MEHMET AKF, H. B.

ANTAY, MEHMED VEHB EFENDNN GZLEMLER :

OSMANLININ SON DNEMNDE BOZULAN AHLAKI
DECREASING OF BUSINESS ETHICS IN THE LATE YEARS OF OTTOMAN EMPIRE:
OBSERVATIONS OF THREE ISLAMIC SCHOLARS OF THE PERIOD

Ismail Yurdakk
ismailyurdakok@gmail.com
Alemine Ar Eletiriler: lgenerin Balatt almalar
Sabri lgener (1911-1983), iktisadi zihniyet aratrmalarn Trkiyede balatan
isim olarak, zellikle vefatndan itibaren son otuz yldr, ad sk zikredilen bir
bilim adam olarak zerinde hayli alma yaplmtr. Fakat bu almalar daha
ok onun almalarnn tantlmas istikametinde yaplm, (henz) zihniyet
aratrmalarnda bir ekol oluturabilecek bir seviyeye ulalamamtr. lgener,
kiisel yaam olsun, grleri olsun ilgin bir bilim adam olarak karmza
kmaktadr. (lgenerin nce rencisi, sonra da meslekta olarak uzun yllar
yannda bulunan (Prof.) Ahmet Gner Sayarn ifadeleriyle) dedesinin eyh
olmas dolaysyla Gmhanevi dergahnn merutasnda (lojmannda)
domu olmasna ramen (Gner, 1998, s.45), stanbul ktisat Fakltesi
retim yesi iken haftann baz gnleri Beyolunda bir iki kadeh de rak
ien (s.83), bazen de Fenerbahedeki evinde Ahmet Hamdi Tanpnarla bir
iki kadeh parlatr (s.121), veya Prof. Orhan Tuna ile Kalamta Todorinin
meyhanesine giderler (s.122); (bunun yannda) 1940l yllarn banda baz
fkhi meseleler iin stanbul Mfts mer Nasuhi Bilmenle grm (s. 181),
(fakat) Washingtonda 1953 ylnda, dier Mslman lkelerden gelen
bilginlerle Cuma namazna gitmek icap edince, camiye gitmi, fakat yllardr
hi klmad iin Cuma namaznn ka rekat olduunu unutmu (s.116), bir
defa Bayram namazna gitmi ve (fakat) caminin dolu olduunu grnce eve
dnm ve bir daha (da) hi gitmemi (s. 116), (ama) ara sra stanbuldaki
trbeleri dolap Fatiha okuyan (s.187), genel olarak cumhuriyetin ilk nesil
aydnlarnn yaam tarzna yakn (slami yaama zlem duyan, ama
yaa(ya)mayan) bir hayat srmtr. Yerebatan Mescidinde okunan mevlidi
huu ierisinde dinliyor (s.116), Bachn E majr konertosunu da Aya rinide
bitinceye kadar ba nne eik halde byk bir vecd iinde takip ediyordu
(s.127), Ziya Gkalpi de deildi (s. 108), ateist de deildi; ateizme kar olan
Tanpnarla belki bu yzden iyi anlayordu (s. 69). lgener, Fuzuliyi de,
Muallim Naciyi de (s.10-11) ama Marx da (s. 53) ok iyi biliyordu. Hatta
Marxa hayrand (253 ve 340), ama Marksistlere hibir zaman scak bakmamt
(253) Drstt, hayatnda kimseye yaclk yapmamt, bazen zzet Mollann
beytini tekrarlard:

Mehurdur ki fsk ile olmaz cihan harab

Alimlerin yacl eder onu harab (s. 179)
1943de vefat eden babas, yirmi yldr stanbul Mfts olarak grev yapmt
ve lgener babasndan rendii Arapa ile pek ok fkh ve hadis kitabn
orijinalinden okuyordu. ktisadi grleri olarak da faizin teorideki nemini
vurgulam, ada bankann faizinden kurtulu yolu yoktur diye kestirip
atm hatta 1958 ylnda Hindistandaki slam ktisad konferansnda bu
dorultudaki konumas zerine delegelerce protesto edilmi ( Sayar, s.132,
Berkes, s.29), hatta 1960 ylnda ksa bir sre bir bankann genel mdrln
de yapm (s.99), (hayatnn ancak son yllarnda) 1977den itibaren CHPye ve
Marksizme kar kesin tavr almt (s. 181-183). A.G. Sayar, ktisat
Fakltesinin dier bir nl ismi Ziyaeddin Fahri Fndkolundan bahsederken:
Fndkolu da arkasnda bine yakn makale brakt der.(s.90) bin rakam
bir akademisyen iin ok byk ve ulalmas mmkn olmayan bir rakamdr
ama, sonu nedir diye sorulsa acaba ayp olacak mdr? Fndkolunun bu
bine yakn makalesinin Trk sosyal bilimler hayat zerindeki etkisi ne
kadardr? Sayarn ifadeleriyle hem Alman hocalar, hem de onlarn
yetitirdikleri ilk nesil Trk akademisyenler ok velud (retken) kiiler olarak,
ynla alma yapmlardr. Fakat bu almalarn sonucu, Trkiyede sosyal
bilimlerin bu hocalarn grevden ayrld mesela 1983 yl itibariyle, dnya
leinde ulat yer bellidir. O dnemdeki hocalarn kafa karkl, (baskc
rejim ve niversite sisteminin de etkisiyle) net olamaylar, orijinal ve dnya
leinde bilgi retimini engellemitir. Yine A.G. Sayarn bir aklamas bu
durumu ok net ortaya koymaktadr:
S. Erkinn u rubaisi aslnda stanbul niversitesinin btn ilk kuak hocalar
iin de geerlidir:
Durgun suda, yelkenli kayklar gibiyiz
Bir korkulu ryay sayklar gibiyiz
(Sanki)Tufanda unutmu bizi Nuhun gemisi
Emsali tkenmi yaratklar gibiyiz (s.94)
Evet, yelkenleri vardr ama, su durgundur; onlar hareket ettirecek bir bilimsel
rzgar yoktur. Sayarn tesbitiyle, Tarihi Alman Okulunun etkisindeki bu
birinci (Trk akademisyen) kua tarih aratrmalarna (objektif veya subjektif
olarak) hayli nem verseler de, bunlarn yetitirdii ikinci nesil akademisyenler
(ise), tarihe almay (bilinli veya) (bilinsiz bir ekilde) ihmal ettiler.(s. 225)
(Fakat,) Kk olmad iin, zaman derinliinden yoksun olduu iin, bu
almalar da verimli olmad. Trkiyedeki ilim dnyasna pek bir kazan
salamad. Ve bu anlay 2000li yllarn bana kadar devam etti. Fakat A.G.
Sayar, 28 ubat srecinin en karanlk gnlerinde 1998 ylnda yaynlad Sabri

