126 Yard.Do.Dr.

Mustafa DEMRC

ve Zerdtlkle ilgili kitaplar Arapaya tercme etmesi, 31 slam kltrne kar Fars kltrn yayma gayreti ve eski ran dinlerine ve geleneine ballk olarak anlalm ve faaliyetleri Maniheist bir ereveye oturmutu. Onun niin zndk olarak alglanmasnn sebeplerini burada aramak gerekir. Nitekim zndklara kar mcadelesi ile mehur olan Abbs Halifesi Mehd'nin (158/775-169/785); "Zndklklarla ilgili ne kadar kitap buldumsa, hepsinin asl bn Mukaffa'ya dayanyordu" sz, 32 bu ithamn yapt tercmeler ve evresiyle alakal olduunu gsterir. Yazarn hayatnda zndklkla sulandna dair herhangi bir iaret mevcut deildir, lmnden 16 yl sonra zndklkla sulanmtr. 33 Nitekim lmnden ok sonralar, Kurana nazre olarak yazld iddia edilen Murazatul-Kuran isimli bir eser ona nispet edilmi, 34 bu sebeple de zndklkla sulanmt. 35 Btn buna karn onun
31

32 33

34

Beydeba'nn Kelile ve Dimne'si, Hudaynme, yinnme, Mazdek, et-Ta f Sirati Enirvan, Edebu'l-Kebir ve Ya'rifu Bim Karacisnes, Edubu's-Sair, el-Yetme f Resil, Efista, (Zerdtlkle ilgili olup, erhleri Arapa'ya evrildi. Bunlardan bazlar unlardr: Hezar Efsane (Binbir gece masallar), Hurfe ve'n-Nuzhe, ed-Db ve Sa'leb(fabl), Ruzbe'l-Yetm, en-Nemrd, Ahdi Erdeir fi't-Tedrib. Bunlar daha ok ran tarihine dair eserlerdi. Bkz. bn Nedim, s.132; bn Eb Usaybia, Uynu'l-Enb' f Tabaktil-Etibb, thk. Nizar Rza, Beyrut ty. s. 413; bn Hallikn, Vefeytu'l-A'yn, II, 152; A. Emin, Duha'l-slm, I, 179; Mustafa Demirci, Beytl-Hikme, stanbul 1996, s. 95-97. bn Hallikn, el-Vefeyt'l-A'yn, II, 151. Zndklk: Mani'nin Zerdtn kitab Avastay kendi grne gre yorumlad (Zendi Avesta) iin zndk denilmitir. slm dnemde ise Zend kelimesi zndk olarak dntrlm ve slam ncesi kitaplar kendi grlerine gre yorumlayan Maniheistlere denilmitir. Terim Emevlerin son zamanlarndan itibaren belirginlemeye balamtr. nce Maniheistler iin kullanlm, daha sonra Mazdekileri ve dier ran dinlerini de ihtiva edecek ekilde genilemitir; Marsiyoncu, Mazdeki, Deysan ve zellikle Maniheist olanlara deniyordu. Fakat VIII. ve IX. yzyllarda Abbsler zamannda zndklk ile zel olarak Manihesistler kasdedilmitir. (Bkz.Cahz, el-Hayavan, I, 55). Bu konuda ok deerli almalar yaplmtr. bkz. Ghulam Huseyn Sadighi, Les Mouvements Religieux Iraniens au II'e et III'e Sicel de l'Hicre, Paris 1938, s. 84-85; Abdurrahman Bedevi, ellhad fi'l-slam, Kahire 1945, s.32-34; Ahmet Yaar Ocak, Zndklar ve Zndklk, stanbul 1998, s. 6 vd; Melhem Chokr, Zndklk ve Zndklar, trc: Aye Meral, stanbul 2002, 71-99. Bu kitabn bnl-Mukaffya ait olmadna dair bir deerlendirme iin bkz. J.Van Ess, Some Fragment of the Muradt al-Quran atrributed to bn al-Mukaff, Studie Arabica et slamica, Beyrut 1981, s.151-164; Buna karn Beyrn, "bnl-Mukaff tercmenin bana maksatl olarak Berzye adl bir ilave soktu. Amac dn inanca phe sokarak zayflatmak ve Maniheizme yneltmekti. Kitabn Hinte aslnda bu ksm yoktur demektedir. Bkz. Kitbu Mlil-Hind, thk. Edward C. Sachou, 1887, s. 76, 123. Nldeke ve Gabrielli de bu yaznn mtercime ait olduunu dnmtr. Th. Nldeke, Burzoes Einleintng zu Buche Kalila ve Dimna, Strasburg, 1912, s.1-11; Ferdinand

