse >ir anekdotmu= gi>i g,rnen
kuantumun varl1(1n1 Plan.k71n ke=:etmesiyle >irlikteA :izi(in tm 5e/resi
d,n=me u(rad1. "adyoakti: d,n=m olgusunu a51klaya>ilen ve
s*ektrosko*inin karma=1k verilerini ayr1nt1lar1yla analiz ede>ilen yeni >ir
>ilim s,z konusuydu. Bu da do(rudan do(ruya ye*yeni >ir >ilimin
kurulmas1na yol a5t1@ eskiden 5,zmsz kalan sorunlar1 5,zme
yetene(indeki teorik kimya. <eni kalk1= noktas1 >enimsenir >enimsenmezA
genelde >tn >ir teorik zorluklar y1(1n1 >ertara: ediliyordu. <eni :izikA
atom 5ekirde(ine /a*solmu= =a=1rt1.1 kuvvetleri ortaya 51kard1. Bu ise
do(rudan do(ruya nkleer enerjinin Zdnyadaki ya=am1n *otansiyel
im/as1na giden yolunZ istismar1n1 ya da nkleer :zyonun >ar1=51l kullan1m1
sayesinde akla /ayale s1(mazA s1n1rs1z >ir >olluk ve to*lumsal ilerleme
manzaras1n1 >era>erinde getirdi. Einstein71n g,relilik teorisiA ktle ve
enerjinin e=de(er oldu(unu a51klar. E(er >ir .ismin ktlesi >iliniyorsaA >unu
1=1k /1z1n1n karesiyle 5ar*t1(1m1zda enerji /aline gelir.
EinsteinA =imdiye dek >ir dalga olarak tasavvur edilen 1=1(1n >ir
*ar5a.1k gi>i davrand1(1n1 g,sterdi. 0i(er >ir deyi=le 1=1k yaln1z.a
maddenin >ir >a=ka >i5imidir. 1919 y1l1ndaA 1=1(1n ktle5ekim kuvvetinin
etkisiyle >kld(nn g,sterilmesiyle >u kan1tland1. 0a/a sonralar1 Douis
de BroglieA *ar5a.1klardan olu=tu(u d=nlen maddeninA dalgalar1n
ta>iat1n1 and1rd1(1na dikkat 5ekti. Madde ve enerji aras1ndaki ayr1l1k >,yle.e
ilk kez ve e>ediyen yerle >ir edildi. Madde ve enerji ... ayn1 =eydir. Bilim
a51s1ndan muazzam >ir ilerlemeydi >u. 9e diyalektik materyalizm a51s1ndan
da madde ve enerji ayn1 =eydir. EngelsA enerjiyi HK/areketLIA Kmaddenin
varolu= tarz1A kendi do(as1na i5kin niteli(iL olarak tan1mlam1=t1.^2_
Par5a.1k :izi(inde y1llar.a /km sren tart1=maA :oton ve elektron
gi>i atomalt1 *ar5a.1klar1n *ar5a.1k m1 yoksa dalga m1 oldu(u sorunu
ni/ayetA atomalt1 *ar5a.1klar1n /em >ir *ar5a.1k /em de >ir dalga gi>i
davrana>ile.e(ini ve davrand1(1n1 ortaya koyan kuantum :izi(i tara:1ndan
5,zme kavu=turuldu. U=1kA t1*k1 >ir dalga gi>iA giri=im ya*arA ama >ir 1=1k
:otonu ayn1 zamanda t1*k1 >ir *ar5a.1k gi>i atomdan elektron da s,ker.
Bi5imsel mant1(1n yasalar1na ayk1r1d1r >u. K+a(duyuL >ir elektronun ayn1
anda iki yerde >irden ola>ile.e(ini nas1l ka>ul ede>ilirF 9e stelik de ayn1
anda inan1lmaz /1zlarla ve :arkl1 do(rultularda /areket etti(iniF U=1(1n /em
>ir dalga /em de >ir *ar5a.1k olarak davranmas1 katlan1lmaz >ir 5eli=ki
olarak g,rld. #tomalt1 dnyan1n 5eli=ik olgular1n1 >i5imsel mant1kla
a51klama te=e>>sleri ak1l.1 d=n=n /e*ten terk edilmesine yol a5ar.
Kuantum devrimiyle ilgili >ir 5al1=mas1n1n sonu5lar >,lmndeA Banes/
'o::man =unlar1 yaza>iliyorduG
26
ROJ ALIMA GRUBU
4 /aldeA $anr1n1n ola(anst g5lerine da/a ne kadar =a=1ra.a(1zF
<eri ve g,( >ir ilk ,zden ,ylesine in.e >ir gzellikle yaratm1=t1r kiA
>ununlaA >eyinleri ve ak1llar1A kendisinin gizemlerine n:uz etmeleri i5in
ilT/i >ir va/iy yetene(inin ate=iyle dona>ilmi=tir. +alt Bo/r ya da
Einstein71n akl1A >izi onun g. /akk1nda =oke ediyorsaA onlar1 yaratan
$anr1n1n i/ti=am1n1 ,vmeye nereden >a=laya>iliriz.^!_
?e yaz1k ki istisnai >ir ,rnek de(il >u. Bilim /akk1nda >izzat
>ilim.iler tara:1ndan yaz1lm1= olanlar1 da da/ilA modern literatrn >yk
>ir k1sm1 >,ylesi mistikA dini ya da yar1Pdini inan5larla t1ka >asa doludur.
Bir5ok >ilim.inin >ilin5li ya da >ilin5siz olarak >enimsedi(i idealist
:else:enin do(rudan >ir sonu.udur >u.
Kuantum mekani(inin yasalar1 Ksa(duyuLya Hyani >i5imsel mant1(aI
meydan okur ama diyalektik materyalizmle tam >ir uyum i5erisindedir.
MeselT nokta kavram1n1 ele alal1m. $m geleneksel geometriA da/a sonra
>ir do(ruA >ir dzlemA >ir k* v>. /aline gelen >ir noktadan trer. #ma da/a
yak1ndan >ir g,zlemA noktan1n varolmad1(1n1 ortaya koyar.
?oktaA uzay1n en k5k i:adesiA >oyutu olmayan >ir =ey olarak
d=nlr. )er5ekteA >,yle >ir nokta atomlardan ZelektronlarA 5ekirdekA
:otonlar ve da/a da k5k *ar5a.1klardanZ olu=ur. Eninde sonundaA
kuantum dalgalar1n1n durmak >ilmez girda>1nda yok olu* gider. 9e >u
sre.in >ir sonu yoktur. 'i5>ir sa>it KnoktaL yoktur. +,zmona g,zlene>ilir
nesnel ger5ekli(in K,tesindeL yatan kusursuz K>i5imlerL >ulma
u(ra=1s1ndaki idealistlere verile.ek son yan1t >udur. BilimPkurgunun en
inan1lmaz servenlerinden >i5im ve sre5lerin >iteviye 5e=itlili(i iti>ariyle
5ok da/a /arikulade olan yegTne Kni/ai ger5eklikLA sonsuzA e>edi ve /er an
de(i=en nesnel evrendir. +a>it ve de(i=mez >ir konumdan Z>ir KnoktaLZ
ziyadeA >ir sre.eA asla sonlanmayan >ir ak1=a sa/i>iz. BunaA >ir >a=lang15
ya da >ir son >i5iminde >ir s1n1r dayatma giri=imlerinin tm ka51n1lmaz
olarak >a=ar1s1zl1(a u(raya.akt1r.
Maddenin Yok Oluyu mu?
),relili(in ke=:edilmesinden uzun zaman ,n.eA >ilim iki temel ilke
ke=:etmi=ti@ enerjinin korunumu ve ktle korunumu. Bunlar1n ilki 1;.
yzy1lda Dei>niz tara:1ndan ayr1nt1l1 olarak in.elenmi= ve ard1ndan 19.
yzy1lda >ir mekanik ilkesinin do(al sonu.u olarak geli=tirilmi=ti. Bok da/a
,n.eleriA ilk insanlarA srtme yard1m1yla ate= yakt1klar1nda ve >,ylelikle de
verili >ir enerji miktar1n1 Hi=I 1s1ya d,n=trdklerindeA i=in ve 1s1n1n
e=de(erlili(i ilkesini *ratik olarak ke=:etmi=lerdi. Bu yzy1l1n >a=lar1ndaA
ktlenin enerji >i5imlerinden sade.e >iri oldu(u ke=:edilmi=ti. Bir madde
*ar5a.1(1 olduk5a yksek dzeyde yo(unla=m1= ve lokalize olmu= enerjiden
2;
ROJ ALIMA GRUBU
>a=ka >ir =ey de(ildir. Bir *ar5a.1kta yo(unla=an enerji miktar1 onun
ktlesiyle orant1l1d1r ve to*lam enerji miktar1 /er zaman sa>it kal1r. Bir 5e=it
enerjinin kay>1A >ir >a=ka 5e=it enerjinin kazan1lmas1yla telT:i edilir. Enerji
srekli olarak >i5imini de(i=tirirken yine de /er zaman ayn1 kal1r.
EinsteinA >izzat ktlenin =a=1la.ak miktarda >ir enerji >ar1nd1rd1(1n1
kan1tlamakla >ir devrim ger5ekle=tirmi=ti. Ktle ve enerjinin e=de(erli(i E W
m.2 :ormlyle i:ade edilirA >urada m ktleA . 1=1k /1z1 Hyakla=1k olarak
saniyede !--.--- kmI ve E de durgun .ismin >ar1nd1rd1(1 enerjidir. m
ktlesinde i5erilen enerjiA 1=1(1n muazzam /1z1n1n karesiyle >u ktlenin
5ar*1m1na e=ittir. Ktle >u nedenle enerjinin olduk5a yo(unla=m1= >ir
>i5imidirA >u enerjinin g. /akk1nda =u ger5ek >izlere >ir :ikir vere>ilir@
>ir atom >om>as1n1n *atlamas1yla a51(a 51kan enerjiA enerjiye d,n=en
ktlenin >inde >irinden da/a azd1r. ?ormaldeA madde i5inde /a*solmu= >u
muazzam enerji kendini d1=a vurmaz ve >u nedenle de g,ze 5ar*maz. #ma
atom 5ekirde(inin i5indeki sre5ler >elli >ir kritik noktaya ula=1rsaA >u
enerjinin >ir k1sm1A kinetik enerji olarak d1=ar1 sal1n1r.
KtleA yaln1z.a >ir enerji >i5imi oldu(undanA madde ve enerji ne
yarat1la>ilir ne de yok edile>ilir. 0i(er tara:tan enerji >i5imleri son dere.e
5e=itlidir. rne(inA gne=teki *rotonlar >ir /elyum 5ekirde(i olu=turmak
zere >irle=tiklerinde nkleer enerji ortaya 51kar. Bu enerjiA ilkinA 5ekirdek
/areketinin kinetik enerjisi olarak g,rnrA ki >u da gne=ten gelen 1s1
enerjisine katk1da >ulunur. Bu enerjinin >ir k1sm1 elektromanyetik enerji
*ar5a.1klar1 i5eren :otonlar >i5iminde gne=ten yay1l1r. Bu enerji s1ras1
geldi(indeA :otosentez sre.i tara:1ndanA >itkilerde de*olanan kimyasal
enerjiye d,n=trlr. Bu kimyasal enerjiyseA kaslarA kan dola=1m1A >eyin
v>. i5in gereken enerji ve s1.akl1(1 sa(lamak zereA insanlar tara:1ndan
>itkilerin ya da >itkileri yiyen /ayvanlar1n yenmesiyle edinilir.
Klasik :izi(in yasalar1 genellikle atomalt1 dzeydeki sre5lere
uygulanamaz. ?e var kiA do(ada istisna ka>ul etmeyen >ir yasa da
mev.uttur@ enerjinin korunumu yasas1. izik5ilerA ne >ir *oziti: ykn ne de
>ir negati: ykn /i5likten olu=turulamaya.a(1n1 >ilirler. Bu olgu elektriksel
ykn korunumu yasas1yla i:ade edilir. B,yle.eA >ir >eta *ar5a.1(1 retme
sre.indeA Hyksz olanI n,tronun ortadan kay>olmas1 z1t ykl >ir *ar5a.1k
5i:tinin ortaya 51kmas1na yol a5ar@ *oziti: ykl >ir *roton ve negati: ykl
>ir elektron. Birlikte ele al1nd1klar1nda >u yeni iki *ar5a.1k s1:1ra e=it olan
>ir to*lam yke sa/i*tirler.
E(er >unun tam tersi olan sre.i ele al1rsakA >ir *rotonA >ir *ozitron
salarak >ir n,trona d,n=t(ndeA ilk *ar5a.1(1n H*rotonunI yk *oziti:tir
ve sonu5ta ortaya 51kan *ar5a.1k 5i:tinin Hn,tron ve *ozitronunI to*lam
yk yine *oziti:tir. $m >u say1s1z d,n=mlerdeA elektriksel ykn
korunumu yasas1 s1k1 >ir =ekilde yrrlktedirA t1*k1 tm di(er korunum
28
ROJ ALIMA GRUBU
yasalar1 gi>i. Enerjinin k5.k >ir miktar1 >ile ne yarat1lm1= ne de yok
edilmi=tir. B,yle >ir olgu asla ger5ekle=meye.ektir de.
Bir elektron ve onun antiP*ar5a.1(1 olan *ozitron >ir>irlerini yok
ettiklerindeA ktleleri Kyok olurLA yani ktleleriA z1t y,nlerde /areket eden iki
1=1kP*ar5a.1(1na H:otonaI d,n=r. ?e var kiA >u :otonlar da kendisinden
51kt1klar1 *ar5a.1klar kadar >ir enerji to*lam1na sa/i*tirler. KtlePenerjisiA
lineer momentum ve elektriksel ykA /e*si korunurlar. Bu olgunun im/a
olma anlam1ndaki yok olu=la /i5>ir ortak tara:1 yoktur. 0iyalektik olarakA
elektron ve *ozitron yads1nm1= ve ayn1 zamanda korunmu=tur. Madde ve
enerji Hki ayn1 =eyi s,ylemenin yaln1z.a iki >i5imidirlerI ne yarat1la>ilir ne
de yok edile>ilirA yaln1z.a d,n=trle>ilirler.
0iyalektik materyalizm a51s1ndan maddeA >ize duyuPalg1 i5inde
sunulan nesnel ger5ekliktir. <aln1z.a Kkat1L nesneleri de(ilA 1=1(1 da i5erir.
otonlar da elektronlar ya da *ozitronlar kadar maddedirler. Ktle srekli
olarak enerjiye H1=1k :otonlar1 da da/ilI d,n=mektedir ve enerji de ktleye.
Bir *ozitron ve elektronun Kim/a olu=lar1L >ir :oton 5i:ti retirA ama ayn1
zamanda z1t sre.i de g,rrzG 2ki :oton kar=1la=t1(1ndaA :otonlar1n yeterli
enerjiye sa/i* olmas1 ko=uluylaA >ir elektron ve *ozitron olu=turula>ilir. Bu
olgu >azen K/i5liktenL madde yarat1m1 olarak sunulur. 0urum /i5 de >u
de(ildir. Burada g,rd(mzA >ir =eyin yok olu=u ya da yarat1l1=1 de(ilA
maddenin enerjiye Zve tersiZ srekli d,n=mdr. Bir :oton atoma
5ar*t1(1ndaA >ir :oton olarak varl1(1 sona erer. 4rtadan kay>olurA ama
atomda >ir de(i=ikli(e neden olur@ atomun elektronlar1ndan >iriA >ir
or>italden da/a yksek enerjili >ir or>itale s15ray1verir. <ine >urada z1t
sre5 de ger5ekle=ir. Bir elektron yksek enerjili >ir or>italden da/a d=k
enerjili >ir or>itale d=t(nde >ir :oton 51kar.
#tomalt1 dzeydeki dnyay1 >etimleyen srekli de(i=im sre.iA
diyalekti(in yaln1z.a akl1n ,znel >ir yarat1s1 olmay1*A ger5ekte do(ada
ger5ekle=en nesnel sre5lere dayand1(1n1n 5ar*1.1 >ir do(rulan1=1d1r. Bu
sre5 kesintisiz >ir >i5imde tm e>edili(iyle sregelmi=tir. Maddenin yok
edilemez olu=unun Zyani kimilerinin kan1tlanmak istedikleri =eyin tam
tersininZ somut >ir is*at1d1r.
29
ROJ ALIMA GRUBU
"Maddenin Tuglalar"?
#s1rlard1r >ilim.iler >o= yere Kmaddenin tu(lalar1Ln1 Zni/aiA en k5k
*ar5a.1(1Z >ulmaya 5a>alad1lar. <z y1l ,n.eA arad1klar1 =eyi atomda
H<unan.a7da K>,lnemezL anlam1na gelirI >ulduklar1n1 d=ndler.
#tomalt1 *ar5a.1klar1n ke=:iA :izik5ileri maddenin ya*1s1n1n da/a da
derinlerine inmek zorunda >1rakt1. 19287le >irlikte >ilim.iler en k5k
*ar5a.1klar1 Z*rotonlarA elektronlar ve :otonlarZ ke=:ettiklerini sand1lar.
$m maddi dnyan1n >u 5 *ar5a.1ktan in=a edildi(i :arz edildi. 'emen
ard1ndan >u g,r=A n,tronunA *ozitronunA d,teronun ve giderek k5len k1sa
,mrl varolu=lar1yla da/a da u:alan >ir *ar5a.1klar y1(1n1n1n Zn,trinolarA
*iPmesonlarA mPmesonlarA kPmesonlar ve di(erleriZ ke=:edilmesiyle tuzla
>uz edildi. Bu *ar5a.1klardan >az1lar1n1n ya=am sresi o kadar k5kt ki Z
>ir saniyenin milyarda >iri kadarZ Kz1mni *ar5a.1klarL olarak
tan1mlanm1=lard1@ >unlar kuantum 5a(1ndan ,n.e kesinlikle tasavvur
edilemez =eylerdi.
$auonA yaln1z.a >ir saniyenin trilyonda >iri kadar >ir sre >oyun.a
varolur ve ard1ndan ,n.e >ir mona ve sonra da >ir elektrona >ozunur.
<ksz *ion da/a da ge5i.idirA saniyenin katrilyonda >irinden da/a k1sa >ir
sre >oyun.a varolur ve ard1ndan >ir 5i:t gama 1=1n1 olu=turmak zere yok
olur. ?e var ki >u gama 1=1nlar1A >ir mikrosaniyenin yzde >iri kadarl1k >ir
,mr olan di(erleriyle kar=1la=t1r1ld1(1nda olgunla=1* i/tiyarlaya.ak kadar
ya=arlar. Baz1lar1A yksz sigma *ar5a.1(1 gi>iA >ir saniyenin yz trilyonda
>iri kadarl1k >ir sreden sonra >ozunurlar. 196-7lardaA >u >ileA varolduklar1
an.ak >ozunma rnlerini a51klama zorunlulu(undan yola 51karak
tan1mlana>ile.ek kadar ge5i.i *ar5a.1klar1n ke=:iyle geride >1rak1ld1.
"ezonans *ar5a.1klar1 olarak >ilen >u *ar5a.1klar1n yar1P,mrleri >ir
saniyenin >irka5 trilyonda >iri kadar >ir zaman aral1(1ndad1r. #ma >u >ile
/ikTyenin sonu de(ildi.
0a/a sonralar1 yz elliden :azla yeni *ar5a.1k ke=:edildi ve >unlar
/adronlar olarak adland1r1ld1. 0urum son dere.e kar1=1k >ir /ale geliyordu.
#merikal1 :izik5i 0r. Murray )ellPMannA atomalt1 *ar5a.1klar1n ya*1s1n1
a51klama 5a>as1 i5erisindeA >am>a=kaA 5ok da/a elementer *ar5a.1klar1A
kuarklar1 *ostla etti ve >u *ar5a.1klar >ir kez da/a Kmaddenin ni/ai ya*1
ta=lar1L olarak mjdelendiler. )ellPMannA alt1 :arkl1 ti* kuark oldu(unu ve
>u kuark ailesininA le*tonlar olarak >ilinen da/a /a:i: *ar5a.1klardan olu=an
alt1 yeli >ir aileyle *aralellikler ta=1d1(1n1 teorile=tirdi. #rt1k /er maddenin
>u on iki *ar5a.1ktan olu=tu(u :arz ediliyordu. Bugne dek >ilimin >ildi(i
>u en temel madde >i5imleri >ile kar=1tlar1n >irli(i diyalektik yasas1
gere(in.e tm do(ada g,zlemledi(imiz ayn1 5eli=ik niteliklere sa/i*tirler.
Kuarklar da 5i:tler /alinde >ulunurlar ve *oziti: ve negati: yke sa/i*tirlerA
/er ne kadar >u ykler al1=1lmam1= >ir =ekilde kesirlerle i:ade edilseler de.
!-
ROJ ALIMA GRUBU
0eneylerin maddenin >ir s1n1r1 olmad1(1n1 g,stermesine ra(menA
>ilim.iler /alen Kmaddenin tu(lalar1Ln1 >o= yere ara=t1rmakta 1srar
ediyorlar. Bu ti* i:adelerinA gazete.ilerin ve kendi reklTmlar1n1 ya*mak i5in
yan1* tutu=an >az1 >ilim.ilerin sansasyonel uydurmalar1 oldu(u do(rudurA
ama da/a da k5k ve elementer *ar5a.1klar i5in ya*1lan ara=t1rmalar ku=ku
yok ki do(an1n i=leyi=ine dair >ilgi da(ar.1(1m1z1 derinle=tirmeye /izmet
eden iyi niyetli >ilimsel :aaliyetlerdir. Bununla >irlikteA insan kesinlikle =u
izlenimi ediniyor@ en az1ndan >u adamlar1n >az1lar1A >ir 5e=it ni/ai ger5eklik
dzeyine ula=man1n mmkn oldu(unaA >u dzeyin ,tesindeA /i5 de(ilse
atomalt1 dzeydeA art1k ke=:edile.ek /i5>ir =eyin kalmad1(1na ger5ekten de
inanmaktalar.
Kuark1nA /er maddeyi olu=turdu(u s,ylenen on iki atomalt1 Kya*1
ta=1Ln1n sonun.usu oldu(u varsay1l1yor. K'eye.an veri.i olan =ey =u kiA >uA
>ildi(imiz =ekliyle ve kozmoloji ve *ar5a.1k :izi(inin +tandart Modelinde
,ng,rld( gi>iA maddenin son *ar5as1d1rA 0r. 0avid +./ramm aya*
>ozun son *ar5as1d1r >ub a51klamas1n1 ya*1yor.L^3_ <ani kuark Kni/ai
*ar5a.1kLt1r. $emel ve ya*1s1z oldu(u iddia edilir. #ma >enzer iddialar
ge5mi=te de ,n.e atom i5inA sonra *roton i5inA vs. dile getirilmi=ti. 9e ayn1
=ekildeA gele.ekte 5ok da/a KtemelL madde >i5imlerinin ke=:edile.e(ini
>yk >ir ,zgvenle ,ng,re>iliriz. Bugnk >ilgimizin ve >ugnk
teknolojinin kuarklar1n sa/i* olduklar1 =eyleri >elirlememize izin
vermemesi olgusuA >ize onlar1n >elli >ir ya*1ya sa/i* olmad1klar1n1 iddia
ede>ilme /akk1 vermez. Kuarklar1n ,zellikleri /TlT in.elenmeyi >ekliyorA ve
maddenin sonsuz ,zelliklerinin da/a da derin >ir sondaj1na giden yolu i=aret
edenA >u analizin >a=ar1lamaya.a(1n1 varsaymak i5in /i5>ir neden yoktur.
Bilimin /er daim ilerleme yolu >u olmu=tur. Bilgiye >ir ku=ak tara:1ndan
dikilen s,zmona a=1lmas1 imkTns1z engellerA >ir sonraki ku=ak tara:1ndan
yerle >ir edilir ve as1rlar >oyu >u >,yle devam eder. )e5mi= deneyimlerin
tm >izlereA insan1n >ilgisinin >u diyalektik ilerleyi= sre.inin evrenin
kendisi kadar sonsuz oldu(una inanmam1z i5in /er trl nedeni
sunmaktad1r.
Kuantum Fiziginin Garip Sylemleri
(Bilim ve Teknik Derigisi'nden alnmytr.)
stste Gelme
Kuantum :izi(inin >elki de en gari* Hve en 5ok itiraz alanI y,n >ir
sistemin ayn1 anda >irka5 :arkl1 durumda >uluna>ilmesi. Par5a.1klar do(al
olarak >,yle durumlara giriyorlar. rne(in >ir elektron tek >ir noktada de(il
de de(i=ik noktalarda >uluna>ilir. MaV Born 1926 y1l1nda de Broglie
dalgalar1n1n :iziksel >ir dalga olmad1(1n1A >ir olas1l1k dalgas1 olarak
!1
ROJ ALIMA GRUBU
yorumlanmas1 gerekti(i d=n.esini ortaya att1. Buna g,re *ar5a.1klar de
Broglie dalgas1n1n >ulundu(u /er yerde >ulunurA >unlar dalgan1n g5l
oldu(u yerlerde yksek olas1l1klaA zay1: oldu(u yerlerde de d=k olas1l1kla
>ulunuyor. B,yle.e *ar5a.1(1n konumu do(al >ir >elirsizlik ta=1r. MaV Born
>u 5al1=mas1ndan dolay1 1953 y1l1nda ?o>el ,dln kazand1. ErNin
+./r,dingerA stste gelme ilkesinin yaratt1(1 gari*likleri en a51k >i5imde
ortaya koyan >ir d=n.e deneyi tasarlad1. +./r,dinger7in kedisi olarak
>ilinen >u deneyde >ir kedi ayn1 anda /em diri /em de ,l oldu(u >ir
duruma sokula>iliyordu. 'em mikrosko>ik ,l5ekte /em de >az1
makrosko>ik .isimlerde var oldu(u >ilinen stste gelme olgusunun
yorumu srekli tart1=ma konusu olagelmi=tir.
Tnelleme
Klasik :izi(e g,re /er/angi >ir .ismin kinetik enerjisi negati: olamaz.
0olay1s1yla duvara att1(1m >ir to* duvar1 delmeden ,teki tara:a ge5emez@
5nk duvar1m getirmi= oldu(u enerji engelini a=a>ilmek i5in klasik :izi(e
g,re duvar1n i5inden duvar1 delmeden ge5mek i5in negati: kinetik enerjiye
sa/i* olmal1d1r. Bu da klasik :izi(e ayk1r1d1r. Kuantum kuram1na g,reyseA
>ir enerji engelini a=mak i5in yeterli enerjisi olmayan >ir kuantum *ar5a.1(1
A yine de >u engeli a=a>ilir. <ani engelin ,teki tara:1nda >ulunma olas1l1(1
s1:1r de(ildir. Kuram1n ta/min etti(i ve do(rulu(u deneylerle kan1tlanm1=
olan ve radyoaktivite gi>i olgular1 a51klayan >u etkiye tnelleme ad1 verilir.
Schrdinger Denklemi
Bir kuantum sistemi /akk1nda >ize /er >ilgiyi veren ara5 dalga
:onksiyonu ad1 verilen >ir :onksiyondur. 0alga :onksiyonunun uzaya ve
zamana >a(l1 de(i=imini veren denklemi ilk >ulan #vusturyal1 :izik5i ErNin
+./r,dinger7dir. Bu yzden denklem +./r,dinger denklemi ad1yla an1l1r.
+./r,dinger denklemine g,re dalga :onksiyonunun zamana g,re de(i=imini
'amiltonian ad1 verilen >ir o*erat,r kontrol eder. 'amiltonian o*erat,r
H>azen enerji o*erat,r ad1yla da an1l1rI sistemin enerjisi ile yak1ndan
ilgilidir. Kuantum sisteminin sa/i* ola>ile.e(i enerji de(erlerini
'amiltonian o*erat,r >elirler. Bunu veren denkleme de zamandan
>a(1ms1z +./r,dinger denklemi ad1 verilir. +./r,dinger denkleminin
5,zm olan dalga :onksiyonunun karesi kuantum sistemi ile ilgili
olas1l1klar1 verir.
De Broglie Dalgas
192! y1l1nda aristokrat >ir aileden gelen rans1z :izik5i Douis de
Broglie 1=1(1n >azen dalga >azen de *ar5a.1k gi>i davranmas1ndan
esinlenerekA di(er *ar5a.1klar1n da dalga y,nleri ola>ile.e(i sav1n1 ortaya
!2
ROJ ALIMA GRUBU
att1. Buna g,re momentumu * olan >ir *ar5a.1(a dalga>oyu lW/c* olan >ir
dalga e=lik ediyor ve *ar5a.1(1n ,zelliklerini tamaml1yordu. ?as1l >ir gitar
teli uzunlu(una >a(l1 olarak sade.e >elli :rekanslarda titre=iyorsaA atomun
5evresinde dolanan >ir elektronun de Broglie dalgas1 da sade.e >elli
dalga>oylar1na sa/i* olmal1yd1. Bu 5e=it >ir dalga 191! y1l1nda Bo/r7un
/idrojen atomundaki elektronlar1n enerji seviyelerini >uldu(unda ya*t1(1
varsay1mlar1 a51kl1yordu. Makrosko>ik .isimlerin momentumlar1 5ok da/a
>yk oldu(undanA de Broglie dalgas1n1n dalga>oyu ,l5lemeye.ek kadar
k5ktr. Bu nedenle makrosko>ik .isimlerin dalga ,zellikleri
g,zlemlenemez. 0e Broglie7nin >u 5al1=mas1A kendisinin 1929 y1l1nda ald1(1
d1=1nda iki ?o>el ,dl da/a retti. 19267da #vusturyal1 :izik5i ErNin
+./r,dingerA de Broglie7nin 5al1=mas1n1 geni=leterek kuantum kuram1n1n
temel denklemini elde etti ve 19!!7te ?o>el ,dln ald1. 192; y1l1nda
>ir>irlerinden >a(1ms1z olarak #B07de 0avisson ve )ermerA 2ngiltere7de de
$/omsonA >ir kristale g,nderilen elektronlar1n t1*k1 dalgalar gi>i k1r1n1ma
u(rad1klar1n1 g,sterdiler. 0avisson ve $/omson7da 19!; y1l1nda ?o>el
ald1lar.
Belirsizlik lkesi
Kuantum kuram1n1n >elirsizlik ilkesiA >ir *ar5a.1(1n >az1 :arkl1
,zelliklerinin ikisinin de kesin olarak >elirlenemeye.e(ini s,yler. rne(in
>ir *ar5a.1(1n konumuyla momentumu Hmomentum >ir .ismin ktlesiyle
/1z1n1n 5ar*1m1d1rI ayn1 anda tam olarak ,l5lemez. Kuantum kuram1na
g,re *ar5a.1(1n >u iki ,zelli(indeki >elirsizliklerin 5ar*1m1 en az Plan.k
sa>iti /W6A626V1-dP!3 M.s kadard1r. Konumu >elli >ir anda kesin olarak
>ilinen >ir *ar5a.1(1n momentumu sonsuz >elirsizliktedir ve >u yzden
*ar5a.1k k1sa srede o noktadan ayr1l1r ve uzaya da(1l1r. Benzer =ekilde
momentumu kesin olarak >ilinen >ir *ar5a.1(1n konumu sonsuz
>elirsizliktedirA yani >,yle >ir *ar5a.1k uzay1n /er k,=esinde >uluna>ilir. Bu
nedenle do(ada rastlanan *ar5a.1klar1n >ulundu(u kuantum durumlar1nda
*ar5a.1klar1n /em konum /em de momentumu >ir miktar >elirsiz olmak
zorunda. #lman :izik5i Oerner 'eisen>ergA nl mikrosko* ,rne(ini >u
ilkeyi a51klamak i5in geli=tirdi. Bir *ar5a.1(1n yerini Eg,rerekE ,l5meye
5al1=t1(1n1z1 d=nn. B,yle >ir ,l5mde *ar5a.1(1n zerine 1=1k g,ndermekA
dolay1s1yla *ar5a.1kla etkile=mek gerekir. Bu >ile *ar5a.1(1n konumunu tam
olarak >elirlemeye yetmez. Bu ,l5mde en az1ndan kullan1lan 1=1(1n
dalga>oyu HlI kadar >ir /ata ya*1l1r. Bunun yan1 s1ra 1=1k *ar5a.1kla
etkile=ti(i i5in ,l5mA *ar5a.1(1n /1z1nda >ir de(i=meye de neden olur. 1=1k
*ar5a.1(a 5ar*1* yans1d1(1 i5in en az >ir :otonun momentumu *ar5a.1(a
aktar1l1r. Par5a.1(1n momentumu ,l5mden ,n.e tam olarak >ilinse >ileA
konumun ,l5lmesi *ar5a.1(1n momentumunu /cl kadar de(i=tirir. Bu
!!
ROJ ALIMA GRUBU
nedenleA *ar5a.1(1n yerini da/a iyi >elirlemek i5in da/a k1sa dalga >oylu
1=1k kullansak >ileA ,l5mmz momentumdaki >elirsizli(i artt1ra.akA ama
/er durumda ikisinin >elirsizlikleri 5ar*1m1 en az / kadar ola.akt1r.
Spin
Par5a.1klar1n uzaydaki do(rusal /areketleri d1=1nda kendi i5
dinamikleriyle ilgili /areketleri de vard1r. Bu *ar5a.1klar1 do(rusal de(il de
k5k kre.ikler =eklinde d=nrsekA >u krelerin kendi 5evrelerinde
d,nmeleri de etkileri g,zlemlene>ilen >ir /areket =eklidir. Bu /areket i5in
2ngiliz.e7de kendi etra:1nda d,nmek demek olan Es*inE kullan1l1r. +*in de
>ir a51sal momentum trdr. akat kuantum kuram1 >az1 *ar5a.1klar1n
Helektronlar gi>iI s*inlerinin ger5ekten >,yle >ir d,nme sonu.u
olu=maya.a(1n1 s,ylyor. Bu ra(men d,nme >enzetmesi >ir 5ok a51dan iyi
>ir a51klama >i5imi gi>i g,rnyor. Kuantum kuram1na g,re s*ini EsE olan
>ir *ar5a.1(1n s*in durumu sade.e H2se1I de(i=ik de(er ala>ilir yada >u
H2se1I durumun st ste gelmesiyle olu=a>ilir. ElektronA *roton ve
n,tronlar1n s*inleri sW1c2 dir. <ani >u *ar5a.1klar1 uzaydaki /areketlerinin
d1=1nda 2 de(i=ik durumda da >uluna>ilirler. %ay1: etkile=imi ileten O ve %
*ar5a.1klar1n1n s*ini 17dir. Bunlar da ! de(i=ik durumda >uluna>ilirler.
otonlarsa 1=1k /1z1nda /areket ettikleri i5in s*inleri 1 olmas1na kar=1n
sade.e iki :arkl1 s*in durumunda >uluna>ilirler. Bunlar1n d1=1nda >ir ka5
*ar5a.1ktan olu=mu= >irle=ik sistemlerin s*inide /esa*lana>ilir. rne(in
/elyumP3 atomunun s*ini - olarak /esa*lana>iliyor. +*ini olan >ir 5ok
*ar5a.1k s*inlerinin y,nne >a(l1 olarak uzayda manyetik alan olu=tururlar.
Bu anlamda >u ti* *ar5a.1klar1 k5k >irer m1knat1s olarak da d=nmek
mmkn. E(er elektronlar >ir manyetik alandan ge5irilirseA kendi
m1ktanat1sl1klar1n1n y,nne >a(l1 olarak de(i=ik y,nlere sa*malar1 gerekir.
1921 y1l1nda +tern ve )erla./ >u deneyi ya*arak elektronlar1n sade.e iki
de(i=ik y,ne sa*t1klar1n1A >,yle.e >u *ar5a.1klar1n sade.e iki :arkl1 s*in
durumunda >uluna>ildiklerini g,stererek kuantum :izi(inin en g5l
kan1tlar1ndan >irini elde ettiler
```
!3
ROJ ALIMA GRUBU
KUANTUM KURAMI
Ramazan Karakale
Kuantum Kuram1A 2-. yyJ1n >yk kuramlar1ndan >iridir. Kuantum ne
demektirF Kuantum kuram1A nedensellik kavram1n1Ayani determinizmi nas1l
etkilemi=tirF Elektron nedirA>ir *ar5a.1k m1A>ir dalga m1d1rF<oksa /er ikisi
midirF U=1k nedirF Bir *ar5a.1k H:otonI sa(ana(1 m1d1rAelektromanyetik >ir
dalga yay1lmas1 m1d1rFEinsteinA kuantum kuram1n1n kuru.ular1 aras1nda
>ulundu(u /aldeAsonradan neden ve nas1l >u kurama kar=1 51km1=t1rF
EinsteinA 19!- kon:erans1na nas1l >ir d=n.e deneyi ile geldiF 4na
EEinsteinAsenin ad1na utan1yorum.Bnk yeni kuantum kuram1na senin
kar=1tlar1n1n g,relilik kuram1na kar=1 ortaya koyduklar1 kan1tlarla kar=1
51k1yorsunE diyen dostu kimdirF <ine kuantum kuram1n1n kuru.ular1ndan
+./r,dingerA E+./r,dingerJin KedisiE diye nlenen d=n.e deneyi ile >u
kurama neden ve nas1l kar=1 51km1=t1rF Kuantum kuram1Adeneylerle test
edilmi= midirF Karadeliklerin g,nlsz >a>as1 kimdirF Belirsizlik ilkesi
nedirF Bu ilke ara5lar1m1z1n yetersizli(inin >ir sonu.u mudurF'er =eyi
>ile>ilir miyizF
+izleriA >ir k1sm1n1 >uraya s1ralad1(1m sorular1n yan1t1 i5in atom ve
molekller dnyas1nda >ir gezintiye 5a(1r1yorum. Bu atomalt1 dnya
HmikrodnyaIAmakrokosmos kadar 5e=itliAilgin5ArenkliAne=eliAka:a kar1=t1r1.1
ve /eye.an veri.i..#=a(1daki a51klamalar1 yazarken kaynaklar >,lmnde
>elirtti(im eserlerden neredeyse tmyle al1nt1lar ya*t1m. Benim ya*t1(1mA
zaman zaman araya girerek yazarl1(1 /e*ten kaynaklar1n yazarlar1na
ka*t1rma endi=emi gidermek oldu]. rne(in Belirsizlik ilkesini 'aNkingJeA
olas1l1k ve >elirsizlik a51s1ndan do(ay1 eynmanJa anlatt1ra.a(1m. Bo/r ile
EinsteinJnin +olvay Kon:eranslar1ndaki tart1=malar1n1 ve o y1llar1n iklimini
O. 'eisen>erg >ize suna.ak.<ani kuram1A ustalar1ndan dinleye.e(iz.
Kimya derslerinden >iliyor misinizF $m maddeler atomlardan ve /er
>ir atom da *oziti: elektirkle ykl >ir 5ekirdek ve negati: ykl
elektronlardan olu=ur. 4 /aldeA 5ok k5k atomik ,l5ekte ktleA atomik
ktlelere kar=1l1k gelen kesikli ni.eliklerden olu=ur. <ani modern :izik
dilinde ktlenin kuantumlanm1= oldu(u s,ylenir. Enerji i5eren *ek 5ok
ni.elik de kuantumlanm1=t1r. Enerjinin kuantumlu ta>iat1 ,zellikle atom ve
atomalt1 dnyada ortaya 51kar.s
19-- y1l1nda MaV Plan.kAsiya/ .isim 1=1mas1n1 a51klamak i5in 1=1(1n
kuantumlu ola>ile.e(ini ileri srd. 4 zamana dekA1=1(1n =iddetiyle
enerjisinin do(ru orant1l1 oldu(u san1l1yordu. 4ysa 1=1(1n :rekans1yla
enerjisi do(ru orant1l1yd1...19-5Jte Einstein >u kurama dayanarak
:otoelektrik olay1 a51klad1.U=1kAdalga ,zelli(i yan1nda :oton denen kuantum
Henerji *aketleriI ,zelli(i de g,steriyordu. 1923Jte rans1z :izik5i Douis de
!5
ROJ ALIMA GRUBU
BroglieA5ok 5ar*1.1 >ir d=n.e retti. Basit >ir matematikleA/areketli /er
*ar5a.1(1n ayn1 zamanda dalga ,zelli(i g,stermesi gerekti(ini ileri srd.
192;Jde #merikal1 >ilim.iler C.0avisson ve D.)ermerAelektronlar1n t1*k1
>ir 1=1k gi>iAkristallerde k1r1n1m g,sterdi(ini >uldular. <ine ayn1 y1l
O.'eisen>ergAnl >elirsizlik ilkesini ortaya koydu . izik5iler aras1ndak
g,r= ayr1l1klar1 192; +olvay kon:erans1nda d1=a vurdu. $art1=malar1n >a=1n1
?.Bo/r ile #.Enstein 5ekiyordu. 19!-Jda yine >yk >ir tart1=ma ya=and1.
EinsteinAyava= yava= arka s1ralarda oturmaya >a=lad1. )elin ,yky >a=tan
alal1m.

E 4la>ilir desinlerA ama olur demesinler.E Ci.ero
E4lmaz olmaz demeA olmaz olmaz..E #tas,z
?iels Bo/r =,yle dediG E Bir sre ,n.e yine >urada Ko*en/agJ da
,zellikle olgu.uluk yanl1lar1n1n kat1lm1= oldu(u >ir :else:e kon:erans1 vard1.
Bunda 9iyana 4kuluJ nun yeleri >yk rol oynad1lar. Bu :ilozo:lar1n
,nnde kuantum teorisinin yorumunu ya*maya 5al1=t1m. Kon:erans1m1
verdikten sonra kar=1t /i5>ir d=n.eyle ve zor /er/angi >ir soruyla
kar=1la=mad1m. #ma >unun >enim i5in 5ok korkun5 oldu(unu itira:
etmeliyim. Bnk >ir insan kuantum teorisinden rkmezseA onu anlamas1 da
olanaks1zd1r. Belki de o kadar k,t >ir kon:erans verdim kiA kimse neden
s,z etti(imi anlamad1.E
Klasik Fizigin zemedikleri
Kuantum kuram1n1n do(u=unu kavraya>ilmek i5in >iraz gerilere
gitmemiz gerekiyor. 19. yy sonlar1na.)azlar1n kinetik kuram1A klasik :izi(in
5ok ,nemli za:erlerinden >iriydi. Bu kurama g,reA /i5 >ir molekl d1=ar1
ka51rmaya.ak ideal >ir gaz ka>1ndaki ? molekln to*lam enerjisi E olsun.
Bu to*lam ernerjiHEIA enerjinin e=it da(1l1m1 yasas1 diye >ilinen temel >ir
istatistiksel teoreme g,re ortalama olarak molekllere e=it olarak
da(1lm1=t1r. 4rtalama diyoruzA 5nk istatistiksel a51dan kesin veriler de(ilA
an.ak ortalama de(erler elde edile>ilir. Dord "ayleig/ ve +ir Mames MeansA
gazlar1n kinetik kuram1na >a=ar1yla uygulanan istatistiksel modeliA i5
duvarlar1 kusursuz ayna olan kutuda /a*sedilmi= E1=1kE dalgalar1na
uygulamaya 5al1=t1lar. #ma >urada temel >ir zorlukla kar=1la=t1lar. Bir gaz
ka>1ndaki molekl say1s1 5oktu@ ama EsonluEyduAoysa 1=1(1n /a*soldu(u
ideal >ir ayna .idarl1 kutuda :arkl1 titre=im ti*lerinin say1s1 EsonsuzEdu. 2=i
>asitle=tirmek i5in KMean K*Lnn yaln1z.a sa( ve sol i5 duvarlar1 aras1nda
gidi* gelen dalgalar1 d=nelim. Bu dalgalarA duvarlarda zamanla genli(in
kay>ola.a(1n1 s,yleyen s1n1r ko=ullar1na uymal1d1r.... Bunu 5 >oyutta
d=nd(mzde EsonsuzlukE say1s1n1n da/a da arta.a(1 a51kt1r. $itre=im
!6
ROJ ALIMA GRUBU
modu Hd(m noktas1I say1s1 sonsuzA ama enerji sonlu. <ani titre=im modu
>a=1na d=en enerji W Ec sonsuz W tan1ms1z. BuA ku=kusuz sa5ma >ir
sonu5tur. <ani a51k5aA klasik kuramA art1k .isimlerin do(as1na ili=kin
>ilgilerimizle 5eli=mekteydi. #tomik ,l5ekteAmaddenin davran1=1n1
a51klamak i5in klasik :iz(in uygulama denemeleri tamamen >a=ar1s1z oldu.
+iya/ .isim 1=1mas1A:otoelektrik olay ve >ir gaz de=arj1nda atomlar1n yayd1(1
keskin 5izgiler klasik :izik 5er5evesinde anla=1lamad1.)eorge )amoN Jun
dedi(i gi>iGE Bir kuramA .isimlerin do(as1 ile ilgili >ilgilerimizle 5eli=ti(i
zamanA .isimlerin ya*1s1 de(il kuram yanl1= olmal1d1rE.0o(aya yeni >ir
>ak1= a51s1yla >akmak gerekiyordu. Bu devrimA 19-- ile 19!- aras1nda
ger5ekle=ti. Kuantum Mekani(i denen >u yeni yakla=1m atomAmolekl ve
5ekirdeklerin davran1=1n1 >a=ar1yla a51klad1.
Kuantum Kuramnn Keyfinin yks
Kuantum kuram1n1n temel :ikirlerini ,n.e19-- y1l1nda MaV Plan.k
ortaya att1@ama sonraki a51klama ve matematik :ormlasyonlarda
EinsteinABo/rA +./r,dingerADouis de BroglieA 'eisen>ergABorn ve 0ira.J1n
da aralar1nda >ulundu(u 5ok say1da >ilim adam1 rol oynad1. Kuantum
kuram1n1n ke=:inin ,yksA 19-- y1l1nda ilk ad1m olarak MaV Plan.k
H1858P193;IJ1n siya/ .isim 1=1ma yasas1n1 >ulmas1yla >a=lad1.
CisimlerA>azen termik 1=1ma denen >ir 1=1ma yayar. Bu 1=1man1n ,zellikleriA
.ismin s1.akl1(1na ve ,zelliklerine >a(l1d1r. 0=k s1.akl1klarda termik
1=1man1n dalga >oylar1Aesas olarak k1z1l,tesi >,lgededir ve >u nedenle g,zle
g,rlmez. Cismin s1.akl1(1 ykseltilin.eAk1zarmaya >a=lar. +1.akl1k da/a da
ykseltilirseA>ir am*uln i5indeki tungsten telin *arlamas1 gi>iA .isim
>eyazla=1r. $ermik 1=1man1n ayr1nt1l1 >ir in.elemesiA
tay:1nHs*ektrumunIAk1z1l ,tesiA g,rnr >,lge ve mor,tesi dalga >oylar1n1n
srekli >ir da(1l1m1ndan olu=tu(unu g,sterir.19. yy sonlar1na do(ruAtermik
1=1may1 a5aklamakta sorunlar g,rld. $emel sorun da >ir siya/ .isimden
yay1nlanan termik 1=1man1n dalga >oylar1n1n g,zlenen da(1l1m1n1n
a51klanmas1yd1.$an1m olarak siya/ .isimAzerine d=en tm
1=1may1HradyasyonuI so(uran ideal >ir sestemdir. Bu da ,rne(in oyuk >ir
.ismin i5i ya da kovu(udur. U=1maA>u kovu(un duvarlar1ndan yay1l1r. Klasik
:izi(e g,reAkovu(un duvarlar1ndaki atomlarAtm dalga >oylar1nda
elektromanyetik dalgalar yayan >ir titre=imler to*lulu(u olarak
d=nlr.Belli >ir s1.akl1kta dalga >oyu ile 1=1k =iddeti ili=kisi >yk dalga
>oylar1nda kuramsal ve deneysel ,ng,rlere uydu(u /aldeA dalga >oyu
k1sald1k5aA1=1k =iddetinin sonsuza do(ru gitmesi gi>i >ir sonu5la
kar=1la=1l1yordu.'esa*larA 5ok uzak mor,tesinde a=1r1 dere.ede 1=1n1m
sal1n1m1 olmas1 gerekti(ini g,steriyordu. Bu 5eli=kiye mor ,tesi :elaket ad1
!;
ROJ ALIMA GRUBU
verilmi=ti. Ku=kusuz olu* >iten >u de(ildiA=u oluyorduG U=1n1m =iddeti >elirli
ti*ik >ir dalga >oyunda da/a >yk ve da/a k5k de(erlerde s1:1ra do(ru
yakla=1yordu.
Bir de klasik kurama g,re tm dalga >oylar1 olanakl1 oldu(u i5in
sonsuz >ir to*lam enerji yo(unlu(u ,ng,rlyordu. El>etteA
elektromanyetik alanda sonsuz >ir enerjiA:iziksel olarak olanakl1 de(ildir.
izik5ilerA,n.eleri Plan.k71n kuantum :ikriniP do(an1n kesintili >ir ,zelli(i
oldu(u :ikriniP klasik ?eNton :izi(i i5ine yerle=tirme 5a>as1 gttler. MaV
Plan.kAkara .isim 1=1mas1 zerine 5al1=mas1nda :izi(e atomik sre5lerde
kesintililik miktar1n1n >ir ,l5s olan S/7 olarak simgelenen yeni >ir
de(i=mezHsa>itI getirdi. 19--JdeA Plan.k 5al1=mas1n1 ya*t1(1nda :izik5iler
atomlar1n to*lam enerji olarak >ir de(ere sa/i* ola>ile.e(ini
d=nyorlard1Penerji srekli olarak de(i=kendi. akat Plan.k71n kuantum
,nermesi enerji de(i=iminin kuantla=m1= oldu(u Hni.eli(i oldu(u I anlam1na
geliyordu. Bir kuantum enerjisinin getirili=i klasik :izikte /i5>ir temele
sa/i* de(ildiyse deA /enzA yeni kuram1n klasik kavramlardan k,kl >ir
ko*may1 gerektirdi(i a51k de(ildi. Belirtti(im gi>i kuramsal :izik5ilerA>u
kavram1 klasik :izikle uzla=t1rmaya 5al1=1yorlard1
MaV Plan.kA o zaman Emor,tesi :elaketE denen >ir zorlu(a 5,zm
yolu olarak >ir ,neri getirdi. Plan.kA enerjinin e= da(1l1m yasas1s1nda
,ng,rlen tek >ir titre=im modunun ala>ile.e(i enerji miktar1n1n >elli >ir
de(erden az olamaya.a(1n1 ka>ul ederek 5eli=kinin ,nlene>ile.e(ini ,nerdi.
U=1n1m1n >elli >yklkteki *aketler /alinde yay1ld1(1n1 ileri srd.Plan.kA
siya/ .isim 1=1n1m1 i5inAtm dalga >oylar1nda deneyle tam >ir uyu=ma
/alinde olan >ir :orml >uldu.Enerji da(1l1m e(rilerininA s1.ak .isimlerin
denel emisyon e(risine uydurula>ilmesi i5in >u en k5k 1=1n1m enejisinin
E hn (Planck sabiti arp ygn frekans)
Ka>ul edilmesi gerekti(ini kan1tlad1. Burada EA >ir *aketin H:otonunI
enerjisini@nA 1=1(1n :rekans1n1@/ ise 0o(aJn1n yeni ve temel >ir sa>itini HPlan.
sa>itiniI g,steriyor. Kuantum sa>iti de denen Plan.k sa>itiH/I nin say1sal
de(eri *ek k5ktrHsantimetrePgramP saniye >irimlerinde on zeri eksi
yirmi yedi veya Moule.saniye >irimiyle 6626V1- zeri P!3I. 6- OattJ l1k >ir
elektrik am*lA saniyede on zeri yirmi ikiH1-e 22I adet 1=1k :otonu yayar.
Buna g,re 1=1n1m yayanAtitre=en molekller kesikli >irimlere sa/i*
ola>ilir.Plan.kJ1n kuram1ndaki ana unsurAkuantla=m1= enerji dzeyleri gi>i
k,kl >ir varsy1md1r. MolekllerA:oton denen 1=1k enerjisinin kesikli
>irimleri .insinden enerji yayar ya da so(urur.4nlar >unuA>ir kuantum
dzeyinden di(erine s15rayarak ya*ar. #rd1=1k iki kuantum dzeyi aras1nda
enerji :ark1 >ir :otonun enerjisine kar=1l1kt1r.
!8
ROJ ALIMA GRUBU
Plan.kJ1n 5al1=mas1n1nAmatematiksel i=lemlerden da/a :azlas1n1
i5erdi(ini vurgulamal1y1z. )er5ekten Plan.kAsiya/ .isim da(1l1m e(risini
51karmak i5in alt1 y1ldan :azla u(ra= verdi. <ay1nlama *ro>lemi ile ilgili
5al1=malar1 i5inEmutlak >ir =eyler g,sterir ve tm >ilimsel 5al1=malar1m1n en
y.e ama.1 olarak daima mutla(1 aramaya 5al1=t1(1m i5in >yk >ir =evkle
5al1=maya koyuldumE demi=tir. Bu 5al1=maA:ormln :iziksel >ir
a51klamas1n1 ara=t1rmak ve kuantum kavram1n1 klasik kuram ile uzla=t1rmak
i5in ya=am1n1n >yk >ir k1sm1n1 ald1. Bilim adamlar1n1n ,nemli >ir kesimiA
tutu.u devrim.ilerdir. 0eneysel kan1t ya da mant1ksal ve kavramsal sorunlar
onlar1 yeniA >azen devrim.i >ir g,r= a51s1na zorlayana kadarA deneni* test
edilmi= ilkelerden vazge5mezler. Bu trl tutu.ulukA sorgulaman1n kritik
ya*1s1n1n 5ekirde(inde >ulunur. Kuantum kuram1n1n ,n.lerinden Oerner
'eisen>erg KModern kuramA do(rusunu s,ylemek gerekirseA ger5ek
>ilimlere d1=ar1dan getirilen devrim.i :ikirlerden 51kmam1=t1r. $ersineA
devrim.i :ikirlerA klasik :izi(in *rogram1n1 tutarl1 =ekilde yrtmeye 5al1=an
ara=t1rmaya zorla girmi=lerdirP onun do(as1ndan 51km1=lard1r.L demi=tir.
<ani eski kuantum kuram1A kuantumu klasik :izikle uzla=t1ra.ak >ir
*rogram1 temsil etmi=tir.
Fotoelekrik Olay ve Einstein
Kuantum kuram1yla ilgili ikin.i ad1m1 19-5Jte Einstein att1. EinsteinA
:otoelektruk olay1A kuantum d=n.esini kullanarak a51klad1. otoelektrik
olayAk1sa.aA 1=1(1n metal yzeyinden elekron ko*armas1d1r. Bu
olay1AMaVNell in ,ng,rd( elektromanyetik dalgalar1 da ilk kez reten
'ertz ke=:etmi=ti. otoelektrik olay1n *ek 5ok ,zelli(i klasik :izik ya da
1=1(1n dalga modeli ile a51klanamaz. rne(in klasik :izi(e g,re 1=1k
=iddetine >a(l1 olarak /er :rekansta metal yzeyinden elektron s,klmesi
gerekirken an.ak >elli >ir e=ik de(erinin zerinde elektron
ko*ar1la>iliyordu. U=1(1n :rekans1A >ir e=ik :rekans1n1 a=arsa :otoelektrik
olay g,zleniyordu. te yandan yay1nlanan :otoelektronlar1n say1s1 1=1k
=iddetiyle orant1l1yd1 @ama :otoelektronlar1n maksimum kinetik
enerjisiA1=1(1n =iddetinden >a(1ms1zd1. otoelekronlar1n maksimum kinetik
enerjsiA1=1(1n :rekans1 artt1k5a art1yordu. Elektronlar yzeydenAd=k 1=1k
=iddetlerinde >ileA/emen /emen an1nda Hyzeye 1=1k d=tkten milyarda >ir
saniye I yay1nlan1r. 4ysa klasik kurama g,re elektronlar1n metalden
51kmak i5in gerekli kinetik enerjiyi kazanmadan ,n.eAgelen 1=1n1m1
so(urmak i5in >ir zamana gereksinim oldu(u d=nlyordu. U=1(1n :oton
kuram1na g,re ise gelen enerjiAk5k *aketler /alinde g,rnr ve :otonlarla
elektronlar aras1nda >ire>ir etkile=me vard1r. Bir :otonA>ir elektron ko*ar1r.
BuA 1=1(1n geni= >ir alana dzgn olarak da(1lm1= >ir enerjiye sa/i* olmas1
d=n.esiyle 5eli=ir. EinsteinA :otoelektrik konulu 19-5 y1l1 yaz1s1nda
!9
ROJ ALIMA GRUBU
Plan.k71n :ikrini ele alm1=t1r. Plan.kA 1=1k kaynaklar1n1n kuantla=m1= enerji
de(i=imi ya*t1klar1n1 varsaym1=t1. Einstein >ir ad1m ileri giderekA 1=1(1n
kendisinin kuantla=m1= oldu(unuP 1=1k :oton denen *ar5a.1klardan
olu=mu=tuP varsaym1=t1r. Bu devrim.i :ikirA o zaman yerle=ik olan 1=1(1n
dalga kuram1na kar=1 >ir 51k1=t1P>u durumA :izik5ilerin onu reddetmeleri i5in
yeterli nedendi. 0i(er :izik5ilerA Einstein7in ,nerisiniA yaln1z.a :oton i5in
*ek do(rudan >ir kan1t say1lamaya.ak olan :otoelektirik etkiyi a51klad1(1
i5in reddettiler. akat Einstein 1=1k konusunda dalgaP*ar5a.1k ikili ya*1
kavram1na s1k1 sar1ld1 ve 1=1(1n >u g,rn=te 5eli=kili ,zelliklerini
uzla=t1rmaya 5al1=t1@ ama >a=aramad1.
Plan.k ve Einstein7in kuantum kuram1n1 ilerleten teorik :ikirleriA do(al
:enomenlerin ye*yeni >ir alan1n1 a5an deneylere >ir yan1tt1. 19. yy71n
sonuna kadarA maddenin 5ok say1da =a=1rt1.1 yeni ,zelli(i ke=:edilmi=ti@ ilk
kez olarak >ilim adamlar1 atomik sre5lerle do(rudan ili=ki kuruyorlard1.
#l>ert EinsteinA 19-5JteA :oton ka>uln kullanarak :otoelektrik olay1
a51klad1.
Einstein >ir 1=1(1n ya da /er/angi>ir elektromanyetik dalgan1n
:oonlar1n >ir *aketi olarak d=nle>ile.i(ini vasyad1. Einsteinin
:otoelektirk olaya >ak1=1 >asit5eA>ir :otonun tm /: enerjisini metalin tek >ir
elektronuna verdi(i =eklindedir.Buna g,re kullan1lan 1=1(a g,re elektronun
enerjisi /nA2 /nA! /n... =eklindeAyani Plan.k enerji *aketinin tam say1
katlar1 =eklinde art1yordu. EinsteinJ in 19-5 teki yaz1s1A Plan.kJ1n
kuantumlanma kavram1n1 elektromanyetik dalgalara geni=letti@1=1k
kuantumlar1n1 tek tek g,zlemleye>ile.e(imizi g,sterdi. Bnk yay1lan /er
*ar5a.1k H /er elektronI metal atomuna 5ar*an >ir 1=1k kuantumuna kar=1l1k
geliyordu.
