http://ittihatveterakki.com/?

Syf=26&Syz=283217

31 Mart Vak'as'nn Bir Yorumu / Prof. Dr. Ali Birinci

Otuzbir Mart Vak'as sadece . Merutiyet'in deil, btn Osmanl Tarihi'nin en ok tartlan hdiselerinden biri ve belki de birincisidir. Baz taraftarlaryla hl tam bir akla ve aydnla kavuturulamam bulunulmas bir mddet daha bir aratrma mevzuu olarak czibesini koruyacan gstermektedir. Ancak durum ne olursa olsun yaplan her yeni aratrma biraz daha aydnlk getirmektedir. 31 Mart Vak's'n daha iyi anlayabilmek iin sadece . Merutiyet'in ilnyla ortaya kan gelimelere bakmak bile asgar bir fikir verebilir. Hdisenin daha iyi bir izah ise ancak bu devre dair kaynaklarn ve bilgilerin, tarih usulnn nda, daha dikkatli ve zahmetli bir alma ile deerlendirilmesi sayesinde mmkn olacaktr. Vak' eriat bir ayaklanma veya elini bir hareket midir? Asker bir isyan mdr? nceden inceden inceye tek merkezden plnlanm mdr? Yoksak ilk harekete farkl niyetlerle katlmak m bahis mevzuu mudur? Daha mhimi bu hareket ttihatlarn ifade ettii kadar byk mdr? Yoksa siyas bakmdan istiml, hatt istismar m edilmektedir? Daha da mhimi hareketin neticelerinin kendisinden daha byk olduunu sylemek mmkn mdr? 31 Mart Vaksna bu suallerin cevaplarn aratrmak maksadyla baklrsa hareketi biraz daha vuzuha kartrmak mmkn olacaktr. Dier taraftan ifade etmek gerekir ki 31 Mart Vak's bir tarih bilmecesi olarak bundan sonra da czibesini koruyacaa benzemektedir.

I. Merutiyet'in lnndan (24 Temmuz 1908) 31 Mart Vak'as'na (13 Nisan 1909)

31 Mart Vak'as'na bir yorum getirebilmek iin usul gerei Merutiyet'in ilnndan sonra ortaya kan gelimelerin zerinde olumak gerekir. Her eyden nce Trk siyas hayatna getirdikleri zerinde daha ok durulan II. Merutiyet'in ilnnn hayatn btn safhalarnn da derin ve gnmze kadar gelen tesirler yarattn ve bu bakmdan da I. Merutiyet'ten (23

Aralk 1876) ok farkl olduu gz nnde tutulmaldr. Bu farkllklar muayyen balklar altnda ortaya konulabilir.

1.Siyasleme Srecine Girilmesi

2.Merutiyet'in ilnndan sonra ortaya kan ilk byk ve temel gelime ynlarn siyasete girmesi ve bu mnda da ilk defa ada siyas hayatn kurulmasdr.1 Meclis-i Mebusan dnda, esas itibariyle, I. ve II. Merutiyet arasnda pek benzerlik olmamasna ramen byk farkllar ortaya kmtr. Devlet otoritesi tamamen denebilecek derecede km, her trl kayttan zde bir matbuat ortaya km, her alanda her trden binlerce cemiyet kurulmu, siyaset idadlere kadar btn mekteplere girmiti.2 Daha da mhimi hemen herkes siyasetle megul olmak imknna kavumutur. Artk siyas mcadelenin sahnesi sadece Mbeyn-i hne deil, btn vatan sathyd.3 Daha nce siyasetin, siysi ahsiyetlerin, msbet veya menfi, sohbet mevzuu bile yaplmalar siyas bir crm iken imdi artk belli-bal sohbet mevzuu olmutu. stelik devletlilerin hayatlar en mahrem taraflarna kadar irdeleniyor; sohbet bir yana yaz mevzuu olabiliyordu. fade edildiine gre kahvehanelerde bile bir tat kalmam, anlayan anlamayan herkes siyasetten dem vurmaya balam, buralar "diplomatlar meclisi" hlini almt.4 Esnaf ve hammala kadar herkesin yegane meglesi siyaset idi.5 iir, musik ve edebiyat sohbetleri neredeyse bir kenara braklmt.6 Ar siyaslemenin itici gcn ise ttihat-Terakki merkezinin istei zerine balatlan Tensikat tekil ediyordu. Eski idareye hafiyelik ve jurnalcilik yapanlar devlet dairelerinden ihra edilecekti Ayrca bir sr acezeden de kurtulmak mmkn olacakt.7 Bir kt hli, hrszl ve rvetilii bahis mevzuu olan memurlarn tasfiyesi yolundaki arzu, o gnlerin havas iinde hemen btn devlet memurlarn alk emberi iine alyor ve hemen herkesi huzursuz ve tedirgin ediyordu.8 Tensikat istekleri matbuat tarafndan da ifade ediliyordu. "Tensikat vardr deniliyor meydanda bir semeresi grlmyor. Devr-i sbk yadigrlar tekad, mlliyet maalarna nail oluyorlar" gibi ikyetlerin9 yannda Fedakrn- Millet Cemiyeti ats altnda toplanan eski devir madurlar da bir taraftan Tensikat', dier taraftan da bu arada farkl muamele grmeyi, yni yeni ie kayrlmay bekliyorlard.10 Bu arada memurlara kendiliklerinden istifa etmeleri iin dvetiye karld da oluyordu. ura-y Devlet zlarndan, babalarnn 2

nfuzundan faydalanmadklarn gstermek iin, ekilmeleri istenmiti.11 Tensikatn bir ucu da haric siyasete, daha dorusu ngiltere'ye dayandrlyordu. fade edildiine gre12 ngiltere hkmeti gibi teden beri beka-y Osmaniye'yi aidden arzu eyleyen bir hkmdar- muazzama kar byle lekeli adamlardan devairi hl kurtaramayacak mydk? Bunlar hl ser-i krda bulunacaklar myd? Tabi, devlet kapsnn mhim ve vazgeilmez bir geim vastas olduu iklimde Tensikat'n bizatihi varl13 ve buna ilveten tatbik ekli de siyaslemesi hzlandryordu. "Karanlkta ve kalabalkta savrulan sapa gibi rastgeldiini" zedeliyor ve bir Tensiktzedegn zmresinin ortaya kmasna sebep oluyordu.14 Byk kk btn memuriyetlere T'nin emniyet ettii kiilerin getirilmesi, akraba ve e dost kayrlmas ikyet edilen hususlarn banda geliyordu.15 Ar siyaslemenin halkta huzursuzlua sebep olan bir baka taraf nezaretlerin ve makamlarn sk sk sahip deitirmesiydi. Halk siyas mevkilerde tand ve hrmet duyduu kdemlileri grmeyi bir huzur ve teminat vesilesi olarak kabul ediyordu. Ayrca sonu gelmeyen grltl nmayiler pek hoa gitmiyordu.16 Netice olarak Merutiyet gayrimemnunlarnn oalmasnda ve T muhaliflerinin ortaya knda Tensikat'n tayin edici bir tesiri olmutur.17

2. ttihat ve Terakki'nin Siyas Tekelcilii

31 Mart Vak'as'na kadar olan devrede T'nin tekelci ve baka hibir siyas teekkl ve ahslara hayat hakk tanmayan tavr, henz paylamac bir siyaset geleneinin teekkl etmedii bir iklimde, pek de artc grlmemelidir. Merutiyet'in ilnndan sonra da ittihattan, ittihat- tammeden ve ittihat-1 ansrdan bahseden T, artk bu mefhumdan kaytsz artsz kendisine itaati ve kendi etrafnda btn vatandalarn uslu ve uysal bir ekilde toplanmasn kastediyordu. nk artk en byk ve II. Abdlhamid'e ramen, rakipsiz bir iktidar merkeziydi.18 Merutiyet iln edildii zaman stanbul'da T'ye kaytl olanlarn says yok denecek kadar azd. "Ancak otuz kii kadardk" yolundaki ifadeler bu gerein sde bir delilinden baka birey deildir. 19 Merutiyet'in ilnn takiben ise sadece stanbul'da deil btn memlekette hemen herkes, Msr'dan dnen eski bir Jn Trk'e

-Ya hu meer ne kadar okmuusuz da haberimiz yokmu...

dedirtecek bir siyas intibak kablyetiyle ttihat oluvermiti.20

Ancak T, ilk balardaki aknl geince, bz kimselere kar kaplar kapatmaya balam; mesel Ahmet Rza'nn tesiriyle, eski defterler alarak, Jn Trklerden Mizanc Murat ve Sabahattin Bey gibilere kar tavr almt.21 Ahrar Frkas'nn T ile birlemesi bu meyanda dnlmse de gereklememiti.22 Bir baka teekkle, Fedakrn- Millet Cemiyeti'ne kar T'nin gtt siyas kan dvs ancak bu cemiyetin ortadan kaldrlmas ve reisinin Kerkk mutasarrfl vazifesiyle stanbul'dan uzaklatrlmasyla sona ermiti. Halbuki bir frka bile olmayan cemiyet siyas rakip bile deildi. Ancak siyas madurlar iin iane toplamas ve kalabalk bir taraftara sahip olmasyla tehlikeli bir rakip olarak grlmt.23 lk zamanlarda iktidara gememekle beraber T, merkezinin ve kulplerinin adet gerek iktidar sahibi gibi her ie kartklar, hkmetlerin ise glge kabine gibi kaldklar grlyordu. lk defa bir ttihat, belki de en yal ttihat Manyasizde Refik Bey, 30 Kasm 1908'de Kmil Paa hkmetine Adliye Nzr sfatyla girmi ancak gen ttihatlar, fiil imknlarna ramen, ruhen hazr olmadklar bu makamlara geme cesareti gsterememilerdi.24 Merutiyet'in ilnndan sonra en byk ve en cazip siyas g olan T, glgeden aydnla, vehim olmaktandan cisim olmaya doru gittike gcn ve cazibesini kaybetmi; zaafn hissettike azamet ve tehdidini artrmt. Halkn ve sivil-asker muhaliflerin asbiyeti de buna muvazi olarak ykselmiti.25 T'nin muhaliflere hayat hakk tanmayan bir tekelci tavr bir ifadesini de yle buluyordu.26 "Memlekette bir tekilt ve idare kablyeti, bir samimiyet ve vatan muhabbeti varsa bu yalnz ttihat ve Terakki'de toplanmt. Onun haricindeki kuvvetler, srf kendi ahs ve mill menfaatleri namna Trk vatann ykmak iin alan menfi, muzr ve hain unsurlardan, yahut hakikati bilmeyecek kadar dncesizlerden ibaretti."

3. Matbuat Hayat

II. Merutiyet, Trk cemiyetinde yeni bir unsurun ortaya kmasna ahit olmutu. Bu gerekten de matbuat ismiyle ifade edilen ve o zamandan beri siyas hayatmzda byk bir gc temsil eden ve derece farkyla her zaman tesirde bulunan yepyeni bir kurumdu. Daha nce gazeteden ok mecmuay hatrlatan rneklerinin siyas hayatta hemen hemen hi sesleri ve yanklar yoktu. Bu bakmdan Merutiyet'in iln, yeni ve ok gl bir matbuatn, hem de dizginsiz ve hudutsuz bir hrriyetle, ortaya dmesine vesile olmutu. Hemen ifade edilmesi gereken mhim bir husus, bu matbuatn ve Trk cemiyeti ile siyaset zerindeki tesirlerin hikyesinin henz asgar lde bile yazlmam olmasdr. 24 Temmuz 1908'de Merutiyet iln edildii zaman nce bir aknlk yaatm ve bunun yepyeni bir devrin balangc olduunu hemen hemen hikimse anlayamamt. Ancak ertesi gn gazetelerin kopard kyametten sonra bu aknlk ortadan kalkmt. Bu andan itibaren insanlar mthi bir gazete ve dolaysyla sz sana altnda kaldlar. stelik kat zerinde grlen hemen her kelimeye phe duyulmakszn inanlan bir hlet-i ruhiyenin hkim olduu vasatta matbuatn tesiri her trl tarifin ve tasvirin zerindeydi. 24 Temmuz'da stanbul'da Ahmed Cevdet kdam'; Mihran Efendi Sabah'; Ebuzziya Tevfik ise Tercman- Hakikat'i kamyordu.27 Ancak stanbul'un eli kalem tutan ve biraz paras olanlar ayn gn Bbl'nin matbaalarna komaya balamlard. Devrin hi phesiz en nl gazetecisi olan Hseyin Cahit de mdr olduu Mercan dadisi'ni terk ederek kalemi eline almt. 25 Temmuz'da "Oh" serlevhal yazs kdam'da kt.28 Ayn gn sansr de fiilen ortadan kalkm; btn duygular, fikirden ve tabii fkeler ve nefretler de, duvar yklm bir bendin sular gibi, ortal istil etmeye balamt. O gn kdam altm bir, Sabah ise krk bin nsha baslmt. Halk, gazeteleri birbirinin elinden kapyor; ayn gn leden sonra gazeteler drt misli fiyatla satlyordu.29 Bu arada 30 Temmuz'da posta sansrnn de kalkt, telgrafla, postahanelere bildirilmiti.30 Artk eli kalem tutan herkes bir imtiyaz olarak gazete neretmeye balamt. Gazete stunlarnda ismini grmek insanlar iin bal bana kazant.31 Hazr paras olmayanlar evlerini ve mallarn satp matbaa ayor, gazete karyorlard. Gnlk gazetelerin says elliyi gemiti; mecmualarn ve rislelerin ise haddi hesab yoktu.32 Her gn matbuat lemine yeni yeni gazeteler ve mecmualar douyor; ancak bunlarn byk bir ksm bir iki hafta yaadktan sonra batyordu. Abdlhamid Devri'nin nl gazetecisi Basireti Ali'nin gazetesi bile yeniden km ise de ksa bir mddet sonra yine kapanmak zorunda kalmt. Bu arada tek say baslan gazeteler de vard.33 Gazete ve mecmualardan pek az, ancak resm ve husus bir menbadan kuvvet olanlar veya siyas ve fikr bir temele dayanabilenler ayakta kaldlar.34

Hrriyet edebiyatyla kmaya balayan gazetelerin ilk dveti "Baralm" olmutu. Ancak bu temenni gereklemedi ve "ldrmtk" ifadesiyle itiraf edilen bir mthi didime balad. Bu meyanda en ok alk gren ise "fslt gazetesi" olmutu.35 Matbuat hayatnda mnevverlerin tavr, "her eyin cesaretle ortaya konulmasn istemek", eklinde tecelli ediyordu. Meseleler aka konuulmal, rt -bas etme siyaseti terk edilmeliydi. Kurtuluumuz iin bu gerekliydi.36 Ancak bu temennilere ramen doruyu syleyememekten ikyet edenler de vard.37 Fakat herkesin dorular birbirinden farkl ve ok uzakt. Matbuat hrriyetinden ilim ve kltr hayat iin ne gibi semereler elde edildiinin hesab ayr bir bahis olmakla beraber gnlk hayatta huzur, siyasette bir itidl kalmad aktr. Sert ve endazesiz kalem mcadeleleri bilhassa fikir ve kltr seviyesi dk olan ve her okuduuna inanan insanlar zerinde byk bir tesir icra ediyordu.38 Tabii bu msbet deildi ve cemiyet bir mitsizlik, kararszlk ve huzursuzluk hercmerci iinde yuvarlanp gidiyordu. Gazeteler sat artrmak iin hibir kayt tanmyor ve bilhassa her hususta ilk, ama ekseriya yanl bilgi veren, ilve basklaryla halk byk heyecanlara dryorlard.39 Matbuatn bu halinden ikayetler de ayn anda ifade edilmeye balanmt. O zaman ki kelimelerle lem-i matbuat bir saha-y cidle dnmt. Birbirimizle kalemen ve lisanen uramaya ve boumaya koyulmutuk. Hl ahsiyat yapyorduk ve dedikoyu brakmyorduk. Hapisten kurtulan lisan- matbuat bu olmamalyd. Memleketin menfaatinden baka bir ey dnmeyen nzrlara hamiyetsiz gazeteciler bu ekilde hcum etmemeliydi. Gazeteler yklmadk namus, dokunmadk haysiyet brakmyordu.40 Matbuatta nezaket ve nezaketin kalmad ifade edilen bir baka mhim hususta "Edeb Ya Hu" ismiyle karlan mecmua biraz da bu duruma kar kyor gibidir. Ortala atlan Zambak gibi risalenin, meraktan ok, byk zntlere yol at muhakkaktr. A. hsan'a gre bu devirde "edepli olanlar balarn yorganlarnn altna ekmeye mecbur olmulard". II. Merutiyet'in mhim neticelerinden birinin de edep ve ahlk bakmndan byk kayplara sebebiyet vermesiydi.41 Bu arada sansr olmad iin milletin btn Kablyet-i edebiyesinin inkiaf edecei tahminleri de ok abuk boa km oluyordu.42 Gazetelerinin "ansr- muhtelife-i Osmaniye beynine ilka-y nifak edecek surette neriyatta" bulunduklar da bir baka ikyet mezuuydu.43 Merkezde ve tarada btaraflk iddiasyla kan gazetelerin daima bir taraf mdafaa ettikleri de ikyet mevzuu oluyordu.44 Gazetelerin ve bilhassa T'den yana neriyat yapmayanlarn bu tavrlarn msamaha ile karlamayan bir siyas sertlik de her geen gn

