You are on page 1of 574

A N K A R A

D L VE

N V E R S T E S
F A K L T E S V A Y I K 1 A H I :

T A R H C O H A F Y A

170

Prof. Dr. Faruk SMER

OUZLAR
(T R K M E N L E R)
TARHLER-BOY TEKLATI-DESTANLARI

KNC BASKI

Bu niz eserimi Anadoluyu aan ve onu ebed bir Trk yurdu haline getiren Ouz Trkleri'nin ruhlarna armaan ediyorum.

A N K A R A

N V E R S T E S

B A S I M E V

1 9 7 2 -

A N K A R A

NDEKLER
NSZ G R ......................................................................................................................................... B R N C BLM O U Z L A R IN T A R H ............................................................................................................ A. Ouzlara Dir E n Eski Bilgiler: 1-25 1. Ouz Adnn Menei (1 -3 ), 2. Barlk Irma Kylarnda Ouzlar (3 -5 ), 3. Tula B oylarnda Ouzlar (5 -2 5 ) .................................................................................. B. I X - X I . Yzyllarda Ouzlar (Sir-Derya O uzlan) 26-60 ..................................... 1. Ouzlarn Y urdlar (3 3 -3 7 ), 2. Ouzlarn Y aay Tarz (3 7-42 ), 3. ktisad Hayatlar (4 2-43 ), 4. D in nanlar (4 4-46 ), 5. Baka Gelenek ve Grenekleri (4 6-49 ), 6. Ouzlarn slm iyete Girii (5 0 -5 2 ), 7. Ouz Y abgu D evleti (5 2-59 ), 8. Uzlarn Maceras (6 0).................................................................................................... C. . Seluklu Devletinin Kuruluu: 61-91 ....................................................................... ................................................ 1-199

V-VII
IX -X X V

Seluklu Devrinde Ouzlar (Trkm enler): 92-138 rasan (112-122), 5. Kirm an (123-126),

1. Mavera n-nehr (111-112), 2. Manglak (112), 3. Balhan (112-127), 4. H o 6. Fars v eH u zistan (126-127), 7. Krdistan (127-129), 8. A zerbaycan ve Errn (129-132), 9. Irak ve el-Cezre (132-133), 10. Suriye (133-134), 11. A nadolu (134-137), 12. Msr, Kuzey-Afrika v e Y em en de Trkmenler (138) .................................................................................... D. M ool stilsndan Sonra Trkmenler: 139-199 ..................................................

1. H azar-tesi Trkmenleri (139-143), 2. ra n (143-156), 3. M ool D evri ve Ondan Sonraki Zamanda A nadolu (156-175) 4. Haleb Trkmenleri (175-176), 5. ukur-Ova (177-179), 6. At-ekenler ve Oymaklar (1 7 9 -1 9 9 )...................... K lN C BLM B O Y T E K L T I V E B O Y L A R Ouz 221), Boylarna 2. B ayat ait ........................................................................................ yer adlar (211-215), (A lka-E vli) 1. K ay (216 4. K ara201-372

A nadolu da 3.

(222-237),

A lka-B lk

(238),

Blk (K ara-E vli) (239-240), 5. Y azr (241-243), 6. Der (244-255), 7. D odura (256-258)} 8. Yaparl (259), 9. Avar (Afar) (260-294), 10. K zk (2 9 5 -

III

aura (253 254), 8. Yaparl (255), 9. Avar (Afar) (256288), 10. Ksk (289-290), 11. Be-Dili (291-304), 12. Karkm (305-307), 13. Bayndr (Baymdur) (308-312), 14. Peenek (312 314), 15. avldur (avundur) (315317), 16. epni (318-326), 17. Salur (327-335), 18. Eymr (Eymir) (336-340), 19. Ala-Yuntlu (341-343), 20. Yregir (344-346), 21. dir (347-349), 22. Bdz (350), 23. Yva (351-358), 24. Kmk. (359 362). NC BLM (Destanlar) ..................................... 1. Destanlarn Yazld Zaman (367-370), 2. Destan Kahramanlar Nerede ve Ne Zaman Yaadlar (371-376), 3. Kahramanlarn Mslmanl (376-377), 4. Destan larn Konusu (377-381), 5. Kahramanlar (381), 6. k tisad Hayatlar (381-383), 7. Siyas Tekilt (384-391), 8. Ordalar (391-392), 9. Aile Hayat (391-395), 10. Or du (395-396), 11. Binicilik (396-398), 12. Kyafet (398399), 13. Avclk (400), 14. Elenceler (400-401), 15. Davranlar (401-407), 16. Destanlarn Ehemmiyeti (407-408), 17. Destanlarn zeti (408 411). 363 411

X V I. Y Z Y IL D A ANADOLU D A OUZ B O Y L A R IN A A T Y E R A D L A R I ............................................. ... 412449 Y E R A D L A R I SIRASIN A GRE OGUZ B O Y L A R I .. 450 R E SM LE R ................................................................................ 451 455 B B L Y O G R A F Y A ............................................................... 456 472 D ZN .................................................................................. ... 473 520

IV

NSZ

X I. yzyldan itibaren, kendilerine Trkmen de denilen Ouzlar'm, Trkiye Trkleri ile ran, Azerbaycan, Irak ve Trkmenistan Trkleri nin atalar olduklarn biliyoruz. S e l u k lu ve O s m a n l hanedanlar nn da onlardan ktn hatrlarsak Ouzlar'm dnya tarihinde pek mhim roller oynam bir Trk kavmi olduu anlalm olur. Ouzlar Sir-Derya boylar ile onun kuzeyindeki bozkrlarda yaarlarken onlardan ancak bir bl ehirlerde oturuyordu. Bu oturak Ouzlar sava ile megul olmayp, kendilerini ehir hayatnn gerektirdii ilere vermi bulunduklarndan, gebe eldalar onlara is tihfafla yatuk, yani tembel adn vermilerdi. Gerekten gebe Ouz lar, oturak eldalarn istihfaf etmekte kendi telkkileri bakmndan hakl saylabilirler. nk S e l u k lu i m p a r a t o r l u u n u oturak Ouz lar deil, bizzat onlar kurmulard. Fakat gebe Ouzlar da 1071 ylndaki Malazgird zaferi ile Anadoluyu ap bu lkede oturak yaa ya gemee baladlar. X III . yzylda onlardan mhim bir ksmnn artk ehir ve kylerde yaad grlyor. Bununla beraber, ad geen yzylda yine Anadolu da, ounu yeni gelenlerin, yani Mool istils nn nnden kaanlarn tekil ettii, kalabalk sayda Trk gebe un suru da vard. S e l u k l u devleti, bir daha kurtulamyacak bir ekilde Mool hkimiyeti altna girince, Ouzlar'm deyimi ile yatuklar, yani otu rak Trk halk kendisini mukadderata teslim ettii halde, gebe Trk unsuru, yani Trkmenler Moollara kar mcadelede bulunmaktan geri durmamlard. Neticede Trk gebe unsuru, Trkmenler ilk nce Trkiye'de, sonra buradan giderek ran'da siyas hakimiyeti ellerine aldlar. Bylece, Trkmenler Trkiye tarihinin ikinci devrinin (Belikler devri) yaratclar olduklar gibi, ran'da da X X . yzyla dein Trk hkimiyetini devam ettirdiler. Trkiye tarihinin nc devrini aan O s m a n l hnedanma ge lince, bu hnedanm da gebe Trk unsurundan ktn biliyoruz. Di-

er taraftan O sm a n l hnedamnn gerek Marmara blgesinin fethin de, gerek Rumeli'nin ele geirilmesinde mensup bulunduu gebe un surdan geni lde faydalanm olduu da bir vkadr. Fakat X V I. yzyln ikinci yarsndan itibaren Trkiye'de ge be unsur siyas ehemmiyetini eskisine nisbetle epeyce yitirmiti. Bu da, balca, oturak yaaya gemeler ve ran'a, yaplan gmeler sonucun da saysnn ok azalm olmas, O sm a n l asker tekiltnn kud reti ve delikli demircin icat edilmesi gibi millerden ileri gelmitir. Bu sebeple, Anadolu'daki Trk oymaklarnn O sm a n l devrindeki rolleri daha ziyade tima tarihimiz bakmndan nemlidir. Gerekten onlar, X V I. yzyln sonlarndan itibaren muhtelif miller yznden vakit vakit bnyesinde geni boluklar meydana gelen yerleik Trk halk nn bu boluklarn doldurarak ona daima kuvvet ve hayatiyet kazan drmlardr. Bununla beraber, unu da belirtmek yerinde olur ki, Trk oymaklar son asrlarda dahi siyas ehemmiyetlerini bsbtn kay betmi deillerdi. Nitekim, X V III. yzylda Anadolu'da ortaya kan derebei ailelerinden, bata en by (apar-apan-oullar) olmak zere, biroklarnn da yine gebe Trk unsuruna mensup olduklarn biliyoruz. u ok ksa izahat, gebe Trk unsurunun mill tarihimizde ne kadar mhim bir yeri olduunu gsteriyor. Bunu bir cmle ile ifadeye alrsak diyebiliriz ki: Trk gebe unsuru, Ouz Trkleri'nin Yakm-Dou'da S e l u k lt la r dan sonra da siyas hkimiyetlerini devam ettirmelerinde balca rol oynad gibi, O s m a n l devrinde de Anadolu'daki oturak Trk cemiyetinin varln korumasnda pek mhim bir mil olmutur. te bundan yirmi yl nce Ouzlar' ve onlarm gebe yaayn srdren torunlarn incelemeye girimemiz, etnografik bir tecesssn siki ile deil, onlarn mill tarihimizdeki bu pek mhim yerlerinden ileri gelmitir. Konunun batda arkiyatlar leminde olduu gibi, bizde de uzun mddet hayret edilecek derecede ihmale urad bir gerektir. Bun dan dolay aydnlarmz mill tarihimizin balca noktalan zerinde bile doru ve ak bilgilere sahip olmamlardr. Bugn dahi Trk, Ouz, Trkmen, Yrk, S e l u k lu , O sm a n l, K a r a -K o y u n lu , Uygur, zbek adlarnn dellet ettii anlamlan iyice kavramam tarih hocalarnn bulunduunu sylersek, bu ac gerei daha ak bir ekilde ifade etmi oluruz. VI

Eser, ksa bir girile blmden meydana gelmitir. I. Blmde Ouzlardn eski tarihleri ve S e l u k lu im p a r a t o r lu u n u kurmalar ele alndktan sonra, bu imparatorluun kurulmas sonucunda muhtelif lkelere dalm bulunan Trk gebe unsurunun hayatlar, son asrlara kadar gelmek zere, ayr ayr incelenmitir. Yani burada Gk-Trkler devrindeki Dokuz Ouzlarh tarihi anlatlm olduu gibi, D a d a l-O lu nun Trkmenlerinden de bahsedilmitir. II. Blmde Ouzlar'm boy tekilt ve Ouz boylan, III. Blmde ise Ouzlar'n mill destanlar (Dede Korkut destanlar) incelenmitir. Ge rek Ouz boylar, gerek D e d e K o r k u t destanlar eserin plnna uygun olarak yeniden yazlmtr. Ayrca eserin sonuna X V I. yzylda Ana dolu'daki Ouz boylarna ait yer adlarn gsteren bir cedvel de ilve edilmitir. Bu cedvelin baz meseleler zerindeki almalarmzda bize pek faydal olaca phesizdir. Esere, konusundan dolay mtehassslardan baka, aydnlarn ve halkn da ilgi gstermesi mmkndr. Bu sebeple, eserin yazlmasnda onlarn faydalanmalarn kolaylatrmak hususuna elden geldii kadar dikkat edilmitir. Hatt, bilhassa S e l u k lu tarihi zerinde meslekdalarmdan farkl dndm meseleler zerinde, birka istisna ile, m nakaalara girimemem de ksmen yine ayn husus ile ilgilidir. Szlerime son vermeden nce kitabn tashihinde yardmda bulu nanlar kranla anmak isterim. Sayn N ih a l A t s z B e eseri batan sona kadar okumak ve birok hususlarda yararl tavsiyelerde bulun mak ltfunu esirgememitir. Talebelerim ve krsmz asistanlar Afar s m a il A k a ile K z m Y a a r K o p r a m a n da kitabn tashihinde ve dizinin hazrlanmasnda yorulmaz bir gayret gstermilerdir. Gerek sayn N ih a l A t s z B e e, gerek sevgili talebelerime yardmlarndan dolay teekkr ederim. Nisan, 1965. Faruk Smer

V II

Giri

Trke konuan topluluun Orta-Asya1 daki asl anayurdunun neresi olduu zerinde eskidenberi baz fikirler ileri srlmtr. Bizim dndmze gre, bu topluluun anayurdu, balca 145-150 arz dereceleri arasndaki Abakan, Tuba yrelerini de iine alan Kem rma yni Yenisey boylan ve ona yakn yreler olmaldr. Trke konuan topluluun, eski zamanlardanberi, birbirlerin den siyas hviyetleri, dilleri veya leheleri, tima seviyeleri, hatt yz ekli ve beden yaplar ile ayrlan muhtelif kollar halinde yaad n biliyoruz. Orhun bidelerinde, yabanc kavimlere olduu, gibi, bu kollara da budun yani kavim denilmektedir. Fakat bu kollarn ortak bir ada sahip olduklar zerinde elimizde hi bir delil yoktur. VI. yzylda trke konuan el (kavim) lerden ancak biri Trk adm tayordu. Bu elin ad olan Trk (o zamanlar Trk = Trk) sznn, yk (yrmekten) gibi, trmek mastarndan geldii bizce muhakkaktr. Bu Trk kavm i, ad geen yzylda Trk ve Mool le minin hkimleri, Juan-Juanlar (Aparlar = Avarlar) yenerek in eddinden Hazar DenizVne kadar uzanan pek geni blgede bir impa ratorluk kurmak sureti ile hemen btn trke konuan kavimleri idareleri altnda toplamt. Bu keyfiyet Yakn-Dou'da Trk adna, trke konuan btn kavimleri iine alan umum bir anlam kazandr d. Fakat Trk sz bizzat trke konuan kavimler arasnda byle geni bir anlam haiz olamad. Trkler mslman olduktan sonra Yakn-Dou'daki dindalarndan Trk kelimesinin bu geni manasn rendiler. Ouz Trkler i'ne Trk adn verenler de yine Yakm-Dou Mslmanlar olmutur. G k -T r k im p a r a t o r lu u devrindeki Trk ellerinden biri de Dokuz boydan mteekkil olan Ouzlar idi ki, V II. yzyln ikinci yans ile IX

V III. yzyln birinci yarsnda Tula rma boylarnda yayorlard. Dokuz-Ouzlar, Trk budununun yannda G k -T r k d e v le t in in dayand ikinci bir unsur olarak grnyorlar. Bunlar Gk-Trkler'in siyas halefleri olan Uygurlar devrinde de ayn mahiyette bir rol oy namlardr. Dokuz-Ouzlar n kbeti mehuldur. X . yzylda Sir-Derya (Seyhun) kylarnda yayan Ouzlar'm dorudan doruya bu D o kuz-Ouzlar'm torunlar, olmalar pek az muhtemeldir. Buna karlk Sir-Derya Ouzlar'mz evvelce Bat-Gk-Trk birliine mensup olduk larn ileri srmek, daha isabetli bir mtalaa gibi grnyor. Sir-Derya Ouzlar, baka bir Trk elinin kendisiyle mukayese edilemiyecei derecede cihan tarihinde pek mhim bir rol oynamlar dr. Bunun iin, nszde de iaret edildii gibi, S e l u k lu ve O sm anl im p a r a t o r lu k la r n onlarn kurduunu sylemek elverir. Dier taraftan Ouzlar, Mool istilsndan sonra kavm varln, tarih h tralarn ve harsn korumak suretiyle Trk lemini temsil eden biricik kavim olmak vasfm da tamaktadr, Uygur, Karluk, Kpak ve bunlar gibi dier baz Trk kavimleri Mool istils zerine varlklarn devam ettirememiler, Mool boylan ile karp kaynaarak yeni kavimler meydana getirmilerdi. Bu yeni kavimlerin dili trke ise de tarih htralar, asker tekilt ve gelenek leri Mool vasflarn tayordu. Bugnk Dou-Trkistan Trkleri, zbekistan, Kazakistan , Kara-Kalpak halklar ve dil boyu Trkleri, ksaca Orta-Asya'daki Trkler'in ezici ounluu ite bu Trk-Mool karmasndan meydana gelmi yeni kavimlerin torunlardr. Bilhassa ticar mnasebetler sebebi ile X . yzyldan itibaren ara larnda yaylmaya baladn bildiimiz slmln, X I . yzylda Ouz lar' dan ezici ounluun dini haline geldii grlyor. Bunun sonu cunda Ouzlar'a X I. yzylda Trkmen ad verilmitir ki, bu ad aa yukar iki asr sonra her yerde Ouz'un yerini almtr. Ancak Ouz sz, destanlar ile htralar yaatlan atalarnn ad olarak, Trkmenler ara snda uzun mddet yaamtr. Ouzlar'dan, 15-20 bin kiilik ordu karabilecek bir kme 1035 ylnda Horasan'a, gemek zorunda kalmt. Bu blge ise zenginlii, asker ve mlk tekilatnn mkemmellii ile yalnz Islm leminin deil, dnyann en kudretli devletlerinden biri olan G a z n e li im p a r a t o r lu u n a ait idi. Bu Ouzlar, S e l u k lu ailesinin idaresi altnda be yl sren devaml ve etin bir mcadele sonucunda G a z n e li im p a r a t o r lu u n u yenerek Horasan'da devletlerini kurdular (1040 tari hinde ve 16.000 atl ile). Ancak fevkalde kelimesi ile vasflanabilecek X

olan bu hdisenin ba kahraman, fikirleri ve icraatiyle S e l u k un to runu a r B e idi. S e l u k lu d e v le t in in hkimiyeti ok ksa za manda B iz a n s im p a r a t o r lu u hudutlarna kadar uzand. Bu ba arda Sir-Derya boyundaki byk ana Ouz kmesinden birbirini iz leyen dalgalar halindeki blklerin ran'a, gelmeleri pek mhim bir mil olmutur. Ouz Trkleri'nin Islm leminde grnmeleri, gerekten bu lem iin mutlu bir olaydr. nk, bu esnada Yakn-Dou Islm lemi, B iz a n s im p a r a t o r lu u karsnda kendisini mdafaa edemiyecek bir durum da bulunuyordu. slm lemi mnen yle rm idi ki, 3 4 ? bin kiilik bir Ouz bl tek bana Filistin ile Suriye'nin mhim bir ks mn kolayca eline geirmiti. Dou ve Gney-Anadolu'daki Mslmanlar kararak A ni'yi (Karsn dousunda), Antakya ve Urfa'y, Lzkiyeyi ge ri alm Haleb blgesini de nfuz ve hakimiyeti iine dahil etmi bulunan B iz a n s n, yeni bir hamle ile Suriye ve hatt Msr a da hkim olarak, slm leminin bana daha byk felketler getirmesi her an bekle nebilirdi. Arap unsurunun kendisini toparlayp B iz a n s n yeni sal drlarn karlayabilmesi, ancak belki ikinci bir peygamberin k mas ile kabil olabilirdi. Bundan tr Ouz Trkleri ile slm lemi kendisini B iz a n s a kar koruyabilecek yeni ve gc t kenmez bir unsura kavumu oldu. Gerekten Yakn-Dou slm le minin bu yeni Mslman unsuru yalnz B iz a n s tehlikesini geri atmakmakla kalmyaralc, Arablarhn bir trl yapamadklarn da baarp, Anadolu'yu fethetmi ve B iz a n s bir daha slm lemine tehlikeler yaratamyacak bir duruma drmtr. Ouz Trkler i ana yurdlarndan birlikte getirdikleri devlet teki ltna ait messeselerini ve geleneklerini slm dnyasnda da devam ettirdiler. S e l u k lu sultanlar ve atabeleri Orta-Asya bozkrlarnda olduu gibi, askerlere ve halka sk sk yamah toylar veriyorlar, Moolior da grld zere, belerini ereflendirmek ve taltif etmek iin bizzat onlara iki sunuyorlar, yerli aydn Mslmanlar hayret ve taaccb iinde brakan ar yaslar tutuyorlard. Onlar bilhassa askerlik ve idarecilikte kendilerini dier kavimlerden stn gryorlar ve mill gelenekleri, miza ve seciyeleri ile siyas hkimiyetlerinden gelen kavm bir uura da sahib bulunuyorlard. S e l u k lu la r n gerek ran ve gerek Anadolu'da mlk tekiltta yerli Iranllar' kullanmalar, resm dilin araba veya farsa olmas sadece amel gayelerle ilgilidir. nk sultanlar kendi kavimlerinden (bata her zaman ve her yerde btn devletler iin hayat bir ehemmiyeti haiz bulunan ml saha olmak zere) devletin XI

mlk tekiltnda vazife grebilecek yeter derecede eleman bulam yorlard. Devletlerini kendi yurdlarmda kurup gelmi olan Arablar ve Moollar da her yerde yerlilerden geni lde faydalanmlard. Hatt Emev tekiltn arablatran, H a lfe A b d u l- M e lik in: Iranllar bin yl hkm srdler bir an bize muhta olmadlar, biz ise bir asr devlet idare ettik bir a olsun onlardan mstani kalamadk dedii sylenir. S e l u k lu h n e d a n , tebaalarn dalet ve efkatle idare etmek, lkelerinin imar hususunda da byk gayretler gstermek sureti ile her yerde unutulmaz htralar brakmlardr. yle ki, onlar tarih sah nesinden ekildikten sonra, X IV . yzylda, tannm ranl bir mver rih, Emev ve Abbasle- de dahil olmak, zere, btn slm hnedanlarnn birka aybla mlevves olmalarna mukabil S e l u k lu la r n bu ayblardan mnezzeh, imanl, hayrsever, halka kar efkatli h kmdarlar idiklerini syliyerek onlar rnek bir hnedan olarak gs terir. Gerekten bugn, Anadolu'yu dolaan tarih ve san at eserlerine merakl alelde bir Trk veya yabanc bile S e l u k lu sultanlarnn, iyi niyetin olduu kadar akln ve bilginin de altnda, Trkiye'yi mamur ve halkn mreffeh klmak iin nasl alm olduklarm kolay ca anlyabilir. Kervansaraylar, hastahneler v.e kprler gibi, din olmyanlarn da geni lde yer ald bu eserleri yaptranlar arasnda S e l u k lu hnedamna mensup htnlarn da bulunmas kayda deer. Hatt randa kervansaraylarn mnhasran veya daha ok S e l u k lu sultanlarnn kzlar tarafndan yaptrld sanlyordu. Trk fethi esnasnda Anadolun un pek byk bir ksm, bilhassa Orta, Gney ve Bat-Anadolu blgeleri, nfusu ok az, hareketsiz, bir kelime ile geri kalm bir lke manzaras gsteriyordu. Dou ve Gney Dou-Anadolu ehirlerine nazaran, Orta, Gney ve Bat-Anadolu'dakiler snk kasabalar halinde idiler. Bunun balca sebebi birinci dere cedeki milletleraras ticaret yollarnn o zamanlarda bu lkeden gememesidir. te yandan S s n -B iz a n s ve onu mteakib, srekli ve etin A r a b -B iz a n s mcadeleleri Anadolu'daki halkm mhim bir ksmnn yok olmasna ve ukur-Ova gibi bir ok blgelerin de korkun bir ekilde tahrib edilmesine sebep olmutu. Hatt nfusunun azl, yoksulluu ve tekiltszl ile Anadolu'nun , iaret edilen byk ks mndaki, yerli halk varlk gsteremiyecek bir duruma dmt. Bun dan dolay X I. yzylda Dou-Anadolu'dan gelen Ermeni topluluklar Orta-Anadolu'da. ve ukur-Ova blgesinde kolayca yerleebilmiler ve X II

hatt t u sonuncu yerde, I. H a l s e fe r in d e n de faydalanarak, br kralllc dahi kurabilmilerdi. Yine bu sebeple, Ouz Trkleri az bir kuvvetle Orta ve Bat-Anadoluyu ok ksa bir zamanda ve cidd bir mukavemet de grmeden kolayca aabilmilerdi. Yerli halkn nfusa ok az olduunu gsteren delillerden biri de udur ki, Trk sultanlar ve beleri yaptklar aknlarda ele geirdikleri yerli halk grerek kendi lkelerinde yerletiriyorlard; nk, nfus azlndan hkim bulunduklar ferlerde ekilmemi geni topraklar vard. S e l u k lu hkmdarlarnn Dou ve Gney-Dou-Anadolu'ya kar devaml bir fetih siyaseti gtmelerine karlk, en msait zamanlarda bile, BatAnadolu, ve Marmara blgelerini almak hususunda istekli grnme meleri de ancak oralarn iktisaden geri kalm, nfusu seyrek, az ma mur yerler olmalar ile izah edilebilir. Hatt Anadolunun, iaret edi len durumundan dolay, Trk fatihlerince o kadar czib bir lke sayl madn da sylemek mmkndr. Malazgirt savann galibi A lp A r s la n n da, davranlarna baklrsa, ayn dncede olduuna hkmedilebilir. Arablar'm hem E m e v le r , hem de A b b a s le r devrinde, bir ok defalar bizzat halfelerin kumandasnda muazzam ordular halinde gelip de bir trl alamadklar Anadolu , 1071 ylndaki Malazgirt sa van takip eden 8-10 yl iinde batan baa almt. Halbuki fetih tek bir kumanda altnda ve muntazam bir pln dahilinde de yaplma mt. Fethi mteakib lkenin her taraf Ouz kmeleri ile doldu. Bun lar Trkistan ve ran'da, yayan eldalan tarafndan daima besleniyor ve yeni gelenler ile saylar daima artyordu. Fetihten sonra Anadolu ile Trkistan arasnda bir g kanal meydana gelmiti. X III . yzyln birinci yansnn ortalarna doru Trkistan, Horasan ve Azerbaycan' dan Anadolu'ya, birbiri arkasndan kalabalk Trkmen kmeleri gel meye balad. Bunlar 1220 de balyan Mool kasrgasndan kayor lard. Bylece Ouzlar'm ezici ounluu Anadolu'da, toplanmt. Osm a n l hnedannn mensup bulunduu oyman da, rivayet edildii gibi, Moollar'n nnden kap Anadolu'ya gelen Trkmen kmeleri arasnda olmas, bize gre en kuvvetli ihtimaldir. Bu arada Sir-Derya boylarndaki ehirlerde ve kylerde yayan oturak Ouzlar'n da bil hassa, Mool klc altnda can vermemek, onlara tutsak dmemek, Mool istilsn takiben Trkistan'da ba gsteren korkun alktan lmemek ve nihayet eldalarnm yaad emin bir lke olmas gibi sebepler yznden Anadolu'ya geldikleri anlalyor. Sonu olarak, Anadolu'nun pek byk bir ksm X I. yzyldan babyarak X IV . yz yla kadar sren youn gler ile her bakmdan bir Ouz (Trkmen) X III

lkesi vasfn ald ki, bu hususu X IV . yzyldaki yabanc mellifler de fark etmilerdi. Ouzlar Anadolu'ya, gelirken madd ve manev hars larn da beraberinde getirdiler. Mezar Sir-Derya boylarnda bulunan D e d e K o r k u t un manev ahsiyeti bile, destanlarn yannda, A na doluya. geldi. Ouz trkesi, bir oklarnn sand gibi, Anadolu veya stanbul'da, deil, daha buraya gelmeden nce, Trkistan da iken bugnk hususiyetlerini tayor ve orada da Trk lehelerinin en in cesi ve en zarifi eklinde vasflanyordu. Bu vesile ile u keyfiyeti ok kesin bir gerek olarak syliyelim ki, Ouzlar'n Anadolu'ya getirdik leri harslar ve bu arada her trl gelenekleri btn hususiyetleri ile zamanmza kadar kuvvetle yaayp gelmitir. Gnmzdeki Ana dolu Trklerinde atalar olan Ouzlar'n harslar, ruh davranlar ve antropolojik vasflar hkimdir1. Bugn her hangi bir kimse A na dolu'nun Trkler ile meskn bir blgesinde, K g a r lnn Ouzlar'a dair sylediklerini bu blgedeki Trkler'in dil ve davranlarnda, ge lenek ve greneklerinde aka mahade edebilir. Hatt bu kimse D e d e K o r k u t destanlarndan bazlarnn Anadolu'da hl yaadm grmekle hayretler iinde kalabilir. Oysaki Trkistan'daki Trkmenler bunlar oktan unutmulard. u szlerden de anlalaca gibi, Ouz Trkleri'nin asl ve gerek mmessillerini grmek iin Trkistan' de il Anadolu'yu dolamak lzmdr. Ftihler ve ondan sonra gelen Ouz kmeleri, umumiyetle Sivas blgesinden batdaki S e l u k lu ucuna kadar olan geni blgede yerle1 - Bugnk Anadolu Trklerinin ruh davranlar da atalar Ouz Tur/cJenninkinden

farkszdr. Anadolu Trkleri, sakin grnl, serin kanl, duygularm pek belli etm eyen insan lardr; ask suratl olm ayp gler yzl ve vakurdurlar; abuk kzmazlar ve birden parlayp sn mezler. Halkn tabiri ile Anadolu Trkniin kolayca dam an tutm az yani derhal sinirlenmez; fakat ayran kabard m kasrga gibi eser, nnde durulmaz. T pk Ouz yiitinin a tut tuunda kat ta kl eyledii gibi... Onlarn balca vasflarndan biri de kin tutmam alardr; c alma duygulan da nlenemez bir arlkta deildir; abuk barrlar; merhamet d uygulan da kuvvetlidir; aka ve ltifeden holanrlar; gereki insanlardr, yani akllar hislerine hkim ola* bilir; nme duygularnda da arlk grlm ez; onun iin bakalarnn m eziyet ve kabiliyetlerini inkr etmezler. B tn bu vasflan ile onlar A k-D eniz m illetlerinden , baz Balkan m illetlerinden, ICafkasyallar^dan ve Arablar*dan ayrlrlar. Anadolu Trkleri rhen infirat deil, cem iyetidir; toplu, yani bir arada yaamaktan holanrlar; milletlerine bal ve yurd sever olduklar da gerek bir vkadr. Y z ekli ve beden yaplarna gelince, onlar um um iyetle dz kara sal, ela gzl, yuvar lak yzl, dz burunlu insanlardr; aralarnda m avi gzl olanlar az veya ndirdir; bu gibilere, ok defa, bu vasflan bir sfat olarak verilir ( G k M e h m e d = m a v i g z l M e h m e d ; G k onun k z = m a v i g z l k z ); pek ounun cildleri beyazdr; yz ve ellerindeki esmerlik gne y ak mas ile ilgilidir; b oy la n ortadan uzun olup, gvde ksm alt tarafa nazaran ksa deildir; iin at stnde heybetli grnrler ve rahata ok atarlar ve kl sallarlar.

X IV

inilerdi. Bu husus, bu blgenin onlarn hayat tarzlarna uygun bir yer olmas ve bir de, iaret edildii gibi yerli nfusunun orada alacak derecede az bulunmas ile ilgilidir. Mool istilsndan kaan kalabalk Trkmen kmelerinin mhim bir ksm da yine bat ularna gelmi lerdi. Bir Arab corafyacs (X III. yzyln ikinci yarsnda) bat ularndaki Trkmenler' den yalnz Antalya'nn kuzeyinde, Denizli evresinde yayanlarn nfuslarnn 200.000 adra yakn olduunu sylyor. Bat ularndaki Trkmeler, S e l u k lu la r n fethinde istekli grnmedikleri. Bat-Anadolu ve Marmara blgesini kolayca aldlar. Tkmenler savalarda ellerine geirdikleri Hristiyanlar kle gibi kullandklarndan bunu ok iyi bilen Hristiyanlar, onlarn hare kete getiklerini grnce Adalara ve Rumeli yakasna kayorlard. Trkmenler aldklar Hristiyan tutsaklarn ounu Msrl, Suriyeli ve tranl tcirlere satyorlard, ite, Bat-Anadolu ve Marmara bl gelerinin, X V . yzylda Hristiyan nfusunun en az bulunduu yer ler arasnda olmasnn dier bir sebebi de budur. X I X . yzylda o blgelerde, eskisine nisbetle Hristiyan nfusun daha fazla olmas, O sm a n l devrinde baka sebeblerden ileri gelmitir. Gneydeki ukur-Ova blgesi de, bir asrdan fazla olarak yaplan Memlk-TrA:men aknlar ile Hristiyan nfusu son derece az bir duruma geldikten sonra, X IV . yzylda ou -Ok koluna mensup Trkmenler tarafindan iskn edildi. X V . ve X V I. yzylda grlen youn Trk nfusu ve yer adlar, bugn de olduu gibi, Anadoludaki Trk yerlemesinin mhiyetine dir tarih kaynaklardan karlan neticeleri tamamiyle teyid etmektedir. Dier taraftan Anadoluda, 1.000 evlik de olsa, kitle halinde herhangi bir slmlamann vukubulduu zerinde, Trk, Bizans, Ermeni, ve Arap kaynaklarnda bugne dein herhangi bir habere rastgelinmedii gibi, en ehemmiyetsiz tima olaylardan dahi bahsedildiini grdmz pek zengin O sm a n l ariv vesikalarnda da bu hususta bir kayd elde edilememitir. Nitekim, Anadolu'da Mslman Ispanya'daki Mozarablar (Mstarib) gibi ve kudretini var lm uzun mddet devam ettiren bir dnme snf da mevcut olma mtr. Esasen buna hayret etmemelidir. nk, gerek halk ve gerekse devlet olsun pek ak slm geleneine uyarak Hristiyanlara Mslman olmalar iin telkin ve tevikte bulunmuyordu. A y rca Trk ve daha doru bir ifade ile slm devletlerinde, Hristiyanlarn Mslman olmalar halinde gelirlerinde mhim bir yeri olan hara ve cizyenin ortadan kalkaca kaygs da vard. te yandan eer toplu halde dnmeler olsa idi, Mslman olan bu yerli topluluklar XV

Bulgaristan''daki Ponaklar, Giritteki Mslmanlar, Arnavudlar ve Boaklar gibi, kendi ana dillerini konuur grecektik. Dou ve Gney Dou-Anadolu1 ya gemeden nce u umum kai deyi hatrlamamz yerinde olacaktr. Bu da bir kavmin bir yerdeki siyas hkimiyeti ne kadar uzun srerse ve o yerdeki yerli halkn me den seviyesi de ne kadar geri bulunursa bulunsun, eer o kavim yeteri kadar nfus fazlalna sahip deilse, bata dili olmak zere, mill harsnn o yerde hkim bir duruma gelmesi mmkn olamyor. Bugn dokuz asrlk pek uzun bir siyas hkimiyete ramen Dou ve Gney-DouAnadolu blgelerinin baz yrelerinde halkn trke konumamas bununla ilgilidir, Dou-Anadolu ile Gney-Anadolu2 coraf durumu ve iklim hususiyetleri ile Anadolu mm Orta ve Bat blgelerine nazaran Trk oymaklarnn yerlemesine daha az elverili idi. Dier taraftan bu blgelerde ehir hayatnn epeyce gelitiini ve vergi kaygs ile yerli halk zerine titreyen devletin de ksa bir zamanda istikrarl hkimi yet kurmu olduunu biliyoruz. Bu sebepler ile Trk nfusu ad geen blgelerin ancak Erzurum, Ahlat ve Harput gibi baz yrelerinde ve dier baz ehir ve kasabalarnda kuvvetle tesirini gsterebilmitir. Bu nunla beraber Mool istils sebebiyle gelen Trkmenler in kalabalk bir ksm da bu blgelerde yurd tutmutu. Bu Trkmen kmesini ba lca Kara-Koyunlular ve Ak-Koyunlular temsil ediyorlard. Ayrca yine ayn blgelere Uyratlar, Sutay'llar ve saire gibi Moollar da gel milerdi. Bu Trk ve Mool nfusu blgelerin kavm ehresini dei tirebilecek bir younlukta olup, tesirini de gstermeye balamt. Fakat, i ekimeler yznden Mool unsurunun ou buradan ayrl d. ok gemeden X V . yzylda yaptklar fetihler ile Kara-Koyunlular dan da kalabalk topluluk ran'a getti. Ak-Koyunlular a . gelin ce, onlar Dou ve Gney-Dou-Anadolu'daki btn yerli hkim ve emirlerin siyas faaliyetlerine son vermek gayesini uurlu bir ekilde tamakta idiler. U zu n H a a n B e zamannda ylmadan uygulanan bu gayeye ulalmt. Ancak Ak-Koyunlularm Kara-Koyunlular' ortadan kaldrp onlarn topraklarn ellerine geirmeleri, nemli say da Ak-Koyunlu Trk nn de rana gitmesine yol amtr. Bunu da mezhebce S a f e v ile r e balanm olan veya onlarn hizmetinde bu lunmak istiyen Trk oymaklarnn gidii takib etti. Blgelerin bugn k kavm durumunu ise O sm a n l hkimiyeti hazrlamtr. E er bu blgeler S a f e v ile r in elinde kalsa idi, trkenin oralarda rakibsiz bir dil haline gelmesi pek muhtemeldi.
2 Gney-Dou-Anadolu sz ile UV/a dan Hakkriye kadar olan blgeyi kasdediyoiuz.

XVI

S e l u k lu kudreti en yksek noktasna 1240 tarihinde ulamt. Bu esnada onlarn bat snn, umumiyetle, Mula vilyetindeki Da laman ayndan bahyarak Denizli ve Ktahya nlerinden geip Sa karya'ya. ulayordu. Gneyde, ukur-Ova blgesi de S e l u k lu snr nn dnda kalyordu. Ancak buradaki Ermeni kralh S e l u k lu lar a vergi veriyor ve harb zamannda da asker gnderiyordu. S e l u k lu hududu Douda Erzurum ve Diyarbekir blgesini iine ahyordu. Trabzon blgesindeki R u m d e v l e t i de S e l u k lu la r n tbileri ara snda idi. Ayrca Haleb ve am Eyyublular'nn S elu k lu la rd metbu tanm olduklarn biliyoruz. Yukarda iaret edilen zamanda Trkiye mamur ve mreffeh bir lke halinde idi. S e l u k lu hnedan, uurlu bir iktisad siyaseti gde rek birinci derecedeki milletleraras ticaret yollarn Trkiye'den geir meye muvaffak olmutu. Bu maksatla, lkelerini, ilerinde tabib, bay tar, hamam ve hatt alg takm bile bulunan bir kervansaray a ile rmler ve rmaklar zerine tatan byk kprler yapmlard, te yandan salk ilerine de nem vererek balca S e l u k lu ehirlerinde hastahneler ina edilmi ve pek ok medrese ile de sslenmiti. te edeb trkeyi bu medreselerden yetienler yaratmlardr. Tabi bunlardan bahsederken S e l u k lu devrinin aa yukar 230 yl kadar srdn, bunun bir asrnn B iz a n s la devaml mcadele, 50 ylnn da Mool hkimiyeti ile getiini unutmamalyz. Bylece S e l u k lu la r , Trkiye'nin kurucular olduklar, lkelerini mamur ve halk larn mreffeh kldklar ve bir ok bakmlardan orijinal saylabilecek bir kltr yarattklar iin Trk milletinin hayranlk ve minnettarlm kazanmlardr. Aratrmalar ilerledike onlarn siyas, ktisad ve kl trel sahalarda gsterdikleri gayretin ehemmiyeti, phesiz daha iyi anlalacaktr. Yukarda iaret edilen zamanda Anadolu daki Hristiyanlarm pek ou ehirlerde yayordu. nk, kendilerini devlet en emin bir ekilde oralarda koruyabilirdi. Bunlarn ehemmiyetleri ancak devlete munta zam vergi veren mstahsil insanlar olmalarndan ileri geliyordu; deil ise siyas hayatta hi bir rolleri olmamtr; tima hayattaki mevki lerine gelince, bu, Irak ve Suriyedeki Hristiyanlarnkinden farkszd. Byk S e l u k lu ehirlerinde idiler denilen ve balarnda idi balar bulunan zmreler grlyor. Bu zmrelerin, yaadklar ehrin dmana kar savunulmasmda hizmet etmek gibi, bilhassa asker bir vazife ile mkellef olduklar anlalyor; fakat bu sahada da o kadar ehemmiyetleri yoktu. Bu zmreler X I I I . yzyln sonlarnda tamamen ortadan kalkmlardr, idiler'in kavm meneleri iyice bilinemiyor. XVII

Trke bir kelime olan idi, melez demektir. Yni anas ve babasn dan biri Trk olmayan kimse anlamna geliyor ve arabaya muvelled (anas arab olmyan) kelimesi ile tercme ediliyor. Gerekten X II. yzylda randa yerli kadnlardan domu Trkler'e de araba eserler de Etrk ul-Muvelledn (yni melez Trkler) deniliyordu. Acaba Anado lu'daki idiler de byle mi idiler? Fakat, byle bir ihtimali teyid eden deliller henz ele geirilememitir. Muhakkak olan bir husus var ise, onlarn, siyasi ve asker sahada olduu gibi, dier bakmlardan da ehemmiyetli bir zmre olmadklardr. Kaynaklarda, kendilerinden na diren ve mbhem bir ekilde bahsedilmeleri de bu husus ile ilgilidir. Mamafih idilerin dnmeler olmalar mmkndr. S e l u k lu ehir lerinde Trkler'den baka ounlukla ran' dan gelmi san atkr, tccar ve okumu kimselerden mrekkep baka Mslmanlarn da yaadklarn biliyoruz. Kylere gelince, bunlarn ezici ounluu Trkler ile meskn idi. Kyllere X III . yzyln ikinci yarsnda Trk (araba cemi Etrk) de deniliyordu. Bu isim onlara Irak, Suriye ve Msr ehirlerindeki halkmaraba konutuklar halde- arab szn sadece gebe arablar iin kul lanmalarna baklarak- devletin mlk tekiltnda vazife gren Iranl memurlar tarafndan verilmi gibi grnyor. Bu suretle Trk sz kyl anlamna da geldi ki, O s m a n l devrinde de bilhassa X V II. yzyldan itibaren, daha yaygn olarak ve ayn anlamda O sm a n l memur ve aydnlan tarafndan kullanlmtr. S e l u k lu la r devrinde nc unsuru Trkmenler, yni Trk gebe topluluu meydana ge tiriyordu. Bunlar ok defa kendi kavim adlar ile, yani Trkmen sz ile anlyorlard. Trkmenler nfus bakmndan olduu kadar siyas bakmdan da pek mhim bir unsur idiler. Trkmenler yani Trk gebe unsuru Anadolu'da Mool hki miyetine kar heryerde ylmadan mcadele etmilerdir. nk, onlar yerleik Trk unsurunun aksine mcadele iin gereken tekilta, inzibat ve savalk ruhuna sahip idiler. Yerleik Trk halkna gelince, bunla rn aralarnda birleip kuvvetli bir mcadele cephesi vcuda getirmeleri mmkn olamyordu. ayet Trkmenler olmasa idi Anadolu'daki M o ol hkimiyetinin ok daha uzun srecei muhakkak olduu gibi, mem leket haric istil ve fetihlere de her zaman ak kalabilecekti. Trk gebe unsurunun, kendisinden km olan S e l u k lu ha nedan ile mnasebetleri, devletin kurulmasndan sonra bozulmutu. Bunun balca sebebi S e l u k lu hnedannn, dier Islm slleleri gibi para ile satm alnm, pek ou baka Trk kavimlerine mensup XVIII

memlk, yani kullardan hassa ordular tekil etmeleri ve devletin yk sek asker memuriyetlerini onlara vermeleridir. Hnedan bu hassa ordusuna sahip olduktan sonra kavimdalan olan Trkmenleri tamamiyle denilebilecek bir ekilde ihmal etmi ve deta onlar unut mutur. Vaka S e l u k lu la r n ve sonra O s m a n lla r m kullardan mteekkil hassa ordular kullanmalarna Trk unsurunun zaafa ura masn nliyen millerden biri nazar ile bakmak belki mmkndr. Ancak, btn yksek asker memuriyetlerin bu hassa ordusu mensup larnn elinde olmas, asker bir kavim olan Trkler arasnda geni tepki ler yaratmtr. Bu tepkiler S e l u k lu devletinin zayflama ve ykl masnda mhim bir mil tekil ettii gibi, O sm a n l ip m p a r a t o r lu u nun gcn yitirmesine ve Trk halknn byk felketlere urama sna ve Anadolu'da, geni tahribatn yaplmasna da sebeb olmutur. Dier taraftan saltanat verseti iinin deimez bir kaideye balanma m olmas da i savalarn kmasnda ve Trk devletlerinin zayfla ma ve yklmasnda dier mhim bir mil idi. Bunlardan baka emir ler ve belerin hkmdarlarna kzp itaatsizlik gsterdikleri ve isyan kardklar da sk, sk grlen olaylardandr. Fakat bu vkalara ra men, nasl oluyor da Trkler bu kadar uzun bir zaman siyas hkimiyet lerini devam ettirebildiler ? phesiz bu husus yalnz onlarn askerlik ka biliyetleri ve ana yurttan daim surette beslenmeleri ile izah edilemez. Mool istils, eski Trk lemini tamamen ortadan kaldrm, Tr kistan ve Orta-Dou'da korkun kymlar ve tahribat meydana getirdii gibi, mamur ve mreffeh Anadolunun da zdrabl bir devir geirmesine, sebep olmutu. Bununla beraber Mool istils ve hkimiyetinin Bat Trkl bakmndan birok msbet mhim neticeleri de olmu tur. Evvelce de iaret edildii gibi, Ouz yahut Trkmen kaviminin Trkistan ve randa, yaayan kmelerinin pek ou bu istil sebebi ile Anadolu'ya gelmiti. Bu suretle Anadolu, maddeten ve manen Ouz Trkl'nn yurdu vasfm kuvvetli bir ekilde almtr. Dier taraf tan Moollar kendileri ile birlikte baka Trk kavimlerine mensup pek ok insan da getirmilerdi ki, bunlar da Yakn-Dou Trkln kuv vetlendirmitir. nc olarak Yakn-Dou'da Trk kltrnn Fars ve Arab kltrleri yannda nc bir kltr olarak kuvvetle yer al mas da Mool hkimiyeti devrinde grlmektedir. Bu arada ran'daki Mool saraynda kuvvetli bir Trklk uuru domu ve bunun sonu cunda meydana getirilen eserler, Bat-Trkler'i yani Trkmenler'de de kavm duygularn daha uurlu ve daha yaygn bir hale gelmesinde mhim bir mil tekil etmitir. X IX

Belikler devri, S e l u k lu ve O s m a n l hkimiyetleri arasndaki devirdir. Bu devrin balca vasf S e l u k lu la r zamannda aln mayan blgelerin fethedilmesi, Trk nfusunun ve kltrnn bata ehirler olmak zere her yerde ok kuvvetli bir hkimiyet kurmas, trkenin edeb ve resm dil olarak farsaya kar rakipsiz bir mevkie ykselecek surette bir gelime gstermesidir. Dier taraftan Anadolu' nun byk bir ksm yabanclarn gptasn ekecek derecede, bolluk iinde idi. Her biri bir blgenin sahibi olan belerin, lkelerini mamur etmek iin ellerinden gelen gayreti esirgememi olduklar grlyor. Hlis bir Ouz Trkmen olan O sm a n l h a n e d a n n n Anadolu'da yapt i, Burso dan Boaz-Ii'ne kadar olan Marmara blgesini fet hetmesidir. O sm a n l hnedan tarih sahnesine kt zaman Ana dolu'daki Trk cemiyeti oktan teazi etmiti. Bu hanedan trk ce miyetinin bana geince orada hereyi hazr buldu. O s m a n lla r batda, Rumeli yakasnda, fetihlerde bulunurlarken, douda da KoraKoyunlular T im u r un istilas ile geciken Iran istikametindeki fetih lerini, X V . yzyln balarndan itibaren tahakkuk ettirmeye giritiler. Bylece Anadolu'dan her iki ynde fetih yolu ile yaylma hareketleri yaplmaya baland. Bat ynndeki yaylmay Bat-Anadolu, Mar mara blgesi ve ksmen de Orta-Anadolu'daki Trk oymaklar ve yer leik Trk halk, Iran ynndekini de Dou ve Gney-Dou-Anadolu'daki Trk oymaklar besliyordu. Bu yaylmalarn nfus younlamas ve ktisad skntlar ile ilgili olmad muhakkaktr. nk Anadolunun X V I. yzyldaki nfusunun takriben 4-5 milyondan fazla olma dm biliyoruz. ran ynndeki g hareketi, Kara-Koyunlular'dan sonra Ak-Koyunlular ve Safevler zamannda da devam etti. Hatt O s m a n lla r btn Anadolu'ya, hkim olduktan sonra, X V I. yzyln ikinci yarsnda da, Anadolu'daki ran'a gmeler vukbuldu. Btn bu gmeler sonucun da Azerbaycan, daha doru bir ifade ile Kuzey Bat-lran, Rum-eli gibi, Anadolu'nun kavm bakmndan bir uzants halini almtr. Asker sahada olduu gibi, mlk idarede de mkemmel bir tekilta sahib bulunan O sm a n l devleti Balkanlar'a devaml, dzenli ve gelien bir hayat getirmiti. Bundan Mslman unsuru kadar Hristiyanlar da faydalandlar. Trkler Rum-eli'nde youn bir ekilde bilhassa kuzeyde Varna, batda Tatar-Pazar ve gneyde Kavala arasndaki blgede yurt tutmulard. Bunlar, iaret edildii gibi, Bat-Anadolu, Marmara blgesi ve Orta-Anadolu dan gelmilerdi ki, bunun hatras Rum-eli Trkleri arasnda unutulmyarak zamanmza kadar yaamtr. Ad XX

geen blge hemen her bakmdan Anadolu'nun bir uzants mahiyeti ni almt. Burada da, Anadolu da olduu gibi, ehir ve kylerdeki Trkler'n yannda, gebe yaay srdren ehemmiyetli sayda Trkler de vard ki, bunlara da Yrk denilmekte idi. Rum-eli'ndeki Yrkler, trl kollara ayrlyor ve yaadklar blgelerin adlar ile anl yorlard: Tanr-Da Yrkleri ( Gmlcne, Karasu Yenicesi, Drama ve Kavalada), Nal-Dken Yrkleri ('bugnk Bulgaristan'da), Se lanik Yrkleri (Makedonya ve Tesalya'da) Vize Yrk-leri (Vize, Lle-Burgaz-, orlu ve Hayra-Bolu), Kocack Yrkleri (Edirne, K klar-Eli, Baba-Eski ve bugnk Bulgaristann baz yerlerinde). Yrkler, O s m a n l asker sistemi icab, devletin kuvvetli bulun duu X V I. ve X V II. yzyllarda daha ziyade yardmc birlikler olarak kullanlmlardr; ancak X V III. yzylda asker sknts ekilmeye balannca ruhlarm okamak iin Evld- Ftihan (fatihlerin oullar) ad verilerek silhl kuvvetler arasna sokulmulardr. Balkanlardaki Trk hkimiyeti bu blgedeki Hristiyan milletler zerinde derin meden tesirler yapmtr. Bu gn de, bu milletlerin dil lerinde ve gnlk yaaylarnda bu tesirlerin izleri grlr. Bilindii gibi, Balkanlar'daki Trk hkimiyeti sonucunda Bonaklar ile Arnavudlar'm ou ve Bulgarlar'dan bir topluluk (Pomaklar) da Mslman olmulard. Fakat bunlarn trklememelerinin tek bir sebebi vard ki, o da aralarna yeter derecede Trk nfusunun girmemi olmasdr. O sm a n l devletinin, Kuzey-Afrika slm lkelerini Avrupalla n istilsndan kurtard bir vkadr. ayet bunda baar gstermese idi, kuvvetli ihtimal ile imdi oralar Hritiyan lkeleri olarak gre cektik. Ne Arab unsuru, ne de Berberiler, Ispanyay olduu gibi, K u zey-Afrika'y da koruyabilmilerdi. Kuzey-Afrika'daki lke yni, Cezayir, Tunus ve Ta ablus, Trkler tarafndan ocak ad verilen bir asker tekiltla idare edilmitir. Bu ocaklara alnacaklarda aranlan en mhim vasf, onlarn hlis Anadolu Trk' olmalar idi. Arablar ve Berberiler ocaklara alnmadklar gibi, babalar Trk ve analar yerlilerden olanlar da yksek memuriyetlere geirilmiyorlard. Ocaklar, ihtiyalar olan Trkleri Bat ve Gney-Bat Anadoludan temin ediyorlard. Bu maksadla gnderilen heyetler, Bat-Anadolu'daki ehir ve kasabalar dolaarak pazar yerlerinde: y o r u lm a d a n a k e k a z a n m a k , t e r le m e d e n lm e k is t e y e n le r b a y r a m z a lt n a gelsin szlerini nida ettirip asker deviriyorlard. Bu gidenler arasmXXI

da klar da bulunuyordu ki, syledikleri lrke iirler zamanmza ka dar gelmitir. Cezayir ocanm reisine verilen day unvan da Anadolu Trklerinin tanmadklar byklerine, annelerinin kardelerine olduu gibi, day demelerinden ileri geliyor. Zamanmzda Bat-Anadolu da Orta-Anadolu dan gelen iilerin banda bulunanlara verilen dayba sz de ay telkki ile ilgilidir. Bylece Bat ve Gney-Bat-Anadolu, babayiit evldlarnn bir ksmm da, ou bir daha dnmemek zere, uzun bir zaman Kuzey-Afrika'ya, gndermitir. Bu gn bile Anadolu'da A k a m d a n C e z a y ir e g id e n o k o lu r eklinde bir atalar sz vardr. O sm a n l devletinin giritii uzun sren harblerde yenilgilere uramas Anadolu'daki hkimiyetini son derecede zayflatarak bu lkede irili ufakl derebei de denilen ynlarm ortaya kmasna sebep olmutur. Bunlarn devri, aa yukar bir asr devam etmitir3 , ite bu ynlar devrinde Bat-Anadolu'da Aydn, zmir ve Manisa vilyet lerinde Zeybeklerin de ortaya kt grlyor. Bunlar devlet kuv vetine kar geliyorlar ve zenginlerden szdrdklar paralar ile geini yorlard. Z eybek , kelimesinin nereden geldii hez aydnlatlmam olduu gibi, bunlarn zuhurunda o blgedeki oymaklarn mil olup olmadklar da iyice bilinemiyor. Zeybeklerin faaliyetlerine bir trl son veremeyen devlet, savalklarndan dolay onlar cretli asker olarak ordusunda kullanmtr. X V I. yzyln banda Hind ticaretini eline geiren Portekizliler Gney ve Dou-Arabistan iin cidd bir tehlike tekil etmilerdi. Osm a n l hkimiyeti bu tehlikeyi de uzaklatrd. X V I ve X V II. yzyl larda Arabistan'da Trklere, umumiyetle, Karaman deniliyordu. Bu husus her halde oraya gnderilen askerlerin ounun Karaman eyle tinden olmas ile ilgilidir. Anadolu Trkleri, yiitlikleri ile Arabistan'da -Yemen de dahil olmak zere-byk bir n kazanmlard. Ancak Ye3 Anadolu'daki bu ynlar v ey a derebeileri devri de en ilmal edilmi konulardan biri

dir. yleki bu nlan n en mhimi olan apan-oullaTinm. asl adnn ne olduu bile ortaya konm a mtr. apan-oullar tarafndan Yozgat*da. yaptrlm byk cam inin hazresinde grdm kitbelerin en eskileri ailenin adnn ne a p a n , ne de C e b b a r olm ayp a p a r olduunu gs teriyor:

\\ \ 4 * * *
) \

VA

jj

ipi
< j

4 J
4

j
J
j

Bunlara gre

ve jL > - t

kelim esinin yanl okunmasndan m eydana gelmi ve

aile bu yanl isim ler ile tannmtr. Bu aileye ait kitbeler, gerekli izahatla birlikte, yaknda tarafm zdan yaynlanacaktr.

X X II

mere e gnderilen Trkler'in mhim bir ksm vatanlarna dnemiyor lard. Bu, H a z r e t -i m er i bile dehete dren vahi gr n ve davranl Yemenli Arab boylan ile arpmaktan ziyade has talktan ve bakmszlktan ileri geliyordu. Yemen den geri dnemeyen Trk genlerinin milletimizin bannda at yaralar ifade eden hzn l trklerin hl arlmakta olduu malmdur. O sm a n l devleti, bu gnk snrlar iinde Trkiye'yi, ancak K a n u n devrinde idaresi altma alabilmiti. Bu idarenin, mahiyeti icab, Anadolu'da girdii yerde, bilhassa kyller ve gebeler tarafn dan memnunlukla karlandm ileri srmek gtr. Bu sebeple X V . ve X V I. yzyllarda grlen mezhebi ayaklanmalarda bile O sm a n l idare sisteminin mahiyetinin ve onun kt uygulanmasnn byk bir pay olduu phesizdir. X V I. yzyln sonlarnda kan ran ve Avus turya harpleri ve onunla yakndan ilgili bulunan korkun C e l li ay a k la n m a la r Anadoludaki, umum hatlarn muhafaza ederek gelen, eski tima dzeni tamamen ortadan kaldrd. Memleket harab bir duruma, halk da derin bir yoksulluk iine dt. Her yerde kkl ailelerin, yani be snfnn pek byk bir ksm yok oldu; geri kalan lar da ktisad bakmdan fazla bir zarara uramadlarsa da devlet karsnda olduu gibi, evrelerindeki halk iinde de siyas itibarlarn kaybettiler. Hatt bunlann bir oklan basit davranl, sefahate mey yal ve yoksullara yardmdan uzak insanlar haline geldiler. Bu sonun cularn zamanmza kadar gelen mensuplannda da ayn hal grlr. Halbuki b e lik v e r m e k le , y i i t l i k v u r u m a k la o lu r atalar sznde de ifade edildii gibi, Trk halk, en eski zamanlardan beri han, sultan, be ve aalara kendilerine hizmet etmek ve yardmlarda bulun makla grevli insanlar gz ile bakyorlard. Avrupa asilzdesinin ve krallarnn saraylar, atolar yaptrmalar karsnda bizimkilerin ti ma eserler vcda getirmeleri bilhassa bu telkkiden gelmektedir. Byle yaplmad takdirde el mi y a m a n b e m i y a m a n , el y a m a n atalar sznn de gsterdii zere aalar ve beler mevkilerini muhafaza etmekte glkler ile karlayorlard. ehir halk zikredilen olaylardan ancak iktisaden zarar grmt. Anadolu ehirlerinde Belikler devrindeki Ahilerin halefleri olan esnaf ve sanatkrlar zmresinin bu olaylardan mteessir olup olmad he nz incelenmemitir. K yl snfna gelince, asl darbeyi yiyen bu snf olmutur. Bu olaylar kyl snfna yoksulluk ve nfus kayb gibi b yk felketler getirmitir ki, uzun asrlar boyunca bu snf kendi ken dine bu kayplarm telfi edememitir. Kyl snf arasnda alan X X III

bu derin yaralar nfus bakmndan ancak Trk oymaklar kapatmaa abrmlardr. Gebe Trk topluluklarna gelince, ad geen olaylar onlar ze rinde de tesirini gstermi ve istisnasz hepsinin dzenleri bozulmutur; bazlar dalmlar veya dalma derecesine dmlerdir; bazlar da eskiden beri yaadklar yurtlarndan ayrlarak baka yerlere g et mek zorunda kalmlardr. Bununla beraber gebe unsur, hareket kabiliyeti sayesinde i karklklar, harbler, salgn hastalklar, stma ve ktlklarn tesirlerine, kyl ve ehirlilere nazaran daha az maruz kalmtr. Bu sebeple onlar nfus bakmndan daha ok artmlardr. Bu keyfiyet'ise oturak Trk halk arasnda meydana gelmi olan geni boluklarn doldurulmasnda pek mhim bir mil olmutur. Trk gebe topluluklar O sm a n l devrinde de Orta-Asyadan. getirdikleri koyun ve at besliyorlar ve yine onlar gibi deveyi de ta ma vastas (yklet) olarak kullanyorlard. O sm a n l devletinin de seferlerde askerin azn develer ile tattn biliyoruz. Trk topluluklarnn mhim bir ksmnn adrlar X I X . yzylda dahi, anayurttan getirilmi olan ak keeden yaplm deirmi adr lard. Bu Trk adrlar Yakm-Dou da slmiyetten nce de tannmt. Hatt H a z r e t i P e y g a m b e r in bile seferlerde Trk adrnda otur duu sylenir. Kldan mamul kara adrlarn kullanlmas yoksulla ma ile ilgili grnyor. Kl adrlar mnhasran kei besleyen, otur duklar yerler sarp ve otlaklar dar olan Yrkler kullanyorlard. Fa kat Trkler in asl mill adrlar, iaret edildii gibi, ak keeden yapl m deirmi adrlardr. Anadoludaki Trk cemiyeti bir birini izleyen uzun ve yorucu harbler, salgn hastalklar ve ktlklar sebebi ile bir daha eski kuvvetini elde edemedi. Hatt X I X . yzylda Avrupal seyyahlar, Hristiyan larn aksine Trk milletinin mahvolmaya doru gittiini mahade etmilerdir. X V I. ve X V II. yzyllarda ou Trk aslndan olmayan O sm a n l mellifleri, Anadolu Trklerine ve bilhassa kyllere Etk-i bidrk demilerdir. Fakat bu mellifler ve btn O sm a n l idarecileri, Anadolu Trkleri nin devletin asl dayanan tekil ettik lerini idrk edememilerdir. Bylece Trk cemiyetine zaaf gelince O sm a n l devleti de kudretini kaybetti. O sm a n l, son asrlara kadar Anadolunun insann ve servetini grlmemi bir israfla harcam, fakat ona hi bir ey vermemitir. Bu yzden Anadolu Trkleri yoksul ve geri kalm bir cemiyet, Anadolu da harab bir memleket haline gel mitir. Anadolu halk arasnda idarecilere O sm a n l ad veriliyordu. X X IV

Bu adn verilmesinde, mensuplarnn saray ve ocaktan yetimeleri ile kavm bakmdan Trk halkndan kmamalarnn balca miller ol duu muhakkaktr. Anadolu Trkleri bunlara deta yabanc ve ms tevli bir zmre gz ile bakyorlard. O sm a n l snfnn mensuplan, Anadolu halkna bilhassa kyl ve gebelere gre marur, hain, h iy lekr, sznde durmaz, vefsz ve gayri dil insanlardr4. Gerekten X I X . yzylda Anadoluyu gezen Avrupal seyyahlar Anadolu Trkleri nin yoksulluklarna ramen, asil ruhlu, namuslu insanlar olup, kt idareciler elinde yoksul ve geri kalm bir duruma dtklerini yazarlar ki, bunun bir gerek olduu phesizdir.

4 Bu gn Dou-Anadolu*da. u deyi hl hatrlanmaktadr. alvar Eeri altak Osmanl

kaltak

Osmanl

Ekende yo/c, biende yok Yemede ortak Osmanl

XXV

1 .

Blm
Ouzlarn Tarihi

A. OUZLARA DR EN ESK BLGLER


1 - Ouz dmu Menei: Ouz adnn menei hakknda bir ok fikirler ileri srlmtr. nl Macar bilginlerinden J. N e m e th , Ouz szn ok-(-uz eklinde tahlil etmitir. Ona gre ok, boy (kabile), w z de cemi edatdr1. Bylece Ouz, boylar demektir. Gerekten okun eski zamanlarda b oy anlamna geldii biliniyor. B a t G k -T r k devleti on boya dayanmakta olup, bu on boya on-ok denilmekte idi. Okun boy anlamna geldiinin izi Ouz elinin boy tekiltnda da grlmektedir. Ouz eli, bilindii gibi, iki kola ayrlmakta, bunlardan birine Boz-Ok, tekisine de -Ok ad verilmektedir, ikinci adn ok dan meydana geldii muhakkaktr. Ancak bata W . B a n g olmak zere, baz limler Ouz da sesinin olmas dolaysile N e m e th in bu fikrine itiraz etmilerdir2. Son yllarda ise Ouz adnn asl hakknda baka izah tarzlar ortaya atlmtr5. Biz J. N e m e th in fikrini kabul etme ye mtemayiliz4. Bilindii zere, Orta-Asya'da ilk defa olarak tekiltl ve byk bir imparatorluu, inliler in Hiung-nu adm verdikleri kavim kurmu1 Bu hususta bk. H s e y in N a m k O r k u n , Ouzlarca dir , A nkara , 1935, s. 4 -5 . 2 W . B a n g ve G .R . R a h m e t i, Ouz Kaan destan, stanbul, 1936, s. 6. 3 Bk. D. S in o r , Ouz Kaan destan zerinde baz mlhazalar, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk D ili ve Edebiyat Dergisi , s. 1-14; M. L o u i s B a z in , Notes sur les mots Ouz et Trfc , Oriens ., 1953, V I, s. 315-322. 4 Bu mesele zerindeki dier fikirler iin, bk., J a m e s H a m ilt o n , Toquz^Oguz et On Uygur, Journal Asiatique , annee 1962, s. 25-26.

tur. Bu kavim, ilim leminde Trk aslb kabul edilmitir. in kay naklarnda Gk-Trkler in, U y g u r lav'm ve Krgzlar m Hiung-nularm soyundan gsterilmeleri phesiz hu hususta en mhim delillerden biridir. Trk devlet tekiltnn gerek kurucular olan Hiung-nular, Mildtan nce III. yzyln sonlarnda komularnn ekindii kudretli bir kavim haline geldiler. M.O. 209 ylnda bu kavmin hama inlilerin M a o -T u n (yahut M e-T e) dedikleri bir hkmdar geti. M a o -T u n , faaliyetlerinden anlald zere, Trkler in tarihe bilinen ilk byk hkmdardr. in kaynaklarnda, rivayet olarak anlatldna gre, M a o -T u n , gen bir ehzade ike vey annesinin iddetli tesiri altnda bulunan babas T e o m a n tarafndan, Hiungnularm gney-bat komular Ye-iler e rehine olarak verilmi, sonra da T e o m a n bu kavme saldrmt. Bundan maksat Ye-ilerin o lunu ldrmelerine vesile vermekti. Gerekten Ye-iler ldrmek iin M a o -T u n u aradlarsa da bulamadlar. nk M a o -T u n u rayaca feci kiheti anlayarak kam ve babasnn yanna gelmiti. T e o m a n olunun bu baarsndan ok memnun grnerek ona, has sa tmeninin kumandanhn verdi. Fakat, M a o -T u n , babasmn kendisine yapmak istedii ktl unutmayarak bir frsatn bulup T e o m a n ve onun yaknlarn ldrd. Bu suretle Hiung-nu tahtna geen M a o -T u n yapt seferler ile devletinin hudutlarn genilete rek zamann en kudretli hkmdarlarndan biri oldu5 . M a o -T u n ve haleflerinin bir sra yksek ifte kumandanlar olup, bunlar birbirlerinden sol ve sa olarak ayrlyorlard. Bundan Hiung-nu imparatorluunun dayand elin sol ve sa olmak zere iki kola ayrlm idii neticesi karlabilir. Yine in kaynaklar geni Hiung-nu imparatorluunun 24 kumandan tarafndan idare edildiini yazyorlar6. Bundan da Hiung-nu elinin 24 boydan meydana geldiini sylemek mmkndr. Yine bilindii gibi, X IV . yzyln, balarnda yazlm olan Ouzlarm destan tarihlerinde7 , T r k le r in ilk fatih hkmdar olarak O u z H a n dan bahsedilir. Hatt burada da, Ouzun din inancndan dolay, babas K a r a -H a n tarafndan ldrlmek istendii, fakat onun yaplan savata galib gelerek babasn ldrd sylenir. Dier
5 D e G r o o t , D ie Hunnen der Vorchristlichen Zeit , Berlin-Leipzig, 1921, s. 49-50; W . H .M c G o v e r n , The Early empire o f central A sia , Chapel Hill , 1939, s. 116. 6 D e G r o o t , ayn eser, s. 55-56; W .H .M c G o v e r n , ayn eser, s. 117-118. 7 Bu eser hakknda nc Blme bk.

taraftan Ouz elinin Sa ve sol olmak zere iki kola ayrldm, sa kola Boz-Ok, sol kola -Ok denildiini ve Ouz elinin 24 boydan mey dana geldiini biliyoruz. Bir ok mellifler, zikredilen u benzerliklere bakarak efsanev O u z H a n n tarih M a o -T u n olmas ihtimalini ileri srmlerdir. Biz bu mesele zerinde ancak u hususlara dikkati ekmek istiyoruz: Ouzlar n desta.n tarihleri, M a o -T u n dan aa yukar 1500 yl sonra yazlm olup, bu destan tarihin O u z -H a n a aid blmnn, mill bir gaye ile aydm bir Trkn muhayyilesinden kt anlalyor. Di er tardftan Ouzlar m 24 boydan meydana geldikleri hakkndaki bil gimiz de X I. yzyldan daha geriye gitmemektedir. 2 - Barlk Irma Kylarnda Ouzlar: 155 ylna doru Orhun blgesinde Hiung-nulara. yerini SienPiler aldlar. Onlara da Juan-Juanlar halef olduktan sonra 552 tari hinde G k -T r k im p a r a t o r lu u kuruldu. Bu imparatorluk o za mana kadar Orta-Asya da kurulmu devletlerin en by idi. Bugn k bilgimize gre, Trk diline ait en eski htralar da G k -T r k im paratorluu devrine aittir. Bu htralar balca mezar kitabeleri tekil ediyor. Bunlar Orhun ve Yenisey kitbeleri i olmak zere ikiye ayrlr. Orhun kitbeleri V III. yzyldan kalm adr., Yenisey dekilerin daha eski bir zamanda, pek muhtemel olarak da V II. yzylda yazl dklar anlalyor, ite Ouz adna ilk defa olarak bu Yeniey kitbelerinden birinde rastgelinmektedir. Ulu Kem e dklen Barlk ay ky smdaki bu kitbe aynen yledir: 1 - Er erdemi atm tabdm erdemi... (n ?) 2 - z Y i e n A lp T u r a n Alt Ouz budunda yegirmi (ya mka) adrldm 3 - Beg erikime sizime adrldm. Bugnk Trke le : 1 - Er erdemi adm buldum erdemi... (iin ?) 2 - z Y i e n A lp T u r a n Alt Ouz kaviminden on (yamda) ayrldm 3 - Belik nfuzumdan, szlerden ayrldm8.
8 H s e y in N a m k O rku n, Eski Trk yaztlar, (T. D. K..), stanbul, 1940, III, s. 61.

Anlalaca zere, bu kitbe -eer doru okunmu ise- alt b oy halinde olan Ouzlarm kitbenin yazld zamanda Barlk yresinde yaadklarn gsteriyor. Bu zamann biz V II. yzyl (lik yans veya ortalar) olduuna kaniiz. Alt Ouz budunda ibaresi de alt boydan mteekkil Ouz eli (kavmi) demektir. Ayn asrn ikinci yansndan sonra Ouzlar Tula rma kylarnda iken dokuz boy halinde idiler. Hatt K l- T e g in ve B ilg e K a a n a ait kitbelerde geen Ouz ss (-Ouz ordusu) ibresinden Ouzlarm , o zamanlar biri -Ouz , dieri Alt-Ouz olmak zere iki kola ayrldklarn tah min etmek mmkndr. Acaba Ouzlar, Barlk rma kylarnda iken de dokuz boydan mteekkil olup, kitabede bunlardan yalnz AltOuz kolu mu ifade edilmektedir? Bize kalrsa, Ouzlar m kitbe za mannda (yani V II. yzyln birinci yarsnda veya ortalarnda) alt b oy halinde olduklarn dnmek daha dorudur. Kitbedeki bu dun sz her halde Ouzlar n hepsini iine almaktadr. Ouzlarva. V II. yzylda alt boydan mteekkil olmalar bizim iin u bakmdan dikkate deer. Cmi ut-tevrihdeki Ouz ensab ksmnda 24 boyun, msavi sayda olmak zere, O u z H a n n alt olundan tredikteri yazlmaktadr. Fakat daha ilgi ekici husus, her drt boyun (damga lar ayr olduu halde) mterek bir u n g un a sahip olmalardr. Bu vka yirmi drt Ouz boyunun da eski zamanlarda alt boy halinde yaadn gsterir. Bu alt u n g u n u n hepsi de ormanlk blgelerde yaayan avc kulardr9. Barlk kitbesinin All-Ouzlar n beinin mezar kitbesi olduu grlyor. z Y i e n A lp T u r a n adn tayan bu be 13 yanda, daha delikanllk ana basmadan vefat etmitir T u ra n ad (bu gn k sylenii ile Duran) eskiden Trkiye de ok konulmu olup, bugn de daha ziyade kadnlara verilmek zere, kylerde kullanlmaktadr. Barlk blgesinde bundan baka daha kitbe bulunmutur. Bunlar K n i T ir i , B a y n a S a n g u n olu K l ur ve ncs de ad okunamayan belerden birine aittir10. Bunlarda her hangi bir kavmin ad gemiyorsa da onlann da birincisi gibi, Ouz belerine ait ol mas muhtemeldir. Aada grlecei zere K u t lu , G k -T r k devletini kurmaya giritii srada, Ouzlar T u la rma kylarnda
9 Ulu-Kem ile ana Kem (Y e n is e y ) in yukar yatann T rklein asl ana yurd olan b l geye dahil olduu mukakaktr. Issk Gl dolaylar ve Sir-Derya nm kuzeyindeki bozkrlar p hesiz Trkler1 in asl ana yurdunu tekil eden blgenin dnda kalyordu. Trkler bozkr haya tndan nce orman hayat yaadlar m , yaamadlar m, her halde bu hususun iyice arat rlmas icab etm ektedir. 10 E .T . yaztlar, I II, s. 62-64.

yayor ve bir kaana sahip bulunuyorlard. Bu sebeble Ouzlar m Tula boyuna gelmelerinin G k -T r k devletinin 630 ylndaki ykl ndan sonra olduu muhakkaktr. Ayn ekilde Kemik e dklen irgak ay boylarndaki Edizler de1 1 gney batya inerek Ouzlar m yannda yurd tutmutur. Her iki teekkln bu yer deitirmede bir likte hareket etmi olmalar muhtemeldir. 3 - Tula Boylarnda Ouzlar: Gk-Trk ehzadelerinden K u t lu un, devletini kurduundan takriben 80 yllk bir zaman iin mill kaynaklara sahip olduumuz malmdur. Bu kaynaklar Orhun kitbeleridir. Bu kitbelerde rk ma hiyeti ve siyas hviyeti ne olursa olsun, her siyas ve kavm teekkl, budun kelimesi ile vasflanyor: Trk budun, Tabgac budun, Ktay bu dun, Ouz budun, Krgz budun. Gebe budunlar bir ok boylardan (kitbelerdeki b od ?) meydana gelmitir: Dokuz-Ouz, -Karluk, Dokuz-Tatar. Boylar da her halde obalara ayrlmakta idi. Trkiye trkesinde, eskiden budun ve kavim karl olarak el (il) sznn kullanld grlyor. Eli meydana getiren teekkl lere boy, boylar meydana getirenlere de oba deniliyor. ikinci G k -T r k devleti kurulduu esnada Orta-Asya daki si yas ve kavm durum yle idi: T rk b u d u n.-bidelerdeki Trk ad kavm bir isim olup, bu ad trke konuan btn kavimlerin deil, onlardan yalnz birinin tad hususu vazhtr. Hanedan bu kavme mensup bulunmakta ve devlet de en bata bu kavme dayanmaktadr. Trk adnn t r m e k (domak, dnyaya gelmek) fiilinden geldii baklandaki A. V a m b e r y nin fikri bize daha doru grnmektedir. Bu fikre gre, Trk (aslnda trk, trk=trk) doan, dnyaya gelen demektir (yrmekten y rk gibi). Trk kelimesi kuvvet anlamnda yalnz Gk-Trkler den ok sonra, X - X I I I . yzyllara ait Uygur metinlerinde grlebiliyor; yani Trk adnn zuhurundan ok sonra, muahhar bir zamanda ve tek bir Trk kavimine ait metinlerde rastgelinmektedir. Bu husus, kelimenin, bu anlamda (yani kuvvet) eski bir maziye sahip bulunduundan bizi phe ettirmektedir. Fazla olarak, Trk kelimesinin Uygurlar arasn da kuvvet ve kudret anlamnda kullanlmas, Gk- Trkler in erefli htralarndan, byk nlerinden gelmi olabilir.
11 E.T, yaztlar , III, s. 80.