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 127

eserlerinde, slama aka aykr bir gr ve kendisinin zndk olduunu gsteren ak bir delil yoktur. 36 bn'l-Mukaffa'nn lmnden sonra zndkl ile ilgili ortaya atlan iddialarn doruluk ve yanll ise, ancak yazarn geride brakt kendi gr ve yazlarna dayanarak ortaya konabilir. Pehlevce'den Arapa'ya tercme ettii Kelile ve Dimne adl kitabn banda yazar Berzeveyh (Berzye) kendi felsefi araynn son safhasnda dinleri, taklit ve gelenee dayal olduundan tatmin edici bulmayp gerei bilimde aradn dile getirdii 37 grler ona nispet edilmitir. 38 Bu konuyu etraflca tartan Melhem Chokr, Berzeveyh (Berzuye) blmndeki metnin bnlMukaffya ait olmadn ve onun tercmeye sadk kaldn; bu metnin Arapa tercmesi dndaki nshalarda ve gnmze ulamayan Pehlevice aslnda da bu ksmn bulunmas, buradaki grlerin ona ait olmadn gsterir. Yine yazar bnl-Mukaffnn bu grlerin sahibi olmakla ilgili sulamalarn lmnden bir buuk asr sonra otaya ktna dikkat ekmektedir. 39 Ayrca bnu'l- Mukaffa'nn burada incelediimiz Rislet's-Sahabe'de, din-akl ilikileri hakknda serdettii grleri, hem Maniheistlerin (zndklarn) savunduu fikirler ile, hem de kendine atfedilen Berzeveyhin dinleri takliti ve tatmin edici bulmayan ve peygamberleri inkar eden grleri ile tamamen zttr. 40 Bilakis O'nun eserlerinde slam'a aykrlk bir tarafa, bir Mslman duyarll ve derinlii grlmektedir.

35 36 37 38

39

Gabrielli, LOpera d'bn el-Muqaff, Revista Degli Studi Orientali, XIII, (1931-32), s. 197-247. Melhem Chokr, Zndklk ve Zndklar, s. 270-274. Ahmet Emin, Duhal-slam, I, s. 223 vd. Kelile ve Dimnenin bu metinleri de ieren Trke evirisi iin bkz. trc. Sait Aykut, ule Yay. stanbul 2001. Bu iddialar iin bkz. Ksm b. brahim (.246/860), er-Redd Ala ez-Zndkln bnlMukaff, Edisyon, M. Guidi, Roma 1927, s.26; Kd Abdul-Cabbar (.385/995), Tebsitu Deliln-Nbvve, Beyrut 1966, 71-72. M. Chokr, s.274-290. Eb Reyhan el-Brn (.440/1048), bu kitabn deiik dnemlerde farkl dillere tercme edildiini, bu sre iinde de tahrifata uradn syledikten sonra, Arapa'ya tercme eden bnu'l-Mukaffa tarafndan insanlarn inancnda phe dourmak ve Maniheizm'e davet iin Berzeveyh ksmn ilave ettiini ve eseri yanl tercme ettiini, hatta yer yer tahriflerin olduunu syleyerek, eserin tekrar tercme edilmesi gerektiini sylemektedir. Muhtemelen Biruni'nin yarglar kendi zamanna kadar slam toplumunda bn'l-Mukaff hakknda yerlemi olan kanaatleri tekrardan ibarettir. Bkz. Kitabu Mlil-Hind, Haydarabad 1958, s. 123, 220; Ayrca bkz. smail Durmu, bnul-Mukaff DA, s. 131.

40

Bkz. Rislet's-Sahbe, 32.

