1

KIRKLAREL NVERSTES TEKNK ETM FAKLTES YAPI ETM BLM YAPI RETMENL ANABLM DALI

ELK YAPILAR DERS NOTLARI

YRD. DO. DR. ZZET YKSEK

EYLL 2012 KIRKLAREL

2 GR eliin yaplarda inaat malzemesi olarak kullanlmasna ilk olarak kprlerde balanm daha sonra malzeme kalitesi gelitirilerek bina inaatlarnda da kullanlmaya balanmtr. lk nce kullanlan malzeme font idi sonra dvme demir ardndan da dkme demir kullanlmaya baland. eliin yaplarda tayc sistemi oluturmas ise ngilterede pamuk deirmenlerinin yangndan ciddi ekilde hasar grmeleri ile ortaya kmtr. Metal binalarn yangna kar dayankll kantlandktan sonra dvme ve dkme demirden imal edilen yapsal bileenler geerli hale gelmeye balamtr. DEMR Demir Filizleri Metal retiminde kullanlan ham maddelere filiz ya da cevher ad verilir. Demir filizlerinin snflandrlmas iki ana grup ierisinde yaplr. Birinci grubu oluturan filizler, grnmlerine gre snflandrlmtr. Siyah renkte olan filizler. Ar halde %70ten ok demir ieren magnetittir. Krmz renkli filizler, ounlukla hematittir. Kahverengi filizler ise ya limonit ya da demir karbonattan oluan siderittir. erdikleri yabanc maddelere gre snflandrlmtr. kinci gruptaki demir filizlerine rnek olarak, i yapsnda silisyum olan silikatl filizler verilebilir. Ayrca kalsiyum karbonat ieren kireli filizler ile alminli filizler de bulunur. Yksek frnda ham demirin elde edilmesi Ham demir yksek frn ad verilen tesislerde retilir. Bu tesisler birok yksek frn ve yardmc nitelerden oluur. ounlukla bir fabrika grnts veren bu tesisler, ham demir iin gerekli olan birok ana rn de retirler. Metal retiminde kullanlan filizler yer kabuundan karld ekilde kullanlmaz. Teknik nedenler ile belirli maddelerin uzaklatrlmas ve filizlerin belli tane byklne getirilmesi gerekir. Bu yzden filizler eitli filiz hazrlama kademelerinden geirildikten sonra frnlarda ergitilir. Filiz hazrlama, filizi zenginletirme, ksmen redkleme ve dier ilemler iin uygun bir ekil ve bykle getirme yntemlerini kapsar. Demir de dier metal retim yntemlerinde olduu gibi ncelikli olarak filiz hazrlama ilemlerine tabi tutulur. Filiz hazrlamann ilk aamas, filiz zenginletirmedir. Filiz zenginletirme filiz iindeki yaramaz ksmlarn ayrlmas ilemidir. Zenginletirme yoluyla demir ynnden fakir filizler bile deerlendirilebilir. Filiz zenginletirme uygulamalarnn bazlar unlardr; Manyetik ayrma: filizler yaklak 2mm. apnda krlr. Krlma ileminden sonra manyetik tambur sayesinde filizin ie yaramaz ksm ayrlr.manyetikleme zelliini en iyi magnetit gsterir. Ya (Islak) Hazrlama: Esas demir bileiinin zgl arl, gang minerallerinden daha byktr. Bu zellikten yararlanarak zgl arl demir bileii ile gang arasnda olan bir karm hazrlanr. Bu karm iine atlan filizlerde bulunan gang mineralleri sv zerinde yzerken iinde demir bulunan ksmlar svnn dibine ker. Kavurma: tlm filizin ss ayarlanm hava akmyla stlmasna kavurma denir. Scaklk paralar birbirine yaptracak kadar(sinterleecek) ykselmemelidir. Pirit gibi minerallerin ierisinde hem kkrt hem de slfr vardr. Kkrt demiri krlgan yapar, bu nedenle istenmez. Demir filizleri iinde bulunan kkrdn, oksit haline gelmesi iin kavurma yaplr. Bu esnada kkrt, kkrtdioksit halinde yanar ve slfirikasit retiminde kullanlr. Magnetit ve hematit gibi demir asndan zengin filizler, krlgan ve gzenekli hale getirilmek iin kavrulurlar.

3 Elekten geirme ve krma: yksek frnda kullanlacak filizlerin yaklak 30 mm. byklnde olmas gerekir. Daha byk taneli filizler krlr. nce taneli filizler ise sinterlemeden geirilir. Sinterleme: nce taneli filizlerin 900-1350C scaklk arasnda stlarak, tanelerin birbirine yapacak ekilde piirilmesine sinterleme ad verilir. Sinterleme ilemi iin, ince taneli filizler, slfrl filiz klleri, ktrme tesislerinde retilen amur, baca gazlaryla beraber kan tozlar ve uucu kller %10 kok tozu ile kartrlarak belirli bir neme sahip karm elde edilir. Yksek frnlar elik salarn birbirine kaynak edilmesiyle yaplrlar. Boylar 26 m. taban haznesi ap 9 m. civarndadr. leri amot yaltm tulalaryla rlmtr. Duvar kalnl 1metreye getirilerek kuvvetlendirilmitir. Yksek frn u ksmlardan meydana gelmitir: st ksm: yklemenin, gaz klarnn yapld ve silonun bulunduu ksmdr. Gvde: bu ksmda kmr filiz karm aa doru hareket eder. Karn: frnn alt tarafta yeniden daralmaya balayan ksmdr. Ksmi ergime nedeniyle bu ksmda frn hacmi klr. Hazne: Curuf ve demirin topland frnn alt tarafndaki silindirik ksmdr. Ham demir retimi Hesaplanm miktardaki filiz, gang ve dier ilave maddelerden oluan karma frn arj ad verilir. Ykleme ilemine geilmeden nce yaplan karm ilemi retimin balang aamasnda zerinde durulmas gereken konulardan biridir. nk filizlerdeki toprakl bileiklerin 1535C sv bir curuf halini almas gerekir. Bunun iin de filizler 25-65mm. llerindeki paralar haline getirilir. Filizlerin bu boyutlarda seilmesinin sebebi frndaki karbonmonoksit tarafndan indirgenebilecek kadar kk olmas ve gazn bacaya gidiini engelleyemecek kadar byk olmasdr. Filiz, kok kmr, kireta karm, ifte an ad verilen sistemle yksek frn boazna verilir. ifte ann grevi; yksek frn gazndaki yitimlerin en aza indirilmesini ve ykleme maddelerinin tepede eit olarak dalmasn salamaktr. Yksek frnda nceden stlm hava (600-1000C) frnn dibinden verilerek yukar doru hareket ettirilir. Hava ierisindeki karbondioksit kok kmr ile tepkimeye girerek korbonmonoksiti oluturur. te bu gaz demir filizlerinin oksitlerden arndrlmasn ve geriye saf demirin kalmasn salar. Yksek frnda retim sonucu ana madde ortaya kar; 1Yksek frn gaz 2Ham demir 3Cruf Yksek frn gaz; hava stcs sobalarn stlmasnda, buharla alan enerji retiminde kullanlr. Ham demir; ham demir yksek frnn ana rndr. Belirli aralklarla (yaklak 2-4 saatte bir) frn haznesinin alt ksmndaki deliklerden boaltlr. Cruf; Ortalama 1000 ton ham demir retiminden 800 ton cruf kar. Kire bakmndan zengin cruflar ilenerek yksek frn imentosu haline getirilir. Kireci az olan cruflar ise kaldrm ta, yol deme talar ya da beton ilave maddesi olarak kullanlr. Kpkl cruf yksek frn ta denilen bir ta meydana getirir. Ta blok olarak ya da beton olarak kullanlr. Elverili cruflardan buhar flemek suretiyle cruf yn retilebilir. Bu yn cam yn gibi iyi bir s yaltm aracdr.

4 Dkme demirler Yksek frnda retilen ham demir dkme demir olarak kullanlacak ise baz ilemlerden geirilmelidir. Bu ilemler genel olarak kupol frn olarak adlandrlan yerlerde yaplr. Kupol frnlarnda ham demir i yapsnda bulunan karbon %1,7-3,5 arasna drlr. Dier yandan dkme demirin ekonomik olmasn salayan hurda elik alamlarnn ilavesi yaplr. Karbon azaltmyla dkme demir retimi, endstrinin ihtiyalarna cevap verecek ekilde deildir. Bu yzden baka katk maddeleri de ilave edilerek, deiik amalar iin kullanlabilir dkme demir elde edilir. Tm bu ilemler sonucunda retilen dkme demirin zellikleri unlardr; 1Alak scaklklarda ergime 2Dk maliyet 3Dkme elverililik 4Yksek basma dayanm 5Anma direnci bu stnlklerinin yannda dvlemez oluu olumsuzluudur. Dkme demirler 1147C zerinde sv alt scaklklarda ise kat haldedir. Dkme Demir Trleri Esmer dkme demir: yapsnda bulunan %2-4 orannda silisyum, karbonun demir karbr yerine grafit yaprakklar (karbonun kristallemi bir ekli) halinde bulunmasna neden olur. Bu halde kolayca ilenebilir, ancak grafit yaprakklar nedeniyle krlgandr. Grafit ayn zamanda, metalin krk yzeylerine donuk bir grnm verir. Bu nedenle sz konusu tre, esmer ya da gri dkme demir ad verilir. Beyaz dkme demirler: Dkldnde %1,5ten daha az silisyum ieren demir, sert ve krlgandr. nk iindeki %3-4 oranndaki karbonu, yapsnda demir karbr (sementit) biiminde bulundurur. Krk yzeylerinin parlak ve beyaz bir grnm olan bu demire beyaz dkme demir ad verilir. Kolayca ilenememesi, sadece anmaya kar dayankl gerelerin kullanlmas gereken yerlerde tercih edilir. Temper dkmler: Az karbonlu eliklerin zelliklerini gsteren ve beyaz dkme demirin baz ilemlerden geirilmesi sonucunda retilen dkme demir trdr. Bu ynyle esmer dkme demirden pahal elikten ucuzdur. Deiik oranlarda karbona sahip beyaz dkme demirlerin dkmden sonra zel yumuatma tavlamas yaplmasyla elde edilirler. Yumuak dkme demirler: Beyaz dkme demirin uzunca bir normalletirme tavnda tutulmas sonucunda oluan dkme demir trdr. Beyaz dkme demire uygulanan bu sl ilem srecinde, gerecin krlganl azalarak, i doku salaml ile dayankll artar. Alaml dkme demirler: Genellikle dayanm ve korozyon direncini arttrmak amacyla, dkme demir ierisine katlan alam elementleri, dkme demire yeni stnlkler kazandrarak, alaml dkme demir adn almasn salar. Dkme demire alam kontrol altnda tutabilecek ortamlarda (elektrik ark, Siemens-Martin frnlar) katlan alam elementleri unlardr; nikel, krom, nikel-krom, molibden, vanadyum. elik dkme demirler: elik dkme demir elik ve dkme demirin stn zelliklerinin biraraya gelmesiyle ortaya kmtr. (elikler, 42 kg/mm2 ile 192 kg/mm2 arasnda deien bir ekme dayanmna sahiptir.) elik dkme demirlerin elikten fark hangi ynde muayene edilirse edilsin ayn zellii gstermesidir. Bu zelik haddelenmi elikte grlmez. nk

5 haddeleme ilemi eliin ezilerek uzamasna neden olmaktadr. Bu ekilde haddelenen elik uzunlamasna olarak muayene edildiinde salam; enlemesine olarak muayene edildiinde ise kolaylkla kopabilecek durumda olduu sonucunu verir. elik dkme demirlerin bnyesinde demir bulunan dier dkm rnlerine gre belirli bir stnl daha vardr; kaynakl birletirme ilemi kolaylkla yaplr. ELK Tanm: elik; dvlerek, preslenerek, haddeden geirilerek ekil verilebilen bir demir alamdr ve demir cevherinden elde edilir. elik demir ve karbon alamdr. erisinde %1,7ye kadar karbon, %1e kadar mangan, %0.5e kadar silisyum bulunan kkrt ve fosfor oran da %0.5ten az olan demir karbon alamdr. Demir cevheri tabiatta saf olarak bulunmaz; C (karbon), Mn (Manganez), P (Fosfor), Si (Silis) gibi maddelerle kark olarak bulunur. Saf demir zellikleri sebebiyle yap malzemesi olarak kullanlmaz. ELN ZELLKLER elik metal olmasndan dolay metalik zelliklere sahiptir. Alamn demir ve karbon oluturur. Demirin metal, karbonun ise ametal olmasndan dolay zelliklerini birbirlerine aktarrlar. elik ierisindeki karbon miktar, eliin ierisinde nemli deiimlere sebep olur. Endstrinin ihtiyacna gre eliin ierisine baka metal ve ametaller ilave edilir. Alama ilave edilen her katk maddesi, eliin zelliinin deimesine sebep olur. KULLANILDII YERLER Gnmzde modern binalarn ve kprlerin, otomobillerin ve teki tatlarn, uzay aralarnn, makinelerin ve ev aralarnn yapmnda elik kullanlr. ELK RETM METODLARI Tm elik retim yntemlerinde, demir refakat elemanlarnn oksijene olan ilgilerinden yararlanlr. Demir refakat elemanlarnn oksijene olan ilgileri, demire olan ilgilerinden fazladr. Bylece kolaylkla oksijenle birleerek demirden ayrlabilirler. Demir refakat elemanlarnn ham demirden uzaklatrlmas iin ham demir iine hava flenerek yaklmalar mmkndr. Bu oksidasyom ilemine fleme ad verilir. Oksidasyon iin gerekli olan oksijen, eitli ekillerde sisteme verilir. Bylece elik retim yntemleri aa kar. Eriyik haldeki ham demir ile temas eden oksijen, eriyik iinde miktar fazla olduundan ncelikle demir ile reaksiyona girer. Bu reaksiyon sonucunda demir oksit (FeO) oluur. Demir oksit demir iinde znr ve demir refakat elemanlaryla reaksiyona girer. Oksijen, demir oksitten demir refakat elemanlarna geer. Demir redklenir, refakat elemanlar ise oksitlenir. Tm bu reaksiyonlar sonucunda ham demir i yapsnda bulunan; Silisyum ve mangan; fazlal cruf olarak Karbon; baca gaz olarak Kkrt; cruf ve baca gaz olarak Fosfor ise banyo iinde znerek istenilen oranlara indirilir. OKSJEN KONVENTR LE ELK RETM SSTEM Bu yntem Bessemer ynteminden tremitir ve oksijen, metalin iinden flemek yerine, suyla soutulmu bir boru yardmyla metal yzeyine flenir. Bu yntem ile hzl ve ekzotermik (tepkime srasnda s verir) zelliinden tr yakt gereksinim yoktur. elik retimi iin, geni bir kaba ya da ii sya dayankl ate tulas kapl bir deitirgece (konvertr) dklr. Ucu erimi metalin tam stne gelinceye kadar konvertre sokulan ve