O u zlar- Onlarn balca Tula boylarnda yaadklar anlalyor. K u t lu harekete getii esnada pek muhtemel olarak tgen yresi de ellerinde idi. Ouzlarm bu esada balarnda bir k a a n bu lunuyordu. bidelerde zikredilen B az K a a n n bu k a a n olduu anlalyor. Onlarn devlet tekiltlan ve hkimi bulunduklan toprak larn snrlan hakknda bilgimiz yoktur. Ouzlar bu zamanda dokuz boydan mteekkil idiler. bidelerde bazan onlardan bu sfatla (D okuz-Ouz), ok defa sadece Ouz olarak bahsedilir. B ilg e T o n -Y u k u k yaztndan anlalyor ki K u t lu un faali yetlerinden tela den Ouzlar, Gk-Trkler aleyhine bir ittifak kur mak iin inliler e K u m S e n g n , Ktaylar a da T o n r a S em i gndermilerdi12. B ilg e K a a n zamannda Ouzlar ile yaplan sava lar dolays ile de T o n r a , yeniden geiyor ,3. Her iki yerde bu adn bir Ouz boyunu ifade ettii tahmin edilebilir. Kitbelerde birok misalleri ol duu gibi, Tonra Sem, Tonra boyundan Sem, Tonra ylpaut, Tonra boyu n d a n Y lp a g u t demek olsa gerektir u. K um da bir boy ad olabilir. Aada grlecei zere, Ouzlarm, inkyad altna alndktan sonra birok Trk kavimlerine yapld gibi, balarna bizzat kendi lerinden veya hnedandan her hangi bir kimse geirilmeyip, Trk bu dun gibi, dorudan doruya hanlar tarafndan idare edildii anla lyor. Ouz budununun, kaanlar karsnda Trk budunundan az farkl bir hukuk duruma sahip olduu grlyor. Bu sebeble T o n -Y u k u k : T rk B ilg e K a a n Trk sir budung Ouz budung igid olurur (T r k B ilg e H a k a n , Trk mttehid (?) budununu ve Ouz budu nunu iyi idare ediyor) dedii g ib ils, B ilg e K a a n da kitbesinde ba zan Trk budunu ile birlikte Ouz budununa ve belerine hitab et mektedir: Trk, Ouz beleri budun eidin (Trk ve Ouz beleri ve budunu iitin ) 1 6 . Hatt Tokuz-Ouz budun kent budunm erti (D o
12 K rg sabi andag: Tokuz Ouz budun ze kaan olurt tir, Tabgagaru K u m Sennig idmi, K taygaru T onra Semig idmi (habercinin sz yle id i: Dokuz Ouz kavm i zerine bir kaan oturdu der. inlilere K u m Sengn gnderm i, K taylar a T onra Sem i gndermi (E .T . yaztlar, III s. 102). inliler e giden eli K u m Sengn de, Scngn nvan deil ise K u m da bir boy ad olabilir. 13 V . Thom sen, Inscriptions de VOrkhon dechiffrees , H elsingfors, 1896, s. 112, 125; E .T . yaztlar, I , s. 50, 62 ve devam. 14 K itbelerde bu ekilde daha birok misaller gsterilebilir: T a b g a On T u tu k - in li Ong Tutuk - ( Inscriptions , s. 108; E .T . yaztlar , I, s. 44); T r k B ilg e K a a n ; Y i r B a y r k u U lu g r k e n - Y i r B a y r k u I , s. 44). 15 E .T . yaztlar , s. 120. 16 Inscriptions , s. 105, 115, 122; E . T. yaztlar , s. 40, ayrca bk. s. 22, 58. b a b u u U lu E rk in - (Inscriptions, s. 109; E .T . yaztlar

kuz-Ouz budunu kendi budunum idi) cmlesini de 1 7 kavm (etnik) bir akrabalk eklinde deil, yukarda Ouzlar a dir verilen bilgileri, Trk ve Ouz un da Tabga, Krgz , Ktay gibi, budun kelimesiyle vasf lanmalar hususunu gz nne alarak, hukuk bir mnasebet ma nasnda anlamak icab eder. B ilg e K a a n , bu sz ile, Tokuz-Ouz budun ( Trk budunu gibi) dorudan doruya bana bah, benim ida remde bir kavim demek istiyor ls. Bu fikri teyid eden dier kuvvet li bir delil d o Uygur kaannn da ayn kavim, yani Dokuz Ouzlar iin, buduum yani kavm im demesidir. Ouzlar n bir trl Gk-Trk kaanlarna snamamalar da, kt idare edilmelerinden daha ok, ayr bir kavm teekkl olma lar ve ayr bir siyas mziye sahip bulunmalar ile ilgilidir. Aa da bahsedilecei gibi, devletin yklmas ile Trk budun ortadan kalk t halde, Ouzlar a bir ey olmad. Onlar Uygurlarm devletinde de, Trkler inkinde olduu gibi, bir hizmette bulundular; bu devletin de dayand ikinci bir unsur oldular, hatt, Uygur kaanlarna da vakit, vakit isyan ettiler. T a r rfu-Bu kk budunun tgen blgesine yakn bir yerde ya ad anlalyor. Tardular Gk-Trkler e sdk kavimlerden biri idi; daha sonra Uygurlarla tbi oldular. Kaanlar bu buduna yabgu nvanl bir babu tayin ediyorlard. Bu yabgunun hnedan azasna men sup olduunu biliyoruz. T Zis-bidelerde daima Tardular ile birlikte geen ve onlarn kardei gibi grnen bu kavim de her halde tgen blgesine yakn bir yerde oturuyordu. Gk-Trk kaanlar bunlarn zerine, yine hnedan azasndan bir ad tayin ediyorlard. B ilg e k a a n amcas K a p a a n m hkmdarl devrinde Tardular n ad bulunuyordu. B ilg e K a an zamannda ise ad olarak bunlarn banda K l- u r nvanl bir be grlmektedir. E diz-B v. budunun daha nce, Alt Ouzlar ile, komu olarak Kemcik rma boylarnda, balca Cirgak yresinde yaad grl
17 Inscriptions , s. 124, ayrca bk. s. 112; E . T. yaztlar , s. 48. ayrca bk. s. 62. 18 B il g e K a a n bir yerde de: Basm l idikut ugum budun erti ( Inscriptions , s. 123, E .T . yaztlar, I. s. 60) yan i Basm l ld i-K u t*u benim soyum dan (ailem den) id i szlerini sy lyor. Gerekten, Basm l babular Gk Trk hanedanndan (A-se-na) saylmlardr (C h a v a n n e s , Documents , s. 86, n ot 1). Fakat y in e B i l g e K a a n , Trgi K aan trkimiz budum m erti ( Inscriptions , s. 104, E .T . yaztlar , I, s. 38), sz ile neyi ifade etm ektedir? O zaman lar Trk kelimesi btn tiirke konuan kavim lerin ad eklinde geni bir anlamda kullanl mad iin, bunu yine kavim manasnda kabul etm ek yerinde olsa gerektir. Abidelerde Trfc n Gk-Trk hanedan ve ya devleti hakknda kullanldn hi sanmyorum.

mt. Pek yrn dikkattir ki, Edizleri bu zamanda da (yani I lt e r i veya olu B ilg e K a a n devrinde) Ouzlardn komular olarak gr yoruz. Edizler iki boydan mteekkil idiler. U yg u r-Yurdlar Selenge boylarnda idi. Gk-Trkler in hkimi yetindeki dier birok Trk kavimleri gibi, onlarn da balarnda eltebir nvanh bir babular veya krallarnn olduu grlyor. Uy garlar, ine-Usu yaztnda aka belirtildii gibi, on boydan mte ekkil idiler. B a s m Z-Varlklann Gk-Trkler den sonra da uzun bir zaman muhafaza eden Basmllarm Be-Balk taraflarnda oturduklar anla lyor; hkmdarlar idi-kut nvann tayordu. Y e r - B a y r k u- b i delerde Yer-Bayrkularhn yurdu, kuzey y nnde uzak bir blge olarak gsteriliyor. Bu blgenin Baykal m dou kylarnda olmas muhtemeldir. bidelerde bu kavimden bir defa bahsolunuyor. B ilg e K a a n zamannda balar U lu i r k e n (Erkin) nvanh bir be idi. U lu ir k e n , B ilg e K a a n a dmanlk gster dii iin (ya boldu) zerine varlp, Trgi Yargun glnde yaplan bir savata bozguna uratlm ve U lu ir k e n az bir kii ile kab kur tulmutur. K l- T e g in in Krgz seferinde binip de savata uyluu krlan (iBayrku nnn ak aygn, U lu I r k e n in savata ele geiril mi at olmaldr. K g a r l1 9 Trk dnyasnn dou taraflarnda yaayan Yabakn adl bir kavimden bahseder. Hatt bunlarn B k e B u d r a nvanl bir babulan vard. B k e B u d r a Kara-Hanl topraklarna kala balk bir kuvvetle saldrm ise de Kara-Hanl hnedanmdan B e e A r s la n -T e g in tarafndan yenilip tutsak alnmtr. Bu Yabaklarm adlannm Yer-Bayrku adnn yenilemi bir ekli olduu htra ge liyor. K t ay Tatarlar gibi Mool meneli olan bu kavim de ok defa Tatab budun ile birlikte, geiyor. Bu Tatab budunun inliler in daima Ktaylar ( ICi-tan) ile birlikte zikrettikleri H i kavmi olduu anlal mtr. Ktaylar ftih bir kavim olarak X . yzylda kuzey in e h kim olduklar gibi, buradan karldktan sonra (X II. asrda) da Trkis tan a. gedip orada kuvvetli bir imparatorluk kurdular. Islm tarih lerinde bunlara Kara-Htay denilir. Bu isim onlara m den kovulma lar sebebi ile verilmi olsa gerektir.
19 Divnu uat it - Trk , y a y . K i l i s l i R i f a t , stanbul, 1333-1335, I , s. 30, 377, I I I , s. 27, 173, tercme B e s im A t a l a y (T .D .K .), stanbul, 1936-1941, I. s. 30. 452, I I I , s. 36, 277.

T atar-B ugn moolca konuan kavmin atalarndan olan Tatar lar dan bidelerde bazan Otuz-Tatar olarak bahsediliyor. Buna gre, Tatarlar o zamanlarda (V III. asrda) 30 boy halinde olup, bilhassa bunlardan dokuzu siyas bir birlik tekil etmekte idiler. Bunlarn Ouzlar n dousunda, onlara komu olarak yaadklar anlalyor. nk her iki teekkln (Ouzlar ile Tatarlar) gerek Gk-Trkler, gerek Uy garlar zamannda, birlikte isyan hareketlerinde bulunduklar gr lyor. Tatar ad,' Moollar zuhur edinceye kadar, bilhassa Trkler ve inlilerce moolca konuan btn kavimler iin umum bir ad olarak da kullanlmtr. K a r lu k -B u kavmin ana yurdu Kara-Irtiin sa tarafnda Urungu gl ile Zaysan gl arasnda idi. Onlar boydan mteekkil bu lunuyor ve balar el-tebir nvann tayordu. Karluklar, Uygurlar gibi, Gk-Trkler devrindeki savalarda fazla ypranmam olduklar iin, Gk-Trkler den sonra, olduka mhim roller oynamlar ve varlklarn Mool devrine kadar devam ettirmilerdir. JCf'gz-Trk kavimleri arasnda, Ouzlar gibi, varlm son za manlara kadar devam ettiren Krgzlar, Gk-Trkler devrinde, Kmen (bugnk Tannu Ula) dann tesinde Ab akan rma blgesinde yayorlard; hkmdarlar kaan nvann tayordu. Gerekten K r gzlarn ikinci Gk-Trk devleti zamannda kuvvetli bir durumda ol duklar grlyor. Bunlar Uygurlar devrinde de bu durumlarn devam ettirmiler ve hatt 840 da Uygurlar a saldrmlar, onlarn bir ksmn ldrp, bir ksmn da srp kararak, Orhun blgesini ellerine geir milerdir. Fakat, Krgzlar medeniyete geri kalm bir kavim olduk larndan, Orhun blgesindeki Trk medeniyetini tahrib etmek sureti ile Trk tarihinde menfi bir rol oynamlardr; sonra Kara-Htaylarm hcumlar zerine (X . yzyln birinci yansnda), burada tutunamyarak geldikleri yere dnmlerdir. Bylece Krgzlar, bu eski Trk yurdunun moolca konuan kavimlerin ellerine gemesinin de mseb bibi olmulardr. A z - Bu kavim de Krgzlar a komu olarak oturuyor ve babulan el-tebir nvann tayordu. B a r t h o l d 20, bugn Yenisey in aa Turuhan blgesinde yaayan Assinler in (dier ad Kott) Azlarm ka lnts olmasnn muhtemel bulunduunu sylyor. ik - Bu kavim Kem rmann tesinde yayordu. Bunlar, Azve Krgzlar a yakn idiler. ikler bilhassa Uygurlar zamannda faali
20 Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler, stanbul, 1927, s. 30.

yet gstermilerdir. Bu yzden Uygur kaan M o y u n u r birka defa bu kavmin zerine sefer yaparak, onlara ba edirip, zerlerine bir vli (tutu) tayin etmitir. Islm kaynaklarnda ikler'in de adna rastgelinemiyor. I z g il Bu kavmin nerede yaad bilinemiyor. Esasen kitbelerde Izgiller'den ancak bir defa bahsedilir. Orada bunlar hakknda yle deniliyor: amcam kaann devleti zayflaynca ve kavim par alannca Izgil budun ile savatk. K l- T e g in Alp Sal ak atma binib saldrd. O at orada dt. Izgil budun mahvoldu 2I. O n-O klar-552 ylnda Gk-Trk devletini kuran B u m n K a an kardei s t e m inin maiyyetine, boylar ile birlikte 10 Trk beini verib onu bat blgelerinin fethine memur etmiti. s te m i ksa bir zamanda mhim baarlar kazanarak Ceyhuna , kadar uzanan toprak lar fethetti. s t e m i, yabgu unvanm tayor ve tgen de oturan ka anlar metbu tanyordu. Fakat halefi T a r d u 582 tarihinde kaan nvann alarak istikllini iln etti. Bylece, Manurya dan Ceyhuna kadar uzanan imparatorluk ikiye blnd. Byk Altaylar ile Hamiin batsndaki dalar dou ve bat kaanlnn topraklarn bir b i rinden ayryordu. Bat Gk-Trk kaanlarnn yaylaklar Kara-ar'n kuzeyindeki Yulduz rmann yukar boylar, klaklar ise Issk-Gl kylan ile Tala vadisi idi. Gk-Trk imparatorluunun iki kaanla blnmesi ve bunlarn ok defa birbirlerine kar dmanca davran malar onlarn ayn mukadderata tbi olmalarna sebeboldu. nk onlardan ler birisi, tek bana kuvvetli bulunduu zamanlarda in ile ba edebilecek bir kudrette deil idi. Bu sebeble Dou Gk-Trk Kaanl 630 tarihinde yklnca Bat Gk-Trk devleti de kt. A y n tarihte Karluklarhn isyan sonucunda kaan ldrld ve inlilerce Tu-lu ve Nu-e-pi ekillerinde adlandrlan On-Oklarm iki kolu ara snda ard kesilmeyen bir mcadele balad. Ancak Bat-Gk-Trkleri iin asl felket 657 ylnda bagsterdi. 651 ylnda Tu-lu kolunun bana geen H u -lu , hkimiyetini N u - e -p ile r e de tantmak sureti ile Bat Gk-Trkleri arasndaki siyas birlii yeniden kurmutu; fakat in'e kar giritii mcadelede baar gsteremedi ve 657 ylnda inliler e yenilerek onlar tarafndan ldrld. Bu hdiseden sonra in liler Tu-lu ve Nu-e-piler in bana ayr ayr kaanlar geirdiler. Bun lar in imparatorluunu metbu tanyorlard. 678 ylnda inlilerin T o u - e dedikleri kaann onlar tarafndan tevkifinden sonra O-Ok21 Jnscriptions, s. 112; E .T . yaztlar , I s. 48.

10

lar daha zayf bir duruma dtler; aralarndaki balar gevedi. Bu hanlar iinde On-Oklar arasnda eski siyas birlii kurmak ve in h kimiyetinden kurtulmak gayesi ile hareket edenler olmu ise de bunlar bu gayelerinde baar gsteremediler. Bilhassa 682 tarihinden sonra On-Oklar iyice zldler. inliler'in tayin ettikleri kaanlarn ancak ismen yetkileri vard. Beler onlar tanmyorlard. Bu sebeble, asrn son yllarnda Bat Trkleri arasnda gerek iktidar Trgiler in bei U - e -l e nin eline geti. Trgiler On-Oklarm Tu-Lu koluna mensub bir boy id i22. 699 da Dou Gk-Trkleri, O-Oklar hkimiyetleri altna aldlar. Byl ece ksa bir zaman iin de olsa eski Trk birlii yeniden kurul mutu. U - e -1 eni olu ve halefi S o -k o (706-711) Dou Gk Trk kaannn hakimiyetini tanmak istemiyerek isyan etti ise de baar gsteremeyip ldrld (711). Ancak 716 da Dou Gk-Trk kaan K a p a a n n ldrlmesi zerine, Trgilerden S u -lu (717-738), Bat Gk-Trkleri arasnda birlii kurabildi. Yeni Dou Gk-Trk h kmdar B ilg e K a a n ile kz alp vermek sureti ile dnrlk tesis eden S u -lu , inliler ve Arablar ile baarl mcadelelerde bulunmu tur. Hatt Arablar, savalardaki cesaret ve sebatkrhndan ona EbMushim (boa) lkabn verdiler. Fakat S u -lu baarlarn devam ettiremedi; 736 da inliler e yenildii gibi, ertesi yl da Arablar a kar yapt seferde muvaffak olamad. Bu yzden bizzat kendi boyunun bir ksmm tekil eden Sar-Trgiler onun kaanln tanmadlar. inliler in desteini salayan u-mu-koen boyunun kl-ur u B a a T a r k a n Bat Gk-Trklerinin bu son dirayetli kaann ldrd (738). F a k a t B a a T a r k a n da inliler in kaan olarak gnderdik leri G k -T r k hnedanndan bir ehzadeyi ldrd iin 744 yln da onlar tarafndan ayn kibete uratld. Bunun zerine li vdsi ile Issk-Gl kylar in hkimiyeti altna girdi. inliler in 736 da S u -lu ya galebe etmeleri ve sonra Bat GkTrkleri ni tekrar hkimiyetleri altna alabilmelerinde, Dou Gk-Trk imparatorluunun, B ilg e K aan'r lmesi sonucunda (734) zayf bir duruma dmesi balca mil olmutur. Dou da mhim bir siyas kuvvet kalmaynca Batn in e kar mdafaas pek mmkn ola
22 Yenisey'de Tuba blgesinde bulunan bir mezar kitabesi (E .T . yaztlar, I II, s. 170),

Trgiler in bir zamanlar burada oturduklarm gsteriyor. Bu kitabede E z g e n e adl bir Trgi beinin 26 yanda ld, bildiriliyor. B u kitbe, Trgiler*in On-Oklar a V II. yzylda dahil olduklarn htra getirm ektedir. Aksi takdirde Tuba yresindeki Trgiler'1 i, bu teekk ln ancak bir ksm olarak kabul etmek icabeder.

11

myordu. Dou, Bat iin bir kale idi. 744 yhnda D o u G k -T r k devleti yklrken inliler de B a a T a r k a n yenib, Bat Gk-Trk yurdunu igal ettiler. 751 ylnda in kumandan K a o S ie n - inin Tala boylarnda slm kumandan Z iy a d b. S lih tarafmdan malubiyete uratl mas, Bat Gk-Trkleri zerindeki in hkimiyetine son verdi. Fakat Bat Gk-Trkleri arasnda siyas birlii yeniden kurabilecek kuvvetli bir ahsiyet kmad. On-Oklar hemen tamamen denebilecek derecede dalmlard. Korluklar bu durumdan faydalandlar. 742 ylndan beri Uygurlar ile Dou Gk-Trk imparatorluunun miras iin mcadele eden Karluklar, bu mcadelede baar gsteremeyince Bat Gk-Trk lkesine ynelerek buralarda fetih hareketlerinde bulundular; 766 ylna doru Trgi kaanlarnn oturma yerleri olan Tokmak ve Ta la ehirlerini ele geirip, Bat Gk-Trk yurdunun hkimleri oldular 23. Dikkate yndr ki, iki Gk-Trk devletine son veren Uygurlar ile Karluklar Orhun bidelerinde adlar en az zikredilen Trk kavimlerinden idiler. Yukarda da iaret edildii gibi, B a t G k -T r k devleti ba lca 10 boya dayanyordu. Orhun bidelerinde, bu on boya On-Ok de niliyor. Bu on b oy iki kola ayrlmt ki, gerek bunlarn, gerek bu kol lar tekil eden boylarn adlarnn ancak ince ekillerini biliyoruz. inliler bu iki koldan birisine Tu-lu, dierine de Nu-e-pi diyorlard. Tu-lu kolu linin orta ve yukar yata ile Yulduz rma ve Tarbagatay arasnda, Nu-e-piler de u ve Tala rmaklar arasndaki saha da yayorlard. Tu-lu kolunu tekil eden be boy unlardr: u mukoen, Hu-lu-u (Hu-lu k iu ), e-o-ti, Tu-k i-e (T rgi), u-ni-e. N u-e-piler: A -si -kie k iue, Ko - u k iue, Pa - sai kan toen- a-po, Asi- kie ni-u, Ko-u u pa n 24. Grlyor ki bu 10 boydan yalnz Tu-ki-ele rin, Orhun bideleri sayesinde, Trgi eklinde trke adlar bilinebiliyor. Tu-lu boylar nn banda bulunan beler ur ( uo) Nu-e-piler in banda bulunan lar de erkin ( se-kin) unvann tayorlard. Bunlardan baka Bat Gk-Trkleri arasnda On-Oklar dan olmayan daha bir ok boylar da vard. Bu On-Oklar ne oldu? On-Oklar n kym yani katlim veya byk apta datlma gibi hareketlere maruz kaldklarn bilmiyoruz. Bu se23 C h a v a n n e s , Documents , s. 43, 86. 24 C h a v a n n e s , s. 34.

12

beble onlarn nesillerinin mteakip asrlarda varlklarn devam ettir diklerini dnmek tabiidir. Yalnz Karluk fethinin On-Oklar tama men zd ve hatt baz yer deitirme hdiselerine sebeb olduu muhakkaktr. On-Oklar a mensup teekkllerin banda Peenekler i saymak mmkndr. Peeneklerin asl boyunun ( Ertim , ur ve Yula) mterek ad oln Kangar, kitbelerde, Bat Gk-Trk lkesindeki ha rekt esnasnda geen ve her halde bir topluluu ifade eden Kengeres ile birletirilmitir25. Yalnz Peenekler in, On-Oklarm bir boyunu deil, belki birka boyuna mensup teekklleri iine alan bir topluluk oldu unda phe yoktur. Yani onlar On-Oklarm. iki kolundan birinin m him bir ksmndan meydana gelmilerdir. X . yzylda Tala vdisinde Trkmen adn tayan bir kavim vard k i 26, bunun Islmiyeti kabul eden ilk Trk kavmi olduu anla lyor. Ouzlardan ayr bir kavim olan bu Trkmenler inde On-Oklarm kalntlarndan olmas pek muhtemeldir. Dier taraftan M i n r s k y 2 7 X . ve X I. yzyllardaki Tuhslarn, Trgiler in kalnts olduunu sylemektedir ki, pek muhtemeldir. Ban Gk-Trkler i, gerek siyas tarih, gerek kltr tarihi bak mndan Dou Gk-Trkleri ile mukayese edilemez. Onlar Dou GkTrkleri gibi ne mhim siyasi faaliyetlerde bulunabilmiler ne de onlar gibi Trk dili, edebiyat ve tarihi bakmndan deerli kitbeler brak mlardr. Bu, her halde biraz da yaadklar blgenin coraf husu siyeti ile ilgili olsa gerektir. nk ayn blgelere hkim olan KaraHanllarm rol de bu bakmdan ( slm dinini kabul ettikleri halde), onlarnkinden pek farkl olmamtr. Kara-Hanllar dan bize ancak bir iki trke eser gelebilmitir. G k -T r k le r d a r e s in d e O u zla r 681 ydnda Gk-Trk adlarndan K u t lu , Gk-Trk devletini kur mak iin yeniden faaliyete gemi ve kaan olunca da gelenee gre IITeri nvann almt. Bu zamanda K u t lu ve dirayetli veziri B ilg e
25 S.G. K l y a t o r n y , Orhun bidelerinde K engnn kavmi yer ad, trke tercmesi s m a il K a y n a k , Belleten , 50ye 69, s. 89-104. X I I I . yzylda Haleb evresinde yaayan Trk m enlerin belerinden birisine K e n g e r - o l u (jlS o T * ^ 1 ) denildii gibi, S a f e v K z l - B a boylarndan Ustacalular9 n oym aklarndan birisi de Kengerin 26 Bu kavim hakknda, 28 v e 29 sahifelere bk. 27 Hudud al - fam, (G . M. N. S.), L ondon, 1937, izahlar ksm s, 300, 301, 303. adn tayordu.

13

T o n -Y u k u k geyik ve tavan eti yiyerek, uay-Kuz da. ve Kara-Kum9 da oturuyorlard. Kaanlk merkezi tgen henz ele geirilmemiti. Burasnn Ouzlarn hkimiyetinde olmas muhtemeldir. Bu esnada, balca T ula rma kylarnda oturan Ouzlar, K u t lu un faaliyet lerinden byk bir tela kapldlar. Onlarn balarnda Baz Kaan vard; tek bana Trkler e hcum etmeyi gze alamadklarndan in lilerce K u m S e n g n , Ktaylara T o n r a S em i eli olarak gnde rip Trkler in kendileri iin de tehlikeli durumlar yaratabileceklerine iaret ile hep birlikte Trkler in zerine saldrmay teklif ettiler. Fakat Gk-Trkler Ouzlarm bu teebbsn zamannda haber aldlar. IIT e ri, B ilg e T o n - Y u k u k un teklifi zerine, kuvvetin birlikte hcumuna uramadan Ouzlarm zerine yrd. Gk-Trkler ve 0uzlar, Tula (Tula) rma kylarnda karlatlar. Trk ordusu 2000, Ouz ordusu ise 3000 idi. Savata Ouzlar yenildiler; biroklar rmakta bouldular ve bazlar da kaarken ldrldler. Yenilgi zerine Ouzlarm geri kalanlar itaat ettiler 2S . Bu baary takiben imparator luk merkezi tken yresi fethedildi ve l- T e r i K a a n da orada yerleti (682). Ouzlarm bandaki B a z K a a n n bu sava sonucun da ne olduu zerinde hi bir ey sylenmiyor. Bu hdiseden sonra Ouzlar m her hangi bir isyanndan veya onlar ile yaplan bir savatan da bahsedilmiyor. Yalnz T o n - Y u k u k kitbesinin sonlarnda l- T e r i K a a n lrken onun Ouzlar ile be defa savat yazlyor. Bu savalardan drd anlatlan savatan nce mi, yoksa sonra m yapl mtr? Bizce bu hususta' kesin bir ey sylemek mmkn deildir. Bununla beraber B a z K a a n Tula savanda ldrlm olabilir. B ilg e K a a n kitbesinde onun l- T e r i K a a n iin balbal dikildii bildiriliyor29. Bu husus ne olursa olsun, Ouzlar l - T e r i K a a n zamannda tamamen itaat altna alnm ve dorudan doruya kaa nn idaresine balanmtr. Bylece Ouzlar, Trkler in yannda dev letin dayand ikinci bir unsur olarak yer aldlar. l-T e r i K a a n tgen de yerletikten sonra, dirayetli aygucusu B ilg e T o n - Y u k u k un tavsiyesi zerine in e kar seferler yapmaya balad ki, bu seferler sonucunda antung ovasnda 23 ehir alnd. phesiz bu seferlere Gk-Trk imparatorluunun ikinci da yana olan Ouzlar da katldlar. l- T e r i K a a n 691 ylnda ld ve yerine kardei K a p a a n K a a n geti. K a p a a n K a a n dev rinde yaplan mehur Krgz seferinde Ouzlarn bulunduu, B ilg e
28 E .T . yaztlar, I. s. 102-104.

29 E .T . yaztlar, I , s. 36.

14

T o n -Y u k u k un kitbesinde belirtiliyor. Bu seferin sebebi, Krgzlarm Gk-Trkler e kar, inliler ve On-Oklar ile bir ittifak vcuda getirmeleri idi. Bu arada mttefikler Ouzlar da isyana tevik etmi lerdi. 697 ylnda yapld anlalan bu seferde Ak-Termel geildikten sonra Ouzlar nc kuvveti olarak gnderildiler. Kmen ormannn karg batm karl yollar ve yamalar geilib bar aldktan ve A n rma boylarna varldktan sonra gece ve gndz yel gibi gidilerek Songa ormannda Krgz kaannn ordusu ile karlald. Yaplan savata Krgz ordusu yenilmi ve Krgz kaan da sava meydannda kalmt. Kitbelerde epeyce bir zaman iin Ouzlar m her hangi bir isyan hareketinden bahsedilmiyor. Esasen byle bir ey olsa idi, GkTrkler in her istikamette zaferler kazanmalar pek mmkn olmazd. Nitekim, onlarn B ilg e K a a n n ilk yllarnda vukubulan ayaklan malar Gk-Trk devletinin zayflamasnda pek mhim bir mil olmu tur. K a p a a n K a a n zamannda yaplan seferler ile G k -T r k imparatorluunun hkimiyeti tekrar uzak yerlere kadar yayld. Bylece, Ouzlar da pek muhtemel olarak Trk budun ile birlikte, On-Oklarm hkimiyete alnmasnda (698), zengin ganimetin ele geirildii Mver un-nehr seferinde (700-701), in kumandan aa ile yaplan ve Trkler in parlak bir zaferi ile sona eren savata (706) ve dier seferler de bulundular. Fakat, bu parlak devir ve iki budun arasndaki bu kar delik zaman K a p a a n K a a n 'm 716 ylnda Bayrkularn kurdu u bir pusuya derek lmesi ile sona erdi. K a p a a n K a a n n olu B nn hkmdarln, I l - T e r i in oullan tanmadlar. Trkler de saltanat veraseti iinin deimez bir kaideye balanmamasnn neticesi burada da kendini gsterdi. Bu ihtilf sebebi ile Trkler deta iki b le ayrlarak mcadeleye giritiler. Mcadeleyi, bilhassa K l-T e g in in cesareti ve saval sayesinde l- T e r i K a a n n oullar kazand. B g H a n ve taraftarlar bertaraf edildi. I l - T e r i in byk olu kaan oldu (716) ki, kitbelerdeki T rk B ilg e K a a n dr. Kardei K l- T e g in de, Gk-Trk ordusunun sevk ve idaresini zerine ald. Anlaldna gre I l - T e r i in oullar ile B g H a n arasndaki kaanlk mcadelesi, imparatorlua gev ek bir ekilde balanm olan budunlarn tbilik balarn koparma larna sebeb oldu ve her tarafta karklklar ( bolgak) kt. Trgilerden S u -lu adl bir babu, On-Oklar m bama geerek kaan nvann ald ve Bat Trkleri ni mstakil olarak idare etmeye balad. Izgiller de ayaklandlar. Ouzlarn da bu esnada isyan bayran kaldr 15

dklar grlyor. Kitbelerde onlarn isyanlarna sebeb olarak her ta rafta kargaalklar kmas ile kskanlk gsteriliyor. Bu szler olduk a mphemdir. Fakat uras muhakkaktr k Ouzlar bir trl kaan lara snamamlard. Onlarn hi bir zaman Tlis ve Tardular m du rumunda olmak istemedikleri anlalyor. Bunda her halde kavm bir sebep olduu gibi, ayr bir siyas mziye sahib bulunmalar da sz k o nusudur. Yani onlarn bu isyanlarnn gayesi phesiz istiklllerini elde etmek iin idi. B ilg e K a a n ve kardei K l-T e g in Izgilleri tedip ettikten sonra Ouzlar zerine yrdler. Fakat onlar, Izgiller gibi kolayca yola getirmek kabil olmad ve bir ylda be defa vurumak icab etti. Ouzlar ile ilk sava Tou Balk ta yapld. Burann adna baklrsa, bir ehir olmas lzmdr. Fakat bu hususta hi bir bilgiye sahip dei liz. K l-T e g in Azman adl atma binerek birbiri arkasndan yedi eri sanmak sureti ile byk bir yiitlik gstermesine ramen Gk-Trkler kesin bir sonu alamadlar. Buna karlk, Kulgak ta Edizler ile yaplan karlamada Edizler ar bir yenilgiye uradlar. Ouzlar ile ikinci vuruma Urgu da (bugnk Urga?) yaplm ise de bu da kati bir netice vermemi, onun arkasndan u-Ba nda yaplan sava ise pek etin olmu ve Gk-Trkler cidd bir tehlikeye maruz kalmlardr. Bu sonuncu savata Gk-Trk ordusu Ouzlar karsnda ylgn bir duruma dmt. Bereket versin K l- T e g in hcuma geen Ouzlar pskrtmeye ve hatt Tongralardan Y lp a g u t (A lp a g u t ) ile on eri tutsak almaya muvaffak oldu. Bunlar, bu esnada savata veya tabi olarak len, Gk-Trkler den T u n g a -T e g in in yuunda (cena ze treni)-ona te dnyada hizmet etmeleri iin-ldrldler. Fakat sava yine neticesiz kalmt. Bundan dolay iki karde budun Ezgenti Kadaz da yeniden karlatlar ise de bunda da bir yenime olmad. Artk k gelmiti. Bu sebeble Gk-Trkler Amga kalesinde kladlar. Fakat k da Gk-Trkler iin iyi gemedi. nk yut km yani hayvan krm olmutu. Bahar gelince (717 yl bahar?) B ilg e K a an Ouzlar a kar asker sevk etti. Fakat. Ouzlarm -Ouz koluna mensup bir ordu kaann orduhn bast. Bu baskn o kadar baarl yaplmt ki, Ouzlar grlmemi bir zafer kazanmak zere idiler. H at t onlardan bir bl ordugh yamalamaya bile balamt. Fakat yine K l- T e g in in yiitlii ve B ilg e K a a n n souk kanll sa yesinde bu tehlike de nlendi.3 0 Bununla beraber Ouz savalarnn bir
30 B u hususta B il g e K a a n kitabesi daha tafsiltldr ( Inscriptions, s. 124-126, K l-

T e g in kitbesi, s. 112-113; E .T . yaztlar, I, s. 62-66, K l - T e g i n kitabesi, s. 48-50).

16

trl sonu gelmiyordu. B ilg e K a a n , yukarda anlatlan savatan sonra Ouzlar zerine tekrar yryerek onlara kar bir baar kazan d ise de, Ouzlar, komular Dokuz Tatarlar ile birleerek Agu da yine Gk-Trklern. karsna ktlar. Yenilgiye urayan Ouzlar in e doru yollandlar ise de tekrar yurtlarna dndler. Ouzlar hl boyun ememilerdi. Bu sebeble B ilg e K aa'n n onlar zerine bir sefer daha yapt anlalyor31. Ayn seferde Uygurlar zerine de varlarak bozguna uratlm ve Uy gur el-teberi yz kadar adam ile douya doru kamtr32. Gk-Trk kitbelerinde ilk ve son defa olmak zere, Uygurlar dan ancak bu ka dar bahsedilmektedir. Bundan Uygurlar n, dier bir ok Trk kavimlerinin aksine olarak, Selenge boylarnda her halde Gk-Trkler e vergi vererek skin bir hayat srdklerine hkmedilebilir. Ertesi yl B ilg e K a a n 34 yanda iken (718 yl) Gk-Trklere daha fazla dayana mayan ve onlara tbi olmak da istemeyen Ouzlar in e gederek inlilerin idaresine girdiler33. Artk bir daha onlardan bahsedilmiyor. Yalnz 720 ylnda dikildii kabul edilen B ilg e T o n -Y u k u k kitbesindeki, T rk B ilg e K a a n m, Trk sir budununu ve Ouz budu nunu iyi idare ettii szleri3 4 , B ilg e K a a n m kendi kitbesinde Ouz beleri ve budununa hitab etmesi35, Ouzlar m bilhare yurdlarna dnerek kaana tbi olduklarn gsteriyor. K l- T e g in in 732 ylnda lm B ilg e K a a n ve btn GkTrkleri derin bir elem ve teessre drd. nk, devletin ayakta durabilmesinde K l- T e g in in yiitlii mhim bir mil idi. Btn Gk-Trkler, K l- T e g in iin kanl gz yalar dktler. Ar bir yas tutuldu. Bu matem ayn zamanda Trk budununun yakn bir gele cekte karlaaca tehlikelerle dolu karanlk gnlerin de bir ifadesi idi. Gerekten ok gemeden B ilg e K a a n da vefat etti (734). Yeri ne ilk nce inliler in Y i- H a n dedikleri byk olu geti ise de onun ksa bir zaman sonra lm zerine, kk olu kaan iln edildi. T a n r K a a n olarak tannan bu hkmdar gen ve tecrbesiz idi. Bu esnada Selenge boylarnda yaayan Uygurlar, Tarbagatay da oturan Korluklar ve yurdlan Be-Balk blgesi olduu sanlan Bas31 Inscriptions , s. 127; E .T . yaztlar, I, s. 66. 32 Inscriptions , s. 127; E .T . yaztlar , I, s. 66. 33 Inscriptions , s. 127; E .T . yaztlar , I, s. 67. 34 E.T* yaztlar , I, s. 120. 35 Trk Ouz beleri budu eidin (T rk Ouz beleri budunu-veya budunlar- iitin, E.T. yaztlar, I, s. 38-40).

17

tnllar gittike kuvvetleniyorlard. Ouzlar^ gelince bu hususta hibir ey sylemek mmkn deildir. T a n r K a a n n dou ve bat adlar olan amcalar onun buyruklarn dinlemiyorlard. T a n r K a a n bu iki ad tan bat adn yenmi ise de, dou adna yenilerek ldrl mt (741). Fakat hanedan azas arasnda saltanat mcadelesi devam ediyordu. Basmllar, Uygurlar ve Kartuklar bu durumdan fay dalanarak harekete getiler. tulu Trk budununun banda Ozm K a a n vard. Uygurlar n babuu Koyun ylnda (743) O zm K a a n ar bir yenilgiye uratt. U tulu Trk budun byk bir felkete urad; bu arada Kaan n hatunu da tutsak alnd. Ancak son darbeyi Basmllar vurdular ve ldrdkleri O zm K a a n m ban in sarayna gnderdiler (744). Basmllar m babuu kendisini kaan iln etti ve hatt Gk- Trkler in geride kalanlar da onun kaan ln tandlar. Fakat ayn ylda Uygurlar n babuu, muhtemel ola rak Karluklar m da yardm ile, Basml hkmdarn yenip ldrerek tgen in hkimi oldu. Gk-Trklerin hayatta kalanlar in e g edib bu kavmin idaresine girdiler36. Bu tarihten sonra Gk-Trkler bir daha tarih sahnesinde grnmediler. Gk-Trkler, Orta-Asya da daha ncekiler ile mukayese edilemiyecek derecede byk ve tekiltl bir imparatorluk kurmulard. GkTrkler in sayesinde Trk soyu tarihde son defa olarak, tek bir bayrak altnda toplanmt. Trk sz, bilindii gibi, bu imparatorluu kuran ve onu idare eden kavmin ad idi. Onlarn btn Trk kavimlerini iine alan bu byk imparatorluu kurmalar sonucunda kendi kavim adlar, bilhassa Orta Dou da, trke konuan btn kavimlerin umum ad anlamm kazand. Halbuki, Trk budun kavm varhn siyas varl ile birlikte kaybederek ortadan kalkmt. Gk-Trklerden sonra hi bir Trk kavmi, dier Trk teekkllerinden ounu iine alan bir devlet kuramamtr. Orta-Asya tarihinin balca ehemmiyetli devrinden (dierleri Hiung-nu ve Mool devirleridir) biri olan Gk-Trkler devrinin ayn zamanda Trk kltr tarihi bak mndan da ne kadar nemli bir devir olduu malmdur. Trkler ilk defa olarak bu devirde mill bir alfabeye sahib olmulardr. Trk diline ait en eski mill kaynaklar da bu devre aittir. Bunlar sadece Trk di linin deil, Trk edebiyatnn, Trk tarihinin ve geni bir anlamda, Trk kltrnn en eski kaynaklardr.
36 E .T . yaztlar, I , ine-V su yazt, s. 166; R e n e G r o u s s e t , L'empire des sleppes, P a

ris, 1948, s. 161-162.

18

Gk-Trkler den sonra gelen Trk kavimleri bu devre ait edebi gelenekleri gelitirmek yle dursun, zamanla onu brakmlardr. Uy gurlarm , Gk-Trk alfabesini bir mddet kullandktan sonra yerine, Trk dili iin daha az msaid olan baka bir alfabeyi kullandklar malm dur. Gk- Trkler den sonra Trk kavimlerinin siyas mukadderatlar nn ayrlmas, onlarn farkl medeniyet evrelerine dahil olmalarna sebep olmutur. Ancak Mool devridir ki, Trkler den pek mhim bir ksmm veya "hepsini tek bir medeniyet leminde birletirmitir. te bu kadar mhim rol oynam olan bu Trk kavminin kibeti byle olmutur. U y g u r la r D e v r in d e O u zla r: in kaynaklarnn Huey-hu dedikleri Uygular, Selenge boylarnda oturuyorlard. Uygurlar X IV . yzyln balarnda dahi en eski yurdlarrun buras olduunu biliyorlard. Gk-Trk bidelerinde Uygur ad bir defa geiyor. Bundan Uygurlarm, dier Trk kavimlerinin aksine olarak, Gk-Trk kaanlna itaat edip vergi vermek sureti ile skin bir hayat srdkleri sonucunu karmak mmkndr. B ilg e K a a n Ouzlar n tedibi ile megul iken, Selenge boylarndaki Uygur lar zerine de yrm, bozguna urayan Uygur el-teberi 100 kadar adam ile douya doru gitmitir. Uygurlar n ele geirilen ylklar yut tan (hayvan krm) ve Ouzlar ile mcadele dolays ile Trk bu dunu arasnda bagsteren al nlemiti. Bu sebeble, seferin ktisad bir gaye ile yapld fikri dorudur3 7 . Uygurlarm. gittike siyas ba kmdan ehemmiyet kazanmalarnda Ouzlarm, metbular Gk-Trkler ile mcadeleleri her halde bir mil olmutur. Bu mcadele, Ouzlar bitkin bir duruma drm olmaldr ki, onlar kolaylkla Uygurlarm nfuzu altna girmilerdir. Bunun 742 de T a n r K a a n m ldrl mesini mteakip olduu muhakkaktr. Kaan olunca K l-B ilg e adyla anlan Uygur hkmdar olunu Ouzlar m bana geirdi. Uygurlar m Ouzlar nfuzlar altna almalar gerekten kendileri iin byk bir baar idi. Bu, onlarn Orhun blgesine hkim olmak zere bulunduk larn gsteriyor. Filhakika Koyun ylnda (743) Uygur babuu tulu Trk budununun banda bulunan O zm K a a n n zerine yrrken, olu da Dokuz-Ouz kuvvetleri ile kendisine katld. Ouzlar, yeni metbularnn yamnda, birlikte parlak zaferler kazandklar eski silh arkadalarn ortadan kaldrmaya gidiyorlard. Bu ylda yap lan savata, O z m K a a n ar bir yenilgiye urad. Trk budunu,
37 R e n e G ir a u d , L'empire des Turcs celestes> Paris, 1960, s. 53.

19

o zaman Dokuz-uzlarm banda olan mstakbel T anrM a B o lm l E tm i B ilg e K a a n m ifadesiyle: anda inagau yok boldu (Trk kavm i orada tamamiyle (?) m ahvoldu3 8. Bu zaferden sonra, Uygur babuu tgen blgesine yerleti, kaan nvanm ald ve K l-B ilg e H a n olarak anld. Bundan sonra -Karluk ile savaan K l-B ilg e H an , onlar On-Oklar n lkesine ekilmeye mecbur etti. Fakat ok gemeden K l - B il g e H a n ld (Domuz ylnda = 747)3 !> . Yerine Dokuz-Ouzlarm banda bulunan olu geti ve T a n r da B o lm u l E tm i B ilg e K a a n nvann ald. Bu Uygur hkmdar T rk B ilg e K a a n gibi, Dokuz-Ouzlar iin Dokuz-Ouz budunum 4 0demek le beraber kaan olur olmaz Ouzlar n ezici ounluunu kendisine dman buldu. Bunlar, bizzat bu Uygur kaan ile ilgili kitbede Sekiz-Ouz olarak anlyor. Buna gre ancak bir boy Kaana sadk kalm bulunuyor. Ouzlarm, Gk-Trk kaanlarna olduu gibi, Uy gur hkmdarlarna da isyan etmelerinin istiklllerini kazanmak ga yesi ile ilgili olduu sylenebilir. Ouzlar, bu maksatla, Gk-Trkler devrinde yaptklar gibi, dou komular D okuz-Tatarlar ile birle milerdi. l E tm i B ilg e K a a n , mttefiklerin zerine yryerek ormanlk bir yerde, geceleyin onlar yendi. Fakat kaan ertesi gn onlar yine karsnda buldu. Tekrar yaplan savata kaan galip geldi. l E t m i B ilg e K a a n m eline Ouzlarm halk tabakasndan (kara igil budun) mhim bir ksm tutsak dm ise de, kaan onlara ve onlarn gkn ve davarlarna bir ey yapmam, belki ancak ileri gelenlere ceza (k yn ) vermiti41. Ouzlar Kaanm kendisine itaat etmeleri tek lifini kabul etmediler. Bunun zerine B ilg e K a a n arkalarndan gidip Burgu da yetierek savam ve bu sefer onlar ar bir yenilgiye uratmtr (4. ayn - Haziran-dokuzuncu gn). Kaan bu savata Ouzlarm gknlerini, davarlarm, kadn ve ocuklarn tutsak alm t. Beinci ayn (temmuz) 29. unda Selenge kylarnda yeniden sava oldu. Ouzlar ve Tatarlar bozulup Selenge y i getiler. Kaan arkalarn brakmad ve onlar, T a y B ilg e T u t u k ile dier iki kiinin kt hareketleri yznden perian ve helak olduunu ve daha byk fel ketlere uramamalar iin, yeniden kendisine itaat etmee ard. Bu T a y B ilg e T u t u k un Ouzlarm babuu olduu anlalyor. T a y B il ge T u tu k , Kaanm babas tarafndan Ouzlar zerine yabgu tayin edilmitir. Kaan iki ay bekledi ise de onlar gelmediler. Kaan 8. ayn
38 E .T . yaztlar , I, s. 166. 39 E .T . yaztlar , If s. 166. 40 E .T . yaztlar , I , s. 164. 41 E .T . yaztlar , I , s. 168.

20

(Ekim) ikinci gn ltr Gl nde savam ve sonra da Keyre Banda -Birk de Tatarlar ile etin bir vuruma yapmt. Bu vuruma sonucunda onlarn bir bl itaat ettiyse de, bir bl ayn eyi yapmayarak baka bir yere ekildi. Bunu mteakip Kaan , tkene dnd42. Bu dnn baarl olmad anlalyor. T a n r da B o lm u l E tm i B ilg e K a a n tgene dnn de iki olundan birine yabgu, dierine ad unvanlarn vererek onlar Tardu ve Tlis budunlarnn zerine tayin ettikten sonra Bars ylnda (750) Kem rma kylarnda oturan ikler e kar bir sefer yapt; Tav an ylnda ise Tatarlarn. zerine yrd. Bunu mteakip, kitbede yeniden Dokuz-Ouzlarn ad geiyor. Ancak, kitbenin bu ksmlar da anm olduundan, Dokuz-Ouzlarm ne mnasebetle zikredildikleri emin bir ekilde anlalmyor43. Bununla beraber, tahmin etmek mmkn olabilir ki, Dokuz Ouzlar, Krgzlar a ve iklere adam gn dererek onlar, Uygurlar a kar birlikte harekete gemeye davet et milerdir. II E tm i B ilg e K a a n da bununla ilgili olarak ikler e kar yeniden sefere giriip onlar itaat altna ald ve balarna bir tutuk geirdi. Bundan sonra Kaan n Korluklar ve Basmllar ile savat grlyor. Bu savalar esnasnda inde bulunan Ouzlar ve Trkler de dar kmlar, Kaan m dmanlarna ( Basmllar ve Kartuklar) katlmlard44. Kaan Karluklar ve Basmllar ile bir ka defa daha savam ve en sonunda onlan kesin bir yenilgiye uratmt. Bu y e nilgi sonucunda Karluklar batya ynelip az bir mddet iinde OnOk lkesini ellerine geirdiler. Bu baarlarndan sonra Sudak ve in liler e Selenge de byk bir ehir yaptran4 5 bu byk Uygur hkm dar T a n r da B o lm u l E tm i B ilg e K a a n , 759 ylnda ld. Uygurlar 840 ylna kadar Orhun blgesinin hkimleri olarak kal dlar. Sahip bulunduklar yerlerin batda Altay a, kuzeyde BaykaVa, gneyde Be-Balk blgesine dein uzand anlalyor. Uygur budunu on boydan meydana gelmitir. Bu husus ine- Usu kitbesinde zikredil mek suretiyle onlar Dokuz-Ouzlar dan aka ayrd edilir 46. On- Uygur sz Be-Balk blgesinde Koo da ele geen Mni yazsyla yazlm trke bir metinde de grlmektedir4 7 . Bu metnin IX . veya X . yz
42 E .T . yaztlar , I, s. 168-170.

43 E .T . yaztlar, I , s. 172. 44 E .T . yaztlar , I, s. 173 176. 45 E .T . yaztlar , I, s. 177-183. 46 kalm bu du n On Uygur Tokuz Ouz ze y z y l oluu p (E .T . yaztlar, I, s. 164). H a m iito n , Toquz-Oguz et On-Uygur, s. 39-40. 47 B k. J a m e s

21

yla ait olduu tahmin ediliyor. Bylece, Dokuz-Ouzlar, Trk budun dan olduu gibi, On-Uygur dan da kavm bakmdan tamamen ayn bir te ekkldr. Daha nce de belirtildii zere, Ouzlar II. G k -T r k devletinde ne mahiyette bir rol oynamlar ise, U y g u r devrindeki rolleri de yle olmutur; yani bu devletlerin dayand ikinci bir un sur... Yukarda grld gibi, Ouzlar Gk-Trk kaanlarna olduu gibi, Uygur kaanlarna da isyan hareketlerinde bulunmulardr. Yani onlarn her iki devlet karsnda da deimeyen bir durum ve davranlar olmutur, tpk Tardu ve Tlis boylar gibi; bir farkla ki, kitabelerde bu son iki budunun isyan hareketlerinden bahsedilmiyor. Uygurlar 100 yl kadar Orhun blgesinin hkimleri olarak kald lar ve bu arada Mni dinini de kabul ettiler. Onlarn, byk komular inlilerin dini olan Budizmi almayp da batdan gelen Mni dinine gir meleri dikkate deer. UygurlarAsm da bize baz trke kitbeler kalmtr. Bu kitbelerden anlaldna gre onlar tarafndan bir iki ehir de ku rulmutur. Bununla beraber Orhun blgesinde eskidenberi devam edip gelen kltr faaliyetlerinin Uygurlar zamannda daha fazla gelimesi beklenebilirdi. Eskiden beri Kem (Y en isey) blgesinde yaayan ve medeniyete geri bir seviyede bulunan Krgzlar, 840 ylnda Uygurlar n zerine yryerek kaanm oturduu Orhun kysndaki Ordu Bal yktlar. Kaan da telef oldu. Bunun zerine hkmet merkezine yakn yerlerde yaayan 13 Uygur boyu in snrlarna doru kat. Bu 13 boy bir ta raftan Krgzlar m, bir taraftan inliler in ard kesilmeyen saldrlar na urayarak perian bir hayat geirip daldlar. Onlarn mhim bir ksm in hkimiyeti altna girdi; bir ksmn da Krgzlar tutsak ald. Uygurlar dan 15 boydan mteekkil dier bir kme ise batya doru kamt. Bunlar Karluklar a snmak istiyorlard. Anlaldna gre, bu 15 boyluk Uygurlar iki ble ayrldlar. Bir bl Tibet e gitti ve sonra Kansu blgesinde yurd tutarak kk bir krallk kurdu. Bunlar in ile daima dosta mnasebetlerde bulundular. Bu 15 boyun daha kalabalk koluna gelince, Tien-an blgesinde yurd tutup, 848 ylndan nce M o n g -li adl babularn kaan iln ettiler. in saray U lu T a n r da K u t B u lm u A lp K l g B ilg e gibi tantanal bir nvan vererek onu T ie n - a n U y g u r la r nn k a a n tand (856 da). Bu hkmdara inlilerin P u k u t s iu n dedikleri halef oldu. Bu sonuncunun 874 de ld tahmin ediliyor. Bundan sonra Tienan Uygurlar hakknda uzun bir mddet in kaynaklarnda hi bir kayda rastgelinemiyor; ancak X . yzybn ortalarnda (951 de) bu Uy22

gurlardan bir eli geldii bildirilmitir. Bu husus Tien-an Uygurlarnm, Kansu Uygurlar gibi, siyas bakmdan ne kadar ehemmiyetsiz bir durumda olduklarn gsterir48. Uygur hkmdarlarlan burada kaan deil, siyas hviyetlerine uy gun olarak idi-kut gibi mtevazi bir nvan tayorlard. Uygurlar bu yeni yurdlarnda yerleik hayata geerek daha meden bir kavim oldular. X . yzyln ikinci yarsndan itibaren her halde ounluu Budda di nini kabul ettiler. Bu Uygurlar gerek Orhun, gerek Be-Balk blge sinde kendilerini Uygur adyla anmlardr4 9. Grm olduumuz gibi Dokuz-Ouzlar onlardan tamamen ayr bir kavim idi. Bu husus byle olduuna gre slm corafyaclarnn Uygurlar dan Touz Guzz (Dokuz-Ouz) olarak bahsetmelerini nasl izah etmelidir? slm coraf yaclarnda Touz uzz adyla hem Orhun, hem de Be-Balk Uygurlar kastedilmektedir. Bu corafyaclar, anlaldna gre, 840 fel ketinden haberdar olamamlar ve bundan dolay da X . yzylda Uygurlar eskisi gibi Trk kavimlerinin en kuvvetlisi olarak vasflamlardr. Halbuki bu Uygurlar, az yukarda iaret edildii gibi, siyas bakmokadar dan ehemmiyetsiz idiler ki, in kaynaklarnda adlar ndiren gemektedir. Islm melliflerinin Uygurlar Touz Guzz olarak zikretmeleri nin sebebi zerinde herkesi tatmin edecek bir izah ekli bulmak g gibi grnyor. Bizim dndmze gre, slm mellifleri her iki ad ayn, yani bir sanm olsalar gerektir. Her iki kavmin bir hnedann idaresi altnda bulunmas ve adlarnn birbirine benzemesi (U ygur= & u r= O u z= uz), buna sebeb olabilir. inliler Uygurlar dokuz boydan mteekkil bir kavim olarak tanmlar ve hatt bu boylarn adlarn da vermilerdir50. slmlarm her iki ad ayn sanmalarnda bel ki bu da bir mildir. Her halde Islmlar bu iki eli ayn kavim sandlar. Dikkate yndr ki, X IV . yzylda Uygurlar Orhun ve Selenge blge sindeki yurdlann ve orada On-Uygur olarak Dokuz-Ouzlar ile birlikte yaadklarn, unutmamlard51.
48 Bu hususta: J a m e s H a m i l t o n , Les Oighours Vepoque des cinq dynasties d'apres les documents Chinois , Paris^ 1955, s. 6-17, 142. 49 Kara Balgasun kitabesinde: (B ) u Tenriken(in) Tenri d c k (u )t bulm al(p) Bilge T en(r) Uygur ka(ann bitii) 5 (E .T . yaztlar, I, s. 85). Uygur yirin te Yalakar K an A ta kel (tim ) K rkz ol men B oyla K tlug Y argan (Suci kitbesi, E .T . yaztlar, I, s. 156). 50 J a m e s H a m i lt o n , ayn eser, s. 3 -4 , n ot 1; a y n m e l l i f Doquz Ouz et On Uygur , s. 41-44. 51 R e i d u d - d n , Cmi ut-tevrih , yay . B e r e z in , Petersburg, 1858, s. 125. M etinde: jjtj Bunun Dokuz Ouz (U u z) olaca aikrdr.

23

Bu Dokuz-Ouzlar n sonu ne olmutur? Akla gelen ilk cevap bun larn Orhun blgesinden batya doru g ettikleri ve Sir-Derya ky larnda sadece Ouz adyla karmza ktklardr. Filhakika bu sonun cu Ouzlarm Trk lkesinin en uzak blgesinden Mvera un-nehr e, A b b a s h a lfe s i el-M eh d zamannda (775 785) geldiklerine dir bir haber olduu g ib i 57, T a b e r de, Dokuz Ouzlarm 205 (820-21) ylnda Urusanaya (Semerkandm dousunda, Sod ve Sir-Derya rmak lar arasndaki blge) bir akn yaptklarn bildirm ektedir53. DokuzOuzlarm. byle bir aknda bulunabilmeleri, ancak onlarn batda (evve l Tala blgesinde) bir yerde oturmalar ile mmkndr. Yani onlarn byle bir akn yapabilmeleri iin Orhun blgesinden batya g etmi olmalar lzmgelir. Dier taraftan Sir-Derya nn orta yata ve Aral Gl kylar ile bunun kuzeyindeki topraklarn Peenekler in yurdu olup, Ouzlarm buralar onlardan aldklar anlalyor54. Ancak bu gre yle itiraz edilebilir: 1. K l-T e g in in cenaze merasimine Trgi Kaan da (phesiz Sulu) eliler gndermiti. BunlaT M ak ara T a m a ile O uz B ilg e T a m a idiler5 5. Buradaki Ouz kelimesi pek muhtemel ola rak, ayn bidede bir ok emsali olduu g ib i5 6 , kavm manadadr. Yani Ouz kitbede mensup B ilg e T a m a . Bu, Sir-Derya Ouzlarmu. On-Oklar a dahil bir teekkl olduunu gsterilebilir. Ancak bu hu susta pheye yer brakmyacak bir hkme varmak iin bunu teyid edecek baka bir delile de ihtiya vardr. nk bu ahs Trgi kaa nnn hizmetine girmi Dokuz-Ouzlar dan bir kimse de olabilir5 7. 2. Daha nce iaret edildii gibi, Dokuz-Ouzlarm Tonra adl bir boylar vardr. Hatt, buna K um adl bir boyu da ilve etmek belki

52

e'zJjA Ol

o ljj

4- La p

j -

^ ^ j

(b n

u l- Esr, X I , s. 117, K ahire , 1301, X I , s. 80). 53 T a b e r , ya y. De G o e je , I I I, s. 1044.

54 A aya b k . (s. 35-36). 55 On ok oglm Trgi kaanda Makara Tam a Ouz Bilge Tam a kelti (E .T . yaztlar, I , s. 52). 56 14 numaral haiyeye bk. 57 B iz bu hususla ilgili olarak, U y g u r K a a n n hizm etinde bulunarak m evkii yk selmi ve serveti artm bir K rgz' tanyoruz (49. numaral haiyeye bk .)

24

mmkndr58. Halbuki bizim 24 b oy arasnda Tonra adl bir teekkl yoktur. 3. S ir -D e r y a boylarndaki Ouz eli iki kola ayrlm olup, bu kollardan biri Boz - Ok, dieri de - Ok adlarm tayor. Bu adlarn, On-Oklar dan kalma htralar olduu da dnlebilir. Hatta Sir - Derya Ouzlar hkmdarnn yabu nvamn tamalar da buna ilave edi lebilir. On Ok kaanlarnn da bir elin bana yabu tayin ettiklerini biliyoruz. Bu yabu Ouzlarn yabusu olabilir. 4. Sir - Derya Ouzlarnn X I. yzydda konutuu trke de bir ok kelimeler vard ki, bunu Dou Trkler i bilmiyorlard. Dier ta raftan Ouzlar n lehesi de, Dou Trklerininkinden epeyce farkl telffuz ediliyordu. Bu keyfiyet, Sir-Derya Ouzlan nn batda daha eski bir zamandan beri (V III. ve IX . yzyllardan nce) yaamakta olmalar ile ilgili olabilir. u hususlar gz nne alarak Sir - Derya Ouzlar nn O-Oklar a . mensup olduklarn sylemek mmkndr. ayet bu byle ise, Sir Derya Ouzlar ile Dokuz-Ouzlar arasnda, ayn kavmin iki bl olmak zere eski bir akrabalk veya belki de sadece bir ad benzerlii mna sebeti sz konusudur. Bu durumda Dokuz Ouzlarn 840 daki Krgz saldr zerine dalarak veya Uygurlar ile karmak suretiyle var lklarn kaybettiklerini dnmekten baka bir izah ekli yok gibi grnmektedir.

58

6. sahifeye bk. in kaynaklar T ong-lo ve Houen adl boylar zikrederler k i (C h a -

v a n n e s , Documents , s. 88, n ot s. 3; H a m i l t o . Toquz - Ouz et On - Uygur, s. 26) bunlardan T ong-lo Tonra, H ouen de H un (K.un) olarak kabul edilmitir.

25

B., IX. - XI. YZYILLARDA OUZLAR


(Sir-Derya Ouzlar)

X . yzyln birinci yarsnda Trk lemi siys bakmdan para lanm ve zayf bir durumda bulunmaktadr. G k -T r k devletinin yklndan sonra, Trkler bir daha Orta-Asyada byk ve kudretli bir imparatorluk kuramadlar. V III. yzyln ikinci yans ile. IX . yz yln birinci yarsnda tek kuvvetli devlet, Orhun blgesindeki U y g u r k a a n l idi. Fakat Uygurlar da Bat Trkleri zerinde hissedilir bir hkimiyet tesis edemediler ve in ile de hemen daima dosta m nasebetlerde bulundular. Uygurlarm Touz-uzz adiyle slm lkelerinde byk bir nleri vard. Onlarn, siyas kuvvetlerini oktan kaybetmi olduklara, paralanm ve zayf bir duruma dtkleri halde bu hretleri hl devam etmekte idi. 840 ylnda Uygurlar kovarak Orhun blgesine yerleen Krgzlar kuvvetli bir varlk gsteremediler ve hat t Orhun kltrnn ortadan kalkmasna sebeb oldular. Onlar dan bize bu blgede yazlm, galiba hi bir kitbede gelmemitir. 924 tarihinde Mool rkndan, Ktaylar m saldrlarna dayanamayan Krgzlar eski yurdlar olan Yeni-sey blgesine ekildiler ve burada, evvel ce olduu gibi, iptida bir halde yaamakta devam ettiler. Bylece eski Trk yurdu olan Orhun blgesi, kati olarak moolca konuan kavimlerin eline geti. X I I I . yzylda Orta-Asya nm siyas ve etnik eh resini deitirecek olan C e n g iz imparatorluunun kuruluu bunun bir sonucudur. X . yzyln birinci yarsnn ortalarnda Trk lemi balca be Trk eli tarafndan temsil ediliyordu. Bunlar: Ouzlar (araba eser lerde el-Guzz), Karluklar (bunlar da Harluh), Uygurlar (X I. yzyla kadar Touz Guzz), Kimekler ( dU-T) ve Krgzlar. Bu Trk ellerine Kara-Denizin kuzeyinde oturan Peenekler de ilve edilebilir. Bunlar dan Karluklar, daha nce grld gibi, Gk-Trkler devrinde boy 26

halinde 5 9 Urungu, Zaysan ve Ala-Gl geni arasnda yaamakta idi ler. Onlar Uygurlarn yamnda G k -T r k imparatorluunun ykl masnda mil olduktan sonra Uygurlar ile hkimiyet mcadelesine giriip yenilince batya ynelerek Bat Trkleri nin yani On-Oklarhn lkesini ellerine geirmilerdi. Fakat Korluklar burada da kuvvetli bir varlk gsteremediler. Gevek ve tesirsiz bir hayat yaadlar. Hatt bu yzden S a m a n l hkmdar s m a il b. A h m e d , 893 de Talasa . kadar uzanan bir sefer yapt; oradaki byk kiliseyi camiye evirdik ten sonra, Karluk yabgusunun hatunu da dahil olmak zere, 15000 tut sak ile geri dnd. K a r a -H a n l devletinin Karluklar tarafndan de il, Yama adl baka bir Trk kavmi tarafndan kurulmu olmas pek muhtemeldir. Karluklar, X . yzyln birinci yarsnn ortalarnda tsficab dan Is sk-Grn gneyine kadar uzanan geni blgede ya yorlard6 0 . Hudd ul-lem6 1 ve G e r d i z 6 2 gibi, Trk kavimleri hakkn da tafsiltl bilgiler veren ve bu hususta bata C e y h a n olmak zere eski kaynaklara dayanan eserlerden, iiller in aslnda Karluklar n bir boyu olduklar anlalyor. Uygur hkmdar T a n r da B o lm u l-E t m i B ilg e K a a n n kitbesinde geen iil Tutuk 6 3 ile bu boy arasnda bir mnasebet olup olmad bilinemiyor. Hudd ul-leme gre6 4 iiller, Issk-Gl n kuzey batsnda yaamakta idiler. Bunlar gittike ehemmiyet kazanarak, X I. yzylda bal bana ms takil bir kavim saylmlardr. Kgarl6 5 onlardan bir bln Taraz (Tala) ehri yaknlarnda bulunan bir kasabada, bir bln Barsarn tesindeki Kuyasta, nc bir bln de Kgar yresindeki bir takm kylerde yaadn bildiriyor. Bu husus G e r d iz nin 9 boya ayrlm olan Karluklar m boyunu iiller in meydana getirdii szlerine uygundur. iiller X I. yzylda okadar mhim bir teekkl haline gelmilerdi ki, Ouzlar Ceyhun dan, in e kadar uzanan yerler deki Trkler m topuna birden iil diyorlard6 6. iillern ayn
59 in kaynaklarna gre, bu Karluk boylarnn adlar unlardr: M eu-lo, Ta-e-li, e-se, yalut P o-fi (Chavannes, s. 78, haiye 4). 60 s t a h r , Kitbu meslik il-memlik , yay. M.J. D e G o e j e , ikinci bask, Leyden , 1927 s. 290 Bu eserden naklen b n H a v k a l, Kitbu suret il-arz, yay. J.H . K r a m e r s , Leyden , 1938, I I , s, 467; Hudud ul-lem , Tahran , 1340, s. 81-83, tercm e V . M in o r s k y , The Regions o f the world , ( G .M .N .S .), London , 1937, s. 97-98, izahlar ksm, s. 286-297. 61 s. 83; M i n o r s k y tercm e s. 98-99, izahlar s. 297-300. 62 Z eyn uUahbry y a y . B a r t h o l d , 63 E .T . yaztlar, 64 Gsterilen s. 178. yerler. 394. Pelersburg, 1874, s. 84.

65 Divn , K ilisli , I , s. 329-330, A talay , I , s. 393-394. 66 K ilisli , s. 330, Atalay , I , s.

27

asrda Mavera un-nehrde de yaadklarm biliyoruz 67. Bugn. Anadolu 'da iil adb drt ky vardr k i 6 S , bunlar bu Trk oy mandan baz zmrelerin Anadolu'ya, gelmi olduunu gsterebilir6 9 . Hudd ul-leme gre 7 0 Issk-Gln kuzey batsnda, u rma nn sol kysnda Tuhslar yayordu. iitlerden daha az ehemmi yetli olan bu kavim, M e r v e z ye gre71, Karluklarm bir boyu, K g a r ln n 72 da szlerine gre iillerin bir kolu gibi grnyor ki, aa yukar ayn ey demektir. nk iillerin ashnda Kartuklarn bir boyu olduu az yukarda grlmt. M in r s k y 73, G e r d iz deki baz ifadelere dayanarak Tuhslarm eski Trgilerin bir kalnts ol duu fikrini ileri srmtr. M u k a d d e s nin szlerinden anlaldna gre, X . yzylda Balasagun (metinde ile Tarazn takriben 100 mil dousun daki M irki kasabas arasnda, Trkmen adl bir kavim yayordu. Bu kavimin meliki ( ili?) Ordu adl bir kasabada oturmakta o lu p 7 4 , bu kasaba, K g a r lnm da teyid ettii zere7 5 , Balasagun yaknnda (ve tabi onun batsnda) bulunmakta idi. Yine M u k a d d e s i, Turar
67 b n u l-E s -, Kahire, 1301, X , s. 70; N iz m u l-M lk , Siyset-nme, y ay. H a lh a li, Ta-hran, 1310 ., s. 191. 68 Bunlardan iil adl bir nahiye m erkezi Tgmda, bir k y Kara- Pm av\n Hotam na hiyesinde, dier b ir k y de Kastamonu'da, bulunm aktadr. M anisa 'd a da iiller adl bir k y vardr ( i e r i B a k a n l , Trkiye'de meskn yerler klavuzu , Ankara , 1946, s. 265). 69 Tahrir defterlerinde iil adl bir yer adna rastgelinemedi. 70 s. 84-85, M in o r s k y , s. 99, iz a h la r k s m , s. 300-304. 71 j j <JLSC*-jo
j

d ij
j

)
J

p-* s

( S h a r a f al- Z a m a n T a h ir M a r v a z i, on China, The Turks and India , y ay. ve ngilizce ter cme V . M in o r s k y , London , 1942, m etin 19, tercm e, s. 31).

72
s. 423).

-j
( K ilisli , I, s. 354, Atalay, I,

K u yas ta oturan bir Trk e li, onlara Tuhs igil de denilir 73 The regions o f the vorld, izahlar ksm, s. 300. 74 LfUp Jl Lla^ll (J ljV

L S *'i

d-lL

,J-U ^ ^ ( -I J lI

$ 1 1 1

Ordu: kk bir kasabadr. Trkmen m eliki burada oturur. O, sficab hkm darna arma anlar gndermekte devam etm ektedir. B u kasabann su dolu hendekle evrilm i bir kalesi vardr. 75 M eliklin t |j* saray hisarda bulunur (s. 275).

Ordu: Balasagun yaknnda bir kasabadr. Bundan alnarak Balasagun'a. da Koz-Ordu deni lir (K ilisli, I, s. 112, A tolay , I, s. 124).

28

( Otar) ve Kimek snrndaki < 1>U Jii dan bahsettikten sonra Bulc ve Burket kasabalarn tasvir eder ve bunlarn Trkmenler e kars uc kasabalar olduunu yazar 7 6 . Bu kasabalarn Isficabm kuzey bats veya kuzey dousunda olduu anlalyor. Bu son kayt Trkmenler in Isficab n kuzey taraflarna kadar yaylm olduklarn gsteriyor. Bu Trkmenler, M u k a d d e s in in bildirdiine gre, korkularndan Ms lman olmulard ve Ordu kasabasnda oturan melikleri de, Isficab hkimine hediyeler gnderiyordu. M ukaddesimde Mslman olmu tek Trk kavmi olarak bu Trkmenler zikredilir. Ayn mellif Sabran snr ehrinden bahsederken ve dier vesilelerle Ouzlara . ( el-Guzz) ayrca iaret eder ve onlarn Mslman olduklarn sylemez 1 1. Bylece bu Trkmenler in Ouzlar dan tamamen ayr kavmi bir teekkl olduu grlyor. Aka anlald zere Ordu kasabasnda oturan Trkmen meliki, Isficab hkmdarna tbi bulunuyordu. sficab blgesini idare eden hnedan hakknda pek az ey biliniyor. B a r t h o l d 78, bu hanedann Trk asll olduunu sylyor. Pek muh temel olarak Trkmenleri bu Isficab hkmdarlar Mslman etmi lerdir. Bu Trkmenlerin kavmi menei nedir? Akla ilk gelen cevap bunlarn Karluklar dan olmalardr. nk, onlarn lkelerinde oturu yorlard. Mesel yukarda ad geen M irki ve onun batsndaki Kulnm Karluklarm lkesinde olduunu ve M irki de de Karluklar n oturduunu biliyoruz. stelik K g a r l, Karluklar a da Trkmen denildiini haber v erir7 9. Bununla beraber, Trkmenler in, Karluklar dan da ayr, bir kavm teekkl olmas ve Trgiler in veya On-Oklar n kalntlarnndan bulunmas pek muhtemeldir80. Mslman Ouzlara 76 1 _^
(s. 274).

j ^ j *

jj j

Bruket b yk bir kasabadr. Buras ve Bulac korkudan Mslman olmu bulunan Trkmenler e kar utur. B urann lisar yklm tr 77 s. 274, 286, 289. 78 Trkesian doum to the M ongol invasion, (G M N S ), Londo, 1928, s. 172. 79 dirler _ t^iji p-k j c J ^ J*

Trkler den bir kavim olup, gebedir; onlar Ouzlar''dan ayrlr, fakat onlar gibi Trkmen ~ ( K ilisli , I, s. 393, Atalay, I, s. 473).

80 1158 ylnda M ver un-nehr'de vuku bulan bir hdise dolays ile lig -i Trkman tabiri geiyor. Filhakika, Semerkand K a r a - H a n l hkm dar K . k -s a u n lkabl C el lu d d in a r H a n , H a r iz m a h I I -A r s la n m hcumu zerine m etbuu K a r a - H t a y K a z v i n , GM S, Leyden, G r h a n ndan yardm istem i o da l i g - i T r k m a n kumandasnda 10.000 kiilik bir kuvvet gndermiti ( C v e y n , Tarih-i Cihanua, yay. M u h a m m e d -i 1916, II, s. 15). B a r t h o l d ( Turkeslan , 233, not. 10), hakl olarak hu i i i g - i T r k m n n Balasagu da ICara-Htaylar tarafndan tahttan indirilen ve kendisine Ilig-i Trkman unvan verilen son K ara-H anl hkm dar olabileceini sylyor. Ilig-i Trkman , Trkmen m eliki de

29

Trkmen adnn verilmesi de bu kavim ile ilgilidir ki, bundan ileride ayrca bahsolunacaktr. Dier bir Trk kavmi de Ezgi tir. Bunlarn adlar b n I iu r d a d b ih in eserinde geer81. Bununla beraber bu kavim K g a r l zama nnda da varbm muhafaza etmekte ve Fergana dak zcend ( zKend ) te oturmakta i d i 82. X . yzyldaki balca Trk kavimlerinden biri de Yamalar olup, daha ziyde Kgar ve onun kuzey batsnda yayordu8 3. Kaynaklarn ifadesine gre bu kavim Touz-uzzlar (yani Uygurlar/dan idi. Hudud ul-lem d e 8 4 Yamalarn hkmdarlarnn Touz-Guzz hkmdarlar ailesinden olduu syleniyor. Yamalar ihtimal Uygurlara . bal bir kavim olup, U y g u r devletinin yklmas zerine (840), batya g ederek Kgar blgesine gelmiler ve buray Karluklarn elinden alarak yurd edinmilerdi. Balarnda, Hudud ul-lem de denildii gibi. Touz-Guzz (Uygur) hnedannn bir kolu bulunu yordu. Bu hnedan mensuplan Bura Han nvanm tayorlar d 85. B a r t h o l d 8 6 , bilhassa bu nvana bakarak, K a r a -H a n l dev letinin Yamalar tarafndan kurulduunu sylemi ise de sonra bu hususta tereddde dmtrS 7 . Bizim kanaatmza gre, B a r t h o l d un ilk dncesi dorudur. nk, hanedann Kgar ehri ile ok yakn bir mnasebeti olduu grlyor; hanedann aile mezarl da bu ehirde idi. K a r a -H a n l hnedanm kolayca kaan unvanm almalar da her halde bir mana tamaktadr. Halbuki, Karluk hkm dar yabgu nvann tayordu. K g a r lnn trke veya hakanl trkesi dedii trke, bu Yamalarn lehesi olsa gerektir88. Ya

mek

olup

bu

da

M u k a d d e s deki

M elik

ut-Terkim n

sznn

karldr.

An

laldna gre, Kara-H tay

hkm dar Balasagun' daki Kara-H anl hkm darm tahtndan

indirerek kendisi onun yerine gemi ve onu da, lig-Trkm an gibi m tevazi bir nvan v e rerek, Trkmen m eliki yapm tr. ( Cuveyn, II, 88, burada: lig-i Trkn). 81 Kitb ul-meslik ve'l-memlik. yay . D e G o e je , Leiden , 1889, s. 31. 82 K ilisli , I, s. 89, A alay , I, s. 96. 83 Gerdiz, s. 84. 84 s. 79, tercm e M in o r s k y , s. 95-96. 85 M cmel ut-tevrih ve'l-ksas , Tahran , 1318 ., s. 421. 86 Four studies on Central A sia , Hislory o f the Semirechye , ngilizce tercm e V . v e T. M in o r s k y , I, Leiden , 1956, s. 93. 87 Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler, stanbul, 1927, s. 66-76, 68. 88 K g a r l en fasih trke nin Yama ve Tuhslar n lehesi olduunu sylyor ( K i lisli, I, s. 30, A alay , I, s. 30).

30

malar pek ok toydan meydana gelmi olup bunlardan biri Bulak boyu du r89. X I. yzylda da varln muhafaza eden bu boyu bir ara Kpaklar tutsak edip gtrmlerse de sonra kurtulmulardr90. Bun dan Bulaklar m X I. yzylda Tala veya u blgesinde yaadklarn sylemek mmkndr. Daha douda, Be-Balk blgesinde Uygurlar yayordu. Uygur lar ancak 866 da blgede yurt tutabildiler; zayf bir devletleri vard. 0 devirdeki in kaynaklan onlardan, ancak 951 de gelen bir eli do laysyla ksaca bahsetmilerdir. slm corafyaclarnda ise, onlardan Touz-uzz olarak bahsedilir ve onlar Trklerin en kuvvetli kavmi olarak vasflanr. Bu husus, evvelce iaret edildii gibi, corafyaclarn 840 felketinden haberdar olmamalarndan ileri gelmitir. Uygurlar n bir bl de Kansu da yurt tutmutu. Uygurlarm. Be-Balk blge sindekiler yerleik hayata sratle intibak ederek meden seviyelerini ykselttiler ve ksa bir zaman sonra, trke konuan topluluun en medeni kavmi haline geldiler. X . yzyln sonlarnda onlarn pek m him bir ksm artk Budda dininde bulunuyorlard. Uygurlar 840 ylnda Orhun blgesinden karan Krgzlara . ge lince, bunlar orada 924 ylna kadar kaldlar ise de kuvvetli bir devlet leri olmad gibi, kltr tarihi ile ilgili faaliyette de bulunmam lardr. stelik onlar, Ktaylar m saldmlanna dayanamyarak, bu eski Trk yurdunun moolca konuan kavimlerin eline gemesinin m sebbibi olmulardr. Bylece, moolca konuan kavimler gittike Trk ler aleyhine toprak kazanlar elde ettiler. Ye yle bir zaman geldi ki, in den kovulan Ktaylar, Trkistan a , gelerek kolayca burann yk sek hkimleri oldular. Krgzlar, yukar Yenisey deki eski yurtlarna dnmlerdi. X . yzyln balarnda mhim Trk ellerinden biri de Kimekler dir. Orhun kit b elerinde bu Trk elinin ad gemiyor. Bu sebeble Kimeklerin V III. yzylda baka isim tayan bir kavm birlie dahil bulunduklarn dnebiliriz. Bu kavim ikler olamaz m ? ikler V III. yzyln ortalarnda olduka mhim bir siyas kuvvet halinde, yukar Kem ile rti arasndaki sahada yayorlard. Uygur kaan T a n r d a - B o l m - I l E t m i -B ilg e K a a n (M oyunur) iki defa Sefer yaparak ikler i hkimiyeti altna alm, onlara tutuk tayin
89 Hudud ul-lem9 m etin s. 79, tercm e IV Iinorsky, s. 96 H albuki grld gibi, M erv e z , Bulaklard Karluklar*dem gsterir (s. 28. haiye 71). 90 Kgarl, K ilisli , I, s. 116, 337, Atalay I, s. 129-379.

31

etmi, ibaralat ve tavhanlar verm iti91. Kimeklern de babularnn tutuk unvann tadm biliyoruz92. ikler in adna bir daha hi bir yerde tesadf edilemiyor. Kimekler, Yukar rti boylarnda yayorlard. M a r q u a r t, K imek adn ki mekten getiriyor ki, her halde imknsz deildir. Bu Trk eli, yedi boydan meydana gelmiti: mi, mek, Tatar, Bayandur, Kfak, Nilhaz (?) ve Ecled (?) 9 3. Buradaki Tatar ad dikkati ekiyor. Dier taraftan Yimek (buradaki m ek) boyunun Bayaud adl mhim bir oyma da vard94. Ayn adda bir Mool boyunun da olduunu biliyoruz95. Bunlar Kimeklerin bir kavm birlikten ziyade, bir siyas birlik olduu ihtimalini htra getiriyor. Esasen Kimekler in daha IX . yzylda zlmee baladklar grlyor. Bu asrda dahi Kpaklar mstakil bir Trk kavmi gibi zikrolunmulardr9 6 . X I. yz ylda ise ICimek ad ortadan kalm ve bu el balca Kpak ve Yimekler (imek) tarafndan temsil edilmitir. Yimekler mezkr asrda da rti boylarnda idiler. Kpaklara gelince, I X . yzylda elden ayrlan bu boy batya doru g etmi ve Ouzlar a kuzeyden komu olmutur. Daha hudd ul-lem de (kaynak: C e y h a n , X . yzyln ilk eyrei), Kpaklarn baz detlerde Ouzlara . benzedii sylenir. K g a r l da9 7 Kpaklar m lehelerinin birok bakmlardan Ouzlarmkine uydu unu ifade eder. Bu keyfiyet Kimeklerin asl kolunun da On-Oklara m mensup olmas ile ilgilidir? Kpaklar, bir taraftan nfusLirnn oalmas, dier taraftan, belki de Kimekler e mensup dier baz teek kllerin katlmas ile kuvvetlenerek, X . yzyln ikinci yarsndan iti baren Ouzlar sktrmaya balamlar ve onlarn glerinde mhim bir mil olmulardr ki, bundan aada ayrca bahsedilecektir. K paklarm K g a r l ile ada K a n l adl bir beleri v a rd 9 8. Bunun buyruundaki Kpaklar ertesi yzylda bu adla (K atil) anldlar. Kpaklar nasl Kimekler den ayrlp bal bana bir el olmular ve hatt karde boy Yimekler ile akrabalklarn reddetmiler ise " , K an
91 E .T . yaztlar^ ine Usu kitabesi, I, s. 170-172, 174. 92 M cmel u t-tevrih, s, 420. 93 Gerdiz, s. 83 -8 4 ; M in o r s k y , Hudud-ul lem , izahlar ksm , s. 304-305. 94 N e s e v , Siyret us-suhan Celluddin M enguberli, franszca tercm e O. H o u d a s , P arisy 1891, 1895, s. 44. 95 Reid ud-din, yay. 97 A talay , 31, 33, 154. 98 Kgarl, K ilisli , I I I , s. 280, A talay , I I I , s. 29. 99 Kgarl , K ilisli , I I I , s. 22, A talay , I I I , s. 379. B erezin, s. 11 96 b n Hurdadbih, s. 31.

