Trk Tarihi Kronolojisi

evket Kosoy
Karadeniz Teknik niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi

Milattan nce 20000-10000 Yakutistan arazisinde en eski insan izlerinin ait olduu dnem. 4000-1000 Anav Kltr: Trkmenistanda Akabat yaknlarndaki Anavda bulunmutur. Anav yaknlarnda buna benzer ve daha sonraki (m.. 2500) yllara ait bir baka kltr evresi ve rnlerine ise Namazgh-tepede rastlanmtr (dibekler ve bakrdan ss eyalar). Anavkltrn yaratanlarn milliyetleri kesin olarak tesbit edilememi olmakla birlikte, bu kltr yaratanlarn proto-Trkler olma ihtimali yksektir. Bunun nemli bir gstergesi Trk kltrnn nemli bir unsuru olan Atn ilk defa Anav kltrnde grlm olmasdr. Anav rnlerinden baz rnekler: Gnete kurutulmu tula evler; at, koyun, sr besicilii; iftilik. 3000 Kelteminar Kltr: Aral gl evresinde ayn adl yerde tesbit edilmitir. rnlerinden baz rnekler: Geni azl, dz tabanl, kulpsuz, ince izgili ve desenli mlekler. 2500-1700 Afanasyevo Kltr: Trk ana yurdunda grlen en eski kltr evresi. Abakan bozkrlarnda grld iin Abakan veya buluntu yerine izafeten Afanesyevo adyla tannan bu kltr burasyla snrl kalmayp Altay dalarndan dil/Volga nehrine kadar uzanan geni bozkrda tesirli olmutur. rnlerinden baz rnekler: Kemik ineler; akmak tandan ok ular; bakrdan bak ve kpeler; basit mlekler; eitli maden ilemeli aletler yapp kullanmlar; at ve koyun beslemeye de balamlardr. 1700-1200 Afanasyevo Kltrnn devam ve daha gelimi ekli olan Andronovo kltr: Altay ve Tanr dalar ile Yayk nehri arasndaki btn bozkr sahay tamamen iine almtr (Douda Baykal gl ve Selenga kylarna; gneyde Tanr dalarna; gneybatda Kazakistana ve Harezmin gneyine; batda Sibirya zerinden Don nehrine kadar yaylm). Her iki kltr evresi de Trk soyunun proto tipi brakisefal atl sava beyaz rk, yani Trklerin atalar tarfndan meydana getirilmitir. rnlerinden baz rnekler: mlekler, ke veya meander ekilindeki basma desenlerle sslenmi keramikler, ta kaklar; kemikten ine, ok ular, baltalar, hanerler; inci kpe ve ss eyalar; tun ve altndan eyalar. At ve koyun dnda deve ve sr da beslemeye balamlardr. 1200-700 Karasuk Kltr: Yeniseyin kollarndan Karasuk rma civarnda raslanmtr (gney Sibirya, Baykal blgesi, Moolistan, Yedisu havzas etki sahasdr). Andronovonun devam olmakla birlikte demir madeninin bulunmas ve ilenmesi ayrt edici zelliidir. rnlerinden baz rnekler: Drt tekerlekli araba, kee adr, koyun ynnden kuma ve elbise. 1200 Kimmerler, Gney Rus Steplerini igale baladlar.

1050-256 Chou devleti: Trklerin ve Trk kltrnn tesiriyle meydana gelmi olan Yang-shao/yeni kltr ve bunun siys grnts olan Chou devleti. at besleme, gk klt, gelimi asker karakter, hayvan slbu vb. gibi asl Trk unsurlarn tayan Chou devleti, sonraki in kaytlarnda Hiung-nu ad ile gsterilen Asya Hun (Trk) ktlesinin ekirdei, ncl durumundadr. 1000 Davud, Filistinde Birleik srail Kralln kurdu. 922 Kral Sleymandan sonra srail Krall ikiye blnd. Kuzeyde srail Krall ve Gneyde Judah Krall. VIII - II. skitler/Sakalar: Bulunduklar Orta Asya (XI.-IX. asrlar) corafyasndan VIII. yzylda Karadenizin kuzeyine ynelen Saka Trkleri, buradaki Kimmerleri gneye, Anadoluya srerek yerlerini aldlar. VIII.-II. yzylda Tanr dalarndan Tuna nehrine, rann bat snrlarndan balayp Suriye ve Filistini de iine alarak Msra kadar uzanan bir kabile birlii kurdular. rana egemen olan Med saldrlar karsnda Anadoluyu brakarak ran snrndan balayp kuzeyde Kuban iine alan ve Rusyann gneyine uzanan blgeye ekildiler. IV.-II. yzyllarda Sarmatlarn hakimiyeti altna girdiler. Sarmatlar ve Gotlar tarafndan ortadan kaldrldlar. M.. 2. yzylda skitler daldnda son hkmdar Palakusun ardndan, Krmda bulunan skit/Saka Trkleri m.s. 200e kadar varlklarn devam ettirmilerdir. 700-100 Tagar ve Tatk Kltr: Abakan ve yukar Yenisey Minusinsk blgesinde Karasuk kltrnn takipisi Tagar ve Tatk kltrdr. Bir birinin ardl olan Trk kltrlerinin gelinen tarihte en gelimi ekli bu Tagar ve Tatk kltrdr. rnlerinden baz rnekler: Tun bak, haner, ok ular; ota eklinde aa evler; tuntan kk hayvan heykelleri ve eitli hayvan tasvirleri Trk kltrnn btn zelliklerini yanstr. 700 Saka Trkleri/skitler, Step Blgesinde Kimmerlerin yerini aldlar. 700-330 Persler: Bir grup ranl halk, batdan gelip Basra Krfezinin kuzeyine yerletiler imparatorluun temellerini attlar, ran ulusunu oluturdular ve o gne kadar ayr olan halklar birletirdiler. En son Pers krallar kral III. Darius Kondoman, skendere kere, Issos, Gaugamela ve Hemedanda yenilmi olmasndan dolay onu affedemeyenlerce ldrld (330). 624-543 Buda. din ve felsefi sistem kurucusu. Budizimin kurucusu. 6. yzyl Maverannehirin Darius I ve Sirus zamannda ranl Aamenidler tarafndan istilas. 586 Babilliler, Judah igal etti. Kuds harab edildi, pek ok yahudi de Babile esir/srgn olarak gtrld. 539 Filistin, Pers mparatorluunun bir paras oldu. 4. yzyl Sarmatlar, skitleri hakimiyetleri altna almaya baladlar. 332 Byk skender Kuds ald.

329-328 Byk skender zamannda Maverannehirin istilas ve Semerkantn zapt. Bu gelime Baktria ve Sogdun Yunanl Selusidlerin hakimiyeti altna girmesi ile sonuland. 325-297 Hindistanda Mauryan imparatorluunun kurucusu Chandragupta Mauryann saltanat. 325-187/185 Hindistanda Maurya mparatorluunn kuruluu. Kurucusu andragupta. 318 M.. - 216 M.S. Hiyong-nular/Asya Hunlar. 305 Seleukos hanedannn kurucusu 305te kendini kral ilan eder ve bakent olarak Antakyay seer. 3. M..-7. M.S. Ogurlar/Bulgarlar: Bulgarlarn atalar olan Ogurlar, Ouzlarla karde olup, ok erken dnemde ayrlm olduklarndan, dillerinde de baz fonotik deiiklikler olmutur; Ouz=Ogur z,r deimesi ve Ylan=Dilom y,d deimesi gibi. Belgelerden m.s. 2. y.ylda Bat Sibiryada dil (Volga)e doru uzanan bozkrlarda yaadklar anlalmaktadr. 250 Partlar, Sogd lkesini Yunanllardan aldlar. Greklerin elinde sadece Baktria blgesinin ynetimi kald. 221-210 in Si Huang Ti (e Huang Ti): in Seddini yaptrmtr. inin gerek gcn oluturan, hatta tarihi ini yaratan kii 210-174 Hunlarn inin bat snrlarnda belirmesi. Hun siyasi birliinin kuruluu ilk ve en byk hakan: Teoman ve olu Mete, kendilerine katlan kavimleri rgtler. Daha sonra det olduu zere bunlar ikiye ayrrlar: Dou kanadnn ynetimi Solun Bilge Kralna, yani dounun kralna, veliahta verilir. Zira gne lkeye doudan doar, dounun gnein batt bat zerinde hkm vardr. Dou blgeleri yaklak olarak yukar Kerlen blgeleridir. Bat kavimlerinin, yani Kangay lkelerinin ynetimi San Bilge Kralna'', yani batnn kralna verilir. Ordularn binlik, yzlk ve onluk blklere ayrrlar, daha sonra ardllar da ayn dzeni uygulayacaktr. Artk inlilere kar byk bir saldr balatmak iin her ynden hazrdrlar. 206 inde Han Hnedanl kuruldu. Metenin Hun tahtna kt tarihlerde inde de Tsinlerin (Kinler) ksa sreli hanedanl son bulmu ve Hanlar (m.. 206-m.s. 230) egemenliklerini henz yeni kurmulardr. 201-199 Metenin Bozkr blgelerinde in hakimiyetine son verii: ine ynelen Mete, ansiye (Shanxi) girer, yl iinde, Ma-i, Tai-yuan blgelerini zapt ile Han slalesinden Kao-tiyi bozguna uratp yaplan bir andlama (m.. 201) ile Bozkr blgelerinde in hkimiyetine son verdi. Devamla Baykaldan balayarak rti yatana kadar olan bozkrlar, daha batdaki Ting-lingleri, baz Ogur kollarnn bulunduu arazileri, kuzey Trkistan ve oradaki Vu-sunlar zapt ile himayasine ald. Byk Hun (Trk) hkmdar, salnda Asya ktasnda yayan Trk soyundan hemen btn topluluklar kendi idaresinde tek bayrak altnda toplad. mparatorluk snrlarnn douda Koreye, kuzeyde Baykal gl ve Obi, rti, im nehirlerine, batda Aral glne, gneyde inde Wei rma-Tibet yaylas-Karakurum dalar hattna

ulat bu tarihlerde Hunlara tb olanlar arasnda Moollar, Tibetliler, Tunguzlar ve inliler de vard. Mo-tun tarafndan in hkmetine gnderilen m.. 176 tarihli mektuptan anlaldna gre, yalnz i Asyada Trk devletine bal kavim ve ehir-devletiklerinin says 26 idi ve hepsi, Tanhunun ifadesi ile yay gerenlerle tek bir ile hlinde birlemilerdi. Mete zamannda kesin eklini alm olan Byk Hun devleti, etnik ynden ve hkimiyet anlay, sosyal yaps, idar ve asker kurulular (sosyo-politik niteler, devlet meclisi=toy, sa-sol tekilt, bilge eligler vb.), dini ve dnya gr ile, Trk milletinin tarih ve kltrnde feyizli etkilerini iki bin yl srdren bir ana kaynak durumundadr. Bu itibarla, Trk ve dnya tarihinde ok byk nem tar. 187-185 Son Mauryan imparatoru Brihadrathann saltanat ve lm. 77-176 Hunlar, Kansuda (Gansu), in snrnda, inlilerin ve Batllarn daha sonra belirsiz bir tanmla Hint-skitler (veya Toharistanllar) olarak adlandrdklar olduka gizemli bir halk olan Yue-ilere (Yuezhi) saldrs ve onlar Kansudan karmalar/srmeleri. Yeilerin egemenliinden kurtulan Kansu, Hunlarn egemenliine girer ve Hunlar Kansuyla birlikte daha batda bulunan topraklarn bir ksmnn, Balka Glne, belki de Aral Glnn kuzeyine kadar uzanan tm bozkrlarn, hakimi olurlar. Bylece Hunlar Tarm Havzas, hatta Sogdiyanan kuzeyindeki byk vahalarn snrlarna dayanmlardr ve bu topraklara girme isteine daha fazla kar koyamazlar. Askerlerini bu topraklara srerken hibir yardma ihtiya duymazlar. Yalnzca varlklar korku salmaya yeter ve Turfanllar ve Kuanlar boyunduruklar altna girer. Bylece Hunlarn saygnlklar artar, hatta bu durumdan yararlanrlar. Bu topraklarda refahlarnn gerek kaynaklarn bulduklar aktr ve in bunu fark etmekte gecikme z. 174-161/160 Metenin olu ve ardl Ki-ok (Lao-ang) dnemi. 167-105 Hunlarn Yeileri bertaraf ve ardndan genilemeleri ini tedirgin etmi ve artk bar dnemi geride kalmtr. Yeniden sava balar. II. yzyln ortalarndan I. yzyln balarna kadar srekli savalr. Hunlar nceleri saldran taraftr. 167de ansiye (Shaarud) girerler; 158de angana (Tchang-ngan, Singan, Xian) saldrrlar; 144le 142de Ta-tong (Datong) yaknlarnda in Seddine saldrrlar; 129da Pekinin kuzeyindeki blgeye girerler. Bu son byk zaferleri olur. 129 ylnda Hunlar son seferlerini yaparlar ve inliler savata stn duruma gemeye balarlar. Vu-ti (Vudi) (140-87) Hunlarn yenilmez rakibi olacaktr. Vuti, byk bir sefer dzenleyerek Gobiyi geer, Orhona varr ve jan-jyunun lkesinin kalbine iner. On yl sonra bu kez iki orduyla yola kar. Bir tanesi an-sinin kuzeyinden yola kar ve Ongine varr; teki Pekinden yola kar, Orhon ve Selenga rmaklarna varr. Kskaca alnan Hunlar byk bir yenilgiye urar ve sava alannda ordu komutanlarndan pek ounu brakarak geri ekilirler. Kansuyu terk etmek zorunda kalrlar. Dertler hep st ste geldiinden savalar srasnda zaten ok ypranan srleri, doal afetler ya da salgn hastalklar sonucunda telef olur (105). 160-126 Ki-okun olu Kn-in dnemi. Bunlarn inli prenseslerle evlenmeleri ve in hediyeleri ile kandrlmalar vb. sebeplerle in hileleri neticesi Hun devleti gittike gten dmeye balad. 141-128 Hunlardan kaan Yeilerin Grek-Baktria Kralln istilas ve buraya Toharistan adnn verilmesi.

138 Chang Chien bakanlndaki ilk in Diplomatik heyeti, Fergana Vadisine gitti. 126 Vu-ti, Hun merkezi Kansuyu igal etti ve pek ok ehre garnizon kurdu. Artk buradan ok byk kayplar vermeden Tarm igal edip Pamire geebilir ve Ferganaya girebilir. Hun hakimiyetini ykmak, pek yolunu ele geirmek iin propaganda ve eitli planlar tatbike balad. Bu amala bir eli/casus heyetine hazrlattrlan rapor, daha sonraki in siyasetine temel rehber vazifesi grd. Sin-kiang, Yeni lke ad verilen Dou Trkistan topraklarnn igali ve Hunlarla aralarndaki sava iki yzyl boyunca in d politikasnn en nemli konusu olur. Fakat bu igal ar bedeller sonucunda, uzun ve zorlu bir sreten sonra gerekleir. Kahramanlklar ve ender grlen bir direni gerektirir, nk her ey yolunda gitmez ve igal popler olmaz. Bilinen idealist bar yaklamlaryla pek ok inli aydn, entelektel bu igale kar dmanca tavr sergiler. Bu igalin para ve insan hayat asndan pahalya patlayacan bouna anlatmaya alrlar. Ama inin yaylmac politikasnn gerek zanaatkarlar askerlerin iradelerini sarsmay baaramaz; askerler byk imparatorluk idealini dnmektedir, zararl bulduklarnda ve eserlerini tehlikeye dreceini dndklerinde emirlere kar gelmekten ekinmezler. in ordusunda ayn zamanda ok iyi politikaclar olan byk komutanlar, inin daha nce hi grmedii yetene kte askerler vardr. 126-117 Ordularn da Trk usulne gre yeniden dzenleyen inliler karsnda baarsz olan Hunlar, Kansuu kaybedince arlk merkezlerini Gbiden, Orhun nehri blgesine kaydrdlar (m.. 126-117). Artk inliler karsnda gerileyi ve i huzursuzluk giderek artmaya balamtr. 121 General Ho Chu-ping komutasndaki inliler, Hunlar yendi. 119 201de Mete tarafndan yenilgiye uratlan Tang-hunun soyundan gelen Vuhuanlar, Vu-tinin kazand byk zaferlerden sonra Hunlarn egemenliinden in egemenliine getiler. Yeni efendileri tarafndan yerleri deitirilir ve Hunlar kollamakla grevlendirirler. Hkmdarlar ylda bir kere in sarayna rapor verir. Gn Olunun emirlerine hi olmadklar kadar saygl olan Vuhuanlar bu sralarda ynetimlerinde neredeyse tamamen bamszdrlar; belki Siuan-ti (Xuandi, 73-49) dnemini bunun dnda tutmak gerekir, nk bu dnemde hareketleri kstlanr. Yllklar, daha sonra olduu gibi bu dnemde de, Vuhuanlardan sadk halklar ve snrlarn fedakr koruyucular olarak sz ederler. 106 inliler ve ranllar arasnda diplomatik ilikilerin kurulmas. 102 inlilerin Hokand zapt. 2. yzyl sonu Saka Trkleri/Doulu skitlernin Baktraya gelii (2. yzyl sonu): Seleukoslarn igali karsnda Part kral II. Phratonun (137-128) Sakalardan yardm istei zerine Baktraya gelen Sakalar, tm ran Platosunu igal ederler. Fakat tm siperlerinde saldrya urayan Sakalar geri ekilmek zorunda kalr. Hilment Nehri boyunca inip Afganistann gneyine, antik Dran-jiyanaya snrlar. Bu topraklar o kadar benimserler ki bu tarihten sonra buralar Sakalarn yurdu anlamnda Sakaistan olarak adlandrlr, bu ad daha sonra deiime urayarak Seistan ya da Sistan olacaktr. Mithridatee yenilen Sakalar glerinden ve

saldrganlklarndan bir ey kaybetmezler. Yeni yurtlarna henz almken tekrar macera aramaya karlar. 110lara doru Arahosya ve Sindin efendisi olurlar. Mauesin hkmranlnda (90-53) Pencap, Kandehar ve bir olaslkla Kapisay igal ederler, sonra Azesin hkmranlnda (30-10) Matu-raya kadar yaylrlar. Hindistan krallar olan Sakalar, ran prensleri, hatta Helen uygarlyla btnlemi ran prensleri olarak kalmay srdrmlerdir. ran ve Yunan kltrnden etkilenirler ve paralarnn zerine Yunan tanr ve tanralarnn tasvirlerini bastrrlar. Genel inana gre Aziz Thomas, Gondopharesin saraynda (19-45) yaar ve onu Hristiyan olmaya ikna eder. 63 Filistin Roma mparatorluunun eline geti. 55-48 Hun (Hiyongnu) Tahtnda kriz ve Hunlarn ikiye bln: Hu-han-ye ve i-i, len anynun yerini almak iin kyasya mcadeleye giriirler. i-inin daha fazla ans olduu dnldnden, Huhan-ye inlilerin desteini alr ve saraya gider. 48de rakibini saf d edip kendini in desteinde resmi olarak hkmdar ilan eder. ine tabi olarak 43te Tola, Ping-u ve Orhon blgelerine yerleir. Dou Hunlar, Hu-han-yenin 31 ylnda lmnden sonra da ine tabiiyetini srdrd. Taki Yu Tanhu (m.s. 1846) zamannda ine kar istikllini yeniden kazanana dek. 46 in saldr ve istilalar sonucu Hunlar zayflaynca Vuhuanlar, eski dmanlklarn yeniden hatrladlar ve onlara saldrrlar. m.. 46da Hunlara korkun bir darbe vurarak en byk baarlarn kazandlar. in sarayna, dmanlarndan edindikleri ganimetleri, kzlar, srlar, atlar, kaplan, leopar ve samur krklerini sunmaktan da byk bir onur duyarlar. Bu darbenin ardndan Hunlar iki Orduya blnd. Doudakiler ine tabi oldular. 36 Bat Hun lideri i-inin lm: i-i, hkmranln tanyan ve kendisine sadk kalanlarla batya ekilir. Yolda Vusunlar yener, u ve Talas blgelerine yerleir. Blge krallarna kar parlak zaferler kazanr, Sogdiyanaya girer ve Fergane, Baktria (Belh) havalisini kendine baladktan sonra, in kaynaklarna gre, An-si blgesini yni gney-bat snrlar t Anadoluya kadar uzanan Part imparatorluunun kuzey-dou ksmn zapt etmek iin plnlara balad. Fakat i-i bunu gerekletiremedi, zira Vu-sun ve Kang-k devletinin desteindeki in ordusu Hun merkezine saldrarak, bakenti tamamen tahrip etti (m.. 36) i-inin batda byk bir Hun imparatorluu kurma dncesi 36da inlilerin eline dep, hapis ve arkasndan da idam edilmesiyle suya dt. i-i ulusu buradan hareketle srekli kuzeye ve oradan da batya giderek drtyz yl sonra, m.s. 374te Balamir Han komutasnda tarih sahnesine yeniden kacaklardr (Avrupa Hunlar). Don ve Tuna rman geecekler, Gotlar ve Alanlar sktrarak Batda byk Kavimler Gne neden olacaklardr. Milattan Sonra I. yzyl: I-XI. Asrlar Miladdan sonraki dnemde Trk Gleri: Trk glerine katlan boylar ve g zamanlar u ekildedir: Hunlar, Orhun blgesinden gney Kazakistan bozkrlarna, Trkistana (1. yzyl sonlar, 2. yzyl ortalar) ve Avrupaya (375 ve mteakip yllarda); Uar-hunlar, 350lerde, Afganistan ve kuzey Hindistana (Ak-Hun Eftlitler); Ogurlar, gneybat Sibiryadan gney Rusyaya (461-465 yllar); Ouzlar,

Orhun blgesinden Seyhun nehri kenarlarna (10. asr), ve sonra Maverannehir zerinden rana ve Anadoluya (11. asr); Avarlar, bat Trkistandan Orta Avrupaya (6. yzyl ortas); Bulgarlar, Karadeniz kuzeyi zerinden Balkanlara ve Volga nehri kylarna (668den sonraki yllarda); Macarlarla birlikte baz Trk boylar, Kafkaslarn kuzeyinden Orta Avrupaya (830dan sonra); Sabarlar, Araln kuzeyinden Kafkaslara (5. asrn ikinci yars); Uygurlar, Orhun nehri blgesinden Asyaya (840 tkip eden yllarda); Peenek, Kuman (Kpak) ve Uzlar (Ouzlardan bir kol), Hazar denizi kuzeyinden Dou Avrupa ve Balkanlara (9.-11. asr) g etmilerdir. Bunlardan zellikle Hun ve Ouz gleri, hem uzun mesafeler katetmek suretiyle yaplm, hem de ok nemli tarih sonular vermitir. 18-46: Orhun blgesindeki Dou Hunlar Yu Tanhu (18-46) zamannda ine kar istikllini yeniden kazand. Yunun nderliinde douda Manuryaya, batda da Kagara kadar olan blgeyi tekrar idareleri altna alan Hunlar, onun lmyle tekrar i karklklara srklendiler. Yunun olu olan Tanhu Pu-nuya kar mcadele balatarak kuzeydeki Hun kabileleri arasna ekilen Pinin kendini Tanhu iln etmesi, Hunlar yeniden ve bu kez bir daha birlememeksizin kesin olarak ikiye bld (48); D Moolistanda Kuzey ve Moolistanda Gney Hun devletleri. 48-155 : Kuzey Hunlar: Kuzey/D Moolistanda. Yklna kadar istikllini daima korumutur. Gney Sibirya, Cungarya tesine kadar Bat ve Asyadaki nemli ehir devletleri Kuzey Hun Devletinin elinde olduundan buralar in hcumlarnn hedefini tekil etmekteydi. Bu blnten itibaren inliler i karklklar kararak ve saldrlar ile Asyada Kuzey Hun hkimiyetine son verdiler (91). Douda da, inlilerin de destek verdii Sien-pi hcumlarna maruz kalnd. Hakimiyetlerini Cungarya ve Gney Sibiryaya kadar genileten Sien-piler son darbeyi hkmdarlar Tan-shih-huai (147-156) zamannda vurdular ve Kuzey Hun topraklar dman kabilelerin istilasna urad. Hunlar 91de byk ktleler halinde balayan glerine 155 ylnda da devam ederek imdiki Kazakistan blgesinde bulunan i-i dneminden kalan soydalarna katldlar. 48-216: Gney Hunlar: Gney/ Moolistanda. Yklna kadar daima in tbiiyetinde kalmtr. inin kuklas durumundaki bu Gney Hun Devleti de 177 ylndan itibaren Sien-pilerin tehdid alanna girmeye balad. 188 ylnda inin atad Tanhunun ine tam teslimiyet politikasna kar kan Hun kabileleri, Tanhuyu ldrerek, tamamen bassz ekilde ayr kabile hayat yaamaya baladlar. Otoritesiz son Tanhunun hapsedilmesi ve lkenin 5 eyalete blnerek (216) inli asker valilerle ynetilmeye balanmasyla Gney Hun Devleti de sona erdi. 50: Kujula Kadphises, randan Maverannehir ve Yukar ndusa kadar yaylan Kuan (Kuan) mparatorluunu (Afganistan, Kuzey Hindistanda) kurdu. Hunlardan kaarak blgeye gelen Yeh -chiler de Kuan mparatorluunun hakimiyeti altna girdiler. Kujula Kadfises, Hinduku Dalarn aar ve bir kez Kapisaya yerleince (50ye doru Kabili alr) Hindistana doru inmeye balar. 60a doru Pencap ve pek ok kez el deitirmi ve ok ac ekmi bakent Taksilay igal eder. Krall bylece Mervden Indse kadar uzanr. Kujulann olu Olu Vima da fetihlere devam eder (3-176/50-4. yzyl ba). 70: Romallar Kuds yamalayp yktlar, harap ettiler.

78-144 : Vimadan sonra Kuan tahtna byk bir prens kar Kanika: O, tarihe mal olduu kadar destanlara da gemitir. zellikle Budizm geleneinde, Kanika yasann koruyucularndandr ve tahta gei tarihinde yarm yzyllk bir belirsizlik vardr. Uzmanlarn ou tahta gei tarihi olarak 78i vermektedir, bunun nedeni Hint tarihyazmnda bu yln Saka dneminin balangc olarak seilmi olmasdr. (Tarm Havzasn da ieren geni bir corafyaya sahip) Kuan Devletinde Kral Kanika saltanatla birlikte, Budizmi de hakim din olarak benimser. Kanika dneminde Kuan imparatorluu dorua ular. Mervden Hoten ve Sarnatha, Sirderyadan Sogdiyana ve Kemir de dahil olmak zere Umman Denizine kadar uzanr. Ondan sonra Huvika gibi iki prens imparatorluu geniletir, ama bu devirde Budizm ok etkilidir, Sasanilerin ynetimindeki rann basks giderek artmaktadr. Kuan Krall byk bir kargaann iine der. IV. yzyl balarnda, giderek paralanan devletin son hkmdarlar batda ran ahlarn, douda Hindistanda Gupta hanedan krallarn tanmak zorunda kalmlardr. Kuan imparatorluu, tarihte yerini siyasal gcyle deil, dorua varan refah dnemine bal entelektel geliimiyle alr. Krallklarnn nfuzu Tarm Havzasndan Gcerat ve Maharaana kadar uzanr. Bu dnem, inlilerin ve Yunan-Roma kltrlerinin giriimlerinin de katklaryla, Bat, Hindistan ve in arasndaki ticaretin en youn olduu dnemdir. Ylda iki kez g etme alkanln kaybetmeyen Kuanlarn yazlk ve klk olmak zere iki bakenti vard: lki Kabilin kuzeyine 60 km uzaklktaki, daha ok Begram adyla tannan Kapisa. kincisi ise Hayber Geitinin Hint knda bulunan Peaver. 97: in ordusu, Hazar Denizine kadar ulat. II. yzyl 180-589 in Birliinin Paralan ve inde Trk devletlerinin hakimiyetleri dnemi. Sien-pi basksndan kaan ve inin i blgelerine doru ekilen Gney Hun Devleti dahilindeki, benliklerini koruya n Hun kabileleri, m.s. 180den itibaren balayan inli generallerin mcadeleleri sonunda Han slalesinin zayflamas (ykl 220) ve arkasndan in Devletinin 16 devlete blnmesi zerine, Sui hnedannn tekrar in birliini salad 589 ylna kadar eitli mstakil devletler kurmay baarmlardr. inde devlet kuran bu Trk kabileleri unlardr: Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi) (386-556); Tu-kular (1. Chao: 304-329, Tu-ku, Tu-ko slalesi). Kurucusu Tu-ku babuu Liu Yan olan devletin merkezi in blgesindeki Ping eng idi. dare dier babu slaleleri/aileleri arasnda el deitirmise de, gelien siyas hkimiyet uuru devam etmitir. 2. Chao (329-351) slalesi; Hsia (407-431); Kuzey Liang krall (401-439); Lou-lan krall (442-460); Kuzey Li-ang krall (Ts-k/Chu-ch Mengsn tarafndan kurulmu, Tabgalar tarafndan bakent Gu-tsangn igali ile 439 ylnda yklmtr). Bu son Hun Devletinin Tabgalar tarafndan yklmas zerine buradan kaan Trk Aina ilesince temsil edilen, ayn Trk siys hkimiyet uuru, Gktrk hkanlna kadar ulamtr. III. yzyl 3. yzyl Kuan imparatorluu ve Part imparatorluunun k ardndan Sogd ile Baktriann birletirilerek Sasani Hanedan ynetimindeki rana dahil edilii. 3-17. yzyl aras Futhark veya Rnik alfabesi: Kuzey Avrupa Germen halklar arasnda (sve, Norve,

Danimarka) kullanlan bir alfabedir.Younluu sve ve Norvede olmak zere Avrupa da 3500 kaya yaztnn, bu alfabe ile yazld kabul edilmitir. Gerek Gktrk diye anlan Trk kavmi, gerekse de Kuzey Avrupa Germen kavimleri bu temel alfabeden yararlanarak kendi yaz sistemlerini kurmulardr. Bu alfabenin Gktrk alfabesi ile ayn temelden kaynakland ispat edilmitir (3.-17. yzyl aras). 220 inde Han Hnedanlnn sona erii. 224-642 randa Sasani egemenlii: I. Ardeir (224-241) Sasani mparatorluunu kurdu. 226 Sasanilerin randa Partlar devirmesi. IV. yzyl 4. yzyl Mool Yuan-yuan Devletinin Moolistanda kuruluu. 304-351 Tu-kular (1. Chao: 304-329, Tu-ku, Tu-ko slalesi). Kurucusu Tu-ku babuu Liu Yan olan devletin merkezi in blgesindeki Ping eng idi. dare dier babu slaleleri/aileleri arasnda el deitirmise de, gelien siyas hkimiyet uuru devam etmitir. 2. Chao: (329-351/2) slalesi. 304-329 Han Krall: Pinyang (in)da kurulmutur. 315-557/386-534 Tabgalar ve Tabga/Topa Devleti: Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi). Kuzey ansi (Kuzey in)de, a-mo han tarafndan kurulmu bir Trk devletidir. 4. yzyl sonlarna doru Kuzey in (an-sinin kuzeyi)de kudretli bir siyas teekkl meydana getiren, inlilerin To-ba (To-pa) dedikleri topluluu Trkler Tabga=ulu, muhterem, saygdeer diye anmlardr. Bilindii gibi, sonra bz KaraHanl hkmdarlar tarafndan unvan olarak (Tafga, Tamga) kullanlmtr. Kagarl Mahmudun, Trklerden bir blk olduunu naklettii Tabgalar, in yllklarna gre Asya Hunlarndan bir ksmdr ve sllenin resm tarihinde (Wei-shu) Mo-tun, eski To-pa (Tabga) hkmdar olarak gsterilmitir. nce Kuzey an-side Tai bakent olmak zere kk Tai veya I. To-pa devletini (315-376) kuran Tabgalar, daha ilk babular olarak bilinen a-mo-han (lm. 277)dan itibaren dier kk Hun devletleri ve Sien-pi ktleleri ile mcadeleye giritiler ve nihayet Chin devleti bandaki, Tibet meneli Fu-Chien iktidarnn kmesi (384) zerine etraftaki (16 kadar) mahall hkmetikleri idareleri altna alarak byk bir devlet hline geldiler. Bakenti Ping-eng (Tai/Ping-loy) ehri idi. Az sonra devletin nfuzu, bir yandan Pekin yaknlarna, bir yandan Huang-ho ehri dirseine kadar uzanmt. Budizimin de tesiriyle zamanla inlilemiler ve Wei adn almlardr. 320-350 Hindistanda Gupta imparatorluunun kurucusu I. Chandraguptann saltanat. 320-550 Hindistanda Gupta mparatorluu. 329-352 Chao Hun Devleti: Orta Asyada kurulmutur. 329-352 Yeni Chao Krall: Peeli (in)de kurulmutur.

337-370 Eski Yen Krall: Gney Manuryada kurulmutur. 350/457-557 Ak Hun/Eftalitlerin bir g olarak belirmesi: Tarihi kaytlarda Uar-Hunlar/Ak Hunlar/Eftalitler olarak yer alan bu Hun zmresi 350 yllarnda Altaylar havalisinden batya doru cereyan eden byk g hareketi ile ilgilidir. Asyada Hun idaresinden iktidara gelen Sien-pilerin yerine kurulan byk Juan-juan Devletinde Uar ve Hun adlarnda iki kabile grubu 350lerde bilinmeyen bir sebeple o devletten ayrlarak bugnk Gney Kazakistan bozkrna gelmi, burann eski Hun halkn Volgaya doru ittikten (Avrupa Hunlar) az sonra gneye ynelerek Afganistann Toharistan blgesine inmiti. 367ye doru, buradaki eski Kuan (Byk Ye-i) lkesine hkmeden Kidarita hnedann da Baktria (Belh havalisi)ya sren bu Asyal ktle, sylendii gibi Uar (Avar) ve Hun kabileler birlii idi. Bu birlik daha sonra Kang-k (u-Maverannehir) ve Sogd (Semerkant ve havalisi)un hkimleri olarak (incedeki Hiung-nu ve Avrupa dillerindeki Hun ekilleri arasnda mahall sylenilere gre baz ufak deiiklikler gsteren) yukarda sraladmz [Ak-Hun/Eftalit] adlar altnda anlmtr. Hkimiyetini batda Hirkania (Gurgan. Hazar denizinin gneyi)ya kadar genileten bu devlet 5. asr ortalarndan itibaren Heftal adnda yeni bir hkmdar ilesine ship olmu (bu ad ilk defa 457de grlyor) ve ykld 557 ylna kadar hem slle, hem kavim olarak (teki adlar ve Ak Hun ad ile birlikte) bu ad tamtr. Ak Hun/Eftalit Devletinin hakimiyet sahas Hazar kylarndan Kuzey Hindistana, Afganistana, Asyaya kadar uzanmtr (a.bkz.: 420-562). 370 Bat (Avrupa) Hunlar (370-469)nn siyasi bir g olarak belirmeleri: Orta Asya steplerinden gelen Hunlar, kurucu babu Balamir nderliinde Dou Avrupay ve Bat Avrupann byk bir ksmn ele geirdiler. Avrupa Hunlarnn kimlikleri hakknda ileri srlen -Mool, slv, Germen meneli veya TrkMool, Trk-Mool-Manu, Fin-Ugor karm yada Kafkas kavimlerinden bir kol- eklindeki iddialar, son dnemde yaplm aratrmalarla daha da netleerek onlarn Asya Hunlarna dayand anlalmtr. in sahasnda Hun ad altndaki siyas hayatlar (Hiung-nu/Asya Hunlar) tarihe kavumakla beraber, m.. 1. asrda i-i iktidarnn yklmas neticesinde, etrafa dalm olarak Sogdiyana (Seyhun-tesi)nn dousunda, Kafkaslarn kuzeyinde, hatt Dinyeper nehri civarnda ve bilhassa Aral glnn dou bozkrlarnda varlklarn devam ettiren Trk ktleleri, oradaki dier Trk zmreleri ve 1. asr sonlarndan 2. asrn 2. yarsna kadar doudan gelen Hun kalntlar ile oalmlar ve uzunca bir mddet skin bir hayat yaamak suretiyle glerini artrmlardr. Bunlarn, byk ihtimalle iklim deiiklii yznden veya son yllarda gelien yeni bir gre gre, 350 yllarnda doudan gelen Uar-hun basks karsnda batya yneldikleri ve sonra Avrupa Hun imparatorluunu kurduklar anlalmtr. Attil zamannda btn Avrupada Trk hkimiyetini gerekletirenlerin bu Asya Hunlar neslinden olduklar eitli vesikalarla belgelenmektedir. 370-378 Hun babuu Balamir ve Tarihi Kavimler Gnn balamas: 4. asr ortalarndan itibaren ilk olarak Volga ve Don rmaklan arasndaki ovalarda yaayan Alan lkesini ele geiren Hunlar, ksa srede Volga kylarnda grnmeye baladlar. Bu srada Gotlarn igali altndaki Karadenizin kuze yinde; DonDinyeper aras Dou Gotlar (Ostrogot) bunun bats ise Bat Gotlar (Vizigot) hkm srmekte idi. Daha batda ise Transilvanya ve Galiyada Gepidler, gnmzdeki Macaristan corafyasndaki Tisza nehri havalisinde Vandallar vard. Bu Germen kavimleri yannda blgede daha kk Germen kavimleri ve

rn, slv topluluklar da bulunmakta idi. Hun babuu Balamir, nce ksa sren arpmalarn ardndan Don ve Dinyester rmaklar arasndaki Ostrogot Devletini ykt. Hun taarruzunun iddeti yaklak bugnk Romanya topraklarnn bir blmnde yaayan Vizigotlar (Bat Gotlar) zerinde de etkili oldu ve kral Atanarikh, kalabalk Got ktlesiyle batya doru kat (375/376). Dou ve Bat Gotlar bertaraf eden Hunlar ksa srede Roma Imparatorluunun Tuna snrna ulatlar. stn Hun asker gcnn tazyiki ile balayan ve kavimlerin birbirlerini yurtlarndan srmesi ile devam eden bu g dalgas, Roma imparatorluunun kuzey eyaletlerini alt-st ederek t spanyaya kadar uzand, Avrupann etnik ehresini deitiren tarih Kavimler Gn balatm oldu. Got, Alan ve Germenlerden de yardmc kuvvetler tekil eden Hunlar, ilk defa 378 yl baharnda Tunay geerek nc kuvvet mahiyetinde Trakyaya kadar ilerlediler. 376-431 Bat Tsin Devleti: Dou Kansu (in)da kurulmutur. 384-409 Yeni Yen Krall: Hopei (in)de kurulmutur. 385-394 Bat Yen Devleti: anggan (in)da kurulmutur. 385-403 Yeni Leang Devleti: Dou Trkistanda kurulmutur. 386-556 Tabgalar (Tabga/To-pa/Wei slalesi) ve Tabga Devleti: Kuzey inde, a-mo han tarafndan kurulmu bir Trk devletidir (a.bkz.: 315-557). 394-414 Gney Leang Devleti: Dou Kansu (in)da kurulmutur. 395-396 Hunlarn Anadoluya aknlar: Roma imparatoru Theodosiosun lm (395) zerine yeniden harekete geen Hunlar iki koldan Roma topraklarnda ilerlemeye baladlar. Bir kol Balkanlardan Trakya istikametine ilerlerken dier bir kol da Kafkaslardan Anadolu istikmetine yneldi. Hunlarn Don havalisindeki dou kanad tarafndan yrtlen Anadolu akn Kafkaslar geerek Erzurum, Karasu, Frat vadileri, Melitene/Malatya, Kilikia/ukurova, Edessa/Urfa ve Antakya zerinden Suriyeye inerek Kudse ynelmi, sonbahara doru ise dnerek Orta Anadoluya, Kappadokia-Galatia (Kayseri-Ankara havalisi)ya ulam, oradan da Azerbaycan-Baku zerinden merkeze dnle sona ermitir. 395-410 Hunlarn Trakyaya aknlar ve Kavimler Gnn kinci byk dalgas: Batya, Balkanlar zerinden Trakya istikmetine yaplan Hun aknlar ise, 400 ylna doru artk iyice hissedilmeye baland ki, bu aknlarn banda, ayn zamanda Attilya kadar devam edecek Hun d siyasetinin esaslarn tesbit eden Uldz bulunmaktayd. Bu siyasetin temeli; Dou Roma/Bizansnn daima bask altnda tutulmas ve Bat Roma ile iyi mnasebetlerin devam ettirilmisi idi. lk nfuz sahas olarak Bizansn seilmesi, buna karn Bat Roma ile iyi ilikilerin devam ettirilmesinin sebebi; Barbar kavimlerin Bat Romallar iin olduu kadar Hunlar iin de dman olmas ve onlara kar mterek hareket etme mecburiyetidir. Uldzn bu siyasetini icraya balamas ve Tunada grnmesi ile Kavimler Gnn ikinci byk dalgas balam oldu. Uldzn nndan kaan Asding Vandallar ve Alarikh idaresindeki Vizigotlar talya topraklarna doru ekildi. Romallar bu ilk dalgay Nisan 402de durdurabildiyse de, arkasndan gelen

daha byk Barbar akn karsnda Hunlardan yardm istemek zorunda kald. Vandal, Sueb, Kuad, Burgond, Sakson, Alaman vb. barbar kavimlerinin desteinde Roma zerine yryen Radagais, blgede byk tahribat yapt. Byk Feasulae/Fiesole (Floransann gneyinde) muharebesinde, Uldz komutasndaki Romal kuvvetlerle takviyeli Hun ordusu, barbar ordusunu malup etti, Radagais yakaland ve idam edildi (Austos 406). Bu savala aresiz kalan Roma kurtarlrken, Hunlar iin Bat istikametinde birer engel olarak grlen Vandal, Alan, Seb, Sarmat, Kelt vb. barbar ktleleri Renin tesine, Galyaya atld. Hunlar iin blgede rahat hareket imkan dodu. 397-439 Kuzey Leang Devleti: Dou Trkistanda kurulmutur. V. yzyl 401-439 Kuzey Liang: inde kurulmu Hun bakiyyesi bir Trk devletidir. 407-431 Hsia/Hia Hun Devleti: ansi (in)de kurulmu Hun bakiyyesi bir Trk devletidir. 410 404-409 arasnda Tunay geerek Bizansa ait baz kpr balarn zapt edip, Bizans tehdit ile bara zorlam olan Hun babuu ve kumandan Uldz ld. 410-422 Uldzn ardndan Bat Avrupa Hunlarnn bana Karaton geti. 420-562 Ak Hunlar/Eftlitler (Orta Dou Hunlar) devleti (a.bkz.: 350/457-557). 422-434 Hun imparatorluunun bana geen Rua, blgede Bizans entrikalarn bertaraf iin kt Balkan seferi sonunda Bizans yllk vergiye balamtr (422). Bat Roma tahtna henz 4 yandaki Valentinianus IIIn getirilmesini kabul etmeyen Bizans imparatoru Theodosios IInin 423 ylnda talya zerine ordu ve donanmasn sevketmesi Hun-Roma yaknlamasn daha da arttrd. 60 bin kiilik Hun svarisinin talyaya yardm iin ynelmesi, Bizansn derhal savamadan ekilmesi ile neticelendi. stelik Hunlara arca bir harp tazminat da demek zorunda kaldlar. Grld zere Ruann kuvvetli ahsiyeti ile blgede ksa srede belirleyici g durumuna ykselen Hunlar, Her iki Roma Devletinin i ve d siyasetine yn vermeye baladlar. Yine Hunlara tb barbar kavimleri de ne Roma, ne de Bizansa gvenerek kalkma gcnden mahrum kaldlar. Hunlar, Vizigotlarn yenilgisinden sonraki yarm yzyl iinde Orta Avrupadaki Germen kkenli halklann ounu egemenlik altna alarak Romallar adna savamaya baladlar. 432ye gelindiinde eitli Hun gruplarnn nderleri, Rua (Rugila) adl tek bir hkmdarn ynetiminde birlemi bulunuyordu. 424-452 mparator Tai-wu ve Trk Tabga Devletinin altn yllar: inin nemli bakentlerini ele geirerek hkimiyetini Sar-nehir blgelerine yayan ve btn Kuzey ini tek idarede birletiren byk imparator Tai-wu devrinde (424-452) Tabga devleti en parlak an yaad. Srasyla nce 2. Tsin, Hun Hsia, Moolistandaki Juan-juan, Asyadaki Vu-sun, Yue-pan devletlerini ve Kua, Kgar, Karaar, Turfan bata olmak zere 30 kadar ehir-devletik-leri idaresine balayan Tai-wu, 439da da Kansudaki KuzeyLiang Hun devletini ortadan kaldrm, bylece de nl pek Yolu gzergahn tekrar Trk hkimiyet

sahasna dahil etmitir. mparatorluk merkezini bozkr blgesinde (Kuzey an-si) tutan Tai-wu, o sralarda inde yaylmakta olan Budizmin Trkler arasna nfuzunu nlemee alyor, idaresi altndaki in topraklarnda bile Budistlerin faaliyetlerini kontrol ediyordu. Tapnaklarda yinler dnda din propagandasn yasaklayan bir emirnme karm (438) ve 446da emre riyet etmeyenlerin iddetle takibini emretmiti. Tai-wunun, Trk bnyesi ve seciyesini Budizmin bozucu tesirinden korumak maksadn gden bu tutumunun mna ve deeri ok sonra anlalmtr. Tedbirlerin ehemmiyetini farkedemeyen halefleri zamannda gittike gelien Budizmin yayl, sonra bsbtn hzlanarak, Tabga topluluunun inlilemesine zemin hazrlad. 434-445 Attilnn Bleda ile ortaklaa Hun tahtna oturmas (tek bana hakimiyeti ise 445-453 yllar arasndadr): Atilla ile aabeyi Bledann devrald imparatorluun snrlan, batda Alp Dalar ve Baltk Denizinden douda Hazar Denizi yaknlarna kadar uzanyordu. Taht orta kardei Bleda/Buda elenceye dkn ve ynetim kaabiliyeti olmadndan 445de eceli ile lene kadar devleti neredeyse Attil tek bana idare etti. 434 Margos Bar: ki kardein hkmdarl ortaklaa stlendikten sonra yaptklaryla ilgili olarak bilinen ilk olay, Margus (Pozarevac) kentinde Bizans mparatorluu ile imzaladktar ban antlamasdr. Attilnn bar artlarn adet dikte ettirdii bu antlamayla Romallar, Hunlara verdikleri vergi/harac iki katna karacak ve ileride her yl 300 kg altn deyecekler, bundan byle Hunlara bal kavimlerle mzakere edemeyecek, ittifaklara giremeyecek, Hunlardan kaanlara (bunlar bizans tebas olsa da) snma hakk tanmayacaklardr. 435 Margus bar ile batda hkimiyeti pekitiren ve douya ynelen Attil, dil/Volga kylarndaki aragur (Ak-Ogur) larn ayaklanma teebbsn bastrd. 439 Kuzey Li-ang (Pei-Liang) krallnn ykl: (Ts-k/Chu-ch Mengsn tarafndan Kansuda kurulmu, Tabgalar tarafndan bakent Gu-tsangn igali ile 439 ylnda yklmtr). Bu Hun Devletinin Tabgalar tarafndan yklmas zerine buradan kaan Trk Aina ilesince temsil edilen, Trk siys hkimiyet uuru, Gktrk hkanlna kadar ulamtr. 440 Eftalitler (sonralar Batda Avarlar olarak bilinecek olan Ak Hunlar), Maverannehir, Baktria, Horasan ve Dou ran igal iin, Altay blgesinden gneye indiler. 441-442 Atillann Birinci Balkan Seferi: Bizansn 434 tarihli anlama artlarn yerine getirmede gevek davranmas, Attilnn 440dan itibaren Bizansa ynelmesini gerektirdi. Dzenlenen Birinci Balkan seferi (441-442) Tuna boylarndaki mstahkem mevki ve kalelerin ele geiiyle Trakya istikametinde ilerledi. Bizansn, Bat Romann araclyla bar artlarna riayeti garanti etmesi zerine sefer sona erdi. Artk Balkanlar blgesinde Hunlara kar durabilecek bir kuvvet kalmam oluyordu. 442-460 Lou-Lan Hun krall/devleti: in/Orta Asyada kurulmu Hun bakiyyesi bir Trk devletidir. 445-453 Attil tek bana Hun tahtnn temsilcisi. Kardei Bledann 445te lm ardndan Atilla, 453

ylnda lene kadar tek bana devleti idare edecek ve Avrupada tam bir Hun stnl yaanacaktr. 447 Atillann kinci Balkan Seferi: 445de kardei Bledann lmyle devlete tek bana hkim olan Attil gcnn zirvesine ulamt. Avrupada: Sava tanrs Aresin klcnn Attilnn eline verildii, dolaysyla da yeryzne hkmetme yetkisinin tanr tarafndan Attiya verildii inanc dalga dalga yayld. Bizansn yine bar artlarn uygulamadaki isteksiz tutumu kinci Balkan Seferi (447)ne sebeb oldu. Bizans bakentini kuatmak zere Byk ekmeceye kadar gelen Hun kuvvetleri karsnda aman dileyen mparaor Theosiosla artlar daha da arlatrlan yeni bir andlama yapld (Anatolios Bar). Fakat hal uslanmayan Bizans imparatoru, elilik heyeti klfnda Attilya kar bir suikast teebbsnde bulundu. Fakat bu teebbsten haberdar alan Attil, suikastlarn da arasnda bulunduu Bizans heyetine dokunmad. Onu teskin iin gnderilen yeni elilik heyeti de Attily skin ve yumuak buldu. Zira Attil artk d siyasetini deitirmi, Bat Romaya ynelme zamannn geldiine karar vermiti. 448-451 Atillann Bat Roma Seferi: Atillaya verdisini vermeye devam eden ve bu srada kyl isyanlaryla uraan Bat roma, ayn zamanda muhtemel bir karlama iin askeri hazrlklar yapmaktayd. Bu faaliyetlerden haberdar olan Atilla da 448den itibaren iki yl siyas ve asker hazrlklarn ardndan diplomatik taarruza karar verdi. Daha nce evlenme teklifinde bulunan, mparator Valentinianus IIIn kz kardei Honoriann teklifini kabul ettiini ve de eyiz olarak Honoriann hissesine den Roma imp.nun ynetimine itirak hakknn tannmas isteini bildirdi. Teklifinin reddi zerine Attil, yarya yakn Trklerden oluan Germen ve slv yardmc kuvvetlerinin bulunduu 200 bin kiilik ordusuyla, Orta Macaristandan hareketle Roma zerine yrd (451). 20 Haziran 451 tarihinde Katalaunum (Troyes ehrinin batsndaki Champagne ovasna doru)da iki ordu karlat (Catalauni Ovas arpmas). 24 saat sren sava sonunda Attil, Roma ordusunu tam bir imha ile yok etmeden ordusunu sava meydanndan ekti. Roma ordusu dalm, Bat Gotlar ve Frank kuvvetleri de sava meydanndan ekilmilerdi. stelik Roma bakumandan Aetius bir ara yanllkla Hun kuvvetleri arasna dm, daha sonra kurtulmutu. Attilnn ekilmesinin sebebi; Romann insan ve asker deposu olan Galya barbarlarn safd brakt ve Roma mttefiklerinin sava gcn krd dncesi olsa gerektir. Gerekten de Roma desteksiz braklm, Aetius da gzden dmtr. 452 Atillann kinci Bat Roma Seferi: 451de Galyadaki Catalauni Ovas arpmasnda Roma ve Vizigot kuvvetleri karsnda neticesiz savan ardndan Attil, 452 baharnda 100 bin kiilik bir ordu ile yeniden talya seferine ktnda, Romann Hunlara kar karacak kuvveti kalmad ortaya kt. Attil, Julia Alplerinden inip Po ovasna girdi. Amelia blgesini igale balamasyla mparatorluun o sradaki bakenti olan Ravennann Hun tehdidi ile kar karya kalmas, Roma sarayn, halkn ve bar yapma taraftar olan Senatoyu endie ve korkuya gark etti. Kilise de bartan yana idi. Papa Leo I. bakanlndaki Roma bar heyeti, Attildan Romay esirgemesi ricasnda bulundu (Temmuz ortas 452). Ktlk ve salgn hastalklarn da zorlamasyla bu emn kabul eden Attil, byk bir yanlgyla Bizans gibi Bat Romann da kendi irdesine baland inancyla merkeze dnd. 453 Atilla ld: kinci Bat Roma/talya seferinin ardndan Atilla, imdi srann Dnya hkimiyetinin gerekleebilmesi iin, Orta Doudaki Sasanilerin itaat altna alnmasnda olduu inancnda idi. Fakat O, talya seferinden dnte, zifaf gecesinde kan kusarak, 60 yanda ld (453).

