D.E..lahiyat Fakltesi Dergisi Say XXI, zmir 2005, ss.

117-148

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII: ABDULLAH BNL-MUKAFF VE RSLETS-SAHBES" Mustafa DEMRC

AN EYE WITNESS ACCOUNT OF TRANSITION FROM UMAYYADS TO ABBASIDS: ABDULLAH IBN-AL MUKAFFA AND HIS RSALETUS SAHABE
The rise of Abbasids after the Ummayad fall was one of the most important turning point in Islamic history. In his report, Risaletus-Sahabe, submitted to Caliph Mansur, Abdullah Ibn-al Mukaffa, a clerk of Iranian origin, gave a detailed account of the structural dimensions of the changes occurring in the realm of politics, society and religion. In the risale, Mukaffa underlined a series of reform which he saw necessary. These included turning paramilitary groups of Horosanians into a regular army, the need for legislation in order to put an end to legal chaos, need for radical reforms in taxation and land system, giving priority to Iraqi ulema in state-religion relations and strong centralised bureaucracy. Maukaffas disputed personality; he was accused of heresy, and his intellectual capacity as much important as that of his Risala itself. The purpose of the paper is to examine the writer and his book in their historical context. Key Words: Abbasids revolution, paramilitary army of Horosanians, Religion, state and reason, Islamic legislation.

Emevlerin yklp yerine Abbasilerin kurulmas, sadece hanedanln el deitirmesinden te; siys, asker, iktisad ve sosyal bakmdan ok kkl deimeleri de aa kardndan ve yeni bir dnemi balattndan slam tarihinde en nemli krlma noktalarndan birini tekil eder. Abbasi devriminin tabiatna ilikin imdiye kadar pek ok aratrmalar yapld, fakat devrimden hemen sonraki srecin nasl ilediine dair ok az alld. Emevilerin son dnemlerinde st brokraside katip olarak grev yapm, Emevilerin kne ve Abbasi devrimine ahit olmu Abdullah ibnu'lMukaffa adnda ran asll bir katip, devrimden hemen sonra Halife Mansur'a (136/754-158/775) bir Risle sundu. Daha sonralar Risletu's-Sahbe 1 ola 1

Yrd. Do. Dr. Yznc Yl niversitesi, lahiyat Fakltesi, slam Tarihi Blm. zerinde altmz Rislets-Sahbe'nin farkl bir ok neri yaplmtr. Ancak biz burada aadaki tahkikli nerini esas aldk: Abdullah bn'l-Mkaffa, " RisletsSahbe", nr. Ahmet Zeki Safvet, Cemheretu Resili'l-Arab, (Msr 1937), III, "s. 2547".

118 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

rak mehur olan bu layihada bnu'l-Mukaffa, slam toplumunun Emevilerden Abbasilere gei srecinde yz yze olduu asker, mal, siyas ve din alandaki problemlere halifenin dikkatini ekmekte, sonra da reform niteliinde kkl zmler nermektedir. Problemlerin ortaya konmas esnasndaki tasvirleri ile yazar aslnda bu dnemin yapsal tarihini de anlatmaktadr. Fars geleneine olan ainal, brokratik tecrbesi, siys meselelerdeki derinlii ve aktif slahat tavrlaryla slam siyas dnce tarihinin en dikkat ekici ve zgn simalarndan biridir. Ancak bu zelliini en ok yanstt Risletu's-Sahbe'si ise imdiye kadar zerinde en az allan eseri olmutur. Bu yazmzda Abdullah bnl-Mukaff'nn hayat, entelektel kiilii ve kurulmakta olan Abbasilerin siys bnyesinin oluturulmas iin bir slah projesi olarak sunduu Rislets-Sahbenin tarihi balam iinde yorumunu yapacaz. 1.1. ABDULLAH BNL-MUKAFFNIN HAYATI: Abdullah bnl-Mukaff'nn doum tarihi kesin olarak tespit edilemiyor, muhtemelen 106/724 veya 102/720 yllarnda rann Cr (Firzbd) kasabasnda dnyaya geldi. 36 yanda aibeli bir ekilde Basra'da ldrld. 2 Asl ad Ruzbihtir. Babas Ddaveyh Emevlerin nl Irak genel valisi Haccac b. Yusufun (75/695-95/714) vergi tahsildarln yapm, bu grevini ktye kullandndan dolay ikence yaplrken eli sakat kaldndan eli bzk veya olak anlamna gelen mukaff lakab verilmitir. 3 Babas mrnn sonuna kadar Mecsi dini zerinde yaadndan bnl-Mukaffnn da ilk eitimini Cr ehrinde Mecsi gelenei zerine almas muhtemeldir. Bu dnemde ran unsurlar Sasanlerden beri devam ettirdikleri katiplik mesleindeki tecrbelerinden dolay Emevilerin brokratik

