arousse

GENEL .. GORSEL VE TEMATiK ANSiKLOPEDi

,

1316 sayfa 4000 resim ve desen 300 harita

CiLT2 aydln kitaplar

MlilJID

BOLUMLER
I BiRiN(i(ill I
1 EVREN VE OUNYA
SAYFA 1

..

MADDE, ASTRONOMi, JEOFiZiK, PALEONTOLOJi, METEOROLOJi, MiNEROLOJi. 2 HAYVANLAR VE BiTKiLER

SAYFA 65

HA YVAN VE BiTKi BiYOLOJiSi, EKOLOJisi. 3 TAKViMLER

SAYFA 177

DONKO VE BUGONKO MEDENiYETLERDE ZAMANIN BOLONMESi.

4
OUNYA TARiHi
SAYFA 193

EVRENSEL KRONOLOJi, GELMiS GE<;:MiS BOTON HOKOMDARLAR, HANEDANLAR VE DEVLET BASKANLARI. 5 OiNLER VE MiTOLOJi
SAYFA 289

BOTON MEI?ENiYETLERiN TANRILARI, DINI INAN<;:LARI.

I iKiN(i (ill
OUNYA
SAYFA 353

6 HALKLARI VE OiLLERi

BOTON DONY ADAKi KA ViMLER VE KABiLELER, DiLLERi, TARiHLERi VE GONLOK HAYATLARI. 7 ULKELERi

OUNYA

SAYFA401

YERYOZONDEKi BOTON DEVLETLERiN CoGRAFYA, SiYASET, EKONOMi VE TARiH VERiLERi.

8
OUNYA EKONOMisi
SAYFA 561

EKQNQMi : RAKAMLAR, GORUSLER, OLA YLAR. 9 ULUSLARARASI

SAYFA641

ORGUTLER

AMA<;:LARI, <;:ALlSMALARI, YAPILARI.

I O<;:ON(O (ill I
10

ESERLERVE $AHESERLER
SAYFA 673

ARKEOlOJi, TARiHONCESi, SANATLAR, RESiM, MiMARI, HEYKEl, EDEBiYAT, TiYATRO, MOziK, DANS, SiNEMA, FElSEF~ VE iNSAN BiLiMlERi, TARiH. 11

KE$iFLER VE iCATLAR
SAYfA 849

BiLiMlERiN VE TEKNOlOJiNiN
12

TARiHi.

iLETi$iM VE ARA<:LARI
SAYfA 913

BASIN, RADYO, TElEViZYON ... REKlAMCilIK.

13

FORMULLER
SAYfA 945

MATEMATiK, FiziK, KiMYA, EKONOMi.

[Q6RDON(O
14
SAYfA 977

(ill I

VUCUT VE SAGLIK
ANATOMi, FiZYOlOJi, TIP, SAGLIK KORUMA.
15

yiYECEKLER VE BESLENME
SAYfA 1041

YiYECEKlERiN OZElliKlERi, ORETiM, iMALAT, BESiN DEGERlERi, TOKETiM.

16

SPOR
SAYFA '/105

KURAlLAR, TEKNiK OZElliKlER, $AMPiYONLAR, ODOl ALANLAR.

17

EV E$YASI, GiYiM,

UNiFORMALAR

SAYfA'1'I69

RESiMlERLE EV E$YASININ TARiHi, YOZYllLAR BOYUNCA sivil VE ASKER KIYAFETlERi.

18

SALON OYUNLARI
SAYFA 1201

KURAlLAR VE TARiH<;:E.
19 .

i$ARETLER VE i$ARETLE ANLA$MA

SAYFA'1217

AlFABEDEN SAGIRDilSiz DiliNE KADAR BA$lICA i$ARETlER VE A<;:IKlAMALARI

GENEL iNDEKS
SAYFA 1233

FOTOGRAF KA YNAKLARI

YAYIN MUDURU
Ham Devrim

YAYIN KURULU
Isa Oztiirk Mustafa Balel, Sedef Canko~ak, Zeynep (:aglIyor, Yavuzer (:etinkaya, Yusuf (:otuksoken, Serdar Devrim, Aykut Giiven, Do~. Dr. Erhan Giizel, Prof. Dr. Hiiseyin Hatemi, Selahattin Hilav, Dr. Rrfat Insel, Fikret Karakaya, Zihni Kii~iimen, Osman Senemoglu, Cern Serdenge~ti, Mehmet Sert, Aksel Tibet, Teoman Tun~dogan, Do~. Dr. Reat Uzmen, ~iar Yal~lll, Prof. Dr. T urgut YazlclOglu, Ferruh YlldlZ, Prof. Dr. Inci YlldlZ.

YAYIN KURULU YARDIMCILARI

Lerna AdslZ, Aye Erdem, Hiilya Giiler, Ebru Giindogdu, Banu Kafadar, Nevzat Kulakoglu, Ethem Serhat Yalamanoglu, Rabia YazlclOglu, Atilla Demir Yerlikaya.

DiZGi VE SAYFA DUZENi

(:agda Yazlmevi I Hulusi Oran Taner T uncel, Zeynep (:aklr, Ismail Kara, Hatice Anat.

MONTAJ
Ruhi Dilgimen
BASKI

Milliyet Yaym A$./istanbul .. Media Print Baslffi Tic. A$./istanbul Ozgiin Matbaaclhk San. Tic. A$./Ankara CiLY MiUiyetYaym A$./iSTANBUL Memo Larousse'lIlI tim/Sl2Ctl tlS/1I11/1 /1i/2l1-fillllnasmda gorev
alan ba~!Tca bilim adamlan, yazarlar ve sanat,dar.

YAYIN MUDURU
Patrice Maubourguet

YAYIN KURULU
Bernard Willerval Jean-Christophe Balouet, Michele Beaucourt, Astrid Bonifacj, Didier Casalis, Jean-NoelCharniot, Anne Charrier, Sylvie Compagrion, Philipe de la Cotardiere, Fran~ois Demay, Jacqueline Demion, Jacques Demougin, Marie-Therese Eudes, Philippe Faverjon, Yves Garnier, Gilbert Gatellier, Jean Gribenski, Pierre Grou, Nathalie Kristy, Philippe Lacrouts, Nadege Laneyrie-Dagen, Elisabethe Launay, Nathalie Leconte, Danielle Nakache, Philippe Obadia, Rene Oizon, Claude Poizot, Bernard Roux, Henri Serres-Cousine, ,Patrick Tissier, Nicolas Witkowski, Edith Ybert-Chabrier.

YAYIN KURULU YARDIMCILARI

Eric Nibert, Michele Bezille, Claire Grant Smith Bianchi, Laurent Blonde!, Paul Bontemps, Jean-Jacques Brisebarre, Guy Calca, Isabelle Calin, Francis Cap is, Frederique Cartalade-Delfaut, Nix Colmant, Jean-Paul Deketelaere, Philippe Guinot, Charles Jaillard, Lucien Lallemand, Yves Larver, Florence Lemoine, Jacques Le Ribault, Frederique Longuepee, Daniel Lordey, Gilbert Mace, Lucien Mathie~, Florence Maurier, Pierre Menanteau, Emmanuel Mercier, Mireille Morfin, Patrick Morin, Thierry Mysius, Jacqueline Pajoues, Claude Poppe, Leonie Schlosser, Blandine Serret, Claire Witt.

Librairie Larousse, 1990. Aydin Kitaplar, 1991. MiL-PA Ticari ve Smai Orunler Pazarlama San. ve Tic. A.$.
MEMO LAROUSSE'un adl, metinleri, resim, desen ve haritalan, cilt, ba~hk ve sayfa diizenlemeleriyle ilgili biitiin haklar Aydm Kitaplar/Mil-pa Ticari ve Smai Uriinler Pazarlama San. ve Tic, A.~.'ye aittir. Her tiirlii ahntl izne baghdlr.

DUNYA

HALKLARI VE DILLERI

Giin ge~mez ki, basmda, radyoda veya televizyonda haklanm, baglmslzhglm veya tek kelimeyle 6zgiirliigiinii elde etmek i~in didi~en ~u veya bu halkm varhgmdan s6z edilmesin. Memo Larousse bu sebeple, genellikle bir devleti olmayan, ama ortak dili, topragl, gelenekleri, tarihi ve dini bulunan bu halklann en 6nemlilerinin bir d6kiimiinii yapmaga ~ah~lYor. Halklann sunulu~ sistemi ~udur : ad, yer, niifus, dil, akrabahk sistemi, siyasl diizen, toprak miilkiyeti bi~imi, tarih ve din. Bu halklann diinyada bugiin (ve gerekliyse ge~mi~te) bulunduklan yeri veya dillerinin daglhm alanlanm g6steren haritalara da yer veriliyor. Eski <;:ag'daya~aml~ halklara, eldeki bilgilerin yetersizligi sebebiyle yer verili:memi~tir. Memo Larousse bu konuya kIsa bir etnoJoji lugat~esiyle ba~hyor. Son b61iimde, latin harfleri dl~mdaki ba~hca alfabelerin bir tablosu, fonetik kar~lhklanyla birlikte yer almaktadlr.

ANTROPOLOJi

ETNOlOJi lUGAT<;:Esi 354

HALKLAR

AFRiKA VE MADAGASKAR 356 AMERiKA 368 ASYA 377 AVRUPA, SSCBVE TURK illERi 386 OKYANUSYA 394
YAZILAR VE ALFABELER

ARAP, GOKTURK, <;:iNAlFABAlERi 399 YUNAN, TiBET, iBRANi, JAPON, KiRil AlFABElERi 400

Ve bak.n,z.
Deviet kurmuj halklann tarihi i~in, DiJnyo Olkeleri, sf. 401 ve devaml. AntroP9loji aklmlorl ve eserler i~in, Eser/er ve $oheserler, lnsan bilimleri bolGmu, sf. 820 ve devaml. Yajayan ve kaybolmuj halklonn dinleri i~in, Dinler ve Miloloji, sf. 289 ve devaml.

I
______ 1

ANTROPOLOJi

---l
ETNOLOJi LUGAT(:ESi
agtz, cografi boyutlarla slmrh, dar bir alanda (mesela bir vadid,) konu~ulan ve toplumsal stati.isi.i belirgin olmayan, leh<;eden daha az onemli dil aynm!. ak biiyii, zarar veren koti.i ruhlan, koti.i talihi kovmak veya nazar degmi~, talihsizlige ugraml~ ki~ileri bu koti.i etkilerden kurtarmak amaClyla uygulanan, ayin ve i~lemler bi.iti.ini.i. akrabahk, iki veya daha <;ok ki~iyi birbirine baglayan kan bagl veya slhri bag. akrabahk sistemi, bir kavimde, bir toplumda, aym ailed en akrabalar ve akraba Slmflan arasmda var olan ve aile i.iyelerinin davram~lanru, birbirleriyle ili~kilerini, haklanru ve yi.iki.imli.ili.iklerini belirleyen insan ili~kilerinin ti.imi.i. anaerki, kadmlann aile de hakim durumda oldugu ve siyasi gorevler aldlgl to plums aI, siyasi 'Ie hukuki sistem. anaklam, ana soyundan akrabaliga dayali klan. anasoyluluk, adm, aynealiklann, akrabaligm, bir klana veya bir slmfa bagliligm nesilden nesile ge<;i~inde yalmz ana soyunun dikkate ahndlgl toplumsal soy ve orgi.itlenme sistemi .. anasoyu, bi.iti.in i.iyelerin ortak bir atarun kadmlanndan geldigine inamlan, tek yanh soy veya grup. ) animizm, hayvanlara, dogal olaylara ve dogada var olan nesnelere bir ruh yab~tHarak buna gore inanmayl ve taplnmaYI gerektiren din. Animizm, dirimselciligin ve mekanik<;iligin kar~1tldlr; "eanllCllik" da denmektedir. antropoloji, insam ve <;qitli insan toplumlanru ineeleyen bilim; "insanbilim" de denmi~tir. ' babaerki, babarun gi.i<;i.isti.inli.igi.ineve baba soyundan akrabaliga dayali aile ve toplum di.izeni. babaklam, baba soyundan akrabaliga dayali klan. babasoyu, tek yanll olarak erkeklere dayali soy veya grup. babasoyluluk, bir akrabalik sistemi veya toplumsal orgi.itlenme soz konusu oldugunda, anasoyluluk kar~ltl olarak yalruz baba

soyundan akrabahga dayah sistem. ~kkanlthk (poligini), bir erkegin-~r<;ok ba~hk, gelenege bagli toplumlarda, dama- I k;dlnla evlendigi <;oke~lilik ti.iri.i. dm veya ana-babasmm gelinin ana- I ~okkocahhk (ppliandri), bir kadlrun birka<; babasma vermesi gereken mal ve degerler. erkekle evlendigi bazl toplumlara ozel bir (BaZl toplumlarda ba~lik bir kar~1 ba~hk ve- "-I ~dk~1Ii'h'tt1"11,""~""-"''" nlrnp<JnI gerektmr.) I dar aile, baba, ana ve <;ocuklardan olu~an b'"yllcthk, meveut sosyal ve siyasi di.izeni , aile. bozuk ve <;oki.inti.ihalinde sayan, ve kolek- I dayterkillik, anasoylu toplumlara ozgi.i tlf blr kurtulu~u (kaybolan eennete kavu~- I olan ve babahk sorumlulugu ananm erkek maYI veya kanzmatlk blr lidenn geli~lm) I karde~i tarafmdan yerine getirilen toplumbekleyen blr du~unee hareketl veya slstem!. I sal orgi.itlenme sistemi.

-1
; ,

birsoyluluk, ya ana tarahm (anasoyluluk), I dl~tanevlenme (egzogami), i<;tenevlenme ya baba .tarahm (b.abasoyluluk) d:kkate j kar~ltl olarak, bir ki~inin evleneeegi e~i kenalan, tek yonlu soy gutme tarz!. I di grubunun dl~mdan se<;mesini zorunlu klbiiyii, dogada gizli gi.i<;I~r. bulundugu,. bir I Ian kural. Iyllik saglamak veya kotuluk etmek I<;m 0 I diaspora bir halkm bi.iti.in di.inyaya dagJlgi.i<;lerleuzla~mak veya bunlan savmak ge- I mas!. ' rektigi inanema dayanan ve boyleee maddi , dil aym ki.ilti.irel topluluk i<;inde ya~ayan blr sonu<; elde "" etmeYI uman Inan<; ve eymsanlann anla~masma yarayan ses I'" I I~aretIem Ier b"" utunu. ler sistemi. biiyiiciiliik, bir toplumun veya belli bir etnoloji, kavimleri dil, ekonomi, to plum ve grubun I<;mdekl bazl b~Jlenn sahlp oldugu, I k'l"" b' l"kl . .. d . I b"l" d "aus "" t"" "" I 'h' l" "" t . I I u tur Ir I en I<;m e mee eyen 11m; 0b u gu<;er, Sl lr I yon em ve I~ em er " budun bilim " de denmi~tir. kullanarak ba~kalanna yarar ya da zarar ge., . "" .. . tirrne yetisi. I e~mcilik., .her toplumun s.urekl, blr evnm bOOootoo. I b' k . b'll" b' sureemm urunu oldugunu one suren antrauyu or~m, tapml an Ir uvvetl e I lr , poloji ve sosyoloji gori.i~i.i. eyleme yoneltmek I<;m, hep aym hareketl I .' . """" tekrarlamaga dayanan dini toren. I feti~, sahlbl I<;m dogaustu yararli rutelikler ~praz, bir kimsenin ana veya babasmm ta~ld~gma inamlan ki.ilti.irel nesrie. . kar~lt einsiyetteki akrabasmdan gelen baZl ram, blrka<; klandan olu~an ve genellikle yabnlanna denir (hala, day!. .. gibi). I dl~tanevlenen klan grubuo ~oke~lilik (poligami), bir erkegin yasal olagep~ toreni,. ilkel toplumlarda bir ki~inin . rak bir<;ok kadlnla veya bir kadlmn bir<;ok I blr gruptan dlgenne, ozellikle gen<;ler gruerkekle .evlenmesini Kabul eden toplumsal bundal1 eri~kinler grubuna ge<;i~ini kesinle~- I sistem. I tlren toren.

I' '

II' kurallan ic;in kullamlan i~aret1erin

Kan hlSlmhgl \izimi: bu soy zinciri kurahnda soy zinciri uyeligi salt erkeklerce

-"Il

L',

Jl
~ r----J L', 0

L',~.

r
rr==='-----l,------- -'ll

II

aktanhr. A Ego say zincirinin i.iyeleri

,L

0..

L',Oba.ka say zincirinin u eleri

~apraz yegenler

"J-~
.~

..

red' ~

Ego

paralel yegenler

c . Kan Iustmhg.. akrabalan Ego/nun babasmm kan hlslmlan, ana akrabalan da anaSIrun kan hlslmlandu. Dikey soy akrabalan birbirinden dogmu, olanlardu. Van soy akrabalan oyle degildir, ama atalan ortakur.
Bab.l

-@ @ baba tarahndan
erkek karde$ k,z : ana baba bir karde. Ego: ben , belli bir ili.ki aglnda
esas alman

rr~':0 ~.
~
yegenler

J~I",;~ ~~;j~""
,l
II
yegenler

@ @ ana tarahnclan

ki.i bir ~iftin ~acukla" bir erkegin ~acukla" bir kadln,n ~acukla" bir kad'n bir erkek bir erkek .eya bir kadln

[DUNYA

HALKLARI VE DiLLERi

germ manCl (kargo kultu), Melanezya'ya ozgu binYllcl inan~ ; bu inarua gore bir gun masallardaki gibi bir avrupa gemisi gelecek, ihtiya~ duyduklan her turlu ewayl, ~ok ustun gorulen veya oyle saYllan bir to plumdan gelebilecek her turlu nesneyi onlara getirecektir. geni~ aile, baba, ana, ~ocuklar, torunlar, amcalar, daytlar, halalar, teyzeler ve yegenlerden oluan buyuk aile. i~tenevlenme (endogami), dltanevlenme karlt1 olarak bir toplumsal grupta ayru gruptan biriyle evlenme zorunlulugu. ikilisoy, haklann ve odevlerin, hem ana tarafmdan, hem baba tarafmdan gelenlerce belirlendigi soy sistemi. ikiyanhsoy, her soya, yani hem ana ve hem baba tarafma, ancak kendi i~inde devredilebilir ozel haklar taruyan soy gutme sistemi. infiibilasyon, erkekte sunnet derisinin i~inden, kadmda buyuk dudaklann i~inden bir halka ge~irilmesi i~lemi. kabile, aym bolgede ya~ayan veya birlikte yer degitiren, ortak siyasi bir sisteme, dini inan~lara ve ortak bir dile sahip olan ve ayru soydan geldiklerine inanan aileler toplulugu. kan hlSunhgx, ortak bir atadan gelenlerin luslmItgl. kara biiyii, kotu ruhlan, dogaustu kuvvetleri kazanarak, gu~lerini, zarar verilmek istenen bir kimsenin aleyhine kullanmalanru saglamak amaClyla yapllan gizli i~lemlerin tumu.

kar~l yiikiimliiliik, bazl toplumlarda, kabul edilen bir mala karl mal venne zorunlulugu. kast, bir toplumdaki hiyeraride belli bir SlraSt ve ona gore haklan, ayncaltk ve yukumlUlUkleri olan ve kendi i~inde evlenen toplumsal grup. kavim, (etni) homojen bir aile, ekonomi ve toplum yaplSlna sahip olan ve birligi bir dil ve kultur benzerligi ve birligine dayanan insan toplulugu. klan, ortak bir atadan geldiklerini kabul eden bireylerin oluturdugu toplumsal birim. k1ancthk, klana dayalt toplumsal orgutlenme sistemi. kiiltiir, bir grubu, bir toplumu ba~kalanndan aynan sosyal yapllar, ve sanat, din ve duunce ozellikleri butunu. kiiltiirciiliik, bir toplumun ve 0 toplumu oluturan bireylerin ki~iliginin olumasmda, kulturel temas, etkilqim ve yorum olgulanm temel olarak kabul eden amerikan antropoloji aktml. kiiltiirlenme, bir halkm kendisine hakim olan baka bir halkla temasa ge~tikten sonra, 0 halkm kulturunu tamamen veya klSmen benimsemesi surecj. leh~e, bir dille ayru kokten olan iaret ve birle~tirme kurallan sistemiyle belirginleen ve kendine ozgu kelimeler, sozdizim ve fonetik sistemi bulunan, dilden daha dar bir ~evrede konuulan dil ~eidi. magara adarm (troglodit), bir magarada veya kayalann i~ine oyulmu~ tabii bir ko-

dil ~ince

aile ~in~tibet

ba~hca yore <;:in Kuzey Amerika, Ingiltere, Avustralya, CUney Afrika Hindistan! Guney SSCB Kuzey Afrika, TUrkiye, K,bns, Orta Dogu SSCB, Pakistan lspanya

konu~an saY1SI (tahmini milyon) 700 370

(mandarince)
Ingilizce

hint-avrupa
(germen grubu)

Hint,eVrduca

_________ lspanyolca
Rus~a Arap,a TUrk,e

hint-avrupa (_hint-irangrubu)
hint-avrupa (roman grubu)

300 250 160 150 146 140 110 100 100 85 60 50

Amerika,

hint~avrupa
(slav grubu) hami-sami

ural-altay hint-avrupa
(roman grubu) ural-altay

Ona Dogu ve Avrupa Ponekizce

japonca Bengalee

Brezilya, Portekiz
japonya

hint-avrupa (hint-iran grubu) hint-avrupa

(roman grubu)

Banglade~1Hindistan Fransa Kanada, Bei<;ika,

j

Franslzca Almanca
ltalyanca

lsvi,re,

Kara Afrika

hint-avrupa (germen grubu) hint-avrupa

(roman grubu)

Almanya
ltalya <;:in (~angay) Indonezya (Cava)

Vuca Cavaca
Teluguca

I;in-tibet indonezya diUeri dravid dilleri uralaltay I;in-tibet dravid dilled hint-avrupa
(slav grubu)

45 45 45 40 40 40 40

Cuney Hindistan Kore

<;:in (Kamon)

Korece Kantonca Tamilce

Vkraynaca

vukta ya~ayan kii. mana, animist dinlerde, kiisel ozellikten uzak ve farkltlamaml dogaustu gu~. Mana bazen nesnelerde de bulunmakla birlikte, genellikle reislerin temel ozelligini oluturur (polinezya). maske, insan veya hayvan yuzunun ve vucudunun stilize bi~imini ta~lyan ve ayinlerde kullarulan nesne. mesih~, kotu ve ~okuntu halinde say'Ian meVCl.lt duzene son verecek, adil ve mutlu yeni bir duzen kuracak bir kurtanclrun gelecegine inanma. rnit, insanustu varhklan ve bu varhklann hayali eylemleri ger~ekmi~ gibi anlatan hikayeler; bunlarda, ger~ek veya temenni urunu olaylar ortaya konur, ya da aile ve to plum ili~kilerinin altmda yatan bazl yapllar a~lga vurulur. rnitoloji, bir halka, bir medeniyete, bir bolgeye ozgu mitler, efsaneler ve masallar butunu. paralel, ~apraz karltl olarak, bir ki~inin kendi ana ve babaslyla ayru cinsiyette olan bir akrabasmdan ge1en kimi akrabalanna denir (amca, teyze ... gibi) potla~; birbirinden ayn sosyal gruplann, aralarmda yaptlklan bagllarla ilgili torenler butunu_ Karlhkll bagllann say,sl ve degeri farkh gruplar arasmda simgesel bir rekabetin varhglru gosterir ; bu ~eit torenlerin bulundugu alt~ veri~ sistemine de potla~ adl verilir. rezerv, bazl ulkelerde (ABD, Kanada, Avustralya, Peru vb), bolgelerinin avrupahlarca istilasl suasmda savaan ve soyktnma ugrayan yerli kavimler ahalisinden arta kalanlann Slmr ~izilerek yerletirildikleri kapah arazi. slmflandmcl akrabahk, biyolojik olmayan 'Ie ki~iyi toplumsal bazl ktstaslara gore bakalanna baglayan akrabahk. sorora, bir erkegin olen kansmm yerine onun ku~uk ktz kardeiyle evlenmesini ongoren sistem. steatopiji, kuyruksokumu ve kabaet bolgesinde kahn bir yag tabakaslmn bulunmasl durumu (steatopiji ozelIikle Afrika'da Boiman ve Hotanto kabilesinden insanlarda gorulur.) siinnet, erkekte kaml ucundaki derinin, kadmda blZlnn torenle kesilmesi. aman, dogaustu bir kuvvetle iliki kurarak ve mistik bir yolculukla onunla temasa ge~erek kahinlik yapan, insanlan tedavi eden buyucu din adaml. amanhk, amamn ozgul eylemlerine dayah dini ayin ve eylemler butunu. eflik, bir grupta bir birey tarafmdan, dini ve adli gorevlerle birlikte elde bulundurulan siyasi otorite. tabu, kutsal veya gunah saytldlgmdan, bir varhga, bir nesneye veya bir eyleme konan dini nitelikli yasak. temel ki~iIik, bir toplumun, bir toplumsal grubun ozel egitimine bagh davraru~lann tumu. totem, belli bir sosyal gru ptan, genellikle aym klandan olan bireylerin efsanevi atasl veya uzak akrabasl saytlan hayvan veya bitki.

~I
I

I
II

Guney Hindistan,
Sri Lanka SSCB (Vkrayna)

Marataca

hint-avrupa
(hint-iran grubu)

Guney Hindistan

totemcilik, toteme dayah toplumsal duzen. yaytlmaclhk, ustun kulturlerin,' ba~ka kulturlerin aleyhine olarak bir cografi bolgede giderek yaYlldlgml one suren antropoloji kuraml.

AFRiKA VI MADAGASKAR
Acarlar, Benin'de ya~ayan ve Kva grubun:' dan bir dil konu~an halk (1988' de ykl~, 430000). Adiukrular, Fildi~i K1YlSl'mn guneyinde ya~ayan ve kva grubundan bir dil konu~an halk (1981'de 70000). LI Adiukrular <;ift<;idir. Agniler veya Baulelerinkine benzer bir akrabahk sistemi guderler. Marlar, bk. DANAKtLLER. Agniler, Akanca konu~an halk (1979' da 200000). Agniler, Fildi~i K1Ylsl'nm ormanltk guneybatl bi:ilgesinde oturur. [I ~efliklere bi:ilunmu~ devletlerden olu~an bir toplumduro Kuzeydekiler islamla~ml~, guney kesimlerinde ya~ayanlarsa animist inan<;lanna bagh kalml~ttr. Akanlar, kva grubundan bir dil (Akanca veya Tvice) konu~an halk grubu. Bu halklann nufusu (A~antiler, Agniler, Bauleler, vd.) 9 milyondan biraz fazladlr (1989). A1urlar veya Luriler, Uganda ve Zaire'de oturan (1971'de 190000) ve nil dilleri i:ibeginden bir dil konu~an, luo grubundan halk toplulugu. 0 Alurlar <;ift<;idir.Babasoyluluk guderler. Klanlara, klanlar da soylara bollinur. Olmu~ ~eflere taparlar, dinleri animisttir. Ambolar veya Ovambolar, Angola, Namibya ve Zambiya'da ya~ayan halk (1987'de 600000). Ovambo adlyla amldlkIan Glineybau Afrika'da nlifuslan 300000 kadardlr (1973). Bir bantu dili konu~urlar. 0 <;:ift<;i ve hayvanCldlrlar, soydan aristokrasiye dayah bir kralhk halinde ya~arlar. Amharalar, Etyopya'da ya~ayan ve sami grubundan bir dil olan Amharaca konu~an halk (1987'de 13750000). [] Amharalar merkezile~mi~ kralhklan sayesinde Etyopya'daki digcr halklan hakimiyet altma aldllar. Hepsi <;ift<;i ve hayvancldtr. Dinleri Hristiyanhktlr. Ankoleler, bk. NKOLELER. Antesakalar veya Tesakalar, Madagaskar adasmm glineydogusunda, tvakoany daglannm dogu yama<;lannda ya~ayan halk (1989' da 480 000). Antesakalar bir malga~ dih konu~urlar. Anuaklar, Guney Sudan'da, merkezi bir devlet kurmadan baglmslz ~eflikler halinde ya~ayan halk (1971'de yakla~lk 45000). Anu.lklar nil dilleri grubundan bir dil konu~urlar. A~antileri Gana'nm orta ktsmmda ya~ayan halk (1983'te 1 milyon). A~antiler, kva grubundan bir dil olan Akanca konu~urlar. 0 A~antiler Xl. yy civannda Gana'mn kuzeyine yerle~tiler, soma bu bi:ilgeyi terk etmek zorunda kalarak, XV yy'da bugun ya~adlkIan bolgeye geldiler. XVII. yy'm sonunda, ~eflerinden Osei Tutu i:izerklik elde ederek kralhklanm biiyuttu ve a~anti ba~kenti Kumasi'yi kurdu. 0 zaman A~antiler federal bir yapl edindiler. Osei T utu'nun yegeni Apoku Uare (saltanatl 1725-1749) i:izellikle altm madenini i~leterek kralhgm gucunu artlrd!. Osei Bonsu'nun (1800-1824) giri~tigi reformlar, tann-kral kavramma dayah monar~iden, se<;ime dayah anayasal tipte bir rejime ge<;ilmesini saglad!. Kumasi'ye zorla ki:ileler yerle~tirilmesi Ulkeyi zenginle~tirdi ; i<; kesimdeki iller a~anti yasasml ve dinini benimsediler. Uzak kesimlerdeki illerse vergi oduyor ama a~anti hakimiyetinden kurtulmaya <;ah~lyordu. 1863'te Ingilizlerle <;atl~malar ba~lad!. Kumasi 1874'te tahrip edildi. 1896'da bolgeye bir ingiliz yonetici yerle~ti. 1935'te a~anti konfederasyonu yeniden kuruldu, 0 A~antiler soy gudeD bir duzene sahiptir ; toplumlan bugun de kralhga dayamr. Dinleri bir <;Cit <;oktannclhkur. Azandeler, bk. ZANDELER.

Bagandalar , bk. GANDALAR. Bagirmiler veya Barmalar, <;:ad'da ya~ayan halk toplulugu (1981 'de 30 OOO'den az). Arap, pol, kanuri ve sara unsurlann kayna~masmdan olu~an bu topluluk, XVI. yy'dan XIX. yy'a kadar Sudan'da huklim suren ve ba~hca geliri kale ticareti olan bir sultanllk kurdu; diger devletler, i:izellikle de Bomu kralhgmca boyundurukaltma alman sultanhk, sonunda yer degi~tirdi. Bakokolar, bk. KOKOLAR. Bakongolar, bk. KONGOLAR. Bakotalar, bk: KOT ALAR. Bakubalar, bk. KUBALAR. Balantlar, Gine-Bissau ve. Senegal'de ya~ayan halk. Balantlar bir nijer-kongo dili olan Balant,a konu~urlar (1981'de 190000). 0 <;:ift<;ive hayvancI olan (ozellikle domuz yeti~tirirler) Balantlann akrabahk duzeni anasoyluluga dayarur. Balubalar, bk. LUBALAR. Balundalar, bk. LUNDALAR.

Hami-Sami

dilleri

Nijer-Kongo

Berberice 1- Kabiliyece 2 Tamozirtc;:e 3- Sluh,a A Tuaregce

o Benue-KongoBantu dilleri Dualaca Fangca Lingalaca Kangaca Mbunduca <;:akvece Lundaca Bembaca

dilleri

o Etyopyadilleri 5- Tigrece
6- Tigrinaca 7- Amharca

22 23 24 25 26272829-

8- Guragece

o Ku~i dilleri
9- Becaca 10- Afarca-Sahaca 11- Sidamaca 12- Gallaca 13- Samalice D\=ad
14- Hausaca

dilleri

o Bali Atlantik
dilleri 15- Fulanice (polcel 16- Ualaf,a
17- Sererce

Nijer-Kongo

dilleri Nil-Sahra dilleri

o
45 464748-

Mande dilleri

C]]
5455 56575859Sangayca Sahraca Mabaca Mangbetuca Dinkaca Nuerce

Mendece Malinkece Saninkece Bambaraca

18 Dialaca

DKvadilieri 49 Kruca 50- Akanca

51- Evece veya Fonce

Valta dilleri

19- Mosice

o Batl Adamaua
dilleri 2~ Gbayaca 21- Sangaca

6Q.. Bertaca

61- Nubyece 62- Kamaca

63- Kunamoca 64- Bareaca

52- Yarubaca 53 ibaca

Hoisan dilleri

[DUNYA

HALKLARI VE DiLLERi

Bambaralar, Mali'de yaayan halk. Bambaralar, mande grubundan bir nijer-kongo dili alan Bambaraca konuurlar (1989'da 2 438000). 0 Bambaralann kurduklan 'kralhklar XIX. yy'da T ukulorler tarafllldan ylkJld!. Bambaralar yerleik r;iftr;idir. Soy gutrne1eri babasoyluluk tipindedir. Animizm inanCllla bagh alan Bambaralar, torenle girilen gizli tarikatlar halinde orgutlenmitir. Bambutiler, bk. pIGMELER. Bamilekeler, Kamerun'da yaayan halk. Bamilekeler bir bantu dili alan Bamilekece konuurlar (1983'te 600 000-700 000). 0 Esasta r;iftr;idirler ve ozerk saytlabilir yuz kadar eflik halinde yaarlar. Bamumlar, bk. MUMLAR. Bangiler veya Babangiler, Zaire'de tropikal orman bolgesinde yaayan ve bir bantu dili konuan halk. 0 Bangiler bahkr;1 ve r;iftr;idir; bir efin yonetiminde toplu koylerde yaarlar. Bantular, Afrika'da, ekvatorun guneyinde yaayan halklar grubu (1987'de 7 milyondan fazla). Bantu terimi, Boiman ve Hotantolar dllllda Afrika'mn bu bolgesinde yaayan butun halklan ifade eder. Bantulann ir;inde u halklar yer ahr : ~onalar, Ngoniler, Sotholar, Zulular, Tsvanalar, Ksosalar, HoisanIar, Tsongalar, Svaziler. Bantu dilleri nijer-kongo dilleri denen bir dil toplulugunun benue-kongo-bantu grubunu oluturur. Bu dilleri Afrika'da toplam 60 milyon kii konuur (1979). Banyankoleler, bk. NKOLELER. Bapediler, bk. PEDILER. Bariler, Ban Sudan'lll alr;ak topraklannda yaayan ve dogu sudan dil grubundan bir nil-ari dili alan Barice konuan yukan nil halkJ (1981'de 35000). Bariler toplaYlclhk ve bahkr;lhkla ger;inirler. Basogalar, bk. SOGALAR. Basukular, bk. SUKULAR BasutoIar, bk. SOTOLAR. Batekeler, bk. TEKELER. Batesolar; bk. TESOLAR. Batetelalar, bk. TETELALAR. Bauleler, Akanca konuan ve Fildii KlYlsl'nda yaayan halk toplulugu (1989'da 2,4 milyon). 0 Bu halk, bugunku Gana'dan gar; ettikten soma XVIII. yy'da olutu. Anasoyluluk guden bir toplumdur. Ekonomisi kako ve kahve uretimine dayamr. Bavendalar, bk. VEND ALAR. Bayalar, bk. GBAYALAR. Bembalar, Zambiya'nlll kuzeydogusunda oturan ve bir bantu dili alan Bembaca konuan halk toplulugu (1986'da 3 milyon). 0 Bembalar r;iftr;idir, topIumlan bir klan sistemine dayarur; akrabahkta anasoyluluk esastlr. Kay bahca sosyal birimdir, ama Bembalann onlan devlet birligi ir;inde tutan bir de kralhklan vardlr. Berberiler, Kuzey Afrika'da ve Sahra'da geni bir alanda yaayan, bata T uaregler ve Kabiliye1iler olmak uzere otuz kadar alt gruba aynlan halk. Berberiler, hami-sami dil ailesinden bir diller grubu oluturan Berberice konuurlar (1989'da konuan saylSl ykl. 10 milyo;"). Berberilerin nufusu, T uaregler harir; 14 milyonu aar. Dinleri Islam, mezhepleri Hariciliktir. 0 Berberiler tarihoncesinden beri Afrika'da yaarlar. Ne var ki, oturduklan ulkenin daghk yaplsl aralannda bir birlik olumaslm zorlatlrmltu. Roma imparatorlugunun sonuna dogru slk slk ayaklandlklan bilinir. Vandallann ge1ii ve

daha soma Bizans imparatorlugunun (VIVII. yy) bolgeyi ele ger;irmesi suasmda da berberi direnii r;ok gur;lu9ur. Araplarla ilk temaslan VII. yy'dadlr. Araplar ulkeyi, efsanelemi kadm kahraman Kiihine'nin yonettigi berberi direni hareketine ragmen ve iddetli savalar sonunda fethedebildiler. Yenilen Berberiler kutle halinde lslamiyeti kabul ettilerse de, baglmslzhklanndan vaz ger;mediler ve arap hanedanlanna karl birr;ok kere ayaklandllar. XI. yy'dan XN. yy'a kadar imparatorluklar bile kurdular (Murabltlar, Muvahhidler, Meriniler, Abdulvadiler, Hafsiler). OsmanIl hiikimiyeti (XVI.XIX. yy) ve franslz somurge yonetimi zamamndaki ge1ime1er baglmslzhkla sonur;land!. 0 Berberiler daghk bolge1erde dillerini ve geleneklerini korudular (Rif, Kabiliye, Avras). Beteler veya ~iyenler, Fildii K1Y1Sl ve Liberya'run batlsmda yaayan ve Kruca konuan halk (1987'de 3 milyon kadar). 0 Merkezi otoriteden yoksun, babasoyluluk guden bir toplum oluturan Beteler, franslz somurgeciligine kar1 uzun sure direndiler. Somurge1qmeden once toplu avclhk ve sava erkeklere ozgu bahca ilerdi (tarim ileri kadlnIara kahyordu) ; somurge doneminden beri kakao ve kahve ureticisidirler. Betsileolar, Madagaskar'lll orta kesiminde yaayan (1989'da 1 152000) ve Malga?r;a

konuan halk. 0 Klan duzeninde yaayan Betsileolar teras usulu pirinr; tanml yaparlar. YaratlcI taml inanCllla ve atalara tapmmaya dayanan, animist bir dinleri vardu. Betsirnisarakalar, Madagaskar'lll dogu kJYlSlnda yaayan ve Malgar;a'run bir lehr;esi alan Merinaca konuan halk (1989'da 1 440 000). 0 Betsimisarakalar k1an duzeninde yaarlar; iktidar yerel bir efle din adarnlan araslllda paylalhr. Dim inanr;lan animizme dayamr. Bingalar veya Babingalar, bk. pIGMELER. Biniler, bk. EDOLAR. Bobolar, Burkina'da yaayan halk (1989'da 558 000). Bobolar mande ailesinden (tan alt ailesi) bir dil konuurlar (1987'de konuan saylSl 370 000 i1e 700 000 arasmda). Bororolar, <::ad golu, Benue ve Adamaua bolgelerinde yaayan ve Polce konuan halk. Bo~imanlar veya Bu~menler veya Sanlar, eskiden Guney Afrika'run geni bir kesiminde yaayan ve Bantular tarafmdan Kalahari r;olune (Namibya) r;ekilmek zorunda blrakllan etnik grup (1987'de 40-50000 kadar). BoimanIar, hoisan obeginden bir grup dil konuurlar. 0 Geleneksel orgutlenme bir;imleri birkar; aileyi kapsayan takJmlara dayarur. Her taklm kendi ir;inde ozerktir. YaratlCl bir tann ve dogaustu gur;lere inamrlar. Hepsi aVCl ve toplaYlCldu.

A -

Tombuktu'dan bir
Nijer klvnon, on kadar liriinleriy-

gOriin--,iic-~'_-:-::,----;--_
Tombuktu,

mmm ust yanmda, sol

kJylda, umaktan be~ kilometre kiden Akdeniz

uzakta kurulmu~tur. EsIe Sudan'clan gelen altlmn ve k6lelerin degi~ tokUl edildigl bUyUk bir tlcaret merkeziydi. yak Batl

Afrika klyllarl kelfedilince bu ticaret Gi..iniimiizde oIciu. ~ehir, tuz,

tahll ve kumal ihtiya<;lanru kar~llamak i~in gelen g6<;ebe hayvancllar i<;in daimi bir pazar halinde-

dir.

B Barnileke

kuliibesi.

Kamerun'daki Bamileke konutlan, gii<;lii bir toplumsal ve dini diizeni olan Bamileke toplumunun siyasi yaplslrun ay-

nasldIr. Kralhk i<;indebir

ol<;i.ide ozerk alan eflikler, ayru zamanda dini ataritesi de alan reislerce yonetilir. Bu kuliibeler, geleneksel konutlann en tiplerinden rur.

s.gram ve en kullantlh birini olu~tu-

I DUNYA

HALKLAR' VE ~;LLER; ------------------------------------

AFRiKA VE MADAGASKAR
Cennalar veya ZannaIar, Burkina ve Ni- jer'de ya~ayan halk (1989'da ykl~. 1321000). <;:evalar veya Cevalar, Malavi halkl Zambiya' da ya~ayanlan da vardlr. Cev;lar bir bantu dili konu~urlar. T opIum di.izenleri a.nasoyluluga .dayarur. Soydan ~eflerin dogaustu slyasal gu~leri vardlr. <;:okveler, Angola, Zaire ve Zambiya'da ya~ayan ve benue-kongo-bantu grubundan C;okvece konu~an halk (1987' de, 1,1 milyon). 0. Kuzeydekiler avel, orta ve gi.ineydekiler ~lft~ldlf. Anasoyluluk gi.iden babayerli bir to plum olu~tururlar. Dinleri bi.iyi.iei.ili.igede yer veren tektannh bir animizmdir. re birtaklm torenlerden ge~ilerek ula~l1lf. Dmkalar ~qitli. animist dinlere baghdlrlar. Slgmn dini hayatta ~ok onemli bir yeri vardlr; bogalann kurban edildigi kanll torenler di.izenlenir. Be!!i bir ya~ slruhna yi.ikselen erkege si.isli.i bir boga sunulur ve hayvana onun adl verilir. Dinkalar Gi.iney Sudan'da ya~ayan en kalabahk halklardan biridir. Islamiyeti devlet dini kabul ederek ~eriatl uygulayan sudan yonetimine a~lk~a muhalefet eden Dinkalar, gerilla sava~! si.irdi.irmekte ve Sudanll arap ve mi.isli.iman askerlerce klflimaktadlr. Aynca Nil ta~klnlanndan da bi.iyi.ik zarar goren Dinkalar, 1988'de bu yi.izden bi.iyi.ik bir klthk ya~aml~tlr. Diolalar, Senegal, Gambiya ve Gine'de ya~ayan ve batl atlantik grubundan bir nijerkongo dili olan Diolaca konu~an halk (1987'de 650 OOO'den fazla). 0 Diolalar, aralannda ~ok slkl bag bulunmayan ki.i~i.iktopluluklar halinde orgi.itlenmi~ ~ift~i bir halktlr. Geleneksel dinleri olan animizm, Hlfistiyanhk ve ozellikle Islam kar~lsmda giderek gerilemektedir. DogonIar, Mali'de ya~ayan ve volta grubundan bir nijer-kongo dili olan Dogonca konu~an halk (1986'da 350 000). 0 Dogonlann ~ok karma~lk bir dini vardlf : toplumsal di.izenlerine yol gosteren bir kozmogoni ve mitoloji i~erir. Toplum babasoyluluga dayamr.

100 000). 0 Ekoiler ~ift~idir ve slk evli koylerde ya~arlar. Toplumsal di.izenleri babasoyluluga dayarur. Eiralar, Gabon'da ya~ayan ve anasoyluluk gi.iden halk (1985'te ykl~. 300 000). Eveler veya Eueler, Gana ve Togo'da ya~ayan ve kva grubundan bir nijer-kongo dili olan Evece konu~an halk (1989'da Gana'da 1,5 milyon, Togo'da 1,4 milyon). 0 Evelerin anayurdu bugi.inki.i Yoruba i.ilkesidir. <;:ift~ilikve bahk~lhkla ge~inirler. Toplum di.izenlen d!~tanevlenme ilkesine ve babasoyluluga dayarur ; soy ~efleri atalan nezdinde ~efaat~i olmak gibi ~ok onemli bir rol oynar. Dinleri animizmden kaynaklarur.

Danlar veya Yakubalar, Liberia'nm dogusunda ve Fildi~i KlYlsl'nda ya~ayan, mande grubundan bir dil konu~an halk (1989'da 700 OOO'den ~ok). 0 Danlann akrabahk di.izeni babasoyludur, pan;ah tipte bir to plum olu~tururlar. Danakilier veya Afarlar, Klzl1deniz'le Etyopya platosu arasmda oturan halk. Danakiller bir ku~i dili olan Afarca konu~ur (1987'de 600000).0 Danakiller eskiden tuz ocaklan da i~leten go~ebe slglr yeti~tiricileridir. Dinleri Islam, mezhepleri si.innidir. Dazalar, Tibesti'de (C;:ad) ya~ayan halk. Dilleri sahra grubundandlr. 0 Dazalann bir klsml go~ebe, bir klsml yerle~iktir. ToplumIan babasoyluluk ilkesine dayanan klanlardan olu~ur, aynca demircilik gibi bazl mesleklerde kast sistemi uygularur. Dinleri isla miyettir. Digolar veya NyikaIar, Kenya eivannda ya~ayan ve bir bantu dili konu~an halk (1974'te 500 000). 0 Digolar ~ift~ilik ve hayvanclhkla ge~inirler. Slk evli koylerde bir ~efin yonetimi altmda ya~arlar. Dinleri Islamiyettir. Dinkalar, Sudan'da (Bahri.ilgazel eyaleti) ya~ayan (1989'da 2 milyon kadar) ve nil dilleri grubundan bir dil olan Dinkara konu~an halk. Dinkalar Nuerlerle akrabadlrlar. 0 Kom~uIanru yagmalayan sava~~l ve ~oban blr toplum olu~tururlar. Her klan ikiye boli.inmi.i~ti.ir ve bir yanrun erkekleri ancak obi.ir yanrun kadlnlanyla evlenebilir. T opIum slruflara boli.inmi.i~ti.ir. Yi.iksek mevkile-

DuaiaIar, Kamerun'da ya~ayan ve bir bantu dili konu~an halk (1986'da 10000 dolaymda). 0 Dualalar ~ift~i ve avcldlf. Sik evli koylerde ya~ar, babasoyluluga dayanan bir di.izen si.irdi.iri.irler.

Fanglar veya Pahuiler, Gabon'un kuzeyinde ve batlsmda, Gine'de ve Kamerun'da ya~ayan ve bantu dillerinden Fangca konu~an halk (1987'de 2,7 milyondan ~ok). 0 Fanglar esasta ~ift~idir (kakao, yer flstlgl, palmiye, manyo~, vb.) ama avclhk ve bahk~lhk da yaparlar. T oplumsal di.izenleri babasoyluluga dayarur. Bi.iyi.ik ogul hakkmm tarunmasma ve pek ~ok siyasi-dini birligin varhgma ragmen, fang toplumu yaplsal yond en zaylftlr. Fantiler, Gana'da ya~ayan ve akanca grubundan bir dil konu~an halk (1981' de 850 ~OO).0 Fantiler XVII. yy'da klYlya dogru go~ ettller; ozerk kralllklar kurdular ve bir konfederasyon olu~turdular. 0 Babasoyluluga dayah bir to plum di.izenleri vardlr. Fonlar, Benin ve Nijerya'da ya~ayan, kva grubundan bir dil konu~an halk (1987'de 2,8 milyondan ~ok). 0 Fonlar eski Dahomey'de, XVIII. ve XIX. yy'larda en parlak donemlru ya~ayan bir kralhk kurdular. Belirli hiyerar~i di.izeninde ve merkezile~mi~ bir yonetim orgi.itleri yard! : sa ray, yi.iksek gorevliler ve ordu. Aynca Avrupahlarla kole ticareti hemen de onlann tekelindeydi (bu yi.izden i.ilkelerine bazen Koleler KIYlsl adl veriImi~tir). Bu ge~mi~ten gi.i~li.ibir hiyerar~lye dayah blf to plum -yaplSl kalml~tlr. Fulaniler veya Fulbeler, bk. POLLER.

Edolar veya BiniIer, Gi.iney Nijerya'da ya~ayan ve kva gru bundan bir dil konu~an halk (1986'da 3,4 milyon). 0 Edolar XII. yy'da Benin'de bi.iyi.ik bir kralhk kurdular. XV. yy'da en parlak devrini ya~ayan bu krallik bugi.in tamamen par~alanml~ dururridadlr, ama hiyerar~ik gorevlerin babadan ogula ge~mesi gibi izleri bugi.in de ya~amaktadlr. 0 T opium yap,sl, torenle girilen tankatlara, akrabahk di.izeniyse babasoyluluga dayarur. EgbaIar, Gi.iney Nijerya'da ya~ayan ve kva grubundan bir dil konu~an halk. 0 El sanatIan ve tiearet alanmda ~ok geli~mi~lerdir. Ki.ilti.ira~lsmdan Yorubalarla akrabadlrlar. Ekoiler, Gi.iney Nijerya sahilinde ya~ayan ve bir yan bantu dili konu~an halk (1968'de

A -

Danakil kuliibeleri.

Danakiller veya Afarlar, Etyopya'daki geni. bir ovada ya*ayan yan goc;ebe bir halkur. ACI gellerle
dolu bu ova, klyl s,radaglanyla merkezdeki yi.ik sek boIge arasmda yeT ahr. Danakiller, c;ok slCak ve kurak biT iklimin hi..i-

kiim siirdiigii bu belgeden topladlklan tuz par-

c;alanru yiiksek yorelere ta."lar. Bu yan ge,ebe k6yu Orno vadisindedir.

_~d1l.-

B- Dinka kuliibeleri. Dinka konutlan toplu

h.alde yer1e~mi~tir ve gbn.ilen yerle~me bi~imiyle toplumlanrun ikili yap!Slnl yansltmaz. Bu koy Nil nehri klylsmdadlr.

IG
I
I

Gallalar veya Oromolar, Etyopya'nm guneyinde ve Kenya'run kuzeybatlsmda ya~a! yan halk. Gallalar kendilerine ()romo derler (l987'de 11 950 000). Bir ku~i dili olan Gallaca konu~urlar. 0 Arpa yeti~tiren Gallalar ozellikle gor;ebe hayvanCllik yaparlar. Dl~tanevlenmeci babasoyluluga dayali bir dui zende ya~arlar. Ya~ slruflanna bolunmu~lerdir, bunlann birinden oburune ozel torenlerle ger;ilir.

i
I

Gandalar' veya Bagandalar, OzelIikle Uganda'da ya~ayan, ama Kenya'da da bulunan halk (1989'da 3 520 000). Gandalar bantu dillerinden Gandaca konu~urlar (1983'te konu~anlann saYlsl 1 milyondan fazla). 0 Gandalar XIX. yy'da bir krallik olu~turuyorlardl, ama ozerkliklerini koruyamadllar. Kralliklan 1966'da fiilen ylklldl. Bu tarihten soma yonetim, tam ihracata buyuk aglrhk veren bir tanm duzenini yerle~tirmek ir;in onlardan faydalandl.Bu yuzden toplumsal diizenlerini kaybettiler. Gbayalar veya Bayalar veya Ngbakalar, Orta Afrika Cumhuriyeti'yle Zaire'de, lrmak bolgelerinde ya~ayan ve kva grubundan bir adamaua dili konu~an halk. 0 Gbayalar r;iftr;i ve balikr;ldlr, modem tanm kooperatifleri de kurmu~lardlr. Baba evine bagli soylar halinde daglruk ya~arlar ; yaYllmakta olan Islamiyete kar~1 animist dinlerini korumaga r;ali~lrlar. Geneler, bk. KPELLER Giryamalar, Kenya'run klyl bolgesinde ya~ayan halk (1982'de 60000).0 Tanm uriinleri fazlasl sayesinde Giryamalar, ingiliz yonetimine kar~l uzun sure baglmslz kalabildiler ve hristiyanla~ma~a kar~l diiendiler. 1914-15 ylilanndaki ayaIdanmarun sonunda bazl odiinler vermek zorunda kaldllar. Dinleri animisttir. Gogolar, Tanzanya'da ya~ayan ve bit bantu dili konu~an halk (1989'da 1 milyondan r;ok). 0 Gogolann siyasal sistemi babasoyluluga bagli soy ili~kilerine ve ya~ slruflanna dayalidu. Dinleri animisttir ve erkeklerle kadlnlar arasmda, insanlar alemiyle ruhlar alemi arasmda araCl saYllan hayvan baklml-

ru da ir;ine alan bir i~ bolumune dayanlf. " Gurageler, Etyopya'nm guneyinde ya~ayan ve on, on iki kadar lehr;eyi ir;ine alan -curat;ece konu~an halk (1987'de 1,3 milyondan r;ok). r I Guragelerin aynntill hiyerar~isi . olan bir siyasi yaplsl ve r;ok geli~mi~ bir hukuk sistemi vardlr : yasama gorevini yerine getiren geleneksel bir " mahkeme " ceza davalanna da bakar. Dinleri animisttir. Gurman~eler veya Gurmalar, Guneydogu Burkina'da ve Nijer'in buyuk ovalannda ya~ayan halk (1987'de 180000).0 Gurmanr;eler esasta r;iftr;idirler. Klan ~eflikleri bir;imindeki diizenleri somurge doneminin izlerini ta~u. Islamiyetin yaYllmasl yanmda animist inanr;lan da ya~amaktadlr.

Gurolar, Fildi~i KlYlsl'nda Bandama ve Sasandra lrmaklan arasmda ve ulkenin merkez kesiminde ya~ayan halk (1970'te 100000'den r;ok). Guralar, mande grubundan bir dil konu~urlar. C::iftr;idirler (pirin~). Gura toplumunun temel toplumsal ve ekonomik birimi olan koyler babasoylu birkar; boydan olu~mu~tur. Koyler, koy meclisini olu~turan ya~lilarca yonetilir. Ger;mi~te Gura toplumunda koy ~efligi yoktu ; bnde gelen soy ~eflerinden birinin ustunlugu tanlnlr, bu ~ef tartl~malarda arabuluculuk yapar ve yabanCllara kar~l koyu temsil ederdi. Dinleri hristiyan etkisiyle birlikte animizme baghdlr. Gurunsiler, Burkina'run guneybatlsmda, Gana'nm dogusunda, Togo'nun merkezinde ya~ayan halk. Gurunsiler mossi grubundan bir nijer-kongo dili olan Kasemce, konu~urlar. 0 Gurunsiler temelde r;iftr;idir, aralannda zanaatr;i1ar da vardlr. Toplum pek r;ok klandan olu~an babasoylu bir duzende ya~ar. Ba~lica klanlar Nonumalarla Yulsilerdir. Gusiiler, Kenya'da ya~ayan halk (1979'da 1 milyona yakm). 0 Gusiilerin, ingiliz somurge yonetimince ban~a zorlanmadan once kom~ulanna kar~l saldlrgan bir tutumlan vardl : ingiliz yone.riminin a~lt1 mudahalesi, ozellikle de Gusiileri vergiye baglamalan birtaklm sava~lara yol ar;tl, bu yuzden efsaneler ve avrupalilann gidi~ini ve bir altm r;agm geli~ini ozlem olarak dile getiren binyl!Cl bir taplnma ortaya r;lktl. Gusiiler bugun kooperatifler halinde orgutlenmi~ r;iftr;iJer olarak ya~arlar.