6 suyla soutulan bir borudan oksijen flenir. Erimi demirde, oksijen ile karbon arasnda ok hzl bir tepkime olur. flenen oksijenin metalde yapt hareket, kaptaki btn demirin oksijenlenmesini salar. Tipik bir oksijen elii konvertr, 300 ton erimi demir alr ve elik yapm sreci 30 dakikada tamamlanr. Ekzotermik tepkime gerekenden de ok s salar. Hatta eliin, 1600C erime scakln ok amamas iin, frna bir miktar da souk hurda elik atlr. Gnmzde dnyada retilen eliin %60 bu ekilde retilmekte olup, bu oran gn getike artmaktadr. POTA ELK RETM SSTEM Ham demir ve hurda gereler iindeki yabanc maddelerin uzaklatrlmas iin grafit bir potaya konmalar salanr. Daha sonra pota dardan yakacaklardan ald syla snr. Elde edilen scaklk ergiyik elik iindeki yabanc maddelerin yukarda toplanmasna neden olur. ELEKTRK ARK ELK RETM SSTEM Baz yn ve tonaj elikleri ile aa yukar btn alaml elikler, elektrikli frnlarda retilir. Deiik yaplarda elektrik ile alan elik retim frnlar vardr. Bunlar iinde en nemli olan, elektrik ark frndr. Silindir biimli bu frnn alabilen tavanndan elektrot uzanr. Kapasitesi birka tondan 130 ton ve daha stne kadar olanlar vardr. Belli arlkta souk hurda elik, bazen souk dkme demir ile birlikte frna doldurulur. Tavan yerine yerletirilir ve elektrotlarla bir ark oluturulur. Ortaya kan yksek s, frndaki maddeleri ksa srede eritir. Tipik bir alamlama rnei, mutfak eyalarnda kullanlan paslanmaz eliktir. Bu elik %18 krom, %8 nikel ierir. Bu alam elementleri iindeki maddeler eridii zaman frna eklenir. lem sresi 3,5-4 saat kadardr. ENDKSYONLA ELK RETM SSTEM Endksiyon ocaklarnn stnlkleri unlardr; 1. Ergime abuklamaktadr. 2. Ergimi maddenin her yerinde alam karm ayndr. 3. lem hassas olarak kontrol edilebilir. 4. Alev yapc yakt maddesi kullanlmadndan, ergimi maddenin, yaktn oluturduu yabanc maddelerden etkilenmesi mmkn deildir. alma prensibi elektrik transformatrne benzer. Endksiyon ocaklarnda birka kat sarlm bobin transformatrn primer sargs, ergitilecek metal ise sekonder sargs olarak dnlebilir. Ocakta souk metal alam maddeleri, etrafnda yaltlm bir sarg bulunan ve yksek slara dayankl bir pota iinde bulunur. Sarglara verilen elektrik enerjisi, bir sre sonra pota ierisindeki metalin ergimesini salar. Endksiyon ocaklarnn hacmi 10 kgdan 16 tona kadar deiebilir. SEMENS-MARTN ELK RETM Siemens-Martin frnlarnda yksek scaklklara ulama gerei vardr. Bunun iin yanmay temin eden havay nceden stmak gerekir. nceden stma ilemi, bacaya gidecek olan gaz ile stlm olan tulal bir sistem ierisinden havann geirilmesiyle yaplr. nceden stlan hava, brlor geitlerinde sv ya da gaz yakacaklar ile karlar. Bu karm frn alevlendirir. Oluan alev arj maddelerini ve frnn iindeki tulalar str. Siemens-Martin frnlarnda elik retimi iin hurda malzeme, kire ta ve ergimi demir kullanlmaktadr. Hurda ergitilmesinde gaz ya da sv yaktlar kullanlmaktadr. Hurda malzemenin ardndan frna kire ta, daha sonra da ergimi haldeki ham demir ilave edilir.

7 Ergimeyle birlikte frn iindeki karmn yabanc maddeleri cruf haline gelir. Bu cruf iinde elik iin zararl olan tm yabanc maddeler bulunmaktadr. Crufun frn iindeki hava akmyla nceden stma sistemine zarar vermemesi iin cruf toplama havuzlar frn iinde bulunmaktadr. ELKLERN SINIFLANDIRILMASI 1. retim metodlarna gre:oksijen konvertr retim sistemi, pota elik retim sistemi, elektrik ark elik retim sistemi, endksiyonla elik retim sistemi, Siemens-Martin elik retimi. 2. Kullanm alanlarna gre: Kullanma alanlarna tipik rnek yap elikleridir. Her trl yaplarn betonarme ksmlarnda kullanlan elikler, yap elii olarak tannr. Bunlarn karbon oranlarnn ve ekme dayanmlarnn dk olmas, ekonomik olarak retilebilmelerine olanak tanr. Dier rnekler cvata elii, yay elii ve ray elii olarak verilebilir. gre: eliklerin kimyasal bileenlerine gre 3. Kimyasal bileimlerine snflandrlmalarnda, malzemenin karbon, fosfor, kkrt ya da silisyum oranlar dikkate alnr. elik i yapsnda, alminyum, kurun ve bakr gibi baka elementler de bulunuyorsa, snflandrmalarda bunlarda belirtilir. Kimyasal bileenlerine gre snflandrma iki balk altnda yaplr; a) Sade karbonlu elikler b) Alaml elikler a) Sade karbonlu elikler: eliklerdeki en ucuz ve en etkili alam maddesi karbondur. elik iinde %1,7ye kadar karbon bulunur. Sade karbonlu elikler tektoit oranlar gznne alnarak iki grupta toplanr; I. tektoit alt elikler: Yumuak elikler (karbon oran %0,1-0,2) Az karbonlu elikler (karbon oran %0,2-0,3) Orta karbonlu elikler (Karbon oran %0,3-0,85) II. tektoit st elikler: yapsnda %0.85ten fazla karbon olan eliklerdir. b) Alaml elikler: Bir elie alaml denilebilmesi iin, i yapsnda bulunana ametal ya da metallerin alamn zelliklerini deitirmesi gerekir. elik ierisine katlan metal ya da ametal elie yeni bir zellik veriyorsa, o elik alaml olur. Alam yapmak iin elik ierisine metal ya da ametal katlabilir. Bunlarn her biri katk eleman olarak anlr ve bazlar unlardr; Mangan, silisyum, nikel , krom, bakr, alminyum, volfram, molibden, vanadyum. elik ierisine katlan alam elemanlar, kendi zeliklerini elie verir. elik yeni alam elemanlarnn saysna gre snflandrlr. Basit alaml elikler: yapsnda karbondan baka bir alam eleman olan eliklerdir. Bu tr eliklere rnek olarak, nikelli, kromlu, ve vanadyumlu elik verilebilir. ift alaml elikler: yapsnda karbondan baka iki alam eleman olan eliklerdir. rnek olarak, krom-nikelli, krom-molibdenli, krom-vanadyumlu elikler verilebilir. ok alaml elikler: yapsnda karbondan baka ok sayda alam eleman olan eliklerdir. rnek olarak krom-nikel-vanadyumlu, krom-volfram-kobaltl elikler gibi. 4. Kaliteye gre: Bir malzemenin llebilen, saylabilen ya da azalp oalabilen deerleri dnda kalan koullarn tmne kalite ad verilmektedir. eliklerin kaliteye gre snflandrmas grup altnda toplanr.

8 a) Biimlendirme zelliklerine gre: eliin kalitesi, kesme,delme, dvme, bkme gibi biimlendirme ilemlerini etkiler. b) Yapsal zelliklerine gre: eliin yapsal zelikleri, korozyona, sya, anmaya kar direnlerini ortaya koyar. Bunlar dnda sertleme nitelikleri de yapsal zelliklere baldr. c) Mikroskopik yap bakmndan: Deiik karbon oranlarna sahip elikler mikroskop altnda incelendiinde yapsal farkllklar grlebilir. Buna gre elikler ferritik, austenitik ve martenzitik elikler olmak zere grupta toplanr. 5. Sertleme ortamna gre: yapsnda %0,20den az oranda karbon ieren elikler sertleemez. Bu oran dnda kalan elikler sertletirilebilir. eliin sertlemesi iin sl ilemden geirilmesi gerekir. Genel anlamyla sl ilem, eliin stlmas ardndan kontroll olarak soutulmasdr. Soutma ilemi bata ok ani, zaman iinde (eliin iyaps gz nne alnarak) yavalatlarak yaplr. Su, ya ve hava en ok kullanlan sertleme ortamlardr. elikler sertletirildikleri bu ortamlara gre snflandrlr. Su elii, ya elii ve hava elii gibi. ELK YAPI ZELLKLER, KAZANLARI, SAKINCALI YNLER elik yap malzemesinin mekanik ve fiziksel zellikleri bugn ounlukla kullanlan betonarme ve dier kagir yap malzemelerinden farkldr. Bu zelliklerin kazanlar tasarm, inaat ve kullanm aamalarna gre yledir; Tasarm ile ilgili kazanlar Byk mesnet aral Kk kiri kesiti ok katl yap imkan Byk tayclk Kk arlk effaf tayclk Kolay teknik donat naat ile ilgili kazanlar Fabrikasyon imkan Ksa inaat sresi Hassas inaat Montajda uyum Atmosfer olaylarndan az etkilenen montaj Kk antiye alan Kuru inaat ekli Kullanm ile ilgili kazanlar Mekan kullan esnek htiya sonras sklp depolanabilir Sklp baka yere taklabilir Yap d kabuu effaf

9 elik yapnn sakncal ynleri Fazla s deiiklikleri, abuk deforme olmasna neden olur. zellikle yangna maruz yerlerde uygulanlmamas gerekir. Yangn sonucu bozulan yap ksmlarnn dzeltilmesi mmkn deildir. zerinin ak braklmas durumunda paslanr. Paslanmamas iin zerinin kaplama malzemesi ile kaplanmas gerekir. Bu da ekonomik deildir. elik yaplarn uygulandklar yerler Yksek yaplarda Orta ve byk aklkl kprlerde Yksek kulelerde Byk aklkl hangar, atlye ve fabrikalarda skelelerde at ve at kaplamalarnda Prefabrike konutlarda Hafif elik yaplarda YAPI ELKLER Yaplarda kullanlan elikler; Fe 37 ve Fe 52 elikleridir. Burada Fe elik kelimesinin ilk iki harfidir. 37 ve 52 rakamlar da eliklerin minimum ekme dayanmlarn kg/mm2 cinsinden gsterir. Fe 37 elii: En fazla kullanlan elik trdr. inde bulunan karbon miktar %0,2yi gemez. ekme dayanm 3700-4500 kg/cm2 arasndadr. Akma snr 2400 kg/cm2dir. zgl arl 7,55 kg/dm3tr. Fe 52 elii: Karbon miktar %0,20-0,25i gemez. %0,55 silis, %1,5 manganez, %0,05 kkrt, %0,05 fosfor maddelerini ierir. Kaynaktan etkilenmeyen yksek mukavemetli bir yap eliidir. Akma snr Fe 37ye oranla %50 daha fazladr, ekme dayanm 5200 kg/cm2 ile 6200 kg/cm2 arasndadr. ELK RNLER 1-Standart profiller: Hadde eliinden yaplan standart profiller, tek balarna, perinli, bulonlu, kaynakl balantlarla birletirilerek yap eleman olarak kullanlabilmektedir. Botlar 6-10 m arasnda deien standart profiller balk ve gvde denilen iki ksmdan oluur ve kesit ekillerine gre isim alr.