Muhammed Krd Ali onun 90/709 ylna doru doduu kanaatindedir. 36 yanda ld dikkate alnrsa 142/759 veya 143/760 ylnda ldrld gr kendiliinden yanl olmaktadr. Bkz. merul-Beyn, Kahire 1948, 2. Bask, I, 103. F. Gabrielli ise bnl-Mukaffnn 36 yanda ldnden ve doum tarihinin de en erken 102103/720-721 ylnda olmas gerektiinden hareketle 139/756-757 ylnda ldrld kanaatindedir. Bkz. "L'opera di ibn al-Muqaffa' " Revista degli Studi Orientali, XIII (1931-32) s. 197-247. Muhammed b. Abdus el-Cehiyr, el-Vzer vel-Kttb, nr: Mustafa Sakkbrhim EbyrAbdul-Hafiz Saleb, Kahire 1401/1980, s.103-104; Ebil-Abbs Ahmed b. Muhammed ibn Hallikn (681/1282), Vefeytl-Ayn, thk: hsan Abbas, I-VIII, Beyrut 1977, I, 412-413.

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 119

kademelerinde imtiyazl konumlarda bulunmulardr. 4 Ancak divanlarn Arapalatrlmas ranl katiplerin imtiyazlarna byk bir darbe indirmitir. Bundan dolay bnl-Mukaff'nn Basra'da geirdii ocukluk dnemi ayn zamanda Abdulmelik b. Mervnn (65/685-86/705) Farsa ve Rumca tutulan divanlar ve resmi yazmalar Arapalatrma reformlarn yapt dneme rastlar. Kukusuz bu reformlarn en hzl gerekletii yerlerden biri de Haccacn valiliini yapt Irak blgesi idi. 5 bnl-Mukaffnn babas da dier ran asll ktipler gibi ktiplik mesleinin geleceinin artk Arapa bilmekten getiini en erken fark edenlerdendi. Bundan dolay olunun brokrasi mesleindeki geleceini garantiye almak iin Arapslam kltr ile yetitirmek iin bizzat babas tarafndan eitimi ile yakndan ilgilenilerek Arap geleneine gre yetimesi amacyla Basradaki nl ediplerden dersler almasn salad, hatta ona Arap geleneine uygun olarak Eb Amr knyesinin verildii grlmektedir. 6 Arap dilinin yannda bnl-Mukaffnn en dikkat eken bir dier zellii de tarihten felsefeye, ahlaktan manta, siyasetten edebiyata kadar geni bir kltrel ve ilmi birikime sahip olmasdr. Bu birikimi kazanrken yetitii Basradaki entelektel muhitten etkilenmi, devrin alimlerinden ve yneticilerden dersler almtr. Bu dnemde zengin ve canl bir kltr merkezi olan Basra, dini ilimler kadar felsefi fikirlerin de harmanland bir yerdi. Bu zengin kltr muhiti iinde sadece Arap edebiyat ve dini ilimler deil, ayn zamanda kendini ait hissettii gl bir ran siys gelenei ile Yunan ve Hint kltr ve medeniyetine ait bilgileri de edinmitir. Bu haliyle bnu'l-Mukaffa Basrann canl kelam, dil, tarih ve felsefe tartmalar iinde yetimi gen bir aydn prototipi izmektedir. 7 ok erken saylabilecek bir
4