453-469 Avrupa/Bat Hunlarnn siyasi tarihinin sona ermesi: Yerine Hun tahtna geen oullar (srasyla; lek (453-454), Dengizik (454-469), rnek (469) babalarnn yerini tutamadlar. Germen kavimlerine kar yapt savata lekin lm ardndan, Dengizik de yeniden hakimiyet ve birlik urunda Bizans karsnda can verdi. Ardndan Hun tahtna oturan rnek (469)in ise artk Orta Avrupada tutunamayaca inancyla, kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dn Avrupa Hun mparatorluunun tarihe intikali anlamna gelmekteydi. Bat kanadnn merkezi Tuna, dou kanadnn ise Dinyeper havalisi olan Hun imparatorluunun hkimiyet sahas iinde (370-453 tarihleri arasnda Dou Avrupa, Bat Avrupa ve dier corafyalarda yaplan aknlar, savalar neticesinde) balca u topluluklar/kavimler bulunmaktayd: Germenler (doudan batya): Dou Got, Gepid, Turciling, Sueb, Markoman, Kuad, Herul, Rugi, Skir. slvlar (Orta ve Bat Rusyada): Veneda, Ant, Sklaven. ranllar (Kafkaslardan Tunaya kadar dank halde): Alan, Sarmat, Batarna, Neur, Roxolan. Fin-Ugorlar (Uraldan Baltka kadar): eremis, Mordvin, Merya, Vei, ud, Est, Vidivari. Trkler: mparatorluun her tarafna yaylm olarak Hunlar, Karadenizin kuzey dzlklerinde Volgaya kadar Be-ogur, On-ogur, aragur, Azakn batsnda Akatir, Volgann dousunda Sabar ve baka Trk ktleleri. Saylar 45e ulaan bu kavimler/topluluklar/zmreler, yalnz reisleri, efleri veya krallarnn devlete ballndan olumu olan bir siyas birliin yesi idiler. Hun devleti dahilinde umumiyetle sulh ve skun hkm srerken, Roma imp. sk sk tb kavimlerin isyanlaryla alkalanmaktayd. Bat Roma bu isyanlarla ancak Hunlarn yardmlaryla baedebilmekteydi. Hunlarn bu isyanlara kar Romaya destei, ayn zamanda 436dan itibaren btn Germaniann Trk idaresine gemesi neticesini verdi. Bu vesileyle u kavimler de Hun himiyet sahasna dahil edildi: Burgondlar, Bayavurlar, Yuthanglar, aa Ren sahasndaki Franklar, Turingler, Longobardlar. Hatt Hun hkimiyeti, Kuzey Denizi ve Man kylar ile Okyanus adalarna kadar kadar geniledi. 455-469 Hun stnlnn sona ermesi ve tarihe intikali: Atilla Atillann lmnden (453) sonra imparatorluk kendi aralarnda atmaya balayan oullar arasnda paylald. Yerel halklarn bakaldrlaryla da mcadele etmek zorunda kalan Hunlar, Pannoniada, yeri saptanamayan Nedao Irma yaknlarndaki byk bir savata Gepidler, Ostrogotlar, Heruller ve baka halklarn birlii karsnda bozguna uradlar (455). Bundan sonra nemli bir g olmaktan karak toplumsal ve siyasal adan dalmaya yz tuttular. Son Hun babuu rnek (469)in ise artk Orta Avrupada tutunamayaca inancyla, kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dn ile Avrupa Hun mparatorluu tarihe intikal etti. 460 Eftalitler, Kuanlar Devletini ele geirerek Hindistan istila ettiler. 461-576 Sabar Devleti: Mild 5. ve 6. yzyllarda Bat Sibirya ile Kafkaslarn kuzeyinde mhim tarih roller oynam bir Trk topluluudur. Erken tarihleri hakknda kesin bilgiler bulunmayan Sabarlarn asl yurtlarnn, Tanr Dalarnn bats ile li nehri sahas ve de Byk Asya Hun imp.na bal topluluklardan biri olmalar icabeder. Sabarlar hakkndaki ilk kesin haberleri, 461-465 tarihleri arasnda Bat Sibirya kavimleri arasnda yaanan g hdiseleri mnasebetiyle bilgi veren 5. y.yl Bizans tarihisi Priskosta bulmaktayz. Bu habere gre, doudan gelen Avar basks karsnda Sabarlar yerlerini terkedip batya ynelmiler, Altaylar-Ural dalar aras dzlklerde (bugnk Kazakistan bozkrlarnn gney sahas) yaayan Ogur-Trk boylarn yurtlarndan atarak, Tobol ve im rmaklar evresinde yerlemilerdir. Ayn sahada kurulduu bilinen Sibir Hanl (16. asr)nn da bakenti Sibir adn tayordu. Bu kelime zamanla

ok geni bir corafyay ifade etmitir (Sibirya). Ruslarn nce Sibir (sker) ehrini ele geirerek blgeye verdikleri bu ad, Rus harekt douya ilerledike daha geni sahalar gstermi, bylece Sabar Trklerinin htras gnmze kadar yaamaa devam etmitir. 503 ylnda Dou Avrupada Bulgar gruplarn hkimiyetleri altna alan ve Sabarlardan kalabalk bir ktlenin 515 sonlarnda dil-Don arasnda ve Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban boylarna yerlemesiyle Bizans ve Sasani mparatorluklar ile komu olan Sabarlar, Dou Avrupa tarihinde nemli roller oynamlardr. Balak (Belek?) idaresinde byk apta asker faaliyet gsteren Sabarlarn, Sasanilerle anlaarak, Bizansa kar savatklar (516), Ermeniye blgesine aknlar yaptklar ve arkasndan Anadoluya girerek Kayseri, Ankara, Konya dolaylarna kadar ilerledikleri bilinmektedir. Sasanilerle yaptklar savalarda hayli ypranan Sabarlar, 557ye doru da Avarlardan ar bir darbe yemilerdir. Ksa sre sonra ise Sabar sahas, Kara Denize kadar hkimiyet sahasn genileten Gktrk idresine girmitir. Gney Kafkasyadaki hkimiyetlerine de 576da Bizans tarafndan son verilen Sabarlar, Kr nehrinin gneyine yerletirilmilerdir. 7. yzyl ortalarna kadar dank halde yaamlar, bu sralarda ortaya kan Hazar Hkanlnn esas ktlesini tekil etmilerdir. 469 Son Hun babuu rnek: 455 bozgunu ardndan rnek, artk Orta Avrupada tutunamayaca inancyla, kendisine bal Hun ktleleriyle Karadenizin bat kylarna dnd (469). Bu Avrupa Hun mparatorluunun tarihe intikali anlamna geliyordu. 470 Ak Hun hkmdar Kn-Hann Gupta Devletini ortadan kaldrmas: Yazdgird II zamannn (438-457) sonlarna doru Uar-Hun/Ak Hunlarn banda bulunan Eftal (Abdel) hnedanndan, Kn-han ran i ilerine kararak, himyesine ald valahd Peroz (Frz)u Sasani tahtna karm (458-484), hkimiyetini Kuzey Hindistana doru genileterek orada, banda Skandaguptann bulunduu Gupta devletini datmt (470e doru). 484 Ak Hun/Eftalitler, Ceyhun kylarnda Sasanileri malp ederek Herat blgesini aldlar ve Sasanileri yllk vergiye baladlar. VI. yzyl 534 Tabga Devletinin ikiye bln: 480den itibaren Kua ve etrafn Juan-juanlara kaptran ve 494de bakenti, Devlet meclisinin muhalefetine ramen, bozkr blgesinden gneydeki in merkezi Lo-Yanga nakleden mparator Hong II (Hio-wen, 471-499), Trk tresine kar arlk kazanan bu soysuzlamay (479da yalnz bakentte 100 tapnak ve 2000den fazla rahip bulunuyordu) 495 ylnda, Trk rfn, geleneklerini, giyimini, Tabga dilini ve hatt yazmalarda Trke tbirlerin kullanlmasn yasaklamakla tamamlad. Tabiatiyle Trk atalarnn asker vasfn kaybeden Tabga devleti, yeni blgenin ve yerli in halknn yol at iktisd ve sosyal sebeplerden de gittike gcn kaybetmekte idi. Btn Kuzey ine hkmetmi olan bu devlet 534e doru (Ho-nanda) Dou Weileri ve (ang-anda) Kuzey veya Bat Weileri olarak ikiye ayrld ve ksa zaman sonra btn arazileri inli hnedanlara intikal etti. 540-550 Son Gupta imparatoru Vishnuguptann saltanat. 550-557 Tabga Devleti ve siyasi varlnn tarihe intikali: 534 ylndaki blnmenin ardndan hzla

inlileen ve in siyasi ve kltrnn tesiri altna giren bu iki Tabga devletinin topraklar inli slalerlerin eline geti. Dou Weilerinin siyasi hakimiyeti ve topraklar yerini Tsi/Chi slalesine (550 -557), Bat Weilerinin siyasi hakimiyeti ve topraklar ise yerini Chou sllesi (557-581)ne terketti. Bylece Tabgalar siysi tarihten silindiler. 552-745 Trk kelimesini Trk devletinin resm ad olarak ilk kullanan siyas teekkl Gktrk hkanl: Trkler, Yuan-Yuan mparatorluunu ykarak Trk Hanln kurdular. Bu Trk Hanl, ekl olarak Bat ve Dou diye iki Hanla blnecektir. 552 I. Gktrk Kaanlnn kurucusu Bumin Kaan ld. 552-582/630 I. Gktrk Kaanl: Gktrk devletinin kurucu yabgusu Bumin, bir Tles isyann bastrdktan sonra (546), Juan-juan hkmdar ile edeer olduunu gstermek iin onun kzyla evlenmek istemi, fakat bu istei reddedilmitir. Bunun zerine bir Tabga prensesi ile evlenen Bumin, vurduu ar darbe neticesinde Juan-juan devletini ykm (552 balar) ve resmen l-kagan unvann alarak, tken (Eski Hun mp.nun bakent blgesi) merkezli mstakil Gktrk Hkanln kurmutur (552). Kendi manev arl altnda olmak zere devletin Bat kanadnn idaresini kardei stemi (temi, She -ti-mi 552576)ye veren Bumin, ayn yl ierisinde (552) lmtr. Bat kanadnda stemi, dounun yksek hkimiyetini tanyan ve fetihlerine devam ederken, tkende (Dou kanadnn bana da) Buminin oullar Ko-lo (Kara) ve arkasndan da kardei Mu-kan (553-572) gemitir. Mu-kan ve steminin banda bulunduu Gktrk hkanl bu devrede hametli ana ulamtr. 552-576 I. Gktrk Kaanlnda stemi (Bat kanad kagan 552-576) ve Mukan (tkende dou kanad kagan 553-572) dnemi. 552-576 Buminin olu Gktrk devletinin bat kanad kaan stemi (552-576) dnemi: steminin kumandas altndaki imparatorluun bu bat ordusu da, kendi blgesinde harektlara devam etti. Ksa srede Altaylarn batsn Isk gl ve Tanr dalarna kadar hkimiyeti altna ald. Asker ve siyas faaliyet ve temaslar sonucu Bizans ve Sasani gibi dnemin iki byk imparatorluunu Gktrk politikas izinden yrmeye zorlad. Bylece Gktrk hkanln bir dnya devleti payesine ykselmi oldu. stemi pek Yolunu ve ticaretini ele geirmek iin, Sasaniler ile ibirlii yaparak Ak-Hunlarn siyasi varlna son verdi (557) ve bu amacna ulat. Ak-Hun topraklar iki devlet arasnda paylald. Bylece Ferganann bir ksm, Bat Trkistann gneyi, Kgar, Hoten vb. blgelerin Gktrklere intikali ile -Asya kervan yolu (pek Yolu) da nc defa Trklerin eline gemi oluyordu. 553-572 Buminin olu Gktrk Devletinin dou kanad kaan Mu-kan (553-572) dnemi: 555 ylnda son Juan-juan kalntlarn da ortadan kaldran Mu-kan kaan, doudaki Ki-tanlarn ve kuzeydeki Krgzlarn lkelerini de hkimiyet sahasna dahil etti. Arkasndan ine ynelerek; nce inde Tabgalarn yerine gemi olan Chou hnedan (557-581) ve sonra da dier inli Tsi (Chi) hnedan (550-557)n bask altna ald. Bu suretle batda steminin harektlarndan bunalan ve Gktrklere kar inden yardm isteyen Ak-Hun Eftalit Devletine ve Maverannehir blgesine in asker desteini kesmi oldu. 100 bin kiilik byk bir orduya malik olan Mukan kagann, 564 ylnda Tsinin bakenti Tsin-yang muhasara ettmesiyle Gktrk bask ve nfuzunu daha bir iddetle zerinde hisseden in Chou imparatoru Wu-ti, Gktrk

basksn Mukann kz Aina ile evlenmek suretiyle (568) hafifletebildi. Grld zere ksa srede mparatorluun Dou kanad, bata in olmak zere blgede Gktrk hkimiyetini gerekletirmi oldu. 553-568 Trkler ve Sasaniler, Eftalitleri ortadan kaldrmak iin ittifak ettiler. 557 Eftalit/Ak Hun Devletinin, hakimiyetinin sonu: randa Anrvn byk bir devlet adam olarak belirdike, Ak Hun-Eftalitler snkleti. 552 ylnda Orta Asyada Gktrk hkanl kurulup stemi Yabgu, Maverannehir blgesinde faaliyete getii zaman ise, iki byk imparatorluk arasnda skan Ak HunEftalit Devletinin, Gktrklerin mcadeleye giritikleri Juan-juanlarla olan siys ve shr rbtalar da fayda vermedi. Anrvn ile steminin ortaklaa hareketleri neticesinde Ak Hun iktidr ykld ve lke Gktrklerle ranllar arasnda paylald (557). Son temsilcisi Ak Hunlar olan ve kol hlinde gelimi olan Hun siys hkimiyeti -Kafkasyadaki (Derbend kuzeyi-Hazar denizi arasnda) Hunlarn Hazar Hkanl idaresine girinceye kadar sren ksa hkimiyetleri dnda- bu suretle tarihe karmakla beraber, Hunlara mensup Trk soyundan eitli ktleler, byk Hun anda ahsiyetini bulan zengin kltrleri ile greceimiz gibi, Asya, Avrupa ve Afrika ktalarnda, Tabga, Gktrk, Trgi, Karluk, Uygur, Ouz, Bulgar, Sabar, Hazar, Kuman Peenek vb. gibi trl adlar altnda ve yeni, gl devletler, imparatorluklar kurarak yaamaa devam etmilerdir. Trk milleti denilen byk ilenin ocuklar olan bu ktleler, ayn zamanda Rus, Macar, slv-Bulgar, Romen, Grc devletlerinin kurulu ve gelimelerinde balca rol oynamlar ve daha sonraki btn Trk-slm siys teekkllerine asker, hukk ve sosyal ynlerden ana kaynak vazifesini grmlerdir. 557-579 inde Chou sllesi, Trk Tabgalarn yerini ald. Gktrk kagan Mukan tarafndan ortadan kaldrld. 558-805 Avar Hkanl: Avar Hkanl: Frank Krall ile Bizans imparatorluu arasnda Orta Avrupada, Hun, Sabar ve Ogur kalntlarnn bir karm olarak kurulan devlet, blgedeki eitli Germen ve slv kablelerini de hkimiyeti altna alarak 250 yl Avrupa siyasetine yn vermitir. Hkimiyet sahas bugnk Macaristan, Arnavutluk, Hrvatistan, ekoslovakya, Avusturya ve gney Almanyay kapsamaktayd. Avrupa Avar hkanl kurucularnn Trkl, aratrmalar ilerledike daha da kesinlik kazanmtr. Asl ekirdeini Trk unsurunun tekil ettii Avar ordusunda, kalabalk Germen ve slv yardmc ktalar da kullanlmaktayd. Avar Hkanlnn zellikle slv kavimleri zerinde byk tesiri olduu anlalyor. 4. yzyla kadar Germen Gotlarn, daha sonra Hun mparatorluuna bal olarak Trklerin hkimiyetine giren slv topluluklarnn tarihi o zamandan itibaren aa yukar Trk tarihinin bir paras durumuna girmitir. Kalabalk slv ktlelerinin eitli Dou Avrupa blgelerine ve Balkanlara dalmas hdisesi daha ok Avarlar devrinde vukua gelmi ve bu byk ldeki gler Avar hkanlnca ihtiya duyulan toprak mahsullerini elde etmek iin onlara tarm ileri, ayn zamanda, snr bekilii yaptrmak maksad ile Avar idaresi tarafndan hazrlanm ve tatbik edilmitir. Bu suretle trl slv kabileleri bugnk ekoslavakyaya, Elbe nehri boyuna, Dalmaya kylarna, Balkanlara sevkedilmilerdir. Bylece, 584de piskopos Suriyeli Johannesin ifdesi ile Eskiden ormanlardan dar kmaa cesaret edemezken, Avarlar sayesinde savaa alan ve altun, gm, at srs sahibi olan slvlarn sistemli grlmeleri yolu ile gnmz Orta ve Dou Avrupa etnik haritasnn Avar hkanl tarafndan izildii anlalmaktadr. Bugn Kafkaslarda yaayan Avar zmresinin de onlarn torunlar olduu kabul edilir.

567-569 Gktrk-Bizans yaknlamas ve ittifak: Akhun topraklarn paylamada istediini elde edemediini dnen Sasani Anuirvan, pek Yolu ticaretinde Gktrklere sknt karmaya balad. stemi, Sasanilerle uzlama midinin kaybolduunu grerek Bizansla ittifak siyasetine yneldi. Bu amala stanbula bir heyet gnderdi (567. Heyet banda Sogdlu bir ipek tciri ve diplomat olan Maniakh bulunmaktayd). Bu, Orta Asyadan Bizans (stanbul)a giden tarihin kaydettii ilk resm heyet idi. Trk heyetini ilgi ile karlayan imparator Justinos II, kendisine gnderilen skite (yani Trke) mektuptan ve Maniakhdan dinledii ekliyle meselenin ciddiyetini anlam ve bir ittifak andlamas iin de Trk hkanna umm vli Zemarkhos bakanlnda bir heyet gndermitir (569 Austos ba). KaradenizKafkaslar-Hazar Denizi-Aral gl arasndan Talas yolu ile Tanr dalarndaki Ak Da (Altun Da)daki Trk hkannn huzuruna kan heyetle bir anlama yaplm ve stemi siyasetinde baar salamtr. 6. yzyl sonlar Eftalitler, Avar Hanln kurmak zere batya Rus steplerine gtler (6. yzyl sonlar). 572 Mukan Kagann lm: steminin faaliyetleri de dhil, imparatorluk adna yaplan btn faaliyetlerin, kendi adna yapld Dou Gktrk hkan Mukan 572de ld. Devleti muazzam bir genilie ulatran Mukann htras Orhun Kitabelerinde aksini buldu. Bu byk hkann tkende dzenlenen muhteem cenze treninde, Bizans imparatorluu da dahil, komu devlet ve kavimlerin heyetlerinin de hazr bulunmas, devletin ulat saygnln bir iaretiydi. Mukandan sonra da bu saygnlk devam etmitir. Zira Mukandan sonra devletin bana geen kardei Ta-po (572-581)yu tebrik iin, 100 bin top ipek hediye gnderen Chou imparatoruna ve yine eitli hediyeler gnderen Tsi (Chi) imparatoruna Trk hkan, Oullarm diye hitap etmekteydi. Bu, btn Kuzey inin Trk himyesine alndnn da bir gstergesiydi. 572-581 Ta-po kagan ve Gktrk Devletinin merkez hkanl (Dou kanad)nn ikiye bln: Mukandan sonra merkezdeki dou kanadnn bana geen kardei Ta-po (572-581), snrlar olduka genilemi olan Gktrk Devletinin, kendi idresindeki Dou kanadn da yine ikiye bld. Bu Dounun dousuna, kardei Ko-lonun olu -tu (bara)yu, batsna da kk kardei Jo-tan kagan (kk kagan) unvanlar ile tayin etti. Kendisi de bir Tsi prensesi ile evlenme sevdasna kapld. stelik, bir Buda heykeli ve tapna yaptrarak, Trk itim hayatna uygun olmad eskidenberi bilinen Budizmi lkede himyeye kalkt. D politikada da yanl admlar atld. Gktrk hameti zevle yz tutmu gibi idi. Tsi Devletinin, Chou hnedan/devleti tarafndan yklmas (577) zerine, oradan kaarak kendisine snan bir Tsi prensini in kagan iln etmesi, Choularla arann almasna sebep oldu. Bu sebeple kalabalk bir ordu ile Pekin blgesine doru ilerleyen Ta-po, kendisine bir inli prenses vaad edilerek durduruldu. Ayrca Choulular, Tsi prensinin de kendilerine teslimini art komulard. Bu istei dorudan deil de, bir av esnasnda Tsi prensinin karlmasna gz yumarak dolayl yoldan yerine getirmesi, millet nazarnda Ta-ponun itibrn sarst. 572-591 Sasanlere kar Trk-Bizans ittifak ve Sasani-Bizans atmalarndan istifade ile Gktrklerin Azerbaycana hakim olmalar: Bu atma srasnda hkimiyetini Harezm zerinden Kafkaslarn kuzeyindeki Kuban rmana kadar yaymaa alan Gktrkler, Azerbaycana da girmilerdi. Fakat bat istikametindeki bu Gktrk ilerleyii ve Sasanilere kar ortak hareket, Bizansn da blgedeki baz plan ve siyasetleri sebebiyle gecikmi ve ancak nirvnn olu Trk-zde (steminin torunu) lakapl Ormuzd

IV (579-590)un son yllarnda (588) yaplabilmitir [s.101]. Bu gecikmenin sebebi, Bizansn, Gktrklerin dman olan Avarlara himye ile kucak amas ve Gktrklerin balant kurarak destek almak istedii Gney Kafkasyadaki Sabar Trk ktlesini 576ya doru datarak Gktrk ilerleyiini ve hzn kesmek istemesidir.

576 Hazarlar: Trklerin, Kafkaslar istilas ve Hazar Hanln kurmalar. 576 stemi Kagann Krmdaki Bizansa ait Ker (Bosporos) kalesini ele geirmesi. 576 Gktrk bat kanad kagan stemi ld: Merkezde (Dou Gktrk) yaanan i sarsntlara bir de Bat kagan steminin lm eklendi (576). Ben, esirlerimiz olan Uar-Hunilerin hangi yoldan Bizansa gittiklerini biliyorum. Bize kar gelmek cesaretini gsteren Alanlar, On-ogurlar gryorsunuz. Romaya da geleceiz diyerek, Gktrk snrlarnn Kafkasyann kuzeyine ulatn ortaya koyan stemi, hedefte Bizansn olduunun iaretini vermi ve bunu gerekletirmek iin de Krmdaki Bizansa ait Ker (Bosporos) kalesini ele geirmitir (576). Bu tarih ayn zamanda, Manurya snrlarndan balayarak Karadenize kadar uzanan Gktrk hkanlnn, genilemesinin son noktasna ulat tarihdir. 576-603 Tardu Kagan: stemiden sonra Bat kanadnn bana olu Tardu (576-603) geti. Cesaret ve saval babasn hatrlatmakta idiyse de, Ta-ponun am olduu ayrlk izgisini, siyas ihtiraslar sebebiyle bsbtn derinletirmekten kurtulamad. Dou Kanadnda barann hakimiyetini kabul etmeyen Ta-lo-pien, in ynlendirmesiyle Tardunun yanna geldi. Siys ihtiras peine den Bat yabgusu Tardu, Doudaki yeni hkanla devletin tamamna hakim olmak iin mcdeleye balad. 581 Gktrk dou kanad kagan Ta-po ld: Ta-po kagan, 581de lrken kendi olu yerine Talopiennin hkan olmasn istediyse de, Toy/Devlet Meclisi bu istei reddederek (zira Talopien, Mukan kagann, asil, yni Trk soyundan olmayan hanmndan idi) Ta-ponun yerine Ko-lonun olu bara hkanla getirilmitir. 581-587 bara kagan: Tapodan sonra Merkezdeki Dou Hkanlnn bana geen bara karsnn telkinlerine kaplarak ine, Sui Hanedanna kar ordu sevketti. Kendisi bir Chou prensesi olan Tsien-ki, Choular altederrek iktidar devralan Suiler (581-618)den intikam almak istiyordu. barann i karklklar bertaraf etmeden in zerine ynelmesi Gktrk Devletinin 582 ylnda kesin olarak ikiye blnmesi sonucunu verecektir (bkz.: 582, 587). 582 Gktrk dou kanad kagan Ta-po ld: Ta-po kagan, 581de lrken kendi olu yerine Talopiennin hkan olmasn istediyse de, Toy/Devlet Meclisi bu istei reddederek (zira Talopien, Mukan kagann, asil, yni Trk soyundan olmayan hanmndan idi) Ta-ponun yerine Ko-lonun olu bara hkanla getirilmitir. 581-587 bara kagan: Tapodan sonra Merkezdeki Dou Hkanlnn bana geen bara karsnn telkinlerine kaplarak ine, Sui Hanedanna kar ordu sevketti. Kendisi bir Chou prensesi olan Tsien-ki, Choular altederrek iktidar devralan Suiler (581-618)den intikam almak istiyordu. barann i

karklklar bertaraf etmeden in zerine ynelmesi Gktrk Devletinin 582 ylnda kesin olarak ikiye blnmesi sonucunu verecektir (bkz.: 582, 587). 582 in entrikalar ve I. Gktrk Hkanlnn, Bat ve Dou Gktrk hakanl olmak zere resmen, kesin olarak ikiye ayrlmas: Bumin kagan zamannda idar olarak eklen ikiye ayrlm olan Gktrk hkanl, 582 ylna gelindiinde Douda bara, Batda ise Tardu idaresinde iki kanad eklinde idi. Bu arada dahili sknt ve alkantlar yaanmaktayd. Her iki kagan da bir dierini kabullenmek istememekteydi. Buna in entrikalar da eklenince kanlmaz sonu gerekleti. Zira barann ine ordu sevkine Sui imparatoru Wen-ti, in ehirlerinde imtiyazl ticaret hakkna sahip 10 bin kadar Trk inden uzaklatrarak karlk verdi. Bunun zerine bara ine sefer dzenledi. inliler entrikalarn daha da arttrd. Wen-ti, yabgu Tarduya altn kurt bal bir sancak gndererek, onu Gktrk hkan olarak kabul ettiini bildirdi. htirs alevlenen ve barann ine kar ortak asker harekt isteini reddeden Tardu, hkanln Dou kanadnn yksek hkimiyetini tanmadn iln etti (582). Bylece Gktrk hkanl resmen ikiye blnm oldu. Bu entrikalar ile, 350 yldanberi ilk defa inde siys birlii kuran ve daha sonra iktidara gelecek olan kudretli Tang sllesine siyas zemin hazrlayan Sui sllesi, inde iktidarn pekitirirken, Trk hkanl da: bara idaresindeki Dou Gktrk hkanl ve Tardu idaresindeki Bat Gktrk hkanl adyla ikiye ayrlyordu. 582-630 Gktrklerin Bat ve Dou Gktrkleri olmak zere iki ayr devlete blndkleri dnem. 587 Dou Gktrk hakanlnn ine tabi olmas ve bara kagann lm: bara, Tardunun istikllini iln etmesinden sonra birok cephede mcadele etmek mecburiyetinde kald. inli diplomat-general ang-sun eng ile mcadele yannda onun kkrtt Trk kumandanlaryla da mcadele ediyordu. Yine Ta-lo-piene bal olduklar gerekesiyle, baz yksek rtbeli kumandanlarn, gerek vazifeden uzaklatrmak, gerekse de cezalandrmak yoluyla bertaraf etmekteydi. bara, gcnden ok ey kaybettiini grm ve zellikle de Tardu-Ta-lo-pien ikilisinin tehdidini yakndan hissetmekteydi. O da Tardu gibi in Sui imparatorundan asker destek ve bar istemek zorunda kald. Trk hkannn isteklerini memnuniyetle kabul eden Wen-ti, yardm ve bar grmeleri iin adamlar diplomat Y King-tsi ve ang-sun engi gnderdi. Bu iki inli, Trk bakentinde Trk hkannan hakaret edecek kadar ileri gittiler, ses karlamad. in imparatorunun olu olduunu kabul eden hkan en/ bende iln ettikten sonra lkelerine dndler. Btn bu gelimeler neticesi Dou hkanl in hkimiyeti altna girmi oldu. Gelinen noktay yeterli grmeyen in imparatoru, daha da ileri giderek Trkleri, ince konumaya, inliler gibi giyinmee, onlarn detlerini kabule tevik ve mecbur etmesi iin baraya baskda bulunmaya balad. barann kltrel asimilasyon amacn gden Wen-tiye verdii cevap, Trk mill kltr tarihi asndan dikkate deer ibretler iermektedir: Size bal kalacak, hara verecek, kymetli atlar hediye edeceim. Fakat dilimizi deitiremem, dalgalanan salarmz sizinkine benzetemem, halkma inli elbisesi giydiremem, in detlerini alamam. mkn yoktur, nk bu bakmlardan milletim fevkalde hassastr, det arpan tek bir kalp gibidir. Ancak siyaseten de olsa bara unu da ilve etmekten geri duramamtr: Sui imparatoru dnyann gerek hkimidir. Gkte iki gne olmad gibi, yerde de iki hkmdar olmamaldr. Byk Gktrk hkanlnn paraland, tb ktlelerin ayakland/ayrld, Trk ktlelerinden bazlarnn ine ilticya balad, hkmdar ilesi mensuplarnn birbirine girdii bu kark devrede bara ld (587). Yerine kardei u-lo-hou (=Ye-hu kagan) ve arkasndan da Toy tarafndan Tulan (588-600) hkan

seildiyse de kt gidiatn nne geilemedi. 588-599 Bat Gktrk kagan Tardunun batdaki baarlar: Hoten blgesini hkanla balam olan Tardu, Ormuzd IV Trk-zde zamannda (ran-Bizans mcadeleleri esnasnda) ran i ilerine mdahalelerde bulunmutur. Derbend kuatlm, yine bir Gktrk ordusu da Hert ve Bgds havlisine girmitir (588599). Bu Trk ordusunu durdurmay baaran Sasani kumandan Bahram p, Ormuzd IVu tahttan indirerek, onun olu Hsrev Pervizi ran tahtna oturttu. Ancak onun da kamas zerine kendisini ehinh iln ederek Sasani tahtna oturan Bahram, Bizans karsnda yenilince lkesinde tutunamad ve Gktrklere snd. Tardunun bu baarlar Bizans karsnda psikolojik bir stnlk sallyordu. Yine in kaynaklarnn ifadesine gre tken, Kuzeybat Moolistan, Aral havlisi, Kgar, Maverannehir ve Merve kadar Horasan havlileri zerinde hkim bulunan ve ulu hkan olarak Bilge Kagan nvnn tayan Tardu, Bizans mparatoru Maurikiosa bu stnln yazd mektubun balnda yle ifde etmitir: Dnyann yedi rknn byk babuu ve yedi ikliminin hkmdar Hkandan Roma imparatoruna. 588-600 baradan sonra Dou Gktrk hkanl tahtna kardei u-lo-hou (=Ye-hu kagan) ve arkasndan da Toy tarafndan Tulan (588-600) hkan seildi.

VII.Yzyl 600 inli Sui imparatoru Wen-tinin de kkrtmasyla, 582 ylnda hkanln Dou kanadnn yksek otoritesini tanmayan ve batda kendi istikllini iln eden Tardu, her iki kanad da kendi idresinde birletirme abas iindeydi. inin, Tulan hkana kar kardei Ki-min (Tu-li)i tutarak Dou hkanln kartrmas zerine ine kar sefere kt. inli general ang-sun engin su kaynaklarn zehirlemesi sebebiyle, byk asker ve at kaybna urad (600). 600-609 Tulann ardndan Dou Gktrk hkanl tahtna Ki-min (=Tu-li) oturdu: Bata angsun eng olmak zere inin amac, Gktrk hkanln kertmek ve hatta Trk kltr ve varln yok etmek idi. Bu amala raporlar hazrlanmakta, Gktrk ilesi birbirine drlmekte, entrikalar evrilmekte idi. inin muvafakati ile Tulandan sonra tahta Ye-hunun olu Ki-min (=Tu-li, 600-609) geirilmiti. Kars bir inli prenses (Tsien-kin) olan Ki-min, Dou hkanln da hkimiyeti altna almaya alan Tarduya kar kullanlmakta idi. Ki-min, tam bir in kuklas idi. 607 tarihli bir mektubunda Hametpenhn ciz bir bendesi olduunu syleyen Ki-min, daha da ileri giderek, atas barann kabul etmedii Trk kavmini inliler gibi yapmaa hazr bulunduunu ifade edebiliyordu. 603 Bat Gktrk hakanlnda i isyanlar ve Tardunun lm: Batdaki stn baarlara karn, Douda in entrikalarnn da kkrtmasyla birbirleriyle mcadele eden Dou-Gk Trk hkanlar Tulan ve Ki-mine kar, Tardunun sert bir tutum taknmas, bata Tlesler olmak zere Trk boylar ve yabanc kavimlerin isyanlarna sebep olmu, bu i isyanlar bastrma urunda

mcdele ederken Kuku-nor havalisinde Mool T-y-hunlar arasnda kaybolmutur (603). 603-619 Bat Gktrk kagan Ho-sa-na (u-lo Kagan) ve Suilerle ibirlii: syanlarn artt, nizamn bozulduu Bat Gktrk hkanlnn bana getirilen Tardunun torunu Ho -sa-na, Dou hkanlna kar Suilerle ibirliine kalkm, hatta lkeyi terkederek in saraynda yaamaa balamtr. Dou Gktrk hkan i-pi kagan bunu teslim alarak ldrtmtr (619). Ho-sanadan sonra Toy, Tardu soyundan i-koeiyi hkanla getirmi, dzelmee balayan asyi ve nizam, Tardunun kk torunu Tong Yabgu (619-630) zamannda gerek anlamda salanabilmitir. 609-619 Ki-minin yerine olu i-pi (Shih-pi) kagan Dou Gktrk tahtna oturdu (609-619): i-pi, babasndan dili karak, inli bir prensesle evli olmasna ramen, onu Trk menfaatleri iin ine kar bir paravan olarak kullanmay baard. inin Gktrk i ilerine mdahalesini nleyen i-pi, 5-6 yl gibi ksa bir zamanda Dou Hkanl topraklarndaki karklklar bertaraf ederek, batda Tibete, douda da Amur nehrine kadar tekrar itaat altna ald (615). Endieye kaplan Sui hkmdr yeni fitne planlarn devreye soktu. Fakat hkan bu tuzaklara dmedi. ine verilen yllk harac kesildi. ine kar sava hazrl balad. i-pinin amac, kuzey eyaletlerini gezmeye kan in Sui hkmdar Yang-tiyi yakalamakt. Fakat hkann inli kars -eng tarafndan haber ulatrld ve Yang-ti sratle geri dnmeye balad. Takipi Gktrk svarilerince an-side Yen-men (bugnk Tai-hien) mevkiinde kuatlan ve zntsnden alad rivayet edilen hkmdarn imdadna yine bu inli prenses yetiti. Prenses -eng, Gktrk lkesinde byk bir isyan kt iyasyla Trk ordusunun geri ekilmesini salad (615). 615-619 Dou Gktrk kagan i-pinin in i siyasetine mdahalesi ve Sui Hanedannn sonu (618): Sui kral Yang-tinin 615 ylnda Gktrk ordusu karsnda zor duruma dmesi inde i karklklara sebeb oldu, dahil muhalefet gittike younlat. Bu sefer de in ileri gelenleri Gktrklere snmaya baladlar. i-pi, imdi in siyasetini, kar silah olarak ine kar kullanmaya balad: i-pi, in sarayn yamalayarak ele geirdii deerli eserleri Trk hkanna sunan Liang Shi-tuyu in kagan, 617 iln ederek, kendisine kurt bal bir sancak verdi. Liu Wu-Chou adl dier bir kumandan da Bat in kagan iln ederek, Suilere kar sefere kard. i-pinin siys faaliyetlerinden tarih bakmdan en nemlisi ise, in umm vlilerinden Li Yan desteklemesi olmutur. Onunla yaplan bir anlama sonucu; Trk ordusunun da yardm ile Li Yan, Suileri in tahtndan uzaklatrm, bakent ang-andaki imparatorluk servetini Trk haknna takdim etmi, 30 bin top ipek ve yllk vergi vermeyi kabul etmitir. Bu suretle Trk desteini alan, Sui sllesini iktidardan uzaklatran Li Yan, inde 300 yl kadar srecek olan nl Tang sllesini (618-906) kurmu ve kendisi de Kao-tsu (618-626) unvan ile in imparatoru olmutur.

618-906 inde Sui Hanedannn sonu ve Tang Hnedanlnn kuruluu: Dou Gktrk kagan i-pinin destei ile Sui sllesini iktidardan uzaklatran Li Yan, inde 300 yl kadar srecek olan nl Tang sllesini (618-906) kurmu ve kendisi de Kao-tsu (618-626) unvan ile in imparatoru olmutur. 619 ktidar dneminde Dou Gk Trk hkanln in boyunduruundan kurtaran i-pi kagan ld. 619-621 Dou Gk Trk hkanlnda i-piden sonra yerine kardei u-lo (619-621) geti. O da kardei gibi ine kar sert bir siyset gtmekteydi. Bu sefer Tang sllesine kar Sui sllesini destekleyen u-lo, kars -eng tarafndan zehirlenerek ldrld. 619-630 Bat Gktrk kagan Tong Yabgu ve son istikrar: i-koeinin ardndan hkanla Tardunun kk torunu Tong Yabgu getirilmi ve onun zamannda gerek anlamda i istikrar salanabilmitir. Akll ve cesur, mhir bir sava ve sekin bir taktiki olan Tong -Yabgu, Tlesler (Orhun, Tola rmaklar ile Aral-Kafkaslar arasnda bulunan)i hkimiyeti altna alm, gneyde Gandahara kadar ilerleyerek ranllar yenmi, in ile dostane ilikiler kurmutur. Bir ka yz bin kiilik gl bir svari ordusuna mlik olan Bat Gktrk hkanlnn merkezi, Talas ehri (bugnk Evliy Ata)nin 75 km gneydousundaki Bin-vul (Bin-bulak/bin pnar) mevkiinde idi. 621-630 Son Dou Gk Trk kagan Kie-li: u-lonun yerine geen kardei Kie-li de prenses eng ile evlenerek onun kuklas olmutur. Kie-li, ine yapt plansz iki asker teebbs baarszlkla neticelenince, millet nezdinde itibarn kaybetti. Tardular, Bayrkular, Uygurlar ayaklandlar (627). Tardu babuu -nann darbeleri ykc oldu, bu karklk ve isyan ortam, birok inlinin tekrar ine dnne sebep oldu. Ki-tanlar ve dier baz kavimler in ile temasa gemeye, snr boylarnda yaayanlar ine balanmaya baladlar. Gktrk hkan Kie -li, kuatt bir ehri malub olarak terkedip ekilirken, yakalanm ve in bakentine gtrlmtr (630). 622-628 Herakleiosun Sasani bakenti Medn (Ktesiphon)e kadar uzanan srekli seferleri (622 628): Bizans seferleri ile Sasani imparatorluu byk sarsntlar geirmeye balam, bylece sonraki yllarda slmiyetin randa ksa srede hakimiyet kurmas iin nemli bir zemin olumutur. Bu duruma er-Rm Sresinde de iaret olunmaktadr. 630 inliler, tken blgesi (Dou Gktrk hakanl topraklar)ni igal ettiler.
630 Dou Gk Trk hakanlnn ykl: Son kaan Kie-linin lm ardndan Tang imparatoru Tai-tsung (627-649), kendini ayn zamanda Gk Trk Kagan ilan etti. Bylece 630 tarihinde resmen Dou Gktrk istiklli sona ermi oldu. Hkanla bal kabileler ve yabanc topluluklar dalm, herkes bann aresine

bakmaya balam, kimisi de areyi ine snmakta bulmutur. Aina ilesinden gelen baz kaganlar ise, in saraynn emrinde olarak saraya hediyelerle sadakat ziyaretleri yapan, imparatordan eitli unvanlar alan birer kukla durumuna dmlerdir. Gktrk tebas Trkler, Kuzeybat inde (Ordos) Sed boyunki 6 Eyalet blgesine yerletirildi. inlilemesi de beklenen bu Trkler 50 yl boyunca kimliklerini unutmamlar, hatta baz ufak bakaldrlarda da bulunmulardr: Aina soyundan bir prens, Altaylarda Trk hkanln ihyya alm (646-649), On-oklarn banda bulunan Gktrk hkmdar soyundan Tui kendini kagan ilan ederek, Tibetlilerle ittifaka girimitir. Bu bakaldrlardan belki de en nemlisi ve dikkat ekici olan, bir Gktrk prensi olan Kradn 639 ylndaki teebbsdr. 630 Tong Yabgunun lm ve Bat Gktrk hakimiyetinin sona erii: Hkanln bu son deminde yaanan parlak yllar, Nu-i-pi ve Karluk isyanlaryla glgelendi. stelik Tong Yabgunun, (To-lular lii) amcas ile mcadelesi esnasnda lmesi (630) devletin sonunu getirdi. Nu-i-piler kendi hkanlarn semek istedilerse de, sonunda Tong Yabgunun olu Se-Yabgu zerinde birlemiler, fakat bu seferde Tleslerin ayaklanmas devletin ine balanmas neticesini verdi. Merkezdeki Dou Gktrkleri gibi batdaki bu Gktrk hkanl da ine tabi olmaktan kurtulamad. 630-1016 Hazar Hkanl: Sabarlarn devam olan Hazarlar, 558-630 aras Gktrklerin Batdaki en u kanad idi. Kafkaslar ve Kara Denizin Kuzeyi, dil-zi, olman-Kiyev arasnda hkm srmlerdir. Hkanln ana topraklar dilKafkaslar ve Don arasdr. Yahudilii benimseyen tek Trk zmresidir. 965 ylnda Rus Knez Svyatoslov Hazar Hkanln ykmtr. [dil=Volga, zi=Dinyeper, olman=Kama]. 630-640 inliler, Tarm Havzasn ele geirdiler. 630-665 Byk Bulgarya: 630 ylnda Gktrk Devletinin fetret dnemine girmesiyle, Hazarlar gibi ounluunu On-Ogurlarn oluturduu Bulgarlar da siyas bamszlklarn kazanarak Byk Bulgar Devletini kurdular. Kurucusu olan Kourt Doulo slalesi Asya Hun tanhular ailesine kadar uzanr. Hazar Hkanlnn basklar sonucu ksa srede dald: Kourtun olu Bat-Bayan, Hazarlara tab olarak, Macarlar ve On-Ogur Bulgarlarn banda Kafkasyadaki yurtta kald. Gnmzde Kafkasyada yaayan Balkarlarn bunlarn halefleri olduu sanlmaktadr. Bat-Bayann kardei Asparuh da kalabalk bir Bulgar ktlesiyle Tunaya ynelmi (Tuna Bulgarlar= Bulgarlar) buradanda 668 ylnda Balkanlara geerek 679 tarihinde Tuna Bulgar Devletini kurmutur. ounluunu Otuz-Ogurlarn oluturduu bir ktle kuzeye ekilerek dil Bulgarlar=D Bulgarlar oluturdu (Volga/dil Bulgar Devleti). 630-680 Gktrklerin siyasi birlikten yoksun kaldklar dnem (Fetret Dnemi): Genel Gktrk tarihi iin karanlk bir devir olan 630 yl, her iki Gktrk Devletinin de in karsnda boyun edii bir tarihtir. Bundan sonra, Dou hkanlnda olduu gibi, Bat hkanlnda da, Gktrk gruplarnn banda Aina soyundan birok prens/kagan bulunduysa da bunlar, ounlukla inin himyesinde, kontrolnde ve desteinde birer kukla memur olmaktan te bir ey ifade etmemekteydiler. Fakat in, Bat Gktrk topraklarn ancak 658de tmyle kontrolne alabildi. Hatta bir ara Trgi ve Karluk desteinde hkan Ho-lu (653-659) istikll mcadelesinde bulundu. Fakat in karsnda baarl olamad. 630-682 Dokuz-Ouz Kaanl ve Gktrklere katl: Ouz ad, aslnda tnik bir isim olmayp,

dorudan doruya Trk kabileleri mnsn ifde eden bir kelimedir. Mild 6. asrdan itibaren Gktrk hkanlnda toplanm olan Trk kabilelerinden bir ksm-iki Gktrk dnemi arasndaki fetret devrinde (630-680)-birok Trk boylar gibi kendi aralarnda bir birlik tekil ederek, Tola-Selenga rmaklar blgesinde Dokuz-Ouz Kaganln kurmulard. Bu Ouz devleti 682 ylnda lteri kagan tarafndan malup edilerek, Gktrklere dhil edilmiti. Bu muharebede len bu Ouz Devletinin kagan Baz Kagana ait olan balbal ise, daha sonra lteri Kagann mezarna dikilmitir. Kitabelerdeki ouzlarla ilgili ifdeler-zellikle de Ouz isyanlar ile ilgili olarak-, Ouzlar ile Gktrkler arasnda bir ayrm yaplmad, hatt hkanln temelini Ouzlarn tekil ettii grn kuvvetli klmaktadr. Ouz kabileleri, Gktrkleri meydana getiren topluluktan bakas deildi. in kaynaklarnda, inlilerce artk ok iyi tannan Gktrk hkanl devrinde Ouzlarn kendi balarna (yni dorudan doruya Ouz olarak) zikredilmeyip, sadece Dokuz Kabile Kiu Sing diye, Ouz kelimesinin tercmesinin verilmesi, bizzat Tu-ke =Trkden ibaret topluluun ayr bir isim altnda belirtilmesine ihtiya bulunmadn gsterir. Kitbelerde I. Gktrk hkanl anda Ouz adnn gememesi de ayn sebepten ileri gelmi olmaldr. Ancak fetret devrinde baz kabileler kendi aralarnda tekilatlanarak bir devlet kurmulard ki, II. Gktrk hkanl zamannda hkmdar ilesine kar ayaklanan ve hkmetin dier imknlar ile bastrlmasna allan, bu tekiltlanm birlik =Ouztir. 636 Kadisiye Sava: Sasaniler ile Mslman Araplar arasnda yaplmtr. 636-642 Sasani-Bizans ekimesinin salad elverili ortamda yaylma olana bulan Araplar, Kadisiye (636/637) ve Nihavend (642) arpmalarmn ardndan ran ele geirdiler. 636 Mslman Araplarn Filistini feth ettikten sonra buras, Hal Savalarnn hedefi haline geldi. 639 Krad htilli: 588 ylnda sava meydannda len Gktrk kagan Ye-hu (u-lo-hou)nun olu Krad (Kie-), Trk devletini ihy iin 39 arkada ile gizli bir cemiyet kurarak istikll mcdelesine karar vermitir: Geceleri ehirde dolaan in imparatorunu ldrme planlar, anszn kan frtnaya ramen ertelenmemi ve saraya hcum ile saray ve bakenti ele geirmeye karar vermilerdir. Saraydaki muhafzlar ve dardan sevkedilen ordu ile baa klamam ve ehir yaknndaki Wei rmana ekilmilerdir. Kahramanca mcadele eden Krad ve arkadalar sonunda yakalanarak ldrlmlerdir. 640 Gk Trk devletinin fetret dneminde karluklar Turfann kuzeyine kayarak ine tabi oldular: inlilerin (kalaluk) diye zikrettikleri, Trkede Karlk=kar yn manasnda olan Karluklar, Trk soyundan gelme, bir Gktrk boyu olup, Altaylarn batsndaki Kara-rti ve Tarbagatay havalisinde oturmakta idiler. Daha stemi kagan dneminde Trk hkimiyetinin Hazarn kuzeyi ve Maverannehire doru genilemesinde byk hizmetleri olmutu. Gktrklerin fetret dneminde (630-680), dier Trk boylar gibi Karluklar da, balarna buyruk hareket etmiler hatta zaman zaman ine kar da gelme cesareti gstermilerdir. 640 sralarnda Turfann kuzeyine kayan Karluklar, inliler tarafndan malup edilmi (650, 654) ve [ine bal Bat veya Dou Gktrklerine bal olmakszn, kendi reislerinin kontrol altnda] Pei-ting eyaleti (Tanr dalarnn kuzeyi)ne balanmtr. 665e doru tekrar istiklllerini kazanan ve Kl-Erkin unvann tayan -Karluk beyi, bu tarihlerde Yabgu nvnn alm ve kuvvetli bir

orduya sahip olmulardr. Kapgan Kagan zamannda tekrar II. Gktrk hkimiyetine giren Karluklar, inin tahrik ve tevikleri ile Gktrklere kar istikll mcdelelerine kalkmlar, Uygur ve Basmllarla birlikte, Gktrk hkanlnn yklnda mhim rol oynamlardr. Karluk babuu, Basml hkimiyeti dnemi (742)nde sa/bat yabgu mevkiini alm, Uygur hkanl dneminde ise sol/dou yabgu unvann almtr. Bu arada Karluklarlardan bir ksm ise Be-balk havalisinde oturmakta ve kendi setikleri Tun-Bilge adl bir yabgunn idaresinde idiler. 642 Nihavend Sava: Sasani ah Yezdicerd, Nihavend Savanda Mslman Araplar tarafndan yenilgiye uratld. 645 5. asrn 2. yarsndan itibaren siyasi varl bilinen Uygur Beylii dald. 642-651 Arap hcumlarnn basks sonucu Sasani mparatorluu kt. 650 Alanlar ve Bulgarlar yenen Hazarlar, Kafkaslar ve dil/Volga blgesinde egemenlii ele geirdiler. 652 slm ordularnn, Horasan ilk defa ele geirmesi. 659 in kuvvetlerinin Bat Trk Hkanl topraklar Maverannehire girii. 661-680 Muaviye bin Ebi Sfyann hilafet dnemi. 661-750 Emev Slalesinin Saltanat/Hilafet yllar: amda Emev Hilfetinin kuruluu ve slamda Snni ihtilfnn balamas. 665-1236/1391 dil (Volga) Bulgar Devleti: Byk Bulgar Devletinin yklmasyla ounluunu OtuzOgurlarn oluturduu bir ktle kuzeye dil-olman (Kama) sahasna ekilerek dil Bulgarlar=D Bulgarlar oluturdu, yani dil/Volga Bulgar Devletini kurdular. Geldikleri bu blgede bulunan eremis, Mordva, Zuryen, Votyak vb. Fin-Ugor kavimleri/halklarn idareleri altna alan dil Bulgarlar yine burada bulunan Hun, Sabar, Uz, Kpak ve Hazar kalntlarn da bnyelerine alarak blgeyi sretle Trkletirmilerdir. yi birer ifti ve tccar olan dil Bulgarlar blgede birok nemli ehir ve kasabalar kurmulardr. dil kysndaki bakent Bulgar ehri nemli bir ticaret merkezi durumunda idi. Douda Bakrtlar, Batda Ruslar ve Burtaslar ile komu idiler. Ticr mnasebetler sonucu slmiyetle karlaan Bulgarlar, Badad Abbasi Halfesi el-Muktedirden din yardm ve ird heyeti talep ederek, 10. y.yln ilk eyreinde (921-922) slmiyete girmiler ve Dou Avrupada Trk-slm kltrnn de temsilcisi olmulardr. lk Mool aknn atlatan dil Bulgar Devleti, Batu Han idaresindeki kalabalk Mool ordusu ile baedememi ve yklmtr. Moollarn ekilmesinden sonra blgede (Det-i Kpak) Altunordu Devleti hkm srm, fakat bu sefer de blge Toktam zamannda, Timur Hn tarafndan ikinci defa (1391) byk bir ykma uramtr. Timurun blgeyi tahribinden sonra dalan halkn bir ksm Kamann kuzeyine Kazan nehri boylarna gm, buradaki Bulgar-Kpak karm ahal sonradan kurulacak olan Kazan Hanlnn esas nfusunu tekil edecektir. Yine daha sonra bu blgede bir devlet kuracak olan uvalarn da burada kalan Bulgarlarn torunlar olduu kabul edilmektedir. Msrdaki Tolunoullar

hari, ilk Mslman Trk devletinin Karahanllar m yoksa bu dil Bulgar Devleti mi olduu hususunda tarihiler arasnda ayrlk vardr. 667 Araplar, son Sasan ah Firuzu yendiler ve ilk defa Amu Derya Nehrini getiler. 673/674-704 Arap hcumlarnn Amu Deryann tesine uzanarak, Buhara ve Sogdiyanay ele geirme teebbs. 679-864 Tuna Bulgar Devleti: Dobrucann gneyinde Asparuh (679-702) tarafndan kurulan bu Tuna Bulgar ( Bulgarlar) Devleti, Ogur Trkleri tarafndan kurulmu en uzun mrl siyas teekkldr. Bizans yllk vergiye balayan Tuna Bulgarlar, bylece siyas varlklarn da tescil ettirmi oluyorlard. Tuna Bulgar Trkleri Balkanlara inince, burada bulunan ve ufak kabile hayat yaayan slv ktlelerini kendilerine balamay baarmlar, onlara vatan, devlet ve millet kavramlarn reterek, tekiltlandrp, Bizans mparatorluuna kar kendilerini koruma kabiliyeti ile donatmlardr. Zamanla blgedeki slv ounluun tesiriyle slv kltrnn tesiri altnda kalan, Boris Hnn 864 ylnda Hristiyanl kabul etmesiyle de Hristiyanlaan Tuna Bulgarlar hzla karakterlerini kaybederek slv-Bizans-Hristiyan kltr evresine dahil olmulardr. Bugnk Bulgaristan Devleti bu Tuna Bulgar devletine dayanmaktadr. 680 Kerbela Vakas: Hz. Alinin olu Hz. Hseyinin Kerbelada ehid edilmesi (10 Ekim 680)