B- Dogon konutlan. Mali'de ya~ayan kara derHi sudanh bit topluluk olan OogonIal, Burkina
smmnda, Bandiagara'run diizeni munun ve

yerle~imi dogon
evrenin

her konutun topluyaplSlyla

ilgili inam.lanyia bagIantlhdlr; her konut sahibi evini ortak toplumsal idea Ie ve dini inaru~lara uygun olarak yerle~tirir.

do~usunda

Dogon iilke-

si'nde otururlar. Sangha, Bandiagara vadisinde kurulmu~ turistik bir merkezdir. Koyiin kurulu~

Hausalar, Nijerya'run kuzeyinde ve Nijer'in guneyinde ya~ayan halk (1989'da 23 milyon)_ Hausalar, r;ad grubundan hamisami kokenli bir dil olan Hausaca konu~urlar. 0 Islamiyetten kuvvetle etkilenmi~ olan Hausalar, soylu slnlflann temsilcilerince yonetilen devletler halinde orgutlenmi~lerdir. Gaipten haberler vermege yonelik torenler duzenlerler: kendinden ger;en kimi bireyler, tannlann sozlerini insanlar.a aktarmaga yetkin say!lirlar.

A .

Dog..

Afrika

c . GU~5i

k'oinitIan.

konutlan. Solda, bambudan kultibe ; ortada, Galla kultibesi ; sa~da, kubbeli bir kuIU benin paralel ku.akll yaplSl.

Burkina'daki Gurunsiler Ulkenin merkez-bau kesiminde otururlar. Bu boJgede iklim uzun sure
(kaslffi aymdan mayls-

haziran aylanna kadar 6 ila 8 ay) kuru ge,er, once selin soma ~ok sleak olur, ardmdan yag..li
mevsim ge1ir. Gurunsiler

ntiNs,a orta yogunlukta koyJerde y-.arlar ve ozeUikle tab!1 (dan) 'anrm yapar bunun yam 51ra yam ve yer&sugl da ekerler; ve pamuk uretirler.
1

AFRiKA VE MADAGASKAR
Hererolar, Namibya ve Botsvana'da ya~ayan halk (1987'de 90000). Hererolar bir bantu dili olan Hereroca konu~urlar. 0 Hererolar go<;ebe hayvancldlrlar. Dinleri -animisttir; atalanna tapmlr, ayinlerde hayvan kurban ederler. Hotantolar veya Hoy-Hoylar, Guney Afrika'ylaGuneyban Afrika'da ya~ayan halk (1987'de 30000). Hotantolar, hoisan grubundan bir dil olan Horan/oca konu~urlar (Namibya'da konu~an nurus 100000). 0 Bantular tarafmdan XVIII. yy'da yurtlanndan suriilen Hotantolar 0 zamandan beri baglmslz ve gezici gruplar halinde ya~arlar. T oplaylcl, derleyici ve avCl olarak ge<;inirler. Duzenleri tipik kIan duzenidir. Suyun onemli rol oynadlgl animist inan<;lan vardlr, toternleri Yllandlr. Hutular, Dogu Afrika'da (Burundi, Ruanda) ya~ayan halk (1989'da Ruanda'da 5095000 ve Burundi'de 4064000). Hutular birbirine <;ok yakm iki bantu dili (Ruandaca ve Rundice veya Kirundice) konu~urlar. 0 Akrabahk sistemi kIan duzenine ve babasoyluluga dayarur. Burundi'deki koylu <;ogunlugunu Hutular olu~turur, ama iktidar aZlnIlk olan T utsilerin* elindedir. T utsiler daha <;ok ~ehirlerde ya~arlar. Bel<;ikahlar 1922'den itibaren Burundi'yi somurgele~tirdiler ve iktidarlanru saglamla~ormak i<;in Hutularla T uts.iler arasmdaki anIa~mazhgl koriikIediler. Ulkenin baglmslzhga kavu~maSl (1962) bu durumu pek degi~tirmedi. MaYls 1972'de Tutsiler, sistematik bir Hutu kiYlmma giri~tiler ; halbuki saylca daha kalabahk olan Hutular, T utsilerle ayru kiiltiiru ayru dili (Kirundice) ve ayru yazlyl payla~maktadlr. Bu kiYlmda 100000'den fazla kurban verildi ve Ruanda'ya dogru buyuk bir go<; hareketi ba~lad!. 1988 temmuzagustosunda T utsiler, Hutulara kar~1 yeni bir kiYlma daha giri~tiler (0 tarihteki tahminlere gore 50 000 kadar olu) ve gene Ruanda'ya dogru Hutu go<;une sebep oldular (Ruanda'da iki toplum daha zararstz bir denge i<;inde ya~amaktadlrlar). tdomalar Nijerya'da halk (1984'te 250000). fdomalar, kva grubundan bir yanbantu dili (ldomaca) konu~urlar. tgaralar veya tgalalar, Nijerya'da Nijer'in sol klylSlnda ya~ayan halk ; kva grubundan bir yan-bantu dili (lgaraca) konu~urlar. tjolar veya tjavlar, Nijer deltasmda ya~ayan halk (1987'de 1,8 milyon). Konu~tukIan dil, kva grubundan bir dilin leh<;esidir. 0 Eskiden bahk<;lhkIa ge<;inen ljolar, ~imdi bunun yerine palmiye uretimi yapmaktadlrlar. tsalar, bk. SOMALILER.

tbibiolar, Nijerya'run guneydogusunda ya~ayan halk (1986'da 4,2 milyon). lbibiolar yan-bantu bir dil konu~urlar. T oplumsal duzenleri nurusun ya~ slruflanna bolunmesine ve babasoyluluga dayarur ; <;ift<;idirler; devletsiz bir toplum duzeninde ya~arlar, ozellikIe Nijer ile Cross River arasmdaki bolgede fazla yogundurlar. lbibiolarda gizli dernekler onemlidir.TorenIe girilen bu demekler, uyelerine, yuksek toplumsal mevki ve siyasal gu<;saglar. tbolar veya tgbolar, Nijerya'run guneydogusunda ya~ayan halk (1987'de 18,5 milyon). lbolar, kva grubundan lboca konu~urlar. 0 lngiliz somurgeciligi Nijerya nurusu i<;inde lbolara ayncahkIar tarudl ve Biafra sava~l suasmda bu ustiinIukIerini guvence alona aid!. Toplumsal yapllan, ya~ slruflanna ve bir zamanlar gucunu kole ticaretinden alan ve koylerde hakimiyet kuran geleneksel bir iktidara dayarur. Animist bir dinleri vardlr.

Kabiller veya Kabiliyeliler, Buyuk Kabiliye'de (Cezayir'in kuzeybatlSl) oturan yerle~ik halk. Kabiller Berberice konu~urlar, ama Cezayir'in ba~ka bolgelerinde oturanlar <;0gunIukIa Arap<;a konu~ur. 0 Kabiller, franslz istilaslrun ba~mdan itibaren, ozellikIe general Randon'un giri~tigi sefer suasmda (1857), somurgele~tirilmeye kar~l durdular. Slk slk, ozellikIe de 1871' de ba~ kaldudllar. 1954 ve 1962 arasmda Cezayir kurtulu~ hareketinin odak noktasl oldular. Kabiller, kendilerine ozgu gorevleri ve yasaklan bulunan, tamamlaYlC1 kIanIar halinde orgutlenmi~lerdir ; babasoyluluk guderler ; dinIeri lslamdlr. Kabreler, Togo'da ya~ayan ve volta grubundan bir dil konu~an halk (1987'de 750 000). 0 Kabreler nurus yogunluguna ragmen daglruk konutlarda ya~ayan <;ift<;ilerdir (yam, dan, yer&sogI). Babasoyluluga dayah toplum, be~ slllif halinde yapilannu~or; onlann alonda da tarikat boliinmeleri yer ahr ; dinleri animisttir.

1 Tedalar 2 Gaedalar 3 Dazalar

Kaffalar., Etyopya'da halk (1987'de 1,8 milyon). 0 Kaffalar XV. yuzyIlda bir kralhk kurdular; bu kralhk XIX. yuzyI1m sonunda Etyopya'ya kaold!. Kaffalar daglruk koylerde ya~ayan <;ift<;ilerdir.Babasoyluluk guderler ve ayn sosyal tabakalar halinde bolun. mu~lerdir. Ba~lannda gokteki tannrun golgesi olan bir kral bulunur, ondan soma bir meclis gelir. Bu, asker! eJ\ilimi gu<;lu bir devletti. Kaffalarda hakim din animist egilimlidir.
Kambalar veya Akumbalar, Kenya platolannda ya~ayan halk (1989'da 2149000). Kambalar bir bantu dili konu~urlar. 0 Babasoylu, totemli 25 kIan halinde ya~arlar ; topraklan her geni~ aileye belli bir arazi par<;asl du~ecek ~ekilde bolunmu~tur. Kambalar aynca ya~ slruflanna da aynlml~or. En ya~h Slruf iktidan ve buyu-din gorevlerini elinde tutar. Dinleri animisttir. Kanuriler, Nijerya'run kuzeyinde Bomu eyaletinde ya~ayan halk (1987'de 4 950 000). Kanuriler bir sahra dili olan Kanurice konu~urlar. 0 X. yy'da islamla~ml~ olan Kanuriler, bir islam devleti kurdular (<< Sudan devletleri denenlerden biri) ; din adma geni~leme yaniIsl bir sultarun yonetimindeki bu devlette hukumdann dini ve siyasl gorevleri yard!. Kanuriler <;ift<;i ve hayvancldu. Toplum babasoylu tiptedir. Karamoconglar, Kenya'da ve Uganda'run kuzeyinde ya~ayan halk (1985'te 100000). Karamoconglar nil-sahra grubundan bir dil (Karamocongca) konu~urlar. 0 Su kiyilarmda oturur, hayvancillkIa ge<;inirler; hayvanIann mulkiyeti babadan ogula ge<;er. Siyasl sistem ya~ slruflanna dayarur. Bunlar otlak ele ge<;irmek ve hayvan <;almak i<;inkom~ulanyla surekli <;atl~ma halindedirler.

4 5 67 8

Kanembular Mangolor Budumalar Katakolor Kanuriler

2021 22 23

Zaghaualar Tamolar Araplar Ma'alitler

9- Bagirmiler 10- Ma'alar 1 1 Tupuriler 12 Faliler 13- Mudanglar 14 Saralar 15lakalar

24 252627-28 29 . 30-

Kukalar Medagulor Bulalar Kingalar Dacolar Selomet Araplon Gulalar

Kavirondolar, Kenya'run batlSlllda ya~ayan halk. Dil bakJmllldan ikiye aynhrlar: Bantu Kavirondolar (Luhya veya Luyia da denir, saytlan 1987'de 2,8 milyon dolayllldaydl) ve Luo Kavirondolar. 0 Bantu Kavirondolar siyasi bakJmdan baglmslz yirmiye yakJn kabileden olu~ur (ba~hca kabileler LogoWer ve Vigusular). Burtlar babasoylu k1anlara bi:iliinmii~lerdir; merkezi otorite yoktur. Kavirondolar ~ift~i ve hayvanCldtrlar; ya~ slruflanna aynlml~lardlr ; bu slruflardan birine sava~~l payesi verilir. Kikuyular, Kenya platolannda ya~ayan halk (1984'de 3 rnilyondan ~ok). Kikuyular bir bantu dili (Kikuyuea) konu~urlar. 0 T oplumsal diizen k1artlara ve babasoyluluga dayarur; arazi birimleri kalabahga bagh oldugundan bir soydaki insan saYlsl ~ok onem ta~tr. T oplumsal diizen ya~ slruflan sayesinde saglarur. Mesleklere giri~te aranan nitelikler ve uyg!Jlanan torertler vardtr. Kirdiler, Kamerun'un kuzeyinde ve merkezinde ya~ayan halk topluluklan (1986'da 800 000). 0 Kirdiler ~ift~ilik, ozellikle daglarda.teras usulii tanm yaparlar. Dirtleri animist tiptedir. Kisiler, Gine'de ya~ayan ve batl atlantik grubundan bir nijer-kongo dili (Kisiee) konu~an halk (1989'da 462000) 0 Kisiler tanmCI (pirin~), hayvancl ve avcldlrlar. Babasoyluluga dayah dl~tanevlenmeci soy giiden iki veya 'ii~ par~ah kii~iik koylerde ya~arlar. T opium e~itlik~idir, otorite bir ya~ltlar kurulunca saglarur. Dirtleri animist tiptedir ; atalara tapma da siirmektedir. Kokolar veya Bakokolar, Batl Kamertjn' da ya~ayan ve bir bantu dili konu~an halk (1984'te 300 000). 0 <;:ift~i ve bahk~l olan Kokolar, daglruk konutlarda ya~arlar. Soma anasoyluluga donii~en bir babasoyluluk giiderler. Kongolar veya Bakongolar, Zaire'de ve Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nde ya~ayan halk topluluklan (1984'te 4 milyon). Kongolar bir bantu dili (Kongoca) konu~urlar. 0 Kongolar XV. yy'da bir imparatorluk kurdular; imparatorluk daha soma geni~ledi, Okyanustan Kvango vadisine, kuzeydeki Nsele'den giineydeki Loje'ye ~adar uzan-

dl. XV. yy'lll sonunda Portekizliler bolgeye bir~ok sefer diizertleyerek, tacirler ve misyonerler sayesinde, ortlara kole bulacak adamlar edinmege ~ah~tllar. Bir hristiyan imparatorlugu kuruldu. Art arda gelen kral lar Batl'yla ili~ki kurmaya ~abaladilar; ama imparatorluk, XVI. yy'lll ortalannda Angola kralhglrun basklsl altllla girdi. XIX. yy'lll 50nunda Franslzlarla Bel~ikahlar Afrika'run bu kismlru somiirgele~tirmege giri~tiler. 0 50miirgecilik Kongo medeniyetini temelden ~okertti. Bugiin Kongolar anasoylu tipte bir to plum halinde ya~arlar. Ibadetlerinde, Hristiyartllkla geleneksel inan~lanru birle~ tirmi~lerdir. Konsolar, Etyopya'run gii'neydogusunda ya~ayan ve bir ku~i dili konu~an halk (1984'te 400000). 0 Konsolar soydan ~efle rin yonetiminde koylerde ya~arlar. Teras halindeki tarlalarda yapilan tanmlll verimi yiiksektir. T oplumsal gorevleri bolii~en bir ~ok ya~ sirufllla aynlml~lardlr. Kotalar veya Bakotalar, Gabon ve Kongo'da ya~ayan, bantu dili konu~an halk (1989'da 155000).0 Kotalar en ~ok 80 ki~iden olu~an, geleneksel olarak ~efsiz kii~iik koylerde ya~arlar. Babaklartlanna ve babasoylu ailelere boliinmii~lerdir ; koyii olu~turan soylara yalmz k1an ~efi kumanda edebilir. Dirtleri atalara taplnmaya dayah bir animizmdir. Kotokolar, <;:ad'da (Ncamena bolgesi) ve Kamerun'da (Kuseri bolgesi) ya~ayan ve ~ad dil ailesinden bir dil konu~an halk toplulukIan (1984'te 60000). 0 Kotokolar eskiden ozellikle bahk~lydilar; bugiin ~e~itli tanm iiriirtleri de yeti~tirmektedirler. EI sanatlan (~omlek~ilik ve boyaclhk) ~ok iinliiydii. Kent evlerine benzer konutlarda ve kentle rin ~evresinde az ~ok baglmslz halde ya~ar lar. Dirtleri Islamdlr. . Kpelleler, Liberya'da ve Gine'de (Gine'de bunlara Gerze'ler denir) ya~ayan halk (1989'da 701000). Kpelleler, mande grubundan bir nijer-kongo dili olan Kpelleee konu~urlar. 0 Soy bagl babasoyluluga dayarur. Bir ~efin ba~kartllglllda k1artlara ve soylara aynlml~lardlr. Ergertleri egitmeyi ama~layan gizli demeklerle (klzlar ve erkekler i~in ayn ayn) aylrt edilirler.

Krular, Liberya ve Fildi~i K1Ylsl'nda oturan ve asil Krularla, Eveleri, Beteleri, Didalan, yd. kapsayan halk toplulugu (1989' da 1,3 milyon; aSl1 Krular 1987'de 17(000). Krular kva grubundan bir nijer-kongo dili (KrucaY konu~urlar. 0 Eskiden Batlhlann " Krumen " dedikleri Krular, bolgeye gelen ilk Batlhlara gore denizcilik ve tacirlikleriyleiinlu insartlardl. T opIum diizeni babasoyluluga dayarur ve gruplar hahnde boliinmu~tUr. Konutlar dagllllktir. Her soy bir ya~hlar meclisince yonetilir. Aynca erkekler, sava~ ~lhk derecesine gore belirlenen ya~ slruflanna boliiniirler. Ksosalar, Afrika'run giineyinde ya~ayan, Ngoni' grubundan halk (1987'de 3,5 mil yon). Ksosalar bir bantu dili olan Ksosaea konu~urlar. 0 <;:ift~ive hayvancldlrlar. T opIum diizeni monar~i bi~iminde, siyasi gii~ kral soyunun iiyelerindedir ; bu da hanedan iiyeleriyle diger aileler araslllda pek ~ok anla~mazhga yol a~ar. Ciiney Afrika'da Ksosalar bugiin, Beyazlann hizmetinde (madenler, sanayi, in~aat, hizmet sektorleri) el emegi en ~ok somiiriilen toplumsal tabakalardan biridir. Kubalar veya Bakubalar, Zaire'de (Kasay ve Lulua'da ya~ayan ve T valar (Pigmeler) ve Lubalar gibi degi~ik kokenli bir~ok kabileyi i~eren halk. 0 l~lerin daglhml gelenekseldir : erkekler bahk~lhk ve aVClhkla, kadlnlar tanm i~leriyle yiikiimliidiir. Kubalar dl~tanevlenen anasoylu gruplar halinde kii~iik kuliibelerde ya~arlar. Koylerde ve koy gruplannda orgiitlenme piramidal tiptedir; piramidin tepesinde tannsal karakterde bir hii kiimdar bulunur. Dinleri animisttir.

Limbalar, Sierra Leone'nin merkez ve kuzeyinde ya~ayan ve kva grubundan bir dil konu~an halk (1987'de 140000). 0 Bir~ok babaklarundan olu~an Limbalar ~efliklere aynlml~lardlr. Miisliiman halklarla ~evrili olduklanndan, animist dirtlerine lslamdan da bazl unsurlar kan~ml~tlr.

1 2 3 4

Poller Uoloflor Sererler Tukulorler 14 Krular 15 Tomalar 16- Senufalar 17 1B 19 20Gurolar Beleler Bauleler Agniler 23242526272B 29 30Babolar Gurunsiler Labiler Alantiler Fantiler Kabreler Eveler Yorubalar 31 3233343536Fonlar Hausalcr Nupeler Edolor ibalor Kotokolar 39- Mumlar 40- Bamilekeler 41 Fanglor 42"Pigmeler 43- E~iralor 44 Kveleler 45- Kotolar 46 Botekeler

5-Mendeler 6- Diololar 7 8910Malinkeler Sossolar Bagalor Kisiler

1 1- Timneler 12 Bambaralar 13 Sorokoleler

21 Akanlar 22 Mosiler

37 Kirdiler 3B- Tivler

AFRiKA VE MADAGASKAR
--_
.....

--

-- -------_._---,
!

Lobiler, Burkina'run giineyinde ve Fildii KlYlsl'run kuzeyinde yaayan halk (1989'da 700 000) ; volta grubuna bagh bir dil konuurlar. 0 Lobiler uzun siire franslz somi:irgeciligine kar1 direnen sava~1 bir toplumdur. \=ift~ilikle ge~inirler. T oplumsal diizenleri akrabahk sistemi olarak hem babasoylului(a, hem anasoyluluga dayarur. T oplumsal baghhk ozellikle diizenli pazarlann varhglYla ve torenle girilen erkek tarikatlanrun uygulamalanyla saglarur. Lobilerin dinleri animist tiptedir. Lomalar, bk. TOMALAR. Loziler, bk. ROTSELER. Lubalar veya Balubalar, Giiney Zaire'de (Katanga'da, Kasay'da) yaayan halk (1987'de 5,7 milyon). Lubalar bantu dillerinden Lubaca konuurlar. 0 Tanm ileriyle kadlnlar ugralr. Lubalar tamamen devletlemi monarik bir yapldadlrlar (kral ailesinde anasoyluluk hakimdir) ; ami! bugiin luba toplumunun geri kalaru babasoyluluk giider. Kii~iik boyutlu koylerde otururlar; birka~ kuliibeden oluan her topluluk bir koy olarak kabul edilir.

nnda yaayan halk (1989'da 2 539 000). Dogu Sudan grubundan bir nil-ari dili (Luoca) konuurlar. 0 Luolarda hayvanClhk bahca zenginlik kaynagldu. Bazen hayvan siiriilerini ~almak i~in komularma baskinlar diizenlerler. Klanlara ve babasoylu klanlara aynlrrulardlr.

Mabalar, \=ad'da yaayan halk (1984'te 600000) ; nil-sahra grubundan Mabaca konuurlar. 0 Mabalar XVII. yy'da kurulan bir devletin en onemli halk unsurunu oluturuyorlardl ; \=ift~ilik ve hayvanclhkla ge~inirler. Toplurnlan babasoyluluga dayarur. Madiler, Sudan'm giineyinde ve Uganda'run kuzeyinde yaayan ve bir nil-ari dili konuan halk (1985'de 100000).0 Madiler, ~ift~i, avCl ve bahk~ldlr. Toplurnlan babasoyluluga ve klan sistemine dayarur. Yerel eflere bagh daglruk koylerde yaarlar.

Lugbaralar, Uganda'run uzak dogusunda Makondeler veya Makondalar, T anzanyaayan ve Sudan grubundan bir nil-ari dili ya-Mozambik slrumun iki yarunda, Afrikonuan halk (1984'te 500 000). 0 Lugbaraka'run dogusunda yaayan ve bir bantu dili lar ~ift~ilikle ve hayvanclhkla ge~inirler. konuan halk (1987'de 1450000). 0 Siyas1 Toplumlan klan sistemine ve babasoyluluve din1 efin yonetiminde geni aileler haga dayarur. Atalara tapmmayla birlikte ani- ! linde yaadlklan koylerde degirmi bi~imli rnizme baghdlrlar. , konutlarda banrurlar. Koyler arasmda hiyerarik bag yoktur. Dinleri atalara tapmmayLuhyalar veya Luyialar, bk. KAVlRONla birlikte bir ~eit tektannclhktlr. DOLAR. Makualar, Mozambik'te, Zambezi'nin kuLundalar veya Balundalar, Angola'run dozeyinde, Malavi slrunnda yaayan ve begusunda, Zaire ve Zambiya'da yaayan nue-kongo-bantu grubundan Makuaca kohalk (1987'de 565 000). Lundalar kendi i~lenuan halk (1987'de 6850000).0 Makualar rinde Lunda-Kioko, Lunda-$ind, Lunda~ift~idir. Toplumsal diizenleri klan sistemiNdembo gibi boliimlere aynhrlar. Bantu grune ve anasoyluluga dayarur. Koyler bir rnecbu dillerinden biri alan Lundaca konuurlar. lisin yardlmlyla yerel efler tarafmdan yoo Kuzey Lundalan babasciyluluk, giiney netilir. Dinleri anirnizmle kanlk bir tektanLundalan anasoyluluk giiderler. XVII. yy'da nCI.hktlr. genilemeci bir imparatorluk kurdular ve , XIX. yy' a kadar yaattJ1ar. Yerel eflerin ve Malinkeler, Mali'de (1989'da 2,4 milyon) kolelerin bulundugu gii~lii hiyerarik yaplve Gine'de (1989'da 1,4 milyon) yaayan, , ya dayah toplumsal diizenlerini uzun siire rnande grubundan bir nijer-kongo dili (Ma! korudular. Jinkece) konuan halk. 0 Ge~im kaynaklan tanrndu (pirin~, kocadan, dan). Babasoylu Luolar, Kenya'da Viktorya goliiniin kena-

bir~ok aileyi bir arada banndlran rniistahkern koylerde, klan sistemi ~er~evesinde orgiitlenmilerdir. Her aile bir din adamma itaat eder. Malinke toplurnu ayru zamanda degiik slruflar halinde kademelemnitir; ~eitli din! gorevler, ekonornik roller ve ek iler buna gore belirlenir. Mandeler veya Mandingeler, bata Malinkeler, Soninkeler, Barnbaralar ve Diulalar olmak iizere bir~ok halktan oluan bir halklar toplulugu (1989'da 6 rnilyon)_ Mandeler yirmi kadar nijer-kongo dilinden oluan Mandece konuurlar. Bu halklar hemen hemen yalruz dil bakimmdan akrabadular, ~iinkii medeniyetleri genellikle ~ok farklldlr. 0 Bununla birlikte Mandeler, bundan yiizlerce yil once, bir~ok batl afrika medeniyeti yaratml olan biiyiik bir irnparatorluk kurdular. Onlann eseri olan rnali irnparatorluklan XII. yy'dan XIV. yy'a kadar Batl Afrika'run biiyiik bir klsrnlru, Bambaralan (Pollerin XIX_ yy'da Ylktlklan Segu ve Kaarta devletleri), Gana'YI ve digerlerini kapslyordu_ Bu toplumlann ~ogu babasoyluluk giider. \=ogu zaman bunlarda irs1 kastlar da bulunur: Afrika sozlii edebiyatuun biiyiik bir kismlrun kokeni alan dernirciler, biiyiiciiler gibi birtaklm kastlar bunlar arasmdadlr.

Mangbetular, Zaire'de (ekvator orrnaru ve sayan) yaayan ve nil-ari grubundan bir Sudan dili (Mangbetuca) konuan halk. 0 Mangbetular XVIII. yy'da bir klanken bir~ok halki kapsayan bir kralhk kurdular. Bu halklar MangbetucaYI ortak dil kabul ettiler. Kralhk XIX. yy'da par~alandl. Zandeler tarafmdan ekvator ormanlanna itilen Mangbetular, kii~iik eflikler halinde orgiitlendi- ; ler. Esas olarak tanmla ge~inirler. Babasoyluluk giiderler ve bir klan sisternine baghdlrlar. Masailer veya Masaylar, Kenya'yla Tanzanya'YI aylran smuda yaayan ve bir nil dili (Masayca) konuan halk (1989'da 312500). 0 Sava~1 suufma girmek i~in siinneti gerekli sayan ya slruflanna boliinmiilerdir. Se~ilmi bir efle yonetileri. kabileler halinde yaarlar. Go~ebe hayvanci ve sava~I insanlardlr. Matabeleler, bk. NDEBELELER. Mbundular veya Ovimbundular, Angola'da yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1987'de 5,4 rnilyon). 0 Koylerde ve ehirlerde yaayan Mbundular irs1 bir efle ve ona yardirnci bir rneclisle yonetilir. !lam hukuka sahip bir krahn emrinde, despot tipte bir devlet halinde orgiitliidiirler.

A .

Masai evi.

batlsmda goc;ebe halk olan Masailer <;abuk inja edilen basit kulubelerde banrurlar; Rift Val. ley'de U1kenin diger k,slmlanndan daha az yag mue yagar. MasaHer saoturan ve eski hie
va~C;1

Rift Valley'in

belurunujlerdir. Sazla kapii kulUbelerde yajarlar. Hayvan yetijtiriciligi ya~amlannda onemli hie yer tuear.

birimleri kapsayan kabilelere

de

Mbutiler veya Bambutiler, bk. PIGMELER. Mendeler, Sierra Leone'de (tropik ormanland a) yaayan ve nijer-kongo dil grubundan Ivlendece veya Mandingaca konuan halk (1987'de 1,3 milyon). 0 \=ift~ilikle ge~inirler, ama avclhk ve toplaYlCl..hk da yaparlar (kola, palmiye cevizi). Koylii topluluklan bir yahlar meclisiyle birlikte efler tarafm- ' dan yonetilir. Soy sisterni babasoyluluktur. ! , Erkek ve kadlnlar i~in ayn olan ve torenle girilen demekler, gen~lerin egitirniyle yiikiimliidiir. Merinalar, Maaagaskar'm ortasmdaki yiiksek arazide yaayan halk (1989'da 2,5 rnilyon kadar). Merinalar adarun bahca dili olan Merinaca konuurlar, bu dil Malga dilinin de temelidir. 0 XV. yy'da bir kralhk kuran Merinalar, Madagaskar birligini saglamaga giritiler. Somiirgecilik baladlgl zaman iilkede Merina admda bir kral veya krali~e hiikiim siiriiyordu. Babasoyluluga dayah biiyiik klanlara aynlan Merinalar,

DUNYA HAlKLARI VE DillERi

~--~--~~~~~_._-~

-I

ler hayvanclltkla ge~inirler. Toplumlan babasoyluluk ilkesine dayarur. Dinleri animisttir ve Gunq'e taplnma, inan~lannda onemli yer tutar. Musgumlar, <;:ad ve Kamerun'da yaayan ve ~ad grubundan (bazllanna gore de nijerkongo grubundan) bir dil (Musgumca) konuan halk (1984'te 60 000). 0 Eski Bargimi (imdiki <;:ad) sultanllglrun bulundugu bolgede oturan Musgumlar, XVI. yy'da Bornu devleti tarafmdan boyunduruk altma altndllar. Yapllanyla unlu slkllk koylerde otururlar. T oplumsal duzenleri babasoyluluk ilkesine dayaltdlr. Giderek Islam inanclru kabul etmilerdir.

Nguniler, XIX. yy'da Natal ve Transvaal'da oturan ve bugun bir Bantu' alt grubu oluturan halklar toplulugu. Nguniler benue-kongo-bantu ailesinden diller konuurlar. Hosalar, Zulular, Svaziler, Ndebeleler ve Ngoniler bu topluluktandlr. Nguniler XIX. yy'da kuzeye dogru go~ etmilerdir. 0 Babasoylu toplumlar halinde oteden beri hayvan yetitirirler; ayru ozellik bu grubu oluturan ~eitli halklarda bugun de devam etmektedir. Nkole1er veya Banyankore1er veya Ankoleler, Uganda'da yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1989'da 1 137 000). 0 Nkoleler ~ift~i ve hayvanCldlr. Aile duzenlerinde babasoyluluk esastlr. Nubalar, Sudan'da yaayan (1987'de 1,4 milyondan ~ok) ve nijer-kongo ailesinden Kordofanca konuan halk. 0 Nubalar ~ift~idirler (teras usulu tanm, sulama). Toplumlan anasoyluluga ve babasoyluluga dayamr ve ya slmflanna gore aynlml gruplardan oluur. Nuerler, Sudan'da yaayan (1987'de 600 000) ve bir yukan nil havzasl dili (Nuerce) konuan halk. 0 <;:ift~ive hayvancldlrlar. Toplumlan babasoyluluga, babayerlilige ve ya slruflanna dayarur. Mevsimlere gore yer degitirir, ge~ici koylerde yaarlar. En yalt kii dlmda hi~bir otorite kabul etmezler. Nupeler, Nijerya'da yaayan ve kva grubundan bir dil konuan halk (1987'de 2,5 milyon). Nupeler ~ift~idirler. Tamaml siyas! bir birlik oluturan slk evli koylerde yaarlar. Nyakyusalar, Tanzanya'da yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1985'de 300 000). o Nyakyusalar ~ift~ilikle ge~inirler. Koylerde oturur ve ya slruflanna aynlml bir toplum duzeni i~inde yaarlar. Nyamveziler, Tanzanya'da yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1984'te 700 000). 0 Nyamveziler ~ift~ilikle ge~inirler. ToplumIan anasoyluluga ve babasoyluluga dayamr. Ilahi hukuku temsil eden bir kraltn yonetiminde merkez! kralltk duzeninde yaarlar. Nyanjalar, Malavi ve Mozambik'te yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1984'te 400 000). 0 Nyanjalar ~ift~ilikle ge~inirler. Soydan bir kral yonetiminde, bir~ogu birarada koylerde, eflikler halinde yaarlar. T oplumlan anasoyluluk ilkesi ustune kuruludur. Nyikalar, bk. DIGOLAR. Oromolar, Ovambolar, bk. GAlLAlAR. bk. AMBOLAR.

A -

Musgum evi : obiis kuliibe

Kamerun'un kuzeyinde, logon avaSl, sulano yi.ikselme doneminde buyuk ol\i.ide su altmda kahr. Sular ~ekilince i.iri.in yeti~tirmeye (kocadan, pirine;) elveri~li tarlalar ve

51g1rlar ic;in otlaklar olu~ur. Musgumlar, kuru mevsimin 7 ay si.irdugi.i ve slCakhk farklannm yi.iksek oldugu bu bolgede koni bic;imli kullibeler yaparlar.

gunumuzde bile oli.ilerine saygl olarak buyuk olenler duzenlerler. Merular, Kenya'da yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1989'da 977 000). Nesillere gore bir hiyerari sistemi oluturan ve Kikuyularda oldugu gibi ulkeyi 20-30 yll yoneten ya slmflan halinde orgutlenmi bir toplumsal yaptlan vardlr. Dinleri bir tur dualist animizmdir. Mitsogolar veya Tsogolar, Gabon'un orta kesiminde yaayan ve bantu dilleri grubundan bir dil konuan halk (1984'te 20 000). 0 Dagltk bir bolgede oturan Mitsogolar ~ift~i, avCl ve baltk~ldirlar. Koylerinin ozelligi evlerin birbirine paralel iki Slra halittde ina edilmi oluudur. Toplumlan babasoylu birimlere aynlmltlr. Kendi i~lerinde bazl birimlerde babasoyluluk, bazlsmda da anasoyluluk esastlr. Mitsogo erkekleri gizli derneklere kabul toreniyle girerler, bu dernek torenlerinde atalara taplmltr ve uyuturucu bitkiler ~ignenir. Mosiler, Burkina'da, Fildii KlYlsl'nda ve Gana'da yaayan ve volta grubundan bir nijer-kongo dili olan Mosice konuan halk (1989'da 4 milyon). 0 XL yuzYllda krala ve kastlara dayalt toplumsal bir sisteme gore orgutlenmilerdi. Bu eski toplumsal yapldan bugune bazl aristokratik tabakalar kalmltlr. Mumlar veya Bamumlar, Kamerun'da yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1984'te 100 000). 0 Mumlar tanm ve ticaretle ge~inirler. Balannda dim nitelikli bir kral bulunan koy topluluklan halinde yaarlar. Kendileri i~in bir yazl sistemi de gelitirmilerdir. . Mundanglar veya Mundanlar, <;:ad ve Kuzey Kamerun slmnnda yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1984'te 100 000) ; ~ogu zaman Kirdilere yakm saYlltrlar. 0 ASll ileri tanmdn. Klanlar halinde bOlunmulerdir, bir kralltk olutururlar. Kral hem siyas! hem din! iktidann sahibidir. Dinleri animisttir. Murleler, Etyopya'run guneybatlsmda yaayan ve nil-ari ailesinden bir dil konuan halk (1984'te 60 000). 0 Van go~ebe Murle-

Namalar veya Namakalar, Afrika'nm guneyinde, Namibya'da ve Namibya'yla Guney Afrika arasmda paylallml olan Nama ulkesinde (Namaland) yaayan halk (1987'de 50 000). Namalar Namaca konuurlar, bu dil Hotantocamn (hoisan grubu) baltca bi~imidir (90 000 kii tarafmdan konuulur.). 0 Namalar go~ebe hayvancldlrlar. Nandiler, Kenya'da yaayan ve bir yukan nil havzasl dili konuan halk (1984'te 300 000). 0 Erkekler hayvan yetitirir, kadlnlarsa tarla ve saglm ilerine bakar. Babasoyluluk esastu. Ya slmflanna aynlmllardlr. Ndebeleler veya Matebeleler, Guney Afrika'da ve Zimbabve'de yaayan ve bir bantu dili konuan halk (l984'te 500 000). Ndebeleler yerleik ~ift~i ve hayvanCldlrlar. Kendilerine tahsis edilmi daglmk topraklarda, ~okkanlt aile topluluklan halinde yaarlar. Ngalar veya Bangalalar, Zaire'de yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1984'te 150 000). 0 Ngalalar esas olarak ziraat ve baltk~lltkla ge~inirler ve ticar! araclltk ileri de yaparlar. T oplumlan babasoylulugu esas olarak altr. Ngbakalar, bk. GBAYAlAR. Ngoniler, Zambiya, Tanzanya ve Malavi'de yaayan ve bir bantu dili konuan halklar toplulugu (1987'de 500 000).0 Ngoniler XIX. yy'da kanll savalar pahasma bir Zulu imparatorlugu kurmu olan kral ~aka'dan (1787-1828) ka~an zulu topluluklannm soyundan gelir. <;:eitli kavimleri, ozellikle Sotholan, Svazileri ve Tsongalan aralanna katmllardn. Tanm ve hayvanclltkla ge~inirler. Toplumlan babasoyluluga dayarur.

B .

<;:ad evleri.

Arada koyu, Biltin'ink~ zeyinde, OuaddaFnin

batlSlndaki ovahk bir bblgede, Abe~e'den Urn ~aluba'mn ve Haddad vadisinin kuzeyine dek uzanan bir diizli.igiin uzerindedir. Burasl, tanmm ancak vahalarda ya-

pllabildigi kumullarla dolu bir b61gedir.

[ D~NYAHJ':LKLARI VE DiLLERi

_~ __

AFRiKA VE MADAGASKAR
sistemi babasoylulugu temel ahyordu. 0 Sakalavalar giiniimiizde slglr yeti~tiriciligi ve <;e~it1itanm i~leri yaparlar. Geleneksel dinleri atalara tapmmaya dayamr.
I

Pahuiler, bk. FANGlAR. Pediler veya Bapediler, lesotho'da halk (1987'de 1,2 milyon), bantu dillerinden Kuzey Sothoca konu~urlar. 0 Pediler <;ift<;ive hayvan iireticisidirler, baglmslz topluluklar halinde ya~arlar. Pendeler, Zaire'de Kasai ve Kwilu Irmaklan bolgesinde ya~ayan ve bir bantu dili konu~an halk. 0 Pendelerin toplumsal diizeni klan tipindedir. Tanmla ge<;inirler (dan, kocadan, vb.) , tarlada kadmlar <;ah~n, erkekler avcldlr (soylu slluflar). Seflikler halinde , orgiitliidiirler. Dinleri animist tiptedir, atalara da taparlar. . Pepeller, Gine-Bissau'da ya~ayan ve bat! atlantik grubundan bir dil konu~an halk (1984'te 200000). 0 Pepeller <;ift<;ilik ve hayvanclhkla ge<;inirler. Seflikler halinde ya~arlar. T oplumlan anasoyluluk ilkesine gore orgiitlenmi~tir. Pigmeler, Afrika ekvator ormarunda (Zaire, Orta Afrika Cumhuriyeti'nin. giineyi, Gabon, Kamerun) ya~ayan halk. U<; gruba aynllr: Mbuti (dogu), Tva, Bi'lga (Orta Afrika Cumhuriyeti) ; Ball Pigmeleri (Gabon, Kamerun) [1984'te 120000 kadar]. 0 Antropolojik baktmdan esas Pigmeler grubu, boy ortalamasl Afrika halklanrun ortalama boyundan <;ok a~agl olan Mbuti'ierdir. Pigmeler, ge<;ici bir ~efin ba~kanllgmda av i<;inbir araya gelen ge<;ici obalar halinde ya~arlar. Kom~ulanyla sib bir ili~ki i<;indedirler. Onlardan et kar~lhgmda muz, yernstlgl gibi besin maddeleri ahr, bazen onlann dilini ve , toplumsal kurumlanru da benimserler. I Paller veya Fulaniler veya Fulbeler, Sene. gal'den Kamerun'a kadar biitiin Ban Afrika'ya dagJ1rm~ halklar toplulugu. Poller Ban atlantik grubundan bir nijer-kongo dili olan Polce konu~urlar. Tarihteki fetih1eri sebebiyIe <;ogunlukta olduklan bolgeler dl~mda, diger halklar arasmda az,nl,klar .olu~turur ve biiyiik bir <;e~itlilik gosterirler. 1984'te bu dili konu~anlann saYlsl 6 milyondan <;oktu. o Pollerin kokenini tarihoncesine kadar vard,ran bir<;ok varsaylm one siiriilmii~tiir; mes.e1a Sahra' da ke~fedilen kaya resimleri (MO III. binY1I) Pollerin bunlan yapanlann soyundan geldigini dii~iindiirmektedir. Ama Pollerin XIV. yy'da tarih sahnesine <;lknklan kesinlikle bilinmektedir ; bir harita onlann Senegal'de Futa-Toro'da bulundugunu gostermektedir. 11kyay!lma Mali'de Segu bolgesine dogru olmu~, bu bolgede XVI. yy'dan, 1810'da biiyiik bir imparatorluk kuran Seyhu -Amadu (Cheikhou Amadou) donemine kadar siiren ve Pollerin iistiin bir roi oynadlgl bir imparatorluk kurulmu~tur. Diger go<;ler Futa Calon yoniinde oldu. Poller Hausa iilkesine (Nijer ve Nijerya'mn kuzeyi) slzdllar ve orada, reformcu bir kutsal sava~ a<;an Usman'dan (Osman) Fadio'nun (1754-1817) etkisiyle islamla~tllar. XIX. yy Pollerin en gorkemli <;agl oldu ; ama impaI ratorluklan ingiliz ve franslz somiirgeciligiI mn zoruyIa giderek geriledi. Poller genellikIe ba~ka halklar arasmda aZlnllklar halinde ya~amaktadlrlar, bu sebeple hayat tarzlan <;ok <;e~itlidir. Bir ktsrm go<;ebe hayvancl, blr klsml yerle~ik diizenlidir.

Rotseler veya Loziler, Zimbabve'nin kuzeyinde ya~ayan ve bir bantu dili konu~an halk (1987'de 680000).0 (ift<;i olan Rotseler (kocadan, mlsn, dan) bahk<;llik ve avClhk da yaparlar. Ne klan, ne soy giitme bilirler. T oplumlan merkezi yonetime bagh ve askeridir. Babasoyluluk esastlr. Dinleri animisttir, ayru ruhun bir<;ok defa ba~ka bedenlerde diinyaya geldigine inamr, nrtma tamlsma taparlar. Ruandalar, Ruanda'da ya~ayan halklar toplulugu (1989'da 5 662 000). Bir bantu dili olan Ruandaca konu~urlar (Ruanda'dan ba~ka Zaire, Uganda, Burundi'de Ruandaca'YI konu~anlann saylSl 5 milyon). Ruandalar ii<; tip halktan olu~ur: Tursi/er*, Huwlar* ve Tva1ar (Pigmeler*). 0 Ruandalar babasoyluluk giiderler. Devletin, kraliyet, soylular Slmfl ve kastlan i<;eren bir hiyerar~i diizeni vardn. Bel<;ika somiirge yonetiminden once din! nitelikli bir kral haIka hiikmederdi ve kralligm ekonomik geli~imini saglamakla yiikiirnliiydii. Rundiler, Burundi'de ya~ayan ve bir bantu dili (Rundice veya Kirundice) konu~an halk (1989'da 4782000).0 Rundiler kiiltiirel baktmdan Ruandalara yaktndlr. (ift<;ilik ve hayvanClhk yapan ve babasoyluluk giiden bu halk, daglmk aileler halinde ufak koylerde ya~ar, aralanndaki baghhk dini nitelikte bir kral tarafmdan saglamr.

Sanlar, bk. BoSiMANlAR. Sandaveler, Tanzanya'run kuzeyinde ya~ayan halk (1985'te 500000); hoisan grubundan bir dil (Sandavece) konu~urlar. 0 Tanm ve hayvanClhkla ge<;inirler. T ekevlidirler, dl~tanevlenmecilik ilkesi ve babasoyluluk giiderler. Saralar, Giiney (ad'da ve Orta Afrika Cumhuriyeti'nde (burada saytlan 190 000) ya~ayan halk. Uzmanlara gore degi~ik grupta slmflandmlan bir dil (Saraca) konu~ur, Ngambaye, Mbaye, Madlillgaye gibi alt gruplara aynhrlar. 0 XIX. yy'da, ozellikle kom~ulan Zandelerin koleci abnlanna ugraml~lardlr. 0 (ift<;ilikle (dan, pamuk) ve hayvanclhkla ge<;inirler. Toplumlan babasoyluluk giiden bir klan diizenine dayamr. Ozerk koylii topluluklan olu~tururlar ; her koy bir babaklamdn ve her biri demeklere kabul i<;in ozel toren merkezleri olarak da kullarulmaga devam eder. Senufolar, Fildi~i KJylSl, Mali ve Burkina'da ya~ayan ve bir volta dili olan Gurca (ozellikle Burkina'da) konu~an halk (1989'da 2220000). 0 Senufolar <;ift<;i(pirin<;,dan) ve hayvancldlrlar. Anasoyluluk ilkesine gore orgiitlenmi~ ~eflikler halinde ya~arlar. Dinlerinde iki yiice tann vardn: erkek Kulo Tyolo, di~i Ka Tyoleo. Senufo toplumunda maskenin biiyiisel-dinsel bir i~levi vardn ; din! torenleri <;okgorkemli olur. Sererler, Senegal'de ya~ayan ve bir nijerkongo dili (Sererce) konu~an halk (1987'de 1,2 milyondan <;ok).0 (ift<;i (pirin<;, kocadan) ve hayvanCl bir halknr. T oplumlan anasoyluluk giider ve <;ok gii<;lii bir tabakala~maya d?yamr: aristokratlar, sava~<;llar, yurtta~lar, koleler, i<;tenevlenmeci zanaat<;l gruplan (sihirbaz, demirci). Giiniimiizde bu tabakalar iki kast halinde sadele~mi~tir: koyliiler ve zanaat<;llar. Sogalar veya Basogalar, Giiney Uganda'da ya~ayan ve bir bantu dili konu~an halk (1987'de 1,2 milyondan <;ok).0 Sogalar tanm ve hayvanClhkla ge<;inirler. Babasoyluluk giider, boliinmii~ topluluklar halinde ya~arlar.

Sakalavalar veya Sakalavlar, Madagaskar'm batl ktYlSlnda yerle~ik halk (1989'da 576000); bir malaya-polinezya dili konu~urlar. 0 Sakalavalar XVII. yy'da banda Menabe ve kuzeybanda Boina olmak iizere biiyiik kralhklar kurdular. Sonradan bunlann yerini Merina kralhgl aid!. Katl bir toplumsal tabakala~maya gore orgiit1enmi~lerdi (prensler, kral akrabalan, beyler, burjuvalar, sava~ koleleri ve satm al~nan koleler), aynca kast sistemi ve ya~ slmflan yard!. Akrabahk

Ii
I I I

A .

Pol konutu. amban olan kulubelercle otururlar. Resimde gbru len bu kultibe Burkina'nm kuzeyinde Gorom-Gorom'dadlf.

i Yerle,ik dtizenJi Poller

basit malzemeden yapl1ml~

ortadaki

ana diregiy-

Ie

bie

~adlfl

andlran,

lo:::e

.llk bir alam ve

I
SomaIiliIer, Somali Cumhuriyetinde, Et- I yopya'da, Kenya ve Cibuti'de yaayan ve i kui dillerinden Soma/ice konuan halk i (1984'te 5 milyon). 0 Somalililer ~ift~ilik ve _I hayvanClltkla ge~inirler. Toplumlan babasoyluluga dayamr ve boli.inmi.i topluluklar di.izenindedir. Bi.iyi.ikol~i.ide lslamiyeti se~- I milerdir.
'I

---~-------

---, I
I

konuan halklar toplulugu (1987'de 2 milyondan ~ok). 0 Muhtemelen X. yy'da Islamiyeti kabul etmi gruplarla karllaml alan Makua ve Makonde halklanrun kanlmmdan olumu bir topluluktur. T oplumsal di.izenleri babasoyluluk ilkesine dayaltdu. Mallar kan akrabaltgl yoluyla aktanhr, evlilikte ~eyiz arttu. Dinleri lslamiyet olmakla Songaylar veya Sonraylar, Nijer'de , birlikte, amanizmin izlerini de talr. (1987'de 1,1 milyondan ~ok) veMali.de I SvaziIer, Gi.iney Afrika'da ve Svaziland'da (1989'da 533 000) yaayan ve nil-sahra dil- I yaayan ve bir bantu dili (Svazice) konuan halk (1985'te 700 000). 0 Svaziland 1815 lerinden Songayca konuan halk. 0 SongaydolayJannda kuruldu ve once Transvaal'm, lar VII. yy'dan once Nijer umagl bi.ikli.imi.isoma Bi.iyi.ik Britanya'run denetimine girdi ni.in sahil boli.imi.inde geni bir imparatorluk (1902) .. Anayasal bir monari oldu. Baglmkurdular. Bakentleri once Kuya, soma slzhk 1968' de kral II. Sobhuza tarafmdan Gao'ydu. lmparatorluk, imparator Sonnu ilan edildi; kral parlamentonun yerine kabiAli Ber (1464-1492) zamamnda gi.ici.ini.in Ie meclislerini ge~irdi (1978). Svaziler haydoruguna ulatl; onun haleR lslamiyetin vanlanyla birlikte ki.i~i.ik koylerde yaarlar. yaylClsl oldu. l~ ~ekimeler imparatorlugun Babasoylu, fetihe, sava~llann yalara gore mahvma yol a~tl ve fas sultam XVI. yy'm slmflara aynlmasma ve toprak baglanna dasonunda Songay devletini ylktl. Songaylar yah, karmalk bir toplum yapllan vardu; ~ift~idirler (dan, pirin~ tanml yaparlar). soylular ve slradan insanlar olarak iki slrufa Toplumlan babasoyluluga dayamr. Tam isaynhr, balanna din! nitelikte bir kral se~erlamlamakla birlikte atalanna taplnmaga da ler; bata hasat bayraml olmak i.izere karh"l" devam ederler. malk torenleri vardlr. Sotholar veya Basutolar, Gi.iney Afrika'da yaayan ve bir bantu dili (Sothoca) konuan halk (1987'de 7 milyon). 0 Sotholar ~ift~ilik ve hayvanclltkla ge~inirler. T oplumlan babasoyluluga ve babayerlilige dayamr. Ki.i~i.ik koylerde (kraal) yaarlar. Pedilere* yakmdlrlar. ~erbrolar, Sierra Leone'de yaayan ve niSukular veya Basukular, Zaire'nin gi.ineyjer-kongo ailesinin mande grubundan bir dil batlsmda yaayan ve bir bantu dili konuan konuan halk (1984'te 300 000). 0 ~erbrolar halk (1984'te 150 000). 0 C;:ift~ilikve aVClltkslk evli ki.i~i.ikkoylerde yaar ve babasoylula ge~inirler. Soydan eflikler halinde orgi.itluk gi.iderler. Kay di.izeninde otorite bir ef lenmilerdir. Anasoyluluk gi.iden Sukular, tarafmdan saglamr, bir yahlar meclisi efe once babayerli, soma daYlyerlilik uygularyardlm eder. lar. ~illukIar, Sudan'da, Nil mnaglmn batl yaSukumalar, Tanzanya'da yaayan ve bane kasl boyunca yaayan ve nil-ari grubundan tu grubundan bir dil konuan halk (1983'te bir dil konuan halk (1984'te 200 000). 0 Zi2,5 milyon). 0 Orgi.itlenmeleri hemen hepsi raat~ldlrlar, yerlqik hayvanclhk (koyun, kerekabet halinde altml kadar siyas! birime ~i) da yaparlar. Erkekler avlarur, hayvan gi.idayarur. ~efleri din ve yargl erki a~lSlndan der ve si.it sagarlar. T aria ileriyle hem kabir sava~l grubundan destek altr. Ama efdlnlar, hem de erkekler ugralr. ToplumlanIer yaltlann denetimini kabullenmek zomn babasoyluluk gi.iden boli.inmi.i bir rundadlrlar. Yaltlan da aileler ve koyler bedi.izeni vardlr. Kutsal kralhklannda hi.iki.imlirler ve destekler. dar oldi.irme torenleri yaplhrdl. Bugi.in, olen SvahiIiIer veya Suahililer veya SuaheIikrahn ogullan arasmdan se~ilen kutsal bir ler, Kenya, Tanzanya ve Kuzey Mozamkrahn yonettigi tek bir kabile devleti bi~ibik'te yaayan ve bir bantu dili (Svahilice) minde orgi.itlenmilerdir. C;:eitlikraliyet Sl-

slraI dan halk ve koleler gibi slruflara aynltrlar. I ~onolar, Zimbabve ve Mozambik'te yaaI yan ve bir bantu dili ($onaca) konuan halk I (1987'de 1,7 milyondan ~ok). 0 ~onalar daI gmlk evlerde yaayan ~ift~ilerdir. Toplum-

I ruflanrun yam slra, saray hizmetlileri,

ll,n
I
II

bobo,"yM,g,

d'ymo<.

Tedalar veya Tubular, Tibesti ve Fizan'da (C;:ad) yaayan ve bir sahra dili (Kanurice) konuan halk (1987'de 400 000). 0 Go~ebe : hayvan yetitiricilerden ve yan yerleik ~iftI ~ilerden oluan bir toplumdur. Babaklaru ! tarzmda topluluklar halinde bir arada yaar'Iar. T opium babasoyluluk gi.ider. XVIII. yy'dan beri lslamiyeti se~milerdir. Tekeler veya Batekeler, Kongo'da yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1989'da 460 OOO'den ~ok). 0 C;:ift~i(kadmlar), avCl ve baltk~ldlrlar (erkekler). Toplum anasoylu ve babasoylu di.izendedir.

A -

Senufo

konutu.
bSffil

Ki.i<;i.ikbir

Mali ve

Burkina'da bulunan Senufo Glkesi daha r;ok Fildii KIYlSl'nm kuzeybatlsmda yer allr. Vii iki mevsime aynlml~tlr, biri

yagljh, obi.iri.i ozellikle kurudur. Bolgede kuzeybatldan r;ok kuru bir ruzgaT (harmattan) eser.