32

llar da daha sonralar mstakil bir kavim saylm ve Ouz destannda

da byle gsterilmitir. X . yzyhn birinci yarsnn ortalarna doru Cem (Emba) ile Yayk (Ural) rmaklar arasnda Peenekler yayordu. Bunlarn asl ana kolu ise, bahsedilen zamanda, Kara-Denizn kuzeyindeki toprak larn hkimi idiler. Peenekler in On-Oklar a mensup olmalar kuvvetle muhtemeldir.,Buna karlk bunlarn Ouzlar ile hibir kavm mnase betleri yoktur. Yani, bunlar 24 Ouz boyundan biri olan Peenekler ile ayn teekkl deillerdir1 0 0 . X I. Yzyldaki Trk kavimleri hakkmdaki bu hlsadan1 0 1 sonra imdi artk asl konumuza geebiliriz. 1 - Ouzlar'n Yurdlar: X . yzyln birinci yarsnda Ouzlar, Hazar Denizinden Sir ( Seyhun, nci) rmann orta yatandaki Frb (X I. yzyldaki trke

ad ile Karauk) ve Isficab yrelerine kadar olan yer ile bu rman kuzeyindeki bozkrlarda yayorlard102. s t a h r ve dier corafya clarn eserlerinden, Ouz lkesinin bat, gney ve dou snrlan hak knda kati bir fikir edinilebiliyor. Buna gre, Ouz lkesi batda Ha zar Denizine dayanyordu. X . yzyln balannda, o zamana kadar gayri meskn olan Hazar Denizinin dou tarafndaki Siyh-Kh (Kara-Da) yarm adas onlar tarafndan igal ve isk edilmi ve bun dan dolay bu yarm ada trke Mangla adn almtr1 0 3 . Gneyde slm lkeleri ile olan snra gelince, batda yani Harizm lkesinde snr Curcaniy t (Grgen) ve bilhassa bu ehrin kuzey batsndaki Ct (Jit) kasabasndan balyordu. Aral Gl nn gneyindeki Baratekin de snr kasabalarndan i d i 1 0 4 . Mvera un-nehr de snr Buhara kuzeyindeki lden balyarak tsficab blgesine kadar uzanyordu. Sir-Deryann sol kysnda, Karauk dalarnn eteinde ve Yesiye bir gnlk mesafede bulunan mstahkem Savran (Sabran), Msl manlarn Ouzlar a . kar snr ehri idi. Sir-Derya, Sovon dan itiba ren, Ouzlara ait bozkr blgesine giriyordu.
100 Ouz Peenek boyu hakknda: kinci Blme bk. 101 Bu Trk kavimleri hakknda daha fazla bilgi iin, M in o rs k y nin Hudud ul-lem (s. 263-315) ve M ervezi deki (s. 92-110) izahlar ksmna bk. 102 Istahri (yazl 930-3, kayna BelhV nin yazl 920), s. 9, aytca s. 290. 103 stahr, s. 219; ondan naklen bn Havkal, s. 389; Hudud ul -lem'de (s. 24, M in orsk y , s. 60) Ouzlar'm burada karada ve denizde olmak zere, yol kesicilik yaptklar syleniyor. H u
dud ul-lem'de, bu bahiste de, stahr gibi, BelhV ye (920) dayanlyor.

104 stahr, s. 303; Mukaddesi, s. 289.

33

Fakat Ouz lkesinin kuzey snr hakknda sarih bir bilgiye sa hip deiliz. I s t a h r ye bakbrsa, Ouz lkesinin snr bu ynde tile kadar gidiyordu 1 0 5 . Fakat, b n F a d la n 921 ylnda Bulgara , giderken Embadan sonra Ouzlar grmemi, buna karlk Yaykm batsnda Peeneklere rastgelmiti. Bu sebeble s t a h r nin szlerinin doru ol mas, bize gre, olduka phelidir. Hazar Denizi nin dousundan Karauk dalarna kadar uzanan l blgesine, B e lh ye bal mel lifler 1 0 6 Ouz bozkr (mefzet ul-Guzziyye) adn verirler. X III. yzylda Trklerin bu le Kara-Kum dedikleri anlalyor.
Ouz elinin toplu ve kalabalk bir halde oturduklar yer, Sir r mann azndan orta yatana kadar olan saha ile rman her iki yanndaki ve bilhassa kuzeye doru uzanan topraklard. Ouz yabgusu yani kiralnn kla olan ehir, rman azndan iki gnlk mesafede ve rmaa bir fersahlk yerde bulunuyordu. Bu ehir araba eserlerde el-Mednet ul-cedide veya el-Karyet ul-hadise 1 0 7 , fara Hudd ul-lemde1 0 8 Dif-i nev olarak geer.

X III. yzyla ait eserlerde ehrin Yfii Kent (Yeni Kent) eklin de trke ad grlr1 0 9 . Bununla beraber ehrin X . yzylda da bu trke ad tam olmas imknsz deildir. Yine ayn rman ky sndaki Cend ve Huvre ehirleri de yabgunun hkimiyetinde olup, bu ehirlerde Mslmanlar da oturuyorlard.
sficabm kuzeyinden, balayarak Sir-Deryaya muvazi olarak uza nan Karauk sra dalan blgesi de Ouzlardan pek nemli bir kme nin yaad bir yerdi. K g a r l M a h m u d 1 1 0 , Karauk un Ouz l
105 stahr, s. 10, 222; Hudud ul-lem , s. 86, Mirorsky , s. 100. 106 Istahr
6.

217 218 Hudud ul-lem , s. 55, 86.

107 M es u d M u r c uz-zeheb, yay. ve franszca tercmesi B a rb ie r de M ey n a rd ve P a v e t de C o u rte ille , P a r i s , 1891, s. 212; bn Havkal, s. 512; bu eserden naklen d r is ,
Nuzhet ul-mutak, Kprl kip.t nr. 955, yap. 419 b.

108 s. 123, M in orsk y, s. 122. 109 The journey o f William o f Rubruck, ngilizcesi tercmesi W . W o o d v ille R o c k h ill,
London , 1900, s. 14; C u v e y n de ( T a r i h - i cihanguy , yay. M. M u h a m m ed -i K a z v in ,

I, s. 69, 72) lime: 110 ,5oIj

j {

ise de, Cami ut-tevrih in teyid ettii gibi (oradaki haiyelere bk.), bu ke olacaktr.
^ j ^ IjUJ K arauk : Farab *n ve Ouz lkesinin ^ j ibaresinin yanl oldu

addr ( K ilisli , I, s. 404). B. Atalay bu cmledeki

unu sanarak (I, s. 487), cmleyi: bu, Ouz ehirlerinden birinin addr eklinde deitirmi tir. Halbuki K g a rl, Karauk*un hem Frb ehrinin, hem de Ouz lkesinin ad olduunu sylemektedir.

34

kesinin ad olduunu syledii gibi, haritasnda da Karauk dan Ouz yurdu olarak gstermitir111. E b u l- G z inin ecere-i Terki-

me'sindeki Trkmen rivayetleri arasnda Ouzlarn yurdu olarak Kazgurd ile birlikte Karauktan bahsedilir112. T im u r un zafernmelerin-

de de bu dan ad geiyor1 1 3 .
Ouzlar bu yurdlarnda ok eskiden beri oturmamakta idiler. Ib n H u r d a d b ih 1 14 , Horasan valisi A b d u lla h b. T h ir (vlilik zaman 828-844), zamannda Ouzlardan alman 1000 tutsan 600. 000 dirhem tuttuunu bildiriyor. Bu 1000 Ouz tutsann, A b d u lla h b. T h ir'in, olu T h ir kumandasnda Ouzlara kar gnderdii bir ordu ta rafndan alnd, B e la z u r nin bir kaydndan anlalyor1 1 5 . Ancak her iki kaytta da Ouzlarn yurdu hakknda hibir aklamada bulu nulmuyor. Ouzlar ister Orhun blgesindeki Dokuz-Ouzlar, ister On-Oklar a mensup bir teekkl olsun onlar bu yurdlarna doudan gelmilerdi.
111 Bu harita Kilisli yaynnda I, ciltte, A t a la y tercmesinde II. cilttedir, 112 Ouz ilinin yurtlarnn kn douu ssi K l ve Almalk ve kblesi Sayram ve Kazgurt da ve Karack ta ve temr kaz Ulu Ta ve Kiik Ta ki misnin kani bolur ve kn bat Sir Suyumu aya Yang Kent ve Kara Kum. TJbu aytlgan yerlerinin iinde ornda trt min ve be min yl olturdlar (N. K o n o n o f, Moskova-Leningrad , 1958, s. 40). Grld zere, E b u l-G a z fn in Ouzlardn yurdu ile ilgili rivayeti g eree ok yakndr. Yalnz Ouz yurdunun gn dousunun l$sk-Gl ve Almalk olduu hakkmdaki ifade, X . yzyl iin doru deildir.

(S 4 " ^ * * 5 ^ j\
^*1?*

lj
jSL-
j

4$*"yj

ji j** ^ T J
AJL--J

jl _ /tj IjjI

^ JJ

JL 3

jl olijl

jI jIj A jI

^ j-jL **< j

jj\ )

-Ujlc

L*^ (3T *} i?L->-l

jjl
\ jz I J &

( e r e fu d d in A li- i Y e z d , Zafernme , CalcuUo, 1887, I, s. 272-273). Bu kayd ayn zamanda


Karauk'un engin bozkra nasl hkim bir mevkide bulunduunu ve bozkrn oradan gzetlen

diini de gsteriyor. T im u r ikinci defa Toktam zerine giderken buradan gemiti:


5_^-l j *
j

1 ,5*?,

J j

.1 j

i jj

pLc U

(a y n eser, I, s. 503)

41T [m etin

l * * ]

N iz m -i m de ( Zafernme , yay. F e lix T a u er, Praha , 1937, I, s. 118). Ksaca anlatlan bahis arasnda Karauk ad geer. Bu kaytlardan K g a r l v e E b l-G a z i de Ouz yurt lar arasnda gsterilen Karauk dann yeri iyice anlalm bulunuyor. Bugn bu sradaa
K ara-Tav (ta) denilmektedir (Z.V. T o g a n , Trk ili haritas ve ona ait izahlar, stanbul* 1945).

114 s. 37, 39. 115 Futh ul-buldn, Kahire , 1350, s. 420.

35

Eer Ouzlar, On-Oklardan iseler, -ki bu, ok daha muhtemeldir- onlarn aaSir-Derya kylarna gelmeleri Korluklarm On-Ok lkesindeki fetih hareketleri ile ilgili olabilir. Aa Sir-Derya boylarnn ve Aral kylarm Ouzlar dan nceki shiblerinin ise Peenekler olduu anlalyor. Daha nce sylendii gibi, Peenekler den asil boyun ad Kenger idi. Bunun Gk-Trklerin 701 ylndaki Sudak seferi dolays ile geen ve Kara uk dalan ile onun kuzeyindeki bozkrlarda yaad anlalan Kengeres teekklnn ad ile ayn olduu kabul edilmitir1 1 6 . Buna ilve olarak, e l-B ir u n deki bir kaytda Peeneklerin Aral Gl evresinde, Harizme komu olarak yaadklar grlmektedir1 1 7 . Dier taraftan elimizde, Peenekler in bir zamanlar Kaluklar ile komu yaadkla rn ifade eden yine ayn mellifin dier bir eserinde baka bir kayd da vardr,s. Bu komuluk her halde Isficab ve Tala taraflarnda olsa gerektir II9.
Peenekler, Sir-Derya boylar ile Aral Gl evresinde iken Ouz lar nerede bulunuyorlard ? Bu hususta kat i bir ey sylemek mm kn deildir. B e id d d in deki Trkler in destan tarihlerinde Tala

blgesinden baka doudaki Almalk blgesi de Ouzlarm yurdlarmdan saylmaktadr l2. Eer Ouzlar On-Oklar a mensup idiler ise on larn, u ve Tala vdilerinde yaayan, inlilerin Nu-e-pi dedikleri koldan olmalar en kuvvetli ihtimaldir. Anlaldna gre, Ouzlar doudan Peeneklere saldrdlar. Her halde iki komu kavim arasnda etin savalar vukubuldu ve en sonunda Ouzlar, Peenekleri Emba rmann tesine attlar. Ouzlarm Peeneklerin yurdlarn ne uzman ele geirdikleri de bilinemiyor. Yurdlarmdan atlan Peenekler, Emba ile til arasnda yerlemilerdi. Fakat burada da 883-893 yllar ara snda Ouzlar ile Hazarlarm mterek hcumlarna uradlar. Malb olan Peenekler in mhim bir ksm, til i geerek Kara-Deniz in kuzeyindeki topraklara gittiler121. Peenekler in bu yeni yurdlannda
116 13. salifedeki 25 numaral haiyeye bk. 117 Tahdidu nihayt il-emkin , Ftih ktp., nr. 3386, s. 205-206; bu metin iin ayrca: A l-B irun i Commmeration volme , ran society , Calcutta, 1951, s. 250 ve devam.
118
j m

lil

-c-

jIj

0^

j *p \

t-ils

(K itab

ul-cumhir , Haydarabad , 1355, s.

218)

........... j\

L^Ip

119 Ayrca M es u d (K itab ut-tenbih ve'l-irf, yay. De G o e je , B A G , Leiden , 1894, s. 180-181), A ral Gl evresinde Peenek, B ecni , Bacgerd ve Nukerde kavimleri ile Ouz, Karluk ve Kimekler arasnda savalar olduu ve bu drt kavmin bu savalar sonucunda yurtlarn terkederek kuzey Kafkasya* ya g ettiklerini yazar. 120 Ouzlarca aid destan mahiyetde eserler , Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, X VII, say 3-4, s. 360-361. 121 A.N. K u ra t,
Peenek tarihi, s. 33, 39-43.

36

talihleri yver gitti. Onlar ksa bir zamanda Don rmandan Tunaya kadar olan yerleri fethettiler. Peenekler, Balkanlar da da mhim bir siyas kuvvet olarak X I. yzylm sonlarna kadar kaldlar. Bizansllar ile ittifak eden Kpaklar bu kavmin ortadan kalkmasnda mhim bir mil olmulardr122. Peeneklerin bir ksm ana kmeyi takib et meyerek Yaykm batsnda kalm t123. E b u l-G a z inin naklettii Trkmen rivayetlerinde, Ouz-Peenek mcadelelerine ait baz htralar da yer almtr. Bu htralarn birinde Peenek elinin T o y m a d u k adl pdihnn S a lu r K azan c n babas E n k i i yenerek hatununu tutsak aldndan bahsedilir. U yl sonra E n k i naibini mal ile T o y m a d u k a gndererek karsn kurtarmtr 24. Yine orada bulunan bir manzumede S a lu r K a z a n n otuz krk bin eri ile Becene ellerine yryb onlar krd, bir nicesinin ok yalvararak kurtulduu bildiriliyor125. E b u l-G a z i bu rivayetleri Trkmenler in ellerindeki Ouz-nmeler den nakletmidir. Aksi takdirde, bu rivayetlerin X V II. yzyla kadar hfzalarda sak lanmas imknsz idi. Fakat Trkmenler in ellerindeki bu Ouz-nmelerden hi birisi galiba bize kadar gelmemi olduu gibi, ne zaman ya zldklarn da bilmiyoruz. 2 - Ouzlarn Yaay Tarz: X . Yzyln balarnda Ouzlarn ounluu gebe hayat ya yorlard. Bu elin X I. yzylda 24 boydan meydana gelmi olduunu bili yoruz 1 2 6 . Her boyun banda be nvanl silzdeler bulunuyordu. Destanlara dayanarak sylemek mmkndr ki, belerin 40 kiiden mrekkeb silh arkadalar vardr ki, bunlara yolda denildii anla lyor 127. Her kavmin asilzdesi gibi, Ouz beleri de ok varlkl idiler. b n F a d l n 1 2 8 , Ouzlar arasnda yz bin koyuna ve on bin ata sahib kimseleri grdn sylyor. M e s u d ye gre, Ouzlar, yksek (el-eli) , orta (el-evst) ve aa (el-esfil) olmak zere snf idiler 1 2 9 . Bununla beraber M es122 Bu Trk elinin tarihi hakknda A.N. K u r a t m eserine bk. 123 b n Fadln , Z.V. T o g a n yay., s. 17-18, Sam i e d -D e h h n yay., s. 106; K on.stantiu. P o r p ly r o g e n n e to s , De Administrando imperio (A.N. K u r a t, Peenek tarihi, s. 258). 124 nc Blme bk. 125 nc Blme bk. 126 Bu hususta kinci Blme bk. 127 nc Blme bk. 128 Z.V. T o g a n yay., s. 17, S. ed -D eh h n y a y ., s. 106. 129 M urc uz-zeheb, I, s. 212.

37

u d nin bu kayd olduka mphemdir. Bu kelimeler, Ouz eli ara sndaki tima bir seviye farkm m belirtiyor, yani asilleri (be), hr insanlar (el) ve kleleri (k n ? )no mi kasdediyor, yoksa sadece siyas bir gruplamay yani onlarn byk orta ve kk olmak, zere, kme halinde mi olduklarm ifade ediyor? Biz yaynlayanlarn aksine olarak, cmlenin asl mnasna bal kalarak birinci kk kabul edi yoruz. Fakat Ouzlarn siyas bakmdan kmeye ayrlm olmalar da imknsz deildir. X . yzyl balarnda yabgulann kn oturduklar Yefii-Kent ile Cend ve Huvre ehirlerinde Mslmanlar da bulunuyorlard. Bu ehirden en by yabgu nun oturduu Yefii-Kent idi. Son iki ehrin de Ouzlara . tbi olduunu biliyoruz. M es u d ye bakbrsa1 3 1 bu e hirlerdeki yerleik halkn ou da Ouzlar dan idi. K g a r lnn zik rettii Ouz ehirleri bunlardan ayrdr. K g a r l da bu ehrin ad gemez. K g a r lnm Ouz ehirleri olarak zikrettii ehirler un lardr: Sepren, Karauk, Sunak, Karnak, Sitgn. Bunlardan Sepren, X . yzyl corafyaclarndaki Sabran (Savran) dr. Sabran, daha nce iaret edildii gibi, X . yzyln ilk eyreinde Ouz snrnda bu lunan bir Mslman ehri idi. Buras mstahkem bir ehir olup, yedi kat surla evrilmiti. A ynca ehrin rabaz da vard. Cmi de i ehirde (ehristan) bulunuyordu. Ouzlar bar yapmak veya ticaret ileri iin bu ehre gelirlerdi132. Karauk a gelince, K g a r l bunun Frb eh rinin ad olduunu sylyor1 3 3 . Frb, Aris aynn Sir-Deryaya d kld yerde bulunan kk bir yredir. Yrenin idare merkezi Keder kasabas idi. Vesic yrenin dier mhim bir kasabas olup, mehur filozof F r b bu ehre m ensuptu1 3 4 . M u k a d d e s ye g re1 3 5 Frb, en byk ehri de yine Frb adn tayan bir rstk, yani bir yre dir. Frb ehri, ona gre, 70 000 erkek nfusu (!) ve bir cmisi olan bir ehirdir. ehirdeki dkknlarn ou varota ve pek az kale sur larnn iinde idi. Ayn mellif Keder ve Vesic i de ayrca zikrediyor1 3 6 .
130 Trkiye'de hl kullanlan tbirlerden: ele gne kar ; el gn ne der . 131 j j^JI
j ( M urc

S-bJjL-l o-iL l l$J JIj lijy i j-U Iflp j


uz-zeheb, I, s. 212.) jJt>- j

132 tstahr, s. 346; bn Havkal, 511; Hudud ul-lem , s. 118, M inorsky , 119; Mukaddesi, s. 274. 133 110 numaral haiyeye bk. 134 stahr, s. 346; bn Havkal, s. 510, 511. 135 s. 273. 136 Gsterilen yer.

38

Bu durum karsnda, B a r t h o ld un dedii g ib i1 3 7 , Frb yeni bir ehir kabul etmek yerinde olacaktr. Anlaldna gre Ouzlar F rba Karak adn vermilerdir. Fakat ehrin bu ad imdiye kadar baka hi bir eserde grlmemitir.
Sunak a gelince, M i n o r s k y 1 3 8 , hakl olarak bunu Hudud ullemdeki Sunh ile birletirmitir. Sunh, Frba bal bir ehir olup,

orada her tarafa ihra edilen yaylar yaplyordu. Sunak, Ouzlar dan sonra Kpaklarn Sir-Derya kysndaki balca merkezlerinden biri olmutur. ehrin bugn harbeleri vardr.
Ouz ehirlerinden biri olan Karnak hakknda baka hi bir yerde bir kayda rastgelmedik. Z.V. T o g a n 139, Trk ili haritasnda Kanak Yesinin az kuzey batsnda, ondan bir konak mesafede gs termitir. Dier taraftan Sabran n yaknndaki Sdk Ata Tepe nin Karnak olduu ileri srlmektedir 1 4 0 . Her halde Karnak Savran ta raflarnda aramak gerekir. Sitkn e gelince, bunun X . yzyd corafyaclarnda geen StKend olmas pek muhtemeldir. St-Kend, Frb yresine yakn bir yer

de Sir-Deya mn sol sahilinde bulunmakta olup, bugn harbeleri var dr. Bu ehirde bir cuma mescidi (cmi) vard. St-Kend yresinde daha X . yzyln ilk eyreinde, kalabahk sayda Mslman olmu Ouzlar ve Karluklarn oturduklar bildiriliyor. Bu Mslman Ouz lar ve Karluklar yreyi kavimdalar olan gayr-i Mslim Trkler e kar koruyorlard. Ayrca Frb, Kencede ve a arasndaki bitek otlak larda, Trkler den Mslman olmu 1000 adra yakn bir kme var d 1 41 . E l-B ir u n , genliinde her yl H a r iz m - a h a bizzat kendi yapt ilalar ve mumya getiren St-Kendli bir Trkmen tabibini tanyordu 142. phe yoktur ki, Ouz ehirleri K g a r lnm bu saydklarndan ibaret deildi. Onlarn Sir-Derya kylarnda, yerleik olarak yaadk
137 Frb maddesi, .A . , IV, s. 451. 138 Hudud ul-lem. s. 118, M inorsky , s. 119, 358. 139 Trk ili haritas ve ona ait izahlar, stanbul, 1943. 140 B. gcl,
ayn

eser,

s.

340.

141 bn Havkal , s. 510, 511; Hudud ul-lem , s. 117, M inorsky , s. 118-119. St-Kend de yaplan kazlarn sonulan zerinde: B. g e l, ayn eser, s. 336-337. 142 Kitb ul-cumhir , s. 205. Ayn mellif St-Kend"i bir Trkmen ehri olarak vasflar
(el-K anun ul-M es'ud , Haydarabd , 1374, II, s. .575).

39

lar daha baz veya bir ok ehir, kasaba ve kyler de v a rd 1 4 3 . Dier taraftan, onlarn K g a r lr m n bahsettii devirden sonra da yeni e hirlere sahib olduklar anlalyor. Bunlardan biri olarak BarnlKent zikredilebilir. Gerekten bu ehrin adna, X II. yzyldan nceki eserlerde rastgelinmez. Barml-Kent, Sir-Derya boylarnn Moollar tarafndan fethi esnasnda Snak ve z-Kent ten sonra zikredilen nc ehirdir. Ondan sonra sra ile Enas, Cend ve ehir (Yeni) Kentin fethi anlatlyor1 4 4 . Zamanmzda Cirik kale harabelerinin altnda Yeni-Derya ile birleen Barin-Derya adl bir kuru ay veya eski bir kanal bulunmaktadr ki, bunun Barml-Kent ile ilgili olduu mu hakkaktr. Bu kuru ayva. kysnda Uz-Kent ve Srl-Tam ehirlerinin harbelei grlmektedir14 5 . Buradaki Uz-Kentin C v e y n deki Snak tan sonra zikredilen ehir olduunda phe yoktur. Bu kuruay veya kanaln kysnda daha baz ehir ve kale harabeleri de bulunmak tadr. Kk-Kesene ve Barin-Derya hakknda bundan 64 yl nce ilk defa esaslca bilgi veren arkeolog Y.A. K a lla u r hakl olarak Barnl-Kent in de bu Barin-Derya zerinde olaca sonucuna varmtr1 4 S . K a lla u r , bu kuruay yatann (Sir-Derya nn eski yata m?) ardar dan Uz-Kent e kadar olan ksmnn da Uguz Jilgas (Ouz deresi) adn tadn bildiriyor1 4 7 . Snak ehri harbelerinden on fersah lk bir mesafede, Kk-Kesene harbeleri vardr. Kk-Kesene yi ilk defa ziyaret eden K a lla u r , burada tuladan yaplm ve mavi renkli (gk) sslemeleri olan harab bir kmbet grmt. Bu trbenin gney bat tarafnda, henz baz duvarlar tamamen yklmam olan daha kk bir trbe meydana karlmtr. K a lla u r bu trbelerin etrafnda da bir ok tepe ve tepecikler grm olup, bunlarn eski mezar kalntlar m, yoksa meskn sahay m tekil ettiini anlayamamt. 1927 ylnda buray ziyaret eden A. Y a k u b o v s k iy , trbenin km olduunu grmekle beraber bu trbe ve evresinde yapt aratrmalardan son ra Kk-Kesene nin ini ileme bakmndan heser bir bide olduunu
143 Anlaldna gre, Sir-Derya kylarnda pek ok harabe vardr. Bunlardan bazlar zerinde yaplan hafriyatn sonulan hakknda: S.P. T o ls t o v , Goroda Guzov, Sovetskaya E t nografiya , 1947, nr., 3, s. 55-102 (Dr. s m a il K a y n a k n trke tercmesinden faydalanl-

mtr). Ayrca B. g e l ayn eser, s. 333-341. 144 Cuveyn, I. 64, 67, 72, 79.

145 V.M. J irm u n sk iy , Sir-derya boyunda Ouzlarca dir izler, trke tercmes is m a il K a y n a k , Belleten , say 99, s. 480-481. 146 A y n yaz, s. 482. 147 A y n yaz , s. 480-481.

40

syledii gibi, buralarda bir zamanlar yksek bir medeniyetin mevcut olduu hkmne de varm tr1 4 8 . E b l-G a z i B a h a d r H an , Trkmenlerin tarih bilen bahlanndan, 7 kzn Ouz elini azlarna baktnb ok yllar belik yap tklarn anlatmaktadr. Bunlardan biri, K a r m B a y m kz ve Mam B e in kars B a r n S a lu r (Salur Barn?) idi. Onun trbesi Sir-Derya mn yakasnda olup, halka mehurdur ve zbekler ona B ar n n Kk kne si derler1 4 9 . E b u l-G a z inin bu szlerinden KkKesene (Kk-Kane - Gk inili) trbesinin OuzlarAsm B a r n H a tu n a izafe edildii ve bunun halka bilinen bir ey olduu anlal yor. Btn bunlardan, pek muhtemel olarak u hkme varmak mm kndr: X II. yzylda Sir-Derya boylarnda Salur boyundan B arn H a tu n bir ksm Ouzlar zerinde nfuz ve hkimiyet kazanmt. Akll olduu kadar varlkl olan bu hatunun hkim bulunduu SirDerya blgesinde yeni bir ehir kuruldu ve bu, Barml-Kent adn ld, yani B a r n a ait ehir. Bu hatun kendisi iin, Mem deki S u l ta n S a n ca r ve rgenteki H a r iz m - a h T e k i in trbelerine ben zeyen kubbesi gk iniler ile ssl muhteem bir trbe yaptrd. eh rin bu trbenin yapmndan sonra kurulmu olmas da muhtemeldir. Barml Kent ile birlikte geen z-Kent ve Anasn da yeni ehirler olduu anlalyor. nk, daha nceki eserlerde bu ehirlerin adlar gemiyor. imdiki bilgimize gre, Barml - Kent in ad, X I I . yzyln ikinci yansndan itibaren gemektedir.
Ouz ehirlerinde yaplan kazlar buralarda yksek bir kltr

hayatnn varln gstermitir. K a lla u r , Y a k u b o v s k i y ve T o l s t o v gibi arkeologlar bu hususu gayet ak bir ekilde belirtmilerdir 1 5 .
Ouzlardan mhim bir ksmnn oturak yaaya gemelerinde en mhim mil, onlarn slml kabulleridir. Onlar arasnda sl miyet yayldka ve kuvvetlendike oturak hayat da gelimitir. G rld gibi, bu ehirlerin mhim bir ksm X . yzyln ilk eyreinde Ouzlarm idaresinde deildi. Her halde onlar Mslman olduktan sonra bu ehirleri ellerine geirmilerdir. K g a r l dan baka, Ouzlarn ehirleri olduunu bildiren dier bir mellif de I d r is dir (eseri148 V.M. J irm u n s k iy , ayn yaz, s. 477-478; Y a k u b o v s k iy bu trbenin, zbek han larndan birine ait olabileceini sylemekle beraber (s. 477), trbenin, M erv *deki S u lta n San ca r t rb e s i, rgen'teki H a r iz m - a h T e k i ve yine burada bulunan F a h ru d d in -i R z nin trbeleri ile baz benzerlikleri olduunu da belirtmitir (ayn makale, s. 478). 149 ecere-i Terkime , s. 79. 150 Bu hususta 143 ve 145 numaral haiyelerde gsterilen eserlere bk.

41

in yazl tarihi 1154). dr i s, Ouzlarn ehirleri oktur, bunlar kuzeye ve batya doru uzanmaktadr dem ektedir1 5 1 .
Gebe Ouzlar, bu ehirlerde yaayan oturak eldalanna, istih fafla, Yatuk (yani tembel) diyorlard. nk onlara gre bu oturak eldalar sava yapmayarak tembel tembel ehirlerinde otururlard152. Ouz ehirlerinin ounda Mvera-un-nchr'in yerli unsurlar da bulu nuyordu ki, Ouzlar bunlara Sukak diyorlard1 5 3 . Mool istils esnasnda bir ksm Gebe Trkmenlerin aa SirDeya boylarnda oturduklarn biliyoruz I54. Yerleik Ouzlarm, gebe eldalarnm siyas faaliyetleri ve g lerine byk lde katlmyarak, Mool istilsna kadar, bu ehirler de oturmakta devam ettikleri sylenebilir. Mool istils sonucunda bu ehirlerin pek ou veya hepsi oturulmayacak derecede tahribata u ramt I55. Bu ehir, kasaba kylerde oturan Ouz yerleik halk ne oldu? Bu soruya yle cevap vermek mmkndr: Bir bl ld, bir bl tutsak alnd, mhim bir ksm da Horasan a kat. Mool istilsnn rana da yaylmas zerine, Horasana , kaanlar, o esnada emin bir lke olan Anadoluya, geldiler. Anadolu da gebeler, kyller ve ehirliler arasnda, bilhassa Horasan a . balanan bu geli htras asrlarca unutulmayarak zamanmza kadar yaamtr. Buradaki Horasan ad ile phesiz Trkistan da ifade olunuyordu.

3 - ktisad Hayatlar: X I. yzyln balarnda byk bir ounluu gebe bir hayat yaayan Ouzlarn ktisad faaliyetleri, bu yaayn icab olarak, bahca hayvan yetitiriciliine inhisar ediyordu. Bu sebeble onlarn servetlerini koyun srleri, ylklar (at srleri), develer ve hatt Hudud ul-lemc g re 1 5 S , sr tekil ediyordu. A t binek (binit) ve deve de tama vastas (yklet) olarak kullanlyordu. b n F a d151 S .P . T o ls t o v , Goroda Guzov, s. 55 ve devama. 152 Kgarh , K ilisli , III, s. 11, Atalay III, s. 14. 153 Kgarh , K ilisli , II. s. 229, Atalay , II, s. 287. Bu kelime nereden geliyor? 154 111. sahifeye bk. 155 Biz bu lkede (Sir-derya kylar) saysz harabolmu ehirler, yklm kyler ve nice terkedilmi kasabalar grdk. Bu lkede adn bilmediim bir rmak (Sir-derya) olip, onun kylarnda Y eni-K ent ( lanckent)> Barchin ve Ornas (E n a s) adl ehirler ile adlarm bil mediim daha nice ehirler vardr (T h e Journey o f F riar John o f Plan de Carpine to the court
o f K u yu k Khan 1245 1247, s. 14, R u b r c k seyahatnamesinin banda, RockhiU basm).

156

jir

uLijl

(s- 86 M inorsky, s. 110).

42

l n 1 5 7

Trk

develeri

_ ^ J JU- )

sz

ile

bugn

Anadolu da

buhur denilen iki hrgl develeri kast etmi olsa gerektir. Yine ayn mellif Bulgarlar m at eti yediklerini kayd etmekte, fakat Ouz lar iin byle bir sz sylememektedir. Ouz s-bas E tr e k , bn

F a d l n ve arkadalarna olduu gibi, kendi akrabalar iin de koyun kestirmiti. Fakat Ouzlar dan lenlerin atlarnn yenildiini ayn mellif kaydetmektedir. Dier taraftan Ouz destanlar da Ouzlarn dier Trk elleri gibi, at eti ve hatt deve eti yedilderini gstermek tedir. At eti, belki de, onlarca di zamanlarda deil, mstesna gn lerde yenilmekte idi. Ouzlarn Mslman oldukltan sonra, umumiyet le at eti yemekten vazgetikleri anlalyor. nk, dahil olduklar Hanefi mezhebi at eti yenmesini mbah kalmamt.
Ouzlar ile komu slm kavimleri arasnda canl bir ticar faali yetin mevcut olduu grlyor. Ouz yurdundan geen en mhim ticaret yolu Harizm den til blgesine giden yol idi. Bu yolun pek ilek bir yol olduunu biliyoruz. Corafyaclar mtereken, Ouzlarn teirlerinin ok olduunu belirtiyorlar1 5 8 . b n F a d l n 1 5 9 5000 kiilik muazzam bir kervan iinde Ouz yurdundan gemiti. Ouzlar, ba r zamanlarnda ticaret maksad ile Harizm de Curcaniye ve Barategin ehirlerine, Mavera un-nehrde de Sabran ehrine geliyorlard1 6 0 . Ouzlarn balca ticaret mal koyun idi. Horasan ve Mvera un-nehr halk et ihtiyacn Ouzlar ve Karluklar dan temin ediyordu1 6 1 . Trk koyununun Mvera un-nehr ve Horasan koyunlarndan ayr bir soy olup, makbul tutulduu anlalyorsa da1 6 2 balca vasflan iyice bi linemiyor. Ouzlarn ayrca slm leminde mehur olan Trk keesi sattk larna1 6 3 da ihtimal verilebilir1 6 4 . Ouzlar ise, komu Islm memleketlerinden bilhassa dokuma ma mulleri satn alyorlard.
157 Z .V . Togan yay., s. 8, S. ed-Dehhn yay. s. 86. 158 stahr , s. 299; Hudud ul-lem , s. 118, M inorsky , s. 119; b n Havkal, s. 511. E b u Dule fte (Y a k u t, M u'cem ul-buldn , yay. F. W u s te n fe ld , Leipzig , 1868, III, s. 44 Sin maddesi) Ouzlarn H ind ve in ile ticaret yaptklar syleniyor ki, mbalal olsa gerektir. 159 Z .V . Togan , yay., s. 14, S. ed-Dehhn yay., s. 98. 160 stahr , s. 299, 303; bn Havkal, s. 511; Hudud ul-lem , s. 118, M inorsky , s. 119. 161 stahr, s. 281, 288. 162 m a d u d -d in e l- I s fa h a n (Bundar ksaltmas), yay. H ou tsm a , Leyden , 1889, s. 5, 282, trke tercmesi K. B u rsla n , (T.T.K.), stanbul, 1943, s. 3, 253. 163 Y a k u b (K itb ul-buldn, Badat , s. 60, Leiden , 1892, s. 295), Trklein en iyi kee imal eden kavim olduunu yazyor. 164 bn Fadln (s. 8), Harizm > de souk gnlerde bir evin iinde kurulmu olan Trk feeesinden bir adrda oturmutur.

43

4 - Dini nanlar: X . yzyl balarnda Ouzlar, Uygurlar mstesna olmak zere, dier Trk elleri gibi kendi kavm din inanlarn devam ettiriyor lard. Islm, leminde Trkler'in A lla h fikrine sahib olduklar ve bunu T a n r adiyle ifade ettikleri biliniyordu1 6 5 . Trkler'in yaratcya U lu -B a y a t adm verdikleri de slm bilginlerine ulamt1 6 6 . Fakat, Ouz din adamlarnn T a n r nm sfatlar ile ilgili tasavvur lar hakknda kesin bir bilgi yoktur. Her halde Ouzlar'dan alelde kimselerin bu husustaki tasavvurlar pek zengin deildi ve onlar T an rya nsan vasflar izafe ediyorlard. Ouzlardan. biri b n F a d l n a T a n r nn kars olup olmadn sormu, mellif de bu soru zerine bir hayli tvbe ve istifar etmi ve Ouz da ay eyi yapmt1 6 7 . E b D u le f seyahatnmesinde1 6 8 Ouzlar'n bir mabetleri oldu u syleniyor ve iinde put bulunmad ilve ediliyor. b n F a d l n ne bir mabed grdnden 11e de bir din adam ile grtnden aka bahseder. Fakat Ouzlar'n hakimleri olduunu biliyoruz. Ouzlar bu manev ahsiyetlerine byk bir sayg gsteri yorlard1 6 9 . Hatt bu hakimlerin Ouzlar'n kanlan ve davarlar ze rinde hkm sahibi bulunduklar syleniyor ki, bu ifadeden manev ah siyetlerin el zerinde ne kadar nemli bir tesir ve nfuzlar olduu iyice anlalyor1 7 0 . te bizim K o r k u t - A t a (D e d e - K o r k u t ) bu
165 bn Fadln, Z.V. T o g a n yay., s. 10; S. ed-D eh h n yay, s. 92; M a k d is, Kitb ulbed1 ve't-tarih, yay. ve tercme eden Cl. H u a rt, Paris, 1907, IV, metin s, 63, tercme s. 57.

166 M a k d is, gsterilen yer. F a h ru d d in M u b r e k - a h da (T arikk-i Fakkurud'd din Mubarakshah , yay. E. D e n iso n R o s s , London , 1927, s. 43) Bayat, Tanrinn ad olarak

geiyor. 167 Z .V . Togan yay., s. 11, S. ed-Dehhn yay., s. 93. 168 s. 44. Fakat bu seyahatnmedeki bilgilerden ounun inanlmaa deer bir mahi yette olmad malumdur. 169
j

Jlc

-A -Ju j

iJ j}

1 j

oLjuI*

( H udud ul-lem , s. 87, M inorsky , s. 100).

Buradaki j j y jU* ibaresi ile onlarn balarn ve gvdelerini eerek yaptklar yknme yani
ululama (ta'zim ) hareketi kastediliyor.

170 Ayn eser, gsterilen yerler. B e y h a k nin anlattna gre (T a rik-i Beyhak , yay. G ani ve F e y y z , Tahran , 1324 ., s. 627-628), S elu k lu beylerinin yaunda yldzlar ilmini ( ilm~i nucm) bilen bir mevlana-zde vard. Bunun syledii baz szler doru kmt. Bu
mevlan^zde Dendankan sava esnasnda Seluklularda vakit, vakit b ira z dayannz zafer

sizin olacaktr demi ve le vaktinde G a zn eli ordusu bozulunca T u ru l. ar b e le r ile Beygu (M usa) atlarndan inerek ona secde etmiler, yani yknmlerdi.

44

hakimlerden biri idi. Tabiblik yapan, gelecee ait keiflerde bulunan, yaplacak bir teebbsn uurlu olup olmyacana hkmeden, din trenlere bakanlk eden bu manev ahsiyetlere Ouzlarn kam m dedikleri, yoksa baka bir ad m (mesel ata) verdikleri bilinemiyor. Ata kelimesi bunlar hakknda sayg ifade eden bir sz m idi, yoksa onlar iin husus bir ad m idi, bu husus da kati olarak malm deildir. l gmme detlerine gelince, onlar llerini, Gk-Trkler gibi, srtlarnda elbiseleri, zerlerinde silhlar ve yanlarnda dier ahs eyalar ile birlikte gmyorlard. l ev eklinde adan bir mezara oturtulup, eline iki dolu (her halde kmz) 1 1 1 bir amak veriliyor ve nne de yine iki dolu bir kap konuluyordu. Mezar bir oda gibi al yor, tavam yapldktan sonra onun zerine de amurdan kubbeye ben zer ksm ilave ediliyordu. Ouzlarn bu mezarlar ile Trkiyede bilhas sa Seluklu devrinde yaygn bir ekilde grlen ve mtehassslar ta rafndan Trk adrna benzetilen kmbetler1 7 2 arasnda yakn bir ben zerliin varlna iaret edilebilir. Hazar-tesi Trkmenlerinin de me zarlarnn zerine tmsek gibi ekiller yaptklarn ve buna yozka de diklerini biliyoruz I73. Gmlme ii bittikten sonra, lnn atlar kesilerek yenirdi k i llA , bu da btn Trk kavimlerinde grlen yu a veya l a gelenei i d i I75. Trkiyede bu gelenek yzyllar boyunca srb gelmi ve imdi de mahiyeti ayn kalmak sureti ile ky, kasaba ve hatt ehirlerde yaamaktadr. len salnda baz kimseleri ldrm ise, bunlarn resimleri tahtalar zerine oyulup, mezara konulurdu. nana gre, bir adamn ldrd kimse veya kimseler cennette ldrenin hizmetileri olacaklardr1 7 6 . Bu da anlalaca zere, Gk- Trkler deki balbal ge leneinden baka bir ey deildir1 7 7 . Ouzlar, ayn zamanda bahca Trk ellerinde olduu gibi, yu anda yenilen atlarn balarn, ayak
171 Kaynak Ib n F a d l n da (Z.V. T o g a n yay., s. 14, S. ed-D ehh n yay., s. 99): nebiz (bilhassa hurma veya kuru zm raks) deniliyor. Ib n F a d l n kmz her halde bu mahiyette bir iki sand. 172 E. D ie z, Trk san'at, trke tercmesi O. A rs la n a p a , stanbul, 1946, s. 84. 173 A. V m b e ry , Travels in Central A sia , London , 1864, s. 56, 71, 71, 324. 174 b n Fadln Z. V. T o g a n yay., s. 63, S. ed-D eh h n y a y ., s. 99. 175 A b d lk a d ir tn a n , Tarihte ve bugn amanizm , (T.T.K .), A nkara , 1954, s. 189 ve devam, ayrca nc Blme bk. 176 Ib n F a d l n Z .V . Togan yay., s. 14, S. ed-Dehhn, s. 100. 177 A b d lk a d ir in a n , ayn eser, s. 178, 180.

45

larm ve derilerini mezarn zerinde bulunan srklara asyorlard1 7 8 . Onlarn inanna gre, len cennete etleri yenilen ve derileri srklara aslan bu atlar ile gidecekti. Bu yaplmad takdirde len, yorucu cennet yolculuunu yayan yapmak mecburiyetinde kalacakt m . Ouzlar, yine din inanlarnn tesiri ile suya girmiyorlar, yabanclarn da ykanma larna engel oluyorlard. nk, suya girmekle onlarn, kendilerini byleyeceinden korkarlar ve byle yapanlar para cezasna arptrrlard1 S 0 . Btn Trkler deki kkl bir inana gre, su kutludur ve ardr. Ykanmak kutlu ve ar olan suyu kirletmek ve bylece byk bir gnah ilemek demektir. Bu ise uursuzlua ve felkete sebeb olur. Onlar yine din inanlar ile ilgili olarak, giyimlerini eskiyinceye dek zer lerinden karmyorlard1 8 1 . Yine Ouzlar, Mslmanlarn aksine ola rak, bana vurarak koyunu, ldryorlard182.
Ouzlar, hastalanan kimselerin (yakn akrabalar da olsa) yan larna yaklamazlard. Hasta onlara kul ve karavalar (criye) hizmet lerdi. Yoksullar ise tamamen kaderleri ile babaa braklrd1 8 3 . Bu husus, phesiz bulac ve salgn hastalklara yakalanmaktan kork malar ile ilgili idi.

5- Baka Gelenek ve Grenekleri: X . yzylda Ouz elinde kadnlar, dier Trk ellerinde ve Chiliyye devri Arablarnda olduu gibi, erkeklerden kamazlar ve yzlerini de rt mezlerdi. Bu husus Trkiyede oymaklarda ve kylerde zamanmza ka dar devam edegelmitir. Hatt X I X . yzylda Gney Anadoluda, bir seyahat yapan V. Langlois, bu mnasebetle Trkmenler i Yakm-Doudaki en meden insanlar olarak vasflar. Bununla beraber Ouzlarva . ne zina, ne de gulamparalk gibi yaygn gelenekleri v a rd 1 8 4 . Esasen Trk kadnlar slm dnyasnda iffetli kadnlar olarak tannmlard1 8 5 .
Ouzlar da ldrlenin cn almak yani kan davas deti de va rd1 8 6 . Yine onlarda Chiliyye devri Arablarnda olduu gibi, bir
178 lb n F a d l n , Z .V . Togan yay., s. 14, S. ed-Dehlr yay., s. 99. 179 lb n Fadln, gsterilen yerler. 180 A y n eser, Z.V. T o g a n yay., s. 10, 12, S. ed -D eh h n yay., 92, 94. 181 A y n eser, Z.V. T o g a n yay., s. 16, S. ed-D eh h n yay., s. 103. 182 A y n eser, Z.V. T o g a n yay., s. 12, S. ed-D eh h n yay., s. 95. 183 A y n eser, Z.V. T o g a n , yay., s. 14, S. ed-D eh h n , s. 99. 184 A y n eser, Z.V. T o g a n yay., s. 11, 13, S. ed-D eh h n yay., s. 93, 96. 185 Gerdizi, s. 81; Z.V. T o g a n izahlar ksm, s. 127-128. 186 Onlar slm, diyarnda len bir akraba veya eldalarna karlk bulduklar bir Aiislman ldryorlard (lb n Fadln, Z.V. T o g a n yay., s. 13, S. ed -D eh h n yay., s. 96).

46

baba lnce olu vey annesi ile evlenebiliyordu. b n F a d l n lrl grd Ouz s-bas E tr e k , babas ldkten sonra vey annesi ile evlenm iti1 8 7 . Evlenme geleneinde kaln veya balk verme usulu y a yg n d lss. Dnleri ve oyunlarna dir bilgimiz yoktur. Yalnz T u r u l B e in, 1063 ylnda Halfe e l-K im B ie m r ill h n kz ile evlendii za man, bir odada krs zerinde oturan gelini ziyaret ettikten sonra avluya ktn ve orada beleri ile birlikte sevin iinde raksettiini ve bu esnada trke arklar arldn biliyoruz1 8 9 . T u r u l B e bu dn esnasnda 70 yanda bulunuyordu. E b l-F e r e c vastas ile bu bilgiden haberdar olan B a r t h o ld 1 9 0 , Ruslarda pliaska prisiadki denilen raksn Trkler den alnm olaca ihtimalini ileri srmtr. Bizim kanaatmza gre, T u r u l B e in oynad bu oyun, bugn Anadolu da toplu bir halde oynanan ve adna halay denilen oyun ol maldr. Ouzlarn mill yemekleri, dier baz Trk ellerinde olduu gibi, tutma idi. Tutma, tarih boyunca birok kaynaklarda Trklerin mill yemei olarak geer. T u r u l B e in Horasan da iken bir davette yedii badem helvas iin iyi tutma imi, lkin sarmsa eksik 1 9 1 de dii sylenir 192. Bu yemein T r k iy e S e l u k lu la r ve O sm a n l sa187 bn Fadln, Z.V. T o g a n yay., s. 15, S. ed-D ehh n yay., s. 102. 188 Ayn eser, Z.V. T o g a n yay., s. 11, S. ed-D ehh n yay., s. 93-94. 189
u J^ JI
j
j

J -i

[ mJiJI

o l

<j;l ]

LjJI

oL L L Jl

oir j c
1 j
j

j < .* j

j l- ll i

I j V l

( b n u l -C e zv , el-Muntazam , Haydar-bd , 1359, V III, s. 229). S b t b u l-C e v z de de


( M ir'at uz-zamn, Trk-slm eserleri mzesi ktp., nr. 2134, yap. 226 a-b) bu ifade aynen ol

makla beraber u fark ve ilve vardr: 4-5* JJIj O y Jo

jmas j

jIaJI

Jl

lio L J l

^j

E b u l-F e r e c in (Tarih, trke tercmesi O. R. D o ru l, T.T.K.,

Ankara , 1945, I, s. 315) szleri aynen yledir: rivayet edildiine gre kz evine gnderildii

zaman Sultan ile Trk eraf ayaa kalkarak kendi detlerine gre raksetmiler, sonra diz st oturarak kalkmlar ve Trk arklar sylemilerdi. Gelin iin altndan bir taht hazrlanmt.
Sultan ieriye girerek yere doru eildi, karsn selmlad ve ierde kalmyarak dar kt. Sultan 7 gn bu ekilde hareket ederek kadnn yzn grmek zere peesini amad.

190 Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler, stanbul, 1928, s. 97. 191
(b n

^ s. 201).

J *^I

ul-Esr , M sr , 1301, IX ,

192 Bu rivayetin apak bir uydurma olduu muhakkaktr. Gene rivayete gre Ouzlar,
Merv*de kfuruyu grerek onun iin bu, M e n fin tuzu demiler (b n ul-Esr, gsterilen yer).

Halbuki ayn mellif, (II, s. 153) bunu Irak' fetheden Arablar1 a isnad eder. Szde Arablar ,
Mediri*de grdkleri kfuru iin bu, M edinin tuzudur demiler. Bunlar, fatihlerin meden

irin gstererek alay etmek iin uydurulmu kalplardr.

47

raylarnda da yenildiini biliyoruz. Tutma, Trkler in hkimiyet sr dkleri Iran ve Aab lkelerinde de tannmt1 9 3 .
Ouzlarn X . yzylda yz ekillerinin teki Trk kavimlerininkinden ne derecede farkl olduu bilinemiyor. Bildiimize gre, bu mese le ile ilgili en eski kayd Cmi t-tevrihtedh. Bu eserde, Ouzlarn yz ekillerinin evvelce teki Trkler gibi olduu, Mvera n-nehre geldik ten sonra buradaki hava ve suyun tesiri ile yzlerinin tedricen TcikZerinkine, yani Iranhlarrdiine benzedii syleniyor m . Bu ifadeden, Trkmenlerin yz ekillerinin X IV . yzylda balca Trk kavimleri ve Moollarvaki gibi olmayp, Iranllarnki gibi dz olduu, yani moolluk vasflarn haiz bulunmad vkas meydana kyor. Avru palI seyyahlardan Trkmenler i grenler bilhassa kadnlarnn ok gzel olduklarn belirtirler. Ouzlar sakallarn tra etmekte ve yalnz byk brakmakta idi le r1 9 5 . Trkiyede de bu gelenein uzun bir mddet devam ettiini, din adamlarndan baka halkn ve askerlerin sakallarn yldklerini, yani tra ettiklerini biliyoruz. Kzl-ba Trklern bugn dahi sakal larn istinasz tra etmeleri, bu ok eski gelenein devamdr. Buna karlk Ouzlar, btn Trkler gibi, salarn kesmiyorlard. X I. yz ylda Ermeniler, Ouzlar ile karlatklarnda dikkatlerini en fazla on larn uzun salar ile yaylar ekm iti1 9 6 .
193 Tutma hakknda bilgi iin: 194 JUjL j
j

nc blme bk.
J

o ly i j I
j jT

^ iS * J j

liji

_*u*. ^

-kLiJS'
, 4i o -IJ j

j
l-ij j

1
1 __ f l i ^ ^

'

O -b

-U jI

Ouz eli yurtlarndan kp Mver un nehr ehirlerine ve tran lkesine gelerek burada doup

byynce su ve hava sebebi ile ekilleri yava yava Tcik ekline benzedi. Onlar hlis Tacik olmadklarndan Tcikler onlara Tiirkman yani Trke benzer dediler. Bu sebeble bu ad btn Ouz boylarna verilmi ve bununla tannmlardr (Cmi ut-tevrih9 B e re z in yay,, Petersburgy 1861, s. 26). B e rtra n d o n de la B r o q u ie r e (le Voyage douiremere, yay, S ch e fe r, Paris , 1892, s. 92) ukur-Ova da grd Trkmenler iin: gzelinsanlar * diyor. B a b u r ( H tirat, trkiye trkesi, R.R. A ra t, T.T.K., Ankara , 1943, s. 72), S u lta n M ah m u d olu B ay-

Sungur M irza hakknda: byk gzl, yuvarlak yzl, orta boylu ve Trkmen ehreli, g zel bir yiit idi * szlerini sylyor. B a b u r un bu szleri, Trkmenler'n aatay TTklerVnden farkl bir yz ekline sahip olduklarm gsteriyor. B a y - u n g u r Miirza nn Trkmen ehrel> ' , olmas ise gayet tabi idi. nk ayn mellif bize B a y -S u n g u r M irza nn anasnn nl
Kara-Koyunlu Trkmen boyu Baharlularm ba A li eker B ein kz olduunu bildiriyor

(s. 29). 195 b n Fadln , Z.V. T o g a n yay., s. 15, S. ed-D eh h n yay-, s. 100 101. 196 Chronique de M attieu d'Edesse , franszca tercme E. D u la u rie r, P aris , 1858, s. 41.

Ouzlarm kyafetlerine gelince, bu hususta hemen hi bir ey bil miyoruz. 1038 ylnda Niabur a giren T u r u l Be.in kyafetine dir yaplan tasvir bu hususta belki bize faydal olabilir: onun banda ke tenden bir sark (asbe-i-tzi), srtnda bir cins kumatan yaplm uzun kollu, uzun etekli ve nden ilikli bir elbise (kab-yi mulham) ve ayanda kee izmeler, kolunda gerilmi bir yay, kemerinde ok var d 1 9 7 .

E b D u le f, seyahatnmeside Ouzlarm krk ve keten elbise ler giydiklerini yazyosa da kincisini kabul etmek imknszdr. slm lkelerinde imal edilen giyim eyalar onlarca makbul armaanlardan d. Ouzlar, umumiyetle yn ve kee elbiseler giymi olsalar gerektir. T u r u l B e in rana , hkim olduktan sonra pamuktan ak renkli el biseler giydii bildiriliyor1 9 S .
Ouzlarm miza ve seciyelerine gelince, bilgi azlndan bu hu suslarda tam ve kesin hkmler vermek pek kolay olmuyor; ancak unlar sylemek mmkn olabilir ki, Ouzlar yaadklar hayat tarz ve muhitin etin artlarnn tesiri ile olduka sert mizal kimseler idiler. Sava olmak balca faziletlerden biri idi. Buna karlk onlar, na muslu, doru ve konuk sever i n s a n l a r d Trklerm son zamanlara kadar bu hasletlerini muhafaza ettikleri grlyor. X I X . yzylda dahi Anadolu Tkleri, gezginler tarafndan bu hasletleri ile vasflan mlardr. Ouzlar, byklerine (dini ve siyas) son derece bal ve saygl insanlar idiler. Bo inanlara inandklar ve hislerinin de olduk a tesiri altnda kaldklar grlyor. Ouzlarn konutuu trke, daha Anadoluya gelmeden, Trkis tanda iken Trk lehelerinin en incesi ve en kibar (zarif) saylyordu.

K g a r l bu hususu bilhassa belirtir 200. Yine aym mellif, yalnz Ouz lehesinde bulunan birok kelimeleri de bildirir201. Bu hususun ne gibi bir vkadan ileri geldii ancak bu kelimelerin menelerinin aratrl masndan sonra anlalabilir.
Ouzlar ayn zamanda Sir-Derya kylarndaki ehirlerde birlikte yaadklar Sodlar dan ( Sukak) da bir ok kelimeler almlardr. On

larn bu kelimelerin ounu Anadoluya getirmi olduklar grlyor.


197 Tarihli B eyhak , s. 553. 198 EbH'FereCy trke tercme, s. 229. 199 b n F a d l n n M slman tacirler ile Ouzlarn mnasebetlerine dair szleri, Z.V. T og a n yay., s. 12, S. ed -D eh h n yay., s. 95-96. 200 K ilisli , I, s. 30, 361, A talay , I., s. 30, 432. 201 Bu kelimeler hakknda: T a h sin B a n g u o lu , Ouz lehesi zerine , Trk D ili A ra
trmalar yll , 1960, s. 23-48.

49

6 - Ouzlarn Islmiyete Girii: X . yzyln ilk eyreinde St-Kend de Mslmanl kabul et mi mhim bir Trk topluluunun yaad grlyor ki 202, bunlarn Ouzlardan olduunda phe yoktur. St-Kendin X I. yzyln son larnda bir Ouz ehri olduunu biliyoruz. Yine X . yzyln ilk eyre inde, Frb-Kencede ve a ( Ta-Kend) arasnda Ouzlar dan ve Karluklar dan slmiyeti kabul etmi 1000 adra yakn bir kme ya amakta id i203. Bunlar gayr Mslim Trkler in aknlarna kar yap lan mdafaa hereketlerinde mhim hizmetler gryorlard. b n F a d la nn 921 .ylnda Bulgara giderken grt Ouz byklerinden Y n a ln bir defa Mslman olduunu, fakat halkn Mslman olur san bize reislik yapamazsn eklindeki itiraz zerine eski dinine dn mek zorunda kaldn biliyoruz 204.
slm snr, bilhassa Smnllaru gayretleri ile Sir-Derya tesi

nin dou ynnde gelimi ve Balasagun a kadar dayanmt. Daha IX . asrda Smnllar dan N u h b. E s e d sficab blgesini feth ettii gibi, bu hnedann en byk hkmdar s m a il b. A h m e d 893 de Tala ehrini zaptedip oradaki byk kiliseyi cmie evirmi ve N asr b. A h m e d de (913-943) avgar ehrine bir sefer yapmt 205. s m a il b. A h m e d in Tala seferi ve sficab belerinin faaliyetleri neticesinde, Balasagun un batsndaki Ordu ehrinde oturan Trkmen meliki slmiyeti kabul etmi ve sficab belerine vergi vermee ba lamt. te, Trk kavimleri arasnda ilk nce slmiyeti kabul eden, balca Balasagun ile Talan dousundaki Mirki kasabas arasnda oturan Trkmenler olmutur. Bu Trkmenlerin slmiyeti kabulleri nin X . yzyln birinci yansnda olduu muhakkaktr. Ancak, sylen dii gibi, bir Mslman ehri olan Balasagun, 942 ylnda gayri Ms lim Trkler in eline gemitir 206. Bu gayri Mslim TrfcZerin-balarnda K a r a -H a n l hnedann bulunduu - Yamalar olduu mukakkaktr. Bu hdise asl yurdu Kgar blgesi olan K a r a -H a n l hnedannn Tala vdisine hkim olduu tarihi gstermektedir. Mverrihler 349 (960) ylnda, 200.000 adrlk bir Trk halknn Mslman olduunu bildirirler 207. Bu Trk halknn K a r a -H a n l
202 bn Havkal, s. 511; Hudud ul-lem, s. 117, M inorsky, s. 118 (phesiz Belh'den). 203 bn Havkal, gsterilen yer; Hudud ul-lem, s. 118, M inorsky, s. 119. 204 Z .V . Togan yay., s. 13, S. ed-Dehhn yay., s. 97-98. 205 B a r t h o ld , 207 B a r th o ld ,
Trkestan,

s. 211, s. 255.

224, 256.

206 B a r th o ld , ayn eser, s. 256. ayn eser,

50

hanedannn hk;m bulunduu yerlerdeki Trk kavimleri (Yama, Karluk, iil, Tuhs) olduundan phe edilmez.
Ouzlar arasnda da ayn yzyln ikinci yarsnda slmiyetin epeyce yaylmaa balad sylenebilir. Son S m n l e h z d e s i E b b r a h im ( Muntasr) , Mavera un-nehr i K a r a -H a n lla r n elinden almak iin giritii faaliyetler esnasnda bir ara Ouz yabgusunun yamna giderek onun ile bir ittifak vcuda getirmi, dnrlk kur mu ve neticede yabgu Mslman olm utu2 0 8 (391 = 1001 den sonra, her halde 392=1002 de). Bu kayddan da anlalaca zere, Ouzlar arasnda slmiyet ancak X I. yzylda hkim bir din haline gelebil mitir. Ouzlar dan Mslmanl

kabul eden zmrelere, onlar gayr

Mslim kardelerinden ayrt etmek iin, Mavera n-nehr Mslmanlarnca Trkmen ad veriliyordu. Daha nce sylendii gibi, Orta-As-

yada ilk defa Mslmanl kabul eden Trk kavmi Balasagun ile Mirki arasnda yaayan Trkmenler olduundan Trkmen ad, M a vera un-nehr Mslmanlar arasnda Mslman Trk eklinde hu sus bir man da kazanmt. Ouzlar dan da Mslman olan zmre lerin, Mslman olduklarn anlatmak ve onlar gayri Mslim karde lerinden ayrt etmek iin, bu zmrelere de Trkmen denildi. Trkmen adnn, ancak Ouzlar dan Mslman olanlara verildii hususu, ci fi ir u n nin szlerinin de gsterdii gibi 209, her trl pheden uzaktr. G e r d iz ve B e y h a k gibi Gazneli mverrihleri Ouzlar Mslman Trk anlamnda olarak Trkmen ad ile zikretmilerdir. Buna karlk yakn dou mellifleri onlardan el-Guzz yani Ouz adiyle bahsediyorlar. nk Ouzlar kendilerine Trkmen demiyorlard. Onlar, Mslmanlar tarafndan her yerde kendilerine verilen bu ad uzun bir zaman benimsemediler ve Ouz kelimesini, atalarnn ad olarak da olsa, uzun bir zaman unutmadlar. X I I I . yzyl balarndan itibaren, artk her yerde Trkmen Ouzun yerini almtr. menei, bugnk mellifler gibi, eski mellif leri de epeyce megul etmitir. Bu hususta onlar arasnda balca iki fikir vardr. Bunlardan birine gre Trkmen, Trk ad ile farsca mn
208 Gerdiz, Tahran , 1327, s. 60. 209 OLJTj ( ( jjiII (jo w Uta- j 4-j (j'uJL-ll JaJ O jJ L il JU j
(K itb j

Trkmen adnn

il J3I (( L T j
j

^ * < * 1 1 205).

015"*j (_$4-*^ (j\

L*?

ul'cumhir,

s.

51

(mnend) ekinden meydana gelmi olup, (ttrk*e benzer demektir. Bundan nceki haiyede byk lim e l-B ir u n riin bu fikirde olduu grld gibi, K g a r l da 2 1 0 Trkmen, adnn bu ekilde izah ile ilgili bir hikye anlatmaktadr. Bu misaller, X I. yzylda Trkmen adnn Trk- mn (mnend) dan meydana geldiinin olduka yaygn bir fikir olduunu gsteriyor. X IV . yzylda da randa Trkmenin bu izah ekli zerinde durulduunu biliyoruz211.

ikinci fikre gre, Trkmen, Trk-i mn dan gelmektedir. Bunu da l b n K e s r 212 ve bizim mverrih M e h m e d N e r i 2 1 3 veya onun dayand kaynan mellifi ileri srmlerdir. Zamanmzda ise, Trkmen sznn sonundaki me in trke m balaa eki olduu (kocaman, azman deirmen ilh...) sylenerek bu adn
z-Trk anlamna geldii zerinde durulmaktadr214. Ouzlarm ve umumiyetle Trklerin slmiyeti kabullerinde Mslmanlar ile Trkler arasndaki ticar mnasebetlerin gelimi bir du

rumda olmas, en mhim mili tekil etmitir. Yukarda da sylendii zere, daha X . yzyln balarnda Ouzlarn elinde bulunan YeniKent, Huvre ve Cend gibi ehirlerde Mslmanlar yaad gibi, Karluklar m hkim bulunduu baz ehirlerde de Mslman ko lonileri vard. Bu Mslman kolonileri, bulunduklar yerlerde Trkler den dosta muamele gryorlard. Ouzlar meden seviyesi yksek olan bu Mslmanlardan slm dininin esaslarn reniyorlard. D i er taraftan gerek Mvera un nehr, gerek Harizm den binlerce kiilik kervanlar en uzak Trk lkelerine gidib geliyorlard. Her Mslman tcirin Trk lkesinde seyahat edebilmesi iin, bir Trk ile dostluk ve ortaklk tesis etmesi gerekiyordu. Mslman dervi ve eyhlerinin de Trkler arasnda yaptklar din propagandalar bunlara ilve edbiliriz. 7 - Ouz Yabgu Devleti:
Ouzlarm, banda yabgularm bulunduu bir devletleri vard. Fakat tarihe bu yabgulardan hi birinin ad kati olarak malm de ildir. Cmi ut-tevrihteki Ouzlarm destan tarihlerinde bu yabgu210 K ilisli , III, s. 304-307, Atalay III, s. 412^116. 211 R e id iid -d n , Cami ut-tevrih , B e re z in yay., s. 26. 212 el-Bidye ve n-nihye , K ahire , 1348, X II, s. 48. 213 M eh m ed N er, Cihan-nma , yay. F.R. U n a t - M .A . K y m e n , (T.T.K.), I A n
kara,

1949, s. 16, 17, 214 J e a n D e n y , Grammaire de la langue Turquei Paris, 1921, s. 236; M in orsk y , H u

dud ul-lem haiyeleri, s. 311.

52

lardan biroklarnn ad zikredilir. Yabgular km Sir-Derya suyunun

azna yakn bir yerde bulunan Yeni-Kenf te oturuyorlard. Yabgularm bilebildiimiz u memurlar vard: s-baz15, yani ordu kuman dan. S-ba bir kii mi idi yoksa bir ka kii mi idi, bilinemiyor. Sel uklular bu memuriyeti ve bu kelimeyi Anadoluya, da getirdiler. Sel u k lu devrinde s-ba unvan blgelerin askeri vlilerine veriliyor du. O sm a n l devrinde ise, su-ba, ehirlerdeki zbta mirleri anla mna geldi. Yabgularm dier yksek bir memuru da Kl-erkin d i 216. Kl-erkin yabgunun nibi veya vekili dem ektir2^ 7. Bu tbirin Trkiye ye geldiine dir hi bir delile sahib deiliz. Ancak memuriyetin gelmi olabileceine ihtimal verilebilir. Trkiye Seluklularnda bir saltanat niblii memuriyeti v a rd 218. Fazla olarak Trkmen hkmdarlarnn, belerinin de nibleri olduunu gryoruz. O u z y a b g u devletinde tarhan ve ymal nvanlarm tayan ahslar da grlmektedir219. Ancak bunlar sadece asillik nvanlar m dr, yoksa ayn zamanda memuriyet unvanlar olarak da kullanlmak ta mdr, bilinemiyor 220. Yabgular devletinde Trkiye Seluklularnda. grdmz belerbei memuriyetinin bulunub bulunmad malm deildir.
Yabgularm mhrlerine ve fermanlarna tura (tura) denilmek

te olup, bu kelime teki Trklerce tannmamakta id i221. Ouzlar, bu ke limeyi ran ve Anadoluya, da getirdiler. S e l u k lu devletlerinde turailik ( nianclk) memuriyetinin bulunduunu biliyoruz. sz yerine yazmak kelimesini kullanyorlard 222. Yaz da hsmlar ara215 b n F a d l n , Z .V . Togan yay., s. 10, 16, S. ed-Dehhn yay., s. 91, 103. X V III. ve X IX . yzyllarda bu terkibteki s kelimesinin aslnda su olduu sanlm ve batta bunun 5 er
eme eklinde farsa tuhaf bir tercmesi bile yaplmtr.

Ouzlar ayn zamanda dier Trklerin bitimek (yazmak)

216 b n F a d l n , Togan , s, 13, 15, S. ed-Dehhn, 97, 101; metinde: d e J 'jl J e k l i olduu iin, b n Fadlndaki bu {j& 'jijS 'nin varlmtr. 217 Gsterilen yerler. 218 .H. U z u n a r l, Osmanl devleti tekiltna medhal, s. 97, 101, 102. 219 b n F a d l n , Z .V . Togan yay., s. 13, 16, S. ed-Dehhn yay., s. 97-103. J

Trkler'de

bu ekilde bir nvana rastgelinmemitir. Buna karlk Kl-E rhin nvan vardr. Reidiiddin dG olduu kanaatma

220 b n F a d i n da (Z .V . Togan yay., s. 16) j j j j veya ( S . ed-Dekhn , s. 103) j^jj\ olarak bir kelime daha gemektedir. Bu nvan mdr, yoksa isim midir, bilinmiyor. 221 < L v J (_gj.il
^
J

ii

43

JiJU

ciil

(K garh, I, s. 385).

222 Kgarl, K ilisli , III, s. 45, A talay , s. 59.

53

smda mektub getirip gtren anlamna geliyordu 223. Btn bunlar Ouz yabgularnm bir divnlar ( bro) olduu fikrini telkin ediyor. Esasen onlarn, ehirlerden vergi toplayan tahsildarlar olduunu bili yoruz. Fakat bu divnda hangi alfabe ve hatt hangi dil ile yaz yazl yordu, bu hususta hi bir ey sylemek mmkn deildir. Yabgularn ordalarnda, avc-ba, emlr-i hur, gibi memurlarn, avularn (terift memurlar), bekiler (muhafzlar) in bulunduu phesizdir.
Ouzlar ilerini, meclisler kurarak istiare (keneme) yolu ile hal

lederlerdi. Ouz s-bas E tr e k , Tarhan, Ymal gibi, Ouz byklerini ararak halifelik elilik heyetine ne gibi bir muamelede bulunulmas hususunda onlarla istiare etm iti224. O u z y a b g u d e v le t i X . yzyln birinci yarsnda mstakil ve kudretli bir devlet idi. Onlar hi bir zaman u devlete veya bu kavme tbi olmamlardr. Onlar, ok yiit ve sava bir kavim idiler22S . M es u d 226, Ouzlarn Trkler in en sava eli olduunu sylyor. Ouzlarm. silh ve avadanlklar mkem m eldi 211. Bu silhlar arasnda, dier Trk kavimlerinde olduu gibi, ok bata geliyordu ki, bunu Trklerm mill silh olarak vasflamak yanl saylmaz. Yukarda da sylendii gibi, Ermeniler in de dikkatini bu silhlar ekmiti. b n F a d l n sba E t r e k in nasl keskin bir nianc olduunu bir misalle anlatr 228. Karg (sng) ve kl da balca silhlardand. Btn Trkler gibi binici olup, at zerinde savarlard. Esasen atlar pek oktu. Ermeni mverrihi A r is t a g u e s , romantik bir ifade ile atlarnn kartallar gibi sr atli olduunu sylyor229.
Ouzlarn komular ile olan mnasebetlerine gelince bu, ok defa dmanca olmutur. Ouzlarm Peeneklere kar Hazarlar ile ittifak et tiklerini biliyoruz. Ancak iki kavim (Hazarlar ile Ouzlar) arasndaki mnasebetlerin X . yzylda pek dosta olmad grlyor. b n F a d l n
223 Kgorl K ilisli , III, s. 41, A talay , s. 55. 224 b n Fadln , Z.V. T o g a n yay., 10, 16, S. ed -D eh h n yay., s. 91-103. 225 Hudud u-(uem, s. 86, M inorsky , s. 100. dris (tercme J a u b e rt, 1840, II, s. 342). bu hususta aynen yle demektedir: Ces peuples sont des Turcs Ghozzes qui marchent toujoms arn6s tres braves et toujours prets combattre les autres peuplades Turques . Bu kavimler
Ouz Trkler1 inden olup her zaman silhl, ok cesur ve daima dier Trk kavimleriile savaa

hazr bir durumdadr . 226 M urc uz-zeheby I, s. 212. 227 Hudd ul-lem, gsterilen yerler. 228 Z.V Togan yay., s. 16, S. ed-Dehhn yay., s. 103. 229 J. L a u re n t, Byzance el les Turcs Seldjoucides , N ancy , 1913, s. 17.

54

tutsaklar bulunduunu iitmiti 230. M es u d 2 3 1 Ouzlarn til in azna yakn yerlerine gelib kladklarn, rman suyu donunca buz tutmu rman zerinden geerek Hazar lkesine aknlar yaptklarn, Hazar kuvvetlerinin bu aknlar durdu ramamas sebebi ile bizzat Hazar kiralnn Ouzlar n karsna kmak zorunda kaldn yazyor.
Ouzlarn gney komular Mslmanlar, bu zamanda tarihle rinin en mutlu devirlerinden birini yayorlard. Mvera un-nehr, verimli topraklara sahib bir lke olmakla beraber, mstesna mevkii dolays ile orada ticaret ve sanayi de pek gelimiti. Bu lke Smnllarn idaresi altnda siyas istikrara kavuunca, maddeten ve manen slm leminin en gelimi blgelerinden biri haline geldi. Mvera unnehrli ticaret kervanlar Trk leminin en uzak yerlerine kadar gidiyorlard. Harizmliler de onlardan geri kalmyorlard. Her iki lke nin sanayi mamulleri iin en byk pazar, til den in eddine kadar uzanan geni Trk lemi idi. Hatt bu iki memleket halk eski zaman lardan beri, Trk leminde koloniler meydana getirmiler, Trk kanlarnm hizmetlerinde bulunarak onlarn ehir kurmalarnda ve dier meden faaliyetlerinde yardmc olmulardr. Bu lkelerde tica ret ve sanayinin gelimesi, ora halklarnn manev gelimelerini de sa lad, slm corafyaclar, Mvera un-nehr halknn haiz olduu ma nevi hasletleri birer birer sayarlar. te bunun neticesinde I X -X I. yz yllarda bu iki lkeden slmn en byk ilim adamlar yetimitir. Emevi devletinin yklmasndan sonra (750 ylnda) ok geme den (766 da) esasen zayf bir durumda bulunan B a t G k -T r k k a a n l da Karluklarn istilsna urad. ok yukarda da sylen dii gibi, Karluklar bu baarlarndan sonra Bat G k -T r k k a a n l topraklar zerinde kuvvetli bir devlet kuramadlar. Yabu nvann tayan hkmdarlar, anlaldna gre, Tala ehrinde oturdu ve ancak Karluklarm bir ksmna hkim olabildi. Yani Karluklar da siyas bakmdan paralanm bir durumda idiler. Onlarn ve bat kom ular Ouzlarn slm lkelerine kar yaptklar ey, yama akutlarn dan ibaret kalyordu. Onlar bazen de, Mvera un-nehrde isyan ka ranlarn (onlarn daveti zerine) yardmlarna kouyorlard. Msl manlar bu yama akmlarna kar, Buhara civarnda, a ile sficab blgelerinde duvarlar yaptlar232. Hudud ehirleri de surlar ve hisar
230 Z .V . Togan yay., s. 17, S. ed-Dehhn yay., s. 104. 231 M urc uz-zeheb, II, s. 17. 232 B a r th o ld , T u r k e s ta n , s. 201, 211.

Ouzlar dan, Hazarlar nezdinde

55

lar ile berkitildi. Fakat, blge ve yreleri korumak iin duvar yapmak tedbirinden, bir mddet sonra vazgeildi. Karluklar o kadar zayf bir durumda idiler ki, Smnllar dan s m a il b. A k m e d , Sir-Derya tesine bir sefer yaparak Tala ahrini zapt etti ve Karluk yabgusunun hatunu da dahil olmak zere, ok sayda esir ve mhim bir ganimetle geri dnd.Daha nce sylendii gibi, Talam epeyce dousunda, Balasagunun batsndaki Ordu ehrinde oturan Trkmen meliki korkudan Msl man olmu ve Isficab melikine vergi vermeye balamt. Anlaldna gre, Isficab blgesinin hkimi olan Mslman Trk sllesi uzun bir zaman A h m e d b . s m a ilin fethettii blgeyi elinde tutmaya muvaffak olduu gibi, belki fethedilen blgenin hududlarm daha da ileriye g trd ve sylendii gibi, hkimiyetini Trkmenlere tantt. Bu zaman larda Sir-Derya daki Mslman ehirlerinde kalabalk sayda gnll mcahitler vard. Mvera un-nehr deki balca ehirlerin halk ve b yk kumandanlar bu hudud ehirlerinde mcahidlerin oturmalar iin ribatlar yaptryorlar ve onlarn dier ihtiyalarn da temin ediyorlar d. Bunlar iin zengin vakflar tahsis edilmiti. Bu mcahitlerin en fazla toplanm olduu yer, Isficab ehri idi. M u k a d d e s ye gre2 3 3 bu ehirde 1700 ribat (!) vard. Bu husus Isficab melikinin kuvvetinin nereden geldiini gsteriyor. Isficabdaki Trk hnedannn S m n o u lla r n a ismen tbi olmas da bununla ilgilidir. Bununla beraber, bu mcahidler arasnda mhim sayda Trklerin de bulunduunu biliyoruz. 942 ylnda bir Mslman ehri olup, Isficab meliklerine ait bu lunan Balasagun ehri gayri Mslim Trkler tarafndan fethedildi234. Bu mhim hdise, K a r a - H a n lla r devletinin ykseliini gsteren bir vakadr. Daha nce de zikredildii zere, bu gayri Mslim Trk lerin, balarnda K a r a -H a n l hnedannn bulunduu ve balca Kgar blgesinde oturan Yamalar olduunda phe yoktur. Balasaunun fethinin, S m n l baehrinde tepkisiz kalmad grl yor. Kanm olunun tutsak alndna baklrsa2 3 5 bir sefer yaplm olduuna kuvvetle ihtimal verilebilir. Bununla beraber ehrin geri alnmad muhakkaktr. Bylece K a r a -H a n lla r , ykselmee ba larken S m n lla r m kudreti de N u h b. N asr (934-954) dan itiba ren kmeye doru gidiyordu. S m n l tahtna birbirinden zayf ah siyetler getii iin, Trk hassa ordusunun kumandanlar nfuz ve ik233 s. 273; B a r th o ld , ayn eser, s. 176.

234 B a rth o ld , ayn eser, s. 256. 235 B a rth o ld , gsterilen yer.

56

tidarlam gittike arttrdlar. Bu kumandanlar ile hkmdarlarn mcadelesi devletin yklmasnda en mhim mil oldu. Trk kuman danlarndan biri olan A lp -T e g in 962 de Gazneyi fethetti. Bu suretle G a z n e lile r devleti kuruldu. K a r a -H a n l hkmdar B u r a -H a n H a r u n b. M usa, ald davetler zerine, 992 ylnda Mavera un-nehr istil etti ve 999 ylnda S a m a n l devleti sona erdi. Mavera un-nehrde K a r a -H a n lla r h kimiyeti balad. Horasana gelince, buras bir ka yl nce Gazneliler in eline gemiti.
Mvera un-nehr in bat komusu Harizme gelince, burada eski

den beri yerli bir hanedan hkm sryordu. f r i - o u ll a r deni len bu hnedan mensuplar S m n lla r a tbi idiler. fr i -o u lla r, Ouzlar m kuzeyden yaptklar aknlara kar daima hazrlkl bulunuyorlard236. Bu hnedanm yerini 995 te M e m u n -o u lla r Harizm ahlar ald ki, bunlarn hkimiyeti de 1117 ylna kadar srd. Bu tarihte Harizm, G a z n e li M a h m u d un eline geti ve bu hkm dar oraya kumandanlarndan A l t u n - T a vli yapt A lt u n -T a ve oullar 1040 ylma dein Harizm i idare ettiler.
Ouzlar dou komular olan Kartuklar ile de savamlardr. Hat

t bu savalardan birinde Ouz yabgusu lmtr 237. Bu hdise X . yzyln balarnda veya ondan daha nce vukubulmu olabilir. K g a r l 238, Ouzlar ile iiller arasnda eskiden beri srp gelen kkl bir dmanln bulunduunu syler.
Ouzlarm kuzey komularna gelince, bunlar Kimekler ve bilhas

sa bu kavimin gittike kuvvetini artran Kpak boyu idi. Kpaklar n daha IX . yzylda ICimek elinden ayrlarak mstakillen hereket ettii anlalyor. Kimekler ok souk mevsimlerde, Ouzlar ile bar halinde bulunduklar zamanlar srleri ile gneye g ederlerdi 239. O u z y a b g u devletinin nasl ve ne zaman sona erdii hakknda hi bir tarih bilgi yoktur. Cami t-tevrih teki Ouzlarn destan ma hiyetteki tarihlerinde A l i- H a n adnda biri son Ouz yabgusu olarak grnyor. A li- H a n m K l - A r s l a n adl ve ah-Melik lkabl bir olu vard. ah-Melik tarih bir ahsiyet olup, X I. yzyln birinci ya rsnn ortalarnda Cend hkimi idi. Hatt bir eserde onun babasnn
236 B ir n , el-sr ul-bkiyye, yay. E. S a ch a u , 1878, s. 236. 237 M cm el t-tevrih , s. 103; Gerdizi> s. 80. 238 K ilisli, I, s. 330, A talay, I, s. 394. 239 Hudd ul-lem , s. 85, M inorsky , s. 100.

