You are on page 1of 96

Atom Posteri Derginizle Birlikte... Hcre i Tama Sisteminin Gizemleri Nobel Getirdi...

Bilim ve Teknik
Beyinde
Kresel Isnmada Duraklama m?
Sper Tayfun Yeni Bir Alarm m?

Aylk Popler Bilim Dergisi Aralk 2013 Yl 47 Say 553 5 TL

Grsel Alg Bozulursa


Kahvenizi ebilir misiniz?

Sanal Kopyamz
Bohr Atom Modelinin 100. Yl

Bilim ve Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi Yl 47 Say 553 Aralk 2013 Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Getty Images

Bulunuundan bu yana transistrler hep kld, buna bal olarak da bilgisayarlar ve elektronik cihazlar hem kld hem de hzland. Bu gelimeyi dolayl olarak ngren Moore Kanununu duymu olmalsnz. Yaklak her iki ylda bir bilgisayar devrelerinde kullanlan transistr saysnn iki katna kacan ngrr. Bu ngr 2010lu yllara kadar neredeyse hi sapmad. 2020 ylnn ise Moore Kanunu asndan ayr bir nemi var. nk o yllarda transistr boyutlarnda doal ve temel limitlere ok yaklalm olacak. Elektronik cihazlarn hzlanmasnda bu etkiler yava yava grlmeye balad bile. u anki yavalamann duraklamaya dnmemesi iin araylar ok uzun zamandr devam ediyor. zellikle u anki elektronik teknolojisinin can damar olan silisyum dnda yeni malzemelerin ve bu malzemelerle birlikte farkl yaklamlarn kullanlmas iin allyor. Bu konunun detaylarn Brtein Egenin durumu zetleyen yazsnda bulabilirsiniz. Elektronik cihazlarn hzlanmas iin farkl malzeme ve yaklamlar en iyi tahminle ancak orta ve uzun vadede bize yardmc olacak gibi grnyor. Ksa vade iin nemli grlen zmlerden biri elektronik cihazlardaki ilemci bileenlerini paralel balamak. Bu aralar ska grdmz ok ekirdekli ilemciler bu yaklamn eseri. Beyin ile bilgisayarlar arasndaki kyaslamalar klie olacak kadar yaygndr. Beynimiz bilgisayarlar aan kapasitesini paralel ilemler yapabilmesine borlu. Anlalan o ki hl doadan reneceimiz ok fazla ders var. Beynin grsel alglamadaki iblmn ele alan kapak konumuz bunu gzler nne seriyor. Bu yaznn sahibi Dr. nci Ayhan eski okuyucularmzn hatrlayacana eminiz. Dnya ekonomisinin bymesine ramen karbon salmnn art hzndaki azalma ve kresel snmadaki son 15 yllk duraklama gzel saylabilecek haberler. Fakat hem says hem de iddeti artan tropikal tayfunlar da kresel snma ile ilikilendiriliyor. Sevinmek iin daha erken gibi grnse de bu konuda farkndaln her geen gn artmaya devam etmesi sevindirici. Biz de bu farkndala sayfalarmzda ayr yazyla katkda bulunmay amalyoruz. 20. yzyln en byk fizikilerinden Niels Bohrun kendi adyla anlan atom modelini ne srmesinin zerinden tam yzyl gemi. Bilim dnyasna yaplan bu nemli katky Prof. Bayram Tekin hocamzn hem Bohru hem de atom modelini konu alan yazsyla hatrlyoruz. Bilim insan demiken Trkiyede molekler biyoloji eitiminin ve aratrmalarnn nclerinden biri olan Prof. Mehmet ztrk de zlem kincinin kaleminden sayfalarmza tayoruz. Sayglarmzla, Murat Yldrm

Sahibi TBTAK Adna Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak Genel Yayn Ynetmeni Sorumlu Yaz leri Mdr Duran Akca
(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yaz ve Aratrma Dr. Zeynep Bilgici lay elik

(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr) (ilay.celik@tubitak.gov.tr)

Grafik Tasarm - Uygulama dl Evren Tngr


(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

Mali Ynetmen Mehmet Ali Aydnhan dari Hizmetler Yeter Karasu

(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Kl Ekici

(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Sayfa Dzeni Sadi Atlgan

Dr. Blent Gzceliolu Dr. zlem Ak kinci Dr. Mahir E. Ocak

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr) (ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr) (mahir.ocak@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni Dr. Murat Yldrm

Web Meryem Arzu Arunta

(arzu.aruntas@tubitak.gov.tr)

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Danma Kurulu Do. Dr. Burak Aksoylu Do. Dr. M. Necati Demir Do. Dr. Kadir Demircan Dr. kr Kaya Do. Dr. Ahmet Onat Prof. Dr. Gkhan zyiit Prof. Dr. Bayram Tekin

Dr. Emine Sonnur zcan Dr. Tuba Sargl

(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr) (tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)

brahim zay Semerci Redaksiyon Sevil Kvan

Yazma Adresi Bilim ve Teknik Dergisi Akay Caddesi No:6 06420 Bakanlklar - Ankara Tel (312) 298 95 61 (312) 468 53 00 Faks (312) 427 66 77

Abone likileri (312) 468 53 00 Faks: (312) 427 13 36 abone@tubitak.gov.tr nternet www.biltek.tubitak.gov.tr e-posta bteknik@tubitak.gov.tr ISSN 977-1300-3380

Fiyat 5 TL Yurtd Fiyat 5 Euro Datm: DPP http://www.dpp.com.tr Bask: PROMAT Basm Yayn San. ve Tic. A.. http://www.promat.com.tr/ Tel (212) 622 63 63 Bask Tarihi: 29.11.2013

(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247] tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79 Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

20

20 Sanal Kopyamz / zlem Ekici

Kiinin herhangi bir hastala yatknlnn olup olmadnn nceden belirlenebilmesi, erken tan, o hastal nleyen, tedavisini hzlandran ve vcudu btnyle ele alan kiiye zel tedavi zmleri sanal fizyolojik insan vcudu projesinin en belirleyici zellikleri.

24 Kresel Isnmadaki Duraklama Ksa Bir Mola m? / Tuba Sargl

24

21. yzyln bandan beri gzlenen kresel snmadaki duraklama ne anlama geliyor? Gezegenimiz yzey scaklndaki dalgalanmalardan sera gazlarnn miktarndaki arta, buzullarn erimesinden deniz seviyesindeki ykselmeye kadar bu deiimlere nasl cevap verecek?

28 Sper Tayfun Yeni Bir Alarm m? / Emine Sonnur zcan

Haiyan Tayfunu Dnyann bugne kadar grd en iddetli tropikal tayfun. Tayfunun daha nce kaydedilmemi derecedeki iddeti dahi, tek bana bu felaket ile kresel snmann denizler ve okyanuslar zerindeki etkisi arasnda bilimsel bir iliki olup olmad sorusunu akla getiriyor.

37

32 Karbon Salmlarndaki Art Yavalyor mu? / lay elik 34 ISON Kuyrukluyldz Gkyzn Ssleyecek mi? / Nilda Oklay 37 Son Anadolu Pars / Blent Gzceliolu 38 Moore Kanunu ve Post-Silisyum ana Doru / Brtein Ege 44 Biyosensrler / Ferda enel 46 Grsel Beynin Blm Stratejileri / nci Ayhan

Silisyum sonras dnemde, hesaplamalarda elektron kullanan gnmz elektronik sistemlerinin yerini atom, foton veya biyolojik molekllerle alan sistemlerin doldurmas olas grnyor.

Farkl zaman dilimlerinde oluturulmu iki boyutlu imgelerin art arda sisteme giriiyle uzam-zaman analizleri yapan beynimiz, mekndaki boyut ilikilerini yeniden yaplandrr; cisimlerin renk, hareket, ekil gibi zelliklerini ileyerek kesintisiz bir alg yaratr.

51 Uyku Projesi / Mahir E. Ocak 52 Trk Bilim nsanndan Fizik Dnyasna


nemli ki Katk / Zeynep Bilgici

Haberler

54 Hcre i Tama Sisteminin Gizemleri Nobel Getirdi / lay elik


Bu yln Tp veya Fizyoloji alanndaki Nobel dl, hcrelerimizdeki ana tama sistemi olan kesecik trafiini dzenleyen mekanizmayla ilgili keiflerinden dolay James E. Rothman, Randy W. Schekman ve Thomas C. Sdhof adl bilim insanlarna verildi.

14 18 72 78 80 82 88 90 93

Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran

Tekno Yaam /Osman Topa

58 2013 Tp veya Fizyoloji Nobel dl / lay elik 59 Kt Anlar Silmek in Uyku Terapisi / lay elik 60 Niels Bohr ve Atom Modeli / Bayram Tekin

Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

Gkyz /Alp Akolu

1913 ylnda, Niels Bohr henz 28 yandayken Atom ve Molekllerin Yaplar balkl mehur almasn makale halinde yaymladnda insanlarn bir ksm hl atomlarn varlndan phe ediyordu.

Nasl alr? /Murat Yldrm

66 Prof. Mehmet ztrk Anlatyor: Vcudumuzun Yedek Paralar,


Molekler Saatimiz, GDOlu Gdalar... / zlem kinci Aslnda bilimden ok sanata dknd, ama yine de hayalinde eczac olmak vard. Salk memuru olarak yatl Yeniehir Salk Kolejinden mezun olan bu gen memur, bir yandan mecburi hizmetini yaparken bir yandan da liseyi dardan bitirdi.

Trkiye Doas /Blent Gzceliolu

Bilim Tarihinden /H. Gazi Topdemir

Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy

Ek

POSTER Atom /Hazrlayan: brahim zay Semerci


Dzeltme: Kasm 2013 saymzda yer alan Marmaray Hakknda Teknik Bilgiler balkl yazda stanbul Boazndaki akntlarn ynnden bahsedilen ksmdaki ifadeler hataldr. Bilgilerin doru hale gelmesi iin Karadeniz ve Marmara Denizi isimlerinin yer deitirmesi gerekmektedir.

Ayrntlar /zlem kinci

94 96

Zek Oyunlar /Emrehan Halc

Yayn Dnyas /lay elik

Haberler
evre koruma konusundaki abalarnn olumlu sonular verdiini de gryoruz. Mesela Brezilyada 2003-2004 yllar arasnda yaklak 40.000 kilometrekarelik ormanlk alan kaybedilmiken, 2011-2012 yllar arasnda kayp 20.000 kilometrekareye kadar dt. Ormanlk alanlarn iklim, karbon depolanmas, biyoeitlilik ve su kaynaklar gibi pek ok farkl ynden ekosistemle dorudan ilikili olduunu dnnce, bu haritann bu alanda yaplacak aratrmalar iin ok nemli bir kaynak olaca phesiz. 650 binden fazla uydu grnts kullanlarak hazrlanan ve yerelden kresel boyutlara kadar tm ormanlk alandaki deiimi hayli detayl bir ekilde gsteren etkileimli bu harita merak eden herkesin eriimine ak:
http://earthenginepartners.appspot.com/ science-2013-global-forest

Kresel Ormanszlama Haritas


Zeynep Bilgici

Maryland niversitesi liderliinde yaplan almada Google programlarnn yardmyla uydulardan alnan veriler kullanlarak 2000-2012 yllar arasndaki ormanlk alanlardaki deiimi gsteren detayl bir harita hazrland.
asm aynda Science dergisinde yaymlanan bu almaya gre, Dnyamz son on iki yl iinde 2,3 milyon kilometrekarelik ormanlk alan kaybederken sadece

800 bin metrekarelik ormanlk alan kazand. Bununla birlikte kaybedilen yaklak 200 bin kilometrekarelik alan tekrar ormanlatrld. Ormanlk alanlarn deiimi ile ilgili

kapsaml ve kresel bilginin ilk kez bir araya getirildii bu almaya gre tropikal ormanlarn tahribat ylda yaklak 2100 kilometre kare art gsterirken baz lkelerin

Beyin Hastalklar in Lazerle Tedavi


brahim zay Semerci

sveteki Chalmers Teknoloji niversitesinden ve Polonyadaki Wroclaw Teknoloji niversitesinden bir grup aratrmac Alzheimer, Parkinson ve deli dana gibi hastalklarn foto terapi ile tedavi edilebilecei bir yntem gelitirdi. Nature Photonicste yaymlanan alma, hastalklara neden olan protein birikintilerinin multi-foton lazer teknii ile ayrlabileceini gsteriyor.
4

Aratrmaclardan Piotr Hanczyc imdiye kadar kimsenin sadece kla bu hastalklarn tedavi edilebileceini dnmediini ve kefettikleri bu yeni yntemin Alzheimer, Parkinson ve deli dana hastalklarnn tedavisi iin bir dnm noktas olduunu belirtiyor. Bu hastalklar amiloid beta proteinlerin yksek dozlarda birikip

hcre srelerini yavalatmasyla ortaya kt iin protein birikintilerinin uzaklatrlmas hastalklarn tedavisi anlamna geliyor. Aratrmaclar tomografide kullanlan foto akustik terapinin, yaps bozuk proteinlerin uzaklatrlmas iin de kullanlabileceini dnyor. Gnmzde amiloid protein birikintileri

hayli zehirli ve zararl olan kimyasal maddelerle tedavi edilmeye allyor. Multi foton lazer teknii baaryla uygulanabilirse ne kimyasal maddeler kullanmaya ne de cerrahi mdahaleye gerek kalacak.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Saysal Teknoloji Bebeinizin Alama Nedenini Sylyor


zlem Ak kinci

Apandisin Gerek levi Ortaya kt


alayan Tayba

Bir aygt bebeinizin alayn kelimelere evirseydi ne gzel olurdu deil mi? phe yok ki dnyadaki tm ebeveynler byle bir imkna sahip olmak ister.

ugne kadar yaplan bebek alamas analiz almalar genellikle bebein geliimsel problemlerini erken dnemde tespit etmek amacna ynelikti. 1950li ve 1960l yllara gelindiinde bir grup Finlandiyal ve sveli bilim insan, Down sendromuna benzer genetik bir bozukluk nedeniyle ortaya kan ve 50.000 bebekten birini etkileyen kedi miyavlamas sendromu (Cri du chat syndrome) ismiyle anlan hastal aratrmaya balad. Bu hastala sahip olan bebekler bir kedi yavrusu gibi ok tiz bir tonda alar. Kedi miyavlamas sendromu hassas bir makine gerekmeden de fark edilebilir olsa da, aratrmaclar alama eitleri arasndaki kk bir farklln bebein sal ile ilgili bir gsterge olup olamayacan merak etmeye balad. nceki almalarda aratrmaclar bebeklerin alama

grngesini (spektogramn) ykselen ve alalan sesleri gsteren mzik notalar gibi grsel olarak kard. Aratrmadaki teknisyenler daha sonra her grngeyi okuyup kodlad ve ardndan oluturulan sistem otomatik olarak bu bilgileri iledi. Ancak bu sre hayli zahmetli oldu. imdi ise saysal teknoloji alama eitlerini tanmlamak ve snflandrmak iin yeni imknlar yaratyor. Lester ve meslektalar iki yl boyunca, saysal ses dosyalarndan alamalarn ayrt edici zelliklerini bulup karan bir ara zerinde alt. Bu teknolojiyle bir bebein alamas analiz edilerek otizm spektrum bozukluu gibi geliimsel problemler ya da prematre doan bebeklerin daha sonra geliimsel probleme sahip olup olmama ihtimali tespit edilebilir. Aratrmaclar bu zmleyici aracn pek ok aratrmac tarafndan kullanldnda bebeklerin eitli geliimsel bozukluklar asndan taranabileceini ve baka tarama aralarnn olmad gelimekte olan lkelerdeki risk altndaki bebeklerin bu yolla tanmlanabileceini umuyor.

Apandis doktorlar tarafndan belli bir ileve sahip olmayan, srekli sorun karan bir organ olarak grlyordu. Ancak son aratrmalar sonucunda ABDli bilim insanlar apandisin vcuttaki temel grevini kefettiklerini duyurdu. Aratrmaclar apandisin yararl bakteriler iin gvenli bir barnak oluturduunu belirtiyor.
Bakteriyel enfeksiyonlarda doktorlarn en ok reete ettii ila phesiz antibiyotiklerdir. Ancak antibiyotikler vcuttaki zararl bakteriler kadar sindirim sistemindeki yararl bakterileri de yok eder ve hasta iin bunun yan etkileri hayli ar olabilir. Antibiyotiklerin sindirim sistemine verdii bu zararn onarlmas iin vcut apandiste bulunan bakteri rezervlerini kullanyor. Apandisi alnan insanlarn yaamlarna salkl bir ekilde devam etmesi, doktorlara apandisin bir ilevi olmadn dndren bir etkendi. Ancak Duke niversitesi Tp Fakltesinde grevli bilim insanlar iddetli kolera ve dizanteri sonrasnda vcudun kaybettii yararl bakterileri apandisten salayabileceini sylyor. Dier yandan Prof. Bill Parker apandisin her ne pahasna olursa olsun korumamz gereken bir organ olmadnn altn iziyor. RMIT niversitesi Tp Fakltesinden Nicholas Vardaxis, Duke niversitesi tarafndan yaplan kefin ok nemli olduunu vurgulayarak apandisle ilgili ortaya atlan bu kuramn mantkl grndn, apandis ve barsaklardaki bakteri floras incelendiinde iki florann da ayn olmasnn ortaya atlan kuramn doruluunu kantlar nitelikte olduunu belirtiyor.

Haberler

Homeland Security Fuarnda En Son Teknolojiler Sergilendi


zlem Kl Ekici

CNR Holding kuruluu stanbul Fuarclk tarafndan ileri Bakanl, Emniyet Genel Mdrl, Jandarma Genel Komutanl ve stanbul Valiliinin desteinde dzenlenen fuarda Aselsann gelitirdii insansz bomba imha arac ve TBTAKn gelitirdii operasyon taktik eitim sistemi byk ilgi grd.

selsan tarafndan tasarlanan insansz kara arac zerine ina edilen bomba imha arac Ejderha istihbarat, gzetleme, casusluk amal kullanlan ve ounlukla bcek olarak bilinen gizlenmi dinleme cihazlarndan, minyatr bir telsiz verici ve mikrofondan oluuyor. Uzaktan bombann varln alglayp imha eden ara, ayn zamanda gizlenmi dinleme cihazlarn da etkisiz hale getiriyor. Ejderha bomba imha ekiplerine pheli paketlere gvenli mesafede uzaktan mdahale kabiliyeti de salyor.

TBTAK tarafndan, zel harekt birliklerinin meskn mahal operasyon eitimleri iin gelitirilen Taktik Eitim Sistemi vurulma uyarm salayan zel elbiseler, gereki geri tepme mekanizmasna sahip lazerli silahlar, yksek hassasiyetli konumlandrma sistemi, el bombalar, bubi tuzaklar, gl ses sistemleri, kii ve oda takibine imkn veren akll kameralardan oluturuyor. Bu sistem sayesinde bireylerin ya da takmlarn kendini koruma, at baars, el bombas kullanm baars gibi kstaslara gre performans lm ve analizleri de yaplabiliyor.

ars uzay grevinin temel amac Hindistann gezegenler aras uzay grevleri iin gerekli teknolojileri gelitirmesini salamak. Grev srasnda Marsn yap, ekil, bileim gibi yzey zellikleri ve atmosferiyle ilgili incelemeler yaplarak nemli bilgiler elde edilmesi bekleniyor. Dnyann evresindeki elips eklindeki yrngesine frlatldktan sonra -yrngedeyken aracn Dnyaya olan uzakl 250 km -23.500 km arasnda deiirMars uzay aracnn sahip olduu sv yaktl roketler yardmyla Dnyann ktleekim etkisinden kurtularak gezegenler aras uzaya ulamas, daha sonra da Marsn yrngesine girmesi planlanyor. Yolculuunun 300 gn srmesi planlanan uzay arac herhangi bir terslik olmazsa Marsn yrngesine 2014 ylnda ulaacak. Uzay arac beklenmedik acil durumlarda kullanlabilecek otonom sistemler de barndryor.

Karbon Bakmndan Zengin Gezegenlerde Su Bulunmayabilir


brahim zay Semerci

NASA tarafndan desteklenen kuramsal bir aratrmaya gre karbon bakmndan zengin gezegenlerde okyanus bulunmayabilir.

ne karbon bakmndan fakir olduu iin Dnyamzda da az miktarda karbon var. Gneten ok daha fazla karbon ieren yldzlarn gezegenlerinin doal olarak daha fazla karbon ierdii tahmin ediliyor. Yksek miktarda karbon ieren yldz sistemleri modelleyen bilim insanlar, bu sistemlerdeki gezegenlerde su kayna olmayabileceini belirtiyor. Daha nce NASAnn Galileo, Voyager, Cassini gibi almalarnda grev alm olan Torrence Johnsonun American Astronomical Society Division of Planetary Sciencesn

Ekim ayndaki toplantsnda sunduu sonular, gezegenimizdeki okyanuslar buzlu asteroitlerin ve kuyruklu yldzlarn oluturduunu, karbon bakmndan zengin yldzlarn etrafndaki gezegenlerin ise kuru olduunun grldn belirtiyor. Hesaplar olumakta olan yldz sistemlerindeki fazla karbonun, oksijeni engelleyerek su olumasn engellediini gsteriyor. karmlar destekleyen bilgisayar modelleme sonular getiimiz yl Astrophysical Journalda yaymlanmt.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Hindistann lk Mars Uzay Arac Yolculuuna Balad


Tuba Sargl

Hindistan, gezegenler aras ilk uzay grevinde kullanlan Mars uzay aracn, resmi olmayan ismiyle Mangalyaan Kasm aynda frlatt. Eer grev baaryla tamamlanrsa, ABD, Rusya ve Avrupadan sonra Hindistan Uzay Ajans Marsn yrngesine ulaan drdnc uzay ajans olacak.

NASAnn kizler Projesi


zlem Ak kinci

Bir ift gnll ikiz NASAnn uzayda yaamann sala etkilerinin aratrld almasnda grev ald. 49 yandaki ikizlerden Scott Kelly 2015te Uluslararas Uzay stasyonuna gidecek ve 12 ay uzayda yaayacak. NASAdan emekli Mark Kelly ise Dnyada kalacak.

ASA yakn bir zamanda Kelly kardelerden dzenli aralklarla kan, dk, tkrk ve yanak ii srnt rnekleri almay planlyor. Baka bilim insanlarndan gelecek aratrma nerilerine de aklar. 2015te Rus astronot Mikhail Kornienko ile uzay yolculuuna kacak olan Scott Kelly yolculuk srasnda sorumlu olduu deneylerle ilgili almaya balad bile. Kelly kardelerin deney sonular

sayesinde uzaydaki radyasyonun ve ktleekimi deiikliinin DNAy, metabolizmay, organlarn ilevlerini ve ruh saln nasl etkilediinin aa karlaca dnlyor. Bylece bilim insanlar da ileride uzay yolculuklarnda gelimesi muhtemel salk problemlerini zebilecek. Kelly kardelerin dier bir zellii ise ayn zamanda uzayda bulunmasalar da uzaya giden ilk ikizler olmalar.
7

Nesnad

Haberler

Altm Yan Altndaki Kadnlarda Grlen Diyabet, Kalp Rahatszl Ynnden Daha Riskli
brahim zay Semerci

Beynin renme Srelerinin Matematii


Tuba Sargl

ohns Hopkins niversitesinden bir grup aratrmacnn Diabetes Carede yaymlad aratrma sonular, Tip 2 diyabetli gen ve orta yal kadnlarn koroner kalp hastalna yakalanma riskinin dnlenden ok daha fazla olduunu gsteriyor. Normalde 60 yan altndaki kadnlarn koroner kalp hastalna yakalanma riski ayn ya grubundaki erkeklerden ok daha az. Ancak ayn ya grubundaki diyabet hastas kadnlarn koroner kalp hastal riski hemcinslerine gre 4 kat fazla, bu da erkeklerle neredeyse

ayn oranda risk tayorlar demek. Endokrinolog Dr. R. R. Kalyani bu almann, ya ne olursa olsun diyabet hastas bir kadnn koroner kalp hastal ynnden yksek risk altnda olduunu gsterdiini sylyor. 10.000den fazla hastann incelendii almada, diyabetin erkeklerin kalp hastalna yakalanmasna etkisinin ise ok az olduu veya hi olmad grlm. Kalyani ve meslektalar kadnlardaki risk artnn anlalabilmesi iin genetik ve hormonal etkilerin incelenmesi gerektiini belirtiyor.

Adnan Menderes niversitesi retim yesi ve ayn zamanda TBTAK Bilim ve Toplum Daire Bakanlnda grevli Dr. Enes Ylmazn yazarlarndan olduu Neural networks with Discontinuous/Impact Activations kitab dnyann en nemli bilimsel yaynevlerinden biri olan Springer tarafndan yaymland.

em yaps hem de ileyii tam olarak aydnlatlamad iin beynin renme srelerini nasl gerekletirdiini anlamak amacyla yeni bak alar gelitirmek hayli nemli. Bu amala bilim insanlar yapay sinir alar modelleri kullanan matematik uygulamalarndan yararlanyor. zellikle ok sayda bilginin ayn anda deerlendirilmesinin gerektii durumlarda bu modellemelerin nemli katklar oluyor. Dr. Ylmaz yaymlanan yeni kitabyla yapay sinir alar modellerinin daha gereki olmasna ve bu sistemleri kullanan yapay zek gibi uygulamalarn en yakn zamanda hayatmza girmesi konusunda yeni gelimelerin ortaya kmasna imkn salyor.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

t e-Devle

e-Devlet Yeniliki Proje Yarmas


Tuba Sargl

Gen yazlmclarn Trkiyenin e-dnm srecine katkda bulunmasn ve biliim teknolojilerini kullanarak yeni projeler ve zmler retmesini salamak amacyla T.C. Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl, Trksat Uydu Haberleme Kablo TV ve letme A.. ve Bilkent niversitesi ibirlii ile e-Devlet Yeniliki Proje Yarmas dzenleniyor.

ilgi ve iletiim teknolojilerinde salanan gelimeler sayesinde devlet ve vatanda ile kamu kurumlarnn kendileri arasndaki iletiimin verimliliini artrarak, verilen hizmetlerin daha kaliteli ve ulalabilir olmasn salayan e-Devlet uygulamalarnn gelitirilmesini amalanan yarmaya, Trkiye ve KKTCdeki niversitelerin Bilgisayar ve Yazlm Mhendislii blmlerinde lisans eitimlerine devam etmekte olan renciler

bireysel veya grup olarak bavurabiliyor. Son bavuru tarihi 31 Aralk 2013 olan yarmayla ilgili ayrntl ve gncel bilgiye ve yarma takvimine http://yarisma.turkiye.gov.tr adresinden ulalabilir. 2008 ylnda ilerlik kazanan e-Devlet kaps (www.turkiye.gov.tr) ile devlet hizmetleri tek bir yap altnda toplanarak daha etkin hizmet verilebiliyor.

Hibrit Nkleer Enerji Santralleri Sera Gazlarnn zlerini Azaltabilir


Tuba Sargl

Massachusetts Teknoloji niversitesi Nkleer Bilimi ve Mhendislii Blmnden Charles Forsberg nkleer enerji santrallerini farkl enerji kaynaklarnn -rnein yapay jeotermal ve kaya gaz- retim sreleriyle birletirerek kresel snma probleminin zmne katkda bulunabilecek yeni bir yntem gelitirdi.

nmzde artan enerji ihtiyacn karlamak iin ounlukla fosil yaktlar kullanlyor. Ancak sera gaz salmnn kresel snma zerindeki etkisi dnldnde yeni yntemler bulunmas gerekiyor. Ancak Gne, rzgr enerjisi gibi yenilenebilir enerji kaynaklarndan kesintisiz bir ekilde enerji salanamyor. Bu soruna zm olarak gelitirilen enerji depolama zmlerinin -rnein batarya- kullanm mrlerinin ksa olmas, sebep olduklar ar metal kirlilikleri, doldurulmalarnn

saatler ya da gnler srmesi gibi dezavantajlar var. Energy Policy dergisinde yaymlanan almaya gre nkleer enerji santrallerinin dier enerji sistemleri ile birletirilmesi ile enerji retim srelerinin verimi artrlabilir. rnein kaya gaz retim santralleri ile bir arada ina edilecek nkleer santrallerde aa kan su buhar ile kayalarn iinde biriken ve fosil yakt kayna olarak kullanlabilen kerojen stlarak doal gaz gibi nispeten daha az zararl petrol rnlerinin aa

kmas salanabilir. Sonuta karbon salmna sebep olan bir yaktn aa kmasna sebep olduu iin bu yntem de verimli bir yntem olarak grlmeyebilir. Ancak bu yntemde kerojen stlma ilemi sonucunda daha hafif petrol rnlerine, doal gaza ve karbonlam rnlere dnyor. Katran benzeri bu karbonlam rnler -ki daha youn petrol rnleri ierdii iin ayrtrlmas gerekiryerin altnda kalyor. Gnmzde stma ilemi genellikle fosil yaktlarn yaklmasyla gerekletiriliyor.

http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cd/ Mars_Orbiter_Mission_-_India_-_ArtistsConcept.jpg

Charles Forsberg fosil yaktlar kullanlan bu srelerin hem daha dk verimle gerekletiini hem de fazladan sera gaz salmna sebep olduunu sylyor. Yeni gelitirilen yntemde ise nkleer enerji santrallerinin rnlerinden olan su buhar kullanlarak, ek bir enerji tketimine sebep olmadan enerji elde edilebiliyor.

Haberler

Cep Telefonlar in Koruyucu Etkisi Daha Yksek Filmler Yolda


brahim zay Semerci

Eik Bir Yldz Sistemi Bulundu


Mahir E. Ocak

Kepler Uzay Teleskobuyla yaplan gzlemlerle, gezegenlerinin yrnge eksenleriyle yldzn kendi etrafndaki dn ekseni arasnda byk bir a olan bir yldz sistemi kefedildi. Dr. D. Huber ve alma arkadalarnn yapt aratrmann sonular Scienceta yaymland.

eorgia Teknoloji Enstitsnden bir grup aratrmac, elektronik cihazlar u anda olduundan ok daha uzun sre koruyabilen film retti. Aratrmaclar rettikleri koruyucu filmin cep telefonlar aylarca tuzlu suda kalsa bile onlar koruyacak kadar etkili olduunu sylyor. Cep telefonlarnn OLED ekrann koruyan ileri teknoloji rn filmler yksek performansl effaf malzemelerden, rnein metal oksitlerden retiliyor. Mevcut koruyucu film retme yntemleri ile retilen filmlerdeki kk gzeneklerden oksijen veya su szabiliyor, bu da bir sre sonra cihazlarn kullanlamaz hale gelmesine neden olabiliyor. Aratrmac Samuel Graham rettikleri koruyucu filmle elektronik cihazlarn dayankllnn arttn, kullanm mrnn uzadn belirtiyor. retilen kaplamalar vcut iine yerletirilen biyomedikal cihazlar, LEDler ve gne gzelerinde de kullanlabilecek. Atomik katman kaplama ad verilen yntemle retilen, mevcut filmlerden ok daha ince ve daha iyi nitelikli olan filmler ile ilgili aratrmann sonular American Vacuum Societynin dzenledii 60. Uluslararas Sempozyum ve Sergisinde sunuldu.
10

ne Sistemimizdeki gezegenler Gnein etrafnda dnen bir gaz ve toz bulutundan olumutur. Bu yzden gezegenlerin yrnge eksenleri ile Gnein kendi etrafnda dn ekseni arasndaki alar ok kktr. rnein Dnya iin bu a sadece 7,2 derecedir. Gne Sisteminin dnda ise baz gezegenlerin yrnge eksenleri ile yldzlarnn kendi etrafnda dn ekseni arasnda byk alar olduu biliniyor. zellikle scak jpiterler olarak adlandrlan gezegenler -ktlesi Jpiterin ktlesinin 0,3 katndan byk, yrngede dolanma sresi 10 gnden

kk olan gezegenleriin hizaszln ok byk olduu durumlara sklkla rastlanyor. Kepler teleskobu ile yaplan gzlemlerde yeni bir yldz ve o yldzn etrafnda dolanan iki gezegen kefedildi. Yldzn kendi etrafnda dn ekseni ile gezegenlerin yrnge eksenleri arasnda 45 derecelik bir a var. Kepler-56 ad verilen yldzn ktlesi Gnein ktlesinin 1,3 kat, hacmi ise Gnein hacminin drt kat kadar. Yldzn etrafnda kefedilen iki gezegenin yrngede dolanma sreleri 10,50 gn ve 21,41 gn, yaraplar ise Jpiterin yarapnn 0,88 ve 0,58 kat. Gezegenlerin

younluklar birer gaz devi (kayalardan ya da dier kat maddelerden olumayan gezegen) olduklarn gsteriyor. Yaplan gzlemlere dayanarak yaplan hesaplar, hizaszln sebebinin byk ktleli baka bir gk cismi olduunu gsterdi. Bu gk cisminin bir gezegen mi yoksa bir yldz m olduu henz bilinmiyor. Eer bu gk cisminin baka bir gezegen olduu belirlenirse hizaszln gezegenler olutuktan sonra meydana geldii, yldz olduu belirlenirse de hizaszln gezegen olumadan nceki ngezegen diskinden kald anlalacak.

Tip 1 Diyabete Yeni Bir Yaklam


Zeynep Bilgici

Harvard niversitesinde grevli Prof. Dr. Gkhan Hotamlgil ve ekibi, Tip 1 diyabete ait yeni bir mekanizmay ortaya kararak bu hastaln tedavisine yeni bir yaklam getirdi.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Fstk Ezmesinin Kokusunu Alan Alzheimerden Korkmasn


Fstk ezmesi testini daha nce hi duymam olabilirsiniz. Bir kiide Alzheimer olup olmadna dair ipular veren ok dk maliyetli bu testi yapmak, o kiiden fstk ezmesini koklamasn istemekten ibaret.
Florida niversitesinde yaplan almaya gre koku alma yetenei kafatas siniri ile ilikili ve bilisel eksiklik durumunda da ilk etkilenecek yeteneklerden. zellikle Alzheimer hastalarnn koku duyusu ok zel bir ekilde etkileniyor: Sol burun deliinin koku alma yetisi sa burun deliininkinden daha ok azalyor. Tuhaf ama gerek! alma srasnda hastann bir burun delii kapatlarak bir kak fstk ezmesinin kokusunu alabilecei uzaklk lld. Alzheimer hastasnda, sol burun deliinin fstk ezmesinin kokusunu almas iin sa burun deliine gre fstk ezmesine 10 cm daha yaklamas gerekmi. Bu durum kontrol hastalarnda deil sadece Alzheimer hastas olan kiilerde tespit edilmi. Koku alma duyusunun mekanizmas iki farkl duyuyu kapsar: Koku alma duyusu ve trigeminal duyu (batma, yanma hissi gibi). Fstk ezmesi koku testi iin zellikle seildi, nk kokusu trigeminal siniri tetiklemez sadece koku duyusunu uyarr. Bu da test sonularnn beyinde Alzheimera dair belirtilerle ilikilendirilmesi asndan nem tayor. Florida niversitesindeki ekibin bu

zlem Ak kinci

kefi, Alzheimer riskinin tespiti iin ucuz bir erken uyar testi olarak deerlendiriliyor. Nrolojik ve ruhsal muayene gerektiren Alzheimer hastalnn tehisi gnmz koullarnda hayli zor. Fndk ezmesi testi ise ii hayli kolaylatracak gibi grnyor.

nslin retiminden sorumlu beta hcrelerinin tahribatndan kaynaklanan inslin eksikliinin neden olduu Tip 1 diyabet iin herhangi bir nleyici yntem yok ve hastalara sadece dardan inslin takviyesi yaplabiliyor.

u an dnyada 350 milyona yakn diyabet hastas bulunuyor ve bu rakamn 20 sene iinde 500 milyonu amas bekleniyor. Tm dnyada byk bir hzla artan bu hastaln nne gemek iin ok farkl almalar yaplyor. Bunlardan biri de Kasm aynda Science Translational Medicine dergisinde yaymland. Harvard niversitesi Genetik ve Kompleks Hastalklar Blmnde alan Prof. Dr. Hotamlgil ve ekibine ait bu alma kapsamnda yaplan aratrmalar sonucu, Tip 1 diyabette beta hcrelerinin tahribatnda nemli rol oynayan bir mekanizma ortaya karld.

nsan pankreas rnekleri ve fare modelleri kullanlarak yaplan bu almada Tip 1 diyabet ortaya kmadan nce beta hcrelerinde endoplazmik retikulum ilevinde sra d bir azalma olduu ve bunu takip eden srete kan ekerinin ykselmeye balad grlyor. imdiye kadar yaplan pek ok alma beta hcrelerinin yaamas ve ilev grmesi iin endoplazmik retikulum adl organelin ok nem tadn gsteriyor. Bu almada, baklk sisteminin saldrsna bal olarak endoplazmik retikulumdaki kapasite dmesi, kimyasal bir mdahale ile engellenip beta hcreleri daha direnli hale getirilebiliyor.

Gnmzde Tip 1 diyabet riski tayan ocuklar tespit edilse bile bu hastal engellemek iin herhangi bir mdahale yaplamyor. Tip 1 diyabetin oluma mekanizmasna yeni bir yaklam getiren bu almayla, hastaln ortaya kmasnn geciktirilebilecei hatta hastaln tmden yok edilebilecei ynnde yeni bir umut dodu.
11

Dr. Tuba Sargl

Alacakaranlkta Dnen Bulutlar


Uzay gemisine benzeyen bu etkileyici grnt bir buluta m ait? Mays aynda ABDnin Kansas eyaleti Sanford ehrinde ekilen bu fotoraf az rastlanan bir frtna tr olan sper hcreli frtnay gsteriyor.
12
SPL

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Sper hcreli frtnalarn iinde rzgrn hz ve yn ykseklie bal olarak deiir. Bunun sonucunda kuvvetli bir ekilde dnen, yukar ynl bir scak hava akm oluur. Bu yaplara mezosiklon ad verilir. Souk hava ise aa ynl hava akmn meydana getirir. Hortumlar genellikle mezosiklonlarn iinde oluur. Ancak bu her mezosiklonun hortum oluturaca anlamna gelmez. Zaman zaman tehlikeli sonular olabilen bu frtnalar hortumlara, golf topu byklnde dolu yalarna, ykc rzgrlara ya da iddetli yamurlara neden olabilir. Sper hcreli frtnalar genellikle birka saat iinde etkinliini kaybeder.
13

Ctrl+Alt+Del
Bilgi ilem elemanlarnn srekli klmesi ve ok kk bir alana milyarlarca transistr sdrma abas, donanmlarn zaman iinde daha fazla geliigzel sorun karmas riskini de beraberinde getiriyor. Bunun zerine aratrmaclar kendilerine u soruyu sormaya balad: Acaba bu milyarlarca transistrden biri arada arzalansa, bunu gerekten sorun etmek zorunda kalr myz?

Levent Dakran

Donanmn Aybn Yazlmla rtecekler


Bunu da yle rnekliyorlar: Dnn ki 120 dakikalk bir film izliyorsunuz, arada yaanan ve kk bir donanmdan kaynaklanan anlk bir ilev hatas, 1920x1080lik Full HD znrlkte izlediiniz filmin saniyede birbiri ardna akan 24 karesinden birinde, kk bir pikselin kaybolmasna neden oluyor. Bunu gerekten de sorun etmeye, peine dmeye deer mi? te bu dnceden hareketle MIT aratrmaclarnn ban ektii bir grup, yeni bir programlama dili gelitirmi. Rely adn verdikleri bu dil, olas bir ilev hatas yaandnda bunun genel ileve olan etkisini deerlendirme ve etki belli bir lein altnda kalyorsa gz ard etme ilkesine dayanyor. Bylece teknolojinin geliimiyle daha sk ortaya kmas beklenen geliigzel sorunlarn yazlmla kapatlmas amalanyor. Hatta donanmlarn belli bir snra kadar hata yapmasna tolerans gsterildiinde, enerji kullanm ve performans konusunda ok daha baarl sonulara imza atabileceklerini dnyorlar. Konuyla ilgili detayl bilgi iin web.mit. edu/newsoffice/2013/how-to-programunreliable-chips-1104.html adresini ziyaret edebilirsiniz.

