iSLAM ANSIKLOPEDISi
isLAM ALEmMi
TARIH, COGRAFYA, ETNOGRAFYA
VE BIYOGRAFYA LUGATI
MILLI EGITIM BAKANLIGININ KARARI UZERINE
ISTANBUL UNIVERSITESL EDEBIYAT FAKULTESINDE
[4, ADIVAR v, 1955, R. ARAT v, 1964, A, ATES v. 1966, C. BAYSUN v. 1968,]
T. YAZICI, 8. BULUG, A. KARAHAN, O. F. KOPRULU, N. GSYUNG,
B. KOTUKOGLU
TARAFINDAN
LEYDEN TAB ESAS TUTULARAK
TELMF, TADIL, 1KMAL ve TERCUME SORETIYLE
NESRED{LMISTIR
12/1. cic
TARIKAT — TUGRAT
TKINC! BASILIS
sun an arn
ISTANBUL,
MILLI EGITiM BASIMEVt
3979tarixat. a
TARIKAT. TARIKA (A. cem. furak), Arap:
a’de gesithi minalara gelen (bk, Kamas ter-
‘i esi, Ml, 931 ) bu kelime mutasaveiflar ara
wnda sdf iyi Allab’s kavogturan yol
‘Tahanavi, Kassaf istilahat al-faniin, Kalkiite,
862, &. 919) manasina gelmektedir. Tarikatm,
slim tesavvufunds istilab olerak birbirini
kip eden iki ménast vardir :
1. Tarika, 1X—X, asirlar aresmda, dteki
finyay! kazanmak igin, bu diinyadan yiiz go
pirerek, rubi kayvetteri terbiye, nefst vo tabit
tekleri yenme, igi Bafin } temizieme ve zi-
fidine bir yesayig yolu idi, 2. XI, asirdan som
‘a, bu kelime, kurulmays bogladiklanr bu ta-
‘ihten itibaren mubtelif mistiimon tarikatla-
finda miisterek yasayig igin, rubi riydzetle pek
iiyade iltizam olunan mendsikin bitiiating ifade
tder (krs. Kasim Gani, Baks dar agar a af-
kar w abwal-i Hafiz, U (kismat-i avval, tarib-i
tasaveut dar islam), Tabran, 1323 hg, 9. 459}.
Islam tasavvafu menge'lori, fikirleri ye te-
miyilleri bakimindan bagka yerde [bk med,
TASAVVUF ] tetkik olunacuktie ; burda onan
mug migterck tegkilatlardan bahsedilecektir.
Birinci manasmda (kr. Cunayd, Hallie, Sar-
rae, Kusayri ve Hueviri ‘nin metinleri } farika
kolimesi, heniiz_milphemdir ve mubtelif ruhi
menzillerde (makémat, aed! }, geri’atin tam
minaas ile tatbikinden ilahi hakikate (hak
gétiren bir ,itinerarium mentis ad Deum
‘=Tenri "ya varmak igin rubua takip ettigi yol*
tendit ederok hor ilabi daveto rehberlik: etmek
igin daha gok nazsri ve ideal bir usfltl (raya,
sulak daha kavvetlidir ) gstermektedir. Bo
clir'ctli iddia, tenkitleri vo hattd geri’atglarm
bitin mécib oldage icin, Sulami ve Make
Ki’don itibaren Ibn Tahir Mekdisi ( safea)
ve Goazali’ye kadar stad sifiler, teskin ve
tatmin ediel dabs (adab al-sifiga )derleyerck,
hhareketlerini dsha gok siinni minada simr-
landirmaya galygtilar. Fen hepst de hakike-
te (abiha) dogradan-dogruya gitigl (fath)
gaye olarak mubSfaza Kur'eni esaslara
dayanan masyyen duélary tekrar etmek icin,
veed ile sikestk tenkit mevaua olan ve agiry
ifade (sath) gekitlerine sevkedon masiki top-
Jantilarim (bk, mad, SE3A’] tedricen terkettiler,
Bayleco sditki, yalmz bagina siikinet iginde
denedigi zibni bit tefekkiir haline hazirlamakte
idiler. Ba, gositli renkte igiklarin (anvar ) de+
vali ihsas halinin yavag-yavag sizerin dis
kabogundan (tekrar editen duflarm ) ,.vuzth”
upu teerid edip, onu kalpte .covberlestirdigi*
hétdie; kelp bundan sonra, duisindali ilghi
vita katihr (Suhrovardi, ‘Avdrif, Il, 193, Lé-
olde: Aar hlopedta
Wim XXVI*de gikr ol-zit, bi-tacavhar nlir
alegikr fi'l-kalb domektedir). [Bir kisim s@iter,
skal ile Allah arasinds, nur ve zulmetten yet-
mig bin porde bulundugu na dair Peygamber
‘don nokledilen bir hedise dayanarak, zikri,
aradaki bu perdelerin kelkmasim te’min igin