F. lgener kitabnda net bir ekilde yaplacak ii sylyordu: Trkiyenin

geleceine ynelik doru tahminlerin yaplmas, ancak tarih aacnn kklerine
inilmesiyle, bu uzun ve zahmetli akademik yolculuu gze almakla mmknd.
(225-227)
lgener: iktisadi hrriyeti bir sistemde rekabete ilerlik kazandrm ada
firma dzenine ihtiya vardr (s.100) diyordu. Btn Osmanl dnemi boyunca
ve Cumhuriyetten sonra da zall yllara kadar sren narh (fiyatlarn
dondurulmasna) uygulamasna kar idi. Hz. Peygamberin bu konudaki
hadisini hatrlatyor ve iktisadi serbestlii savunuyordu.(352) Ama bu konuda da
sesi pek yksek kmyordu. ktisat Fakltesinin ilk ve ikinci nesil iktisatlar,
karma ekonominin faziletlerine inan(drl)mlard. Bu yzden II. Dnya
Savandan sonra Almanyay zirveye gtren isim olan (Prof.) Wilhelm
Rpke, birka yl kaldktan sonra 1937de Trkiyeyi terk etmek zorunda
kalacakt.(72) Trk hoca da olsanz, yabanc hoca da olsanz, devletiliin hayli
ar bast karma ekonomiyi ya sevecektiniz, yahut da ktisat Fakltesini terk
edecektiniz.
te bu bilimsel (veya bilimd) atmosfer altnda lgener 1937 ylnda
doktorasn bitiriyordu, konu: Yakn-ark Trk-slam Dnyasnn ktisat
Ahlak ve Zihniyeti idi. lgener artk, Diltheyin ifadesiyle: iktisadi olaylar,
insan ruhuna bakarak anlamaya alacakt (267) Hedefi, bundan sonraki krk
be ylda toplad tarihsel malzemeyi, kurun olarak hedefe atmakt.
Harvardda sk sk ziyaret ettii ve ksmen de etkisinde kald Schumpeter gibi,
gemiteki temevvlerde (dalgalanmalarda) ne gibi ortak vasflarn
bulunabileceini aratracak fakat yine Schumpeter gibi almalarnda siyasi
bir reete retmeyecektir. lgener iin nemli olan, toplumun nereye gidii
deil, (fakat) nereden geliiydi. (s.19) Bu da belki onun en byk
eksikliklerinden biriydi.
lgener: insan karakterini belirlemede dinden iktisada ve iktisattan dine
karlkl tesirler gz nne alnmal (240) diyordu. Din, Marxn iaret ettii
gibi sadece bir st yap unsuru deil, messirdi (etkileyendi) (s.64) lgener
dinin toplumsal ilevini anlamt (62) ama zm gsterdi mi sorusu tekrar
akla gelmektedir. lgener, iktisadi meselelerin laykyla anlalabilmesi iin,
nce iktisadi zihniyetin tannmas lazm diyordu. Bu sebeple mesela psikoloji,
iktisat ilminin nemli bir yardmcs idi. rnek olarak, tketici davran, bu ruhi
davranlarn ifadesinden baka bir ey deildi (240) Hisler ve duygular,
tarihin akna zaman zaman bir eserden daha fazla bir varlk, bazen gerek bir
messir(etkileyici) olarak katlmlardr. (232) Homo economicus, somut
gerein insann aklamada yetersizdir. ifadesini, bu konularn Trkiyede
belki hi konuulmad yllarda ifade ediyor ve iktisad matematiin bir ubesi
haline getirmek isteyenlere kar karak: matematik formllerle aklanacak ve

izah edilecek formller yannda, btn irade ve ihtiraslaryla birlikte

kavranlacak canl bir ekonomi sjesinin varl (da) var (232) diyordu. ktisat
tarihinin kltr tarihi ile el ele vermesinin gerekliliini vurgularken, dnce
tarihini gz nnde tutmadan iktisatn aratrlmasna imkan olmadn
sylyordu. (235) lgener, iktisat teorilerinin kuru ve donuk grnmlerinin
altndaki sosyal dokuya nfuz ederek insan faktrnn nemini
vurgulamtr. (202)
1951de yaynlad Ahlak ve Zihniyet Meselelerinden sonraki otuz yl iinde,
Trkiyede (dnyay takip ederek) iktisat bilimi hzla saysal arlkl bir bilim
dal haline gelmedi mi? sorusu herhalde akla gelir. Bu almann
yaynlanmasndan sonraki, ne kendi salndaki otuz senede, ne de vefatndan
sonraki otuz ylda, lgenerin almalarnn, insana dayal bir iktisat bilimi
kurulmas konusunda etkili/baarl olamad aktr. Bunda elbette lgenerin
dnda baka hakim sebepler de vardr. Fakat lgenerin tavrnn da, hayatnn
son yllarna kadar net olmay, bunun sebeplerinden biri deil midir? sorusu da
sorulabilir. lgener, ancak, akademik hayata giriinin zerinden tam krk yl
getikten sonra 1975lerde net tavrn ortaya koymaya balayacak, aydnlarn
grevlerini yapmaylarna vurgu yapacak, fakat Sayarn ifade ettii gibi
epeydir zerinde alt ve 1977de yaynlanlabilen Aydnlar Sosyolojisi
balkl yazs da, 1980 ncesi anarik ortam iersinde gereken ilgiyi
uyandramayacakt (181) Krk yldr zerinde alt iki isim bni Haldun ve
Ahmet Cevdet Paa idi. Cevdet Paa da, Osmanl Devletinin ektii nefes
darln gryor, ama korkulan akbetin nnn alnabileceini sylyordu.
(349) Fakat Paann vefatndan yirmi be yl sonra o devlet kecekti. lgener,
1947de yaynlanan Ahmet Cevdet Paann Devlete ve ktisada Dair
Dnceleri (87) balkl makalesinden ok daha ncesinden beri, Cevdet Paa
ile har neir oluyordu. Makro-iktisat alannda bir boluu dolduran ve 1962
ylnda ilk basks yaplan Milli Gelir, stihdam ve ktisadi Byme adl eserine
de, Ahmet Cevdet Paann Tarihinden bir alntyla balyordu.(lgener s. .3)
Fakat, Cevdet Paa konusundaki almalar bir kitaba dnemedi; ayn ekilde
yllardr alt bni Haldun zerine hazrlamakta olduu bir kitap almasnn
tamamlanmasna da ecel imkan vermeyecekti. (354) lgenerin akademik
yaamnn ve mrnn son yllarnda yapt en yararl i herhalde, Sabri
Ormana yaptrtt Gazalinin ktisat Felsefesi balkl doktora almasdr.
lgenerin son doktora rencisi olan Sabri Orman, konuyu lgenerin tavsiye
ettiini ve bu almann kendi danmanlnda tamamlanmasn adeta bir
zlem haline getirdiini belirtir. (Orman, s. 10)
lgenerin yapt, hayli etkisinde kald Weber gibi dinin izlerini ekonomik
dzlemde aramakt (253) Yani, ekonomiyi dine gre tanzim (dzenleme) gibi
bir niyeti/almas yoktu. Ahmet Gner Sayarn ifadesiyle kapitalizm d
alternatif bir model iin (de) kollarn svamyordu (s. 326) yine Gnerin

ifadesiyle para canls bir homo economicus tipi yerine homo-Islam[icus]

