http://genclikcephesi.blogspot.

com

Immanuel Wallerstein Tarihsel Kapitalizm Immanuel Wallerstein 1930 ylnda New York'ta dodu. Columbia ni!ersitesi'nden 19"1 ylnda lisans# 19"9 ylnda doktora di$lomas ald !e ayn %ni!ersitenin &osyolo'i ()l%m%'nde )retim %yesi oldu. 19""-19*0 d)neminde ba+l,a ara+trma alan -.rika'yd. 19/1'de Africa: the Politics of Independence adl 0al+mas# 19/*'de ise Africa: the Politics of Unity adl 0al+mas yaymland. 19/1 ylnda Columbia ni!ersitesi'ndeki re.orm 2areketine etkin bir bi0imde katld. 19*1 ylnda 3ontreal'de 3,4ill ni!ersitesi'nde 5)re! ald. 19*/'dan bu yana (in52amton'daki New York 6yalet ni!ersitesi'nde sosyolo'i $ro.es)rl%% ya$maktadr !e 7ernand (raudel 6konomi# 8ari2sel &istemler !e 9y5arlk -ra+trmalar 3erke:i'nin m%d%rl%%n% %stlenmi+tir. 8emel ya$t niteliindeki %0 ,iltlik The Modern World-System kitabn srasyla 19*;# 1910 !e 1919 yllarnda yaymlad !e sosyal bilimlerde !erimli bir damarn ortaya 0kmasna yol a0t. <=%nya sistemleri anali:i< olarak bilinen bu anlay+ !e 0al+ma tar: me!,ut ka$itali:m anali:lerine 5eni+ bir bak+ a0s !e tari2sellik boyutu 5etirdi. 199;-91 tari2leri arasnda 9luslararas &osyolo'i =ernei ba+kanln ya$an ya:arn 3etis Yaynlar'nda )nemli bir koleksiyonunu olu+turduk> Tarihsel Kapitalizm ?199@A# Irk Ulus S n f ?1993# 6. (alibar ile birlikteA# Sistem Kar! t "areketler ?199"# 4. -rri52i !e 8. Bo$kins ile birlikteA# Sosyal #ilimleri A$ n% ?199/C 4ulbenkian Domisyonu'nun &osyal (ilimlerin Yeniden Ya$lanmas :erine Ea$oruA# &i'eralizmden Sonra ?1991A# #ildi(imiz )*nyan n Sonu ?@000A !e Amerikan +*c*n*n +erileyi!i ?@00;A. 8%rk0e'de bulunan dier kita$lar> ,eopolitik -e ,eok*lt*r ?i:# 1993A# Sosyal #ilimleri )*!*nmemek ?-!esta# 1999A# +e$i! .a( / )*nya Sisteminin 01r*n2esi/ 3456-7876 ?Bo$kins ile birlikte# -!esta# @000A# 9topistik ya da 73: 0*zy l n Tarihsel Se$imleri ?-ram# @00@A# )*nya Sistemleri Analizi/ #ir +iri! ?-ram# @00;A !e Modern )*nya Sistemi/ ;ilt 3-7 ?(ak+# @00;-"A.

3etis Yaynlar F$ek &okak 9# 3;;33 (eyolu# Fstanbul Tel: 212 2454696 Faks: 212 2454519 e-$osta> in.oGmetiskita$.,om www.metiskita$.,om 8ari2sel Da$itali:m Immanuel Wallerstein Fn5ili:,e (asm> Bistori,al Ca$italism Herso# Iondra# 1913 J Immanuel Wallerstein# 1913 J 3etis Yaynlar# 1991 J 8%rk0e Ke!iri> Ne,miye -l$ay# 1991 Flk (asm> 6yl%l 199@ =)rd%n,% (asm> 3ays @00/ Da$ak 8asarm> &emi2 &)kmen Da$ak =eseni> (rue5el'in <(%y%k (alk D%0%k (al Yutar< adl on altn, y%:yl a2+a$ basksndan detay =i:5i !e (ask Ln,esi Ba:rlk> 3etis Yayn,lk Itd. (ask !e Cilt> Yayla,k 3atbaa,lk Itd. 7ati2 &anayi &itesi No. 1@M19*-@03 8o$ka$# Fstanbul 8el> @1@ "/*1003

Immanuel Wallerstein

Tarihsel Kapitalizm
Fn5ili:,e'den Ke!iren>

Necmiye Alpay

I&(N 9*"-3;@-1@*-3

NDEKLER

Sunu 7

ER !E"N #ETALA!TIRIL#ASI$ SER#A"E %RET# &&

2 'RK# ()LTKALARI$
KA*AN N #%+ADELE ,, A.")N )LARAK AKKAT$ AKIL+ILIK /E AKIL+ILA!TIR#A 0, 1 S)N2$ LERLE#E /E 3E!LER %ST%NE 45

Sunu

Bu kitab hazrlamamn ilk eldeki nedeni, art arda gelen iki tale !ldu" Thierr# $a%u!t 19&' g(z(nde bana, $aris)te #a#mlamakta !ldu*u bir dizi i+in ksa bir kita #azma +a*rsnda bulundu" ,nerdi*i k!nu -.a italizm-di" /lke !larak b0#le bir kita #az1 ma# istedi*im, an2ak k!nunun -Tarihsel .a italizm- !lmasn diledi*im #antn 3erdim" 4arksistlerin 3e si#asal s!ldaki daha bakalarnn ka italizm (st(ne e e# #azdklarn, an2ak, #azlan kita lardan +!*unun iki hatadan birine d(mekten kurtulamad*n d((n(#!rum" Bun1 lardan bir t(r(, ka italizmin, 0z(nde ne !ldu*u d((n(l(#!rsa bunun tanmlarndan #!la +kl s!nra +eitli #er 3e zamanlarda ne 0l+(de gelime g0sterdi*inin aratrld*, temelde mantksal1 t(mdengelimsel +0z(mlemelerdir" 5i*eri, ka italist sistemin za1 man i+inde #akn bir n!ktadan itibaren ge+irdi*i 3arsa#lan ba1 l2a d0n((mler (zerinde #!*unlalmas, daha 0n2eki zaman n!ktalarnn ise b(t(n(#le, imdinin am irik ger+ekli*i ele al1 nrken, mit!l!6iletirilmi bir mihenk ta !larak kullanlmasdr" Bana i3edi gibi gelen g0re3, s!n zamanlardaki +almalar1 mn bir anlamda t(m g03desi#le #0neldi*i (zere, ka italizmin, t(m tarihi 3e s!mut benzersiz ger+ekli*i i+inde, tarihsel bir sis1 tem !larak g0r(lmesidir" Bu nedenle 0n(me, bu ger+ekli*in a+klanmas, ne#in durmadan de*iti*inin 3e 7b(t(n bir ger+ekli1

TARHSEL KAPTALZM 8

SUNU 9

*i tek adla belirtebildi*imize g0re8 ne#in hi+ de*imedi*inin net bir bi+imde betimlenmesi g0re3ini k!#dum" $ek +!klar gibi ben de bu ger+ekli*in t(mleik bir b(t(n !ldu1 *u inan2nda#m" 9e 3ar ki bu g0r(, sa3unu2ularnn +!*u tara1 :ndan, bakalarnda bulduklar -ek!n!mizm-e, k(lt(rel -idea1 lizm-e #a da si#asal, -3!l!ntarist- etkenlerin :azla 3urgulan#!r !lmasna saldr bi+iminde 0ne s(r(l(#!r" Bu t(rden eletiriler nerede#se d!*alar gere*i geri te erek, saldrdklar hatann tersi !lan hata#a d(me e*iliminde !lu#!r" Ben bu nedenle genel t(m1 leik ger+ekli*i d!*rudan d!*ru#a sunarak, bu ger+ekli*in ek!1 n!mik, si#asal 3e k(lt(rel1ide!l!6ik alanlarda dile geliini e e1 e ele alma#a +altm" .itab hazrlama# ilke !larak kabul ediimden ksa bir s(re s!nra ;a<aii =ni3ersitesi Si#asal Bilimler B0l(m()nden bir dizi k!n:erans i+in +a*r aldm" .itab da 19&2 baharnda 3erdi*im bu k!n:eranslar d!la#s#la #azma :rsatn de*erlendirdim" /lk (+ b01 l(m(n ilk bi+imini ;a<aii)de sundum 3e sunuu hatr sa#lr 0l+(1 de daha i#i bir duruma getirmemi sa*la#an ek +!k #!rum 3e ele1 tiri i+in !radaki 2anl dinle#i2i t! lulu*una teekk(r b!r+lu#um" >elitirme +almalarmdan biri, d0rd(n2( b0l(m( eklemek !ldu" .!n:eranslar srasnda, bir sunu s!rununun s(r( gitti*ini :arketmitim: ilerlemenin ka+nlmazl* inan2nn de3 b!#utlu gizli g(2(" Bu inan2n, 0n(m(zde duran reel tarihsel alternati:ler k!nusundaki anla#mz b!zdu*unu da :ark ettim" Bu nedenle s!runu d!*rudan ele alma# kararlatrdm" S!n !larak, 4ar?)a ilikin bir iki s0z s0#le#e2e*im" 4ar?, m!dern d((nsel 3e si#asal tarihte antsal bir kiidir" Bize ka31 ramsal bakmdan zengin, t0rel bakmdan esinle#i2i, b(#(k bir kalt brakmtr" Bununla birlikte 4ar?, 4arksist !lmad*n s0#ledi*inde kendisini 2iddi#e almal, buna bir bon mot* g0z(#1 le bak ge+memeli#iz"

4ar?, #anda !ldu*unu a+klam ek +!k kiinin bilmedi*i bir e#i, kendisinin bir !n d!kuzun2u #(z#l insan !ldu*unu 3e u:kunun ka+nlmaz bir bi+imde bu t! lumsal ger+eklikle snr1 land*n bili#!rdu" @!klarnn bilmedi*i bir e#i, kuramsal a+klamalarn #alnz2a, a+k #a da 0rt(k !larak saldr#a ge+tik1 leri alternati: a+klamalarla iliki i+inde anlalabilir 3e kullan1 labilir !ldu*unu, baka 0n2(llere da#al baka s!runlara ilikin a+klamalar karsnda ise t(m(#le ilgisiz ka+t*n bili#!rdu" @!klarnn bilmedi*i bir e#i, +almalarnn sunuluunda, ka i1 talizmin eksiksiz bir sistem !larak anlatlmas#la 7b0#le bir sis1 tem tarihsel !larak hi+bir zaman 3ar !lmamtr8 ka italist d(n1 #ann s!mut g(ndelik ger+ekli*inin +0z(mlenmesi arasnda bir gerilim !ldu*unu bili#!rdu" Bu nedenle, 4ar?)n #azlarn anlaml !labile2ek tek bi+imde 1bildi*i kadarn bilen bir ka3ga #!ldann #azlan !larak1 kul1 lanalm"

A aka (Fr. +"n"8

1" ;er Be#in 4etalatrlmas: Serma#e =retimi

.a italizm her e#den 0n2e tarihsel bir t! lumsal sistemdir" .a1 italizmin k0kenlerini, ile#iini #a da #(r(rl(kteki ers ekti:le1 rini anlamak i+in, 3ar !lan ger+ekli*ine bakmamz gerekir" .u1 kusuz, bu ger+ekli*i bir dizi s!#ut 0nerme#le 0zetleme#e girie1 biliriz, an2ak, bu gibi s!#utlamalar ger+ekli*in de*erlendirilme1 sinde 3e sn:landrlmasnda kullanmak a tallk !lur" Bu neden1 le, b0#le #a mak #erine, ka italizmin ratikte :iilen nasl !ldu1 *unu, sistem !larak nasl iledi*ini, neden b0#le bir gelime g0sterdi*ini 3e imdilerde nere#e #0neldi*ini a+klama#a +al1 ma# 0neri#!rum" .a italizm s0z2(*( ka italden t(remitir" Bu nedenle, serma1 #enin ka italizmde kilit bir 0*e !ldu*unu kabul etmek #erinde !lur" $eki ama, serma#e nedirC Bir t(r kullanm#la, birikmi zenginlikten baka bir e# de*ildir" Dn2ak, tarihsel ka italizm ba*lamnda kullanld*nda daha 0zg(l bir tanm 3ardr" Burada s0z k!nusu !lan #alnz2a, ara bi+iminde t(ketim mallan st!ku, makineler #a da maddi e#ler (zerinde izin 3erilen hak tale leri de*ildir" Tarihsel ka italizmde serma#enin #ine ge+mite har2a1 nan eme*in birikimlerinden t(kenmemi !lanlarna g0ndermede bulundu*unda kuku #!kturE ama her e# bundan ibaret !lsa#d, geri#e d!*ru, 9eanderthal adamnkine kadar t(m tarihsel sis1 temlerin, kendilerinden 0n2eki eme*in 2isimlemesi !lan bu gibi

TARHSEL KAPTALZM 12

HER EYN METALATR1LMAS1 1

birikmi bir takm st!klar bulunmas bakmndan, ka italist !l1 du*u s0#lenebilirdi" Tarihsel ka italizm adn 3erdi*imiz tarihsel t! lumsal siste1 min a#rt edi2i 0zelli*i, bu tarihsel sistemde serma#enin +!k 0zel bir #!lla kullanma girmesidir 7#atrlmas8" Bu kullanmda bal2a ama+ #a da ni#et, serma#enin kendini b(#(tmesidir" Sis1 temde, ge+mi birikimler #alnz2a daha :azla serma#e biriktir1 mek i+in kullanld* 0l+(de -serma#e-dir" >0re2e*imiz gibi s0z k!nusu s(re+ kukusuz karmak, giderek d!lamba+ldr" Dn2ak, bizim ka italist adn 3erdi*imiz e#, serma#e#i elinde tutann dur durak bilme#en 3e ilgin+ bir bi+imde kendine d0n(k !lan bu gitgide daha +!k serma#e biriktirme hede:i 3e serma#e#i elinde tutann bu nedenle, hede:ine ulamak i+in baka kiilerle kur1 mak z!runda !ldu*u ilikilerdir" .ukusuz tek ama+ bu de*ildir" =retim s(re2ine baka etkenler de kendini da#atmtr" Fine de s!ru, bu etkenlerin birbiri#le +atmas durumunda hangisinin a*r basma e*iliminde !ldu*udur" Dlternati: ama+lar arasnda serma#e birikimi ama2nn genellikle 0n2elik kazand* her za1 man i+in, bir ka italist sistemin ile#iini g0zlemlemekte !ldu1 *umuzu hakl !larak s0#le#ebiliriz" Bire#lerin #a da bire# gru larnn, daha da +!k serma#e elde etmek ama2#la serma#e #atrma karan almas elbette her za1 man !lanakl#d" Dma tarihsel zaman i+inde belli bir andan 0n1 2e, s0z( edilen kiilerin baar#a ulamas hi+ k!la# de*ildi" ,n1 2eki sistemlerde, uzun 3e karmak serma#e birikimi s(re2i, ba1 lang+ k!ullarnn 3ar !lmas 1daha 0n2e t(ketilmemi mallar1 dan !luan st!klarn az sa#da kiinin elinde t! lanmas #a da m(lki#etinde !lmas1 durumunda bile hemen her se:erinde u #a da bu n!ktada tkan#!rdu" Bizim 3arsa#msal ka italistin her zaman emek kullanm elde etmesi, baka bir de#ile ii #a mak (zere akl +eline2ek #a da z!rda brakla2ak kiilerin 3arl* ge1 reki#!rdu" /+iler bulunu mallar (retilin2e bu mallarn bir bi1 +imde azarlanmas gereki#!rdu" Bunun anlam da hem bir da1

*tm sisteminin, hem de mallan almak i+in #eterli ka#naklan !lan bir al2lar grubunun gerekmesi#di" 4allarn, 7sat n!ktas itibari#le8 sat2#a !lan mali#etlerinden daha #(ksek bir :i#ata satlmas, a#r2a bu :ark a#nn, sat2nn kendi ge+imi i+in ge1 rek du#du*u miktarn (st(nde !lmas lazmd" 4!dern dille, kGr gerekli#di" .Gr sahibi daha s!nra bunu #atrm i+in akla u#gun bir :rsat +kn2a#a kadar alk!#abilmeli, #atrn2a da t(m bu s(1 re+ (retim n!ktasnda kendini #enile#ebilmeli#di" >er+ekten de, m!dern zamanlardan 0n2e 7serma#enin de3ri de denen8 bu ilemler zin2iri ender !larak tamamlanrd" Bir ke1 re, 0n2eki tarihsel t! lumsal sistemlerde zin2irdeki halkalarn +!*u, si#asal 3e t0rel !t!riteler tara:ndan akld 3eH#a da t0re1 d sa#l#!rdu" Dn2ak, ara#a girme g(2( !lanlarn d!*rudan ara#a girmesi s0z k!nusu !lmasa bile s(re+ genellikle 1 ara bi1 +iminde birikmi st!k, (reti2inin kullana2a* ig(2(, da*t2lar a*, satn ala2ak t(keti2iler gibi1 bir #a da birka+ 0*esinin bu1 lunmamas s!nu2u #arda kesili#!rdu" Bir #a da birka+ 0*enin bulunma#nn nedeni, 0n2eki tarih1 sel t! lumsal sistemlerde bu 0*elerin -metalatrlm- #a da #e1 terin2e -metalatnlm- !lmamas#d" Bunun anlam, s0z k!nusu s(re2in - i#asa- #!lu#la ilem g0rebile2ek #a da g0rmesi ge1 reken bir s(re+ sa#lmamasdr" Tarihsel ka italizm bu nedenle, daha 0n2e - i#asa- d #!llarla #(r(t(len s(re+lerde 1#alnz2a de*i t!ku s(re+lerinde de*il, (retim, da*tm 3e #atrm s(re+1 lerinde de1 #a#gn bir metalatrma getirmitir" .a italistler de, gitgide daha +!k serma#e biriktirme einde, ek!n!mi #aam1 nn t(m alanlarnda bu t! lumsal s(re+lerin gitgide daha +!*unu metalatrma#a +almtr" .a italizmin kendine d0n(k bir s(1 re+ !lmas bakmndan, bunun s!nu2u, hi+bir t! lumsal s(re2in !las metalatrlmadan 0z( itibari#le ba*k kalmamas !lmu1 tur" Bu nedenle ka italizmin tarihsel gelimesinin her e#i meta1 latrma #0n(ndeki itilimi getirdi*ini s0#le#ebiliriz" T! lumsal s(re+lerin metalatrlmas da #eterli !lmad" =re1

TARHSEL KAPTALZM 1!

HER EYN METALAT1R"LMAS1 1#

tim s(re+leri, karmak meta zin2irleri halinde birbirine ba*lan1 d" ,rne*in, t(m tarihsel ka italizm dene#imi b!#un2a geni 0l1 +(de (retili satlan ti ik bir (r(n !larak gi#im e#alarn d((1 n(n" >i#im e#as (retmek i+in genellikle en azndan kuma, i 1 lik, birtakm makineler 3e ig(2( gerekir" Dn2ak, bu kalemlerin her biri de (retilme#i gerektirir" Fine, bunlarn (retilmesinde kullanla2ak kalemlerin de (retilmesi gerekir" 4eta zin2irindeki t(m alt s(re+lerin metalatnlmas ka+nlmaz !lmad* gibi, #a#gn da !lmamtr" ;atta, g0re2e*imiz gibi, ger+ekte zin2ir1 deki t(m halkalarn metalatrlmamas durumunda genellikle daha +!k kGr elde edilir" D+k !lan n!kta, b0#le bir zin2irde, bi1 lan+!#a mali#et kalemi !larak ka#dedilen birtakm (2retler alan emek+ilerden !lumu +!k b(#(k 3e da*nk bir k(menin 3arl1 *dr" D#r2a +!k daha k(+(k, ama #ine genellikle da*nk du1 rumdaki 7(stelik genellikle iktisadi !rtaklar halinde birlemi !l1 ma# a#r iktisadi birimler !larak i g0ren8 insanlardan !lu1 mu 3e zin2irin t! lam (retim mali#eti ile, nihai (r(n(n elden +karlmasndan elde edilen t! lam gelir arasndaki s!n :ark bir bi+imde a#laan bir k(me 3ardr" @!k sa#da (retim s(re2ini birbirine ba*la#an meta zin2irleri bir kez !lutu mu, s0z k!nusu :arkn hatr sa#lr dalgalanmalar g0sterebildi*i k!ullarda, t(m ka italistler i+in ge+erli genel bi1 rikim !rannn bu :arkn ne 0l+(de b(#(t(lebildi*ine ba*l bir duruma geldi*i a+ktr" Buna karlk tek tek ka italistler i+in ge1 +erli birikim !ran bir -rekabet- s(re2inin ile3i !lmu, #argla1 rnda daha isabetli !lanlar, ers!nelini daha i#i denetle#ebilenler 3e belirli 7genel bir adlandrma#la -tekeller- denen8 i#asa ile1 #ilerinde si#asal karar k!nusu kstlamalara daha k!la# erien1 ler daha kazan+l +kmtr" Bu durum, sistemdeki ilk temel +eliki#i #aratmtr" Sn: !larak alnd*nda t(m ka italistlerin +kan t(m (retim mali#et1 lerinin d((r(lmesinde #atar gibi g0r(nmesine karlk, ger+ek1 letirilen mali#et d((leri sk sk bir ksm ka italistleri di*erle1

ri karsnda (st(n duruma getirmi, bu nedenle de baz ka ita1 listler genel :arkn b(#(k !lmas u*runa k(+(k bir a#a raz !l1 mak #erine daha k(+(k bir genel :ark i+inde kendi a#larn b(1 #(tme#i #e*lemilerdir" Sistemde bir temel +eliki daha 3ardr" >itgide daha +!k serma#e biriktirili daha +!k s(re+ metalat1 rldk+a 3e gitgide daha +!k meta (retildik+e, ak s(rd(rmenin kilit gereklerinden biri, gitgide daha +!k al2 bulunmas !lmutur" I#sa a#n zaman i+inde, (retim mali#etlerini d((rmek i+in har2anan +aba sklkla ara akn 3e da*tmn da azaltarak, birikim s(re2inin tamamlanmas i+in gerekli !lan al2 artndaki s(reklili*i 0nlemitir" ,te #andan genel kGn al2 a*n geni1 letebile2ek bi+imde #eniden da*tmak sklkla genel kGr mar6n daraltmtr" Bu nedenle tek tek giriim2iler bir #andan kendi i1 letmeleri i+in bir #0ne d!*ru #(klenirken 70rne*in kendi ig(2( mali#etlerini d((r(rken8 a#n anda 7k!lekti: bir sn:n mensu1 bu !larak8 genel al2lar a*n genilete2ek #0ne de #(klenmek durumunda !lmulardr 7bu da ka+nlmaz !larak, en azndan ba1 z (reti2iler i+in, ig(2( mali#etlerinde art getirmitir8" .a italizm ek!n!misi b0#lelikle birikimin en (st d(ze#e +ka1 rlmas gibi akl2 bir ni#ete tabi !lmutur" Dn2ak, giriim2iler i+in akl2 !lann emek+iler i+in de akl2 !lmas z!runlulu*u #!k1 tur" 5aha da 0nemlisi, k!lekti: bir gru !larak t(m giriim2iler i+in akl2 !lann 3erili her giriim2i i+in de akl2 !lmas z!runlu1 lu*u bulunmamasdr" Bu nedenle, herkesin kendi +karnn ein1 de !ldu*unu s0#lemek #eterli de*ildir" .endi +karlar, bire#leri genellikle 3e t(m(#le -akl2- bir bi+imde, zt #0nde etkinliklere girime#e itmektedir" ;erkesin kendi +karlarna ilikin alglama1 larnn karmak ide!l!6ik 0rt(ler tara:ndan ne 0l+(de g0lgelendi1 *ini 3e sa trld*n u an bilmi#!rsak da, uzun 3adeli reel +karn hesa lanmas s!n dere2e karmaklamtr" Bimdilik, tarihsel ka1 italizmin ger+ekten bir $omo %&onom'&() #etitirdi*ini ge+i2i !larak kabul edi#!rum, an2ak, bu insann ka:asnn hemen hemen ka+nlmaz bi+imde bir miktar kark !ldu*unu ekli#!rum"

TARHSEL KAPTALZM 1*

HER EYN METALAT1R"LMAS" 1+

I#sa bu durum, karkl* snrlandran -nesnel- kstlardan biridir" Belli bir bire# iktisadi #arglarnda durmadan hata #a ar1 sa, hatalarn nedeni ister bilmezlik, a tallk, isterse ide!l!6ik 0n1 #arg !lsun, bu bire# 7:irma8 i#asada 3arl*n s(rd(rememe #!lundadr" /:las, ka italist sistemin a2masz bir temizlik mal1 zemesi !lmu, t(m iktisadi akt0rleri durmadan 3e u #a da bu 0l1 +(de, +!k +i*nenmi #!llan izleme#e z!rlam, k!lekti: !larak gitgide daha +!k serma#e birikmesini sa*la#an #0nde da3ran1 malar i+in bask #a mtr" 5!la#s#la, tarihsel ka italizm, temel iktisadi etkinlik i+inde ge+erli !lan #a da a*r basan iktisadi ama2n #a da -#asa-nn s1 nrsz serma#e birikimi !ldu*u ! s!mut, zamanla snrl, mekGnla snrl, t(mleik (retim etkinlikleri #eridir" Bu t! lumsal sis1tem, i+inde b0#lesi kurallara g0re i g0renlerin, b(t(n (zerinde, bakalarnn da a#n kal lara u#mak #a da u#mamann s!nu+la1 rna katlanmak z!runda braklmasnn k!ullarn #arata2ak 0l1 +(de etkide bulunabildikleri sistemdir" Bu t! lumsal sistem, s0z k!nusu kurallara kar t! lumsal muhale:etin g0r(lmemi 0l+(de 2anl 3e 0rg(tl( !ldu*u srada bile, kurallarn ka samnn 7de*er #asas8 g0r(lmemi 0l+(de geniledi*i, u#gula#2larnn g0r(lmemi dere2ede uzlamaz duruma geldi*i 3e kurallarn t! lumsal d!ku#a ileme dere2esi1 nin g0r(lmemi 0l+(de artt* sistemdir" Tarihsel ka italizmle ne kastedildi*ine ilikin bu a+klama# kullanarak hangi s!mut, zamanla snrl, mekGnla snrl t(mle1 ik #ere g0ndermede bulunuldu*unu he imiz sa ta#abiliriz" Be1 nim g0r((m, bu tarihsel sistemin d!*uunun !nbein2i #(z#l s!nlan D3ru as)nda #er ald*E sistemin zaman i+inde, !nd!ku1 zun2u #(z#l s!nlarna gelindi*inde t(m #erk(resini ka la#a2ak bi+imde mekGn i+inde de geniledi*iE bug(n hGlG t(m #erk(resi1 ni ka lamakta !ldu*udur" Jaman1mekGn snrlarnn b0#lesine alela2ele +izilmesinin ek +!k zihinde kuku u#andrd*n :ark edi#!rum" Bununla birlikte bu kukular iki t(rl(d(r" Birin2i t(r

kukular am iriktir" Kus#a !n altn2 #(z#lda D3ru a d(n#a ek!n!misinin i+inde mi#di, dnda mC Ismanl /m arat!rlu*u ka italist d(n#a sisteminin b(n#esine tam !larak ne zaman dahil !kluC Lerili bir (lkenin 3erili bir i+ b0lgesini 3erili bir zamanda ka italist d(n#a ek!n!misi#le ger+ekten -t(mlemi- sa#abilir ini#izC Bu s!rular hem kendi i+inde hem de #antlarn 3erme#e +alrken tarihsel ka italizm s(re+lerine ilikin +0z(mlemeleri1 mizi daha bir netletirmek z!runda kalmamz a+sndan 0nem ta1 maktadr" Dma, (zerinde tartma 3e gelitirmelerin s(rmekte !ldu*u bu +!k sa#daki am irik s!rgu#u ele almann ne #eri ne de zaman" /kin2i t(r kukular ise d!*rudan d!*ru#a, az 0n2e 0nerdi*im t(me3arm2 sn:landrmann #ararna ilikindir" /#erinde 0z1 g(l bir t! lumsal iliki bi+imi 1(2retli i+i +altran 0zel giri1 im2ilerin s0z k!nusu !ldu*u ilikiler1 !lmad* durumlarda ka1 italizmin 3ar !ldu*unun s0#lenebile2e*ini kabul etme#enler 3ardr" Lerili bir de3let, sana#i dallarn de3letletirdi 3e s!s#a1 list 0*retilere ba*ll*n ilan etti#se, ! de3letin, s0z k!nusu edimler 3e s!nu+lan #!lu#la ka italist d(n#a sistemine katlm1 n s!na erdirdi*ini s0#lemek iste#enler 3ardr" Bunlar am irik de*il kuramsal s!rgulardr 3e bu tartma b!#un2a bunlar ele al1 ma#a +ala2a*z" Dn2ak, bu s!runlarn t(mdengelimsel bir bi1 +imde ele alnmas, akl2 bir tartma #erine kart inan+larn +atmasndan ibaret kala2a*ndan, #erinde !lma#a2aktr" 5!la1 #s#la, t(me3arm2 sn:landrmamzn alternati: #0ntemlerden daha #ararl !ldu*unu, +(nk( bu #0ntemin tarihsel ger+eklik k!1 nusunda k!lekti: !larak u an bildiklerimizi daha k!la# 3e in2e bir bi+imde ka sad*n 3e bize bu ger+eklik i+in, imdi#le ilgili !larak daha etkili edimlerde bulunmamz !lanakl klan bir #!1 rum sa*lad*n 0ne s(rerek, s0z k!nusu s!runlar bulgusal bir bi+imde ele ala2a*z" Bu nedenle, ka italist sistemin :iilen nasl ilemi !ldu*una bakalm" =reti2inin ama2 serma#e birikimidir demek, (reti2i,