biraz daha dikkati ekiyordu. "ok mstakil bir meslek takip ettiinden" ikyetle Servet-i Fnun sahibi A. hsan Tiflis baehbenderlii vazifesiyle matbuat sahasndan uzaklatrlmak istenmiti. Dr. Nzm "bu hizmete sizden mnasibini bulamadm" diyordu.45 Selnik'te de Kmil Paa lehine yaz ihtiva eden gazeteleri satan bayiler de bu baskdan nasibini alyordu.46 Gazete saysnn47 ve bunlara yaplan basklarn artmas, matbuat hrriyeti ve yeni bir matbuat kanunu yaplmas mnakaalarn da beraberinde getirmiti. Bizde de ngiltere'de olduu genilikte matbuat hrriyeti bulunmalyd. nk bu hrriyet, ruh-u Merutiyetti.48 31 Mart Vak'as stanbul'da amme efkrn stan, bir frtna gibi eserek alt-st eden ve halla pamuu gibi atan, ifade edilenin aksine, muhalif gazetelerden ok, 1 Austos 1908'den itibaren karlan Tanin gazetesi olmutu. T'nin taraftar (mrevvic-i efkr) olan gazetenin bamuharriri ve matbuatn rakipsiz polemikisi Hseyin Cahit'in kendisini anlatt satrlar bu bakmdan bir yoruma gerek brakmayacak kadar aktr:49 "Hayatta en ok mbarezeyi severim. En mesud gnlerim en iddetli hcuma uradm, en iddetle hcum ettiim zamanlardr. O zaman damarlarmda hayat veren bir ate tutuur, hayatn solukluu silinir ve gzmn nnde bir gaye canlanr, mbarek ve muazzez bir gaye, vatann hayr iin, fenal ezmek ve iyilii galebe ettirmek iin bir mcadele. Btn etrafma bu ateten bir para vermek isterim. Fenala kar msamahakr, lkayd veya msaadekr duranlar sarsmak, hepsini bu mbareze meydanna ekmek isterim. Yalnz fena olmamak kfi gelir, fikrinde deilim. Fenal ezmek iin uramak lzumuna iman ediyorum." Hseyin Cahit'in bu felsefeyle savurduu keskin ve sivri kaleminin cemiyetin hangi hassas duygu ve dncelerine darbe vurduunun muhasebesi henz yaplmamtr.50 Ancak her trl kayttan azde polemiklerinin byk tepkilere sebep olduu muhakkaktr.51 31 Mart Vak'as'nda isyanclar tarafndan aranlan ahslarn banda gelmesi de bu bakmdan zerinde durulmaya deer bir keyfiyettir.52 Ksaca Tanin'in mbarezeyi seven bamuharriri matbuattaki harareti ok artryordu. 31 Mart Vak'as ncesinde stanbul'da neredilen belli bal Trke gazeteler esas itibariyle iki takma ayrlm gibiydi. T'den yana olan gazetelerin banda tabii Tanin geliyordu. ura-y mmet ve Siper-i Saika-i Hrriyet dier neir organlaryd. Ancak Tercman- Hakikat de, tarafsz grnmekle beraber T'nin yannda yer alyordu. ttihatlar nazarnda Sabah, Servet-i Fnun ve Saadet de tarafsz kabul ediliyordu.53

T'ye kar olan gazeteler de hayli kalabalk bir takm tekil ediyordu. Bunlar arasnda sermayesinin byk bir ksm Kmil Paa'nn olu Sait Paa'ya ait olan Yeni Gazete, Mizanc Murat tarafndan karlan Mizan, Hasan Fehmi'nin bamuharriri olduu Serbest, Ahrar Frkas'nn neir organ Osmanl ve Dervi Vahdet'nin Volkan' bu meyanda ilk akla gelenlerdi. Serbest'nin muharrirlerin Mevlnzde Rfat Beyde kalem mbazezesinde H. Cahit kadar sert ve mahirdi.54 Netice itibariyle gazetelerin neredeyse elbirliiyle siyas atei ykselttikleri, sivil-asker btn zmrelerde bir huzur ve skunet brakmadklar sde bir gerek olarak ifade edilebilir.

4. Siyas Cinayetler II. Merutiyet'in Rumeli'de iln, bir bakma Manastr telgrafhanesi merdivenlerinde, Sultan Abdlhamid'in sadk paalarndan emsi Paa'ya atlan kurunlarla olmu (7 Temmuz 1908) ve bu, kanl siyas hayatn balangcn tekil etmiti.55 Gerekten de T'nin bundan sonra emrinde vatan urunda adam ldrmeye hazr bir takm fedailer hep hazr olmutu.56 Merutiyet'in ilnyla beraber balayan bu cinayetlerin insan artmamas mmkn grnmemekte ve her cinayet bir sonraki iin ilham kaynan tekil etmektedir. lndan hemen nceki gnlerde, hafiyelikle sulanan Giritli Yzba Bahaeddin, bir zabit tarafndan katledilmiti. ln takiben yine hrriyeti zabitler Selnik dadisi'nin arkasndaki mezarlkta hafiye olduklar sylenen kanun yzbalar brahim ve Ali ile sivillerden uayb'; Manastr'da da topu alay mftlerinden Mustafa Efendi'yi ldrmlerdi.57 in dikkate deer bir taraf ise btn bu kan dkmelerin artk Merutiyet urunda deil, bir bakma sayesinde olmasyd. Her cinayette fiil durum yaratlyor, katiller yakalanp cezalandrlmyordu. stanbul'da ok fazla yank uyandrmayan baka bir cinayet de 1-2 Kasm 1908 gecesi "idare-i sabkann en mthi hafiyelerin olan smail Mahir Paa"nn Sultan Mahmut trbesi nnde bir gece karanlnda, bir sokak kesini siper etmi birinin, att kurunlarla ldrlmesiydi. emsi Paa'nn akrabas olan Paa'nn lm, ahs bir mesele olarak yorumland ve pek yanks olmad.58 31 Mart Vak'as'ndan sadece alt gn nce kpr zerinde muhalif gazetecilerden Serbest Bamuharriri Hasan Fehmi'nin vurulmas, bir bakma btn stanbul halkna katil vak'alarn telin etme frsat vermiti. 7 Nisan 1908 aramba gn kurunla ldrlen Hasan Fehmi, Teselya Yeniehiri'nden zengin bir Arnavut aileye mensuptu. Mlkiye'deki tahsilinden sonra bir ara Jn Trklk lemine katlm nce Paris'e, sonra Msr'a geerek

burada Emel isimli bir gazete karmt. Merutiyet'in ilnn takiben dnerek matbuat alemine atlmt. Temiz ve son derecede terbiyeli, szlerinde ve hlindeki samimiyet ve safiyetiyle kendini herkese sevdirmi bir vatanperverdi. Kpr zerinde, arkada Erturul akir'le, yrrken vurulmu; E. akir de yaralanmt.59 O zamann yaygn kanaati bu gibi katillerin hep zabitlerden olduu, yine T ayhindeki mebuslar da lisanen ve kalemen onlarn tehdit ettii yolundayd.60 Ancak Hasan Fehmin'nin katilleri hakknda ok sonra baka isimler ortaya atlmt.61 Bu arada Hasan Fehmi'nin ayn gazetenin daha sert polemikisi Mevlnzde Rfat zannyla ve yanllkla ldrld hakknda da rivayetler dolamt. Baka bir rivayet Erturul akir'in de byle bir yanllk yznden yaralandyd.62 Hasan Fehmi'nin 8 Mart'ta yaplan cenaze merasimi, stanbul'un Balkan komitacl slbuyla ve kanla yaplan siyasetine verdii son cevap oldu. Merasime neredeyse btn stanbul katlmt. Cenaze Sultan Mahmut Trbesi'ne vsl olduu zaman cemaatin dier ucu Byk Postahne nndeydi. Darlfnun genlii de yaptklar nmayilerle hkmetten katilin bulunmasn talep ediyordu.63 Bunun iin Meclis'te de bir istizah takriri, tabii muhalifler tarafndan verildi. Hasan Fehmi, Arnavut olduu iin, Arnavutlardan Ergiri Mebusu Mfit Bey tarafndan da beyan- teessfte bulunuldu. Mebuslardan Kirkor Zohrap, kalem mcadelesinden dolay hayatn kaybettiini anlatt. Grltler iinde istizah takriri kabul edildi. Cenaze treninde hararetli hitabetlerde bulunuldu. Ortalk da dolaan rivayetlere baklacak olursa Ahrar Frkas da hazrlanyor ve kendilerine bir tecavz vki olursa mukabele iin Ermeni ihtillcileriyle birleiyorlard. Bu asb hava iinde, arzu etmesine ramen, Hseyin Cahit, bir tehlikeye mruz kalmamak iin, cenaze merasimine katlamamt.64 Cinayetin Ahrar Frkas tarafndan istismar edildiinden ikyeti olan Hseyin Cahit, iki gn sonra da "ya ehid-i hrriyet Hasan Fehmi Bey'in katilini bulmal, yahut -mlm olanbe kiiyi vatan haricine karmal. Bu ikiden maadas milliyetin galeyann teskin edemez" ihtarnda bulunuyordu. Tabii bu temennisi gereklememiti.65 Yine H. Cahit'e gre bu katil hadisesi siyas hayat bsbtn alevlendirmiti.66 stanbul sokaklarnda bu derece kolay kan dklmesinin hakl ve ikna edici bir gerekesi bulunamamt. Cinayetler T'yi halkn gznden bsbtn drm ve adet umum bir nefret havas esmeye balamt.67

5. Askerlik Hayat 9

31 Mart Vak'as, daha sonraki farkl isimlendirilmelere ramen, esas itibariyle asker bir isyandr. Bu sebeple her eyden nce askerleri byle bir isyan iin uygun hle getiren, tahrik ve teviklere tene bir hlet-i ruhiyeye yaklatran gelimelere ve hdiselere bakmak gerekir. Aksi takdirde "eriat isteriz" avzeleriyle, elde silah, sokaklara dklen, hatt bu uurda kan dken askerleri birer fkh veya eriat mtehasss olarak kabul etmek neticesi ortaya kar. Tabi bunun gariplii de ortadadr. Hemen ifade etmek gerekir ki II. Merutiyet mektepli zabitlerin bir hareketidir.68 T sayesinde imtiyazl bir mevki kazanmlar. Bu arada ortaya T'li zabitlerden teekkl eden imtiyazl ve asker silsile-i meratib dnda ve zerinde bir zmre kmt. Bunlar o sralarda asker rtbelerin en ykseine sahip, yni kahraman- hrriyet idiler. Merutiyet Devri'nde bunlar Sultan Abdlhamid'in imtiyazl yldz askerinin yerini almlard. T kulplerine (ube) kladan daha ok bal olan bu zabitlerin terfi ve terakkilerinde de farkl muamele grmeleri huzursuzlua sebep oluyordu.69 Merutiyet ncesinde askerlik siyaseti "be vakit namaz, Padiaha dua" szyle ifade ediliyordu. Rivayete gre Sultan Abdlhamid'in dilinden drmediibir sz uydu: "Ulema kuvve-i mneviyem ise askerini kuvve-i maddiyemdir." Sultan Aziz'in asker tarafndan hllinden sonra bu zmrenin ho tutulmas, incitilmemesi ve yorulmamas yolunun tercih edildii anlalyordu. Asker tarafndan yaplan en kk bir nmayite erler onba, onbalar avu, avular mlzm oluyor; askerin hemen hepsi en azndan avu rtbesiyle tezkere alyordu.70 Merutiyet Devri'nde heyecanl ve ateli zabitlerin bir taraftan alayl zabitlerle, dier taraftan da rehavet iindeki askerlerle pek anlaamadklar anlalyor. Bu anlamazlkta askerlerle alayl zabitlerin tek saf olduklar ve birbirleriyle iyi anlap kaynatklarn drmek daha mkl grnyor. Gayretli zabitlerin akibetini de dnmeden asker talimlere ehemmiyet ve hz verdikleri, afakla beraber harekete getikleri ve bir bakma sude askerlikte yorgunluk devri balattklar grlyordu. Bu arada askeri din ve padiah adna deil, vatan ve millet gibi yeni mefhumlarla tevike altklar anlalmaktadr. Bu meyanda itikat, itiyat ve istirahatinden fedakrlk etmek istemeyen askerin, bazen ocuk mesabesinde grd zabitlere garez balad ve hatt kin balad bir gerektir.71 Bu esas sebepler yannda zabitlerin dine kar lkaydileri, askerlerin namaz ve gusl abdesti gibi ihtiyalarn ciddiye almamalar gibi hususlar da huzursuzluun dier vesilelerini tekil ediyordu.72 Merutiyet'in iln zerinden bir ay bile gemeden "ie gce yaramayacak alil-i vcud ve ihtiyar zabitann ifte etibba tarafndan muayenesiyle tekadleri icra edilmek" yolunda karar 10

alnyordu.73 Dier taraftan birok subayn herhangi bir iltimas neticesinde aldklar rtbelerin geri alnmas dncesi derhal tatbike koyuldu ve bir ksmnn rtbesi indirilirken bir ksm da tekade ayrld. Bu arada bilhassa alayllar ordudan uzaklatrlmt. Bunlar bilhassa stanbul'da toplanarak gayrimemnunlar zmresinin ev kuvvetli takmn tekil ediyorlard.74 Alayllarn byk lde ordudan ayrlmasyla erlerle mektepli zabitler arasndaki anlama ve sulh zemini, ister istemez ok daralyor, byk lde ortadan kalkyordu.

6. Medreselerin Islah almalar Medreselerin slah hususundaki dncelerin ve almalarn uzun bir hikyesi vardr.75 Ancak bu kurumu slah almalar ile 31 Mart Vak'as arasnda yakn ve kuvvetli bir alka zerinde durulmas gereken bir noktadr. Merutiyet'in ilnn takip eden aylarda hatrlanan ilerden biri de medreselerin yeniden ele alnmas olmutu. fade edildiine gre stibdat devresinin medrese tahsiline darbelerden biri ve belki en mhimmi on alt seneden beri kurra imtihanlarnn yaplmamas, yni hibir talebenin mezun olmamasyd. Medreseler askerlik an bulmu delikanllarn bir mekn hline gelmiti. Sadece Of kazasnda yetmi medrese vard ve askerlik andaki hemen herkes buralara kaytlyd. Bu itibarla Harbiye Nezareti tarafndan bir imtihan cetveli tertip edilerek talebe-i ulmun imtihanlarna balanlmas Bb- Meihate bildirilmi ve programn metni de verilmiti.76 Bu neviden haberler zerine talebe-i ulm kurra imtihanlar hakkndaki gelimelere ve haberlere saplanp kalmt. Bu arada daha sonra iln edilen programn gelecek senelere mahsus olduu ve bu sene yaplacak imtihanlarda usul- kadimesi vehiyle muamele olunaca ve yeni programa bir harf bile ilve edilmeyecei, yni sorulmayaca kat'i ekilde elde edilen malmata atfen iln ediliyordu. Ancak bu teminata ramen kendinde imtihana girebilecek bilgiyi ve cesareti bulan pek az talebe kyordu. Bir ay zarfnda balayaca, iln edilen imtihanlar ders vekilinin riyasetindeki heyet-i mmeyyize huzurunda yapld zaman ancak be-alt talebe kazanmakla girmiti.77 mtihanlarda talebe kazanmakla kaybetmek arasnda deil; kazanmakla askere gitmek arasnda tercih yapmak zorunda kalyordu. Bu esnada Vahdet ve Volkan' talebenin yannda yerini almt. Volkan, kazanamayan talebenin askere alnmasna kar kyor, hele halkn 1304 tevelltlleri askere alnrken medreselilerin 1299'lulardan itibaren alnmak istenmeleri tenkit ediliyordu.78 Bu arada Tanin, medreselerin kaplarnn da gece muayyen saatlerde kapatlmasn teklif edecek kadar meselenin takipisi oluyordu.79

11

Nihayet 28 ubat 1909'da Pazar gn binden ziyade talebe-i ulm Bayezid Camii'nde bir miting yaparak imtihanlarn Rebiylevvele (ilk gn 23 Mart 1909) kadar tehirinin haklarnda gadri mcip olacan, bu kadarck mddet zarfnda hazrlanamayacaklarn, 1325'de Dersaadet ahalisinin askerlikten muaf olacaklarn ve kendilerinin de istisna edilmeleri yolunda nutuklar sylediler ve mitsiz bir ekilde daldlar. Harbiye Nzr'ndan bir mitvar sz duyamamlard. Bu, onlarn 31 Mart ncesindeki son byk gvde gsterileri ve medresenin kucandan ayrlmama urundaki son mcadeleleri olmtu.80 Bu gibi tartmalar daha sonra da devam etmi ve talebe-i ulumun kurra imtihanlarndan istisnas hakknda irade-i seniye km ise de bu defa da tatbikatn ne ekilde olaca hususunda tereddtler ve tartmalar ortaya kmt. Durum ne olursa olsun T ile medrese talebeleri arasna kan dvs girmiti.81

II. 31 Mart Vak'as ve Taraflar 31 Mart Vak's'nn, II. Merutiyet'in tarihinde, baka benzerlerinin de bulunmas aratrmaclara kymetli ipular ve yorum imknlar vermektedir. Gerekten de bu vaknn daha kk mikyasta da olsa rneklerinin daha nceden ortaya km bulunmas, anlamak isteyenler iin, yeni frsatlar getirmektedir. Bu gibi hdiselerin ilk byk rnei Edirne Vak'as'dr.