128 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

bnu'l-Mukaffa'nn bu risaledeki din-akl ilikilerini siyasi bir balamda tartrken, dinin "ruhsat" alan ile "azimet" alan arasnda yapt, herkese bilinen ayrmdan hareketle, Goitein gibi baz Batl aratrmaclar, bnlMukaffy slam Tarihinin lk laik dnr olarak tanmlamlar, hatta Onu Makyavelli ve Russo gibi Aydnlanmac dnrlerin ncs olarak deerlendirmilerdir. 41 Bu yzden Gabrielli, bnl-Mukaffy Dou literatrnde kaybolmu bir Batl olarak sunar. 42 Cbir de onun eserlerinin slam ncesi kltr aka tevik ettiini savunur ve laik bir karakter tad kanaatindedir. Cbiriye gre bnl-Mukaff, bu Risledeki teklifleri ile Arap-Fars karmndan oluan Abbs toplumunun kltrn ve devletini, slm deerlerden uzaklatrarak laik temeller zerine oturtmaya almaktadr. 43 Aslnda bnl-Mukaff iinde yaad toplumun problemlerini zmeye ve geleceini ina etmeye alrken, dorudan dini referanslara gnderme yaparak ortaya konan salt dini slah yerine; tarihsel gzlem ve tecrbe ile referanslarn byk medeniyetin (Hint, Yunan ve Ssn) tecrbe ve birikimlerinin bir sentezini yaparak bir medeniyet perspektifi iinde konulara yaklamakta ve kard sonularla, siys, idr, mali ve adli slah yelemektedir. Bu slahatlar da medeni erevede akla, manta ve yerleik gl geleneklere dayandrmaktadr. Risalet's-Sahabe'de de grld gibi nerilerini slm dnce iinde kalarak geni bir bilgi birikimi ve tarihsel analiz zerinden gelitirmektedir. Fakat dncelerini yet ve hadislerden hareket eden bir lim formatnda deil; olaylardan ve realitelerden hareket eden Mslman bir brokrat veya teknokratn slbu ve kalplar iinde sunmaktadr. Din d ilan edilmesinin bir sebebi de dnce sistematiinde dini referanslara hi dayanmamas deil, kulland yntem ve slbu olsa gerekir. Kitaplarnda Kuran, Hadis ve slam kltrne ait unsurlardan hibir surette bahsetmedii ve delil gstermedii trnden Oryantalistler tarafndan dile getirilen iddialar doru deildir. zellikle ele aldmz Rislede ideal bir ynetici olarak Kuranda bahsi geen Hz. Yusufu gstermesi; Hricilerin sloganlarn bir ynetim problemi olarak ele almas ve bunu dini bir sylem ve argmanla tartmas; Cbir ve onun alnt yapt Batl aratrmaclarn
41 42 43

Goitein, Dirast fi't-Tarihi'l-slm ve'n-Nzmi'l-slmiyye, 74. F. Gabrielli, "L'opera di ibn al-Muqaffa' ", s.197-198. Cbir, a.g.e, 96.

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 129

hi de hakl olmadklarn gsterir. Yazar ele ald gndelik problemleri, bir Mslman limde olmas gereken derinlik ve bilgi dzeyinde tartmaktadr. Dier eserlerinde felsefi bir sylem iinde daha ok slam ncesi Hint, Yunan ve ran kltr mirasndan bahsetmesi, onun Oryantalist duyarllklar ve kalplar iinde sistem olarak laik bir karakter tad iddialarna sebep olmutur. 44 2. RSLET'S-SAHBE'NN NEM VE MUHTEVASI: 2.1. Rislet's-Sahbe'nin nemi: Rislets-Sahbe'nin hakiki tabiatn belirlemek kolay deildir. Onu yneticilere ynelik tavsiyeleri ieren bilinen trden edebi bir tr olarak da grmek mmkn deildir. Derin bir felsefi birikim ve tarihsel gzlem zerinde, ait olduu dinin ve siys gelenein snrlar ve imkanlar iinde dile getirilmi, mevcut bir durumu dikkate alarak niha zmler neren, daha ok yeni kurulmakta olan Abbs devletinin genel durumuna ait siys bir deklarasyon olarak kabul etmek gerekir. 45 ann pek ok meselesine parmak basmas, bir devre tanklk etmesi ve slam siys dnce tarihinin en erken siys metinlerinden biri olmas ynyle ayr bir nemi haizdir. Muhteva bakmndan da slm Tarihinde ml ve iktisd alanda bilinen en eski slahat yaz trlerinden biridir. Mellif, bata askeri sistemin eksiklikleri, adl karklklar, st ynetici kesimdeki bozukluklar, vergi sistemindeki hakszlklar ile imparatorluun byk eyaletleri hakknda siys ve sosyolojik deerlendirmelerde bulunmaktadr. Sadece olumsuzluklar ikayet etmekle ve nazari dnceler sunmakla yetinmiyor ayn zamanda Halifeye zm nerileri ve slah yollar da gstermektedir. ken Emev rnei zerinden tarihsel ve sosyal analiz yaparak grlerini bu gzlemlere dayandrmaktadr. Buradan hareketle ideal bir yneticinin yaanm bu olaylardan ders alarak ne yapmas gerektiine dair somut tekliflerde bulunmaktadr. Bu zelliinden dolay bnl-Mukaff ve Rislets-Sahbesi gerek Batl ve gerek Doulu pek ok aratrmacnn dikkatini ekmitir. Bu eser zerine bir aratrma yapan Goitein, O'nu Volter ve Russoya benzetmi, siys dnceleri ve fikirlerine bakarak Makyavelli dzeyinde bir dnr olarak deerlendirmitir. Gabrielli ise ele aldmz Rislets-Sahbedeki konulara Oryan44 45