TARHSEL KAPTALZM 18

HER EYN METALAT1R"LMAS" 19

3erili bir (r(nden !labildi*in2e +!k (reterek kendisine en #(k1 sek kGr mar6n sa*la#a2ak bi+imde sata sunma#a +ala2ak de1 mektir" Bununla birlikte (reti2i bunlar, kulland*mz de#ile - i#asa-da 3ar !lan bir dizi iktisadi kst i+inde #a a2aktr" T! 1 lam (retimi ise z!runlu !larak, malzeme girdisi, i+i, m(teriler 3e #atrm tabann geniletme#e #ara#a2ak ara#a eriim gibi e#lerin 7g0reli !larak ilk elde8 bulunabilirli*i#le snrldr" =re1 ti2inin kGrl bir bi+imde (retebile2e*i miktar 3e tale edebile2e*i kGr mar6, -raki leri-nin a#n mal daha d((k :i#atlarla sata sunma #etisi#le de snrldrE burada s0z k!nusu !lan, d(n#a i1 #asasnn her #erindeki raki leri de*il, (reti2inin :iilen sat #a 1 t*, snrlan daha belirgin !larak +izilmi, a#n #erel i#asadaki 73erili durumda bu i#asa nasl tanmlanrsa tanmlansn8 raki 1 leridir" =retimindeki art a#r2a, artan (retim tara:ndan -#ereli#asada #aratla2ak :i#at d((r(2( etkinin, (reti2inin kendi t! 1 lam (retimi (zerinden ger+ekletire2e*i t! lam reel kGr :iilen d((rme dere2esi#le kstlana2aktr" Bunlarn t(m( nesnel kstlardr, baka bir de#ile, 3erili bir (reti2inin #a da i#asada etkin !lan baka birilerinin ald* bir dizi 0zel karar !lmadk+a i#asada 3ar !lan kstlardr 3e s!mut bir zaman 3e #er i+inde 3ar !lan t! lam t! lumsal s(re2in s!nu1 2udur" .ukusuz her zaman, +eki +e3irme#e daha a+k kstla1 malar da 3ardr" ;(k(metler, iktisadi se+enekleri 3e bu nedenle kGr hesa lann bir bi+imde de*itiren +eitli kurallar sa ta#abilir #a da sa tam !labilir" Lerili bir (reti2i, 3ar !lan kurallarn #a1 rarlan2s #a da kurban !labilir" Fine 3erili bir (reti2i, si#asal makamlar, kurallar kendi lehine de*itirme#e ikna etme#e +al1 abilir" =reti2iler serma#e biriktirme #etilerini en (st d(ze#e +kar1 mak i+in nasl hareket etmilerdirC /g(2(, (retim s(re2inde her zaman +!k 0nemli 3e ni2el anlam ta#an bir 0*e !lmutur" Biri1 kim eindeki (reti2i, ig(2(n(n iki a#r #0n(#le ilgilidir: bulu1 nabilirli*i 3e mali#eti" Bulunabilirlik s!runu genellikle 0#le !r1

ta#a k!nmutur: Lerili bir zamanda, i#asann istikrarl, i+i sa1 #snn da en i#i sa# !lmas durumunda, sabitletirilmi t! lum1 sal (retim ilikileri 73erili bir (reti2i i+in de*ime#en sa#da i+i8 d((k mali#et sa*la#abilir" Dn2ak, (r(n(n azar darald*nda, i+i sa#snn sabit !lmas, (reti2i i+in reel ig(2( mali#etini artrr" =r(n(n azarnn genilemesi durumunda ise i+i sa#s1 nn sabit !lmas (reti2inin kGr :rsatlanndan #ararlanmasn !la1 akszlatnr" ,te #andan ka italist a+sndan de*iken ers!nelin de sakn1 2alar !lmutur" 5e*iken ers!nel, tanm gere*i, ille de kesin1 tisiz !larak a#n (reti2i i+in +almas gerekme#en ers!neldir" Bu nedenle bu gibi i+iler, (2retlerinin miktarn ge+imleri bak1 mndan reel gelirlerindeki !#namalarn etkisini giderme#e #ete1 2ek uzunlukta bir zaman aral*na g0re d((nmek z!runda kal1 mtr" Baka bir de#ile bu i+ilerin, +altklar iten, ge+imleri1 ni (2ret alamadklar d0nemlerde de sa*lama#a #ete2ek kadar kazanmalar gerekmitir" 5!la#s#la de*iken ers!nelin (reti1 2ilere !lan saat 3e kii bana mali#eti genellikle, sabit ers!ne1 linkine g0re daha :azla !lmutur" Bir +eliki#le kar kar#a kald*mzda 1burada da ka italist (retim s(re2inin ta i+indeki bir +eliki#le kar kar#a#z1 bu1 nun tarihsel !larak s!runlu bir uzlama#la s!nu+lana2a*ndan emin !labiliriz" >er+ekte ne !lu bitti*ini g0zden ge+irelim" Ta1 rihsel ka italizmden 0n2eki tarihsel sistemlerde ers!nel +!*un1 lukla 7hi+bir zaman t(m(#le de*il8 sabitti" Baz durumlarda (re1 ti2inin ers!neli kendisinden #a da ailesinden ibaret, bu nedenle de, tanm gere*i sabitti" Baz durumlarda (reti2i#e, +eitli #asal 3eH#a da geleneksel d(zenlemeler 7+eitli k0lelik bi+imleri, b!r+ k0leli*i, t! rak k0leli*i, s(rekli kira2lk d(zenlemeleri 3b" de i+inde8 #!lu#la, akrabalk ba* !lma#an emek+iler de ba*l !lu1 #!rdu" Bu ba*lant bazen 0m(r b!#u, bazen snrl s(reler i+in !lu#!r 3e iste*e ba*l !larak #ineleni#!rduE an2ak, bu t(r s(re snrlamalarnn anlaml !lmas i+in, #enileme zaman geldi*in1

TARHSEL KAPTALZM 2,

HER EYN METALAT"R"LMAS" 21

de ger+ek+i alternati:lerin 3arl* gereki#!rdu" Bu durumda d(1 zenlemelerin sabitli*i, #alnz2a 3erili bir ers!nelin ba*l !ldu*u (reti2iler i+in de*il, di*er t(m (reti2iler i+in de s!run #arat#!r1 duE +(nk( di*er (reti2ilerin kendi etkinliklerini b(#(tebilmeleri de, d!*allkla, sabit !lma#an ers!nel bulunabilmesine ba*l#d" @!k sk a+kland* (zere bu t(r ka#glar, az #a da +!k en #(ksek (2reti tekli: eden i+in +alma#a hazr bir gru insann her zaman bulunabilmesi anlamna gelen (2retli emek kurumu1 nun, (zerinde #(kseldi*i temeli !luturu#!rdu" Bu s(re+ten emek i#asasnn ile#ii !larak, eme*ini satan insanlardan ise r!leter !larak s0z edi#!ruz" Tarihsel ka italizmde i+iler gitgi1 de daha +!k r!leterlemitir derken #eni bir e# s0#lemi !lmu1 #!rum" ,nerme #eni !lmad* gibi, hi+bir art2 #an da #!k1 tur" $r!leterleme s(re2inin (reti2ilere getirdi*i #ararlar b!l b!l belgelenmitir" Bart2 !lan, r!leterlemenin b0#lesine :azla !lmas de*il, b0#lesine az !lmasdr" Tarihsel bir t! lumsal sis1 temin en azndan d0rt #(z #llk 3arl* s!nunda bug(n ka italist d(n#a ek!n!misinde tam !larak r!leterlemi i+i miktarnn #(zde elli !ldu*u bile s0#lenemez" Bu istatisti*in, nasl hesa land*na 3e kimin hesa land*na ba*l !larak de*iti*inde kuku #!ktur" Temelde (2retli i+i !la1 rak resmen +alabilir durumdaki erikin erkeklere da#al, iktisa1 den etkin ig(2( denen ig(2(ne ilikin resmi istatistikleri kulla1 nrsak, bug(n (2retli i+i #(zdesinin akla u#gun #(kseklikte bir #(zde !ldu*unun s0#lendi*ini g0r(r(z 7ger+i bu durumda bile, d(n#a d(ze#inde hesa lanan :iili #(zde, +!*u kuramsal 0nerme1 nin 3arsa#d*ndan daha d((kt(r8" I#sa eme*i#le meta zin2ir1 leri b(n#esinde u #a da bu bi+imde #er alan t(m insanlar dik1 kate alrsak 1b0#lelikle ratikte t(m erikin kadnlar, a#r2a erikinlik 0n2esi 3e ilk1erikinlik s!nras #a gru larnn +!k ge1 ni bir b0l(m(n( 7#ani gen+leri 3e #allan8 hesaba katt*mz1 da1 r!leter #(zdesi keskin bir d(( g0sterir" ;esabmz #a madan 0n2e bir adm daha atalm" -$r!leter-

MNtikelinin bire# i+in kullanlmas ka3ramsal !larak #ararl mdrC .ukulu#um" Bire#ler, daha 0n2eki tarihsel sistemlerde !ldu*u gibi tarihsel ka italizmde de, hane adn 3erebile2e*imiz, 2ari gelir 3e birikmi serma#eden !luan bir !rtak :!n kullanan, g01rel !larak istikrarl #a lar +er+e3esinde #aama e*iliminde !l1 mutur" Snrlarnn bire# giri 3e +klar#la s(rekli !larak de:i sinesi ger+e*i, hane#i gelir 3e har2ama 2insinden akla u#gun bir hesa birimi !lmaktan +karmaz" Faamlarn s(rd(rmek is1 t(m(n( hesa lamakta 3e bu gelirleri, #a malar gereken reel har2amalar 2insinden de*erlendirmektedir" On az d(ze#deki ge1 lirle #aamlarnn s(rd(r(lmesine, bunun :azlas !lan gelirle d!1 #unduru2u sa#dklar #aam tarzndan #ararlanma#a, daha :azla1 s ile ise, serma#e biriktiri2i !larak ka italist !#una girme#e +a1 lmaktadrlar" Bu etkinliklere girien iktisadi birim, t(m reel a+lardan, hanedir" ;ane genellikle i+inde akrabalk ilikisi bulu1 nan bir birim !lmakla birlikte, bazen bu iliki #!ktur, #a da en azndan #alnz2a bu iliki s0z k!nusu de*ildir" ;ane halk +!*u durumda a#n #erde barnmakta, an2ak metalatrma s(re2i iler1 ledik+e durum gitgide daha az b0#le !lmaktadr" Omek+i sn:lara (retken !lan 3e !lma#an emek arasndaki a#1 nnn da#atlma#a balanmas, b0#le bir hane #a s ba*lamnda !lmutur" Fiilen, (retken emek 7bata (2ret !lmak (zere8 ara ge1 tiren emek !larak, (retken !lma#an emek ise, +!k gerekli !lmak1 la birlikte #alnz2a -ge+im- etkinli*i !ldu*u 3e bu nedenle baka1 lar tara:ndan el k!nabile2ek bir -artk- (retmedi*i s0#lenen emek !larak tanmlanr !lmutur" =retken !lma#an emek, #a d(1 ed(z metalatnlmam, #a da k(+(k 7ama bu durumlarda ger1 +ekten k(+(k8 meta (retimi i+eren emektir" Omek t(rleri arasn1 daki :arkllatrma, bu t(rlere ba*lanm belirli r!ller #aratlmas #!lu#la g(3en2e altna alnmtr" =retken 7(2retli8 emek 0n2e1 likle erikin erke*inHbabann, ikin2il bir d(ze#de de hanedeki di1 *er 7daha gen+8 erikin erkeklerin ii !lmutur" =retken !lma#an

TARHSEL KAPTALZM 22

HER EYN METALAT"R"LMAS" 2

7ge+ime #0nelik8 emek ise 0n2elikle erikin diininHannenin 3e ikin2il d(ze#de di*er diilerin, art +!2uklarn 3e #allarn iidir" =retken i hane dnda, -i#eri-nde, (retken !lma#an +alma ise hane i+inde #a lmaktadr" Buradaki a#rm +izgisi kukusuz mutlak de*ildir, an2ak, ta1 rihsel ka italizmde !lduk+a net 3e z!rla#2 bir duruma gelmi1 tir" Pinse 3e #aa g0re reel ib0l(m(n(n tarihsel ka italizme ait bir bulu !lmad* !rtadadr" On azndan, baz g0re3ler i+in bi1 #!l!6ik gereklerin 3e snrlamalarn 72inse ba*l snrlamalar, a#1 r2a #aa ba*l snrlamalar8 3arl* nedeni#le, bu ib0l(m( bir !laslk her zaman 3ar !lmutur" ;i#erarik aile 3eH#a da hane #a s da ka italizmin buluu !lma# , +!ktan beri 3ardr" Tarihsel ka italizmde #eni !lan, ib0l(m( ile eme*in de*er1 lendirilmesi arasndaki ba*ntdrA" >enellikle erkekler kadnlar1 dan :arkl 73e erikinler, +!2uklarla #allardan :arkl8 iler #a 1 m !labilirse de, tarihsel ka italizmde erikin (2retli erkek -ek1 mek aras kazanan- !larak, erikin e3 i+isi kadn ise -e3 kad1 n- !larak sn:landrlmtr" B0#lelikle, kendisi de ka italist sistemin (r(n( !lan ulusal istatistikler derlenme#e baland*n1 da, t(m ekmek aras kazananlar iktisadi !larak etkin ig(2(n1 den sa#lm, ama hi+bir e3 kadn b0#le sa#lmamtr" Pinsi1 #et+ilik b0#le kurumlamtr" Ome*in temeldeki bu :arkllatr1 2 de*erlendirilmesinin ardndan, ga#et mantkl !larak, #asal #a da benzeri 2ins a#rm #a da a#rm2lk mekanizmalar gelmitir" Burada, uzatlm +!2uklukHergenlik ka3ram ile hastal*a #a da za#:l*a ba*l !lma#an -emeklilik- ka3ramnn da, tarihsel ka italizmin d!*makta !lan hane #a larnn 0zg(l d!*al s!nu+1 lar !ldu*unu ka#dedebiliriz" Bu ka3ramlar sk+a, +almaktan ba*k tutulma #0n(ndeki -ileri2i- 0nlemler !larak anlalm1 tr" I#sa +almann +almama !larak #eniden tanmlanmas di1 #e anlalmalar daha #erinde !lur" @!2uklarn u#gulamal e*i1
-or%./)0on 7+"n"8

hin etkinliklerine 3e emekli erikinlerin +eitli g0re3lerine bir t(r -e*lenme- etiketi #a trlmas 3e b0#le2e emek !larak kat1 klarnn, -asl- +almann -a*rl*-ndan kurtulmalarna u#gun bir karlk denerek de*erden d((r(lmesi #!lu#la, #aralama#a bir de hakaret eklenm'itir" Bu a#rmlar, ide!l!6i !larak, eme*in metalatrlmasnn #a#1 gn ama a#n zamanda snrl !lmasna katkda bulunmutur" ,r1 ne*in, d(n#a ek!n!misinde reel gelirlerinin 7#a da t(m bi+imler1 de, t! lam gelirlerinin8 #(zde ellisinden :azlasn hane dnda (2retli +alma #!lu#la elde eden ka+ hane !ldu*unu hesa larsak, #(zdenin d((kl(*( karsnda sanrm +abu2ak aknl*a d(e1 rizE bu durum #alnz2a 0n2eki #(z#llar i+in de*il, ka italist d(n1 #a ek!n!misinin tarihsel gelimesi b!#un2a #(zdenin s(rekli bir art g0stermi !lmas !lasl*na karn, bug(n bile ge+erlidir" Bunu nasl a+kla#abilirizC @!k z!r !ldu*unu sanm#!rum" =2retli emek kullanan (reti2inin her zaman 3e her #erde daha #(ksek de*il daha d((k (2ret 0deme#i #e*le#e2e*i 3arsa#m#1 la, (2retli i+ilerin ii kabul etmede katlanabile2ekleri d(ze#in d((kl(*(, 0m(rleri b!#un2a i+inde bulunduklar hanenin t(r(1 ne ba*l !lmutur" @!k basit bir anlatmla, a#n ii a#n etkililik d(ze#i#le #a an (2retli i+ilerden, (2ret geliri #(zdesi #(ksek bir hane halkna 7buna r!leter hane halk di#elim8 mensu !la1 nnn (2retli ii daha azna #a ma# a+k bir bi+imde akla a#kr bula2a* arasal eik, (2ret geliri #(zdesi d((k !lan bir hane halkna 7buna da #ar1 r!leter hane halk di#elim8 mensu !la1 nnkinden #(ksektir" .abul edilebile2ek en d((k (2ret ei*i adn 3erebile2e*imiz bu eikte g0r(len :arkn nedeni, ha#atta kalma ek!n!misi ile ilgi1 lidir" $r!leter hane halknn 0n2elikle (2ret gelirine ba*ml !ldu1 *u durumlarda bu (2ret, ha#atta kalmann 3e #eniden (retimin gerektirdi*i en az giderleri karlamak durumundadr" I#sa (21 retlerin t! lam hane gelirindeki a# daha k(+(kse, bire#in, hane gelirine, 7+allan saatler 2insinden8 reel gelirdeki !ransal a#n1

TARHSEL KAPTALZM 2!

HER EYN METALAT"R"LMAS" 2#

dan daha az katkda bulunan bir (2ret karl*nda ii kabul etme1 si genellikle akla u#gun !lmu 1bu arada ne de !lsa, gerekli nakit arann kazanlmas 7bu gereklilik genellikle #asal !larak da#a1 tlmtr8 s!nu2unu da 3ermi1 kabul etmemesi halinde ! (2retli iin #erini daha da az gelir getiren ilerin almas gerekmitir" Bu durumda #an1 r!leter hane halklarnda !lan udur: 5i*er reel gelir bi+imlerini elde edenler 1baka bir de#ile temelde kendi t(ketimleri i+in #a da #erel azarda sat i+in, #a da her ikisine de #0nelik !larak e3de (retim #a anlar1, ister hane hal1 knn 7her 2insten #a da #atan8 di*er mensu lar, isterse #aa1 mnn di*er zamanlarnda (2retli i+inin kendisi s0z k!nusu !l1 sun, kabul edilebile2ek en d((k (2ret ei*ini d((ren artklar #aratmlardr" B0#lelikle, (2retli !lma#an +alma baz (reti2i1 ler i+in, i+i#e daha d((k (2ret 0de#erek kendi (retim mali#et1 lerini d((rme 3e kGr mar6larn artrma !lana* sa*lamtr" Bu durumda genel bir kural !larak (2retli i+i +altran her i3ere1 nin, kendi i+ileri r!leter hanelerden +!k #ar1 r!leter haneler1 de #er alsn istemesi art2 de*ildir" Bimdi zaman1mekGn b!1 #un2a tarihsel ka italizmin genel am irik ger+ekli*ine bakarsak (2retli i+ilerin, #ar1 r!leter hanelerden +!k r!leter hanelerde #er ald*nn en +!k elde edilen istatistik de*er !ldu*unu hemen bulgularz" S!runumuz zihinsel !larak birden ba aa* d0nm(1 t(r" $r!leterlemenin 3arlk nedenlerini a+klama n!ktasndan, r!leterleme s(re2inin neden b0#lesine eksik kald*n a+kla1 ma n!ktasna gelmi !lduk" Bimdi daha da ileri gitmek z!runda1 #z: $eki neden r!leterleme !lduC 5(n#ada artan r!leterlemenin, birin2il !larak giriim2i ta1 bakalardan gelen t! lumsal1si#asal basklara ba*lanabile2e*inin +!k kukulu !ldu*unu hemen s0#le#e#im" Tam tersine" Bu k!1 nuda a#aklarn s(r(melerine #!l a+an ek +!k g(d(leri !lmua benzemektedir" On bata, az 0n2e de ileri s(rd(*(m(z gibi, 3erili bir b0lgede 0nemli sa#da #ar1 r!leter hane halknn r!leter hane halkna d0n(mesi (2retli i+i +altran i3erenlerin 0dedi1

*i en az reel (2ret d(ze#ini #(kseltme e*iliminde !lmutur" /kin1 2isi, artan r!leterlemenin ileride tarta2a*mz si#asal s!nu+1 lan !lmu, bu s!nu+lar hem i3erenler i+in !lumsuz hem de k(1 m(lati: !lmalar nedeni#le 3erili 2!*ra:i1iktisadi b0lgelerdeki (2ret1maa d(ze#lerini eninde s!nunda daha da #(kselti2i bir r!l !#namtr" >er+ekten de, (2retli i+i +altran i3erenler r!le1 terletirme k!nusunda 0#lesine isteksiz !lmutur ki, 2inseH#aa g0re ib0l(m(n( g(+lendirmenin #ansra, kendi istihdam kal 1 lar i+inde 3e si#asal alandaki etkileme g(2( #!lu#la, tanmlan1 m etnik gru larn kabul edilmesini 0zendirerek bu gru lar i1 g(2( i+inde, #a t* ie karlk reel (2ret d(ze#leri :arkl !lan 0zg(l r!llere ba*lama#a da +almtr" Otniklik, #an1 r!leter hane #a s kal lann ekitiren k(lt(rel bir kabuk #aratmtr" Bu t(r bir etnikli*in d!*uunun emek+i sn:lar i+in si#asal ba1 kmdan da b0l(2( bir r!l !#namas, i3erenler i+in si#asal bir 0zendiri2i#se de, bu s(re2in bata gelen iti2i g(2( !lmamtr d((n2esinde#im" Bununla birlikte, tarihsel ka italizmde zaman i+inde r!leter1 lemenin nasl !lu da art g0sterdi*ini anla#abilmemiz i+in, i+erisinde +!k sa#da 0zg(l (retim etkinli*i #er alan meta zin2ir1 leri k!nusuna d0nmemiz gereki#!r" .endimizi, - i#asa-nn, ilk (reti2i ile nihai t(keti2inin #(z #(ze geldi*i #er !ldu*u bi+imin1 deki basitletiri2i imgeden kurtarmal#z" .ukusuz bu t(r a1 zar#erleri 3ar 3e he !ldu" Dn2ak, tarihsel ka italizmde bu t(r1 den azar#eri ilemleri, t(m ilemler i+inde k(+(k bir #er tut1 mutur" /lemlerin +!*u, uzun bir meta zin2iri i+inde #er alan iki ara (reti2i arasndaki de*i t!ku bi+imindedir" Dl2 kendi (re1 tim s(re2i i+in bir -girdi- satn almaktadr" Sat2 ise -#an ma1 mul bir (r(n-, #ani, d!*rudan kiisel t(ketime #0nelik !lan ni1 hai kullanm a+sndan hen(z #an mamul durumunda bir (r(n satmaktadr" Bu -ara i#asalar-da 3erilen :i#at m(2adelesi, al2 a+sndan, meta zin2iri b!#un2a 0n2eki t(m emek s(re+lerinden elde edil1

TARHSEL KAPTALZM 2*

HER EYN METALAT"R1LMAS" 2+

mi !lan kGrn bir ksmn sat2dan k! arma +abasn temsil et1 mitir" Belirli bir mekGn1zaman ba*lants i+inde m(2adele#i be1 lirle#en elbette ki arz 3e tale tir, an2ak, hi+bir zaman tek bana de*il" Bir kere, kukusuz, arz 3e talebin tekel2i kstlamalar #!1 lu#la +eki +e3rilebilmesi s0z k!nusudur 3e bu durum istisnai !lmaktan +!k !la*an durum !lmutur" /kin2i n!kta, sat2nn, ba*lant n!ktasndaki :i#at dike# t(mleme #!lu#la etkile#ebil1 mesidir" -Sat2- 3e -al2- ger+ekte nihai !larak a#n :irma#sa :i#atla mali 3e di*er bakmlardan istendi*i gibi !#nanm, ama b0#le bir :i#at hi+bir zaman arz ile talebin etkilemesini #anst1 mamtr" T k -#ata#- tekel gibi dike# t(mleme de se#rek de1 *ildir" On g0ze +ar ar 0rneklerini #akndan bili#!ruz: !n altn2 #(z#ldan !n sekizin2i #(z#la kadar, imti#azl irketlerE !n d!1 kuzun2u #(z#ln b(#(k ti2arethaneleriE #irmin2i #(z#ln +!ku1 luslu irketleri" Bunlar belli bir meta zin2irine !labildi*i kadar +!k halka s*drma#a +alan b(t(nsel #a lardr" Dma bir zin1 2irde #alnz2a birka+ 7hatta iki8 halka# ka sa#an daha k(+(k di1 ke# t(mleme 0rnekleri daha da #a#gn !lmutur" Tarihsel ka i1 talizmde istatistik !larak en +!k elde edilen de*erin, sat2#la al2nn ger+ekten a#r 3e +kar +atmas i+inde !ldu*u meta zin2irlerinde #er alan - i#asa- ba*lantlarndan +!k dike# ba*1 lantlar !ldu*unu 0ne s(rmek akla u#gun g0r(nmektedir" 4eta zin2irleri ise 2!*ra:i #0nleri bakmndan rasgele !lu1 mamtr" Jin2irlerin t(m( haritalara +izilse, bi+im bakmndan merkez2il !lduklarn g0r(rd(k" @k n!ktalan +!k sa#da, buna karlk 3ar n!ktalan birka+ alanda birleme e*ilimindedir" Baka bir de#ile, meta zin2irleri ka italist d(n#a ek!n!misinin +e3relerinden merkezlerine d!*ru gitme e*ilimindedir" Dm irik g0zlem !larak bu durumun #adsnmas g(+t(r" Dsl s!run neden b0#le !ldu*udur" 4eta zin2irlerinden s0z etmek, ka italizmin tarihsel gelimesi b!#un2a ile3sel 3e 2!*ra:i bakmlardan gitgi1 de daha #a#gn, eanl !larak da gitgide daha hi#erarik bir du1 rum alan, geni ka saml bir t! lumsal ib0l(m(nden s0z etmek

demektir" =retim s(re+lerinin #a sndaki bu mekGn hi#erarik1 lenesi, d(n#a ek!n!misinin merkez 3e +e3re b0lgeleri arasnda #alnz2a b0l((m 0l+(tleri 7reel gelir 3e #aam d(ze#leri8 a+1 sndan de*il, daha da 0nemlisi, serma#e birikiminin #erleri a+1 sndan g0r(lmemi b(#(kl(kte bir kutu lama#a #!l a+mtr" Balang+ta, s(re2in balad* sralar, mekGn :arkllamalar az mekGn temelinde uzmanlama dere2esi snrl#d" I#sa ka i1 talist sistemde, 7ister +e3rebilimsel, ister tarihsel nedenlerle8 3ar !lan :arkllamalar her ne !lursa !lsun b(#(t(lm(, g(+lendiril1 mi 3e kemikletirilmitir" S(re+ i+inde #aamsal !lan n!kta ise :i#atlarn belirlenmesine z!run karmasdr" $i#asa ilemlerinde tara:lardan birinin kendi :i#atn artrmak i+in z!ra ba3urmas elbette ki ka italizmin buluu de*ildir" Oitsiz de*i t!ku eski bir u#gulamadr" Tarihsel bir sistem !larak ka italizm bakmn1 dan dikkati +eken, eitsiz de*i t!kuun hangi #!lla gizlenebildi1 *idirE ger+ekten de gizleme 0#lesine i#i #a lmtr ki sistemin a+k muhali:leri bile mekanizmann ile#iini 0rten erde#i sis1 temli bir bi+imde kaldrma#a an2ak be #(z #l s!nra bala#abil1 mitir" Bu temel 0nemdeki mekanizma# gizlemenin (: n!ktas biz1 zat ka italist d(n#a ek!n!misinin #a snda, ka italist d(n#a sistemindeki 7he si de snrsz serma#e birikimine #0nelik t(m1 leik (retim s(re+leri#le d(n#a +a nda bir t! lumsal ib0l(m( !luturan8 ek!n!mi alan#la 7her biri kendi #arg alan i+indeki si#asal kararlar k!nusunda 0zerk s!rumluluk ta#an 3e !t!ritesi i+in destek !larak emrinde silahl ku33etler bulunduran s0zde a#r egemen de3letlerden !lumu8 si#asal alann g0r(n(te bir1 birinden a#rlmasnda #atmaktadr" Keel tarihsel ka italizm d(n1 #asnda, b(#(kl(*( ne !lursa !lsun hemen t(m meta zin2irleri de3let snrlarn am durumdadr" Bu durum #eni bir bulu da de*ildir" Tarihsel ka italizmin ta balang2ndan itibaren b0#le !lmutur" =stelik, meta zin2irlerinin +!kuluslulu*u, #irmin2i #(z#ln ka italist d(n#as i+in !ldu*u kadar, tanmla#2 bir bi1

TARHSEL KAPTALZM 28

HER EYN METALAT"R"LMAS" 29

+imde, !n altn2 #(z#ln ka italist d(n#as i+in de d!*rudur" Bu eitsiz de*i t!ku nasl ilemitirC 4etalar, #a karmak bir (retim ileminin 7ge+i2i8 ktl* #a da m/n( m'.'t/r'* #arat1 lan #a a# ktlklar nedeni#le i#asada !rta#a +kan herhangi bir reel :arkllamadan #!la +karak, b0lgeler arasnda, daha az -ktmal bulunan b0lgenin, mallarn baka b0lgelere, zt #0nde hare1 ket eden eit :i#atl mallardan daha :azla bir reel girdi 7:i#at8 i:a1 de ede2ek bi+imde -satmas- #!lu#la hareket etmitir" >er+ekte !lu biten, (retilmekte !lan t! lam kGrn 7#a da art*n8 bir ks1 mnn bir b0lgeden di*erine aktarlmasdr" Bu t(r bir iliki mer1 kez1+e3re !lu ilikisidir" >eniletirsek, #itiren b0lge#e -+e3re-, kazanan b0lge#e de -merkez- di#ebiliriz" Bu adlar ger+ekte ikti1 sadi aklarn 2!*ra:i #a sn #anstmaktadr" .armza hemen, tarihsel !larak eitsizli*i artrm !lan baz mekanizmalar +k#!r" Bir meta zin2irindeki herhangi iki halka1 da -dike# t(mleme-nin s0z k!nusu !ldu*u t(m durumlarda t! 1 lam art*n eskisinden daha b(#(k bir ksmnn merkeze d!*ru ka#drlmas !lanakl !labilmitir" Drt*n merkeze ka#drlmas serma#e#i de !rada #!*unlatrm 3e daha :azla makineleme i+in daha b(#(k !randa ara# kullanlabilir klm, bu iki n!kta1 nn ikisi de, merkez b0lgelerdeki (reti2ilere 3ar !lan (r(nlerle il1 gili ek rekabet (st(nl(kleri getirmi 3e s(re2i #enile#ebile2ekle1 ri, az bulunan #eni (r(nler #aratmalarna !lanak sa*lamtr" Serma#enin merkez b0lgelerde #!*unlamas, ek +!k #etisi arasnda +e3re b0lgelerindeki de3let +arklarnn g0reli !larak za1 #:lamasn #a da za#: kalmasn sa*lamak da bulunan g0reli !larak g(+l( de3let +arklar #aratlmas i+in gerekli mali temeli 3e si#asal itilimi #aratmtr" 4erkezler b0#lelikle, s0z k!nusu +e3re de3let #a larna, meta zin2iri hi#erarisinde alt d(ze#ler1 de #er alan ilerde daha :azla uzmanlama# kabul ederek hatta gelitirerek kendi t! raklarnda i+ileri d((k (2retle +altrma1
A asker mari:eti#le 1L/t. +"n"8

lar 3e i+ilerin #aamlarn s(rd(rmelerini sa*la#a2ak u#gun hane #a lar #aratmalar 7g(+lendirmeleri8 #0n(nde bask #a a1 bilmitir" Tarihsel ka italizm, d(n#a sistemi i+indeki :arkl b0l1 gelerde dramatik :arkllklar g0steren, tarihsel (2ret d(ze#leri denen (2ret d(ze#lerini ger+ekte b0#le #aratmtr" Bu s(re2in gizlenmi !ldu*unu s0#l(#!ruz" Bununla kastetti1 *imiz, u#gulamada :i#atlarn her zaman d(n#a i#asasnda kii1 sellikten uzak iktisadi g(+ler temelinde azarlk k!nusu edili#!r gibi g0r(nm( !lmasdr" 5e*i t!kuta eitsizli*i sa*lamak i+in, kendisini a+k+a g0sterme#en 7#er #er, sa3alarda 3e s0m(rge2i1 likle a+k+a kullanlan8 de3 b!#utlu g(+ a#gtnn her al3erite a#r a#r #ardma +a*rlmas gerekmemektedir" >(+ a#gt #al1 nz2a, 3ar !lan eitsiz de*i t!ku d(ze#ine 0nemli bir me#dan !kuma #0neldi*inde de3re#e girmektedir" 5(n#adaki giriim2i sn:lar, s2ak +atma ge+er ge+mez, d(n#a ek!n!misinin belli bir arz, 3e tale n!ktasna tarihsel !larak nasl ulat*n 3e tam ! n!ktada d(n#a i+ilerinin (2ret d(ze#lerindeki 3e reel #aam d(1 ze#lerindeki -geleneksel- :arkllamalar hangi g(+ #a larnn desteklemi !ldu*unu g0rmezlikten geli ek!n!minin #alnz2a arz 3e tale 0l+(leri#le iledi*ini 0ne s(rebilmektedir" Bimdi, nasl !lu da r!leterleme !labildi s!rusuna d0nebili1 rizQ Tek tek giriim2ilerin kiisel +karlar ile t(m ka italist sn:1 larn k!lekti: +karlar arasndaki temel +eliki#i anmsa#alm" Oitsiz de*i t!ku, tanm gere*i bu k!lekti: +karlara hizmet et1 mi, an2ak ek +!k bire#sel +kara hizmet etmemitir" 5!la#1 s#la, 3erili bir zamanda +karlarna ilk elde hizmet edilmemi !lanlar 7raki lerinden daha az kazanmalar nedeni#le8 bir e#le1 rin kendi lehlerine d0nmesi i+in s(rekli !larak +aba g0stermitir" Baka bir de#ile, kendi (retimlerini daha etkin klmak #a da kendi lehlerine #eni tekel2i (st(nl(kler #aratmak ama2#la si#a1 sal etkilerini kullanmak #!lu#la i#asada daha baarl bir bi1 +imde rekabet etme +abas g0stermilerdir" .a italistler aras s2ak rekabet tarihsel ka italizm i+in her