Elementlerin Parmak zi: Atomlarn Tayf izgileri
Bir 1=1man1nAi5erdi(i :arkl1 :rekansl1H:arkl1 dalga >oyluI >ile=enlerine
ayr1lmas1na tay: Hs*ektrumI denir. Belirli >ir s1.akl1ktaki tm .isimlerA
dalga >oylar1n1n srekli >ir da(1l1m1 ile karakterize edilen termik 1=1n1m
yay1nlar. 0a(1l1m1n =ekli .ismin ,zelliklerine ve s1.akl1(a >a(l1d1r. K1zg1n
kat1lar1n yayd1(1 1=1nlar >ir *irizmadan ge5irilirseA>tn :rekanslar1n
yanyana >ulundu(u kesiksiz HsrekliI tay: elde edilir. <ani arada karanl1k
5izgiler olmaks1z1n tm renkler >ir>irini izler.Elektrik am*ul ve mum 1=1(1
kesiksiz tay: olu=turur. Bir gaz ya da >u/ar1n yayd1(1 1=1k ise iki tr ola>ilirG
)az moleklleri Hiki ya da da/a 5ok atomlu molekllerI =eritli H>antl1I tay:
verir@ gaz atomlar1 ve monoatomik iyonlar ise 5izgili H/atl1I tay: verir.
Elektrik de=arj1na u(rayan d=k >as1n5l1 gazlar ise srekli s*ektrum de(ilA
5izgi s*ektrumu yay1nlar. 9erilen >ir 5izgi s*ekturumunda dalga
>oylar1A1=1(1 yayan elementin karakteristi(idir. <ani /er elementAt1*k1 >ir
3-
ROJ ALIMA GRUBU
insandaki *armak izi gi>iAkendine ,zg >ir s*ektrum olu=turur.En >asit
5izgi s*ektrumuAatom /alindeki /idrojende g,zlenmi=tir. 2ki element ayn1
5izgi s*ektrumunu yay1nlamad1klar1 i5in >u olay >ize >ir ,rnekteki
elementleri tan1mak i5in *ratik ve duyarl1 >ir teknik sunarHs*ektral analizI.
'elyumA talyum ve indiyum elementleriA >u y,ntemle >ulunmu=tur.
Bilim adamlar1 186-Jtan 1885Je kadar s*ektrosko*ik ,l5mleri
kullanarak ,nemli veriler to*lad1lar. 2svi5reli >ir ,(retmen olan Mo/ann
Ma.o> Balmer H1825P1898I 1885Jte /idrojenin d,rt g,rnr yay1nlama
5izgisinin Hk1rm1z1A ye=ilAmavi ve morI dalga >oylar1n1 do(ru olarak ,ng,ren
>ir :orml tretti. BalmerJin ke=:inden sonra /idrojenin di(er tay: 5izgileri
de >ulundu. Bu s*ektrumlara >ulu.ular1n1n onuruna DymanA Pas./en ve
Bra.kett serileri denir. #tomlar1n yayd1(1 ve so(urdu(u karakteristik tay:
5izgilerinin anlam1 klasik :izi(in a51klayamad1(1 >ir olayd1. 'er element
ni5in >elirli dalga >oyunda tay: 5izgileri yay1nl1yorduF #yr1.a ni5in /er
element yaln1z.1 yay1nlad1(1 dalga >oylar1n1 so(uruyorduFBu sorular1n
a51klamas1n1 Bo/r ya*t1. Bo/rA Plan.kJ1n kuantum kuram1n1AEinsteinJin
1=1(1n :oton kuram1n1 ve "ut/er:ordJun atom modelini >irle=tirdi.
191!Jte 0animarkal1 :izik5i ?iels Bo/r H1885P1962IA /idrojen
atomunun tay: 5izgilerini kuantum kuram1na dayanarak a51klad1. Buna g,re
5ekirdek 5evresindeki elektronA /er enerjiyi de(ilA an.ak >elirli enerjileri
ala>iliyordu. En d=k enerjili durumdaki atoma temel durumdaki
atomAenerji verilmi= atomlara da uyar1lm1= atom denir. Elektron yksek
enerjili durumdan da/a d=k enerjili duruma s15rayarak d=erA>u s1rada
1=1k yay1nlan1r. Bo/r modeli /idrojen atomunun yan1s1ra >ir elektronlu
/elyumHe1 ykl /elyum iyonuI ve lityum iyonu He2 ykl lityum iyonuI
tay: 5izgilerine >a=ar1yla uyguland1. Bununla >irlikteAkuram 5ok elektronlu
atom ve iyonlar1n karma=1k tay: 5izgilerini a51klamakta yetersiz kald1.
Compton Olay
EinsteinA 1919JdaA E enerjili >ir :otonun tek >ir y,nde gitti(i H>ir
kresel dalga gi>i de(il]I ve Ec. ya da /:c.Jye e=it >ir momentum ta=1d1(1
sonu.una vard1. 4nun s,zleriyle E >ir 1=1n1m demetiA >ir molekln /: enerji
*aketi yay1nlamas1na ya da so(urmas1na neden olursaAmolekleA so(urma
i5in demetle ayn1 y,ndeAyay1nlama i5in z1t y,nde /:c. kadar >ir momentum
aktar1l1r.E U=1(1n ya da :otonun momentumuF]
#rt/ur 'olly Com*ton H1892P1962IH192; ?o>el :izik ,dlI ve Peter
0e>yeH1883P1966A 192!JteA >ir>irinden >a(1ms1z olarakAEinsteinJin :oton
momentumu d=n.esini da/a ileri g,trdler.4nlarA VP1=1n1 :otonlar1n1n
elektronlardan
sa51lmas1n1nA:otonlar1 /: enerjili ve /:c. mmentumlu noktasal
*ar5a.1klar olarak varsayd1lar ve :oton Pelektron 5i:tinin 5ar*1=mas1nda
31
ROJ ALIMA GRUBU
enerjinin ve momentumun korundu(una dikkat ederek a51klana>ile.e(ini
g,sterdiler. Com*ton ve 5al1=ma
A.H. Compton
arkada=lar1A1922Jden ,n.eAVP1=1nlar1n1n elektronlardan sa51lmas1n1
a51klamak i5in klasik dalga kuram1n1n yetersiz kald1(1n1 g,steren kantlar
to*lad1lar. Klasik dalga kuram1na g,reAgelen
Peter Debye
Elektromanyetik dalgalar elektronlar1 ivmelendirmeliAonlar1 titre=meye
zorlayarak da/a d=k :rekansta yeniden 1=1ma ya*t1rmal1d1r. 0a/as1 sa51lan
1=1n1m :rekans1 ya da dalga >oyuAklasik kurama g,re gelen 1=1n1mlar1n
,rne(e 5ar*t1klar1 zamana oldu(u kadar gelen 1=1n1m1n =iddetine de >a(l1d1r.
Bu ,ng,rlerin aksineACom*tonJun denel sonu5lar1Averilen >ir a51da sa51lan
VP1=1nlar1n1n dalga>oyu kaymas1n1n yaln1z.a sa51lma a51s1na >a(l1 oldu(unu
g,sterdi.E>unlar1nA*ek 5ok :izik5iyi kuantum kuram1n1n temelli ge5erlili(ine
inand1rmak i5in ilk denel sonu5lar olduklar1n1 s,ylemek ne gzel]E
Bu modelde :otonAs1:1r durgun ktleli E/:Eenerjili >ir *ar5a.1k olarak
ele al1n1rH/APlan.k sa>iti@ :A :rekansI.
otoelektrik olay ve Com*ton olay1 gi>i olgularA 1=1(1n :oton Hya da
tane.ikI kavram1n1 destekleyen 5ok uygun ve a51k denel ger5eklerdir. Peki
1=1kAelektromanyetik dalga de(il de :oton sa(ana(1 m1d1rF 'ay1rA:oton
,zelli(iA1=1(1n >ir ,zelli(idir@ama 1=1(1n elektromanyetik dalga ,zelli(i de
vard1r.Qimdi 5ok ilgin5 >ird=n.eyi in.eleye.e(izGU=1kAtane.ikli ya*1daysa
a.a>a tane.iklerin de >ir dalga >oyu var m1d1rF
Broglie Dalgalar
#n1msaya.a(1n1z gi>iA EinsteinA19-5 y1l1nda 1=1(1n >ir *ar5a.1k oldu(u
kuram1n1 geli=tirmi=ti. Bu :ikirA 1=1(1n >ir elektromanyetik dalga oldu(u
ger5e(inin kar=1s1nda yer alm1=t1. 19-9 y1l1 gi>i erken >ir zamanda oA
gele.ekteki 1=1k kuram1n1nA1=1(1n *ar5a.1k ve dalga kuramlar1n1
kayna=t1ra.a(1n1 s,ylemi=ti@ama >u y,nde 5ok az geli=me olmu=tu.
),rnd( kadar1yla 1=1(1n ya *ar5a.1k ya da dalga olmas1 gerekiyordu. Bir
sonraki ad1m1Aentellektel.e ilgilerin kendisini :izi(in ,n sa:lar1na
srklemi= oldu(u >ir rans1z *rensi olan Douis de Broglieya*arakA o kadar
a.1k5a >ir dalga oldu(u g,rlen 1=1k >azen >ir *ar5a.1k gi>iP :otonP
davrana>iliyor iseA o zamanA a51k5a >ir *ar5a.1k olan elektron da >azen >ir
dalga gi>i davrana>ilir diye d=nd. Bu ,nemli :ikirlerABroglie7nin
elektronun dalga >oyunu 51kard1(1 192! y1l1nda yay1mlanan iki yaz1s1nda
anlat1l1yordu. BroglieAelektronlar da ger5ek dalgalar gi>i k1r1n1m
g,stere>iliyorsaAkendi d=n.esinin denel olarak do(rulana>ile.i(ini
32
ROJ ALIMA GRUBU
>elirtti. Bir okyanus dalgas1n1n k1y1ya 5ar*mas1 gi>iA>ir engel etra:1nda
dalgalar1n k1r1n1m1Akeskin g,lgeler veren >ir *ar5a.1k 1=1n1n1n tersineA>ir
engel arkas1nda >kl=n g,sterir. +esA >ir dalgad1rA>u nedenle
k,=elerden ge5en sesleri i=itirizAses k,=eler etra:1nda S>klr.7 Bu yaz1larA
Broglie7nin doktora tezleri oldu. 4nlar1 in.eleyen rans1z >ilim.i g,nderdi.
EinsteinA >u :ikirlere 5ok ,nem verdi ve di(er :izik5ilerin dikkatini
Broglie7nin yeni :ikirlerine 5ekmek i5in 5ok 5al1=t1.
Paracklarn Dalga zelligi
EinsteinA 1=1(1n dalga ,zelli(inin yan1s1raA1=1(1n :rekans1na >a(l1 olarak
*ar5a.1kHenerji *aket5i(iI ,zelli(i g,sterdi(ini a51klam1=t1. Buna g,re
:otonun >ir momentumu da tan1mlana>ilirdi. MomentumA *ar5a.(1n ktlesi
ile /1z1n1n 5ar*1m1na e=ittir. Bu kavramAtane.ik ya da *ar5a.1klara
ili=kindir.otonun momentumuA m.A 1=1(1n dalga >oyuyla ters orant1l1d1rG m.
W/cdalga >oyu. 192!Jte rans1z >ilim adam1 Douis 9i.tor de BroglieH1892P
198;I devrim.i >ir d=n.e ortaya att1G /areket eden /er tane.i(in ayn1
zamanda >ir dalga >oyuna sa/i* ola.a(1n1 kuramsal olarak g,sterdi.
4nun kulland1(1 mtematikAson dere.e >asitti. Plan.k e=itli(i ile Einstein
e=itli(ini >irle=tirdi.dalga >oyuW/cmv idi. Elektronlar1n dalga do(as1n1
ke=:etti(i i5in 1929Jda ?o>el ,dln ald1.EKuantum kuram1n1n temel
d=n.esininAayr1k >ir enerji miktar1n1Aona >elirli >ir :rekans >a(lamadan
d=nmenin olanaks1z g,rlmesidirE demi=tir. 0e BrogileJye g,re
elektronlar /em tane.ik /em de dalga olarak ikili >ir do(aya sa/i*tiler. 'er
elektronaAona uzayda yol g,steren veya Ey,rnge 5izenEA>ir dalga H>ir
elektromanyetik dalga de(il]I e=lik ediyordu. Bu sav1n1n kayana(1n1 1929
?o>el ,dl al1= konu=mas1nda =,yle a51klad1G
Louis de Broglie
EBir yandaA>ir 1=1k tane.i(inin enerjisi : :rekans1n1 i5eren EW/:
e=itli(iyle >elirlendi(i i5inA1=1(1n kuantum kuram1 tamin edi.i >ir =ekilde
g,z,nne al1namaz. Qimdi salt >ir tane.ik kuram1 >ir :rekans1 >elirlemek
i5in >ize /i5>ir olanak vermez. yaln1z >ir se>e*ten dolay1A1=1k /alindeA>ir
tane.ik ve ayn1 anda *eriyodiklik d=n.esini i=e sokmaya me.>uruz. 0i(er
yandaAatomda elektronlar1n kararl1 /areketinin >elirlenmesi tam say1lar1 i=e
sokar ve >u noktaya kadar :izikte tam say1lar1 i=e sokan yaln1z giri=im ve
titre=imin normal ki*leri olaylar1d1r. >u ger5ek >ana elektronlar1n sade.e
tane.ik olarak g,z,nne al1namaya.a(1n1A:akat onlara *eriyodikli(in de
eklenmesi gerekti(i :ikrini ,ne srdrd.E
Elektronun Dalga zelligi :Davisson-Germer Deneyi
3!
ROJ ALIMA GRUBU
192;Jde #B0Jden C.0avisson ve D.'. )ermer ile 2ngiltereJden )eorge
Paget $/omson H M.M. $/omsonJun o(luI elektronunAt1*k1 V 1=1nlar1
gi>iAkristalde k1r1n1ma u(rad1(1n1 g,sterdiler ve elektronlar1n dalga >oylar1n1
,l5meyi >a=ard1lar. 4nlar1n ,nemli >ulu=uA Douis de BroglieJnin ,nerdi(i
madde dalgalar1n1n ilk denel do(rulanmas1 oldu. 0avissonP)ermer
deneyinin ama.1A 0e BroglieJinin ,nerisini do(rulamak de(ildi. Bilimde 5ok
s1k g,rld( gi>i onlar1n >ulu=uA tesad:enHrastlant1 sonu.uI ya*1ld1.
0eneyA d=k enerjili Hyakla=1k 53 e9Ielektronlar1n >o=luktaA nikelH?iI >ir
/ede:ten sa51lmas1yla ilgiliydi. Bir deney sresin.e nikel yzeyA vakum
sisteminde kaza ile meydana gelen >ir k1r1k yznden oksitlendi. 4ksit
ta>akas1n1 yok etmek i5in nikel /ede: >ir /idrojen >u/ar1 i5inde 1s1t1ld1ktan
sonra ya*1lan deneylerAsa51lan elektronlar1n >elli ,zel a51larda yo(un olarak
en >yk ve en k5k =iddet sergilediklerini g,sterdi. +onu5ta
deney.ilerA1s1tma sonu.u nikelin >yk kristal >,lgeleri olu=turdu(unuA>u
kristalik >,lgelerde dzgn aral1kl1 atom dzlemlerinin elektron madde
dalgalar1 i5inA>irer k1r1n1m a(1 gi>i i=lev ya*t1klar1n1 anlad1lar. Bundan k1sa
sre sonra 0avisson ve )ermer tekPkristal /ede:lerden sa51lan elektronlar
zerinde da/a yo(un k1r1n1m ,l5mleri ya*t1lar +on5 olarak onlar1n
>ulgular1 elektronlar1n dalga do(as1n1 ve 0e Broglie >a(1nt1s1n1 do(rulam1=
oldular.#yn1 y1l i5inde 2sko5yaJl1 ).P.$/omson da 5ok in.e alt1n *lakadan
elektronlar ge5irerek elektron giri=im desenleri g,zledi. )iri=im desenleri
/elyum atomlar1A/idrojen atomlar1 ve n,tronlar i5in de g,zlendi. B,yle.e
madde dalgalar1n1n evrensel do(as1 de(i=ik yollarla ortaya konmu= oldu.
Bir kere da/a soral1mG U=1k >ir *ar5a.1k ak1n1 m1d1r yoksa >ir dalga
m1d1rF <an1tA/er ikisidir. 'em >,yleA/em ,yle...
Maddenin dalga ve 1=1(1n /em dalga /em *ar5a.1k ,zelli(i
g,stermesi A>u ikili do(ay1 anlama *ro>lemi kavram olarak 5ok zordur.
Bnk >u iki model >ir>irine tmyle z1t g,rnr. Bu *ro>lem da/a
,n.eA1=1(a uygulan1rken tart1=1ld1. ?iles Bo/rA tamamlay1.1l1k ilkesiyle >u
*ro>lemi 5,zmeye yard1m etti. Bu ilkeye g,reAmadde ve 1=1n1m1n dalga
ya/ut *ar5a.1k modelleri >ir>irini tamamlar /i5>ir model ayr1 ayr1 madde ve
1=1n1m1 tam olarak tasvir etmek i5in kullan1lamaz. $am olarak anlama
an.akAiki modelin >ir>irini tamamlay1.1 >ir >i5imde >irle=tirilmesiyle
sa(lan1r.
Peki tane.ikler dalga ,zelli(i g,sterdi(ine g,re >unu gndelik
ya=amda ni5in g,zlemlemiyoruzF Belki E>enim dalgam neredeAonu g,re>ilir
miyimE diye soruyorsunuz. Bunun yan1t1 maddelerdeki dalga >oyunun 5ok
5ok >yk olmas1d1r. rne(in saniyede 2; m /1zla giden >ir >eyz>ol
to*ununu H-.135 gI dalga >oyu 1- zeri !3 metredir.
Broglie7nin elektron dalgalar1 tezini duyan :izik5ilerden>iri #vustuyal1
Ervin +./r,dinger idi. +./r,dingerA dalga :ikirinin ,nemi zerinde d=nd
33
ROJ ALIMA GRUBU
ve elektron >ir /idrojen atomunun >ir k1sm1 ise uymas1 gereke.ek olan >ir
denklem geli=tirdi. Bu denklemi kullanarakA /idrojenin 1=1k tay:1n1 51kard1P
>u y1llar.a ,n.e Bo/r7un >uldu(u ile ayn1 idi. Elektronun >ir dalga oldu(u
=eklindeki ilgin5 d=n.e ni.eliksel olarak g,sterilmi=ti. +./rodinger7in
yaz1s1 4.ak1926Jda yay1mlanm1=t1. Bu yaz1A atomun yeni mekani(ini
:ormle etmenin >ir >a=ka yoluyduA tmyle genel >ir yol olan dalga
mekani(inin temelini atm1= oldu. K+./r,dinger denklemiLA /er tr kuantum
*ro>lemine uyguland1. Bir dizi deneyA +./r,dinger7in ve Broglie7nin
elektronlar1n k1r1m1n g,sterdikleri ,ng,rsn desteklediPs,z konusu olan
dalgalar1n ger.ek dalgalar oldu(u konusunda /i5 =*/e yoktu. akat ne
dalgalar1F BroglieP+./r,dinger dalgalar1n1n yorumu sorunu yeni dalga
mekani(inin merkezi sorunu oldu.
Elektron Mikroskobu
Elektronlar1n dalga ,zelliklerine >a(l1 *ratik >ir aletA elektron
mikrosko*udur. Bu mikrosko*A *ek 5ok y,nden normal >ile=ik mikrosko>a
>enzer. 2kisi aras1nda ,nemli >ir :arkA elektron mikrosko*unun da/a >yk
>ir ay1rma g.nn olmas1d1r. Bnk elektronlarA5ok yksek kinetik
enerjilere kadar /1zland1r1la>ilir. Bu da onlara 5ok k1sa dalga >oylar1
kazand1r1r. 'er/angi>ir mikrosko*A.ismi g,rntlemek i5in kullan1lan
1=1(1n dalga >oyunun >ykl( ile kar=1la=t1r1la>ilen ayr1nt1lar1 >elirleme
yetene(indedir. $i*ik olarakAelektronlar1n dalga >oylar1Ao*tik mikrosko*ta
kullan1lan g,rnr 1=1(1n dalga >oylar1ndan yakla=1k 1-- kez da/a k1sad1r.
Bunun sonu.u olarak elektron mikrosko*lar1 yakla=1k yz kez da/a k5k
ayr1nt1lar1 ay1rtede>ilir.
Mikrosko*un 5al1=mas1ndaA>ir elektron demeti in.elene.ek maddenin
in.e >ir dilimi zerine d=er. 2n.elene.ek kesitAelektronlar1n so(urulmas1
veya sa51lmas1 gi>i istenmeyen etkileri en aza indirmek i5inA5ok in.eA ti*ik
olarak >irka5 yz angstromH santimetrenin milyonda >iri kadarI
merte>esinde olmal1d1r. #lman :izik5i Ernst "uska H19-6P1988I>u dalga
,zelli(ini ilk elektron mikrosko*u i5in kulland1 ve 1986Jda ?o>el :izik
,dln ald1.
Burada akla =,yle >ir soru gele>ilirGEU=1kAdalga >enzeri ,zellikler
g,sterdi(i zaman >ir :oton olarak nas1l g,z,nne al1na>ilirF U=1(1 >ir yandan
35
ROJ ALIMA GRUBU
Ernst Ruska
Enerji ve momentuma sa/i* olan :otonlar yard1m1 ile tasvir
ederizAdi(er yandan 1=1kAdi(er elektromanyetik dalgalar gi>i giri=im ve
k1r1n1m olaylar1 sergiler.
Bu giri=im ve k1r1n1m olaylar1 sade.e dalga yorumunda mev.uttur.
'angi model do(rudurF U=1k >ir dalga m1d1rAyoksa >ir *ar5a.1k m1d1rF Bu
soruya yan1tAg,zlenmekte olan ,zel olaya >a(l1d1r.Baz1 deneyler :oton
kavram1 temeline dayal1 olarak da/a iyi a51klana>ilirA>az1lar1 ise dalga
modeliyle da/a iyi tasvir edilirG +onu5 olarakA/er iki modeli de g,z,nne
almak ve 1=1(1n ger5ek do(as1n1n tekil klasik g,rnt i5inde tasvir
edilemedi(ini ka>ul etmek zorunday1z. Bununla >irlikteA>ir metalden
:otoelektronlar 51kara>ilen ayn1 1=1k demetinin >ir a( tara:1ndan k1r1n1ma
u(rat1la>ile.e(ini de anlamak zorundas1n1z. Ba=ka >ir deyi=leA1=1(1n :oton ve
dalga kuram1 >ir>irinin tamamlay1.1s1d1r.
otoelektrik ve Com*ton olaylar1n1n a51klanmas1nda 1=1(1n tane.ik
modelinin >a=ar1s1 >ir5ok >a=ka soruyu da >era>erinde getirdi. E(er :oton
>ir tane.ik ise enerjisini ve momentumunu >elirleyen tane.i(in E:rekans1E
ve Edalga >oyuE nun anlam1 nedirF U=1k ayn1 anda >ir dalga ve >ir tane.ik
midirF otonlar1n durgun /alde /i5>ir ktlesi olmamas1na kar=1n E/areketliE
>ir :otonun ktlesi i5in >asit >ir i:ade var m1d1rF E(er >ir E/areketliE
:otonun ktlesi varsaA:otonlar ktle 5ekimi uygular m1F Bir :otonun uzay1
nedir ve >ir elektron >ir :otonu nas1l so(urur veya sa5arF Bu sorular1n
>az1lar1na yan1t vermek mmknse de >az1lar1 ger5e(in ta kendisi olan
atomik sre5lerin kavranmas1na i/tiya5 g,sterir. 0a/as1A >u sorular1n
5o(una 5ar*1=an >ilardo to*lar1 ve sa/ile vuran su dalgalar1 gi>i klasik
>enzetmelerle yan1t verile>ilir. Kuantum mekani(iA1=1(1n dalga ve tane.ik
modellerinin /er ikisini de gerekli g,rr ve >ir>irinin tamamlay1.1s1 olarak
alma suretiyleA1=1(a 5ok da/a ak1.1 ve esnek >ir do(a verilmesini sa(lar.
'i5>ir model tek >a=1na 1=1(1n >tn ,zelliklerini >elirlemede kullan1lamaz.
#n.ak iki model >ir>irinin tamamlay1.1s1 olarak >irle=tirilirse g,zlenen 1=1k
davran1=lar1n1n tamam1n1 anlamak mmkn olur.
otonlar1n elektromanyetik dalgalarla nas1l uygunluk g,sterdikleri
>elki a=a(1daki =ekilde anla=1la>ilir.&zun dalga>oyu radyo dalgalar1n1n
tane.ik ,zelli(i g,stermediklerinden ku=kulana>iliriz. ren(in 2.5 M'z
:rkansl1 radyo dalgalar1n1 g,z,nne alal1m Bu :rekansa sa/i* >ir :otonun
enerjisi sade.e 1- zeri eksi 8 e9 dolay1ndad1r. Pratik olarak >u enerji tek
>ir :otono g,zleyemeye.ek kadar k5ktr.Bok duyarl1 >ir radyo
al1.1s1Ag,zlene>ilir >ir i=aret olu=turmak i5in >u :otonlardan 1- milyar tane
kadar :oton ister. Bu kadar 5ok say1da :oton ortalama olarakAsrekli >ir
dalga gi>i g,rle.ektir. /er saniye saya.a ula=an >u kadar 5ok say1da
36
ROJ ALIMA GRUBU
:otonla saya5 sinyalinde /er/angi>ir tane.ikli ya*1n1n ortaya 51kmas1
>eklenemez. <ani antelere 5ar*an :otonlar tek tek g,zlenemez.
Peki da/a yksek :rekanslara yani k1sa dalga >oylar1na gidildi(inde ne
olu* >iterF ),rnr >,lgede 1=1(1n /em :otonA/em de dalga ,zelliklerini
g,zlemek olas1d1r.
0a/a ,n.e >elirtti(imiz gi>i 1=1k demeti giri=im olaylar1 g,sterir ve
ayn1 zamanda :otoelektronlar rete>ilir. otoelektronlarAEinsteinJin :oton
kavram1n1 kullanarak en iyi =ekilde anla=1la>ilir. 0a/a yksek :rekanslarda
ve onlara kar=1l1k gelen da/a k1sa dalga >oylar1nda :otonun enerjisi ve
momentumu artar. 0olays1yla 1=1(1n :otonHtane.ikI do(as1 dalga do(as1ndan
da/a a51k olarak ortaya 51kar. rne(inA>ir VP1=1n1 :otonunun so(urulmas1 >ir
tek olay olarak kolay.a g,zlene>ilir. Bununla >irlikteAdalga >oyu
k5ldk5e giri=im ve k1r1n1m gi>i dalga olaylar1n1n g,zlenmesi da/a g5
olur. )ama 1=1nlar1nda oldu(u gi>i 5ok yksek :rekansl1 1=1n1mlar1n dalga
do(as1n1 ortaya 51karmak 5ok say1da dolayl1 y,ntem gerektirir.
Elektromanyetik 1=1n1m1n tm >i5imleri iki g,r= noktas1ndan
anlat1la>ilir. Bir u5taA elektromanyetik dalgalar 5ok say1da :otonun
olu=turdu(u ay1rnt1l1 giri=im desenleri tasvir ederler. 0i(er u5taA5ok k1sa
dalga >oylu olduk5a yksek enerjili :otonlarla u(ra=1ld1(1 zaman :oton
tasviri do(al olmaktad1r. 4 /aldeU=1k ikili >ir do(aya sa/i*tirG 1=1kA/em :oton
/em de dalga ,zellikleri g,sterir.
1952 yaz1ndaA Ko*en/agJ da atom :izi(inin eski dostlar1 >ir kongrede
>ir araya geldi.
'eisen>ergA ?iels Bo/r ve Ool:gang Pauli ile aralar1nda ge5en >ir
konu=may1 anlat1r G
Ef5mzA >ir k1= >a/5esinde oturduk ve kuantum teorisinin tamam1yla
anala=1l1* anla=1lmad1(1 ve >izim ona >urada 25 y1l ,n.e vermi= oldu(umuz
yorumun :izikte genel ge5er >ir d=n.e olarak ka>ul g,rmedi(i
konular1nda konu=tukE.Bo/r =,yle dediG EBir sre ,n.e yine
>uradaAKo*en/agJda ,zellikle olgu.uluk yanl1lar1n1n kat1lm1= oldu(u >ir
:el:e kon:erans1 vard1.Burada 9iyana okulunun yeleri >yk rol
oynad1lar.Bu )en5 'eisen>erg :ilozo:lar1n ,nnde kuantum kuram1n1n
yorumunu ya*maya 5al1=t1m. Kon:erans1 verdikten sonra kar=1t /i5>ir
d=n.eyle ve zor /er/angi>ir soruyla kar=1la=mad1m. #ma >unun >enim
i5in korkun5 oldu(unu itira: etmeliyim.Bnk >ir insan kuantum
kuram1ndan rkmezseAonu anlamas1 da olanaks1zd1r. Belki de o kadar k,t
>ir kon:erans verdim ki kimse neden s,z etti(imi anlamad1.E
3;
ROJ ALIMA GRUBU
Ayagdaki blm Heinz R. Pagels'in Kozmik Kod'undan
aktaryorum:
'eisen>erg 'elgoland7da
MaV Born =,yle demi=tirGKE(er $anr1 dnyay1 mkemel >ir
mekanizma ya*m1=saA en az1ndanA mkemmel olmayan zi/nimizeA onun
k5k k1s1mlar1 /akk1nda kestirimde >ulunua>ilmek i5inA say1s1z
di:eransiyel denklem 5,zmemiz gerekmeye.ekA zar1 olduk5a >a=ar1l1 =ekilde
kullana>ile.ek kadar i/sanda >ulunmu=tur. K
'elgolandA Kuzey denizinde Kuzey #lmanya7n1n sanayi kenti
'am>urg7tan uzak olmayanA yksek k1r1mz1 kayal1klar1 ve serin deniz
rzgarlar1 olan k5k >ir adad1r. Oerner 'eisen>erg matris mekani(iniPyeni
kuantum kuram1n1n ilk ad1m1n1P >urada gel=tirmi=tir. 'eisen>ergA Birin.i
0nya +ava=Jnda eski nesle gvensizlik da/il olmak zere :arkl1 >ir ya*1yla
51kan yeni ku=akHnesilI :izk5ilerdendi. 'eisen>ergAde(erli >ir =eyA yak1n
ge5mi=in y1kamad1(1 >ir =ey >ulmaya koyulan *ak 5ok #lman ,(ren.iden
>iri idi. Bir klasik5i olan >a>as1 ona <unan :else:esi ve ede>iyat1na kar=1
sevgi a=1lam1=t1.)en5 'eisen>ergA zeki >ak1=l1 g,zleriAgeli=igzel kesilmi=
sa51A =ortlar1 ve =iddetli >ir yar1=ma duygusu ile sava= sonras1 #lman
gen5li(inin imaj1na sa/i*ti. 'eisen>ergA klasiklere g5l ilgi duymas1na
ra(menA >ilime y,neldi. 1921Jde kendisiniA KBo/r estvaliL olarak >ilinen
:estivalde ),ttingen7de ?eils Bo/r7un konu=mas1n1 dinlemek zere davet
eden #rnold +ommer:ield ile >irlikte Mni/7te 5al1=maya gitti. 'eisen>ergA
sa: matematik5i olmaya e(ilimliydi@ama Bo/r ile ya*t1(1 uzun
tart1=malardan sonraA atom kuram1 sorunundan etkilendi ve >ir kuramsal
:izik5i olmaya karar verdi. 'eisen>erg soyut matematik alan1n :izikteki zor
yeni *ro>lemlerin 5o(una uygulana>ile.i(ini kavrad1Psa: :ikirler ile onu
/eye.anland1ran ger5ek dnya aras1 >ir >a(lant1. Bunun zerinde d=nen
'eisen>erg da/a sonralar1 KBelki da/a da ,nemli >ir =ey de ,(rendim@
>ilimde neyin do(ru neyin yanl1= oldu(u konusunda >ir karar /er zaman
verile>ilir. Bu >ir inan5 sorunuA dnya >ak1=1 veya ,nerme de(ildir@ >elli >ir
i:ade >asit.e do(ru ve >a=ka >ir i:ade yanl1= ola>ilir. ?e k,kten ne de soy
>u sorunu 5,zemez@ >una do(aA ya da ter.i/ ederseniz $anr1 karar verir
diyelim@ama /i5>ir durumda insan karar vermez.L dedi.. kendinden >ir nesil
n.eki Einstein gi>iA 'eisen>erg kozmik yasaylaA evrenin i5 mant1(1yla
kar=1la=m1=t1. izik kanal1ylaA evrenin ta ru/unu tan1ya>1l1rdiA >u son
zamanlarda insanlar1n o karar :azla a.1 5ekmesine yol a5an *olitiki olaylar1n
5ok ,tesinde >i >ilgiydi. 'esisan>argA 1923Jte +ommer:ield ile doktora
5al1=mas1n1 tamamlad1ktan sonra Ko*en/ag7ta Bo/r7a kat1lmaya ve yeni
atomik teori zerinde 5al1=amya gitti.
Bo/r /er zaman ziyaret etmi= oldu(u Man./ester7deki "ut/er:od7un
la>oratuvar1 gi>i :izik5ilerin resmi ,(ren.iP*ro:es,r ili=kisinin kar1=mad1(1
38
ROJ ALIMA GRUBU
>ir ortamda *ro>lemlerni tart1=1=a>ile.e(i >ir yer istemi=ti.192-Jde
Carlys>erg >ira i=letmeleri da/il olmak zere 0animarkal1 i=adamlar1n1n
yard1m1yla Ko*en/ag7da S?iels Bo/r Enstits7 olarak tan1nan >ir enstit
kurmu=tu.Bo/rA atomlar1n *ro>lemleri zzerinde 5al1=mak zere #vru*aA
#merika ve +ovyetlerd Birli(inden gen5 ve *arlak ,(ren.ileri 5evresine
to*lard1. 'eisen>erg >urada yarat1.1 g.n /arekete ge5iren entellektel
>ir ortam >ulduP>u yak1nda yeni >ilimsel kurulu= /aline gele.ek olan >ir
da/iler to*lulu(u idi.Bu ,(ren.iler *arlak zekal1A ksta/ ve *aras1zd1lar.
)enel kamuoyu onlar1n 5al1=malar1yla *ek ilgilenmiyordu ve *ek
anlam1yorduA:akat >u ilgi eksikli(i onlar1n .esaretini k1rmad1. 4nlarA
ger5eklik anlay1=1n1 d,n=tre.ek >ir >ilimsel devrim yaratmakta
olduklar1na inan1yorlard1.
'eisen>ergA Bo/r ile >ir y1l 5al1=t1@ sonraA #lmanya7da ),ttingen
fnvirsitesiJnde :izik enstits mdr MaV Born7a asistanl1k etmek zere
oradan ayr1ld1. Pek 5ok :izik5i gi>i 'eisen>erg de atomik tay: 5izgileri
>ilme.esi ile >o(u=uyordu. 'eisen>erg ayn1 zamandaA),ttingen7de >ir
saman nezlesi n,>eti ile >o(u=uyordu ve dinlenmek i5in 'elgoland7a
gitmeye karar verdi. Burada =im=ek 5akt1 ve 'eisen>erg >irgn >ir ge.e
i5inde yeni >ir mekanik ke=:etti. <az1s1 $emmuz 1925Jte
tamamlanm1=t1.19--Jdeki Plan.k71n da/a ,n.eki :ikrine >enzer =ekilde
O.'eisen>erg7in :ikrinin tari/i olarak ,n.esi yoktuA=im=ek 5akm1= ve tek
>ir kaya sallanm1=t1. Bunu >ir 51( izledi.
'eisen>ergA <unan :else:esineA ,zellikle atomlar1 *ar5alar1 olan =eyler
olarak de(ilAkavramsal olarak d=nen Platon HE:latunI ve atomistlere ilgi
duyuyordu. izik5ilerin 5o(u atomlar1n :iziksel resimlerini ya*may1
denedilerA:akat 'eisen>ergA<unan1llar gi>iA atomlar1n )ne= sistemine
>enzeyenAelektronlar1n >elirli yanr15a*larda 5ekirde(in etra:1nda d,nd(n
g,steren resimlerinden uzak durmak gerekti(i g,r=nde idi. 4 atomlar1n ne
olduklar1n1 de(ilA ne ya*t1klar1n1Penerji ge5i=leriniPd=nyordu.
Matematiksel olarak ilerleyerekA atomlar1n ge5i=lerini say1lar1n >ir dizisi
olarak tan1mlad1. 0ikkate de(er matematiksel >e.erilerini kullanaratakA >u
say1 dizilerinin uydu(u kurallar1 >uldu ve >u kurallar1 atomik sre5leri
/esa*lamakta kullannd1. <eniden ko*en/ag7a gitmek zere ayr1lmadan
,n.eA 5al1=mas1n1 MaV Born7a g,sterdi. BornA 'eisen>erg7in say1 dizisinde
matrisler matemati(ini kavrad1. >ir matrisA >asit >ir say1 :ikrini say1lar1n
kare ya da dikd,rtgen =eklindeki dizisine do(ru genelle=termektir.
Matematik5iler tara:1ndan >,yle matrislerin 5ar*1m1 ve >,lm i5in tutarl1
.e>irsel kuralllar geli=tirilme=ti. BornA ,(ren.isi Pas.ual Mordan71n
yard1m1n1 istedi ve ayr1nt1lar zerinde >irlikte 5al1=t1lar. Born ve MordanA
'eisen>erg7in :ikirlerini geni=letenAatomik enerji ge5i=leri i5in matris
39
ROJ ALIMA GRUBU
.e>irinin ,nemine i=aret eden >ir yaz1 yazd1lar. Bir =ekilde >asit say1lar
yerine matrisler atomun tan1mlanmas1 i5in do(ru dili sa(l1yordu.
Matrisler
Klasik :izikteA >ir *ar5a.1(1n /areketin tan1mlayan :iziksel de(i=kenler
>asit say1lard1r. rne(inA >ir *ar5a.1(1n sa>it >ir noktadan uzakl1(1 olarak
konumu H[I 5 ayak ola>ilir H[W5@momentumu H*W*ar5a.1(1n ktlesiyel
/1z1n1n 5ar*1m1I ! olarak g,sterile>ilirH*W!I. 5 ve ! gi>i >asit say1lar
5ar*man1n yer de(i=tirme yasas1na H 5ar*anlar1n yeri de(i=se de 5ar*1m1n
de(i=meye.e(i yasas1naI uyarlar@ yaniA !V5W5V!W15 5ar*anlar1n s1ras1 ,nem
ta=1maz. Benzer =ekilde klasik :izikteA >ir *ar5a.1(1n konumu ve
momentumu i5inA >u de(i=kenler /er zaman >asit say1lar olduklar1 i5in yer
de(i=tirme yasas1na uyarG *V[W[V*
<eni matris mekani(inin ana :ikri >ir *ar5a.1(1n konumu ve
momentumu gi>i :iziksel de(i=kenlerin art1k >asit say1ler de(ilA matrisler
olmas1d1r. MatrislerA zorunlu =ekilde 5ar*man1n yer de(i=tirmesi yasas1na
uymazP yani *V[7nun [V*7ye e=it olmas1 zorunlu de(ildir. Born ve Mordan71n
yaz1s1ndaA >ir *ar5a.1(1n konumu * ve momentumu [7yu temsil eden
matrisler i5in >ir ili=ki yer al1yorA*V[ ile [V*7nin :ark1n1n Plan.k sa>iti / ile
orant1l1 oldu(u s,yleniyordu. Plan.k sa>iti /7nin s1:1r oldu(u >ir srekli
dnyada ya=asayd1kA o zaman * ve [ matrisleri >asit say1lar gi>i yer
de(i=tirme yasas1na uya.aklard1Pt1*k1 eski klasik :izikte oldu(u gi>i. akat
ger5ek dnyada /A 5ok k5k olmas1na kar=1nAs1:1rdan :arkl1 oldu(u i5inA >ir
*ar5a.1(1n konumu * ve momentumu [ art1k eski say1lar gi>i d=nlemezP
onlar1n matrisler olarak temsil edilmeleri ve klasik mekani(in yer
de(i=tirme yasalar1na de(ilA yeni matris mekani(ini yer de(i=tirme ,zelli(i
olmayan yasalar1na uymas1 gerekir. Bu ne anlama gele>ilir diF Pek 5ok
insan gi>i :izik5iler de >ir *ar5a.1(1n konumunuA >asit >ir say1n1n temsil
etti(i >elirli >ir de(er olarak d=nrler. akat yeni matris mekani(indeA >ir
*ar5a.1(1n konumu >ir matris ile tan1mlan1yonruP>asit >ir say1 ile de(il. 4
zaman >ir kuantum *ar5a.1(1n1n Sger5ek7 konumu ne idiF Burada ilk de:a
olarakA =a=1rt1.1 olan yeni mekani(in matemati(ini :iziksel olarak yorumu
*ro>lemi gndeme geldi. BuA gele.ek y1llarda kuantum :izik5ilerinin
m.adele ede.e(i >ir *ro>lemdi.
'eisen>ergA Ko*en/ag7ta Born ve Mordan71n son 5al1=malar1n1
,(rendi(indeA >ir matrisin ne oldu(unu >ilmiyordu@:akat 5a>u.ak ,(rendi.
0a/a sonra ayn1 y1lA 1925JteA 2ngiltere7de Cam>ridge7deki Cavendis/
Da>oratuvar1Jn1 ziyaret etti ve konuk >ir +ovyet deney.isi olan Peter
Ka*itza7n1n 5al1=malar1 ile ilgili 5al1=mas1 konusunda >ir seminer verdi.
0inleye.iler aras1nda 2! ya=1ndaA *arlak >ir matematiksel :izik5i olan Paul
0ira. da vard1. 0ira.A 'eisen>erg7in 5al1=mas1n1n ,zn /emen anlad1.
5-
ROJ ALIMA GRUBU
/eisen>erg7in Ca>ridge7i terkedi=inden k1sa sre sonraA 0ira. yeni matris
mekani(ini :ormle eden a51k >ir yaz1 yazd1 ve onun klasik mekani(in
yerine ge5en tam dinamik >ir teori oldu(unu g,sterdi.
Bu arada ),ttingen7deA Ko*en/ag7taki 'eisen>erg ile mektu*la
i=>irli(i /alinde 5al1=an Born ve MordanA >iraz :arkl1 >ir yoldan ayn1 sonu.a
vard1lar.Biri 0ira.A di(eri BornA Mordan ve 'eisen>erg tara:1ndan ortakla=a
yaz1lan iki yaz1P/er ikisi de 'eisen>erg7in 'elgoland7daki kavray1=1
tara:1ndan k1v1l.1mlanm1=t1Pmatris kuantum mekani(inin >a=lang1.1n1
>elirler.
<eni matris mekani(iA :izik5ilerin ara=t1rd1(1 ?eNton7un klasik
mekani(inin matematiksel de(i=iklik ya*1lm1= =ekli idiPt1*k1 da/a ,n.eki
klasik mekanik gi>iA /areket eden *ar5a.1klar1n matematiksel olarak
tan1m1n1 veriyordu. akat >unun ,tesine de gitti. Kuramsal :izik.iler yeni
>ir matematiksel kuram yaratm1=lard1 ve =imdi >yk >ir /eye.an iel =u
sorya y,neldilerG <eni kuram ger5ekten do(ay1 tan1ml1yor muyduPmatris
mekani(i atomun do(ru kunatum kuram1 m1yd1F
Pauli ile Bohr'un Tartymas
'eisen>ergAKo*en/ag7da yeni matris y,ntemlerini /idrojen atomunun
1=1k tay:1n1 >elirlemede kullanma konusu zerinde 5ok 5al1=t1. Bo/r >u
*ro>lemi /ali/az1rda 5,zm=tA :akat yeni y,ntemin ayn1 sonu.u veri*
verlmeye.e(ini g,rmek ilgin5 ola.akt1. Bu *ro>lemin 5,zm at1lgan ve
zeki gen5 :izik5i Ool:gang Pauli7ya d=t. Bir arkada=1 O.Pauli7den
>a/sederkenA onun ka>al1(1 ile ki>arl1(1n1 ay1rtetmenin mmkn olmad1(1n1
s,ylemi=ti. Pauli :ikirlerin a.1mas1z ele=tirmeni idi ve >azen yaz1lar1na
K$anr1n1n )aza>1L diye imza at1yordu. PauliA Mni/7te #rnold +ommer:ield
ile >ir ,(ren.i ikenA ,zel g,re.elik kuram1 zerine yazd1( a51k >ir
ansiklo*edi yaz1s1 nedeniyle >ilimsel >ir sayg1nl1k kazanm1=t1. Bir de:as1nda
Einstein >ir konu=ma ya*mak zere Mni/7e geldi(inde konu=mas1n1n
sonunda 19 ya=1ndaki Pauli kalk1* KBildi(iniz gi>i >ay Einstein7in
s,yledikleri o kadar a*tal.a =eyler de(ilL demi=ti. 0a/a sonra Bo/r ile
5al1=mak zere Ko*en/ag7a gitti(i zaman PauliA Bo/r ile uzun tart1=malar
ya*t1. Bir de:as1ndaA Bo/r ile ate=li >ir tart1=man1n sonunda PauliA Bo/r7a
K+us] #*talla=1yorsunL dedi. Bo/rA>unu *rotesto ederekL:akat
Pauli..Ldedi@ama Pauli s,zlerine ederek K'ay1r >u a*tal.a. Ba=ka >ir s,z
dinlemeye.e(imL dedi. Bu konu=maA onun ne tr >ir ki=ili(i oldu(unu
g,steriyordu. 'i5>ir entellektel ikiyzl veya >aya(1 d=nr Pauli ile
ge5inemezdi@ama maalese:A yan1ld1klar1 konusunda ise do(ru d=n.eleri
olan :izik5iler de Pauli tara:1ndan yenilgiye u(rat1l1rlard1.
Pauli matris matemati(inde /1zla uzmanla=t1@/idrojen atomunun 1=1k
tay:1 *ro>lemini 5,zd ve Bo/rr7un da/a ,n.e elde ettti(i ayn1 sonu.u
51
ROJ ALIMA GRUBU
>uldu. PauliA ayn1 zamandaA >ir elektirksel veya manyetik alan konmu= >ir
/idrojen atomunun 1=1k tay:1n1 da >elirlediA>u *ro>lemin 5,zm da/a ,n.e
>ulunamam1=t1. <eni matris mekani(ini g. a51kt1.
izik5iler yeni matris mekani(inden atomun veya kuantum
sre5lerinin >ir resmini elde etmedilerP>u mekanik kesin olarak :iziksel >ir
resim ya*may1 engellemek zere >ulunmu=tu. 0ira. ve 'eisen>erg7in tavr1A
do(an1n tutarl1 >ir matematiksel tan1m1n1 :izikte ger5e(e giden yol oldu(u
g,r=nde a51klan1yordu. #tomik dnyan1n g,zde .anland1r1lmas1
ger5e(iAkalisk :izikten devral1nm1= >ir tav1rd1 ve yeni matris kuram1na
uygun de(ildi. Pek 5ok :izik5i >u durumdan memnun de(ildiler ve Bo/rA
BornAMordanA'eisen>ergA 0ira. ve Pauli yeni matris mekani(i zerinde
5al1=1rlarkenAdalga mekani(inin >ulunu=u ile sonu5lanan alternati: >ir atom
kuram1 geli=tirildi.
Madde Dalgalar m Olaslk Dalgalar m?
Elektronun dalga ,zelli(i g,stermesi ne demekF Elektron >ir *ar5a.1k
de(il miF Par5a.1k ise dalga ,zelli(i g,steriyorun anlam1 nedirF2lk
yorumlardan >irini +./r,dinger7in kendisi getirdiG elektronun >ir *ar5a.1k
olmad1(1n1A>ir okyanus dalgas1n1n su dalgas1 olmas1 gi>iA onun da madde
dalgas1 oldu(unu ileri srd. 4nun yorumuna g,reA *ar5a.1k :ikri yanl1=t1 ve
yaln1z.a yakla=1k olarak do(ru idi. <aln1z elektronlar de(ilA tm kuantum
nesneleri k5k dalgalard1Pve do(an1n tamam1 >yk >ir :enomenler dalgas1
idi.
Bu Kmadde dalgas1L yorumuA MaV Born ,nderli(indeki ),ttingen
gru>u tara:1ndan reddedildi. 4nlarA tek tek *ar5a.1klar1n )eiger saya.1 ile
say1la>ildi(ini veya Oilson sis odas1nda izlerinin g,rle>ildi(ini
>iliyorlard1. Elektorun Ktane.ekliL ya*1s1Pger5ek >ir tane.ik gi>i davrand1(1
ger5e(iP >ir varsay1m de(ildi. Peki o zamanA >u dalgalar ne dalgas1 idiF Bu
ka:a kar1=t1r1.1 ve ,nemli soruya yan1t veren MaV Born7un kendisi oldu.
4nun yorumuA zar atan $anr1n1n do(u=unu ve :izikte 0eterminizmin sonunu
i=aret eder. Bu yorumA'aziran 1926JdaA +./r,dinger7in yaz1s1ndan alt1 ay
sonra ya*1ld1 ve :izik5iler to*lulu(unda 5ok s1k1nt1 yaratt1. BornA BroglieP
+./r,dinger dalga :onksiyonununA >ir elektonun >elli >ir noktada >ulunma
olas1l1(1n1 >elirledi(i yorumunu getirdi.
&zayda /areket eden >ir dalga d=nelim. 0algan1n yksekli(i >azen
ortalama dzeyin stndeA >azen de alt1ndad1r. 0algan1n yksekli(ine
dalgan1n genli(i deniyor. Born7un s,yledi(i =eyA uzay1n /er/angi >ir
noktas1nda dalga genli(inin karesinin >ir elektronu orada >ulma olas1l1(1n1
verdi(i idi. rne(inA uzay1n dalga genli(inin >yk oldu(u >,lgelerinde >ir
elektronu orada >ulma olas1l1(1 da yksektir@ >elki de iki de >ir oran1nda
elektron orada >uluna.akt1r. Benzer =ekildeA dalga genli(inin k5k oldu(u
52
ROJ ALIMA GRUBU
yerdeA elktronu >ulma olas1l(1 d=ktrPdiyelim ki onda >ir. ElektronA /er
zaman ger5ek >ir *ar5a.1kt1r ve onun +./r,dinger dalga :onksiyonu
yaln1z.a onu uzayda >ir noktada >ulma olas1l1(1n1 >elirler. BornA dalgalar1nP
+./r,dinger7in yanl1= olarak varsayd1(1 gi>iP madde olmad1(1n1A onlar1n
uzay ve zamanda noktadan noktaya de(i=e>ilen tek tek *ar5a.1klar1n
yarat1l1=1na ili=ikin istatistikler gi>i olas1l1k dalgalar1 oldu(unu kavrad1.
Kuantum *ar5a.1klar1n1n >u tan1m1 do(al olarak istatitikseldirPonlar1 kesin
olarak izlemek mmkn de(ildir.izik5ilerin en :azla ya*a>ildi(i =eyA >ir
*ar5a.1(1n olas1 /areketini >elirlemektir@ dalga =eklini ve >,yle.e >ir
kuantum *ar5a.1(1n1n >elli ,zelliklere sa/i* olma olas1l1(1n1 kestirmektir
Klasik izi(in ya*t1(1 gi>iA >u ,zelliklerin tek tek ,l5mlerinin sonu5lar1n1
kesin olarak kestiremez. BornA atomik 5ar*1=ma deneylerini dikkatli =ekilde
analiz ederek yorumunun tutarl1l1(1n1 g,sterdi.
Kuantum atomik dnyasn nasl dynmemiz gerekiyor?
#tomlarA :otonlar ve elektronlar ger5ekten *ar5a.1klar olarak
vard1rA:akat onlar1n ,zellekleriPuzaydaki yerleriA momentumlar1 ve enerjileri
gi>iP yaln1z.a >eklenmedik durum olma temelinde vard1r. Bir tek atomun
>ir kart destesi oldu(unu ve o atomun >elle >ir enerji dzeyinini desteden
al1nan >ir *oker eline kar=1l1k geldi(ini d=nn. Poker elleri /esa*lana>ilen
olas1l1klara sa/i*tirPkart oyunu teorisi kullanarakAka(1d1 da(1tan ki=iden
>elli >ir elin al1n1=1n1n olas1l1(1 kesin olarak >elirlene>ilir. Bu teori >ir ka(1t
da(1t1m1n1n sonu.u /akk1nda kestirimde >ulunmaz. Bu tr determinizm
istemek desteye >akmay1P/ilekarl1(1P gerektirir. Born7a g,reABroglieP
+./r,dinger dalga :onksiyonu t1*k1 kart oyunu kuram1n1n >elli >ir elin
olas1l1(1n1 >elirlemesi gi>iA>ir atomun >elli >ir enerji dzeyine sa/i* olma
olas1l1(1n1 >elirler.KuramA kart oyunu kuram1n1n >elli >ir kart da(1t1m1n1n
sonu.u /akk1nda kestirimde >ulunmamas1 gi>iA>elli >ir tek ,l5mdeA
atomun ger5ekte >elli >ir enerji dzeyinde >ulunu* >ulunmaya.a(1n1
s,ylmez. <eni Kuantum kuram1n1n tersine klasik :izik >,yle >elli
,l5mlerin sonu.unun kestirele>ile.e(ini ileri sryordu. <enu kuantum
kuram1 >,yle tek tek olaylar1n >elirlene>ile.e(i g,r=n redder. Born7un
s,yledi(i gi>i kuantum kuram1n1n nedensel olarak >elirledi(i =eyA yaln1z.a
olaylar1n olas1l1k da(1l1m1d1r.
Kuantum kuram1ndaA olas1l1k da(1l1mlar1n1n ,nemli >ir ,zelli(iPve
onlar1 kart ellerinin olas1l1k da(1l1mlar1ndan ayr1t eden >ir ,zelli(iPkuantum
olas1l1klar1n1n uzayda yay1lmas1 ve noktadan noktaya de(i=mesidir@ >u
+./r,dinger dalgas1d1r. Kuantum kuram1n1n kestirim.i g. dalgan1n
=eklini ve nas1l /areket etti(iniPuzay ve zamanda olas1l1klar1n nas1l
de(i=ti(iniPkesin olarak >elirlemesidir. Burada ilk olarak kuantum
5!
ROJ ALIMA GRUBU
kuram1nda nedensellik :ikrini g,rrzP gele.e(e do(ru nedensel olarak
>elirlenen =ey olas1l1kt1rAtek tek olaylar de(ildir.
Born kendisinin dalga kuram1n1n istatistiksel yorumunda
/eye.anlanm1=t1A:akat yaln1z kald1(1n1 g,rd. +./r,dingerABorn7un
yorumunu duyun.aAsonu5lar1n1 >ilseydi >elki de o yaz1s1n1 yazmam1=
ola.ae(1n1 >elirttiPo /i5>ir zaman determinizmin reddini ka>ul etmedi. MaV
Plan.kA +./r,dinger7in madde dalgalar1 :ikrine kat1ld1 ve +./r,dinger
Berlin7de Plan.k71n yerini ka>ul etti(i zamanA emekliye ayr1lmakta olan
Plan.kA onu :izi(e deteriminizmi geri getirmi= olan ki=i olarak ,vd.
1926 sonlar1nda EinsteinA Born7a =unlar1 yazm1=t1G K Kuantum
mekani(inin etkileyi.i oldu(u a51kt1r. akat i5imden gelen >ir ses >ana
onun /enz ger5ek olmad1(1n1 s,ylyor. Kuram 5ok =ey s,ylyorA :akatA
>izi ger5ekte S<a=l1 #dam71n s1rr1na yakla=t1rm1yor L. BornA Einstein7in
istatistiksel yorumunu reddedi=i kar=1s1nda /ayal k1r1kl1(1na u(ram1=t1.
akat Born /akl1yd1.
Tanr Zar Atar m?
Bu determinist olmamaA kuantum tekinsizli(inin ilk ,rne(i idi. BuA
>ilinemeye.ek ve kestirilemeye.ek :iziksel olaylar1n varl1(1 anlam1na
geliyordu. 0eney ya*an insanlarA>elli >ir atomun ne zaman 1=1ma
ya*a.a(1n1 veya >elli >ir 5ekirde(in ne zaman radyoakti: >ozunmaya
u(raya.a(1n1 >ilme 5a>alar1na son vermeliydilerA >u olaylar ,n.eden
>ilinemez =eylerdi. 2nan5lar1 ne olursa olsunA:izik5ilerA ilke sorunlar1n1n
te/likede oldu(unu /issettiklerinde $anr1y1 5a(1ra>ilirlerA5nk :izik5ilerin
$anr1s1A evrensel dzendir. Kuantum kuram1n1n determinist olmamas1Aneyin
>iline>ilirAneyin >ilinemez oldu(u konusunda >ir ilke sorunudurA>ir deney
tekni(i de(ildirPEinstein7i s1kan da >udur. $anr1 >ile size >az1 olaylar1n
olu=u konusunda yaln1z.a olas1l1klar1 verirAkesinli(i de(il. <akla=1k olarak
>u d,nemde EinsteinA$anr1n1n zar att1(1na inanmad1(1n1 >elirterekA yeni
kuantum kuram1na itiraz1n1 >elirtmeye >a=lad1. Einstein7i /er zaman :izik
/o.as1 olarak g,ren MaV Born da/a sonralar1 =,yle yan1t verdiG KE(er tanr1
dnyay1 mkemmel >ir mekanizma olarak yaratm1=saA 4 en az1ndanA
mkemmel olmayan zekam1zaAdnyan1n k5k *ar5alar1n1 kestirmek
i5inA5ok say1da di:eransiyel denlem 5,zmek zorunda kalmaya.a(1m1zA :akat
zar1 olduk5a >a=ar1l1 =ekilde kullana.a(1m1z kadar i/sanda >ulunmu=tur.L.
B,yle.e ,n.eden >elirli olmayan evrenin ka*1s1 a51ld1.
Qimdi atomik :enomenlerin iki a51klamas1 vard1A 'eisen>erg7in matris
mekani(i ve +./rodingerin dalga mekani(i. Bu nas1l ola>ilirdiF Kendi
d,n=m kuram1 ile matris ve dalga mekaniklerinin tmyle e=de(er
oldu(unuP>unlar >asit5eA ayn1 kuram i5inde :arkl1 temsil etme >i5imleriydiP
53
ROJ ALIMA GRUBU
g,steren ki=i Paul 0ira. olduG izik5iler >unlardan 'eisen>erg HmatrisI ve
+./r,dinger HdalgaI g,sterimi olarak s,z ederler.