5 6

Bkz. Ferhad Daftary, "Sectarian and National Movements in Iran, Khurasan and Transoxania During Umayyad and Early 'Abbasid Times", History of Civilizations of Central Asia, c. IV: The age of achievement: A.D. 750 to the end of the fifteenth century. Blm I: The historical, Social and Economic Setting. Ed. M.S. Asimov and C.E. Bosworth, Paris: UNESCO, 1998, pp. 41-59. Bkz. bn Hallikan, Vefeyt'l-A'yn, II, 151; Divanlarn Arapalatrlmas hakknda geni bilgi iin bkz. Hassan Ahmed Hallaf, Taribun-Nukd ved-Devvn, Beyrut 1986. bnl-Mukaffnn Arapa'y rendii kimseler arasnda o dnemin feshatiyle nl ediplerinden Yemen asll li Ethemin ailesi yannda Basra civarndaki Bedevlerle yakn ilikiler kurarak onlardan da fesahat ve Arap diline ilikin salam bilgiler almtr. smail Durmu, bnl-Mukaff, DA, stanbul 2001, XXI, 130. M. Muhammed Mera, Nuzumul-Mliyye vel-ktisadiyye f Devletil-Abbsyye, Katar 1987, s. 58.

120 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

dnemde Yunan felsefi metinlerinin en arlarndan olan Aristonun Mantk kitaplarna ilgi duymas, hatta bunlar evirebilecek bir yeterlilie sahip olmas bile onun ulat bilgi ve birikim seviyesini gsterir. 8 Ktip bir babann ocuu olan bnl-Mukaff Emevlerin sonlarnda ilk olarak Irak genel valisi mer b. Hubeyrenin oullar olan Basra valisi Yezid b. mer ile Kirman valisi Dvd b. merin (127/744-130/748) ktiplii ile ie balamtr. Abbslerin kurulu yllarnda da sekin konumunu kaybetmemi, nce Basra vlisi Sleyman b. Alinin (132/750-139/756), ardndan Kirman valisi sa b. Alinin sekreterliini yapmtr. Esas hretine ise onun zamannda (132/750-134/752) ulamtr. O zamana kadar Mecsi inancn muhafaza eden bnl-Mukaffnn, sa b. Alinin tevikiyle Mslman olduu rivayet edilir. Bir sre Halife Mansrun amcalarndan Musul ve Ehvaz vliliklerinde bulunan smail b. Alinin ktipliini ve ocuklarnn mrebbiliini de yapm, ksa bir sre de Niabur valisi Mesih b. Havrinin yannda ktip olarak almtr. 9 Mslman olduktan sonra zaten fazla yaamam, dolu dolu bir hayat srerek 36 gibi gen yanda, 140/757 tarihine doru hem kiisel hem de siysi nedenlerden dolay Basra vlisi Sfyan b. Muviye (139/756-144/761) tarafndan aibeli bir ekilde ldrlmtr. 10 1.2.ldrlmesi ile lgili Speklasyonlar: Onun lm ile ilgilenen aratrmaclar esas lm sebebinin burada ele aldmz Rislets-Sahbede dile getirdii grlerinden kaynaklandn ileri srmlerdir. zellikle onun lmn grlerine tahamml edemeyen Mslman evrelerin bir engizisyonuymu gibi gsterme eilimindedirler. Gerekten de bu Risalenin giriinde endieli bir hava var. Daha ilk satrlarnda, yazarn bir korku ve endie iinde olduu aka hissedilmektedir. Hara ve toprak meselesi ile ilgili konular aklarken; Bu grleri aklamann bedeli ar, syleyeni az, faydas ise uzun vdelidir szleri 11 ile de ban belaya sokacak ilere giritiini zmnen itiraf etmi, ancak sorumlu bir

8 9 10

11

Sid el-Endels, Tabaktl-mem, Kahire ty, s. 77. Cehiyari, el-Vzer, s. 105. lm tarihi konusunda da kaynaklar farkl tarihler verirler. Halife b. Hayat, onun lmn 137/755 ylnn Ramazan (ubat) aynda verir. Bkz. Tarih, I,417; bn Hallikn, II, 152-153. Rislets-Sahbe, 45.