Bu dint t6ren maskesi aga<;tan yapJ1mltlr. Senufolar (Fildii KIYlsl'nm kuzeybatlSl) esas itiba riyle ziraatt;ldular ve yaptlklan tanmla ilgili bayram ve torenlerde ozellikle maskeler slk slk

kullamltr. Senufa panteanu ba~hca iki tanndan olu~ur: biri, evreni duzenleyen Ku{o-Tyo{o, oburu ana tanru;a Ka
Tyefeo. 11k tann insanlar uzerinde, ana tanru;a butun canh varllklar uzerinde etkilidir. Bu iki tari.nyla insanlar arasmda birtaktm tannsal ara varltklar, bir de ki.i~i.ik cinler bulunur.

-----------------------------------------------------

DUNYA

HALKLARI

VE DiLLERi

AFRiKA VE MADAGASKAR
Tesolar veya Batesolar, Kenya ve Uganda'run kuzeybat1smda yaayan ve Karamocongcaya yakm bir nil-ari dili konu~an halk (1987'de 1 380000). 0 <;:ift<;ive -yan go<;ebe hayvanCldlrlar (Slgtr). Babasoyluluga dayah bir modele gore yapllanmllardlr. Siyasl orgi.itlenmeleri koy di.izeyinde nispeten eit<;ibir sisteme dayarur, ama ya gruplanna da onem verilir. Tetelalar veya Batetelalar, Zaire'de ya~ayan ve bir bantu dili konu~an halk (1985'te 500 000). 0 T etelalar tropikal ormimda yaar ve tanmla ge<;inirler (manyok). ToplumIan klan diizenindedir. Tigreler veya Tigreenler, Etyopya'run dogusunda yaayan ve etyopya grubundan sami bir dil (Tigrece) konuan halk (1987'de 2,3 milyon). 0 Amharalarla birlikte Etyopya niifusunun yanya yaktruru olutururlar. Timneler veya Temneler, Sierra Leone'de yaayan ve batl atlantik grubundan bir dil konuan halk (1987'de 1,2 milyon). 0 Timneler <;ift<;i, bahk<;l ve aVClbir topluluktur. Tivler, Orta Nijerya'da yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1987'de 2,2 milyon). 0 Tivler <;ift<;ive hayvanCldtrlar. Babasoylu bir diizende yaarlar. Tomalar veya Lomalar, Gine ve Liberya'da yaayan halk (1989'da 180000). Tongalar, bk. TSONGAlAR. Tsimihetiler, Madagaskar'm kuzeyinde i<; kesimlerde yaayan ve bir malga dili konuan halk (1989' da 672 000). 0 Tsimihetiler, yirmi kadar yorede, se<;ilmi bir efin yonetiminde klanlar halinde yaarlar. Dagmlk (Batl) veya slk evli (Dogu) koylerde, babasoylu ve dltanevlenen aileler halinde banrurlar. Slglr yetitirir, atalara taparlar. Tsogolar, bk. M!TSOGOLAR. Tsongalar veya Tongalar, Mozambik'te yaayan ve benue-kongo-bantu grubundan Tsongaca konuan halk (1987'de 3,4 milyon). 0 Tsongalar <;ift<;ive hayvancldlrlar. Toplumlan kii<;iik koylerde yaayan boliinmi.i bir diizendir. Tsvanalar, Botsvana'da yaayan ve benuekongo-bantu grubundan Tsvanaca konuan halk (1989'da 1,1 milyondan <;ok). 0 Tsvanalar kii<;iik koylerde yaar. Babasoyluluk giider, <;ift<;ilik ve hayvanClhkla ge<;inirler. Tuaregler, Mali, Nijerya ve Sahra'da (Cezayir, Fas) yaayan go<;ebe halk (1987'de 1 120000). Tuaregler Tamalek~e dedikleri bir berberl dili konuurlar, bir de alfabeleri vardlr. 0 T oplumlan anasoyluluga dayarur. Miisliimandtrlar. XlV. yy'dan itibaren Araplar tarafmdan Sahra'nm i<;lerine dogru si.iri.ilmii olan T uaregler, tam hiyerarili bir toplum diizeninde yaarlar ; uzun siire hayvanClhkla ve razzia'yla (<;apulculuk) ge<;inmilerdir. Once somiirgecilik, soma baglmslz ve modem devletlerin kurulrnasl onlan tecrit ederek geleneksel toplumsal yapllanru degitirmege yoneltmitir. Tubular, bk. TEDAlAR. Tukulorler, Senegal'da yaayan ve batl atlantik grubundan bir nijer-kongo dili (Polce) konuan halk (1987' de 700 000). 0 Pollerle Futa-Toro'da yaayan Serer ve Uolof zencilerinin melezlemesinden tiiredikleri samlmaktadlr. XVIII. yy'm sonunda pol iktidanru devirdiler ve dine dayah bir federasyon kurdular. Federasyon par<;alanmca T ukulorlerin bir<;ogu Bambara devletlerini fethe girien El-Haci Omer'i izledi (Kaarta, 1857; Segu, 1861 ve Masina, 1862). Pek <;ogu Bundu'ya ve Dakar'a yerlqti. 0 Xl. yy'dan beri lslamiyeti se<;mi olan T ukulorler, babasoyluluga ve geni aileye dayah bir akrabahk sistemi i<;inde yaarlar. Gelirleri kendilerine aynlan topraklarda yetitirilen dan, yerhst1gl i.iretimi ve bahk<;lhga, diizenleri akrabahga ve kast sistemine baghdlr. Tutsiler, Burundi ve Ruanda'da yaayan ve ruanda grubundan Rundice (veya Kirundice) konuan halk (1989'da Ruanda'da 509000 ve Burundi'de 669000).0 Yerleik hayvanclhk yaparlar. Tam hiyerarili bir toplumsal yaptlan.vardlr. Hala kendilerine bagh olan Hutularla feodal ilikileri devam eder. Babasoyluluk gi.iderler. Burundi'nin baglmslzhglru kazanmasmdan soma T utsiler, Mvami hanedamm yerinde ahkoyduklan gibi, onceki toplumsal yapllanm ve kendi lehlerine olan lrkaynmlru da korudular. Ordu subaylanmn hemen hepsi T utsilerdendir. Bir<;ok kere, ozellikle 1972 ve 1988'de Hutu ktylmma girimilerdir. Tvalar, bk. pIGMELER. Uoloflar veya Voloflar, Senegal ve Gambiya'da yaayan ve Uolorca (nijer, Kongo dil grubu) konuan halk (1989'da 2,7 milyon). 0 XVI. yy'da lslamiyeti se<;mi bir<;ok kralhk halinde yalyorlardl ; franslz somiirgeciliginden soma bu kralllklar ortadan kalkt!. lslamm yerleip iistiinliik kazanmasl toplumu giderek tam bir babasoyluluga yoneltti. Kast ve slruflara aynlrnl diizende yaarlar. Vendalar veya Bavendalar, Giiney Afrika'da (Venda Bantustam) yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1989' da 500 OOO'den <;ok).

Yakubalar, bk. DANLAR. Yaolar, Mozambik'te (Rovuma lrmaglyla onun bir kolu olan Lugenda arasmda), Tanzanya ve Malavi'de yaayan ve bir bantu dili konuan halk (1987'de 1,3. milyondan fazla). 0 Yaolar anasoylulyk gi.iden bir klan diizeninde yaarlar. <;:eitliannma ve topluma kattlma torertleriyle birlikte, sihir ve biiyiiciiliige de onem verirler. Yorubalar, Nijerya, Togo ve Benin'in giineybat1smda yaayan halk (1989' da 20,2 milyondan <;ok). Yorubalar kva grubundan bir nijer-kongo dili olan Yorubaca konu~urlar. 0 Yorubalar XV. yiizytlda, parlak medeniyetler yaratan kralhklar kurdular (lfe, Nupe, Benin, vb.). Ziraat<;l, tiiccar ve sanatkar bir millettir. T oplumlan babasoyluluga dayarur. D;n1eri animist tiptedir, aynca <;ok aynnt1h bir mitolojileri ve <;eitli inan<;lan vardtr. Zandeler veya Azandeler, Orta Afrika Cumhuriyeti'nde, Sudan ve Zaire'de yaayan halklar grubu (1987'de 3,7 milyon). Zandeler ii<; gruba boliinmiitiir: Abandialar, Anungalar ve Avungaralar. 0 XIX. yi.izyllda, degiik kiiltiirlere bagh pek <;ok saYlda kavim grubunu hakimiyeti altmda bir araya getiren bir Zande devleti kuruldu. Zandeler dagmlk konutlarda aile topluluklan halinde yaarlar. Zulular, Giiney Afrika'da, ozellikle Kvazulu bantustamnda oturan ve Ngoni gruplanrun <;ogunu i<;eren halk (1987'de 7,2 milyondan <;ok). Zulular Hosacaya yaktn bir bantu dili konuurlar. 0 XVI. yi.izytlda Ngoni gruplan, topraklanru artlrmak amaClyla sava<;l emeller talyan bir toplum oluturdular. Zulu lideri ~aka (1818-1828 arasl) bir konfederasyonun bama ge<;ti ve Victoria golii yoni.inde geni bir alanda Zulu devletini zorla kurdu. Zulular 1887 tarihinde kurulan ingiliz himaye yonetimine karl kahramanca direndiler ve bir kez de 19061907'de ayaklandllar. Babasoyluluk giiden ve hayvanClhkla ge<;inen Zulular, slrurh bir alanda hayvan i.iretimine dayanan bir aile diizeni i<;inde yaarlar. Zorla hristiyartla~tlnlrnl~lardtr.

A -

Pas konutlan.
Fas'ta Agadir raut, pernbe Igranitten

Tafraut,

ilinde 1 000 ntifuslu bir koydtir. Tizlit'in dogusuncla bie Anti-Atlas disinde kurulmu~tur. va-

Turistik bie merkezdir. Taf

daglarla ,evrilidir. Ne ya na bakthrsa baklls1O, palmiye bahc;eleri arasmcla yi.ikselen, akii almaz bi~imli kayahklar gorii!i.ir.

l_...

DUNYA

.__ .

HALKLARI
. ~

VE DiLLERi
. ..

Ucuz el emegi. Afrika'run Beyazlar tarafmdan buyuk ~apta yagmalanmasl ~ok erken, XV. yy'dan itibaren baladl':' Portekizliler, Afrikahlan, satmak i~in yakahyor, boylece giritikleri keif seferlerinin masranm ~Ikarml oluyorlardL Artlk formul bulunmutu : tspanyollar, Portekizliler, soma Hollandahlar, Franslzlar ve tngilizler Afrika'YI keyiflerince somurebileceklerdi. <;: unku yeni kurulan somurge imparatorluklanndan faydalanmak i~in el emegine ihtiya~ vardl : kolelerden iyisi bulunacak degildi ya. Somurgelerden eker kamll, kahve, kakao, pamuk, pirin~, ~ivit elde ediliyordu ; bu bitkilerin uretiminde, iklime daha iyi uyabilen yerliler kullamlacaktl ; ustelik kole statusuyle i~i sorunu kolaylanml oluyordu. Birka~ yl1da Kanarya adalan, Madera ve Asor adalanna Senegal'den, Moritanya'dan ve Gine korfezinden bimerce kole getirildi. Soma zenci kole ihracatl Sao T ome'ye, Fernando Poo'ya (imdi Bioko) ve Prens adasma kadar uzandL XVII. yy'm balannda ihra~ edilen zencilerin saYlsl 75 OOO'ibuldu. Zenci kole tacirleri yeni bir uygulamaya baladl1ar: Yeni Dunya'ya abanoz odunu" (zenci) SatlL XVII. yy'm balannda 300 000 afrikah kole boylece Amerika kitasma goturuldu ve satildL Ama talma artlan henuz ~ok ~etindi ve bu yuzden yolda olemerin saylSl (bu arada beyaz denizciler de dahil) ~ok oluyordu. Bu sistem XVII. ve XVIII. yy'da gelitirildi. Kuzey ve Guney Amerika'ya ihra~ edilen zencilerin saY1SI XVII. yy'da 1,5 milyona, soma XVIII. yy'da 6,5 milyona ulatL Kuzeyde iklim Beyazlar i~in pek de elverisiz degildi ama guneyde ve adalarda kaYlplar fazlaydL FranS1ZGuyanasl'nda salgm hastahklardan olen Franslzlann saylSl 100000'lerle ifade ediliyordu. Buna karlhk Zenciler iklime daha kolay uyum saghyor, dolaYlSlyla verimleri de yuksek oluyordu. Hi~ bir ahl.lki sorun bu tuccarlann vicdarum rahatslz etmiyordu; degiik ~evrelerden gelme, saygldeger burjuvalardl; omar i~in deniz ticareti toplum i~inde yukselmenin bir yoluydu, nitekim bir~ogu iler-

de soylular arasma girecektir. Aynca somurgecilik muteebbislerin yeni urumer uretmesini gerektiriyordu: kahve, eker, kakao, tutun gibi ... Bumann kimi moda olmutu, kimini de omar yaylyor, tarutlyorlardL Bu luks mallar giderek ihtiyaca donumekteydi. En karh ~ozum, el emegini ucuzlattlgma gore koleligi yogumatlrmaktL U(gen trafigi ite bu suada icat edildi.

(% 15-20) karsa 0 nispetle yuksek (% 200 ila 400). T ek sakinca, sermayenin geri donmesi i~in birka~ yl1 sabretmek gerekiyordu. Zencilerin (abanoz odunu) toplanmaSl. Afrika'da bolgeler avrupa devletleri arasmda paylal1mltL Fransa, Moritanya'dan Sierra Leone'ye kadar olan trafigi kendilerine aYlrmltl. Hollanda Fildii KlYlSl'yla Gana'YI igal etmiti (Gana'run eski adl amamhdu : A1tm KtYISl). Bu bolgede 13 hollanda, 9 ingiliz ve 1 danimarka kalesi vardl. FranslZ1ar bu tertibin dlmda buakl1mltl. Bugunku Gana, Togo ve Benin kiYllanna Koleler kiylSI " denirdi. Kara Afrika'mn en kalabahk kisml, imdiki Nijerya'yla Kamerun arasmdaki bolge tngilizlerle FranslZ1ar arasmda kavga konusuydu. XVIII. yy'da gittik~e daha fazla onem kazanacak olan bir baka merkez, bakent olarak XVIII. yy'm sonunda haritadan silinecek olan Loango ve ulke olarak Angola'ydL Zenci tacirleri daha guneye, Mozambik'e kadar indiler. Mustakbel koleleri toplamarun bahca kaynagl savatL Bir kabile digerine saldlnr ve magluplar k61e olarak satlhrdl. Zenci veya beyaz, musliimanveya hristiyan olan aracl1ar, oman ahp kiylya kadar goturiirlerdi. Bir baka kaynak somurgelerdeki mahkumlardL Bazen a~ kalan ailelerin kendilerini doyuracagma inandlkIan bir efendiye slgmdlg1 da alurdu. Pazara goturiilen koleler dortlu gruplar halinde satla sunulur, bedemeri a~lk~a goriilup degerlendirilsin diye elbiseleri ~1kanhrdl (dii eksik olarun bedelinden indirim yaplhrdl). Beyaz tacir gelince fiyat pazarhgl balardL 1750 ile 1770 arasmda fiyatlar iki katlna ~Iktl : zenci tacirler de giderek ii ogrenmege balamllardL Sonu~lar. Boylece 12 ila 15 milyon zenci ana yurdunu dayarulmaz koullar altlnda terk etti. 2 milyon kadan Yeni Dunya'ya giderken yolda oldu. Koleler XIX. yuzyllda ozgurluge kavuacak ve esir ticareti durdurulacaktl ; ama kara insamann hayat artlan, mesela Amerika Birleik Devletleri'nde kokemerinin damgaslru ebediyen talyacaktl (Irk aymml, lin~ olaylan, her bi~imiyle lrk~lhk, meHnda ve mesleklerde aagllanma vb.) Buna karlhk zencilerin ve melezlerin kaderi ispanyol ve portekiz aSllh ahalinin hakim oldugu ulkelerde genellikle daha iyi olacaktL Afrika'run bunca geri kalmaslrun en buyuk sorumlusu belki de zenci kole tacirleridir, XIX. yuzyl1da Afrika, Avrupa taranndan ~ok daha kolay ve vahice 50muriilmutur. <;:unku, Afrika'run yerlileri, istilacl1ara kar1 mucadele etme yeteneginden yoksundu. Ne yazlk ki Afrika kitasl bugun oldugu gibi daha uzun zaman yaam duzeyi, kii bama gelir ve okur-yazarhk oraru bakimmdan dunyanm en geri bolgesi olarak kalmaya mahkumdur. XX. yuzyl1da kolelik, Afrika kltasmm sadece bazl bolgelerinde (Moritanya, Sudan, vb.) kalmltlr.

D~gen traigi. Bu trafik u~ aamah bir

ilemdi. 1 Avrupa'dan Afrika'ya yolculuk. Zenci tacirleri gemilerine rom, damltllml ~eitli i~kiler, demir ~ubuk, baku

tencere, cam eya yukler, daha soma bumarla ticaret zorlamca, trampa bedeli olarak Afrika pazan i~in ozel yapllml kumalar gotururler, bazen yamanna tiifek ve barut da ahrlardl, ~unku gittikleri yerde muttefike ihtiya~lan vardL Nantes, La Rochelle, Bordeaux, Marsilya, Londra, Bristol, Kopenhag ve Lizbon limamanndan yola ~Ikihrdl. 2 Dakar'm karlsmdaki Gore'yle Mozambik arasmda Afrika'ya van. Kabile efleri abanoz odununu (zencileri) bu eyayla degi toku ederlerdi. 3 Yeni Ktta'ya dogru hareket: Antiller, Brezilya, Kuzey Amerika'daki ingiliz somurgeleri, Meksika, Peru, Kolombiya, Venezuela. Zenci tacirleri orada saglam zencilerle yolculukta hastalanml olaman aYlrmadan, toptan satarlardL Mallann bedeli milli parayla odenebilecegi gibi tropikal uriimerle de odenebilirdi; odeme birimi gumu lira "ydL Fransa, Amerika'dan ithal ettigi butun kahve ve ekeri tuketemez, Kuzey ve Orta Avrupa'ya satar, bedelini altm alarak ahrdL O~gen trafigi merkantilist siyasetin en mukemmel ornegini temsil eder : somurgeler anavatana onemli ol~ude gelir fazlasl saglamaktaydL Risk son derece azdl

A -

Kale sabl.

1861'de Amerika Birle~ik Devletleri'ncle \Jirginia'da bir kale sauL Kolelerin C;lkanldlgl klirsi.ini.in i.izerinde U duyuru var: a~lk artumayla satlltk zenciler, bugi.in saat lO/da.

AMERIKA
I--:;::::;;;====~::"::::::::::'::~~;-l----;m:a,~t:o:r:en;:-:d~a:n:sl~a~n~,

A
Abnakiler veya Abenakiler, ~ogunlukla Maine'in kiYl bolgesinde (ABD) go~ebe ya~ayan, Algonkin ailesinden klZllderililer. Ba~hca geli~me merkezlerinin 1724'te tahrip edili~ine kadar, tngilizlere kar~l sava~lannda, FranslzIann mUttefikiydiIer. Abnaki medeniyeti, XIX. yy'm sonuna kadar, Avrupahlar kar~lsmda bozulmadan kalabilmi~tir. Akomalar, New Mexico'nun merkez kesiminde ya~ayan ve keresan ailesinden bir dil konu~an Pueblo klZllderilileri (sayllan 1 000-3 000 kadar). 0 T oplumsal dUzenleri, anasoylu bir klan sistemine dayarur. T anm (mlSlr, fasulye) ve el sana~.1anyla ugra~lrlar. Alakaluflar, eskiden GUec,/ Sili takimadalannda ya~ayan ve Ate~ UIL 'ler (Tierra del Fuego'lular) ailesinden olan '-;Uney Amerika yerlileri. Ya~ama alanlan 1945'te bile Penas korfezinden Macellafl bogazlfla kadar uzaruyordu. ~i.rr;.disoylan taD1amen tukenmi~tir. Esas itibariyle go~ebe olarak ya~arlardl. XX. yy'da aga~ kUtUklerini oyarak yaptlklan kanolarla bir yerden bir yere giderlerdi. Balina kemiginden yapllml~ bir Zlpkinla fok ve otari gibi hayvanlan avlarlardl. T oplumsal dUzenleri olduk~a gev~ekti ; grubun tiyeierini birbirine, oncelikle, geni~ bir aileye mensup olmak baglardl. Din! inan~ ve torenleri, hep denizle ilgili olurdu. Cenaze torenleri, deriden kanolann denize saliverilmesi bi~imindeydi. Algonkinler, Kuzey Amerika kabileleri : 1. Kuzey Atlantik kiYlsmda ya~ayanlar: Mikll1ekler, Malekitler, lvIasa(usetler, Vall1paIloaglar, Narragallsetler, Nipmuklar, Pikllatlar, Moheganlar, Mohikalllar, NIetoaklar, Vappillgerler ; 2. GUney Atlantik kiYlSlnda ya~ayanlar: Mllnsiler, Delaverler, :?avlliler, Namikoklar, Mattamaskitler ; 3. t~ kesimde ya~ayanlar : Naskaplar, Dagl/lar veya Naskaplar, aS11Algo/tkilller, Ottavalar, Milskogiler, Krikler, Ocibualar, Missisagalar, Miami/er, Piankalavlar, Kikapoolar, Potavatomiler, Menominiler, C;irevvalar. Krt~ Ocibua, Karaavak, :?avell, Mikmek dilleri gibi, bugUn de konu~ulan bazl diller, algonkill veya algonkin-vakai grubunu olu~turur. AIgonkin dil grubu, dogudan batlya kadar bUtUn kltada elli kadar dili kapsar : Batl Kanada (Krik(e), BUyUk Goller bolgesi (Menomillice, Foks(a, Ocibllaca), Kayalik Daglar'm dogusu (:?aVet1ce, ArapallOca) ve dogu kiY1Sl (Mikmek(e, Delaverce), Florida-Louisiana arasmda (Na(ezce, Milskogice). Bu kabileler istilaCiIara kar~1 koymak veya birbirleriyle sava~mak i~in konfederasyonlar kurdular. Bunlann en onemlileri, Abllaki, Penllakllk, fllinois, Siksika, :?avell, Arapaho, Sallk, Fob konfederasyonlandlf. Amuzgozlar, Meksika'da (Oaxaca ve Guerrero) ya~ayan halk (1989'da 30000). <;:ift~ilikle ge~inen Amuzgozlann geleneksel tanm ara~lan, topragl sUrmeye yarayan bir sopadan ibarettir. Kadlnlar, kuma~ dokur. Bir hayvarun, omrU boyunca yeni dogan bebege yolda~hk edecegi ~e'kJinde Orta Amerika'ya ozgU bir din! inan~lan vardlr. Apalar, athabaska dil ailesinden ~qitli diller. konu~an kabileler toplulugu. Apa~lar, MO 1000'e dogru bugUnkU ABD'nin kuzeyinden gelmi~ olabilirler (New Mexico'nun kuzeyinde 1490'.a tarihlenen apa~ kalmtllan bulunmu~tur). Ozellikle bizon avclhglyla ge~iniyor ve anasoylu topluluklar halinde ya~lyorlardl. GUnlUk hayatlannda (boyan-

~h:a:st:a~la:r~1 ~te:d~a~v~i ~u:s:u~lIe:r~i)~~Az:t:ekl~e:r~, ~XV~'-YY:'~d~a~M~e~k:si~k:a~' d:a~b~i:r~i:m~p:a:-l rkatorluk kOuranAmve NkahhuacI~' (Kveya Az tek(e) d geonu~an rta eri a a l\l. uzey en len Aztekler XIlI. yy'da ~imdiki Meksika vadisine girdiler ve 1325'te ba~hca kentleri olan Tenochtitlan'l (bugUnkU Mexico) kurdular. 1428'de bir devletler fedeiasyonu olu~turarak ba~ma Meksika hUkUmdanru ge~irdiler. XVI. yy'm ba~lannda Orta Meksika, Korfez'den Pasifik'e kadar Aztek imparatorluguna boyun egdi. Ama 0 Slfada ispanyol istilasl ba~ladl ve imparator II. Moktezuma istilaya kar~1 koymaYl ba~aramadl. Imparatorluk 1525'e dogru ~ok aglr bir yenilgiye ugradl ve son imparator Kuohtemok aSllarak idam edildi. Aztekler'in toplumsal orgUtleni~i, slki bir hiyerar~iye dayarurdl. Temel toplumsal birim, ayru soydan ki~i1erin olu~turdugu klandl. Halkla soylular arasmdaki aynhk, aztek devletinin son ylllannda iyice derinle~mi~ti : boylece yeni gruplar belirdi : zanaatkarAraukanlar, Ispanyollar'm, XVI. yy'da Orlar, tUccarlar, memurlar. Toprakslz koylUta Sili'nin (Andlar'm dogu yama~lan) yerli ler, agalar i~in ~ah~lyorlardl ; a~aglllk i~lerse halkma verdikleri genel ad. En onemli araukolelerce yaplhyordu. kan gruplan, PikUll(eler, Mapu(eler, Huilli(eKoylUler, ormam yakarak a~tlk1an tarlalarler'di. Bunlara yakm bir grup da Pehuet1(eda tanm yaplyorlardl. Ticaret degi~-toku~a ler'dir. Inka kUltUrU etkisinde olan ve araladayaruyordu, ama kullarulmakta olan bir rmda gU~IUbir kUltUr birligi bulunmayan bu ~e~it para da vardl (kU~Uk bez par~alan, bakabileleri birbirine baglayan aS11unsur, dilkir kihf i~inde saklanan altln tozu ve ozelleri Araukanca'dlr. likle kakao). Aztek dini, doga tannIanna Aravaklar, bugUn Venezuela, Kolombiya, kurbanlann sunuldugu ibadet gUnlerini gosBrezilya ve Bolivya'da ya~ayan yakla~lk teren bir takvime dayamyordu. Ispanyolla100 000 ki~inin dili olan Aravak(a konu~an nn tahribatlndan ~ok az tapmak kurtulabilkavimlerin genel adl. Bu kavimIer, Floridi ; bugUn ayakta kalanlarda, toltek ve huda'dan Kolombiya'ya, Guyana'ya ve BUyUk astek geleneginin etkisi gorUlUr. Aztekler Antiller'e kadar hayli geni~ bir alana dagil~ok zengin bir edebiyat geli~tirmi~lerdi ; efml~tlr (Antiller'de Tainolar diye adlandmldlsaneler, ailelerin kokeni ve Uyeleri, bUyUk lar ve orada Karibler tarafmdan yok edilditarihl olayIar Uzerine bilgiler veren kodeksler). Guyana'da Aravak~a konu~an kavimler Ier bunun karutldlr. ortak evlerde otururlardl. Dini inan~lan bir tUr ~amanizmdir. Sierra Nevada'da onlara Art/akolar da denir. Asinibolar, bir siu dili konu~an ve eskiden Saskatchewan'da (Kanada), Montana ve Kuzey Dakota eyaletlerinde (ABD) ya~ayan Blackfoot veya Blackfeet, bk. KARAAhalk. Asinibolar, bizon bolgesi halklanndan YAKLAR. birini olu~turur. BugUn bazl rezervlerde az Bororolar, Mato Grosso (Brezilya) yerliIesaYlda (1982'de ykl~. 2000) asinibo ya~ari. Bororoca denilen hi~bir gruba dahil olmamaktadlr. yan, apayn bir dil konu~urlar. 0 Geleneksel Athabaskalar veya Athapaskalar, naa~ldan bir Bororo koyU, anasoylu iki kisma dene dil grubundan Athabaskaca konu~an aynhr; her kislm U~ klana, her klan da U~ klZllderili kavimlerin genel adl. GUney Atalt klana bolUnUr; kislmlar ve alt klanlar habaskalan arasmda ~unlar yer ahr: asll arasmdaki evlilikler, dl~tanevlenme sayilif. Apa1lar, Navaholar, Kiova-Apa1Iar. Su topluErkek evi kadlnlara yasak oldugu gibi, luklar da Athabaskaca konu~urlar : C;atakoshenUz yeti~kin saYlImayan erkeklere de yatalar, Tlltlltniler, Umpkualar (Oregon), Bear saktlr. Bororolar bugUn tam bir kUltUrel ~oRiver yerlileri, Hllpalar, Tolovalar (CalifornizUlme yolundadlr. a). Tarihi bakimdan onemleri bUyUktU. C;iBotokudolar, Brezilya'da ya~ayan yerli pevyalar, Dogribler, Kut(inler, Siaveler gibi halk (Minas Gerais, Espirito Santo). Eskiden grupIar, Labrador'la Kayahk Daglar arasmmeyve toplayarak ge~inirlerdi, bugUn bu daki bUyUk ormanda ya~lyorlardl. Ancak halk yok olmu~tur. XlV. yy'da bu halklann bir k.tsml gUneye go~ etti ve Navaholar, Apa1lar gibi yeni Bozdoganlar veya Emerillonlar, Guyagruplan olu~turdu. na'da ya~ayan tupi haw. Eskiden olduk~a kalabahktllar. BugUn MIa kalml~ olan ~ok Atsinalar, algonkin dil grubuna bagh Kuaz saYlda Bozdogan, Amapa topraklannda zey Amerika kizllderilileri. Bizon bolgesiya~amaktadlflar. nin tipik halki saYlhrlar. Karaayaklar, Hidat" salar yd. bir~ok kabilede oldugu gibi Atsinalar da ya~ baklmmdan slmflara aynlml~lardl. BugUn Montana'da bir rezervde ya~amaktadlrlar (1968'de 1 OOO'den ~ok). [Bu kabileye bazen KOCA-GOBEK de denir.] Carrier Pigeon'lar, bk. GOVERCINLER. Aymaralar, Bolivya ve Peru'da ya~ayan ve Ceberolar, tropikal Amazon ormarunda Aymaraca konu~an halk (Bolivya'da 1,25 Yurimaguas yakimnda Huallaga Irmaglrun milyon; Peru'da 300000 [1986]). Bahk~l, kiYllannda ya~ayan yerliler (1972' de 3 000). hayvanCl, ~ift~i olan Aymaralar babasoylu bir dUzende ya~arlar. Dinleri, katolik azizleCivarolar, Yukan Amazon bolgesinde trore taplnmayla dogal gU~lere tapmmamn bir pikal ormanlarda ya~ayan ve Aravak~a'run kan~lmldlf. da dahil oldugu bir dil ailesine mensup ~almaruk'zminbUYkliuk rollu kvardl. BdeylaziStll'laClara ar~l, sUre ..0 ara mUca e e etti er. Cochise (Ko~ayz) ve Geronimo gibi ~efler, Beyazlarla mUcadelelerinde unutulmaz kahramanhklar gosterdiler (1886). Ama sonunda kimliklerini tUmUyle kaybettiler ve kabilelerin nerdeyse tamaml yok oldu. BugUn, New Mexico, Colorado ve Arizona'daki rezervlerde ya~ayan ve tanmla ugra~an Apa~lar vardlf (nUfuslan 1985'te 25 000). Arapaholar, algonkin grubundan bir dil konu~an kavim. Arapaholar, bizon bolgesi halkidlr; onceleri yerle~ik olarak ya~lyorlardl, daha soma Preri'ye dogru itildiler. Bunun sonunda toplumsal dUzenleri degi~ti ve gezici topluluklar halinde ya~amaya ba~ladllar. SaYllan tahminen 3000 kadardlr (1981), ~imdi Wyoming ve Oklahoma'daki rezervlerde ya~amaktadlrlar. Arapailer, Guyana (Brezilya) yerlileri.

Civaroca konuan yerliler, (l972'de 21 OOO'den ~ok). Toplumsal duzenleri, ba.basoyluluk guden ve uzun bir evde oturan dar aile sistemine dayarur. ~amanist inan~Ian yuzunden eskiden du~manlanrun ba~Ianru keserlerdi. Coeurs d'Alene yerlileri, Sali'j,e konu~an Birle~ik Amerika kIzllderilileri. Avlanmak
A

ve bahk tutmak i~in (Coeur d'Alene golUnun klyllan) gruplar halinde orgutlenen bu yerliler, an ehlillqtirdiler. Zamanla daghk _ bolgeleri terk ederek Bizon bolgesine gelip yerle~tiler. C;:atinolar, Zapotekler'in, Oaxaca eyaletinin (Meksika) guneyinde ya~ayan kolu. 0 Zamanla din olarak Katolikligi benimsemi~-

Kuzey Amerika Iozl1derili dilleri.

NaDene dilleri

Eskimo
-Aleut dilleri Algonkin -Vaka~ dilleri

Alhabaskaca Eyak~a Tlingit~e Haydaca

Penuti dilleri .

Algankince Beatuk~a Ritvaca C;imakumco Vakaj~a Kutenayca Salij~e

California Penut<;asl <;:inuk~a Kalapuyaca Takelmaca Yakonaca Kus~a Sahaptice Tsim~ice

OHoka
-Siu
dilleri
Yukice Keresc;e Tunikoco

[:::]

Yuta-Aztek dilleri

<;erok~ice
Hokaca Kaddaca irokuoco Yuc;ice Muskogice Siuca

Yuta-Azlek~e Tanaco Kiovaco Zunic;e

lerse de, geleneksel cenaze torenlerini tamamen terk etmemi~lerdir. SaYllan 1960'da 10000 dolaymdaydl. C;:erokiler, lrokuaca grubundan bir dil ((:erokice) konL~an Kuzey Amerika klZllderilileri. Duzenleri, anasoylu klan uzerine kurulmutu. Amerikan Baglmslzhk sava~l Slrasmda Ingilizleri tuttular, soma Amerikahlar'a yakInla~t1lar ve onlann kulturunu omek aIdllar. Dillerini yazmak i~in, her hecenin bir i~aretle gosterildigi bir alfabe yaptllar ve 1827'de bir devlet kurdular. Ama topraklannda altm bulununca, 1835'te yurtlanndan kovuldular. Bugun rezervlerde ya~arlar (Kuzey Carolina'da 3 500-4 000; Oklahoma'da 46 OOO'den ~ok) [1968]. C;:i~imekler, Yuta-Aztek,e konu~an kabile. Meksika'nm kuzeyinde, Birle~ik Amerika'run guneyinde ya~lyorlardl; MS 9501500 arasmda Meksika vadisine yerle~tiler. C;:ikitolar, Paraguay'da ya~ayan guney amerika yerlileri. C;:ilkotinIer, Ingiliz Kolombiya'smda ya~ayan ve Athabaskaca konu~an klzllderili kabilesi. 0 Anasoyluluk guden klanlar halinde ya~arlar. Sayllan 1 500-2 000 arasmdadlr (1982). C;:imular, Peru'niin eski halkI. MS 1200'de gu~lenmege ba~Iadilar, iki yuzYIl soma Peru kIYIslrun buyuk bir kIsmma hakim oldular, XV. yy'da Inkalar'm hakimiyeti altma girdiIer. C;:inantekler, Oaxaca eyaletinin (Meksika) kuzeybansmda ya~ayan ve bir otomang dili konu~an kIzllderililer. 0 Dinleri ~amanist uygulamalarla Katolikligin kan~lmldlr. (1960'ta saYllanrun 60000 oldugu tahmin ediliyordu; ama ayru tarihte nufuslannm

.j

1- Mackenzie inuitleri
2 Inuitler 3 Karibu inuilleri 4- Orla Inuitler 5- Labrador Inuitleri

56575859606 I 62 63 64-

Keraayakler Asinibalar Kaca G6bekler Hidatsalar Kravler sayen ler Tetanler Santiler Yanktanler

6- Ingalikler 7 89101112 131415161718Tanaynalar Tononolor Ku~inler Alhenalar Herler Dogribler Nahaniler Tahilalar Siaveler Tsimlianlor Guvercinler Sekaniler

65 Omaha lor 66- lavalar 67 Pavniler 68- Olalar 69 Misuriler 70- Arapahalar 71- Kansalar 72 Hikarilyalar 73- Osageler 74 Kiavalar 75- Kaman~iler 7 6- Vi~ilalar 77lioanlar

78- Menominiler 79 Pota~atamiler 80- lIinualar 81-Miamiler 828384858687 88 8990Mikmekler Mahikanlar irakualar Susquehanna yerlileri Delaverler Pavatanlar Pimlikalar Tuskororolor Katavbalar

19 Kunduzlar 20- Sarkriler 21222324<;:ipevyolor Kriler Ocibualar Naskaplor ve Dagillar 25 Algankinler 26- Huranlar

91 sovniler 929394959697989910010 I <;:erakiler Kuapalar <;:ikasavlar Krikler Seminaleler <;:aktavlar Na~ezler Tankavalar Karankavalar Atakapalar

27 2829303132-

Haydolar Bella Coala yedileri Nutkolar Makahlar <;:inuklar Tilamuklor

3 96

33- <;:ilkatinler 34 Saliller 35- Caeu" d' Alene yedileri 36 Delik Burunlar

,,~eo,.lo',",~~\,
38- Payutlar (guney) 39- sajanlar 40- Yulalar 41 Pamolor 42 Kostenyolar 43 Yakutlor 44 <;:umajler 45 Mahaveler 46- Serra nolo r 47- Navahaler 48 Hapiler 49 Zuniler

~\~
50, Yavapailer 51 Apajlar (batll 52 Papagalar 53- Pima lor 54 <;:irikahualer 55- Meskaleralar

102 Kaddalar

AMERiKA
23 000 oldugunu Vardlr.) kaydeden kaynaklar da <;:inuklar, 1<;Columbia'da ya~ayan kuzey amerika klZllderilileri. Penuri grubundan bjr dil olan (inuk~a konu~urlardL <;:ipevalar, bk. OCIBUALAR. <;:iriguanolar, tupi-guarani grubundan bir dil konu~an giiney amerika yerlileri. Chaco'da ya~ayan bu halk, sava~<;lhglyla tarururdL 0 1972'de saYllan 15 000 kadardL <;:irikahuvalar, athabaska grubundan bir dil konu~an, Biiyiik ovada bizon avlayarak ge<;inen Apa~ kabilesi. Bugiin Rio Grande'nin bausmda, Kii<;iik Colorado' da ya~amaktadu. <;:okolar, Kolombiya ve Panama klZllderilileri. Dilleri karib grubundandu. 0 C;:ift<;ilikle ve bahk<;lhkla ge<;inirler. Babasoylu klanlar halinde orgiitlenmi~lerdir. <;:oktavlar, Birle~ik Amerika klZllderilileri. Dilleri na<;ez-muskogi grub una girer. Be~ biiyiik klZllderili ulusundan biridir. 0 1970 tarihinde sayllan 20 000 dolaymdaydl (Mississippi rezervi). <;:ollar, Meksika klZllderilileri. Maya-ki<;e grubundan bir dil ((olea) konu~urlar. 0 Beyazlann kiiltiiriinii benimsemi~lerdir. SaYlIan 61 000 dolaymdadlr (1982). <;:ontallar, maya grubundan bir dil konu~an Meksika klZllderilileri. SaYllan 25 000 dolaymdadlr (1982). <;:ortiler, maya grubundan bir dil konu~an Guatemala klZllderilileri. Sayllan 1950'de 60 000 kadardL <;:ulupiler, Paraguay C;:ako'sunda ya~ayan klZllderililer. Kimi uzmanlann matako grubuna bagladlgl bir dil konu~urlar. Sayl1an 15 000 kadardlr (1982). Diaguytalar, Kolomb oncesi Amerika'da ya~ayan, $ili ve Arjantin'de homojen bir kiiltiir grubu olu~turan eski halk. Diaguytalar, And daglan bolgesi halklanndandl ve Inka imparatorlugunun hakimiyeti altmda ya~arlardL Yan kent goriiniimiinde geni~ yr '+ne merkezleri kurmu~lardL Diaguytalar'm dilleri Kakaea'ydL Ke<;uva ve Aymara dillerinden farkh olan bu dil giiniimiizde tamamen yok olmu~tur. Emerillon'lar, bk. BOZDOGANLAR. Eskimolar, Bering bogaZl ve Hudson korfezi kiYllannda, Baffin topraklan, C;:ukoski burnu, Alaska, Gronland ve Kanada'da ya~ayan halk. Eskimolar kendilerine, dillerinde "eksiksiz insan anlamma gelen Inuit adml verirler. (1989'da 60 000).0 Geleneksel ya~am tarzlanru bahk<;lhk ve aVClhk belirlemi~tir. Yazm karibu (kuzey amerika geyigi) ve kiirk hayvanlan ; ki~m, mors ve fok avlarlar. T amamen Batl kiiltiiriinii benimsemi~ler ve hemen de tamaml Hristiyanllgl kabul etmi~tir. Ne var ki, ya~adlklan topraklann ekonomik onemi, kimlik bilin<;lerinin geli~mesine katkida bulunmu~tur. Kutup halklan konferanslrun toplandlgl 1980'den beri, iilkelerini somiiren devletlerIe bir anla~ma saglamaga <;ah~lyorlar. Fokslar, bk. TILKILER. Fuegolular, Amerika kltas111m en giiney ucunda ya~ayan yerlilerin gene! adl : Alakaluflar, Yaganlar veya Yamanalar ve Onalar. Ate~ Ulkesi'nde (Tierra del Fuego) ya~ayan bu kabileler giiniimiizde tamamen yok 01mu~lardlr. Galibiler, Franslz Guyana'smda, Surinam ve Guyana'da ya~ayan halk (niifuslan 1978' de 8 000); karib dillerinden Calibiee konu~urlar. . Geier (Ge'ler), Brezilya'da Para'nm giineyinde, Goias'm kuzeyinde Maranhao'nun giineyinde, Mato Grosso'nun dogusunda ya~ayan ve Ceee (Ce dili) konu~an halklann tiimii. Bugiin de var olan bu halklar arasmda, Timbimlar, Kanoeyrular, Kayapolar ve AkI'cler yet ahr ; ortak kiiltiir ozellikleri, kii<;iik gruplar halinde ya~ayan aVCllar ve kii<;iik <;ift<;iler olmalandlr. Guanalar, bk. TERENALAR. Guaraniler, giiney amerika yerlileri ; tupiguarani grubunun ba~hca dilleri arasmda yer alan ve 1,5 milyon insanm dili olan Cuamnice konu~urlar. 0 Brezilya'nm Parana bolgesindeki rezerv!erinde aVClhk, bahk<;lhk yaparak ge<;inirler. Babasoyluluga dayah kii<;iiktopluluklar halinde ya~arlar. Ba~ta Parana rezervinde ya~ayanlar olmak iizere, Guaranilerin toplam niifusu 198.3'~e 7 000 kadardL Guaraolar, bk. VARALILAR. Guayakiler, Paraguay'm dogusundaki ormanllk bolgede ya~ayan giiney amerika yerlileri; aVClhkla, bahk<;lhkla, ozellikle de bal toplayarak ge<;inirler. Guaykurular. XVIII. yy'da Paraguay ve Arjantin'de ya~ayan ve guaykuru grubundan bir dil (Cuaykuruea) konu~an avCl yerliler. Soylular slmh, yeti~kin sava~<;l1ar slmfl ve kolelerden olu~an kii<;iik topluluklar halinde orgiitlenmi~lerdi. Giivercinler veya Carner Pigeon'lar, athabaska grubundan bir dil konu~an, Ingiliz Kolombiya~l yerlileri. Anasoyluluk giiden ve dl~tanevlenen kiimeler halinde ya~arliu (Stuart golii), bahk<;lhk ve avclhkla ge<;inirlerdi.

Dakotalar, kuzey amerika klZllderilileri. Ocibualar tarahndan dagltlhncaya ve 1862 tarihli Malikane Yasasl'ndan (Homestead Act) Soma Minnesota, Montana, Nebraska, Kuzey ve Giiney Dakota'daki rezervlere yerle~tirilinceye kadar, Yukan Mississippi'de ya~lyorlardL 0 SaYllan 1968'de 35 000 kadardL Delaverler, kuzey amerika kizllderilileri; algonkin grubundan bir dil konu~urlar; XIX. yy'ln sonunda Oklahoma'daki bir rezerve yerle~tirildiler.
B

Haydalar, Krali<;e Charlotte adaslyla (Ingiliz Kolombiyasl) Galler Prensi adasmda (Alexander takimadalan) ya~ayan yerliler. (1983'te 2 000). Tlingitler'le kom~udurlar. Dilleri na-dene grubundandu. 0 Toplumsal yapllan, babaerkil aileye dayahdlr. Ama lider, otoritesini daYldan ahr (anasoyluluk) ve

KJ.zdderililerin bugiin ABD'de ya,amakta olduklan yerler. AIASKAj~ 12 Aropoholor, ~olonlor 13 Yutalar 14 Siular, Ponkolar .0:: 1 Payutlar 2 Klamatlar, Modaklar, Payutlar 3 Cours d' Alene yerlileri 4 Delik burunlar 5 ~olon-Banoklar 6- Payutlar, ~olonlar 7 Karaayaklar 8, Saliller, Kutenaylar 9 Koca G6bekler, Asinibolar 10- Siular, Asinibolar 1 1 ~ayen.Krovlar 22 Ankaralar, Koca GObekle~.r. 23 Ocibualar
24- Menommrler '<:

Z.. '
.~0~

15 Vinebagolar, Omahalar 16- Navaholar 17 Hopiler 18 Apallar 19 Papagolar 20- Yavapailer 21 Siular

25 Osageler 26- ~oktavlar 27 ~erokder

butun ekonomik faaliyetleri (en ba~ta bahk<;lhk) yonetir. Bir<;ok aile bir araya gelerek koyleri, koyler de k1anIan olu~turur. Hidatsalar, siu ailesinden bir dil konu~an kuzey amerika klZllderilileri. Ovalarda (preri bolgesi) otururIardl. Klan duzeni, anasoylu tipteydi. Eskiden deri ~adlrIarda, XIX. yy'dan itibaren yan yerIe~ik koylerde, toprak damh yuvarIak kulubelerde banrurIardl. Tutun dl~mda butun tanm i~lerini kadlnIar yapardl. Erkeklerse bizon ve ba~ka hayvanlar avlardl. 0 1886'dan soma Kuzey Dakota'daki bir rezervde toplandllar. 1968'te saYllan 1000 kadardl. (Hidatsalar'a KOCA GOBEKLER de denir.) HobiIer, Arizona'daki Pueblo klZllderilileri. Hopi halb, ba~langl<;ta siyasi babmdan ozerk 6 koyde, 12 fratri halinde bir araya gelen anasoylu bir<;ok k1an olu~turuyordu. KlanIar bitki adlan ta~lrdl ve her k1anm bir tapmagl (kiva) olurdu. ~efin ekonomik ve dim olmak uzere iki rolu vardl ve yalmz canIllara degil, heyke1ciklerIe (ka,ina) temsil edilen atalann ruhlanna da sozu ge<;erdi. Aslmda ka<;inalann, yani atalann ruhlannm, yerin altmda oturduguna ve her Yll, maskeli dans<;1 goruntusu altmda koye dondugune inarurIardl. Huastekler, Meksika klZllderilileri. Ko10mb oncesi dbnemden beri, Dogu Sierra Madre'yle Meksika kbrfezi arasmdaki geni~ bir alanda ya~arIar (1960'ta 18 000-19 000 kadar). Maya dil ailesindendiler, ama MO II. binYllm sonuna dogru bbur Mayalar'dan aynldllar. Tanm (mlSlr, sebze, kahve) ve el sanatlanyla ugra~an, aynca kumes hayvaru, domuz, at ve slglr besleyen Huastekler Potosi, Tantoyuca ve Sierra Otontepec'te yerle~mi~ u<;gruba aynhrIar. IIgin<; degirmi tapmaklar kurdular, 950 ve 1500 Yillan arasmda doruga ula~an heykel ve seramik sanatlanru geli~tirdiler. Bugun hepsi katolik olan Huasteklerin inan<;lannda putperestlik izlerine de rastlarur. Huronlar, Saint Lawrence klyilannda ya~ayan kuzey amerika klZllderilileri. lrokua dili konu~urlar. XVII. yy'da Franslzlara kurk saghyorIardl, bu yuzden Hollandahlara kurk veren IrokualarIa kanIl bir sava~a tutu~tular. 1648-1658 kiYlmmdan arta kalanJar, Kanada'ya slgmdl. Huykollar, Meksika klZllderiliIeri Oalisco ve Nayarit eyaletIeri); yuta-aztek aileslnden bir dil konu~urlar (nufuslan 1960'ta 4 000 kadardl). 0 Ispanyol istilasma ~iddetle kar~l koydular, bu sayede kimliklerini uzun sure koruyabildiler. EI sanatlan ve <;ift<;ilikle (mlslr, barbunya, tutun) ugra~lrIar, kuru ve yag,~h mevsimlerin birbirini izlemesi yuzunden hayat tarzlanru Yllda bir iki kez degi~tirmek zorunda kalular. Dim tbren niteliginde av partileri duzenIer ve ylldlzlara taparIar. Buyuculuge dayanan tlbbi tedavi ybntemleri <;okgeli~mi~tir.
I A Kuzey kutbuna yakm Eskimolar.

tnkalar, Kolomb bncesi Amerika'da, Kolombiya'run guneyinden ~ili'deki Rio Maule'ye ve doguda Amazon ormanIanna kadar uzanan Inka imparatorlugu'nun ahalisi olan yerIiler. Inkalar kokenIerini, efsanevi dbrt karde~in Mexico bblgesine gelmesine, ve aralanndan birinin XII. yy'da ~imdiki Mexico'ya yerIe~mesine baglarIar. ImparatorIuk en parIak dbnemine XV. yy'da ula~tl ve Pizarro komutasmdaki Ispanyollar son imparatoru bldu(iince, 1533'te <;bkmege ba~ladl. C;:ok merkezi ve <;ok torenIi olan Inka dini, imparatorIugun birligini saglayan unsurIardan biriydi. Yaratici Tann, Gune~, Ay ve' ~im~ege taplhrdl. Soylular ve rahipler kastl, imparatorun otoritesini peki~tirirdi. C;:okgeli~mi~ bir yol agl eyaletIerIe ula~lml saghyordu ve memurIar tarafmdan devlet i~lerinin kaydl tutuluyordu. tnuider, Eskimolann kendilerine verdikleri ad. trokualar, Saint Lawrence umaglyla Erie, Huron ve Ontario gbllerinin kiYllannda ya~ayan kuzey amerika kizllderilileri. Anasoyluluga dayanan k1anIar halinde brgutlenmi~lerdi ve " uzun evler "de banrurIardl (geni~ aile). Topragl i~lemeyi bilirIerdi (gezici tanm). KlanIar 5 kabile olu~turuyordu: Mohavk/ar, Oneyda/ar, Onondaga/ar, Kayuga/ar, Seneka/ar. 50 sa,em'den (bilge ki~i) 9lu~an bir meclisin ybnettigi bir birlik halindeydiler (Irokua Birligi). XVII. yy'da HuronIarIa mucadeleye giri~tiler ve Franslzlann guneye ilerIemesine kar~1 koydular. Amerikan Baglmslzhk sava~mdan soma yok oldular (bYlmlar, surgunIer).

ve Ingilizler tarafmdan Dominik' e ve Saint Vincent'a surulduler. 0 Guatemala'da ve Kolombiya'da, karib soyundan topluluklar ya~amaktadlr. Dilleri (Karibce) Venezuela ve Guyana'da 40 000 ki~i tarafmdan konu~ulmaktadlr (1982). Karoklar, hoka-siu dil grubundan Hokaca konu~an kuzey amerika klZllderilileri. 0 Babasoyluluk guderler, bahk<;lhk ve aVClhkla ge<;inirIerdi. Bugun California'daki bir rezervde ya~amaktadular. (1970'te 1 400). Kayapalar, Ekvador'un al<;ak bolgelerinde ve kuzeybatl kiYllan uzerinde ya~ayan ve <;ib<;a grubundan bir dil konu~an yerIi halk. o Ekonomik baklmdan kendi kendine yeten Kayapalar, ya~adlklan topraklann korumaya ahnmasl sayesinde kulturIerini koruyabilmi~lerdir. SaYllan 1981' de 2 000 kadardl. Ke<;uvalar, Bolivya (1 milyon) ve Peru'da (4,3 milyon)[1983] ya~ayan guney amerika yerIileri. ~ili Andlanrun kuzeyinde, Arjantin ve Ekvador'un kuzeybatl kesimlerinde yaarIar (saYllan 1983'te 6 milyon kadardl). Inka imparatorIugunun dili olan Ke,uvaca (Ki,uvaca) konu~ur. Guney Amerika'mn en bnemli yerIi grubunu olu~tururIar. 0 Katolikligi benimsemi~lerdir ve bugun geleneksel kulttirIeriljden pek az unsur kalml~tu. K1ztlderililer veya Amerika yer!ileri, Avrupahlar tarafmdan ke~fedildiginde, Yeni Dunya'da ya~ayan ve Avrupahlann geli~iyIe varhklan, tarihleri, kita uzerindeki yerIeri, hayat tarzlan, inan<;lan, dunyalan alt ust olan halklar, kavimler, kabileler.
BA$LICA KAVlMlER

Kainganglar, ge dil ailesinden brezilya yerlileri. Nufuslan, 1982'de 6 SOD'un ustundeydi. Bugun Kaingang adl Guarani olmayan yerIileri ifade eder: Guayana/ar, Koroado/ar, Botokudo/ar. Sao Paulo, Parana, Santa Catarina, Rio Grande do SuI bblgelerine dagllml~lardlr. Beyazlar arasmdaki ya~amak zorunda blrakildllar, ama aVClhk ve dim tbrenIer gibi bazl eski geleneklerini terk etmediier. KaI<;akiIer, Diaguytalar'm en bnemli grubu. Arjantin'de ya~arIardl. Artlk soyu ttikenmi~ olan Kal<;akiler, kakaca konu~urdu. Kalinyalar, bk. KARlBLER. Kampalar, Aravak,a konu~an peru yerIileri (nufuslan, 1982'de 50 000 kadardl). Kanoeyrular,. ge dil ailesinden halk (bk. GELER). Kansalar, bir siu dili konu~an kuzey amerika klZllderiliIeri. Eskiden babasoylu bir toplum olarak Kansas ve Salinas lrmaklan kiyllannda ya~arIardl. 0 Bugun Oklahoma'da bir rezervde toplanml~lardlr. Karaayaklar veya Blackfoot veya Blackfeet, bizon bo/gesi klZllderilileri. Dilleri algonkin grubundandu. Kendilerini kabile meclisinde temsil eden bir ~efin ybnetiminde, avCl kumeleri halinde brgutIemi~lerdi. o Rezervleri Alberta'da (Kanada ; ykl~. 12000) ve Montana'dadu. (ABD; 5 OOO'in ustunde) (1985]. Karibler veya Karayibler veya Kalinyalar, Avrupahlar geldiginde Ku<;uk Antiller'de ve Guyana'run bir kesiminde ya~ayan yerIi halk. XVII. yy'da Karibler, FranslZ1ar

Kuzey Amerika. Ke~if suasmda kuzeyde ve kuzeydoguda bulunan en eski ka bileler A/gonkinler'di; Irokualar1a Huronlar buraya daha soma yerIe~tiler. Guneydogudaki en bnemli be~ kabile (Krikler, (:erokiler, (:oktav/ar, (:ikasovlar, Seminole/er), " Be~ Halklar " birligini olu~turdular. Daha soma bunIar, Oklahoma'ya surtilecektir. Ovalarve Orta Preri'deki ba~hca halk Siular'dl. " Bizon bblgesi " veya " ovalar medeniyeti " denilen yer burasldlr ; <;unku klZllderililer burada bzellikle bizon aVlyla ge<;inirlerdi. Batlda Ejoionlar, Payutlar, De/ikburunlar ya~lyordu. BunIar da 1848'de, altma hucum slrasmda yok edildiler. Guneybatlda Athabaskalar ve Pueblo/ar direnmege <;ah~tilar. AmerikahlarIa KlZllderililer arasmda imzalanan antIa~malann saYISI olduk<;a kabanktlr. Ba~hcalan Indian Removal Act (1830), Homestead Act (1862) adlanyla bilinir. KlZllderililer, bu antIa~malarIa kaYltslz ~artslz topraklanndan uzakla~tmldllar. Be~ Halklar'la imzalanan antla~ma, bu halklan, 1834'te " Oklahoma" denilen bir kizilderili topraglna yerIe~tiriyordu ; ama 1889'da, bu bblge de beyazlara a<;llarak antIa~ma ihlal edildi (Oklahoma 1907'de bireyaletoldu).1924 tarihli Act, KlZllderililere amerikan uyrugu 01ma hakki verdi; Indian Reorganization Act1a (1934) bu haklann slrurIanru belirIemek ve tarumlanna a<;lkllkgetirilmek istenmi~ti. Nufus. Avrupahlann geli~i ve batlyl ele ge<;irmeleri BirIe~ik Amerika'daki klzilderililerin saYlSlnda <;ok buyuk bir du~u~e yol a<;tl; yuzYllm ba~mda 600 000 olan nufus, sonunda 200 OOO'edu~tu. Wounded Knee sava~mda (1890), Siular bozguna ugratlhnca, klZllderili ordusunun direnci sona erdi. SurgunIer, hastahklar, alkol du~kunIugu, nufus azalmaslru hlzlandlrdl. Ama 1917'de durum tersine dbndu. 1917'den 1960'a kadar klZllderili nufusu iki katma <;lktl. 1960 nufus saylml, 523 600 bZllderili bulundugumi gbsteriyordu. Resmi tahminIere gbre, 1985'te ABD topraklan uzerinde 1,5 milyon klZllderili ya~'Yordu.