Farkl elik profil tipleri

10

I profilleri 1.1. I Profilleri: a) Normal I Profilleri: Bu profiller cm olarak ykseklikleri ile belirtilir.(I 22 gibi) Ykseklikleri 8-60 cm arasnda deiir. Balklarnn eimi %14tr. Deme kirii olarak kullanldklarnda az bel verirler. b) Geni Bal I Profili: Ykseklikleri ile beraber IP 22 eklinde ifade edilirler. Ykseklikleri 10-100 cm arasnda deiir. Mesnetlerde kullanld gibi esas kiri olarak ta kullanlr. c) Geni Ve Paralel Balkl I Profili: Gdenin alt ve stndeki balklar ve gvde ykseklikleri 300 mmye kadar olanlarn genilikleri yksekliklerine eit olur. Gvde kalnl 100-210 mm arasnda olan bu profillere H profili de denir.

1.2- U Profilleri: Ykseklii 30-400 mm, balk genilii 33-110 mm ve gvde kalnl 50-140 mm, balk eimi %5-%8 arasnda deiir. Yap elemanlarnn oluturulmasnda tek olarak veya iki U profili gvdelerden veya balklardan birletirilerek kullanlr. 22 eklinde ifade edilir.

11

1.3-L profili: Kebent veya korniyer profilidir. Kesit boyutlar 20x30x3 mm ile 100x200x16 mm arasnda deiir. a) Eit kollu L Profili (korniyer): Kol genilikleri 20-200 mmdir. L iareti yanna mm olarak kol yksekliixkol geniliixkol kalnl (hxbxd) yazlarak gsterilir. L80x80x10 gibi. Ek yerlerinde, dolu gvdeli kirilerin balklarnda, kafes kiri ubuklarnda kullanlr. b) Eit kollu olmayan L profili: Gsterili ekli ayndr.

1.4.T Profili: a)Yksek gvdeli T profili: Ykseklik ile ayak genilii birbirine eit olup 2-14 cmdir. Bu profiller, iareti yanna yksekliin yani geniliin cm olarak yazlmas ile gsterilir. 5 gibi. Ayak yzeylerinin eimi %2dir. Caml rt demelerinde ara demiri olarak ve kaynakl elik yaplarda kullanlr. b) Geni ayakl T profili: Ykseklik ayak geniliinin yarsna eittir. Ayak genilikleri 2-14 cmdir. Bu profiller, iareti yanna cm olarak ayak geniliixykseklik yazlarak gsterilir. 12x6 gibi. Ayak st yzeyinin eimi %2, gvdenin iki yanal yzeyinin eimi %4tr.

12

1.5- Z Profili: Yap eleman olarak az kullanlan bu profillerin ykseklikleri 30-200 mm, genilikleri 30-80 mm ve gvde kalnlklar 4-10 mm arasnda deiir.

II. Kapal yap profilleri Daire, kare ve dikdrtgen kesitinde olabilirler. Yk tayc eleman olarak genellikle kolonlarda, mobilya ve kaplama ilerinde, ayrca T,Z ve L kesitinde olanlar kap ve pencere doramalarnn yapmnda kullanlr.

III: Ak Yap Profilleri Yk tayc olmaktan ok kaplama, dorama ve elik konstrksiyon ilerinde kullanlr.

13 IV. zel ekillendirilmi Profiller: Standart profiller dnda, uygulama projesinin gerektirdii ekillerde profiller haddeden ekilerek veya bklerek yaplr.

V. Dikdrtgen Kesitli elikler (Lamalar) : 1. Dar lama elikleri; Genilikleri 500 mmye kadar, kalnlklar ise 8 mmye kadar olan erit biimindeki lama eliklerine ince lama elii ad verilir. Bu elikler iareti yanna mm olarak genilik x kalnlk yazlarak gsterilir. Bu elikler hafif kirili demelerin yapmnda kullanlr. 2. Normal lama elikleri: Genilikleri 12-1500 mm ve kalnlklar 5-60 mm olan dikdrtgen kesitli lama elikleri 30 m uzunlua kadar retilebilir 3. Geni lama elikleri: Bu lama eliklerinin kenarlar keskin olup, dikdrtgen eklindeki kesitlerin genilii 152-1000 mm ve kalnlklar 5-60 mm arasndadr. Bu lama elikleri balk levhas olarak kullanlr. Dm levhas olarak kullanlmalar uygun deildir. 4. Kare kesitli elik ubuklar: 8-160 mm kalnlkta yaplan kare kesitli elikler, iareti yanna, mm olarak kalnlk (kare kesit kenar uzunluu) yazlarak gsterilir. 20 gibi. Yuvarlak, yass ve kare kesitli eliklerin standart uzunluklar, kalnlklarna gre3-15 m arasnda deiir. Geni lama eliklerinin standart uzunluklar ise; 3-12 m arasnda deiir. Kaln eliklerin depolama uzunluu 3-5 m, incelerinki ise 12 mye kadardr. VI. elik Levhalar eitli kalnlk ve boyutlarda bulunur. Yzey ekillerine gre dz, baklaval veya kntl, oluklu, silindirik veya kubbeli levhalar olmak zere drt gruba ayrlr.

14

1.

2.

3.

4.

Dz levhalar: elik yap elemanlarnda birletirme, kaplama ve st ileminde kullanlan sac levhalar kalnlklarna gre ince, orta ve kaln olmak zere ksma ayrlr. nce sac levhalarn kalnlklar 3 mmden az, orta sac levhalar 3-5 mm kalnlnda ve kaln levhalar 5-60 mm kalnlnda bulunur. Baklaval veya kntl levhalar: Bir yzeyi dz, dier yzeyinde 1,5-2,5 mm yksekliinde kabarklar bulunan, orta ve kaln sac levhalardr. Bu levhalar zerindeki kntlar kaymay nlediinden elik kprlerde, merdiven basamaklarnda ve yaya kaldrmlarnda kullanlr. Oluklu levhalar: nce sacdan ve ounlukla galvanize edilmi olarak kullanlan dalgal sac levhalardr. Oluklu sac levhalar, dalga yksekliinin geniliine oran bakmndan ksma ayrlr. Birincisi dalga genilii yksekliinin iki katna eit olanlardr. Bunlara normal levha denir. kincisi; dalga genilii yksekliinin iki katndan fazla olanlardr. Bunlar yass oluk olup, at oluklu levhas denir. ncs, dalga genilii yksekliinin iki katndan az olan kiri oluklu ad verilen levhalardr. Silindirik veya kubbeli levhalar: Dz veya galvanizli saclar kullanma yerlerine gre grnlerini gzelletirmek veya gerilimlerini arttrmak zere orta ksmlar presle silindir veya kubbe eklinde eimli yaplr.

15 ELK YAPILARDA BRLETRME ELEMANLARI 1.Genel : Kolon, kiri ve ubuklarn birleiminden meydana gelen elik yaplarda, gerek bu birleimlerin yaplmasn ve gerekse hadde mamllerinden kolon, kiri ve ubuklar tekilini salayan elemanlara elik birletirme aralar denir. [1] 1.1 zlebilen birleim aralar: Bulonlardr. Bulonlar ilerde sklmesi ve baka yerde de ayn veya deiik amala kullanlmas dnlen yaplar (iskeleler) ve antiye montaj eklerinde kullanlrlar. Ayrca perinin dvlmesi iin uygun yer bulunmad zamanlarda da bulon tercih edilmelidir. [1] 1.2 zlemeyen birleim aralar: Perin, kaynak. Perin her trl inaatta kullanlm, gvenilir bir birletirme vastasdr.Kaynak tekniindeki gelime ve gvenilirliinin tesbiti ile perin yerini kaynaa brakmtr. [1] Bugn modern elik yapda en ok kullanlan birletirme vastas kaynaktr.Perin ancak kaynaa elverili olmayan St 33 ve zel alaml metallerin ana malzeme olarak kullanld yaplarda, yani mecburi hallerde kullanlmaktadr. 2.PERNLER Yuvarlak demirlerden hazrlanan, gvdesinde kaymaya, evresinde ezilmeye almak suretiyle kuvvetleri bir taraftan dier tarafa aktaran birletirme aralarna perin denir.Bir ucunda basnla tekil edilmi yuvarlak nizam ba bulunan perin (ekil.1) kzl dereceye kadar stldktan sonra, nceden alm gvde apndan 1mm daha byk al delie yerletirilip delikten artan u ksm dvlr.Bylece hem deliin tamamen dolmas, hem de bu uta da bir kapak bann tekili, dolaysyla da perin yapma ilemi salanm olur.Perinin dvlmesinde ve kapak bann tekilinde (ekil.2)deki balklardan istifade edilir.Bir ii, kzl dereceye kadar stldktan sonra delie sokulmu perinin nizam bana (ekil.3)daki dayanma bal ile dayanrken, dier bir ii de perin makinesinin ucuna takl vurma baln perinin dier ucuna tatbik eder. [1]

16

Dvlm yuvarlak bal perin ekil.1

Dvlmeye hazr yuvarlak bal perin ekil.2

Vurma bal ekil.3[1] Perin balar (ekil.1)deki gibi tekil edilenlere yuvarlak bal perin, (ekil.4)deki gibi tekil edilenlerine de gmme bal perin denir. Perin malzemesi olarak daha iyi ekil alabildiklerinden dolay St 37den yaplarda St 34, St 52den yaplarda St 44 kullanlr.

Dvlmeye hazr gmme bal perin ekil.4[1]

Dvlm gmme bal perin

17 2.1Perinlerin boyutlandrlmas, dvlmesi, yerletirilmesi ve hesabnda salanan artlar: Perinlerin boyutlandrlmas, dvlmesi, yerletirilmesi ve hesabnda aadaki artlarn salanmas gereklidir: 2.1.1Perin Uzunluklar: Birletirilecek paralarn toplam kalnl s, perin ap d olduuna gre kapak ba yuvarlak olacak perinlerin l boyu ; Makine ile dvlen perinlerde : l = s + 4/3.d El ile dvlen perinlerde : l = s +7/4.d

2.1.2Perin ap : Perin tarafndan birletirilecek elemanlarn en incesinin kalnl t (cm) ise kullanlacak ham perinin ap d1(cm) u formlle bulunur; d1 = 5t -0,2 Perin apnn seilmesinde genellikler aadaki tablo kullanlr; En ince eleman kalnl t(mm) 4-6 Ham perin ap d1 (mm) Dvlm perin ap d (mm) 12 13 6-8 16 17 8-12 20 21 12-18 24 25 >18 27 28

Tablo.1[2] Burada kuvvet aktaran perinlerin ann en az 13 mm olabilecei, profillerde kullanlabilecek en byk perin aplarnn da profil tablolarnda verilmi olduunu hatrlatalm. 2.1.3Perin Aralklar : elik yaplarda perinler, ya kuvvetleri bir elemandan dierine aktarrlar veya sadece elemanlar bir arada tutarlar.Bunlardan birincilerine kuvvet aktaran perin, ikincilerine ise tesbit perini ad verilir.Bu bakmdan birleimlerde kullanlan birbiri arkasndaki iki perinin eksenleri arasndaki e mesafesi, [1] Perinlerin kolay dvlebilmesini Mukavemetin delik zayiatndan dolay fazla azalmamasn Delik evresinde luzumsuz gerilme birikimlerinin olmamasn Elemanlarn aralklarndan su girip pas yapmamasn Basn tesiri ile levhalarn burumamasn, temin edecek kadar olmaldr.

18 Min e e1 e2 3d1 2d1 1.5d1 Max 8d1 veya 15 tmin 3d1 veya 6 tmin 3d1 veya 6 tmin

Perin aralklar Tablo.2[3]

ekil.5[1]

2.1.4. Perin Hesaplar: Gvdelerinde kaymaya, evrelerinde ezilmeye alarak kuvvetleri bir elemandan dierine aktaran perinler kaymaya alan alanlarnn saysna gre tesirli ve ok tesirli diye iki ksma ayrlrlar.Bunlardan ok tesirli olanlarnn daha ok iki yzeyde kaymaya almalar ile karlaldndan, allm olarak, kuvvet aktarma bakmndan perinleri tek ve ift tesirli diye iki ksma ayrmak mmkndr. (ekil.6 ve ekil.7)

Normal gerilme durumu

Hesaplarda kabul edilen gerilme durumu

19 Tek tesirli perin ekil.6[1]

Normal gerilme durumu

Hesaplarda kabul edilen gerilme durumu ift tesirli perin ekil.7[1]

Delik evresindeki deiken gerilme yayl yerine dzgn yayl ortalama bir gerilme yayl dnlr. Perin evresindeki silindirik yzey yerine d.t boyutundaki ezilme alan nazar itibare alnr.