bir vasita kab@l ederler ve Allah'm her ismi«
nin muayyen sayida atkri ile bu perdelerin
belirli bir sayisima kalkacagmnt Hleri stirer-
lor. Nitekim bilbassa halvetf tarikatnda as-
mé-i husnd’ ‘dan, zikir igin osas olan 7 isim-
den ( Allah, Ha (Hava), Hakk vb), her biri-
nin muayyen giin ve sayslarda tekrar edilme-
lori ile bu aulmet ve nar perdelerinin’ kalkea-
caging inamlmg ve bunler, ayriea, milleidin
Allab’a dogru giktgr manev! yoleuloktaki
hlleri (sayran ila Wak v.b.), bir takim ha
dise, mevetidat (ay ve giines gibi ) ve renkler-
lo ilgili gdsterilmigtir (Lali Mehmed Fenit
Efendi, Serh-i Manevi-i sertf, istanbul, 1289,
44-525 M, Sich Viedint, Tomér-i turuk-t
aliyeden Halvetiye, Istanbul, 1338—1341, 8. 29
—37). Bilhasoa stinnf mobitlerde tarikat, sert-
ate baglt olup, Allah t zikretmeys devam ede-
rek, ona ulagma yoludur. Bu sGretle onlara
aire, geri'at ,bilmok*, tertket ise, bitinen ile
amel etmek“ ton ibirettir (Tahanavi, Kassaf
ighilahat al-fundn, 1, 919 ved; M. Sidike View
divi, ayn, esr Melémiye, s. 21 vd)
te bu siretle fariza, matad istémt a
‘liveten bir dizi hustst kaldeler Gzerine ka-
rulmug miigterek bir yagayiga ( mudgara ) dex
alet etmelele son bulmustur. Sélik (fabir,
Farsga darvfs ), miirtd (marid, gandaz ) olmak
igin bir seybin (sey ol-saccada—Farsga pir
s=Tirkge baba; mursid, mukaddam, nakib,
halife, tarcumin, Farsga rind, rahbar wb.)
ralinds bivatta bulunur; gezginligi (sigtha)
kebél eden bir tarikat bile olsa, onun, tart-
katio, kefaret olarak verilen sedaka ( hadga)
ile varhgim’ mubSfaza eden, umOmiyetle Slim
yil déniimi tes'id (maviid, ‘urs ) edilen ve ken-
disinden himmette (baraka, sigara } bilunmast
niyaz edilen bir velinin tiirbesi yamnda ing
ofunmug bir xiviyede (ribaf, cavigamFarsea
Hankah, Tirkge tekke) moayyen zamenlarda
ualote (‘uala, haloa, arbainigarFaraca sihil)
cokilmesi, halvet veya gileye girmesi mecbiri
. [Miridin tarikstten feyz almas, geybin
nazar ve tevecctibiiniio kuvveti ile, kendisinin
yaratiigindaki istidat vo kabiliyete baghdir,
Soyhin nazar ve tevecciibii kavvetli ve miei-
din istidat vo kebiliyeliyerinde ise, geyhin,
miixidi bir hamlede velayet derecesine ulagtt-
rabilecegine inanthrds, Iki taraf da zayit veys:
miiridin iatidat vo Kabiliyeti ax ise, sonunou-
sanun tarikatin gorektirdigi milethedentn gart~tarikat,
lariat yerine gotirmesi vo zikre dovamla bir tax
kim menzilleri agmasi gerekirdi (M, Sadik Vie~
dial, ayn, ear. Kadirige, % 24)
Tekko iginde kardeslorin (ifodn=Tirkge
afiler, XUL ssirdan itibaren kullamlan bir
Anadolu tabirl ; yalmz Suriye ve Misr ’da XII.
ve XIV, asirlarda tecritbe miblyetinde olarak
kadialara mabsus tekkeler meveud olmugtu )
miigterek hayats, nifile namazlarle, geceleri
uyumamakla (sahr’, orug tutmakla (siya ),
virdiorlo (vird; mash ya losif'i yiiz veya bin
kore tekrarlamal), bilbassa muayyen kan
Jerde (dint bayramlara tekaddiim eden gin-
ler: bara’a, raga’, kadr’e mabsus fyinter )at-
Kirlerle (zikr, hizb); ayrica sadaka toplama
(kasama: kaskiil’de toplenmg ) gibi ve igiae
de zikirlere ilaveten manovf bir hazla bakign
(nagar ila I-murd), canbazbiklara, oyun (raks)
vo elbiseleri yirtmalara (tamzif) Eadar varan
kaba gakalorm (mizah) yapilmasina miisSade
(rahas) edildigi toplanblarla (Aazra, wazifa,
zarda) geser.