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 121

aydn olarak dncelerini aklamaktan da geri durmamtr. 12 bnlMukaff yer yer ac eletirilerde de bulunmaktadr. Rislets-Sahbedeki baz nerilerinin ynetim nezdinde ve yeni teekkl eden devletin etrafndaki menfaat gruplar tarafndan ho karlanmad dnlebilir. Taha Hseyin bu Rislenin Halife Mansra kar bir ihtilal beyannamesi mahiyeti tad, tercme ettii Kelile ve Dimnedeki hikayelerde Halife Mansra st kapal eletirilerde bulunduu gerekesiyle ldrldn iddia etmektedir. 13 Buradan hareketle Onun gerek lm sebebinin ele aldmz Risledeki fikirleri olabileceini ileri srmektedir. 14 Fakat bu iddialara katlmak mmkn deildir. nk bn Mukaffa bu Rislede gl bir merkezi idare kurulmasn ve btn yetkilerin de halifenin elinde toplanmasn nermektedir. Ayrca Risle'de sunulan fikirler Halife Mansur tarafndan ksmen dikkate alnm, vergi ve hukuk reformu gibi konularda icraatlara giriilmitir. Bu sebeple Onun bu Risle'deki siyasi fikirlerinin lmne yol amas iin herhangi bir neden yoktur. Aksine nerdii grler ynetimin houna gidebilecek grlerdir. 15 bnl-Mukaffnn ldrlmesi hakknda kaynaklardaki yaygn rivayetlere baktmzda yazd bir emn belgesinin halife ile aralarnn almasna sebep olduu gsterilir. Mansrun halifeliini kabul etmeyerek isyan eden Suriye vlisi ve amcas Abdullah b. Ali, yenildikten sonra Mansrdan af dilemiti. 16 Halife de kendisinden yazl olarak af dilemesi halinde balanacan bildirmiti. Ancak Mansrun bir frsatn bulup Abdullah cezalandraca tahmin ediliyordu. sa b. Ali tarafndan bnl-Mukaff bu "Emn" metnini hazrlamakla grevlendirilmiti. bnl-Mukaff halifenin hi bir ak bulamamas iin yoruma kapal, byk bir zeka rn ve ar artlarla dolu bir emn metni yazd. Emannmede, halife eer sznden d12 13 14 15 16

S.D. Goitein, Dirast fi't-Tarihi'l-slm ve'n-Nzmi'l-slmiyye, ngilizce'den Arapa'ya eviren: Atiye Kavs, Kuveyt 1980, s. 61-63. Taha Hseyin, Min Hadisi-ir ven-Nesr, Kahire 1961, s. 41; mer Ferruh, el-Minhc fil-Edebil-Arab ve Tarihih, Beyrut 1960, II, 83. Ahmed Emin, Duhal-slam, Kahire 1964, I, 215; lhan Kutluer, bnl- Mukaff, DA, stanbul 2001, XXI, s.137. Said Amir Arjomand, "Abd Allah ibn al-Muqaffa' and the 'Abbasid Revolution", Iranian Studies, XVII/ 4, Tahran 1995, s. 9-36. Abdullah b. Ali, Abbs davetini balatan Muhammed b. Alinin kardeidir. Abbs ihtilali esnasnda am blgesinin teslim alnmasnda ve blgedeki isyanlar bastrmada byk rol olmutur. Mansrun halifeliini tanmadndan isyan etmitir. Ayrntl bilgi iin bkz. Cem Zorlu, Abbslere Ynelik Dn ve Siyas syanlar, Ankara 2001, s. 45-88.

122 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

ner ve artlar ihlal ederse; karlar bo, kleleri azat edilmi, biat batl ve btn dinlerde kafir saylaca gibi olduka ar ifadeler bulunmaktayd. 17 Bu ifadelere ok kzan Mansr, aralarnda husumet bulunan Basra valisi Sfyn b. Muviye eliyle bnl-Mukaff'y ldrtt nakledilmektedir. Ancak halifenin olaya dahli, o zaman dahi bir zandan te gemitir. Basra valisinin yanna emirinin bir ii vesilesiyle giden bn'l-Mukaff'nn, oradan bir daha kmad aktarlr. Yaygn rivayete gre Basra valisi Sfyan b. Muaviye tarafndan para para kesildikten sonra frnda yaklmtr. 18 yle anlalyor ki bn'l-Mukaffa'nn esas lm sebebi, Irak valisi ile aralarndaki kiisel husumettir. Ancak yazd "emn" mektubunda halifenin tepkisini ekmesi, daha sonraki dnemlerde yaygnlaan hakkndaki zndklk sulamalar; toplumda ortaya kan siyasi bloklamalar ve Abbslerin kurulu aamasndaki iktidar mcadelesinde, ran unsurlarn siyasi blokunda yer alan ak szl ve kendinden emin tavrlar ile siyasi rakiplerinin tepkisini ve kinini zerine ekmitir. Bu yzden de bu istenmeyen adamn Basra valisi eliyle kiisel bir husumet ve siyasi bir hesaplama gerekesiyle ldrldn gsterir. 1.2.Edebi ve Entelektel Kiilii: ok gen yalarndan itibaren baba meslei ktiplikle ie balayan bnl-Mukaff, bir ktipte olmas gereken belat, zenginlii, cmertlii, dostluklarna olan sadakati, zerfeti, geni kltr, lml tutkular ve ran asleti ile slam deerleri ahsnda btnletirmi, zarif hayat yaayan asillemi bir mevl rneini ve kendi devrinin sosyete adam modelini temsil eder. Etrafndaki dostlar, Rislede kendinin de ksmen vurgulad gibi
17 18