680/681 Kutlug Kagan ve II. Gktrk Hkanl (680/681-745)nn Kuruluu: Kitbelerden de renildii zere, Trk Milleti kaht- ricl, itaatsizlik, bana buyrukluk ve souk harp teknikleri vb. gibi sebeplerle felkete srklenmi ve 50 yl kadar istikllden mahrum yaamlardr. Fakat bu zaman zarfnda hibir zaman istikll azim ve akn kaybetmemilerdir. Nitekim Nu-i-fu (679680) ve Fu-nien (681) bu uurda can veren babulardan sadece ikisidir. Aina soyundan Kutlug (Ku-to-lu) da bu mcdeleye atlm ve sonunda baarmtr. inin Ordosdaki 6 eyalet blgesine yerletirilen Gktrk boylar arasnda bulunan Kutlug, gizli bir tekilt kurarak, Trk nderleri ve halkn mcdeleye davet etti. Ksa srede 5 bin kiilik bir kuvvet olutu. Mcdeleye katlanlar arasnda Tonyukuk da bulunmaktayd. Kutluk ve Tonyukuk 681 ylnda Kuzey indeki Yn-n eyletine basknla 30 bin kadar at, deve, koyun ele geirdiler. Yeni katlmlarla daha da glenerek istiklallerini elde ettiler. ogay dalar (Yin-an dalar/Huang-ho dirseinin kuzey yakasndaki da silsilesi)nn kuzey eteklerini yazlk ve Kara-kumu klk merkezi yapan Kutlugun ilk hedefi tkeni yeniden ele geirmek idi. 680/681-745 inlilere kar Trklerin isyan ve Moolistan/tkende Trk Hkanl (II. Gktrk Kaanl)nn Kutluk/lteri kagan tarafndan yeniden kuruluu. 680-692 ylndanberi istiklal mcadelesine girimi ve bunu baarm olan Kutlug, lteri li=devleti derleyip toplayan unvanyla kagan iln edildi (680-692): Bylece tkende yeniden kurulmu olan II. Gktrk Hkanl, ksa zamanda tekiltlandrld. Kardei Kapgan (=Ftih)

d, dier kardei To-si-fuyu Yabgu ve Devletin kuruluunda byk hizmetleri geen Tonyukuku ise Ayguc/Toy bakan, Babakan tyin ederek ordu ve diplomasi ilerinin tanzimini ona brakt. 681 Ouz tehlikesinin bertaraf edilmesi ve tkenin tekrar zapt: Selenga rma boylarnda bulunan Ouzlarn in ve Ki-tanlar ile bir ittifak teebbsnden ekinen Kutlug ve Tonyukuk, Ouzlar zerine seferi hzlandrd ve yaplan muharebe sonucu: Ouz tehlikesi bertaraf edildi, asl nemlisi tken ele geirildi. Baykal glnn gney batsnda, ykseke dalar ve Orhun, Tamr rmaklar ile evrili, mdafaas kolay, fakat etrafa aknlar yapmaa elverili mevkide 47. enlem, 101. boylam arasnda iklimi mtedil ve otla bol bir yer olan tken yaylas, Asya Hunlar ve I. Gktrk hkanl zamannda devletin arlk merkezi olarak, Trklerin kutlu topra saylyordu. Dank Trk ktlelerini ancak, Trk devletilik ruhunun yerlemi olduu tken etrafnda toplamak ve idare etmek mmkn idi. Kutkuk kagan burasn ele geirerek yeniden gl bir devletin temellerini att. 683-692 in, Kitan ve Ouzlar zerine ser Gktrk aknlar ve lteri kagann lm (692): tken merkezli devletini kuran lteri/Kutlug kagan tabi olarak ncelikle in zerine ser seferlerini balatt. Ama ezel ve hilekr dman ini bask altnda tutarken ayn zamanda da yeni devletin ihtiya duyduu yiyecek, giyecek ve at gibi zarr ihtiya maddelerini temin iin inin adeta bir depo vazifesini grmesiydi. Trk aknlar, Pekinden Kan-suya kadar olan sahaya, in Seddinin gneyinden Huang-ho gney mecrasna yaylm olan in garnizon (u) ve eylet merkezleri 682de Ping-u 8 defa, 683de Lanu, Ting-u, Kuei-u, Y-u ve Feng-u 10 defa, 684de So-u 6 defa, 685de yine so-u Hin-u 2 defa, 686da yine So-u, Tai-u 11 defa, 687de yine So-u, ungping 9 defane yneltildi. Aknlar neticesi in vli ve kumandanlar malup edildi. Asl byk darbeler Hin-u (Nisan 685)da ve So-u (Ekim 687)da vuruldu. inden baka 7 defa Ki-tanlar ve 5 defa da Ouzlar zerine sefer eden lteri kagan, kuzeyde Kgmen dalar (Tannu-ula)na, douda Kerulen ve Onon nehirlerinin yksek vdilerine, batda Altaylara kadar uzanan sahadaki Trk ve yabanc kavimleri, topluluklar hkimiyeti altna ald. Btn bu abalar neticesinde devleti yeniden kurup tekiltlandran, treyi yeniden hakim klan lteri, tken yaylasnda yeniden dalgalanmaa balayan kurt bal sancan glgesinde 692 ylnda ld. 689 Araplar Tirmizi ele geirdiler. 691 Tarm Havzasnda Dou Trk Hanlnn yeniden kuruluu. 692-716 II. Gktrk tahtnda Kapgan (Mo-o) kagan dnemi: lteri ldnde oullar Bilge 8 ve Kl Tegin 7 yalarnda idiler. lteriin yerine kardei Kapgan kagan oldu. Trk tarihinin byk ftihlerinden ve ileri grl devlet adamlarndan olan Kapgan, ilk olarak u planlar

gerekletirmeye koyuldu: ini bask altnda tutmak, inde dank hlde yaamakta olan Trkleri anavatan (tken)a ekmek, btn Trkleri tek bir bayrak altnda toplamak yani Asya ktasnda ne kadar Trk varsa hepsini Gktrk birliine balamak.
693-696 Gktrklerin ini bask altna almas: Kapgan, zaferler dizisine 693 in baskn ile balad. Ling-u eyletini 8 defa darbeledi. Ardndan Ordosa aknda bulundu. 696 ylnda eng-uya 1, Liang-uya 3 ve Ling-uya 8 sefer dzenleyen Kapgan, ayn yl Kitan-in bozumasn kendi lehine evirmek iin, in Tang imparatoriesi Wuyu destekledi. Kitanlar Ho-pei blgesinde birlikte tepeledikten sonra, imparatorieden isteklerini sralad: 100 bin hu/12,5 kilo tohumluk dar, 3 bin adet tarm leti, 10 bin (veya 40 bin) libre demir ve in topraklarnda oturan (ou Ordosda 6 eyalet blgesinde) Trklerin anavatana idesi. 696-697 Krgz,-Trgi ve in ittifaknn krlmas ve Krgzlarn itaat altna alnmas: Kapgan 696 ylndaki in seferinin ardndan, Yenisey blgesini igal etmekte olan Krgzlar zerine seferi zaruri buldu. Zira Krgz kagan, Trgi (On-ok) kagan ile in kagan yanna alarak, Gktrklere kar bir ittifak oluturmaktayd. Buna gre; mttefik ordusu Altun-y (Altun orman=Altay dalar)da buluarak, Gktrk lkesine saldrlacakt. Tehlikenin derhal bertaraf edilmesi gerektiine inanan Kapgan ve Tonyukuk, etin bir sefer sonunda Kgmen dalarn aarak, Yenisey kaynaklarnda An rma kysnda Krgzlar bastrd ve Krgz lkesini teslim ald. imdi sra ittifkn dier iki ortanda Trgiler ve inde idi. Ancak ncelikle Kapgan kagan, ordu ve idareyi yeniden tanzim etti: Kardei To-i-fuyu hkanln sol kanadna d, lteriin olu 14 yandaki Bilgeyi Tardu topluluu zerine d ve kendi olu Bg (nel Kagan/Fu-k/nie Khagan)y ise Kk Kagan tyin etti. Bylece hkanln asker kuvvetleri, iki ordular grubu hlinde yeniden tekiltlandrld. Kapgan Kagan kendisi, in ile savaa hazrlanrken, nel Kagan ve Bilge d (dorusu Tonyukukun elindeki) emrindeki bat ordular grubu ise baty dzenleme, yani Trgi/On-oklar devlete balama iiyle grevlendirildi. 698-699 Gktrk-Trgi mcadelesi, Bolu Sava (698) ve Trgiler/On-oklarn itaat altna alnmas: in tehlikesinin bertaraf edilmesinin ardndan artk btn Trkleri tek bir bayrak altnda toplamak zere Trgiler zerine sefer edilebilirdi. Bu amala Kapgan, Tonyukukun yksek kumandas ve Bilge ile nelin idaresindeki bat ordular grubunu Trgiler zerine sevketti. Ordu, Altaylar (Altun-y) ap Yarovas (Cungarya)na ilerlemi, Bolu (Urungu glnn gney-bat kysnda, bugnk Tokoi kasabas)da yaplan savata (698) ise On-oklara kar kesin bir zafer elde edilmitir. Bu sava neticesinde: Trk bodunundan/kavminden olduu hlde yanl hareketlerde bulunan Trgi hkan U-e-le (Wu-shih-le) yakalanm, Trgi yabgusu ve d ldrlm, Balka, li, Isk gl, u ve Talas blgelerinde bulunan Onoklarn btn To-lu ve Nu-i-pi kabileleri Gktrk birliine dhil edilmi (699), Hkanln snrlar batda Keng Tarban (y rma-gney Kazakistan-Maverannehir arasndaki Kang-k lkesi. Tarban/nd ehri: Seyhunun orta mecrasnda Ars rmann bu nehre dkld yerdeki blgesinin bakenti, Otrar=Frb ehri)a ve Ferganaya dayand. Trgi lkesinin zapt ile, Maverannehir blgesinin zapt iin byk bir engel ortadan kalkm oldu. Bir in yllnda da belirtildii zere, inliler dnda btn barbarlar hkimiyet altna alnd. Bylece, vaktiyle Tardunun, Trk birliini gerekletirdii tarihten tam 100 sene sonra Kapgan Kagann Dou-Bat

hkanlklarnn topraklarn tek idrede toplamas yolu ile dehet verici Trk birlii yeniden ihy edildi. Bu tarihlerde anlaldna gre, Gktrk hkanlna bal Trk ktleleri 30 boy tekil etmekte idiler. 698 Gktrklerin ini dize getirmesi: ine ynelen Kapgann kararll ve iddetini gren in, daha nceki taahht etttii fakat yan izdii Gktrk isteklerini yerine getirmeye balad. Buna gre inden derhal: 3 bin tarm leti, 40 bin i=3 bin ton tohumluk dar gnderildi ve Trkler anavatana ide edildi (698). Bylece Kapgan Kagann planlarndan ilk ikisi gereklemi oldu. Sra btn Trklerin tek bir bayrak altnda toplanmasna gelmiti. Fakat in-Trk ilikilerinde yeni bir prz ortaya kt. Kapgan Kagan kzn bir Tang prensi ile evlendirmek istemekteydi. Tang sllesine criyelikten dahil olan imparatorie Wu ise, bir Tang prensini deil de kendi sllesinden birini dmad aday olarak ileri srmt. te bu durumu aalayc olarak alglayan Kapgan, in elilik heyetinde bulunan general Yeni-weiyi in kagan iln ederek, Tonyukuk ve Bilgenin de katld 100 bin kiilik btn asker gcyle ine girdi (698). Kuei-u, Tan-u, Ping-u, Y-u, Ting-u, ao-u eyletlerini 30 defa vuran Kapgan, in kuvvetlerini ezdi, bata at srleri olmak zere bol ganimet ve esir ele geirdi. Yal-gz (Yeil Nehir=Yang-e=Taluy-Ogz) kylarna ve antung ovasna kadar ilereleyen Gktrk kuvvtleri 23 in kasabasn tahrip etti. Kapgan buradan kuzeye yneldi. Saraydan yaplan Kagan bulup ldrenin Prens il edilecei eklindeki gizli bir emre/bildiriye ramen, birka yz bin kiilik byk bir orduya sahip olan in ordular kumandan a-a Cung-i (a-a Sengn), saldrya cesaret edemeyerek, Gktrk svari tmenlerinin geiini uzaktan seyretmek zorunda kald. VIII. Yzyl 700-701 Gktrklerin, Kapgan Kaann Maverannehiri zapt: Kapgann plannn 3. aamasnn tamamlanmas iin son bir gayretle, zengin Maverannehir blgesinin zapt gerekmekteydi. Bu blgede mukavemet gsterecek gl idr ve siys bir yap yoktu. Daha ziyde Trk soylu baz ilelerin idresindeki kk ehir devletleri/sultanlklar, 675lerden beri blgeye kk fetih seferleri dzenleyen Mslman kumandanlar (Abdullah b. Ziyad, Sad b. Osman, Musa, Muhalleb vb.)na kar baar ile kar koymakta idiler. Blgenin zapt iin Tonyukukun yksek kumandas, nel ve Bilgenin sevk ve idresindeki Bat ordular grubu, Altaylar-Bolu-Yar ovas-u ve Talas havzalar-Karadan kuzeyi zerinden Yin-gz (nci nehri=Seyhun=Sir-derya) geerek, Maverannehirdeki Kzl Kum lne dalp, gney istikmetini ele geirdi. Tedbiren neli burada brakan ve gneye ynelen Tonyukuk, Trgi babuu So-ko (U-e-lenin olu)nun idaresindeki Sogd halkn itaat altna ald. Buradan da ilerleyen Gktrk ordusu Temir Kapg (Demir Kap: m.. asrlardan beri ran-Tran/Trk lkelerinin arasnda tabi snr kabul edilen yer)a ulat (701). Bylece batya yaplan ve zengin ganimetlerin ele geirilmesiyle baarl bir ekilde neticelenen sefer, batda tabi snr kabul edilen Temir Kapgda imdilik sona erdi. Bu sefer mnsebetiyle, Orhun kitbelerinde ilk defa Mslman Araplardan Tezik= ranllar, Tayy adl bir Arap kabilesine nisbetle Araplara Tz demekte idiler. Bu ad daha sonra Trklerce, Tacik eklinde ranllar iin kullanlmtr adyla bahsedilmitir [Arap/Tz=Tezik, =Tacik/ranl]. 701-704 in zerine yeni Gktrk aknlar: 698deki seferleriyle ini byk bir bask altnda tutan Gktrk ordusu douda hla faaliyet hlinde idi. Kapgan Kagan 701 ylnda Kansunun kuzeydousundaki Tangutlarn sahasna, buradan da ubat 702de, Gney Ordosdaki Sogd kolonileri (Chao-wu)nin bulunduu 6 Eylet=Liu Hu u= Alt ub Sogdak zerine bir sefer dzenleyerek, Sogdlular datld,

inli kumandan On-tutuk malup edildi. Bu sefere Bilge ve Kl Tegin de katlmt. ine ynelik ser aknlara devam edildi: 702de Yen-u, Hia-u, i-ling, Hin-u blgelerine 20 sefer yapld. 704 ylnda ise Ming-a (Ming-sha-hien/Kansuda bugnk ung-wei-hien) savanda 80 bin kiilik bir in ordusu bozguna uratlarak; ardndan Lung-u, Yuan-u ve Hin-uya da 11 akn yapld.Trk aknlarndan bunalan ve aresiz kalan Tang imparatoru ung-tsung, yine bir gnlk emirle Kapgan esir eden veya ldrene prens unvan yannda 2 bin top ipekle de taltif edeceini iln etti. Lu-fu ise imparatora, Trkleri birbirine kar tahrik etmek, onlar iki cephede birden savaa zorlamak gerektii zira m.. 36da i-i byle yenilebilmiti eklindeki eski bir in taktiini tavsiye ediyordu. 704-711 II. Gk Trk Devletinde i isyanlar ve bertaraf edilmesi: Kapgan kagan, inle mcadele yannda bir de inin de kkrtmalarnn tesiriyle km olan i isyanlarla uramak zorunda kald. 704 ylnda Basmllar (649 ylndan beri in ile siyas mnasebetler kurmulard) tekrar itaat altna alnd. 709da ise Krgzlarn komusu olan ikler (yukar Kem-rti arasnda) ve Isk gln batsnda bulunan Azlar itaat altna alnd. Btn Trk topluluklar Gktrk egemenliini kabul etmi olmalarna ramen, Trk kuvvetlerinin uzak blgelerdeki meguliyetlerinden de istifde ederek, zaman zaman isyan ederek, devleti megul etmekten de geri kalmamakta idiler. 710 ylnda Bilge-Kl Tegin idaresindeki Gktrk ordusu Kgmen dalarn ap, isyan eden Krgzlar zerine yryerek, Songa ormannda 2.defa malup etti. Tola rma civarndaki Bayrkular da, Trgi-yargn gl savayla tekrar itaat altna alnd. 711 ylnda yine ba kaldrm olan Trgiler zerine gidilerek, tb kagan So-ko ldrld ve Kara Trgiler itaat altna alnd. Bilgenin kzkardei ile evlendirilen Bars Be, Trgi kagan iln edildi. 705 Kuteybe b. Mslim komutasndaki Araplar Mervden, Maverannehire kar sava balattlar. 709 Araplar Buhara ve Semerkant ele geirdiler. 710 Trgiler 710 lardan itibaren Kara ve Sar Trgiler olarak ikili tekilt hlinde yaamaya baladlar. Her iki Trgi boyu, in entrikalarnn da krklemesiyle birbirlerine iyice dman kesildiler. 711 Araplar, Hiveyi ele geirdiler. 711-712 Maverannehir ve Sindin Emev ordularnca ele geirilmesi. 711-713 Karluk tehlikesinin bertaraf edilmesi: Trk topluluklarnn isyanlar karsnda gittike tedbirleri iddetlendiren Kapgann bu tavr, huzursuzluu yattrmak yerine daha da arttrmaktayd. 711 ylnda bastrlan Trgi isyanna, ayn yl inin tahrikleriyle Karluklarn da katlmas zerine isyan bym, Gktrk kuvvetlerini yl megul etmitir. in imparatoru ung-tsung, Kansudaki kuvvetlerini Gktrk seferi iin hazrlamaktayd. Bu amala kkrtt Karluk ktleleri ve mttefikleri, Trkistandan kalkarak tkene kadar sokuldular. Tehlike tekil eden bu ktle, ancak Kapgan, Bilge ve Kl Teginin ortak hareketi ile Tamg Iduk-ba (Tamr rmann kayna)daki iddetli muhrebede (713) bozguna uratlabildi. Bozgun sonucu kaabilenler ine snd ve San-yuan blgesine yerletirildi. 712 Kuteybe bin Mslimin Maverannehirde aknlar ve Gktrk kuvvetlerini yenmesi: Gk Trkler i

isyanlar bastrmakla megulken, Kuteybe b. Mslim idresindeki Mslman kuvvetleri de Maverannehir blgesinde baarl ve kalc fetih hareketlerinde bulunuyorlard (711-714). Kuteybe, Buhray alm ardndan da Sogd bakenti Semerkant kuatarak, Trk asll sultan Gureki teslime zorlayarak ehri ele geirmiti (711-712, h.93). Kuteybenin bu aknlar karsnda Gktrk kuvvetlerinden yardm istenmesi zerine Sogdak (Semerkant blgesi) blgesini tanzim iin Maverannehire kuvvet sevkedildi. Fakat Gktrk desteindeki bu mttefik Maverannehir kuvvetleri, Kuteybe karsnda yenilmekten kurtulamad (712). Arap kaynaklar, bu kuvvetlerin banda Kl Tegin, Bilge veya Kapgann bulunduunu zikretse de bu doru grnmemektedir. Zira Gktrk ordusu bu arada tekrar isyana kalkan Trgi ve Karluklarla megul idi (711-714). Dolaysyla 712 ylnda Kuteybe karsnda yenilgiye urayan Sogd kuvvetlerinin banda, bir Trgi babuunun bulunduu ihtimali yksektir. 712 Araplar Harezmi itaat altna aldlar ve Semerkant da yeniden ele geirdiler. 713 Arap ordularnn Kagar yamalamas. 713 Gktrk kuvvetlerinin Be-balk kuatmas: inin, Trkleri iki cephede kstrma ve imha plan, tam zamannda, in destei ulaamadan, Karluk tehlikesinin bertarafyla suya drld. imdi de sra in hazrlnn bir an nce safd edilmesinde idi. nel ve Bilgenin de bulunduu kuvvetlerle inin ynak merkezi olan Be-balk kuatld, fakat ele geirilemedi. inliler yaanan karkllklardan istifade ile Soei-se (Isk gln kuzey batsndaki Tokmak ehri)de bulunan Trk kabileleri zerinde baz baarlar elde ettilerse de, inin taarruz gc byk lde krlm oldu. 714 mparator Tai-tsongun komutasndaki inliler, Issk Glde Trkleri yendi. 714-716 Ouz synlar ve Gktrk Devletinde otoritenin sarslmas: syanlar ve huzursuzluklarla alkalanan hkanlk ve Kapgann otoritesi gittike sarslmaktayd. 715de isyana kalkan Azlar ve zgiller iddetle ezildi. Fakat kitbelerde yer alan Dokuz-ouz bodunu, kendi bodunum idi, gk ve yer kart iin, dman oldu eklindeki ifdelerden de anlalaca zere, hkanln esas ktlesini tekil eden Ouz isyanlar, devleti temellerinden sarsm, Gktrk itim bnyesinde derin yaralar am, daha da kts neticede On-ok lkesi ve Maverannehir blgesinin hkanlktan kopmas ile sonulanmtr. Kapgann 715 ylndaki Dokuz-ouz seferi ile, Ouzlar malup edilmi, byk oranda da hayvan telefatna uramlar, bir ksm da ine snmtr. 715 Kuteybenin lm ardndan, Maverannehirde Arap fetihleri kesintiye urad. Temmuz 716 Kudretli ve cengaver Gktrk kagan Kapgann lm: 716 ylnda yine Ouz boylarndan biri olan Bayrkular tenkil edilmi, fakat bu Kapgan Kagann son zaferi olmutur. Zira kendinden emin tkene dnen Kapgan Kagan, yolda Bayrkularn pususuna derek ldrlmtr (22 Temmuz 716). 716 nel Kagan ve ldrlmesi: Kapgandan sonra yerine olu nel (B, 716) Gktrk tahtna oturdu. Fakat O, babasnn aksine, siys ve idr kudretten yoksun idi. buhranlar nleyemedi. syanlar karsndaki baarszl, halk nezdinde itibarn drd. Halk, Tanr tarafndan hkanlk yetkilerinin

elinden alnd dncesinde idi. Ouzlarn bsbtn alevlenen isyanlar karsnda, devleti kurtarmak yine lteriin oullar Bilge (sol bilge ligi) ve kardei Kl-Tegine dt. Bu iki karde, 716 ylnda 5 defa Ouzlar zerine sefer dzenlediler, yine bu arada tkene saldran -ouzlar Kl Tegin tarafndan pskrtld. Ouzlar, Dokuz-tatarlarla ittifak ederek hcuma gemiler, fakat Arguda yaplan iki savala bozguna uratlarak, in snrna ekilmeye mecbur edildiler. Uzayp giden isyanlar ve savalar, halkta byk infiallere sebeb olmakta, nele kar gvensizlii pekitirmekteydi. Muhtemelen, kaganl brakmak istemeyen nele kar zor kullnlmak mecburiyetinde kalnd. Sonunda Bilge ve Kl Tegin tarafndan bir ihtill plan yapld. Kl Tegin tarafndan icr edilen plan neticesinde, kardei, akrabalar, beyleri ve taraftarlar dhil nel Kagan ldrld (716). 716 nelden sona Gktrk hkanlnn bana Bilge (716-734. Tengriteg Tengride bolm Trk Bilge) kagan oldu. Bilgeden boalan sol bilge ligliine de Kl Tegin getirilerek, ordunun tanzimi vazifesi ona verildi. 705 ylndan beri Yargu=Yksek mahkeme yeliinde bulunan, Bilgenin kaynpederi Tonyukuk ise, yeniden eski vazifesi olan Ayguclk=Devlet Meclisi Bakanla getirildi. Bylece idar yap yeniden tanzim edildi. Bilge, derhal mcdeleye koyularak; 717de Kargan savanda Uygur l-teberini, 718de de yeniden isyan eden Karluklar bertaraf etti. 717-766 Trgiler Su-lu kagan nderliinde istiklallerini kazandlar: in kaynaklarnda Gktrk hkanlnn batdaki boylarndan biri olarak, ilk defa 651 yl hdiseleri mnasebetiyle zikredilen Trgiler (Trk+, Tu-ki-i), On-oklarn To-lu kolunun bir ksmn tekil etmekte ve li nehri dolaylarnda oturmakta idiler. Gktrklerin tbiiyetinde tyinli Bat Gktrk kagannn hakimiyetinde yaayan Trgiler, 7. asrn sonlarna doru Baga Tarkan unvanl Trgi efi U-e-le nderliinde bakaldrarak, hemen btn On-ok sahasna hkim olmulardr. Kapgan Kagan idaresindeki Dou Gktrklere kar, in ve Krgzlarla ittifak yapan Trgiler, Tonyukuk idaresindeki Gktrk ordusunun hezimetine uradlar (698, Bolu sava) ve On-ok sahas U-e-le idaresinde Gktrk hkanlna baland. Gk Trklerin i mcadeleleri esnasnda Su-lu adl bir Kara-Trgi orunu kagan seen Trgiler (717) tekrar istiklllerini kazanmlardr. Gktrk uruglarndan bir ksm da ayrlarak bunlara dhil olmulardr. Sulu Kagan vefatna kadar (738), uzunca bir mddet bakenti Balasagun (=Kuz-ulu, Talasn kuzeybatsnda)da hkm srerek, Maverannehirden douya doru yaylmaa alan Emev/Arap ilerleyiini durdurmu, bu misyonuyla da Orta Asya halknn Arap tebas olmasn engelleyen ve Maverannehir blgesini yine Trklerin eline almaa alan bir kagan olarak bilinmitir. 714de umum karargh Mervden (Takent blgesi)a naklederek Kagara doru -Asya istikmetinde ilerleme siyaseti gden Emevler, Kuteybenin 715de vefatyla yerine atanan baarsz valilerle amalarna ulaamadlar. Baarszln birok sebepleri vard: Sulu idaresinde Trgilerin Maverannehir blgesinden Arap sultasn skp atmak [slm akdelerine kar deil] iin iddetli mukavemeti ve blgedeki mahall prenslerin/sultanlarn istikll peinde olmas ve Araplarla ibirliine yanamamalar Emevleri baarsz klyordu. Yine blge -Asya ticaret yolu zerinde bulunmas sebebiyle, iktisad adan her iki kesim iin de nem arzetmekteydi. Trk mukavemeti karsnda inlilerle ittifak teebbsne girien Emevler, istedikleri destei elde edemediler. Zira inliler de batya doru genileme siyaseti gtmekteydiler. Fakat Araplarn Seyhun tesine gemeleri (719) ile ayn zamana denk gelen inin bu politikas, Gktrk duvarna arpmt. inliler bu kez de Trgi duvarna arpmak istemiyor, imdilik durumu idare politikasn uyguluyorlard. inin bu siyasetini hisseden Trgiler, batda faaliyete geerek, Kl-or kumandasnda Seyhunu geip (721)

Maverannehirde ilk byk baarlarn kazandlar. Blgeye atanan yeni Emev valisinin yapt basklar, blge halknn Trgilere snmasn douruyordu. Blgedeki Emev valisi yine deitirilmi ve bu kez Halife Hiam (724-743) tarafndan atanan (724) yeni vali Mslim b. Sad, Seyhunu geerek Trgiler zerine yrd. Fakat mahall kuvvetlerden de destek alan Trgi ordusu, bizzat Sulu kumandasnda Arap ordusunu byk telefatla geri, Semerkanta ekilmeye mecbur etti. Bu bozgun Araplar uzunca bir sre yldrm, sadece Maverannehir blgesi halk deil, Toharistanda ve dier gney blge idareci ve halk nezdinde de Trgiler kurtarc olarak grlmtr Bundan byle Horasana atanan yeni valiler de bir varlk gsterememiler, blgede Trgi nfuzu hzla yaylmtr. Maverannehirde Emev iktidar iin tehlikeli bir gelime olan i ve Abbs propagandas da hzla yaylmaktayd. Bu atmosferden faydalanan Hkan Sulu, hzla harekete geerek Buhray zaptetti (728). Arap idaresi Semerkant ve Debusiye ehirleri ile iki kk kaleye skm, t Harezmde bile Araplara kar kmldamalar balamt. Semerkant da alarak Emevleri Maverannehirden atmak isteyen Sulu, Semerkant kuatmaa hazrlanrken, Halife Hiamn emriyle Kfe ve Basradan toplanan 20 bin kiilik bir ordu Semerkanta ulam, stelik k mevsimi de yaklatndan, Hkan Buhray da tahliye ederek geri ekilmitir (732). Bu arada Emev valisi Cneydin (734 ylnda) lm ile, zaten kudret ve nfuzu krlm olan Horasan Vilyetinde siyah bayrak aan Abbs taraftar Hris b. Sreyc Belhi ve Horasan vilyetinin merkezi olan Merv ehrini ele geirdi. Emev vlilerini sene (734-737) uratran Hris, Trgilere snd. et-Tabernin verdii bilgiye gre Trgi hkan Sulu, blgede Emevlere kar olduka ok sayda mttefik (Haris ve taraftarlar, Sogd hkmdr Grek veya olu, Usrana hkimi, /Takend blgesi hkmdr, Huttal hkmdr) edinmiti Bu durum blgedeki nfuzun Araplardan Trklere getiinin bir gstergesidir. Blgedeki nfzunun verdii gvenle harekete geen Hkan Sulu, nce Cuzcana girdi, fakat Cuzcan hkmdarnn Araplarla birleerek hyanet etmesi neticesinde Emev valisi Esed b.Abdullahil-Kasr, Trgi ordusunu arkadan vurdu (738, Sn veya Haristan sava). Memleketine dnerek, inliler karsnda baz baarlar elde eden (717, 726) Sulu, bu istikmetteki mcadelesine devam etme arzusunda iken, daha nce byk hizmetlerini grd Sar Trgi Babuu (Baga Tarkan) Kl-or tarafndan ldrld (738). in siyaseti baarya ulamt. Zira daha 710lardan beri [Kara ve Sar Trgiler olarak] ikili tekilt hlinde yaayan Trgi Boylar, inliler tarafndan birbirlerini iyice dman edilmilerdi. Sulunun olunu kagan yapmak isteyen Kara Trgi Babuu Tu-me-e, Sar Trgi Babuu Baga Tarkan (Kl-or) tarafndan ldrld. Bylece nemli bir rakibini alteden Kl-or kendini kagan iln etti. stelik, inlilerin On-oklar kagan iln ettii Hin (Aina ilesinden)i malup edip ldrmesi ile Aina soyunun Bat Gktrkleri kolu da sona erdi (739). inliler bu kez de Kara Trgileri desteklemeye balad. Kara Trgilerin bana geen l-etmi Kutluk Bilge (742) ve Tanrda Bolmu (753, Uygur hkan Moyen-orun himayesine girdi) adl babular zamannda da bu mcadele devam etmitir. Karluklarn da katld, uzunca bir sre devam eden bu mcadeleler Trgileri olduka zayflatt. Nihyet bu mcdeleden istifde ile glenen Karluklar, To-lu ve Nu-i-pilere stnlk salayarak, arlk merkezi u vdisi olan sahada kendi hkimiyetlerini kurdular (766). Muhtemelen Peeneklere mene tekil etmi olan Trgiler ve bu mcadeleleri, bilhssa mhim bir tarih hdise olarak kalabalk Ouz ktlelerinin batya, Sr-deryaya doru intiklini kolaylatrmtr. 720 inin Gktrk bar teklifini reddetmesi: isyanlar, Gktrk ordusu ve itim yapsn sarst ve yeniden g toplamak iin zamana ihtiya olduu iin Tonyukuk ve Bilge, kuvvetli komu in ile iyi geinmek dncesinde idiler. Bu amala ine uzattklar bar eli geri evrildi (720). Zira snt bir Gktrk prensesini 718de Bilgeye kar sava iin kkrtan, Ki-tan ve Tatablara asker destek veren ve

son olarak Be-balktaki Basmllar ile de anlaan inin bu tutumu, Gktrk idarecilerini yeni bir politika benimsemeye ve tedbire sevketti. 720-725 Tonyukukun planlar ve devletin yeniden toparlanmas: inin bar teklifini reddi ardndan Tonyukuk bizzat yapt plan uygulamaya koyarak; nce Basmllar malup edildi, sonra da in iddetli bir bask altna alnd: an-tan sava (Eyll 720)nda in malup edilerek, daha nce kuatlm olan Bebalk elegeirildi. Ardndan Kan-u, Yan-u, Liang-u blgeleri, dzenlenen 10 sefer sonunda ele geirildi. 722-723 yllarnda dzenlenen seferlerle Kitanlar ve Tatablar bertaraf edildi. Karluk l-teberinin, Gktrk basks sonucu lkesini terketmesiyle, Bilge, Karluk halk tarafndan sevinle karland. Hkanlk eski gcne ulamann zindeliini yaamaktayd. Zira Btn dou ve Tarbagataya kadar bat, hkanln idresi altnda idi. Hatt Bilge, 717denberi tken ile irtibatn kesip mstakil devlet olan Trgi blgesini de kendine tbi saymaktayd. Bu baarlar, mmtaz devlet adamnn ortaklaa geyretlerinin bir mkfaatyd. in imp.u Han-tsung, Gktrk Devletinin gcn bir kez daha grm ve 725ylnda, bir resm toplantda u mtaleada bulunmutur: Gktrklerin ne zaman, ne yapacaklar bilinmez. Kagan Bilge iyidir, milletini sever, Trkler de ondan memnundurlar Kl-Tegin harp sanatnn stddr, ona kar koyacak bir kuvvet g bulunur Tonyukuk ise otoriter ve bilgedir, niyetleri, kurnazl oktur. te imdi bu barbar ayn anlayta olarak bir aradadrlar. Baarlar karsnda tavr deitiren in imparatoru, tkene bir eli gndermi ve Bilge kagan, htunu, Kl-Tegin, Tonyukuk ve dier erknla birlikte bu heyeti kabul etmitir (725). 721 Tonyukukun lm: Kaynaklarda Tonyukuk hakkndaki son bilgi 725 tarihinde tkeni ziyaret etmi olan in elisinin kaytlarnda, bu kabulde onun da bulunduuna dair olan haberdir. Bu tarihten sonra ismi zikredilmediine gre, herhlde bu tarihten az bir sre sonra Tonyukuk vefaat etmi olmaldr (725 veya 726). Gktrk istikll mcdelesinin hazrlk safhasndan itibaren lteri, Kapgan ve Bilge zamanlarnda devlete 46 yl baar ile hizmet eden, savalarda hi baarszlk yaamayan, Boyla, Baga, nanu Yargan, Apa Tarkan unvanl, bilge ve stratejist Tonyukuk, hkanln ordusunu, adliyesini tanzim edenlerin banda gelmekteydi. in kaynaklar da onun bu stn meziyet ve devlet adamln zikretmekte, Aygucu olarak devletteki byk roln, ann din ve kltrel cereyanlarn nasl bir dikkat ve ihtimamla yakndan tkip edip, Trk milleti asndan deerlendirdiini gsteren deliller sunmaktadr. Bilge kagan, in itim hayatnn da tesiriyle ve fakat daha ok savunma maksadyla, Trk lkesinde de ehirleri surlarla evirmek, hisarlar yaptrmak istemekteydi. Tonyukuk ise buna itirazla: Bunlar olmamal. Biz mrn sulu ve otlu bozkrlarda geiren bir milletiz. Bu hayat bizi daima bir harp egzersizi iinde tutmaktadr. Gktrklerin says inlilerin yzde biri bile deildir. Baarlarmz yaay tarzmzdan ileri gelir. Kuvvetli zamanlarmzda ordular sevkeder, aknlar yaparz. Zayf isek, bozkrlara ekilir, mcadele ederiz. Eer kale ve surlar iine kapanrsak, Tang ordular bizi kuatr, lkemizi kolayca istil eder kar km, yine onun, Bilgenin, lkenin her yerinde Budist ve Taoist tapnaklar inaa ettirerek, bu felsefeleri Trkler arasnda yayma dncesine de u szlerle kar ktn gryoruz: Her ikisi de insandaki hkmetme ve iktidar duygusunu zaafa uratr. Kuvvet ve savalk yolu bu deildir. Trk milletini yaatmak istiyorsak, ne bu tlimlere, ne de tapnaklarna lkemizde yer vermemeliyiz. Bu tavsiyelerdeki derin man iyi anlalm olmaldr ki, bu istekler rev bulmad. 726/727 Tonyukuk Abidesi/Kitabesi dikildi: Batllarca Gktrk Bismarck olarak isimlendirilen

Tonyukukun htrasna, Orhun Bayn-okto mevkiinde bir kitbe dikilmitir (726 veya 727). Trk dili ve edebiyatnn uzun ve kolayca okunabilen ilk bidesi olarak, Trk mill kltr tarihinde nemli bir yere sahiptir. Metnin bizzat Tonyukuk tarafndan kaleme alnm olmas ihtimli, ona Trk edebiyatnn ad ve ahsiyeti bilinen ilk simas olmak erefini kazandrmaktadr. 728 Araplarn, Maverannehir halkn zorla slm kabule teebbsleri, Trklerin genel bir isyan ile karlat. 731-734 Gktrkler tarafndan Orhun Yaztlarnn yazlmas. ubat 731 Klteginin lm: Bilge kagan, Tonyukukun ardnda dier bir yardmcs ve kardei, KlTegini de 731 ylnda kaybetti. 7 yandan beri mrn Trk milletinin ycelmesi uruna hasreden KlTegin ldnde 47 yanda idi. Cesareti, ve asker kaabiliyeti ile hem Gktrk hem de in vesikalarnda vlen Kl-Teginin ilk byk kahramanln, 716 ylnda Gktrk bakentinin -ouzlar tarafndan basld zamana dair Bilgenin naklinden reniyoruz: Anam htun, byk analarm, ablalarm, gelinlerim, prenslerim criye olacakt, lenler yolda kalacakt. Kl-Tegin karargh vermedi O olmasa idi hepiniz lecektiniz. lmnn dourduu derin boluu znty yine Bilgenin azndan dinliyoruz: Kk kardeim Kl-Tegin ld, grr gzim grmez oldu, bilir bilgim bilmez oldu Zamann takdiri Tanrnndr. Kii-olu lmek iin yaratlmtr. Yaslandm, gzden ya, gnlden feryat gelerek yanp yakldm Milletimin gzi, ka (alamaktan) fena olacak diye sakndm. Kl-Teginin lm civar lkeleri de derin zntye bomutur (27 ubat 731).

Kasm 731 Klteginin cenaze treni ve adna bir Kitabe dikilmesi: Bilge Kagann istei zerine hazrlanan Kltegin Kitbesinin Trke metni, Yollg Tegin (Bilgenin ve Kl-Teginin ats/atabeyi) tarafndan yazlm ve taa 20 gnde kaznmtr. Trk mill tarihi iinde, Gktrk tarihi, kltr ile dil ve edebiyat bakmndan emsalsiz bir kymeti hiz bu kitbe ile birlikte, ant kabirin nak ve tasvirleri tamamlanarak yaplan cenze trenine 1 Kasm 731/Koyun ylnn 9. aynn 27. gn, in, Ki-tan, Tatab, Tibet, ran-Sogd, Buhra, Trgi, Krgz vb. devlet ve kavimleri huss heyetlerle katlmlardr. in imparatoru, ba sal dileiyle birlikte, onun htrasna dikilecek bide de, bir de ince metnin bulunmas arzusunu bildirmi ve bu arzusu gerekletirilmitir (1 Kasm 731). lm ve cenaze trenleri arasnda bukadar fark olmasnn sebebi, Ortaada Trklerin, cenazelerini ylda iki kez (ilkbaharda ve sonbaharda) gmme adetinden kaynaklanmaktadr. Kasm 734 Bilge Kaann zehirlenerek ldrlmesi: ki byk yardmcsnn vefaat ile destek ve yardmlarndan mahrum kalan Bilge, 734 ylnda Ki-tan ve Tatablara kar Tnges dandaki zafer dnda fazla bir faaliyette bulunamad. 725 ylnda in zerinde elde ettii stnl, 727de ine gnderdii bakan Buyruk-or (Mei-luo)un temaslar sonucu, So-fang (Lingudaki) ehrinde elde ettii ortak pazar yeri (serbest ticaret blgesi) anlamasyla neticelendirmiti. Bilge, ilikileri daha da ileriye gtrmek ve bir inli prenses ile evlenmek

istiyordu. 734de isteinin imparatorca kabul edilmesi zerine bir teekkr heyeti ine gnderilmiti ki, bu izdiva sonusuz kald. Zira Bilge, Buyruk-or tarafndan zehirlendi. Kendisini zehirleyenleri bertaraf eden Bilge, zehrin tesiriyle 25 Kasm 734 tarihinde ld. Gktrk milletine, 19 yl d ve 19 yl da Kagan olarak hizmet eden Bilgenin lm, halk bsbtn yasa bodu. in imparatoru da lkesinde yas iln etti. Haziran 735 Bilge Kagann cenaze treni ve adna bir Kitabe dikilmesi: Metnini yine Yollg Teginin kaleme ald kitbenin taa kaznmas bir ay drt gnde tamamlanm, yine inin istei zerine bir de ince metin ilve edilmitir (735). Bilge iin yaplan ant kabir ve kitabe tamamlandktan sonra, cenaze treni 22 Haziran 735 (Domuz ylnn 5. aynn 272si)de yapld. 738 Trgi kagan Su-lu, Sar Trgi babuu (Baga Tarkan) Kl-or tarafndan ldrld. 745 l ttifak ve II. Gk Trk Hkanlnn ykl: 734 ylnda Bilgenin yerine tahta olu Tengri Han -yan (Yi-Yan) geti. Onun ardndan da 740 ylnda Gktrk tahtna Bilgenin oullarndan ocuk yataki Tengri Han oturdu. Ya kk olduu iin devletin idaresi fiil olarak annesi Po-fu (Tonyukukun kz)nun elinde idi. Fakat o da devlete hkim olamam, hnedan yelerinin birbirleriyle hesaplamalar ve huzursuzluk btn yurda yaylmtr. Gktrklerin iine dt bu skntl durumdan istifade etmekte gecikmeyen Basmllar-Karluklar ve Uygurlar ittifak ederek, Aina ilesinden bir Basml babuunu kagan iln etettiler (742), ardnda da Gktrk hkan Ozm (Wu-su-mi-i) ve kk kardei, son Gktrk hkan, Po-meiyi ldrdler. Bu arada mttefikler ihtilfa dtler, kagan iln edilen Basml babuu ldrlerek, yerine Uygur l-teber (Yabgu l-teber=Kieh-li tu-fa)i Kutlug Bilge Kl kagan iln edildi (745). Bylece tkende Gktrk hkanl tarihe malolurken, yine tkende yeni bir Trk devleti olan, Uygur Trk devleti tarih sahnesine kmaktayd. Gktrk tebas olan baz ileler ve hatt Tonyukuk neslinden gelenler, bu yeni Uygur Trk devletinde ve sonraki Moollar dneminde, nemli vazifeler ifa ederek, ehemmiyetlerini muhafaza edeceklerdir. 745 Uygurlarn tkende Trkler (II. Gktrk Hakanlnn ykl)i yenmeleri ve Uygur Hkanl (745-840)n kurmalar. Kurucu hakan Kutlug Bilge Kldr. 745-840 Uygur Hkanl: Kutlug Bilge Kl Kagan kurmu, Karahanllar tarafndan yklmtr. 748 inlilerin Fergana Vadisini igali. 750-754 Ebul-Abbas es-Seffahn halifelii ve Emev soyunun krma uramas. 749/750-1258 Abbasler, Emevlerden Hilfeti aldlar ve ardndan bakenti Badada tadlar.