A. g . e., s. 96. Goitein, Dirast fi't-Tarihi'l-slm ve'n-Nzmi'l-slmiyye, 61.

130 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

talizmin Douda grmek isteyip de bulamad(!); rasyonel hukuk, kamu hukuku, bamsz ehirler, dzenli ordu, laik devlet(!), retime dayal ekonomi, gl brokrasi gibi 46 modern Baty var eden temel deerlere bir Batl gibi yaklat zannyla, bnl-Mukaffy Dou literatrnde kaybolmu bir Batl olarak tanmlamtr. 47 Edeb adan tam bir heser kabul edilen bu Risleyi rn kltrn slam kltrne aktarlmasnda ve ynetimin her kademesinde aktif bir snf olan ktip snfnn, ulemadan farkl olarak siys, din ve mli meselelere baklarnn bir gstergesi olarak da yorumlayabiliriz. Gerekte Rislets-Sahbe'yi Abbs devrimi sonrasnda slam toplumunun ok ynl kkl deiimlere sahne olduu bir dnemde yazldndan, devrin deiim dinamiklerine ve yapsal dnmlerine dikkat eken ve pratik zmler neren bir belge olarak grmek gerekir. Bu sebeple onun buradaki grleri sadece nazari dnceler ile snrl olmayp, ayn zamanda kiisel gzlemlerini ve mahedelerini de dile getirdiinden, kendi kuann skntlarn ve o gnk slam toplumunun genel manzarasn yanstan tarihi bir belge nitelii tamaktadr. Bu ynyle Rislets-Sahbe slam Tarihinde alk olmadmz sosyolojik dnce ve iktisd slah tarznda gnmze ulaan en eski metinlerden biri zelliini tamaktadr. 48 Kanl bir devrim sonras isyanlar, katliamlar ve iktidar mcadelelerinin her taraf kasp kavurduu bir dnemde yazlmasna ramen nerilerinin hibir yerinde iddet ve tehdit unsuruna rastlanmamaktadr. Yazar, sorunlarn grnenden ok daha derin ve yapsal olduunu, bunun da ancak idr, mali, askeri bakmdan mkemmel bir ekilde tekilatlanm gl merkezi bir devlet ve iyi tanmlanm dini, siys ve hukk bir yapnn yeniden inas ile zlebileceini dnr. Bunun iin bnl-Mukaff kiisel birikim ve tecrbesiyle slam toplumunun problemlerini zmek amacyla, zamann yneticilerine eitli alanlarda nerilerde bulunmaktadr. O'nun siys ve sosyal olaylara ynelik bu nerileri, Hint, Yunan ve Fars medeniyetlerinden szd geni bir tarih, tecrbe ve bilgi birikiminin rndr. te Rislets-Sahbeyi nemli klan da onun bylesine zengin bak asnn bir rn olmasdr.
46

47 48

Oryantalizmin Douya baknda belirli parametrelerin neler olduu zerine geni bilgi iin bkz. Bryan S. Turner, Oryantalizm, Kapitalizm ve slam, trc:Ahmed Demirkan, stanbul 1997, s.15-53. F. Gabrieli, "L'opera di ibn al-Muqaffa' ", 197-8. Goitein, Dirast fi't-Tarihi'l-slm ve'n-Nzmi'l-slmiyye,s. 61.