1. 31 Mart Vak'as'nn lk rnekleri A. Edirne Vak'as Merutiyet'in ilnndan sonra sonra (26 Temmuz 1908) Selnik'ten, T tarafndan, yeni devri mjdelemek iin erkn- harp kolaas Hasan Ruen (Barkn) Bey'in banda bulunduu bir heyet Edirne'ye gnderilmiti. Kahraman-i hrriyet tarifesinin en ele avuca smaz ve ateli mensuplarnn banda gelen Ruen Bey, yeni devrin ilk byk temsilcisi olarak ehrin asker, mlk ve din ileri gelenleri tarafndan otuz bir pare top atyla ve maher bir kalabaln tezahratyla karlanmt Gsndeki apraz asl geni ipek kurdel zerine yal boya ile "ttihat Terakki'nin en kk fedaisi" yazlmt. Ateli ve mutaal bir Merutiyet nutkunu takiben krsden inmiti. Krsye kmadan "Padiahm ok yaa" levhasnn klcyla paralayan Ruen, inerken de bir binbann gzn ilien yakasndaki, artk eskimi ve kapanm saylan bir devrin niann hoyrata kopararak ayaklarnn altna olmu ve inemiti. Merutiyet'in iln haftasndaki bu hdise tamamen Ruen Bey'in uslsz ve slupsuz davranlarndan domutu.82 12

Padiah'a, yni ull-emre sadakatn din bir mahiyet kazand, inan ve ahsiyetlerin temeli olduu bir iklimde bu hareketler atele oynamaktan daha tehlikeli ve dncesizce bir davrant. Bunun zerine Edirne Harbiye Mektebi'ndeki "Padiahm ok Yaa" levhalar Ruen Bey'den saklanm, buradaki uzun ve kaba nutkuyla isyan ateinin devleri ykselirken kahraman- hrriyet, sessiz sedasz Edirne'yi terk etmitir.83 syan eden askerler avularn kumandas altndaydlar. Nutuklarn tesiriyle Padiah'n ldrldne veya ldrleceine inanmlard. ehirde herhangi bir serkelikte bulunmamlar, ancak snglerinin ucuyla halkn kollarndaki hrriyet kokartlarn koparmlar, dkknn kapatmakla megul bir Ermeniyi "Padiahm ok Yaa" diye kere bartmlard. Dikkate deer bir baka ey de, artk sk sk duyduklar "Yaasn Vatan" nidalarna bir mn veremeyen mehmetiklerin "len yaasn vartan diye bir Ermeni iin baracamza Padiah iin barsanza ya gvur herifler" yollu sitemleriydi. Bu hdise esnasnda hibir yama hareketi de olmamt. syan Yzba Cavit Bey'in gayretleriyle hitama erdirilmi, her ktadan seilen sekiz-on temsilciden teekkl eden yz kiilik bir heyet, trenle, stanbul'a gidip dnerek Padiah'n selmn tebli etmilerdi. Bunun zerine asker defa "Padiahm ok Yaa" diye bardktan sonra sessiz-sedasz klasna dnm ve bunu takiben kdemli askerler terhis edilerek memleketlerine gnderilmilerdi. Ancak bu isyan bir izzet-i nefis dvs hline getirmi, ortalk yattktan sonra, bir ay sonunda, isyann elebalarndan yedi avu memleketlerinden alnarak kla emesinin yannda kurulan daraalarnda aslmlard. Bunlar, bilindii kadaryla, II. Merutiyet'in ek idam sehpalaryd. Bunlarn kurucusu Asker Mahkeme'den ok Hasan Ruen Bey'di. Hakknda epey bilgi bulunan bu isyan 31 Mart Vak's'nn kk ve dar kadrolu bir rneiydi.84

B. stanbul'da Askeri syanlar

Merutiyet'in ilnyla 31 Mart Vak'as arasnda stanbul'da bir dizi askeri isyan ve huzursuzluk hareketleri ortaya km, ancak bunlar zerinde cidd bir ekilde durulmam ve sebebleri aratrlmamt. Halbuki, farkllklar ne olursa olsun, 31 Mart Vak'as bu isyanlar zincirinin son halkasndan baka birey deildi. Bunlar 31 Mart'n pidarlar olarak grmek bu bakmdan doru bir yorumdur.85 Bu Vak'alardan ilki 1908 Ramazan'nda (Ekim) arap skelesi'nde meydana geldi ve buradaki askerler silhlaryla Takla'ya giderek dil muamele talebinde bulundular. Zamannda haberdar olan Hassa Kumandanl'nn emriyle askerlerden on yedisi tevkif

13

edilerek hdiseye nihayet verilmiti. kinci ve nc isyanlar Bbl'de ve Kadrga'da cereyan etmi; askerler talime kmamlar ve karmayacaklarn alenen ifade cretinde bulunmular; dier kt'alar da benzer tavrlar gstermeye meyletmi ise de teskin edilmilerdi. Asl vahim hdise, Mecidiye'de bulunan Takla'da vukua geldi. stanbul'da kendini yalnz ve gsz hisseden T'nin istei zerine 1901'de, ekiya takibi iin Rumeli'de kurulan, avc taburlarn getirtti. Bunlar, Padiah'a ve nimetlerine bal ve Yldz' koruyan 2. Frka'ya kar bir denge unsuru olarak dnlmt. Hassa Ordusu'nun gcn krmak iin bz taburlarnn stanbul'dan karlmas ve Hicaz'a gnderilmesi kararlatrlmt. Tabur askerleri karavana olmayp Talimhane'nin Yldz'a bakan cephesinde "Padiahm ok Yaa" avzeleriyle tezkere istemeye baladlar. Galeyan iki gn srd ve iki gece akta silh atp beklediler. htiyatlarn silh altna arldklar, tezkere alsalar bile yine getirilecekleri hatrlatlm ise dinlememilerdi. Harbiye Nzr Ali Rza Paa, otuz civarndaki silerin piman olup itaat etmeyecek olurlarsa zerlerine ate almasn emretmiti. Hassa Ordusu Kumandan Mahmut Muhtar Paa daha da kararl ve sertti. Selnik'ten yeni gelen ve kumandan Erkn- Harp Binbas Remzi Bey olan 3. Avc Taburu askeri kuatnca alan ilk atele avc neferlerinden biri yaraland (31 Ekim 1908). Avclarn atee cevap vermesi neticesinde silerden drd lm, yaralanmt. M. Muhtar Paa, askerlerin cesetlerini, bir ibret ve kuvvet gsterisi olarak srar ederek Harbiye Nezareti meydanna astrm, ancak bu sahnelerden adet irenen stanbul halk zerinde ok menf tesirlere yol amt. Askerlerin bu derece kolay katledilmeleri ise dier askerler iin bir ibret vesilesi deil, hiddet faturas olmutu.86 ldrlmenin ve lmenin kolay rneklerini grm oluyorlard. syanlardan beincisi 4. alayn "zabitleri istemeyiz" feryadyla kendini gstermiti. Beincisi Yldz'da bir selmlk resminde terifat meselesinden km, Arnavut taburu ile 3. Avc Taburu arasnda yer anlamazl olmutu. Yedincisi 3. Avc Taburu'nun bir bl Arap taburunu ikml iin gnderilmeleri zerine anlamazlk km; Yldz'dan uzaklatrlmak istenen Arap taburu ve arkasndan Arnavut taburu Takl'ya, oradan da Rumeli'ye sevkolundular.87

2. Avc Taburlarnn syan 31 Mart Vak'as'nn dikkati eken ilk byk hususiyeti asker bir hareket olmasdr. Bir irtica olarak tavsif edilmesi esas itibariyle bir yorum meselesi olarak sonradan ortaya kmtr. Ertesi gn gazetelerdeki ilk isimlendirmeler bu gerein doru bir

14

isimlendirmesinden baka bir ey deildir. Baz rnekler yle sralanabilir: Hdise-i askeriye,88 harekt- askeriye,89 31 Mart ihtilli askeri90 hareket-i askeriye, asker kyam,91 askeri bir itia.92 lk anda verilen doru isimler, hadisenin dini bir yorumunun yaplmasndan sonra ise yemini, gnmze kadar devam eden bir yanla, irtica isimlendirmesine fark etmitir. Bu ve benzeri isimlendirmeler bu hsenin zerinde doru bir ekilde dnmeye ve isabetli yorumlar yapmaya da mni olmaktadr.93 T'nin stanbul'da hayat sigortas gibi grd ve Kmil Paa'nn Rumeli'ye dnmesini istedii ve daha iki hafta nce bile Cemiyet Beyannmesi'yle mdafaa ettii Avc taburlarnn isyan ilk nazarda, herkese artc grnebilir.94 Ancak bu askerlerin, mektepli zabitler gibi T'nin ateli ve kararl taraftarlar olmadn, dolaysyla din hislerinin veya heehrilik balarnn daha kolay harekete geirebileceini gzden uzak tutmamak gerekir. 30 Mart'ta, akam vakti, Avc taburu avularndan biri Mekteb-i Harbiye'nin svari blne gelmi ve avulardan biriyle grerek "Biz yarn sabah silahl olarak Sultanahmet Meydan'nda toplanp eriat isteyeceiz, siz de geliniz, fakat zabitlerinize hibir ey sylemeyiniz" teklifinde bulunur. avu bu durumu blk zabitine, o da daha st makamlara bildirir. Ancak yatsz vaktinde Harbiye Nazr Ali Rza Paa'ya rapor iletilir. Nzrn emri zerine nbeti yaveri Mustafa Bey, Yldz'daki II. Frka Kumandan Cevat Paa'ya gnderilir. Tezkereyi alan Paa, kahve ve sigara iildikten ve bir hayli grldkten sonra "Nazr Paa hazretlerine hrmetler edenim, byle birey olamaz" cevabn bildirir. Gece yarsn getikten sonra tekrar yola koyulan Mustafa Bey Kabata'a yaklatnda avularn idaresinde, sng takm, askerlerin Galata istikametine doru ilerlediklerini grr. kaz zerine geri dnerek Gmsuyu ve Beyolu zerinden ve silerden nce kpry geip ortalk aarrken Harbiye Nzr'n uyandrr. Hassa Ordusu (I. Ordu) Kumandan Mahmut Muhtar Paa'nn Kadky'deki evine haber gnderilirse de, Paa hayli zaman kaybndan sonra, nezarete gelebilir. Ancak 4. Avc Taburu ve kendine katlanlar oktan Ayasofya ve Sultanahmet Meydanlarn tutmulardr.95 Zabitlerini klaya kapatan askerler sokaklara hkim olup glerinin farkna vardktan sonra, herhlde ilerine katlan ve harekete scaklk ve sertlik katmak isteyenlerin de tahrikiyle, silh kullanmaya balarlar. Kendine bir ksm medrese talebeleri de katlnca btn ulemay ve talebeleri zorla yanlarna almak isterler.96 Askerin Sultanahmet'te, Meclis-i Mebusan'n nnde toplanp "eriat isteriz" eklinde ifade ettii isteklerinin ne olduu zerinde sylenebilecek ilk ey bu szn "yaplanlar tasvip etmiyoruz" mnsyla anlalmas gerektiidir. Bu Osmanl cemiyetinde Mslmanlarn itima, siyas ve hatt her trl taleplerini ifade kfi gelen bir beyandr. steklerin en ksa, en 15

veciz ve ihatal bir ifadesidir. Gnn meseleleri ve dertleri muvacehesinde de muhtevasn kendiliinden kazanmaktadr. Hasan Fehmi'nin katlinden alt, cenazesinden sadece be gn sonra ortaya kan 31 Mart Vak'as'nda (13 Nisan 1909) dikkati eken ilk hususun Avc taburlar iinde H. Fehmi'nin hemehrilerinin, yni Arnavutlarn bulunmasyd. Bunlarn miktarna tyin mmkn ve esasen mhim de deildir. A. hsan'n "Avc taburu yni Arnavutlar" demesi bu bakmdan mnidardr.97 Bu itibarla avc askerlerini "Hasan Fehmi'nin intikamn isyana bahane ettiler" ifadesiyle98 anlatmak, cemiyetimizde hl kuvvetle cri olan hemehrilik hissiyat veya saplants (paranoya) gz nne alnrsa, ok makl ve mantki grnmektedir. Bu, en azndan, isyann vesilesi ve en kuvvetli sebeplerinden biridir.99 Bu bakmdan isyan esnasnda bir askerin: -Biz Rumeli'de hrriyet ve adalet iin altk. Hrriyet alnd ama, kpr stnde adam ldrlyor da katili tutulmuyor. Adalet nerede kald? te biz adalet ve ksas istiyoruz yollu ikyetleri bu gibi yorumlarn bir delili olarak grlebilir. 100 Meclis-i Mebusan'n nnde "eriat steriz" diyen askerlerden "Merutiyeti istemeyiz" nevinden bir ey ykselmemesi de dikkate deer. Dmanlklar ttihatlara ve ordudaki temsilcileri saydklar mektepli zabitlere idi. 101 Harekete katlan medreseliler ve kadro harici braklan alayllar ve yle anlalyor ki muhaliflerin de, katklarndan sonra askerlerin talepler listesi genileyerek son eklini almt. Bunlar, T'ye kar olan hemen btn zmrelerin mterek talepleriydi: 102 1- Kabinenin istifas, 2- Meclis-i Mesuban'dan Ahmet Rza, Hseyin Cahit, Cavit, Rahmi (Arslan) ve Talt Bey'in ihrac, 3- Alayl zabitandan aa karlarak madur edilenlerin iadeleri, 4- Ahkm- er'iyenin tatbiki, 5- Kmil Paa'nn sadrete, Nazm Paa'nn Harbiye Nezareti'ne getirilmeleri, 6- ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin datlmas, 7- Erbab- kyam hakknda aff- hne iln, 8- Meclis-i Mebusan riyasetine smail Kemal Beyin seilmesi. Avc taburlar 1. gn sonunda ve hele dklen kanlardan sonra esas itibariyle aff- hnenin peine dmlerdi. Ayn akam kan aff iradesinden sonra gece enlikler

16

yaplm ve 14 Nisan'dan itibaren isyann atei nispeten dmeye balamt.103 Ancak 1 Nisan gecesi aff enliklerinde silh atlmas stanbul'da dehet yaratmt. 13 Nisan'da Hseyin Hilmi Paa kabinesi yerine kurulan Tevfik Paa kabinesine askerin hrmet durduu Teseliya kahraman brahim Ethem Paa, Harbiye Nzr olarak, dahil edilmi; Mahmut Muhtar Paa kendisini, hi phesiz ldrmek iin arayan askerlerden, stanbul'u terk ederek, kurtulabilmiti. O'nun yerine de, nl Tanzimat Devri adam li Paa'nn dmd Nzm Paa I. Ordu Kumandanl'na getirilmiti. Bu arada Ahmet Rza da Meclis-i Mebusan reisliinden istifa etmiti.104 Bu arada gelebilen az sayda mebus ile alan Meclis'te eriat iin Alayllar tarafndan yaplan konumalarn sonu meselenin en hassas ve gerek noktasn ortaya koyuyordu. Alayllar konumalarn aa karldklar ve oluk-ocuklaryla beraber perian olduklar yolundaki ikyetle balyorlard.105 Meclis-i Mebusan'da, Merutiyet'in ilk dokuz aylk tatbikatnn din tepkisini ise askerleri temsilen Fatih dersimlarndan Hoca A. Rasim Avni Efendi ifade etmiti.106 14 Nisan'da isyana kar Rumeli'de gnll toplanmaya balanmt. 15 Nisan'da meclis byk bir ekseriyete almasna devam ederken askerde isyan atei dmeye balamt.107 31 Mart Vak'as'nn en dikkate deer ve ackl taraflarndan birincisi, asker-sivil, says yze varan insann katledilmi olmasdr. Bunlardan biri Adliye Nzr Nzm Paa'dr. Yanllkla, yni Ahmet Rza'ya benzetilerek deil, yanndaki Bahriye Nzr Rza Paa'nn silh ekmesi zerine askerin att kurunlarla can vermiti. Rza Paa yaralanmakla kurtulmutu. Ancak Lazkiye Mebusu Emir Mehmet Arslan, ldrmek iin peinde iki yze yakn avc askerinin kotuu Hseyin Cahit'e benzerliinin sebep olduu yanllkla ldrlmt. Bu meyanda erif Sadk Paa da bir kaza kurunuyla hayatn kaybetmiti.108 syann, bilindii kadaryla, ilk kurban Trabzonlu mlzm lyas Efendi olmu ve askerin Karaky kprsnden gemesine mni olmak isterken vurulmutu. Gen muharrirlerden Macid Memduh, Ortaky'de; mlzm- evvel Selhaddin, Harbiye Nezareti nnde svari zabiti Rumils spatari isimleri bilinen dier kayplard.109