tipinin canlandrlmas gerekir nerisinin cevab (da) Sabri lgenerde yoktu
(s.326) lgenerden beklenen homo Islamicus tipolojisi onun almalarnda
bulunamaz (318) Onu en iyi tanyan bilim adam olan Sayara gre: tiraf
edelim ki lgener ne milli iktisat iin, ne de siyasal slami iktisat ideolojisi iin
bir taslak peinde olmutur.(s.108) slam iktisad iin bu tasla, Sabahattin
Zaim yapacaktr.
lgener, iktisadn yannda youn biimde tarihle ve edebiyatla ilgilenmi, fikir
(dnce) ve edebiyat tarihine ait kaynaklardan (eski) dev(irle)rin iktisat
ahlakna ve zihniyetine ulamak gibi zor ve etin bir tetkik (aratrma) yoluna
girmitir. Z. Fahri Fndkolu, daha 1963de, lgenerin vefatndan yirmi yl
nce: lgener, Rstowun izinde yryen, fakat olaylarn aklanmas
konusunda ondan ayrlan bir dnce iisidir. Rstow-lgener izgisinin Trk
dncesinde bir r, bir mektep (okul, ekol) haline geniletmek ve
kklendirmek zarureti vardr dese de, lgenerin hayrul halefi A.G. Sayarn
da itiraf ettii gibi byle bir etki oluamamtr. (379) Bu durumun lgenerden
kaynaklanan sebepleri ile, lgener dndaki akademi dnyasndan kaynaklanan
nedenleri herhalde ayr bir yaz konusudur.
Kendi dneminden itibaren geriye doru yedi yz yl mercek altna alan
lgener, 13. yzylda Mevlana Celaleddin(Rumi)in esnafa kar hayli eletirel
cmlelerinin olduunu belirterek, Mevlanann: namerdler arasndan ehl-i
ftvvet olanlar ayrt edebilmek iin bir hayli kiyaset ve basiret sahibi olmak
lazm geleceine dair ifadesini nakleder. (lg, 153) Daha sonra da Krehirde
yaam olan Glehri(1250?-1335?)nin bu konudaki grn nakleder: Bu
yolda (esnaf eletiri) yaplagelen tariz (ineleme) ve tenkitlerin en mehuru ve o
gn bugn kendisinden en bahsettireni Glehriye ait olandr. O da ftvvetin
erkan ve adabn anlatrken, zamannda ahilerin ve eyhlerin bunlardan gafil
olduklarn sylemiti.
lgener, uluslar aras i yapan byk tccarlarn (dou ticaretinin yeni deniz
yollarn kefeden Avrupallarn eline gemesiyle), i piyasada almaya
balamalar, ham madde temininin zorlamas, vergilerin artmas, yenieri ve
sipahilerin de kendi balarna veya ortak olarak ticari hayata katlmalar gibi
nedenleri, i ahlaknn bozulmasnn sebeplerinden saymaktadr: (sonu
olarak)..esnaf saysnnzellikle zorba unsurlarn araya katlmalar ile
durmadan art, kazan sahasn teker teker daraltm ve bylece bir ok i
sahibinin helalinden kazanamadklarn iri ve bulank yollardan aramaya sek
etmiti: eksik ve hileli tartma; ham maddeden ksma ve krpma; yalan yemin ve
sahte teminatla mteri ayartma ilh... lgener, burada sanatlar arasnda da bir
ayrm yapar ve u ilaveyi yapar: genelde sabrl bir el emeini ve uzun seneler
sren maharet ve uzmanl art koan iler (mesela dokumaclk ve halclk)

dardan katlmalara ve asalak unsurlara fazla ak kap brakmadklar iin,

bnye salamln nispeten korumu grnrler; bunlarn ayak takmna alet
olmadklar, tenkit ve ikayetnamelerde dierleri gibi hrpalanmam
olmalarndan bellidir. Buna mukabil, fazla emek ve uzmanla dayanmayan ve
stelik alma ve rpmaya elverili grnen basit ve kaba iler ise..ahlak
dknlne hepsinden fazla uram ve onun iin de hepsinden fazla
hrpalanmlardr. Mesela dlgerlik (marangozluk) bunlar arasndadr. 18.
yzylda, III. Ahmet devri airlerinden Saminin dedii gibi:
Doruluk yapamaz, bana kaksan da yz kez,
Paray pein verip de, verme eline koz
ou hrszlkla geinir, hep marangoz.
ar ve pazarlarn eit eit satc, dkkanc ve tezgahtarlar da, mteri
ayartma, aldatma ve evirme ile esnaf arasnda ad en fazla ktye km
olanlardr. Evliya elebi, pamak (ayakkab imalats) ve tuhafiyeciler
hakknda yle demiti: Mterileri sat yapaca zaman alim Allah deyu ikna
ederler. Her pabucu be ake kr ile satmaya raz deil bir alay by tral,
gzleri srmeli insafsz bir kavimdirler.
Amaz (ama) ol (esnaf) besmelesiz dkkan
(Fakat)Aldatr bulsa (hem) veli(yi) (hem de) eytan!
Beyti, gya bunlarn hakknda sylenmitir; beyaz adrlarnda mteriye kan
alatr, eytan gibi arparlar
lgener, 18. yzylda yaam Smblzade Vehbinin bu konudaki dizelerini de
nakleder:
Esnaf snfnda yoktur insaf
Yani nadir bulunur sinesi saf
Btn gayretini sarf ederek hileye
Benzemitir akllar tamamen Yahudiye
Yalan sermaye edinir, gelsin krlar
Drr ana, mteriyi avlar
Baklar hep parayadr
kacak iki gz, hep krdadr
Cevdet Tarihinden de bir rnek verir lgener: Ahmet Cevdet Paa, 18. yzyl
sonlarna rastlayan bir iktisad krizi anlatrken u ifadeleri kullanmaktadr:
yiyecek ve zahirenin azlndan ve insafsz esnafn da kendi bildikleri gibi alp
sattklarndan, fakirler byk skntlar ekip, ya ve mumun ismi var cismi yok

ve ekmek iin frnlarda uzun kuyruklar oluup, kavgalar ve tartmalar meydana

gelip
Smblzade bu satrlar yazarken, muhakkak ki ahsi bir kaygya, bir alma
hevesine deil, belki btn bir devrin anlayna tercman oluyordu diyen
lgener, ayn asrlarn resmi ve zel vesikalarnda pek sk geen ar esnaf
ve reziller gibi ibareleri de hatrlamadan gememeliyiz der. Fakat byk bir
ktle arasndan iyiyi ve kty teker teker ayrt etmek mmkn olmadndan,
neticede (baz zorba ve tufeyliler yznden esnafn) hepsi birden bu ekilde
damgalanm oluyordu diye de ekler. Ayrca dipnotta da harif kelimesinin
konumada herif kelimesine dnmesini de rnek gsterir: balangta din ve
ahlak byklerinin biri biriyle adeta yar edercesine sahip ktklar, vmekle
bitiremedikleri hrfet ve sanat ehli (harif), ararlarna renk ve menei belirsiz
unsurlar karp fonksiyonlar bozulduka, halk dilinde de deerini azar azar
kaybetmi ve sonunda bugnk kaba ve galiz ekline herif derekesine kadar
dmtr. Gemite benzerine pek az rastlanabilecek olan bu kymet alal,
zihniyet tarihimizin hsranl dnemelerinden birini iaretlemek zere aklda
tutulmaya deer. (lgener 159)
Smblzade Vehbi (1718-1809), uzun yllar boyunca hem 18. yzylda hem de
19. yzyln ilk yllarnda eitli ehirlerde kadlk yapm bir kii olarak, su
ilemi esnaflar yakndan tanyordu. Kadnn bir grevi de (kk yerlerde
bizzat kendisi, byk yerleim birimlerinde de kendisine bal bir kady
muhtesip olarak grevlendirerek), piyasa denetimleri yapmak olduundan,
esnaftaki bozulmay yakinen biliyordu. Ama bunun aksi de dnlebilir:
kadlar iki yldan fazla, bir yerde kalamazlard. Bunun nedeni herhalde halkla
senli benli olmamalarn temin idi. ki yl sresince de, sonuta, ancak belli
yerlerden alveri yapacak olan kad, ancak karsna getirilecek su ilemi
esnaf tanyabilecekti. Esnaf ve tccarn hepsi mi, Yahudiler gibi bir ticari
ahlaka sahip olmulard? Yani nadir bulunur sinesi saf. Gerekten temiz ticaret
erbab ok az m kalmt? Ate olmayan yerden duman kar m? diye
dndmzde ise, Smblzadenin ifadeleri mbalaal da olsa, herhalde i
ahlaknda az-ok bir d vard. Dier yandan, lgenerin naklettii Evliya
elebinin ifadelerini de ayn ekilde eletiriye tabi tutabiliriz. Mbalaas
mehur Evliya elebiye, Mehmet Akif hi prim vermiyordu:
Gerek! Bizim Evliya elebi merhum da varLakin dorusunu isterseniz
benim ondan da gzm ylmtr. Anlalan merhum ara sra cezbeye gelirmi ki,
eserlerinde ancak meczuplardan sadr olacak rivayetler var. Bizim Ayasofya
Camiinin yz kaps olduunu..ben hazretin bir eserinde grmtm.
Herkesin bildii Ayasofya hakknda byle syleyen bir seyyah, artk in-i
Min faslnda neler syler yahud sylemez (Alim Gr)