Buna gre perinlerde gerilme hesab: [1] *Tek tesirli perinlerde} Kaymaya gre; N= (*d2/4)*Z a em, Ezilmeye gre ; N1= d1*tmin * 1 em *ift tesirli perinlerde} Kaymaya gre; N= 2*(*d2/4)*Z a em, Ezilmeye gre; N1= d1*tmin * 1 em Formlleri ile hesaplanr. Perinler normal olarak ekmeye altrlmazlar. Eer perin ekmeye almas mecburiyeti varsa, bu halde gerilme, hesab tek ve ift tesirli perinlerde, z = Z/(*d2/4) z em forml ile hesaplanr. Buradan ; N : Bir perine gelen ezilme ve kayma douran kuvveti Z : Bir perine gelen ekme kuvvetini d : Perin (delik) apn tmin : Tek tesirli perinlerde t1 ve t2 den kk olann , ift tesirlilerde ise t1 ile (t2+t3) deerlerinden kk olann Z a em : Perin kayma emniyet gerilmesini 1 em : Perin ezilme emniyet gerilmesini z em : Perin ekme emniyet gerilmelerini gsterir. [1]

20

ST 37 H ekme basn eilme(em) Kayma (Zem) Ezilme 1400 500 2800 HZ 1600 1050 3200 H

ST 52 HZ 2400 1550 4800

2100 1350 4200

elik yap ksmlar iin emniyet gerilmeleri Tablo.3[3]

3.Kuvvete Gre Perin Hesab : Belirli bir kuvveti aktaracak perinlerin hesabn 2 trl yapabilirz: a-)Perin ap ve saysn nceden tesbit edip bir perine den kuvveti perinin emniyetle tayabilecei en byk kuvvetle karlatrmak, yani N = S/n S : Aktarlacak kuvvet n : Seilen perin says N : Bir perine den kuvvet[3] b-)Perin apn seip bu perinin emniyetle tayabilecei kuvveti bulduktan sonra aktarlacak kuvveti bu kuvvete blerek n perin saysn bulmak, yani Eer Nz < N1 ise n = S/ Nz Eer N1 < NZ ise n = S/ N1 Formllerini kullanarak perin saysn buluruz. [1]

21 PERN HESABINA AT RNEKLER [4], [2] 1-)ekilde grlen birleimin tayabilecei en byk P kuvvetini bulunuz.(H) [1]

(L 100.100.10 iin A=19,2 cm2) Cevap : a-)Perinin tayabilecei kuvvet : ( tmin = 10) P1em = N1= d1*tmin * 1 em =2,1*1,0*2800 = 5880 kN P1Z = N = 2*(*d2/4)*Z em = 2* (*(2,1)2/4)*1400 = 9700 kN Pmax = n * P1em =3 * 5880 = 17640 kN b-)Kesitin tayabilecei kuvvet : An = 2*(19,2-2,1*1,0)=34,2 cm2 Pmax = An *

em =

34,2*1400 = 47880kN

c-)Sistemin tayabilecei kuvvet : Pmax = 17640

22

2-) ekildeki birleimde 12 mm apnda 3 adet perin kullanldna gre ST52 YDI iin perinin tayabilecei kuvveti bulunuz. Perin aralklarna bal kalarak boyunu hesaplaynz. Bulunacak P ykne gre B geniliini bulunuz? (n=3, d1= 12mm)

Cevap: 1.Perinlerin tayaca ykn bulunmas: N1= d1*tmin= 1.2*0.7*4200= 3528 kg N2= (*d2/4)*Zem= (3.14*1.22/4)*2100= 2374kg Bir perinin tayabilecei yk: N=2374 kg 3 adet perin olduundan ; n=P/Pperin , P= Pperin*n= 3*2374=7122kg, P=7122 kg 2. perin aralklarnn tahkiki: L , boyunun bulunmas; e=3d1=3*13=39 ,=40 cm e1=2d1=2*13=26,=30cm L=40*2+30*2=80+60=140 mm, L=140mm 3.B boyutunun bulunmas: em=P/An , 2100=7122 /An= An=3.39 cm2 An=A-A, 3.39=A-(1.2*0.7), 3.39+0.84=A A=4.23 cm2 olarak bulunur. b genilii iin ise; A=b*t, 4.23 =0.7*b, b=6.04 cm, 60.4 mm bulunur.

23 3-)ekilde St 37 YDI elii kullanlmtr.Buna gre; a-) n = ? = ? c-)Kesit tahkikini yapnz?

Cevap: a-)Perin apnn seilmesi d1=5tmin-0,2 =5*0,9-0,2 = 1,92 cm 20 seilen d1 = 21 cm N1= d1*tmin* em = 2,1*1,8*2800= 10584 kg N2= (*d2/2)*Zem= (3.14*2,12/2)*1400= 9693kg Bir perinin tayabilecei kuvvet N = 9693 kgdr. n = P/N = 31000/9693 = 4 adet 21 perin 65 e = 3d1 =3*21 = 63 e1 = 2d1 = 2*21 = 42 45 l = 3e + 2e1 = 3*65+2*45 =284 mm A = 15,5 cm2 2 adet 90.90.9 Eit kollu korniyer olduundan; A = 2*15,5 =31 cm2 A = (0,9*2,1)*2 =3,78 cm2 An = A - A = 31 3.78 = 27,22 cm2 max =P/A =31000/27,22 =1139 kg/cm2 mev =1139 kg/cm2 em = 1400 olduundan kesit uygundur.

24 4-)

220.15

a-)Perin apn adedini tahkik ediniz? b-)Perin aralklarn tahkik ediniz? c-)Kesit tahkikini yapnz? Cevap: a-) d1=5tmin-0,2 =5*1,4-0,2 = 2,4 cm = 25 mm perin ap uygundur. Bir perine den kuvvet; N= P/n = 50000/6 = 8333 kg N1= d1*tmin* em mev = 8333 /2,5*1,8 = 1852 kg/cm2 em = 2800 kg/cm2 olduundan ezilme bakmndan emniyetle tar N2= (*d1/2)*Zem Zmev = 2N/ * d1 Zem = 8333*2/(2,5)2 * = 850 kg/cm2 1400 kg/cm2 olduundan kesme bakmndan emniyetle tar. b-)Perin aralklarnn bulunmas; e = 3d1 =3*25 =75 e1=2d1 =2*25 = 50 e2=1,5d1 =1,5*25 = 37,5 =38 c-)Kesit tahkiki ; A = 2*(22*1,5) =66 cm2 A =(2* (2,5*1,5))*2 =15 cm2 An = A - A = 66 15 = 51cm2 =P/A =50000/51 = 980 kg/cm2 1400 kg/cm2 olduundan kesit uygundur

25 5-)St 37 malzemeler iki paral olarak yaplm bir ekme ubuu bir dm levhasna perinli olarak birletirilecektir.

a-)Kullanlacak perin apn tayin ediniz b-)Minimum perin-kenar mesafesine gre lamann b boyutunu hesaplaynz c-)ekme ubuunun EY (H) halinde tayabilecei kuvvete gre lzumlu perin saysn bulunuz ve yerletiriniz. Cevap: a-) d1 =

min-0,2

- 0,2 =1,53 cm 16 cm buradan 17 perin seilebilir. 30 ; b = 2*30 =60

b-) blz = 2e ; e =1,5*d1 = 1,5 * 17 = 25,5

c-)Kesitin tayabilecei maximum kuvvet iin ; An = 2(A1 - A1) = 2*(6*0,6-1,7*0,6) = 5,16 cm2 max P = An* em=5,16*14 =72,24 Kn bulunur. Pem = P = d1*tmin* em =1,7*1,0*28 =47,6 Kn < Pz =2(*d12/4)*Zem=2*[ *(1,7)2/4]*14 =63,5 kN Perin says: n=P/Pem = 72,24/47,6 = 1,52 16 buradan e2 = 2d1 = 2*17 =34 35 e = 3d1 = 3*17 = 51 55 2 17 perin

26 6-)ekilde kesiti grlen ve 2L 100.10 dan yaplm ekme ubuunda;

a-)Kesitin tayabilecei max P kuvvetini bulunuz b-)Bu kuvvete gre ubuun, t =12 mm kalnlndaki dm levhasna birleimde kullanlacak 21 perin saysn bulunuz ve yerletiriniz. L 100.10 da : A = 19,2 cm2 em =14 Kn/cm2 Cevap: a-) An = 2(A1 - A1) = 2*(1,92-2,1*1,0) = 34,2 cm2 Pmax = An* em =34,2*14 =478,8 kN b-) Pem = P = d1*tmin* em =2,1*1,2*28 =70,56 Kn < Pz =2(*d12/4)*Zem=2*[ *(2,1)2/4]*14 =97 kN Perin says: 7 21 perin n=P/Pem = 478,8/70,56 = 6,78 n>5 olduundan, 2 perin iin yardmc korniyer kullanmak gerekir. Yardmc korniyerin, dm levhasna dik kolundaki perin saysnn hesabnda kullanlacak kuvvet;

Py = 1,5*[(2/7)*478,8)] = 205,2 kN bu perinler tek tesirli olacaklarndan Pem yeniden hesaplanmaldr. Pem = P z =(*d12/4)*Zem=[ *(2,1)2/4]*14= 48,5 kN < P = d1*tmin* em =2,1*1,0*28 = 58,8 kN Perin says: n=Py/Pem = 205,2/48,5 = 4,2 2*3 21 perin Perin aralklar : Kenarda ; 2d1 = 2*21 = 42 45 Arada ; 3d1 = 3*21 = 63 65

27 7-)ekilde grlen birleimin aktarabilecei en byk kuvveti bulunuz.(H)

Cevap: a-) Perin bakmndan(tmin=14) Pem = P z =2*(*d12/4)*Zem=2*[ *(1,7)2/4]*14= 63,55 kN < P = d1*tmin* em =1,7 *1,4*28 = 66,64 kN Pmax = n* em = 6*63,55 = 381,3 kN b-)Orta levha bakmndan ; An = A - A = 14*1,4 2*1,7*1,4 = 14,84cm2 Pmax = An* em = 16,96*14 =237,44 kN c-)Yan levhalar bakmndan ; An = 2(A1 - A1) = 2*(14*0,8-2*1,7*0,8) = 16,96 cm2 Pmax = An* em =16,96*14 = 237,44 kN d-)Sistemin tayabilecei kuvvet Pmax = 207,76 kN

28 8-) ekilde grlen birleimin aktard Pmax bulunuz.St 37 H 4 13 Pmax =?

Cevap : Perinin tayabilecei kuvvet bulunmas ; N1= d1*tmin* em = 1,3*0,6*2800 = 2184 kg N2= (*d1/4)*Zem= (*1.32)/4*1400 = 2011 kg Pperin= n.N = 4*2011 = 8044 kg Levhann Tayabilecei Kuvvetin Bulunmas ; P = A* em An = A - A = 0,6*11,5 2*1,3*0,6 = 5,34cm2 Plevha = A* em = 5,34*1400 = 7476 kg Pperin > Plevha olduundan Pmax = 7476 kg

29 9-)ekildeki birleimde 53 t kuvvet aktarlmaktadr. St 37 Hz

a-)Gerekli perin ap ve adedini bulunuz. b-)Perinleri 3 sra halinde yerletirerek yerleim plann yapnz. c-)Levhann 53 t yk tayp tayamacan tahkik ediniz.

Cevap: a-) d1 = - 0,2= 2,03 21 mm min-0,2 = N1= d1*tmin* em = 2,1*1*3200 = 6720 kg (Ezilme) N2= (*d1/4)*Zem= (*2,12)/4*1600 = 5539 kg (Kesme) n = P/N = 53000/5539 = 10 adet 21 mmlik perin kullanlacak. b-) e = 3d1 =3*21 = 63 65 e1=2d1 =2*21 = 42 45 e2=1,5d1 =1,5*21 = 32 35 c-) I-I Kesiti : An = A - A = 1,6*18,3 3*2,1*1,6 = 21,92 cm2 II-II Kesiti kesitinden yrtlr.(ZAYIF KEST) Plevha = An* em = 21,92*1600 Plevha = 35200 kg < P = 53000 kg olduundan tayamaz. *Tayabilmesi iin 183n arttrlmas gerekir. 53000 = A*1600 An=33,125 cm2 33,125+10,080 = 43,205 cm2 1,6*b = 43,205 b = 27 cm = 270 mm olmaldr.

30 10-)ekildeki birleimde St 37 H elii kullanlmtr.P=22t n = ? =

? Cevap : d1 = - 0,2= 1,67 17 mm min-0,2 = ift tesirli; N1= d1*tmin* em = 1,7*1,2*2800 = 5712 kg (Ezilme) N2= (*d1/2)*Zem= (*1,72)/2*1400 = 6354 kg (Kesme) n = P/N = 22000/5712 = 4 adet 17 mmlik perin kullanlacak e=3d1=3*17=51 ,=55 cm e1=2d1=2*13=34,=35cm L=3*55+2*35 = 235 mm Kesit tahkiki ; 2 adet 70.70.7 A = 9,40*2 =18,8 cm ( 2 adet olduundan 2 ile arplr) A =(1,7*0,7)*2 =2,4 cm2 An = A - A = 18,8 2,4 = 16,40 cm2 =P/A =22000/16,40 = 1342 kg/cm2 < em = 1400 kg/cm2

31 BULON ve BULON HESAPLARI 1. GR Silindirik gvdeli, alt keli balkl, ucundan spiral di alm ksm bulunan bir birleim elemandr. Bulonlar sklebilen birleim aracdr. Bulonlar antiyede yaplacak montajlarda kolay olmas bakmndan tercih edilirler. Hesaplar aynen perinlerde olduu gibidir. Kaymaya ve ezilmeye gre tahkik yaplr. Bulonlar perinlerden farkl olarak ekmeye de alabilirler. Bu durumda di alm ksmn net alan hesaba girer. Bir bulon ksmdan meydana gelir: 1. Alt keli balk ksm 2. Silindirik ve dz olarak tekil edilen gvde ksm 3. Silindirik olarak tekil edilen dili ksm

1.1. Bulonlarn Tercih Nedenleri 1. Birleim tekrar sklecekse bulon kullanlmas uygundur. 2. Birletirilecek paralarn boyutlar, malzemesi ve ekilleri perin yaplmasna msait deilse, rnein elik ile ahabn ve elik ile betonun birletirilmesi ve boyutlar perinlerin dvlmesine elverili deilse, 3. Birleimin konstrksiyon iindeki yeri, usulne uygun ve gvenilir kalitede perin yada kaynak yapmna elverili deil ise, 4. antiyede perin yada kaynak yapmak pahalya geliyor ve bunun iin gerekli tesisat yoksa, 5. Perinlere eksenleri dorultusunda byk ekme kuvvetleri geliyorsa, 6. Birletirilecek paralarn toplam kalnlklar (S), perin yaplamayacak kadar fazla ise ( S 4.5d yuvarlak balkl perin, S 6.5d gmme balkl perin). 2. BULON Bulon (cvata) silindirik gvdeli, alt keli balkl, ucunda spiral di alm ksm bulunan sklebilir bir birleim aracdr (ekil 1 (a)). Montaj esnasnda bulon deliine konduktan sonra di alm ucuna, nce pul (rondela) (ekil 1 (b)), ardndan somun (ekil 1(c)) taklr. Bulon ba bir anahtarla sabit tutulup, dier bir anahtarla somun saat ynnde dndrlerek sklr. Grld zere montaj kolay olduundan, genellikle antiyede yaplan montaj birleimlerinin bulonlu olmas tercih edilir. te yandan pahal olduundan ve birletirilen paralarda en kesit kaybna neden olduundan atlye birleimlerinde bulon tercih edilmez [1].