Cinayetlerden en ok tartlan ise Asr- Tevfik zrhls svarisi Binba Ali Kabl'nin Yldz'da, II. Abdhamid'in gzleri nnde ldrlmesi olmutur. Bu isyann nc gnmzdeki son katil hdisesiydi ve hep Padiah'n aleyhinde kullanlmt.110

17

3.Sultan Abdlhamid ve 31 Mart Vak'as 31 Mart Vak'as'n duyan hemen herkesin yapt ilk yorum Sultan Abdlhamid'in "devr-i me'um-u istibdad iade" etmek iin, ikinci defa kar taarruza getiiydi.111 31 Mart' yaayanlarn seneler sonra yobazlar ve zorbalar bizzat kkrtann Sultan olduunu yazmalar bu inancn derinliini gstermesi bakmndan mhimdir.112 Bu hkm, zerinde pek dnlmeksizin bir mtearife alarak kabul edilmiti.113 Bu yorumlar ancak bir sene sonra yava yava yumuam, "yalnz Sultan Hamid'in parmayla" meydana gelmedii, iyi ve kt niyetli birok vatandan katkda bulunduu kabul edilmiti.114 Bu meyanda Sultan'n nl Dahiliye Nzr Mehmet Memduh Paa da birok delil ileri srerek bu gibi yorumlarn mdafi olmutur.115 Sultan'n dolayl yoldan teviklerinden bahsedenler de Ali Kabl'nin katlini ilk delil olarak ortaya sryorlard.116 Meseleyi daha geniletip esas tahrik merkezinin saray olduunu iddia edenler de vard.117 Her eyden nce yallk anda olan ve iddetten irenen Padiah'n byle bir siyas maceraya atlmasnn mantk delili bulunmamaktadr. "31 Mart hdisesinde benim katiyen medhalim yoktur" diyen Sultan'n evrak arasndan kan bz jurnallerin evresinde olan biteni merak etmekten baka bir eye yorulamayaca aktr. Gazetecilere ise dehete kapld aleyhteki neriyata cevap verilmesi iin ihsanda bulunduu anlalyor. 118 Ali Kabl hdisesinde ne kadar byk bir znt duyduu bilinmektedir.119 Nitekim daha sonra, bu ite bir dahli olmad yolundaki yorumlar hkim olmutur. Gnmzde artk bu gibi yorumlar tartlmaya deer bile grlmemektedir.120

4.Talebe-i Ulm ve Ulema 31 Mart Vak'as'na, Avc Taburlarndan sonra katlan ikinci kalabalk zmrenin talebe-i ulm, yni medreseliler olduu ak bir gerektir. Askerlik meselesinden dolay bunlardan kmsenemeyecek bir miktarnn T muhalifleri arasna katldklar anlalyor. Ancak hepsinin topyekn ve hdisenin iinde olduklarn sylemek de mmkn grnmemektedir. Dier taraftan bz ulemnn din bir hissiyatla T'ye muhalif olduu aktr. Bunun en dikkate deer rnei ise Hoca A. Rasim Avni'dir. Herhalde zabtann askere "Hocalarla 18

katiyen grmeyeceksiniz. Askerlikte diyanet meselesi aranmaz. Allah'tan baka kimse tannmaz. Padiah ve efrad- ahali ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin elindedir" yollu szlerin veya dedikodularnn bu hiss tepkide byk bir pay olmaldr.121 Avc taburu ile bz medreselilerin, en azndan Mart ay iinde, bir mnasebet kurduklarna dair bilgiler bulunmaktadr. Halbuki Takla'da birka misli de Hassa Ordusu erat bulunmasna ramen muhalefetin bunlarla bir ba kurmas dikkate deer grnyor. eitli propagandalarla bunlarda T'yi korumaktan doan bir gnaha ortak ve let olma hlet-i ruhiyesi yaatlm olabilir. Bir baka ihtiml de Arnavut hemehrilii olabilir. 122 Askerler kpry getikleri zaman karlatklar manzara Yeni cami merdivenlerini en st basamaklarna kadar, bir papatya tarlasn hatrlatan ekilde beyaz sarkl medreseliler olmutur.123 Burada dikkat edilmesi gereken mhim bir nokta askerlerin iine katlanlarn daha ok sankllar ve hocalar olduu, halkn bu ite esas itibariyle seyirci alarak kalddr.124 Ancak, asker bu yeni zmreyi tabii bir mttefiki olarak grnce btn medreseleri dolaarak talebeleri ve bu arada rastlad ulemy da kendine katlmaya dvet, hatt mecbur etmiti.125 Denildiine gre126 sarkllar "arasnda meydana ilk dahil olan ve askere itidl ve inzibat tavsiye eden ulema olduu gibi, tek tek neferlerin kulana baz eyler fsldayan Dervi Vahdet taraftar softalar da grlyordu." Bu meyanda Cemiyet-i lmiye-i slmiye ats altnda toplanan ulemann Merutiyet'ten yana olduklarn ifade eden beyannmesinin de ruhlara mit ve teselli verdiine dikkat ekilmesi ulemann isyan karsnda tavrn anlamak bakmndan mhimdir.127 Netice itibariyle medrese talebelerinin bir btn hlinde isyanda yer aldn sylemek mmkn deildir. Ulema ise Merutiyet'ten yana yattrc tavr iinde olmu ve Vahdet etrafnda olanlar istisna edilirse isyann karsnda yer almtr.

5. Dervi Vahdet 31 Mart Vak'asnn en dikkate deer ehrelerinden biri olan Dervi Vahdet'nin, kard Volkan gazetesiyle baz asker ve medreseliler zerinde tesirde bulunduu aktr. Ancak kendisini dorudan doruya tertipilerden biri olarak grmek zordur. Bununla beraber isyana en ok sahip kan ve gazetesiyle asker arasnda tahrik ve teviklerde bulunan en nde gelen gazeteci olduu muhakkaktr.128 Matbuatn ortaya kard nevzuhur hretlerden biri olan Dervi Vahdet'nin kark ahsiyetinin tam bir izah henz yaplamamtr.129 Ancak durum ne olursa olsun isyana 19

onun kadar sahip kan ikinci bir ahs bulmak zordur. O, ertesi gn (14 Nisan) Volkan'da (Nu 104, s. 1) Sultan'a yazd ak mektubunda "Bugn Merutiyetimizi red etmek, Meclis-i Mebusan- Osman'yi kapatmak yed-i kudret-i hnenizdedir" diyerek Merutiyet'in hitam teklifini, olabilecek en ak ifadeyle yapyordu.130 30 Mart tarihli yazsnda da "mezlim ve istibdadn eref sokann pis murdar elleriyle icra edildiini yazacak ve T'nin be kiilik nder kadrosunun vatan haricine karlmasn ve aksi takdirde heyecann teskininin mmkn olmadn cesaretle ileri srecek kadar cretkr olan Vahdet, ihtillin nc gn (15 Nisan) ise zabitsiz ve kumandansz askerlerin bu halini "inkilb- meru" olarak grdn aka ifade ediyordu.131 Dervi Vahdet'nin isyann tahrikinde ve cereyannda oynad cesur oyuna baklrsa daha baka evrelerle, mesel Kmil Paa ve olu Sait Paa ile yakn mnasebet iin olduu mantk grnmektedir.132 nk bu sralarda, T muhalifi hemen herkesin sadrzam denince hatrna gelen tek isim, ngiliz dostluunun ve desteinin yegne teminat, saylan Kmil Paa olmaktayd. lnceye kadar da yle kalmt.

6.Kmil Paa ve Olu Sait Paa Merutiyet'in ilnn takip eden gnlerde en byk siyas cazibe merkezi olan T bir mddet sonra stanbul'da grnr bir varlk kazand nispette de itibarn kaybetmeye balam, hele ok frkal bir hayat Merutiyet'in gerei sayan mnevverlerin nazarnda kapanmas gereken bir cemiyet olarak grlmeye balanmt. Cemiyet kapanmal ve frkalar kurulmal, siyas hayatn gerekleri yaplmalyd.133 T'nin frkasn kurmay ise neticeyi pek deitirmemi, cemiyetin bir ynyle esrarengiz olan varl hep devam etmiti. lk ok partili siyas hayatn kurulmas insan unsurunun arka plna drmesi deil, bilkis daha n plna karmas gibi bir netice vermesi dikkate deer bir husustur. Bir bakma Kmil ve Sait Paa gibi kdemli devlet adamlar mhim ve partilerst bir rol oynamaya devam etmilerdi. Hatta czibeleri ve tasarruflar, T'nin siyas makamlara henz snamad ilk devrelerde, frkalardan daha da fazlayd denebilir. Bu meyanda Kmil Paa da bilhassa btn T muhaliflerinin nazarnda byk bir cazibe merkeziydi. syan esnasnda da, ister ifade edilsin, ister edilmesin, dnlen biricik sadrzam, ngiltere'nin mutemedi saylan, Kmil Paa idi. nk daha sonra da olsa, aka ifade edildii gibi, 134 bu mlkn tisi ve hli ngiliz destei ile temin olunabilecekti."

20

Kmil Paa'nn byle bir siyas maceraya atlabilecek bir mecli ve genlii olmad ortadayd. Ancak olu Sait Paa'nn, devri ve siyas hayat yaam ve tanm olanlarn yazdklarna baklrsa, bu isyana Vahdet'yi ve gazetesini destekleyerek ve Arnavut askerleriyle, smail Kemal vastasyla, irtibata geerek ve para yardmnda bulunarak katk yapt mantken de doru grnmektedir.135 Cezalandrlmamas, ngilizlerin Kmil Paa'ya gsterdikleri cemilenin T tarafndan, hele isyan bastrldktan ve duruma hkim olunduktan sonra, kablnden baka bir mnya gelmeyecei aktr. 136 Sait Paa'nn isyandaki rolne iaret eden Sultan Abdlhamid'in bu meselede sadece geree iaret etmek istedii muhakkaktr. evresinde olup biteni byk bir tecasssle renmeye alan Sultan'n verdii bilgilerin ihtimal pay, tamayp gerek olduu aktr.137

7.Sabahattin Bey ve Ahrar Frkas Sultan Abdlhamid'in kzkardei Seniha Sultan ile Mahmut Cellettin Paa'nn iki olundan birincisi olan Mehmet Sabahattin Bey, bz taraflaryla, hl yakn tarihimizin gerei kadar tannmayan ahsiyetlerinden biridir. Siyas hayatmzda fikrin temsilcisi gibi kabl edilmesine ramen siyas ihtiraslarnn ne kadar byk ve derin; kendisinin ne derece gzkara bir muhteris olduu henz bilinmemektedir. Bu itibarla taraftarlarnn kurduu frkann reisliini kk grp kabul etmeyecek kadar st seviyedeki siyas makamlar dnd muhakkaktr. Ahrar Frkas'nn reisliini reddetmesi bu bakmdan mnidardr.138 Ancak siyas makamlardan mstani gibi grnen Sabahattin Bey'in, en azndan 1906 senesinden beri siyas makamlardan herhangi birine deil, dorudan doruya tahta talip olduu ve bu arzusunun aka ifade ettii sylenebilir. nk, imzasz olarak nerettii "Usl- Veraset-i Saltanatn Tebdili Meselesi ve Millet" balkl beyannamesini Paris'teki Milli Ktphane'ye, usl gerei derleme nshas olarak, imzasyla vermi (4 F, Piece 1304) olmas bu yoruma imkn ve zemin hazrlamaktadr.139 Avrupa'da olduu gibi Trkiye'de de hanedann kadn mensuplarnn tahta geebileceini ancak u ifadelerin msaadesi nispetinde, yazya dkebilmitir: "Veraset-i Saltanat Kanununun tdil veya tebdilini mucip esbab- hakikiye-siyasye zuhur ettii takdirde esbab- mezkrenin terakkiyat- hazra- medeniyeye gre tedkiki ile ona gre ittihaz olunacak ahkm- kanuniyenin lzum ve adem-i lzumunun tayin etmek hakk millete, milletin mebuslarna rci bir hakk- sarihtir."

21

Sabahattin Bey hakknda, kendisini ok yakndan tanyan Mevlnzde Rifat'n yazdklar140 da bu hkmn dier delilleri olarak takdim olunabilir: "Bu kyam- azim, byk bir emel takip eden ve bu emel ve hayl ile dima ib edilen prens lkabyla snf ve ayar arasnda temayz eden Dmd Mahmut Paa mahdumu Sabahattin Bey tarafndan tertip ve ihzar edilmitir." Bu kyam hacaletle deil, muvaffakiyetle neticelenmi olsa idi, yni Abdlhamid hlledilip, Sultan Mehmet Reat hazretleri icll, reya-y inkilp da birer birer katlolunup ttihat ve Terakki Cemiyeti mahvedilebilseydi ve bu suretle de nfuz-u hkmet Prens Sabahattin Bey'in gizli eline gemi olsayd, Sultan Mehmet Reat hazretlerinin hilminden ve kendilerine olan tevecchlerinden bilistifade anka-y emel, tac taht aramaya koyulacakt. Tasavvur fevkinde cinayetler, hyanetler irtikp edilip- selmet-i vatandefterine kaydedilecekti." "Byk emel besleyenler, emelleri tac taht olanlar, furuk-u siyasyeye girmeleri, lem-i siyasette ak bir aln ile grnmeleri-nazariyat- ahire-i siyasyeye gre muvafk deil imi! Furuk-u siyasyeyi, hatt btn insarlar let etmeli imi, hatt mahveylemekten dahi ekinmemeli imi! te Sabahattin Bey'in dstur-u siyaseti!." "Vehasl yevm-i muazzez-i hrriyetimiz araz- ahsiyeye dahi meydanlar amt. Hatt Sabahattin Bey gibi efkr- ahrarnesiyle hret bulan zt- muhterem de ta yakalamak derecesindeki hrs ve hayl tazelenmiti." Mstakbel ve ypranmam bir veliaht gibi kenarda durmaya ve partilerden uzak kalmaya itina gsteren Sabahattin Bey'in isyann hemen ncesinde, belki de bir ara fikir olarak, Reat Efendi'yi tahta geirmeyi dnd veya bu plnla kendisinden yz bin lira, yaknda vuku bulacak kanl ihtillin mliyeti iin, talep eylemesi de bu meyanda yeni delil olarak grlebilir.141 Sabahattin Bey'in isyan ncesinde bz Bahriyelilerle mnasebette bulunduu, mesel sr- Tevfik zrhls suvarisi Binba Ali Kabli ile daha nceden anlat, st kardei vastasyla haber gndererek Yldz'a doru, hi deilse kuru-sk birka top at teklifinde bulunmasndan, anlalyor. A. Kabl bu durumu renen askerler tarafndan katledilmitir. Dier taraftan Avc taburlaryla mnasebetini, o sralarda Ahrar'n reisi olarak kabl edilen smail Kemal vastasyla kurmu olduu ihtiml dahilinde grnyor. Mevlnzde Rifat'a syledii;

-te biz durur durur da meydan- siyasete byle atlrz!. Mirim ahvli nasl grdnz! Sz, metne ve plna smayan isyandan haberi bulunduu eklinde yorumlanabilir. Ancak kendisinin isyandan bekledii ile ortaya kan neticenin birbirinden ok uzak olduunu anlamas uzun srmemitir.142 22

syan dolaysyla tevkif edilen Sabahattin Bey, Mahmut evket Paa'nn emri zerine serbest braklnca Avrupa'ya gitmi ise de bu tahliyesini masumiyetine delil olarak kabul etmek mmkn deildir.143 Bu arada smail Kemal'in isyan iindeki durumu da hayli dikkate deer grnmektedir.144 Burada iaret edilmesi gereken ilk ey kendisine "baba" olarak hitap eden askerlerden grd byk saygdr. Dier taraftan adet askerlerle saray arasnda bir arabulucu roln slenmi gibi grnmektedir. Bu arada Meclis-i Mebusan reisliine getirilmesi (13 Nisan) ve bu makama getirilmesinin askerler tarafndan teklif edilmesi bu bdireden beklentisinin, o srada Ahmet Rza'nn igal ettii bu makam olduu anlalmaktadr. Arnavut asll askerlerin nazarndaki itibarnn bu isyanda mhim bir pay sahibi olduu dnlebilir.145 Ahrar Frkas mensubu olmamakla beraber, gazetesi Serbest ile bu frkann en sadk ve II. Merutiyet Devri'nin de en ateli gazetecilerinden biri olan Mevlnzde Rifat da Sabahattin Bey'in evresinde bulunanlardan biriydi.146 Vak'a ncesinde gerek Sultan Abdlhamid'in gerekse T'nin aleyhindeki neriyatyla siyaset sahnesini stanlarn banda gelenlerdendir. Hdise hakknda Msr'da yazd kitab bilhassa mhimdir. Buradaki itiraflarndan anlaldna gre hdisenin kndan haberdar deildi. Ancak baladktan sonra ynlendirmeye alanlardan biriydi. Yakn dostlarndan Erkn- harp zabitlerinden Feyziolu Ali Galib'in, ordunun hrriyeti kurtaraca yolundaki ikaz zerine, biraz da vak'ann dehetinden ve iddetinden rkerek, 14 Nisan'dan itibaren itidal tavsiye eden yazlar yazmt. Bununla beraber, ifade edildiine gre, irtica ile bir mnasebeti anlalamam ise de neriyatndan dolay matbaasnn tamamen kapatlmasna ve on sene mddetle srgn edilmesine karar verilmiti.147