57

ad, destanda olduu zere, A li olarak gsterildii gibi, e l-B e r n eklinde nisbesi de verilmektedir240. Fakat bugne kadar bu nisbeyi izah etmek mmkn olmamtr. Kaynaklarda ah-Melik in Ouz men eli olduuna dir de hi bir ifade yoktur. Bu sebeble, teyit edici tarih bir delil elde edilmedike Cmi t-tevrihteki rivayete bir kymet izafe etmenin doru olmad kanaatindeyiz241. Aada bahsedilecei zere, S e l u k un oullarndan s r a il (392 = 1002) ylnda yabgu nvann tamakta idi. Bu husus, Ouz dev letinin bu tarihten nce yklm olduunu byk bir ihtimalle gs termektedir. imdiki en kuvvetli ihtimal olarak O u z y a b g u devletine Kpaklar tarafndan son verilmi olduu zerinde durmaktayz. 1030 ylndan nce H a r iz m a h A lt u n - T a n hizmetinde bir Kpak zmresi vard242. Bu Kpak zmresinin Harizme gelebilmesi ancak Araln kuzey ve kuzey bat ksmnn Kpaklarn eline gemi olmasyle mmkndr. F. K p r l nn de dedii g ib i243, Altun Tam hizme tinde bulunan ve Hfah ile birlikte zikredilen Ket ve Cugraklarn da Kpaklarn yakn akrabalar olmalar pek muhtemeldir. S e l u k lu a r B e, Horasan hkmdar iken (1040-1060). Kpak emri ( j^.1) onun katna gelerek Mslman olmu ve aralarnda dnrlk kurulmu tu 244. Rus vekayinmeleri 1054 ylnda ilk defa olarak Kara-Denizin kuze yinde Torklarm (U z = Ouz) ve Polovtsi ( Kpak) lerin zuhurundan bahsederler. Bu Torklarm,. B iz a n s kaynaklarnn Uz dedikleri Ouzlarn bir kmesi, sarn anlamna gelen Polovtsilerin de Kpaklar olduu kabul edilmitir. Bu Ouz kmesinin Kpaklarm basks altnda til i geerek Kara-Denizin kuzeyine gittikleri biliniyor 245. Dier taraftan K g a r lnn haritasnn tetkikinden, Kpaklarm Ouz ln ve hatt Sir-Deryann aa yatan tamamen denilebilecek derecede
240 b n F n d k , Tarih-i Beyhak , yay. A h m e d -i B eh m e n y r, Tahran , 1317 ., s. 51. 241 Cmi ut-tevrih deki Ouzlar1 n destan tarihleri ve a h -M elik hakkndaki rivayet ler iin: Ouzlarca aid destan mahiyette eserler , s. 378 379. 242 Tarih-i Beyhak , s. 86, 684. Sonuncu sahifede eklinde. Metni yaynlayan

larn (G a n i-F e y y z ), bunun Hfcdh (yani K pa k) olacanda tereddt etmelerine yer yoktur (s. 684 ve indeks s. 729). nk 86. sahifedeki H fcak adnn yannda nasl K et ve Curak adlar geiyorsa kelimesinin yannda da ayn adlar grlyor.

243 K a y kabilesi hakknda y en i notlar, Belleten , say 33, s. 442. Ketler ile Cugraklar zerinde ayn yazda toplu malmat vardr (s. 435 444). 244 Ahbr ud-devlet is-Selcukiyye , yay. M u ham m ed k b a l, Lahur , 1933, s. 28. 245 M in orsk y,
Hudud ul-lem haiyeleri,

s.

316, 317.

58

igal ettikleri grlyor 246. N sr- H u s r e v in (lm. 1060) bir iirin den de Kpaklarm Ouzlar ile yanyana yaadklar anlalyor247. A lp A r s la n n Manglak seferi dolays ile Trkmenlerin Kpaklar ile karm bir halde yaadklar (phesiz st Yurd da) ve tcirleri ya ma ettikleri syleniyor248. Btn bu kaytlar, Kpaklarn Ouzlar sktrarak onlarn topraklarndan mhim bir ksmn ellerine geir mi olduklarn aka gsteriyor. O u z y a b g u d e v le t in in de bu Kpak hcumlar sonucunda ykldn dnmek gayet tabidir. Kpaklarn bu baarlarnn da Ouzlar'm dahil mcadeleler neticesin de paralanarak zayf bir duruma dm bulunmalar ile ilgili olduu muhakkaktr. Ouzlar arasnda eskiden beri ekimelerin olduunu ve bunun glere sebebiyet verdiini biliyoruz. Bu hdisenin ne zaman vukubulduu meselesine gelince, bu hususta kati bir hkmde bulun mak mmkn olmamakla beraber, bunun, 392=1002 tarihinden nce olduunu en kuvvetli ihtimalle syliyebiliriz. nk bu tarihte S e l u k un oullarndan s r a il yabgu unvanm tayordu219.
Seluklularm Cend yresine gelmeleri de, dahil mcadele ile ve ya y a b g u d e v le t in in yklmas ile ilgili idi. Hlasa dahil mcadele ve Kpak hcumlar sonucunda Ouz devletinin yklmas, Ouzlar dan mhim kmelerin g etmelerine sebep olmutur. Bylece onlardan mhim bir kol, ilk nce Cende, sonra oradan aaya, Buhara tarafna g etmi dier mhim bir kme de gney Rusya ya gitmiti. X I. yzyln ortalarnda Ouzlar balca, Sir-Derya blgesinin orta yatanda yani Karauk dalar blgesinde ve oradaki ehirlerde ve bir de Manglak yarmadasnda toplu bir halde yayorlard. Bununla bera ber Mool istils zamannda Cend ve Kara-Kumda Trkmenlerin. yaadklar grlyor.
246 K a g a r l nn haritas iin bk. K ilisli , I, Atalay II. 247 ( j t j s I Jff\ j
dS"

(D ivn-i Nsir-i Husrev , Tahran , 1304-1307, s. 329). Fakat Divn da B a r t h o ld un, E. G.

B row n e dayanarak zikrettii Det-i K pak sz gemiyor.

2 4 8

jU d i

ju sa ij >i^ * jifju ir _ j

(S b t b n u l-C e v z , Mir'atfuz-zamn, Trk Islm eserleri mzesi ktp. nr. 2134, yp., 242 b, Topkap saray, III, Ahmet ktp. nr. 2907, X II, yap. 228a). Anlalaca zere, burada Trk menler*in kartklarnn sylendii kffar Kpaklar"1 v. Trkmenler9 in gknleri, oluk o

cuklarn ve davarlarn brakp katklar sylenen ada da (cezire) Manglak yarm adasdr. Bu seferden aada bahsedilecektir. 249 Az aada bu meseleye temas edilecektir.

59

8 - Uzlar n Maceras:
Ouzlar dan mhim bir kme X I. asrm ortalarnda Kara-Deniz in kuzeyindeki topraklarda grld. Rus mverrihleri bunlara Tork, Bizans kaynaklar da Uz demektedirler. Rus vekyinmelerinde on lardan ve Polovtsi (sarn) dedikleri Kpaklar dan ilk defa, 1054 y lnda bahsediyor250. Ruslarm, Peenekleri ve Kpaklar dahil etmiyerek yalnz Uzlar a Tork (Trk) demelerinin sebebi bilinemiyor. Uzlarm Kara-Denizin kuzeyine gelmelerine Kpaklarm sktrma lar mil olmutu. Kpaklar, Kara-Denizin kuzeyinde Ouzlar sktrmakta devam ederek onlardan ounun Tuna boylarna ve oradan da Balkanlar a inmelerine sebep olmutur. 1064-1065 yln da Tunay geen Ouzlar birok kollara ayrlarak Balkanlar da geni bir istil hareketinde bulunmular, Trakya Makedonya ve, Se lanik blgelerini yamalamlardr. Ancak, birden bire balayan souk lar onlar arasnda salgn bir hastaln kmasna sebeb olmutur. Esasen dank bir halde bulunan Ouzlar bu salgn hastalk zayf bir duruma drd gibi, eski dmanlar Peeneklerin ve yerli hal kn hcumlarna uryarak pek ok zayiat verip, kuvvet ve ehemmi yetlerini kaybettiler. Uzlarm sa kalanlar B iz a n s tarafndan Balkanlarm muhtelif yerlerinde ve bilhassa Makedonyada, yerletirildi le r251. te bu Uzlarm hayat, srden ayrlan kuzunun kibeti gibi, byle hazin bir ekilde sona ermitir 252. Bununla beraber Bizans hizme tine giren bu l7zZardan bir ksmnn 1071 ylndaki Malazgird savanda kardeleri Seluklu Ouzlarnn saflarn katldklarm biliyoruz.

250 M in orsk y, Hudud ul-lem haiyeleri, s. 316-317; aym mellif, M ervez haiyeleri, s. 102. Fakat A.N. K u r a t Has kinaz St. V la d im ir in Uzlar ile birlikte Kam a Bulgarlar ze rine 985 yknda bir sefer yaptndan bahsediyor ve Uzlarn bu tarihte (yani 985de) Don boy larnda oturduunu sylyor (P een ek tariki, stanbul, 1937, s. 128). 251 A.N. K u ra t, Peenek tarihis s. 150-152, 187-188. 252 A.N. K u ra t, ayn eser, 154-155. Urfal Mateos (trke tercmesi, H ra n t D. A n drea sya n , T.T.K., 1962, s. 143) Bizans ordusunun sa kolunda bulunan Uzlar ile sol kolunda bulunan Peenekler9 in ( Padzunak) , savan kzt bir srada Seluklular tarafna getiini sylyor.E. D u la u rie r (bk. ayn eser, s. 142 not), Malazgird savanda bulunan byk Bizans kumandanlarndan T a rh a n m (T a rk h a n ia t) Ouz babularndan olduunu yazar.

60

C. SELUKLU DEVLETNN KURULUU

S e l u k lu d e v le t in in kuruluu, Ouz Trklerinin tarihinde pek mhim bir dnm noktasdr. Bu devletin kurulmas ile Islmn siyas hkimiyeti Ouzlarn eline getii gibi, Anadolu ve ona komu lkeler de onlarn yurdu olmutur. Ouz Tkleri, Yakn Dou slm Dnyasnm, bilhassa X . yzyln balarndan itibaren siyas bakm dan zayf bir duruma dmesinden faydalanarak adm adm ilerleyen B iz a n s geri atmakla kalmam, onun asl dayana olan KkAsya y da fethetmek sureti ile bu devletin kmesinde ve yklmasn da mil olmutur. S e l u k , Ouzlarn Knk boyuna (phesiz bu boyun be aile sine) mensuptur253. Ouz boylarnn siyas ve tima mevkilerine gre yaplm olan Cmi t-tevrihteki cedvelde Knklar 24., yani en sonun cu srada gsteriliyor. Buna bakarak hkm vermek gerekirse, Knklar, Ouzlarm en eski tarihlerinde pek mhim bir rol oynamam ola caklardr 254.
Melik-nme ye g re25, S e l u k , yabgunun s-bas yani ordu kumandan idi. K g a r l da S e l u k un s-ba olduunu teyid et m ektedir256 . Yine Melik-nmeye gre 257, S e l u k un babas D u k a k
253 Ahbr ud-devlet is-Selcukiyyet yay., s. 3 (M elik nme*den m i?); Kgarh> K ilis li , I s. 56, A talay , I, s. 55; H a m d u lla h M s te v f-i K a z v in , Tarih-i Guzde, Tahran, 1339 ., s. 426; R e id u d -d in , Cmi ut-tevrih , B e re z n , s. 39. 254 Km klar hakknda kinci Blme bk. 255 Seluklulardn ilk devirlerinden bahseden bu eser ile Seluklularda dir dier kaynaklar Cl. C ahen tarafndan vukufla incelenmitir: le Malik-nmeh et Vhistoire des origines
Seljukides, Oriens , II, nr. 1, s. 31-65; The historiography o f Seljuqid period , s. 59-78.

Bize kadar gelmemi olan Melik-namemden eski mellifler birbirinden farkl iktibaslarda bulunmulardr. Eserin araba tercmesi de vardr. Bu eserden naklen verilen bilgileri ancak sk bir tenkide tbi tutmak sureti ile kullanmak icabeder. 256 K ilisli , I, 397, A talay , I, s. 478. 257 M irh o n d da (Kavzat us-saf, L u k n o v , 1332, IV, s. 84) yabgunun Hazar meliki olduu sylendii gibi, T u k a k da Hazar halkndan birisi gibi gsteriliyor. Buna gre hkm

61

olup, Temir-yal* (Demir yayl) lakabm tayordu. Yayn Trkler arasnda hkimiyet almeti olduunu biliyoruz. Muhakkak ki S e l u k ve babas D u k a k , Ouzlar arasnda gerek aslet ve gerek ahsiyet leri bakmndan tannm kimseler idiler. S e l u k un ve oullarnn balarna mhim bir Ouz kmesini toplayabibnelerinde ve yabgu nvann almalarnda phesiz bu hususlar balca millerdir. iaret edildii gibi, yabgunun s-bas (yani ordu kumandan) olan S e lu k , yine Melik-nmeye gre, yabgunun, hatununun tahriki ile, kendisini ldrmesinden korkarak askerleri ve oyma ile kap Cendeli ri yresine gelmitir2 5 S . Bu ka hikyesi esas itibariyle doru olabilir. nk, yukarda da sylendii gibi Ouzlar n aralarnda, bazan g hare ketlerine sebebiyet verecek derecede, ekimelerin yapldn biliyoruz. Nitekim Siyah-Kh ( Manglak) yarmadasnda oturan Ouzlar byle bir i mcadele sonucunda oraya gitmilerdi. Yine X . yzyln ilk eyrein de St-Kend ve Frb yresinde yaayan Ouzlarm da oraya gelme lerinin byle bir mcadele ile ilgili olmas pek muhtemeldir. Bununla beraber Melik-nme, iaret ettiimiz gibi, kendisine smsk sarlaca mz emin bir kaynak olmadndan, S e l u k un Cende geliinin, y a b gu d e v le t in in yklmas ile ilgili olmas da imknsz deildir. Bu devletin yklmasnda en kuvvetli ihtimalin Kpak hcumu olduu nu yukarda belirtmitik. Esasen Cend ehri, yukarda grld gibi, X . yzyln balarnda yabguya tbi ehirlerden biri idi ve o zamanda orada Mslmanlar yayorlard. Yabgunun kn gelip oturduu Yeni-Kent de Cende ok yakn bir mesafede bulunuyordu. Bu sebeble

vermek icabederse, D u k a k olu S elu k ve onlarn akrabalar Hazarlarda, mensup bulunuyor lar. Nitekim Z.V. T o g a n (lb n Fadln ve bilhassa Umumi Trk tarihine giri , stanbul, 1946, s. 174-176) ve onu takiben D u n lo p , Ouzlar*m veya onlardan bir lasmmn -ki bunlara Hazar
Ouzlar adn veriyor- Hazarlara tbi olduklar neticesini karmlardr. Halbuki metnin sathi

bir tetkiki ak bir tahrifat karsnda bulunduumuz neticesini verir. Evvel dikkati eken husus metinde Ouz veya Guzz adnn hi gememekte olmasdr. Bu kelimenin gemesi ge reken yerlerde . jJlu j hep
jj> Hazar

kelimesi

grlyor:

*JUI

jp -

(.

(iiU j j

( M irhond , gsterilen yer). Sadece bu husus metnin cidd

karlanmasna manidir. Dier taraftan Ouzlar n, Hazarlar*m tbiiyyeti altnda bulunmas yle dursun, sk sK Hazarlar*m lkesine aknlarda bulunduklarn Hazar kiralnn da onlarn karsna kmak zorunda kaldn biliyoruz. Hazarlar*n
tiV in dousundaki

topraklara (s. 1-2)

hkim olduklar hakknda l bir kaynakta bir kayt yoktur. Fazla, olarak Melik-name* nin nkillerinden olan b n l-Esr de (IX , s. 196) ve Ahbar
Hazar ismi hi gememektedir. ud-devlet-is~Selcukiyye*e

258

Mirhond , IV, s. 85, Ahbar ud-devlet-is-Selcukiyye , s. 2; lb n ul-Esr , IX , s. 196; E b

1-F erec, s. 293.

62

S e l u k un Cende ka bu sonuncu ihtimal ile daha iyi izah edilebilir gibi grnyor. Seluklularm bu yreye gelilerinin X . yzyln son eyre inde olduunu tahmin ediyoruz. E b l a 1'ya a t fe n A h v a l e a tfe n H a m d u lla h - K a z v i n nin verdii 375 (985) y l2 5 9 uygunbir tarihtir. Daha nce sylendii gibi, S m n l devletine 999 ylnda K a ra H a n lla r dan li - H a n (N a s r b. A li, lm. 1012-1013) tarafn dan son verilmi ve hanedan mensuplar da yakalanp hapsedilmi lerdi260. Bunlardan N u h b. M a n su run oullarndan E b b r a h im hapis bulunduu yerden kaarak Harizme gitmi ve orada etrafna bir hayli adam toplamt. E b b r a h im hcibi A r s la n B a lu yu Buhara zerine gnderdi. A r s la n B a lu n u n K a r a -H a n l kuman danlarna kar kazand mhim baarlar sebebi ile E b b r a h im Buharaya geldi ve hkmdarlk nvan olarak M u n ta s r adn ald, fakat o I l i g - H a n n harekete gemesi karsnda Horasana dnd. Orada yenilgiler ile neticelenen baz savalarda bulunduktan sonra, 391 ylnda (1001) yardmlarn elde etmek iin, Ouz Trklerinin ya nma giderek bir mddet orada kald. Bu esnada Ouz yabgusu Ms lman oldu ve E b b r a h im M u n ta s r ile dnrlk kurdu. Yabgu her halde akrabasndan birini ona v e rd i261. Bu yabgunun S e l u k un olu s r a il olduu, Melik-nmenin ifadesinden anlalyor. Mamafih, bu ifade olmasa idi, hdiselerin seyrinden, biz bunu anlayabilirdik. G e r d iz nin bu kayd Ouzlardan mhim bir ksmn etrafna topla yan S e l u k lu la r n kendilerini Ouzlarn ba saydklar ve ilerin den birini yabgu iln etmi olduklarn gsteriyor. Bu husus, daha n ce belirtildii zere, Yeni-Kentteki O u z y a b g u d e v le t in in orta dan kalkm olmas ile ilgili olsa gerektir. Bylece S e l u k lu la r O u z y a b g u d e v le t in i devam ettirmiler ve onun son sllesi olmular dr. Yine G e r d iz nin bu kayd S e l u k lu la r n Mslman olmalar tarihinin, bu ylda olduunu da gsteriyor. Melik-nmeye gre, S el u k bu tarihte hayatta idi. Kendisinin yagbu nvann almayp da bunu olunun tamas, yann hayli ilerlemi olmasyle izah edilebilir. Yine ayn esere gre 262, S e l u k un drt olu vard. Ancak bunlardan birinin delikanllk anda ld syleniyor ve ad verilmiyor. Bu nun b r a h im Y n a l m babas Y u s u f olduu tahmin edilmektedir 263.
259 Tarih-i Guzde, s. 426. 260 O. P r its a k , Kara-Hanllar, .A., V I, s. 254-255. 261 G erd iz, Z eyn
ul-ahbr, Tahran ,

1317, s.

50.

262 Mirhond , gsterilen yer. 263 b r a h im IC afesolu, Seluk'un oullar ve torunlar, Trkiyat M ecmuas , X III, s. 121.

63

Dier olunun ad, s r a il, M ik il ve M usa idi. s r a il her halde hepsinin ba olmaldr 264. s r a il'in , bir ok eserlerde ikinci bir ad olarak A r s la n zikredilir ki bu, onun yabgu olduktan sonra ald nvandan baka bir ey deildir. Trkler de bunun yaygn bir gelenek olduunu biliyoruz. Hatt T u r u l ve a r adlarnn da nvanlar olduundan biz phe etmiyoruz. T u r u l B e in adnn M u h a m m ed , a r B e inkinin de D v u d olduu m alm dur265. A r sla n , S m n l ehzadesi E b b r a h im M u n t a s a yardm etmeyi kabul ederek birlikte Semerkand dolaylarna geldiler; Semerkanda 7 fersah (42 km.) mesafedeki Khekte K a r a -H a n l S -b a T e g in ile karlatlar ve onu yendiler 26'. Bunun zerine l i - H a n oturduu z-ICent den Semerkanda . geldi. Ouzlar l i - H a n n or dusunu, bir dn baskm yaparak, bozguna urattlar ve arlklarn yamaladklar gibi, 18 kumandan dahil olmak zere, bir oklarn tutsak aldlar 267. Ouzlarm eline pek ok ganimet gemiti. Bu hdise 393 yl evval aynda (Austos 1003) vukubuldu. Fakat geriye d nldkten sonra, Ouzlarn l i - H a n ile yaptklar muharebeden ndim olarak, handan zr dileyecekleri ve tutsaklar serbest brak mak sureti ile onun gnln alacaklar yias yayld. S m n l ehzdesi bu sylentiden ok mteessir oldu; 600 atl ve 400 yaya ile Ouzlardan ayrlarak buz tutmu Ceyhunu geip tekrar Horasana geldi. Ouzlar onu yakalamak iin arkasndan gittiler ise de Ceyhunu gee mediler268. Ouzlarn, anlaldna gre, gayeleri yalnz ganimet elde etmekti; li - H a n m bilhare kuvvet toplayp kendilerini perian etmesinden kayglanarak tutsaklar salvermek ve zr dilemek su reti ile onunla uzlama yoluna gitmeyi dnmlerdir.
Ouzlardan korkusundan Ceyhun kysndaki Amul da fazla kala mayan E b b r a h im , Horasann urasnda burasnda tutunmak iin bo yere bir mddet uratktan sonra tekrar Mvera un-nehre dnd ve Buhara vlisini Debusiye de bozguna uratt. Bu galebe ze rine E b b r a h im in etrafna kalabalk bir kuvvet topland ki, bun
264 Cmi ut-tevrih , S e l u k lu la r ksm, yaynlayan A h m ed A te, (T.T.K.), Ankara , 1960, s. 5. 265 S e lu k lu devrine ait baz kitabelerde ve resm vesikalarda T u ru l B e in bir unvan olarak kullanldm da biliyoruz. 266 Gerdiz, gsterilen yer. 267 Gerdiz, gsterilen yer; el-U tb , Tarih ul-Y em n , el-M enn , el-Feth l-Vehb ha iyesindeki basma, Kahire , 1286, I, s. 336. 268 el-Utb, gsterilen yer. Gerdiz (gsterilen yer), rma geerken buzlarn zlmesi zerine Ouzlar'm suya battklarm syler.

64

lar arasnda uzladan da mhim bir zmre vard. Bu Ouz zmresinin Seluklular olduunda phe yoktur. E b b r a h im Ouzlarm yard m ile kuvvetlendi. K a r a -H a n l hkmdar, S m n l ehzdesinin yeniden kuvvetlendiini ve yldznn parlamakta olduunu grerek hare kete geti. ki ordu Semerkard dolaylarnda bir kyde karlatlar (394 evvlinde = mays 1004) IIi H a n yine yenildi ve lkesine dnd. Ouz
larm eline pek ok ganimet ve azk geti. Savadan sonra Ouzlar, E b

b r a h im den ayrlarak yurdlarna dndler ve ellerine geirdikleri ganimeti lemekle megul oldular. lkesine dnmek zorunda kalm olan l i - H a n yeniden asker devirerek E b b r a h im in zerine yrd. M e n in ye gre Urusana da Dizek ile Hves arasnda sava yapld ve bu defa S m n l ehzadesi yenildi. nk, sylendii gibi, bundan nceki vurumada ellerine pek ok ganimet geen Ouzlar yurdlarna dnmlerdi. Fazla olarak, sava balayaca esnada, E b b r a h im in ordusunda bulu nan ve Seluklulardan ayr bir Ouz blnn babuu olduu an lalan E b I-H a s a n T a k 5000 kadar askeri ile K a r a -H a n lla r tarafna gemiti 269. Sava meydanndan ayrlan talihsiz ehzde, bu sefer Ceyhun u sal ile geip Horasana , geldi. Bunu haber alan G a z n e li M a h m u d , E b b r a h im in bana kuvvet toplamadan zerine ordu gnderdi. Bu orduya kar duramyacan anlayan S m n l ehzdesi, asker toplayabilmek midi ile baz yreleri dolatktan sonra ald bir davet zerine yeniden Mvera n-nehre gitmi ise de, savalardan ve mtemadi dolamadan bkp usanm olan askerlerinin dalmas yznden tekrar Horasana dnerek Arab b n B u h e y c in obasna gelmiti. Burada M h - R y adl bir milin (maliye memuru) tahriki ile bu bedbaht S m n l ehzadesi Arablar'm elinde can verdi (Rebiulevvel 395=Aralk-Ocak 1004). E b u m zerine phesiz gerek G a z n e l i derin bir nefes aldlar. Yukarda anlatlanlardan, E b b r a h im M u n ta s r n K a ra b r a h i m in zahmet ve gerek I l i - H a n straplarla dolu hayat bylece hazin bir ekilde sona erdi, Onun l M a h m u t,

H a n lla r a kar ancak Ouzlar sayesinde baarlar kazanabildii anlalyor. Fakat bu sonuncularn gayesi ise sadece ganimet elde etmek olduundan davranlar da buna gre olmutur.
269
el-Utb , I, s. 341, farsa tercmesi C a rb a d a k n , Tahran , 1272, s. 231-232. Gerdiz

(s. 51) savata Ouzlarm bulunduundan bahsetmiyor.

65

Mavera un-nehrdeki K a r a -H a n l hkmdar li -H a n , E b u b r a h im gailesinin ortadan, kalkmasndan sonra Horasan da lkesine katmay tasarlamt. Bu maksatla, G a z n e li M a h m u d un Hindis tanda bulunmasn frsat bilerek 1006 ylnda S -b a T e g in ku mandasnda bir ordu gnderdi. S -b a T e g in S u lta n M a h m u d un yetimesi zerine muvaffak olamad; Mavera un-nehre dnmek iin Serahs yolunu tuttu. Fakat burada, Ouz emri A lh a m a s b. T a k (J IL >j ) yolunu kesti; iki taraf arasnda ok etin bir arpma ya pld ve iki taraftan pek ok kimseler lmekle beraber neticede Sb a T e g in galip geldi. Ouz emri de tutsak alnd ve iki para edil mek suretiyle ldrld 270. Bu Ouz bei e l-U tb nin farsa tercme sinde M u h sin b. T a k olarak geiyor271. O, Eb b r a h im in son defa l i - H a n la yapt savata 5000 kadar askeriyle K a r a -H a n l saf larna geen E b u l-H a s a n T a k ile ayn ahs mdr, yoksa onun oln mudur, bilinemiyor. ki yl sonra G a z n e lile r ile K a r a -H a n lla r arasnda yaplan ve G a z n e lile r in galebesiyle neticelenen Belh sa vanda S u lta n M a h m u d un ordusunda Ouzlar dan bir zmre var d 272. Bunlar phesiz yukarda ad geen Ouz beine mensup idiler. Bu kaytlarn asl bizim iin mhim olan ciheti, Seluklular dan nce, Ouzlar dan, pek fazla olmasa da, bir zmrenin Horasana gemi ve orada yaamaya balam olmasdr.

K a r a -H a n l N a sr b. l i 1013 ylnda vefat etti; yerine kardei M a n su r geti ve bu, A r s la n I l i nvann tad Kendisi daha sonra hnedann en kuvvetli hkmdar oldu. Onun hkimiyeti u lkelerde tannyordu: Tala, a ( Ta-Kent)
Tnhas, Binhas, Fergana, Oz-Kent, Hocend, Urusana Semerkand, Buhara. Ancak 411 (1020-1021) ylnda hnedana mensup olan A li-

Mavera un-nehr hkmdar

T e g in Buharaya hkim oldu ve lkesini geniletmee balad 273. te biz bu tarihte S e l u k un olu A s la n Y a b g u nun idaresinde olmak zere, Seluklularm Cend den aaya inib Buhararan 20 fersah kuzeyinde bulunan Nur yresinde yaadklarn gryoruz. Seluklularn Cend yresini brakarak aaya, Buhara blgesine gelmelerinin A li-T e g in ile ibirlii yapmaktan deil yeni bir sktrma ile ilgili olduu anlalyor. nk, 1030 tarihlerinde Cend yresinin Seluklularn dman a h -M e lik i elinde olduunu biliyoruz. Bundan,
270 el-Ulbi, II, s. 79. 271 Carbadakon, s. 294; ondan naklen Cmi ut-tevrih , II, cz 4, s. 150. 272 eUUtbU II? s. 84; farsas Carbadakan, s. 294. 273 bn ul~Esr, IX , s. 197; O. P r its a k , Kara-Hanllar , I.A., VI, s. 255-256.

66

emin bir ekilde sylemek mmkndr ki, Seluklulard Cendden aa* ya Nur blgesine inmeye mecbur eden ah-Melik olmutur. Seluklularm Cend ile ilgisi yalnz babalar S e l u k un mezarnn orada bu lunmas gibi manev bir balantya mnhasr kald. S e l u k un l mnn hangi tarihte olduunu bilemiyoruz 274. Onun 100 yahut 107 yanda ld, Melik-nme den faydalanan eserlerde grlyor 275. Ayn eserlere re M ik il, babas S e l u k tan nce, bir savata vuru larak lm (ihtimal Kpaklar a kar), onun oullan olan T u r u l b e ve a r be i S e l u k bytmtr. A l i- T e g in ile A r s la n - Y a b g u arasnda kuvvetli bir ittifak te sis edilmiti. Hatt O. P r it s a k 2 7 6 A l i- T e g i n in Buharay A r s la n Y a b g u nun yardm ile ele geirdiinden emin grnmektedir. Kay naklarda bu hususta bir delil olmamakla beraber buna ihtimal veri lebilir. nk az sonra A l i- T e g i n in, A r s la n -H a n n (M a n su r b. A li) kardei l i (M u h a m m e d b. A li) ile yapt ve A l i- T e g i n in galip geldii savata S e l u k lu A r s la n Y a b g u , A l i- T e g i n in mttefiki olarak bulunmu ve her halde, savan kazanlmasnda m him bir mil olmutur. K a r a -H a n lla r n byk kaan M an su r b. A li ( A r l a n - l i ) 415 te (1024-1025) hkmdarlktan vazgeerek yerini Y u s u f b. H r u n a brakt. Bu K a d ir H a n nvann tayor du. Ona kar kardeleri A h m e d ve A l i- T e g in birletiler. A h m e d kendisini byk kaan iln etti ve Balasaun, Hocend ve Ferganaya hkim oldu. Bundan dolay K a d ir H a n G a z n e li M a h m u d ile anlat. G a z n e li M a h m u d da topraklarna sk sk tecavzlerde bu lunduu iin A l i- T e g i n in komuluundan memnun deildi. Bu sebeble G a z n e li M a h m u d 416 (1025) ylnda Ceyhunu geerek Ma vera un-nehre girdii gibi, Y u s u f K a d ir H a n da Kdgardan geldi. Bu iki byk hkmdarn gelii zerine A l i-T e g in bozkrlara kat. Mttefiki A r s la n da ayn eyi yapmt. S u lta n M a h m u d , H a c ib B ilg e -T e g in kumandasnda A l i- T e g i n in zerine asker gnderdi. B ilg e -T e g in , A l i- T e g i n in kars ve kzlar ile arln ele geirip geri dnd. S e l u k lu A r s la n Y a b g u ya gelince, S u lta n va dlerde bulunarak onu ordughna gelmee davet etti. Devrin en byk h kmdar ile grmesinin nn artracan ve kuvvetini oaltaca n sanan A r s la n Y a b g u 300 kadar maiyyeti ile G a z n e li M ah274 Cl. Cahen ( M elik-nm e , s. 45) onun lmnn 400 (1009/1010) tarihlerinde duunu teklif etmektedir. 275 Ahbar ud-devlet is-Selcukiyye , s. 2; bn 276 Kara-Hanhlar , s. 256.
uI-E st,

ol

IX , s. 197.

67

m u d un ordughna geldi. Burada, A r s la n - Y a b g u nun hkim ol duu kuvvetin saysn renmek istiyen S u lta n M a h m u d un sor duu sualle ilgili mehur konuma yapld. Bu mlkat tafsiltl bir ekilde anlatan Z h ir -i N i a b u r nin szlerinden 2 7 7 belki tahmin etmek mmkn olabilir ki, A r s la n Y a b g u nun zerinde bir yay ve de ok vard. 1038 ylnda Niabur a giren T u r u l B e in kolunda gerilmi bir yay ve belinde ok bulunuyordu ki 278, bunun yabguluk almeti olduu muhakkaktr. Yine bu konumaya, gre, Harizm deki, Hazar denizine ok yakn olan Balhan dalar yresinde mhim bir Trkmen kmesi oturmaktadr 2 7 9 . Halbuki X . yzylda bu blgede Ouzlarm yaadna ait hibir kayda rastgelinmez. A r s la n n mhim bir kuvvete sahip olduunu gren S u lta n M ah m u d , her halde ondan kendi lkesine gelebilecek zararlar n lemek ve A l i- T e g i n i onun desteinden mahrum etmek iin, Y a b gu yu hile ile yakalad. A r s la n ilk nce, Gazneye, oradan da Hindis tanda. Multun yaknnda Klincar kalesine gnderilip hapsedildi. Bylece hi beklemedii bir hilenin kurban olan A r s la n Y a b g u haya tnn sonuna kadar bu kalede kald. A r s la n Y a b g u , baz melliflere gre 2 8 0 , yeenlerinin Horasan daki ilk baarlarna kadar yaam, hat t mahpus bulunduu kaleden gizlice haber gndererek onlar, G azn e lile r ile mcadeleye devam etmeleri hususunda tevik etmitir281. A r s la n Y a b g u bizim iin u bakmdan da husus alkamza lyktr ki, o T r k iy e S e l u k lu la r n n atasdr. Kendisinin iki olunu tanyoruz: K u ta lm ve B e s u l-T e g in . Bu sonuncu isim K a r a - H a n lla r dan bir ehzdeden alnm olsa gerektir. nk Ouzlarn tegin nvann kullandklarn pek bilmiyoruz. Z h ir -i N i a b u r , K u t a lm n, babasn kurtarmak iin Hindistana kadar gittiini yazyor282.
277 R e id u d -d in , Cmi ut-tevrih , Zikr-i arih-i Ui Seluk , s. 8-9. Bu hususta M e \ih-nme'nin susuu manidardr.

278 Beyhak, s. 553. 279 s. 8. 280 GerdizL s. 66; Reid ud-din, II, cz; 5, s. 8-11; bn ul~Esir> IX , s. 157, 197, 199.
281 ilL

j
cl il j 6*Uj

j
l iS"

jl

lj

ijl-iJ

Sj >
.^
^

1jjl j j j
lx j j

(_ 2 Ij* & iil \ s r

( Reiduddin , II, 5, s. 10-11.; bn ul~Esir, IX , s. 199). 282 Reiduddin , II, 5. s. 11.

68

A r s la n Y a b g u nun G a z n e li M a h m u d tarafndan tevkifi nin Seluklular tarafndan fiil bir tepki ile karlandna dir her han gi bir bilgiye rastlanmyor. Bu husus Z h ir -i N i a b u r nin dedii gibi 283, giriecekleri bir hareketin kibetinden korkmalarndan ziyade, aralarnda birlik bulunmamas ile ilgili olsa gerektir. Her halde A r la nn oullar da bu esnada henz yetikin bir ada deillerdi. nk ne onlar, ne de amcalar oullar, A r s la n Y a b g u nun buyruunda bulunan Ouz' blne veya bunlardan mhim bir ksmna hkim olabilmilerdir. Ouzlar'dan A r s la n Y a b g u ya bal 4000 adrlk bir kmenin ileri gelenleri onun tevkifinden sonra G a z n e li M ahm u d a belerinden yani Seluklulardan, zulm grmekte ve eziyet ekmekte olduklarn syliyerek, Horasana , gemelerine msaade etmesi ricasnda bulundular. Onlar, Horasanda yurt tuttuklar takdirde, kendileri orada rahat edecekleri gibi, bunun Sultan iin de, Horasan iin de faydalar salayacan, ordusunun kuvvetini arttra can da sylemeyi ihmal etmemilerdir. Gebe unsura, yerleik halk ve hassa askerine dayanan balca slm devletlerinde, zengin bir gelir kayna gz ile baklyordu. te G a z n e li M a h m u d da bu maksat ile vezir ve emirlerinin itirazlarna aldrmayarak onlarn Horasana . gemelerine msaade etti. 4000 adrdan mteekkil olan bu Ouz k mesi, oluk ocuklar, gknleri ve davarlar ile Horasana geerek
Serahs, Ferve ve Abverd lnde yurd tuttular. Bunlarn banda:

Y a m u r, B u k a , G k -T a ve K z l adl beler vard284. Bu Ouzlarn, sylendii zere Horasana kendi arzular ile gtkleri muhak

kak olduu gibi, A r s la n lmnden sonra S e l u k lu la r a bal kalmak istemedikleri de bir gerektir. nk, onlardan mhim bir ksmnn, daha sonralar da, S e l u k la r a tbi olmaktan kandklar grlecektir. Bunun sebebi nedir?
Gerdizi de

yazld

gibi,

onlar

S e l u k lu ailesinden, htras hfzalardan silinmeyecek derecede bir zulm mu grdler? Yoksa sadece mstakillen yaamak iin mi byle hareket ettiler, bu hususta kesin bir ey sylemek mmkn olmuyor. 4000 adrlk bir Ouz kmesinin Horasana gitmesi phesiz S e l u k lu la r n kuvvetini azaltt ve onlar zayf bir duruma drd.Onlarn tarihine gemeden nce, Horasana geden bu 4000 adrlk Ouz kmesinden bahsetmek daha mnasib olacaktr.
283 s. 10. H a b ib -i K a n d a h a r, I, s. 290-292.

284 Gerdizi, s. 67; b n ul-Esr , IX , s. 157, 197; Cuzcan (B eyhakV den naklen), Tabakat-i
N sir , yaynlayan A b d u l H a y y

69

G a z n e li M a h m u d un A r s la n Y a b g u ya bal 4000 adrlk Ouz kmesinin Horasana gemesine msaade etmesi bata, vezir ol mak zere, devlet erkn ve kumandanlarn itirazna uramt285. Hat t bunlardan Tus vlisi A rsla n - C z ib , M a h m u d a, ok atamama lar iin onlarn ba parmaklarnn kesilmesi tavsiyesinde bulunmutu. S u lta n , Tus vlisinin bu szlerine hayret ederek ona: sen merha metsiz, kat yrekli bir adam imisin cevabn verm iti286. G a z n e li M a h m u d a, 418 (1027) ylnda yapt Hind seferinden dnnde (ayn yln sonunda) Nes, Bverd (Abverd) ve Isferyi halkndan birok kimseler Trkmenlerin tecavzlerinden ikyet et tiler. Bunun zerine Sultan, Tus vlisi A r sla n - C z ib e mektup ya zarak Trkmenleri cezalandrmasn, onlarn tecvzlerini nlemesini emretti. Tus vlisi harekete geti ise de baar kazanamad. Trkmen ler onun askerlerinden epeyce adam ldrb, ok kimseyi de yaraladlar. A rsla n - C z ib , bir ka defa daha onlarn zerine gitmi ise de hi bir ey yapamam ve bundan dolay da halkn ikyetlerinin arkas kesilmemiti. S u lta n mektup yazarak onu tekdir ve cizlikle itham etti. Tus vlisi de Trkmenler in ok kuvvetlendiini, onlarn hakkn dan ancak S u lt a n n gelebileceini, hkmdar gelmez ise fesatlarnn artacan ve nlenmesinin daha g olacam bildirdi. G a z n e li M al n u d, valinin bu szlerinden can sklmakla beraber, asker toplayarak 419 (1028) ylnda Gazne den hareket etti; Bst yolu ile Tusa gitti ve orada A rsla n - C z ib den vukubulan olaylar ve halihazr durum hakknda bilgi aldktan sonra, maiyyetine bir ka kumandan vererek onu Ouzlar (Trkmenler)m zerine yollad. A r s la n bu defa, Ferve kervansaray (ribat) yaknnda yaplan savata onlara kar kesin bir zafer kazand. Kaynaa (Gerdiz) gre, Ouzlardan (Trkmenler) 4000 kii ldrlm, bir oklar tutsak alnm ve geri kalanlar Bal kan ve Dihistan tarafna kamlardr 287. Bu hdiseyi 1 yl sonra, yani 420 (1029) ylnda anlatan I b n ulE sr, vergi memurlarnn (mil) Ouzlara (el-Guzz) zulmettiklerini ve bunlarn mallarn, oluk ve ocuklarn ellerinden aldklarm sy
285 t
j

* *

^ J J J

Ogn ben, A lt u n -T a ve A r s la n - C zib ve bakalar ok syledik, fayda etmedi (B e y haki, s. 266).

286 Gerdiz, s. 67. A r s la n - C zib in bu teklifi o kadar mehur olmutur ki, onu hemen her eserde grmek mmkndr. G e rd iz ve B e y h a k gibi Gazneli mverrihleri bu zaman dan itibaren Ouzlar dan artk sadece Trkmen ad ile bahsediyorlar. 287 Gerdiz, s. 70-71; Beyhak, s. 68.

70

lemek sureti ile 2 8 8 Ouzlarn halka yaptklar tecavzlerin sebebini aklyor. Devlete itaat edib vergi veren gebe unsurun her yerde, ok defa vergi memurlar ve o blgenin idarecileri tarafndan, -srf kendi karlar iin- baskya maruz kaldklarn biliyoruz. Buna kar lk gebelerin de en kk bir frsat ellerine geince yerleik halkn ekinlerini davarlarna yedirdikleri, hayvanlarn gasbettikleri ve hatt onlara saldrdklar da bir vkadr. Bu hdiseden sonra Ouzlarn ( Trkmeler) saldrlar epeyce azald 28\ Mverrihlerin syledii gibi, Ouzlarn pek byk bir ksm Balkan dalarna gitmilerdi 290. Ertesi yl (420=1029), B v e y h le r in zayf bir durumda olduk larn gren, G a z n e li-M a h m u d , Rey ehrini ald ve burann idaresini oullarndan M esud a verdi. Daha ertesi yl da devrin bu en kudretli hkmdar vefat etti (421=1030). G a z n e li M a h m u d un lm, Ouz Trklerinin tarihi bakmndan pek mhimdir. nk o, grl d gibi, Ouz Trklerinin hareket ve faaliyetlerini durdurabilecek ve bunlardan doacak tehlikeleri nliyebilecek dirayette bir hkm dar idi. Olu ve halefi M esud ise ayn dirayeti gsterememi ve Ouz Trklerinin dnya apnda byk bir devlet kurmalarna engel ola mamtr. G a z n e li M a h m u d un lm zerine, oullarndan M uham m ed tahta karld. sfahan da, bulunan M es ud, kardei M uham m e d in hkmdarln kabul etmedi ve taht elde etmek iin Reyden Horasan zerine yrd. M esud ordusunun saysn artrmak iin Ouz belerinden Y a m u r u da hizmetine ald; glk ekmeden hkmdar olunca, Y a m u r un ricas zerine, Balkandaki O u z la r n Horasana dnmelerine msaade ettii gibi, onlarn beleri olan K z l, G k -T a ve B u k a y da hizmetine ald. Ancak G a z n e li hkmdar bu belerin zerine kendi adamlarndan H u m a r -T a geirmeyi de ihmal etmedi. M e s u d un, babasnn lkesinden kard bu Ouzlar tekrar hizmetine almas, devlet erkn tarafndan hatal bir hareket olarak
288 IX , s. 157, 197. 289 Gerdiz, s. 71. 290 bn ul-Esr (IX , s. 157), Ouzlar dan 2000 adrn sfahan?a gittiklerini, G a zn eli M ah m u dun sfahan hkimi Deylemli K kye A l u d -d e v le den (1007-1041) Ouzlar' veya hut kafalarn kendisine yollamasn istediini, bunu renen Ouzlarn oradan uzaklaarak Azerbaycan'a gittiklerini yazar.

71

vasflanmtr291. M esud, tahta kar kmaz Mekrn hkimi si s mn yerine kardei E b I -A s k e r i geirmek iin, oraya bir ordu gn derdi ki, bu ordunun iinde H u m a r -T a idaresinde ve K z l, B u k a ve G k -T r k kumandasnda Ouzlar (Trkmenler) da vard. Gazn e li ordusu, s a nn kuvvetlerini yenerek kendisini ldrd ve E b 1-A s k e r Mekrn hkimi yapld (421 yl sonlar = 1030)292. G e r d iz ye gre293, ertesi yl (422 = 1031) Ouzlarn ( Trkmen ler) halka zulm yaptklar hakknda Serahs ve Abiverdden ikyet iler gelmitir. M e s ud, E b S a d A b d u s kumandasnda bir ordu yollad. Ouzlar ( Trkmenler) Ferve de bu ordu ile savatlar. Bir ok adam ld. Ouzlar ( Trkmenler) oluk, ocuklarn Balkana , gnde rerek savaa devam ettiler. Her gn blk blk gelir ve G a z n e li ordusu ile savarlard. G e r d iz bu arpmalarn neticesi hakknda hi bir ey sylemiyor. B e y h a k ise bu hdiseden hi bahsetmez. Bu Trkmenler in byk belerden Y a m u r unkiler olmas pek muhtemeldir. Zira, aada bahsedilecei zere, Niaburda adlarm bildiimiz byk belerden yalnz o ldrlmtr. stelik Y a m u r un Mekrna giden beler arasnda da ad gemiyor. S u lta n M esud 423 (1031-1032) ylnda emirlerinden T a- F err Rey vliliine tayin etmiti. Ona verdii buyruklar arasnda Ouzlarm banda bulunan Y a m u r , K z l, B u k a ve G k -T a n yakalanmas da vard. Ouzlar yine H u m a r -T a idare edecek ve onlar Rey de yine devlet hizmetinde bulunacaklard. Fakat gerekten ok akll ve dirayetli bir vezir olan H c e E b n -N a s r A h m e d , h kmdarn bu kararma ak bir ekilde itiraz etti ise de, M esud din lemedi ve Trkmenlerin de bizzat kendi beleri hakknda bu ekilde hareket edilmesini istediklerini iddia etti. Fakat bu hususta kendisine karar verdiren asl sebeb, bu belerin kafalarnda fesat tadklar fikrinde bulunmas idi 294. Gerek B e y h a k nin, gerek b n u l- E s r in szlerinden anlal dna gre 2 9 5 bu belerden ancak Y a m u r ldrlm, K z l, B u k a ve G k -T a hakkndaki emir, bilmediimiz bir sebepten dolay, tatbik edilmemitir. Y a m u r Niaburda dier elli kadar ileri gelenle birlikte ldrlmt (423=1031-1032). Bunlarm Y a m u r un maiy291 Beyhak, s. 68. 292 Beyhak, s. 69, 242-245. 293 s. 78. 294 Beyhak, s. 266. 295 Beyhak, s. 372, 397; bn ul-Esir , IX , s. 158.

72

yeti ve dier ikinci ve nc derecede reisler olduklar anlalyor; ldrlmeleri ise, Ouzlarm 422 (1031) ylnda Serahs ve Bverd hal kna yaptklar hcumlar ve E b S a d A b d u s kumandasndaki G a z n e li ordusuna kar savamalarndan ileri gelmi olsa gerektir. M e s ud, anlaldna gre, sonra vezirinin muhalefetini gz nne alarak kararnn, Mekrn seferinde iyi hizmetler grm olan K z l, B u k a ve G k -T a hakknda tatbik edilmesinden vazgemitir. < r Y a m u r un ldrlmesinin bu beler zerinde iddetli bir tepki yapmad anlalyor. nk onlardan bir ksm, yine H u m a rT a "m idaresinde ve T a - F e r r m maiyyetinde olmak zere, Reye gittiler. Bunlarn banda her halde ayrlmaz dostlar olan B u k a ve G k -T a beler bulunuyorlard. ldrlen Y a m u r un olu ve hatt K z l, verimsiz fakat Ouzlar iin bugne kadar emin bir yurt vazifesini grm olan Balhan blgesinde idiler. Bu esnada bir blk Trkmen de G a z n e lile r in Hindistan kumandan Y n a l - T e g i n in ordusunda bulunuyordu 196.
Reye T a ile birlikte giden Trkmenler in says 3-4 bin kadard. Seluklu Ouzlarndan ayrd etmek iin, Reye giden bu Ouzlar a Irak Ouzlar (veya Trkmenler) denilmitir. Irak Ouzlar, ayn y ln 2 9 7

sonlarnda Kazvin in geri alnmasnda hizmet etmilerse de 2 9 8 , Balhan danda bulunan Y a m u r olunun ve dierlerinin babalarnn, cn almak iin harekete getiklerini renince, tavrlar deimi ve kayg verici bir ekilde itaatsizlik gstermee balamlard. Gerekten S u lta n M e s u d a Y a m u r un olu' (kaynaklarda ad hi zikredil miyor) ve dier babalan ldrlenlerin oullarnn ok Trkmen ile Bal han dandan karak Horasanda, halka saldrmak zere olduklar haberi gelmiti (424=M art 1033). Bunun zerine G a z n e li hkmdar hudud blgelerini korumak iin, A li D y e ve H c ib B ilg e -T e g in kumandalarnda bir kuvvet gnderilmitir 299. Bu kuvvetlerin Y a m u r olunun aknlarna engel olduu anlalyor. S u lta n M esud, Irak Ouzlar nin rahat durmadklarn haber alnca, Rey ehri kethdas T h ir e mektup yazarak, A m id E b S eh l H a m d a v emrinde bir kuvveti derhal yola karacan ve ken disinin de yoklama yaplaca bahanesi ile Trkmenler i yakalamasn
296 Beyhak s s. 402, 404, 433. 297 Beyhak , s. 361. 29B Beyhak , s. 397. 299 A y n eser, s. 372.

73

bildirmi idi 3 0 0 . Fakat vezir ve shib-i divn- rislet E b N asr-i Z e v zen , M esudun, cidd gaileler kmasna sebebiyet verecek yanl bir tedbire bavurduu fikrinde idiler. Bu fikir E b N asr-i Z e v z e n nin zihnine o kadar kuvvetle yerlemi idi ki, Trkmenler tarafndan yama edilecei korkusu ile Guzgn (Cuzcan) da bulunan 10000 koyununu derhal sattrmt3 0 1 . Fakat M e s u d un bu emri de tatbik edil medi. nk, Balhan Ouzlar bu esnada (425 = 1034) Horasan istil ettiler. Merv, Serahs, Bverd deki G a z n e li kumandanlar onlara hi bir ey yapamyorlard. Horasan D iv a n r e is i S r de Bst ehrinde bulunan hkmdara acele Horasan a , gelmeyi tavsiye etti. S ri, Trkmenlerin Mavera un-nehr hkmdar A l i- T e g i n den yardm ve H a r iz m - a h H ru n dan da tevik grdklerini bildiriyordu 302. Mesud ald bu haberden ok mteessir oldu; Herata . vardnda Trkmenler in yaptklar iler hakknda yeni haberler alnca Serahsa doru hareket etti. M e s u d un Serahsa gelmesi zerine Trkmenlerin o unun geici olarak Balkana doru ekildikleri anlalyor. Fakat M esud oraya eritiinde bu sefer de Mavera un-nehr Trkmenlerinin Tirmiz ve Kubdiyna aknlar yaptklar ve Tirmiz vlisi B e g -T e in i ldrdkleri haberini ald. Bylece Ouzlar taraftan G a z n e li devletine gaileler karmakta idiler. Mesudun S e ra h s a gelmesi ze rine Trkmenlerin bir bl Merv , bir bl de Ferve taraflarna gitmilerdi. Merv tarafna giden Trkmenler orann vlisi olan A n u T e g in ile savatlar ise de yenildiler ve le katlar. Savata Ouz lar dan 200 kii lm ve 24 kii de tutsak alnmt. Bu zaferden ok sevinen M esud, kendisine gnderilen tutsaklar fillere ezdirmek vah etini gstererek sevincini artrd3 0 3 (426 Safer=Aralk 1034). Fervede bulunan Trkmenlere gelince, onlarn zerine de e m r h u r P r, A b d u s ve dier baz emirler kumandasnda mhim bir ordu gnderilmiti. Bu ordunun vazifesi Trkmenler Balkana kadar ko valamakt 304 . S e l u k lu la r n H o r a s a n a G e li i S u lta n M esud 426 yl Receb (Mays 1035) aynda Curcan da bulunduu esnada, kendisini pek mteessir eden bit haber ald. Bu haber S e l u k lu la r m Horasana geldiklerini bildiriyordu.
300 A y n eser , s. 398. 301 A y n eser, s. 399302 A y n eser, s, 431, 433. 303 A y n eser, s. 436-440. 304 A y n eser , s. 441.

74

A s la n Y a b g u nun G a z n e li M a h m u d tarafndan 1025 ylnda yakalanmas zerine, ona hnl 4000 adrlk ouz kmesi G a z n e li M a h m u d un msaadesi ile Horasan a gemilerdi. Bunlar A rsla n Y a b g u dan sonra S e l u k lu ailesine tbi olmak istememiler, Balkan Ouzlar ile Irak Ouzlar nn bir ksmn tekil etmilerdir. S e l u k lu la r bu Ouzlara daima kendi itaatsiz tbileri nazar ile bakmlar dr.
Mvera un-nehr de kalan S e l u k lu ailesi, A r s la n Y a b g u nun Mvera un-nehr hkmdar A l i- T e g i n ile kurduu dostluu devam

ettirdiler 3 0 5 . Olduka dirayetli bir hkmdar olan A li-T e g in , B ey h a k de 3 0 6 aka belirtildii gibi, S e l u k lu la r n kendisi iin kmsenmiyecek bir destek olduunu biliyordu. Mesel, H a rizm ah A lt u n -T a ile Mvera un-nehrde Debsiyyede yaplan savata (423 = 1032), A l i- T e g i n in ordusunda S e l u k lu la r da bulunmu lard3 0 7 . S e l u k l u l a r a gelince onlar da dmanlarna kar bu K a r a - H a n l hkmdarnn yardmna gvenmekte idiler. Yabguluun yani Ouz devleti reisliinin A r s la n dan sonra S e l u k o lu M u sa305 Melik-nme*de, daha A rs la n Y a b g u nun salnda Mvere un-nehr hkmdar l i in kendisinin hkimiyeti iin tehlikeli grd, ar v eT u ru l b e le rin zerine y ryerek onlar kavim ve kabileleri ile birlikte B u ra H an a snmaa mecbur ettii yazl dr ( M irhond , IV, s. 85-86; b n ul-Esrt IX , s. 187). Baz tetkikiler tarafndan bu mnasebetle ar ve T u ru l B e in bir mddet Tala vadisinde yaam olduklar fikri ileri srlm ise de bunu kabule imkn gremiyoruz. nk anlatlan hadise her hali ile menkbev bir ma* hiyet tamaktadr. Bunun gibi, bu hdiseden sonra ar B e in Mvera^un nehr*den 30 at ile karak batan baa ran' geip Bizans snrnda bir mddet gazada bulunduktan sonra tekrar Mveraun nehr^e dndne dir anlatlan eylerin doru olmas, Cl. Cahenin de de dii gibi ( M elik-nme , s. 51) pek phelidir. Hatt bunun tamamen bir masal olduunu sy lemek bile mmkndr. nk, menkbev, yahut destan bir vasf haiz bulunan bu olay da dier kaynaklarca ve dier eserler tarandan teyid edilmemektedir. Hatt, Ahbar ud-devletis-Selcukiyye ve b n uUEsr bu olaydan bahsetmezler. Bu husus pek muhtemel olarak, bu h

disenin M elik-nme1 nin faydalandklar nshasnda bulunmamas ile ilgilidir. Dier taraftan
Irak Trkmenler'inden nce, Bizans snrnda Trkmenler'in bulunduklarna dir kat i bilgi

miz yoktur ve olmas da muhtemel deildir. Byle olduu halde, baz tetkikiler, bu hadisenin doruluundan phe etmemiler, onu ayr bir makale konusu yapmlar ( b r a h im K a feso lu , Dou Anadolu'ya ilk Seluklu akn ve tarihi ehemmiyeti, K prl Armaan, Ankara, 1953 s. 259-274) veya aratrmalarnda ona mhim bir yer vermilerdir. (M. K y m e n , B yk
Seluklu imparatorluunun kuruluu , I, s. 170-178). Menkbev mahiyette bir eser olan M elik -

nam-e nin X I. yzyl Seluklu tarihinin gvenilir bir kayna saylamyaca kanaatindeyiz. Hatt bu vesile ile Melik-nme1nin bizlere yanl telkinler alamaktan baka bir ie yarama d fikrinde olduumuzu da ilve edelim. Eer bu eseri salam bir kaynak sayarsak, ondaki fahi hatalar tekrardan baka bir ey yapm olmayz. 306 s. 445. 307 Beyhak , s. 343.

75

nn olu Y u s u f a getii anlalyor. Bu husus Y u s u fun ahs me ziyetleri ile ilgili olsa gerektir; nk babas M usa hayatta idi. Y u s u f yabguluk nvan olarak n a n ismini tayordu. Fakat A li T e g in in 426 (1034-1035) knda lm zerine du rum deiti. A li-T e g in , ocuk yata iki oul brakmt, iktidar A liT e g in in kumandan K o n u (yahut T o n u )un eline gemiti. Bu kumandan ile S e l u k lu la r n arasnda husumet bagsterdi3 0 B . Bu sebeble S e l u k lu la r Nr yresinde kalamyacaklarn anlyarak, dostlar H a r iz m - a h H r u n un lkesine yollandlar. Esasen onlar H a r u n un babas A lt u n -T a zamanndan beri k geirmek iin her yl Harizme giderlerdi. Bu defa artk geri dnmemek zere gidiyor lard. S u lta n M esuda kar tbilik balarn koparm olan H a riz m ah H ru n da Horasan elde etmek iin S e l u k lu la r dan fayda lanmak istiyordu.. S e l u k lu la r n
Mvera' un-nehr' den Harizme

ettiklerini

Cend hkmdar a h -M e lik haber almt. Daha nce getii gibi, ne Beyhak, ne de dier eserlerde a h -M e lik in kavm menei hak knda bir kayt vardr. Ancak, Cami ut-tevrihte, a h -M e lik , son Ouz yabgusunun olu olarak gsterilir ise de biz bu hususta mte

reddidiz. a h -M e lik ile S e l u k lu la r arasnda derin bir dmanlk vard. Hatt S e l u k lu la r Cend den a h -M e lik in uzaklatrd fikrinde olduumuzu yukarda kaydetmitik. Fakat S e l u k lu la r n da ona ok ac gnler yaattklar anlalyor. Bu sebeble S e l u k lu lardn Harizm topraklarna girib konduklarn haber alan a h -M e lik , kalabalk bir ordu ile l yolundan sratle H a r iz m e geldi ve tan atarken S e l u k lu la r a baskn yapt (Zilhicce 425=E kim -K asm 1034). S el u k lu la r pek gafil avlanmlard; bu sebeble ar bir kayba uradlar. Kaynakta bu baskn sonucunda S e l u k lu la r dan 7-8 bin kiinin ldrld, ok kadn, ocuk ve atn tutsak alnd syleniyor 3 0 9 . S e l u k lu la r acnacak bir halde Ceyhunun br tarafna getiler ve Ribat- Nemekte kondular3 1 0 . Onlarn atlarnn bile eerleri yoktu;
308 Beyhak , s. 470, 682. S e lu k lu la r ile A li-T e g iu in oullan arasnda arpmalar olduu hakknda kaynakta bir ey sylenmiyor. M elik-nam e'e geen n a n B e y g u nun yani Y u s u f b. Musa'nn bu esnada ldrlm olmas gerekir. Bu hdise zerine bu nvan babas M usa ya gemitir. Yine orada S e l u k lu la r n ldrdkleri iddia edilen A lp -K a r a BeyhakV de geen K o n u (T o n u ) olabilir. A lp -K a r a her halde onun nvan idi. 309 Beyhak, s. 682. 310 M. K y m e n in ( B .S .t .K . , s. 19, not. 3 ve 4) X . yzyl corafyaclarnn eserlerinde, Seyhun (S ir-D erya) kysnda geen H u v re nin S e l u k lu la r n a h -M elik in baskn se bebi ile kaarken Ceyhun'u ( A m u-D erya) getikleri yer olduunu sanmasnn, yine Ceyhunun br tarafnda konduklar Ribt-i Nemek9 in de, Ceyhundan yzlerce kilometre tede Km is eyaletindeki Dih-i Nemek olmasn mmkn grmesinin delilleri bence,, mehuldur.

76

okadar perian bir durumda idiler ki, yakndaki bir kyn genleri onlar ldrmeyi bile dnmlerdi. Dostlar H a r iz im - a h bu h diseden ok mteessir olmakla beraber onlar teselli etti. S e l u k lu la r gerekten byk bir felkete uramlard. ahM e lik in iddetli baskn neticesinde pek ok adamlar lm, oluk ocuklarnn bir ksmn, gknleri ve davarlarnn pek ounu da dman alp gtrmt. Fakat buna ramen onlar bu felketin al tnda ezilmeyerek arabuk kendilerini toparladlar. Ksa bir zamanda yine balarna olduka mhim bir kalabalk toplanmt. Bunlar Ouz yurdundan gelmilerdi. Bu husus phesiz S e l u k lu la r n kendi eldalar arasnda eskidenberi nfuz ve itibar sahibi bir aile olmalarn dan ileri geliyor. S e l u k lu la r az sonra dostlar H a r iz m - a h H a ru n u da kay bettiler. G a z n e li hkimiyetini zerinden atan H ru n ayn zamanda Horasan da ele geirmek gayesini gdyordu. S e l u k lu la r a dost luk gstermesi de bu gayesinin tahakkuku iin onlardan grecei yar dm ile ilgili idi. Ancak H ru n , G a z n e li devleti vezirinin hazrlad bir suikastn kurban oldu ise de bundan da asl beklenilen netice elde edilemedi. H r u n un yerine H a n d n lkabl kardei s m a il gei rildi. Fakat, S e l u k lu la r da daha fazla Harizm de kalamadlar ve Horasana getiler (Receb 426=M ays 1035). S e l u k lu la r n Horasana gemeleri, yalnz H r u n un lmesi ile Harizmde karklklar kmas ve a h -M e lik korkusu olmasa gerektir. Bunda Harizm de oturduk lar yerin kendileri iin elverisizlii ve czib bir lke olan Horasanda fazla glk ekmeden yurt tutabilecekleri dncesi de mhim bir mil olmu bulunabilir. Ceyhunu geen S e l u k lu la r Merv yolu ile Nesya geldiler; 10000 atllar vard. Orada oturan Trkmenleri3 1 1 ve H a r iz m lile r den bir bl uzaklatrdlar312. S e l u k lu la r n buy ruklarndaki Trkmenler in bir ksm Y n a l l la r ad ile anlyor313. ok yukarda Ouz yabgu devletini tetkik ederken devletin ileri gelen ahsiyetlerinden birinin ymal nvann tadn grmtk. S e l u k lu la r yabgu devletini devam ettirdiklerine gre onlarn devletinde de bu nvan tayan bir ahs bulunacakt. Bu da b r a h im Y n a l d. b r a h im Y n a l n babas Y u s u f tur. Btn eserlerde b r a h im Y n a ln, T u r u l B e in ana bir kardei olduu yazld gibi, on
311 Bunlar ya daha nce Horasan *a getiini grdmz A rsla n YabgTnun Trk mert/er inden, ya da Balkan *dan gelmi Trkmenler idiler. 312 Beyhak , s. 470. 313 Beyhak, indeks.

77

lardan bazlarnda da Y n a ln yine Turul Beyin amcas olu olduu sylenir31 4. u halde Y n a llla r , b r a h im Y n a l n buyruunda bulunan Ouz zmresi demektir. S e l u k lu la r devletlerini Horasan a getirmi olduklar grlyor. Selukun hayatta kalan biricik olu Musa, Beygu yani yabgu nvanm tayordu. Esasen Musann olu Y usuf evvelce Seluklu Ouzlannm ba olarak inan Beygu nvanm tayordu. Beygu yabgunun trkede ok defa grld gibi bir harf deimesi ile alm olduu ekil d ir315. Fakat Musann eklen de olsa Seluklularn ba olduuna dair bir delil'yoktur. M usa Y a b g u (v e y a B e y g u ), Muhammed T u r u l ve D v u d ( a r B e ) 3 1 6 Horasan divan reisi S rye mtereken bir mektup gnderdiler. Bu mektupta onlar kendilerini halfenin mevllar (tbileri) olarak vasflyorlar ki, dikkate deer. Bu vasflama ile onlar her halde kendilerinin kuvvet ve devlet sahibi kimseler olduklarn gstermek istiyorlard. O zamanlarda irili ufakl btn hkmdarlarn kendilerini bu ekilde vasfladklarnbiliyoruz. S e l u k lu la r mektupta Horasana gelmelerine mil o la n ' sebebleri ksaca zikrettikten sonra ilerinden biri daima sarayda bulunmak zere, S u lta n n hizmetine girmek istediklerini, buna karlk Nes ve Ferve vilyetlerinin kendilerine ihsan edilmesini, bylece Balkan dandan, Dihistan dan, Harizn snrndan ve Ceyhun tarafndan gelebilecek aknlar nleyeceklerini, Irak ve Harizm Trkmenlerini de kovacak larn bildirdiler317. S e l u k lu la r n istedikleri Nes ve Ferve (bugn Kzl-Arvat=Kzl Ribat) vilyetleri gebe hayata elverili olduu gibi, kendi emniyetleri bakmndan da onlar iin pek uygun yerler idi. nk, Nes ve Ferve ehirleri ln balad yerde idiler. Onlar oluk ocuklarn, gknlerini, davarlarn her hangi bir tehlike ann, da le gtrecekler, sktklar zaman kendileri de oraya snacak lard. Nitekim ln onlar en muhkem kalelerden daha iyi bir ekilde koruduu aada grlecektir. Dier taraftan Balkanda, Manglak*
314 m ad ud-dir el- sfahani (Bndar ksaltmas,), s. 6; bn ul-Esr , IX , s. 211. S e lu k lu la r n neseb ve haseblerinin en yetkili mtehasss olarak takdim edilen M elik-nme mellifinin, b ra h im Y n a lm S elu k lu ailesine mensup olduunu sylememesi dikkate yn deil midir? 315 Bu Unvan btn slm eserlerde beygu ( nin bir kuun ad olmas tabi mmkndr. 316 Turul ve ar kelimelerinin unvanlar olduundan evvelce bahsedilmiti. 317 Beyhnk, s. 470-471. Mektubun trke tercmesi: M. K y m e n , B.S.t.K., II, s. 50.
)

eklinde grlr ki, bunun doru

luundan phe edilmemelidir. Bu nvan kitabelerde de, ayn iml ile yazlmaktadr. Kelime

78

da ve Sir-Deya boylarndaki Ouz kmeleri ile de kolayca temas ve mnasebet salanm olacakt. S e l u k lu la r n Horasana gelmeleri byk bir heyecan ve kay g yaratt. Bir G a z n e li devlet adam haberi duyunca, Horasan elden gitti diye barm, vezir A h m e d b . A b d u s -S a m e d ise, Irak Trkmenlerini kastederek, bugne dein iimiz obanlar ile idi; imdi lke zapteden enrler geldiler demitir '8. S u lta n M es u d a gelince, o da bu geliin kmsenecek bir hdise olmadn ok iyi takdir et miti. Sk sk syledii 10000 Trk atls sz3 1 9 ile onlara ne bakm dan ehemmiyet verdiini gsteriyordu. M esud, vezirin durumun iyice anlalmas iin biraz beklenil mesi teklifini, ok defa yapt gibi, reddederek kumandanlarn da kendisini desteklemesiyle H c ib B e g -D o d u kumandasnda 17000 kiilik gayet iyi tehiz edilmi bir orduyu S e l u k lu la r n zerine yollad. Bu ordu S e l u k lu la r Horasan dan karacak idi. S e l u k lu la r G a z n e li ordusunun zerlerine geldiini duyduklarnda her hangi bir heyecan ve tela kaplmadlar. nk mracaatlarna boyla bir cevapla mukabele edileceini de dnmlerdi; bu sebeble ihtiyat l ve hazrlkl idiler; silhlar iyi olmamakla beraber maneviyatlar yksek idi. Her bakmdan mkemmel bir surette donatlm olan G a z n e li ordusunda filler de vard. Bu kuvvete, bakumandan B eD o d u da dahil olmak zere, lerkes Trkistan fethetmee mukte dir bir ordu gz ile bakyordu. Fakat, Nes yresinde yaplan kar lamada bu ekilde vasflandrlan G a z n e li ordusu ar bir bozguna urad ve btn arlklarm da kaybetti (19 aban 426= 29 Haziran 1035) S e l u k lu la r G a z n e li ordusunu bozkrlarda ok tatbik edilen pusu kurmak usul ile yenmilerdi. Bu savata, bundan sonrakilerde olduu gibi, en mhim rol a r B e (D v u d ) oynamt.
Nes sava S e l u k lu la r iin maddeten ve manen mhim ka zanlar salad. G a z n e li devleti Dihistan ar B e e, Nes y T u r u l B e e ve Ferve y i de M usa B e y g u ya veriyordu. Buna karlk onlar S u lt a n a tbi olacaklar ve hatt ilerinden biri daima S u lta n m katnda bulunacakt. Fakat S e l u k lu la r bu bara ehem miyet vermediler ve onu ciddiye almadlar. Hatt yaplan barla il gili olarak S e l u k lu la r a hilat, menur, sancak, klh ve Trk ge318 Beyhak , s. 470, 471. B e y h a k ye inanmak gerekirse, vezir, A li T e g in in lm zerine S elu k.lularm Horasan'a, gelmee mecbur kalacaklarn sylemiti (6. 445). Gerek ten bu szler o zaman sylendi ise ok dikkate deer. 319 Beyhak , s. 472, 481.

79

eneine gre, eerli at ve altn kemer getiren G a z n e li elisi, onlarn G a z n e li d e v le t i hakknda alayc konumalar yaptklarn ve hil atlar yere attklarn duymutu 320. Gerekten hu yenilginin c alna ca yerde, hemen hara yanalmas G a z n e li d e v le t in in eref ve itibarm krm ve S u lta n M e s u d un zayf bir ahsiyet olduunu iyice meydana koymutu. S e l u k lu la r n bu zaferden sonra idareleri altnda bulunan Ouz kmesinin muhtelif yerlerden gelen oymaklarn katlmas ile oald muhakkaktr. Nitekim Irak Ouzlar ndan bir bln onlara katlm olduunu biliyoruz321. Buna karlk, Yamurlu ve Kzll Ouzlar ile Balhan Trkmenlerinden bir blk S elu k lu lard a tbi olmamak fikrinde inat ve srar ederek gp sfahan hkimi K k y e olu A l u d - d e v le nin hizmetine girmiler 322, fakat ok gemeden ondan ayrlarak soydalar, Irak Ouzlar na katlmlardr. Bu suretle madd kuvvetleri artan ve S e l u k lu la r n baarsndan cesaret kazanan Irak Trkmenleri de Rey blgesine hkim olmulardr ki, bundan biraz aada bahsedilecektir. S e l u k lu la r n Horasana gelmeleri ve bir ksm snr blgelerini igal etmeleri ile Balhan ve Ceyhun yollar al m ve buradan Horasana . Trkmenler gelmeye balamt 323. Barn yaplmasndan -drt ay sora Trkmenler yeniden ya ma hareketlerinde bulunmaya baladlar. Bunun arkasnn kesilme mesi zerine S-Ba kumandasnda 15000 kiilik bir ordu hazrlana rak gnderildi (427 Bebiul-hir= ubat 1036). Bu ordunun vazi fesi Horasan vilyetini S e l u k lu la r n aknlanna kar korumak idi. Aradan dokuz ay getii halde mhim hi bir hdise olmad. 428 yl Muharreminde (Kasm 1036) S e l u k lu la r eliler gndererek yeni bir istekde bulundular. Bu da Merv, Serahs ve Bverd ehirlerinin ken dilerine verilmesi idi. Onlar sebeb olarak evvelce kendilerine verilen yerlerin dar olup idareleri altndaki insanlara kfi gelmediini ileri sryorlard 324 ki, bunun doruluuna inanlabilir. nk, geriden gelen yeni katlmalar ile idareleri altndaki kme gittike oalyordu. S e l u k lu la r bu isteklerine msbet bir cevap alamadklar iin aknlanna eskisinden daha iddetli olarak devam ettiler. S-Ba yal320 Bu sava ve neticeleri hakknda: B eyhaki , s. 481-493; Gerdiz, s. 80-81. b n ul'Esr , IX , s. 198; M. K y m e n , B.S..K., s. 59-70. s. 497. 321 Beyhak ,

322 A y n eser, s. 521. 323 A y n eser, s. 505. 324 Gsterilen yer.

80

iz tedafi bir ekilde hareket ediyor ve bu maksatla vilyet vilyet dolayordu. M esud S e l u k lu aknlarmm tamamen nlenmesi iin devlet erknnn tavsiyesine uyarak Horasana gidecei yerde gaz niyetiyle, Hindistana , yolland (Zilhicce 428= E k im 1037). Halbuki, bu esnada R ey de iforasaradakilerden daha mhim bir hdise cereyan etmiti. Daha nce de sylendii gibi, S u lta n M esud tarafndan G a z n e li d e v le t i hizmetine alnan A r s la n Y a b g u nun Ouzlarnn mhim bir ksm Reye vli tayin edilmi olan T a- F e rr ile birlikte gnderilmilerdi. Bunlar oraya gndermekten balca maksat Rey blgesinin korunmasnda onlardan faydalanmak idi. Fakat Ouzlara pek itimat edilmiyor ve bu yzden sk bir gz altnda tutuluyor lard; esasen bir ka defa itaatsizlik gstererek karklk karmlar ise de bunlar fazla bymeden uzlama sureti ile yattrlmt3 2 S . Yukarda sylendii gibi, S e l u k lu la r n Horasann bir ksm vilyetlerine gelib oralarda yurd tutmalar zerine Yamurlu, Kzll Trkmenleri ile Balhan Trkmenler inden bir blk, S e l u k lu la r a tbi olmak istemiyerek, gb, Isfahan ve Hemedan hkimi, Deylemli K k y e olu A l u d - d e v l e nin hizmetine girm iti326. Sonra bu Ouzlar A l u d - d e v l e nin yanndan ayrlp jRey deki Ouzlara ka tldlar. Irak Ouzlar 5000 atl karmakta idiler. Bunlarn byk bir ksmnn S e l u k lu A r s la n Y a b g u ya bal Ouz zmresi olduunu burada bir kere daha hatrlatalm; balarnda 4 eski babudan yani K z l, G k -T a ve B u k a olduu gibi, G iz O lu ( Jcl > = K z?) M a n s r, D a n a ( ? lilj) ve A n a s -O lu gibi beler de vard.
Irak Ouzlar 428 ylnda (1037), phesiz S e l u k lu la r n Hora sanda kazandklar baarlardan cesaret alarak harekete getiler. On

larn ilk nce Horasan istikametine ynelib, Daman ve Simnan ehir lerini yamalam olmalar muhtemeldir. Bunu mteakip tekrar Rey cihetine ynelen Ouzlar Huvr yamaladktan sonra, Reye bal Mkye yresini de yamaladlar. Onlarn bu hareketleri zerine Jey deki G a z n e li vlisi T a- Ferr ile ona yardm iin gnderilmi olan E b S e h l-i H a m d a v Ouzlar ile savaa hazrlandlar. Onlar bir taraf
325 72. sahifeye bk. 326 Beyhaki, s. 521, 530. b n u l-E s r in G a zn eli M ah m u dun A rs la n Y a b g u Ouz/arn lkesinden karmas zerine sfahan hkimi K k u y e olu A l u d -d e v le nin yanna gittiinden bahsettii 2000 adrlk Ouz bl, bu Yamurlu , K zll ve Balhanlu Ouzlar olacaktr. Yalnz bunlar A l u d -d e v le nin hizmetine, b n u l-E s r in dedii gibi, S u lta n M ah m u d zamannda deil, sylendii zere, Seluklulardn Horasan'da yerlemeleri neticesinde girmilerdir.

81

tan da durumu S u lta n M e s u d a ve sultann tbilerinden olan Cutcan ve Taberistar hkimine bildirib yardm istemilerdi. T a 3000 atl ve filler ile Ouzlar'n karsna kt. Ordusunda S u lta n M e s u d un asker olarak deer vermedii Krdler den de bir miktar kuvvet vard. Ouzlar ise 5000 atl idiler. Yaplan savata T a ar bir yenil giye urad. Bizzat T a da, altndaki fil telef edilerek yere drl m, evvelce M e s u d un emri zerine ldrd Y a m u r ve ba kalarnn cn almak iin para para edilmiti. Adnn da gstere bilecei gibi, Trk olduu anlalan M e s u d un Rey vlisi T a m kibeti de byle oldu. Bu savata, dier baz kumandanlar ve Hora sanllardan da bir ok memurlar lm, arlk ve filler Ouzlarm eline gemiti. Ouzlar E b S e h l-i H a m d a v ve Reylileri de ye nerek ehre girib oray - hi bir ey brakmyacak derecede - yamala dlar. E b S e h l bir ksm asker ile ehir yaknndaki Taberek kalesine snd. E b S eh l yaplan bir arpmada Y a m u r un kz kardei nin olu ve byk kumandanlardan olan birini de tutsak almt. Ouz lar, bu kumandan salvermek iin, pek ok ey vereceklerini teklif ettilerse de E b S eh l, hkmdar S u lta n M es u d a danmadan bunu yapamayacan sylemiti. Bu esnada Curcan askerinin E b S eh le yardm iin gelmi olduunu renen Ouzlar, Rey civarnda bir baskn yaparak bu orduyu da bozguna uratmlar, kumandan da dahil olmak zere 2000 kiiyi tutsak almlardr 327.
Ouzlarm bu baarlarna ramen Reyden ayrlarak Azerbaycan yolunu tuttuklar grlyor. Bunun ne gibi bir sebeble ilgili olduuna dir kaynakta hi bir kayt yoktur. Bu, belki de Azerbaycan hkimi nin kendilerini yanna armalar ile ilgili olabilir..

Bu sralarda Orta ve Bat rann her bir blgesi, ya D e y le m li ya da bir K r d hnedannn elinde idi. te D e y le m li ailelerden biri olan K k y e oullarndan sfahan ve Hemedan hkimi Al uddevle, Ouzlarn Rey i brakp Azerbaycana gittiklerini duyunca Reye gelmiti. Fakat, Al ud-devle, E b S eh l-i H a m d a v ye kar Ouzlarm desteine muhta olduunu anlayarak onlara haber gnderdi. Ouz babularndan ancak K z l geri dnd. Sergzeti ruhlu G k327
lb n ul-Esr, I, s. 158. Bu mellif bu hdisenin 427 (1035-1036) ylnda olduunu sy-

lyorsa da bunu kabul etmek imknszdr. B e y h a k R ey blgesinde cereyan eden bu olaylar zerinde bize bilgi vermemektedir. Yalnz eserindeki baz kaytlardan bu hdiselerin 429 (10371038) ylnn ilk alt aynda vukubulduu anlalyor (s. 534, 535). b n u l-E s r in Irak Ouz
lar ile ilgili olarak verdii tarihlerin ounun doru olmad grlyor.

82

T a, B u k a ve dierleri yollarna devam ettiler. K z l n buyruun* da 1500 kii vard. Fakat az sonra Ouzlarm A l u d -d e v le ile aralar ald ve onlar tekrar yama hareketlerine baladlar.
Azerbaycana gidenlere gelince, burann hkimi K r d Revvd hnedanndan V a h s u d a n , Ouzlar dosta karlam ve hatt on lardan bir kz ile evlenmiti. Ouzlarm. mnasebetlerde bulunduklar Mslman emtlere kolaylkla kz verdiklerini gryoruz. Bunda biraz da kaln veya balk almak geleneinin mil olmas mmkndr.