Bkz. Cehiyri, el-Vzer, s. 104. bn'l-Mukaffa ile Basra valisi Sfyan b. Muviye arasndaki husumet ile ilgili olarak kaynaklar u bilgiyi aktarr: Bir defasnda Sfyan b. Muaviye, bn'l- Mukaff'ya kfretmiti. Buna karlk o da Sfyan'a; "Senin anana Irak'n erkekleri yetmedi. O da gitti am'llarla evlendi" dedi. Bundan sonra da aralarndaki srtmenin devam ettii, hatta bn'l-Mukaff'nn Sfyan' her grdnde ; "ikinize de selam olsun" diyerek burnu ok byk olan Sfyan'n burnuna ve sana selam olsun anlamna gelen szlerle alaya ald aktarlr. Bu husumet valide derin bir kin brakm ve intikam alaca frsat kollamaya balamt. Mansur'dan gelen haber zerine onu feci bir ekilde ldrerek frnda yakt rivayet edilir. Bkz. Cehiyri, el-Vzer, 104; bn 'Asem el-Kf, Kitbu'l-Futh, (I-VIII), Haydarabad 1907, VIII, s. 218-219; bn Hallikn, II, 153; Genel biyografisi iin ayrca bkz. Dominique Sourdel, La Biyographie dibn al-Mukaff dapres les Sources Anciennes , Arabica, (I- 1954), s. 307-323.

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 123

edipler, fakhler, vliler, nde gelen komutanlar, kabile reisleri hatta daha sonra vezirlik makamna gelen vezirler gibi yksek tabakadan olumaktadr. 19 Eer gen yanda ldrlmese idi bnl-Mukaffnn da Abbslerde vezirlik makamna kadar ykselmesi ve bir ok reform niteliindeki dnme imza atmas muhtemel grnmektedir. Yazar, Emevlerin ykl ve Abbslerin kurulu yllarnda yaadndan dolay, Emevlerin son dneminin siys, kltrel ve sosyal olaylarnn canl bir hididir. Emevlerin ykln ve onun sebeplerini bizzat hadiselerin en merkezinde yaayarak gzlemlemitir. Yaad devrin siys alkantlar ve yeni bir devletin tesisi karsndaki entelektel sorumluluunun ve araynn bir sonucu olarak, dneminin siys ve toplumsal hayatna aktif olarak katlmtr. Grevleri, siyasi kiiliklerle olan ilikileri 20 ve tecrbeleri ile iki devlet arasnda salkl karlatrmalar yapma frsat bulmutur. Ancak grleri halkn genel anlayn deil, yeni olumaya balayan sekinlerin bakn yanstr. zellikle de mevl snfnn ve ktiplerin nazarnda Emevler iflas etmi kt bir sistemdir. km bir gemi ve henz belirsiz bir gelecek arasnda tarihsel hafzaya ve birikime sarlr. O'na gre Ssn modeli en iyi modeldir ve Abbslere de zmnen bu modeli nerir. Bu erevede Hint, Yunan ve ran dnce dnyasnn siys ynlerine ilgi duymu ve yazlarn da bu konulardan semitir. O, bu haliyle etiko-siysi ynleriyle belirginleen bir akmn ncs olarak ortaya kar; bir bilge ve siys feylesof olarak devlete, hkmdara, brokrasiye, iktidarn kullanmna, dindevlet ilikilerine, tebaaya ve ynetime ilikin neriler sunar. Devrim yllarnn arlklar onu siys dncelerinde olduka itidalli ve ihtiyatl olmaya zorlam grnyor. 21 Dnce sistematiinin hibir yerinde iddete ba vurmay dnmez. Emevlerin aksine kaplarn farkl milletlere ve kltrlere aan Abbslerin kuruluu ile birlikte, Hint, Yunan ve ran medeniyetleri ve kltrle19 20