I DUNYA

HALKLAR'

VE DiLLERi

AMERiKA
Meksika ve Orta Amerika. Yogun bir melezle~meye ragmen gene de kIzIlderili topluluklan bulunmaktadlr. Ba~hca kabileler: (:ollar, (:ontallar, Miskitolar, Mikstekle.r, Naill/alar, Otomiler, Zaflotekler. iI Giiney Amerika. Ba~hca be~ biiyiik kiiltiir alam vardlr : ! 1. Andlar alam, ii<; biiyiik kavmin alarudlr : Ke,uvalar (eskiden en kalabahk olanIar), Uru-(:iflayalar, ve Aymaralar; 2. Tropikal onnan : ba~hca kabileler : Aravaklar, Bororolar, Karibler, Geier, Guarani/er, Civarolar, Tukanolar, TUfli/er, Yanomaniler; 3. (:ako (veya Biiyiik (:ako: Giiney Amerika'da, Arjantin'le Paraguay arasmda kalan ve pek meskun olmayan bozkIr bolgesi): Guaykurular, Matakolar, Guaraniler, TUfliler ve Aravaklar'm ya~adlgl alandlr ; 4. Giineydeki avalar ve toplaYlalar: Alakaluflar ve Yaganlar (veya Yamanalar); 5. And ,ir,ileri: Araukanlar (ii<; kola aynhrlar : Pikun,eler, Mapu,eler ve Huilli,eler).
I

I I I

DILLER

Kuzey Amerika. 8 dil grubu aYlrt edilir : 1. eskimo-aleut dilleri, en kuzey biilgelerde konu~uIur ; 2. Ila-delle dilleri, athabaska dilleriyIe iki ba~ka dili, yani Alaska'mn guneydogusunda konu~ulan T/ingi/,e'yle Ingiliz Kolombiyasl'nda konu~ulan Haydaca'Yl i<;ine ahr. Athabaska dil grubu, Alaska i<;lerinde, Kanada'run kuzeybatlSlnda konu~ulur. California'mn kuzeyinde ve ozellikle New Mexico'da ve Arizona'da da konu~anJar (Navaholar, Apa~lar) vardlr ; 3. algonkin veya algonkin-vaka~ dilleri, oncelikle ~u dilleri kapsar: Krice (Batl Kanada), Menomillice, Foks,a, Ocibuaca (Buyuk Goller

~"\"'lIe<" ,1,rtl/',,/wetl (Kayallk daglann dogusu), Mikmek,e, Delaverce (dogu klYlSl), Nare:::ce ve 1\ 111,l:o,<;i(e (Florida, LouisiaI na) ; 4. Venllti dilleri (ozelhkle Cahfornia ve Oregon'da) ; 5. hoka-siu dilleri (bazen liokaca ve Silica birbirinden aynhr) ; doguda Irokllaca ve (:erokice; orta ovalarda Silica ve Kaddoca ; batlda Hokalca leh<;eleri ; 6. a::tek-tano dilleri, Kiovaca (Oklahoma), Talloca (New Mexico) ve Yuta-Aztek,e'yi (Yutaca, Koman,ice, HOVice) i<;ineahr ve daha <;ok Meksika'da ve Orta Amerika'da konu~ulur. Orta Amerika ve Meksika. KlzIlderih dilleri konu~anJann saYlsl 6 milyonu bulur (1983), Ba~hca diller: yuta-aztek dil grubundan (I milyon ki~i konu~maktadlf) Nahllaca (Aztekler'in dili), maya dilleri (Yukatek,e, Ki,eee, Kak\lk,e, Mamca) [2 milyon ki~i konu~maktadlf] ve olOmang grubu diller (Mikstek,e, Zapotek,e, Otomiee) [I milyon ki~i konu~maktadlf]. Giiney Amerika. KlZllderili dillerini, IS milyondan fazla insan konu~maktadlf. Bu dillerin ba~hcalan : Ke,uvaca (6 milyon ki~i konu~ur), Aymaraca (600 000 ki~i konu~ur), Araukanca, Guaranice (I milyon ki~i konu~ur) [1983]. Kinolar, bir sali~ dili konu~an kuzey amerika kIzIlderilileri. Washington eyaletinde bir rezervde ya~amaktadlrlar (sayIlan 1968'de 1 000 - I 500 kadardl). Kiovalar, yuta-aztek grubuyla akraba tanG grubundan bir dil konu~an kuzey amerika kIzllderilileri. Ova medeniyetine mensuptu, lar. Bizon avlayarak ge<;inirler, Giine~ dansl ~),

yaparlard . Ya~ slruflanna gore orgiitlenmi~lerdi ve yIlda bir defa toplamp toren yaparlard . : 1830'dan soma <;ok saYlda Kiova 01diiriildu. Bugun sayIlanrun 2 000-2 500 01dugu tahmin ediliyor (1983). Koca Gobekler, bk. ATSINALAR ve HIDATSALAR. Komant;i}er, Kuzey Amerika'da ya~ayan tipik bi::oll bolgesi klZllderilileri. So~on grubundan bir dil konu~urlar. 0 Bugiin Oklahoma'daki bir rezervde ya~amaktadlflar ve sayIlan 2 500-3 000 dolaymdadlr (1968). Kriler, eskiden Kuzey Amerika'nm buyuk ovalannda ya~ayan ve algonkin grubundan bir dil konu~an klZllderililer. 0 Bugun Montana'da bir rezervde ya~amaktadlrlar (saYIlan, 1984'te birka<; yuz kadardl), Krik, eski kuzey amerika klzllderilileri konfederasyonu ; konu~ulan dil na<;ez-muskogi gru bundandl. Krovlar, siu dili konu~an kuzey amerika klZllderilileri (Montana, Wyoming). Dl~tanevlenen klanJar halinde orgutlenmi~lerdi ve bizon avlayarak ge<;inirlerdi. 0 Gunumuzde Montana'da 2000-3000 kadar krov ya~amaktadlr (1968). Kunalar, Las Mulatas taklmadalannda ve San Bias slr~daglannda (Panama) ya~ayan klZllderililer ; <;ib<;a grubuna bagh bir dil konu~urlar ; 1970'teki saYlmda nufuslan 24 000 kadardl. 0 Manyok tanmlyla ge<;inirler. Kuvakiyutlar, kuzey amerika klZllderilileri (Krali<;e Charlotte taklmadalan ve Vancouver adasmm kuzeyi) [1983'te 2 000 kadarJ ; bir vaka~ dili konu~urlar ; babasoyluluk guden bir klan top1umuydu; ba~hca ge<;im kaynaklan, bahk<;lhktl; dinJeri, bir tur ~amanizmdi. Lenkalar, Honduras'm daghk bolgelerinde ve Salvador'un kuzeydogusunda ya~ayan orta amerika klZllderilileri (1983'te 57 000 kadar). 0 T oplumlan babasoyluluk esasma gore yonetilirdi. T oprak mulkiyeti kolektifti. T opraklar, her koyun ~efi tarafmdan ailelere dagltllml~tl.

Makro-<:;~a diller; ~
-

<;:ib~aca Paezce

c?

1- <;:okoca
2 Varaoca

3 <;:imuca 4- Muraca 5- Atakamaca

And-Ekvator dilleri

Anddilleri 6- Peko Se~uraca 7- Kec;uvaca 8- Uruca

9- Aymoraco

10- Tehuel~ece 1 1- Araukanca

Ekvator dilleri 12- Aravak~a 13- Tupice

14- Tupi-Guaranice

Hivaro, Esmeralda, Kofan, Yaruro dilleri

15- Hivaroco

Makro-Tukano

dilleri

Ge-Pano-Karib dilleri
Mokro-Ge dilleri 16- Karahaca 17 Maksakalice, Kamakanca, 8olokudoca
18 Bororoca

c;:;;;J Mokro-Pano
19- Panoca

dilleri

20- Gaykuruca 21- <;:aruvaca

o
bJ

Huorpe dilleri Mokro-Korib dilleri

Toruma dilleri 22- Karibce

Makular, Guyana'run guneybatl biilgelerinde ve Brezilya'da Rupununi lfmaglrun klYllannda oturan guney amerika yerlileri (1983'te 11 000 kadar). Makular bir karib dili konu~urlar ; bitkisel zehir kurar hakkmdaki bilgileriyle oldugu gibi biiyuciilukleriyIe de tamrurlardl. Mandanalar, Ova medeniyeti'ne mensup ve bir siu dili konu~an kuzey amerika kIzllderilileri. 0 Bugun Kuzey Dakota'daki bir rezervde ya~amaktadlflar. Mapu~eler, T emuco'nun (Sili) guneyinde, Bio-Bio'dan Tolten lrmaglrun kIYllarma kadar uzanan alanJarda ya~ayan guney amerika yerlileri. Araukan medeniyeti bolgesine mensup olan Mapu<;eler ormanJan yakarak a<;tlklan tarlalarda <;ift<;ilik yaparlardl ; kesin hiyerar~isi olan siyasi bir yapllan vardl; en ustte butun mapu<;e koylerini yiineten bir ihtiyar heyeti bulunurdu. Bugun artlk batl kulturunu benimsemi~lerdir. Matakolar, Pilcomayo lrmaglklyllannda ya~ayan Chaco (Arjantin) yerlileri (1983'te 17 000 kadar). Kiiyleri anasoyluluk dasma gore iirgutlenmi~ti. DinJeri bir tur ~amanizmdi. Tamamen Batl kulturunu benimseme yolundadlflar.

,---------Maveler, T upice'ye yakm bir dil konu~an guney amerika yerlileri (1973'te 3 000 ki~i). Brezilya'da Tapajoz, Amazon, Uraria ve Ramos nmaklan arasmdaki bir alanda ya~ ~arlar. Mayalar, maya dilleri adl altmda toplanan diller konu~an orta amerika yerlileri. Ya~adlklan alanlar u, bolgeyi kapsar: kuzey (Yucatan), orta (Tabasco eyaletinden Honduras'a kadar) ve giiney (Pasifik ktYlSl ve Chiapas'la Guatemala'nm yiiksek kesimle.ri). 0 Maya medeniyetinin ilk donemi MO 2000 ile MS 250 araslru kapsar (ilk eYler, iizerinde biiyiik yaptlann yer aldlgl platforrnlar, piramitler; heykeller). "Klasik" denen donem 250'den 950'ye kadar uzarur (dikili ta~lar, din ve toren merkezleri [Palenque, Copan, Ouirigua vb.]). Maya yazlsl Kolomb oncesi Amerika'run en geli~mi~ yaztlanndan biridir. Mayalar astronomi olayIan hakkmda bilgi sahibiydilcr ve bir,ok takvim haznlaml~lardl. Bu takvimler, efsaneyle kan~lk ge,mi~leri hakktnda ipu,lan veriyor ve ,evrimlerde ifadesi~ bulan bir zaman anlaYl~lru yansltlyordu. U,iincii donem, Toltekler'in etkisiyle aylrt edilir. Bu donemde gii,lii hanedanlar ortaya ,lkml~tlr (Ki,eler, Kak,ikeller vb.). 0 Mayalannki kesin hiyerar~i duzeni olan bir toplumdu. Soylular, yonetimi ellerinde tutarlar, en ag!r i~leri kolelere ve sava~ esirlerine yaptmrlardl. Mayalar, esas itibariyle sava~,1 ve ticaret erbabl insanlardl. B~ampak'taki resimlerde gorulen sava~ sahneleri bunun tamgldlr. o Mayalann torunlan, giiniimiizde batl kiiltiiriinii benimsemi~lerdir. Guatemala, Belize ve ozellikle Yucatan'da (Meksika) 330 000 kadar Maya ya~ar [1985]. Mazatekler, Oaxaca'nm (Meksika) kuzeyindeki bolgede ya~ayan ve otomang grubundan Mazatek,e konu~an klZllderililer (1983'te 89 000 kadar). Menominiler, algonkin grubundan bir dil konu~an kuzey amerika klZllderilileri. 0 Bugiin Wisconsin'de bir rezervde ya~amaktadlrlar ve saytlan 2 500-3 000 kadardlr (1968). Mikmekler, algonkin dilinin bir leh,esini konu~an ve Kanada'nm dogusunda oturan klZllderililer (New Scotland, New Brunswick ve Prens Edward adasl). Mikstekler, Oaxaca eyaletinin (Meksika) kuzeyindeki ve batlsmdaki topraklarda ya~ayan klztlderililer (1983'te 275000 kadar). Otomang dil grubundan olan Mikstek,e konu~urlar. 0 XIII. yy'da Oaxaca vadisine yaYlldtlar ve Monte Alban, soma da Mitla bolgesinde Zapotekleri hakimiyetleri altma al-l dtlar. Maya medeniyetinden etkilendiler. Mo~eler veya Mo~ikalar, Kuzey Peru'da Kolomb oncesi donemde parlak bir medeni. yet yaratan halk (Mb 200-MS 700). I Mohaveler, Arizona'run kuzeybatlsmda, Colorado ktYllannda, aynca California'nm giineydogusunda ya~ayan kuzey amerika klZllderilileri. Bir hoka dili konu~urlardl. Mohavklar, lrokua birligine dahil kuzey amerika klZllderilileri. Mohavklar'm ,ogunlugu ~imdi Montreal yaklmnda Kahnewake (Caughnawaga) rezervinde ya~amaktadlr; saYllan, 1988'de tahminen 6 000 kadardl. Mohikanlar, algonkin grubundan bir dil konu~an kuzey amerika klZllderilileri. Bugiin soylan tiikenmi~tir. Mokoviler, Arjantin'in kuzeydogusunda ya~ayan yerliler (1983'te 3 000 kadar). Montanyeler, algonkin grubundan bir dil konu~an ve eskiden Labrador'la Kayahk Daglar arasmdaki slrur bolgesinde oturan kuzey amerika klZllderilileri. Moskitolar veya Miskitolar, bir ,ib,a dili konu~an ve ~imdiki Honduras-Nikaragua SIrunnda oturan orta amerika klzllderilileri. Son Yl11arda- Nikaragua'da sandinistlerle kontralar arasmda ,lkan sava~tan buyiik zarar gordiiler.

i,

15 Sumolor 16- Mo,kitolar

Muiskalar, (:ib,aca konu~an Kolomb oncesi halk. Parlak muiska medeniyeti MS 10001500 arasmda geli~mi~tir.

" ]Yakiler 2 Pimalar 3 Tara,kolar 4 T1apanekler 5 Mikstekler 6- Zapotekler 7. Kak~ikeller 8 Ki~eler 9- U,pantekler 10- Hua,tekler 11- Aztekler 12 Totonakolar 13 Mozatekler 14 <;:inontekler ~ ~

'~? j,

.U'"&
'" Cl

17 Mayalar 18 Guaymiler 19 Kunalar ~~ teokrotik ve osker; jeflikler

MEKSiKA

""0
,.,

~\
'" Q ~ .", 3 11 .

ctY- 5
15
SALVADOR

P6

NiKARAGUA

KOSTA RIKI\"

'\.;,~>

w
PANAMA

~ift~i1er ve hoyvonc,lor

16- Kouduveolar
17- Guoroniler 18- <;:amakakalar 19- Ajlu,layl,or 20 21 2223 24 Matakolor Lengualar Oyampiler 8azdoganlar Aparoylor

4 5 67 8 9 10"11-

Makulor Yariler Ararolar Hivarola'r Morubalar ipurinalar Amahuakalar Sirionolor

12 Aymaralar 13 Guaranakalar 14- Guatalar 15- Terenalar bugunku yay,lma alanla"

25 26 27 28 29, 303132 33

Aruokolar Maveler $ovan~iler $eren~iler Itogapyklor Parintintinler Konoeyrulor Nombikuorolor Bororolar

34- ~oresiler

kavimlerin

Kec;uva dillerinin

373

I
.J

AMERiKA
Na~ezler, eski Mississippi kabilesi. Na<;ezler XVIII. yy'm ba~lannda Franslzlar tarafmdan yok edildiler. Gune~'in oglu gozuyle bakllan ~eflerinin mutlak bir iktidan vardl. Nahualar, Nahuaca konu~an orta amerika klZllderilileri. Meksika'da, Bat! Sierra Madre'yle Dogu Sierra Madre'nin her iki yarunda bulunan ve saylca en onemli grubu olu~turan yerlilerdir. (1984'te ykl~. 1 milyon) Nambikuaralar, Brezilya'da Mate Grosso yerlileri. Naskaplar, Kayahk Daglar bolgesinde oturan ve algonkin grubundan bir dil konu~an kuzey amerika klZllderilileri. Navaholar, kuzey amerika klZllderilileri; Athabaska grubunun en onemli dili olan navahoca konu~urlar. 0 Pueblo kulturunden avclhk, anasoyluluk, din-buyu torenleri alanlannda onemli ol<;ude etkilendiler. (1984'te 44 000 kadar.) Nutkalar, kuzey amerika klZllderilileri. Bir vaka~ dili konu~ur, Kanada'run batl ktYlsmda (Vancouver adasl ve Ingiliz Kolombiyasl klyJian) ya~arlar; saytlan 1970'te 4 5005 000 kadardl. 0 Nutkalar bahk<;lhkla ge<;inirlerdi (i\labahk, morina) ; geni~ aileler halinde, aga<;tan yapllml~ evlerde otururlardl ; bir ~efin yonetiminde gruplar halinde koylerde banmrlardl. ~eflik, babadan ogula ge<;erdi. Koyler, "alt kabileler" halinde duzenlenmi~ti. Ocibualar veya <;:ipevalar, Kuzey Amerika'da Buyuk Goller bolgesinde daglruk olarak ya~ayan ve algonkin grubundan bir dil konu~an klZllderililer. Kuzey amerika yerlilerinin <;ogunda oldugu gibi, erkekler birden <;ok kadlnla evlenirdi. Babasoyluluk guden Ocibualann dinleri bir tur ~amanizmdi ve buyuculUge dayarurdl. 0 Bugun Ocibualann <;ogu, batl kulturunu benimseme yolundadlr, bir ktsml da rezervlerde ya~amaktadH ; say!lanru belirlemek kolay degildir: KlZlIderililer Burosu'na gore, saYllan tahminen, 1984'te 160000'den, 1985'te 70 000' den <;oktu. Olmekler, Meksika'mn eski halkL MQ 200 ydma dogru ikinci plana itildiler. Olmekler, parlak kulturleriyle butun meksika halklanm etkilediler. Mayalann mukemmelle~tirdigi Orta Amerika takvimini Olmekler'in icat ettigi sarulmaktad!r. Omahalar, bir siu dili konu~an kuzey amerika klZllderilileri. Ekonomik faaliyetlerine gore iki tip konutlan olurdu : yazm topragl i~ledikleri surece, buyuk aile anarun yamnda otururdu ; kt~m, av mevsimindeyse aile, ger<;ekte babasoylu olan akrabahk ve yerle~me tarzlanna gore ikamet ederlerdi. T opIum, gorev daglhml bak.tmmdan ikiye bolUnmu~tu : bir bolUmu sava~arak bir ~eyler ele ge<;irmege <;ah~lrken, obur bolumu din i~leriyle (~amanizm) ugra~Hdl. Omahalar'm akra bahk terminolojisi, antropologlar tarafmdan model ahnm!~tH. 0 Bugun Nebraska'daki bir rezervde 1 500 kadar Omaha ya~amaktadlr (1968). Osageler, bir siu dili konu~an kuzey amerika klZllderilileri. 0 Oklahoma'da bir rezervde ya~amaktadlrlar ve saYllan 4 5005 000 kadardlr (1968). Otomiler, otomang grubundan Oromice konu~an orta amerika klZllderilileri. Kokenleri pek iyi bilinmiyor. Meksika'da San Luis Potosi, Jalisco ve Guanajuato'dan Puebla, Tlaxcala ve Gerrero eyaletlerine kadar geni~ bir alanda ya~lyorlardl. XIII. yy'da Meksika vadisine yerle~tiler, soma Aztekler'in hakimiyeti altma girdiler. Nufuslan tahminen 350000 kadardlr (1981); tamamen hristiyanla~t!lar ; <;ift<;ilikle ge<;inirler. Oyampiler, Amapa bolgesi yerlileri (Brezilya). resinde 2 300'den <;okpavni ya~amaktadlr. Payutlar, bir o~on dili konu~an kuzey amerika k.tZ11derilileri.Nevada'mn kuzeybatlsmda, Califomia'mn kuzeydogusunda, Oregon'un guneydogusunda ve Idaho'nun guneybatlsmda otururlardl. Temel toplumsal birimleri, 4-6 ailed en olu~an ve <;oke~liligi benimsemi~, av zorunluluguyla birbirine baglanml~ gruplardl. XIX. yy'm sonunda bir onderin kendilerini boyunduruktan kurtaracagma inanarak mucadeleye giritiler; bu hareket ba~ka halklan da sardl ve bir mill! istekler hareketine donu~tuyse de yenilgiyle sonu<;landl. 0 Say!lan 1 400-3000 arasmdadlr (1983) ; bugun rezevlerde ya~amaktadlrlar (Californi.a). Pemonlar, bir karib dili konu~an ve Bolivar eyaletinin (Venezuela) merkez ve guneydogusundaki topraklarda ya~ayan guney amerika yerlileri. 0 Bat! kulturunu benimsedikleri ve katolik olduklan halde, bazl ~aman adetlerini de surdurmektedirler. Pimalar, Meksika'da (Sonora eyaleti) ~e ABD'de (Arizona) ya~ayan ve bir yutaaztek dili konuan kuzey amerika klZllderilileri. Birer totemi olan be babasoylu fratriye bolunmu~lerdi. Bir hiyerarisi olan koyler halinde orgutlenmi~lerdi. Koylerde ~eflik babadan ogula ge<;erdi. Papagolar gibi bir kaktus ~arabl yaparlardl. Bugun Arizona'daki bir rezervde ya~amakta olan Pimalann saYllan 7 000 kadardlr (1983). Pirolar, Aravak<;a konu~an ve Peru'nun tropik ormanlannda ya~ayan guney amerika yerlileri (1983'te 5000 kadar). 0 Birle~erek koyleri olu~turan babasoylu aileler halinde orgutlenmi~lerdir. Bir hiyeraqisi olan koylerde ~eflik, babadan ogula ge<;er. ~amanist inan<;lara baghdlrlar. Potavatomiler, Kuzey Amerika'da eskiden Buyuk Geller bolgesinde, gunumuzdeyse sayJian <;ok azalml~ olarak Michigan ve Wisconsin'de ya~ayan k.tzllderililer. Potiguaralar, Brezilya'mn kuzeybat! klYIsmda ya~ayan ve bir tupi-guarani dili konu~an guney amerika yerlileri. Toplumsal duzenleri, babasoyluluk guden geni~ aileye dayaruyordu. Dinleri bir tur ~amanizmdi. 0 Gunumuzde bat! kulturunu benimseme yolundadHlar (1983'te 1 000 kadar). Povatanlar, Louisiana ve Florida ovalannda ya~ayan kuzey amerika klZllderilileri. Pueblolar, ABD'nin guneybatlsmda ya~ayan klzllderililer. Gu<;leri, XIII. yy'da doruga ula~ml~tl. Ispanyollar'a yenilince batlya go<; ettiler. Buyuk bir klsml Rio Grande klydannda ya~ayan bu kavimlerin ba~hcalan : Zuniler*, Hopiler*.

Palikurlar, Amapa bolgesi yerlileri (Brezilya'mn kuzeyinde) [1980' de 1 000 kadar]. Kom~ulanyla surekli sava~ durumunda olan Palikurlar, Orinoco'dan Amazon'a kadar <;okgeni~ bir alanda yaarlardl. Panolar, Peru'da tropik ormanlannda ya~ayan guney amerika yerlileri. Papagolar, kuzey amerika k.tzIlderilileri; yuta-aztek grubundan bir dil konu~ur, ve Meksika'run Sonora eyaletiyle ABD'nin Arizona ve California eyaletlerinde ya~arlar. Papagolar babasoylu klanlar halinde orgutlenmi~lerdi; ge<;im kaynaklan aVClhk ve toplaY1Clhkt!; din-buyu torenlerinde ve danslannda kullandlklan kaktus ~arablyla tammyorlardl. 0 Bugiin rezervlerde ya~arlar (1982' de 10 000). Paresiler, Brezilya'da Buyuk <;:ahhk eyaleti (Mato grosso) yerlileri. Pavniler, kuzey amerika (preri) klzllderilileri. Hoka-siu grubundan bir dil (Kaddoca) konu~urlardl; klanlar halinde orgutlenmi~lerdi; Klanlar, iki meslek grubuna aynlHdl. Bugun Oklahoma'daki bir rezervde ve <;ev-

A -

Navaho

konutu.

Navaholar (6zellikle Arizona'dakiler) hogal1 deni len degi~ik yaplh evlerde otururlar. Bu evler tomruklarclan yaplhr, uzeri

dallarla ortu!up toprakla

kaplamr. Hogonlar genel-

Iikle daire bio;imindedir ve zemin hafif~e ~ukur

dur. Hogan yaplffil, bir tur kutsal torem andmrdl. Bannmaya yarayan, ama toren odasl olarak da kullamlan hogan, dun yay' simgeler.

Santiler, bir sui dili konu~an kuzey amerika klzllderilileri. Bizon bolgesi halklanndandllar; Minnesota'nm guneyinde, lowa'nm kuzeyinde, Kuzey Dakota'run dogusunda otururlardl. Dinleri bir tur ~amanizmdi ve gune~ dans! yaparlardl. 0 Saytlan 1972'de tahminen 5 500 dolaymdaydl. Seminoleler, vaktiyle ABD'nin dogu ktYIsmda bulunan kuzey amerika ktztlderilileri. Bir temizlik hareketine hedef oldular (18381842) ; Batl'run fethi slrasmda, 100000 yerli yurtlanndan kovuldu, <;ok saYlda Seminole oldurUldu. 0 Bugun Florida ve Oklahoma'daki (ABD) rezervlerde yaamaktadlrlar. Muskogi grubundan bir dil konuurlar.

DUNYA

HALKLARI

VE DiLLERi

Siular, kuzey amerika klZllderilileri. Bir~ok baglmslz kabile dil bakimmdan onlara baglarur : Krov/ar, Hidatsa/ar, Vinebago/ar, Mandana/ar, lova/ar, Oro/ar, Omaha/ar, Osage/er; Ponka/ar, Kuapo/ar, Kansa/ar ve Dakota/ar. Bazilan Ovalar kultur alaruna (Krov/ar, Dakota/ar), bir bsml da Preri'ye (Omaha/ar, 10va/ar, Osage/er) baghydllar ve bizonlar t(ikeninceye kadar, 0 bolgelerde ya~adllar. Siaveler, athabaska dil grubundan Kuzey Amerika bzilderilileri. Kanada'nm kuzeybal1smda ya~arlar. Ku~uk topluluklar halinde dola~lr ve ge~imlerini saglamaga ~ah~ulardl. Uzun sure Beyazlara kurk sattilar. Dinleri bir tur amanizm ve animizmdi. ~ayenler, Kuzey Amerika'da bizon bo/ge. si'nde yaayan ve algonkin grubundan bir dil konuan ova klZllderilileri. Dl~tanevlenen anasoylu klanlar halinde orgutlenmilerdi. Ibadetleri, " kutsal " bir ~adlr yapmak ve gune dansl duzenlemekten ibaretti. Bu dansta erkekler ve kadlnlar mayla on plana ~lkarlardl. 0 Bugun Montana ve Oklahoma'daki rezervlerde yaamaktadular (1982'de 7 000). ~avniler, Kuzey Amerika ovalanrun yerli ham; algonkin grubundan bir dil konuurlar. Toplum ikiye bolunmutu. Her bolUm, babasoylu 5 klandan oluurdu. 0 Bugun Oklahoma'daki bir rezervde yaamaktadular ve sayilan tahminen 1 000 kadardlr (1968). ~o~onlar, Kuzey Amerika ovalanrun bZllderilileri ; yuta-aztek grubundan bir dil olan $o?onca konuurlar. Idaho'da, Nevada'run I ve Utah'm kuzeyinde yerlemilerdi. I

I'

Takanalar, Batl Bolivya'da ya~ayan yerli kabileleri. Aravak~a konuan bu kabileler unlardl : Araona/ar, Kape,ene/er, Kavinya/ar, Tiatinagua/ar, Maropa/ar, Toromona/ar, Mabenaro/ar ve asil Takana/ar. Tarahuamaralar, Meksika'run kuzey bolgesinde yaayan ve bir yuta-aztek dili konuan orta amerika klZllderilileri. 1970'te nufuslan 18000-19000 kadardl. Geyik aVI, onlarda bir ~eit dini torendi. <;:ok ilgin~ cenaze torenleri vardl : oluleri, magaralara gomerler, yaruna damltlk i~ki, u~ ko~an mlSlr, ya~ayanlara ait oklar ve yaylar koyarlar ve magaranm agzlfU talarla l1karlardl. Taraskolar, Patzcuaro golu byilannda yaayan orta amerika (Orta Meksika platosu) kizilderiWeri. MS 1500'e dogru, bugunku Michoacan eyaletiyle komu eyaletlerin bir bsmnu kaplayan geni bir ulkede tam bir hakimiyet kurmulardl. Aztekler hi~ bir zaman onlara boyun egdiremediler. Son kralIan ispanyol istilasma karl koydu (XVl. yy). 0 Bugun, en onemlisi Cheran olan altml kadar koye dagllmllardn; bahca ge~im kaynaklan ticarettir; Meksika milli hayatma tamamen katllmllardu. Tehuel~e1er veya Patagonlar, araukan diIi konuan 'guney amerika yerlileri. Plata havzasmdan Macellan bogazma kadar uzanan topraklarda ya~lyorlardl. T opraklanrun kuzey ve guney diye aynlmasma bagh olarak, ikiye bolunmulerdi. Araukanlar'm, ardmdan da Ispanyollar'm hakimiyeti altma girdiIer, sonunda tamamen silindiler. Terenalar veya Guanalar, Paraguay Chaco'sunun dogusunda, Brezilya'da Mato Grosso'nun guneyinde yaayan ve Guaykuruca (kimilerine gore Aravak,a) konuan guney amerika yerlileri (1983'te 6000). Ara-

vaklar'm bir alt kultur grubunu olutururlar. Tetonlar veya Teton-Dakotalar, tipik bizon bo/gesi halkmdan kuzey amerika klZllderilileri. Siu dili konuurlar, deri ~adudan dairev! kamplar kurarlardl. Dltanevlenen babasoylu klanlar halindeki ozerk topluluklara bolunmulerdi. 0 Bugun ABD'de Guney Dakota ve Nebraska eyaletlerindeki ve Kanada'daki rezervlerde yaamaktadular. Tilkiler veya Fokslar, eskiden Wisconsin'in dogusunda yaayan ve bizon avcillglyla ge~inen amerika prerisi klZllderilileri. Algonkin grubundan bir dil konuurlar, insanlarda ve belki dogal nesnelerde bulunan dogaustu bir guce (maniru) inarurlardl. T oplumlan ban~, sava ve toren kavramlan ~evresinde duzenlenmiti. ~efin rolu, grubun gerilimlerini, kendinde tecelli eden manituya gore ayarlamaktl. Tlingitler, Pasifik'in kuzey klylsmda, ozellikle Krali~e Charlotte adasmda (Kanada) yaayan kuzey amerika klZllderilileri; nadene grubundan T/ingit,e konu~urlardl. Geni aile, toplumun temel birimiydi, T opIum, dltanevlenen klanlara bolunmu ve hayvan-toternle simgelenen fratrilere aynlmltl. Tobalar, guney amerika yerlileri (Arjantin, Bolivya ve Paraguay ~akosu ; en ~ok Arjantin'in kuzeydogusu). Guaykuruca konuur, ku~iik topluluklar halinde yan go~ebe bir yaam siirerlerdi. Toholabalar, Chiapas eyaletinde (Meksika) yaayan, maya grubundan orta amerika klZllderilileri. Babasoylu ailelerden olu~an koylerde, bir meclisin yonetiminde yalyorlardl. 0 Bugiin batl kulturiinu benimsemi durumdadular. SaYllan tahminen 40 000 dolaymdadu (1983). Toltekler, yuta-aztek ailesinden meksika kabilesi. Ge~ klasik donemde (MS 9501500) imdiki Mexico'nun kuzeyinde yerlemilerdi. X. yy'da Tolteklerin krah, kan ve sava tannSI Tezkatlipoka'ya bagh rahiplere yenik du~tu. T oltek imparatorlugunu onlar kurdular ve Atlantik'ten Pasifik'e kadar biitiin Orta Meksika'ya hakim oldular. Totonaklar, eskiden Meksika korfezinde ya~ayan orta amerika klZllderilileri. Giiniimiizde Oaxaca bolgesinde, Veracruz ve Pueblo eyaletlerinde (Meksika) yaamaktadular. Aztek imparatorlugunun hiikimiyeti altmda ya~adllar ve onlardan kurtulmak i~in Ispanyollarla ibirligi yaptllar. Bugun tamamen batl kiilturiinu benimsemilerdir. Tukunalar veya Tikunalar, guneyamerika yerlileri (Yukan Amazon havzaslrun kuzeyi ; Solimoes ve Putumayo umaklan bolgesi). Elli kadar klana aynlml~lardl. Bugun tamamen batl kiilturunu benimsemilerdir. Tupiler, Brezilya'da, Yukan Amazon havzasmda yaayan yerliler. Tupinamba/ar, Tupi-Guarani/er, Siriono/ar (Bolivya) ve Guayakifer, bu gruba girer. Amazon Tupileri, surekli savaan pek ~okgrubu kapslyordu, Tupi-Guaraniler, T upiler'inguneyinde yaayan yerliler. T opraklan, Rio de la Plata havzasmdan <;:ako bolgesine uzaruyordu. Tupinambalar, T upi grubundan guney amerika yerlileri. Amazon ormaruna yerlemilerdi. Avrupahlar gelince Brezilya'run byl bolgelerine dogru go~ ettiler. Insan eti yemeleriyle unluyduler. Bu ozellikleri, amanist inan~lanyla baglantlhydl. Tzeltaller, Chiapas eyaletinin (Meksika) orta ~esiminde oturan maya yerlileri. Tzotziller, Chiapas eyaletinin (Meksika) daghk bolgelerinde ve Huitiupan'a (Meksika) yakm topraklarda oturan maya yerlileri. El sanatlan alanmda ~ok gelimi~lerdir.

Vapianalar, Aravak,a konuan guney amerika yerlileri. Guyana'nm guneybatlsmdaki sayan bolgesinde ve Brezilya'da Roraima yoresinde yaarlar. Varaular veya Guaraolar, Guyana'da ve Orinoco deltasmda yaayan guney amerika yerlileri. Vinebagolar, Buyuk Goller bolgesinde yaayan ve bir siu dili konuan kuzey amerika bZllderiliIeri. 0 Nebraska ve Wisconsin'deki rezervlerde yaamaktadlrlar. SaYIIan 2 800-3 000 arasmdadlr (1968). Yaganlar veya Yamanalar, Avrupahlar geldiginde Guney Amerika'mn guney ucunda yaayan yerliler, Macellan bogaZl taklmadalanm Alakaluflar'la paylamllardl. Yaganlar'm bahca yerleme alam Navarino adaslydl. XVII. yy'dan beri bilinmektedirler. Yaganca konu~urlardl. En ku~uk toplumsal birim dar aileydi. Cenaze torenleri Alakaluflar'lnkinden farkllydl : Yaganlar cenazelerini yakarlardl. Yakimalar, kuzey amerika klZllderilileri. Av uri.inleriyle yaayan konfedere. kumeler halinde orgutlenmilerdi. ~amanist torenleri ~akal efsanesine dayahydl. 0 Bugun Washington eyaletinin guneyinde yaamaktadlrlar (1968'de 3 000-3 500 kadar). Yakiler, yuta-aztek dili konuan orta ve kuzey amerika klZllderilileri. Yamanalar, bk. YAGANLAR. Yanktonlar, vaktiyle Kuzey Dakota'mn ve Guney Dakota'run dogusunda oturan ve siu dili konuan kuzey amerika bzilderilileri. Yanomamoler veya Yanomamiler veya Yanomaniler, Brezilya ve Venezuela arasmdaki slrur bolgelerinde oturan. guney amerika yerlileri; makro-~ib~a ailesinden bir dil konuurlar ve babasoylu geni aileler halinde yan go~ebe bir hayat surerler. Nufuslan 22 000 kadardlr; bunun 9 OOO'iBrezilya' da ya~ar (1987). 1987 tarihinden sonra, topraklan, altm araYlcilan (garimpeiros) tarafmdan istila edildi ve pek ~ok Yanomamo olduruldu, bir~ogu da beyazlarla gelen hastahklardan bnldl, iddet eylemlerine ugradl, surgunJerie saga sola dagtldl. Yassikafalar veya Flathead, eskiden Montana ovalannda bizon avlayarak yaayan ve bir sali dili konuan klZllderililer. 0 Bugun Montana'daki bir rezervde yaayan 35004 000 kadar yasslkafa kalmltlr (1970). Yutalar, imdi Utah, New Mexico ve Colorado'daki rezervlerde yaayan yuta-aztek grubundan kuzey amerika klZllderilileri. Zapotekler, Oaxaca ovasmda (Meksika) yaayan ve otomang grubundan Zapotek,e konuan halk. Zapotekler Kolomb oncesi donemde parlak bir medeniyet kurdular. Bu medeniyet, MS 250-950 arasmda doruguna ula~tl. Toren merkezleri Monte Alban'dl. XIII. yuzytlda topraklanm Mikstekler igal etti. 0 Bugun sayilan 215000 kadardu (1983). Zuniler, ABD'de, ozellikle New Mexico'nun kuzeybatlSlnda yaayan ve Zunice konuan Pueblo yerlileri. Dltanevlenen anasoylu klanlar halinde orgutlenmilerdi ve se~tikleri bir efin yonetiminde yaarjardl. Hopiler' gibi ka,ina1ara taparlardl. I1J Bugun New Mexico'daki bir rezervde yaamaktadlrlar. SaYllan tahminen 2 000-3 000 kadardlr (1968; 1960'ta en onemli Pueblo grubu Zuniler'di).

AMERiKA
Amerika Birleik Devletleri'ndeki Zenciler'in saylsl, 1790'" dan bu yana biitiin niifus saYlml sonu,lannda veya tahrninlerde yer almltlr; bu niifus, hayli yiiksektir. Ite anlamh rakamlar:
yil Beyazlar Zenciler

1790 1800 1810 1850 1880 1900 1940 1950 1970 1980

3172 000 4306000 5862000 19553000 43403000 66869000 118358000 135150000 177 749 000 188372 000

757000 1002000 1378000 3639000 6781000 8834000 12866000 15045000 22580000 26495000

Giinliik ya!1amda Irk aymm. Zenci sorununun yeri ve ,evresi sonradan degiti: 1910'da Zencilerin % 91'i Birleik Amerika Devletleri'nin giineyinde yalyor ve 2 500'den yukan niifuslu yerlerde zenci oraru % 27'yi buluyordu. 19101920 arasmda her yli 45 000 zenci giineyden aynldl; sonraki Yillarda bu rakam 75000'e ve 1960'larda 100000'e ulatl. Zenciler, beyazlannkinden ayn mahallelerde toplaffillardlr. Hemen hemen hep kiraCldlrlar; evlerine bakmaz, mezbeleye (slum) ,evirirler. Beyaz komular evlerini satar giderler, getto geniler. Zenci ailelerin yaam diizeyi ,ok diiiiktiir. Isizlik, dagllml aileler, su,luluk, kamu-oyutiun '-goziinde . Zenciler'in bahca ozellikleridir.

kimlik kartlru yakarak Malcolm X" adlru alan Malcolm Little'm eylemiyle daha da yaygmhk kazandl. Fakat Malcolm X'le Muhammed'in araSI a,lidl ve Malcolm X, 1965'de oldiiriildii. Hareket iiniversite ogrencileri arasmda taraftar bulmaga baladl. Kur'an'a itaat, cinsellikten ka,mma, am beslenmekten vaz ge,me ve ozelli~le her tiirlii alkollii i,kinin reddedilmesi oviildii. Diger bir ozgiirliik hareketi, 1966'da Huey P. Newton ve Bobby G. Seale tarafmdan Oakland'da kurulan Black Panthers'dir (Kara Panterler). Ama,lan polis in hakslz hareketlerine kar1 silahh milisler kurmaktl. Bunlar aCimaSlzca kovalandllar. Bugiin hemen hemen hi, bir etkileri kalmaml gibidir.

Martin Luther King'in eylemi. Zenci rahip Martin Luther King'(in (1929-1968) kiiligi ,evresinde ii,iincii bir yol denenABD'DE di. 1955'de, Montgomery'de (Alabama) 11kzenciler 1619'da Virginia'ya ayak baszenci bir kadlrun bir otobiiste ugradlgl tllar; saYllan gittik,e arttl : 1640'ta 1 600 ZENCi SORUNU hakaret iizerine Martin Luther King, uk iken 1750'de 236420'ye ulatl. Aynhk aynml giiden bexazlann ilettigi uIalm sava1 oncesinde 449 000 idiler ve % 90'1 ara,lanyla magazalann boykot edilmesiABD'nin giineyinde yalyordu. Kole olaBunurlia birlikte yirmi otuz Ylldan beri ni orgiitledi. Boykot bir YIIdan fazla siirrak tiitiin ve pirin, tarlalannda (Alabama, zencilerin durumu bir ot,iide diizelmidii ve biitiin amerika zencilerinin desteMississippi, Louisiana, Texas) ,ahtmlan tir. Hekim, avukat ve papazlann oluturgini kazandl. Zenciler, iddete bavurmazenciler, sahiplerine biiyiik gelir saghyordugu bir zenci burjuvazisi dogmutur. Isdllar. Beyazlann, ozellikle Ku Klux duo Zenciler, Aynhk savamdan sonra tatistiklere gore pek de kotii durumda 01Klan'm kikirtmalanru karlhkslz buaktlozgiirliiklerine kavutular ve ,ok ge,memayan ogretmen kltlesi; bu toplumsal lar. Sonunda federal mahkemelerde, uladen Beyaziarla ayru medeni ve siyasi gelimenin en iyi karutldu. Gene de, biiIffi ara,lannda Irk aymml kanunsuz ilan haklan elde ettiler (amerikan anayasaslyiik ,ogurliuk baklmmdan, gettolarm edildi. 1957'de King, Southern Christian nm 13, 14 ve 15'inci maddeleri). Kuzeyli toplumsal koullan ve okullar ,ok yeterLeadership Conference'l (Giiney Hlristiyan temsilciler bir siire giineyli zencilere yarsiz kalmaktadlr : okullarda zenci ogrenciOnderligi Konferansl) kurdu ve bu derdim ederken (egitim), Ku Klux Klan orgiilerin slrufta kalma oram ,ok yiiksektir. nek Kennedy'nin bakanllgl kazanmasmtii orliara dehet sa,lyordu ; kuzeylilerin da ,ok onemli bir rol oynadl. 1963'te, Aynltk~1 hareketler. Savatan sonra ve destegi k,alkmca, Ku Klux Klan terorii de Kongre'nin medeni haklar baklmmdan ozellikle Robert Kennedy adalet bakaru iddetlendi. Giineydeki tanm iletmecileeitlik lehinde karar almakta ,ekimser olduktan (1961-1964) sonra, zenciler ri, yava yava gii,lendiler. Sanayide istemsil ettikleri giiciin farkma vardliar. kalmasl iizerine King, Washington'a batihdam edilen zenciler ailelerinden uzakn,1 bir yiiriiyii yapllmasl fikrini ortaya lki aynhk,l hareket, zencilerden soz latllar; yava yava Irk aynmclhgl iilke ettirdi. Zenci Miisliimarliar Demegi attl. King'e ertesi yll Nobel ban odiilii genelinde yayglrliatl, bu arada lin, olayverildi. Ama 1965'te ve sonraki y,11arda (Black Muslims), uktalanru, Kur'an hiiIan da arttl. Los Angeles'in zenci mahallelerinde kiimlerine uymaga davet etmege baladl. Demek, 1930'da Detroit'de Wallace D. (Watt) zenci iktidar" slogaru ,evresinKurtulu!1 i~in ilk miicadeleler. Kamuode bir dizi ayaklanma patlak verdi. MarFard'm onciiliigiiyle kuruldu; hareket yunun karlsmda sorunun bilincine vatin Luther King, lhmh ve sogukkanll Elijah Muhammed adlru alan Elijah Poole ran ilk zenci liderler Booker Taliaferro sayesinde geniledi. 1960'ta amerikan olunmaslru istediyse de, kimse kulak asWashington (1865-1915) ile William Edmadl. Zaten 0 da niikleer ward Burghardt Du Bois silahlara karl ,Ikarak ve (1868-1963) oldular. Bu li1966'da ozellikle Chicaderlerin ilki uysallik tavsigo'da yoksulluk aleyhtan ye ediyor ve zencilerin sovaazlar vererek beyazlarla rununun, egitim diizeyleri baglanru koparmltl. Ayru yiikseltilerek ,oziilmesini ekilde bu tutumu yiiziinoneriyordu; Ihmh davraden zenci burjuvaziyle de ru1 reddeden ikinci lidere arasl a,IIdl. Memphis'te gelince, hukuki yollardan iddet aleyhtan bir miting Irk aynmma kar1 ffiiicamasmda vurularak oldiidel eye giriti. 1909 taririildii (nisan (1968). Onun hinde diger zenci aydmoIiimiinii, gettolarda bir larla ve bazl liberal beyazdizi ayaklanma izledi. 'larla birlikte National AssoBu hareketlerin fikri ve ciation for Advencement of felsefi temeli zaylftl, niteColored Peoples'l (<< Renkli kim bugiin artlk hi, bir Halkm Kalkinmasl I,in yankl uyandlrmamaktaMilli Dernek ,,) kurdu. dlr : Uk,l onyargllara kar1 Zenciler hllkuki yoldan yapllacak daha ,ok ey miicadelelerine, giderek vardu. Siyasi a,ldan Ameiddete bavurmaktan karika'da, bakan yardlmcI,mdlklan gosteriler (otur hgma Demokrat Parti'den ma eylemleri, protesto bir zencinin, papaz Jesse yiiriiyiileri gibi) eklediler, Jackson'un adayhglru koama bu gosterilerin pek Kara Panterler1den (Blageldi. Jonathan Jackson lar, zenci isteklerinin yup baanslzhga ugramaetkisi olmadl. Bugiin Irk cak Pall/hers) bir heyet Jo1970'te vurulmutu j karsimgesiydiler ve Soledad SI (temmuz 1988), zenci aynmuun resmen ortadan nathan Jackson1m Oakhapishanesine kapatil deli George da 1971'de sorununun sona ermedigikalkmaslyla da durum land'daki (California) cevuruldu. tki karde ve climlllarsll (. Soledad karnin en iyi karutldlr. pek degimi degildir. . gee baZl zenci mahpusdqleri,), naze toienine kattlmaya _ 376

ASYA
A~'lDglar, Giiney <;:in'de ya~ayan ve bir tibet-birman leh~esi konu~an halk (1960'ta 18000). 0 <;:ift~ilik ve el sanatlanyla ge<;inen A~anglar, Hinayana Budizmine baghdlr. APkler, bk. GAROLAR. J\khalar, Yukan Birmanya, Yunnan, Kuzey Laos ve Tayland'da ya~ayan (1981'de 100 000), ~in-tibet grubundan yazlslz, tonal, tek heceli bir dil konu~an dagh halk. 0 Akhalar, kazl1dar iizerine yapllml~ daguuk evli koylerde, geni~ aileler halinde ya~arlar. Animist ve ~amanist olan Akhalar ~ift~ilik yapar, babaerkil bir diizende ya~arlar. Arakanhlar, Birmanya ve Banglade~'te ya~ayan (1987'de 2 milyon) ve tibet-birman grubundan bir dil konu~an halk. Birmanya'da ya~ayan Arakanlrlar budist, Banglade~'te ya~ayanlar miisliimandlr. 0 Kendilerini Birmanya'run ilk fatihleri sayar ve tarihlerinin ba~langlclru, 227 hiikiimdar adlrun kaYltll oldugu belgeleri de taruk gostererek, ta 26 yiizytl oncesine kadar gotiiri.irler. Halk olarak Birmanlardan saYlhrlar; bahk~lhk, <;ift~ilikve zanaatla ge~inirler. Atauadar, Yukan Se Kong bolgesinde (Laos) ya~ayan halk. SaYllan birka<; bin kadardlr (1981). 0 Pirin~ tanmlyla ge<;inen Atautlar, orman yakarak a~tlklan tarlalarda tanm yapar ve babaerkil bir diizende ya~arlar. Dikdortgen veya kare bir alanda, ortak bir bannak <;evresinde ve kazlklar iizerine kurduklan koylerde orururlar. Aynular, Sahalin, Kuril ve Hokkaido'da ya~ayan japon kavmi (1989'da 25000). Bugiinkii Japonca'nrn eski hali oldugu sam lan, yazlslz bir dil konu~urlar. Aynu dili adadan adaya da onemli iarkllhklar gosterir. 0 Beden ozellikleri (beyaz ten, geni~ <;ehre, ~ekik goziin hem en hi~ bulunmaYI~I, kJi fazlahgl), Aynulann diger Japortlardan degi~ik kokertli olduklan gori.i~iinii kuvvetlendirmektedir. Bugiin tamamen japon kiiltiiriinii berumsemi~lerdir, ama tarihleri kronikler sayesinde ~ok iyi bilinmektedir. Nitekim, Hokkaido'da yazm kakl<;la bahk avhyor, kl~m kara avclhgl yaplyorlardl (ayl, geyik, deniz memelileri). Tanm i~leriyle ugra~mak kadlnlara kahyordu. Siyasi birim, en onemli ailenin reisi tarafmdan yonetilen koydii. Dirtleri animistti. Giiniimiizde kismen turizm geliriyle ge~inirler. tiren bir dirtleri vardlr. Bu din kaybolmaya yiiz tutmu~tur. Bancaralar veya Lambadalar veya SugaIiler, biitiin Hindistan'da ve daha ~ok Mahara~tra, Karnataka ve Andhra Prade~'te ya~ayan halk (1981'de 2 milyon). 0 Bancaralar, inek siiriileri besler, go~ebe bir hayat siirerler; aynca ta~lmaClhk, gezgin satlclhk, panayllClhk, dans~lhk, <;alglc111kyaparlar; Hindu dinindendirler ve kast sistemini benimsemi~lerdir. Bataklar, Sumatra adaslrun orta-kuzey kesiminde (Indonezya) ya~ayan ve indonezya grubundan Batak,a konu~an halk (1981 'de 2 milyon). 0 Babasoylu klartlardan olu~an kabileler halinde orgiitlenmi~ olan Bataklar, daghk yorelerde ya~ar; hem orman yakarak a~l1an tarlalarda, hem teraslarda pirin<; tanml yaparak ge~inir; bugiin Medan ve Toba yama~lanna dogru go<;mektedirler. Geleneksel inan~lanm korumakla birlikte Islamiyetten de etkilenmi~lerdir. Bhiller, Hindistan'm kuzeybatlsmda ozellikle Racastan'da ya~ayan, hint-ari grubundan Bhilce ve Gucarat,a konu~an, yan go~ebe kabile ya~aml siiren dravid kokenli halk (1981'de 4 milyon). 0 ,Shiller, orman yakarak a~tlklan tarlalarda tanm yapar, avclhk, <;i<;ekve meyve toplaylclhgl}rla ge<;inirler. Toplumsal diizertleri, babayerli klan diizenine dayamr. Aileler birbirine uzak konutlarda ya~ar. Klan dirli bir ba~karun yonetimindedir. Dirtl.eri Hinduculuktur. Bhotialar, Slkklm (Hindistan), Bhutan ve Nepal'de ya~ayan ve tibet-birman grubundan bir leh<;e konu~an halk (1983'te I milyon). 0 Bhotialar, Himalaya'nm giiney yama~lannda ya~ar ve teraslarda pirin~ ve bugday iiretirler. Babasoylu bir toplum diizeninde ya~arlar. <;:okkocahhk gibi <;okkanhhk da yaygmdlr. T antra dininden olan Bhotialar'm gii<;lii ~amanist gelenekleri vardu. Manevi ~ef olarak Dalay Lama'YI tamrlar. BhiJmicler, Hindistan'da (Batl Bengal, Bi. har, <;:ota Nagpur ve Orissa) ya~ayan ve bir Munda dili, aynca Bengalce konu~an halk (1981'de 120000). 0 Bhumicler teraslarda tanm yaparlar; dl~tanevlenen babasoylu klanlar halinde orgiitliidiirler, yerel bir kurulun (pancayat) yonetiminde ya~ar, Hindu dinine inamrlar. Bihariler, Hindistan, Banglade~ ve Nepal'in kuzeyinde ya~ayan ve Hint<;e'ye yakm bir hint-ari dili olan Biharca konu~an halk (1980'de 40 milyondan ~ok). 0 Biharilerin ~ok biiyiik bir boliimii miisliimandlr. 1971'de Banglade~ devletinin kurulmasma kar~l olduklanndan pek ~ogu oldiiriildii. Bincvarlar, Hindistan'da (Madhya Prade~) kabile (1981'de 70000). Bincvarlar eskiden Hindistan'm merkezinde oturan kabilelerin soyundandlr; bugiin ormartlarda ya~amakta, yanglrtla a<;tlklan tarlalan ekerek, aynca avclhk ve toplaYlClhk yaparak ge<;inmektedirler. T eke~liligin zorurtlu oldugu babasoylu toplum bi<;iminde orgiitliidiirler. Animist inan~lan kendilerine ozgiidiir. Birmanlar, ozellikle Birmanya'da oturan, ama Banglade~'te ve Vietnam'a kadar kom~u bolgelerde de bulunan bir halk (1987'de 26-30 milyon arasl). Birmartlar tibet-birman ailesinden bir dil konu~urlar. 0 Hinayana Budizmine baghdular, ama animist inan<;lanm da blrakmaml~lardu. Atalanrun veya dogarun ruhlan (natlar) i~in kurban keserler. Bodolar, Hindistan (Assam) ve BangIade~'te ya~ayan ve tibet-birman ailesinden bir dil konu~an kabile (1981'de 1,5 milyon). o <;:ift~ive zanaatkar olan Bodolar, animist torenlerin de (atalara ve ruhlara taplnma) kan~tlgl Hindu dinine baglldlrlar; toplum diizenleri babasoyluluga dayamr. Brahuiler, bir dravid dili olan Bra/wice konu~an Belucistan (Pakistan) halkl (1981 'de 250 000). [} Brahuiler, Belu<;lar taraflOdan daglara dogru itildiler ; go~ebe hayvanClhkla ge<;io1irler; miisliimandlrlar. Kadlnlar birden fazla erkekle evlenir. Braolar, dagli halk (Laos'un giineyi, Kampu<;ya'nlO kuzeyi, Tayland'lO dogusu) [1981'de 12000]. Monkhmer grubundan bir dil konu~urlar. 0 Go~ebe <;ift<;idirler (pirin~) ; balik<;lhk ve <;omlek<;ilik de yaparlar. Ortak evin <;evresinde bir ~ember iizerine dizili, dii~mana kar~l korunmu~ evlerde ya~arlar. Akrabahk sistemi iki yanlldlr. <;:oke~liligi kabul ederler. Buyiler, Giiney <;:in'de (Guizhou, Guangxi, Yunnan) ya~ayan halk (1989'da 2271 000). Dil ve to plum yaplsl baklmlOdan Zhuanglarla akrabahklan uzun zamandan beri biliniyordu. Buyiler, ('inee'den ba~ka tay ailesind en bir dil de konuurlar. Buyi adl nispeten yakm zamana aittir ; Dioiler diye de adlandl1lhrlar. 0 Ormanda yanglrtla a<;tlklan tarlalarda <;ift~ilik yaparlar. Pirin~ iireticisi ve hayvanCldH:lar. Toplum diizertleri babasoyludur. Animizmle Taoculugun. kanlml olan bir dine baghdlrlar. Cenaze torertleri <;:inlilerinkine benzer. Toplumsal evrimleri Zhuanglannkini andlrtr.