TARHSEL KAPTALZM ,

HER EYN METALAT1R"LMAS" 1

zaman 2'33%r%nt'/ )4%&'35&/* !lmutur" Bu rekabetin g0n(ll( !la1 rak 7kartel benzeri d(zenlemelerle8 snrlandrlm g0r(nd(*( durumlarda bile snrlandrmann bal2a nedeni, raki lerden her birinin bu #0ntemin kendi mar6larn en i#i duruma getire2e*ini d((nmesidir" Snrsz serma#e birikimine da#anan bir sistemin hi+bir mensubu, kendi kendisini #!k etme rizik!suna girmeden, s(regelen bu uzun 3adede kGrllk itilimini brakamamtr" B0#lelikle, tekel2i u#gulamalar 3e rekabet g(d(s( tarihsel ka italizmin ikiz bir ger+ekli*i !lmutur" Bu k!ullarda (retim s(re+lerini birbirine ba*la#an hi+bir 0zg(l kalbn istikrarl !la1 ma#a2a* a+ktr" Tam tersine: Lerili zaman1#erlerin 0zg(l kal1 bn de*itirme#e +almak 3e b0#le bir da3rann genel etkile1 rine ilikin ksa 3adeli ka#glar du#mamak, rekabet i+indeki +!k sa#da giriim2inin her zaman +karna !la2aktr" Ddam Smith)in -g0r(nmez el-i, - i#asa-nn bire#sel da3rana kstlamalar k!#1 mas anlamnda kuku g0t(rmez bir bi+imde ge+erli !lmutur, ama bunun s!nu2unun u#um !ldu*u bi+imindeki bir tarihsel ka1 italizm !kumas +!k tuha: !lurdu" S!nu+ daha +!k, #ine am irik g0zlemle, bir b(t(n !larak sis1 temde sra#la birbirinin #erini alan bir b(#(meler 3e durgunluk1 lar +e3rimine benzemektedir" @e3rimler, sistemin ile#i meka1 nizmasnn 0z(nde bulunmadklarna inanlmasn +!k g(+leti1 re2ek dere2ede b(#(k 3e d(zenli dalgalanmalar getirmitir" Bun1 lar, benzetme #erinde#se, ka italist !rganizmann temizle#i2i !ksi6eni i+ine +eki zehirli atklar dar 3eren s!luk alma me1 kanizmalar gibidir" Benzetmeler her zaman tehlikeli !lmakla birlikte buradaki 0zellikle #erinde g0r(n(#!r" Biriken atklar #u1 karda a+klanan eitsiz de*i t!ku s(re2i #!lu#la 3e #eniden #eniden si#asal kabuk ba*la#an iktisadi 3erimsizliklerdir" Te1 mizle#i2i !ksi6en ise, meta zin2irlerinin d(zenli bir bi+imde #e1 niden #a landrlmasnn !lanak 3erdi*i daha etkin 7daha da
A a#rt edi2i 0zellik (L/t. +"n"8

+!k serma#e birikimine !lanak 3ermesi anlamnda etkin8 ka#nak da*lmdr" Da* #ukar her elli #lda bir ger+eklemie benze#en e#, gitgide daha +!k giriim2inin meta zin2irlerindeki en kGrl ba*1 lantlar ele ge+irmek i+in +aba g0stermesi#le, bir 0l+(de #anlt2 bir bi+imde ar (retim di#e s0z etti*imiz #atrm !ranszlk1 larnn !rta#a +kmasdr" Iranszlklarn tek +0z(m(, (retim sisteminde daha d(zenli bir da*lm s!nu2u 3eren b(#(k d(zen1 lemeler !lmutur" Bu durum mantkl 3e basit g0r(nmekle bir1 likte, d0k(nt(leri her zaman kitlesel !lmu, her se:erinde meta zin2irlerindeki en tkal halkalarda i#i2e #!*unlaan ! eras#!n1 lar anlamna gelmitir" I eras#!nlar hem baz giriim2ilerin hem de baz 7ii brakan giriim2iler #a da birim (retim bana mali#etleri azaltmak ama2#la daha +!k makineleme #!luna gi1 den giriim2iler tara:ndan +altrlan8 i+ilerin sa: d edilme1 sini getirmitir" Bu t(r ka#drmalar giriim2ilere meta zin2iri i+indeki hi#eraride -kademe indirme- ! eras#!nlar ger+ekle1 tirme !lana* sa*lam, b0#lelikle #atrm :!nlarn 3e +abalar1 n, zin2ir i+indeki, balang+ta -daha kt- girdiler sunmalar a+1 sndan daha kGrl !lan #enilik+i halkalara a#rabilmilerdir" Be1 lirli s(re+lerin, hi#erari skalasnda bulunduklar kademeden -indirilmesi- genellikle 2!*ra:i !larak ksmi bir #eniden k!num1 landrma#a da #!l a+mtr" Bu gibi 2!*ra:i #eniden k!numlan1 drmalar i+inde en +eki2i bi+imlerden biri, ilgili sana#i dalnn tand* b0lge a+sndan genellikle baz i+i kesimleri i+in (2ret d(ze#lerinde #(kselme anlamna gelse bile, emek mali#etlerinin daha d((k !ldu*u alanlara tanmadr" Bu anda d(n#a !t!m!1 bil, +elik 3e elektr!nik sana#ilerinde tam da b0#le d(n#a +a n1 da, kitlesel bir #eniden k!numlandrma #aamakta#z" Feniden k!numlandrma g0r(ng(s( batan beri tarihsel ka italizmin a#1 rlmaz bir ar+as !lmutur" Feniden d(zenlemelerin (+ b(#(k s!nu2u 3ardr" Bunlardan biri ka italist d(n#a sisteminin kendisini 2!*ra:i bakmdan, s(1

TARHSEL KAPTALZM 2

HER EYN METALAT1R"LMAS"

rekli !larak #eniden #a landrmasdr" Bununla birlikte, meta zin2irlerinin #aklak her elli #lda bir 0nemli 0l+(de #eniden #a landrlmasna karn, hi#erarik !larak 0rg(tlenmi meta zin2irleri sistemi alk!nmutur" ;i#erarinin (st kademelerine #eni (retim s(re+leri s!kulduk+a belirli (retim s(re+leri aa* kademelere tanmtr" Belirli 2!*ra:i b0lgeler de durmadan ka1 #an hi#erarik s(re+ d(ze#lerine sahne !lmutur" B0#lelikle, 3e1 rili (r(nler i+in, merkez (r(n( !lmalarndan bala# s!nu+ta +e3re b0lge (r(n( durumuna gelmeleri bi+iminde -(r(n +e3rim1 leri- !lumutur" Bundan baka, 3erili #erler de, sakinlerinin g01 reli re:ah bakmndan ini +klar g0stermitir" Dn2ak, bu gibi #eniden d(zenlemelere -gelime- denebilmesi i+in 0n2e siste1 min genel kutu lamasnda azalma !ldu*unun kantlanmas ge1 rekir" Dm irik !larak bu durum d( ed(z ger+eklememie ben1 zemektedirE daha +!k, kutu lamann tarihsel !larak artmas s0z k!nusudur" ,#le#se 2!*ra:i 3e (r(nsel #eniden k!numlandrma1 lar i+in ger+ek bir +e3rimsellikten s0z edilebilir" Bununla birlikte, #eniden d(zenlemelerin ikin2i 3e !lduk+a :arkl bir s!nu2u da !lmutur" Fanlt2 s0z2(*(m(z -an (re1 tim-, ilk eldeki ikilemin her zaman sistemin baz kilit (r(nlerine d(n#a d(ze#inde #eterli :iili tale !lma# #!lu#la iledi*i !l1 gusuna dikkat +ekmektedir" /+ilerin +karlar ile bir giriim2iler aznl*nn +karlar, bu durumlarda 0rt(m(t(r" /+iler her za1 man artk i+indeki a#larn artrma#a +alm, sistemin iktisadi k! ukluk anlar i+iler a+sndan sk sk, sn: m(2adelesini s(r1 d(rmek i+in hem d!la#sz 0zendiri2iler hem de baz ek :rsatlar sa*lamtr" /+iler i+in, reel geliri artrmann en etkili 3e en d!1 la#sz #!llarndan biri kendi eme*inin gitgide daha +!k metala1 mas !lmutur" /+iler genellikle, hane halknn (retime #0nelik ileri i+inde d((k reel gelir getiren ksmlarn, 0zellikle +eitli k(+(k meta (retimi t(rlerinin #erini (2retli eme*in almasna +a1 lmtr" $r!leterlemenin arkasnda #atan bal2a g(+lerden biri d(n#a i+ilerinin kendileri !lmutur" 5(n#a i+ileri, s0m(r(n(n

nasl #an1 r!leter hanelerde tam r!leter hanelere g0re +!k daha :azla !labildi*ini genellikle, kendisini i+ilerin s0z2(s( ilan et1 mi a#dnlardan daha i#i anlamtr" 5urgunluk zamanlarnda baz m(lk sahibi (reti2iler, ksmen i+ilerden gelen si#asal basklarn s!nu2u !larak ksmen de (re1 tim ilikilerindeki #a sal de*iikliklerin raki m(lk sahibi (reti1 2iler karsnda kendi #ararlarna !la2a* inan2#la, bir #erlerde1 ki snrl bir i+i kesiminde r!leterleme#i artrmak ama2#la gerek (retim gerekse !litika alanlarnda g(+lerini birletirmi1 tir" Rzun 3adede ka italist d(n#a ek!n!misindeki kGr d(ze#leri1 nin d(mesine #!l a+m !lan r!leterlemenin, nasl !lu da artt*na ilikin bal2a i u2unu, bu s(re+ 3ermektedir" Tarihsel ka italizmin m!t!rundan +!k s!nu2u !lan tekn!l!6ik de*ime s(re2ini bu ba*lam i+inde d((nmemiz gerekir" ;er b(1 #(k tekn!l!6ik -#enilik-, 0n2elikle -kt- !luu#la ha#li kGrl !lan #eni (r(nlerin, ikin2il !larak da emekten tasarru: sa*la#an s(1 re+lerin #aratlmasdr" B(#(k tekn!l!6ik #enilikler, +e3rim i+e1 risinde ini d0nemlerine 3erilen birer karlk, serma#e birikimi s(re2ine hizmet ede2ek -bululara- birer el k!#ma #0ntemidir" Feniliklerin sk sk :iili (retim 0rg(tlenmesini etkiledi*inde ku1 ku #!ktur" Tarihsel !larak ek +!k i s(re2inin 7:abrika, m!nta6 zin2iri8 merkezilemesi #0n(nde etkide bulunmulardr" Dn2ak, ger+ekleen de*iiklik miktarnn abartlmas tehlikesi 3ardr" Fiziksel (retim g0re3lerinin #!*unlamas s(re+leri genellikle, merkez1dlatrma s(re+lerinin kar etkisi g0z 0n(ne alnma1 dan aratrlmtr" @e3rimsel #eniden d(zenlemenin (+(n2( s!nu2unu da tabl!1 #a ekledi*imizde, bu n!kta 0zellikle d!*ruluk kazanmaktadr" 5aha 0n2e s0z(n( etti*imiz iki s!nu+ bakmndan g0r(n(rde a+klanmas gereken bir arad!ks !ldu*una dikkat edilmelidir" Bir #andan, tarihsel da*lm kutu lamasnda serma#e birikimi1 nin kesintisiz #!*unlamasndan s0z ettik" D#n zamanda, kGr d(ze#lerini :iilen d((rd(*(n( ileri s(rd(*(m(z #a3a, an2ak

TARHSEL KAPTALZM !

HER EYN METALAT"R"LMAS" #

s(rekli bir r!leterleme s(re2inden s0z ettik" Burada k!la# +01 z(mlerden biri d( ed(z birin2i s(re2in ikin2isinden b(#(k !ldu1 *unu s0#lemektir ki d!*rudur da" Dn2ak, buna ek !larak, imdi1 #e de*in artan r!leterlemenin kGr d(ze#lerinde #!l a+t* d(1 (, ters #0nde ile#en baka bir mekanizma tara:ndan :azlas#1 la giderilmitir" Tarihsel ka italizm k!nusunda k!la#2a #a la2ak bir baka am irik g0zlem, 2!*ra:i #erinin zaman i+inde durmadan genile1 mi !lmasdr" Burada da #ine, s(re2in a+klanmasnda en i#i i u2u, hz !lmaktadr" Tarihsel ka italizmin t! lumsal ib0l(1 m(ne #eni #eni b0lgelerin girmesi bir anda !lmamtr" Birbirini izle#en genilemeler ka sam bakmndan snrl g0r(nse de, d01 nemsel s+ramalar halinde ger+eklemitir" D+klama kukusuz ksmen tarihsel ka italizmin bizzat kendisinin tekn!l!6ik geli1 mesinde #at#!r" Tama2lk, iletiim 3e silahlanma alanlarndaki gelimeler, merkezden gitgide daha uzak b0lgelere girilmesini gitgide daha az ahal klmtr" Dma bu a+klama bize +!k +!k, s(re+ i+in gerekli !lan an2ak #eterli !lma#an bir k!ul sa*l#!r" Jaman zaman, a+klamann ka italist (retim kGrlarn ger+ek1 letirmek i+in s(rekli !larak #eni azar aranmasnda #att* 0ne s(r(lm(t(r" Dn2ak, bu a+klama da, tarihsel !lgularla u#umu1 #!r" Tarihsel ka italizmin dnda kalan alanlar, b(t(n( itibari#1 le, ksmen kendi iktisadi sistemleri bakmndan -gereksinmedu#mamalar, ksmen de satn ala2ak g(+leri !lmamas nedeni#1 le, tarihsel ka italizmin (r(nlerinin isteksiz al2lar !lmulardr" Olbette bunun istisnalar 3ardr" Dma genel !larak, d alanlar ka italist d(n#ann de*il, ka italist d(n#a d alanlarn (r(nleri1 nin einde !lmutur" 9e zaman askeri #!llarla belirli #erler ele ge+irilse, ka italist giriim2iler amaz bir bi+imde !ralarda ger1 +ek azarlar bulunmad*ndan #aknarak s0m(rge #0netimleri #!lu#la -be*eni #aratma- ilemlerine girimilerdir" $azar einde a+klamas d( ed(z tutmu#!r" 5((k mali#etli ig(2( ara#, +!k daha sa3unulabilir bir a+klama" 5(n#a ek!1

n!misinin b(n#esine katlan her #eni b0lgede, d(n#a sisteminin (2ret d(ze#i hi#erarisinde en altta #er alan reel (2ret d(ze#leri1 nin #erleti*i, tarihsel bir !lgudur" Bu b0lgelerde tam r!leter1 lemi hane hemen hi+ #!ktur, gelitirilmesi de hi+ 0zendirilme1 mitir" Tersine, s0m(rge de3letlerinin 73e #eni katlan b0lgeler1 deki, resmen s0m(rge !lma#an, #eniden #a landrlm #ar1 s0m(rge de3letlerin8 !litikalar tam da, #ukarda g0rd(*(m(z gibi, (2ret d(ze#i ei*ini !labile2ek en alt d(ze#de tutma# !la1 nakl klan #ar1 r!leter hanelerin !rta#a +kn desteklemek (zere tasarlanm gibidir" 5e3let !litikalar genel !larak, tam r!leterleme !lana*n hatr sa#lr 0l+(de azaltan bir bi+imde, hane mensu larnn hareketlili*ine snrlamalar getirilmesi #a da z!rla a#rlmalar ile, bir miktar (2retli ie girmelerini z!runlu k1 lan 3ergi mekanizmalarndan !luan bileimler gerektirmitir" Bu +0z(mleme#e, d(n#a ka italizm sisteminin b(n#esine #e1 ni katlmlarn, d(n#a ek!n!misindeki durgunluk d0nemleri#le ba*ntl !lma e*ilimine ilikin g0zlemi eklersek, d(n#a siste1 mindeki, #an1 r!leterleme#e #0neltilmi #eni i+ileri b(n#esi1 ne katan 2!*ra:i genilemenin, kGr azalt2 artan r!leterleme s(re2ini dengeleme#e #arad* a+k+a !rta#a +k#!r" >0r(n(te1 ki arad!ks b0#le2e #!k !lu#!r" Feni b0lgeler katlmasnn ku1 tu lama s(re2ine etkisi, en azndan imdi#e de*in, r!leterle1 menin etkisi#le e, belki de daha :azladr" Fabrika benzeri i s(1 re+leri ise denklemin durmadan b(#(#en a#das g0z 0n(ne alnd*nda, b(t(n(n #(zdesi !larak genellikle 0ne s(r(lenden daha az b(#(m(t(r" Tarihsel ka italizmin dar anlamdaki ek!n!mi alannda nasl iledi*ini betimleme#e e e# zaman a#rm !lduk" Bimdi ka ita1 lizmin tarihsel bir t! lumsal sistem !larak neden !rta#a +kt*n a+klama#a hazrz" Bu n!kta, genellikle d((n(ld(*( kadar k!1 la# de*il" Tarihsel ka italizm daha ilk bakta, baz sa3unu2ula1 rnn 0ne s(rme#e +alt* gibi -d!*al- bir sistem !lmak 0#le dursun, a+k+a sa+ma bir sistemdir" 5aha :azla serma#e (retmek

TARHSEL KAPTALZM *

HER EYN METALAT"R"LMAS" +

ama2#la serma#e (retilmektedir" .a italistler, a#ak de*irme1 ninde daha da hzl k!mak i+in gitgide daha hzl k!an be#az :are#e benzi#!r" Bu s(re+ i+inde kukusuz baz insanlar i#i #a1 #!r, ama di*erleri #!ksul #a#!rE eki, i#i #aa#anlar ne kadar 3e nere#e kadar i#i #aa#a2akC Bu n!kta bana (zerinde ne kadar d((nd(#sem ! kadar sa+1 ma gelmitir" 5(n#a n(:usunun b(#(k +!*unlu*unun 0n2eki ta1 rihsel sistemlere g0re maddi a+dan 0znel 3e nesnel !larak daha az i#i durumda !ldu*una inanmamn #an sra, ileride g0re2e*i1 miz gibi, si#asal !larak da daha az i#i durumda !ldu*unun sa3u1 nulabile2e*ini d((n(#!rum" ;e imiz bu tarihsel sistemin m!da etti*i, hakll* kendinden menkul ilerleme ide!l!6isi#le 0#lesine d!lmuuz ki bu sistemin b(#(k sa#da tarihsel !lumsuzluklarn kabul etmekte bile z!rlan#!ruz" .arl 4ar? gibi kararl bir su+1 la#2s bile tarihsel ka italizmin tarihsel !larak !#nad* ileri2i r!le b(#(k a*rlk 3ermitir" -/leri2i- s0z( #alnz2a, tarihsel !la1 rak daha s!nra gelen 3e k0kenleri kendisinden 0n2eki bir e#le a+klanabilen anlamnda kullanlmad* s(re2e, ben buna hi+ inanm#!rum" Tarihsel ka italizmin daha s!nra #eniden ele ala1 2a*m bilan+!su belki karmak bir bilan+!dur, an2ak, maddi mal b0l((m( 3e ener6i tahsisi a+sndan ilk hesa benim g01 z(mde ger+ekten +!k !lumsuzdur" I zaman, b0#le bir sistem neden !rta#a +ktC Belki tam da bu ama2a ulamak i+in" Bir sistemin k0keninin ger+ekte ulal1 m !lan ama2a ulamak !larak a+klanabile2e*ini ileri s(ren bir akl #(r(tme d!*rultusundan daha akla #akn ne !labilirC 4!1 dern bilimin bizi ereksel neden aramaktan 3e her t(r #0nelmilik d((n2esinden 70zellikle am irik kantlannn b0#lesine i+sel bir bi+imde z!r !lmas nedeni#le8 3azge+irdi*ini bili#!rum" Dma bildi*imiz (zere m!dern bilimle tarihsel ka italizm sk bir itti:ak i+inde !lmuturE d!la#s#la bilim !t!ritesinden tam da bu s!runda, m!dern ka italizmin k0kenlerini bilme tarz s!rununda kukulanmal#z" Bu nedenle burada tarihsel ka italizmin k01

kenlerine ilikin tarihsel bir a+klama#, b0#le bir tartma i+in am irik bir temel gelitirme giriiminde bulunmakszn #alnz2a ana hatlar#la 3ere2e*im" In d0rd(n2( 3e !n bein2i #(z#llarn d(n#asnda D3ru a, d(n#ann 0teki b0lgelerine !ranla, (retim g(+leri, tarihsel siste1 minin tutarll* 3e insan bilgisinin g0reli durumu a+larndan !r1 talarda 1ne baz b0lgeler kadar ileri, ne daha baka b0lgeler ka1 dar ilkel1 !lan bir t! lumsal ib0l(m( #eri#di" D3ru a)nn k(l1 t(rel 3e iktisadi bakmlardan en -ileri- alt b0lgelerinden birin1 den gelen 4ar2! $!l!)nun, Ds#a #!l2uluklarnda rastladklar karsnda e e#2e ezildi*ini unutmamal#z" I d0nemde :e!dal D3ru a ek!n!mi alan +!k temelden, i+ten gelen 3e t! lumsal temellerini sarsan bir bunalmdan ge+i#!rdu" D3ru a egemen sn:lan birbirini b(#(k !randa #!k ederken t! rak sistemi 7iktisadi #a snn temeli8, eski standartlara g0re +!k daha eitlik+i bir da*lm #0n(nde hatr sa#lr bir #eniden d(zenleme#le +0z(l(#!rdu" Bu arada k(+(k k0#l( +i:t+iler (reti1 2i !larak b(#(k bir 3erimlilik g0steri#!rdu" Si#asal #a lar genel !larak za#:l#!r, si#asal bakmdan g(+l( !lanlarn kendi arala1 rnda #!k edi2i m(2adelelere dalmalar, halk kitlelerinin artan g(2(n( bastrmak i+in 3akitlerinin azald* anlamna geli#!rdu" .at!liklik ide!l!6ik d!lgu !larak b(#(k gerilim altnda#d 3e bizzat .ilise)nin i+inde eitlik+i hareketler d!*u#!rdu" >er+ek1 ten de ek +!k e# aram ar+a !lu#!rdu" D3ru a gitmekte !ldu1 *u #!la de3am etse#di #(ksek bir d(ze#de #a landrlm -res1 mi sn:lar- sistemi#le :e!dal Irta+a* D3ru as kal larnn bir daha ekitirilebilmesi d((k bir !laslkt" Fe!dal D3ru a t! 1 lumsal #a snn, arist!krasileri daha da #ere seren 3e si#asal #a1 lar merkezdlatran, bir g0reli !larak eit k(+(k 0l+ekli (re1 ti2iler sistemine d!*ru e3rimlemesi daha !las#d" Bu i#i mi k0t( m(, kimin i+in i#i kimin i+in k0t( !lurdu k!nu1 su kurgusal bir k!nu 3e ek ilgi +eki2i de*il" Dma b0#le bir ers1 ekti:in D3ru a)nn (st tabakalarn dehete d((rd(*(, 0zellikle

TARHSEL KAPTALZM 8

ide!l!6ik zrhlarnn da da*lmakta !ldu*unu hissetmeleri bak1 mndan, dehete d((r( (rk(tt(*( a+ktr" 165')nin D3ru a1 s)#la 145')nin D3ru as)n karlatrd*mzda, kimsenin b0#le bir giriimi bilin+li !larak s0ze d0kt(*(n( 0ne s(rmeksizin, un1 larn ger+eklemi !ldu*unu g0rebili#!ruz: 165')#e gelindi*in1 de, #aa#abile2ek bir t! lumsal sistem !larak tarihsel ka italiz1 min temel #a lan kurulmu 3e ekitirilmi durumda#d" 9i1 metlerden #ararlanmann eitlik+iletirilmesi #0n(ndeki e*ilim t(m(#le tersine d0nm(t(" =st tabakalar si#asal 3e idel!6ik ba1 kmlardan denetimi bir kez daha sk bir bi+imde elinde tutu#!r1 du" 145')de #(ksek tabakadan !lan ailelerle 165')de #(ksek taba1 kadan !lanlar arasnda #eterin2e #(ksek bir s(reklilik d(ze#i 3ar1 d" =stelik, 165')nin #erine 19'' k!nursa, 145' ile !lan karla1 trma s!nu+larnn #ine ge+erli !ldu*u buluna2aktr" >0re2e*i1 miz (zere, tarihsel ka italizm sisteminin d0rt1be #(z#llk ser1 ilmeden s!nra, s!nunda #a sal bunalma girdi*ini g0steren bir iaret !larak, :arkl #0nde, 0nem ta#an birtakm e*ilimler an1 2ak #irmin2i #(z#lda belirebilmitir" Bu ni#eti kimse dile getirmi !lamaz, ama !la# kesinlikle, t! lumsal bir sistem !larak tarihsel ka italizmin #aratlmas#la (st tabakalarn k!rktu*u bir e*ilimin k0k(nden tersine +e3rilme1 si 3e bu e*ilimin #erine (st tabakalarn +karlarna daha +!k hiz1 met eden bir t! lumsal sistem kurulmas !larak g0r(n(#!r" @!k mu sa+maC Falnz2a, kurban !lanlar i+in"

56 Birikim $!litikalar: .azan+ /+in 4(2adele

Snrsz serma#e birikimi u*runa snrsz serma#e birikimi, 4r'6 m/3/&'%* t! lumsal !larak sa+ma bir ama+ gibi g0r(nebilirE !#1 sa bu ama2 sa3unanlar !lmuturE gerek+e !larak ise genellikle, bu birikimin uzun 3adeli t! lumsal kazan+lar sa*lad* 0ne s(1 r(lm(t(r" S0z k!nusu t! lumsal kazan+larn ne dere2e reel !l1 du*unu daha s!nra tarta2a*z" Bununla birlikte, k!lekti: ka1 zan+ meselesini t(m(#le bir #ana brakrsak, serma#e #*mann ek +!k bire# 73eH#a da k(+(k gru 8 i+in +!k daha :azla t(ketim :rsat 3e !lana* tad* a+ktr" Drtan t(ketimin t(keti2ilerin #aam d(ze#ini ger+ekten #(kselti #(kseltmedi*i a#r bir s!ru1 dur 3e bu s!ru#u da s!nra#a brak#!ruz" Ole ala2a*mz ilk s!ru u: 5!la#msz bire#sel kazan+lar ki1 me gidi#!rC @!*u insann, kullanlabilirli*i b0#lesine a+k !lan d!la#msz bire#sel kazan+larn m(2adele#e de*e2e*i kararn 3ermek i+in, (7(n 8/2%.' kazan+lar #a da b0#le bir t(ketimden 7t! luluk #a da bire#ler i+in8 elde edilen #aam d(ze#i de*erlen1 dirilsin di#e beklemedi*ini sa3unmak akla u#gun g0r(n(#!r" >er+ekten de tarihsel ka italizm i+indeki si#asal m(2adelenin !dak n!ktas bu !lmutur" Tarihsel ka italizmin madde2i bir u#1 garlk !ldu*unu s0#lerken ger+ekte kastetti*imiz budur"
A ilk bakta 7+"n"8