751 Karluk desteindeki Araplar ile in ordusu arasnda Talas Irma Muharebesi yapld, in kuvvetleri yenildi: Batda Trgi hkanlnn gittike zayflamas, Orta Asya Trk lkelerinin korunmas gibi tarih bir vazifeyi Karluklarn stlenmesini gerektirmitir. Zira imtiyazl Arap milleti adna fetih siyaseti gden Emevlere kar, btn Mslmanlarn eitlii esasna dayal Abbsi propagandas gittike hzn arttrm, blge yeniden Arap nfuzu altna girmeye balam, hatta Seyhun-tesine baz aknlarda dahi bulunulmutur. Fakat Abbasi propagandasnn da tesiriyle Arap nfuzunun krlmas (mahall idarecilerin artk Araplardan/Mslmanlardan fazla ikayet etmememleri vb. gibi), Araplara kar honutsuzluun ortadan kalkmas inlileri, blgede bir iktidar boluu olutu dncesiyle, Orta Asya siyasetlerini yeniden canlandrma yoluna sevketmi, Karluk hkimiyetindeki blgelere el koymak istemilerdir. Blgede ncelikle Arap hkimiyetine son vermek isteyen inliler, Araplarla Talas (Taraz; bugnk Evliya-ata blgesi)da kar karya gelmitir. O zamana kadar Tanglarn tarafn tutan Karluklar, in siysetinin asl amacn bildiklerinden onlara kar Araplarla ortak hareket siyasetine yneldiler. Talas Muharebesi (751)nde Araplarla ortak hareket ederek ini ar bir yenilgiye urattlar. inin ar i buhranlara srklendi ve artk bat ile uzun sre uraamad. Orta Asya yine Trk hkimiyeti altna girdi (Tarm havzasndan itibaren bat ksm Karluk hkimiyeti altna, dou blgesi ise Uygur hkimiyeti altna girdi).
766 Karluklar, Trgi hakimiyetine son verdi. 766-1215 Karluklar, Trgi hakimiyetine son vererek kendi hakimiyetlerini kurdular: Orta Asyada Uygurlar ile iktidar mcadelesine giren ve Uygur kagan Moye-or karsnda tutunamayarak, Tarm blgesinden daha batya ekilen Karluklar, 756da Cungaryaya, 766da da Trgilerden boalan rti rmann gneyinde/Balasagun, Talas havalisine yerlemek suretiyle Arslan l-tirgg zamannda, Gktrk hkanl sahasnda hkimiyet kurdular. Bakenti Balasagun/Suyab olan Karluklar, tkenin stnln kabul etmekte, siyas bir isim olarak da Trkmen adn kullanmaktaydlar. Karluk yabgular, hkimiyetin kutlu tken lkesi ile sk alakas inancn muhafaza ile, soylarn Gktrk hkan ilesi, Aina sllesine balamaktaydlar. Bu inancn bir ifadesi olarak, Krgzlar tarafndan Uygur hkanlnn yklmas (840) zerine, oradaki Krgz hakimiyetini dikkate almakszn, Karluk yabgusu Bilge Kl Kadr Kagan, Trk hkanlarnn mer halefi sfat ile, kendisini Bozkrlarn knn/tresel hkmdr iln ederek (Kara Han) unvann alp, mekez olarak da Balasagun (Kara-ordu=Kuz-ordu=Kuz-ulu)u seti. Karluklar Trk-slm tarihinde nemli ilklere imza atan bir Trk boyudur:-ncelikle, Abdlkerim Satuk Bura Hn (904-911) dneminde slmiyeti kabul eden ilk Trk ktlesi (dil Bulgarlar istisna) Karluklar olup, yine Mslman olan Smnlerle de siys mcdelelere girimilerdir. Yine Trk-slm tarihinde nemli bir yer tutan Kara Hanl Devletini de Karluklar kurmu ve onlara byk bir slle vermilerd ir. Pendnmede belirtildii zere, Gazneli Sultan Mahmudun babas Sebg-teginin bir Karluk lkesi olan Barshan/Barsganl olmasna binen, Trk-slm dnyasna Gazne Sultanlar gibi dier byk bir slleyi de yine Karluklar vermitir. Arapa-Farsa eserlerde kendilerinden (Karlukh, Kharlukh, Halluk) adlaryla bahsedilen, Karluk lkesi; douda Tanr Dalar, kuzeyde Ouzlar, gneyde Yamalarn bir ksm ve

batda da Maverannehr ile snrl mamur ve mreffeh bir Trk lkesi olarak zikredilmitir. Gnmzde Badahan blgesi (Afganistan-Tacikistan snr)nde, zbek Trkleri arasnda Karluk adl bir kabile yaamaktadr. 767/769 Hanef Mezhebinin kurucusu, mam- Azam Ebu Hanife (Numan bin Sabit)nin vefaat. 775 Bir ksm Ouz ve Karluk boylarnn Uzak-arkta Trkistana (Meverannehire) doru gleri. 8. yzyl ortalar Bat Sirderya Ouzlarn hakimiyeti altna girerken, Yedisu ve Dou Sirderya da Karluklarn hakimiyeti altna girdi (8. yzyl ortalar). 8. yzyl sonlar Uygurlar, Han Mei-yu (759-780) zamannda Maniheizm dinini benimsediler (8. yzyl sonlar). IX. yzyl 9. yy.-1239/1055-1256 Kumanlar/Kpaklar/Kpak Hanl: zi-Tuna arasnda kurulmutur. 815/819-999/105 Samaniler Devleti: Kkeni Saman Hudat adl feodal bir toprak sahibine dayanyordu. Abbasilere nemli hizmetlerde bulunan Samann torunlar 819da Semerkant ve Herat iine alan snr blgesinin ynetimini elde ettiler. 816-838 Azerbaycanda Babekin nclk ettii ayaklanma. 821-1055 Horasanda Tahir Emirliinin douu ve Maverannehir ilerine doru genilemesi, Tahiriler. Horasanda dzeni salayamayan Abbasiler, bu blgenin ynetinini gl bir komutana brakma yoluna gittiler. Bu amala 821de Horasan valiliine atanan Tahir bnI-Hseyin, Niaburu bakent edinerek yar bamsz bir ynetim oluturdu. 840 Uygur hkanlnn Son kagan Ho-sa (839-840) ve tken Uygurlarnn sonu: Yenisey blgesinde 20 yldr bir kudret olarak beliren ve Orhun blgesini srekli bask altnda tutan Krgzlar, 840 ylnda Uygur topraklarna saldrarak, bakent Ordu-balk zapt ile halk kltan geirdiler ve son Uygur kagann da ldrdler. tkendeki ocaklar snen Uygurlar, ktleler hlinde dalarak, bir ksm Karluk lkesine, bir ksm in snrlarna, byk bir ksm da zengin ticaret merkezlerinin bulunduu -Asyaya gtler. Bu daln ardndan Uygur tarihinin ikinci safhas balad. Gler, Hkan ilesine mensup iki kardein nderliinde gerekletirildi. G srasnda Vu-hi Tegin (841-846)i kagan seen Uygur ktlesi, bazan Krgz, bazan da in tbiiyetine girmitir. Dier bir Uygur ktlesi ise, Pang Tegin idaresinde bat istikametinde, Karluk ve dier Trk boylarnn bulunduu yurtlara doru yneldi. Her iki istikamete giden bu Uygur ktleleri, buralarda yeni devletler kurdular. Fakat bunlar artk Bozkr Trk devleti telkkisinden uzak olup; hkimiyeti geniletme gibi byk siys hedefler gtmeyip, daha ziyade bata in olmak zere, komular ile dostluk ve ticaret temeline dayal ilikileri tercih etmilerdir.

840 Moolistanda Krgzlar, Uygurlarn yerini ald. Buradan kaan Uygurlarn bir zmresi Turfanda Uygur Kralln kurdular. 840-1040 Karahanllar: Kl-Bilge Han tarafndan kurulmu, 1040 tarihinde ise Dou Karahanllar (10401210) ve Bat Karahanllar (1042-1212) olmak zere ikiye blnmtr. 840-1207 Uygur hkanln ykan Krgzlar, tkende kendi mstakil devletlerini kurdular: Hanlar (m.. 206-m.s. 220)dan beri mevcudiyetleri bildirilen Krgzlar, inliler (Ki-ku, Kie-ku, Kie-ka-sse) gibi adlarla zikretmilerdir. Asya Hunlar zamannda Baykaln batsnda rti havalisinde, yine bir Trk kavmi olan Ting-lingler ile bir arada oturan Krgzlar, kaynaklarda Trk asll gsterilmeyip, tahminen 5.-6. asrlarda Trklemi kavimlerden saylmaktadrlar. Hia-kia-sse/Krgzlar, Mu-kan zamannda 560a doru I. Gktrk hkanlna balanm, fetret devri (630-680)nde ise bamsz bir devlet durumuna gelmilerdir. Ancak II. Gktrk hkanl devrinde tekrar bu devlete balanan Krgzlar, 758 ylnda da Moyen-or Kagan tarafndan Uygur hkanlnn hkimiyeti altna girmilerdir. 840 ylnda iddetli bir hcum sonucu Uygur hkanln ykan Krgzlar, tkende kendi mstakil devletlerini kurmulardr. Bu arada btn Moolistan elegeiren (indeki Liao sllesi) Ki-tanlar (Kara Hitaylar, Ki-tanlarn halefleridir.), Krgzlar tkenden kararak eski yurlar olan Baykaln batsndaki rti nehri hvalisine srmlerdir. Krgz kavminin, Uygur hkanln ykarak igal ettii tkende tutunamayp, burann Mool Kitanlara gemesine ve tam idrk ve intibak edemedii anlalan Orhun kltrnn ortadan kalkmasna sebep olmak, dolaysiyle eski Trk hkanlar yurdunu, bir daha geri gelmemek zere, Moollara kaptrmak suretiyle Trk tarihinde oynad menf rol dikkatten kamamtr. 845-911 Uygur Hakanl ykldktan sonra bir ksm Uugur zmresi Dou Trkistan (Turfan)a gerek burada Dou Trkistan (Turfan) Uygur Devletinin temellerini atmlardr (a.bkz.: 911-1368). 847-905 Uygur hkanlnn yklmas zerine, Uygurlardan bir ktle Sar Uygurlar, inin kuzeyindeki Kan-su blgesine gerek, burann merkezi Kan-ou (eski ad Gu-tsang)da yerlemilerdir (847). Yukarda da iaret edildii gibi, bu Uygurlar artk Bozkr Trk hkimiyet telkisinden uzak, in ile, daha ziyade ticar faaliyetler temeline dayal iyi mnasebetler kurmak amacn gtmlerdir. Bu amala da in hkmdar sllesi ile akrabalk kurarak, ilikileri daha da salamlatrmlardr (a.bkz.: 905-1226) 860-1068 Uzlar/Ouzlar/Ouz Hanl: Tuna havalisinde kurulmutur. 860-1091 Peenekler/Peenek Hanl: Siyasi faaliyetleri dil/Volga-Tuna rmaklar arasndadr. 867-869 randa i Saffrler Hnedanlnn douu. 868-905 Tolunoullar Devleti: Msrda kurulmutur. Merkezi Khiredir. 874/875 Snn Fars Smn Hanedannn Maverannehirde idareyi ele geirmesi. Badaddaki Halifeden de yetki alan Samani Devletinin bakenti Buhara idi.

890 Karmatlarn Irakta ilk kez ortaya klar. 9.-10. yzyllar Viking liderleri, Novgorod, Kiyev ve dier ehirlerde kendi ynetimlerini kurdular (9.-10. yzyllar). X. yzyl 10. yzyl Ouz Yabgu Devleti: yzyl Ouz Yabgu Devleti: Gktrk Hakanl ykldktan sonra mstakil yaayan Ouzlar, 10. asrn ilk yarsnda, klk merkezi Yeni-kent olan bir devlet kurmulardr. Ouzlarn banda, Yabgu bulunmakta ve ona Kl-Erkin unvanl bir babu niblik yapmaktayd. Orduyu S-ba idare ediyordu. Bu Ouz Yabgu devletinin komular; [kuzeyde] Peenekler ve Hazarlar, Kimekler, douda Karluklar, Harezm[gneyde]de ise yerli hnedan Afrgler idi. Afrgleri bask altnda tutan Ouzlarn komular ile birok problemleri olduu ve aralarnda eitli savalarn vuku bulduu bilinmektedir. Hatta Karluklar ile yaptklar bir savata, Ouz Yabgusu da ldrlmt. Kagarl Mahmuddan ise iiller ile Ouzlar arasnda kkl bir dmanlk olduunu renmekteyiz. Kuzeyde bulunan Kimekler ile ise ilikiler, bazan dosta bazan da dmanca idi. Kimeklerin bir kolu olan ve 9. asrda bir kuvvet olarak beliren Kpaklar (Kumanlar)n basks ve Seluklu ilesinin kendilerine bal ktlelerle ayrlarak blgeyi terketmesi sebebiyle, Ouz Yabgu Devleti 1000 yllarna doru yklmtr. Reidddin (14. asrn ilk eyrei), son Ouz Yabgusu olarak Ali Han adnda birisini zikretmekte, mehur Cend hkimi ah Meliki de bu son Yabgunun olu olarak gstermektedir, lkin bu haber destn bir vasftadr. Yabgu devleti Ouzlar; Umm Trk ad yannda, yine siyas bir isimlendirme olarak Trkmen adn da tayorlard ki, Mslman lkelerine geldikten sonra slm kaynaklarnda bu isimle de anlmlardr. Fakat bu Trkmen adnn, Trklerin slmiyeti kabulleriyle dorudan bir alkas grlmemektedir. Zira Gney Rusyadaki Torklar (Uzlar)a da Torkmen (Trkmen) denildiine dair baz deliller mevcuttur. Yabgu devleti zamannda Ouzlar, -ok ve Boz-ok diye eski 2li tekilt hlinde idiler. Kollar meydana getiren kabileler hakknda biri Kagarl Mahmudun Divan-u Lgatt-Trknde, dieri Reidddinin Cmit-Tevrhinde olmak zere iki liste mevcuttur. Divan-u Lgatt-Trkde ayr ayr damgalar ile birlikte 22 kabile gsterilmi; Reidddin ise, hem kabile saysn 24e karm, hem Boz-ok, -ok tasnifi yapm; ayrca, damgalara ilveten, her kabilenin ongonunu belirtmitir. Boz-oklar: Kay, Bayat, Alka-evli (Alka-blk), Yazr, Der, Dodurga, Yaparl (DLTde yok), Afar, Kzk (DLTde yok), Bedili, Karkn (DLTde yok, bunun yerine) aruklu. -oklar: Bayndr, Peene, avuldur, epni, Salur, Eymr, Alayuntlu, Yreir, dir, Bdz, Yva (Iva), Knk. Devletin kyle Ouzlardan kalabalk bir ktle, Karadenizin kuzeyinden batya (Uzlar), dier bir ksm ktle ise Cend blgesine gm, oradan da Horasana ve sonra Anadoluya ynelmitir (Seluklu ve sonra da Osmanl). Ouzlarn bir ksm da yerlerinde kalarak, 11. asr ortalarnda Karacuk dalar blgesinde, Manglakta ve Seyhun kysndaki kasabalarda oturmakta idiler. Mool istls srasnda, Cendde ve Karakumda da Trkmenlerin bulunduu grlmektedir. Gnmzdeki Trkmenistan halk bu Ouzlarn torunlar olup, Anadoluda da birok ky ve kasaba mezkur Ouz boylarnn adlarn tamaktadr. 900 Samaniler, Saffrleri ykarak, hakimiyetlerini btn rana yaydlar. 905-1226 Kan-ou Uygur Devleti: 847 ylndan itibaren in tabii olarak yaayan Sar Uygurlar da dier

halklar gibi 10. asrn balarna gelindiinde Tang sllesine kar isyan ettiler. Kan -ou Uygurlar da, bal bulunduklar ve merkezi Tun-huang olan in asker blgesi ile ilikilerini kestiler. Zira burada 1905 ylnda s bir general, Bat Hanlarnn Altn-da Krall adl muhtar bir devlet kurmu ve bu devlete Uygurlar da tb klmak istemitir. Kan-ou Uygurlar buna kar kmlardr. Tegin adl kumandann idaresindeki Uygur ordusu, Tun-huang kuatarak halk, kral teslim etmee zorlamtr (911). Kan-ou Uygurlarnn bu hareketi ve zaferi, Batdaki Dou Trkistan/Turfan Uygurlarnn da istikllini getirmitir. inde Tang hnedanndan sonra yerine bir a-to Trk Devleti (906-960) kurulmutu. Bu devletin bandaki 5 slle zamannda, Muahhar Leang (907-923) ile Uygurlar pek ilgilenmemitir. Tun-huang zaferinden sonra blgede prestiji gittike artan Uygurlar, ato Trk devleti ile iyi ilikiler kurmular, zellikle 5 sllenin 2.si olan Muahhar Tan ilesi (923-936)nin kurucusu a-to hkmdr ile mnasebetler gelitirilmitir. Bu srada Kan-ou Uygurlarnn banda Jen-mei cesur ve doru kagan bulunmaktayd. Ondan sonra Uygurlarn bana srasyla Tegin (924-926), A-tu-yu =Adrug, sekin ve Jen-yu kagan oldular. Bunlar eitli tarihlerde ine Apa, Kn, Bars adl eliler gnderdiler. inde 3. slle Muahhar Tsin veya Chin (937-946), 4. slle Muahhar Han (947-951) ve 5. slle Muahhar Chou (951-960) ileleri zamannda ise ine, yani a-to Trk Devletine, gerek Kan-ou Uygur Devletinden ve gerekse Bat/Turfan Uygurlarndan heyetler gitmi iyi ilikiler devam ettirilmitir. Bu ziyaretler muhtemelen ticr ilikileri gelitirme amacyla yaplmtr. Grld zere Kan-ou Uygurlar, byk bir asker kudret gsterememiler, bu sebeple de haklarnda fazla bir bilgi olumamtr. 10. asrn bandan itibaren Manurya ve Kore kabilelerini toplayarak kuzeyde bir bask unsuru olarak beliren Ki-tanlar, sonunda bir hnedan Liao Sllesi, 907-1211 kurarak, -zellikle de a-to Trklerinin 5 slle devrinde- inin baz ksmlarn ele geirmiler ve Kuzey inde hkimiyet kurmulard. Kan-ou Uygurlar, 940dan sonra bu Ki-tanlarn, 1028lerde ise Tangutlarn nfuzu altna girdi. 1226 ylnda ise blgeyi ele geiren Cengiz mparatorluunun hkimiyeti altna girdi. Daha balardan itibaren Sar Uygurlar diye bilinen bu Trk ktlesi, hlen Bat inde yaamaktadr. 906 inde Tang Hanedanlnn sona erii ve yerini a-to Trk Devleti (906-960)nin almas. 907-923 ato (l) Trk Devleti: ato l (in)de kurulmutur. 911-1368 Dou Trkistan (Turfan) Uygur Devleti: Dou Trkistan, Turfanda kurulmutur (a.bkz.: 845911). 920-948 dil Bulgar Han, Almas/Alm Yaltavar (ltabar)n saltanat. Mslman olduktan sonraki ad: Cafer bin Abdullah ibni Ahmed bin Alm. 922 dil Bulgar Han Almas/Alm, slamiyeti resmen kabul etti (h. 16 Muharrem 310). 923-936 Tang ato Devleti: ato l (in)de kurulmutur. 924 Mool Kitanlar, Krgzlar yendiler. 932 lk merkezi Kagar olan Trk Karahanl Hanedanl kuruldu.

934 Ktaylarn orhun blgesine saldrmalar zerine Trk boylarnn yerlerinden oynamaya balamalar ve bu sarsnt ile Ouzlarn sktrd Peeneklerin Hazar denizi imalinden Tuna havzasna ve Balkanlara doru gleri. 935-969 hid (Akit) Oullar Devleti: Msrda kurulmu, merkezi Khiredir. 937-946 Tsin ato Devleti: Dou Kansu (in)da kurulmutur. 948-958? dil Bulgar Han, Talib bin Ahmedin saltanat. 950 nl Trk mtefekkir, filozof Farabi (Ebu Nasr Muhammed bin Muhammed bin Tarhan bin Uzluk elFrbi et-Trk, 870-950) ld. Bugn Kazakistan snrlar ierisinde bulunan Otrar (Frb) ehri yaknlarndaki Vesic yerleim merkezinde 870 ylnda dodu. 10. yzyl ortalar Abdlkerim Satuk Bura Han (-955) dneminde Karahanllar ve Uygurlar Budizmi terk ederek slm dinini kabul ettiler (10. yzyl ortalar). 962 Afganistanda Trk Gazneli Hanedanl kuruldu. 963/995-1186/87 Samanilerin Horasan ordular komutan Alptegin, 963 ylnda Afganistan Gazne ehrini Leviklerin elinden alarak burada Gazneliler Devletinin temellerini att. Sebktegin ve olu Mahmud, Samani emirine yardm edince emir Mahmuda 995 ylnda Horasan ordular komutanln verdi. Gazneliler Devleti, 1186-7 ylnda Gurlular tarafndan ortadan kaldrld. 965 Kiyev Hakimi Svyatoslov, Rus step sahasndaki Hazar siyas gcn ezdi/krd. 985 dil/Volga Bulgarlar ile Kiyev Rusyas arasnda bar anlamas imzaland. 985 En byk/gl Ouz kabilelerinden biri olan Seluk Trkleri, Buhara civarna gtler. 986 Benimseyecekleri bir din araynda olan Ruslar, Harezmli Mslman alimlerle irtibat kurdular, fakat slam kabul etmediler. 992 Samanilerin zayflamasyla Semerkanta giren Karluk Trkleri 992de Buharay ele geirdiler ve Karahanllar olarak bilinen yeni bir hanedan balattlar. Samani topraklar Ceyhun rman snr olarak kabul eden Karahanllar ile Gazneli1er arasnda paylald (999). 997/998-1030 Gazneli Mahmud, smaili bertaraf ederek tahta kt. Abbasi halifesi adna hutbe okuttu. 988 Ruslarn Ortodoks Hristiyanl kabul etmeleri.

999 Gazneliler, Horasandaki Samanileri yendiler. Karahanllar ise Saman bakenti Buharay ele geirdiler. Samn Devletinin yklmasyla Mslman Trklere Cenup yolu ve slam lkeleri/topraklarnn n ald. 10. yzyl sonlar lk i Pers Bveyhler, Irak ve rann ounda kontrol ele geirerek, Abbas Hilfetinin siyas gcne son verdiler (10. yzyl sonlar). 10.-12. yzyllar Kiyev Knezlii (Rusyas), Rus halklarn geici olarak tek bir mparatorluk ats altnda birletirdi (10.-12. yzyllar). XI. yzyl 11. yzyl balar Gaznelilerin hakimiyeti Irakdan Sinde kadar geniledi (11. yzyl balar). 11. yzyl ortalar Karahanl Hakanl ikiye blnd: Birisi Bat Trkistan (Maverannehir)da, dieri ise Dou Trkistan (Tarm Havzas)da saltanat etmekteydi (11. yzyl ortalar). 1017 Ktaylarn ve amani Trklerin 300.000 adr halk halinde arktan Karahanl lkesine ve Balasagun yaknlarna gelmeleri ve Togan Hann 120.000 kiilik bir orduyla bu istilay durdurmas. 1018 Seluklu Trkleri, ar Be kumandasnda 3000 svari ile Buhara civarnda arki Anadoluya akn yaparak Seluklulara bir yurt aramas. 1024-1025 dil Bulgar Han, brahimin saltanat. 1027 Ktaylarn basks ile Byk Trk Muhaceretinin gelimesi, bu bask ile Kun, Kay ve Kpaklarn Ouzlar yurtlarndan pskrtmeleri, amani, Peenek ve Ouzlarn arki ve Orta Avrupaya, Balkanlara ve Mslman Ouzlarn da sel halinde Meverannehire Horosan ve dier slam lkelerine getmeleri. 1030 Gazneli Mahmud ld, Yerine Sultan Mesud geti. 1030 Biruni (973-1048) Kitab- Mll-Hind adl eserini yazd. 1037 Asrlarca medreselerde Avrupa ve niversitelerinde okunmu olan el-Knn fit-Tb adl eserin yazar, Trk tabib, filozof bni Sina (980-1037) ld. Farabinin talebesi olan bn-i Sina, 980de Buhara yaknlarndaki Afanda dodu Mays 1040 Seluklular, Merv yaknlarndaki Dandanakan Savanda Gazneli Sultan Mesud kuvvetlerini yendi: Seluklularn Dandanakanda Gazneli Sultan Mesudu yenerek Turul Bey idaresinde Byk Seluklu Devleti (1040-1157)nin temellerini attlar, Ouz (Trkmen) muhaceretinin ark Anadoluya akmaya balad. (24 Mays 1040)

1040-1157 Byk Seluklu mparatorluu dnemi. Turul Bey tarafndan kurulan bu byk Trk devleti, bir baka Trk zmresi Ouzlar tarafndan yklmtr. 1040-1210 Dou Karahanllar: Sleyman Han tarafndan kurulmu, Karahtaylar tarafndan yklmtr. 1041-1187 Bat Karahanllar: I. Muhammed Han tarafndan kurulmu, Harezmahlar tarafndan yklmtr. 1044 Saysz bir Trk Halknn arktan ilerleyerek Karahanl Devleti hududlarna girmesi 1048 brahim Ynaln yurt arayan byk bir Trkmen kitlesini Anadolu Cihadna gndermesi ve onun Selcuklu Ordusu ile gelip Bizansllara kar Hasankale Zaferini kazanmas, Erzurumun Fethi, Ouzlarn Trabzona ve Orta Anadoluya kadar yaylmalar. 1049 Birun (973-1049) ld. Trk dnyasnn yetitirdii byk bilim ve din adamlarndan olan Biruni, bugn ran snrlar iinde bulunan Kas ehrinde 973te dodu. Biruni, temayz ettii astronominin yansra tp, fizik, matematik, tarih, kronoloji, jeodezi ve din ilminde de byk ilerleme gsterdi. Bu bilim dallarnda, toplam 196 eser yazd. 1055 Niaburda kendisini sultan ilan eden Seluklu beyi Turul Bey (1038-1063), 1055te Badata girerek Bveyhi egemenliini yktktan sonra, Abbasi halifeliini birletirici bir manevi g olarak koruma altna alma yoluna gitti. Bu ittifakla siyasal nfuzunu pekitiren Byk Seluklu Devleti, ayn zamanda Hilfetin resm koruyucusu olarak, slam dnyasn birletirme ilevini stlendi. Turul, dan sonra baa geen Alp Arslann (l063-72) ve onun olu 1. Melikahn (1072-92) ynetimi altnda Bizansllara kar giriilen savalarla Anadolu ve Kafkasyaya giden yollar ald. Suriye ve Semerkant Seluklu ynetimine baland. Bylece ortaya kan imparatorluk geni bir sava aygtna ve ele geirilen topraklarn ikta yoluyla hanedan yeleriyle komutanlara datlmasna dayanyordu. 1059 Trklerin Sivas ve Malatya vilayetlerini ele geirmeleri. 1060 Bizansllarn Kumanlar olarak bildii Ouzlar, Rus Steplerine gtler. Austos 1064 Alp Arslann Kafkasya ve arki Anadolu seferi, Karsn fethi (16 Austos). 1065 amani Uz (Ouz) larn 600.000 kii halinde Tunay geip Balkanlara inmeleri. 1065-1067 Seluklu veziri Nizaml-Mlk, Niabur ve Badadda medreseler kurdu. 1067 Seluklu aknlarnn Orta Anadoluya yaylmas, Kayseri, Niksar ve Konya ehirlerinin fethi. 1068 Afinin Anadoluyu ele geirip stanbul Boazna kadar ilerlemesi, Amuriye ve Honasn fethi. 1068 Kumanlar, Gney Rus Prenslerini yendiler.

1069-1070 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig adl eserini yazd. 1071 Alp Arslann ii Fatimilere kar Suriye seferi ile, Malazgirt ve Halepi Selcuklu idaresine almas. 1071 Alp Arslann Bizans Ordusunu yenerek 26 Austos Cuma gn Byk Malazgirt Zaferini kazanmas. mparator Romanos Diogenesin esir dmesi ve Bizansn Selcuklulara tabiiyeti kabul etmesi. Zaferin Trk ve slam tarihlerinde bir devir amas, dnya tarihinde de bir dnm noktas tekil etmesi. Bu zaferle artk Anadolu, Trklere vatan olacak ve burada ncelikle Anadolu Seluklu Devletinin temelleri atlacaktr. 1071-1252 Mengoullar: Kurucusu Meng Gzidir. Anadoluda kurulmu olan beylik Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. 1071/1075-1318 Malazgirt Meydan Sava ardndan Anadolu Seluklu Devleti kuruldu: Kurucusu I. Sleyman ahtr. lhanllar tarafndan yklmtr. 1072 Alp Arslann sulh bozan Bizansa kar Trklere Anadolunun fethini emretmesi, Artuk Beyin Sakarya havzasna kadar igali. Alp Arslann Trkistan seferi ve bir batini tarafndan ehit edilmesi. 1073 Seluklular, Karahanllar yendi. 1073 Melik ahn amcas Kavurt Beyi malup ederek Selcuklu mparatorluuna hakim olmas, Artuk Beyin Anadoludan rana arlmas 1074 Trklerin btn Anadoluya dolmalar zerine mparator Mihaelin yardm maksadyla Papaya mracat, msbet bir netice alamaynca Sultan Melikaha bavurmas. 1075 Melik ahn saltanat mcadelesini ve Artuk Beyi Anadoludan ekmesini frsat bilen kutalmolu Sleyman ahn, kardei Mansur ile, Birecik blgesinden hareketle Konyay ve daha sonra zniki fethetmesi, Sleyman ahn zniki payitaht yapmas ve Trkiye Seluklu Devletini kurmas. 1075-1086 Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu Sleymnahn saltanat. 1078 Sleyman ahn Botaniatesi Bizans tahtna karrken Seluklu ordusunu Boazn Anadolu sahilinde yerletirmesi. Melik ahn Sleyman ah itaate almak iin Porsuk Beyi zerine gndermesive onun Mansuru ldrmesi, fakat muvaffakiyetisizlie urayarak ekilmesi. 1078-1117 Suriye Seluklu Devleti: Tutu tarafndan kurulmu, Artukoullarnca yklmtr. 1080 Anadoluya dolmu Trkmenleri etrafnda toplayan Sleyman ahn znike devlet kurmas zerine arktan byk bir gebe kitlesinin dalgalar halinde Anadoluya dolmas.

1080-1201 Saltukoullar: Kurucusu Ebul-Ksmdr. Anadoluda kurulmu olan beylik Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. 1081 Sleyman ah ile Alexis Kommenos arasnda yaplan antlamaya gre Trk askerlerinin Boaz sahillerinden Drakon (Orhan-Tepe) ayna kadar ekilmesi ve buna mkabil Bizansn Trk igalinde bulunan btn Anadoluda Selcuklu hakimiyetini hukuken tanmas. 1081-1097 zmir Beylii: zmirde kurulmutur. 1082 Sleyman ahn arka dnp ukurova (Kilikya) ya sefere girimesi ve Tarsusu fethi. 1083 Sleyman ahn Adana, Misis, Anazarba ve btn ukurovay fethi, Suriyeden kad ve hatip getirterek bu havalide idari ve dini tekilat kurmas. 1084-1102 Dilmaoullar: Kurucusu Dilmaoludur. Anadoluda kurulan beylik, Ermenahlar tarafndan yklmtr. 1085 Antakyallarn daveti zerine Sleymann ordusu ile gizlice hareket edip bu ehri fethetmesi, Sleymann tabii Danimentli Gm tekin Ahmet Gazinin Malatyay kuatmas, ankr ve Kastamonu fatihi Kara tekinin Sinopu, Buldacann Elbistan ve yukar Ceyhan blgesini almas. 1086 Sleyman ahn, Halepi kuatmas zerine Melikahn kardei Tutu ve Artuk ile savaarak 5 Haziranda ehit olmas ve Halep kapsnda defni. 1087 Sleyman ahn znikte naibi bulunan Ebul-Kasmn boazlara doru aknlara, Marmara sahilinde donanma inasna girimesi, zmir Beyi aka ile ittifak teebbs, Melik ahn Anadoluya ve znik zerine ordu gndermesi ve buna kar seluklular ile Bizansllar arasnda bir anlama yaplmas. 1088 zmir blgesinde devlet kuran aka Beyin, donanmas ile, Bizans kar adalara taarruz ve fetihleri, Bizansllar bozguna uratan Peeneklerin Lleburgaza kadar ilerlemeleri ve mterek taarruz iin aka ile ittifak yapmalar. 1089 Peenekler zerine yryen Alexis Kommenosun Silistrede malup olarak stanbula kamas. 1091 Bizansllarn Kumanlar ile birlikte 29 Nisanda Peenekleri Meri zerinde malup ve imha etmesi, akann Bizansllara kar adalar denizinde sava devam. 1092 Sultan Melikahn lm zerine Byk Seluklu Devleti e blnd: Nicaea (Anadoluda), Hemedan (randa) ve Merv (Maverannehir ve Horasanda). 1092 Melikahn lm zerine Kl Arslann sfahandan znike gelip babasnn yerine tahta kmas, akann kz ile evlenmesi, Bizansllar Marmara kylarndan atmas, Melik ahn znik zerine ve

Seluklulara kar gndermi olduu Bozann onun lm sebebi ile Anadoludan ayrlmas. 1092-1107 I. Klarslan devri (Anadolu Seluklu). 1095 Kl Arslann devletini kuvvetlendirdikten ve Bizans ile muahede yaparak emniyetini saladktan sonra arki Anadoluda fetihlere balamas ve Gabrielin elinde bulunan Malatyay muhasara etmesi. 1095-1175 Danimendoullar: Kurucusu Danimenddir. Anadoluda kurulan beylik, Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. 1095-1185 naloullar: Kurucusu Emir Sadrdr. Anadoluda kurulan beylik, Eyybler tarafndan yklmtr. 1096 I. Hal Seferi. Trk Seluklu fetihlerine kar Bizansn tahriki ile Hal seferlerinin hazrlanmas ve bunlarn ncs olarak Kei Pirre ile birlikte ba-bozuk, cahil ve mutaasp Hal kitlelerinin znik zerine hareketi. Seluklu Kl Arslann kardei Kulan Arslan (Davud)n bunlar imhas. 1097-1231 Harezmahlar/Harzemahlar/Harizmahlar Devleti kuruldu: Kurucular Kudbeddin Muhammed (1097-1127) ve olu Atsz (1127-1156) idi. Devlet, Moollar tarafndan yklmtr. 1098-1231 Artukoullar: Kurucusu I. Skmendir. Anadoluda kurulan beylik, Eyybler tarafndan yklmtr. 1099 Kuds Hallarn eline geti. XII. yzyl 12. yzyl Kazan ehri kuruldu. 1100-1207 Ahlatahlar (Ermenahlar): Kurucusu I. Kutbeddindir. Anadoluda kurulan beylik, Eyybler tarafndan yklmtr. 1104-1407 Artukoullar (Mardin): Kurucusu I. lgzdir. Anadoluda kurulan beylik, Karakoyunlular tarafndan yklmtr. 1110-1116 Sultan ahinah devri (Anadolu Seluklu). 1116-1155 I. zzeddin Mesd devri (Anadolu Seluklu). 1117-1154 am (Brili) Atabeylii: amda kurulmutur. 1117-1194 Irak Seluklu Devleti: Kurucusu Mahmud tarafndan kurulmu, Harezmahlar tarafndan

yklmtr 1122 Ruslar, Kumanlar yendiler. 1124 Tunguz Juchenler, inden Mool Kitanlar (Liao Hanedan: 916-1124) kardlar. Bu gelime Semirechye/Yedisuda Karahitay Devletinin kurulmas ile sonuland. 1127-1259 Musul-Halep (Zengili) Atabeylii: Musul-Halep havalisinde kurulmutur. Merkezi Halep ehridir. 1137 Karahitaylar, Hocentde (o tarihlerde Seluklulara tabi olan) Karahanllar yendiler. 1140/1141 Katavan sava yapld: Kara-Hitay hkmdar Kr-han ile Byk Seluklu sultan Sencer kuvvetleri arasnda yaplan savata Sencer malup oldu. Savan ardndan Kara-Hitaylar, t Horasan snrlarna kadar ilerlediler. Bu durum Maverannehirde kuvvet birikmesine yolat. 1146-1225 Azerbaycan Atabeylii: Azerbaycanda kurulmutur. 1146-1232 Erbil (Beytiginli) Beylii: Musulun dousunda Erbil merkezli olarak kurulmutur. 1147 Hal Seferi. Urfann fethi zerine Alman Konrad ve Fransz kral Saint Louis kumandasnda Hal kuvvetlerinin Trkiye hududlarna girmesi. Seluklu Sultan Mesudun byk Alman ordusunu 25 Birinci Tern 1147 gn imha etmesi. Efes, Denizliden Antalya yolunda Fransz ordusunun byk kayplara urayp, az kimsenin gemilere binerek Suriyeye varabilmesi. Rumlarn hiyanetini ve Trklerin efkatini gren 3000 Frankn Mslman olmas, Sultan Mesudun bu zaferleri ile Anadoluda Seluklu hkimiyetini diriltmesi. 1147-1284 Fars (Salgurlu) Atabeylii: Gneybat randa iraz merkezli olarak kurulmutur. 1154 (1155/62/67) Cengiz Hann doumu. 1155-1192 II. Klarslan devri (Anadolu Seluklu). 1157 Sultan Sanar (Sencer)n vefaat ile Byk Seluklu Sultanlnn kalan ksm da son buldu. 1157-1231 Harezmahlar: Kurucusu l Arslandr. Moollar tarafndan yklmtr. 1158-1169 Yaruklu (Yva) Beylii: Musul merkezli olarak kurulmutur. 1164-1165 dil Bulgar Han, brahimin saltanat. 1166 Yesev tarikatinin kurucusu, Trk mutasavvf, air Ahmed Yesev, vefaat etti. A. Yesevi, Sayramda

dodu. zellikle Sir-i Dery (Seyhun) ve Takent yresindeki bozkrlarda yaayan gebe Trkler arasnda slamiyetin yerlemesinde byk rol oynad. Tesiri Trkistan snrlarn aarak 13. y.ylda da Anadoluya yayld. 1167 Cengiz Hann babas Yesgey Bagaturun lm. 1174-1250 Eyybler: Kurucusu Selhaddn Eyyubdir. Memlklar tar[B] 1176 Miryakefalon Sava (Anadolu Seluklu). 1185-1233 Artukoullar (Harput): Kurucusu I. Eb Bekirdir. Anadoluda kurulan beylik, Anadolu Seluklu Devleti tarafndan yklmtr. 1192-1196 I. Gyaseddin Keyhsrevin I. saltanat dnemi (Anadolu Seluklu). 1194 Son ran Seluklu Sultan III. Turulun vefat ile, randa Seluklu dnemi sona erdi ve Maverannehirde Trk Harezm Hanl kuruldu. 1196-1204 Rkneddin Sleyman ah dnemi (Anadolu Seluklu). XIII. yzyl I3. yzyl Altnordu Devleti, 1223 ylnda gney steplerini istila etti. Rus prenslerini hara demeye mecbur etti. 13. yzyl ed-Devlett-Trkiyye el-Memlkiyye zamannda Msr ve Suriyeye Trkiyye deniliyordu. 1204 Sinopun fethi (Anadolu Seluklu). 1204-1205 III. Kl Arslan dnemi (Anadolu Seluklu). 1204-1320 obanoullar Beylii: Kurucusu oban Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Candaroullar tarafndan yklmtr. 1205-1220 Anadolu Seluklu Devletinin siys istikrar ve inkif devri. 1205-1211 I. Gyaseddin Keyhsrevin II. saltanat dnemi (Anadolu Seluklu). 1206 Cengiz Han, Moollarn Han oldu. Haziran 1206 Kudbeddin Aybeg, Lahoru ele geirerek, Delhi Trk Memluklar Devletinin temellerini att (26 Haziran 1206).

1206-1413 Delhi (Hind) Sultanl hakimiyet yllar: Hindistanda Delhi merkezli olarak kurulmutur. 1207 Cengiz Han, Krgzlar itaat altna ald: Moolistan idaresi altnda birletirmek isteyen Cengiz Han, Merkit ve Naymanlarla birlikte Krgzlar da itaati altna almtr (1207). Bylece Krgzlar, Cengiz idresindeki Moollara itaat eden ilk Trk kavmi unvann almlardr. Artk Krgzlar, Cengiz Hann olu Toluinin hakimiyet sahasna dahil edilen blgede, birer reis tarafndan idare edilen iki ksm ha linde yaamaa devam edeceklerdir. Mart 1207 Antalyann fethi (5 Mart 1207, Anadolu Seluklu). 1209 Moollar, Yenisey Krgzlarn yendiler ve Krgzlar Tien Shann gneyine kamak mecburiyetinde braktlar. 1209 Baruk ynetimindeki Uygurlar, Mool hakimiyeti altna girdi. 1210 Harezmliler, Karahitaylar yendiler. 1211-1220 I. zzeddin Keykavus devri (Anadolu Seluklu). 1215 Cengiz Han, Pekini ald. Merkitler zerine olu Cuciyi gnderdi. 1216 Ermeniler zerine Sefer; Karaman, Ereli ve Lrende kasabalarnn kurtarl (Anadolu Seluklu). Ocak 1216 Antalya zerine sefer ve Antalyann kurtarlmas (22 Ocak/K.Sani 1216, Anadolu Seluklu). 1218 Kagar igal eden Moollar, Semirechye/Yedisuyu ve Tarm Havzasn ele geirdi. 1218 Mool elilerinin Harezm ah Muhammed tarafndan idam edilmesi, Moollarn ilk Bat Seferini hazrlamalarna sebep oldu. 1219 Moollar, Sirderyay getiler ve Maverannehiri istilaya baladlar. 1220 Moollar, Harezmlileri yenerek Buhara ve Semerkant ele geirdiler. 1220-1231 Son Harezm ah Celleddin Harezmah saltanat. 1220-1237 I. Alaeddn Keykubdn Saltanat (Anadolu Selukluda ikbal devri). 1220-1670? erefhanlar Beylii: Kurucusu eref Handr. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr.

1221 Moollar, Horasan ve Afganistan ele geirdiler. 1223 Aleddn Keykubdn Aliyeyi fethi (Anadolu Seluklu). 1223 Sultan ve Beyler arasnda mcdele (Anadolu Seluklu). 1223-1227 Altnordu han, Cuci (Cengiz Hann byk olu)nin saltanat. 1223/1224 Harezm ahnn peine den Moollar, Kalka Irmanda Ruslarla karlatlar ve onlar yendiler. 1225 Ermeniler ve Hallara kar cihad (Anadolu Seluklu). 1226 Frat boylarnda fetihler (Anadolu Seluklu). 1227 Sudak (Krm) Seferi (Anadolu Seluklu). 1227 Cengiz Hann ld. mparatorluu vrisleri arasnda paylald. Bu vrisler arasnda (kendisine Rus steplerindeki Kpak Hanl den) Batu ve (payna Maverannehir, Tarm Havzas ve Yedisudaki aatay Hanl den) aatay da bulunmaktayd. 1228 ark siyaseti ve Erzincann ilhak (Anadolu Seluklu). 1228 Trabzon Seferi (Anadolu Seluklu). 1230 Ahlatn sukutu ve tahribi zerine Sultan Alaeddin ve Celaleddin arasnda balayan hasmane mnasebetler neticesinde 10 Austosta Yass-imende vukubulan meydan muharebesinde Harezm ordusunun mthi bir bozguna uramas ve imha edilmesi (Anadolu Seluklu, Harzemahlara kar yapld). 1231 Moollar, yeniden canlandrlm olan Harezm Hanln yendiler. Harezmahlar Devleti son buldu. Son Harezmah Celleddin Harezmah (1220-1231) idi. 1236 Moollarn ikinci Bat Seferi balad. 1236/1241-1256 Altnordu han, Batu (Cucinin ikinci olu)nun saltanat. 1236-1502 Altnordu Hanlnn saltanat yllar: Kurucusu Batu Handr. Ruslar tarafndan yklmtr. 1237-1246 II. Gyaseddin Keyhsrev (Anadolu Seluklu).

1240 Kiyev, Moollarn eline geti ve Rusya Mool hakimiyeti altna girdi. 1240 Diyarbakrn Fethi (Anadolu Seluklu). 1240 Baba shakn Anadoluda Peygamberlik iddias ile isyan (Bab syn) ve Trkmen istls (Anadolu Seluklu). *(Bu tarih dizini ierisinde gereklere tam olarak uymayan ya da alt yaps bildirilmedii iin farkl deerlendirilebilecek balklar vardr dizinin tamam eklendiinde zerinde madde madde tartma alabilir. Tonyukuk'un notu) 1241 Seluklu ordusunun Meyyafarkin (Silvan) muhasaras, Mool tehlikesi ve halifenin tavassutu ile Eyyubilerden ahabeddin Gazinin tabiiyeti kabul etmesi art ile bir anlama yapmas. 1242 Baycu Noyan kumandasndaki Mool kuvvetlerinin Erzurumu igali. 1242 Moollar, Bat seferlerine Viyana kaplarnda son verdiler. 1243 Kseda Sava/Bozgunu: Anadolu Seluklu kuvvetleri lhanl Mool ordusu karsnda bozguna urad. Bu sava Seluklunun Anadoludaki hakimiyetini tedricen yok eden sreci balatt. 1243 Moollar, Kseda Savanda Anadolu Seluklu Devletini yendiler: Baycu Noyann Trkiye zerine seferi, Ksedada karlaan Trk ve Mool ordularnn savaa girimesi, Sultan Gyaseddin ve etrafndakilerin liyakatszl ve delice hareketleri yznden Seluklularn 3 Temmuzda, ciddi sava yapmadan dalmalar, Sivasn teslim olmas ve Kayserinin savaarak tahrip ve katliama uramas.Seluklu veziri Mhezzibddin Alinin Moollarn arkasndan Azerbaycana giderek, harac vermek suretiyle, Baycu Noyan ile sulh yapmas, Bizansa kamak maksadyla menderes havzasna varan sultann sulh anlamas zerine Konyaya dnmesi ve devlet nizamnn kurulmas. 1244 Moollardan kaan bir grup Harezmliler, Hallarn elinden Kuds aldlar. 1246-1249 II. zzeddin Keykavus dnemi (Anadolu Seluklu). 1246-1265 Anadolu Selukluda youn saltanat mcadeleleri yllar. Haziran 1249 Rzbe ovasnda II. zzeddn Keykavus ile Rkneddin Kl Arslan arasnda Sultan Han sava. Bu savan ardndan Selukluda Karde saltanat balad (14 Haziran 1249). 1249/1250 Msrda Kpak Trk Memlkl Hanedanl kuruldu. 1250-1382 Trk Memlklar: Kurucusu Aybegdir. erkezler tarafndan yklmtr. * 1250-1487 Karamanoullar Beylii: Kurucusu Nre Sfedir. Anadoluda kurulmu, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr.

1250-1517 Memlklar: Kurucusu Aybegdir. Osmanllar tarafndan yklmtr.* 1254-1257 IV. Rkneddin Kl Arslan dnemi (Anadolu Seluklu). 1256 randa Hlgu idaresindeki Mool l-Hanl Hanedanl kuruldu: Moollann ikinci byk saldrs Cengiz Hann torunu Hulagunun komuta snda balad. Bat Asyada Mool egemenliini pekitirerek Akdenize ulamay amalayan Hulagu 1258de Badata girerek Abbasi halifeliine son verdiyse de, Memluklerce durdurulduundan daha ilerilye gidemedi. Bununla birlikte randa salalnan denetim bir Mool hanedannn (lhanllar) ykselliine imkan verdi. Ekim 1256 Anadolu Seluklu-Mool lhanl, Sultan Han Sava (15 Ekim/T. Evvel 1256). 1256-1257 Anadolu Seluklu topraklarnda II. Mool stilas 1256-1264 Hlagunun saltanat (lhanl). 1257 Altnordu han, Sartak (Batunun olu)n saltanat. 1257 Altnordu han, Ulacnn saltanat. Mays 1257 II. zzeddin Keykavusun Konya Tahtn yeniden ele geirmesi (3 Mays 1257, Anadolu Seluklu). 1257-1259 II. zzeddin Keykavus dnemi (Anadolu Seluklu). 1257-1267 Altnordu han, Berke (Batunun biraderi)nin saltanat. 1258 Moollar Badad yakp-ykarak Abbasi Hilfetinin sona ermesine sebep oldular.* 1259-1262 II. zzeddin Keykavus ve IV. Rkneddin Kl Arslann mterek saltanat dnemi (Anadolu Seluklu) 1260 Memlkller, Ayn-u Calt Savanda Moollar yendiler. 1260 Kpak Hanl, Ak Ordu ve Altnordu olmak zere ikiye blnd. 1260 Kubilay Han idaresinde, inde Mool Yan Hanedanl kuruldu (ykl 1368). 1260-1429 Germiyanoullar Beylii: Kurucusu Ali rdir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. Nisan 1261 Anadolu Ah tekilatnn kurucusu Ah Evran (eyh Nasreddin Ebul-Hakyk Mahmud bin

Ahmed el-Hoy) vefaat etti (1 Nisan 1261). 1262-1266 IV. Rkneddin Kl Arslan dnemi (Anadolu Seluklu). 1262-1277 Muineddin Pervnenin Seluklu taht ve siyasetinde szn geirdii dnem. 1262-1279 II. zzeddin Keykavusun gurbet hayat ve lm (Anadolu Seluklu). 1264-1282 Abakann saltanat (lhanl). 1265-1333 Shibataoullar Beylii: Kurucusu Shib Atadr. Anadoluda kurulan beylik, Germiyanoullar tarafndan yklmtr. 1266 Muineddin Sleyman Pervanenin IV. Rkneddin Kl Arslan ldrtmesi (Anadolu Seluklu). 1266-1284 III. Gyaseddin Keyhsrev dnemi (Anadolu Seluklu). 1267-1280 Altnordu han, Meng-Timurun saltanat. 1268 Mool Han Kubilay Han Japonyaya eli gndererek Moollarn boyunduruu altna girmeyi kabul etmelerini istedi. Japon imparatoru Tokimune reddetti ve Mool elileri geri gnderdi (1268). 1270 Uygur Krall, isyanclar tarafndan yenilgiye uratld. 1273 Mesnevnin yazar, nn asrlardr dnya apnda srdren Trk mtefekkir, mutasavvf ve airi Mevlana Celaleddin-i Rum (1207-1273) Konyada vefaat ett. 30 Eyll 1207 ylnda bugn Afganistan snrlar ierisinde yer alan Horasan yresindeki Belh ehrinde dodu. 1276-1368 nanoullar (Ladik/Denizli) Beylii: Kurucusu Ali Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Germiyanoullar tarafndan yklmtr. 1277 Memluk Sultan Baybarsn Elbistan Savanda lhanl ordusunu bozguna uratmas. 1277 Seluklu-Karamanl Mcadelesi ve Akehir Sava. Sava Karamanllar kazanmtr. 1277 Seluklularca Akehir ve Konyann Karamanl istilasndan kurtarlmas.* 1277 Seluklu kuvvetleri karsnda Karamanl kuvvetlerinin Kurbaahisar Bozgunu ve Mehmed Beyin vefaat. 1277 lhanl Abaka Hann Anadolu seferi ve Seluklu ynetimine el koymas.

1277 Muineddin Pervanenin ldrlmesi (Anadolu Seluklu). 1277 Karamanolu Mehmed Bey Konyada Divanda, derghta, brghta, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacak eklinde Seluklu Siyavua bir ferman yaynlatarak Trkeyi resmi dil haline getirmitir. Nisan 1277 Memluk sultan Baybarsn Anadoluya gelii ve Kayseri seferi (Nisan 1277). 1277-1292 Anadoluda lhanl/Mool Tahakkm dnemi. 1277-1300 Pervneoullar Beylii: Kurucusu Pervnedir. Anadoluda kurulan beylik, Sinop Prenslii tarafndan yklmtr. Mays 1279 Aleddin Siyavu (Cimri)un yakalanarak ldrlmesi (30 Mays 1279, Anadolu Seluklu). 1280-1287 Altnordu han, Tuda-Mengnn saltanat. 1280-1326 Erefoullar Beylii: Kurucusu I. Sleymandr. Anadoluda kurulan beylik, Hamidoullar tarafndan yklmtr. 1280-1391 Hamidoullar Beylii: Kurucusu lyas Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1280-1425 Menteeoullar Beylii: Kurucusu Mentee Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. Ekim 1281 ama doru ilerleyen Mool ordusu ile Memluk kuvvetlerinin savamas ve Moollarn bir kez daha yenilmesi (30 Ekim/T. Evvel 1281). 1281-1324 (1290-1326) Osmanl Devletinin kurucusu I. Osman Gazi dnemi. 1282-1284 Ahmed Tekdarn saltanat (lhanl). 1284 Uygur Krall, aatay Hanlna dahil edildi. 1284-1291 Argunun saltanat (lhanl). 1284-1296 II. Gyaseddin Mesudun I. Saltanat dnemi (Anadolu Seluklu). 1287-1291 Altnordu han, Teleboann saltanat. Aralk 1288 Vezir Shib Atann lm (22 Aralk/K. Evvel 1288, Anadolu Seluklu).