32

D i a lm k s m

B u lo n b a

Som un

som un

G vde s k a n le v h a la r p u l ( ro n d e la )

B u lo n , s o m u n , p u l v e s k a n le v h a la r

2.1. BULON ETLER Bulonlar belli bal iki grupta snflandrlabilirler: 1. Normal bulonlar (Cvatalar) a) Kaba Bulonlar b) Uygun Bulonlar 2. Yksek mukavemetli bulonlar (HV Bulonlar) (elik Yaplar I dersi kapsamnda bu cins bulonlara deinilmeyecektir) [2].

2.1.1. Normal Bulonlar (Cvatalar) St 37 yap elii ile tekil edilmi yap elemanlarnn birletirilmesi srasnda 4.6 eliinden, St 52 elii kullanlan elemanlar iin ise 5.6 eliinden bulonlar kullanlr [5]. Normal bulonlar iki eittir: 1. Kaba (Siyah) Bulonlar, 2. Uygun (Parlak) Bulonlar.

33 Kaba bulonlarda bulon gvde ap delik apndan 1 mm kadar azdr (d1 = d + 1 mm). Uygun bulonlarda ise delik ap ve gvde ap birbirine eittir (20~30 mm apnda uygun bulonlarda 0,3 mmye kadar bir tolerans vardr) (d1 d (+ 0,3 mm)). Kaba bulonlarda di alm ksmn dnda kalan gvde ksm ilenmemitir. Uygun bulonlarda ise bu ksm, delie tam uyacak ekilde, tornalanmak suretiyle dzgn olarak ilenmitir[4]. Malzeme mukavemeti bakmndan 4,6 eliinden yaplan bulonlar kaba ya da uygun, 5.6 eliinden tekil edilenler ise uygun olabilir. 4.6 eliinde kopma gerilmesi K = 40 kN/cm2, akma gerilmesi F = 24 kN/cm2 dir. 5,6 eliinde kopma gerilmesi K = 50 kN/cm2, akma gerilmesi F = 30 kN/cm2 dir[6]. Avrupa lkelerinde olduu gibi lkemizde de metrik sistemdeki bulonlar kullanlr. Bu nedenle bulonlar adlandrlrken M harfi ile balayan isimler verilir; rnein M16, M20 gibi. simlendirme kaba bulonu esas almaktadr; yani M16 bulon iin bulon ap 16 mm, alan delik ap ise 17 mm dir. Uygun bulonlar iin farkl bir isimlendirme sistemi yoktur. Kaba bulonlara atf yaplarak parantez iinde uygun aklamas ile isimlendirilirler; rnein M16 (uygun), M24 (uygun) gibi. M16 (uygun) bulon iin bulon ap delik apna eittir ve 17mm dir. Bulonlar ve somunlar iin TS ISO 8992, rondellar iin ise TS 79-1~79-10, vb. standartlardan faydalanlabilir. Bulon gvdesinde yivler olduundan, bulonun kesit alan deikendir ve en kk en kesit alanna sahip olduu ksm ekirdek ya da di dibi diye adlandrlr. zellikle gvde eksenine paralel etki alan bulonlarda (rnein; ankraj bulonlar) ekirdek alan kullanlarak hesap yaplr. Gerek kaba, gerekse uygun bulonlarda ekirdek alan ayndr. te yandan perinli birleimlerde, perin delii tam olarak doldurulduundan byle bir tanm geerli deildir. Bulonlarn gvde eksenine paralel ekmeye mukavemeti perinlerden ok daha fazladr [3]. 2.1.2. Yksek Mukavemetli Bulonlar Mevcut TS 648-Madde 5,5de yer alan bilgiler erevesinde yksek mukavemetli bulonlarla tekil edilen bir birleimin boyutlandrlamayaca acktr. te yandan hazrlanm olan Deprem Standard Tasla - Madde 8.2.3de Birleimde kullanlacak bulonlar 10,9 ve 8,8 kalitesinde olacaktr. Bu bulonlara kendilerine uygulanacak ngerilme kuvvetinin en az yars uygulanmaldr. denilmektedir [7]. lkemizde Deprem Ynetmeliinin zorunlu bir ynetmelik olduu dnldnde mevcut TS 648 in bu balamda bu ihtiyaca cevap veremeyecei aktr.

34 Yksek mukavemetli bulonlarn boyutlandrlmasna ilikin bu tasarm ann giderilmesine ynelik olarak hazrlanan MO-02/2005 Standardnda bu bolum etraflca ele alnmtr. nce yksek mukavemetli bulonlarn malzeme kaliteleri tanmlanm ve buna ait mukavemet zellikleri verilmitir. Gerek SL ve SLP tipi birleimler ve gerekse de srtnme kuvvetli birleimlerin hesap esaslar aklanm, boyutlandrmada gz nne alnacak ilgili emniyet gerilmeleri tanmlanm ve yksek mukavemetli bu bulonlarn hangi tip yklemelerde kullanlabilecei belirtilmitir. Bunun yan sra farkl birleim aralarnn ayn birleimde birlikte kuvvet aktarabilme koullarna da yer verilmitir. Bilindii gibi yksek mukavemetli bulonlarn en nemli zelliini ngerilmelendirilebilmeleri oluturmaktadr. Tasarlanan bir birleimde bu bulonlara gvdeleri dorultusunda ekme kuvveti gelmesi halinde ngerilmelendirilmi bulonlarn kullanlmas avantaj olmaktadr. te yandan srtnme tipli rijit birleimlerde birleimden aktarlacak kuvveti, birinci derecede uygulanan ngerilme kuvveti belirlemektedir. Dolaysyla hazrlanan MO-02/2005 Standardnda bulonlarn nerilmesinde uygulanan yntemlere ve buna bal olarak eitli bulon aplarna kar gelecek ekilde gerekli uygulanacak ngerilme kuvvetlerine ilikin bir tablo dzenlenerek verilmitir[7]. Bulon sembolleri, aplar ve ekirdek (di dibi) alanlar

Bulon DIN 407 ye gre iaretli Delik ap d1 (mm) Kaba bulon gvde ap d (mm) Uygun bulon gvde ap d (mm) ekirdek Alan (cm2)

M10

M12

M16

M20

M22

M24

M27

M30

M33

M36

11

13

17

21

23

25

28

31

34

37

10

12

16

20

22

24

27

30

33

36

11

13

17

21

23

25

28

31

34

37

0,509

0,743

1,41

2,20

2,76

3,17

4,19

5,09

6,36

7,45

35 3. BULON HESAPLARI 3.1. Bulon Uzunluklar Bulonla balanacak levhalarn toplam kalnl perin apnn 6,5 katn amamaldr. Bulon boylar birletirilen levhalarn toplam kalnlklar ve bulon aplaryla orantldr ve aadaki formlle hesaplanr [8]. l = s + d (makine) l = s + d (el ile) s = Kalnlk 3.2. Bulon ap 0,2 d1 = d1 = Seilecek Perin ap (cm) tmin = Minimum Levha Kalnl 3.3. Bulon Says n= n = Bulon Says N = Bir Bulona Gelen Kuvvet P = Sistemi Etkiyen Kuvvet 3.4. Bir Bulonun Tayabilecei Kuvvetin Bulunmas Ezilme; N = d1 tmin Kesme ilemi yaplrken dikkat etmemiz gereken sistemin tek mi yoksa ift tesirlimi olduuna baklr. Buna gre aadaki yollardan uygun olanna gidilir [8]. Kesme; N= N =2 (Tek Tesirli ise) (ift Tesirli ise) d = ap l= Boy

3.5. Net Alann Bulunmas An = A - A An = Net Alan A = rk Dhil Alan A = rk Alan 3.6. Sistemin Tayabilecei Kuvvetin Bulunmas P = An P = Sistemin Tayabilecei Kuvvet An = Net Alan = Emniyet Gerilmesi

36 5. BULON EMNYET GERLMELER, APLARI ve ARALIKLARI UYGUN BULON St37 H Makaslama (Kesme) ( ( Ezilme ekme 1400 2800 1120 Hz 1600 3200 1120 H 2100 4200 1500 St52 Hz 2400 4800 1500 H 1120 2400 1120 KABA BULON St38,13 Hz 1260 2700 1120

BULON APLARI t(mm) Bulonlar 4-6 M12 6-8 M16 8-10 M20 10-12 M22 12-16 M24 16-20 M27

BULON ARALIKLARI min max 8d1 3d1 3d1

e e1 e2

4d1 2d1 1,5d1

BULON APLARI
BULON DELK API KABA BULON GVDE API UYGUN BULON GVDE API

M12 13 12

M16 17 16

M20 21 20

M22 23 22

M24 25 24

M27 28 27

M30 31 30

13

17

21

23

25

28

31

37

BULON HESAPLARINA AT RNEK SORU VE ZMLER RNEK 1. Aadaki ekilde verilenlere gre bu birleimde kullanlmas gereken bulon ap ve adedini hesaplaynz?
tm in = 1 0 70 .7 0 .7

p = 37 .5 t

st37 , H

ZM: Bulon ap Tahkiki; - 0,2 d1 = d1 = - 0,2 =1.67 cm =1,7 ap Bu apa Gre Bulon Saysnn Bulunmas; ift tesirli perin olduu iin; Kesme; N = 2 = 1400 = 6352,22 kg Ezilme; N = d1 tmin Kk olan alrz: Bulon Says; n= n=
e2

= 1,7 1 2800 = 4760 kg

= 8 adet kullanlmtr.

e
e2

e1

e1

l Uzunluunun Bulunmas; e = 4 d1 = 4 17 = 68 70 e1 = 2 d1 = 2 17 = 34 35 e2 = 1.5 d1 = 1.5 17 = 25.5 30 l = 3e + 2e1 = ( 3 70 ) + (2 35 ) = 280 mm b Uzunluunun Bulunmas; b = 2e2 + e = ( 2 30 ) + 70 = 130 mm

38 RNEK 2. Aadaki ekilde verilenlere gre bu birleimde kullanlmas gereken bulon ap ve adedini hesaplaynz?

t : 15 mm

P = 22,5 t

70.70.7 st 37 elii Y.D.I

ZM: Bulon ap Tahkiki; 0,2 d1 = d1 = 0,2 =1.67 cm =1,7 ap uygundur. Bu apa Gre Bulon Saysnn Bulunmas; ift tesirli perin olduu iin; Kesme; N =2 = 1400 = 6352,22 kg Ezilme; N = d1 tmin Kk olan alrz: n= n= = 1,7 1,4 2800 = 6664 kg

= 4 adet bulon kullanlmtr.

Kesit Tahkiki: Eit kollu korniyer olduundan tablo 7 den alana baklr. 70.70.7 =9.40 A = Toplam Alan A= 2 9.40 =18,8

A = rk Alan

A= 1,7) 2 = 2.38 An = 18,8 2.38 = 16.42 = = =1370 1400 olduundan uygundur.

39

e2

b
e2

e1

e1

l Uzunluunun Bulunmas; e = 4 d1 = 4 17 = 68 70 e1 = 2 d1 = 2 17 = 34 35 e2 = 1.5 d1 = 1.5 17 = 25.5 30 l= 3e + 2e1 = ( 3 70 ) + (2 35 ) = 280 mm b Uzunluunun Bulunmas; b = 2e2 = ( 2 30 ) = 60 RNEK 3
t = 20 200.25
25 20

P=?

Bulonlar = 20 n=6 malzeme = st37 Y.D.I

Pmax= ? ZM: Pbulon Hesab: Tek tesirli bulon olduu iin; Kesme; N = = 1400 = 4396 kg = 2 2 2800 = 11200 kg Ezilme; N = d1 tmin Pbulon = 6

4396 =26376 kg

40

Pubuk Hesab:
25

20 200 20

An = A - A An = (20 2.5) 2 (2.5 2 ) = 40 cm2 Pubuk = 40 1400 =56000 kg P max = Pbulon =26376 kg

RNEK 4

t = 14mm

60.8

P = 14 t

Verilenler: ekilde verilen kaba bulonlu birleimde P =14 ton, kaba bulon ap d1= 16mm, malzeme St37 ve ykleme H olarak verilmektedir. stenenler: Gerekli bulon saysn hesaplayarak yerleimini yapnz.