21

bn Mukaffa'nn yakn dostlar ve ilikileri hakknda bkz. Melhem Chokr, Zndklk ve Zndklar, trc. Aye Meral, stanbul 2002, 265-6. Tespit edebildiimiz kadaryla bnl-Mukaffnn Basradaki yakn dostlar, Basra vlisi Selm b. Kuteybe el-Bhili, eski Emev komutanlarndan Man b. Zide, daha sonra Ebul-Abbasn mevlisi olan Umre b. Hamza, Basra Kds bn Eb Leyla ve bn brme gibi kimselerdir. Bunlarn dnda Abdullah b. Ali ve Sleyman b. Ali gibi Abbs ailesinden kimseler de vardr. Cehiyr, el-Vzer, 75; Ayrca bkz. Faruk mer Fevz, Buhs Fit-Trhil-Abbs, Badat 1977, 264. M. Chokr, 266.

124 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

rinden temel eserler tercme edilmeye balanmtr. Bu alanda bn'lMukaff nc bir rol da oynam ve Kelile ve Dimne, el-Mlk, Ayinnme ve Aristo'nun Mantk kitaplarn tercme ederek geride slam kltrnn en kalc eserlerini brakmtr. Bu tercmeler ile Hindin, Sasnilerin, YunanRoma geleneinin yzyllar iinde biriktirmi olduklar tecrbelerini slam siys dncesine katmaya almaktadr. Bu faaliyetleri erevesinde siyset alannda iki mhim kitap yazmtr: Edebs-Sairde Yunanllarn kii siyasetini ve ynetimini, siysi-felsefi olarak incelemektedir. EdeblKebrde ise Yunan siys dncesindeki ehir siyasetini ele almtr. Her iki kitabnda da muhatab halk deil yalnzca devlet adamdr. Mellif bu eserlerinde ncelikle ynetim kademesinde bulunan ktiplere, valilere ve emirlere seslenir. Mesela, Edebs-Sarde sekinlerin sultanla kurmas gereken ilikilerde uyulmas gereken kurallardan sz edilir. 22 Cbiri, derin Araplk hissiyat iinde bnl-Mukaffnn bu faaliyetlerini, su gtrmez derecede Arap hakimiyetine kar gizli siys hedefler gzettiini dnmektedir. 23 Onun yabanc eserleri evirmedeki asl amacnn da Fars milliyetilii ile alakal olduunu sylemektedir. Halbuki dikkatli bir ekilde incelendiinde grlecektir ki O'nun temel kaygs siyasettir; inde yaad toplumun skntlarna siyaseten zm bulma ve bir aydn tavr iinde Abbs devletini geni bir tarih perspektifi zerine kurma aray iindedir. Bundan dolay aada da ksmen vurgulanaca gibi Aristonun Mantk kitaplarn evirmekle slam toplumunun dil, dnce ve hukuk metodolojisinde kyasn kullanmn kurallara balamay; ran siyasetine ve tarihine dair eserlerin evirisiyle, Abbslere gre daha kkl ve gelimi bir dzene sahip olan bu dncenin slam siyaset ve idaresine yeni ufuklar amay; Hint hikmetine dair eserlerin evirisiyle de fert ve toplum hayatna yeni almlar kazandrmay hedeflemektedir. Yapt bu tercme ve telifler ile byk klasik medeniyetin (Yunan, Hint ve ran) siyasi, felsefi ve ahlaki birikimini ve deerlerini kaynatrm, bunlar slam kltr muhitine aktararak faydalanma zemini oluturmutur. Kelle ve Dimne ve Aristo'nun Mantk risalelerinin tercmeleri de gsteriyor ki onun entelektel birikiminin kkleri, M.S. V. asrda Sasan hkmdar I. Hsrev zamannda Cndiapur ve
22 23

Muhammed Abid Cbir, Arap Aklnn Oluumu, trc: brahim Akbaba, stanbul 1997, s. 670. A.g.e, 96.

