You are on page 1of 500
iSLAM ANSIKLOPEDISi isLAM ALEmMi TARIH, COGRAFYA, ETNOGRAFYA VE BIYOGRAFYA LUGATI MILLI EGITIM BAKANLIGININ KARARI UZERINE ISTANBUL UNIVERSITESL EDEBIYAT FAKULTESINDE [4, ADIVAR v, 1955, R. ARAT v, 1964, A, ATES v. 1966, C. BAYSUN v. 1968,] T. YAZICI, 8. BULUG, A. KARAHAN, O. F. KOPRULU, N. GSYUNG, B. KOTUKOGLU TARAFINDAN LEYDEN TAB ESAS TUTULARAK TELMF, TADIL, 1KMAL ve TERCUME SORETIYLE NESRED{LMISTIR 12/1. cic TARIKAT — TUGRAT TKINC! BASILIS sun an arn ISTANBUL, MILLI EGITiM BASIMEVt 3979 tarixat. a TARIKAT. TARIKA (A. cem. furak), Arap: a’de gesithi minalara gelen (bk, Kamas ter- ‘i esi, Ml, 931 ) bu kelime mutasaveiflar ara wnda sdf iyi Allab’s kavogturan yol ‘Tahanavi, Kassaf istilahat al-faniin, Kalkiite, 862, &. 919) manasina gelmektedir. Tarikatm, slim tesavvufunds istilab olerak birbirini kip eden iki ménast vardir : 1. Tarika, 1X—X, asirlar aresmda, dteki finyay! kazanmak igin, bu diinyadan yiiz go pirerek, rubi kayvetteri terbiye, nefst vo tabit tekleri yenme, igi Bafin } temizieme ve zi- fidine bir yesayig yolu idi, 2. XI, asirdan som ‘a, bu kelime, kurulmays bogladiklanr bu ta- ‘ihten itibaren mubtelif mistiimon tarikatla- finda miisterek yasayig igin, rubi riydzetle pek iiyade iltizam olunan mendsikin bitiiating ifade tder (krs. Kasim Gani, Baks dar agar a af- kar w abwal-i Hafiz, U (kismat-i avval, tarib-i tasaveut dar islam), Tabran, 1323 hg, 9. 459}. Islam tasavvafu menge'lori, fikirleri ye te- miyilleri bakimindan bagka yerde [bk med, TASAVVUF ] tetkik olunacuktie ; burda onan mug migterck tegkilatlardan bahsedilecektir. Birinci manasmda (kr. Cunayd, Hallie, Sar- rae, Kusayri ve Hueviri ‘nin metinleri } farika kolimesi, heniiz_milphemdir ve mubtelif ruhi menzillerde (makémat, aed! }, geri’atin tam minaas ile tatbikinden ilahi hakikate (hak gétiren bir ,itinerarium mentis ad Deum ‘=Tenri "ya varmak igin rubua takip ettigi yol* tendit ederok hor ilabi daveto rehberlik: etmek igin daha gok nazsri ve ideal bir usfltl (raya, sulak daha kavvetlidir ) gstermektedir. Bo clir'ctli iddia, tenkitleri vo hattd geri’atglarm bitin mécib oldage icin, Sulami ve Make Ki’don itibaren Ibn Tahir Mekdisi ( safea) ve Goazali’ye kadar stad sifiler, teskin ve tatmin ediel dabs (adab al-sifiga )derleyerck, hhareketlerini dsha gok siinni minada simr- landirmaya galygtilar. Fen hepst de hakike- te (abiha) dogradan-dogruya gitigl (fath) gaye olarak mubSfaza Kur'eni esaslara dayanan masyyen duélary tekrar etmek icin, veed ile sikestk tenkit mevaua olan ve agiry ifade (sath) gekitlerine sevkedon masiki top- Jantilarim (bk, mad, SE3A’] tedricen terkettiler, Bayleco sditki, yalmz bagina siikinet iginde denedigi zibni bit tefekkiir haline hazirlamakte idiler. Ba, gositli renkte igiklarin (anvar ) de+ vali ihsas halinin yavag-yavag sizerin dis kabogundan (tekrar editen duflarm ) ,.vuzth” upu teerid edip, onu kalpte .covberlestirdigi* hétdie; kelp bundan sonra, duisindali ilghi vita katihr (Suhrovardi, ‘Avdrif, Il, 193, Lé- olde: Aar hlopedta Wim XXVI*de gikr ol-zit, bi-tacavhar nlir alegikr fi'l-kalb domektedir). [Bir kisim s@iter, skal ile Allah arasinds, nur ve zulmetten yet- mig bin porde bulundugu na dair Peygamber ‘don nokledilen bir hedise dayanarak, zikri, aradaki bu perdelerin kelkmasim te’min igin bir vasita kab@l ederler ve Allah'm her ismi« nin muayyen sayida atkri ile bu perdelerin belirli bir sayisima kalkacagmnt Hleri stirer- lor. Nitekim bilbassa halvetf tarikatnda as- mé-i husnd’ ‘dan, zikir igin osas olan 7 isim- den ( Allah, Ha (Hava), Hakk vb), her biri- nin muayyen giin ve sayslarda tekrar edilme- lori ile bu aulmet ve nar perdelerinin’ kalkea- caging inamlmg ve bunler, ayriea, milleidin Allab’a dogru giktgr manev! yoleuloktaki hlleri (sayran ila Wak v.b.), bir takim ha dise, mevetidat (ay ve giines gibi ) ve renkler- lo ilgili gdsterilmigtir (Lali Mehmed Fenit Efendi, Serh-i Manevi-i sertf, istanbul, 1289, 44-525 M, Sich Viedint, Tomér-i turuk-t aliyeden Halvetiye, Istanbul, 1338—1341, 8. 