lgener, satr satr okuyarak tarad metinlerde ektii fotoraflarda parann

mumelat sikiyle talebi yerine daha ok an, hret, depdebe, paye ve sosyal
prestiji kolaylatran bir vasta olmasnda Weber ile ayn fikirde idi (Sayar 257)
Eski devirdeki insanlarda da iktisadi hrs bulunduunu tespit ediyordu:
lgenere gre pre-kapitalist dnyann insannda potansiyel olarak iktisadi
gelimeyi atelemeye yetecek kadar kazan hevesi, itim (toplumsal) hayatn
nesci (dokusu) altnda mevcuttu(r)(sayar 257) Hatta i ahlakndaki bozulma
bazen o dereceye varyordu ki: ruh ve mana taraf ile ortada gerekten ne
tevekkl ve ne de kanaat kalmtr (Sayar, 331)
Burada u da akla gelebilir/gelmelidir: sonuta lgener (de), babas da dedesi de
ulema snfndan olan, toplumun ynetenler ksmndan gelen, o kltr iinde
yetimi bir kiidir. Kendisi de, hukuka gnderilmi, oray bitirmitir. Piyasann
iinde bulunan bir kii deildir. Hatta lgener de kendi ocuunu hukuka
gndermitir; o da u anda bir fakltede hukuk profesrdr. Smblzade Vehbi
de, Evliya elebi de, Cevdet Paa da byledirler. Yukarda marangozlarla ilgili
dizelerini naklettiimiz (Arpaeminizade) Sami de ayn ekilde, ynetici bir
aileden gelen ve genliinden itibaren eitli devlet grevlerinde bulunduktan
sonra, hayatnn son ylnda (dier ek devlet grevleriyle birlikte) devletin
vakanvisliini yapp 1733de vefat etmi bir yksek brokrattr. Marangozlar
hakkndaki ar szlerini grdmz Sami, Lle Devri Sdbt elencelerinin
mdavimlerinden olup, bilhassa III. Ahmed olmak zere padiahlara bayramlar
dolaysyla, yahut yazn gelmesi veya ka girilmesi sebebiyle vc iirler
yazan, yine sadrazamlara ve dier paalara medhiye eklinde uzun iirler kaleme
alan, saray/kk allarna ayn ekilde iirle tarih dp, bunlarn dln! de
ayrca alan bir yksek brokrattr. Arpaeminizade Saminin Sdbatla ilgili u
satrlar Divnnda yer alr:
Ferah veren, kederi def eden dil-gdr sahn- Sd-bd
Canlara sevin veren rhat-fezdr sahn- Sd-bd
Mlkne acep, cy- safdr sahn- Sd-bd
Lle Devrini, Hz. Yusuf peygamberin devrindeki Msra benzetmektedir:
Temy- lem, Ysufistn-i zamandr bu
Cihn iinde hakk kim, nmdr-i cinndur bu (Divan, s. 239)
III. Ahmedi, Sdbda armaktadr:
Akar su, havuz dolu, kasr dil-c, sahn anber-b
Letfet zre el-hak her taraf cy-i safdur bu
Saflar eyle Sd-bda gel evketlu hnkrum

Sarayburnu, Beikta, skdr- kasr-i Tersne

Cihn bgnda yokdur geri bunlar gibi hne
Saflar eyle Sd-bda gel evketlu hnkrum (Divan, 240)
lgenere kaynak kullanmyla ilgili bir eletiri de Osman Cengizden gelir.
Cengiz, ynetimlerden kese kese destek alan Divan/Saray edebiyat airlerinin
deil de, devletten bir geliri olmayan yerel halk airlerinin szlerinin tarih
asrlarn, iktisadi olaylar deerlendirmede daha objektif olacan
belirtmektedir. lgener, yanl ahlak telakkilerinin toplumun tamam tarafndan
kabul grd gibi bir fikre sahip olduunu ima etmi; bu fkrini de samimi bir
serzenile dile getirmitir. Gzden kaan hususu ise, kitap yazm mellif
statsne veya devlet erkanna srtn dayam tufeyli snfna mensup
olanlarn elinden km olan eserlerin o zmrenin ahlak anlayn yanstm
olduudur.Geni ynlara ait anlay halk ozanlarndan, yerel zdeyilerden,
ataszlerinden toplamak daha salim bir yoldur. ( ) Bu pencereyi biraz
geniletirsek, devletten/devlet adamlarndan yardm alan air/yazarlarn, artan
maliyetler ve enflasyon dolaysyla satlar azaltp yeni fiyat/narh isteyen esnaf
insafszca eletirmesi mnkndr. Bunun tersi de olabilir. Devletten/devlet
adamlarndan menfaati kesilen air ve yazarlar bu defa da esnaf ve halk
mahvoldu temas ile yazmalar da mmkndr. te bu noktada, 20. yzyln ilk
yirmi yl ile ilgili gzlemlerini aktaracamz bilginin de drstlkleri ile
bilinen ahsiyetlerdir.
nhitt
Girii lgenerle yapmamzn bir sebebi de, Sabri lgenerin iktisat ilminde
takip edilecek metodlar yle sralam olmasdr: 1. Mahade (gzlem); 2.
Mahade verilerini sebep ve netice eklinde biri birine balayarak aralarndaki
mnasebetlerin cinsini ve istikametini tayin etmek; 3. Bu mnasebetlerden
devaml ve umumi (genel) olduu anlalanlar birer kanun (temayl) halinde
tespit ve ifade etmek (s. 248) te aada grlerini nakledeceimiz isim de,
iktisat olmamalarna ramen hemen hemen bu yolu izlemilerdir.