Cah~inler veya Zaha~inler, Mogolistan'lO kuzeybatlslOda yaayan ve halhaca grubundan bir mogol leh~esi konu~an halk (1968'de II 000). 0 Cah~irtler klrlarda, yurt denilen ~adlrlarda yaar, ama bazen ~ift~ilik de yaparlard!. Tibet Budizmine baghydl1ar (bir~ok lamahk) ve ~amanist inan~lan yard!. <;:ok geli~mi~ bir hiyerariye dayah olan toplum (derebeyler, din adamlan, yan koleler), babaerkil klartlar halinde orgiitlenmiti. 1917 devriminden beri batl kiiltiiriinii benimseme yolundadlliar. Cadar, Pakistan ve Kuzey Hindistan'da yaayan go~ebe halk (1983'te 11 milyon). 0 Bazl kaynaklara gore Catlar, II. binytlda

Bahnarlar, Vietnam'da yiiksek yaylalarda (Kontum-An Khe bolgesi) ya~ayan ve monkhmer grubundan bir dil olan Bahnarca konu~an halk (1981'de 100 OOO'in iistiinde). 0 Bahnarlar, orman yakarak a~tlklan tarlalarda pirin<; tanml yaparlar ; bir ya~hlar kurulu ve kurulun se<;tigi ~efin yonetiminde, kazlklar iizerine kurulu koylerde otururlar ; babasoylu klartlar halinde orgiitlenmi~lerdir ve doga ~evrimlerine bagh animist bir dine inamrlar. Bailer, Giiney <;:in'de, daha ~ok Yunnan'm batlsmda ya~ayan halk (1989'da 1,19 milyon). 0 Bailer ovalar ve daghk kesimlerde, geleneksel ~in mimarisine gore yapllml~ ev. lerde oturur; hayvanClhk ve bahk~lhkla ge< I <;inirler; babasoylu bir sisteme uyarlar. Atalara taplnma, Taoculuk ve BudaClhgl birle~-

Goroco, Bodoco, Nagaca, Km;ince Korence (Birmanya ve Bengal'<le)

Kantonco

IViiece}
birer leh,e sOYllan Orla <;:in dilleri

I
I

'ASYA
orta Hindistan'dan gelen giie;ebe halklann soyundandlr. Belki de <;:ingenelerle akrabadlrlar. Hindu toplumunda, kastlar ve kast dll halklarca "murdar" saYlldlklanndan na1.1 giie;ebe yaarlar. klsml hristiyandlr; buyuk kasabalarda babasoylu klanlar halinde yaarlar. Bata pirine;, mlSlr ve dan olmak uzere, tanmla gee;inirler. yuksek kesimlerinde (Tonie Sap giilunun bansl ve Cardamom daglan) ve T ayland'm dogusunda yaayan halk. <;:onglar bir mon-khmer dili konuurlar. 0 Bugiin pirine; tanmlyla gee;inen kiiyliilerdir. C;:uanglar, bk. ZHUANGLAR.

C;:onglar, Kampue;ya'run

Cingpaular, bk. KA<;:INLER. Corailer, bk. JARAILER. C;:ianglar, Guney <;:in ve Tibet'te yaayan
ve bir tibet-birman dili konuan halk (1989'da 100 dOO'den e;ok). 0 <;:ianglar anaerkil duzende yaarlar. Olen kardein kanslyla evlerune ve kardeler arasl evlilik adetleri vardu. Giie;ebe hayvanclltkla (yak, koyun, at) gec;inen <;:ianglar, Tibet Lamaclltgmdan etkileruni tumtanncl bir dine baghdular (hayvan kurban etme, kahinlik, cenaze tiirenleri). C;:inIer, <;:in'in guneyinde ve Birmanya'run batlsmda yaayan dagh halk (1989'da 752 OOO'iBirmanya'da oImak uzere 1,6 milyon). <;:inler pek e;ok lehc;esi olan bir tibetbirman dili konuurlar. 0 <;:ogu animist, bir

(Arunae;al Prade) daghk yiirelerde ve Bhutan'm dogu kesiminde yaayan halk (1982'de 50000). Daflalar bir tibet-birman lehc;esi konuur. 0 T ek toplumsal iirgiitlerune ekli

Daflalar, Kuzeydogu Hindistan'da

o Hint-Aridilleri
1 Urduca 2- Penca~a 3- Lahndaca 4- Bhilce 5- Kankanca 6- Ke~mirce 7- Ball Paharice 8- Orla Paharice 9- Nepalce 10- Sindce 11- Racostonca 1'2- Ball Hint~e 13- Orla Hint~e 14- Biharca 15- Bengalce 16- Oriyaca 17- Marataca 18- Gucarca 19- Seylanc~

o .Tibet-Birman dilleri

Oirandilleri

o dilleri Dravid
23 24 25 2627 28 Teluguca Brohuice Kanaraca Tuluca Malayalamca Tamilce Gondca Kuruh~a Kuice Maltoca

21- Belu~~a 22- Peltuca

o Mon-Khmer dilleri
~Assomco

~ 27
J

//

28 19'

Burulaskice : bilinen hi~bir dil gurubuna girmez Mundo dilleri

olan "uzun ev" sisremine dayah biiyiik kiiylerde (roplantl yeri olarak kullamlan ale;ak evler), kabileler halinde yaarlar. AVCl ve toplaylcldlrlar; orman yakarak ae;nklan tarlalarda pirine; yetitirir, aynca hayvancl-; hk yaparlar. Bambudan e;eitli eYa iiretirler.' Dagurlar, <;:in'in kuzeydogusunda (Mane;urya ve Ie; Mogolistan) yaayan ve mogolca gru bundan bir dil olan Dagurca konuan halk. 0 Sibirya ~amanizmine ve Tibet Bu-' dizmine bagh olan Dagurlar, uzun zamandan beri Ruslarla <;:inliler arasmda anlamazhk konusudur; iizellikle XIX. yy'da <;:inlilerce doguya siiriildiiklerinden beri bu anlamazhk devam etmektedir. Dagurlar tanm, ormancllik, c;ifte;ilik ve hayvanClhk yaparlar; klan sistemine dayah geleneksel toplum yapllan, Komiinist <;:in hiikumetinin sistematik e;inliletirme siyaseti yiiziinden biiyiik iile;iide SatSllmltlr. Darigangalar, mogol dili Halhaca'run bir lehe;esi olan Darigangaca konuan Dogu Mogolistan halki (1987'de 29800).0 Darigangalar uzun siire <;:in imparatorluk ordusu ie;in deve yetitiriciligi yapnlar. 1911 'de, <;:in'de imparatorluk rejiminin Ylkili1 ve cumhuriyetin kuruluu suasmda Mane;ulara kar1 ayaklaiidlktan sonra, Mogolistan rejimiyle birletiler. Bugiin yerleikhayvanclhkla gee;irunektedirler; klasik oba diizenini ve Budizmin iizel bir bie;imi olan Lamaclligl terk etmilerdir. Dioiler, bk. BUYlLER. Dolpalar, Nepal'de, <;:in slrurma yakin ISSlZ vadilerde oturan, saYllan birkae; bini amayan dagh halk. Dolpolar hiikumetin tarudlgl yerel eflerin yiinetimindeki kiiylerde tanm ve hayvanclhk yaparlar. Budisttirler ve bir tibet dili konuurlar. 0 <;:okelilik ve dltanevlerune ilkelerine dayah ve totemli klanlar halinde iirgiitliidiirler. Bir tiir animizm olan dinleri, ibadet tam baklmmdan

A .

Hindis~

dilleri.

B. Giineydoju asya dilleri.

o C;:in-Tibetdilleri
1- C;:in dili" 2- ~e~itli Tibet-Birman dilleri: . Laloca, liiuea 3- Birmonca 4- Karence 5- Nagaca 6- C;:ince

o Malaya Polinezya
dilleri
12131415Kadaice Miaoca-Yaoca Tayca, Zhuangca C;:amca ve ~elitli ProtO-C;:inhindi dilleri :

Rhadece .. 16- Malayca, Mokence

o Guney Asya dilleri

7-Manca 8- Vaca, Sedangca 9- Khmerce 10- Vietnamca, 11- Semangca, Muongca Senoice

14

~ ~
6lliMALEZYA

CJ

indonezya dilleri

6-16

6\/
SiNGAPUR
"=

Sumatra

[ DUNYA

HALKLAR'

VE DiLLERi

Lahulann dinlerine benzer (torenle eytan kovma, yeniden dirilme, oluler yolu, atalara tapma, ruhun annmaSI ve gunahlan satm alma vb). Domlar veya Dombalar, Bihar ve Bengal'de (Hindistan) yaayan halk. 0 Goc;ebe ve hindu dininden olan Domlar, geleneksel hindu toplumunda aaglhk saYllan ilerini gormekle yukumWdur: c;opc;uluk, kasaphk, sepetc;iIik, cellathk, cenaze odunu haznlaylClhg!. T oplumsal kademenin en aaglSlnda bulunduklan ic;in Brahmanlar onlara "bic;imsiz" adml vermilerdir. Domlara, Pencap ve Benares'te de rastlarur. Donglar, Orta ve Guney <;:inhalkl (Hunan, Guizhou, Guangxi) [1987'de 1,5 milyon]. Bir tay diIi konuurlar. 0 Donglar pirinc; ve pamuk yetitirir, kaZlklar uzerine yapdml evlerde otururlar. Animist ve amanist olan Donglar, kuzeyden guneye goc;mek zorunda kalml, koyden daha buyuk yerleme birimi kuramamllardn. llginc; muzik geleneklerini surdururler. Dong~ianglar veya Dongxianglar, Orta ve Batl <;:in'de (Gansu) oturan ve mogol grubundan bir dil konuan halk (1989'da 500000 - 1 milyon arasl). 0 Komunist rejimin ideolojik basklSlna ragmen islam inancma bagh kalan Dongianglar, odundan veya kerpic;ten yapilml C;iftliklerde oturur, vahalarda tahll ve sebze yetitirirler. Toplumsal duzenlerinde c;okeliIik gec;erIidir; babaerkil aile devam eder. Dravidler, istilaCl Adler tarafmdan Hindistan'm guneyine surulmu olan halklar grubu. Bu halklar, 120 milyondan fazla insarun konutugu yirmi kadar diIi ic;eren Dravid dil ailesi ic;inde yer ahr. Bu dillerden dordu, Hindistan BirIigi devletlerinden dordunde milli dil statusu kazanan ustun edebiyat dilleridir: Tamuica (Sri Lanka, Birmanya ve Malaysiya'da da konuulan Tamul Nadu); Maiayaiamca (Kerala), Kanaraca (Karnataka) ve Teiuguca (Andhra Prade). Diger diller kabile dilleridir, saYllan birkac; bin ile birkac; yuz bin arasmda degien topluluklarca konuulur. Dravidler bugun Tamul Nadu, Kerala, Karnataka ve Andhra Prade eyaletlerinde yaarlar. Diirziler, Lubnan ve Suriye'de yaayan, Arapfa konuan ve saYllan 1982'de tahrninen 330 000 olan dini topluluk. 0 DurziIigin kaynagl Fatlmi halifesi EI Hakim biEmrillah'm (996-1021) tannlatmldlgl batmi bir mezheptir. EI Hakim inanCl kesin biC;imini, iranll Hamza bin AIi'nin etkisiyle aldl: EI Hakim T ann, Ali de onun imaml (peygamberi) sayild!. EI Hakim inanCl Suriye'de yaylldl, ve XI. yy'da El Muktena, sonradan kutsal saYllan Risaiet iii-Kustantiniye adh eserle durzi inanClrun temellerini am. XIX. yy'm sonuna kadar Lubnan ve Suriye'deki durzi topluluklan ,eitli musluman hanedanlann yonetiminde kaldllar. Osmanhlar, Durzilerle Maruniler arasmda bir denge kurmaga c;ahtllar. Ne var ki, Lubnan'daki Durziler XIX. yy'da Marunilerle ihtilafa dutu. Marunileri himaye eden Fransa'run 1860'taki mudahalesi Osmanlllan, Durzilere karl sert bir bastlrma hareketine girimek zorunda bnakt!. 1918'de Osmanll imparatorlugunun Ylkihmdan soma Durziler, Fransa'run denetimindeki Suriye ve Lubnan'la ingiliz yonetimindeki FiIistin arasmda boWnduler. FiIistindekiler 1948'de kurulan israil devletinin smJrlan ic;inde kald!. Suriye'de FransJZ1ar Cebel-i Durzi ozerk devletini kurdular, bu devlet 1926'da franSIZ mandasma karl bakaldlrd!. Lubnan'da 1926'da mezhepc;i anayasanm kabulunden soma durziler milli hayata katildilar; ozel-

Iikle 1943 reformundan soma parlamentoya da girdiler. Bugun Durziler, 1949' da Kemal Canbulat (1977'de olduruldu) tarafmdan kuru Ian ve oglu Velid Canbulat tarafmdan yonetilen ilerici sosyalist partinin onderliginde orgutlenmi durumdadnlar.

Edeler, bk. RHADELER. Ensariye, Arapc;a konuan kabilelerden oluan ve Ensariye dagl yoresinde (Suriye) yaayan halk (ykl. 600000 kii). ~ii mezhebinden olan bu halk, Suriye'de, franslz mandasl zamanmda bir devlet kurdular (1920-1941). Toplulugun buyuk bir kisml Lazkiye, Hama ve Humus ehirlerinde yaar. Evenkiler, Manc;urya ve <;:in'de oturan T unguzlann kendilerine verdikleri ad. (Bk. TUNGUZLAR ["Avrupa ve SSCB" bolumu].) Fuanlar, Kuzey Laos halki (~ieng Huang, Vientiane, Luang Prabang). Laolara yakm bir halk olan Fuanlar bir tay diIi konuurlar. o Bir araya toplanml koylerde yaar, tanmla gec;inirler (pirinc;, sebze). <;:ogunlugu budist olmakla birlikte animist inanc;lara da baghdlrlar. Toplumlannda tekeIilik ve ataerkil duzen gec;erlidir. Fu Laolar, bk. LAOLAR. Gadabalar veya Gadbalar, Hindistan'da yaayan (Orissa, Madhya Prade, Andhra Prade) ve bir munda leh,esi konuan halk (1971'de 66 000). 0 <;:iftC;iolan Gadabalar tarlalanru, ot kuluyle gubrelerler. Hindu dinine baghdnlar, animist inanc;lan da vardlr ; babasoylu bir duzende yaarlar. Koyler ust kastlardan gelenlerin oluturdugu meclislerce yonetilir. Garolar veya Ac;ikler, Assam'da (Hindistan) yaayan ve bir tibet-birman dili konuan halk (1983'te 300 000).0 Garolar anaerkil bir duzende yaarlar. Kadlnlar evlenince, dogduklan topraklann sahibi ve miras,lSl olur; ama gene de aile veya koyun efi babalardn. Erkek c;ocuklar baba evini erkenden terk edebiIirler ve "erkekler evi"nde yaarlar ; bu evlere kadmlann girmesi kesinlikIe yasaktlr; erkek c;ocuklar orada yah bir kii tarafmdan egitiIirler. Gondlar, Hindistan'm en kalabahk kabilelerinden biri (Orissa, Andhra Prade, Madhya Prade, Maharatra). Buyuk kisml bir dravid dili konuurken bazllan da hint-ad

grubundan bir dil konuur (1978' de 4 milyon). 0 Gondlar Hindu dinindendirler, ama bu dine herhalde zorla girdiklerinden, birtakim ozel inanc;lanru da korurlar (klan totemlerine kurban kesme). Efsanelerinden de anlaildlgl gibi dravid kokenlidirler. Hintarilere yenildikleri i,in tepelere ve ormanlara c;ekildikleri saruhr. <;:iftc;idirler, bir ef, bir bek,i ve bir rahip yonetimindeki koylerde yaarlar; demircinin toplum yaammda onemli bir roW vardn. Gucarlar, Hindistan'da (Cammu-Kemir ve Hima,al Prade) oturan hint-ad grubundan halk (1983'te 50 000). Dilled, Racastan'da ve komu topraklarda konuulan hint-ad lehc;eleri grubundan Racastanca'ya bagh Gucarca'dlr. 0 Kastlara aynlml olarak daghk yorelerde yaarlar; genellikle kendi aralannda evlenirler; goc;ebe veya yan goc;ebedirler, suruleriyle yaylalara C;lkar, yun ve sut uretirler. Hindu ve muslumandlrlar. Gurunglar, Nepal'de yaayan (Annapurna'nm guney yamaCl) vetibet-birman grubundan bir lehc;e konuan halk (1983'te 200000). 0 Gurunglar, Tibet yaylasl kokenli olabilirler. Dagh ve c;iftc;idirler (teras usulu tanm); sec;kin sava,llan Gurkaiarla unludurler. Dltanevlenen klanlar halinde yaarlar, erkekler C;ogunlukla c;ok eIidir. Lamacl Budizme baghdnlar.

Halhalar, Mogolistan halkL Daha c;ok Ulan Batur yoresinde yaar (1979' da 1 271 000) ve Mogolistan'm resmi dili olan Haihaca konuurlar. 0 Eskiden goc;ebe c;oban olan Halhalar, giderek yerleik duzene gec;mektedirler. Tantra budizmini benimsemilerdir. Babaerkil to plum duzenlerini ve bazl gelenekleri korumulardlr. Hanlar, <;:in'de c;ogunlugu oluturan (1989' da 1 093 396550) ve c;in-tibet ailesinden, birleme yolunda pek c;ok lehc;eli, tek heceli bir dil konuan halk. 0 <;:ogunlugu koylerde yaayan Hanlar babaerkil aile duzenlerini korumulardlr. Dinleri Budizmdir, ama bu inanca, davraru bic;imi veya ahlaki degerler bakimmdan Konfuc;yusc;uWk ve Taoculuk da kanmltn. Geleneklerine baghdnlar (ailenin merkezi r.olu, ayru soyadml talyanlar arasmda cinsi iliki yasagl). Hanlann hayat tarzml en c;ok atalara taplnma gelenegi etkiler. Sosyalist devrime ragmen, bazl kulturel ozellikleri degimeden kalmltlr.

A -

Gurung kon~
Ulkenin kuze-

Nepal'de,

yinde,

Annapurna'mn

guney yamacmda oturan Gurunglar, Orta Himalayalarda ya~ayan san 1[km en eski temsilcilerinden sayl1lrlar. C;:ok ge1l,tirilmi$ gurung yapllan ~iddetli soguklara kar$l dayamkhdlr. Resimde, Orta Nepal'de Pohara koyu g6ri..ili.iyor.

r--:------

DUNYA

HALKLARI

VE D;LLER;

ASYA
Haryalar, Orissa ve Bihar'da (Hindistan) yaayan ve bir munda dili konuan halk (1984'te 250 000). 0 Haryalar babasoyl,:!luga dayah babayerli bir toplum duzeninde, aVClhk, bahk~lhk, toplaYlClhkla ve aga~lan yakJlml alanlarda tanm yaparak yaarlar. Genellikle animisttirler, ama bir hSIlli hristiyanlaIllitlr. Hasalar, bk. PAHARlLER. Hezareler, Afganistan'lll daghk bir bblgesinde, aynca Belucistan'da, Iran'lll dogusunda ve SSCB'de yaayan halk. Hezarelerin konutuklan bahca leh~eler bat! iran dilleri araSllla girer. 0 "Hezar" Fars~ada bin" anlamllla gelir ve eski bir mogol askerkabile brgutu birimini ifade eder. XIX. yy'da Afganlann bblgeyi ele ge~irmesinden sonra airet yaplsl, ancak, bir mir "in (eskiden iran prenslerine verilen unvan) ybnetimindeki gruplarda kalmltlr. Hezareler, Cengiz Hamn soyundan geldiklerini iddia ederler, ama medeniyetleri turk-mogol ve iran kulturlerinin izlerini talr. C;:ogunlugu i1 Cafer1 mezhebindendir. $i1 Ismail1 ve sunn1 olanlan da vardlr; ama airet yapllanndan eser kalmamltlr. T oprak, kbyun agasllla aittir; ybnetimde agaya ihtiyar heyeti yardlm eder. Sulu tanm (bugday, arpa) ve hayvanclhkla (ke~i, koyun) ge~inirler. ASll Afganlann kin ve dumanllgllldan kurtulamayan Hezarelerin nufusu hIZla artmaktadlr. Buyuk ehirlere dagllan Hezarelere genellikle en zahmetli iler duer. Hmonglar, bk. MlAOlAR. Hoalar, C;:in kokenli Vietnamhlara verilen ad (1979'da 1 182 OOO).Pek ~ogu 1976'dan sonra deniz yoluyla Vietnam'dan ka~t!. Holar, Hindistan'da (Bihar, Orissa) yaayan ve munda grubundan bir dil konuan kabile halh (1983'te 700 000). 0 Soydan bir efin ybnetiminde kbylerde totemli klanlar halinde brgutlenmi olan Holar, animist ve amanist inan~lara sahi ptir. T oplaYlclhga devam etmekle birlikte bugun gb~ebe hayatlm terk etmi, yerleik ~ift~i hayatllla ge~milerdir. Huiler veya Hueiler, butun C;:in'de, ozellikle Gansu, Henan Ningxia'da ve San Irmak klvnmlllda yaayan musluman ~inlilere verilen ad (1989'da 26153 000). C;:ince konuan Huiler, C;:in'de u~uncu din1 aZlnllgl oluturur. 0 Bu topluluklar, MS X. yy'dan itibaren Turklerle birlikte lslamiyet'e girdiler veya arap-turk kanlml melez gruplar oluturdular. Huiler, XVIII. ve XIX. yuzYlllarda Man~u sulalesinden imparatorlann zulmune ugradllar. Uzun Yillar ayn mahallelerde oturmu, kervanClhk ve ticaretle ugramllarcllr. Jarailer veya Co railer. Vietnam'da (Daclac) yaayan (1984'te 150 000-200 000 araSl) ve bir malaya-polinezya dili konuan halk. 0 Uzun ev "lerde oturan bu kbyluler, anasoylu klanlar halinde brgutlenmilerdir; pirin~ tanml ve aVClhkla ge~inirler. Aynca sepet~ilik ve dokumaClhk gibi ~eitli el sanatlan vardlr. Dinleri bir tur animizmdir. Ka~inler veya Cingpaular, Cuney C;:in'de (Yunnan), Birmanya'da (Ka~in ve San eyaletleri) ve Hindistan'da (Assam) yaayan ve ~in-tibet veya birman grubundan bir dil alan Ka,ince konuan halk (1984'te 450 000). 0 Balangl~ta daglarda yaayan Ka~inler, nemli yuksek vadilerde oturur ve teras lama pirin~ tanml yaparlar. Bazllanna gbre iki ayn kavim-dil grubuna aynhrlar. Bu gruplardan biri babasoyluluga dayah ve babayerli bir sistemle babaerkil bir duzen i~inde yaar. Bu aristokratik sistemde, baba ybnunden akrabahga dayah soy zincirlerinin bir i~ hiyerarisi de vardu. Antropologlann Ka~in sistemi " dedikleri budur. Ka~inlerin siyas1 sistemi, toprak mulkiyeti duzenlerine dayamr: orman yakarak a~llml tarlalarda ~ift~ilik yaptlklanndan, soydan bir efin ybnetiminde, ku~uk topluluklar halinde yaamak zorundadlrlar. Toplumlan birbirini tamamlayan dbrt slmfa bblunmutur: prensler, soylular (bir prens soyunun ikincil, yani yan soylan), halk (bir aristokrat soyundan tureme) ve kbleler (sava esirleri ve bor~ esirleri). Her nesilde buyuk oguldan gayn ogullar, babamnkine gbre soylulukta bir derece aagl duer, yani slmf degitirirler. Ama balangl~ efsanelerine gbre prenslerin ilk tannlarla temaSI devam eder; bbylece atalara taplnma adeti canllhglm korumu olur. Ka~inlerle ilikiye giren ingiliz ybneticiler, daha ~ok eitlik~i ve demokratik alan ikinci kavim-dil grubuna bagh toplumla karllatllar. Balangl~ta animist alan Ka~inler sonradan Budac1l1g1, bazen de Hristiyanllgl benimsediler. Karenler, Kayahlar veya Kariengler, Birmanya'da (1987' de 2 588 000) ve Tayland'da yaayan ve tibet-birman grubundan
A

bir dil alan Karence konuan halk. 0 Kbylu bir halk olmakla birlikte oturduklan belirli bir bblge yoktur ; daghk kesimde oturduklan gibi Birmanya'da ehirlerde de oturan Karenler, leh~eleriyle ve tarihleriyle diger halklardan aYlrt edilirler. l~lerinden evlenir, anasoyluluk guderler. Animistken budist, hatta bazl bblgelerde hristiyan oldular. $imdi mil11varhklanmn tamnmaSI peindedirler. Aynbk~l bir~ok karen hareketi varda. Kavalar, bk. VAlAR Khondlar, Orissa'da (Hindistan) yaayan ve dravid grubundan bir dil olan Kuice konuan halk (1983'te 700 000). Orissa dag ve cangillannda yerleen Khondlar, orman yakarak a~tlklan tarlalarda tanm yaparlar. T opraglll bereketini artlrmak amaClyla hayvan kurban etmek gibi karmalk din1 torenleri vardlr. Bu uygulama kurban kesimiyle yukumlu bir slmflll olumasllla ve $amanizme bzel bir bnem verilmesine yol a~mlta. Khmerler, Kampu~ya'da ~ogunlugu oluturan (1987'de 7 150 000), Tayland ve Vietnam'da kimi ybrelerde de yaayan ve monkhmer grubundan bir dil olan Khmerce konuan halk. 0 Kbylerde, birbirine yaklll evlerde yaar, pirin~ tanmlyla ge~inirler. Budizme inanan Khmerler, Angkor'da buyuk bir imparatorluk kurdular, ama bu devlet T aylarla Vietnamhlar tarafllldan ylkJldl. Khmerlerin tarihiyle Kampu~ya'nlll tarihi birbirine kanmlt!r. Geleneksel toplumlan gelimi bir slmf sistemine dayahdlr. Khmular, mon-khmer grubundan Plallngvaca konuan halk. laos, Kambo~ya, Vietnam ve Tayland'da yaarlar (1983'te 300 000). 0 Orman yakarak a~llml tarlalarda ~ift~ilik yapan Khmular ~ogunlukla, surLildukleri yaamaya elverisiz orman bblgelerinde yerlemilerdir. Animisttirler, klan d uzenine baghdalar. Bugun yerleik yaama ge~mekte ve hakim unsurlar i~inde erimektedirler. KIrglzlar, bk. Avrupa ve SSCB " bblumu. Kuruhlar veya Oraonlar, Bihar'da yaayan (Hindistan) ve kuzey dravid~e grubundan bir dil alan Kuruh,a konuan halk toplulugu (1984'te 1,3 milyon). 0 Kuruhlar ~ogunlukla ~ift~idir. Yava yava Hindu dinini benimsemekle birlikte, atalara taplllmamn

Kurt evlen.
C(

Franslzca .NJil11o-LarOIISse'un Dogu Beyazlt bblgesinde kurt evleri diye kullandtgl resim, ay nen kullaruldl. Oysa sbz

konu,u

bolgelerde

,ok

rastlanan ve etnik degil ekonomik farklardan do gan bir manzaradlr.

B -

Hezare

evleri.

Hezareler Afganistan'm orta ve kuzeybatl kesi minde, daghk ybrelerde

ya~ar. $ehirlere

gb<;mek zorunda kalmazlarsa, Kabil'in batlSlnda, Heza-

daglard3,

menengi<;lerin

yetiltigi eteklerdeki bozo

krrlardan soma 2 000 ile 2 700 metreler arasmda, dar bir ardl<; armant ku-

racat denilen daghk bolgede, tahkim edilmi~ kbylerde otururlar. Bu

lagl yer ahr.

yam slra tektanncl bir inanCl da surdurmektedirler. Klan duzeninde yaarlar, gen~ler torenle erikinler arasllla katlllllcaya kadar ortak bir evde banmr. Kiirtler, Turkiye, Iran, Irak, Suriye ve Sovyetler BirIigi'nde yaayan (1984'te 20 000 000 kadar) ve Kartr;e konu~an halk. Bahca u~ leh~eye aynlan Kurt~e, kuzeybatl grubundan bir iran dilidir. 0 Kurtlerin kokeni konusunda yeterli bilgi yoktur. X. ve Xl. yy'larda ortaya ~lkt1lar. I. Sultan Selim, Sah Ismail'i yendigi (aldlran savalllda (1514) Kurtlerden yardlm gordu. Kurtler ozerk beylikler halinde Osmanlllann ve Safevilerin himayesinde yalyorlardI. Birinci Dunya sava~lllda Osmanll imparatorlugu YlkJldlktan ve Yaklll Dogu'da yeni devletler kurulduktan soma Kurtler, bq ayn devletin topraklannda yaar duruma girdiler. Mill1 kurt istekleri, galip devletlerce San Remo ve Sevr (1920) antla~malannda hesaba katIlmak istendiyse de, her yerde yeni devletlerin muhalefetiyle kar~Ila~t1: IngiIizler guneyde Kurtlere kar~l ~lktIlar ; Turkiye'de ve Iran'da art arda kurt ayaklanmalan goruldu. Ikinci Dunya sava~l sona ermeden az once Kurtler, Mustafa Barzani yonetiminde yeniden ayaklandtlar: Kurdistan Demokratik partisi Iran'da (1945) ve Irak'ta (1946) kuruldu ; ~at1~malar yogunlat1. Ge~ici Kurdistan Cumhuriyeti'nin (1945-46) Iran ve Irak tarafllldan ezilmesinden soma, Kurtlerin maddi varhklan kadar kulturleri de tehdit altllla girdi; ~arpI~malar 1974'e kadar surdu, bu tarihte Kurtlerin, Irak kar~1Slnda yenilgisi kesinle~ti. Iran'da ozellikle Islam cumhuriyetinin ilarundan (1979) soma her turlu kurt baglmslzhk hareketine kar~l sert bir baskl uygulandI. 0 zaman bir ozerk kurt bolgesi yaratlldl; ne var ki Irak-Iran sava~l (19801988) Kurtleri Islam cumhuriyetine kar~l Irak'la birlemege yoneltti. Bu ge~ici ve egreti durum karlslllda BM orgutu de ne yapacagllll bilemedi. Sava slraslllda Kurtler iki ate araslllda kaldllar ; i~lerinden bir~ogu Irakhlann kullandlgl kimyasal silahlarla 01duruldu. X. yy'dan beri musluman (Safii mezhebinden) olan Kurtler geleneksel olarak go~ebedir, bir yazhk (~adlt), bir de kJ~hk konutlan (kerpi~ evler) vardlr. Yerle~ik olanlann ekonomisi bugday ve pirin~ ekimine dayalllr.

Ladakhiler, (in-Hint slrurlllda ya~ayan halk (1983'te 90000). Ikisi hint-avrupa (Derd ve Mon), biri ~in-tibet (Maugor) obeginden oImak uzere baglmslz u~ kavim gruLiler, Hainan adaslmn guneyinde (in) yabundan olu~urlar. Tibet~e ve Derdce'nin ayan ve bir tay dili konuan halk (1989'da leh~elerini konu~urlar. 0 (ift~i ve go~ebe871 500'den fazla). 0 Uzun zaman (inlilere dirler. (okkocahhk ilkesini uygularlar (bir karl koyan Liler, yava yava ~inlileerek gen~ kiz bir ailedeki erkek kardelerin heptoplumsal torelerini ve animist inan~lanlll siyle birden evlenir), ama toprak buyuk karbltaktllar. (ift~i ve bahk~l bir halkm. de~in mulkiyetinde kahr. Budist, hindu ve Limbular, Nepal'de, SlkkJm'da (Hindistan) muslumandltlar. ve Bhutan'da yaayan ve bir tibet-birman Lahular veya Musuhlar, Birmanya'mn, dili konuan halk (1983'te 170000). 0 LimTayland'lll ve Laos'un kuzeyinde ve Yunbular soydan bir efin yonetiminde koylernan'da yaayan halk (1987'de 300 OOO'eyade yaarlar. Klan i~inden evlenir, babasoylu kill). Lahular, aYlll bolgelerde konu~ulan tibir duzen surerler. Budaclhkla Hinduculukbet-birman dil grubundan Vice veya Lolocotan da izler ta~lyan animist bir inanca baghya yaklll bir dil konu~urlar. 0 Ormandan dlrlar (dag ve sel ruhlanna taplnma). (ift~ia~llml~ tarlalarda pirin~ ve afyon yeti~tirirlikle ge~inir, sekili tarlalarda sulamayla piler. (inli ve Taylann onlan ittigi yuksek rin~, bugday ve mlSlr yetitirirler. bolgelerdeki koylerde ya~arlar. Dinlerindeki Lisular, Guney (in, Birmanya ve Kuz~y animist uygulamalar eski LamaClhglll etkisiTayland'da yaayan ve bir tibet-birman dili ni yansltlr. XVIII. yy'da prenslikler halinde olan LislIca konu~an halk. (1987'de orgutlenmi~ gu~lu bir koylu toplumu olu500 OOO'den ~ok). 0 Van yerleik ~ift~iler turuyorlardl. olarak ormand~n a~t1klan tarlalarda pirin~ Lambadalar, bk. BANCARALAR. ve afyon yetitirir, yuksek yorelerdeki kuLaolar veya Fu Laolar, Laos'ta ve Tay~uk koylerde otururlar; ~in inan~lanllln da land'lll kuzeydogusunda yaayan halk etkili oldugu animist duunceye bagh olan (1987'de 15 milyonu ge~en nufusun 14 milLisulann duzenleri babaerkildir. Lisulann yonu Tayland'da, 1,8 milyonu Laos'ta yaltoplumsal orgutlenme ekilleri babaerkillik yordu). Laolar, T ay ailesinden bir dil konuilkesine goredir. urlar. 0 Laolar esas itibariyle koyludur; Lololar, bk. vILER. Orta Mekong havzasllldaki alUvyonlu ovalarda ve genellikle al~ak arazilerde oturur- i Lu~ailer veya Mizolar, ~inler grubundan kavim, Birmanya, Banglade~ ve Assam lar; pirin~ ve ~qitli sebze tanml yapar, (Hindistan) sllllrlanndaki daghk bolgede yamanda yetitirirler. Budist olmakla birlikte arlar (1972'de 230 000). Lu~ailer, bakenti animizmden de izler talrlar. 0 (in'in guAical olan Mizoram ozerk bolgesinde yaneydogusundaki daglardan inerek, X. yy'da ar, tibet-birman grubundan leh~eler konuLaos'u kuzeyden guneye dogru yava yava urlar. 0 Yanglnla a~t1klan tarlalarda donuigal ettiler. Akarsu boylannca slralanan umlu tanm yaparlar. Tepelere kurduklan koylerde yaarlar ; aga~tan veya bambudan I koylerini tahkim ederler. XIX. YY'1llsonlayapIlml evleri kazlklann uzerine cwrttunnda hristiyanlaml olmakla birlikte, soylar, ~evrelerinde slk meyve bah~eleri yer lulara ~oke~lilik hakkJ verilen babasoylu bir ahr; bahk~lhk da yaparlar. (omlek, sepet duzende ya~arlar. ve aga~tan kap kacak yaplml kadlnlara ozgu ilerdir. Lep~alar veya RongIar, Slkklm'da (Hindistan), Bhutan ve Nepal'de ya~ayan ve bir tibet-birman dili konuan halk (1983'te ,

70 ~OO).0 LamaCl ve amanist olan Lep~alar genellikle vadilerde yaar. T ekeliligin esas oldugu, klan dlllldan evlenilen, babasoylu bir duzende ya~arlar. Tibet Budizrnini benimsemi olan Lep~alann gunluk hayatlannda aman onemli bir rei oynamaga deyam eder.

Magarlar, Nepal'de yaayan ve bir tibetbirman leh~esi konuan halk (1990'da Go,e be K"glzlar Xinji- i 346 000). 0 Dltanevlenen babasoylu klanang'cla ~adlrlanm kurulara bolunmu olarak yaayan Magarlann yor ve yurtlanm in~a edi ~ogu Hindu dinindendir (Hint tannlanna tayorlar. Yurt, esnek agac;parlar), ama klan tamllanndan da vaz ge~tan c;at1Sl alan bir (je~it sabit c;adlrcltr, uzeri ke- , mezler (tanm tannlan). Genellikle ~ift~idir,eyle kaplan". <;:in Klfler. Toplumsal orgutlenmeleri babasoylu glzlan, Sovyetler Birliklan sistemine dayamr. Ingiliz ordusunun gi'ndekilere gore saylca Ylldmm birliklerini olu~turan GlIrkalar'lll ,ok azdlf: Sovyctlcr'de ya~ayan kuglzlar gene!~ogunlugunu Magarlar oluturur. liklc ycrlqiktir. Man~ular, Orta ve Guney (in'e yaYllml C;inodekilerin saYlsl olan, I~ Mogolistan'da da rastlanan Kuzey 100000 dolaymdadlf (1983) [bk. sf 3881. (in halkJ (Liaoning, Heilonjiang, Jilin, Hebei). (:ince konuurlar (1983'te 4,3 milyon). o Man~ular XVII. yy'dan XX. yY'a kadar (in'e hiikim oldular ve Man~u IrkJllln safhgllll koruyabilmek i~in bir~ok tedbir aImaya ~ah~t1larsa da, sonunda tamamen ~inlile~tiler; bugun artlk ayn bir halk olaraY.abul edilmezler. Manipuriler, bk. MEITHEILER. MarataIar veya Marathalar, Mahara~tra'da (Hindistan) ya~ayan halk toplulugu (1987'de 62 milyonun ustunde nufusu olan devlet). Marataca konu~urlar; hint-ari grubundan olan bu dili konu~anlann saY1Sl
A - KIrgtz

kanutu.

ASYA
1984'te 40 milyon dolaymdaydl. 0 Maratalar miisliimanIardan once Hindistan'a yerlqtiler. Sivaci Bhonsle 1655'ten soma bir marata prensligi kurdu ve 1674'te kr,!.I ilan edildi. Prenslik, Bicapur miisliimanIarmca tarundl. Sivaci'nin halefleri iilkenin yonetimini, merkezi iktidan gii<;lendiren ve gorevleri babadan ogula devam eden ba~bakanIara blraktllar (1714-1818). Maratalar XVlII. yy'm ilk yansmda biiyiik bir hlZ1a yaytlarak federe kralhklar halinde orgiitlendiler (Baroda, Gvalior, Indor). Marata konfederasyonunu kurdular (1732-1738) ve Hindistan'm en gii<;lii ordusuna sahip oldular. Ama Ahmet Sah'm yonetiminde AfganIar, Maratalan 1761'de Panipat'ta yendiler. Maratalann zaylflamasl Ingilizlerin bolgeye Slzmaslru kolayla~tlrdl. Franslzlann kar~l koymasma ragmen tngilizler, ii<;sava~tan soma (17791782; 1802-1804; 1817) Maratalann topraklanru Bombay eyaletine bagladllar. Maratalara bagh topraklar da 1850'ye kadar yava~ yava~ ingiliz denetimine ge<;ti. 0 Hindu ve <;ift<;i olan Maratalar kastlardan olu~mu~ klanIar halinde ya~arlar. Meitheiler veya Manipuriler, bir tibetbirman dili konu~an, C;:inIer grubundan kavim. Hindistan'm kuzeydogusundaki Manipur eyaletinde niifusun <;ogunIugunu olu~tururlar (1983'te 700000). 0 Meitheiler pirin<; tanml yapar ve gozde sporlan polo i<;in at yeti~tirirler. Kastlara boliinmii~ bu hindular, di~tanevlenen k1anIar halinde orgiitlen.mi~lerdir. Kafatasl avclhglru, kurban ildetlerini ve alkollii i<;ki tiiketimini terk etmi~lerdir. Daha <;okKri~na'Yl kutsal sayarlar. Kendilerini yiiksek bir kastan sayan Manipuriler; Hindu dinine slkJca bagh 01makla birlikte, onceki yerel taml ve ruhlara taplnma ildetlerini de siirdiiriirler. Meolar, bk. MIAOLAR. Mevatiler, Hindistan'da ya~ayan (Alvar bolgesi) ve Racastancaya yaktn bir leh<;e konu~an halk (1983'te 1,3 milyon). 0 Belki de tiirk kokenli olan Mevatiler, biiyiik bir ihtimalle X. yy'da Hindistan'a geldiler ve XI. yy'da Islamiyeti kabul ettiler. 0 Babasoyluluga dayah dl~tanevlenen klanIar halinde ya~arlar. C;:ift<;ilikle ge<;inirler. Pek aZl giiniimiizde Hindu dinini benimsemi~tir. Miaolar veya Meolar veya Hmonglar, C;:in'de (Hunan, Guizhou, Sichuan, Yunnan), Kuzey Tayland, Kuzey Laos ve Kuzeybatl Vietnam'da ya~ayan halk (1987'de tahminen 6 milyondan <;ok; bunun 5232000'i C;:in'de). Miaolar <;in-tibet veya tay grubuna ait yao dillerine yakJn bir dil grubu olan Miaoca konu~urlar. 0 Dagh olan Miaolar zanaatkilrhgm yaru Slra ormandan yakarak a<;tlklan tarlalarda mlSlr, biraz pirin<;, ve afyon elde etmek i<;inha~ha~ yeti~tirirler; iirettikleri afyonu ova kesiminde satarlar. HayvancJllk (domuz, ke<;i, manda, at) verimli i~leri arasmdadlf. Yunnan'dan getirttikleri demirle kendi illetlerini yaparlar. Aile babasoyludur. Erkeklerin birden fazla e~ almalanna izin verilirse de, bunu ancak varhkll olanIar yapabilir. Bir<;ogu animist dindendir, hayvan kurban etme yaygmdlf, pek <;ogu da C;:in Taoculugundan iyice etkilenmi~ durumdadlr. Siyasi basktlar etkisiyle yer degi~tirmege devam ederler. Mikirler, Hindistan'da ya~ayan (Assam) ve bir tibet-birman leh<;esi konu~an halk (1983'te 300 ODD). 0 Mikirler orman yakarak a<;tlklan tarlalarda gelge<; tanm yaparlar. Anayerli, dl~tanevlenen, babasoyluluga dayah bir diizenIeri vardlr. DinIeri animist tiptedir. Ruhlara kurban etmek iizere domuz yeti~tirirler. Mimiler, Hindistan'da ya~ayan (Arllna<;al Prade~) ve bir tibet-birman leh<;esi konu~an halk (1983'te 70 000). 0 Mi~miler babasoylu k1an diizeninde ya~arlar. Dl~tanevlenen k1anIarda <;okkanhk epeyce yaygmdlr. Tanmla, avclhk ve toplaYlclhkla ge<;inirler. DinIeri animist tiptedir, kadutlar i<;inbir<;ok yiyecek yasagl vardlf. Mizolar, bk. LUSAiLER. Mogollar, altay dilleri grubundan Mogolca konu~an asya halh Mogollann vataru Yukan Asya'dlr, ama Amur ktytlanndan Volga klyllanna kadar <;ok geni~ bir alana dagtlml~lardlr. Bugiin Mogollar, Mogolistan, C;:in, SSCB ve Afganistan'da ya~amaktadlr. o Mogollar XII. yy'a dogru tarih sahnesinde goriinduler. 0 Slfada Mogolistan bozklflanm payla~an be~ biiyiik kabile grubu olu~turuyorlardl : asJl Mogollar, Mel1kitler, Keraitler, T atarlar ve NaymanIar. Ozellikle Cengiz Han zamamnda fetih<;i bir toplum bi<;iminde orgiitlendiler; Cengiz Han XIII. yy'm ba~lannda Horasan, Maveraunnehi~ ve Afganistan'l fethetti. HulagG Iran, Irak ve Suriye'yi ele ge<;irdi (1256-1260) Kubilay (1260-1294) zamarunda imparatorluk bir devletler federasyonuna donii~tii ve tiirk iistiinIiigiine dayah Altmordu" devleti kuruldu. Rus prenslikleri ve Klflm bu devlete baglandl. Ho~goriiye ve halklanmn <;e~itliligine dayah mogol toplumu biiyiik bir geli~me gosterdi. Fakat Mogol imparatorlugu, once Ming hanedaru zamarunda C;:in'in yeniden g(j<;leni~inin etkisiyle, soma Ruslarm (1480), ardmdan Tatarlann basklSlyla yava~ yava~ geriledi. Mogolistan kabileleri, Dayan Han (1481-1543) gibi bazl biiyiik hanIann varhgma ragmen, yeniden bir diizen kuramadtlar. Mogol soylulan XVl. yy'm sonIannda Tibet LamaClhglru benimsedi; Dogu Mogollan XVlII. yy'da Man<;u hilkimiyetine girdi. Mogolistan'm giineydogusu C;:in cumhuriyeti kurulduktan soma (1911) C;:in slrurlan i<;inde kaldl ; ayOl yll Dl~ Mogolistan devleti kuruldu ve 1945'te Mogolistan Halk Cumhuriyeti'ne donii~tii. 0 Bugun Mogollar, ba~ta Kalmuklar (veya Oyratlar) ve Halhalar* olmak iizere kabileler halinde ve dagtlml~ duzende ya~amaktadlflar. 1989'da sayJlan 2 milyon dolaymdaydl. C;:in'dekiler 3,4 milyondan fazladlr. Afganistan'da da az saYlda Mogol ya~ar. Moiler, Vietnam ve Laos'ta ya~ayan ve mon-khmer grubundan bir dil olan Moice konu~an halk. 0 Moiler Annam Slfadaglan yoresindeki daglarda ve yaylalarda oturur, ormandan a<;ma tarlalarda gelge<; tanm (pirin<;, tatll patates) yaparlar ve hayvan (domuz ve kiimes hayvam) yeti~tirirler. C;:inhindi ve Vietnam sava~lannda <;ok can kaybma ugradllar. MokenIer veya Silunglar, Birmanya'da ya~ayan (Mergi taktmadalan) ve malayapolinezya grubundan bir dil konu~an halk (1985'te tahminen birka<; milyon). Mokenler deniz yoluyla Dogu'dan gelmi~ ProtoMalaylar olabilir. 0 Topillmsal duzenIeri bahk<;lhkla ge<;inen ve belli saYlda tekneden olu~an birimlere dayarur; evlenmeler ayru tekne grubu i<;inde olur. Babayerli ve Samanist olan toplumda ~ef yoktur. Monlar, Birmanya ve Tayland'da ya~ayan (1983'te Birmanya'da 1 milyondan <;ok, Tayland'da 100 000) ve mon-khmer grubundan bir dil konu~an, hint medeniyetinden etkilenmi~ halk. 0 Mon toplumu farkllla~maml~ " bir sisteme dayaOlr (anasoylliluk ve babasoyluluk). KlanIara dayah topilim yapllanm ve atalanndan kalma animist inan<;lanOl kaybetmeksizin Hinayana Budizmine ge<;mi~lerdir. 0 Once A~agl Menam bolgesine (VII. yy, Dvaravati kralhgl), soma yukan bolgeye (Haripuncaya kralhgl) yerle~en MonIar, daha sava~<;lolan halklara kar~l pek direnemediler. Dvaravati XI. yy'da Khmerler tarafmdan, Haripllncaya da 1292'de Taylar tarafmdan i~gal edildi. Ama fatihler Mon medeniyetinden faydalandllar ; BudaClhk bu sayede yaylldl. KJsmen erimi~ olan-MonIar, A~agl Menam'da ve Giiney Birmanya'da bugiin de ya~amaktadlr. Mulaolar, Guney C;:in'de (Guizholl, Guangxi) ya~ayan (1978'de 70000) ve bir taykadai dili konu~an halk. 0 Mulaolar, onIardan Laolar diye soz eden <;inYllhklanna gore, bu yorenin en eski halkt olabilir. C;:inIile~mi~ ve HanIann i<;inde erimi~ koylulerdir. Ejderha ve kaplana taparlar, olulerin tabutlanru aga<;lann i<;ineyerle~tirirler. Mundalar, Orta ve Dogu Hindistan'da ya~ayan (1983'te 5 milyon) ve munda grubundan bir dil konu~an kabileler. 0 Eskiden avCl ve toplaYlCl olan Mundalar bugiin <;ift<;idir, aga<; yakarak a<;tlklan tarlalarda tanm yapar ve ormanIara zarar verirler. Hindu kulturunden etkilenmi~ olmakla birlikte animist inan<;lara baghdlrlar. Muonglar, Klizey Vietnam halkl (KlZll Nehir deltaslrun guneybatl bolumu ve Annam slfadaglanrun dogu yama<;lan) [1988' de 800 000' den <;ok]. Muonglar, Vietnamcaya yakm bir dil konu~ur ; yalruz kuzey kesimlerinde ya~ayanIann konu~tugu leh<;e bir mon-khmer dilini andmr. 0 DuzenIeri babaerkil tiptedir. Tanm yapar, pirin<; yeti~tirirler, zanaatla ugra~anIan da vardlr. Atalara tapmlflar. Aile babaerkil tiptedir, ama kiilturel ozelliklerinden pek <;ogu Vietnamhlarla ve T aylarla ortaktlr. Musuhlar, bk. LAHULAR.

A -

Yemen evleri.

1 Tavila kenti yakla~lk 2 700 m yiikseltidedir. Yuksek Yemen platosu uzerinde, yazIn muson yagmurlanyla yeterince sulanan (en yuksek yerletde ytlltk yagll 1 met reden yukan) topraklarcia, saglam ve kararh bie tanm medeniyeti geli~mitir. Koy!er ve kasabalac yuksek yerlere kurulmu~tur; oradan baklldl gmda ~e~itli tanm alanla n, 6zellikle 1 300 m1nin altmdaki kahve agacl bah,eleri ve 1 400 ile 2600 m arasmdaki kat tarlalan kolayhkla goriilebilir.