V a h s u d a n n Ouzlar dosta karlamas ve hatt belki de on lar bizzat kendisinin armas dmanlarna kar bu sava adam lardan faydalanmak gayesi ile ilgili idi. Ouzlarm banda B u k a , G kT a, M a n su r ve D a n a vard. Fakat V a h s u d a n m bunlardan bek ledii boa kt. Ouzlar burada da yamacla baladlar; hatt M e raga ehrine girerek cmii yakmlar, Hezebniyye Krdleri nden ve halktan pek ok kimseleri krmlard. Ouzlarn bu ii V a h s u d a n m istei zerine yapm olmalar da mmkndr. nk, onun Heze bniyye Krdlerinin reisi E b l - H e y c b. R e b b u d - d e v le ile aras akt. Mamafih her ikisi bu hdiseden sonra bartlar ve Ouz lara kar birletiler, halkn da kendilerine katlmas zerine onlar ile savaabilecek bir kuvvete sahip oldular. Bunu gren Ouzlar, Azerbay canda daha fazla kalamayacaklarn anlayarak Irak a geri dndler.
Ouzlarm Azerbaycan a , gelmelerinin bir tek faydas oldu. O da, onlarn Azerbaycana geldiklerini duyan Grc (Abhaz) melikinin sk bir ekilde muhasara ettii Tiflisten ekilib gitmesidir. Ouzlarm Azerbaycanda iken Ermenilere de baz darbeler indirdikleri anla ly o r3 Z S . Ouzlarn hepsi Azerbaycan dan dnmemi, bir bl orada kal mtr ki, bunun banda D a n a nm bulunduu anlalyor. V a h su d a n n evlendii kz D a n a nm yakn bir akrabas olacaktr. Y a h su d a n n iri K a t r a n n Ouzlarm pdih olarak bahsettii de bu be olsa gerektir 329. Bu Ouzlarm Urmiyede oturduklar anlal yor. Azerbaycan dan Irak-1 Aceme dnen Ouzlar a gelince, bunlar iki kola ayrldlar. G k -T a ve M a n su r un idaresinde bulunan kol Hemedana, B u k a nn buyruundaki de Reye gitti.
328 bn uUEsr , IX , s. 159, 190.

329 A h m e d -i K e s re v , ehryrn-i Gumnm, Tahran, 1308, ., II, s. 75.

83

G k -T a Hemedan kuatt. ehrin vlisi sfahan hkimi A lu d - d e v l e nin olu E b K lic r idi. Kuatma uzun srd. Fakat E b K lic r , daha fazla dayanamyacan grerek G k -T a ile anlat ve onun yakn bir akrabas ile evlendi. Reye giden B u k a ise K z l ile birlikte bu ehri kuatmt. ehirde A l u d - d e v l e bulu nuyordu. B u v e y h o u lla r n d a n F e n H u s r e v b. M e cd u d d e v le ve D e y le m li emirlerinden Sve hkimi K m r y e de Ouzlar a katld. G bir duruma dtn gren A l u d - d e v l e gecele yin ley den karak sfahana , gitti. Bunun zerine Ouzlar Reye girib buray grlmemi bir surette yama ettiler. yle ki, baz mahallerde a n ca k '50 kadar adam kalmt. Rey ehrinin K z l n hkimiyetinde kald anlalyor 3 30. Onlardan bir zmre Kere taraflarn yama ve tln ettii gib, A n a s -O lu da Kazvine gitti. Kazvinliler, ilk nce A n a s -O lu ile savatlar ise de, sonra 7000 altn vermek ve onun hkimiyetini kabul etmek art ile bar yapld. Bu hdiselerin 430 (1037-1038) ylnda olduu anlalyor. Ayn ylda D a n a nn buyru unda Azerbaycan da (Urmiye de) kaldn sylediimiz Ouzlar Urmiye den karak Ermenilein zerine yryb onlardan pek okla rn ldrmler, esir ve ganimet almlard. Ermeniler, at stnde byk yaylar ile gayet iyi ok atan ve sratle manevra yapan Ouzlar a kar baar ile savaamyorlard. Urmiye yrelerinde yaayan E b lH e y c nn idaresindeki Hezebniyye Krdler Ouzlarm. komulu undan bizr olduklar iin onlar ile vurumaya baladlar. Krdler in kylerini yama eden Ouzlar onlardan ok kimseleri de ldrmlerdi. Bu Ouzlarm Urmiye de bulunmas Azerbaycan hkimi V a h s u d a n m, yakn akrabasn (kzkardei veya kz) ald Ouz beine ( D a n a ? )3 3 1 , Urmiyey dirlik olarak vermesi ile ilgili olacaktr. nk, bu blgede oturan Krd reisi E b l- H e y c e l-H e z e b n , V a h s u d a n m d manlarndan idi. imdi Ouzlar, gzlerini byk ve zengin bir ehir olan Hemedan a dikmilerdi. Filhakika byk babu yani G k -T a , B u k a ve K z l birleerek ehri ele geirdiler. Maiyyetinde D e y le m lile r in bulunduu B v e y h (Boye) o u lla r n d a n M ecd u d - d e v l e olu F e n H s r e v de bu belerin yannda idi. ehrin vlisi A l u d -d e v le olu E b K lic r Ouzlar a bu defa dayanamayacan anlayp byk tcirler ve ehrin ileri gelenleri ile Hemedan dan kb civardaki bir kaleye kapand. Ouzlar ehri aldlaT ve oray korkun bir ekilde
330 b n ul-Esr , IX , s. 160. 331 nk Azerbaycan ''dan dnen beler arasnda onun ad gemiyor.

84

yamaladlar. Dinever ve Esed-Abd kyleri de ayn ekilde yama land. Bu yamalarda bilhassa D e y le m lile r daha merhametsizce hareket etmilerdi. Ouzlar, az sonra hiyle ile kapand kaleden indir dikleri E b K lic r n btn maln da elinden aldlar 332. u anlatlanlar bize Ouzlarn esiz savalar olduklarn gste riyor. Ancak bu Irak Ouzlar nn tek bir gayeleri olduu gr lyor ki, o da yamaclktr. Onlar bunu o kadar ileriye gtrmlerdi ki, halfe yamadan vazgemeleri iin kendilerine mektuplar yazmt. Bu Ouz kmesinin banda bulunan belere zaptettikleri yerlerde ister mstakil, ister bir hkmdara bal olarak, dirlik dzenlik kurub oralar idare etmek fikri her zaman yabanc kalmtr. Bu belerden belki Rey hkimi K z l, bir dereceye kadar istisna edilebilir. Gerekten K z l n S e l u k lu la r ile i birlii yapt anlalyor. Onun T u r u l B e in kz kardei ile evlenmi olduunu ve halfenin mektubuna T u r u l B e ile birlikte cevab yazdn biliyoruz 3 3 3 . Babasnn ad Y a h y a olan K z l, Ibt ul-Esre gre, 432 (1040-1041) ylnda vefat ederek Rey yrelerinden birinde gmlmtr 334. Dier macerac belerin hayatlarnn son ksm ileride grlecektir. S e l u k lu aknlarn nlemek ile vazifelen dirilmi olan S-Ba, buyruundaki mkemmel techizatl bir ordu ile yldan beri bu i ile urayordu. Bir S e l u k lu kuvveti bir yreyi istil edince S-Ba oraya kouyor, fakat bu srada dier S e l u k lu kuvvetlerinin baka yerlere girdiklerini haber alyordu. Nihayet M esud, S e l u k lu la r ile bir meydan muharebesi yapmas iin S-Baya kati emir verdi. Serahs yaknnda, Telh-Ab denilen yerde 429 yl a ban aynda (1038 Mays) vukubulan savata Sii-Ba byk bir boz guna urad. G a z n e li ordusunun zengin arl yine S e l u k lu la r n eline geti. Fakat Serahs zaferinin en mhim neticesi S e l u k lu la r n Horasann bir ksmm igal etmeleridir. T u r u l ve a r beler bu zaferden sonra kendilerine hakik bir hkmdar gz ile bakmaya balamlard. Yalnz T u r u l B e en byk ba olarak kabul edil miti. M usa Beygu nc derecede bir babu idi. Aralarnda varlan anlamaya gre, kendi eleri arasnda ba kabul edilen T u r u l B e Niabur, a r B e Merv ve M u sa Beyguda da Serahs blgesini aldlar. Bunun zerine T u r u l B e, ana bir kardei olan b r a h im Y n a l Niabura gnderdi. Y n a l 200-300 atl ile Nia332 bn ul~Estr, IX , s. 160. 333 Eb*l-Ferec tarihi trke tercme, s. 296. 334 bn ul~Esrt IX , s. 206.

Horasana gelince,

85

bur a geldi. Niaburlular, elbisesi yrtk ve eski, fakat ok yakkl bir gen olan b r a h im Y n a l ve yine yoksul giyimli askerlerini dosta karladlar. T u r u l B e adna melik ul-mulk (melikler me liki) nvan ile hutbe okundu ki bu, o zamanlar hkmdarlk almet lerinden biri idi. Bir ka gn sonra, ehre ou zrhl 3000 atl ile T u ru l B e geldi; kolunda gerilmi bir yay ve kemerinde ok bulunu yordu ki 3 3 5 , bunun Ouzlarda - ve belki de dier Trk kavimlerindehkmdarlk almeti olduu anlalyor; her halde deri izmeye naza ran daha kullanl olmal ki, ayanda kee izmeler vard. T u r u l

B e, S u lta n M e s u d un tahtna oturarak ehrin ileri gelenleri ile grt. ehrin en byk manev ahsiyeti K a d S id in tlerine kar: biz yabanc kimseleriz, Acemler in (Tzikn) geleneklerini bil miyoruz, kad, tlerini benden esirgemesin v u d ar B e adna hutbe okunmutur. ki emrinin st ste yenildiini gren S u lta n M esud, nihayet bizzat S e l u k lu la r n zerine yrmeye karar verdi ve iyice hazr lanarak Belhe geldi. Seluklu meselesi, onu en ok megul eden bir mesele idi. Onlardan ekiniyor ve hatt onlar ile pek karlamak da istemiyordu. Seluklular meselesi daima onun sinirlerini bozmu, bil hassa bu yzden onlara kar akllca tedbirler alamam ve gerekten pek zeki ve dirayetli bir vezir olan E b n -N a s r A h m e d b. Abd usS a m e d in isabetli fikirlerini de ok defa reddetmitir. Esasen M esud daha Seluklularn Horasana , ayak bastklarn renir renmez hak l olarak pek kayglanmt. nk, onlarn, Trk olduklarndan, yk sek savalk vasflarn pek iyi biliyordu. Buna kardk Deylemlilere ve Krdlere asker olarak hi kymet vermiyordu. Bilhassa Trk ku mandan ve askerlerinin de Seluklular ile savaa istekli olmadklar grnyor. Bunda M es u d un bilhassa Trkler den mteekkil hassa ordusu ile yakndan megul olmamas, baz kumandanlar azletmek veya ldrtmek gibi, onlarca ho karlanmayan bir takm hareket lerde bulunmas ve zayf ahsiyeti balca millerdir. Hatt bu Trk hassa ordusundan bir ka bin kiinin Seluklular n tarafna getik lerini biliyoruz. Bunlarn ounun veya mhim bir ksmnn Seluk lular a ikinci bozgundan yani Serahs savandan sonra katlmalar muhtemeldir.
335 Beyhak , s. 553.

cevabm verm iti336.

Niabur da Muhammed T u r u l B e e olduu gibi, Mervde de D -

336 A y n eser, s. 554.

86

S u lta n M es ud, 430 C u m a d e l uhrasnda (Mart 1039) Belhde bulunuyorken 10 Trkmen atls onun oturduu kke kadar sokul mular ve orada bulunan, fillerden birisini srb gtrmlerdi. Ertesi gn Trkmenlerin bu cretkrlm renen S u lta n pek mteessir oldu 337; fakat bir ay sonra (Receb 430=N isan 1039) Uly-bd yaz snda a r B e ile yapt karlamada onu bozguna uratmak sureti ile kuvve-i manaviyesini dzeltmi ve bu galebe Seluklularn zerine yrmek hususunda ona cesaret vermitir. Seluklular, M es u d un, Gazneli ordusunun 6000 kiilik en sekin hassa birlii de dahil olmak zere, kuvvetli bir ordu ile gelmekte olduunu renince, b tn kuvvetlerini topladlar. S u lt a n a Seluklularn ordusunun 20000 atldan ibaret olduu sylenmiti. Yine Gazneli casuslarn getirdikleri habere gre, yaplan bir toplantda T u r u l ve Y n a llla r , ordusu kuvvetli ve kalabalk olan S u lta n M esud ile mcadelede muvaffak olmann glne iaret ederek Irak-1 Acem (balca Rey, Kazvin, Hemedan ve sfahan blgeleri) ve Curcan a gidildii takdirde, bir avu Deylem ve Krd mteggallibesi elinde bulunan bu yerlerin kolayca el de edilecei ve Rum lkesine de aknlar yapmak mmkn olabilecei fikrini savunmulard. Fakat a r B e , Horasan dan gidildii tak dirde, gerek M e s u d un ve gerek onun teviki ile dier dmanlarn yapacaklar hcumlardan, hi bir yerde tutunmann kabil olamyacan syliyerek bu fikrin ok yanl olduunu ifade etmi ve Gazneli ordusunun da zayf taraflarn anlatarak sava yaplmasn istemitir. Neticede a r B e in fikri isabetli grlerek savaa karar verildi. Serahs lnde yaplan savata (Ramazan-evval 4 3 0 = Haziran 1039) Gazneliler galib geldiler ise de bu, kesin bir zafer deildi. M esud bu galebesinin kesin bir zafer olduuna inanyor, Seluklularm Balhan dana ve Ceyhun boylarna katklarn sanyordu; savatan pek az bir mddet sonra Seluklular yine karsnda grnce hayretler iinde kalm, onlarn metanet ve cesaretlerini takdir etmiti. Gerekte, Seluklularm kayb, zikre demeyecek kadar az olduu gibi, arlklar da emin bir yerde idi. Hatt onlarn sava meydann terk etmelerini bir bozgun olarak deil, bir geri ekilmek olarak vasflamak daha doru olur. Seluklular, Gazneli ordusunun kulland ayn yatan dei tirmek ve kuyularn bulunduu yerlere hcum etmek sureti ile Gazneliler i susuz brakmaya alyorlard. Yaplan arpmalar ok defa Seluklularn galebesi ile sona eriyordu. Gazneli ordusu bitkin bir du

rumda idi. Bu sebeble, vezirin mtalasna uyularak Seluklulara .


337 A yn eser, s. 567.

87

bar teklif edildi. Bylece Gazneli ordusu skntdan kurtularak sali men Herat a dnebilecekti. Seluklulara gelince, onlar da sayca ve tehizata ok stn bir kuvvete sahib olan S u lta n M esud ile sava abilmek iin, dinlenmeye ve iyice hazrlanmaya ihtiyalar olduunu anlamlard; bu sebeble kendileri iin hi te kazanl olmayan bu ba r teklifini kabul ettiler. Bununla beraber, onlarn asl gayelerinden hi bir ey kaybetmediklerini, Gazneli elisi aka mahade etmi olduu gibi, anlama gereince, bar artlarnn tesbiti iin Herat a eliler gnderecekleri, Niabur, Serahs ve Merv i tahliye edecekleri yerde, tekrar eski yama aknlarna balamlard. Esasen S u lta n M esud ve devlet erkn da Seluklularm bar samimiyetle kabul etme diklerini biliyorlard. Onlarn da maksad dm olduklar u skntl durumdan kurtularak Herat da dinlenmek ve yeniden hazrlanmak idi. Hlsa bu geici bar veya mtareke her iki tarafn iine gelmiti;
Heratta yaz geirerek dinlenen ve iyice hazrlanan S u lta n M es ud, Seluklularin zerine yrd ve onlar Ferve lne kadar takib etti. Seluklular, savamayarak mtemadiyen ekiliyorlard. Bundan, Gazneli ordusunu tamamiyle yormak ve onu bitkin bir duruma dr mek istedikleri grlyor. Bu ekilme ve takib esnasnda iki taraf ve bilhassa ar techizatl Gazneli ordusu byk bir zahmet ve meakkat ekiyordu. Bu mnasebetle T u r u l B e in gnlerce zrhn ve iz mesini karmad ve yastk yerine kalkann kulland syleniyor 338.

M esud Niabur a .dndnde (Rebiul-hr 431= O cak 1040) elle tutulabilecek bir baar elde edememiti. Fakat Seluklular takib etmek ve onlar ile karlamak hususundaki azmi de krlmamt. Bu esnada halfe gnderdii mektuplarda ona, Trkmenler in fesad sndrlnceye kadar Horasanda kalmasn, bunu bitirdikten sonra Irak Acem iini ele almasn tavsiye ediyordu. Trkmenler den halkn ik yetleri halifelik merkezine kadar ulamt. Hatt halfe halkn malna ve canna dokunmamalar, memleketi tahrib etmemeleri iin Seluklular a ve Irak Trkmenler i nin banda bulunan belere mektuplar gn dermiti. M esud Seluklularn zerine yrmek maksadiyle, Niaburdan Serahsa geldi. Bir mddetten beri Horasann baz blgelerinde ktlk bagstermiti. Serahs da da grlmemi bir ktlk hkm sr yordu. Gazneli ordusu skntl bir duruma dmt. Bu sebeble dev let erkn ve asker rical otu bol olan Herat a dnlerek bir ka gn
338 A yn eser, s. 600.

88

orada kalnp hazrlandktan sonra Seluklularn zerine gidilmesini srarla teklif ettiler ise de M esud, ok defa yapt gibi, kararndan dnmedi ve Merve doru hareket etti. Yolda askerlerinin perian hali ni grb bu ordu mahvolmutur dedii halde yoluna devam etti. Az sonra yiyecek ve yem skntsna, scaa ve susuzlua bir de Seluklularn hcumlar katld. Gazneli ordusu sava dzeninde gittii halde, Seluklular uzaktan blk, blk gelib saldryorlar, srden koyun kapan kurtlar gibi, ellerine geirdikleri develeri ve kumalar alp gtryorlard. Bu hali gren M esud, Merv zerine yrme ka rarnn isabetsizliini anlad ise de i iten gemiti. Vezir, buraya ka dar gelindikten sonra asla geri dnlemiyecei fikrini mdafaa edi yordu. Fakat orduda, bilhassa Trk hassa askerleri arasnda honut suzluk ve itaatsizlik ba gstermiti. Atlarm zyi ettiklerinden bir oklar develere binmi olan bu askerlerin savamak iin ordudaki lranhlarn (Tzik) atlarn ellerinden alacaklar syleniyordu. Itebu esnada Seluklulara dir haberler geldi. Bunlara gre S u lta n n Serahs tan hareket ettiini duyan Seluklular byk bir korkuya ka plmlard. Yaplan bir toplantda en byk balar saydklar T u ru l B e, Horasandan Curcana glmesini, orada tutunulmaz ise Reye gidilmesini, zira Rey, Cibl (Hemedan blgesi) ve sfahann kendilerine ait olduunu, byle yapld takdirde, S u lta n M es u d un arkalarndan gelmiyeceini syliyerek eski fikrini tekrar ileri sr m ve bu mtalaa toplantda bulunanlarn ou tarafndan kabul edilmiti. Fakat a r B e , daha nce yapt gibi, bu defa da, kar deinin fikrine itiraz etmi ve balanlm olan bu iden geri dnmenin doru olmayacan belirtmitir. Szlerine devam eden a r B e Horasandan gidilse dahi S u lta n M e s u d un yakalarn brakmaya ca gibi, bakalarn da zerlerine saldrtacan, halbuki S u lta n M esu d u yendikleri takdirde cihann ellerine geeceini, kendileri sknt iinde iseler de Gazneliler in daha ok sknt iinde bulunduklarn, imdi kendilerinin ve hayvanlarnn dinlenik olup ot sknts ekilme diini, halbuki Gazelilerin l gemek zorunda idiklerini syledik ten sonra, korkulacak bir husus olmadm ifade ederek szlerine son vermitir 33 9. a r B e in bu mtalaas, bata T u r u l B e olmak zere, M usa ve Y n a l l la r tarafndan daha doru bir fikir ola rak vasflanmtr. Bunu mteakib zerine titredikler arl ya k k ve at ark 2000 atlnn nezaretinde gerilere gnderdikten sonra bir geit resmi yaplm ve 16000 athya sahih olduklar grlmtr.
339 Ayn eser, s. 618; M. K y m e , B.S..K., III, s. 36-37.

89

Seluklular m mhim iler arefesinde toplantlar tertib etmeleri, melliflerin, Ouzlarm. ilerini istiare (kene) yolu ile hallettikleri szlerine uygundur.

a r B e in grlerinin 1 1 e kadar doru olduunu, yalnz h disenin neticesi teyit etmiyor. Eer, T u r u l B e in fikrine uyulub, Irak-1 Acem e gidilse idi, a r B e in ok isabetli olarak syledii gibi, M esud onlar orada da rahat brakmyacakd. nk oras da kendisine ait bulunuyordu. T u r u l B e in R ey , Hemedan ve Isfahan iin bizim demesi, buralarda Irak Ouzlar nin bir hkimiyet kurmu olmalarndan ileri geliyor. Bu durumda Seluklular m R e v v d ve e d d d gibi zayf ailelerin elinde bulunan Azerbaycan ve Errn da tutunmalar mmkn olabilirdi. Fakat bu takdirde de, B iz a n s ve G r c le r ile savaa savaa azalacaklar ve nihayet varlklarn koruyamyarak yok olup gideceklerdi. nk, ana yurtla temas ve mna sebetleri olmayacak, oradan devaml olarak beslenemiyeceklerdi.
Seluklularm tertib ettikleri kurultaylarda yaplan konumalar,

bize, ayn zamanda, Seluklulara, isabetli rey ve fikirleri, casareti, enerjisi ile asl kimin yn verdiini, cihana hkim olmak gayesinin domas, yaatlmas ve nihayet tahakkukunda balca rol kimin oynadn da gsteriyor. Bu byk insan D v u d a r B e dir. Seluklu ailesinin direi ve devletin kurulmasnda en mhim mil odur. S u lta n M esud, M erve gitmek ve Seluklular ile karlamak hususunda verdii kararn zaman ilerledike isabetsizliini daha iyi anlyor ve hareketinden byk bir pimanlk duyuyordu. O Meri1 ye rine Herat a gitmenin ve Seluklular ile bar yapmann en doru d nce olduunu ancak imdi idrak etmiti. Gevek ve nmerd olarak vasflad ordusu ile 16 000 cesur atlya kar zafer kazanacandan kendisi de phe ediyor ve ii T a n r nn takdirine brakyordu. 7 Ra mazan 431 Cuma gn (22 Mays 1040) sava dzeninde harekete ge ildii zaman Seluklular her taraftan saldrmaya balamlard. Gazne ordusunun gsterdii zayf mdafaa onlarn cesaretini arttryordu. S u lta n a bal Trk memlk askeri, gevek ve isteksiz savat gibi, onlarn, Seluklulara . katlm yoldalar ile buluup konutuklar da grlyordu. Halbuki Gazne ordusunun ekirdeini ve en gvenilir birliini onlar tekil ediyordu. Gazneli ordusu sava ede ede yava ya va ilerliyor, her taraftan saldran Trkmenler deve, kuma itinam ediyorlard. Gazneliler o kadar acnacak bir durumda idiler ki, Seluk lulardan 10 kiinin 500 Gazneli askere saldrarak karttklar grl yordu. 90

Ertesi gn (8 Ramazan 431 Cum a=23 Mays 1040 Cum a)3 4 Q . Gazne ordusu yaknda bulunan Dendnekan kalesine doru ilerlerken Seluk lular yine drt taraftan hcuma getiler. Buna ramen Gazne ordusu leye doru Dendnekan kalesine ulaabildi. Bu kale M ervin gney batsnda olup, ona bir konak mesafede idi. Burada iki ordu sava d zeninde kar karya yer ald. Bilhassa Gazne ordusu susuzluktan s knt ekiyordu. Seluklular, kendi mill sava usllerine gre sava yorlard. Bu l ordunun kollara ayrlarak savamas idi. Bazan bir kol savatktan sonra ekiliyor ve yerini bir baka kola terkediyordu. E m e v le r devrinde Arablar bunu Bizansllar dan renerek tatbik etmilerdi. Buna k u r d s (cemi kerds) deniliyordu. Sava cereyan ederken, Gazne Trk hassa ordusuna mensup 370 kii Seluklulara . katld. Bunu takiben yaplan iddetli bir hcum neticesinde Gazneli ordusu bozguna urayarak kamaya balam, sa va meydannda S u lta n M esud ile bir ka kumandan ve bir miktar memlk kalmt. Fakat az sonra o da yanndakiler ile birlikte sava meydann terk edib kamaya balad. Gazne ordusunda bulunan Hind, Arab ve Krd askerlerinden her birisi bir tarafa ekilib gittiler. Seluklular bir yandan Gazneliler in braktklar arlklar yamalar larken bir yandan da dman takib ediyorlard. Gazneliler bata S ul ta n M esud olmak zere, dank, perian bir halde ve son sr atle kayorlard.
Seluklular n kazandklar zafer kesin ve byk idi; be yldan beri yaptklar yorucu mcadelenin neticesini almlar ve gayelerine ulamlard. a r B e in dedii gibi, artk cihan onlarnd.

Sava meydannda, ,sancaklara ve divn kalemi malzemesine va rncaya kadar Gazneli ordusunun btn arl kalmt. Seluklular ok sevinli idiler, T u r u l B e bir tahta oturmu ve kendisi Horasan emri olarak selmlanmtr341. te Ouz kavminin tarih mukadderatn tayin eden Dendne kan sava byle vukubulmu ve Seluklulara . ilk hamlede Horasan kazandrmtr.

340 Gerdiz, 5. 86. B e y h a k den anlaldna gre (s. 620-623) G a zn eli ordusunun Dendnekan yaknn da bozguna urayp kamas 9 Ramazan olup bu da 24 Mays a tekabl etmektedir. Ahbor'da ise (s, 12) 8 Ramazan Perembe deniliyor.
341 Beyhak , s. 620-629; M. K y m e n , B .S ..K ., III, s. 34-66.

91

. SELUKLULAR DEVRNDE OUZLAR (TRKMENLER)


Seluklar re-i Trkmen bolub karntams ( eceteyib ilge ve halka faidesi tigmedi Terkime,

s.

64).

Dendnekan savandan sora D v u d a r B e , M ervde kal

m, kardei M u h a m m e d T u r u l B e Niabur a ve amcalar M usa Beyu da Herat a gitmiti. ar B e , Gaznelilere kar baarl savalar yapb onlarn elini tamamen Horasan dan kesti. K a r a -H a n lla r a da glib gelerek bu hanedan ile baarl bir bar yapt, isyan eden Hrizm hkimini ceza landrd gibi, o taraftaki Kpaklarm beini de Mslman etti ve onunla dnrlk kurdu. T u r u l B e in R ey e gitmesinden sonra, btn Horasan kendisine' kald. Bundan baka Kirman da oullarndan Kara-Arslan nvanl K a v u r t B e in elinde bulunuyordu. ar B e, grld gibi, birinci snf bir kumandan siyas meselelerde isa betli rey ve fikre sahib dirayetli bir siyaset adam olmasna ramen hkmdarl zamannda fazla ihtirasl bir insan olarak grnmyor. Halbuki baarlarn daha ileri gtrebilirdi. O, bozkrlardaki skntl hayatlarn daima hatrlyarak ykseldii mevkiden duyduu memnuni yeti ifade ediyordu. Devletin kurulmasndan nce epeyce yama ettii Horasan imar etmi ve teb asn dilne idaresi ile kendinden honut brakmtr; hatt kardei T u r u l B e i idare ettii yerleri tahrib ve hal kn hicrete mecbur klmakla itham etmiti. T u r u l B e , ona verdii cevabta: A y kardam, sen Horasan gibi mamur bir lkeye sahib oldu un halde onu harap ettin; imdi elinde olduu iin oray imar etmen icab ediyor. Halbuki buralar, benden nce bakalar tarafndan tahrib edilmi, yaklp yklmtr. Bu yzden lkemi henz imar edemedim. Dier taraftan bu lkenin evresi dmanlar ile dolu olduundan y ol lara asker koymak zarureti hasl olmutur ki, bunlarn yaptklar za92

tarlan nlemek de mmkn olmuyor4 demiti. a r Be*in, tu cevaba itiraz ettiini tasavvur etmek olduka gtr. Ouzlar ya ma ve ganimet midi bulunmadan savatrmann zor bir i olduunu phesiz o da ok iyi biliyordu. nk, T u r u l B e in cevabnda iaret ettii zere, a r B e b ilh a s s a devletlerini kurmadan nce, askerlerini memnun etmek iin yama hareketlerinde bulunduu gibi, Niaburun yamalanmas hususunda T u r u l B e e srar eden o deil mi idi? Mamafih, iki karde hayatlarnn bandan sonuna kadar birbir lerine daima bal kalmlardr. Devletin gelimesinde, onun bir impa ratorluk halini almasnda bu balln pek mhim bir rol olmutur. Her ikisi de uzun bir mr yaadlar. a r B e 70 yalarnda vefat ettii zaman bata A lp - A r s la n olmak zere bir ok oullar ve halfe ve hkmdarlar ile evli bir ok kzlar vard. M sa Beyguya gelince, Dendnekan savandan sonra Her at'a giden S e l u k un hayatta kalan biricik olu, buray ve Siistan blge sini idare etmitir. Devletin kurulmasnda yeenlerinden sonra gelmek zere, hizmeti grlmekle beraber, kuvvetli bir ahsiyet olmad mu hakkaktr. T u r u l B e in mdahalesi olmasa idi Siistan bile elin den gidiyordu. Mverrihler bize onun lm tarihini bildirmiyorlar. 456 (1064) da A lp -A r s la n a kar saltanat davasna kalkan F a h r u l-m u l k B e y g u un bu ahs olduu sanlyor3 4 2 . S e l u k lu ailesi tarafndan balar kabul edilen T u r u l B e,
Dendnekan savandan sonra Niabur a dnmt. Sava dolays ile

bu ehirde ortadan kalkm olan nizm ve syii tesis ettikten sonra, 433 (1041 1042) de Curcan ve Taberistan fethetti ve ertesi yl (434= 1042-1043) Harizrn zerine bir sefer yapt. Harizm de Seluklularm barmaz eski dman a h -M e lik bulunuyordu. Burann hkimleri olan A lt u n -T a oullarnn isyan etmeleri zerine, S u lta n M esud, vezirinin tavsiyesi ile Harizm i 432 de (1041), kendisini metbu tanmak artiyle, Cend meliki a h -M e lik e tefviz etmiti. a h -M e lik Cendden gelerek H a r iz m - a h A lt u n -T a olu s m a ili yenib bu l keye hkim oldu. s m a il Seluklular a snd ve onlardan yardm istedi. ar B e ve s m a il birlikte Harizm e yrdler ise de ahM e lik e yenildiler. Fakat T u r u l B e aym talihsizlie uramad; ailesinin bu etin dmanm yendi. a h -M e lik ailesi ve arl ile
342 M sa hakknda: . K a fe s o lu , Seluklun oullar ve torunlar Trkiyat M ecm u
as , X III, s. 119-120.

93

Dihistana kat; oradan Tabesi. Kirman blgesinden e l-T z i geerek

500 fersahlk (3000 km, den fazla) bir yol gittikten sonra ssz bir blge olan M ek r n havalisine geldi. Buraya gelince artk kurtulduuna hkmetmiti. a h -M e lik bu uzun yolu, metbu yeni Gazne hkm dar M esud olu M e v d u d a snmak gayesi ile katetmiti. Onun eski lkesi Cend e gitmemesi orada durumun kendisi iin msaid ol mamas ile izah edilebilir. Fakat a h -M e lik in Mekrn da Seluklularm elinden kurtulduundan duyduu ferahlk ok srmedi. Onun bulunduu yeri renen b r a h im Y n a ln kardei E r -T a Y in al4000 atl ile bastrarak a h -M e lik i, oluk ocuunu yakalad ve btn arln ele geirdi. E r -T a , a h -M e lik i a r B e e teslim etti ve derhal hayatna son verildi (434= 1042-1043)3 4 3 . Seluklular pek az hdise bu kadar sevindirmi olabilir. T u r u l B e , ayn ylda, b r a h im Y n a l R eye gndermi, kendisi de arkadan gelerek bu ehri imar edip hkmet merkezi yap mt. Bir biri arkasndan gelen Ouz kmeleri ile Horasan artk on lara dar geliyordu. Esasen, daha nce grld gibi, T u r u l B e, S u lta n M esud ile mcadelenin braklarak bu blgeye gidilmesini, bir avu Krd ve Deylem mtegallibesinin hkmnde bulunan bu blgenin kolayca ele geecei fikrini ileri srmt. T u r u l B e Irak a geldii zaman Irak Ouzlar hl burada idi ler. Balarnda, K z l mstesna olmak zere, yine G k -T a , B u k a , M a n su r ve A n a s -O lu bulunuyordu. T u r u l B e in enitesi olan K z 1, I b n u l- E s r e gre 432 (1040-1041) ylnda lmt. T u r u l B e in Reye geliinde onun lm de bir mil olmu bulu nabilir. T u r u l B e eli yollayp ad geen belerden, katna gelme lerini istedi. Onlar eliyi Zencan ayna kadar gtrdkten sonra eli vastasiyle T u r u l B e e u haberi gnderdiler: armaktan mak sadnn bizi tevkif etmek olduunu biliyoruz. Senden korktuumuz iin uzaklatk ve buraya konduk. Eer bizim zerimize gelirsen Ho~ rasana veya Rum lkesine gideceiz ve seninle hi bir zaman bir araya gelmiyeceiz 3 H . Belerin, T u r u l B e in kendilerini tevkif edece inden korktuklar szleri, bir bahaneden ibaret olsa gerektir. Onlar, bir trl yeniden Seluklularm emri altna girmeye yanamyorlard. Buna karlk yamaclkla geen sergzeti hayatlarn devam ettir
343 Beyhak , s. 687-691; bn ul-Esir, IX , s. 211, X , s. 3. 344 tbn
ul-Esr,

IX ,

s. 212.

94

mek istiyorlard. Bu sebeble, onlar, bir taraftan Azerbaycan halkna, evvelce ettikleri ilerden, dier taraftan b r a h im Y n a l n arkala rnda bulunmasndan, Gney Dou-Anadoludaki bugnk Cizre ( Cezire) dolaylarna geldiler. Belerden M an su r burada kald. B u k a , A n a s -O lu ve her halde G k -T a Diyarbekire gittiler ve orada yama hareketlerinde bulundular; yaplan bir savata, Musul hkm dar U k a y l-o lu K r v ve Diyarbekir hkmdar M e r v a n -o lu N asr u d - d e v le A h m e d in kuvvetleri ile Beneviyye Krdleri ni boz guna urattktan sonra, yama ve tahrib faaliyetlerini artrdlar. D i yarbekir hkmdar N a sr u d - d e v l e A h m e d , bir hiyle ile esir aln m olan M a n su r B e i serbest brakmak ve bir mikdar mal vermek karlnda lkesinden uzaklamalarn onlardan istedi. Beler bunu kabul ettiler, fakat sonra szlerinde durmadklar gibi, yama faali yetlerini de genilettiler. Ouzlar dan bir blk M usul zerine yrd ve ehir hkimi K r v yenib (435=1043) bir mddet buray elle rinde tuttu. Ouzlar, grld gibi, T u r u l B e g in katna gitmedi ler ise de, zapt ettikleri M usul da hutbeyi onun adna okutuyorlard. Az sonra Musullularn bir hareketini Ouzlar sert bir ekilde cezalan drdlar. Bu durum karsnda Badad ta oturan B v e y h hkmda r C el l u d - d e v le ve Diyarbekir hkmdar N asr u d -d e v le , T u ru l B e e bu Ouzlar ikyet ettiler. T u r u l B e C el l u d -d e v le ye verdii cevapta, bunlarn mutlaka itaat altna alnacan va'dediyor, N asr u d - d e v l e ye gnderdii mektupta da onlar Diyar bekir blgesinden uzaklatracan sylyordu. Fakat bu srada M u sul hkmdar K r v , Hille hkmdar D u b e y s b. M e z y e d ulE s e d ile birletikten, dier Arablar dan ve Krdler den yardm al dktan sonra, Ouzlarn zerine yrmt. Bunu haber alan M usul
daki Ouz beleri, G k -T a ile M an su r, Diyarbekir blgesinde bulu

nan B u k a ile A n a s -O lu ndan imdada gelmelerini istediler. Yap lan savata (435 Ramazan = Nisan 1044) Ouzlar ilk nce galib gel diler ise de sonra yenildiler ve Diyarbekir blgesine gittiler. Irak Ouzlar bu yenilgiden sonra artk Diyarbekir blgesinde tutunamyacak-

larn anlyarak Azerbaycan a gitmeye karar verdiler. Bu maksatla Van gl evresine geldiklerinde, bu blgenin Bizans vlisi gei m saadesi vermedii gibi, bil akis onlara hcum etti, fakat yenilerek esir dt. Bu sava mteakib Ouzlar Azerbaycana getiler ve her halde bu defa T u ru l B e e itaat ettiler 3 4 5 .

31-5 bn ul-Esr, IX , s. 161-163.

95

b n u l-E z r a k a gre3 4 6 , T u r u l B e , B u k a ile A n a s - u ,nu 10000 atl ile Diyarbekir blgesine gnderib, oray onlara ikta et mitir. Onlar buralarda yine yamalarda bulunmular ve bir gece sar ho iken kavga edib birbirlerini yaralamlar ve her ikisi de aldklar yaralardan lmlerdir. Dier iki be in (G k -T a ve M an su r) kbetleri hakknda hi bir kayda sahib deiliz. te A r s la n Y a b g u nun topluluu olup, sonra kendilerine Irak Ouzlar denilen Ouzlarm tarihleri burada sona ermektedir. T u r u l B e , R eye geldikten (434=1042-1043) -be yl iinde, etraftaki hkmdarlar tarafndan metb tannmt. Mver un-nehr den gelen Ouzlar umumiyetle Bizans ucuna gnderiliyorlard. b r a h im Y n a l, bunlarn banda Pasin ovasnda bir Bizans ordusuna kar parlak bir zafer kazand (1048). Bu baar zerine Bizans impara toru stanbul da. IX . yzylda ina edilmi olan cmii tamir ettirerek orada T u r u l B e adna hutbe okuttu, fakat vergi vermeyi kabul etmediinden bar yaplmad. 447 (1055) ylnda T u r u l B e halfenin srarl daveti zerine
Badad a hareket etti. T u r u l Be czib vadlerde bulunmasna ramen

Badattaki Trk askerleri onun geliini ho karlamadlar ve bunu aka izhar ettiler. Bunun sebebi, varlklarnn sona erecei korkusu idi. Bu Trk askerlerinin banda A r s la n u l-B e s s ir vard. A r s la n haiz olduu baz meziyetler ile banda bulunduu Trkler ve Badadn avam halk tarafndan seviliyordu. Bu avam arasnda esnaflk ya pan Trkler de vard. Bir mddetten beri A r s la n u l -B e s s ir nin hlfe ile aralar akt. Hatt A r s la n m halfeyi yakalayp, Badad ve Irak n dier yerlerinde hutbeyi M sr F t im halfesi adna oku taca syleniyordu. Halfenin T u r u l B e i davet etmesi de bu h dise ile ilgili idi. T u r u l B e kalabalk bir ordunun banda Badad a geldi. Or dusunda 8 fil vard. A r s la n u l-B e s s ir , Trklerin ou ile evvelce Badad tan kararak Rahbey e gitmi ve M srdaki F t im halfe sinin taraftarln gtmeye balamt. Badad da kalan Trkler ile Deylemliler ve ayak takm, Ouzlar n gelmesi zerine byk bir g rlt kopardlar ve Ouzlar a silh ektiler. Bunun zerine Ouzlar at lanarak bunlarn zerine yryp ounu telef ettiler. T u r u l B e B v e y h hkmdar el-M elik u r -r a h m i yakalayarak lkesindeki
346
Tarih M eyyafrikin , Kahire, 1959, s. 160; M.H. Y m a n , Trkiye tarihi, Seluk

lular devri, Anadolnun feth i , stanbul, 1944, s. 39-44.

bir kaleye gnderdi. Bylece iki asrdan beri devam eden D e y le m li B i iv e y h - o u l l a r nn devleti sona erdi. T u r u l B e Badad da ayr bir yerde bir saray ve onun yannda belerine mahsus konaklar, askerleri iin klalar ve bir cmi yaptrd. Kendisi, emirleri ve asker leri orada oturdular. Baz mellifler bunu bir ehir olarak vasflyorlar, T u r u l B e , halfenin armaan ettii bir taht zerinde oturarak kumandanlarn, devlet adamlarn ve ziyaretilerini burada kabul ediyordu. Bu esnada T u r u l B e in A r s la n zerine gnderdii am cas olu K u t a lm , M usul civarnda malb olmutu. Bunun ze rine T u r u l B e Nusaybine kadar uzand ve Sincar tahrib ettirdi. nk, burann halk K u t a lm 'a ve onun yanndakilere pek fena bir muamelede bulunmulard. T u r u l B e M usul u b r a h im Y n a la verdi ve kendisi de Badad a dnd. T u r u l B e , bu defa ha lfe ile grt. Halfe Seluklu hkmdarna st ste 7 hilat giydirdi ki, bu, 7 iklimin kendisine tevcihi demekti. Halfe ayrca T u r u l B e e dounun ve batnn hkmdar (melik ul-marik vel-marib) nvan ile hitab etti ve bunu ifade etmek zere ayrca iki kl kuatt. Bu, slm leminin cisman hkimiyetinin resmen Trk hkmdarna tefvizi idi ki, o zamana kadar hi bir kimseye byle bir ey yapl mamt. Fakat bu srada zc, kayg verici bir haber geldi. Bu haberde b r a h im Y n a ln Ouzlarm mhim bir ksmn etrafna toplayarak isyan ettii bildiriliyordu. Gerekten b r a h im Y n a l, da ha nce de (441 = 1049-1050) aabeyisine kar ayaklanm, fakat T u ru l B e onu tedib ettikten sonra affetmiti. b r a h im in bu defaki isyannda da muhtelif yerlerden yaplan srarl tevikler mil olmu tur. Bu tevikleri yapanlarn banda Ouzlar geliyordu. Onlarn m him bir ksm T u r u l B e in yerine b r a h im Y n a lm hkmdar olmasn istiyordu. nk, onlar T u r u l B e in son zamanlarda ken dilerine kar olan tutumundan ikyeti idiler. Gerekten T u r u l B e , idaresi altndaki ele ganimet temin etmekle mkellef bir babu olmak durumundan gittike uzaklayor, G a z n e li sultanlar gibi, hassa ordusu memlklerden ve mlk memurlar da Iranllardan m teekkil bir devletin hkmdar vasfm alyordu. G a z n e li d e v le t i hkmdarlarnn bu vasfda olmalar gyet tabi idi. nk onlar Trk olmayan bir hnedan tarafndan para ile satn alnm bir klenin so yundan geliyorlard. M srdaki F t im halfesinin veziri de kendi halfesinin sultan nvanm tevcih ettiini syliyerek brahim Ynal isyana tevi ediyordu. Tevikilerden biri de A r s la n u l-B e s s ir idi. T u r u l B e , kardeinin isyan ettiini renir renmez sr atle ran a gitti. b r a h im Y n a l onu Hemedan da kuatt. T u r u l 97

B e bir frsatn buarak kendisini devlet merkezi Rey*e atabildi ise de, orada da sk bir muhasara altna alnd. T u r u l B e pek mkil bir durumda kalmt. Nihayet yardma gelmeleri iin a r B e in oullan olan yeenlerine haber gnderdi. Bata A lp -A r s la n , K ir man meliki Kara-Arslan nvanl K a v u r d B e ve Y k u t , asker leri ile yardma kotular. R ey civarndaki Heftaze Bulan da yaplan savata b r a h im Y m a l yenilerek esir dt. T u r u l B e bu sefer ana bir kardeini affetmedi. nk, kendisine skntl ve zdrapl gn ler yaatmt. b r a h im Y n a l, Trkler de asil kimselerin kanlarnn dklmemesi geleneine uyularak, yaynn kirii ile bouldu. b r a himin kardei E r -T a n oullarndan ikisi de ldrldler (9 Cumadel-hire 451 = 23 Temmuz 1059). ite S e l u k lu hnedam arasnda ki mcadelelere ait ilk hazin hdise budur. b r a h im Y n a l, Y m all denilen Ouz blnn banda, Seluklu devletinin kuruluunda emei gemi ve T u r u l B e in batdaki baarlarnda mhim hiz metler etmi bir be idi. Ouzlarm. T u r u l B e e kzgnl ve sal tanat hrs onu hi de lyk olmad bu kbete gtrd. ki karde arasndaki bu mcadele esnasnda A r s la n u l - B e s s ir de yanndaki Trkler ve Arablar ile Badad a girmi, hlfe, saray yamalandk tan sonra, yakalanb le gtrlmt. Badad ta ve Irakm dier baz yerlerinde ilk ve son defa olarak M sr hlifesi adna hutbe okun du. T u r u l B e , aabeyisi a r B e in lm zerine (451 Beceb = 1059 Austos-Eyll) yeenlerinin ilerini tanzim ettikten sonra Irak a tevecch etti. Halfe makamna iade edildi ve A r s la n da ortadan kal drlarak Irak n ileri dzene sokuldu. Bundan sonra lkesine dnen T u r u l B e in, hatunu ld. Bu hatun akll ve T u r u l B e e ok bal idi. Kocasna ilerinde yardm ediyordu. Bu sebeble T u r u l B e ok kederlenmi ve onun iin yas tutmutu (452 = 1060). Bir mddet sonra T u r u l B e Halfenin kz ile evlenmee tlib oldu. Halfe elK a im B ie m r illa h T u r u l B e in isteine ilknce muvafakat etti ise de sonra verdii szden dnd. ki taraf arasna soukluk girdi. S e lu k lu hkmdar halfenin dirliklerine el koydurttu. Halfe de onu. Badad tan kp gitmekle tehdid ediyordu. Halfenin sonradan red detmesi A b b a s - o u l l a r nn, Peygamberin akrabalar olmalar sfatiyle, kendilerine kudsiyyet atfetmeleri ile ilgili idi. Gerekten hal feler o zamana kadar, aileden olmayan bir kimseye kz vermemilerdi. Fazla olarak halfe kzn ok seviyordu. T u r u l B e e gelince, o bu izdiva ile sadece ereflenmek istiyordu. P e y g a m b e r ailesinin gveyisi olmak ona an , eref ve bahtiyarlk verecek idi. Kendisinin ar basmas zerine nihayet halife istemeye istemeye buna raz oldu. T u 98

ru l B e bu srada 70 yanda bulunuyordu. Badatta, muhteem bir dn yapld. Halfe kznn ayrlmasndan keder iinde iken S e l u k lu hkmdarnn saraynn avlusunda trke arklar syleniyor ve T u r u l B e , yetmi yanda olmasna ramen, Trk geleneince, be leri ile birlikte mill oyun oynuyordu. Mverrihlerin tasvirine gre, onun beleri ile birlikte oynad oyun halay veya ona benzeyen bir oyun olacaktr^ G a z n e li M e s u d un 25-30 yl nce bir l kasaba sn ok grd bu Ouz bei imdi Islm dnyasnn en byk lhmdar ve hlifenin gveyisi olmutu. Fakat T u r u l B e in bu sevinli ve mutlu gnleri ok srmedi. Dnden bir mddet sonra eski hastal tekrar bagsterdi. Byle olduu halde, Badad a geli inden takriben iki ay sonra, hastal gemeden, lkesine dnd. 0 nun byle bir durumda iken Badad dan ayrlmas, lkesinde mhim bir hdisenin km olmas ile ilgili idi. Bu ise K u t a lm n isyandr. Filhakika T u r u l B e in veziri A m id u l-m lk K n d r nin K u t a lm Daman yaknndaki Gird-Kuh kalesinde kuattn biliyoruz. Bu esnada, dnden yedi ay sonra T u ru l B e R ey de vefat etti (8 Ramazan, 455 Cum a=4 Eyll 1063) ve orada gmld; kendi adyla anlan trbesi el an mevcutdur. T u r u l B e , dirayetli, doru szl, iyi kalbli, yumuak huylu bir insand. Btn bu meziyetleri ile o, evresindeki insanlar zerinde messir oluyordu. Ailesi iinde en fazla intibak kabiliyetine sahib in san da T u r u l B e idi. Bunun iin Niaburun yamasna engel ol mas bir misal olarak zikredilebilir. a r B e , T u r u l B e e ehrin yama edilmesini teklif ediyordu. nk bu, bir gelenek idi. Byle yaplmad takdirde Ouzlar n kendilerinden yz evirmeleri, bir bakasnn etrafnda toplanmalar daima mmknd. Halbuki bu yeni lemde bu gibi hareketler ile devlet kurmak ve idare etmek mmkn deildi. Neticede T u r u l B e in bak ekerek kendisini ldreceini sylemesi zerine a r B e teklifinden vazgemek zorunda kald. T u r u l B e in icraat bize onun gayelerinin nasl geni olduunu gsteriyor. Temsil kabiliyetine sahib oluu, deerli insanlar takdir etmesi, baarlarnn balca milleri arasnda saylabilir. Ayn zamanda cmert ve din emirlere riayetkr bir ahsiyet idi. T u r u l B e, kardei a r B e ile birlikte Ouz Trkleri nin tarihine yn vermi byk bir ahsiyettir. Aabeyisi ile birlikte b yk gayretler sarfederek yabanc bir lkede bir devlet kurmalar ve bu devletin snrlarnn Bizans imparatorluuna kadar gtrlmesi, Anadolunun fethini ve Ouz Trkleri nin bu lkeyi yurd edinmelerini 99

salamtr. Kurulan byk devlet kendisi ile aabeyisinin eseridir. Onlar olmasa idi, idare ettikleri Ouz kmesi, Uzlar, Irak Ouzlar ve S u lta n S a n c a r yenen Ouzlar gibi dalp gideceklerdi. T u r u l B e in ocuu olmamt. Bundan dolay vasiyeti ze rine veziri, aabeyisinin oullarndan S le y m a n hkmdar yap m ise de, kumandanlar ve askerlerin istei zerine aabeyisinin dier olu, Horasan hkmdar A lp -A r s la n ona halef olmutur. Fakat Gird-Kuh kalesinde bulunan A r s l a n - Y a b g u nun olu K u ta lm , bana Trkmenler i toplayarak (saylarnn 50000 olduu syleniyor) onun karsna kmt. Yaplan savata K u t a lm yenildi ve sava meydanna yakn bir yerde l bulundu. A lp -A r s la n , tutsak alnan K u t a lm n kardei R e s l T e g in ve olu M a n su r ile Trkmen belerini ldrtmek istedi ise de vezir N iz m u l-M lk buna engel oldu. Fakat A lp -A r s la n , K u t a lm n lmne alam ve yas tutmaktan da kendini alamamt. A lp -A r s la n m hkmdar olmas ile T u r u l ve a r belerin devletleri bir idare altnda birleti ve Seluklu devleti kuvvetli bir imparatorluk halini ald. A lp - A r s la n amcasnn evlendii A b b a s seyyidesini armaanlar ile birlikte Badad a gnderdi. Onun bu seyyide ile evlenmemesinin ve kendisinden sonra gelen Seluklu hkm darlarnn da halfelerden kz istememelerinin bir sebebi olmaldr. Bu sebeb de T u r u l B e in izdivatan 6-7 ay gibi ksa bir zaman sonra lmesinden, hlifelerden bask ile kz almann uurlu olmad ek linde kuvvetli bir inan meydana gelmemi olmas ile ilgili gerektir. Mehur B e r m e k oullarndan C a fe r in kbeti de bu hususta bir misal olarak htralarda yayordu. Dikkate yndr ki E m e v ile r de kendi ailelerinden olmayanlara kz vermemilerdir. A lp -A r s la n , 456 (1064) ylnda Dou-Anadolu ve Grcistana bir sefer yaptktan sonra, 458 (1065-1066) ylnda Ust-Yurd ve M anglak taraflarna gitti. Anlaldna gre, Manglak ile Aral gl ara snda kalabalk sayda bir Trkmen kmesi yayordu ve bunlarn banda a r (?) adl bir be bulunuyordu. Bunlar Kpaklar ile ka rm bir halde idiler; yani onlar ile bir arada yayorlard. Trkmen ler Harizm-ltil boylan arasndaki ok ilek ticaret yolundan geen ker vanlar vuruyorlard. A lp - A r s l a n m bu seferi yapmasndaki maksat da, onlarn bu tecavzlerini nliyerek bu ehemmiyetli ticaret yolunu tekrar amak idi. A lp -A r s la n , Harizm in merkezi Grgen ten ka rak a r m bulunduu yere geldi. a r askerinin okluuna (30 000 deniliyor) gvenerek kar koymaa alt ise de bozguna urad. 100

Trkmenler, oluk ocuklarn, gknlerini ve davarlarn brakarak Manglak a katlar. Burada K a f u t adl bir be vard ki, onun da Trkmen olmas icab eder. nk, Manglak X . yzyldan beri Ouz-

en tannm yurdlarndan biri idi. K a f u t , A lp - A r s la n m elisine ok iyi muamele ettii iin onun lkesine girilmeyerek Harizme dnld. A lp -A r s la n , buradan Sir-Derya kysndaki Cend ehrine uzand. Bunun da gayesi sadece byk dedesi S e l u k un kabrini zi yaret etmek idi. Bu ehrin hkimi (C en d H an) annesini gndererek tabiiyyetini bildirmiti. Dedesinin kabrini ziyaret eden A lp -A r s la n , buradan tekrar Harizme, oradan da Horasana , dnd3 4 7 . A lp -A r la nm alt ay kadar devam eden bu seferleri ana yurtta kalm olan O u z la r da S e l u k lu lkesine g etmek arzusunu dourmu veya kuvvetlendirmi olabilir. Mesel, 1070-1071 de Suriyey e giderek bura da fetihlerde bulunan Ouzlar n belerinden Atsz, Harizmi lkabn tayordu ki, bu, onun Harizmden bu sralarda geldii fikrini veriyor. A lp - A r s la n n byk dedesi S e l u k un kabrini ziyaret iin Cende kadar gitmesi, onun atalarna kar duyduu sevgi ve ball gs terir.
larm

A lp - A r s la n devrinde, Bizans topraklarna yaplan aknlar sk lam ve iddetlenmiti. 462 (1070) ylnda A lp -A r s la n F tim halfesinin veziri tarafndan yaplan bir davet zerine Diyarbekir tari kiyle Suriyey e gitti. Bunu haber alan Haleb hkmdar M ir d a s -o lu M a h m u d , Haleb kadsn S u lta n a karlayc gnderdi; Frat getii esnada zeki Arab, A lp -A r s l a n memnun eden u szleri sy lemiti: s ey efendimiz, U lu T a n r nn bu tevecchne krediniz. nk bu rma bir Trk hkmdar olarak ilk defa siz geiyorsunuz3 4 8 A lp - A r s la n Halep nne kondu. ehrin hkimi M ir d a s -o lu M a h m u d korkusundan S u lta n m huzuruna gelemedii iin Halep bir mddet muhasara edildi. G bir duruma den M ir d a s -o lu en sonunda Ouzlar gibi giyinerek A lp - A r s la n m katna geldi; affa nil olup Haleb yine kendisine verildi. A lp - A r s an buradan Dimak a . (am ) doru harekeletm i ve bir gnlk y ol gitmi idi ki, Bizans imparatoru R o m a n o s D io g e n e s in muazzam bir ordu ile sefere k t haberi geldi. Bunun zerine A lp -A r s la n imparatoru karlamak
347 S b t t b n u l-C e v z , M ir at uz-zunn. Trk-slm Eserleri M zesi kip., nr. 2134, yap. 242 b; Ahbar ud~devlet-is~Selcukiyyel) s. 40; M irh on d , Kavzat us-sa/a, III, s. 98-99. 348 K e m l u d -d in t b n u l-a d m , Zubdetu Haleb , yay. Sam e d -D e h h n , Dimak> 1954, II, s. 20; metinde: bu rma ancak memlk olan Trkler gemitir. Sen ise onu hkm dar olarak geiyorsun eklindedir.

101

iin sr atle geri dnd. ki hkmdar 26 Austos 1071 de Malazgirdte Rahva ovasnda karlatlar. Bizans ordusunun says Trk ordusununkinden ok fazla idi. A lp - A r s la n Trk sava usullerinden birini tatbik ederek Bizans ordusunu grlmemi bir yenilgiye uratt. Sava esnasnda Bizans ordusunda bulunan Peenekler in ve Ouzlar m (U z = G u z z ), bir ksm veya hepsi soydalarnn tarafna getiler. Bu gemede, kavm iyet duygusu mil olmu bulunabilir.
Malazgird sava 3 4 9 Anadolunun Trkler tarafndan fethini sa lam ve buras Ouz Trkleri nin yurdu haline gelmitir. A lp -A r s la n ertesi yl, douda, Ceyhun taraflarnda beklenmeyen bir lmn kur ban oldu (1072). adalar, A l p -A r s la n a tarihte gelip gemi en byk hkmdarlardan biri nazariyle bakmlar, onu kudret, hamet ve debdebenin en byk mmessili saymlardr. Asl ad M u h a m m e d olup, Alp-Arslan, her halde, onun nvandr. Esasen kardelerinden K a v u r t B e in de Kara-Arslan , halfe e l-K a im B ie m r illa h n kars olan kz kardelerinden H a t ic e nin de Arslan-Htun nvann tadn biliyoruz. A lp - A r s la n da, birinci snf insanlara mahsus byk meziyelerden baka mensup bulunduu kavmin davranlar hkim olduu gibi, kavm uura sahip bir hkmdar olarak da gr nyor.

A lp - A r s la n n olu M e lik - a h devri (1072-1092) Seluklu imparatorluunun en fazla geniledii bir devirdir. Seluklu hudutlar bu devirde Adalar Denizi kylarndan Ceyhun a, kadar uzanyordu; Kara-Hanllar ve Gazneliler de imparatorlua tbi bulunuyorlard. Bu devirde, bilhassa K u t a lm n oullar (M a n su r ve S le y m a n ) ile birok Ouzhele ri Anadolunun fethine girierek 10 yl iinde, bu lkenin Adalar Denizi ve Boaziine kadar olan yerlerini fethetmilerdi. M e lik - a h devri Mslim ve gayri Mslim melliflerce bir dalet devri olarak vasflanr. 1092 de M e lik - ahn lm zerine bu devir sona erdi. Seluklu ailesi arasnda balayan ve uzun bir zaman devam eden saltanat mcadeleleri, devleti zayf bir duruma drd gibi, Hahlarm gayelerine ulamalarna ve Bizansn, Grclerin ve Btinler' n kuv vetlenmelerine de sebeb oldu. Seluklu devleti eski kudretini bir daha kazanamad. S u lta n S a n ca r bile, mellifler tarafndan pek yksek vasflar ile lmesine ramen, imparatorlua, babas zamanndaki eski kudretini iade etmek yle dursun hatal hareketleri ile impara torluun yklmasnda mil olmutur.
349
Malazgird sava hakknda tafsilt iin: M.H. Y n a u , Trkiye tarihi, Anadolunun

feth i , s. 71; t. K a fe s o lu , Malazgird muharebesi, .A., V II, s. 242-248.

102

Seluklular, kendi devletleri iin birok slm messeseleri al dklar halde pek mhim bir hususta yani verset meselesinde Trk detine bal kaldlar. Buna gre, sultan, memleketin muhtelif yerle rini kendi akrabalarna veriyordu. Bylece Seluklu devleti de, bu bakmdan, Gk-Trk ve Kara-Hanl devletleri gibi, feodal bir mahiyeti haiz idi. Saltanat mcadeleleri ve zayf ahsiyetli hkmdarlar zama nnda ou memlk yani klelikten gelme emirlerin nfuzlar artm ve bunlardarf kuvvetli hnedanlar meydana gelmitir. yle ki, bu memlk hnedanlarndan biri ( I l - D e n i z l il e r ) devletin iktidarn elinde tutmu, dier biri de (H a r iz m - a h la r ) efendilerinin devleti ne son vermitir. Irak Seluklu devletinin ilk hkmdar gibi, son h kmdar da T u r u l adn tamakta olup, R ey yaknnda H a rizm ah T e k i ile yapt savata kahramanca arparak lmtr (590 = 1194). Bu ok gen olan son Seluklu hkmdarnn ban Memlk I l - D e n i z in torunu kesmi, M e lik - a h m, ibrikdar bas memlk A n u -T e g in in torunu da onu Badad& gndermitir. Bu hareket Bat-ran m maruz kalaca korkun bir zulm ve tahribatn iareti idi. Seluklular, zamanlarnda olduu gibi, daha sonraki nesillerce de

byk, hatt gelib gemi btn sllelerin en by olarak vasf lanmtr. Bununla ilgili, muhtelif eserlerde hikyeler ve fkralar anlatlr. Mellifler Seluklular m halka kar efkatli, dil ve imarc hkmdarlar olduklarm belirtirler. Gerekten, Seluklular hkim bu lunduklar her yerde, yani ran, Anadolu ve Suriye de din veya din olmayan eserler vcuda getirmilerdir ki, bunu Seluklu devrinin ba lca hususiyetlerinden biri olarak kabul etmek lzmdr. Onlardaki bu tima hizmet anlaynn mill bir menei olduu muhakkaktr. r a n S e l u k lu d e v le t in in mlk tekiltnda vezirlikten tah sildarla kadar btn hizmetlerde ranllar kullanlyordu. Esasen Trk unsuru, yerli unsura nazaran sayca az idi. Bu sebeble, hkmdarlar farsa reniyorlar ve mlk devlet memurlar ile daha ziyade bu dilde konuuyorlard. Bununla beraber hnedan mensuplarnn kendi ana dillerini unutmu olduklarn dn mek mmkn olmad gibi, Trk geleneklerini de devam ettirmiler dir. Esasen birounun annesi Trk olduu gibi, kendilerini bytp terbiye eden atabeyleri de Trk idi. Ordular ise, yeni katlan unsur lar ile daima Trk kalyordu. Seluklu devri Trkleri dahil bulunduklar slm medeniyetinin tesiri altnda kalm olmakla beraber, iaret edil dii gibi, dillerini muhafaza etmekte ve geleneklerini yaatmakta idi 103

ler. Bunlar ve dier birok hususlarda, onlar, Arab ve Acemler den ayrlyorlard. Trklerm bu unsurlar ile birlikte yaamalar onlardaki kavmiyyet uurunu zayflatmam, belki de kuvvetlendirmiti. .Badattaki Trk askerleri, T u r u l B e in bu ehre gelmek is temesinden byk bir honutsuzluk duyduklar halde, kavm hislerinin saikiyle M usul Arab hkmdar tarafndan gnderilen Ouzlar dan bazlarnn kesilmi balarnn tehir edilmesini nlemilerdi. A Ip A r s la n n Trklk uuruna sahip bulunduunu ve Trkl dn biliyoruz. Baz avrupal melliflerin eserlerinde yar arablam bir hkmdar olarak vasflanan Suriye hkmdar N u r e d d in M a h m u d , M sr F t im halifesine gnderdii bir mektubta Mslmanln Hallar & kar ancak Trklerm oklar sayesinde mdafaa edildiini bildirmitir. Bu byk hkmdar ayn zamanda, sk sk yamal toy lar vermek suretiyle bu Trk geleneini de devam ettiriyordu. ada ir ve muharrirler de onu bir Trk olarak vasflarlar. Her haliyle eski byk sahbelere benzetilen N u r e d d in M a h m u d , ayn zamanda lkesi dahilinde pek ok hayr eserleri vcuda getirmi bir hkmdar d.
Seluklu hkmdar S u lta n M esud 1135 ylnda Halfe el-M s-

t e r id ile yapt bir savata, halfenin ordusundaki btn Trkler, M e s u d un tarafna gemi ve halfe Arab ve Krdler ile kalmt. Bir mverrih halfenin ordusundaki Trkler in M esud tarafna geiinin kavmiyetilik duygusundan ileri geldiini sylyor. Ayn hkmdar halfeden bundan sonra hizmetinde Trk memlku kullanmyacana dir sz almt. M e lik - a h m hassa ordusundaki 7000 kadar Ermeni askerin, vezir N iz m l-M lk n muhalefetine ramen ordudan kovulmasn Trk hassa askerinin bir baars olarak izah etmek icabeder. Bu bahse son vermeden tekrar edelim ki, S e l u k lu la r mill tekilt, messese ve geleneklerini, hlsa neleri var ise hepsini bera berlerinde getirmiler ve onlar devletlerinin sonuna kadar muhafaza etmilerdir. Yamal toylar, yas trenleri anayurtda olduu gibi devam ettiriliyor, mill yemek tutma da yeniliyordu. S e l u k lu hkmdar lar da, Mool hanlar gibi bir kimseyi ereflendirmek iin ona iki su nuyorlard.
Gazneli mverrihleri B e y h a k ve G e r d iz , Seluklu Ouzlar n Trkmen adiyle zikrederler. Buna karlk Yakn Dou mellifleri onlar

B e in ordusu da byle yani Ouz olarak vasfland gibi, 463 (1070-71) de Suriyey e giren Ouzlar dan da yine kendi isimleriyle bahsedilir. M e lik - a h devrinden iti 104

uzz (Ouz) olarak anarlar. T u r u l

baren eserlerde, buralardaki Ouzlar iin de Trkmen deniliyor. Bu tarihten sonra Ouz ad ancak, bir defa S a n e a r malp ve esir eden Ouzlar iin kullanlmtr. Fakat, Ouzlar kendi adlarn uzun bir zaman unutmamlar ve Trkmen adn da benimsememilerdir. X III. yz yldan itibaren Ouzlar a artk her yerde Trkmen denilmitir. S e l u k lu devletini kurduklar gibi, onun hudutlarn da geni leten Ouzlar oldular. Devletin kurulmas zerine anayurttan blk blk, kme kme gelen Ouzlar, devlet tarafndan Bizans ucuna sevk olunuyorlard. Bu, bilhassa onlarn karklk karmalarn nlemek iin yaplyordu. Ayrca bu tedbirde otlak skntsna meydan verme mek de bahis konusu idi. 440 (1048) ylnda Mavera un-nehrden ka labalk. bir Ouz kmesi Irak-1 Acem e gelmiti. b r a h im Y n a l, on lara ikametleri yznden sknt ekildiini, gaz etmek iin Rum snr na gitmelerini, kendisinin de arkadan geleceini sylemiti. Gerekten b r a h im Y n a l, az sonra onlarn bana geerek Bizans a kar m him bir zafer kazanmtr 3 5 0 . T u r u l B e , Ouzlar sayesinde Bat randa baarlar kazanm, B v e y h o u lla r devletini ortadan kaldrarak halifelie ve Irak-1 Arab a hkim olmu, Ouzlar n faali yetleri neticesinde kudretini Bizans imparatorluuna tantmt. b ra h im Y n a lm emrindeki s h a k o lu b r a h im ve Saht Kemn nvanl Ouz beleri Hemedan blgesi ve Krdistan m fethinde mhim hizmetler ifa etmilerdi351. Buna ramen T u r u l B e ile kavimdalarnm aras almaa balad ki, bu, devletin gelime ann bala rnda mhim buhranlarn kmasna sebep oldu. Anlaldna gre, T u r u l B e ve A lp -A r s la n , eldalar olan
Ouzlarn, buyruklarna arzu ettikleri derecede itaat etmemeleri ve

bu arada bilhassa yamaclk geleneinden vazgememelerinden i kyeti idiler. Hatt kendilerine Gazneli ve D eylemlilerden intikal eden, iyi yetitirilmi Trk memlkleri karsnda eldalarm km semeye balam olmalar bile mmkndr. Ouzlar m babularna sayglar ve itaatlar ise snrsz ve karlksz deildi. Babu da tre nin gerektirdii baz vazifeleri yapmakla mkellefti. Bunlar yerine getirilmedii zaman sayg ve itaat da ortadan kalkyor ve fkeyle atla rna binen Ouzlar ayn aileye mensup bir bakasnn etrafnda topla nyorlard. Ouzlar, T u r u l B e e kendilerine istedikleri gibi yama yaptrmad -halbuki onun sk sk yamal toylar verdii anlalyor350 b n u l-C e v z , el-Mnazam , V III, s. 137; b n ul-Esr , IX , s. 226-227. 351 bn ul-Esr, IX , s. 224, 248. Saht Kem n 'm burada iinvan olduu anlalyor. Bu hangi trke kelimenin tercmesidir , K a t-Y a y h miL m ?

105

ve Iranh vezirinin tesiri altnda bulunduu ve memlk emirlerini en mhim mevkilere kard iin kzyorlard. T u r u l B e , A lp -A r s lan ve bakalar, daima yanlarnda ve buyruklar altnda bulunacak sdk ve itaatkr bir kuvvete sahip olabilmek iin, Trkistan dan E n dls e kadar olmak zere, slm leminin her lkesinde hnedanlar tarafndan kabul edilmi olan memlk uslunu benimsediler. Daha Gazneliler ile mcadele esnasnda birok Trk memlkunun Seluklu larn tarafna getiini biliyoruz. Devletin kurulmasndan sonra gerek Gazneliler den, gerek Deylemliler den mhim sayda Trk memlk nn Seluklu hizmetine girdii muhakkaktr. T u r u l B e, A lp -A r s la n itaatli, terbiyeli, muhite intibak etmi olan bu memlkleri abuk k zan, sert mizal, eldalarna tercih ederek onlarn ileri gelenlerini m him mevkilere getirdiler. M.H. Y n a n n dedii gibi 352, T u r u l B e ve A lp - A r s la n n memlk sistemini benimsemelerinde bata vezir ler olmak zere, ranl devlet erknnn mhim bir rol olmutur. 1058 ylnda T u r u l B e e isyan eden b r a h im Y n a l n bana Ouz larm. mhim bir ksm toplanmt. Onlar b r a h im Y n a l a -hkm dar olursa- u ;stediklerini yerine getirmeyi kabul ettirmilerdi: 1 - Irak-1 Arab a , sefer yapmamak. Ouzlar T u r u l B e in ku mandasnda Irak a yaptklar seferlerde ok sknt ekmiler, buna karlk ellerine hibir ey gememiti. 2 - S u lta n , yani T u r u l B e ile hi barmamak. Bu ikiei is tek, Ouzlarm T u r u l B e e kar nasl bir kzgnlk iinde bulun duklarn gsteriyor. T u r u l B e gibi dirayetli bir hkmdarn ba arlarnn tek mili olan z kavmini kendinden nefret -ettirmesi ger ekten hayret verici bir husustur. 3 - Kendilerinin fikrini almadan bir kimseyi vezir yapmamak. Bu husus vezirlerin T u r u l B e in Ouzlar a kar davranlarnda mhim bir mil olduklarn gstermektedir. Halfenin dounun ve batnn hkmdar iln ettii T u r u l B e , b r a h im Y m a l kar snda tehlikeli gnler geirdi. lk nce, Hemedan da, sonra da hkmet merkezi R ey de skntl durumlara dt. Yeenleri A lp -A r s la n , K a v u r d ve Y k u t , kuvvetleri ile yardma gelmeselerdi, hkmdar ln kaybetmesi de pek muhtemeldi. T u r u l B e in tutsak alnan b r a h im Y m a l ldrtmesinde memlk emirlerinden H u m a r -T e g in de mil olmutu. Bir mddet sonra Y n a lm oullar amcalarnn baka bir meseleden kzgn bulunduu bu emri onun msaadesiyle
352 Anadolunun Fethi, s. 99.

106

ldrdler. T u r u l B e in son yllarnda onun balca emirleri ola rak E rd e m , G e v h e r - y n , H u m a r -T e g n , A y - T e g i n - i S le y m a n ! grlyor ki, bunlarn hepsi memlk meneli idiler. Bu emirler den G e v h e r - y n , Seluklular z l BuveyhilerAen intikal etmiti. T u r u l B e eldalarn memnun edecek esasl bir tedbir alma m grnyor. nk Trkmenlerin memnuniyetsizlii devam edi yordu. Nitekim- A r s la n Y a b g u nun olu K u ta lm da isyan ede rek 10000 atl ile Daman yaknndaki Gird-Kuh kalesine kapanmt. T u r u l B e in lm zerine kaleden inen K u t a lm n bana Trkmenler den pek kalabalk bir ordu (50 000 atl deniliyor) topland. Bu Trkmenlerin ou R ey ile Hemedan arasndaki blgede oturuyor lard. K u t a lm byle byk bir orduya sahip olduu halde A lp -A r la n a kar yapt sava kazanamad. (456-Muharrem=1064 Ocak) yapt sava ve kendisi de dava meydanndan kaarken ld. A lp A r s la n , bir kaynamza gre, eldalarmdan yani Trkmenler den ok adam ldrmtr. Bu savata A lp -A r s la n n yannda K l-S a r , P e h liv a n , A lt u n -T a h , S a v -T e g n , B u ld a c , S u n k u rc a , A a c gibi emirler vard ki, bunlardan hepsi veya ou memlk meneli idiler. Gerek T u r u l B e in, gerek A l p - A r s la n n byk emirleri arasnda bir ka Trkmen beinin grlmemesi gerekten hayret verici bir husustur. Bu isimler memlk sisteminin daha kurucular devrinde nasl kuvvetle benimsenmi olduunu gsteriyor. A lp -A s la n her nekadar Trkl vyorsa da eldalar Trkmenleri memnun edecek esasl bir tedbir almamtr. Anlaldna gre, ne T u r u l B e , ne A lp - A r s la n ve ne de onun halefleri mese lenin ehemmiyetini kavrayamam grnyorlar. Onlarn icraatnda lranl vezirler ile memlk emirlerin fikirlerinin ok defa hkim bir rol oynad ak bir hakikattir. A lp - A r s la n memlk emirleri mhim mevkilere karrken z kavminden olan beler Suriye de Arab hkmdarlarnn hizmetine girmee balamlard ki, byle bir hdise gliba hi bir kavmin tari hinde grlmez. Trkmenler iin yaplan ey onlar Bizans ucuna sevketmek ve orada balarna ya bir Seluklu ehzadesi geirmek veya on lar bir memlk emrin buyruuna vermekti. te bunlardan biri olan G m -T e g in 1069 da Trkmen belerinden B e k i-o lu A f in tarafndan ldrmt. Ertesi yl, S e l u k lu h n e d a n n d a n oldu u anlalan ve ayn zamanda A lp -A r s la n n enitesi E r -B a s g a n m, Azerbaycan daki hudud blgesinde yaayan Nvekiyye TrkmenlerV107

ni bir ksm ile Bizans imparatorluuna iltica ettiini biliyoruz. ErB a sg a n m niin A lp -A r s la n a si olduu malm deildir. Halbuki E r -B a sg a n , T u r u l B e ld zaman A lp -A r s la n n tahta ge mesini isteyen onun en hararetli taraflarndan biri idi. Bu husus ne olursa olsun, bu misaller halledilemiyen Trkmen meselesinin dour duu yeni buhranlardr. E r -B a s g a n ile birlikte Bizans topraklarna giden Nvekiyyeler ayn ylda bu lkeden ayrlarak Suriyeye inmiler ve orada fetih hareketlerine girimilerdir. Malazgid zaferi Trkmen meselesinin devlet iin ksmen de olsa yeni buhranlar dourmasn nledi. Trkmenler bilhassa K u t a lm o u lla r nn idaresinde ola rak Anadoluya yayldlar. Anayurddan rana , gelen Trkmen kme leri sonra buradan Anadoluya geiyorlard. A lp -A r s la n m 1072 ylnda lmesi zerine kardei Kirman nieliki Kavurd, byk sultav olmak iin harekete gemiti. Bunu haber alan M e lik - a h ve veziri N iz m l-m lk n ilk ii Rey-Hemedan arasndaki byk dzlkte yaayan Trkmenler in yanna gitmek ol mutu. Bu suretle onlar epeyce para sarf ederek Trkmenler in K a v u r d un etrafna toplanmalarn nlediler. Bu tebbir K a v u r d un yenilmesinde mhim bir mil oldu ise, de, Trkmenler zaferin netice sinden esasl bir kazan elde edemediler. M e lik - a h devrinde devlet hizmetindeki Trkmen beleri an cak bir ka kii olup, bunlara da mhim mevkiler verilmiyordu. Bu belerin en tannmlar da asl bir aileden gelen ve ayn zamanda dirayet li bir kumandan olan A r t u k B e ile a b u k ( u b u k ) ve Antakya hkimi A lp o lu Y a S y a n idiler. Fakat bunlardan A r t u k B e e de hizmeti ve deeri ile mtenasib bir mevki verilmemi ve neticede bu be, M e lik - a h n hizmetinden ayrlarak Suriye meliki T u t u un emrine girmi ve son gnlerini Kuds vlisi olarak geirmitir 3 5 3 . Bilhassa M e lik - a h devrinde devlete hkim olan ranl vezir N iz m l-M lk n Trkmen meselesine, bsbtn kaytsz kal mad anlalyor. N iz m l-M lk eserinde devletin Trkmenler den sknt ektiine iaret ettikten sonra Trkmenler in kalababk olup, bu devletin ilk yllarnda ok hizmet ettikleri, zahmetlere katlandk lar devlette haklar olduunu belirtiyor ve bu sebeble hkmdarn akrabalarndan ve dier Trkmen genlerinden bin veya daha fazla snn, memlkler gibi, terbiye edilerek devlet hizmetine alnmalarn
353 A rtu k B e hakknda: A li S evim , Artuklular'm soyu ve Artuk B e'in siyas fa a

liyetleri^ Belleten, X X V I, s. 101.

108

tavsiye ediyor. Bylece onlarn devlete kar duyduklar nefretin orta dan kalkacan ve gerektii zaman 5000-10000 kiilik bir kuvvetle istenilen hizmeti greceklerini ve devletin nimetlerinden faydalanacak larn yazyor3 54 . Fakat Iranl vezirin, bu ok isabetli tavsiyesi hi bir zaman tatbik edilmemitir. M. H. Y n a n 3 5 5 , N iz m l-M lk n Trkmenler'i imparatorluun en fesat ve en bell unsuru sayb on larn belerini ibandan attrmakla itham etmektedir.
Seluklularn Ouz olmayan Karluk , Kpak gibi dier Trk kavimlerine mensup memlkler yani kullardan mteekkil hassa ordu larnn en kadar kuvvetli ve devlete nasl hkim bulunduunu M e l i k ah n lmnden sonraki hdiseler aka gstermektedir. Daha M elik ah zamannda hassa ordusunda bulunan 7000 kadar Ermeni memlk askeri, N iz m l-M lk n muhalefetine ramen, ordudan kovul mutu ki, bunu Trk memlk askerinin yaptrdndan phe edilmez. Trkmenler de dahil olmak zere, btn kavm zmreleri ekemeyen ve onlar kk gren, bu Trk memlk askeri, Osmanllar daki Yeni eriler gibi kuvvetli bir tesant uuruna ve bunun verdii takn bir gurura sahip idiler3 5 6 . Trk memlk emirlerinin de, sultanlar gibi, ahs larna bal mhim sayda asker kuvvetleri vard. Bu emrler atabeyi bulunduklar Seluklu ehzadeleri adna hareket eder grnerek, ik tidar elde etmek iin sk sk meydana atlyorlard. Hatt daha Melik - a h n lmn mteakip balayan saltanat mcadeleleri esna snda M e lik - a h n ok sevdii emirlerinden Bilge Be nvanl n r , N iz m l-M lk n oullarndan birinin tevikiyle sfahan da. padiahlm bile iln etmiti. Memlk sistemi, yalmz ran Seluklularnda deil, Anadolu Sel uklularnda, ok ksa sren Suriye Seluklularmda da kabul edilmi

ti. El-Ceztre ve Suriyenin hkimleri olan Z e n g ile r de esasen bir Trk memlk ailesi idi. Z e n g ile r e Suriyede halef olan K r d meneli E yy u b lu la r da bu sistemi devam ettirdiler, y le ki Eyyublerin memlkleri, 1250 ylnda efendilerinin hkimiyetine son verip Msr ve sonra Suriyede kendilerininkini ikame ettiler. Gazneliler in yerine geen Grlularm da hassa ordularn Trkler den meydana getirdiklerini bili yoruz. G rlu hnedanna mensub Trk Memlkleri de Hindistan da bir memlk sultanl kurdular. Hatt Mavera n-nelrdeki K a r a 354 Siyasel-nme , H a lh a li yay., 1311, s. 73. 355 Trkiye Tarihi, Anadolu nun Fethi , s. 99. 356 M.H. Y n a n m, O sm a n l d e v le t adamlarndan ekserisinin devirmelerden k t sz (Anadolu'nun Fethi , s. 92) phesiz ok mbalaldr.