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 131

2.2.Risalet's-Sahabenin Muhtevas: Yazld dnem, bir tarafta Halifenin amcas Abdullah b. Alinin, bir tarafta Hz. Alinin torunlarndan Muhammed en-Nefsz-Zekiyye ve kardei brahimin halifelik iin isyanlar, dier tarafta Cezire blgesinde Harici, Horasan ve Mvern-Nehirde Ebu Mslim taraftarlarnn ykc isyanlar ile alkalanmaktadr. 49 Bundan dolay bnu'l-Mukaffa eserin giriinde liderliin nemi zerinde durmakta ve bata halife olmak zere yneticilere kararllk ve irade tavsiye etmektedir. Bu bdireden kmak iin de gr ve dnce sahipleri ile istiarenin gerekliliinin vurgulamaktadr. 50 Bu genel giriten sonra bnl-Mukaff, Abbs devletinin istikrar ve srekliliinin salanmas iin halifeye be temel konuda teklifler sunmaktadr: 1) Horasanllardan oluan ihtilal ordusunun devlete bal nizam bir orduya dntrlmesi iin gerekli dzenlemeler. 2) Dini-Politik gruplar ile devletin salkl bir ilikisini temin iin dinakl ve din-devlet ilikileri hakkndaki yorumlar. 3) Hukuk alanndaki kaosa son vermek iin devletin yapaca kanunlarn gereklilii. 4) Gl bir merkez brokrasi ile Abbasi ailesine ynetimde yardmc olacak kimselerin belirlenmesi. 5) Bozulan ekonomik yapy dzeltmek iin vergi ve toprak reformu almalarnn yaplmas. Bunlarn arasnda am ve Cezire gibi Emevi, Ensar ve Muhacir torunlarnn ve Hz.Ali evlad taraftarlarnn yaad Hicaz ve Irak gibi muhalif blgelerle ilgili Abbasilerin takip edecei siyaseti belirlemek iin sosyopolitik deerlendirmelerde ve tavsiyelerde bulunur. Yazar, btn bu konular ele alrken nce problemleri ortaya koymakta, ardndan da sistematik bir ekilde pratik zmlerini sralamaktadr. 2.2.1) Devrimci Unsurlardan ( Ehl-i Horasan) Nizami Orduya bnl-Mukaff, ktipler snfnn bir temsilcisi olarak yeni iktidarn (Abbslerin) sosyo-politik durumunun tahlilini yaparak ie balamaktadr.
49 50

Bu devrin isyanlar hakknda geni bilgi iin bkz. Cem Zorlu, Abbslere Ynelik Dn ve Siyas syanlar, Ankara 2001. Rislets-Sahbe, s. 26-28.

132 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

En ok zerinde durduu konu ise devrimi gerekletiren Ehl-i Horasan meselesidir. Ehl-i Horasan kelimesi, Abbs devrimi esnasnda ortaya km olup, sadece Arap kabilelerini deil, silah altndaki gayr-i Arap unsurlar da ifade eder. 51 bnl-Mukaffnn Horasan askerlerini verken onlarn konumalarnn gelitirilmesi 52 gereine iaret etmesi, onlarn tmyle Arap olmadklarn gsterir. Fakat Abbslerin kaldrd siyah devrim bayra altnda, ihtilalin temel olarak ranllardan oluan kimselerce yrtld ynndeki yerleik kabullerin aksine Araplarla birlemi yerli unsurlardan olutuu grlr. Fetihlerden hemen sonra Basra, Kfe ve Hireden gitmi olan bir ok Arap kabilesi toplu halde Horasan blgesine iskan edilmiti. Bunlar srekli fetih seferlerine katldklarndan savalkla geinen kimselerden oluuyordu. Abbs ihtilali, zellikle bu Arap kabilelerine dayanmt. 53 Mesela; Ebu Mslimin ilk isyan hareketini balatt Merv yaknlarnda Sifezen ky bir Arap ky idi. htilali destekleyen kabileler daha ok Yemenli/Kays kabilelerden, fakat ordunun esas kumanda heyeti ise daha ziyade Araplardan oluuyordu. 54 Devrimi gerekletiren 47 kiinin 38i Arap kkenliydi. 55 Devrim esnasndaki Abbs ordusunun bel kemiini oluturan da Ebna yada Ebna- Ehl-i Horasan denilen bu kimselerdi. 56 Bu kavram Horasan ordusunun Arap ve ran unsurlardan teekkl ettiini, hatta blgenin etnik zenginliini dikkate aldmzda aralarnda Trklerin de bulunduunu gsterir. 57 Dolaysyla Ehl-i Horasan terimi Araplarn, ranllarn ve Trklerin ortak yaamn temsil etmenin yannda, esas olarak sivil bir halk deil, Abbs ihtilalini gerekletiren, Horasan blgesine yerlemi ordularn nclk ettii devrimci birlikleri ifade eder. Bunlarn iinde ranl kyller ve toplumun alt ksmlarn oluturan deiik millet ve blgeden kimseler vardr. Ehl-i Horasan terimi Emev kart politik bir guruba da iaret ettiin-

51 52 53 54 55 56 57

sam Sehnn, el-Abbasiyyn f Senevat't-Te'ss, Amman 1998, s. 307. Rislets-Sahbe, s. 29. Bkz. Faruk mer Fevz, The Abbsd Caliphate, Badat 1969, s. 67-75, 81-94. Hakk Dursun Yldz, Ebu Mslim-i Horsan, DA, X, 198. . Sahnini, Abbsyyunel-Evil, s. 244. "Ebn" hakknda geni bilgi iin bkz: Amikam Elad, The Abbsd Army, Jeruselam 1986, s. 14. S. D. Goitein, Dirast fi't-Tarihi'l-slm ve'n-Nzmi'l-slmiyye, s. 63.