Rely, donanmlarda kabul edilebilir snrlar iinde hata pay braklmasn temel alan yeni bir programlama dili.

lginizi eken Her ey Neurocam ile Kayt Altnda


Kafaya taklan bir bant yardmyla beyin dalgalarn analiz ederek, yalnzca dnce yardmyla aygtlar kumanda eden sistemler uzunca bir zamandr gndemde. Her geen gn de yeni yeteneklere kavuuyorlar. Getiimiz ay Japonyada dzenlenen Human Sensing Conference 2013te (nsan Algs Konferans) gsterilen Neurocamn arkasndaki fikir de bunlardan biri. Neurocam, beyin dalgalarn okuyan bir kafa band ve zerine bal bir iPhone cihazndan oluuyor. iPhone iin yazlan zel uygulama, alglaycdan gelen bilgileri analiz ederek o anda baktnz eyle ne kadar ilgilendiinizi 0 ile 100 arasnda puanlyor. Eer ilgi eiiniz 60 geerse, prizma araclyla gr anza ynlendirilmi olan iPhone kameras baktnz eyin videosunu ekiyor ve 5 saniyelik GIF animasyonuna dntryor. Bylece ilginizi eken eyleri otomatik olarak kaydedebiliyorsunuz. Sistem henz gelitirme aamasnda olduu iin ilk halinde telefon dorudan kafa band zerine yerletirilmi. Bu i iin akll telefon tercih edilmesinin sebebi ise analizin ve video kaydnn tek bir cihazdan yaplmak istenmesi. u haliyle biraz tuhaf grnyor, ama zaten bunun bir denemeden ibaret olduu ve rn olarak hayata geerse daha mantkl bir tasarm olaca syleniyor. Aslnda bu belki de tam Google Glassn ihtiyac olan eydir. Detayl bilgiyi neurowear.com/projects_ detail/neurocam.html adresinde bulabilirsiniz.
Google Science Fair, 3. ylnda kazananlara ilgin dller ve srprizler vaat ediyor.
14

Bilim ve Teknik Aralk 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

CryptoLockera Dikkat: Ne Yaparsanz Yapn, Para demeyin


Bilgisayarlarla har neir olduum bunca yldr eit eit zararl yazlm grdm, ama fidye yazlmlar (ransomware) kadar insann cann yakacak bir baka rnek grmedim. Bu kede daha nce de frsat bulduka dile getirdiim bu yazlmlar, siz farknda olmadan arka planda dosyalarnz ifreleyerek eriilemez hale getiriyor ve ii bittiinde ekrannzda bir mesaj grntleyip bu dosyalar tekrar eriilebilir hale getirmek istiyorsanz sizi kendilerine para demeye zorluyor. Getiimiz ayn banda dnyay etkisi altna almaya balayan CryptoLocker adl zararl yazlmn yapt da tam olarak bu. Dosya ekleri, botnet alar veya USB bellekler araclyla yaylan bu yazlm, bulat sistemlerde kullancya en ufak bir ey hissettirmeden arka planda dokmandan fotorafa nem vereceiniz tm dosyalar tek tek ifreliyor. i bittiinde de sizden dosyalarnza yeniden ulamak istiyorsanz 300 dolar civarnda para talep ediyor ve deme iin 4 gn sre tanyor. Gncel antivirs yazlmlar bunu bir tehdit olarak alglamaya balad, ama ifrelenen dosyalar iin bir zm yok. Uzmanlar para demenin de bir zm olmad grnde, byle yaparsanz hem veriyi hem paray kaybetme olaslnz ok yksek diyorlar. Uygulayabileceiniz tek zm, bu tr bir yazlm gnn birinde sizin de sisteminize bulamadan nemli dosyalarnzn yedeini farkl bir yerde bulundurmak. Detaylar iin bit.ly/18cnwRQ adresini ziyaret edebilirsiniz. CryptoLockerin nasl altn merak ediyorsanz Sophosun hazrlad videoya bit.ly/I3ksLj adresinden gz atabilirsiniz.
Uzmanlar, CrptoLocker gibi yazlmlara kar nlem almann tek yolunun dzenli yedekleme olduuna dikkat ekiyor.

Eski Yazlmlara Dnp Yeniden Bir Bakalm


Gnmz teknolojisi sa olsun, evde oynadmz oyunlarda ynlendirdiimiz karakterlerin sakalndaki her bir teli veya elbisesindeki kr en kk detayna kadar grebiliyoruz. Yine de insan bazen tm bunlarn balangcn dnmeden edemiyor. 80lerin balarnda 4K RAM zerine yazlan, biraz daha byse ekrann drtte birini kaplayacak byklkte piksellerin bir araya gelmesiyle kurgulanm oyunlar, yalnzca komut satr zerinden kullanabildiiniz iletim sistemleri. Oluma gnler geceler boyunca bunlarn bandan kalkmadmz anlattmda doal olarak anlamakta zorlanyor. nternetin arivini tutan ve getiimiz ay binasnda kan yangnla yreimizi azmza getiren Archive.org, bu gibi nostaljik eilimleri olanlar memnun edecek ilgin bir almaya imza atm. Sitede yer alan Historical Software blmne girdiinizde, bir zamanlar dnyay etkisine alan oyunlarn ve yazlmlarn yer ald gzel bir arive ulaabili15

yorsunuz. Her geen gn yeni eklemelerle zenginleen bu arivde Pitfalldan Elitee, Apple DOStan Osborne 1 sistem diskine kadar bir zamanlar gnl tellerimizi titreten ok sayda almaya rastlamak mmkn. stelik hemen hepsi orijinal dosya olarak indirilebildii gibi tarayc zerinden de alabiliyor. Arivi incelemek isterseniz archive.org/details/historicalsoftware adresini ziyaret edebilirsiniz.

Internet Archive sitesinin getiimiz aylarda at yazlm arivi blm ilgi ekici bir koleksiyon barndryor.

Ctrl+Alt+Del
Siz evden, i yerinden internete kolayca balanabiliyor olabilirsiniz. Ancak uzaya gnderilen aralarla ve uydularla veri iletiimi kurmak mevcut teknolojiyi hayli zorlayan bir i. Hele de uydulardan gnderilen fotoraflara, iletiim ve gzlemlere dayal bilgilerin hacmini dnecek olursanz Bu sorunu zmek iin uzun sredir zm reten Amerikan Havaclk ve Uzay Ajans NASA, geenlerde Dnyann 380 bin kilometre tesinde, Ayn evresinde gezen LADEE uydusuyla lazere dayal bir iletiim denemesi gerekletirdi. Bu deneyin sonucunda da saniyede 622 megabit indirme ve 20 megabit ykleme hzna ulamay baard. Ben ansl olduum zamanlarda kendi evimde bazen 8 megabiti grebiliyorum. NASA daha nce bu ii radyo dalgalaryla zyordu. Ancak iletiim kurulan ara Dnyadan uzaklatka sinyali iletmek iin daha gl vericiler ve alglayclar kurmak gere-

Levent Dakran

Uzay Boluu ve Denizin Dibi nternetten Mahrum Kalmasn


kiyor. Gne Sisteminin snrlarnda dolanan Voyager 1in yollad sinyalleri duyabilmek iin kullanlan anan ap tam 70 metre. Geri lazerle iletiimin atmosfer koullarndan etkilenme, hatta lazerin hedefi bulamad durumda iletiimi skalama gibi riskleri de yok deil. Ama uras aa yukar belli oldu ki yarn bir gn gezegenler aras bir internet sistemine ihtiya duyarsak, bu i lazer tabanl a balantlaryla gerekleecek (wired.com/wiredscience/2013/10/nasa-internet-laser). Madem zorlayc artlarda iletiimden sz ald, uzayn derinliklerinden sonra bir de sualt modem haberi verelim. in ilgin taraf ilgili haberi okuyana kadar sualtnda kablosuz iletiim kurmann uzayla iletiim kurmaktan daha zor olduunu ben bilmiyordum. Meer yleymi. Buffalo niversitesi aratrmaclarnn nerdii yzen kablosuz a balant noktalar byk, yava ve grltl olarak nitelendirilse de sualt alglayclaryla kolay yoldan balant kurmak isteyen bilim insanlar iin umut vaat ediyor. Yksek frekansl cvldamalarla sualt iletiimi kuran bu sistem, gelen mesajlar TCP/ IP protokolne evirerek kresel internet eriiminin bir paras haline getirebiliyor. u an hz ve menzil dndaki en byk sorun ise modemin kard, deniz canllar tarafndan da duyulabilen seslerin sualt ekosistemini nasl etkileyeceinin bilinmemesi. Detaylar wired. com/wiredenterprise/2013/10/undersea adresinde bulabilirsiniz.
Sualtnda internet protokoln altrmann uzayla iletiim kurmaktan daha zor olduunu biliyor muydunuz?

iziklerini Kendi Kendine Onaran Cep Telefonu Geliyor


Akll telefon dnyas son yllarda birok yenilie sahne oldu. Hareket alglayclar, dev kameralar, kck ekranda Full HD znrlkte grnt sunabilme yetenei, 8 ekirdekli ilemciler. nsan ister istemez bu konudaki grnr inovasyonlarn bittiini, tasarmn ve ilevin artk iyice oturduunu, bundan sonra rekabetin ancak byklk ve performans tarafnda yaanacan dnyor. Tam ben de byle dnmeye balamken LG ve Samsung tarafndan ilgin iki haber geldi. ki irket de yeni karacaklar telefonlarda kavisli ekran kullanmaya baladklarn aklad. Yani ekran altmz dz ekliyle deil, ibkey ayna eklinde tasarlanyor. Bu yaklamn ergonominin iyiletirilmesi, ekrandaki yansmann azaltlmas ve fiziksel byklk artmadan ekrann genilemesi gibi faydal olabilecek taraflar var. Samsung Galaxy Round adn verdii cihazda kavisi enlemesine yerletirirken, LG G Flex adl rnde boylamasna kavisi tercih etmi. Kullanclar arasnda tartma yaratacak, taraftar toplayacak bir konu daha LG G Flexi kavisli ekrann tesinde ilgin klan bir zellii daha var: izikleri kendi kendine onarabilme yetenei. Arka taraf cep telefonlarnda ska grmeye altmz parlak ve przsz bir malzemeyle kapl olan aygt, arpma veya dme gibi nedenlerle oluan kk izikleri kendi kendine onarabiliyor. LG bunu nasl yaptn aklamasa da byk ihtimalle kullandklar kaplama zerinde yer alan mikro kapsller izilme srasnda paralanarak iindeki malzemenin iziin olduu ye16

re akmasn salyor ve izii kapatyor. Tabii bu i sadece ufak izikler iin geerli. Gidip bak veya anahtarla salam bir izik atarsanz oluan iziin ksmen iyilese de tam kapanmadn gryorsunuz. Detaylar ve videoyu bit.ly/1aKZ4oa ve bit.ly/1h6haGj adresinde grebilirsiniz.
LGnin birka ay iinde piyasaya sunaca kavisli cep telefonu, iziklerini kendi bana onarma zeliine de sahip olacak.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Khan Academy Eitimleri Artk Trke


Getiimiz ay, aslnda arka planda uzun zamandr sessiz sedasz devam eden nemli bir abann hayata getiini haber aldk. nternet tabanl eitimde en nemli kaynaklardan biri olarak kabul edilen Khan Academy eitimleri, Trke sunulmaya balad. Khan Academynin temelleri, ABDde Salman Khan adl finans uzmannn 2004 ylnda kuzenine derslerinde yardmc olmak iin verdii uzaktan eitimleri, 2006da YouTubea tamaya karar vermesiyle balamt. Eitimlerini yalnzca internet zerinden, herkese ak ve cretsiz olarak sunan Khan Academyde matematik, sosyal bilimler ve ekonomi gibi balklar altnda 3 binden fazla eitim videosu var. Khan Academyyi dierlerinden ayran ise tarz, anlatmn duruluu ve ierik kurgusuna yaklam. Akc ve anlalr bir ekilde, bir hikye rgsyle anlatlan konularla balantl olarak, ekranda adm adm izilen ekiller ve paylalan grntler, izleyicinin konuyu net olarak anlamasn kolaylatryor. Normalde tarih pek ilgi alanmda olmamasna ramen denemek iin zerine tkladm Fransz Devrimi bal altnda 1 saatin nasl getiini anlamadm. Khan Academydeki eviriler, seslendirmenin yan sra izimleri de kapsyor. Bu almay STFAnn giriimi olan Bilimsel ve Teknik Yaynlar eviri Vakf stlenmi. imdilik evrilen video says 2 bin civarnda. Sitedeki 3 binin zerindeki videonun evirilerinin nmzdeki 6 ay iinde tamamlanmas bekleniyor. Detaylar ve eitimler iin khanacademy.org.tr adresini ziyaret edebilirsiniz.
Dnyann nde gelen evrimii eitim platformlar arasnda yer alan Khan Academy, Trke yayna balad.

Sabit Diskleri Uuracak Forml Bulundu: Helyum


Sabit diskler, dnya genelindeki sistemlere uyum salayabilmek iin belli byklklerde retilmek zorunda. Dier yandan disklerin iindeki hava srtnmesi mekanik diskler iin baa bela. Her biri dakikada binlerce tur dnen plakalarn zerinde gezinmek zorunda olan kk ve hassas okuma kafalarnn karlat diren ve disk bykl iin belirlenen standartlar, disk bana en fazla 5 plaka yerletirmeye izin veriyor. Sonuta tek bir disk zerinde ulalabilen en yksek kapasite bugne kadar 4 terabyte ile snrlyd. Western Digital, bu soruna farkl bir zm getirmi. Sabit diskleri hava geirmeyecek ekilde izole etmi ve ilerini de havadan daha hafif, tepkisiz bir element olan helyumla doldurmu. Bylece disk iindeki hava direnci azaltlarak plakalar ve okuma kafalar birbirlerine daha yakn olacak ekilde yerletirilebiliyor. Bu da 5 yerine 7 plak, 4 yerine 6 terabyte kapasite anlamna geliyor. Diskin ncelikli olarak hedefledii kesim ise son kullanclardan ziyade kurumsal sistemler. nk kapasitenin disk bana yzde 50 artmas, lek arttka ok ey fark ettiriyor. rnein 11 petabyte byklnde bir depolama alan normalde 2 bin 880 diske ve almak iin 33 kilovat enerjiye ihtiya duyuyor. i helyum dolu diskler sayesin17

de ayn sistem 1920 diskle kurgulanarak 14 kilovat enerjiyle altrlabiliyor. Kurulumda daha az kablo kullanlmas ve daha az sayda cihazn daha kolay ynetilmesi de iin dier cazip yn. HP, Netflix, Huawei ve CERN bu yeni nesil diskleri denemeye balayan kullanclardan bazlar. Western Digitalin bir alt irketi olan ve diskleri reten HGSTnin konuya ilikin basn aklamasn bit.ly/19N4pI8 adresinde bulabilirsiniz.
Western Digitalin kurumsal sistemler iin tasarlad yeni nesil sabit diskler, ilerindeki helyum sayesinde hava direncini azaltarak kapasiteyi artryor.

Tekno - Yaam

Osman Topa

GPS Topu
Polisten kaan aralarla polisler arasndaki kovalamaca videolar ok ilgimizi ekmekle beraber bylesine hzl ve tehlikeli ara takibi hem polisler hem de masum insanlar iin lmcl sonular dourabiliyor.

Yeni Bir Elektrikli Bisiklet: Alter Bike


StarChase firmas tarafndan gelitirilen GPS topu, tehlikeli takipleri azaltmay planlyor. Polis aracnn n zgarasna taklan GPS topu, takip srasnda atelendiinde takip edilen araca yapan bir GPS etiketi frlatyor. Daha sonra GPS etiketin yollad sinyallerle takip edilen ara, en yakn polis ekip otosu tarafndan yakalanyor. Sistem u anda Iowa ve Florida eyalet polisleri tarafndan deneniyor.
www.starchase.com 18

Her ne kadar lkemizde ok fark etmesek de, elektrikli bisiklet dnyas ok hareketli.

E-bisiklet dnyasna en son giren rnlerden birisi olan Alter Bike, lityum iyon bataryann yan sra hidrojenle alan yakt pili de kullanyor. Bu yeniliki yaklam iki adan ok nemli: Hidrojen yakt pillerinin ticari kullanmnn bir kez daha gsterilmesi ve elektrikli bisikletlere batarya dnda farkl bir g kaynannuygulanabiliyor olmas. Alter Biketa kullanlacak olan kk hidrojen yakt tpleri bisikletin sepetine veya srcnn srt antasna sacak byklkte. Firma henz bu tplerin menzilleri hakknda bir bilgi vermiyor, ama 2014 yl iinde filo satlarnn gerekletirileceini belirtiyor.
http://www.pragma-industries.com/

Bilim ve Teknik Aralk 2013

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Off-road Tekerlekli Sandalye


Bedensel engelli bireylerin pek ok spor dalnda etkin olduunu biliyoruz. Ampte futbol, atletizm, masa tenisi, futbol ve basketbol, lkemizde bedensel engellilerin federasyon ats altnda yapt sporlardan bazlar. Ziesel bedensel engellerine ramen, bazen sadece koltuk denekleri kullanarak, bazen de tekerlekli sandalyeleri ile btn bu sporlar yapan bedensel engellilerin doada zgrce hareket etmesi amacyla tasarlanm. ki adet elektrikli motorla alan bir palet sistemi olan Ziesel ile zorlu doa koullarnda gvenle hareket edilebilir.
http://derziesel.com/

Yeni Bulut Src: Transporter


Dropbox.comun kurucusu Drew Houston, niversitede renciyken srekli USB belleini kaybettii iin, dosyalarna internetten ulamak zere kendisine bir sistem yapar. Daha sonra, byle bir hizmetin benzer sorunlar yaayan herkesin iine yarayabileceini dnerek 2008 ylnda dropbox.comu kurar. 2013 itibariyle dropbox.com kullanc says 200 milyonu at. Microsoftun bulut veri deposu skydrive.comun ise

250 milyondan fazla kullancs var. Dier yandan hem bilgilerin gizlilii asndan hem de belli bir bykln zerinde (Dropbox 2GB, Microsoft Skydrive 7GB, Google Drive 15 GBa kadar cretsiz) bulut depolama hizmeti gerektiinde yllk cret deme gereksiniminden dolay, kiisel bulut veri depolama hizmeti kullanlmas daha avantajl oluyor. Transporter bu amala tasarlanm bir kiisel bulut hizmet salayc. Transporter kullanarak, herhangi bir USB sabit diskteki verilerinize bulut zerinden gvenli bir ekilde eriebiliyorsunuz.
http://filetransporterstore.com/

Aile Arkadalar

19

Sanal Kopyamz

Sanal Vcut Modelimiz ile Salmz ve Hayatmz Yakn T akip Altnda

zlem Kl Ekici
Dr., Bilimsel Programlar Bauzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Modern tptaki gelimeler yle bir ivme kazand ki artk takip etmesi o kadar da kolay olmuyor. Son zamanlardaki en nemli bilimsel ve teknolojik projelerden biri olan fizyolojik temelli insan vcudu modelinin tm ayrntlaryla sanal olarak gelitirilmesi, modern tpta yepyeni ufuklar amann eiinde. Bilgisayar programlar kullanlarak gelitirilen ve sanki canlym gibi grnen fizyolojik insan vcudu modelleri, vcudumuzda ve kafamzda neler olup bittiini tm gerekliiyle gzler nne seriyor. Tbbi modelleme ve ileri simlasyon teknolojileri kullanlarak gelitirilen sanal insan sayesinde, vcudumuzdaki tm organlar ve sistemler en kk hcresine ve genetik yapsna kadar takip edilebiliyor. yle ki, bireye zg tasarlanan bu sistemle salmzn gidiat izlenerek sorunlar ve riskler, bireyin kendisi iin ngrlen tedavi yntemlerine veya herhangi bir ilaca verecei cevap nceden belirlenebilecek. Hatta daha da ileri gidilerek, eer renmek istersek, tbbi anlamda ne zaman ve ne sebepten leceimizin bile bu sistem tarafndan tahmin edilebileceinden bahsediliyor.

aayan her insann bandan balayp ayaklarnn ucuna kadar beynini, sinir hcrelerini, derisini, dokularn, kaslarn, organlarn, kemiklerini, DNAsn ve daha birok sistemini tanmlayan bir matematiksel modeli olduunu dnn. nsan vcudunu btnyle tanmlayan ve zen bu sistem sayesinde herhangi bir ilacn vcuttaki etkilerini klinik deneylerden ok daha n-

ce saptamak iin hesaplama modelleri gelitirilebiliyor ya da bakteri, virs veya bulac hastala sebep olan baka ajanlarn insan vcudundaki etkileri saysal olarak modellenebiliyor. Bylece sanal insan vcudu, yeni bir antibiyotie veya herhangi bir ilaca vcudun verebilecei olas tepkileri nceden doktorlara gsterebiliyor. Bilimkurgu gibi gelebilir size, ama btn bunlar hayal deil gerein ta kendisi.
21

Sanal Kopyamz: Sanal Vcut Modelimiz ile Salmz ve Hayatmz Yakn Takip Altnda

Hzla ilerleyen elektromekanik ve biliim teknolojilerinin yardmyla tasarlanan kiiye zel modeller ve simlasyon sistemleri salk alannda artk yaygn olarak kullanlyor. Bu sistemlerin, eitim amalar dnda, zellikle yeni cerrahi ve tedavi tekniklerinin planlanmas ve uygulanmasnda kullanm hzla geliiyor. Fizyolojik ve patofizyolojik doku ve organ modelleri ve simlasyon sistemleri, bata yeni tbbi cihazlarn tasarlanmas olmak zere, kiiye zel tedavilerin gelitirilmesinde ok nemli bir yer edinmi durumda. Avrupa Birlii 7. ereve Program tarafndan desteklenen Sanal Fizyolojik nsan Mkemmeliyet A (VPH NoE) projeleri kapsamnda uluslararas boyutta bir araya gelen aratrmaclar, insan vcudunun ok karmak olan mekanik, fiziksel ve biyokimyasal ilevlerini btnyle ieren tanmlayc ve btnleyici bilgisayar modelleri gelitirdi. Toplumdaki insanlarn farkl salk profillerini temsil edecek ekilde kiiye zel olarak programlanabilen biyolojik simlasyonlar, molekller ve genlerden hcresel ilevlere, dokulardan organlara, kan damarlarndan sinir sistemine kadar ok deiik seviyelerde ve hassasiyette alabiliyor. Tahminler, hem istatistiksel olarak modellenen milyonlarca tbbi veriye hem de biyolojik olarak modellenen vcut kimyasna ve fizyolojisine dayandrlarak yaplyor. Sanal fizyolojik insan vcudu sayesinde salk sektrnn
22

gelecekte daha etkili ve baarl hizmet verecei dnlyor. Kiinin herhangi bir hastala yatknlnn olup olmadnn nceden belirlenebilmesi, erken tan, o hastal nleyen, tedavisini hzlandran ve vcudu btnyle ele alan kiiye zel tedavi zmleri sanal fizyolojik insan vcudu projesinin en belirleyici zellikleri. Bugne kadar yaplan almalarn ou genelde kalp, beyin, karacier, sinir sistemi ve eklemli organlar (kol ve bacaklar) iin bilgisayar modellerinin ve simlasyonlarnn gelitirilmesine ve kullanlmasna olanak tanm. almalardan birinde kalbin elektriksel etkinlii modellenmi. Bu sayede, doktorlar artk hangi ilalarn kalpte anormal elektriksel etkinliklere ve dolaysyla ldrc olabilen ritim bozukluuna neden olduunu doru bir ekilde belirleyebiliyor. Kaltsal bir kan rahatszl olan orak hcreli anemi hastal zerinde alan bir dier ekip ise kan hcrelerinin zelliklerini ve deiik tipteki hcrelerin kan dolamn ve oksijenin kanda tanmasn nasl etkilediini gsteren bir simlasyon modeli tasarlam. Bu sanal model sayesinde zellikle orak ekilli kan hcrelerini hedef alan ve hastaln tedavisi iin gelitirilen ilalarn klinik almalar baaryla tamamlanm. Almanyada Bayer Teknoloji Hizmetlerinde gelitirilen sanal karacier modeli sayesinde de tedavi amal kullanlmas planlanan baz ila ham maddelerinin zehirlilii ya da yan etkilerinin nceden aratrlabilecei belirtiliyor. phesiz en zorlayc matematiksel bilgisayar modelleme almas tm karmakl ve ierdii yaklak 86 milyar sinir hcresi ile sanal bir insan beyninin ortaya karlmas olacak. Bu konuda yaplan almalar umut vaat ediyor. Seattledaki Allen Beyin Aratrmalar Enstitsnde gerekletirilen bir almada canl bir farenin 12.000 sinir hcresini kapsayan sinir sisteminin, detayl bir bilgisayar modeli oluturulmu. Bilgisayar simlasyonu tarafndan retilen elektrik sinyallerinin ve beyin dalgalarnn gerek fare beyninden llen sinyaller ile byk lde benzetii belirtiliyor. ngilteredeki London Collegeda, sper bilgisayar HECTor ile beyindeki kan dolamnn simlasyonunun yapld bir baka almada ise beyinde anevrizmaya (atardamar genilemesi) ve felce neden olabilecek zellikteki damar yapsnn varlnn nceden belirlenmesi hedefleniyor. Bylece, damar yaps bilinen hastann ilerde beyin ameliyat olup olmamas gerektiine daha doru bir ekilde karar verilebilecek.

<<<

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Ayr ayr organlar ve dokular iin tasarlanan modellerin insan vcudunu btnyle temsil edecek ekilde birletirilmesi almalar hzla devam ediyor. Tm bu projelerde inanlmaz sayda veriyle allyor. Ancak geni lekli bir programlama ve modelleme sistemi bu kadar veriyle ba edebilir. Bu nedenle bu tr almalarda ok yksek performansl bilgisayar ve a sistemleri kullanlyor. Haliyle almalarn hepsi ok yksek bteli projelerle gerekletiriliyor. Kiiye zel olarak tasarlanan, tm anatomik, fizyolojik ve patolojik verileri saysal formatta saklayan bilgisayar simlasyonu vcut kopyas, ilalarn, tedavilerin, cerrahi mdahalelerin ve hatta yaam tarz seimlerinin sonularn snamak iin kullanlabilecek bir tr sanal denek ilevi stleniyor. Riskli bir ameliyatla kar karya kalndnda ya da henz ticari olarak kullanlmas onaylanmam bir ilac denemek istediklerinde, doktorlar gerek hastalar ya da deney hayvanlar yerine nce onlarn sanal dublrlerini kullanabilecek. Tm bu gelimelerin tbbi aratrmalara ok faydal bilgiler ve olanaklar sunaca phesiz. Fakat uzmanlar bu durumun yarataca birtakm yasal ve etik konularn ele alnmas gerektiinin de farknda. ok yakn bir gelecekte, baarl simlasyonlar ve modellemeler yardmyla herkes saln tm gerekliiyle ok yakndan takip edebilir duruma gelecek. Daha da tesi kendisini ilerde ne gi-

bi tehlikelerin ya da kt srprizlerin beklediini nceden renebilecek. Sanal vcudumuz bize yaam tarzmz veya alkanlklarmz deitirmemiz gerektiini sylerse onun szn dinleyebilecek miyiz? Peki, gerekten ne kadarn bilmek ya da ne dereceye kadar sanal vcudumuzun doruluuna inanmak isteriz? Pek oumuz hayat tm gerekliiyle, gzellikleriyle ve zorluklaryla yaarken bir gn ne sebepten leceimizi genelde renmek istemeyiz.

Kaynaklar http://www.telegraph.co.uk/science/roger-highfield/10210105/Meet-your-digital-doppelganger.html http://www.forbes.com/sites/elainepofeldt/2013/09/24/3d-digital-model-of-human-body-attracts-vc-funding/ https://www.biodigitalhuman.com/home/ http://trustusonline.org/2013/03/04/hello-future-virtual-body-double-gets-ill-so-you-dont-have-to/ http://www.youtube.com/watch?v=CM76-mS84Xs (Virtual Physiological Human Project) http://en.wikipedia.org/wiki/Virtual_Physiological_Human 23

Tuba Sargl
Dr., Uzman TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Kresel Isnmadaki Duraklama Ksa Bir Mola m?


Yoksa Srecin Sonuna m Geldik?

1880

lerde yaklak 300 ppm (milyonda bir birim) seviyesinde olan atmosferdeki karbondioksit miktar yzyln sonunda 370 ppmye ularken 20. yzylda kresel ortalama scaklk 0,74C artt. zellikle 1970lerden itibaren ivmelenmeye balayan sera gazlarnn seviyesindeki deiim, o dnemde kresel ortalama scaklkla benzer bir eilim gsteriyor. Geen Mays aynda Hawaii Mauna Loada gnlk ortalama karbondioksit miktarnn 400 ppm seviyesine ulamasyla nemli bir eik alm olmasna ramen, 21. yzyln bandan beri kresel ortalama scakln yatay bir seyir izlemesi, kresel snmaya insan kaynakl etkinliklerin neden olduuna dair yaygn gr konusunda baz phelerin olumasna neden oluyor.

Kresel snma kresel ortalama scaklk kavram ile ifade ediliyor. Ancak kresel ortalama scaklk verileri scaklk olarak deil yllar iinde ortalama scaklk deerlerinin altnda ve stnde gerekleen scaklk deiimleri -anomali- eklinde veriliyor. Kresel ortalama scaklkta yllar arasnda gzlenen bu ksa dnemli dalgalanmalarn sebebinin, havadaki insan etkinlikleri ve volkanik etkinlikler sonucu oluan paracklar (aerosoller), Gneten gelen enerjinin 11 yllk Gne dngs boyunca deimesi ve Byk Okyanusun ekvator ksmnda grlen ve bir atmosfer-okyanus etkileim olay olan El Nino-Gneyli Salnm (ENSO) olduu dnlyor.

24

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Dnyann ortalama scaklnda 1950den itibaren belirginlemeye balayan art 1970lerden itibaren de ciddi miktarda artt. Da buzullarndaki azalma, Grnland ve Antarktikadaki buz tabakasndaki erimenin hzlanmas, deniz seviyesinin ykselmesi ve ekosistemde meydana gelen baka deiiklikler kresel snmayla aklanabiliyor. Bu deiimin sorumlusunun, byk ksm insan etkinlikleri sonucu atmosfere salnan karbondioksit ve dier sera gazlar olduu dnlyor.

Byk Okyanusun ekvator blmnde normalin dndaki -srasyla snma ve soumay ifade eden- El Nino ve La Nina olaylarnn iklim sistemleri zerinde kresel bir etkisi var.

Baz aratrmalar kresel scaklktaki ksa dnemli dalgalanmalar zerinde en ok El Nino-Gneyli Salnmnn etkisi olduunu gsteriyor. El Nino Byk Okyanusun ekvator blmnn dou ve orta ksmlarndaki yzey sularnn olaand snmasyken, La Nina ayn blgedeki yzey sularnn normalden daha souk olmasdr. El Nino ve La Nina yllar iinde dzensiz aralklarla yer deitirerek gerekleir ve bu dng El Nino-Gneyli Salnm olarak adlandrlr. Gneyli Salnm da Byk Okyanusun ekvator blmnn dousu ve bats arasndaki atmosfer basnc deiimini ifade eder ve El Nino ve La Nina olaylar ile birlikte gerekleir. Bu olaylar okyanus ve atmosfer arasndaki gl ve youn etkileimlerin bir sonucudur ve kresel iklim sistemlerinde nemli deiimlere yol aar.

Aratrmaclar kresel iklim modelini kullanarak benzer koullar oluturduklar ve Nature dergisinde yaymlanan almalarnda, son yllarda kresel ortalama scakln artnda gzlenen duraklamann, Byk Okyanusun ekvator blgesinde La Nina etkisiyle gerekleen soumann sonucu olduunu ortaya koydu. Souma etkisinin dahil edildii simlasyonda duraklamann tekrarland gzlendi. Gelitirilen modele gre Byk Okyanustaki normalin dndaki soumann etkisi dahil edilmediinde, kresel ortalama scaklk artyor. Ancak aratrmaclardan San Diego Kaliforniya niversitesi Okyanus Bilimi Enstitsnden Prof. Shang-Ping Xie Pasifikteki bir sonraki hareketin ynn tahmin edemediklerini sylyor. alma okyanus scaklndaki deiimlerin nedenini de aklayamyor.
25

Kresel iklim sistemlerinde soumaya neden olan doal eilimlerin -rnein okyanus sularnn soumasna yol aan La Nina etkisinin ve 11 yllk Gne dngleri ile Gneten Dnyaya ulaan enerji miktarnn deimesinin- yan sra havadaki insan kaynakl ya da volkanik paracklarn da bu etkiye yol aabilecei dnlyor. Boston niversitesinden bir aratrma grubu Proceedings of the National Academy of Sciences dergisinde yaymlanan almalarnda zellikle elektrik retiminde kmrn kullanld sreler sonucunda atmosfere salnan slfr paracklarnn Gne nlarnn uzaya geri yansmasna neden olarak kresel ortalama scakln azalmas ynnde etki yaptn gsterdi. Ancak atmosfere salnan slfr havadaki gaz halindeki su ile tepkimeye girerek, ekosistemde nemli sorunlara yol aan asit yamurlarnn olumasna neden oluyor. Baz aratrmaclar ise yzey scaklnn kresel snmann tek gstergesi olmadn dnyor. ABD Ulusal Atmosfer Aratrmalar Merkezi aratrmaclarndan Gerald Meehl ve arkadalar kresel ortalama scaklkta son yllarda yatay bir eilim gzlenmesine ramen Dnyann -yzeyde olmasa da- snmaya devam ettiini dnyor. Nature Climate Change dergisinde yaymlanan almalarnda aratrmaclar atmosferin st katmanlarndan kresel iklim sistemine doru gerekleen s aknn, sistemin baz noktalarnda snmaya neden olmas gerek1980

tiini gsterdi. Gelitirilen modele gre okyanus yzeyinin 300 metre derinlie kadar daha az s sourduu, ancak daha derin ksmlarn kresel ortalama scaklktaki duraklamadan nceki dnemle kyaslandnda belirgin ekilde daha fazla s tuttuu belirlendi. Kresel snmann 1998den beri artmad dnlse de buzullardaki azalma ve deniz seviyesindeki ykselme hzlanarak devam ediyor. Geen yzylda deniz seviyesi ortalama 15 santimetre ykseldi ve Hkmetler Aras klim Deiiklii Panelinin (IPCC) Eyll aynda aklanan son raporuna gre deniz seviyesinde 2100 ylna kadar 26-82 santimetre arasnda bir deiim olabilecei tahmin ediliyor. Deniz seviyesinin ykselme hzndaki artn nedeninin, Grnland ve Antarktikadaki buzullardaki erimenin hzlanmas olduu dnlyor. Colorado Boulder niversitesinden yerbilimci William Hell, kutup blgelerindeki buzullarn erimesi sonucu okyanuslara karan byk miktardaki souk tatl suyun, okyanus akntlar ile kutuplardan uzaklatn ve yerlerinin daha scak sular tarafndan doldurulduunu, bu srecin de kutup blgelerindeki buz tabakasndaki erimeyi hzlandrdn sylyor. Kutuplardaki buzullarn tamamen erimesi durumunda deniz seviyesinin 80 metre ykselecei tahmin ediliyor, bu da kasrga ve frtnalarn daha sk grlme riskini ve ky kentlerinin su altnda kalma tehlikesini artryor.
2012

NASA uydusundan elde edilen veriler 1980-2012 yllar arasnda Kuzey Buz Denizinde kalc buz miktarndaki hzl azalmay gsteriyor.

Kresel Isnmadaki Duraklama Ksa Bir Mola m?

<<<

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Scaklk Anomalisi (C)

0,6 0,4
Scaklk Anomalisi (C)

0,6 0,4 0,2 0

Kresel snmann en belirgin gstergesi kresel ortalama scaklk. Ancak kresel ortalama scakln uluslararas kabul grm bir tanm yok. Farkl aratrma merkezleri kresel ortalama scaklk deerini hesaplamak iin farkl yntemler kullanyor. Bunun nedenlerinden biri veri miktarnn az olduu krsal blgelerin varl. NASA Goddard Uzay Aratrmalar Merkezi (GISS), NOAA Ulusal Okyanus ve Atmosfer Kurumu (NCDC) ve ngiltere Ulusal Meteoroloji Merkezi (HadCRU) ortalama scaklk kaytlarn tutan merkez. Bu merkezlerin hesaplad ortalama scaklk deerleri ayn olmasa da, sonularn gsterdii deiim eilimleri nemli derecede birbirine benziyor.

0,2 0 0,2 0,4 0,6

1990 1995 2000 2005 2010 2015

1850

1900

1950

2000

Yl

zellikle 1970lerden itibaren ivmelenmeye balayan kresel ortalama scaklk son 15 ylda yatay bir seyir izliyor.

Buzullardaki erimenin tahmin edilenlerden baka sonular da olabilir. 2,6-5,3 milyon yl nce yaanan Pliyosen a boyunca atmosferdeki karbondioksit miktar 400 ppm seviyesinde -gnmzle karlatrlabilir dzeyde- olmasna ramen o zaman Dnyann gnmzden 2-5C daha scak olmasnn nedeninin, kutup blgelerinde yl boyunca buz tabakasnn bulunmamas olduu dnlyor. Palaeogeography, Paleoclimatology, Palaeoecology dergisinde yaymlanan almada okyanus yzeyinin buz tabakas ile kapl olmamasnn daha fazla suyun buharlamasna olanak verdii, bylece atmosferdeki su buhar miktarnn artt gsterildi. Bu durum hem atmosferde depolanan s miktarn artryor hem de bulut olumasna neden olarak snn Dnyann yzeyinden uzaklamasn engelliyor. Her ne kadar kresel ortalama scaklkta devam eden hzl artta 1998den beri bir duraklama gzlense de iklim deiiklii konusundaki endielerin nemini kaybettiini dnmek yanl olur.

nk doal sreler sonucu okyanus sularnn soumasnn kresel iklim sistemlerinde dalgalanmalara sebep olmas, uzun dnemde bu deiimlerin ayn ekilde devam edeceini anlamna gelmiyor. Bunun yan sra uluslararas alanda sz sahibi liderler kresel snmay 2Cde tutma hedefi zerinde anlam grnse de kresel snma iin tehlike snrnn ne olduu sorusu cevaplanabilmi deil. Gemite doa kaynakl nedenlerle karbondioksit seviyesinin bugnk deerlere ulat biliniyor. Ancak Sanayi Devriminden bu yana insan kaynakl etkinlikler sonucu atmosfere salnan karbondioksit miktarndaki yllk ortalama art, gemite olduundan 20.000 kat daha hzl ve Dnyann bu hzl deiime nasl cevap vereceini bilmiyoruz. Bu nedenle IPCC yaymlad son raporda kresel snmann ykc etkilerinin nne gemek iin sera gazlarnn salmn azaltmaktan baka bir yol olmadn vurguluyor.
Kaynaklar Easterling, D. R., Wehner, M. F., Is the climate warming or cooling?, Geophysical Research Letters, Say 36, Cilt 8, 2009. Foster, G., Rahmstorf, S., Global temperature evolution 1979-2010, Environmental Research Letters, Cilt 4, Say 6, 2011. Kosaka, Y., Xie, S.-P., Recent global-warming hiatus tied to equatorial Pacific surface cooling, Nature, Cilt 7467, Say 501, s. 403-407, 2013. https://www.sciencenews.org/article/global-warming-hiatus-tied-cooler-temps-pacific Meehl, G. A. ve ark., Model-based evidence of deep-ocean heat uptake during surface-temperature hiatus periods, Nature Climate Change, Say 1, s. 360-364, 2011. http://www.nature.com/news/ipcc-despite-hiatus-climate-change-here-to-stay-1.13832 http://www.colorado.edu/news/releases/2013/07/29/ice-free-arctic-winters-couldexplain-amplified-warming-during-pliocene Ballantyne, A. P., The amplification of Arctic terrestrial surface temperatures by reduced sea-ice extent during the Pliocene, Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology, Say 386, s. 59-67, 2013. http://climate.nasa.gov/news/649 27

Emine Sonnur zcan


Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Sper Tayfun Yeni Bir Alarm m?