-~

'--~-I
Nagalar, Nagaland (Hindistan) ve Birmanya'da ya~ayan (1987'de 800000 kadar) ve tibet-birman grubundan Nagaca konu~an halklar grubu_ 0 C::iftC;i, avCl ve bahkC;l bir halktlr; to plum diizenleri dl~tanevlenen babasoylu klanlar halinde orgiitlenmi~tir. C::ogu hristiyanla~ml~, geri kalanlar animisttir. Na~iler, Giiney C::in'de ya~ayan halk (Tibet smlfl, Yunnan, Sichuan) [1989'da 300000 kadar]. Bir tibet-birman dili konu~urlar. 0 Na~iler dagh, aVClve bahkC;l koyliilerdir, koyun ve yak yeti~tirirler. Tam anlamlyla c;inlilqmi~lerdir. Animist LamaCl olan Na~iler, teke~lilik ve c;okkanhhk ilkesine bagh klan sisteminin izlerini de korumu~lardlr. Negritolar, Giineydogu Asya'da bazl adalard a ya~ayan bsa boylu halklar : Filipinlerde Aetalar; Malezya yanmadasmda Semanglar (bu adada onlara Menik de derler), Sri Lanka'da Veddalar; Andaman adasmda Andamanltlar (1985'te on bq yirmi bin kadar). 0 Negritolar diinyamn bu bolgesinde ya~ayan en ilkel topluluklardandlr. Nevarlar, Nepal'de, Katmandu vadisinde ya~ayan halk (1987' de 527 000). Bir tibetbirman dili (Nevarca) konu~urlar. 0 Nevarlar Nepal'de hint modeline gore orgiitlenmi~ tek halktlr. Hinduculugu benimsemi~ler ve babasoylu kastlara aynlml~lardu. En iistte brahmanlar (Hindu ve Budist), onlann altmda toprak sahipleri, soma c;iftc;iler,soma zanaatkiirlar, en altta da dokunulmaz c;opc;iiler yer ahr. Ic;tenevlenen ve babayerli olan Nevarlann soy zinciri babasoyluluga dayamr.
A -

Oraonlar, bk. KURUHLAR. Pahariler veya Hasalar. Nepal'de ve Himalayalann Hindistan slmrlan ic;inde kalan kesiminde (Uttar Prade~'in kuzey kesimi ve Himac;al Prade~) ya~ayan ve Paharice (hintari) konu~an halk (1984'te 5 milyon). 0 Paharilerin dini Hinduculuktur. Brahman 01mamalanna ragmen kuyumcu, sepici ve de~ mircilerden olu~an bir kasta mensupturlar. lc;tenevlenen Pahariler, babayerlidirler. Dag yamac;lanndaki tarac;alarda tanm yapar, keC;i,koyun ve slglr beslerler. Palaunglar veya Taanglar veya Rumai ler, Birmanya' da (~an ve Kac;in eyaletleri) veC::in'de (Yunnan) ya~ayan halk (1984'te 100000). C::indekiler r;ince konu~urlar. 0 Palaunglar c;ay yeti~tirmede uzmanla~ml~lardlr. Tanmla (pirinc;, fasulye, mlSlr vb_), hayvanClhkla ve ticaretle ugra~ular. 1960'lara kadar, kom~ulan ~anlar'mkine" benzer prenslikler halinde yapllanml klan diizeninde ya~arlardl. ASll dinleri, bazl animist ogeler de ta~lyan Budaclhktl ; ruhun, beden oldiikten soma ba~ka bir bedende yeniden diinyaya gelecegi yolunda bazl inanc;larada sahiptirler. Pearlar veya Porrlar veya Samreler, Batl Kampuc;ya'da ya~ayan ve bir mon-khmer dili konu~an nalk. 0 Eskiden baharat elde edilen meyveleri (kakule) toplayarak gec;inen Pearlar, giiniimiizde bahkC;lhk ve pirinc; tanml yapmaktadular. T opIum diizenleri, babaerkil ve babasoylu orgiitlenmelere dayahdlr. Dini aC;ldan ozellikle topraktaki ruh-

lara olan inanc;lanna bagh animist uygulamalan vardlr. Pe~tular veya Pathanlar, Pakistan'm' kuzeybatlsmda ve Afganistan'm dogusunda ya~ayan ve batl iran grubundan bir hintavrupa dili (Petuca) konu~an halk (1984'te 14 milyon). 0 Pe~tular, Hanefi miisliimandu (caferi Turiler haric;). Sovyet-Afgan sava~mdan (1979,1988) once ya~adlklan bolge, goc;ebelerin alanlan da dahil, nispeten istikrarhydl. Kabilelere boliinmii~lerdir. Her kabile kendi ic;inde klanlara, alt klanlara ve ataerkil ailelere aynhr. Pe~tular genelde C;iftC;i, c;oban ve sava~C;ldlr. Farkll biiyiikliikte ve onemde 60 kabileye aynlml~lardu. Afganistan'daki ba~hca pe~tu kabileleri veya kabile federasyonlan, Diirraniler ve Gtlzailer'dir. Biiyiik', goc;ebe bir kabile olan Gllzailer, kec;i derisinden kara c;adular altmda ya~ar, koyun, kec;i ve deve yeti~tirir ; C;iftC;i olan Diirraniler Afganistan'm giineyinde oturur; bunlar Pakistan-Afgan Slmn boyunca yer alan" dagh kabileler dir. Pe~aver bolgesinde ve Svat , vadisinde oturan ve siyasi sistemleri geregi .' topraklanm zaman zaman aileler arasmda yeniden payla~tlran YU5u(zay kabilesi (1 milyon) C;iftc;ilik yapar. Her pe~tu kabilesi soydan gelme bir han tarafmdan yonetilir ; c;e~itlisoy ve ailelerin temsilcilerinden kurulu bir heyet, kabilenin yonetiminde hana yardlmcl olur. Porocalar, Andhra Prade~'te (Hindistan) ya~ayan dravid kokenli halk (1981 'de 200 000). 0 Porocalar tanmla, avclhkla ve toplaYlclhkla gec;imlerini saglarlar ; aynca bambu ewa yaparak gec;inirler. lc;tenevlenen totemci klanlar halinde orgiitlenmi~ bir to plum yapllan vardlr ; babasoyluluk ilkesi giiderler; mesken diizenleri babayerlilik esasma gon!dir. Pumiler, C::in'de ya~ayan (Yunnan, Sichuan, Qinghai, Gansu) ve bir c;in-tibet dili konu~an halk (1960'ta 16000).0 Pumiler, mogol istilasma (XIII. yiizyll) kadar Batl C::in'de dola~arak ya~ayan eski goc;ebelerdir. Mogollar onlan hizmetlerine alarak daghlara kar~l parah asker olarak kullandllar. 19201930 arasmda Guomindang'a hizmet ettiler. Bugiin, c;e~itliyorelerde dagmlk ya~ayan koylii bir halktlr. Lamacl BudaClhgl terk ettikleri gibi, atadan kalan iidetlerinin c;ogunu da buakml~lardlr.

Bihar'da bir koy (Hindi,tan).

Himalaya'dan inen Ifmaklarla sulanan Bihar ovasmda temel kaynak tanmdlf; ne var ki, seller buyuk zararlara yol a~ar. Ba~hca ge~im tiriinleri pirin\ ve bugdaydlr, aynca filSl! ve sebze de yetiti rilir. Smai iirunler eker kaml~l! tiitiin ve jijttur.

B. Nam~e Bazar.
Nam~e merkez Bazar, Nepal'in dogu kesiminde

bir koydlir. Burasl Himalaya'ya tlrmanacak dagcllar i~in Everest'in eteginde bir ugrak vazifesi go-

rtir.

c -Pe~tu aba,1. Pe~tular Afganistan1m yiiksek kesimlerinde go,ebe olarak yajarlar. lklim bu bolgelerde ,ok sert, c;ok kuraktlr; ulke-

nin Iitiytik boltimti i1kbaharda klsa bir sure sagnak, kljln da Akdeniz'den gelen clhz bir ya glj allr. .

I b"""",,,==

ASYA
Rabhalar, Assam'da (Hindistan) kabile yaaml suren halk (1989'da 170000).0 Carolara yakll1 saydan Rabhalar c;iftC;ilik,tanm ve aynca hayvanClhk yapar, el sanatlanyla (ozellikle dokumaClhk) ugraular. Anaerkil ve anayerli bir toplumsal duzende yaarlar, toprak mulkiyeti k!zlara gec;er; animist inanc;lan vardu. Giderek Hinduculuga ve babaerkil bir yaama dogru bir egilim gostermektedi rler. Racban~iIer, Banglade, Hindistan ve Nepal'da yaayan saYllan birkac; milyon civannda olan ve Bengalce' nin bir lehc;esini konuan halk. 0 Racbanilerin babasoylu toplum duzeninde c;okelilige, c;okkanhhga, heIe dltanevlenmeye ustun yer verilir. Yiyeceklerine bak!hrsa (alkollu ic;ecekler ve av eti) geleneksel hindu toplumu tarafmdan parya saYlhrlar. C;:ogu Hinduculugu benimsemitir. Racputlar, Hindistan'm kuzeyinde yaayan halk. Adlan Sanskritc;e krahn oglu " anlamma gelen bir kelimenin hintc;e biC;imidir. 0 Racputlar VIII. yy'dan XIX. yy'a kadar prensliklere ve mustahkem at()lara dayah siyasl bir iktidan surdurduler. Once baglmslz olan, giderek baburlu hakimiyetini kabul eden prensle~ yuksek gorevler alddar. Bu uzlama XVIII. yY'da Babur imparatorlugunun c;okuune kadar surdu. Daha soma III. Marata savamm ertesinde ingiliz vesayetini kabul edene kadar marata reislerinin hakimiyetine girdiler. Hindistan'm baglmslzligml elde ediinden soma, racput devletleri bir araya gelerek Racasthan eyaletini oluturdular ve Hindistan Birligine katlldllar. Vaktiyle birlikte olduklan Buyuk Mogollar gibi Delhi saraylrun gorkernine ozenerek urettikleri kumalar, mucevherat ve silahlarla onlara benzemege c;ahtllar. Ressamlan hindu veya Islam konulanru aylrt etineden ilediler (1567'de Racput devletinin bakenti olan Racastan'da, Udaypur saraymda yer alan resimler). 0 Buyuk toprak sahibi olan Racputlar, hindu hiyerarisinde kendilerini ustun yaratlklar sayar (savaC;llar), ama brahmanlardan aagl gorurler. Babasoylu klan duzeninde yaarlar, ama aslmda m uslUmandular. ReddiIer, Andhra Prade'te (Hindistan) yaayan ve bir telugu lehc;esi konuan halk (1982'de 200000).0 Reddiler uC;buyuk gruba aynhrlar: Pandavafar, Racafar, Vamsafar. Bu bolgenin en eski halkl saylhrlar, tanm, hayvanclhk, C;iftC;ilik ve toplaYlClhkla gec;inirler. $ivaCl Hinduculuga baghdular, kastlara ayniml babasoylu toplum duzeninde yaar, ic;tenevlenirler. Rhadeler veya Edeler, Vietnam'da Dac Lac yaylasmda oturan ve bir malayapolinezya dili konuan dagll halk (1987' de 142000). 0 Rhadeler uzun evlerde otururlar. Animisttirler, anayerli ve anasoylu duzende klan yaaml surerler. Pirinc; tanml ve aVClhkla gec;inirler. Vietnam savama ragmen koruduklan dinlerinde birc;ok toren, kurban ve tabu yer ahr. Ronglar, bk. LEPC;:ALAR. RumaiIer, bk. PALAUNCLAR. Senoiler, Malezya'da kabile hayatl suren ve birc;ok gruba aynlan, ama hepsi monkhiner grubuna mensup olan halk (1983'te 30000). Senoiler Malayca grubuna baglanan lehc;elerle konuurlar. 0 Malezya'nm ya:amaya en elverisiz bolgelerinde oturur, ormam yakarak ac;tlklan tarlalarda tanm yapar, avclhk ve toplaylClhkla gec;inirler. Demiri iler ve silah yapmaYl bilirler. Yirmi otuz evlik koylerde otururlar. Bir tur animizm olan dinlerinde, amanizm etkileri aglr basar. Seylanhlar, Sri Lanka nufusunun yuzde 70'ini oluturan ve bir hint-ari dili (Seyfanca) konuan halk (1981 saylmma g~re 10,9 milyon). 0 Seylanlilann, adaya MO I. binydda gelip yerletikleri samhyor. Daghk yorelerde eski geleneklerini koruyabilmilerse de, ova kesiminde batddann etkisinde kalmllardn. Budacl olan Seylanhlar, kastlar halinde orgutlenmilerdir. Diger Sri Lanka halkIan gibi Seylanlilarda da me siege dayah karmalk bir kast sistemi gorulur. Eler genellikle ayru kasttan sec;ilir. Hala ve day! c;ocuklanyla evlenme tevik edilir. Zaman zaman c;okkanh ve c;okkocah ailelere rastlanmakla birlikte, genellikle tekelilik uygulann. 1971'dep beri baglmslzhk ic;in mucadele eden hinducu Tamullan aClmaSlzca engellemektedirler. Silunglar, bk. MOKENLER. Sugaliler, bk. BANCARALAR.

Samreler, bk. PEARLAR. Santallar, Bihar, Bengal ve Orissa'da (Hindistan) yaayan (1989'da 4,3 milyondan fazla) ve munda grubundan bir dil (San/alca) konuan halk. Aynca Banglade'te yaayan kalabahk bir santal grubu da vardlr. 0 Santallar C;iftc;ilikle ugraular. Dltanevlenen klanlara bolunmu ve c;okeliligi benimsemi, babasoylu bir to plum olan Santallar'm dini, Hinduculukla animist inanc;lann bir kanlmldlr (ruhlara ve atalara tapmma). Kabile hayatmm surdugu koylerde temel ekonomik etkinJik pirinc; tanmldlr. Her koye, baZl dinl ve torensel rolleri de olan bir bakan onderlik eder. Bakanllk babadan ogula gec;er. Koyler pergene denilen daha buyuk bir toprak birimi temelinde gruplarur. Her pergenenin de ayn bir bakaru vardlr. 12 santal klarurun her biri air birimlere aynhr. Aym klarun uyelerinin birbiriyle evlenmesi yasaktlr. C;:okelilikyasak olmamakla birlikte ender olarak gorultir. Saoralar, Orissa'da (Hindistan) yaayan ve oriya veya munda lehc;eleri konuan halk (1983'te 400 000' den c;ok). 0 Saoralar c;ogunlukla C;iftC;ilik ve aVClhkla geC;inirler; iC;tenevlenirler ve babasoyluluk guderler. Hinduculugu benimsemilerdir. 0 Mahabharata ve Ral11ayal1a'da sozu edilen Sabara'lann soyundan geldiklerine inamrlar. Onlara gore MS II. yy'da yunanh cografyacl Ptolemaios'un soz ettigi Sabrae'ler kendi atalandlr. Sedanglar, Annam slradaglannm kuzeyindeki yuksek yaylalarda (Vietnam) oturan ve mon-khmer grubundan bir dil (Scdallgca) konu~an c;ok eski c;inhindi halklanndan biri. e Sedanglar kulle guc;lendirdikleri tarlalarda pirinc; tanml yaparlar. Demiri ilemeyi bilir ve silah imal ederler. Dinleri bir tur amanizmdir.

~~nlar, Birmanya'da, ozellikle San eyaletinde oturan halk (1983'te 3,5 milyon). San' lar bir tay dili konuurlar. 0 Olkenin alc;ak yorelerinde oturur ve pirinc; tanml yaparlar. Evleri bambudan yapllmltu. Gec;imlerini ticaret (ozellikle afyon ticareti) ve kac;akC;lhktan saglarlar. Oturduklan bolgenin bahca dogal kaynaklan tek agaCl, degerli talar ve gumulU kurundur. Budisttirler. ~erpalar, en daghk bolgelerde oturan ve bir tibet dili konuan Nepal halk! (1989'da 140000). 0 $erpalar'm Nepal'a XVII. yy'da geldikleri samhyor. Dltanevlenen klanlar halinde orgutlenmilerdir, soy c;izgileri babasoyludur. Hem c;okkanhhga, hem de c;okkocahhga rastlamr. Patates ve tahll tanmlyla ve hayvanclhkla gec;inirler. LamaCl budisttirler. Avrupahlarla iliki kurduktan sonra yuksek daglarda, ozellikle Himalaya'nm yuksek tepelerinin fethinde ustun kllavuzluk yeteneklerini gosterdiler. 1953'te Everest'e C;lkan E. Hillary'ye onlardan biri olan Tenzing Norgay yonetimindeki $erpalar k!lavuzluk etmiti. ~ueiler, Zhuang (Guangxi), Shui (Guizhou) ozerk bolgelerinde yaayan c;inli aZlnllk (1989'da 225000). $ueiler yazdi bir dil konuurlar; dilleri hem kaday, hem tay diline baglanabilir. 0 C;:iftc;idirler ve hlzla c;inJilemektedirler. Eskiden doga c;evrimlerine ve Yer tannlanna dayah bir dinleri yard!. Devletletirilmeden once koyleri feodal bir yapldayd!.

A -

Nastriye'de yaplm

(Irak) biT ev.

teknig~ kaml~Iann birbirine bag

Evlerin lanarak birlqtirilmcsidir. Naslriyc. rejimi duzenli olmayan Dicle ve Firat nehirleri arasmda yer alan bir b6lgedir. Al~ak ova kesiminde g6lcuk vc

batakllkl~~ktu;I(~~ alc;ak basmca bagiJ olarak gorulcn Akdc1-iz k6kcnli nadir yag)~lar dl~m da yagmur yagmadlgmdan, bolge yan ~61 durumundadlr.

[DiiNYA

HALKLARI VE D;LLER;

Taanglar, bk. PALAUNGLAR. TacikIer, sovyet Ona Asyasmm guneydogusunda, Kuzey ve Orta Afganistan'da ya~ayan halk (1980'de toplam 7 milyon nufusun 2 898 OOO'iSSCB'de [1979J, 3933 OOO'i Afganistan'da). Tacikler, Fars<;a'run bir leh<;esiolan Tacik,e konu~urlar. Bu dil 1933'ten beri kiril harfleriyle yaztlmaktadn Xinjiang'in batlsmda ((in) ve Pakistan'da ya~ayan T acikler de vardlr. 0 Tacikler Orta Asya'run yerle~ik en eski yerli halhdlr. (0guruuk Hanefi mezhebinden Sunni muslumandu ; ~ii tacikler de vardlr ; Pamir'deyse (SSCB'de, Yukan Bedah~an ozerk bolgesi) ismaili ~ii tacikler bulunur. Tamanglar, Katmandu bolgesinde ya~ayan Nepal halh (1989'da 685000); bir tibetbirman dili konu~urlar. 0 T amanglar <;ift,idir. T opIum dl~tanevlenen klanlara bolunmu~tur. Budist olan Tamanglar, lamalan ustun bir kast sayarlar. Tamiller veya Tamullar, Hindistan'm guneyinde ve Sri Lanka'da ya~ayan (1988'de 40-60 milyon arasl) ve bir dravid dili (Tal11ulca) konu~an halk. 0 Hinduculugu benimsemi~ olan Tamiller babasoyluluga dayah bir kast duzeni i<;inde ya~arlar. Sri Lanka adasmm kuzeyinde, gu<;lu bir aZlrulk olu~tururlar (toplam nufusun yuzde 20'si). Ahalinin yuzde 70'ini olu~turan ve budist olan Seylanhlar, ozellikle 1983'ten beri bu aZlrulga a<;lktan a<;lga saldlrmaktadlr. Tamiller'in gerilla orgutune ve Hindistan'm destegine ragmen, Sri Lanka ordusu, Sri Lanka'yla Hindistan arasmdaki Cafna (Jaffna) yanmadasml ele ge<;irmeyi ba~ardl (maYls 1987). o zaman Hindistan, a<;lk<;a,tamil gerillalanyla Sri Lanka hukumet kuvvetleri arasmda bir denge saglama amacma yoneldi: ama iki taraf arasmda bir anla~ma saglanamadl. Kaslm 1987'de Sri Lanka parlamentosu kuzey ve dogu bolgelerine smnh bir ozerklik tamdl. Ate~kese ragmen a~m Tamillerin saldmlan arahktan itibaren ~iddetlenerek deyam etti. ~ubat 1988'de Hindistan tamil gerillalanna kar~l Sri Lanka kuvvetlerini destekleme karan alml~ gorundu; ne var ki, 1988 haziranmda, bu defa, birliklerini adadan <;ekme karan aIdI ve 1990 ytll i<;inde bu karanru uyguladl. Taylar, Tayland'da ve Kuzey Birmanya'da (~an eyaleti) halkm <;oguruugunu olu~turan ve ayru zamanda Laos'ta ve Guney (in'de de bulunan halk (1987' de T ayland' da 42709000, Birmanya'da ~an eyaletinde 1988'de 3 milyon kadar; 1984'te toplam

Tay nufusu 60 milyon kadar tahmin ediliyordu). 0 (in'den Guneydogu Asya'ya gelmi~ olan T aylar budisttirler, ama brahmanCl yanlan da vardlr, aynca bazl animist inan<;lanm da korumaktadlrlar. Toplum babaerkil ve genellikle monogramdu. Tharular, Nepal'in guneyindeki batakhk cangllda ve Uttar Prade~ eyaletinde (Hindistan) ya~ayan halk (1981'de 540 700). 0 Tharular <;ift<;ilik,toplamaClhk, aVCl!lk ve bahk<;lhk yaparak ge<;inirler. Islamla~malan Slrasmda Racputana'dan aynlarak bu yore!ere ge!dikleri samhyor. Dl~tanevlenen klanlar halinde ya~ar, babayerli ve babasoylu bir toplum olu~tururlar. Hinduculugu benimsemi~lerdir, ama orman ruhlanna da tapmaya devam ederler. Tonglar, bk. DONGLAR. Tonghianglar, bk. DONqIANGLAR. Tiirl<1er, bk. "Avrupa ve SSCB " bo!Umu.

bir<;ok medeniyet unsurunu oruardan aldllar. XIV. yy ile XVII. yy arasmda Islam inanClm benimseyen Tarim havzasl Uygurlan, 1750'lerde (in imparatorluguna kattldllar. Aralanndan bir klsml, ayaklanmalar, ozellikle 1861-1878 ayaklanmalan sonunda Rusya'ya slgmdl. Diger bir klsml 1944'te, Kazaklar'la birlikte Dogu Turkistan Cumhuriyeti'ne yerleti. Baztlan da 1962'de Kazakistan'a slgmdtlar. (ogunluk (in'de kaldl (Xijiang, 1988'de 6 milyona yakm); SSCB'deki Uygur nufusu 1979' da 211 000' di. Gunumuzde (in ve SSCB topraklannda yaayan Uygurlann buyuk bo!Umu, dunyanm en kurak bolge!erinden birinde, yerlqik klrSal bir hayatl surdurmektedir. T oplumsal orgutlenmenin merkezi koydur. Uygurlar, Asya'run i<; kesimlerinde ya~ayan turk halklanmn <;ogu gibi hanefi sunnidir.

Uraonlar, Hindistan'm Bengal kesiminde ya~ayan ve Bihar'daki Kuruhlara yakm olarak Kruhcanm bir leh<;esini konuan halk (1984'te 350000). 0 Uraoruar Sundarbans bolgesinde yaar ve <;ift<;iliklege<;inirler. 1<;tenevlenen totemli klaruar halinde orgutlenmilerdir; babayerli olarak ya~ar ve babasoyluluk guderler. Dirueri animist tiptedir, aynca orman tannlanna taparlar. Uygllrlar, gunumuzde (in'in Xinjiang Uygur Oz.erk Bolgesinde, Sovyetler Birligi'ne bagh Ozbek, Kazak ve KUglZ sovyet cumhuriyetlerinde yaayan, turk soyundan halk. MS III. yy'dan itibaren <;inkaynaklan Uygurlar'dan soz eder. Bu kaynaklara gore Uygurlann yurdu, Selenga umagmm yukan <;lgnndan Orhun lrmagl ve Aral go!U kiytlanna kadar uzamyordu. Uygurlar, Knglz istilasmdan once Mogol imparatorlugunu ele ge<;irdiler (745-840). Kuglzlar ba~kent Kara Balgasun'u (Ordu Bahk) oruardan aldtlar. Bunun uzerine Uygurlar, Gansu'ya go<;mek zorunda kaldtlar veya Turfan, Bqbahk, Ku<;a gibi kendiyerleme bolge!erine <;ekildiler. Ve bundan soma Maniheizme ve Nesturilige oldugu kadar BudaClhga d~ dayanan parlak bir medeniyet kurdular. Ozgun bir muzik dogdu. (ift<;ilik, meyve yetitiriciligi, arap ve ipek uretimi geliti. Topraklar arklarla sularuyor, altm, gumu ve bakir ileniyordu. Ama daha soma, once Karahitaylar'm him aye sine girdiler, soma Cengiz Hana slgmdllar (1209). Mogollar alfabeyi ve
A - S~riyelde Rusafa yaklOmda bir kayo
Rusafa1nm uzun bir oykusu var: Bizans doneminden beri bilinir. Once bir kervan durag;Iydl) soma dinl~ ziyaretgah 01duo Blitlin Kuzey Mezopotamya'da saygt goren Aziz Serge'nin mezan

Valar veya Kavalar, Yunnan'da ((in) ve Birmanya' da (~an ve Kayah eyaletleri) ya~ayan halk (1984't~ 300000). 0 Valar, daghk bolge!erde ya~ar; pirin<;, mlSU ve ha~ha~ yetitirirler. Evlerini kazlklar ustune yaparlar. Koyleri teme! toplum birimidir. Klaruar halinde orgutlenmi bir toplumsal yapllan vardlr. Veddalar, Sri Lanka'mn bir seylan dili konu~an eski halk!. Bugun .tamamen ortadan silinmi~tir. 0 Veddalar MO VI. yy'da adanm yerli halkiydl. Magaralarda yaar, aVClhk ve toplaYIClhkla ge<;inirlerdi. Klan duzenindeydiler ve dirueri bir tur animizmdi (olulere taplnma). ~amanlann, bedenlerine giren ruhlar araClhglyla atalarla iletiim kurduguna inamrlardl.

buradadlL

XII. yy'daki
kaderi de-

arap istilaslyla

gi!ti. XIV. yy'da ahalisi

Hama'ya g6<;tu. Boylece ehir hayatl geriledi; ne var ki, bir gec;it yeri olan

bolge onemini kaybetroedi.

Yaolar, Guney (in'de, Birmanya'da, Tayland'da, Vietnam'da ve Kuzey Laos'da daglmk yaayan halk (1984'te 4 milyonun ustunde). Yaolar ya ,in-tibet, ya da tay dil grubundan saYllan Miao dillerine yakm bir dil (Yaoca) konu~urlar. 0 Ormaru yakarak a<;tlklan tarlalarda pirin<; yeti~tirir, yuksek yorelerde go<;ebe hayvanClhk yaparlar. Babaerkil yaplda ku<;uk toplumsal birimler halinde yaarlar. Genellikle tekqlilik ge<;erlidir, ama varhkh erkekler arasmda <;okkanhhga da rastlarur. Dinleri animisttir. Medeniyetleri, <;in medeniyetinden deriruemesine etkilenmitir. Viler veya Lololar, Guney (in'de, Laos'ta, Vietnam'da ve Tayland'da yaayan halk (1989'da 5,9 milyon) Yiler, bir <;in-til1et dili konuurlar. 0 Tanm ve hayvanClhk yaparlar. Babasoylu klaruar halinde yaarlar ; dinleri animist ve amanist teme!e dayamr. T oplumlan dltanevlenen klaruara bolunmutur. Zhuang veya <;:uanglar, Guney (in'de (Guangxi, Guangdong, Guizhou) ya~ayan ve tay grubundan bir dil (Zhuangca) konuan halk (1987'de 14153000).0 Zhuanglar pirin<; tanml yaparlar. Evleri kazlklar uzerinde ina edilmitir. Toplum duzeni, dltanevlenme ilkesini uygulayan klanlara dayamr. Zhuanglann dini, atalara tapmma gelenekleriyle tarlalara bereket getirici torenlerin bir kanlmldlr.

AVRUPA, SSCB VI TURK iLLIRi

rAcarIar, Gurcistan'da yaayan halk (1981'de 150000) ; Gurcucenin guriya leh~esiyle konuurlar. (Karadeniz k1YISmda Guriya'da). Resmi ilerde Rus~a kullarurlar, edebi dilleri Gurcucedir. 0 Acarlar, Osmanhlar zamanmda (XVI. yy) islamiyeti benimsediler ve sunni hanefi mezhebine girdiler. Bugun de onlan oteki Gurculer'den ayuan bahca nitelik musluman olulandlr. Yaadlklan topraklar, Osmanll imparatorlugunun Trabzon eyaletinin Gonye sancaglyla C;:l1du eyaleti arasmda bolunmutu. Acara ulkesi 1878'de Rusya'ya terk edildi. 1918'de C;:arhk Ylbldlktan soma bir sure tekrar Turkiye'nin hakimiyetine ge~ti. Nihayet SSCB ile yapl1an antlamaya gore 1925' de geri verildi ve Gurcistan cumhuriyetine bagh bir ozerk bolge kuruldu. Altayhlar, Batl Sibirya'da, bir bOlumu Altay ve Sayan'da, bir bolumu irti ve Yenisey byl1anndaki bozbrlarda yaayan turkmogol kavmi (1979'da 60000). Altay grubuna bagh diller konuan ~orlar, Hakaslar, Toralar, Tuvalar gibi halklar bu adla aruhrlar. o Eskiden go~ebe olan Altayhlar, yerletikleri yere gore ikiye aynhrlar : aVCllar (birlikte ~lblan av, geleneksel bir surek aVlyla balardl) ve hayvanClhkla ugraanlar. Bolgesine gore daire eklinde bir yurtta (go~ebe ~adlfl) veya konik ~adlrlarda otururlardl. DItanevlenen klanlar halinde yaarlardl; Ruslar bu klanlan birletirmege ~ahtl1ar. Dinleri bir tur amanizmdir ve yeraltl dunyasl-yerustu dunyasl aynmma dayarur. Al1

! tayhlann Budizmden ve Islamiyetten

onceI ki turk dinini muhafaza etmeleri, daghk ve i ormanllk bolgelerde tecrit edilmi bir halde I yaadlklanndan dolaYI, geni turk kitleleI rinden ~ok eskiden beri kopmu olmalann. dandlr. Azcmer, Azerbaycan halb, (Azerbaycan Cumhuriyeti, bakenti Baku [1979'da 5,477 milyon] ve iran'da Azerbaycan bolgesi [ykl. 6 milyon]), tiirk veya oguz dillerinin guneybatl grubundan bir dil olan Azerlce konuurlar. 0 Azeriler XL yy'da oguz-sel~uklu go~leriyle bolgeye gelen turklerle, Dogu T ranskafkasya'nm eski ahalisinin soyundan gelip XI. yy'da turklqmi olanlann bir kanlmldu. Vzun zamandan beri ~ogu yerlqik hayat surdugunden, eski klan ve airet yapllanm kaybetmilerdir. Yuzde 70'i caferi mezhebinden ii, digerleri hanefi mezhebinden sunnidir. C;:ift~ilik ve hayvanClhkla ge~inirler. HayvanClhk yapan Azeriler bm " aran" diye adlandudlklan ovalara iner, yaz aylan boyunca yaylalara ~lkarlar. iyi binici olurlar. Eski yaygm ve onemli bir azeri edebiyatl oldugu gibi, ozgun bir azeri muzigi de vardu. 1989' dan beri, aralannda kultur birligi oldugunu iddia ettikleri iranll azerilerle birleme isteyerek, ozellikle rusiran slmnnda yogunlaan gosteriler yaptllar. Ermeniler'le anlamazhk 1990'da i~ savaa donutu ve KlZll Ordu'nun mudahalesiyle sonu~landl. Basklar veya Euskaldunaklar, franslzispanyol smlflnm iki yamnda, Bask iilkesinde oturan ve hint-avrupa dili olmayan Baskfa konuan halk. 0 Bask medeniyetinin, Romahlar bolgeyi fethetmeden once de var oldugu soylenebilir; Basklar'm Pamplona'da kurdugu kralhk XII.-XIII. yy'larda slmrlanm geniletti. 1789 Franslz devriminin arifesinde bask illerinin ozel bir hukuki yaplsl vardl (koleligin olmaYII, yazlh orf ve adetlerin tamnmaSI gibi). Fransa'da cumhuriyet ilan edilince, Bask ulkesin.in devlet statusu kazanmasl engellendi. Ote yandan Bourbon prensi IV. Carlos'un ispanya'da tahta ~fkmasl Carlos~ulann, Madrid kralhgma gore bir par~a daha baglmslz bir statu edinmesine yaradl. Ama 1876'da Carlos~ular yenildi ve ispanyol basklanmn nispi ozerkligi de zedelendi. 1893'te Sabino Arana Goiri, Milliyet~i Bask partisini kurdu ; yandalan se~imde baan elde ettiler ve 1931'de Bask'm ozerkligi statusu tasanSI Cortes' e (meclis) sunuldu. ispanyol i~ saval her eyi bozdu, Francocular baglmslzhk hareketini vahice bastudl. 1959' da teror orgutii ETA (Euzkadi ta Askatasuna, "Bask ulkesi ve ozgurluk ,,) kurul-

duo Bu tarihten itibaren franslz ve ispanyoI polisi Bask halkimn destekledigi bask teroristlere karl ibirligi i~indedir. 0 Bask halbmn, sozlu ve yazlh olmak uzere gelimi bir edebiyatl, mimarisi, muzigi ve danslan vardu. Balortiar veya Bakurtlar, Sovyetler Birligi'nin avrupa kesiminin dogusunda, Volga lrmaglyla Vrzel daglan arasmda ve Vrallar'm otesinde yaayan turk halkl (1980'de 1 370 OOO'inustunde). 0 XI. ve XIII. yy arasmda Islamiyeti se~en Bakutlar, 1552'yle XVIII. yy'm ilk Ylllan arasmda Rus imparatorlugunun uyrugu oldular. Bir~ok kere ayaklandllar (1678'de ve turn XVIII. yy boyunca); Puga~ev ayaklanmasma (1773-74) katlldllar; XIX. yy'da ozellikle topraklannda komur ve petrol yataklan bulunduktan soma, Ruslar'ln somurgeci siyasetinden zarar gorduler. Onceleri go~ebe hayatl surerken, yerlqik duzene ge~mek zorunda kalan Babrtlann bahca ge~im kaynaklan, tanmdu (tahl1, eker pancan, patates, ay~i~egi) ; hayvanClhk da yaparlar. Ekim devrimi Slrasmda (1917) baglmslzhklanm kazanma ~abalanndan. bir sonu~ alamadllar. Bugun Bakirdistan Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde yaamaktadlrlar. Bahca baklrt boylan unlardu : Min'.. Tabm, KJp~ak (Suvm, Yurmatl, Burcen, Vsergen, Tungevur, Tamyan, Kudey, Katay, Ayh Bann, Salcuvut, Karl, Kayh, T okuzlar, Duvan, KUgIZ, Buler, Turkmen, Vran, Vvaru, Geyne, Bekerin, Kirey, Himen. Buryatiar, Sibirya'da (SSCB ve Mogolistan) yaayan ve mogol grubundan bir dil (Buryatfa) konuan halk (1979'da SSCB'de 353000).0 Buryatlar, XIII. yy'da Yakutlarla T unguzlan kovarak bugun bulunduklan bolgelere yerlqtiler. Bir bsml budist olan Buryatlar, once Rus imparatorlugunun yayl1ma siyasetine, daha. soma, ozellikle 1923'tl; "Buryat-Mogol Ozerk Cumhuriyeti "nin kuruluu slrasmda sovyet hegemonyasma karl direndiler. 1939'da topraklanrun bir boliimu ellerinden almdl; iilke 1958'de Buryat ()zerk Cumhuriyeti'ne donuturuldu. 0 Eskiden go~ebeyken (ke~e yurtlardan obalar) gittik~e yerleik duzene ge~tiler (uzeri aga~ kabuklanyla ortulii altl koeli ahap yurtlar). Vsta hayvan yetitirici, aVCI ve usta binicidirler. Geleneksel teknikleri blrakmakta, boynuzlu hayvan yetitiriciligi ve tanml benimsemektedirler. I-:IalaSibirya amanizminin etkisindedirler. Oteki Mogollar gibi Buryatlar da muzige dukundur : Turkler ve Mogollar arasmda ~ok yaygm bir gelenege uyan ozan, telli bir ~algl eliginde, destanlar okurdu.

B -

Bask konutu. iilkesi Fransa-

Bask

lspanya slrunnda, 2000 m yukseltideki daghk bir

alanda, Pireneler yoresin-

dedir. tklim yumu,ak ye

yaglhdlf i Navarro/nun etkisin-

her tarafmda oldugu gibi

atlantik ikliminin

dedir. Otlaklannda

slglr

ve koyun yeti~tirilir.Ta nm (6zellikle ffilSlf tanfil) pek gelimemitir.

A -

Ermeni

konutu. yl1da gelimitir i 1440'ta Ermenistan'm yonetim merkezi oldu. Ermenistan'm geri kalan kesimle-

Erivan, Sovyet Ermenistan Cumhuriyetinin merkezidir; 1000 m yukseltide bulunan kent, Aragats

(Alagoz) ye Agn yuksek

dag kudelerine yakmdlr. Kentin adt ermeni edebi-

riyle birlikte Eriyan da

1828 tarihinden itibaren Rus imparatorluguna ka-

yatmda ilk kez VI. yy'da

tlld!.

Lge;:~

oZ"e lI ik le X",I II 'y u",.z -

_ __

__

'''''' ''''''""'

-"--_.=_.-.:'-- __J

distan'da bir kast ml yoksa iizel bir halk ml oldugu bilirunemektedir. Bu ilk daglhmdan somaki ba~hca merkezin Macaristan ve Moldavya oldugu bilirunektedir. Bugiin Cah~inler veya Zaha~inler, Mogolistan'm- i <;:ingeneler ba~hca ii~ biiyiik gruba aynhr : kuzeybatlSlnda ya~ayan halk (1968'de I Romalar, Kanada'dan Giiney Afrika'ya, 11 000). [bk. " Asya biiliimii.] Avustralya'dan Japonya'ya kadar yaygmdlrlar, iizellikle Orta ve Batl Avrupa'da bulu(:e~enler, Kuzey Kafkasya'run orta kesiminde oturan halk (1979'da 750 000, bunun I nurlar; % 80'i (:e,en-jngu~ Ozerk Cumhuriyeti'nde Manu~/ar, en ~ok ltalya'dadnlar, ama oturur). Nah grubundan bir Kafkas dili ((:e- I Fransa, Almanya, SSCB ve Kanada'da da ,enee) konu~urlar. 0 XVII. yy'dan iince a.ni- I bulunurlar; mist ve hristiyan olan <;:e~enler, somadan I Kaleler, en ~ok Ispanya'dadnlar, ama FranIslamiyeti se~erek siinni ~afii mezhebini be- I sa, Almanya, Portekiz, Kuzey Afrika ve Giinimsediler. Geleneklerine ~ok bagh olan I ney Amerika'da da bulunudar. <;:e~enler, daghk yerlerde genelde hayvanClBu ii~ grubun ii~ii de aym halka mensup hkla, bazl yerlerde ~itf~ilikle ge~inirler. Rusolduklan duygusunu ta~nlar: bu gruplardan lar'a kar~l bir~ok kez din sava~l verdiler. I olmayanlaraysa gaco adml verider. Son defa 1943'te ayaklandllar. Dii~manla I o Tiirkiye'deki <;:ingenelerin kesin saYllan (Almanlar) i~ birligi yaptlklan su~lamaslyla biliruniyor. En ~ok Marmara biilgesinde, bu tarihte Sibirya ve Kazakistan'a siiriildii- ' iizellikle de Trakya'da ya~arlar. Ya~aYl~lan ler ve devletleri ortadan kaldmldJ. <;:e~enbakJmmdan yerlqik ve gii~ebe olarak ikiye Ingu~ Cumhuriyeti 1957'de yeniden kurulaynhr. Miizik konusunda olduk~a becerikli du ve ihanet su~lamasmdan temize ~lkanlolan ~ingeneler, aynca hurda ticareti, falClhk dllar. ve kalayclhkla hayatlanm kazarurlar. Kendilerine iizgii gelenekleri olan <;:ingeneler (:erkezler, Kuzey Kafkasya'run orta ve baTiirk~e'nin yam Slra kendi aralannda <;:ingetl kesiminde oturan halk. ~u gruplara aynnece konu~urlar. 0 <;:ingene topluluklan birIn: 1. Batl (:erkezleri veya Adigeyler (1979'da ~ok gruplara, gruplar alt gruplara, altgruplar da bir~ok aileden olu~an soylara aynhr. 109000) Kuban lrmaglrun a~agl vadilerinde ve Laba'da otururlar (Adigey Ozerk Bdlgest), Grup diizeyinde dl~tanevlerune enderdir (mesela bir rom nadiren bir kale'yle evleKuzeybatl kafkas dillerinden Adigeyce konu~urlar ; nir) ; alt grup diizeyinde i~tenevlerune daha 2, AsJ! (:erkezler (1979'da 47 000), Kuban da slmrhdlr. Alt grup diizeyinde kJz ah~ verilrmagmm orta kesimindeki vadilerde otu~i hem en hemen kuraldn. <;:ingenelerde yarurlar ; (bk, KARA<;:AYlAR) ; ~am tarzl esasmda gii~e beliktir; ama pek 3. Kabartaylar. * ~ok ~ingene yerle~ik ya~ama ge~mi~tir. Meo <;:erkezler XVI. yy'dan beri hanefi mezhesela Avrupa'da Manu~lar hep dola~lrlar, ama binden siinni miisliimandnlar. Ruslara kaql Romlann Lovara alt grubu biiyiik iil~iide giri~tikleri sava~ta (1834-1859) iinemli bapyerle~ik diizende ya~ar. <;:ingenelerin girdiknlar kazandllar; pek ~ogu Tiirkiye'ye, Urleri meslekler, genellikle zanaat saYllan mesdiin'e, Suriye'ye ve lsrail'e gii~tii. leklerdir (Dogu Avrupa'da demircilik, Ispanya' da sepet~ilik gibi). Her iilkenin ~ingenesi (:ingeneler, Avrupa'daki saYllan 5710000 genellikle 0 iilkenin dinini benimsemi~tir, ditahmin edilen ve bir hint-ari dili ((:ingenece) lini de konu~ur (mesela Fransa'dakiler ~okonu~an halk. Her iilkede degi~ik adlarla gunlukla katolik, Almanya'dakiler protestan aruhrlar: Tiirkiye'de ,ingene, ktpt~ po~a, vb. Tiirkiye'dekiler miisliimandlr). Avrupa'da Bu adlann, biitiin ~ingenelerin ortak adl gibi ~evre, gii~ebe ~ingeneleri iiylesine baskJ alkullarulmasl yerinde degildir ; ~iinkii <;:ingetJnda tutar ve onlann hayat tarzlanm iiylesineler kesin bir slruflandlrmayla birbirlerinden aynhrlar. 0 <;:ingenelerin Hindistan'm ne yadlrgar ki, <;:ingeneler kendi aralannda kuzeyinden biitiin diinyaya dagJ!dlklanna iirgiitlerunek zorunda kalml~lardlr: Uluslararasl Rom Komitesi gibi. .. kesin giiziiyle bakJlabilir, ama onlann Hin~N

.'{%/

~)

\)N

(:uk~i1er, Dogu Sibirya'mn kuzey kesimlerinde, Lena nmagmdan Bering bogazma kadar uzanan geni~ topraklarda ya~ayan SSCB halkJ (1979'da 14000). Eski bir sibirya dili ((:uk,ice) konu~urlar. o <;:uk~iler bulunduklan yerlere ve ekonomik ugra~lanna giire iki gruba aynhrlar : 1. Eskimolara yakm, denizci ve yerlqik <;: uk~iler, bahk~lhkla ge~inirler ; 2. lki mevsime giire yer degi~tiren, hayvanClhk yapan yan gii~ebe <;:uk~iler ; yazm Arktik okyanusu kJYllannda, kJ~m ormanhk biilgelerde otururlar. Dl~tanevlenen ve ~okkanh 4-5 ailed en olu~an obalarda ya~arlar. Dinlerinin temelinde ~amanist inan~lar vardu. SSCB'de bir C;uk,i Ozerk Bolgesi kurulmu~tur. (:uva~lar, ~ogunlugu (:uva~ Milli Ozerk Cumhuriyeti'nde oturan halk. <;:uva~lar, mogol kJYlmmdan (VII.-VIII. yy) soma Kafkasya'dan ve Azak denizi kJYllanndan gelen bulgar halklanmn soyundandlrlar. BaZl bilginlerce Altay dil ailesinin baglmslz bir dah sayJ!an bir tiirk dili ((:uva~,a) konu~urlar. <;:uva~lar eskiden beri tanm yaparak ge~imlerini saglamaya ~ah~ml~lardn. Ormanlardan geni~ iil~iide faydalamrlar, aVClhk ve bahk~lhk da ge~im kaynaklan arasmdadlr. Dargualar, Dogu Kafkasya'da (Orta Daglstan) ya~ayan halk (1979'da 287000). Eskiden arap harfleriyle, 1938' den itibaren kiril harfleriyle yazllan bir kafkas dili (Dargunca) konu~urlar. 0 XI. yy'dan beri islamla~an (siinni) Dargualar, XVI.-XVII. yy'larda doruga ula~an feodal bir devlet kurdular. 0 Ovada tanm ve hayvanClhk yapar, yazm yaylaya ~lkarlar. Dunganlar, XIX. yy'da Rus imparatorluguna gii~mii~ olan ~inli miisliimanlar (1979'da 52 000) [Kuglzistan ve Kazakistan]. 0 Hanefi mezhebinden siinni miisliiman olan Dunganlar, (:ince konu~urlar ve dillerini kiril alfabesiyle yazarlar. Esas itibariyle ~ift~idirler; kolhozlar halinde iirgiitlenen Dunganlar pirin~ tanml yaparlar.

A .

Buryat koyii. g61u kenannda duktan soma yerlemeye

mecbur oldular. Buryatlar ormanClhk, Slglf ve koyun yetitiriciligi yagunlugu

Baykal

bir kayo Buryatlar 6teden beri g6~ebedirler. Rus imparatorluguna karl direnileri sonw;suz kaldl

Ude'de..
Buryat yetinde

bajkent Ulan toplaru111tlf. Ozerk cumhurioturan Buryatlar,

padar, maden ocaklanncia <;ahlrlar. Ntifusun ~o

btitiin
yuzde

nufusun
30'u kadardlL

ancak

I
I

ve sovyet iktidan kurul-

Enetsler, Samoyedler'in diirt grubundan biri. Ermeniler, ~ogunlugu Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde, bir kJsml da Giircistan, Azerbaycan, Kafkasya, Rusya, Ukrayna, Orta Asya, Tiirkiye ve Iran' da ya~ayan halk (bu yiirelerdeki toplaml 1989' da 4,05 milyon; biitiin diinyaya yaYllml~ olan Ermeniler de katJ!JrSa 1989' daki niifuslan tahminen 11,5 milyon dolaymdadlr). Dilleri hint-avrupa grubundan Ermenice'dir. 0 Ermeniler tarih sahnesine MS II. yy' da ~lkrm~tJr. Kiliselerin biiliirunesini kabullerunediklerinden Hristiyanllgm ilk haline sadlk kalml~lardlr. V. yy'dan XIV. yy'a kadar iizgiin mimaride kiliseler yaptllar. Parlak bir medeniyetleri oldu (edebiyat, sanat, miizik [sanat ve halk miizikleri, giiniimiize kadar uzanmaktadlr]). 1920'de Giircistan, Ermenistan ve Azerbaycan Sovyetler Birligi'ne baglandl. Lenin bu ii~ biilgeyi T ranskafkasya Federasyonu halinde birle~tirdi. Stalin buna son vererek ~ogunlugu ermeni olan AhJ!kelek ve Daghk Karabag'l iince Giircistan'a, soma da Azerbaycan'a kattl. 1945'ten soma Ermeniler bu topraklann geri verilmesini istedilerse de bir sonu~ eIde edemediler. 1988' de Elaghk Karabag'da ba~giisteren ayaklarunalar ,iizerine giisteriler ba~laymca, KJzll Ordu Erivan'l i~gal etti, daha soma ~ekildi. Ama

387

AVRUPA, SSCB VE TURK iLLERi

SSCB'deki Ermenilerin milli istekleri 1985'te Gorba<;ov'un Komunist partisi genel sekreterligine gelmesinden once de canhydl. Euskaldunak veya Eskualdunak, Basklar'm kendi dillerinde kendilerine verdikleri ad. Finler veya Finliler, Avrupa'nm kuzeydogu klSlmlannda, ozellik!e Finlandiya ve Laponya' da ya~ayan fin-ugur kokenli halk. Fin- Ugur dilleri, Ural dilleri ailesindendir ve Fill dil grubu'nu (Finlandiya'da konu~ulan Fince) ve Ugur grubu'nu (Macarca, Vogulca, Ostyak<;a) kapsar. tngu~ Ozerk Cumhuriyeti'nde]. u Onceleri animist ve hristiyan olan Ingu~lar, Daglstan'dan gelen sufilerin etkisiyle 1860'tan soma sunni musluman oldular. Ikinci Dunya sava~l Slfasmda 1941-42'de <;:e<;enlerle birlikte sovyet rejimine kar~l ayaklandlklanndan, 1943-44'te Stalin tarafndan Sibirya'ya surUlduler. Yunlanna Stalin'in olumunden soma donduler (1954). ttelmenler, bk. KAM<;:ADALLAR. kimliklerini kaybederek rusla~ml~lardlr. Kara~aylar, SSCB'de ya~ayan turk .halk! (Orta Kafkasya'da Kara(ay-<;erke;:; O;:;erk Bdlgesl) [1979'da 131 000]. LJ XV yy'da musluman olan ve handi mezhebini benimseyen Kara<;aylar, Almanlarla i~birligi yapmakla su<;lanarak 1943'te suruldUler, ancak 1957'de yurtlanna geri donmelerine izin verildi. Karakalpaklar, SSCB'de (Ara! golunun guneyi, Amuderya klYllan) [1979'da 303000] ve Afganistan'da ya~ayan ve Kazak<;aya yakm bir turk dili (Karakalpak(a) konu~an musluman turk halk!. 0 Bir klan sistemine bagh olarak ya~ar, <;ift<;ilik ve bahk<;lhkla ge<;inirler. Handi mezhebini benimsemi~lerdir. Karelyahlar, Karelya halkl (SSCB ve Finlandiya) (1979'da 138 500'u SSCB'de Karelya Ozerk Cumhuriyeti'nde). Karelyahlar yazlSIZ u<;leh<;e konu~urlar. Bunlardan karelyaca bir baltlk-fin dilidir, 1958 Ylhna kadar okullarda ogretiliyordu ; bugun Rus<;a kar~lsmda gerilemektedir. 0 Karelyahlar 1958' den beri rus kulturuyle yeti~melerine ragmen sozlu kulturlerini surdurmektedirler. Klan duzenine dayah eski toplumsal yapdan, XIV. yy' dan itiba~n ortodoks kilisesinin ve Boyarlann gu<;lenen iktidan sonunda gittik<;e kaybolmu~tur. Muzik ve dansla birlqen gu<;lii sozlu edebiyatlanru korumaktadlrlar. Kazaklar, Hazar deniziyle Aral golu arasmdaki bozk!rlarda, Batl Sibirya'da, Mogolistan'da (1980'de 86 000), <;:in'de (en <;okXinjiang'da) ya~ayan ve Turk<;e konu~an musluman halk (SSCB'de 1979'da 6556000, bunun 5 289 OOO'iKazakistan Sovyet Sosyalist Cwnhuriyeti'nde ; toplam cumhuriyet nufusunun % 36'Sl; <;:in'de 1987'de 957000'in ustunde). 0 Kazaklar, XIV.-XV. yy'larda Mogol imparatorlugu doneminde musluman oldular ve handi mezhebini benimsediler. Rus imparatorluguna katllan Kazaklar, bu sure i<;inde go<;ebe hayvancl olarak kaldllar ve uzun zaman kabile ve klan yapllanru korudular. 1930'dan itibaren yerle~ik duzene ge<;meye zorlandllar. Ktrglzlar, kuzeybatl grubundan bir turk dili

Gagavuzlar, Moldavya ve Ukrayna'da oturan ve Tiirk(e konu~an Ortodoks Hristiyan halk (1979' da 173 000). 0 XIX. yy'da go<;en Balkan Turklerinin soyundan gelirler. Gagavuzlar <;ift<;ilik,hayvanClhk ve bagClhkla ge<;imlerini saglarlar. Hristiyan olmalanna kar~m, toplumsal yapI1an, davraru~ bi<;imileri ilk Osmanhlara benzer. Kulluk etmeyi sevmezler ve yuzyI1lar boyu suren rusla~t1rma gayretlerine ragmen kimliklerini koruyabilmi~lerdir. Gilyaklar veya Nivhler, A~agl Amur boylannda ve Sahalin'de (SSCB) ya~ayan ve eski sibirya dil grubundan bir dil (Gilyak(a) konu~an halk (1979'da 4400).0 Fizik yapl olarak Mogollann tum ozelliklerini ta~lmalanna ragmen bu insanlann men~ei belli degildir. Gilyaklar yerle~ik bahk<;ldular. Kl~m, hu~ agacmdan yaptlklan yeraltl evlerinde ; yazm, kazlklar uzerinde kurduklan evlerde otururlar. Kopek yeti~tirir ve aYlya taparlar. Ortak totemi aYl olan babasoylu klan gruplanna boliinmu~lerdir. Ya~adlklan bolgede soyu gitgide tukenen bir aZlnllk durumundadular. tngu~la.r, musluman kafkas halk! (<;:e<;enIngu~ Ozerk Cumhuriyeti'nin batl k!sml) [1979'da 186000, bunun 135000'i <;:e<;en-

Kabartaylar, Kafkas daglannm en yuksek ona kesiminde (Kabartay-Balkar O;:;erk CumhuriyelI) ya~ayan Kuzey Kafkasya musluman halk! (1979'da 322000). XVI. yy'a kadar kabartay feodal soylulan, ortodoks hristiyan ve Moskova'run muttdikiydiler. Ama Kmm hanlanna ve Osmanhlara baglanmca, XVI. yy'm sonundan itibaren musluman oldular ve HaneR mezhebini benimsediler. Kalmuklar veya Oyratlar, SSCB'de (Kalmuk Ozerk Cumhurtyetinde [1979' da 147000]) ve <;:in'de (Xinjiang) ya~ayan mogol halk!. 0 XV. yy boyuncai<:almuklar butun Mogolistan'a hakim oldular. 1754-1756 arasmda Orta Asya'run buyuk bir k!smmda hakimiyetlerini surdurduler, ama <;:ungarya Kalmuklan bu tarihte <;:inliler tarafmdan ezildi. Volga'run batlsmdaki Kalmuklar, Rus imparatorluguna katllarak yerlqik duzene ge<;tiler. <;:ogunlukla LamaCl Budisttirler. Almanlarla i~ birligi yapmakla su<;lanarak 1943'te surulduler, yurtlanna 1957'den sonra donebildiler. Kam~adallar veya ttelmenler, Dogu Sibirya halkl (Kam<;atka, ykl~, 2 000 [1983]).0 Kam<;adallar sombahgl, fok, beyaz balina (beluga) avlayarak ve buyuk miktarda bitki yumrusu toplayarak ya~arlardl. Bir taban uzerine kurduklan <;adlrlarda otururlardl. Toplum anasoylu klan duzenindeydi. Cunumuzde Batlh ya~aYl~l benimsemi~ler ve

Hint-Avrupa

dilleri

l-letonca
2- Utvanyaca

3- Beyaz Rus<;a 4- Tacik<;e 5-0sel<;e

6- Ermenice

~ Paleosibirya L-1Jclilleri 2B- Kel<;e 29- Gilyak<;a 30- Kam<;adalca 31- Koryok<;o 32- <;:uk<;ice

7- Maldavyaca B- Rus<;a 9- Ukraynaca Altay dilleri 10- Kumuk<;a 11- Kara<;ayca 12- Balkarca 13- Nogayca 14- Azerice 15- Kalmuk<;a 16- <;:uvaj<;a 17- Tatarca 1B- Bajklrl<;a 19- Karakalpak<;a 20- Ozbek<;e 2 1- Buryat<;a 22- Turkmence 23- Kazak<;a 24- Klrg,zca 25- Tuvaca, Hakas<;a 26- Tunguzca 27- Yakul<;a
L-J

,..-,

Ural Ddilleri 33- Ugurco (Ostyok<;o, Vogulco) 34- <;:eremij<;e 35- Pernce IVotyak<;a, Komice) 36- Mordovca , 37- Karelyaca 3B-laponca 39- Estonyaca 40- Somoyedce

(Klfgl=ea) konu~an musluman halk. Dilleri Kazak<;a'ya yakmdlr. Esas itibariyle SSCB'de (Klrglzistan, Ozbekistan, Tacikistan) [1979'da 1,9 milyon] ve <,:in'de (Xinjiang, Pamir, Tien ~an) ya~arlar [1983'te 100000]. n 840 ytlmda Uygurlan yenen Klrglzlar, 920'ye dogru Mogolistan'a yerle~tiler; soma Cuney Sibirya'ya dogru <;ekilmek zorunda blraktldtlar. Once mag 01, soma kalmuk, daha soma rus hakimiyeti altlna giren Knglzlar, 1864'te rus hakimiyetini tammak zorunda kaldllar. 1916'da ayaklandtlar ve bir<;ogu <;:in'e ka<;tl. Bugun yerle~ik duzendedirler. Komiler veya Ziryanlar, Sovyetler Birligi'nde tundralarda ya~ayan (Komiler ()=erk Sovl'et Sosyalisr Cumlruril'eri) [1979'da 327000] ve Permyak grubundan bir finugur dili alan komiee konu~an halk. LJ Komiler'in geleneksel hayat tarzl aVClhga ve hayvanclhga dayamyordu. Komilerin toplumsal yaptlan, otlaklan ve av alanlanm birlikte kullanan daglmk aileler halinde orgutlenmi~ti. KumukIar, SSCB'de (Oaglstan) ya~ayan ve kuzeybatl grubundan bir turk dtli (Kumuk,a) konu~an musluman turk halk (1979'da 228 000). 0 Kumuklar esas itibariyle <;ift<;idirler.

bolgeden bolgeye <;ok degi~ir. Kimi yan go<;ebe hayatl surer ve ren geyigi yeti~tirjr; kimi de bahk<;l ve <;ift<;idir.Aynca ge<;imlerini ormanClhk, tatll SU baiIk<;lhgl ve i~<;ilikle saglayanlar da vardlr. Laponlann ren geyiklerini avlayarak yuk ve tuzak hayvam olarak kullanmasl <;ok eski zamanlara dayanlr. Buyuk surulerle yurutulen go<;ebelikse birka<;yuzytl once ortaya <;Ikml~bir hayat tarzldlr. Son Ylllarda hemen hemen ortadan kalkml~tlr. Lapan koy topluluklan bir ~efler meclisince yonettlir. Akrabahk sistemi iki yaniIdlr. Animist dinleri Protestanllk'tan 01duk<;a etkilenmi~tir. lkinci Dunya sava~l Slrasmda Almanlar, Finlandiya'da ve Norve<;'te <;ok saYlda laponu oldurduler. Lezgiler, Cuney Daglstan ve Kuzey Azerbaycan'da ya~ayan ve bir kafkas dili (Le=giee) konu~an (1928'den beri kirtl harfleriyle yaztlmaktadn) musluman halk (1979'da 383 000). 0 Sunni ve ~afji mezhebinden olan Lezgiler j~lemeli kuma~lanyla unludurler. Livler, Kurland (Kurzeme) klYlsmm kuzeyinde ya~ayan ve baltlk-fin grubundan bir fin-ugur dili (Livee) konu~an halk. 0 Livler, Letonlar ve Estonlar i<;inde erimektedir.