1290-1320 Delhi Sultanlnda Halaciler slalesi ynetime geldi (Hindistan). 1290-1354 h Cumhriyeti Beylii: Kurucusu I. Hseyindir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1291-1295 Geyhatunun saltanat ve Anadoluda lhanl tahakkmnn artmas (lhanl). 1291-1312 Altnordu han, Toktann saltanat. 1291-1461 Candaroullar Beylii: Kurucusu Candar Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1292-1318 Seluklu Devleti ve Hnednnn inkrz dnemi. 1294/1295 lhanllar, Kazan Han idaresinde, slm Dinini kabul ettiler. 1295 Baydunun saltanat (lhanl). 1295-1304 Mahmud Gazan Hann saltanat. Msliman idi (lhanl). 1298-1302 III. Aleddin Keykubad dnemi (Anadolu Seluklu). 1298 Slemi syan (Anadolu Seluklu). 1299/1300 I. Osman Bey (1290-1326) tarafndan Osmanl Devleti kuruldu. *(kinci Osman Bey kim Tanr akna) 1299-1923 Osmanl mparatorluunun hakimiyet yllar: Kurucusu I. Osman Bey (1290-1326) dir. Anadoluda kurulan beylik, zellikle 1453 ylnda stanbulun fethi ile imparatorluk srecine girmi, AsyaAvrupa-Afrika ktalarnda geni topraklar zerinde hkm srmtr. znik-Edirne ve son olarak da stanbul bakent olarak kullanlmtr. Bata ngilizler olmak zere Fransa, talya, Yunanistan gibi mttefik devletlerin bitmek tkenmek bilmeyen, entrika, oyun ve saldrlar sonunda yklmaktan kurtulamamtr. XIV. yzyl 14. yzyl Beyaz Rusya ve Ukrayna Polonya ynetimi altna girdi. 14. yzyl balar aatay Hanl ikiye blnd: Maverannehir (Bat) ve Moolistan (Dou) (14. yzyl balar). 1300-1410 Saruhanoullar Beylii: Kurucusu Saruhan Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti

tarafndan yklmtr. 1300-1423 Tekeoullar Beylii: Kurucusu Yunus Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1300-1425 Aydnoullar Beylii: Kurucusu Aydn Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1300-1355 Sinop Prenslii) Beylii: Kurucusu Gz elebidir. Anadoluda kurulan beylik, Candaroullar tarafndan yklmtr. 1302 III. Alaeddin Keykubad ld (Seluklu). 1302 Osman Gazi Koyunhisar Savan kazand. 1302-1310 II. Gyaseddin Mesudun II. saltanat dnemi (Anadolu Seluklu). 1302-1533 Bengal Sultanl: Bengal merkezli olarak kurulmutur. 1303 Memlkler, Suriyeye yaplan son Mool aknn durdurdular. 1303-1345 Karasioullar Beylii: Kurucusu Karasi Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1303-1345 Tcddinoullar Beylii: Kurucusu Doan ahtr. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1304-1316 lhanl Devletinde I. Muhammed Olcaytu dnemi (h. 704) ii mezhebinden idi. 1308-1508 Akkoyunlular: Kurucusu Tur Ali Beydir. Anadoluda kurulan bu devlet, Safevler tarafndan yklmtr. 1310 Timurtan Seluklu saltanatna son vermesi ve datlan hanedan mensuplarnn u beyliklere snmalar, Timurtan Klikya seferi ve Tarsus blgesini igali. 1310-1318 Son Anadolu Seluklu sultan V. Kl Arslan dnemi. 1312-1350 Sutaylar: Kurucusu Sutay Noyandr. Anadoluda kurulan beylik, Celyirliler tarafndan yklmtr. 1313-1341 Altnordu han, zbek (Toktann yeeni) Hann saltanat. 1313-1341/1342 zbek Han (1282-1342)n hkmdarl dneminde Altnordu Hanl, slm Dinini

kabul etti. 1317-1335 Ebu Saidin saltanat (lhanl). 1318 Anadolu Seluklu Devleti ykld: Son Seluklu sultan V. Kl Arslan zamannda lhanllar tarafndan yklmtr. 1320-1413 Tulukler/Tuluklular (Hindistan). 1324-1362 Orhan Gazinin saltanat (Osmanl) 1325I. vann Moskovay gelitirmeye balamas. Nisan 1326 Bursa fethedildi (6 Nisan 1326 Osmanl). 1326 aatay Han Tarmairinin slm Dinini kabul. 1327-1380 Eretnaoullar Beylii: Kurucusu Eretna Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Kad Burhneddin tarafndan yklmtr. 1328 Karaman Olu Musa bey ve Hamid Olu shak beyin ikayet ve tertipleri, Ebu Said Hann srarlar zerine Sultan Nasirde uyanan endie sebebiyle Timurtan Kahirede idam edilmesi. 1331 znik fethedildi (Osmanl). 1331 lk Osmanl medresesi, znikte Orhan Gazi tarafndan kuruldu. 1334 Karesi Beylii Osmanl Devletine katld. 1335 Ebu Said Hann lm ve bir yl sonra lhanl imparatorluunun paralanmas ile Trkiyede Mool devrinin sona ermesi ve siyasi hakimiyetin Beylikler arasnda taksimi. Osmanl Beyliinin Seluklularn mirasna sahip olmas ve Trk tarihinin en byk eseri olan Osmanl mparatorluu haline gelip ktada Nizam-i Alem davasnn asrlarca ykselmesi. 1335-1336 Arpann saltanat (lhanl). 1336 Musann saltanat (lhanl). 1336 randa lhanl Hanedanlnn sona erii. 1336 Timurun douu. 1337 Kocaeli blgesi Orhan Gazi tarafndan alnd (Osmanl).

1337-1522 Dulkadiroullar Beylii: Kurucusu Karaca Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1338 Hac Bekta- Vel (Seyyid Muhammed bin brahim Ata) vefaat etti. Horasanda Niabur ehrinde (h.680) dodu. Yesevye tarikatinin Anadoludaki temsilcilerindendi (Osmanl). 1340-1393 Kutluahlar Beylii: Kurucusu Kutlu ahtr. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1341 Asyada veba salgnnn balamas. 1341-1342 Altnordu han, Tini Bekin saltanat. 1342-1357 Altnordu han, Canibek (Teni Bekin biraderi)in saltanat. 1345 Ankarann Osmanllarn eline gemesi. 1346 Orhan Gazi Kantakuzenosun kz ile evlendi (Osmanl). 1346-63 Maverannehirde Tuluk Timurun hkmdarl. 1347-1486 Dekkan Sultanl: Dou Hindistanda Bidar merkezli olarak kurulmutur. 1348 Veba salgn Avrupada. 1352 Bizansa yardm iin Sleyman Paa Rumeliye geti ve impi Kalesini s olarak ald (Osmanl). 1352 Osmanllar Cenevizlilere Osmanl topraklarnda serbest ticaret yapma imtiyaz verdiler. 1352-1608 Ramazanoullar Beylii: Kurucusu Ramazan Beydir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1354 Gelibolu fethedildi (Osmanl). 1354 ehzade Sleyman Paann Rumeliye gemesi. 1354-1417 Dobruca Beylii: Dobrucada kurulmutur. 1357-1359 Altnordu han, Berdi Bekin saltanat. 1362-1389 I. Murat (Hdavendigr)n saltanat (Osmanl).

1360-1469 Karakoyunlular: Kurucusu Bayram Hocadr. Anadoluda kurulan beylik, Akkoyunlular tarafndan yklmtr. 1361 Edirnenin fethi (1368de Osmanl Devletinin bakenti oldu). 1362 Orhan Gazi vefat etti ve I. Murat tahta kt (Osmanl). 1362 Kadaskerlik oluturuldu (Osmanl). 1363 Penik Kanunu kt (Osmanl). 1363 Emir Timur, Tuluk Timur Han tahttan indirdi ve yerine kendi kontrolnde kukla bir Han tayin etti. 1366-1367 Altnordu han, Cani-Bek II.nin saltanat. 1366 Gelibolu elden kt (Osmanl). 1368-1507 Timurlular: Kurucusu Timur Handr. zbekler tarafndan yklmtr. 1368-1500 Semerkant Timurlular: zbekler tarafndan yklmtr. 1368-1376 dil Bulgar Han, Hasann saltanat. 1369/1370 Emir Timur, Maverannehirin tek hkimi oldu. 1370 aatay Hanlnda Timurun saltanat (. 1405). 1371 I.Murat (Hdvendigar) irmen Savan kazand (Osmanl). 1375-1376 Altnordu han, Toktakyann saltanat. 1375-1380 Osmanllarn, Germiyanoullar ve Hamidili Beylikleri topraklarnn bir ksmnn ilhak (Osmanl). 1376 Bulgar Krall Osmanl hakimiyetini kabul etti. 1377 Gelibolu Osmanllara iade edildi. 1377 Arap corafyac ve gezgin bn Batutann lm (doumu 1309). 1377-1395 Altnordu han, Tohtam (Toktam)n saltanat.

1380 Ruslar, Kulikova Savanda, Altnordu Han Mamay yendiler. 1380 Altnordu, Ak Ordu ile birletirildi ve her ikisi de Altnordu adn ald. 1380 Timurun fetihlere balamas. 1380-1387 Timur, ran ele geirdi. 1380-1393 1370te aatayllarn yerini alan Timur, 1380de ve 1393te dzenledii seferlerle Celayirlilerin ve Muzafferilerin randaki egemenliine son verdi. 1380-1398 Kad Burhneddin Beylii: Kurucusu Kad Burhneddindir. Anadoluda kurulan beylik, Osmanl Devleti tarafndan yklmtr. 1381-1507 Horasan Timurlular: zbekler tarafndan yklmtr. 1382 Toktam, Moskovay yamalayarak yakt. 1382-1517 erkez Memlklar: Kurucusu Berkukdur. Osmanllar tarafndan yklmtr. 1389 Murat Hdavendigrn mttefik Balkan ordusu karsnda Kosova zaferi (Osmanl). 1389 I. Kosova Sava kazanld (15 Haziran) (Osmanl). 1389 I. Murat vefat etti (Osmanl). 1389-1402 I. Bayezid (Yldrm)n saltanat (Osmanl). 14. yzyl sonlar Turfan Uygurlar, slm Dinini kabul ettiler (14. yzyl sonlar). 1390 Aydn-Saruhan-Germiyan-Mentee beylikleri Osmanlya katld. 1390 Gelibolu tersanesi ina edildi (Osmanl). 1391 stanbul ilk kez kuatld (Osmanl). 1392 Korenin bamsz olmas. 1394-1479 Cevanpr Sultanl: Cevanpr (Delhinin dousu)da kurulmutur. 1395 Timur, muazzam bir ordu ile Terek nehri boylarna geldi ve burada Altn Orda Han Toktam

yendi. Altnordunun bakenti Saray Berkeyi yakp-ykt ve ksa bir sre Moskovay igal etti. 1395-1400/01 Altnordu han, Timur Kutlu (Timur Melik olu)un saltanat. 1396 Timur, 1396 yl banda Kuzey Kafkasyay btnyle ele geirdi. 1396 Yldrm Bayezd, Hal ordusuna kar Nibolu Savan kazand (Osmanl). 1397 skandinav kralln birletiren Kalmar Birlii. 1398 Akay Zaferiyle beraber, Karaman beylii Osmanl hakimiyetini kabul etti. 1398 Karadeniz beylikleri Osmanl Devletine katld. 1398/1399 Timurun, Hindistana girerek Delhi Sultanln yenmesi ve Delhiyi yamalamas.* XV. yzyl 1400 Bursada I. Bayezid tarafndan Ulu Cami yaptrld; lk Osmanl Dar-ifas Yldrm Bayezid tarafndan ina edildi. 1400 Timur, Suriyede Memlklleri yendi. 1401 Timur, Badad yakp-ykt.* 1400-1401/07 Altnordu han, adi-Bekin saltanat. Temmuz 1402 Yldrm Bayezit ile Timurun kuvvetleri arasnda Ankara Meydan Muharebesi yapld (20 Temmuz 1402 Osmanl). Aralk 1402 Timur, zmiri kuatt (1 Aralk 1402, Osmanl). 1402-1413 Osmanl Devletinin Fetret Devri. Mart 1403 4. Osmanl padiah Yldrm Bayezd vefat etti (8 Mart 1403). 1403-1537 Gucert Sultanl: Diyu (Bat Hindistan)da kurulmutur. 1405 Timurun vefaat. 1405 Hint Okyanusunda inlilerin yolculuklar. 1406 bn Haldunun lm (tarihi ve sosyal bilimci).

1406 Azerbaycanda Celayirlilerin yerini alan Karakoyunlular Tebrizi ele geirdiler. 1407-1410 Altnordu han, Pulat-Hann saltanat. 1407-1447 Timurun olu ah Ruh (1377-1447)un Heratta hkmdarl. 1407-1449 ah Ruhun olu Ulu Bey (1394-1449)in Semerkantda hkmdarl. 1408-1467 Kara Koyunlu Trk Emirliinin Bat randa kuruluu. 1410-1412 Altnordu han, Timur (Timur Kutlukun olu)un saltanat. 1412 Altnordu han, Celaleddin (Toktamn olu)in saltanat. 1412-1414/17 Altnordu han, Kerim Berdinin saltanat. 1413-1421 I. Mehmet (elebi)in saltanat ve Fetret Devrinin sona ermesi (Osmanl). 1414-1415 Altnordu han, Kibek Hann saltanat. 1415 Agincourt Muharebesiyle ngiliz Kral V. Henrynin Fransaya yeniden saldrmas. 1415 Portekiz Septede: Portekiz Afrika mparatorluunun balangc. 1416 eyh Bedreddin isyan etti (Osmanl). 1416 I. Mehmet, Macar Seferini dzenledi. 1417 Avlonya fethedildi (Osmanl). 1417-1419? Altnordu han, Cabbar Birdinin saltanat. 1418 Samsun blgesi zaptedildi (Osmanl). 1418? Altnordu han, egrenin saltanat. 1419 Bursada Yeil Caminin bitmesi (Osmanl). 1419-1424 ve 1427-1437/38 Altnordu han, Ulu Muhammed (kili Hasan olu)in saltanat. 1420 eyh Bedrettinin Serezde idam (doumu 1359).

1420-1424 Altnordu han, Devletbirdinin saltanat. 1421 elebi Mehmed ld ve II. Murad tahta geti (Osmanl). 1421-1444 II. Muratn saltanat (Osmanl). 1422 Mevlt yazar Sleyman elebinin lm. 1422-1427 Altnordu han, Barakn saltanat. 1424 Bursada Hac vaza I. Mehmed tarafndan Yeil Klliye yaptrld (Osmanl). 1425 Molla Fenari, ilk eyhlislam olarak tayin edildi (Osmanl). 1425 Muhasara edilen Tekebeylii Osmanl Devletine katld. 1427 Muhasara edilen Germiyanolullar Beylii, 1428de Osmanl Devletine katld. 1428-1599 zbek Hanl: Snakda Aral Gl evresinde kurulmutur. 1429 Hac Bayram- Vel, Ankara Solfasol (Zlfadl)da vafaat etti (Osmanl). 1430 Selanik fethedildi (Osmanl). 1430 Altnordunun bir ksm topraklar zerinde, Hac Giray idaresinde Krm Hanl kuruldu. Mart 1432 II. Mehmed (Fatih Sultan Mehmed) dodu (30 Mart 1432, Osmanl). 1433?-1465? Altnordu han, Seyid Ahmed I.in saltanat. 1434 Edirnede II. Murad tarafndan Muradiye Camii yaptrld (Osmanl). 1434 Cungaryada Mool Oyratlarn ortaya k. 1436 Muiniddin B. Mustafa tarafndan II. Muradn isteiyle ilk Mesnevi tercmesi olan Mesnevi-i Muradiyye adl eseri yazld (Osmanl). 1437-1445 Kazan Hanlnn kurucusu Ulu Muhammed (kili Hasan olu)in saltanat. 1437-1552 Kazan Hanl hakimiyet yllar: Moskova ile dil/Volga rma arasnda kurulmu olan devletin merkezi Kazan ehri idi. Ruslar tarafndan yklmtr. 15. yzyl balar zbekler, Ebul-Hayr (1413-1469) idaresinde gneye, Maverannehire gtler (15.

yzyl balar). 1440 (?)-1466 Krm Hanlnn kurucusu I. Hacgirey Hann saltanat. 1440-1475 Krm Hanlnn hakimiyet yllar: Krm Yarmadas ve Karadenizin kuzeyinde kurulmutur. Merkezi Bahesaraydr. 1475 ylnda Osmanl Devletine balanm. 1774 Kk Kaynarca Antlamas ile Osmanldan koparlm ve 1782/1783 tarihinde ise Krm Hanl, Rus arl tarafndan ilhk edilmitir. 1444 II. Murat tahttan ekildi, II. Mehmed tahta kt ve Varna zaferi kazanld (Osmanl). 1444-1446 II. Mehmet (Fatih)in I. saltanat yllar (Osmanl). 1445 II. Mehmed tahttan ekildi ve II. Murad ikinci defa tahta kt (Osmanl). 1445-1461 Kazan han, Mahmud (Mahmutek)un saltanat. 1445/1473-1552 Altnordu topraklarnn bir ksmnda Kazan Hanl kuruldu. 1445-1681 Kasm Hanl: Moskovann dousunda kurulmutur. 1446 Kazan kenti, Kazan Hanlnn bakenti oldu. 1446-1451 II. Muratn saltanat (Osmanl). 1447 Edirnede II. Murad tarafndan erefeli Camii yaptrld (Osmanl). 1448 II. Kosova Zaferi kazanld (Osmanl). 1449 Trk dnyasnn 15inci asrda yetitirdii en byk astronomi bilgini Ulu Bey (1394-1449) ld. Timur Hann torunu olan Ulu Bey, 22 Mart 1394te Gney Azerbaycandaki Sultaniyyede dodu. yi bir eitim grerek, 13 yandayken Horasan ve Maverannehir eyaletlerine hakan naibi oldu. Bakent setii Semerkantta, mstakil bir hkmdar gibi hareket etti. Fen bilimleri ve astronomiye merak, kendisini dnya tarihinin en byk astronomlarndan biri haline getirdi. lim adaml yannda devlet adaml vasf da yksek olan Ulu Bey, Semerkantta 38 yl hkmdarlk yapt. Bir akademi haline getirdii saray, devrin mehur alimlerinin toplanp tartt bir mekan oldu. iktidar dneminde, bata Semerkant ve Buhara olmak zere tm lke, Trk mimarisinin sekin eserleriyle donatld. Olu Abdllatif tarafndan tahttan indirilen Ulu Bey, 25 Ekim 1449da, Abbas adl bir dman tarafndan ldrld ve dedesi Timur Hann yanna defnedildi.* 1449 Semerkantta rasathane kuran Timurun torunu Ulu Beyin lm (d. 1394). 1451/1452-1469 Timurlu hkmdar Eb Sad (1424-1469)in saltanat.

1451 II. Murad ld (Osmanl). 1451-1481 II. Mehmet (Fatih Sultan)in II. saltanat (Osmanl). Nisan 1453 Fatih Sultan Mehmetin donanmas stanbul sularna girdi (5 Nisan 1453). Nisan 1453 Fatih Sultan Mehmet, stanbul adalarn fethetti (17 Nisan 1453). Mays 1453 stanbul Osmanllar tarafndan fethedildi. Sultan kinci Mehmet,Fatih unvann ald (29 Mays 1453). 1453 Bizans mparatorluu sona erdi. 1453 Veziriazam andarl Halil Paann azil ve idam. 1458 Atinann fethi (Osmanl). 1459 Ayasofya camiye evrildi (Osmanl). 1460 Mora ele geirildi (Osmanl). 1461 Fatih Sultan Mehmed, Bursadaki Ermeni Piskoposu Hovakimi (Ovakim) stanbula getirterek kendisine Patrik unvan da dahil birok haklar tand. 1461 Trabzonun fethi ile Trabzon Rum mparatorluu sona erdi (Osmanl). 1461 Candaroullar Osmanlya katld. 1461-1467 Kazan han, Halilin saltanat. 1463 Osmanl-Venedik Sava balad. 1464-1465 Moskova Prensi III. van (Byk van 1462-1505), Eb Sade eli heyeti gnderdi. 1465?-1481 Altnordu han, Ahmed (Kk Muhammedin olu)in saltanat. 1466 Krm han, Nurdevlet Hann saltanat 1466 II. Mehmed Arnavut seferine kt (Osmanl). 1466 Konya ve Karamann fethi (Osmanl).

1466-1480 Astrahan han, Kasm (bin Muhammed bin Kk Muhammed)n saltanat. 1466-1554 Astrahan Hanl hakimiyet yllar: Hazar Denizi Kuzeyinde Altnordu topraklarnn bir ksmnda kurulmutur. Merkezi Astrahandr. Ruslar tarafndan yklmtr. 1467 Akkoyunlu Uzun Hasan Karakoyunlular yenilgiye uratt: Ak Koyunlu Trkleri, randa Kara Koyunlu Trklerini yendiler/yktlar. 1467-1479 Kazan han, brahimin saltanat. 1468 Karamanoullar Osmanl Devletine katld. 1468 II. Mehmed tarafndan stanbulda Topkap Saray tesis edildi. 1469 Krm han, I. Mengligerey Hann saltanat. 1470 stanbulda Fatih Klliyesi inaa edildi. 1470 Eriboz alnd (Osmanl). 1471 Fatih Klliyesi ald (Osmanl). 1472 Topkap Saray inaatnn balamas (Osmanl). 1473 Otlukbeli Savanda Osmanl ordusu Uzun Hasan komutasndaki Akkoyunlu kuvvetlerini yendi. 1474 Matematiki Ali Kuunun lm. 1474 Krm han, Nurdevlet (II. defa)in saltanat. 1475 Osmanl imparatorluunun hudutlar Rusyann gney hudutlarna kadar uzanmtr. Trkler, ok eski dnemlerden beri Krmda yaamaktadrlar. 13. asrdan itibaren Krm Tatarlar adn almlardr. nceleri Altnorda Devleti iinde yeralmlar, daha sonra ise snrlar Moskovaya kadar ulaan Krm Hanln kurmulardr.Krm Osmanl tabiiyetine girdi: Krm Hanl ile Osmanl imparatorluu tek devlet gibi yaknlat. 1476 Bodan Seferi zaferle sonuland (Osmanl). 1477 Krm han, Canbek (Altnordu emiri)in saltanat. 1478 Akkoyunlu hkmdan Uzun Hasan (1453-1478) ld. 1478 Fatih tarafndan ilk altn para bastrld (Osmanl).

1478-1506 Timurlu hkmdar Hseyin Baykara (1438-1506)nn Heratta Saltanat. 1478-1514 Krm han, I. Mengligerey (II, defa)in saltanat. 1478 lk Rus ar III. vann Novgoroda boyun edirmesi. 1479 Osmanl-Venedik baryla beraber Fatih, Venediklilere Trabzon ve Kefede ticaret yapma hakk tanyan ahidname verdi. 1479-1487 Kazan han, lham (Ali?)n saltanat. 1480 Osmanllarn talya yarmadasna adm atmalar: Otrantonun fethi. 1480 Baarsz Rodos kuatmas gerekleti (Osmanl). 1480 Kadaskerlik Rumeli ve Anadolu olarak ikiye ayrld (Osmanl). 1480 III. van, Trk (Altnordu) boyunduruundan kurtuldu, kuzey bat Rusyay birletirdi ve kendisini Rus ar ilan etti. 1480-1509 Astrahan han, Abdlkerim (Kasmn biraderi)in saltanat. 1481 Altnordu han, Seyid Ahmed II. (eyh Ahmedin biraderi)in saltanat. 1481-1499 Altnordu han, Murtaza (Seyid Ahmedin biraderi)nn saltanat. Mays 1481 7. Osmanl Padiah II. Mehmed [Fatih Sultan Mehmet] vefat etti (3 Mays 1481). Mays 1481 7. Osmanl Padiah II. Mehmed [Fatih Sultan Mehmet] vefat etti (3 Mays 1481). 1481-1502 Altnordu han, eyh Ahmed (Seyid Ahmedin olu)in saltanat. Mays 1481-1512 II. Bayezidn saltanat (20 Mays 1481-1512, Osmanl). Haziran 1481 Yldrm Bayezit ile Cem Sultan arasnda Yeniehir Sava yapld (20 Haziran 1481 Osmanl). 1482 Cem Sultan II. Bayezd karsnda malup oldu ve Rodosa snd (Osmanl). Aralk 1482 Gedik Ahmet Paa idam edildi (18 Aralk 1482 Osmanl). 1483 Sapienza Deniz Zaferi kazanld.

1484 Kili ve Akkirman fethedildi (Osmanl). 1485 Osmanl-Memlk mcadelesi balad. 1486 Moskova ve Kazan arasnda Ebed Bar anlamas imzaland. 1487-1496 Kazan han, Muhammed-Emin (birinci defa)in saltanat. 1488 Sultan II. Bayezid tarafndan Edirnede Bayezid Dar-ifas yapld. 1488-1877 Kgar Hanl: Kgar ehri merkezli olarak Tanr Dalar civarnda kurulmutur. 1489 Osmanl, Memlklere kar toprak kaybetti. 1489 Mimar Sinann doumu (.1588). 1489-1686 dilahlar Devleti: Bija-prda kurulmutur. 1490 Hseyin Baykara, Moskovaya bir eli heyeti gnderdi. 1491 Osmanl-Memlk Bar imza edildi. 1492 Macaristana Sefer dzenlendi (Osmanl). 1492 Grnatann dmesiyle Arap ve Yahudilerin spanyadan atlmalar. spanya Yahudileri Osmanl Devletine sndlar. 1492 spanyollarn Kuzey Afrikada istilaya balamas. 1495 Cem Sultan vefat etti (Osmanl). 1496-1497 Kazan han, Mamuk (Sibir hanzadelerinden)un saltanat. 1497 lk Rus elisi stanbula geldi. 1497 Fergana hkmdar Babr (1483-1530), Semerkant ele geirdi. 1497-1502 Kazan han, Abdllatifin saltanat. 1498 Portekizli Vasco de Gamann Hindistan deniz yolunu kefetmesi.

Eyll 1499 nebaht Kalesi fethedildi (29 Eyll 1499 Osmanl). 15. yzyl sonlar Orta Asya steplerinde Kazak mparatorluu kuruldu (15. yzyl sonlar). 15. yzyl sonlar Deniz yolu ile yaplan ticaretin neminin artmas sebebiyle, pek Yolunun da dahil olduu, kara ticaret yollarnn nemini kaybetmesi (15. yzyl sonlar). 15. yzyl talyan Rnesans: Leonardo da Vinci (1452-1519), Michelangelo (1475-1564), Rafael (Raffaello) (1483-1520), Botticelli (1444-1510), Machiavelli (1469-1527), Ficino (1433-1499). XVI. yzyl 16. yzyl Trk halk iirinin ustalar: Kaygusuz Abdal, Krolu, Pr Sultan Abdal. 16. yzyl Kagarda Hocalarn ortaya k ve daha sonra Ak-Dalk ve Kara-Dalk olmak zere ikiye blnmesi (16. yzyl balar). 1500 Navarin, Modon, Koron alnd (Osmanl). 1500 Muhammed eybni Han (1451-1510) idaresindeki zbekler, Semerkant ele geirdiler ve bu suretle Maverannehirin ynetimini Timurlulardan devraldlar. 1501 Muhakemet-l Lgateyn adl eserin yazar Ali ir Neva (d.1441 Herat - .1501) ld. 1501-1511 Babr ve zbekler, Semerkantn kontrol iin mtemadiyen savatlar. 1502 Venedikle Sulh yapld (Osmanl). 1502 Altnordu Hanlnn, Krm Tatar Hanl hannn eline gemesiyle nih k. 1502-1518 Kazan han, Muhammed-Emin (ikinci defa)in saltanat. 1502-1723/1736 randa Safev Hanedanl dnemi: Safev hanedan ah I. smail (1501-1524) tarafndan kurulmutur. Hanedann dier nemli bir yesi I. Abbas (1588-1629) idi. 1504 Babr, Kbilde kendi Devletini kurdu. 1505 Bayezid Klliyesi ald (Osmanl). 1505 Portekizlilerin Afrikada ticaret merkezleri kurmaya balamalar. 1506 zbekler, Buharay ele geirdi.

1507 zbekler, Herat ele geirdi ve Timur Hanedanl sona erdi. 1508 ah smail Badad ele geirdi, zbekleri yendi. 1509 stanbulda Kk Kyamet ad verilen zelzele oldu (Osmanl). 1509-1532 Astrahan han, Hseyin (bin Canibek bin Mabmud Han)in saltanat. 1510 Muhammed eybn Han, Safev hkmdar ah smaille yapt Merv Savanda ldrld. Bu gelime Maverannehirde bakenti Semerkant olan eybn Hnedanlnn kurulmas ile neticelendi. Ancak siys g gittike Buhrya kayd. 1510-1920 Hve Hanl: Hazar Deniziyle Aral Gl Gneyinde kurulmu, merkezi Hve/Harezmdir. Ruslar tarafndan igal ve ardndan da zoraki himaye altna alnmtr. 1511 ahkulu Baba syan gerekleti (Osmanl). Nisan 1512 II. Bayezd tahtan ekildi I. Selim tahta kt (24 Nisan 1512 Osmanl). Mays 1512 II. Bayezit vefat etti (26 Mays 1512 Osmanl). 1512-1520 I. Selim (Yavuz)in saltanat (Osmanl). 1514 aldran Zaferi: Yavuz S. Selim (1512-1520) ile ah smail arasnda yaplan aldran Sava (1514) neticesi, ksa bir sre iin de olsa Tebriz Osmanl Devletinin eline gemi ve ilk defa Osmanl ve Azerbaycan Trkleri birlemitir. * 1514-1533 Dou aatay Han Seyidin saltanat ve bakenti, liden Kagara nakletmesi. 1514 ah smaile kar aldran zaferi (Osmanl). 1515-1523 Krm han, I. Mehmedgerey (Ulu)in saltanat. 1516 Osmanllar Filistini fethetti. Austos 1516 Memlukllerle Mercidabk Sava yapld. I. Selimin ordusu, Memlk ordusunu yendi (24 Austos 1516). 1517 Ridaniye zaferi: Suriye, Msr ve Arabistann fethi (Osmanl). 1517 Piri Reis Msrda Sultan Selime ilk dnya haritasn sundu (Osmanl).

1517 Osmanl hakan Yavuz Sultan Selimin 17 Ocakta Kahireye girmesi. Tomambayn 13 Nisanda ldrlmesi. Yavuzun hutbede halife ilan edilmesi, Kutsal Emanetleri teslim almas. 1519 Anadoluda Celali isyanlar balad (Osmanl). 1519 Barbaros Hayrettinin ynetiminki Cezayirin Osmanl Devletine balanmas. 1519-1521 Kazan han, ah Alinin saltanat. Eyll 1520 Yavuz Sultan Selim vefat etti (22 Eyll 1520 Osmanl). 1520-1566 I. Sleyman (Kanuni)n saltanat (Osmanl). 1521 Belgrad fethedildi (Osmanl). 1521 Piri Reis Kitab- Bahriye adl eseri hazrlamaya balad (Osmanl). 1521-1524 Kazan han, Sahibgerey (Krm slalesinden)in saltanat. 1522 Babr, Kandahar ele geirdi. Aralk 1522 Kanuni Sultan Sleyman, Rodosun teslimini istedi (13 Aralk 1522 Osmanl). Rodos adas Osmanl Devletine katld. 1523 Krm han, I. Gazigereyin saltanat. 1523-1532 Krm han, I. Saadetgereyin saltanat. 1524 Msrda Hain Ahmet Paa isyan etti (Osmanl). 1524-1531 Kazan han, Safagerey (birinci defa)in saltanat. 1525 lk Fransz elisi stanbula geldi. 1526 Moha muharebesi ve Macaristann fethi (Osmanl). Kasm 1526 Kanuni, Avusturya seferine kt (27 Kasm 1526 Osmanl). 1526-1530 Hindistanda Babrller Devletinin kurucusu, Zahirddn Muhammed Babr ahn saltanat. 1526-1858 Hindistan Trk-Mool Babr mparatorluu: Panipat muharebesi, Bburun Delhi sultanln ele geirip Gurknl (Bbrl) hanedann kurmas. ngilizler tarafndan yklmtr.

1527 Bosnann fethi tamamland (Osmanl). 1528 Piri Reis Kanuniye ikinci dnya haritasn sundu (Osmanl). 1529 Budinin fethi ve I. Viyana kuatmas. Eyll 1529 I. Sleyman (Kanuni) Budapeteyi fethetti (8 Eyll 1529 Osmanl). 1530-1556 Hindistanda Hmayun (Nasirddin Muhammed) saltanat. 1531-1533 Kazan han, Can-Alinin saltanat. 1532 Astrahan han, Ak Kbek (bin Murtaza bin Amed)in saltanat. 1532 Krm han, I. slamgereyin saltanat. 1532-1551 Krm han, I. Sahibgereyin saltanat. 1533 Barbaros Hayrettin Paa Omanl Devletine katld ve Cezayir beylerbeyi oldu. 1533-1537 Astrahan han, Abdurrahman (bin Adlkerim)n saltanat. 1533-1546 Kazan han, Safagerey (ikinci defa)in saltanat. 1534 Badatn fethi (Osmanl). 1534 Tebrize ikinci defa girildi (Osmanl). 1535 Osmanl ile Fransa arasnda kapitlasyon antlamas yapld. 1537-1539 Astrahan han, Dervi Ali (bin eyh Hayder bin eyh Ahmed)nin saltanat. 1538 Hadm Sleyman Paa Hint seferine kt (Osmanl). Eyll 1538 Kaptan- Derya Barbaros Hayrettin Paa, Cenevizli Amiral Andrea Doria komutasndaki Hal (Alman, Portekiz, spanya, Avusturya, Ceneviz) donanmasna kar Preveze deniz zaferini kazand. Amiral Andrea Doria, Yunanistann batsndaki Prevezede yaplan iddetli arpmalar sonrasnda yenilerek kat. Osmanl donanmas ise, Hal donanmasndan 29 gemiyi ele geirdi (27 Eyll 1538). 1539-1554 Astrahan han, Yamurca (bin Berdibek bin Murtaza)nn saltanat.

1540 Venediklere verilmi olan ticari ayrcalk kaldrld (Osmanl). 1541 Budin Osmanlya balanarak Beylerbeylik oldu. 1543 Estergon ve Belgrad fethedildi (Osmanl). 1546-1548 Kazan han, ah-A1i (ikinci defa)nin saltanat. 1547 Sana fethedildi (Osmanl). 1547-1598 Rusyada Rurik Hanedan dnemi. 1547-1584 Korkun van IV. ynetime geldi. ar unvann kullanmaya balad ve Kazan Astrahan ve Nogay hanlklarn ele geirdi. Onun hkmdarl zamannda Sibirya topraklarnn byk ksm Rus arlnn eline geti. 1548 kinci ran seferi dzenlendi (Osmanl). 1548-1549 Kazan han, Safagerey (n defa)in saltanat. Temmuz 1549 Barboros Hayrettin Paa vefat etti (4 Temmuz 1549). 1549-1551 Kazan han, temigereyin saltanat. 1550 Sleymaniye Klliyesi ina edildi (Osmanl). 1550 Altan Hann ini igali. 1551 Trablusgarp fethedildi (Osmanl). 1551-1552 Kazan han, ah-Ali (nc defa)nin saltanat. 1551-1577 Krm han, I. Devletgereyin saltanat. 1552 Kazan han, Muhammed Ydigar (Astrahan sllesinden)n saltanat. 1552 IV. van (Korkun van, 1533-1584), Kazan ehrini kuattt ve ele geirerek katliam yapt. Kazan Hanl Ruslarn eline geti, Kazan Trkleri bundan byle istiklallerini kaybettiler. 1553 Kanunnin ran Seferi: Osmanl-ran/Snn-i mcdelesi Knn S. Sleyman (1520-1566)n 1553deki ran seferi ile devam etmi, Tebriz bir kez daha Osmanlnn eline gemi, fakat bir ka yl sonra Osmanl tekrar blgeden geri ekilmitir.*

1553 Turgut Reis Akdeniz seferine kt (Osmanl). 1554-1556 Astrahan han, Dervi Ali (ikinci defa)nin saltanat. 1555 Osmanl-Safev Bar. Osmanl-ran arasnda Amasya Anlamas imzaland. 1556 nl Trk airi Fuzli (Mehmed B. Sleyman, 1480-1556) ld. Kerbelda dodu, 1556da Kerbelda ld. iirde Fuzl adn, kendi iirlerinin bakalarnnkilerle, bakalarnn iirlerinin de kendisininkilerle karlatrlmas iin aldn, byle bir takma ad kimsenin beenmeyeceini dndnden kullandn, Farsa Divannn giriinde aklar. 1556 IV. van, dil/Volga havzasndaki Astrahan Hanln ele geirdi/ykt. 1556-1600 Sibir Hanl: Urallarn dousunda kurulmutur. 1556-1605 Hindistanda Akbar (Celaleddin Muhammed) saltanat. 1557 Fas fethedildi (Osmanl). 1557 Sleymaniye Klliyesi ald. Haziran 1557 Sleymaniye Camii ibadete ald (7 Haziran 1557). 1557-1598 Buharada son ve en byk eybn hkmdar II. Abdullah Han (1533-1598)n saltanat. 1558-59 Ruslarn Anthony Jenkinson idaresinde, Maverannehirle ilk ticar temas. 1560 Cerbe Adas alnd (Osmanl). Eyll 1561 ehzade Bayezt idam edildi (25 Eyll 1561 Osmanl). 1563nl denizci Seydi Ali Reis vefat etti (Osmanl). 1563-98 Sibir Hanlnda, son eybn hkmdar Km Hann saltanat). 1565 Ekber ahn Gurknl (Bbrl) egemenliini Dekkana yaymas. 1565 Sokollu Mehmet Paann 14 yl srecek vezirizamlnn balamas (Osmanl). 1566 Kanuni Sultan Sleyman Zigetvar seferine kt. Bu seferde vefat etti. II. Selim tahta kt.

Eyll l566-1574 II. Selim (Sar)in saltanat (24 Eyll 1566-1574 Osmanl). 1570 Cungarya ve Moolistanda Mool Oyratlarn ykselii. 1571 Krm Tatarlar, Moskovay yamalad. 1571 nebaht Deniz Sava (Lepanto)nda Osmanl donanmasnn yenilmesi. Austos 1571 Kbrs Osmanllar tarafndan fethedildi (1 Austos 1571). 1574 Tunus fethedildi (Osmanl). 1574 Edirnede Selimiye Camii inaatnn bitmesi (Osmanl). Aralk 1574 Sultan II. Selim vefat etti (3 Aralk 1574 Osmanl). Aralk 1574-1595 III. Murat tahta kt (21 Aralk 1574-1595 Osmanl). 1577-1583 Krm han, II. Mehmedgerey (Semiz)in saltanat. 1578 Osmanl ve ran Savalar balad. Eyll 1579 Sokollu Mehmet Paa hanerlenerek ldrld (30 Eyll 1579 Osmanl). Ocak 1580 stanbul Rasathanesi yktrld (22 Ocak 1580). 1583-1588 Krm han, II. slamgerey (Dervi)in saltanat. 1584 Osmanl ekonomisinde ilk byk devalasyon (tai). 16. yzyl sonlar Kazak mparatorluu orduya/cze blnd: douda Byk Orda/Ulu Cz, merkezdeki topraklarda Orta Orda/Orta Cz ve batda Kk Orda/Kk Cz (16. yzyl sonlar). 1584 Rus Kozak lideri Yermak, Tobol Irma Savanda Km Han yendi. 1587-1629 randa I. ah Abbasn Saltanat. 1588 Osmanl corafyasn yapt eserlerle ssleyen ve tarihe damgasn vuran cihan mimar Mimar Sinan 17 Temmuz 1588de stanbulda ld. 1588 Krm han, II. Gazigerey (Bora)in saltanat.

1590-1650 Cell isyanlarnn en youn dnemi. 1594 Krm han, Fetihgereyin saltanat. 1594-1608 Krm han, II. Gazigerey (kinci defa)in saltanat. 1595-1603 III. Mehmetin saltanat (Osmanl). 1598 ah I. Abbasn Isfahanda imparatorluk bakentini kurmas 1598/1599 Astrahanl Hanedn, evlilik vastasyla eybn Hanednl ile ba kurdu. Buhara Hanlndaki bu asl gleri ile de Maverannehirde otoritenin mirass oldular. 1599-1868-1920 Buhara Hanl: Buhra merkezli olarak Maverannehir corafyasnda kurulmu olan hanlk, Ruslar tarafndan igal ve ardndan da zoraki himaye altna alnmtr. 16-17. yzyllar air Karacaolan. XVII. yzyl 17. yzyl balar Oyrat kabile konfederasyonuna dahil olan Kalmuklar, Cungaryadan dil/Volga taraflarna gtler (17. yzyl balar). Aralk 1603-1617 I. Ahmetin saltanat (22 Aralk 1603-1617 Osmanl). 1605-1627 Hindistanda Cihangir ah (Nureddin) saltanat. 1608 Krm han, Tobtamgereyin saltanat. 1608 Krm han, I. Selametgereyin saltanat. 1609 Sultanahmet Camii inaatnn balamas (mimar: Sedefkr Mehmet Aa). 1610 Avrupada Bilim Devriminin balamas: Kepler (1571-1630), Bacon (1561-1626), Galileo (1564-1642), Descartes (1596-1650). 1610 Krm han, Canbekgereyin saltanat. Kasm 1617 Sultan I. Ahmet vefat etti (22 Kasm 1617 Osmanl). 1617-1618 I. Mustafann saltanat (Osmanl). 1618-1622 II. Osman (Gen)n saltanat (Osmanl). 1619-1621 Moskova ve Buhara arasnda ilk diplomatik iliki kuruldu.

1622 Krm han, III. Mehmedgereyin saltanat. Mays 1622 Sultan II. Osman ldrld (20 Mays 1622 Osmanl). 1622-1623 I. Mustafann saltanat (Osmanl). 1623-1640 IV. Muratn saltanat (Osmanl). 1627 Krm han, Canbekgerey (kinci defa)in saltanat. 1627-1628 Hindistanda ah Devar Bah saltanat. 1628-1658 Hindistanda ah Cihan (ihabddin) saltanat. 1632 Yakutistann en byk kenti olan Yakutsk kuruldu. 1635 Krm han, nayetgereyin saltanat. 1638 Ruslarn Byk Okyanusa ulamalar. 1638 Krm han, I. Bahadrgerey (Rezmi)in saltanat. 1638 Safevler ve Osmanllar arasnda Atekes Antlamas. 1638 Yakutsk eyaleti (Voyevodstvo) oluturuldu ve bu topraklar Ruslarn yerleimine ald. Ruslar zellikle Lena nehrinin orta kesimi boyunca sralanan ehirlere yerletiler. 1640-1648 brahimin saltanat (Osmanl). 1642 Krm han, VI. Mehmedgerey (Kmil)in saltanat. 1643 Cungaryada kalm olan Oyratlar, Yedisuyu ele geirdiler. 1644 Krm han, III. slamgereyin saltanat. 1644-1911 Moolistan topraklar Manu Hanedannn egemenliinde kald. Burada Kazak, Urianhay ve Hoton boylar arasnda yedi Trk toplumu da yaad. Ayrca blgede az sayda zbek ve Uygurlar da bulunmaktadr. 1645 Ruslar, Pasifie, Byk Okyanusa ulatlar. 6-10uncu yzyllarda gneyden gelerek imdiki yerlerine yerleen bir Trk boyu olan Yakutlar (Sahalar) Rus arlnn denetimine girdi.

Austos 1648-1687 IV. Mehmet (Avc)in saltanat (7 Austos 1648-1687 Osmanl). Eyll 1651 Ksem Sultan ldrld (2 Eyll 1651 Osmanl).* 1653 Hindistanda, Agrada Ta Mahalin tamamlanmas. 1654 Krm han, VI. Mehmedgerey (ikinci defa)in saltanat. Mart 1656 Dk ayarl para ve alnamayan maalar iin ayaklanan askerler; IV. Mehmedin onayyla baz saray aalarn idam ettiler.Tarihimizde nar Vakas diye geer (4 Mart 1656 Osmanl). 1657 Tarih, corafya ve bibliyografya alannda nemli eserler vermi Kefz-Znn an esmiil-Ktbi vel-Fnn adl eserin yazar Katip elebi (1609-1657) ld. ubat 1609da stanbulda dodu, 6 Ekim 1657de ayn yerde ld. 1658-1707 Hindistanda ah Evrengzib (Muhiyddin) saltanat. 1661 stanbulda ilk Osmanl ktphane binas; Kprl Ktphanesi. 1665 Krm han, dilgerey (obangereylerden)in saltanat. 1670-1777 Krm han, I. Selimgerey (El-Hac)in saltanat. 1677 Krm han, Muradgereyin saltanat. 1680li yllar Manuryada Rus ve inli birliklerin atmas (1680 li yllar). 1680-1718 Tekrar birletirilmi olan Kazak ordular zerinde Tauke Hann saltanat. 1682 Seyahatnme adl eserin mellifi, Trk gezgini Evliya elebi (bin Dervi Mehmed Zill, 1611-1682) ld. Evliya elebi stanbulda Unkapannda dodu, 1682de Msrdan dnerken yolda ya da stanbulda ld. 1683 Krm han, II. Hacgerey (Zengisi uzun)in saltanat. Temmuz 1683 Trk ordularnn Viyana kuatmas taarruzu balad (1 Temmuz 1683). Kasm 1683 IV. Murat, Musula girdi (5 Kasm 1683 Osmanl). 1684-1691 Krm han, I. Selimgerey (kinci defa)in saltanat. 1687 Hivede eybnler saltanatnn sonu.

1687-1691 II. Sleymann saltanat (Osmanl). 1689 Rusya ve in arasnda, Manuryada snr atmalarn sona erdiren Narinsk Antlamas imzaland. 1691 Krm han, II. Saadetgereyin saltanat. 1691 Krm han, Safagereyin saltanat. 1691-1695 II. Ahmetin saltanat (Osmanl). 1692-1698 Krm han, I. Selimgereyin saltanat (nc defa). 1695-1703 II. Mustafann saltanat (Osmanl). 1697 inin D Moolistan istila etmesi. 1698-1702 Krm han, II. Devletgereyin saltanat. 1699 Karlofa Antlamas: 1683 tarihinde Viyana bozgunu ile balayan Osmanl-Avrupa savalarnn son bulmas. Bu antlamayla Avusturya, Venedik, Lehistan ve Rusya ile antlama imzaland. XVIII. yzyl 18. yzyl balar Oyratlar, Kazaklar zerine aknlarda bulundular (18. yzyl balar). 1701 Ruslarla stanbul Antlamasnn imzalanmas. 1702-1704 Krm han, I. Selimgerey (Drdnc defa)in saltanat. Austos 1703-1730 Sultan II. Mustafann yerine kardei ehzade Ahmet (III. Ahmet) tahta kt (23 Austos 1703-1730 Osmanl). 1704 Krm han, III. Gazigereyin saltanat. 1707 Krm han, I. Kaplangereyin saltanat. 1707 Evrengzibin lm: Hindistanda Gurkanl egemenliinin zayflamas. 1707 Hindistanda Azim ah saltanat. 1707-1712 Hindistanda ah Alam I (Muhammed Muazzam) saltanat.

1707-1713 Krm han, II. Devletgerey (ikinci defa)in saltanat. 1708 Kazan ehri, Vilayet bakenti oldu. 1709 Poltava Sava: Byk Petronun svelileri yenmesi. 1710-1876 Hokand Hanl: Takent Dousunda kurulmu olup, Hokand merkezi idi. Ruslar tarafndan yklmtr. Temmuz 1711 Osmanl Devleti ile Rusya arasnda savan ardndan Prut Bar Antlamas imzaland (22 Temmuz 1711). 1712 Hindistanda ah Azim-an saltanat. 1712-1713 Hindistanda Cihandar ah (Muhammed Muizzuddin) saltanat. 1713 I. Kaplangerey (ikinci defa)in saltanat. 1713-1719 Hindistanda Farruh Siyar (Celaleddin Muhammed) saltanat. 1715 ar Byk Petro komutasnda Kazak Steplerine ilk Rus asker seferlerinin balamas. 1716 Krm han, Kara Devletgereyin saltanat. 1717 Krm han, III. Saadetgereyin saltanat. 1717 Hiveye yaplan ilk Rus asker seferi, ar askerlerinin katledilmesi ile neticelendi. 1718 Oyratlar, Balka Glnn kuzeyinde Kazak Orta Cz yendiler. Temmuz 1718 Pasorofa Antlamas imzaland (Osmanl 2 Temmuz 1718). 1718 Lale Devrinin balamas (Osmanl). 1719 Hindistanda ah Cihan II (Refid-Daula) saltanat. 1719 Hindistanda ah Nikusiyar saltanat. 1719 Hindistanda emsuddin ah (Refid-Derect) saltanat. 1719-1748 Hindistanda Muhammad ah (Nasirddin) saltanat.

1720 Yirmisekiz elebizade Mehmet Efendinin Parise eli olarak gitmesi. 1722 Afganllar, ran istila ettiler ve bunun bir sonucu olarak Safev Hanedanl sona erdi. 1723-1725 Kuzey Maverannehire Kalmuk ve Oyrat aknlar. 1723 Safev Devletinin Ykl. 1724 Ruslar, irvann kuzeyindeki Azer topraklarn ele geirdi. 1724 Krm han, II. Mengligerayin saltanat. Aralk 1727 Sait Mehmet elebi ile brahim Mteferrikann stanbulda ilk Trk matbaasn kurmalar. (16 Aralk 1727). Matbaa 1742de kapanm, 1784te tekrar almtr. 1729 Nadir Kulu Bey (Nadir ah), Afganllar randan kard. 1730 Krm han, I. Kaplangerey (nc defa)in saltanat. 1730 Patrona Halil syan ve Lale Devrinin sonu (Osmanl). 1730 Nevehirli brahim Paa (d. 1662-3)nn lm (Osmanl). 1730 Orhun abidelerinin dnyaya tantlmas; ilk kez sveli subay Strahlenberg tarafndan, 1730 ylnda yaymlanan aratrmalaryla dnyaya tantlmtr. 1730-1754 I. Mahmutun saltanat (Osmanl). 1731 Kazak Kk Cz, Rus himyesini kabul etmek zorunda kald. 1732 Minyatr ustas Levnnin lm. 1732 Nadir Kulu Bey, Herat ald. 1735 Vehhab hareketinin balamas; Osmanl ve slam Dnyas iin yeni bir ban ba. 1736 Krm han, II. Fethigereyin saltanat. Temmuz 1736 Sultan III. Ahmet vefat etti (1 Temmuz 1736 Osmanl). 1736-1747 randa Nadir ah dnemi: Bir Afar Trkmeni olan Nadir, 1732de lkede dzeni salamay

baard. Kafkasyadaki aske ri baarlarnn ardndan dorudan tahta geti. Afar ve Kaar nderlerinin balatt bir ayaklanmada ldrld. 1737 Krm han, II. Mengligerey (ikinci defa)in saltanat. 1739 Krm han, II. Selmetgereyin saltanat. 1739 Avusturya ve Rusya ile Osmanl Devleti arasnda Belgrat Bar. 1739 Nadir ah, Gazne ve Kabili ald, Delhiyi igal etti. Mays 1740 Osmanl devleti Fransa ile kaptlasyon antlamas yapt (30 Mays 1740). 1740 Kazak Orta Cz, Rus himayesini kabul etmek zorunda kald. 1740 Osmanl Devletinin Fransaya ilk kez daimi kapitlasyon hakkn tanmas. 1740 Avusturya Veraset Savalar; Prusya Silezyay ilhak ediyor. 1740-1747 Nadir ah, Maverannehiri istila ile hakimiyeti altna ald. 1742 Ruslarn dil-Ural blgesinde Mslmanlara kar uyguladklar zulm politikalarnn dorua ulamas. 1742 Kazak Ulu Cz, Rus himayesini kabul etmek zorunda kald. 1743 Krm han, II. Selimgerey (Kat)in saltanat. 1746 ran ile bir dizi savatan sonra yeniden Kasr- irin Antlamas snrlarna dnlmesi (Osmanl). 1747 Azerbaycann kk hanlklara bln: Afar Trkmenlerinden Nadir Kulu h (1736-1747)n lm ile balayan istikrarszlktan faydalanan Azerbaycan Trkleri, mstakil hanlklar kurarak, devletikler hlinde blndler. Bu hanlklar: Gence: (1747-1804), Derbend: (1747-1806), Kuba: (1747-1806), Bak: (1747-1807), Tali/Lenkeran: (1747-1812), eki: (1747-1820?), irvan: (1747-1820?), Karaba: (17471822), Nahcivan: (1747-1825), Revan: (1747-1826), lisu/Zakatala: (1747-1827). Bu hanlklar 1804-1827 arasnda birer birer Rusya tarafndan igal edilecektir. 1747 Buharada zbek Mangt Hanedanlnn bir g olarak ortaya kmas. 1748 Krm han, Arslangereyin saltanat. 1748-1754 Hindistanda Ahmed ah Bahadur (Ebul-Nasir Muhammed) saltanat.

l750-1779 randa Zend Hanedan dnemi. 1751 inin Tibet, ungarya ve Tarm havzasn igal etmesi. 1754-1757 III. Osmann saltanat (Osmanl). 1754-1760 Hindistanda ah Alemgir II (Muhammed Azizddin) saltanat. 1755 Nuruosmaniye Camisinin al (Osmanl). 1756 Krm han, Halimgereyin saltanat. 1757 inliler, Oyratlar Cungaryada yendiler. 1757-1774 III. Mustafann saltanat (Osmanl). 1758 Krm han, Krmgerey (Deli Han)in saltanat. 1759 inliler (Manu mparatorluu), Tarm Havzas (Dou Trkistan)n istila ettiler ve buradaki Hocalar, Hokanda katlar. 1760 Hindistanda ah Cihan III saltanat. 1760-1806 Hindistanda ah Alam II (Celaleddin Ali. 1788 ylnda ksa bir sre tahttan uzaklatrld.) saltanat. 1762-1796 Katerina II. (Rus mparatoriesi). Krm ile Polonyann bir ksmn ilhak etti ve Bat Ukrayna ile Beyaz Rusyay yeniden ald. 1763 Hive (Harezm)de zbek Kongrat Hanedanl, bir g olarak belirdi. 1764 Krm han, III. Selimgereyin saltanat. 1767 Krm han, Arslangerey (ikinci defa)in saltanat. 1768 Krm han, Maksudgereyin saltanat. 1768 Krm han, Krmgerey (ikinci defa)in saltanat. 1768 Dou Trkistan, inliler tarafndan resmen Xinjiang/Sinkiang/kazanlm topraklar olarak yeniden isimlendirildi. 1769 Krm han, III. Devletgereyin saltanat.