109

H a n l lnedannn dahi hu sistemi benimsedii grlyor. Mesel S u lta n S a n c a r m adalarndan A h m e d -H a n n 12000 Trk memlk olduunu biliyoruz. Bu- misallerden anlalyor ki hnedanlar varlklarn emniyet altna almak ve hkimiyetlerini devam ettire bilmek iin bu sistemi kabul etmeyi bir zaruret olarak gryorlard. Bu sistem karsnda kabilev asker sistemin baars kolay olmuyordu.
slm hnedanlarnn hassa ordularn Trk memlklerinden tekil

etmeleri meselesine gelince, bu, onlarn, kolayca tedarik edilebilmelerin den deil, askerliin gerektirdii balca vasflar hiz olmalarndan ileri geliyor. Nitekim M sr da en pahal satn alnan memlklerin Trk rkndan olduklarn bilyoruz. Trkler mkemmel biniciler olup, at stnde maharetle ok atmakta ve karg kullanmakta idiler; fazla olarak iklim artlarna mtehammil, disipline alkn, cesr ve souk kanl insanlard. Biricik kusurlar olarak gece savalarnda, dier baz lcavimlere nazaran, daha az baarl olduklar sylenir.
Trk Memlk askerinin, banda hangi hnedan bulunursa bulun sun, kavm uurdan mahrum olmadna dir elimizde bir ok deliller vardr. Esasen yad ellerde Arab ve Acemler arasnda yaamalar onlardaki kavm uuru kuvvetlendiriyordu. Nitekim F a t im halfesi, N u r e d d in M a h m u d dan M srdaki Trk askerlerini ekmesini rica edince, bu hkmdar ona, Frenkler in karglarna kar ancak Trk ler in oklarnn kar koyabilecei ve Frenkler in yalnz Trkler den korktuklar cevabn vermiti. Memlk sistemi, bilhassa, ran ve Suriye de, Trkmenler i yk sek devlet hizmetlerinden mahrum brakm ise, de, buna karlk onlarn, Arablar gibi, zafa uramalarn nlemitir.

Btn bunlarla beraber Trkmenler bsbtn bir tarafa atlm deillerdi. Esasen kalabalk ve sava olan bu kavme kar bu ekilde bir harekette bulunmak da imknszd. Bu sebeble Trkmenler her yerde ve hatt Mavera un-nehr de bile devletlerin asker kuvvetleri arasnda yer aldlar ve G k -T r k le r devrinde olduu gibi, Anadoluda, randa, hatt Suriyede devletin dayand ikinci mhim bir unsur, bitmez tkenmez bir yedek kuvvet roln oynadlar ve Arab, Krd ve dier kavimlerin ba kaldrmalarna da engel oldular.
Trkmenler, Yakn-Dou da, umumiyetle u blgelerinde yurd tutmulard. Bundan hem kendileri, hem de tbi olduklar slleler memnundu. Trkmenler, dman memleketlerine aknlar yapmak ve oralardan yaplan hcumlara kar koymak sureti ile bal bulunduk-

110

lan hanedanlara hizmette bulunuyorlar ve kendileri iin de doyum luk" elde ediyorlard. Onlar ular iin o kadar lzumlu bir unsur idiler ki, Im d d u d -d in Z e n g i, ehrizor blgesindeki Yva Trkmenleri'den bir ksmm, Suriye deki Hal hududuna getirerek, orada onlara yurd vermiti. Ulardaki Trkmenler den. en kalabal Anadoluda Bizans hududundakiler olup, hretleri her tarafa yaylmt. Trk menler den baz ^zmreler de ky vilyetlerinde ve kuytu yrelerde oturuyorlard. Trkmen belerinden bir oklar, dorudan doruya yrelerin hkimi olduklar gibi, bir oklar da dirlik sahibi bulunuyor lard. Birok Trkmen zmreleri de devlete vergi veren raiyyet du rumunda idiler. Trkmen beleri de Memlk vlile- gibi, artlar m sait bulduka, oturduklar blgelerde veya bizzat kendilerinin fethet tikleri yerlerde belikler kurmulardr. Netice olarak unu belirtelim ki, bata kendi z kavimlerine al kasz kalmalarnn da mil olmas ile S e l u k lu hnedanlar ve on larn Memlkleri kaybolub gittiler. Halbuki Trkmenler - z temsil cileri olarak - Trkln varln devam ettirdiler.
Trkmenler in, Seluklu devrindeki durumlarna dir bu mte rek hususlar belirttikten sonra, imdi onlar, anayurddakiler de dahil olmak zere, ayr ayr incelemeye alalm.

1 - Mvera un-nehr:
Ouz veya Trkmenler, Seluklular idaresinde ve sonra dalgalar ha

linde, Yakn - Dou lkelerine gelmi olmakla beraber, X II. yzyln ikin ci yars ile Mool istils zamannda yine onlardan mhim hir ksmnn Buhara yaknlarndan, Cend ve Yeni-K ente kadar uzanan sahada yaa dklar grlyor. Sir-Derya nin sa kysndaki topraklar, K a fili-K paklarm elinde idi. O tarafa Trkmenler in bulunup bulunmad iyice bilinemiyor. X II. yzylda Mver un-nehr de kalabalk bir Karluk kmesi de vard. Bu Korluklar K a r a - H a n lla r a itaat etmiyorlard. Buna karlk hanlarn Trkmenler ile mnasebetlerinin iyi olduu grlyor. 1156 ylnda Korluklar T a m g a b r a h im H a n ldr mler, buna karlk yeni han C e l le d d in ar da (K k -S a u n ) Karluk babuu B e y g u - H a n ldrm ve dierlerini de ortadan kaldrmaya kastetmiti. Bunun zerine B e y g u -H a n n oullar ve dier Karluk beleri H a r iz m - a h I l - A r s l a n a sndlar. K k S a u n , l - A r s l a n m, Karluklara yardm iin mhim bir ordu ile yrdn renince, Kora-Gl den Cende kadar uzanan blgedeki 111

Trkmenler i toplayp Semerkand da mdafaaya hazrland gibi, bir taraftan da Kara-Htaylar dan yardm istem iti3 ^ 7.

1220 ylnda Moollar, Cend, zkent, Barml-Kent ve Yeni-Kenti aldktan sonra, bu blgedeki Trkmenlerden, 10000 kiilik bir kuvvet tekil ederek bu kuvveti T a y n a l N o y a n n emrine verdiler. T a y n al, bunlar da buyruunda olduu halde, Sir-Derya kysnda Harizme yrd. Fakat Trkmenler yolda isyan ettiler ve balarna konmu olan Mool u ldrdler. T a y n a l nde gidiyordu; isyan ettiklerini haber alnca geri dnd ve onlardan ounu ldrd. Geri kalanlar dier Trkmenler ile Merv ve A m ye taraflarna katlar. Bylece Mool istils sebebiyle Trkmenler in eski yurdlarmda kalm olanlarnn pek ou da buradan ayrlarak Horasan'da toplandlar 3 5 8 . Bununla bera ber, 1273-1274 yllarnda Barml-Kenti ziyaret eden C em al K a r , bu ehirde Terkime yani Trkmenler in yaadn haber veriyor 3 5 9 . X IV . yzyldan itibaren, kaynaklarda, artk Sir-Derya boylarnda Trkmenler in yaadndan bahsedilmez.

2 - Manglak:
Trkmenler den mhim bir kme daha X . yzyldan beri bu blgede

yaamakta idi. Manglak n coraf durumu sebebiyle buradaki Trkmenler in Mool istilsndan dahi mteessir olmadklar anlalyor. Trkmenler burada ilk nce A lt n - O r d u hanlarna, sonra da H a r iz m hkmdarlarna tbi olarak X V II. yzyla kadar oturmulardr.

3 - Balhan:
Buras Trkmenler in en slim yurdlarndan biri idi. yle ki on lar, devaml olarak ancak bu blgede tutunabilmilerdir. S e l u k lu devrinde bu blgedeki Trkmenler in Manglaktakere nazaran sa yca daha az olduu anlalyor.

4 - Horasan:
Seluklular her ne kadar devletlerini burada kurmu iseler de, bu blgede, aada bahsedilecek Ouzlar dan nce, az ve ehemmiyet
357 C u veyn , s. 80-81. 358 C v eyn , ayru eser, 1911, I, s. 70. 359 B a r th o ld , Turkestan, metinler, s. 151; Four studies on the history o f central A sia ,
Leiden, 1962, III, s. 130. P la n o C a rp in i 1246 ylnda Barm l K enl'i tahrib edilmi halde gr Tarih-i Cihn-gu , yay,

M irza M u h a m m ed -i K a z v in , (G.M.S.),

Leiden , 1916, II, s. 15; b ra h im K a fe s o lu , Harizm-ahlor devleti tarihi, (T.T.K.), 1956,

mt.

112

siz bir Trkmen unsurunun yaad anlalyor. 553 (1158) ylnda, Kuhistan blgesinde yaayan Trkmenler den bir topluluk bu sralar da Horasanda, faaliyette bulunan Ouzlara dahil deil idi. Bu Trkmenler in obalarna, kendileri olmad bir esnada, lsmaililer hcum ederek davarlarn yamalamlar, oluk ve ocuklarn tutsak alm lard. Fakat Trkmenler, lsmaililer in arkasndan yetierek, oluk, ocuklarn, gknlerini ve davarlarn kurtardklar gibi, lsmaililer i de, 9 kii mstesna olmak zere, tamamiyle yok ettiler 3 6 0 .

Sancar tu tsak alan O uzlar


Bu Ouzlar, Horasana gelmeden nce Mavera n-nehr de yayor lar ve Karluklar gibi, K a r a - H a n l hkmdar M u h a m m ed A rs la n H a n n (1101-1132) hizmetinde bulunuyorlard. Bunlarn SirDerya boylarndan Mvera un-nefire inmeleri, yine Kanl-Kpaklar m sktrmas ile ilgili olabilir. Bu Ouzlar -Ok ve Boz-Ok adiyle iki kola ayrlmakta idiler. -Oklar n banda Dad Be nvanl Is h a k o lu T ti (D u d u ), Boz-Oklarnkinde de A b d u l -H a m i d o lu K o r k u t B e vard. Ouzlarn, hizmetinde bulunduklar K a r a -H a n l hkmdarlar ile iyi geindikleri anlalyor. Buna karlk Karluklar, daha sonralar da olduu gibi, serkelik yapyorlard. 1122 de inden kovulan Ktaylar, Moolistana, gidecekleri yerde, msait bulduklar Trk lkesine gelip ksa bir zamanda, Balasagun merkez olmak zere, kuv vetli bir devlet kurmulard. slm tarihlerinde bunlara K a r a-H t a y la r denilir ki, buradaki kara sfat onlara in den kovularak itibarlarm kay betmi olmalarndan dolay verilmi olsa gerektir. Karluklar K a r a -H t a y la r nezdinde, kendileri iin kuvvetli bir hni buldular. 1141 ylnda Semerkand yaknndaki Katvan lnde K a r a - H t a y hkmdar ile S u lta n S a n c a r arasnda yaplan savata K a r a - H t a y ordusunda yer alm olan Karluklar, S u lta n S a n ca r ordusunun ar bir ekilde bozguna uramasnda mhim bir mil oldular. Bu sava sonucunda, Mvera un-nehrdeki K a r a -H a n l hnedan, K a r a - H t a y la r n hkimiyeti altna girdii gibi, Karluklarda Kara-Htaylarn destei ile Ouzlar buradan kovdular. Ouzlar Belh ve Hutteln blgesine gelib yurd tuttular. Onlarn saylarnn 40000 adra yakn olduu sylenmekte ise d e 3 6 1 bu, bize gre olduka mbalaal bir rakamdr. Ouzlar, Seluklu Sultan S a n c a r tarafndan devlet hizmetine aln mayp, raiyyet (halk zmresinden) sayldlar; vergileri San360 tbn ul-Esr , X I , s. 107. 361 M irh on d ,
Ravzat us-saf,

IV, s. 113.

113

Carn haslarna dahil edilmiti. Bu vergi ylda 24000 koyun idi. Bu ra.' kam dahi Ouzlarm 40,000 adr olamyacam gsterebilir Yukarda sylendii gibi, Ouzlar, -Ok ve Boz-Ok adlan ile iki kola aynlyorlard. -Oklar n banda T u t i (D u d u ), Boz-Oklarnkinde de K o r k u t B e vard. T t i B e in babas s h a k Dd Be nvann tam olduu grlyor ki bu, onun olduka nfuzl ve nl bir ahsiyet olduunu gsterir. Bu kol belerinden sonra, D in a r , B a h t iy a r , A r sla n , a k r ve M a h m u d gibi, boy beleri geliyordu. Bun lardan baka K o r k u t un kardei M u h a m m ed , S a n ca r, B y k D v u d ve .S elm e n eci ( ) gibi belerin olduunu da bili yoruz. Kaynaklarda bildirildii zere, bu beler varlkl insanlard. S a n c a rm Belh valisi K m a c , Ouzlar m kendi idare blgesinden kb gitmelerini istedi. Ouzlar onun bu isteini yerine getirmediler; K m a c n ni bir hcumu karsnda gfil bulunmamak iin bir araya geldikleri gibi, baka yerlerde oturanlar da onlara katldlar. T rk A r s la n B u k a , Ouzlar a katlanlardan biri idi. K m a c n bu iste inde, metbu S a n c a r n muvafakatini ald muhakkaktr. Sebebine gelince bu, K m a cm Ouzlardan grd -vefaszlkla vasflanan- bir hareket idi. Gerekten 547 (1152) ylnda Gr devletinin kurucusu A l u d d in H s e y in C ih n s z, Belh kuatm, K m a c da yannda Ouz lardan bir blk olduu halde, ona kar kmt. Fakat Ouzlar Gurlularm tarafna getiler. Bu yzden ehir dt. Bereket versin S an ca r yetierek A l u d -d in C ih n s z u yenip, tutsak alarak duru mu dzeltti. C u z c a n ye gre 362, Gr hkmdarnn yenilmesinde ordusunun sa kolunda bulunan Ouz, Trk ve Halaclar n sava es nasnda S a n c a r m tarafna gemeleri mhim bir mil olmutur.
Ouzlar n kendi dirlik blgesinden gp gitmeyi reddetmelerin den dolay K m a c , her halde S a n c a r n msaadesini alarak, 10000 atl ile onlarn zerine yrd. Bunu haber alan Ouz beleri yanna gelerek, yerlerinde kalmalarna rza gstermesi mukabilinde her evden 200 dirhem vereceklerini syledilerse de K m a c bunu reddettii gibi, onlara iddetli muamelede de bulundu. fke ile geri dnen beler at landlar ve K m a c n karsna ktlar. Yaplan savata Ouzlar par lak bir zafer kazandlar. K m a c ve olu da tutsak alnarak ldrl d 363. Ouzlar bu galibiyeti muteakib Belh yrelerini yamaladlar. K m a c n 3 6 4 malbiyeti haberi M erve gelince, S u lta n S a n ca r ka
362 I, s. 408. 363 bn ul-Esr , X I, s. 38, 74, 79-81. 364 Metinlerde bu kelime (s. 80) eklinde yazlyor. Biz bunun
ecere-i Terkime1 deki

ile ayn olduunu tahmin ediyoruz.

114

labalk bir ordu toplayarak ( 0000 deniliyor) Ouzlar*n zerine yr d. Ouzlar bu defa daha byk bir kaygya kapldlar ve S a n c a r a gnderdikleri eliler ona u szleri sylediler: Biz sultan a daima s dk kullar idik. K m a c ocamza kasd etti, onunla oluk ocuu muz iin zarur olarak savatk, 100000 dinar ile 100 Trk delikanls3 6 5 verelim de sultan bizi balasn 3 6 6 . S an ea r, baz emirlerinin tesiri altnda kalarak, Ouzlarm ricasn yerine getirmedi. Hatt onlara yak latnda Ouzlar, kadn ve ocuklarn nlerine katb af dilediler ve daha nceki tekliflerine ilve olarak, her evden yedi batman gm vermeyi taahhd ettiler ise de 3 6 7 S a n ea r, yine emirlerinin srar ile bu teklifi de reddetti. S a n e a r ne yapmak istiyordu? Kendi z kavmini yok etmek, onlarn servetlerini, kz ve olanlarm ele geirmek m i? Halbuki, bir yl nce lkesine tecavzlerde bulunub yamalayan ve K m a c yenen Gr hkmdar A l u d -d in C ih a n s z u tutsak al dnda hilat giydirib lkesine gndermiti. oluk ocuklar ile yalvarmalarnn S u lta n S a n c a r n acma duygusunu fiilen harekete getirmediini gren Ouzlar m, ok defa olduu gibi, ruhlarndaki korkunun yerini kzgnlk almt. Bu se beble ancak 100 atlnn geebilecei bir boazdan girilen bir yerde azim le savaa hazrlandlar; boazdaki yol zerine targan yaptlar 3 6 8 . Ouz lar burada S a n e a r ordusunu bir hamlede bozguna urattlar (548 Muharrem=1153 Mart-Nisan). S a n ea r bir ksm askeri ile perian bir halde Belhe doru kat. Ouzlar m arkadan yetimesi zerine ye niden savald ve S a n e a r yine yenilerek Safer aynda (Nisan-Mays) M erv e gitti. Ouzlar Merv zerine yrdler. Onlarn yaklatn ha ber alan S a n e a r ve askerleri karlamaya cesaret edemiyerek oradan uzaklatlar. Ouzlar M erve girib buray grlmemi bir ekilde ya ma ettiler (Cumd el-ul). Az sonra S u lta n S a n c a r ellerine gei ren Ouzlar tahta oturup ona tazimde bulundular ve itaat edecekleri ni sylediler 36 9. Gerekte S a n e a r bir tutsaktan baka bir ey deildi.
365 R a v e n d de (Rha us-sudr, M u h a rn m e d ik b a l y a y ., (GMNS), Leiden, 1921, s. 178) 1000 Trk delikanls deniliyor ki bu, ok az muhtemeldir. 366 R e id u d d in , Cmi ut-tevrih, Zikr-i tarih-i l-i Seluk, s. 94. 367 Buradaki her evden sz phesiz beler ve ikinci derecedeki reisler iindir. 368 Targan : Ouzlarm savunma savalarnda, dmann yryn ve saldrn zor latrmak iin aa ktkleri ve saireden yaptklar mnialara ve tahkimat denilmektedir. 369 bn ul-Esr , X I, s. 81. Zhir-i Niabur (R e id u d d in , Cmi ut-tevrih, Z ikr-i tarih-i
l-i Seluk, s. 95) ve ib n u l-E s r in naklettii dier bir rivayet de (X I, s. 79-80) S a n ca rn

yaplan ilk savata tutsak alnd sylenir ise de biz i b n u l-E s r in ikinci rivayetinin doru olduu fikrindeyiz. nk, burada hdiselerin ay, ay tarihleri verilmektedir. Ayrca
Ahbar ud-devlet-is-Selcukiyye deki ifadeler de (s. 123) bu ikinci rivayeti teyid ediyor.

115

Ouzlar*n mevcud dzeni korumak ve d mdahaleleri nlemek iin

S a n c a r muhafaza etmeyi ve onu hkmdar gibi gstermeyi siyaset lerine uygun bulduklar grlyor.
Ouzlar, S an ca r da yanlarnda olduu halde, M erve dndler (Receb aynda) ve ehri evvelkisinden daha korkun bir ekilde ya maladlar. Bu yamada halkn kendilerini tahrik etmi olmas da mm kndr. Denildiine gre, birinci veya bu ikinci gelilerinde ehir gn st ste yamalanmt. Ouzlar, bu yama esnasnda ilk gn altun, gm ve ipekten olan eyay, ikinci gn pirin, tun, bakr ve demir eyay, nc gn de, yatak yastk ilerini, kpleri, mlekleri, kap ve ereveleri alp gtrmlerdi. Bu, gerekten yamal toy gelene inin geni apta bir tatbikinden baka bir ey deildi. Ouzlar, boz krlarda her zaman mevcut olan bu gelenein bu yerleik lemde de yaplmasnda hi bir fark grmyorlard. Bu esnada Niabura ka m olan S u lta n S a n c a r n erkn ve meras orada S a n c a r n ye eni S u lta n M u h a m m ed T a p a r olu S le y m a n - ah hkm dar yaptlar. S le y m a n - a h Merv zerine yrd ise de, askerleri Ouzlardem. o denl ylmlard ki, Ouzlar grr grmez arkalarna dahi bakmadan katlar. Onlar kovalayan Ouzlar, yollar zerindeki Tusu yamaladktan sonra Niabur a geldiler (evval 548=AralkOcak 1153 1154). Bu ehir de Merv gibi korkun bir ekilde yamalan d. Bu yamalar esnasnda bir ok insan da lyordu. Isferyin ve Cuveyne kadar yamalarn uzatan Ouzlar, Niaburu yeniden yama ladktan sonra oradan uzaklatlar. Btn bu yry esnasnda Sanca r da yanlarnda idi. Kamamas iin on demir bir kafeste muha faza ediyorlard. O zamanlarda Islm leminde bu gibi hallerde bu usule ba vuruluyordu. Sancar n uraya, buraya dalm olan emir leri Niaburda. toplanarak, K a r a -H a n l M u h a m m ed H a n n olu ve Sa.ncarm yeeni M a h m u d u hkmdar yaptlar. S u lta n M ahm u d, bu esnada Herat kuatmakta olan Ouzlarn zerine yrd. ki taraf arasnda bir ok savalar oldu ki, bunlarn ounu Ouzlar kazanmlard. 550 yl Cumd el-ulsmda (1155 Temmuz-Austos) Ouzlar M erve dndler ve oradan M a h m u d a eli gndererek onunla bar yaptlar. M a h m u d da selefi S le y m a n - ah gibi, zayf bir ahsiyet olup, btn kudret E m ir M e y y e d A y - A b a nn elinde idi. A y -A b a , Niabur dan baka Tus, Nes ve Abverdi de eline geirdi. S a n c a r n dier bir emri olan A y t a k da, R ey blgesine hkim olmu ve bana 10 000 atl toplamt 3 7 0 .
370 lbn ul-Esr, X I, s. 81-83.

116

Ouzlarm. elinde olan yerler ise, Belh, Merv ve Serahs blgeleri idi.

Anlaldna gre bu yerler onlara yetiiyordu; obalar da eskisi gibi Belh evresinde bulunuyordu. H a n M a h m u d ile barn yaplmasn dan sonra S a n c a r n emirleri M erve gidip, onu ziyaret edebiliyorlard. Yalnz bu ziyaret esnasnda Ouz belerinden T ti B e , K o r k u t ve ya S e lm e n e c i (?) ve B y k D v u d mutlaka hazr bulunuyorlard. 551 ylnda (Ram azan=1156 Ekim-Kasm) M e y y e d A y -A b a, nbeti bulunan Ouzlar kandrarak S a n c a r Belhten Tirmize kard. Sancar-bir mddet kaldktan sonra-oradan M erve geldi. Belh blgesinde bulunan Ouzlar San ca rn ne yapacan merak ve kayg ile beklediler. 72 yanda, ruhen km, hzinesi bo, lkesi harab, askerleri dal m bir insan ne yapabilirdi? Gerekten S a ca r hi bir harekette bu lunmadan kurtuluundan 7 ay sonra yes iinde M erv de ld (14 Rebi ul-evvel 551 = 7 Mays 1156) ve gk inili kubbesinin bir gnlk yoldan grld sylenen muhteem trbesine gmld. te kudret ve ha meti ir ve muharrirler tarafndan gklere karlan S u lta n Sanc a r n kibeti, byle beklenmiyen bir ekilde sona erdi. Bu, hi phe yok ki bir hnedann kendi z kavmine kar evresindeki 1ranllarnkinden farksz bir zihniyetle hareket etmesinin mukadder bir sonucu idi. S a n c a r n yall onu mazur gsteremez. Ouzlarm btn yal varmalarn ve msaid tekliflerini reddetmesi, onun eldalarn yok etmek dncesinde olduunda pek phe brakmyor. Halbuki G az n e li S u lta n M esud bile, S a n c a r m, bu Ouzlar dan daha az ya mac ve daha az tehlikeli olmayan Ouz dedeleri hakknda bu kadar msamahasz bir davranta bulunmamt.
Seluklular m kendi eldalarna kar kaytsz ve ilgisiz kalma lar, onlar devlet hizmetinden mahrum etmeleri ve kendilerine deta yabanc bir kavim nazar ile bakmalar, Trkmenlere o kadar tesir et miti ki, bunun ac htras X V II. yzylda, Harizm Trkmenleri ara snda hl yaamakta idi. Netice itibariyle bu ihmal ve yanl hareket, yani Seluklularm gerek ran da, gerek Anadoluda kendi kavimlerine kar olan bu davranlar devletlerinin yklmasnda pek mhim bir mil olmutur.

S u lta n S a n c a r n lm, Ouzlar ferahlatm olmaldr. im di onlar Belh dolaylarn yurd edinmiler, hatt yamaclktan vaz geerek S u lta n M a h m u d a itaat etmeye karar vermilerdi. Ouzlar bunu mteakip M erv e geldiler (553 aban=1158 Austos-Eyll). S u lta n M a h m u d ve asl iktidar elinde tutan A y - A b a Serahs ta bulunuyorlard. A y - A b a askeri ile Ouzlarn zerine yryerek on117

Iardan bir blk ile karlab glib geldi ve hatt onlar M erv e kadar kovalad; bu galibiyet cretini artrm ve ona Ouzlar tamamen ortadan kaldraca midini vermiti; bu sebeble yannda S u lta n M ahm u d olduu halde, Ouzlarm. zerine gitti. Fakat A y - A b a nm bu midi boa kt. Vaka gn devam eden savata Ouzlar defa geri ekildiler ise de, en sonunda A y - A b a y ar bir bozguna urat tlar (9 evval=3 Kasm). Bu galibiyet Ouzlarm kuvvetlerini kay betmediklerini gsterdi. Onlar bu defa Mervliler e iyi davrandlar ise de Serahs ve Tus ehirlerini yamalamay ihmal etmediler. Ouzlar bozgundan sonra Curcana gitmi olan S u lta n M a h m u d a ertesi yl (5 5 4 = 1 1 5 9 )'eliler gndererek, hkmdarlar olmas iin onu M erv e davet ettiler. Fakat M a h m u d , gvenemedii ve korktuu iin, msbet bir cevap vermedi. Bu durum karsnda Ouzlar ondan olunu gndermesini rica ettiler; o da bunu kabul etti. Ouzlar hkmdarlarn
Niabur da. karladlar ve ona sayg ve tazimde bulundular. Ouzlar -

n, balarnda bir hkmdar bulunmasn zarur grmelerinin, hki miyetlerini meru klmak hususu ile ilgili olduu anlalyor. Dier taraftan balarna geecek bir hkmdar, beler arasndaki anlamazhklar da gidererek birlii devam ettirecek idi.
Ouzlar mehur Tus ehrini bir defa daha yamaladlar. nk, Tulular onlarn hkimiyetini tanmay reddetmilerdi. Ouzlar Tus -

dan Nes ve Abiverd taraflarna gittiler; burada S u lta n M a h m u d ile buluub onun hkmdarl zerinde anlatlar; sonra birlikte N iabur ve Serahs yolu ile M erve dndler. Onlara itaat etmeyen A y -

A b a Niabur a dnd ve o blgeye hkim oldu.


Nes blgesinde Yazr boyu oturuyor ve 555 (1160) ylnda ba

larnda

d e k (ii>_j1) H a n olu Y a m u r -H a n bulunuyordu. Bu Yazrlar, bahis konusu Ouz kmesine mensup olmayb, buraya Bal han yolu ile Manglak tan gelmilerdi. Mezkr ylda, H a r iz m - ah l-A r s la n n askerlerinden bir birlik bu Yazrlar n zerine hcum ederek onlar bozguna uratt. Y a m u r -H a n Ouzlarm. yanna gi derek onlardan yardm istedi. Ona gre, Harizm askerlerinin kendidisine hcumu, S a n c a r m emirlerinden olup, R ey blgesine tegallb etmi olan A y t a k n tahriki neticesi idi. Ouzlar Y a m u r -H a n n A y t a k a kar yardm isteini kabul ettiler. Bunu renen A y t a k da, Mzenderan emrini yardma ard. Dihistan yaknnda yaplan savata A y t a k ve Mzenderan emtri ar bir yenilgiye uradlar. 556 yl banda (1161) Dihistan ve Curcan yamalayan Ouzlar, Hora 118

san a dndler371. Niabur ve yrelerine hkim olan A y - A b a, S u lta n

M a h m u d un hkmdarln tanmyordu. Bu yzden Ouzlar yan larnda S u lta n M a h m u d olduu halde, A y -A b a zerine yrdler. A y - A b a diyahta kuatld. Bu esnada S u lta n M a h m u d , Ouz lar dan kaarak Niabur hisarna snd. Onun Ouzlar m tahakkm ne tahamml edemedii anlalyor. Fakat az sonra yapt bu hareket iin derin bir pimanlk duymu olmaldr. nk, A y - A b a onu ve olunu yakalayarak gzlerine mil ektirdi ve baba-oul bir birini taki ben zdrablar iinde vefat ettiler (557=1162).
Ouzlar a gelince, onlar S u lta n M a h m u d un kamasndan sonra M erv e dnmlerdi. Merv, Belh ve Serahs dorudan doruya idareleri

altnda idi. Herat hkimi A y - T e g in de onlar ile dosta geiniyordu. Ouzlar hkim bulunduklar yerlerde S a n c a r n adna hutbe okutu yorlard ki, byle bir gelenek hi bir yerde ve hi bir zaman grl memiti. Hutbede S a n c a r dan sonra o yerin hkimi olan bein ad okunuyordu. A y - A b a ya gelince, kendisi, Niabur blgesi ile Tus, Nes ve K m ise hkim bulunuyor ve hutbede I r a k S e l u k lu sul tan A r s la n ah n adn okutuyordu. Dihistan ve Curcan ise A y t a k m elinde idi. O da buralarda hutbeyi H a r iz m - a h l - A r s l a n m adna okutuyordu 372. 558 (1162) ylnda Gr hkmdar S e y fu d d in M u h a m m ed , Ouzlarm zerine yrd ise de onlar tarafndan yenildi ve ldrl d; ertesi yl (559=1163) bu zaferlerinden istifade ederek Gazne yi aldlar ve buray epeyce bir mddet ellerinde tuttular. Bylece Ouzlarm dorudan doruya idareleri altnda bulunan blgelere (M erv, Serahs, Belh, Nes ve Abverd) nl Gazne ehri ve blgesi de katlmt 373. Bu blgelerden her biri belerden birisi tarafndan idare olunuyordu. Herat hkimi A y - T e g i n de Ouzlarm tbii durumunda olduu gibi, 559 ylnda Talikan ve Grcistan fethetmi bulunan S a n c a r n emir lerinden S u n g u r da onlara vergi vermekte idi. 560 (1164 1165) yln da Ouzlar Herat kuattlar. nk burann hkimi olan tbileri A y T e g in , bir yl nce Grlular ile yapt bir savata lm ve Heratllar ehirlerinin muhkem surlarna ve kuvveti gittike artan A y - A b a nm desteine gvenerek onlara itaat etmemilerdi. Fakat Ouzlar, A y -A b a n n da Serahs taraflarna yapt aknlar ile kendilerini tciz etmesi zerine, muhasaray brakb geri dnmee mecbur kaldlar 3 7 4 .
371 bn ul-Esr, X I, s. 103-105, 116, 117. 372 bn ul-Esr , X I, s. 130-131. 373 b n ul-Esr, X I, s. 131. 374 bn ul-Esr, X I, s. 140, 141, 142; C u zcan, Tabakat-i N sirt , A b d u l-H a y y H ab b yay., I, s. 278, 415, 466.

119

Ouzlar m 560 (1164-1165) tarihlerinden sonra yava yava siyas

ehemmiyetlerini kaybetmee baladklar grlyor. Bu husus p hesiz onlarn mterek bir baa sahip olmamalar ve bu yzden zl mee doru gitmeleri ile ilgilidir. 568 (1172-1173) ylnda Merv ve Serahs eski belerden D in a r n elinde idi. T t i, K o r k u t gibi belerin bu tarihten nce ldkleri anlalyor. Bu esnada Horasan a bitiik iki lkede iki devlet sr atle ykseliyordu. Bunlardan biri, kurulduu yer Herat ile Gazne arasn daki dalk blge olan G r d e v le t i; br .de Harizm lkesindeki H a r iz m - a h la r idi. 567 (1172) ylnda H a r iz m - a h l - A r s l a n n lm zerine yerine geen S u lta n - a h , Kara-Htaylarn yardm ile aabeyisi T e k i tarafndan tahtdan uzaklatrlmt. Horasana . gelen S u lta n - a h , grld gibi, bu blgenin mhim bir ks mna hkim olan M e y y e d A y - A b a nn yardm ile Harizm tahtn ele geirmek istedi ise de muvaffak olamad. Yukubulan savata A y A b a yenilerek ldrld (569=1174) ve S u lta n - a h da Grlular a snd. Fakat ok gemeden T e k i ile metbu Kara-Htaylar n aras ald. Durumu dikkatle takib etmekte olan Sultan-ah, msait bir frsatn geldiini grerek Kara-Htaylarn yanma gitti. Kara-Htay kraliesi mhim bir ordunun banda, kocasn S u lta n - a h ile gn derdi. Fakat halkn ve ordunun T e k i e sadkati ve alnan tedbirler den sava gc esiz olan Kara-Htay ordusu hi bir ey yapamadan geri dnd. Ancak S u lta n - a h , her halde baz taahhtler karln da, Kara-Htay kuvvetlerinden bir miktar asker alarak Serahs ta bulu nan D in a r zerine baskn yapt. Bu baskn sonucunda D in a r n adam larnn eskerisi ldrld. D in a r a gelince, o da kendisini kalenin hen deine atmt. Bereket versin oradan kurtarld. D in a r geri kalan
Ouzlar ile hisara kapand. S u lt a n - a h daha fazla bir ey yapamya-

can anlayarak M erve dnd ve orada oturdu. S u lta n - a h ok faal ve cesur bir insand; M erv den Serahs zerine akmlarda bulundu. ard kesilmeyen D in a r bu aknlara mukabele edemiyordu. Bu

sebeble buyruunda bulunan Ouzlarm ou ondan yz evirerek da ldlar. Serahs S u lt a n - a h m hcumlarna kar daha fazla muha faza edemiyeceini anlyan D in a r, bata Niabur olmak zere, Hora sann mhim bir ksmna hkim olan A y - A b a olu T o a n - a h a,
Serahs Bistam ile deimek teklifinde bulundu. T o a n - a h bu tek

lifi kabul etti. Fakat T o n - a h da ehri muhafaza edemedi. 576 120

ylnda (1181) yaplan bir savata S u lt a n - a h T o a n - a h yendi; Serahs ve mteakiben Tus u elde etti 375. S u lt a n - a h n M erv'i ele geirip Serahsa . aknlarda bulunmas ve bu ehrin onun tarafndan T o a n - a h a teslimi, Ouzlar m tari hinde mhim bir dnm noktasdr. Tarihleri iyice bilinmeyen (569576 aras) bu hdiseler zerine Ouzlar, tamamen denebilecek bir ekil de daldlar. Yine bu tarihler arasnda Gazne ehri de onlarn elinden kt. Ouzlar, Gazne de targan yaparak Grlular a kar iddetli bir mdafaada bulunmular ve ilk nce galib gelmilerse de sonra bozgu na uramlard 376 . Belh e gelince, burasnn Ouzlarm elinden ne za man ktn bilmiyoruz. Bu hususta bilinen, ehri 594 (1197-1198) ylnda Grlularn, z -A b a ? ( * 4Jl ) adl bir Trk n elinden aldk lardr. z -A b a Kara-Htayla metb tanyor ve onlara vergi veri yordu 3 7 7 .
Merv ve Serahsm dmesi zerine dalan ve Horasandaki siyas tarihleri sona eren Ouzlar dan mhim bir kme Kirman a, daha az kalabalk bir kme de Fars a, eldalan S alg urlulardn yanma gitti. Bunlardan mhim bir kmenin de Anadoluya gitmi olmas muhte meldir. Bistam da bulunan D in a r a gelince o, H a r iz m - a h T e k i in Irak a yrmesi esnasnda buray da terkederek Niabur a, T o a n - a h m yanna geldi. D in a r , T o a n - a h m kz kardei ile ev lendi ve onun 581 Muharreminde (Nisan 1185) lmne dein yannda kald. D in a r ayn yl iinde Kirman a giderek bu lkeyi eline geirdi ki, bundan aada bahsedilecektir. Horasann mhim bir ksmna hkim olan Ouzlarm sadece cesur muharibler deil, sava usullerini bilen ve onlar maharetle tatbik eden insanlar olduklar grlyor. Ancak balarnda S e l u k lu ailesi
375 bn ul-Esr , X I, s. 169; Ctveyn, II, s. 20-21 (her ikisi de Merib ut-tecrib'den), jtbn ul-Esr (X I, s. 170). baka bir mverrihin szlerini de naklediyor. Buna gre T ek i tara fndan Harism9 den karlan S u lta n - a h , Merv*i zaptetmi ve Ouzlar' buradan uzaklatrmtr. Fakat Ouzlar geri dnerek S u lta n - a h M erv' den karmlar, hzinesini yama edip adamlarnn ounu ldrmlerdir. Bunun zerine S u lta n - a h , va dlerde bulunarak K a r a -H t a y la r dan mhim bir kuvvetle geri dnp Ouzlar' Merv, Sercths, Nes ve A bverd'den karmtr.

376 C u zc n (Tabakat-i Nsir, I, s. 422), bu hadisenin 569 (1173-1174) ylnda oldu unu sylyor. Fakat kendisi iki yerde (s. 287, 466), Ouzlar'n Gazne'ye on iki yl hkim olduk larn yazd gibi, b n u l-E s r de bunun 15 yl srdn kaydediyor (X I, s. 75). Bu rakam lara gre, Gazne'nin Ouzlar tarafndan 558 ylndan nce fethedilmesi veya 569 dan sonra el lerinden km olmas gerekir. 377 bn ul-Esr, X II, s. 63.

121

gibi dirayetli bir aile olmad veya aralarndan devlet adam vasflar n haiz bir kimse kmad iin zaferlerinden gerektii gibi faydalana mamlar ve bir devlet kuramamlardr. Ouzlar n balarnda bulu nan asilzdelerden H z r o lu s h a k o lu e m s e d d in E b u ca T t i B e en nfuzlu be gibi grnyor. Fakat onun btn belerin ba olduuna dir hi bir delil yoktur. Bu hususta bilinen ey Tutinin kol bei olduudur. Onlar, bilhassa hkimiyetlerini meru klmak iin balarnda sadece ismen hkmdarlk yapacak birisinin bulunmasn lzumlu grmlerdir. S u lta n M a h m u d bu vasflar haiz bir kimse gibi grnmesine ramen onlarn tahakkmne tahamml edememiti. Beleri, yap'lan geni aptaki yamalar iin fazla muahezeye hakkmz olmasa gerektir. nk buyruklarndaki Ouzlar n kendilerine ballk lar bilhassa bu husus ile yakndan ilgilidir. Belerin balarnda bulu nan topluluklar zerindeki nfuzlar hudutsuz deildi.
Ouzlarm, S u lta n M a h m u d un kendilerinden ayrlmasndan sonra, zaptettikleri yerleri aralarnda blerek idare ettikleri grl yor. Anlaldna gre, ileri gelen belerden her biri Merv, Serahs, Belh, Gazne gibi blgelerden birini idare etmi ve melik unvann al mtr. Bu nvan D in a r n, daha Horasan da iken kullandn gr dmz gibi, Boz-Oklar m ba K o r k u t un da melik nvann ta dn biliyoruz. K o r k u t un kz H a r iz m - a h T e k i in hatun larndan idi. Ouzlarm bir ksm da, g etmeyerek kk topluluklar halinde Horasanda kalmt 3 7 8 . Moollarn Mvera un-nehr istillar zerine, oradaki Trkmeler den pek oklar bata Merv olmak zere Horasan a geldiler. Bun

larn yalnz Merv, Nes blgesinde olanlarnn 70000 den fazla asker leri olduu syleniyor 37 9 . Moollar n Horasan kati olarak zaptetme leri zerine oradaki Trkmenler in pek ou selmeti batya kamakta buldular ve Anadoluya geldiler. O sm a n l hnedanmn Mool istils zerine Merv blgesindeki Mhn dan ok Trkmen ile Anadoluya geldii hakkmdaki rivayet, bu bakmdan da tarih bir kymet tamak tadr. Trkiye de Horasan dan geliin htras, yzyllar boyunca unutulmayarak zamanmza kadar gelmitir. Bu htradaki Horasan sz phesiz sadece bu blgeyi deil, ayn zamanda Trkistan ve H arizm i de ifade etmektedir.
378 kinci 3i9

Blmde Yazr

boyu ksmna bk.


j

(C u v e y n ,

C ih a n -G y , I, s. 125).

122

5- Kirman a r B e in oullarndan K av u r d K a r a -A r s la n B e in oullar bkm sryorlard. Hnedann bu kolu da dierleri gibi, balca Trk memlklerine dayanyor du. Bu blgede, Ouzlar gelmeden nce, zikredilmeye deer mhim bir Trkmen topluluu mevcut deildi. H a r iz m - a h h n e d a n n d a n S u lt a n - a h n Serahs fet hetmesi zerine dalan Ouzlar dan bir kme 575 (1179) ylnda K ir man topraklarna ayak bast. Bu kme 5000 atldan mteekkil olup, yanlarnda oluk ocuklar, gknleri ve davarlar da vard; olduka yoksul ve yorgun grnyorlard. 2-3 gn snr ehirlerinden Kobnn kuatan Ouzlar, bu ehir ile Kirman melikinin oturduu ve blgenin ba ehri Berdestr arasndaki Zerend ehrine geldiler. Onlarn ne maksatla geldiklerini anlamak iin Kirman meliki tarafndan S u n g u r isiminde biri gnderildi. S u n g u r Ouz/ar dan K a y s e r B e adl bir eli ile geri geldi. K a y s e r B e , nfuslarnn 10 bin ev olup, hkmdarn hizmetine girmek iin Kirman a geldiklerini, 5000 kiilik dier bir k menin Fars tarafna gittiini syledi. Bunun zerine, kmenin banda bulunan S a m s m ve B u la k n hkmdarn yanna gelmelerine, Ouzlar a . dirlik verilmesine karar verildi. Fakat iki taraf da birbirlerine itimat telkin etmemiti. Anlaldna gre, Ouzlar dirlik bahanesiyle kendilerinin datlmak istendii kanaatna varmlard. Bu sebeble Ouzlar ba ehir Berdesir in az gney dousundaki Bgin ehrine gel dilerse de herhangi bir yama hareketinde bulunmadlar. Ouzlarm bu ekilde hareketleri itaat etmiyecekleri eklinde tefsir edildi ve mem leketten uzaklatrlmalar iin Fars hkimi S a l u r lu T ik le den yardm istendi. Fakat Ouzlar Bgin de Kirman-Fars kuvvetlerini ar bir bozguna urattlar (575=1179). Ouzlar bu mhim galibiyete ramen ba ehir Berdesr e yrmeyerek gneye indiler ve Ciruft eh rini yama ettiler. Ertesi yl Kirman da grlmemi bir ktlk ba gs terdi. insanlar kedi ve kpekleri yediler. Ancak kpekleri yemek iin mcadele etmek gerekiyordu. Bazan bu mcadelede kpek galip gele rek hasm olan insan yiyordu. Ayn ylda Ouzlar ba ehire yneldiler. Fakat maksatlar bar yapmak idi. Onlar T r a n - a h tan kendi phiahlar olmasn ve hatt kendi aralarnda yaamasn istiyorlard; istekleri kabul edildi ve belere hil at, giydirildi. Hatt pdih T r a n - a h ehrin nn deki yazya inerek el arasnda grnd. Ouzlarm, Horasanda olduu gibi, balarnda bir hkmdar grmek istemelerinde samim bulunduk123
Kirman blgesinde, S e l u k lu

larmda phe yoktur. Fakat T r a n - a h zayf bir ahsiyetti. Bu se beble, kavimdalarn memnun edecek bir dirayet gsteremedii gibi, devlet ricali de ona yardm etmediler. Bunlar her arzularn yerine getiren kleleri kullanmaya alk olduklarndan, sert mizal Ouzlar dan holanmyorlar ve hatt ok defa onlardan nefret ediyorlard. Bundan dolay Ouzlar ba ehirden tatmin edilmemi (ve belki de kz gn) olarak ayrldlar. Onlar pdihn balarna gemesini ve kendileri ni idare etmesini istiyorlard. Ouzlar gney doudaki Nes ve Nermar taraflarna gittiler. lk nce buralarda yamalarda bulundular. Bu arada, varlkl kimselere, Horasanda yaptklar gibi, sakladklar paralar karmalar iin, azlarna toprak doldurmak eklindeki me hur usullerini tatbik ediyorlard. Kirmanllar azlara doldurulan top raa Ouz kavudu adn vermilerdi 3 8 0 . Fakat bu, geici bir hareket idi. nk onlar Kirman n Germsir denilen bu gney dou blgesini imar etmeye ve topraklar ektirmee baladklar gibi, ticareti de can landrmak yolunda tedbirler aldlar. 579 (1183-1184) ylnda T ra n ah kendi adamlarndan M u h a m m e d Z fir adl biri tarafndan ldrld ve yerine B e h r a m - a h olu M u h a m m e d - a h geti ki bu, K ir m a n S e l u k lu la r n n son hkmdardr.
Niabur merkez olmak zere Horasann bir ksmna hkim bu lunan A y - A b a o lu T o a n - a h 581 (1185) ylnda lmt. Yerine olu S a n c a r - a h geti ise de, iktidar, emirlerden M e n li-T eginin elinde idi. Bu emirin dirayetsiz hareketleri yznden dier emirlerden bir oklar -gerekten kabiliyetli bir hkmdar olan - S u lta n - ahn hizmetine girdiler. T o a n - a h n enitesi olan D in a r a gelince, o da, Niabur dan ayrlarak Kirman a ayak bast (21 Ramazan 581 = 16 Aralk 1185). D in a r, S u lta n S a n c a r yenen Ouzlar n bandaki belerden biri olarak zikrolunuyo-381. Buna gre, D in a r n bu esnada yann 50 den fazla olmas gerekir, babasnn ad M u h a m m e d idi. Ayn adda Boz-Oklar n ba M e lik -K o r k u t un bir kardei olduunu biliyoruz 3 8 2.
380 Kaut (kavut) dardan yaplan bir yemektir. Bu, u suretle yaplr: dar kaynatlr, kurutulur, sonra dliir, un gibi inceltilir, yala ve ekerle kartrlr. Bylelikle yeni dour mu olan kadnlara verilen yemek olur (K garh, A talay , I, s. 406, III, 163). Kavut bugn de
Anadolu9 da bilinmektedir. Benim grdm kavut kavrulmu arpa (veya buday) ile ahlat

armudu kurusunun (kak) tlmesinden yaplmt. Yenildii zaman isan boulacak gibi oluyor. Bu bakmdan benzetme yerindedir. 381 bn ul-Esr , X I, s. 79. 382 Acaba D in ar, K o r k u tun kardei Muhammed in mi olu idi? Bunu htra getiren dier bir ihtimal, D in a rn oullarndan A ce m - a h K irm an dan H ar izni e gtrldnde kendisinin terbiyesi ile K o r k u tun kz olan H a rizm - a h T e k i in hatunu megul olmutu.

124

D in a r n Kirman*a. gelmesinin bir davet ile lgili bulunmas pek muhtemeldir. Bunu da oradaki Ouzlar yapm olacaklardr. Ayrca Kobnr vlisi M c h id u d - d n in de bir ka defa Grgene giderek D in a r Kirman a davet ettii sylenmektedir. Esasen, D in a r n Kirmana . 80 atl ile gelmesi, byle bir davet ihtimalini kuvvetlendir mektedir. D in a r doruca Ouzlarm bulunduu Nerm e gitti. 0 rada Ouzlar ile buluan D in a r, Bam valisini itaat altna aldktan sonra, kuzey batya ynelerek Zerendi zapetti. Bu durum karsnda Kirman hkmdar S e l u k lu M u h a m m e d - a h yardm dilemek zere Irak a . gitti ve oradan bir daha dnmedi. D in a r ertesi yl hk met merkezi Berdesri de fethedib orada oturdu. Bylece M e lik -D in a r hi bir glk ekmeden Kirman hkmdar oldu. D in a r, ICirman, uzun bir zamandan beri mahrum kald hu zur ve skna kavuturdu; oray dalet ile idare etti. Kendi kavmine kar da mlayim davrand. Onlar yine eskisi gibi, Nermr, Nes ve Reyhan da oturuyorlard. Buras Kirman n en iyi hububat yetitiren blgesi idi. D in a r hkimiyetini denize kadar uzatm, eski zamanlardanberi Hind, Afrika ve Arabistan ticareti ile zengin bir gelire sahib bulunan K a y s adasnn hkmdarm da vergiye balamt. Ayrca Mekrn da tabiiyyet altna alnd. Trkler ve bilhassa Ouzlar hi sevmeyen mverrih E f d a l - i K ir m a n (D in a r n divannda mhim bir mevkie sahihti) D in a r gklere karr. Im a d u d -d in D in a r 8 yllk bir hkmdarlktan sonra vefat etti (9 Zilkade 591 = 15 Ekim 1195). Yerine olu F e r r u h - a h geirildi. F e r r u h - a h , kabiliyetsiz ve ayn zamanda ikiye mbtel, elenceye dkn bir genti. M v e r rih E f d l - i K ir m a n nin F e r r u h - a h da beendii tek husus, onun Ouzlar dan nefretidir. Halbuki M e lik D in a r nizam ve syii Ouzlar a dayanarak temin etmiti. E f d a l - i K ir m a n 3 8 3 , bir eserinde bu Ouzlar a . Kara-uzz (Kara-Ouz) diyor ki, onlara bu kara sfat nn Horasan da siyas ehemmiyetlerini kaybederek kovulmalar sonu cunda verilmi olduu anlalyor. F e r r u h - a h n tahta kmasndan sonra ondan emin olmayan A lp -A r s la n . ve M e n d e k (ii-^-*) h kmet merkezinden ayrlp Germsr de bulunan eldalarnn yanna gittiler. F e r r u h - a h , memlk veya memlk olu subaylarn tahak km altna dt. Ouzlar a gelince, onlar da F e r r u h - a h n ken dilerine kar duyduu nefrete cevab vermekte gecikmediler. Eldalan ile baa kamayacan anlayan F e r r u h - a h H a r iz im - a h
Ouz belerinden S e y fu d d in
383 tkdu*l u IVl-m evkif il- l, Tahran , 1311 ., s. 13, 18.

125

T e k i e tabiiyetini bildirerek yardm istedi. Teki de torunu A rsla n H a n kumandasnda bir ordu gnderdi. A r s la n Kirman snrna gel diinde F e rr u h - aln ldn haber ald gibi, Ouzlar da kar snda buldu. Bu sebebden geri dnd. A l u d -d in F e r r u h - a h 592 (1195-1196) ylnda ld. Ouzlar, Berdesr, yrelerini hi bir ey kalmayacak ekilde yamaladktan sonra obalarnn bulunduu Germsr blgesine dndler. F e r r u h - a h n kardei A c e m - a h , ocuk yata olduu iin Harizme T e k i in sarayna gtrlmt. A c e m ah orada T e k i in lmne kadar kald. Ouzlar a gelince hkmdarsz olduklarndan Gr lkesinden Z r e k B e lc e k ( i ^ i ) adl birini getirib balarna geirdiler. Bu ahsn hviyeti hakknda hi bir ey bilinmiyor. Fakat Z r e k ile belerin ileri gelenlerinden A lp A r s la n geinemediler. A lp - A r s la n bir frsatn bulub onu ldrd ve kendisi pdiahla seildi ise de baar kazanamad. A c e m - a h , T e k i in lmnden sonra Kirm an a geldi ve Ouzlarn bana geti. Fakat Ouzlarn eski kuvveti kalmamt. Bu sebeble Kirman, Salg u r lu la r m hkimiyeti altna girdi. A c e m - a h bir ksm Ouzlar ile Siistan a gitti (609 yl sonlar=1213). A c e m - a h n kibeti hak knda hi bir kayda sahib deiliz 3 8 4 . Mool devrinde Kirm anda. Trkmenler in yaad grlyor3 B 5 . Bu Trkmenlerin, hi olmaz ise bir ksm, phesiz bu Ouzlarn torunlardr.

6- Fars ve Huzistan:
S e l u k lu hkmdarlar anayurtdan gb gelen Trkmen k melerinin ulara gitmelerini tevik ettikleri gibi, devlet hkimiyetinin kuvvetle yerleemedii, Krd, Lur gibi sava unsurlarn yaad, da lk, kapal, ky blgelerinde yurd tutmalarn da msamaha ve belki memnunlukla karlamakta idiler. X II. yzylda, Trkmenler umumi yetle ya ularda ya da bu gibi yerlerde grlmektedir. 1135 yllarnda Fars lkesinde Salgurlar, Huzistan da da Avarlar yaamakta idiler. Bunlarn buraya yakn zamanlarda Sir-Derya boylarndan kopan bir
384 Ouzlar1 m K irm a n d a ki hayatlar hakknda: E fd a l-i K irm a n , B edyi ul~ezmn
f i vekyi K irm an , yay. M eh di B ey n , Tahran 1326; ayn mellif, Ikd ul-ul ll-m ev k if il-'ld,

yay. A.K M u h a m m ed E m ir -i N a im , Tahran 1311; ayn mellif el-M uzaf il bedyi'lezmn f i vekyi K irm an , yay. A b b a s k b a l, Tahran , 1331; M u ham m ed b. b ra h im , Tevrih-i l-i Seluk , yay. M. Th. H ou tsm a , Recueil de textes relatifs Vhistoire des Seljoucides , I, Leiden , 1886, eserin yeni neri, Selckiyn ve Guzz der K irm an , yay. B s ta n P riz , Tahran ,

1964. 385 N sir u d -d n M n -i K irm a n , Smt ul-ul IVl-hazrel iUuly , yay. A b b a s t t h a l, 1328, s. 76, 82, 85-86.

126

Trkmen dalgas iinde geldikleri anlalyor 3 8 6 . Yine bu esnada Yva boyundan pek mhim bir ksmn da ehrizor taraflarnda yaadn biliyoruz ki, bunlarn da bu yeni gelen kmeye mensub olmalar muh temeldir. Fars daki S a lg u r la r , yukarda zikredilen tarihten bir ka yl sonra, bir ata-be devleti kurdular3 8 7 . Avarlar a. gelince, onlar da A rsl a n -o lu Y a k u b ile u m la lkab ile tannm G -T o a n o lu A y - D o d u ve onun oullar idaresinde Huzistan a bir mddet hkim oldular3 8 8 .

7- Krdistan: Balca ehrizor, Hulvan, Kirmanah, Dinever yrelerinden m teekkil olan bu blgede eskiden beri kalabalk Trkmen topluluklar yayordu. Hulvan ve yresi M e lik - a h devrinde nl Trkmen ku mandan A r t u k B e in dirlii idi. Burada 495 (1101) ylnda S alu rla r dan K a r a - B e li adl bir bein Krd A n n z o u lla r n d a n S u h r b b. B e dr b. M u h e lh ili malb etmesi sonucunda ehrizor ve Dakuka (Tak) mstesna olmak zere, Trkmenler blgenin her yresini ellerine geirmilerdi. K a r a - B e li hakknda daha fazla bir bilgiye sahib deiliz. Yalnz, Badadtan Meraga ya giden ana yolda Dinever ile Meraga arasndaki bir geit Mool devrine kadar onun adiy le anlmtr. ehrizor ehri de bir mddet sonra Trkmenlerin hki miyetine geti. Bu ehir ve blgesi 525 (1130) ylnda Trkmen belerinden A r s la n -T a o lu E m ir K f a k n (Kpak) elinde bulu nuyordu. E m r K f a k n uzak yakn btn Trkmenler zerinde byk bir nfuzu vard; her taraftan koub gelen Trkmenler onun etrafnda toplanyorlard. 525 (1130) ylnda I r a k S e l u k lu la r sultan M a h m u d un lm zerine, 526 (1131) da kardelerinden Mes ud saltanat ele geirmek maksadiyle asker toplamak iin E m r K f>j 386 ,_J
j ^ j ^ 9 j-

J.I

jf

Ij ^ 1^ *1 ^ ^
_i) jl
O j> L .

I jj

< 1

J
J

J
^
co

T
jU-i
O-all
J * > \3

( Yassaf :

\
4^22

jjf

j\
J

lj

I J

t-U ^ J

L.l'5"*

(Z e r k b -i ira z, iraz-nme , yay. B e h m e n -i K e rim , Tahran , 1310, s. 48; ayrca Vassf[


Bombay , 1269, II, s. 149). 530 (1135) da Huzistan'da kalabalk bir Trkmen zmresi yaamak

ta idi ( b n ul-Esr , X I, s. 20). 387 Bu hususta Salr bahsine bk. 388 Huzistan daki Avarlar iin, Avar bahsine bk.

127

a k m yanna gelmiti. Burada 10 000 atl toplayan Mes^ud Badad zerine yrd3 8 9 , daha nceleri, 516 ylnn sonlarnda (1123) A b b a s halfesi e l-M s te r id Hille Arab emri D u b e y s b. S a d a k a nn tecavzlerini nlemek iin, etraftaki emirlerden yardm is temi ve bunlardan Bidlis emri T o a n -A r s la n , S a lt u k -o u lla r , B u k a -o u lla r ve K f a k ile kardeleri Badad a gelmilerdi. M usul hkimi A k -S u n g u r o lu m a d u d -d in Z e n g i, komu emirleri itaat altna almadan Hallar a kar baar ile mcadele edilemiyeceini anlamt. Bu sebeble 534 (1139-1140) ylnda Z e n g i, K f a k n elinden ehrizor u alm ve K f a k ken dine tbi klmt 3 9 0 . Bununla beraber ehrizor blgesinde mhim bir yre K f a k n elinde kalm ve bu yre uzun bir zaman onun adiyle (vilyet ul-Kfcakiyye) anlmt. K f a k m iki olunu tan yoruz: M esud ve Y a k u b . M es u d un Z iy u d -d in ve Y a k u b un da Iz z u d -d in H a a n adl oullar vard. M usul un kuzeyindeki M a latya kasabasnn hkimi olan Z iy u d - d in 569 (1173) ylnda Suriye hkmdar N u r u d -d in M a h m u d un hizmetine gelmiti. S el ah u d - d in - i E y y b , 585 (1189) ylnda byk emirlerinden F ris u d -d in K - T o d (G-Dodu)y ehrizor ve blgesine tayin etti. K - T o d , K f a k n torunu I z z u d -d in H a s a n n kz kardei ile evli idi. Sultan da K - T o d y bilhassa bu hsmlk dolays ile ehrizor vliliine gndermiti391. Son S e l u k lu sultan T u r u lun Atabey K z l - A r s la n ile aras alm ve onunla mcadele edebilmek iin Iz z u d -d in H a s a n m yanna gelmiti. I z z u d -d in H a a n , pek gen yata olan S u lta n T u r u la elinden gelen yardm yapt. T u r u l onun kz kardei ile evlenmiti. Beraberce Azerbaycan a gidib oradaki Trkmenler den de. mhim bir kuvvet topladlar ise de, K z l - A r s la n a kar mcade lede muvaffak olamadlar 3,2f b n u l- E s r in bir kaydndan 3 9 3 , T r k m e n K f a k - o u l la rmn X III . yzyln ilk yllarna kadar ehrizor blgesinde varlklarn devam ettirdikleri anlalyor.
389 b n u l-E s r , et Tarih ul- bahir f i devlet il-Atabekiyye , yay. A.A. T a le y m t, K a
hire, 1963, s. 43.

390 A y n eser , s. 57, ayn mellif, el-KmiU X I, s. 34-35. 391 E b m e, er-Ravzateyn f i ahbr id-devleteyn , Kahire , 1288, II, s. 60, 64, 138. 392 R e id u d -d n , Cmi t-tevrih , yay. A. A te , 179, 187; A h b a r u d -d e v le t is-Selcukiyye , s. 178-180.; m a d u d d in -i s fa la n , Nusret ul-flre (B u n d a r ksaltmas), trke

tercmesi, s. 268-269; ayn mellif. Kitab ul-feth il-kuss , yay. C arlo L a n d b e rg , Leyden 1888, s. 234-235. 393 Biraz aaya, Suriye Trkmenleri bahsine bk.

128

Krdistan blgesinde kalabalk bir Yva topluluu da yayordu. m a d u d -d i Z e n g i bu Yvalar dan bir ksmn Y a r u k adk beleri ile beraber Ku zey Suriyey e getirib Hal ucunda yerletirmiti. Krdistan blgesinde kalan Yvalar ise, B e r e m ve oullarnn ida resinde, siyas bir kuvvet olarak varlklarn Mool devrine kadar de vam ettirmilerdir 394.

8 - zebaycan ve Errn:
S e l u k lu fethinden itibaren bu blgelerde pek kalabalk sayda Ouz ( Trkmen) topluluklar yayordu. Anadoluyu fetheden ve ora daki Trkl uzun bir zaman besleyenler bilhassa buradaki Ouz topluluklar olmutur. A l p - A r s la n devrinde bu Ouzlar arasnda Nvekiyye adl mhim bir topluluk vard. Bu kelimenin menei bug ne kadar aydmlatlamamtr. Nvekiyyeler de, oralardaki Ouz top luluklar gibi, sk sk B iz a n s topraklarna aknlar da bulunuyorlard. A lp - A r s la n m akrabasndan ve ayn zamanda enitesi olan E r -B a s g an onunla bozutu ve Nvekiyyeler in bir bl ile B iz a n s a iltica etti (1069). Bu Nvekiyyeler 1070-71 de E r -B a s g an dan ayrlarak Suriyey e inmiler ve orada kendi balarna fetihlerde bulunmular d r 3 9 5 . Nvekiyyeler in Azerbaycan da, kalanlar eskisi gibi B iz a n s a aknlarda bulunmakta devam ediyorlard. Hatt K l - A r s l a n Iran- dan Anadoluya giderken maiyyetinde Nvekiyye askerleri vard. K l - A r s l a n n babas ve T r k iy e S e l u k lu la r devletinin kurucu su S le y m a n - a h n da Nvekiyyeler den olduunun rivayet edil mesi, bu topluluun adnn asl zerindeki merakmz arttrmaktadr. Fakat maalesef Nvekiyyelere dir daha fazla bir bilgiye sahib deiliz. Bu topluluk hakknda verilebilecek son hkm onun, Suriyenin oldu u gibi, Anadolunun fethinde de oynad pek mhim roldr.
Azerbaycan ve Errna ilk zamanlarda melik nvan ile S e l u k lu ehzdeleri gnderiliyordu. Azerbaycan melikleri, T u r u l B e den itibaren, A lp - A r s la n n katdei Y k u t , sonra onun olu s m a il ve torunu K u t b u d - d in M e v d u d idiler. K u t b u d - d in M e v d u d un lmnden sonra Azerbaycana baka S e l u k lu ehzadeleri gn derilmi ise de, burann hakik sahihleri S e l u k lu vlileri olmutur. Snr blgesi Errn a gelince, merkezi Gence olan bu blgede ilk zaman larda M u h a m m e d T a p a r , oullar T u r u l ve M esud meliklik et milerdir. Bunlardan sonra buras da memlk valiler tarafndan idare
394 Yva boyu bahsine bk. 395 Aaya bk.

129

olunmutur. Bu vliler ayn zamanda Azerbaycan*n bir ksmn da ida releri altna almlard. Bunlarn geni ve zengin bir blgenin sahibi olmalar ve hudud vlileri sfatiyle, kalabalk ordular vard. Bu sebeb le I r a k S e l u k lu d e v l e t in i n en kudretli vlileri onlar olup, sul tanlara her zaman szlerini geirmiler ve hatt onlara tahakkm et milerdir. K a r a -S u n g u r (lm: 535 = 1140-1141), a v l C a n d a r (lm: 541 = 1146) ve I l - D e n i z (571 = 1175) bu vlilerin en tann mlar idiler. I l - D e n iz ve oullar, atabey sfat ile S e l u k lu dev letine hkim olmulardr.
Azerbaycan ve Errn daki Trkmen belerinin ou dirlik sahibi idiler. Bunlar oralarn vlilerine tbi bulunuyorlard; Grcler ile ya plan savalara daima katlyorlard. Azerbaycan daki Trkmenler bilhassa Erdebil, H oy, Urmiye ve Nahivan yrelerinde yayorlard. Son byk Ir a k S e l u k lu h k m d a r M esud (1134-1152), Azer baycanda. rastgeldii B e -A r s la n adl ok yakkl bir geci, hiz metine alarak ksa bir zamanda ykseltmi ve ona H as-Be nvann vermiti. H a s - B e Azerbaycanda Serav ve Erdebil taraflarnda bu lunan Ouz belerinden veya ileri gelenlerinden birinin olu idi. Mem lk emirler, hkmdarn H a s -B e e gsterdii bu tevecch eke memiler, onu sultann yanndan uzaklatrmak iin her areye ba vurmular ise de muvaffak olamamlardr. H a s -B e hcib, yani btn emirlerin ba oldu. S u lta n M es ud 547 ylnda (1152) ld nde H a s -B e yine hciblik mevkiini muhafaza ediyordu. Sevgili hkmdarlarnn lm zerine, H a s -B e , S u lta n M e s u d un ye eni M e lik - a h S e l u k lu t a h t n a kard. Fakat, M e lik - a h , hkmdarlk yapacak ehliyette bir insan deildi. Bu sebeble M u h a m m e di, tahta gemek zere, davet etti. Fakat davet iin gnderdii kim ler, M u h a m m e d i H a s -B e in ldrlmesi hususunda kandrdlar. H a s -B e , yakn dostlar olan emirlerden Z e n g i C a n d a r ile birlikte ldrld. Dier yakn dostlarndan E m r u m la ise kap kurtul du.3 9 6 Bir kaynamza gre, H a s -B e ile birlikte ldrlen onun ya kn arkada Emr Z e n g i C a n d a r da Trkmen dir3 9 7 . Z e n g i C an d ar, baz emirler ile birleerek S u lta n M e s u d a tahakkm eden T o a - Y r e k o lu 3 9 8 A b d u r r a h m a n m ortadan kaldrlmasnda
396 bn d-Esr, s. 73. 397 b n H am d n , Tezkire , T op-K apu Saray k t p nr. 2948, yap. 180 a. 398 Yani Tonga-Yrek. Tunga , bilindii gibi kaplan cinsinden bir hayvann ad olup, ahslara da verilmektedir ( Kgarh , Atalay , III. s. 368): T u n g a T i in , A lp -E r T u nga. Yukardaki isim metinlerde ily U \ eklinda gemektedir ki bu, ng nin lffuzundan baka bir ey deildir: Tangr=Tar gibi. eklinde te

130

mhim bir rol oynamt. Emir u m la ya gelince, o Avarlar dan olup, kendisinden ayrca bahsedilecektir. Bylece, H a s -B e in iki yakn arkadann kendisi gibi Trkmen olmas, her halde bir tesadf neticesi deildir. Bu husus onun memlk emirlere kar kendi kavimdalar olan beleri etrafna toplamak siyasetini gtm olduunu gsrebilir. Hatt H a s -B e in Melik M u h a m m e d i Huzistan dan getir mesi iin gnderdii E m r C em a l u d -d in K a f u t da, baka bir kaynaa gre, Trkmen idi3 9 9 . H a s -B e in ldrlmesinde ba rol oynayan K a f u t , S u lta n M u h a m m e d in hcibi (belerbei) ol mu ve kendisinden sonra oullar bir mddet Zencan idare etmiler dir. S u lta n M e s u d un lm ve ertesi yl S u lta n S a n c a r n kendi kavmi olan Ouzlar & esir dmesi, S e l u k lu hnedannn kudret ve evketinin krlmasna sebeb olmutur. Son S e l u k lu sultan T u r u l 586 (1190) ylnda K z l-A r s la n tarafndan yakalanarak, Azerbaycan daki Beylekan civarnda Kihran adl bir kaleye hapsedilmiti. K z l - A r s la n m iki yl sonra ldrlmesi zerine Azerbaycan daki Trkmen belerinden A n a sO lu b. M a h m u d , emirlerden B e d r u d -d in D iz m a r ile birleerek T u r u lu kaleden kard. B e d r u d -d in ordu kumandan, A n a sO lu da emr br oldu. Bu iki emr 3 000 kiilik bir ordu hazrlayb Irak a yrdler. Kazvin civarnda K z l - A r s la n n yeeni K u tl u - I n a n ile yaplan bir savata K u t l u - n a n m 12 000 kiilik ordusu bozuldu ve kendisi de kat (588=1192). Bu zafer zerine S u l ta n T u r u l Hemedan a . geldi ve tekrar S e l u k lu tahtna geti. M verrih R v e n d T u r u lun o zaman u rbiyi sylediini yazar:
Kimsenin bana yardm ettiini sanma Kl zafer kazand, talih uyanmt Etrafmdaki kullardan yalnz vefay Anas-Olu Mahmud ve Dizmar gsterdi .4 0 0

E m r A n a s -O lu b. M a h m u d hakknda baka hi bir bilgi yoktur. Onun Irak Ouzlar belerinden A n a s -O lu nun soyundan geldiine dir de bir delile sahib deiliz. C el l u d -d in H a r iz m - a h
Azerbaycana , geldiinde

(1225),

Errn daki Trkmenler pek kalabahk bir halde yayorlard. yle ki

onlarn okluunu gstermek iin karnca srs veya ekirge bu


399 Ahbr ud-devlet is-Selcukiyye , s. 182. 400 Rahat ussudur, s. 369, trke tercmesi A. A te, II, s. 339; ayrca R e id u d d in , Seluklular ksm ., yay. A. A te , s. 189; Ahbar ud-devlet is~Selcukiyye, s. 182.

131

lutu" szleri kullanlmtr4 0 1 . Bu esnada jErrcm daki Trkmenler in mhim bir ksmnn banda E m ir H u sa m u d - d in K l - A r s l a n bulunuyordu 402. Fakat az sonra gelen Moollar, Muan ve Ern dak Trkmenleri buradan kardlar 4 0 3 . Trkmenler Anadoluya, gittiler. Moollar n geliinden C e l y ir lile r devrine kadar olan zamanda Azerbaycan ve Errn da Trkmenlerin yaadna dir bir kayda rastgelinmemesi, buralardaki Trkmenler den pek ounun Trkiyey e gm olduunu gsteriyor. 9Irak ve el-Cezre:

Bu lkede de Trkmenler bilhassa M usul blgesinde yayorlard. S u lta n M u h a m m e d T a p a r ve o lu S u lta n M a h m u d zaman larnda Basra da byk emirlerden A k -S u n g u r u l-B u h a r nin vekili olarak S u n g u r u l - B a y t adl bir emir vard. Mutadn hil fna bu emrin kavm hviyeti belirtilmemi olduundan e l-B a y ti nisbesinin bizim Bayat boyundan geldii hususunda phe etmek cizdir. Fakat bu kelimenin baka bir ekilde izah da pek mmkn ol muyor. Badadn gney dousunda Badaraya vilyetine bal Beyat kasabasnn ad ancak X III . yzyldan itibaren grlebiliyor. Bah sedilen emr zamannda Basra da Ismailiyye Trkleri ve Bulduklu Trkleri ( v-'M gibi asker zmreler vard. smailli Trkleri nin ba G z -O lu ? (Ji j i ) ve Bulduklu Trklerin\n ba da Sung u r -A lp adl bir emr idi.. Bu devir kaynaklarnda G z -O lu ismi sk sk gemektedir. Mesel M u h a m m ed T a p a r n byk emirlerin den ve olu M a h m u d un atabeyi olarak baka bir G z -O lu vard. Bunlara S u lta n M esud devri emirlerinden dier bir G z -O lu nu da ilve edebiliriz. Bu kelimenin -u zz-O lu , yani O u z -O lu ek linde izah edilmesi pheli gibi grnmektedir. Badad ta ayn devirde Bekiyye emirleri ( > 1 ) vard. Bunlar pek muhtemel olarak, ehirdeki sultanlara ve byk emirlere ait saraylarn, kklerin, kla larn muhafazasna memur askerlerin (beki) emirleri olsalar gerektir.
Musul blgesinde dirlii olan Trkmen belerinden biri olarak K r - Y a v i adl bir emri tanyoruz. K r - Y a v nn H o r a s a n adl bir emrin olu olduu biliniyor. K r - Y a v , S u lta n M u h a m m e d T a p a r ve olu S u lta n M a h m u d zamannda aa Zb kysndaki Bevzic kalesi ve yresinin sahibiydi. S u lta n M esud devrinde ayn
401 N e se v , s. 374. 402 Ayn eser, s. 375, ayrca s. 383. 403 Z e k e r iy y a e l-K a z v in , sar u-bild, B eyrut , 1380, s. 564.

132

yrenin K r - Y a v nn adm bilmediimiz olunun elinde olduu grlyor. Z e n g ile r devletinin Trkmen emirlerinden biri de Z e y n udd in A l i - i K k idi. Z e y n u d - d in A li uzun yllar M usul atabe devletinin ilerini dirayetle idare ettikten sonra (1167-1168 de) Erbil e ekilmiti. Z e y n u d -d in A li, B e g -T e g in 4 0 4 in, o da M u h a m m ed adl birisinin oludur. Z e y n u d -d in A linin byk olu ve ikinci halefi mehur M u z a ffe r u d -d in G k -B r (bozkurt) idi. S ela h u d - d in - i E y y u b nin enitesi olan G k -B r bu devirdeki hal savalarnn en yiit emirlerinden birisi olduu gibi, yaptrd pek ok tima eserler ve halka kar gsterdii efkat ve yardmlar ile n her tarafa yaylm t4 05 .

10- Suriye:
463 (1070 71) ylnda Suriyey e Nvekiyye Trkmerleri geldiler. Bunlarn E r -B a s g a n ile Anadoluya giden Nvekiyyeler olduu anla lyor. Bu Nvekiyyeler in babuu K z l (?) idi. K z l dan sonra U v a k -o lu A t s z ve k l adh beler geliyordu. K z l, F tim le r in Akk valisi B e dr u l-C e m a lnin istei zerine Suriye de ya maclk yapan Arablar kovdu. Bu Nvekiyyeler davranlariyle Sanc a r yenib tutsak olan Ouzlar dan olduka farkl grnyorlar. On lar yerlilerden iftiler temin ederek gebe Arablar yznden harab olan Remle deki topraklar iletmilerdi. Satlan zeytin mahslnden 300 000 dinar elde eden iftiler bundan, mir hakk olarak, Nvekiyyelere 30 000 dinarn verdiler. Dier taraftan Nvekiyyeler ehirleri yama etmekten ziyade hkimiyetleri altna almak iin zaptediyorlard. Bylece K z l dan sonra Nvekiyyelern. ba olan A ts z , K u ds, Dimak (am) ve dier yerleri fethedip buralarnn hkimi oldu. X II. yzyln balarndan itibaren Nvekiyyeler den bir daha bahse dilmiyor. S e l u k lu hkmdar M e lik - a h , 470 (1077) ylnda kardei T u t u u Suriye melikliine tayin ettiinde maiyyetine B e k i- o l u A f in , S a n d a k , D i m la c - o l u M u h a m m ed , T u t u - o lu ve ( j j j ) olu gibi deerli beleri vermiti. Bunlar ayn zamanda Anadolunun fethinde mhim hizmetler grm belerden idiler. Byk emr A f in in kibeti hakknda bir kayda rastgeliuemiyor.
404 Lm H a llik n , (Vefayt ul-'yan , K ahire , 1948, III, s. 277) bu ismin B k -T ig in okunmas gerektiini sylyor. 405 Gk-Br hakknda bk. . K a fe s o lu , K k -B ri , , A., VI, s. 885-892.

133

X II. yzylda, m a d e d d in

Z e n g i Haleb emri olduktan sonra

ehrizor-Erbil blgesindeki Yvalar n mhim bir ksmn Haleb bl

gesine getirmi ve onlara hal ucunda dirlik vermiti. Bu Suriye Y valar balan Y a r u k a nisbetle Yarukiyye (Yaruklu) adiyle anlm lardr. E m r B a h a u d -d in Y a r u k 564 (1168) ylnda lm ve ken disine olu B e d r u d -d in D o l d u r u m ( ^ ) halef olmutur. B ed r u d -d in D o ld u r u m , N u r e d d in M a h m u d ve S e l h u d -d in dev rinin en sekin emirlerinden birisi idi. Tell-Bir ve Tell-Hlid emri olan B e d r u d -d in D o ld u r u m , 611 (1214-1215) ylnda lm ve onun ii Haleb de yas merasimi yaplmtr. Kendisinden sonra olu F e th d -d in , Tell-Bir emri olmutur. 615 (1218) ylnda TellBir, S e l u k lu sultan z z u d - d i n K e y k v u s un ordusu tarafn dan zaptolunmutur. Fakat S e l u k lu ordusu, nc kuvvetinin yenil mesi zerine, geriye dnnce buras da M e lik u l - E r e f tarafndan geri alnm, fakat Yaruklular a deil, Haleb hkmdar e l-A z iz in adamlarna verilmitir. Bundan sonra Yaruklular, siyas ehemmiyet lerini kaybetmiler ve Haleb ehrinde oturarak kendilerine tahsis edi len dirlikler ile geinmilerdir. X III. yzyln birinci yansnda Haleb blgesinde yaayan Tiirkve K o n g u r (Kangar) adl beleri g ryoruz. Moollar m Anadoluyu hkimiyetleri altna almalan zerine Suriyey e kalabalk bir Trkmen kmesi g etti ki, aada bu kme hakknda bilgi verilecektir.
menler in banda D u d u -O lu

11- Anadolu:
Malazgird savan takib eden 10 yl iinde Trkler Adalar Denizi ve Marmaraya, kadar olan yerleri fethettiler. Fakat asrn sonlarnda balayan Hal seferleri' sebebiyle bata Bat-Anadolu ve Marmara blgeleri olmak zere fethettikleri yerlerin mhim bir ksmn kaybedib Orta-Anadoluya ekilmek zorunda kaldlar. Hal seferleri dolaysiyle kuvvetlenen B iz a n s , Trkleri Orta-Anadolu dan da atmak mi dine kaplmt. Ancak II. K l - A r s l a n (1155-1192) 1176da B iz a n s lla r ar bir bozguna uratarak bu midi suya drd. Trk ler bu zaferden sonra yava yava B iz a n s aleyhine topraklann ge niletmeye baladlar. 1243 ylndaki Kse-Da bozgunundan nce kuzeyde ve gneyde denize ulalm ve batda da Denizli ve Ktahya tesine kadar gidilmiti. Gneyde ukur-Ova daki E r m e n i k r a l l ise vergi ve asker vermeye mecbur edilmi olmakla beraber, bu krallk, Hallar m destei ile, yine Tarsustan Gvur-dalarma kadar uzanan blgeyi elinde tutabilmitir.