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 133

den, 58 kurulu yllarnda Abbslerin gzdesi olarak ne kmlar, devrimden sonra Abbs devleti kurulurken de doal olarak askeri ve idr yaplanmada anahtar bir konum kazanmlardr. 59 Abbs halifeleri nezdinde de st snf gibi sayg grmler ve pek ok askeri sefere komuta etmilerdir. 60 Bandan itibaren Abbs halifeliinin Horasanllar ile balar yle kuvvetlidir ki, Abbs idaresindeki siys olaylarn en nemli belirleyicileri olmulardr. 61 Bu dnemde Ehl-i Horasan, Emevleri temsil eden Ehl-i am'n zdd olarak Abbslerin devrimci glerini ifade iin kullanldndan, bu Risalede EmevAbbs kartl Ehl-i Horasan ve Ehl-i am olarak sunulmutur. Ayrca bnl-Mukaff Emevler devrinde daima ikinci snf olarak grlen mevlnin halifeye balanmas iin Horasanllardan sonra halifeye en yakn blgenin Basra ve Kfe ehirleri olduunu sylemesi, bu iki blgenin Emevlere kar srekli muhalif durularndan ve Horasan'a tehcir edilen kabilelerin bu ehirlerden gnderildiinden, aralarnda akrabalktan dolay Horasanllardan sonra en yakn yanda olduklarndan sz edilmesi dikkat ekicidir. 62 bnl-Mukaff'nn orduyla ilgili dnceleri, devrim ortamndan sivil ortama, yani sava ortamndan normal istikrar dnemine geerken, kabile ve klelerden teekkl etmi olan bu unsurlarn, devrim havasndan hzl bir ekilde karlarak, dzenli bir orduya dntrlmesi balamnda gelimitir. Bir devrim akabinde, ilk yaplmas gereken ey, devrimci glerin kontrol altna alnmas ve bu glere kar devletin korunmasdr. Bu kritik neminden dolay dnrmz ordu-devlet ilikilerini aslan zerindeki adama

58 59 60

61

62

Sharon Black Banners From the East, Kuds 1983, s. 25, 67 dipnot no: 51; F. mer, The Abbsd Caliphate, s. 67-75, 133-134. Amikam Elad, "Aspects of the Transition from Umayyad to the Abbsds Caliphate, JSA, 19 (1995) 98-99. lk devir Abbs ordusu ve kabileler zerine mstakil bir alma henz yaplmad. Ancak komutanlarn isminden hareketle bile belli bir kanaate varlabilir. Ayrntl bilgi iin bkz. Eb Zekeriya Yahya b. Zeyd el-Ezd, Tarihu Mavsl, thk. Ali Habbe, Kahire 1967, 391-392; A. Elad, The Abbsd Army, 317-325; a.mlf, Aspects of the Transition from Umayyad to the Abbsds Caliphate, s. 100-103. Halife Mansr bu noktaya u szleri ile vurgu yapar; Ey Horasanllar! Siz bizim yandamz, destekimiz ve vatandamzsnz. Allah sizi bize taraftar ve yardmc olarak gnderdi. erefimizi ve onurumuzu siz Horasanllar ile yceltti. Batl sahiplerini yok etti, hakkmz ortaya kard. Peygamberimizden kalan mirasmz geri dndrdBkz. Muhammed b. Cerir et-Taber, Trihur-Rusul vel-Mlk, Thk. M.Ebul-Fazl brahim, (I-XI)Beyrut 1964, IV, 372-3. Rislets-Sahbe, s. 35; . Sehnn, s. 305.