TARHSEL KAPTALZM !,

9RKM P:LTKALAR" !1

4addi a+dan, 0ne +kanlara giden nimetlerin +!klu*unun #a1 n sra, bir b(t(n !larak alnd*nda d(n#a sisteminde te e ile ta1 ban arasnda maddi nimet :arkllamalar da b(#(k 3e zaman i+inde b(#(r durumda !lmutur" 9imet da*lmndaki bu kutu 1 lamann nedeni !lan iktisadi s(re+leri daha 0n2e tartmtk" Bimdi dikkatlerimizi insanlarn, b0#le bir iktisadi sistem i+inde (st(nl(klerden kendileri #ararlan di*erlerini #!ksun brakmak i+in nasl hareket ettikleri n!ktasna +e3irmeli#iz" D#r2a, bu k01 t( da*lmn kurban !lanlarn, her e#den 0n2e sistemin ile#i1 indeki ka# larn en aza indirmek 3e ikin2i !larak b0#lesine a+k adaletsizliklerin s!rumlusu !lan bu sistemi d0n(t(rmek i+in nasl hareket ettiklerine bakmamz gereki#!r" Tarihsel ka italizmde insanlar, insan gru lar, si#asal m(2a1 delelerini nasl #(r(tm(lerdirC $!litikann k!nusu, iktidar ili1 kilerini kendi +karna daha u#gun bir #0nde de*itirmek 3e bu #!lla t! lumsal s(re+leri #eniden #0nlendirmektir" Bu u*ran baar#la #(r(t(lmesi, en az girdi karl*nda en +!k #aran sa*1 la#a2ak de*iiklik kaldra+larnn bulunmasn gerektirir" Tarih1 sel ka italizm, en etkili si#asal a#arlama kaldra+lar, daha 0n2e de g0rd(*(m(z (zere inas#la bile kurumsal baarlarnn en 0nemlilerinden !lan de3let #a lar !la2ak bi+imde #a lanm1 tr" 5!la#s#la m!dern ka italizm tarihi b!#un2a si#asal alandaki bal2a akt0rlerin ana strate6ik hede:inin, de3let iktidarn de1 netim altnda tutmak, gereki#!rsa ele ge+irmek !lmas rastlant de*ildir" Sistemin :iilen nasl iledi*ine #akndan bakld* anda, en dar #!rumu#la bile de3let iktidarnn iktisadi s(re+ler i+in tad1 * #aamsal 0nem hemen g0ze +ar maktadr" 5e3let iktidarnn ilk 3e en temel 0*esi, kendi t! raklarnda kendi #arg g(2(n(n ge+erli !lmasdr" 5e3letlerin snrlar 3ardr" Bu snrlar, ksmen s0z k!nusu de3let tara:ndan #asa ilan #!lu#la, ksmen de di*er de3letler tara:ndan di l!matik tanma #!lu#la, hukuksal !larak sa tanan snrlardr" .ukusuz, snrlara itirazlar gelebilir 3e ge1

nel !larak gelmitir deE baka bir de#ile, iki ka#naktan 7de3le1 tin kendisi 3e di*er de3letler8 gelen hukuksal tanma +atma i+inde !lmutur" Bu gibi g0r( a#rlklan s!nu+ta #a hakemlik #a da z!r 73e eninde s!nunda bir b!#un e*me8 #!lu#la +0z(l1 m(t(r" Bir kuaktan :azla s(ren anlamazlk ek az !lsa da, +!1 *u, +!k uzun d0nemler (st( 0rt(l( !larak s(r( gitmitir" Bura1 da 2an al2 !lan n!kta, herkesin kendi a#na bu gibi anlamaz1 lklarn eninde s!nunda +0z(lebile2e*i 3e +0z(le2e*i gibi s(rekli bir ide!l!6ik 3arsa#m i+inde !lmasdr" 4!dern de3let sistemin1 de ka3ramsal !larak kabul edilemez !lan e#, a#n t! raklarda birden +!k #arg g(2(n(n kal2 bir bi+imde 3e a+k+a dile geti1 rilerek tannmasdr" Ogemenlik, ka3ram !larak Drist!)nun (+(n1 2(n(n !lmazl* #asasna da#andrlmtr" Bu :else:i1hukuksal 0*reti, 3erili de3letlerin snrlarndan gi1 ri 3e +klarn denetim altnda tutulmas s!rumlulu*unu belir1 leme !lana*n sa*lamtr" ;er de3letin, kendi snrlarndaki mal, ara1serma#e 3e ig(2( hareketleri (zerinde resmi #arg hakk 3ardr" Bu nedenle de her de3let, ka italist d(n#a ek!n!1 misinde t! lumsal ib0l(m(n(n ile#i tarzlarn bir dere2e#e kadar etkile#ebilmitir" =stelik her de3let, bu mekanizmalar, d!*rudan d!*ru#a kendi snrlarndaki (retim :akt0r( aknn tabi !ldu*u kurallar de*itirmek #!lu#la s(rekli !larak a#arla1 #abilmitir" Bu snrlan genellikle hi+ denetim !lma# 7serbest ti2aret8 3e hi+ serbest ak !lma# 7!tari8 arasndaki ztlk +er+e3esinde tartrz" >er+ekte de3let !litikas, +!*u (lkede 3e +!*u zaman, ratik !larak bu iki u+ arasnda #er almtr" D#r2a, mal, ara1 serma#e 3e ig(2( hareketleri#le ilgili !litikalar, t(m(#le 0zg(l :arkllklar g0stermitir" /g(2( hareketleri genel !larak mal 3e ara1serma#e hareketlerinden daha +!k snrlanmtr" Bir meta zin2irinin herhangi bir #erinde bulunan belirli bir (reti2i a+sndan, d(n#a i#asasnda a#n mallan (reten baka (reti2ilerle iktisadi rekabet g(2( 3arsa, hareket 0zg(rl(*( isteni

TARHSEL KAPTALZM !2

9RKM P:LTKALAR" !

bir e#dir" Kekabet g(2( !lmad*nda ise raki (reti2iler i+in s1 nrlara k!na2ak +eitli kstlamalar, raki lerin mali#etlerini art1 rarak bu kstlamalarn !lmad* durumda iktisadi etkinli*i d(e1 2ek !lan (reti2inin iine #ara#abile2ektir" ;erhangi bir 3erili maln birden :azla (reti2isi bulunan i#asalarda, tanm gere*i, +!*unluk aznlktan daha az etkili !la2a*ndan, snrlarda serbest hareketlili*e merkantilist kstlamalar k!nmas #0n(nde s(rekli bir bask 3ar !lmutur" I#sa daha etkili !lan aznlk g0reli !la1 rak daha zengin 3e g(+l( !ldu*undan, snrlarn a+lmas #a da daha 0zg(l !larak baz snrlarn a+lmas #0n(nde s(rekli bir kar1bask da !lmutur" Bu nedenle ilk b(#(k 1die di 3e s(r1 mekte !lan1 m(2adele, de3letlerin snr !litikas k!nusunda !r1 ta#a +kmtr" D#r2a, 3erili (reti2ilerden 7ama 0zel !larak b(1 #(k 3e g(+l( !lanlardan8 !luan her k(me, #alnz2a iktisadi (s1 lerinin :iziksel !larak #er ald* 73atanda !lduklar #a da !lma1 dklar8 (lkenin de*il, di*er ek +!k (lkenin snr !litikalarn1 dan da d!*rudan d!*ru#a etkilendi*i i+in, 3erili (reti2iler a#n anda birka+, hatta genel !larak ek +!k de3let i+inde si#asal he1 de:ler g(tmekte #arar g0rm(t(r" ;erkesin !litika#a #alnz2a kendi (lkesinde karmas gerekir anla#, serma#e biriktirme u*runa serma#e biriktirenlere ters d(en bir tez !lmutur" .ukusuz, snrlardan ne#in ge+i ne#in ge+eme#e2e*ine 3e bu ge+iin k!ullarna ilikin kurallar etkilemenin bir #!lu, 3a1 r!lan snrlarn 1bir de3leti b(t(n(#le bir baka de3lete katma 7birleme, An)&$.())*; s0m(rgeletirme8, t! rak igali, a#rlma #a da s0m(rgelikten kurtulma #!lu#la1 de*itirilmesidir" Snr de*iikliklerinin d(n#a ek!n!misindeki t! lumsal ib0l(m( ka1 l larn d!la#sz bir bi+imde etkilemesi !lgusu, tek tek snr de1 *iikliklerinde #anda !lan #a da kar +kanlarn t(m( a+sn1 dan dikkate alnan en 0nemli n!ktalardan biridir" Rluslarn ta1 nmlanmas +er+e3esinde !luan ide!l!6ik se:erberliklerin belirli
A ilhak (A.m. +"n"8

baz snr de*iikliklerini az +!k !lanakl klabilmesi !lgusu, milli#et+i hareketlere, lanlanan snr de*iikliklerinin ardndan belirli de3let !litikalarnn gelmesi !lasl*nn s0z k!nusu ha1 reketlerin mensu lar 3e daha bakalar tara:ndan kabul edilme1 si 0l+(s(nde d!la#msz bir iktisadi i+erik kazandrmtr" 5e3let iktidarnn tarihsel ka italizmin ile#ileri a+sndan temel 0nemdeki ikin2i 0*esi, de3letlerin, kendi #arg alanlarn1 daki t! lumsal (retim ilikilerinin tabi !la2a* kurallar sa tama k!nusundaki #asal hakkdr" 4!dern de3let #a lan, kendine, allm her t(r ilikiler dizisinin !rtadan kaldrlmas #a da de1 *iikli*e u*ratlmas hakkn tanmtr" 5e3letler, hukuk s0z k!1 nusu !ldu mu, kendi #asama haklarnn ka sam (zerinde kendi k!#duklarndan baka snr tanmaz" Tek tek de3let ana#asalar dinsel #a da d!*al hukuk 0*retilerinden ka#naklanan kstlama1 lara ide!l!6ik !larak s0zde ba*llk g0sterdi*inde bile bu 0*reti1 lerin #!rumlanmas hakkn ana#asal !larak tanmlanm birta1 km kurul #a da kiilere a#rr" Ome*in denetim altnda tutulma tarzlarna ilikin bu #asama hakk hi+bir bi+imde #alnz2a kuramsal !lmamtr" 5e3letler bu hakk d(zenli !larak, sklkla da 3ar !lan kal larda k0kl( d0n(1 (mler getiren bi+imlerde kullanmtr" Beklenebile2e*i gibi, ta1 rihsel ka italizmde de3letler ig(2(n(n daha +!k metalatrlma1 sn sa*la#a2ak #asamalarda bulunarak, i+ilerin bir i t(r(nden bir bakasna ge+mesine ilikin +eitli geleneksel kstlamalar kaldrmtr" D#r2a i+iler i+in, genellikle bir ksmn (2retli i1 lere girmek z!runda brakan 3e nakit 0deme gerektiren 3ergi #(1 k(ml(l(kleri getirmilerdir" Dma 0te #andan, daha 0n2e de g0r1 d(*(m(z gibi, aldklar #asal 0nlemlerle ikamet snrlamalar da#atmak #a da akraba t! luluklarnn kendi mensu larna kar baz bakm #(k(ml(l(klerini s(rd(rmesi k!nusunda srarl !l1 mak #!lu#la, tam r!leterlemenin 0n(n( de kesmilerdir" 5e3letler (retim ilikilerini kendi denetimine almtr" Belirli z!ra da#al +altrma bi+imlerini 7k0lelik, kamusal +alma #(1

TARHSEL KAPTALZM !!

9RKM P:LTKALAR" !#

k(ml(l(kleri, !na#l hizmet anlamas, 3b"8 0n2e #asallatr s!nra #asad klmlardr" =2retli +alma s0zlemelerinin tabi !ldu*u, g(3en2eleri 3e karlkl #(k(ml(l(klerin (st 3e alt s1 nrlarn da ka sa#an kurallar k!#mulardr" Falnz2a (lke snr1 larnda de*il, (lke i+inde de, 2!*ra:i ig(2( hareketlili*ine snr1 lar getirmilerdir" 5e3letin ald* t(m bu kararlan, serma#e birikimi#le ilgili ik1 tisadi s!nu+lara d!*rudan g0nderme #a larak alnmtr" Bu n!ktann d!*rulu*u, #asal #a da idari se+ilerle ilgili, ka#da ge+1 mi, +!k b(#(k sa#lara ulaan g0r(meler g0zden ge+irilerek k!la#lkla denetlenebilir" 5e3letler a#r2a dik ka:al gru lara, en +!k da dik ka:al i+ilere kar kendi me3zuatn d(zenli !larak u#gulamak i+in hatr sa#lr miktarda ener6i har2amtr" /+ile1 re, e#lemlerine ilikin #asal snrlar bilmezlik etme 0zg(rl(*( ek braklmamtr" Tam tersine, i+i is#an, bire#sel #a da k!1 lekti:, edilgen #a da etkin !lsun, genellikle de3let mekanizmala1 rndan ga#retke 3e bask2 bir karlk gelmesine #!l a+mtr" ,rg(tl( i+i sn: hareketlerinin bask2 etkinliklere zamanla baz snrlar getirebildi*inde 3e ge+erli kurallarn kendi lehlerine bir miktar de*itirilmesini sa*lad*nda kuku #!ksa da bu s!nu+lan b(#(k 0l+(de de3let mekanizmalarnn si#asal bileimini etkileme #etileri#le elde etmilerdir" 5e3letlerin iktidarndaki (+(n2( 0*e, 3ergilendirme g(2(d(r" Lergilendirme hi+bir bi+imde tarihsel ka italizmin buluu de*il1 dirE daha 0n2eki si#asal #a lar da de3let mekanizmalar i+in ge1 lir ka#na* !larak 3ergilendirme#i kullanmtr" Dn2ak, tarihsel ka italizm 3ergilendirme#i iki a+dan de*iikli*e u*ratmtr" Lergilendirme, de3letin resmi #arg alan i+inde #a da dnda #er alan kimselerden z!r #!lu#la d(zensiz aralarla alnan 7di*er de3letlerden alnanlar da i+inde8 de3let gelirleri !lmaktan +k de3letin bal2a 7ger+ekten ezi2i8 d(zenli gelir ka#na* durumuna gelmitir" /kin2i n!kta ise 3ergilendirmenin, ka italist d(n#a ek!n!misinin tarihsel gelimesi b!#un2a, #aratlan #a da birikti1

rilen t! lam de*erin #(zdesi !larak durmadan b(#(#en bir g01 r(ng( !lmasdr" Bunun anlam de3letlerin, denetimlerinde tut1 tuklar 3e serma#e birikimini hzlandrmalarna !lanak sa*la1 makla kalma# ka#nak da*lm #!lu#la serma#e birikimine d!*rudan #a da d!la#l !larak giren ka#naklar bakmndan 0nem kazanm !lmasdr" Lergilendirme, d(manlk du#gularn 3e direnii, bakalar1 nn eme*inin me#3elerine el k!#an bir 2isimlememi k0t(l(k !larak g0r(len de3let #a snn kendisine #0nelten bir g(+t(r" Belirli 3ergiler k!nmas lehinde, bu 3ergilerin #eniden da*lm s!nu2u d!*rudan kendilerine 3erile2ek !lmas, h(k(mete kendi iktisadi k!numlarn daha i#i kla2ak dsal ek!n!miler #aratma !lana* sa*lamas #a da iktisadi a+dan #ine kendi lehlerine !la1 2ak bi+imde bakalarn 2ezalandrmas nedeni#le baskda bulu1 nan h(k(met d g(+ler bulundu*u her zaman aklda tutulmal1 drE ksa2as 3ergilendirme g(2( de3letin bakalarnn de*il de belirli baz gru larn lehine !lmak (zere serma#e birikimi s(re1 2ine d!*rudan #ardm2 !ldu*u en d!la#msz #0ntemlerden biri !lmutur" 5e3letin #eniden da*lm sa*lama g(2( +!*unlukla #alnz2a eitletiri2i gizilg(2( a+sndan tartlmtr" Bu izlek re:ah de31 leti izle*idir" I#sa #eniden da*lm ger+ekte reel gelirleri #akn1 saklatrmaktan +!k daha b(#(k 0l+(de, da*lm kutu latrma mekanizmas !larak kullanlmtr" 9imetlerin a#lalmasnda1 ki kutu lama# ka italist i#asann #(r(rl(kteki ilemlerinin s!nu2u !larak zaten 3ar !lan kutu lamann +!k <)t<n% +karan (+ ana mekanizma 3ardr" ;(k(metler her e#den 0n2e, 3ergilendirme s(re2i #!lu#la b(#(k miktarda serma#e t! la# bunu s(b3ansi#!nlar #!lu#la, ellerinde zaten b(#(k serma#eler bulunan kii #a da gru lara da1 *tabilmitir" Bu s(b3ansi#!nlar genellikle kamu hizmeti t(r(n1 den ek za#: gerek+elerle 7temelde iin i+inde hizmetlere :azla 0deme #a lmasnn bulundu*u8 d!*rudan ba*lara d0n(m(1

TARHSEL KAPTALZM !*

9"R"K1M P:LTKALAR" !+

t(r" Dma bunlar, #alnz2a, ahal#a +kan kalknma aamasnn tamamlanma n!ktasnda ilgili iktisadi etkinli*i n!minal de*eri (zerinden kamu sekt0r( dndaki giriim2ilere de3retmek gibi bir ama+la, daha s!nraki kGrl satlarla karlanabile2e*i d((1 n(lebile2ek (r(n gelitirme giderlerini de3letin (stlenmesi gibi daha az d!*rudan bir bi+im de almtr" ;(k(metler ikin2i !larak, b(#(k 0l+ekli 3e ga#ri meru, an1 2ak :iilen kstlanmam kamu :!nu ka+aklar i+in k!la# hede:ler durumuna gelen resmen #asal 3e genellikle merulatrlm 3er1 gilendirme kanallar #!lu#la b(#(k miktarda serma#e t! la#a1 bilmitir" Bu gibi kamu geliri hrszlklar 3e bunlarla ilgili #!z1 lam 0zel 3ergi usulleri, tarihsel ka italizm b!#un2a 0zel ser1 ma#e birikiminin b(#(k ka#naklarndan biri !lmutur" ;(k(metler, zenginler lehine #eniden da*lmn (+(n2( ana mekanizmas !larak, kGrn bire#selletirilmesi, rizik!nun t! 1 lumsallatrlmas ilkesini kullanmlardr" .a italist sistemin t(m tarihi b!#un2a, rizik! 3e zararlar ne kadar b(#(k !lursa, en azndan ka+nmak istedikleri mali kargaa nedeni#le, h(k(met1 lerin i:laslar 0nlemek hatta zararlar gidermek i+in ara#a girmesi !lasl* da ! kadar artmtr" Bu eitlik+ilik kart #eniden da*lm u#gulamalar de3let ik1 tidarnn utanla2ak 7h(k(metlerin bu etkinlikler k!nusunda bir miktar skntl !lmalar 3e gizli tutulmasna +almalar anla1 mnda utanla2ak8 #ann !lutururken, t! lumsal sabit serma#e #atrmlarnn h(k(metler tara:ndan sa*lanmas a+k+a g0steri k!nusu !lmu 3e giderek tarihsel ka italizmin a#akta tutulma1 snda de3letin temel r!llerinden biri !larak sa3unulmutur" 4(lk sahibi (reti2ilerden !luan +!k sa#da gru i+in mali1 #etlerin d((r(lmesinde #aamsal 0nemi !lan har2amalar 1d(n#a ek!n!misinin temel ener6i, tama2lk 3e en:!rmas#!n alt#a s1 b(#(k 0l+(de kamu aras#la gelitirilmi 3e destek1 lenmitir" Bu gibi t! lumsal sabit serma#e #atrmlarndan +!*u kiinin b'r m'-t/r kazan+l !ldu*unda kuku bulunmamakla bir1

likte, bu kazan+ he si i+in eit miktarda !lmamtr" Sa*lanan #arar, +!k daha eitlik+i bir 3ergilendirme sisteminden 0dendi*i halde, !ransz bir bi+imde, elinde zaten b(#(k serma#e bulunan1 larn a#na d(m(t(r" Bu nedenle, t! lumsal sabit serma#e #a1 mlar serma#e birikimini 3e #!*unlamasn daha da artrma#a #aramtr" S!n bir n!kta !larak de3letler silahl g(2( tekelletirmi #a da tekelletirme#e +almtr" $!lis g(+leri b(#(k 0l+(de i+ d(ze1 nin 7baka bir de#ile, i+ilerin, kendilerine a#rlan r!lleri 3e kar1 lklar kabullenmesinin8 a#akta tutulmasna g0re hesa lanr1 ken, !rdular da belli bir (lkedeki (reti2ilere, baka (lkelerde bu1 lunan raki lerinin kendi de3let +arklarnn k!ru#u2ulu*una ba1 3urma k!nusundaki !lanaklarn d!*rudan etkileme #etisi sa*la1 #an mekanizmalar durumundadr" B0#le2e, de3let iktidarnn #a1 amsal 0nem ta#an 0zelli*ine gelmi !lu#!ruz" 5e3letlerin kulland* g(+ t(rleri birbirine benzemekle birlikte, 3erili de3let mekanizmalarnn ellerindeki g(2(n dere2esi +!k b(#(k 0l+(de :arkllk g0stermitir" 5e3letler, b(r!krasilerinin 3e !rdularnn b!#utlar 3e tutarll*#la #a da kendilerine ilikin ide!l!6ik :!r1 m(las#!nlar#la de*il, kendi snrlar i+inde biriken serma#enin, zaman i+inde raki de3letlerinkinden daha +!k #!*unlamasn sa*lamadaki :iili #eterlikleri#le 0l+(lebile2ek bir :iili g(+ hi#e1 rarisi i+inde #er almtr" Bu :iili #eterlik, raki askeri g(+leri kstlamaE kendi (lkesinde (st(nl(k sa*la#2 me3zuat #asalat1 nrken di*er de3letlerde a#n e#in #a lmasn 0nlemeE 3e kendi i+ilerini kstlama, raki lerinin ise a#n e#i #a ma #eterli*ini azaltma #etisini i+ermitir" 5e3letin g(+l(l(*(n(n asl 0l+(s(, !rta 3adeli iktisadi s!nu+lardr" =lke i+inde i+ilerin denetim al1 tnda tutulmasnda de3let mekanizmas tara:ndan a+k ku33et kullanlmas gibi ahal 3e istikrarszlatr2 teknikler genellikle de3letin g(+l(l(*(nden +!k za#:l*nn iaretidir" >er+ekten g(+l( !lan de3let mekanizmalar, i+ilerini u #a da bu bi+imde, ama daha in2elikli #!llardan denetim altnda tutabilmitir"

TARHSEL KAPTALZM !8

9RKM P:LTKALAR" !9

5e3let b0#lelikle +!k +eitli #!llardan, maksimum serma#e birikiminin #aamsal mekanizmas !lmutur" .a italizm kendi ide!l!6isine g0re de3let mekanizmalarnn m(dahalesinden kur1 tarlm 0zel giriim2ilerin etkinli*ini gerektiri#!rdu" I#sa bu durum ratikte hi+bir #erde ger+ekten ge+erli !lmamtr" .a i1 talizm m!dern de3letin etkin r!l( !lmadan ser ili geliebilir mi#di di#e d((nmek b!unadr" Tarihsel ka italizmde ka ita1 listler, de3let mekanizmalarn ana hatlar#la belirtti*imiz +eitli bi+imlerde kendi #ararlarna kullanma #etilerine g(3enmilerdir" /kin2i bir ide!l!6ik mit!s de3let egemenli*idir" 4!dern de31 let hi+bir zaman tam 0zerk bir si#asal b(t(n !lmamtr" 5e3let1 ler, ile#ilerinde u#mak z!runda !lduklar bir dizi kural ile !n1 suz #aamlarn s(rd(remedikleri bir dizi merulatr2dan !lu1 an bir de3letleraras sistemin a#rlmaz ar+alan !larak gelimi 3e bi+imlendirilmitir" 5e3letleraras sistem, her 3erili de3letin de3let mekanizmalar a+sndan, isten2ine #0nelik kstlamalar anlamna gelir" Bu kstlamalar, di l!masi u#gulamalarnda, resmi #arg g(2(n(n 3e s0zlemelerin tabi !ldu*u kurallarda 7uluslararas hukuk8 3e sa3a sanatnn nasl 3e hangi k!ullarda #(r(t(le2e*ine ilikin snrlamalarda bulmak !lanakldr" T(m bu kstlamalar resmi egemenlik ide!l!6isine terstir" Bununla bir1 likte egemenlik hi+bir zaman tam 0zerklik anlamn tamam1 tr" Bu ka3ram daha +!k, bir de3let mekanizmasnn bir di*erin1 deki ile#ie !labile2ek m(dahalesinde meruluk snrlan bulun1 du*unu belirtme#e #0neliktir" 5e3letleraras sistemin kurallar kukusuz, rza #a da :ikir bir1 li*i #!lu#la de*il, g(+l( de3letlerin bu kstlamalar 0n2elikle da1 ha za#: de3letlere, ikin2i !larak da birbirlerine da#atma iste*i 3e #etisi#le u#gulanmtr" 5e3letlerin bir g(+ hi#erarisi i+inde #er aldklar unutulmamaldr" 5e3letlerin 0zerkli*ine ilikin bal2a snrlama# bizzat bu hi#erarinin 3arl* sa*lamtr" ;i#erari1 nin, te esinde bir d(zl(k #erine iramitsel bir zir3e ile kurulmu !lmas 0l+(s(nde, durum elbette de3letlerin g(2(n(n t(mden

#!k !lmasna d!*ru gidebilirdi" Bu !lanak 3arsa#m d(ze#inde kalmam, askeri g(+ #!*unlamasnn dinami*i, tekrar tekrar, de3letleraras sistemi bir d(n#a im arat!rlu*una d0n(t(rme iri1 limi d!*urmutur" B0#lesi kilimler tarihsel ka italizmde hi+bir zaman baar ka1 zanamad#sa bunun nedeni iktisadi sistemin #a sal temelinin, a#r2a bal2a serma#e biriktiri2ilerin a+k+a alglanan +karlar1 nn, d(n#a ek!n!misini bir d(n#a im arat!rlu*una d0n(t(rme1 #e temelden ters d(mesidir" ;er e#den 0n2e, serma#e birikimi rekabete giri i+in s(rekli 0zendiri2iler i+eren bir !#un !lmu, b0#lelikle en kGrl (retim etkinliklerinde her zaman bir miktar da*lma g0r(lm(t(r" Bu nedenle her an +!k sa#da de3let, kendisini g0reli !larak g(+l( kla2ak bir iktisadi temel edinme e*ilimi g0stermitir" /kin2i !la1 rak, 3erili her (lkenin serma#e biriktiri2ileri, kendi de3let #a 1 larn serma#e birikiminde #ardm2 !larak kullansalar da, #ine kendi de3let #a larna -/r=5 bir takm denetim kaldra+larna gerek du#maktadr" @(nk( kendi de3let mekanizmalar, :azla g(+lenmesi durumunda, i+ si#asal denge#le ilgili nedenlerle i+erdeki eitlik+i basklara karlk 3ermek k!nusunda kendisini 0zg(r hissedebile2ektir" Serma#e biriktiri2iler bu tehdide kar kendi de3let mekanizmalarnn 0n(n( baka de3let mekanizma1 lar#la gire2ekleri itti:aklar #!lu#la almak gibi bir tehdide gerek du#mulardr" Bu tehdit ise #alnz2a, hi+bir de3letin b(t(n (ze1 rinde (st(nl(k kurmamas durumunda !lanakldr" Bu etmenler, 3erili bir anda de3letleraras sistem i+indeki +!k sa#da g(+l( 3e !rta dere2ede g(+l( de3letin, tek bana hi+bir de3let di*er t(m de3letleri :ethetme#i baaramasn di#e itti:ak1 larn a#akta tutmak 7#a da gerekirse ka#drmak8 e*iliminde !l1 masn kastederek g(+ler dengesi dedi*imiz e#in nesnel temeli1 ni !luturmutur" >(+ler dengesini #alnz2a si#asal ide!l!6inin s(rd(rmedi*ini g0rebilmek i+in, g(+l( de3letlerden birinin di*erleri (st(nde ge1

TARHSEL KAPTALZM #,

9RKM P:LTKALAR" #1

2i2i !larak g0reli bir (st(nl(k 1hegem!n#a di#ebile2e*imiz bir g0reli (st(nl(k1 kurma# baard* (+ 0rne*e baklabilir" Bu (+ 0rnek, ;!llanda)nn !n #edin2i #(z#l !rtalarnda, /ngiltere)nin !n d!kuzun2u #(z#l !rtalarnda 3e DB5)nin #irmin2i #(z#l !r1 talarnda kurdu*u hegem!n#adr" Bu (+ 0rnekte de hegem!n#a, askeri, :etih einde k!an bir de3letin 7;absburglar, Fransa, Dlman#a8 #enilgisinin ardndan geldi" ;egem!n#alarn her biri bir -d(n#a sa3ann 1zamann t(m b(#(k askeri g(+lerini i+ine alan, kitlesel, kara a*rlkl, s!n dere2e #k2, aralkl !larak !tuz #l s(ren bir m(2adelenin1 damgasn tad" Bunlar sras#la 161&1164& Ituz Fl Sa3alar, 9a !l#!n Sa3alar 71S9211&158 3e #irmin2i #(z#ldaki, rahat+a tek bir uzun -d(n#a sa3a- !larak alnabile2ek 191411945 aras +atmalardr" ,rneklerin (+(nde de, kazanann, -d(n#a sa3a0n2esinde 0n2elikle bir deniz g(2( !ldu*una, an2ak, d(n#a ek!1 n!misini bir d(n#a im arat!rlu*una d0n(t(rme#e +alra ben1 ze#en, tarihsel !larak g(+l( bir kara g(2(ne kar sa3a kazan1 mak i+in, kara g(2(ne d0n(t(*(ne dikkat edilmelidir" Bununla birlikte za:erin temeli askeri !lmamtr" Birin2il ger+eklik iktisadidir: belirli de3letlerdeki serma#e biriktiri2ile1 rin, (+ ana iktisadi alann 1tarmsal 3e snai (retim, ti2aret 3e mali#e1 (+(nde de t(m raki lerini rekabet d brakma #etisi" ,zg(l !larak, hegem!n#a kuran de3letteki serma#e biriktiri2iler ksa s(reler i+in di*er g(+l( de3letlerdeki raki lerinden daha et1 kin !lmu 3e b0#lelikle -!nlarn- alanlarnda bile azar kazan1 mtr" Bu hegem!n#alarn t(m( de ksa s(reli !lmutur" T(m( de si#asal1askeri nedenlerden +!k daha b(#(k 0l+(de, iktisadi nedenlerle s!na ermitir" T(m(nde de, ge+i2i (+l( iktisadi (st(n1 l(k, ka italist ger+ekli*in iki ka#asna +ar mtr" .a#alardan bi1 rin2isi, iktisadi etkinlik art getiren etmenlerin her zaman ba1 kalar tara:ndan 1ger+ekten za#: !lanlar de*il, !rta dere2ede g(+l( !lanlar tara:ndan1 k! #a edilebilir !lmas 3e 3erili her ik1 tisadi s(re2e s!nradan katlanlarn, #!k edilmesi gereken eskimi

d!nanm !lmamak gibi bir (st(nl(*( bulunabilmesidir" /kin2isi, hegem!n#a kuran g(2(n, iktisadi etkinli*i kesintisiz bir bi+imde s(rd(rmekte her anlamda +kar !lmas 3e bu nedenle i+eride #e1 niden da*lm #!lu#la +alma barn satn alma e*ilimi g0ster1 mesidir" Bu durum zaman i+inde rekabet g(2(n(n azalmasna 3e b0#lelikle hegem!n#ann s!na ermesine #!l a+maktadr" D#r2a, hegem!n#a kuran g(2(n karada 3e denizde +!k #a#gn askeri -s!rumluluklar- !lan bir g(2e d0n(mesi, b(#(#en bir iktisadi #(k altna girmesini 3e b0#lelikle askeri har2amalarda -d(n#a sa3a- 0n2esi d((k d(ze#ine 3eda etmesini getirmektedir" 5!la#s#la, 1hem za#: hem de g(+l( de3letleri snrla#an1 g(+ler dengesi, b!zmas k!la# bir si#asal g0lge1g0r(ng( de*il1 dir" .0kleri bizzat tarihsel ka italizmdeki serma#e biriktirme #0ntemlerinde #atmaktadr" Lerili bir (lkede #er alan akt0rler d!*rudan #a da baka #erlerdeki akt0rlerle itti:ak i+inde, her za1 man kendi snrlarnn 0tesinde r!l ald*ndan, g(+ler dengesi de3let mekanizmalar arasndaki basit bir iliki de de*ildir" Bu nedenle, 3erili bir de3letin !litikalar de*erlendirilirken i+Hd a#rm t(m(#le bi+imseldir 3e si#asal m(2adelelerin ger+ekte nasl !lu bitti*ini anlamamza :azla bir katks !lmaz" $eki ger+ekte kim kime kar m(2adele 3ermitirC Tarihsel ka italizm i+indeki +elikili basklar nedeni#le bu s!run sanld1 * kadar a+k de*ildir" On temel 3e bir anlamda en a+k se+ik !lan m(2adele, sistemin b(#(k #ararlan2larndan !luan k(+(k gru la, sistemin kurbanlarndan !luan b(#(k gru arasndaki !lmutur" Bu m(2adelenin ek +!k ad 3e b(r(nd(*( ek +!k klk 3ardr" Lerili bir (lke i+inde serma#e biriktiri2ilerle bunla1 rn +altrd* i+iler arasnda ne zaman net hatlar +ekilse buna serma#e ile emek arasnda sn: m(2adelesi deme e*iliminde !l1 duk" B0#lesi sn: m(2adeleleri iki alanda 1iktisadi alanda 7hem :iili +alma #erinde, hem de b(#(k, ekilsiz - i#asa-da8 3e si#a1 sal alanda1 #er almtr" /ktisadi alanda d!*rudan, mantkl 3e i3edi bir +kar +atmas !ldu*u a+ktr" /+ilere #a lan 0deme