0ira.71n d,n=m kuram1n1n anlam1n1 kavraman1n iyi >ir yoluA dil ile
matematik aras1nda >enzetme ya*makt1r. 'er ikisi de dnyay1 temsil
etmenin sem>olik ara5lar1d1r@dil da/a zengindirA matematik ise da/a
kesindir. Birinin 2ngiliz.e diliyle >ir a(a.1 tan1mlad1(1n1A >u arada >ir
>a=kas1n1n ayn1 i=i $rk5e ile ya*t1(1n1 d=nn. 2ngiliz.e ve $rk5e
tan1mlar ayn1 nesnenin :arkl1 sem>olik temsilleridir. #(a.1 tan1mlamak
istersenizA en az >ir dil veya temsil se5meniz gerekir. Bir kere temsil
=ekliniz olun.aA5eviri veya d,n=m kurallar1yla di(erlerini >ulursunuz. Bu
durumA elektronlar gi>i kuantum nesnelerinin matematiksel tan1m1ndaki
gi>idir. Baz1 temsiller dalga ti*i ,zellikleri vurgularAdi(erleri *ar5a.1k gi>i
,zellikleri vurgularA :akat /er zaman temsil edilmekte olan =ey ayn1
>tnlktr.arkl1 temsillerin d,n=m yasalar1na ta>i olu=u k,kl >ir
:ikirdir. 0,n=mler yoluyla sem>olik temsillerde de(i=imler ya*arak
de(i=mezler kavram1na ula=1r1z. BunlarA nesneninAyaln1z.a onu nas1l
tan1mlad1(1m1za >a(l1 olmayanAesas ya*1s1nda derinde >ulunan
,zellikleridir. 'er/angi >ir dilde a(a.1 neyin olu=turdu(unu ,(reniriz.
0e(i=mez ,zellikler >ir nesnenin ger5ek ya*1s1n1 >elirler.
0alga mekani(i ve matris mekani(i ayn1 davran1=1 tan1mlamak i5in
:arkl1 temsiller kullan1r. 0ira.71n d,n=m kuram1 da da/il olmak zere tam
kuramA sonunda kuantum mekani(i ya da kuantum kuram1 olarak
isimlendirilmi=tirA >u klasik :izi(in yerine ge5en yeniA matematiksel olarak
tutarl1 >ir kuramd1r. <akla=1k otuz y1ll1k >ir 5al1=maA yeni >ir dnya
dinami(i getirmi=ti. Matematiksel :ormalizm dokunulmam1= ve deneysel
olarak >a=ar1l1 olmu=tu. akat >u ne demektiF Kuantum mekani(inin
yorumu ne idi ve :iziksel ger5eklik konusunda ne diyorduF 'eisen>erg
=unlar1 s,ylemi=tirG K Bugn 5a(da= >ilimA ge5mi=te /er/angi >ir zamanda
oldu(undan da/a :azlaA do(an1n kendisi tara:1ndanA ger5ekli(i zi/insel
sre5lerle kavrama olas1l1(1 konusundaki eski soruyu yeniden gndeme
getirmeye ve ona >iraz :arkl1 >ir =ekilde yan1t vermeye zorlanmaktad1r.L
H'einz ". PagelsA Kozmik Kod 1A sG 63P8- I
Belirsizlik lkesi.
Belirsizlik 2lkesi nedirF 2nsao(lu olarak >izler /er =eyi >ile>ilir miyizF
<oksa >ilme yetimiz s1n1rl1 m1FKuantum kuram1n1n Ko*en/ag <orumuA
E,znel idealistE >ir yorum mudurF 4tomo>ille yola 51kan ve >ize yola 51k1=
saatini >ildiren insanlar1n yakla=1k da olsa saat ka5ta nerede ola.aklar1n1
ta/min ederiz. Bu ta/minimizA ara>ay1 kullanan1n tar:ik .anavar1 ru/una
sa/i* de(ilse 5o(unlukla do(ru 51kar. Bir uyduyu 0nya 5evresine
yerle=tirmek isitesekA istedi(imiz uzakl1ktaki >ir y,rngeye
55
ROJ ALIMA GRUBU
yerle=tire>iliriz.Klasik :izik yasalar1A >ize kesin ,ng,rme olanaklar1 verir.
rne(in >ir roketin ate=lendikten sonra izleye.e(i rotay1A >ir sre sonra
vara.a(1 noktay1 kesin olarak /esa*laya>iliriz. "oketin /1z1n1 ve rotas1n1
etkiye>ile.ek de(i=kenleri da/a duyarl1 ,l5ersek /esa*lar1m1z da/a do(ru
olur. )er5ekte eri=e>ile.e(imiz do(rulu(un s1n1r1 yoktur. Klasik :izikte
/i5>ir =ey =ansa >1rak1lmazA :iziksel davran1=lar ,n.eden ta/min
edile>ilir.4ysa modern :izikte :iziksel davran1=larA olas1l1llar a51s1ndan
,ng,rle>ilir.
192-Jlerde ?iels Bo/r ve Oerner 'eisen>ergA atomlardan da/a k5k
Hatomalt1I tane.iklerin davran1=lar1n1n ne dere.eye kadar >elirlene>ile.e(ini
g,re>ilmek i5in d=nsel H/i*otetikI deneyler tasarlad1lar. Bunun i5in
tane.i(in konumu ve momentumu gi>i iki de(i=kenin ,l5lmesi gerekliydi.
$ane.ik ya da *ar5a.1k =u anda nerededirF Ktle ve /1z 5ar*1m1 nedirF
4nlar1n eri=ti(i sonu.a g,re ,l5mde daima >ir >elirsizlik olmal1yd1 ve >u
>elirsizliklerin 5ar*1m1 Plan.k sa>itinin 3 *iye >,lmne e=it veya ondan
da/a >yk >ir sa>it oluyordu. 'eisen>erg >elirsizlik ilkesi diye an1lan >u
ilkeye g,reG >ir tane.i(ini konumu ve ve momentumu ayn1 anda tam >ir
duyarl1l1kla ,l5lemez. rne(in >ir tane.i(in konumunu kesin =ekilde
>elirleye.ek >ir deney tasarlasakA onunu momentumunu duyarl1 =ekilde
,l5emeyiz@ momentum >elirlene>iliyorsa >u kez de tane.i(in konmunu
>elirleyemeyiz. Basit >ir deyi=leA e(er >ir tane.i(in nerede oldu(unu kesin
olarak >iliyorsakA ayn1 anda tane.i(ini nereden geldi(ini veya nereye
gitti(ini kesin =ekilde >ilemeyiz. Benzer =ekilde >ir tane.i(ini nas1l /areket
etti(ini >iliyorsak onun nerede oldu(unu >elirleyemeyiz.Bir *ar5a.1(1n
momentumunun ya da konumunun ayr1 ayr1 >elirlenmesinde >ir s1n1r
yoktur. #n.ak momentum ve konum ayn1 anda yani ayn1 dalga :onksiyonu
i5in >elirlenmesinde temel >ir s1n1r vard1r. #tomalt1 dnyada nesnelerA
daima >elirsizliklere neden olmal1yd1. ?eden >,yle olmas1 gerekiyorduF
'idrojen atomundaki elektronu Eg,rmekE ve /areketlerini EizlemekE
istiyoruz. Bir mikrosko* kullanmak zorunday1z. Mikrosko*ta g,rmek
istedi(iniz en k5k tane.i(i g,re>ilmek i5in tane.ik >oyutu ile 1=1(1n
>oyutu ayn1 olmak zorunda. ),rnr 1=1ktan yararland1(1m1z normal >ir
mikrosko*ta g,rle>ile.ek en k5k >oyut yakla=1k 1--- nm dir. Bir
elektron mikrosko*unun 5,zmleme g. ise yakla=1k 1 nm dir. Elektronu
g,rnr 1=1kla g,remeyiz . Bnk g,rnr 1=1(1A /idrojen atomuna
g,nderdi(imizde elektronA atomdan ko*u* gider@ yani g,rnr 1=1k /idrojen
atomunu iyonla=t1r1r1. <a*a>ile.e(imiz tek =ey varG 0alga >oyu da/a k5k
1=1k se5mek. 0urum yine de(i=miyor.Bnk elektrona 5ar*an :otonlarA
elektronunun atom i5indeki EkonumunuE ve E/1z1En1 de(i=tiriyor. 9e >iz
elektronu asla atomdaki ger5ek konumunda g,remiyoruz.#yr1.a elektrona
5ar*an :otonA elektronun /1z1n1 ve >una >a(l1 olarak momentumunu Hktle
56
ROJ ALIMA GRUBU
ile /1z1n 5ar*1m1n1I de(i=tirir.Biz >u de(i=mi= olan ni.elikle kar=1la=1r1z.
'aNking
E'eisen>ergJ in >elirsizlik ilkesiA >ir sitemin durumunun tam olarak
,l5lemeye.e(iniA >u yzden onun gelele.ekte tam olarak ne ya*a.a(1
konusunda kestirimde >ulunulamaya.a(1n1 g,stermi=tir. $m ya*1la>ile.ek
=eyA :arkl1 sonu5lar1n olas1l1klar1 /akk1nda kestirimde >ulunmakt1r. EinstenJ
i o kadar /uzursuz eden =eyA i=te>u =ans ya da rasgelelik unsuru idi.
EinsteinA :iziksel yasalar1nA gele.ekte ne ola.a(1na ili=kin >elirliA mu(lak
H>elirsizI olamayan >ir kestirimde >ulmunmamas1na inanmay1 reddeti.
akatA nas1l i:ade edilirse edilsinA kuantum olay1 ve >elirsizlek ilkesinin
ka51n1lmaz olduklar1 ve :izi(in /er dal1nda onlarla kar=1la=1ld1(1 konusunda
/er tr kan1t vard1r.E
otoelektirik olay1n tam sonu5lar1A 1925 de Oerner 'eisen>ergJ in
a51klamas1yla anla=1ld1.
otoelektirik olayA >ir *ar5a.1(1n konumunu tam olarak ,l5me olana(1
tan1yordu.
Bir *ar5a.1(1n ne oldu(unu anlamak i5in onu 1=1(a tutmal1s1n1z. Peki
1=1kA sonsuz olarak >,lne>ilir miF Bu sorunun yakla=1k yz y1l ,n.e
maddeler i5in soruldu(unu an1msay1n1z. 2lk >ak1=ta 1=1k niye sonsuz
dilimlere ayr1lmas1n serzeni=iyle yan1tlan1r. EinsteinA 1=1(1 sonsuz k5k
miktarda kullanamaya.a(1m1z1 g,stermi=tir. En az1ndan >ir *aket yani >ir
kuantum kullana>iliriz. Bu 1=1k *aketiA *ar5a.1(1 etkiler ve onun /er/angi
>ir y,nde >ir /1zla /areket etmesine yol a5ar. Par5a.1(1n konumunu ne
kadar duyarl1 H/assasI ,l5mek istersenizA kulllanmak zorunda kala.a(1n1z
*aketin enerjisi o kadar >yk olur A ama 1=1k >u durumda *ar5a.1(1 da/a
:azla etkiler. #n.ak siz *ar5a.a(1n konumunu nas1l ,l5meye 5al1=1rsan1z
5al1=1nA konumdaki >elirsizlik ile /1z1ndaki >elirsizle(in 5ar*1m1A /er zaman
>elirli >ir minimum miktardan >yk olur.fnl Belirsizlik ilkesini
dinledinizA /emde +te*/en 'aNkingJ den
H+.'aNkingAKaradelikler 9e Be>ek EvrenlerA sG81I
Belirsizlik ilkesinin ka>ul edilmesi 5o(umuz i5in kolay de(ildir.
Einstein >ile 192- lerin ortas1ndan 1955 te ,lmne dek >u kuram1
5rtmek ama.1 ile ya*t1(1 >a=ar1s1z giri=imlerle zaman1n1n ,nemli >ir
k1sm1n1 /ar.am1=t1r.
)enel g,relilik kuram1A art1k klasik >ir kuramd1r@ 5nk >elirsizlik
ilkesini ka*sam1yor. Einstein deA >ir klasik :izik5idir@ 5nk kuantum
olaylar1ndaki raslant1y1 ve >ilinemezli(i ka>ul etmiyor.
Einstein' in Sorunu Neydi?
5;
ROJ ALIMA GRUBU
EinsteinJ in kuantum mekani(i ile ilgili sorunlar1n1n >ir k1sm1A >ir
sistemin >elirli >ir ge5mi=i oldu(u yolundaki sa(duyuya dayanan >ir
tasar1m1 kulanmas1ndan ileri geliyorGE Bir *ar.5a.1k ya >ir yerdedir ya da
>a=ka >ir yerde. <ar1s1 >ir yerde yar1s1 di(er yerde olamaz. Benzer =ekilde
astronotlar1n #yJ a ayak >asmas1 gi>i >ir olay ya olmu=tur ya olmam1=t1r.
<ar1 olmu= olamaz. BuA insan1n >iraz ,l veya >iraz /amile olamamas1
gi>idir. <a ,ylesiniz ya da de(ilsiniz. akat e(erA >ir sistemin >elirli tek >ir
ge5mi=i varsaA >elirsizlik ilkesi *ar5a.1klar1n >ir de:ada iki yerde olmas1
veya astronotlar1n yar1 #yJ da olmalar1 gi>i /er trl *aradoksa yol a5ar.
EinsteinJ i o kadar s1km1= olan >u *aradokslar1 ,nlemenin gzel >ir yolunu
#merikal1 :izik5i "i./ard eynman ileri srm=t. eynmanA1938 de 1=1(1n
kuantum kuram1 zerine 5al1=mas1yla n kazand1. eynmanA 1965 te >ir
>a=ka #merikal1 Mulian +./Ninger ve Ma*on :izik5i +/ini./iro $omonaga ile
>irlikte ?o>el dl ald1. 4A Einstein ile ayn1 gelenekten olan >ir :izik5iydi.
izik5inin :izik5isiydi. $antanadan ne:ret ederdi. Bilimler #kademisinde
H ?ational #.ademy o: +.ien.eJ I de insanlar1n zamanlar1n1n 5o(unu /angi
akademiye ka>ul edile.ekleriyle ge5irdiklerini g,rerek isti:a tti.
1988 y1l1nda ,ld. Par5a.1k :izi(ine 5ok katk1lar ya*t1. 4nun ad1yla
an1lan diyagramlarA *ar5a.1k :izi(inin /emen /er /esa*lamas1nda yer al1r.
akat da/a ,nemli >ir katk1s1A ge5mi=lerin to*lam1 kavram1yd1. Burada :ikirA
>ir sitemin klasik kuantum d1=1 :izikte normal olarak varsay1ld1(1 gi> uzayP
zamanda tek >ir ge5mi=e sa/i* olmad1(1d1r. 4nun yerineA sistem /er
olanakl1 ge5mi=e sa/i*tir. rne(inA >elrli >ir zamanda # noktas1nda olan >ir
*ar5a.1(1 d=nn. ?ormal olarak *ar5a.1(1n #7dan uzakla=1rken dz >ir
5izgi zerinde /areket ede.e(i varsay1l1r. #n.ak ge5mi=lerin to*lam1na
g,reA #7da >a=layan /er/angi >ir yolda ilerleye>ilir.Bu durumA >ir kurutma
ka(1d1na >ir *ar5a mrekke* damlatt1(1n1z zaman ger5ekle=e.ek =eye
>enzer. Mrekke* *ar5a.1klar1 kurutma ka(1d1nda mmkn olan /er yoldan
yay1l1r. Ka(1d1 keserek iki nokta aras1ndaki dz 5izgiyi t1kasan1z >ile
mrekke* k,=eden d,ner.
Par5a.1(1n /er yoluna veya ge5mi=ine ili=kinA yolun =ekline dayanan
>ir say1s1 ola.akt1r. Par5a.1(1n # noktas1ndan B noktas1na gitmesi olas1l1(1
*ar5a.1(1 #7dan B7ye g,tren tm yollarla >a(lant1l1 say1lar1n to*lanmas1yla
>ulunur. <ollar1n 5o(u i5in yolla ili=kin say1 yak1ndaki yollar1n say1lar1n1
/emen /emen siler. B,yle.e onlar *ar5a.1(1n #7dan B7ye gidi=inin
olas1l1(1na 5ok az katk1da >ulunurlar. akat dz yollar1n say1lar1 /emen
/emen dz olan yollar1n say1lar1yla to*lan1r. B,yle.e olas1l1(a ana katk1 dz
veya /emen /emenolan yollardan gele.ektir. Bu nedenle >ir *ar5a.1(1n >ir
k,*k odas1ndan ge5erken ya*t1(1 iz /emen /emen dz g,rnr. akat
*ar5a.1(1n yoluna zerinde >ir yar1k >ulunan >ir duvar gi>i >ir =ey
58
ROJ ALIMA GRUBU
koyarsan1zA *ar51.1k yollar1 yar1(1n ,tesinde yay1la>1l1r. Par5a.1(1 yar1ktan
ge5en dz 5izginin uza(1nda >ulma olas1l1(1 yksek ola>ilir.
E 19;! y1l1ndaA >elirsizlik ilkesinin >ir karadelik yak1n1nda e(rilmi=
uzayPzamanda >ir *ar5a.1k zerindeki etkisini ara=t1rmaya >a=lad1m. Bok
dikkate de(er kiA karadeli(in tam olarak kara olmaya.a(1n1 >uldum.
Belirsizlik ilkesiA *ar5a.1klar1n ve radyasyonun dzgn >ir /1zla
karadelikten d1=ar1 s1zmas1na olanak vere.ekti. Bu sonu5 >en ve >a=ka
/erkes i5in tam >ir sr*riz oldu. ve genel >ir inan5s1zl1kla kar=1land1. akat
,n.eden g,rle>ilmesi ve durumun a51k olmas1 gerekiyordu. Bir karadelikA
1=1((1n /1z1ndan da/a yava= >ir /1zda /areket edildi(inde ka51*
kurtulunmas1 olanaks1z olan >ir uzay >,lgesidir. akat eynmanJ 1n1n
ge5mi=lerin to*lam1A *ar5a.1klar1n uzayPzamanda /er/angi >ir yoldan
gide>ile.eklerini s,yler. Bu yzden >ir *ar5a.1(1n 1=1ktan /1zl1 ilerlemesi
mmkndr. U=1k /1z1ndan da/a yksek /1zda uzun >ir yol alman1n olas1l1(1
d=ktrA :akat karadelikten 51kmas1na yete.ek kadar 1=1ktan da/a /1zl1
gide>ilir ve da/a sonra 1=1ktan yava= ilerleye>ilir. Bu =ekilde >elirsizlik
ilkesiA *ar5a.1klar1n en son /a*isanedenA >ir karadelik olarak d=nlen
yerden ka51* kurtulmalar1na olanak verir. Bir *ar5a.1(1n )ne= kadar
ktlesi olan >ir karadelikten d1=ar1 51kmas1n1n olas1l(1 5ok d=ktr.@ 5nk
*ar5a.1k kilometreler.e 1=1ktan /1zl1 gitmek zorunda kala.akt1r. akat
EvrenJin ilk zamanlar1nda olu=mu= 5ok da/a k5k karadelikler ola>ilir. Bu
ilksel karadelikler >ir atomun 5ekirde(inin >ykl(nden da/a az
>yklkte ola>ilirA yine de ktlelelri yz milyar tonAuji da(1n1n ktlesi
kadar ola>ilir. Bu karadelikler >yk >ir tra:o kadar 5ok enerji yay1yor
ola>ilirler. Ke=ke >u k5k karadeliklerden >irtane >ulu* enerji>sini
kullana>ilseydik] akat g,rnd( kadar1yla EvrenJde >unlardan :azla
say1da yoktur. E H+.'aNkingA Karadelikler ve Be>ek EvrenlerA sG82P83I
Kuantum mekani(i a51s1ndan do(an1n yorumunuA>yk :izik5i
".eynmanJdan H1965 ?o>elIsunuyorum.
59
ROJ ALIMA GRUBU
Olaslk ve Belirsizlik:
Kuantum Mekanigi Asndan Doga
K0eneysel g,zlem sre.inin ge5mi=teki a=amalar1nda veya /er/angi
>ir =eyin >ilimsel a51dan g,zlemindeAolaylara makul >ir a51klama getiren
=ey sezgi olmu=tur. +ezgi ise gnlk =eylerle ilgili >asit deneyimlerimizden
kaynaklan1r. ),rdklerimizi da/a ka*saml1 ve tutarl1 >ir =ekilde a51klamaya
5al1=t1k5aAalan geni=lemeyi* 5ok da/a 5e=itli olgularla
kar=1la=t1k5aAa51klamalar da >asit a51klamalar yerine yasa dedi(imiz =eylere
d,n=r.<asalar1n tu/a: >ir ,zelli(i vard1r@sa(duyudan ve sezgisel olarak
a*a51k olandan uzakla=1yor gi>i g,rnyor. Buna >ir ,rnek olarak g,relilik
kuram1n1 ele alal1m. nerilen =udurG 2ki =eyin ayn1 anda oldu(unu
d=nyorsan1zA>u sizin kan1n1zd1r@>a=ka >irisi olaylardan >irinin
di(erinden ,n.e oldu(u sonu.unu 51kara>ilir@ >u nedenle de Kayn1 anda
olmaL durumuA yaln1z.a su>jekti:H,znelI >ir izlenimdir.
2=lerin >a=ka trl olmas1n1 >eklemek i5in >ir neden yoktur.
BnkAgnlk ya=amdaki deneyimler 5ok yava= /areket eden =eylerle ya da
5ok ,zel ko=ullarla ilgilidir@ dolays1yla do(adaki 5ok k1s1tl1 olgular1 temsil
ederler. 0o(al olgular1n an.ak 5ok k5k >ir >,lm do(rudan deneyim
yoluyla anla=1la>ilir. 0a/a geni= >ir >ak1= a51s1n1 an.ak /assas ,l5mler ve
dikkatli denemeler sonu.u kazan1r1z. 4 zaman da /i5 >eklenmeyen =eyler
g,rrz@ ta/min ede>ildi(imizden 5ok :arkl1A /ayal ede>ile.e(imizden ,te
=eyler.. 'ayal g.mzA sonuna kadar gerilir@kurgu romanlarda oldu(u gi>i
ger5ekte varolmayan =eyler /ayal etmek de(ilA varolan =eyleri kavramak
i5in. Konu=mak istedi(im konu da >udur.
U=1k kuram1n1n tari/5esi ile >a=layal1m. n.eleri 1=1(1n ya(mur gi>iA
t:ekten at1lan mermiler gi>iA >ir *ar5a.1klarA tane.ikler sa(ana(1na >enzer
=ekilde davrand1(1 varsay1l1yordu. 0a/a ileri ara=t1rmalar sonu.unda >unun
do(ru olmad1(1A 1=1(1n ger5ekte dalga gi>iA,rne(in sudaki dalgalar gi>i
davrand1(1 ortaya 51kt1. +onra 2-. yy7da yeni ara=t1rmalarA 1=1(1n >ir 5ok
y,nden ger5ekten *ar5a.1klar gi>i davrand1(1 izlenimini uyand1rd1. otoP
elektrik etkilerle >u *ar5a.1klar say1la>iliyorduP=imdi onlara :oton deniliyor.
ElektronlarAilk ke=:edildiklerinde tamamen *ar5a.1klar gi>iA mermiler gi>i
davran1yorlard1. 0a/a sonraki deneyler@,rne(in elektron k1r1n1m
Hdi::ra.tionI deneyleriAelektronlar1n dalga gi>i davrand1(1n1 ortaya koydu.
%aman ge5tik5e elektronlar1n nas1l davrand1klar1 konusunda giderek artan
>ir =a=k1nl1k >a=g,sterdiPdalga m1A *ar5a.1k m1A *ar51.1k m1 dalga m1F
Eldeki veriler ikisine de >enzediklerine i=aret ediyordu.
)ittik5e artan >u karga=a 1925c1926Jda kuantum mekani(i i5in do(ru
denklemlerin >ulunmas1yla 5,zme kavu=tu. Elektronlar1n ve 1=1(1n nas1l
davrand1klar1n1 art1k >iliyoruz. ?as1l m1 davran1yorlarF Par5a.1k gi>i
6-
ROJ ALIMA GRUBU
davrand1klar1n1 s,ylersem yanl1= izlenime yol a5m1= oylurum. 0alga gi>i
davran1lar dersem yine ayn1 =ey. 4nlar kendilerine ,zgA >enzeri olmayan
>ir =ekilde /areket eder. $eknik olarak >una Kkuantum mekaniksel >ir
davranma >i5imiL diye>iliriz. BuA da/a ,n.e g,rd(nz /i5>ir =eye
>enzemeyen >ir davran1=>i5imidir.0a/a ,n.e g,rd(nz =eylerle
edindi(iniz deneyimler eksiksiz de(ildir. Bok k5k ,l5ekteki =eylerin
davran1=1 i5in s,yleye.e(imiz tek =eyA onlar1n :arkl1 davrand1klar1d1r. Bir
atomA >ir yay u.una as1lm1= sallanan >ir a(1rl1k gi>i davranmaz. K5.k
gezegenlerin y,rngaler zerinde /areket ettikleri minyatr >ir gne=
sistemi gi>i de davranmaz. Bekirde(i saran >ir >ulut veya sis ta>akas1na da
*ek >enzemez. 0a/a ,n.e g,rd(nz /i5>ir =eye >enzemeyen >ir =ekilde
davran1r.
En az1ndan >ir >asitle=tirme ya*a>ilirizGElektronlar >ir anlamda t1*k1
:otonlar gi>i davran1rlar@ikisi de Ka.ayi*tirLAama ayn1 =ekilde.
?as1l davrand1klar1n1 alg1lamak >ir /ayli /ayalg. gerektirir@5nk
a51klaya.a(1m1z =ey >ildi(iniz /er =eyden :arkl1d1r. En az1ndan >u
y,nyleAsoyut olmas1 ve deneyimlerimizden :arkl1 olmas1 y,nyleA>u ders
>elki de >u dizinin en zor dersi ola.akt1r. Bunu ,nleye>ilme olana(1m yok.
izik yasalar1n1n ,zellikleri /akk1nda >ir dizi kon:erans veri* k5k
,l5ekteki *ar5a.1klar1n ger5ek davran1=lar1ndan s,z etmesem i=i yar1m
>1rakm1= olurum. Ba/sede.e(im =eyA do(adaki >tn *ar5a.1klara ,zg
evrensel >ir ,zelliktir.yleyseA :izik yasalar1n1n ,zelliklerini >ilmek
istiyorsan1zA >u ,zel konunun anlat1lmas1 zorunludur.
Bu zor ola.ak. #n.ak ger5ekte >u zorluk *sikolojiktirA kendinize
srekli Kama >u nas1l ola>ilirL diye sorman1n yaratt1(1 s1k1nt1dan
kaynaklan1r. +ordu(unuz >u soruAonu al1=1lm1= >ir =eyler .insinden g,rmek
arzusu gi>i dayan1lmaz :akat son dere.e olanaks1z >ir arzunun d1=a
vurumudur. 4nu al1=1lm1= >ir =eye >enzeterek a51klaya.ak de(ilim@yaln1z.a
a51klaya.a(1m. Bir zamanlar gazetelerde g,relilik teorisinin sade.e oniki
ki=i tara:1ndan anla=1ld1(1 yaz1lm1=t1. 'i5>ir zaman ,yle >ir d,nem oldu(unu
sanm1yorum. 4nu yaln1z >ir tek ki=inin anlad1(1 >ir d,nem ola>ilirdi@5nk
da/a kaleme almadan ,n.e >u teoriyi :arkeden ki=iydi o. #n.ak onun
5al1=mas1n1 okuyan >ir5ok ki=i g,r.elik teorisini =u veya >u =ekilde
anlad1@>unlar1n say1s1 da ku=kusuz onikiden 5oktu. Buna kar=1nA kuantum
mekani(ini kimsenin anlamad1(1n1 ra/atl1kla s,yleye>ilirim. Bu nedenleA
anlata.aklar1m1 ger5ekten anlam1nz gerekti(ini d=nerek dersi 5ok da
.iddiye almay1n@gev=eyin ve key:ini 51kar1n] +ize do(an1n ne =ekilde
davrand1(1n1 anlata.a(1m. 4nuA >u =ekilde davrana>ile.e(ini ka>ul
edersenizA5ok sevimli ve >yleyi.i >ula.aks1n1z. E(er ya*a>ilirsenizA
kendinizze srekli Kama >u nas1l ola>ilirFL diye sormay1n@5nk 5a>an1z
61
ROJ ALIMA GRUBU
>o=yunad1r@=imdiye kadar /i5 kimsenin kurtulamad1(1 >ir 51kmaz soka(a
girersiniz. Bunun neden >,yle ola>ildi(ini kimse >ilemiyor.
Qimde sizlere elektron ve :otonlar1n kuantum mekaniksel olarak nas1l
davrand1klar1n1 anlata.ak ve >unu ya*arken /em >enzetmeA /em de
kar=1tlardan yararlana.a(1m. <aln1z.a >enzetmelerden yola 51karsak
>a=aramay1z@a51klaya.a(1m1z =eyleriA >ildi(imiz =eylere >enzeyen ve ters
d=en y,nleriyle ele almak gerekir. Benzetme ve kar=1tl1(1A ,n.e
*ar5a.1klar1n davran1=1 i5in mermiler sonra dalgalar1n davran1=1 i5in su
dalgalar1n1 kullanarak ya*a.a(1m. Bunun i5in ,zel >ir deney
dzenleye.e(im. +izlere ,n.e *ar5a.1klar kulland1(1mda deneyin nas1l
geli=e.e(ini@sonra da dalgalar i5in neler ola>ile.e(ini@son olarak da
sistemde ger5ekten elektronlar ve :otonlar oldu(u zaman ger5ekle=e.ekleri
anlata.a(1m.
Kuantum mekaniinin >tn s1rlar1n1 i5eren >u tek denyele sizi do(an1n
tu/a:l1klar1Agizemleri ve *aradokslar1 ile yzyze getire.e(im. Kuantum
mekani(inde kar=1la=1la.ak /er/angi >a=ka >ir durumun K2ki delikle ya*1lan
deneyi an1ms1yor musunuzF Bu da ayn1 =eyL diyerek a51klana>ile.e(i
anla=1lm1=t1r. Qimdi sizlere iki delikle ya*1lan deneyi anlata.a(1m.0eney >u
anla=1lmaz =eyinn tmn i5eriyor. 'i5>ir =eyi atlamaya.a(1m ve size
do(ay1 en zari: ve zor =ekliyleA >tn 51*lakl1(1yla ortaya koya.a(1m...
Oerner 'eisen>ergH 19-1P19;6IAkuantum mekani(i yasalar1n1 >uldu(u
zamanA>ir =eyin :ark1na vard1G Ke=:etti(i yasalarA an.ak deneme
yetimizeAda/a ,n.e :ark etmedi(imiz >az1 temel s1n1rlamalar konuldu(u
zaman tutarl1 oluyorlard1. Ba=ka >ir deyi=le deneylerde isterdi(iniz ,l5de
/assas olamazs1n1z. 'eisen>erg >ir >elirsizlik ilkesi ,ne srd. Bizim
deneyimiz i5eri(inde onu =,yle i:ade ede>ilirizHKendisi :arkl1 >ir =ekilde
i:ade etti. #n.akAikisi tamamen denktir@ >irinden di(erine ge5e>ilirsinizIG
KElektronun /angi delikten ge5ti(ini sa*tayan ve ayn1 zamanda elektronu
giri=im dzenini yok ede.ek ,l5de etkilenmeyen >ir .i/az ya*mak
olanaks1zd1r.L 'i5 kimse >unu ,nleye.ek >ir yol >ulamam1=t1r. 'e*inizin
elektronun /angi delikten ge5ti(ini sa*taya.ak y,ntemler ke=:etmek i5in
sa>1rs1zland1(1m1zdan eminim@ an.akA >unlar1n /er >iri dikkatle
in.elendi(inde >ir aksakl1k oldu(unu g,re.eksiniz. Elektronu etkilemeden
>una >a=ara>ile.e(inizi d=ne>ilirsiniz@ama daima >ir aksakl1k ortaya
51ka.akt1r ve /er zaman e(rilerdeki :arkl1l1(aAelektronun /angi delikten
ge5ti(ini sa*tayan .i/azlar1n yol a5t1(1 ortaya 51ka.akt1r.
BuAdo(an1n temel >ir ,zelli(idir ve >ize /er=ey i5in ge5erli olan >ir=ey
anlat1r. E(er yar1n yeni >ir *ar5a.1kAEkaonEA ke=:edilirsePger5ekte kaon
ke=:edilmi=tir@onu s1r: isim vermek i5in kulland1mPve onun elektronla
etkile=imini elektronun /angi delikten ge5ti(ini >ulmak i5in kullan1rsamA>u
yeni *ar5a.1(1n davran1=1 /akk1ndaAsan1r1mA,n.eden >ildi(im >ir=ey vard1rG
62
ROJ ALIMA GRUBU
Elektronun /angi delikten ge5ti(ini sa*taya>iliyorsamAonun >u i=i elektronu
etkilemedenAgiri=im olan >ir dzenden giri=im olmayan >ir dzene
de(i=tirmeden ya*a>ile.ek >ir ,zelli(e sa/i* olamaya.a(1. Bu nedenle
>elirsizlik ilkesi >ilinmeyen nesnelerin >ir5ok ,zelliklerini ,n.eden ta/min
etmemizi sa(layanA genel >ir ilke olarak kullan1la>ilir. Bu ,zelliklerA>enzer
=ekildeAs1n1rl1d1rlar.
# ,nermesine d,nelim. EElektronlar ya >ir delikten ya da ,>rnden
ge5meye zorunludurlarE.
Bu do(ru mu yoksa yanl1= m1F izik5ilerinAtuza(a d=melerini ,nleyen
>az1 y,ntemler vard1r.0=n.e kurallar1n1 =u =ekilde a51klarlarG Bir
elektronun /angi delikten ge5ti(ini sa*taya>ilen >ir .i/az1n1z varsa Hve
>,yle >ir .i/az1n1z ola>ilirI o zaman ya >ir delikten ya di(erinden ge5ti(ini
s,yleye>ilirsiniz@>u mmkndr. Bakt1(1n1zda /er zaman ya >ir delikten ya
da ,>rndn ge5iyordur. #n.ak /angi delikten ge5ti(ini sa*taya.ak >ir
.i/az1n1z yoksa o zaman onun >u delikten ya da ,>r delikten ge5ti(ini
s,yleyemezsiniz H>unu s,ylemeniz /er zaman mmkndr@yeter ki
d=nmeyi der/al kesin ve >undan /i5>ir sonu5 51karmay1n.izik5iler =u
anda susmay1 d=nmemeye ye(liyorlarI. Bakmad1(1n1z zaman elektronun
ya >u delikten ya ,>rnden ge5ti(ini s,ylemek /atal1 >ir ,ng,r olur.
0o(ay1 yorumlamak istiyorsak stnde .am>az gi>i yrye.e(imiz
mant1ksal i* >udur.
+,zn etti(im >u ,nerme genel >ir ,nermedir.<aln1z.a iki delik i5in
de(ilAa=a(1daki =ekilde i:ade edile>ile.ek olan >ir ,nermedir. 2deal >ir
deneydePyaniA /er =eyin ola>ildi(in.e kesin >ir =ekilde >elirlendi(i >ir
deneydeP /er/angi >ir olay1n ger5ekle=me olas1l1(1A>ir =eyin
karesidir.rne(imizde >uA genli(in karesi olanALaL dedi(imiz =eydir. Bir
olgu >irka5 de(i=ik =ekilde ortaya 51ka>iliyorsaAgenlik olas1l1(1Ayani >u KaL
say1s1A/er se5enek i5in >ulunan KaLlar1n to*lam1d1r. E(er >ir deneyA /angi
se5ene(in kullan1ld1(1n1 >elirleye.ek =ekilde ger5ekle=mi=seAolgunun
ger5ekle=me olas1l1(1 :arkl1d1r@/er se5ene(in olas1l1klar1 to*lam1d1r.
<aniAgiri=imi kay>edersiniz.
Qimdi sorunumuz >unun ger5ekte nas1l oldu(udur. Bunu
ger5ekle=tiren mekanizma nedirF 'i5kimse /er/angi >ir mekanizma
>ilmiyor.'i5kimse size >u olgunun >enim anlatt1klar1mdan da/a
derinlemesine >ir a51klamas1n1Aanlat1m1n1 ya*amaz. )iri=imi yok etmeden
elektronun /angi delikten ge5ti(ini sa*taman1n olanaks1z oldu(u g,steren
>a=ka deneyler ya*arak da/a etra:l1 a51klamalarda >ulunanlarAiki delikle
giri=im deneylerinden da/a :arkl1 deneylerden s,zedenler 51ka>ilir. #n.ak
>unlarA da/a iyi kavraman1z i5in ya*1lan tekrarlardan i>arettir. 0a/a derin
de(ilAda/a geni=tirler. Matematik i:ade da/a kesin >i5imlerde
verile>ilir@onlar1n reel de(ilAkarma=1k say1lar olduklar1 s,ylene>ilir@veya ana
6!
ROJ ALIMA GRUBU
:ikirle ilgili olmayan >a=ka >irka5 nokta >elirtile>ilir. #n.akAderin gizem
>enim anlatt1(1mdan >a=ka >ir =ey de(ildir@ /enz kimse da/a derinlere
inememi=tir.
Buraya kadar >ir elektronun gelme olas1l1(1n1 /esa*lad1k. Qimdi soru
>elirli >ir elektronun ger5ekten nereden geldi(ini >ula>ile.e(imiz >ir yol
olu* olmad1(1d1r. 0urum 5ok karma=1k >ir /al ald1(1nda olas1l1k teorisi
kullanmayaAyani olas1l1klar1 /esa*lamaya kar=1 de(iliz. 'avaya >ir zar
at1yoruz@5e=itli diren5lerAatomlarA >tn karma=1k i=ler kar=1s1nda >elirli >ir
ta/min ya*mak i5in yeterli ayr1nt1y1 >ilmedi(imizi ka>ul ediyoruz@>u
nedenle de onun =u yolla veya >u yolla gelme olas1l1(1n1 /esa*l1yoruz.
Burada ,ne srd(mz =eyA en derinlerde de olas1l1k >ulundu(uA:izi(in
temel yasalar1nda >eklenmeyen =eyler oldu(udur.
Gelecekte Bu Sorunu zebilecek miyiz?
U=1k s,ndrld(nde giri=imin elde edile.e(i >ir deney dzenledi(imi
varsayal1m. +onraA1=1k oldu(u zaman >ile elektronun /angi delikten
ge5ti(ini >ilemeye.e(imi s,ylyorum. Bildi(im tek =eyAya >u deli(e ya da
,>rne >akt1(1m. 'angi delikten ge5e.e(ini ,n.eden >ilmemi sa(layan >ir
yol yok. +,zn k1sas1Agele.ek ta/min edilemez. Elde olan /er/angi >ir
>ilgiyi kullanarak elektronun /angi delikten ge5e.e(ini veya /angi delikte
g,rne.e(ini /er/angi>ir =ekilde >ilmek olanaks1zd1r.Bunun >ir anlam1 da
=udurG izik5inin >a=lang15taki ama.1P/erkesin varsayd1(1 gi>iP >elirli
ko=ullar alt1nda da/a sonra ne ola.a(1n1 ta/min ede>ilmek i5in yeterli
>ilgiye sa/i* olmak idiyseAart1k >undan vazge5mi= gi>idir. 2=te ko=ullarG
elektron kayna(1Ag5l 1=1k kayna(1Aiki deli(i olan tungsten lev/a. Qimdi
>ana elektronu /angi deli(in arkas1nda g,re.e(imi s,yleye>ilir misinizF Bir
teoriye g,reAelektronun /angi delikten ge5e.e(inin >ilinememe
nedeniA>unun da/a ,n.edenAkaynaktaki >az1 karma=1k =eylerle ,n.eden
>elirlenmi= olmas1A/angi delikten ge5e.e(ine karar veren i5 5arklarAi5
vitesler >ulunmas1d1r. 4las1l1k yar1 yar1yad1r@t1*k1 >ir zar gi>i rastgele
d=er.izik /enz tamamlanm1= de(ildir@yeterin.e eksik >ir duruma
geldi(inde /angi delikten ge5e.e(ini ta/min ede>ile.e(iz. Buna Kgizli
de(i=kenler teorisiL deniliyor. Bu teori do(ru olamaz@ta/min ya*amama
nedenimiz ayr1nt1l1 >ilgi eksikli(inden ileri gelmiyor.
U=1(1 yakmazsam giri=imi elde ede.e(imi s,yledim. Bu giri=im
olgusunu elde etti(im ko=ul var ise onu 0elik 1 ve 0elik 27den ge5me
>a(lam1nda de(erlendirmem olanaks1zd1r@ 5nk >u giri=im e(risi 5ok
>asit ve di(er iki olas1l1k e(risinin katk1s1 g,z,nne al1nd1(1nda
matematiksel olarak 5ok :arkl1d1r. E(er 1=1k yanarken >ir elektronun /angi
delikten ge5e.e(ini sa*tama olana(1m1z olsayd1A o zaman 1=1(1n yan1*
yanmamas1 >ir :ark yaratmazd1. Kaynakta varolanAg,rd(mzA ve >ize
63
ROJ ALIMA GRUBU
onun 0elik 1 veya 0elik 27den ge5e.e(ini s,ylememize olanak veren
5arklar1 1=1k yokken elektronun /angi delikten ge5ti(ini
s,yleye>ilirdik.Bunu ya*a>ilseydik elde ede.e(imiz e(ri 0elik 17den ve
0elik 2Jden ge5enlerin to*lam1 olarak i:ade edile>ilirdi@ama edilemiyor.
0emek ki 1=1k a51k olsun olmas1nA deneyin 1=1ks1z ortamda giri=im
olu=tura.ak =ekilde dzenlendi(i /er/angi>ir durumdaAelektronun /angi
delikten ge5e.e(ine dair ,n.eden >ilgi sa/i>i olmak olanaks1z olmal1d1r.
0o(an1n ya*1s1nda olas1l1k varm1= gi>i g,rnmesi >izim i5 5arklarAi5
kar1=1kl1klar konusundaki >ilgisizli(imizden kaynaklanm1yor. Bu sanki
do(an1n i5 ya*1s1nda varolan >ir =ey. Birisi >unu =,yle i:ade etmi=tiG
Kelektronun ne y,nde gide.e(ini do(an1n kendisi >ile >ilmiyor.L
Bir zamanlar >ir :ilozo: KBilimin varola>ilmesi i5in >enzer ko=ullar1n
>enzer sonu5lara yol a5mas1 gereklidirL demi=ti. 2yi ama a5m1yorlar. 'er
se:erinde ayn1 ko=ullarla durumu >elirliyorsunuz ve elektronu /angi delik
arkas1nda g,re.e(inizi kestiremiyorsunuz. #n.ak >enzer ko=ullar1n /er
zaman >enzer sonu5lar vermemesine kar=1nA>ilim varl1(1n1 srdryor. ?e
ola.a(1n1 ,n.eden tam olarak >ilememek >izi mutsuz ya*1yor. 2nsan1n
>ilmesinin zorunlu oldu(u 5ok te/ilikeli ve .iddi durumlar ola>ilir@ama yine
de >unlar1 ,n.eden >ilemiyorsunuz. rne(in >ir :otoelektrik *il ve tek >ir
elektronun ge5e>ile.e(i >ir dzen kura>ilirizP kurmasak da/a iyi olurAama
kura>iliriz. E(er elektronu 0elik 17in arkas1ndan g,rrsek atom >om>as1n1
/arekete ge5iri* f5n. 0nya sava=13n1n >a=lata>iliriz. #ma e(er onu
0elik 27nin arkas1nda g,rrsek >ar1= antenleri 51k1* sava=1 >ir sre
erteleye.ektir. 4 zamanA >ilim ne denli ilerlese deAinsan1n gele.e(iA,n.eden
kestiremeye.e(i >ir =eye >a(1ml1 ola.akt1r. )ele.ekA ,n.eden >ilinemez.
KBilimin varolmas1 i5inL gerekli olan =eylerAdo(an1n
,zellikleriAtantanal1 ,nPko=ullarla >elirlenmezler@onlarA daima stnde
5al1=t1(1m1z maddeyleAdo(an1n >izzat kendisiyle >elirlenir. Bakar1z ve ne
>uldu(umuzu g,rrz. #ma ne ola.a(1n1 ,n.eden isa>etle s,yleyemeyiz.
#kla en uygun olanaklar 5o(unlukla do(ru 51kmaz. Bilim
ilerleye.ekseAgerekli olan =ey deney ya*makA sonu5lar1 drst5e a51klamakP
sonu5larA>irisi onlar1n nas1l olmalar1n1 arzu etti(ini s,ylemeden ,n.e
a5aklanmal1d1rP ve son olarak da sonu5lar1 yorumlaya.ak zekaya sa/i*
olmakt1r. Bu zeka konusunda ,nemli olan >ir noktaAsonu5lar1n ne olmas1
gerekti(i /akk1nda ,n.eden 5ok gvenli olmamakt1r. nyarg1l1 oluna>ilir ve
K >u olamazA>unu >e(enmedimL dene>ilir. nyarg1l1 olmak kesin olarak
emin olmaktan :arkl1d1r. Kesin ,n yarg1l1 olmay1 de(ilA yaln1z.a e(ilimi
kastediyorum. +ade.e e(iliminiz varsa :arketmez@5nkA e(iliminiz yanl1=sa
ardarda gelen deney sonu5lar1 durmadan .an1n1z1 s1kar ve sonunda onlar1
art1k g,zard1 edemezsiniz. #n.ak ,n.eden >ilimin sa/i* olmas1 gereken >ir
,nko=uldan 5ok kesin olarak emin iseniz sonu5lar1 g,zard1 ede>ilirsiniz.
65
ROJ ALIMA GRUBU
)er5ekte >ilimin varola>ilmesi i5in >izim :ilozo:umuzunki gi>i do(aya
yerine getirmesi gereken ,n ko=ullar ileri srmeyen >eyinlere gerek vard1r.
H".eynmanA 2zik <asalar1 fzerineA$fB2$#K yayA sG 138P1;3 I
66
ROJ ALIMA GRUBU
Fotoelektrik Olay ve Belirsizlik lkesi
zel g,relilik kuram1n1 anlat1rken EinsteinJin 19-5 yaz1lar1ndan >irinin
:otolelektrik olay1n a51klamas1 oldu(unu >elirtmi=tim. otoelektirik olay1n
tam sonu5lar1A 1925 de Oerner 'eisen>ergJ in a51klamas1yla anla=1ld1.
otoelektirik olayA >ir *ar5a.1(1n konumunu tam olarak ,l5me olana(1
tan1yordu.
Bir *ar5a.1(1n ne oldu(unu anlamak i5in onu 1=1(a tutmal1s1n1z. Peki
1=1kA sonsuz olarak >,lne>ilir miF Bu sorunun yakla=1k yz y1l ,n.e
maddeler i5in soruldu(unu an1msay1n1z. 2lk >ak1=ta 1=1k niye sonsuz
dilimlere ayr1lmas1n serzeni=iyle yan1tlan1r. EinsteinA 1=1(1 sonsuz k5k
miktarda kullanamaya.a(1m1z1 g,stermi=tir. En az1ndan >ir *aket yani >ir
kuantum kullana>iliriz. Bu 1=1k *aketiA *ar5a.1(1 etkiler ve onun /er/angi
>ir y,nde >ir /1zla /areket etmesine yol a5ar. Par5a.1(1n konumunu ne
kadar duyarl1 H/assasI ,l5mek istersenizA kullanmak zorunda kala.a(1n1z
*aketin enerjisi o kadar >yk olur A ama 1=1k >u durumda *ar5a.1(1 da/a
:azla etkiler. #n.ak siz *ar5a.a(1n konumunu nas1l ,l5meye 5al1=1rsan1z
5al1=1nA konumdaki >elirsizlik ile /1z1ndaki >elirsizli(in 5ar*1m1A /er zaman
>elirli >ir minimum miktardan >yk olur.
Belirsizlik ilkesinin ka>ul edilmesi 5o(umuz i5in kolay de(ildir.
Einstein >ile 192- lerin ortas1ndan 1955Jte ,lmne dek >u kuram1
5rtmek ama.1 ile ya*t1(1 >a=ar1s1z giri=imlerle zaman1n1n ,nemli >ir
k1sm1n1 /ar.am1=t1r.
Einstein' in Sorunu Neydi?
EinsteinJ in kuantum mekani(i ile ilgili sorunlar1n1n >ir k1sm1A >ir
sistemin >elirli >ir ge5mi=i oldu(u yolundaki sa(duyuya dayanan >ir
tasar1m1 kulanmas1ndan ileri geliyorGE Bir *ar5a.1k ya >ir yerdedir ya da
>a=ka >ir yerde. <ar1s1 >ir yerde yar1s1 di(er yerde olamaz. Benzer =ekilde
astronotlar1n #yJ a ayak >asmas1 gi>i >ir olay ya olmu=tur ya olmam1=t1r.
<ar1 olmu= olamaz. BuA insan1n >iraz ,l veya >iraz /amile olamamas1
gi>idir. <a ,ylesiniz ya da de(ilsiniz. akat e(erA >ir sistemin >elirli tek >ir
ge5mi=i varsaA >elirsizlik ilkesi *ar5a.1klar1n >ir de:ada iki yerde olmas1
veya astronotlar1n yar1 #yJ da olmalar1 gi>i /er trl *aradoksa yol a5ar.
EinsteinJ i o kadar s1km1= olan >u *aradokslar1 ,nlemenin gzel >ir yolunu
#merikal1 :izik5i "i./ard eynman ileri srm=t. eynmanA1938 de 1=1(1n
kuantum kuram1 zerine 5al1=mas1yla n kazand1. eynmanA 1965 te >ir
>a=ka #merikal1 Mulian +./Ninger ve Ma*on :izik5i +/ini./iro $omonaga ile
>irlikte ?o>el dl ald1. 4A Einstein ile ayn1 gelenekten olan >ir :izik5iydi.
izik5inin :izik5isiydi. $antanadan ne:ret ederdi. Bilimler #kademisinde
H ?ational #.ademy o: +.ien.eJ I de insanlar1n zamanlar1n1n 5o(unu /angi
akademiye ka>ul edile.ekleriyle ge5irdiklerini g,rerek isti:a etti.
6;
ROJ ALIMA GRUBU
1988 y1l1nda kanserden ,ld. Par5a.1k :izi(ine 5ok katk1lar ya*t1.
4nun ad1yla an1lan diyagramlarA *ar5a.1k :izi(inin /emen /er
/esa*lamas1nda yer al1r. akat da/a ,nemli >ir katk1s1A ge5mi=lerin to*lam1
kavram1yd1. Burada :ikirA >ir sitemin klasik kuantum d1=1 :izikte normal
olarak varsay1ld1(1 gi> uzayPzamanda tek >ir ge5mi=e sa/i* olmad1(1d1r.
4nun yerineA sistemA /er olanakl1 ge5mi=e sa/i*tir. rne(inA >elirli >ir
zamanda # noktas1nda olan >ir *ar5a.1(1 d=nn. ?ormal olarak
*ar5a.1(1n #7dan uzakla=1rken dz >ir 5izgi zerinde /areket ede.e(i
varsay1l1r. #n.ak ge5mi=lerin to*lam1na g,reA #7da >a=layan /er/angi >ir
yolda ilerleye>ilir. Bu durumA >ir kurutma ka(1d1na >ir *ar5a mrekke*
damlatt1(1n1z zaman ger5ekle=e.ek =eye >enzer. Mrekke* *ar5a.1klar1
kurutma ka(1d1nda mmkn olan /er yoldan yay1l1r. Ka(1d1 keserek iki
nokta aras1ndaki dz 5izgiyi t1kasan1z >ile mrekke* k,=eden d,ner.
Par5a.1(1n /er yoluna veya ge5mi=ine ili=kinA yolun =ekline dayanan
>ir say1s1 ola.akt1r. Par5a.1(1n # noktas1ndan B noktas1na gitmesi olas1l1(1
*ar5a.1(1 #7dan B7ye g,tren tm yollarla >a(lant1l1 say1lar1n to*lanmas1yla
>ulunur. <ollar1n 5o(u i5in yolla ili=kin say1 yak1ndaki yollar1n say1lar1n1
/emen /emen siler. B,yle.e onlar *ar5a.1(1n #7dan B7ye gidi=inin
olas1l1(1na 5ok az katk1da >ulunurlar. akat dz yollar1n say1lar1 /emen
/emen dz olan yollar1n say1lar1yla to*lan1r. B,yle.e olas1l1(a ana katk1 dz
veya /emen /emenolan yollardan gele.ektir. Bu nedenle >ir *ar5a.1(1n >ir
k,*k odas1ndan ge5erken ya*t1(1 iz /emen /emen dz g,rnr. akat
*ar5a.1(1n yoluna zerinde >ir yar1k >ulunan >ir duvar gi>i >ir =ey
koyarsan1zA *ar5a.1k yollar1 yar1(1n ,tesinde yay1la>1l1r. Par5a.1(1 yar1ktan
ge5en dz 5izginin uza(1nda >ulma olas1l1(1 yksek ola>ilir.
Karadelikler ve Belirsizlik lkesi
Karadelikler ayr1 >ir dosyam1zda. Burada >elirsizlik ilkesiyle ilgisine
k1sa.a de(ine.e(i. +,z 'aNkingJde.)enel g,relilik kuram1A art1k klasik >ir
kuramd1r@ 5nk >elirsizlik ilkesini ka*sam1yor. Einstein deA >ir klasik
:izik5idir@ 5nk kuantum olaylar1ndaki raslant1y1 ve >ilinemezli(i ka>ul
etmiyor. E 19;! y1l1ndaA >elirsizlik ilkesinin >ir karadelik yak1n1nda e(rilmi=
uzayPzamanda >ir *ar5a.1k zerindeki etkisini ara=t1rmaya >a=lad1m. Bok
dikkate de(er kiA karadeli(in tam olarak kara olmaya.a(1n1 >uldum.
Belirsizlik ilkesiA *ar5a.1klar1n ve radyasyonun dzgn >ir /1zla
karadelikten d1=ar1 s1zmas1na olanak vere.ekti. Bu sonu5 >en ve >a=ka
/erkes i5in tam >ir sr*riz oldu. ve genel >ir inan5s1zl1kla kar=1land1. akat
,n.eden g,rle>ilmesi ve durumun a51k olmas1 gerekiyordu. Bir karadelikA
1=1(1n /1z1ndan da/a yava= >ir /1zda /areket edildi(inde ka51* kurtulunmas1
olanaks1z olan >ir uzay >,lgesidir. akat eynmanJ 1n1n ge5mi=lerin
to*lam1A *ar5a.1klar1n uzayPzamanda /er/angi >ir yoldan gide>ile.eklerini
68
ROJ ALIMA GRUBU
s,yler. Bu yzden >ir *ar5a.1(1n 1=1ktan /1zl1 ilerlemesi mmkndr. U=1k
/1z1ndan da/a yksek /1zda uzun >ir yol alman1n olas1l1(1 d=ktrA :akat
karadelikten 51kmas1na yete.ek kadar 1=1ktan da/a /1zl1 gide>ilir ve da/a
sonra 1=1ktan yava= ilerleye>ilir. Bu =ekilde >elirsizlik ilkesiA *ar5a.1klar1n
en son /a*isanedenA >ir karadelik olarak d=nlen yerden ka51*
kurtulmalar1na olanak verir. Bir *ar5a.1(1n )ne= kadar ktlesi olan >ir
karadelikten d1=ar1 51kmas1n1n olas1l(1 5ok d=ktr.@ 5nk *ar5a.1k
kilometreler.e 1=1ktan /1zl1 gitmek zorunda kala.akt1r. akat EvrenJin ilk
zamanlar1nda olu=mu= 5ok da/a k5k karadelikler ola>ilir. Bu ilksel
karadelikler >ir atomun 5ekirde(inin >ykl(nden da/a az >yklkte
ola>ilirA yine de ktlelelri yz milyar tonAuji da(1n1n ktlesi kadar ola>ilir.
Bu karadelikler >yk >ir tra:o kadar 5ok enerji yay1yor ola>ilirler. Ke=ke
>u k5k karadeliklerden >irtane >ulu* enerji>sini kullana>ilseydik] akat
g,rnd( kadar1yla EvrenJde >unlardan :azla say1da yoktur. E
H'aNkingAKaradelikler 9e Be>ek Evrenler sG82P83I
Einstein in Kutudaki Saat Deneyi
EinsteinA Kuantum Kuram1nda ?eyi Ka>ullenemediF
4 gnlerin /avas1n1 ve ,zellikle Bo/r ile Einstein aras1ndaki nl
tart1=malar1 'eisen>erg =,yle anlat1rG
E2lk anla=mazl1kA 192; y1l1 son>a/ar1nda ya*1lan iki kongrede su
yzne 51kt1. Kongrelerden >iriABo/rJun yeni yorum /akk1nda >ir kon:erans
verdi(i ComoJdaki :izik5iler semineriydi.0i(eri ise +olvay 9ak:1Jn1n kuanm
kuram1nda kar=1la=1lan sorunlar1n ayn1tl1 olarak tart1=l1d1(1 ve k5k >ir
gru* :izik5inin 5a(r1l1 oldu(u Brksel +olvay kongresiydi. 'e*imiz ayn1
otelde kal1yorduk ve en sert tart1=malar kon:erans salonunda de(ilA otelde
yenen yemekler aras1nda ya*1l1yordu. Bo/r ve Einstein kuantum kuram1n1n
yeni yorumunda yk en 5ok 5eken ki=ilerdi. EinsteinAyeni kuantum
kuram1n1n dura(an karakterini ka>ullenmeye /az1r de(ildi. 4 el>ette ilgili
sistemin >tn >elirleyi.i yanlar1yla tam olarak >ilinmedi(i olas1l1k
/esa*lar1 ya*mak istemiyordu. B,yle g,r=lerA eski dura(an mekani(e ve 1s1
kuram1na dayan1yordu.
#ma Einstein olaylar1n ka*saml1 >ir tan1m1n1n ya*1lmas1 i5in gerekli
>elirleyi.i yanlar1n1 >ilmenin tamam1yla olanaks1z oldu(u g,r=n ka>ul
etmiyordu.E+evgili tanr1 zar atmazE .mlesi >u tart1=malarda ondan en 5ok
duyulan .mleydi ve >ir de(i=imi yans1t1yordu.#yr1.a Einstein >elirsizlik
ilkesiyle uyu=am1yordu.9e i5inde >u >a(1nt1lar1n art1k ge5erli olmad1(1
deneylerin ne ola>ile.e(ini d=nyordu.
$art1=malar genellikle sa>a/1n erken saatlerindeAka/valt1da
>a=l1yordu.Einstein >izeAkendi ilkesine g,re >elirsizlik >a(1nt1s1n1 5rten
yeni d=n.eleri a51kl1yordu. Biz >unlar1 /emen analiz etmeye >a=l1yorduk
69
ROJ ALIMA GRUBU
ve genellikle Bo/r ve EinsteinJe e=lik ederek kon:erans salonuna
giderkenAyolda sorunun ve iddian1n a51klanmas1na giri=iliyordu. 0a/a sonra
>tn gn >oyun.a >u konuda *ek 5ok konu=ma ya*1ld1 ve ?iels
Bo/rAEinsteinle yedi(i >ir ,(le yeme(indeAkendisi tara:1ndan ,nerilen
deneyin >elirsizlik ilkesini zedelemedi(ini is*atlad1. EinsteinA>iraz
tedirgindi@ama ertesi sa>a/ ka/valt1da ,n.ekinden da/a kom*like olan ve
>elirsizlik ilkesinin ge5ersiz k1la.a(1n1 d=nd( yeni >ir d=n.e
deneyine /az1rd1. B,yle >ir giri=im el>ette ilk ak=amdakinden da/a iyi
de(ildi ve >u oyun >irka5 gn srdkten sonra EinsteinJin dostu Paul
E/ren:estJin isyan1 geldi...