29 —37). Bilhasoa stinnf mobitlerde tarikat, sert- ate baglt olup, Allah t zikretmeys devam ede- rek, ona ulagma yoludur. Bu sGretle onlara aire, geri'at ,bilmok*, tertket ise, bitinen ile amel etmek“ ton ibirettir (Tahanavi, Kassaf ighilahat al-fundn, 1, 919 ved; M. Sidike View divi, ayn, esr Melémiye, s. 21 vd) te bu siretle fariza, matad istémt a ‘liveten bir dizi hustst kaldeler Gzerine ka- rulmug miigterek bir yagayiga ( mudgara ) dex alet etmelele son bulmustur. Sélik (fabir, Farsga darvfs ), miirtd (marid, gandaz ) olmak igin bir seybin (sey ol-saccada—Farsga pir s=Tirkge baba; mursid, mukaddam, nakib, halife, tarcumin, Farsga rind, rahbar wb.) ralinds bivatta bulunur; gezginligi (sigtha) kebél eden bir tarikat bile olsa, onun, tart- katio, kefaret olarak verilen sedaka ( hadga) ile varhgim’ mubSfaza eden, umOmiyetle Slim yil déniimi tes'id (maviid, ‘urs ) edilen ve ken- disinden himmette (baraka, sigara } bilunmast niyaz edilen bir velinin tiirbesi yamnda ing ofunmug bir xiviyede (ribaf, cavigamFarsea Hankah, Tirkge tekke) moayyen zamenlarda ualote (‘uala, haloa, arbainigarFaraca sihil) cokilmesi, halvet veya gileye girmesi mecbiri . [Miridin tarikstten feyz almas, geybin nazar ve tevecctibiiniio kuvveti ile, kendisinin yaratiigindaki istidat vo kabiliyete baghdir, Soyhin nazar ve tevecciibii kavvetli ve miei- din istidat vo kebiliyeliyerinde ise, geyhin, miixidi bir hamlede velayet derecesine ulagtt- rabilecegine inanthrds, Iki taraf da zayit veys: miiridin iatidat vo Kabiliyeti ax ise, sonunou- sanun tarikatin gorektirdigi milethedentn gart~ tarikat, lariat yerine gotirmesi vo zikre dovamla bir tax kim menzilleri agmasi gerekirdi (M, Sadik Vie~ dial, ayn, ear. Kadirige, % 24) Tekko iginde kardeslorin (ifodn=Tirkge afiler, XUL ssirdan itibaren kullamlan bir Anadolu tabirl ; yalmz Suriye ve Misr ’da XII. ve XIV, asirlarda tecritbe miblyetinde olarak kadialara mabsus tekkeler meveud olmugtu ) miigterek hayats, nifile namazlarle, geceleri uyumamakla (sahr’, orug tutmakla (siya ), virdiorlo (vird; mash ya losif'i yiiz veya bin kore tekrarlamal), bilbassa muayyen kan Jerde (dint bayramlara tekaddiim eden gin- ler: bara’a, raga’, kadr’e mabsus fyinter )at- Kirlerle (zikr, hizb); ayrica sadaka toplama (kasama: kaskiil’de toplenmg ) gibi ve igiae de zikirlere ilaveten manovf bir hazla bakign (nagar ila I-murd), canbazbiklara, oyun (raks) vo elbiseleri yirtmalara (tamzif) Eadar varan kaba gakalorm (mizah) yapilmasina miisSade (rahas) edildigi toplanblarla (Aazra, wazifa, zarda) geser. Tartkate kabil merasimine gelinee, bu Kab- e’nin igdret ettigi gibl, Karmat mengo Ii es naf teskilatina kabdl merSsiminin ayn: olup, XIL, asirda mubtemelen Karmatilerden aliamg- tar ( Taeschner, Jel. VI, 169—172 “de nosrettigi XVII, asra dit bir Tick minyatirinde, bu kebal sabnesini géstermektedir , 1227 ’den beri kul- fanilmakta olan (krg. Ibn Abi Ugaybi'a, “Ugain alsinba, Il, 250) bir tarikate kabil icfzet mesinde (icdza), muhaddisterin isndid geldi taklid olunmegtur. (lefzet-nme, tertkatin ge- rektirdigi