1999dan 2007ye Semen Tercihleri ve Deiim

Trkiyede 2007 genel milletvekili seimlerine ilikin deerlendirme yaparken seim sistemine deinmeden bir zmleme yapmak pek olanakl deil. Trkiyenin seim sistemi ne demokratik, ne katlmc, ne de temsile uygun bir yaklam retmedii iin, ortaya dayatmac bir siyaset ve ynetim anlay kyor. Dayatmac siyaset ve ynetim anlaynn rn olarak da, ortada ok sayda siyasi parti var, ama tartlabilir bir baar ya da baarszln lt yok. Aada, parti sylemlerinin sanda yansma oranlarn ve illere gre milletvekili bana den oy saylarna ilikin dalm ortaya koyan iki kk blm yer alyor. Bu blmlerden ilkinde; siyasi parti ve/ya da parti gruplarnn sylemlerinden hareketle 1983den 2007ye siyasi ynsemeler sergileniyor. Bu sergilemelerden ilkinin amac, Trkiyedeki siyasi deiimin ynnn ve hznn grnebilirliini salamak. kincisinde ise, milletvekili seilmek iin gerekli oy saylarnn dalm eitsizliinin mantn sorgulamaya amak

1983den 2007ye Parti Sylemlerinin Sanda Yansma Oranlar

12 Eyll 1980 darbe ynetimi Trkiyedeki varolan tm siyasi partileri kapatarak, 1983 seimlerine icazetli partinin katlmasna izin verdi. cazet verilen bu partiler; Merkez sa sylemi temsil etmesi iin Milliyeti Demokrasi Partisi, Liberal sylemi temsilen Anavatan Partisi, Sosyal demokrat sylemin temsilcisi olarak Halk Parti, adyla ve ykmlendikleri sylemlerle seime katldlar. 1987de yaplan refendumla siyasi yasaklarn kaldrlmas sonrasnda 1980 ncesinin partileri yeni adlarla yeniden seime katlma hakkn elde etmi oldu. Bylece partiler yelpazesine 2 yeni sylem daha katlm oldu; dini inan sylemli partiler ile milliyeti sylemli partiler. 1991 seimleriyle birlikte siyaset yelpazesinde sosyalist sylemli partiler ile etnik sylemli partileri de grmeye balyoruz. Ne var ki, etnik sylemli parti 1991 seimlerine sosyal demokrat sylemli bir partinin ats altndan katlnca, siyaset yelpazesine 1991 seimlerinde yeni olarak sadece sosyalist sylemli partiler katlm oldu. 1995 seimlerinde etnik sylemli partinin de bamsz olarak seime katlmasyla 7 ayr siyasi sylemin sanda yansmas ortaya km oldu. Sanda yansyan siyasi sylemlere bir de bamszlar eklenecek olursa, siyaset skalasnda 8 ayr sylemin varlndan sz edilebilir. Bu sekiz ayr sylemin 1983den 2007ye 7 ayr seimde sergiledii deiim, Trkiye semenlerinin siyasi ynelilerine de aklk getirecek bir grnm ortaya karyor.

Her hangi bir siyasi partinin yerletirildii siyasi sylem grubu, partinin kurucu kadrolarnn partinin kurulu srecindeki siyasi gemi ve sylemleriyle tanmlanmaktadr. rnein Fazilet partisinin kapatlmas sonrasnda kapanan partinin kadrolar iinde yeralan ynetici ve yelerin bir blmnn Saadet Partisini, bir blmnn de Adalet ve Kalknma Partisini kurmalar, kapanan bir parti yerine dini inan sylemli 2 yeni partinin kmas biiminde deerlendirilmektedir. Bir baka rnek olarak, 2002 seimleri ncesi DSPden ayrlan bir grup milletvekilinin kurduu Yeni Trkiye Partisinin de, sosyal demokrat sylemli partiler arasnda saylmas, verilebilir. Dolaysyla aadaki tablonun ortaya koyduu dalm ve eilimler deerlendirilirken, oluturulan parti sylem gruplandrmasnn bu yaps gz ard edilmemelidir. Liberal, merkez sa, milliyeti ve dini inan sylemli partilerin 1983den 2007ye dein yaplan tm seimlerde ald toplam olarak ald oylar, geerli oylarn de ikisinden daima fazla kyor. Bunun tek istisnasi var, 1999 seimleri. 1999 seimlerinde yzde 62,1e kadar den drt sylemin toplam oy oran, 2002 ve 2007 seimlerinde yzde 70in zerine karak patlama yapyor. Burada ortaya kan deimenin oda da, dini inan sylemli partileri oy orannn 1987den 1995e kadar ykseli trendinin 1999 seimlerinde dmesi ve 2002 ile 2007 seimlerinde yeniden hzla ykseli srecine giriidir..