134

S e l u k lu ailesinin atas A r s la n , yukarda grld gibi, Ouz


lardn kral idi. Olu K u t a lm da onlara dayanarak saltanat dava

sna girimi ve K u t a lm n oullar ise Anadoludaki fetihler ini Ouzlar a dayanarak yapmlard. Bununla beraber bnedann bu kolu da, dierleri gibi, memlk sistemini kabul etti. nk, o zamanlar da bir hnedan iin bu sistemin kabul deta bir zaruret olarak grnyor. Hnedanlarn bekas ve kuvveti buna bal idi. Her yerde nne gele ni mahveden Mool kasrgas bu sistemi tam olarak tatbik eden bir devlet karsnda durmak zorunda kalmtr. Bununla beraber, Trkiye Seluklularinda yine devletin asl dayan d asker kuvvet, hnedann kendi kavmi, yani Trkmenler idi. Trk menler bu lkede gebelii brakarak oturak yaaya gemeye bala dlar. Bunlar daha ziyade kyler kurarak veya ou metrk eski ky lerde skin olmak suretiyle yerleiyorlard. S e l u k lu ordusuna dirlikli sipahi askerini verenler de bu yerleenlerdir. Yerleik hayata geen Trkmenlere bir mddet sonra artk Trkmen denilmiyerek Trk ad veriliyordu. Gebe yaayn devam ettirenlerin her zaman fazla olmasna gelince, bunun en mhim sebebi zerbaycan-Errn ve Orta-Asya dan bu lkeye arkas kesilmeden vuku bulan glerdir. Bu keyfiyet yani devaml gler ayn zamanda S e l u k lu devletinin Ha l seferlerinin balamasndan sonra Anadolu da, varln devam ettir mesinde ve sonra Yakm -D ou nun en kuvvetli devleti durumuna yk selmesinde pek mhim bir mil olmutur. Trk gebe unsuru, yani Trkmenler bilhassa ularda bulunuyorlard; oralarda aknc ve mu hafz kuvveti olarak vazife grdkleri gibi, dman topraklarnda yurd tutmak suretiyle fetihleri kolaylatryorlar ve bazan da kendileri fetih lerde bulunuyorlard. Bizans ucunda yaayan U- Trkmenler inin n Horasan a . kadar yaylm ve onlar Rumlar a kar yaptklar ba arl savalar ile Mslim ve gayri Mslim btn eserlerde yanklar yapmlardr. Hatt u (snr, hudud) kelimesinin anlamn bilmeyen baz mverrihler bunu onlarn ad sanmlardr. Mool istils zerine ok sayda gelen yeni unsurlar ile kuvvetlenen U-Trkmenleri, kendi balarna, S e l u k lu devletinin yeniden zapt edemedii, Bat-Ana dolu ve Marmara blgelerini aarak buralarda yerlemilerdir.
Dou ve Gney Dou-Anadolunun her bir blgesi veya yresi bir Trk hnedanmn hkimiyetinde idi. Bunlarn birbirleri ile mnase betleri umumiyetle dosta olmu ve birbirlerinin hak ve hukukuna riayet etmilerdir. Nitekim bu hnedanlar ilerinden biri deil Sel u k la r ve E y y u b l u l a r gibi, komu devletler ortadan kaldrmlar

135

dr. Bu lnedanlara ait ikinci bir hususiyet de onlarn faaliyetlerinin mhim bir ksmn memleketlerinin imarna sarfetmi olmalardr. Onlarn vcuda getirmi olduklar tima eserlerin bir ou zaman mza kadar gelmitir. S e l u k lu devrinde Dou ve Gney Dou-Ana doludaki Trk hnedanlar hkim bulunduklar blgenin trklemesinde ne derecede rol oynamlardr, bu husus iyice bilinemiyor. Bu hnedanlarm balcalar unlard: Erzurum blgesinde S a ltu k lu la r , Erzincan blgesinde M e n g c k l le r , Ahlat da E r m e n - a h la r, Mardin, Hsn - K eyf, Meyyafrikin (bugnk Silvan) de A r t u k lu la r , m id (Diyarbekir)de n a l ( Y n a l ) o u lla r , Bitlis-Erzen de T o a n A r s la n o u lla r Harput da ve M u da u b u k ve olu. Bunlardan A r t u k -o u lla r , T o a n -A r s la n o u lla r , n a l - o u ll a r ve u b u k un kati olarak Trkmen olduklarn bildiimiz gibi, S a ltu k lu la r n ve M e n g c k l le r in de ayn kavme mensup bulunduklar phesizdir. E r m e n - a h la r a gelince, bunlar bir Trk memlk sllesi idi. Bu Trkmen hanedanlar iinde en nlsnn A r t u k lu la r olduunu biliyoruz. A r t u k lu la r M e lik - a h devrinin byk kumandanlarndan A r t u k Be den gelmilerdir. A r t u k B e in ba bas E k s k n slr (kumandan) nvann tamas, onun lelde bir ahs olmadn gsteriyor. A r t u k lu la r ailesi Trkmenler arasnda mmtaz bir mevkie sahib idiler. A r t u k B e in oullarndan S k m e n Trk geleneince Trkmenler i davet iin oklar gnderdiinde onlar bu davete byk bir sevin ile icabet ediyorlard 4 0 5 . A r t u k lu la r n Trkmenler arasnda asil ve mmtaz bir aile saylmasnda, onlarn A r tu k ve E k s k belerden nceki atalarnn da pay olsa gerektir. Bir mverrih, A r t u k lu la r iki byk Trkmen hnedanndan (dieri Seluklular) biri olarak vasflyor. Bu hedandan l - G a z i ve S k m en kardeler ile yeenleri B e le k Hal savalarnn tannm simalarndandr. E y y u b l u devletinin kuruluu Krdlere bir derecede ehemmiyet kazandrd. Bu devletin Dou ve Gney Dou-Anadolu da baz yerlere hkim olmas blgenin kavm ehresine tesir yapmaktan hli kalmam ve Krdler bu blgelerde eskisine nisbetle daha geni bir sahaya yaylmlardr. E y y u b lu ordusundaki Trkler ile Krdler birbirlerinden holanmamakta idiler. Bu hsumet zamanla Ekrd m tasfiyesine yol at. S e l h u d d in -i E y y u b tarafndan Kudsn fethi dolays ile yazlan manzumelerde Krdler deil, fakat Trkler lmektedir. 1185 ylnda Gney Dou-Anadolu da kalabalk bir Trk men kmesi zuhur etti. Bu Trkmenler umumiyetle Musul-Rakka ve
406 Buradan okumak: davet etmek, okuntu: davet hediyesi.

136

Ufa dolaylarnda klyorlard. Bu Trkmenler'in birden bire mey dana km gibi grnmeleri onlarn buraya bu esnada Horasan'dan gelmi olduklar kanaatini veriyor. Gerekten yukarda grld gibi, H a r iz m - a h la r dan S u lt a n - a h n 568 (1173) de Ouzlarn elinde bulunan Serahs ele geirmesi zerine Merv-Serahs blgesinde kala balk sayda yaayan Ouzlar dalmlard. Bu sebeble bu Trkmen ler dalan Horasan Ouzlar nin batya gelmi bir kolu olabilir. Bu Trkmenler sayca kalabalk olup, yaylak ve klak iin geni bir bl gede gidib geldiklerinden tesirlerini ler tarafda hissetirmekte idiler. Bunlarn banda R s te m adl bir be vard. Mezkr ylda (1185) bu Trkmenler ile Krdler arasnda, Krdler in yol kesicilii veya bir Trk men dnne katlmak istemelerinden kyasya bir vuruma balad. Kartallar ile leyleklerin arpmalarn andran bu vuruma, bilhassa Cezret ibn Umar (bugnk Cizre) yresinde balamak; Musul, Diyarbekir, Ahlat, Suriye, Malatya blgelerine ve htt Azerbaycana kadar yaylmak zere, geni bir sahada cereyan etti. Daima grld gibi, birinci snf savalar olduklar sz gtrmeyen Trkmenler, her yerde Krdler i ar yenilgilere urattlar. yle ki S r y a n M ihaiF e gre, Suriye ve Irak ta Kr d rk tamamiyle ortadan kalkt. Krdler e yataklk eden ve Trkmenler e tutsak den 20 000 Hristiyan da para ile satld. Bu Trkmenler, yaylaa ktklarnda Grcistan a da aknlar yapyorlard. Onlardan mhim bir ksmm sonra S e l u k lu hkmdar II. K l A r s la n n olu Sivas vlisi K u t b u d -d in M e lik - a h n hizmetine girdii ve F r e d e r ik B a r b a r o s un Almanlar ile sava t anlalyor. S e l u k lu d e v r in d e k i Trkmenler in tarihine aid verilen bu geni hlasa burada sona ermektedir. Bu hlsadan u so nular karlabilir: Ouzlar veya Trkmenler, S e l u k lu devletini kurduklar gibi, bu devletin genilemesinde de balca rol oynamlardr. Daha dev letin kuruluuyla balayan ve sonuna kadar devam eden hnedan za s arasndaki saltanat mcadelesine, emirlerin isyanlarna, hkmdar lar ile kendi kavmi arasndaki anlamazlklara ve savalara ramen, Trk hkimiyetinin devaml olmasnda onlar pek mhim bir mil ol mulardr. Orta-Asya dan gelen g dalgalar Trkmenleri daima tak viye ediyordu. S e l u k lu la r dan baka, Farstaki S a lg u r lu la r , B e r e m o u lla r , K f a k o u lla r , K a r a -B e lilile r , Y a r u k lu la r, u m la o u lla r , B e - T ig in lile r , A r t u k lu la r , t n a lo u lla r , T o a n - A r s la n lla r , S a lt u k lu la r ve M e n g c k l le r onlara mensup idiler. ran da S e l u k lu hanedannn ortadan kalk mas onlarn siyas ehemmiyetini glgelememi, belki de arttrmtr.

137

12- Msr, Kuzey Afrika ve Yemende Trkmenler:


Ouz vin ili kb yrmedk yol barmu

tutub olturmadk yurt

barmu

( ecere-i Terkime, s. 62)

Suriye hkmdar N u r e d d in M a h m u d un., Emir E s e d udd in r -K u h kumandasnda M sra , gnderdii kuvvetler arasnda mhim sayda Trkmenler de vard. Bilhassa 564 (1169) ylndaki n c seferinde r-Kuhun kumandasndaki orduda 6 000 Trkmenin bulunduu grlyor. Msrllar bu Trkmenlere uzz demekte idi le r407. Bu nereden gelmektedir? Bunlar Yakm -Douya yeni geldik leri iin mi, bu adla anldlar, yoksa eski bir gelenekle, yani A t s z m kavminden olduklar iin mi onlara Ouz denildi, bu husus bilinemi yor. Anlaldna gre bunlardan bir ksm 568 (1172-1173) ylnda S e la h u d - d in - i E y y u b nin kardei T a k i y u d -d i n m e rin memlku K a r a -K u kumandasnda M srdan Tarablusa gelerek buray ve M ehdiyyeden mda, frikiyye yi gebe Arablar m yardm ile fet hettiler. Sonra bunlardan bir bln, K u zey Afrika ve Gney Ispan y a ya hkim olan M u v a h h id le r den E b Y u s u f Y a k u b un hiz metine girdii grlyor. Gerek bu hkmdar, gerek halefleri zama nnda onlardan bazlar mhim mevkilere karlmlardr. Mesel Ouz emirlerinden, .aban a Ispanya da bir dirlik verilmiti ki, bu dirlik 7 000 dinar gelir getiriyordu 4 0 8 .
M sr a gelen Trkmenler arasnda R e s u l lkab ile anlan M u h a m m e d o lu H ru n adl bir Trkmen bei de vard. R e s u l, Biek ( ) adl bir Trkmen oymana mensup idi. Bu Trkmen oyma hakknda hi bir bilgiye sahib deiliz. S e la h u d - d in - i E y y b kar dei T r a n - a h 569 (1173-1174) da Yemen e gnderdiinde R es lun oullar da onun maiyyetine verildiler. R e s l oullan Yemen de mhim hizmetlerde bulundular ve gitgide daha byk mevkilere ykseldiler. Bunlardan N u r e d d in , E y y u b hkmdar M e lik M es ud 626 (1228-1229) ylnda Mekke de lnce, Yemen de hkmdarl n iln etti. Bu lke 859 (1455) ylna kadar onun oullarnn elinde kald. R e s l o u lla r nn ba ehri Zebd idi. Bu Trkmen hnedan halka kar efkat gstermeleri ve imar faaliyetlerinde bulunmalar ile Yemen tarihinde iyi bir htra brakmlardr 4 0 9 .
407 E b m e, Ravzateyn f i ahbr devleteyn, I, s. 158. 408 b n ul E srt X I, s. 174-175, 211, 234-235; Abd u l-V a h id - el M erra k u , yayn layan Dozy, Leyden, 1881, s. 210. 409 El-Hazrec, Kitabul- ukd il- l u l 'y y e f i tarih-id-devlet is-R esliyye , (GMS), Leyden, 1906, s. 27, 74; M neccim -Ba , II, s. 655-660.

138

D. MOL STLSINDAN SONRA TRKMENLER

Mool istilsnn en mhim sonularndan biri de Orta A sya Trk etnografyasn deitirmi olmasdr. Uygur, Karluk, Kpak ve dier baz Trk kavimleri, bu istil neticesinde zlerek kavm hviyet lerini kaybettiler. Bunlar ile Mool teekkllerinin birlemesinden yeni kavimler meydana geldi ki, bunlarn dili Trk ve siyas mzileri Mool idi. Mehur T im u r bunun tam bir rneidir. Bylece bugn Orta-Asyadaki zbek, Kazak, Kara-Kalpak, Dou-Trkistan Trkleri,

bu karma ve kaynamadan meydana gelmi yeni kavimlerdir.


Mool istils, Islm leminin ehresini de tamamiyle deitirdi. Halfesiyle, memlk ordusuyla, parlak kltr ve zengin ticar haya tiyle eski lem ortadan kalkt. Mool istilsndan sonra meydana gelen yeni lemde Trk kltr mhim bir mevki ald. Bu ise, Anadolu da olduu gibi, Mvera un-nehrde, Azerbaycanda. Trk nfusunun es kisine nisbetle ok younlam bulunmas ile ilgilidir. Yalnz bu hususta Anadolu dier Trk lkeleri arasnda en bata geliyordu. Trk dili, O sm a n l im p a r a t o r lu u n d a X V I. yzylda rakibsiz bir duruma gelmiken, artk Trkistan denilen Mvera un-nehr de X X . yzyln balarnda dahi farsa hal resmi dil olarak kullanlyordu.

1 - Hazar - tesi Tiirkmenleri:


Mool istils zerine Mvera un-nehr, Horasan ve Azerbaycan da yaayan Trkmenlerin pek ou Anadoluya geldiler. Bunlar istilnn nnden kamlard. ManglcCk ta X . yzyldan beri yaamakta olan Ouzlar bu istildan pek mteessir olmadlar. nk, yurdlar M anglak istil sahas zerinde olmayp kenarda kalyordu. Bununla be raber, onlar ilk nce A l t n -O r d u hanlarna, sonra da H ive de oturan hanlara tbi oldular. Manglaktak Trkmenler in mhim bir ksm Salur boyundan idi. E b 1-G a z i H a n n ecere-i Ter akime sindeki bir kayda gre, a h -M e lik in ldrlmesinden dolay bagsteren

139

dalma zerine4 1 0 Ouzlar dan pek nemli bir kme Manglak a git mitir. Bu Ouz kmesinin iinde her boydan olmakla beraber, oun luunu Eymr, Der, dir, avuldur, Karlan, Solur ve Aar boyla rna mensup kollar meydana getiriyordu. Manglak a giden bu Ouz kmesinin banda yine ayn mellife gre, K l k ( jLS ) B e , K a zan B e ve K a r a m a n B e vard411. Manglaktaki Salurlarm ki ( ) Salur ve Tak (D ) Salur olmak zere iki kola ayrldklar bi liniyor. Trkmenler, X V II. yzylda Y o m u t , E rs a r, T e k e ve S a rk gil>i byk Trkmen topluluklarnn Solurlar dan ktna inan yorlard412. Eer bu iddia doru ise, bugnk Trkmenistan Trk menlerinin ezici ounluunun aslnda Salurlar dan olduunu kabul etmek icab eder413. Halbuki Salurlar dan nemli kollarn da batya g etmi olduklarn biliyoruz414.
Manglak ta avuldur (avundur) lardan da pek mhim bir kol bulunuyordu. Bu avuldurlar ile dir ve Soynaclar a mensup bir zmre R u s ar P e t r o zamannda Kalmuklar tarafndan Kuzey Kafkasyaya gtrldler. Bunlarn nfuslar 1912de 15 534 olarak hesab edilmitir. Kafkasyaya gtrlen bu trkmenler uzun mddet Orta Asya daki eldalar ile mnasebetlerini kesmemiler ve M a h d u m K u lu yu onlar da byk irleri olarak tanmlardr.4 1 5 Yaadklar blgenin adiyle Stavrapol Trkmenleri denilen bu Trkmenler varlklarn zamanmza kadar muhafaza etmilerdir. X . yzyldan beri Manglak yarmadasnda yayan Trkmenler, bilhassa Nogaylar ve Kalmuklar n saldrlar sonucunda bu yurdlanndan g edip, Balhan ve Horasan a , gelmilerdir. X I X . yzylda artk orada hi bir Trkmen e rastgelinmiyordu. Balhan ve Horasan blgelerin deki Trkmenler seyyahlara asl yurdlarnn Manglak olduunu
410 ecere-i Terkime , s. 61. 411 E b l-G a z i bu kayd da Cmi ut-levrih?ten alm grnyorsa da elimizdeki ns halarda byle bir ifade yoktur. Bu nshalarda yeri bo braklm bir bein 1000 atl ile
Ceyhun'un orta yatanda yurd tuttuu, K u t lu B e, K a z a n B e ve K a ra m a n B e in

onun oullan olduu sylenmektedir. 412 A y n


eser ,

s.

69, 72,

73.

413 1863 de Trkmenler arasnda bir seyahat yapan mehur T r k o lo g A. V m b ery, 196500 adr olarak hesap ettii btn Trkmenler9den Salurlar4 10000, E r Sarlar 50000,
Sarklar 10000 ve Tekeler i, 60000 ve Yomutlar* 40000 adr olarak gsterir ki (Travels in
Central A sia , s. 309), bunlarn toplam 170000 ediyor.

414 ikinci Blmde

Salur

boyu bahsine bk.

415 Bu Trkmenler hakknda, V. B a r th o ld , a History o f the Turkman people , Four stum ies on the history o f ccntra} A sia , tercme eden V. ve T. M in orsk y , Leiden , 1962, s. 157-159.

140

sylemilerdir ki,41 6 onlarn ezici ounluu iin bu sz bir gerektir. ecer-i Terkimede Balhan dalarnda eskiden beri oturan Trkmen ler olarak Oklu, Gkl, ve Sultanl oymaklar zikrediliyor.4 1 7 KOklu Trkmeni X V I. yzyla ait S a fe v kaynaklarnda Eymr (E ym ir), Salur ve Gklenler ile birlikte geer. Bunlarn hepsine birden Yaka Trkmeni veya Sayn Hanl Trkmenleri deniliyordu. Trkmenlerin byk iri M a h d u m K u lu yu karm olan Gklenler, Grgen ( Curcan) rmann yukar yatanda yayorlard. Bunlarn kabilev bir birlik tekil etmedikleri grlyor. Bu kmede ( V m b e r y ye gre 12 000 adr), az nfuzlu Be-Dili, Bayndr, K a y ve Eymr gibi boylara mensup oymaklar grlmektedir.4 1 8 Buradaki K a y obas O sm a n l l n e d a n n n kendi boylarndan olduunu biliyor d u 419.
ecere-i Ter akime de,4 2 0 Belhin batsnda, Adhoy evresinde yaayan A li-E li Trkmenleri nin asl kul, yani kle olan bir yaban cnn olundan geldikleri syleniyor. Halbuki X IV . yzyln ikinci yarsnda M erv civarndaki Mh nda A li B e adl olduka kudretli bir be vard.4 2 1 Yine ecere-i Terkimey e gre,4 2 2 H zr-E li, A linin kardei H z r dan, Kullar oyma A l i nin dier kardei Ik (yahut) Eyik)'den, Kara-lvli (E v li) 1er de yine A l i nn kardelerinden Kaadan inmilerdir. Bu durumda burada geen Kara-Ivliler in bu addaki Ouz boyunun bir kalnts olduu dncesi zayflyor. Gerekten Anadolu da da zamanmzda Kara-Evli adh bir oymaa rastgelinmi ise de, bunun da menei phelidir.4 2 3 Kara-lvliler, yine ecere-i Terkimeye gre,4 2 4 A m u -S u yu nun kysnda ve Ac-Deniz (Hazar D enizi) in yaknnda oturmakta olup, topraklar verimsiz ve saylar da azd. Ayn eserde Balkandaki Teveciler , Eski Halk oymaklarnn da Trkmen olmayan kimselerden tredikleri yazlyor. Btn bunlar ve dier tarih baz deliller Hazartesi Trkmenleri arasna zamanla, aatay, zbek ve sair uluslara
416 V m b e ry , ayn eser, s. 325. 417 s. 61. 418 Vmb&ry, ayn eser, s. 306; M es ud K e y h a n , Tarihli corafya-i mufassalc ran , 1311 M II, s. 102-103, 309; R .R . A ra t, Gklen maddesi, I.A., IV, s. 809-811. 419 A. B u rn es, ayn eser, III, s. 199. 420 s. 75. 421 B a r th o ld , a History o f he Turkman people , s. 131. 422 s. 74-76. 423 Kara-Evli bahsine bk. 424 s. 76.

141

mensup oymaklarn, ailelerin ve ahslarn girmi olduklarn gsteri yor. Biz X V I. yzyhn ikinci yarsnda hu Trkmenler arasnda Celyir oymamn bulunduunu biliyoruz ki, bu oymak aslen Mool olup, evvelce aatay ulusuna dahildi.
Hazar - tesi Trkmenlerinin balca hangi boylardan geldikleri sorusuna gelince, bu hususta, ehemmiyetlerine gre u isimleri zikre debiliriz: Salur, avuldur (avdur=avundur), dir , Yazr, Eym r (E ym ir), Kar km. Bunlar Balhan ve Horasan blgelerine Manglak tan gelmilerdir. Onlar arasnda grlm olan ok daha az ehemmi yetli dier boylar ise Bayndr, Bedili ve K a y i dr. -Oklarn BozOklara nazaran nfusa daha fazla olduklar da bir tahmin olarak ileri srlebilir.

Trkmenler, btn seyyahlarca Orta A sya daki Trk ellerinin en savas olarak vasflanm olmakla beraber bir devlet kurmak yle dursun, Noay ve Kalmuklar a bile mukavemet edemedikleri gibi, nefret ettikleri zbeklere de yzyllar boyunca vergi vermee mecbur kalmlardr. Halbuki Anadolu daki Trkmen topluluklarn dan devlet kurmayan kalmamt. Hazar-tesi Trkmenler i nin siyas bir birlik meydana getirememeleri, onlarn yerleik hayata ge intibak etmelerine ve bugn paralanm bir duruma dmelerine sebeb ol mutur. imdi onlarn byk ounluu (bir milyon kadar) Trkme nistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ndc yaamakta, baz mhim top luluklar da ran ve Afganistan devletlerinin tebas arasnda bulun maktadr E b l-Gazinin eserinden rendiimize gre, X V II. yzylda
Trkmenler in elinde birok Ouz-nmeler grlmekte idi. Bu Ouznmeler in muhtevalar hakknda tam bir bilgiye sahip deiliz. nk, hi birisi elimize gememitir. Yalnz u kadarn biliyoruz ki, bu Ouznmelerde de D e d e - K o r k u t ve S a lu r K a z a n ile ilgili bahisler bu lunmakta idi. 42 5. Bu Ouz-nmelere Camiiit-Tevrihin kaynak olup olmad hususunda kati bir ey sylemek mmkn deildir. Ouz-nmeler X IV . - X V II. yzyllar arasnda Harizm den Rum eline kadar btn Ouz Trkl nn yaad yerlerde syleniyor ve

okunuyordu. Bu, btn Bat Trkl'nde mterek bir gelenekti. X V II. yzyldan itibaren bu Ouz-nmelerin yerini Kr-Olu destan ald. K r -o lu , X V I. yzyln ikinci yarsnn ortalarnda Bolu sancann Gerede kazasnda, buyruunda bulunan bir ka yz adamla haydutluk
4-25 III. Blme bk.

142

yapmaa balam bir yiit idi; anlaldna gre mteakiben bu ii Tokat-Sivas arasndaki aml-Bel de devam ettirmi ve ihtimal sonra byk C e l li hareketlerine katlmtr. klar daha X V II. yzyln balarnda onun yiitliklerinden bahseden destanlar okumaa bala mlard. Bu destan Trkiye den ran a gitmi ve oradaki Trkler in de en ok sevdikleri destanlar olmutur. Sonra Kr-Olu destan Hazartesi Trkmenlerine ulam ve onlar da bunu mill destan olarak be nimsemilerdir. Fazla olarak, F e r h a d ile irin , T h ir ile Z h re, K e r e m ile A s l gibi halk hikyeleri de ran ve Anadolu Trklerinde olduu gibi, onlarn da en sevdikleri hikyelerdi. Bylece, mezhebi mnaferete ramen, Ouz elinin ayr yerde (Anadolu, ran, Hazartesi) bulunan topluluklar arasnda yeni ortak kltr mahslleri mey dana gelmitir ki bu, pek dikkate yn bir husustur. Hazar-tesi Trkmenleri, siyas bir varlk gsterememilerse de, M a h d u m K u lu gibi, byk bir ir yetitirmilerdir. X I X . yzylda Trkiye deki son Trkmen oymaklarnn da D a d a l-O lu , E l- B e l i - O l u ve G nd e li-O lu gibi, tannm irleri olduunu biliyoruz. Bu mnase betle Trkmenlerin her zaman ve her yerde daima mill irler yeti tirmi olduklarn belirtmek lzmdr.

2 - ran:
rana gelen Moollar n gayet iyi yetitirilmi ve mkemmel te kiltl bir ordular olduu gibi, tecrbeli memurlarn banda bulun duu bir broya da sahiptiler. Bu broda Uygur yazs ve 12 hayvanl Trk takvimi kullanlyordu. randa Uygur yazs Moollar dan sonra brakld ise de 12 hayvanl Trk takvimi son asra kadar kullanlmak ta devam etti. nk bu takvim gne yl esasna dayandndan mal mevzuata uygun geliyordu. Bu divanda yaz dili olarak moolcann yannda trkenin kulanld hkmn verdirebilecek baz deliller vardr. Devletin dayand el (ulus), hkim kmeyi meydana getiren Mool unsuru ile onlarn maiyyetinde bulunan Trkler den mteekkil di. Mool unsuru, Celyir, Suldus, Bisuut, Snit, Kurulas ilh... olmak zere asl mool ulusuna mensup boylarn obalar ile Tatar, Kireyit, Uyrat ve ire gibi moolca konuan kavimlerin kollarndan meydana gelmiti. Trkler e gelince, bunlarn pek mhim bir ksmn Uygurlar te

kil ediyordu. Uygurlar yalnz devlet memuru ve din adam olarak deil, mhim sayda asker olarak da gelmilerdi. Uygurlar dan baka Kpak Karluk, K ey ve ire gibi dier Trk kavimlerine mensup ok sa yda unsurlar da vard. Bunlarn bir ksm Mool hanlar ve beleri143

nin maiyyetleri ve askerleri arasnda bulunmakta idiler. Bylece Iran Moollar arasnda balca iki dil konuuluyordu: moolca ve trke. M oolcim n, gittike ehemmiyetini kaybetmekle beraber, X IV . yz yln ikinci yarsna kadar konuulduu muhakkaktr. lk Mool han lar H u l g , A b a k a ve hatt A r g u n un trke bildikleri phelidir. G a za n ve haleflerinin bu dili renmi olduklar anlalyor. Esasen, Moollar arasndaki Trk unsurunun ehemmiyet kazanmas da bu hkmdar ile balar. Moollar*m Islmiyeti kabulleri ile tklemeleri arasnda yakn bir mnasebetin mevcudiyeti grlyor. Her halde iki si bir birine tesir etmi olsa gerektir. U lc a y t u (1304-1316) zamannda bata Uygurlar olmak zere, Trkler mhim mevkilere getiler. U y gurlar dan S e v in A k a , E b -S a id in atabei ve belerin ba idi. Onun kardei r n de, bir Uygur tmeninin banda, nfuzlu emir lerden biri olarak grnyor. Dier byk Uygur emirlerinden biri de asl bir aileye mensup bulunan E se n (s e n ) K u t lu idi. lh a n l devletinin kmesinden sonra Anadolu da bir devlet kuran E r e t n a nm da Uygur Trklerinden olduunu bunlara ilve edebiliriz. E re tn a nn aabeyisi T u r u m t a z da Gazan ve U1 c a y t unun emirleri ara snda bulunuyordu. Bu hkmdar zamannda A l i- K u u ve kardeleri B a y t m ve l-B a s m ve dier baz emirlerin de Kpaklar dan olduu gJrlyor 426. G a z a n H a n Mslmanl devletin resm dini yapm olmakla beraber, kavminin mzisine ve geleneklerine bal bir hkmdard. Moollar m tarihini iyi bilen P u la t C in s a n g m anlattklarn zevkle dinliyordu. Ksa sren hanl esnasnda devletini tensik iin tedbirler alrken, Trk ve Moollarm tarihlerinin yazlmasnda emretmiti. slm mellifleri, umumiyetle Moollar Trkler den bir kavim saymlar ve bazan onlar Trk olarak vasflamlardr. D benzerlik ve Moollar arasnda pek ok Trk bulunmas onlardaki bu kanaatin balca sebebleri olsa gerektir. G a z a n H a n n saraynda da byle bir fikir mevcut idi. Ctt-ni ut-tevrilte bu fikrin tam olarak aksettirildii grlyor. Trk ve Mool ensab, bir birinden ayrlm olmakla beraber, Trk ad altnda ayn blmde incelenmi, bu arada Ouzlarm ensabma da geni bir yer verilmitir 4 2 7 . E b u -S a id B a h a d r H a n n 1335 ylnda lmnden sonra
Mool kudreti krld. Moollar arasnda, bozkrlarda olduu gibi kanl
426 Bu hususta tafsilt iin: F. Sm er, Azerbaycann lrklemesi tarihine umum bir
bak9 Belleten,

X X I , say 83, s. 427-447.

427 Bu hususta nc Blme bk.

144

ve uzun bir i fiilen idaresini Mool kuvveti edilen bir emr olan Diyarbekir mn kalabalk

mcadele balad. 1277 ylnda Moollar Anadolunun ellerine aldktan sonra bu lkede mhim sayda bir braklmt. Bu kuvvetin banda merkezden tayin vard. kinci byk Mool kuvveti de merkezi M usul vilyetinde bulunuyordu. Bu kuvvetin mhim bir ks Mool U y rat boyu meydana getiriyordu.

E b -S a id B a h a d r H a n n lm zerine I lh a n l tahtna karlan A r p a g a u n u (ksaca A r p a ), Diyarbekir vlisi U y r a t A li P d i h tanmad; M u sa adl bir ehzadeyi h an iln ederek A r p a nn zerine yrd. A r p a -H a n yenilib ldrld ve yerine M usa geirildi. A li P d i h devlete hkim oldu. Fakat A li P d i a h n ikbal gnleri ok srmedi. Anadolu umum vlisi olan C e l y ir ey h H a a n , mhim bir kuvvetle gelerek iktidar A li P d i a h m elinden ald (1337). Bylece ran a Anadolu dan ikinci bir kme daha gelmi oldu. C e l y ir e y h H a a n da karsnda yaman bir rakip buldu. Bu, U lc a y t u ve E b -S a id in belerbeisi mehur S u ld u s o b a n B e in torunu ve D e m ir -T a n olu K k ey h H a a n idi. K k e y h H a a n , Anadolu da bulunuyordu. e y h H a sa n n ortaya kmas ile iki byk ve asil aile kar karya gelmilerdi. M cadeleyi K k e y h H a a n kazand ve B y k e y h H a sa n Badad ile yetinmee mecbur etti (1339). Anlalaca zere artk ran n siys mukadderatna Anadolu hkim olmaa balamt ki bu, X V I. yzyla kadar devam edecektir. Yani ran, Rum-eli gibi, kavmi bakm dan Anadolunun bir uzants halini ald. Bu keyfiyet Mool istils zerine Anadoluda mhim bir nfusun ylm olmasndan ileri ge liyor. K k - e y h H a s a n n ordusunda kalabalk sayda Anadolu Trkmenleri de vard. e y h H a s a n n halefi ve kardei M e lik Er e f in gzde emirlerinden B e c e g iz , Anadolu Trkmenler i nden olup, babas o b a n S l r olu H a c M e h d i idi. Moollar m gelii zerine, Azerbaycan ve Errn da pek kalabahk bir halde yaayan Trkmenler in Anadoluyu g etmi olduklar, yukarda sylenmiti. Ni tekim X IV . yzyln ikinci yansna kadar olan zamanda bu blgede Trkmenler in bulunduklarna ait bugne dein herhangi bir kayda rasgelinemiyor. Bununla beraber, Trkmenler den bir ok zmrelerin Moollar m tabiiyyetini kabul ederek Errn, Muan ve Azerbaycan da., ehrizor-Hulvan-Dinever blgesinde ( Krdista) yaadklar kabul edilebilir. Mool devrinde Sve ve A ve taraflarnda Hala Trkleri nin yaadklann biliyoruz. Bunlar oralarda varlklarn zamanmza kadar devam ettirmilerdir42S . Sve ehri X IV . yzyln ortalanna doru E428 Kalaclar hakknda, bk. F. K p r l , Halac maddesi, .A., V, s. 109-116.

145

jmr e y h H a s a n -i K a r l m

(>JjU) eline gemiti ki, buradaki

Karl sz, bu addaki Trk kavmini ifade etse gerektir. Yine C e l y ir

S u lta n A h m e d devri emirlerinden bir de P r H s e y in -i K a r lu k u (jJj^5 ) gryoruz ki 4 29 , bunun, E m r e y h H a s a n -i K a r lu un akrabas olmas mmkndr.
Farsa gelince burada S a lg u r lu hnedau Moollar n tbiiyyetini kabul ederek varlm 1286 ylma kadar srdrd. Bu blgede bulunan Trkler (balca Halalar ve Trkmenler) S a lg u r lu d e v l e t i nin ortadan kalkmasndan sonra da kavm varlklarn devam ettirdiler.

Yine Mool devrinde Trkmenler den. bir topluluk, Kirm an da (siyas bir kuvvet olarak) yaamakta idi. Ayn devirde bata Ya zrlar olmak zere Trkmenler den baz oymaklarn da Horasan da yaadklarn biliyoruz. X IY . yzyln ikinci yarsnda Errn ve Muan da Trkmenler in
( Terkime) yaadn gryoruz 4 3 0 . Bunlar arasnda en varlkl Trk menler Errn da yaayan obanl Trkmenleri i d i431.

Yukarda bahsedilen emirler arasndaki mcadele sonucunda lh a n l im p a r a t o r l u u paralanarak bir takm kk devletler m ey dana gelmiti. Bu arada Trkmen Kara-ICoyunlu oyma da durumdan faydalanarak gittike kuvvetini arttrp Musul-Erzurum arasndaki bl genin mhim bir ksmna hkim oldu. X IV . yzyln sonlarna doru onlar Nahivan, H oy ve dier baz yerler olmak zere rann u vil yetlerini ele geirdikleri gibi, vakit vakit Tebrizi dahi igalleri altna aldlar. Yine bu esnada dahil mcadeleden ok zahmet ekmi ola Uyratlar, Erbil yresinde yurd tuttular. M e h m e t S aru adl bir Trk men beyi de ehizor a hkim oldu. Grm olduumuz gibi ehrizor blgesi S e l u k lu fethinden beri daima Trkmenlerin kalababk halde yaadklar bir blge idi. Moollar n gelii esnasnda da (1231) em s u d -d in S e v in adl bir Trkmen emri Erbil-Hemedan arasndaki yolu kontrol altna almt. Bu Trkmen bei (IjJLtJ) adl bir oym a a mensuptu. Buyruunda epeyce mhim bir topluluk bulunan S ev in , Erbil emri G k - B r ye ait Sr ( j j l - ') adl bir kaleyi de eline geirmiti. S e v in sonra 627 (1229-1230) ylnda Meragaya yakn bir yerdeki ok mstahkem Ryin-dz kalesine de hkim oldu.
429 F. Sm er, Azerbaycan'n trklemesi tarihine umum bir bak , s. 438-439. 430 H fz -i E bru , Z eyl-i Cmi ut-tevrih-i Reidi, Tahran , 1317 ., s. 190, 245; Tarih-i
eyh Uveys , J.B. V a n L o o n , Lahey , 1954, s. 183.

431 C la v ijo nun ngilizce ve ondan yaplan trke tercmesinde geen obanl adnn epni olduu - bir phe zerine - tesbit olunmutur.

146

Fakat kendisi ayn ylda kuatt Meraga fda bir ok isabetiyle ld. S e v in ten sonra Ryin-dz kalesini kardeinin, onun da Moo/Zorla yaplan bir arpmada lmesi zerine, kzkardeinin olu elinde tut m utur4 3 2 . Yukarda ad geen M e h m e t S a ru nun ikinci adyla ayn addaki kale arasnda bir mnasebet olup olmad zerinde bir ey sylenemiyor. Yalnz M e h m e t S a ru nun buyruundaki Trkmen oymann kendisinden sonra Sarulu adyla anldn ve bu oyman zamanmza kadar varlm muhafaza ettiini biliyoruz.
Kara-Koyunlu bei K a r a - Y u s u f X V . Yzyln balarnda Azer baycan T im u r lu la r dan ve Arab Ira k im da C e l y ir S u lta n A h

in e d ten ald. Bunun sonucunda Dou-Anadolunun uc blgesinde oturan Trkmenlerin mhim bir ksm Azerbaycan a geldiler. Gelen ler arasnda asl yurdu Mara blgesi olan Aa-Eri Trkmenlerinden bir oymak da vard ki, bu oymak randa zamanlnza kadar varln muhafaza etmitir. Kara-Koyunlular sonra hkimiyetlerini Siistan a kadar uzattlar. Bu baarlar K a r a - Y u s u f un kk olu ve ikinci halefi C ih a n - a h elde etmiti. C ih n - a h bize trke iirler brak m, Trk hkmdarlarndan biridir 4 3 3 . Onun Tebrizde yaptrd GkMescit de zamanmza kadar gelmitir. Kara-Koyunlu topluluu bata Azerbaycan olmak zere randaki Trkmen ve Trk oymaklarnn da katlmas ile olduka byk bir ulus haline geldi. Bu ulusu meydana getiren balca boylar unlard: Sadlu, Baharlu, Alpaut, Duharlu, Aa-Eri, Haclu, Karamanlu, ekrl. Bu boylar K a r a - K o y u n lu devleti ykldktan sonra da varlklarn uzun bir mddet devam ettir diler. K a r a - K o y u n lu hnedanna Baranlu denilmekte idi ki, bu adn nereden geldii kesin olarak anlalmamtr. Bunun gibi bu oyman Ouz boylarndan hangisine mensup olduu da bilinemiyor. M in o r s k y Kara-Koyunlular m Yva boyundan geldikleri fikrindedir ki 4 3 4 , imdiki durumda en isabetli tahmin de bu, gibi grnyor.
Kara-Koyunlular, kendi kavmi hususiyetlerini muhafaza etmek le ve mill an anelerine bal kalmakla beraber devlet tekiltlar umu miyetle selefleri C e l y ir lile r inkinin ayn idi. Kar a -K oy unlular dan sonra ran da hkm sren dier devletler de umumiyetle bu devletin tekiltna bal kalmlardr.
432 lbn ul-Esr , X II, s. 229. 433 V. M in o rsk y , Jihan-Shoh Qaro-Qoyunlu and his poetry , BSOAS, X V I, 2 (Turkm enica 9), s. 20 ve devam.

434 The Clan o f The Qara-Qoyunlu rulers, K prl Armaan, s. 391-395.

147

Kara-Koyunlu ulusunun belli bal oymaklarndan biri olan Ba-

mhim bir ksm, K a r a - K o y u n lu devletinin yklmas zerine, A k - K o y u n l u l a r a boyun emiyerek Horasan a g etmiti. Bu oymak mensublarmdan bir ou oradan Hindistan a . gidib, B e h m e n hanedannn hizmetine girdiler. Bunlardan S u lta n K u lu , Golkonda (Dekkn)da 1512 ylnda istikllini iln ederek K u tu b - h ile r devletini kurdu. K u tu b - h lerh n ed a n n d a n M u h a m m ed K u lu ise Haydar Abd ehrini tesis etti ve hkmet merkezini oraya nakletti. K u t u b - h le r devleti 1098 (1687) ylma kadar sr d. Bu hnedan mensuplan da idare ettikleri yerlerde slml kuv vetlendirmiler, Dekkn n bugn en byk ehri olan Haydar Abd ehrini kurduktan baka, bir ok tima eserler vcuda getirmilerdir ki, bu eserleri bu gn de grmek mmkndr. Bylece Trkmen kav mi, dier Islm lkelerindeki byk tarih rolnn yannda Hindis tanda da htralar brakmaktan geri kalmamtr. Yine Hindistan daki B a b r l i m p a r a t o r l u u n u n byk emirlerinden bazlar da ( B a y r a m H a n ve olu A b d u r r a h i m H a n gibi) Trkmen Baharlu boyundan idiler.
Kara-Koyunlularn ezel rakipleri Ak-Koyunlular, Diyarbekir bl gesinde yayorlard; belerinden K a r a - Y l k O sm a n B e , mer kezi Am id olmak zere bir belik kurdu. Torunu U zu n H a a n B e ise (lm. 1478) K a r a - K o y u n lu C ih a n - a h ve Horasan-Trkistan hkmdar E b - S a id i yenerek, bu belii bir mparatorluk ha line getirdi. Bu A k - K o y u n l u m p a r a t o r lu u Erzincandan Hora san a, Basra dan irvana kadar uzanyordu. Bylece, beinci defa olarak Anadolu dan gelen bir kuvvet ran a hkim olmutu. U z u n -H a s a n B e az tannm byk bir hkmdardr. dil, halka kar efkat ve merhamet hisleriyle dolu, ahlk deerlere bal bir insand; kendisin den nce ihdas edilmi baz vergileri bidat sayarak iptal etmi ve vergilerin dil bir ekilde tahsil edilmesi iin bir kanunnme vcuda getirmiti ki,bu kanun-nme S a fe v le r devrinde de uzun bir zaman kul lanlmtr. H a a n B e , ayn zamanda rann baz blgelerindeki kt geleneklerin ortadan kaldrlmas iin de mcadele etmitir; ilim adamla rna da ok itibar eder, huzurunda sk, sk lm mubahaseler yaptrrd.

harlu teekklnn

H asan B e in bugne kadar iyice bilinmeyen bir taraf da ken diinde belirli bir kavm uurun mevcudiyetidir. H a a n B e , kendi sini Anadolu Trkleri nin hkmdar sayyor ve O u z H a n n soyun dan gelmekle nyordu. Bu arada Hazar-tesi Trkmenlerinin de kendi kavminden olduunu biliyordu. Ak-K oyu nlu oyma Ouzlar n

148

24 boyundan Bayndr boyuna mensuptur. Bununla ilgili olarak A k Koyunlular daha H a m z a B e den itibaren paralarna, fermanlarna, bayraklarna, Bayndr boyunun damgasn koydurmulardr. Osm a n l hnedannda kavm uurun canlanmasnda A k - K o y u n l u l a r n mhim bir rol olduu anlalyor. H a a n B e , ibadet iin okunmak zere K u ran trkeye tercme ettirmiti; fakat o zamanki din adam larnn ve limlerin kendisini desteklememesi yznden bu teebbs muvaffak olamamtr. H a a n B e in bu hareketi gliba Trkler arasnda C u m h u r iy e t devrine kadar yaplm ilk ve son teebbs tr. 1 1 -IIa n h Ia r'n balca Celyir ve Suldus boylarna dayandk lar ve byk emirlerin bu boylardan ktklar gibi, A k - K o y u n l u la r da bahca Prnek ve Musullu boylarna dayanmlardr. Bu iki mhim boyu Hamza-Haclu, Kara-Haclu, Emirlu, Izzeddin-Haclu gibi ikinci derecede boylar takip etmektedir. Ak-Koyunlular n baa rlar zerine Haleb Trkmenleri, Dulkadrl ulusu, Trabzonun gney batsndaki epniler den katlmalar olmu ve bylece byk A k -K o yunlu eli meydana gelmitir. Haleb Trkmenleri, A k-K oyu nlu ulusuna M a n su r B e in buyruunda Avar (A fa r ) dan byk bir oyma, yine Avar da.n Kutbeiller'i, Bayatlar dan mhim bir kolu vermiti. S a t e v i devrinde, Prnek v e Musullular Trkmen ad altnda biri ee rek varlklarm bu devletin hizmetinde de devam ettirmilerdir. S a f i y u d d i n - i E r d e b i l nin snn inanlara dayanarak kur mu olduu tarikat eskiden beri Anadolu da bilinmekteydi. S a fe v ailesinden ey h C n e y d , Er debimdeki eyhlik postunu ele geirmek iin amcas e y h C a fe r e kar giritii mcadelede muvaffak ola maynca Anadoluyu gitti. Kendisi lie mtemayil bir insand. e y h C n e y d , Anadoluy u ziyareti esnasnda kyller ve gebeler ara snda A li ve oullarna kar ar sevgi besleyen topluluklar grd. lii bu kyl gebe ve Trklere derviler telkin etmilerdi. Gebe ve kyl Trkler, batl inanlara ok inanan atalar Ouzlar gibi, bu eit adamlara meclb kimseler idiler. Onlar bu kimselerin gizli kuv vetlere sahip olduklarn sanyorlard. Esasen kyl ve gebe Trkleri ziyaret eden, onlar ile daima temas ve mnasebetlerde bulunanlar da derviler ve eyhlerdi; aralarnda medreseden yetimi olan adamlar az olduu gibi, ehir ve kasabalarda oturan medrese mensuplarnn onlar ile temaslar da pek zayf idi. Ksaca Trkiye de dier Islm l kelerinde olduu gibi, halkn ounluunu tekil eden kyl ve ge beler medresenin tesiri dnda bulunuyorlard. Dier taraftan bu k y

149

l ve gebelerin pek mhim bir ksm vergi veren halk (raiyyet) du rumunda idiler. Bunlar bu durumlarndan memnun grnmyorlard. Fazla olarak O sm a n l devletinin devirme tekilt da gittike geli mekte idi. Bunun ileride S e l u k l u devrinde olduu gibi, byk buhranlar meydana getirmesi mukadderdi. e y h C n e y d , Anadolu da birok blgelerde belki kendisinin de mit etmedii bir tarzda hararetle karland. Yapt geni bir do lamadan sonra bana o kadar ok silhl adam toplad ki, e y h -C n e y d bunlarn banda Trabzon ehrini muhasara dahi etti (1456). Bundan sonra A k - k o y u n lu H a a n B e in kz kardei ile evlenme mesi hretini ve taraftarlarnn saysn arttrd. H a a n B e in ona kz kardeini vermesi ise rakibi K a r a - K o y u n lu C ih a n ah a kar C n e y d in, yardmn salamak gibi siyas bir gaye ile ilgili idi. ey h C n e y d taraftarlar ile Azerbaycan a dndkten sonra ir v a n - a h n lkesinden geerek erkesler zerine bir akn yapt. C n e y d in bu hareketi ir v a n - a h rktm ve kendisine hakl olarak C n e y d in lkesini elinden almak gayesini gtt kanaatini vermiti. Ger ekten Cneydin lkeninden kp gitmesini bildirmek zere gn derdii elinin ldrlmesi zerine yaplan savata C n e y d de ayn kibete urad. (1460). Cerbezeli, cesur ve faal bir insan olduu anla lan C n e y d in, lmnden biraz sonra H a a n B e in kz kardein den bir olu oldu. H a y d a r ad verilen bu ocuu C n e y d in AnadoZulu Trk mridleri unutmadlar ve onun etrafnda toplandlar. H a a n B e in C ih a n - a h yenerek rana , hkim olmasndan sonra, ey h H a y d a r da daysnn yardm ile Erdebildek eyhlik postuna yerleti. Bilhassa Anadolu da geni bir propaganda tekilt kuruldu ve bu l kenin her yerine halfeler gnderildi. Bylece H a y d a r n taraftarlar nn says gittike artyodu. H a y d a r bunlarn banda babas gibi erkeslere kar bir aknda bulunduktan sonra, 1488 de babasnn cn almak ve irvan ele geirmek iin harekete geti. e y h H a y d a r A k - K o y u n l u hkmdar S u lta n Y a k u b 'u n mdahalesi ol masa idi, ir v a n - a h bertaraf edip lkesini eline geirecek idi. Erdebil eyhi gnderilen bir A k - K o y u n l u kuvveti tarafndan yenilerek ldrld (1488). H a y d a r n, H a a n B e in kz A le m - a h Beg m den doan olu da Farstaki muhkem stahr kalesinde hap sedildiler. A k -k o y u n lu h k m d a r Y a k u b B e 1490 ylnda gen yanda ld; oullan kk olduu iin hnedan zas arasnda sal tanat mcadelesi ba gsterdi. 1492 ylnda A k - K o y u n lu tahtna

150

karlan H a a n B e in tounlarndan R s t e m B e , S u lta n Y a k u b un olu B a y -S u n g u r ile mcadelesinde H a y d a r m oullarn dan faydalanmak iin onlar hapisten kard. Ksa bir zamanda silh l mridleri H a y d a r m oullarnn etrafnda toplandlar. R s te m onlarn yardm ile rakibini bertarafetti. Fakat S a f e v i m r id le r inin okluu A k - K o y u n l u h k m d a r n ve belerini rktmt. Bu sebeble zerlerine kuvvet sevkedildi. Yaplan arpmada H a y d a r n byk olu S u lta n A li ldrld. S u lta n A linin kardeleri s m a il ve dierleri ise sdk ve fedakr mridleri tarafndan Giln a karld. Fakat Azerbaycan ve Anadolu daki mridler ile mnasebet ler kesilmemiti. Bu esnada Ak-Koyunlular arasndaki saltanat m cadelesi kesilmeksizin iddetli bir ekilde devam ediyordu. Bu mcadele den memleket harab oluyor, devlet gittike zayf bir duruma dyor ve A k-K oyunlu eli de maddeten ve manen kyordu. Nihayet 905 (1499-1500) de devlet ikiye taksim edildi. Azerbaycan, Errn ve Diyarbekir E lv e n d B e e, Acem ve Arab Iraklar ile Fars ve Kirman Y a k u b B e olu M u ra d a verildi. Dahil mcadelelerden memleket harab ve halk perian bir duruma dmt.
Trk tarihinde, hnedana mensup ahslarn vilyetlerin idare sine gnderildiklerini biliyoruz. Yine tarihimizde hkmdarn lm n mteakib hnedan azas arasnda saltanat mcadelesinin kma mas ndir grlen bir vkadr. Hatt, hnedan azasndan biri hkm dar olduktan sonra da akrabalar tarafndan rahat braklmyordu. Bu meselede Trkler de hkim olan telkki hak kuvvetlinin dsturu dur. Bu telkki Trkler Islm olduktan sonra da deimeyerek eskisi gibi devam etti. Ftih gibi bir hkmdarn bile bu telkkiye bal kal d, ancak hkmdarlk makamn eline geiren oluna nizm- lem iin kardelerini ldrmek hakkn verdii malmdur.

Tarihimizde saltanat veraseti iinin sk bir kaideye balanma mas devletin bana kuvvetli ahsiyetlerin gemesine imkn veriyorsa da yaplan mcadeleler Trk devletlerinin gelimelerini nledii gibi, daha mhim olarak da onlarn zayflama ve yklmalarnda en ba mili tekil ediyordu. te, A k - K o y u n l u devletinin yklmasnda da bu hususun pek mhim bir mil olduu grlyor.
Trkiyey e gelince, dirayetsiz bir hkmdar olduu phe gtr mez olan II. B a y e z id , bu yllarda devlet ilerini bsbtn paalara brakmt. Belerbeiler ve sancak beleri ve onlardan sonra gelenler

151

bulunduklar yerleri istedikleri gibi idare ediyorlar ve birok blgelerde halka bask yapyorlard. Harekete gemek iin bundan daha msait bir zaman olamazd. Bu sebeble Giln da bulunan e y h -H a y d a r m olu s m a il, yanndaki sdk birka kii ile oradan ayrld ve mridlerini toplamak iin Erzincan yresindeki Saru-Kaya yaylana geldi (905 = 1500). ah s m a il Saru-Kayadan adamlar gndererek mridlerini yanna gelmee davet etti. Bu davet zerine kyl ve gebe Trkler, grlmemi bir sevinle her taraftan blk, blk onun katma geldiler. Hatt bu mnasebetle Dulkadr ilinde gerdee girmek ze re bulunan bir gencin dvet haberinin gelmesi zerine sevinle Erzincan yolunu tuttuu anlatlr. ah s m a il her taraftan, koup gelen mridlerinin banda Azerbaycan a hareket etti. lk hedef irvan idi. ir v a n ah kolayca malup eden ah s m a il, A k K o y u n lu h k m d a r E lv e n d B e ile karlat. Nahivan yre sinde yaplan savata (907 Ram azan=1502 Mart) E lv e n d ar bir bozguna urad. ah s m a il zaferden sonra Tebriz e geldi ve orada hutbeyi 12 imam ve sonra da kendi adna okuttu. Bu suretle mezhebli S a fe v d e v le t i kuruldu (1502). ah s m a il bundan sonra stste zaferler kazanarak 10 yl iinde hkimiyetinin snrlarn Cey hun dan Frat a kadar uzatt; A k - K o y u n l u devleti ortadan kalkt ve Horasan da zbeklerin elinden kt. Bu devletin kurulmasnda ve bu suretle ran da ii mezhebinin hkim olmasnda en byk nes uliyet A k - K o y u n l u h n e d a n n n , sonra da O s m a n l h k m d a r II . B a y e z id indir. II. B a y e z id , lkesinin yan banda Islm lemini paralayc mezhebli bir devlet kurulurken devrin en kuv vetli ordusuna sahib bulunduu halde buna tamamen seyirci kald gibi, kendi tebasmdan binlerce kiinin bu devletin kurulmasna ka tlmasn da nlememitir. O sm a n l mverrihlerinden s fa h a n l H o ca M u h a m m e d in torunu H o c a S a d e d d in E fe n d i: Bana tc ald kt ol peld tti bidrk Etrki mrd diyerek szde ah s m a ili kk drmek istemitir. Gerekten S a fe v d e v le t in in kurulmasnda, X V I. yzyldan itibaren bilhassa meneleri bakmndan Trk olmyan melliflerin biroklarnca Etrk-i bidrk (anlaysz Trkler) denilen kyl ve gebe Trkler in ihmal edilmesi, onlara ehemmiyet verilmemesi balca mil olmutur. Bu keyfiyet X V I. ve X V II. yzyllarda O s m a n l d e v l e t in i n bana Anadolu da mhim gaileler aacaktr. S e l u k lu devrinde de bu ih malin ne ac sonular verdiini daha nce grmtk.

152

S a fe v d e v le t in in kuruluu Trkiyedeki iiler arasnda yle derin bir heyecan yaratmt ki, onlar birbirlerine ah sz ile selm veriyorlar, zahmetli yolculua katlanp ahlarn ziyarete gidiyorlard. Kendilerine ah yerine Peygamber in merkadn ziyaret etmeleri tav siye edildiinde: biz ly deil, diriyi ziyarete gideriz cevabn veriyorlard. Y a v u z S e lim in a h - s m a il e kar byk bir azimle giritii teebbs, liin Trkiyede daha fazla yaylmasn nlemi, Dou-Anadoluy u O sm a n l d e v le t in e kazandrm, ah s m a ilin zaferler silsilesine son vererek onu derin bir yese drm ise de, bil hassa Yenierilerin itaatsizlii, devlet erknnn onu n kadar meselenin ehemmiyetini kavramam olmalar yznden kesin bir netice vermemitir. Yukarda verilen ksa bilgiden de anlalaca zere, S a fe v d e v le t in i kuran unsur tamamen Trkler den mteekkildir. Bu unsurun ezici ounluunu da Anadolu lu gebe ve kyl Trkler meydana getiriyordu. a h - s m a il, yukarda sylendii gibi, Erzincan yakn nda bana Anadolu Trkleri ni toplayarak, buradan Azerbaycana yryp devletini kurmutur. Bu keyfiyet, S afe v d e v l e t in in balca dayana olan boy ve obalarn yurdlarnn bilinmesiyle daha iyi anlalmaktadr. K zl-Ba ulusunu tekil eden ilk kademedeki oymaklar unlardr: Ustacal-Usta-Haclu- ('S a fe v eserlerinde Ustaclu ), Rumlu, Tekeli, Zulkadr, amlu, Afar, Kaar. Bunlardan Ustacalular Sivas-Amasya blgesinden gitmiti. Rumlularm , Tokat-Amasya, orum , Koyul-Hisar, Bayburt ve Ispir kyllerinden mrekkeb bir teekkl olduu grlyor. Tekeli, adn Teke sanca denilen Antalya blgesinden almtr. Tekeliler arasnda Mentee (Mula blgesi) kyl lerinden de bir blk halk vard. Zulkadr, Mara, Elbistan, Yozgat blgesindeki Dulkadrl ulusuna mensup bir boydu. amlu, yazn Sivasn gney taraflarnda ve Uzun-Yayla da oturan, kn Haleb blgesinde yayan Trkmenler in Bedili, Harbendelu , nallu gibi oymaklarnn kollarndan meydanda gelmitir. Devletin kuruluunda ve ilk devirlerde asl mhim rolleri bu oymaklar oynamlardr.
Afar (A va r), Dulkadrlu Afar) (manlu Avar) , Haleb Tkmenleri

ve A k-K oyunlu Afarlarndan (daha nce ran a , gelen ve Kuh-Gilyede oturan Mansur Be Afarlar) teekkl etmitir. Kaar (K aa r) a gelince bu oymak X V . yz yln sonlarna doru, A k - K o y u n l u l a r devrinde, Anadolu mm Boz-Ok (bugnk Yozgat) blgesinden gelmi ve Azerbaycanda yurd tutmutu. kinci kademede bulunan teekklere gelince bunlar: Var
Alplu sak, epni, Cerid-Silspr, Turgutlu, Bayat, Bozcalu, Arabgirlu, Hns-

( Gndzl ve

153

lu, emigezekl ve dierleridir. Bunlardan Varsaklar ve epniler'in

devletin kuruluuna katldklarn biliyoruz. Birincilerin yurdu AdanaTarsus blgesinde, ikincilerinki de Trabzonun gney batsnda ve Camikde idi. Cerid-Silspr Dulkadrlu elinden ve Turgutlular Konya blgesinden gelmilerdi. Bayat ise Haleb Trkmenlerine mensuptu. Dierlerinin yurdlarn tadklat isimler gsteriyor. S a fe v d e v l e t i n in kuruluuna katlm, AzerbaycanlI teekkl olarak eskidenberi Gence ve Berdaa blgesinde oturan Karamanl teekkl ile Tlilerden bir zmre grlyor4 3 S . S a fe v d e v le t i kurucusu ah s m a il, 1525 ylnda vefat etti. Onun ok cesur ve yaman bir sava olduunu biliyoruz; ana dili trke idi. Kendisi farsa dan daha ok trke iirler yazmtr. Esasen S a fe v d e v le t in in ordusunda ve saraynda konuulan mutad dilin trke olduunu biliyoruz; fa ra daha ok yaz dili olarak kullanlyor du. Hi pbe yoktur ki, S a f e v le r in saray S e l u k lu la r n kinden daha fazla T r k idi. S a fe v d e v le t in in tekilt, selefi A k K o y u n lu la r n k in in ayn idi. Yalnz asker tekilta O sm a n lI lard takliden topu ve tfeki snflar katlmtr. Yine O sm a n lla r takliden a h -A b b a s zamannda (1587-2628) Ermeni, Grc ve erkelerden mteekkil bir devirme kuvveti de vcuda getirilmi ve mhim kumandanlklar bu zmrenin mensuplarna verilmi ise de bu sistem, ad geen hkmdardan sonra gelimiyerek gittike ehemimyetini kaybetmeye balamtr. Kzl-Ba ulusuna mensup Trkler, bu devirmelerden nefret ediyorlar ve onlara i(Kara-olu adn veriyorlard. S a fe v devletinin kuruluu balca u sonular meydana getir mitir: 1 - Islm leminin ortasnda bir ii dnyas vcuda gelmi ve
Iran tecrit edilmi bir duruma dmtr. Bylece bu lkenin slm

dnyasnda her bakmdan ( siyas, ktisad ve hars) oynad mhim rol da sona ermitir. Buna karlk S a fe v devleti ran a uzun bir za mandan beri zlenen siyas istikrar ve huzuru getirmitir. 2 - S a fe v devletinin kurulmas, Trkiye ile Orta A sya arasndaki hertrl alk ve mnasebetlerin kesilmesine sebep olmutur. Safevilerin ran, Anadolu ile Trkistan arasnda deta bir demir perde haline gelmiti.
435 Btn bu hususlarda, S a fe v devletinin kuruluuuda Anadolu Trkleri'ni rol

adl hazrlamakta olduumuz bir inceleme yazsnda tafsiltl bilgi verilmitir.

154

3Safev hareketi Anadolu dan altnc, fakat en devaml ve en kalabalk bir g hareketine sebeb olmutur. Bu gler randaki Trk unsurunu kuvvetlendirerek bu unsuru bilhassa Azerbaycan da nfusa da hkim bir duruma getirmi, buna karlk, Dou ve Gney DouAnadolu daki Trk unsurunu zayflatmtr. uras muhakkaktr ki, Dou-Anadolu S a f e v i idaresinde kalsayd, bir mddet sonra burada trkeden baka hibir dil konuulmyaeakt. O sm a n l idaresi bu bl gedeki gebe 'Trk unsurunu dahi yerinde tutamad. Onlarn bir ks m ran a., bir ksm da Orta-Anadoluya g olmak zorunda kaldlar. Btn bunlara ramen Anadolu ile randaki Trkler arasnda kltr mnasebetleri yzyllar boyunca devam etti. Bu hususta ozan larn halefleri olan klar, bilhassa byk bir rol oynadlar. K e r e m ile A sl, A r z u ile K a n b e r , ah s m a il, k G a rib gibi, ran Trkleri arasnda teekkl eden halk hikyeleri Anadolu Trklerinin de halk hikyeleri oldu. Buna karlk K r -O lu destan Anadolu da rana gitti ve bu destan onlarn da mill destan haline geldi. N asr e d d in H o c a fkralar da, K r -O lu destan gibi, Anadolu dan ran a gitmitir. S a fe v devletine so veren N d ir - a h dikkate ya bir ah siyettir. N d ir - a h (1736-1747), randan Afganllar ve Osmanhlar kardktan sonra Hindistan a kadar giden baarl seferlerde bulun mutur. N d ir - a h , Afar boyunun Krklu oymandan idi. Kendi sinde kavmi duygularn ok kuvvetli olduu grlyor. N d ir - a h , Osmanl hkmdar I. M a h m u d a gnderdii mektuplarda, O s m an l hnedanmn, kendi mensup olduu Trkmen kavminin en byk ailesi olduunu sylyor ve sk sk kavmi akrabalktan bahsediyordu. Osmanl divanndan giden mektuplarda N d ir in bu duygusuna katlndn gsteren bir ifadeye rastgelinemiyor. Pek muhtemeldir ki, ne O sm a n l h k m d a r I. M a h m u d , ne de onun devlet ricali bu akrabaln farknda deillerdi. N d ir ayn zamanda ran n i mez hebi ile slm lemindeki tecrit edilmi durumunu grerek meseleyi halletmek iin, samimiyetle harekete gemiti. Onun Snnilie kar meyli aka grlyor. Hatt hayatnn feci bir ekilde sona ermesin de ondaki bu Snnilik temaylnn mhim bir mil olduu syleniyor. Muhakkak ki kavmt duygular kuvvetli, inklp olan bu byk ah siyeti derin bir gaflet iinde bulunan Osmanl ricali takdir edememitir.
ran da siyas birlii, ayn asrn sonlarnda Kaar ( ran eserlerinde Kaar) hnedan kurdu. 1925 ylna kadar hkm sren bu hnedan,

155

randaki son Trk sllesidir. Kaarlar kendilerini daima Trk hisset miler, trke konumular ve atalarnn rana . H l g H an ile birlik te geldiklerine inanmlardr. Yukarda da yazld gibi, Kaarlar, X V . yzyln sonlarna doru A k - K o y u n l u l a r devrinde Anadolu dan rana gelmiler ve Azerbaycanda yurd tutmulard. Onlarn Anadoludaki yurdlar ise, Boz-Ok ( Yozgat) blgesi idi; X V I. yzylda balca oymak tan meydana gelmiti: am Bayad, Yva ve Aa-Koyunlu. Bu duru ma gre hnedan bu oymaktan birine (Y v a ? ) mensup olacaktr. Kaar adna gelince, bunun, bu oyman banda bulunan bir beden geldii muhakkaktr,3S . Kaarlar Anadolu dan ran a getiren belki de bu be idi.
Anadoluya Malazgirt savandan (1071) sonra balayan gler,

X III. yzyln sonlarna kadar srmtr. X IV . yzyldan itibaren g hareketleri aksi istikamette yani Anadolu dan rana yaplmaya baland. Grm olduumuz gibi, bu lkeye X IV . yzyldan itibaren Anadoludan gelen siyas kuvvetler hkim oluyorlard. Bunlar balca Uyrat A li P d i h , Celyir B y k e y h H a a n ve o b a n l K. k - e y h H a sa n n balarnda bulunduklar Moollar, Kara-Koyunlu, A k-K oyunlu, Safevi ailelerinin idaresinde olmak zere, Trkmenlerdir. Safeviler in devleti de, dayandklar asker zmre bakmn dan, Kara-Koyunlular ve A k-Koyunlularnki gibi, B a b r n gayet isabetli olarak vasflad zere, bir Trkmen devletidir. Afar ve Kaarlar n devleti de byledir. Bilhassa Kara-Koyunlular, Ak-Koyunlular ve Safeviler in faa liyetleri sonucunda rana Anadolu dan pek ok Trk gitti. yle ki, X V I. yzyldan itibaren Bat-ran, Rum-eli gibi, kavm ba kmdan Anadolunun bir uzants mahiyetini ald. Bylece biz Orta, Gney ve Dou-Anadolu daki Trk oymaklarnn kollarn, mezkr asrdan itibaren randa da grmekteyiz. te bugn Kuzey-Azerbay canda ve rann Gney-Azerbaycan ile dier baz eyletlerinde yaa yan Trk unsurunun pek mhim bir ksmn Anadolu dan gelmi, bu kyl ve gebe oymaklar tekil etmitir.

3 - Mool Devri ve Ondan Sonraki Zamanda Anadolu:


Mool istils zerine Anadoluya Trkistan, Horasan ve Azer

baycan dan pek ok Trkmen geldi ve memleketin her taraf bunlar


436
Kaar''n, als ad olarak kullanldm bildiimiz K a a a r n yenilemi bir ekli

olmas da muhtemeldir.

156

ile doldu. X III. yzyln ortalarnda, Seluklu lkesine yabanclarn Trkiye ve Trkistan adm vermeleri, bu husus ile ilgilidir. Fakat Trkistan dan yalnz Trk gebe topluluklar deil, onun yannda, yar gebe ve yerleik kyl-ehirli Trk unsurlarndan da mhim nfusun Anadoluya, geldii anlalyor 4 3 7 . Mool istils sonucunda Trkistann yaanmyacak bir duruma gelmesi bunda en mhim bir mil olmutur. Hatt randan da, aydnlardan, tcirlerden ve sanat krlardan mhim bir zmrenin geldiini biliyoruz. Anadoluya, gelen Trkmenler'in bir ksm, bu lkede kendi yaaylarna uygun yerler bulamamlar, ormanlk ve dalk yerlerde yurd tutmak mecburiyetin de kalmlard. Bunlarn Mara blgesindeki ormanlarda yaayanlar na Aa-Eri (Orman adam) ad verildi 4 3 8 . Bu yaamann sonucu olarak Aa-Eriler in torunlarnn mhim bir ksm aa iilii ile megul oldular. Bunlar Tahtac olarak vasflanan zmredir.
Trkmenler beraberlerinde eyh ve dervilerini de getirmilerdi. Bunlarn Mslmanl sath olup eski Trk din inanlarn kuvvetle tayorlard. Bu eyhlerden birisi, B a h a s h a k , Malatyann Sumeysat ( Samsat) yresindeki Trkmenler arasnda yayordu. Yannda birka mridi ile ibadet ve riyazet ile megul olan B a b a s h a k bu yaay ve szleri ile Trkmenler zerinde byk bir tesir yapyordu. Trkmenlerin bu gibi ahsiyetlere eskiden beri korku ile kark bir sayg ve ballk duyduklarn biliyoruz. B a b a s h a k , devrin hkm dar II. G y a s e d d in K e y h s r e v ile bir ksm devlet ricalinin din ve ahlk kaidelere aykr bir hayat srdklerinden bahsederek Trk menleri ayaklandrd. aret edildii gibi, durumlarndan memnun olmayan ve B a b a s h a k n Peygamberliine inanan Trkmenler ha rekete getiler ve zerlerine gnderilen Seluklu kuvvetlerini bir biri arkasndan yenilgilere urattlar. B a b a s h a k Am asya yaknnda tutulup ldrld halde onlar peygamberlerinin yardm getirmek zere ge ktn syliyerek hareketlerine devam ettiler. Nihayet, iinde Frank valyelerinden bir birliin de bulunduu Erzurum sn rndaki Seluklu ordusu Krehir yresinde, M alye ovasnda B a b a s h a k Trkmenlerinin ounu imha etti (1240). Bununla beraber B a b a s h a k m mridleri onun btin inanlarn devam ettirdiler. Bunlarn ileri gelenlerinden Horasanl H a c B e k ta , kendi adn tayan tarikat kurdu. Bu ayaklanmann gerek sebebi, Tiirkmenlerin
437 s. 567-594. 430 Bu Trk topluluu hakknda: F. Sm er, Aa-Eriler , Belleten , X X V I, s. 521-528. Bu hususta: F. Sm er, Anadoluy a yalnz gebe Trkler mi geldi ?, Belleten , X X I \ ,

157

iktisaden sknt iinde bulunmalar ve onlara yalnz istismar edilen unsur gz ile baklmasdr. Bu telkki Osmanl devrinde de devam etmi ve bu devletin de bana birok gaileler amtr. Bu hnedanlar siyas faaliyetlerinin ilk zamanlarnda eldalar Trkmenler den gzelce fay dalanyorlar, sonra kullardan mteekkil hassa ordusuna sahip olunca onlar hizmetlerinden ayryorlard. Ancak mkl bir duruma d tkleri zaman yeniden Trk oymaklarndan istifadeyi dnyorlar, hatt bazan onlar evld--ftiln gibi szleri ile okuyorlard. 1240 ylndaki B a b a s h a k ayaklanmas S e l u k l u devletinin manen nekadar zayf bir durumda olduunu gstermiti. Bunu anla yan Iran daki Mool kuvvetleri kumandam B a y c u , 1243 ylnda Sel uklu lkesine yrd. Sivasn takriben 80 km. dousunda bulunan Kse Da da yaplan savata Seluklu ordusu kendisinden sayca az olan Mool ordusuna utan verici bir ekilde yenildi. Bu yenilgi zerine Seluklu devleti Moollar n tabiiyeti altna girdi ve bir mverrihin ifadesiyle knt, dknlk ve feryat devri balad. Seluklu tahtnda bulunan hkmdarlarn liykatszlklar ve bir ksm Iranl veya on larn oullar olan devlet ricalinin hi bir ahlk kaide tanmayan ih tiraslar yznden Mool tahakkm gittike arlam ve Moollar 1277 ylnda Trkiye nin idaresini fiilen ellerine almlardr. Bu tarih ten sonra Seluklu sultanlar Mool hanlarinn alelde tbileri duru muna dmler ve gittike ehemmiyetlerini kaybetmilerdir. Son Seluklu Sultan II. G y a s e d d i n M es u d un 1308 ylnda Kayserideki lm memlekette her hangi bir heyecan yaratmad. Seluklu hkmdarlar kendi hkimiyetleri iin olduu kadar Moollar a kar da en mhim kuvvet olan Trkmenleri etraflarna toplamak dirayetini gsteremediler; bilkis, onlarla mcadeleye giritiler ki bu da Moollarm gittike hkimiyetlerinin artmasna ve kendilerininkinin de zayf bir duruma dmesine sebeb oldu.
Anadolu da Moollar a kar mcadele eden biricik unsur Trk

gebe topluluklar yani Trkmenler idi. Daha nce de iaret edildii gibi, Trkmenler, topraa balanb yerleince bir mddet sonra ken dilerine Trkmen denilmeyip Trk ad veriliyordu. ehirlerde X III . yzyln birinci yarsnda epeyce Hristiyan nfusu vard. Bunlar asrn ikinci yansndan itibaren ehemmiyetlerini kaybetmee balamlar ve X IV . yzyln birinci yarsnda ehirlerde de aznlk durumuna d mlerdir.
Seluklu hkmdarlar ve yahut onlar adna iktidar ellerinde tu tanlar, gebe unsuru ile yerleik unsuru birletirip Moollar a kar

158

bir mdafaa kuvveti vcuda getiremediler. Bilkis Trkmenler e kar Moollar a dayandlar. B a b a s h a k isyan Trkmenler in devlet idaresinden hi memnun olmadklarn aka ortaya koymutur. Y ok sul bir durumda olduklar anlalan bu Trkmenler, daima grld gibi, her halde tahsildarlarn haksz ve hain muamelelerine de maruz kalmlardr; Seluklu sultanlar nn Mool labiiyyeti altna girmeleri zerine devlete kar bsbtn itaatsizlik gsterdikleri gibi, Moollara . da ba emediler. X III. yzyln ikinci yarsndan itibaren Seluklu sultanlar bunlar itaat altna alacak bir kuvvete sahip deillerdi. Bu sebeble ilk tlhanl hkmdar H l g (1256-1265), Anadolu daki Mool kumandanlarna Trkmenler i tenkil etmeleri buyruunu ver m iti4 3 9 . Moollar bilhassa Sivas ve Kayseri blgesindeki Trkmenler ile Aa-Eriler e saldrdlar. Moollar onlardan biroklarn ldrdler ve Aa-Eriler e ar bir darbe indirdiler ise de onlarn ou gney c inerek Memlk topraklarna snd 440. b n e d d a d 4 4 1 S u lta n B a y B a rs (1260-1277) zamannda 40 000 evden ziyade Trkmenin geldi ini, bunlara Gazze-den Antakya ve Sise (bugnk Kozan) dek olan snr blgesinde yurd gsterildiini, belerinin ouna Hallar dan alnm yerlerde dirlikler verildiini sylyor. Gerekten hi bir zaman da Suriye de Memlk devrinde olduu kadar Trkmen toplanmam tr. Mamafih bu Trkmenler in ou bu lkede daim olarak yaam yorlar, yaz gelince Anadoluya, kp Mara blgesinde, Uzun-Yaylada ve Sivasn gney taraflarnda oturuyorlard. Bu Trkmenler de aada yeniden bahsetmek zere imdi tekrar Anadoluya, dnelim. Her nekadar Moollar, Trkmenleri malp etmekte iseler de, sarp yerlede yurd tutan Trkmenler in faaliyetlerine bir trl son ver emiyorlard.
Trkmen belerinden

e m s e d d in

M e h m ed

B e , 1277 yln

dan nceleri Erzincan ve Bayburt evresini hkimiyeti altna alm ve


Trabzon dalarm kendisine dayanak edinmiti. Bu Trkmen beinin Sinop tan A ym tab a dek uzanan blgede geni lde yama ve tah-

riblerde bulunduu bildiriliyor. Moollar bir baskn ile M eh m ed B e i bozguna uratmlar, fakat bu defa da kendileri ayn eyi (yani yama)
439 Cl. Calen, Quelque textes negliges concernant les Turcomans de Rm , Byzantion, X IV , s. 131-139; F. Sm er, Aa-Eriler, s. 524. 440 Gsterilen yerler. 441 B ay-Pars tarihi, trke tercmesi . Y a ltk a y a , (T.T.K.), stanbul, 1941, 155, 171.

yapmaya balamlardr. Nihayet A b a k a , C e l y ir T o k u yu gnderdi. T ok u d a bu Tiirkmenleri tenkil etti 442. 1277 ylnda M sr-Suriye Trk memlklei hkmdar B a y -B a r s bata iktidar elinde tutan M u in u d -d n P e r v n e olmak zere Sel uklu devleti ileri gelenlerinin daveti zerine Anadolu ya yrd ve Elbistan ovasnda yukarda ad geen T o k u ve T u d a u nun kuman dasndaki Mool ordusunu ar bir yenilgiye uratt. Mehur C e l y ir I lg e y N o y a n n olu olan T o k u ile S u ld u s S o d u n N o y a n n olu T u d a u n da sava meydannda kaldlar. B a y -B a r s K ayseriye geldi, fakat kendisini dvet eden P e r v n e ve dier devlet ricali onunla i birlii yapmayarak Tokat a katlar. B a y -B a r s byle bir hareketi beklememekteydi. Onu, elinden hi bir ey gelmeyen halk ve Trk menler desteklediler. Bu Trkmenler in banda Karaman-oullar Tiirkmenleri geliyordu. Bu Trkmenler Ermenak yresinde yurd tut mulard. Onlarn Mool istils zerine Errn dan ilk nce Sivas ta raflarna gelmeleri ve orada B a b a s h a k ayaklanmasna katddktan sonra Ermenak evresine g etmi olmalar mmkndr. Aileye adn vermi olan N u r e d d in S f (Sofu) olu K a r a m a n , I-el blgesinde Ermeniler ile mcadele etmi ve A k s a r a y ye gre 4 4 3 Konya yaknnda 1261 de Seluk kuvvetleri ile kanl bir sava yapmtr. Bu ailenin A f ar boyundan olduuna dir Y a z c o l u nun4 4 4 ifadesinin doru ol mas mmkn ve hatt belki muhtemeldir. B a y -B a r s n Anadoluya gelmesini frsat b ile n -K a r a m a n -o lu M eh m ed B e Konya zeri ne yrd (1277). M eh m e d B e in buyruundaki Trkmenler, za mann mverrihi tarafndan kzl brkl ve aya arkl olarak va sflanyor445. M e h m e d B e Konyay zaptetti ve tarihlerin C im ri adn verdikleri bir S e l u k lu ehzadesini tahta kard. M eh m ed B e de vezir oldu. lk alman kararlardan biri bundan sonra devlet dairesinde, sarayda, toplantlarda trke den baka dil konuulmama442 Muktebt'i Reidi , yay. M u ham m ed efi, Lahur , 1945, X L V I mektub, s. 273278. Mektub M u in u d d in P e r v n e tarafndan yazlmtr. Mektuplarn yaynlaycs rah metli M u ham m ed ef\ bu mektupta geen em su d d in M ehm ed B e in Karaman olu olduunu sylyorsa da, mektuptaki yer adlar byle bir hkme imkn vermemektedir. 443 Msmeret ul-ahbr, yay. O sm an T u ra n , (T.T.K.), Ankara , 1944, s. 71. ada bir Ermeni kaynana gre Karaman Ermeniler ile yapt bir savata ald yaralardan, ok gemeden, lmtr (Cl. Cahen, Notes pour Vhistoire des Turcomans d'Asie M ineure au X I I I e
sikcle, J. A.,

1951, s. 344).

444 Seluk nme, Topkap Saray, Revan ktp., nr., 1390. 445 b n B b , el-Evm ir-ul-Aliyye fl-u m r iI-Aliyyc, (T.T.K.), tpk basm, Ankara, 1956, s. 696.

160

S hakknda id i4 4 6 ki hu, Trk kltr tarihi bakmndan mhim bir hdisedir. Konuulmas istenmeyen dilin farsa olduu muhakkaktr. Bu karar her halde yalnz M e h m e d Bein deil, o zaman says epey ce fazlalam bulunan aydn Trkler in de duygusunu ifade etmi olsa gerektir. Esasen bu esnada klsik Trk edebiyat da ilk mahsllerini vermee balamt.