1. Mordov-Erzia ve Mordov-Mok~a, Teryuhan ve Karatay. NegidaIIer, bk. SiBIRYALILAR.

2.

Nenetsler veya Nenetzler, dort samoyed grubundan biri. Bunlar i<;inRusya Cumhuriyeti'nden ayn olarak Nellers ()zerk BOIwsi kurulmu~tur. (bk. SAMOYEDLER.) Nganasanlar, Samoyedler'in' dort grubundan biri. Nivhler, bk. clL YAKLAR. Nogaylar, Terek ve Kuma lrmaklan arasmda ya~ayan musluman turk halkl (1979'da Dagl~tan Ozerk SSC'de ve Azerbaycan Federe Cumhuriyeti'nde 59000). Turk dillerinden Nogayea konu~urlar. i~ Onceleri Ural Irmagl boylanndaki bozknlarda ya~ayan Nogaylann kimi go<;ebe, kimi yerle~ik duzende ya~ardl. Co<;ebe olanlar hayvanClhkla ugra~lrdl. Yerle~ik hayat surenler daha <;ok tanmla ugra~n kara oylu " denilen evlerde otururdu. Nogaylar, askeri birer kurulu~ olan boylar, (uruk) halinde orgutlenmi~lerdi. Nogaylar, Altmordu devletinin i~lerine kan~ml~lar, daha soma Kalmuklar tarafmdan puskurtulmu~lerdir (XVII. yy). c Sunni ve Hanefi mezhebindendirler.

LakIar, Kuzey Kafkasya'da ya~ayan (Oaglstan) ve kuzeybatl grubundan bir kafkas dili (Lakea) konu~an halk. 0 Laklar Islamiyeti ilk kabul eden halklardandlr; hanefi mezhebindendirler. Lamutlar, bk. TUNCUZLAR. Laponlar, Avrupa'mn en kuzeyinde ya~ayan halk. Lapon nufusu 1983'te 46 000 kadardl (1000'i Finlandiya'da, 5000'i Isve<;'te, 10 OOO'iNorve,'te ve 30 OOO'iSSCB'de [Kola yanmadasl bolgesi]). Fin dil obeginin finugur grubundan bir dil olan Lapoffea konu~urlar. 0 Laponlann geleneksel kulturleri

Mansiler, bk. VOCULLAR. Manu~lar, <;ingenelerin' u<;buyuk grubundan biri. MogoIIar, Yukan Asya halh (bk. ASYA bolumu.) Mordovlar, SSCB'de dagmlk bulunan (1979'da 1192 000, bunun 339 OOO'i Mordovl'a O::.erk Cumll1lril'eri'nde) ve Volga grubundan bir fin-ugur dili (Mordovca) konu~an halk. 0 I. yy'dan beri Rusya'da ve Asya topraklannda oturan Mordovlar, once Hazarlarla, soma A1tmordu devletiyle ittifak kurdular. IV. Ivan zamamnda, 1552'de rus hakimiyetiru kabul ettiler. Iki gruba aynhrlar ;

Osetler, Orta Kafkasya halkl (1979'da 542 000, 300 OOO'i Kuzel' Oserl'a ()zerk Cumll1lril'eri'nde). Osetler batl iran grubundan bir dil (Oser,e) konu~urlar (1983'te konu~an saylSl 400 000). Bizans hristiyanllgml benimsemi~ (VI.-VII. yy), Iran kokenli bir kabile olan Alanlar'm soyundan gelen Osetler, bir devlet kurdular ; ama devletleri Cengiz Han tarafmdan ylkildl. Mogollar, Osetleri Kafkasya'nm yukan vadilerine <;ekilmek zorunda blraktllar. Osetlerin bir klsml (Oigorlar) !slamiyeti se<;tiler (XVII. ve XVIII. yy). Digerleri ortodoks hristiyan kaldtlar. Oset ulkesi XVIII. yy'm sonunda Rus imparatorluguna katlldl. OstyakIar, Batl Sibirya'da, Obi'yle Ural arasmdaki bolgede oturan ve ugur grubundan bir dil (Ostyak,a) konu~an fin-ugur halh 0 HayvanClhkla ve kenevir tanmlyla ugra~an Ostyaklar, atalanmn dini olan ~amanizmin izleriru ta~lrlar. Ostyak Samoyedler veya Selkuplar, moyedlerin dort grubundan biri. Oyratlar, bk. KALMUKLAR. Sa-

[k;J
Kafkas dilleri
12- Abhazca 13- Adigeyce 14- Kabartayca 15- <;:"I'ence 16- inguj,a 17- AvarcaAndiceDidaca 1B-lak,a 19- Darguaca 20-lezgi dilleri 21- Gurcuce

Hint-Avrupa
1- Ermenice

dilleri
2- Oset,e 3- Kurt,e 4- Rus,a 5- Tat,a 6- Talij,e

Turk dilleri
7- Kumuk,a B- Nagayca 9- Kara,ayca 10- Balkarca 11 Azerice

Mogol dilleri
22- Kalmuk,a

Ozbekler veya UzbekIer, Sovyetler Birliginde (1979'da 12476 000; bunun 10,6 milyonu Ozbekisran Cumhuril'eti'nde) ve Afganistan'da ya~ayan (1984'te 1,5 milyon) orta asya turk l1alki. <;:agatayca'dan tureyen bir turk dili (Ozbek,e) konu~urlar. Turk Oillerirun guneydogu grubundan olan Ozbek<;e, ba~langl<;ta arap harfleriyle yaztlnken ~imdi kiril alfabesiyle yazJ1maktadn. 0 Ozbekler XL-XV. yy'lar arasmda Iran'a yerle~en Turkler ve Mogollar'm soyundandlrlar. Astl Ozbekler,~eybaniler devrinde (XVI. yy) ~imdiki yerlerine yerle~mi~lerdir. Ozbeklerde, mimarhk sanatl geli~mi~tir ; Semerkant camii ve Hive medresesi bunu kamtlar. Xl. yy'da geli~mege ba~layan ozbek edebiyatl <;ok canlldlr; bu edebiyat, SSCB'run resmi ogretisi olan sosyalist ger<;ek<;iligekar~l <;Ikarak veya uyum sagl"yarak, modem <;agda da geli~imiru surd urdu. o Islamiyeti se<;en Ozbekler, hanefi mezhebindendirler ve sovyet rejimine ragmen gu<;lu bir dini gelenegi ya~atmaktadnlar.

AVRUPA, SSCB VE TURK iLLERi

Pennyak veya PennIiler, bir fin-ugur dili konu~an Ural halkJ. Perrnyaklar Votyaklar'a ve Komiler'e yakmdular. 0 Kutsal kitaplan Permyak\a'ya ,eviren ve bu dil i,in bir alfabe icat eden Rusya piskoposu aziz Stepan zamarunda 1372'de Hristiyanllgl benimsediler. Roman~Iar, lsvi,re'de Graubunden kantonunda oturan ve eski roman dilleri gru bundan bir dil olan Romanf/\a konu~an halk (ykl~. 50 000). RutenIer, Ukrayna'da ya~ayan slav halk!. Bu dogu slavlan, Dogu Karpatlar'daki (Ukrayna Karpatlan) Bukovina ve Gali,ya'ya yerle~tiler. Bu bolgeler yuzylliar boyunca macar ve leh hakimiyeti altmda kaldl (bugun Ukrayna 50vyet 50syalist Cumhuriyeti'ne baghdu). 1930'larda Rutenler'in saYlsl 700 000 dolaymdaydl ve bunlann 300 OOO'i ABD'de ya~lyordu. 0 Rutenler ortodoks ayin duzenini surdurrnekle birlikte papaYI dini lider olarak tarurlar. Eski 5ibiryalt halklar ~unlardlr: Gilyaklar, Koryaklar, C;;lIk\iler, Kam\adallar, Ylikagirler, Lamutlar, buyuk av partileri duzenleyen eski Sibiryahlar, ,adlrlarda ya~ard!. lIkel ~ekliyle muhafaza etmeye devam ettikleri dinleri pek ,ok ~amanist inan, i,eriyordu. Tunguzlar (UI\alar, Udegeyler, Ora\lar, Negidallar1a akrabadlrlar) toplumlanru dl~tanevlenen ve kan hlslmhgma dayanan klanlar halinde kurrnu~lard!. AVClhk ve hayvanclhkla ge,inirlerdi. Sovyet yonetimi tarafmdan uygulanan zorla kolektif]e~tirme bu halklann hayat tamru ve uretim bi,imlerini kokunden degi~tirdi. Okuma-yazma ogrenmeleri sayesinde dillerini kiril alfabesiyle yazmaga ba~ladllar ve ,ok zengin sozlu edebiyatlanru yazlya dokrne olanaglru buldular. Sibiryahlar, XIX. yy'm sonunda tam somurgele~tirilmeden once, go,ebe suvarilik, tacirlik, koyluluk (kolelikten ka,trlar) gibi a~amalardan ge,tiler. SIavlar, Orta ve Dogu Avrupa'run buyuk bir klsmmda ve Asya'run kuzeyinde ya~ayan ve ana dil olarak 5lavca konu~an halklarm tumu. Nufuslan 260 rnilyonun ustundedir (1983). Ba~hca guney Slavlan ~unlardlr : 5lrplar, Bulgarlar, Hlrvatlar, 5lovenler, Makedonlar. Bu gruba PolonyalI!ar, Ruslar, Ukraynaldar, Beyaz Ruslar, C;;ekler ve 5lovaklar da eklenmelidir. 50rablar gibi diger Slqvlarsa ,evrelerindeki halklann i,inde erimege yuz tutmu~tur. 0 Slavlardan tarihte ilkin soz edenler, Ya~h Plinius'la Tacitus'tur (MS I. yy). 0 devirde Slavlar Karpatlar'm kuzeyindeydiler. Hunlarla Avarlar'm tehditleri kar~Ismda slav gruplan buyuk dalgalar halinde go,tUler. Bunlardan bazllan T rieste'ye ve Peloponnesos'a kadar indiler, Karadeniz'e kadar doguya yayrldllar. VII. yy'dan X. yy'a kadar ,agda~lan onlan duzenli bir halk degil, ba~lbo~ bir kalabahk olarak goruyorlard!. XI. yy'da Macarlar'm geli~i, Batl ve Dogu Slavlanru Guney Slavlar'mdan aYlrmak gibi bir sonu, dogurdu (pannonia'run dogu~u). Romanya Slavlan, Da,lar tarafmdan rumenle~tirildiler. IX. yy'da aziz Kiril ve Metodiy bugunku Kiril alfabesinin atasl olan Glagol alfabesini icat ertiler. Aynca bir din dili (Slavonca) olu~turarak Slav Ian hristiyanla~tlrdllar. Slrplarla Bulgarlar Ortodokslugu benimsediler. X. yy'da Hlrvatlar ile Polonyahlar katolik mezhebine girdiler. <;:ok ge,meden kiril alfabesi kullanan ortodoks Slavlarla latin alfabesi kullanan katolik Slavlar arasmda buyuk bir kopukluk meydana geldi. Reform hareketi u,uncu bir kultUr modeli getirdi ki, 0 da ozellikle <;:eklerle Slovaklann buyuk bir klsmmca benimsendi. XIX. yy'da Panislavizm (butun Slavlann birligi) bir ideoloji haline geldi ve ozellikle Ruslarca savunuldu. Bununla birlikte Birinci Dunya sava~mdan soma yapllan antla~malarla, Polonyahlar ba~ta olmak uzere slav halklanrun ,ogu baglmslz devletler kurdular. Ama pek ,ok etnik grup, 0 zaman kuruIan yeni devletlerin slrurlan i,inde aZlnllk olarak kald!. Sorablar veya Lausitz Slrplan, Lausitz'de oturan slav halkl (Almancada Vendeler diye aruhr). Eskiden Dogu Almanya'run buyuk bir bsmmda oturan bu halk dogu slav Ian soyundan gelirdi. Spree Irrnagmm yukan ,lgnnda yerle~mi~lerdi. IX. yuzYlldaki buyuk aklnlar slrasmda Lausitz'e ge,tiler. Butun Orta <;:ag boyunca germenle~tirme ,abalanyla kar~lla~tllar. Siyasi degi~ikliklere ve Almanlara yakm kom~uluklanna ragmen bozulmaml~ bir topluluk olarak kaldtlar. XX. yuzYllda haklanru elde etmege ve Lausitz'in bagunslzltgml saglamaya ,ah~trlarsa da ba~anlt olamadtlar. ~orIar, Tom dmaglyla kom~u Irrnaklann bYllannda (Sibirya) ya~ayan halk. Bir turk dili konu~urlar. Ge,imlerini buyuk ol,ude aVClhkla saglarlar.

Samoyedler, Sibirya halk!. Batakllk ve ormanllk tundra bolgelerinde ya~arlar (Sovyecler Birligi). ASII Samoyedler, Altay daglan yoresinde, Obi ve Yenisey havzalannda yerle~mi~tir. Sayilan tahminen 30 000 kadardlr (1983). Sovyet yonetimi, dort gruba aylrdlgl Samoyedlerin nufusunu 1979 saylmmda ~oyle belirlemi~tir : Nenetsler (29874), Enetsler (200 ki~i), Nganasanlar (867), 5elkuplar (3565). Nenetsler, Yenisey umagmdan Beyaz Deniz'e kadar uzanan bYl bolgelerinde ; Enetsler, Yenisey bolgesinde; Nganasanlar, T aymir bolgesinde; Selkuplar, T obolsk bolgesinde ya~ar. 0 Ge,mi~te Samoyedler ren yeti~tiriciligine dayah go,ebe hayat suruyorlardl ve ya~amalan i,in gerekli her ~eyi bu hayvanlardan elde ediyorlardl (ta~lma, elbise, be sin, hatta gunluk hayat i,in gerekli nesneler). Nenetsler, aynca fok ve beyaz balina (beluga) da avhyorlard!. Kr~m iki kat ren derisiyle kaplanan samoyed konutlannda, bir giri~ koridoru yard!. Efsaneler ve arkeolojik bulu~lar \Ju konutlann ,ok eski bir ge,mi~i oldugunu gostermektedir. Gunumuzde Samoyedler'in he psi ,agda~ kulturu benimsemi~lerdir ve kolhozlar halinde ya~amaktadlrlar. Ruslar, Hristiyanllgl zorla kabul ettirmi~lerse de, Samoyedler, ge,mi~ten gelen bazl ~amanist inan,lanna hala baghdular. Selkuplar, bk. SAMOYEDLER. SibiryaWar, Sibirya'da ya~ayan halklann tumu. Sayilan tahminen 1 milyon dolaymdadlr (1983). Turk-Mogollar, Fin- Ugurlar, Eski Asyaltlar veya Eski 5ibiryahlar ve TlIngllzlar gibi gruplara aynhrlar. Turk-Mogol grubu, Altayldar, Buryatlar, Yakutlar'l kapsar. Bunlar go,ebe hayvan yeti~tiricisi veya avel halklardu. Zaman i,inde go,ebelikten yava~ yava~ yerle~ik duzene ge,mi~lerdir. Ba~hca Fin-Ugllrlar, Ostyaklar, Vogullar, 5amoyedler, Laponlar'dlr. Fin-Ugur soyundan olan bu halklar (klan, oymak) babasoyluluk guden ve dl~tanevlenen toplumlardlr. Ba~lannda genellikle bir prens bulunur, yonetimde bir kurul ona yardlm ederdi. Bu halklann hepsinin olaganustu bir sozlu edebiyatl vardlr.

Tacikler, bir kJsml SSCB'de (Tacikistan 5ovyet 50syalist Cumhuriyeti) oturan muslUman halk (1979'da 2898000). (bk. ASYA bolumu.) TatarIar (KIrlm Tatarlan), 1944'ten once KInm'da oturan turk halk!. 0 Krnm hanllgl XV. yy'da kuruldu, soma 1783'te Ruslar tarafmdan fethedilerek R,us imparatorluguna katlld!. 1921'de Kmm Ozerk 50vyet 50syalist Cumhllriyeti kuruldu. Ama lkinci 'Dunya sava~l slrasmda Almanlarla i~ birligi yapmakla su,lanarak, Stalin tarafmdan Sibirya'ya ve Kazakistan'a suruldUler ve cumhuriyetleri 1945'te ortadan kaldmld!. 1967' de bu su,lamadan temize ,lkanldllar, ama Krnm'a donmelerine izin verilmedi. 1960 Ylhndan beri, Krnm'a donmeyi ve devletlerini yeniden

Norvec;'te LaponJar, Ikinci Dunya sava~l sirasmda bi.iylik zarar gbrdi.iler;

sag kalanlarsa ki..ilti..irel

6zerkliklerini

b~yi.ik 01 ,tide yitirdiler. Diger ku zey halklan gibi oillar da

bir yandan

sanayile~mi~ Ban toplumlanrun sundugu oIanaklardan ve kolayhklarclan yararlarurken, bir

yandan da geleneksel hayat tarzlanndan bazl degerleri korumaga ~ah~ maktadu.

gliniimuzde,

390

iDONYA
I

HALKLAR'

-vi-oiLLERi---------------------. _

lrmagl, Arktik okyanusu ve kurmaYI hedefleyen bir tatar hareketi var- r;u~la~-~~r dlr. 1987'den soma 2500 kadar tatann KIhotsk denizi arasllldaki topraklarda yaarnm'a donmesine izin verildi. Mihail Gorbalar; altay dilleri grubundan TUllguzca konuurlar; bunun da biri kuzeyde (Evonkice ve ,ov'un emriyle Kmm'da ozerk bir cumhuriyet kurulmasl konusunu incelemek uzere Lamut,a), digeri guneyde (Man,lIea ve Na1987'de bir komisyon da kuruldu. 1988 ninayca) olmak uzere iki alt grubu vardlr. 0 sarunda Tatarlan bu isteklerinde destekleBalangl,ta T unguzlar se,imle i balIla gelen eflerin yonetiminde, dltanevlenen ve mek i,in T akent yakllllannda bir kongre toplandL Haziran 1988'de komisyon, boyle kan hlslmhgllla dayanall klan kurallanna bir curnhuriyetin kurulrnaslru saglayacak SIgore orgutlenmilerdir. Onceleri ren geyigi rurlann ,izilrnesinin mumkun olrnadlgl yoyetitirir, avclhkla ve kurk ticaretiyle ge,inirlerdi. Dirueri bir tur amanizmdir. Gogu lunda kesin karar aldL 0 Tatarlar balangl,ta muslumandJlar; ama zamarua aralanndan ve Gune'i simgeleyen aYlya ve geyige bagpek ,ogu Ortodokslugu se,ti. h bahca iki buyuk dinleri vardL Rus imparatorlugundaki T unguzlar hristiyaruatllar. Tatarlar (Volga veya Kazan Tatarlart), Vol1920'de dillerine uygun bir latin alfabesi ga bulgarlanyla ,eitli go,ebe turk ve mogol yaptJlar, 1936'da kiril alfabesine ge,tiler. 0 halklanrun soyundan gelen turk halh 0 AIT unguzlar'lIl onemli bir klsml bugun Motlllordu devletinin par,alanmasl SlraSlllda golistan'da ve C;:in'de yaamaktadlr. Kendi(XVI. yy'lIl bal) Volga Tatarlan, Kazan hanlerine Evenki derler. Man,u kokerui Oing lti1"ru kurdular. Ruslar, 1552'de bu harulgl hanedarumn iktidara geliinden soma, ylktL 1920'de Tataristan Ozerk Cumhuriyeti 1644'te Man,ular'lIl hakimiyeti altllla girdikuruldu. 1979 saylmlllda SSCB'de ler ve Man,ular oruan asker olarak kullandl6320 000 tatar bulundugu arualldL Bunun lar. ~imdi bir,ok tunguz grubu ,in-sovyet dortte biri Tataristan'da, geri kalaru gruplar SlIlltlllda yaamaktadlr. halinde turn SSCB topraklanna dagJlml duTuranhIar, ural-altay dilleri (eski adlandlrrumdadlr. Tatarlar turk dilleri grubundan ma) konuan halklar. Tatarca konuurlar ve bu dili butiin sovyet ulkesinde kiril harfleriyle yazarlar. Orta AsTuvalar veya Soyotlar,. Altay daglan bolya topraklannda oturan Tatarlann ,oguruugesinde, ozellikle Tllva Ozerk Cumhuriyetingu Muslumanhgl terk ederek Ortodoks de (SSCB) yaayan (1987'de 284000) ve bir Hristiyarulga ge<;milerdir, ama halklarlll ne altay dili (Tuvaca) konuan turk-mogol halkadanrun musluman, ne kadanrun hristiyan h oldugunu belirlemek gu,tur. Tiirkler, 1980'lerin sonuna dogru nufuslan 150 milyona yaklaan ve hemen hemen Tunguzlar, Dogu Sibirya'da oturan halklar hepsi musluman olan halklar toplulugu_ Af(1983'te 60000 [,eitli aratlrmalarda fark ganistan, Iran ve Almanya'daki aZlrulklar gosteren, ,ok yaklalk bir tahmin]). Tun-

I2

dlmda u, buyuk alt gruba aynhrlar : Turkiye Turkleri, SSCB Turkleri (1979'da 40 milyon) ve C;:in'de Xinjiang Turkleri (1983'te 8,9 milyon) [bk. Altayhlar, Azeriler, Bak!rtlar, Gagavuzlar, Kiua,aylar, Karakalpaklar, r<:azaklar, Klrglzlar, Kumuklar, Nogaylar, Ozbekler, ~orlar, Tatarlar, T uvalar, Turkmeruer, Uygurlar, Yakutlar.] Tiirkmenler, Orta Asya'da yaayan ve hem Azericeye, hem Turkiye Turk,esine ,ok yakm, oguz grubundan bir turk dili (Turkmence) konuan turk halkl (1979'da Turkmenistan'da 1 890000; Qzbekistan'da 92 000; Tacikistan'da 14000).0 Hazar denizinin dogusunda bulunan Turkmen ulkesi ",1863-1885 araslllda Ruslar tarafmdan fetbedilerek bir eyalet haline getirildi. Ekim devrimiriden soma ingiliz igali, Akabat'taki menevik hukGmetin surmesini sagladlysa da, nisan 1919'dabu hukGmet ylkl1dL 1921'de bir Turkmen Ozerk Devleti kuruldu, sovyet iktidan eski Buhara ve Hive harulklanrun bazl topraklanm bu devlete ekleyerek 1924'te Turkmenistan 50vyet 505yalist Cumhllriyeti'ni kurdu ve 1925'te SSCB'ye bagladL 0 Musluman olan Turkmeruer hanefi mezhebindendir.

Romanya'da <;ingeneler. gunlukla tek ada ,ekilen ve ayru zamanda ev olarak cia ilerine yarayan dort tekerlekli bir arabadlr.

B Fransa'da

<;ingeneler.

<;:ingeneler btittin Dogu Avrupa Ulkelerinde, bzel likle Romanya'da gal; ederek yajadar. Kullandlklan ulajlm ata,Ian

,0-

Fransa'run kti,tik bir jehri olan Saintes-Mariesde-la-Mer1e mayls ve ekimde olmak uzere Yllda iki kez gelirler. <;ingel

neier, buracla iki azizenin (Marie Jacobe ve Marie Salome) zenci hizmet~isi Sara 'nm mezannm ~evresinde topla~lrlar.

Udegeyler, bk. SlB1RYALILAR. Udmurtlar veya Votyaklar, SSCB'de yaayan fin-ugur halk! (1979'~a 714000). Udmurtlar bugun Udmllrtlar Ozerk Milli Cumhuriyeti'nde yaarlar ve perm grubundan bir fin-ugur dili olan Udmurt,a veya Votyak,a konuurlar (1983'te konuan saylSl ykl. 600000). Ul<;alax, bk. S1B1RYALILAR. Uygurlar, ku,uk bir kJsrm SSCB'de (1979'da 210000), ,oguruugu C;:in'de yaayan turk halh (bk. ASYA boliimu.) Uzbekler, bk. QZBEKLER. Vendeler, Alrnaruann Lusatz'da yaayan Sorablara eskiden verdikleri ad. Vogullar veya MansiIer, bir fin-ugur dili olan Vagulea konuan ve Bat! Sibirya'da yaayan halk. 0 Babasoyluluga dayah bir toplum duzeninde yaayan Vogullar, ren geyigi yetitirir ve bahk,lhk yaparlardL Besiruerinin buyuk bir k!smlm bu iki kaynaktan elde ederlerdi. C;:okzengin bir sozlu edebiyatlan vardL Votyaklar, bk. UDMURTLAR. Yakutlar, J(uzeydogu Sibirya'da, ozellikle Yakutisran Ozerk Cumhuriyeti'nde oturan ve bir turk dili (Yakut,a) konuan SSCB turkmogol halk! (1979'da 330000). 0 Yakutlar at ve boynuzlu hayvaruar yetitirirlerdi. Geleneksel bir yontemle k!srak sutu kestirilerek yapllan k!mlz i,erlerdi. Demiri ilemeyi bilirlerdi (silah, alet). Yakut Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'ne yerlemeden once yan go,ebeydiler ve klaruar halinde orgutienmilerdi, totemleri geyikti_ Dirueri bir tur amanizmdi. Yukagirler, Yakut Qzerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde yaayan halk (1988'de 1 OOO'den az)_ Bazl dil bilginlerince eski sibirya, bazllannca da ural dil grubuna baglanan bir dil (Yukagiree) konuurlar. 0 Yukagirler, Sibirya'mn en eski halklapndandu. Buruar Kolima lrmagl boylannda dolaan go,ebe ren avcl1anydllar. Bugun hayvanclhk kolhozlannda ,ahlrlar. Ziryanlar, bk. KOM1LER.

AVRUPA, SSCB VE TURK iLLERi

Urk~e, bugUn dUnyarun pek ~ok yore sine dagllml~ 150 milyon TUrk tarahndan konu~ulmaktadlr. Tiirk,e terimi, geni~ anlamda, yeryuzunde konu~ulan tUrk dil ve leh~elerini, dar anlamdaysa Tiirkiye Tiirk,esi'ni be!irtir. TUrk~e, yakm zamana kadar, UralAltay dil ailesi i~inde degerlendiriliyordu. Ancak ural dilleriyle altay dillerinin, kokenlerinin ortak oldugu kesin degildir. Finli tUrkologlar yeni bir altay dilleri kurarm geli~tirerek, TUrk~enin de altay dilleri arasmda yer aldlglru ileri sUrdUler. Altay dil birligi kuraml konusunda tart1~malar sUrUyor, ancak TUrk~enin altay dil ailesinden oldugu gorU~u geni~ kabul gormege ba~laml~ttr. TUrk~enin ne zamandan beri kullaruldlgl konusundaki gorU~ler de ~e~itlilik gostermektedir. SUmerce'nin TUrk~enin en eski bi~il11i oldugunu ileri sUrenlerin yam Slra, MO I. yy'da Ka~gar ~evresinde TUrkler'in ya~adlglru savunanlar da vard,r. Yazlh ilk metinler VIII. yy'dan kalan Orhon ve Yenisey yazltlart'dlr. TUrk dilleri ve leh~e!eri, bugUn Avrupa'run battsmdan (tUrk i~~ilerin ya~adlgl Batt Avrupa devletleri) <;:in'in dogusuna kadar ~ok geni~ bir cografyada ya~ayan ~e~itli tUrk boylanmn ileti~im aracldtr. Son YJ.llarda tUrk dilleri ve leh~eleri arasmda alfabe ve yazlm birligi olu~turma konusunda ~abalar yogunla~ml~tlr. TUrkiye TUrkierinin kullandlklan alfabenin k,sa bir sUre soma bUWn TUrklerce benimsenmesi beklenmektedir. TUrk~e, biti~ken (veya ekleme!i) dillerdendir: tUrk~ede dilbilgisel bagmttlar koklere getirilen ayn ayn eklerle belirtilir. Bu ger~ekle~irken, kelime koklerinde bir degi~iklik olmaz. Altayca. Altay daglan bolgesinde ya~ayan Altay TUrkierince konu~ulmaktadlr. (Guney agtzlan : Altay Kiji, Telengit, Tolos; Kuzey aglzlan: Tuba, YI~ Kiji, Kumandl Kiji, Ku Kiji.) XIX. yUzy'lm ortalanna dogru hristiyanla~ttnlan Altayhlann dili, 1922'den itibaren Altay Kiji agzl teme! almarak yazllmaktadlr. Azerice. TUrk dillerinin Batl (Oguz) kolundandlr. BugUn Azerbaycan Cumhuriyeti'nde ve Iran Azerbaycam'nda ya~ayan Azerllerce konu~ulur. Kuzey Azericesi (Aglzlan : 1. Dogu veya kuzeydogu aglzlan: Kuba, Derbent, Bakii, $emaha, Selyan, Lenkeran; 2. Batt veya kuzeybatt aglzlan: Kazak, Bor,alu, Ayrtm; 3. Kuzey aglzlan: Nuha, Zakatala, Kutka~m; 4. Guney aglzlan : Erivan, Nahflvan, Ordubad; 5. Merkez agIZlan : Gellce, Karabaf!) ve GUney Azencesi (Agtzlan: 1. Merkez aglzlan: Tebriz-Meraga, Tiirkmen>ay; 2. Kuzey aglzlan : Berelld, Eher; 3. Kuzeybatt aglzlan: Hoy, Maku; 4. Kuzeydogu aglzlan: Bekrabad, Bacervan; 5. Dogu aglzlan : Erdebil, Halhal, 6. Guneydogu agzl: Zencan, 7. Guney aglzlan: Saymkale, Saklz, 8. Guneybatt aglzlan: Sogukbulak, Serdest, 9. Batt aglzlan : Rlzaiye, $ahput) blmak Uzere iki ana leh~esi vardtr. Ktizey Azencesinde XX. yy'm ilk ~eyregine kadar arap alfabesi kullarulrm~) 1926'da latin alfabesine, 1939'd" da )oril alfabesine ge~ilmi~tir. Son zamanfarda latin alfabesine donme hazlrhklan yaptlmaktadtr. GUney Azencesinde edebi dil, T ebriz agzma dayanmaktadlr. Bu leh~e, yeni Fars~a'dan bUyUk ol~Ude etkilenmi~ durumdadlr. Ba~kut~a. Ba~klrtlarca konu~ulur. Eski dogu Tiirk~esinin batt (Klp~ak) kolun-

dandtr. 0~leh~esi vardtr: 1. Dogu veya Dag Ba~ktrt~asl (Kuvakan), 2. GUney veya Bozktr Ba~ktrt~asl, (Yurmat), 3. Batl Ba~klrt~aSI (Burjan). Edebi dil bUyUk 01~Ude Bozklr Ba~ktrt~a'sma dayanmaktad,r. Kazak~amn etkisinde kalml~ olan Ba~ktrt~a'da 1928'e kadar arap alfabesi, 1928-1939 arasmda latin alfabesi kullamlml~ttr. Ba~ktrt~a 1939'dan beri kiril alfa besiyle yazllmaktadlr. <;:agatayca. <;:agatayca, orta asya tUrk yazl dilinin geli~mesindeki U~UncUevreyi olu~turur. XY.-XX. yy'lar arasmda orta asya tUrk devletlerinin yazl ve diplomasi dili olarak kullarulan <;:agatayca, ozellikle Ali Sir Nevai'nin ~abalanyla k1asik bir nite!ik kazanml~t][. XX. yy'a dogru, UnlU kUltUr ve sanat merkezlerinin onemini yitirme!eri, tUrk hakanliklanrun ortad,l.ll kalkmasl Uzerine <;:agatayca yerini Ozbek~e'ye blrakml~tlr. <;:agatayca eserlerin tamamma yakm k,sml arap alfabesiyle yazllml~tlr. <;:agataycaya islam kUltUr ve sanattmn etkisiyle pek ~ok arap~a ve fars~a kelime girmi~tir.

TURK

DiLLERi VE LEH<;:ELERi

<;:uva~~a. <;:uva~lar tarafmdan konu~ulur. TUrk dilinin slmflandmlmasmda kuzey dillerinin batt kolunda yer ahr. <;:uva~~a'run U~leh~esi vardlr : 1. Yukan <;:uva~~a (Viryal) ; 2. A~agl <;:uva~~a (Anatrij ; 3. Bozktr <;:uva~~asl (Hirti). <;:uva~ yazl dili, A~agl <;:uva~~aya dayandmlml~ttr. XIX. yy'a kadar arap alfabesiyle yazllan <;:uva~~a'da, XIX. yy'da Yakovlev (18481930) tarafmdan kiril alfabesini temel alan bir yazl sistemi geli~tirilmi~, bu alfabe ~uva~ yazl dilinin ve edebiyatlmn geli~mesinde bUyUk wI oynaml~ttr. Gagavuzca. Kuzeydogu Bulgaristan, Romanya, Moldavya ve Ukrayna'da ya~ayan Gagavuzlar tarafmdan konu~ulur; tUrk dillerinin gUneybatl (Oguz) dalmdandtr. Besarabya Gagavuzlanmn kullandlgl dilin iki agzl vardtr: Ceadar LungaComrat agzl ve Vulcane~ti agzl. Gagavuzlann dili, ozellikle Slavca'dan bUyUk 01~Ude etkilenmi~tir. Gagavuzca'da Rumence, Ruinca, Bulgarca ve Rus~a kelimeler bulunmaktadlr. Goktiirk~e. TUrk~e'nin ilk yazlli belgeleri, bugUn Mogolistan slillrlan i~inde bulunan Orhon yazltlart'dlr. MS VIII. yy'dan kalan bu yazltlann. dilini belirtmek i~in dilciler Eski Tiirk,e, Eski Orhon Tiirk,esi, Eski Oguzca, Tiirkii gibi adlar onermi~lerdir. Kokeni bugUn de tartl~maIi olan goktUrk alfabesiyle yazllml~ bu yazltlann dilinde yabanci kelime oraru ~ok dU~UktUr ('Yo 1). BugUnkU tUrk dil ve leh~e!erinde gorUlen sesbirimse! ve bi~imbirimse! ozelliklerin pek ~ogunun kokeni GoktUrk~e'ye kadar uzarur. Hakas~a. SSCB'nin Hakas Ozerk Yonetim Birimi'nde ya~ayan Hakaslar'ca konu~ulur. Eski dogu TUrk~esi dahndandlr. Hakaslar da 1929-1939 arasmda latin alfabesini kullanml~lar, 1939'da kiril alfabesine ge~mi~lerdir. Hakas~a'da Mogolca ve <;:ince oge!ere raslamr. Hakaslar'm zengin bir halk edebiyatl gelenegi vardtr. Hala~~a. BugUn ozellikle lran'da Kum kentinin gUneybattsmda ya~ayan Hala~-

lar tarafmdan konu~ulur. 1967'ye kadar Azericenin bir dah saYlliyordu. Gerhard Doerfer, Hala"anm baglmslz bir tUrk diIi oldugunu ileri sUrdU. Fars~amn bUyUk .01~Ude etkisinde kalan Hala~~a'da, bugUn hemen hi~ bir tUrk leh~esinde gorUlmeyen eski tUrk~e ke!imeler ve dilsel birimIer ya~amaktadtr. Harizmce. Orta Asya tUrk yazl dilinin ikinci evresini olu~turur. XIII. yy'da Harizm ve ~evresinde, KarahanllCa, Oguz (Tiirkmen) ve KIp~ak aglzlanrun etkisiyIe olu~mu~tur. XN. yy'da geli~iminin doruguna ula~an Harizmce'de, arap ve fars kUltUrUnUn etkileri ~oktur (arap alfabesi, arap~a ve fars~a kelimeler). Horasan Tiirk~esi. lran'da Horasan ilinde ya~ayan TUrklerce konu~ulur. Dogu Oguzca'nm bir dahdtr. TUrkmence'ye ~ok benzer. Horasan tUrk~esinde ozellikIe fars~a kelimeler biiyUk yer tutar. Kara~ayca. Kuzey Kafkasya'da ya~ayan Kara~aylar tarafmdan konu~ulur. Eski dogu TUrk~esi'nin Klp~ak kolundan olan Kara~ayca'da, arap (1912-1928) ve latin (1929-1939) alfabeleri kullaruldlktan sonra 1939'da kiril alfabesine ge~ilmi~tir. Karahanhea. Karahanhca orta asya tUrk yazl dilinin ba~langl~ evresini olu~turur. XI-XII. yy'larda Ka~gar'da Dogu ve Batl TUrkistan'da yaYllan KarahanllCa, Karahanll devletinin resmi dili olmu~tur. Hemen hemen tamaml, arap alfabesiyle yazllan eserler arasmda, ozellikle Ka~garh Mahmud'un Divanii Lugat-it-Tiirk'U, Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig';, Edib Ahmed'in Atabet-iil-HakaYIk'I amlabilir. Karakalpak~. Karakalpaklarca konu~ulur. Eski dogu TUrk~esi'nin KIp~ak dalmdandlr. Karayimce. Karayimlerce konu~ulur. Eski dogu TUrk~esi'nin KIp~ak dalindandlr. Batl Avrupa'ya go~en Karayimlerin dili iki leh~eye aynlml~ttr: Kuzey Karayimcesi, GUney Karayimcesi. Kazak~. Kazaklarca konu~ulur. Eski dogu TUrk~esinin KIp~ak dalmda yer ahr. Kazak~arun U~ leh~esi vardlr : Kuzeydogu leh~esi, Guney leh~esi, Batl leh\'esi. YaZI dili Kuzeydogu leh~esine dayarur. XIX. yy'dan soma bir edebiyat dili durumuna ge!en Kazak~ada (Olcas SUleyma- . nov) ~ince, arap~a, fars~a, mogolca ve rus~a kelimeler yer ahr. Kazak~ada 1958'e kadar arap alfabesi kullarulml~, bu tarihte kiril alfabesine ge\,ilmi~tir. Kazanca. Kazan TUrkieri tarafmdan konu~ulur. Eski dogu TUrk.;.esinin KIp~ak dalmda yer ahr. KIp~k~. KIp~ak TUrkierince konu~ulur. Eski dogu TUrk~esinin batl kolunu olu~turur. XN. - XVII. yy'lar arasmda U~ ayn bolgede yazl dili olarak yayglnla~ml~tlr : 1. De~t-i Klp~ak bolgesinde kullamlan KIp~ak~a'daki en onemli eser Codex Cumanicus'tur. 2. Memluklerin Mlslr hakimiyetleri Slrasmda ortaya konulan yaZill metinler Memliik Klp,ak,asl olarak degerlendirilir. <;:ogu Arap~a' dan ~evrilmi~ olan bu metinlerin onemli bir bolUmU, Araplara TUrk~e ogretmek Uzere hazlrlanml~ sozlUkier ve dilbilgisi kitaplandlr. 3. XIII. - XN. yy'larda Kmm'a yerle~en Ermenilerin ibadet ve resmi yazl~ma dili olarak kullandlklan Ermeni Klp,ak,asl. KInm Tiirk~esi. KInm TUrkleri'nin konu~tugu Kmm TUrk~esi, eski dogu TUrk~esi'nin Klp~ak dalinda yer ahr. KIrgtzca. KIrglzlarca konu~ulan KtrglZca, es~ dogu TUrk~esinin Klp~ak kolundandtr. Tarihi geli~imi baktmmdan U~

boliimde ele almu : 1. Eski Klrglzca (ba~langlcmdan VIII.-IX. yy'a kadar), 2. Orta Kirglzca (X.-XV. yy'lar arasmda), 3. Yeni Kirglzca (XV. yy'dan giiniimiize kadar). Kirglzca'run iki leh~esi vardlr : Ciiney Ktrg,zca, Kuzey Ktrglzca. YaZI dill Kuzey Klrglzcaya dayarur. Zengin bir edebiyat dili olarak da geli~mi~tir (Cengiz Aytmatov). Kumuk~a. Kumuklarca konu~ulur. Eski dogu Tiirk~esinin Klp~ak dalmda yer ahr. Kumuk~a'run ii~ agzl vardlr: Hasavyun, Buynak, Haydak. 1925'e kadar arap, 1935'e kadar latin alfabesiyle yazllml~, bu tarihte kiril alfabesine ge~ilmi~tir. Kimi kafkas dillerinden, Fars~a, Arap~a ve Rus~adan almrnl~ kelimelere de rastlarur. Nogayca. Nogaylar tarahndan konu~ulur. Eski dogu Tiirk~esinin Klp~ak dalmda yer allr. U~ leh~esi vardu : 1. Kara~ay<;:erkez Ozerk Yonetim Birimi'nde konu~ulan Ak Nogayca; 2. Daglstan Ozerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ve Kara Nogay topraklannda konu~ulan Kara Nogayca; 3. T olyatti'nin A~ikulak ve Koyasula bolgelerinde konu~ulan As" Nogayca. Ekim devrimine kadar arap, soma latin alfabesi kullarulml~t!r. 1935'de kiril alfabesine ge~ilmi~tir. Oguzca. Tiirk~enin en eski leh~elerinden biridir. iki kolu vardlr : Bat! OguzcaSl (Oguz) ve Dogu Oguzcasl (Orta Asya). Batl kolu Eski~ag (On-Oguz, DokuzOguz), Ona <;:ag (Orta Oguzca) ve Yeni <;:ag(Tiirkiye Tiirk~esi, Gagavuzca,_ Azerice) donemlerini ge~irmi~tir. Orta Oguzca da, Bat! Oguzca (Eski Anadolu Tiirk~esi, Eski Azerbaycan Tiirk~esi, Eski Osmanhca) ve Dogu Oguzca (Eski Tiirkmence, Orta Tiirkmence) olmak iizere gene iki kolda geli~mi~tir. Dogu (Orta Asya) koluysa Eski~ag (Akhunca, Goktiirk~e) Eski Uygurca, Eski Klrglzca), Orta <;:ag(Karahanhca., Harizmce, <;:agatayca) ve Yeni <;:ag (Ozbek~e, Yeni Uygur~!') donemlerinden ge~mi~tir. Ozbek~e. Ozbeklerce konu~ulur. <;:aga-

taycamn XX. yy'da aldl);1 bi~imdir. Ba~hca leh~eleri Kuzey Ozbek~e, Giiney Ozbek~e, Kip~ak Ozbek~esi ve Tiirk- men Ozbek~esi'dir. 1927'ye kadar arap alfabesi kullarulml~, 1939'da kiril alfabesine ge~ilmi~tir. .Fars~arun ve Rus~arun etkileri gorLiliir. Ozbek~e, zengin bir yazlh edebiyat! olan geli~mi~ bir dildir. Tatarca. Tatarlarca konu~ulur. U~ leh~esi vardlr: Merkezi Tatarca, Batl Tatarcasl ve Dogu Tatarcasl. Tatarca, eski dogu Tiirk~esinin Klp~ak kolunda yer ahr. Zengin bir edebiyat gelenegi vardlr. Tiirkiye Tiirk~esi. Bugiin biiyiik ~ogunlugu Tiirkiye Cumhuriyeti slmrlan i~inde ya~ayan Tiirklerce konu~ulur. Eski Oguzca'run batl kolunda yer ahr. Tarihi geli~imi ii~ evrede incelenir: 1. Eski Anadolu Tiirk~esi veya Eski Tiirkiye Tiirk~esi (XIII. yy) ; 2. Osmanhca (XIV.XX. yy'lar arasl); 3. <;:agda~ Tiirkiye Tiirk~esi (XX. yy'm ba~mdan giiniimiize). YaZI dili biiyiik ol~iide Istanbul agzlna dayandmlml~t!r. Tiirkiye Tiirk~esinin aglzlan, genellikle bolgelere gore ad landmhr: Dogu Anadolu aglzlan, Batl Anadolu aglZ1an gibi. Anadolu aglzlan Klbns, Irak, Suriye ve Rumeli aglzlanru da kapsamma ahr. Tiirkiye Tiirk~esi, diger tiirk dilleri ve leh~eleri arasmda;- bilim, kiiltiir ve sanat alanlanndaki geli~meleri yansltabilen en geli~mi~ yazl dili durumundadu. Tiirkiye Tiirk~esinde XIII. yy'dan 1925'e kadar arap (osmanh) alfabesi kullarulml~t!r. 1925'de yapilan yazl devrimiyle latin kokenli alfabeye ge~ilmi~tir. Tiirkiye Tiirk~esinde standart dilde yak.la~lk SO000 kelime vardn. Bu soz varhglrun yiizde 35'ini yabanCi kokenli (ozellikle arap~a, fars~a, ingilizce, franSlzca, almanca, italyanca, vd.) kelimeler olu~turur. Anadolu aglzlannm soz varhgl da hesaba katilllSa, toplam kelime saYlsl 200 OOO'i bulur. Son Yillarda Tiirkiye Tiirk~esine, Bat! dillerinden yogun olarak bilimsel terim girmektedir.

Tiirkmence. Biiyiik ~ogunlugu Tiirkmenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde ya~ayan Tiirkmenlerce konu~ulur. Eski Oguzcarun bat! kolundandlr. Suriye, Irak, Iran ve Tiirkiye'ye yerIe~en Tiirkmenler de bu leh~eyi konu~urIar. Eski Tiirkmence, Orta Tiirkmence ve Yeni Tiirkmence olarak ii~ donemde incelenir. Ba~hca aglzlan ~unlardlr: 1. Hazar otesi (Truhmence), 2. ASII Tiirkmence (YomUl, Teke), 3. Iran ve Ozbekistan slrunndaki aglzlar. Yazl dili Yomut agzma dayamr. Tiirkmence, son yiizYllda zengin bir edebiyat geleneginin dili olmu~tur. Uygurca. Daha ~ok Eski Uygurca adlyla aruhr. Dogu Tiirkistan'm dogusunda (VIII.-XIII. yy'lar arasl) ve <;:in'in Kansu ilinin kuzeybat!smda (XVIII. yy' a kadar) ya~ayan Uygur Tiirklerince kullamlml~tlr. Tiirkologlar Goktiirk~e ve Uygurcayl Eski Tiirk~e terimiyle bir biitiin olarak incelemi~lerdir. Uygurca, eski Oguzcamn dogu (Orta Asya) kolundandll. Yeni Uygurca. Bugiin Dogu Tiirkistan'da ya~ayan Tiirklerce konu~ulur. Eski . Oguzcarun dogu (Orta Asya) kolundandlr. (Bat! Tiirkistan'da ya~ayanlar kendilerini Ozbekler'den sayar, konu~tuklan dile de Ozbek~e ,; derIer.) Yeni Uygurcamn iki ana agzl vardlr : Dogu aglzlan; Kuzeybatl aglzlan (Ka~gar, Horan, Kara~ar, Turfan, Taranp gibi). Yeni Uygurcada arap~a ve fars~a kelimelerin yaru Slra, ~ince kelimelere de rastlarur. XX. yy'm ba~mdan itibaren, yazl dili olarak zengin bir Yeru Uygurca edebiyat! olu~mu~tur. Yakut~a. Yakutlar'ca konu~ulur. Dil Slruflandlrmalannda degi~ik yerIerde gosterilir: bazl dilciler Yakut~aYI baglmslz bir tiirk dili sayarken, bazllan kuzey tiirk dillerinin s grubundan veya kuzeydogu dalmdan oldugunu ileri siirer. 1940'tan bu yana kiril alfabesiyle yazlhr. Yakut~arun, soz varhgl, ses bilgisi ve bi~imbilim yoniinden diger tiirk dil ve leh~elerinden hayli farkh oldugu goriilmektedir.

II 2. 8crh lrubu L........J 21 Karayimce 22 Karaca'IU

23 Balkarta

24 BaIJTatarcaSl
l'5_Kum~

c=J
c:=J
CJ

2fi_MerteJiTalarca 21. Doau Talarcasl 28. BarilbaaC1' 29_Ba1kl~ 3. Merir. i grup 31 Killil~~a 32 Karilkalpakca 3JNogayca 34 "1pl;i1~ (Jitlekcesi
35,KIrI]IItii

41 Olbe~e 42YeniUygurca

4. poju grubu 35aflUvgurve5alafaglJ

:i~~7~~~t
52Soragll
~Abaun(HakaslUfb;esil

.S4Tubaagll 55 Kar3gasaQlI 56Yakul(i1 57 Oolganagll

CJ :,. ~u:~~u~~~ryall
62 A~aQI 63 801~1r

Cuva~caIAnatri)
uva
asrlHirti

OKYANUSYA
-

Aetalar, Luzon adasmm (Filipinler) dogu klsmmda oturan ve malaya-polinezya lehc;esi konu~an negrito halkL 0 Bu yan goc;ebe topluluk, toplaYlclhkla (kokler, yumrular), agac; yakarak ac;t!klan tarlalarda tanm yaparak (manyok, taro, tath patates), anClhkla, bahkC;lhk ve aVClhkla gec;inir ; dl~tanevlenir, kazlklar uzerine yapllml~ evlerde otururlar. Aluricalar, bk. PITCANCARALAR. Amiler veya Amialar, Tayvan'm dogu kiYlSlnda ya~ayan ve bir malaya-polinezya diIi konu~an halk (1983'te 80000). 0 Amiler birc;ok kere yer degi~tirdiler, Japon i~gali Slrasmda pek c;ogu olduruldu. Bugun, kultur yonunden Tayvan'm ve hristiyan misyonerlerin basklSl altmdadlrlar. Celeneksel olarak kesin hiyerar~iye dayah bir toplum duzenleri yard!. Arandalar veya Arontalar, Ona Avustralya'da ya~ayan yerli halk. Arandalar toplaylclhkla gec;inirlerdi ; XIX. yuzyilda beyazlarla ili~kiye gireli beri, yok olma surecine girdiler. Buyuk torenlerle sunnet yaparlardl; bu torenlerde mim, dans ve resim be!irleyici bir rol oynardl ; Arandalar'm inancma gore ayinler, surekli dola~makta olan olu ruhlarla ileti~imi saghyordu. Asmatlar, Flamingo korfezinin kuzeyinde, Sentani golu bolgesinde (Batl Yeni Cine) oturan halk (1989'da 30000).0 Asmatlann toplaYlClhga, kuc;uk tanma, hayvanClhga, bahkC;lhga ve avclhga dayah bir gec;im duzeni vardlr. Agac; ustune c;ok guzel yontu i~leri yaptlklan gibi, dokuma i~lerinde de ustadHlar. Balililer, Bali adasmda oturan ve indonezya grubundan bir dil olan Malayca konu~an halk. 0 Balililerin toplumsal, siyasl ve din! hayatl tumuyle Hinduculugun etkisindedir. Su dini" ba~hca ozgun yanlandlr. Ihmh bir kast sistemleri vardlr. Bisayalar, bk. ViSA YALAR. Bugiler, Sulavesi adasmm guneyinde ya~ayan (1989'da 3,6 milyon) ve indonezya dilleri grubundan bir dil olan Bugice konu~an halk. 0 Ba~langlc;ta budacl olan Bugiler XVII. yy'dan soma yava~ yava~ Isliimiyeti kabul ettiler. Korsanllk, ticaret ve bahkC;lhk yaparlar. Birc;ok kralhk kuran Bugiler, hollandah somurgecilere kar~l uzun sure direnmeyi ba~arml~lardlr.