Tablo 1. 1983 seimlerinden 2007 seimlerine 7 ayr siyasi sylemin geerli oylardan ald pay ve bamszlara verilen oylar. 1983 30,46 1,13 45,15 23,26 1987 32,93 0,38 36,25 19,46 3,77 7,21 1991 0,44 31,52 0,13 24,00 27,06 16,84 1995 0,22 25,37 0,23 4,14 20,49 19,34 8,63 21,33 1999 1,08 30,97 0,87 4,83 13,80 12,91 19,70 15,65 2002 1,03 21,75 1,00 6,22 12,66 10,50 10,07 36,78 2007 0,81 21,35 5,20 3,13 5,41 15,09 49,00

Sosyalizm sylemli partiler Sosyal Demokrat sylemli partiler Bamsz Etnik sylemli partiler Liberal sylemli partiler Merkez sa sylemli partiler Milliyeti sylemli partiler Dini inan sylemli partiler Toplam

100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00

Sosyal demokrat sylemli partilerin toplam oy oran 1991 seimlerine kadar yzde 30 33 bandnda hareket ederken 1995 seimlerinde nemli bir dle karlayor. Bu hzl d 1999 seimlerinde yerini yine yzde 32lik bir orana brakyorsa da, 1999 seimlerini izleyen

2002 ve 2007 seimlerinde sosyal demokrat sylemli partilerin ok daha byk bir oy kaybyla kar karya kalarak yzde 21-22 bandna kadar geriledikleri grlyor. Sosyal demokrat sylemli partilerin her iki oy yitirme dnemi ncesinde de bir iktidar koalisyonunun orta oluu, gze arpyor. 1991-1995 koalisyon dnemi sonrasnda milliyeti ve dini inan sylemli partiler oy oranlarn artrrken, 1999-2002 koalisyon dnemi sonrasnda ise dini inan sylemli grubun oyunun artt gzleniyor. nk ikinci koalisyon dneminde koalisyon ortaklarndan birisinin bir milliyeti parti oluu ve dolaysyla da o partinin de bu nedenle oy yitirdii belirtilmeli. Yukarda tablo ile sergilenen, siyasi sylem gruplarnn oy oranlar deiiminin, grafikle burada bir kez daha yinelenmesinde yarar var. Bylece byyen ve yokolan gruplar, sylemleri grmek ok daha kolaylayor. Bu grafikle ayrca, sistemden kaynaklanan nedenlerle seilebilme olana bulamayan siyasi ynelilerin kendilerini BAIMSIZ olarak ifade etmeleri de grnebilir klnm oluyor. Grafik 1. 1983den 2007ye genel milletvekili seimlerinde geerli oylarn siyasi parti sylemlerine gre dalm
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1983 1987 1991 1995 1999 2002 2007

Sosyalizm sylemli partiler Etnik sylemli partiler Milliyeti sylemli partiler

Sosyal Demokrat sylemli partiler Liberal sylemli partiler Dini inan sylemli partiler

Bamsz Merkez sa sylemli partiler

2007 seimlerinin gsterildii stunda yeralan beyaz alan, bamszlarn oyunun nemli oranda bydn gsteriyor. Ama bu oylar aslnda bamszlarn deil, seim sistemi nedeniyle seime bamsz olarak katlan farkl gruplarn oylarn gsteriyor. Bu gruplar iinde en arlkl olan, etnik sylemli parti oylar olduu da, burada belirtilmelidir.

llere Gre Milletvekili Bana Den Semen Says

Trkiyenin kk illeri, byk illerin aleyhine, bir milletvekili karmak iin daha az sayda oya gereksinim duyuyorlar. Geliemedii iin kk ya da daha fazla milletvekili karsn diye blnd iin kk kalm iller, gelien illerin aleyhine meclise daha az oy ile daha ok milletvekili yollama ansna sahip. Aadaki harita, krmz alanlaryla dou illerini ve yeil alanlaryla bat illerini gsterirken, ayn zamanda kk byk il ayrmn da yanstmaktadr. Dou ve gney dounun hemen hemen tamam dk oyla milletvekili seebilirken, batya gidildike milletvekili seebilmek iin gereken oy says hzla artmaktadr.

Harita 1. llere gre milletvekili seimi iin milletvekili bana den semen saylar dalmnn ortalamalardan fark.

Haritann sergiledii dalm daha da somutlamak iin hazrlanan aadaki tabloda da aka grld gibi ilk 5 ilde 30 binden az oyla bir milletvekili seilebilirken, tablonun en altnda yeralan 6 ilde ise, bir milletvekili seebilmek iin 80 binden fazla oy gerekmektedir. Bu dalmn temsil dengesini nasl bozduu ise, semen oranlaryla milletvekili oranlarnn karlatrlmasndan kolayca anlalabilir. Tablo 2 Bir Milletvekili semen iin oy kullanan semen saysna gre il gruplar dalm ve farkllamalar.

Milletvekili bana kullanlan oy (-)29999 30000 -39999 40000 -49999 50000 -59999 60000 -69999 70000 -79999 (+)80000

l says

Kaytl semen says

Geerli oy says

Milletvekili says

5 11 17 19 14 9 6

419.014 1.568.224 4.752.232 6.211.687 8.279.949 5.275.924 16.025.496

0,99% 3,69% 11,17% 14,60% 19,47% 12,40% 37,68%

344.298 1.241.392 3.773.707 5.139.295 6.902.314 4.576.248 13.040.001

0,98% 3,55% 10,78% 14,68% 19,71% 13,07% 37,24%

13 35 86 94 105 61 156

2,36% 6,36% 15,64% 17,09% 19,09% 11,09% 28,36%

Bu yapnn ortaya karaca politik ynsemeler ve semen tercihleri de, ayr bir inceleme ve aratrma konusu olarak, zerinde allmas gereken bir baka boyutu ortaya karyor.