merbaleler! agp, irsad etme derece- sine ulagmig olan miiride, geyhi tarafmdan ve rilmig mibiirld bir vesikedie; buna hildfet-nd- me de denir, Béyle bir ieazet-nime vermeye ibas-r harka (,birke giydirme ), ba icdzet-ni- meyi almaya da labs-i furka (,harka giymek*) denilir ve bu iedzetndmeyi alana ayrica merisi giydirilir. Vaktiyle icizet- name ile birlikte hirka da giydirildigi hélde, sopralari’ bundan vazgesilmig, sBdece iofzet- name verilmekle iktifé olunmostur. Bunanla beriber, Mevieviye gibi biyiik tarikatlerde, bizzat hirka giydirmek adeti de mubafaza edil- mistir. Bir tarikatin miirgidinden bu gekide bir tarikat hurkas: giymig olan bit kimse, beska tarikatten olgom bir seyhe rastlayip, ondan de faydalamrss, ona da minevi bir baghhgr olor ve bu baghk ,ikine! geyhten harkaci teberriik almigtir* geklinde ifadesini bulur, Bu gekilde furka-i teberritk alanlar herka-i tarikat in vermig oldogu irgad selihi- sctine ship degillerdir, Yani bu ilkinei hurka sabipleri sédece birke-i tarikat aldifa seybin tarikotim: yaymayo mezuadular, Ancak bu ge Kilde birden fazla tarikate intisap eden ba21 Kimselerin, bunlarim hepsini yaymaya galigtike lari da gorilmiistir. Bununla beraber, béyle hareketedenterin de, muayyen bir tarikatten birka giymesi gartts, Bir mirid, bir seyhten ya sidece inaba li veya bununla birlikte soyri.silakte aglmest gercken menzilleri katederek irgad derecesine lag, hilifet iedzesi alir, Sidece indba eli alan miirid, sonradan bagka bir miirsidden de tarikat hurkast_ giyebilir, Nitekim basta ‘Abd ‘olmak Gzere bo gokilde bares ket eden bir gok geyh vardr (S. Vicdint, ayn, esr, 8 25 vids] ont fakibler ( fukcha’), tarikatler terafn- dan yayrtan nafileler, ruhsatlar, layafetler (renkli sariklarla kendilerine hes serpuglar, kilah, tae ¥. 5.), imfikeyyifat (kahve, hagbsg, alyon), hokkabaziklar, talkin ve baraka’nin tabjat fist miiessiriyeti, mes'tliyeti olmayan bir &i rin, ferdi ve kanun tammayan ithdmma ker Kértine itdat gibi ,yeniliklere” (Bid'a) devam- It olarak biicum ederler. Onlar, bu silsilelerin [bk. mad. TASAVVUF ] dograluga siipheli olaa yerleriai ve boslakiarins géstererek, siilile is- padlerinta taribf tenkidini tabrik ederler ve nad ithami'yo karst ayaklamtlar; bu isnad ithami, terSkatin imtiyaziarnm, Kur ?an (XVI, 64)’a gore, Misé peygamberin lulavuzu oldu gundan ve bunden dolay: da gerf'atin ve pey= gamberlerin fevkinde buluadugundan ve rub, tasavvuftan ulvi gergeye ‘hokika) kadar gi- tirmeye muktedir oldagundan bitin tarikat- erin ,yolun (farika tistidr" olarak saygs géa~ terdiklerl, mukaddes, esrarlt ye I i ante varliga (al-Higr (b. bk.)) Tiirkiye’de biikGmet, tertkatleri, si't temie yiilleri dolayisiyle sik-sik takibata ogeatmigtir; buster, Abdithamid in pani it dovre rabat birakilmigler, sonra, irticdt faali- yetlerinden dolayt 1925 "te ilga olonmaglardsr, Diger islém itkelerinde ablaki , Hindisten “da ) veya fikri (Cezayir’de) bakimdan ilgi geki bam aslabat tegebbislerine ragmen, tamamiyl. sdkiinti halindedirler; egogu tebakadan baz terikat mensupleriom bokkabazhklan ve bir gok tarikat seyhinin ablaki digildtigi onlart bugiinkii misiiman minevverlerin géziinde her yerds hor ve hakir daruma diigiemiigtix, Bununla beraber, tartkatler iginde her seyi de bir kenara atmak dogra degildir; bunterm ortslama ablékt seviyest ilk @fiya “nin biiyiie Srneklerinden ne kadar uzsk olursa-olaun, yie ve de bunlarin islimt halk hayftinda genig agai tababalarda bélé oynamakta olduklart biiyiik rol, onlarin &dab ve te'lifatoa tenkidl ve

You might also like