Bizim i5in >ugne dek >ilimsel 5al1=malar1m1za ve d=n.elerimize
temel olu=turmu= olan imgelerden vazge5menin ne kadar zor oldu(unu >ir
kez da/a anlad1m. Einstein.tm ya=am1n1 sa(lamAde(i=mez yasalara g,re
i=leyenA>izden >a(1ms1zAd1=ar1da uzay ve zamandage5en :iziksel
:enomenlerin o>jekti: dnyas1na adam1=t1. Kuramsal :izi(in matmatiksel
sem>olleriA>u o>jekti: dnyay1 5izmek ve >,yle.e >u dnyada gele.ekte
ola>ile.ek :enomenler /akk1nda ,n.eden ta/minde >ulunmay1 mmkn
k1lmal1yd1. Qimdi ise atomlara kadar inildi(indeAzaman ve uzayda >,ylesine
o>jeti: >ir dnyan1n asla olmad1(1 ve kuramsal :izi(in matematiksel
sem>ollerinin ger5ek olan1 de(ilA mmkn olan1 vere>ile.e(i iddia ediliyor.
EinsteinA ayaklar1 alt1ndaki zeminin 5ekilmesine /az1r de(ildi.#ma da/a
sonra kuantum kuram1 :izi(in ,nemli >ir >,lmn olu=turdu(unda Einstein
g,r=n de(i=tiremedi. 4A kuantum kuram1n1 atomsal g,rnglerin
ge5i.iAkesin olmayan >ir a51klamas1 olarak g,rd.
E$anr1 zar atmazE .mlesi EinsteinJin /i5>ir =ekilde sars1lmas1na izin
vermedi(i >ir ilkeydi. Bo/r >una sade.e =,yle yan1t vere>iliyorduG E#ma
tanr1n1n dnyay1 nas1l y,nete.e(ini g,stermek >izim g.mz de(ildir.E
H'eisen>ergAPar5a ve BtnAsG95P9;I
EnsteinA *es etmedi. 19!- y1l1ndaki #lt1n.1 +olvay Kon:erans17na
/az1rl1kl1 geldi. Kendine yara=an >ir d=n.e deneyi ortaya att1G Kutudaki
+aat deneyini. EinsteinA 1=1k ge5irmeyen >ir kutu i5inde >ir saat
>ulundu(unu varsayd1. Bu kutunun ka*a(1 5ok /1zl1 a51l1r ka*an1r .instendi.
Kutu i5inde :oton gaz1 /a*isti. Ka*ak a51l1* ka*at1ld1(1nda >ir :oton d1=a
ka51yordu. Buna g,re ka*a(1n a51l1=1n1n ,n.esinde ve sonras1nda kutu
tart1larak :otonun ktlesi ve >u nedenle de enerjisi ,l5le>ilirdi. +onu5
olarakA :otonun enerjisini ve zaman1n1 istenen kesinlikte ,l5mek olanakl1yd1.
Bu ili=kiA >elirsizlik ilkesini i/lal ediyordu.
Bo/rA >u *ro>lemi d=nerek uykusuz >ir ge.e ge5irdi. Einstein J in
d=nme tarz1 do(ru ise kuantum mekani(i yanl1= 51kmal1yd1. Bo/rA sa>a/
olmadan EinsteinJ in mant1(1ndaki 5eli=kiyi >uldu. otonA kutuyu
;-
ROJ ALIMA GRUBU
terkederken kutuya >ilinmeyen >ir momentum verirdi@ ayr1.a kutunun onu
tartmakta kullan1lan ktlesel 5ekim alan1 i5inde /areket etmesine yol a5ard1.
oton ka5t1(1 zaman olu=an itme nedeniyle saatin konumu >elirsizle=ti(i
i5in onun ,l5ld( zaman da >elirsizle=irdi. EBo/rA Einstein J in d=n.e
deneyinin asl1nda >elirsizlik ilkesini i/lal etmedi(iniA tersine onu
do(rulad1(1n1 g,sterdi.E H'.PagelsAKozmik KodA sG 9!I
Bohr
Kuantum Fiziginin Gizemleri
"oger Penrose
2lk >,lmdeA:izik dnyas1n1n ya*1s1n1n kesin >ir >i5imde matemati(e
dayal1 oldu(u konusuna de(inmi=tim... izi(in en temel y,nlerini
>etimlemede matemati(in ula=t1(1 kesinlik ola(anst dere.ede 5ar*1.1d1r.
Eugene Oignerdurumu =u s,zlerle anlatm1=t1rG
K Matemati(in :iziksel >ilimlerde ak1l almaz der.ede >a=ar1l1 etkisiL
Bu >a=ar1lar1n /at1r1 say1l1r >ir listesi vard1rG
klit geometrisiA >ir metrelik uzunluktaA olsa olsa >ir /idrojen
atomunun >ykl( dere.esinde >ir /ata *ay1na sa/i*tir. 2lk >,lmde
de(inildi(i gi>iA)enel ),relilik7ten gelen etkiler dolays1yla kesin >ir
do(rulu(a sa/i* de(ildir.#n.ak *ratik ama5lar 5er5eveinde klit geometrisi
yine de :azlas1yla duyarl1d1r.
?eNton mekani(inin 1- milyonda 1Jlik >ir duyarl1(a sa/i* oldu(u
>ilinse de >u yine de kesin >ir do(ruluk de(ildir. 0a/a do(ru sonu5lar elde
etmek i5in g,relili(e i/tiya.1m1z vard1r.
MaVNell7in elektrodinami(i A kuantum mekani(i >a(lam1nda ele
al1nan atomalt1 *ar5a.1k >oyutlar1ndanAuzak galaksilerin 1- zeri!5 metre
ve zerindeki >oyutlar1na dek uzanan muazzam s1n1rlar da/ilinde ge5erlidir.
Einstein7in ),relili(iA 1- zeri 13Jte 1Jlik >ir /ata *ay1na sa/i*tir. BuA
?eNton.u mekani(in ula=t1(1 >asamak say1s1n1 yakla=1k iki kat1 olu*A
Einstein7in kuram1n1n neNton.u mekani(i i5ine ald1(1 ka>ul edilir.
Kuantum mekani(i de ola(anst duyarl1l1kta >ir kuramd1r ve >u
>,lmn konusunu olu=turmaktad1r. Kuantum mekan(ininA MaVNell7in
elketrodinami(i ve g,relili(e ili=kn Einstein71n zel Kuram1 ile >irle=mesi
demek olan kuantum alanlar1 kuram1 ka*sam1nda /esa*lanan ,yle etkiler
vard1r ki >unlar1n 1- zeri 2!Jte >ir dere.esinde do(ru olduklar1
>ilinmektedir.. Bu kuramlarla ilgili olarak de(inilmesi gereken ,nemli >ir
nokta var. iziksel dnyay1 >etimlemede matemta(in ula=t1(1 ola(ast
>a=ar1 ve do(ruluk ne ise >u kuramlar da o dzyde ola(anst verimlidirler.
;1
ROJ ALIMA GRUBU
Kim>ilir ka. kezAmatematikteki en verimli kavramlar1nA:izik kuramlar1ndan
51kan kavramlara dayand1r1ld1(1 g,rlm=tr. ..
En 5ar*1.1 ,rneklerden >ir tanesi di:eransiyel ve integral /esa>1n
ke=:idir. Bu /esa*lama y,ntemliA=imdi ?eNton.u mekanik ad1n1 verdi(imiz
ya*1y1 matematiksel temeller zerine oturtmak zere ?eNton ve di(er >ir
gru* insan tara:1ndan geli=tirilme=tir. 0a/a sonra >u 5ok 5e=itli
matematiksel ya*1lar sa: matematiksel *ro>lemklere >ir 5,zm >ulmak
ama.1yla uyguland1klar1ndaA aynen matemati(in kendisi gi>i son dere.e
verimli olduklar1 g,rlm=tr.
$emel uzunluk ve zaman1n >irimleri olan Palan.k uzunlu(unu ve
Plan.k zaman1n1A insan >oyutlar1ndaki uzunluk ve zamanla ,rne(in Evrenin
ya=1la ve yar15a*1yla k1yaslad1(1m1zdaA evreni >etimlemede iki :arkl1
y,ntem kulland1(1m1z1 g,ryoruz...
Kan1m.a :izik5iler aras1ndaA e(er kuantum :izi(ini do(ru drst
anlaya>ilseydikA>uradan klasik :izi(i de 51kara>ilirdik =eklinde yayg1n >ir
g,r= vard1r. 4ysa >enA de(i=ik >ir yakla=1mda >ulunmak istiyorum
.&ygulamada ya*1lan =ey =u de(ildirG <a klasik seviyeyle ilgilenirim ya da
kuantum seviyesile. BuA.an s1k1.1 >i5imdeA Eski <uanl1lar1n dnyaya >ak1=
tarzlar1na >enzemektedir. 4nlara g,re <eryz zerinde >elli >ir yasalara
gru>uAg,kyznde ise >a=ka >ir yasalar gru>u uygulanmaktayd1.2=te
)alilei.iP?eNton.u >ak1= a51s1n1n g. >uradan kaynaklanmaktad1r. Bu
g,r=A>u iki gru* yasan1n yan yana getirile>ile.e(ini ve ayn1 :izik
5er5evesinde anla=1la>ile.e(ini g,stermi=tir. Qimdi Eski <unanl1lar1n i5inde
>ulunduklar1 duruma >enzer >ir durumla yeniden kar=1 kar=1yay1z. <aln1z
>u durumda >ir gru* yasa kuantum seviyesindeAdi(er >ir gru* yasa da klasik
seviyede uygulanmaktad1r.
Schrdinger
Kalasik seviyede ?eNtonA MaVNell ve Einstein yer al1yor. Kunatum
seviyesinde +./r,dinger 0enklemi ve arada gelenek5i kuramG 4las1l1k51
Htesad:iI notu yer al1yor. +./r,dingerA kendi ad1yla an1lan denklemle >tn
:izi(i >etimlene.e(ini d=nmemi=ti. KQimdilik demek istedi(imAinsanlar ve
sonradan onlar1n adlar1n1 alm1= olan kuramlar >ir>irlerinden olduk5a :arkl1
=eylerdir.L
Q,yle >ir soru sormal1y1zG KEvrenA =a=maz >ir >i5imde sade.e kuantum
mekani(i yasalar1n.a m1 y,netilmektedirF Btn >ir Evren7i kuantum
mekani(i 5er5evesinde a51klaya>ilir miyizFL Bu soruya yakla=a>ilmek i5in
kuantum mekani(inden s,z etmem gereke.ek. <aln1z izin verirseniz ,n.eA
kuantum mekani(inin a51klamakta >a=ar1 g,sterdi(i =eylerden >ir k1s1m1n1n
k1sa >ir listesini sunmak istiyorumG
;2
ROJ ALIMA GRUBU
Atomlarn kararllg: Kuantum mekani(i ke=:edilmeden
,n.eAatomlardaki elektronlar1n nas1l olu* da Atamamiyla klasik >ir
>etimlemede oldu(u gi>iA >ir sarmal 5izerek 5ekirdeklerine do(ru
d=medikleri anla=1lam1yordu.
Tayf izgileri: ),zlemledi(imiz 1=1ma 5izgilerinin aynenA >elirlenmi=
olan dalga>oylar1nda ger5ekle=mesiA atomlarda kuantla=m1= enerji
dzeylerinin >ulunmas1 ve >unlar aras1nda ge5i=ler meydana gelmesi
dolas1ylard1r.
Kimyasal baglar G #tomlar1 ve moleklleri >ira arada tutan
kuvvetlerin do(as1 kuantum mekaniksel ya*1dad1r.
Kara cisim ymas G kara .isim 1=1mas1n1n tay:1 an.ak ve an.ak
1=1man1n kendisinin kuantl1 olmas1yla anla=1la>ilir.
Soyaekimin gvenilirligi G Bu olay kuantum mekani(ine >a(l1 olarak
0?#7 n1n molekl dzeyinde ger5ekle=mektedir.
Laserler G Daserlerin i=leyi=iA molekllerin kuantum mekaniksel
/alleri aras1ndaki uyar1lm1= kuantum ge5i=lerine ve 1=1(1n kuantum do(as1na
HBosePEinstein.iI dayanmaktad1r.
stniletkenlikler ve stnakykanlar G Bunlar 5ok d=k
s1.akl1klarda ortaya 51kan olaylard1r ve >az1 madde rlerinde elektronlar1n
Hve kimi di(er *ar5a.1klar1nI kendi aralar1ndaki uzun mesa:eli kar=1l1kl1
kuantum etkile=imlerinin >ir sonu.udur.
#nlaya.a(1n1zA kuantum mekani(i gnlk ya=amda da/i /er zaman /er
yerde mev.uttur ve elektronik >ilgisayarlar da da/il olmak zere yksek
teknolojinin *ek 5ok alan1n1n kal>i durumundad1r. #yr1.a *ar5a.1k :izi(inin
anla=1lmas1 a51s1ndanA kunatum mekani(inin g,relili(e ili=kin Einstein7in
zel Kuram1 ile >irle=imi olan Kuantum #lanlar1 Kuram1 vazge5ilmez >ir
konumdad1r. <ukar1da da de(inildi(i gi>i Kuantum #lanlar1 Kuram1n1n on
zeri on >irde 1 dere.esinde >ir do(rulu(a sa/i* oldu(u >ilinmektedir. Bu
listeA kuantum mekani(inin ne denli mu/te=em ve etkili oldu(unu anlatmak
i5in yeterlidir.
ift Yark Deneyi
Penrose devam ediyorGQimdi izin verirseniz >iraz da kuantum
mekani(inin ne oldu(undan s,z etmek istiyorum. Qimdi s,z Penros7dan
>iz alal1mG fnl 5i:t yar1k deneyini anlatal1m. Kuantum mekani(ine g,re
;!
ROJ ALIMA GRUBU
1=1k :oton ad1 verilen *ar5a.1klardan olu=maktad1r. $ek renkli >ir 1=1(1n
:otonlar1n1 tek tek g,ndere>ilen >ir 1=1k kayna(1n1n ,nne 5i:t yar1kl1 >ir
lev/a konuyor. Bi:t yar1(1n ard1nda da >ir ekran var. otonlar ekrana ayr1k
>irer olay olarak ula=makta ve sanki s1radan *ar5a.1klarm1=51san1 ayr1 ayr1
sa*ta>ilmektedirler. Kuanum davran1=1ndaki gari*lik ise =u noktada ortaya
51kmaktad1rG 2ki delikten >irini a5t1(1m1zda :otonlar1 >ekledi(imiz
>,lgelerde >ula>iliyoruz. akat iki yar1(1 da ayn1 anda a51k tutarak :otonlar1
yollarsak :otonlar1 tek yar1k a51kken >uldu(um >,lgelerde
>ulam1yorum.Lotonun ya*may1 se5e>ile.e(i iki olas1 =ey /er nas1lsa
>ir>irini g,trmektedir. Bu tarz >ir davran1=a klasik :izikte rastlamak
mmkn de(ildir. <a >irisi olmaktad1r ya ya ,>r@ olmas1 mmkn olan
H,nnde >ir engel >ulunmayanI iki olas1 =eyin ikisini de ayn1 anda elde
edememektesinizA5nk >ir>>irlerini yok etmek i5in /er nas1lsa >ir>irlerine
tuzak kurmaktad1rlar.
Kuantum kuram1na g,re >u deneyin sonu.unu =u =ekilde
a51klamaktay1zG otonA kaynakla ekran aras1nda seyir /alindeyken i5inde
>ulundu(u kuantum /aliA yar1klar1n >irinden ya da di(erinden ge5mesiyle
>elirlenen durum de(ilA da/a 5ok ikisinin karma=1k say1lardan olu=an
5ar*anlarla oranlanan gizemli >ir >irle=imidir....
Buna g,re /er iki se5ene(in de ,nlerindeki 5ar*anlar1n karma=1k say1
olmas1 ,nemlidir. Bir>irini g,trmelerinin meydana gelmesinin nedeni
>udur. Belki :otonun davran1=1n1 se5eneklerden >irini ya da di(erini ya*ma
olas1l1(1 .insinden a51klaya>ile.e(inizA>u yzden O ve % 5ar*anlar1n1n reel
say1lardan olu=an olas1l1k 5ar*anlar1 olmas1 gerekti(ini d=ne>ilirsiniz.
#n.ak >u yorum do(ru de(ildir. Bnk O ve % karma=1kt1r. Kuantum
mekani(ine g,re >u ,nemli >ir noktad1r. Kuantum *ar5a.1klar1n1n
do(as1ndaki dalga ,zelli(iniAse5eneklere ait E olas1l1k dalgalar1E .insinden
a51klayamazs1n1z. Bunlar se5eneklere ait karma=1k dalgalard1r. Buna g,re
karma=1k say1lar /em eksi >ir say1n1n karek,knA /em de >ildi(imiz reel
say1lar1 i5eren say1lard1r.)enel olarak karma=1k say1A sade.e reel say1larla
sade.e imajiner say1lar1n >ir >irle=imidir@,rne(in 2e!kare k,kHP1IW2e!i..
Kuantum kuram1n1n temellerinin in=as1nda >u say1lar1n da i=in i5ine girmi=
olmas1Ainsanlar1n zi/nindeA>u kuram1n soyut ve anla=1lmaz trden >ir =ey
oldu(u kanaatinin uyanmas1na yol a5maktad1r. 'al>uki karma=1k say1lar1
>ir kez >enimsedi(inizdeA/ele >ir de #rgand diyagram1ndan yararlanarak
trl i=lemler ya*maya da al1=t1ysan1zAart1k sizin i5in /ayli somut nesneler
durumuna gelmektedirler. B,ylelikle siz de eskisi kadar ald1r1= etmemeyi
,(renmi= olursunuz.
?e var ki kuantum kuram1Akarma=1k say1lardan olu=an 5ar*anlarla
oranlanan kuantum /allerinin st ste >inmesinden i>aret de(ildir. Qu ana
dek yaln1z.a & ile g,sterdi(im kurallar >tnnn uyguland1(1 kuantum
;3
ROJ ALIMA GRUBU
seviyesinde kald1k. Bu seviyede sistemin /aliAmmkn olan >tn
se5eneklerin karma=1k 5ar*anlarla oranlanarak st ste >inmesinden
meydana gelmi=tir. Kuantum /alinin zaman i5endeki geli=imi niter geli=im
Hya da +./r,dinger geli=imiI ad1yla >ilinir kiA& ile temsil edilmeye 5al1=1lan
as1l =ey de >udur. &7nun ,nemli >ir ,zelli(i lineer olmas1d1r. <ani iki /alin
st ste >inmi= /ali daimaA zamana g,re sa>it karma=1k 5ar*anlarla oranl1
olarak st ste >inmeleri =art1ylaAaynen iki /alden /er >irinin geli=imi gi>i
geli=mektedir. +,z konusu lineerlik +./r,dinger 0enklemi7nin en >a=ta
gelen ,zelli(idir. Kuantum seviyesindeAkarma=1k 5ar*anlarla oranlanarak
st ste >inme durumu daima mev.uttur.
te yandan >u olay1 klasik seviyede >ytt(nzde >tn kurallar1
de(i=tirmi= olursunuz. Klasik seviyeye >ytmekten kast1mAstteki &
seviyesinden alttaki C seviyesine ge5i=tir. +,z gelimi ekranda >eliren >ir
noktay1 g,zlemlemekle ya*t1(1m1z =eyA :iziksel olarak >,yle >ir duruma
kar=1l1k gelmektedir. K5k ,l5ekte meydana gelen >ir olayAklasik seviyede
ger5ek olarak g,zlene>ile.ek da/a >yk ,l5ekli >ir olay meydana getirmek
zere :itili ate=lemektedir. +tarndart kuantum kuram1yla 5al1=anlar >u
noktadaAtom>aladan 51kar1r.as1naAkimsenin *ek :azla s,zn etmek
istemedi(i >ir =ey ortaya atarlar. Bu =ey dalga :onksiyonunun 5,kmesi veya
/al vekt,rnn indirgenmesi olarak >ilinir. Bu y,nteme kar=1l1k olarak "
/ar:ini kulland1m. Bu noktada ya*t1(1m1z =ey niter geli=imle ilgili olarak
ya*1landan tamam1yla :arkl1d1r.2ki se5ene(in st ste >indirilmesi ama.1yla
iki karma=1k say1ya >akar ve modllerinin karesini al1rs1n1z@ yani #rgand
dzleminde /er iki noktan1n merkez noktas1na olan uzakl1klar1n1n karesini
/esa*lars1n1z. B,yle.e kareleri al1nan >u iki modlA iki se5ene(e ait
olas1l1klar1n oran1n1 verir. #n.ak >u yolA yaln1z.a K>ir ,l5m ya*man1zLA>ir
>a=ka deyi=leAL>ir g,zlem ya*man1zL durumunda ge5erlidir. Burada izlenen
yolAolay1n & seviyesinden C seviyesine >ytlmesi olarak
d=nle>ilir.2=te >u a=amada kurallar1 de(i=tirmi= olursunuz. #rt1k lineer
tarzda st ste >inmeler ge5erli de(ildir. Bir de >akm1=s1n1zA>u modllerin
karelerinin oran1 size vere vere olas1l1klar1 vermi=tir. Belirlenmez.ili(i i=in
i5ine >ula=t1rd1(1n1z tek yer i=te >u & seviyesinden C seviyesine ge5i=
a=amas1d1r. <ani >elirlenemez.ilik " ile >irlikte devreye girmektedir. &
seviyesinde kal1nd1(1 sre.e /er =ey >elirlenir.idir. Kuantum mekani(i
yaln1z.aAL,l5m ya*maL denilen i=lemi ger5ekle=tirmeniz durumunda
>elirlenmez.i >ir /al al1r.
+tandart kuantum mekani(i ka*sam1nda i=ler i=te >u sistem da/ilinde
yrmektedir. $emel say1lan >ir kuram i5in >uA >ir /ayli tu/a: >ir sistemdir.
E(er da/a temel seviyede >a=ka >ir kuram1 /ede: alan >ir yakla=1kl1k
/esa>1ndan i>aret olsayd1A >,ylesi >elke da/a 5ok akla yatard1. 4ysa >u
;5
ROJ ALIMA GRUBU
melez y,ntem >tn uzmanlar.a zaten >a=l1>a=1na temel >ir kuram olarak
g,rlmektedir]
Qimdi yeniden karma=1k say1lara d,nelim. 2lk >ak1=ta insana >o= >o=
oturan soyut =eylermi= gi>i g,zkseler deAmodllerinin karelerini al1r almaz
olas1l1k de(erine d,n=tklerini g,rrsnz. #sl1na >ak1l1rsa 5o(u kez
sa(lam >ir geometrik ya*1lar1 vard1r. #nlamlar1na da/a iyi vak1:
ola>ilmeniz i5in size >ir ,rnek vermek istiyorum. #n.ak ,n.e kuantum
mekani(i /akk1nda >irka5 =eyi da/a /at1rlata.a(1m. 0ira. *arantezleri
ad1yla >ilinen =u a.ai* g,rn=l nl *arantezleri kullana.a(1m. Bu
*arantezlerAsistemin /alini >elertmek i5in >asit >irer g,sterimdir. U#g
g,sterimini kullanmaklaAsistemin # ile >elirtilen kuantum /alinde oldu(unu
anlatmaya 5al1=maktay1m. <ani *arantez i5indeki i:ade kuantum /alinin >ir
g,steriminden i>arettir. Bo(u zaman sistemin to*yekun kuantum
mekaniksel /ali Psi ile g,sterilir. BuA sistemin di(er /allerinin >ir st ste
>inmesidir.. Kuantum mekani(inde say1lar1n kendi
>yklkleriyleAoranlar1yla ilgelendi(imiz kadar ilgilenmiyoruz. Kuantum
mekani(inde =,yle >ir kural vard1rG Kuantum /alini >ir karma=1k say1yla
5ar*man1z H>u karma=1k say1 s1:1r olmad1(1 sre.eI :iziksel a51dan durumu
de(i=tirmeye.ektir. Bir >a=ka deyi=leA>izin i5in :iziksel a51dan do(rudan
anlam1 olan tek =ey >u karma=1k say1lar1n oran1d1r. " i=in i5ine girdi(inde
*e=in oldu(umuz =ey olas1l1klard1rA>u ama5la modllerin karelerinin oran1na
i/tiya.1m1z vard1r. #ma kuantum seviyesinde kalsak ve >u karma=1k
say1lar1n modllerini /esa*lamasak da/iAoranlar1na >elli >ir anlam
ykleye>iliriz. "iman kresiAkarma=1k say1lar1 >ir kre zerinde temsil
etmenin >ir yoludur. 0a/a do(rusu >urada sade.e karma=1k say1lar1n
kendileriyle de(ilAoranlar1yla da ilgilenmekteyiz. 4ranlar s,z konusu
oldu(unda dikkatli olmak zorunday1z.5nk *aydadaki say1 s1:1r oldu(unda
oran sonzula=1r. 4 yzden >iz >u sonsuzluk durumunu da g,z ,nne almak
zorunday1z. +onsuzluk durumuyla >irlikte >tn karma=1k say1lar1A>u
yak1=1kl1 izd=m yard1m1yla >ir kre zerine yerle=tire>iliriz. Burada
#rgand dzlemiAkreyi krenin ekvatoru konumunda >ulunan >irim 5em>er
seviyesinde kesen ekvator dzlemidir. 'i5 ku=kusuzAekvator dzlemi
zerinde >ulunan /er noktay1.krenin gney kut>una g,re izd=m alarak
"iemann kresi zerine izd=mleye>iliriz. Bu izd=m i=lemi sonu.unda
"iemann kresinin gney kut>uAdiyagramdan da anla=1la>ile.e(i
gi>iA#rgand dzlemine g,re Ssonsuza kar=1lm1k gelen nokta7d1r.HsG 8-I
E(er >ir kuantum sisteminin se5enek olarak iki /ali varsaA>u ikisini
>irle=tirmek suretiyle olu=turula>ile.ek de(i=ik /aller >ir kre ile >etimlenir.
Bu a=amada >u soyut >ir kredir. #n.ak onu ger5ek anlamda g,re>ildi(iniz
kimi durumlar da yok de(ildir. #=a(1daki ,rnek >enim 5ok sevdi(im >ir
,rnektir. Qayet elimizde elektronA*roton veya n,tron gi>i s*inP1c2 *ar5a.1(1
;6
ROJ ALIMA GRUBU
varsaA>unun kuantum s*in /allerinin trl >ile=imlerini geometrik olarak
.anland1ra>iliriz. +*inP1c2 *ar.a.1kmlar1 iki :arkl1 s*in /alinden >irisinde
>uluna>ilirler Bunlardan >irisi d,nme vekt,rnn yukar1 do(ruA,teki a=a(1
do(ru oldu(u /allerdir.HsG 81I Bu s*in /allerinin trl >ile=imleri >ir >a=ka
eksen etra:1nda d,nme durumuna kar=1l1k gelir. E(er >u eksen yerini
,(renmek istersenizAN ve z karma=1k say1lar1n1n oran1n1 al1rs1n1z ki >u da
size uW zcN gi>i >ir >a=ka karma=1k say1 verir. Bu yeni u say1s1n1 "iemann
kresi zerine yerle=tirdi(inizdeA>u karma=1k say1n1n merkezden iti>aren
i=aret etti(i y,nAsize s*in ekseninin y,nn verir. ),ryorsunuz kiAkuantum
mikeni(inde kar=1m1za 51kan karma=1k say1larAilk >ak1=ta g,rndkleri
kadar soyut =eyler de(illerdir. Kimi zaman >ulu* 51karmas1 zor olsa da
asl1nda olduk5a somut anlamlar1 vard1r. rne(in >ir s*inP1c2 *ar5a.1(1 i5in
ta=1d1klar1 anlam a*a51k kendini g,stermektedir.
+*inli *ar5a.1klara ili=kin olarak ya*1lan >u in.elemeAas1lnad >ize
>a=ka >ir =ey anlatmaktad1rG #=a(1 s*in ve yukar1 s*in /allerinde >ir
keramet yoktur. Can1m1n istedi(i ekseni sola sa(a ,ne veya arkaya
se5mekte ser>estim@/i5>ir =ey de(i=meye.ektir. 0emek oluyor ki Hse5ilen
iki s*in /ali >ir>irine z1t y,nl oldu(u sre.eI/angi iki /alle i=e
>a=lad1(1m1z1n ,nemi yoktur. Kuantum mekani(inde i=leyen kurallara g,re
/angi s*in /aline ad1m atarsan1z at1nA ilk ikisi kadar ge5erlidir. Bu ,rne(in
altamaya 5al1=t1(1 =ey >udur.
H". PenroseA BykA K5k ve 2nsan %i/niA +armal < sG !5P82I
Kuantum Kuramnn Gizemli Yanlar
Kuant1m mekani(i gzel ve derli to*lu >ir konudur@ ama yan1 zamanda
gizemlerle dolu >ir konudur da. 'i5 ku=kusuz kimi a51lardan =a=1rt1.1 Akimi
a51lardan da *aradoksal olan >u konu gizemli >ir konudur. 9urgulamak
istedi(imAgizemlerin iki :arkl1 trde olduklar1d1r. Bunlara Q#QPgizemleri ve
+4"Pgizemleri isimlerini vermekteyim.
Q#QPgizemleri Q#Q1rtan gizemlerdir. Bu gizemlerin :iziksel dnyan1n
kendisinde yatan gizemler oldklar1nda =*/e yoktur. Kuantum mekani(inin
>,yle gizemli ir tarzda davrand1(1n1 >ize s,yleyen esasl1 deneyler vard1r. Bu
tarz etkilerin /e*si de eksiksiz >ir i5imde s1nanm1= olmasa daA kuantum
mekani(inin /akl1 oldu(una /emen /i5 =*/e yoktur. Bu gizemlerin
ka*sad1klar1 olaylardan >az1lar1 =unylard1rG 0algaPtane.ik ikili(iA >una da/a
,n.e >iraz de(inmi=tim@>o= ,l5mlerA >undan az sonra s,z ede.e(im@
s*inAaz ,n.e anlatm1y=t1m HsG 82I@ ve yerel olmayan etkilerA >una da k1sa >ir
sre sonra de(ine.e(im Bunlar /akikatane de insan1 =a=1rtan olaylard1rA
aama 5o(u insan >u olaylar1n ger5ek olu* olmad1klar1n1 sorma gere(i >ile
duymaz@do(an1n >ir *ar5as1 olduklar1na =*/e yoktur.
;;
ROJ ALIMA GRUBU
0i(er tara:tan +4"Pgizemleri ad1n1 erdi(im >a=ka >az1 *ro>elmelre de
vard1r kiA >unlar *aradoksal gizemlerdir. Benim d=n.eme g,re >unlarA
kuram1n eksik veya yanl1= olu=ununu veya >una >enzer >a=ka >ir aksakl1(1n
i=aretidirler. Bu yzden da/a esasl1 >ir +4"gulama gerektirirler. Bae=l1.a
+4"PgizemiAyukar1da de(indi(im ,l5me *ro>lemi /akk1nda olan1d1r@ yani
kuantum dzeyinden 51k1* klasik dzeye ad1m1z1 att1(1m1z anda kurallar1n
&7dan "7ye de(i=mesi *ro>lemidir. Qayet kuantum sistemlerinin ne denli
geni= ,l5ekte ve ne kadar karma=1k dzeyde davran1=lar sergiledkelerinie
akl1m1z da/a 5ok erseydiA /i5 olmazsa yakla=1kl1kla veya >ir yan1lsamayla
da olsa a.a>a =u " y,nteminin neden ortaya 51kt1(1n1 kavraya>ilir miydikF
+4"Pgizmelerinin en nls +./r,dinger7in Kedisi7dir.
Schrdinger`in Kedisi
Kuantum kuram1n1n eksik ya da aksakl1klar1 >ulundu(una i=ret eden
"oger PenroseA kuantum kuram1n1n gizemleri aras1nda +./r,dinger7in
Kedisi oldu(unu >elirtirG Kn.elikle /emen >elirtmeyim ki +./r,dinger 5ok
insan.1 >ir adam.a(1zd1 ve >u deney d=n.e deneyidir. 0eneydeki kediA
ayn1 anda /em ,l /em de diri >ir /aldedir. B,yle kediler ortal1kta
g,zkmez. #z zonra >u konuya uzun uzad1ya de(ine.e(im
Benim g,r=me g,re Q#QPgizemleriyle ne ya*1* ne edi* iyi
ge5enmeyi ,(renmeliyiz.+4"Pgizemlerine gelin.e dan/a iyi >ir kuram elde
etti(inizde >unlar1n da de:teri drlmeli derim. BununA +4"Pgizemlerine
y,nelik >enim kendi g,r=m oldu(unu >urada iurgulamak isterim. 0i(er
*ek 5ok kimse tara:1ndan kuantum kuram1n1n Ha*a51kFI *aradokslar1 :arkl1
>ir 1=1k al1t1ndaA /atta demeliyi kiA >ir5ok :arkl1 1=1k alt1nda g,rlmektedir.
0a/a .iddi >ir durum arzeden +4"Pgizemlerine ge5meden
,n.eAizninizle Q#QPgizemlerinden >ir *ar5a s,z edeyim. Q#QPgizemlerinin
en 5ar*151 olanlar1ndan iki tanesine >urada de(ine.e(im. Bu *ro>lemlerden
ilki kuantumun yerel olmay1=1 ya da kimilerinin >enmsedi(i >i5imiyle
kuantum dola=kt1l1(1 Sd1r. BuA 5ok s1rad1=1 >ir durumdur. ikir ,zgrn
>i5imiyleA Einstein ile meslekta=lar1 Podolsky ve "osen7den HsG 8!I
gelmi=tir ve EP" deneyi olarak >ilinir. #nlamas1 >elki de en kolay olan
>i5imi 0avid Bo/n tara:1ndan ,ne srlenidir. ElemizdeAda/a sonra elektron
ve *ozitron gi>i z1t ykl iki adet s*in P 1c2 *ar5a.1(1na >,lne.ek olan >ir
s*inP 4 *ar5a.1(1 vard1r. #ralar1nda uzak >ir mesag:e >ulunan # ve B
noktalar1na gide.ek olan *ar5a.1klar1n s*inlerini ,l5mek istiyoruz. Mo/n
Bell7e >or5lu oldu(umuz >ir teorem vard1r. Bu teorem >izeA # ve B
noktalar1nda ger5ekle=tirile.ek olan g,zlem sonu5lar1n1n >irle=ik
olasil1l1klar1na dair kuantum mekani(inin >eklentileri ile Kyerel ger5ek5iL
>ir model aras1nda i/tila: >ulundu(unu s,ylemektedir. K<erel ger5ek5iL
;8
ROJ ALIMA GRUBU
model deyimiyle #7daki elektronon kendi >a=1na >ir =eyA B7deki *ozitronun
da kendi >a=1na >ir =ey oldu(unuA >u ikisinin >irlerinden ayr1k >ulundu(unu
ve /i5>ir >i5imde >ir>irlerine >a(l1 olmad1klar1n1 ka>ul eden modelleri
kastetmekteyim.Bu varsay1mA >u durumdaA # ve B7de ger5ekle=tirilmesi s,z
konusu olan g,zlemlerin >irle=ik olas1l1klar1 konusunda kuantum
mekani(iyle 5eli=en sonu5lara varmaktad1r. Bu durum Mo/n Bell tara:1ndan
a51k >ir >i5imde ortaya konulmu=tur. elde edilen sonu5 5ok ,nemlidir.
rne(in #lain #s*e.t7in Paris7te ya*t1(1 deney gi>i sonradan
ger5ekle=tirilen di(er deneyler de kuantum mekani(ini >u ta/minlerinde
/akl1 51karm1=t1r. Bu deneyAmerkezi >ir kaynaktan/ yay1nlanan z1t y,nl >ir
5i:t :otonun kutu*lanma /allerini g,z ,nne al1r.Par5a.1klardan >irinin
s*ininin ,l5mAdi(erinin s*in /alini an1nda >elirtmektedir.
Bu deneyde :otonlar1n kutu*lanma y,nlerinden /agisinin
,l5le.e(iA:otonlar kaynaktan 51k1* # ve B sa*tay1.1lar1na var1n.aya dek
kesinle=memektelydi. l5m sonu5lar1 a51k5a g,sterdi ki Bell de da/il
olmak zere 5o(u kimsenin d=nd( gi>i # ve B Sde sa*tanan :otonlar1n
kutu*lanma /allerine ait >irle=ik olas1l1klarAkuantum mekani(inin
,ng,rsn do(rulamaktayd1.'al>uki >uA iki :otonon ayr1k ve >a(1ms1z
nesneler olduklar1 y,nndeki ola(an varsay1m1 5rtmekteydi. #s*e.t
deneyi kuantum dola=1kl1(1 etkilerini yakla=1k 12 metrelik >ir uzakl1k
zerinden sa*tam1=t1. Bugnlerde ise kuantum kri*togra:isinde ayn1
etkilerin kilometre ,l5e(indeki muzakl1klarda ger5ekle=ti(i kimi deneyler
>ulundu(unu ,(renmekteyimHsG 83I
4laylar1n # ve B gi>i iki ayr1k noktada olu=tu(unu ama >unlar1n yerel
olmayan etkiler dolays1yla gizemli >ir >i5imde >ir>irlerine >a(land1klar1n1
vurgulamal1y1m. ne yolla >ir>irlerine >a(land1klar1P ya da dola=t1klar1P
konunun en nazik noktas1n1 olu=turmaktad1r. yylle >ir >i5imde
dola=maktad1rlar kiA >u dola=1kl1ktan yararlanarak #7dan B7ye sinyal
g,ndermenin /i5>ir yolu yoktur. Kuantum kuram1n1n g,relilikle olan
tutarl1l1(1 a51s1ndanA >u sondere.e ,nemli >ir noktad1r. #ksi takdirde
kuantum dola=1kl1(1n1 kullanarak 1=1ktan /1zl1 /a>er ula=t1rmak olanakl1 /ale
gele.ekti. Kuantum dola=1kl1(1 5ok ilgin5 >ir durumdur. ?esnelerin
>ir>irnden ayr1A ama yine de ileti=im /alinde >ulunduklar1 >ir ara duruma
kar=1l1k gelmektedir. BuA tamam1yla kuantum mekaniksel >ir olayd1r ve
klasik :izikte >ununla >enze=en >a=ka >ir olaya rastlamak mmkn de(ildir.
H". PenroseA BK92% sG85I
Q#QPgizmelireni ikin.i ,rnekA >o= ,l5mlerdir. ElitzurP9aidman
>om>a s1nama *ro>lemi >u durumu gayet gzel a51klamaktad1r. $er,rist >ir
5etenin yesi oldu(unuzu ve y1(1nla >om>adan olu=an >ir ganimete
kondu(unuzu varsay1n. 'er >ir >om>an1n >urun k1sm1nda a=1r1 duyarl1 >ir
:nya >ulunsun. 4 denli duyarl1 ki >urnunun u.unda >ulunan k5k aynaya
;9
ROJ ALIMA GRUBU
tek >ir g,rle>ilir 1=1k :otonunun 5ar*1* yans1mas1 da/iA >om>an1n de/=et
>ir *atlamayla in:ilak etmesi i5in yeterli gelsin. lakin y1(1n1n i5indeki
>om>alardan ,nemli >ir k1sm1 ate= almamaktad1r. #te=lenmeyen >u
>om>alar1n kenidilerine ,zg >irer de:osu vard1r.Bnk aynan1n >a(l1
oldu(u /assas *istonAretim a=amas1nda s1k1=m1=t1r. Bu yzden de:olu >ir
>om>an1n aynas1na >ir :oton 5ar*arsa >ile *iston /areket etmemekte ve
>om>a *atlamamaktad1r2=te i=in *: noktas1A de:olu >om>an1n u.unda
>ulunan >u aynan1nA art1k in:ilak mekanizmas1n1 /arekete ge5iri.i >ir *ar5a
de(ilA s1radan >ir sa>it ayna g,revi g,rmesidir. Bu ko=ullar alt1nda *ro>lem
=idirG 25lerinde de:olular1n da >ulnudu(u >u >ir y1(1n >om>a
aras1ndanAsa(laml1(1n1 garanti ede>ile.e(iniz >ir >om>a se5in. Klasik
:izikte >u i=in i5inden 51kmak tek kelimeyle olanaks1zd1r. Bir >om>an1n
sa(lam olu* olmad1(1n1 anlamak i5inA :nyesinin k1m1lday1*
k1m1ldamad1(1na >akmaktan >a=ka 5are yoktur ki >u durumda da >om>a
*atlar.
Kuantum mekani(ininA olmam1= >ir =eyin ola>ilirli(ini yoklaman1z
i5in size olanak tan1mas1 mu*/te=em >ir =eydir. "esmenA :else:e.ilerin
:arz1ma/al dedikleri =eyi s1namadan ge5irmektedir. Kuantum mekani(inin
:arz1misallerden ger5ek etkilerin do(mas1na g,z yummas1 ola(anst >ir
durumdur]
Bu *ro>lemin i5inden nas1l 51ka.a(1n1z1 size g,stereyim.
199! y1l1nda Elitzur ve 9aidman tara:1ndan sunulan 5,zmn ,zgn
>i5imini anlata.a(1m. 0e:olu >ir >om>am1z oldu(unu varsayal1m.
fzerindek ayna s1k1=m1= durumdad1rPsa>it >ir aynad1rP >u yzden >ir :oton
5ar*1* yans1d1(1nda aynada kayda de(er >ir k1*1rdama omamakta ve
*atlama ger5ekle=memektedir. Qimdi yeni >ir dzenek kuruyoruz.
<ay1nlanan >ir :oton ilk olarak yar1yar1ya gm=lenmi= >ir aynayla
kar=1la=maktad1r.Bu ayna kendisine gelen 1=1(1n yar1s1n1 ge5irmektedi(er
yar1s1n1 ise yans1tmaktad1r Bunun aynaya d=en :tonlar1n yar1s1n1n aynan1n
i5inden ge5i* gitti(iA kalan yar1s1n1n da aynadan yans1d1(1 anlam1na
geldi(ini d=ne>ilirsiniz. )elgelelim :otonlar kuantum seviyesinde tek tek
ele al1nd1klar1ndaA ortaya 51kan durum /i5 de ,yle de(ildir. )er5ekteA
kaynaktan tek olarak 51kan >ir :otonA kendisi i5in >irer se5enek olu=turan
/er ikiPiletilen ve yans1t1lanP gzerga/1n stste >inmesinden meydana
gelen >ir kuantum /aline konulmaktad1r. >om>an1n zerindeki aynaAiletilen
:oton 1=1n1n1n ge5i= /at1 ile 35 dere.elik >ir a51 ya*an konumda
>ulunmaktad1r.B,yle.e :otonun aynaya gelen yolu ile yans1yan yolu
aras1ndaki a51lar 9- dere.e olmaktad1r. oton 1=1n1n1n yar1yar1ya
gm=lenmi= aynadan yans1yan k1sm1A yolu zerinde yine 35 dere.elik
konumda >u kez tam gm=lenmi= >ir >a=ka ayna zerine d=ereke >ir
araya gelmektedir.
8-
ROJ ALIMA GRUBU
)elinA >om>an1n de:olu olmas1 durumunda kaynaktan 51kan tek >ir
:otonon >a=1na eneler geldi(ini /e* >irlikte izleyelim. <ar1 yar1ya
gm=lenmi= ilk aynayla kar1=la=t1(1ndaA :otonon /ali iki ayr1 /ale >,lnr.
Bunlardan >irisi :otonon yar1 gm=lenmi= aynadan ge5i* de:olu >om>aya
do(ru y,nelmesineA ,>r de sa>it aynaya do(ru y,nele.ek =ekilde
yans1mas1na kar=1l1k gelmektedirHoton gzerga/lar1n1n >u =ekilde stste
>inmesi 5itPyar1k deneyindeki duruma >enzemektedir. #yr1.a >uA s*inleri
>ir araya eklememiz durumuyla da esas a51s1ndan ayn1 olayd1r.I yar1 yar1ya
gm=lenmi= aynalar aras1nda kalan iki ayr1 gzerga/1n uzunluklar1n1n
tamtam1na >ir>irine e=it olduklar1n1 varsaylmaktay1zz. +a*tay1.1lara
vard1(1nda :otonun /angi /alde >ulundu(unu >elirleye>ilmemiz i5inA
:otonun sa*tay1.1lara ula=mak 5in kullana>ile.e(i >u iki ayr1 rotay1
>ir>irleriyle k1yaslayarak g,z,ne almak zorunday1z. Bnk >u rotalar
kuantum seviyesinde st ste >inme durumuna gelmektedirler. B
sa*tay1.1na ula=1rken iki rotan1n >ir>irni s,ndrd(nA # sa*tay1.1s1na
ula=1rken ise >ir>irleriniHsG88I desteledi(ini g,rmekteyiz. Bu nedenle
yaln1z.a >ir tek sinyal mev.ut ola>ilir ve >u sinyal de # sa*tay1.1s1n1
uyaran sinyaldir. B sa*tay15.1>s1 ise /i5>ir zaman uyar1lmamaktad1r.Bu >ir
gri=im desenidir. Bu desendeAkimi noktalardaA kuantum /alinin iki ayr1
>ile=eninin o noktada >ir>irlerini s,ndrmeleri dolays1yla ayd1nlanma
=iddeti s1:1rd1r. 0emek ki de:olu >ir >om>adan yans1ma dunrrumunda daima
# sa*tay1.1s1 uyar1lmaktaA B sa*tay1.1s1 ise /i5>ir zaman uyar1lmamaktad1r.
imdi gelelim saglam bir bombann sz konusu oldugu duruma.
Bu durumda >om>an1n u.undaki ayna art1k sa>it >ir ayna ,zelli(inde
olmad1(1ndanA sa/i* oldu(u k1m1ldama yetene(i >om>ay1 >ir ,l5m ayg1t1
durumuna getirmektedir.Bom>aA aynadaki :oton i5in =u iki se5enekten >irini
,l5e.ektirG ya varm1= >ir :oton /alindedir ya da varmam1= >ir :oton
/alindedir. diyelim ki :oton yar1 yar1ya gm=lenmi= ilk aynadan ge5mi=
olsun ve >om>an1n u.una monte edilmi= olan ayna da :otonon >u yolu a=1*
geldi(ini ,l5sn.L>oom]]] o anda >om>a in:ilak ede.ektir. 4nu kay>ettik.
yleyse yeni >ir >om>a yerle=tiri* yeniden deneyelim. Belki >u se:er
>om>aA :otonun ula=mad1(1n1 ,l5er de *atlamaz. B,yle.e :otonun di(er yolu
taki* etti(i ,l5lm= olurHBu ,l5m >o= >ir ,l5mdrI. 2mdiA :oton
yar1gm=lenmi= aynalardan ikin.isine vard1(1ndaAiletlid(i kadar
yans1t1la>ilir de@ >u yzden art1k B7nin uyar1lmas1 s,zkonusudur. Bu
nedenle sa(lam >ir >om>a ile 5al1=1ld1(1ndaAB7de arada s1rada >ir :oton
sa*tana.akt1r. Bu da >om>an1nA:oton ,>r yoldan gitmi= olarak ,l5t(ne
i=aret etmektedir. Burada kilit noktas1 sa(lam >ir >om>an1n >ir ,l5m ayg1t1
olarak davranmas1d1r@ :oton >om>ayla ekkile=mese da/iAyani >ir >o= ,l5m.
. Bu ise :otonun H>ir ,n.eki *aragna:taI B7da sa*tanmas1n1 ,nleyen tam
81
ROJ ALIMA GRUBU
s,nmleme durumu ile 5at1=an >ir durumdur. <ani >u kez :oton >u yoldan
ge5mediyse mutlaka ,>r yoldan ge5mi= olmal1d1r] E(er :oton B7de
sa*tan1rsaA>om>an1n >ir ,l5m ayg1t1 olarak davrand1(1n1 anlar1z@yani >u
sa(lam >ir >om>ad1r. te yandanA=ayet >om>a sa(lam >ir >om>aysaAarada
s1rada da olsa B sa*tay1.1s1 kendisine >ir :oton ula=t1(1n1 ,l5e.ek ve dae
>om>a *atlamaya.akt1rHsG 89I.
Bu an.ak ve an.ak >om>an1n sa(lam >ir >om>a olmas1 durumunda
mmkndr. B,yle >ir durumda >om>an1n sa(lam >ir >om>a oldu(undan
emin ola>ilirsinizA5nk :otonun di(er yolu izledi(ini ger5ekten de
,l5m=tr.
Bu durum ger5ekten de ola(anstdr. %eilingerA1993 y1l1nda
4V:ord7u ziyaret etmi= ve >ana >om>a s1nama deneyini ger5ekle=tirdi(ini
s,ylemi=ti. #sl1nda o ve arkada=lar1 deneyi >om>alarla de(ilAayn1 ilkeye
dayanan >a=ka >ir =eyle ya*m1=lard1. %eilinger7in >yk olas1l1kla ter,rist
olmad1(1n1 /emen >elerteyim. +onra da >anaA kendisi ve meslekta=lar1
KNiatA Oein:urter ve Kasevi./7in ayn1 deneyi >ir tek >om>a >ile isra:
etmeden ya*a>ildikleri >ir 5,zm getirdiklerini anlatt1. Bunun nas1l
ger5ekle=ti(iniAuzun uzad1ya anlatmaya.a(1m 5nk 5ok da/a in.e
ayr1nt1lar1 olan >ir dzenektir. )er5ekten de yok say1la>ile.ek kadar az >ir
malezeme ziyan olmaktad1r. 'atta >elki /i5>ir =ey ziyan etmeden de sa(lam
>om>a >ulmam1z mmkndr.
+izi >u d=n.elerle >a=>a=a >1rakmak istiyorum. Bu ,rnekler
kuantum mekani(inin ve Q#QPgizemlerinin ola(anst do(as1n1n kimi
tara:lar1n1 g,zler ,nne sermektedir. +an1r1m meselenin >ir >,lmnA>az1
inlanlar1n >tn >u anlat1lanlardan sonra /i*notize olmu= >ir konuma
ge5erek =,yle demeleri olu=turmaktad1rG K#man $anr1mA kuantum
mekani(inin >u denli /ayret veri.i oldu(unu >ilmiyordum.L Bu gayek
isa>etli >ir >elirlemelidir.Btn >u Q#QPgizemlerini ger5ek >irer olay
olarak ka>ul etti(ine g,reAo kadar /ayret veri.i olsun art1k. ?e var ki
>ununla yetinmeyi* +4"Pgizemlerini de ayn1 >i5imde ka>ullenmeleri
gerekti(i kan1s1na ka*1lmalar1 >een.e /i5 de do(ru de(ildir]
Qimdi de +.nr,dinger7in kedisine d,nelim. Bir :oton kayna(1 ve
zerine d=en :otonun kuantum /aliniA>ir yans1t1lan >ir de iletilen olmak
zere iki de(i=ik /alin st ste >inmesine d,n=tren yar1gm=lenmi= >ir
ayna >ulunmaktad1r. 2letilen :otonun yolu zerindeA:oton kendisine
ula=t1(1nda >unu /a>er alan ve kediyi ,ldrmek zere >ir sila/1 ate=leyen >ir
:oton sa*ma ayg1t1 vard1r. KedininA,lmn en son /alkas1n1 olu=turdu(u
d=nle>ilir. Kedi >u noktada ya ,l ya da diri >ir /alde >ulundu(undaA
kuantum seviyesindenA,l5* >i5ile>ilir nesnelerin dnyas1na ge5mi= oluruz.
#n.ak >urada =,yle >ir *ro>lem ortaya 51kmaktad1rG Qayek kuantum
seviyesinde olu* >itenlerinAkedilerin ve >enzeri di(er =eylerin seviyesinde
82
ROJ ALIMA GRUBU
de ge5erli olduklar1n1 ka>ul ede.ek olursan1zAo /alde kedinin ger5ekten
i5inde >ulundu(u /alin /em ,lmn /em de dirimin st ste >inmesi
oldu(una da kendinizi inand1rmak zorunda kal1rs1n1z. +orun =udurG oton o
y,ne giden ve >u y,ne giden /allerin st ste >inmesi
durumundad1r@sa*tay1.1 a51k olma ve ka*al1 olma /allerinin st ste >inmesi
durumundad1r ve kedi de ,lm /aliyle dirim /alinin st ste >inmesi
durumundad1r. Bu *ro>lem uzun zamand1r >ilinmektedir. Peki insanlar >u
konu /akk1nda ne gi>i g,r=ler ileri srmktedirF Kuantum mekani(i
konusundaki tav1rlarA>elki kuantum :izik5ilerinin say1s1ndan da :azlad1r.
Burada >ir 5eli=ki s,z konusu de(ildir. Bnk kuantum :izik5ilerinden
>az1lar1 ayn1 anda >irka5 :arkl1 g,r= savunmaktad1rlar.
Mev.ut g,r= a51lar1na y,nelik genel >ir s1n1:land1rmay1ABo> Oald7in
5ok gzel >ir yemek so/>etinde s,yledi(i =u s,zlerle sunmak istiyorum.
Kuantum mekanigine gerekten inanrsanz, ciddiye alamazsnz.
Bana ,yle geliyor kiA>u de(erlendirme kuantum mekani(ine ve
insanlar1n ona do(ru olan tutumlar1na ili=kin 5ok derin ve do(ru >ir
de(erlendirmedir. Kuantum :izik5ilerini >elli kategorilere ayr1d1m. Bil/assa
da inananlar ve .iddiye alanlar olarak gru*lad1m. Ciddiyetle neyi
kastetmekteyimF Ciddi d=nenler /al vekt,rnn ger5ek dnyay1
>etimledi(i kan1s1ndad1rlar. 4nlara g,re /al vekt,r ger5ekli(in ta
kendisidir. Kuantum mekani(ine Kger5ektenL inananlar ise kuantum
mekani(ine y,nelik al1nmas1 gereken do(ruu tavr1n >u oldu(u kan1s1n1
*ayla=m1yorlar.0iyagramda >az1 ki=ilerin isimlerine yer verdim. #nlad1(1m
kadar1yla ?iels Bo/r ve Ko*en/ag okulunu izleyenler inananlar
gru>undand1r. Bo/rA /i5 ku=kusuz kuantum mekani(ine inanmakta ama /al
vekt,rnn dnyan1n >ir >etimlemesi oldu(u g,r=n .iddiye
almamaktad1rh
Ciddi d=nen insanlar1 :arkl1 gru*lara ay1rd1m.Bunlardan >ir
k1sm1A>tn /ikayenin &7dan i>aret oldu(unuA/er =eyi niter geli=im
ka*sam1nda 5,zmeniz gerekti(ini d=nenlerdir. Bu d=n.e >irden :azla
dnya g,r=ne yol a5maktad1r. Bu g,r=e g,re kedi /em ,l /em de
diridir@an.ak iki kedi >ir >ak1ma :arkl1 evrenlerde ya=amaktad1r. Bundan
da/a sonra s,z ede.e(im. Bu genel g,r= a51s1naA/ayatlar1n1n sade.e >elli
>ir >,lmnde de destek verenlerden >ir k1s1m1n1 >elirttim Birden :azla
dnyan1n destek5ileriAdiyagram1n ortas1nda yer alanlard1r. Kendimi de
onlar1n aras1nda saymaktay1m. BunlarA &7nun da "7nin de ger5ek olaylara
denk d=t( :ikrini savunanlard1r. +istemin 5 a=a(1 >e= yukar1 k5k >ir
sistem olmas1 durumunda ge5erlili(ini srdren tek =ey niter geli=im
de(ildir@onun yan1s1ra ad1n1 " koydu(um >a=ka >ir =eyler da/a ge5erlili(ini
srdrmektedir. Bu tastamam " olmaya>ilir@ama yine de ona yak1n >ir
=eydir. E(er >una kanaat getirdiysenizAmev.ut duruma g,re =u iki g,r=
8!
ROJ ALIMA GRUBU
a51s1ndan >irini ter.i/ etmelisiniz.'esa>a kat1lmas1 gereken yeni :iziksel
etkiler >ulunmad1(1 g,r=ne destek vere>ilirsiniz.0e Broglie ile Bo/r7un
g,r=leriniA)ri::it/sA)ellPMannA'artle ve 4mnes7in savunduklar1 di(er
:ikirlerle >irlikte >u guru>a katt1m. "7nin de >elli >ir rol vard1r@an.ak
kimse yeni etkilerle kar=1la=may1 >eklememelidir. K)er5ekten .iddilerL
guru>una giren ve >enim de *ayla=t1(1m ikin.i g,r= a51s1 da vard1r. Buna
g,re yeni >ir =ey geli* kuantum mekani(inin ya*1s1n1 de(i=tire.ektir. " ile
& .iddi >i5imde 5eli=mektedir@>u noktada yeni >ir =ey geli* kat1lmak
zeredir. Bu :ikri *ayla=anlardan >ir k1sm1n1n isimlerini sa( alt k,=eye
ekledim HKaroly/azyA PearleA )/irandi ve arkada=lar1A 0iosiA
Per.ivalA)isinAPenroseI.
Qimdi matemati(in i5ine >iraz da/a ayr1nt1s1yla dalmak ve ,zellikle
+./r,dinger7in kedisiyle u(ra=an :arkl1 g,r= a51lar1na e(ilmek
niyetindeyim. +./r,dinger3in kedisine ait resme geri d,nelim ve >u kez N
ve z karma=1k say1lar1ndan olu=an orant1 katsay1lar1n1 da i5ine da/il edelim.
oton iki /al aras1nda >,lnm= durumdad1r. Qayet kuantum mekani(i
konusunda .iddi isenizA /al vekt,rnn ger5ek oldu(u kan1s1ndas1n1d1r. Bu
yzden de kedinin ger5ekten de /em ,lm /em de dirim /allerinin >elli >ir
>i5imde st ste >indi(i >ir durum i5inde >ulunmas1 gerekti(i :ikrini
savunmaktas1n1z. lm ve dirim /allerini 0ira. *arantezleriyle >elirtmek
5ok elveri=lidir. 0ira. *arantezlerinin i5ine 5e=itli sem>oller koydu(umu
gi>i kedileri de koya>ilirsiniz. )elgelelim >tn /ikaye kedide
d(mlenmiyorA5nk sila/A :oton ve >unlar1 5evreleyen /ava da i=in
i5indedir. <ani >ir ortam mev.uttur ve /ali olu=turan /er >ile=en ger5ekten
>tn >u etkilerin 5ar*1m1na e=ittir. #ma ne olursa olsun st ste >inme
durumu gene de s,z konusudur.
Btn >unlarla >irden :azla dnya g,r=nn ne ilgisi varF Bu ko=ullar
alt1nda >irisi 51k1* gelse ve kediye >aksayd1 =u soruyu sora.akt1n1zG KPeki
>u insan kedi /allerinin st ste >inme durumunu neden g,rmyorFL Bu
soruya kar=1l1k olarak >irden :azla dnya :ikrini destekleyen ki=iA durumu
kediyi ya ,l ya da diri olarak a51klaya.akt1. Bu durumdaA.anl1 >ir kedi
/aliA>ir de .anl1 >ir kedi g,rerek ve alg1layarak >una e=lik eden >ir inasn
var@ayr1.a >ir ,l kedi var ve >ir de ,l kedi g,ren >ir insan var. Bu iki
se5enek st ste >inmi=tir. 0ira. *arantezleri i5indeA>u iki /alden /er
>irinde >ulunan kediyi g,zlemleyen ki=inin ru/ /allerine de yer verdim@ yz
i:adesi ki=inin i5inde >ulundu(u ru/ /alini yans1tmaktad1r. Bu durumda
>irden :azla dnya g,r=n savunan >irisine g,re /er =ey yolundad1r.