TARHSEL KAPTALZM #2

9RKM P:LTKALAR" #

ne kadar b(#(kse -kGr- !larak kalan artk da ! kadar azdr" .u1 kusuz bu +atma sk sk uzun 3adeli 3e daha b(#(k 0l+(lere ilikin ka#glarla #umuatlmtr" Tekil serma#e biriktiri2isi#le +altrd* i+iler, sistem i+inde #er alan di*er ikililer karsnda !rtak +karlar i+inde !lmulardr" /+ilere daha :azla 0deme #a1 lmas baz k!ullarda, d(n#a ek!n!misindeki genel arasal sa1 tn alma g(2(n( artrmak #!lu#la, ertelenmi kGr !larak serma#e biriktiri2ilere d0nebilmitir" Fine de bunlarn g0z 0n(ne alnma1 s, 3erili bir art*n b0l((m(nden s:r s!nu+ d!*mas !lgusunu hi+bir zaman 0nle#ememi, d!la#s#la gerilim z!runlu bir bi1 +imde s(reklilik kazanmtr" Bu nedenle de her zaman +eitli (lkelerde si#asal iktidar rekabetinde anlatmn bulmutur" I#sa bildi*imiz gibi, serma#e birikimi s(re2i serma#enin baz 2!*ra:i b0lgelerde #!*unlamasna #!l a+t*, bu durumun a+kla#2s !lan eitsiz de*iim de3letler arasnda hi#erari i+e1 ren bir sistemin 3arl* sa#esinde !lanakllat* 3e de3let meka1 nizmalarnn sistemin ile#iini de*itirme g(2( snrl !ldu*u i+in, d(n#a d(ze#inde serma#e biriktiri2ilerle d(n#a d(ze#inde i+iler arasndaki m(2adele, anlatmn g(+l( (lkelerdeki serma#e biriktiri2ilere kar de3let iktidar kullanmak ama2#la 3erili 7za#:8 (lkelerde +eitli gru lar tara:ndan iktidara gelmek i+in har2anan +abalarda da bulmutur" Bu durum ne zaman !rta#a +kt#sa, antiem er#alist m(2adelelerden s0z etme e*iliminde !lduk" .ukusuz s!run burada da, s0z k!nusu her iki de3lete i+1 sel !lan +izgilerle, bir b(t(n !larak d(n#a ek!n!misindeki sn: m(2adelesinin altnda #atan itilimin her zaman tam !larak +ak1 mamas !lgusu #(z(nden sk sk karanlkta kalmtr" Ja#: (l1 kelerdeki baz serma#e biriktiri2ilerle g(+l( (lkedeki baz i+i 0*eler, si#asal k!nulan sn:sal1ulusal +er+e3ede de*il de sr: ulusal +er+e3ede tanmlamakta ksa 3adeli #ararlar g0rm(t(r" Dma -antiem er#alist- hareketlerde m(2adelenin sn:sal i+eri*i #!ksa 3e hi+ de*ilse 0rt(k bir ide!l!6ik izlek !larak da kullanl1 m#!rsa b(#(k se:erberlikler #aratan #(kseliler hi+bir zaman

!lanakl !lmam 3e bu nedenle, snrl hede:lere bile se#rek ula1 lmtr" D#r2a, 3erili (lkelerde etnik gru larn !luum s(re2inin i1 g(2( !luumu#la t(mleik bir bi+imde ba*lantl !ldu*unu 3e iktisadi #a larda kabataslak bir k!num k!du ile3i g0rd(*(n( ka#detmitik" Bu nedenle, nerede bu durum daha keskin bir bi1 +imde !rta#a +kt #a da k!ullar ha#atta kalma k!nusunda daha g(+l( ksa 3adeli basklar u#gulad#sa, !rada serma#e biriktiri2i1 lerle daha :azla ezilen i+i kesimleri arasndaki +atma da, dil1 sel1rksal1k(lt(rel betimle#i2ilerin sn: mensu lu*u ile !lan #(ksek ba*nts nedeni#le, dilsel1rksal1k(lt(rel m(2adele bi1 +imlerine b(r(nme e*iliminde !lmutur" Bu durum nerede 3e ne zaman !rta#a +ksa, etnik m(2adelelerden #a da milli#et m(2a1 delelerinden s0z etme e*iliminde !lduk" I#sa t k antiem er#a1 list m(2adeleler gibi bunlar da, altlarnda #atan, ka italist sistem i+inde (retilen art*a el k!#ma#a #0nelik sn: m(2adelesinden d!*an du#gu 3e d((n2eler se:erber edilmeden k!la# k!la# ba1 ar#a ulaamamtr" Bununla birlikte, a+k se+ik 3e temel bir n!kta !ldu*u i+in #alnz2a sn: m(2adelesine dikkat edersek, tarihsel ka italizmde en az sn: m(2adelesi kadar zaman 3e ener6i #utan bir baka si#asal m(2adele#i g0zden ka+rm !luruz" @(nk( ka italist sis1 tem, t(m serma#e biriktiri2ileri birbirine kar kkrtm bir sis1 temdir" Snrsz serma#e birikimi i+in izlenen #!l bakalarnn raki +abalarna kar #(r(t(len iktisadi etkinliklerden kGr elde etme #!lu !ldu*undan, tek tek her giriim2i di*er t(m giriim2i1 ler i+in an2ak kararsz bir m(tte:ik !labilmi, de*ilse rekabet sahnesinden t(m(#le sa: d edilmekle kar kar#a kalmtr" >iriim2i giriim2i#e kar, iktisadi sekt0r iktisadi sekt0re kar, bir de3letteki giriim2iler #a da etkin gru lar di*erindeki1 lere kar: 4(2adele, tanm gere*i dur durak bilmedi" Bu aralk1 sz m(2adele, tam da serma#e birikiminde en 0nemli r!l( de31 letler !#nad* i+in, s(rekli !larak si#asal bir bi+im ald" ;er

TARHSEL KAPTALZM #!

9RKM P:LTKALAR" ##

de3letin kendi i+inde !lu biten bu m(2adelelerin k!nusu bazen d( ed(z de3let mekanizmalarnda #er alan ers!nel 3e ksa 3a1 deli de3let !litikalar !labildi" Bazen de ksa 3adeli m(2adele #(r(tme kurallarn, d!la#s#la u #a da bu hizbin a*r basmas !lasl*n belirle#en, daha b(#(k -ana#asal- k!nular (zerinde m(2adele #(r(t(ld(" 4(2adele, -ana#asal- nitelik kazand* du1 rumlarda daha b(#(k ide!l!6ik se:erberlikler gerektirdi" Bu du1 rumlarda -de3rimler-den 3e -b(#(k re:!rmlar-dan s0z edildi, #i1 tiren tara:a ise genellikle k0t(le#i2i 7ama +0z(mleme a+sndan u#gun !lma#an8 etiketler #a trld" ,rne*in -:e!dalizm-e #a da -gelenekler-e kar -dem!krasi- #a da -0zg(rl(k- i+in 3erilen si#asal m(2adeleler i+i sn:nn ka italizme kar m(2adelesi !lmadklar 0l+(de esas !larak serma#e biriktiri2ilerin serma#e birikimi i+in kendi aralarnda 3erdikleri m(2adeleler !ldu" Bu gibi m(2adeleler -ileri2i- bir bur6u3azinin geri2i tabakalara kar za:eri de*il, bur6u3a1i+i m(2adelelerdir" /lerleme#e ilikin -e3renselletiri2i- ide!l!6ik sl!ganlar kulla1 nlmas kukusuz si#asal bakmdan #ararl !lmutur" Bu kulla1 nm, sn: m(2adelesi se:erberli*ini biriktiri2iler aras m(2adele1 lerdeki tara:lardan biri#le ilikilendirmenin bir #!ludur" Dma bu gibi ide!l!6ik #ararlar genellikle iki #(z( keskin bir b+ak !lu tutkular dizginsiz brakm 3e sn: m(2adelesindeki bask #a 1 2 kstlamalar za#:latmtr" Bu durum kukusuz tarihsel ka i1 talizmde serma#e biriktiri2ilerin s(regelen ikilemlerinden biri1 dir" Sistemin ile#ii, tam ters #0ndeki +karlar i+in emek+ilerin har2ad* +abalar karsnda serma#e biriktiri2ileri birbiri#le s1 n: da#anmas i+inde da3ranma#a, ama ezamanl !larak gerek si#asal gerekse iktisadi alanlarda birbiri#le s(rekli !larak ka3ga etme#e z!rlamtr" Sistem i+i +eliki dedi*imizde kastetti*imiz tam da budur" Sn: m(2adeleleri dnda, har2anan t! lam si#asal ener6inin +!*unu #utan baka m(2adeleler de !ldu*una dikkat +eken +!k sa#da +0z(mleme2i, si#asal m(2adelenin anlalmasnda sn:

+0z(mlemesinin #erindeli*inin kukulu !ldu*u s!nu2una 3ar1 #!r" Bu +karsama tuha:tr" Sn: temeline da#al !lma#an si#asal sa3amlarn, baka bir de#ile biriktiri2iler arasndaki si#asal kazan+ m(2adelelerinin, biriktiri2i sn: i+in d(n#a d(ze#inde s(1 regelen sn: m(2adelesinde a*r bir #a sal si#asal za#:l*n ka1 ntlar !ldu*u s!nu2unun +karlmas daha anlaml dururdu" S0z k!nusu si#asal m(2adeleler, ka italist d(n#a ek!n!mi1 sindeki kurumsal #a lar, belirli iktisadi akt0rlere !t!matik !la1 rak a#r2alk sa*la#a2ak bi+imde ile#en t(rden bir d(n#a i#a1 sasnn kurula2a* bir bi+ime s!kma m(2adeleleri !larak #eni1 den i:ade edilebilir" .a italist - i#asa- hi+bir zaman 3eri !lma1 d* gibi, de*imez de*er de !lmamtr" 5urmadan #eniden #a1 ratlan 3e a#arlanan bir #arat !lmutur" -$i#asa- her 3erili anda d0rt b(#(k kurum dizisinin karmak etkileiminin s!nu2u !lan bir dizi kural #a da kstlama# temsil etmitir: de3letleraras bir sistem i+inde birbirine ba*l +!k sa#1 da de3letE de3letlerle rahatsz 3e belirsiz ilikiler i+inde !lan, -ulus- !larak tannm #a da kamusal !larak b0#le tannmak i+in m(2adele eden +!k sa#da -ulus- 73e -etnik gru - denen alt1 uluslar8E u*ra r!:ili e3rimleen 3e bilin+ dere2eleri #al alama g0steren sn:larE 3e +eitli bi+imlerde emek+i !larak +alan bir1 den +!k kiinin bir ara#a geldi*i, birden +!k ka#naktan gelir el1 de eden 3e sn:larla ilikileri (r(zl( hane halklarn !luturan birka+ gelirli birimler" Bu kurumsal g(+ler takmnn de*imez kutu #ldzlar #!k1 tur" /ktisadi (r(nlerine el k!nmasna direnen i+ilerin m(2adele1 lerinin ard sra bu m(2adelelere kar !luturulmas i+in serma1 #e biriktiri2iler tara:ndan bask u#gulanan kurumsal bi+imler karsnda a*r basabile2ek -temel- b(n#eler #!ktur" .urumsal bi+imlerin her +eitlemesinin snrlar 3e gerek #asal !larak ge1 rekse :iilen destek !labildi*i -haklar-, d(n#a ek!n!misinde b0l1 geden b0lge#e hem +e3rimsel hem de +a*2l zaman i+inde +eit1 lilik g0stermitir" 5ikkatli bir +0z(mleme2i bu kurumsal girdaba

TARHSEL KAPTALZM #*

9RKM P:LTKALAR" #+

bakarken ba d0nerse, tarihsel ka italizmde biriktiri2ilerin daha da +!k biriktirmekten daha #(ksek hi+bir hede:leri !lmad*n 3e bu nedenle i+ilerin de ha#atta kalmaktan 3e #(k(n( azalt1 maktan daha #(ksek hede:i !lamad*n anmsa#arak a+k bir #!la #0nelebilir" Bu n!kta bir kez anmsand m m!dern d(n#a1 nn si#asal tarihinden e e# anlam +karlabilir" ,zel landa, tarihsel ka italizmde !rta#a +km !lan sistem kart hareketlerin d!lamba+l 3e genellikle arad!ksal #a da +e1 likili k!numlarn t(m karmakl* i+inde de*erlendirme#e bala#abiliriz" /kilemler i+inde en temel !lan#la bala#alm" Ta1 rihsel ka italizmin ile#ii bir d(n#a ek!n!misi i+inde !lmutur ama bir d(n#a de3leti i+inde !lmamtr" Tam tersine" 5aha 0n2e de g0rd(*(m(z gibi #a sal basklar bir d(n#a de3leti kurulma1 sna kar #0nde +almtr" Bu sistem i+inde, birden +!k de3let 1 a#n zamanda en g(+l(, ama #ine de g(2( snrl si#asal #a lar1 bulunmasnn !#nad* #aamsal r!l(n altn +izmitik" Bu nedenle, 3erili de3letlerin #eniden #a landrlmas, i+iler i+in k!numlarnda d(zelme sa*lamann a#n zamanda hem en umut 3aat eden hem de snrl de*erde bir #!lu anlamna gelmitir" ,n2e, sistem kart hareket derken ne#i kastetmi !labile2e1 *imize bakmak gereki#!r" ;areket s0z2(*(, anlk !lmann 0te1 sinde bir nitelik ta#an bir takm k!lekti: itilimler anlamn i+e1 ri#!r" >er+ekten de, bilinen t(m tarihsel sistemlerde az +!k ken1 dili*inden i+i r!test!larnn #a da a#aklanmalarnn !rta#a +k1 m !ldu*unda kuku #!ktur" Bunlar bastrlan 0:kenin g(3enlik su a lar #a da bazen biraz daha etkin bir bi+imde s0m(r( s(1 re+lerine k(+(k snrlar getiren mekanizmalar !larak ile3 g0r1 m(t(r" Dn2ak, genel !larak ele alrsak is#an bir teknik !larak #alnz2a merkezi !t!ritenin k#larnda, 0zellikle merkezi b(r!k1 rasiler da*lma aamasnda#sa ie #aramtr" Tarihsel ka italizmin #a s bu 3erilerden bazlarn de*itir1 di" 5e3letlerin de3letleraras bir sistem i+inde #er almas, is#an1 larn #a da a#aklanmalarn, !rta#a +ktklar si#asal #arg alan1

nn ilk eldeki snrlar 0tesinde de genellikle !lduk+a hzl bir bi1 +imde #ank bulmas anlamna geldi" Bu nedenle, -d- denen g(+lerin saldr#a u*ra#an de3let mekanizmasnn #ardmna gelmesi i+in g(+l( nedenler 3ard" Bu durum is#anlar z!rlatrd" ,te #andan serma#e biriktiri2iler 3e d!la#s#la de3let meka1 nizmalar, i+ilerin g(nl(k #aamna tarihsel ka italizmden 0n1 2eki tarihsel sistemlere g0re genel !larak +!k daha #!*un bir bi1 +imde burnunu s!ktu" Snrsz serma#e birikimi, i 0rg(tlenme1 sinin 73e #erinin8 #eniden #a landrlmasna, mutlak emek mik1 tarnn artrlmasna 3e i+ilerin sik!l!6ik1t! lumsal bakmlar1 dan #eniden bi+imlendirilmesine #0nelik, #inelenen basklara #!l a+t" Bu anlamda, d(n#a i+ilerinin +!*u i+in k! ukluklar, kargaa 3e s0m(r( daha da b(#(k !ldu" D#n zamanda t! lum1 sal karklklar, #attr2 t! lumsallama bi+imlerini za#:latt" Bu nedenle s!nu+ta baar !lanaklar nesnel !larak belki de azal1 d ama is#an kilimleri g(+lendi" Tarihsel ka italizmde is#an tekn!l!6isinde gelien b(#(k #e1 nili*e #!l a+an da bu :azla gerilim !lmutur" S0z(n( etti*imiz #enilik, s(rekli 0rg(t ka3ramdr" S(rekli, b(r!kratlam #a la1 rn iki b(#(k tarihsel t(r(#le 1i+i1s!s#alist hareketler 3e milli1 #et+i hareketler1 #aratln an2ak !n d!kuzun2u #(z#lda g0r1 me#e bal#!ruz" /ki hareket t(r( de e3rensel bir dili, esas !larak Fransz 5e3rimi)nin dilini k!nuu#!r: 0zg(rl(k, eitlik 3e kar1 delik" /ki hareket t(r( de D#dnlanma)nn ide!l!6isine b(r(n(1 #!r: ilerlemenin ka+nlmazl*, #ani insann, 0z(nde bulunan insan haklar#la gerek+elendirilen kurtuluu" /ki hareket t(r( de ge+mie kar gele2e*i, eski#e kar #eni#i #(2elti#!r" >elenek1 lere ba3urulsa bile, bir r0nesansn, #eniden d!*uun temeli !la1 rak ba3urulu#!r" /ki hareket t(r(nden her birinin :arkl bir !da* 3e d!la#s#la balang+ta :arkl bir #eri !ldu*u d!*rudur" /+i1s!s#alist hare1 ketler, kentli 3e t! raksz (2retli i+ilerle 7 r!letar#a8, bu i+ile1 rin +altklar iktisadi #a larn sahi leri 7bur6u3azi8 arasndaki

TARHSEL KAPTALZM #8

9RKM P:LTKALAR" #9

+atmalarda !daklamtr" Bu hareketler, emek karlklarnn temelde eitliksiz2i, ezi2i 3e adaletsiz !ldu*u n!ktasnda srarl !lmutur" B0#lesi hareketler d!*allkla 0n2e d(n#a ek!n!misi1 nin 0nemli miktarda sana#i i+isi bulunan #erlerinde 10zel !la1 rak, Bat D3ru a)da1 !rta#a +ka2akt" Lerili bir si#asal #arg alanndaki +!k sa#da 7dilsel 3eH#a da dinsel 0zellikler +er+e3esinde tanmlanan8 -ezilen halk-, egemen -halklar-a g0re si#asal haklardan, iktisadi :rsatlardan 3e meru k(lt(rel anlatm !lanaklarndan +!k daha az #ararland*ndan, milli#et+i hareketler bu ikisi arasndaki +atmalarda !daklam, -haklarn- temelde eitliksiz2i, ezi2i 3e adaletsiz bir bi+imde da1 *tld* n!ktasnda srarl !lmutur" Bu gibi hareketler de d!*al1 lkla 0n2e D3ustur#a14a2aristan /m arat!rlu*u gibi, d(n#a ek!1 n!misinin ig(2( hi#erarisinde etnik1ulusal da*lm eitsizli*i1 nin en a+k se+ik !ldu*u #ar +e3re b0lgelerinde !rta#a +ka2akt" /ki hareket t(r( !lduk+a #akn zamanlara kadar genel !larak kendilerini birbirinden :arkl, bazen de birbiri#le uzlamaz +eliki i+inde g0r(#!rdu" Dralarnda kurulan itti:aklar taktik 3e ge+i2i sa#l#!rdu" I#sa bu iki hareket t(r( arasnda daha balang+tan itibaren +ar 2 #a sal benzerlikler !lmutur" Bir kere hem i+i1 s!s#alist hem de milli#et+i hareketler hatr sa#lr miktarda tar1 tmann ardndan, 0rg(t !lmak gibi temel bir karan 3e bununla atba giden, en 0nemli si#asal hede:lerinin de3let iktidarn ele ge+irmek 7baz milli#et+i hareketler i+in bu hede:in #eni de3let snrlan #aratlmasn getirdi*i durumlarda bile8 !ldu*u kararn almtr" /kin2i bir benzerlik, strate6i#e 1de3let iktidarnn ele ge1 +irilmesine1 ilikin kararn halk g(+lerinin sistem kart, #ani de3rim2i bir ide!l!6i temelinde se:erber edilmesini gerektirme1 si#di" Bu hareketler, (stesinden gelme#i hede:ledikleri, serma1 #e1emek, merkez1+e3re #a sna da#al temel eitsizlikler (zerine bina edilmi 3ar !lan sisteme 1tarihsel ka italizme1 kar ha1 reketlerdi" .ukusuz, eitsiz bir sistemde alt katmanlarda #er alan gru 1

larn bu katmanlardan kurtulma +abasnda tutabile2e*i iki #!l 3ardr" Sistemi, herkesin eit kademede #er ala2a* bir bi+imde #eniden #a landrma#a +almak, #a da d( ed(z, 3ar !lan eit1 siz da*lm i+inde daha (st kademelere +kma#a +almak" Bilin1 di*i gibi sistem kart hareketler, eitlik+i hede:lerde ne 0l+(de !daklam !lursa !lsun, her zaman balang+ta #a da eninde s!1 nunda 3ar !lan hi#erari i+inde -#ukar d!*ru hareketlilik-ten baka ama2 bulunma#an 0*eler i+ermitir" ;areketlerin kendisi de her zaman bu durumun :arknda !lmutur" Bununla birlikte, s!runu kiisel g(d(ler +er+e3esinde tartmak e*ilimi g0stermi1 lerdir: da3a#a inananlar, ihanet edenlere kar" Dma +0z(mleme s!nu2u, hareketlerde tarihsel gelimelerinin her belirli annda -da3a#a ihanet edenler-in hazr 3e nazr !ldu*u g0r(ld(*(nde insan, g(d(sel a+klamalardan +!k #a sal a+klamalar arama#a #0neli#!r" S!runun anahtar ger+ekte de3let iktidarnn ele ge+irilmesini hareketin etkinliklerinde eksen durumuna getirme kararnda #a1 t#!r !labilir" Bu strate6inin iki temel s!nu2u !lmutur" Se:erber1 lik aamasnda her hareketi strate6ik hede:lerine ulamak i+in hi+ de -sistem kart- !lma#an gru larla taktik itti:aklara girme1 #e itmitir" Bu itti:aklar, sistem kart hareketlerin bizzat kendi #a sn se:erberlik aamasnda bile de*iikli*e u*ratmtr" 5aha da 0nemlisi, strate6inin ek +!k 0rnekte eninde s!nunda baa1r#a ulam !lmasdr" $ek +!k hareket ksmen hatta t(m(#le de3let iktidarna ulama# baarmtr" Baarl hareketler bu durumda de3let iktidarnn ka italist d(n#a ek!n!misi i+indeki s1 nrllklar gibi bir ger+eklikle #(z #(ze gelmitir" .endilerini, de3letleraras sistemin ile#ii tara:ndan, iktidarlarn 3arlk ne1 denleri !lan -sistem kart- hede:lerini #umuatarak kullanma#a z!rlanr bir durumda bulmulardr" Bu durum 0#lesine a+k se+ik ki, bu hareketler strate6ilerini neden b0#lesine kendi kendini #enilgi#e u*rata2a*a benze#en bir hede:e da#andr#!r di#e merak edili#!r !lmaldr" Fant !l1

TARHSEL KAPTALZM *,

9RKM P:LTKALAR" *1

duk+a #aln: Tarihsel ka italizmin 3erili si#asal #a s ek az se1 +im brakmtr" 5aha +!k umut 3aat eden hi+bir alternati: stra1 te6i #!k gibi g0r(nm(t(r" 5e3let iktidarnn ele ge+irilmesi hi+ de*ilse, +ekime halindeki gru lar arasnda g(+ dengesini az +!k de*itirme umudu 3aat etmektedir" Baka bir de#ile, iktidarn ele ge+irilmesi sistemde r%3orm anlamna gelmektedir" Ke:!rm1 lar ger+ekten durumda d(zelme sa*lamakta, ama bu her zaman sistemin de g(+lenmesi ahasna !lmaktadr" Bu nedenle d(n#a sistem kart hareketlerinin #(z elli #l aan +almasn tarihsel ka italizmin re:!rmizm #!lu#la g(+len1 dirilmesinden ibarettir di#e 0zetle#ebilir mi#izC ;a#r, ama bu1 nun nedeni tarihsel ka italizm !litikalarnn +eitli de3letlerin !litikalarndan daha :azla bir e#, a#n zamanda de3letleraras sistemin de !litikalar !lmasdr" Sistem kart hareketler ba1 lang+tan itibaren #alnz2a tek tek de*il, hi+bir zaman b(r!kratik 0rg(tlenme#e gitmemekle birlikte, a#n zamanda k!lekti: bir b(1 t(n !larak 3ar !lmutur" 7Onternas#!naller hi+bir zaman bu ha1 reketlerin t(m(n( ka samamtr"8 Lerili herhangi bir hareketin g(2( bakmndan kilit etkenlerden biri, her zaman, baka hare1 ketlerin 3arl* !lmutur" Baka hareketler, 3erili harekete (+ t(r destek sa*lamtr" Bunlardan en a+k se+i*i maddi destektirE +!k #ararl, an2ak belki de en az 0nemli !lan" /kin2isi, !#alama deste*idir" ,rne*in 3erili bir g(+l( (lkenin daha za#: bir (lkedeki sistem kart ha1 rekete m(dahale #etisi her zaman, ilk eldeki si#asal g(ndeminde daha baka ne kadar i bulundu*una ba*l !lmutur" Lerili bir de3leti uzaktaki bir sistem kart hareketle u*rama #etisi, #erel bir sistem kart hareketle u*ramas 0l+(s(nde azalr" =+(n2( 3e en temel destek ise, k!lekti: d((n2e d(ze#inde 3erilen des1 tektir" ;areketler birbirinin hatalarndan ders +karm 3e birbiri1 nin taktik basanlarndan 2esaret almtr" 5(n#a d(ze#inde hare1 ketlerin +abalan da d(n#a d(ze#inde temel si#asal ha3a# 1beklentileri, !lanak +0z(mlemelerini1 etkilemitir"

;areketler, sa#, tarih 3e taktik baar bakmndan b(#(d(k1 +e, k!lekti: bir g0r(ng( !larak daha g(+l( g0r(nm(, daha g(+l( g0r(nd(*( i+in de daha g(+l( !lmutur" 5(n#a d(ze#inde k!1 lekti: g(2(n b(#(mesi iktidarda bulunan hareketlerin -re3iz#!1 nist- e*ilimlerini 1ne daha :azla, ama ne de daha az1 denetleme ile3i g0rm( 3e bu durumun tarihsel ka italizmin si#asal istik1 rarn za#:lat2 etkisi, tek tek hareketlerin de3let iktidarn art arda ele ge+irmelerinin #aratt* sistem g(+lendiri2i etkilerin t! lamndan b(#(k !lmutur" S!n bir n!kta !larak iin i+ine bir etken daha karmtr" Sis1 tem kart hareketlerin iki t(r( #a#gnlk kazandk+a 7i+i1 s!s#alist hareketler birka+ g(+l( (lkeden di*er t(m (lkelere, ulusal hareketler de birka+ +e3resel b0lgeden di*er her #ere #a1 #ldk+a8 aralarndaki a#rm gitgide daha bulank bir duruma gelmitir" /+i1s!s#alist hareketler kendi se:erber etme +abalan 3e de3let iktidar u#gulamalar bakmndan milli#et+i izleklerin +!k 0nemli !ldu*unu :ark etmitir" Dma milli#et+i hareketler tersini bulgulamtr" Otkin bir bi+imde se:erber edebilmek 3e #0netebilmek i+in, i+ilerin eitlik+i #eniden #a landrma#a du#duklar ilgi#i #0nlendirmeleri gerekmitir" /zlekler adamakll 0rt(me#e bala# a#rt edi2i 0rg(tsel bi+imler #!k !lma #a da tek bir #a i+inde ka#nama e*ilimine girdik+e, sistem kart hareketlerin 0zellikle d(n#a d(ze#inde bir k!lekti: b(t(n !larak g(2( i#i2e artmtr" Sistem kart hareketlerin g(+l( #anlarndan biri de 0nemli sa#da (lkede iktidara gelmi !lmalardr" Bu durum d(n#a sis1 teminin #(r(rl(kteki !litikalarn de*itirmitir" Dma bu g(+, de3rim1s!nras denen re6imler tarihsel ka italizmdeki t! lumsal ib0l(m(n(n bir ar+as !larak ile3 g0rme#i s(rd(rd(*(nden, a#n zamanda bir za#:lk !ldu" B0#lelikle s0z k!nusu re6imler de ister istemez, ile#ilerini snrsz serma#e birikimi mekaniz1 masnn dur durak bilmez basks altnda s(rd(rd(" Bunun i+teki si#asal s!nu2u, ek +!k durumda daha az 3e d(zeltilmi bi+imde

TARHSEL KAPTALZM *2

de !lsa, emek s0m(r(s(n(n s(rmesi !ldu" Bu durum -de3rim1 s!nrasnda- !lma#an (lkelerdekine aralel i+ gerilimlere #!l a+t, bu da s0z k!nusu de3letlerde #eni sistem kart hareketler d!*mas e*ilimini besledi" .a italist d(n#a ek!n!misi +er+e3esi i+inde birikimin gerekleri sistemin $%r 0/n5n2/ iledi*inden, ka1 zan+ m(2adelesi hem bu de3rim1s!nras (lkelerde hem di*er her #erde s(r( gitti" 5e3let #a larndaki de*iiklikler birikim !li1 tikalarn de*itirdi, ama bu !litikalara s!n 3erme #etisini he1 n(z g0steremedi" S0ze balarken u s!rulan ertelemitik: Tarihsel ka italizmde elde edilen kazan+lar ne 0l+(de reeldirC Faam standartlarndaki de*iikli*in b(#(kl(*( nedirC Bu an, bu s!rulara #aln #antlar bulunmad* herhalde a+ktr" -.im i+inC- s!rusunu s!rmamz gereki#!r" Tarihsel ka italizm, +!k b(#(k b!#utlarda maddi mal (retimi, ama a#n zamanda elde edilen karlklarda +!k b(#(k bir kutu lama getirmitir" $ek +!k insan de3 b!#utlu kazan+lar elde etmi ama daha da +!k insan t! lam reel gelirlerinde 3e #a1 am standartlarnda 0nemli d((ler #aamtr" .utu lama kukusuz a#n zamanda mekGnsal !lmu 3e d!la#s#la baz alanlarda #!k gibi g0r(nm(t(r" Bu durum da kazan+ i+in m(2a1 delenin bir s!nu2udur" .azan+ 2!*ra:#as sk sk ka#m, b0#le1 likle kutu lama ger+ekli*ini maskelemitir" Dma snrsz ser1 ma#e birikimi, tarihsel ka italizmin ka sad* zaman1mekGn b0lgesinin b(t(n( b!#un2a reel :arkn aralksz b(#(mesi anla1 mna gelmitir"

,6

D:#!n Ilarak ;akikat: Dkl2lk 3e Dkl2latrma

Tarihsel ka italizmin, 0zlemlerinde $r!meteus+u !ldu*unu bili1 #!ruz" Bilimsel 3e tekn!l!6ik de*ime insann tarihsel etkinli1 *inde bir de*imez de*er !ldu#sa da, her zaman 3ar !lan $r!1 meteus)un, 5a3id Tandes)in de#ii#le -ba*larndan kurtulmasan2ak tarihsel ka italizmde !lmutur" Tarihsel ka italizmin bu bilimsel k(lt(r(ne ilikin bug(nk( temel k!lekti: imgemiz, bu k(lt(r(n -geleneksel- 3e bilimd k(lt(r g(+lerinden gelen z!r1 lu direnie kar s!#lu 03al#eler tara:ndan !rta#a k!ndu*udur" B03al#e, !n #edin2i #(z#lda .ilise)#e kar >alile!, #irmin2i #(z#lda m!llalara kar -m!dernletiri2i-dir" ;er se:erinde, -b! inan+lar-a kar -akl2lk- 3e -zihinsel zulme- kar -0z1 g(rl(k- dendi" Bunlarn si#asal ek!n!mi alannda bur6u3a giri1 im2inin arist!krat t! rak sahibine kar is#an#la aralel 7hatta 0zde8 !ldu*u 3arsa#ld" Bu temel imgenin, d(n#a d(ze#inde k(lt(rel m(2adele imge1 sinin, gizlenmi bir 0n2(l(, zamansall*a ilikin bir 0n2(l( 3ar1 dr" -4!dernlik- zamansal !larak #eni sa#lrken, -gelenek- za1 mansal !larak eski 3e m!dernlikten 0n2edirE hatta bu imgelerin baz g(+l( +eitlemelerinde gelenek tarih d 3e d!la#s#la 0l(ms(zd(r" Bu 0n2(l tarihsel !larak #anl 3e bu nedenle te1 melli bir bi+imde #anlt2dr" Tarihsel ka italizmin zaman1 mekGn snrlan i+inde ser ili gelien +eitli k(lt(rler 3e +eitli

TARHSEL KAPTALZM *!