Mehmet Vehbi Efendinin Tespitleri

Bilhassa, u iinde bulunduumuz bin yz otuz senesi(1914) nde balayan
ve btn dnyay kaplayan Harb-i Umumide, efrad- slamiyenin grm
olduu muzayakaya (darlklara) kar bu ayet (Bakara, 214), millet-i slamiyeye
sabr ve metaneti tavsiye etmektedir. nk ayet mmin olmakla beraber, her
beladan muaf olmak lazm gelmeyeceini ilanla, mminlere belann isabet
edeceini ve ona da sabr lazm olduunu beyan ve u kadar ki pek muzayakada

(darda) olanlara nusretin (yardmn) yakn olduunu tebir (mjde) etmekle

tesliye buyurmutur. Geri ekseriyet itibariyle de Mslman fertler, ahlak ve
amel noktasndan ilahi rahmete mstahak (hak kazanm) deillerse de, birtakm
fukara ve zuafa ve bkusur (kusuru olmayan) masumlarn nazargh- ilahiye
olduklarnda phe yoktur. te bu kusursuz (susuz) masum gruhunun rahmete
istihkaklarna itirakle nusret-i ilahiyeyi mid eder ve dergh- ulhiyetten an
karib (yakn zamanda) husuln istirham ederiz. (I/368) Bu nedenle, u
zamanda muhabbetler hep sahtedir. nk hepsi, alak, baya menfaatler iin
olduundan dn grdn dost, bugn dman olur.(XIII/5232) Hele u
zamanda hibir ahs bir dierini takdir etmez ve bir dierinin dedikodusunu
yapmaktan da vazgemez. Halbuki, yaratla da, aklca da, din ynnden de
dedikodu, akll kiilerin anndan deildir.(XIII/5504)
te faizin haram olduunu, Cenab- Hak (Bakara 276da) sarih ve kati bir
surette beyan ve faizi iddetle menettii halde Avrupada bu usul caridir
(geerlidir), buna ihtiya vardr, bizim de kabul etmemiz lazmdr gibi, faizin
haramlna itiraz ve faizle ilgili ayetleri tevil ile tahrif arzu edenler ve bununla
diyanet-i slamiyeyi Avrupa alemine beendirmek isteyenler vardr. Evet, bugn
muamele ayi (yaygn) olduundan faize ihtiya grlse de, bu gibi muameleler
ayi olmazdan evvelki zaman irc-i nazar edilerek (gz atlarak) insafla
muhakeme olunursa, herkes sermayesi kadar i tutup bor altna girilmedii ve o
zamanlar hesapl i tutulduu iin, iflas eden herhalde bu zamandan daha az
olduu gibi, beyne-l slam (Mslmanlar arasnda) uhuvvet (kardelik),
mrvvet ve muamelenin daha salim bir ekilde cereyan ettii grlr. (II/515)
Al-i mran 54. ayetin tefsirinde de Mehmed Vehbi Efendi u notlar der:
Binaenaleyh, gayr- zrar (bakasna zarar vermek) iin hile yapanlarn hileleri
kendi ayaklarna dolat ve hilelerine kendilerinin dtkleri, lemde (u
dnyada) her zaman grlen eylerdir. u halde insanlarn bu gibi hilekarl
irtikap etmemeleri lazmken, maatteessf biri birini aldatmak fiili her gn birok
insanlar arasnda vuku bulmaktadr.(II/612)
slamiyete, ahlakta olan bu kadar sukut (d) nereden geldi? Tedricen
dman tarafndan slamlar arasna sokulan telbisattan deil mi, bunu kim inkar
edebilir? Ananatmz (ananelerimizi) unutturmaya alanlar, o dersleri
nereden aldlar ve kimlerin telkinleriyle aramza girdiler? (II/680)
Bu ayette (l-i mran 188) ktlenen kavim, Yehud kavmidir. Fakat insafla
dnnce, insanlarn ounun hali byledir ki, azck menfaati iin her trl
hileleri irtikap eder ve onunla menfaatini temin ettiine ferahlanr (sevinir).
Halbuki yapt i ferah etmek yle dursun, alamak lazmken, bilakis
igzarlndan bahisle mesrur (sevinli) ve handan olduu gibi, bu kadar

kabahatiyle beraber, toplumun herkesin ondan ok takval adam diye

bahsedilmesini ister, kendisinde takvadan hi eser olmasa da.(II/808)
u halde zamanmzda mevcut olan (fala)bakclk, cincilik, bakla atmak ve
kum zerine izgi izmek gibi falclk ve bunlarn emsali eylerle itigal etmek
ve ondan para almak, hayr ve erre hkmetmek haramdr, hurmetine (haram
olduuna) bu ayet (Maide, 3) delildir. (III/1144) midi keser bazen de,
Mehmed Vehbi Efendi: midini kesecek kadar ahlaki bozukluk olduu Birinci
Dnya Sava yllarnda, u szleriyle: Fahr-i Razi bu ayetin (Maide, 105) ahir
zamana tahsisini zayf addediyorsa da, u tevcih zamanmza pek
muvafktr(uygundur). nk, zamanmzda sz dinlemek ve dinletmek ve
byklerin nasihatine kulak vermek ve biri birinden utanmak gemitir. Zira,
herkes kendinden byk kimse grmyor ve tanmyor. Sonu olarak, emr-i bi-l
maruf (sz ile iyilii emretme grevi), fayda yerine zarar verdiinden, ke-i
vahdette (kendi kesine ekilip) erbab- isyana buzu fillahtan (sadece kalben
fkelenmekten) baka are kalmamtr. nk, emr-i bi-l marufta nefsine,
malna ve rzna zarar ihtimali olursa, gereken (sadece) buzu
fillahtr.(IV/1342) Firavun ile Musa arasndaki konuma ve mcadeleyi
anlatrken de unlar kaydeder: te, Firavun gibi asi ve azgnn szn dinleyip
ona uydular da, Musa Aleyhisselam gibi bir Nebiyy-i Ziann nasihatlerini
dinleyip kabul etmediler. Her zaman insanlarn ounun adeti, yararn
kendisine syleyenlerin szlerini dinlememek ve kt insanlardan onlarn
zararlarna olan eyleri dinlemektir ki bu halin u zamanda ne kadar ileri gittii
de cmlenin malumudur. (XIII/5222) Ktlklere ura verenlerin tek balarna
kaldklarn yine yle ifade etmektedir: Her zaman grld gibi, nimetin
okluu, insanlar azgnla sevk eder. Allahn verdii nimeti hazmed(ebil)en
temiz yaratl sahipleri gayet az bulunurinde bulunduumuz zaman buna
ahittir. Zira, devr-i Ademden beri emsali grlmemi fenalklar zuhur ettii
halde, her fesada bin trl yardmc grlr. Halbuki o fesadn giderilmesine
alan gayet az bulunur ve fesadn giderilmesine alan tek bana mitsiz
olarak kalr hatta ounluun iinde ondan nefret bile edilir. Evet! Fesatlar her
gn zakkum iei gibi gna gn (renk renk) alp marmakta ve erbab-
namus ise goncas gemi gl yapra gibi yere dklp ayaklar altnda
inenmektedir. (XIV/5591) Yine benzer bir ikayeti de u cmlelerde
grlyor: Ahlak- zemime (kt ahlak) sahipleriyle lfet etmekten eriat bizi
menetmitirHele u bizim zamanmzda ahlakszln ne kadar teammm
ettii (yaygnlat) cmlenin malumudur. Bunun da sebebi ahaliye piv
(nder, rehber) olanlarn bazlar ahlaksz kimseler olduklarndan, onlarn
ahlakszl halka sirayet ettii (bulat) gibi, (evde ve okulda da) laykyla
terbiye olmamas, sirayeti daha ziyade takviye etmitir. (VI/2106)
Hud Suresi 10. ayetin tefsirinde de: [Zira insan kendine gelen azck nimete
ok ferah ve iftihar edicidir. Halbuki zarar gidip menfaat (fayda) gelince, o