Kediyi alg1layan ki=inin :arkl1 ko*yalar1 mev.utturAan.ak >unlar K:arkl1
evrenlerdeL yer almaktad1rlar. Kendinizi >u ko*yalardan >iri olarak
d=ne>ilirsinikz@an.ak sizin >ir >a=ka K*aralelL evrende ,teki olas1l1(1
seyreden >ir ko*yan1z mev.uttur. El>ette >uA evrenin i5 de ,yle tutumlu >ir
83
ROJ ALIMA GRUBU
>etimlemesi de(il@ :akat san1r1m >irden :azla dnya >etimlemesi i5in i=ler
>undan da/a da k,tdr. %ira >eni endi=elendiren tek =ey msri:lik
de(ildir.#s1l sorunA >unun *ro>leme ger5ek >ir 5,zm getirememesidir.
+,zgelimi makrosko*ik dzeydeki st ste >inmeleri alg1lama g.n
>ilin.imiz >ize neden sa(layam1yorF )elin isterseniz N ile z7nin >ir>irine
e=it oldu(u ,zel duruma >ir g,zatal1m. Canl1 kedi art1 ,l kedi ile
>era>erA.anl1 kediyi alg1layan ki=i art1 art1 ,l kediyi alg1layan ki=i art1 .anl1
kedi eksi ,l kedi ile >erea>erA.anl1 kediyi alg1layan ki=i eksi ,l kediyi
alg1layan ki=i. 'e*si >ir *ar5a.1k .e>ir. Bu noktada =unu diye>ilirsinizG K2yi
ama >unu >u =ekilde ya*amazs1n1z@alg1lama /alleri /i5 de >,yle de(il]L
Peki nedenF #lg1laman1n ne demek oldu(unu >ilmiyoruz ki. #lg1lama
/alinin /em .anl1 /em de ,l >ir kediyi ayn1 anda alg1lamak olmad1(1n1
nereden >iliyoruzF #lg1laman1n ne anlama geldi(ini >ilmedi(imiz ve
elinizde de >,yle karma alg1lama /allerinin neden yasak oldu(unu size
a51klaya>ile.ek iyi >ir kuram olmad1(1 sre.ePki >u konu >,lmn
s1n1rlar1n1 da a=maktad1rP>ana ,yle geliyor kiA>u tarz >ir giri=A konuya /i5>ir
a.1kl1k getiremeye.ektir. BuAneden st ste >inme durumuna ait alg1laman1n
de(il deAiki tr alg1lamadan yaln1z.a >irisinin meydana geldi(ini iza/
etmemektedir. Buradan >elki >ir kuram ortaya 51ka>ilir@ama elinizde
alg1lamaya ait >ir kuram1n da olmas1 =art1yla. Bu noktada >a=ka >ir itiraz
da/a s,zkonusudur. O ve z say1lar1n1 da/a genel say1lar aras1ndan
se5ti(imizde elde edilen olas1l1klar1nAneden da/a ,n.e s,zn etti(im ve
kuantum mekani(inde modllerin karelerinin /esa*lanmas1 yoluyla elde
edilen olas1l1klar1 verdi(i a51klanamamaktad1r. Bu olas1l1kA /er =ey >ir yanaA
5ok /assas >ir >i5imde s1nana>ilen olas1l1klard1r HsG 96I.
Kuantum ,l5mleri konusuna >iraz da/a e(ileyim. Kuantum
dola=1kl1(1 konusunu da/a :azla a5mam gereke.ek. #n1msarsan1z Q#QP
gizemlerinden >ir tanesi olan EP" deneyinin Bo/m yorumuna yer
vermi=tim. 2ki y,nde /areket eden s*inP1c2 *ar5a.1klar1n1n /alini nas1l
tan1mlamaktay1zF $o*lam s*in s1:1rd1r.Bu yzden >u yandaki *ar5a.1(1
s*inPyukar1 olarak sa*tad1k m1A>iliriz ki ,>r yandaki s*inPa=a(1 olmak
zorundad1r. Bu durumda >irle=ik sistemin kuantum /ali K>u yukar1L ile Ko
a=a(1Ln1n >ir 5ar*1m1 olmal1d1r. #ma e(er >u yandaki *ar5a.1(1n s*inini
a=a(1 do(ru sa*tad1ysakA o /alde yandaki yukar1 olmak zorundad1r.HBu
:arkl1 =1klarA>u yandaki *ar.5a.1(1n s*inini yukar1ca=a(1 y,nde in.elemeyi
se5memize g,re ortaya 51kmaktad1r.IHBev notuG <ani ilk in.elememizde
yukar1 y,nAikin.isinde de a=a(1 y,n se5mi= olmam1z dolays1ylaI.
+istemin >tnne ait kuantum /alini elde etmek i5in >u se5enekleri st
ste >indirmeliyiz. #sl1nda /angi y,n se5ersek se5elimA*ar5a.1k 5i:tinin
to*lam s*ininin s1:1r etmesi i5in >ir de eksi i=aretine i/tiya.1m1z vard1r.HsG
9;I
85
ROJ ALIMA GRUBU
QimdiA>enim K>u yandaL >ulunan sa*tay1.1ma do(ru gelmekte olan
*ar5a.1k zerinde >ir s*in ,l5m i=lemi ger5ekle=tirmeyi
tasalad1(1m1z1Adi(er *ar5a.1(1n da 5ok uzaklaraAta #y7a do(ru /areket
etti(iniAyani #y71n K yanLa kar=1l1k geldi(ini varsayal1m. #yr1.a
#y7daAkendi *ar5a.1(1n1 yukar1ca=a(1 y,nde ,l5mek zere >a=ka >ir
meslekta=1m1n /az1r >ulundu(unu da varsayal1m. Bu arkada=1m1n kendi
*ar5a.1(1n1 s*in yukar1 >ulmas1 olas1l1(1yla s*in a=a(1 >ulma olas1l1(1
>ir>irine e=ittir. Qayet o s*inPyukar1 >ulursaA>enim *ar5a.1(1m1n /ali a=a(1
y,nl olmal1d1r. 4 s*inPa=a(1 >ulursaA>enimkinin /ali yukar1 y,nl
olmal1d1r. Bu nedenleA,l5m ya*mak zere oldu(um *ar5a.11(1n /al
vekt,rnnAs*inPyukar1 ve s*inPa=a(1 /allerinin e=it olas1l1kl1 >ir kar1=1m1
oldu(unu d=nmekteyim.
Kuantum mekani(inde >una >enzer olas1l1k da(1l1mlar1n1n stesinden
gele>ilmek i5in >elli >ir y,ntem uygulanmaktad1r. Bu ama5la kullan1lan
ni.eli(e yo(unluk matrisi ad1 verilmektedir. +,z konusu durumda >enim
K>u yandaL kullana>ile.e(im yo(unluk matrisiA HsG 98I>uradaki s*ini yukar1
ya da a=a(1 y,nl >ulma olas1l(1na denk d=mektedir. BunlarAola(an klasik
olas1l1klard1r ve zerinde ,l5m ya*mak zere >ulundu(um *ar5a.1(1n s*in
/alini sa*tamamdaki >elirsizli(i i:ade etmektedirler. 4la(an olas1l1klarA
ola(an reel say1lard1rH- ile 1 aras1ndaI.AA Qimdilik =u kadar1n1 >elirtmek
yeterlidirG <o(unluk matrisiAsistemin kuantum /alinin >ir k1sm1 zerinde
ger5ekle=tirile>ile.ek ,l5mlerin sonu5lar1yla ilgili olas1l1klar1
/esa*laya>ilmek i5inAi/tiya5 duyulan >tn malumat1 i5ermektedir. Qu
=artla kiA ayn1 /alin geri kalan k1sm1yla ilgili /i5>ir /a>er elde etmek
mmkn de(ildir. Bizim ,rne(imizde to*lam kuantum /ali *ar5a.1k 5i:tineH
dola=1k /aleI kar=1l1k gelmektedir. K4 yandaL yani #y zerindeA>enim K>u
yandaL in.elemek zere oldu(um *ar5a.1(1n e=i zerinde
ger5ekle=tirile>ile.ek ,l5mkler /akk1ndaA>enim K>u yandaL >ir /a>er
edinmemin mmkn olmad1(11n1 varsaymaktay1z.
Qimdi durumu >ir *ar5a de(i=tirelim. #y7da >ulunan meslekta=1m1n
kendi *ar5a.1(1n1n s*inini yukar1ca=a(1 do(rultusunda de(il solc sa(
do(rultusunda ,l5meyi ter.i/ etti(ini varsayal1m. B,yle >ir sonu.un ortaya
51kmas1 a51s1ndan /al >etilemesini kullanmak da/a elveri=lidir.#yda
>ulunan meslekta=1m1n Hsolcsa(I s*in ,l5m i5in HsG 99I nas1l >ir sonu5
elde ede.e(ini /ala >ilmemekteyiz. Bildi(imiz tek =ey s*inPsola >ulma
olas1l1(1n1n 1c2 oldu(u kiA>u durumda >en s*inPsa(a >ulmal1y1m ve s*in
sa(a >ulma olas1l1(1n1n da yine 1c2 oldu(udur kiA>u durumda >en s*inPsola
>ulmal1y1m. Buna g,re yo(unluk matrisi 0' A=ekil 2.1!7teki gi>i olmal1d1r.
Bu ise d,n* dola=1* ,n.eki yo(unluk matrisine denk d=melidir. 0a/a
do(rusuAolmas1 gereken durum >udur. #y7daki meslekta=1m1n ,l5mler
konusundaki ter.i/iA >enim kendi ,l5mlerimden elde ede.e(im olas1l1klar1
86
ROJ ALIMA GRUBU
etkilememelidirHBnk e(er etkilene.ek olursa #y7da >ulunan
meslekta=1m1n >ana 1=1ktan /1zl1 >ir sinyal g,ndermesi ve s*in ,l5mnn
y,nne dair ter.i/ini kodlayarak >ana /a>er vermesi mmkn /ale
gele.ektirI.
<o(unluk matrislerinin ger5ekten ayn1 oldu(unu do(rudan do(ruya
.e>ire >a=vurarark da g,re>ilirsiniz. Ce>irin >u trne akl1n1z eriyorsa
neden s,z etti(imi anlam1= olmal1s1n1z@ama emiyorsa da ald1r1= etmeyin.
Qayet sistemin >elli >ir k1sm1na eri=im sa(lamak mmkn de(ilseAyo(unluk
matrisi ya*a>ile.e(iniz en iyi =eydir. <o(unluk matrisiAolas1l1klar1 al1=1ld1k
>i5imde HsG 1--I ele al1rA an.ak kuantum mekaniksel olas1l1klar1n st ka*al1
>ir >i5imde i=in i5inde oldu(u kuantum mekaniksel >ir >etimlemeyle ilintili
olarak. E(er K o yandaL neler olu* i>tti(i /akk1nda /i5>ir >ilgim yoksaA K>u
yandakiL /ale ili=kin vere>ile.e(im en iyi >etimleme >udur.
Buna ra(men yo(unluk matrisinin ger5e(i >etimledi(ini savunmak da
zordur. MeseleA >ir sre sonra #y7dan meslekta=1m1n /ali ,l5t(n ve
.eva>1n =,yle =,yle oldu(unu >ana >ildiren >ir /a>er almaya.a(1mdan emin
olmamamd1r. B,yle >ir durumdaA*ar5a.1(1n /alinin ne oldu(unu ger5ekten
>ile>ilirim. <o(unluk matrisi *ar5a.1(1m1n /ali /akk1nda >ana /er =eyi
s,ylememi=tir. Bunu >ilmek i5in >irle=ik *ar5a.1k 5i:tinin ger5ek /alini
>ilmeye i/tiya.1m vard1r. K1sa.as1A yo(unluk matrisi >ir >ak1ma e(reti >ir
>etimlemedir@ >u yzden de zaman zaman #PPHyaniA >tn *ratik kayg1lar
a51s1ndanI deyimiyle i:ade edilmektedir.
<o(unluk matrisi 5o(unlukla >u tarz durumlar1 >etimlemek ama.1yla
kullan1lmaz. 0a/a 5ok =ekil 2.137te g,sterilene >enzer HsG 1-1I durumlar1
>etimlemekte ondan yararlan1l1r. KBu yandaL >enim eri=im
sa(laya>ildiklerimleA Kdi(er yandaL #y7daki meslekta=1m1n eri=im
sa(laya>ildikleri aras1nda >,lnm= dola=1k >ir /al s,zkonusu olmay1*A>u
durumda K>u yandakiL /ali ,l ya da diri >ir kedi K o yandakiL /ali de H>elki
de ayn1 odan1n s1n1rlar1 i5inde de olsaI kedi ile >irlikte i=in i5ine da/il olan
to*lam otam1n durumunu olu=turmaktad1r. Bu durumda to*lam dola=1k /al
vekt,rn >ulmak i5in .anl1 kediyle >irlikte >a=ka >ir ortam1 g,z ,nne
ala>ilmekteyim. Bu noktada #BB yanl1lar1A ortam /akk1nda /i5>ir zaman
yeterli >ilgi to*layamaya.a(1m1z1A>u se>e*le /al vekt,rn de(il yo(unluk
matrisini kullanmak zorunda oldu(umuzu ileri srmektedirler.
H ". PenroseA BykA K5k ve 2nsan %i/niA +armal < sG82P 1-2...I
8;
ROJ ALIMA GRUBU
Paul Dirac
Schrdinger`in Kedisi:
". PenroseA &zay ve %aman1n 0o(as1 sG;5P88
BuA d=nsel >ir deneydir. zel >ir kutuya giren >ir kedinin d=t(
k,t durumu irdeler. Kutuda Hdiyelim kiI 51kan >ir :oton yar1ge5irgen >ir
aynaya 5ar*ar ve :otonun dalga :onksiyonunun aynay1 ge5en k1sm1 >ir
detekt,re gelir. 0edekt,re :oton geldi(i andaA otomatik olarak >ir sila/
ate=lenerek kediyi ,ldrr. E(er :oton gelmezseA kedi ya=ar ve key:i iyidir.
H+te*/en7inA kedilere d=nsel deneylerde >ile eziyet edilmesine kar=1
oldu(unu >iliyorumI +istemin dalga :onksiyonuA >u iki olas1l1(1n >ir
s*er*ozisyonudur... akat alg1lar1m1z >ize ni5inA sade.e Kkedi ,lL ve
Kkedi diriL gi>i makrosko*ik alternati:leri de(il de >u gi>i durumlar1n
makrosko*ik s*er*ozisyonlar1n1 alg1lamaya izin vermiyorF
Burada >ilin5lilik veya uyumdan 51kma gi>i konulara da/a :azla
girmek istemiyorum. 0=n.eme g,reA ,l5me *ro>leminin .eva>1 >a=ka
yerde yatmaktad1r. )"7nin i=in i5ine girmeye >a=lad1(1 yerdeA alternati:
uzayzaman geometrilerinin s*er*ozisyonlar1n1n yanl1= sonu5 vermeye
>a=lad1(1n1 s,ylelemek istiyorum.BelkiA iki :arkl1 geometrinin
s*re*ozisyonu karars1zd1r ve iki alternati:ten >irine >ozulmaktad1r.
rne(in geometriler diri veya ,l >ir kedinin uzayzaman1 ola>ilir. 2ki
alternati:ten >irine >ozulmayaA o>jekti: redksiyon H4"I diyorum. Bu ismi
H4"7yi yani veyay1I /o= >ir k1sltmaya imkan verdi(i i5in seviyorum. Plan.k
uzunlu(unun H1-P!! .mI >ununla ilgisi neF 0o(an1n iki geometrinin
>ir>irinden ,nemli ,l5de ne zaman :arkl1 oldu(u konusundaki kriteriA
Plan.k skalas1na >a(l1d1r ve >uA :arkl1 alternati:lere redksiyonun zaman
skalas1n1 >elirtir.
Kediye >ir gn izin vere>iliriz ve yeniden yar1ge5irgen aynaya
d,ne>iliriz. <aln1z >u se:erA >yk >ir ktle *ar5as1n1n >ir yerden di(er >ir
yere /areketini tetikleye.ek >ir :oton detekt,re isa>et etmi= olsun.
E(er ktleyiA >ir :oton onu a=a(1 yuvarlaya>ile.ek =ekilde >ir u5urum
kenar1na dikkatle yerle=tirmi=ssekA dektekt,r durumunun redksiyonu
*ro>lemi /akk1nda endi=e etmekten kurtula>iliriz] 2ki alternati:in
s*re*ozisyonunun karars1z olmas1 i5in ne kadar ktle yer de(i=tirmelidirF
Bunun yan1t1n1A >urada ger5ekten tekli: erde.e(im gi>iA gravite
vere>ilir.$ekli: edilen >u =emaya g,reA >ozulma zaman1n1 /esa*lamak i5inA
ktlenin >iriniA >ulundu(u denge konumundan 51kar1*A di(erinin
gravitasyonel alan1ndaA ikisinin konumlar1 ele al1nan ktle
s*er*ozisyonunun verene kadarA 5ekmeye gereken E enerjisini ele
alal1m.Bu s*r*ozisyonun durum vekt,rnn 5,kmesi i5in gereken zaman
skalas1 nkleon >a=1na yakla=1k 1-- milyony1ld1r. yani deneylerde >u
88
ROJ ALIMA GRUBU
karas1zl1(1 g,rekmeyiz. lakin >ykl( santimetrenin yz >inde >iri olan
su zerresi i5in 5,kme yakla=1k 2 saat al1r. %erre >ykl( santimetrenin on
>inde >iri ise 5,kme -.1 saniye srer.L
Penros >ir soru zerine =u yan1t1 veriyorG
K)ravitasyonal alan ger5ekten ,zel] Bir >ak1maA konunun tari/inde >ir
isti/za varG izi(iA ?eNtonA gravitasyonal kuram1yla >a=latt1 ve di(er >tn
:iziksel etkile=meler i5in >u kuram ,zgn *aradigma oldu. akatA =imdi
gravitenin di(er >tn etkile=melerden ger5ektenA a51k5a :arkl1 oldu(u
anla=1l1yor. Karadelikler ve en:ormasyon kay>1 zerindeki derin etkileriyleA
nedenselli(i etkileyen sade.e gravitedir.L
ENSTEN NEY KABULLENEMED?
+. 'aNkingA
2nsan akl1ndaki yksek >ir s15ramay1 temsil edenA uzay ve zaman
kavramlar1m1za ye*yeni >ir >i5im ve ,z kazand1ran >yk >ilginA kuantum
kuram1n1 ve >elirsizlik ilkesiniA >ilimin ge5i.i >ir a=amas1 olarak yorumlad1.
4 da >ir yerde zaman zaman >ir5o(umuzu tutsak eden sa(duyunun esiri
oldu. +a(duyuA >ir sistemin >elirli ve tek >ir ge5mi=e sa/i* oldu(unu
d=ndrr.
Tek Gemiy- ok Gemiy
E Bir *ar5a.1k ya >ir yerdedir ya da >a=ka >ir yerde. <ar1s1 >ir yerde
yar1s1 di(er yerde olamaz. Benzer =ekilde astronotlar1n #y J a ayak >asmas1
gi>i >ir olay ya olmu=tur ya da olmam1=t1r. <ar1 olmu= olamaz. BuA insan1n
>iraz ,l veya >iraz /amile olmamas1 gi>idir. <a ,ylesiniz ya da
de(ilsiniz...E HK09BE sG82I E(er >ir sistemin >elirli tek >ir ge5mi=i varsa
>elirsizlik ilkesi >ir dizi *aradoksa yol a5ar. rne(in >ir *ar5a.1k =urada ya
da >a=ka >ir yerde >uluna>ilir. #stronotlar yar1 #yJ da ola>ilir. EinsteinJ i de
s1k1=t1ran >u *aradokslar1 ,nlemenin gzel >ir yolunu #merikaJl1 :izik5i
"i./ard eynman ileri srm=t. eynmanA 1938 y1l1nda 1=1(1n kuantum
kuram1 ile n kazand1. 1965 y1l1nda >ir >a=ka #merikal1 :izik5i Mulian
+./Ninger ve Ma*on :izik5i +/ini./iro $omonaga ile >irlikte ?o>el dl
ald1.1988 y1l1nda kanserden ,len eynmanA kuramsal :izi(e >ir 5ok
katk1s1yla an1msan1r. Bunlardan >iriA ge5mi=lerin to*lam1 kavram1d1r.
#sl1nda >ir sistemA /er olanakl1 ge5mi=e sa/i*tir. Belirli >ir zamanda
# noktas1nda olan >ir *ar5a.1(1 d=nelim. ?ormal olarak *ar5a.1(1n #
noktas1ndan uzakla=1rken dz >ir 5izgi zerinde /areket ede.e(i d=nlr.
#n.ak ge5mi=lerin to*lam1na g,re sistemA # noktas1ndan >a=layan /er/angi
>ir yolda ilerleye>ilir. Bu durumA kurutma ka(1d1 zerinde >ir mrekke*
damlas1n1n yay1lmas1na >enzer. Mrekke* damlas1A kurutma ka(1d1
89
ROJ ALIMA GRUBU
zerindeki olanakl1 tm yollardan yay1l1r. Ka(1d1 >kseniz >ile mrekke*A o
k,=eyi de d,nerek yay1lmay1 srdrr.
EPar5a.1(1n /er yoluna veya ge5mi=ine ili=kin yolun =ekline dayanan
>ir say1s1 ola.akt1r. Par5a.1(1n # noktas1ndan B noktas1na gitme olasal1(1A
*ar5a.1(1 # dan B ye g,tren tm yollarla >a(lant1l1 say1lar1n to*lanmas1yla
>ulunur.... E
HK09BE sG8!I
Schrdinger`in Kedisi
Ci/an +a5l1o(lu
Kuantum mekani(inin temel dalga denklemini yazan ErNin
+.r,dinger de sonraki yorumlar1 ka>ullenmeyenler aras1ndad1r.
+./r,dingerA sonu5ta kuramdan Hgeli=mesine katk1da >ulundu(una *i=man
oldu(unu s,yleye.ek kadar]I so(udu. Bundan sonra o da Einstein gi>i
kuram1n Kmant1ks1zl1(1n1L 5ar*1.1 >i5imde ortaya koya.ak ,rnekler aramaya
koyuldu. 19!5Jte ortaya koydu(u K+./r,dinger7in KedisiL ad1 ile an1lan
d=n.e deneyi >unlar1n en nlsdr.
+a(l1kl1 >ir kediyi /ava ala>ilen >ir kutu i5ine koyal1m. Kutuda ze/irli
>ir gaz =i=esi >ulunsun ve >u gaz1n =i=eden sal1nmas1n1 sa(laya.ak
mekanizmaA >ozunma yar1,mr 1 saat olan >ir radyoakti: *ar5a.1k ile
kontrol edilsin. Bu mikrosko*ik *ar5a.1(1n
davran1=1n1 an.ak kuantum mekani(i ile i:ade ede>ilirzA :akat =imdi
makrosko*ik >ir sistem olan kedinin kaderi de art1k *ar5a.1(1n davran1=1na
>a(lanm1= oluyor. +./r,dinger7in iddias1na g,re 1 saat sonunda kedinin
.anl1 ve ,l olma olas1l1klar1 e=it.0alga :onksiyonunun anlam1 Sya >ozunma
oldu ve kedi ,ld ya da olmad1 ve kedi /ayatta7 gi>i u5 iki olas1l1(1
anlatmaktan i>aret de(il. +./r,dinger7in analizi do(ru ise kuantum kuram1A
H>irisi >ak1* durumu >u iki se5enekten >irine indirgeyene kadarI kedinin iki
durumunun yanyana >ulundu(urnu s,ylyor. +./r,dingerA >u kadar
mant1(a z1t >ir kuram1n dzeltilmeye mu/ta5 oldu(u sonu.una var1yor.
Buna kar=1l1k >ir5ok :izik5i H'aNkingA )ellPmann ve >a=kalar1I >u
*ro>lemin ya*ay oldu(u g,r=ndeler.L
H Bilim ve $eknikA !25. say1 sG 16 I
Schrdinger`in Kedisi Deneyi Nasl Yorumlanmal?
+te*/ane 'aNking =,yle diyorG
KKan1m.aA modelden >a(1ms1z >ir ger5ekli(e kar=1 dile getirilmeyen
inan5A >ilim :else:e.ilerinin kuantum mekani(i ve >elirsizlik ilkesi
konusunda kar1=la=t1klar1 g5lklerin alt1ndaki nedendir. +./r,dinger7in
kedisi denen nl >ir d=n.e deneyi vard1r. Bir kedi ka*al1 >ir kutunun
9-
ROJ ALIMA GRUBU
i5ine yerle=tirilir. 4na y,nelik >ir sila/ vard1r ve >erli >ir y,nde >ir
radyoakti: 5ekirdek >ozunursa sila/ ate= ala.akt1rA >unun ger5ekle=mesinin
olas1l1(1 yzde 5-Jdir. HBugnA yaln1z.a >ir d=n.e deneyi olarak >ileA
/i5kimse >,yle >ir =ey ,nermeye .esaret edemezA :akat +./r,dinger7in
zaman1nda /ayvanlar1n ,zgrl( kavram1 /enz duyulmam1=t1I.
E(er >iri kutuyu a5arsa kediyi ya ,l ya .anl1 >ula.akt1r. akat kutu
a51lmadan ,n.e kedinin kuantum durumu ,l kedi durumuyla kedinin .anl1
oldu(u durumun >ir kar1=1m1 ola.akt1r. Baz1 >ilim :else:e.ileriA >unun ka>ul
edilmesini 5ok g5 >ulurlar. 2nsan1n yar1 /amile ola>ilmesinden ,te kedinin
yar1 vurulmu=Ayar1 vurulmam1= olmas1 mmkn de(ildir 4nlar1n i5inde
>ulunduklar1 g5lkAdolayl1 olarak >ir nesnenin >elirli >ir tek ga5mi=e sa/i*
oldu(u klasik >ir ger5eklik kavram1n1 kullanmalar1ndan kaynaklan1r.
Kuantum mekani(inin temeliA :arkl1 >ir ger5eklik g,r=ne sa/i*
olmas1d1r. Bu g,r=te >ir nesne yaln1z.a >ir tek ge5mi=e de(ilAmmkn olan
tm ge5mi=lere sa/i*tir. Bo(u durumda >elirli >ir ge5mi=e sa/i* olma
olas1l1(1A>iraz :arkl1 >ir ge5mi=e sa/i* olma olas1l1(1n1 silerA:akat >elli
durularda kom=u ge5mi=lerin olas1l1klar1 >ir>irini g5lendirir. ?esnenin
ge5mi=i olarak g,zlemledi(imiz =eyA >u g5lendirilmi= ge5mi=lerden >iridir.
+./r,dinger7in Kedisi durumunda g5lendirilmi= olan iki ge5mi=
vard1r. Birinde kedi vurulmu=turAdi(erinde ise .anl1 kal1r. Kuantum
kuram1nda /er iki olas1l1k >irlikte varola>ilir. akat >az1 :else:e.ilerA a51k5a
>elirtmeden kedinin yaln1z.a >ir ge5mi=i ola>ile.e(ini varsayd1klar1 i5in
kendilerini 51kmazda >ulurlar.
%aman1n do(as1 :izik kuramlar1m1z1n ger5eklik kavram1n1
>elirledikleri >ir >a=ka alan ,rne(idir. Eskiden zaman1n sonsuza kadar
akt1(1n1n a51k oldu(u d=nlrdA :akat g,relilik kuram1A zaman1 uzay ile
>irle=tirmi= ve /er ikisinin Evren7deki madde ve enerji tara:1ndan
e(rile>ile.e(ini veya >kle>ile.e(ini s,ylemi=tir. B,yle.e zaman1n
do(as1n1 kavray1=1m1z Evren7den >a(1m1z olmaktan onun tara:1ndan
=ekillenmi= olmaya do(ru de(i=mi=tir. 4 zamanA zaman1n >elirli >ir
noktadan ,n.e kolay.a tan1mlanamaya>ile.e(i anla=1l1r oldu@ zaman i5inde
geriye gidilirse a=1lamaz >ir engeleA ,tesine kimsenen gidemedi(i >ir
tekilli(e geline>eilir. 0urum >,yleyseAkimin veya neyin >yk *atlamaya
neden oldu(unu veya onu yaratt1(1n sormak anlaml1 olmaz. ?eden olma ve
yaratmadan s,z etmekA dolayl1 olarakA >yk *atlama tekilli(inden ,n.e >ir
zaman oldu(unu varsayar. <irmi >e= y1ld1rA Einstein71n genel g,relilik
kuram1n1n zaman1n on >e= milyar y1l ,n.e >ir tekillikte >ir >a=lang1.a sa/i*
olmas1 gerekti(i kestiriminde >ulundu(unu >iliyoruz. akat :else:e.iler
/enz >u :ikre ula=amam1=lard1r. 4nlar /ala kuantum mekani(ini altm1= >e=
y1l ,n.eH'aNking >u kita>1n1 199!Jte yazm1=t1I at1lan temelleri konusunda
endi=eleniyorlar. izi(in ke=i: alan1n1n da/a ileri gitti(ini kavram1yorlar.
91
ROJ ALIMA GRUBU
0a/a da k,tsA Mim 'artle ve >enim Evren7in /er/angi >ir >a=lang15
veya sona sa/i* olamaya>ile.e(ini ileri srd(mz matematiksel sanal
zaman kavram1d1r.. +anal zaman /akk1nda konu=mam nedeniyle >ir >ilim
:el:e.isi >ana =iddetle sald1rm1=t1r. 4 G K+anal zaman gi>i >ir matematiksel
/ilenin ger5ek Evren7le nas1l >ir ilgisi ola>ilirFL demi=tir. Kan1m.a >u
:else:e.i teknik matematiksel ger5ek ve sanal say1lar terimleri ile ger5ek ve
sanal1n gnlk dilde kullan1lma =eklini >ir>irine kar1=t1r1yor. Qu s,zler
>enim tezimi a51klarG Kendisini yorumlamakta kullana.a(1m1z >ir kuram
veya modelden >a(1ms1z olarak neyin ger5ek oldu(unu nas1l >ile>ilirizF
Evren7i yorumlamaya 5al1=1rken kar=1la=1lan *ro>lemleri g,stermek
i5in g,relilik ve kuantum mekani(inden ,rnekler kulland1m.),relili(i ve
kuantum mekani(ini anlaman1z veya /atta >u kuramlar1n yanl1= olmalar1
,nemli de(ildir. ),stermi= olmay1 umdu(um =eyA>ir kuram1n >ir model
olarak de(erelendirildi(i >ir tr *oziti: yakla=1m1nA en az1ndan >ir kuramsal
:izik5i i5inA Evren7i anlaman1n tek yolu oldu(udur. Evren7deki /er =eyi
tan1mlayan tutarl1 >ir model >ula.a(1m1z konusunda umutluyum. Bunu
ya*arsak >u insan soyu i5in ger5ek >ir za:er ola.akt1r.L
H+. 'aNkingA K09BE sG5-P52I
Einstein Nasl Klasik Fiziki Oldu?
1925J e de(in kuantum kuram1yla ilgili en yarat1.1 sonu5lar1 ortaya
koyan kendisiydi. ),relilik kuram1n1 d=nmeseydi >ile kuantum
kuram1n1n yarat1.1lar1 aras1nda ilk s1ralardayd1. 19-5 y1l1ndaki yaz1lar1ndan
>iriA :otoelektrik olay1n a51klam1s1n1 1=1(1n kuantumlu ya*1s1yla
a51klamas1yd1. ?o>el ,dln de >u yaz1s1 nedeniyle alm1=t1.4A kuantum
kuram1n1n kuru.ular1ndand1. 4ysa ,zellikle 'eisen>ergJ in >elirsizlik
ilkesini ortaya atmas1ndan sonra >u alandaki geli=melere kar=1 >ir tutum
i5ine girdi. +./r,dingerJ in dalga denkleminin neyi temsil etti(i zerine
?.Bo/rA O.'eisen>ergA M.Born gi>i >ilginlerle ya*t1(1 tart1=malar >ir
uzla=mayla sonu5lanmad1 ve EinsteinA 5al1=malar1n1A yeni ak1m1n d1=1ndaA
yaln1z olarak yrtt. Bu tart1=malardan >irinde =,yle yazm1=t1G
E Bilimden >eklediklerimiz a51s1ndan >ir>irimize kar=1t kutu*larda
to*land1k. +iz HBo/rIA zar atan >ir tanr1yaA >ense ger5ek nesneler olarak var
olan =eyler dnyas1ndaki yetkin yasalara inan1yorum.E
HD.DandauP<."oumerA2za:iyet $eorisi ?edirF +ay ya sG 18I
EinsteinA >undan sonraA yeni kuantum kuram1n1n tutarl1l1(1 konusunda
/i5 tart1=maya girmedi. )er5i >u kuantum kuram1n1n do(an1n tam ve nesnel
>ir tan1m1n1 vermedi(ini savunmaya devam etti. #n.ak >u kar=1 51k1=A >ir
kuramsal :izik kar=1 51k1=1 de(ilA :else:i >ir konu oldu. Einstein ile Bo/r
aras1ndaki tart1=ma ya=amlar1 >oyun.a srd@ ama /i5>ir zaman
sonu5lanmad1. +onu5lanamazd1 da.$art1=maA >ir kere ger5ekli(inA .i/azla
92
ROJ ALIMA GRUBU
>elirlendi(i =eklindeki ortak varsay1m1 >1rakt1ktan ve ger5ekli(in ya*1s1n1
de(erlendirmede >ir :arkl1l1k /aline geldikten sonra sonu5lanma olana(1
yoktu. Kar=1l1kl1 >ir sevgi ile >a(l1 olan iki titanA en klasik :izik5i ve yeni
kuantum :izi(inin lideri son gnlerine dek tart1=t1lar.
192-Jlerin sonlar1na dekA yeni kuantum kuram1n1n yorumuna
dokunulmad1. 4nunla >ir gen5 :izik5iler nesli >ydA :akat onlar
uygulamalar1na k1yasla yorumuna ili=kin *rom>lemlerle da/a az ilgili idiler.
<eni kuramA o gne kadar olmad1(1 =ekildeA matemati(in kuramsal :izikteki
stn yerini vurgulam1=t1r. +oyut matematikte >yk teknik g. ve onu
:iziksel *ro>lemlere uygulama yetene(i olan ki=iler ,n *lana ge5tiler.
<eni kuantum kuram1A do(al :enomenlerin a51klanmas1 i5in en g5l
matematiksel ara5 /aline geldiA >ilim tari/inde k1yaslanamaz >ir >a=ar1yd1
>u.KuramA dnyan1n sanayi lkelerindeki >inler.e gen5 >ilim adam1n1n
entellektel enerjisini a51(a 51kard1. >a=ak /i5>ir :ikir kmesi teknolojide >u
kadar etkili olmam1=t1 ve onun *ratik uygulamalar1 uygarl1(1m1z1n sosyal ve
*olitik kadereni =ekillendermeye devam ede.ekitri. Qimdi >izim
geli=memizi *rogramlayan kozmik yasan1nPevrenin de(i=mez yasalar1n1nP
yeni >ile=enleriyle temas kurduk. $ranist,rA mikroyongaA lazerler gi>i *ratik
.i/azlar ve so(ukla ilgili >ilim teknoloji teknik uygarl1(1n ,n.s tm
endstrilerin geli=imini sa(lam1=lard1r. Bu yzy1l1n tari/i yaz1ld1(1 zamanA
*olitik olamylar1nPinsan ,mr ve *ara.a >yk >edellerine ra(menP en etkili
olaylar olmad1klar1n1 g,re.e(iz. 4nlar1n yerineA ana olayA g,rnmeyen
kuantum dnyas1 ile insan1n ilk temas1 ve onu izleyen >iyolojik ve
>ilgisayar devrimleri ola.akt1r.
<eni kuantum kuram1 ile kimyasal elementlerin *eriyodik ta>losunun
temeliA kimyasal >a(1n ya*1s1 ve molekler kimya anla=1lm1=t1r. 0enel
ara=t1rmalarla desteklenen >u yeni kuramsal geli=melerA modern kuantum
kimyas1n1n ykseli=ini getirmi=tir. 0ira.A 1929Jda yazd1(1 >ir yaz1da =unlar1
s,yleye>ilmi=tirG KB,yle.eA :izi(in >yk >ir k1sm1n1n matematiksel kuram1
ve tm kimya i5in gerekli :iziksel yasalar tam olarak >ilinmektedir. L
Molekl >iyologlar1n1n ilk nesliA Ervin +./r,dinger 7in ya=ayan
organizmalar1n genetik dengesinin >ir maddi molekler temeli olmas1
gerekti(i tezini ileri srd( >ir kita>1ndan esinlenmi=ti. Pek 5o(u e(itilmi=
:izik5iler olan >u ara=t1rma.1larA genetik konusunda yeni >ir tav1r
geli=tirdiler ve zaman1n >iyologlar1n1n 5o(u i5in ya>an.1 olan molekler
:izi(in denel y,ntemlerini getirdiler. <a=am *ro>lemi konusundaki >u yeni
tav1rA organik yeniden retim i5in :iziksel temel olan 0?# ve "?# molekl
ya*1lar1n1n ke=:i ile sakinle=ti. Bu ke=:in >ir :izik la>oratuvar1nda ya*1lm1=
olmas1 rastlant1sal >ir durum de(ildiA >u ke=i: kendi i5inde yeni >ir >a=latan
>ir ke=i:ti.
9!
ROJ ALIMA GRUBU
Kat1lar1n kuantum kuram1 geli=tirildi. Elektriksel iletkenlik kuram1A
kat1lar1n >a( kuram1 ve manyetik maddeler kuram1A /e*si yeni kuantum
mekani(inin rnlerydi. 195-JlerdeA s*er iletkenlik kuram1ndaA 5ok d=k
s1.ak1lklarda diren5 olmadan elektirk ak1m1 ak1=1 :enomeninde@ s*er
ak1=kanl1ktaA s1v1lar1n srtnmeiz /areketi kuram1nda >yk geli=meler
vard1. Maddenin :az de(i=tirmesiPs1v1dan gaza veya kat1ya d,n=m gi>iP
kuram1nda ilerlemeler kaydedildi.
<eni kuantum kuram1 atom 5ekride(inin ke=:i i5in teorik a*arat1
sa(lad1 ve nkleer :izik do(du. "adyoakti: >ozunmada muazzam >ir enerji
a51(a 51kmas1n1n temeli anla=1ld1P radyoakti: >ozunma kuantum mekani(i
olaylar1n1 ilgilendiren klasik olmayan >ir sre5ti. izik5iler ilk kezA
y1ld1zlar1n enerjisinin kayna(1n1 >iliyorlard1 ve astro:izik modern >ilim
oldu.
E(itilmi= kamuoyunun >u geli=meleri izlememi= olmas1 dikkate
de(erdir. Kunatmu kuram1A da/a ,n.e genel g,re.elik kuram1nda oldu(u
gi>i kamuoyunun dikkatini 5ekmedi. 2lk olarakA19!-Jlu y1llar1n >a=lar1nda
>ir ekonomik de*rasyon ya=anmaktayd1. 2kin.i olarakA *olitik :ikirler *ek
5ok entellekteli me=gul ediyordu. f5n5. olara ve kan1m.a en ,nemlisi
olarakA kunatum kuram1n1n soyut matematiksel ,zelli(i mev.ut insan
deneyimi ile iligili de(ildi.
Kuantum kuram1 .i/azla sa*tanm1= maddi ger5ekli(in kuram1d1rP
insan g,zlem.i ve atom aras1nda >eir .i/az >ulunmaktad1r. 'eisen>erg
=unlar s,ylediG K Bilimde ilerlemeA do(a :enomenlerini an1nda ve do(rudan
=ekilde d=n.e tarz1m1z.a kavrana>ilir ya*ma olas1l1(1 *a/as1na sat1n
al1nm1=t1rL ve yine 'eisen>erg KBilim gittik5e da/a :azlaA /emen
duyular1m1zla HKozmik KodA sG 95I kavrana>ilir :enomenleri S.anl17 ya*ma
olanaklar1n1 :eda etmekteA yaln1z.a sre.in matemaikselA :ormal 5ekirde(ini
51*lak >1rakmaktad1rL demi=tir.
'eisen>ergA #lman romantik =airi ve oyun yazar1 )oet/e ile ?eNton
aras1nda renk kuram1 konusunda var olan z1tl1(a ilgi duyuyordu. )oet/eA
anl1k insan deneyimi olarak renklerle ilgileniyordu ve ?eNton renklerle
soyut :iziksel >ir :enomen olarak ilgileniyordu. Ki=inin deneysel maddi >ir
temeldeA?eNton7un sonu5lar1n1n yan1nda yer almas1 gerekir. akat
)oet/e7nin g,r=P )oet/e dirimsel.ili(in >a>alar1ndan >iriydiP insan
deneyiminin anl1k ya*1s1na seslenir. 0irimsel.ilerA ya=ayan organizmalardaA
:iziksel yasalara ta>i olmayan >ir Kya=am g.L oldu(una inan1rlar. Bu
deneyimimize uygun g,rnrse deA maddi >ir temeli yoktur. ya=am yaln1z.a
s1rdan maddenin nas1l dsenlenmi= oldu(una >a(l1d1r. ya=amPg.
dirimsel.ileri >ugn azd1r@ ama onral1rn yeriniA insan >ilin.inin :izik
yasalar1n1n ,tesine giden >az1 ,zel nitelikleri oldu(una inananlar alm1=t1r.
93
ROJ ALIMA GRUBU
Maddi ger5ekli(in ,tesinde >ilin.in k,klerini arayan >u tr yeni
dirimsel.iler yerni >ir /ayal k1r1kl1(1n1n ,nnnde ola>ilirler.
)oet/eA klasik mekanik ve modern >ilime kar=1 romantik te*kinin >ir
k1sm1n1 temsil ediyorduP >u te*ki >ugn de sryor. )oet/e ile ?eNton
aras1ndaki >u kar=1la=t1rmaA >ilimin soyut a51klamalar1n1n insan
deneyiminin ya=amsal 5ekirde(ini inkar etti(i =ekilnedeki >ilimin modern
/manist >ir ele=tirisini a51(a 51karm1=t1r. Kuantum kuram1 ve ondan 51kan
>ilimler >u tr soyut a51klamalar1n >a=l1.a ,rnekleridir.
Bilim anl1k dnya deneyimimizen ger5ekli(ini yads1maz@ orada >a=lar.
akat orada kalmazA 5nk deneyimimizi kavraman1n temeli duyumsal
deneyimle verilmez. Bilim >izeA duyumsal deneyim dnyas1n1 destekleyen
>ir kavramsal dzenA deneyle ke=:edile>elen ve insan zi/ni tara:1ndan
>ilineilen >ir kozmik yasaA >ulundu(unu g,sterir. Bilimin >tnl( gi>iA
deneyimimizin >tnl(A kavramsald1rA duyumsal de(ildir. Bu ?eNton ile
)oet/e aras1ndaki :arkt1rP?eNton :iziksel yasalar >i5iminde evrensel
karamlar1 arad1A )oet/e ise anl1k deneyimde do(an1n >tnl(n arad1.
BilimA deneyimimizn >ize y,neltti(i tale>e >ir yan1tt1r ve kar=1l1k
olarak >ize >ilim tara:1ndan verilen =ey yerni >ir insan deneyimidirP
zi/nimizle kozmozu/ i5 mant1(1n1 g,rmek. determinizmin sonuA :izi(in
sonu anlam1na gelmediA :akat ger5e(in yeni >ir imgeleminin >a=lang1.1
anlam1na geldi. Burada maddenin atomik 5ekirde(inde :izik5iler rastgelelik
>uldular.
akat rasgelelik Hrastlant1I nedirF Bu soruyu in.elemek i5inA >undan
sonraki >irka5 >,lmdeA kuantum ger5ekli(ine giden ana yolda k1sa >ir gezi
ya*a.a(1z1. Bu k1sa gezimizdeA kaotik evreni ke=:ede.e(iz ve zar atan
tanr1n1n eline ilk >ak1=1 y,nelte.e(iz.
H'.PagelsA Kozmik KodA sG 9!P9;I
LK KUANTUM FZKLER
KZeus aykna, Soddy, bizi simyac sanacaklar! L Ernest "ut/er:ord
KBir kolej >irin.i s1n1: ,(ren.isi ikenA kuantum kuram1 ile ilk temas1mA
uzmanl1k d,neminde ,(retmenim olan Deonard +./i:: tara:1ndan yaz1lan
Kuantum Mekani(i adl1 kita>1 sat1n al1=1mla >a=lad1. Bu kita>1 okudum ve
*ro>lemler zerinde 5al1=t1m. Benim i5in kuantum mekani(i di:eransiyel
denklemleri 5,zme al1=t1rmas1 idi.Eski klasik :izikten /er/angi >ir
tara:girlik yk olmayan >irin.i s1n1: ,(ren.isi zi/nim i5inA kuantuk kuram1
/er /angi>ir sorun getirmedi. Bu >asit5eA atomik sre5lerin soyut
matematiksel >ir tan1m1 idi #tomik dnyan1n Kkuantum tekinsizli(iL gi>i >ir
d=n.em yoktu@ >ana tu/a: g,rnenA uzay >zlmeleri ve zaman
geni=lemeleri ile ,zel g,re.eli(in da/a ,n.eki kuram1 idi. akat 5al1=maya
devam ettik5e te*kim tersine d,ndPg,re.elik gittik5e da/a az tu/a: ve
95
ROJ ALIMA GRUBU
sa(duyuya da/a uygun g,rnmeye >a=lad1A kuantum kuram1 ise gittik5e
da/a :azla Stekinsiz7 g,rnmeye >a=lad1. Kuantum kuram1 matemati(ini
izleyerekA sa(duyunun ,tesindeA /ayal edilemeyen alanlara itildi(ini
/issettim. 0a/a sonraA >enim deneyimiminA yeni kuantum kuram1n1 ilk
ke=:eden :izik5ilerinki ile *aralel gitti(ini anlad1m. 4nlarA ilk olarak
deneysel olarak 5al1=an kuantum kuram1n1n matematiksel denklemlerini
ke=:ettiler@ da/a sonra denklemler ve onlar1n ger5ek dnya i5in anlamlar1
zerinde d=ndlerA sa: realizmden k,kl olarak ayr1lan >ir yorum
geli=tirdiler. Kunatum kuram1n1n soyut mtemati(inin ger5ekte ne dedi(ini
kavrad1(1m zamanA dnya ger5ekten 5ok tu/a: >ir yer oldu. "a/ats1z oldum.
Bu ra/ats1zl1(1 sizinle *ayla=mak istiyorum HsG 5;I
Bu kuantum tekinsizli(i nedirF <eni kuantum kuram1n1n :izi(iA yerini
ald1(1 eski ?eNton :izi(i ile k1yaslana>ilir. ?eNton7un yasalar1A ta=lar1n
d==A gezegenlerin /areketiA 1rmaklar1n ak1=1 ve gelgitler gi>i s1radan
nesneler ve olaylar1n g,rne>ilir dnyas1na >irdzen getirdi ?eNton dnya
g,r=nn temel ,zelli(i determinizmPzaman1n >a=1ndan sonuna kadar
,n.eden >elirlenmi= saat gi>i i=leyen evrenP ve nesnellikP ta=lar ve
gezegenlerinA >iz onlar1 do(rudan g,zlemlemeek de nesnel olarak
varolu=lar1@ onlara arkan1z1 d,nd(nzde yine orada var olmalar1P idi.
Kuantum kuram1nda dnyan1n >u sa(duyuya dayanan yorumlar1
Hdeterminizm ve nesnellik gi>iI korunamaz. Kuantum dnyas1 rasyonel
olarak kavrana>ilirse deA ?eNton dnyas1 gi>i g,zde .anland1r1lamaz. 9e
>uA yaln1z kuantan1n atomik ve atomalt1 dnyas1n1n 5ok k5k olmas1
nedeniyle de(ilA s1radan nesnelerin dnyas1ndan >enimsemi= oldu(umuz
g,rsel al1=kanl1klar1n kuantum nesnelerine uygulanamaz olmas1
nedeniyledir.
rne(in >ir ta=1n /em /areketsiz durumdaA /em de >elli >ir yerde
ola>ile.e(ini g,zde .anland1ra>iliriz. akat elektron gi>i >ir kuantum
tane.i(inin uzayda >ir yerde /areketsiz durdu(undan s,z etmek
anlams1zd1r. #yr1.aA yer yer elektronlar ?eNton yasalar1n1n mmkn
olmad1(1n1 s,yledikleri yerlerde ortaya 51ka>ilirler. izik5i ve
matematik5ilerA kuantum *ar5a.1klar1n1 s1radan nesneler gi>i d=nmenin
deneyle 5eli=ti(ini g,stermi=lerdir.
Kuantum kuram1 standart nesnellik :ikrini reddetmekle kalmam1=A ayn1
zamanda determinizstik dnya g,r=n y1km1=t1r. kuantum kuram1na g,reA
elektronlar1n atomlar1n etra:1nda s15ramas1 gi>i olaylar rasgele olu=ur. Bir
elektronun ne zaman s15raya.a(1n1 s,yleyen >ir :izik yasas1 yoktur@
ya*a>ile.e(imiz en :azla =eyA >ir s15raman1n olas1l1(1n1 vermektir. Byk
saatin en k5k 5arklar1A atomlarA deterministik yasalara uymazlar.
Kuantum kuram1n1n mu.itleriA ?eNton dnya g,r= ile 5eli=en >ir
>a=ka ,zellik >ulmu=lard1rP g,zlem.inin yaratt1(1 ger5eklik. 4nlarA kuantum
96
ROJ ALIMA GRUBU
kuram1na g,re >ir g,zlem.inin ,l5meye HsG 58I karar verdi(i =eyin ,l5m
etkilemesi gerekti(ini >uldular. Kuantum dnyas1nda ger5ekten ne olu*
>itti(iA onu nas1l g,zlemlemeye karar verdi(imize >a(l1d1r. 0nya >asit5e
>izim g,zlemimizden >a(1m1z olarak var de(ildirA neyin var oldu(uA
k1smenA neyi g,rmeyi se5ti(imize >a(l1d1rP ger5eklik k1smen g,zlem.i
tara:1ndan yarat1l1r.
Kuantum dnyas1n1n kendisini duygular1m1zla kavrad1(1m1z s1radan
dnyadan ay1ran >u ,zelliklerini P nesnellik eksikli(iA ,n.eden >elirlenir
olmamas1 ve g,zlem.inini yaratt1(1 ger5ekli(iniP Skuantum tekinsizli(i7
olarak adland1r1yorum. Einstein kuantum tekinsizli(ineA ,zellikle
g,zlem.inin yaratt1(1 ger5ekli(e kar=1 51km1=t1r. Bir g,zlem.inin ,l5mlerin
sonu.u ile do(rudan ilgli olud(u ger5e(i onun do(an1n insan1n se5ileri
kar=1s1nda kay1ts1z oldu(unu >elirten deterministik dnya g,r=ne ters
d=yordu.
25imizdeki >ir =ey kuantum kuram1n1 anlamak istemez. %ekam1zla onu
ka>ul ederizA 5nk matematiksel olarak tutarl1d1r ve deney sonu5lar1yla
uygundur.<ine de zi/nimiz /uzursuzdur. izik5iler ve >a=ka insanlar1n
kuantum kuram1n1 anlamakta g5lk 5eki=leri >anaA 5o.uklar1n /enz
anlamad1klar1 >ir kavramla kar=1la=t1klar1 zamanki yan1tlar1n1 /at1rlat1yor.
Psikolog Mean PiagetA >u olay1 5o.uklarda in.elemi=tir. Belli ya=taki >ir
5o.u(aA /er>iri :arkl1 =ekli sani*A ayn1 dzeyde >ir s1v1 ile doldurulmu=
saydam ka*lar g,sterilirseA 5o.uk tm ka*larda ayn1 miktarda s1v1 oldu(unu
d=nr. Bo.uk /enzA s1v1 miktar1n1 yaln1z ykseklikle de(ilA /a.imle ilgili
oldu(unu anlamaz. 5o.u(a *ro>lemi do(ru g,rmenin yolu a51klan1rsaA
5o.uk genellikle >unu anlarA :akat /emen eski d=nme =ekline d,ner.
#n.ak >elli >ir ya=tan sonraA alt1 veya yedi ya= .1var1ndaA 5o.uk miktar ile
/a.im aras1ndaki ili=ikiyi anlamaya >a=lar. Kuantum kuram1n1 anlamaya
>a=lay1= >una >enzer. 4nu anlad1(1n1z1 d=nmeniz ve zi/ninizde kuantum
ger5ekli(inin >ir resmi olu=mas1ndan sonraA t1*k1 Piaget71n deneyindeki
gi>iA /emen eskiA klasik d=nme tarz1na d,nersiniz. HsG59I
#tomlar1nA elektronlar1n ve temel *ar5a.1klar1n mikro dnyas1n1nA
klasik dnyadanA sa: ger5ek5ilik dnyas1ndan tamamen :arkl1 olmad1(1n1
kavramak ,nemlidir. $ek >ir atom >ir kutuda izole edile>ilir@ elektronlar ve
di(er *ar5a.1klar :oto(ra: emlsiyonunda veya >ulut odalar1nda iz
>1rak1rlar. Elektrik ve manyetik alanlar1 kullanarak onlar1 /areket
ettire>iliriz. 0eney.iler >u minik nesnelerin ktleleriA elektrik ykleriA a51sal
momentleri ve manyetizasyonlar1 gi>i >elli ,zelliklerini ,l5e>ilirler. Pek
5ok insan gi>iA :izik5iler mikrodnya *ar5alar1n1 tam >u =ekilde d=nrler.
Bunlar yaln1z.a 5ok k5k =eylerdir. 4nlardan *ar5a.1k 1=1nlar1 ya*a>ilirizA
onlar1 >ir>iri zerine ata>iliriz ve mzi(imize uygun olarak dansetmelerini
sa(laya>iliriz.
9;
ROJ ALIMA GRUBU
Kuantum tekinsizligi nerededir?
Anlaylmas o kadar g olan nedir?
Kuantum tekinsizli(iA atomlarA elektronlar ve :otonlar konusunda >elli
trde sorular sormaya >a=lad1(1n1z zaman gndeme gelir.
9e >u an.ak >u tr sorular1 soru* onlar1 .eva*land1rmaya 5al1=mak
zere deneyler /az1rlad1(1n1z zaman gndeme gelir. rne(inA yinelenen
,l5mlerle >ir elektronun /em konumunu /em de /1z1n1 ,l5mek istersenizA
>unun ya*1lamaya.a(1 sonu.una var1rs1n1z. Konumunu /er ,l5=nzde /1z
de(i=irA ve tersi olur@ elektronda >ir tr kuantum kayganl1(1 vard1r. Elektron
s1radan >ir nesne olsayd1A ayn1 anda /em konumunu /em de /1z1n1
>elirlemeniz olanakl1yd1. akat elektron >ir kuantum *ar5a.1(1d1r ve s1radan
nesnellik :ikri >a=ar1s1z kal1r. Kuantum *ar5a.1klar1 konusunda ayr1nt1la
sorularP>ir *ar5a.1(1n tam konumu ve /1z1n1n ne oldu(u gi>iPsormaya
>a=laman1za kadar sa: ger5eklik .ennetinde mutlu =ekilde ya=aya>ilirseniz.
Ki=i >ir kere mikro dnyan1n kuantum tekinsizli(inin ka51n1lmaz
oldu(unu kavrad1ktan sonraA iki tav1r tak1na>ilirG ilkiA onu unutmak ve
kuantum kuram1n1n matemati(ine >a(lanmakt1r. Bu =ekilde do(ru yan1tlar1
>ula.akt1r ve mikro dnyan1n yasalar1n ke=:etmede ilerleye.ektir. <eni
kuantum kuram1n1n matematiksel temelerini kuran Paul 0ira. ve Oerner
'eisen>erg7in ,nderli(inde *ek 5ok kuramsal :izik5i >u tavr1 almaktad1r.
2kin.i tav1rA mikro dnyan1n kuantum tekinsizli(ini :iziksel ger5eklik
terimleriyle yorumlamaya 5al1=an :else:e.i yakla=1m1d1r. else:e.iler
kuantum dnyas1n1n anla=1la>ilir ve ayn1 zamanda matematiksel olarak
tutarl1 >ir kavramsal resimini geli=tirmekle ilgilenirler. ?iels Bo/r modern
:izikte >u tavr1 kurdu ve ger5ekli(in yorumu konusunda s,yleye.e(i 5ok
=ey vard1.H'. PagelsA Kozmik KodA sG6-I
Kuantum Mekaniginin Degiyik Yorumlar
Yusuf pekolu
Kuantum mekani(i en :azla tart1=1lan kuramlardan >iri
olagelmi=tir.$art1=1lan =ey kuantum mekani(inin matematiksel ya*ysy
de(il.izik5iler >u ya*1y1 kullanarak maddenin de(ikadar son dere.e
>a=ar1l1 oldular.Kuantum mekani(iA:izikteki en >aFaryly kuramlardan >iri
olarak ka>ul edilir ve :izi(in temel ta=lar1ndan >iridir.Bir :izik5inin kuantum
mekani(i >ilmemesi >ugn ka>ul edile>ilir >ir=ey de(il.$art1=1lan =eyse
kuantum mekani(inin yoanlamak i5in ya*t1(1m1z deney ve g,zlemlerin
sonu5lar1n1Asade.e o kuram1n temel kavramlar1n1 kullanarak a51klamak.<ani
kuram1n matematiksel dilini gnlk ya=amda kulland1(1m1z dile 5evirmek.
?ormalde /er/angi >ir kuram1n tek >ir yorumunun olmas1
gerekir.akat kuantum mekani(inin karma=1k ve sa(duyu zorlayan
98
ROJ ALIMA GRUBU
ya*1s1ndan dolay1 :izik5iler /enz /erkesin ka>uletti(i >ir yoruma
ula=a>ilmi= de(iller.0e(i=ik ,l5lerde ka>ul g,ren >ir ka5 yorum var.
Bunlar Ko*en/ag yorumuA5oklu dnyalar ya da *aralel evrenler
yorumuABo/m yorumuAtutarl1 ge5mi=ler yorumu gi>i adlarla
an1l1yorlar.Bunlar i5inde en 5ok yanda= to*layanlar.
Kopenhag Yorumu
Ko*en/ag yorumuA>yk ,l5de 0animarkal1 :izik5i ?iels Bo/rJun
>ilimsel ve :else:i d=n.eleri zerine kurulu.Bu yzden Bo/rJun /ayat1n1n
>yk k1sm1n1 ge5irdi(i Ko*en/agJ1n ad1yla an1l1yor.
Bu yorumun temel *rensi*leri =,yleG
Bireysel nesnelerle ilgili kuram.Kuantum mekani(i nesnelerin ya da
sistemlerin >ireysel olarak davran1=lar1n1 in.eler ve a51klamaya 5al1=1r.<ani
tek >ir atomun ya da tek >ir elektronun ya da >ir ka5 atomdan veya >irka5
*ar5a.1ktan olu=an tek >ir sistemin veya 5ok say1da atomdan olu=an >ir
kristalinHtek >ir sistem olu=tururIdavran1=1n1 in.eler.Burada >ireysellikten
kas1t =uGKuantum mekani(iAistatiksel mekanik gi>i ayny trden 5ok sayyda
sistemin istatistiki ,zellikleriyle de(ilAtek >irsistemin davran1=lar1yla
igilenir.Kuantum mekani(indeki olas1l1klar >u yzden istatistik mekanikteki
olasylyklardan temelde :arklydyr.4las1l1klar temel
,zelliklerdir.+./r,dinger:onksiyonunun >elli >ir sistem i5in 5,zmne o
sistemin dalga :onksiyonu ad1 verilir.Kuantum mekani(inde dalga
:onksiyonunun karesi ile >etimlenen olasylyklar g,zlem.inin ya da
kuram.ynyn eksik >ilgisinden kaynaklanmaz.Bu olas1l1k ve ona >a(l1 olan
>elirsizlikler do(an1n ,znde >ulunur.