Haiyan yani Filipinlerdeki adyla Yolanda Tayfunu, Filipinlerin tarihinde yaad en byk doal afet olmasnn yan sra Dnyann bugne kadar grd en iddetli tropikal tayfun hretini de kazand. Haber kaynaklar 8 Kasmda meydana gelen 5. derece (en tehlikeli) dev tropikal tayfunun 5000den fazla insann lmne sebep olduunu sylyor. Saatteki hz 315 kilometreye ulaan Haiyann vurduu liman ehri Tacloban, neredeyse tmyle harap olmu durumda. Tayfunun daha nce kaydedilmemi derecedeki iddeti dahi, tek bana bu felaket ile kresel snmann denizler ve okyanuslar zerindeki etkisi arasnda bilimsel bir iliki olup olmad sorusunu akla getiriyor.
Ama Haiyan Tayfununun iklim tarihinde daha nce kaydedilmemi ykclktaki hz, klim Panelinde izilen kresel snma resmine koyu bir glge drerek ona grece uzaktan bakanlar her zamankinden daha yakna ekti. Tahmin edilecei gibi, sadece son be-on ylda yaplm nemli baz yaynlara bakmak bile, bilim insanlarnn kresel snma ile u hava olaylar (mevsim normallerinin ok dnda seyreden hava olaylar) arasndaki muhtemel iliki konusunda ok farkl deerlendirmelere sahip olabildiini gzler nne seriyor.

etiimiz Eyll aynda dzenlenen Birlemi Milletlerin klim Deiiklii Paneli sonras hazrlanan basn blteninde deil, ama panel raporunda ve rapor zetinde, kresel snmann son yllarda biraz yavaladn kantlayan bir veri bulunuyor: Kresel snma 1951 ile 1998 arasnda her 10 senede ortalama 0,12 civarnda artarken, 1998 ile 2012 arasndaki 10 senelik art ortalamas 0,05 civarnda kalm. Popler bilim dergilerine de yansyan bu verinin, bir tr teselli kayna olduu sylenebilir.

28

>>>
masdr. Bu etkinlikler nfus art ve buna bal olarak enerji tketimi, toprak kullanm, uluslararas ticaret ve ulam gibi dier insan etkinliklerindeki art ve sanayinin gelimesidir. Sera gazlar, Gneten Dnyaya gelen ve dalga boyu ksa olan radyasyonun yeryz tarafndan emilip dalga boyu uzun radyasyon halinde atmosfer dna geri dnmesini byk lde engeller. Dolaysyla Dnyann ortalama scakl artar. Dnyann ortalama scakl 2012 yl itibar ile 1880ler ncesine gre yaklak 1,9oC artmtr. Eer nlem alnmaz ise, bu deerin 2050 ylna kadar 4,5oCye kadar kmas bekleniyor. Atmosferin snmas, okyanuslarn da snmasna neden oluyor. Tayfunlar geni okyanus yzeylerinde oluur. Okyanuslarn yzey suyu scaklnn artmas, bu tr meteorolojik afetlerin hem iddetini hem de frekansn artryor. Haiyan Tayfununun bu derece iddetli olmasnn nedenlerinden biri de bu blgede mevsim itibaryla Gneten gelen enerjinin fazla olmasdr. Dolaysyla ar snan okyanus yzey suyu blgede tayfunun oluumunu balatmtr. Gney yarm krede me-

Bilim ve Teknik Aralk 2013

teorolojik sistemlerin doudan batya doru hareket etmesi, bu tayfunun oluumundan hemen sonra batya doru hareket ederek yerleim blgesinin zerinde doal afete dnmesine neden olmutur. Ortalama hz 315 km/saat olan tayfunun hamleli rzgr hz 380 km/saate kadar kmtr. Metrekareye 400 kg ya dmesi ve dalga yksekliinin zaman zaman 10 metreyi gemesi Haiyan Tayfununun tam bir afet yaatmasna neden olmutur. Haiyan Tayfununa kadar, rzgr en iddetli frtna 1969da ABDyi vuran, Camille Kasrgasnda kaydedilmiti. Meteorolojik karakterli afetlerin artn durdurmann en nemli yolu atmosfere salnan sera gazlarnn miktarn azaltarak kresel snmay frenlemektir. Bu sorumluluk gelimi lkelere aittir. Bu afetlere en ok maruz kalan geri kalm lkelerin, sera gazlarnn atmosfere kna katks yok. 2012 ylnda Katarn bakenti Dohada yaplan Birlemi Milletler klim Deiiklii Konferansnda sy hapseden sera gazlarnn, rnein karbondioksitin atmosferdeki younluunun 2000 ylndan beri yzde 20 artt belirtilmitir.

Dnyamz Isndka Meteorolojik Afetler Artyor


Prof. Dr. Orhan en
T Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesi Meteoroloji Mhendislii Blm

Doal afetlerin son yllarda hem saylarnn hem de iddetlerinin artmasnn nedeni, kresel snmann sonucu olan iklim deiikliidir. klim deiikliinin belirtilerini meteorolojik u deerlerdeki art olarak biliyoruz. Bu u deerler ar ya, iddetli frtnalar ve scakln artdr. ok yakn gemite Trkiye ve Dnya bunlar yaad ve yaamaya da devam ediyor. Kresel snmann nne geilemedii iin u deerlerdeki art daha da artarak srecek. Kresel scaklkta 1oClik art u deerlerdeki olaylar %30 dolaynda artryor. klim deiikliinin asl nedeni kresel snmadr. Kresel snma, atmosferdeki sera gaz emisyonlarnn insan etkinlikleri ile art-

rnein ABDnin sekin niversitelerinden MITde atmosfer bilimleri alannda alan yetkin bilim insan Kerry Emanuel, 2005te Natureda yaymlad nl makalesinde, istatistiksel verilere dayanarak kresel snmann ar hava olaylarna neden olmadn aka ifade etti. Emanuele gre, kuram ve modelleme bunun aksini sylese dahi, tarihsel hortum trendinin istatistik-

sel sonular farkl veriler sunuyor. 1970lerin ortalarndan itibaren artan hortum younluu, geride braktmz 500 yldaki her hangi bir dnemle karlatrldnda %80 daha fazla. Ancak bu artn kresel snmayla ilikisi bilimsel verilerle kantlanamyor. Emanuele gre bu younluk, hava durumundaki deiimlerin saysnn ok fazla olmasyla ilikili.
29

Sper Tayfun Yeni Bir Alarm m?

Tayfun, Siklon, Kasrga ve Hortum: Benzerlikler ve Farkllklar


Tayfun, siklon, kasrga ve hortum terimleri esasen farkl byklklerdeki, iddetli atmosferik burga rzgrlar (spiral eklinde esen girdabms rzgrlar) ifade ediyor. Bununla beraber, Trkiyede yaygn olarak tm iin kullanlan hortum adndan yola karak deniz ve kara hortumlar biiminde temel bir ayrm yaplabilir. Deniz hortumlar denizlerde ve okyanuslarda ortaya kan, iddetli rzgrla burga eklinde dnen ve kimi zaman da karaya kadar ulaan, ok iddetli tropikal frtnalar eklinde tanmlanabilir. Deniz hortumlar hangi okyanuslar zerinde gerekletiklerine bal olarak bilim evrelerince farkl isimlerle anlyor. Byk Okyanusun kuzeydousundaki deniz hortumlarna tayfun, Byk Okyanusun gneyi ve Hint Okyanusundakilere siklon, Atlas Okyanusu ve Byk Okyanusun kuzeyindekilere kasrga deniyor. Sadece okyanuslarda ve denizlerde gerekleip karaya ulamayan deniz hortumlar gnlerce srebiliyor. Kara hortumlar ise tropikal deniz frtnalarnn kara uzantlar ya da tamamen kara kaynakl olabiliyor. Tamamen kara kaynakl hortumlarn iddeti ve zarar seviyesi dktr. Her ikisi de sadece boranbuluta (kmlonimbs) bal olarak meydana geliyor. Ancak kesinlikle karayla balantl biimde, kara zerinde gerekleiyor. Ksacas bir deniz hortumu kara hortumuna dnebilirken, kara hortumu deniz hortumuna dnmeden karada, ok daha tehlikesiz ve ksa srede ortaya kp kayboluyor. kisinin en nemli ortak yn burga rzgrlarn merkezinde alak basn, dnda ise yksek basn olmas. Alak basn merkezi etrafnda hzla dnen hava (rzgr) ise hepsinin ortak zellii. Bununla beraber iddetli rzgrn oluturduu burgalarn eksen genilii deniz hortumlar ile kara hortumlar arasndaki en nemli fark. Deniz hortumlarnn (tayfun, siklon ve kasrga) ekseni yzlerce kilometreye kadar kabildii halde, kara hortumlarnn ekseni yaklak 0,4 kilometreden byk olmuyor. Ayrca deniz hortumlarnn eksenleri dikeye yakn ve iindeki hava yukar doru hareket ediyor. Kara hortumlarnn ekseni dikeye yakn alardan yataya yakn alara kadar deiik alarda olabiliyor; eimleri ve hava hareketleri de karmak olabiliyor. Bir deniz hortumu 100den fazla kara hortumu yaratabiliyor. Ancak boranbuluta bal, deniz kaynakl kara hortumu ekseni kk olsa da iddeti ve ykcl asndan denizlerde ve okyanuslarda gnlerce srebilen devasa hortumlardan ok daha tehlikeli. ABDdeki Rhode Island niversitesinin Hurricane Science Merkezi tarafndan yaymlanan bilgilere gre, denizdeki hortumlarn saatteki orHortumun Oluumu: eri giren hava dnerek sarmal biimli bir rzgr haline gelir. Sarmal daraldka rzgrn hz artar.
Ykselen akm Frtna bulutu Ykselen akm

talama hz 290 kmden az olduu halde kara hortumlarnn hz saatte 483 kmyi aabiliyor. te yandan tek bir boranbuluttan bir ka kara hortumunun olutuu da bilimsel makalelerde yer alyor. Henz tmyle aklanamasa da bir dizi doal olayn tropikal deniz hortumlarna sebep olduu bilim insanlarnca kabul gryor. Bunlarn balcalar atmosferik dengesizlik, tropikal okyanuslarn snmas sonucu ortaya kan nem ve grece hafif rzgrlar. Tm bu artlar belli bir sre bir arada bulununca iddetli rzgrlar, devasa dalgalar, ar yamurlar, seller ve belli bir odak etrafnda saat ynnde ya da tersinde burga eklinde dnen, ok iddetli yamur ve frtna bantlarndan oluan, ykc hortumlar meydana gelebiliyor. ou tropikal okyanus kaynakl kara hortumlar -boranbulut olumayan kutuplar haricinde- scak mevsimler sresince Dnyann hemen hemen her yerinde ortaya kabiliyor. Ancak en fazla ABDnin orta-batsndaki eyaletlerde grlyor. Bu blgelerde her yl zellikle ilkbahar sonras, yaz balangc ve sonbahar boyunca en az birka dzine hortum olay yaanyor.
Yksek basn
Alak Yksek Alak basn
ki nn torda nya Ekvagarlar, Dden rz nmesin z d ilenme etk

Yksek Alak

Yksek basn Alalan akm

Dnyann Rzgrlar: Dnya zerindeki basn dalm, havann yksek basn alanlarndan alak basn alanlarna doru hareket etmesiyle, yatay rzgrlar oluturur. Dnya dnmeseydi bu rzgrlar dz yollar izleyecekti. Ama Dnyann dnmesi, rzgrlar yn deitirmeye zorlar. Rzgrlar yksek basnl blgelerden alak basnl blgelere sarmal izerek eser. Bu rzgrlarn kuzey yarmkrede saa, gney yarmkrede sola sapmasna neden olur. Buna Coriolis kuvveti denir.
Ykselen akmn yerini almak zere ieri giren hava

Emanuelin son krk ylda %80 artan hortumlar hava durumu deiimlerine, yani bir tr rastlantsalla yoruyor olmas insann aklna dnyada iklimci dede lakabyla n yapm baka bir bilim insannn, James Hansenin iklimbilim evrelerinde bilinen iklim zar metaforunu getiriyor. Hansen NASAda yneticilik yap30

t 1988de yaymlad Goddard Uzay Aratrmalar Enstitsnn Boyutlu Modeliyle Yaplan Kresel klim Deiiklii Tahmini balkl makalesinde u uyarda bulunuyordu: ki yz mavi (souk), iki yz krmz (scak), iki yz de beyaz

(lk) bir zar atldnda, yzlerden herhangi birinin gelme olaslnn birbirine eit olmas gibi, Dnyadaki scaklk deiim olaslklarnn da dengeli olmas gerekir. Ancak sera gazlar salm bugnk haliyle devam ettii takdirde 21. yzyl balarnda iklim zarnn 6 yznden 4 krmzya dnebilir.

<<<
Kara Saat ynnn tersine esen iddetli rzgrlar sular ehirden uzaa srkledi. Saat ynnn tersine esen iddetli rzgrlar sular ehre doru srkledi.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Kara

Tacloban ehri Kara

Deniz Tacloban ehri Krmz oklar rzgrn ynn gsteriyor. Kara

Deniz

Sper Tayfun Haiyan, Tacloban ehrinin dousunda oluunca youn kuzey rzgrlar dalgalar iddetlendirdi. Uydu Grnts: CIMSS/SSEC/Wisconsin Univ., Tarih: 7 Kasm 2013, Saat: 22:00 (yerel saat) (solda) Haiyann yaylma merkezi batya hareket ettii iin Tacloban yaknndaki rzgrlar aniden gneydouya dnd. Rzgr ynndeki bu ani deiim sudan bir duvarn ehrin iine girmesine sebep oldu. Uydu Grnts: CIMSS/SSEC/Wisconsin Univ., Tarih: 7 Kasm 2013, Saat: 23:00 (yerel saat) (sada)

Krmz oklar rzgrn ynn gsteriyor.

Hansen son bilimsel makalesinde, kresel snmada son yllarda gzlenen azalmann ne anlama geldiini incelemi. Hansene gre, sera gazlarndan kaynakl kresel snmann ksa vadede, havadaki aerosoller ve biyosferin (canllarn iliki halinde bulunduu yeryz tabakas) beslenmesi araclyla maskelenmesi eytanla pazarla benziyor. Bu durumu yle izah etmi: Havada asl kalan sv ya da kat eitli paracklar aerosolleri oluturuyor. Bunlarn atmosferde soutma etkisi yaratt biliniyor. Fosil yakt tketimi srasnda ortaya kan azot, slfat gibi ok zararl aerosoller biyosfer dokusunu ina etmede gerekli olan, besleyici maddelerden. Bunlar biyosferdeki karbondioksit tutulumunu artryor. Dolaysyla bu noktadan bakldnda kirlilik ile snmadaki azalma arasnda grnte olumlu, ancak son derece tehlikeli bir iliki var. nk bu duraklama, okyanuslarn hzla snp ykselmesini ve fosil kaynaklarn azalmasn hibir ekilde etkilemiyor. Kald ki, ne aerosoller biyosferi daha salkl hale getiriyor ne de karbon tutulumunun sresiz devam edecei ileri srlebiliyor. Hansen, insan rn kresel snmann zararl etkilerini engellemek iin geriye kalan fosil yaktlar toprakta brakmak durumunda olduumuzu vurguluyor. te yandan, Haiyan Tayfunundan sadece bir ka gn nce Science dergisinde yaymlanan bir baka makalede Byk Okyanusun kuzeyindeki sularn 1950lerden sonra hzla ve artarak snd ortaya koyuldu. Makaleye gre yaklak son elli yldr okyanus scaklnda gzlenen hzl art ve bunun sonucunda deniz seviyesinin ykselmesi kresel snmann en gl gstergeleri. Fosillerin kabuklarnn zerindeki kimyasal izler, okyanus scaklna dair tarihsel veriler salyor. Rutgers ve Columbia niversitelerinden bilim insanlar okyanus altndan alnan kabuklu hayvan fosillerini inceleyerek 10.000 yl geriye giden veriler elde etti. Buna gre Byk Okyanusun kuzeyi ve Antarktikadaki su ktleleri, gnmzden 10.000 yl ncesine kadar 2,1 derece ile 1,5 derece arasn-

da snm, ancak son 60 yl iindeki snma 10.000 yldr gerekleen snma dnglerinden tam 15 kat hzl gereklemi. Filipinlerde her yl ortalama 20 tayfun oluyor. Ancak Haiyan bu ylki 25. tayfundu. Miami niversitesinde sper tayfunlar zerine alan deniz fizii profesr Hans Grabere gre Byk Okyanusun Filipinlerin konumland kysndaki derin sular ar scak. Dolaysyla uygun atmosferik artlar ve akntlar olutuunda bir sper tayfun olumas kanlmaz. Bilim dnyas tayfun gibi u hava olaylarnn oluum srecini zm deil. rnein tayfunlarn ve kasrgalarn temel fiziksel mekanizmalar ayn, ama Christopher S. Velden tayfunlarda oluan hortum hunilerinin neden daha youn i rzgr gzlerine sahip olduunun hl bilinmediini sylyor. ABD Ulusal Okyanus ve Atmosfer Kurumunda (NOAA) tayfun ve kasrgalarn oluumu zerine alan Christopher S. Velden ve grubu, frtnalar saran bulut katmanlarna nfuz edebilecek grntleme zellii olan uydular zerinde alyor. Kzltesi grntleme yerine mikro ve ksa dalga grntleme yntemleriyle daha net sonulara ulalmas elbette ok umut verici. Ancak yukarda sadece bir kana deindiimiz sekin bilimsel almalar, insanolunun sebep olduu kresel snmann u hava olaylarn tetikleyip artrdn ortaya koyuyor. Dolaysyla, akademi evrelerinin kresel evre politikalar konusunda karar vericiler zerinde etkili olmas, Dnyamzn evre felaketlerinin artt deil azald yzyllara uzanmas iin tek gereki zm gibi duruyor.

Tacloban ehri, Haiyan Tayfunundan nce (stte) ve sonra (altta)

Kaynaklar http://www.ipcc.ch/news_and_events/docs/ar5/press_release_ar5_wgi_en.pdf http://www.climate2013.org/images/uploads/WGI_AR5_SPM_brochure.pdf ftp://texmex.mit.edu/pub/emanuel/PAPERS/NATURE03906.pdf http://pubs.giss.nasa.gov/docs/1988/1988_Hansen_etal.pdf http://iopscience.iop.org/1748-9326/7/4/044035/article http://iopscience.iop.org/1748-9326/8/1/011006/ http://oceanservice.noaa.gov/facts/cyclone.html http://www.hurricanescience.org/society/impacts/tornadoes/ http://www.eolss.net/sample-chapters/c01/E4-06-02-03.pdf http://www.sciencemag.org/content/342/6158/617 http://news.discovery.com/earth/weather-extreme-events/typhoon-haiyans-death-toll-rises-to-10000-131110.htm 31

AFP

lay elik
Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Karbon Salmndaki Art Yavalyor mu?

Getty Images Trkiye

Kresel evre sorunlar etkilerini her geen gn biraz daha fazla gsteriyor. Yine de umutsuzlua kaplmamak ve bizi srdrlebilir bir yaam iin kk ve kendi apmzda da olsa tedbirler almaya heveslendirecek gelimeler de oluyor. Getiimiz ylki karbondioksit gaz salmlarna ilikin bir raporda anlatlanlar da ite bu cinsten. Rapor, insanln karbon gaz salm art hznda bir yavalama olduuna dair ilk belirtilere iaret ediyor.
32

ylnda Dnyadaki karbon salmlar art hznda bir yavalama olduu saptand. stelik bunun ilerleyen yllarda devam edecek bir eilim olabilecei dnlyor. Bu, imdiye kadar lgnca artan sera gaz salmlarndaki ilk yavalama iareti. Sz konusu yavalamann, bir yandan kresel zenginlik artmaya devam ederken gereklemesi -2008de ekonomik durgunluk tarafndan tetiklenen yavalamadan farkl olarak- nem tayor. Sera gaz salm art hzndaki yavalama, Hollanda evre Deerlendirme Ajans ile Avrupa Komisyonunun Ortak Aratrma Merkezi (JRC) tarafndan getiimiz ay yaymlanan Kresel CO2 Salmlarndaki Eilimler: 2013 Raporu ile duyuruldu. Raporda 2012de salmlarda nceki yllara gre ok daha kk bir art grlmesinin, kresel CO2 salm artlarnda gerekleecek kalc bir yavalama eiliminin, hatta sonunda kresel salmda gerekleecek azalmann ilk iareti olabilecei belirtiliyor.

2012

Birlemi Milletlerin 2009daki grmelerinde kararlatrlan 2Cden fazla scaklk artn engelleme hedefinin gerekletirilebilmesi iin kresel karbon salmnn hzl bir ekilde azalmas gerekiyor. u anda bu hedefin yaknnda bile olmasak da 2012de gzlemlenen yavalama dnyann en byk karbon salclarnn harekete gemesinin llebilir etkileri olduunu gsteriyor. Hollanda evre Deerlendirme Ajansndan Jos Oliviera gre bu durum, daha az fosil yakt kullanlan etkinliklere, daha fazla yenilenebilir enerji kullanmna ve daha fazla enerji tasarrufuna ynelme olduunun bir gstergesi. Raporda kresel karbondioksit salmndaki artn 2012de % 1,1 olarak hesapland belirtiliyor. Bu oran 2000den beri grlen ortalama art oran olan % 2,9un ok altnda. nemli bir ayrnt da 2012de salmdaki artn, kresel gayrisafi haslann %3,5lik artnn nemli lde altnda olmas. Raporun yazarlarndan Greet

><
Janssens-Maenhout bunu, CO2 salmyla kresel ekonomik bymenin birbirinden ayrlmaya baladnn gstergesi olarak kabul ediyor. Kresel salmn yarsndan fazlasndan sorumlu, dev karbon salclar in, ABD ve Avrupa Birliinin nde de bu ayrlma etkisi grlyor. En arpc d, geen yl ekonomisini % 2,8 bytt halde CO2 salmn % 4 azaltan ABDde grld. ABD Enerji Bilgi Dairesince de dorulanan verilere gre ABDnin salm u anda 2007de grlen en yksek miktarn %12 altnda yani yirmi yl nceki seviyeye dm durumda. ABD Enerji Bilgi Dairesinin verdii bilgilere gre kmrden kaya gazna doru byk lekli geie, 1 dolarlk zenginlik oluturmak iin gereken enerjideki % 5lik azalma elik etti. Avrupa Birliinin salmda on yldr srdrd d devam ediyor. 2012de gayrsafi yurtii haslas % 0,3 dm olsa da salmlardaki %1,6lk d ok daha fazla. indeki dse belki de en kayda deer olan. indeki salm on yl boyunca ylda % 10luk art gstererek ABDdeki salmn neredeyse iki katna ulat. Ancak 2012de ekonomisi % 8 byrken salm sadece %3 artt. in elektriinin te ikisini hl kmrden retiyor ancak gitgide doal gaza, hidroelektrie ve nkleer enerjiye kayyor. JRC aratrmas bu konuya ilikin veriler iermese de Utrechtteki Ecofys danmanlk irketinden enerji uzman Niklas Hhne bu alanda da olumlu gelimeler olduunu bildiriyor. Brezilya, Amazonlardaki ormanszlatrmay son on ylda %70 orannda azaltm. Hhne u anda dnyadaki salmn te ikisinin ulusal iklim yasas ya da stratejisi gibi eitli dzenlemelere tabi olduunu ve Brezilya, Gney Kore, Meksika ve in gibi byk karbon salclarn hepsinin taahhtlerde bulunduunu sylyor. inin 1 dolarlk ekonomik retim bana gerekleecek karbon salmn 2005-2020 arasnda %40 ila %45 orannda azaltmas hedefleniyor. Bu giriimlerin pek ou 2010da Cancnda yaplan iklim grmelerinde verilen ulusal taahhtler sonucunda gereklemi. Hhne iyimser ama ihtiyatl. Hhneye gre Avrupa Birlii 10 yl iinde, enerjiyi verimli kullanarak ve yenilenebilir enerjileri tercih ederek yani karbon salmn azaltarak da ekonomik bymenin mmkn olabileceini gsterdi. indeki ilerleme mit vaat ediyor, ancak ABDdeki deiimin uzun vadeli bir eilimin paras olup olmad ok ak deil. Endstrilemi dier lkelerse Kyoto Protokolne dayal hedeflerini gerekletirerek toplam karbon salmn 1990-2012 arasnda %4,2 orannda azaltmay baard. Yine de daha alnmas gereken ok yol var. Hindistan ve Japonya gibi byk karbon salclarnda, salm ile gayrsafi yurtii hasla arasndaki ayrlma eilimi pek grlmyor. 1992deki Dnya Zirvesinde hkmetler tehlikeli iklim deiimini -u anda 2Cden fazla bir scaklk art olarak kabul ediliyor- nleyeceklerine sz vermiti. Hkmetleraras klim Deiimi Panelinin son deerlendirmesine gre bu hedefi tutturulabilmek iin Endstri Devriminden beri gerekleen toplam karbon salmn 1 trilyon tonun altnda tutmamz gerekiyor. Oxford niversitesi evresel Deiim Enstitsnden Myles Allena gre bu, salmn u andan balayarak her yl %2,5 orannda azaltlmas gerektii anlamna geliyor.
ABD Gayrsafi Yurtii Hasla (GSYH) (trilyon ABD dolar) Gayrsafi Yurtii Hasla (GSYH) (trilyon ABD dolar) in CO2 salm (milyar ton) WORLD BANK/PBL NETHERLANDS ENVIRONMENTAL ASSESSMENT AGENCY

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Yavalama Neye Bal


Peki bu yavalamann altnda yatan sebep ne? Uluslararas Enerji Ajansna gre ou lkedeki en nemli etmen enerji verimliliini artrmaya ynelik nlemler. Buysa fabrikalardaki yakt tasarrufundan yakt tasarruflu kamyonlarn ya da dk enerjili ampullerin yaygnlatrlmasna kadar her eyi kapsyor. Janssens-Maenhout salmdaki dte, kullandmz yakt trlerindeki deiimlerin de etkili olduunu sylyor. Gne ve rzgr enerjilerinin ve biyoyaktlarn kresel lekte retilen enerjiye katks 2006-2012 arasnda iki kat artm. Hidroelektrik de hesaba katlrsa 2012de toplam kapasiteye eklenen enerji retim kapasitesinin yars yenilenebilir kaynaklardan geliyor. Janssens-Maenhout kmr enerji kaynaklar arasndan karmann da ok nemli olduunu belirtiyor. Kmr yerine doal gaz yakmak CO2 salmn yarya indiriyor. Dolaysyla pek ok evreci, doal gazn yenilenebilir enerjilerin yaygnlamasn geciktireceinden korksa da ABDde ve inde doal gazn yaygnlamas karbon salmnn dizginlenmesine yardmc oluyor. Tabii bir de karbon salmnn tarihsel olarak nemli bir kayna olan ormanszlatrma var.

GSYH

GSYH

Zenginlie Daha Temiz Yoldan Ulamak: Dnyann byk ekonomileri zenginlemeyle kirlilik oluturmann birbirinden ayrlmasnn mmkn olduunu gsteriyor. ABD ekonomisi, salm azald halde bymeye devam ediyor. te yandan inde GDP, salmdan daha hzl bir ekilde artyor.

Kaynaklar http://www.newscientist.com/article/mg22029422.800-first-sign-that-humanity-is-slowing-its-carbon-surge http://www.eia.gov/environment/emissions/carbon/pdf/2012_co2analysis.pdf 33

CO2 salm (milyar ton)

Nilda Oklay
Dr., Max Planck Enstits Gne Sistemi Aratrma Merkezi

ISON Kuyrukluyldz Gkyzn Ssleyecek mi?


Geen yl kefedilmesinin ardndan byk bir ilgiyle izlenen ve bu yln en ok konuulan kuyrukluyldz C/2012 S1 (ISON), bu ilgiyi sadece plak gzle de grlebilecek parlakla ulaacak olmasna deil, Gnee ok yakndan geerek ierdii buz ve tozlar salacak olmasna da borlu.

Y
34

rnge elemanlarnn (gk cisimlerinin yrngelerini belirleyen parametreler) 1680 ylnn parlak kuyrukluyldz (C/1680 V1) ile benzerlii, kefinden ksa sre sonra yzyln kuyrukluyldz olarak anlmasna sebep oldu. Kefini izleyen gzlemlerle de 2013n sonbahar aylarnda plak gzle grlebilecek parlakla ulaabilecei hesapland. Yl iinde yaplan gzlemler, kuyruk-

luyldzn -zellikle de ilkbahar aylarnda parlaklnn uzun sre deimemesinden tr- beklenen parlakla ulamayacan dndrd. Ancak kuyrukluyldz parlakln artrarak Gnee doru yaklat ve Kasm ortasnda gzle grlebilecek parlakla ulat. Eer Gnee en yakn geiini (28 Kasm) paralanmadan gerekletirirse bizlere Aralk ayndan itibaren grsel bir len sunmaya hazrlanyor.

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Kefi ve Yolculuu
ISON kuyrukluyldz 21 Eyll 2012de Uluslararas Bilimsel Optik A Program erevesinde yakn Dnya evresindeki uzay taramalar srasnda Vitali Nevski ve Artyom Novichonok tarafndan 40 cm apl bir teleskopla Rusyada kefedildi. ISON ismi de bu gzlem programnn orijinal isminin ba harflerinden geliyor.

ISON Kuyrukluyldz Neden Bu Kadar nemli?


Aslnda tm kuyrukluyldzlar nemli! nk kuyrukluyldzlar Gne Sisteminin olutuu dnemden gnmze ulam, donmu cisimler. Gzlemler sayesinde kuyrukluyldzlarn kimyasal yaplar belirlenebilir, bylelikle de yaplarndaki maddelerin oluma koullar (uygun scaklk, basn, ortamdaki dier maddeler vb.) ve oluum mekanizmalarndan balayarak Gne Sisteminin gemii ve ilkel Gne Sistemi ortam hakknda bilgi sahibi olunabilir. ISON kuyrukluyldz iki adan nemli: lki, yrngesinde yol alrken Gne yzeyinden 1,1 milyon km uzaklktan geecek olmas nedeniyle o zorlu ortamda kendisini nasl bir akbetin beklediinin bilinmiyor olmas, yani paralanma riskiyle kar karya olmas. kincisi de bu ok yakn gei srasnda kuyrukluyldzda meydana gelecek deiikliklerin ve brakaca maddelerin esiz bir bilimsel laboratuvar niteliinde olmas.

ISON Kuyrukluyldznn Paralanmas lgin Bir Olay m?


Evet, hem grsel hem bilimsel olarak! Her ne kadar grsel olarak kuyrukluyldzn paralanmamas ve gkyzn Aralk ve Ocak aylarnda parlaklyla sslemesi gzel olacak olsa da paralanmas da bilimsel adan ok nemli. nk kuyrukluyldzn paralanmas, i yapsn anlamak, kimyasal yapsn saptamak ve paralanma belirtilerini ve bunu tetikleyen mekanizmalar belirlemek amacyla alsmalar yaplmasna olanak salayacak. Unutmayalm ki kuyrukluyldzlar oluturan buzlar ve tozlar Gne Sisteminin oluumundan kalma, uzun yolculuklar yaparak bugne ulam maddeler. ISON kuyrukluyldz bilindii kadaryla ilk defa i Gne Sisteminde olduu iin etkinlii srasnda kaybettii bu maddeler Gne Sisteminin oluumu srasndaki ortam anlamamz asndan ok byk nem tayor.

28 Kasmda Neler Oluyor?


Kuyrukluyldz bu yakn gei srasnda zerine etkiyen kuvvetleri yani Gne nmn ve ekim etkisini daha ok hissederek, iinde bulunduu Gne tacnn yksek scaklnn da etkisiyle, ierdii buzlarn byk bir ksmn kaybedip etkinliini artrarak ok parlak hale gelecek. Sonrasnda kuyrukluyldz bu zorlu ortamda toz ve buzlarnn ounluunu kaybedebilir, paralanabilir veya buharlaarak yok olabilir. Bu bilinmezler, ISON kuyrukluyldzn bu yln en ok gzlenen gkcismi haline getirdi. Hem Dnyadaki hem uzaydaki birok gzlemevinin katld ISON kuyrukluyldz gzlem almalar bu yl iinde balatld, egdml gzlemler dzenlendi ve bu gzlemlerin bir ksm 2014n ilk aylarnda da devam edecek. Bu gzlemler sayesinde ileriki gnlerde kuyrukluyldzn akbetini de reneceiz.
ekil 1. N. Oklay ve J.-B. Vincent tarafndan 16/10/2013 TUG T100den ISON kuyrukluyldznn 3 filtrede alnm bileik grnts. Yukars kuzeyi, sol ise douyu gsteriyor. Maalesef toz (krmz) ve iyon (mavi) kuyruklar birbirinden ayr grlmyor.

ISON Trkiyeden de Gzlenebiliyor mu?


Evet! Ekim bandan Kasm ayna kadar, gn doumundan nce dou ufkunda gzlenebiliyordu ve parlakl her geen gn artarak Gnee yaklayordu. Maalesef Kasm ay sonunda Gnee ok yakn olduu iin yeryznden gzlenebilirliini yitirdi. Eer Gne etrafndan geiini paralanmadan gerekletirebilirse plak gzle gzlenebilecek parlaklkta olacak ve Aralk aynn balarndan itibaren sabaha kar, Aralk aynn sonlarndan itibaren de tm gece gzlenebilecek.
35

lk defa i Gne Sistemine girdii dnlen bu kuyrukluyldz, 28 Kasmda Gnee en yakn geiini yaptktan sonra -yrngesi hiperbolik olduu iin- bize bir daha grnmeden yoluna devam edecek, tabii ki Gnee ok yakndan geerken kendinde veya yrngesinde bir deiiklik olmazsa.

ISON Kuyrukluyldz Gkyzn Ssleyecek mi?


13,757

<<<

13,752

13,746

13,741

DECL (0)

13,736

13,730

13,725

13,720

13,714 10,220 10,209 10,199 10,188 10,177

ekil 2. Dr. Jean-Baptiste Vincentn ISON kuyrukluyldznn 16 Kasm 2013 iin hesaplad toz kuyruu simlasyonu

ekil 3. N. Oklay ve J.-B. Vincent tarafndan 21 Ekim 2013te TUG T100den ISON kuyrukluyldznn uzun poz sresiyle gzlenen toz kuyruu. Yukars kuzeyi, sol ise douyu gsteriyor.

Trkiyeden Yaplan Bilimsel Gzlemler


TBTAK Ulusal Gzlemevinde de (TUG) bu kuyrukluyldzn gzlenmesi iin iki proje yrtlyor. lk proje kuyrukluyldzn gzlenebilirlik limitinden dolay 1 Ekim-5 Kasm ve 1-31 Ocak tarihleri arasnda her drt gecede bir, T100 (1 m apl) teleskobuyla 3 farkl filtreyle grnt alnmas (fotometrik gzlemler). Bu gzlemlerden rnekler ekil 1de ve ekil 3te grlyor. Farkl renklerde alnan bu grntler sayesinde kuyrukluyldzdaki renk deiimleri saptanabilecek. Bu gzlemlerin en byk nemi ise kuyrukluyldzdaki deiimleri ve kuyrukluyldzda etkinlik srasnda oluan gaz fkrmalar gibi yaplar gzleyip fiziksel sebeplerini aratrabilmek. Bu gzlemlerle kuyrukluyldzn enberi yrngede Gnee en yakn konumu, geii ncesi ve sonrasndaki etkin blgeleri belirlenebilecek. Eer kuyrukluyldz Gnee enberi noktasnda btnln koruyamaz ve paralanrsa, kuyrukluyldzn paralarnn yapsndan kuyrukluyldz hakknda bilgi elde edilebilecek. kinci proje de kuyrukluyldzn enberi geii sonrasnda, Aralk ay sonunda 6 gece boyunca RTT150 (1,5 m apl) teleskobuyla hem fotometrik gzlemler hem de tayf gzlemleri yaplmas. Tayf gzlemleri, seilen dalga boylarnda daha yksek znrlkl gzlem yapabilmemize olanak verdiinden kuyrukluyldzn yaps hakknda daha ayrntl bilgiye ulamak ve gaz yapla36

rn da incelemek mmkn olacak. Son olarak, uzun sreye yaylm bu gzlemler, yaylan toz ve gazn kuyrukluyldz yrngesinde yol alrken olan deiiklerin ve kuyrukluyldzn kimyasal geliiminin belirlenmesini salayacak. Bahsedilen gzlemlerin dier bir nemi ise TUGda yrtlen ilk bilimsel kuyrukluyldz gzlemleri olmalar. Ayrca Aralk ay sonunda yaplacak tayf gzlemleriyle TUGdan ilk defa kuyrukluyldz tayf alnm olacak.

Ekim-Kasm TUG gzlemleri ne gsteriyor?


Ekim ay boyunca Kasmn ilk haftasna kadar kuyrukluyldz parlakln artrmasna ramen plak gzle gzlenebilecek parlakla ulamad. Yine de Kasm ay banda drbnlerle sabahlar dou ufkunda grlebilecek kadar parlak oldu. Komada (kuyrukluyldzn etrafndaki gaz ve tozun oluturduu atmosferimsi yap) hibir etkinlik yaps saptanamad iin kuyrukluyldz bilimsel adan ok heyecan verici deildi, fakat bu gzlemler etkinliin ekirdek etrafnda homojen olduunun bir gstergesi. Aslnda kuyrukluyldzn i Gne Sistemine byk ihtimalle ilk uray olduu dnlrse -bnyesindeki buzlarn ounu koruduu ve imdi brakt iin- bu sonu ok da spriz olmad. Dr. Jean-Baptiste Vincent tarafndan gerekletirilen toz kuyruk simulasyonlar (nmerik canlandrmalar) elde edilen grntlerle rt-

t iin (ekil 2) kuyrukluyldzn beklediimiz gibi davrandn syleyebiliriz. Bu simlasyonda kuyrukluyldzn aralksz olarak yayd toz paracklar grlyor. Bu tip modellerden kuyrukluyldzn yzeyi, kuyruktaki tozun miktar, toz paracklarnn bykl, hzlar, yzeye gre fiziksel farklar ve kuyrukluyldzn gaz yayma dzeyi elde edilebilir. u anda yrtlen modelleme ve koma yap bulma almalarnn yan sra youn grntleme srecinde elde edilen verilerden kuyrukluyldzn farkl filtrelerdeki parlaklndaki deiimler saptanmaya allyor. Bu deiimlerin sebebi kuyrukluyldzn yzey ekli, bileimi, yzeydeki buzlarn dalm veya dnme parametreleri olabilir. Eer planlanan uzay gzlemlerinin gerekletirilmesi asndan ansl olduysak, siz bunlar okurken ISON kuyrukluyldznn Gnee yaklarken yzeyindeki farkl blgelerin deiik ekilde aydnlandn ve etkinliinde deiimler olduunu, belki de paralandn biliyoruz. ISON kuyrukluyldz hl btnse bu ay ve Ocak aynda gkyzn sslyor olmal. Aralkta sabaha kar, Ocakta da tm gece gznz gkyznde olsun.
Kaynaklar TUG Proje: 2013BRTT150-488: What will happen to the sungrazing comet C/2012 S1 (ISON)?, N. Oklay, J.-B. Vincent, H. Bhnhardt, L. M. Lara, T. Ak, Z.-Y. Lin, W.-H.Ip TUG Proje: 2013CT100-515: Observing the fate of sungrazing comet C/2012 S1 (ISON), N. Oklay, J.-B. Vincent, H. Bhnhardt, L. M. Lara, T. Ak, Z.-Y. Lin, W.-H.Ip http://www.mpg.de/7604967/observation-comet-ison http://www.isoncampaign.org/ http://www.cometchaser.de/discoverystories/Cometdiscoverers.html#2012ISON

Blent Gzceliolu

Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Aralk 2013

ran pars (Panthera pardus saxicolor)

Son Anadolu Pars


Anadolu parsna (Panthera pardus tulliana) Anadolu leopar ya da Anadolu panteri de deniyor. Postlar canl ve parlak renkli, krmzms sar ve siyah benekli. Tekdze siyah olanlarna da rastlanyor. Beneklerin ortas bo. Ancak ayak, kuyruk sonu ve yzndeki beneklerin ii dolu. Boylar 1,5 metre, kuyruklar 1 metre kadar olabiliyor. Omuzlarnn yerden ykseklii 45-62 cm kadar. Parsn randa yaayan alt trnn (Panthera pardus saxicolor) k geirmek iin zaman zaman lkemize girdii de tahmin ediliyor. Anadolu pars geceleri etkin olan bir hayvandr ve lkemizde insanla karlamamas gerektiini renmitir. Blgede imdiye kadar evcil hayvanlar da dahil herhangi bir saldr kaydnn olmamas bunun gstergesidir. Gndz bir parsla karlamak ya da onu grmek ok olaand bir durumdur.

ylnda Ankarann Beypazar ilesinde son Anadolu parsnn vurulmasndan bu yana 39 yl geti. Ondan biraz daha nce 1970te rnak Uluderede son hazar kaplan vuruldu. Biraz daha geriye gidersek 19 yzyln sonunda Anadoluda (Gneydou Anadolu) yaayan italarn soyu tkendi. Biraz daha ncesinde 13. yzylda Anadoluda yaayan aslanlar ortadan kalkt. Burada ad geen ve soylar Anadoluda tkenen byk kedilerin ortak zellii dnyann baka yerlerinde soylarn devam ettirmeleri. Daha dikkatli, daha bilinli olabilseydik bugn bu topraklarda byk kedilerin (bunlarla beraber geyiklerin, karacalarn, ceylanlarn) salkl bir ekosistem iinde yaadn grebilecektik. Bizimkisi pembe bir hayalden te deil. Yrtc bir hayvan avlamann avclkta ok nemli bir ey olarak kabul edilmesi yznden, teknolojiye kar hibir ey yapamayan byk kedilerin ve dier yaban trlerin soylarn devam ettirebilmesi mucize olurdu. Dnelim yeniden son byk kedimizin hikyesine. Amatr bilimciler, doa fotoraflar, bilim insanlar 1974te vurulmasndan sonra gndemden dmeyen

1974

Anadolu parsnn hl yaadn dnyordu. Anadolu parsn grntlemek iin fotokapanlar kuruluyor, baz izler kefediliyor ancak kesin bir sonu kmyordu. 2010 ylnda Siirt Gabar Danda bir pars vurulmu ve postu sergilenmiti. 5 Temmuz 2013te Karadenizde fotokapanla fotorafnn ekildii haberi geldi. Son olarak Kasm 2013te Diyarbakrn nar lesine bal Solmaz Ky krsalnda obanlar tarafndan bir pars vuruldu. stelik ok da salkl grnyordu. Doku analizi sonucunda, vurulan parsn randa yaayan bir alt tr olduu TBTAK MAM tarafndan akland. Bu lkemizde bulunan parsn nemini azaltmamal. Aksine lkemizde yeniden bir parsa rastlanmas lkemiz yaban hayat iin umut verici bir gelime. Umutlar ve kafalardaki soru iaretleri devam ediyor. Acaba tek bir birey miydi? Yoksa Anadoluda bir poplasyon oluturmular, yaamlarna devam etmeye mi alyorlard? Bize den Anadolu parsnn dier soyu tehlikede olan canllarla birlikte tantlmasn salamak, soyu tehlike olan bir trle karlanca ne yaplmas gerektiinin bilinmesini salamak.
37

Brtein Ege

Moore Kanunu
ve Post-Silisyum ana Doru

Birbirine paralel alan 6 ekirdekli mikroip AMD Opteron

90l yllarn bandan itibaren bilgisayarlarn kapasitesinde ve ilem gcnde yaanan ve yllar ncesinden Gordon Moore tarafndan da ngrlen ba dndrc hzlanmann nefesi son yllarda kesilmeye balad. Gordon Moore, sadece Moore Kanunu olarak da bilinen bu efsanevi ngrnn kifi deil, ayn zamanda dnyann en byk yar iletken reticisi olan Intelin kurucularndan. Fakat bu yavalamann nedeni, birok kullancnn dnd gibi reticilerin daha yksek kapasiteli bilgisayar retimini gerekli grmemesi deil, aksine gnmz elektroniinin ve bilgisayarlarnn ham maddesi saylan silisyum elementinin baz zelliklerinden kaynaklanan doal snrlamalar. Efsanevi Moore Kanununun 2020 balarnda geerliini yitirmesi ve bunu takiben post-silisyum ana girilmesi bekleniyor. O zamana kadar mikroilemci retimindeki balca faktr olan silisyumun yerini alacak yeni bir maden bulunamamas veya yeni bir teknoloji gelitirilememesi durumunda ise yeni bir ekonomik krizin daha dnya ekonomisinin kapsn almas hayli yksek bir olaslk.