ZM: ift tesirli perin olduu iin; Kesme; N =2 = 4501 = kg Ezilme; N = d1 tmin Bulon Says = 1,6 1,4 2400 = 5376 kg

41 n= n= ; = 4 adet kullanlmtr

Bulonlarn Yerlemesi
e2

b
e2

e1

e1

l
l Uzunluunun Bulunmas; e = 4 d1 = 4 17 = 68 70 e1 = 2 d1 = 2 17 = 34 35 e2 = 1.5 d1 = 1.5 17 = 25.5 30 l = 3e + 2e1 = ( 3 70 ) + (2 35 ) = 280 mm b Uzunluunun Bulunmas; b = 2e2 = ( 2 30 ) = 60 RNEK 5

140.9

140.16

st 37 , H M16 uygun bulon pmax = ?

Verilenler: 1. 9 tane M16 bulon = Pbulon =? 2. Orta levha 140.16 = Porta =? 3. Yan levhalar 2 tane = Pyan = ?

42 ZM: ift tesirli perin olduu iin; Kesme; N =2 = 1400 = 6352,22 kg Ezilme; N = d1 tmin = 1,7 1,6 2800 = 7616 kg

Bir Bulonun Tayabilecei Kuvvet: Kk olan alrz. N = 6352,22 kg Pbulon: 9 6352,22 =57170 kg Porta:

140

16

Porta = An. An = A - A =14 1,6 3 ( 1,6 1,7 ) = 14.24 Porta = 14.24 1400 = 19936 kg Pyan:

140

Pyan = An . An = A - A = 2 (14 0,9) (32( 0.9 1.7)) = 16.02 Pyan = 16.02 1400 =22428 kg

Pmax = 19936 kg

43 RNEK 6

16

14

P =?

P =?

14

ekildeki birleimde 3 adet 14 mm' lik perin kullanldna gre bu sistemin tayabilecei P kuvvetini, perinlerin yan yana bulunmas sonucu oluacak l boyutunu ve P ykne bal b geniliinin en az ne olacan bulunuz. Malzeme St52 YDII

ZM: P Kuvvetinin Bulunmas: d1 . tmin . em = 1,4 . 1.4 . 4800 = 9408 kg 3692 kg

11077kg e Boyutlarna Bal l Uzunluunun Bulunmas:

l = 2 e1 + 2 e
e1 = 2 . d1 = 2 . 14 = 26 30 mm e = 3 . d1 = 3 . 14 = 39 50 mm

e1

e1

l = (2 . 30) + (2 . 50) = 160 mm = 16 cm

44 P Ykne Bal b Uzunluunun Bulunmas:

toplam rk alan

t.b

RNEK 7
9 20 9 t=20 mm 90.90.9

P= 28,5 t

St37, H

ekilde elemanlar ematik olarak verilen birleimde bulon hesabn kaba ve uygun olarak ayr ayr yapnz kesit tahkiki yapnz ZM: a ) Kaba Bulonlu zm: d1 = 0,2 d1 = 0,2 =1.92 cm = M20 kaba bulon kullanlmaldr. Kesme; N =2 = 1120 = 7034 kg Ezilme; N = d1 tmin Bulon Says Bulunmas: n= n= = 5 adet kullanlmtr. = 2 1,8 2400 = 8640 kg

45 Uygun Bulonlu zm: Kesme; N =2 = 1400 = 9693 kg Ezilme; N = d1 tmin = 2,1 1,8 2800 = 10584 kg Bulon Says Bulunmas: n= ; n= = 4 adet kullanlmtr.

Kesit Tahkiki: An = A - A An = 2 15.5 - 2 (2,1 0,9) An = 27,22 cm2 = = 1047 1400 olduundan uygundur. Kaba Bulon in:
e2

b
e2

e1

e e1

e = 4 d1 = 4 21 = 84 85 e1 = 2 d1 = 2 21 = 42 45 e2 = 1.5 d1 = 1.5 21= 31,5 35 l Uzunluunun Bulunmas; l= 4e + 2e1 = ( 4 85 ) + (2 45 ) = 430 mm b Uzunluunun Bulunmas; b = 2e2 = ( 2 35 ) = 70
e2

b
e2

e1

e1

46 Uygun Bulon in: e = 4 d1 = 4 21 = 84 85 e1 = 2 d1 = 2 21 = 42 45 e2 = 1.5 d1 = 1.5 21= 31,5 35 l Uzunluunun Bulunmas; l = 3e + 2e1 = ( 3 85 ) + (2 45 ) = 345 mm b Uzunluunun Bulunmas; b = 2e2 = ( 2 35 ) = 70 RNEK 8

70.70.7

70.70.7

D2 : 13 t

D1 :14 t

st37 , H
M 20 uygun bulon t = 10mm

90.90.9
50 60

20t

a)Yukardaki ekilde D1 Kesit Ve Bulon Tahkikini Yapnz. b) Alt Balk in Bulon Saysn Hesaplaynz (M20). ZM: Kesit Tahkiki: 70.70.7 (2 adet) A = 9,40 (1 tanesi) An = A - A 18,8 2 (2,1 ) = 15,86 AT =2 9,40 =18,8

= 882 kg / cm2 <

Bulon Tahkiki: 3 adet M20 Bulon

1400 kg / cm2 olduundan uygundur.

N=

= 4666 kg

47 Ezilme; N = d1 tmin

=
Kesme;

= 2222 < 2800 olduundan uygundur.

N= =
b)

= 673 < 1400 olduundan uygundur.

D2 = 13 ton

D1 = 14 ton

50

60

X
X = 13000 cos50 + 14000 cos60 +20000 =35360 kg X = 35360 -20000 = 15360 kg Bir Bulonun Tayabilecei Kuvvet: N = d1 tmin = 2,1 1 2800 = 5880 kg N=2 n=

20 ton

1400 = 9693,18 kg

= 3 adet bulon kullanlr.

t = 10

RNEK 9

L 80.80.8

8 10

35 s

45

40

60

60

60

40

ekilde grlen bir bina inaatna ilikin uygun bulonlu birleim, malzeme St 37 ,H yklemesi, S = 11.5 ton, bulon ap d = 17 mm dir. Verilen bulonlu birleimin tahkikini yapnz.

48 ZM: Bulon ap Tahkiki: 0,2 d= 17 mm d1 = d1 = 0,2 = 18 mm olduundan uygundur. Bulon Says Tahkiki: H yklemesi ve St37 den Makaslama = 1400 kg/ cm2 Ezilme =2800 Kg/ cm2 Bulonlar tek tesirli alyor ve bir bulona aktard kuvvet, Makaslamaya Gre: N=

1400 = 3178 kg
= 1,7 0,8 2800 = 3808 kg

Ezilmeye Gre: N = d1 tmin

Bulonun Emniyetle Tad Kuvvet: Nem = 3178 kg Birleimde 4 adet bulon kullanldna gre: 4 3178 = 12712 kg > 11500 kg olduundan uygundur. Aralk Tahkiki: 3d = 3 17 = 51 mm < e = 60 mm < 8d = 8 17 = 136 mm (15tmin = 15 8 =120 mm) 2d = 2 17 = 34 mm < e1 =40 mm < 3d = 3 15 =51 mm ( 6tmin = 6 8 = 48 mm ) olduundan uygundur. e2 ye ilikin 35 mm ve 45 mm lik deerler korniyerlerle ilgili tablodan, 80.80.8 lik korniyer iin delik ama uzaklklar olarak alnmtr. Tahkik etmeye gerek yoktur.

49 RNEK 10
t =12 m m

7 .5 12 7 .5

Bir binann birletirilmesi gereken elemanlar ekilde gsterilmitir. Hz yklemesinde S=18.5 ton, Ana malzeme St37 ve birleimde , -Kaba bulon -Uygun bulon kullanldna gre, birleimin minimum ( L) uzunluunu belirleyiniz.

ZM: Kaba Bulon Kullanlmas Halinde: Kullanlacak Bulon: d d= 0,2 0,2 = 1,74 mm olduundan M16 bulonu kullanlacaktr.

Bulon says Hz yklemesi ve St37 den yaplar iin kaba bulonda; Makaslama = 1260 kg/ cm2 Ezilme = 2700Kg/ cm2

Bulonlar ift tesirli alyor ve M16 kaba bulonda d = 16 mm bir bulonun aktard kuvvet, Makaslamaya Gre: N=2

1260 = 5070 kg

Ezilmeye Gre: N = d1 tmin = 1,6 1,2 2700 = 5180 kg Bulonun emniyetle tad kuvvet kk olan yani 5070 kg dir.

50 Gerekli Bulon Adedi: = = 3,65 yaklak 4 bulon

35 60 60 60 35

ekilde kaba bulonlu tertip grlmektedir L deeri = 35 + (60 3 ) +35 = 250 mm Aralklar: e 3.5 16 = 56 mm yaklak 60mm e1 2 16 = 32 35 mm

Uygun bulon kullanlmas halinde: Bulon tespiti kaba bulonla ayn olacandan kullanlacak bulon M16 dr. Bulon says Hz yklemesi ve St37 den yaplar iin uygun bulonda Makaslama = 1600 kg/ cm2 Ezilme = 3200 Kg/ cm2

Bulonlar ift tesirli alyor ve bir bulonun aktard kuvvet M16 kaba bulonda d = 17 mm Makaslamaya Gre: N=2

1600 = 7260 kg

Ezilmeye Gre: N = d1 tmin = 1,7 1,2 3200 = 6530 kg Bulonun emniyetle tad kuvvet kk olan yani 6530 kg dir. Gerekli Bulon Adedi: = = 2.83 3 bulon

Aralklar: e 3.5 17 = 59,5 mm 60mm e1 2 17 = 34 35 mm

L =35 + ( 60 2 ) + 35 =190 mm

51 KAYNAKLI BRLEMLER KAYNAIN TARF, NEM VE SINIFLANDIRILMASI 1.1. Kaynan tarifi Kaynak tatbik edilecei malzemenin cinsine gre, metal kayna ve plastik malzeme kayna olarak ele alnr. Metal kayna: Metalik malzemeyi s veya basn veya her ikisini birden kullanarak ve ayn cinsten ve erime aral ayn veya yaklak bir malzeme katarak veya katmadan birletirmeye "metal kayna" ad verilir. ki parann birletirilmesinde ilave bir malzeme kullanlrsa, bu malzemeye "ilave metal" ad verilir. 1.2.- Kaynan nemi Paralarn kaynakla birletirilmesinin neminin kavranabilmesi iin, dier imal usulleriyle mukayese edilmesi gerekir. Her ne kadar her usuln stn olduu sahalar varsa da, birbirine ok yakn olduklar uygulamalar da vardr. (1) 1.2.1.- Kaynak ile perinin mukayesesi Paralarn birletirilmesinde eski bir usul olmasna ramen, kaynan neminin bilinebilmesi bakmndan perinle kaynan karlatrlmas uygun olacaktr: a) Kaynak, arlk ve iilikten tasarruf salar. Arlktan salanan tasarruf, % 10 ila 30 arasndadr. ilikten salanan tasarruf ise, % 2035 civarndadr. eitli balant biimlerinde kaynak ve perinin nasl olduu, ekil 1.1'de grlmektedir. b) Kaynak ile, perine gre daha iyi bir szdrmazlk elde edilir. c) Kaynakl balantlarn mukavemeti, perinli birletirmelerden daha yksektir. Perinde esas malzemenin mukavemetine eriilmemesine ramen, kaynakta %100'ne eriilir. d) Kaynak ile, perine gre daha kolay ve ucuz balantlar elde edilir. e) Gemi inaatlarnda kaynakl birletirmelerin suya kar direnleri daha azdr. Dolaysyla geminin hzn azaltmazlar.

52

ekil I.1.- eitli birletirme tiplerinde kaynak ile perinin karlatrlmas(1) 1.2.2.- Kaynak ile dkmn mukayesesi Kaynak ile dkmn farklar aadaki biimde sralanabilir: a) Kaynakta model masraf yoktur. b) Cidar kalnlklar 6 mm'den az olan paralarn dkm glk arz ederken, kaynakla imalatnda bir zorluk yoktur. c) elik malzemeden dkmle para yapmnda baz zorluklar ortaya karken, ayn parann kaynakla imalat kolaydr. d) Kaynak, dkme gre arlk tasarruf salar. Arlktan salanan kazan %30 civarndadr. e) ok sayda retimde, dkm daha stndr. (1) 1.3.- Kaynan snflandrlmas Kaynak metotlarn eitli bakmlardan snflandrmak mmkndr. Temel olarak kaynaklanan malzemenin cinsine, kaynak srasnda tatbik edilen ilemlere ve kaynak ileminin maksadna gre snflandrma yaplr. 1.4.- Kayna uyguland (esas) malzemeye gre snflandrma Kaynak uyguland malzeme cinsine gre "Metal Kayna" ve "Plastik Malzeme Kayna" olmak zere ikiye ayrlr. 1.5.- Kayna gayesine gre snflandrma Kaynak yapl gayesine gre de "Birletirme Kayna" ve "Doldurma Kayna" diye ikiye ayrlr. 5.1.- Birletirme kayna; iki veya daha fazla paray zlmez bir btn haline getirmek iin kaynak yapmaktr.