AK1L>1L1K ?E AK"L>"LAT1RMA *#

-gelenekler- kurumsal +er+e3elerden daha #aamsal !lmam, b(#(k 0l+(de m!dern d(n#ann #aratmas, ide!l!6ik +atsnn bi1 rer ar+as !lmutur" @eitli -geleneklerin, genellikle 0n2eden 3ar !lan baz tarihsel 3e zihinsel malzemeleri kullanmak #!lu#la ina edilmeleri anlamnda, tarihsel ka italizm 0n2esinden kalma gru 3e ide!l!6ilerle ba*lan !ldu*unda kuku #!ktur" Bu gibi ta1 rih0tesi ba*larn sa3unulmas, gru larn tarihsel ka italizm i+in1 de si#asal1iktisadi m(2adelelerindeki i+ birliklerinde 0nemli bir r!l de !#namtr" Dma bu m(2adelelerin ald* k(lt(rel bi+imleri anlamak isti#!rsak, -gelenek-leri ge+er ak+e kabul etmemizin, 0zellikle -gelenek-lerin ger+ekten geleneksel !ldu*unu 3arsa#1 mamzn !lana* #!ktur" >ereken #erlerde 3e !labile2ek en d((k (2ret d(ze#leri#le i+i #aratlmas, serma#e birikimini k!la#latrmak iste#enlerin +karnadr" 5(n#a ek!n!misinin +e3re b0lgelerinde #er alan ik1 tisadi etkinlikler i+in d((k (2retlerin, gelir ka#na* !larak (21 retli eme*in k(+(k bir r!l !#nad* haneler #aratlmas #!lu#la nasl !lanakl klnd*n daha 0n2e tartmtk" B0#lesine hane1 lerin -#aratlmas-nda, baka bir de#ile kendi kendilerini #a 1 landrmalar #0n(nde bask u#gulanmasnda kullanlan #0ntem1 lerden biri, tarihsel ka italizm i+inde t! luluk #aamnn -etnik1 letirilmesi- !lmutur" -Otnik gru -tan kastmz, 2!*ra:i !larak #akn #erlerde #aa#an di*er gru lara g0re belirli u*rasalH iktisadi r!llerin 3erildi*i, ele gelir b(#(kl(kte bir gru insandr" Bu ig(2( da*lm d g0r(n( a+sndan etnik grubun a#rt edi2i -k(lt(r(- 1dini, dili, -de*erleri-, kendine 0zg( g(ndelik da3ran kal lar1 ile simgelenmitir" .ukusuz, tarihsel ka italizmde tam kast sistemi benzeri bir e# !ldu*unu s0#lemek istemi#!rum" Dn2ak, u*rala ilgili kate1 g!rilerimizi #eterin2e geni tutmamz ka#d#la, tarihsel ka ita1 lizmin +eitli zaman1mekGn b0lgeleri b!#un2a etniklik ile u*ra1 salHiktisadi r!ller arasnda !lduk+a #(ksek bir ba*ntnn 3ar !l1 du*unu s0#l(#!rum" D#r2a, bu ig(2( da*lmnn zaman i+in1

de de*iikli*e u*rad*n, ig(2( da*lm de*itik+e etnikli*in de 1gru snrlar 3e gru larn tanmla#2 k(lt(rel 0zellikleri a+sndan1 de*iikli*e u*rad*n 3e #ine, g(n(m(z etnik ig(2( da*lm#la etnik gru larn tarihsel ka italizm 0n2esi d0nemler1 deki s0zde atalarna ait kal lar arasnda hemen hi+ ba*nt bu1 lunmad*n s0#l(#!rum" 5(n#a i+ilerinin etnikletirilmesi, d(n#a ek!n!misinin ile1 #ii a+sndan 0nem ta#an belli bal (+ s!nu+ d!*urmutur" ;er e#den 0n2e, gru larn #aamn s(rd(rmesi i+in #eterli ge1 lir sa*lamak anlamnda de*il, hane halk gelirinin t! lam mikta1 r 3e ala2a* bi+imler bakmndan gelir d(ze#i beklentileri u#1 gun !lan her kateg!riden #eterli miktarda i+i sa*lamak anla1 mnda, i+ilerin #eniden (retilmesini !lanakl klmtr" 5ahas, i+ilerin da*lmndaki esnekli*in nedeni tam da etnikletirilmi !lmasdr" Otniklik, b(#(k 0l+ekli 2!*ra:i 3e u*rasal hareketlili1 *i z!rlatrmam, k!la#latrmtr" 5e*ien iktisadi k!ullarn basks altnda i+i da*lmn da de*itirmek i+in gerekli !lan tek e# birtakm inisi#ati: sahibi bire#lerin 2!*ra:i #a da u*ra1 sal #erlemede ba +ekmesinden 3e bunun i+in 0d(llendirilme1 sinden ibarettirE bu durum, etnik grubun di*er mensu lar (st(n1 de, d(n#a ek!n!misi i+inde #er de*itirmek k!nusunda derhal bir d!*al -+eki g(2(- u#gulamaktadr" Otnikletirme ikin2i !larak, i+ileri kendi i+inde e*itme meka1 nizmas sa#esinde, u*rasal g0re3lerdeki t! lumsallamann b(1 #(k bir ksmnn i3erenler #a da de3letler tara:ndan karlanan giderlerle de*il, etnik !larak tanml haneler +er+e3esinde ger1 +ekletirilmesini sa*lamtr" =+(n2(s( 3e belki de en 0nemlisi, etnikletirilmenin u*ra1 salHiktisadi r!llerdeki kademelenme#i katlatrarak genel gelir da*lm i+in, -gelene*in- merulatrlmas#la 0rt(lm(, k!la# bir k!dlama sa*lamasdr" On in2e a#rntlarna kadar gelitirili tarihsel ka italizmin en 0nemli da#anaklarndan birini, kurumsal rk+l* !luturan, bu

TARHSEL KAPTALZM **

AK"L>"L"K ?E AK"L>"LAT"RMA *+

(+(n2( s!nu+tur" Urk+lktan kastetti*imiz e#in 0n2eki +eitli ta1 rihsel sistemlerde 3ar !lan #aban2 d(manl*#la ek az ilgisi 3ardr" Faban2 d(manl*, d( ed(z -#aban2-dan du#ulan k!r1 ku#du" Tarihsel ka italizmdeki rk+l*n -#aban2lar2a hi+bir ilgisi #!ktur" Tam tersine" Urk+lk a#n iktisadi #a i+indeki +e1 itli i+i kesimlerinin birbiri#le iliki kurmasn kstlamann bi1 +imidir" Urk+lk i+ilerin hi#erarikletirilmesine 3e nimet da*1 lm bakmndan aralarndaki #(ksek eitsizli*e ide!l!6ik gerek+e !lmutur" Bizim rk+lk derken kastetti*imiz e#, s(regelen u#gulamalar dizisi#le birlemi halde, etniklik ile i+i da*lm arasndaki #(ksek ba*ntnn zaman i+inde a#akta tutulmas s!1 nu2unu 3eren ide!l!6ik 0nermeler dizisidir" S0z k!nusu ide!l!1 6ik 0nermeler, iktisadi #a lar i+indeki me3kilere !lan da*lm1 daki :arkllatrmann bal2a nedeni !larak +eitli gru larn ge1 netik 3eH#a da +!k eski -k(lt(rel- 0zelliklerinin g0sterilmesi bi1 +imini almtr" I#sa iktisadi alandaki baarldkla ilgili baz 0zellikler bakmndan baz gru larn di*erlerinden -(st(n- !ldu1 *una ilikin inan+lar, bu gru larn i+iler i+inde #erinin belirlen1 mesinden 0n2e de*il, her zaman daha s!nra !rta#a +kmtr" Urk+lk her zaman 4o)t $o&* !lmutur" /ktisadi 3e si#asal !larak ezilenlerin k(lt(rel bakmdan -aa*- !lduklar ileri s(r(lm(t(r, /ktisadi hi#erari i+indeki #er herhangi bir nedenle de*iirse, t! lumsal hi#erarideki #er de bunu izleme e*ilimi g0stermitir 7kukusuz biraz ge2ikme#le, +(nk( bir 0n2eki t! lumsallama1 nn etkilerini silmek i+in her zaman bir #a da iki kua*n ge+mesi gerekmitir"8 Urk+lk, eitsizli*i hakl +karan bir genel ide!l!6i ile3i g0r1 m(t(r" Dma bundan +!k daha :azla bir e# de !lmutur" >ru 1 larn, ek!n!mi i+indeki r!llerinde t! lumsallatrlmasna #ara1 mtr" Dlanan ta3rlar 70n#arglar, g(ndelik #aamdaki a+k+a a#rm2lk ta#an da3ranlar8, kiinin kendisine 3e kendi hane
A s!nra gelen (L/t. +"n"8

halknda 3e etnik grubunda #er alan di*er kiilere u#gun 3e meru gelen da3ran +er+e3esini #erletirme#e #aramtr" T k 2insi#et+ilik gibi rk+lk da, beklentileri bi+imlendiri snrla#a1 rak, kendi kendisine bask #a an bir ide!l!6i ile3i g0rm(t(r" Urk+lk elbette #alnz2a kendi kendisini baskla#2 de*il, a#1 n zamanda ezi2i !lmutur" Da* katmanlardaki gru lar hiza#a getirme#e, !rta katmanlardakileri ise d(n#a !lis sisteminin g01 n(ll( askerleri !larak kullanma#a #aramtr" B0#lelikle, si#asal #a larn mali#eti 0nemli 0l+(de azaltlmakla kalmam, rk+lk #a sal !larak kurbanlar birbirinin karsna dikti*inden, sistem kart gru larn geni kitleleri se:erber etmesi de g(+lemitir" Urk+lk basit bir g0r(ng(den ibaret de*ildir" Bir anlamda, bir b(t(n !larak d(n#a sistemindeki g0reli stat(lerin snrlarn +i1 zen, d(n#a +a nda temel bir kusur hatt 3ardr" Bu hat -renkhattdr" >(ne# D3ru al, Dra , Tatin Dmerikal mestiz!lar 3e 5!*u Ds#allar gibi gru larn d(n#a d(ze#inde 73e ulusal d(1 ze#de8 t! lumsal !larak tanml -renk hatlar- i+inde tarihsel !larak ka#an k!numlanndan a+k+a g0r(lm( !la2a* gibi, -be1 #az- #a da #(ksek tabaka !lu kukusuz :iz#!l!6ik de*il, t! 1 lumsal bir g0r(ng(d(r" Kenk 7#a da :iz#!l!6i8, 0z( bakmndan gizlenmesi z!r !ldu1 *undan, kullanmas k!la# bir etikettir 3e tarihsel ka italizmin D3ru a)daki k0kenleri bakmndan tarihsel !larak el3erili !ldu1 *u 0l+(de kullanlmtr da" Dn2ak, el3erisiz !ldu*u durumlar1 da bir kenara braklm #a da di*er tant2 0zellikler lehine de1 *iikli*e u*ratlmtr" Tant2 k(meleri b0#lelikle ek +!k #erde !lduk+a karmak bir duruma gelmitir" Buna ek !larak t! 1 lumsal ib0l(m(n(n de durmadan e3rimleti*i g0z 0n(ne alnr1 sa, etnik H rksal kimlik sa tamann, 3ar !lan t! lumsal gru lar arasndaki snrlar +izmekte ha#li istikrarsz bir temel !luturdu1 *u !rta#a +kar" >ru lar geli ge+mekte 3e kendi tanmlarn ha1 tr sa#lr bir k!la#lkla de*itirmektedir 7snrlan bakalar ta1 ra:ndan da a#n k!la#lkla, :arkllam !larak alglanmaktadr8"

TARHSEL KAPTALZM *8

AK"L>"L"K ?E AK"L>1LAT"RMA *9

Dma, hi+bir 3erili grubun snrlarndaki ge+i2ilik genel gru lar hi#erarisindeki, #ani d(n#a i+ilerinin etnikletirilmesindeki kal2lkla tutarszlk !luturmam, hatta bir !laslk, bu kal2l1 *n :!nksi#!nu !lmutur" 5!la#s#la rk+lk, tarihsel ka italizmin bir k(lt(rel da#ana* !lagelmitir" Jihinsel bakmdan a tal2a !luu, k!rkun+ gad1 darlklar #aratmasn 0nlememitir" Bununla birlikte, d(n#adaki sistem kart hareketlerin s!n elli ila #(z #ldr g0sterdi*i #(k1 seli s!nu2u, #akn zamanlarda iddetli bir saldr altnda brakl1 mtr" >er+ekten de g(n(m(zde rk+lk, en +i* +eitlemeleri bakmndan d(n#a +a nda bir miktar meruluk #itimine u*ra1 maktadr" Dma tarihsel ka italizmin tek ide!l!6ik da#ana* rk1 +lk !lmamtr" >erekli i+ilerin !luturulmasnda 3e #eniden (retilmesinde rk+l*n 0nemi +!k b(#(kse de, snrsz serma#e birikiminin sa*lanmas i+in, i+ilerin #eniden (retilmesi #eterli !lmamaktadr" /+ilerin, belli kadr!lar tara:ndan #0netilmedik1 +e, 3erimli 3e kesintisiz !larak +alma# s(rd(rmesi beklene1 mez" .adr!larn da #aratlmas, t! lumsallatrlmas 3e #eniden (retilmesi gerekmektedir" .adr!larn #aratlmasnda, t! lumsal1 latrlmasnda 3e #eniden (retilmesinde etkili !lan birin2il ide!1 l!6i ise, rk+lk ide!l!6isi de*ildir" O3rensel2iliktir" O3rensel2ilik bir bilgi kuramdrA" 9e#in bilinebilir 3e nasl bilinebilir !ldu*una ilikin bir inan+lar dizisidir" Bu g0r((n 0z(, d(n#a#a 1:iziksel d(n#a#, t! lumsal d(n#a#a1 ilikin, e3rensel 3e kal2 bir bi+imde d!*ru 3e anlaml genel 0nermeler bulundu1 *u 3e bilimin ama2nn 0znel denen, #ani tarihsel bakmdan k1 stlanm !lan t(m 0*eleri :!rm(las#!nundan a#kla#a2ak bir bi1 +im i+erisinde bu genel 0nermeleri aramak !ldu*udur" O3rensel2ili*e !lan inan+, tarihsel ka italizmin ide!l!6ik #a1 snda temel ta !lmutur" O3rensel2ilik, bilgi kuram !ldu*u kadar, inan+tr da" Ole a3u2a gelme#en, ama reel !ldu*u 0ne s(1

r(len hakikat g0r(ng(s(n(n #alnz2a sa#g g0rmesini de*il, ulu1 lanmasn da gerektirir" =ni3ersiteler hem ide!l!6inin at0l#eleri hem de inan2n ta naklar !lagelmitir" ;ar3ard, armas#la ?%6 r't/)@5* 03mektedir" Bir #andan hakikatin hi+bir zaman kesin bir bi+imde bilineme#e2e*i sa3unulmu 1m!dern bilimi Irta+a* Bat te!l!6isinden a#ran e#in bu !ldu*u 3arsa#lr1 bir #andan da durmadan, hakikatin aranmasnn (ni3ersiteler i+in, daha ge1 ni !larak da her t(rl( zihinsel etkinlik i+in 3arlk nedeni !ldu*u 0ne s(r(lm(t(r" .eats bize, sanat hakl +karmak i+in, -hakikat g(zelliktir, g(zellik de hakikat,- der" Birleik 5e3letler)de, #a1 sa#la #asaklanmam e#leri #a abilme serbestli*inin se3ilen bir si#asal gerek+esi de hakikatin #alnz2a, -serbest :ikir i#asasn1 daki- etkileimin s!nu2u !larak bilinebile2e*idir" .(lt(rel ideal !larak hakikat, a:#!n ile3ini, belki de m!dern d(n#ann tek 2iddi a:#!nu ile3ini g0rm(t(r" .arl 4ar? din i+in kitlelerin a:#!nudur, di#!rdu" Ka#m!nd Dr!n, 4arksist :i1 kirler de a#dnlarn a:#!nudur, dedi" Bu !lemik+i +klarn iki1 sinde de basiret 3ardr" Dma basiret demek hakikat demek mi1 dirC Ben, hem kitlelerin hem de a#dnlarn asl a:#!nu belki de hakikat denen e# !lmutur, 0nerisinde bulunmak isti#!rum" D:1 #!n kukusuz her an i+in k0t( de*ildir" D2lar ha:i:letir" /nsan1 lar i+in, ger+eklikle #(z #(ze gelmenin !lsa !lsa ka+nlmaz za1 rarlar #a da +0k(( hzlandra2a*ndan k!rktuklar durumlarda, kat ger+ekliklerden ka+ma !lana* sa*lar" Fine de +!*umuz a:1 #!n kullanlmasn 0nerme#iz" 4ar?)la Ka#m!nd Dr!n da 0ner1 mi#!rlard" @!*u (lkede 3e +!*u ama+ i+in, a:#!n kullanm #a1 saddr" .!lekti: e*itimimiz bize hakikati aramann +kar beklentile1 rinden uzak bir erdem !ldu*unu 0*retmitir, !#sa ger+ekte, kendi +karna #0nelik bir akl2latrmadr" /lerlemenin, d!la#s#la re:ahn k0e ta ilan edilen hakikati arama, belirli ek +!k a+1

A e istem!l!6i 7+"n"8

A hakikat (L/t. +"n"8

TARHSEL KAPTALZM +,

AK1L>"L"K ?E AK1L>1LAT1RMA +1

dan, hi#erarik, eitsiz t! lumsal #a nn a#akta tutulmas#la en azndan u#umlu !lmutur" .a italist d(n#a ek!n!misinin b(#(1 mesinin getirdi*i s(re+ler 1iktisadi #a larn +e3reselletirilmesi, bir de3letleraras sisteme katlan 3e bu sistem tara:ndan kstla1 nan za#: de3letler #aratlmas1 k(lt(r d(ze#inde baz basklar i+ermitir: ;risti#anl*n kendi dinine +ekme +abalanE D3ru a dilinin da#atlmasE belirli tekn!l!6ilere 3e t0relere g0re e*itimE #asalarla ilgili de*iiklikler" Bu de*iikliklerin +!*u asker eli#le #a lmtr" Bir ksm, !t!ritesi s!nul !larak askeri g(+le destek1 lenen -e*itim2iler-in ikna edilmesi#le baarlmtr" Bazen -Ba1 tllatrma- #a da giderek daha (stten bir ta3rla -m!dernletir1 me- etiketini #a trd*mz 3e e3rensel2ilik ide!l!6isinin hem me#3elerini hem de bu ide!l!6i#e !lan inan2 a#lamann +eki1 2ili*i#le merulatrlm !lan s(re+ler b(t(n(, ite budur" 5a#atlan bu k(lt(rel de*iikliklerin arkasnda iki ana g(d( 3ardr" Bunlardan biri iktisadi 3erimliliktir" Lerili kiilerin ikti1 sadi alanda 3erili bi+imlerde i g0rmesi isteni#!rsa, hem kendi1 lerine z!runlu k(lt(rel n!rmlarn 0*retilmesi hem de raki k(l1 t(rel n!rmlarn !rtadan kaldrlmas etkili !lmaktadr" /kin2isi, si#asal g(3enliktir" @e3re alanlarda, se+kin denenler -batllat1 nlrsa- bunlarn -kitlelerinden- a#rla2aklarna 3e b0#le2e is#an etmeleri !lasl*nn azala2a*na 1is#an i+in #anda 0rg(tleme #etilerinin ise kesinlikle azala2a*na1 inanlmtr" Bu hesa , b(1 #(k bir #anl !ldu*u !rta#a +kt#sa da, sa3unulabilir bir hesa 1 tr 3e bir s(re i+in ge+erli de !lmutur" 7=+(n2( bir g(d(, :etih1 +ilerin b<0<-.%nm%)'2'r. Bunu g0z ard edi#!r de*ilim, an2ak, k(lt(rel basklar a+klamak i+in burada anlmas z!runlu g0r(n1 m(#!rE s0z k!nusu basklarn b(#(kl(*(, bu g(d( !lmasa da a#n !lurdu"8 Urk+lk d(n#a d(ze#inde d!*rudan (reti2ileri denetim altnda tutma mekanizmas !larak ile3 g0r(rken, e3rensel2ilik, 0teki (lkelerin bur6u3azileri#le d(n#a d(ze#inde +eitli !rta tabakala1 rn etkinliklerini, (retim s(re+lerinin en sk bi+imde t(mletiril1

meini 3e de3letleraras sistemin en d(zg(n bi+imde ilemesini sa*la#a2ak kanallara #0neltme#e 3e b0#lelikle serma#e biriki1 mini k!la#latrma#a #aramtr" Bunun #a labilmesi, -ulusal+eitlemelere nakledilebile2ek bir d(n#a bur6u3a k(lt(r( +er+e1 3esinin #aratlmasn gerektiri#!rdu" Bu n!kta 0zellikle bilim 3e tekn!l!6i bakmndan, ama a#n zamanda si#asal :ikirler 3e t! 1 lumsal bilimler alannda 0nemli !lmutur" 5(n#a sistemi tarihsel !larak e3rimletik+e, d(n#a ib0l(1 m(nde #er alan kadr!larn -i+inde eritile2ekleri- 7burada :iilin edilgen #a s 0zellikle 0nemli8 #ansz bir -e3rensel- k(lt(r ka31 ramnn sistemin da#anaklarndan biri !larak ie #aramas, bu nedenledir" /lerlemenin, daha s!nra da -m!dernleme-nin #(2el1 tilmesi, ger+ek t! lumsal e#lem n!rmlarndan +!k, d(n#a (st ta1 bakalarna selama durmann 3e aralarna katlmann stat(simge1 si ile3ini g0ren bu :ikirler dizisini 0zetlemektedir" .(lt(rler(st( !ldu*u 3arsa#lan bilimsel bilgi temelleri lehine k(lt(rel bakm1 dan dar !ldu*u 3arsa#lan dinsel bilgi temellerinden k! ulmas, 0zellikle zararl bir k(lt(r em er#alizmi bi+iminin kendini hakl +karmasna #aramtr" Jihinsel 0zg(rleme adna tahakk(m kurmu, kuku2uluk adna, da#atmtr" .a italizm bakmndan temel 0nemdeki akl2latrma s(re2i, #0neti2i, teknis#en, bilim adam, e*itim2i gibi akl2latrma uz1 manlarn ka sa#an bir ara tabakann #aratlmasn gerektirmi1 tir" Falnz2a tekn!l!6inin de*il bizzat t! lumsal sistemin de kar1 mak !luu, bu tabakann geni 3e zaman i+inde genile#en bir tabaka !lmasn z!runlu klmtr" Bu tabakann desteklenmesi i+in gerekli arasal ka#nak !larak, i3erenler 3e de3letler eli#le elde edilen genel artk kullanlmtr" Bu nedenle s0z k!nusu kadr!lar, bu ilksel ama temel anlamda, bur6u3azinin, art*n a#lalmasna katlma tale lerine beeri serma#e gibi bir #ir1 min2i #(z#l ka3ram#la net bir ide!l!6ik bi+im 3erilen bir ar1 +as durumuna gelmitir" Bu kadr!lar, kendi hane halklarna mi1 ras !larak braka2aklar reel serma#e g0reli !larak az !ldu*un1

TARHSEL KAPTALZM +2

AK"L>"L"K ?E AK1L>"LAT"RMA +

dan, s!#larnn de3amn, +!2uklar i+in me3ki g(3en2esi getiren e*itim kanallarna ter2ihli eriim sa*lamak #!lu#la garantileme1 #e +almaktadr" Bu ter2ihli eriime de rahatlkla, dar tanml bir -:rsat eitli*i- ile s0zde merulatrlarak, baar denmitir" Bilimsel k(lt(r b0#lelikle d(n#a serma#e biriktiri2ilerinin kardelik k!du durumuna gelmitir" Bu k(lt(r here#den 0n2e hem serma#e biriktiri2ilerin kendi etkinliklerini hem de #arar1 landktan :arkllatrlm nimetleri hakl +karma#a #aramtr" Tekn!l!6ik #enilikleri desteklemitir" =retimle ilgili 3erimlilik artnn 0n(ndeki engellerin sert #0ntemlerle !rtadan kaldrl1 masn merulatrmtr" ;erkesin 1hemen de*ilse de eninde s!1 nunda1 #ararna !la2ak bir ilerleme bi+imi #aratmtr" Bununla birlikte bilimsel k(lt(r, akl2latrmadan ibaret de1 *ildir" >erek du#ulan t(m kurumsal #a larn kadr!larn !lutu1 ran +eitli elemanlarn t! lumsallatrlmasnn bir bi+imidir" Bi1 limsel k(lt(r, kadr!lar i+in !rtak, i+iler i+inse d!*rudan !rtak !lma#an bir dil !larak, (st tabakalar i+in sn: i+i birli*in bir ara2 durumuna da gelmi, is#an2l*a ka labile2ek kadr!larn bu t(rden etkinliklerinin ers ekti:lerini #a da ka samn snrla1 mtr" =stelik, bu kadr!larn #eniden (retilmesine #0nelik es1 nek bir mekanizma !luturmutur" Oskiden -la 2arriere !u3erte au? talents-A, bug(nse -merit!krasi- !larak bilinen ka3rama el1 3ermitir" Bilimsel k(lt(r, hi#erarik i+i da*lmn tehdit etme1 den bire#sel hareketlili*i !lanakl klan bir +er+e3e #aratmtr" 4erit!krasi hi#erari#i tehdit etmek 0#le dursun, g(+lendirmitir S!nu+ta, merit!krasi ile#i !larak, bilimsel k(lt(r de ide!l!6i !larak, tarihsel ka italizmin temelinde #atan ile#ilerin alglan1 masn 0nle#en 0rt(leri #aratmtr" Bilimsel etkinli*in akl2l1 *na 3erilen b(#(k a*rlk, snrsz birikimin akldl*nn mas1 kesi !lmutur" O3rensel2ilikle rk+lk, #(ze#den bakld*nda, birbirinin d(1
A #etenek kari#erleri (Fr. +"n"8

ed(z antitezi !lan 0*retiler !larak de*ilse bile tuha: bir +i:t !la1 rak g0r(nebilir: biri a+k, 0teki 0rt(l(E biri eitletiri2i, 0teki ku1 tu latn2E biri akl2 s0#lemin +a*r2s, 0teki 0n#argnn 2i1 simlemi hali" Fine de, bu iki 0*reti tarihsel ka italizmin e3ri1 mi#le eanl !larak #a#l a*rlk kazand*ndan, hangi bakm1 lardan ba*dar !lduklarna daha #akndan bakmamz gereki#!r" O3rensel2ilikte bir aldatma2a 3ardr" O3rensel2ilik, serbest+e d!laan bir ide!l!6i !larak de*il, tarihsel ka italizmin d(n#a sis1 teminde iktisadi 3e si#asal iktidar elinde tutanlar tara:ndan #a1 #lan bir ide!l!6i !larak #!l almtr" 5(n#a#a, g(+l(n(n za#:a bir arma*an gibi sunulmutur" T'm%o A/n/o) %t 2on/ 3%r%nt%)B* Drma*ann bizzat kendisi al2sna iki se+enek sundu*u i+in rk1 +l* beslemitirE arma*an 3e d!la#s#la, ulalm ilim1ir:an hi#erarisinde altlarda #er al#!r !lma# kabul etmekE arma*an reddetmek, d!la#s#la kendini eitsiz reel iktidar durumunu ter1 sine +e3irebile2ek silahlardan #!ksun brakmak" D#r2alkllarn kendi aralarna almak (zere se+tikleri kadr!1 larn bile e3rensel2ili*in iletisi k!nusunda derinlemesine karar1 sz kal he#e2anl bir m(ritlikle, rk+ ta3rlara du#ulan tiksinti1 nin getirdi*i k(lt(rel ret arasnda gidi gelmesi, art2 de*il1 dir" Bu kararszlk, +!k sa#daki k(lt(rel -r0nesans-ta anlatmn bulmutur" 5(n#ann ek +!k b0lgesinde geni 0l+(de kullan1 lan r0nesans s0z2(*(n(n bizzat kendisi kararszl*n 2isimle1 mi halidir" Feniden d!*utan s0z eden, 0n2eki bir k(lt(rel an +a*n 0ne s(rm(, ama a#n zamanda u an itibari#le k(lt(rel bakmdan aa* bir k!numu kabul etmi !lmaktadr" Feniden d!*u s0z2(*(n(n kendisi de D3ru a)nn 0zg(l k(lt(rel tarihin1 den k! #a edilmitir" 5(n#a i+ilerinin, be# s!:rasnda +!rba i+me#e hi+bir zaman da3et edilmemi !lmalar bakmndan, bu kararszlktan daha bir
A Funanllardan arma*an getirdikleri zaman da k!rkarmV 7Ta!k!!n, Fu1 nanllar tahta at getirirken Tru3allara b0#le s0#ler, +"n"8

TARHSEL KAPTALZM +!