Tartkate kabil merasimine gelinee, bu Kab-
e’nin igdret ettigi gibl, Karmat mengo Ii es
naf teskilatina kabdl merSsiminin ayn: olup,
XIL, asirda mubtemelen Karmatilerden aliamg-
tar ( Taeschner, Jel. VI, 169—172 “de nosrettigi
XVII, asra dit bir Tick minyatirinde, bu kebal
sabnesini géstermektedir , 1227 ’den beri kul-
fanilmakta olan (krg. Ibn Abi Ugaybi'a, “Ugain
alsinba, Il, 250) bir tarikate kabil icfzet
mesinde (icdza), muhaddisterin isndid geldi
taklid olunmegtur. (lefzet-nme, tertkatin ge-
rektirdigi merbaleler! agp, irsad etme derece-
sine ulagmig olan miiride, geyhi tarafmdan ve
rilmig mibiirld bir vesikedie; buna hildfet-nd-
me de denir, Béyle bir ieazet-nime vermeye
ibas-r harka (,birke giydirme ), ba icdzet-ni-
meyi almaya da labs-i furka (,harka giymek*)
denilir ve bu iedzetndmeyi alana ayrica
merisi giydirilir. Vaktiyle icizet-
name ile birlikte hirka da giydirildigi hélde,
sopralari’ bundan vazgesilmig, sBdece iofzet-
name verilmekle iktifé olunmostur. Bunanla
beriber, Mevieviye gibi biyiik tarikatlerde,
bizzat hirka giydirmek adeti de mubafaza edil-
mistir. Bir tarikatin miirgidinden bu gekide
bir tarikat hurkas: giymig olan bit kimse,
beska tarikatten olgom bir seyhe rastlayip,
ondan de faydalamrss, ona da minevi bir
baghhgr olor ve bu baghk ,ikine! geyhten
harkaci teberriik almigtir* geklinde ifadesini
bulur, Bu gekilde furka-i teberritk alanlar
herka-i tarikat in vermig oldogu irgad selihi-
sctine ship degillerdir, Yani bu ilkinei hurka
sabipleri sédece birke-i tarikat aldifa seybin
tarikotim: yaymayo mezuadular, Ancak bu ge
Kilde birden fazla tarikate intisap eden ba21
Kimselerin, bunlarim hepsini yaymaya galigtike
lari da gorilmiistir. Bununla beraber, béyle
hareketedenterin de, muayyen bir tarikatten
birka giymesi gartts,
Bir mirid, bir seyhten ya sidece inaba li
veya bununla birlikte soyri.silakte aglmest
gercken menzilleri katederek irgad derecesine
lag, hilifet iedzesi alir, Sidece indba eli
alan miirid, sonradan bagka bir miirsidden de
tarikat hurkast_ giyebilir, Nitekim basta ‘Abd
‘olmak Gzere bo gokilde bares
ket eden bir gok geyh vardr (S. Vicdint,
ayn, esr, 8 25 vids]
ont fakibler ( fukcha’), tarikatler terafn-
dan yayrtan nafileler, ruhsatlar, layafetler (renkli
sariklarla kendilerine hes serpuglar, kilah, tae
¥. 5.), imfikeyyifat (kahve, hagbsg, alyon),
hokkabaziklar, talkin ve baraka’nin tabjat
fist miiessiriyeti, mes'tliyeti olmayan bir &i
rin, ferdi ve kanun tammayan ithdmma ker
Kértine itdat gibi ,yeniliklere” (Bid'a) devam-
It olarak biicum ederler. Onlar, bu silsilelerin
[bk. mad. TASAVVUF ] dograluga siipheli olaa
yerleriai ve boslakiarins géstererek, siilile is-
padlerinta taribf tenkidini tabrik ederler ve
nad ithami'yo karst ayaklamtlar; bu isnad
ithami, terSkatin imtiyaziarnm, Kur ?an (XVI,
64)’a gore, Misé peygamberin lulavuzu oldu
gundan ve bunden dolay: da gerf'atin ve pey=
gamberlerin fevkinde buluadugundan ve rub,
tasavvuftan ulvi gergeye ‘hokika) kadar gi-
tirmeye muktedir oldagundan bitin tarikat-
erin ,yolun (farika tistidr" olarak saygs géa~
terdiklerl, mukaddes, esrarlt ye I i
ante varliga (al-Higr (b. bk.))
Tiirkiye’de biikGmet, tertkatleri, si't temie
yiilleri dolayisiyle sik-sik takibata ogeatmigtir;
buster, Abdithamid in pani
it
dovre rabat birakilmigler, sonra, irticdt faali-
yetlerinden dolayt 1925 "te ilga olonmaglardsr,
Diger islém itkelerinde ablaki , Hindisten “da )
veya fikri (Cezayir’de) bakimdan ilgi geki
bam aslabat tegebbislerine ragmen, tamamiyl.
sdkiinti halindedirler; egogu tebakadan baz
terikat mensupleriom bokkabazhklan ve bir
gok tarikat seyhinin ablaki digildtigi onlart
bugiinkii misiiman minevverlerin géziinde her
yerds hor ve hakir daruma diigiemiigtix,
Bununla beraber, tartkatler iginde her seyi
de bir kenara atmak dogra degildir; bunterm
ortslama ablékt seviyest ilk @fiya “nin biiyiie
Srneklerinden ne kadar uzsk olursa-olaun, yie
ve de bunlarin islimt halk hayftinda genig
agai tababalarda bélé oynamakta olduklart
biiyiik rol, onlarin &dab ve te'lifatoa tenkidl ve