1770 Krm han, II. Kaplangereyin saltanat. 1770 Krm han, III. Selimgerey (ikinci defa)in saltanat. 1771 inliler, Kazaklar zerinde vassal ilikisi kurma teebbsnde bulundular. 1771 Kalmuklarn bir ksm, dil/Volgadan tekrar Cungarya ve li Vadisine gtler. 1771 Krm han, Maksudgerey (ikinci defa)in saltanat. 1772 Krm han, II. Sahibgereyin saltanat. 1772 Polonyann ilk paylalmas (2. ve 3. paylamlar 1793 ve 1795). 1774 Kazan ehri Emelyan Pugachev kuvvetleri tarafndan zaptedildi. 1774 Osmanl imparatorluu ile Rusya arasnda imzalanan Kk Kaynarca antlamas ile Krm Hanl Osmanl himayesinden kmtr. Rus igaline maruz kalan Krm Trklerinin esaret yllar bylece balamtr. Yerli halk baka blgelere ge zorlanmtr. En byk g dalgalar 1792, 1860-63, 1874-75, 1891-1902 yllar arasnda yaanmtr. 1774 Osmanl Padiahlarnn resmen halife unvanlarn kullanmaya balamalar. 1774-1789 I. Abdlhamitin saltanat (Osmanl). 1775 Krm han, III. Devletgerey (ikinci defa)in saltanat. Nisan 1775 Tersane ambarlarndaki bir odada Hendese Odas kuruldu (29 Nisan 1775 Osmanl).

1777 Krm han, ahingereyin saltanat. 1779-1925 randa Kaar Hanedan Dnemi: Aa Muhammed Han (1779-97) rann kuzey kesiminde egemenliini pekitirdikten sonra, i blnmelerle zayflam olan Zend hanedann hedef alan bir harekata giriti. Ltfi Ali komutasndaki Zend kuvvetlerini srekli izleyerek sonunda 1794te Kirmann gneydousunda kesin yenilgiye uratt. ehinah unvann ald 1796da Horasan zerine yryerek Mehedi ald ve Afar hanedanna son verdi. ran bu kez Kaar hanedan altnda yeniden birleti ve 1785te bakent yaplan Tahran hzla geliti. te yandan srekli savalar ve birok kentin yamalanmas lke ekononisini byk ykmna uratt. Basra Krfezi ticareti zamanla ngilizlerin eline geti.

1782 Krm han, II. Bahadrgereyin saltanat. 1782/1783 Krm Hanl, Ruslar tarafndan ilhk edildi. 1783 Krm han, ahingerey (ikinci defa)in saltanat. 1784 Rusya Vladikafkas kalesini igal etti. Kuzey Osetyada Rus yerleimi balad. 1784/1785 Buhara Hanlnda Astrahanllar Hanedanl sona erdi, yerini Mangt Hanedanl ald. 1786 Krm han, ahbazgereyin saltanat. 1789 Mays I. Abdlhamid vefat etti; III. Selim tahta kt (7 Mays 1789 Osmanl). 1789-1807 III. Selimin saltanat (Osmanl). 1791 Krm han, Bahtigerey (1793 Ya Muahedesine kadar)in saltanat. Austos 1791 Osmanl ile Avusturya arasnda Zitovi Bar Antlamas imzaland (4 Austos 1791). Austos 1791 Osmanl ile Rusya arasnda Kalas Mtarekesi imzaland (8 Austos 1791). Ocak 1792 Osmanl-Rusya arasnda Ya Antlamas imzaland (9 Ocak 1792). 1793 Nizam- Cedit Ocann kurulmas (Osmanl). 1792 Avrupada ilk daimi Osmanl elilii (Londra). 1797-1834 ran Kaar hanlarndan Feth Ali ah (1797-1834), hkmdarl boyunca ngiliz desteine dayanarak Ruslarla savat 1813 Glistan ve 1828 Trkmenay antlamalaryla Kafkasyay Rusyaya brakmak zorunda kald. 1798 Hokandda zbek Hanl kuruldu. Temmuz 1798 Napolyon Msr igal etti (1 Temmuz 1798 Osmanl). (boaltlmas 1801). Eyll 1798 Osmanl Hkmeti, tarihinde ilk kez Fransa ya sava ilan etti (2 Eyll 1798).

1798-1814 Rusya, Avrupadaki Devrimci hareketler ve Napolyon Savalarna (1798-1801, 1805-07) katld ve Napolyonun igalini pskrttkten sonra, onun tahttan indirilmesinde rol oynad (1812-14). 1799 air eyh Galibin lm (d. 1757). Mays 1799 Cezzar Ahmet Paa, Akkada Napolyona kar byk bir zafer kazand (10 Mays 1799 Osmanl).
XIX. yzyl 1801 Kazanda Vilayet gazetesi yaymlanmaya balad. 1804 (Hivede) Kongrat Sllesi, Han unvann kullanmaya balad. 1804 Kazan niversitesi kuruldu. 1804 Kara Yorgi nderliinde Srp syannn balamas (Osmanlya kar). 1804 Rus kuvvetlerinin Azerbaycan hanlklarn igal etmesi: Grcistan ilhak ardndan burasn blgeyi igal iin bir s olarak kullanan Ruslar, buradan hareketle 1804-1827 yllar arasnda btn Azerbaycan hanlklarn birer birer ele geirdi. 1805 Kavalal Mehmet Alinin Msr Valisi atanmas. 1806-1837 Hindistanda Akbar ah II (Muhyiddin) saltanat. Mays 1807 Nizam- Cedid kaldrld (29 Mays 1807 Osmanl). 1807-1808 IV. Mustafann saltanat (Osmanl). 1807 Vehhabilii kabul eden Suudilerin Hicaz istila etmeleri. 1807 III. Selimi tahttan indiren Kabak Mustafa isyan (Osmanl). Temmuz 1808 Sultan IV. Mustafa, III. Selim (d. 1761)i ldrtt (Temmuz 1808). Temmuz 1808-1839 Alemdar Mustafa Paann II. Mahmutu tahta karmas ve II. Mahmutun saltanat (Temmuz 1808-1839 Osmanl).

Eyll 1808 Sened-i ttifak imzaland (29 Eyll 1808). Ekim 1808 Nizam- Cedid, Sekban- Cedid adyla yeniden kuruldu (14 Ekim 1808 Osmanl). 1808 Alemdar Mustafann yenieri isyan sonucunda lmesi. 1812 Osmanl-Rus Bkre Bar Antlamas. 1818-1889 ehabeddin Mercan. Mstefdl-Ahbr f Ahvl-i Kazan ve Bulgar adl eserin mellifi. Bu eserinde, Bulgar Trklerinin slamiyeti ta, Halife el-Memun (227-232/813-833) zamannda kabul ettiklerini zikreder. 1820 Yanya kuatmas (Osmanl). 1820-1828 Hocalar, Altehir (Tarm Havzas)de, in sultasna kar yeniden bakaldrd. 1820-1840 Kazaklar, Rus tahakkmne ba kaldrdlar. 1821 Yunan htilalinin balamas (Osmanlya kar). 1822 Kazak Orta Cz Hanl, Ruslar tarafndan ilg edildi. 1824 Kazak Kk Cz Hanl, Ruslar tarafndan ilg edildi. 1822 Karaaylar, 1812de girdikleri Rus boyunduruundan kurtulmak iin ayaklandlar fakat ar bir yenilgiye uradlar. Karaaylarn soylarnn Hun ve skitlere kadar uzand sylenmektedir. Bir Kpak boyu olan Karaaylar, Balkarlar gibi uzun sre gebe bir hayat srdler. 15. yydan 1812ye kadar Osmanl himayesinde Kabartay beylerine bal kaldlar. Temmuz 1824 Patrik Karabet, Anadoludaki Ermeni cemiyetlerine gnderdii talimatla, Ermeni okullarnn saysn oaltlmasn emretti (10 Temmuz 1824). 1825-1880 Ziya Paa (Osmanl). Haziran 1826 Vaka-i Hayriye: Yenieri Oca kaldrld ve Asakir-i Mansure-i Muhammediyye kuruldu (14 Haziran 1826 Osmanl). 1826-1871 inasi (Osmanl). 1827 nce Kahire, sonra stanbulda Tbbiye Mektebinin kurulmas. 1827 l5.yy. sonlarnda Osmanlya balanan Balkarlar, Rus boyunduruu altna girdiler. 1917den sonra Karaayllarla birlikte Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti iinde yer almlar ve 1921de Kabartay oblastna

katlmlardr. Nisan 1827 Yunanistann bamszlna dair Petersburg Protokol, ngiltere ile Rusya arasnda imzaland (4 Nisan 1827). 1827-1829 Trkiye ile sava, Rusyann Balkanlarda hakimiyet kurma teebbsleriyle sonuland. Nisan 1828 Rusya, Osmanl mparatorluuna sava ilan etti (26 Nisan 1828). Eyll 1829 Rusya ile Osmanl arasnda Edirne Antlamas imzaland (14 Eyll 1829). Nisan 1830 Avrupa devletleri, Osmanldan, kurulan bamsz Yunan Devletini onaylanmasn istediler (8 Nisan 1830). Nisan 1830 Osmanl Hkmeti, Yunan Devletinin kurulmas hususunda hazrlanan protokol imzalayp Yunan Devletinin varln resmen kabul etti (24 Nisan 1830).

Mays 1830 Osmanl-Amerikan Ticaret ve Dostluk Antlamas imzaland (7 Mays 1830). Temmuz 1830 Fransann Cezayiri istilas (4/5 Temmuz 1830). Eyll 1830 Patrona Halil syan balad (28 Eyll 1830 Osmanl). Kasm 1831 Osmanlda ilk Trke resm gazete; Takvim-i Vekynin yayma balamas (11 Kasm 1831). 1831 Msrda Mehmet Ali Paa isyan balad (Osmanlya kar). 1833 Babli Tercme Odasnn kurulmas. 1833 Osmanl-Rus Hnkr skelesi Antlamas. 1833 Msr ile Ktahya Mukavelesi (Osmanl). 1834 Mekteb-i Harbiyenin almas (Osmanl). Kasm 1837 Eser-i Hayr adl Osmanl yapm buharl gemi, denize indirildi (26 Kasm 1837). 1837/1838-1846/1847 Kenesar Kasmov nderliinde Rus tahakkmne kar Kazak direnii. Mill istikll mcdelesi.

1837-1858 Hindistanda Bahadur Shah II (Ebul-Zafer Muhammed Siracddin)n saltanat. Son Babr ah, devleti ngilizler tarafndan ilhak edilince srgne gnderildi. 1838 lk Rdiyelerin kurulmas (Osmanl). Austos 1838 ngiliz tccarna geni imkanlar tanyan Osmanl-ngiliz Balta Liman Ticaret Muahedesi/Szlemesi imzaland. Bu muahede ile gmrk resmi oran, ihracatta yzde 12, ithalatta yzde 5 olarak tespit edildi (16 Austos 1838). 1839 brahim Paa ordusu karsnda Osmanlnn Nizip bozgunu. 1839 Osmanl Sultan II. Mahmutun lm. Mays 1839 Mektebi ahane-i Tbbiye ald (14 Mays 1839 Osmanl). Kasm 1839 Osmanl mparatorluunda anayasal dzene ilk cidd yaklama giriimi; Mustafa Reit Paann (1800-1858) Glhane Hatt- Hmayunu (Tanzimat Ferman) ilan edildi; Tanzimat Devri balad (3 Kasm 1839). 1839-42 lk ngiliz-Afgan Sava, Britanyann Kbil ve Kandahar ele geirmesi ile sonuland. Temmuz 1839-1861 II. Mahmudun vefat zerine Abdlmecid tahta kt (1 Temmuz 1839-1861 Osmanl). Mart 1840 Halkn salnn korunmas ve iyiletirilmesi iin Meclis-i Umur- Tbbiye kuruldu (3 Mart 1840 Osmanl). 1840 Osmanl Devletinde ilk zel gazete; William Churchillin Cerde-i Havadisi yaymlamas. Temmuz 1840 Osmanl, ngiltere, Prusya, Avusturya ve Rusya arasnda Londra Mukavelesi imzaland. Mukavele hkmlerine gre; Osmanl Devleti, Msr veraset, Suriyenin kayd hayat artyla Mehmet Ali Paaya vermeyi kabul etti (15 Temmuz 1840). 1840-1888 Namk Kemal (Osmanl). 1841 Msrn Osmanl Asya topraklarndan karlmas. Mays 1841 ngilterenin yardmyla Msr meselesi halledildi. Msr veraset usul ile Mehmed Ali Paaya brakld (24 Mays 1841 Osmanl). 1842 Boazlar Mukavelesi.

1842 Stoddart ve Conollynin, Buhara Emiri Nasrullh tarafndan hapis ve idam edilmeleri. 1843-1847 Altehirde Alt Hocalar isyan. Nisan 1845 Polis (zabta) Tekilat kuruldu (10 Nisan 1845 Osmanl). 1845-1849 ngilizlerin Pencap ve Kemiri almalar. 1848 Kazak Ulu Cz Hanl, Ruslar tarafndan ilg edildi. Austos 1851 Palmer ve Goloschimid irketleriyle szleme imzalayan Osmanl Hkmeti, bor para ald (24 Austos 1851 Osmanl).

1851-1914 smail Gaspral (d. 8 Mart 1851 Avc, Bahesaray - . 11 Eyll 1914 Bahesaray). 1853-1856 Osmanl-ngiliz-Fransz-itifak ile Rusya arasnda Krm Sava balad. 1854 lk Osmanl d borlanmas (istikraz). 1854 Ruslar tarafndan Alma-Ata (sonra Fort Vernoe)nn kuruluu. 1855 Rusya, Krm Savanda yenildi. 1855 (Aral Glnden Issk Gle kadar uzanan) Sir-i Dery izgisini kontrol altnda tutacak ekilde Kazakistan, tamamen Rus kontrol altna girdi. 1855-1873 inin Yunnan ve ansi vilyetlerinde Mslmanlarn ayaklanmas. ubat 1856 Islahat Ferman ilan edildi (28 ubat 1856 Osmanl). Mays 1856 stanbul Tp Cemiyetine ahane unvan verildi ve cemiyetin ad Cemiyet-i Tbbiye-i ahane olarak deitirildi (21 Mays 1856 Osmanl). Mart 1856 Krm Sava sonras Osmanl Devleti, Fransa, ngiltere ve Sardinya-Piemonte Krall ile Rus arl arasnda Paris Anlamas imzaland (30 Mart 1856). 1856 Dolmabahe Saraynn al. 1857 Hocalar Altehirde isyn ettiler.

1859 Mlkiye Mektebi (Siyasal Bilgiler Fakltesi)nin kurulmas. 1860 Bir Trkn kard ilk zel gazete; inasinin Tercmn- Ahvli. 1860 Lbnan ve Suriyede Mslman-Hristiyan atmalar. 1860-1885 Trkmenistan Hanl: Trkmenistan, Ruslar tarafndan yklmtr. Haziran 1861 Sultan Abdlmecit vefat etti (25 Haziran 1861 Osmanl). 1861-1876 Abdlazizin saltanat (Osmanl). 1861 Cemiyet-i lmiye-i Osmaniyenin kurulmas (Osmanl). 1863 Robert Kolejin kurulmas. 1863/64-1876 Dou Trkistanda Yakup Bey/Han (1820-1877) bakanlnda Altehirde bamsz Dou Trkistan slm Devleti kuruldu. Osmanllar, ngiltere ve Rusya tarafndan resmen tannd. Ancak bu bamsz Trk devletinin mr ksa srm ve 1876 ylnda inManu devletince yeniden igal edilmi ve 1884te Sincan Yeni Toprak adyla in mparatorluuna balanmtr. 1865 Ruslar, Trkistan Vilyetini tekil ettiler. Haziran 1865 Ruslar, Takenti ele geirdiler (Haziran 1865). Haziran 1865 1865te stanbulda yoksullar ve yetimler iin yatl lise; Darlafaka kuruldu (15 Haziran 1865 Osmanl). 1866 ngilizlerin zmir-Aydn Demiryolunu iletmeye amalar. 1867 Mustafa Fazl Paann Sultan Abdlazize ak mektubu. Mustaf Fazl Paann himayesinde Yeni Osmanllar Cemiyetinin, Namk Kemal (1840-1888), Ali Suavi (1839-1878), Ziya Bey (1825-1880) ve dier baz Osmanl aydnlarnca Pariste kurulmas. 1867 Ruslar, Takent bakenti olmak zere bir Trkistan Genel Vlilii tekil ettiler. 1867-1915 Tevfik Fikret (Osmanl).

1868 Ruslar, bakenti Orenburg olmak zere bir Kazak Step Genel Valilii tekil ettiler. Nisan 1868 ura-y Devletin teekkl ve Divan- Ahkam- Adliyyenin ayr bir temyiz organ olarak ayrld (1 Nisan 1868 Osmanl). Mays 1868 Rusyann Semerkant ele geirmesi (Mays 1868). Mays 1868 Dantay kuruldu (10 Mays 1868 Osmanl). Haziran 1868 Buhara Hanl, Rus kontrol altnda baml bir devlet oldu (Haziran 1868). Haziran 1868 Hilal-i Ahmer kuruldu (11 Haziran 1868 Osmanl). 1868 Namk Kemal ve Ziya Paann Londrada Hrriyet gazetesini kurmalar. 1868 Galatasaray Sultanisinin kurulmas (Osmanl). 1868 lk kz retmen okulu Darlmuallimatn almas (Osmanl). 1869 Svey Kanalnn almas. 1869 Ruslar, Hazar Denizi kysndaki Krasnovodsta bir kale inaa ettiler. Eyll 1869 Maarif-i Umumiyye Nizamnamesi yaynland. Nizamname ile ilk ve orta retim dzenlendi (2 Eyll 1869 Trkiye). 1869-1944 Mehmet Emin Yurdakul (Osmanl, Trkiye). 1871 Tataristanda Kayyum Nasr tarafndan ilk yllk/almanak yaynland. 1871 Yazar ve gazeteci inasinin lm (d. 1826). 1871 Rus kuvvetleri li Vadisini ele geirdiler. 1871-1872 Trkede ilk romanlar; Evangelinos Misailidisin Seyreyle Dnyay ve emsettin Saminin Taauk u Talat ve-Fitnat.

Austos 1873 Hive Hanl, Rus kontrol altnda baml bir devlet oldu (Austos 1873). 1873 Namk Kemalin Vatan Yahut Silistre adl piyesinin oynanmas. 1873 Darafakann al (Osmanl). 1873-1936 Mehmet Akif Ersoy (Osmanl, Trkiye). 1875 Hasan Serdabi, Bakde Rusyadaki Trkler arasnda karlan ilk milli gazete olan Ekinciyi yaynlamaya balad. 1875 Hersek isyan (Osmanlya kar). 1875 Osmanl Devletinin mali iflas; Tenzil-i Faiz Karar (6 Haziran 1875).
1876 Hokand Hanl, Ruslar tarafndan ilhk edildi. 1876 inliler, Dou Trkistan yeniden igle baladlar. 1876 V. Muratn saltanat (Osmanl). Mays 1876 Bulgar isyan (Osmanlya kar, 2 Mays 1876). Mays 1876 Trk basnnda ilk kez sansr uyguland (10 Mays 1876) Mays 1876 Abdlazizin tahttan indirilmesi, yerine V. Murtn tahta kartlmas (Osmanl, 30 Mays 1876). Haziran 1876 Sultan Abdlaziz vefaat etti (4 Haziran 1876 Osmanl). Haziran 1876 erkes Hasan olay (15 Haziran 1876 Osmanl). Austos 1876-1909 II. Abdlhamitin tahta k ve saltanat (Osmanl, 31 Austos 1876). Aralk 1876 Mithat Paann Sadrzam olmas (Osmanl, 19 Aralk 1876). Aralk 1876 Osmanl mparatorluunun ilk anayasas olan Kanun-i Esasi ilan edildi. I. Merutiyet sreci balad (21 [23 ] Aralk 1876). Aralk 1876 Tersane Konferansnn almas (23 Aralk 1876). Mart 1877 lk Osmanl Meclisinin almas (19 Mart 1877).

Kasm 1877 Gazi Osman Paa, Plevnede teslim olmayacan bildirdi (12 Kasm 1877 Osmanl). 1877-1878 Osmanl-Rus Sava (93 Harbi). 1877 Yakub Bey, zehirlenerek ldrld. 1878 Kagar, Tso Tsung-tang komutasndaki inlilerin eline geti. 1878 Ruslar karsndaki yenilgide fazla taviz vermemek iin, Kbrs adas Britanya mparatorluuna kiraland (Osmanl mlkiyeti devam ediyor saylmakla birlikte, ynetim tamamen ngilizlere geti). 1878 Modern Azerbaycan edebiyatnn kurucusu, Trk dnyasnn ilk dram yazar, alfabe slahats, air, eletirmen ve filozof Mirza Fethali Ahundzade (1812-1878) ld. Nisan 1878 stanbul Ermeni Patrii Nerses, ngiltere Dileri Bakan Salisburyye gnderdii muhtrada, Trklerle beraber yaayamayacaklarn bildirdi (13 Nisan 1878). 1878-1882 smail Gaspralnn Bahesaray Belediye Bakanl. Temmuz 1878 Osmanl-Rus Sava sonrasnda imzalanan Ayastefanos Antlamasnn yerine, ngiltere, Avusturya-Macaristan, Fransa, Almanya, Rusya ve Osmanl Devleti arasnda Berlin Kongresi yapld ve Berlin Antlamas imzaland. Romanya, Karada, Srbistann bamszl, Bulgaristann zerklii gerekleti. Bu anlamaya, Osmanl Ermenileriyle ilgili 61. madde eklendi. Kongre Ruslarn Afganistanda daha fazla ilerlemesine mani oldu (13 Temmuz 1877). Austos 1878 ngiltere Dileri Bakan Lord Salisbury, stanbul Bykelisi Layarda gnderdii talimatta, Osmanl Hkmetinin Douda reformlara balamas gerektiini bildirdi (3 Austos 1878). Aralk 1878 Adalet Bakan Hrd Paann grevi sona erdi. Yerine Kk Sad Paa atand (4 Aralk 1878 Osmanl). 1878-1880 kinci ngiliz-Afgan Sava. 1880 II. Abdlhamitin Meclisi kapatarak I. Merutiyet Anayasasn askya almas (Osmanl, Nisan). Mays 1880 Ziya Paa vefat etti (17 Mays 1880 Osmanl). 1881 Mustafa Kemal [Atatrk], Selanikte dodu. 1881 Enver Paa dodu. 1881 Muharrem Kararnamesi ve Dyun-u Umumiyenin kurulmas (Osmanl).

1881 Fransann Tunusu igali. Ocak 1881 Ruslarn Trkmenleri Gk Tepe Savanda katletmesinin ardndan, Transcaspian Vilyeti/Hazartesi Vilyeti tekil olundu (Ocak 1881). 1882 ngilterenin Msr igali. 1882-1948 Kazm Karabekir (Osmanl, Trkiye). 1883 Mithat Paann Taifte bodurulmas (d. 1822). 1883 Sanayi-i Nefise Mektebinin almas (Osmanl). 1883 Bat tarznda Osmanl-Trk resmi; eker Ahmet Paa (1841-1907), Osman Hamdi Bey (1842-1910). 1883 smail Gaspral Tercman gazetesini yaymlaymaya balad (Nisan 1883, yani Krmn Ruslar tarafndan ilhaknn 100. yl dnmnde). Onun mehur Dilde, Fikirde ve de Birlik slogan 1911 ylnda Tercmann balnda yer almaya balad. Mart 1883 Mekteb-i Sanayi-i Nefise-i ahane Osman Hamdi Beyin giriimiyle kuruldu (3 Mart 1883). 1884 Ruslar, Trkistana Amerikan pamuu getirerek pamuk tarmna baladlar. 1884 Ruslar, Merv vahasn igal ettiler. Bylece Trkistann igli tamamlanm oldu. 1884 Dou Trkistan [Xinjiang adyla] resmen bir in vilyeti oldu. Haziran 1884 Mlkiye Mhendis Mektebi kuruldu (20 Haziran 1884 Osmanl). 1884-1964 Halide Edip Advar (Osmanl, Trkiye). 1884-1973 Mustafa smet nn (24 Eyll 1884-25 Aralk 1973) (Osmanl, Trkiye). 1885 Bulgaristann ark Rumeli Vilayetine el koymas. 1885 Mslmanlar, Rus arlnn tahakkmne kar Fergana Vadisinde ayaklandlar. 1885 Hazar tesi Demiryolu, Merve ulat. 1886 Byk Tatar airi Gabdulla Tukay dodu. 1887 Rus igalindeki Trkistan ile Afganistan arasndaki snr, ngiliz ve Ruslar tarafndan ortaklaa

izildi/belirlendi. 1888 Hazar tesi Demiryolu, Semerkanta ulat. 1889 Askeri Tbbiyede ttihad- Osman Cemiyetinin (daha sonra, ttihat ve Terakki Cemiyeti adn alacaktr) kurulmas. 1889-1974 Yakup Kadri Karaosmanolu (Osmanl, Trkiye). 1890 Ermenilerin birinci Sason isyan (Osmanl) 1890-1892 Rusyann Orta Asyada kolonizasyon/iskan siyaseti: Rus ve Ukraynal gmen gruplar, Kazak steplerine yerletirildi. 1891 Servet-i Fnun dergisinin kmaya balamas (Osmanl). 1892 rpnrdn Karadeniz marnn yazar Azerbaycanl air Ahmet Cevat dodu. (1892-1927) 1892 Kolera salgn sebebiyle Takentte ayaklanmalar vuku buldu. 1892-1934 Arif Kerimi. 1892-1893 Merzifon, Kayseri, Yozgat Ermeni isyanlar (Osmanl). Kasm 1893 Orhun Kitabeleri okundu (25 Kasm 1893): Orhun Abideleri, ilk kez Danimarkal Thomsen tarafndan zlerek okunmutur V. Thomsen, Inscription de lOrkhon Dchiffres, Helsingfors 1896. 1894 Mustafa Kemal, Selanik Askeri Rtiyesine balad. 1895 stanbulda Ermeni Patrds. 1895 Ahmet Rzann (1857-1930) Pariste Meveret gazetesini karmaya balamas. Kasm 1895 Ermeniler Marata isyana teebbs ettiler (Kasm 1895, Osmanl). Eyll 1895 Babli olay (30 Eyll 1895, Osmanl) 1896 Ermeni tedhiilerin Osmanl Bankasn basmalar. 1896 Mustafa Kemal, Manastr Askeri dadisine girdi. 1896 Badat Demiryolunun Konyaya ulamas.

Haziran 1896 Ermeniler Vanda isyan ettiler (1 Haziran 1896, Osmanl) Ekim 1896 stanbulda ilk Ermeni eylemi gerekleti (30 Ekim 1896 Osmanl). 1897 Osmanl-Yunan Sava. 1898 Mslmanlar, Ruslara kar Andicanda ayaklandlar. 1899 Mehmet Emin (Yurdakul)in Trke iirler adl kitab. 1899 Mustafa Kemal, Manastr Askeri dadisini bitirerek, stanbulda Harp Okulu Piyade Snfna girdi. XX. yzyl 1900 Darlfnunun almas (Osmanl). 1900 Rusya, dou Pamiri ilhk etti. 1902 Pariste I. Jn-Trk Kongresi. 1902 Mustafa Kemal, Harp Okulunu temen rtbesiyle bitirerek, Harp Akademisine girdi. 1904 Kamus-i Trki adl szln yazar emsettin Sami (1850-1904) ld. 1904 Mihail akr, Gagavuz Trkesiyle ilk gazeteyi kard ve Gagavuz Trkesinin edeb bir dil haline gelmesi iin ilk mealeyi yakt. 1904 Yusuf Akurann (1876-1935) Kahiredeki Trk adl gazetede Tarz- Siyaset seri yazsnn yaymlanmas. Trklk, Osmanlclk ve slamclk siyasetlerinin tahlili. 1904 kinci Sason isyan Nisan-Mays 1904 Akuraolu, Kahirede Trk adnl gazetede Tarz- Siyaset adndaki seri makalelerini yaynlad. Bu makalelerinde Pantrkln varolu nedenini aklyordu. Akuraolu bu yazsnda Osmanlcl ele alyor ve reddediyordu. nk Osmanlclk, Trklerin haklarn azaltyordu. Panislamizm, Osmanl mparatorluu iinde Mslman olmayan gruplarla eliki oluturduu iin eletiriliyor, Trklk ise birlik iin tek gerek frsat yaratt iin vlyordu. Akuraolu ve taraftarlar merkezinde Trkiye olmak zere yakn bir evre olarak tm Trklerin milll birliini tartyordu. lk kez, milliyetilik, mparatorluun kalm iin uygulanabilirlii ve yararllyla Osmanlcla ve Panislamizme kar aka tercih edilen tutarl bir seenek olarak neriliyordu. Bu makale ayn zamanda Pantrkln siyasi yanna dikkat ekerek onun ksa ve zl

bir tanmn ortaya koyuyordu. Gaspral ve savunucular ise vurguyu kltrel alana yapmlard (Nisan-Mays 1904). Ekim 1904 Trkiye ile Almanya arasnda bir telgraf anlamas imzaland (4 Ekim 1904). 1904-1905 Manuryann igali sonucu Rus-Japon Sava: Rusyann yenilgisiyle sonuland. 1905 M. Kemal, Harb Akademisinden Yzba rtbesyle mezun oldu. amdaki 5. Orduya tayin edildi. 15-28 Austos 1905 Tm Rusya Mslmanlar I. Kongresi: 1905te 15-28 Austos tarihleri arasnda Nidzhni-Novgorodda gerekletirildi ve bu kongreye yaklak 150 delege katld. Katlanlar ounlukla orta ya da yksek burjuva kkenlilerden oluuyordu. Gaspral, kongreyi ynetenlerden biriydi. Azeriler ve Trkistan, Sibirya ve Rusyadan da dikkate deer bir katlm olmakla birlikte ounluunu Tatarlar oluturuyordu. Kongre, bir Mslmanlar toplants olarak sunuldu. Alnan kararlarn ilki de, Rusyadaki gen liberal burjuvazinin taleplerine benzer reformlar iin abalayacak olan tm Rusya Mslmanlarnn Birliinin salanmasyd. Kongre ayrca 16 alt birimde ele ald ve her birinin seilmi yerel meclislerden oluan bir Tm Rusya Mslmanlar daimi organ oluturmay ve bu birliin merkezinin de Bakde olmasn karar altna ald (15-28 Austos 1905). 1905-1917 Rusya boyunduruu altndaki Mslmanlarn kltrel inkiaf ve istikll mcadelesi yllar. 1906 randa merutiyet devrimi: randa Meruti Monariye geilerek Ulusal Danma Meclisi topland. 1906 Mustafa Kemal, Vatan ve Hrriyet Cemiyetini kurdu. 1906 lk halk tiyatrosu, Tatar Trkesi ile oyun sahneledi. 1906 Selanikte Osmanl Hrriyet Cemiyetinin kurulmas. 1906 Prens Sabahattinin Teebbs-i ahs ve Adem-i Merkeziyet Cemiyetini kurmas (Osmanl). 1906 Trkistan Avrupa Rusyasna balayan Orenburg-Takent Demiryolunun tamamlanmas. 13-23 Ocak 1906 Tm Rusya Mslmanlar II. Kongresi: Gaspralnn bakanlndaki kinci Kongre, 100 civarnda Tatar, Krgz, Krm ve Kafkas delegesinin katlmyla 13-23 Ocak 1906 tarihinde St. Petersburgda gerekleti. Kongre sonucunda Rusya Mslmanlarnn ttifaknn kurulu karar alnd. Sonuta mparatorluk iindeki tm Mslmanlarn gerek temsilinden ziyade, esas itibariyle Tatar ve Azeri milliyetileri arlktayd. Bu kongrede zamann ou Dumadaki yelerin nasl ortak bir tutum almas gerektii zerinde duruldu (13-23 Ocak 1906). 16-20 Austos 1906 Tm Rusya Mslmanlar III. Kongresi: Kazan Tatarlar arlkl olmak zere 16-20 Austos 1906 tarihinde Nidzhni-Novgorod yaknlarnda bir yerde topland. Ynetici komitenin 14

yesinden 10u Volga Tatarlarndan, 1 Krm Tatar (Gaspral), l Azeri, l Kazak ve l Trkistanldan (ki aslnda bu da Tatard) oluuyordu. O yllarda Trkistanllar kongrelere pek aktif bir ekilde katlmamakla birlikte Pantrklkle olduka ilgiliydiler. nc Kongre, kinci Kongrede benimsenen platformu bir program kabul edip ttifak bir siyasi partiye dntrme karar ald (16-20 Austos 1906). Ekim 1906 Yusuf Akura (Akuraolu), Kazan Muhbiri adl dergiyi yaynlamaya balad (Ekim 1906). 1907 Mustafa Kemal gizlice Selanike geip, orada da, Vatan ve Hrriyet Cemiyetinin bir ubesini kurdu. 1907 Mustafa Kemal, Kolaas (Kdemli Yzba) Rtbesini alarak Makedonyadaki 3. Ordu emrine verildi. 1907 Pariste II. Jn-Trk Kongresi. 1907 Osmanl Hrriyet Cemiyeti ile ttihat ve Terakki Cemiyetinin ttihat ve Terakk Frkas ad altnda birlemeleri. 1907 Muhammed Ali ah (1907-09), ran Kazak Tugaynn yardrnyla meclisi kapatt. Bunu izleyen i savata Muhammed Alinin tahttan indirilmesiyle meclis yeniden gl bir konum elde etti. Aralarndaki blgesel rekabete 1907de son veren ngiltere ve Rusya, ran da iki ayr nfuz alanna ayrd. 1908 Mustafa Kemal, Selanik-skp (ark) Demiryollar mfettiliine atand. 1908 Rumelide ttihat ve Terakki Cemiyetinin Hrriyet beyannamesi ve II. Merutiyetin balamas (Osmanl, 23 Temmuz 1908). 1908 II. Abdlhamitin seimlerin yaplmasn buyurmas (Osmanl, 24 Temmuz 1908). 1908 Umum Rusya Mslmanlar Kongresi ve Gaspralnn Dil Birliinin Kabl Temmuz 1908 kinci Merutiyet ilan edildi (23 Temmuz 1908 Osmanl). Temmuz 1908 Trk basnnda sansr uygulamas kaldrld. 24 Temmuz, sonraki yllarda Basn Bayram olarak kutlanmaya baland (24 Temmuz 1908). Eyll 1908 Osmanl Ahrar Frkas kuruldu (14 Eyll 1908). Ekim 1908 Bulgaristan, Osmanl mparatorluundan bamszl ilan etti (5 Ekim 1908). Aralk 1908 kinci Merutiyetin ilanndan sonra, Meclis-i Mebusan ald (17 Aralk 1908 Osmanl). 1909 Filistinde, Tel Aviv kasabas kuruldu. 1909 Buharada Gen Buharallar Cemiyetinin kuruluu.

Nisan 1909 31 Mart Olay meydana geldi (13 Nisan 1909 Osmanl). Nisan 1909 Adanada Ermeni isyan (14 Nisan 1909, Osmanl) Nisan 1909 31 Mart Vakas zerine Harekat Ordusu Yeilkye ulat; stanbuldaki kargaaya son vererek dzeni salad (19 Nisan 1909 Osmanl). Nisan 1909 II. Abdlhamid tahttan indirildi; V. Mehmed Read tahta karld (27 Nisan 1909). Nisan 1909 II. Abdlhamid tahttan indirildi; V. Mehmed Read tahta karld (27 Nisan 1909). 1910 Mustafa Kemal, Selanik 3. Tmen kurmay bakanlna atand. 1911 Mustafa Kemal, Selanikte bulunan 38. Piyade Alay Komutan Vekilliine atand. 1911 Mustafa Kemal, Kuzey Afrika (Trablusgarb-Bingazi)da vazifeli. Burada Binba rtbesine ykselmitir. Austos 1911 stanbulda Trk Yurdu dernei kuruldu. Mehmet Emin Yurdakul, Yusuf Akura, Ahmet Aaolu, Ali Hseyinzade, Ali Muhtar, Ziya Gkalp gibi birok Trk Milliyetisini bnyesinde barndrmaktayd. Dernein amac, Trklerin kltrel dzeyini ykseltmek olarak belirlendi. Ayn yl bir de Trk Yurdu adl mecmua karmaya balad. Trk Yurdu Mecmuas, stanbulun igal altna girmesi ile yaynna bir sre ara verdiyse de, Trkiye Cumhuriyeti kurulduktan sonra tekrar yaymlanmaya balad. eitli kesintilerle birlikte gnmze kadar yayn hayatn srdren Trkiyedeki uzun sreli yaymlanan hemen tek dergidir. Trk Yurdu Mecmuas, 1912 ylndan bu yana Trk Oca derneinin yayn organ olarak kmaktadr (Austos 1911). Eyll 1911 talyanlar, Trablusgarp ele geirmek iin Osmanl Devletine sava ilan etti (29 Eyll 1911). 1912 Kazaklar arasnda, Ala Orda partisi kuruldu. 1912 (1912-1913) Mustafa Kemal, Balkan Savalar dolaysyla Trakya ve anakkalede eitli grevlerde bulunmutur. Bolayrda kurulan kolordunun hareket ubesi mdrlne getirildi. 1912 Balkan Savalar balad. Mart 1912 Trk Oca 190 askeri tbbiye rencisinin tevik ve teebbsyle ve dnemin nde gelen Trk Milliyetisi aydnlarndan Mehmet Emin (Yurdakul), Dr. Fuat Sabit (Aack), Ahmet Aaolu ve Yusuf Akura tarafndan stanbulda kuruldu (25 Mart 1912). stanbulun igal edilmesi zerine mensuplar Anadoluya geerek Kurtulu Savana katldlar, Ocan faaliyetleri sekteye urad. Ocak ancak 1924te Ankarada yeniden ald.

Nisan 1912 II. Dnem Meclis-i Mebusan topland (18 Nisan 1912 Osmanl). Ekim 1912 Ui Anlamas imzaland. Trablusgarp Sava sonunda, Osmanl Devleti ile talya arasnda imzalanan anlama gereince; Trablusgarp ve Bingazi, talyanlara brakld (15 Ekim 1912). 1912 Arnavutluk bamszln ilan etti (28 Kasm 1912). 1913 (1913-1915) Mustafa Kemal, Balkan Savalarndan sonra Sofya Atee Militerliinde bulundu. 1913 ttihatclar, sadrazam Kamil Paay uzaklatrarak yerine Mahmut evket Paay getirdiler. (Babali Baskn ile) 1913 Bir Bilim ve Sanat Akademisi olarak hizmet vermeyi amalayan Trk Bilgi Dernei kuruldu. Dernek ayrca stanbulda 6 says kan Bilgi Mecmuas adnda bir dergi kard. 1913 Macaristanda Turan Mecmuas yaymlanmaya balad. Derginin asl amac, Turan dilleri, tarihi ve halkbilimi zerine bilimsel aratrmalar olmakla birlikte, belli siyasi amalar da vard. Gerekte nihai amac kabaca, Volga, Hazar Denizi, ran ve Altay Dalar arasndaki blgede bir Turan Devletinin kurulmasyd. lk saysnn balk knyesinde Turan Mecmuas, Turan Cemiyetinin Aylk Organ (TURN A Turni Trsasg Magyar zsiai Trsasg Follyirata) yazs yer alyordu. 1918den itibaren Almanca, Macarca olarak, Turan, Dou Avrupa-Yakn ve Ortadou almalar, Sreli Yayndr ifadesi eklendi. 1924te ayrntl bir Franszca altyazyla dergi, Turan halklarnn tarihi, etnografyalar, siyas durumlar ve edebiyatlar yan sra, Batyla kltrel esinleri ve tarihsel balarna deindiini ileri sryordu. Dergi, zellikle 610 milyon Turanlnn bulunduu iddiasyla Turan lksnn pratikte uygulanabilir olduuna okuyucuyu ikna etmeye abalyordu. 1913 Sadrazam Kamil Paay grevinden uzaklatran ttihatlar, yerine Mahmut evket Paay getirdiler (23 Ocak 1913 Osmanl). 1913 I. Balkan Sava sona erdi (30 Mays 1913). 1913 Sadrazam Mahmud evket Paa ldrld (11 Haziran 1913). Yeni Sadrazam olarak Said Halim Paa greve balad (Osmanl). 1913 II. Balkan Sava balad (29 Haziran 1913). 1913 II Balkan Savandan sonra Bulgaristan ile stanbul Antlamas imzaland (29 Eyll 1913). 1913 II. Balkan Savandan sonra, Yunanistan ile Osmanl Devleti arasnda Atina Antlamas imzaland (14 Kasm 1913).

1914 Enver Paa, Ahmet zzet Paann yerine Harbiye Nazr oldu. 1914 smail Gaspral, (1851-1914) ld. 1914 Rusyay 1895 ylnda Fransa, 1907de ise ngiltere ile bir ittifak yapmaya iten Balkanlardaki RusAlman rekabeti, I. Dnya Savan balatan sebeplerden biri oldu. 1914 ngiltere, Kbrsa tamamen el koydu. 1914 Balkan Sava sonunda Osmanl Devleti ile Srbistan arasnda stanbul Antlamas imzaland (13 Mart 1914). 1914 III. Dnem Meslis-i Mebusan ald (14 Mays 1914 Osmanl). 1914 Rusya Mslmanlarnn IV. Kurultay (Petrograd, 15-25 Haziran 1914). 1914 Rusya ve Merkezi Gler arasnda Sava balad (Temmuz 1914). 1914 I. Dnya Sava iin Trkiye ile Almanya arasnda ittifak antlamas imzaland (2 Austos 1914). 1914 Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Savana girii. Mondros Mtrekesi: 30 Ekim 1918 (29 Ekim 1914-30 Ekim 1918) 1914 Bahriye Nazr Cemal Paa, (nazrlk grevi zerinde kalmak zere) Suriyedeki 4. Ordu Komutanlna atand (18 Kasm 1914 Osmanl). 1914 Cihd- Mukaddes ln ve Fetvas (Osmanl). (23 Kasm 1914). 1914 Mesudiye zrhls, anakkalede, bir ngiliz denizalts tarafndan batrld (13 Aralk 1914). 1914-1918 Birinci Dnya Sava yllar. 1915 M. Kemal, Sofyadayken Tekirdada 19. Frka adn alacak olan bir Tmenin kumandanlna atand. M. Kemal, anakkale Savalar [ubat 1915-Ekim sonu 1915] (ubat 1915 ngiliz ve Franszlar topla dvmeye balad. 18 Mart 1915 denizden byk bir harekat oldu baarsz kald.)nda byk yararlklar gstermi: 25 Nisanda dman Gelibolu Yarmadasna karma yapmtr. Ar Burnu-Anafartalar Muharebeleri. ubat 1915-Ekim 1915 anakkale Muhrebeleri. ubat 1915 ngiliz ve Franszlar toplarla dvmeye balad. 18 Mart 1915 denizden byk bir harekat oldu baarsz kald (ubat 1915-Ekim 1915). Mart 1915 ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda Boazlarn taksimini ngren stanbul Antlamas

imzaland (4 Mart 1915). 1915 Ermeniler Vanda byk bir katliama giritiler (3 Mays 1915). 1915 Yer Deitirme (Tehcir) Kanunu karld. (27 Mays 1915, Osmanl) 1915 Tehcir Kanunu karld ve isyanc Ermeniler eitli yerlerde iskan edildi (14 Mays 1915 Osmanl) 1916 Mttefik Kuvvetleri, Seddlbahirden ekildi (Trkiye). 1916 Orta Asyallar, Rus ordusunda ii olarak altrlmak iin askere alma kararna kar ayaklandlar. Bu ayaklanma, Ruslarn pek ok Kazak katletmesine sebep oldu. 1916 Tatar Kz Abdurreit brahim, Ali Hseyinzade ve Yusuf Akuraolu gibi Tatarlarla, Azeri Ahmet Aaolu Lozanda, Rusya Hcreler Ligas (League of the Allogenes of Russia)nda bir araya gelip, Birleik Devletler Bakan Wilsona Rusyadaki dinsel, kltrel ve sosyo-ekonomik baskya dikkat eken bir dileke takdim ettiler. 1917 Mustafa Kemal, Hicaz Seferi Kuvvetler Komutanlna atand. 1917 Balfour Deklerasyonu yaynland. Britanya Hkumeti, Filistinde, bir Milli Yahudi Devletinin kurulmas iin desteini aklad. 1917 Mustafa Kemal, Hicaz Kuvve-i Seferiyyesi Kuvvet Komutanlna tayin edildi. 1917 Rusyada ubat htilli vuku buldu. Petrograd (St Petersburg)da isyan balad. ar Nicholas taht brakt. Prens Lvov ynetiminde geici Vilayet Hkumeti kuruldu. Hkumet ile Petrograd Sovyeti arasnda g mcadelesi balad (ubat/Mart 1917). htilalin adndan Vilyet Hkmetinin Takent Komitesi ile iler ve Kyl Temsilcilerinin Takent Sovyeti kuruldu (27 ubat-12 Mart 1917). 1917 Kazanda Mslman Merkez urasn kurma toplants ve Kazan Mill urasnn kuruluu (7-20 Mart 1917). 1917 ubat Devriminden hemen sonra Dumadaki Trk Delegeler ve dier birka grup Rusyada Mslmanlar Genel Kongresini toplamak iin St. Petersburgda bir Rusya Mslmanlar Geici Merkez Brosu oluturdular (15-17 Mart 1917). 1917 Krm Akmescitte Krm Tatarlar iin Mill Muhtariyet ilan toplants (25 Mart-7 Nisan 1917). 1917 Orenburgda I. Krgz Birlii (Kazak Birlii) Kongresi yapld (Nisan 1917). 1917 Takentte yaplan I. Orta Asya Mslmanlar Kongresi, Rus kolonizasyon siyasetinin durdurulmas

ve gasbedilmi topraklarnn idesini talep ett (16-23 Nisan 1917). 1917 Bakde Ali Mercan Topuba bakanlnda Kafkasya Mslmanlar toplants (16-29 Nisan 1917). 1917 Orenburgta Alihan Bkeyhan bakanlnda I. Kazak Kurultay (1-14 Nisan 1917). Bu kurultaya katlamam olan dier Kazaklar ise 18 Nisan-1 Mays 1917 tarihinde Verniy/Alma Atada Caynakn bakanlnda ayrca toplandlar. 1917 Kazanda Fuat Tuktar bakanlnda; Rusyann Federatif Halk Cumhuriyeti olmas ve de Rusyada her halkn Ruslarla eit olmalarn talep eden toplant (9-22 Nisan 1917). 1917 Ufada I. Ufa Mslmanlar Kurultay ve Mslmanlar Arasnda Vatandalk Fikrini Yayma Tekilatnn kurulmas (13-17/26-30 Nisan 1917). 1917 Kazanda Mslman Harb uras topland (27-30 Nisan/10-13 Mays 1917). (1-11 Mays 1917 Moskova I. Btn Rusya Mslmanlar Kurultaynda grlmesi gereken konular tesbit iin). 1917 Kafkasyal Ahmet Salihin bakanlnda Rusyadaki btn Trklerin siyasi, sosyal, kltrel kurum/dernek ve temsilcilerinin katlmyla, I. Tm Rusya Mslmanlar Kurultay yapld: Moskovada gerekleti ve bu Kongreye 800 civarnda delege katld. Bu kongre, Mslman dayanmas ve Trk temsilcilerinin egemenliini gsterme giriiminde olduka etkileyici bir rnek oluturdu. Kongre toplumsal bir reform ya da din (rnein kadnlarn konumu) gibi, birbirinden olduka ayr dncelerin uzlatrlmas hususunda bir hayli zorland. Ancak; ilk eitimin yerel dilde olmas ve sonraki eitimin de Gaspralnn Tercmanndaki Pantrk dille srmesi gibi konular da kapsayan ulusal varlklarn oluumu meselesinde aka geni bir destek grd (1-11 Mays 1917). 1917 Simbirskte uva Kurultay (20-28 Haziran/1-11 Temmuz 1917). 1917 Bakurt Mill uras kuruldu (Haziran 1917). 1917 Astrahanda A. Mihaylov derovun Kalmuklar iin Muhtariyet talebi toplants (Haziran 1917). 1917 Sultan V. Mehmed Read vefat etti (4 Temmuz 1917 Osmanl). 1917 Kazanda I. Btn Rusya Mslmanlar Harb/Asker uras (17-22 Temmuz 1917). 1917 Orenburgda Zeki Velidi Togan bakanlnda I. Bakurt Kurultay topland (20-25 Temmuz/3-8 Austos 1917). 1917 Kazanda Btn Rusya Mslmanlar Ulema Nedvesi (Din Adamlar Kurultay) (18-26 Temmuz/31 Temmuz-8 Austos 1917). 1917 Kazanda II. Btn Rusya Mslmanlar Kurultay (21-31 Temmuz 1917).