53 5.2.- Doldurma kayna; bir i parasnn hacmindeki eksiklii tamamlamak veya hacmini bytmek, ayrca korozyona veya andrc tesirlere kar korumak maksadyla zerine snrl bir alan dahilinde malzeme kaynak etmektedir. Mesela; kaplama, zrhlama ve tampon tabaka kaplama doldurmas gibi. (1) 1.6.- Kayna usul bakmndan snflandrma Kaynak icras srasnda takip edilen yola gre drde ayrlr. Bunlar el kayna, yar mekanize kaynak, tam mekanize kaynak ve otomatik kaynaktr. 6.1.- El kayna Kaynak, yalnz el ile sevk edilen bir kaynak aleti vastasyla yaplr. 6.2.- Yar mekanize kaynak Kaynak aleti, el yerine ksmen mekanize edilmi bir vasta ile sevk edilir. 6.3.- Tam mekanize kaynak Kaynak aleti, el yerine tamamen mekanize edilmi bir makina ile sevk edilir. 6.4.- Otomatik kaynak Gerek kaynak ilemi, gerekse i parasnn deitirilmesi gibi btn ana ve yardmc ilemler tam olarak mekanize edilmitir. (1) 1.7.- Kayna ilemin cinsine gre snflandrma 1.7.1.- Eritme kayna Malzemeyi yalnz scakln tesiri ile blgesel olarak (snrlandrlm bir ksmn) eritip, bir ilave metal katarak veya katmadan birletirmektir. 1.7.2.- Basn Kayna Basn kayna; malzemeyi genellikle ilave metal katmadan basn altnda blgesel olarak stp birletirmektir . 1.8.- Metal kayna 1.8.1.- Eritme kayna usulleri Metallerin eritme kaynanda balca olarak, aadaki usuller kullanlr. Dkm eritme kayna Elektrik diren eritme kayna Gaz eritme kayna Elektrik ark kayna 1.8.2.- Basn kayna usulleri Metallerin basn kaynanda balca aadaki usuller kullanlr. Souk basn kayna Ultrasonik kaynak

54 Srtnme kayna Ocak kayna Dkm basn kayna Gaz basn kayna Elektrik diren kayna Elektrik ark basn kayna Difzyon kayna(1) 2.- Kaynak pozisyon ve balant eitleri Oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak pozisyonlar aadaki gibi tasnif edilebilir A-) Aln kaynaklar: Birletirilecek paralarn aln alna getirilmesiyle yaplan kaynak trdr. Paralarn bulunduklar pozisyonlara gre u alt snflandrmaya tabi tutulabilir: a-) Yatay pozisyonda aln kayna b-) Dikey pozisyonda, yatay aln kayna (korni pozisyonu). ekil ll.4'de ematik olarakgrlmektedir. c-) Tavan aln kayna (ekil 11.5).

ekil II.4.- Dikey pozisyonda aln kayna ekil II.5.- Tavan aln kayna d-) Dikey pozisyonda, dikey aln kayna (ekil II.6)

55 e-) Eik (meyilli) aln kayna (ekil II.7)

ekil II. 6.- Dikey pozisyonda, dikey aln kayna.

Kt kaynaklar B-) ke kaynaklar a-) Yatay pozisyonda i ke kayna b-) Oluk pozisyonda i ke kayna (ekil II.7) c-) Dikey pozisyonda i ke kayna (ekil II.7) d-) Tavan pozisyonunda i ke kayna (ekil II.7)

56

ekil II. 7.- Kaynak pozisyonlarnn ematik olarak gsterilii. C-) Bindirme kaynaklar a-) Yatay pozisyonda bindirme kayna (ekil III. 17 b-) Korni pozisyonunda bindirme kayna c-) Dikey pozisyonda bindirme kayna D-) D ke kaynaklar 2.10.- Kaynak azlar Oksi-asetilen kaynanda kullanlan kaynak az biimleri Tablo II.8'de grlmektedir.

ekil II.8.- Yatay pozisyonda bindirme kayna

57

Ke kaynaklar 3.ELEKTRK ARK KAYNAI 3.1.- Tarifi ve tarihesi Kaynakl balant iin gerekli snn elektrotlar arasnda oluturulduu ve ark vastasyla saland eritme kayna trne "elektrik ark kayna" ad verilir. Elektrik ark kaynann ilk uygulamas, bir karbon elektrot ile i paras arasnda ark meydana getirilmesi biiminde olmutur (ekil III.1). Bernardos usul olarak bilinen bu uygulamada, bir de ilve metal kullanlmtr (1885). Daha sonra 1889 senesinde Zerener kaynak arkn, iki karbon elektrot arasnda meydana getirmi ve arkn paraya flenmesini magnetik bir bobin vastasyla salamtr. Yine 1889 ylnda Slavianoff plak metalik bir elektrot ile i paras arasnda ark teekkl ettirerek, bugnk ark kaynann esasn bulmutur (ekil III.2). Eriyen elektrot, kaynak aznn doldurulmasn salamtr.

ekil III.1.- Benardos kaynak Yntemi

58 1.- Karbon elektrot 2.- Esas metal 3.- Elektrik ark 4.- Kaynak banyosu 5.- Tel elektrot 6.- Hamla Yukarda anlatlan ark kaynann ilk uygulamalarnda, erimi haldeki metali havann zararl tesirlerinden korumak mmkn olmamaktadr. 1904 ylnda sveli Oscar Kjellberg, metalik ubuk zerine bir rt kaplayarak bu mahzuru ortadan kaldrmtr (rtl elektrot ile ark kayna). (3)

ekil III. 2.- Slavianoff Kaynak Yntemi

1.- Eriyen elektrod 2.- Esas metal 3.- Elektrik ark 4.- Kaynak banyosu 5.- Kaynak dikii 6.- Hamla

3.2.- Kaynak ark ve arkn elektriksel karakteristikleri

Ark; kzgn bir katottan yayman elektronlarn, yksek bir hzla anodu bombardman etmesi neticesinde oluur. Bu bombardman arpma sonunda ntr molekllerin iyonize olmasna sebep olduundan, kuvvetli bir scaklk ykselmesi meydana gelir. Ortaya kan toplam enerjinin %85'i s ve %15'i de k enerjisine dnmektedir. Pratikte kaynak arknn gc, 0,3 il 160 kw ve s edeeri de 70 il 40.000 cal/sn arasnda deiir. Ark demeti, katodik leke (elektrodun negatif ucu) ve anodik krater (elektrodun pozitif

59 ucu) arasnda dalr. Katodik leke ve anodik kraterde meydana gelen scaklklar, kullanlan elektrot malzemesi ve arkn meydana getirildii evreye bal olarak deimektedir (Tablo IV.1). Elektrodlar Gaz Anodik kraterin scakl (C) Karbon Hava Azot Bakr Hava Azot Alminyum Tungsten Nikel Hava Hava Hava Azot 3900 2300 2150 2150 3100 3950 2180 2180 Katodik lekenin scakl (C) 3200 2100 1900 1900 3100 2700 2100 2100

Tablo III.1.- Katodik leke ve anodik kraterdeki scaklklar. Kaynak esnasnda elektrodun ve i parasnn erimeleri, yukardaki tabloda grlen yksek scaklklar sebebiyle olur.

ekil III.3.-Metalsel bir arkn elektrik rejimi Arkn ular arasndaki gerilim ve arktan geen akm iddeti, Ohm kanununa gre deimez. Akm iddeti artka, ulardaki gerilim nce hzla ve daha sonra da yava bir ekilde der (ekil III.3). Ayn zamanda gerilim ve akm iddeti ark boyuna da baldr. Elektrodlar arasndaki uzaklk, "ark boyu" olarak adlandrlr. Ark boyu arttka, gerilim de artar. Bir elektrik arknda gerilim ile akm iddeti arasndaki deiim ekil III.4'de grld gibidir ve bu deiim, "arkn statik karakteristii" olarak adlandrlr.

60

a, b ve c ark boylan iin gerilim ve akm iddetinin llmesinin ematik olarak gsterilii ekil III.4.- Bir kaynak arknn statik karakteristii Elektrik ark kayna esnasnda metallerin erime miktar, arkn gcne (sabit kaynak hzlarnda) baldr. Arkn gc denilince, ark gerilimi ve akm iddeti szkonusudur. O halde dzgn bir kaynak yaplabilmesi iin, ark geriliminin sabit tutulmas lazmdr (dolaysyla akm iddeti sabit kalr). Ark geriliminin sabit kalmas, arkn kararll olarak adlandrlmaktadr. (3) 3.2.1.- Doru akm arknn kararll Metalsel bir arkn sabit gerilim altnda alma kararlln salamak iin, yeterli miktarda diren seri olarak balanmakta ve ok defa bu dirence, akmn hzl deimelerine kar koyacak bir elf ilve etmek gerekmektedir. Kaynak edilecek paralarn zerleri ounlukla ya, pas ve boya gibi yabanc maddelerle rtl olduundan; kolayca tekili bakmndan balangta, almadakinden daha yksek bir gerilim tatbik etmek gerekmektedir. Doru akm ark tekil etmek iin, 40 il 70 volt arasnda bir gerilim uygulanmaktadr. Arkn kararll zerinde aadaki faktrler etkili olmaktadr: a-) Metallerin iyonlama gerilimleri 50 b-) Metallerin termo-iyonik kabiliyetleri c-) Metallerin s geirgenlii Metallerin iyonlama gerilimleri ve termo-iyonik gerilimleri ne kadar dkse, ark o oranda kararldr. Metalin s geirgenlii arttka, katodik yaynma azalmakta ve bu sebepten arkn kararszl artmaktadr. Mesel bakr, pirin ve alminyum bronzlarnda arkn tekili zordur. Byle durumlarda arkn tutumasn ve kararlln salamak iin, elektrodun rtsne uygun maddelerin katlmas gerekir.

61 Bylece iyonlama gerilimi, termo-iyonik kabiliyet ve s geirgenlii arzu edilen deerde tutulmu olur. Ayn zamanda ark uzunluu da sabit tutulmaldr. 3.2.2.- Alternatif akm arknn kararll ekil III.5'de grlen ve alternatif akm arknda gerilim ile akm iddeti arasndaki deiimi veren diyagram, alternatif akm arknda gerilim ile akm iddeti arasndaki deiimi veren diyagram, alternatif akm arknn dinamik karakteristiini belirtir. Pozitif ynde ortaya kan tepe noktas, arkn kararszln gsterir. Arkn kararll arttka, tepe noktas ortadan kaybolur. Tepe noktasnn ortaya kmasna aadaki faktrler tesir eder: a-) Akmn frekans b-) Arkn boyu (uzunluu) c-) Devrede bir elfin bulunmas d-) Elektrot rtsnn cinsi e-) Elektrodun cinsi f-) Ark evreleyen ortamn cinsi Akmn frekans ve ark boyunun artmas, devrede bir elfin bulunmas, elektrot rtsnde oksitler ve karbonatlar gibi katklarn bulunmas arkn kararlln artrmaktadr.

ekil III.5.- Alternatif akm arknn dinamik karakteristii(3) 3.3.- Ark flemesi Magnetik malzemeden yaplm bir telden elektrik akm getii zaman, etrafnda bir magnetik kuvvet alan meydana gelir. Bu magnetik alann kuvvet hatlar, telin yaknnda sk ve uzaklatka da seyrektir Bir kaynak ark da, hareket halinde bulunan bir iletkendir. Bu sebepten arkn etrafnda bir magnetik kuvvet alan oluur. Bu kuvvet alan magnetik malzemelerde, arkn flenmesine sebep olur.

62 Ark flenmesi kaynakta erime profilini bozmas sebebiyle, istenmeyen bir olaydr. Bu sebepten bu olayn nedenlerinin ve nleme arelerinin bilinmesi gerekmektedir. Ark flemesini aadaki faktrler etkilemektedir: a-) Paralel iki iletkendeki akmn yn b-) Akm geen iletkenin eimi c-) Paradaki akm yn d-) Magnetik iletkenlerin tesiri e-) Ayn parada birden fazla kaynaknn almas hali f-) Hava akmnn tesiri Yukardaki sebeplerden dolay meydana gelen ark flemesinin nlenebilmesi iin, aadaki tedbirler alnmaldr: a-) Elektroda uygun bir meyil verilmesi. b-) lk pasonun (kk pasosu) adm usulyle yaplmas . c-) Yeri deitirilebilen bir kutup tertibatnn kullanlmas, d-) Kaynak dikiinin puntalanarak yaplmas, e-) Ksa ark boyu ile kaynak yaplmas, f-) rtl elektrotla kaynak yaplmas, g-) Alternatif akm kullanlmas, h-) Magnetik fleme tertibat kullanlmas. I-) nce apl elektrodlarn tercih edilmesi. (3) 3.4.- Kaynak azlarnn hazrlanmas Kaynak azlarnn hazrlanmasnda para kalnlna, ekline ve cinsine gre giyotin makasla kesme, tala kaldrarak ileme, oksijenle kesme ve karbon ark veya zel elektrod ile oluk ama yntemlerinden birisi kullanlabilir. Kaynak az eklinin seilmesinde gznnde bulundurulacak hususlar unlardr: - Parann kalnl, - Parann malzemesi, - Kaynak pozisyonu, - Kaynak yerine ulaabilme olana, - Kaynak yaplan i yerinin takm tehizat olanaklar - Ekonomik koullar (3)

63 3.5.- El ile elektrik ark kaynanda elektrot hareketleri El ile kaynak yaplrken elektroda verilecek hareket, kaynan kalitesine nemli oranda tesir eder. Kaynak yaplacak yere gre elektroda verilmesi gereken hareketler ekil IV.16'da grlmektedir.

ekil III.10.- El ile elektrik ark kaynanda elektroda verilecek hareketler. (3) 4. ELEKTRK DREN KAYNAI 4.1.- Prensibi Diren kayna; i paralarndan geen elektrik akmna kar i paralarnn gsterdii direnten salanan s ve ayn zamanda, basncn tatbikiyle yaplan bir kaynak usuldr. Malzemeden geen elektrik akmnn meydana getirdii snn dnda, herhangi bir s tatbik edilmemektedir. Is, kaynak edilecek ksmlarda meydana gelir ve basn kaynak makinasndaki elektrodlar veya eneler vastasyla uygulanr. Elektrik diren kayna iin gerekli alak gerilim ve yksek akm iddetindeki elektrik gc, kaynak transformatrlerinden salanr. Basn ise; hidrolik veya mekanik donanmlarla temin edilir. (4) 4.2.- Elektrik diren kayna usulleri Elektrik diren kayna usulleri, icra ekillerine gre aadaki gibi tasnif edilebilir: A-) a-) Normal nokta kayna b-) Kabartl nokta kayna B-) Diki kayna a-) Srekli diki kayna b-) Aralkl diki kayna C-) Aln kayna a-) Basnl aln kayna b-) Yakma aln kayna Btn diren kayna usulleri, uygun bir akm iddeti-kaynak zaman dzenlemesini gerektirir.