AK"L>"L"K ?E AK"L>"LAT"RMA +#

ba*k !lduklar d((n(lebilir" I#sa ger+ekte d(n#a i+ilerinin si#asal anlatmlar !lan sistem kart hareketlerin kendileri de derin bir bi+imde a#n kararszl*a batmtr" 5aha 0n2e de be1 lirtti*imiz gibi, sistem kart hareketler, kendisi de e3rensel2i ide!l!6inin bal2a (r(nlerinden !lan D#dnlanma)nn ide!l!6isi1 ne b(r(nm(t(r" B0#lelikle, ! g(nden bug(ne i+inde kaldklar k(lt(rel tuza* kendileri kurmu !ldular: Tarihsel ka italizmi, tam da #erle bir etme#e +altklar -egemen sn:larn :ikirle1 ri-nden t(retilmi strate6iler kullanarak 3e !rta 3adeli hede:ler k!#arak sarsma#a +almak" Sistem kart hareketlerin s!s#alist +eitlemesi, balang+tan itibaren bilimsel ilerleme#e ba*l !ldu" .endisini, -(t! #a2!larak su+lad* bakalarndan a#rt etmek iste#en 4ar?, -bilim1 sel s!s#alizm-i sa3undu*unu 0ne s(r(#!rdu" Fazlarnda ka ita1 lizmin hangi bakmlardan -ileri2i- !ldu*unu 3urgulu#!rdu" S!s1 #alizmin 0n2e en -ileri- (lkelerde gele2e*i anla#, s!s#alizmin 7ka italizme te ki bi+iminde !ldu*u kadar8 ka italizmdeki iler1 lemeden de d!*a2a* bir s(re+ telkin edi#!rdu" 5!la#s#la s!s1 #alist de3rim, -bur6u3a de3rimi-ne 0#k(ne2ek 3e bu de3rimden )onr/ C%.%&%-t'. S!nraki baz kuram2lar bu nedenle bur6u3a de3riminin hen(z ger+eklemedi*i (lkelerde bu de3rime #ardm2 !lmann s!s#alistlerin g0re3i !ldu*unu bile ileri s(rm(t(r" /kin2i 3e =+(n2( Onternas#!naller arasnda !rta#a +kan g01 r( a#rlklar, ikisinde de !rtak !lan bu bilgi kuram (st(ne her1 hangi bir anlamazlk i+ermi#!rdu" >er+ekten de, gerek s!s#al dem!kratlar gerekse k!m(nistler, iktidara geldiklerinde (retim ara+larnn daha da gelimesine b(#(k bir 0n2elik 3erme e*ili1 minde !ldular" Tenin)in -k!m(nizm eittir s!s#alizm art elekt1 rik- sl!gan 4!sk!3a 2addelerinde bug(n hGlG k!2aman an1 kartlar halinde asldr" Bu hareketler 1s!s#al dem!krat da k!1 m(nisti de1 iktidara bir kez geldiler mi, Stalin)in -tek (lkede s!s#alizm- sl!ganlarn u#guladklar 0l+(de, z!runlu !larak k(1 resel serma#e birikimi i+in b0#lesine temel bir 0nem ta#an her

e#in metalatnlmas s(re2ini daha da ileri g0t(rd(ler" 5e3let1 leraras sistem i+inde kaldklar 0l+(de de 1ger+ekte bu sistem1 den atlmalarna #0nelik her t(r giriime kar i+inde kalma m(1 2adelesi 3ererek1 d(n#a d(ze#inde de*er #asasnn egemenli*i ger+ekli*ini kabul etmi 3e daha da ileri g0t(rm( !ldular" -S!s1 #alist insan-, kuku u#andra2ak 0l+(de Ta#l!rizm)den ba d0n1 m(e benzedi" .ukusuz, D#dnlanma)nn e3rensel2ili*ini reddetme sa3nda !lan 3e d(n#a ek!n!misinin +e3rede #er alan b0lgeleri i+in t(rl( -#erli- s!s#alizm +eitlemelerini sa3unan -s!s#alist- ide!l!6iler de !ldu" Bu :!rm(las#!nlar sr: g(zel s0zler !lmaktan 0te gide1 bildikleri 0l+(de, :iilen, metalatrma s(re2inin temel birimi !la1 rak !rtak gelirli #eni hane halklarn de*il, daha -geleneksel- !l1 du*u ileri s(r(len b(#(k k!m(nal b(t(nl(kleri kullanma giriimi gibi g0r(nm(t(r" Piddi !lduklarnda, bu giriimlerin genel !la1 rak 3erimsiz kaldklar !rta#a +kmtr" ;er durumda, d(n#a s!s#alist hareketlerinin ana e*ilimi, bu giriimleri s!s#alist !l1 ma#an, geri bir k(lt(rel milli#et+ili*in bi+imleri !lmakla su+la1 maktr" Sistem kart hareketlerin milli#et+i +eitlemesi ilk bakta bizzat a#rlk+ izleklerinin tad* 0nem nedeni#le, e3rensel2i1 lik ide!l!6isine daha az b!r+lu g0r(n(r" I#sa daha #akndan ba1 kld*nda bu izlenim #anllan#!r" .ukusuz, milli#et+ili*in ka+nlmaz !larak, belirli hareketler tara:ndan ulusal -gelenek1 ler-in, ulusal dilin,- sklkla da dinsel mirasn g(+lendirilmesinin sa3unuldu*u bir k(lt(rel bileeni 3ardr" Dma k(lt(rel milli#et1 +ilik, serma#e biriktiri2ilerin basklarna kar bir k(lt(rel dire1 ni midirC >er+ekte, k(lt(rel milli#et+ili*in iki b(#(k 0*esi bu1 nun tersi #0nlere d!*ru hareket etmitir" Birin2isi, k(lt(r(n i+in1 de tana2a* ara+ !larak, de3letleraras sistemin mensubu !lan de3let biriminin se+ilmesi e*iliminin 3arl*dr" -Rlusal- k(lt(r +!*u durumda bu de3lete at:edilmitir" Bu durum :iilen her se:e1 rinde k(lt(rel s(rekliliklerde genellikle +!k a*r !lan sa malar

TARHSEL KAPTALZM +*

AK"L>"L"K ?E AK1L>"LAT"RMA ++

getirmitir" 5e3let +er+e3esine !turtulmu bir ulusal k(lt(r(n sa1 3unulmas hemen her se:erinde, ka+nlmaz !larak, s(reklilikle1 rin sa3unulmasn !ldu*u kadar bastrlmasn da getirmitir" ;er durumda de3let #a larn, d!la#s#la de3letleraras sistemi 3e bir d(n#a sistemi !larak tarihsel ka italizmi g(+lendirmitir" Wkin2i !larak, t(m bu de3letlerdeki k(lt(rel sahi +kmalara karlatrmal bir g0zle bakld*nda, bi+imleri bakmndan +e1 itlilik g0stermelerine karlk, i+erikleri bakmndan 0zde !lma e*ilimleri a+k+a g0r(l(r" 5illerin bi+imbirimi :arkl !lmakla bir1 likte, s0z2(k listesi #aknsama#a balamtr" 5(n#a dinlerinin ta nma bi+imleri 3e te!l!6ileri t(m(#le #eniden 2anlandrl#!r !labilir, ama :iili i+erik !larak, eskisine g0re daha az :arkl !lma#a balamtr" Bilimselli*in 0n2elleri de ek +!k :arkl adla #eniden ke:edilmektedir" .sa2as, k(lt(rel milli#et+ilik +!*unlukla de3asa bir dilsiz !#unu !lmutur" .(lt(rel milli#et+ilik bundan da 0te t k -s!s#alist k(lt(r- gibi, sk sk m!dern d(n#ann e3rensel2ilik ide!l!6isinin bal2a artizan !lmu, bu ide!l!6i#i d(n#a i+ilerine daha makbul bulduklar bi+imlerde sunmutur" Sistem kart hareketler bu anlamda genel !larak g(+l(lerin za#:larla ilikisinde k(lt(rel ara2 ile3i g0rm(, derinlere k0k salm direni ka#naklarn netletirmekten +!k bulandrmtr" Sistem kart hareketlerin de3leti ele ge+irme strate6ilerinin 0z(nde bulunan +elikiler e3rensel2i bilgi kuramn 0rt(k bi+im1 de kabul etmeleri#le birlein2e, bu hareketler i+in 2iddi s!nu+lar d!*urmutur" 5( krkl* g0r(ng(s(#le gitgide daha +!k u*ra1 mak z!runda kalmlar, buna kar bal2a ide!l!6ik #antlan, ta1 rihsel ka italizmi hakl +karan en 0nemli gerek+enin #eniden 0ne s(r(lmesi !lmutur: ilerlemenin !t!matik 3e ka+nlmaz nite1 li*i, #a da bug(n SSPB)de se3ilen de#ile, -bilimsel1tekn!l!6ik de3rim-" Firmin2i #(z#lda !rta#a +kan 3e 196')lardan bu #ana gitgi1 de #!*unluk kazanan, On3er Dbd(l14alek)in se3di*i de#ile, -u#garlk r!6esi- izle*i g(+lenme#e balamtr" Feni -#erli al1

ternati:ler- dili, ek +!klarna g0re eski e3renselletiri2i k(lt(rel milli#et+i izleklerin s0zsel bir +eitlemesinden ibaretken, daha bakalarna g0re bu izlekte ger+ekten #eni bir bilgi1kuramsal i+erik 3ardr" -R#garlk r!6esi-, tarih1(st( hakikatlerin ger+ek1 ten 3ar !lu !lmad* s!rusunu #eniden !rta#a atm !ldu" Ta1 rihsel ka italizmin iktidar ger+ekliklerini 3e iktisadi gereklerini #anstan bir hakikat bi+imi !rta#a +k t(m #erk(re#e #a#ld" 5aha 0n2e g0rd(*(m(z gibi, bu d!*ru" Dma bu hakikat bi+imi, bu tarihsel sistemin +0k( s(re2ine, #a da snrsz serma#e biri1 kimine da#al tarihsel sistemin reel tarihsel alternati:lerinin 3ar1 l*na ne 0l+(de k tutmuturC S!run burada #at#!r" Bu #eni 3e esasl k(lt(rel direni bi+iminin maddi bir temeli 3ar" 5(n#adaki sistem kart hareketlerin art arda gelen se:er1 berlikleri, zaman i+inde, sistemin ile#ii bakmndan iktisadi 3e si#asal !larak daha mar6inal 3e biriken artktan, s!nradan bile !lsa #ararlana2a*a daha az benze#en 0*eleri ka sar !lmutur" D#n zamanda bu hareketlerin bizzat kendilerinin mit!s !lmak1 tan birbiri ard sra +kmas e3rensel2i ide!l!6inin kendi i+lerinde #eniden (retilmesini de tehlike#e d((rm( 3e b0#lelikle bu hareketler 0n2(llerini gitgide daha +!k s!rgula#an s0z k!nusu 0*elere daha da +!k a+lma#a balamtr" 5(n#a sistem kart hareket mensu larnn 195' s!nras kesiti, 1&5'1195' aras kesi1 tine g0re daha :azla +e3re b0lgeler insan, daha :azla kadn, daha :azla -aznlk gru tan- 7nasl tanmlanrsa tanmlansn8 insan 3e daha :azla, i+i skalasnn 3as:sz 3e d((k (2retli u2unda #er alan i+i ka samtr" Bu durum, hem bir b(t(n !larak d(n#ada hem t(m (lkelerde, hem (#eler hem de #0neti2iler d(ze#inde b0#ledir" T! lumsal tabanda b0#lesi bir ka#ma, d(n#a sistem kart hareketlerinin k(lt(rel1ide!l!6ik se+ilerinin de*imesin1 den baka bir s!nu+ d!*uramazd" Bura#a kadar, ka italizmin tarihsel bir sistem !larak ger+ekte nasl iledi*ini betimleme#e +altk" I#sa tarihsel sistemler, ad (st(nde, tarihseldir" Lar !lurlar 3e eninde s!nunda, i+ +elikiler1

TARHSEL KAPTALZM +8

AK1L>1L"K ?E AK"L>"LAT"RMA +9

deki iddetlenmenin #a sal bir bunalma #!l a+t* i+ s(re+lerin s!nu2u !larak, 3ar !lmaktan +karlar" Fa sal bunalmlar ge+i2i !lma#an, a*r bunalmlardr" ,m(rlerini d!ldurmalar zaman alr" Tarihsel ka italizm #a sal bunalmna #irmin2i #(z#ln balarnda girmitir 3e tarihsel bir sistem !larak 0l(m( herhalde gele2ek #(z#l i+inde !la2aktr" Drdndan ne gele2e*i, 0n2eden s0#leneme#e2ek kadar belirsiz" Bu an #a abile2e*imiz e#, #a1 sal bunalmn kendi b!#utlarn +0z(mlemek 3e sistemik bu1 nalmn bizi hangi #0nlere g0t(rmekte !ldu*unu alglama#a +a1 lmaktr" Bu bunalmn ilk 3e bir !laslk en temel #0n(, imdi her e1 #in metalatnlmasna #akn !luumuzdur" Fani tarihsel ka ita1 lizm tam da, snrsz serma#e birikimi einde, Ddam Smith)in insan i+in -d!*al- !ldu*unu ileri s(rd(*( ama tarihsel !larak $'Db'r 7/m/n 3ar !lma#an duruma #aklama#a balamas nede1 ni#le bunalmdadr" -X/nsanl*nY de*i t!kua, takasa 3e bir e#i al 0tekini 3erme#e !lan #atknl*-, el de*memi alanlara 3e b0lgelere girmitir 3e metalama# #a#gnlatrma #0n(ndeki bask g0reli !larak denetimsizdir" 4ar? i#asadan, t! lumsal (retim ilikilerini gizle#en bir -0rt(- !larak s0z edi#!rdu" 4ar?)n s0#ledi*i #alnz2a, art*a d!*rudan #erel !larak el k!n1 masna g0re, d!la#l bir bi+imde i#asada 73e bu nedenle #erel1 d !larak8 el k!nmasnn daha z!r a#rt edilmesi 3e d!la#s#la d(n#a i+ileri a+sndan, si#asal sa3a k!nusu edilmesinin daha g(+ !lmas anlamnda d!*ru#du" Bununla birlikte - i#asa-, ge1 nel bir ni2el 0l+( 2insinden, ara 2insinden i g0r(#!r 3e bu da :iilen ne kadara el k!nmakta !ldu*unun anlalmasn g(+letir1 mekten +!k k!la#latr#!rdu" Serma#e biriktiri2ilerin si#asal emni#et :ilesi !larak g(3endikleri e#, bu 0l+(#e eme*in #alnz1 2a bir ksmnn girmesidir" >ittik+e daha +!k eme*in metalat1 nlmas 3e hane halk ba*larnn gittik+e daha +!k meta ilikisi ba*na d0n(mesi 0l+(s(nde, art*n ak da daha bir g0zle g01 r(l(r !lu#!r" B0#lelikle si#asal kar1bask gittik+e daha +!k se1

:erber, ek!n!minin #a s da se:erberli*in daha d!*rudan bir he1 de:i durumuna geli#!r" Serma#e biriktiri2iler, r!leterleme#i hzlandrmak istemek 0#le dursun, ge2iktirme#e +al#!r" Dma, a#n anda hem tek balarna birer giriim2i hem de bir s1 n:n mensu lar !lduklarndan, kendi +karlarnn +elikileri ne1 deni#le, tam !larak b0#le da3ranam#!rlar" Bu s(re+, d(zenli, aralksz !larak s(ren 3e ek!n!minin iti2i g(2( serma#e birikimi !ldu*u s(re2e 0n( alnmas !lanaksz bir s(re+tir" Sistem, andr2 etkinliklerden bazlarn #a3alatarak 0mr(n( uzatabilir ama 0l(m he u:ukta bir #erlerde se+ilebili#!r" Serma#e biriktiri2ilerin sistemin 0mr(n( uzatma #0ntemle1 rinden biri, sistemin bir ar+as !larak k!#duklar 3e sistem kar1 t hareketleri, de3let iktidarn ele ge+irme strate6isi kullanan bi+imsel 0rg(tler #aratma #!llarndan gitmek z!runda brakan, si#asal kstlamalardr" Sistem kart hareketlerin 0n(nde baka bir reel se+im ans da !lmamtr, ama strate6i, kendi kendisini snrla#an bir strate6idir" Bununla birlikte, daha 0n2e de g0rd(*(m(z gibi, bu strate6i1 nin kendi +elikileri, si#asal d(ze#de bir bunalm beslemitir" Bunalm, birin2il mis#!nu !lan, hi#erari#i a#akta tutma 3e mu1 hali: hareketleri gemleme mis#!nunu hGlG +!k i#i #erine getiren de3letleraras sistemin bunalm de*ildir" Si#asal bunalm, sistem kart hareketlerin kendi bunalmdr" S!s#alist hareketlerle mil1 li#et+i hareketler arasndaki a#rm bulanklama#a baladk+a 3e bu hareketlerden gitgide daha +!*u 7t(m snrlamalar#la8 de3let iktidarna ulatk+a, d(n#a d(ze#inde hareketler t! lulu*u, !nd!1 kuzun2u #(z#ln ilk +0z(mlemelerinden t(remi t(m s!:ulukla1 rnn #eniden de*erlendirilmesini da#atmtr" Biriktiri2ilerin bi1 riktirmedeki baarlar nasl sistemi sistem !larak tehdit ede2ek kadar :azla metalama #aratt#sa, sistem kart hareketlerin ikti1 dar ele ge+irmede g0sterdi*i baarlar da sistemi, d(n#a i+ileri1 nin bu kendi kendini snrla#an strate6i#e g0sterdikleri kabullen1 me#i #ar ge+me tehdidini ta#a2ak dere2ede g(+lendirmitir"

TARHSEL KAPTALZM 8,

AK1L>1L1K ?E AK"L>"LAT1RMA 81

S!n bir n!kta !larak, bunalm k(lt(reldir" Sistem kart hare1 ketlerin bunalm 3e temel strate6inin s!rgulanmas, e3rensel2i ide!l!6inin 0n2(llerinin s!rgulanmasna #!l a+maktadr" Bu du1 rum, iki alanda s(r(#!r: -u#garlksal- alternati: ara#nn ilk kez 2iddi#e alnd* hareketler 3e !n d0rd(n2( #(z#ldan bala1 #arak !luan b(t(n bir zihinsel a#gtn azar azar kuku k!nusu edildi*i zihinsel #aam" Bu kukunun #ine e3rensel2i ide!l!6inin kendi baarsnn (r(n( !ldu*unu belirtelim" Fiziksel bilimlerde, m!dern bilimsel #0ntemin (retti*i i+ s!ruturma s(re+leri, kendi 0n2(l(n( !luturan e3rensel #asalarn 3arl*nn s!rgulanmasna #!l a+#!ra benzemektedir" Bug(n bilime zamansallk katlma1 sndan s0z edili#!r" Bir d(ze#de #!ksul bir akraba, ama baka bir d(ze#de bilimlerin krali+esi 7baka bir de#ile zir3esi8 !lan t! lumsal bilimlerde, b(t(n bir kalknma2 aradigma bug(n a+k+a, temelinden s!rgulan#!r" Bu bakmdan, zihinsel k!nularn #eniden a+lmas bir #andan i+ baarlarn 3e i+ +elikilerin (r(n(d(r" Dma a#n zamanda, kendileri de bunalmda !lan hareketlerin, bunalm#la di*er her t(r etkinli*in balang+ n!ktasn !luturan tarihsel ka italizm #a lar#la baa +kmak 3e bu #a lara kar daha etkili bir m(1 2adele 3ermek #0n(ndeki basklarnn (r(n(d(r" Tarihsel ka italizmin bunalmndan sk sk, ka italizmden s!s#alizme ge+iin bunalm !larak s0z edilmitir" Bu :!rm(le katl#!rum, ama :azla bir e# anlatm#!r" S!s#alist bir d(n#a d(zeninin, t(m insanlar arasndaki maddi re:ah :arkn 3e reel iktidar eitsizli*ini k0kten daraltan bir s!s#alist d(n#a d(zeninin nasl ile#e2e*ini hen(z bilmi#!ruz" Lar !lan de3let 3e hareket1 lerden kendilerine s!s#alist di#enler, gele2e*in #!lunu ek az g0steri#!r" Bu de3let 3e hareketler imdinin, #ani tarihsel ka i1 talist d(n#a sisteminin g0r(ng(leridir 3e bu +er+e3ede de*erlen1 dirilmeleri gereki#!r" 5aha 0n2e de belirtti*imiz (zere, t(m( i+in a#n e# s0#lenemese de, ka italizmin 0l(m(n(n etkenleri !labilirler" Dma gele2ek d(n#a d(zeni, 0n2eden s0#leme#e +a1

lma# an2ak d(le#ebile2e*imiz bi+imlerde, azar azar kurula1 2aktr" Bu nedenle, i#i !la2a*n, hatta daha i#i !la2a*n kabul etmek bir miktar inan+ ii !lu#!r" Dn2ak, imdikinin i#i !lma1 ml*n bili#!ruz 3e tarihsel ka italizm, tarihsel #!lunda gittik1 +e, benim g0r((me g0re 1tam da kendi baars itibari#le1 daha i#i#e de*il, daha k0t(#e gitmitir"

S:NUEF LERLEME ?E GEELER 8

16

S!nu+: /lerleme 3e >e+iler =st(ne

4!dern d(n#a#la ilikili, ger+ekten de bu d(n#ann en 0nemli ar+asn !luturan bir :ikir 3arsa, ! da ilerleme :ikridir" ;erkes ilerleme#e inanmtr demek istemi#!rum" 4uha:azakGrlarla li1 beraller arasndaki ksmen Fransz 5e3rimi)ni 0n2ele#en ama 0zellikle bu de3rimin ardndan gelen b(#(k kamusal ide!l!6ik tartmada muha:azakGr ta3rn 0z(, D3ru a)nn 3e d(n#ann u*1 rad* de*iikliklerin ilerleme sa#labile2e*inden #a da ilerleme1 nin ger+ekten 0nemli 3e anlaml bir ka3ram !ldu*undan du#u1 lan kukuda #atmtr" Fine de, bilindi*i gibi, +a*n haber2isi !lanlar 3e !n d!kuzun2u #(z#lda, +!ktandr 3ar !lan ka italist d(n#a ek!n!misinin egemen ide!l!6isi durumuna gele2ek !lan ide!l!6i#i kiiliklerinde 2anlandranlar liberaller !lmutur" Tiberallerin ilerleme#e inanmas art2 de*ildir" /lerleme :ikri, :e!dalizmden ka italizme ge+ie b(t(n(#le hakllk kazan1 dr#!rdu" ;er e#in metalatnlmasna kar !lan muhale:etten geri#e ne kald#sa krlmasn merulatr#!r 3e ka italizmin t(m !lumsuz uanlarn, getirileri zararlarnn +!k (st(ndedir gerek+esi#le sili atma e*ilimi g0steri#!rdu" Bu nedenle, libe1 rallerin ilerleme#e inanmas hi+ art2 de*ildir" Bart2 !lan, liberallerin ide!l!6ik kartlarnn, 4arksist1 ler)in 1liberal kartlarnn, ezilen emek+i sn:lann temsil2ileri1 nin1 ilerleme#e en az liberaller kadar tutku#la inanmasdr" Bu

inan2n !nlarda da 0nemli bir ide!l!6ik ama2a hizmet etti*inde kuku #!ktur" Bu inan+ tarihsel gelimenin ka+nlmaz e*ilimini temsil etti*i gerek+esi#le, d(n#a s!s#alist hareketinin etkinlikle1 rine hakllk kazandrmtr" =stelik, bur6u3a liberallerinin kendi :ikirlerini kendilerine kar kullanmak sa3nda !lmas bakmn1 dan, bu ide!l!6i#i #a#mak +!k zeki2e bir e# gibi g0r(nm(t(r" 9e #azk ki, ilerleme#e !lan bu +a*2l inan2n g0r(n(te u#a1 nk+a 3e mutlaka he#e2anl !lan benimseniinde iki k(+(k kusur 3ard" /lerleme :ikri s!s#alizme hakllk kazandrrken, ka italiz1 me de hakllk kazandr#!rdu" ,n2e bur6u3azi#i 03meden, r!1 letar#a#a ba*llk arks s0#lemek ek !lanakl de*ildi" 4ar?)n ;indistan)a ilikin (nl( #azlarnda, hatta Kom<n')t M/n'3%)to@2/ bu k!nuda b!l b!l kant 3ardr" D#r2a, ilerlemenin 0l+(s( mad1 de2i !ldu*undan 74arksistler bunu !na#lamamazhk edebilir mi#diC8, ilerleme :ikri her t(r -s!s#alizm dene#imi-nin ale#hine d0nebilirdi 3e s!n elli #l i+inde d0nm(t(r de" SSPB)nin, #aam standartlan DB5)ninkilerin altnda di#e su+land*n iitme#en 3ar mdrC =stelik, .ru+e3)in 03(nmelerine karn bu :arkn elli #l s!nra !rtadan kalka2a*na inanmak i+in ek az neden 3ar" 4arksistlerin e3rim2i bir ilerleme m!deli benimsemesi, ka i1 talist d(n#a ek!n!misinin genel #a sal bunalmnn bir ar+as !lan ide!l!6ik bunalmda bir 0*e !larak, s!s#alistler tara:ndan #eni #eni kuku k!nusu edilme#e balanan, k!2aman bir tuzak !lmutur" Tarihsel bir sistem !larak ka italizmin, #kt* #a da d0n(1 t(rd(*( 0n2eki +eitli tarihsel sistemlere g0re ilerleme#i temsil etti*i, d( ed(z, d!*ru de*il" Bunu #azarken bile, g(nah du#gu1 suna elik eden ! (r erti#i du#u#!rum" T(m benzerlerimle a#n ide!l!6ik kal tan +kt*m 3e a#n dualara amin dedi*im i+in tanrlarn gazabndan k!rku#!rum" /lerlemenin +0z(mlenmesindeki s!runlardan biri, 0nerilen t(m 0l+(lerin tek #anll*dr" Bilimsel 3e tekn!l!6ik ilerlemenin #adsnmaz 3e ne:es kesi2i !ldu*u s0#lenir, bu da, ,zellikle +!*u

TARHSEL KAPTALZM 8!