EMEVLERDEN ABBSLERE GE SRECNN BR TANII 125

Ehvaz'da Yunanca ve Hinte'den yaplan tercmelerle balayan "ran aydnlanmasna" dayanmaktadr. 24 1.3.Zndkl le lgili ddialar: Emevlerin yklp Abbslerin kurulduu kritik bir dnemde ortaya kan Maniheistler, slam dnyasnda kadn imal edilmesi ve yaygnlamasna paralel olarak 25 szl kltrden yazl kltre hzl bir gei yapmlard. 26 Maniheistler bu deiimi erken fark ederek Arapa yazl kltr alannda hakimiyet kurmaya balamlard. 27 Usta cedelci Mani rahipleri yazdklar eserlerde Maninin Eski Ahide ynelttii eletirinin benzerlerini uygulayarak slama kar eletirel apolojiler yayyorlar, 28 Mslmanlar ile ateli tartmalara giriyorlar, slam sylem ve kavramlarla Sasan kltrne dair eserleri Arapaya tercme ediyorlard. 29 ran monari gelenei ve politik felsefesini slam ve Arap hakimiyeti karsnda stn duruma geirmek iin de figratif desenlerle ve altn yaldzlarla sslenmi, edeb zevki olduka yksek eserler ve tercme kitaplar yayyorlard. 30 Bu mtercimlerin en banda gelen bn'l- Mukaff'nn tam bu dnemde Mazdek, Mani, ran tarihi
24

25

26

27 28

29 30

Ebu'l-Ferec Muhammed b. Ebu Ya'kup shak bnu'n-Nedm (.385/995), el-Fihrist, thk. Rza Mazindern, Daru'l-Mesire, Beyrut 1988, 132, 305, 309; Dimitri Gutas, Yunanca Dnce Arapa Kltr, trc.Ltfi imek, stanbul 2003, 35-37; Mahfuz Sylemez, Bilimin Yitik ehri Cndiapur, Ankara 2003, 90-94. Kadn slam dnyasna girmesi 94/712 tarihinde Semerkant'tan getirilen iki kat ustasnn rehberliinde Basra'da bir imalathanenin almasyla balar. Yaygnlamas ise eyrek asrlk bir zaman gerektirmitir. slam toplumunun szl kltrden yazl kltre geerken yaad tartmalar henz mstakil bir almaya konu olmamtr. Hatib el-Badd, bu gei srecine ilikin olduka ilgin anekdotlar aktarr. Bkz. Takydu'l-lm, thk. Yusuf el-, Dmak 1974, s. 61 vd. Ayrca yazl kltre gei dneminde anlama, bilgi aktarm ve yorumlama problemlerine ilikin geni bilgi iin bkz. Dcane Cndiolu, Szl Kltrden Yazl Kltre Anlamn Tarihi, stanbul 1997, s.107-126. Divanlarn Arapalatrlmas hakknda geni bilgi iin bkz. Hassan Ahmed Hallaf, Taribun-Nukd ved-Devvn, Beyrut 1986. Melhem Chokr, Kurana ynelik Maniheistlerin yazdklar edebi taklitlere (murada) ve bununla ilgili ortaya kan edebiyata zellikle dikkat ekmi ve bunun iin bir blm ayrmtr. Bkz. Zndklk ve Zndklar, 213-237. Chz, el-Hayavn, nr. A. Harun, (I-VIII), Kahire 1965, I, 55. Hamilton Gibb, slam Medeniyeti zerine Aratrmalar, trc. Hayrettin Ycesoy, stanbul 1992, 24. Manihesitlerin yaydklar altn yaldzl ve figratif desenlerle ssl kitaplardan 14 uval dolusu kitap 326/937 tarihinde Badat'ta sarayn umum kapsnn nnde yaklmt. Yanan kitaplarn klleri iinde kat zerindeki altn tezyinatlar eridiinden kle haline gelmiti. Adam Mez, Onuncu Yzylda slam Medeniyeti, trc. Salih aban, stanbul 2000, s. 211.