nimetin krne koyulmas lazmdr.] nsan benden mesib (belalar) gitti

demekle bakalarna kar vnerek sevincini ortaya koyar. Kimileri de vnr
de, baarlarna anlatr da anlatr..Servet ve samana malik olan insanlarn
ekserisinde (ounda), bu hal mahede olunmaktadr. Fakat, sonuta, ok
zaman gemeksizin, nimeti zail (yok olur) ve kendi perian olur. Zira kr eda
olunmayan nimet, her zaman zevale (yok olmaya) maruzdur. (VI/2296)
nsanlarn dini ynden hallerinin deitii, eitli fesatlklarn her taraf
kaplad, galann (pahalln) btn beldeleri istila ettii ve nimetlerin
hepsinde bereketin zail (yok) olduu, bir ok sebeplerle hayvanatn ve insan
nfusunun telef olduu, inkar gayr- kabil (mmkn olmayan) bir hakikattir ve
bunlarn cmlesine insanlarn iledikleri gnahlar sebep olduunu Cenab- Hak
bu ayette (Rum Suresi, 41) aklamakla(XI/4287)
Lokman Suresi 33. ayetin tefsirinde de: nsan kendi kendine dnyaya
meyletmez lakin eytan onu vesveseyle aldatr. Zira, insana dnyay ve
dnyann meru olmayan lezzetlerini ssler; birok mitler baheder: Sen
haram ve helal dnyay kazan(maya bak). nk, dnyay kazanamayan ahireti
kazanamaz. Sonu olarak, hemen btn btn hedefini dnyaya hasret demekle
insana cesaret verir. nsan da bu tatl hlyalara aldanr(XI/4342)
(Mehmed Vehbi Efendi 1342 tarihi hicrisi diye not dm c.V/1921 de ve 1329
Nisan diye not dm yine c.V/1990 da. Yani 1915de tefsiri bitirdikten sonra
da 1923de baslncaya kadar ara sra kk ilaveler yapm. Mesela: deta
korkumuz sebebiyle elimizle beslediimiz zimmler elinde esir olduk ve
korkmamann da ne kadar iyi bir ey olduunu son Yunan zaferi ispat
etmejkle(V/1970)

SES GAZETES VE HASAN BASR ANTAY

Yirminci yzylda Trkiyede en ok okunan ve en ok gvenilen Kuran meali,
phesiz Hasan Basri antay tarafndan yaplan mealdir. Bu alma, ilk
basksnn yapld 1953 ylndan ( Dia antay H B maddesi) itibaren hemen
hemen otuz yl sresince, hem halk, hem de ilim erbabnca en ok tercih edilen
meal olmutur. antay (1887-1964), ilk TBMMye Karesi (Balkesir)
milletvekili olarak katlm ve Mecliste Mehmet Akifle yan yana oturmu ve
meclis almalarnda onunla ortak hareket etmitir. Fakat antayn
TBMMdeki grevinden nce ve sonra olmak zere, uzun yllar sren bir
gazetecilik hayat vardr. 1918 sonbahar ile 1919 ilkbahar arasnda yirmi iki
say olarak yaynlad Ses gazetesi dnda antayn gazetecilii, II.
Merutiyetin hemen sonrasndan balamakta ve 1950li yllara kadar

uzanmaktadr. lk olarak Nasihat gazetesini karan antay, daha sonra iki

buuk yl sreyle Balkesir gazetesini yaynlar. 1912 ylnda Yldrm
gazetesinin yaynna balayan antay, 1914te de Karesi gazetesini karr. Ses
gazetesindeki yazlarndan tilaf devletlerinin rahatsz olmas sebebiyle, 1919
ylnn Mart aynn ortasnda, hakknda tutuklama karar karttrmalar
nedeniyle, Ses gazetesi yayn hayatna son vermek zorunda kaldktan sonra da
antay, Zafer-i Milli, Doru Sz, zmire Doru, Trk Dili, slam, Srat-
Mstakim, Sebil-r Read gibi sreli yaynlarda deiik konularda makaleler
yaynlamtr. antay, 17 Ekim 1918 gn ilk saysn kard Ses Gazetesini
Trkiyenin her yanna gnderir. Savan yol at toplumsal problemlere her
saysnda dikkat eken Ses Gazetesinin ilk sayfasnda Mehmet Akifin u
drtl yer alr:
Dman sesi duymak istemezsen,
Karde sesidir uyan bu sesten!
Kalknca grr ki akam olmu
Vaktiyle uyanmayan bu sesten..(2006, 35)
antayn, altnda 11 Muharrem 1337 tarihi grlen (ilk saysndaki) ilk
yazsnda, I. Dnya Sava nedeniyle d ticaret byk oranda durduundan,
bunun sonucu olarak lke iinde yerli retimin ve yerli mal kullanmnn artt
ve i ticaretin gelitii, bunun da sava yllarnda baz kesimlerin
zenginlemesine vesile olduu vurgulanr:
Dmanla senelerden beri yaptmz ve Allahn merhameti ve inayeti ile
hayrl olarak sonuna geldiimiz (u) kanl muharebe, bizdeki birok
kabiliyetleri ortaya kard. Bu kabiliyetlerin en ksa ve en kestirme tecellisi
(ticari anlamda gzmzn almas) uyanklktr. Gerek u ki, din
kardelerimizden mhim bir ksm ticarete, sanata (sanayiye), iftilie koyuldu,
memleketin ve devlet hazinesinin gelirini oaltmaya, yaamann yollarn
anlamaya, hulasa: zengin olmaya balad. Denizlerin, karalarn (yollarnn harp
sebebiyle) kapanmas, bize kendi yamzla kavrulmak dersini de vermiti:
yiyeceklerimizi, giyeceklerimizi kendimiz bulmaya ve hazrlamaya mecbur
kaldk. Eskiden yiyeceimiz zahirenin yksek bir ksmn ecnebi
memleketlerinden getirmee altmz ve Trkiyenin yiyecekte bile darya
muhta olduunu zannetmekte olduumuz halde, bu koca muharebe, bu yanl
zanlarmz dzeltmeye, memleketimizde ne byk hazineler olduunu
gstermee balad. Daha dn yabanc elbise giymekteyken, harp senelerinde
biraz kaba ve fakat salam yerli kumalarn giymekle ruhumuzda byk bir
zevk duyduk. antay, o gnlerde, slami bilimlerden icazet alm, fakat daha
ok, brokraside (en son olarak ta tahrirat katiplii (il yaz ileri mdrl)
grev (de) yapm bir gazeteci-aydn olarak, u uyarlarn yapmaktadr:

Fakat bu (ticari) uyanma ve (i hayatn) tanma iinde, bir ok hrslar, ihtiraslar

ve ahlakszlklar da sokulabilmitir. Kasalarmz dolduran kat paralar, eski
ruh temizliimizi maalesef- bozdu. nsanlar iinde mmet mmet (biz biz)
yerine, nefs nefs (ben ben) diyenler oald. Kalpler katlat, sanki
yardmlama ve dayanma gibi gzel huylar ge ekildiKyller bir taraftan
ekyaln zulmleri, ihtikarclarn (karaborsaclarn) dolaplar yznden, br
taraftan kendi bilgisizlikleri ve yanl inanlar yznden acnacak hale geldi.
Zenginlik vaka byk bir fazilet idi. Fakat halkn kanndan ve iliinden
sorulan bu ey artk bir rezalet eklini ald
(te) gazetemizin gidecei, yryecei ana yol udur: ahlak yolu.
Mondros Mtarekesinden iki hafta nce yazlan bu yazda, Limnideki
mzakerelerden iyi bir sonu da, (ama) kt bir sonu da kabileceine iaret
edilmektedir: Biz btn Mslmanlar, u nazik ve tehlikeli zamanlarda
birlemedike, fena hallerimizi deitirmedike, ahlakmz iyi temeller zerine
kurmadkadnyann btn zengin paralarn alsak yine hitir! Halbuki
bugn sulh masasnn banda olduka ehemmiyetli zararlara urayarak
ayrlmamz da Allah korusun- ihtimal dahilindedir. Ya bu hal karsnda yine
fenalklarla, ahlakszlklarla, dedikodularla vakit geirirsek sonumuz ne olur?
Milletleri ykan ey ahlakszlktr antay, bu yazy yazmasnn zerinden krk
be yl getikten sonra (da), vefatna yakn bu gzlemini tekrarlayacaktr:
O kara gnlerde hala ihtikarla (karaborsayla) uraanlar vardBen
yazyordum ve Ses Trkiyenin en cra kelerine kadar sokuluyor,
okunuyordu.
Eref Edipin ve Mehmet Akifin stanbuldan gnderdikleri yazlarla
destekledikleri Ses Gazetesinin 7 Kasm 1918 tarihli nshasnda ise
Mondrostan ok kt bir sonu kmtr- H.B. antay yle yazmaktadr:
Fakat i (I. Dnya sava) fena bir ekilde neticelendi. Bizi bu kara gnlere..
srkleyen sebepler pek oktur. Bunlar kara satrlarla bilhassa tarih yazacaktr.
Fakat biz peinen syleyelim ki: felaketimizi douran birinci sebep,
ahlakszlmzdr. Bizi can evimizden vuran dman ne ngiliz, ne Fransz, ne
Moskof, ne de Almandr. Kendimiz, kendimiz, kendi ahlakszlmzdr. Evet!
Birinci Dnya Savann en kzgn zamanlarnda da 1330 Temmuzunda
(1915) balayan, milli fedakarlklar brakarak, gzel ahlakmz bozarak hep
kendi ihtiras ve karlarmzn peinde komaya baladk. Gzlerimizi
memlekette kalan bir avu servete diktik. Kursaklarmz haram lokmalarla,
kasalarmz sar ve kat paralarla doldurduk. Kocas snr boyunda canla bala
cenk eden ailenin namusunu, maln, hayatn alaka mahvettikFelaketlerden
ibret almayan milletler batar. Bundan sonra aklmz bamza alarak, saydmz

yanl yollardan ayrlmazsak Allah gstermesin- bizim de batmamz haktr ve

gerektir. (2006, 15-16)
ESK KAHVEC IRAI, MD LORD OLDU. 2 Ocak 1919 tarihli
yazsnda ise antay, vurguncularn yaptklarn ak ak tarihe not
dmektedir: Drt seneden fazla sren uursuz savan ahlakmz zerinde en
ziyade ortaya koyduu tesir, soygun sahalarnda olmutur. Bu devaml ve kanl
harbi, milleti soymak, kann, iliini emmek iin iyi bir frsat sanan alaklar yle
yamaya, yle vurguna koyuldular ki, bunlarn gerekten hesabn Allah
grebilir. Bu yamalar, bu vurgunlar, milletin yzde doksann zrt ve perian
brakt halde, yzde onunu servetlere, ihtiamlara gark etti. Mesel vaktiyle
be kuru haftalkla kahveci rakl edenler, bugn bamza birer lord
kesildiler. Bunlar milletin msr koan, ayrk kk ile geinmeye mecbur
kald zamanlarda, klkl ve yenmeyecek maddelerle kark bakla unlarn en
has un diye bu millete yutturdular ve karlnda milyonlar kazandlar. Biz her
dinda ve vatandamzn zengin ve mesut olmasn canla arzu ederiz. Nitekim
bu vadide bir ok yazlar yazdk, servet hakknn en byk din buyruu
olduunu gsterdik. Hele ticaret iinde pek geri kalan Mslman unsurlarn
ilerlemesini, zengin olmasn btn ruhumuzla istedik. Fakat biz onlara hibir
zaman serveti slk gibi fakirleri kanndan iliinden emin demedik. Tam drt
buuk senebirok haneyi alaka sndrdkten baka, alkla da binlerce, yz
binlerce nfusu ldrdler ve bu suretle de birer katil oldular. Dalardaki ekya
ile ehir ve kasabalardaki vurguncular arasndaki fark, hemen hemen
evvelkilerin silahna gvenerek btn hayatn krlarda, obalarda geirerek
uramasndan, dierlerinin ise silahsz, emeksiz, zahmetsiz hrszlk etmesinden
ibarettir. Bunlar kasalar, masalar banda harbin devamn alklyor, bar bir
kara tehlike olarak gryorlard. (2006, 19-20)
13 ubat 1919 tarihli yazsnda Abbasilerin knn ahlak bozukluundan
olduunu, Osmanlnn knn nedenlerinden birinin de hayata tapma
olduunu vurgular: Abbasilerin zenginlii her naslsa kendilerinin temiz
ahlakn bozmu, aralarna ayrlk girmi ve bunu iyi bir frsat sanan mttefik
Mool ordular Abbasi memleketlerini istila etmiti. Medeniyetiyle, ilim ve
fenni ile varln btn Batya tantm, hatta Mslmanl Avrupaya
nakletmi olan koskoca Endls slam devletini batran, Osmanllardan fazla
tarihi bir hayat yaad halde onu mahveden sebep de yine ahlakszlk ve bu
meyandaki ayrlk, gayrlk deil miydi? Osmanllara gelince..Fakat iki,
asrdan beri bizi kntye ve nihayet mazallah- ykla srkleyen ey de
tefrika, nifak, zulm, hayata tapma oldu.(2006, 23)

Mehmet Akifin Tespitleri

Temmuz 1913te yazd ahlakn bozukluu ile ilgili satrlarnda Akif eer
nlem alnmazsa korkun ke dikkat ekmektedir.
Hlimiz, zntye uram bir vcudun hali gibidir
Ahlakn k, kmzn asl sebebidir.
Sde bir szdr fakat, hikmetlerin en zls
Tek kurtulu imkan var: Ahlakmz ykselmeli
Yoksa pek korkun olur, katmerlenip kaybmz
nk hem dnya gider, hem de din; eer uymazsanz.
stanbuldaki otel iletmecilii ile Berlindekileri kyas eder Akif, 1915 ylnda
kaleme ald Berlin Hatralarnda. nce stanbuldaki oteller tasvir edilir:
O nemli yorgan sallandrp pencereden,
Yatak takmlar acmaya deer cidden:
Kadife haline gemi patiskadan yastk
Ne deiiklik geirmi hesap edin artk!
Benek benek yaylp bit pislikleri,
Dnm arafn surat, sanki esastan benekli!
Krk srahide bekler yosunlu bir sv
Ki ala kar n yemek kadar faydal!
Sonra da Berlindeki oteller anlatlr:
Meer oteller olurmu saray kadar bakml.
Adam girer de yaarm iinde, rahatndan mest olarak
Be alt yz odann her birinde pufla yatak.
Nasip olursa eer, hi dnme yatmana bak!
Sokakta kar yaadursun, odanda ilkbahar.
Grl grl akyor emeler, temiz mi temiz;
Souk da isteseniz var, scak da isteseniz.
Gcr gcr tyor ortalk titizlikten,
Sanrsnz ki yerde olmam hi gezinen.
Ne bit var o gzel dekte hi ne pire;
Yok olmu kanma duygusu bu hale gre.
Unuttum ismini.. bir srnak bcek vard
kar duvarlara, yastk budur der atlard.
Ezince bir koku ortaya kard az da kanla su,
Bilirsiniz a canm..Neydi? Tahtakurusu!
O hemehrim, sanrm oktandr inmemi buraya,

Bucak bucak aradm, olsa rast gelirdim ya!