38

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Moore Kanununun kifi Gordon Moore

Gordon Moore
3 Ocak 1929de ABDnin Kaliforniya eyaletinin San Francisco kentinde doan Gordon Earle Moore, dnyaca nl yar iletken reticisi Intelin kurucusu ve mikroelektronik alannda Moore Kanunu olarak bilinen en nemli fiziksel gzlemlerden birinin sahibidir. 1950 ylnda Kaliforniya niversitesinde (University of California) kimya alannda lisans renimini tamamlad, 1954te ise Kaliforniya Teknoloji Enstitsnde (California Institute of Technology) kimya ve fizik dallarnda doktora derecesi ald. 1965 ylnda tarihe kendi adyla geen Moore Kanununu kefederek dikkat eken Gordon Moore, 18 Temmuz 1968de Robert Noyce ile birlikte gnmzn en byk yar iletken reticisi olan Inteli kurdu. Moore uluslararas alanda birok dln de sahibi. 1990da kendisine dnemin ABD Bakan tarafndan Ulusal Teknoloji Madalyas, 2002de yine dnemin ABD Bakan George W. Bush tarafndan Bakanlk zgrlk Madalyas verildi. Moore, son olarak 2008 ylnda New York merkezli Elektrik ve Elektronik Mhendisleri Enstits (IEEE) tarafndan entegre devre alanndaki r aan almalar ve MOS bellekleri, bilgisayar mikroilemcileri ile yar iletken endstrisinin geliimine yapt nderlikten dolay IEEE Onur Madalyasna layk grld.

39

Moore Kanunu ve Post-Silisyum ana Doru

Transistr
lk transistr Avusturya-Macar asll bilim adam Julius Edgar Lilienfeld ile Alman bilim adam Oskar Ernst Heiln 1925 ile 1934te gelitirdikleri temel fikirlere dayanarak 1947 ylnda Bell Laboratuvarlarnda alan ABDli bilim insanlar W. Shockley, J. Bardeen ve W. Brattain tarafndan gelitirildi. Bu elektronik yap tana transistr adn veren kii ise ABDli bilim adam John R. Piercetir. Transistrler, ayn bir vanann keserek veya aarak su akn kontrol etmesi gibi, bir devredeki elektrik akmn ileterek veya keserek o devredeki elektrik akmnn kontrol edilmesini salayan elektronik bir yapta olarak dnlebilir. Shockley, Bardeen ve Brattain 1956 ylnda, yar iletkenler zerine almalarndan ve transistr etkisinin kefinden dolay Fizik dalnda Nobel dlne layk grldler. lk nceleri germanyum adl bir elementten retilen transistrler 1950lerin sonuna doru silisyumdan retilmeye baland. 1960l yllardan itibaren verimsiz ve kullansz elektron tplerinin yerini almaya balayan transistrlerle nceleri sadece yzlerce, sonra binlerce, daha sonra da yz binlerce ve milyonlarca transistre sahip entegre devreler ve mikroipler retilmeye baland ve dijital an kaps araland. Gnmzde bir mikroilemci genelde milyarlarca transistrden olumaktadr. Eer transistrler icat edilmeseydi modern mikroelektronik mmkn olmayacak ve dolaysyla bilgisayarlar ve baka birok elektronik aletin gelitirilmesi mmkn olmayacakt. Dijital an mikroelektronik ile baladn, mikroelektronik dolaysyla da bilgisayar alanndaki gelimelerdeki hzlanmann transistrlerin klmesiyle doru orantl olduunu tekrar hatrlarsak, transistrlerin hayatmzdaki nemi daha da iyi anlalacaktr.
alan ilk transistrn sonradan yaplm bir modeli

Moore Kanunu ve Silisyum a


Bilgisayar dnyasnn srekli gelimesindeki en nemli faktrlerden biri bilgisayarlarn beynini temsil eden mikroilemcilerin ilem gcdr. Gnmzde retilen her mikroilemci milyarlarca transistrden oluur. Genel olarak bir mikroilemcide kullanlan transistr says arttka, mikroilemcinin ilem gc de bu sayyla doru orantl olarak artar. Bundan dolay bir mikroilemcinin transistr says o mikroilemcinin kapasitesini etkileyen en nemli faktrlerden biridir. rnein henz 70li yllarn balarnda mikroilemcilerin sadece 2000-3000 transistr varken, bu say 2011de 2.270.000.000a gnmzde ise 5.000.000.000a ulamtr (bkz. Ege, B., Kumdan Mikroilemciye Uzanan Uzun nce Yol, Bilim ve Teknik, s. 44-47, Nisan 2012). Grld gibi bir mikroilemcide kullanlan transistr says neredeyse yldan yla katlanarak artyor, fakat bu sre nereye kadar devam edebilir? Bu soruya en iyi cevab yine Gordon Moore veriyor. Moore bu gerei belki de herkesten nce grm ve elektronik dnyasndaki bu geliimi Amerikan elektronik dergisi Electronicsde 19 Nisan 1965te yaymlanan makalesinde dile getirmiti. Moore Kanunu olarak da bilinen bu ngrye gre bir mikroilemcideki transistrlerin says en ge iki ylda bir ikiye katlanyor. Moore Kanunu hl geerliini koruyor, bunun en nemli nedeni de gnmzde yar iletken teknolojisinin temel ta olan silisyum elementinin kullanmnda doal snrlara ulalmam olmas. 2007de bir konferansta yneltilen bir soru zerine Gordon Mooreun kendisi de, kendi adyla anlan bu kanunun en ge 2020 balarnda geerliliini yitirmesini beklediini belirtmitir.
40

Bilgisayar ve elektronik endstrisinin dnya bakenti Silisyum Vadisi (San Francisco, ABD)

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Silisyum
Silisyum doada ok fazla miktarda bulunan kimyasal elementlerden biridir. Sembol Si, atom numaras 14tr. Silisyum, hem bir yar metal hem de bir yar iletkendir. Doada, zelikle kumda ok fazla silisyum bulunur. Bundan dolay transistr, bellek, mikroilemci gibi elektronik yap talarnn retimindeki ana malzemelerden biri kumdur (silisyum, az miktarda olsa da insan vcudunda bile bulunur). 1817de skoyal kimyager Thomas Thomson tarafndan (1773-1852) silisyumun ngilizcede silicon olarak adlandrlmas teklif edilmitir. Buna gre -on eklentisi silisyumun, karbon (carbon) ve bor (boron) ile akrabaln simgeler. Silisyum, en azndan iinde bulunduumuz dnem iin, bilgisayar ve elektronik yani yar iletken endstrisinin olmazsa olmazlarndandr. Entegre devrelerin mikroilemcilerin ve daha baka birok mikro mekanik sistemin gelitirilmesi silisyum madeni sayesinde mmkn olmaktadr.

Silisyum Transistrleri
Bugnk teknolojiyle retilebilen en kk transistrn ap 30 atom civarnda. Bilim insanlar daha da ufak transistrler retmek iin srekli yeni fikirler gelitiriyor, ama bu srecin sonsuz olmasna da imkn yok. Bunun birinci nedeni transistrler kldke akm yollarnn da doru orantl olarak ksalmas. O zaman, ok daha hzl alan transistrlerin rettii snn uzaklatrlmas daha da zorlayor ve transistrler neredeyse kendi kendilerini eritecek kadar snyor. kinci ama bir o kadar nemli neden de kalnl yaklak 5-10 atomdan daha az olan transistrlerin retiminin, bu byklkteki transistrlerin salkl almas iin gerekli elektriksel yke sahip olamamas ve kuantum teorisinin belirsizlik ilkesine gre yine bu byklkteki bir yapdaki elektronlarn konumlarnn belirsizliinin ksa devreye yol amas. Tm bu gerekler artk silisyumdan yaplan transistrlerin, dolaysyla gnmz bilgisayar retim teknolojisinin yava yava da olsa snrlarna dayanmakta olduunu ve bilgisayar teknolojileri retiminin bakenti Silisyum Vadisinin bir an nce silisyum teknolojisine alternatif teknolojiler bulmas gerektiine iaret ediyor.

Silisyum Vadisi (Silicon Valley)


Bilgisayar ve elektronik endstrisinin kalbi Silicon Valley (San Francisco, ABD) ismini silisyum madeninden alyor. Yani silisyum szcnn ngilizce karl silicondur, dolaysyla vadinin isminin de Trkeye Silisyum Vadisi olarak evrilmesi gerekir. ngilizcesi silicon olan silisyum ile ngilizcesi silicone olan silikon arasnda dorudan bir ilgi bulunmamasna ramen, bu iki szck ou zaman birbiriyle kartrlr.

41

Moore Kanunu ve Post-Silisyum ana Doru

Post-Silisyum ana Doru


Post-silisyum ana doru hzla ilerlerken, bilim insanlar silisyumun yerinin hangi elementle veya hangi yapay maddeyle doldurulabilecei zerine kara kara dnmeye devam ediyor. Bu konudaki dnceler sadece bir veya birka atom byklndeki transistrlerin retiminden, hesaplamalarn elektronlar yerine fotonlarla yapld optik bilgisayarlara ve yine hesaplamalar iin DNA ve proteinler gibi biyolojik molekllerin kullanld biyo bilgisayarlara (DNA bilgisayarlar) kadar uzanyor. Hesaplamalarn elektronlar yerine atomlarla yapld kuantum bilgisayarlar da yine baka bir mit kaps (bkz. Ege, B., Kuantum Mekaniinden Kuantum Bilgisayarlarna, Bilim ve Teknik, s. 12-14, Ekim 2012). Sonu olarak bu alandaki yeniliki dnce ve fikirlerden ne kadarnn bir gn laboratuvarlardan kp gerekten seri retime geebilecek olgunlua eriebilecei henz mehul, ama kesin olan bir ey varsa o da bu srecin henz daha emekleme dneminde olduu, dolaysyla gelimesi iin daha ok zaman ihtiya duyulduu.
42

Fakat masamzn stndeki bilgisayarlar elektronlarla hesaplama yapmaya devam ettii srece insanoluna bu alandaki en byk yardm u iki alandan gelecek gibi grnyor: Nanoteknoloji ve paralel hesaplama. Gnmzde nanoteknoloji alannda karbon ve karbon nanotpler ile yaplan almalarda daha imdiden mthi gelimeler yaansa da ve bu alan orta vadede en ok gelecek vaat eden aratrma alanlarndan biri olarak gzkse de, ksa vadedeki tek gerek zm kayna paralel hesaplama gibi grnyor.

Tek katmanl karbon nanotp

<<<

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Paralel Hesaplama
Bilgisayarlarn performansnn artrlmas konusunda u an iin en elle tutulur ve mit verici zm paralel hesaplama demitik. Paralel hesaplama hayli basit ama o derece etkili bir fikre dayanyor: Bir mikroipe birden fazla mikroilemci yerletirilerek bunlarn her ilemi ortaklaa yapmasnn salanmas ve bylece tm ilemlerin bir tek ilemcinin gerekletirebileceinden ok daha ksa bir srede yaplmas. Intel ve AMD gibi dnyann en byk yar iletken reticileri gnmzde halen aktif bir ekilde yararlanlan bu teknolojiden, bir mikroipe yerletirilen ekirdeklerin saysn mmkn olduunca artrarak daha da fazla yararlanmaya alyor. Drt ekirdekli ilemcilerin artk akll telefonlarda bile neredeyse standart haline geldii gnmzde ta oktan ykselmi durumda; hem de sekiz ekirdekli ve on iki ekirdekli mikroiplere. Yine paralel hesaplama ilkesine gre alan sper bilgisayarlarn ise genelde yz binlerce hatta milyonlarca mikroilemcisi yani ekirdei var. rnein Haziran 2013 itibariyle dnyann en hzl sper bilgisayar unvanna sahip olan in yapm Tianhe-2nin toplam 3.120.000 ekirdei var. Cray Inc. (ABD) tarafndan retilen dnya ikincisi Titann 560.640, IBM (ABD) tarafndan retilen dnya ncs Sequiann ise toplam 1.572.864 mikroilemcisi var. IBM tarafndan aklandna gre Sequoia, 6.700.000.000 kiinin hesap makinesi kullanarak 320 senede yapabilecei ilemi sadece bir saat iinde gerekletiriyor, sadece bu gerek bile paralel hesaplamann gcn gzler nne seriyor (bkz. Ege, B., Sper Bilgisayarlar, Bilim ve Teknik, s. 62-66, Mays 2012). Fakat kolaylkla tahmin edilebilecei ve yukardaki ksa listenin de iaret ettii gibi mikroilemci says kadar her mikroilemcinin kapasitesi (rnein mikroilemcinin nbellek bykl, ilem hz) ve tm sisteme ait genel mimarinin de performansa ok byk etkisi var. (Dikkat edilirse Titann daha az mikroilemcisi olmasna ramen ilem gc Sequoiannkinden daha yksek.) Sonu olarak gerek sper bilgisayar olsun gerekse ok ekirdekli masa st bilgisayarnz hatta akll cep telefonunuz, ok ekirdekli bir sistemde yz binlerce hatta milyonlarca mikroilemciyi birbiriyle uyumlu bir ekilde altrabilmek hayli zor. Bu ancak zel olarak gelitirilmi yazlmlar yoluyla gerekletirilebiliyor. Sz konusu yazlmlar, bir yandan her bir ekirdek arasndaki grev dalmn yaparken dier yandan donanm kaynaklarn ihtiyaca gre tahsis edip her bir ekirdekten gelen ilem sonularn byk bir hzla ve doru bir ekilde birletirmek zorunda. Fakat paralel hesaplama konusunda daha kat edilmesi gereken uzun bir yol olduunu bize sadece bu konu zerine alan bilim insanlar deil, tabiat ana da sylyor. Nitekim en mthi bir ekilde paralel alan sistemlerin banda insan beyni geliyor. Manyetik Rezonans Grntleme (Magnetic Resonance Imaging, ksaca MRI) yoluyla elde edilen grntlerde dnmekte olan bir beyinde ayn anda farkl blgelerin birden etkinletii gzlemleniyor. Bilim insanlarnn aklamalarna gre bu, insan beyninin bir grevi milyarlarca paraya blerek bunlarn her birini beynin farkl farkl blgelerinde ileme koyduunu ve daha sonra her bir blgeden gelen sonular birletirerek mkemmel sonuca eritiini gsteriyor. Bu durum ayn zamanda bilim insanlar tarafndan, saatte ancak 360 kmlik bir hzla birbirleriyle iletiim kurabilen nronlarn, neredeyse k hzyla alan bilgisayar ve sper bilgisayarlardan nasl daha hzl ve mkemmel bir ekilde altnn da tek aklamas ve kant saylyor.

Sonu
Moore Kanununun geerliliini yitirmesi kanlmaz olarak sadece silisyum ann sonunu haber vermekle kalmyor ayn zamanda yakn bir gelecekten itibaren dnyamzn gnmzdeki elektronik tabanl bilgisayarlarn yan sra kuantum, optik veya DNA tabanl bilgisayarlar kullanmaya balamas gerektiine de iaret ediyor. Bu ayn zamanda tm hesaplamalarn elektronlar yerine atomlar, fotonlar veya biyolojik molekllerle yaplmaya balanarak u anda silisyumdan retilen elektronik tabanl transistrlerde yaanan byklk problemlerinin de nemli lde almas demek. Dolaysyla ilk bata her ne kadar kulaa rktc gelse de, dnya medeniyetinin en nemli unsurlarndan birini temsil eden elektronik sistemler de bir gn mrn doldurarak insanla veda edecek gibi grnyor.

Kaynaklar Kaku M., Die Physik der Zukunft-Unser Leben In 100 Jahren, Rowohlt Verlag GmbH, 3. Basm, s. 289-292, Aralk 2012. Fischetti, M., ,Knftige Mikrochips Alternativen zum Silizium, Spektrum der Wissenschaft - Spezial, Say 3/13, s.6-12, 2013.

Radack, D.J., Zolper, J.C., A Future of Integrated Electronics: Moving off the Roadmap, Proceedings of the IEEE 96, 2 ubat 2008. Ran, T., Kaplan, S., Shapiro, E., Molecular Implementation of Simple Logic Programs, Nature Nanotechnology, Say 4, s. 642-648, Austos 2009. 43

Ferda enel
Do. Dr. roloji uzman

Biyosensrler
az tek hcreli organizmalarn d ortam koullarn alglayp kendilerini deitirmesi, vcudun kan biyokimyasndaki en ufak deiiklii alglayp hzla cevap vermesi biyolojik alglayclar konusuna ilgiyi artrmtr. rnein yemek sonrasnda kan ekerindeki ykselme eitli hcresel alglayclar tarafndan tespit edilerek pankreastan inslin salglanmas salanr. Kpekbalklarnn kendilerinden ok uzaktaki az miktarda kan dahi alglamas, srngenlerin evrelerindeki en ufak scaklk deiimini fark etmesi biyolojik alglama mekanizmalarna rnek gsterilebilir. Bu ve benzeri gzlemler, yani canllarn evreyi hzla alglama ve uyum salama mekanizmalar, baz zel alglayc cihazlar gelitirilmesi ve kullanm iin model oluturdu. Canllarn evreyi alglamasn salayan grme, iitme, koklama, tat alma ve dokunma duyular ya da vcutlarnn iinde ilev gren molekler dzeydeki baka alglama mekanizmalar gelimi rnekler olarak kabul ediliyor ve alglayc cihazlarn gelitirilmesine rnek tekil ediyor. Biyosensrler de ite bu tr cihazlardan biri. nsan vcudunda meydana gelen kimyasal tepkimelerde ya da baz hastalklarda aa kan hedef moleklleri tespit etmek iin kullanlan alglayc kk cihazlara biyosensr deniyor. Biyosensrler iki ksmdan oluuyor. Bunlardan ilki tespit edilmesi hedeflenen moleklle etkileime girerek o molekl tanyan ve biyobileen (biyoreseptr) olarak da adlandrlan blm. Dntrc denilen ikinci blmse, hedef molekl biyobileenle tepkimeye girdiinde meydana kan kimyasal ve fiziksel sinyalleri llebilir bir saysal deere eviriyor. Dier bir deyile biyosensrler, tespit edilmek istenen moleklle etkileime giren zel bir biyolojik ajandan ve bu etkileim sonucunda ortaya kan sinyalleri anlayabileceimiz ekle dntren bir lm sisteminden oluuyor. lk biyosensr 1962de gelitirilen ve kandaki oksijen miktarn belirlemeyi salayan bir cihazd.
44

Doadaki tm canllar yaamlarn devam ettirebilmek iin evrelerindeki deiimleri hzla alglayp bunlara uyum salamak zorundadr. Canllarn etraflarnda ya da kendi ilerinde meydana gelen deiimleri alglama gc, bilim insanlarnn ilgisini eken ve onlara ilham veren nemli bir unsur olmutur.

Bu alglayc cihaz biraz daha gelitiren bilim insanlar, glukoz oksidaz adl bir enzim kullanarak kandaki eker miktarn saptamay da baard. Biyosensrlerin nemli bir ksm olan biyobileenler, ortamda aranan yani analiz edilen maddeyle etkileime giren, hayli duyarl biyolojik molekllerdir. Biyobileen olarak kullanlacak molekln en nemli zellii, sadece tespit edilmek istenen molekle kar duyarl olmas ve o molekl hemen tanyp tepki vermesidir. Bu nedenle biyobileen olarak sklkla antikor ya da enzim yapsndaki protein moleklleri kullanlr. Baz hcreler ve mikroorganizmalar da sk kullanlan biyobileenlerdir. Enzimler kimyasal tepkimelerde araclk eden, onlar hzlandran proteinlerdir. Araclk ettikleri kimyasal tepkimelerde proton, elektron, k ve s gibi llebilir rnler oluturduklar iin hayli sk kullanlrlar. Vcudun baklk sisteminde nemli rol oynayan, yabanc olarak alglad molekllere balanan ve antikor olarak adlandrlan proteinler de biyobileen olarak kullanlr. Antikorlar, yaplarna gre belirli bir molekl tanr ve ona dorudan balanrlar. Antikorun yaps deitirilerek baka bir molekle balanmas da salanabilir. Antikor yapsndaki biyobileenler kullanlarak ortamda ok az miktarda bulunan virsler ve bakteriler tespit edilebilir. rnein AIDS hastalna yol aan HIV virs, hepatit (mikrobik sarlk) hastalna yol aan HBV ve HBC virsleri bu yolla saptanabilir. Kzama, tifoya ve tberkloza yol aan bakteriler de biyobileen olarak antikor kullanan biyosensrler sayesinde tespit edilir. DNA ve RNAnn yap ta olan nkleik asit moleklleri de hayli hassas biyobileenlerdir. Her hcrenin kendine has bir genetik yaps olduundan nkleik asit dizilimleri de kendilerine hastr. Aptamer ad verilen ksa nkleik asit dizileri belirli bir bakterinin ya da virsn tespitinde kullanlyor. Bu biyobileenler hedef hcreye ya da molekle ok kuvvetli balanarak hedefin yksek bir duyarllkta tespit edilmesi-

><
ni salyor. Aptamer kullanlarak gelitirilen bir biyosensr sayesinde 5 mililitrelik bir sv iindeki tek bir Salmonella bakterisini 60 saniyeden ksa srede tespit etmek mmkn olmu. Baz mikroorganizmalar da biyobileen olarak kullanlyor. Bunlardan genellikle ortamda bulunan zehirli molekllerin tespitinde yararlanlyor. Biyosensrlerin salk, gda sektrleri, evre temizlii ve biyolojik savaa kar savunma gibi ok eitli kullanm alanlar var. Salk alannda biyosensrler, kandaki eker, re gibi molekllerin ya da ila dzeylerinin saptanmasnda kullanlyor. Son yllarda gelitirilen, vcuda yerletirilebilecek kadar kk olan kan ekeri biyosensrleri sayesinde kan ekerini srekli ve hassas bir ekilde lmek mmkn olmu. nslin pompasna sinyal gnderen bu sensr, kan ekerindeki deiimleri alglayarak pompaya srekli mesaj gnderiyor. Alnan mesaj sonrasnda pompa vcudun ihtiyacna gre kana insulin gnderiyor. Biyosensrler hava ve sudaki zehirli maddelerin tespitinde de hayli yararl olabiliyor. nsan salna zararl molekller ok dk younlukta olsalar bile biyosensrler sayesinde alglanabiliyor. Biyolojik silah olarak kullanlan zehirli gazlarn, bakteri ya da virslerin saptanmasnda da biyosensrlerin nemli rol var. Biyosensrler gdalarn ieriinde yer alan molekllerin tanmlanmasnda da kullanlyor. Biyosensrlerin bir baka kullanm alan kanserin erken tehisi. Baz kanser trlerinde belirli molekllerin kandaki dzeyi artyor. rnein erkeklerde hayli sk grlen prostat kanserinde prostat spesifik antijen (PSA) denilen bir molekln dzeyinde art grlyor. Biyosensrler sayesinde PSA dzeyindeki en ufak bir art dahi ok ksa srede belirlenebiliyor. Kanser hcrelerinin salglad ve sadece onlara zg moleklleri bu ekilde tespit eden biyosensrler kanserin erken tehisinde kullanlyor. Son yllarda biyosensrlerde nanomalzeme kullanm bu alanda yeni bir r at. Nanomalzemeler ap 100 nmden kk olan, altn, gm ya da karbon gibi elementler ieren malzemeler. Bu malzemelerin kullanm, biyosensrlerin klmesini salamakla kalmayp lm hassasiyetini de nemli lde artrd. mi hcreleri tarafndan belirli bir antijene kar oluturulur. Antikorlar hedef molekle ya da hcreye yaparak onlar etkisiz hale getirir. Vcutta baklk sisteminin B hcreleri tarafndan oluturulan antikorlar, laboratuvar ortamnda suni olarak da retilebiliyor. Bu amala, tek bir B hcresi alnarak kltr ortamnda oaltlyor. lml olan B hcreleri, zel bir kanser hcresi olan myeloma hcresiyle birletirilerek lmsz hale getiriliyor. Bu sayede srekli belirli bir grup antikor reten, sonsuz bir kaynak elde edilmi oluyor. Sadece belirli bir molekle balanma zelliine sahip olan bu antikorlara monoklonal antikor deniyor. Monoklonal antikorlar son yllarda kanser tedavisinde kullanlmaya baland. Kanser hcreleri zerindeki belirli proteinlere balanan antikorlar hcrede baz tepkimeler balatyor. rnein lenfoma denilen bir kanser trnn tedavisinde kullanlan antiCD 20 monoklonal antikoru, baland tmr hcresinde apoptozisi yani hcre intiharn tetikliyor. Bu sayede kanser hcresi kendini yok ediyor. Ek olarak, baklk sisteminin ldrc mekanizmalarn harekete geirerek tmr hcresine saldrmasn salyor. Tm bu tepkimeler kanser hcresinin yok edilmesiyle sonulanr. Meme kanserlerinin yaklak %30unda hcre yzeyinde belirgin hale gelen 2 molekle kar gelitirilen monoklonal antikorlar, sratle bu hcrelere balanarak hcrede bir dizi tepkime yaratr. Bu tepkimeler, yeni tmr damarlar olumasnn engellenmesi, kanser hcresinin sinyal alglamasnn bozularak oalmasnn engellenmesi ve kanser hcresinin dorudan ldrlmesi gibi sonular dourur. Tmrde yeni damar oluumunu artran vaskler endotelyal byme faktrne (VEGF) kar gelitirilen monoklonal antikorlar da kalnbarsak kanserinde kemoterapiye ek olarak kullanldnda yaam sresini uzatyor. Tmr hcrelerinin yzeylerinde beliren, remeyi ve saldrganl artran EGFR (epidermal growth factor receptor) alglayclarna kar gelitirilen antikorlar, neredeyse son on yldr kalnbarsak tmrlerinde ve ba-boyun kanserlerinde kullanlyor. Genellikle fare hcreleri tarafndan retilen monoklonal antikorlar vcutta baz alerjik yan etkilere sebep olabiliyor. Ancak son yllarda EGFRye kar retilen ve %95 orannda insan antikoru yaps tayan monoklonal antikorlar yan etkileri byk lde azaltt.
Kaynaklar Putzbach, W., Ronkainen, N. J., Immobilization Techniques in the Fabrication of NanomaterialBased Electrochemical Biosensors: A Review, Sensors, Cilt 13, s. 4811-4840, 2013. Bulut, Y., Biyosensrlerin Tanm ve Biyosensrlere Genel Bak, 6th International Advanced Technologies Symposium (IATS11),

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Kanser Tedavisinde Yeni Gelime: Monoklonal Antikorlar


Baklk sisteminin, vcuda giren yabanc hcre ve molekller zerindeki spesifik proteinlere (antijenlere) kar salglad protein yapsndaki zel molekllere antikor denir. Her antikor, baklk siste-

Elaz, Trkiye, 16-18 Mays 2011. Seimetz, D., Novel Monoclonal Antibodies for Cancer Treatment: The Trifunctional An-tibody Catumaxomab (Removab), Journal of Cancer, Cilt 2, s. 309-316, 2011. Scott, A. M., Jedd, D., Wolchok, J. D., Old, L. J., Antibody therapy of cancer, Nature Reviews, Cilt 12, s. 278-287, 2012. 45

nci Ayhan

Yrd. Do. Dr., Boazii niv. Psikoloji Blm

46

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Grsel Beynin Blm Stratejileri


Renk Kr Bir Ressamn Beynin leyii zerine Dndrdkleri
Nrolog Oliver Sacks, kendisini alannda baarl bir grsel sanatlar sanats olarak tanmlayan ancak geirdii bir trafik kazas sonrasnda renkleri ayrt etme yetisinden yoksun kalan I.dan kederli bir mektup aldnda 1986 ylnn Mart ayyd. Kazaya bal beyin sarsnts sonrasnda renkli dnyas yalnzca grinin tonlar ile siyah-beyaza dnm olan I., rnein kpeini gri, domates suyunu siyah grmeye balamt. Bir zamanlar duvarlar yapt soyut tablolarn gz alc, parlak renkleriyle kapl stdyosu imdi ona donuk geliyor, tablolar kendisine hibir anlam ifade etmiyordu. I.nn durumu, sinir bilim evrelerinde byk yank uyandrd. Ne de olsa retina ve retinadan beyne giden sinirsel yolaklarda herhangi bir problem olmakszn yalnzca beyni etkileyen bir sarsntnn renk krlne yol am olmas, daltonizm olarak da bilinen ve retinadaki reseptrlerin hasar grmesinden ya da eksik olmasndan kaynaklanan grece daha yaygn doutan renk krl vakalarndan farkllk gsteriyordu. I.da da gzlemlendii gibi yalnzca beynin ald bir hasar sonucu ortaya kan bu tip renk krl, bugn literatrde serebral akromotopsi olarak geiyor. Arka sayfadaki fotoraflarn ncsnde bir serebral akromotopsi hastasnn gznden d dnya algsn grebiliyoruz. I. bylesi renksiz bir dnyada artk yemek yemekten bile zevk alamadn, yemek yerken gzlerini kapadn sylyordu! Serebral akromotopsi ve renk kr ressamn hikyesinin beynimize dair bize neler syleyebileceini irdelemeden nce, gelin I.nn mektubundan yaklak 3 sene ncesinde kayda gemi baka bir vakaya gz atalm: L. M. vakas. 1978 ylnda, 43 yanda bir kadn olan L. M.nin beyin damarlarnda oluan phtlama beyninin akak-artkafa blgelerine denk den lobundaki MT adl blgeye zarar vermi, hasar sonras L. M. evresindeki hareketleri akc bir ekilde alglayamamaya balamt. rnein fincanna kahve koymakta bile zorlanr hale gelmiti, nk kahvenin fincanda ykseldiini alglayamyor, dolaysyla da fincan tarmadan nce ne zaman durmas gerektiini bilemiyordu. L. M.nin alg dnyasnda hareket eden cisimlerin hareketleri akc yani kesintisiz deildi, zaman dilimlerine yaylm fotoraf karelerine dnmt.

L. M. gibi beyninin hareket ve hz algsndan sorumlu beyin blgeleri hasar grm hastalar, hareketi akc bir ekilde deil, zaman dilimlerine yaylm fotoraf kareleri eklinde alglyor.
47

Grsel Beynin Blm Stratejileri

D dnyaya bir renk krnn gzlerinden ve beyninden bakmak: Grsel sisteminde herhangi bir hasar olmayan bir birey, d dnyay soldaki gibi rengrenk alglarken, retinasnda yeil renk algsyla ilikili, orta dalga boyundaki a duyarl reseptrler olmayan bir birey ayn imgeyi ortadaki gibi daha sarms alglar. Serebral renk krlnde renk algs tamamen kaybolur ve dnya kiinin algsnda sadaki resimdeki gibi grinin tonlarna brnr.

Oturduu odann iinde dolaan insanlar olduunda kendisini rahatsz hissediyordu. nk dolaan insanlar, onun algsnda bir orada bir buradayd; bulunduklar konumlara nasl hareketlerle geldiklerini gremiyordu. Hareket algsnda oluan bu olumsuz gelimenin L. M.nin hayatnda yol at zorluklar bununla da snrl deildi. Bir caddede kardan karya geerken kendisini tehlikede hissediyordu, nk otomobillerin ne kadarlk bir hzla hareket ettiini kestiremiyordu. Biriyle konuurken o kiinin yzndeki mimikleri okuyamadndan sohbetleri takip etmekte bile glk ekmeye balamt. Peki, bir kaza sonras renk kr olmu ressam I. ile beyin damarlarnda oluan phtlama sonucu hareket algsnda sorunlar yaamaya balayan L. M.yi sinir bilim kitaplarnda ayn sayfaya tayan ortak zellik ne olabilir? Her ikisinin de grsel alglarndaki sorunun, grsel imgenin yalnzca belli bal bir zelliine ilikin olmas. rnein L. M.nin renk algs, beyninde oluan lezyondan hi etkilenmemiti. Keza kendisine grsel yolla sunulan cisimlerin ne olduklarn tanmada da hibir zorluk ekmiyor, grsel alanna den her noktadaki bilgiyi ileyebiliyordu. Lez48

yondan yalnzca hareket ve hz algs etkilenmi gibiydi. I.nnsa kaza sonras beyninin grsel bilgiyi ileyen lobunun belli bir blgesinde oluan hasar yalnzca renk algsn etkilemi, rnein hareket algsnda bir deiime neden olmamt. yleyse grsel beynin belli bal blgelerinin, belli ilevlerde zelletiini syleyebilir miyiz?

Grsel Beyindeki Blm


boyutlu ve srekli deien bir dnyada evremizde grdklerimize ilikin bilgiler, ilk olarak retinamzda iki boyutlu bir imgeye dntrlr. Farkl zaman dilimlerinde oluturulmu bu iki boyutlu imgelerin art arda sisteme giriiyle uzam-zaman analizleri yapan beynimiz, mekndaki boyut ilikilerini yeniden yaplandrr; cisimlerin renk, hareket, ekil gibi zelliklerini ileyerek kesintisiz bir alg yaratr. Hem de bizim farknda olmakta bile glk ekeceimiz ksa zaman dilimlerinde! Bu zorlu grevi yapabilmek iin beynimiz birok strateji gelitirmitir. Karmak bir i blm olarak da tanmlayabileceimiz ilevsel ve anatomik zelleme de bunlardan biridir.

1970li yllarda maymunlar zerinde yaplan fizyoloji deneylerinin, beyindeki MT blgesinin hareket bilgisini, V4 blgesininse renk bilgisini ilediini ortaya koymasndan yaklak yarm asr sonra yani gnmzde, bu beyin blgelerine ynelik bulgular insan katlmclarla manyetik rezonans ve pozitron emisyon tomografisi yntemleri kullanlarak tekrar elde ediliyor. Gelin bu almalardan birine gz atalm. Pozitron emisyon tomografisi, beynin serebrum blgesindeki kan aknn gzlemlenebilmesini salayan bir yntem. Bu yntemde, bir eker trevi olan metabolik bir radyoaktif ajan, damar yoluyla katlmcya enjekte ediliyor. Ortama pozitif ykl parack salan bu ajanlar, beynin o srada yrtlen deneyle ilikili olarak etkinlemi ve enerji ihtiyac iindeki blgelerine tandklarnda radyoaktif zellikleri uyarnca oradaki negatif elektrik ykl elektronlarla arpyor ve gama n yayyorlar. Pozitron emisyon tomografisi de bu nlarn beyindeki dalmlarn belirleyip grntlenmesine olanak salyor. Bylelikle katlmc hangi tr uyaranlara bakarken beyninin hangi blgelerinin etkinletii, hangi blgelere kan ak gerekletiine ba-

>>>
kan Semir Zeki, zellikle de grece daha st dzey beyin blgelerindeki ilevsel ve anatomik zellemeye dikkat ekmiti. Son yllardaki almalarn byk ounluu bu zellemeyi destekler nitelikte olsa da, grsel beyin blgeleri arasndaki bu zellemenin ok keskin olmadna, hatlarn kimi zaman birbirine karabildiine dair bildirimlerin de azmsanmayacak kadar ok olduunu belirtmekte fayda var. Yine de bu zelleme stratejisinin ana hatlar bilim evrelerinde yaygn kabul gryor.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Grsel Beyindeki Blmnden, Birleik ve Kesintisiz Bir Algya


Bu ekilde, bir tek ynl dikkat ihmali hastasnn soldaki resme bakarak resmi tekrar nasl izdiini gryoruz. Sol tarafta kalan grsel bilgi, hastann dikkatinden tamamen kam!

karak karsanabiliyor. Yaklak 20 yl nce bu yntemi kullanarak maymun grsel korteksindeki ilevsel ve anatomik zellemenin insan beyninin de bir zellii olduunu gsteren Semir Zeki ve arkadalar, bu almalarnda katlmclara iki eit uyaran gstermiti. Biri hibir anlaml cisim iermeyen soyut renk ktlelerinden olumu bir Mondrian tablosu, dieriyse hareket halindeki siyah ve beyaz kareler topluluu. Katlmclar Mondrian tablosuna bakarken beyin korteksindeki kan ak en fazla V4 beyin blgesinde gereklemiti. Hareket halindeki siyah ve beyaz karelerse MT blgesine kan akn tetiklemiti. O dnemde bu bulgulardan yola

Anatomik dzeydeki bu i blmnn algsal dzeyde kendini aa vurmuyor oluu bir paradoks olarak grlebilir. Bu balamda grsel beyin, bizleri zorlu bir soruyla ba baa brakyor: Nasl olabiliyor da, grsel bilginin farkl gelerini ileyen farkl beyin blgeleri el ele vererek birleik ve kesintisiz bir alg oluturabiliyor? Bu sorunun yant henz akla kavumam olsa da, farkl ilevlerden sorumlu sinir ebekeleri arasndaki balanmann nasl gerekleiyor olabileceine dair baz aratrmalar, uzamsal dikkatin nemine dikkat ekiyor. Diyelim ki karanlk bir odada, bir bilgisayar ekran karsndasnz. Bilgisayar ekrannda, birisi sada dieri solda olmak zere iki harfe baktnz dnn. Bu harflerden biri krmz bir A, dieriyse yeil bir B olsun. Dei-

ik renklerdeki harfler ok ksa bir zaman iin ekranda kaldnda, grsel zellikleri kimi zaman birbirleriyle kartrlabiliyor, rnein yeil bir A ve krmz bir B algs oluabiliyor. Bu yanlsama, zellikle de dikkatin grsel alandaki her noktaya verilemedii, farkl uzamsal ynlere dalabilecei ksa sreli gzlemlerde aa kyor. Baz bilim insanlar bu bulgular, uyaranlarn renk ve ekil gibi farkl gelerinin beyinde farkl duraklarda kodlandn ve bu kodlarn daha sonra alg seviyesinde uzamsal dikkat mekanizmalarnca birletirildiini ne sren bir kuram erevesinde aklyor. Bu kurama gre dndmzde, uzamsal dikkatte oluan bir sorun ya da hasarn uyarann grsel zelliklerinin alg seviyesinde birletirilmesinde de aksamalara yol amas gerekir. Nitekim baz hastalarla yaplan almalar bu beklentiyi destekler nitelikte. Tek ynl ihmal hastalar, grsel alanlar dikey bir izgiyle ayrlm dnldnde, genellikle bu izginin sol tarafnda kalan bilgiye dikkatlerini veremiyor. Aadaki ekilde de grdmz gibi, bu hastalar kendilerinden bir resme bakarak onu tekrar izmeleri istendiinde, dikkatlerini vermedikleri uzamsal alandaki eyleri izmiyorlar. Bylesi bir problemleri olduunu ou zaman unutan hastalar gnlk hayatlarnda, rnein tra olurken yzlerinin yarsn tra edebiliyor, kendilerini ayakkablarnn sol tekini giymeden sokaa km bulabiliyor, a hissetmelerine ramen tabaklarnn sol ksmna den yemei yemeyebiliyorlar.

http://plato.stanford.edu/entries/mental-imagery/representational-neglect.html

Herhangi bir ekil bilgisinden bamsz renk ktlelerine (solda) bakarken beynimizin V4 blgesindeki etkinlik artyor, hareket halindeki nesnelere (sada) bakarken beynimizdeki MT blgesi daha etkin hale geiyor. Yaplan bilimsel aratrmalarn birou, grsel beynimizdeki ilevsel ve anatomik bu zellemeyi destekler nitelikte.