134 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

benzetmektedir 63 ; eer aslan terbiye etmezsen, devleti paralar. Bundan dolay Risale'de ordu meselesi en geni yeri tutmaktadr. Yazar zm nerilerine gemeden nce mevcut asker sistemin iinde aksayan ynlerine ilikin tespitlerini sralar. Bunlar; askerlerin cahillii ve eitimsizlii, ordu ile sivil idare arasndaki yetki ve haklarnn belirsizlii, komutanlarn liyakatsizlii, askerin maliye ilerinde grevlendirilmeleri ve askerlerin maalarnn muvakkat vakitlerde denmemesi gibi eksikliklerdir. Bu konular douraca sonular bakmndan ciliyet arz etmektedir. Bunun iin bnl-Mukaff ordu iin bir dizi neride bulunur ve kendi iinde uyumlu, eitimli ve devlete bal bir ordunun gereklilii zerinde srarla durur.64 Kendi iinde uyumlu nizami bir ordu iin ilk yaplacak ey, askerleri hem ahlaki, hem de dini-ilmi bakmdan eiterek, hareketleri ve dnceleri sistemin istedii ekilde bir ordunun oluturulmasdr. Bu eitim iin halife tarafndan ksa, z, anlalr bir kitap hazrlatlmal ve bu kitap onlara ezberletilmelidir. Bu kitapta askerlerin ve komutanlarnn uymas gereken kurallarn aka belirlenmesi, askerlerin yapmas gerekenler ile yapmamas gereken fiillerin aklanmas gerekir. Komutanlarn en slih kimselerden seilerek hem ordunun dzeninin salanaca, hem de halk nezdinde itibarnn artacana dikkat ekilmektedir. Zira asker sistem bu kurallara gre hareket eder, aksini yapanlar cezalandrlr. Bu eitimin temelini Kuran ve Hadisin kaynaklk ettii dini esaslar oluturmaldr. Ayn zamanda bu eitim askerlerin dinin zn anlayacak kadar bilgi vermeli ve maruf olarak adlandrd gvenirlik, iffet shibi ve ifrattan saknan, salam karakterli olmalarn salamaldr. Ordunun sapk fikirlere kaplmas durumunda devletin onlarn elinde tehlikeli bir oyuncaa dnecei uyarsnda bulunarak, ordu ile halife arasndaki en salam ba olan dinin doru yorumunun!, hazrlanan kitab ezberletmek suretiyle askerlerin beyinleri ykanmal ve tam itaatleri salanmaldr.65 yle ki halife dalara yrmesini emretse itaatinden yrmeli, namaz klanlara kbleyi deitirmesini emretse dahi itaat etmelidir 66 szle-

63 64 65

66

Rislets-Sahbe, 29. Ordunun eitim ve slah ile ilgili grler iin bkz. Rislets-Sahbe, 32-34. A. K. S. Lambton, State and Government in Medieval Islam. An introduction to the Study of Islamic Political Theory: the jurists, Oxford 1981, s. 51-52. Rislets-Sahbe, s. 29.

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 135

riyle, bu itaatin dini emirleri aacak dzeyde olmasn savunur. 67 bn'l-Mukaff Horasan askerlerinin nemine vurgu yaparken, aslnda onlarn ahsnda devrimci birliklerin tamamen devlete bal, eitimli, maal bir orduya dntrlmesini hedeflemektedir. Bu teklif daha derinlerde fetihlerden beri sre gelen ve Emevlerin devlet ve toplum yapsnn temelini tekil eden kabilev ordunun terk edilmesi anlamna gelmektedir. Bunun iin bnl-Mukaff, ncelikle askerlerin maal sisteme balanarak maliye ilerinden uzaklatrlmasn, ardndan da ordunun artk mal ve sosyal ilerden tamamen uzaklatrlarak klasna ekilmesini, hibir kamu grevine, zellikle de hara ilerine atanmamasn teklif etmektedir. nk ordunun hara ileri gibi halktan para toplama ve insanlarla yz gz olma ilerine karmas, onlarn ereflerine glge drr. Ayrca askerler her hangi bir hakszlk yaptklarnda, askeri nfuzlarndan dolay onlar engelleyecek, hakszlklarna dur diyecek baka bir g yoktur. Bu yzden ordunun maalarnn hazineden verilerek sadece savala ve askerlikle megul olmalar gerekir. Bylece bn'l-Mukaff devlete bal profesyonel bir ordu tasarlamaktadr. Bu model, modern anlamda siyasette sivilleme ve hukuk stnlne dayal bir sistemin ikamesi anlamna gelir. 2.2.2. Akl Din ve Devlet likileri: bn'l-Mukaff, kendi dneminde devlete kar farkl dini-siyasi akmn olduundan bizleri haberdar etmektedir. lki,"Allaha isyan konusunda kula itaat yoktur szn sloganlatrarak devlete isyan bahane edenlerdir. 68 Bu kimseler muhtemelen Hricilerdir. 69 Hariciler "Allah'n hkm" kavramn indirgemeci bir ekilde anlamlar, Hkm ancak Allaha aittir slogann istedikleri olaya tatbik etmiler, bu da iktidar ile ilikilerinde bir keyfilik dourduundan baz siys tahrikilerin dini istismar etmelerini kolaylatrmtr. 70 Bundan dolay Emevlere kar otuzdan fazla isyan gerekle67 68 69