1917 Kazanda daha nce toplanm olan Asker, Din ve II. Btn Rusya Mslmanlar Kurultaynn ortak oturumu ile yaplan toplantda, Rusya (dil-Ural) Mslmanlar Mill-Meden Muhtariyet lan (22 Temmuz 1917). 1917 Orenburgda II. Kazak Kongresi yapld (21-26 Temmuz 1917). 1917 Bolevikler, Petrogradda ynetimi ele geirdiler. Troki tutukland, Lenin gizlendi. Vilayet Hkumetinin bana Kerenski geti (Temmuz 1917, Rusya). 1917 Kazanda tekil edilmi olan Mill Muhtariyet Heyeti Ufaya geerek burada faaliyetlerine balad (28 Austos/10 Eyll 1917). 1917 Ufada II. Bakurt Kurultay (28-29 Austos/10-11 Eyll 1917). 1917 Takentte yaplan II. Orta Asya Mslmanlar Kongresi, Otonom Trkistan Federal Cumhriyetinin tekili teklifinde bulundu (3 Eyll 1917). 1917 Kievde Ukraynallarn nderlik ettii Rusyadaki gayr-i Rus Kavimleri Kongresi yapld. Bu kongreye dil-Ural, Krm ve Kafkasya Mslmanlarnn temsilcilerinden de katlanlar oldu (8-15/21-28 Eyll 1917). 1917 Kornilov darbesi, iilerin grevi yznden baarsz oldu. Kerensky Hkumeti zayflad (Eyll 1917, Rusya). 1917 Rusyada Bolevik Ekim htilli vuku buldu (25 Ekim-7 Kasm 1917). Askeri htilal Komitesi ve Kzl Ordu, Vilayet Hkumetinin btn yelerini tutuklayarak, hkumet binalarn ve Klk saray ele geirdi. kinci Btn Rusya Sovyetleri Kongresi, yeni idari otorite olarak Halk Komiserleri Meclisini kurdu. Leninin lideri olduu mecliste, Troki Sava Komiseri, Yosef (Cugavili) Stalin (1879-1953) Mill Aznlklar Komiseri idi. ncelikle Kylye toprak datm Kararnamesi dzenlendi. Bankalar milliletirildi ve milli borlar reddedildi. Kurucu Meclis iin yaplan seimler, htilalci Sosyalist Partiye byk ounluk kazandrd. Bolevikler aznlkta kald. htilalin ardndan Takent Sovyeti, Takent Komitesinden gc ele geirdi. 1917 Ataman Dutov komutasndaki Beyaz Kozaklar, Orta Asyay Avrupa Rusyasndan ayrdlar (Kasm 1917). 1917 Finlandiya bamszlna kavutu (5-6 Kasm 1917). 1917 Takent Sovyetlerinin III. Mahall Kongresinde, Mslmanlarn mahall hkmetten atlmas kararlatrld (15 Kasm 1917). 1917 Halk Komiserleri Sovyeti bakan Lenin ve Milletler Komiseri Stalinin imzalaryla, Rus

boyunduruundaki milletlerin Rusyadan ayrlabilme haklar ve Mslmanlarn slam ibdetlerini serbeste yapabilmelerine dair Bolevik Beyannmesi yaynland. (15, 20? Kasm 1917).* 1917 Takent Bolevikleri, Takent Sovyetine hakim olan Menevikler ile rekbet edebilmek iin, Halk Komiserleri Konsln kurdular (19 Kasm 1917). 1917 Moskovada Mslman Komnistleri Kongresi topland (4-12/17-25 Kasm 1917). 1917 Bakurdistann Muhtariyet ilan ve Bakurt Mill Muhtar Hkumetinin tekili (16/27 Kasm 1917). 1917 Hokandda yaplan IV. Orta Asya Mslmanlar Kongresi, Otonom Trkistan Mslman Geici Hkmetinin kurulmas ile sona erdi (25-27 Kasm 1917). 1917 Ufada Rusya ve Sibirya Mslmanlarnn Millet Meclisi ald. Bakanlna Sadri Maksudi (Arsal) getirildi (20 Kasm/3 Aralk 1917 Pazartesi). 1917 dil-Ural devleti ilan edildi. Bu devlet 1918de Boleviklerin millet meclisini datmalarna kadar egemenliini korudu (29 Kasm 1917). 1917 Orenburgda yaplan III. Kazak Kongresi, Kazak steplerinde Komnizmin yaylmasn engellemeye alan Ala-Ordann liderliinde bir Kazak Mill Hkmeti ilan etti (5-13 Aralk 1917). Aralk 1917-Ocak 1918 III. Bakurt Kurultay (20 Aralk 1917-4 Ocak 1918). 26 Aralk 1917 Rus arl 1917 ylnda Bolevik ihtilli ile paralannca Krmn bamszlk yolu da almtr. 9 Aralk 1917de Krm Tatar Milli Kurultay toplanm; 26 Aralk 1917de Krm Halk Cumhuriyetinin kurulduu iln edilmitir. Krm, Nisan 1918de Almanlar tarafndan da belli bir sre igal edilmi; 1920 ylnn sonlarna doru tekrar Boleviklerin eline gemitir. 1917-1918 Trkler, I. Dnya Savanda, ngiliz Mareal Allenby tarafndan Filistinden kartld.* 1917-1922 V. . Lenin (Rusya Bolevikleri ve Sovyetler Birlii ilk lideri). 1917-1991 Rusyada Komnist Bolevik ynetim dnemi. 1918 Mustafa Kemal, Alman mparatoru tarafndan, birinci rtbeden Kll Cordon ve Prussu nian ile taltif edildi. 1918 Rusyada Kurucu Anayasa Meclisi Petrogradda topland, fakat ksa sre sonra Kzl Ordu tarafndan feshedildi. Ukrayna bamszln ilan etti. Bunu takip eden aylarda Ermenistan, Azerbaycan, Beyaz Rusya, Latviya ve Litvanyann bamszlk ilanlar takip etti (Ocak 1918).

1918 Ukrayna Rusyadan bamszln ilan etti. (Ocak 1918). 1918 Boleviklerin Orenburgu igali ve Bakurt Hkumet yelerinin tevkif edilmesi (5 veya 18 Ocak 1918). Bolevikler zayflaynca 7 Haziran 1918de Bakurt hkumeti yeniden almalarna balar. 1918 Ufada Mill Meclis, Muhtar dil-Ural Devletini ilan etti (6 Ocak 1918). 1918 Kazanda II. Btn Rusya Mslman Askerleri Kurultay (8/21 Ocak 1918). 1918 Muhtar dil-Ural Devleti Anayasas ilan edildi (16 Ocak 1918). 1918 Milletler Komiserliine bal Rusya ve Sibirya Mslmanlar leri Komiserlii adyla bir Mslman Komiserlii tekili (17 Ocak 1918). 1918 Takent Sovyetlerinin IV. Mahall Kongresi, Hokand Hkmetine sava ilan etti (Ocak 1918). 1918 Ermeni komitac Arak, Bayburtta katliam yapt (1 ubat 1918, Trkiye). 1918 Hokand Mslman Hkmeti, Takent Sovyeti ve Kzl Ordu tarafndan datld. Bu atmada pek ok Mslman katledildi (18 ubat 1918). 1918 Boleviklerin Kzl Orduyu kurma karar (23 ubat 1918). 1918 Boleviklerin Merkez Harb ura yelerini tevkif kararlar. Bunun zerine Merkez Harb ura yeleri Kazanda Bulak (dere) tesine getiler. Kazan ikiye blnd. Bolevikler ve Asker ura taraftarlar (27 ubat 1918). 1918 Basmac Hareketi/isyan balad (ubat 1918). ubat 1918-Eyll 1920 Basmac syan Hareketinin ilk safhas. (ubat 1918-Eyll 1920). [Basmaclk: Lgat anlamyla apul ve yamaclk manasn hv olan bu kelime, daha sonra Trkistan Mslmanlarnn Ruslara kar giritikleri Mill stikll Hareketini karlayan kavram haline gelmitir.]. 1918 Alman Bahar Harekat balad (21 Mart 1918). 1918 Bolevikler, Sovyet Sosyalist Tatar-Bakurt Cumhuriyetini kurdular. Daha sonra baz i sorunlar nedeniyle 29 Mays 1928de Muhtar Tatar Cumhuriyetine dntrdler. SSCBnin dalmasyla Tataristanda da geni apta bir milli kurtulu hareketi balad. 1992de Tataristan tam siyasi bamszln ilan etmi ve Rusyadan ayrlma niyetini bildirmitir.Ancak Rusya Parlamentosu buna ret cevab vermitir. Bugn Tataristan Rusya Fedarasyonuna bal zerk bir Trk cumhuriyetidir (23 Mart 1918).

1918 Boleviklerin Bulak tesi/Ard Cumhuriyeti igali ve Merkez Harb uray lavetmesi (28 Mart 1918). 1918 Mslman Komiserliinin Mill hareketi yoketme teebbs (9 Mart 1918). 1918 Mslman Komiserliinin Tatar-Bakurt Sovyet Cumhuriyeti kurma karar (22 Mart 1918). Bu karar 13 Aralk 1919da Komnist Partisi Merkez Komitesi tarafndan iptal edilmitir. 1918 Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (Nisan 1998). 1918 Boleviklerin Ufada Mill Meclisi basmalar ve Mill idareye el koymalar (12/25 Nisan 1918). 1918 Ermeni komitaclar, Karsn dousundaki Subatan kynde 750 Mslman ehit etti (25 Nisan 1918 Osmanl) 1918 Ermeni komitaclar, Karsta, aralarnda ocuklarn da bulunduu 60 Mslman katletti (1 Mays 1918 Osmanl) Mays 1918 Azerbaycann istikllini iln (28 Mays 1918). Haziran 1918 Rusyada Toplama kamplar kuruldu (Haziran 1918). 1918 Azerbaycan-Osmanl Andlamas (4 Haziran 1918). Temmuz 1918 VI. Mehmet Vahideddin Padiah oldu (4 Temmuz 1918 Osmanl). 1918 Rus ar ve ailesi katledildi (Temmuz 1918). 1918 Rus Sosyal htillci Hkmeti, Takent Sovyetinin elinden Akabat ald ve randaki ngiliz kuvvetlerinden yardm/destek talebinde bulundu (Temmuz 1918). 1918 Sovyet Kzl Ordusu Kazan yeniden igal etti (10 Eyll 1918). 1918 Ufada, Rusyadaki Trk ve Mslman hkumet ve siyasi partiler ile Mslman olmayan milletlerin hkumet ve siyasi partilerinin katlmyla bir Devlet Danma Toplants yapld (8-23 Eyll 1918). Bir Kurucu Meclis yesi Kongresi tekil edildi. Tekil edilen 5 mdr arasnda Amiral Kolak da var idi. 5 Mdrden 4 1 Ocak 1919da tevkif edilince Rus arln yeniden ihya etmek isteyen Kolak tek lider durumuna geldi. Eyll 1918 Nuri Paann Ruslar yenerek Bakye girmesi (15 Eyll 1918). 1918 Bulgaristan, Selanik Atekes Antlamas ile I. Dnya Savandan ekildi (29 Eyll 1918).

1918 Beyrut bamszln ilan etti (1 Ekim 1918). 1918 Yugoslavya Cumhuriyeti kuruldu (17 Ekim 1918). Ekim 1918 Mondros Mtrekesinin imzalanmas (Osmanl, 30 Ekim 1918). 1918 Moskovada yaplan Mslman Komnistler Kongresi, Rus Komnist Partisi (RCP) iinde bir Mslman Brosu tekil etti (Kasm 1918). 1918 Trk Askerinin Musuldan daha Kuzeye ekilmesi iin Trkiyeye ngiliz notas (2 Kasm 1918). Kasm 1918 ttihat ve Terakki Frkas kendi kendisini feshetti (5 Kasm 1918 Osmanl). 1918 Ahmet zzet Paann istifas zerine, Tevfik Paa yeni Osmanl Hkmetini kurdu (11 Kasm 1918). 1918 Macaristan Halk Cumhuriyeti ilan edildi (16 Kasm 1918). 1918 stikbal gazetesi, Faik Ahmet (Barutu) tarafndan Trabzonda karlmaya baland (10 Aralk 1918). 1918 Ik adl milli gazete Giresunda kmaya balad (16 Aralk 1918). 1918-1920, 1991 Azerbaycan Cumhriyeti: Kurucusu Mehmed Emin Resulzdedir. Kuzey Azerbaycan/Gney Kafkasyada kurulmu, Gence, sonra Bak bakent olarak kullnlmtr. Sovyet Rusya tarafndan ortadan kaldrlmtr. 1919 Lord Curzonun, Dou Trakyadaki Trkler ile Bat Anadoludaki Rumlar mbadele edilmelidir yolundaki muhtras akland. 1919 Fransann Marsilya ehrinde, Ermeni Kin Ant dikildi. Fransz bakan Joset Comitte, antn al trenine katld (1919). 1919 Lenin Mslman Komnist Partisini datt ve Rusya Komnist Partisi iinde Dou Halklarnn Komnist Kurulular Brosunu tekil etti (1919 balar). 1919 Almanya ile Versailles/Macaristan ile Triannen/Avusturya ile Saint Gemain/Bulgarristan ile Neully Antlamalar yapld/(Cemiyetler kuruldu.) 1919 ngilizler, Badat igal etti (10 Ocak 1919). 1919 Paris Konferans (19 Ocak 1919). 1919 Hrriyet ve tilaf Frkas, yeniden faaliyete balad (22 Ocak 1919 Osmanl).

1919 ngiliz kuvvetleri Akbaddan geri ekildiler (ubat 1919). 1919 Bakurt ynetiminin 22 Kasm 1918den itibaren Boleviklerle yrtlen ibirlii almalar sonu vermemi ve Bakurt ordusu Boleviklere teslim olarak Bakurdistann zerklii hayalleri suya dmtr (18 ubat 1919). 1919 SSCBne dahil bir Bakurt Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu. Bakenti Ufa ehridir. Bakurtlar etnik yap itibariyle Tatarlara yakndrlar (23 Mart 1919). 1919 Muhtar dil Ural Devleti ve Mill daresi son buldu (Nisan 1919). 1919 Aksz gazetesi Kastamonuda kmaya balad (15 Mays 1919). 1919 zmirin igali (15 Mays 1919 Trkiye). 1919 Dorusz adl milli gazete Balkesirde yaynlanmaya balad (22 Mays 1919). 1919 III. ngiliz-Afgan Sava, Afganllarn Sovyetlerle bir Dostluk Antlamas imzalanmalar sonucunu dourdu (Mays 1919). 1919 I. Orta Asya Mslman Komnistleri Kongresi, Birleik Trkistan Sovyet Cumhriyeti kurulmasn teklif etti (Mays 1919). 1919 Mustafa Kemal [Atatrk], 9. Ordu Mfettii olarak Samsunda karaya kt. Trk Kurtulu Savan balatan meale yanmaya balad (19 Mays 1919 Trkiye). 1919 Trk kurtulu Savann ana adm ve belgelerinden olan Amasya Genelgesi yaynland. 4. madde, Sivasta toplanlmasn kararlatryor (22 Haziran 1919 Trkiye). 1919 I. Dnya Sava sonunda, dilaf Devletleri ile Almanya arasnda Versay Bar Anlamas imzaland (26 Haziran 1919). 1919 III. Trkistan Komnist Partisi Kongresi, Trkistanda Mslmanlarn hkmet ilerinden/grevlerinden atlmalarna karar verdi (Temmuz 1919). Temmuz 1919 Mustafa Kemalin, askerlik ve resmi grevlerinden stif etmesi (8/9 Temmuz 1919 Trkiye). Temmuz-Austos 1919 Erzurum Kongresi topland: 9 kiiilik Heyet-i Temsliye (23 Temmuz-7 Austos 1919 Trkiye).

1919 Kzl Ordu kuvvetleri, Dutovun Orta Asya birliini bertaraf etti (Eyll 1919). 1919 Sivas Kongresi topland: 16 Kiilik Heyet-i Temsiliye (4-12 Eyll 1919 Trkiye). 1919 Trakyann Trkln mdafaa eden Ahali adl gazete, Mehmet Behet (Perim) tarafndan Edirnede yaynlanmaya balad (8 Eyll 1919). 1919 Sivas Kongresinin 8.Umumi Toplantsnda rade-i Milliye adyla bir gazetenin karlmasna karar verildi (11 Eyll 1919). 1919 Lenin tarafndan, Takent Sovyetinden ynetimi/otoriteyi devralmas iin bir Trkistan Komisyonu gnderildi (Ekim 1919). Ekim 1919 22 Ekim 1919 Amasya Grmeleri ve Protokol (Sivas Kongresi Kararlarnn Meclis-i Mebsnca tescili. Ali Rza Paa Hkumeti) (22 Ekim 1919 Trkiye). 1919 tilaf Devletleri ile Bulgaristan arasnda, Nyyi Bar Anlamas imzaland (27 Kasm 1919). Aralk 1919 27 Aralk 1919 Mustafa Kemal Ankarada (27 Aralk 1919 Trkiye).

1920 Cemal Paann Trkistandan Kbile geii. 1920 Irakdaki byk ayaklanmann 100 bin ngiliz Askerince bastrlmas. 1920 Kzllar, Rus Savandan zaferle ktlar (1920 balar). 1920 Suriye ve Lbnanda Fransz Manda ynetiminin balamas. 1920 Trk Milliyetiliinin gl kalemlerinden mer Seyfettin (1894-1920) ld. . Seyfettin, Balkesir yaknlarnda bir kyde domu olup kkeni Kafkas Trklerindendir. Askerlii dneminde Pantrk evreler iinde etkin olmu, sonralar ise edebiyata ynelmitir. Gen Kalemler, Halka Doru, Trk Yurdu ve Zeka iin iirler ve makaleler ile Yeni Mecmua, Byk Mecmua ve dierleri iin ykler yazmtr. Birinci Dnya Savandan hemen nce Seyfettin Milli Tecrbelerden kartlm Ameli Siyasetini kard. Seyfettin Yarnki Turan Devleti adndaki bir baka almasnda Arap-Trk ibirliine dayanan ancak esas olarak Anadoludan Trkistana uzanan geni bir Trk birlii umudunu tayan gelecein Turan lks grn ortaya koymaktayd. 1920 Hkimiyet-i Milliye gazetesi Ankarada kuruldu (10 Ocak 1920).

1920 stanbul Mebuslar Meclisinin al (12 Ocak 1920 Osmanl). 1920 Pariste, Azerbaycan Trkleri ve Grclerin istikllleri iin byk devletlerden sz almalar (12 Ocak 1920). 1920 Trkistan Komisyonu, Trkistann ayr etnik cumhuriyetlere blnmesini t eklif etti (15 Ocak 1920). 1920 V. Trkistan Komnist Partisi Kongresi, Trk Halklarnn Sovyet Cumhriyeti ve Trk Kzl Ordusunun kurulmas teklifinde bulundu (20 Ocak 1920). 1920 Son Osmanl Meclis-i Mebsannda Misk- Millnin Kabul (28 Ocak 1920). 1920 Sovyet birlikleri, Hiveyi ele geirdi. Hive Hanl ve Kongrat Hanedan sona erdi (2 ubat 1920). 1920 Takent Sovyeti, Akabat yeniden ele geirdi (ubat 1920). 1920 Ala Orda Hkmeti, Boleviklere kar mcadeleyi brakt (Mart 1920). 1920 Hintli Mslmanlarn Hilfet Komitesinin ngilteredeki temas ve giriimleri (2-17 Mart 1920). 1920 16 Mart 1920 stanbulun gali, Meclisin baslmas, srgnler (16 Mart 1920 Osmanl). 1920 Amerika Birleik Devletleri Cumhurbakan Wilson, Byk Ermenistan kurulmas hakknda nota verdi (26 Mart 1920). 1920 Gen Hiveliler nderliinde Harezm (Hive) Halk Cumhriyeti kuruldu (4 Nisan 1920). 1920 Son Osmanl Meclis-i Mebusannn sresiz kapatlmas (11 Nisan 1920). 1920 Ankarada Trkiye Byk Millet Meclisinin Almas (23 Nisan 1920 Trkiye). 1920 Hyanet-i Vataniye Kanunu karld (29 Nisan 1920 Trkiye). 1920 Kalinin, Lenin ve nukitzenin imzasyla Tatar Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin kurulmas karar (Mays 1920).

1920 TBMMnde stanbul Hkmeti ile Resmi Muhaberenin Memnuiyeti Hakknda 12 sayl karar karld (6 Mays 1920 Trkiye). 1920 tilaf Devletleri Macarlarla, Trianon Bar anlamasn imzalad (4 Haziran 1920). 1920 Matbuat ve stihbarat Umum Mdrl Tekiline Dair Kanun, Trkiye Byk Millet Meclisinde kabul edildi (7 Haziran 1920). 1920 Svres Antlamas imzaland (10 Austos 1920 Osmanl). 1920 Rus-Ermeni Mtrekesi (10 Austos 1920). 1920 (Sonralar Krgz olarak adlandrlacak olan) Kazak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (26 Austos 1920). 1920 Sovyet birlikleri, Buharay ele geirdi. Buhara Hanl ilga edildi ve Mangt Hnednl sona erdi (Eyll 1920). 1920 Basmac syan Hareketinin ilk safhas sona erdi. (Eyll 1920). 1920 Bakde ark Milletleri Kongresinin Toplanmas (Eyll 1920). 1920 stikll Mahkemelerinin kurulmas (18 Eyll 1920 Trkiye). 1920 Gen Buharallar ve Buhara Komnist Partisi kontrolnde/ynetiminde, Buhara Halk Cumhriyeti kuruldu. Cumhriyetin ynetimini stlenen Faizullah Hocaev (1896-1938), daha sonra da Babakan oldu (6 Ekim 1920). 1920 Rusyaya gizli bir heyet gnderilmesi (11 Ekim 1920 Trkiye). 1920 Trkiye Komnist Frkas, Ankarada resmen kuruldu (18 Ekim 1920). 1920 Musul Meselesi iin Gazi, Anayasann 19. Maddesi gereince Meclisi Olaanst toplantya ard (18 Ekim 1920 Trkiye). 1920 Yunanistanda Venizelos kabinesi dt (1 Kasm 1920). 1920 Ankara Meclis Hkumeti ile Ermenistan arasnda Gmr Anlamas imzaland: Ermeniler Sevri red ile Kars ve yresi Trklere veriliyor. Dou Cephesi rahatlad (2-3 Aralk 1920).

1920-1923 Basmac Hareketinin ikinci safhas. 1920-1923 Bat Trakya Cumhriyeti: Bat Trakyada kurulmutur. Merkezi Gmlcine idi. Yunanistan tarafndan yklmtr.
1921 Yunanllar, Eskiehire doru ilerlemeye balad. 1921 Sovyetler Birlii Komnist Partisi 10. Kongresi, Pantrkl ve Panislamizmi, burjuva demokratik milliyetilie ynelen sapmalar olarak deerlendirip mahkum etti. 1921 ran Kazak Tugay subaylarndan Rza Han 1921de siyaset yazar Seyyid Ziyaeddin Tabatabainin de nernli rol oynad bir darbeyle ordunun bana geti. Sonraki yllarda sava bakanl ve Tabatabainin yerine babakanlk grevlerini stlenerek dzeni saladktan sonra, 1925te Kaar hkmdarn devirdi ve kendisini ehinah ilan etti. 1921 Krm Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kurulmu ve Rusyaya balanmtr. 1921 Tannu-Tva Halk Cumhuriyeti tamamen SSCBye dahil edilerek kendisine Rusya Sovyet Sosyalist Federal Cumhuriyeti iinde bir muhtar blge stats verildi. 1921 Rus Komnist Partisi Mslman Brosu feshedildi (Ocak 1921). 1921 I. nn Sava (6-10 Ocak 1921 Trkiye). 1921 Buhra Heyetiyle grmeden sonra Mustafa Kemalin TBMMde nutku (17 Ocak 1921 Trkiye). 1921 Dastan Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu (20 Ocak 1921). 1921 Dal Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu (20 Ocak 1921). Sovyetler bir yl gemeden birer resmi kararname ile Dal Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyetini alt paraya ayrd. Bylece: 20 Kasm 1922de eenistan; 7 Haziran 1924te de nguistan zerk eyaletleri teekkl ettirildi. 15 Ocak 1934te her iki zerk eyalet birletirilerek een-ngu Sovyet Sosyalist Cumhuriyetine evrildi. II. Dnya Sava srasnda Almanlarla ibirlii yapmakla sulanan een-ngular, bu yzden Ruslarn iddetli basklarna maruz kaldklar gibi, 1944te de Ortaasyaya srgne gnderildiler. Bu zorunlu gn sonucunda eenngu Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti feshedilerek topraklarnn bir ksm Kuzey Osetyaya, bir ksm da Dastana verildi. Bundan tam 13 yl sonra 9 Ocak 1957de eski zerk idare yeniden kuruldu ve bu durum 1990lara kadar devam etti. 1996 ylnda yaplan een-Rus sava sonrasnda ngular, eenistandan ayrld. 1921 lk Anayasa. 23+1 ek muvakkat madde (Tekilt- EsasiyeKnunu) (20 Ocak 1921 Trkiye).

1921 Londra Konferans (23 ubat 1921). 1921 Kzl Ordu Tiflise girdi (25 ubat 1921). 1921 Trkiye-Afganistan ttifk Muhedenmesi/Moskovada dostluk anlamas imzaland (1 Mart 1921). 1921 stikll Marnn kabul (12 Mart 1921 Trkiye). 1921 Sovyetler, Harezm Halk Cumhriyetinin Gen Hiveliler Hkmetini azlettiler, grevden aldlar (14 Mart 1921). 1921 Talat Paa, Berlinde Ermeniler tarafndan katledildi (15 Mart 1921). 1921 TBMM Hkmeti ile Sovyet Rusya arasnda Muhedt Ahidnmesi/Moskova Antlamas imzaland (16 Mart 1921). 1921 Ermeni Misak Torlakyan, Azerbaycan ileri Bakan Cevanir Han, Tepebandaki Pera Palas Oteli nnde ldrd (18 Mart 1921). 1921 II. nn Sava (31 Mart-1 Nisan 1921 Trkiye). 1921 talyanlarn Anadoludan ekilmesi (5 Temmuz 1921 Trkiye). 1921 Hilfet Komitesinin, Karaide Hilfet Kongresini toplamas (8 Temmuz 1921). 1921 Ktahya-Eskiehir Savalar (10-25 Temmuz 1921 Trkiye). 1921 Hilfet Komitesinin toplu direni karar (1 Austos 1921). 1921 Afganistan, Azerbaycan ve Sovyet Sefretinden sonra Ankaraya Buhra Cumhriyeti Sefret Heyetinin gelmesi (2 Austos 1921 Trkiye). 1921 Mustafa Kemal Paann Bakumandanlna dair kanun, TBMMde kabul edildi (5 Austos 1921 Trkiye). 1921 Milli Mcadeleyi destekleyen Trkolu gazetesi Boluda yaymlanmaya balad (15 Austos 1921). 1921 Sakarya Meydan Muhrebesinin Balamas (23 Austos 1921 Trkiye). Zafer: 13 Eyll 1921 1921 Sakarya Zaferi ertesinde Azerbaycan, Krm Trk heyetlerinin gelerek kutlamalar (12 Eyll 1921 Trkiye).

1921 Sakarya Meydan Muharebesinin zaferle sonulanmas (13 Eyll 1921 Trkiye). 1921 Atatrke Gazi ve Mareal Rtbesi verilmesi (19 Eyll 1921 Trkiye). 1921 Enver Paa (1881-1922), Sovyetlere yardm iin Buharaya geldi, fakat Basmaclar ile ibirliine balad (Ekim 1921). 1921 TBMM Hkmeti ile Mavera-i Kafkas Cumhuriyetleri (Azerbaycan, Grcistan ve Ermenistan) arasnda Kars Antlamas imzaland (13 Ekim 1921). 1921 Azerbaycan Elisi Abilovun, TBMM Resi M. K. Paaya gven mektbunu sunmas (17 Ekim 1921 Trkiye). 1921 Trk-Fransz Ankara tilfnmesi (20 Ekim 1921). 1921 Ankarada Azerbaycan Eliliinin almas (18 Kasm 1921 Trkiye). 1921 kinci Hilfet Kongresinin Toplanmas (Aralk 1921). 1921 Ermeniler, Sait Halim Paay Romada katletti (6 Aralk 1921). 1922 San Remo Konferans kararlar, TBMMde reddedildi. 1922 Kabartay-Balkar zerk oblast oluturuldu. 1936da da zerk cumhuriyet statsne kavutu. 1922 Anti-Bolevik Mslman rgtler Kongresi topland ve bu toplantda Bamsz Trkistan Trk Cumhuriyeti adyla geici bir hkmetin oluturulmas kararlatrld. 1922 dil-Ural Millet Meclisi tarafndan seilen, Mill dare (1918-1920li yllarda srgnde) ortadan kalktktan sonra da faaliyetlerine Paris vb. yerlerde devam eden Sulh Heyeti dald 1922 Cemiyet-i Akvam, Filistinde ngiltere ynetiminde bir manda idaresi kurdu. 1922 ngiltere, Msrn bamszln kabul etti. 1922 Ankara Hkmeti ile Ukrayna Hkmeti arasnda dostluk antlamas imzaland (2 Ocak 1922). 1922 Buhara Komnist Partisi, Rus Komnist Partisinin kontrol altna girdi (ubat 1922). 1922 Ziya Gkalp, Diyarbakrda, Kk Mecmua adl dergiyi yaymlamaya baland (18 Haziran 1922-5 Mart 1923 aras toplam 33 say).

1922 Enver Paa ldrld. Bu kayp, Basmac Hareketinin tedrcen g kaybetmesine sebep oldu (Austos 1922). 1922 Mustafa Kemal Paaya sresiz bakomutanlk verilmesi (20 Temmuz 1922 Trkiye). 1922 Cemal Paa, Tifliste Ermeniler tarafndan ldrld (22 Temmuz 1922). 1922 Kocatepeden Byk Taarruzun Balamas 26 Austos/1 Eyll 1922 Byk Taaruz (26 Austos 1922 Trkiye). 1922 Yunan Ordusunun tamamen sarlmas ve imh edilmesi suretiyle Dumlupnar (Bakomutan) Meydan Muhrebesi nin kazanlmas (30 Austos 1922 Trkiye). 1922 Bakomutan Mustafa Kemal Paann Orduya Beynnmesi: Ordular; lk hedefiniz Akdenizdir, leri! (1 Eyll 1922 Trkiye). 1922 Trk Svrlerinin zmire girii ve Kadife Kaleye Trk bayrann ekilmesi (9 Eyll 1922). 1922 Bat Anadolunun Yunan ordusundan tamamen temizlenmesi (18 Eyll 1922 Trkiye). 1922 Yunan kral Konstantin tahtn brakt (27 Eyll 1922). 1922 Mudanya Konferansnn balamas (3 Ekim 1922). 1922 Fransa, ngiltere, talya ve Trkiye arasnda Mudanya Atekes Antlamas imzaland. Daha sonra da Yunanistan anlamay imzalayarak Trakyay, Meri snr olmak zere Trklere brakmtr (11 Ekim 1922). 1922 Yunan Hkmetinin Mudanya Atekes Anlamasn onaylamas (13 Ekim 1922). 1922 Mudanya Mtarekesi (Atekes Anlamas)nin yrrle girmesi (15 Ekim 1922). 1922 Mustafa Kemal Paann, Tevfik Paaya iletilmek zere Mill Hkmetin stanbul temsilcisi Hmit Beye cevb telgraf: Trkiye Byk Millet Meclisi Ordularnn kazand kesin zaferin tabi neticesi olmak zere vuku yakn olan bar konferansnda Trkiye Devleti yalnz ve ancak Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti tarafndan temsil olunur (18 Ekim 1922 Trkiye). 1922 Refet Paann maiyetinde stanbula gelen 100 Trk jandarmasnn Sirkeci skelesinde karaya k (20 Ekim 1922 Trkiye). 1922 tilaf Devletlerinin TBMM Hkmeti ve stanbul Hkmeti temsilcilerini 13 Kasm 1922de Lozanda toplanacak bar konferansna davet etmeleri (27 Ekim 1922). 1922 Bakanlar Kurulunun Lozan Konferans delegesi adaylarn belirlemesi: smet Paa, Rza Nur, Hasan

Hsn (31 Ekim 1922 Trkiye). 1922 Hilfet ve Saltanatn birbirinden ayrlarak Saltanatn lav hakknda TBMMsi karr. 1 Kasm 1922 gecesi ve ertesi gnnn Bayram kabul edilmesine dair TBMM karar. Karar Yldz Saraynda Vahdeddine Refet Paa tarafndan tebli edilmitir (1 Kasm 1922 Trkiye). 1922 Mustafa Kemal Paann Petit Parisien muhbirine-bar artlar, dahili ve harici siyasi meseleler hakknda-demeci: Biz ne Bolevikiz, ne de Komnist; ne biri, ne dieri olamayz. nk biz milliyetperver ve dinimize hrmetkrz (2 Kasm 1922 Trkiye). 1922 Tevfik Paa Kabinesinin istifas. Refet Paann tilf devletleri generallerinin katlmyla yaplan Generaller Toplantsnda Bugn leden sonra stanbulda Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti idresinin balam olduunu resmen beyn etmesi. (4 Kasm 1922 Osmanl). 1922 Osmanl Devletinin resm gazetesi olan Takvm-i Vakayinin son saysnn karak kapanmas (4 Kasm 1922 Osmanl). 1922 stanbulun idaresine el konulduuna dair Ankara Hkmeti karar Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmeti 4 Kasm 1922 le vaktinden itibaren stanbulun idaresine el koymuturnn Refet Paa araclyla stanbul Hkmetine teblii (4/5 Kasm 1922). 1922 stanbulun ynetimine el konulduuna dair Ankara Hkmeti kararnn stanbul Hkmetine teblii (5 Kasm 1922 Trkiye). 1922 Trk delegasyonunun stanbuldan Lozana hareketi (9 Kasm 1922 Trkiye). 1922 smet Paann sabah, Lozandan Parise gelii. Fransa Babakan Poincare ve Franklin Bouillonla grmesi (15 Kasm 1922). 1922 Vahidettinin Halfe-i Mslimn imzs ile igl ordular Bakumandan Harringtona snma mektubu: stanbulda hayatm tehlikede grdmden ngiltere Devlet-i Fehmesine iltic ve bir an evvel stanbuldan baka yere naklimi taleb ederim efendim (16 Kasm 1922 Osmanl). 1922 Son Osmanl Sultn Vahideddinin maiyeti ile birlikte, Malaya adl ngiliz harb gemisiyle stanbuldan Maltaya gitmesi/lkeyi terk etmesi (17 Kasm 1922). 20 Kasm 1922de Maltaya gelen Sultan, ksa bir mddet burada kaldktan sonra, Hicaz Kralnn daveti zerine, Hicaza gitmi, daha sonra da Avrupaya geerek San Remo ehrinde yerlemi ve 15 Mays 1926da burada vefaat etmitir. 1922 Vahideddinin Halifelikten uzaklatrldna dair eriye Vekili Vehbi Efendinin Fetvs (18 Kasm 1922 Trkiye). 1922 TBMM kararyla, Vahideddinin halifelikten hali, yerine Abdlmecid Efendinin halifelie seilmesi

(19 Kasm 1922 Trkiye). 1922 Lord Curzon ile Poincarenin Lozana gelileri. Lozan yaknlarnda Curzon-Poincare-Mussolini grmesi (19 Kasm 1922 Trkiye). 1922 Mont Benon garzinosunda Lozan Konferansnn balamas, al treni. Trende smet Paa da bir konuma yapmtr (20 Kasm 1922). 1922 Lozan Konferansnn ilk oturumu ve konular grmek zere 3 komisyon oluturulmas. Bu konferansa katlan Trk Heyeti: Reis: smet Paa, azalar: Sinop Mebusu Rza Nur, Trabzon Mebusu Hasan (Saka) (21 Kasm 1922). 1922 smet Paann ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon ile Musul konusunda grmesi (28 Kasm 1922). 1922 Dou Trakyann Yunanllarca boaltlmasnn tamamlanmas (30 Kasm 1922 Trkiye). 1922 Mustafa Kemal (Atatrk) nderliindeki Trk Milliyetileri, Osmanl Saltanatn ilg ettiler (17-22 Kasm 1922). 1922 Rus Sovyet Federal Sosyalist Cumhriyetinin birer paras olarak kurulan Trkistan ve Krgz (Kazak) Otonom Sovyet Sosyalis Cumhriyetlerinin de dahil olduu, Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birlii kuruldu. Katlan cumhuriyetler: Rusya SSC, Ukrayna SSC, Beyaz Rusya SSC ve Mavera-i Kafkas SSC (Aralk 1922). 1922 Mustafa Kemal Paann, Ankarada, Hakimiyet-i Millye, Yeni Gn ve t gazeteleri muhbirlerine Halk Frkas adyla siyas bir parti kurma niyetinde olduunu bildiren demeci ve stanbul Mebusu Dr. Adnan (Advar) Beyin Meclis kinci Reisliinden istifs (6 Aralk 1922). 1922 Trk Oca, Ankarada yeniden ald (29 Aralk 1922). Gazi Mustafa Kemal, Ocak 1923de 1000 TL. maddi yardmda bulundu. 14 Ocak 1923 gn Ankara Trk Ocan ziyaret etti. 1923 Mustafa Kemalin annesi Zbeyde Hanm zmirde ld. Karyakaya gmld. (14 Ocak 1923) 1923 Lozanda Trkiye ile Yunanistan arasnda askeri ve sivil esirler ile din esasna dayal aznlklarn deiimi konusunda iki szleme imzalanmas (30 Ocak 1923). 1923 Trk kar tekliflerinin verilmesi. Curzonun son demeci: mit ederim ki smet Paa, umduumdan daha ok fedakarlk yaptmn farkndasnz. Sava olabilir. Kabul etmenizi istirham ederim. Vatannz kurtarmak iin smet Paa yarm saatiniz var. Konferansn kesintiye uramas (4 ubat 1923). 1923 Trk Delegasyonunun Lozandan ayrl (7 ubat 1923).

1923 Trk Lozan Delegasyonu Bkree geldi ve smet Paa Hkmete rapor sundu (10 ubat 1923). 1923 Lozan Delegasyonunun stanbula dn, General Haringtonla . Paann grmesi (16 ubat 1923 Trkiye). 1923 Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ile Buhara ve Harezm Halk Cumhriyetleri I. Konferans, bu cumhriyetin ekonomik ve idr birliini hedefleyen bir Orta Asya Ekonomik Konseyi tekil etti (Mart 1923). 1923 Lozan Konferans ikinci dnem almalarnn balamas ve imzas (23 Nisan-24 Temmuz 1923 Trkiye). 1923 Stalin, Sultan Galiyevizmi ve bamsz bir Trkistan kurulmasn amalayan Mslman Komnist isteklerini knad, reddetti (Haziran 1923). 1923 I. Sovyet Kongresi (30 Aralk 1922)nin Moskovada kabul ettii Mukvelenmeye istinaden, Merkez cr Komitesince tashiht ve tadlat yaplarak hazrlanan 1922 tarihli yeni Sovyet Anayasas, 6 Temmuz 1923 tarihinde Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birlii Merkez cr Komitesi tarafndan onaylanm ve Sovyetler Birliinin kuruluunu resmiletiren bir belge olarak yrrle girmitir. Anayasann ikinci ksmndaki Mukvelenmede zikredilen ve Sovyet Sosyalist Cumhriyetler ttihdn tekil eden Cumhriyetler ise unlardr: Rusya Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Ukrayna Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Beyaz Rusya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Mver-y Kafkas Federal Sovyet Sosyalist Cumhriyeti (SS Azerbaycan, SS Grcistan, SS Ermenistan Cumhriyetleri). 1923 Lozan Muhedesinin imzas (23 Austos tarihinde de TBMMde onaylanarak yrle girmitir) (24 Temmuz 1923 Trkiye). 1923 Rauf Beyin cr Vekilleri Heyeti Reisliinden ayrl (4 Austos 1923 Trkiye). 1923 II. Devre iin seilen millet vekillerinin Halk Frkas kurulmas hakknda grmek zere TBBMde grme yapmas (7 Austos 1923). Mustafa Kemal Paann toplantda, Halk Frkas kurulmas hakknda yapt uzun konuma (8 Austos 1923). 1923 Halk Frkas Nizmnme Taslann millet vekillerine datlmas ve grmelerin balamas (9 Austos 1923 Trkiye). 1923 smet Paann Lozandan stanbula dn (10 Austos 1923 Trkiye). 1923 II. Devre T.B.M.M.nin almas ve almalarna balamas (11 Austos 1923 Trkiye). 1923 Trkiye Byk Millet Meclisinde yeni cr Vekilleri Heyeti seimi (cr Vekilleri Heyeti Reisi: stanbul mebusu Fethi (Okyar) Bey, Adliye Vekili: zmir mebusu Seyit Bey, Dahiliye Vekili: stanbul mebusu Fethi

(Okyar) Bey, (14 Austos 1923 Trkiye). 1923 Lozan Bar Antlamasnn, TBMMde onaylanmas (23 Austos 1923 Trkiye). 1923 Halk Frkasnn kuruluu ve Mustafa Kemal Paann genel Bakanlna seilmesi. Genel Sekreterliine de Receb (Peker) Beyin tayin edildii Frkann kurulu dilekesi, 23 Ekim 1923 tarihinde Dahiliye Vekletine verilmitir (11 Eyll 1923 Trkiye). 1923 Harezm Halk Cumhriyeti yerine, Harezm Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu (Ekim 1923). 1923 Ankara ehrinin, Trkiye Devletinin Hkmet Merkezi olduuna dair TBMMeclisi karar (13 Ekim 1923). 1923 zle-i ekvet Kannunun TBMMde kabul (18 Ekim 1923 Trkiye). 1923 Halk Frkasnn kurulu dilekesinin Genel Bakan Gazi Mustafa Kemal ve Genel Sekreter Receb (Peker) imzlaryla Dhiliye Vekletine verilmesi (23 Ekim 1923 Trkiye). 1923 Halk Frkas Meclis Grubunun M. K. Paann bakanlnda toplanmas ve M. K. Paann bir gn nceki istei zerine ald cr Vekilleri Heyetininnin istifsn bildirmesi. Kararn TBMMde okunmas (27 Ekim 1923 Trkiye). 1923 Akam ankayada yemek esnasnda Mustafa Kemal Paann hazr bulunanlara sz: Yarn Cumhriyet iln edeceiz!. Gece, M. K. Paann smet Paa ile T. Essiye Kannunun baz maddeleri hakknda deiiklik teklifi hazrlamalar ve Knna Trkiye Devletinin ekl-i Hkmeti Cumhriyettir kaydnn konulmas (28 Ekim 1923 Trkiye). 1923 TBMMde Cumhriyetin ln: Mustafa Kemal Paann Halk Frkas toplantsnda Hkumet buhrann gidermek iin T. Essiye Kannunun baz maddelerinin tavzhinin gerektiini bildirmesi ve Cumhriyetin iln hususundaki teklifinin kabul edilmesi. Toplanan T.B.M.Meclisinde Teklt- Essiye Knnunun baz maddelerinin deitirilmesine dair Kanun teklifinin derhal mzkeresinin teklifi ve Trkiye Devletinin Hkmet eklinin Cumhriyet olduu nun Yaasn Cumhriyet sesleri arasnda kabul Mehmet Emin (Yurdakul) Beyin TBMMde konumas: Bu hkmetin temellerinin, arzn temelleri kadar salam olmasn isterim. Cumhriyetin ruhu nnde tazmen ayaa kalkarak kere Yaasn Cumhriyet diye hkumetimizi kutlamalarn muhterem arkadalardan temenn eylerim. M.Emin Beyin bu szleri zerine milletvekilleri Yaasn Cumhriyet! diye defa barmlardr. TBMMde gizli yaplan seimle Mustafa Kemal Paa 158 reyin tamamn alarak Trkiye Cumhriyeti Reisliine seilmesi ve T.C.nin ilk Cumhrbakan olarak yapt teekkr konumasnda: Trkiye Cumhriyeti mesut, muvaffak ve muzaffer olacaktr. Mustafa Kemal Paann, Fransz muharriri Maurice Pernote demeci: Memleketimizi yeniletirmek istiyoruz. Btn mesimiz Trkiyede asr, binenaleyh batl bir hkmet oluturmaktr. Medeniyete girmek arzu edip de, batya ynelmemi millet hangisidir? Trkiye Cumhuriyeti Kurulduunda bamsz tek Trk devletiydi (29 Ekim 1923 Trkiye).

1923 Trkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan, Mustafa Kemal Atatrk oldu (29 Ekim 1923). Grevini vefat ettii 10 Kasm 1938e kadar srdrd. 1923 lk Cumhuriyet Hkumeti kuruldu: Cumhrreisi Mustafa Kemal Paa tarafndan Baveklete Malatya mebusu smet Paa (nn) nn atanmas. Arkasndan smet Paa bakanlnda yeni kabine kurulmu (Bavekil: smet Paa, Adliye Vekili: zmir mebusu Seyit Bey, Dahiliye Vekili: Ktahya mebusu Ferit Bey, Genelkurmay Vekili: stanbul mebusu Fevzi Paa, Hariciye Vekili: Malatya mebusu smet Paa, ktisad Vekili: Trabzon mebusu Hasan (Saka) Bey, Maarif Vekili: Adana Mebusu smil Saf Bey, Maliye Vekili: Gmane mebusu Hasan Fehmi Bey, Mbdele, mr ve skn Vekili: zmir mebusu Mustafa Necati Bey, Mill Mdfaa Vekili: Karesi mebusu Kzm (zalp) Paa, Nfia Vekili: Trabzon mebusu Muhtar Bey, Shhiye Vekili: stanbul mebusu Dr. Refik (Saydam) Bey, eriye ve Evkf Vekili: Manisa mebusu Mustafa Fevzi Efendi) ve TBMMden gvenoyu almtr. Gvenoyu zerine smet Paa bir konuma yapmtr (30 Ekim 1923 Trkiye). 1923 Fethi (Okyar) Beyin TBMMeclisi Bakanlna seilmesi (1 Kasm 1923 Trkiye). 1923 Mustafa Kemal Paann Halk Frkas Reisliine veklet etmesi iin smet Paaya yazs: Halk Frkas Genel Bakanl ile fiilen uramaa bugnk vazifem msait olmadndan zt- devletlerini vekil tayin ediyorum (19 Kasm 1923 Trkiye). 1923 Halk Frkas Genel Bakan Vekili smet Paann illerdeki Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Merkezlerine tamimi: Btn vatana kurtulu ve bamszl getiren Anadolu ve Rumeli Mdfaa-i Hukk Cemiyeti, bugnden itibaren Halk Frkasna dnecek ve Cemiyetin btn idre kurullar olarak vazifeye devam edeceklerdir. (20 Kasm 1923 Trkiye). 1923 Basmac Hareketinin ikinci safhas: Trkistanda Sovyetlere kar, aralkl olarak Basmac basknlar devam etti. (1923-1933)

1924 in-Sovyet Antlamas, iki lke arasnda diplomatik ilikileri yeniden balatt. 1924 Moolistan Halk Cumhuriyeti kuruldu. 1924 Ankarada Trk Ocaklarnn I. Kongresi (135 Ocaktan temsilcilerin katlmyla) yapld: Tanrver, Trk Ocaklannn esas amacn, Trk kltrn koruma ve Kemalist reformlar savunma olarak belirledi. Dernek, abalarn Trkiyenin modernlemesi iin byk ya da az nfuslu her yerde almalar yrten Cumhuriyet Halk Partisiyle ibirlii zerinde younlatrd. Trk Ocaklar iin bu,-Bat mziinin tantlmas,-tiyatro gsterileri ve-sportif faaliyetler,Trkenin yan sra Franszca ve ngilizce dergi ve kitaplarla kitaplk ve okuma odalarnn kurulmas,-ada eitim terimleriyle ifade edilen youn bir Batllama kampanyasyla ilgilenmek gibi konularda etkinlikler gstermeyi kapsyordu. 1930da rgt Ankarada kendi

matbaasn at. ye says 1925 ylnda 217 ubede 30.000 iken, 1930da Trkiye apnda 257 ubede 32.000 yeye kt. 1927 ylnda Trk Ocaklarnn etkinlik alanlarnn ancak Trkiye snrlar iinde olmas gerektii eklinde bir Tzk ve Program deiiklii yapld. 1931 Martnda Trk Ocaklarnn kapatlp yerine btnyle yeni devletin ideolojisi ve propagandasna ynelecek olan Halk Evleri kuruldu. 1924 Trkiyede Trkln, Trk Milliyetiliinin idolou Ziya Gkalp (1876-1924) ld. 1924 Lenin ld ve ardndan Sovyet Sosyalist Cumhriyetler Birliinde btn yetkiler/g Stalinin eline geti (Ocak 1924). 1924 Hafta Tatili hakknda Knnun TBMMeclisinde kabul (2 Ocak 1924 Trkiye). 1924 stanbul stikll Mahkemesinde stanbul gazetecilerinin beraatine karar verilmesi (2 Ocak 1924 Trkiye). 1924 Halife Abdlmecit iin stanbulda son Cuma selaml treni yapld (29 ubat 1924). 1924 Hilfetin, eriye ve Evkf Vekletinin ilgs ile Tevhd-i Tedrsd Knnunun kabl hakkndaki knn kabul edildi (3 Mart 1924 Trkiye). 1924 Hilfet ilg edildi (3 Mart 1924 Trkiye). 1924 Halife Abdulmecit Efendi ve Osmanl hanedan mensuplar yurtdna karld (4 Mart 1924). 1924 eriye Mahkemeleri kaldrld. Kanuna gre; dini mahkemeler birletirildi. Kanunun mays bandan itibaren yrrle girecei akland (8 Nisan 1924 Trkiye). 1924 1924 Anayasas kabul edildi (20 Nisan 1924 Trkiye). 1924 Anadolu-Badat Demiryolunun devlete satn alnmasn ngren kanun kabul edildi (23 Nisan 1924 Trkiye). 1924 Yunus Nadi Abalolu Cumhuriyet gazetesini karmaya balad (7 Mays 1924). 1924 Hali Konferansnn bitii: Konferanstan sonra Musul meselesi Milletler Cemiyetine gtrlmtr. Cemiyet-i Akvm, Komisyon Raporunu Eyll 1925de ele alm ve taraflar armt. Tevfik Rt bir heyetle gitmi, grmelerin bir bir netice vermemesi zerine de Cemiyet-i Akvam, Lahey Adalet Divanndan mesele hakkndaki grn sormutu. Bunun

zerine Adalet Divan grn almak iin Trkiyeyi davet etmiti. Trkiye ise, Cemiyet -i Akvma, Musul Meselesinin Lahey Adalet Divanna gtrlmesi hususunda bir yetki vermedii gerekesiyle Adalet Divannn bu arsn reddetmitir. Trkiyenin btn itirazlarna ramen, Cemiyet-i Akvam, Milletleraras Adalet Divannn grn benimseyerek kabul etmitir. Cemiyet-i Akvm, Trk delegasyonu olmakszn konuyu grmeye devam etmi, Trkiye ise yeni zm yollar aramaya balamtr (9 Haziran 1924). 1924 Lozan Antlamas imzaland (24 Temmuz 1923, Trkiye). 1924 Hakkari Valisi ile Jandarma Komutannn bir jandarma mfrezesi ile denetime kmas. Silahl Nasturlerin Saldrs. Jandarma Binbas ve 3 jandarma eri ehit edilmi, 5 jandarma yaralanm ve Vali esir edilmitir (8 Austos 1924 Trkiye). 1924 Buhara Halk Cumhuriyeti yerine, Buhara Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu (Eyll 1924). 1924 ngilizlerin statukodan anlad Trklerin Musul ve Hakkari blgesini boaltmas olarak alglad idi. Bunun iin 2 defa Trkiyeye Nota vermitir (5 Eyll 1924). 1924 ngiliz uaklarnn Hakkari blgesinde Trk kuvvetlerinin zerinde umas (9-11 Eyll 1924). 1924 ngiliz uaklarnn bomba ve makinal tfeklerle saldrarak eri ehit etmesi ve 12 eri de yaralamas. Trkiye, ngiliz Hkmetine Nota vermitir (16 Eyll 1924). 1924 ngilizler kstaha statukoyu bozann Trkler olduunu yazmlardr. Devam eden gnlerde ngiliz saldrlar devam etmi ve Trk kuvvetleri kayplara uratlmtr. Trkiyenin verdii notay da reddetmilerdir (17 Eyll 1924). 1924 Samsun-aramba Demiryolunun temeli Cumhurbakan Mustafa Kemal tarafndan atld. Gazi Mustafa Kemal, trende yapt konumada Bu memlekete iki ey gerek: Yol ve okul. dedi (21 Eyll 1924). 1924 Musul Meselesi iin Trkiyeye ngiliz Notas. ngilizler Trkiyeden, ekiyay bastrmak iin girilen yerlerden klmasn istemitir (25-29 Eyll 1924). 1924 Musul Meselesi iin Cenevredeki BM toplantlar devam ederken bu mesele grlm ve her iki taraf statukoya ballk sz vermitir (30 Eyll 1924). 1924 Sovyet Orta Asyasnn Mill Huddunun tayini, Trkistan Otonom Sovyet Sosyalist

Cumhriyetiyle Buhara ve Harezm Sovyet Sosyalist Cumhriyetlerinin ilgas ile sonuland (Ekim 1924). lga edilen Buhara ve Harezm SSCnin topraklarnda ise Trkmen Sovyet Sosyalist Cumhriyeti, zbek Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu. Ayrca zbek SSC iinde bir de Tacik Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu. 1924 Trkiyeye ngiliz Notas ve Trkiyenin ngiliz Notasna cevab (5-10 Ekim 1924). 1924 Musul Meselesi iin Notaya karlk verilen cevapta ngiliz isteklerinin hakszl dile getirilmitir (10 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Vatann: Halk Partisinin kendine parti adn vererek en nemli meseleleri gizlice grmesi, muhaliflerin ve bamszlarn grn her ilde hie saymas yanl bir giditir eletirisi. (Vatan: 19.09.1924 tarihli Vatanda ise Gazinin Halk Partisi ve bakanln muhafaza edecei yolundaki konumas tenkid edilmekte idi.) (11 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Mustafa Kemalin Times gazetesi muhabirine verdii deme ve Cumhuriyet Halk Partisinden yana tavr koymas (11 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Mustafa Kemal Paann Kayseriden hareketle gece Yozgata gelii (15 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Mustafa Kemal Paann Yozgatta Hkmet Kona ve Belediyeyi ziyaretleri, incelemeleri ve ereflerine gece fener alay dzenlenmesi (16 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Mustafa Kemal Paann Yozgattan hareketle Krehire gelii (17 Ekim 1924 Trkiye). 1924 smet Paann skynetim isteinin parti grup toplantsnda reddi. smet Paa istifa etti, Fethi (Okyar) Hkmeti kuruldu (20 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Gazinin hasta Ziya Gkalpe ifa telgraf. Ziya Gkalp lm zerine ektii telgrafta Btn Trk Alemi iin Byk Kayp demitir (21 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Kazm Karabekir Paann telgraf ve I. Ordu Komutanlndan istifas. [Gazinin, Paalar 2 meslekten birini tercihe zorlamas zerine] (26 Ekim 1924 Trkiye). (siyaset ya da askerlik) 1924 Paalarn stifs (26-30 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Trkmen Sovyet Sosyalist Cumhriyeti ve zbek Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (27 Ekim 1924).