49

Grsel Beynin Blm Stratejileri

<<<
rularla da ilintili. rnein bundan yalnzca elli yl ncesine kadar baz sinir bilimciler, retina zerinde oluturulan imgelerin fotografik imge zellikleri tadn, bu retinadaki imgelerin beyin korteksine iletilerek analiz edildiini ve grmenin bu analiz sonucunda gerekletiini dnyordu. Objenin bilinli alglanmasnnsa gemi deneyimlerden edinilen bilgilerle eldeki imgenin karlatrmasn yapan, grme olayndan bamsz farkl birimlerin rn olduunu varsayyorlard. Bunu grme ve alglama arasndaki fark olarak dnebiliriz. Bir cismi grmekle, onun ne olduunu alglamak arasndaki fark gibi. Duyu ve duyumsanann farkndal arasndaki iliki: Erken dnem sinir bilimciler, bu ikisinin beynimizde farkl birimlerce ilendiini ve bu birimlerin beynimizde farkl blgelerde bulunduunu ne sryordu. Oysa bugn elimizdeki bulgular, grmeden sorumlu beyin blgeleriyle grlen uyaranlarn bilinli olarak alglanmas arasnda da iliki olduunu ortaya koyuyor. rnein 1998de Frank Tong ve ekibi tarafndan yaymlanm bir alma grsel beyin ve farkndala dair ok ilgin sonulara ulayor. Dnn ki bir laboratuvardasnz ve bir bilim insan, birtakm teknikler kullanarak sol gznze bir insan yz resmi, sa gznzeyse bir bina resmi gsteriyor. Byle durumlarda, pek ok kiinin algs bu iki resim arasnda gidip geliyor. rnein birka saniye insan yz alglyorsunuz, sonra algnz binaya dnyor, sonra tekrar insan yzne vs. Ancak ayn anda her iki imgeyi de st ste alglamyorsunuz! Deneyde daha sonra bir manyetik rezonans makinesine giriyorsunuz ve yine bylesi bir gz rekabeti yaratan bir uyarana maruz braklyorsunuz. Elinizdeki butonu kullanarak, algnzn ne zaman insan yzne, ne zaman binaya dndn farkl butonlara basarak bildiriyorsunuz. Ayr bir zaman diliminde, siz yine manyetik rezonans makinesi iindeyken, bu defa gzlerinizden biri kapatlyor ve size belirli aralklarla bir sre ya bina ya da insan yz resmi gsteriliyor. Sonra toplanan veri analiz ediliyor. Manyetik rezonans grntleme tekniinde, beynin herhangi bir blgesinde -belli bir uyarana ilikin olarak- etkinlik arttnda, oraya doru ynelen kan akn gl bir manyetik alan ortamnda, radyofrekans dalgalar araclyla grntlemek mmkn. Byle bir deneysel paradigma kullanarak, beyindeki insan yzne duyarl isi yz blgesindeki ve daha uzamsal ipularna rnein bina grntsne duyarl ve beyinde hipokampusun yaknnda bulunan mekn blgesindeki etkinlik rntlerini inceleyen Tong ve grubu, beynin farkl uyaranlara duyarl bu blgelerindeki etkinliin, gerek tek gz ile gzlemdeki fiziksel uyaran varlnda, gerekse iki gz ile gzlemdeki rekabet durumunda, alg o imgeye dndnde ayn seviyede arttn gzlemliyor. Bir dier deyile, imge her iki durumda da retina zerinde aynyken, algnn belli bir imgeye dnm olmas, o imgeye duyarl beyin blgesindeki etkinlikte ykselmeye ya da azalmaya yol aabiliyor. Eer farkndalk ve duyusal ileyiler birbirlerinden tamamen bamsz olsayd, byle bir sonu beklenemezdi. yleyse, farkndaln duyusal ileyilerle yakn iliki iinde olduunu syleyebiliriz. Peki, farkndalk duyusal ileyilerle yakn iliki iindeyse, beynimizde farkl ilevlerden sorumlu farkl beyin blgelerinin ayn zamanda farkl farkndalk ya da bilin birimleri olduunu da syleyebilir miyiz? Beynimizde tek bir bilin blgesi var m? Yoksa bilin ve farkndalk, eitli beyin blgelerine dalm, dank bir ileyiin rn m? Bu sorularn yantlarn henz kesin olarak veremiyoruz, ancak sinir bilimin bulgular, yakn zamanda bu konulara da k tutacak gibi grnyor.
Kaynaklar Rees ve ark., Neural correlates of consciousness in humans, Nature Reviews Neuroscience, Say 3, s. 261-270, 2002. Robertson, L. C., Binding, spatial attention and perceptual awareness, Nature Reviews Neuroscience, Say 4, s. 93-102, 2003. Sacks, O. ve Wasserman, R., The case of the colorblind painter, The New York Review of Books, 1987. Tong, F. et al. Binocular rivalry and visual awareness in human extrastriate cortex, Neuron, Say 21, s. 753-759, 1998. Zeki, S., The visual image in mind and brain, Scientific American, Cilt 267, Say 3, s. 68-76, 1992. Zihl, J. ve ark., Selective disturbance of movement vision after bilateral brain damage, Brain, Cilt 106, s. 313-340, 1983.

Tek ynl dikkat ihmali hastalaryla yaplan almalar, bu hastalarn dikkatlerini veremedikleri bir alanda renk-harf kombinasyonuyla tanml bir uyaran fark etmekte grece daha ok glk ektiini, yalnzca ekille ya da yalnzca renkle tanml bir uyarann farkna daha kolay varabildiini gsteriyor. Dier bir deyile nasl ki grsel sisteminde bir sorun olmayan katlmclar, herhangi bir uyarana ok ksa bir zaman diliminde maruz kaldklarnda uzamsal dikkatleri farkl yerlere dalabiliyor ve o uyarann zelliklerini yanl alglayabiliyorlarsa, tek ynl dikkat ihmali hastalar da alglamadklar uzamsal alanda gsterilen farkl kombinasyonlar ilemekte glk ekiyor. Bu da, grsel uyarann farkl zelliklerine dair bilginin tek bir alg yaratmak zere birletirilmesinde uzamsal dikkatin nemini gsteriyor.

Grsel Algdan Bilince


u ana kadar grsel beyindeki ilevsel ve anatomik zellemeden ve zellemi bu birimlerin birleik ve kesintisiz bir alg dourabilmesinde uzamsal dikkatin neminden bahsettik. Bu konu, sinir bilim iin hayli kritik olduu gibi, yzyllardr zerine dnlegelen birtakm felsefi soHer biri sol ve sa gzden birine gsterilen iki farkl imge, ift gz rekabeti yaratyor ve alg farkl zaman aralklarnda iki imge arasnda gidip geliyor. Sol stte, katlmcnn algs binadan yz imgesine dndnde beynin insan yzlerine duyarl isi yz blgesindeki sinyalin arttn (FFA sinyalinde gzlemlenen deiim), sa stte ise alg yzden binaya dndnde beyinde hipokampusun yaknnda bulunan mekn blgesindeki sinyalin arttn gryoruz (PPA sinyalinde gzlemlenen deiim). Her iki durumda da fiziksel uyaran deimese ve yz ve bina imgeleri ayn gzlere yanstlyor olsa da, algsal deiimler beynin bu uyaranlara hassas blgelerindeki sinirsel etkinlikteki deiimle bant gsteriyor. Szn ettiimiz beyin blgelerindeki bu sinirsel etkinlik deiimleri, katlmcnn tek bir gzne bu sefer kimi zaman bina, kimi zaman yz resmi gsterildiinde oluan deiimlerle (sol alt ve sa alttaki grafikler) karlatrlabilir byklkte.
Rekabet durumunda
%MRI Sinyali Yz Bina 1,0 PPA 0,8 0,6 0,4 FFA PPA 0,2 0,0 -8 -4 0 4 8 12 -8 -4 0 4 8 12 Algsal deiimden itibaren geen zaman (saniye) FFA Bina Yz Bina Yz

Uyaran Alg

1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0

50

%MRI Sinyali

ift gz rekabeti olmadnda Baskn Uyaran

1,0 0,8 0,6 0,4 0,2 0,0

Yz Bina 1,0 0,8 PPA 0,6 0,4 0,2 FFA PPA 0,0 -8 -4 0 4 8 12 -8 -4 0 4 8 12 Uyaran deiiminden itibaren geen zaman (saniye) FFA

Mahir E. Ocak

Dr., Uzman,TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Uyku Projesi
Uykunun gerek roln kavramak isteyen aratrmaclar milyonlarca insandan uyku hakknda nesnel veri toplamak iin alyor.
alkl bir yaam iin uykunun nemi aikr. Fakat gnmzde dnyann her tarafnda pek ok insan uyku ile ilgili problemler yayor. yle ki gnmzde insanlar bir asr nce yaayan atalarna gre gnde iki saat daha az uyuyor. Uyku ile ilgili problemler sadece insan saln deil, ayn zamanda lkelerin ekonomilerini de etkiliyor. Uyku ile ilgili problemler yznden yaanan maddi kayplarn, baz lkelerde lkenin gayri safi milli haslasnn %1ine kadar kt dnlyor. Btn bunlara ramen uyku zerine yeterli miktarda aratrma yapld sylenemez. Aslnda beynin hangi blgelerinin uyku ile ilgili olduu ya da uyku ve uyankln biyolojik saat ile nasl kontrol edildii gibi konularda ilerlemeler kaydedilmi durumda. Fakat uyku ne iindir, en uygun uyku sresi nedir, uyku kalitesi nasl llebilir, genetik etkenlerin uyku zerindeki rol nedir gibi sorulara hl tatmin edici yantlar verilemiyor. Aratrmalar zorlatran en byk etken nesnel veri toplamann zor olmas. Uyku hakknda toplanan verilerin byk ksm, yapay gece-gndz evrimlerinde tutulan laboratuvar hayvanlaryla ve belirli zamanlarda kafalarnda elektrotlarla uyumalar istenen insanlarla yaplan deneylerden geliyor. Bunun yan sra uyku kalitesini deerlendirmek amacyla, uykudan uyanan insanlara sorulan kendinizi nasl hissediyorsunuz gibi sorulara verilen cevaplar da nesnellikten ok uzak. 2000 ylndan beri gnlk uyku davranlar zerine bir veri taban oluturan Mnihteki Ludwig Maximilian niversitesindeki aratrma grubunun lideri Prof. Till Roenneberg, gerek hayatta uykuyu kavrayabilmek ve yaam kalitemizi artrmak iin disiplinler aras bir insan uykusu projesi gelitirmesi gerektiini vurguluyor. Veri tabann oluturan aratrmaclar, projelerini radyolar ve televizyonlar araclyla halka duyurmu. nternet zerinden doldurulan anketlerde, katlmclara ne zaman yattklar, uykuya nasl hazrlandklar, ne zaman uykuya daldklar, uyandklar ve yataktan kalktklar sorulmu. Katlmclarn, sorular i gnleri ve tatil gnleri iin ayr ayr cevaplamas istenmi. Tm dnyadan 150.000den fazla kiiden toplanan verilerle insanlarn ne kadar ve ne zaman uyuduunun ya, mevsim, konum gibi etkenlerle nasl deitii incelenmi. Sonular, bugn insanlarn on yl ncesine gre i gnlerinde 38 dakika daha az uyuduunu gsteriyor. nsanlarn byk ounluu i gnlerinde normalden az, tatil gnlerinde ise normalden fazla uyuyor. Her hafta, bu yapay saat dilimleri arasnda yaanan geiler, sosyal bir jetlag yaanmasna neden oluyor.

Sosyal jetlagin obezite riskini %33 orannda artrdn belirten Prof. Roenenberg, daha nceleri meslektalaryla beraber sosyal jetlagi sigara kullanm, alkol tketiminin artmas ve baz depresyon belirtileriyle de ilikilendirdiklerini sylyor.

Uyku ne iindir, en uygun uyku sresi nedir gibi sorulara tatmin edici cevaplar verildikten sonra, bunlarn arkasndaki genetik temellerin de aratrlmas iin uygun koullarn oluaca belirtiliyor. Bu amala, veri tabannn dnyann her kesinden insan ve eitli koullar temsil edecek ekilde geniletilmesi gerekiyor. Her ne kadar projenin toplumun senkronizasyonunu bozacak biimde, kiiye zg mesai saatleriyle sonulanaca ngrlse de, biyolojik saatlere daha uygun mesai saatlerinin topluma faydalarnn, yarataca ufak sorunlardan daha nemli olaca dnlyor.
Kaynak Roenneberg, Till., The Human Sleep Project, Nature, Cilt 498, Say 7455, s. 427, 27 Haziran 2013. Allebrandt, K. V., ve ark., A KATP channel gene effect on sleep duration: from genome-wide association studies to function in Drosophila, Molecular Psychiatry, Cilt 18, s.122, 2010.

51

Zeynep Bilgici
Dr., Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Trk Bilim nsanndan Fizik Dnyasna

nemli ki Katk
Massachusetts Teknoloji Enstitsnde (MIT) grevli Do. Dr. Nuh Gedik yakn zaman nce fizik dnyasnda ses getiren iki alma yaymlad. Bu almalardan birinde kuramsal olarak var olan yeni bir manyetizma eidinin optik zellikleri incelendi, dier almada lazer nlaryla malzemelerin yzey zelliklerinin deitirilmesine imkn salayan bulgulara ulald. Do. Dr. Nuh Gedikin Harvard niversitesindeki bilim insanlaryla yapt ortak almada, dk frekansl lazer kullanlarak daha nce kuramsal olarak varl gsterilen ve deneysel olarak yakn zamanda bulunan bir manyetizma eidi ile ilgili nemli sonular elde edildi.

52

><

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Do. Dr. Nuh Gedik Kimdir?


ratrmada bileimi ZnCu3(OH)6Cl2 olan herbertsmitte isimli bir mineral kullanld. Kuantum spin svs (Quantum Spin Liquid, QSL) ad verilen zel bir hale sahip bu mineralin manyetik zellikleri, birden fazla en dk enerji seviyesi olmas nedeniyle, ferromanyetik ve antiferromanyetik maddelerin zelliklerine benzemiyor. Ferromanyetik maddelerde ayn ynl hizalanm manyetik alanlar birbirini glendirirken, antiferromanyetik maddelerde ardk zt manyetik alanlar malzemenin manyetik alann zayflatr. QSL zellii gsteren maddelerde ise malzeme, farkl temel enerji seviyeleri arasnda srekli salnr. Bu maddelerin varl ile ilgili ilk kuramsal tahminler 1973 ylna dayansa da, deneysel olarak gzlemlenmeleri yakn zaman nce gerekleti. Herbertsmitte isimli mineralde QSL hali gzlemlenmi olmasna ramen, bu mineralin elektronlarnn k ile etkileiminin sonular zerine bir alma yaplmamt. Bu nedenle bu maddenin manyetik zellikleri ile ilgili eitli kuramlardan hangisinin deneysel verileri daha iyi aklayabilecei bilinmiyordu.

1998 ylnda Boazii niversitesi Fizik Blmnden mezun olduktan sonra doktora eitimini Kaliforniya niversitesi, Berkeleyde tamamlad (2004). Doktora eitimi sresince deneysel kat hal fizii zerine yapt almalarda ultra hzl optik yntemlerini kullanarak yksek scaklk sper iletkenlerinde elektron dinamiklerini inceledi.

Kaliforniya Teknoloji Enstitsnde (Caltech) doktora sonras almalar yapan Dr. Gedik, 2008den beri Massachusetts Teknoloji Enstitsnde (MIT) ultra hzl lazerleri kullanarak topolojik yaltkanlar ve yksek scaklk sper iletkenleri zerine aratrmalar yapyor.

Physical Review Letters dergisinde Eyll 2013te yaymlanan Dr. Gedik ve arkadalarna ait aratrma, bu konuda bir fikir edinilmesini salyor. Dr. Gedik ve ekibinin yapt lmler, yksek scaklk sper iletkenlii ile de ilikilendirilen QSL halinin temel zelliklerini aa kavuturuyor. Saniyenin sadece trilyonda biri kadar sren lazer atmlar kullanlarak yaplan bu lmler QSL zellii gsteren malzemelerde manyetizmann elektron hareketlerine etkisinin anlalmasna yardmc oluyor. QSL zellii gsteren malzemelerin hangi alanlarda faydal olacan tahmin etmek henz zor. Fakat ileride yaplacak aratrmalarn zellikle yksek scaklk sper iletkenleri ile ilgili birok problemi zme konusunda faydal olaca dnlyor. Bu aratrmalarda elde edilecek sonular kuantum bilgisayarlarn gelitirilmesinde de faydal olabilir.

Nuh Gedike ait dier alma Ekim 2013te Science dergisinde yaymland. Bu alma, topolojik yaltkanlarn yzey zelliklerinin lazer nlar gnderilerek deitirilmesine olanak salyor. Topolojik yaltkanlar, i ksmlar yaltkan olduu halde yzeydeki elektronlar iletkenlik zellii gsteren maddelerdir. Topolojik yaltkanlarn yzeylerinde olduu kuramsal olarak bilinen elektron ve fotonlarn birlemelerinin lld bu almada Dr. Gedik ve ekibinin kullandklar yntem, kzltesi n femtosaniyelik (saniyenin katrilyonda biri) atmlarla bir malzeme zerine gnderilerek etkilerinin kendi gelitirdikleri zel bir kamerayla incelenmesine dayanyor. Topolojik yaltkanlar youn lazer fotonlarna maruz kaldklarnda yzeylerinde sadece birka yz femtosaniyeliine oluup sonra tekrar kaybolan deiiklikler olutuu gzlemleniyor. Maddelerin elektronik zelliklerinin lazer nlar ile deitirilebilmesinde yeni bir kap aan bu alma sayesinde iletken maddeleri lazerler nlaryla yariletken hale dntrmek mmkn olabilecek.

53

eviri: lay elik


Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Hcre i Tama Sisteminin Gizemleri Nobel Getirdi

SPL

54

>>>
Bilim dnyasnn en prestijli dllerinden Nobel dlleri bu ylki sahiplerini getiimiz Ekim ay banda buldu. Bu yln Tp veya Fizyoloji alanndaki Nobel dl, hcrelerimizdeki ana tama sistemi olan kesecik trafiini dzenleyen mekanizmayla ilgili keiflerinden dolay James E. Rothman, Randy W. Schekman ve Thomas C. Sdhof adl bilim insanlarna verildi.
Randy Sheckman kesecik trafii iin gerekli bir dizi geni kefetti. James Rothman gnderilerin tanabilmesi iin keseciklerin hedefleriyle birlemesini salayan protein dzeneini ortaya kard. Thomas Sdhof ise sinyallerin keseciklere, yklerini serbest brakmalar emrini nasl yksek bir hassasiyetle verdiini ortaya koydu.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

p veya Fizyoloji alanndaki Nobel dl bu yl hcre iindeki tama sisteminin mekanizmasn ortaya karan bilim insanna verildi. Her hcre eitli moleklleri reten ve dar gnderen bir fabrika gibi alyor. rnein inslin retilip kana veriliyor ya da nrotransmiterler bir sinir hcresinden dierine gnderiliyor. Bu molekller hcrelerde kesecik denen kk paketiklerde tanyor. te bu yln Tp veya Fizyoloji Nobel dl sahipleri, bu gnderilerin doru zamanda doru yere tanmasn dzenleyen molekler ilkeleri kefetti.

Nrotransmiter: Sinir sisteminde sinyal iletiminden sorunlu molekllerin bir nrondan dierine aktarlmasn salayan kimyasal maddeler
Rothman, Sheckman ve Sdhof yaptklar almalarla hcresel gnderilerin tanmasn ve datmn salayan stn hassasiyetteki kontrol sistemini ortaya karm oldu. Bu sistem zerindeki bozulmalar hem lmcl etkiler yaratabiliyor hem de nrolojik hastalklar, eker hastal ve baklk bozukluklar gibi durumlarn ortaya knda etkili olabiliyor.
Hcreler, hcre iinde farkl ksmlara ya da hcre dna gnderilmesi gereken molekller retir. Zarlarla evrili, minik baloncuk benzeri kesecikler gnderileri organeller arasnda tar ya da d zarla birleerek ykn dar boaltr.

Getty Images Trkiye

55

Hcre i Tama Sisteminin Gizemleri Nobel Getirdi

Gnderiler Hcrede Nasl Tanyor


Vcudumuzdaki sistemler karmak bir organizasyon iinde doru gnderinin doru yere doru zamanda ulamasn salamak zorundadr. Organel ad verilen blmelere sahip hcrelerimiz de tpk buna benzer bir sorunla kar karyadr. Hcreler, hcre iinde farkl ksmlara ya da hcre dna tam olarak doru zamanda gnderilmesi gereken hormon, nrotransmiter, sitokin ve enzim gibi molekller retir. Her ey zaman ve yer meselesidir. Zarlarla evrili minik baloncuk benzeri kesecikler ya gnderileri organeller arasnda tar ya da d zarla birleerek ykn dar boaltr. Bu da, rnein nrotransmiterler sz konusu olduunda sinirlerin etkinlemesini tetiklediinden, hormonlar sz konusu olduunda ise metabolizmay kontrol ettiinden ok nemlidir. Peki bu kesecikler yklerini ne zaman nereye datacaklarn nereden biliyor?

Hcre ii tama sistemi James Rothman da cezbediyordu. 80li ve 90l yllarda memeli hcrelerinde kesecik tanmasn incelerken, bir protein kompleksinin keseciklerin hedef zara yanap onunla birlemesini saladn kefetti. Bu birleme srasnda keseciin ve hedef zarn zerindeki proteinler birbirini tpk bir fermuarn iki taraf gibi tamamlyordu. Bu ekilde ok sayda proteinin bulunmas ve bunlarn ancak belirli kombinasyonlarda birbirine balanmas sayesinde keseciklerdeki yklerin tam olarak doru yere datlmas mmkn oluyor. Bu mekanizma hem hcre ii yk tamada hem de bir kesecik hcrenin d zarna balanp ykn boalttnda geerli oluyor.
Sheckman kesecik trafiinin temel dzenleyicileri olan proteinleri kodlayan genleri kefetti. Normal hcreler (solda) ile genetik olarak mutasyona uratlarak kesecik trafii bozulmu hcreleri (sada) karlatrarak, keseciklerin hcrenin farkl blmelerine ve hcre yzeyine tanmasn kontrol eden genleri belirledi.

Nobelprize.org

Vcuttaki her hcrenin karmak bir organizasyonu vardr. zellemi hcresel ilevler, organel ad verilen farkl blmelerde gerekletirilir. Hcrede retilen proteinler kesecikler iinde paketlenip hassas bir zamanlama ve konumlamayla hcre iinde ve dnda gereken yerlere tanr.

Nobelprize.org

Daha sonra Sheckmann maya mantarnda kefettii genlerin Rothmann memelilerde kefettiklerine karlk gelen proteinleri kodlad anlald. Bu da tama sisteminin kadim bir evrimsel kkeni olduunu dndryordu. Bu proteinler hep birlikte hcrenin tama sisteminin hayati paralarn oluturuyordu.

Randy Sheckman hcrenin tama sisteminin organizasyonunu hayranlk verici buluyordu ve bu yzden de 70li yllarda maya mantarn model organizma olarak kullanarak bu sistemin genetik temellerini aratrmaya koyuldu. Yapt genetik taramada tama sistemi bozuk maya hcreleri buldu. Bu durum hcrelerde, tpk kt planlanm bir toplu tama sistemininkine benzer sonular douruyordu. Kesecikler hcrenin belirli ksmlarnda birikip ylyordu. Sheckman bu aksakln sebebinin genetik olduunu buldu ve mutasyona uram genleri aramaya koyuldu. Sonunda hcrenin tama sisteminin farkl ksmlarn kontrol eden gen snf tespit etti. Bylece keseciklerin hcre iinde tanmasn salayan, ok sk ekilde dzenlenmi mekanizmalara dair anlaya byk katkda bulundu.

Zamanlama Her ey Demek


Thomas Sdhof sa sinir hcrelerinin beyinde birbirleriyle nasl iletiim kurduunu merak ediyordu. Nrotransmiter denen sinyal moleklleri, Rothman ve Sheckmann kefettii mekanizmalar kullanarak sinir hcrelerinin d zarlaryla birleen keseciklerden salnyor. Fakat bu keseciklerin iindekileri boaltmasna, ancak sinir hcresi komularna sinyal gnderdii zaman izin veriliyor. Bunun nasl hassas bir ekilde kontrol edilebildii merak konusuydu. Kalsiyum iyonlarnn bu srete etkili olduu biliniyordu. Sdhof 90l yllarda sinir hcrelerinde kalsiyuma duyarl proteinler aramaya koyuldu. Hcrede, kalsiyum iyonlarnn giriine yant veren ve komu proteinlerin kesecikleri hzla hcre d zarna balamasn salayan molekler bir dzenek kefetti. Bu olduunda fermuar alyor ve sinyal maddeler dar salnyordu. Sdhof un kefi hassas zamanlamann nasl gerekletiini ve keseciklerin ieriinin dar salnmasnn nasl bir komut zerine gerekletiini aklam oldu.

Enzim: Canllarn yaamsal ilevleri iin gerekli kimyasal tepkimelerin olumasna ya da daha hzl gereklemesine yardmc olan proteinler

56

<<<

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Nobelprize.org

Ca+2 sinyali James E. Rothman bir protein kompleksinin (turuncu) keseciklerin hedef hcre zarlaryla birlemesini saladn kefetti. Keseciin zerindeki proteinler hedef zardaki tamamlayc, spesifik proteinlere balanarak hem keseciin zarla doru konumda birlemesini hem de kesecikte ykl olan molekllerin doru yere datlmasn salyor. Thomas C. Sdhof beyinde sinyallerin bir sinir hcresinden dierine nasl iletildiini ve kalsiyumun bu sreci nasl kontrol ettiini aratrd. Kalsiyum iyonlarn (Ca+2) alglayan ve kesecik birlemesini tetikleyen molekler mekanizmay (mor) ortaya kard. Bylece hassas zamanlamann nasl salandna ve sinyal molekllerinin sinirsel bir komut geldiinde keseciklerden nasl serbest brakldna aklk getirmi oldu.

Hastalk Mekanizmalarnda Aydnlanma


Bu yln Tp veya Fizyoloji alanndaki Nobel dln kazanan bilim insan hcre fizyolojisine dair ok temel bir sreci kefetti. Bu keifler hcresel gnderilerin hcre iinde ve dnda nasl hassas bir konumlama ve zamanlamayla datldna dair anlaymza byk katklarda bulundu. Keseciklerin tanmas ve zarlarla birlemesi maya ve insan kadar birbirinden farkl organizmalarda bile ayn genel ilkelerle gerekleiyor.

Sitokin: Baklk sistemi hcreleri tarafndan salglanan ve baklk tepkisinin olumas srasnda hcreler aras araclar olarak ilev gren proteinler
Bu sistem, keseciklerin zarlarla birlemesinin kontrol edilmesini gerektiren ok farkl fizyolojik sreler iin hayati nem tayor. Bu sreler beyindeki sinyal iletiminden hormonlarn ve baklk sitokinlerinin salnmasna kadar eitleniyor. Tama sistemindeki bozukluklar da nrolojik ve baklkla ilgili birok hastaln ve eker hastalnn da dhil olduu ok eitli hastalklarn ortaya knda etkili. Sistem bu kadar mthi bir hassasiyetle dzenlenmi olmasa hcrelerin kaosa srklenmesi iten bile deil.

Getty Images Trkiye

Thomas C. Sdhof, beyinde sinyallerin bir sinir hcresinden dierine iletilme srecini kalsiyumun nasl kontrol ettiini aratrd.
SPL

Sdhof beyinde sinyallerin bir sinir hcresinden dierine nasl iletildiini kefetti. Sinirsel sinyallerin bir nrondan baka bir hcreye aktarlmasn salayan sinyal molekllerinin, elektriksel bir ileti biiminde gelen sinirsel bir komut zerine keseciklerden nasl serbest brakldn aklad.

Hormon: Vcutta bir ya da daha fazla hcre tarafndan retilip vcudun baka ksmlarndaki hcreler zerinde etkili olan kimyasal maddeler

Kaynak The 2013 Nobel Prize in Physiology or Medicine - Press Release. Nobelprize.org.Nobel Media AB 2013. Web. 7 Kasm 2013. 57

eviri: lay elik


Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi izim ve dzenleme: Mattias Karln

2013 Tp veya Fizyoloji Nobel dl

Bilim ve Teknik Aralk 2013


2013 The Nobel Committee for Physiology or Medicine

Vcuttaki hcrelerin doru ekilde ilev grmesi, doru molekllerin doru zamanda doru yerde bulundurulmasna baldr. Baz molekllerin, rnein inslin moleklnn hcre dna gnderilmesi gerekirken baka molekller hcre iinde belirli yerlerde bulunmaldr. Hcre iinde retilen molekllerin kesecikler (mavi renkli) iinde paketlendii biliniyordu, ancak bu keseciklerin yklerini nasl doru ekilde datt bir srd.

Randy W. Sheckman kesecik trafiinin temel dzenleyicileri olan proteinleri kodlayan genleri kefetti. Normal hcrelerle (solda) genetik olarak mutasyona uratlarak kesecik trafii bozulmu hcreleri (sada) karlatrarak, keseciklerin hcrenin farkl blmelerine ve hcre yzeyine tanmasn kontrol eden genleri belirledi.

James E. Rothman bir protein kompleksinin (turuncu renkli) keseciklerin hedef hcre zarlaryla birlemesini saladn kefetti. Kesecik zerindeki proteinler hedef zardaki tamamlayc, spesifik proteinlere balanarak hem keseciin zarla doru konumda birlemesini hem de kesecikte ykl olan molekllerin doru yere datlmasn salyor.

Kesecik Molekl yk Hcre Zar

Thomas C. Sdhof beyinde sinyallerin bir sinir hcresinden dierine nasl iletildiini ve kalsiyumun bu sreci nasl kontrol ettiini aratrd. Kalsiyum iyonlarn (Ca+2) alglayan ve kesecik birlemesini tetikleyen molekler mekanizmay (mor renkli) ortaya kard. Bylece hassas zamanlamann nasl salandna ve sinyalci molekllerin sinirsel bir komut geldiinde keseciklerden nasl serbest brakldna aklk getirmi oldu.

lay elik

Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Kt Anlar Silmek in Uyku Terapisi


Psikiyatri aratrmaclar uyku srasnda uygulanacak yeni bir terapi tekniinin kt anlarn etkilerini hafifletebileceini gsteren bulgular ortaya koydu. almalar Nature Neuroscienceda yaymlanan aratrmaclar bu tekniin ileride fobileri ve travma sonras stres bozukluu gibi psikiyatrik bozukluklar tedavi etmede kullanlabileceini dnyor.

nmzde bu tr bozukluklarda hastalarn korkularn bilinli olarak zerlerinden atmalarn gerektiren yzleme terapileri uygulanyor. Bu tedavilerde hastalar bir terapistin salad gvenli ortamda travmayla ilikilendirdikleri iaretilerle tekrarl bir biimde yzleerek bunlara kar tepkilerini azaltmay reniyor. Bu durum, uygulamann anlar deitirdiini dndryor. Ancak bu tedavi ekli baz hastalar iin, zellikle de balarda ok ac verici olabiliyor. Chicago niversitesinden Katherina Hauner ve alma arkadalarnn gelitirdii, insanlar uykudayken uygulanan yeni yzleme terapisi ite bu hastalar iin mit vaat ediyor.

Hauner ve ekibi, korkulu anlar oluturmak iin deneye katlan kiilere limon ya da nane kokusu gibi keskin bir kokuyla e zamanl olarak gsterdikleri yz resimleri eliinde hafif elektrik oklar verdi. Katlmclar daha sonra resimleri grp kokular alnca bir oka maruz kalacaklarn ngrdklerinden hafife terleme tepkisi verdi. Bu altrmann ardndan katlmclar laboratuvardaki uyku odasnda uyudu. Katlmclar uykudayken aratrmaclar katlmclarn kafalarna yerletirdikleri elektrotlarla beyin dalgalarn izledi. Katlmclar yakn tarihli anlarn tekrar edildii ve glendirildii aama olan yava dalga uykusuna ge-

ince, aratrmaclar korkuyla ilikilendirilen kokulardan birini 30 saniye aralklarla ortama verdi. Bylece daha nce elektrik okunun verilmesi srasnda fotoraf gsterilen insan yzne ilikin any, elektrik oku olmakszn canlandrmaya altlar. Katlmclar tpk uyankken yaptklar gibi uyurlarken de hafif terleme belirtisi gsterdi, ancak bu etki giderek azald. Etkideki azalma uyku sonrasnda da devam etti. Katlmclar uyanp, uyku terapisinden nce korku tepkisi vermi olduklar koku-yz kombinasyonuyla tekrar karlatrldlarnda daha nce verdikleri korku tepkilerinin yok olmaya balad grld. Beynin duygular ve korkularla ilgili ilevleri olan amigdala adl blgesinde grlen etkinlik deiimleri, tedavinin korkulu anlar silmediini, daha ok koku-yz kombinasyonuyla yeni ve zararsz balantlar oluturduunu dndryor. Daha uzun sre uyuyup daha uzun sre uygulamaya tabi tutulan katlmclar en ok fayda grenler oldu. Haunere gre uyku srasnda tek bir korkulu annn tekrarl olarak canlandrlmas, anlarn gece uykusunda doal biimde, geliigzel canlanmasndan daha ok uyankken yaplan yzleme terapisine benziyor. Uyku srasnda uygulanan yeni tedavinin kalclnn ve gece uykusunun tedaviye etki edip etmeyeceinin anlalmas iin daha fazla alma yaplmas gerektii dnlyor. Tekniin tedavi amal kullanmna gelince, Hauner gerek travmatik anlarn, zellikle de ok eski olanlarn, laboratuvar ortamnda oluturulan basit senaryolardan ok daha karmak olduunu, dolaysyla tedavilerinin bunlar kadar basit olmayabileceini dnyor. Hauner bunun ok yeni bir alan olduunu ve srecin iyiletirilmesi gerektiini belirtiyor.
59

Bayram Tekin
Prof. Dr., ODT, Fizik Blm

B S O L H E I

T O M

O M

Balktaki atom kelimesindeki A harfini matbaa bu sayfaya yazabilmek iin yaklak milyar arp milyar tane karbon atomu kulland! Bugn bu kadar kk nesnelerin, hatta atomdan yarap olarak 100 bin kat daha kk atom ekirdeinin nelerden olutuunu ve nasl altn, yani fiziini biliyoruz. Artk elektron mikroskobu ile tek bir atomu 10 milyon defa bytp grebiliyoruz. Ancak bundan bir asr nce, 1913 ylnda, Niels Bohr henz 28 yandayken Atom ve Molekllerin Yaplar balkl mehur almasn makale halinde yaymladnda insanlarn bir ksm hl atomlarn varlndan phe ediyordu. Bohr hidrojen atomu iin ve bir elektronu eksik helyum atomu iin doru alan bir model ortaya atmt. Her ne kadar bu model 1926 ylnda kuantum mekanii veya dalga mekanii ortaya knca deerini kaybetmi olsa da, Bohr 1900 ylnda ortaya kan kuantum fiziini atomu anlamak iin kullanan ilk fizikidir. Kuantum fiziini belki de ilk anlayanlardan birisi olan Bohrun 20. yzyl fiziine katks byktr.
60

. L I
D

V E

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Bohrun Ailesi ve Eitimi


Niels Bohrun babas 20. yzyln banda Danimarkann tek niversitesi olan Kopenhag niversitesinin rektrln yapan, Fizyoloji ve Tp Nobel dlne iki defa aday gsterilen Christian Bohrdur. Niels Bohr 1922 ylnda Nobel Fizik dln, atomlarn yaplar ve yaydklar radyasyon konusunda yapt almalardan dolay ald. Ayn yl doan olu Aage Bohr da 1975 ylnda babas gibi Nobel Fizik dln kazand. Niels Bohrdan iki ya kk olan kardei Harald Bohr hem mehur bir matematiki hem de Danimarka milli futbol takmnn golcs idi. 1908 olimpiyatlarnda gm madalya kazand. (Niels Bohr da kaleci olarak futbol oynuyordu, ama bir ma esnasnda topla ilgilenmek yerine kale direine denklem yazmaya kalknca futbol kariyeri erken bitti.) Niels Bohr 1885te dodu, 1903te matematik, astronomi ve kimya okumak iin Kopenhag niversitesine kaydoldu. Henz niversite rencisi iken svlarn yzey gerilimleri ile ilgili deneysel ve kuramsal almalaryla Danimarka Bilimler Akademisinin at bir yarmada altn madalya kazand ve bu almalar ngiliz Bilimler Akademisinin 1665ten beri yaymlanmakta olan dergisinde yaymland. Bohr lisans almalarn bitirdikten sonra yine ayn niversitede yksek lisans yapmaya balad ve metallerin fiziksel zellikleri (rnein s ve elektrik iletkenlikleri) ile ilgili klasik elektron kuramn kullanarak bir tez yazd. (Aslnda Bohrun el yazs ok kt olduu iin, tezini annesine dikte ettirdi) Bohr ardndan doktora almalarna balad ve 1911de yksek lisans tezini hayli (drt kat kadar) geniletip doktora tezini yazd. (Bu sefer tezini nianls el yazs ile kaleme ald). Bohr tezini yazarken klasik elektron kuramnn eksiklerini grmt. Tezini Danimarkada anlayp deerlendirecek pek kimse yoktu, ancak tez Danca yazld iin, tezini gnderdii lke dndaki fizikilerden de pek bir tepki gelmedi.
61

Niels Bohr ve Atom Modeli

ngilterede Geirilen Bir Yl


Bohr doktorasn bitirdikten sonra, bir yllna doktora sonras aratrmac olarak ngilteredeki Cambridge niversitesinin Cavendish Laboratuvarna almaya gitti. Gnmze kadar toplam 29 Nobel dl karan bu laboratuvar, o zamanlar da dnyann en nde gelen aratrma merkezlerinden biri idi. Merkezin banda, 1897 ylnda elektronu bulan, 1904 ylnda atomun zml kek modelini oluturan, 1906 ylnda Nobel Fizik dln kazanan J. J. Thomson vard. Thomson, mehur Maxwellin koltuunu dolduruyordu; kuvvetli matematik altyaps ve deney aletlerini kracak kadar sakar olmas ile nl idi. Bohr doktora tezinde Thomsonun elektron kuramn kullanm ve deneylerle uyumsuz baz sonular bulmutu. Thomson ile bu konuyu konumak istiyordu ancak ngilizcesinin yetersizlii yznden ona bir trl derdini anlatamad. Thomson, Bohra katot nlar (elektronlar) ile ilgili deneysel bir problem verdi. Ama Bohr problemden holanmaynca laboratuvara gitmemeye balad, vaktini okuyarak ve baz fizikilerin derslerini dinleyerek geirmeye balad. Tabii bir de yerel bir futbol takmna kaydoldu. Cambridge gnleri aratrma asndan verimli gemiyordu. Derken Bohr, Thomsonun ilk rencisi olan, radyoaktivite zerine yapt almalarla henz 37 yanda iken 1908de Nobel Kimya dln alan Rutherford ile tant. Rutherford Manchesterda dnyann en iyi radyoaktivite aratrmalar yapan merkezlerinden birini kurmutu. Daha da nemlisi Bohr ve Rutherford tanmadan birka ay nce Rutherford, hocas Thomsonun atom modelinin bir ksm deneylerle elitiini grm ve atomun bir ekirdei olmas gerektiini sylemiti. Rutherford Bohru Manchesterda almaya davet etti. Bylece Bohr 1912 ylnn Mart aynda elektronun babas Thomsonun yanndan ekirdein babas Rutherfordun yanna gitti. Sonunda her ikisini doru bir ekilde birletirip atomun babas oldu. Aslnda Bohr Manchestera radyoaktivite zerine deneyler yapmaya gitmiti, ama ksa bir sre iinde orada da laboratuar almalarndan sklm ve Rutherforddan izin isteyip kuramsal almalara balamt. Bohrun 1913te ortaya att ve kuantum fiziini kulland atom modelini daha iyi anlayabilmek iin Thomson ve Rutherfordun modellerini hatrlamamz gerekiyor.