),zlenen sistem ve g,zlem.i arasyndaki ili=ki.'eisen>ergJe g,re
:iziksel dnya iki *ar5aya ayr1l1rAg,zlenen sistem ve g,zleyen sistem.<kisi
arasynda >ir synyr vardyr.Bu synyr /angisinin kuantum :izi(i Hg,zlenen
sistemI/angisinin klasik :izikle Hg,zleyen sistemI>etimlene.e(ini
>elirler.'eisen>ergJe g,re >u s1n11r1n nereye kona.a(1 tamamiyle >izim
,zgr irademize >a(l1d1r.Bo/rJun >u konudaki g,r=leri da/a radikal.Bo/rJa
g,re >,yle >ir s1n1r yoktur.),zlenen sistemle g,zleyen sisPtem >,lnmez
>ir >tn olarak ele al1nmal1d1r.),zlenen sisteminAg,zleyen sistemden
>a(1ms1z olarak ,zelliklerinden >a/setmek anlams1zd1r.
),zlemlerin a51kland1(1 dil.)nlk ya=amda 5evremizde g,rd(mz
>ir sr >asit ger5eklik vard1r.Kulland1(1m1z dilAalg1lar1m1zAsa(duyumuz >u
ger5ekliklere g,re geli=mi=tir.Btn >unlar klasik :izi(in dilini
olu=turur.0olay1s1yla >ir kuantum sistemi zerindePki g,zlemlerimizi de
sade.e klasik :iziFin diliyle anlata>iliriz.l5mn geri 5evrilemezliFi.Bir
,l5m ya*t1(1m1z zaman sistemi geri d,nlemez =ekilde de(i=tirmi= oluruz.
99
ROJ ALIMA GRUBU
Kuantum indirgenme(kme).
Bir ,l5mA,l5mn ya*1ld1(1 nesne ya da sistem zerinde >ir eylemi
i5erir.Bu da dalga :onksiyonuPnun indirgenmesine neden olur.Bo/ryasa
olarak ka>ul etmi=tir.Kuantum kuram1 >u indirgemenin olas1l1klar1n1 verir
:akat mekanizmas1n1 a51klamaz.$amamlay1.1l1k
HBtnlerlikI.Bo/rAtamamlay1.1l1(1 >ir>irinden >a(1ms1z H>iri di(erini
i5ermeyenIve >tn deney ve g,zlemleritam olarak anlamak i5in >irlikte
gerekli olankavramlary >ir arada d=nme olarak tanymlam1=t1r.Buna en iyi
,rnek dalga *ar5a.yk ikililiFidir.U=1(1n Hya da >ir elektronun veya >a=ka
kuantum nesnelerinI>az1 durumlarda dalgaA>azy durumlardaysa *ar5a.yk
gi>i davranmaPsy gi>i.Bu tamamlayy.y ,zellikler ayny
andag,zlenemezler.<aniA>ir elektron ayny anda/em dalga /em de *ar5a.yk
gi>i g,zlenemez.0eneyin ko=ullar1na g,re ya *ar5a.1kAya da dalga davran1=1
g,sterir.)er5eklik.Ko*en/ag yorumuna g,re tamamlay1.1l1k ve ger5ek
>ir>irleriyle yakyndan ilgili kavramlard1r.+ade.e >ir ,l5m sonu.u
>ulunanlar ger5ek olarak alyna>ilir.Bunun d1=1nda ger5ek /akk1nda >a=ka
/i5>ir =ey s,ylenemez.Buna =,yle >ir ,rnek vere>ilirizG0iyelim >ir
odamyzdaki masanyn zerine >ir kita* >1rakt1k@ka*1y1 kilitleyi* 51kt1k.Qu an
o kita>1 g,rmyor oldu(umuz /alde kita>yn masan1n zerinde durmasyndan
>ir ger5ek olarak >a/setmemize klasik :izik izin verir.Benzer >ir ieyi >ir
atom i5in ya*alym.<aniA>ir deney i5in >ir atom /azyrlayalym ve >ir sre
sonPra >u atom zerinde deney ya*al1m.#tomun /azyrlanmasyylaAdeney
arasynda ge5en srePde atom /akkynda iuAya da >u doFrudur demek
mmkn deFildir.#tom /azyrladyFymyz ve >yraktyFymyz yerde mi deFil
miFBunu sade.e atomu doFrudan g,zleyi* orada olu* olmadyFyny ,FrendiF
imiz zaman s,yleye>iliriz.4nun d1=1nda atomun orada olu* olmad1(1n1
s,ylemek imkans1zd1r.'eisen>erg 7e g,re >,yle >ir soru anlams1zd1r da h
oklu Dnyalar ya da Paralel Evrenler Yorumu
<ukar1da temel *rensi*lerini >elirtti(imiz Ko*en/ag yorumu >ir5ok
:izik5i tara:y1ndan yeterin.e tatmin edi.i >ulunmamaktad1r.zellikle dalga
:onksiyonunun indirgenmesi +./r,dingerkalmakta.Bu nedenlerle zaman
i5inde >a=ka yorumlar ortaya atyldy.Bunlardan en ,nemlisi EEvrensel 0alga
onksiyonu KuramyEadly doktora teziyle ,ne srm= oldu(u Eg,reli
durumlarEya da da/a yayg1n olarak >ilindi(i adlarla E5oklu dnyalarEveya
E*aralel evrenlerEyorumudur.Mikrosko*ik sistemlerin ,rneFin atomlaryn
dalga :onksiyonlar1 sa: kuantum durumlarynyn st ste >inmii durumu yani
to*lam1 =eklinde yaz1l1r.0olay1s1yla sistemin kdurumlardan >irine 5,kertilir
ve ,l5len ,zelliFin deFeriA>u sa: durumun sa/i* oldu(u de(erdir.Bu durum
>ir 5ok soru olu=turmaktad1r.Bu indirgenme nasyl olurFl5m nasyl
tanymlaya>ilirizFKo*en/ag yorumu>unlary a51klayamamaktad1r
1--
ROJ ALIMA GRUBU
Boklu dnyalar yorumunun temel :ikri =uG
EvrenAkuantum dzeyinde ne zaman >ir se5im ya*mak durumunda
kal1rsaAka5 tane alternati: kuantum durumu varsa o kadar *ar5aya
>,lnr.Bunu da/a iyi anlamak i5in +./r,dingerJin kedisini ,rnek olarak
alal1m H+.r,dingerJin kedisi i5in Bilim ve $eknik say1!9!e >ak1n1zI.Bu
deneyde iki olas1l1k var.<a radyoakti: atom >ozunur ve kedi ,lr ya da
>ozunmaz ve kedi .anl1d1r.Ko*en/ag yorumuna g,reAkutu a51l1* i5ine
>ak1l1n.aya kadar olas1l1klar1n ikisi de ger5ek deFildir.Kutunun i5indeki
kedinin dalga :onksiyonu iki durumun >ir st ste >inmi=
/alidir.<aniAkedine ,ldrAne de .anl1.Kutuyu a51* >akt1(1m1z anda dalga
:onksiyonu >u iki durumdan >irine indirgenir.<ani kutuyu a5yn.a kediyi ya
.anl1 ya da ,l olarak g,zleriz.Boklu dnyalar yorumuna g,reyse sistem >ir
se5imle kar=1 kar=1ya kald1(1 anda /er iki olas1l1k da ger5ek olurAan.ak evren
ikiye ayrylyr.Evrenlerden >irinde g,zlem.i kutuyu a5ar ve kediyi
,l>ulur@diFer evrendeyse g,zlem.i kediyi .anl1 olarak g,zler.Burada
,nemli olan nokta kutunun i5indeki kedinin g,zlem.i >akmadan ,n.e >ir
evrende ,lAdi(erindeyse .anl1 oldu(udur.0olay1s1yla g,zlem.i kutuya
>akt1(1nda dalga :onkiyonunun indirgenmesi diye >ir=ey s,z konusu
de(ildir.'er >ir evrendeki g,zlem.iAeii
Boklu dnyalar yorumuyla ilgili temel *ro>lem evrenin /er an 5ok
sayyda kuantum alternati:leriyle karFy karFyya olduFu dolayysyyla /er an
5ok sayyda evrene >,lnd(A>unun sonu.u olarakda ayny uzay1 *aylaian
neredeyse sonsuz sayyda evrenin var oldu(u:ikrinin olduk5a iti.i >ir :ikir
olmas1d1r.Bu :ikrin kan1tlanmas1n1n ya da 5rtlmesinin imkans1zl1(1 da
ayr1.a iti.i >ir noktad1r.+iz /angi yorumu ter.i/ edersinizF
HBilim ve $eknikA Ekim 2---I
Bir Spermen, yi zemez Mi?
0algaP*ar5a.1k ve konumPmomentum ikili(inden kurtulamaz m1y1zF
Bu ikili(i tekilli(e indiremez miyizF <ani elektronun /em konumunu /em
de momentumunu ,l5e.ek ara5lar ya*amaz m1y1zF Bir s*ermen
5a(1rmadan ,n.e soruyu >ir kez da/a soral1mG Konum ve momentumu ayn1
anda ,l5meyi engelleyen nedirF
MaV Born >unu =,yle a51kl1yorG
E &zay koordinatlar1n1 ve zaman1n anlar1n1 ,l5mek i5inA sa(lam ,l5
5u>uklar1 ve sa(lam saatler gerekir. Momentum ve enerji ,l5mleri i5in
nesnenin etkisini almak ve g,stermek zere /areketli *ar5alarla
dzenlemeler ya*1lmas1 gerekir. E(er kuantum mekani(i nesne ve ,l5
.i/az1n1n etkile=imini tan1mlarsaA /er iki dzenleme mmkn de(ildirE
HKozmik KodA sG89I BornA ayn1 anda konum ve momentumu ,l5en >ir ayg1t
ya*amaya.a(1m1z1 yineledi. Bu iki ,l5m i5in ya*1la.ak denel dzenlemeler
1-1
ROJ ALIMA GRUBU
>ir>irini d1=lar. Kantum mekani(iA ayn1 anda /em ,l /em diri
oluna>ile.e(ini H+./rodingerJ in KedisiI ka>ul eder amaA konum ve
momentumun ayn1 anda tam >ir kesinlikle >elirlenemeye.e(ini s,yler.
?eyse >u noktay1 da/a tart1=1r1z. Bir ayna olmadan >a=1n1z1n arkas1ndaki
uzay1 g,remezsiniz. Bakmak zere geri d,nd(nzde de ka:an1z1n
arkas1ndaki uzay d,ner. #yn1 anda /em ,nnzdeki /em de arkan1zdaki
uzay1 g,remezsiniz.
MaV Born G
E EinsteinA Bo/r ve >enim HBornI da/il oldu(um nesile >izden
>a(1ms1zA de(i=tirilemez yasalara g,re geli=en nesnel >ir :iziksel dnya
oldu(u ,(retilmi=ti@ >izA >ir tiyatroda seyir.ilerin >ir oyunu seyretmesi gi>i
>u sre.i seyretmekteyiz. Einstein /TlT >unun >ilimsel >ir g,zlem.i ile
onun konusu aras1ndaki ili=ki olmamas1 gerekti(ine inan1yor E HKozmik
KodA sG 91I
akat kuantum kuram1na g,re insan1n niyeti :iziksel dnyan1n ya*1s1n1
etkiliyor.
zetle Kuantum Kuram
Kuantum kuram1n1n ,zetlenmesine geldik.
zeti iki noktada to*laya>ilirizG Birin.i noktaA kuntum ger5ekli(i
>elirli HkesinI de(ilA istatistikseldir. 4lgular ve olaylar H:enomenlerI aras1nda
nedensellik >a(1 de(ilA olas1l1k >a(1 vard1r. 2ki olay aras1ndaki etkile=imde
ya da >ir olay1n gele.ekteki evriminde /angi sonu5lar1n do(a.a(1n1 de(ilA
/angi sonu5lar1n da/a olas1 oldu(unu kestire>iliriz. #ma kestirimlerimiz
do(ru olmaya>ilir. 'er >ir olaya >ir neden arayan insanlarA yaln1z d=n.e
dnyas1nda de(ilA gndelik ya=amda da s1k1.1d1r. 4nlar ger5ekten 5ok s1k1
ve s1k1.1 deterministlerdir. 2kin.i sorunA kuantum nesnelerini g,zleme i5in
kullana.a(1m1z ,l5me dzenimiz. Kuantum ger5ekli(iA k1smen E
g,zlem.inin yaratt1(1 >ir ger5ekliktirE . EvetA >u kita>1n .iddi okurlar1
ger5eklik olay1n1 i yi d=nmeli. KaradeliklerJ e ad1n1 koyan Mo/n O/eeler
=,yle demi=tiG E ),zlemlenmi= >ir :enomen olana kadar /i5>ir :enomenA >ir
:enomen de(ildirE.
'i5>ir s*ermenA >elirsizlik ilkesini a=amaz. fz. >ir sonu5A ama
>,yle]
Bo/rA yaln1z.a >ir :izik5i de(ildiA >ir :ilozo:tuA >ir kom*ozit,rdA
yorum.uydu. elsenin :izi(ini de(ilA :izi(in :else:esini o yaratt1. izi(inA
da/a do(rusu do(al >ilimlerin sorunlar1yla insansal sorunlar aras1nda >a(
kurmaktan ka51nmad1. Par5a.1k ve dalga ,zelliklerinin >irlikteli(ini E
>tnlerlikE olarak yorumlad1 ve >unu ya=ama uygulad1. rne(in +o:oklesJ
in #ntigone adl1 eserinde Eto*luma kar=1 g,revE ile E ailesel g,revE
kavramlar1 tamamlay1.1 H >ir>irini >tnleyenA tamamlayanI kavramlard1.
1-2
ROJ ALIMA GRUBU
#ma >unlarA ayn1 zamandaA >ir>irini d1=layan kavramlard1. #ntigonA EiyiE
>ir yurtta=t1. Karde=iA kral1 ,ldrmeye 5al1=1rken ,ldrlm=t. Kral ve
to*luma kar=1 g,reviA karde=ini reddetmesini gerektiriyorduA karde=i >ir
/aindi] <ine de ailesel ve >elki de dinsel duygular1 onun v.udunu
g,mmesini ve an1s1na sayg1 g,sterilmesini istiyordu. Bu ,rnek ne anlama
geliyorF BizA >ir organizman1n molekler ya*1s1n1 ,(renmek i5in onu
E,ldrmeliyizE. Bu durumda >iz ,l =eyin ya*1s1n1 >iliyor oluruz.<a=ayan
>ir organizmada ya*1y1 >ilemeyiz. Bnk E ya*1y1 >elirleme /areketiA ayn1
zamanda organizmay1 ,ldrr.Q*/esizA molekl >iyologlar1n1n ya=am1n
molekler temelini kurarken g,sterdikleri gi>iA >u son g,r= tmyle
yanl1=t1r. Bu ,rne(i veri=imin nedeniA Bo/rA kadar ak1ll1 olsan1z >ileA >ilimin
ilkelerinin /er zamanki uygulama alanlar1 d1=1na uzat1lmas1n1n yzeysel
sonu5lar vere>ile.e(ini g,stermektirE
DEHALARIN TARTIMASI
ki Titan: Einstein ve Bohr
Einstein devrimiA ger5ek >ir devrimdir. EinsteinA insan akl1ndaki >ir
s15ramad1r. Bnk ,n.e g,zlemA sonra /i*otezA sonra deney ve en sonra
kuram diyen =u 5ok eski >ilim anlay1=1na son ve >yk dar>edir. 4A ,n.e
d=nd. 4rtaya att1(1 =eylerA /er/angi >ir denel deste(e sa/i* de(ildi ve
stelik kolay.a da deneyden ge5e>ile.ek gi>i g,rnmyordu. #ma d=n.e
da/a do(rusu matematik diliyle temellenen >u d=n.e s15ramas1A deneysel
>ak1=ta da >ir s15ramay1 getirdi. Bak1n ne diyor G E Bir kuram1n yarat1l1=1
i5in yaln1z.a kaydedilmi= olgular to*lululu(u /i5>ir zaman yeterli de(ildir.
'er zaman maddenin kal>ine /.um eden insan zi/ninin ,zgr >ir >ulu=u
eklenmi= olmal1d1r E
Kuantum Bilgisayarlar
(Bilim ve Teknik, Rait Grdilek'in yazs!
<irmi >irin.i yzy1l1n ryas1A kuantum >ilgisayarlar. Evrenimizi
kavraya>ilmekA do(a kuvvetlerinin i=leyi=ini ve ili=kilerini tam olarak
>ilmemiz i5in gerekli /esa*lama g.A geli=en teknolojik uygarl1(1m1z1n
gerektirdi(i ileti=im /1zlar1A askeri s1rlar1m1z1 korumakA >a=kalar1n1n ne
ya*t1(1n1 gizli.e ,(renmek i5in >u >ilgisayarlar1 >ekliyoruz. Bnk
kuramsal olarak >unlar1n /esa*lama g5leri ve /1zlar1A s1radan
>ilgisayarlardan onlar.a kat :azla. Q,yle yaln1z.a !-- i=lem >irimli >ir
kuantum >ilgisayar1nA 2!-- i=lemiA yani tm EvrenJdeki to*lam *ar5a.1k
say1s1 kadar i=lemiA >irka5 saniyede ya*a>ile.e(i /esa*lan1yor. Bu alanda
ya*1lan 5al1=malarsaA /TlT mikrosko*ik dnya ileA tan1d1(1m1z >yk
,l5ekteki dnyan1n s1n1rlar1ndaki gri >,lgede dola=1yorlar. KuramA /TlT
1-!
ROJ ALIMA GRUBU
deneyin 5ok ,nnde ko=uyor. Kuantum >ilgisayarlar i5in /ar1l /ar1l
algoritma retiliyor. Buna kar=1l1k la>oratuvarlarda geli=tirilen *rototi*ler
son dere.e ilkel. Emekleme 5a(1ndan yeni 51kan >e>ekler gi>i >irka5 ad1m
att1ktan sonra d=yorlar. #ma gene deA i5inde el yordam1yla yrd(mz
sis giderek ayd1nlan1yor. +on >irka5 ay i5inde a51klanan geli=melerA
kuramsal 5al1=malar1n /1zla sonu.a yakla=t1(1n1 g,steriyor. 'atta kuantum
=i:releme alan1nda *ratikA kuram1n ,nne ge5mi= >ile.
Belki de >eklentilerimizin k,rkledi(i sa>1rs1zl1k nedeniyle a(1r gi>i
g,rnen ilerlemeA 5ok :arkl1 iki dnyan1n ara5lar1n1 >irle=tirmek gi>i g5 >ir
i=i >a=armak zorunda. $elekom =irketlerininA :izik5ilerin ve gizli /kmet
kurulu=lar1n1n ryas1n1 ssleyen >u ara5lardan >eklenenA atomalt1 dnyan1n
,zellikleriniA ya=ad1(1m1z makrosko*ik dnyaya ta=1malar1. 4ysa >u iki
dnyan1n i=leyi=iA dinamikleri 5ok :arkl1. Bu durumda >eklentilerimize
ko=ut /nerlere sa/i* kuantum >ilgisayarlar1n ortaya 51kmas1A mikrosko*ik
dnyadaki nesnelerle makrosko*ik ,l5m ara5lar1 aras1ndaki uyumsuzlu(un
giderilmesine >a(l1. #rad1(1m1z k,*r de ortaya 51km1= gi>i g,rnyor. Bu
alan1n ,nde gelen kuram.1lardan 0mitri #verinJe g,re :izikte son 2- y1l1n
en >yk >ulu=lar1ndan >iriA milyarlar.a elektron i5eren s*er iletken gi>i
makrosko*ik >ir sisteminA mikrosko*ik dnyay1 y,neten kuantum
mekani(inin ilkelerine g,re davrana>ildi(inin kan1tlanm1= olmas1. Bunun
,nemi =uradan kaynaklan1yorG Kuantum >ilgisayar ,n.lleriA =imdiye kadar
atom ya da molekller i5indeki *ar5a.1klar1n s*inlerinden ya da 1=1(1n
*olarizasyonundan yararlan1larak ger5ekle=tirildi. #n.ak >u modelleri
k5ltmek olanaks1z. Klasik >ilgisayarlardaysa kat1 /al *ar5alarA devrelerin
>irka5 yz nanometreye Hmetrenin milyarda >iriI kadar k5ltlmesine
olanak sa(lad1. Kat1 /al *ar5alarA =imdiye de(in kuantum >ilgisayarlar1 i5in
uygun say1lm1yordu. Bnk >unlar1n zerindeki elektronlar1n
say1lamaya.ak ,l5de ve karma=ada kuantum durumu >ulunur. 4ysa
kuantum >ilgisayarlar kolay.a sa*tana>ilen Ea51kPka*al1E durumlara gerek
duyuyorlar. 2=te s*er iletkenler >u a5maz1 ortadan kald1rd1. Bnk
zerlerindeki elektronlar son dere.e dzenli >i5imde /areket ediyorlar.
Ma*on ara=t1rma.1lar da ge5ti(imiz aylarda >u k,*r zerinde yryerek
>yk d=n ger5ekle=mesi y,nnde ,nemli >ir ilerleme sa(lad1lar.
Farkl Dnyalar, Farkl Aralar...
B,yle >ir k,*r neden >u kadar ,nemliF BizlerA dnyam1z1A
evrenimiziA al1=t1(1m1z kesin kurallarla yorumluyoruz. BilimimizA
uygarl1(1m1zA nesnelerin etkile=iminde >ulundu(unu varsayd1(1m1z
kesinli(eA neden ve sonu5 aras1ndaki dz ak1=a dayan1yor. 4la(an
ya=ant1m1zda >ir =ey ya vard1rA ya da yoktur. +re5lerA >elirliA Emant1ksalE
>ir s1ra izlerler. Ka51n1lmaz olarakA organizmam1zdan kaynaklanan >u
1-3
ROJ ALIMA GRUBU
alg1lama s1n1rlamalar1A kendi mant1(1m1z1A kendi ya*t1(1m1z >ilgisayarlara
da ta=1mak zorunda >1rakm1= >izi. Bilgisayarlar1m1zA ister oda
>ykl(ndeki s*er /1zl1 5e=itleri olsunA isterse /esa*lar1m1z1 ya*t1(1m1zA
yaz1lar1m1z1 yazd1(1m1zA 2nternetJte Edola=t1(1m1zE masast 5e=itleriA >u
lineer mant1(1 yans1t1yor. Bildi(imizA s1radan >ilgisayarlar1n tu(lalar1A E>itE
denen 1 ve - say1lar1yla >asit i=lemler ya*an Emant1k ka*1lar1E. +,zgelimiA
>ir E4DM#%E ka*1s1 E1Ei E-Ea EdeviriyorEA ya da >unun tersini ya*1yor.
Peki s1radan >ilgisayarlar1m1z >u girdilerin E1E ya da E-E oldu(unu nas1l
anl1yorlarF BasitG Elektrik ak1m1n1n varl1(1 ve yoklu(uyla. <ani E1EA ak1m1n
varoldu(unuA E-Esa yoklu(unu g,steriyor. Bilgisayarlar1m1z1n mant1k
ka*1lar1 daA .ereyan1 ileti* kesen transist,r dizilerinden olu=uyor. Karma=1k
/esa*larA s1radan >ilgisayarlar.a say1lar1 seri /alde dizilmi= ka*1lardan
ge5irerek ya*1l1yor.
Kuantum dnyas1ndaysa i=ler :arkl1. Bir kereA >izim kavrad1(1m1z
anlamda kesinlik diye >ir =ey yok. %aten atomalt1 ,l5ekteki do(a
kuvvetlerinin HelektromanyetikA =iddetli ve zay1: 5ekirdek kuvvetleriI
etkile=imini a51klayan kuantum mekani(inin temel dire(i de nl
E>elirsizlik ilkesiE. #lman :izik5i Oerner 'eisen>ergJin ortaya koydu(u >u
ilkeye g,re >ir *ar5a.1(1n konum ve momentumunun 5ar*1m1A /er zaman
s1:1rdan >yk olmak zorunda. Bunun nedeni de *ar5a.1(1n konumunu ya
da /1z1n1 ,l5mek i5in ya*1lan /er g,zleminA g,zlenen ni.eli(i de(i=tirmesi.
Kuantum alanlar1nda k5k 5ar*1lmalar olarak yorumlanan *ar5a.1klar1n
kesin durumlar1n1 >elirlemek olanaks1z. Par5a.1klar an.ak :arkl1
konumlardan olu=an >ir olas1l1k >ulutu i5inde >uluna>ilir. #vusturyal1
:izik5i ErNin +./r,dingerJin >ir Edalga :onksiyonuE olarak >etimledi(i >u
st ste >inmi= ger5eklerA srekli >ir uyum i5inde >ulunuyorlar. #n.ak en
u:ak >ir d1= etken H,rne(in g,zlemI >u uyumu >ozuyor ve >iz olas1
durumlardan yaln1z.a >irisini g,re>iliyoruz.
0eneyim 5er5evemizde >ulunmad1(1 i5in kavramakta zorland1(1m1z
5o(ulA yada *aralel ger5ekler olgusuA asl1nda >ilgisayarlar i5in ola(anst
u:uklar a51yor. BuA kuantum >ilgisayarlar1n Ekuantum >itEA ya da k1sa.a
Eku>itE denen i=lem >irimlerinin 5ok :arkl1 >ir ,zelli(inden kaynaklan1yor.
Klasik >ilgisayarlar1n i=lem >irimlerinin E1E ve E-E olan iki ayr1 E>itEten
olu=tu(unu g,rm=tk. 4ysa >ir ku>itA ayn1 anda /em E1EA /em de E-E. <ani
kuantum mekani(indeki gi>iA olas1 durumlar1n stste >inmi= /ali. Klasik
>ilgisayarA E>itElerden olu=an dizileri s1rayla teker teker in.eleyi* >ir sonu.a
olu=urkenA >ir kuantum >ilgisayarA tm /esa*lar1 Eayn1 andaE ya*a>iliyor.
Kuantum mekani(inde >ir >a=ka gari*lik deA *ar5a.1k 5i:tleri aras1nda
Edolan1kl1kE HentanglementI denen 5ok ,zel >ir ili=kinin >ulunmas1.
+istemdeki *ar5a.1klardan >iri zerinde >ir ,l5m ya*t1(1n1zdaA ,tekiA
1-5
ROJ ALIMA GRUBU
>inler.e 1=1k y1l1 ,tede >ile olsaA an1nda >u ,l5mn etkisini duyuyor. Bu daA
kuantum >ilgisayarlarda ku>it zin.irleri olu=turulmas1na olanak tan1yor.
nc alymalar
Kuantum dnyas1ndaki dolan1kl1ktan makrosko*ik dnyada
yararlanma d=n.esiA 198-Jli y1llarda >ilim dnyas1nda aniden :1rt1na gi>i
esti. #B0 #rgonne &lusal Da>oratuvar1 :izik5ilerinden Paul Benio::A
kuantum >ilgisayar i5in >ir mant1k ka*1s1 tasarlad1. 4nun d=n.eleriA da/a
sonra UBM ara=t1rma.1lar1ndan C/arles Bennett ve 4V:ord fniversitesiJnden
0avid 0euts./ tara:1ndan da/a da geli=tirildi. 1993 y1l1ndaysa #$j$
Da>oratuvarlar1 :izik5ilerinden Peter +/orA kuantum >ilgisayarlar i5in >ir
algoritma geli=tirdi. +/orJunA yzler.e /aneden olu=an say1lar1 5ok k1sa
srede 5ar*anlar1na ay1rmak i5in geli=tirdi(i algoritmaA ara=t1rmalar1 da/a
da /1zland1rd1 ve >ir ya da >irka5 mant1k ka*1s1ndan olu=an ilkel Ekuantum
>ilgisayarlarE ortaya 51kmaya >a=lad1.
Cali:ornia $eknoloji Enstits :izik5isi Me:: Kim>leA >ir sezyum atomu
ara.1l1(1yla iki :otonu Edolad1E. Kim>le ve eki>iA sezyum atomunuA o*tik
resonator denen ve :otonlar1 ileri geri yans1tan iki aynadan olu=an k5k >ir
oda.1(a yerle=tirdilerG B,ylelikle :otonlar1nA sezyum atomunun d1= elektronu
ile etkile=me olas1l1(1n1n arta.a(1n1 d=ndler. +ezyum atomunda >u
elektronA de(i=ik enerji dzeylerinde >ulunur. #radaki :arka e=it enerjili >ir
:oton yakalarsaA >ir dzeyden ,tekine atlar. #ra=t1rma.1larA sezyum i5inde
>ir :otonun *olarizasyonuna Hkutu*lanmas1naI duyarl1 >ir enerji ge5i=inden
yararland1lar. Kutu*lanmaA :otonun elektrik alan1n1n sal1n1m y,nyle
ilgilidir. rne(inA alan kendi 5evresinde d,nyorsa ve >,yle.e :oton
ilerlerken >ir /eliks 5iziyorsaA :oton Edairesel kutu*lanm1=E demektir.
#ra=t1rma.1larA sezyum atomundaA yaln1z.a saat y,nnde d,nen alanlara
sa/i* :otonlara duyarl1A ters y,nl :otonlardan etkilenmeyen >ir elektron
ge5i=i >elirlediler.
Bu durumdaA saat y,nl alana sa/i* >ir :oton E1EA ters y,ndeki alana
sa/i* >ir >a=ka :otonsa E-E olarak ka>ul edile>ilir. Kim>le ve arkada=lar1 >u
:oton 5i:tlerini oda.1(a g,nderdiler ve 51kt1klar1 andaki kutu*lanmalar1n1
in.elediler. ),rld kiA -P-A -P1 ve 1P- gru*lar1ndan olu=an 5i:tlerin
etkile=imlerinde dikkat 5eki.i >ir=ey yok. 4ysa 1P1 5i:ti oda.1ktan =a=1rt1.1
>ir de(i=iklikle 51kt1. Kuantum :izi(inde *ar5a.1klar >irer Edalga
:onksiyonuE ile >etimlenirler. Bu dalgan1n da ,tekiler gi>i te*e noktalar1 ve
5ukurlar1 vard1r. 1P1 5i:ti oda.1ktan 51kt1(1nda dalga :onksiyonunun :az1
Hyani te*e ve 5ukurlar1n konumuI de(i=mi=ti. Bunun da anlam1A :otonlar1nA
sezyum atomu ara.1l1(1yla >ir>irleriyle etkile=mi= olmalar1yd1. otonlarA tek
>ir dzlemde titre=enA yatay ya da dikey kutu*lanma diye >ilinen elektrik
alanlar1na da sa/i* ola>ilirler. Bunlar da dairesel kutu*lanm1= 1=1(1n :arkl1
1-6
ROJ ALIMA GRUBU
konumlar1n1n st ste >inmi= durumlar1A >a=ka >ir deyi=le - ve 1Jin st ste
>inmi= durumlar1 olarak ka>ul edile>ilir. B,yle 5o(ul durumlu >ir :oton 5i:ti
de oda.1(a g,nderilirseA >u 5o(ulluklar1n 1P1 *ar5alar1 da etkile=erek dalga
:onksiyonunun :az1n1 de(i=tirirler. <ani 5o(ul kutu*lanm1= >u :otonlarA
51kt1klar1nda da/a da karma=1k >ir 5o(ul kutu*lanma durumu al1rlar. #rt1k
iki :oton aras1nda dolan1kl1k >a(1 kurulmu= olur.
Me:: Kim>leA :otonlar1n dalga :onksiyonlar1n1 de(i=tirerek >ir mant1k
ka*1s1 kurdu. +/orJun algoritmas1 i5in tasarlanm1= >a=ka dzeneklerseA
klasik >ilgisayarlar gi>i 1Jleri ve -Jlar1 >a= a=a(1 devirmek temeline dayal1
ka*1lardan yararlan1yorlar. #B0 &lusal +tandartlar ve $eknoloji Enstits
H?U+$I ara=t1rma.1lar1ndan 0ave OinelandJin tasarlad1(1 >ir E4DM#%E
ka*1s1A /ede: olarak se5ilmi= >ir E>itEi E-Edan E1E konumunaA ya da tersine
deviriyor. #n.ak >unuA EkontrolE denen ikin.i >ir girdi E1E de(erindeyse
ya*1yor. E(er kontrol E>itEi E-Esa A o zaman /ede: in 51kt1s1A girdisiyle ayn1
konumda oluyor. #ynen Kim>leJ1nki gi>iA OinelandJin ka*1s1 da 1 ve -Jlar1n
st ste >inmi= durumlar1n1 da i=lemden ge5ire>iliyor.
?U+$ eki>iA ayn1 nesne i5indeki iki ayr1 kuantum sistemi aras1nda
dolan1kl1k >a(1 kuruyor. BuA art1 elektrik ykl >ir >erilyum iyonu.
#ra=t1rma.1lar ,n.e iyonu Paul Ka*an1 denen >ir elektrik alan a(1 i5inde
/a*sediyorlar. Merkeze itilen iyon titre=meye >a=l1yor. Burada iyonA 1
milikelvin HP2;2A99kCIJye so(utuluyorA >,yle.e /er trl /areket
durduruluyor ve d1= etkiler *erdeleniyor. 2yonun titre=im enerjisinin dzeyi
kontrol E>itEi oluyor. En d=k titre=im dzeyindeki >ir iyon E-EA >ir sonraki
en yksek titre=im dzeyindeki >ir iyon da E1E oluyor. 'ede:seA d,nmesine
Hs*inI >a(l1 olarak iki enerji dzeyinden >irinde >ulunan d1= elektron. +*inA
d,nen >ir to*un a51sal momentumu gi>i .anland1r1la>ile.ek >ir kuantum
mekani(i terimi. Bu ,rnekteA s*inA st ve alt y,nde olmak zere iki ayr1
de(er ta=1yor. Oineland ve eki>iA lazer dar>eleriyle elektronu >u iki de(er
aras1nda oynata>iliyorlar. rne(in >ir vurdu(unuzda elektron st s*in
durumunaA >ir da/a vuruldu(unda gene eski alt s*in konumuna ge5iyor.
Dazer dar>esinin sresi ,nemli. E(er elektronu >ir durumdan ,tekine
ge5irmek i5in t sresi gerekiyorsaA 2tA onu >ir dzeyden di(erine g,tr*
geri getirir. 2=in gari>iA 1c2 t uzunlu(unda >ir lazer dar>esininA elektronu st
ve alt s*in konumlar1n1n st ste >inmi= durumuna getirmesi.
Peki ka*1 nas1l i=liyorF Elektronun alt s*inde ve E1Ee kar=1l1k gelen
titre=im durumunda oldu(unu varsayal1m. #ra=t1rma.1lar 5 lazer dar>esi
kullan1yorlar. Birin.isiA 1c2 t sreli@ elektronu alt ve st s*inlerin st ste
>indi(i duruma getiriyor. 2kin.i dar>eA deneyin >ir ,zelli(ine g,re
ayarlanm1=. 2ki s*in durumunun d1=1ndaA 5n. >ir enerji dzeyine sa/i* ve
>u dzeye eri=mek i5in gereken enerjiA iyonun titre=im durumuna >a(l1.
2kin.i lazer dar>esinin enerjisiA elektronuA an.ak st s*in konumundayken
1-;
ROJ ALIMA GRUBU
ve iyonJun titre=im dzeyi de E1Ee kar=1l1k gele.ek konumdayken >u 5n.
dzeye :1rlata.ak >i5imde ayarlanm1=. 0olay1s1yla daA st ste >inmi=
konumlar1n sade.e >u *ar5as1 etkileniyor.
Bu arada >ir E/ileE da/a ya*1l1yor. ?U+$ eki>inden 0aNn Meek/o:
>unu =,yle a51kl1yorG 2kin.i lazer dar>esi 2t sreyle veriliyor. <aniA
elektronu st konuma ykselttikten sonra tekrar geri getiriyor. Elektron
d,nd(nde dalga :onksiyonunun :az1 18- dere.e d,nm= oluyor. <ani
dalgan1n te*eleriA eskiden 5ukur olan yerlere geliyor. )elelim 5n.
dar>eye. Bu kez lazerA ilk dar>e gi>i 1c2 t sreyle veriliyor ve elektronJun alt
s*inden st s*in konumuna d,nme sre.i tamamlan1yor. B,yle.e
>a=lang15taki alt s*inli elektronA st s*inli konuma 5evrilmi= oldu. Bu da
klasik >ilgisayarlarda E-E1n E1Ee devirilmesine >enziyor. 2yonun titre=im
durumu E-EsaA ara Hikin.iI lazer dar>esinin elektron zerinde /i5>ir etkisi
olmuyor. #yr1.a 18- dere.elik :az de(i=imi olmadanA elektron A 5n.
dar>eyle vuruldu(unda da st s*in durumuna ge5meyi*A alt s*in durumuna
geri d,nyor. BuA klasik >ilgisayarlar1n E- girdiP- 51kt1E durumuna kar=1l1k
geliyor.
Qimdi de =,yle >ir deney d=nnG Ba=lang15ta iyonun titre=im
durumuA - ve 1 konumlar1n1n st ste >inmi= durumu olsun ve elektron da
alt s*inli konumda >ulunsun. Dazer dar>eleri *e= *e=e gelmeye >a=lay1n.a
iyonA st ste >inmi= 5ok say1da konumdan ge5tikten sonraA E- titre=im
durumuPalt s*inE ve E1 titre=im durumuPst s*inE konumlar1n1n st ste
>inmi= durumuna gele.ektir. 0olay1s1ylaA titre=im ve s*in durumlar1
aras1nda dolan1kl1k >a(1 kurulmu= oldu. #rt1k elektronun s*in konumunu
EaltE olarak ,l5ersenizA iyonun titre=im durumunun - oldu(unu /er/angi >ir
,l5me gerek duymadan >ile.eksiniz.
Kltmede 1aponlara Gvenin
Ku=kusuz i=e yaraya>ile.ek kuantum >ilgisayarlar tek >ir mant1k
ka*1s1yla 5al1=amaz. 1--- /anelik =i:releri 5,ze.ekA s*er >ilgisayarlar1n
milyarlar.a y1l1n1 ala.ak /esa*lamalar1 g,z a51* ka*ay1n.aya ya*a.ak
trden olanlarA en az1ndan yzler.e ku>itJin seri >a(lana>ilmesini
gerektiriyor.
)er5i ara=t1rma.1larA iyonlar1 1=1k i5inde tutarakA moleklleri
solsyonlar i5inde sallayarak ya da >a=ka y,ntemlerle kuantum etkilerden
yararlan1* >irka5 ku>itlik sistemler geli=tire>ildiler. #ma >u i=te >ir terslik
yok muF Mikrosko*ik dnyadan ,dn5 al1nan sistemA dev >oyutlara
t1rman1yor@ >una kar=1l1k >yk ,l5ekli dnyam1z1n ara5lar1 neredeyse
g,rnmez ola.ak] $ek >ir kuantum devre ger5ekle=tirmek i5in odalar
dolusu lazerA g5l m1knat1slarA kontrol ve g,zlem ara5lar1 gerekiyor. Bu
durumdaA .iddi i=lemler ya*a>ile.ek kuantum >ilgisayar1 >ir /angar
1-8
ROJ ALIMA GRUBU
>oyutuna vara.ak. 4ysaA milyonlar.a devrenin >ir arada >ulundu(u s1radan
>ir >ilgisayar 5i*i neredeyse mikrosko*ik >yklkte.
Kald1 kiA :arkl1 kuantum durumlar1n1 st ste >indirmekle i= >itmiyor.
Bu 5o(ul ger5eklerA en u:ak >ir d1= etkenleA tek >ir :otonun de(mesiyle >ile
E5,kyorE yani aralar1ndaki uyum ortadan kalk1yor. Bu olas1l1klar karmas1n1
uyum i5inde tutmakA gazA kristalA o*tik ka>lo gi>i ara5larla kolay ya*1la.ak
>ir =ey de(il.
BuA mikrosko*ik dnyan1n >ilgi i=lem ara.1 olan ku>itleri makrosko*ik
dnyaya ta=1man1n g5l(nden kaynaklan1yor. )er5i makrosko*ik
ku>itleri y,netmek >iraz da/a kolay amaA gene de makrosko*ik kuantum
uyumunun korunmas1 uzun sre >ir dar>o(az olarak kald1. Bir gru* Ma*on
ara=t1rma.1n1n ?isan sonunda ya*t1klar1 a51klamaysaA dar>o(azlar1n
a=1lmaya >a=lad1(1n1 g,steriyor. ?EC ara=t1rma.1lar1ndan <asuno>u
?akamura ve iki arkada=1A makrosko*ik uyumun uzun sre koruna>ile.e(i
ve *ek 5ok ku>itin dar >ir alana s1k1=t1r1la>ile.e(i >ir mekanizmay1
a51klad1lar. #ra=t1rma.1larA >u i=i /em silikon ve metal kar1=1m1 gi>i >ir kat1
/al ortam1ndaA /em de 5ok >asit >ir y,ntemle ger5ekle=tirdiler.
Kulland1klar1 ara5A >ir Coo*er 5i:ti kutusu HCoo*er 5i:tiA >ir s*er iletken
i5inde >ir>irine >a(lanm1= iki elektrondan olu=uyorI. Kutu ta>ii ki 5ok
k5k@ nanometre ,l5eklerinde. fstelik neredeyse P2;! Celsius
dere.esindeki mutlak s1:1ra kadar so(utulmu=. Bir s*er iletkene zay1:
>i5imde >a(lanm1= da/a k5k >ir s*eriletken Eada.1kEtan olu=uyor. 'er
iki s*er iletken deA BosePEinstein <o(unla=mas1 denen ve ayn1 kuantum
durumuna sa/i* makrosko*ik say1larda Coo*er 5i:tinden olu=uyor.
Elektrotlar aras1ndaki zay1: >a(lant1 nedeniyle aralar1nda Mose*/son
Ba(lant1s1 Hjun.tionI denen k5k >ir /at olu=uyor. +*er iletkenler >ir
elektrik ka*asit,r olu=turuyor ve Mose*/son >a(lant1s1 zerindeki ak1mA >u
ka*asit,r zerindeki elektrik ykn de(i=tiriyor. Ka*1 voltaj1 9 elektrotlar
aras1ndaki *otansiyel :ark1n1 >elirliyor. Kuantum mekani(ine g,reA BoseP
Einstein <o(unla=mas1nda dalga :onksiyonunun :az1ylaA i5indeki
*ar5a.1klar1n say1s1 aras1ndaA aynen /1z ve konum aras1nda oldu(u gi>iA
>elirsizlik ilkesinden kaynaklanan >ir ili=ki olur. <ani :azdaki >elirsizli(i
daraltmaya 5al1=1rsan1zA 5,keltideki *ar5a.1k say1s1ndaki >elirsizlik artar.
$ersineA *ar5a.1klar1 azaltmaya kalkt1(1n1zdaA :azdaki >elirsizlik artar.
Coo*er kutusundaki >u :azPsay1 ili=kisiA kutuyu makrosko*ik >ir kuantum
sistemi /aline getiriyor. BuradaA Mose*/son :az de(i=imleriyleA kutudaki
elektrik ykA >elirsizlik ilkesindeki *ar5a.1k ve konum roln oynuyorlar.
Kutunun >oyutu k5ldk5e ada elektrotlaA >yk elektrot Helektron
de*osuI aras1ndaki elektron 5i:tlerinin ak1=1 azal1yor. 9e yeterin.e k5k >ir
kutuda Hdeneyde kullan1lan >irka5 nanometre >ykl(ndeki gi>iI yaln1z.a
>ir 5i:t elektronA >a(lant1n1n i5inden ge5erek ada ve de*o aras1nda sal1n1yor.
1-9
ROJ ALIMA GRUBU
Bu da dijital sistemlerdeki 1 ve -Ja kar=1l1k geliyor. 0a/a do(rusu >unlar1n
st ste >inmi= durumlar1na...
)er5i elektronlar kuantum uyumu >ozulmadan yaln1z.a alt1 kez
sal1na>iliyorlarA ama >u >ile kat1 /al ortam1ndaki d1= etken >ollu(u
kar=1s1nda ,nemli >ir >a=ar1. fstelik uyum >ozulmas1n1n su5lusuA metal
ta>andaki atom ,l5e(inde ya>an.1 maddeler gi>i g,rnyor. Bunlar1n
giderilmesiyle uyumlu sal1nma sresi arta>ile.ek.
BilgininA tek >ir atom ya da :oton gi>i mikrosko*ik sistemlere
yklenerek klasik yasalar1n denetiminden 51k1* kuantum yasalar1n1n
egemenli(ine girmesiA art1k eskiden oldu(u gi>i .an s1k1.1 >ir durum de(il.
#k1l almaz i=ler ya*a>ile.ek >ilgisayarlar1n d1=1nda daA kuantum
>elirsizli(inden yararlanan >ilgi i=leme y,ntemleri tasarlan1yor. Kuantum
ileti=im konusunda deneyler sryor. #ma >urada da kuantum
>ilgisayarlar1n kar=1la=t1klar1na >enzer sorunlar var.
4ysa >ir alan var kiA >a=ar1lar >ir>irini izliyor. yle >ir alan kiA *ratikA
kuram1n 5ok ,tesinde gidiyor. Bu alan da /a>er alma ,rgtlerinin dikkatle
izledi(i >ir alan. $a/min ettinizG Kuantum kri*togra:i ya da =i:releme.
M=teriler ,ylesine a.ele.i kiA kullanma *rotokolleri /az1rlanm1= >ile. fst
ste >indirilmi= kuantum durumlar1n1 ta=1yan :otonlarA o*tik ka>lolarla
onlar.a kilometre ,teye ta=1na>ilmi=A Qimdi 5al1=malarA >unlar1 uydu
ara.1l1(1yla ilete>ilmek. +istemA >ir >ilgiyi =i:releyi* al1.1ya g,nderen >ir
ki=i Hgenellikle #li.e diye adland1r1l1yorIA mesaj1 alan HBo>I ve >u mesajlar1
za*tetmek isteyen gizli dinleyi.i HEveI aras1nda kurulu. EBo(ul ger5ekliE
:otonlarla >ilgi iletimiA #li.e ve Bo>JaA kuryeye gereksinme duymadan
*ayla=a>ile.ekleri gizli >ir =i:re ana/tar1 olu=turma olana(1 sa(l1yor.
fstelikA kuantum >ilgisayar.1lar1n1n kT>usu olan uyum >ozulmas1A kuantum
=i:releme alan1nda 5ok yararl1 >ir ara5. Bnk .asus EveA /a>erle=meyi
dinlemek i5in kuantum >ilgisayar >ile kullansaA >u kulak misa:irli(inin
izleriA an1nda ortaya 51k1yor ve #li.e ve Bo>Ju uyar1yor. )er5i >u alan da
tmyle sorunsuz de(ilG #51k /avada g,nderilen kuantum =i:reli :otonlar1n
uyumuA )ne=Jten gelen ya da >a=ka kaynakl1 :otonlarA ,rne(in al1.1
ayg1tlardaki :on s1.akl1(1A ya da *arazit gi>i nedenlerle >ir ,l5de
>ozula>iliyorA #ma ara=t1rma.1larA >u >ilgi kay>1n1 yzde 25 dzeyinde
tutmay1 >a=ara>ilmi=ler. #ra=t1rma.1larA >irka5 y1lda son *rzlerin de
giderile>ile.e(i konusunda umutlular.
Kuantum Buzu
1925 y1l1nda #l>ert Einstein ve 'intli :izik5i +atyendra ?at/ BoseA
yo(un >ir gaz ktlesini mutlak s1:1ra yak1n >ir s1.akl1(a kadar
so(uttuklar1nda yo(unla=an gaz1n ola(and1=1 >ir >uz k*ne d,n=e.e(i
11-
ROJ ALIMA GRUBU
sonu.una vard1lar. Buna g,re atomlar kendi ,zelliklerini kay>ede.ekA >ir
>tn /alinde /areket ede.ek ve dev >ir atom /alinda to*lana.aklard1r.
;- y1l sonra atom :izik5ileriA >u ,ng,rnn do(ru oldu(unu is*atlam1=
g,rnyorlar. Bu y1l1n 'aziran ay1nda ?at1onal Unstitute o: +tandarts and
$e./nology H?U+$IJden Eri. #. Correll ve arkada=lar1A&niversity o:
Colorado ile >irlikte radyum atomlar1n1 1- nanokelvin gi>i rekor >ir
s1.akl1(a kadar so(utarak BosaPEinstein kondensat1 denen kuantum >uz
k*n elde ettiler.
Maddenin >u /alinin :izik5ilerin ilgisini 5ekmesinin en ,nemli se>e>iA
teorik 5al1=alar1nA varolan >u olu=um /akk1nda 5ok az =ey
s,yleye>ilmesinden do(an gizemdir. Bilimadamlar1 >u olu=umun :az
de(i=meleri aras1nda >enzersiz >uluyorlar. Bu/ar1n suya suyun >uza
d,n=mesi gi>i di(er :az de(i=meleri atomlar ve molekller aras1
kuvvetlerle a51klan1rkenA BosePEinstein yo(unla=mas1A kuantum yasalar1yla
a51klana>iliyor. 0a/a ayr1nt1yla s,ylersek >u olayA 'eisenl>erg7in
>elirsizlik ilkesiylae a51klan1yor. #tomlar mutlak s1:1ra yak1n >ir s1.akl1kta
5ok yava= /areke ettiklerindenA >elirsizlik ilkesine g,re konumlar1 /emen
/emen /i5 >ilinmez. #tomlar1n /areketini a51klayan dalga :onksiyonlar1
geni=ler ve >irle=ir. +onu5ta >ir5ok atom ayn1 kuantum dzeyinde yer al1r.
fstn iletkenlik ve stn ak1=kanl1k da ayn1 temele dayan1r. 0iren5siz
elektrik ve s1v1 ak1=1yla >ir5ok >enzerli(i oldu(u >ilindi(i /aledeA
ar=t1rma.1lar yo(unla=man1n >ir5ok ,zelli(ini ortaya
51karamad1lar.),rn= konusunda >ie >ir5ok s*eklasyon >ulunuyorG Cam
gi>i >errak m1A yoksa .am gi>i *arlak m1F
HBilim ve $eknikA !!5. say1I
111
ROJ ALIMA GRUBU
KUANTUM TEORS VE TEMEL
LKELER
"rol #$RT
Dord KelvinA RUR.yy.Jin sonuna do(ru :izi(in /emen /emen
tamamland1(1 g,r=ndedir. 4Jna g,re yaln1z.a 1s1 ve 1=1k kuram1 zerine
>az1 >ilinmeyenler vard1. akat '. 'ertzJin 188;Jde ke=:etti(i E:otoelektrik
etki ve 1s1 kuram1E ileA ger5ekle=tirilen deneyler aras1nda gari*
uyumsuzluklar >a= g,steriyordu. 2=in ilgin5 yan1A >ilim adamlar1n1n@ *ek
,nemsemedi(i >ir konununA tm detaylar1n1n ,n.eden a51kland1(1 >ir
kuram1n >a=lar1na 5ora* ,rmeye >a=lamas1yd1.
#lman #(1rl1klar ve l5ler EnstitsA yeni elektrik lam>alar1 i5in >ir ,l5ek
ararkenA :izik5i O. OienJden >ir Ekara .isimJin s1.akl1(1ylaA onun yayd1(1
1=1nlar aras1ndaki >a(1nt1y1 >elirlemesini istedi. Bilindi(i zere 1s1t1lan
.isimler 1s1rd1. +,zgelimi >ir >ak1r *ar5as1 mor,tesi 1=1nlar1 yaymadan ,n.e
2lkin k1zara.akA sonra akkor /ale gele.ektir. Bu a=amada .ismin yayd1(1
maksirnurn 1=1nlar mora kaya.akt1r.
19--Jda Berlin fniversitesi *ro:es,rlerinden M. Plan.k >u *ro>lemi
kuram yoluyla 5,zmeye 5al1=1rken olanlar oldu. Plan.kJa g,re kara .isim
:zerine gelen >tn 1=1kA elektromagnetik dalgalar1 yutarak >yk
enerjilere sa/i* ola>ilen .isimI 1=1mas1Pso(urmas1 denen >u *ro>lemA
g,zlem ve deneylerle an.ak =u =artta uyu=uyorduG Kara .isme ula=an ya da
ondan yay1lan 1=1nlar1n srekli de(il@ aral1kl1A kesik kesik enerji *aketleri
=eklinde olmas1 gerekir.
Bu i:ade a51k5as1A klasik :izikte /e* srekli >ir >yklk olarak
alg1lanan ve >,yle.e i=lemlere sokulan enerjinin asl1nda *ar5al1 da
ola>ile.e(ini s,ylyordu. Bundan dolay1 yeni >ulguya Emiktar *ar5aE
anlam1nda Ekuantum1J denildi.
0o(rusunu s,ylemek gerekirseA >unu ka>ul etmek i5in klasik >ilim
anlay1=1n1 >ir tara:a >1rakmak gerekliydi.J Bu nedenleA Plan.k >u varsay1m1
g,nlsz olarak ortaya koydu ve /esa* /atas1n1n s,z konusu ola>ile.e(ini
vurgulad1.
Teorinin tarihsel geliyimi
Plan.kJ1n >ulgusundan 5 y1l sonra #.Einstein :otoelektrik etki olarak >ilinen
:izik olay1n1 a51klad1 ve ?o>el ,dln almaya da /ak kazand1. EinsteinJe
g,re 1=1kl1 *ar5a.1klarA :rekanslar1yla orant1l1 olarak enerji ta=1r ve >u enerji
metallerin elektronlar1na aktar1la>ilirdi. B,yle.e vakum ortamdaA 1=1k
yoluyla metalden kolay.a elektron s,kle>ilirA elektrik ak1m1 iletile>ilirdi.
U=1(1n C.'uygensJden >eri >ilinen dalga ya*1s1 >u olay1 a51klayamazd1.
Bnk 5ok k1sa >ir sredeA 1=1(1n :rekans1n1n >ykl(ne >a(l1 olarak
112
ROJ ALIMA GRUBU
metalden elektron s,klmesi an.ak 1=1(1n tane.ik =eklinde d=nlmesiyle
mmknd. Plan.k /akl1 51km1=t1A kesikli >yklkler HkuantlarI g,r=
anlam kazan1yorA >ilim adamlar1 mikrosko>ik olaylar1 d=nrken >u
5,zm i/timalini de g,z ,nnde tutuyorlard1.
19-6JdaA E."ut/er:ord atomun ya*1s1n1n ara=t1r1lmas1 ama.1yla ya*t1(1
deneylerdeA atomun )ne= +istemi >enzeri >ir ya*1da oldu(unu ve
merkezde HeI art1 ykl >ir 5ekirdekle >u 5ekirde(i 5evreleyen HPI eksi
ykl elektronlardan olu=tu(unu ortaya koydu. akat >u =ekilde a51klanm1=
>ir atomda elektronlar1n /areketiA klasik /areket denklemleriyle
in.elendi(inde ortaya 5eli=ki 51k1yordu. BnkA >u durumda 5ekirde(in
5evresinde dolanan >ir elektronA eninde sonunda 5ekirde(e d=meliydi. Bu
do(ruysa ne dnyan1n ne de evrenin varolmamas1 gerekiyordu. 4rtadaA
atom kalm1yordu. Bu sorunun stesinden 0animarkal1 gen5 >ilim adam1
?.Bo/r geldi.Bo/r elektronlar i5in atom 5ekirde(i etra:1nda >elirli
5em>ersel y,rngeler ,ng,ryordu. Bundan /areketleA a51sal momentumun
kuantal1A >yklk oldu(unu >elirtiyor@ Plan.k sa>itinin H/IA 2nJye
>,lmnn tam katlar1 =eklinde y,rngeler d=nyordu. Kararl1
y,rngedeki elektron >u y,rngeyi an.ak enerji vererek ya da enerji alarak
terkede>irdi. Bu ge5i=lerde enerjisi E/:E ile verilen :otonlar 1s1n1yor ya da
so(uruluyordu. Bu i:ade de :otoelektrik olaydaki gi>i kuantal1 enerjiyi n
g,ryorduA H/G *an.k sa>iti@ :G 1=1(1n :rekans1I 4kullar1m1zdaA ge5erli atom
teorisi olarak i=lenenA Bo/rJun >u >ulgusu da kuantumluluk tezini
destekliyordu.
Bo/rJun atom teorisinin sonralar1 /idrojen ve /idrojen >enzeri Hson
y,rngesinde >ir elektron ta=1yanI sistemler i5in ge5erli oldu(u g,zlendi.
izik5iler art1k atomik dzeydeki ya*1lan a51klaya>ilmek i5in tek 51kar yol
olarak kuantum teorisini kullanmaya devam ettiler. 0olay1s1yla teorinin ana
5at1s1 atomik ya*1lar1n gn 1=1(1na 51kmas1yla olu=uyordu.
#tom teorisiyle alakal1 >u geli=meler srerken 1922Jde #merikal1
:izik5i '.Com*tomA R 1=1nlar1 zerine ya*t1(1 in.elemelerde@ E/:E enerjili
olarak d=nlen :otonlar1n ser>est elektronlara 5ar*t1r1lmas1yla >u 1=1nlar1n
E/:c. momentumlu olarak elektronlarla etkile=ti(ini g,zlemledi. Bununla da
kalmayarakA 5ar*1=madan sonra a51(a 51kan 1=1n1n :rekans1n1n da/a k5k
oldu(unu tes>it etti. Bu deney =unu kesin >ir =ekilde >elirtiyordu ki
mikrosko>ik sistemlerde kesikli *aket5ik ya*1da 5izgisel momentum
,ng,rle>iliyordu. Bu da kuantumluluk /i*otezine >ir do(rulama getirmi=A
teorinin tan1m1 geni=lemi=tir.
#lmanyaJda ),ttingen fniversitesiJnde ara=t1rma.1 olan O.
'eissen>ergA /o.as1 M.Born ve arkada=1 P. Mordan ile >irlikte 5ok elektronlu
atomlar1n a51klanmas1 >a(lam1nda Ematris mekani(iE teorisini ortaya att1.
<ineA 192!Jde Paris fniversitesiJne verdi(i doktora teziyle D. de BroglieA
11!
ROJ ALIMA GRUBU
'eissen>ergJin :ikirlerini de destekleyerek yeni >ir atom anlay1=1 gndeme
getirdiG Elektronlar >ir tane.ik olarak de(il :akat dalga olarak
yorumlanmal1yd1. B,yle.eA 5ekirde(in 5evresinde dolanan /er tam dalga
an.ak >elli >ir y,rngeye rastgeliyor ve neden elektronlar1n >elirli
y,rngelerde doland1(1 >tnyle a51(a 51k1yordu. Bo/rJun :ark1nda
olmadanA sezgisiyle teorisinde s,z etti(i >elirli y,rngeler 51kar1m1 >,yle.e
do(rulanm1= oluyordu. Bu durumda enerjinin kuantumlu olmas1na ek olarak
5izgisel momentum gi>i a51sal momentumun da kuantumlu >ir >yklk
ola>ile.e(i resmen is*atlan1yordu.