64 Kaynak blgesinin snma ve souma hzlar, zaman ekonomisi bakmndan mmkn olduu kadar yksek olmaldr. Demir esasl malzemelerde bu hz gevrek bir kaynak dikii meydana getirecek kadar yksek ise, ayrca bir temperleme ilemi gerekir. (4) 5. KAYNAK HESAPLARI VE KAYNAK EMNYET GERLMELER 5.1.Kaynak hesaplamalar Kaynakl yaplarn imalatna ancak aadak teknik esaslar hazr olduktan sonra balanabilir; a) Mukavemet esaslar b) Uygulama resimleri c) Kaynak plan d) Rntgen muayene plan e) Kaynak ehliyetlerinin tahkiki ( alanlarn yeterlilii ) Kaynak dikilerinde malzeme olarak St 37 ve St 52 elikler kullanlr. (5) 5.1.1. Kaynak boylarnn hesaplanmas

5.1.1.1. Kaynak kalnlnn hesaplanmas Kaynak kalnl aadaki forml ile hesaplanr; 3mm < a < 0.7 tmin a = kaynak kalnl t min = Kaynak yaplan levha kalnl Kaynak kalnl yukardaki forml aralnda bir deer alnarak bulunur. (5)

5.1.1.2. Kaynak boyunun hesaplanmas Kaynak boyu ( ) aagdaki formlde deeri ekilerek bulunur.

= =

P = ubuun tayabilecei max kuvvet, a = kaynak kalnl = kaynan 1 cm2 sini tayabilecei max kuvvet = kaynak boyu (5)

65 5.1.2. Kaynak boylarnn tahkiki 5.1.2.1. Kaynak kalnlnn tahkiki Kaynak kalnlnn tahkiki aadaki formlle yaplr

3mm < a < 0.7 tmin

a = kaynak kalnl t min = Kaynak yaplan levha kalnl Kaynak kalnl yukardaki deerler arasndaysa kaynak kalnl uydundur. 5.1.2.2. kaynak boyunun tahkiki Kaynak boyunun tahkiki aadaki formlle yaplr ;

15 a < < 100 a

a = kaynak kalnl = kaynak boyu Kaynak boyu yukardaki deerler arasndaysa kaynak boyu uygundur. (5)

Kaynak boyu (l), kaynak kalnl (a) ve kaynakta oluan gerilmeler

66 2.1. Kaynak emniyet gerilmeleri Kaynak emniyet gerilmeleri St 37 ve St 52 olarak aadaki tablodaki deerleri alr ; (Tablo V.1) Diki eidi Kt kaynak ift tarafa ke kaynak Diki nitelii Muayene edilmi veya edilmemi atlak balant ve hatal olmad muayene ile tespit edilirse Muayene edilmemi Ke kaynak Tek tarafl ke kaynak Muayene edilmi veya edilmemi Basn eilme Basn ekme ve Eilme kyaslama deeri Btn diki eitleri 1100 1250 1700 1900 1100 1250 1700 1900 1100 1250 1700 1900 ekme ve kaynak ynne dik eim gerilmesi 1400 1600 2400 2700 Basn ve Eilme basn 1400 1600 2400 2700 Gerilme St 37 YDI St 37 YDII St 52 YDI St52 YDII

Tablo V.1. : Kaynak emniyet gerilmeleri (5)

67

6. KAYNAKLI BRLEMLERE AT RNEKLER Soru

12 * 320 t = 10 mm

12 10

p = 50 t

l=?

1: Yukardaki ekilde malzeme St 37 YDI P = 50 t olduuna gre kaynak boyunu hesap ediniz. (5) Cevap 1: 1. Adm kaynak kalnlnn tespiti 3mm < a < 0,7 tmin a = 7 mm seilsin 2. Adm gerekli kayak alan hesab : = 1100 kg\cm2 = = 45.45 cm = 455 mm 15 a < < 100 a 75 < 455 < 500 setiimiz deer uygundur. 3mm < a < 7mm

68 Soru 2:

3,5 S=5,7

1/2 I 140 b=66

8.6

Bir kafes kiriin I 140 (A=9,1 cm2) dan yaplm alt balk kuvvetin az olduu bir ubukta eklenmek isteniyor ve ekinde yukarda ki ekilde grld gibi enine levhal olmas dnlyor. (5) a) Enine levhann kalnln belirleyiniz. b) Ekte kullanlacak kaynak kalnlklarn kontrol ediniz. c) Verilen kaynaklarn 115 kN deerindeki ubuk kuvvetini aktarp

aktaramayacaklarn kontrol ediniz. Cevap 2: a) Bu kalnlk en az 8.6 olmal. Dolaysyla seilen: tl=10 b) Gvdede: 3 < a =3,5 < 0,7 tmin=0,7x5,7=3,99 Balkta: 3 < a =6< 0,7 tmin=0,7x8,6=6,02 Uygundur. c) Pek Aem/2= 9,1x14/2=127 kN olmal. Verilen kuvvet daha kk olduu iin, ek hesab bu kuvvete gre yaplacaktr. Ek yerinde boyun blgesi dnda her yerde kaynak dikii olduunu varsayalm: Ak=0,35x(2x5,45+0,57-2x0,35) + 0,6x(2x6,6-3x0,57) Ak=10,66 cm2 127,4/10,66=11,95 kN / cm2 >11 kN / cm2 Bu durumda bile kaynak dikilerinin yetersiz olduklar grlyor dolaysyla eki lamal ek olarak tekil etmek daha uygun olur.

69 Soru 3:
a

12

10

l
P=525 kN (H) olduuna gre; a) ubuk kesitini seiniz. b) ekildeki kaynak boylarn hesaplaynz. (5) Cevap 3: a) Alz= em =525/14=37,5 cm2

=bxt=1,2xb

blz=37,5/1,2=31,25 cm

Seilen: b=32 cm Kesit: 320.12 b) a= 3 mm seelim: k=P/

al

k em

lz =P/ (k emx a)= 525/(11x2x0,3)

lz= 79,5 cm>100a=30cm a=amax=0,7 tmin= 0,7x10=7mm seilirse; lz=525/(11x2x0,7)=34,1 cm>15a=15x0,7=10,5cm <100a=100x0,7=70 cm =341+2x7=355 =360 cm

70

Soru 4:

150.7 ab=4,5 P P 70.7

ag=3 2b=116

ekilde grlen ekme ubuu ekinde, a) ubuun tayabilecei maksimum kuvveti bulunuz. b) Ek elemanlarna uygun seilip seilmediini kontrol ediniz. c) Verilen kaynak kalnlklarn kontrol ediniz ve ek elemanlarnn minimum uzunluklarn bulunuz. (5) Cevap 4: a) Korniyerlerin yatay kollarnn alt kenarna gre statik moment yazlrsa,

t =1,656 cm

t= 18

b) Boyun perinleri kesitinde; An,ek=(2x5,5+18)x0,5+1,8x(7,5-2,3)=15,76 cm2 Ba perinlerin kesitinde; An,ek=(2x5,5+1,8-2x1,7)x0,5+1,8x7,5=18,2 cm2 ubukta: Zayiatn fazla olduu kesit, boyun perinleri kesitidir: An,ubuk=2x(8,66-2,3x0,7)14,10 cm2<An,ek=15,76 cm2 Ek elemanlar uygun seilmiler. c) Pmax=14,10x14=197,4 kN

71 Soru 5:

60.60.6 t=8mm a1=3 l1=?

St 37 H 6 8 6

60

P=15 t 4

a1=3 l1=125 125

St 37 Ykleme Durumu (H) Yukardaki ekilde ke kaynak dikilerinde a1=3mm , a2=3mm , olduuna gre a) a1=3mm olduuna gre
2 boyunu 1=125mm

ve Pmax= 15 t

hesap ediniz.

b) a2=3mm , 1=125mm lik kaynak boyunu tahkik ediniz. (5) Cevap 5: a)

2 boyunun

hesap edilmesi ;

P1
4,31

P=1500 ton P2
1,69

P 1,69 = P1 6 P1 = P1 = 4225 kg = 1100 kg\cm2 =

P 4,31 = P2 6 P2 = P2 = 10775 kg

72 Akay = Akay = (a1

1) 1

= 3,84cm2

3,84cm2 = 2(0,3 cm
1= 1=

64 cm = 64 mm
1+

2 a1

= 64 mm + 2 3 cm = 70 mm b) a2=3mm , 2=125mm lik kaynak boyunu tahkiki 3mm < a2 > 0,7 tmin 3mm < 3mm> 0,7 0,6mm 3mm < 3mm > 4,2mm 15a< 2>100a 153mm<125mm>1003mm 45mm<125mm>300mm

= = = 1151kg\cm2 > 1100 kg\cm2 olduundan uygun deildir.

73

Soru 6:
1 2

I 200

p= ?

p= ?

St 52 YD I

Yukarda ekli verilen I 200 ekme ubuunu kt kaynakla eklersek ka k yk tar. (5)

Cevap 6: a) Kt kaynan tayaca kuvvet = Kt kaynakta kaynak alan = ekme ubuunun kesit alan = 1700 kg / cm2 kg / cm2

= 16,7 Pkay = 16,7 Pkay = 20040 kg

b) ekme ubuunun tayaca kuvvet = I 200 ekme ubuu iin alan = 16,7 P = A P = 16,7 P = 35070 kg P = 35070 kg 2100 kg / cm2

74 Soru 7:
6.180

P =24 t

P =24 t

l =?

P =24 t

P =24 t

St 37 , H

Yukardaki ekle gre a kaynak kalnln ve kaynak boyu hesaplaynz ve bulduunuz bu deerin kontroln yapnz. (5) Cevap 7: a kaynak kalnlg tespiti ; tmin : 0.5 mm 3mm < a < 0,7 tmin 3mm < a< 0,7 0,5mm 3mm < a < 3,5mm a: 3,5mm setik kaynak boyunun tespiti ; = 1100 kg/cm2 = = = 7,8cm = 78mm =
1+

2a

= 78mm + 2 3,5 mm = 78mm + 7 mm

75 = 85mm kaynak boyunun tahkik 15a< < 100a 15 3,5mm < 85mm < 100 3,5mm 52,5mm < 85mm < 350mm uygudur.

Soru 8:

1 2

I 200

190 . 20

190 . 20

1 2

I 200

p= ?

p= ?

St 52 YD I

Yukarda ekli verilen I 200 ekme ubuunu enlem levhayla eklersek ka k yk tar. (5)

Cevap 8: a) Kaynan tayaca kuvvet =

Pkay = Akay

76
l1 90

l2

41,25

41,25

7,5

1=

2 ( 2) +

tmin = 7,5 mm 3mm < a > 0,7 tmin 3mm < a > 55,5mm a = 4 mm = 0,4 cm Akay1 = 2( 2( a 1)) = 2( 2( 0,49)) Akay1 =14,4 Akay2 = 2( 2( a 4)) = 2( 2( 0,48,8)) Akay2 = 14,1 Akay = Akay1 + Akay2 Akay =14,4 Akay =28,1 Pkay = Akay Pkay = 28,1 Pkay = 47770 kg b) ekme ubuunun tayaca kuvvet = I 200 ekme ubuu iin alan = 16,7 P = A P = 35070 kg c) Levhann tayaca kuvvet = Alev = 19 cm 2cm= 38 Plev = Alev Plev= 79800 kg = 38 2100 kg / cm2 = 16,7 2100 kg / cm2 1700 kg / cm2 + 14,1

88,7

77 Soru 9:

0 2 3

t =10 mm

10 . 200

P = 18 t

St 37 , H

Yukardaki ekilde verilenlere gre ; a) I profili ile 10mm kalnlkl levha arsndaki kt kaynan denetimini yapnz. b) 200mm 10mm en kesitli levhann denetimini yapnz. (5) Cevap 9: a) Kt kaynak tahkiki Kt kaynakta kaynak alan = ekme ubuunun kesit alan I 320 ekme ubuu iin alan = = = = 231 kg/cm2 < 1100 kg/cm2 olduunda uygundur.

b) 200mm 10mm en kesitli levhann denetimini An = ( A - A ) An = 2 ( 1cm 20cm ) 2 ( 1,7cm 1cm )

78 An = 40cm2 6,8cm2 An = 33,2cm2 = = = 552kg\cm2 < 1400kg\cm2 olduundan emniyetle tar.