8. 31 Mart Vak'as ve ngilizler

31 Mart Vak'as'nn en ok tartlan, hatt zerinde mstakil kitaplar yazlan taraf, bunda esas rol ngilizlerin oynad ve vak'ann dorudan doruya bir ngiliz tertibi olduu inancdr.148 Bu hkmn madd ve mantk delilleri henz bulunamamtr. Son zamanlarda bu yorumun sakat bir manta bina ettirildii yolunda da karar veren tarihiler grnmektedir.149 Gerekten de ngiltere'nin i siyasete, hele T aleyhine mdhalede bulunmalar iin herhangi bir ihtiyalar yoktu. T, ngiltere'ye kar deil, bilhassa ngiltere 23

taraftaryd. Zaten ngiltere'nin dostluunu ve tabi desteini kazanmak Merutiyet talebinin en byk gerekesiydi. Bylece Merutiyet sayesinde ngiliz dostluu kazanlacak, devlet yok olmaktan kurtulacakt. Ksaca asl talep ngiliz desteiydi. Merutiyet bunu temine yarayaca iin isteniyordu. Ama mitler gereklerin katlnda para para krlmt.150 Merutiyet'ten ok ey mit edenlerin bilmedikleri ilk mhim gerek ngiliz diplomasisinin 18771878 Osmanl-Rus Harbi sralarnda kkl bir deiik geirdii ve Osmanl toprak btnln koruma dsturunun terk edilmi olduuydu. ngiltere bunun bir neticesi olarak kendisine stratejik bakmdan gerekli sayd Kbrs' ve Msr' igl etmek yoluna bavurmutu.151 Bundan haberi olmayanlar stanbul'da ngiliz elisinin arabasn ekiyordu. Halbuki dier taraftan ngiltere iin Merutiyet'in iln, belki de gereinden fazla, byk bir tehlike olarak telkki ediliyordu. Bu hareketin baarya ulamas ve daha da kts ngiltere'nin ok deer verdii iki smrgesindeki milliyeti ve hrriyeti hareketlere rnek olmas ve tahrik vesilesi olarak grlmesiydi.152 Bu ihtimlin gerekleeceine dair herhangi bir iaret btn Merutiyet Devri (1908-1918) boyunca grlmediine gre ngiltere'nin herhangi bir mdahalesi iin bir sebep de ortaya kmamt. Buna ramen isyanda ngiliz parma yolunda yaplan edebiyat bsbtn temelsiz de deildir. Bilhassa ortada ok dolatndan bahsedilen elilik batercman (1908-1920) Gerard Fitzmaurice'in ahs bu gibi yorumlara sebep oluyordu. T. E. Lawrence'e gre taassup derecesinde Katolikti. Masonlarla Yahudilere kar din bir nefreti vard. O'na gre Jn Trk hareketi ise yzde elli gizli Yahudi, yzde doksan be mason haraketiydi. Bu hareketi eytan gibi gryordu. Btn ngiliz tesirini modas gemi Sultan'a ve etrafndakilere tevcih etmiti.153 Fitzmaurice'in, T aleyhinde bulunmak hasebiyle, bu yorumlara sebep olduu aktr. ahsen isyana katld hakknda cidd bir delil yoksa da kalben isyanclarn yannda yerald muhakkaktr.154

9. 31 Mart Vak'as'nda Tarifsizler

31 Mart Vak'as'nn tam ve niha bir yorumun yaplmas, herhlde hibir zaman, mmkn olmayacaktr. nk hdisenin ok tarafl olmas ve bunlardan bazlarnn hl mehl kalmas buna mnidir. Hdise iinde bulunduu ifade edilen ve tam bir tarifi yaplamam olan kiilerden bahsedilmesi ortaya hlli gereken baka bir bilmece karmaktadr. Bu gibi kiiler o zaman dikkati ekmi, ancak bir merak ve aratrma meselesi yaplmamt. Bilhassa askerleri mektepli zabitlere kar kkrtan veya medreselere gidip

24

eriat'n elden gittiini syleyerek isyana katlmaya dvet eden bozuk Trkeli bu ahslarn Trk ve Mslman olmadklar muhakkak ise de tahminden teye bir ey sylemek mmkn grnmemektedir.155 Gerekten 31 Mart Vak'as bilmecesinin en mhim paralar arasnda bu gibi hdiseler de bulunmaktadr. Herhlde Ahrar Frkas yannda yer alan Hnak takmndan Ermeniler veya yine frka ile ibirlii iinde olan Rumlardan bzlar fiilen katkda bulunmu olabilirler tahmini imdilik mmkn grnmektedir.156

III. Hareket Ordusu ve syann Sonu 31 Mart Vak'as "kabe-i Hrriyet" Selnik'e nlk ittihatlardan smail Canbulat tarafndan "Merutiyet mahvoldu" cmlesinden ibaret bir telgrafla bildirilmiti. 157 Haber byk bir infial yaratt. Her dinden ve unsurdan gnll yazlmaya baland ve askeri depolardan silh ve elbise datld. Gnlller arasnda Trklerden baka ok miktarda Bulgar, Rum, Yahud, hatt ifade edildiine gre Girit kylleri de bulunuyordu. Bu arada Sandanski ve Panie gibi Bulgar komitecileri de bunlara dahil olmutu.158 Jn Trklerin nazarnda khne Bizans ve kt kader saylan stanbul zerine nerdeyse btn Rumeli yryordu. T bir taraftan stanbul'a niha ve kat' darbeyi vurmaya hazrlanrken, dier taraftan da, kendi nderliinde, ittihad- ansrn gerekleebileceini gstermek istiyor gibiydi. Ancak kuvvetlerin teekkl ekli ve hele stanbul'daki davranlar hibir zaman kabul edilememitir.159 Hareket Ordusu'nun toplanmas, daha dorusu btn Rumeli'nin kar temin eden ahs ise, isyan zerine hemen stanbul'u terk edip, kararghn Ayastefanos'ta (Yeilky) kuran bir numaral ittihat Talt Bey'di.160 Hareket Ordusu'nun stanbul zerine yapt harektta bir baka mesele Yeilky'de kumandasnn Hseyin Hsn Paa'dan Mahmut evket Paa'nn eline gemesidir. Bunu Alman siyasetinin baars olarak yorumlayan grler de vardr.161 Ancak daha sde ve gereki bir yorumla bu byk hareketin erefini ve kumandasn M. evket Paa'nn bakalarna brakmak istemedii sylenebilir.162 stanbul'da siyas hayat skunete kavuurken selnik'ten Binba Muhtar Bey kumandasndaki ilk Hareket Ordusu birlii de isyann nc gn (Perembe, 15 Nisan) yola kmt. Ertesi gn yeni kabine zlar Cuma selmlndan nce yemin ettiler. O gn 31 Austos 1876'da tahta kan Sultan Abdlhamid'in son Cuma selml olmutu. Cumartesi gn stanbul'da Merutiyet aleyhinde bir hareket olmad hakknda izahat vermek iin Selnik'e ise atalca'daki nc birliklere birer heyet gnderildi.163 Ancak Merutiyet

25

"Cemiyet" demekti ve Cemiyet varsa Merutiyet'ten bahsedilebilirdi. Cemiyeti stanbul'dan kovan bir Merutiyet T tarafndan ne kadar ciddiye alnabilirdi. Son Cuma selmlnn yapld gn Hareket Ordusu drt koldan stanbul zerine yrd.164 stanbul'daki son mukavemet gr ise Ferik Memduk Paa'nn gelenlerin Trk ve Mslman olduunu sylemesi, Sultan Abdlhamid'in ise iddetten ve kandan nefret derecesinde kanmas zerine zaten taraftar bulmamt.165 Ancak bu meyanda Hareket Ordusu'nun stanbul iinde top ve tfek kullanabilecei de akla gelmiyordu. H. Cahit'in ifadesine gre Hrriyet Ordusu'nun stanbul'u fethetmesiyle yeni bir devir almt ve esasen Abdlhamid'in yerinde braklmas byk bir hat idi.166 Ancak manzarann bu derece romantik bir yoruma msait bir taraf yoktu. stanbul'da "adet dahil bir harp oldu."167 Mecmu telefat, A. Refik'e (a.g.e. s. 69) gre, birka yze bali olmutu, ama hl tam bir aratrmas yaplm deildir. Yaplan bir insan avndan baka bir ey deildi. Camilere snan bz medrese talebeleri Bulgar komitecileri tarafndan boazlanmt.168 25 Nisan'da stanbul'a tamamen Hareket Ordusu hkimdi. 15-16 Haziran 1826 tarihindeki Vak'a-i Hayriye'den beri stanbul'da ilk defa bu kadar ok kan dklyordu.169 Bunun bir siyaseten katl dnda gerekesi de yoktur. Bu meyanda Takla'da toplu-tfekli arpmalar olmu ve kla byk lde tahrip edilmiti.170

IV. 31 Mart Vak'as'nn Neticeleri

31 Mart Vak'as hakknda yaplan aratrmalar esas itibariyle cereyan tarz ve sebepleri zerinde younlam ve neticeleri itibariyle, nispeten, ihml edilmitir. Halbuki vak dourduu getirdii neticeleri bakmndan daha mhimdir. Bu erevede daha ok siyas neticeleri zerinde durulmutur. Halbuki daha geni ve derin tesirleri olduu bir gerektir. Ancak T'nin gelitirdii 31 Mart Vak'as ve irticai edebiyatnn, gnmze kadar devam eden tahakkmyle bu tesirler gerei gibi aratrlamamtr.

31 Mart Vak'asnn neticeleri eitli balklar altnda toplanabilir.

1. rfi dareli ve Daraal Siyaset Devri

26

T'nin daha Merutiyet'in ilnndan nceki gnlerde balatt kanl bir siyas hayat olmutu. Bilhassa Selnik'te, hafiye ve Abdlhamid'in adam olduu gerekesiyle insanlarn katledildii, bizzat mensuplar tarafndan ifade edilmiti. Edirne'deki asker isyann msebbibleri aslm ve stanbul'da da, sokaklarda, gndz veya gece karanlnda da benzer gerekelerle cinayetler devam etmiti. 31 Mart Vaks'nda da, Balkan ve bilhassa Bulgar komitecilerinin yaptklar katlimn halkta ne gibi hiss tepkilere sebep olduunu tahmin etmek hi de zor deildir. Halk aslanlarn hlini grdke dehet iinde kalyor, daha nce hi ahit olmad bu manzaralarn makl ve rahatlatc bir yorumunu yapamyordu. Bayezit Meydan'ndaki daraalar grmemesi iin ocuklar yan sokaklardan dolatrlyordu.171 31 Mart Vak'as'ndan dolay, biri gyapta olmak zere, yetmi idam karar verilmitir. 172 Mahkmlar arasnda Kabasakal Mehmet Paa, Yusuf Ziya Paa, Sermusahip Cevher Aa,173 uray Devlet zlarndan Mehmet Tayyar Bey, el-Adl ve Protesto gazeteleri muharriri ve Hoca Tahsin Efendi'nin esenlerinin niri Ndir Fevzi Efendi174 ve Dervi Vahdet ile asker ve sivil ahslar bulunuyordu.175 stanbul'dan kaanlardan zzet Holo ve olu Abdurrahman, Mabeynci Faik Bey, Selim Melhame ve Kmil Paazde Sait Paa'nn rtbe ve nianlarnn alnmasna ve emlkinin de haczine Divan- Harb-i rfi tarafndan karar verilmiti. 176 dam cezalarnn gerekesi "tarz- hkmeti tayir ve tebdile teebbs" idi.177 Uzun zaman tartlan meselelerden biri de idam cezalar olmutur. Aslanlardan Kabasakal Mehmet Paa'nn vak'a esnasnda Orhaneli'nde (Atranos) olduu ifade ediliyordu. stanbul'a getirilmi ve hayatnn hesab sorularak aslmt.178 Aslanlardan biri de isyana avu kyafetiyle katlan ve Almanya'da tahsil grm bulunan bir yzba ve dieri de isyanclar temsilen meclise gelen bir binba idi.179 Bayezt meydannda 4. Avc Taburundan Onba Selim bin Veli, Onba Rifat bin mer, Onba Hamdi bin slm, avu Amir bin Destan, Baavu zenci Ali bin Abdullah; Ayasofya meydannda avu Hamdi bin Yaar, avu Hazm bin Bayram, Yedinci Alay I. Tabur binbalndan akta Yusuf Efendi, 1. Avc Taburu tfeki ustas Arif ve olu blk emini olu Mehmet; Eminn'nde yine 4. Avc Taburu'ndan Onba bi bin Hseyin, Kundurac Onbas Ali, Onba Ali Bin Osman idam edildiler. 180 damlar Kasmpaa, Beikta ve Bayezit'te daha sonraki gnlerde de devam etmiti.181 Bir gnde on yedi kiinin asld gnleri, devri intikal edenlerin, unutmas mmkn olmamtr.182 Bu arada nceki idamsz devri hatrlatanlar ve hasretle ananlara ise Hakan- Sbkn "kendini millete kar dil ve merhametli gstermek iin idam cezasn tehir ettirmi" olduu cevab veriliyor ve "ibret-i 27

messire olmak zere" cezann tatbiki mdafaa ediliyordu.183 Hatt Tanin'e gre Divan- Harpler "payitahtta tathirat- klliye icra"nda bulunmutu.184 Harekete katlan askerlerin en talihlileri ise Rumeli'ye yol inaatnda altrlmak zere, takm takm yollanmlard.185 Rtbe skme cezalar Harbiye Nezareti (Bayezt) meydannda asker ve zabitan huzurunda tatbik edilmi ve karar Yzba Rza Bey tarafndan okunduktan sonra Sertfeki Mir Tahir ve Tfeki Tahir Paa'larn rtbeleri alnmt. 186

2.Muhalefetsiz Frkal Hayat T cemiyeti 31 Mart Vak'as'nn takiben Selnik'e tanrken mhrl itimatnmesi olmayanlarn da kendi adna konumasn yasaklamt.187 Ama artk stanbul'da muhalifler de konuuyordu. Meclis'te ise sadece T Frkas kalmt. 31 Mart Vak'as'n frsat bilip T aleyhindeki dncelerini btn aklyla yazan gazeteciler ve muhalifler "selmet firardadr" diyerek Hareket Ordusu girerken stanbul'u terk etmilerdi. Bunlardan kdam sahibi Ahmet Cevdet (Oran) ve sermuharriri Ali Kemal ve Serbest sahibi Mevlnzde Rfat hakknda Divan- Harp tarafndan celpnme karld. On be gn iinde gelmedikleri takdirde hukuk-u medeniyeden iskat ve mallar haciz altna alnacakt. Buna ramen T'nin adaletine iltica etmek cesaretini kendilerinde bulamamlard.188 Gittikleri Yunanistan'da da T'nin alkasndan kurtulamamlard. Berat Mebusu smail Kemal, Ergiri mebusu Mfit, Sinop Mebusu Rza Nur ve Ali Kemal'in189 hudut dna karlmas T tarafndan Yunan hkmetinden talep olunuyordu.190 Yeni Gazete sahibi Abdullah Zht, nce tevkif edilip sonra braklan Sabahattin Bey ve Ahrar'n dier mensuplar da stanbul'u terk etmek zorunda kaldlar.191 Bu idamlar, tevkifler, firarlar ve rfi idarenin iln zerine tekrar istibdadn penesine dld eklindeki yorumlara hak vermemek pek de mmkn grnmyordu.192 31 Mart Vak'a'snn iktidara verdii en byk ve keskin siyaset vastas ise irtica mefhumu oldu. Vak'a'ya kadar esas itibariyle Merutiyet aleyhtar hareketler iin btn taraflarn birbirlerine kar kullandklar bu sulama bundan sonra muhaliflere kar kullanlan en messir silh ve temyiz imkn olmayan bir mahkmiyet karar oldu. T muhalifleri irtica sulamasnn ok yaplmasndan ve tarif edilmemi olmasndan ancak ikyetle yetinmek zorunda kalyordu. Dorusu T de her sktnda 31 Mart edebiyat yapyor, i isyanlara irtica tehisi koymak ilk ii oluyordu.193

28

3.Yldz Yamas Yldz yamas meselesi 31 Mart Vak'as'ndan, daha dorusu II. Abdlhamid'in hllinden beri ciddi bir aratrmaya mevzu tekil etmemi ve sadece dedikodusu yaplagelmi bir bahistir.194 Vaknn, Yldz hazinelerine elkoymak iin bizzat T tarafndan tertip edildiine dair grler de bulunmaktadr.195 nl Bulgar komitesi Sandanski'nin de yamadan hissedar olduuna inanlmaktadr.196 Sultan'n hllini takiben sata karlan Saray eyalar ok nispetsiz fiyatlarla satlmt. Bu sattan ok bir yamaya benziyordu. Satta yolsuzluk yapanlar Hurit Paa tarafndan tespit edilmiti.197 Ordunun zabitlerinden olan Rahmi Apak da bz T mensuplarnn Yldz'da yapmaclk yaptklarn aka yazmaktadr.198