1926Jda E.+./r,dingerA de Broglie tara:1ndan yorumlanan dalga
teorisini tan1mlayan dalga denklemini makaleler /alinde a51klad1. izikteA
>ir kuram1n anla=1la>ilirli(iA g,zlene>ilirli(i ve uygulana>ilirli(i 5ok
,nemlidir. Bu nitelikleri ta=1yan dalga denklemi ve dalga g,r= :izik5iler
aras1nda 5ok 5a>uk ka>ul g,rd. akat >ir yandan da nas1l olu* >u
dalgalar1n tane.ik gi>iA )eiger saya.1nda t1klamalar olu=turdu(u >ir
sorundu. Bo/rA >u *ro>lemi elektronlar1n dalga =eklinde nitelendirilmesinin
an.ak soyut olarak ge5erli ola>ile.e(i :ikrini ortaya atarakA 5al1=malarda
gerekti(inde dalga zelli(inin gerekti(inde de tane.ik ,zelli(inin
kullan1lmas1 gerekti(inin alt1n1 5izerek 5,zmledi.
Kuantum Teorisinin Felsefesi
fnl kuram.1 Bo/rA EKuantum teorisiyle =ok olmayan kimseA onu
anlamam1=t1rE der. )er5ekten de matematiksel olarak a51k >ir =ekilde i:ade
edilmesine kar=1n >u teorinin :else:i alanda yorumlanmas1 ve olu=turdu(u
*ro>lemlerin 5,zmlenmesi >ir /ayli zor g,rlyor.
Kuantum teorisi >ilime ve do(aya :arkl1 >ir >ak1= a51s1 getirmi=tir.
QimdiA >u yenilikleri g,re>ilmek i5in klasik ve kuantumlu anlay1=1n >elli
>a=l1 ,zelliklerini ortaya koyal1m. n.elikle klasik :izi(in :else:i
dayanaklar1na >akarsakG
1I Klasik :izikteA >ir .ismin /1z1A ivmesiA enerji i:adeleri gi>i tm ni.elikler
.ismin konumunun zamana g,re di:eransiyelleri ile i:ade edilir.
2l <ukar1da s,z edilen momentum. enerji gi>i :iziksel >yklklerin
>tn olarak ele al1nd1(1 g,rlr.
!I 2rdelenen olaylar >elli >ir kesinlikA >elirlilik ta=1r ve istenilen do(rulukta
ve ayn1 anda >tn :iziksel >yklkler ,l5le>ilir.
3I Evrenin ge5mi=inde olu=an olaylar in.elenerekA gele.e(e ili=kin >ir
113
ROJ ALIMA GRUBU
yordama ya*1la>ilir. +,zgelimiA M*iter )ezegeni =u zamandaA y,rngesinin
=uras1nda ve >ize >u kadar uzakl1kta ola.akt1rA denile>ilir. ),zlem ve
deneylerde k5k /atalar 51ka>ilme olas1l1(1na kar=1n ta/minlerimiz >yk
,l5de do(rulan1r.
5I Klasik :izik ile in.elenen /er sistem ya da olay >ir>irinden >a(1ms1z
olarak d=nlr@ >u sistemi olu=turan ve >ir>iri 2le ileti=im olana(1
>ulunmayan varl1klar >tnyle ayr1 olarak ele al1n1r.
6I Klasik olarak in.elenen olayA g,zlem.i ve kullan1lan deney aleti ile
de(i=iklik g,stermez.
Kuantum g,r=nn ka>ul edilen temel olgular1 iseG
aI 4laylar1n in.elenmesinde kom*leks ya*1da ve >ir olas1l1k denklemi olan
+./r,dinger dalga denklemi kullan1l1r. Bu denklemden vjc dalga :onksiyonu
>ulunu* i=lemlerde konarakA konumA momentum ve di(er ni.elikler elde
edilir.
>I iziksel ni.elikler kesikli *ar5al1 ya*1da ele al1n1r.
.I Kuantum teorisi :izi(e ku=ku g,trmez >ir >i5imde >elirsizlik
HindeterminizmI olgusunu sokmu=tur.
dI Par5a.1klar s,z konusu oldu(unda /er >yklk olas1l1klarla >elirlenir ve
gele.ekle ilgili ta/minler olas1l1klara dayanarak ya*1la>ilir. rne(in 1=1(1n
ya*1 ta=1 olan :otonlar1nA uzayda >ir yerde >ulunmas1 an.ak olas1l1klarla
>elirlenir.
eI Bir>iriyle /i5 ileti=im olana(1 >ulunmayan iki varl1k aras1nda
E>a(l1la=1mP.orrelationE g,rle>ilir. rne(in ayn1 kaynaktan 51kan
:otonlar1n kar=1t do(rultularda g,stermi= oldu(u davran1=lar1A >ir>iri ile
uyu=um /alindedir.
:I Kuantumda@ g,zlem.iA g,zlenen ve g,zlem aleti >ir>iriyle >ir >tnlk
olu=turur. Bunlar >ir>irlerinden ayr1 d=nlemez.
),rld( gi>i klasik :izik ile kuantum.u d=n.e >ir>irinden >ir 5ok
noktada :arkl1l1k g,sterir. Bu :arkl1l1klar ayr1nt1l1 olarak g,z ,nne
al1nd1(1nda =u yorumlar ya*1la>ilirG
115
ROJ ALIMA GRUBU
Kuantum teorisinin ,nemli >ulu=lar1ndan >irisi >elirsizlik >a(1nt1s1d1r.
192;Jde 'eissen>erg tara:1ndan ortaya konulan >u >a(1nt1ya g,re mikro
>oyutta tan1ml1 >ir *ar5a.1(1nA e= zamanl1 olarak konum ve momentumunun
tes>it edilmesi en az Plan.k sa>it H/I kadar >ir /ata i5erir. #yn1 olgu
e=zamanl1 olarakA *ar5a.1(1n enerjisi ile >u enerjiyi ta=1d1(1 zaman i5in de
s,z konusudur. rne(in >ir elektronun >ulundu(u uzayda konumunun
tes>iti 25inA elektronun stne >yk :rekansta 1=1k g,ndermeliyiz. #ksi
/alde elektronu g,zlemleyenleyiz. Bu durumda yksek :rekansl1 1=1k
elektronun konumunu >elirler. #n.ak elektrona >ir /1z verir. 0olay1s1yla
konumun >elirlenmesiyle >era>er *ar5a.1(1n /1z1n1 ve momentumunu
yitirmi= oluruz . $ersi olarak@ elektronun momentumunu >elirlemek 25in
k5k :rekansl1 1=1k kullan1r1zA >u durumda da konum >elirlenemez.
2kin.i ,nemli >ulgu da Edalgac*ar5a.1k dualiteJdir. 'uygensJten >eri
1=1(1n k1r1n1m ve giri=im ya*t1(1 >iliniyordu.rne(in 1=1k <oung deneyi
dzene(inden ge5irilirse kar=1daki ekranda ayd1nl1kPkaranl1k noktalar
olu=ur. <ani giri=im ya*ar. <ine yar1m >ardak suya sokulan >ir kalemin
k1r1k olarak alg1land1(1 g,rlr. Bu gi>i olaylar1n /e*si an.ak dalga
modeliyle a51klana>ilir. EinsteinJ1n :otoelektrik olay1n1 a51klamas1ndan
sonra 1=1(1n *ar5a.1kt1 ya*1da olmas1 gerekti(i >ulundu. <ine 1=1(1n .isimler
zerine uygulad1(1 anl1k >as1n5lar ve )eiger saya.1nda g,stermi= oldu(u
etkiler >unu destekler. +onunda Bo/rA EU=1(1n dalga.1k m1 tane.ik mi
oldu(unu >elirlenmesi an.ak g,zlem.inin sordu(u soruya g,re
.eva*lana>ilirE diyerek g,zlem.inin de vazge5ilmez >i5imde teoride yerini
almas1 gerekti(ini >elirtir.
#merikal1 M.0avisson ve D.)ermer adl1 >ilim adamlar1 elektronlar1n da
/1zl1 olarak >ir kristal kat1ya 5ar*t1r1ld1klar1nda dalga ,zelli(i
g,stere>ile.e(ini >uldular. B,yle.e dalite yaln1z.a 1=1k Helektromagnetik
dalgaI 25in ge5erli de(il ayn1 zamanda maddesel *ar5a.1klar i5in de
ge5erliydi. Bu da BroglieJ1n ,ne srd( elektronlar i5in dalga ya*1s1n1n
deneysel >ir is*at1yd1A ayn1 zamanda Kuantum teorisindeki daliteyiA
1915JteA R 1=1nlar1yla ya*t1(1 5al1=malar1ndan dolay1 ?o>el ,dl alan
99.Bragg =,yle >elirtiyordu. EPazartesiA 5ar=am>a ve .uma gnleri *ar5a.1k
kuram1n1@ +al1A Per=em>e ve Cumartesi gnleri dalga kuram1n1
,(retiyorum.E
0i(er ,nemli yenilik ise olas1l1k kavram1d1r. Bir *ar5a.1(1n >ir uzay
>,lgesinde >ulunmas1 an.ak olas1l1klarla >ellidir. Par5a.1(1n konumu i5in
kesin koordinatlar verilemez. Born >u d=n.eden /areketle +./r,dingerJin
ortaya att1(1 dalga :onksiyonunu yorumlam1= ve y ile g,sterilen >u
kom*leks :onksiyon i5inA uzayda >ir noktada >eili >ir anda /esa*lanan
dalgan1n genli(inin karesininA *ar5a.1(1n o noktada o anda >ulunmas1
olas1l1(1n1 verdi(ini >elirtmi=tir.
116
ROJ ALIMA GRUBU
Belirsizlik ilkesi A dualiteA olas1l1k tan1m1 ve g,zlem.iPg,zlenen
>tnl( kuantum mekani(ineA Ko*en/ag yorumu olarak girmi=tir ve
tart1=malara ra(men /ali/az1rda kuantum teorisinin en etkin yorumu olarak
kar=1m1za 51kar. Kuantum :else:esinin ..sorunlar1na >ak1ld1(1nda ,nemli
tart1=malar1n temeldeA <oung deneyinin yorumlanmas1ndan kaynakland1(1
g,rlr. Bilim adamlar1A :otonlar1n iki ayr1 delikten ge5i=inin mant1ksal
olarak nas1l alg1lanmas1 gerekti(i zerinde durarak@ :otonlarla g,zlem.i
aras1ndaki ili=kiyi aramaktad1rlar.
Bo/r ve Ko*en/ag ekol savunu.ular1 :otonlar1nA iki ayr1 delikten
ge5melerini iki ayr1 dnyada /areketleri olarak d=nyor. 4nlara g,re
giri=im >u >ir>irinden tamamen iki ayr1 iki dnyadan /erP>irinin >irlikte
/az1rlanarak >ir>irinin stne 5ak1=Pmas1yla ve >ir>irlerini >tnle=tirme
siyle olu=ur. 0olay1s1yla sonu5ta /er iki dnyan1n /akiki >ir melezi olu=ur.
Ba=ta Einstein olmak zere *ek 5ok :izik5iye >u melezP>tnleyi.i dnya
yorumu *ek s1.ak gelmedi. 19!5Jte E+./r,dinger kedisiE yorumu ortaya
at1ld1. Bu g,r=e g,re /er an ze/irlenmesi te/likesi olan >ir kedi ka*al1 >ir
kutudad1r. ),zlem.iye g,re >u kedi /er an ,l ya da diri >ir /alde
>ulunmal1A iki ayr1 olas1l1k e=it olarak g,z ,nnde tutulmal1d1r. Bu ayn1
zamanda <oung deneyinin iki ayr1 delikle olu=turulan :arkl1 dnyalar1na
>enzer. arkl1 nokta ise@ kedinin ,l ya da diri oldu(unu kesin >elirleyene
kadar kedinin iki durumunun da yan yana >ulundu(unun ,ne srlmesidir.
<ani kediA yar1 .anl1Pyar1 ,ldrA ayn1 zamanda.
Ba=ka >ir yorum da EverettJten 195;Jde gelir. 4na g,reA >ir5ok
g,zlenemez *aralel evren mev.uttu. Bunlara EverettA Ealternati: kuantum
dnyalar1E diyordu. Btn olaylar >u dnyalar1n >irindeA olas1l1klar1n /e*si
ger5ekle=e.ek >i5imde olmaktad1r. +onu5ta >tn olas1l1klar evrende
varoluyordu. %aman ilerledik5e da/a *ek 5ok yorum ortaya at1ld1. Bunlar1n
i5inde Oigner )ellmannA Bo/mA Penrose gi>i :izik5ilerin yorumlar1n1
saymak mmkn.
Kuantum ve Bilim
Kuantum teorisinin ortaya koydu(u yeniliklere g,re klasik :izikten
:arkl1 olarak do(an1n >ir >tnlk i5inde ele al1nmas1 gerekti(i >elirtilir.
zellik2e g,zlem.inin ve g,zlenenin >ir>irini >tnleyi.i unsurlar olarak
nitelendirilmesi :otonlar1nA elektronlar1n ve di(er *ar5a.1klar1n >ir>irine
>a(1ml1 /areket etmeleri >u >tnl( ortaya koymaktad1r.
Kuantum teorisinin do(u=undan gnmze gelene kadar ki sre.ine
>ak1ld1(1nda >u teorininA :izi(in uygulamal1 >ir dal1 oldu(unu g,zden
ka51rmamal1y1z. +ay1s1z deneyler yard1m1yla kuantum teorisinin genel
esaslar1 ortaya kona>ilmi=tir. 0i(er yandan <oung deneyi *ro>lemi gi>i
g,zlem.iA g,zlenenA zaman kavramlar1 zerinde net >ir :else:i 5,zme
11;
ROJ ALIMA GRUBU
gidilememi=tir. else:i 5at1daki eksikliklere ra(menA kuantum teorisinin
varl1(1yla laserA elektron mikrosko>uA transistor gi>i 5ok kullan1=l1 ve
insanl1(1n >ilimsel teknolojik ilerlemesine 1=1k tuta>ile.ek ara5lar elde
edile>ilmi=tir. <ine atom ve 5ekirdek ya*1s1A elektri(in nakliA kat1lar1n
mekanik ve 1s1ma ,zellikleri gi>i :enomenler 51r*1da a51klanm1=t1r.
yle g,rlyor ki >ilim adamlar1n1n tm evreni tan1mlayan >ir teoriye
varmas1 >a=ka >ir deyi=le :izi(in tamamlanmas1 da/a 5ok uzun zaman
ala.ak gi>i ama kuantum teorisinin >u yolda da/a *ek 5ok i=i /allede.e(i
a51k5a ortada.
)azi &ni. en ak izik B,l. #r=. ),r.
#?K#"#P199;
118
ROJ ALIMA GRUBU
KUANTUM FZGNN TEMEL
LKELER
Kuantum :izi(iA /er/alde nn ola(anst derinlikteki ,ng,rleri ve
>unlar1n deneysel >a=ar1lar1ndan 5okA >u >ulu=lar1n dayand1(1 temellerin
=a=1rt1.1l1(1na >or5lu. #sl1nda deneylerin tutarl1 >i5imde do(rulamas1na
kar=1nA atomalt1 ,l5ekte ge5erli yasalar1nA kurallar1A ilkeleriA >izim al1=1k
oldu(umuz makrodnyan1n mant1(1yla kavramak /ayli g5. Biz kesinlikle
aramaya ko=ullanm1=1z@ oysa kuantum :izi(iA evreni y,netenin >elirsizlik
oldu(unuA /atta ya=am1m1z1 >u >elirsizli(e >or5lu oldu(umuzu s,ylyor.
Biz san1r1z kiA >ir =ey ya vard1r ya da yoktur. 4ysa +./r,dingerJin
/ayalindeki zavall1 kedi >iliyor kiA /em ya=amla /em de ,lmle i5 i5e.
Makro dnyan1n Eanayasas1E genel g,relilik kuram1na g,re /i5>ir =eyin /1z1A
1=1k /1z1n1 a=amaz. 4ysa kuantum kuram1na g,re Edolan1kE *ar5a.1klar
evrenin >ir u.undan ,tekine Etele*atiE >a(1 kura>iliyorlar. <eni olu=an
d=n.elere g,reA asl1nda >u mikro ve makro dnyalar ayr1m1 temelden
yanl1=. Bizim gnlk ya=am1m1z1 da en derinde >u >elirsizliklerA gari*likler
>elirliyor.....
119
ROJ ALIMA GRUBU
Bir kuantum sisteminin >az1 ,zellikleriA ,rnegin >ir *ar5a.1(1n konumu ve
momentumu ayn1 anda istenen kesinlikte >elirlenemez. <ani >ir *ar5a.1(1n
konumundaki >elirsizlikle momentumundaki >elirsizli(in 5ar*1m1 /i5>ir
zaman >elli >ir de(erden k5k olamaz. 0olay1s1yla >iri kesin olarak
,l5lrse di(erindeki >elirsizlik sonsuz olur. rne(in *ar5a.1(1n konumunu
kesin olarak >elirlersek momentumu /akk1nda /i5 >ir :ikrimiz olamaz@
momentumunu kesin olarak >elirlersek@ >u kez *ar5a.1(1n nerede oldu(u
/akk1nda /i5 >ir :ikrimiz olamaz.
12-
ROJ ALIMA GRUBU
Bir kuantum sistemi ayn1 anda >irden :azla durumda ola>ilir. <ani >ir
elektronA uzayda >irden :azla konumda veya >irden :azla enerji durumunda
>ulna>ilir. +a(duyuya ayk1r1 g,rnen ve anla=1lmas1 en zor ilkelerden
>iridir. E+./r,dingerJin KedisiE ,rne(inde oldu(u gi>i kedinin ayn1 anda
/em .anl1 /em de ,l olmas1 gi>i ka>ul edilmesi g5 sonu5lara yol
a5maktad1r. Bir5ok :izik5iye g,re stste gelme ilkesiA sade.e makrosko>ik
sistemler i5in ge5erlidir.
121
ROJ ALIMA GRUBU
Par5a.1klar ve alanlar uzun sre :arkl1 olgular olarak ka>ul edildiler.
Kuantum alanlar kuram1A *ar5a.1klar1n kuantum alanlar1n1n temel
kuantumlar1 olduklar1n1 g,sterdi. rne(in :otonlar elektromanyetik alan1nA
elektronlar >ir elektron alan1nA kuarklar >ir kuark alan1n kuantumlar1d1r
Elektromanyetik Spektrum
Kozmik Iynlar
01= uzaydan gelen radyasyonlard1r. Elektromanyetik +*ektrumdaki en k1sa
dalga >oyuna sa/i*tirler.
122
ROJ ALIMA GRUBU
Gama Iynlar
Bunlar atom 5ekirde(inden gelen radyasyonlard1r ve genelde 5ekirdekteki
anl1k de(i=imlerden sonra yay1l1rlar HradyoaktiviteI. Bir atom 5ekirde(inin
5a*1ndan da/a k5k dalga >oylu dalgalar i5erirler.
X-Iynlar
KaynaklarG lam>alarA V 1s1n1 t*leri ve metal >ir /ede:e 5ar*an /1zl1
elektronlard1r. R 1s1nlar1 yumu=ak maddelerin i5ine n:uz ederler.
Ultraviyole Iynlar
Kaynaklar@ lam>alarA gaz de=arjlar1 ve de y1ld1zlard1r. K1sa dalga >oylu
mor,tesi 1=1nlar zararl1 ola>ilirler.
Grnen Iyk
U=1k diye /ita* edilen elektromanyetik s*ektrumun >u k5k >,lmn
insan g,re>ilir. Bu >,lmde mor ile >a=layan ve k1rm1z1yla >iten renkler
vard1r.
Kzltesi Iynlar
Btn s1.ak ve so(uk maddeler tara:1ndan olu=turulurlar. #tomlar
tara:1ndan emildiklerinde maddeyi 1s1t1rlarA onun i5in de 1s1 radyasyonu da
denir.
Mikrodalgalar
"adarlarda kullan1lan 5ok k1sa dalga>oyuna sa/i* radyo dalgalar1d1r. #yn1
zamanda mikrodalga :1r1nlarda ve ka>lo gerektirmeyen uzak mesa:e
ileti=imlerde kullan1l1r.
Radyo Dalgalar
Bunlar1n kaynaklar1 elektrik osilasyonlar1d1r. $ele:onA televizyon ve
radyoda >a(lant1 ka>losu gerektirmeden kullan1l1r.
Atomlar Uyarmann Birinci Yolu
12!
ROJ ALIMA GRUBU
lk Yolun Animasyonu
Bir atom >a=ka >ir atomla 5ar*1=1rlar ve atomlar1n kinetik enerjileri elektron
enerjisine d,n=r. <ani olay1n esas1 5ar*1=mad1r. Bu 5ar*1=ma >ir elektron
ile >ir atom aras1ndada ger5ekle=e>ilir. Biz a=a(1da iki atom aras1nda
ger5ekle=en 5ar*1=may1 ,rnek olarak ald1k.
Elektron nW27in.i seviyeye ykselir ykselmez yer seviyesine 5a>u.ak
d=er ve :oton salar. Bu olay1n ger5ek /ayatta uygulanma yolu de=arj
t*lerinden ge5er. )azla dolu elektrik de=arj t*ndeA elektrik alan1 ser>est
elektronlar1 /1zland1r1r. $a ki kinetik enerjileriA 5ar*1=t1klar1nda atomlar1
yksek seviyelere 51karmaya yete.ek kadar >yk olun.aya kadar.
Bir Deyarj Tpnn Videosu
Mavi 1=1k reten t*n i5indeki gaz .iva ve *em>e 1=1k reten t*n
i5indeki gaz ise /elyum. $*lerin i5indeki gazlar1n >as1n.1 d=kA yani >u
demek ki az miktarda gaz >ulunuyor. 2---P!--- volt gi>i >ir *otansiyel
:ark1 uyguland1(1ndaA ser>est elektron ve iyonlar ak1m1n kolay.a ge5mesini
sa(l1yor ve 5ar*1=malar oluyor. Bu 5ar*1=malar atomlar1n uyar1lmas1na ve
/atta iyonla=mas1na yol a51yor. 0a/a sonra daA ta/min ede.e(iniz gi>iA
atomlar tekrar d=k enerji seviyelerine iniyorlar@ ta>ii ki :oton
yay1mlayarak.
123
ROJ ALIMA GRUBU
Atomlar Uyarmann kinci Yolu
kinci Yolun Animasyonu
2kin.i yolA atomun elektronlar1n1n :oton so(urmas1d1r. 0a/a ,n.e de
s,yledi(imiz gi>iA >ir atom yaln1z ge5e.e(i seviyenin enerji :ark1na e=it
enerjili :otonlar1 so(ura>ilir. rnek olarak nW27den nW17e d=en >ir /idrojen
atomu 121A56 nm dalga >oyundaki >ir :oton yay1mlar. #yn1 elektron
nW1Jden nW27ye ge5mek i5in sade.e 121A56 nm dalga >oyundaki :otonu yani
1-A2e97luk >ir enerjiye sa/i* olan :otonu so(ura>ilir. 12- nm ya da 122
nm7lik :otonlar1n /i5>ir etkisi olmaz. Bu da demektir ki enerji kesiklidir ve
sade.e >elli de(erler so(rulmaya neden olur.
#nimasyonda iki atom da /idrojen atomudur.
Btn g,rnr 1=1k dalgalar1n1 Hyani >tn renkleriI i5eren >eyaz 1=1(1n
so(rulmas1ndaA *ek de ilgin5 olmayan >ir durum vard1r. Beyaz 1=1k >ir gaz
>ulutundan ge5ti(indeA o gaz1n enerji seviyeleri aras1ndaki enerji :ark1na
e=de(er enerjide olan dalga >oylar1 emilir ve geriye kalan dalga >oylar1
oldu(u gi>i gazdan ge5i* gider. +onra da emilmi= olan dalga >oylar1
tekrardan /er y,ne do(ru yay1mlan1r.
Bir Gama Iyn Dedektrnn Videosu
<ukar1dada g,rd(nz gi>iA radyoakti: madde dedekt,re da/a yak1nken
5ok :azla yan1* s,nyorA uzakken ise da/a az yan1* s,nyor. Peki niyeF
?as1l 5al1=1yor >u aletF
2lk ,n.e gama 1=1nlar1n1n ne oldu(undan >a=lasak iyi ederiz. )ama 1=1nlar1
atom 5ekirdeklerinden sal1nan 5ok yksek enerjili :otonlard1r H1=1kI. Buraya
>asarak gama 1=1nlar1n1n elektromanyetik s*ektrumda nerede yer ald1(1n1
g,re>ilirsiniz. #tomlar1n elektronlar1n1n :otonlar1 so(ura>ildi(ini >iliyoruz.
125
ROJ ALIMA GRUBU
<ani enerji so(ura>iliyorlar. Enerji so(urduklar1nda uyar1lm1= oluyorlar ve
/atta atomdan ko*a>iliyorlarA yani o atom art1k iyonize olmu= oluyor.
Bu yksek enerjili :otonlar gama dedekt,rnn i5ine n:uz ediyor ve i5eride
iki metal *laka aras1nda >ulunan /avay1 iyonla=t1r1yor. 'ava iyonla=1n.a iki
metal *laka aras1ndan elektrik ge5i=ine izin veriyor. B,ylelikle devre
tamamlanm1= oluyor ve alarm veriliyor. "adyoakti: madde uzaktayken
alarm1n da/a az olmas1n1n se>e>i iseA gama 1=1nlar1n1n radyoakti: maddeden
uzakla=t1k5a ve /er yana da(1ld1k5a yo(unlu(unun d=mesidir. %atenA
yo(unluk d=n.e iyonla=ma azala.akt1r ve alarm da/a az 5ala.akt1r.
Elektromanyetik Dalgalar
2nsanlar 1=1(1n do(as1n1 anlamak i5in >ir5ok 5a>a g,sterdiA ama >u kolay
olmad1. 1863 y1l1nda Mames Clerk MaVNell 1=1(1n elektromanyetik
dalgalardan olu=tu(unu :arketti. U=1(1n de(i=en >ir elektrik alan1 HEI ve yine
de(i=en ve elektrik alana dik olan >ir manyetik alan HBIJden olu=tu(u
,nermesinde >ulundu. E ve BJnin oran1 /er noktada ayn1 idi. #ma >unlar
di(er >ildi(imiz su dalgas1 veya i* zerindeki >ir dalgaya /i5
>enzemiyorlard1@ 5nk ilerleye>ilmeleri i5in >ir ortam gerekmiyordu ve
MaVNell >u elektromanyetik dalgalar1n uzay >o=lu(unda 2.998 V 1-8 mcs
Jlik >ir /1zla ilerlediklerini g,stere>ildi. 'er dalga gi>i >u dalgalar da
devaml1 dalgalar idi. <ani *ar5a *ar5a de(illerdi. #=a(1da >ir
elektromanyetik dalgan1n animasyonunu g,rmektesinizG HMavi alan elktrik
alan1A ye=il alan ise manyatik alan1 simgelemektedir.I
126
ROJ ALIMA GRUBU
2ki dalga te*esi aras1nda kalan uzakl1k dalga>oyu olarak adland1r1l1r.
+aniyedeki titre=im say1s1 ise :rekans olarak isimlendirilir. Bir dalga i5inA
dalga>oyu ve :rekans aras1ndaki >a(1nt1G 9 W l.: =eklinde g,sterilir. Burada
9G dalgan1n /1z1A lG dalga>oyu ve : ise :rekanst1r. Elektromanyetik dalgalar
s,z konusu oldu(unda J 9 J 1=1k /1z1 anlam1na gelen J . J /ar:ine e=it olur...
ormlmz iseA =u /ale gelirG
0alga>oyuG metre .insinden ve :rekans ise 1csaniye veya 'z H/ertzI
.insindendir. arzedelimkiA >ir elektromanyetik dalgam1z var ve
dalga>oyunun 65- nm oldu(unu >iliyoruz. H1 nm HnanometreI 1-P9 metreye
e=ittirA yani 65- nm Jin kar=1l1(1 65- V1-P9 m JdirI. Bu dalga>oyu
elektromanyetik s*ektrumJun g,rnr 1=1k >,lgesindeki k1rm1z1 1=1kt1r. Bu
elektromanyetik dalgalar1n :rekans1n1 /esa*layal1m.
Bu demek oluyorki@ dalga ayn1 /areketi saniyede 3A615 V1-13 kere
tekrarl1yor]
Fotonlar
12;
ROJ ALIMA GRUBU
Bilim adamlar1A 1=1(1n >ir tr elektromanyetik dalga oldu(unu
d=nyorlard1 ve i5leri ra/att1@ ta ki MaV Plan.k >az1 deneylerinde 1=1(1n
tane.ikmi= gi>i davrand1(1n1 :arkedin.eye dek. U=1k sanki devaml1 dalgalar
de(il deA enerji *aket.ikleri gi>i geliyordu. Einstein ve Plan.k >u enerji
*aketlerini 1=1k [uantumu veya :oton olarak adland1rd1lar. otonlar sanki
>irer *ar5a.1klarm1= gi>i davran1yordu. "elativite teorisine g,reA >ir
*ar5a.1(1n 1=1k /1z1nda gide>ilmesi i5in ktlesinin s1:1ra e=it olmas1
gerekiyordu] 0emek ki 1=1(1n enerjisi sade.e kinetik enerjiydi@ ktlesinden
kaynaklanan /i5>ir enerjisi yoktu. Einstein o gne dek a51klanamam1= olan
:otoelektrik olay1n1 >u kavramla a51klad1ktan sonraA >ilim adamlar1n1n
a(1z1nda yeniden J1=1k nedirFJ sorusu gndeme gelmi=ti.
E(er 1=1k dedi(imiz olgu *ar5a.1klardan olu=uyorsaA :rekans veya
dalga>oyunun ne anlam1 var a.a>aF #sl1nda sorulmas1 gereken en iyi soruG
E1=1k ger5ekten nedirFE
Ceva*G J'em dalgaA /em *ar5a.1k]J
U=1(1n >az1 ,zellikleri sade.e dalga konse*ti ile a51klan1rken Hgiri=im veya
k1r1n1m gi>iIA >az1 ,zellikleri ise sade.e :oton konse*ti ile a51klana>iliyor
Hotoelektrik olay veya atomlar1n enerji so(urmas1 ve salmas1 gi>iI.
Giriyim ve Krnm
U=1k *ar5a.1klardan olu=mu= gi>i dursa daA sade.e dalgalar1n g,stere>ile.e(i
giri=im ve k1r1n1m ,zellikleri g,stermektedir. )iri=im ve k1r1n1m1 >iraz
in.eleyelimG
Giriyim: #yn1 do(aya ait olanA iki veya da/a 5ok dalga H>urada s,zkonusu
dalga 1=1kI ayn1 noktadan ayn1 anda ge5tiklerindeA anl1k dalga yksekli(iA
>irle=en iki veya da/a 5ok dalgan1n anl1k dalga yksekliklerinin to*lam1
olur... <eni >ir dalga retilmi= olur. #=a(1daki resimde ayn1 dalga>oylu
dalgalar1n giri=imi sem>olize edilmi=tirG
128
ROJ ALIMA GRUBU
+oldaki durum ya*1.1 giri=imiA sa(daki ise y1k1.1 giri=imi simgelemektedir.
<1k1.1 >ir giri=imde olayda g,rev alan dalgalar1n dalga ykseklikleri ayn1
oldu(unda >ir>irlerini anl1k olarak yok eder.
KrnmG +ol tara:taki resimlerde g,sterildi(i gi>iA >ir delikten ge5ti(inde
1=1(1n yoluna dz olarak devam ede.e(ini d=nrz. 4ysa deneysel
verilere g,reA >u i= malese: >,yle de(ildir. U=1k da su dalgalar1na >enzer >ir
>i5imde k1r1n1ma u(rar Hsa(daki =ekildeI. K1r1n1mA deli(in >ykl( ile
orant1l1d1r. 0eli(in >ykl( elimizdeki 1=1(1n dalga>oyu ile mukayese
edile>ilir >yklkte ise sa51n1m ger5ekle=mektedir. #maA e(er deli(in
>ykl( elimizdeki 1=1(1n dalga>oyundan 5ok >ykse sa51n1m
g,rlemez. Belki de /esa*lanamaya.ak kadar k5k olur.

129
ROJ ALIMA GRUBU
Fotonlarn Enerjisi
19-- y1l1nda MaV Plan.k isimli >ir >ilim adam1 >ir sa>it say1 ke=:etti. Bu
say1 SPlan.k +a>iti H/I7 olarak ismlendirildi. Bunun ard1ndan >ir5ok yeni
:ikirler retilmeye >a=land1. Plan.kA 1=1(1 enerji *aket.ikleri olarak tan1mlad1
ve >u *aket.iklerin /er >irinin enerjisini =u =ekilde tan1mlad1G
Burada J:J 1=1(1n :rekans1 ve J/J ise Plan.k sa>itidir. Plan.k sa>itinin
de(erleri a=a(1da >elirtildi(i gi>idir. Bunlar1n /e*si >ir>irinin ayn1s1d1rA
aralar1ndaki tek :ark >irimlerdirG
/ W 6A6! V 1-P!3 M.s HMoule V +aniyeI
W 3A13 V 1-P15 e9.s HElektronvolt V +aniyeI
W 1A58 V 1-P!3 .al.s HKalori V +aniyeI
rne(in@ e(er 1--- nm dalga>oyundaki >ir k1z1l ,tesi :otonunun ne kadar
enerji ta=1d1(1n1 >ulmak istiyorsak@ ya*a.a(1m1z tek /amleG :W.cl
:ormlnden yararlanarak :rekans1 /esa*lamak ve sonra da yukar1daki
:orml uygulamakt1rG
Enerji Tablosu $a>lo elektromanyetik s*ektrumdaki de(i=ik >,lgelere ait
:otonlar1n dalga>oyuA :rekans ve enerji k1yaslamalar1n1 ya*maktad1r.
Fotonun
blgesi
Dalgaboyu
Frekans
(Hz)
Foton Enerjisi
Radyo
Dalgas
1km 3x10
5
1 neV
Mikrodalga 1 cm 3x10
10
120 neV
Kzltesi 10mm 3x10
13
120 meV
1!-
ROJ ALIMA GRUBU
r!n!r 550 nm 5x10
14
2 eV
"ltra#iyole 100 nm 3x10
15
12 eV
$%&n 0.05 nm 6x10
18
25 keV
ama &n
0.00005
nm
6x10
21
25 MeV
$a>lodaki >irimler >ir>irlerinden
:arkl1d1r. Bu >irimlerdeki ,n ekler m2yy./tmg ile ilgili >ilgiyiA sitemizin
ekler >,lmnde >ula>ilirsiniz. B,ylelikle J me9 J Hmi.ro ele.tronvoltI veya
J nm J HnanometerI gi>i yaz1mlar1n ne anlama geldi(ini ,(renmi= olursunuz.
Fotonlarn Momentumu
Bir :otonun ktlesi yoktur] <ani >u demektir ki@ :otonlar1n >tn enerjisi
kinetik enerjiden kaynaklanmaktad1r. "elativite teorisine g,reA >ir
*ar5a.1(1n 1=1k /1z1nda H.I seyir ede>ilmesi i5inA ktlesinin s1:1r olmas1
gerekiyor. Bildi(iniz gi>iA >ir tane.i(in Hveya .isminI momentum
m2yy./tmgunu /esa*larken kulland1(1m1z :ormlG * W m9Jdir. Burada J*J
momentumA JmJ ktle ve J9J ise /1zd1r. Peki 1=1(1n >ir ktlesi yoksaA nas1l
momentumu oluyor a.a>aF #sl1ndaA yine relativiteye g,reA /er/angi >ir
tane.i(in momentumunu *W9.Ec.2 olarak >elirtiriz. Burada JEJ to*lam
enerji Hdurgun ktle enerjisi Hm.2I e kinetik enerjiI. <aniA sonu5 olarak >ir
momentumlar1 var. otonlar 1=1k /1z1A . ile seya/at ettiklerine g,re JvJ yerine
J.J yerle=tire>iliriz. B,yle.elikle :ormlmz *WEc. olur. En son olarak da E
ve >ir :otonun enerjisi olan /.: aras1nda >ir de(i=tirme ya*arsak :otonlar1n
momentumu a=a(1daki gi>i olurG
E(er 1nm dalga>oyundaki >ir VP1=1n1 :otonunun momentumunu >ulmak
istersekA ya*mam1z gereken sade.eA elimizdeki verileri :ormle koymakt1r
ve >,yle.e sonu.u 6.6! V 1-P25 kgmcs olarak >uluruz. 'esa*lar1m1zda /Jyi
Moule V saniye ald1(1m1zda :otonun dalga>oyunu metre olarak almal1y1z.
1!1
ROJ ALIMA GRUBU
Fotonlarn Kant
#rt/ur 'olly Com*ton H1892P1962IA >ir :oton ve >ir de elektron alarakA
onlarla >ilardo to*lar1n1n 5ar*1=mas1na >enzer >ir deney ger5ekle=tirdi. Bir
dizi deneyler ya*1yordu. Com*tonJun kulland1(1 :oton@ >ir VP1=1n1 :otonu idi.
Bu :otonuA >ir kar>on gra:itindeki atomlar1n aralar1nda neredeyse ser>est
olarak duran >ir elektronun zerine g,nderdi. Elektron >a=lang15ta
/areketsiz oldu(u i5in momentum m2y./tmgu s1:1rd1. 9arsayal1m ki
g,nderdi(imiz :otonun momentumu J*J. <ukar1daki animasyondan da
g,re>ildi(iniz zereA d=ey y,nde /i5>ir /areket yok. oton elektrona
5ar*t1ktan sonra elektron /areket etmeye >a=l1yor. Bu demektir kiA :oton
momentumunun >ir k1sm1n1 elektrona aktard1@ 5ar*1=ma sonras1 :otonun
dalga>oyu artt1A yan1 :oton enerjisinden yitirdi. #rt1k d=ey y,nde de >ir
/areket var ve dikkat ettiyseniz animasyonda elektron >ir tara:aA :oton ise
>a=ka >ir tara:a gidiyor. Com*tonJun deneyi de ayn1 >u =ekilde sunu5
veriyordu. Momentum korunuyor ve sonda daA >a=ta oldu(u gi>i sistemin
d=ey do(rultuda to*lam momentumu yine - oluyordu Helektronunki
a=a(1yaA :otonunki yukar1ya ve ikisi de e=it miktardaI. QimdiA >u sonu5lar1
ald1ktan sonraA kalk1* nas1l :oton >ir dalgad1r deriz a.a>aF
Fotoelektrik Olay
Bu o*erasyon VP1=1n1
yaratman1n tam tersi gi>i de
g,rle>ilir. otoelektrik t*n
i5i elektronlar1n ge5i=inin
kolay olmas1 ama.1yla
vakumlanm1=t1r. U=1k t*e giri*
metale 5ar*1n.a *laka elektron
yayar. +onra >u elektronlar
k5k >ir *otansiyel :ark
sayesinde to*lay1.1 5u>u(a
1!2
ROJ ALIMA GRUBU
atlar ve ak1m olu=mu= olur. <ay1lan elektronlara :otoelektronlar denir.
#sl1nda >u olay ti*ik >ir :oton
emme durumu gi>i de g,rle>ilir.
Bir :otosel devresinde gelen elektronlar metal *lakan1n elektronlar1
tara:1ndan emilir ve e(er gelen elektronlar1n metal *lakadaki elektronlar1
ko*ara.ak kadar enerjisi varsa :otoelektrik olay1 olur.
Bir Atomu Nasl Uyarrz
Bu arada elektronlar1n metallerden ko*ar1lmas1 i5in u:ak enerjiler yeterlidir
HBil/assaA d1= y,rngelerinde sade.e 1 elektron >ulunduran 1# elementleriA
alkali metallerdenI. Metaller iletkendir ve elektronlar1n /areketine izin
verirler. Metallerin elektri(i nas1l iletti(ini a51klayanA ser>est elektronlar
teorisine g,re elektronlar1 metalden ko*armak :azla enerji gerektirmez.
De Broglie Dalgaboyu
Elektromanyetik 1=1man1n kendine /as >ir do(as1 oldu(unu g,rm=tk.
0alga ,zelliklerinin yan1 s1ra sanki >ir *ar5a.1km1= gi>i davran1yorlard1.
'ayat1m1zda da/a ,n.e /i5 g,rmemi= oldu(umuz >ir olgu] Btn >unlar1
s,yledikten sonra /er/alde sizeA d=nn.e akla mant1(a s1(maya.akA >a=ka
>ir olgu s,ylesem yad1rgamazs1n1zG 'areket eden >ir ktle >az1 y,nleriyleA
sanki >ir dalgaym1= gi>i davran1r. Bir elektronA /atta /er=ey dalgalar gi>i
davran1r] Burada =unu s,ylemek isteriz ki >a/is konusu olan dalgalar >u
se:er elektromanyetik dalga de(ildir. Bu tamamen :arkl1 >ir olayd1r@ madde
dalgalar1A olas1l1k dalgalar1.
#merikan >ilim adam1 "i./ard eynman tara:1ndan >u dalgaP*ar5a.1k
ikilemine gzel >ir yakla=1m ya*1lm1=t1rG 'i5>ir *ar5a.1k >ir # noktas1ndan
>ir B noktas1na tek >ir dz yoldan gitmezA ama *ar5a.1(1n #Jdan BJye ayn1
anda olas1 /er yoldan gitti(i var say1l1r. <ani >u demek olurki *ar5a.1(1n
/i5>ir kesin ge5mi=i yoktur. Bu d=n.e tarz1n1n ad1 )EBM2QDE"
$4PD#MUJd1r. Bunu ak1lda .anland1rmak 5ok zordurA 5nk /ayat1m1zda
da/a ,n.e >una >enzer /i5>ir=ey g,rmedik.
Elektromanyetik dalgalarda da oldu(u gi>i /em *ar5a.1k /em de dalga
,zelli(i ayn1 anda g,zlenemez. 1923 y1l1ndaA maddenin >u ,zelli(ini
:arkeden ilk ki=i >ir rans1zA Douis 9i.tor 0e Broigle idi.
Bir 1=1k :otonunun momentumunu *W/cl denklemi ile >elirtmi=tik. Burada J*J
momentumA J/J Plan.k sa>iti ve JlJ ise dalga>oyudur. Bu :orml madde
dalgalar1 i5in de ge5erlidir. HMadde dalgalar1 genellikle 0e Broglie dalgalar1
diyemomentum m2yy./tmg isimlendirilirI. "elativistik etkileri i/mal
edersekA >ir *ar5a.1(1n Junu m.9 olarak g,stere>iliriz. Burada JmJ .ismin
1!!
ROJ ALIMA GRUBU
ktlesi ve J9J ise /1z1d1r. K1rm1z1yla yaz1lm1= :ormlde i5ler d1=lar 5ar*1m1
ya*arsak a=a(1daki :orml elde ederizG
l metre .insindenA / joule .insinden ve * ise kgmcs .insindendir.
BuradanA >ir yarg1ya vara>ilirizG
U=1k 0algalar1 oton 4ldu(u gi>i Madde 0algalar1 da Par5a.1kt1r]
Dalga Gibi Davranan Elektronlar
Bir elektron k5k >ir *ar5a.1k ve yakla=1k olarak HmeI W 9A11.1-P!1 kg Jl1k
>ir ktleye sa/i*. 0e BroglieJnin /i*otezinden de >ildi(imiz gi>iA
elektronlar dalga ,zelli(i g,stermelidir. 4 zaman 192 V 1-P19 Moule enerjiye
sa/i* olan >ir elektronun dalga>oyonu /esa*layal1m HBurada >a/is konusu
olan enerji kinetik enerjidir m!VV./tmg ve verilmi= de(er >ir elektron i5in
normal >ir enerjidirI. Momentumu >ulmak i5in kinetik enerjiyi
kullana.a(1m1z >ir :orml dzenleyelimG H"elativistik olmayan
/esa*lamalar ya*a.a(1zI
Bilinmeyenleri denklemde yerine koyal1m ve elektronun momentumunu
/esa*layal1mG
1!3
ROJ ALIMA GRUBU
0a/a ,n.e de a51klad1(1m1z gi>iA deneysel verilere dayanarakA 1=1(1n giri=im
ve k1r1n1m g,sterdi(ini s,ylemi=tik. Birer *ar5a.1k olan elektronlar da
giri=im ve k1r1n1m ,zelli(i g,steriyor dersekA sak1n =a=1rmay1n. Bir *ar5a.1k
nas1l >,yle i=ler ya*arF ?eA nnnnneA ne yaniA neF ?e oluyorF 0o(an1n >u
yznA makrosko*ik dnyadaA da/a ,n.e /i5 g,rmedik ve >u se>e*tn
dolay1 *ek mant1kl1 gelmiyor ola>ilir.
Bir Merminin Dalgalar
E(er kainattaki /er maddenin >ir dalga karakteri varsaA >iz >unu neden
:arkedemiyoruzF
0=nn ki -.---1 kg ktlesi olan >ir mermimiz var ve 2-- mcs gi>i >ir
/1zla yoluna devam ediyor. Merminin dalga>oyunu /esa* edelimG
l h / p
Elimizdeki verileri :ormle yerle=tirirsekA merminin dalga>oyunu !.! V 1-P
!2 m olarak >uluruz. )ali>a >ir=eyler g,zlemek i5in >u dalga>oyu e*ey
k5k.
rne(in@ >u mermi >ir delikten ge5erkenA k1r1n1m etkilerini g,rmek
istiyorsakA merminin ge5e.e(i deli(in e>ad1@ mermiye e=lik eden dalgan1n
dalga>oyu H!.! V 1-P!2 mI ile k1yaslana>ilir olmal1d1r. ile k1yaslana>ilir
olmal1d1r yani !.! V 1-P!2 m ile k1yaslana>ilir olmal1d1r. #.a>a >ir
merminin >u >yklkteki >ir delikten ge5mesi olas1 m1d1rF
Enerji Kesikliligine rnekler
0o(adaA >ir olgu i5in >elli enerji seviyelerinin olmas1A >ize enerjinin
kesiklili(ini tan1tt1 ve Plan.k sa>itini H/I denklemlerimize soktu. MeselaA
MaVNelJin teorisine 1=1k g,re devaml1 dalgalar /alinde geliyordu. +onradan
:arkedildi ki 1=1kA k5k enerji *aketleri /alinde *ar5a *ar5a geliyordu. 9e
>u da enerjinin kesiklili(ini >elirtiyordu.
#tom dnyas1nda enerjiler kesiklidir. Bu demektir kiA sade.e >elli de(erlere
sa/i*tirler. E(er atomik >ir sistemdeki >ir elektronun enerjisi d=erse sistem
1=1ma ya*ar H:oton salarI. Bu da mu/temelen g,rnr veya g,rnmez 1=1k
seklinde olur. Bu sal1nan 1=1(1n enerjisiA sistemin kay>ettigi enerjiye e=it
olmal1d1r. #=a(1daki resim.
1!5
ROJ ALIMA GRUBU
Eyksek P Eal5akW/.: Hotonun EnerjisiI
Bir atom sade.e >elli karakteristik seviyelerde varola>ilir ve >una da
elektronlar karar verir. Bu seviyelere kuantum seviyeleri denir. #=a(1daki
gra:ikte g,sterilen sodyum atomuA sade.e >elirli kuantum seviyelerine
kar=1l1k gelen enerji seviyelerinde >uluna>ilir.
Elektronun enerjisi g,sterilen seviyeler aras1nda olamaz. +odyum atomu E2
ve E1 aras1nda ge5i= ya*arkenA /e* karakteristik sar1 sodyum 1=1(1 verir.
Bnk >u seviyeler arasindaki enerji :ark1 /e* ayn1d1r. Bu yarg1 >izeA
enerjinin kesiklili(ini tekrar a51klar.
<eni ara=t1rmalar g,sterdi kiA enerjinin kesikli olu=u evrenseldir. #tomlarA
5ekirdeklerA molekller ve kat1lardaki elektronlar gi>i >tn sistemlerde
ge5erlidir. Bu konu /akkinda >irka5 .mlemiz da/a var. otonlar >ir yere
5ar*ana kadar srekli ilerlerler. Eger >ir 5ar*1=ma olmazsaA enerjilerini ve
,zelliklerini /i5 kay>etmezler ve ,n.eden ne iselerA ayni sekilde yol almaya
devam ederler. K1sa.a@ '2B B2" %#M#? <4K 4DM#%D#"]
HB2D2M $EK?2KP2--3I
\\\\
1!6
ROJ ALIMA GRUBU
KUANTUM FZGNE GR VE
UZAY
)nlk /ayatta srekli 1=1k s,z.(n duyar1zA ama ger5ekte >u 1=1k
nedirF Qu andan iti>aren 1=1k dedi(imizde sade.e g,rnr 1=1k de(ilA aksine
tm elektromanyetik s*ektrum m1V./tmgu d=nmelisiniz. 0algalar nas1l
olurda *ar5a.1k gi>i davran1rF Par5a.1klar nas1l olurda dalga gi>i davran1rF
Burada 1=1(1n nas1l dalga ,zelli(ini de g,sterdi(ini deneysel olarak g,rmeye
5al1=a.a(1z.
Kuantum Fiziginin Temel lkeleri
Kuantum :izi(iA /er/alde nn ola(anst derinlikteki ,ng,rleri ve
>unlar1n deneysel >a=ar1lar1ndan 5okA >u >ulu=lar1n dayand1(1 temellerin
=a=1rt1.1l1(1na >or5lu. #sl1nda deneylerin tutarl1 >i5imde do(rulamas1na
kar=1nA atomalt1 ,l5ekte ge5erli yasalar1nA kurallar1A ilkeleriA >izim al1=1k
oldu(umuz makrodnyan1n mant1(1yla kavramak /ayli g5. Biz kesinlikle
aramaya ko=ullanm1=1z@ oysa kuantum :izi(iA evreni y,netenin >elirsizlik
oldu(unuA /atta ya=am1m1z1 >u >elirsizli(e >or5lu oldu(umuzu s,ylyor.
Biz san1r1z kiA >ir =ey ya vard1r ya da yoktur. 4ysa +./r,dingerJin
/ayalindeki zavall1 kedi >iliyor kiA /em ya=amla /em de ,lmle i5 i5e.
Makro dnyan1n Eanayasas1E genel g,relilik kuram1na g,re /i5>ir =eyin /1z1A
1=1k /1z1n1 a=amaz. 4ysa kuantum kuram1na g,re Edolan1kE *ar5a.1klar
evrenin >ir u.undan ,tekine Etele*atiE >a(1 kura>iliyorlar. <eni olu=an
d=n.elere g,reA asl1nda >u mikro ve makro dnyalar ayr1m1 temelden
yanl1=. Bizim gnlk ya=am1m1z1 da en derinde >u >elirsizliklerA gari*likler
>elirliyor
Bir kuantum sisteminin >az1 ,zellikleriA ,rnegin >ir *ar5a.1(1n
konumu ve momentumu ayn1 anda istenen kesinlikte >elirlenemez. <ani >ir
*ar5a.1(1n konumundaki >elirsizlikle momentumundaki >elirsizli(in
5ar*1m1 /i5>ir zaman >elli >ir de(erden k5k olamaz. 0olay1s1yla >iri
kesin olarak ,l5lrse di(erindeki >elirsizlik sonsuz olur. rne(in
*ar5a.1(1n konumunu kesin olarak >elirlersek momentumu /akk1nda /i5 >ir
:ikrimiz olamaz@ momentumunu kesin olarak >elirlersek@ >u kez *ar5a.1(1n
nerede oldu(u /akk1nda /i5 >ir :ikrimiz olamaz.
Bir kuantum sistemi ayn1 anda >irden :azla durumda ola>ilir. <ani
>ir elektronA uzayda >irden :azla konumda veya >irden :azla enerji
durumunda >ulna>ilir. +a(duyuya ayk1r1 g,rnen ve anla=1lmas1 en zor
ilkelerden >iridir. E+./r,dingerJin KedisiE ,rne(inde oldu(u gi>i kedinin
1!;
ROJ ALIMA GRUBU
ayn1 anda /em .anl1 /em de ,l olmas1 gi>i ka>ul edilmesi g5 sonu5lara
yol a5maktad1r.
Bir5ok :izik5iye g,re stste gelme ilkesiA sade.e makrosko>ik
sistemler i5in ge5erlidir. Par5a.1klar ve alanlar uzun sre :arkl1 olgular
olarak ka>ul edildiler. Kuantum alanlar kuram1A *ar5a.1klar1n kuantum
alanlar1n1n temel kuantumlar1 olduklar1n1 g,sterdi. rne(in :otonlar
elektromanyetik alan1nA elektronlar >ir elektron alan1nA kuarklar >ir kuark
alan1n kuantumlar1d1r.
Enerji $a>losu
$a>lo elektromanyetik s*ektrumdaki de(i=ik >,lgelere ait :otonlar1n
dalga>oyuA :rekans ve enerji k1yaslamalar1n1 ya*maktad1r.
Fotonun blgesi Dalgaboyu
Frekans
(Hz)
Foton Enerjisi
Radyo %al&as 1km !V1-
5
1 ne9
'ikrodal&a 1 .m !V1-
1-
12- e9
#zl(tesi 1- m !V1-
1!
12- me9
G(rnr 55- nm 5V1-
13
2 e9
)ltraviyole 1-- nm !V1-
15
12 e9
*+n -.-5 nm 6V1-
18
25 ke9
Gama n -.----5 nm 6V1-
21
25 Me9
$a>lodaki >irimler >ir>irlerinden :arkl1d1r. Bu >irimlerdeki ,n ekler
m2yy./tmg ile ilgili >ilgiyiA sitemizin ekler >,lmnde >ula>ilirsiniz.
B,ylelikle J me9 J Hmi.ro ele.tronvoltI veya J nm J HnanometerI gi>i
yaz1mlar1n ne anlama geldi(ini ,(renmi= olursunuz.
Fotonlar
Bilim adamlar1A 1=1(1n >ir tr elektromanyetik dalga oldu(unu
d=nyorlard1 ve i5leri ra/att1@ ta ki MaV Plan.k >az1 deneylerinde 1=1(1n
tane.ikmi= gi>i davrand1(1n1 :arkedin.eye dek. U=1k sanki devaml1 dalgalar
de(il deA enerji *aket.ikleri gi>i geliyordu. Einstein ve Plan.k >u enerji
*aketlerini 1=1k [uantumu veya :oton olarak adland1rd1lar. otonlar sanki
>irer *ar5a.1klarm1= gi>i davran1yordu. "elativite teorisine g,reA >ir
*ar5a.1(1n 1=1k /1z1nda gide>ilmesi i5in ktlesinin s1:1ra e=it olmas1
gerekiyordu] 0emek ki 1=1(1n enerjisi sade.e kinetik enerjiydi@ ktlesinden
kaynaklanan /i5>ir enerjisi yoktu. Einstein o gne dek a51klanamam1= olan
:otoelektrik olay1n1 >u kavramla a51klad1ktan sonraA >ilim adamlar1n1n
a(1z1nda yeniden J1=1k nedirFJ sorusu gndeme gelmi=ti.
1!8
ROJ ALIMA GRUBU
E(er 1=1k dedi(imiz olgu *ar5a.1klardan olu=uyorsaA :rekans veya
dalga>oyunun ne anlam1 var a.a>aF #sl1nda sorulmas1 gereken en iyi soruG
E1=1k ger5ekten nedirFE
Cevap: J'em dalgaA /em *ar5a.1k]J
U=1(1n >az1 ,zellikleri sade.e dalga konse*ti ile a51klan1rken Hgiri=im veya
k1r1n1m gi>iIA >az1 ,zellikleri ise sade.e :oton konse*ti ile a51klana>iliyor
Hotoelektrik olay veya atomlar1n enerji so(urmas1 ve salmas1 gi>iI.
Kozmik Iynlar
01= uzaydan gelen radyasyonlard1r. Elektromanyetik +*ektrumdaki en k1sa
dalga >oyuna sa/i*tirler.
Gama Iynlar
Bunlar atom 5ekirde(inden gelen radyasyonlard1r ve genelde 5ekirdekteki
anl1k de(i=imlerden sonra yay1l1rlar HradyoaktiviteI. Bir atom 5ekirde(inin
5a*1ndan da/a k5k dalga >oylu dalgalar i5erirler.
X-Iynlar
KaynaklarG lam>alarA V 1s1n1 t*leri ve metal >ir /ede:e 5ar*an /1zl1
elektronlard1r. R 1s1nlar1 yumu=ak maddelerin i5ine n:uz ederler.
Ultraviyole Iynlar
Kaynaklar@ lam>alarA gaz de=arjlar1 ve de y1ld1zlard1r. K1sa dalga >oylu
mor,tesi 1=1nlar zararl1 ola>ilirler.
Grnen Iyk
U=1k diye /ita* edilen elektromanyetik s*ektrumun >u k5k >,lmn
insan g,re>ilir. Bu >,lmde mor ile >a=layan ve k1rm1z1yla >iten renkler
vard1r.
Kzltesi Iynlar
Btn s1.ak ve so(uk maddeler tara:1ndan olu=turulurlar. #tomlar
tara:1ndan emildiklerinde maddeyi 1s1t1rlarA onun i5in de 1s1 radyasyonu da
denir.
Mikrodalgalar
"adarlarda kullan1lan 5ok k1sa dalga>oyuna sa/i* radyo dalgalar1d1r. #yn1
zamanda mikrodalga :1r1nlarda ve ka>lo gerektirmeyen uzak mesa:e
ileti=imlerde kullan1l1r.
Radyo Dalgalar
1!9
ROJ ALIMA GRUBU
Bunlar1n kaynaklar1 elektrik osilasyonlar1d1r. $ele:onA televizyon ve
radyoda >a(lant1 ka>losu gerektirmeden kullan1l1r.
Kuyruklu Yldzlar
Kuyrukluy1ld1zlar )ne=Jin 5evresinde d,nen A kirli dev karto*lar1na
>enzerler ve genellikle onlar1 ke=:eden insanlar1n adlar1yla an1l1rlar .
)ezegenlerden 5ok :arkl1d1rlar . <,rngeleri 5ok >as1k oldu(undan
zamanlar1n1n >yk >ir k1sm1n1 )ne=Jten uzakta ge5iri* 5ok k1sa >ir sre
i5in )ne=Je yakla=1rlar . )ne=Je yakla=t1klar1nda 1s1n1* eridikleri i5in gaz
ve tozdan olu=an >ir kuyru(a sa/i* olurlar . Baz1 kuyrukluy1ld1zlar1n
y,rngeleri 5ok e(imli oldu(undan >inler.e y1l >oyun.a )ne= sisteminin
di(er yelerinden 5ok a=a(1da veye 5ok yukar1da >uluna>ilirler . Bo(u
kuyrukluy1ld1z1n 5a*1 1- kmJden k5ktr ama >unlar )ne=Je yak1n
olduklar1nda 51*lak g,zle kolay.a g,rle>ilirler . )enellikle da(1n1k A *uslu
1=1k lekeleri olarak g,zlenirler . #ra s1ra A 5ok *arlak >ir kurukluy1ld1z A uzun
A gm= renkli kuyru(uyla g,( >oydan >oya ge5erek 1=1lda(a >enzer >ir
g,rnt sergiler . Bir kuyrukluy1ld1z1n A )ne= 5evresindeki dolanma
sresine o y1ld1z1n *eriyodu denir . 0olanma sreleri !.! ile 15- y1l aras1nda
olanlar *eriyodik kuyrukluy1ld1zlard1r . 0olanmalar1 >inler.e y1l sre>ilen
di(erleri *eriyodik olmayanlar diye adland1r1l1r . *eriyodik olmayanlar1n ne
zaman g,rne.e(ini >ilmek olanaks1zd1r . 2ngiliz astronom Edmund 'alley
1682 y1l1nda g,rd( kuyrukluy1ld1z1 A 15!1 ve 16-; y1l1nda H ;6 y1l
arayla I g,rlenlere >enzer ,zellikler g,sterdi(ini :ark etti . 'er geli=inde
yeni >ir kuyrukluy1ld1z olarak kaydediliyordu . 'alley >unlar1n ayn1
kuyrukluy1ld1z oldu(unu anlad1 ve yeniden 1;58 Jde g,rne.e(ini ta/min
etti . )er5ekten 'alleyJin 1;32 Jdeki ,lmnden 16 y1l sonra kuyrukluy1ld1z
yeniden g,rnd.