126 Yard.Do.Dr.Mustafa DEMRC

ve Zerdtlkle ilgili kitaplar Arapaya tercme etmesi, 31 slam kltrne kar Fars kltrn yayma gayreti ve eski ran dinlerine ve geleneine ballk olarak anlalm ve faaliyetleri Maniheist bir ereveye oturmutu. Onun niin zndk olarak alglanmasnn sebeplerini burada aramak gerekir. Nitekim zndklara kar mcadelesi ile mehur olan Abbs Halifesi Mehd'nin (158/775-169/785); "Zndklklarla ilgili ne kadar kitap buldumsa, hepsinin asl bn Mukaffa'ya dayanyordu" sz, 32 bu ithamn yapt tercmeler ve evresiyle alakal olduunu gsterir. Yazarn hayatnda zndklkla sulandna dair herhangi bir iaret mevcut deildir, lmnden 16 yl sonra zndklkla sulanmtr. 33 Nitekim lmnden ok sonralar, Kurana nazre olarak yazld iddia edilen Murazatul-Kuran isimli bir eser ona nispet edilmi, 34 bu sebeple de zndklkla sulanmt. 35 Btn buna karn onun
31

32 33

34

Beydeba'nn Kelile ve Dimne'si, Hudaynme, yinnme, Mazdek, et-Ta f Sirati Enirvan, Edebu'l-Kebir ve Ya'rifu Bim Karacisnes, Edubu's-Sair, el-Yetme f Resil, Efista, (Zerdtlkle ilgili olup, erhleri Arapa'ya evrildi. Bunlardan bazlar unlardr: Hezar Efsane (Binbir gece masallar), Hurfe ve'n-Nuzhe, ed-Db ve Sa'leb(fabl), Ruzbe'l-Yetm, en-Nemrd, Ahdi Erdeir fi't-Tedrib. Bunlar daha ok ran tarihine dair eserlerdi. Bkz. bn Nedim, s.132; bn Eb Usaybia, Uynu'l-Enb' f Tabaktil-Etibb, thk. Nizar Rza, Beyrut ty. s. 413; bn Hallikn, Vefeytu'l-A'yn, II, 152; A. Emin, Duha'l-slm, I, 179; Mustafa Demirci, Beytl-Hikme, stanbul 1996, s. 95-97. bn Hallikn, el-Vefeyt'l-A'yn, II, 151. Zndklk: Mani'nin Zerdtn kitab Avastay kendi grne gre yorumlad (Zendi Avesta) iin zndk denilmitir. slm dnemde ise Zend kelimesi zndk olarak dntrlm ve slam ncesi kitaplar kendi grlerine gre yorumlayan Maniheistlere denilmitir. Terim Emevlerin son zamanlarndan itibaren belirginlemeye balamtr. nce Maniheistler iin kullanlm, daha sonra Mazdekileri ve dier ran dinlerini de ihtiva edecek ekilde genilemitir; Marsiyoncu, Mazdeki, Deysan ve zellikle Maniheist olanlara deniyordu. Fakat VIII. ve IX. yzyllarda Abbsler zamannda zndklk ile zel olarak Manihesistler kasdedilmitir. (Bkz.Cahz, el-Hayavan, I, 55). Bu konuda ok deerli almalar yaplmtr. bkz. Ghulam Huseyn Sadighi, Les Mouvements Religieux Iraniens au II'e et III'e Sicel de l'Hicre, Paris 1938, s. 84-85; Abdurrahman Bedevi, ellhad fi'l-slam, Kahire 1945, s.32-34; Ahmet Yaar Ocak, Zndklar ve Zndklk, stanbul 1998, s. 6 vd; Melhem Chokr, Zndklk ve Zndklar, trc: Aye Meral, stanbul 2002, 71-99. Bu kitabn bnl-Mukaffya ait olmadna dair bir deerlendirme iin bkz. J.Van Ess, Some Fragment of the Muradt al-Quran atrributed to bn al-Mukaff, Studie Arabica et slamica, Beyrut 1981, s.151-164; Buna karn Beyrn, "bnl-Mukaff tercmenin bana maksatl olarak Berzye adl bir ilave soktu. Amac dn inanca phe sokarak zayflatmak ve Maniheizme yneltmekti. Kitabn Hinte aslnda bu ksm yoktur demektedir. Bkz. Kitbu Mlil-Hind, thk. Edward C. Sachou, 1887, s. 76, 123. Nldeke ve Gabrielli de bu yaznn mtercime ait olduunu dnmtr. Th. Nldeke, Burzoes Einleintng zu Buche Kalila ve Dimna, Strasburg, 1912, s.1-11; Ferdinand