Atomun zml Kek Modeli


Thomson ve Rutherfordun atom modellerini ksaca yle zetleyebiliriz. Atomun elektriksel olarak ntr olduu, bir arl olduu ve belli frekanslarda (renklerde de diyebiliriz) radyasyon (yani k) yayd biliniyordu. Elektronun atomun bir paras olduu da biliniyordu, ancak henz proton bulunmamt. (Proton daha sonra Rutherford tarafndan 1919 ylnda bulunacakt, bylece Rutherford en nemli buluunu Nobel dl aldktan sonra yapacakt!) Thomson zml kek olarak adlandrlan u modeli nerdi: Atom ktlesi olmayan, art elekt62

>>>
rik ykne sahip, yaklak 10-10 metre yarapl bir ortam (madde, yani kek) iinde, ktleli binlerce elektrondan (kuru zm) oluuyor. rnein bu modele gre en hafif atom olan hidrojen atomunda yaklak 2000 elektron bulunmaldr. Art yk, atomun ktlesine hi bir katkda bulunmamaktadr, esas grevi atomun toplam ykn sfr yapmaktr. 1904 ylnda ortaya atlan bu model baz deneylerle uyumlu olsa da, pek ok deneyle uyumsuzdur. rnein X-nlar ile atomun etkileimi bu modelle aklanamaz. Thomson X-nlarnn atomdan salmasn incelediinde 1906 ylnda kendi modelini deitirmek zorunda kalm ve atom iindeki elektron saysnn atom ktlesi ile deil atom numaras ile ilgili olduunu kaydetmitir. Tabii bu durumda atomun ktlesinin kaynann ne olduu sorusu ortaya kmtr. Thomsonun atom modelinde en az ktle problemi kadar nemli iki problem daha vardr: Atomun zaman iinde kararll ve sadece belli frekanslarda k yaymas. vmelenen ykl paracklarn radyasyon yayd 19. yzylda Maxwell tarafndan ngrlm ve Hertz tarafndan deneysel olarak gsterilmiti. Yani ivmeye maruz kalan bir elektron radyasyon yayarak enerji kaybediyordu. (Bugn cep telefonu ile konutuumuzda yaptmz ey elektronlar ivmelendirmek!) Ancak bu radyasyon sadece belli frekanslarda olmuyor, elektronun o anki ivmesine bal olarak her frekansta olabiliyordu. zml kek modelindeki zmlerin (elektronlar) radyasyon yaymalar iin dairesel olarak hareket etmeleri gerekiyordu, ancak bu hareketleri kendilerine enerji kaybettireceinden atom ksa sre iinde kararlln yitirecekti. Oysa gerek byle deildi, grnte pek ok atomun mr sresizdi. Bir de atomun niye sadece belli frekanslarda radyasyon yaydn, rnein hidrojenin o zaman bilinen sadece 16 ayr frekansta yayn yaptn, yani teknik ifadeyle atomun spektrumunu, bu modelle aklamak mmkn deildi.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Tabii ki Rutherfordun beklentisine gre btn salmalar ok kk alarda olmal idi. Alfa paracklar elektronun yaklak 8000 kat arlkta ve hzlar da ortalama 16.000 km/sn olduu iin, bu paracklar peeteye sklm kurun gibi kar tarafa gemeliydi. Bu hzda bir parack, Thomson atomuna yaklatnda dank art yk tarafndan biraz itilecek, pek ok elektron tarafndan da biraz ekilecekti. Ama sonuta ynn ok az deitirip yoluna devam edecekti. Geiger ve Marsden 1909 ylnda yazdklar makalede, bu beklentinin aksine deneysel olarak her 8000 alfa paracndan 1 tanesinin geldii yne gre 90 dereceden biraz fazla bir dereceyle saldn gzlemlediklerini kaydetti. Bu mthi bir bulutu: Baz alfa paracklar duvara toslam gibi geri salyordu, adeta kurun peeteden geri sekiyordu! Thomsonun atom modeli ile bunu aklamak imknszd. Rutherford bu gzlemi hayatnn en nemli gzlemi olarak niteleyip kuramsal olarak izah etmek zere kalem ve kd eline ald. En akla yatkn olan aklama Thomsonun btn atoma datt art ykn bir merkezde toplanmas idi. Rutherford bylece atomun art ykl, atomdan yarap olarak binlerce kat daha kk bir ekirdei olduunu ne srd ve bu ekirdein yarapn eldeki veriyi kullanarak hesaplad. Atom ekirdeinin alfa paracklarn nasl bir salmaya maruz brakacan veren salma forml, deneylerde grlen salma alarn aklyordu. in ilgin olan ksm, Rutherfordun klasik elektromanyetik kuramn kullanm olmasna ramen, yani kuantum fizii hesab yapmamasna ramen -ki o zaman zaten yapamazd- doru salma sonucunu bulmasyd.

Bohr Atomla lgilenmeye Balyor


Rutherforda gre atomun bir ekirdei olmalyd, ancak Rutherford elektronlarn hareketleri veya atomdaki yerleri zerine ok fazla dnmedi. Bunun iki sebebi vard: Birinci sebep alfa paracnn byk alarda salmasnda elektronlarn bir rolnn olmamasyd, ikincisi de henz proton ve ntron bulunmad iin atomun ktlesini aklayabilmek iin ekirdein iinde ve etrafnda her hlkrda pek ok elektron olmas gerekmesiydi. (Nitekim 1931 ylnda ntron bulunana kadar atom ekirdeinde elektronlarn daimi olarak var olduu dnlyordu.) Rutherfordun ekirdekli atom modeli ok fazla ilgi ekmedi. Zaten zml kek modelindeki kararllk ve kesikli spektrum problemi Rutherfordun modeli ile zme kavumuyordu. Hocas Thomson da modele pek itibar etmemiti. Ancak Rutherford deneysel olarak aratrmalarna devam etti. Kendisiyle ayn yerde almakta olan Charles Robert Darwinin torunu fiziki Charles Galton Darwinden alfa paracklarnn bir malzemede ilerlerken nasl enerji kaybettiklerini incelemesini istedi. Darwin alfa paracklarnn ilerlerken elektronlarla etkiletiini ve enerjilerini onlara aktardn dnyordu. Yapt hesapta elekt63

zml Kek Yerine ekirdekli Atom Modeli


Rutherford yzyln banda radyoaktivite konusunda Madam Curie ile birlikte dnyadaki en st dzey iki aratrmacdan biriydi. Atomu ancak atom kadar kk veya daha kk nesneler ile yani Rutherfordun bulduu alfa nlar ve beta nlar ile vurmak mmknd. Rutherford henz lisans rencisi olan Marsdenden, laboratuvarda alan Dr. Geigerle birlikte alfa paracklarnn (helyum atomunun ekirdei) altndan yaplm ok ince bir tabakadan geerken hangi alarda saldn, zellikle de byk alarda salp salmadklarn incelemelerini istedi. (Bir niversite rencisinden, parack saymasndan baka ne isteyebilirsiniz ki ?)

Niels Bohr ve Atom Modeli

ronlar atomlara bal nesneler deil de serbest olarak yer alyordu. Bohr, Darwin ile konuuyor ve almalarn takip ediyordu. Darwinin elektronlar serbest kabul etmesi Bohra gre nemli bir eksiklikti, dolaysyla daha gereki bir model oluturmaya karar verdi ve bir atom modeli zerine dnmeye balad. Elektronlar atomun iinde, yaylara bal ktleler gibi, periyodik gelgit hareketi yapan nesneler olarak dnd ve burada ok nemli bir kabulde bulundu: Elektronlarn enerjileri sadece kesikli deerler alabiliyordu. 1900 ylnda Max Planck bir cismin, rnein stlan bir demirin nasl k yaydn anlamak iin benzeri bir model kurmu ve deneyleri aklayabilmek iin k yayan mikroskobik nesnelerin kesikli enerjilere sahip olmas gerektiini sylemiti. Bylece kuantum fizii 1900 ylnn son aylarnda domu ancak pek uygulama alan bulamamt. Bohr kuantum fiziini atomun iine sokana kadar, Planckn bu fikri sadece 1905 ylnda Einstein tarafndan fotoelektrik olayn anlamada ve 1907 ylnda yine Einstein ve sonra Debye tarafndan kat cisimlerin s kapasitelerini anlamada kullanlmt. Bohr atom stne youn olarak dnmeye balamt ancak bu arada 1 yllk bursu bitmi ve lkesine dnmt. Kopenhag niversitesinde fizik doenti olabilmek iin bavurdu, fakat bavurusu reddedildi. 31 Temmuz 1912de asistan olarak ie balad ve evlendi. ift balay iin ngiltereye yola kt; her normal fiziki gibi Bohr da balaynda, alfa paracklarnn bir ortamda nasl enerji kaybettii ile ilgili, yarm kalan makalesini tamamlad. Bu Bohrun o gne kadar yazd nc makaleydi. Bohrun atomlarn ve molekllerin yaplar ile ilgili esas makaleleri para halinde 1913 ylnda geldi. Bohr, atomu ortadaki bir ekirdein etrafnda dnen elektronlar eklinde hayal

ederek, kk bir Gne Sistemi modeli oluturdu. Aslnda daha nce, 1904 ylnda, Japon fiziki Hantora Nagaoka atomun Satrn modelini oluturmutu. Yani elektronlar ortadaki pozitif ykl bir ekirdein etrafnda Satrnn halkalar gibi dnyordu. Satrnn halkalarnn kararll 1859 ylnda Maxwell tarafndan incelenmiti. Ancak atom iin bu model uygun deildi, nk elektronlar birbirlerini ok fazla itiyordu. Nagaokann modeli kararsz bir atom veriyordu. Tabii ki atom Gne Sistemine benziyor, tek fark ktleekim kuvvetinin yerine elektromanyetik ekim kuvvetinin etkin olmas demek yeterli deil. Doru bir modelin atomun kararlln, bykln, yayd , kimyasal zelliklerini, dier atomlarla yapaca balar ve periyodik tabloyu aklamas gerekir. Bohr da bunun farkndayd. Bohr atom stne dnmeye balad zaman, hidrojen atomunun yayd radyasyonla ilgili bilinenler ksaca yleydi: Hidrojen drt renkte gzle grnr k yayyordu, gzle grnmez ve kzltesi 12 ayr dalga boyunda da radyasyon yayyordu. 1885te 60 yandaki fiziki Johann Balmer hidrojenin spektrumunu aklayan bir forml buldu.

Churchill ve Bohr
1943te yldr Alman ordusunun igali altnda olan Danimarkada lkenin en mehur ve etkili bilim adam Niels Bohrun hayat tehlikededir. stihbarat kaynaklar Bohrun tutuklanp Almanyaya gnderileceini tespit eder. ngiliz istihbarat Bohra bir kap anahtarnn stne ok kk harflerle (mikronoktalarla) yazlm, lkeden kmas gerektiini bildiren bir mesaj gnderir. Bohr da Danimarkann zgrl iin mcadele eden bir direniinin bo diinin iine sabilecek ekilde yine mikronoktalarla yazlm 2x3 (mm) boyutunda bir mesajla cevap verir. Bohr ve ailesi filmlere konu olacak ekilde Danimarkadan svee karlmadan nce, Bohr iki arkadann (James Franck ve Max van Laue) kendisine emanet ettii, altn Nobel madalyalarn asitte eritir ve bir ienin iine koyar. ngiliz ordusuna ait bir sava uann bomba tayan ksmnda sveten ngiltereye gtrlr. Uak radara yakalanmamak iin ok yksekten uar, Bohr oksijen maskesi takamadndan yolda baylr. ngiltereye gidince ngiltere ve ABDnin atom bombas yapm projesinde ne kadar ilerlediini renir. Sava ncesinde, yapt hesaplara gre bomba yapmann mmkn olmadn sylemitir. Mmkn olduunu grmek kendisini ok artr ve korkutur. Bomba ile ilgili bilgilerin ngiltere ve ABDnin mttefiki olan Sovyetler Birlii ile paylalmas gerektiini, aksi halde sava sonrasnda byk bir nkleer silah yar balayacan dnmektedir. Bu dncelerini iletmek iin 16 Mays 1944te ngiltere babakan Winston Churchill ile grr. Churchill, Bohrdan ve fikirlerinde hi holanmaz ve neredeyse Bohru azarlar. Hatta grmenin ardndan Churchill, bulumay organize eden danman fiziki Lord Cherwelle yle yazar Bu adam, Rus bir fiziki ile haberleiyor, vahim bir su ilemenin kysnda geziyor. Sava sonuna kadar ieriye tklmal. Zaten siz onu bana getirdiinizde de sevmemitim onu. Sa ba da dankt. Bohr tutuklanmaz, aksine Nicholas Baker takma ad ile atom bombas almalarnn yapld Los Alamosa gider. Orada bomba yapmna younlam bilim insanlarnn ya ortalamas 25tir, Bohr ise 60 yandadr ve aktif olarak almaz. Sava sonrasnda dnyay nkleer silahlardan arndrmak iin hayli gayret sarf eder.

64

<<<
Balmerin forml hi bir kuramsal temele dayanmyordu, Balmer spektrumdaki dzeni grm vebunu aklayacak bir forml uydurmutu. Forml o kadar iyi alyordu ki, Balmer sonradan gzlenecek olan baz izgileri ngrebilmiti. Tabii ki formln temel fizik kurallarndan, yani o zamanki mekanik ve elektromanyetik kuramlarndan karlabilmesi gerekiyordu. Ancak 1913e kadar, yani yaklak 30 yl, bu formln niye altna dair tatmin edici bir aklama yaplamamt. Bu durumu una benzetebiliriz: Elimizde bir saz var ve parmaklarmz oynatarak farkl notalar karabiliyoruz, hangi notann nereye bastmzda kacan biliyoruz, ama sesin fiziini bilmediimizden notalar (frekanslar) izah edemiyoruz. (Tabii ki durum byle deil, sesin fiziini ok iyi biliyoruz.) daki radyasyonu aklayamyordu. Bethe, Feynman, Schwinger, Tomonaga ve Dyson gibi fizikiler urap problemi zd ve bugn deneylerle mkemmel uyum gsteren kuantum elektrodinamiini buldu. Bohr btn bu gelimeleri biraz uzaktan seyretti. Henz 35 yanda iken Kopenhagda nemli bir kuramsal fizik enstits kurdu. Bu enstit uzun sre kuramsal fiziin merkezlerinden biri oldu. Kuantum mekaniinin yaygn olarak kabul edilen yorumu olan Kopenhag yorumu burada kt. Enstitde bir ksm deneysel almalar da yaplyordu; hafniyum atomu burada bulundu.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Bohrun Kuantum Atomu


Bohr klasik fizikle uyumayan bir ka kabul yapt. Birinci kabul: Elektronlar ekirdek etrafnda her yrngede deil belli yrngelerde dnebilir. Bohr bu yrngeleri duraan yrngeler olarak nitelendirdi. kinci kabul: Elektronlar yrngeler arasnda sraynca, yrngelerin enerji fark kadar enerjiye sahip radyasyon (k) yayarlar. nc kabul: En dk enerjiye sahip bir yrnge vardr. Drdnc kabul: Yrngedeki elektronun hareket enerjisi kesikli deerler alr. (Bohr daha sonra bu kabul yle deitirmitir: Duraan yrngedeki elektronun asal momentumu kesikli deerler alr.) Bohr bu kabullerle Balmerin formln kard, hidrojen atomunun ve bir elektronunu kaybetmi helyum atomunun o zaman bilinen spektrumunu aklad. Bu baar, klasik fiziin atom iinde geerli olmad dncesini balatt. Ancak Bohrun kabulleri de temelsiz grnyordu. Ayrca, periyodik tablodaki dier elementlerin zelliklerini Bohr kuram ile aklamak mmkn deildi. rnein ok elektronlu bir atomun btn elektronlar niye, en dk enerjiye sahip, ayn yrnge zerinde durmuyordu? 1925 ve 1926 yllarnda Heisenberg ve Schrdinger kuantum mekaniini bulunca atomun alma prensibi byk lde anlalm oldu. Tabii ki fizikte ilerleme bitmiyor. 1928de Paul Dirac, zel grelilik kuram ile kuantum fiziini birletirerek deneylerle daha uyumlu bir elektron ve dolaysyla atom kuram yazd. Artk hidrojen atomunun llen spektrumu ile hesap edilen spektrumu ayn idi, derken 1947de spektrumda gzlenen bir detay, Diracn kuramnda milyonda drtlk bir hata ortaya kard. Kuram hidrojenden kan 28 santimetre dalga boyun-

Aradan 100 yl gemiken Bohr ve Rutherfordun Gne Sistemine benzeyen atom modelinin modern fizikte sadece tarihsel adan nemli olduunu dnebiliriz, ama bu dnce pek de doru deil. Gnmz teknolojisi sayesinde elektron atom ekirdeinden ok uzak yrngelere sratlabiliyor ve nokta (.) byklnde atomlar oluturuluyor. Bu atomlar Bohrun hayal ettii atomlara ok benziyor.
izimler: Ersan Yaz
Kaynaklar Pais, A., Niels Bohrs Times, Oxford University Press, 1991. Preston, D., Before the Fallout: From Marie Curie to Hiroshima, Berkley Books, 2005. van Noorden, R., Extreme Atoms, Nature, 6 Haziran 2013. 65

zlem Ak kinci
Dr., Bilimsel Programlar Uzman, TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Prof. Mehmet ztrk Anlatyor

Vcudumuzun Yedek Paralar, Molekler Saatimiz, GDOlu Gdalar...


ok ksa bir sre ncesine kadar Bilkent niversitesinde retim yelii grevini srdren bu ayki sylei konuumuz Prof. Mehmet ztrk artk Dokuz Eyll niversitesinde zmir Biyotp ve Genom Enstitsn kurmak zere almalarna balad. Kendisiyle hayat ve aratrmalar bata olmak zere Trkiyede yaam bilimleri aratrmalar, genetii deitirilmi organizmalar da dahil pek ok konuda konutuk.
66

Aslnda bilimden ok sanata dknd, ama yine de hayalinde eczac olmak vard. Salk memuru olarak yatl Yeniehir Salk Kolejinden mezun olan bu gen memur, bir yandan mecburi hizmetini yaparken bir yandan da liseyi dardan bitirdi. Ardndan da Ankara Anadolu Eczaclk Yksek Okuluna girdi. Milli Eitim Bakanlnn bursuyla biyokimya doktoras yapmak zere Fransaya gitti. Doktora sonras ABDye giderek almalarna Harvard Tp Fakltesine bal bir hastanede devam etti. lkesine vefa borcu duyuyordu ve Trkiyeye dnd. 1994te Bilkent niversitesinde Molekler Biyoloji ve Genetik Blmn kurma almalarna balad.
olu, Mudurnunun bir kynde 1952de dnyaya gelen Prof. Mehmet ztrk kyn ilk niversite mezunu kiisi. ztrk ortaokuldan sonra yatl bir okul olan Yeniehir Salk Kolejinde 4 yl eitim alm. Bu 4 yllk eitim Prof. ztrkn kiiliinin gelimesinde byk rol oynam. O dnem salk kolejlerinden mezun olanlar niversiteye gidemedii iin, salk memuru olarak mezun olan ztrk bir yandan mecburi hizmetini yaparken bir yandan da Ankara Gazi Lisesini dardan bitirmi. Ardndan da Ankarada Anadolu Eczaclk Yksek Okuluna girmi. Aslnda bilimden daha ok sanata dkn olan ztrkn hayalinde eczac olmak varm. O zamanlar aklndan geenleri Bir eczane aarm, st katnda da kitap yazarm diye dnyordum eklinde ifade ediyor. Ama hayalinin ok tesinde eyler gereklemi hayatnda. Askerliini tamamladktan sonra girdii birtakm snavlarn sonucunda Milli Eitim Bakanlnn bursuyla biyokimya doktoras yapmak zere Fransaya gitmi.

>>>
Orada 1977 ile 1985 arasnda doktora dnda bir de biyokimya ihtisas yapm. Trkiyeye dnme tarihi gelip attnda, ald bursa karlk grev yapaca Hacettepe niversitesi Eczaclk Fakltesinin o dnemki dekannn yaanan ekonomik zorluu kloroform bile almaya para bulamyoruz eklinde ifade etmesinin sonucunda, Prof. ztrk 1985te Harvard Tp Fakltesine bal bir hastanede doktora sonras almalarna devam etmek zere ABDye gitmi. te tam o tarihlerde aratrmalarnda karacier kanseri konusuna odaklanmaya karar vermi. Orada yapt bilimsel almalar ve kariyer sayesinde Fransadan davet alm ve 1992de molekler biyoloji konusunda aratrmalar yapmak ve bir aratrma merkezi kurmak zere Lyona gitmi.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Bilkent niversitesinin Daveti, lkeye Dn


1994te de Bilkent niversitesinde Molekler Biyoloji ve Genetik Blmn kurma almalar balam. O gnlerde niversiteden baz kiiler Prof. Mehmet ztrk ile iletiime geerek bu blmn kurucular arasnda yer almasn istemi. Hayata salk memuru olarak balayp Harvardda almalar yapacak bir noktaya gelmesinde, yatl okumasnn yani devletin ve halkn paynn farknda olan Prof. ztrkn en byk arzusu yurda dnp bu vefa borcunu demekmi. O yllarda molekler biyoloji lkemizde ok fazla bilinmediinden niversiteye girecek genler tarafndan da tercih edilmiyormu. Dier yandan molekler biyoloji alannda alanlar da kendisi gibi baka mesleklerden gelmiler. te bu nedenle Prof. Mehmet ztrk Bilkent niversitesinin sunduu frsat deerlendirmek istemi. 1995te Trkiyeye dnm ve blm kurmu. O ylki niversite snavnn birincisi ve ncs, Trkiyede ilk kez Molekler Biyoloji ve Genetik ismiyle kurulan bu blm tercih etmi. lk yl hepsi de ok parlak genler olan sadece 10 renci alnm. Blmde, lisans eitimi ile birlikte yksek lisans ve doktora eitimi de verilmeye balanm. Prof. ztrk bylece lkesi iin kendine koyduu iki hedefi de gerekletirmi: Dnyann sayl molekler biyoloji ve genetik blmlerinden birini kurmak ve bu alanda ok iyi bir aratrma merkezi oluturmak. Prof. ztrk iki hedefine de ulaarak devlete ve halka olan borcunu dediini hissediyor.

Karacier kanserinin tedavisi ok zor ve dnyada grlen lm nedenlerinin banda geliyor. Mevcut ilalar bu hastala kar maalesef etkili deil. u anda en etkili tedavi yolu karacier nakli. Ama organ bann az olmas karacier naklindeki en byk sorun. Bu nedenle Prof. ztrk yeni tedavi yntemleri gelitirilmesinin ok nemli olduunu dnyor. Dnyada yaplan aratrmalar sonucunda hedefe ynelik, yani kanserli hcrelerde ar etkinleen genlerin rnlerini -dier bir deyile proteinlerini- hedefleyen ilalar bulunmaya balanm. Bunlarn iinde en bilinenler protein kinaz inhibitr denilen ilalar. Karacier kanserinin tedavisi iin henz byle ok etkin bir ila yok. Bu tr kanserlerin tedavisinde iki yaklam var: Bunlardan birincisi kk kimyasal molekllerin kullanlmas, ikincisi de hedef eer hcrenin dndaysa monoklonal antikor (laboratuvar artlarnda oluturulan, hcre yzeyindeki zel antijenlere ynelik zel molekllerin elde edilme yntemi) denilen bir yntemle dorudan hedefe ynelik tedavi. Prof. ztrk aratrmalarnda bu iki yaklam zerine younlayor. Bu konuda da Trkiye apnda ok geni bir ibirlii alar olduunu belirtiyor.

Molekler Saatimizi Yavalatalm


Prof. Mehmet ztrk kanserin molekler dzeydeki mekanizmalarn aratryor. Bu mekanizmalardan yola karak hastalarn tedavilerini salayacak yntemler bulmay hedefliyor. Arlkl olarak karacier kanseri konusunda aratrmalar yapan ztrkn kolon ve meme kanseri konularnda da almalar olmu. Son zamanlarda ise uygulamaya ynelik almalar yapyor. Kanserin erken tans ve hastalarn tan konduktan sonra ne kadar yaama ans olduunun nceden belirlenebilmesi iin yeni teknolojilere dayal testler gelitiriyorlar.

Aslnda her kanser trnn kendi bana ayr bir hastalk olduunu vurgulayan Prof. ztrk her kanser trnde farkl yolaklarn bozulduunu, bozulan yolaa gre farkl tedaviler uygulamak gerektiini belirtiyor. Kendisinin son 5 yldr yapt almalar zellikle kanser ve hcre yalanmas zerine. Vcudumuzda iki eit hcre var: Bunlardan biri baka hcrelerin oluumuna yardmc olan kk hcreler dieri ise somatik hcreler. Somatik hcrelerde telomeraz ters transtriptaz enzimi retilmedii iin hcrelerin her blnnde kromozomlarn ucundaki telomer blgesi ksalyor ve bir noktada o telomer blgesi yok oluyor. Bu noktada da hcrenin oalmas duruyor, yani somatik hcrelerde bir eit molekler saat iliyor. Kanserli hcrelerde ise byle bir molekler saat yok. Dolaysyla normalde kk hcrelerde var olan telomeraz ters transkriptaz enzimi kanserli hcrelerde retilmeye balanyor ve kanserli hcrelerin ou bu ekilde lmsz hale geliyor. Prof. ztrk ve ekibi de karacier kanserinde lmszlemenin nasl gerekletiini, bu lmszleme programn geriye evirerek bir tedavi yntemi bulunup bulunamayaca67

Prof. Mehmet ztrk Anlatyor: Vcudumuzun Yedek Paralar, Molekler Saatimiz, GDOlu Gdalar...

n aratryor. Normal hcrelere zgn olan bu yalanma program yani programl olarak yalanma fenotipi bilinen btn kanserlerde bozuluyor. Kanserli hcrelerin kk hcre zelliklerine sahip olmas hcrenin mrn uzatyor ancak bizim mrmz ksaltyor. te yandan normal yalanmamz da ayn programla dzenleniyor. Dolaysyla yalanmay geciktirmek iin bu saati mmkn olduunca uzun altrmak gerekiyor. Prof. Mehmet ztrk yapt bir hesab bizimle paylayor: Hcrelerimizdeki telomerler normal seyrinde ksalsa neredeyse 150 yl yetecek kadar uzun. Yani mrmz uzatmak istiyorsak telomerlerimizi ekonomik kullanmamz, dokularmzdaki yenilenmeyi yani hcre lmn azaltmamz gerekiyor. nsanlarda kronik bir hastala yol aan her trl fiziksel, kimyasal ve biyolojik etken Prof. ztrkn szn ettii molekler saatin hzl almasn salyor. Bu saatin yava almasn salamak iin bizim elimizden gelebilecek eyler salmza ve beslenmemize dikkat etmek.

Vcudumuza Yedek Para retmek Mmkn m?


Tbbn yapabileceklerine gelince, Prof. ztrk 2012 ylnda Nobel dl alan almay rnek veriyor. John B. Gurdon ve Shinya Yamanaka 2006 ylnda akladklar endklenmi pluripotent kk hcre (induced pluripotent stem cells, IPS) yntemi ile 2012 ylnda Nobel dlne layk grld. Bu yntem deriden alnan bir fibroblast hcresini kltr ortamnda tekrar programlayp baka hcrelere dnebilecek, neredeyse kk hcre gibi davranabilen bir hcre haline getirme teknolojisine dayanyor. Prof. ztrk bu yntemin ok nemli olduunu dnyor; herhangi bir dokuda bir aksaklk varsa, kk hcre kullanlarak bu sorunun zlebileceini ancak bunun sadece embriyonik kk hcreyle yani embriyodan alnm kk hcre ile gerekletirildiini belirtiyor. Bunun da hem etik hem de teknik zorluklarnn olduunu vurguluyor. rnein nceleri embriyodan alnan kk hcrelerin mr boyu ya da o kiinin o kk hcreye ihtiyac olana dek saklanmas gerekiyordu. Ama bu son teknolojiyle artk hayatnzn herhangi bir annda fibroblast hcresini alp laboratuvarda saklayp ihtiya duyulduunda kullanma imkn var. Deriden biyopsi yoluyla hcre alnmasnn ve laboratuvar ortamnda oaltlmasnn ok kolay olduunu syleyen Prof. Mehmet ztrk, rnein romatizma nedeniyle eklem dokularnda bir sorun ortaya ktnda, bir kalp hastal ya da krlk durumunda, hastann o hcre kullanlarak tedavi edilme ans olduunu belirtiyor. nsann kendi hcrelerinin kendisi iin kullanlmasnn etik olarak da uygun olduunu szlerine ekliyor. Ayrca bu yntem sayesinde baklk gibi sorunlar da tamamen ortadan kalkyor. Doku nakillerinde baklk sistemi birtakm ilalarla basklanyor, bu da hastann enfeksiyonlara yatkn olmasna neden oluyor. Prof. ztrk bu yntemin en nemli avantajlarndan birinin kk hcre formuna getirilen fibroblast hcresinin, insan vcudundaki 100 eit hcreden herhangi birine dntrlebilmesi olduunu dnyor. Hatta bunun bir devrim olduunu vurguluyor.
68

Mehmet ztrk kk hcre tedavisinin kuramsal olarak ok akla yatkn olduunu, deney hayvanlarnda baarl uygulamalar yapldn, ancak henz insanda uygulanmadn belirtiyor. nk fibroblast kk hcre haline getirmek iin hcreye dardan 4 gen eklemek gerekiyor ve maalesef u anki teknolojiyle bu genler fibroblast hcresinde tesadfi olarak yerleiyor. Bu genlerden biri de onkogen bir gen olan MYC. Dolaysyla bu tr genlerle deiiklie uratlm bir hcrenin tekrar insana verilmesi pek gvenilir deil. Prof. ztrk nmzdeki yllarda hcrelerin gen kullanmadan da programlanabileceini sylyor. Hcre ortamna birtakm byme hormonlar, enzim basklayclar ve etkinletiriciler koyarak, hcreyi kalc etki yapmayacak ekilde yeniden programlamann mmkn olacan da szlerine ekliyor. Dolaysyla hibir genetik mdahale olmad iin o tr hcreleri kullanmak ok daha gvenli hale gelecek. Bu yntemdeki dier bir zorluk, fibroblast hcresini kk hcre haline getirdikten sonra o kk hcreyi istenilen hcre haline getirme aamasnda balyor. Ancak Prof. ztrk bu zorluklarn 10 yldan az bir srede alacan ve bu yntemin de uygulanmaya balayacan dnyor.

Trkiye Yaam Bilimleri Alannda Baharn Yayor


Prof. ztrke Trkiyede yaam bilimleri aratrmalar ve almalarnn hangi aamada olduunu sorduumuzda yaam bilimlerinin Trkiyede uzun zaman ihmal edilen bir alan olmasna ramen u an bu konuda evrensel dzeyde aratrmalar yapan ve teknolojiler gelitiren bir noktaya geldiimizi reniyoruz. Prof. Mehmet ztrk bu konuda almalar yapan 10-15 aratrma merkezinin olduunu, yaam bilimleri konusunda farkndalk olutuunu ve bundan sonra lkenin ar-ge almalarnn ncelikli olarak bu alanda yaplacan bilmenin ok nemli olduunu belirtiyor. Prof. ztrke gre Trkiye yaam bilimleri alannda baharn yayor. Binlerce Trkn dnyann ok iyi yerlerinde yaam bilimleri alannda vnlesi almalar yaptn, orada bulduklar imknlara yakn imknlar salandnda hepsinin de Trkiyeye

>>>
dnmek isteyeceini ve TBTAKn bu konudaki tevik programlarnn ok olumlu etkileri olduunu dnyor. Ancak bu konuda bir eksiklikten sz ediyor ve bir eletiri yapyor. Ona gre tek mesele yurtdndaki baarl genlerin lkeye dnmesi deil. Bu sadece iin yars. Bu baarl genlerin hepsi yurtdnda ok iyi aratrma merkezlerinde, enstitlerde eitim alm. Trkiyeye geldiklerinde amac sadece bilgi retmek olan merkezler bulamayacak olular Prof. ztrke gre bir eksiklik. zellikle yaam bilimlerinde ekip almasnn ok nemli olduunu syleyen ztrk Nobel dl alm biri bile olsanz tek banza bir ey yapamazsnz diyor. rnein bilgisayar mhendislerinin gelitirdii bir alan olan biyoinformatik olmadan yaam bilimlerinde aratrma yaplmasnn ya da bir ila gelitirilecekse kimyasal sentez bilen biri olmadan bu iin yaplmasnn imknsz olacan belirten Prof. ztrk, farkl alanlarda alan insanlar bir araya getiren ve uzun vadede somut hedefleri olan enstitlere rnein bir genom enstitsne, bir kk hcre enstitsne, hedeflenmi tedavi enstitsne ihtiyacmz olduunu vurguluyor ve szlerine yle devam ediyor: Bu enstitlerde iyi aratrmaclardan oluan zel ekiplerin olmas ok byk nem tayor. Trkiyede bilginin retilmesine de bilginin kullanlmasna yapld kadar yatrm yaplmas gerekiyor. Bunun yolu da misyonlar belli, uzun vadeli hedefleri olan aratrma merkezleri kurmaktan geiyor. Bir eksiimiz daha var. Biz yatrmlarmz yaparken nce binay dnyoruz, arkasndan tesisat dnyoruz ama genellikle sarf malzemesini hatta makinalarn bakmn bile dnmeyi unutuyoruz. Bir laboratuvarn giderleri iin her yl belirli miktarda para ayrlmas gerekir. Daha da nemlisi bilim insanna iyi yaama koullar salanmas, iyi maa denmesi gerekir ki, ek para kazanma kaygs olmasn. Eer bu koullar salanmazsa ister istemez bu kiiler ya yurtdnda kalmaya devam edecek ya da Trkiyeye gelirlerse gidebilecekleri yerler snrl sayda olacak. Bunlar bilimin genel sorunlar olmakla birlikte yaam bilimlerinin de yolunun almas iin yaplmas gerekenler.

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Trkiyenin evrensel dzeyde aratrma enstitlerine ihtiyac olduunu sk sk vurgulayan Prof. ztrk lke olarak hep a atlamaktan bahsediyoruz. Bilimde a atlamadan sanayide veya ekonomide a atlayamayz diyor. Bunun iin ciddi ve ciddiye alnan aratrma kurumlar yaratma zorunluluunun birincil koul olduunu syleyen ztrk, yeni balad zmirdeki grevini Dokuz Eyll

niversitesinin Balova yerlekesinde ykselmekte olan Trkiyenin en byk aratrma binasnda zmir Biyotp ve Genom Enstitsn hayata geirmek olarak tanmlyor. Bu enstitnn, yani iGBzmirin lkemiz iin yeni kuak bir aratrma modeli, Avrupa-AsyaAfrika geninin ortasnda yer alan blgemiz iin birletirici ve dayanmac bir kltrn sembol olmasn arzu ediyor. iGB-zmirin kanser, metabolizma, bulac hastalklar, beyin hastalklar, sistem biyolojisi, uyarlm plripotent kk hcre ve yenileyici tp alannda temel ve dntrc aratrmalarn yaplaca bir merkez olacan ifade ediyor. Genomik/proteomik/metabolomik teknolojilerini, molekler grntleme teknolojilerini, biyoinformatik blmn, GMP koullarnda hcre ve biyomolekl retim platformlarn bnyesinde barndracak olan iGB-zmirin ayn zamanda Trkiye apnda kaliteli hizmet sunan bir ortak kullanm merkezi olmas hedefleniyor. Prof. ztrk fiziksel altyapda devletin, sosyokltrel altyapda zmirin ve zmirlilerin desteini alarak, ABDye ve dier lkelere yaylm stn baarl gen yaambilimcileri bu enstitye kazandrmak ve uluslararas dzeyde bir baar yakalamak istediklerini, bunu baaracaklarna da yrekten inandklarn belirtiyor. nanmak baarmann yarsdr, kendilerine ve alma arkadalarna baarlar diliyoruz.
69

Prof. Mehmet ztrk Anlatyor: Vcudumuzun Yedek Paralar, Molekler Saatimiz, GDOlu Gdalar...

<<<

Ticari ve kar Amal Bilgi Aktarmlar ok Sk Kontrol Edilmeli


Prof. Mehmet ztrk ile sohbetimize farkl bir konuyla devam ediyoruz: Bilimsel bilginin topluma aktarlmas. Her bilim insan gibi Prof. ztrk de bilimsel bilginin topluma doru aktarlmas ve bu bilgi aktarmnda da tek amacn insanlarn yarar olmas gerektiini dnyor. Trkiyede medyada yer alan, yani gazeteler ve televizyonlar araclyla halka -zellikle de salk alannda- verilen bilgilerin %90nn kiisel kar amal mesajlar ierdiini belirtiyor. Prof. ztrk bilimsel olmayan konularn televizyon kanallarnda hem de bilimsellik klf altnda halka aktarlmasndan ok rahatsz oluyor. Bu konuda sorumsuzca davranan kiilerin pek ounun isimlerinin banda Yrd. Do., Do. ve Prof. gibi unvanlar olduunu sylyor. Bu nedenle Prof. ztrke gre ticari ve kar amal bilgi aktarmnn kesinlikle ok sk kontrol edilmesi gerekiyor. Doru bilgi aktarma yollarnn almas gerektiini belirten Prof. Mehmet ztrk szlerine yle devam ediyor: TBTAK Bilim ve Teknik dergisi ile doru bilgi aktarm salyor. Bir de TBTAKn televizyonda bir bilim kanal olsa, her gn eitli konularda doru bilgi aktarlsa ok salkl olurdu.

Ancak Prof. ztrk bu kar klar arasndan bazlarnn yanl olduunu belirtiyor. ztrk ayn zamanda bu bitkilerin insan salna zararl olduu konusunda speklasyon yapldn, Trkiyede olduu gibi hemen hemen her lkede o lkenin en sekin insanlarndan oluan bilim akademileri olduunu, bu akademilerin bu tr rnlerle ilgili grlerini akladn ve bu grlerin hibirinde genetii deitirilmi herhangi bir rnn insanda kanser yapt ya da baklk sistemini kerttii eklinde ifadeler kullanlmadn vurguluyor. Bilim ve salk alannda insanlar mutlu edecek zmlerin pek ou genetii deitirilmi organizmalar kullanlarak bulunuyor. Prof. ztrk GDO konusundaki kayglara karlk bir zm nerisi olarak -Trkiyenin tarm lkesi olmas avantajndan da yola karak- bir bitkisel aratrma merkezi kurulabileceini, o merkezde genetii deitirilmi bitkilerin retilebileceini, gvenli olanlarn da halka sunulabileceini sylyor. Dnyann ekili arazileri, sulak arazileri gn getike azalyor, buna karlk nfus artyor. Mehmet ztrk yle bir nokta gelecek ki topraktan yetitirdiimiz bize yetmeyecek. Bilim yoluyla yeni zmler retmek zorundayz. Bir bitkinin herhangi bir zelliini bilinli ve akll bir ekilde deitirerek bundan yarar elde edebilmek tesadflerden daha iyidir diyor.