S:NUEF LERLEME ?E GEELER 8#

teknik bilginin k(m(lati: !lmas d!la#s#la, elbette d!*ru" 9e 3ar ki, e3rensel2ilik ide!l!6isinin t(m d(n#ada #(kselii i+inde ne kadar bilgi #itirmi !ldu*umuzu 2iddi !larak hi+ tartm#!1 ruz" Tartsak da, bu t(r #itirilen bilgileri bilgelikten ibaret 7C8 kateg!risine s!ku#!ruz" I#sa s!n zamanlarda, tarmsal (retken1 li*in 3e bi#!l!6ik b(t(nl(*(n basit teknik d(ze#lerinde bile, bir #a da iki #(z#l 0n2e 7a#dnlanm se+kinlerin geri kitlelere da1 #att* bir s(re+ !larak8 sa: d edilmi insan e#lemi #0ntemleri1 nin, daha az de*il, daha +!k etkili !ldu*u !rta#a +kt* i+in #e1 niden 2anlandrlmas gerekti*ini bulgulu#!ruz" 5aha da 0nem1 lisi, #(z #l #a da be #(z #l 0n2e za:er edas#la sa: d edilmi 0n2(llerin, bizzat ileri bilimin -u+larnda- utanga+ bir bi+imde #eniden ie katld*n bulgulu#!ruz" Tarihsel ka italizm i+in, insan elinin mekanik uzanma #etisi1 ni d0n((me u*ratmtr denir" /nsan ener6isi 2insinden her girdi, gitgide daha :azla (r(n +kts#la 0d(llenmitir, elbette bu da d!*ru" Dma bunun, bire#lerin a#r a#r #a da ka italist d(n#a ek!n!misi i+indeki herkesin k!lekti: !larak, ister zaman birimi bana, ister 0m(r bana #atrmas gereken t! lam ener6i girdi1 sinin, insanlk tara:ndan hangi 0l+(de azaltlm #a da artrlm !ldu*u anlamna geldi*ini hesa lam#!ruz" 5(n#ann tarihsel ka italizmde 0n2eki sistemlere g0re daha az k(l:etli !ldu*undan emin !labilir mi#izC @alma z!runlulu*unun ta (stbenliklerimi1 zin bir ar+as durumuna gelmesinin de g0sterdi*i gibi, bundan kuku du#mak i+in #eterin2e neden 3ar" ,n2eki hi+bir tarihsel sistemde insanlarn imdiki sistemde !ldu*u kadar rahat bir maddi #aamlar #a da ellerinin altnda b0#lesine b(#(k bir alternati: #aam dene#imleri dizisi !lmad* s0#lenir" Bu tez de #ine d!*ru g0r(n(#!r, bizden hemen 0n2eki atalarmzn #aamlar#la sk sk #a t*mz karlatrmalar bu1 nu !rta#a k!#u#!r" Fine de, bug(n -#aam d(ze#i -ne sk sk g0ndermede bulunmamzn 3e t! lumdlk, #aban2lama 3e ruhsal hastalklar k!nusunda artan ka#glarmzn da g0sterdi*i

gibi, bu alandaki kukular #irmin2i #(z#l b!#un2a durmadan b(#(m(t(r" S!n bir n!kta !larak, tarihsel ka italizmin 1salgn hastalk tehlikelerinden 74aher)in d0rt atls8 gelen zararlara 3e 0l(me, rastgele iddete kar1 insan g(3enli*i mar6nda etkili bir genileme getirdi*i s0#lenir" Bu n!kta da, mikr! d(ze#de 7kent1 sel #aamn #akn zamanlarda #eniden bulgulanan tehlikelerine karn8 #adsnamaz" Dma makr! d(ze#de, #alnz2a imdi#e ka1 darkini d((nsek bile 3e n(kleer sa3a gibi bir 5em!kles kl21 n sa#masak bile, ger+ekten d!*ru !lmu mudurC Bug(n d(n#ada bin #l 0n2esine g0re daha +!k 0zg(rl(k, eit1 lik 3e kardelik bulundu*unun en azndan hi+bir bi+imde a a+k !lmad*n s0#lememe izin 3erin" Bunun tersinin d!*ru !ldu*u 0ne s(r(lebilir 3e sa3unulabilir" Tarihsel ka italizmden 0n2eki d(n#alar g(zelleme#e +alm#!rum" I d(n#alar, az 0zg(rl(k, az eitlik, az kardelik d(n#alar#d" Tek s!run, tarihsel ka ita1 lizmin bu bakmlardan ilerleme#i mi #!ksa gerileme#i mi temsil etti*idir" Jul(mlerin karlatrlmasna #ara#a2ak bir 0l+(den s0z et1 mi#!rum" Tarihsel ka italizmin bu alandaki si2ilinden emin !l1 mak i+in ek az neden 3arsa da, bu n!kta# tasarlamak hem z!r hem de i+ karart2 !lur" Firmin2i #(z#l d(n#as bu eski sanat1 larda g0r(lmemi in2elikte baz #etenekler sergilemi !ldu*u sa1 3nda bulunma#a hak kazanmtr" S0z(n( etti*im, snrsz ser1 ma#e birikimi i+in s(ren rekabet+i #arn s!nu2u !lan 3e gitgi1 de trmanan ger+ekten inanlmaz t! lumsal isra:, !narlabilirlik snrn ama#a bala#abile2ek isra: d(ze#i de de*il" S!runu daha +!k maddi #0nlereE t! lumsal gele2e*e ilikin de*il, :iili tarihsel ka italist d(n#a ek!n!misi d0nemine ilikin maddi #0nlere da#andrmak isti#!rum" Tez, 2(retli !lsa bile, #a1 lndr" Irt!d!ks 4arksistler)in bile utan+la saklama e*iliminde !lduklar bir 4arksist 0neri#i, r!letar#ann mutlak !larak 7g01 reli de*il8 #!ksullat* tezini sa3unmak isti#!rum" 5!st+a :sltlar iiti#!rum" .ukusuz 2iddi s0#lemi#!rsunE

TARHSEL KAPTALZM 8*

S:NUEF LERLEME ?E GEELER 8+

kukusuz, g0reli #!ksullama demek isti#!rsunC Sana#i i+isi bug(n 1&'' #lna g0re +ar 2 0l+(de daha i#i durumda de*il miC Sana#i i+isi, e3et, #a da en azndan ek +!k sana#i i+isi" Dma sana#i i+ileri hGlG d(n#a n(:usunun g0reli !larak k(+(k bir ksmn !luturu#!r" 5(n#a i+ilerinin krsal alanlarda #aa1 #an #a da krsal alanlarla kentlerin ge2ek!ndu mahalleleri ara1 snda gidi gelen a*rlkl ksm, be #(z #l 0n2eki atalarndan daha k0t( durumda" 5aha az i#i #i#!r 3e kesinlikle daha denge1 siz besleni#!rlar" Faamn ilk #llarnda ha#atta kalmalar !las1 l* 7a#r2alkllarn k!runmas i+in alnan t! lumsal sa*lk 0n1 lemlerinin etkisi nedeni#le8 daha #(ksekse de, d(n#a n(:usunun +!*unlu*u i+in b'r 0/=5n2/n 't'b/r%n 0m(r beklentisinin eskisin1 den daha :azla !ldu*undan kukulu#umE tersinin d!*ru !ldu*u1 nu san#!rum" 5aha :azla 1g(nde, #lda 3e 0m(r b!#u daha :azla saat1 +altklar a+ktr" Bu +alma# daha az t! lam nimet karl* #a tklarna g0re, s0m(r( !ran +!k dik bir trman g0stermitir" Si#asal 3e t! lumsal bakmdan daha +!k ezilmeleri mi #!ksa iktisadi bakmdan daha +!k s0m(r(lmeleri mi s0z k!nusudurC Bu n!kta# +0z(mlemek daha g(+t(r" Za2k >!!d#)nin bir ara s0#ledi*i gibi, t! lumsal bilimin esenlik0l+erleri #!ktur" ,n2eki tarihsel sistemlerde +!*u insann #aamn s(rd(rd(*( k(+(k t! luluklar, insann se+ilerini 3e t! lumsal de*iebilirli*ini k1 stla#an bir t! lumsal denetim bi+imi getiri#!rdu" Bu kukusuz ek +!klar i+in etkin bir zul(m !la# !larak !rta#a +kt" 5aha h!nut !lan bakalar ise bu h!nutlu*un bedelini insan !lanak1 larna ilikin bir u:uk darl*#la 0dediler" Tarihsel ka italizmin kuruluu, he imizin bildi*i gibi, bu k(1 +(k t! luluk #a larnn !#nad* r!l(n durmadan azalmasn, giderek t(mden sa: d edilmesini getirmitir" $eki ama bunla1 rn #erini alan nedirC T! luluk #a larnn eski r!l(n(, ek +!k alanda 3e uzun d0nemler b!#u, - lantas#!nlar-, baka bir de#i1 le -giriim2iler-in denetimindeki b(#(k 0l+ekli si#asal1iktisadi

#a larn ezi2i denetimi, (stlenmitir" .a italist d(n#a ek!n!mi1 sindeki - lantas#!nlar-n 1ister k0leli*e, mahk[mi#ete #a da !r1 tak+l*a 7z!r kullanm #a da s0zleme #!lu#la8, ister (2retli eme*e da#ansn1 -bire#sellik- i+in daha :azla hareket serbestli*i sa*lad* ek s0#lenemez" -$lantas#!nlar- !la*an(st( etkili bir artk de*er elde etme tarz sa#labilir" /nsanlk tarihinde daha 0n1 2e de 3ar !lduklarnda kuku bulunmamakla birlikte, tarmsal (retimde 1genel anlamda +!k daha az sa#da kii +altrma e*i1 limine girmi !lan maden2ilik 3e b(#(k 0l+ekli alt#a inaatn1 dan :arkl !larak1 daha 0n2e hi+ b0#lesine bir #!*unlukla kulla1 nlmamlardr" .rsal b0lgelerdeki t! luluk #a larnn ar+alanmas, eski daha ge3ek t! luluk denetim #a larnn #erine tarmsal etkinli1 *in u #a da bu d!*rudan !t!riter denetim bi+iminin 7az 0n2e - lantas#!n- adn 3erdi*imiz e#8 k!nmam !lmas durumun1 da bile, bir -kurtulu- !larak #aanmadE +(nk( bu ar+alanma ka+nlmaz !larak, belirmekte !lan 3e d!*rudan (reti2i#i kendi 0zerk, #erel karar (retme s(re+leri#le babaa brakma k!nusunda gitgide daha isteksiz da3ranan de3let #a larnn s(rekli !larak artan denetimi eli*inde ger+ekleti, aslna baklrsa sklkla da, ar+alanma#a d!*rudan d!*ru#a bu denetim neden !ldu" /rilim he , emek girdisinde 3e bu emek etkinli*inin uzmanlamasnda art z!rlamak #0n(nde !ldu 7bu da, i+inin bak a+sndan, azarlk g(2(n( azalt skntsn artrd8" ;e si bu kadar de*il" Tarihsel ka italizm, daha 0n2e hi+ 3ar !lmam, bug(n ise 2insi#et+ilik 3e rk+lk adn 3erdi*imiz ide1 !l!6ik bir ezi2i aa*lama +er+e3esi gelitirdi" D+kla#a#m" 5a1 ha 0n2e de ka#detti*imiz gibi, 0n2eki tarihsel sistemlerde gerek erke*in kadn karsndaki egemen k!numu, gerekse genelleti1 rilmi #aban2 d(manl*, #a#gn 3e hemen hemen e3renseldi" Dma 2insi#et+ilik erke*in kadn karsndaki egemen k!numun1 dan, rk+lk ise genelletirilmi #aban2 d(manl*ndan daha :azla bir e#dir"

TARHSEL KAPTALZM 88

S:NUEF LERLEME ?E GEELER 89

Pinsi#et+ilik, kadnlarn #eniden, kendilerinden istenen :iili iin belki daha da #!*unlamas 3e ka italist d(n#a ek!n!misin1 de (retken eme*in insan tarihinde ilk kez !lmak (zere a#r2al1 *n merulatrlmasnda temel duruma gelmesi bakmlarndan katmerli bir aa*la#2l* !lan (retken !lma#an emek alanna indirilmesidir" Bu durum, sistemin i+inde +0z(lmesi !lanaksz +i:te bir d(*(m !luturmutur" Urk+lk, #aban2#a, tarihsel sistemin dndaki birilerine du1 #ulan ne:ret #a da b0#le birilerinin ezilmesi de*ildir" Ozilen gru lar s(r( atmak de*il, tam tersine sistemin i+inde kalmala1 rn sa*lamak ama2#la i+ileri tarihsel sistem i+inde tabakala1 trmaktr" Urk+lk, (retken eme*e, nimetlerden #ararlanma hakk tanmlanrken tad* 0n2eli*e karn, d((k d(ze#lerde kar1 lklar 0denmesine gerek+e #aratmtr" Bunu, en az (2ret 0denen ileri en d((k nitelikli ie 3erilen (2ret !larak tanmlamak #!1 lu#la #a mtr" Bu da %H 2%3'n't'o* ger+ekletirildi*inden, iin niteli*indeki hi+bir de*iiklik, su+lamann bi+imini de*itirmek1 ten 0te#e gidememekte, !#sa ide!l!6i, bire#sel +aba#a bire#sel hareketlilik 0d(l( sundu*unu ilan etmektedir" Bu +i:te d(*(m de a#n 0l+(de +0z(lmez !lmutur" Pinsi#et+ilik 3e rk+lk, -bi#!l!6i-nin k!num tanmlad* t! lumsal s(re+lerdir" Bi#!l!6i her t(r d!la#msz anlam#la t! 1 lumsal !larak de*itirilemez !ldu*undan, g0r(n(e baklrsa 0n(m(zde t! lumsal !larak #aratlm ama t! lumsal !larak ar+alanma#a el3erme#en bir #a 3ardr" .ukusuz ger+ekte b0#le de*il" 5!*ru !lan u ki 2insi#et+ilik 3e rk+lk #a lan, kendilerini #aratm !lan 3e ile#ileri#le kritik bi+imlerde a#akta kalmasn sa*ladklar b(t(n bir tarihsel sistem ar+alan1 madan ar+alanamazd, bug(n de ar+alanamaz" ;em maddi hem de ruhsal 72insi#et+ilik 3e rk+lk8 bakm1 dan mutlak #!ksullama !lmasnn nedeni budur" .ukusuz bu1
A tanm gere*i (L/t. +"n"8

nun anlam, ka italist d(n#a ek!n!misinde art*n t(ketimi bak1 mndan n(:usun (st #(zde !n ila !n bei ile geri#e kalan arasnda b(#(#en bir -:ark- !lmasdr" B0#le !lmad*na ilikin izleni1 mimiz ise (+ !lgu#a da#anmtr" Birin2isi merit!krasi ide!l!6i1 sinin ger+ekten de i+ilerde hatr sa#lr bir bire#sel hareketlili1 *i, hatta belirli etnik 3eH#a da u*rasal gru larn hareketlili*ini !lanakl kla2ak bi+imde ile3 g0rmesidir" Bununla birlikte bu durum, bire# 7#a da alt1gru 8 hareketlili*ine karlk, alt tabaka1 larn b!#utlarnn, d(n#a ek!n!misine #eni n(:uslar katlmas #a da :arkllam n(:us art hzlar #!lu#la b(#(mesi nedeni#le, d(n#a ek!n!misine ilikin genel istatistikleri temelli bir bi+imde de*itirmeksizin ger+eklemitir" B(#(#en :ark g0zlemlememi !lmamzn ikin2i nedeni, ta1 rihsel 3e t! lumsal bilimler +er+e3esindeki +0z(mlemelerimizin -!rta sn:lar-da 1#ani d(n#a ek!n!misi n(:usunun, u t(kettik1 leri artk kendi (rettikleri art*n (st(nde !lan #(zde !n ile !n beinde1 !lu bitenler (zerinde #!*unlamasdr" 9( -%)'m 'D'n6 2% en (stle 7t! lam n(:usun #(zde birinden az8 asl -!rta- di1 limler #a da kadr!lar 7#(zde !n ila !n bein geri#e kalan ksm8 arasndaki e*ride g0reli !larak ger+ekten de esasl bir d(zleme !lmutur" Tarihsel ka italizmin s!n birka+ #(z#ldaki -ileri2i!litikalarnn 0nemli bir ksm, d(n#a artk de*erinin, a#la1 2s !lan k(+(k gru i+indeki da*lmnda 3ar !lan eitsizli*in durmadan azalmas s!nu2unu 3ermitir" Dsl -!rta- kesimin, (st #(zde birle kendi aralarndaki :arkn azalmas (zerine att* za1 :er +*lktan, geri#e kalan #(zde seksenbele aralarnda b(#(1 #en :arkn ger+ekliklerini maskelemitir" B(#(#en :ark !la#nn k!lekti: tartmalarmzda en 0nemli #eri tutmamasnn (+(n2( bir nedeni 3ar" S!n !n ila #irmi #l i+inde, d(n#a sistem kart hareketlerinin k!lekti: g(2(n(n 3e iktisadi asim t!tlara !lan #aklamn basks#la, g0reli de*ilse de mutlak kutu lamada bir #a3alama ger+eklemi !labilir" Bunun bile dikkatle ileri s(r(lmesi 3e mutlak kutu lamann art1

TARHSEL KAPTALZM 9,

S:NUEF LERLEME ?E GEELER 91

t* be1#(z #llk bir tarihsel gelime ba*lamna !turtulmas ge1 reki#!r" /lerleme ide!l!6isine elik etmi !lan ger+eklikleri tartmak #aamsal bir 0nem ta#!r, +(nk( bunu tartmad*mzda bir ta rihsel sistemden 0tekine ge+i +0z(mlemesine akll2a #aklaa1 nla#z" O3rim2i ilerleme kuram #alnz2a s!nra gelen sistemin 0n2ekinden daha i#i !ldu*u 3arsa#mn de*il, 0n2eki bir ege1 men grubun #erini #eni bir egemen grubun almas 3arsa#mn da getirmitir" Bu nedenle #alnz2a ka italizmin :e!dalizme g0re ilerleme !lmas de*il, bu ilerleme#e esas !larak -bur6u3azinin -t! rak sahibi s!#lulu*a- 7#a da -:e!dal 0*elere-8 kar za:eri, de3rim2i za:eri #!lu#la ulalmas da s0z k!nusu !lu#!rdu" $eki ama, ka italizm ileri2i de*ilse, bur6u3a de3rimi ka3ramnn anlam nedirC Tek bir bur6u3a de3rimi mi 3ard, #!ksa bu de3rim birden +!k klk i+inde mi !rta#a +ktC Tarihsel ka italizm geri2i s!#lulu*un ileri2i bur6u3azi tara:n1 dan alaa* edilmesi #!lu#la !rta#a +kmtr imgesinin #anl !ldu*unu daha 0n2e 0ne s(rm(t(k" 5!*ru !lan temel imge bu de*il, tarihsel ka italizmi, eski sistem da*lmakta !ldu*undan kendisi bur6u3azi#e d0n(en bir t! rak sahibi s!#lulu*un #arat1 t* imgesidir" S!#lular, da*lma# belirsiz s!nlara d!*ru #!l al1 ma#a brakmaktansa, d!*rudan (reti2ileri s0m(rme #etilerini a#akta tutmak 8% In%m.' I.D<2% b<0<tm%- ama2#la k0kl( #a 1 sal 2errahi iine kendileri girimitir" Bu 3ar ki bu #eni imge, d!*ru#sa, ka italizmden s!s#alizme, ka italist bir d(n#a ek!n!misinden t! lumsal bir d(n#a d(zeni1 ne !lan imdiki ge+ie ilikin algla#mz k0kl( bir bi+imde de*itirmektedir" Bimdi#e de*in - r!leter de3rimi- az +!k, -bur1 6u3a de3rimi- m!deline u#arlan#!rdu" Bur6u3azi s!#lulu*u ala1 a* etti*inden r!letar#a da bur6u3azi#i alaa* ede2ekti" Bu 0r1 nekseme, d(n#a s!s#alist hareketinin strate6ik e#leminde temel #a ta !lmutur" Bur6u3a de3rimi hi+ !lmasa#d, r!leter de3rimi de !lmam

#a da !lma#a2ak anlamna m gele2ektiC 4antksal #a da am i1 rik !larak, hi+ de de*il" Buna karlk, ge+iler k!nusuna baka t(rl( #aklamamz gerekti*i anlamna gelmektedir" Bir kere, da1 *lma #!lu#la !lan de*ime ile denetim altnda !lan arasndaki, Samir Dmin)in, -+0k()le, -de3rim- arasnda, K!ma)nn d((1 (#le !rta#a +kt*n 0ne s(rd(*( 73e bug(n de !rta#a +kmak1 tadr, di#!r8 -+0k(- t(r(#le :e!dalizmden ka italizme gidilir1 ken !rta#a +kan daha denetimli de*ime arasndaki a#rm adn 3erdi*i a#rm g0rmemiz gereki#!r" Dma he si bu kadar de*il" @(nk( denetim altndaki de*ime1 lerin 7Dmin)in -de3rimler-i8, az 0n2e 0ne s(rd(*(m(z (zere, -ileri2i- !lmas gerekmi#!r" Bu nedenle, emek s0m(r(s(n(n ger+ekliklerini !ldu*u gibi brakan 7giderek artran8 #a sal d01 n((m t(r(n(, bu t(r s0m(r(#( !rtadan kaldra2ak #a da en azndan k0kl( bir bi+imde azalta2ak #a sal d0n((m t(r(nden a#rmamz gereki#!r" Bunun anlam, zamanmzn si#asal s!ru1 nunun, tarihsel ka italizmden, baka bir e#e ge+ili ge+ilme#e1 2e*i s!runu !lmad*dr" Buna, bu t(r e#lere baklabile2e*i 0l1 +(de kesin g0z(#le bakabiliriz" Jamanmzn si#asal s!runu, bu baka e#in, ge+iin d!*ura2a* s!nu2un, t0rel balamdan bug(n1 k(nden temelden :arkl !lu !lma#a2a*, ilerleme !lu !lma#a1 2a*dr" /lerleme ka+nlmaz de*ildir" /lerleme i+in m(2adele 3eri#!1 ruz" 4(2adelenin almakta !ldu*u bi+im, ka italizme kar s!s1 #alizm bi+imi de*il, sn: temeline da#al 7tarihsel ka italizmden :arkl !lan ama ille de daha i#i !lma#an8 #eni bir (retim tarzna ge+ie kar g0reli !larak sn:sz bir t! luma ge+i bi+imidir" 5(n#a bur6u3azisinin 0n(ndeki se+i, tarihsel ka italizmi a#akta tutmakla intihar arasnda de*ildir" Bu se+i, sistemdeki da*lmann s(rmesi 3e bunun s!nu2unda belirsiz ama bir !las1 lk daha eitlik+i bir d(n#a d(zenine d0n(mesi s!nu2unu 3ere1 2ek -tutu2u- bir ta3r ile, i+erisinde bizzat bur6u3azinin -s!s#a1 list- kl*a b(r(ne2e*i 3e b0#lelikle d(n#a i+ilerini bir aznlk

TARHSEL KAPTALZM 92

S:NUEF LERLEME ?E GEELER 9

#ararna s0m(rme s(re2ine d!kunulmamasn sa*la#a2ak alter1 nati: bir tarihsel sistem #aratma#a +ala2a* ge+i s(re2inin de1 netimini eline ge+irmek #0n(nde 2esur bir giriim arasndadr" S!s#alist artilerin u #a da bu bi+imde iktidara geldi*i (lke1 lerin 3e d(n#a s!s#alist hareketinin tarihini, d(n#a bur6u3azisi1 nin 0n(ndeki bu reel si#asal alternati:lerin *nda de*erlendir1 memiz gerekir" Bu t(r bir de*erlendirmede anmsana2ak ilk 3e en 0nemli e#, d(n#a s!s#alist hareketinin, hatta t(m sistem kart hareket bi+imleri#le t(m de3rim2i 3eH#a da s!s#alist (lkelerin kendileri1 nin de tarihsel ka italizmin a#rlmaz (r(nleri !ldu*udur" Bunlar tarihsel sistem a+sndan dsal #a lar de*il, i+ s(re+lerin b!al1 tmlardr" Bu nedenle sistemin t(m +eliki 3e kstlamalarn #anstmlardr" Baka t(rl( !lamazlard 3e de*ildirler" ;atalar, snrllklar 3e !lumsuz etkileri, 3arsa#msal bir ta1 rihsel sistemin, hen(z 3ar !lma#an bir s!s#alist d(n#a d(zeninin de*il, tarihsel ka italizmin bilan+!sunun birer ar+asdr" 5e31 rim2i 3eH#a da s!s#alist (lkelerde emek s0m(r(s(n(n #!*unlu1 *u, si#asal 0zg(rl(klerin #adsnmas, 2insi#et+ili*in 3e rk+l*n s(r( gitmesi, bunlarn t(m(, #eni bir t! lumsal sisteme 0zg( 0zelliklerden +!k daha :azla, bu (lkelerin, ka italist d(n#a ek!1 n!misindeki +e3re 3e #ar1+e3re b0lgelerde #er almakta de3am etmesi !lgusu#la ilikilidir" Tarihsel ka italizmde emek+i sn:1 lar i+in 3ar !lan bir ar+a krnt her zaman merkez alanlarda #!1 *unlamtr" Bu durum hGlG :azlas#la ge+erlidir" Bu nedenle gerek sistem kart hareketlerin, gerekse #aratl1 masnda bu hareketlerin r!l( !lan re6imlerin de*erlendirilmesin1 de, s!runa, #arattklar #a da #aratmadklar -i#i t! lumlar- a+1 sndan baklamaz" S0z k!nusu de*erlendirmenin anlaml !lmas #alnz2a, ka italizmden ge+iin eitlik+i bir s!s#alist d(n#a d(1 zenine d!*ru !lmasn sa*lamak i+in d(n#a d(ze#inde 3erilen m(2adele#e ne 0l+(de katkda bulunduklar s!rusunun s!rulma1 s#la !lanakldr" Bu hesa , +eliik s(re+lerin kendi ile#ileri

nedeni#le z!runlu !larak daha karktr" T(m !lumlu itilimler, !lumlu s!nu+lar kadar !lumsuzlarn da getiri#!r" ;er se:erinde, sistemin bir #0nden za#:la# di*er #0nlerini g(+lendiri#!r" Dma ille de eit dere2elerde de*ilV B(t(n mesele burada" Sistem kart hareketlerin en b(#(k katks kukusuz, bu ha1 reketlerin kendi se:erberlikleri aamasnda ger+eklemitir" /s#a1 n 0rg(tlerken, bilin+leri d0n(t(r(rken, kurtar2 g(+ !lmular1 drE bu n!ktada tek tek hareketlerin katks, tarihsel 0*renmenin !luturdu*u bir geri1besleme mekanizmas#la zaman i+inde b(1 #(m(t(r" Bu gibi hareketler de3let #a larnda si#asal iktidar (stlen1 diklerinde ise sistem kart itilimlerini ksmalar #0n(nde hem hareket dndan hem de hareket i+inden gelen basklar ge!met1 rik !larak artt*ndan, daha az baarl !lmutur" Fine de bu du1 rum, bu t(r -re:!rmizm- 3e -re3iz#!nizm- i+in t(mden !lumsuz bir bilan+! anlamna gelmemitir" /ktidardaki hareketler bir 0l1 +(de kendi ide!l!6ilerinin si#asal tutsaklar !lmu, bu nedenle de de3rim2i (lke i+indeki d!*rudan (reti2ilerden 3e dardaki sistem kart hareketlerden gelen 0rg(tl( bask#la kar kar#a kalmtr" Dsl tehlike tam da imdi, tarihsel ka italizm en tam geli1 mili*ine 1her e#in metalatrlmasnn daha da #a#gnlamas, d(n#a sistem kart hareketler ailesinin artan g(2(, insan d((n1 2esinin s(ren akl2lamas1 #aklatk+a !rta#a +kmaktadr" Bimdi#e de*in mant*nn #alnz2a ksmen ger+ekletirilmi !l1 mas nedeni#le ileri i#i giden tarihsel sistemin #kln hzlan1 dra2ak !lan ite bu tam gelimiliktir" Tam da #kl srasnda 3e #kl#!r !lmas nedeni#le ge+i g(+lerinin +eki2ili*i daha da arta2ak 3e bu n%2%n.%; !rta#a +ka2ak s!nu+ daha da az kesin !la2aktr" ,zg(rl(k, eitlik 3e kardelik m(2adelesi +!k uzun bir m(2adeledir #!ldalar, 3e m(2adelenin #eri gitgide daha +!k, d (n #a +a ndaki sistem kart g(+ler ailesinin i+i !la2aktr" k!m(nizm =t! #a)dr, baka bir de#ile, !lma#an (lkedir"

TARHSEL KAPTALZM 9!

.!m(nizm, t(m dinsel eskat!l!6ilerimizinA 14esih)in gelii, /sa)nn d0n((, nir3ana1 baka bir adla s(rmesidir" Tarihsel bir ers ekti: de*il, #(r(rl(kteki bir mit!l!6idir" S!s#alizm ise tersi1 ne, bir g(n d(n#ada kurulabile2ek, ger+ekletirilebilir bir tarih1 sel sistemdir" =t! #a)#a ge+iin -ge+i2i- bir m!menti !lma sa1 3ndaki bir s!s#alizmden bir e# +kmaz" Bir e# +kabile2ek !lan #alnz2a, s!mut bir bi+imde tarihsel !lan bir s!s#alizm, eitli*i 3e adaleti en (st d(ze#ine +karan bir tarihsel sistemin asgari tanmla#2 0zelliklerini ta#an, insanl*n kendi #aam (st(ndeki denetimini 7dem!krasi8 artran 3e imgelemi 0zg(rle1 tiren bir s!s#alizmdir"

3etis 8ari2 8o$lum 7else.e Immanuel Wallerstein

Iiberali:mden &onra
0e!lren> 6rol L: YFE3FNCF y%:yln son on yl# <Dom%ni:min 0)k%+% !e Iiberali:min :a.er yllar< diye mi anla,ak ilerideN Immanuel HHallerstein# 1990'larda 0)kenin Iiberali:min ta kendisi olduunu iddia ediyor. 7rans: =e!rimi'nden bu yana soldan saa <&osyali:m# Iiberali:m# 3u2a.a:akOrlk< diye sralanan %0l% ideolo'ik sistemin# aslnda d%nya 0a$nda 2Okim !e merke: ideolo'i olan Iiberali:min %0 5)r%nt%s% olduunu# bu sistemin <sol< kanadnn 0)k%+%yle# d%nya 0a$nda bir b%t%n olarak me+ruiyetini !e 5e0erliliini yitirdiini s)yl%yor. Fdeolo'ik me+ruiyetini yitirmi+ de!letler @1. y%:ylda ayakta kalabilmek i0in ne ya$abilirN =a2a da )nemlisi# <sol< 5eleneini yitirmi+ sistem kar+t 5%0ler# 2an5i ideolo'ik 0er0e!ede# nasl bir ya$ i0inde )r5%tlenebilirN Wallerstein &&C('nin 0)k%+%yle <tek kutu$lu< 2ale 5elen <yeni d%nya d%:eni<nin# yakn 5ele,ekte -(=-Pa$onya !e -!ru$a (irlii-Eusya eksenlerinde yeniden )r5%tlene,eini !e bu temelde yeni bir me+ruiyet aramaya ba+laya,an )n5)r%yor. &)m%r%ye kar+ !e ):5%rl%kten yana 5%0lerin kaderi ise# bu yeniden ya$lanma s%re,inde ne ya$tklarna bal. Iiberali:min <sol< bir t%re!i olan eski sistem kar+t 2areketleri diriltmeye mi 0al+a,a:# yoksa ):5%rl%k# e+itlik !e demokrasi i0in yeni bir ya$lanma !e me+ruiyet aray+na m 5iri+e,ei:N Wallerstein'a 5)re @1. y%:yln ilk !e 2ayati sorular bunlar.

A 0teki d(n#a bilimi 7+"n"8

3etis 8ari2 8o$lum 7else.e Immanuel Wallerstein (ildiimi:

=%nyann &onu
e7iren$ Tuncay 'ir8an 3arQ'in !e 6n5els'in Manifestoyu ya:malarndan bu yana 5e0en y%: elliyi a+kn ylda# 3arksistlerin <ka$itali:m kri:i< ile ili+kileri# <Durt !arR< diye baran 0obann 2ikOyesine ben:edi. S de!# sars, !e yokedi,i kri: bir t%rl% 5elmek bilmiyor. 3arksistler de 2er 5e0i,i# ksmi kri:i beklenen ni2ai kri: sanmaktan !a:5e0miyorlar. Wallerstein'in <(ildiimi: =%nyann &onu< sa$tamas# 2ayata belirlenmi+ bir senaryo olarak bakmad i0in bu t%r bir <Durt !arR< 2aykr+ deil> Yirmin,i y%:yl sonlarna kadar an,ak ka!ramsal d%:eyde !arolan <=%nya Da$itali:mi<nin# iki kutu$lu d%nyann sona ermesiyle birlikte $ratik bir ol5uya d)n%+t%%n% )ne s%ren Wallerstein# bu d)n%+%m%n bildiimi:# tandm: Da$itali:m =%nyas'nn sonu olduunu s)yl%yor. (u ayn :amanda# bu5%ne kadar !arolan d%nyay al5lama !e ka!rama bi0imlerimi:in# ka$itali:min y%kseli+iyle birlikte ila2iyat0 ka!ray+larn %:erinde e5emenlik kuran (il5i =%nyas'nn# yani Newton,u .i:ie temellenmi+ ka$itali:me ):5% bilimsellik anlay+nn da sonu. @1. y%:yln ilk on yllarnn bu iki anlamda da bir alt%st olu+a sa2ne ola,an s)yleyen Wallerstein# bu alt%st olu+un bir belirsi:lik olarak )n%m%:de durduuna dikkat 0ekiyor> 8e2likeleri !e imkOnlaryla bir belirsi:lik... (ir yandan bu belirsi:lik d)neminin olanaklarna# ama bir yandan da bi:im 5er0ekten ne istediimi:e# ter,i2lerimi:i ne y)nde ya$tm:a# yarat,lm:a bal olarak +ekillene,ek bir 5ele,ek bu... =a2a dorusu ne olabile,ei !e bi:im 5er0ekten ne istediimi: konularnda 2e$imi:i sistemli !e a0k bir bi0imde d%+%nmeye 0aryor.

http://genclikcephesi.blogspot.com