1924 Milletler Cemiyeti, Brksel Hattn geici snr olarak tesbit etti. Musul Komisyonuna Rehber ve Tercman: Kerkkl Fettah ve Nazm Beyler (29 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Ali Fuat Paann Konyadan Ankaraya gelerek II. Ordu Komutanlndan istfas. Refet (Bele) Bey istifadan vaz geti. Vatan, Tanin, Tevhid-i Efkar, Son Telgraf muhalefeti destekleyen gazeteler. Muhalefeti ve Paalar meselesini Atatrkn deerlendirmesi iin Nutuka bakn (30 Ekim 1924 Trkiye). 1924 Mustafa Kemal, Paalar komplosuyla kar karya olduu zehabyla paalarn Meclise katlmalarn nlemek istedi ve Fevzi (akmak) Paaya telefon ederek Mebusluktan istifa etmesini syledi. O da hemen istifa etti. 3. Ordu Komutan Cevat Paa ve 7. Kolordu Komutanlar da Cafer Tayyar Paa da ayrlarak Mebusluu tercih etti. Gazi bunlar komutanlktan azlettirdi. Komutanlklara yeni atamalar yapld. Kazm Karabekir ve Ali Fuat Paa resmi prosdr sresince yerlerinde tutularak Meclise katlmalar nlendi. Btn bunlar Vatan, Tevhid-i Efkar ve Tanin Gazetelerinde eletiriliyordu (30/31 Ekim 1924 Trkiye). 1924 518 sayl kanunla Ziya Gkalpin ailesine maa baland (8 Kasm 1924 Trkiye). 1924 Terakkiperver Cumhuriyet Fkras kuruldu. Frka, Cumhuriyet tarihinin ilk muhalefet partisi unvann kazand (5 Haziran 1925de kapatld.) Bakan: Kzm (Karabekir), Genel Sekreter: Ali Fuat (Cebesoy), Ynetim Kurulu: Besim (Mersin), Muhtar (Trabzon), Rt Paa (Erzurum), Necati (Bursa), Faik (Ordu) ve Dr. Adnan Bey. Proramnda: Parti, dnce ve din inanna saygldr ifadesi yer ald (17 Kasm 1924 Trkiye) Terakkiperver Cumhriyet Frkasna bir tepki olarak Halk Partililer nne Cumhuriyet ilave ederek partinin adn Cumhuriyet Halk Fkras olarak deitirdiler. 1924 Trk Ocana Menfi-i Ummiyeye Hdim Dernek statsnn verilmesi (2 Aralk 1924 Trkiye). 1924 Bahriye Vekaleti Tekili Hakknda Kanun, kabul edildi (29 Aralk 1924 Trkiye).
1925 1925 636, 637 sayl kanunlarla Asker Liseler Maarif Vekilliinden alnarak, Mdaffa-i Milliye Vekletine baland. Asker r kuruldu. 628 Sayl kanunla da 29 Ekim Cumhriyet Bayram olarak kutlanmaya baland. 1925 Saatlerin 24e blnerek kullanlmas ve yllar 1 Ocakta balatan milletleraras Takvmin Kabul hakknda 697 ve 698 sayl kanunlar. 1925 Yol Mkellefiyeti Kanunu TBMMde kabul edildi (18 Ocak 1925 Trkiye). 1925 Kapatlan Gazeteler: Toksz; gerici yaynlar. Orient News; stanbulun bakmszl. Sad-y Hak; mebuslar kmsedii gerekeleriyle kapatldlar. Terkos Metropoliti Arapolu Konstantinin kendisini

patrik setirmesi ve Trkiye aleyhinde Rum gazetelerinin ftursuz yaynlar. Patriin mbadelesi zerine olayn milletleraras boyut kazanmas. Soru nergeleri ve olayn meclise gelmesi (4-10 ubat 1925 Trkiye). 1925 Douda Gen iline bal Piranda eyh Sait syannn Balamas. [Kesin olarak Biti: 31 Mays 1925]. Naki eyhinin nderliinde balayan isyan yaylmaya balaynca 1547 ve 1551 sayl Kararnmelerle Douda sk ynetim ilan edildi (13 ubat 1925 Trkiye). 1925 Trkiye Tayyare Cemiyetinin kurulmas (16 ubat 1925). 1925 Aarn Kaldrlmas (17 ubat 1925 Trkiye). 1925 eyh Sait syan hakknda verilen raporda: syann eriat yanls, padiah ve saltanat yanls olduu ifade edilmitir. ldrlen birinin zerinden kan yazda olayn iki yldr planland ve Krt karakter tad da bildirilmitir (17 ubat 1925 Trkiye). 1925 Heybeliadada istirahat eden CHP Genel Bakan yardmcs smet, Ankaraya gelerek CHFnn isyanc kanadnn bana geti (20 ubat 1925 Trkiye). 1925 Hynet-i Vataniye Kannuna Dinin siyasete alet edilemeyecei ve bu suun da vatan hyaneti saylacana dair 556 Sayl Kanunla Ek madde ilvesinin TBMMde kabul (25 ubat 1925 Trkiye). 1925 Kktenci kanat, hkumetin daha sert politika gtmesi gerektii hususunu Gruba getirdi. Fethi Bey Hkmetinin gven oyu almasnn zerinden henz 5 gn gemiti. Grupta 60a kar 94 oyla gven kaybeden Fethi Bey ertesi gn Mecliste istifsn aklad. Paris elilii ile mebusluktan da ayrld (2 Mart 1925 Trkiye). 1925 smet Paann Bavekillie tayini ve yeni kabinenin kuruluu. Muhalefet arp kalmt. Yeni hkumet, 2 ekimser, 23 redd ve 154 kabul oyu alarak kuruldu. Kabinede grev alanlar: smet Paa, Mahmut Esat Bozkurt, hsan Bey, Cemil Uybadin, Tevfik Rt, Hamdullah Suphi, Hasan Saka, Recep Peker, Sleyman Srr, Refik Saydam, Ali Cenani, Mehmed Sabri Bey (3 Mart 1925 Trkiye). 1925 Takrir-i Skun Kanunu TBMMnde kabul edildi. Geni Yetkili stikll Mahkemelerinin kuruldu: Yeni hkumetin kurulduu gn Gericilie ve ayaklanmaya, memleketin sosyal dzenini ve asayiin bozulmasna sebep olacak btn kurulular, kkrtmalar ve yaynlar hkumet, Cumhurbakannn onay ile kendi bana ve idari olarak yasaklayabilir eklinde bir kanun tasars Meclise getirildi. Bylece Takrr-i Skn Kannu tasarsnn tm zerindeki mzakerelere geildi. Lehinde ve aleyhinde nutuklar irad edildi. Netice olarak 578 sayl Kanun, 22 red ve 122 kabul oyla kanunlat. Bu kanuna istinaden 4. 3. 1925de geni yetkili stikll Mahkemeleri kuruldu. Atatrk bir bildiri ile halk bu kanunlara uymaya ard (4 Mart 1925 Trkiye). 1925 eyh Saidin Diyarbakra saldrs. atmalar neticesi asiler Gene doru katlar. Ayn gn (Nisan 1925) ngiliz elisi Gazye itimatnmesini sunarak Byk Britanyann yeniden diplomatik iliki kurma

isteini bildirdi (7 Mart 1925 Trkiye). 1925 (zbekistan SSCne bal olarak) bir Tacik Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (15 Mart 1925). 1925 Krgz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyetinin ismi, Kazak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti olarak deitirildi (Nisan 1925). 1925 Kapatlan gazeteler. Takrr-i Skn Kanununa istinaden stanbulda yaynlanan Tevhd-i Efkr, Son Telgraf, Seblrread, Aydnlk, Orak-eki, Presse de Soir, zmirde Sad-y Hak, Adanada Sayha, Trabzonda stikbl ve Kahkaha gazete ve dergileri kapatld (Nisan 1925 Trkiye). 1925 eyh Sait Vartoda Osman Nuri Paaya teslim oldu (14/15 Nisan 1925 Trkiye). 1925 Hkumet, ayaklanmann bastrlarak, asayiin salandn tm yurda duyurdu (15 Nisan 1925 Trkiye). 1925 Gazinin Trk Ocandaki Mhim Nutku. Gazi Trk Ocaklarnn tarihi neminden bahisle: Trkiye Cumhuriyetinin inklplar, Ocaklara dayanmaktadr demitir (27 Nisan 1925). 1925 Dou illerindeki skynetim blgesinde her trl posta iin sansr getiren talimatname karld (3 Mays 1925 Trkiye). 1925 Terakkperver Cumhuriyet Frkasnn Merkez ubelerinin kapatlmas hakkndaki Bakanlar Kurulu karar. Ankara stikll Mahkemesi, TCFnn irtic olaylarla ilgisine dair savcla su duyurusunda bulundu. Savclk bu karar hkmete ulatrd. Dou stikll mahkemesi de blgedeki parti ubelerini kapatmt. Nihayet 3. 6. 1925 tarihinde Heyet-i Vekle: Vatandalar aldatlmaktan ve kkrtlmaktan korunmas ve Partinin irticay krklemesi gerekesiyle ve Takrir -i Skun Kanunu gereince, TCFnin btn merkez ve ubelerinin kapatlmasna karar verdi (3 Haziran 1925 Trkiye). 1925 Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn Kapatlmas (5 Haziran 1925 Trkiye). 1925 eyh Said ve dier isyanclar yarglanarak idama mahkum edildiler ve ertesi gn sabah, Diyarbakrn Silvan kazas dnda idam edildiler (28 Haziran 1925 Trkiye). 1925 Musul Komisyonunun Raporu (29 Temmuz 1925 Trkiye). 1925 Kayseride tayyare ve motor fabrikas kurulmas iin Junkers Firmasyla antlama imzaland (15 Austos 1925). 1925 Mustafa Kemal Paann nebolu ve Kastamonu Trk Ocan ziyareti (27-28 Austos 1925 Trkiye). 1925 Tekke ve Zviyelerin kaldrl (2 Eyll 1925 Trkiye).

1925 randa ah Rza Pehlevi, Kaar Hanedanna son verdi (1 Kasm 1925). 1925 Ankara Hukuk Mektebinin almas (5 Kasm 1925 Trkiye). 1925 Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas, bunlarla ilgili isim ve lakablarn kullanlmasnn yasaklanmas ile ilgili 677 sayl Kanun kabul edildi (25 Kasm 1925 Trkiye). 1925 apka nklb: 2431 sayl Kararnme ile Memurlarn apka giymesi mecbur klnd. 2. 9. 1925 tarih ve 2413 sayl Heyet-i Vekile Kararna istinaden, 25. 11. 1925 Sayl Kanun kabul edilerek, btn memur ve mebususlara apka giyme mecburiyeti getirilmitir. Gazinin Turan Kyafeti hakknda da konutuu 27. 8. 1925 tarihli nebolu Trk Oca ziyareti ve 30. 8. 1925 Kastamonu ziyareti ve konumas. 1925 Tekke ve zaviyeler ile trbelerin kapatlmasna ve trbedarlar ile baz unvanlarn men ve ilgasna dair kanun yrrle girdi (30 Kasm 1925 Trkiye). 1925 Trk-Sovyet tarafszlk ve saldrmazlk antlamas ve bal protokol Pariste imzaland (17 Aralk 1925). (SSCB bu antlamay 7 Kasm 1945te bozdu.) 1925 1925 Resmi almlarda yerli mal kumalarn kullanlmasna dair 688 Sayl Kanunun kabul (9 Aralk 1925 Trkiye). 1925 669 sayl Kanunla Dantay kuruldu, yine ayn kanunla, 6. 3. 1919 Osmanl Kararnmesiyle kaldrlan Donanma Cemiyeti, sahip olduu btn haklaryla Trk Hava Kurumuna aktarld (12 Aralk 1925 Trkiye). 1925 Milletler Cemiyeti Brksel Hattn Trk-Irak Snr kabul ederek Musul Trkiyeden koparld (16 Aralk 1925). 1925 Trkiye-Rusya Muhdenet Muhedenmesi (17 Aralk 1925). 1925 Milletleraras Takvim [Mild] ve Saatin Kabul (Hicr ve Rm Takvmin Kaldrl) (26 Aralk 1925 Trkiye). 1925 Yksek Asker ura ilk toplantsn yapt (28 Aralk 1925 Trkiye). 1925 Sovyet Sosyalist Tatar-Bakurt Cumhuriyetinde 1925-26 yllarnda itibaren latin harfleri kullanlmaya balanmtr. Ancak bu uzun srmemi Trkiyenin de latin alfabesine gemesini bir tehlike olarak deerlendiren Sovyet ynetimi dier Trk yurtlarnda olduu gibi 1940lardan sonra yeniden Kiril Alfabesini zorla kabul ettirmitir. 1925-1979 randa Pehlevi Hanedan dnemi.

1925 rann Trkleri asimile politikas: Pehleviler dneminde randaki Trklere (Azeri Trkleri, Karapapaklar, Kakaylar, Trkmenler, Hamseler, Kara papallar, Geymikler, ahsevenler, Karadallar, atrunlular, Delikanllar, Beyballar, Bocaclatlar, Halalar, Karaylar, Timurtalar ve Avarlar) zorla Farsa retilmek istenmi ve Azerbaycan Trkesi yasaklanmtr. 1926 Baku Trkologlar Kongresi topand: Kongrede Volga blgesinden Trk akademisyenler bir Trk Dili Federasyonunun oluturulmasn talep ettiler. Yine Sovyet Sosyalist Cumhriyetleri Birlii dahilindeki btn Trk dillerinin Latin alfabesini benimsemesi teklif edildi. Akas bu, Biz Trkler kendimizi birbirimizden ayrt/izole edemeyiz anlamna geliyordu. Kongrenin nemli yan bu talebin Trkiyeden katlan akademisyenlerin huzurunda ifade edilmesiydi. Bir sre bu trden bir aklama ak olarak baka yerlerde grlmedi. Belki de bu 1927 ylndan itibaren yetkililerin daha sk nlemler almasnn sonucuydu. 1926 Tedavlde bulunan Osmanl banknotlarnn yerine yeni banknot karlmasna ilikin kanun kabul edildi (12 Ocak 1926 Trkiye). 1926 Krgz Otonom Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (1 ubat 1926). 1926 Siirt mebusu Mahmut (Soydan) Bey tarafndan stanbulda Milliyet gazetesinin karlmaya balanmas (11 ubat 1926 Trkiye). 1926 743 sayl Meden Knn kabul edildi (17 ubat 1926 Trkiye). 1926 765 sayl Ceza Knnu kabul edildi (17 ubat 1926 Trkiye). 1926 Trkiye ile Amerika arasnda geici ticaret antlamas imzaland (18 ubat 1926). 1926 Yeni Trk Ceza Kanunu yrrle girdi (1 Mart 1926). 1926 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda ticaret antlamas imzaland (11 Mart 1926). 1926 788 sayl Memurn Knnunun Kabl (15-18 Mart 1926 Trkiye). 1926 Maarif Kanunlar: 832 sayl Masarif Vekleti Tekilt Kanunu, 819 ve 843 sayl kanunlarla da il btelerinin, retmen okullarnn almasna yardm yapmasna ilikin kanunlar kabul edildi. Yine 822 sayl kanunla da gndzl rencilerden cret alnmasndan vazgeildi. 823 sayl kanun Okul Kitaplar ile ilgili. 842 ise ilkokul retmenleri ile ilgili kanundur. Memurn Knnunun Kabl (20-22 Mart 1926 Trkiye). 1926 Trkiye ile Almanya arasnda geici ticaret antlamas imzaland (25 Mart 1926). 1926 Trkiye karasularnda deniz nakliyat, yolcu tamacl ve her trl liman hizmetlerinin Trk

bandral gemiler tarafndan yaplmasna ilikin kanun kabul edildi. Yabanclara verilen imtiyazlar iptal edildi. Kabotaj Kanununun 1 Temmuz 1926da yrrle girecei akland (19 Nisan 1926). 1926 Trkiye-ran Emniyet ve Muhdenet Muhedenmesi (22 Nisan 1926). 1926 Ankarada otomatik telefon ebekesi kurulmasna ilikin kanun kabul edildi (29 Mays 1926 Trkiye). 1926 Trkiye-Fransa Dostluk ve yi Komuluk Muhedesi (30 Mays 1926). 1926 Trkiye-ngiltere ve Irak Hudut ve yi Komuluk Muhedenmesi (Ankara Antlamas) imzaland. Trkiye, Musul vilayetinin tamamnn Iraka balanmasn kabul etti (5 Haziran 1926). 1926 zmir Suikasti: zmir Valisi Kzm (Dirik) Paadan smet Paaya suikast haberi veren telgraf geldi. kinci bir telgraf suikast Ziya Huritin silah ve bombalarla yakaland haberi idi (17/18 Haziran 1926 Trkiye). 1926 Yeni Ticaret Kanunu kabul edildi (28 Haziran 1926 Trkiye). 1926 Kabotaj Kanunu yrrle girdi. Bu tarih, daha sonra bayram olarak kutlanmaya balad (1 Temmuz 1926 Trkiye). 1926 Trk Ceza Kanunu yrrle girdi (1 Temmuz 1926). 1926 Baz illerin isimleri deitirilmitir. Bunlar: Erturul: Bilecik, el: Silifke, Bozok: Yozgat, Canik: Samsun, Hamitabat: Isparta, Saruhan: Manisa, Karahisar- ark: ebinkarahisar, Karasi: Balkesir, Kocaeli: zmit, Mentee: Mula olarak deitirilmitir (24 Ekim 1926 Trkiye). 1926 Promthan League/Promth Ligi tarafndan Pariste Promthe: Organe de Dfense Nationale des Peuples du Caucase et de lUkraine adl dergi yaymland. Daha sonra balk knyesine Trkistann da eklenmesinden sonra dergi, Promthe: Organe de Dfense Nationale des Peuples Opprims de lU.R.S.S. adn ald. Resul-Zade, Mirza-Bala vb. gibi birok Trk de bu mecmuada yaz yazd (Kasm 1926-Nisan 1938). 1927 Amerika Birleik Devletleri ile yeniden siyasal ilikilerin kurulmas iin notalar alnp verildi. 1927 Trk Dil ve Trk Tarih Encmenlerinin tekili (Trkiye). 1927 Genel Af ve Nazm Hikmet. Genel aftan yararlanan Nazm Hikmet, ikinci defa Rusyadan dnd ve Zekeriya Sertelin Resimli Ay mecmuasna girerek, sol evreleri etrafna taoplad. Akabinde Putlar Kryoruz kampanyasyla btn hretlere saldrmaya balad (Trkiye). 1927 1927 ortalarnda, 1097 sayl Kanunla Doudan Bat illerine mecburi g ve iskan yapld. Daha sonra

1197 sayl dier bir kanunla da bu kaldrld (Trkiye). 1927 Takrir-i Skun Kanununun 2. maddesini deitiren ve kanunu iki yl daha uzatan kanun TBMMde kabul edildi (2 Mart 1927 Trkiye). 1927 Trk Ocaklar Merkez Heyeti Binasnn temel atma merasimi (Nisan 1927 Trkiye). 1927 II. T.B.M.Meclisinin Sona ermesi (1 Ekim 1927 Trkiye). 1927 CHFnn lk Byk Kongresinin yaplmas ve Genel Bakanla tekrar Mustafa Kemal Paann seilmesi (15 Ekim 1927 Trkiye). 1927 TBMMde Byk Atatrk tarafndan NUTUKun Okunmas (15-20 Ekim1927 Trkiye). 1927 TBMMnin nc Dnemi ald. Gazi Mustafa Kemal ikinci kez Cumhurbakan seildi (1 Kasm 1927). 1927 Komnistler tarafndan, Kazak Ala Orda Partisinin tasfiyesi ve cumhuriyet hkmetinde Kazaklarn yerine Ruslarn yerletirilmesi. 1928 Amsterdam Olimpiyatlar balad. (lk drdnclmzn alnmas. Tayyar Yalaz) 1928 Sovyet anti slm kampanyas balatld ve bu slm mahkemeleri ile vakflarn kapatlmas neticesini dourdu. 1928 Yavuz-Havuz Meselesi: Yavuz Kravzr. Bahriye Vekili Topu hsan (Eryavuz) Bey. Ali Cenn ve yiyecek ve un ihtiyc olay (Trkiye). * Yavuz zrhlsnn onarm iin Fransa'dan havuz alm iinde, Franszlardan rvet ald tespit edilen hsan Eryavuz, Yce Divan'da yarglanarak mahkum edilen ilk kiidir. Soyad kanunu ile ald ''Eryavuz'' soyad da bu mahkumiyetten sonra ''Topu'' olarak deitirilmitir. Tonyukuk. 1928 amar kullanlmas da, Yerli Mal Kullanma Mecburiyeti hakkndaki Kanun kapsamna alnd (9 ubat 1928 Trkiye). 1928 smet nn ve 120 arkadanca Tekilt- Esasiye Kanununun 2, 16, 26 ve 38. maddelerinde deiiklik ngren ve Laik dzenlemeleri ieren kanun teklifi, Meclis bakanlna verildi, bakanlk da bunu Anayasa Komisyonuna gnderdi (4 Nisan 1928 Trkiye). 1928 Meclis Genel Kuruluna gelen Anayasa Tadili ile ilgili kanun 1222 sayl Kanun olarak kabul edildi. Kullanlan oy: 264, Kabul: 266. Anayasada laik esasl deiiklikler. 1924 tarihli T.C. Teklt- Essiye Knnu [Anayasas]nun 2. Maddesinin Trkiye Devletinin dini Dn-i slmdr fkras ile 26. maddedeki Ahkm- eriyenin Byk Millet Meclisi tarafndan yrtleceini belirten cmle kaldrlmtr. Ayrca mebuslarn ve Reis-i Cumhrun yaptklar yeminler de deitirilerek Namus zerine Ant iilmesi ekli kabul edilmitir (10 Nisan 1928 Trkiye).

1928 Yargtay Kurulu Kanunu kabul edildi (14 Nisan 1928 Trkiye). 1928 Trk Ocaklar 5. Kurultay yapld (23 Nisan-5 Mays 1928 Trkiye). 1928 Trkiyede genlik tekltlar kurmak hakknn Trk vatandalarna ait olduu hakknda Kanunun TBMMde kabul (12 Mays 1928). 1928 Afgan Kral ve einin stanbula gelii ve gece Ankaraya hareketi. 20sinde Ankaraya varmlar, 27sinde stanbula tekrar dnmler ve 1. 6. 1928 tarihinde de zmir Vapuru ile Batuma gitmilerdir (19 Mays 1928 Trkiye). 1928 Trkiye-Afganistan Dostluk ve birlii Muhedenmesi (22 Mays 1928). (TBMMde onaylanmas: 29 Kasm 1928). 1928 Tekke ve Zaviyelerin kapatlmas (23 Mays 1928 Trkiye). 1928 Trk Vatandal Kanununun kabul (23 Mays 1928 Trkiye). 1928 Uluslararas Rakamlarn Kabul ve Kullanlmasna dair Erzincan mebusu Saffet, zmit mebusu Reit Saffet, orum mebusu Mustafa ve Balkesir mebusu Sadk Beylerin ortaklaa verdikleri teklif, Maliye ve Eitim komisyonlarnca kabul edilerek 20 Mays 1928de Meclisde grlmeye balanmtr. Neticede Beynelmilel erkm yani Latin rakamlarn Trk say ekilleri haline getiren 1288 sayl Beynelmilel Erkmn Kabul Knnu 24 Msys 1928 tarihinde kabul edilmitir. (1 Haziran 1929da yrrle girmitir. Trkiye). 1928 Millet Mektepleri almas hakknda Heyet-i Vekile karar (28 Mays 1928 Trkiye). 1928 Sovyet Sosyalist Tatar Cumhuriyetini Muhtar Sovyet Sosyalist Tatar Cumhuriyeti eklinde bir alt idari yapya brndrdler (29 Mays 1928). 1928 Trk-ran Dostluk ve Gvenlik Protokol (15 Haziran 1928). 1928 Osmanlcadaki yabanc kelimeler iin yeni harf iaret arayanlar ile, bunlara gerek olmad grnde olanlar tartma iinde idi. Mustafa Kemal Paa Trkecilerden yana tavr taknd. Mezkur tarihte Dolma Baadan smet nn'ye yazd mektupta ilk kez yeni harfleri kullanarak Yeni alfabemizin kesin eklini belirtmekte, burada bulunan Komisyon yesi ile anlatk. Benim deitirdiim noktalar iyi karladlar dedi (4/5 Austos 1928). 1928 Mustafa Kemal Paann Sarayburnu Park Gazinosundaki Konumas ve yeni harflerle yazlm kad Falih Rfk Ataya okutmas. Oradan Bykada Yat Kulb (sonra Anadolu Kulb)ne giden Mustafa Kemal Paa, Sarayburnundaki konumay burada yapamayacan dile getirmitir (8/9 Austos

1928 Trkiye). 1928 Kellog Msk ve Pakt imzaland (27 Austos 1928). 1928 Mustafa Kemal Paa'nn stanbuldan hareketle Sinop, Samsun, Amasya, Tokat, Sivas, Kayseri gezisi ve Ankaraya dn. Dnnde Baveklete yeni harflerin tatbikatn kolaylatrmak iin tesbit ettii baz esaslar bildiren 21. 9. 1928 tarihli yazs (14/21 Eyll 1928 Trkiye). 1928 Latin Alfabesine dayal Yeni Trk Alfabesinin Kabul (Harf nklb): Cumhurbakan Mustafa Kemal Paann TBMMnin III. Devre II. timn a konumas. 1353 sayl Yeni Trk Harflerinin kabul ve tatbiki hakknda Kanunun TBMMde kabul (1 Kasm 1928). (yrrle girii 3 Kasm 1928). 1928 Mustafa Kemal Paann Millet Mekteplerinin genel bakanln ve Baretmenlii kabul etmeleri (8 Kasm 1928 Trkiye). 1928 7284 sayl Kararnme ile Millet Mektepleri Talimatnmesinin Vekiller Heyetince tasvip ve kabul olunmas (11 Kasm 1928 Trkiye) (Ynetmeliin yaym tarihi: 24 Kasm 1928, MM Ynetmeliinin bir senelik tecrbeye gre deitirilen yeni eklinin Vekiller Heyetince kabul: 22 Eyll 1929). 1928 Sovyetlerin Orta Asya halkn zorla kollektivizasyonu. 1929 Resimli Ayn Putlar Kryoruz kampanyas (Trkiye). 1929 Sofyada Balkan Trkleri Mill Kongresi yapld. 1929 Yeni Harfler ve bu harflerle yazy retmek zere Millet Mekteplerinin almas: 1 Kasm 1928 tarihli Trk Harflerinin kabul ve tatbiki hakkndaki Kanun gereince Arap harfleriyle kitap basmn yasaklayan maddenin yrrle girmesi. Maarif Vekili Mustafa Necati Beyin Ankarada lm (1 Ocak 1929 Trkiye). 1929 Takrir-i Skun Kanunu kaldrld (4 Mart 1929 Trkiye). 1929 randa Trk Katliam (Austos 1929). 1929 Maarif Vekilliinin emriyle Okullardan Arapa ve Farsa Derslerinin kaldrlmas (1 Eyll 1929 Trkiye). 1929 Mustafa Kemal Paann TBMMnin III. Dnem III. Toplanma yln a konumas (1 Kasm 1929 Trkiye). 1929 Gazinin Ankarada yaplmakta olan Trk Oca Merkez Binasnda incelemelerde bulunmak zere terifi (24 Kasm 1929 Trkiye).

1929 Trk-Sovyet Protokol (17 Aralk 1929). 1929 Irak Elisi Rauf Beyin ankayada itimatnmesini takdim merasimi ve elinin sylevine Mustafa Kemal Paann cevb konumas (28 Aralk 1929 Trkiye). 1930 Milli ktisat ve Tasarruf Cemiyeti (Ulusal Ekonomi ve Aratrma Kurumu) kuruldu. 1930 Trkistan-Sibirya Demiryolu hatt tamamland. 1930 Trk retmen Yugoslavyada iten uzaklatrld. 1930 18. yydanberi Rus igali altnda yaayan Hakaslar, Hakasyada zerk blge statsne kavutular. Gney Dou Sibiryada bulunan bu blge, Rusyann Krasnoyarks vilayetine baldr. Hakaslar Trk boyu olup Gney Dou Sibiryada yaamaktadrlar. Hakaslarn iki bin yl aan tarihleri onlarn bir Krgz grubu olduunu gstermektedir. Tanr Da Krgzlarnn dnyaca nl byk destanlar Manas da bu tarihi olaydan bahsetmektedir. Manas Destannda anlatldna gre Tanr Da Krgzlar Yenisey blgesinden bugnki vatanlarna iki Krgz Han nderliinde g etmilerdir. 19. yzyl in kaynaklar Krgzlardan Heges veya KieKiaSe adyla bahsetmektedir. Sonraki yllarda Tanr Da Krgz boylarnn Mslmanlamas ve yaanlan blgeler arasndaki mesafenin uzak olmas nedeniyle Yenisey Krgzlarnn ayr bir kimlik benimsemesi ve Hakas adn kabullenmeleri sonucunu dourmutur. 1930 Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu kabul edildi (20 ubat 1930). 1930 Kadnlara Belediye Seimlerine Girme Hakk verildi (3 Nisan 1930 Trkiye). 1930 Trk Ocaklar Merkez Binasnn al (23 Nisan 1930 Trkiye). 1930 Ankarada Trk Ocaklar VI. Kurultaynn Toplanmas. Mustafa Kemalin grmeleri izlemesi. (2428 Nisan 1930 Trkiye). Kurultay 28 Nisan 1930 gn sona ermitir. 1930 T.C Merkez Bankas Kurulu Kanunu kabul edildi. Yasa ile banknot karma hakk Maliye Bakanlndan alnarak Merkez Bankasna verildi (11 Haziran 1930 Trkiye). 1930 Trk Tarihi Tetkik Heyetinin Ankarada ilk itimn yapmas ve Heyet Bakanlna Tevfik (Byklolu) Beyin seilmesi (4 Haziran 1930 Trkiye). 1930 Ahl Mbdelesine Mtedir Trkiye-Yunanistan Mukvelenmesi (10 Haziran 1930). 1930 Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu. Bakanla Fethi Okyar geti (12 Austos 1930 Trkiye). 1930 Mustafa Kemal Paann, Sadri Maksudi (Arsal) Beyin Trk Dili in adl kitabna yazdklar: lkesini, yksek istikllini korumasn bilen Trk Milleti, dilini de yabanc diller boyunduruundan

kurtarmaldr (2 Eyll 1930 Trkiye). 1930 Ahali Cumhuriyet Frkas, Adanada kuruldu (26 Eyll 1930 Trkiye). 1930 Trkiye-Yunanistan Dostluk, Btaraflk, Uzlama ve Hakem Muhedesi (30 Ekim 1930). 1930 Serbest Cumhuriyet Frkasnn Kapatlmas, Frka kurucular tarafndan feshedildi (17/18 Kasm/Aralk 1930 Trkiye). 1930 Trk Ocaklarna kar iftira kampanyas (Aralk 1930 Trkiye). 1930 Babakan smet nn le Dileri Bakan Tevfik Rt Arasn Yunanistan ziyaretleri srasnda, 1930 Trk-Yunan Dostluk Antlamas yrrle konuldu (5 Aralk 1931). 1930 Adanada kurulan Ahali Cumhuriyet Frkas hkmet tarafndan feshedildi (21 Aralk 1930 Trkiye). 1930 Menemen Olay (23 Aralk 1930 Trkiye). 1930 Amele ve i Partisi, Edirnede kuruldu (29 Aralk 1930 Trkiye). 1931 Glba-Malatya Demiryolu iletmeye ald. 1931 Rumlarn Enosis isyan balad. Rumlar ngiliz valisinin konan yakt. Kbrs Trk cemaati Enosise kar olduunu aklad. 1931 Sovyetler, Basmac nderi brahim Beyi yakaladlar. 1931 Mslmanlar, Dou Trkistan Kumul (Hami)da isyan ettiler. 1931 TBMMnin yeniden milletvekilli seimi karar (5 Mart 1931 Trkiye). 1931 Trk ocuklarnn ilk tahsillerini Trk mekteplerinde yapmalar hakkndaki kanunun TBMMde kabul (Yayn tarihi: 29. 3. 1931) (23 Mart 1931 Trkiye). 1931 Mustafa Kemal Paann Trk Ocaklarn Cumhuriyet Halk Frkas ile birletirme karar hakkndaki demeci: Kurulu tarihindenberi ilm sahada halklk ve milliyetilik neir ve tamme sadakat ve imanla alan ve bu yolda memnniyeti mcib hizmetleri gemi olan Trk Ocaklarnn, ayn esaslar siys ve tatbk sahada tahakkuk ettiren Frkamla btn mnasyla yekvcut olarak almalarn mnasip grdm. Bu kararm ise, mill messese hakknda duyduum itimat ve emniyetin ifadesidir. (24 Mart 1931 Trkiye).

1931 Trkiyede uluslararas Uzunluk ve Arlk llerin kullanlmasn ngren kanun kabul edildi (26 Mart 1931 Trkiye). 1931 Ankarada son defa olarak Trk Ocaklar Fevkalde Kurultaynn toplanmas ve Trk Ocaklarnn lavnn kabul ve tasdik edilmesi. Bu kararla Trk Ocaklarnn sahip olduu btn haklar C.H.F.na devredilmitir (10 Nisan 1931 Trkiye). 1931 Mustafa Kemal Paann direktifiyle Trk Tarihi Tetkk Cemiyetinin kuruluu (12 Nisan 1931 Trkiye). (M. Gololu 15inde kurulduunu sylyor.) Daha sonra ise Trk Tarih Kurumu adn alacaktr. 1931 TBMM IV. Olaanst Toplantlarnn balamas. Ayn gn Mustafa Kemal Paa 3. defa Cumhrbakanlna seilmitir. Olaanst toplantlar 25. 7. 1931e kadar srm, 1 Kasm 1931de de I. Toplanma Yl almtr (4 Mays 1931 Trkiye). 1931 Cumhriyet Halk Frkas 3. Byk Kurultay topland (10-18 Mays 1931 Trkiye). 1931 Hseyin Nihal Atsz, stanbulda Atsz Mecmuay yaymlad (15 Mays 1931-25 Eyll 1932). 1931 Hamdullah Suphi Beyin Bkre Eliliine tayini (20 Mays 1931 Trkiye). 1931 Mustafa Kemal Paann Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti toplantsna bakanlk etmesi (19 Temmuz 1931 Trkiye). 1931 Trkiye Byk Millet Meclisinde 1881 Sayl Yeni Basn Kanununun kabul (25 Temmuz 1931 Trkiye). 1931 kinci Balkan Konferansnn stanbulda al (20 Ekim 1931 Trkiye). 1931 Balkan Konferansna katlan delegelerin son birleim iin Ankaraya gelii (25 Ekim 1931 Trkiye) (Ertesi gnk son birleimde Mustafa Kemal delegelere hitben Franszca bir konuma yapmtr). 1931 Trk-Sovyet Protokol (30 Ekim 1931). 1931 Japonlar, Manuryay igal etti (18 Kasm 1931). 1931 Trk Ocanda Trk Matbaaclnn 200. Yl kutlamalar (31 Aralk 1931 Trkiye). 1931 Hamdullah Suphi Tanrverin T.C. Bkre Bykelisi olduu dnemde (1931-1944) Gagavuzlar Trkiyenin gndemine gelmitir. Bu dnemde Gagavuz Yerinde Trke kurslar alm ve Trke kitaplar gnderilmitir. te yandan baz Gagavuzlar seilerek Trkiyede yksek renim grmeleri salanmtr.

1932 Yugoslavyada tedrisat tamamen Srpa yaplmaya baland. 1932 Irak, ngiltereden bamszln elde etti (rtl bamllk dnemi balad). 1932 Trkiye-ran Uzlama, Adl Tes. ve Huk. Muhedesi (23 Ocak 1932). 1932 Halk Evlerinin Al. Ankara Halkevi de dahil ilk gn 14 vilayet merkezinde, ikinci olarak da 24 Haziran 1932de ise 20 merkezde daha alm, tedrcen bunlar dier birok vilayet ve kasabalarda alanlar izlemitir (19 ubat 1932 Trkiye). 1932 Ankara Halkevi Konferans Salonunda Birinci Trk Tarih Kongresinin M.K. Paann huzurlarnda toplanmas (2-11 Temmuz 19 Trkiye). 1932 Trkiye ile Fransa arasnda Antakyada askeri antlama imzaland. Antlama uyarnca Trk askeri birlikleri 5 Temmuzda Hataya girdi (3 Temmuz 1932). 1932 Mustafa Kemal Paann direktifiyle Trk Dili Tetkk Cemiyetinin Kuruluu (12 Temmz 1932 Trkiye). (III. Trk Dil Kurultaynn 31 Austos 1936 gnk birleiminde kabul edilen tzk deiiklii ile kurumun ad Trk Dil Kurumu olarak deitirilmitir). 1932 Ezann Trke Okunmas (18 Temmuz 1932 Trkiye). 1932 Milletler Cemiyetine Giri (18 Temmuz 1932 Trkiye). 1932 Halkevlerine ye olma artlarna dair 19. 7. 1932 tarih ve 13178 sayl Kararnme (19 Temmuz 1932 Trkiye). 1932 Birinci Trk Dil Kurultay balad ve bu gn Dil Bayram olarak kabul edildi (26 Eyll 1932 Trkiye). 1932 Trkiye-ran Dostluk Muhedenmesi (5 Kasm 1932). 1932 Kadro Dergisi, evket Sreyya ve arkadalar tarafndan yaynlanmaya baland (1 Aralk 1932).

1933 Bulgaristanda Belgrad Trk Mezarl yakld.

1933 Hseyin Nihal Atsz, Orhun, Aylk Trk Mecmuau yaymlad (1933-16 Temmuz 1934). 1933 stanbulda -Evkf Mdriyetinin teblii ile- btn camilerde Ezn ve Kmetin Trke okunmaya balamas (7 ubat 1933 Trkiye). 1933 Tevfik lerinin stanbul Halkevindeki konumas (3 Mart 1933 Trkiye).

1933 Mill Trk Talebe Birlii kuruldu (10 Mart 1933 Trkiye). 1933 Razgrad Olay ve 20. 4. 1933 Trk genlerinin nmyii (16 Nisan 1933). 1933 Osmanl Duyun-u Umumiye (genel d borlar) daresi arasnda imzalanan antlama ile Osmanl dnemi borlarnn tasfiyesine baland (22 Nisan 1933). 1933 Turan Maarif ve Yardm Cemiyeti Reisi Muharrem Feyzi Bey tarafndan Hariteki Trk Gazeteciliinin Tarihi hakknda bir konferans verilmitir. Bu konferansta Krm, Kazan, Azerbaycan, Trkistan ve dier btn Trk-slm lkelerinde gazetecilik neriyatnn tarihinden bahsedilmitir (28 Nisan 1933 Cuma Trkiye). 1933 stanbul Drlfnnunun Kapatlmas ve Yerine stanbul niversitesinin Kurulmasn getiren Kanunun Kabul (lhiyt Fakltesinin yerine de slm Tedkkleri Enstits kurulmutur) (31 Mays 1933 Trkiye). 1933 Smerbankn kurulmasna ilikin kanun TBMMde kabul edildi (3 Haziran 1933 Trkiye). 1933 Tedavldeki madeni Osmanl paralarnn toplatlmas ve bunlarn yerine yeni madeni paralar baslmasn ngren kanun kabul edildi (7 Haziran 1933 Trkiye). 1933 Halk Bankas ve Halk Sandklar Kanunu kabul edildi (8 Haziran 1933 Trkiye). 1933 Tecvzn Tarifi Mukvelenmesi (Londra) (3-4 Temmuz 1933 Trkiye). 1933 stanbul niversitesinin Kurulmas (1 Austos 1933 Trkiye). 1933 Trkiye-Yunanistan Samm Anlama Msk (14 Eyll 1933). 1933 Hitler, Berlindeki Nazi toplantsnda Silahszlanma Konferansna katlmayacan ve Milletler Cemiyetinden ayrlacan aklad (14 Ekim 1933). 1933 Trkiye-Romanya Krall Dostluk, Adem-i Tecvz, Hakem ve Uzlama Muhedesi (17 Ekim 1933). 1933 Kagarda, Dou Trkistan Trk-slm Cumhuriyeti kuruldu (Kasm 1933). 1933 Trkiye-Yugoslavya Krall Dostluk, Adem-i Tecvz, Adl Tesviye, Hukuk ve Uzlama

Muhedesi (27 Kasm 1933). 1933 Vali Sheng Shih-tsai idaresinde, Dou Trkistanda Sovyet kontrolnn balamas (Aralk 1933). 1933 Kagarda Dou Trkistan slm Cumhuriyeti kuruldu. Bu Cumhuriyetin mr 1937de sona erdi.
1934 Mihail akr, Gagavuz Trkesiyle Besarabyal Gagavuzlarn storyas adl kitabn bastrd. Bu kitap bir Gagavuz tarafndan yazlan ilk Gagavuz tarihidir. 1934 Kadro dergisi kapatld (Trkiye). 1934 Hamdullah Suphi, Romanyada Mecidiye Seminarn ziyaret etti, Fesin kaldrlmasn istedi, Gagauz blgesinde Trke okullar atrd. 1934 Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda kredi antlamas imzaland (21 Ocak 1934). 1934 Trkiye, Romanya, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda Balkan Pakt imzaland (9 ubat 1934). 1934 Bulgaristanda retmenler Birlii ve Turan Cemiyeti kapatld (19 Mays 1934). 1934 Soyad Kanunu kabul edildi (21 Haziran 1934 Trkiye). 1934 Dou Trkistan Trk-slm Cumhriyeti, inli Mslmanlar olan Dungan kuvvetlerince ykld (Temmuz 1934). 1934 Mustafa Kemale ATATRK soyadnn verilmesi (24 Kasm 1934 Trkiye). 1934 Ayasofya Camiinin mze olmas, Bakanlar Kurulu Karar ile kabul edildi (24 Kasm 1934 Trkiye). 1934 Efendi, Bey ve Paa gibi unvan ve lakplarn kaldrldna dair kanun kabul edildi (26 Kasm 1934 Trkiye). 1934 Milli Mcadelenin yayn organ olan Hakimiyet-i Milliye gazetesi, Ulus adyla kmaya balad (28 Kasm 1934). 1934 Kyafet Kanunu kabul edildi (3 Aralk 1934 Trkiye). 1934 Hangi dine mensup olursa olsun, din adamlarnn mabet ve ayinler dndaki dini kisve tamalarnn yasaklanmasna dair kanun kabul edildi (3 Aralk 1934 Trkiye).

1934 Trk kadnlarna milletvekili seme ve seilme hakknn verildiine dair kanun kabul edildi (5 Aralk 1934 Trkiye). 1934 Kurtulu mecmuas 1934 Kasmndan 1939 Temmuzuna kadar aylk Trke olarak Berlinde basld. Azerbaycan Msavat Partisinin yayn organyd. Hilal Mni ve Mehmet Emin Resulzade tarafndan yaynland. 1935 stanbul Rhtm irketi Devlete satn alnd. 1935 Yusuf Akura/Akuraolu Yusuf (1876-1935) ld. 1935 Necib Asm (1861-1935) ld. Lon Cahunun Asya Tarihine Giriini (Introduction a lhistoire de LAsie) tercme etmi, ayrca bir de Trk Tarihi yazm olan Necib Asm Trkiyede Trk dncenin gelimesinde nemli bir yer sahibidir. 1935 Celal Sahir (1883-1935) ld. 1935 lk retimden Din Derslerinin (ky okullar dnda) kaldrlmas (Trkiye). 1935 I. Trk Basn Kongresi topland (25 Mays 1935). 1935 Hafta tatili Cumadan Pazara alnd. Hafta tatili ve ulusal bayramlar hakkndaki kanun yrrle girdi (27 Mays 1935 Trkiye). 1935 Almanya Milletler Cemiyetinden ayrld ve II. Dnya Savana gidecek sreci balatt (21 Ekim 1935). 1935 Trk-Sovyet Ankara Protokol imzaland (7 Kasm 1935). 1936 Trk stikll Marnn ve Safahtn yazar mill air, mtefekkir Mehmed kif Ersoy (1873-1936) stanbulda ld. 1936 Karakalpak Otonom Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinin, zbek Sovyet Sosyalist Cumhriyetine balanmas. 1936 Soyad Kanunu yrrle girdi (2 Ocak 1936 Trkiye). 1936 Ankarada Dil Tarih ve Corafya Fakltesi kuruldu (9 Ocak 1936 Trkiye). 1936 Recep Peker CHP Sekreterliinden uzaklatrld (14-15 Haziran 1936 Trkiye). 1936 Trkiyenin stanbul ve anakkale boazlar zerindeki tm haklarn tanyan ve kabul eden Montreux Boazlar Szlemesinin imzas (20 Temmuz 1936).

1936 Montreux Boazlar Szlemesi resmen yrrle girdi (9 Kasm 1936). 1936 Sovyetler Birliinin yeni anayasas yrrle girdi (Aralk 1936): Kazakistan ve Krgzistan Sovyet Cumhuriyeti oldu. Transkafkas Federal Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Ermenistan SSC, Azerbaycan SSC ve Grcistan SSC adlaryla ayr devletlere blnd. 1936 Kazak Sovyet Sosyalist Cumhriyeti ve Krgz Sovyet Sosyalist Cumhriyeti kuruldu (5 Aralk 1936). 1936 Karakalpakistan, zbekistan SSCne katld (Aralk 1936). 1936 Ruslar 1936-1941 yllar arasnda Trklerin Latin alfabesinden Kiril alfabesine gemesini zorunlu klarak, bunu onlar Ruslatrma politikalarnn bir aleti olarak kullandlar. 1937 ark Demiryollar (Sirkeci-Edirne) satn alnd. 1937 Japonlar, ine saldrd, igal etti. 1937 Mslmanlar Dou Trkistan Kagarda isyan edince, Sovyetler asker mdahalede bulundular. 1937 Devletilik ilkesi, yaplan deiiklik sonucu Tekilat- Esasiye Kanununun (Anayasa) 2. maddesinde yer ald (5 Ocak 1937 Trkiye). 1937 Laiklik ilkesi Anayasaya kondu. (CHPnin 6 umdesi Anayasann 2. maddesinde) (5 ubat 937 Trkiye). 1937 Sancak (Hatay) Hususunda Trkiye-Fransa Arasnda bir seri Muhede, Protokol ve Mektuplar (29 Mays 1937). 1937 Trkiye, Irak, ran ve Afganistan arasnda Saadbd Pakt imzaland (8 Temmuz 1937). 1937 smetin yerine Celal Bayar Babakan (25 Ekim 1937 Trkiye). 1937 Stalin, Mslman Komnist liderleri grevden uzaklatrd, temizledi/yoketti. 1938 Sadabat Pakt TBMMde onayland. 1938 Anayasa deiiklii ve Laiklik ilkesinin Anayasaya ilvesi (Trkiye). 1938 Sadabat Pakt, TBMMde onayland (14 Ocak 1938). 1938 zbek Komnist liderler Faizullh Hocayev ve Akmal kramovun idam (Mart 1938).

1938 Trkiye-Yunanistan Munzam Muhedenmesi imzaland (27 Nisan 1938). 1938 Trkiye ile Almanya arasnda kredi antlamas imzaland (8 Mays 1938). 1938 Trkiye ile ngiltere arasnda kredi antlamas imzaland (27 Mays 1938). 1938 Trkiyenin artlar gz nne alnarak Medeni Kanundaki evlenme ya kadnlarda 15e, erkeklerde 17ye indirildi (15 Haziran 1938). 1938 Trkiye ve Fransa, Hatayda eit sayda asker bulundurmalar konusunda Trk-Fransz Dostluk Muhedesi, Mterek Beyannme ve Optonlara Mtedir Protokol imzaland Trk birlikleri 4 Temmuzda Hataya girdi (4 Temmuz 1938). 1938 Tayfur Skmen liderliinde Bamsz Hatay Cumhriyeti kuruldu (2 Eyll 1938). 1938 Trkiye Cumhuriyetinin ve egemenliinin bnisi Atatrk ld (10 Kasm 1938).