Genetii Deitirilmi Organizmalar


Peki ya her zaman gndemde ve tartmal bir konu olan genetii deitirilmi organizmalar konusu? Prof. ztrke bir bilim insan olarak bu konudaki dncelerini de sorduk. Prof. ztrk toplumda baz alglama biimleri olduunu, bunlarn hepsinin her zaman bilimsel kriterlere uymadn ve bu konuda dnyadaki btn toplumlarn algsnn eksik olduunu dnyor. Prof. Mehmet ztrk bu konunun kar klacak, desteklenecek ve tarafsz kalnacak yanlar olduunu belirtiyor. rnein bu organizmalar aslnda dolayl ya da dorudan insan ihtiyacn karlamaya ynelik. Ya dorudan yiyoruz ya da GDOlu bitkileri yemi hayvanlarn etini yiyoruz. Genetii deitirilmi bitkilerin ok az sayda firma tarafndan gelitirildiini syleyen Prof. ztrk bu firmalardan birinin dnyadaki bu pazarn neredeyse %70-80ine sahip olduunu sylyor. Bunun da insanlar lkemin geleceini, kendi geleceimi, ocuklarmn geleceini bir tek firmaya nasl balarm diye dndrdn vurguluyor. Prof. ztrk bu kayglar hakl bulduunu ve firmalarn ticari olduunu ve hedeflerinin tabii ki pazar olabildiince bytmek ve kontrol altna alabilmek olduunu sylyor. rnein Trkiyede yaygn olarak pamuk ekiliyorsa, ekonomi byk oranda pamua balysa ve btn pamuk tohumlar da bu firmadan alnyorsa durum lkenin gelecei asndan ok riskli demektir. kinci konu da evre. Genetik zellikleri insan mdahalesi ile deitirildiinden bu bitkilerin yapay olduu dnlyor. Bu bitkileri tketmenin herhangi bir zarar olmasa bile insanlar bunu evreye mdahale olarak deerlendiriyor. Bunlarn anlalabilir tepkiler olduunu syleyen Prof. ztrk toplumun dier bir kar k nedenini ise yle zetliyor: Trkiyede u an genetik olarak deitirilmemi bitkiler yetitirilmesine bal olarak pek ok i kolu var. rnein zirai mcadele iin ila satan insanlar eer genetii deitirilmi bitkiler retilirse ila satamayacak.
70

Farkl konularda grlerini aldmz Prof. Mehmet ztrke bize zaman ayrd iin teekkr ediyoruz. Hayatnn, bilim insan olma idealine sahip pek ok gence ilham vermesi, kendi deyimiyle daha nice parlak renciler yetitirmesi umuduyla almalarnda baarlar diliyoruz.

Merak Ettikleriniz

Kar Yaarken evre Neden Daha Sessiz Olur?


thinkstock

Tuba Sargl

ar yaarken grltye neden olan insan kaynakl etkinlikler, rnein trafik azalr. Bunun yan sra kar tanelerinin yaps da kar yaarken evrenin daha sessiz olmasn salar. Kar buz kristallerinin bir araya gelmesiyle oluur ve yeni yam kar tanelerinin yzeyinin gzenekli yaps karn ses dalgalarn sourmasna imkn verir. Ses, havada basn dalgalar oluturarak ilerler. Bu dalgalar enerjinin arpmalar yoluyla moleklden molekle aktarlmas sayesinde ok uzak mesafelere ulaabilir. Gzenekli yapya sahip maddelerde ise enerjinin bir ksm yansmak yerine sourulur.

Karn bu zellii yapsyla ve yad zamanla yakndan ilgilidir. nk zaman ve hava koullar kar tanelerinin yzeyinin yapsnda deiikliklere neden olur. Yzeydeki su kristalleri eriyip tekrar donduunda kar taneleri daha sert ve przsz hale gelir ve bylece ses dalgalarn daha kolay yanstr. Bu koullarda ses dalgalar daha hzl hareket eder ve ses daha net duyulur.

Buzul alarnda nsanlarn Yaay Nasld?


Mahir E. Ocak

D
thinkstock

nyann milyarlarca yllk gemiinde bilinen 11 buzul a var. Son buzul a yaklak 25.000 yl srdkten sonra, 11.000 yl nce sona ermi. Bu adan gnmze kalan izler,

son buzul anda yer yzeyinin te birinin buzlarla kapl olduunu gsteriyor. O sralarda Trkiye, spanya, Almanya gibi orta kuakta yer alan lkeler bugn olduundan daha souktu. Scaklklarn daha dk olmasnn doal bir sonucu olarak yaygn bitki rts bugn olduundan daha farklyd.

72

Bilim ve Teknik Aralk 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Ryalar Kontrol Edilebilir mi?


Tuba Sargl

yalar ynlendirebilme yetenei daha ok bilimkurgu filmlerinde grlse de ryalar kontrol etme ya da en azndan etkileme teknikleri uyku ile ilgili aratrmalara da konu oluyor. Kontrol edilebilir ryalar ile ilgili gzlemlerini yazya geirmi olan Aristodan beri bilinen bu olgu, ryada olduunun farknda olmak olarak tanmlanabilir. Aratrmaclar byle ryalarn isteyerek grlemeyeceini, ancak farkl yntemlerle grme olaslnn artrlabileceini sylyor. Bu tr ryalarn genellikle REM uykusu esnasnda olutuu dnlyor. REM uykusu srasnda grlen ryalarda beynin mantksal akl yrtme ve ksa sreli bellekten sorumlu olan n blgesi etkin deilken, kontrol edilebilir ryalar grld srada bu blgenin uyank haldeyken olduu dzeyde alt dnlyor. Mantk ve ryann ayn anda devrede

olduu bu durum, rya gren kiiye ryasn kontrol etme imkn verebilir. Kontrol edilebilir rya grlrken normal ryaya gre beyinde ne tr farkllklar meydana geldiini anlamaya ynelik almalar devam ediyor. Kontrol edilebilir rya deneyimini yaama olasln artrmak iin farkl yntemler uygulanyor. rnein gn iinde srekli olarak bilincinin yerinde olduunu kendine hatrlatma -gereklik testibu yntemlerden biri. Bu durumun alkanlk haline gelmesi bilincimizin yerinde olduu durumlarda eylemlerimizin mantkl olmas gerektii konusunda farkndalmz artrd iin, manta aykr olan bir hareket -rnein umakryada olduumuzu fark etmemizi salayabilir.

rtifa Hava Aralarnn Performansn Nasl Etkiler?


Tuba Sargl

ksek irtifalarda hava younluunun azalmas hava aralarnn performansn drr. Havann younluundaki deiim aracn hem motor hem de aerodinamik performansn etkiler. Jet motorlarnda verimli bir biimde g retilebilmesi iin yaktn ve havann uygun oranlarda bir araya getirilmesi gerekir. Bu oran motordaki yanma srecinin verimini belirleyen nemli bir faktrdr. Ancak yaklak %21 orannda oksijen ieren havann oksijence zengin ksm genellikle yaklak 10.000 metrenin (35.000 feet) altndaki irtifalarda bulunduu iin motorun rettii g havann younluuyla dorudan ilikilidir. Bunun yan sra havann daha az youn olmas pervanelerin salad itiin ve havann kanatlar zerinde kalkta salad gcn azalmasna neden olur. Havann younluunu yksekliin yan sra scaklk ve nem miktar da etkiler. Hava younluunun azalmasnn neden olduu sorunlar engellemek amacyla gelitirilen turbo arjl ve sper arjl motorlarda motora giren hava sktrlarak deniz seviyesindekiyle ayn verimde g elde edilebilir. Yksek irtifalarda hava basncnn dmesi nedeniyle i ve d hava basnc arasndaki farkn bymesi, hava aralarnda yapsal problemlere yol aabilir. Yksek irtifann neden olduu tm bu snrlayc faktrler, ticari yolcu uaklarnn yaklak 13.000 metrenin (43.000 feet) altndaki irtifalarda kullanlmasn gerektirir.

Kayn ve mee aalar bymedii iin toprak bo grnyordu. Fakat allk bitkiler yine byyordu ve Amerika ile Asyann kuzeyinde tundralar yine vard. Son buzul ann nasl balad ve neden sona erdii bilinmiyor. Fakat 25.000 yla yaylan bu sre ok yava gelimiti. nsanlar havann binlerce

Getty Images Trkiye

thinkstock

yl iinde yava yava soumasyla beraber, yaaylarn da yava yava zamann koullarna uyarlamt. Buzul anda yaayan insanlarn maara duvarlarna izdii resimlerden ve yine maaralarda bulunan hayvan kemiklerinden insanlarn o dnemlerde avclkla beslendii anlalyor. Hayvanlar yakalamak iin tuzaklar kuruluyor,

yakalanan hayvanlar ldrldkten sonra birka byk paraya ayrlyor ve maaralara tanyordu. Daha sonra daha da kk paralara ayrlan hayvanlar piiriliyor ve yeniyordu. Son buzul a srasnda yaayan baz hayvan trlerinin soyu artk tkenmitir. Bu hayvanlar arasnda mamutlar, tyl gergedanlar ve maara aylar da vardr.

73

Merak Ettikleriniz
Fakat beyinde meydana gelen hasarlarn sonular her zaman kalc deildir. Beyin sarsnts gibi grece daha hafif hasarlarda, kalc sorunlar olumaz. Beynin kafatas iinde oynad bu durumda meydana gelen hasarlar iyileebilir. Meydana gelen hasarlarn ok daha byk olduu durumlarda ise cerrahi mdahale gerekebilir ve kalc bedensel ve zihinsel sakatlklar oluabilir. Beyinde meydana gelen hasarlar srasnda len sinir hcreleri (nronlar) yerine yenileri gelmez. Fakat hcreler arasndaki balantlar (sinapslar) yeniden geliebilir. Bu srada beynin baz ksmlarnn daha nce stlenmedikleri grevleri stlenmesi de mmkndr. rnein inmeli bir hasta kaybettii konuma yetisini uygulanan tedaviler sayesinde oluan yeni balantlarla bir sre sonra tekrar kazanabilir. Dolaysyla beyinde meydana gelen hasarlar sonucu len hcreler yenilenmese bile oluan hasarlarn sonularnn her zaman kalc olmad sylenebilir.

123rf

Beyin Hasarlarnn Sonular Kalc mdr?


Mahir E. Ocak

ir hastalk ya da bir darbe sonucunda beyinde hasar oluabilir. Beyin hcrelerinin lmesiyle hastalar bitkisel hayata girebilir veya kalc bedensel ve zihinsel sorunlar oluabilir.

Mutlak Scaklk Negatif Olabilir mi?


Tuba Sargl

caklk nedir sorusu ile balayalm. Scak bir bardak su ile onun yannda duran souk bir bardak su arasndaki fark nedir? Uzaktan baktmzda fark anlamamz mmkn deil. Ancak molekleri grebilseydik scak suyun iindeki su molekllerinin souk suyun iindekilerden ok daha hzl hareket ettiini grrdk. 19. yzylda fizikiler snn bir madde olmadn, bir eit enerji veya enerji fark olduunu anladktan sonra scakl da molekllerin veya atomlarn ortalama hareket (kinetik) enerjisi ile tanmladlar. Bu durumda hareketin hi olmad scaklk, mutlak 0a yani 0 Kelvin veya -273,15 Celsiusa (derece) karlk geliyor. Scaklk bu ekilde tanmlandnda 0 Kelvinin altnda bir scakln olmas mmkn deil. Ancak scakln bir baka tanm daha var. O tanm entropi yani dzensizlik kavram ile ilgili. yle bir rnek verebiliriz: Elimizde bir buz paras var, styoruz suya dnyor, biraz daha styoruz buharlayor. Bu srete dzensizlik artyor. Su moleklleri buzda suda olduundan daha dzenli dizilidir, suda ise su buharna gre daha dzenlidir. u durumda sisteme dardan s yani enerji verdike dzensizliin ve sistemdeki molekllerin hareket enerjilerinin arttn dolaysyla scakln da arttn syleyebiliriz.
74

Sistemin toplam enerjisine bal olarak paracklarn bulunabilecei mikro durumlar

Sistemin dzensizliinin i hareket enerjisine gre nasl deitiine bakarak tanmladmz scaklk, yukarda dorudan tanmladmz scaklk ile pek ok durumda ayn deeri verir. Dolaysyla dzensizlii kullanarak tanmladmz scaklk da pek ok sistem iin 0 Kelvinden daha az olamaz. Yani genellikle bir sistemin i hareket enerjisi arttka dzensizlii artar. Ancak bu durumun ok ilgin istisnalar vardr. Yukardaki ikinci tanm erevesinde bakldnda, kapal bir sistem belirli koullar altnda fiziksel olarak negatif mutlak scakla sahip olabilir. Ancak mutlak scakl negatif olan sistemler, mutlak scakl pozitif olan sistemlerden daha scaktr!

thinkstock

Bilim ve Teknik Aralk 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Plastikler Soutulduklarnda Neden Daha Krlgan Olur?


Tuba Sargl

am bir malzeme ufak bir darbe ile parampara olurken plastik malzemeler zerlerine uygulanan basnca kar ok daha direnlidir. Plastik malzemeler bir eit polimerdir ve bu zelliklerini birbiri iine gemi haldeki zincir benzeri uzun molekllerine borludurlar. Polimer zincirleri birbirleri iinde rahata hareket edebildikleri iin zerlerine bir gerilim uygulandnda herhangi bir deformasyona uramadan eski hallerine dnebilir. Ancak polimer malzemeler soutulduklar zaman kalc deformasyona kar direnlerini kaybeder ve daha krlgan olur. rnein plastik kovalar k aylarnda yaz aylarna gre daha kolay krlr. Polimerlerde atomlarn dzenli bir yapda bulunmad amorf blgeler ve atomlarn dzenli kristal yapda bulunduu blgeler olabilir.

Belli bir scakln altnda polimerlerin yapsndaki amorf blgeler cams halde bulunurken, bu scakln stnde kauua benzer ekilde davranr. Bu scakla cams gei scakl denir. Cams gei scaklnn altnda polimerlerin cams davran gstermesinin nedeni yaplarndaki zincirlerin daha yava hareket etmesidir. Yksek scaklklarda ise sahip olduklar kinetik enerji arttndan polimer zincirleri daha kolay hareket edebilir. Polimerlerin yalnzca amorf ksmlar cams gei scaklnda byle bir deiime urarken kristal yapl blgelerde byle bir deiim yaanmaz. Polimerlerin yapsndaki amorf blgeler bu scakln stnde kauuk gibi esneyebilirken, bu scakln altnda cama benzer ekilde daha krlgan olur. Bu nedenle cams gei scaklnn altndaki koullarda polimerler daha sert ve krlgan olur.

Negatif mutlak scaklklar enerji artyla beraber entropinin (dzensizliin) azald sistemlerde grlr. Dzensizlii kabaca yle tanmlayabiliriz: Makroskopik bir sistemi oluturan paracklarn (atomlar veya molekller) bulunabilecei mikroskobik durumlarn says. Sistem dengeye ulatnda dzensizlik en yksek deerine ular. rnein bir odada duran parfm iesini atnzda koku molekllerinin bulunabilecei yer nce ienin ii iken birden btn oda olmu, dolaysyla dzensizlik artmtr. Belirli bir scakla sahip kapal bir sistemdeki paracklarn her birinin kinetik enerjisi farkldr. Dengedeki bir sistemde belirli bir enerjideki paracklarn saysn Maxwell - Boltzmann dalm verir. Bu dalma gre paracklarn ounluu dk enerji seviyelerinde bulunur ve yksek enerji seviyelerindeki paracklarn says daha azdr. Scaklk arttka yksek enerji seviyelerindeki paracklarn says da artar. Negatif mutlak scaklk, paracklarn sahip olabilecei enerjinin bir st snrnn olduu sistemlerde grlr. Byle sistemlerde de enerji arttka yksek enerjili durumlarda bulunan paracklarn says artar. Dk ve yksek enerji durumlarnda bulunan paracklarn says eit olduunda mikro durumlarn says en yksek deere ular ve bu durumda entropi maksimum olur. Verilen enerji miktar art-

tka yksek enerji durumlarnda bulunan paracklarn says dk enerji durumlarnda bulunanlarn saysndan daha fazla olur. Bu tr sistemlerde mikro durumlarn says azalmaya balar ki bu entropinin azalmas anlamna gelir. Bunun bir sonucu olarak -enerji arttka entropi azald iin- sistemin mutlak scakl negatif olur. Fakat negatif mutlak scakl olan sistemler daha fazla enerji ierdikleri iin pozitif mutlak scakla sahip sistemlerden daha scaktr. Kuramsal olarak 1950lerden beri bilinen negatif mutlak scakla sahip sistemlerin varl Mnih Ludwig Maximilian niversitesi aratrmaclar tarafndan deneysel olarak da doruland. Sonular Science dergisinde yaymlanan aratrmada Ulrich Schneider ve arkadalar, potasyum atomlarndan oluan ar souk bir gaz ile negatif mutlak scakla sahip bir sistem oluturmay baard.

Entropi (Dzensizlik)

Enerji

123rf

75

Merak Ettikleriniz

thinkstock

Roket Uzayda Nasl Yol Alr?


Mahir E. Ocak

nlk hayatta kullandmz pek ok alet enerjisini motorlardan alyor. Kimyasal enerjinin hareket enerjisine dntrld otomobil motoru ya da uak motoru gibi geleneksel motorlarda retilen enerji ile dndrlen arklar aracn hareket etmesini salar. Roketlerde ise durum daha farkldr. Otomobilinizin dnen tekerlekleri sayesinde otoyolda ilerleyebilirsiniz. Fakat roketlerin uzayda yol alrken zerinde hareket ettikleri bir zemin yoktur. Dolaysyla dairesel hareket yapan bir tekerlek ya da benzeri bir mekanizma ile uzayda yol alnamaz. Roketlerin uzayda yol almasn salayan temel ilke Newtonun her etkiye karlk bir tepki vardr ifadesi ile bilinen hareket yasasdr. Kimyasal bir tepkime sonucunda roketten darya atlan maddeler roketi kendi hareket ynlerinin tersi ynde iter. Bu da roketlerin yol almasn salar. Roketlerde yakt olarak kullanlan maddeler kat ya da sv olabilir. Sv yaktlarn kullanld roketlerde yakt ve sv oksijen yanmann gerekleecei hazneye gnderilir. Yanma sonucunda oluan gazn roketten karken sebep olduu itme ise roketi ivmelendirir. Kat yaktlar ise -tarihleri sv yaktlara gre daha eski olmasna ramen- yaklmalar dolaysyla da roketin hz istenildii gibi kontrol edilemedii iin sorunludur. Kat yaktlar bir kez tepkimeye girmeye baladktan sonra bir daha tepkimeyi durdurmak mmkn deildir. Bu sebeple kat yaktlar daha ok roketin ihtiyac olan ilk hz saladktan sonra asl roketten ayrlan destek roketlerinde kullanlr.

thinkstock

Dnyann Ekseninin Eik Olmasnn Sebebi Nedir?


Tuba Sargl

ararl bir iklim sisteminin olumasn salayarak Dnya zerinde yaanabilir bir ortamn olumasnda anahtar role sahip olan Dnyann eksen eikliinin nasl olutuu sorusunu, gemite ve gnmzde pek ok bilim insan cevaplamaya alt. Gnein, dier gezegenlerin ve Ayn ktleekim etkilerinin Dnyann eksen eikliini etkiledii dnlyor. Baz aratrmalar ise Ayn etkisinin daha nce tahmin edilenden daha byk olduunu ortaya koyuyor. Ayn, Mars byklndeki bir gk cisminin Dnyaya arpmasyla olutuu hipotezi, Dnyann eksen eikliinin nedenlerinden birinin bu arpma olduunu ileri sryor. Nature dergisinde yaymlanan

bir alma ise Ayn, Dnyann eksen eikliinin u ankine yakn deerde kalmasn saladn, Dnyann Ay gibi byk bir uyduya sahip olmamas durumunda eksen eikliinin 0-85 derece arasnda deiebileceini gsteriyor. Byle bir durum nemli iklim deiikliklerine neden olabilir. Geophysical Research Letters dergisinde yaymlanan bir almaya gre kresel snma sonucu buzullardaki erime nedeniyle Dnya yzeyinde meydana gelebilecek ktle dalmndaki bir deiim -dnen bir topta olaca gibiDnyann eksen eikliini deitirebilir.

76

Bilim ve Teknik Aralk 2013

merakettikleriniz@tubitak.gov.tr

Fotosentez Yapmayan Bitkiler Var m?


Tuba Sargl

otosentez yapmayan bitkiler var. Genellikle parazit bitkiler olarak adlandrlrlar. Klorofil eksiklii ya da fotosentez sisteminde herhangi bir ilev bozukluu olan bu tr bitkiler, besin ihtiyalarn baka bitkilerden karlar. Bu sre iki ekilde gerekleir. Fotosentez yapmayan baz bitkiler, fotosentez rn olan karbonhidratlar ve ihtiya duyduklar dier besinleri kklerindeki haustorial ad verilen zellemi yaplar sayesinde, zerinde yaad bitkiden dorudan alr.

Baz parazit bitkiler ise besinlerini fotosentez yapan bitkilerden arada kpr grevi gren mantarlar vastasyla salar. Besin, fotosentez yapan bitkiden o bitkinin kklerine yerleen mantara oradan da parazit bitkiye geer. Bunlarn yan sra parazit bitkilerin bir ksm tamamen baka bir kaynaktan beslenirken bir ksm hem fotosentez yapar hem de zerinde yaad bitkileri ek besin kayna olarak kullanr.

Evrenin Bykl Ne Kadardr?


Tuba Sargl

vrenin ancak bir ksmn grebiliyoruz. Bu nedenle evrenin byklyle ilgili bilgimiz grebildiimiz kadaryla snrl. Evrenin yann nasl hesaplandn bir nceki saymzda anlatmtk.

En son verilere gre, evren 13,8 milyar yanda olduu ve k saniyede 300.000 kilometre mesafe kat ettii iin grebildiimiz en uzak gk cisminin bizden 13,8 milyar k yl uzakta olduu dnlebilir. Ancak gzlemlenebilir evrenin yarap yaklak 46 milyar k yldr. Bu durumun nedeni ise evrenin genilemesidir.

thinkstock

Hzlanarak devam eden genileme sebebiyle gkadalar birbirlerinden giderek daha da uzaklar. Bu nedenle gzlemlediimiz bir cisim - bize ulatnda- aslnda bizden ok daha uzakta bulunuyor olabilir. Evrenin genileme hzndan yararlanarak yaplan ayrntl hesaplar, grnr evrenin yarapnn yaklak 46 milyar

k yl olduunu gsteriyor. Grnr evren, merkezinde bulunan gzlemciye gre kresel olarak alglanr. Evrenin hzlanarak genileme etkisinin yan sra aslnda evrenin merkezinde olmadmz ve evrenin eklini tam olarak bilmediimiz iin, evrende var olan gk cisimlerinin says gzlemleyebildiimizden ok daha fazladr.

77

Gkyz

Alp Akolu

Kuyrukluyldz Zaman
Yzyln kuyrukluyldz olarak da anlan ISON, 28 Kasmda Gnee en yakn geiini yapt. Kuyrukluyldz Eyll 2012de kefedildiinden bu yana gkbilimciler onu izliyor ve Gnee yakn geiinden sonra nasl grneceini tahmin etmeye alyordu. Aralk aynn ilk gnlerinden Ocak ortalarna kadar kuyrukluyldzn plak gzle gzlenebilecek durumda olaca dnlyor. Elbette bu geii paralanmadan atlatrsa. ISON Kuyrukluyldz Aralk aynn ilk yars gndoumundan ksa bir sre nce, sabah gkyznde grlebilecek. Ayn ortalarndan sonraysa gkyznn kuzey kutup blgesine doru ilerleyecek ve tm gece gkyznde yer alacak. ISON, 1 Aralkta hl Gnee ok yakn konumda olacak. Bu srada parlakl en yksek dzeyde olacak. Ne var ki Gne domadan nce ok ksa bir sre grlebilecek.

Gnler ilerledike ISON ufkun zerinde hzla ykselecek. Bu srada parlakl giderek azalacak, ancak Gneten uzaklat iin onu giderek daha karanlk bir gkyznde greceiz. Yani gzlem koullar giderek iyileecek. ISON ancak ayn 20sinden sonra kolayca grlebilecek kadar ykselecek. Bu tarihte kuyrukluyldz grebilmek iin akam hava karardktan hemen sonra kuzeydou ufku zerine bakmak gerekecek. Kuyrukluyldz ufka ok yakn olduundan erkenden batacak. Giderek kuzey gkkutbuna doru ilerleyen ISON Kuyrukluyldzn ayn 25inden sonra tm gece gkyznde grmeye balayacaz. Ancak bu tarihlerde gece yars civar ufka ok yakn olacak. Ocak aynn balarnda tm gece rahatlkla grebileceimiz konuma gelmi, ykselmi olacak. ISON Kuyrukluyldz 7 Ocakta Kutupyldznn yaknnda olacak. Sonraki gnlerde akam saatlerinde daha da yksekte olacak. Ancak bu srada muhtemelen parlakl iyice azalm olacak. Yine de getiimiz aylara gre Dnyaya daha yakn konumda olduundan plak gzle grlmesi olas.

Gkbilimciler bundan aylar nce ISONun parlaklk tahminlerini yaparken ok iyimserdi. yle ki ilk tahminlere gre kuyrukluyldzn Kasm aynn sonlarnda plak gzle gndz bile grlebilecek kadar parlak olaca tahmin ediliyordu. Ancak ilerleyen aylar iinde beklenen parlaklk art olmad. Sonraki iyimser tahminler kuyrukluyldzn parlaklnn Vensnkine yaklaabileceini ngryordu. 28 Kasmdan sonra ne olacan imdiden sylemek zor. Ancak ok byk olaslkla kuyrukluyldzn parlaklnda nemli derecede art olacak. Derginizi aldnzda muhtemelen her ey netlemi olacak. Kuyrukluyldz ilgin srprizler de yapabilir. rnein NASA, 24 Kasmda yaymlad bir duyuruda, kuyrukluyldzn kuyruunun kopma olaslndan sz etti. Eer ISON bir Gne patlamasyla karlarsa kuyrukluyldzn kuyruunu oluturan gaz, patlamann oluturaca gne rzgryla savrulabilir ve ondan ayrlabilir. Gne bu sralar 11 yllk dngsnn en etkin dneminde olduundan bu mmkn.

ISON Kuyrukluyldznn 11 Kasmda Bursadan ekilmi fotoraf. Fotorafta grlen beyaz izgiler yldzlarn uzun pozlanm fotorafta oluturduu izler.

Uur kizler

78

Bilim ve Teknik Aralk 2013

alp.akoglu@tubitak.gov.tr

Byk Ay

Ejderha
Vega

Lir Kk Ay
Kutupyldz

Vaak Yenge kizler


Jpiter

Kral Zrafa Kralie

Deneb

Kuu Yunus

Arabac

Kapella

Kk Kpek
Procyon

gen Boa
Aldebaran

Kanatl At

Ko Balklar Kova

Tekboynuz
Akyldz (Sirius)

Avc

Byk Kpek

Irmak Tavan Irmak

Balina

1 Aralk 22:00 15 Aralk 21:00 31 Aralk 20:00

GNEY

1 Aralk 22:00 15 Aralk 21:00 31 Aralk 20:00

Aralkta Gezegenler ve Ay
Merkr getiimiz ay yln en iyi konumlarndan birindeydi. Bu ay banda gezegenin sabah gkyznde alaln izleyeceiz. Ayn ilk gnleri gezegeni dou ufku zerinde Gne domadan nce grmek mmkn. lerleyen gnlerde ufka ok yaklaacak ve artk grlemeyecek. Vens akamlar gneybat ufku zerinde. Parlakl sayesinde gnbatmnn hemen ardndan grlebiliyor. Vens ayn ortalarndan itibaren ufkun zerinde hzla alalacak ve Ocak aynda akam gkyznden ayrlacak. Gezegeni yaklak neredeyse bir yl sresince akam gkyznde grmeyeceiz. Mars gece yars civarnda douyor. lerleyen aylarda giderek daha erken doacak ve akam gkyznde yer alacak. Jpiter ayn banda havann karamasyla birlikte douyor. Gezegen ay sonunda Gne battnda domu olacak.
46 Austosta hava dou ufku ufkuzerinde yakn konumda Kasm akam Ayaydnlanrken ve Vens gneybat

Kapella ARABACI BOA Aldebaran

KZLER Jpiter

Betelgz Ay Vens Ay ORON

BATI

Perseus

Andromeda

1 Aralk Ay ve Satrn gndoumundan nce yakn grnmde 5 Aralk Ay ile Vens gnbatmndan sonra batda yakn grnmde 13/14 Aralk kizler (Geminid) gkta yamuru (sabah) 15 Aralk Ay, lker ve Aldebaran yakn grnmde 21 Aralk K gndnm (En uzun gece, en ksa gndz) 26 Aralk Ay ile Mars geceyarsndan sonra yakn grnmde 29 Aralk Ay ile Satrn gndoumundan nce ok yakn grnmde

KUZEY

DOU

Rigel

18 Aralk akam dou ufku zerinde Ay ve Jpiter k takmyldzlar arasnda

Satrn sabah gkyznde yer alyor. Gezegen ayn banda ve hava aydnlanmadan ksa bir sre nce douyor. Ayn sonundaysa bu sre iki saati geecek.

Ay 3 Aralkta yeniay, 9 Aralkta ilkdrdn, 17 Aralkta dolunay, 25 Aralkta sondrdn hallerinde olacak.

79

Transistrler
Radyo alcs devrelerindeki en nemli basamaklardan biri, istasyondan antene gelen sinyalin ykseltilmesiydi. 1947de transistrn icadna kadar ykseltme ilemi elektrotlu vakum tpleri ile yaplmak zorundayd. Bu pahal ve grece byk tpler televizyon ve radyo alclarnda kullanlm ve bu cihazlarn hantal yapsnn en nemli sebeplerinden biri olmutu. Dinleyiciler istedikleri program dinlemek iin ska bozulan ve deitirilmesi gereken bu tplerin snmasn beklemek zorundayd. Transistrn icad ucuz, ufak, snmas iin beklemeye gerek olmayan ve neredeyse hi bozulmayan devre paralarnn ortaya kna ve dolaysyla tanabilir elektronik cihazlarn retimine olanak salamt.

Nasl alr?

eviri: Dr. Murat Yldrm

Transistrn iine bir yolculuk


Transistrler farkl grevler iin farkl byklklerde tasarlanabilir. Gnmzde transistrlerin byk ksm, entegre devre ad verilen ve bilgisayar, cep telefonu ve tablet gibi sistemlerin almasnda temel rol oynayan bileenlerde bulunuyor. Bu transistrler gzle grlemeyecek kadar kk ve boyutlar 45 nm civarna inmi durumda. Radyolarda kullanlan transistrler ise kk olmalarna ramen gzle grlebilir. retildikleri yar iletkenler onlara bugnk elektronik cihazlarn retilmesini mmkn klan artc zellikler kazandryor.

Kasa

Transistrlerde genelde farkl alana blnm yar iletken malzeme bulunur. Salglayc Elektronlar salglaycdan baza gnderilir.

Baz Bir enerji kayna ile beslendiinde salglaycdan gelen sinyali toplaycya ykseltilmi bir ekilde iletilir.
N tipi malzeme

Yaltm

Toplayc Salglaycdan gelen elektronlar toplar ve sinyali ykseltilmi bir ekilde alr.

P tipi malzeme

N tipi malzeme

Yar iletken malzeme Elektrik akmn daha iyi kontrol etmek iin farkl malzemelerle katklanm silisyumdan P ve N tipi malzeme elde edilir.

P tipi malzeme

N tipi malzeme

P tipi malzeme

3 cm

BYKLK Transistrn bykl gvenli bir ekilde kullanlabilecek g miktarn belirler.

2 cm 1 cm 0 cm

80

Bilim ve Teknik Aralk 2013

nasil.calisir@tubitak.gov.tr

Transistrn Mehur Atas Nasl alyor?


Bazdan geen akmdaki ufak bir deiiklik, toplaycdan geen akmda byk deiikliklere sebep olur. rnein baza ufak bir sinyal uygulandnda toplaycda ok daha byk bir sinyal ortaya kar. Transistrlerden nce sinyal glendirilmesi vakum tpleri ile salanyordu. Bu bileenler, pillerin salayabilecei dk voltajlarda alabilen transistrlerin aksine, almak iin yksek elektrik gcne ihtiya duyduklar gibi ok da fazla yer kaplyordu. Bu yzden eski radyolarn ok byk kasalar oluyordu.

Salglaycya gelen elektronlar baza doru akar.

P tipi malzeme

Salglayc

Baz

N tipi malzeme

N tipi malzeme

Toplayc

Bazdaki deiiklikler elektronlarn toplaycya ulamasn salar.

P tipi malzeme

Salglayc

Baz

N tipi malzeme

N tipi malzeme

Toplayc

Toplaycya ulaan sinyal orijinal sinyalin ok daha gl bir kopyas olur.

P tipi malzeme

Salglayc

Baz

N tipi malzeme

N tipi malzeme

Birok bilgisayarn merkezi ilem biriminde nanometre leinde milyarlarca transistr bulunur. Hafza depolama yongalarnda da (RAM, ROM veya Flash tipi hafzalarda) milyarlarca transistr cebimizde tayoruz. Bununla birlikte, nanoteller, karbon nanotpler, tek atom kalnlnda grafen tabakalardan ve molekllerden transistrler de yaplmtr. Getiimiz yl yaymlanan bir almada, tek bir atomun transistr olarak kullanlabildii laboratuvar koullarnda gsterilmitir.

Toplayc

letkenler Voltaj fark uygulandnda akabilen birok serbest yke sahiptir. Metaller genelde iyi birer iletkendir.

Yar iletken Voltaj uygulandnda akabilen serbest ykler vardr, ama iletkenlerde olduundan ok daha azdr. Germanyum ve silisyum yar iletkendir.

Yaltkan Yklerin hareketine izin vermezler. Cam ve sakz yaltkandr.

Sol 90 Images / Franzis

Malzeme Tipleri

81

Trkiye Doas Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Gnbatm Kupa Mercan


Trkiye denizleri, barndrd zengin canl yapsyla sualt canllarn aratran bilim insanlarnn, amatr bilimcilerin, dalglarn her zaman ilgisini ekiyor. Bu deiik yapnn nedeni, denizlerimizin farkl jeolojik, ekolojik, kimyasal ve iklimsel yap gstermesi. Gneyde scak, tuzlu bir yapya sahip Akdeniz, kuzeyde souk ve az tuzlu yapdaki Karadeniz ve her iki deniz arasnda balanty salayan, her iki denizin de zelliklerini tayan Marmara ve Ege Denizi. klimsel nedenlerden dolay Akdenizde scak ve tuzlu sular seven canllar yaarken, Karadenizde souk ve az tuzlu sular seven canllar yaar. Bunlarn yannda hem Atlantik Okyanusundan hem de Kzldenizden devaml yeni tr girii olur. Bu farkl canllar -sngerler, yumuakalar, tunikatlar, balklar, eklembacakllar, deniz bitkileri, mercanlar- dal yaparak grmek mmkn. Mercanlar lkemiz denizlerinde yaad halde, dalglar dnda pek kimsenin bilinmedii canllardr. Mercanlar daha ok tropik denizlerin resif oluturan canllar olarak bilinir. Yanl da deil aslnda. Baz trleri byk resifler oluturabilir. Bizim denizlerimiz gibi lman denizlerde ise resif oluturmayan mercan trleri yaar. Gn batm kupa mercan da bu trlerden biridir.

82

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Gnbatm kupa mercan, sar renkli ve gle benzeyen yapsyla dikkat eker. Tek olarak yaayan bu mercanlarn boyu 3 cm kadardr. Sar ya da turuncu renkli olabilen dokunalarnn says 90 kadar olabilir. 10 metreyle 40 metre arasnda deien derinliklerde, kayalarn altlarnda ve akntya kar korunakl yerlerde, sert zemine tutunarak yaarlar. Bu mercanlar Ege ve Akdeniz kylarnda dal yaparak grmek mmkndr.

Fotoraflar: Mutlu Kurtba (Ege Denizi)


Kaynak http://www.habitas.org.uk/marinelife/species.asp?item=D14160 83

Trkiye Doas Flora

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Dniekleri

Dnya zerinde lman kuakta yer alan Trkiye sahip olduu jeomorfolojik, topografik ve iklimsel eitlilik nedeniyle, olaanst bir yaam alan eitliliine de sahiptir. Yaam alan eitlilii zengin bitki rts eitliliini meydana getirir. Alt trlerle birlikte 10 binin zerinde bitki bugn Anadolunun farkl yaam alanlarnda kendisine yer bulmutur. Bu bitkilerden birisi de dniekleridir (Ranunculaceae). Dniekleri Dnya ve Trkiye florasnda hayli zengin cins ve tr ieren geni bir ailedir. Dnya zerinde 59 cins ve 2500 civarnda tr bulunur. lkemizde 18 cins ve 215ten fazla tr yayl gsterir. Dnieklerinde endemizm oran % 23,5tir, bu hayli yksek bir deerdir. Genellikle otsu yapdadrlar. Seyrek olarak da odunsu yapda olurlar.

84

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Anemone coronaria: Manisa lalesi

Baz nemli trleri Hazeran (Delphinium) bitkisinin yapsnda bulunan zehirli bileikler zehirlenmelere yol aar. Hazeran ve mahmuzotunun (Consolida) baz trleri halk arasnda hayvan barnaklarn bit, pire gibi haerelerden korumak amacyla kullanlr. rek otu (Nigella sativa) ila ve baharat yapmnda kullanlr. Baz dniei trleri Dou Anadolu blgesinde otlu peynir yapmnda kullanlr.

Fotoraf: Prof. Dr. Bayram Gmen

Kaynak Dnmez, A., Demirci, B., Dnmez, E., Uurlu, Z., Nigella (Ranunculaceae) Trleri zerinde Taksonomik ve Kimyasal Aratrmalar TBTAK Proje No: 107 T 686., 2011 85

D enizel Halkalsolucanlar
Tarih ncesi Anadoluda

Trkiye Doas Doa Tarihi

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Gnmzde, Anadolunun denizle ba olmayan herhangi bir blgesinde (Toroslarn tepesi, Anadolu dzlkleri, Gneydou Anadolu) bir deniz canls fosiline rastlamak zor deil. Konunun uzmanlar dnda birok amatr de sklkla dalarda deniz canls fosili buluyor. Bunun nedeni Anadolunun 65 milyon yl ncesine kadar Tetis Denizi ile kapl olmasdr. Bu blgelerde genel olarak hem omurgal hem de omurgasz hayvan fosilleri bol miktarda bulunabiliyor. Bulunan omurgasz fosilleri iinde bir grup da denizel halkalsolucan (Annelida) fosilleri.

Denizel halkalsolucanlar uzun vcutlu denizel solucanlardr. Vcutlar i blmelerine uygun olarak, dtan da segmentlere ayrlmtr. Seta denen kaln kllar tarlar. Bu kllar kitinden olumu ineler ya da bklmez dikenler eklindedir.

86

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Denizel halkalsolucanlarn vcut yaplar genellikle yuvarlak ve uzundur. Birka paradan (segmentten) olumu ksa ve yass vcutlu olanlar da vardr. rmekte olan organik maddeleri yerler. Bazlar da silleriyle su aknts oluturarak besinlerini szer. Denizel halkalsolucanlar genellikle zemine bal, kum ya da amurun iine gml olarak yaar. Az bir ksm su iinde serbest hareket eder. Bazlar vcuttan zel bir salg retir ve bu salgy imento gibi kullanarak dardan ald maddelerle birletirir, kendine tp biiminde bir evcik yapar. Bazlar bu tp eklinde olan yapy kalsiyum karbonat reterek yapar.