70

Askeri eitimde dini eitim, Samanilerde, Memlukllerde ve Osmanllarda zel askeri birliklerin eitiminde nemli bir yer tutmutur. Bkz. Goitein, s. 66. Rislets-Sahbe, s. 30. Haricilerin siyas grleri ve iktidarlar karsndaki tutumlar hakknda bkz: Mustafa Nevin, slam Dncesinde Muhalefet, Trc: Vecdi Akyz, stanbul 1990, s. 187-229; J. Welhausen, slmiyetin lk Devrinde Dn-Siyas Muhalefet Partileri, trc: Fikret Iltan, Ankara 1996, s. 1-87; Adnan Demircan, Haricilerin Siyas Faaliyetleri, stanbul 1996. Hariciler iin bkz. W. M. Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, Trc. E. Ruhi Flal, Ankara 1981, s. 11-42.

136 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

tirmilerdir. Daha nce gerek Basrada 71 , gerekse dier yerlerde bu durumun bir ok rneine ahit olan bnl-Mukaff, Allaha isyan konusunda kula itaat yoktur sz, insanlar devlet bakanna itaatten kartmak iin bir vesiledir demektedir. 72 kinci grup ise dini duyarllk tamadan devletin her emrine uyulmas gerektiini savunurlar. Bunlar da muhtemelen Abbslerin resm doktrinine btnyle bal olan Keysnilerdir. 73 Ancak bnlMukaff, dini, imama itaate indirgeyen bu gr, Kuran ilkelerin aka ihlaline gtrecei, helalleri haram yapaca, ilahi deerlerden kopan byle bir sistemin muhteris yneticiler eliyle de ahlak kokumaya yol aaca, sonuta devlet ile halk arasndaki meruiyet zeminini zedeleyecei gerekesiyle en az birinciler kadar tehlikeli bulur.Yazarn kendini yakn bulduu nc yol ise, mirler Kuran'n emirlerine uyduklar srece itaat edilmesi gerektiini savunan Ehl-i Sevb ve Ehl-i Fazilet dedii 74 itidalli Mslmanlarn tavrdr. Bu siys tavr da muhtemelen orta yolu bulmaya alan Snnilerin tavrdr. Ancak bnl-Mukaff din ile akl ilikileri noktasnda vuzuha kavuturulmas gereken ynlerinin bulunduuna dikkat ekerek bu nc tavr da eksik bulur. Bundan sonra yukarda tavsif ettii dini-siyasi gruplarn devletle ilikilerini shhatli bir temele oturtmak iin, bu siyasi-dini tavrlarn ortaya knda ve farkllamasnda belirleyici olan ve vuzuha kavuturulmas gerektiine inand "din-akl-siyaset" ilikilerini, dini-siyasi bir adan ele alan geni bir dnce erevesinde, filozofa bir tutarllk, limne bir derinlik iinde zmlemeye giriir. Burada dile getirdii grleri, slam dn71

72 73

74

Mesela; bdiye Haricilii Basra merkezliydi ve hakszla kar tahamml edilmemesi dncesindeydi. Bkz. J. Welhausen, Arap Devleti ve Skutu, trc. Fikret Iltan, Ankara 1963, s. 82-84. Rislets-Sahbe, s. 30. Keysniyye; baz rivayetlerde Hz. Hseyinin intikamn almak iin Emevlere kar ayaklanan Muhtar es-Sekafiye dayandrlr. mametin Hz. Ali soyu ile snrl tutulmamas gerektii, Ben-i Haimin hakk olduunu savunurlar. Bylece Abbslerin de mametine meruiyet kazandrlmaktadr. Abbs devriminden sonra Ebu Mslim bu akmn temsilciliini yapm, hatta baz isyanclar bu grlerle ikna etmitir. Keysniye ve Abbsler ile ilikisi konusunda daha geni bilgi iin bkz. Mellifi Mechl, AhbrudDevleti'l-Abbsyye, thk: Abdlziz Dr-Abdulcabbar Mtelebb, Beyrut 1971, s. 170178; Abdlazz ed-Dr, el-Asrul-Abbsyyil-Evvel, Beyrt 1997, 20-21; . Sahnn, age, s. 448-58; Henry Laoust, slam'da Ayrlk Akmlar, trc. E. Ruhi Flal-Sabri Hizmetli, stanbul 1999, s. 77; M. Chokr, s. 269, Dipnot no: 44. Rislets-Sahbe, 30.