4. Sultan Abdlhamid'in Hlli

Sultan Abdlhamid'in tahtnda kalmas II. Merutiyet'in en byk hats ve eksiklii olarak grlmt. Ancak elden de bir ey gelmemiti. 31 Mart Vak'as duyulur duyulmaz siyas hayata yeniden arl veya kendine kar olanlar bakmndan bir kabsu kmt. Hareket, Sultan'n Merutiyet'e kar bir darbesi eklinde yorumlanmt. nk harekette T aleyhtarl akt, ama Sultan aleyhinde herhangi bir tezahrat yoktu. Sultan'n hlli iin msait hava daha Hareket Ordusu stanbul'a girmeden domutu. 31 Austos 1876'dan beri Devlet-i Aliyye'nin kaderine hkim olan ve aleyhinde bir hiciv klliyat teekkl eden Sultan'n ve adamlarnn tarih sahnesinden ekilmeleri 27 Nisan 1909'da vuku buldu.199 Bu sadece Sultan'n deil, saltanatn ve tahtn da siyaset meydanndan ve devlet hayatndan cismen ekilmesi ve sadece ismen kalmasyd. Bu ayn zamanda sadece bir Sultan'n deil, otuz senelik byk bir siyas tecrbenin ve birikimin de tarih sahnesinden srgn edilmesiydi.200 "imdi daha mnsif olmak iin denebilir ki, eer Abdlhamit hlledilmese idi bu siyasetin neticesi bu derece feci olmazd. Neden? Bir kere Abdlhamit kendi hukukunu bilecekti ve Merutiyeti ikinci bir defa iln ettikten sonra, onun tekrar mahvetmenin kendisi iin tehlikeli olacan idrakten aciz olmadndan, milletin de hakkna riayet eder ve muvazeneli bir idare meydana gelirdi. Tabi bu suretle, Cemiyetle muhaliflerinin mcadelesi mahalle kavgas eklini almaz, Trablusgarp Harbi olmaz ve Balkan

29

Harbi zuhur etmezdi. Umum harbe de girilmesine mni olmas ihtimali de kuvvetle varitti. Zekas vehmine galebe ederek artk merut bir Padiah olarak icra-i saltanat tercih etmesi kaviyen memuld." Yerine tahta geen Mehmet Reat'n siyas varl ve iradesi bir hi mesabesinde idi.201

5. T'nin Hudutsuz ve Kaytszktidar 31 Mart Vak'a'sna T ile muhalefetin ilk ve son byk hesaplamas nazaryla da baklabilir. Bu, T'nin zaferiyle neticelenmiti. Daha sonra T'nin Hrriyet ve tilf Frkas'na ramen, siyaset meydannda hep rakipsiz kald sylenebilir. ttihatlarn kendilerine muhalif gibi grnenlere artk hi tahammlleri kalmamt. Harbiye talebelerine bile T'ye biat teklifinde bulunmalar bu bakmdan ok dikkate deer bir keyfiyettir.202 Frka hayat tamamen sekteye uram ve gizli bir diktatrlk kurulmutur.203 Halka gre zaten frka kavgas, frka kavgasyd ve katlmak faydaszd. Vak'adan sonra T eski gcn ve nfuzunu yeniden kazanmt. Cemiyet eski rkekliini ve kararszln tamamen terk etti ve daha kararl haraket etmeye balad. Her eyden nce devr-i sbkn hesabn tasfiye etmek iin eski devrin adamlarn ve taraftarlarn Adalar ve, Kuzey Afrika'ya ve Yemen'e srmeye balad.204 Siyas hayatta sadece T kalnca ilk zamanlarda rklen yksek siyas makamlara,205 yn nezaretlere artk gen nderleri gemeye balad. Cavit Bey, Maliye; Talt Bey de Dahiliye Nzr olarak kabineye girdiler.206 T, 30 Ekim 1918'deki Mondros Mtarekesi'ne kadar, A. Muhtar Paa ve Kmil Paa kabineleri hari, iktidar hi elinden brakmamtr.

6. Devlet Tekiltnda Islahat 31 Mart Vak'a'sndan sonra devlet tekiltnda yaplan slahatta bu hareketin byk ve tayin edici bir tesiri olduu muhakkaktr. Ayn zamanda bu alanda yaplan icraat hzlandrd sylenebilir. Bu tarafyla 31 Mart Vak'a'snn imdiye kadar ihmle urad bir gerektir.207 Hareket Ordusu'nun duruma hkimiyetini takiben gerek asker ve gerekse mlk sahada yaplan icraat yle sralamak mmkndr: a-Serseri ve Mezenne-i Su Ehas Hakknda kanun (14 Mays 1909).

30

b-Hareket-i rticaiyeye tirak edip de Taburlarnda Braklmas Caiz Grlmeyerek Yol naatnda stihdam Olunmak zere Rumeli'ye Sevk Olunan Asakire Tahsis Olunan Mebalie Dair Kanun (30 Mays 1909). c- timaat- Umumiye Kanunu (9 Haziran 1909). d- Berr ve Bahr Erkn ve mer ve Zabitann Tekad in Rteb-i Askeriyelerine Gre Tayin Olunan Mebalie Dair Kanun (26 Haziran 1909).

e- Tensikat Kanunu (30 Haziran 1909).

f- Matbuat Kanunu (29 Temmuz 1909).

g- Matbaalar Kanunu (29 Temmuz 1909). h- stanbul Vilyetinin ve Emniyet-i Umumiye Mdriyetinin Tekiltna Dair Kanun (4 Austos 1909). Bu kanunla bir bakma istibdat devri bkiyesi saylan Zabtiye Nezareti ilgi edilmi ve yerine, Fransadaki gibi, Dahiliye Nazareti'ne bal ve yine Franszca'snn tercmesiyle, Emrullah Efendi'nin isim babaln yapt Emniyet-i Umumiye Mdriyeti kurulmu ve yeni balayan ok frkal siyas hayatn bir gerei olarak ilk defa siyas ube ihdas edilmiti.208 iTasfiye-i Rteb-i Askeriye Kanunu (7 Austos 1909).

fade edildiine gre kanun Hareket Ordusu'yla stanbul'a gelen mektepli zabitlerin sraryla yaplm ve Harbiye Nzr Salih Paa zamannda tatbik edilmiti.209 j- Cemiyetler Kanunu (16 Austos 1909). Ayn zamanda siyas partileri de ihtiva ve tanzim eden cemiyetler Kanun, Merutiyet'in ilnyla ortaya kan binlerce cemiyeti hukuki bir ereveye kavuturma mecburiyetiyle yaplmt.210 Bu defa istim nden gidiyordu. 1909 yaznda karlan kanunlara211 baklnca 31 Mart Vak'a'snn yaratt tesirlerin, kendisinden ok daha byk ve mhim olduu grlebilir.

31

Netice itibariyle 31 Mart Vak'a's, en geni erevede II. Merutiyet'in bir tepkisi olarak grlmelidir. Harekette ok tarafn pay olmas tam bir izahnn yaplmasn zorlatrmaktadr. Ancak hareketi bandan itibaren hesapl ve plnl bir hareket olarak grmek de mmkn deildir. T'nin, Sultan Abdlhamid'in veya ngilizlerin bir tertibi olmad eklindeki yorumlar, her geen gn biraz daha, arlk kazanmaktadr. Burada olsa olsa Avc taburundan bz askerlerle bz muhaliflerin mnasebetinden bahsedilebilir. 31 Mart Vak'as da, kendinden ncekiler gibi, bir asker hareket olarak dikkati ekmektedir. Ancak hareketin kla dna tamas ve ilerine sivil ve asker dier muhalif unsurlarn katlmas hareketin iddetini artrmtr. Bu unsurlardan bzlar, mesel bozuk Trke ile konuanlar hakknda tam bir bilgi bulunmamas daha ileri yorumlar yaplmasna mni olmaktadr. 31 Mart Vak'a'snn mhim bir taraf hl ok mbalaal bir ekilde ortaya konulmas ve ancak Hareket Ordusuyla srdrlebilmi gibi byk bir isyan olarak takdim edilmesidir. Halbuki Hareket Ordusu stanbul'a yrd zaman asker oktan klasna dnm ve Meclis-i Mebusan mesaisine balamt. T bu isyan, iktidarn tam ve rakipsiz ekilde kurmak iin kullanmtr. Bu kullanma gnmzde de devam etmemelidir. Vak'a'nn neticeleri kendisinden daha mhim ve kkl olmutur. Bu bakmdan daha sonraki icraatta tesiri aktr. 31 Mart'a daha iyi anlamak iin Merutiyet icraatinin cemiyetin her sahasnda ve bilhassa zihniyet yapsnda yol at sratli ve derin tesirlerini aratrmak gerekir. Vak'a bu bakmdan czibesini hl muhafaza etmektedir.

DPNOTLAR 1 Gemi bilgi iin: Ali Birinci, "Siyaslemenin lk Devresi (24 Temmuz 1908-11 Haziran 1913)", Tarih Yolunda, stanbul, 2001, s. 151-152. Farkl yerlerden alnan bilgilere ayrca iaret olunmaktadr. 2 3 Falih Rfk Atay, Bat Yllar, stanbul, 1963, s. 33. Mehmet Kadri Nash, Serayih, Paris (1912), s. 18.

4 5

Dr. Cemil, Maherde Bir Hutbe, stanbul, 1331, s. 25. Mevlnzde Rifat, Hakk- Vatan Yahut Tarik-i Mcahedede Hakikat

Ketmedilemez, stanbul, 1328, s. 6.

32

6 7 8 9 10 11 12 13

Fazl Necip, Klhan Edipler, stanbul, 1930 s. 219-220. smail Hakk, "Tensikat Meselesi", kdam Nu. 5116 (9 Austos 1324) s. 3-4; Ali Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara, 1959 s. 42. T. H., Bu Gidi yi Bir Gidie Benzemiyor, (stanbul), (1324), s. 8. "Faaliyete Muntazrz", Hukuk-u Umumiye, Nu. 16 (18 Eyll 1324) s. 1; "Adliye "ura-y Devlet Tensikat", Tanin, Nu. 35, (22 Austos 1324) s. 2. Karaku-Ezop; Nu. 1 (9 Eyll 1324). Kzm, "Tensikata Dair", Hukuk-u Umumiye, Nu. 54/26 Terin-i evvel (1324), s.

Mnif Bey'in Hatralar (Haz. Taha Toros), stanbul, 1996, s. 43.

Nezaretine Kar Sada-y Hak" Nu. 22 (20 Eyll 1324) s. 2.

2; Asaf Muammer (Ktayis), "Yd- Htrat", Mukavemet, Nu. 261-5 (26 Krun- sni 1327) s. 2; Nu. 262-6 (27 Kanun- sni 1327), s. 2. 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Bir Kzltoprakl, "Memurin Tensikat", stiare, Nu. 1 (4 Eyll 1324), s. 37-38. Sleyman Nazit, Yklan Messese, stanbul, 1927, s. 11; Ali Kemal, "Tensikat", bn'z Ziya, "cml-i Dahili", stiare Nu. 12 (27 Terin-i sni 1324), s. 571; Asat Tugay, bret, stanbul, 1962 C. II, s. 34; Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, Geni bilgi iin: A. Birinci, a.g.e., s. 31-33. Salim Srr Tarcan, Hatralarm, stanbul, 1946 s. 29. Feridun Kandemir, Jn Trklerin Zindan Hatralar, stanbul, 1975, s. 63. Mahir Sait "31 Mart Vak'as", Politika-34, Gazetede 2. 12. 1931'de balyan Mahir Sait-33; Tark Zafer Tunaya, "Trkiye'de Siyasal Partiler", stanbul, 1984,

kdam Nu. 5134 (27 Austos 1324) s. 1. Ahmet Saip, Nereye Gidiyoruz, stanbul, 1327, s. 17. stanbul,1990, s. 28-30.

yaznn Tefrika numaralarna iaret edilmemektedir. C. I, s. 145; Geni bilgi iin: Sina Akin, "31 Mart Olayna Dein, Sabahattin Bey ve Ahrar Frkas", SBF Dergisi, Ankara, 1973, C. XXVII, Say: 3, s. 541-560. 23 T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 131-141; Ayrca Temel Yaynlar arasnda baslmakta olan Sleyman Kni rtem'in kitabnda geni bilgi bulunmaktadr: 31 Mart syan, s. 40-45, 62-65.

33

24 1326, s.197. 25 1340, s. 43. 26 27 28 29 30 31 32 33 1955, s. 37. 34 35

Musavver Salnme-i Servet-i Fnun (Haz. smail Suphi-Mehmet Fuad), stanbul, Htrat- Sultan Abdlhamid-i Sn (Haz. Vedat rfi-Beng), stanbul, 1338Hseyin Cahit Yaln, "Merutiyet Hatralar" Fikir Hareketleri, Say: 171 (1937), Ahmet hsan (Tokgz), Matbuat Hatralarm, stanbul, 1931, C. 2, s. 36 vd. Ahmet Emin Yalman Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim. stanbul, Hans Kohn, Trk Milliyetilii, (ev. Ali etinkaya), stanbul, 1944, s. 22, Btn kdam, Nu. 5094 (18 Temmuz 1324) s. 1; A. hsan, a.g.e., s. 25. Fethi, Muhaliflerin Esrar, stanbul, 1332, s. 7, 11; ok Yaz Yazma merakna A. hsan, a.g.e., s. 35. A. hsan, a.g.e., s. 37-38, 70; Bezmi Nusret Kaygusuz, Bir Roman Gibi, zmir, A. hsan, a.g.e., s. 63. "Geen Meraretler", Millet, Nu. 1 (23 Temmuz 1324) s. 1; "Baralm", kdam,

s. 230'dan naklen A. Birinci a.g.e., s. 33.

1970, C. 1, s.62. gn alan Servet-i Fnun ancak yirmibe bin baslabiliyordu (A. hsan, a.g.e., s. 8).

denlerden biri de Rza Nur'du: Hayat ve Hatratm. stanbul, 1968, C. 2, s. 295-296.

Nu. 5090 (14 Temmuz 1324), s. 2; (Hseyin Kmi), Divane-i Dehri, stanbul, 1330, s. 2; "ayialar", kdam, Nu. 5177 (8 Terin-i evvel 1324), s. 3. 36 1327) s. 1. 37 38 216. 39 40 A. Saffet, stanbul Musahabeleri, stanbul, 1324, s. 103. Mebus, Nu. 2 (7 Knun- evvel 1324) s. 1; Dr. Cemil, a.g.e., s. 29-31; Selim Srr "Hak Syleyelim", Hukuk-u Umumiye, Nu. 34, (6 Terin-i evvel 1324), s. 3. Ali Nihat, "Gazetelerden Saknalm", Ceride, Nu. 10 (23 Zilkade 1326), s. 213Ali Kemal, "Cesaret, Yine Cesaret, Daima Cesaret", kdam, Nu. 5099 (23 Temmuz 1324), s. 1; Tahir Hayrettin, "Bizdeki Endielere Sebeb", Hemrah, Nu. 81-13 (15 Temmuz

(Tarcan), "ahsiyyat", Millet, nu. 30 (21 Austos 1324) s. 1; H. B. "Makalt- Mahsusa", Ceride, 34

Nu. 1 (2 Terin-i evvel 1324) s. 5; Musavver Salnme-i Servet-i Fnun-1326, s. 106; Kemal, "Cidal-i Matbuat" Besa-Bakm, Nu. 8 (1 Knun- sni 1324), s. 1; Arzhl, Nu. 5 (26 ubat 1325) s. 1; Bekir Fahri (diz), "Czzam- Matbuat", Teminat, Nu. 231 (22 ubat 1327) s. 1. 41 42 2. 43 44 45 46 s. 4. 47 19 Ekim 1908 (6 Terin-i evvel 1324) tarihli kdam'n ifadesine gre Dersaadet ve vilyetlerde 380 gazete kyordu. Ayrca Eyll iinde sonuna kadar otuz sekiz yeni gazete imtiyaz alnmt. 48 49 Ali Kemal, "Heyet-i Vkel-Serbest-i Matbuat" kdam, Nu. 5140 (2 Eyll 1324), "Felsefe-i mcadele" Nevsl-i Mill-1330, s. 15; T, ura-y mmet kncaya s. 1; Serbest, Nu. 104 (16 ubat 1324), s. 4; Nu. 105 (17 ubat 1324), s. 1. kadar sadece Tanin'de neredilen beyannamelerine itibar edilmesine istiyordu. Tanin, Nu. 1 (19 Temmuz 1324), s.3. 50 51 52 s. 28. 53 54 Mahir Sait-29; S. K. rtem, a.g.e., s. 47-48. Mahir Sait-23-27-35. Hakknda yaplan son aratrma olarak: Hilmi Bengi, Gazeteci, siyaseti ve fikir Mehmet Kadri Nash, a.g.e., s. 68; Baba Tahir'e benzetilen bir yaz iin "Bugnn Hseyin Cahid, "10 Yln Tarihi 1908-1918", Yedign, Nu. 153, (12 ubat 1936), adam olarak Hseyin Cahit Yaln, Ankara, 2000, 382 s. Baba Tahiri" Zhre, Nu. 1 (6 Mays 1327), s. 1-2. kdam, Nu. 5340 (25 Mart 1325) s. 4. Ltfi Fikri, "Bitaraflk", Tekilt, Nu. 191 (13 Knun- sni 1327), s. 1. A. hsan, a.g.e., s. 67. "Selnik'te Kabadaylk Yahut iddetli stibdat", Volkan, Nu. 57, (13 ubat 1324), A. hsan, a.g.e., s. 66; Zambak etrafndaki tartmalar iin: Ali Birinci, Tarih Hseyin Cahit (Yaln), "Edebiyatn stikbli", Millet, Nu. 2 (24 Temmuz 1324) s. Yolunda, stanbul, 2001, s. 277-288.