Denizel halkalsolucanlarn Kambriyen dnemden (545-495 milyon yl nce) gnmze kadar her jeolojik dneme ait fosil rnekleri vardr. Denizel halkalsolucanlar ldklerinde, evcikleri bulunduklar yerde bir ukurluk brakr. Fosillemeleri bu ukurun kel bir malzemeyle dolmasyla gerekleir. lkemizde Anadoludan, Dou ve Gneydou Anadoluya kadar fosil buluntular vardr.

izim : Aye nan Alican


Kaynak nan, N.,Trkiyenin nemli Omurgasz Fosilleri, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2008. 87

Bilim Tarihinden

Prof. Dr. Hseyin Gazi Topdemir

Bilimsel Devrim Yzyllarnda Elektrik


On yedinci ve on sekizinci yzyllarda fizikte grlen byk gelimelerden biri de elektrik konusunda gerekleti. Baz maddelerin, rnein reinenin ovulduunda saman plerini, kk kt paralarn ektiinin gzlenmesiyle fark edilen elektriklenme olgusu, muhtemelen eskiada bilinen tek elektrik olayyd. Kehribarn saman plerini ekmesi ile doal mknatsn demir paralarn ekmesi benzetiinden, uzun zaman ayn ey sanlarak birbiriyle kartrld.
Otto von Guericke ve dinelgin elektrik retme dzenei

bir ayrma gitti. Gilbertin elektriklenen cisimler listesine daha sonra eklemeler yapan Nicola Cabeo (1585-1650) ise testere tozlarnn elektriklenmi cisme dediinde uzaklatn gzlemleyerek ilk kez itmeyi kefetti (1639). Robert Boyle (1627-1691) ise ekme ve itme iin ortama gerek olmadn, elektriklenmenin bolukta da gerekletiini belirledi. Bununla birlikte elektrik konusundaki asl gelime, Otto von Guerickein (1602-1686) ilk boluk oluturma makinesini yapmasyla gerekleti. Cabeonun gzlemledii itmeyi yeniden incelemeye ve aklamaya alan Guerickein, zaten ekilmi hafif bir cismin, rnein kutynn elektriksiz bir cisimle temas ettirilmediinde tekrar ekilmediini, elektriklenmi bir kre elektriklenmi cisme yaklatrldnda cismin uzaklatn ve sivri ulu cisimlere doru ynelme eilimi gsterdiini fark etmesi ise elektrik tarihinde nemli bir gzlemdir. nk daha sonra Benjamin Franklin bu bilgiyi paratoner yapmnda kullanmtr. Guerickein bir dier gzlemi ise pamuk ipliinin bir ucunu elektriklenmi bir kreye dedirdiinde, dier ucunun kk cisimleri ektiini fark etmesidir. Bylece elektriin iplikte iletildiini bulan Guericke, karanlkta ovulan kkrt topunun da k verdiini gzlemledi. Guerickein gzlemlerinden hareketle, Stephen Gray (1666-1736) ilk defa iletkenlikten sz etti ve bir elektrostatik makine kullanarak elektrikle ilgili bir dizi deney gerekletirdi. lk kefi, elektriin uzak mesafelere bir ip boyunca iletilebileceiydi. kinci olarak, yanna elektriklenmi bir cisim getirilen cismin de elektriklendiini buldu. Ayn zamanda iletken cisimlerin iletkenliklerinin farkl olduunu belirledi. Jean Thophile Desagulier (1683-1744) ise cisimleri ikiye ayrd ve elektriklenmeyen cisimlerin de aslnda elektriklendiini, ancak yklerini dier cisimlere hzla aktardklar iin elektriklenme zelliklerinin belirlenemediini savundu. Bylece iletken ve yaltkan ayrmn saptad.

duunda p paralarn ektiini belirlemesiyle, bu zeliin yalnzca reineye has olmad anlald. Ancak ilk
Gilbertin kulland versorium

irolamo Fracastaronun (1478-1553) elmasn da ovul-

kez Giralomo Cardano (1501-1576) mknatsn ekmesiyle dinelgin elektriin ekmesinin farkl olduunu belirledi ve bu farkllklar yle sralad: Reine -kehribar- hafif olan her eyi eker, mknats sadece demiri eker. Kehribar ile ektii cisim arasna engel konulduunda ekme ortadan kalkar, mknatsn ekmesinde byle bir durum sz konusu olmaz. Kehribar ile ektii cisim arasndaki ekim karlkl deilken, mknats ile demir arasndaki ekim karlkldr. Mknatsn kutuplar (ular) vardr, kehribarn yoktur. Mknatslanma ve elektrik konusunu irdeleyenlerden biri de William Gilberttir (1540-1603). Gilbert, zellikle elektriklenmi yzeyleri belirlemekte kulland versorium adl aletle ok sayda cismi inceledi ve ovulduunda elektriklenenleri saptad. Sonuta kehribardan ve deerli talardan baka kkrdn ve camn da elektriklendiini buldu. Bu, camn elektriklenmesinin kehribarn elektriklenme-

Gilbertin kulland, zerinde dalar temsil eden demir paralar bulunan kre eklinde mknats
88

sinden farkl olmas nedeniyle elektrik tarihinde nemlidir. Cam pozitif, reine negatif elektriklenmeye sahiptir. Gilbert, sonuta elektriklenenler ve elektriklenmeyenler diye

Bilim ve Teknik Aralk 2013

bilim.tarihinden@tubitak.gov.tr
Charles Franois Cisternay du Fay (1689-1739) ise baz cisimlerin elektriklendiini, bazlarnn elektriklenmediini belirleyerek, bunun nedeninin iletkenlik ve yaltkanlk zellii olduunu, eer kazandklar elektrik yknn kamas veya kaybedilmesi nlenirse, madenlerin de elektrikleneceini belirledi. Fay, yapt bir deneyde elektriklenmi camla temas ettirilen bir cismi elektroskopa dedirdiinde elektroskobun yapraklarnn aldn, fakat ntr bir cisim elektroskopa dedirildiinde durumun deitiini, bu sefer ekme gerekletiini, nk elektriin ntr cisme getiini belirledi. Benzer ekilde, yaltlm halde tutulduklar srece yapraklarn cisim tarafndan itildiini gzlemleyen du Fay, cam yerine reine kulland zaman durumun tam tersi olduunu grnce iki tr elektrik olduunu anlad: Camsal ve reinesel. Fay, ayn tr elektrik ykne sahip cisimler arasnda itme, farkl olanlar arasnda ise ekme gerekletiini ileri srd. Jean Antoine Nollet de (1700-1770) konuya bir katk yapt. Bir dier cisimle temas ettirilen elektrikli bir cismin elektriinin kaabilecei gibi, elektriksizken elektrik yklenebileceini de belirledi. Elektrik hakkndaki bilgi birikiminin artmas, konuya ilgiyi de artrd. Pieter von Musschenbrock (1692-1761) elektrik konusuna ilgi duyanlardan biridir ve Leyden iesini gelitirmitir. Elektrik deneylerini yamurlu havalarda yaptnda baar elde edemediini fark eden Musschenbrock, bu gzleminden nemli havann elektrii ektiini ve elektriin suyun iinde depolanacan kard. Bu dncesi daha gl elektrik retecek kaynaklarn yaplabileceini akla getirmesi bakmndan nemlidir. Nitekim 1745te Ewald von Kleist (1700-1748) elektrik depolamak iin bir alet kefetti. Bu aletin bir kere boalmasyla, alkol tututuracak byklkte bir kvlcm elde edilmekteydi. Ewald von Kleist, metalle kaplanm kk bir ila iesi kullanmt. Bundan bir yl sonra Leydende elektrik deneyleri yapan Musschenbroek, von Kleistin sonularn dorulayan bir alma yapt. Musschenbroek, ii ve d metalle kaplanm bir cam kap tasarlad. Kabn azn yaltkan bir maddeyle tkad ve iini suyla doldurdu. Kab iyice elektrikledikten sonra, ipek iplikle tavana ast. Metal bir ubukla dokunduunda adeta elektrik arpmas yaatacak kadar elektrik yklendiini grd. Daha sonra Leyden iesi olarak anlacak olan bu kap, ayn zamanda ilk kondansatrd. Benjamin Franklin (1706-1790) ise Collinson adl arkadana yazd bir mektupta, elektriin svms bir tek maddeden olutuunu belirtti. Tek akkan dncesi olarak adlandrlan bu gre gre, camdaki elektriklenme yk artmasdr ve + iareti ile gsterilebilir, reinesel elektriklenme ise yk kaybetmedir ve - iareti ile gsterilebilir. Franklin ayn mektubunda elektriin sivri ularda daha ok toplandn ve ok daha iyi aktn belirlediini dile getirdi. Bu bilgisine dayanarak yldrm siperini (paratoner) gelitirdi.
Kaynaklar Cohen, M. R. &. I. E. Drabkin, A Source Book in Greek Science, Harvard University Press, 1966. Ronan, C. A., Bilim Tarihi, eviren: E. hsanolu, F. Gnergun, TBTAK, Akademik Dizi, 2003. Topdemir, H. G. ve Unat, Y., Bilim Tarihi, Pegem, 2008. Whittaker, E. T., A History of the Theories of Aether and Electricity, Longmans, 1910. 89

Elektrik konusunun niceliksel olarak ele alnmasn salayan ise Joseph Priestley (1733-1804) ve Henry Cavendish (1731-1810) oldu. Her iki bilim insannn yapt deneysel almalar, elektrik ykleri arasndaki ekme veya itme kuvvetinin, tpk ktleekimi gibi, ykler arasndaki uzakln karesiyle ters orantl olarak deitiini ortaya koydu. Charles Coulomb (1736-1806) burulma terazisiyle sonucu dorulad. ok hassas olan bu terazi, Coulomba yalnzca elektrik yklerinin deil, mknats kutuplarnn da aralarndaki uzakln karesiyle orantl bir kuvvetle birbirini ektiini veya ittiini ispatlama imkn verdi. On sekizinci yzylda, elektrikteki son gelimeler Luigi Galvani (1737-1798) tarafndan gerekletirildi. 1780 ylnda kurbaalarn arka bacaklarna statik elektrik uygulanmasyla elde edilen tepkileri dikkatle inceleyen Galvani, her iki taraf ince metal tabakasyla kaplanm cam levha zerine yerletirilmi bacaklarn, belkemiine elektrik yk verildiinde aniden hareket ettiini grd. Bu deneyleri kk deiikliklerle tekrarladnda garip ve beklenmeyen bir sonula karlat. Belli sinirler topraa bir iletken ile bal olduu srece, kurbaann bacaklar yaltlm olsa bile kaslyor ve belli bir uzakla yerletirilen elektrik makinesinde bir kvlcm meydana geliyordu. Bacaklar, pirinten yaplm bir kancayla omurilik zerinden laboratuvar dndaki demir parmaklklara balandnda da benzer kaslmalar grlyordu. Galvani, elde ettii sonularn hayvansal elektrikten kaynaklandn ileri srd. Bu gre gre, hayvanlardaki sinirler ve kaslar, elektriksel svya benzeyen ince bir sv ieriyordu. Aslnda ald sonularn sebebi bu sv deildi, nk byle bir sv yoktu. Gzlemi olduu garip ve beklenmedik olaylar, nemli ortamda bulunan farkl iki metalin (onun deneyinde pirin ve demir) temasndan kaynaklanyordu. Bu gerei Alessandro Volta (1745-1827) kefetti. Volta, deneylerde kullanlan metaller hayvanlarn nemli vcutlarna uygulandnda, bu metallerin kendiliinden elektriksel svy harekete geirip elektriksel akkan ilettiini ifade etti ve 1799da elektrik reten bir alet yaparak grnn doruluunu ispatlad. Bu alet, nemli karton levhalarla birbirlerinden ayrlm kat kat bakr ve inko levhalardan oluan bir bataryayd. Bu elektrik bataryas, yalnzca ilk elektrik pili olmakla kalmyordu, ayn zamanda srekli elektrik akm veren ilk kaynakt.
Elektroskop Galvaninin hayvansal elektrik deneyleri Leyden iesi
Metal ubuk Cam kurun levha D kurun levha Elektrik kayna

Toprak hatt

Leyden ielerinden oluan bir batarya

Matematik Havuzu
Deerli okurlarmz, Elence Havuzu ve Olimpik Havuz kelerinde yer alan problemlerden herhangi birinin doru zmn gnderen ilk iki okuyucumuza TBTAK Popler Bilim Kitaplarndan birer kitap hediye edeceiz. Sorularn yaymlandklar ayn ilk 15 gn iinde, zmlerinizle birlikte posta adresinizi de matematik. havuzu@tubitak.gov.tr adresine gndermeniz gerekiyor.

Ali Doanaksoy

Kum Havuzu
2013
stanbulun fethinden bu yana drt ardk say kullanlarak yazlan ilk yl 2013tr. 2013 ylndan sonra (10.000 ylndan nce) byle ka yl daha olduunu bulabilir misiniz?

SAYILAR CMLES
Bu cmlede tane 1, tane 2, tane 3, tane 4 , tane 5, tane 6, tane 7, tane 8, tane 9 ve tane 0 bulunmaktadr. Yukardaki boluklar bir veya iki basamakl saylarla, cmle doru olacak ekilde doldurabilir misiniz?

2013 Uurlarken
2013 saysnn ilgin baz zellikleri 2013n ve kendisinden sonra gelen saylar 2014n ve 2015in her birinin farkl asal arpan vardr: 2013 = 3 11 61 2014 = 2 x 19 x 53 2015 = 5 x 13 x 31 2013ten nce bu zellie sahip sadece iki say vardr: 1309 ve 1885. Bu zellie sahip bir sonraki say ise 2665tir. 2013 asal saylarn karelerinin toplam ve fark olarak 312 + 292 + 172 72 52 22 eklinde yazlabilir. En az bir asal 31e eit veya daha byk olan ve bu ekilde yazlabilen en kk say 2013tr. Bu zellikteki bir sonraki say 2974 = 317 + 292 + 232 +172 72 32 + 22 dir. 2013 ikiz asallarn ve bu asallarn sralamalarnn toplam olarak yazlabilir. 2013 = 857 + 859 + 148 + 149 Burada 857 ve 859 ikiz asallardr ve bunlar 148. ve 149. asallardr. arctan (2) + arctan (0) + arctan (1) + arctan (3) = dir.
90

UZAY YOLCULUU
Uzay yolculuunun sradanlat bir ada Mars ve Dnya arasnda karlkl seferlere balanmtr. Her gn, Dnyadaki uzay istasyonuna gre saat tam 14.00da, Marstan ve Dnyadan karlkl olarak birer gemi hareket etmektedir. Yolculuk her iki ynde de tam 7 gece 7 gn srmektedir. Yolculuk boyunca Dnyadan Marsa giderken kar ynden gelen ka uzay gemisiyle karlarz?

ELMALAR
Nee ve Onur ertesi gn pazarda satmak zere bahelerindeki elmalar topluyorlar. Her ikisi de eit sayda elma topluyor, fakat Neenin elmalar biraz daha iri. Onur elmalarn tanesini 5 liradan, Nee ise iki tanesini 5 liradan satmaya karar veriyor. Pazara gidecekleri gn Neenin beklenmedik bir ii kyor ve pazara gidemeyeceinden satmas iin elmalarn Onura veriyor. Onur pazara gittiinde, elmalar farkl fiyatlarla satmann karkla neden olabileceini dnerek btn elmalar bir araya getiriyor ve be tanesini on liradan satmaya balyor. Sizce Onur doru mu yapmtr?

?
thinkstock

Bilim ve Teknik Aralk 2013

matematik.havuzu@tubitak.gov.tr

Elence Havuzu
100 ELDE ETME
Aadaki saylarn (srasn deitirmeden) aralarna sadece +, - , veya / sembollerini koyarak ve istediiniz kadar parantez kullanarak 100 elde edebilir misiniz? rnekler: 5, 5, 9, 8 ve 3 saylar kullanlrsa 5/5+9(8+3)=100 elde edilir. 7, 4, 3, 6 ve 2 saylar kullanlrsa 74+(36)2 = 100 elde edilir. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 12345 23456 34567 45678 56789 67891 78912 89123 91234

HANG SAYI
Be basamakl bir saynn sonuna 1 yazlarak elde edilen say, bana 1 yazlarak elde edilen saynn katdr. Bu be basamakl say nedir?

BLNEBLME
248 says, her basamandaki rakamn say deerine blnr. 1824 daha byk bir saydr ve ayn zellie sahiptir. Tm basamaklar farkl rakamlardan oluan, 0 iermeyen ve her basamandaki rakamn say deerine blnebilen en byk sayy bulabilir misiniz?

BENZER EKLLER
ekildeki kare e paraya ayrlmtr. Kareyi ikisi e, dieri ise bunlarla e olmayan benzer paraya ayrabilir misiniz? Not: Bir ekil dierinin belirli bir oranda kltlmesi ile elde ediliyorsa bu ekillere benzer ekiller ad verilir.

Olimpik Havuz
YZDELK KALAN 2013 2012 2011 UZAYDA NOKTALAR
Uzaydaki her noktaya bir gerek say yazlyor. Tm genler iin genin i teet emberinin merkezindeki say kelerde yazan saylarn aritmetik ortalamasna eitse, uzaydaki tm saylarn birbirine eit olduunu gsteriniz.

saysnn ondalk yazlmndaki son 2 rakam nedir?

Ss Havuzu
SLNEN SAYI
Arkadalarnz artabileceiniz bir say oyunu
Arkadanza verdiiniz komutlar 7 haneli telefon numaran yaz Rakamlarn yerlerini istedii gibi deitir ki saynn farkn bul Basamaklardan bir tanesini sil Dier basamaklarn deerlerini topla Sonucu syle Sylenen saynn basamak deerlerini toplayn 9dan karn Arkadanzn sildii sayy buldunuz rnek 9876543 5749863 4126680 4126680 4+1+6+6+8+0=25 25 5+2=7 9-7=2 2

1089
lk ve son basamaklar farkl olan basamakl bir say sein ve bu sayy tersten yazn. Dzden ve tersten yazl saylarn farkn hesaplayn. imdi bu fark tersten yazn. Bu kez fark ve farkn tersten yazln toplayn. Sonu: 1089 (rnek: 742-247=495 495+594=1089) (Not: kinci admda bulduunuz fark 99 ise, 099 eklinde basamakl bir say gibi dnp 990 olarak yazn.) Ayrca 10899=9801 Hatta 1/1089=0,00 09 18 27 36 45 54 63 72 81 1/37 = 0,027027027027 1/27 = 0,037037037037

izimler: Rabia Alabay 91

Matematik Havuzu
GEEN SAYININ ZMLER
Kum Havuzu

Ali Doanaksoy

24 SAYISININ GZEM 3ten byk her asal say ya 6n + 1 ya da 6n 1 eklinde yazlabilir. (6n + 1)2 1 = 36n2 + 12n = 2n(3n + 1) e eittir. Ya n says ya da 3n+1 saysndan tam olarak bir tanesi ift say olduu, yani 2 ile blnebilecei iin (6n + 1)2 1 says 24 ile tam blnr. Benzer ekilde (6n 1)2 1 = 36n2 12n = 12n(3n 1) olduundan (6n 1)2 1 says da 24 ile tam blnr. GENE M 24 lk tutulan say \ olsun. ki ile arpnca 2x, buna 48 ekleyince 2x + 48 olur. kiye blnce x + 24 ve bundan ilk tuttuumuz \ saysn karnca 24 kalr. DZLEM DEME Dzgn n-genler ile dzlemi tamamen kapatabildiimizi kabul edelim ve her bir kesiim noktasnda tam r tane dzgn n-gen buluuyor olsun. Verilen ekiller incelenirse x = 3 iin r = 6, n = 4 iin r = 4 ve n = 6 iin r = 3tr. Bu durumda bir ke etrafndaki toplam 360 derecelik a dzgn n-genin bir asnn ls olan . Sonu olarak n + r = 2 olmaldr. Bu denklemin pozitif tam saylar kmesindeki zmleri (n = 6, r = 3), (n = 4, r = 4) ve (n = 3, r = 6)dr. Yani resimde verilen demelerden bakas mmkn deildir. Dzlem dzgn okgenlerden sadece altgenler, kareler ve genlerle kaplanabilir. OYLAMA Cevap: Hayr. rnek olarak 3 kiilik jri heyeti yarmaclar baarlarna gre aadaki gibi sralarsa verilen artlar salanm olur, ama Toprak jri yelerinin ounluuna gre Ateten daha baarl bulunmutur. Birinci yenin deerlendirmesi: Ate > Gne > Toprak kinci yenin deerlendirmesi: Gne > Toprak > Ate nc yenin deerlendirmesi: Toprak > Ate > Gne SIVI GBRE KARIIMI %15 lik karmdan x kg, %30 luk karmdan y kg alnrsa toplam ktle x + y ve etkin madde ktlesi 0,15x + 0,3y dir. Elde edilmek istenen 12 kg %35 lik karmdaki etkin madde 3 kg olduundan, x + y = 12 ve 0,15x + 0,3y = 3 denklemlerini elde ederiz. Bu denklemlerin zmnden de x = 4 kg, y = 8 kg elde edilir.
(n - 2) 180 r = 360 , buradan (n - 2) = 2 n n r

Daha fazla bilgi iin doum gn paradoksu adyla bilinen bu konuda aratrma yapabilirsiniz.
Doru zenler: Hakan zkan, Yusuf Emre Krolu, Zeynel Abidin EMR

TOPLANTILAR 2, 3, 4, 5, 6 saylarnn en kk ortak kat 60 olduundan her 60 gnde bir tm gruplar toplanr. 2013 yl iinde tm gruplarn topland gnlerin says 6dr: 1 Mart, 30 Nisan, 29 Haziran, 28 Austos, 27 Ekim ve 26 Aralk 1 Ocaktan balayarak gnlere 1den 365e kadar sra numaras verelim. Hi toplant olmayan gnn sra saysnn 2, 3 ve 5 ile blnmemesi gerekir. Bu zellie sahip 365ten kk saylar 97 tanedir. O halde hi toplant yaplmam olan gnlerin says 97dir.
Doru zenler: Zeynel Abidin Emir, Mustafa Alperen Cokun, Kemal Ardoa

EN BYK SAYI tane 2: 222 , tane 3: 333, tane 4: 4 4 , drt tane 2: 2 2 .


4 22

(Doru zen: Hakan Kemer, Kemal Ardoa)

HAVUZ TEMZL Havuz temizliinde alan kiilerin saysn n ile, bir kiinin bir gnde temizleyebildii alan da a ile gsterelim. Byk havuzun temizlenmesi iin n yarm gn boyunca kii, yarm gn n kii alt iin bu havuzun 2 3 n a a alan + n = an dir. Kk havuzu temizlemek iin 2 2 2 4 n yarm gn boyunca kii, bir tam gn boyunca bir kii alt iin 2 n a n+4 a olur. Byk havuz, kk havuzun bu havuzun alan da + a = 2 2 4 3 4 n + iki kat olduundan an = a yazabiliriz. Buradan n = 8 bulunur. 4 2 Gnein yardmna 7 arkada gelmitir.
Doru zenler: Sergen Yldz, Aye Gl Dnmez, Kemal Ardoa, Yusuf Emre Krolu

(n - 2) 180 n

nin r katna eit olmaldr:


1 1 1

Olimpik Havuz
ZMSZ DENKLEM Verilen denklemin sol tarafn arpanlara yle ayrabiliriz: x 2000 - 1 x 500 - 1 = (x 1000 + 1) (x 500 + 1) x-1 x-1 arpanlara srasyla a, b ve c dersek b ve c nin a 2 yi bldn c nin de b 2 yi bldn grrz. Buradan a, b, c den herhangi ikisinin ortak blenlerinin en bynn en fazla 2 olduu kar. abc arpm ancak a, b, c nin kare veya karenin iki kat olmas durumunda bir karedir. a ve b nin kare olamayaca aktr, dolaysyla karelerin iki katdrlar. Buradan 4ab = 4x1500 + 4x1000 + 4x500 + 4 n kare olduu kar. Fakat bu imknszdr, nk (2x750 + x250)2 < 4x1500 +4x1000 + 4x500 + 4 < (2x750 +x250 +1)2 dir.
Doru zenler: Osman Akar

Elence Havuzu
100 ELDE ETME 1. 8 8 8 5 1 4 : 100 = 8 x 8 + 8 x 5 1 x 4 = 88 8 + 5 x 1 x 4 100 = 1 + 6 5 + 7 x (7 + 7) = 1 6 + 5 x ( 7 + 7 + 7 ) 2. 1 6 5 7 7 7 : 3. 1 9 9 5 9 9 : 100 = 19 9 + 5 x (9 + 9) = 1 + 99 + 5 x ( 9 9 ) 100 = 7 + 7 + 4 + 4 + 6 4. 7 7 4 4 6 9 4 : x ( 9 + 4) = 7 x 7 + 4 / 4 + 6 x 9 4 100 = 2 / 2 2 + 2 + 9 x (7 + 4) = 22 x (2 + 2) + 9 + 7 4 5. 2 2 2 2 9 7 4 : 6. 4 2 6 1 9 1 9 : 100 = 4 / 2 x (6 1) + 9 x (1 + 9) = 42 x 6 + 19 x (1 9)
Doru zenler: Tark zdemir, Elif Tuncel, Feyyaz Akn, Mustafa Alperen Cokun, Hakan Ediz Gengiyen, Burak Zllolu, Hilal en, smail mit Kanber, Ufuk Yldrm, Bayram Yldz, Kemal Ardoa, Beyza rs, remgl Grcm,Yamur Candan, Yusuf Emre Krolu

EMBERSELLK m (+AOB) = m (+COA) = 120 ve m (+OBA) = 60 - m (+OAB) = m (+OAC) olduu iin AOB ve COA genleri benzerdir. Dolaysyla AOB genini O merkezi etrafnda saatin ters ynnde 120 evirip OC / OA orannda leklendirirsek COA genini elde ederiz. Bu dnm altnda D noktas E noktasna gider. Buradan
CANKURTARAN EKB Ali Doanaksoy, etin rti, Enes Ylmaz, Fatih Sulak, Muhiddin Uuz, Zlfkar Sayg.

AKIAN DOUM GNLER Genel olarak, T farkl eleman olan bir kmeden n tane eleman seilirse, seilen elemanlarn hepsinin farkl olma olasl T nin byk deerleri iin bu say yerine En az iki elemann ayn olma olaslnn
n2 2T
n2 e 2T

T n (T - n) !

T!

dir.

1 < olmas gerekir. Bu eitsizlik dzenlenirse n > 2 ln 2 T e 2 elde edilir. T = 366 alndnda eitsizlik n > 22,525 olur. 1 Yani 22 kiiden daha kalabalk bir toplulukta den fazla bir 2 olaslkla doum gn ayn olan en az iki kii bulunur. 92

saysn kullanabiliriz. 1 den byk olmas iin 2

m (+DOE) = 120 = 180 - m (+BAC)

elde edilir, bu ise A, D, O, E noktalarnn embersel


thinkstock

olduunu gsterir.
Doru zenler: Erhan Erdoan, Eyp Amanvermez, Begm elebi

Ayrntlar

Bilim ve Teknik Aralk 2013

Dr. zlem Ak kinci


bir ya asidi trevi olan ketonlar kullanmaya balar.

ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
salayan dopamin hormonunun salmn tetikliyor.

! Halsizlik ve dier rahatszlklarn ba gsterdii aln bu aamasnda karn ve karacier ilii grlr. A kalan kiilerde bir numaral lm nedeni ar doku ve organ hasar nedeniyle oluan kalp yetmezliidir. ! Uluslararas Kalknma Ajansna gre yaklak 1 milyar kii a uyuyor. Bunlarn 200 milyonu ise ocuk. zellikle ocukluun ilk yllarndaki vitamin ve besin eksiklii beyin geliimini ve zeky etkiliyor. ! Baz almalar beslenme yetersizliinin sonularndan biri olan demir eksikliinin anemiye neden olduunu ve bu kiilerin toprak ve kil yeme eiliminde olduunu gsterdi. ! Hamile kadnlarn %30unda pika yani normalde yenmeyen maddeleri yeme istei olarak bilinen bir yeme bozukluu grlyor. ! lenmi karbonhidratlar tketmek, sindirim sisteminin beyne gnderdii mesajlarla beynin dl ve bamllk merkezlerini etkinletirmesi sonucu, ksa bir sre sonra tekrar ackmaya neden oluyor.
2004 ylnda yaplan bir beyin grntleme almasna gre sevdii bir yemei dnmek bile kiinin kendini iyi hissetmesini

! 2007 ylnda yaplan bir almaya gre ikolatay dnmemeye alan kadnlarn, dkn olduklar besinler hakknda konumaya tevik edilen kadnlardan %50 daha fazla yedii tespit edilmi. ! Al ya da itah basklamak ABDde milyarlarca dolarlk bir endstrisi olan leptin hormonunun grevi. ! Yeni bir almaya gre FTO denilen obezite genini tayan kiilerde beyne alk sinyali gnderen ghrelin hormonunun salm artyor. ! Dier yandan anoreksiya hastalarnda ok yksek seviyede ghrelin hormonu gzlenmi. ! Vcut ala bir sre direniyor. 1980lerin banda tutukluluklar srasnda alk grevi yapan on rlanda askerinin ala dayanma sresi 46 gn ile 73 gn arasnda deimi. Sonu, maalesef alk nedeniyle lm.
Dier yandan biraz a kalmak mr uzatabiliyor. Kemirgenler zerinde yaplan almalar gnlk kalori almn %30 orannda azaltmann kanser ve Alzheimer riskini azaltt ve yaam sresini uzattn gstermi.
thinkstock

thinkstock

Alk
Gnmzde alk, dnya nfusunun kar karya olduu en byk salk sorunlarndan biri olarak gsteriliyor. Bazlarmz kilo alma kaygsyla a kalrken, dier yandan dnyann alk sorununa zm aranyor. Bu ay kemizde alk konusundaki baz ayrntlar, sizlerle paylamak istedik.

! Dnyadaki alk sorunu nasl zlebilir? Birlemi Milletler bu soruna ksmen de olsa bir zm neriyor: Bcek, yaban ars ya da solucan yemek.
Gnmzde 2 milyar insan protein kayna olarak zaten bceklere gveniyor. Aslnda bu gven bouna deil: Bir porsiyon trtl, bir porsiyon biftekten daha fazla protein ieriyor. Birka saat bir ey yemediinizde sindirim sisteminizden gelen sesler ve kas hareketleri gibi alk belirtileri alnz size hemen hatrlatr. Bir sre a kalmann sonunda enerji ihtiyacnz iin yalarnz yakmaya balarsnz. Birka gn devam eden aln ardndan vcudunuz kendi proteinlerini, baka bir deyile mideniz kendi kendisini sindirmeye balar.

! Kalori almadan beyniniz iin glikoz retmesi mmkn olmayacandan, vcudunuz

thinkstock

93

Zek Oyunlar
Gz Aldanmas
Kt zerinde izilebilen ancak boyutlu olarak retilemeyecek bir cisim

Emrehan Halc

ki Bin On Drt
1den 9a kadar olan rakamlarn sralarn bozmadan aralarna toplama, karma, arpma iaretleri ve parantezler koyarak 2014 saysn elde ediniz. Blme ilemine yer verilmeyen bu sorunun zmleri aadadr: 1234 + 5 x (67 + 89) 123 + 45 x 6 x 7 - 8 + 9 12 + (3 + 4) x (5 x (67 - 8) - 9) 1 + (234 + 56) x 7 - 8 - 9 (1 + (23 + 4) x (5 + 6)) x 7 - 8 x 9 1 + (2 + 345) x 6 - 78 + 9 1 - 2 + (34 - 5) x 67 + 8 x 9 (1 - 2 + 34 + 5) x (6 + 7 x 8 - 9) (1 x 2 + 3 + 45 x 6) x 7 + 89 (1 x (2 + 3) + 45 x 6) x 7 + 89 1 x (2 + 3 + 45 x 6) x 7 + 89 1 x ((2 + 3 + 45 x 6) x 7 + 89) 1 - 2 + (3 + 45) x 6 x 7 + 8 - 9 (1 x 2 - (3 + 45) x 6 x 7) x (8 - 9) 1 + (2 + (3 + 45) x 6) x 7 - 8 - 9 1 x (2 - (3 + 45) x 6 x 7) x (8 - 9) 1 x 2 x (3 - 4 + (56 + 7 x 8) x 9) 1 + 2 x 3 + (4 x 56 + 7 - 8) x 9 1 + 2 x 3 + 4 x (56 + 7) x 8 - 9 1 x 2 x ((3 x 4 x 5 + 67) x 8 - 9) 1 - 2 x 3 + (4 x 5 + 6) x 78 - 9 1 - 2 x 3 - (4 - 5 x 6) x 78 - 9 (1 + 2 x 3 x 4) x (5 + 6) x 7 + 89 (1 + 2 + (3 + 4) x 5) x (6 + 7 x 8 - 9) (1 - 2 + 3) x ((4 x 5 x 6 + 7) x 8 - 9) 1 - 2 + 3 + 4 x (5 - 6 + 7 x 8 x 9) 1 - 2 - (3 - 4 - 5 x 6) x (7 x 8 + 9) 1 - 2 + (3 - 4 - 5 x 6) x (7 - 8 x 9) 1 - 2 x 3 x (4 - 5 - 6 x 7 x 8) - 9 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014 = 2014

Harf Labirenti
A harfinden balayp alfabetik srada devam edeceiniz ve Z harfinde tamamlayacanz bir harf turu yapacaksnz.

Yar
Bir yarta kouyorsunuz. Eer nnzdeki bir kiiyi geerseniz, arkanzdakilerin says nnzdekilerin saysnn iki kat oluyor. Eer arkanzdaki iki kii sizi geerse, arkanzdakilerin ve nnzdekilerin says eit oluyor. Bu yarta ka kii var? Siz kanc konumdasnz?

R F M E G U S K E F DG D J D N D G B C O C T V C O U R J D P L H V B YM Y E B F K I L R V E GB T A Z P YF F S S H N D G K N J HE C GB F K J Y T I I E PV CK M D M P U L
-Her admda bulunduunuz petein komusu olan (ve alfabetik sradaki harf bulunan) bir petee geebilirsiniz. -Her petekte tam olarak bir kez bulunacaksnz.

Drt Ya
Ahmet, Burhan, Can ve Deryann yalar kark olarak 15, 17, 18 ve 22dir. -Ahmetin ya 3e tam olarak blnmektedir. -Burhan ve Cann yalarnn toplam asal saydr. -Can ve Deryann yalarnn toplam tek saydr. Drdnn de yalarn bulunuz.

Dikdrtgenler Prizmas
Birim kplerden oluan 3 x 4 x 5lik bir dikdrtgenler prizmas sadaki ekilde grlmektedir. Prizmann yzeyleri deiik renklere boyanmtr. Hibir yzeyi boyanmayan 6, en az bir yzeyi boyanm 54 kp olmak zere bu prizmada 60 kp vardr. Boyutlar aritmetik dizi biiminde artan ve hibir yzeyi boyanmam kp says ile en az bir yzeyi boyanm olan kp saysnn birbirlerine eit olduu prizmann boyutlarn bulunuz.

Sizden isteimiz ayn soruyu bu sefer en az bir blme ilemi kullanarak zmeniz.

Yanan pler
Elinizde ip var. pler hangi utan yaklrsa yaklsn 80 saniyede tamamen yanyor. Bir akmak ve bu ipi kullanarak 70 saniyelik bir sreyi nasl lersiniz?
94

Bilim ve Teknik Aralk 2013

zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr

Soru areti
Soldaki ekilde soru iaretinin yerine hangi renk gelecek?

Toplar
Sadaki ekilde yedi adet top koni biimindeki bir torbaya konmutur. Toplar birbirlerine ve koninin kenarna demektedir. En kk topun yarap 9 birim, en bynnki ise 25 birimdir. Ortadaki topun yarap nedir?

K Harfi
Soldaki be paray birletirerek K harfi elde ediniz.

Geen Saynn zmleri


Kral ve Vezir Birinci hekime u soruyu sorar: kinci hekimin doru syleme olasl nc hekime gre daha m yksektir? Bu soruya EVET cevab alrsa, nc hekimin bardan, HAYIR cevab alrsa ikinci hekimin bardan ier ve kurtulur. Cevaplarn incelenecei durum vardr: 1. Birinci hekim dorucuysa, dier iki hekim arasnda daha ok doru syleyen rastgele konuandr ve bardanda zehir vardr. EVET cevab nc hekimde su olduunu, HAYIR cevab ise ikince hekimde su olduunu gsterir. 2. Birinci hekim yalancysa, dier iki hekim arasnda daha ok doru syleyen dorucu hekimdir. Ancak birinci hekim yalanc olduu iin verecei EVET cevab nc hekimde su olduunu, HAYIR cevab ise ikince hekimde su olduunu gsterir. 3. Birinci hekim rastgele konuansa, zehir onun bardanda olduu iin hangi cevab verirse versin ikinci ya da nc bardan seilmesinde bir sorun olmayacaktr. nk ikisinde de su vardr. Not: Benzer zmler bulunabilir. renciler ve Karneler 11/30 (264/720=11/30) Silinmi Rakamlar rnn fiyat 202 TLdir. 88 adet rnn toplam tutar a777b TL olduuna gre, bu tutar 8e ve 11e blnebilmelidir. Bir saynn 8e blnebilmesi iin son rakamnn 8e blnebilmesi gerekir. O halde b says 6ya eittir. a7776 saysnn 11e blnebilmesi iin ise ann 1e eit olmas gerekir. 17.776 TLyi 88e blnce de 202 TL bulunur. lem Kesirin stndeki terimlerden biri (n-n) olaca iin sonu 0 olacaktr.
(n-a)(n-b)...(n-n)...(n-y)(n-z) =0 (n+a)(n+b)(n+c)...(n+y)(n+z)

Rakamlar ve Kpleri 370 ve 371 33+73+03=370

33+73+13=371

Soru aretleri Beinci kolon her satrdaki en byk saylardan, beinci satr ise her kolondaki en kk saylardan oluuyor. Kibritler Not: Benzer zmler bulunabilir. Para Saylar makas kesimlerini gsteriyor. 2 numarada mavi blm ana paradan ayrmak iin kk bir makas kesimi yaplyor.
1

2 7

Prizma ve Kumalar Kaplanabilir. Kumalar ve bu kumalarn kaplayaca ekenar gen prizmann ak hali aada grlyor.

95

Yayn Dnyas
Sakl Gereklik
Paralel Evrenler ve Kozmosun Derin Yasalar
Brian Greene TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Austos 2013 ir zamanlar evren var olan her ey anlamna gelirdi. Her ey. inde akla gelebilecek her eyin bulunduu bir btnlk. Oysa son yllarda fizik ve kozmoloji alanlarndaki keifler pek ok bilim insann, evrenimizin aslnda ok sayda evrenden sadece bir tanesi olduu dncesine yneltti. Bu kitapta Brian Greene eitli oklu evren anlaylarn ele alyor: lerinden sadece biri yaadmz evren olan ii ie gemi evrenler denizinden oluan bir oklu evren; bizden sadece milimetrelerce uzaklkta olduu halde gremediimiz bir oklu evren; kuantum fiziinin mmkn kld her trl olasln gerekletii bir oklu evren. Belki de hepsinden ilgin olan, tamamen matematiksel ileyie dayanan bir oklu evren. Brian Greene, bu kitapta gerekliin asl doasnn paralel evrenlerde sakl olabileceine dikkat ekiyor. Bylesine karmak bir konuyu son derece keyifli ve anlalr bir ekilde irdeleyerek u temel soruyu da cevaplamaya alyor: Eer gerekliin byk blm bildiklerimizin ok tesinde zelliklere sahipse, temel bilimler nasl ilerleyebilir? Sakl Gereklik fizikteki en yeni gelimelerin geni kapsaml bir incelemesini sunuyor ve bizi gerekliin uzak snrlarna doru olaanst bir yolculua karyor, tamamen bilime dayanan ve yalnzca hayal gcmzle snrlanabilecek bir yolculua.

yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr

Afetler - Seller
Paul Mason eviri: Zlfe Eyles TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Haziran 2013 eller kitabnda, bu lmcl hava olaynn nedenlerini ve sonularn, insanlarn sellere kar ne tr hazrlklar yaptn ve sonularn stesinden nasl geldiini kefedin. Bu kitapta, afet annda ne yaplmas gerektii, hayatta kalma yollar ve doru bilinen yanllar hakknda pek ok bilgi bulacaksnz.

Brian Greene: Lisans derecesini Harvard niversitesinden, doktora derecesini ise Rhodes bursuyla eitim grd Oxford niversitesinden ald. 1990da Cornell niversitesi Fizik Blm kadrosuna retim yesi olarak katld. 1995te ayn niversitede profesrle ykseltildi. 1996da Columbia niversitesinde fizik ve matematik profesr olarak almaya balad. Greene yedi ktada otuzdan fazla lkede hem genel dzeyde hem de uzmanlk dzeyinde konferanslar verdi. Greenein spersicim kuramnda r aan keifleri geni lde kabul grmektedir. lk kitab Evrenin Zarafeti ABDde hem ok satan kitaplar arasndayd, hem de Pulitzer dl iin finale kald. Son kitab Evrenin Dokusu da yine ok satanlar arasndayd. Her iki eser de TBTAK tarafndan Trke olarak yaymland.

Paul Mason: ocuk kitaplar yazar. Serbest alyor. lkokul ve ortaokul retimi alannda eitim grd. Daha ok okullardaki okuma programlarna ynelik, ksa, kurgu ve kurgu d eserler yazyor. Basl ve retim aamasnda 50nin zerinde eseri var.

96

You might also like