O sralarda yabanc iletmecilerin altrd stanbuldaki banliy trenleri de
bir felakettir:
Tren dedinizBuldum ite benzerini:
enmeden evirip nazl tekerliini,
Yaknsa bindiiniz noktadan eer kasaba
Kader izin verdike ileyen araba !
Bilet giesi midir ismi pek de bilmiyorum
Bask tavanl, rutubetli, isli bir bodrum,
Ayakta esneyen babo yolcularla dolu
Bileti nerde mi? letmenin o nazl kulu
Perdenin arkasndan halka doru bir defack bakmaz
Ne var tela edecek? Bekle bakalm biraz!
Almanyadaki trenler ise:
Tren de meer baka trl bir eymi:
Hemen binip uuyormu..Aman bayldm i
Ne mesafe, ne oturacak yer tamyor insan:
Dakikada bir saatlik mesafe, nasl da ksalm zaman.
1919 Sonbaharnda Sebilrreatda yaynlanmaya balanan Asmda ise,
kylnn (de) ahlaknn da salnn da bitik olduu vurgulanr:
Kylnn bir eyi yok sal ahlak bitik;
Bak o srtndaki gmlek bile tiftik tiftik.
Uramaz, gn kavuur, iftine veya evine;
Sabah iskambil atar kahvede, akam domine
Namazn semtine bayramlar urar sadece;
Hi su yz grmez, yznn dmandr seccade.
Hani, be kiiden fazla namaz klan arama;
Mescid ambarlk eder, baka ne yapsn imama!
Stma, fuhu, iki, kumar her trl feci eyler salgn,
Sonra sylenmeyecek ekli de var hastaln.
Bir taraftan bulanr pislie saysz namus;
Bir taraftan serilir topraa milyonla nfus.
Akifin ideal gen kahraman Asm, millet a iken keyif sren karaborsaclarla
da uramaktadr:
Karaborsac takmym, ne terbiye var, ne utanma.

A, yoksul inleyerek can veredursun dnya,

Yine siz dinlemeyin, anlamayn matemini,
Srn artk yere serilen yurdunuzun son demini.
imdi, Asm, bana arsn de, ne istersen de,
(Ama) Dou (slm dnyas), ahlaktan da uzak bugn, ilim ve teknolojiden de.
1918 yl sonbaharnda yazd Dou ve Umar mydn? balkl iirlerinde
ahlak k yine vurgulanr:
Zorbalklar, esirlikler, hkmetmeler, alaklklar;
ki yzllkler, trl iren alkanlklar, eitli hastalklar.
Vefa yok, verilen szde durma hi, emaneti koruma szde kalm;
Her yerde yalan geer ake, nankrce davran itibarl, hak ise bilinmez olmu.
Birinci Dnya Sava ncesinde stanbul kahvehanelerinin pislik iindeki
durumu da, Safahatta resmedilir:
Oturmaktan st ya balam bodur masann,
Yaylm stne birok kat ki, oynayann,
Elinde yal mein zanneder grnce adam.
Ya tavlann kiri? Kabil deildir, anlatamam.
Haritavr alm orta yerde dama;
Beyaz m talar, yahut siyah m ? Hi sorma!
Deliklerindeki pislik leblep olsa, yine
Baknca bunlara gayet temiz kalr domine.
Mhendis! olmal mutlak, u ak sakall adam;
Zemine, daire eklinde yayd bir balgam.
Baka bir konu da, yoksullarn yardmn azalm olduudur. Zenginlerin
hakkyla zekat verenleri, herhalde ok azdr. Sleymaniye Krssndeki vaiz,
zenginlerin bu durumunu ironi ile ifade eder:
Fukaranz klyor, aklna geldike namaz;
Zenginlerinizde de, hi yoksa zekat olsa biraz
yle dursun bu temenniye kulak vermeleri,
Sadr- Azam paanz fitre alr, sunsa biri.
kinci Merutiyetten sonra 1913te yazd iirlerde ise, ilerin eskisinden daha
da ktye gittiini tespit eder ve uyarlarn yapar:
yi, lakin ne kadar beklemi olsan (da), iler,

Eskisinden daha berbat, iyilemek ne gezer!

Vatann takati yoktur, yeniden ihmale:
Dolu dizgin gidiyor, baksana ke!
Zira, yeni bir vurua, artk dayanlmaz;
Zira, bu sefer uyku lmdr, uyanlmaz.
Sonu
ahlakndaki bozulma m, ekonomide bozulmaya neden olur, yoksa
ekonomideki daralma m i ahlak seviyesinde dkle yol aar? konusu
elbette tartlmaldr. Vahye dayal bir din olan slamn temel metinleri, i
ahlakndaki bozulmann ekonomide skntlara, ykmlara sebep olduuna iaret
etmektedir. Kuran zerindeki almalaryla tannan slam bilgini, Akif,
antay ve Mehmed Vehbi Efendi de, Osmanlnn yklnda, i ahlakndaki
bozulmann nemli sebeplerden biri olduunu vurgulamlardr. Osmanlnn
son dnemini yaayan bilgin ve yazarlarn almalar zerinde yaplacak dier
almalar, elbette konunun daha iyi kavranlmasna yardmc olacaktr.
Arpaemni-zde Mustafa Sm, Dvn, yay. Fatma Sabiha Kutlar. Kltr
Bakanl Yaynlar. Ankara: 2004
Berkes Niyazi, Asya Mektuplar, ada Yaynlar, stanbul: 1976.
Cengiz Osman, Ortaa llerinde Liberal Bir Zihniyet Dervii: Sabri F.
lgener(1911-1983) ktisadi zlmenin Ahlak ve Zihniyet Dnyas
antay Hasan Basri, Kara Gnler ve bret Levhalar. (sad. Yusuf Akgl),
Balkesir Msbet ve Manevi limler Vakf Yayn. Balkesir: 2006
Ersoy Mehmet Akif, Safahat. nklap ve Aka Kitapevleri. stanbul: 1966
Ersoy Mehmet,Safahat. (sad. Huyugzel mer Faruk, Bac Rza, Fazl
Gkek). Zaman Gaz. Yay. trs.
Gner Ahmed Sayar. Sabri F. lgener Bir ktisatnn Entelektel Portresi.
Eren Yaynclk. stanbul: 1998.
Gr Alim, Dou ve Bat Dnyas Karsnda Mehmet Akif, Trkiyat
Aratrmalar Dergisi, say:4, , s.29-46 Konya: 1997 (Mehmed kif, Gayet
Mhim Bir Eser, Srat- Mstakim, c.4, Adet:97, 7 Recep 1328, s.322 den)

Mehmed Vehbi, Hulsatul Beyn F Tefsiril Kurn, I-XVI, dal Neriyat,

stanbul: 1966
Orman Sabri. Gazalinin ktisat Felsefesi. kinci Bask. nsan Yaynlar.
stanbul: 2002
lgener Sabri. Milli Gelir, stihdam Ve ktisadi Byme, Altnc Bask, Der
Yaynevi, stanbul:1980
lgener, Sabri F., Darlk Buhranlar ve slam ktisat Siyaseti, Maya Yaynlar,
Ankara: 1984
lgener, Sabri F. ktisat Zihniyeti ve ktisat Ahlak. Ahlak Dergisi, c.1, say 1,
s. 137-162. stanbul: 2008 (S. lgener, Zihniyet, Aydnlar ve zmler, s. 15-38.
Maya Yaynlar, Ankara: 1983den)
Yazc Nesimi, Hasan Basri (antay) ve Ses Gazetesi. AFD s.431-445