<;:imbular, Batl Yeni Cine halki (1983'te 60000). 0 <;:imbular bahc;e ortasma kurulmu~ dagmlk evlerde oturur, tath patates, sebze ve kahve yeti~tirerek gec;inirler. Kabilelere bolunmu~, klan ve alt klanlardan olu~an babasoylu bir toplum duzeninde ya~arlar. Topragm payla~llmasl ve siyasl yapl aC;lsmdan kabile teme! birimdir. Daniler, Batl Yeni Cine'nin merkez klSmmda (Irian Jaya) ya~ayan halk (1989'da 60 000). 0 Daniler tanm (taro, yam, muz), toplaYlclhk, bahkC;lhk ve aVClhk yaparak geC;inir.Kadlnlar tarafmdan yeti~tirilen domuz her 4-6 Yllda bir tekrarlanan buyuk ~enliklere vesile olur ; bu ~enlikler sHasmda topluma giri~ ve evlenme torenleri yapillr. Daniler, federasyonlar halinde birlqmi~, babaklanlanna dayah sava~C;l bir topium olu~tururlar. Dayaklar, Saravak ve Kalimantan'm (Borneo) guneyinde ya~ayan kavimler toplulugu (1983'te 270000). 0 Dayaklar genellikle ozel ve ortak evlerden (<< uzun evler ,,) olu~an koylerde ya~arlar. Evler C;ogunlukla kazlklar uzerine yapilH. Bir ~efin ve--bir ya~hlar kurulunun yonetiminde orgutlenmi~lerdir. Ormandan yanglnla ac;ilan tarlalarda tanm (ladang), bahkC;lhk ve aVClhk yaparak gec;inirler. Dusunlar veya Kadazanlar, Saravak'm kuzeyinde ya~ayan ve bir malayapolinezya dili konu~an halk. 0 Dusunlar tanmla (pirinc;, mlSlr, manyok) ve hayvanClhkla gec;inir. Birc;ok tannya ve c;ok saYlda , ruha tapHurlar. Dusunlann atalan kelle aVCllanyd!.

ibanlar veya Sea Dayaklar, Borneo'nun I batl kismmdaki daghk yorede oturan proto- , malay halkl (1983'te 240 000). 0 Ibanlar or- I tak uzun evler "de oturur; ozerk ve ba- I glmslz olan evlerin ic;inde her aile ayn bir ekonomik birim olu~turur. Orman yakarak ac;tlklan tarlalarda pirinc; tanml, aynca bahkC;lhk ve hayvanClhk yaparlar. ifugaolar, Luzon .adasmm (Filipinler) kuzeyinde ya~ayan halk. (1989'da 130000). Ifugaolar proto-malay grubundan olmalanna ragmen bir indonezya dili konu~ur. 0 Amerikan i~galine kadar (Ikinci Dunya sava~l) kelle avclslydilar. Dagmlk kuc;uk koylerde ya~arlar. Ekonomileri teras usulu sulu tanma (pirinc;, yumrular) dayamr. AVClhk ve bahkC;lhk da yaparlar. igorotlar, Luzon adasmda ya~ayan halklar (1989'da 550 000). Igorotlar ba~ta Ifugaolarla Kalingalar olmak uzere, on, on be~ kadar degi~ik halktan olu~ur. Malaya-polinezya grubuna bagh bir indonezya dili olan 19orot,a konu~urlar. Igorotlar iki gruba aynlabilir : ilk grup degi~keri tarlalarda ve teras usulu I tanm yapar, pirinc; yeti~tirirler ; diger grup- I sa orman kenannda veya daghk kesimlerde i banmr. '
[I
'I'

ilokanolar, Luzon adasmda, ozellikle ada- mn kuzeydogusundaki duzluklerde ya~ayan halk (Filipinler) . Ekilebilir tarlalanna gore nufuslan c;ok fazla olan Ilokanolar, Manila, Mindanao adalanna, Luzon'un guney kesimlerine ve Havai adalanna goc;erek buralardaki ~ekerkaml~l i~letmelerinde c;ah~mak zorunda kalml~tlr. Bugun tamamen Bat! medeniyetini benimsemi~lerdir.

-+

Okyanusro halklannln ge~tigi

muhteme yollar

,----, L-.J .---. L-.J

o
'I

Indonezyo dilleri Polinezyo dilleri Melonezyo dilleri Caroline adalan

,----, L-.J ,----,

L---J

Avustrolyo dilleri Popu dilleri ve digerleri

~, Tasmonya lL--l dilleri .

Marshall

~:~~ ~ I~n~onezy" ' =,p I

'~~~solomo:iribati en"c
i~

~,
'.,

t.,

Tuvalu
'. Samoa

~Vanuotu

)eni Kaled?nya ~ Yeni V Zelanda

[)

I
Kadazanlar, bk. DUSUNLAR.

temi <;ok SIb bir yasayla duzenlenmi~tir. Oyle ki, bu kurallara aykm davrananlar, bogulmak veya aSllmak suretiyle cezalandmhr.

Malaylar, Malaysiya, Indonezya, Filipin ve Sunda adalannda yaayan halklann tumu. Kalingalar veya Kalinggalar, Luzon'da Genellikle Proto-Malaylar ve Dotero-Malaylar ya~ayan (Filipinler) ve bir indonezya dili koya da as" Malaylar diye ikiye aynhrlar. MaI nu~an halk (1989'da 85000). 0 Kalingalar laylar Asya btasmm en eski halklanndanaile gruplanndan olu~an ku<;uk koylerde yadlr. Atalanmn Yunnan'h olduklan, oradan ~arlar. Ekonomileri aga<; yakarak a<;uklan I <;lbp Guney Asya'nm ve Hint okyanusutarlalarda veya teraslarda yaptlklan pirin<; nun (Madagaskar dahil) fethine giritikleri tanmma, hayvanClhga, aVClhga ve toplaylclI samlmaktadu. hga dayamr. . Proto-Malaylar bu adalann en eski halklandlr. Dilleri salt Malayca degildir. Islam KanakIar, Yeni Kalendonya, Vanuatu, Avustralya, Papua Yeni Gine'de ya~ayan ve I dunyasmm, Hindistan'm, hatta Avrupa'nm sayl1an binleri bulan kavimler grubu (Yeni I etblerinden uzak kalabilmilerdir. Kaiedonya'dakiler 70 000' e yakm, digerleri I D6tero-Malaylar sunni muslumandular; Malaycanm leh<;elerini konu~urlar. <;ok daglmk) [1986]. Yeni Kaiedonya'da Kanaklar, nufusun % 43'unu olu~turur (1986). o Malaylann ge<;imi bahk<;lhga (akarsu ve deniz) ve hayvanclhkla birlikte tanma (ke<;i, Pek <;ok degi~ik dil konu~malanna ragmen manda, kopek) dayamr. Aynca toplaylclhk (hepsi malaya-polinezya kokenli 23 kadar I ve ufak <;apta aVClhk da yaparlar. Pirin<; tandil bilinmektedir) tam bir kultur birligi i<;indedirler. Yeni Kaledonya'da <;qitli siyasi orml ande gelir. Tanm iletmeleri (kau<;uk, tugutlerde yer alml~lardlr, bunlann en onemlitun) gelimekte, ormanlardan gittik<;e daha <;ok yararlamlmaktadu. Sepet<;ilik, <;amleksi Kanak Sosyalist Milli Kurtulu~ Cephe<;ilik, dokumaClhk ba~hca zanaatlar arapmsi'dir. Bu partiler, programlanna gore, hilturlerinin tamnmaslm, topraklannm geri dadu. Malaylann to plum duzeni babasoyluluk ve anasoyluluga bagh klan sistemine ve verilmesini, Grande Terre adasmm payla~llmasml istemektedir. XIX. yy'dan itibaren slmflann varhgma (soylular, Jlradan insanKanaklar topraklanm Franslzlara ve Franslzlar) dayanu. Kast sistemi ve ~eriat kanunlan lann destekledigi Tahiti ve Wallis adasmtoprak mulkiyet rejimini, kadlnlann degi~ tokuunu ve siyasi iktidan belirler. dan gelen go<;menlere blrakmak zorunda kaldllar. 0 Kanaklann toplumlan bazl a<;l1arMaoriler, Yeni Zelanda'da ya~ayan ve podan anasoylu (gunluk hayat, aile) ve ba~ka linezya grubundan bir dil olan Maorice kobaZl konularda babasoylu (toplum duzeni) nu~an Polinezya halb (1989'da 300000). 0 tiptedir. Ekonomileri yumru ekimine, hayPolinezya'ya ilk ga<;en halklardan biri olan vanClhga, bahk<;lhga ve aVClhga dayamr. TaMaoriler, art arda iki dalga halinde ilkin nm i~letmelerinde ve madenlerde <;ah~lrlar. 800'e, soma 1300'e d()gru gelerek Yeni ZeKarieralar, Batl Avustralya' da ya~ayan landa'ya yerlqtiler. Ozellikle, "moa" deyerli halk. 0 Karieralar dl~tanevlenir ve badikleri, diornis cinsinden ku~lan avlarlard!. basoylu klan duzeninde ya~ar. Bu yapl etDaha soma Yeni Zelanda adalanmn daghk nologlarca <;ok iyi incelenmi ve Kariera sisi<;kesimlerine yerle~mege ba~ladllar. Tanmtemi adlyla modelletirilmi~tir. Bu model bula ugra~an kabileler halinde argutlenmi~lertun toplumun ikili bir duzende ya~amasl di. Maoriler 1840'ta ba~layan ingiliz samuranlamma gelir. Ger<;ekte, Kariera toplumu geciligine ~iddetle tepki gasterdiler. T oprakkendi i<;inde de daha ku<;uk bolumlere aynlannm Ingilizler tarafmdan ahnmasma kar~l lan, baba veya ana tarafmdan akrabahga dakoydular. Kralhklar kurdular, ordular hazuyah iki ana gruba aynhr. Eger iki grup da laYlp stratejik noktalara (tepelerin dorugudltanevlenme ilkesi uyguluyorsa dl~tanevna) mustahkem kayler in~a ettiler. Du~manlenmeci alt gruplar iki~er iki~er baglamr ; bu lanmn kafasml kesip ganimet olarak sakhda kadmlann degi~ toku~unu ve hizmetlerin yor ve esirlerini kale olarak kullamyorlard!. kar~lhkh degiimini beraberinde getirir. Ka'" Baylece Maoriler, Polinezya'mn en sava~<;1 rieralar toplaylclhk, aVClhk ve bahk<;lhkla halb oldular. Bir taraftan sava~lar, bir tarafge<;inirler. tan da Avrupahlann getirdigi hastahklar Maorileri kmp ge<;irdi. Ban~tan soma Ingilizler tutum degitirdiler. Maoriler 1876'da

oy hakkl elde ettiler; soma ~efleri -~~;~ saghk ve egitim alanmda mali yard 1m aid!. Nufus artl~ oranlan, bugun Polinezya kakenli olmayan Yeni Zelandahlannkinden daha yuksektir. Her iki adada toplam nufusun % 10'u dolaymda olan Maoriler, kulturei benliklerini bilin<;li olarak. koruyabilmi~lerdir. Eskiden Maorilerin tapmaklan yoktu ; sunak yeri olarak kabul ettikleri ta~lara veya kayalara tannlan (Tuahu) i<;in meyve ve et koyarlard!. . Melanezyahlar, bugunku Yeni Gine, Bismarck tabmadalan, Fiji, Solomon adalan; Yeni Kaledonya, Vanuatu ve adalannda oturan halklar. . Menikier
I

I
i

i
i

I I I I

veya Meniler

bk. SEMANG-

LMi~Rk ronezya I1lb ar, ugun k u Manana a d a 1 an, Caroline adalan, Marshall adalan ve Kiribati'de oturan halklar. Minangkabaular, Sumatra'nm orta klSmmdaki yuksek yarelerde oturan, aynca butun Indonezya ve Malaya tabmadalannda da ya~ayan halk. Minangkabaular bir indonezya dili konu~ur. 0 Anasoyluluk ilkesi guderler. Sulu pirin<; tanml yapar, ormandan yanglnla_a<;l1ml~ tarlalarda kahve agacl yeti~tirirler. (Kahve agaClm Hollandahlar getirdiler). Ekonomileri aynca hajivanClhga, bahk<;lhga ve aVClhga dayamr. Dinleri Islamiyettir, ama geleneksel anaerkil yapllan degi~memitir. Morolar, azellikle Mindanao ve Sulu adalannda oturan Filipinler halb (1987'de 2,5 milyon). 0 Morolar muslUmandu. Mumginler veya Vulambalar, Avustralya'nm (Arnhem balgesi) yerli halh 0 Murnginlerin topium duzeni babasoylu soy zincirine dayamr; dltanevlilik esastlr. Ikier ikier elenmi~ ve akrabahga dayah dart grup vardu. Bu sistem antropologlarca derinlemesine incelenmi ve Murngin sistemi adlyla modellqtirilmi~tir. Her grubun efsanevi bir atasl vardu. Bu ata totem rolU oynar ve ki~ilerin topluma kabul edili~inin a~amalanm belirler. Murutlar, Saravak, Brunei, Sabah ve Kalimantan'da (Borneo) yerlqik bir<;ok kavimden oluan Malezya kakenli halk ; Murutlar bir indonezya dili konu~ur. 0 Kazlklar uzerine kurulmu buyuk ortak evlerde otururlar. Ekonomileri pirin<;, mlSU ve manyok tanmma dayamr ; bunun yam sua aVClhk, bahk<;lhk, topiaY1Clhk ve hayvanclhk yaparlar. Dinleri animist tiptedir.

II
.

I !

Magindanaolar veya Magindanaular, Mindanao adasmda (Filipinler), Cotabato eyaletinin bYl kesiminde oturan halk (1983'te 700 000); proto-malay grubuna mensupturlar. 0 Magindanaolar XV. yy'da geleneksel inam~lanm blrakarak Islamiyeti benimsediler. Bahk<;lhk, tanm, ticaret ve zanaatla (dokumaClhk ve maden i~leme) ge<;inirler. MakassarI~r, Sulavesi'nin guneyindeki yanmadamn guney balumunde, yani Ujungpandang balgesinde oturan (1983'te 2 milyon) ve bir indonezya dili olan Makassarca konu~an halk. 0 Makassarlar kultur baklmmdan Bugilerle Toracalara yakmdu. Tanmla ve cenazelerle ilgili pek <;ok tarenleri oldugu gibi, atalara taplnma ayinleri de vardlr. XVII'. yy'da Islamiyeti kabul ettiler. Baglmslz ku<;uk kralhklar olu~turan kaylerde <ya~ar, baharat ticareti ve korsanllkla ge<;inirler. Makassar toplumunda q degi~tirme sis Polinezya dilleri :
Havaice

Malayca Cavaco Sundaca

Moduraco

(Malezya)

indonezyaca

Tahilice
Somooca Maoriee

I
I dilleri :

Batakl'a Balice IBalil Dayakl'a (Borneol

Makassarea

A -

Solomon

adalan.

I ;iMelanezya
grubu ilgilendiren kararlann ahndlgl yerdir; toplurn katlanna mlabilir. giri~ taren

Solomon adalannda er~ kekler evinin dekorasyo~ TIU (bir yerli belgesine gore Bougainville'in ~izdigi desen). Erkekler ~viJ

mahalli olarak cia kulla-

L~~ __ J

(Sulavesi) Tago lea, Visayaea i1okanoca (Filipinlerl <;:omoroca (Guam) Malgall'a (Madagoskar)

OKYANUSYA
Ok~anusya'ya insanlann yerle~mesi yiizbinlerce yu once 01mu~tur. 0 devirde, Pithecanthropus gibi Orta Pleistosen <;:agl'run insaru andlran fosillerinden, Archanthropus ya~lyordu. Daha somalan, son buzul ~agl olan Wiirm evresinde Yeni Gine'ye insansuar geldiler. Bu ilk insanlar bal.tk~ulk, aVClhk ve toplaYlclhkla ge~iniyorlardl; kullandlklan aletler ~ok kabaydl. Hi<;ku~kusuz dengeleyicisi olan teknenin icadl bir donem noktasl oldu. Bu tekneler yerle~menin art arda dalgalar halinde yaYllmasmda kesin rol oynadl; sadece T asmanya, Avrupahlar gelinceye kadar lSSlZkaldl. Pasifik adalanna yaYlldllar. Dogu Polinezyahlann dil ve kiiltiir a<;lsmdan, hatta bedensel ozellikler bakImmdan az <;ok homojen yaplsl boylece a~lklanmaktadlf. Dogal ortam ve insanm ortama uyum sagla}'l~l. Teknik ve din. Okyanusyahlann yerle~mi~ olduklan topraklann fiziksel a<;ldan farkllhklan onlan siirekli olarak <;evreye uyum saglamak zorunda blraktl : mesela mercanlardan olu~an atoller daghk yoreler kadar zengin ve verimli degildir, topragm ge<;irgenligi de taw su depolama ve saklama a<;lSlndan sorunlar yaratu. Okyanusya adalanrun <;ogu tropikal bolgededir; ama bazllan, yiikseltileri veya bulunduklan enlem dolaYlSlyla (Yeni Zelanda, Paskalya adalan, Havai adasl) ah~llml~ biitiin bitkilerin ekimine elveri~li degildir. Aynca bu adalardan bazllanrun iklimi kahn giyecekler giyme zorunlugu yaratlr. Bununla birlikte, bir biitiin olarak ele almdlgmda Pasifik ahalisinin hayat tarzl hemen hemen her yerde birbirine benzer. lnan<;lar ve teknolojiler birbirinden ayn degildir: ekip bi<;mek vb. i<;in gerekli bilgi, maddi oldugu kadar dinidir de. Bu sebeple biitiin faaliyetlerde insaru, onun aletlerini, i~leyecegi maddeyi ve elde edecegi iiriinii ilgilendiren goriinmez kuwetler ve yaratlklar goz oniine ahrup he saba katllmaktadu. DolaYlslyla toren ve biiyii uzmanlanna ihtiya~ vardu. <;:iinkii insanlar goriinmez doga kuvvetlerini tarumaz veya ciddiye almazlar ve istemeden de olsa yasaklan (tabular) ~ignerlerse, hayat dengesi bozulabilir. Bu bilgiler ve bu bilgilere sahip insanlar boylece okyanusya toplumlan arasmda bir ah~ veri~ konusu olmakta ve Pasifikte biiyiik bir kiiltiirel birlik olu~masma da onernli ol<;iide katkIda bulunmaktadlr. Zanaat gere<;leri. Okyanusyahlar maden kullanmaYl bilmezler. Gerekli nesneleri yapmak i~in ta~tan, deniz kabuklanndan, hayvansal veya bitkisel baZl mad delerden yararlarurlar. En yaygm alet egri bir sapa baglanml~ olan bir <;e~it keserdir. Bununla birlikte Dogu Polinezya'da bu aletlerin <;ok karma~lk <;e~itleri bulunduo Bu keserlerin Mikronezya, Melanezya ve Bat! Polinezya'da bulunmamasl kiiltiiriin yaYlh~l konusunda bugiine kadar <;oziilememi~ sorunlardan biridir. Mikronezyada keserler deniz kabuklanndan yaplhrdl. Bat! Melanezya'da balta daha <;ok kullaruhyordu. <;:omlek<;ilik de ozel bir sorun yaratmaktadlf : bu zanaat Dogu Polinezya'da yok gibidir. Bazl varsaYlmlara gore yalruz bazl klanlar bu teknigi biliyor ve bir ayncahk olarak klSkan<;hkla ba~kalanndan sakllyorlardl. Okyanusya'da <;omlek<;ilikte ii<; gelenek belirlenmi~tir : " Lapita denilen <;omleklerde geometrik desenler hiikimdir; bu tip <;ornlekler Melanezya'da ve Tonga adasmda bulunur; ikincisi <;entikler ve yapl~tlrma kabartmalarla siislenmi~tir; ii<;iinciisiindeyse bir toka~la yapllml~ izlenimi veren siisler vardlr. Bitkiler iilemi. Pasifik halklan biitiin bitkilerden yararlanml~tlr. Esnek maddeler (yaprak, kabuk, elyaf) giyecek, ortii, sepet, siis, ag, bahk avlama sepeti ve kuliibelerde duvar kaplamasl olarak kullaruhyordu. Aga<;lar ev, kaylk, ev e~yasl ve silah yaplmma yanyordu. BaZl bitkilerden yiyecekleri koymak ve bahk tutmak i<;in kaplar elde ediliyordu. Kimi bitkiler biiyii i<;inve torenlerde kullaruhyordu : mesela kava, ayru adl ta~lyan bir karabiber bitkisinden elde edilen sarho~ edici bir i<;kidir (Markiz adalan ve Havai). Yiyecek elde etmek i<;in yeti~tirilen yabani

OKYANUSYA HAlKLARI
y erle~menin

ba~langtcl ve kokeni. Bedensel goriinii~lerine, derilerinin rengine ve dillerinin daglhrruna bakarak, Okyanusya'ya ilk yerle~enlerin kokenini kesinlikle belirlemek miirnkiin degildir. San ukm ozelliklerini ta~lyan veya beyazIan andlran okyanusyahlar goriildiigii gibi (Mikronezyahlar, Polinezyaluar), siyah uka benzeyen Okyanusyahlar da (MeianezyaWar) vardu. Ama melezle~me oylesine karma~lktu ki, herhangi bir lrkill oz:elliklerini ta~u gibi goriinseler bile, bu insanlann kokenine dair, kesin fikirler edinmek imkiinslzdlr. Okyanusya dillerine gelince ; bu dillerin, Batl Melanezya'da <;ok <;e~itli, doguya dogru gidildik<;e daha basit ve daha homojen olduklan gozlenmi~tir. Kuzeyde Mikronezya dilleri Batl Polinezya dillerine oldugu kadar Tayvan leh~elerine ve klasik Khmerceye-de yakm saYllabilir. Papua ve Avustralya dilleri dl~mda biitiin okyanusya dilleri ayru dil kokiinden tiiremi~tir. Malaya-Polinezya dilleri denen bu ailenin kollanna Giiney Asya'dan ba~layarak batlda Madagaskar'a ve doguda Paskalya adalanna kadar rastlarur. Hatta Japonca'da bile malaya-polinezya dillerind en baZl izler vardlr. Ancak tanmm ve topragl i~leme tekniklerinin zaman i<;inde geli~imine bakarak, diinle bugiin arasmda bir baglantl kurmak miimkiin olur: cilah, keskin agizil ta~tan iiletler sayesinde bolgede ya~ayan insanlar toplaylCulk yapabilmi~lerdi. Soma taro ve yam, daha soma da talul tanml geli~ti : gozya~l bitkisi, dan ve pirin<;. Giineydogu Asya'da ormanda aga<; yakarak a<;llan tarlalarda yapllan tanm onemli ol<;iide geli~me gosterir ve yaYlhrken, Okyanusya bu geli~meye kapah kalarak, eski bah<;e tarzl iiretime devam etti. DolaYlSlyla pirin<; tanml ba~hca iiretim haline geldiginde, Okyanusya'run Giiney Asya'yla temaSl kalmaIl11~tl. Solomon takImadalanna daha MO II. binYillanndan ba~layarak insanlar yerle~mi~lerdi. Polinezyahlarla Melanezyahlar biitiin bu done~ boyunca, az veya <;ok ili~ki halin<;k yanyana ya~adllar. Avrupahlann, bolgeye geldiklerinde rastladddan polinezya medeniyetleri, ancak MO I. binYll boyunca Tonga ve Samoa'da geli~erek, bu eski melano-polinezya iileminden farklda~ml~ kiiltiirlerdi. IV. yy'm sonuna dogru Okyanusyahlar, Orta Polinezyaya ula~tllar ve oradan biitiin Dogu

Bahk tann. de sanatlfl gostermek

iskeleti

(Yeni Kaledonya). Avrupahlar geldigi strada Yeni Kaledonyahlann pek liok tanelSl vardl. En onemli tannlardan biri bahktannydl. Bu resim bie bamhu par ~asma yontulmu~ bahk-tann figtirtinti g6stermektedir. Tannrun tUylerden olujmuj bir sorgucu varda. Belki

anu yandan
istedigi ic;in bie

tek g6z.Hidlir. G6vde,

simgeleyen

karkas ~eklindedir. Ashnda Yeni Kaledonya mitolojisinde tannlann govdeleri yoktur. Gean Poitier'den almtl, Encyclopedie de fa Pliiade}.

B. Maori eli. Kopek kllmdan yapIlma bir toren pelerini giymi~ olan maori ~efi, sag elinde uzun bir topuz tutmaktadlc Aynca belinde klsa bir to~ puz daha gorUlmektedir. (Parkinson'un bir deseninden ahntl, Encyclopedie de fa Pteiade).

I DUNYA

HALKLARI

VE DiLLERi

bitkiler de vardl: eker elde edilen topuzzambak, niasta elde edilen ararot, pandanus un hava kokleri, suyosunlan, tere. Ama geleneksel olarak biitiin bu adalar ve tabmadalarda insanlann beslenmesinin temel kaynaklanru bah~e tanml saghyordu : ekmek agaClrun, hindistancevizi ve muz agaClrun meyveleri. Yumrulu bitkiler (yam, taro, tath patates) Polinezya'da, ormandan yanglnla a~l1ml tarlalarda (kuru veya sulanml arazide) bir eme sopaslyla dikilip yetitiriliyorduo Avrupahlar yeni bitkiler getirerek Okyanusyahlann beslenme diizeninde degiikliklere ve ne yazlk ki ~ogu zaman da dengesizliklere yol a~t1lar (geleneksel beslenmede var olan oligo elementlerin eksikligi gibi). Hayvanlar ve insanlar. Domuz, kopek, tavuk ve kedi Okyanusya'ya insanlar tarafmdan getirildi. Domuz Melanezyahlann yaammda ~ok biiyiik bir rol oynar, Yeni Kaledonya, Yeni Zelanda ve Paskalya adalan dlmda her yerde yetitirilir. Yerleme bolgelerinde az veya ~ok ozgiir olarak yaar. Kopek aVClhkta kullarulmaz (zaten sadece ku aVClhgl yaplhr), ~ocuklann oyun arkadaldlr ve gerekirse bthk yl1lannda Sl~an gibi ek yiyecek olur. Yorede yaayan kular okseyle veya agla yakalarur, okla vurularak avlarur. Bu avm amaCl eflerin byafetleri ve tann heykellerini siislemek i~in tiiy elde etmektir. Ku ve ku yumurtasl aVClhgl bu to plumlarda a kadar yaygmdlr ki, pasifik adalanrun ~ogunda kulann saY1SIiyice azalmltlr. Melanezya adalanrun dogusunda, abntllann ~eitliligi, sulann tuzluluk oraru ve slcakhgmdaki degiiklikler sebebiyIe bahk tiirleri pek ~oktur. Bahk~lhk, Polinezyahlarla Mikronezyahlann bahca ugralydl. Bahk~l1ar geleneksel olarak bahk tutmak i~in aga~tan, kemikten ve sedeften yapllml olta igneleri kullarurlardl. Ozellikle Markiz adalannda ve Yeni Zelanda'da olmak iizere zlpbn da kullamhr, derelerde, lagiinlerde ve a~lk denizde bahk avlarurdl. Kabuklular kumsallardan, resiflerden ve gerekirse pasifik halklanrun ~ok usta oldugu dalma tekniklerine bavurularak derin sulardan toplamrdl. Kaplumbagalar agla, oltayla ve mlzrakla avlarurdl. C;:oknadide bir yiyecek olarak kabul edilen kaplumbaga eti tann heykellerine, rahiplere ve eflere ozgiiydii, kadlnlara yasaktl. Toplum hayatl.. Pasifik adalannda konutlar, silahlar, sava, ulalm ve yapllan yolculuklar pek ~ok babmdan ozgiindiir. Konut. Konutlardaglmk diizendedir. Mutfak kuliibesi geceleri yatllan kuliibenin yarundadlr. Orta Polinezya'da bazen iki kuliibeyi birbirinden ayuan, yagmurdan ve giineten korumaga yarayan bir veranda bulunur. Dogu Polinezya'da bu kuliibeler genellikle dikdortgendir. Melanezya'daysa degirmi kuliibeler de vardlr. $eflerin kuliibeleri genellikle ~ok biiyiiktiir ve diger kuliibelere gore ~ok daha ozenerek yapllmltlr. Deniz bYIsmda tekneler i~in biiyiik hangarlar bulundugu gibi, ~eitli yerlerde de yiyeceklerin, ozellikle bah~e iiriinlerinin saklandlgl baka depolar vardu. Yeni Zelanda' da gerek yiyecek saklanan, gerek insanlar bannsm diye yapllan kuliibeler aga~tandlr; hepsi boyah veahnllklan zarif heykellerle siisliidiir. Ozellikle Mikrenezya'da, Yeni Gine (orta ve kuzey) ve Yeni

Kaledonya'da toplumsal hayatm merkezi alan toplantl kuliibeleri ~ok ozenle ina edilmitir. , Pasifik insanlanmn kullandlgl ev ewaSl olarak unlar vardlr ; mutfak kap kacagl, bazen heykellerle siislii asb ~engelleri, sepetler, elbise sandlklan, siis eyasl, yaygllar, tapa denilen ekmek veya incir agaClrun i~ kabugundan yapl1ml ve ozel bir toka~la doviilerek boyanml kumalard an kilimler. Societe ve Havai adalannda aydlnlatma, i~ine ceviz yagl ve fitil konan tatan bir lambayla saglarurdl. Deniz kabuklulan mutfak eyasl yaplmmda temel malzemeyi oluturur. Bahk gibi bazl yiyecekler ~ig yenir. Diger yiyeceklerin piirilmesi, ~omlek kullammlrun yaygm oldugu yorelerde bugulama yapllarak veya volkanik talar iizerinde piirme yoluyla saglarur. Silahlar ve sava. Aga~tan veya tatan yapllan topuz en yaygm silahtlr; bolgelere gore, hayvan dileriyle siislenir. Yeni Zelanda Maorileri topuzlanm fildiinden yontarlardl. Yay yalmz Melanezya ve Tonga'da kullaruhyordu. Aynca bir~ok adada tahkim edilmi kamplar da ina edilirdi. Ulalm ve yolculuk. Okyanusya'd'lhayatm biiyiik bir bsml su iistiinde ge~er ; hem denizcilik teknikleri hem de deniz ulalm ara~lan eriilmesi zor bir diizeyde gelimitir. T ek veya ~ift dengeliyicili olarak ina edilen tekneler diimensizdir, yelkenle veya kiirekle ilerler ; en biiyiikleri uzun yolculuklarda ve savata kullarulu, silahlan ve ewalanyla birlikte 200 kiiden fazla insan alabilirdi. Tekne modelleri adadan adaya degiir. Pruvalar, pupalar, demirleme aglrhklan degiik ekilde siislenmitir. Denizcilik sanatl ~ok biiyiik bir gelime gostermiti ; aga~ dallanyla harita yaplml, adalann deniz kabuklanyla gosterilmesi (Marshall adalannda bunlann karutlan bulunmutur). Okyanusyahlann ~ok eski tarihlerden itibaren haftalarca siiren yolculuklar yapabildikleri giiniimiizde kesinlikle bilinmektedir. Toplum diizeni. Akrabahk sistemleri nispeten karmalktl. Batl Polinezya'da slk rastlanan ikielilik, Dogu Polinezya'da enderdi; ~okkocahhk Markiz adalannda ge~erli bir kuraldl. Melanezya'da yahlar yonetimi ge~erliydi. Polinezya'da iktidar ~ogunlukla soydan ge~erdi. Mana da babadan ogula ge~er ama ~ok SIb denetlenirdi ve bu yiizden pek ~ok anlamazhga sebep olurdu. Kurumlar, atalann hikayeleri, toplum hayatmm kurallan, ~ogu zaman efsaneler halinde sozlii olarak kuaktan kuaga aktatlhrdl. Atalara taplnma onemli bir reI oynar: atarun niteligi, bireyin toplumdaki yerini ve haklanru belirledigi gibi, gruplann onemini de belirliyordu; bu olgular soyagaClrun onemini gostermektedir. Dini hayat bayramlarla, danslar, arblar, to plum katlanna ge~i torenleriyle devam ederdi. Dogu Polinezya'da mara'run simgeledigi ~ok ozel bir kurum vardl. Mara ~lPlak veya tatan yapllml tara~alardan oluan bir meydandl. Biiyiik ailelerin yoneticileri, din biiyiikleri bu meydanda bir araya gelir, otoritelerini gii~lendirecek torenler yaparlardl. Mararun, yani klanm tannlan ve atalan, bu olenlerde goriinerek toplumun kaderini belirlemeye ~agnhrdl.

,
I

! I
i

Papular, yoreye gelen ilk Avrupahlann, Yeni Gine'yle yaklrundaki adalarda oturanlan belirtmek i~in kullandlklan terim. Bu halklann en az iki ayn kokeni vardlr : Melanezyahlar ve Malaya-Polinezyahlar. Papular genellikle birbirinden uzak koylerde birka~ yiiz kiilik topluluklar halinde yaar. KlYllardakiler bahk~lhk yapar, bunun yam ma domuz beslerler ve aVCldular; sebze ve meyve de yetitirirler. Uzun siire birbirlerinden uzak yaayan bu halklarda biiyiik bir dini inan~ ~eitliligi goriiliir. Insan yeme ayinleri kaybolmutur. Ama to plum katlanna giri i~in gerekli pek ~ok toren hala yaamakta, " gemi inanClrun " ozellikle gelitigi goriilmektedir.

I I

Paumotular, Tuamotu tabmadalanndaki atollerde yaayan Polinezya halb (1984'te 6 000). Paumotular Havai kokenli bir malaya-polinezya dili konuurlar. 0 Bolgeye gelen hristiyan somiirgeciler 1845'te bu halkm geleneksel diizenini bozdular. Onlan go~ebe I. bir yaam siirmege mecbur eden hindistan, cevizi toplaYlClhgl, to plum diizenlerinde ve yaam tarzlannda'onemli bir yer tutuyordu. Paumotular bugiin de biri erkek digeri dii iki tannya, aynca atalanna taparlar. Ibadetler ve kurban torenleri, ancak biiyiik ailelerin girebildigi bir meydanda (marae) yaplhr. Pitcancaralar veya Aluricalar, Victoria ~olii bolgesinde (batl) yaayan yerli Avustralya halkJ. 0 Pitcancaralar toplaYlClhk ve avclhkla ge~inir. T oplumlannda sosyal slruf yoktur. Ozellikle karmalk olan akrabahk sistemleri ~apraz yegenler arasmda evlenmeyi yasaklamakta, dart ayn akrabahk

A .

Okyanusya maskesi. taktUmboi bulunmutur. t6renlerini yoneten ruh Sisum u temsit etmektedir. T ahtadan yontulmutur.
)

I Bu masket Bismarck
I

madalanndan Siinnet

I adasmda

I .. DUNYA

HALKLARI

VE DiLLERi

OKYANUSYA
grubuna dayah bir soy zinciri sistemini esas almaktadu. Pitcancaralarda, dirli inan~ ve torenlerine ili~kin ~ok ilgin~ kaya resimlerine rastlarur. PolinezyaWar, bugunku Franslz Polinezyasl'nda (Societe adalan, yani Tahiti, Mark'iz adalan, Tuamotu, Gambier, Guney adaIan), Yeni Zelanda, Samoa ve Havai'de ya~ayan halklar. Proto-Malaylar, Malaysiya, Indonezya, Filipin ve Sunda adalanna ilk yerle~en halklar (bk. MALA YLAR). Punanlar, Saravak ve Kalimantan'da (Borneo) umaklann ~lktlgl yuksek kesimlerde ya~ayan ve bir indonezya dili konu~an dagh halk (1984'te 3 000). 0 Punanlann ekonomisi avclhga, toplaYlClhga, manyok ve pirin~ tanmma dayamr. En buyuk toplumsal ve siyasi birim koydur. Hristiyanla~ml~ olmakla birlikte, geleneksel dinlerinden (~amanizm) gelme bir~ok adetlerini korumu~lardlr. panyollann yaymaga ~ah~tlgl Katolikligin kar~mda direnmektedir. Buna kar~lhk ruhlara inan~ sarna toplumunda lslamiyetle bir arada ya~amaktadlr. Semanglar veya MenikIer veya Meniler, Malaya yanmadasmda ya~ayan ve monkhmer grubundan bir dil olan Selllallgca konu~an negrito halk (1983'te birka~ bin). 0 Semanglar degi~ toku~, toplaYlClhk ve avClhkla ge~inir. T opIum duzeni dl~ardanevlenen klanlara, ~oke~lilige ve babasoylu akrabahk sistemine dayarur. Semanglann dinleri ~amanizmdir ve ~amarun, toplumlannda siyasi bir rolu de vardu. Suluklar, bk. TAUSUGLAR. SundaWar, Cava'mn batl krsmmda oturan ve indonezya grubundan bir dil olan Sll/ldaca konu~an halk (1987'de 26353000). go~ ettiler. T oplumlan, sultanllk sistemine dayah bazl ailelerin yonetimindeydi. Bu yonetim, aileleri, soylu aileler ve koleleri de i~eren halktan aileler olarak ikiye aymyorduo T ausuglarda toplum birimi, genellikle teke~li ve dl~tanevlenen geni~ ailedir. Genellikle toplaylclhk, tanm, bahk~lhk ve ka~ak~lhk yaparak ge~inirler. Ispanyollar gelinceye kadar \:inlilerle ~ok iyi ticaret ili~kileri vardl ama bu duzen giderek degi~ti. Son Tausug sultanhgl Amerikahlar tarafrndan 1915 tarihinde Ylklld!. Bu tarihten itibaren Tausuglar diger Filipinli halklar arasmda eridiler. Tonganlar, Tonga adasrnda oturan ve bir polinezya dili olan TOllgallca konu~an halk (1988'de 100000). 0 Tonganlarda temel toplumsal birim geni~ ailenin olu~turdugu "hane halkr" du. Akrabahk sistemi babasoyluluk ilkesine dayamr. Toplum duzeni ~ok geli~mi~ bir srnlf sistemine gore bi~imlenmi~tir : her ~e~it zenginlige sahip soylular (~efler), ~ef yardlmcllan ve halk. T onganlann dinleri ~oktannhdu. Torajalar veya Toracalar, Sulavesi adaslmn orta bolUmunde oturan ve bir indonezya dili konu~an halk. 0 Torajalarm topIumsal duzeniJ kazlk uzerindeki uzun evlerde oturan ve ekonomik yonden ve toren gelenekleri a~lSlndan her biri birer birim olu~turan geni~ ailelere dayamr. Hem orman yakarak a~llan tarlalarda urun yeti~tirir, hem sulu tarun yaparlar. Aynca bahk~lhk ve avcllrktan da yararlamr ve manda yeti~tirirler. Geleneksel dinleri, ~amanizme dayarurdL Bunun yam Slra atalara, kendi aralannda onemlerine gore sualanan ruhlara ve Gune~'in temsil ettigi yaratlCl bir tannya da taplmrlard!. Bu ge1enekse1 inam~lara giderek bir de Islamiyetin kurallan ve Protestanllgm uygulamalan (Holland a i~gali masmda) eklenmi~, sonu~ta karma~lk bir sentez olu~mu~tur.

Rejanglar veya Recanglar, Sumatra'mn guneybatlsmda ya~ayan ve Malayca konu~an halk (1989'da 200000). 0 Rejanglar eskiden orman yakarak a~tlklan tarlalarda tanm yaparlardl, ama ~imdi sulu tanma ge~mi~lerdir. Aynca bahk~lhk ve hayvanclhk da yaparlar. Dart kurucu atadan geldigine inamlan dart babaklaruna aynlrm~ bir toplum duzenleri vardlr. Aynca alt k1anlara aynlml~ olan bu k1anlar adeta bir siyasaltoplumsal federasyon olu~turur. Her k1an ve alt k1an kendi i~inde ozerktir ve soydan bir ~ef tarafmdan yonetilir. Animizm ve Islamiyet rejang toplumunda birlikte ya~ar. Samalar, Zamboanga (Mindanao yanmadasl), Sulu takunadalan ve Borneo'nun kuzeyinden Sulavesi'ye (Filipinler) kadar yaYllml~ proto-malaya grubundan halk (1975'te 20 200). Bir indonezya dili konu~urlar. 0 Samalar temelde bahk~lhkla ge~inirler. Bu insanlar ancak XX. yy'da yerle~ik duzene ge~mi~ olan go~ebe denizcilerdir. Geleneksel olarak geni~ aileler halinde, su uzerine kurulmu~ koylerde topluca ya~arlard!. Denizci olanlardaysa toplumsal birim dar aileydi. Islam, XVI. yy'dan itibaren IsA,B Desen

Tagaloglar, Luzon adasmm (Filipinler) en kalabahk halkr (1989'da 10 milyondan fazla).'Bir Indonezya dili olan Tagalogca veya Dagalca konu~urlar. Pilipillo da denilen bu dil Filipinler'de, Sebuanoca'dan (bk. Visayalar) soma konu~an saY1SIbakrmrndan ikinci mada oldugu halde ulkenin resmi dili olarak benimsenmi~tir. 0 T agaloglar \:in, )aponya ve Hindistan'la ticaret yaparak ge~inir. Aynca deniz ve tatll su balrk~lhgl ve hayvanclhk da yaparlar. Siyasi iktidar, ~ok saYlda baglmslz birimi temsil eden buyuk ailelerin elindedir. Tagologlann toplum duzeni ba~hca u~ slmfa dayahdu : aristokrasi, serbest yurtta~lar ve azatl, koleler. Bu son iki slmf soylulann yonetimi altlndadlr. Dirli inan~lan ilk dinleri olan animizmle Islamiyet ve Hristiyanllgm karma~lk bir sentezine dayamr. Tausuglar veya Suluklar veya Tau Suluklar, Sulu takrmadalannda (Filipinler) ya~ayan proto-malay grubundan halk (1989'da 650000). Tausuglar daha ~ok )010 adasl ve Borneo'nun kuzey krsmmda oturur ve bir indonezya dili konu~urlar. 0 Islamiyeti kabul edince yonetimle anla~mazhga du~en Tausuglar, bu anla~mazhk a~lk~a sava~a donunce buyuk kideler halinde Zamboanga'ya ve takrmadarun diger adalanna

Okyanusya tekneleri.
A'da g6ri.ilen tek

ne, Mikronezya'da

kulla

rolan tipik bie aCjlk deniz teknesidir. Pandanus !iflerinden 6riilmu~ dengeleyicisi alan hie teknedir.

Ruzgar alan yandaki bie

sahanhk ru egiktir: ta~lma hacmini gore

Elde edilen kaba tahtalar mercan ta~lanyla rendelenip zlmparalarur ve liflerle birbirine SlffiSlkl bagJarurdl (Hollolulu'da bultmall Bishop miizesindeki hi, makettell alllln11Frr).

Visayalar veya Bisayanlar, Filipinler'de ya~ayan ve ba~ta Sebuanoca olmak uzere bir~ok dil ve leh~eden olu~an bir dil (VisayacaY konu~an adalar halkr (1989'da 10,9 milyon). Visayalar siyaset ve dil a~lSlndan ba~lrca dart gruba aynlu : llollgo/ar, Alllikel/o/ar, Aklalloll/ar ve Kapisellolar. Buna kar~lhk Sebu (Cebu) adasmm halkl ayn bir visaya grubudur. Visayalann toplum duzeninde temel, geni~ ailedir. Dl~tanevlenme uygulamr. Babasoylu sistem, aile reisine ve ya~hlar kuruluna dayarur. Vulambalar, bk. MURNGINLER.

3rurabilir. Direk one dogriizgara

gidilecek yolun dogrultusu dikkate ahnarak yelken teknenin iki ucundan

birine baglarm. B desenindeki tekne eskiden

Polinezya'da kullarulan

buyiik ve ,ift koprulu bir

ta~lma gemisidir. Bu tekneler mnlerce mil 6telere

gidebilirdi. Tekne butun Pa.ifikte oldugu gibi ~ivi siz yapllml~tlr. Bunun ic;in kullamlan kiittiklerin uc;lan lSltlhr soma ktittik~ ler kama kullamlarak uzunlamasma yanhrdl.
1

!DUNYA HALKIARI
L

VE DiLLERi

YUILAR

V.E ALFABELER
I ' ...

GOktUrk yazllian Bqka ~ekiller Yenisey ve Talas

I'
.
0-":"'"

.t
3

';

ses degeri

ses degeri

...
'rJ
-

GOktUrk YaZItlan Bqka ~ekiller Yenisey ve Talas

r
f

l
..
:)
,',

elif be Ie
S.!

a,e b

.. "'-' , "'--"
...!:J ...;;.,... .. ..

t t
)

t ~ X .. I

a. e kapah e l.i o. u
"0.0

(e) I It.ld m (a) n (e) n n ny (n) ne, ne nd, nt p op. up (a) r (e) r (a) s (e) s
S

Y M
~
)

.,..

y'J M ~J> l:fo

)

~r r-t

'0
'h
~
})

> ~
r}J}1

).1'

c (

s (lilrelimsiz dillerin arosmdanJ

D
9

"
J

;:so ~

0 9

t' tl tJ 0000 , ? ~p p
J~\.:)?'J

(a) y (e) y (a) b (e) b ,. e

~ 'I ~
Q

~J',.rJ,JJ,.r
'It'o J ~

<:C:S:~
t (:.i: ~
,) ,J.,J,. ,)
dal zal n re ze d (dil/erin araslndan sesli)

Jod
li~~
)

l J

~ n~ {
0~

~~J
J-A

eo
F.i~

1 '1 4L111L, l'y

,).). 1 ,)
) j

'f ~J
X

~~n II

'f

i~. ic

(a) d (e) d

Ij I~V::~~~ V'u--- ....

j j j
z sin ~In - ~in sal dal, zal
II

.J )

r (yuvarlonon r)

)l f' '=\ Fi

+
I I

X+
'.' Jw{ \~
>f

"('

'fhr

"tt'

(a) g (e) g (e) k Ok. Ok (a) k .k ok. uk

tf ~V'rCt- 'f If' "

I I V'f'f

~r~
B

f'f1~~~ ~~y~

If
4

A
~

8 ~ ittJ~
~ 4 t .J.

(a) t ot, ut (e) t z kelime aylrma

. icareti

~nB~ ~ '!I ))
X

I 'rCAnI;J

~~"'~~
~if.;a..;c

.l.
Z

<J

,p rf'

l\

111 1 111 1

J
B - Goktiirk

JJ
(Orhun) alfabe.i.

(a) I

'+. If

l\hr~ 'h ~ ~ f
:
guneyde gun ortasma, battda gun battsma, kuzeyde gece ortasma kadar anun ic;indeki millet hep bana tabidir.
l

GokturkJer, 552-745 ydIan arasmda Ona Ashiiktim sGrmUi bUyiik bie turk hanedamdu. GoktLirklje dbnemi turk dilinin tarihinde beIge Iere dayah ilk donemdir. ya'da

mistir. Orhun yazltlan Ona Asya Turklerinin

toplumsal yapllanna ve kulttirlerine iliikin ~ok degerli bilgiler verir. Gokttirklerin kullandlgl yazmm resim-yazl niteli-

turk Bilge Kaga/1 bll odke olurrum.

T ann gibi gokte turk Bilge KaganI manda oturdum. Sazumu
l

ct
00
~
,j.,

" "
i
3 3

olmu~ bu za-

Sabtmm tuketi qidgi!.

tamamiyle i:j:it.

BlIIl( a VUdil/l kop itdim.

Bunca milleti hep duzene saktum, Tiirk ka,~all Olliken }'I;

A t t --.9-.....JiA

GoktOrklerin yazdI metinleri olan Orhun yazltlanndan ilk defa, XII. yy'da, ilhanh tarih~i CUveyni, T arih-i Cihangii say adh eserinde soz et

gi tas,d,gl kabu! edilir. Ctimle yaplsl genellikle 6zne + ti.imle~ + yi.ik~

l.~m dizisini Omekler : takip ecler.

ii

Teltgri leg lellgride bolml~

Ilgeru bill togs/I.:I.:a binge rli kUll ortusfI1garu I.:urlgartJ hilt batstklllga prlgar/I lli1/ ortuslltgaru alrda i(reh budlm kop IIIallg a k oriir. Doguda gun dogusuna.

oll/rsar ilte blll/gyok.

Turk kagam Otuken ormanmda atursa ilde S1kmt! yoktur.

~ S

ba.1t gOotwp . (piktogramlar)

tJ .1. T
\:1
aCIZ

o
D

D muhur
duzgun

yazisl
yOZI

J:.
vuksek

"F
oleok

J.......
insan

~~

!P4'
01

* *'
su

l~
:1K do

(6J
~

JJ
7J
bol,k

/.

~ ~

l ,.

gOo~lerin ""'un u mit ~imi

sadele~memi~

Rt

bicimler Dt~~~::!:"i~ biletik gOo . : birlok cildogram,n i.imi

Ii]
ufus

4tsevinc;:

t
geni$

.-ii
dil
--+

~~k gOstwgesinin opIerinin ~idm sera.1

,
1 5

bleak

oaoe

~
2

V
3 -Ji).

~
4

~II

~r ~
6

-'V

*
8

d
gune~

;l
oy

~}1
l~lk
dinlenme

~
soc
-D

~
soc

1 : oy" 2 : sondo 3: ortodo 4 : bo~lo Dikkol : .eviri yoz,doki olio yoz,/on noklo'or di/deki
ozef sesler; gaster;r

A..
+

~
SOe
--+

--+

insan
A -

Arap aIfabe.i.
iinsiiz veya usti.ine

Sagdan sola dogru yazlhr. Yalmzca

yan unsiizlerden olu~ur ;

unli.iler i.insiizlerin aYlrdedici I lirtilebilir.
I

kanan ve hareke denen i~aretlerle be-

Cin piktogramlannm <;0gunda bie fonetik klSlm, bie de semantik klslm bulunur. Devamh <;izgiIeee anahtar denir, bunlar kelimeleri olu~turur.

bile,ik gO.terpIer : anohtar piktagram + un,uru : 1 "ming" 2 "meng" 3 "gan" 4 "hon"

lPqt
01

tl}]

pJ:l

))"

*' 16
iki ot
velu anohtorlort

A.

inson :>).

-*
orman

--

1:::-

lk

~).

1'f
lotvs

41
~

:v,

lilk 1 filizlenmek 2 +

71<.
su

-+
kolkon 3

-- >f
ter 4

ile Olulmul birkoc ('<)-) bilejik (~)

sozcuk

ei,ek

fidon tohum

kastmpotl

,';::.. ~ ~~
,ieek gol

Ht
deniz

~i;;
" 11'-

okmok

corbo

k-

YAZILAR VE ALFABELER
.~~'i

,~'"
,

lo."(

Acx

11'
8 E
ksi ks
veya

ka

\3\)'

a ga ia da ba dza a ja nga nya na ma va

alef bel gimel dalel

(yumu[>ok

Bb,~

<;
x

co
ta pa Isa za

r r

o
il7t
P p
~ O',~

?'
.t..!'

I ~T
~'

.:l:J

soluklu)

b.

E e:

~
~'

1\
""
\

.q'

,, ,
." J

g,gh d,dh

i1
T

Z ~
HYj

'R
4'

.l\

ra ha kha

T
theta
iota

I~'

n
t'l

1"

8a
[

Ih
{soluklu f}

~j
fl'
ph
(soluklu p)

~~[1]

~f [1']
N

yod haf lamed

$ ep

cD ~.
~'

ja tha fa tsha za la

K x. A A M po
A -

I~'
8:

o [0]
J [11 l.

[oj
o
t5
oyln

kappa lambda mu m m

X X

khi
psi

kh
(so/uklu k)

) [I;
6) 0)

'f

ps

I~'
it

Ow

oJ
.:::I'
~'

~ ~ [t'J]

[f]

pe veyo Ie tsadi

1: bUyUkharfler 2: kUs:Uk harfler

Yunan alfabesi. li.i harften olu~ur. Finike alfabesinden tijremi~tir. Modern tetaffuz bazl un-

UJ.' ya

I~,
e

sa

~ [1'; i'
i

] fiJ
? ...,
e e'

Buyuk ve kLi<;uk harfler birhirinden farklt olmak ~artlyla 17 unsuz ve 7 un-

IUlerle ikili unltiler

smdaki farb (iotalajma).

ara-

kaldlrml~tlr

iinliiler

C'i

row
f'11'1
a

III "" u

" Ii

n
-

-.-

-----

------

Tibet alfabesi devanagari alfabesinin iyice farklIla~ml~ bir turevidir. Tibet,e hint-avrupa dilleri bbegine dahil degildir. Sanskrit,e ve Hint,enin terslne, tonlamah (perdeIi) bir dildir, dolaY151yla sozu edilen bu iki dilden daha az unsuz i~erir ve bu harHer konu~ulan dildeki perdeleri yazIyla belirtmege yarar.

Sagdan sola dogru yazdlr ve sadece 22 sessiz harften olu~ur. Bunlann bazI' Ian bir nokta eklenince deger degi~tirir: mesela B ve Y, P ve F, ve F, T ve TH. Arap<;ada oldugu gibi Linluler genellikle gos-

terilmez; ama unsuzun altma konan bir nokta veya ,izgiyle belirtilebi Iir. . Arap,anm tersme harHer biti~tirilmez. Kare yazl matbaa yazlsIdlr: i$lek yazi ise daha yenidir ve el yazlsldlr.

1918
reformundan

ber;
kullarillmayan

f
x
II

harfler

I Is kh
I'
j

I) -

Japcm. alfabesi.

E. Kiril alfabesi.
Aziz Kiril ve Metodiy ta-

un/u
i~arefi ;~arefi)

yumu[>ofmo

Hiragana gramatikal <;ekimleri yazarken kullanlhr.. Katakanadan DZe! ad-

rafmdan

IX.

yuzyJida

lar i<;in faydalanlllr.

Ja-

ponca aynca <;in yazl sisteminden tureme kanci sistemiyle yazl11r. 2 000' e yakm kanci i~areti vardlr.

icat edildi. Rus alfabesinde 20'si sessiz 32 harf vardIr. 1917 devrimin-

Bu yazl dU$ey sutunlar

halinde sagdan ru yazlhr. sola dog-

den soma alfabeden 4 harf atIiml~tlr. Kiril alfabesi Slrp~a (aynca 5 ozeJ harf daha i~erir), Bulgarca, Ukraynaca ve Beyaz Rus<;a'da kullanildlgl gibi, Sovyetler Birligin'de konu~ulan Azerice, Kazak~aJ Turkmence ve T acik~e gibi diller i~in de kullandlr.

ll\
1>

11'
(serflik

Slrp

alfabesine hao~~ I. c (yumu,ok dz dj

f)

i (serf i) e iu ia

1)

iO

If