35

55

Paa'y vuran sonradan anakkale mebusu olan ttihat Zabit Atf Kaml'd.

Bilgi iin: Sleyman Kle, Osmanl Tarihinde Arnavutluk, zmir, 1944, s. 346-347; A. Saip (a.g.e, s. 61) bu cinayet iin idam tespitinde bulunmaktadr. 56 Bunlarn bir listesi iin: Sleyman Nazif Tepedelenliolu, Ordu ve Politika, stanbul, 1967, s. 209-210; Refik Halit (Karay) bu takma, daha ok bulunduklar yere telmihen "Serez Katilleri" adn vermitir, (Kirpinin Dedikleri, stanbul 1952, s. 167. 57 Musavver Salnme-i Servet-i Fnun, 1326, s. 88-89; Kazm Nami Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, stanbul, 957, s. 33; K. N. Duru, Arnavutluk ve Makedonya Hatralarm, stanbul, 1959, s. 32; Ali Canip Yntem, "Selnikte 10 Tanmz Subak", Yakn Tarihimiz, Say, 22 (26 Temmuz 1962),s. 258. 58 Hukuk-u Umumiye, Nu. 80 (21 Terin-i sni 1324), s. 4: A. E. Yalman, a.g.e., s. 93; Hasan Amca, Domayan Hrriyet, stanbul, 1958, s. 52-55: Refi Cevad Ulunay, Sayl Frtnalar, stanbul, 1955, s. 209, F. R. Atay, a.g.e., s. 30, F. R. Atay, Paa'y vurann Halil (Kut) Paa olduunu (a.g.e., s. 44), yazyor. Asaf Tugay'n anlatt baka dikkate deer katil vak'alar da (a.g.e., s. 242-243) dndrcdr. 59 "Cinayet", Volkan, Nu. 98 (26 Mart 1325), s. 4; Bir zabitin telini ve buna Vahdet'nin cevab iin: nu. 103 (31 Mart 1325) s. 1; Serbest, Nu. 142 (26 Mart 1325), s. 1; Nu. 143 (27 Mart 1325) s. 23; nu. 145 (29 Mart 1325) s. 3. Hasan Fehmi'nin hayat iin: Mahir Sait, a.g.m., 30, 31; Hasan Fehmi ve daha sonra ldrlen gazeteciler Ahmet Samim (1910) ve Zeki Bey (1911) iin: Mustafa Baydar, "Basnmzn ehitleri" Yllk, Say: 2 (stanbul, 1961), s. 65-77. 60 61 62 63 111-112. 64 Hseyin Cahit, a.g.e., Yedign, Nu. 150 (22 kinci Knun 1936), s. 30; Paul mbert, Osmanl mparatorluunun Teceddd (ev. Hasan Ferhat Muallim Anjel); stanbul, 1329, s. 213-214. 65 Hseyin Cahit, "Frsattan stifade", Tanin, Nu. 248, (27 Mart 1325), s. 1; Nu. 250 (29 Mart 1325), s. 1. 36 Ahmet Hamdi, Osmanl Ordusunun Esbab- Malubiyeti, Msr 1329, s. 5. Mustafa Turan, Takla'da 31 Mart Facias, stanbul, 1964, s. 50. Asaf Tugan, a.g.e., s. 21; R. C. Ulunay, a.g.e., s. 209. Mahir Sait-31; A. Saip, a.g.e., s. 84; Hasan Amca, a.g.e., s. 60-67; Burhan Felek'e

gre (Yaadmz Gnler, stanbul, 1974, s. 46-51) 300 bin kii katlmt. S. K. rtem, a.g.e., s.

66 67

Tanin, Nu. 250 (29 Mart 1325), s. 1. erif Paa, Bir Hasbihl, stanbul, 1330 S. H.; B. Felek, a.g.e., s. 49, 51, 55. K. N.

Duru'ya gre (ttihat ve Terakki Hatralarm, s. 61) Merutiyet'in ilnndan nce ve sonraki hibir katil hdisesi T'nin karar ve emriyle olmamtr. Bu vaziyete daha da vahim bir mahiyet kazandrmaktadr. 68 69 70 Orduda binbaya kadar olan rtbedeki subaylara zabit denir. Askerin durumu hakknda geni bilgi iin: S. Akin, a.g.e., s. 225-232; Ahmet Mahir Sait-52-53; Son Vak'anvis Abdurrahman eref Efendi Tarihi (Haz.

Turan Alkan, II. Merutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, stanbul, 2001, s. 31-85. Bayram Kodaman-Mehmet Ali nal), Ankara, 1996, s. 157. 71. A. Saip, a.g.e., s. 87; Mahir Sait, 53-54; S. K. rtem, a.g.e., s. 116; Alayllar inde Memduh Paa gibi okur-yazar olmayanlar bile vard: smet nn, Hatralar, Ankara, 1985, C. I, s. 56. 72 73 74 75 76 77 78 Rza Msr, a.g.e., s. 295; Benzer tartmalar: Volkan Nu. 106 (3 Nisan 1325) s. 3Millet, Nu. 10 (31 Temmuz 1324) s. 3. Takib-i stikbl, Nu. 10 (28 ubat 1324) s. 2; A. Saip, a.g.e., s. 100-101; Haim, Mufassal ve mkemmel bir alma iin: Caner Arabac, Osmanl Dnemi Konya "Talebe-i Ulmun Kurra mtihanlar" Beyanlhak, Nu. 9 (17 KTerin-i Sni Beyanlhak, Nu. 11 (1 Knun- evvel 1324) s. 248; Nu. 18, (19 Knun- Sni "Ders Vekili-Harbiye Nzr ve Talebe-i Ulm" Volkan, Nu. 40 (27 Knun- Sn 4; Nu. 109 (6 Nisan 1325), s. 3.

Tezkir-i nkilp, stanbul, 1328, s. 24; S. K. rtem, a.g.e., s. 116. Medreseleri 1900-1924, Konya, 1998, 652 s. 1324), s. 198200; A. Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas, s. 22-23. 1324), s. 416; Nu. 20 (2 ubat 1324) s. 464. 1324) s. 3. Kesriyeli M. S. (Akozan), "Merutiyet inde Msavatszlk", Nu. 46 (2 ubat 1324), s. 2-3; "Talebe-i Ulm", Nu. 64 (20 ubat 1324) s. 3. 79 80 Tanin, Nu. 525 (5 ubat 1325), s. 2. brahim hsan, "cml-i Dahili" stiare, Nu. 23 (19 ubat 1324), s. 1097.

37

81 1325) s. 4. 82 83

Hseyin Hilmi Paa'nn irade-i seniyeye atfta bulunan teblii iin: "Telgraf"

Mark- rfan, Nu. 5 (19 Mart 1325), "Talebe-i Ulm imtihanlar", Volkan, Nu. 85 (13 Nisan A. T. Alkan, a.g.e., s. 102-104; (Hseyin) Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn erif Gralp, Dinler-Devrimler, stanbul, 1961, s. 42-49; Hasan Ruen Barkn'n

Hatralar, Ankara 1957, s. 31-32. (18841953) maceral bir asker ve siyas hayat olmutur. Hayat iin: Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi (1931-1935), Ankara, 1996. C. II, s. 507-508; Cepheden Meclis'e, Ankara, 1999, s. 243. 84 R. Apak, a.g.e., s. 33-34; . Gralp, a.g.e., s. 48-49; smet nn, fazla bilgi vermiyor: smet nn, a.g.e., s. 45. Kzm Karabekir de bz bilgiler vermiyor. Dikkati eken husus T 'nin bu isyan ziyadesiyle ciddiye alddr: ttihat ve Terakki Cemiyeti 1896-1909, stanbul, 1982, s. 369-370. Bu isyan sralarnda zabitlerin de telgrafhane'den terfilerini isteyen telgraf ektikleri ifade edilmektedir. (A. Tugay, a.g.e., s. 27). Merutiyet'in ilnndan ksa bir mddet nce kafay eken zabitler Dedeaa telgrafhanesini, maalarnn zamannda denmediinden ikayetle, sabaha kadar igl etmilerdi. (R. Apak, a.g.e., s. 28-29; A. T. Alkan, a.g.e., s. 104). 85 86 Bu yorum iin: M. Sait-54. Bu Vak'alara dair M. Sait'in verdii bilgileri S. K. rtem Takla Vak'as hakknda bilgi iin: Hseyin Cahit, "Takla Vak'as", Tanin, nu. de nakletmitir (a.g.e., s. 117-118. ). 91 (19 Terin-i evvel 1324) s. 1; Ceride, nu. 6 (25 evval 1326), s. 153: A Saffet, stanbul Musahabeleri, stanbul, 1324. s. 6.; Halil Sedes "31 Mart 1325-13 Nisan 1909 htillinin Mukadderat ve Canl Bir Hatra" Tarih Hazinesi, Say 15 (Nisan 1952), s. 762-766; A. T. Alkan, a.g.e., s. 105-107; S. K. rtem, a.g.e., s. 51-56b. 87 88 89 90 91 92 "Yldz Hdisesi", Mark- rfan, Nu. 6 (23 Mart 1325); M. Sait, 54; S. K. rtem, Ali Kemal, "Dnk Hdise-i Askeriye", kdam Nu. 5347 (1 Nisan 1325), s. 1. Hl-i Hzrmz", Servet-i Fnun, Nu. 933, (3 Nisan 1325), s. 354-360. Ahmet Refik, 11. Nisan nklb, stanbul, 1325, s. 22; Yunus Nadi (Abal), htill Y. Nadi, a.g.e., s. 32. Hseyin Kmi, a.g.e., s. 3. 38 a.g.e., s.119-120.

ve nklb- Osmani, stanbul, 1325, s. 35.

93 94

Fuat Talt, 31 Mart rtica, stanbul, 1327, s. 2; Dr. Mehmet Cemil, Maherde Bir T gerekli grd zaman Kmil Paa'nn bu niyetini aleyhte kullanmtr. H.

Hutbe, stanbul, 1330, s. 22-23. Cahit "Tebdili Vkel" Tanin, Nu. 192 (30 Knun- sni 1324), s. 1; T Beyannmesi iin: Ceride Nu. 27 (6 Mart 1325) s. 494. 95 1013, 1031. 96 Hareket hakknda gn be-gn yazlan bir tarih iin: S. Akin, a.g.e., s. 31-2222; Zekeriya Trkmen, Osmanl Merutiyetinde Ordu-Siyaset atmas, stanbul, 1993 s. 23-97; A. T. Alkan, a.g.e., s. 124-138. 97 98 99 100 101 102 A. hsan, a.g.e., s. 70; M. Turan, a.g.e., s. 59. P. mbert, a.g.e., s. 214. Askerde bu hissin yaygn ve derin olduu hakknda: A. Saip, a.g.e., s. 88. Bir Mlkiye talebesinin isyan tasviri ve bu szler iin: Zeki Mesut Alsan, A. Sahip, a.g.e., s. 91; A. Hilmi Kala, Benim Kitabm, (Ankara 1960, s. 36-39; A. E. Bu istekler eitli derecelerde kaynaklarda ifadesini bulmutur. Biz Mevlnzde . Nuri Sir, "31 Mart'n Gizli Taraflar" Tarih Dnyas, Nu. 24 (1 Eyll 1951), s.

Mustafa'nn Roman-Hrriyet Pervanesi, stanbul, 1943, s. 163. Yalman, a.g.e., s. 94. Rifat'n kitabndan naklettik: nklb- Osmani'den Bir Yaprak, Msr, 1329 s. 44-45; A. Refik a.g.e., s. 27-28; Y. Nadi, a.g.e., s. 35-36; Z. M. Alsan, a.g.e., s. 164; Harbiye Nzr Ali Paa askerlerin isteklerini Arnavut lisanyla sylediklerini sadret'e bildirmekteydi: A. eref. a.g.e., s. 77. 103 104 105 106 107 rade metni iin: M. Sait-66; Ali Cevat, kinci Merutiyetin ln ve Otuzbir Mart syann 1 gn iin: S. Akin, a.g.e., s. 31-56. M. Sait-60; Ahmet Refik, a.g.e., s. 31. M. Sait-61; A. R. Avni'nin bu esnadaki faaliyeti ve hayat iin: A. Birinci, Tarihin S. Akin, a.g.e., s. 69 vd. Hdisesi, Ankara, 1960, s. 49.

Glgesinde, stanbul, 2001, s. 30-49.

39

108

M. Sait-63-65, 72; H. Cahit, a.g.m., Yedign, Nu. 160 (25 Mart 1936) s. 30; Feridun

Kandemir, "stanbul'a Kan Alatan 31 Mart Hdisesi", Dn-Bugn Nu. 3 (18 Kasm 1955) s. 33; A. H. Kala, a.g.e., s. 38-39. 109 110 Musavver Muhit, Nu. 6-28 (14 Mays 1325) s. 169; Nu. 8-30 (28 Mays 1325), s. Musavver Nevsal-i Servet-i Fnun-1326 s. 112; A. hsan, a.g.e., s. 72; F. Kandemir, 230; M. Rifat a.g.e., s. 28-31. a.g.e.m. Dn-Bugn, Say. 3 (18 Kasm 1955), s. 33; Say 4 (25 Kasm 1955) s. 30; Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl mparatorluunda nklp Hareketleri ve Milli Mcadele, stanbul, 1959, s. 516; Celal Bayar, Ben de Yazdm, stanbul, 1965, C. I, s. 143; A. E. Yalman, a.g.e., s. 96. 111 112 1123. 113 114 115 116 117 118 119 120 "Abdlhamid'in Tahrikt", Tanin, Nu. 253, (4 Mays 1325), s. 3; "Yldz'da", Nu. Tanin, Nu. 550 (2 Mart 1326) s. 1. M. Memduh, Kuvvet-i kbl Almet-i Zevl, stanbul, 1329, s. 16-18. A Saib, a.g.e., s. 86, 90. Ahmet Hamdi Baar, Hrriyet Buhran, stanbul, 1946 s. 69. Hatrat- Sultan Abdlhamid-i Sni (Nereden Vedat rfi), stanbul, 1338-1340 s. Ali Cevat, a.g.e., s. 60-61. A. Refik (Altnay) nce (a.g.e., s. 21) Sultan Abdlhamid'in iki milyon lira 261 (12 Mays 1325_, s. 1. T'nin 9 Nisan 1325 tarihli telgraf iin: M. Ziyaeddin Demirciolu, Kastamonu'da Nuri zkan, "Abdhamid'in Hlli", Tarih Dnyas, Say 25 (15 Eyll 1951), s. Merutiyet Nasl ln Edildi, Kastamonu, 1968, s. 46-49.

38; S. K. rtem, bu jurnalleri en byk delil olarak zikrediyor a.g.e., s. 128-137.

harcadn yazmt. On sene sonra ise (ki Komite-k Ktal, stanbul, 1919, s. 51) "Sultan Abdulhamit'in ve Yldz bendegnnn meselenin ihzarnda katiyen dahl tesiri yoktur" diyen A. Bederi Kuran'la beraber olmutu: "31 Mart Hdisesi Nasl Oldu", Tarih Dnyas, Say 13 (15 Ekim 1950), s. 557; A. B. Kuran, Harbiye Mektebinde Hrriyet Mcadelesi, stanbul, 1957, s. 156. 121 122 Ali Kemal, "Dnk Hdise-i Askeriye", kdam, Nu. 5347 (1 Nisan 1325), s. 1. M. Turan, a.g.e., s. 61; Rza Nur, a.g.e., s. 295-296.

40

123 124 125

M. Turan, a.g.e., s. 65. Z. M. Alsan, a.g.e., s. 163. Y. Nadi, a.g.e., s. 40-41; Hayret ve Halis Efendilerin zorla katldklarnn Sleyman

Tevfik zzorluolu gnlnde anlatmaktadr. Gnlkten baz paralar iin: Cemal Kutay, Bir Geri Dnn Mirs, stanbul, 1994, s. 51-61; C. R. Atlhan, zorla ve sng altnda Ayasofya meydanna srldklerinden (a.g.e., s. 138-139) bahsediliyor. 126 127 128 129 130 Z. M. Alsan, a.g.e., s. 163. Z. M. Alsan, a.g.e., s. 172. Dervi Vahdet hakknda geni bilgi iin: Osman Selim Kocahanolu, Dervi O. S. Kocahanolu, a.g.e., s. XIX. syan esnasndaki faaliyetlerini Sleyman Tevfik anlatmaktadr: C. Kutay, a.g.e., s.