Kara Delikler
Karadelikler )ne=Jimizden 8P5- kat >yk ktleli y1ld1zlar1n
5,kmesiyle olu=ur.Ool:P"ayet tr >u y1ld1zlar an.ak >irka5 milyon y1l
ya=1yorlar ve k1sa ,mrleri sresin.e d1= katmanlar1n1n >ir k1sm1n1 g5l
rzgarlar1yla uzaya sa51yorlar . Merkezlerindeki /idrojen yak1t1 demire
kadar evrili* 5ekirdek te*kimeleri durun.a dengelenemeyen muazzam ktle
5ekimi nedeniyle y1ld1z 5,kerek >ir karadelik olu=turuyor. Karadeli(in J
tekillik J denen merkezi i5inde >ildi(imiz >ildi(imiz :izik kurallar1n1n
ge5erlili(ini yitirdi(i A matematiksel >ir nokta >ykl(nde sonsuz
yo(unlukta >ir uzay >,lgesi . 25inden 1=1(1n >ile ka5amaya.a(1 kadar g5l
13-
ROJ ALIMA GRUBU
>ir ktle5ekim alan1n1n olu=turdu(u Jolay u:ku J ile 5evrili . 4n )ne=
ktlesinde >ir karadeli(in olay u:ku 5a(1 yaln1z.a 6- kmJdir . <1ld1z k,kenli
karadelikler d1=1nda A >ir de /emen /emen tm >yk g,kadalar1n
merkezine yerle=mi= ger5ek devler >ulunur . ),kadalar olu=urken
merkezdeki >yk gaz ktlelerinin 5,kmesiyle olu=an >u J +*er Ktleli
Karadelikler J A milyonlar.a /atta milyarlar.a )ne= ktlesine sa/i*tirler .
Bizim g,kadam1z +amanyoluJnun merkezinde de >,yle dev >ir karadelik
>ulunuyor . #n.ak ,tekilerden da/a al5ak g,nll >oyutlarda . <aln1z.a !
milyon )ne= ktlesi kadar ]... B,ylesine >yk >ir ktlenin uzayda
ka*lad1(1 alansa )ne= +istemiJnin >oyutlar1n1 a=m1yor . ),kada
merkezlerindeki s*er ktleli kara delikleri de do(rudan g,remiyoruz.
Bunlar1 da gene yola5t1klar1 etkilerle sa*taya>iliyoruz . +amanyoluJnun
merkezine >akt1(1m1zda gaz ve toz >ulutlar1yla y1ld1zlar1n 5ok >yk
/1zlarla d,ndklerini g,zlemliyoruz . Bu /1zla d,nen .isimlerin uzaya
sa51lmamas1 i5in merkezde 5ok >yk >ir ktleli .ismin >ulunmas1
gerekiyor . izik kurallar1na g,re >,ylesine >yk ktleler karadeliklerden
>a=ka /i5>ir .isimde >ulunamaz.
Kahverengi Cceler
E(er >aryon k,kenli maddenin >ir >,lm ,l y1ld1zlar >i5imindeyse
A di(er >,lm de /i5>ir zaman y1ld1z olmay1 >a=aramam1= .isimler
>i5imindedir . Ka/verengi ..e ad1 verilen .isimlerin ktleleri ,ylesine
k5ktr ki A merkezlerindeki s1.akl1k /i5>ir zaman nkleer reaksiyonlar1
>a=lata.ak ,l5de ykselemez. Ktleleri -.-8 M. Jnden k5k olan .isimler P
ki >unun i5inde dev gezegenler de vard1r P nkleer enerji retmedikleri i5in
1=1k vermezler . Bununla >irlikte yava= yava= >zlmekte olduklar1ndan az
miktarda ktle 5ekim enerjisi retirler . rne(in A M*iterJin 5ekirdek >,lgesi
/er y1l >irka5 milimetre >zlmektedir . )er5ekte >u gezegen k1z1ll,tesinde
1=1makta ve )ne=Jten almakta oldu(undan yzde elli oran1nda da/a :azla
enerji yaymaktad1r .#stronomlar ka/verengi ..eleri iki tr yerde ararlar .
Bir 5i:t y1ld1z sisteminde k5k ktlerli >ir e=in varl1(1 >yk ktleli
y1ld1z1n A sistemin ktle merkezi 5evresinde >ir y,rnge 5izerek
dolanmas1na neden olur . <ak1n sistemlere >u /areket A ya saniyede >irka5
metrelik >ir 0o**ler kaymas1 >i5iminde A ya da 1=1k kayna(1n1n >ir a51
saniyesinden da/a k5k >ir /areketi >i5iminde sa*tan1r . Bununla >irlikte A
yak1n y1ld1zlar1n /em taysal /em de astrometri ,l5mlerinden /enz /i5
ka/verengi ..e sa*tanamad1 . 0i(er >ir yakla=1m A /ala k1z1l,tesi kaynak
olarak g,rle>ilir olan ser>est ka/verengi ..eleri yak1ndaki A g,re.eli
olarak gen5 y1ld1z to*luluklar1nda aramak olai>ilir . <zey s1.ak1l(1n1n
d=k olmas1ndan dolay1 ka/verengi ..enin retti(i enerji an.ak
131
ROJ ALIMA GRUBU
k1z1l,tesinde g,rle>ilir . K1z1l,tesinde 1=1n1m ya*an >a=ka tr y1ld1zlar da
vard1r . Bu nedenle k1z1l,tesinde 1=1n1m ya*an >ir .ismin ka/verengi ..e
olu* olmad1(1 anlaman1n yolu A .ismin 'ertzs*rungP"ussell diyagram1ndaki
yerine >akmakt1r . E(er >u .ismin yeri /idrojen yak1lan ana kolun alt
u.undaysa A o zaman ka/verengi ..edir . Bugne kadar )ne= sisteminin
d1=1nda A *ulsarlar1n 5evresinde d,nmekte olan gezegenPktleli iki .ismin
/ari5 A g5l >ir y1ld1zPatl1 ktleli .isim aday1na rastlanmam1=t1r . #ma e(er
teoriye >iraz olsun inan1yorsak A >tn g,zlem 5a>alar1n1n >o= 51kmas1na
kar=1n A ka/verengi ..elerin say1s1n1n olduk5a yksek olmas1 gerekir .
?eden *ar5alanan y1ld1zlararas1 >ir >ulutun en k5k *ar5as1 /idrojen yakan
>ir y1ld1z >ykl(nde olsun F
Ntron Yldzlar
Byk ktleli y1ld1zlar A ana kol zerinde g,re.eli olarak az zaman
/ar.arlar . Ktlesi 15 M. kadar olan >ir y1ld1z ana kol zerinde 1- milyon
y1l A ktlesi !- M. kadar olan >ir y1ld1z ise yaln1z.a >ir milyon y1l ge5irir .
Byk ktleli y1ld1zlar1n evrimleri /1zl1 oldu(undan A /elyum 5ekirdek
5,kerek yeniden nkleer reaksiyonlar1 >a=lat1* y1ld1z k1rm1z1 deve
d,n=rken A d1= ka>ukta /idrojen yanmas1 i5in 5ok az zaman kal1r .
'elyum tketildi(inde 5ekirdek yeniden 5,ker ve 5 /elyum 5ekirde(inin
kayna=arak >ir kar>on 5ekirde(ine d,n=t( 5l al:a sre.ini >a=lat1r .
+onunda 5ekirdek A kar>onu da yakarak oksijene d,n=tre.ek kadar 1s1n1r G
>u arada 5evrede /elyum yakan >ir ka>uk da vard1r ve y1ld1z1n d1=
katmanar1 geni=leyerek >ir k1rm1z1 s*erdev olu=tyrmu=tur . Bekirdek A
s1.akl1(1 1 milyar dere.e KelvinJe ula=1n.aya kadar yanmaya devam eder .
zyon aksiyonlar1 sonu.unda gittik5e da/a a(1r elementler retlir ve
sonunda 5ekirdek tmyle demire d,n=r . 0emir A :zyon
reaksiyonlar1n1n son /alkas1d1r @ demirden da/a a(1r elementlerin sentezi
sonu.unda d1=ar1ya enerji verilmez A tam tersine ortamdan enerji al1n1r .
0emir 5ekirdek tm :zyon Hkayna=maI ve :isyon H*ar5alanmaI
reaksiyonlar1nda endotermiktir Hd1=ar1dan enerji al1rI . Bu noktadan sonra A
d1=ar1dan enerji sa(lanmad1k5a /i5>ir nkleer sre5 olu=amaz . Us1 ka5arken
5ekirdek >zlr ve s1.akl1k 1 milyar KelvinJi a=ar . Bekirde(in ktlesi
1.3M. Jni a=t1(1 an A art1k dejenere elektron >as1n.1 da 5,kmeyi ,nleyemez .
Bekirdek 5,ker ve atomlar1n ,tesinde atom 5ekirdeklerinin s1k1=t1r1ld1(1 A
maddenin 5ok da/a yo(un oldu(u >ir duruma girer . Bu durumda *rotonlar A
elektron yakalayarak n,tronlara d,n=rler . #yn1 zamanda maddeyle 5ok
zay1: >i5imde etkile=en ve >u nedenle de y1ld1zdan /emen /i5
engellenmeden ka5a>ilen kar=1 n,trinolar >i5iminde enerji yay1nlan1r .
Enerji kay>1 A yaln1z.a n,tronlardan meydanma gelen dev >ir atom
132
ROJ ALIMA GRUBU
5ekirde(inin olu=umunu /1zland1r1r . ?,tron y1ld1z1 5ekirdek yo(unlu(una
kadar s1k1=t1r1lm1= olu* dejenere n,tron >as1n.1 A tara:1ndan da/a :azla
5,kmesi ,nlenen >ir gaz kresidir . 0ejenere n,tron >as1n.1 A n,tronlar
>ir>irine de(e.ek kadar s1k1=t1r1ld1(1nda ortaya 51kan kuantum mekaniksel
>ir >as1n5t1r . 4rtaya 51kan n,tron y1ld1z1n1n yar15a*1 yakla=1k 1 kilometre
ve yo(unlu(u da yakla=1k santimetrek*te 1 milyar tondur . <1ld1z
5ekirde(inin 5,kmesi A k1rm1z1 s*erdev evresindeki y1ld1z1n d1=
katmanlar1n1 >yk >ir /1zla d1=ar1ya :1rlatan >ir =ok dalgas1 olu=turur . Bu
>ir s*ernovad1r . Kal1nt1 n,tron y1ld1z1 5ok s1.ak olu* VP1=1nlar1 yayar .
+1.akl1(1n1 koruya.ak >ir enerji kayna(1 olmad1(1ndan yava= yava= so(ur .
Birka5 milyon y1l sonra en az1ndan termal enerji >ak1m1ndan g,zden
kay>olurr . Karanl1k maddeye d,n=r.
Gktay Yagmurlar
)ne= sistemi i5inde 5ok de(i=ik y,rngelerde dola=an /er trl
kaya *ar5as1na g,kta=1 denir. rne(in@ >ir kuyruklu y1ld1z )ne= etra:1nda
dola=1rken tamamen *ar5aland1(1nda geriye kalan kat1 k5k 5ekirde(i ve
yine >u >ozulma ve *ar5alanma sre.i s1ras1nda a51(a 51km1= toz
*ar5a.1klar1 ayr1.a *ar5alanm1= #*ollo tr k5k gezegen art1klar1na
g,kta=1 denir. Boyutlar1 1- km 5a*l1 kaya *ar5alar1ndan >a=larA 1 Mikron
>ykl(ndeki toz *ar5alar1na kadar de(i=ir. ),kta=lar1n1n >yk
olanlar1n1n k,keni k5k gezegenlerA k5k olanlar1n k,keni is
kuyrukluy1ld1zlard1r. E(er uzayda >ol miktarda >ulunan >u g,kta=lar1n1n
y,rngeleri <er y,rngesi ile kesi=irseA g,kta=1 >yk >ir /1zla H12P;2
kmcsnI <er atmos:erine girer. Meydana gelen srtnme ile g,kta=1 1s1n1r ve
1=1k sa5maya >a=lar. Bu olayaA kayan y1ld1z ad1 verilir. zellikle a51k yaz
ge.elerinde /er insan1n g,rd( /atta niyet tuttu(u >u olay1n asl1nda
uzaydaki y1ld1zlarla >ir ili=kisi yokturA >u olay >ize 5ok yak1n >ir konumdaA
<er atmos:erinde meydana gelir.
<erJden yakla=1k 12- km yukar1da 1=1k sa5maya >a=layan
g,kta=lar1n1n 5o(u 6- km yukar1da yan1* >iter. Bunlar >oyutlar1 5ok k5k
olanlard1r. E(er g,kta=1 yeteri kadar >ykse <er yzne kadar ula=a>ilir.
B,yle >yk olanlar g,k yznde 5ok da/a :azla 1=1k sa5t1(1 i5in >unlara
ate= to*u denir. <erJe ula=an g,k ta=lar1n1n say1s1 5ok azd1r. <1lda 2P! tane
tu(la >ykl(nde g,kta=1 >ulunmaktad1r. 19;2 y1l1nda a(1rl1(1 yakla=1k
1--- ton olan >ir g,kta=1 <er atmos:erine /a:i:5e de(erek yoluna devam
etti. E(er >u g,kta=1 dnyam1za 5ar*sayd1A >ir nkleer >om>an1n
*atlamas1na e= >ir enerji a51(a 51kard1 ve >ir 5ok .anl1n1n ,lmne neden
ola>ilirdi. <er tari/inde >,yle >yk 5ar*1=malar olmu=tur ve >u
5ar*1=malar sonu.u olu=an kraterlerden >az1lar1 /ala =ekillerini
13!
ROJ ALIMA GRUBU
korumaktad1r. B,yle >yk 5ar*1=malar1n 5ok seyrek oldu(unu
s,yleye>iliriz.
<erJe ula=a>ilen g,kta=lar1 yand1(1 i5in siya/t1r ve atmos:erde gazla
srtnmesinden dolay1 da yzeyi .ilalanm1= gi>i dzdr.
<1l1n >elirli ge.elerinde kayan y1ld1zlar1n say1s1 5o(al1r. 2=te >u olaya
g,kta=1 ya(muru ad1 verilir. E(er /er kayan y1ld1z1n 1=1(1n1n g,k yznde
y1ld1zlara g,re izledi(i yolA >ir g,k atlas1 zerine 5izilirseA tm >u yollar1n
>ir noktada kesi=ti(i g,rlr. <ani o ge.eA tm g,kta=lar1n1n g,k yznde
>ir noktadan geliyormu= izlenimini verir. Bu noktaya sa51lma HradyanI
noktas1 denir. #sl1nda /e*si >ir>irine *aralel y,rnge izleyen g,kta=lar1
atmos:ere girmektedir. 4 ge.eki akan y1ld1z ya(muru >u sa51lma noktas1n1n
>ulundu(u tak1my1ld1z1n ad1 ile an1l1r. rne(in@ PerseidA Deonid g,kta=1
ya(muru gi>i.
Astronomi Tarihi
#stronomiA g,k .isimlerini ve g,k olaylar1n1 in.eleyen >ilim dal1d1r.
2---P!--- y1l ,n.e gnlk ya=am1n >ugnk kadar karma=1k olmad1(1
d=nlrseA insanlar ge.e g,kyzne da/a 5ok >akma imkan1
>ula>ilmi=lerdir.
0ikkatlerini 5eken /er =eyi ka:alar1nda >iriktirmi=lerA kayalara
i=lemi=lerA 5o.uklar1na anlatm1=lard1r. Bize ise onlar1n kaydettikleri >ilgiler
kalm1=t1r. ),kyz eski tari/lerde :arkl1 g,rnmlerde olmu= ola>ilir.
rne(in@ +irius H#ky1ld1zI y1ld1z1n1n gnmzde 5ok zor g,rlen ile=eni
+irius BA #:rika7da >ir kavim tara:1ndan kayalara tari/in ilk 5a(lar1nda
i=lenmi=tir.
2nsanlar1n ilk ortaya 51kt1(1 tari/lerde )ne=7imiz ise k1rm1z1A
0nya7n1n atmos:eri kal1nA 0nya da/a s1.akA /er tara: volkanlar ve s1.ak
sularla ka*l1 idi. #tmos:er da/a kal1n oldu(undan g,kyz ka*al1A >ulutlu
ve a51k oldu(unda >ile net >ir g,kyz yoktu. Bu yzden g,kyznde
>ugnknden da/a :arkl1 >ir g,kyz vard1.
Eski tari/lerde g,kyznden yol ve y,n >ulmada yararlan1l1yordu.
),k .isimlerinin zamanla konumlar1n1 kar=1la=t1r1*A y1ld1zlar1 gru*lara
ay1r1* >ir tak1m .isim ve /ayvanlara >enzetmi=lerdir. Bu tr g,zlemler
insanlar1n ya=am1na kolayl1k sa(lad1(1 i5in onlardan yararlanma yoluna
gitmi=lerdir. rne(in@ 2*ek <olu7ndaA ge.e kervanlar yol.uluk ya*arken
yollar1n1 kay>etmemek i5in g,kyzndeki *arlak .isimlerin konumlar1ndan
:aydalanm1=lard1r.
n.elikle zaman ve konum >elirlemede insanlara g,k.isimleri
yararl1 oldu(undan astronomi geli=mi=tir. Eski tari/lerde insanlar >unun i5in
sade.e duyu organlar1n1 kullanm1=larA da/a sonra yani 161- y1l1na
gelindi(inde telesko>un kullan1lmas1yla >ilgi >irikimi art1yordu. +on
133
ROJ ALIMA GRUBU
y1llarda ise :arkl1 dalga >oylar1nda dedekt,rlerin ya*1lmas1 ve kullan1lmas1
ile astronomi geli=iminin /1z1 da/a da artm1=t1r. #tmos:er d1=1 g,zlemlerin
>a=lamas1yla >ilgi >irikimi 5ok yksek seviyeye ula=m1=t1r.
$akvim kavram1 da o d,nemlerde ortaya 51km1=t1r =,yle ki@ insanlar
o d,nemlerde )ne=7in ve #y71n u:ukta :arkl1 yerlerden do(u* >att1klar1n1
ke=:etmi=ler ve >u g,k.isimlerinin dzenli olarak de(i=iminden
yararlanm1=lard1r. Mevsimsel de(i=iminAs1.akl1k de(i=iminin >ir y1ll1k
d,nemle de(i=ti(ini >uluyorlarA ya=amlar1n1 #y7a g,re *lanlay1*A onu saat
ve takvim olarak kullan1yorlar. 0o(a ko=ullar1n1n ,zellikle mevsimlerin
#y7la >ir ili=kisi olmd1(1n1A )ne=7le >a(lant1l1 oldu(unu g,ryorlar. #y7a
>a(l1 takvimi >1rak1* )ne=7e >a(l1 takvimler kullan1yorlar. 'atta >azen
y1ld1zlar1 da takvim olarak kullan1yorlar. rne(in@ Eski M1s1r7da ?il ?e/ri
ta=maya >a=lad1(1nda #ky1ld1z71n en iyi g,rld( konumda >ulundu(unu
tes*it etmi=lerdir.
)nmzde astronomi >ilgisine *ek i/tiya5 duymuyoruz. &zak
ge5mi=te gnlk ya=ant1da astronomi >ilgisine ,zellikle ti.aret /ayat1nda
ge.e yol.uluklar1 s1ras1nda y,n >ulmada i/tiya5 duyulmu=tur. <a=an1lan
yerle=im merkezlerinin :azla ayd1nlat1lmad1(1 d,nemlerde g,k.isimleri da/a
*arlakA da/a .anl1 g,zlene>ilmektedir.
M.. 3000 - M.. 600 Yllar Arasndaki Astronomi alymalar
ESK NLLER : ( M.. 3000 - M.. 600 )
Eski Binliler7de medeniyet olduk5a ileri >ir seviyedeydi. Q,yleki@
$rkler7 den korunmak i5in Bin +eddi7ni ya*m1=lard1r.
#y71n ve )ne=7in g,rnr /areketlerini 5ok sa(l1kl1 sa*tam1=lar. 1
y1l1n !65.25 gn oldu(unu >iliyorlarm1= ve >una g,re takvim ya*m1=lar.
$utulmalar1 g,zlemlemi=ler ve nedenlerini do(ru olarak yorumlam1=larA
>unlar1n d,nemli oldu(unu g,rm=ler. #y ve <er7in y,rnge /areketlerini
>elki de >iliyorlard1.
+*ernovaA nova *atlamalar1n1 kaydetmi=ler. )nmzde >u
kay1tlardan yararlanarak y1ld1z evrimi modelleri denetlenmektedir.
Merkr
)ne=Je en yak1n gezegen MerkrJdr . 4rtalama MerkrP)ne=
uzakl1(1 5;.9 milyon kilometredir . Merkr 5ok k5k >ir gezegendir . 38;8
kilometrelik 5a*1yla )ne= sisteminin en k5k ikin.i gezegenidir .
<,rngesi )ne=Je yak1n yak1n oldu(undan Merkr A g,kyznde /er
zaman )ne=Je yak1n olarak g,rlr . <ani MerkrJ A yaln1z.a
gndo(umundan /emen ,n.e ya da gn>at1m1ndan /emen sonra
135
ROJ ALIMA GRUBU
g,re>iliriz . B1*lak g,zle Merkr A u:ka yak1n A *arlak >ir y1ld1z gi>i g,rnr
.$elesko*la >ak1ld1(1nda ise MerkrJn A t1*k1 #yJ1n k5k >ir ko*yas1 gi>i A
in.e >ir /ilalden tam >ir diske kadar =ekil de(i=tirdi(i g,rle>ilir . )ne=Je
5ok yak1n oldu(undan A gndz vakti MerkrJdeki s1.akl1k 32! C Jye kadar
51kar @ ama )ne= >att1(1 zaman s1.akl1(1n P18! CJye kadar indi(i olur .
Baz1 uzmanlar )ne=Je >u kadar yak1n olmas1na kar=1n MerkrJn
yzeyinde /ala >uz >uluna>ile.e(ini d=nyorlar . Bu >uz A gezegenin
kutu*lar1na yak1n >,lgelerde >ulunan derin kraterlerin di>inde gizlenmi=
ola>ilir . Bu kraterler A di*lerine gne= 1=1(1n1n ula=amaya.a(1 kadar derin
ola>ilirler . 0nyaJdan telesko*larla >ak1ld1(1nda yzey =ekilleri a51k5a
g,rlemiyorsa da Mariner 1- adl1 uzay sondas1 MerkrJn atmos:er ve
suyun >ulunmad1(1 ,l >ir gezegen oldu(unu sa*tad1 . )ezegenin kayal1k
yzeyi tmyle keskin kenarl1 kraterlerle ka*l1d1r. MerkrJn astronomlar.a
ilgin5 >ulunmas1n1n nedenlerinden >iri de i5 ya*s1d1r . Mariner 1- uzay
sondas1nda >ulunan ara5lar Ayzeyin alt1nda ne >ulundu(unu in.elememizi
sa(lad1 .+onu5ta MerkrJn in.e ka>u(unun alt1nda >yk A metal >ir
5ekirde(i oldu(u anla=1ld1 . Boyut ve a(1rl1k olarak MerkrJn yakla=1k X;-
Jini A 5a*1 !6-- kmJyi >ulan dev metal 5ekirdek olu=turur. 4ysa +nya A
Mars ve 9ensJn 5ekirdekleri k5k A ka>uklar1 kal1nd1r.
Vens
)ne=Je en yak1n ikin.i gezegen olan 9ens A )ne=Jten ortalama
uzakl1(1 1-8 milyon kilometre olan >ir y,rngede dolan1r .<1l1n >elirli
d,nemlerinde gne= do(madan /emen ,n.e ya da >att1ktan sonra 51*lak
g,zle ra/atl1kla g,rlr .Pek 5ok kimse ona +a>a/ ya da #k=am<1ld1z1
der.<,rngesinde dolan1rken 0nyaJya en yak1n konuma geldi(inde )ne=
ve #yJdan sonra g,kyzndeki en*arlak .isimdir .U=1(1 >azen g,lgeler
olu=tura>ilir .0nyan1n en g5l telesko>uyla >ile 9ensJn zerinde yzey
=ekilleri g,rlemez . Bunun nedeni gezegenin yzeyinin 5ok kal1n >ir
atmos:er ta>akas1 ile ka*l1 olmas1d1r. Byk >ir k1sm1n1 kar>on dioksitin
olu=turdu(u >u atmos:er ,ylesine yo(undur ki gezegenin yzeyini >yk >ir
kuvvetle >ast1r1r . #tmos:eri ne:es almaya uygun olmad1(1ndan A atmos:erin
5ok yksek >as1n.1 nedeniyle ezile>ile.e(inden ve g,kyznden ya(an
sl:rik asitten yana>ile.e(inden A>yk olas1l1kla /i5>ir insan 9ensJn
yzeyine ayak >asamaya.akt1r. 9ensJn *arlakl1(1n1n nedeni de
atmos:eridir . Bulutlar dev >ir ayna gi>i davranarak )ne=Jin *arlak
1=1klar1n1 gerisin geriye uzaya yans1t1r. 'er ne kadar )ne=Je MerkrJden
da/a uzaksa da A 9ens da/a s1.akt1r. Bunun nedeni de 1s1n1n A >ulutlarda
tutulmas1 sonu.unda t1*k1 serada oldu(u gi>i A s1.akl1(1n ykselmesidir. Bu
nedenle >u etkiye sera etkisi ad1 verilir. Bilim adamlar1 A insan ya*1s1
gazlar1n atmos:ere kar1=arak ayn1 etkiyi 0nyaJda da olu=tura.a(1ndan
136
ROJ ALIMA GRUBU
endi=e ediyorlar. 9ens 5ok yava= d,ner. 'atta kendi 5evresinde d,nmesi
H23! gnI A )ne= 5evresinde dolanmas1ndan H223 gnI uzun srer. Bu
nedenle >ir 9ens gn A >ir 9ens y1l1ndan da/a uzundur. 9ens yaln1z.a
yava= d,nmekle kalmaz A ayn1 zamanda 0nyam1z ve di(er gezegenlerin
d,n= y,nne ters y,nde d,ner. E(er 9ensJte olsayd1n1z )ne=Jin >at1dan
do(u* do(udan >att1(1n1 ve g,kyznde 5ok yava= ilerledi(ini g,re.ektiniz.
9ensJn lav ka*l1 yzeyinde 5ok say1da >ulunan kraterler di(er
gezegenlerdekinden :arkl1 g,rnr . 9ens Jn 5ok yo(un olan atmos:eri A
gezegene 5ar*an .isimlerin /1z1n1 azaltt1(1 i5in A >u .isimler yzeye da/a
d=k /1zlarla 5ar*ar ve da/a al5ak duvarl1 kraterler olu=turular.
Dnya
0nya A )ne= sisteminde zerinde ya=am olan tek gezegendir.
4rtalama 139.6 milyon kilometre olan 0nyaP)ne= uzakl1(1 ya=am i5in
5ok uygundur. Bu uzakl1k A 0nyaJn1n yzeyinin A suyun s1v1 /alde
>uluna>ile.e(i kadar 1l1k olmas1 demektir. E(er s1.akl1k da/a yksek
olsayd1 su >u/arla=a>ilir A da/a d=k olsayd1 dona>ilirdi. #yn1 zamanda
0nyaJn1n soluna>ilir >ir atmos:eri vard1r. +oluna>ilir atmos:er ve s1v1
/alde >ulunan su A 0nyaJda ya=am1n ortaya 51kmas1 ve geli=mesi i5in
vazge5ilmez olan iki ,(edir. &zaydan 0nyaJn1n atmos:eri A gezegenimizi
saran mavi renkli in.e >ir ta>aka olarak g,rnr. #tmos:erde X;;.6
oran1nda azot A X2-.; oran1nda oksijen >ulunur. #tmos:erin kalan1n1 5ok az
miktarlarda >ulunan di(er gazlar olu=turur. 0nyaJn1n atmos:erindeki
oksijen A tm gezegenlerdekilerden 5oktur. <a=am i5in en ,nemli gaz
oksijendir. )ne= 1=1nlar1n1n >ir >,lm 0nyaJdaki ya=am i5in zararl1d1r.
4zon ta>akas1 >ir :iltre g,revi ya*arak zararl1 1=1nlar1 szer. Bilim
adamlar1 A insan ya*1s1 kloro:lorokar>on HCCI gazlar1n1n ozon ta>akas1na
zarar verdi(ini ve kutu* >,lgelerinde ozon ta>akas1nda in.elmelr
olu=tu(unu sa*tad1lar. E(er >u gazlar1n kullan1m1na son verilmezse A ozon
ta>akas1 da/a da in.ele.ek ve yeryzne ula=an zararl1 gne= 1=1nlar1
nedeniyle kanser /astal1klar1nda art1= g,zke.ek. #tmos:er ta>akas1n1n
alt1nda ka>uk olarak >ilinen ve zerinde ya=ad1(1m1z kat1 >ir yzey vard1r.
Bu ka>u(un >,lnm= oldu(u k5k lev/alar1n /areket etmeleri ve
>ir>irlerini itmeleri sonu.unda da(lar ve di(er yzey =ekilleri ortaya 51kar.
Dev/alar1n /areketleri de*remlere neden olur. 0nyaJn1n A ortalama !;6.283
kilometre uzaktaki y,rngesinde dolanan tek >ir uydusu vard1r. Datin.e ad1
Duna olan >u uydunun dilimizdeki ad1 #yJd1r. 0nyaJn1n ktle5ekim
kuvveti zamanla #yJ1n kendi ekseni etra:1ndaki d,n=n yava=latm1=t1r .
#yJ1n kendi ekseni etra:1ndaki d,nme ve 0nya 5evresindeki dolanma
sreleri >ir>irine e=ittir . 2=te >u Ee=zamanl1 d,nmeE nedeniyle >iz #yJ1n
yaln1z.a >ir yzn g,rrz . #yJ1n arka yzn sade.e uzay sondalar1 ve
13;
ROJ ALIMA GRUBU
astronotlar g,rm=tr. #yJ1n kendisi nas1l olu=mu= olursa olsun A
yzeyindeki kraterlerin g,k.isimlerinin 5ar*mas1 sonu.unda olu=tu(unu
>ilyoruz. #yJdaki >az1 kraterler )ne= sistemindeki en >yk kraterlerdir.
Bunlardan >az1lar1n1 51*lak g,zle >ile g,re>ilirsiniz . Baz1 g,k.isimlerinin
#y yzeyine 5ok =iddetli 5ar*malar1ndan dolay1 ka>uk k1r1ld1 A a=a(1dan
ykselen lavlar yay1larak yzeyi ka*lad1 . +onradan so(uyu* sertle=en >u
lav ovalar1 karanl1k renkleriyle /emen >elli olur .Bu dzlklere Edeniz E ad1
verilir.
Mars
0nyaJn1n yar1s1 >ykl(nde olan Mars A )ne=Je yak1nl1kta
d,rdn. gezegen olu* >az1 >ak1mlardan 0nyaJya >enzer. MarsJta da
mevsimler vard1r. Mars gn 0nya gnnden yaln1z.a >ir saat uzundur.
#ma )ne=Je olan ortalama uzakl1(1 22;.3 milyon kilometre oldu(undan
yzey s1.akl1(1 ortalama P28 C Jdir. #yr1.a >ir Mars y1l1 68; gn srer.
B1*lak g,zle Mars *arlak A k1rm1z1ms1 >ir y1ld1z gi>i g,rnr. MarsJ1
yuvarlak >ir .isim olarak g,rmek ve >az1 yzey =ekillerini se5e>ilmek i5in
telesko* kullanmak gerekir. MarsJ1n telesko*la ilk g,zlemleri 1659 y1l1nda
'uygens tara:1ndan ya*1ld1. 19. <zy1lda astronomlar A Mars yzeyinde
>oyut ve *arlakl1klar1 mevsimlere g,re de(i=en karanl1k ve >elli >elirsiz
>,lgeler g,rdler. Baz1 astronomlar >unu Mars yzeyinde ya=am
>ulundu(unu kan1tlayan >itki ,rtleri olarak yorumlad1lar. MarsJtaki kayal1k
dzlkleri >a=tan >a=a k1vr1l1* >klerek ge5en kurumu= ne/ir yataklar1 A
MarsJ1n ikliminin >ir zamanlar da/a s1.ak ve atmos:er >as1n.1n1n da suyun
yzeyde ser>est5e akmas1n1 sa(laya.ak kadar yksek olsu(unu g,steriyor.
Belki de >ilinmeyen >ir olay MarsJ1n atmos:erinin uzaya ka5mas1na ve
demir.e zengin olan to*ra(1n *as rengi almas1na neden oldu. #sa*/ 'all
18;;Jde MarsJ1n iki uydusunu ke=:etti . 9ikingJlerden 5ekilen :oto(ra:lar
>ize da/a ayr1nt1l1 >ilgi sa(lad1 G 2; V 22 V 28 km >oyutlar1ndaki P/o>os A
gezegenin yzeyinden 6--- km yksekte dolan1yor. <zeyinde derin
5izgiler >ulunan P/o>osJun 5 km 5a*1nda ve +ti.kney ad1 verilen >ir krateri
var . <zeyden 2-.--- km yksekte dolanan 0eimosJun >oyutlar1 ise 15 V
12 V 1- km. Bunlar1n )ne= sisteminin >a=ka >,lgelerine ait olduklar1 ve
MarsJ1n ktle5ekimine yakalanm1= ola>ile.ekleri d=nlyor.
1piter
)ne= sistemindeki en >yk gezegen olan M*iter )ne=Je yak1nl1k
>ak1m1ndan >e=in.idir. M*iterJde /er =ey >yktr. 16 uydudan olu=an
ailesiyle minik >ir )ne= sistemine >enzer. 13!.883 kmJlik 5a*1 0nyaJn1n
5a*1n1n 11 kat1d1r. M*iter 51*lak g,zle >ak1ld1(1nda *arlak >ir y1ld1za
138
ROJ ALIMA GRUBU
>enzer. Bok >yk oldu(undan A k5k >ir telesko*la >ile a51kPkoyu renkli
>ulut =eritleri ve Byk K1rm1z1 Deke g,rlele>ilir. Bok k5k olan kat1
5ekirde(i d1=1nda minyatr >ir )ne= gi>i /emen /emen tmyle gazdan
olu=tu(u i5in M*iter di(er gezgenlerden :arkl1 g,zkr. M*iterJe
>akt1(1n1zda A kal1n A 5ok katmanl1 atmos:erin yakla=1k 1--- km
ykseklikteki >ulutlar1n1n stn g,rrsnz. Byk >,lm /idrojen ve
/elyumdan olu=an >u atmos:er gezegeni gazdan olu=an >ir okyanus gi>i
ka*lar. )ezegenin i5inden ykselen 1s1 da atmos:erin alt katmanlar1nda
=iddetli :1rt1nalar yarat1r. En az 16 uydusu olan j*iterJin >yk olas1l1kla A
ke=:edilmeyi >ekleyen >a=ka uydular1 da var. Bilinen uydulardan en >yk
d,rd A H)anymede A Uo A Callisto A Euro*a I onlar1 161- y1l1nda ke=:eden
)alileoJnun ad1yla )alileo &ydular1 olarak >ilinir. Bok da/a k5k olan
di(er uydular A yakalanm1= asteroidler A /atta ge5mi=te *ar5alanm1= >ir
uydunun kal1nt1lar1 ola>ilirler. 2lk kez 2ngiliz astronom "o>ert 'ooke
tara:1ndan 1663 y1l1nda g,zlenmi=tir. #=a(1dan yukar1ya do(ru /1zla
ykselen maddenin yaratt1(1 8 km yksekli(inde A 3-.--- km uzunlu(unda
ve 13.--- km geni=li(inde >ir :1rt1nad1r.+aat y,nnn tersine d,nen >u
:1rt1na M*iter yzeyinde /areket ederken saatte 5-- km /1zla esen
rzgarlar1yla ,nne 51kan di(er :1rt1nalar1 yutar. Bo(unlukla ka/verengi ya
da k1rm1z1 olan >u >yk :1rt1nan1n zaman zaman *em>eye d,n=t( de
g,rlr.
Satrn
+atrn A )ne=Je uzakl1k s1ralamas1nda alt1n.1d1r. M*iter gi>i
+atrnJde neredeyse tmyle gazdan olu=ur. Kedi 5a*1n1n >e= kat1 5a*a
sa/i* olan 5ok gzel g,rn=l /alkalar1 oldu(u i5in +atrnJe 'alkal1
)ezegen denir. +atrn A 51*lak g,zle kolay.a g,rle>ilen en uzak
gezegendir. Parlak A alt1n renkli >ir y1ld1za >enzer . )ezegen diskini ya da
/alkalar1 g,rmek i5in >ir telesko* kullanmak gerekir. +atrnJn /alkalar1 A
aletleri olduk5a ilkel olan eski astronomlar1n akl1n1 kar1=t1rm1=t1. )alileo
161- y1l1nda ilk kez telesko*la +atrnJe >akt1(1nda A sanki 5l >ir gezegen
sistemiymi= gi>i A /er iki yan1nda >irer uydu g,rd(n sanarak =a=1rm1=t1.
2ki y1l sonra ise uydular g,rnmez olmu=tu. +atrn )ne= 5evresinde
dolan1rken /alkalar1n1n a51s1n1n ve >oyutlar1n1n de(i=ti(ini A a=a(1ya ya da
yukar1ya do(ru e(ildiklerini >iliyoruz . )ezegene tam /alka dzleminden A
yandan >akt1(1m1zda /alkalr g,rnmyorlar . #sl1nda yok olmuyorlar A ama
5ok in.e olduklar1nda onlar1 g,remiyoruz. 9oyager uzay sondalar1 /er ana
/alkan1n >inler.e k5k /alkadan olu=tu(unu >uldu . 'alkalara ad olarak
/ar:ler verildi. Baz1lar1 ,rne(in /alkas1 A >klm= >ir i* gi>i dola=1k ve
d(mldr. Baz1lar1 da tam simetrik de(ildir. 'alkalardaki *ar5a.1klar A
toz >oyutlar1ndaki tane.iklerden >yk >uz >loklar1na kadar de(i=ik
139
ROJ ALIMA GRUBU
>yklklerdedir 9oyager uzay sondalar1 ayn1 zamanda +atrnJn *arlak B
/alkas1n1n i5inde at ara>as1n1n tekerler 5u>uklar1na >enzeyen 5u>uklar
ke=:etti. Bu>uklar1n /alkalardan /alkalardan ko*an tozlardan olu=tu(u ve
gezegenin manyetik alan1 tara:1ndan d,n= y,nnde ta=1nd1(1 d=nlyor.
Bu 5u>uklar1 telesko*la g,rmeyi >a=aran astronomlar da var. M*iter gi>i
+atrnJn de >az1lar1 0nyaJdan g,rle>ilen 5ok say1da uydusu vard1r .
)ne=Jten 5ok uzak olmalar1 nedeniyle >unlar1n 5o(u sert >uzdan
olu=mu=lard1r . Pek 5o(unda da(lar ve vadiler >ulunmas1n1n yan1nda /emen
tmmn yzeyi kraterlerle ka*l1d1r.
Urans
&rans A 1;81 y1l1nda 2ngiliz astronom Oilliam 'ers./el tara:1ndan
>ulundu. 0a/a ,n.e iki kez g,zlenmi= ama yeni >ir gezegen oldu(u
anla=1lmam1=t1. &ransJn )ne=Jten ortalama uzakl1(1 2 milyar 869 milyon
kilometredir. Bu da gezegenin )ne=Je olan uzakl1(1n1n 0nyaJn1nkinin 19
kat1 oldu(u anlam1na gelir. &rans A )ne= 5evresindeki >ir turunu 83
y1ldan >iraz da/a uzun >ir zamanda tamamlar . En *arlak d,nemlerinde
&rans 51*lak g,zle s1radan >ir y1ld1z gi>i g,rnr . &rans A )ne=
5evresindeki y,rngesinde yan yatm1= olarak d,nerA t1*k1 yuvarlak >ir varil
gi>i . Bu nedenle de zaman zaman /er iki kut>u da >ize do(ru d,ner. Bu
gari* d,n=e A milyarlar.a y1l ,n.e dev >ir g,kta=1n1n gezegene 5ar*mas1
neden olmu= ola>ilir. &ransJn /alkalar1 19;; y1l1nda A astronomlar
gezegenin arkas1ndan ge5en >ir y1ld1z1 g,zledikleri s1rada >ulundu . <1ld1z1n
1=1(1 >eklenenden >e= dakika ,n.e s,nkle=in.e y1ld1z1n 1=1(1n1 engelleyen
>ir uydu ola>ile.e(i d=nld . #yn1 =ey gezegenin di(er yan1nda da
tekrarlan1n.a >unun >ir /alka sistemi oldu(u sonu.u 51kar1ld1 . &ransJn
>e= ana uydusu vard1r. Bunlardan ikisi olan #riel ve &m>riel koyu renkli
olu* kraterlerle ka*l1d1r . $itaniaJn1n derin A uzun vadileri vard1r . Bunlardan
Messina C/asmataJn1n uzunlu(u 15-- kilometredir . Bok say1da kraterlerle
ka*l1 olan 4>eron /enz iyi g,zlenmemi=tir. K5k Miranda ise 3;2 km
5a*1nda A /1r*alam1= A >uzdan >ir to* g,rnmndedir.
Neptn
&rans gi>i ?e*tn de 1836 y1l1nda >ir gezegen oldu(u
anla=1lmadan ,n.e *ek 5ok ki=i tara:1ndan g,zlenmi=tir. Matematiksel
/esa*lama sonu.unda >ulunmu= ilk gezegendir . &rans Jn da/a uzaktaki
>ir .isim tara:1ndan 5ekilmekte oldu(u anla=1ld1ktan sonra *ek 5ok kimse
>unun ne ola>ile.e(ini ara=t1rmaya >a=lam1=t1 . PltonJun y,rngesi >azen
?e*tnnkiyle kesi=i* onun i5ine ge5ti(inden ?e*tn >u durumlarda
)ne=Jten en uzak gezegen /aline gelir. 1999 Ja kadar ?e*tn >u konumunu
15-
ROJ ALIMA GRUBU
korudu . ?e*tn konusundaki /emen /emen tm >ilgilerimiz A 9oyager 2
uzay sondas1n1n 1989 y1l1nda gezegene yak1n ge5i=i s1ras1nda elde edilmi=tir
. )ne=Je ye=il ve tekdze &ransJten da/a uzak oldu(undan astronomlar
mani ?e*tnJn o kadar da ilgin5 olmaya.a(1n1 d=nyorlard1 . #ma
9oyager 2 A ?e*tnJn )ne= sistemindeki en gzel gezegenlerden >iri
oldu(unu g,zler ,nne serdi. 9oyager 2 A ?e*tnJe ula=madan ,n.e A
0nyaJdan ya*1lan g,zlemler sonras1nda gezegenin >ir dizi yay ya da yar1m
/alkalarla 5evrili oldu(u d=nlyordu . &zay ara.1 >e= tam /alka >uldu A
ama /alkalar o kadar koyu renkliydi ki an.ak uzay ara.1n1n kameralar1 ile
g,rle>iliyorlard1. 0a/a ,n.eden g,rld( d=nlen yay1n ise en d1=
/alkadaki >ir madde kmesi oldu(u anla=1ld1 . ?e*tn Jn ana uydular1
$riton ve ?ereid Jdir . $riton ola(and1=1 >ir uydudur . 2;-5 km 5a*1ndaki
uydu A ?e*tn Jn 5evresinde ters y,nde dolan1r . <zeyinin >yk >,lm
*arlak ve dzgndr . )ney kut>unda *em>e renkli >ir >uz ktlesi olan
uydunun in.e >ir atmos:eri.
Plton
&rans ve ?e*tnJn A y,rngelerinin d1=1nda >ulunan >ir >a=ka
.isim tara:1ndan 5ekildikleri anla=1ld1ktan sonra A uzun ara=t1rmalar sonunda
19!- y1l1nda #merikal1 astronom Clyde $om>aug/ *ltonJu >uldu . 19;8 J
de PltonJun tek uydusu ke=:edildi . &ydunun >oyutlar1 gezegene g,re
,ylesine >ykt ki A uydu ve gezegen ikili >ir gezegen sistemi yani 5i:t
gezegen gi>i duruyorlard1 . C/aron uydusu A PltonJun >ir :oto(ra:1n1
in.elerken gezegenin uzam1= >ir g,rntye sa/i* oldu(unu :ark eden
astronomlar tara:1ndan >ulundu . +onraki g,zlemlerle PltonJun 5ok
yak1n1nda A 5evresinde d,nen >ir uydusu oldu(u kesinle=ti.
151
ROJ ALIMA GRUBU
'osyol (a&amda Kuantum
Kuantum Dynce Teknigi Nedir?
Kuantum 0=n.e st nitelikli >ir d=nme >i5imidir. +1radan
d=n.e >i5imleri kendisini tekrar edenA etkisiz ve s1n1rl1 enerjilerdir.
0e(i=tirme ve olu=turma g5leri yoktur. 0a/a 5ok ve/imA kuruntuA >a=1>o=
/ayaller >i5iminde akar. 4ysa Kuantum 0=n.e derin dzeydeA atom alt1
alanda etkili ola>ile.ek tarzda >ir yarat1.1 d=nme >i5imidir.
zel >ir >ilin5 dzeyine girerekA ,zel olarak kurgulanm1= s,zel ve
imgesel olu=umlar1 i5erir.
Bu dzeyde insanA kendi /ayat1n1n e:endisi durumuna ge5er.
Kuantum 0=n.e da/a da ilerisi ortak zeka alan1nda i=lem ya*ar.
Btn evreni tekaml ettiren enerjiyle i=>irli(ine girildi(inde siz >ir Eki=iE
olman1n s1n1rl1 olanaklar1n1 a=arA E>tnE n g.ne ula=1rs1n1z.
4 zaman da g.nz ta>ii ki >tnn g.ne e=it ola.akt1r.
Bu $eknik Pratik 4larak 'ayat1m1za ?e )i>i <ararlar +a(larF
Bizim geli=memiz i5in gereken >tn ara5larG uygun i=A e=A ya=am
alan1AevA >edenimizin sa(l1(1 >u yksek :rekansl1 enerjiden nasi>ini al1r.
+izA s1n1rlay1.1A engelleyi.i d=n.e kal1*lar1n1z1 :ark edi* >unlar1n
yerine g5lendiri.i inan5lar1n1z1 koydu(unuzda /ayat1n1z >u yeni
inan5lar1n1z do(rultusunda de(i=meye >a=laya.akt1r. +izin i5in en uygun
ki=iA en uygun imkanAen uygun zamanda kar=1n1za 51ka.akt1r. <a*man1z
gereken =ey uzan1* onu almakt1r.
0o(u=tan do(al olarak /akk1n1z olan mutlulu(uA >ereketiA >ollu(u ve
sevin.i ya=aman1za imkan tan1m1= olursunuz.
Kuantum 0=n.eA sa(l1kl1 ve g5l >ir >eden i5in de uygun >ir
zemin /az1rlar. Bizim d=n.e ve ka>ulleni=lerimiz direkt olarak >edene
etki ya*ar. Bedenimiz asl1nda >ir enerji okyanusundan >a=ka >ir =ey
de(ildir. KorkuAkayg1A,:keA su5luluk duygular1 >tn /.relerimizin
>eslendi(i enerjide azalmalar yol a5ar.
Kuantum 0=n.e $ekni(i@ kendimizi tan1mayaA >a=kalar1n1
anlamayaA evrensel sistemin i=leyi=ini :ark etmekten do(an >ilgeli(e
ula=t1rarak >eden enerjimizi de dzene sokar. Ki=iler da/a g5l .anl1 ve
gzel olurlar. 'ayat misyonumuzu :ark etmek ve ona ad1m ad1m ula=mak
y,nndeki 5a>alar1m1z1 destekler. Kendi i5sel kodlaman1zdaki ya*man1z
gereken i=inizle ilgili i*u5lar1n1 yakalad1k5a ad1mlar1n1z /1zlan1r.
Kuantum 0=n.e ki=iler aras1 ileti=imin enderin >oyutunu sunar
>ize. 4rtak 2nsanl1k alan1nda ger5ekle=en >u ileti=imA derin ve etkili >ir
uzla=ma sa(lar. Beden dili ve s,zel ileti=imden da/a da ,te Kuantum sal
2leti=imle d=n.elerimizin direkt mu/ata>a ula=t1(1 >ir y,ntem geli=tiririz.
152
ROJ ALIMA GRUBU
Kuantum 0=n.e /ayat1m1za da/a 5ok >olluk ve >ereket 5ekmemizi
de sa(lar. Kendimizle ilgili derin i5sel vizyonumuzu de(i=tirdik5e da/a 5ok
>olluk /ayat1m1za akmaya >a=lar. )enel anlamda zenginlik@ sa/i*
oldu(umuz =eylerle ru/sal varl1(1m1za katt1(1m1z de(erler aras1ndaki
dengeyi anlat1r. Bok *araya sa/i* olmak tek >a=1na zenginlik i=areti
olmaya>ilir. nemli olan >u *arayla ne ya*t1(1n1zd1r. 0a/a 5ok ka/ka/aA
da/a 5ok dostlukA da/a 5ok sevgiAda/a 5ok deneyim ve da/a 5ok /ay1r
rete>iliyorsan1z o zaman zenginsiniz demektir.
zetle Kuantum 0=n.e $ekni(iA ya=am1n temel ama.1 olan sevin5
duygusunu yre(imizde /issetmemiz i5in >ize imkanlar sunar
\\\\
15!
ROJ ALIMA GRUBU
Kuantum Fiziginin yks
Belki de /i5>ir kuramA kuantum :izi(i kadar >ir yzy1la >,ylesine >elirgin
>ir damga vurmam1=t1r. 19-- y1l1nda MaV Plan.J1n kara.isim 1=1mas1n1
kuantumlanm1= enerji yay1m1yla a51klamas1n1n :izikte yaratt1(1 devrimA
tem*osundan /i5 yitirmeden 2-. yzy1l >oyun.a yeni ku=ak >ilim
adamlar1n1n ola(anst d=n.e rnleriyle zenginle=erek srd. Bugn
eri=ti(imiz >ilgi dzeyiniA :ark1nda olal1m ya da olmayal1m ya=am1m1z1
etkileyenA kolayla=t1ran *ek5ok uygulamay1A i=te >u >ilim ,n.lerine
>or5luyuz. )e5ti(imiz yzy1l1n en ,nemli d=nsel >a=ar1lar1ndan >iri deA
atomalt1 ,l5ekteki enreni in.eleyen kuantum mekani(inin tersineA kozmos
,l5e(inde etkili ktle 5ekimi >etimleyen genel g,relilik. Bir>irleriyle
uyu=mamalar1na kar=1n >u iki kuramA>ir>irlerini tamamlayarak geli=tiler.
Belki de ,nmzdeki y1llardaA >u kuramlar1 ,zde=le=tirmek i5in srdrlen
5a>alar meyvelerini vere.ek ve insanl1k do(an1nA evrenin i=leyi=i konusunda
ye*yeni >ir anlay1=a kavu=a.ak
1897
Pieter Zeeman- Joseph John Thomson
%eemanA 1=1(1n >ir atom i5indeki ykl *ar5a.1klar1n /areketi sonu.u
yay1mlad1(1n1 >uldu@ $/omsonJdaA elektronu ke=:etti.
1900
Max Planck
Kara.isim 1=1mas1n1 kuantumlanm1=
enerji yay1m1 ile a51klad1. Kuantum
kavram1 >,yle.e do(mu= oldu.
153
ROJ ALIMA GRUBU
1905
Albert Einstein
0alga ,zellikleri olan 1=1(1n ayn1
zamandaA da/a sonra :oton diye
adland1r1la.ak olan >elirli >yklkte
enerji *aketinden olu=tu(unu ileri
srd.
1911-1913
Ernest Rutherford - Niels Bohr
"ut/er:ordA atomun 5ekirdek modelini olu=turdu H1911I.
Bo/r ise atomu >ir gezegen sistemi gi>i >etimledi.
#yr1.a dura(an enerji durumlar1 kavram1n1 ortaya att1.
'idrojenin tay:1n1 a51klad1 H191!I. )nmzde ge5erli
olan modele g,reyse atomlarA 5a*1 .mJnin yzmilyonda
>iri olan >ir elaktron >ulutundan ve >unun 5a*1da yz>in
kez k5k >ir 5ekirdekten olu=uyor. BekirdekA HeI
elektrik ykl *rotonlardan ve yksz n,tronlardan
olu=ur. Bekirde(in 5evresinde *roton say1s1 kadar HPI
ykl elektron=lar1n ktlesiA *rotonlar1nkinden 2--- kez
k5ktr.
155
ROJ ALIMA GRUBU
1914
James Franck- Gustav Hertz
Bir elektron sa51l1m deneyiyle dura(an durumlar1n varl1(1n1 do(rulad1lar.
1923
Arthur ompton
RP1=1nlar1n1n elektronlarla etkile=melerinde minyatr >ilardo to*lar1 gi>i
davrand1klar1n1 g,zlemledi. >,yle.e 1=1(1n *ar5a.1k davran1=1 /akk1nda yeni
kan1tlar ortaya koydu.
1923
Louis de Broglie
Madde *ar5a.1klar1n1nda dalga davran1=1 ya*t1klar1n1 ,ne srerek dalgaP
*ar5a.1k ikili(ini genelle=tirdi.
1924
!at"en#ra $ath %ose-
Albert Einstein
Kara.isim 1=1mas1n1 kuantumlanm1=
enerji yay1m1 ile a51klad1. Kuantum
kavram1 >,yle.e do(mu= oldu.
156
ROJ ALIMA GRUBU
1925
&ol'(an( Paoli
Kara.isim 1=1mas1n1 kuantumlanm1= enerji yay1m1 ile
a51klad1. Kuantum kavram1 >,yle.e do(mu= oldu.
1925
&erner Heisenber(-Max %orn- Pascual Jor#an
Kuantum mekani(inin ilk >i5imi olan matris mekani(ini geli=tirdiler ve
kuantum alan kuram1 yolunda ilk ad1m1 att1lar.
1926
Er)in !chr*#in(er
Kuantum :izi(ininA Edalga mekani(iE diye adland1r1lan yeni >ir
>etimlemesini geli=tirdi. <eni kavram da/a sonra E+./r,dinger 0enklemiE
diye adland1r1lanA >ilimin en ,nemli :ormllerinden >irini de ka*s1yordu.
15;
ROJ ALIMA GRUBU
1926
Enrico Fermi -
Paul A+ M+
,irac
Kuantum mekani(inin
*ar5a.1klar1 soymak i5in
yeni >ir yola gereksinme
duydu(unu >elirlediler.
EermiP0ira. 2statisti(iEA
kat1/al :izi(ine ka*1y1
aralad1.
1923
Dirac
U=1(1n kuantum kuram1 zerine 5ok ,nemli >ir makale yay1nlad1.
1927
Werner Heisenberg
Bir *ar5a.1(1n ayn1 zamanda /em konumunu /em
de /1z1n1 ,l5menin olanaks1z oldu(unu g,steren
nl EBelirsizlik 2lkesiEni a51klad1.
158
ROJ ALIMA GRUBU
1928
,irac
ElektronunA kar=1 maddenin varl1(1n1 da ,ng,ren relativistik >ir kuram1n1
ortaya koydu
1932
-arl ,avi# An#erson
Kar=1maddeyi ke=:etti. Bu *ar5a.1kA *ozitron ad1 verilen >ir antielektrondu
1934
Hi#eki .ukava
Bekirdek kuvvetlerininA mezon denen a(1r *ar5a.1klar.a iletildi(i
d=n.esini ortaya att1. Bunlar1n elektromanyetik kuvvete ara.1l1k eden
:otonlarla >enzer i=lev ya*t1(1n1 ,ne srd
1946-1948
/si#or /+ 0abi- &illis 1amb- Pol"kar# usch
0ira. kuram1nda tutars1zl1klar ke=:ettiler
159
ROJ ALIMA GRUBU
1948
0ichar# Fe"man-
Julian
!ch)in(er-
!in /tiro
Tomona(a
Kuantum elektrodinamik
denen ve :otonlarla
elektronlar1n etkile=imini
anlatan ilk eksiksiz kuram1
geli=tirdiler. KuramA 0ira.
kuram1ndaki tutars1zl1klar1
a51klad1.
16-
ROJ ALIMA GRUBU
1957
John %or#eon- 1eon -ooper- 0obert !chrie''er
Elektronlar1nA kuantum ,zellikleri diren5siz /areket olana(1 veren 5i:tler
olu=tura>ildiklerini g,sterdiler. BuA s*eriletkenlerin s1:1r elektrik diren.ini
a51klad1
1959
.akir Aharanov- ,avi# %ohm
Bir manyetik alan1n elektron kuantum ,zelliklerini klasik :izi(in yasaklad1(1
>ir >i5imde etkiledi(ini ,ne srdler. E#/aranovPBo/m EtkisiEA 196-
y1l1nda g,zlendi ve akla gelmedik *ek 5ok makrosko>ik etkinin gizli
i=aretlerini verdi
1960
Theo#ore Maiman
C/arles $oNnesA #rt/ur +./aNlaN ve di(erlerinin da/a ,n.e ya*m1=
olduklar1 5al1=malar1 ileri g,trerekA *ratik kullan1ml1 ilk lazeri geli=tirdi
"1964
John !+ %el
Bell >elirsizlikleriE denen deneysel >ir testle kuantum mekani(inin >ir
sistem i5in en eksiksiz tan1m1 veri* vermedi(inin s1nana>ile.e(ini s,yledi
161
ROJ ALIMA GRUBU
1964
Murra" Gell-Mann
Madde *ar5a.1klar1n1 olu=turan ve kuark
ad1 verilen temel *ar5a.1klarla ilgili >ir
model geli=tirdi. Kuarklar1n varl1(1 1969
y1l1nda deneysel olarak a51kland1.
1970
23456ler
Par5a.1k :izi(ininA maddenin d,rt temel kuvvet ara.1l1(1yla etkile=en kuark
ve le*tonlardan olu=tu(unu s,yleyen standart modelin temelleri at1ld1.
Kuark modeli temelindeA =iddetli 5ekirdek etkile=imlerini >etimleyen
EKuantum "enk 0inami(iE kuram1 geli=tirildi
1982
Alain Aspect
Bell e=itsizliklerini deneysel >ir s1nav1yla kuantum mekani(inin eksiksiz >ir
anlat1m oldu(unu g,sterdi
162
ROJ ALIMA GRUBU
1995
Eric -ornell - &ol'(an( etterle -
-arl &ieman
Mutlak s1:1r1n HP2;! CI yaln1z.a milyonda >ir dere.e
zerine kadar so(utulmu= metalik atom >ulutlar1n1
tek>ir kuantum durumuna /a*sederekA ;- y1l ,n.e
kuramsal varl1(1 ,ne srlen BosePEinstein
<o(u=mas1Jn1 olu=turdular.Bu >a=ar1A atom lazeri ve
s*er ak1=kan gazlar gi>i *ratik uygulamalar i5in yolu
a5t1.
77777777777777777777777777777777777777777777777
16!