Vahdet ve avularn syan, stanbul, 2001, s. 5-142.

51; Dervi Vahdet'nin Merutiyet aleyhtar ak mektubuna Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye, bir beyanname ile kar kmt: Metni iin: Serbest, Nu. 152 (5 Nisan 1325) s. 1. 131 132 "Teskin-i Halecan Emr-i Muhal", Nu. 102 (30 Mart 1325) s. 1-2; "nklab- Meru" Volkan'n ba makalelenin asllarnn Sait Paa'nn evinden kt kayd mhim Nu. 105 (2 Nisan 1325) s. 1. grnmektedir. Acaba bunlar Sait Paa tarafndan m yazlyor veya yazdrlyordu. Bilgi iin: C. R. Atilhan, a.g.e., s. 125; M. Turan, a.g.e., s. 79. 133 134 135 136 137 138 139 Ali Birinci, Hrriyet ve tilf Frkas, a.g.e., s. 34-35. Rza Nur "Sait Paa Muvaffak Olacak m?" Zhre, No. 110 (22 Terin-i Evvel M. Rifat, a.g.e., s. 9; Sleyman Nazif, Yklan Messesesi, stanbul, 1927, s. 8; S. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Ankara, 1991, C. I, Ksm, II, s. 185. Sultan Abdlhamid, a.g.e., s. 40. Ahrar iin: S. Akin, a.g.m., s. 541-560; T. Z. Tunaya, a.g.e., s. 142-154. Sabahattin Bey'in tek yaprak ve iki sayfalk, drt stunluk bu mhim

1327) s. 1; A. Birinci, a.g.e., s. 58-60. Akin, a.g.e., s. 231-237.

beyannamesi, bz okuma yanllar ve T'ye atfedilerek, mer Trkolu tarafndan baslmtr. "Jn Trklerin Erken Bir Bildirisi", Tarih ve Toplum. Say: 75 (Mart 1990) s. 4241

44; Sabahattin Bey'in akllara durgunluk verecek kadar lgn ve artc teebbs de, Mondros Mterakesi'nden (30.10.1018) hemen sonraki gnlerde, ttihatlarn kamasna mni olmak maksadyla, stinye'de demirli bulunan Yavuz'un batrlmasyd. Teebbs akim kalmt. Bilgi iin: Mahmut Baler, Baldan Damlalar-3 ve Hatralarm, stanbul, 1982, s. 18-22. 140 141 142 143 144 Bu iktibaslar iin: M. Rfat, a.g.e., s. 9, 11, 13, 173. lk Emniyet-i Umumiye Mdr Miralay Galip (Pasiner-Paa) Beyin M. Rifat, a.g.e., s. 122-123. E. Gresin, a.g.e., s. 94; S. Akin, a.g.e., s. 86-87, 128-129; 138-139. Ali Haydar Mithat'a gre eski Beyrut valisi ve ura-y Devlet zs olan kdemli

hatralarndan yaplan nkiller iin: Ecvet Gresin, 31 Mart syan, stanbul, 1969, s. 88-94.

Jn Trk smail Kemal'in paraya kar zaaf vard. Hizmetleri karlnda Avusturya, talya ve Yunanistan'dan tahsisat ve maa alyordu: Hatralarm, stanbul, 1946, s. 164. 145 M. Sait-66-67, 74; S. K. rtem, a.g.e., s. 158; Vak'a hakknda Meclis-i Mebusan tarafndan hazrlanan raporda dikkate deer bilgiler bulunmaktadr. Metni iin: MMZ Ceridesi, Ankara, 1982, Devre I, tima 1, C. 3, s. 702-705; O. S. Kocahanolu, a.g.e., s. 254-261. 146 147 148 136 s. 149 150 151 533-537. 152 Sir E. Grey'den Sir G. Lother'e 31 Temmuz 1908 tarihli vesika iin: Erol Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, stanbul, 1967, s. 60-61, Feroz Ahmad "1908-1914 Yllar Arasnda ngiltere'nin Gen Trklerle likileri", ttihatlktan Kemalizme, stanbul, 1985, s. 174-213. Ziya Nur Aksun, Osmanl Tarihi, stanbul, 1994, C. 5, s. 218. A. Birinci, Tarih Yolunda, s. 117-129. Fahir Armaolu, 19 Yzyl Siyas Tarihi (1789-1914), Ankara, 1997, s. 404-415, Hayat iin: A. Birinci, Tarihin Glgesinde, s. 381 -386. M. Rfat. Hakk- Vatan Yahut Tarih-i Mcahedede Hakikat Ketmedilemez, A. E. Yalman, a.g.e., s. 94; Doan Avcolu, 31 Mart'ta Yabanc Parma, stanbul,

stanbul, 1328,s. 46-84. 1969, 158, Mustafa Mftolu, 31 Mart Vak'as rtica m? ngiliz Oyunu mu? stanbul, 1995,

42

153

Alan Moorehead, anakkale Geilmez, (Trkesi: Gnay Salman), stanbul, 1972,

s. 24; Marian Kent "Byk Britanya ve Osmanl mparatorluunun Sonu", Osmanl mparatorluu'nun Sonu ve Byk Gler (Der. Marian Kent), stanbul, 1996, s. 203. 154 155 Kendisi bu nevi ithamlar reddetmitir: F. Ahmad, a.g.e., s. 193. S. Tevfik (zzorluolu) gnlnde (C. Kutay, a.g.e., s. 61) bu hususta bilgi

vererek bir meseleyi ortaya atyorsa da bilmece hala zlememitir. C. R. Atilhan da medreselerdeki benzer tahriklere (a.g.e., s. 138-139) iaret etmektedir. imdiye kadar dikkati ekmeyen bu hdiseler isyann en mhim taraflarndandr. 156 157 158 159 160 161 162 163 164 R. Nur, a.g.e., s. 331; F. Ahmad, "ttihatlarn Osmanl mparatorluundaki Rum, Cell Bayar, Ben de Yazdm, stanbul, 1965, C. I, s. 212. Musavver Muhit, Nu. 6-28 (14 Mays 1325) s. 169; Him a.g.e., s. 16; A. Saip Mehmet Selahattin, Bildiklerim, Kahire, 1918, 1334, s. 22; N. N. Tepedelenliolu, M. Sait-97. H. Amca, a.g.e., s. 75-82. H. Hsn Paa'nn erkn- harbi Mustafa Kemal, ayni zamanda, ordunun isim Ali Cevat, a.g.e., s. 186-187. Hareket Ordusu Plnlar M. evket Paa'nn erkn- harbi Pertev Demirhan Ermeni ve Yahudi Cemaatlariyle Olan likileri, 1908-1914", a.g.e., s. 112-173.

a.g.e., s. 94; K. N. Duru, ttihat ve Terakki Hatralarm, s. 40. a.g.e., s.216-217.

babasdr, Kumandanlk deimesi iin: Ziya akir, Atatrk, stanbul, 1938, s. 72-73.

tarafndan yaplmt: Pertev Demirhan, "31 Mart htilli" (Haz. . H. Danimend), Tercman Nu. 1368-1390 (29 Mart-22 Nisan 1959), s. 4; Ayrca bkz. A. Refik, a.g.e., s. 58-76. 165 166 167 168 s. 86. 169 Geni Bilgi in: M. Selahattin, a.g.e., s. 22. 43 M. Memduh, Hller ve clslar. stanbul, 1329, s. 167. H. Cahit "Yeni Devir" Tanin, Nu. 254 (5 Mays 1325), s. 1. brahim Hilmi araan, Trkiye'de ntikap Uslleri ve Parti Mcadeleleri, Philip P. Graves, Trkler ve ngilizler, (Tercme, Ylmaz Tezkan), Ankara, 1999,

stanbul, 1946,s. 7.

170

Buradaki katliam iin: M. Turan, a.g.e., s. 72-78; A. hsan, a.g.e., s. 77, A. H. Kala,

a.g.e., s. 44. A. hsan (s. 77). Babili'ye atlan birka top mermisinin kendi matbaasnda da "erefli tahripler" yaptn yazyor. 171 172 173 Ali Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara, 1949, s. 36-37; Smiha Ayverdi, dama ve hapis cezasna arptrlanlarn bir listesi iin: Son Vak'anvis Sermusahip Cevher Aa'nn asl byk crm yeni devrin en byk devletlisi Bir Dnyadan Bir Dnyaya, Ankara, 1974, s. 26-28, 92-93. Abdurrahman eref Efendi Tarihi, Ankara, 1 996, s. 209-257. Mahmut evket Paa'nn siyas srrna gh olmak, yni jurnallerini bizzat Sultan'a arzetmekten ibaretti: Hasan Amca, a.g.e., s. 80; Aye Osmanolu, Babam Abdlhamid, stanbul, 1960, s. 83-84. Cevher Aa hakknda bir yaz yazan ve bu iki kitaptan habersiz bulunan Mithat Sertolu isim vermemitir: "Sultan Hamid'in Besmushibi Cevher Aar Niin ldrld", Hayat Tarihi Mecmuas, Say 4, (1 Nisan 1974), s. 10-13. 174 175 Ndir Fevzi, Enver Behnan apolyo'nun babasdr: N. N. Tepedelenliolu, ln- Vahdet'nin ifadeleri ve idamlar iin: O. S. Kocahanolu, a.g.e., s. 203-235; akir Hrriyet, stanbul, 1960, s. 62. Sungar, 31 Mart Vak'as Sulular Nasl Aslmlard? Kayseri, 1945, 48 s.; 1, 2. ve 3. Divan- Harb'in faaliyeti iin: Tanin, Nu. 254, (5 Mays 1325), s. 3; nu. 266 (17 Mays 1325) s. 3; nu. 267 (18 Mays 1325) s. 3; nu. 268 (19 Mays 1325) s. 2-3; nu. 273 (24 Mays 1325) s. 3; nu. 274 (25 Mays 1325), s. 3; nu. 275 (26 mays 1325), s. 3; nu. 276 (27 Mays 1325), s. 2; nu. 277 (28 Mays 1325), s. 3. 176 1325),s. 3. 177 178 179 180 181 Musavver Muhit, nu. 6-28 (14 Mays 1325), s. 190. Hasan Amca, "Kabasakal Mehmet Paa" Yeni Tarih Dnyas Say, 15 (Nisan Yusuf Kemal Tengirenk. Vatan Hizmetinde stanbul, 1967, s. 112-113. "Ceza-y dam", Musavver Muhit, nu. 3-25 (23 Nisan 1325), s. 70. Haberler ve resimler iin: Musavver Muhit, nu. 5-27 (5 Mays 1325), s. 137, 146. Tanin, nu. (17 Mays 1325) s. 3; nu. 267 (18 Mays 1325), s. 3; nu. 270 (21 Mays

1854), s.609-610.

44

182

Ahmet Muhtar, ntak- Hak, stanbul, 1930 Nu. 4 s. 363-364; Hasan Sdi (Birkk),

ttihat ve Terakkini fls, stanbul, 1328, s. 3; M. Z. ttihat ve Terakki Cemiyetinin Frkdaklar, stanbul,1328, s. 8. 183 184 185 116. 186 187 188 189 Musavver Muhit, No. 9-31 (4 Haziran 1325), s. 282. Serbest, No. 153 (6 Nisan1325), s. 1: K. N. Duru, ttihat ve Terrakki Hatralarm, BOA-Dahiliye Giden, Dosya No: 267790: Tanin, nu. 278 (29 Mays 1325), s. 3. Yahya Kemal'in Ali Kemal iin yazdklar dikkate deer: Siyas ve Edebi "dam Var", Mark- rfan, Nu. 24, (28 Mays 1325). Nu. 550 (2 Mart 1326), s. 3. BOA Dahiliye, dosya no 267056: Musavver Salnme-i Servet-i Fnun, 1326, s.

s. 41, T Merkezi Balkan Harbi'ne kadar bu ehirde kald.

Portreler, stanbul, 1968, s. 70-99. A. Kemal'in 31 Mart 1325 gn kdam'daki yaz "Berlin Muahedesine Son Bir Nazar" adm tayordu. syandan haberdar olsayd herhlde baka bir yaz yazard. 190 191 192 193 Tanin, nu. 259 (10 Mays 1325) s. 3. A. hsan, a.g.e., s. 76. Cemal Bardak, Toprak Davasndan Siyas Partilere, stanbul, 1945, s. 104. "Mrteci Derdesti", Tanin, nu. 41 (12 Terin-i evvel 1325) s. 4; Ltfi Fikri

"rtica", Tazminat, nu. 53-330 (7 Haziran 1327) s. 1; L. Fikri, "31 Mart" Teminat, No. 312 (23 Temmuz 1328), s. 1; "Caka Mevsimi", Tekilt, No. 204 (26 Knun- sni 1328), s. 1-2. 194 195 196 197 A. E. Yalman, a.g.e., s. 100. M. Turan, a.g.e., s. 55-59; M. Raif Ogan, Sultan II. Abdlhamid ve Bugnk Osman Nuri Lermiolu, Halkn stemedii nklp, stanbul, 1976, s. 52-63. Htralarnn nerinde bu isimler karlmtr: "Hurit Paa'nn Saray

Muarzlar, stanbul, 1965, s. 51.

Hatralar", Hayat Tarih Mecmuas", Say. 4 (1 Nisan 1974), s. 87; A. B. Kuran "Yama Hasan'n Brei" tehisinde bulunmaktadr (1959, s. 521. 198 H. Rahmi Apak, a.g.e., s. 42, Ayrca dikkate deer bilgiler iin: Mevhibe Cellettin, Gemi Zaman Olur ki, (Yazar: Sara Erturul), stanbul, 1953, s. 128, MZ. a.g.e., s. 8. 45

199

Hllin iki ahidinin yazdkar iin: "General Galip (Pasiner) Anlatyor,

"Selhaddin Gngr", Kumandanlarmzn Harp Hatralar, stanbul, 1937, s. 111-116; Nuri zkan, "Abdlhamid'in Hlli", Tarih Dnyas, say 25 (15 Eyll 1951), s. 1125-1126; Bakatip Ali Cevat'n yazdklar iin a.g.e., s.79-87. 200 201 202 203 204 ktibasn metni iin: A. Tugay a.g.e., s. 18. M. Reat iin kullanlan ifadelere bir rnek olarak: R. Apak, a.g.e., 42; Necip ve A. B. Kuran, 1957, s. 158-164; A. Tugay, a.g.e., s. 27. "Frak- Siyasye", Tanzimat, nu. 12 (27 Nisan 1327), s. 1; H. A. Ycel, Hrriyet S. Nazif, a.g.e., s. 10; A. E. Yalman, a.g.e., s. 103; Eski devrin adamlarnn bir listesi

msum bir ehzde hviyetiyle takdimi: Kyl, nu. 1 (14 Nisan 1327).

Yene Hrriyet, Ankara, 1960, C. 1, s. 200. iin: Musavvar Salnme-i Servet-i Fnun, 1326, s. 132-135.

205

Gen mebuslarn yetimek iin nezaretlerde staj grmeleri fikri ortaya bir

mstearlar meselesini karm ancak bu mmkn olmamt. Mesele T'nin iktidar hrsna deil, hukuken gelebilecei makamlardan rkmesine delil saylmaldr. Yanl ve ters yorum iin: Ahmet Mehmet Efendiolu, "ttihat ve Terakki ve Siyas Mstearlklar", Toplumsal Tarih, Say, 43 (Temmuz 1997), s.32-37. 206 H. Cahit "Rtbesiz Nzr", Tanin, nu. 294 (14 Haziran 1325), s. 1; H. Cahit "Tecrbesizler", nu. 297 (17 Haziran 1325) s. 1; H. Cahit, "Yeni Dahiliye Nzr", nu. 338 (29 Temmuz 1325), s. 1; A. Saip a.g.e., s. 120. 207 208 Ksmen bahseden bir yaz iin: Ahmet Turan Alkan "Ordu-Siyaset likisinin Kanunun metni iin: Dstur-Z, stanbul, 1329, C. I, s. 410-417; M. Sait, a.g.m., 39. Tarihine Bir Darkenar: 31 Mart Vak'as ve Sonular", Osmanl, Ankara, 1999, C. 2, s. 428-429. Grmeler iin: Meclis-i Mebusan Zabt Ceridesi Ankara, 1982, Devre 1, timai senesi: 1, C. 6, s. 112; M. Sait, a.g.m, 39. 209 210 211 Metni in Dstur-2, s. 421-427; A. Tugay, a.g.e., s. 165. Metni iin: Dstur-2 s. 604-608, Ergun zsunay, Medeni Hukukumuzda Tzel Kanunlarn metni iin: Dstur-2, s. 69-173; 191, 227-29, 324-325, 326-333, 395-

Kiiler, stanbul, 1974, s. 14-15. 403, 404406. 46

47