M e h m e d 'B e Trkmenler i istihfaf eden vezir F a h r u d d i n A 1inin oullarn da yenerek durumunu kuvvetlendirdi ise de, Moollar n gelmesi neticesinde l-el e ekilmee mecbur oldu. Gerekten BayBarsn Suriye ye dnmesi zerine Mool han A b aka mhim bir kuv vetle Anadoluya, geldi. Elbistan savanda ldrlen Moollar n c n Trk halkndan ald ve Kayseri den Erzuruma kadar olan yerlerde katlimlar, yamalar ve tahribler yaptrd ki, Memlk mverrihleri ldrlenlerin 200 000 kii olduunu yazarlar 4 4 7 . K a r a m a n -o lu M eh m e d B e e gelince onun zerine Mool ehzadesi K o n g u r t a y gn derilmiti. M e h m ed B e Moollar a kar yiite mdafaaya giriti; fakat, bizzat kt bir keif hareketi esnasnda Moollar n ok ya muruna tutularak iki kardei ile birlikte ehid dt. te, K on ya da Trk dilinden baka hi bir dilin konuulmamasn isteyen M eh m ed B e in hayat byle hazin bir ekilde sona erdi. Bununla beraber M eh m ed B e in lm ac bir kayb olmusa da Karamanllarm kuvveti krlmam ve Moollar ile mcadele azimleri zayflamamt. Onlar Anadolu Trklnn Tatarlara . kar en mcadeleci unsuru olmu lardr. G a z a n H a n Karamanllar , devletinin dmanlarndan biri sayyor ve hkimiyetinin batya uzanmasnda balca engel olarak onlar gryordu. M eh m ed Bein hareketlerine baklrsa, onun Seluklu devle tinin idaresini eline alarak Moollar memleketten kovmak gayesini gttne hkmedilebilir. Bilhassa Memlkler den kuvvetli bir des tek grse idi, baarya ulamas her halde imknsz deildi.
Bizans ucuna gelince, bu uzun hudud blgesinde Trkmenler es kiden beri kalabalk kmeler halinde yayorlard. Mool istils ve basks zerine bu uc blgelerindeki Trkmen kmelerinin nfuslar pek fazlalamt, y le ki, corafyac b n - S a id 4 4 8 (lm 1274 veya 1286), bunlardan yalnz Denizli blgesinde yaayan Trkmenler in 200 000 adr kadar olduklarnn rivayet edildiini yazar. Bu Trkmen446 bn Bibi, s. 696; H o u tsm a yay., s. 326.

447 Hatt onlarda ldrlenlerin 500000 kiiyi bulduu bir rivayet olarak kaydedilir. 448 Kitb bast il-arz, T e tu a n , 1958, s. 117-118.

161

ler B iz a n s topraklarna aknlar yapyorlar, elde ettikleri tutsaklar satyorlard. Bununla beraber bu Trkmenler hayatlarn yalnz akmchk yapmakla geirmiyorlar, yaptklar kilimleri de harice satyorlar, M sra , ve baka yerlere kereste gnderiyorlard449. B a r t h o ld 4 5 0 bu Trkmenler in kilim imali yapma sanatn Orta A sya dan getirmi ol malarnn pek muhtemel olduunu yazyor. Bu Denizli (asl ad: Donuzlu) Trkmenleri X III. yzyln ikinci yarsnda denize ulaarak bugnk Mula blgesinde Mentee beliini kurdular. S e l u k lu devletinin zayflamas zerinde Denizlide n a n - o u l l a r ve spar ta ile Antalya blgesinde, yine Trkmenler tarafndan H a m id -o u lla r b e li i kurulmutur. Ktahya dolaylarnda da mhim bir Trkmen kmesi vard. 1277 ylnda bu blgede Germiyanllarm yaad grlyor. Bunlar 1240 tarihinde Malatya blgesinde bulunuyorlard. Onlar bu tarafa Mool basks zerine 1260 tarihinden sonra gelmi olsalar gerektir. BatAnadolu nun dier blgelerini de, A y d n - o l u M eh m ed , S a r u -H a n ve K a r s i adl beler atlar ve A y d n - o u l l a r , S a r u h a n -o u lla r (M anisa blgesinde), K a r a s i - o u ll a r (Balkesir blgesinde) beliklerini kurdular. Bu fetihler X IV . yzyln ilk eyreinde sona ermiti. Marmara blgesi ise St yresinde yaayan O sm a n B e ve olu tarafndan alnd. O sm a n da bir Trkmen bei idi; babas E r t u r u l, oyma ile birlikte Sde Ankara taraflarndan gelmiti. Bunun Mool basks zerine 1277 yhndan az sonra olmas muhtemel dir. O sm a n l ailesinin atalarnn Anadoluya gelileri meselesine ge lince, onlarn Mool istils sebebi ile -yaamakta olduklar Merv ya knndaki Mhnd an An-Anadoluya geldikleri hakknda eski O s m an l tarihlerinde bulunan rivayeti reddetmek iin hibir sebeb yoktur Uc Trkmenleri, S e l u k lu la r n H a l s e fe r le r iuden sonra bir daha ele geiremedikleri Bat-Anadolu ile Marmara blgesini ko layca fethettiler ve orada yerletiler; o blgeleri yle trkletirdiler ki, oralar X V I. yzylda Anadolu da en az hristiyan nfusu bulunan yerlerin banda geliyordu. Bata A y d m - o u ll a r olmak zere, bu Trkmen beleri trke eser yazdrmak ve tercme ettirmek suretiyle Trk kltrne de hizmet ettiler. O rh a n B e in (1326-1359) div nnda trke nin resm dil olarak kullanldm biliyoruz, K on yada trke den baka dil konuulmamasn isteyen K a r a m a n -o lu M eh449 Gsterilen yer. 450 A Short history o f the Turkman people , s. 130. 451 X IV . yzyldan beri Mhn^sL mhim bir Trkmen topluluu yaamakta idi.

162

m e d B e in X IV . yzyldaki haleflerinin divnnda trkenin yaz dili olarak kullanld zerinde elimizde hibir delil yoktur. E b S a id B a h a d r H a n n lm zerine (1335) Moollar ara snda iddetli bir i mcedale balad. Buu sonucunda Anadolu belikleri tam bir istiklle kavutular. Artk Trkiyenin gneli gnleri balamt. Memeleket bolluk iinde, halk mesud idi. Mool hkimi yetinin zdrabl devri geride kalmt. Btn ehir ve kasabalarda balarnda ahi isimli reisleri bulunan esnaf ve san atkr dernekleri vard. Bunlar silhl olup, beled kuvveti temsil ediyorlard; btn gn alan dernek mensuplan geceleri dernek merkezinde toplanarak sohbet ederler, trkler arp raksederler idi. Bunlarn dernek mer kezleri ayn zamanda misafirhne hizmetini de gryordu. Bir A na dolu ehrine uzak yakn yerlerden gelen yabanclar bu ahi odalarnda pek scak bir konukseverlik gryorlard. Bu konukseverlik Trk ol mayan yabanclar hayretler iinde brakyordu. Ahiler ortadan kalk tktan veya ehemmiyetlerini kaybettikten sonra ehir ve kasabalarn ileri gelenleri konuk odalan tesis ederek bu gelenei devam ettirdiler. Kylerde ise aalann, ayn gaye iin odalar vard. Hatt bir aann bazan iki odas olup, bunlardan biri yoksul yolcular iindi. Bu yok sul yolculara son zamanlarda kara misafir deniliyordu. Trkler de en eski zamanlardan beri tima yardm duygusunun ok kuvvetli oldu u bir vkadr ve bu, her zaman yabanclarn dikkatini ekmitir. Yemek zerine gelen bir kimse mevkii, kavmiyeti ve dini ne olursa ol sun, samim bir ekilde yemee buyur edilir, eer a olduu halde ye mez ise bu, ayb saylrd. Bu keyfiyet her halde yemek yenildiini gren kimsenin, o yemekte bir hakk olduu telkkisi ile ilgilidir. Ahiler ayn zamanda siyas bakmdan da ehemmiyetli bir zmre idiler. Yukarda da iaret edildii gibi, hepsinin silhlan vard. Bel lerinde ya bir yataan, ya da bir saldrma bulunurdu. Birok ehirle rin, hkmdar adma, ahiler tarafndan idare edildiini biliyoruz.
Anadolu ya igal kuvvetleri olarak gnderilmi olan Mool lar balca Tokat, Am asya, orum, Kr-ehir, Kayseri ve Sivas evresinde yayorlard. Bunlara umumiyetle Tatar denilmektedir; baz eserler de de Kara-Tatar ad veriliyor. Bunlara kara sfatnn verilmesi, ara larnda K u in (moolca: kara) Tatarlar m bulunmasndan m, yoksa siyas ehemmiyetlerini kaybetmi olmalarndan m ileri gelmitir? Bizce ikinci ihtimal ok kuvetlidir. Tahrir defterlerinde bunlardan baz oymaklara Mul da denilmektedir. Bu Tatarlar artk ta mamen Mslman idiler. Bunlarn hepsi Mool meneli olmayp,

163

aralarnda Uygur ve dier Trk kavimlerinden mhim zmreler de vard. 1337 ylnda bu Tatarlar'n banda E m ir E r e tn a bu lunuyordu. E r e t n a Uygur TurfcZerindendi; iyi bir tahsil grm t ve arabay da fasih bir ekilde konuuyordu. E r e tn a 1343 yln da, Tebriz deki lhanlk tahtna oturan S le y m a n H a n ve asl iktidar elinde tutan o b a n l E m ir e y h -H a s a n yendikten sonra, Orta ve Dou-Anadolu nun.mhim bir ksmna mstakillen h kim oldu. daresi altnda bulunan halk, kendisine K s e -p e y g a m b e r dedirtecek derecede adletle idare etti (lm 1352). Halefleri, E r e tn a gibi dirayetli olmadklarndan iktidar onlara kadlk, vezirlik ve niblik yapan K a d B u r h a n e d d in in eline geti (1380). K a d B u r h a n e d d in Ouzlarm Salur boyuna mensup olup, beinci dedesi M eh m ed , Mool istils zerine Harizm den Anadoluya, gelmiti. Buna gre M e h m e d Manglak taki Salular a mensup olmaldr. B u r h a n e d d in Trkiye tarihinde ei bulunmayan dikkate yn bir ahsiyettir. Tarihimizde ondan baka mlk bir memuriyetten h kmdarlk mevkiine geen baka bir ahsa rastgelinmez. B u r h a n e d d in orta ve yksek tahsilini M srda yapmt. Hkmdar olduktan sonra, k geceleri fkha (slm hukuku) dir bir ka eser kaleme alm tr. Ayrca dilde de iirler yazyordu. Bu mstesna ahsiyet, hizme tindeki belerden A k - K o y u n l u bir arpmada ldrld (1397). T im u r Anadolu seferinden dnerken, otuz-krk bin adr olan un-nehr a grmeye karar verdi. Kaynak larn ifadesinden onun bu kararnda kavm duygusunun mil olduu eklinde bir netice kyor gibi isede gerekte T im u r bunlar ile kendi ulusunu takviye etmek ve onlar Mvera un-nehrin hudut blgesinde yerletirmek gayesini dnmtr. T im u r, tpk srek avnda olduu gibi, bunlarn ounu ordusu ile bir yay iine alarak zorla Anadolu dan grd. Halbuki bunlar, Anadolu da rahat bir hayat sr yorlard; burada domu ve bymlerdi. Onun iin baz Timurlu kaynaklarda onlara Kara Tatar Trkmenleri deniliyordu; Kara Tatar lar yolda kamaya teebbs ettilerse de ar bir ekilde cezalandrldlar. spanyol elisi Cla v ij onun, Damgan n dnda grd kafatas kule leri bu zavalllara ait idi 4 5 2 . Bunlarn Trkistana gtrlenleri TiKara-Tatarlar Mvea
452 Eserin. ngilizce ve trke tercmelerinde Ak-koyunlular deniliyor ki, ok yanltr.

IC a r a -Y l k

O sm a n tarafndan

Eserin en son spanyolca yaynnda dala doru olarak: Tartaros blancos (Ak-Tatarlar) grl yor (Embajada Tamorln , yaynlayan F. L o p e z E s tra d a , Madrid, 1943, s. 92, 123).

164

m u un lmn takib eden karklk yllarnda Anadoluya kamak istemilerse de bu teebslerinde muvaffak olamamlardr.
Kara- Tararlar n az bir ksm saa ve sola kamak suretiyle A na dolu da kalmt. Bunlar arasnda, S e l u k lu devrinde Anadolu daki

Sam aar N o y a n n ailesi de vard. e le b i M eh m e d Samsun seferinden d nerken Iskilib yresinde bu Tatarlar n bir ksmn grm ve onlar, balar M in n e t B e olu ile birlikte Rum-eli ye grmtr. Tahrir defterlerinde bu Kara-Tatarlar m urada burada kalntlarna rastgelinmektedir. X III. yzyln ikinci yarsnn ortalarnda kalabalk sayda bir
epni kmesinin Sinob taraflarnda yaad grlyor. Bunlar kar

Mool vlilerinin en dili olarak vasflanan K u in - T a t a r

klklardan faydalanarak Sinobu almak isteyen T r a b z o n -R u m i m p a r a t o r u n a kar, ehri baar ile madfaa etmilerdi. Bu epniler in, Samsunun dousundan Giresun a kadar uzanan ve Canit (Canik) denilen blgenin fethinde mhim bir rol oynamalar ve Ordu bl gesinde kurulmu bulunan H a c - E m r l i b e li i ni bunlara men sup olmas muhtemeldir. 1381 ylnda Giresun, H a c -E m r li S le y m an B e tarafndan fethedilmitir. Bu tarihte biz epniler i Tirebolu nlerinde gryoruz. C la v ij onun seyahat-nmesinden, epniler in Trabzon-Erzincan arasnda da kuvvetli bir varlk gsterdikleri anla lyor453. Trabzon blgesi, 1462 ylnda F a tih tarafndan almak su reti ile Kuzey Dou-Anadolunun fethi tamamlanmtr. Daha nce de iaret edildii gibi, X III . yzylda Suriyede kala balk bir Trkmen kmesi yayordu. Bu kmenin pek mhim bir ks m yazn Sivasn gney yrelerine ve Uzun-Yayla ya kyordu. Bun lara amlu, am Trkleri veya am Trkmenleri deniliyordu. Bu Trk menler Boz-Ok ve -Ok eklindeki eski Ouz ikili tekiltn muhafaza ediyorlard. Byk siyas hdiselere, yer deitirmelerine ramen, bu ikili tekiltn devam etmesine hayret edilir. Boz-Oklar, Haleb evre sinde ve Am ik ovasnda yayorlard. Bu Trkmen kmesindeki BozOklar balca u boylar tarafndan temsil ediliyordu: Bayat, Avar, Be-Dili, Der. Boz-Oklar dan birok tannm aileler kmtr. Bu ailelerin banda D u lk a d r lla r gelmektedir. Fakat bu ailenin hangi boydan olduu bilinemiyor; Bayatlar a mensub olmas muhtemeldir.
Boz-Oklar dan dier bir aile de n a l- o u l l a r dr. Bu ailenin banda bulunduu teekkl n a l l u adn tamaktadr. Bu teekkl
453 Embajada a Tamorlan, s. 83.

165

Ak-K oyu nlu faaliyetine katlm, bir oyma

arnlu boyu

arasnda

ran a , gitmi, baz kollar da Amasya, Samsun ve ankr taraflarnda

yurd tutmutur. K p e k -o u I I a r nn ve G n d z -o lu lla r nn Avar dan, B o z c a - o u l l a r nn Bayattan olduklar anlalyor. H arb e n d e - o u l la r mn ise hangi boya mensup bulunduklar bilinemi yor. Bu adn Ilhanl hkmdar H a r b e n d e den alnm olduu g rlyor. H a r b e n d e lu teekkl, bilhassa Malatya blgesinde yurd tutmutur. Bu teekkln rana giden kolunun adnn, hkmdarnki gibi, H d b e n d e lu ya evirildiini biliyoruz. IIar bendelulardan baz obalar da X V II. ve X V III. yzyllarda Orta ve Bat-Anadoluya gelmilerdir.
U-Oklar a gelince, bu kolda, bir b oy mstesna ( avundur) , dier lerine mensup teekkller grlmekle beraber, bunlarn nfusa, kalabalk olanlar, Yregir, K nk, Bayndr, Salur ve E ym ir dir. Bu kola mensup olduunu bildiimiz aileler, R a m a z a n -o u lla r ve z e r -o u lla r dr. -Oklar ukur-Ovaya gmeden nce, her halde A m ik ovasnda ve Tarablus taraflarnda yayorlard. am Trkmenleri, 1294 ylnda Sivas a , girerek ehri yamalam

lar ve Kayseri blgesinde de son S e l u k lu hkmdar II. G y a s e d d in M e s u d u uratran hdiseler karmlard. E b S a id B a h a d r H a n n lm zerine (1335) Moollar arasnda ba gsteren m cadeleden faydalanan bu Trkmenler, 1337 de Elbistan yresinde D u lk a d r l b e li in i kurdular. Ayn asrn ikinci yarsnda, U zun-Yayla da Kara-Tatarlar sktrmaya balayan am Trkmenler buralar da yama hareketlerinde de bulunuyorlard. X V . yzyl balarken onlar iin beklenmeyen sevindirici bir hdise oldu ki, bu da T im u r un Kar a-Tatarlar n ounu Anadolu dan grmesi idi. Trkmenler ge cikmeksizin Tatarlar dan boalan yerlerde, bilhassa bunlardan Yozgat blgesinde yurd tuttular. Bu yurd tutanlar Trkmenlcrin Boz-Ok ko lundan olduklar iin bu blge Boz-Ok adn ald. Yozgat blgesine v e rilen bu Boz-Ok ad Cumhuriyet devrine kadar muhafaza edildi 4 5 4 . Oklara gelince onlarn pek ou Trk-Memlk ordusunun yannda Ermeni krann elinde bulunan ukur-Ova blgesinin fethinde bu lunmu ve burada yurd tutmutur.
Ankara felketinin en mhim sonucu, bilindii gibi, Y ld r m B a y e z id in tamamlamak zere bulunduu Trk birliinin yeniden
454 tr. Mill Lir htra olan Boz-Ok adnn kaldrlmasnn sebebini anlamak gerekten g

166

paralanmas idi. Y l d r m

B a y e z i d in lkesine dahil bulunan K e

mah kalesi ancak 1515te tekrar O sm a n l idaresine girebildi. Bununla

beraber, Trk halk, X IV . yzylda olduu gibi, bu yzydda da mut lu bir hayat geirmitir. 1432 ylnda Trkiyeden, geen bir Fransz gezgininin intibalar, bir asr nce Anadolu y\ dolaan b n B a t t t a nnkinden (1332) farkszdr. yzyln ikinci yarsnda ve X V . yzyln balarnda, Tr kiye Trkleri nin kyafetleri, umumiyetle Orta Asya Trklerininkinin ayn idi; ayaklarnda -kadnlar da dahil olmak zere- krmz izmeler vebalarnda da kzl brk vard. Ozanlar X IV . yzylda olduu gibi, bu yz ylda da ellerinde kopuzlar ile her tarafta dolayorlar ve D e d e -K o r k u t destanlarn sylyorlard. Bu destanlar o kadar ilgi gryordu ki, din eserlerde dahi onlarn yanklarna rastgelinir 4 5 5 . Saraylar a ge lince, durum buralarda da dardakinden farkszd. Tebriz deki KaraKoyunlu saraynda,

X IV .

C ih a n - a h , O sm a n l elisine ktphnesinde

bulunan uygurca bir Ouz-nme ye dayanarak babas K a r a - Y u s u f B e ile S u lta n M u ra d n O u z -H a n soyundan geldiklerini syl yordu 456. Evvelce de iaret edildii gibi, Bu Kara-Koyunlu hkmdarn dan bize trke iirler de gelmitir. hnedamna gelince, bu hnedan O u z -H a n n oullarndan B a y n d r - H a n n soyundan gelmekle nyordu. A k - K o y u n l u devletinin kurucusu K a r a - Y l k Os m an B e , kendisinin S e l u k lu hanedan ile akraba olduunu sy lyordu; ba hanmnn ad da S e l u k H a tu n idi. Bu Ak-Koyunlu beinin ada olan e le b i M e h m e d in kznn ayn ismi tadn bildiimiz gibi, K a r a - Y l k O sm a n B e in torunu U z u n -H a s a n B e in htununun ismi de S e l u k - a h id i. Yine bu hnedana mensup K l - A r s l a n adl bir be tandmz gibi, K a r a - K o y u n 1u hnedan mensuplarndan biri de ayn ad tayordu. Ak-Koyunlular, Bayn dr boyunun damgasn devletlerinin resm almeti olarak kabul et miler ve onu paralarna, kitbelerine ve resm vesikalarna koydur mulardr. Hnedan azasma mensup baz beler Bayndr adn alm lardr ki, Krd belerinden bir kann da ayn ad tad grlyor.
A k-K oyu nlu
455 Mesel Hac Bekta- Veli Velyetnmesi'nde (hazrlayan A b d lb k i G lp m a rl,
stanbul, 1958, s. 73) ve Sahuk-nme de (A, E rz i, Ak-Koyunlu, ve Kara-Koyunlu tarihi hakkn da aratrmalar, Belleten , say 70, s. 193-202).

Diyarbekir deki

456 k ru lla l Behet ut-tevrih, Nurosmaniye k t p n r . 3059, s. 307, trke tercmesi N ih i A ts z , Dokuz B oy Trkler ve Osmanl sultanlar tarihi, stanbul , 1939, s. 27.

167

riyye)

U z u n -H a s a n B e , A k-Koyunlu tarihinde, (Kitb- DiyrbekO u z -H a n n torunu olarak vasflanyor.

K a r a m a n hnedannn da O u z -H a n dan geldiini iddia etti ini biliyoruz. M v e r r ih Aynye gre 457, hanedana adm vermi olan K a r a m a n n, O u z -H a n adl bir kardei vard. i k r de 4 5 8 ise O u z-H a n , hanedana mensup olmayan K a r a m a n d e v l e t i be lerinden biri olarak grlyor. Biz tahrir defterlerinde, l-iV de, Selinti-Anamur yresinde oturan, Ouz-Hanl adl bir oymaa rastgelmekteyiz.
Osmanllar a gelince, trkeyi daha O rh a n B e zamannda resm dil yapm olan bu hnedan da Trklk veya Ouzculuk ce reyannn tesiri altnda kalmtr. P a u l W it t e k 459, II. M u ra d dev rinde O sm a n l saraynda ilk defa kendisi tarafndan mahede edi len bu cereyana milli romantizm adn veriyor. Mamafih, A h m e d de (lm 1413), E r t u r u l B e in askerlerinin O u z o la r a k vasf landn gryoruz. II. M u ra d devrinde hnedan, Reidddin de Ouzlarhn en erefli boyu olarak grnen- nk eski Trk yabgular en ok bu boydan kmt- K a y boyuna balanmtr. Bunda da II. M u r a d m yaknlarndan aydn zmreye mensup Y a c z - O l u Alinin mil olduu anlalyor. Y a z c - O l u kavm hisleri kuvvetli bir ah siyet idi. O, Reidddin deki O u z l a r ens abna ait ksm trfeeye tercme ettii gibi, R v e n d ve b n B b nin S e l u k tarihlerini de trkeye evirmiti. Y a z c - O l u tercmelerine bir takm ilveler yaprak okuyucularn S e l u k lu devletinde Ouz tresinin kullanl dna ve S e l u k lu ordusunun Ouz boylarna dayandna inandrmak gayesini gtmtr. lk defa olarak I I . M u r a dm baz paralarnda K a y boyunun damgas grlr. Her nekadar bu hkmdarn halefleri zamannda paralara damga koymaktan vazgeilmi ise de, ahs e yalara, silhlara K a y damgas konmakta devam edilmitir. K a n u n nin toplarnda dahi bu damgaya rastgeliniyor. F t i hin, babas gibi, kavm duygulan kuvvetli bir hkmdar olmadn ileri srmek belki mmkn grlebilir ise de, torunlarndan birinin K o r k u t (D e d e K o r k u t tan), dierinin de O u z -H a n adlarm tadklarn biliyo
457 Ikd ul-Cumn^ Veliyuddin Efendi ktp., ur. 2374, s. 514. 458 ikr, Karaman oullar tarihi, K on ya , 1946, ndeks. Orada sylendiine gre, Ouz H an adn, K a ra m a n O lu A l e d d in Be, Ermenek dizdarna bizzat kendisi vermi tir (s. 63). 459 D e la defaite d?Ankara a la prise de Constantinople, Revue des etudes Islamiques> 1938, s. 27-28; ayn mellif, The Rise o f the Ottoman empire , ikinci bask, London, 1958, s. 11.

168

ruz ki, bu isimlere baka hi bir Trk hnedannda rastgelinmez. Kavm duygularn uurlu bir ekilde canlanmas mill bir tarih gr de yaratmt. Ner tarihi bunun en gzel mislidir. Bu eserde, O sm a n l tarihinden nce, O u z -H a n ve o u lla r n a , O u z b o y la r n a , K a r a -H a n lla r a ve S e l u k lu la r a ait bahisler yer almtr. Kavm duygularn canlanmas cereyan din adamlar zerinde de tesirsiz kalma mtr. Hac Bekta vilyet-nmesi ve Saltuk-nme gibi eserlerde bu cereyan yanklat brakm olduu gibi, Bayat boyuna mensup, ey h m er R u e n mridlerinden, M a h m u d o lu H a a n , Cem S u l ta n iin O s m a n lla r m O u z -H a n a kadar giden atalarna dir bir eser yazm ve Glen tarikatnn kurucusu I b r a h im -i G l e n de (mutad zere) kendisini P e y g a m b e r soyuna veya onun salbesinden birine deil, O u z - A t a ya balamt. 883 (1478) ylnda, R u m -Ilinde len Bekta eyhlerinden O tm a n B a b a mn Ouz dilini konutuu ve Ouz-nme usulnce iirler okuduunu da biliyoruz. F tih devrin de, Trk, dier kavimler ile mukayese eden bir mellif, Trkn mu kayese ettii kavimlerden stn vasflara sahib olduunu sylyor. Hlasa, X V . yzylda Tma dan Ceyhun a kadar uzanan saha daki Trkler, tek bir kavim idiklerini biliyor ve Ouzlarm torunlar olmaktan gurur duyuyorlard. Bu kavm uur o kadar canl ve kuvvet li idi ki, yukarda verilen baz misallerin de gsterdii gibi, cemiyetin hi bir tabakas, zmresi ve hnedanlar, onun tesiri dnda kalmam t. Bu kavm uur, bilhassa Ouzlarm htralarn ve geleneklerini ya atmak ve trkeye deer vermekle tezahr ediyordu. Bu kavm uu run canlanmas, Trkmenler in X V . yzylda kazandklar byk si yas baarlar ile yakndan ilgilidir.
M sr ve Suriyenin hkimi olan Memlklere gelince, bunlarn ou erke meneli, mhim bir ksm da Rum idi. Hatt n a l, H oK a d e m , T e m r -B o a gibi baz Memlk sultanlar Rumlar dan kmtr. erke Memlkleri arasnda, Trk asll olanlar -says git tike dmek zere- pek azd. Trkler arasnda da kvm duygulara sahib baz kimselere rastgelinir. Bu arada S u lta n P a r s - B a y n (14221438) tevecchn kazanm Dou Trkleri nden bir eyh vard: ey h H a a n u l-T a t a r . e y h H a a n , izah edilmeyen bir sebebten dola y, Arablardan yle nefret ediyordu ki, C e n b - H a k k H a z r e t -i P e y g a m b e r den gayri, btn Arablar kargamtr diyordu. Bir dieri de, Trkler in binicilikde ve cmerlikte erkelerden stn ol duunu, erke olan sultana ve onun emirlerine aka sylemiti. erke Memlkleri, selefleri Trk-Memlklerinin btn geleneklerini,

169

sdkane bir ekilde devam ettirmilerdir. Memlk hkmdarlarndan el-M elik e l-M e y y e d ey h , Trkleri kavimdalar olan ekeslee tercih ederdi. Halefi P a r s -B a y ise kendi kavmi erkesleri daha ok severdi. Ancak o bunu belli etmezdi. Fazla olarak P a r s - B a y n TrkZe/ den de yakn dostlar vard. Mverrih A y n , geceleri ona tarih okur ve okuduunu trke izah ederdi. erke Memlkleri, trkeyi kendi ana dilleri saymlar, Trk geleneklerine bal kalmlar, Trk eyh lerini, ilim adamlar ve irlerini himaye etmilerdir. Trke bilen ay dnlar onlarn katnda imtiyazl bir mevkie sahib idiler. Trkiye deki edeb faaliyetler onlarca da takib olunuyordu. Son Memlk hkm darlarndan K a n s u h u l- G a v r d e byle idi. Y a v u z un Koca (ih tiyar) erke dedii K a n su h , F ir d e v s nin ah-nme sini trkeye evirtmi olduu gibi, kendisi de trke iirler sylyordu. Halbuki, S e lim in trke hususunda K a n su h , gibi himmet gsterdiini bil miyoruz. Hlsa X V . yzylda, Osmanl, Karaman, M sr, Tebriz, H e rat ve Semerkand saraylarnda trke konuuluyordu. Bu asr her ba kmdan Trkln ykselii asr idi. X V I. yzylda, slm leminin siyas ehresinde byk deiik likler vukua geldi. O sm a n l d e v le t i, elde ettii byk baarlar ile tarihin sayl imparatorluklarndan biri halini ald. Iran, K z l-B a S a fe v devleti tarafndan idare edilmeye baland. Trkistan a , da zbekler salam bir ekilde yerletiler. Fakat, zbekler ne siyas tarih, ne de kltr tarihi bakmndan mhim bir rol oynayabildiler. X X . yzylda dahi, Trkistanda farsa resmi dil olarak kullanlyordu. Hindistana hkim olan Timurlularm saraynda da X V II. yzylda ve sonralar farsa konuulduunu biliyoruz. Halbuki, Erdebil eyh lerinin torunlarnn Tebriz, Kazvin ve Isfahan dahi saraylarnda trke konuuluyordu. Hatt S a fe v hkmdarlarnn trke anlamayan vezirlerine tercmanlk yaptklarn dahi biliyoruz. O s m a n lla r a gelince, onlarn divannda tek bir dil kullanlyordu ki, o da trke idi. Bu divndan Fransa kiralna, ngiltere kraliesine olduu gibi, ran ahlarna, Mekke eriflerine, Trkistan hanlarna ve Hindistan hkm darlarna yalnz trke yazlyordu. Buna karlk, Trkistan hanlarn dan gelen mektuplarn hepsi veya pek ou fars dili ile yazlm idi. X V I. yzylda, imparatorluun dier eyletleri sknet iinde iken imparatorluun ana vatan ve asl dayana olan Anadolu da, bir birini takiben ayaklanmalar oluyordu. Bu, gerekten hayret edi lecek bir keyfiyettir. Bunlardan birincisi Teke sancanda H a a n H a lfe o lu a h -K u lu tarafndan karlmt. Tefcenin K zl-Y a -

170

ka kynden olan H a a n H a lfe Erdebile giderek, e y h H a y d a r -

n hizmetinde bulunmu ve onun halfesi olarak Teke ye dnmt. Olu a h -K u lu bana 10 000 kii toplayarak ayakland. Teke yi elde ettikten sonra, zerine yryen Anadolu belerbeisi K a r a -G z Paay yenib ldrd. Karaman belerbeisi H a y d a r P a a y da ay m kbete uratan a h -K u lu , Kayseri yresindeki ubuk ovasnda, Vezir-i zam H a d m A li P a a ile karlat. Yaplan iddetli bir sa vata her ikisi' de telef oldular. Tekeliler, hi bir takibe uramadan ran a gittiler (1511). ran a , giden bu Tekeliler in, 15 000 atl olduu haber veriliyor; yanlarnda oluk ve ocuklar da vard. O sm a n l tarihlerinde a h - s m a ilin niin isyan ettikleri sorusuna, bunlarn u cevab verdikleri sylenir: B a y e z id H a n pir olup itill-i mizc ihtill-i mlke medd olup, tedbir-i umurdan el ekmitir. Tetavul-i vzera ile ok mezalim cereyan etti. Zulmlerine tahamml edemeyh bu sureti ihtiyar ettik 4 6 0 . Bu szlerde byk bir gerek pay vardr. Bu isyandan sonra, Teke ve Hamid sancaklarnda bulunan Kzl-Ba Trkler den bazlar Mora taraflarna srlm olduu gibi, Y a v u z S e lim de ah s m a ilin zerine yrmeden nce, tehlikeli grd Kzl-Ba Trkler den bir ksmn ldrtm ve bir ksmn da hapsettirmiti. Bununla beraber, aldran savandaki O sm a n l ordusunda, kmsenmiyecek sayda ICzl-Ba Trklerin varolduunu biliyoruz461. aldran savanda a h - s m a ilin ordusu mene bakmndan enaz S e lim inki kadar Trk idi ve her iki ordu da Ouz veya Trkmen kavminin mensuplar ve hatt pek mhim bir ksm ayn lkenin o cuklar idiler. 1518 ylnda, Boz-Ok Trkmenler inden C el l adl dirlik sahibi bir ahs, bana 20 bin kii toplayarak byk bir isyan kartt. A m as y a ya bal Turhal kasabas halkndan olan C ell, Mehdilik iddiasiyle ortaya atlm, baar kazanamyacan anlayarak ran a , doru yol lanmt. Fakat, D u lk a d r b e i e h s u v a r -o lu A li B e tarafn dan, Erzincan Akehiri nde yenilerek ldrld. Fakat, C el lin ayak lanmas okadar mehur olmutu ki, bundan sonra Anadolu da devlete kar yaplan ve din mahiyette olmayan ayaklanmalar da C e l l s z ile vasflanmtr. C e l lin glibi D u lk a d r b e i e h s u v a r -O lu A li B e de, K a n u n devrinin ilk yllarnda (1522) hiyle ile ldrlerek bu be460 S a d d -d in , Tc ut-tevrih, stanbul, 1280, II, s. 181. 461 Bu hususlarda S a fe v devletinin kuruluunda Anadolu Trkler'nin rol adl hazrlamakta olduumuz makalede tafsiltli bilgi verilmitir,

171

liin de hayatna son verildi. Halbuki A li B e , O sm a n l d e v le t in e byk hizmetlerde bulunmutu. Kendisi, ekser D u lk a d r l beleri gibi, ok yiit ve dirayetli bir kumandand. Bylece Boz-Ok ( Yozgat) ve Mara blgesi de dorudan doruya O sm a n l memurlarnn eline geti. Bu husus, oralarda yeniden cidd ayaklanmalara sebeb oldu. Bunlardan biri Boz-Ok taki Trkmen oymaklarndan S k le n boy beisi M sa ile D u lk a d r l ailesinden Z n n u n tarafndan karl mt. M sa n ekinliine fazla vergi yazlmt. M sa bunun 100 akesinin indirilmesini rica etti ise de ricas kabul edilmedii gibi, ya nnda bulunap bir dedenin de sakal kesilerek tahkir edildi. Bu hdise zerine isyan balad. Moha savann yapld gn Anadolu da, da kan gvdeyi gtryordu. M sa ve Z n n u n o gn Karaman belerbeisini malp edip ldrdler. Trkmenler bunu takiben zerlerine gelen birka O sm a n l kuvvetini de yenmee muvaffak oldular ise de nihayet mukavemetleri krlp isyan bastrld (1527). Fakat ayaklanmalar birbirini takib ediyordu. ukur-Ova blgesin de D o m u z -o la n , B e e B e ve M u s ta fa o lu V e li H a lfe ayr ayr isyanlar kardlar ise de bunlardan hi biri B e k t a tarikat nn ba K a le n d e r e le b inin isyan kadar tehlikeli olmad. Bu ayak lanmann ehemmiyeti dolays ile K a le n d e r e le b inin zerine biz zat Vezir-i zam b r a h im P a a gitti. K a le n d e r e le b i b r a h im P a a nm gnderdii kuvvetleri ar bir bozguna uratt. Gerekten dirayetli bir devlet adam olan b r a h im sebebini aratrd ve anlald. b r a h im K a le n d e r P aa , ayaklanmann asl e le b inin bana toplananlarn

ounun dirlikleri kesilmi, D u lk a d r l T r k m e n sipahileri olduu P a a D u lk a d r l oymaklarndan Karacalu ve


Dokuz boy beilerini ararak dirliklerin geri verileceini taahht etti.

Bu taahht zerine D u lk a d r lla r K a le n d e r e le b inin yanndan ayrldlar. 300-500 kii ile kalan K a le n d e r e le b i de kolayca ma lp edilerek ldrld (1527). Bu ayaklanmalar, mezhebi mahiyette gibi grnyorlarsa da, yukardaki hdiselerden de anlalaca gibi, gerekte ktisad sebebler ile ilgilidir. Devirme oca okadar gelimiti ki Anadoludaki en k k asker hizmetler bu ocan mensuplarnn eline gemee bala mt. Snn olsun, olsun Trke artk yalnz iftilik yapmak ii dyordu. Manisada ehzade iken II. S e lim in olu III. M u ra d m hizmetine her naslsa girebilmi olan iki karde, raiyyet yani vergi ve ren kyl bir Trkn oullar olduklar iin yerlerine kul oullar aln

mak zere, ilerinden karlmalar emredilmiti4 6 1 . Devletin, asker hizmetleri iin en gzde unsuru kul, yani devirme veya onlarn oul lar idi. ayet herhangi bir hizmet iin onlar bulunmaz veya kfi gel mez ise o zaman Anadoluln Trk genleri istihdam olunuyordu. K y l Trkler ak kap olarak ancak medreselerde okumak imknna sa hip idiler. Daha X V I. yzyln ikinci yarsnda Anadolu medreselerin de o kadar ok talebe okuyordu ki, bunlar isizlik sebebi ile blk b lk bayrak aarak Anadolu da haydutluk yapmaya ve halka zulm etmee balamlard. Medrese talebelerinin bu hareketlerini nlemek iin devlet uzun bir zaman uramak mecburiyetinde kalmtr 463. A y n yzyln sonlarna doru C el l isyanlar balam ve ertesi yz ylda da devam etmitir. Btn bu buhranlarn kmasnda ok geli mi olan devirme sistemi pek mhim bir mil olmutur. S e l u k lu la r devrinde de memlk sisteminin kabul edilmesi ve mezkr sistemin gelimesinin bu mahiyette buhranlara sebeb olduunu daha nce grmtk. Konumuzla yakndan ilgili olduundan ksaca bu meselelere te mas ettikten sonra, imdi bu yzylda Trk oymaklarnn durumuna geebiliriz. X V I. yzylda tam gebe hayat geiren balca iki topluluk vard: Bunlardan biri Haleb blgesinde yaayan ve yazn JJzun-Yayla ile Sivasn gney taraflarna kan Haleb Trkmenler, dier de BozUlus olup, Mardinin gneyinde, Frat kylarnda klamakta ve E r zurum-Erzincan arasnda yaylamakta idi. Haleb Trkmenlerinin K a n u n devrindeki vergi nfusu 9316 hnedir. Boz-U lusunki ise 947 (1540) de, Dulkadrl kolu da dahil olmak zere, 668 mcerred, 7325 evli ve toplam olarak 8013 vergi nfusundan ibaretti 464. Bunlardan baka D u lk a d r l ulusundan bir ksm oymaklarn da henz iftilik hayatna gemedii grlyor. ukur-Ova da yurd tutmu olan UOklar arasnda ise iftilik yapmayan oymaklara ndiren rastgelinir. Balca Sivas eyaletinde yaayan Ulu-Yrk topluluu ile Boz-Oktaki Trkmen oymaklar da zira hayata gemilerdir. Ksaca bu yz ylda gebe ve yar gebe unsurun nfusu yerleik unsura nazaran ok azdr ve nisbet fark yerleik unsur lehine gittike artmaktadr.
462 Mhimme Defteri , nr. X X I , sra 43, s. 9. 463 Bu konu zerinde: M u sta fa A k d a , M edreseli isyanlar, ktisat Fakltesi M ec
muam, X I, no. 1-4, s. 361-387.

464 F a ru k D e m ir ta (S m er), Boz Ulus Kaknda, D il ve


Dergisi,

Tarih-Cografya Fakltesi

VII,

say

10, s.

59.

173

X V I. yzylda, daha nceki yzylda olduu gibi, gebe anla mnda yrk (yrmekten) sz kullanlyor ve bu sz Haleb Trkmen leri gibi teekkllere de veriliyordu. Fakat daha sonralar Yrk ke limesi gerek anlamn kaybetmi ve Bat-Anadolu ile Gney Bat-Anadolu daki oymaklarn umum ad olmutur. Yani Yrk bu blgelerde X V II. yzyldan nce yaayan gebe, yar gebe oymaklar anlamn ifade etmi ve bu, zamanmza kadar gelmitir 4 6 5 . Buna gre Yrk adnn kavm hi bir mns yoktur. Yrkler de Ouz boylarndan gelmektedir. X V I. yzylda kavim ad olan Trkmen kelimesi ile va sflanan balca eller: Haleb Trkmenleri, Boz-Ulus, Dulkadrllar ile Boz-Oktaki oymaklard. Daha sonralar bu ad Haleb Trkmenleri ile Boz-Ulusa . mnhasr kald. Bu iki elden X V III. yzyldan itibaren Orta ve Bat-Anadoluya gelenlere de Trkmen denilmi, hatt kyler de ve kasabalarda yerletikten sonra da zamanmza kadar bu adla anlmlardr. Bu gn Orta ve Bat-Anadolu da baz yerlerde yan yana Trk, Yrk ve Trkmen kylerini grmek mmkndr. Bunun izah udur: Trk adyla vasflanan kyler, o blge veya yrenin S e l u k lu la r ve beylikler devrinden beri yerlemi en eski Trk halkna ait olanlardr. Yrk adyla vasflanan kyler, oralarda, X V II. yzyldan nce yaayan ve son asrlarda yerleen Yrklerin kurduklar kylerdir. Trkmen kyleri ise X V II. yzyldan itibaren Orta ve sonra Bat-Anadolu ile Marmara blgesine g etmi ve son asrlarda oralarda yerlemi BozUlus, Haleb Trkmenleri ve Y en i-le mensup oymaklar tarafndan meydana getirmi olanlardr 4 6 6 . Dikkate deer bir keyfiyettir ki O sm a l devrinde Boz-Ulus ve Haleb Trkmenleri gibi eller bile Yrk lerden daha erken yerleik hayata gemilerdir. Bugn Trkmenler- . den hemen hemen hibir gebe teekkl grlmez. Fakat Toroslar da hl bu hayat devam ettiren Yrk oymaklarna rastgelinir 467. Hla465 Bu hususta tafsilat iin: F a ru k S m er, X V I . asrda Anadolu , Suriye ve Irak'ta (stanbul niversitesi ktisat Fakltesi M ecmuas , X I, s. 518-522) adl makalemize bk. 466 Tahtac kelimesinin kavm bir manas olmayp bu sz davarcllc veya iftilik yerine aalardan tahta bimek ve dilme yapmak ileri ile megul olan bir Trk zmresine verilir. Bun lar Aa-Eri Trkm enlerinin torunlar olup, Kzlbalk inanlar tarlar; pek alkan insan-' lardr,. ounun kyleri orman eteklerinde bulunur; evleri de tahtadan olup, baz yerlerde st leri inko ile rtldr; aralarnda gzel kadnlara ve gl, kuvvetli erkeklere sk sk rastge linir. Sakary'a ve Marmara blgesinde M anav denilen kyllerin de asl Yrk olup, ou
Antalya blgesinden geldikleri iin bu ad almlardr. Abdallarda gelince, bunlar Anadolu1 nun yerli ingeneleridir ve hepsi Kzlbatr.

yaayan Trk airetlerine umum bir bak

467 Fakat bugn Toroslar da grlen bu Yrkler'in yerleecek topraklan olmad iin, zarur olarak bu hayat devam ettirdiklerini kaydetmeliyim.

174

Sa: Trk, Trkmen, Yrk, Tahtac, Kzl-Ba (Alev) adlar ile vasf lanan topluluklar arasnda kavm hi bir fark olmayp, hepsi Ouz (Trkmen) kavminin torunlardr. Bilindii gibi, O s m a n l asker gc, ykseli devirlerinde balca timar sistemi ile devirme ocana dayanmakta idi. Bu sebeble oymak lar, bu devirlerde raiyyet yani vergi veren halktan saylmtr. Bilhassa Haleb Trkmenleri, Boz- Ulus, Y en i-Il tamamen bu vasf tarlar. Hal buki yukarda grld zere, S a fe v devleti de, tamamen aksine olarak, asker bakmdan Trk oymaklarna dayanyordu. Trkiyede vergi veren bir Trk, Iran a gidince kolayca asker hizmete almyor, ayet oymak bei veya sipahi ise, devletin en yksek asker mevkile rine kabiliyordu. Bu husus gebe, kyl ve sair Trklerin X V I. yzylda Anadolu dan ran a gitmelerine mil olan sebeblerden biri olarak kayda deer. Bununla beraber Dulkadrl, ukur-Ova oymakla rnda, Ulu-Yrk, Boz-Ok ve At-ekenlerde-tam yerleik blgelerden farksz denilebilecek ekiIde-ehYZ'ifc sahipleri ( sipahiler ve dierleri) grlr. O sm a n l devleti, yukarda zikredilen topluluktan (yani Haleb Trkmenleri, Boz-Ulus ve Y en i-l) askerlik hususunda ancak, devirme oca ehemmiyetini kaybettii ve asker sknts ekmeye balad zamandan itibaren faydalanmak yoluna gitmitir. Bu topluluk O sm a n l devrinde, ml bakmdan, hnedana balanmt. Onlar da S a n ca r devrindeki Ouzlar gibi, hass raiyyet idiler. Fakat bu Trkmenler, bu ( hass raiyyetliin hi bir faydasn grmemiler, idarecilerin ve tahsildarlarn zulmne maruz kalmlardr. 4 - Haleb Trkmenleri: X V I. yzylda Haleb Trkmenleri balca: Be-Dili, Harbendelu,
Bayat, nallu, Kpeklu-Avar, Gndzl-Avar gibi, byk teekkl

ler ile Kar km , Kzk, U, Acrlu, Kalu, Peenek, Der, Knk, E y mr, Bahadrlu, Kara-Koyunlu ve saire gibi oymaklardan mteek kil idi. Dulkadrl: Bu el balca Mara blgesinde yaamaktadr. Bu ele mensup tam gebe oymaklar, kn A m ik ovasna, Haleb dolay larna ve ukur-Ova ya inerlerdi. Dulkadrl elinden bir ok blkler, ran a gitmi olduklar gibi, ona mensup bir kol da Diyarbekir blge sindeki Boz- Ulus a katlm bulunmakta idi. Ayrca yine bu ele mensub teekkller, Haleb Trkmenlerine ait oymaklar ile, Yozgat blge sinde yerlemiler ve ayrca Sivasm gneyinde Y en i-ll i meydana getirmilerdir. Daha X V I. yzyln balarnda bu eFe mensup oymak

175

larn Ankara blgesine kadar gelmi olduklar grlyor. Kayseri ve


Kr-ehir blgeleri de bu elin yerleme sahalar arasnda idi. Daha

sonralar onlardan mhim bir ksmnn ( Cerid, Tecirli ve Aa-Koyunlu) ukur-Ova da oturak yaaya getiklerini biliyoruz. Bu byk el,

balca u boylardan meydana gelmiti: I - Anamasl br ad Karaal (baz obalar: Yazr, Sevinlu,
Oru-Belu , Ulalu, Urcanlu, Kazanclu, Sylemezlu, Yol-Basanlu, Kara-Haytalu).

2 - Dokuz , br ad Bianlu (baz obalar: Karkn, Karamanlu,


Krd-Mihmadlu, Avc, Demrek, Haclar, Neccarlu, Dokuz-Koyunlu).

3 - Kreciler 4 - Cerid (baz obalar: Bayr-Cerid, Kara-Hasanlu, Oru-Gazilu,


Mamalu).

5 - Peenek 6 - Kavuralu 7 - Eli 8910II12sacalu-, Dngelelu (? Kne Yuvalu Tekelu Varsak

(yahut Kara-Yuvalu)

13- Aa-Koyunlu (en nemli obalar: allu, M usa-H acilu-M uKozanlu , Hamidlu) .

14- Eym ir 15- imelu 16- Kzllu 17- manlu-Afar 18- aranlu 19- Avc 20- Gndelu 21Tecirlu

(Tcirlu)

Dulkadrl eli nin Kars ( Kadirli) yresinde yaayan teekklleri ise unlard: Varsak,- Demrclu, Karamanlu, Selmanlu, Zkirlu, K a vuralu, Gelik, Ekinciler. Sis (bugn Kozan) sancanda da: SavcHaclu, Elen-Olu, Ayru-Dam lu, Kavural ve Avar teekklleri sa kin idiler.

176

5 - ukur-va:
Bu blgeyi fethetmi olan -Oklar topraa balanmlar ve ks men boy tekiltn kaybetmilerdir. Blgenin almasnda mhim roller oynam olan Yregirler ve Knklarm X V I. yzylda yerle tikleri yerlerde yalnz adlar kalmtr. Henz tamamiyle zlmiyerek kabilev tekiltlarn muhafaza edenler: Kara-lsalu, Kusun, K u Temiir, Ula, Gkelu ve Elvan boylardr 4 6 8 . Tarablus-am: Bu yrede yaayan Trkmen topluluu da balca: Salur, Eymir-Gazilu, Boayrlu, Sleymanlu ve sair oymaklardan m teekkildi. Boz-Ulus: Boz-Ulus. Diyarbekir Trkmenleri, Dulkadrlu oymak
lar ve Haleb Trkmeni oymaklar olmak zere koldan meydana lerinin

gelmitir. Eski Ak-K oyu nlu eli nin kalnts olan Diyarbekir Trkmen talca oymaklar unlard: Tabanlu, Oul-Belu, Musullu,
Prnek, Hamza-Haclu, Koca-Haclu, Izzeddin-Haclu, Sleyman-Ha-

clu, eyhlu, Danimendlu, Slrlu, avundur, Dodurga, Der, Karkn, Avar, Be-Dili, Alpavut.

Dulkadrlu oymaklar: Cerit Sultan-Haclu, Krd Mihmadlu ( Dokuz dan), Keklu, Kne, Aamaslu, A vc, Dodurga, Cecelu, imelu, Avar, Karaca-Arablu, Eym ir, Gndelu, aranlu, Kzl-Kocalu, am-Bayad, Karkm , Musacalu-Musa-Haclu-(Aa-Koyunlu da.n).

Haleb
Harbendelu,

Trkmeni
Be-Dili,

oymaklar:
Acrlu,

Kpeklu-Avar, Bayat,

Gndzl-Avar,

tnallu,

Kara-Koyunlu.

Yeni-l: Y en i-ll Sivasn gneyindeki Manclk, Grn ve HekimHan arasndaki blgede yaayan oymaklarn addr. Manclk ile G rn arasndaki araziye Uzun-Yayla denilir. Hekim -Hanm kuzey do usunda ve Alaca-Han n gney dousundaki Yellce da da Y en i-Il in en nl yaylalarndan biri idi. Y en i-l, ml bakmdan III. M u ra d m anas N u r -B n nun skdar da yaptrd cmiin evkafna ba lanmt. Bu sebeble vesikalarda bu toplulua skdar Trkmeni de denilir. Bu topluluk, biri Dulkadrlu ya, dieri Haleb Trkmenlerine mensup olmak zere, iki koldan meydana gelmitir. Haleb Trkmenlerine mensup kola Yaban-Eri denilir 469. nk, bu kol blgede ancak yazn oturmakta, kn Haleb blgesine inmektedir. Dulkadrlu kolu
468 Bu lususta: F. Sm er, ukur-Ova tarihine dir aratrmalar, Tarih Aratrmalar
Dergisi ,

1963, I, say: 1-98. 469 F. Sm er, Anadolu'daki Trk airetlerine umum bir bak, s. 513.

177

ise umumiyetle iftilik yapmaktadr. Yaban-Erilerin ounun BeDili boyuna mensup oymaklardan meydana geldii grlyor. Ba lca Yaban-Eri teekklleri unlardr: Be-Dili, Bayat, Avar, Bayn
dr, Harbendelu, Kara-Koyunlu. imelu, M usacalu-Musa-Haclu-( Aa-Koyunlu dan), Tatar-Alilu, aranlu, Eli, Tecirl,

Dulkadrl:
(Cerid ten),

Boynu-Younlu, Krd Mihmadlu (Dokuz dan), manlu-Avar, Barak Aa-Koyunlu, Neccarlu (Dokuz dan). Y en i-llin, dar tekilt 1275 (1858-1859) ylna kadar srm

tr. Ulu-Yrk: Ulu-Yrk, balca Sivas, Amasya ve Tokat blge lerinde yaamakta olup, bu topluluun baz oymaklar batda, Ankara ve Kr-ehir blgesine kadar yaylmlardr. Ulu-Yrk balca k meye ayrlr: Yzde-pre, Orta-pe, ark-pre. Bu kmeleri tekil eden oymaklar blk adn tayor. Blklerden her biri muayyen klak lara sahip bulunmakta ve onun zerinde iftilik yapmaktadr. Bu topluluu meydana getiren balca blkler unlardr: Il-Belu, epni,
Kulauzlu, Ak-Kuzulu, Ak-Salur, dinlu, unar ra-Fakihlu, Kuzu-Gll, vur, Ustacalu (Usta H a clu = Turutlu, Kara-Keilu, Tatlu, Germp, Gkelu, erefedsol), Ballu, apanlu, kizlu, a( Dulkadr lu dan), Ali-Belu, (moolca Ca ungar ? = Aa-Koyunlu nallu

Ustaclu), Dodura, zl, Krklu, K a (Haleb Trkmenlerinden).

Boz-Ok: (bu gnk Yozgat blgesi): buras daha nce de iaret edil dii gibi, Kara-Tatar denilen Moollar m balca yaadklar bir yer idi. T im u r un, bunlardan ounu beraberinde Trkistan a , gtrmesi zerine, X V . yzyln ilk yllarnda Boz-Ok Trkmenleri, yani Dulkadrl eli ile Haleb Trkmenler ine mensup teekkller burada gle uramakszn yurd tuttular. Aada yrelere gre zikredilecek olan oymaklar arasnda Tatarlar dan baka yerli teekkller olup olmad n kesin bir ekilde tesbit etmek bugn iin pek mmkn deildir. Gedk: Kara-Yahyalu, Delu-Alilu, Aalu (en mhim obas: H a clar), Aa-Koyunlu ( Dulkadrl dan), am Bayad ( Dulkadrl dan). Kara-Ta: Ali-Belu, Aalu, Tecirlu ( Dulkadrl dan), KzlKocalu (balca oymaklarndan: A li-arlu). Ak-Da: Karalu, Krklu, Hisar- Belu, Kzl-Kocalu, Sklen (en byk oyma: Saru-Halillu). Boazlayan: ieklu, Kulauzlu.

178

li-Su: Tatar (Mool), Aslan-Belu, Aalu. Sorgun: Zkirlu,


Kzl-Kocalu.

6 - At-ekenle- ve Komu Oymaklar:


M a rco P o l o u dedii gibi, Trkmenler Orta-Anadolu da soylu atlar yetitiriyorlard. Bilhassa K onya blgesindeki Trk oymaklar, K a r a m a n -o r ila r ve O s m a n lla r devrinde de her yerde aranan atlar yetitirmekte devam etmilerdir. Bunlar ilk nce vergilerini ye titirdikleri atlardan verdiklerinden kendilerine At-eken denilmitir. O sm a n l devrinde at vergisi nakden verilmeye balanmtr. A t- ekenler balca Lrende (Karam an), Ak-ehir ve Ko-Hisar gl ara sndaki blgede yayorlard. Bu blge yreye yahut dar mntakaya (kaza) ayrlmt: E ski-Il, Turud ve Bayburd. E ski-Il, Ko-Hisar glnn gney taraflarndaki topraklar ihtiva etmektedir. Bu yre nin merkezi Kohisar gl kysna yakn yerdeki E ski-Il ky olup bu gn de mevcuttur. Eski S e l u k lu anayolu zerinde bulunan Em e-Kaya ky d i At-eken belerinin oturduklar yerlerden idi ki, bu belerin nesli zamanmza kadar gelmitir. K onya blgesindeki mehur Em eK a ya nin kavaklar glgeli trks de son belerden birisi iin yakl mtr. Turud, Ak-ehir in dou ynndeki topraklara, Bayburd da Karamanva. kuzeyindeki araziye denilmektedir. Aada bu yreler deki ve Karaman iline bal dier baz yerlerdeki en belli bal oymak larn ad verilmitir. Bunlar arasnda geen Tatar ve Celyir adl oy maklar Kar a -T atarlarm. kalntlardandr. Asl At-ekenlerin yani E ski-Il, Turud ve Bayburd yrelerindeki oymaklarn Y a v u z S elim devrindeki vergi nfuslarnn toplam 1080 vergi evi idi.
E s k i-Il: Ku-Tem r, Slml ( _>Lilj--), Hocandl (K a r a m a n o u lla r na mensup belerden birisi olan H o c a n t dan?), Dvudlar, Kurey-M elik-ah, B oynu-Yum ru, Kurulu. Saruca-Ahmedlu, ah

Turud: Kusunlu, Yapa, epni, Reyhanlu , Be Nkerleri. Bayburd: Tatar (M ool). Bektalu. Boz-Krlu, Boz-Doan , Emr-Haclu , Oul-Belu, K a y,

Farsaklar,

Peenek,

A k -S a ra y: K o Cneydlu,

( K o )-H isa r : Celyir. Cemallu,

Urunu,

Hindlu,

Urgb:

Yuvalu. Dndarlu, Bularlu,

Nide : . Bereketlu,

179

D evelu:

Benderi-Bei. Yahyalu. Elili ( A l i?) Tatar.

Develu Kara-H isar'; Ilgn : Mual

Samaar,

shaklu: Seluklu, Kondu, Kutlu-Boa Tatarlar, Kapucu-Tatarlar, Mual-Tatarlar.

Bu oymaklardan bazlar -l den (B oz-K rlu, Boz-Doan), ba zlar da Tarsus-Adana blgesinden (K u-T em r, Kusunlu, FarsakVarsak-, Urunu, Dndarlu, Bulgarlu) gelmilerdir. t-l: I -ll S e l u k lu la r zamannda fethedilmeye balanm ve bu fetih K a r a m a n -o u lla r devrinde tamamlanmtr. Bu bakm dan buradaki Trkler ukur-Ova'dakilerden ayr bir siyas mziye sahipdirler. Bunlar hemen mnhasran K a r a m a n - o u lla r nm Trk menleri olup, onlarn en gvendikleri unsuru tekil etmiler ve balca dayanaklar olmulardr. I -ll, II. B a y e z id devrinde alt yreye ay rlmt: Ermenek, Selinti (bugnk Gazi Paa), Glnar, Silifke, KarTa ve M ut. Buradaki Trk halknn mhim bir ksm tam yerleik hayat srmektedir; geri kalanlar da, kyleri olmak ve iftilik yap makla beraber, oymak tekiltn henz muhafaza etmektedirler. Bun larn babcalar unlardr: Boz-Doan ( Silifke de ), Yvalu- yahut Yuvalu- (Anamur da.), Ouz-Hanlu ( Selinti ve Anamurda), Boz-Krlu (Talk-Silifkede), Hoca-Yunuslu ( Glnar da), Be-Dili ( Glnar da), amlu ( Talk Silifkede). B oymaklarn banda bulunan aileler, K ar a m a n -o u lla r nm emirleri arasnda yer almlard. Bu oymaklardan Talk-Silifkede yaayan Boz-Krlularm ad, B o z - K r adl bir beden geliyor. B o z - K r da bozmak ve krmak mastarlar ile ilgili olsa gerektir. nk, o zamanlar, imdi coraf m nda kullandmz boz-kr kelimesi mevcut deildi. Bunun gibi, K o n y a kazalarndan biri olan B oz-K r da adn oray idare etmi olan baka bir beden almtr. X V I. yzylda bu bein neslinin henz de vam ettiini biliyoruz. Daha II. B a y e z id devrinde Boz-K r kazasnda, yar gebe de olsa, hi bir oymaa rastgelinmedii gibi, Hristiyan aznl da yok idi. Bir ok yerlerde olduu zere, bu kasabaya Rumlar, X I X . yzylda gelmilerdir.
I-Il, O sm a n l devrinde, bitmez tkenmez bir insan kayna vasfn tar. Buradan komu blgelere, her asrda gler vukubulmu, ve bunlar, muhtelif sebebler ile oralarda zayf bir duruma den Trk nfusunu daima takviye etmitir. D a h a II. B a y e z id devrinde, Boz-

180

Doan*da ve Boz-Krlu dan olmak zere mhim kollarn Orta A n a dolu daki Ko-Hisar yresine g etmi olduklar grlyor. Yine ayn

devirde daha az ehemmiyetli oymaklarn da Teke ( Antalya) blgesine g ettiklerini biliyoruz. Kbrsn fethinden sonra, I -Il blgesinden vakit, vakit bu adaya da gmen gnderilmitir. Bylece , bugnk K b rs Trkleri nin mhim bir ksm -l Yrkleri nin torunlardr.
-l den, sonraki asrlarda daha mhim gler olmutur. Bu g ler, bilhassa komu blge ukur-Ova ya yaplmtr. Buraya gen oymaklarn banda Boz-Doan ile ona mensup Melemenci, Kara-Haclu, Krkl ve Tekelu obalar bulunuyordu. Bunlar, Celli isyanlar ve dier sebebler ile nfusu ok azalm bulunan ukur-Ova daki ftih Trk halkn kuvvetlendirmiler ve ovann yeniden isknnda mhim bir rol oynamlardr.

Mentee: Mentee (bugnk Mula vilyeti) sancanda yan g ebe olmak zere, baz oymaklar yaamaktadr. Bu oymaklar, mey dana getiren kollara, defterlerde tir (ok) denilmektedir ki, sadece bu sancaa mahsus bir tbirdir. Mentee sancanda yaayan oymakla rn balcalar unlardr: K a y, Horzum ( f j j y - her halde: den), Barza ( j j l ; ) Kzlca-Yaln (?), Kzlca-Keilu, skender Be. Bu rada ad geen Barza oyma Oturak-Barza ve Ger-Barza olmak zere, iki kol halinde olduu gibi, aynca bir de Gne-Barza kolu vardr. Hamid sancanda zikre deer bir teekkl, Karamanlu oymadr. Aydn: Bu sancakta Karaca-Koyunlu adl bir Yrk topluluu grlmektedir. Bu topluluk geni bir sahaya yaylm olup, ok kk oymaklardan meydana gelmitir. Bu topluluk iinde Tarucular, Elliciler, ullular gibi baz byk oymaklar da vardr. Ktahya: Bu sancan bilhassa Denizli yresinde, olduka m him bir Yrk topluluu grlmektedir. Bu topluluu meydana geti ren balca byk oymaklar unlardr: K a y, A k-K oyunlu. Boz-Gu, Klcan, Ak-Keilu, Kak, Msellemn- Toyl, Avar, Ala-Yundlu. Bu oymaklardan A k-K oyu nlu nun, Kara Hisar- Shib (Afyon) sancan da da mhim bir kolu grlmektedir. Ayn sancan Seyyid-Gazi yre sinde de Kara-Koyunlu adl byk bir oymak yaamaktadr. Gerek A k-K oyunlu, gerek Kara-Koyunlu oymaklarnn, bu adlardaki Trk men b oy ve uluslar ile kabilev bir mnasebetleri olup olmad zerin de bir ey sylemek mmkn deildir. Ankara: Ankara sancann her tarafnda yar gebe ve ou az nfuslu oymaklara rastgelinir. Sancan Kasaba kazasnda, Yaylalu

181

ve Aziz-Belu, Kara-Keilu, Tos-Boa ( Uj^ y ); Be-Pazar, SivriHisar ve Sultan-n kazalarnda da, mhim bir ksmn Genlu oyma nn meydana getirdii Ulu-Yrk teekkl (929=1523 tarihinde: 3 985 vergi nfusu) yaamaktadr. Yukarda ad geen oymaklardan Tos-Boa eski O sm a n l tarihlerinde Mool olarak vasflanr. KaraKeililere gelince, bunlarn bugn Eski-ehir blgesinde yaadn grdmz Kar a-Keililer in atalar olduklar anlalyor. Ankara sancandaki bu Kara-Keililer de Ulu-Yrk e bal ve Kr-ehir topranda yaayan byk Kara-Keili oymann bir kolunu tekil ediyorlard.
Anadolunun dier blge ve yrelerinde de X V I. yzylda yan gebe oymaklar yaamakta iseler de, bunlar o kadar mhim olmadk larndan burada zikredilmelerine lzum grlmemitir. Yalnz. orum sancana bal Katar ( jlU ) kazasnda Tataran- Mual adl mhim bir teekkln yaadn kaydedelim. Yine ayn asrda Bolu sanca nda Horasanlu adl bir oymak da grlmektedir. Trkiyenin bu yzyldaki kavm durumuna gelince, elimizdeki tahrir defterleri sayesinde bunu teferruatna kadar tesbit etmek mm kndr. Bu defterlere gre Trkiyenin , Adalar Denizi nden Frata , ve Trabzon a , kadar olan ksmnda Trk ounluu pek hkim olup azn lk olarak yalnz Rum ve Ermeniler vardr. Hristiyan aznlnn en az bulunduu blgeler Bat-Anadolu, Gney-Bat-Anadolu, Marmara blgesi ile Kuzey-Bat-Karadeniz blgesidir. Bu zikredilen blgelerde 1520-1530 yllar arasnda 540 963 Trk hne nfusuna karlk, yalnz 4 471 Hristiyan hne nfusunun yaamakta olduunu biliyoruz. K on y a , Nide, Kayseri ve I -Il vilyetlerinde ise Trk hne nfusu 143 254, Hristiyan hne nfusu ise 2 448 idi 470. Douya gidildike nisbetin azal makta olduu grlyor. Mesel Mara, Yozgat, Kr-elir vilyetlerin de 66 776 Trk hne nfusuna karlk 2 687 Hristiyan hne nfusu va rd 471. Ayn yllarda ukur-Ova blgesinde de ezici Trk ounluu na mukabil pek az bir Ermeni nfusu grlmektedir 4 7 2 . X IV . yzyldanberi Anadolu dan rana yaplan siyas hareketler (A li Pdahtan- ah smail e kadar) bu lkeden pek ok Trk nfusunun ran a gitmesine sebeb olmutur. Hatt X V I. ve X V II. yzyllarda dahi 1ran a . epeyce Trk gitmitir. Btn bu gler en fazla tesirini Dou470 m er L t f i B a rk an, Tarih demografi aratrmalar ve Osmanl tarihi, Trkiyat

M ecm uas , stanbul9 X , 1953, s. 11, tablo 1.

471 Gsterilen yer. 472 ukur-Ova tarihine dir aratrmalar, s. 20-23.

182

Anadoluda, gstermi ve X V . yzylda Trkmen lkesi olarak vasf lanan bu blgedeki Trk nfusu acnacak bir duruma dmtr. Osm a n l devletinin K r d belerini yerlerinde brakmasnn bu hususta mhim bir mil olduu anlalyor.

K a n u n nin Nahivan seferinden (1548) sonra 20 000 akelik ve daha fazla gelir getiren dirliklerin kap-kullarna verilmesinin kanun haline gelmesi ile Trk sipahilerinin terakki imkn ortadan kalkmt. En kk asker vazifeler iin kullar veya onlarn oullar tercih olunu yordu. ayet bu vazifeler kullar veya onlarn oullar tarafndan doldurulmuyorsa, o zaman Anadolu Trkleri dier btn kavm unsur lara tercih edilerek, hizmete alnmakta idiler. Arab, Lz, Tat, artl 4 7 3 gibi unsurlar ise asker hizmetlere kabul edilmiyorlard. Bir de Kzl ba olduklarndan kendilerine gvenilmeyen, epniler in asker hizme te alnmalar yasaklanm ve evvelce alnm olanlarn da karlma lar emredilmiti 474. Hulsa X V I. yzylda devletin gzde asker zm resini kullar ve onlarn oullar tekil ediyordu. Ondan sonra da A na dolu Trkleri geliyordu. Fakat bunlara da mhim vazifeler verilmi yordu. Halbuki Anadolu Trkleri de Yenieriler gibi, maal asker ol mak istiyorlard. Bu sebeble babasndan sonra tahta gemeye hazr lanan Kanunnin oullarndan B a y e z id onlardan kolayca 7 000 kii lik cretli bir ordu vcuda getirmiti. Aabeisi S elim de, babasnn tavsiyesine uyarak ayn ekilde hareket etti ve Anadolu Trklerin den yine cretli bir ordu tekil etti. e h z a d e Bayezid 1559 ylnda isyan hareketine giritii zaman etrafnda mhim bir kuvvet toplan mt. Bu kuvvet Anadolu lu timarl sipahiler ve onlarn maiyyetlerinde bulunan kyl genler ile Trk oymaklarna mensup kimselerden mrekkeb idi. Bu kincilerin balca Karaman ilinde yaayan, BozKrl gibi oymaklar ile Dulkadrl ve Y en i-ll Trkmenlerine mensub olduklar anlalyor. Boz-Krllar n banda, teekkle adn vermi olan, B o z - K r m oullarndan H s e y in B e vard. e h z a d e Bay e z i d in balca emirleri olarak A k sa k S e y fe d d in , T u r g u t -O lu H s e y in B e ile K u d u z F e r h a d gryoruz. Anadolu zaimlerinden olan A k s a k S e y fe d d in , B a y e z id tarafndan azab aalna, T u r g u d - o lu H s e y in B e , silhdar aalna ve K u d u z Ferh a d da sipahi aalna tayin edilmilerdi4 7 5 . Bunlardan T u rg u d 473 M u sta fa A k d a , Yenieri ocak nizamnn bozuluu, D il ve Tarih-Corafya Fakl
tesi, V, say: 3, Vesika 4.

474 Mhimme defteri, L X , s. 130. 475 e r a fe ttin T u ra n , K anu ni nin olu ehzade Bayezid vak?as, Ankara, 1961, s. 87.

183

o lu H s e y in B e, Karaman d e v le t in e mensup byk emirler ailesinden biri olan Turgud-oullarmdan idi. Trkmen atllarnn ba nda bulunduu anlalan mhir binici ve yaman sava K u d u z Ferhada gelince, o Dulkadrl veya Y en i-ll Trkmenleri nden olsa ge rektir. Tedkikiler tarafndan 4 7 6 B a y e z id ile S e lim arasndaki mca deleye Anadolu halk ve bilhassa timarl sipahileri ile Kap-kullar ve Ocakl rical arasnda siyas bir hak davas nazar ile baklmaktadr. Ancak S e l i m in de buyruunda Anadolu halkndan toplanm mhim bir kuvvet bulunuyordu. Hatt bu kuvvetin mensuplarna Yenieri ocana kaydedilecekleri va d edilmi ise de, S e lim hkmdar olduu halde, bu va d, Ye/ierilerin muhalefeti sebebi ile yerine getirilme miti 477. Dirayetsiz bir ehzade olan B a y e z id , giritii isyan hareketi so nucunda, bir ok insann lmne ve bir oklarnn da perian bir du ruma dmesine sebeb olduu gibi, 12 000 kiilik bir kuvveti de ran a gtrmt. Bunlarn ou ve belki hepsi yurdlarna dnmeyerek orada kaldlar 4 7 8 ve S a fe v Kzl-Ba ordusunu kuvvetlendirdiler. Bu hdisenin sonularndan biri de stanbuldan Anadoluya nizam ve syii salamak iin, daim olarak ikamet zere, yasak adiyle Yenieriler in gnderilmesi oldu 4 7 9 . Halk ise, bu kstah tavrl askerden nefret ediyor, frsat bulduka onlar ldryordu. X V I. yzyln ikinci yansndan itibaren Anadoluda babca iki unsur huzursuzluk yaratyordu: nedrese talabeleri ( suhte, softa) ve levendler. Anadolu da S e l u k lu la r devrinden beri tahsile verilen ehemmiyet ile X V I. yzyldaki ktisad sknt ve devirme ocann gelimesi gibi sebeblerden, medrese talebeleri bu yzylda grlmemi bir ekilde oalmt. Bu talebeler, kendilerine mnasib i bulama dklarndan kk zmreler halinde, medreselerin bulunduu blge veya yrelerde harekete gemilerdi. Bunlar balca cer, nezir ve kurban adlan ile para toplayarak geiniyorlard. Balca mcadele ettikleri unsurlar nefret ettikleri hkmet memurlar ile Yenieriler idi 4 8 0 . Buna karlk umumiyetle kaddardan destek grdkleri gibi, halk iinde de gerek akrabalk, gerek baka sebebler ile kendilerine yardmclar bu
476 e ra fe ttin 477 e r a fe ttin T u ra n , ayn eser, s. 100. T u ra n , ayn eser, s. 168.

478 M n eccim B a , Sahyf ul-ahbr, stanbul, 1285, s. 192-193. 479 e r a fe tt in T u ra n , ayn eser, s. 175-177. 480 M u sta fa A k d a , Celli isyanlar, s. 123.

184

luyorlard. Medrese talebeleri bilhassa Amasya, orum, Kastamonu, Ktahya, A fyon , Manisa, Balkesir, sparta, Aliyye ve -l blgele rinde faaliyette bulunuyorlard. Bunlarn faaliyetlerini nlemek iin il-eri tekilt vcuda getirildi. l-erleri halktan tekil olunmu ma halli kk birlikler idi. Fakat bunlar da maksad temin etmediinden medrese talaeblerinin hareketleri bir trl nlenememi ve uzun bir zaman srp gitm itir481. Bilhassa nfus art sebebi ile geim sknts eken Anadolu Trk kylsne mensup genlerin, biroklan medreselere giderken bir ksm da topran brakp bulunduklar yerlerden ayrlyorlard. ift-bozan denilen bu genlerin bir oklar bir i tutmak iin ehirlere gittikleri gibi, biroklar da sancak bei ve belerbeilerin hizmetine giriyorlar ve onlarn kap halkn tekil ediyorlard 4 8 2 . Bu ift bozanlarn bir ks m ise i bulamadklarndan eteler tekil edip soygunculuk yapmakta idiler. Bunlara levend (cemi levendt) ad veriliyordu 483. te mehur K r -O lu R u e n de bu etelerden birinin banda olup, kendisinin 989 (1581) tarihinde Gerede ile Bolu arasnda haydutluk yapt gr lyor. Bu tarihte Celli olarak vasflanan K r -O lu n u n 992 (1584) tarihinde de faaliyetine devam ettii, asker memur (1^1) ve kadlann korkularndan onun yaptklarn gizledikleri bildiriliyor 4 8 4 . K rO lu hakknda imdi elimizde daha fazla vesika yoktur. Anadolu kad sicilleri iyice taranrsa ona dir yeni vesikalar elde edilmesi muhtemel dir. K r -O lu 'n u n tarih ahsiyetinin ortaya kmas ile destanlarn da geen B o lu b e i nin mahall asilzde bir be yahut bir derebei deil, bir O sm a n l sancak bei olduu anlalyor. K r -O lu ihtimal hkmet kuvvetlerinin sktrmas zerine memleketinden ayrlp Tokat-Sivas ana yolu zerindeki aml-Bel dana gitmi ve burada arkadalar ile birlikte kervan soygunculuu yapmtr. TokatSivas yolunun o asrda en ilek ticaret yollarndan biri olduunu biliyoruz. Bu yoldan ran (A cem ) kervanlar da ilemekte idi. K r O lu nun hayat nasl, nerede ve ne zaman sona ermitir, bu hususta elimizde tarih bilgi olmad gibi, destanlarndan da bir ey karlamyor. Onun K a r a - Y a z c ve K a le n d e r -O lu tarafndan karlan byk Celli ayaklanmalar zamannda hayatta olup olmad ve bun
481 M edrese talebelerinin faaliyetleri hakknda : M u sta fa A k d a , Medreseli isyanlar, s. 361-387; ayn mellif, B yk Celli karklklarnn balamas, Erzurum , 1963, s. 38-55; ayn mellif, Celli isyanlar, indeks. 482 Buradan kaplanmak ve kapu yolda tbirleri kmtr. 483 M u sta fa A k d a , Celli isyanlar, s. s. 122. 484 Mhimme defteri, nr. LIII, s. 132.

185

lara katlp katlmad da bilinemiyor. K r -O lu , Osmanl dma n olmas sfat ile, vesikalarda kendisine denildii gibi, tam bir Ce lli vasfn tar. Onun daha byk Celller dururken unutulmayacak bir n kazanmasnda ve nihayet destan kahraman olmasnda yiit insanlara has belli bal meziyetleri yannda airlii de mhim bir mil olsa gerektir. Her halde onun irliinden phe edilmemelidir. K rO lu nun gzel A y v a z a olan sevgisi de uzun yllar dalarda geen bekr Cellilik hayatnn bir neticesi olmaldr. 1577de balayan ran harbi tahminin hilafna 12 yl srd. Bu harbin sonunda geri Trk imparatorluunun snr Hazar Denizinc dayand ise de bu, pek ok insan ve para sarfna mal olmu ve Anado lu Trk halk daha fazla bir sknt iine dmt. te, K r -O lu , spartah N e s li-O lu M eh m ed avu , K r d K iz ir -O lu M us t a f a ve dier Celllerin ortaya karak uzun yllar soygunculuk ya pabilmeleri de, bu harbin uzun bir zaman srp gitmesi ile ilgilidir. Bu arada, la'bin balad 1577 ylnda Boz-Ok taki am Bayad oy mana mensup bir Trkmen de ayn ylda len veya ldrld iddia edilen ran ah II. s m a ilin kendisi olduunu ortaya atarak bana K zl-Ba Trkmenlerden pek ok adam toplayp harekete gemi ve hatt Kr-ehir blgesindeki Hac-Bekta trbesinde byk bir kalabahk nnde merasimle kurban kesmiti. ran harbi esnasnda Anadolu kylleri gibi Trkmenler ve Yrkler de hkmet mensup larnn basklarna maruz .kaldlar. Yukarda bahsedilen D z m e c e a h - s m a il hareketi de phesiz vergi almak hususunda yaplan baklarn bir tepkisidir. ran harbinin yorgunluu henz gemeden 1593te balayan Avusturya seferinin uzamas byk Celli ayaklan malarn dourdu. Bu ayaklanmalarn banda ou kapu kulu ordu sunun atl birliklerinde vazife gren veya belerbei ve sancak belerinin emrinde blkbalk, avuluk, su-balk gibi hizmetlerde bulunan kk rtbeli Anadolulu Trkler vard. lk byk Celli hareketini K a r a - Y a z c lkabl A b d l-H a Iim kard. Kendisi belerbei ve sancak beilerinin maiyyetlerinde hizmet grm-bir blk-ba idi. O sm a n l m v e r r ih le r in in sz lerine baklrsa, K a r a - Y a z c , O sm a n l nn Anadolu daki hki miyetine son vermek gayesini tayordu. Ancak, yaplan aratrmalar Kara- Y azcim n byle bir maksat gttn teyid etmemitir4 8 S . Ka raman ilindeki A t- ekenler den Turgut kazasndaki Dvutlar oyma
485 M u sta fa A k d a , Celli isyanlar, s. 243-248.

186

na mensup bir ahs 1595 ylnda byle bir maksat ile ortaya atlmt. Bu ahs kendisinin S e l u k lu h k m d a r A l e d d in in soyundan geldiini iddia ederek hkmdar olduu takdirde halk adalet ve hakkaniyyet zerine idare edeceini sylyor, zulm yoluna sapan Osm a n lnn hkimiyetine son verilmesi gerektiini yayyordu 4 8 6 . Fakat Karaman halk arasnda ne onun, ne de bakalarnn balarna mhim kuvvetler toplamalar pek mmkn olamyordu. K a r a - Y a z c ilk nce Urfa taraflarnda harekete gemitir (1599). Kendisine eski Haleb belerbeisi H s e y in P a a mn da katl dn biliyoruz. Avusturya ile harp devam ediyordu. Bu sebeble Ce lli babuu affedilerek nce Amasya, sonra da orum sancak beliine tayin edildi. Fakat K a r a - Y a z c bana toplanm olan levend yahut sekbanlar datmyor, onlar geindirmek iin etrafa salmalar salyordu. Bundan dolay Badat vlisi S o k u llu -z d e H a a n P a a onun zerine gnderildi. K a r a - Y a z c da H a a n P a a y kala balk bir Celli kuvveti ile karlad. T a v il-A h m e d , K a r a -k a Ahm ed , Y u la r - K r d , T e k e li M eh m ed , D e li- Z lf ik a r , D n d a r, T e p e s i-T y l , Y l d z l b r a h im , K fir M u ra d , K iz ir -O lu , A r a b a c S le y m a n gibi zamann belli bal btn Celli blk-balar K a r a - Y a z c nn yanna toplanmlard. Bu blk balarnn ou da K a r a - Y a z c gibi, alt blk halkndan yani Kapu-kulu hassa birliklerinden veya belerbei, sancak belerinin maiyyet me murlarndan idiler. K a r a - Y a z c , H a c b r a h im P a a kuman dasndaki bir O sm a n l kuvvetini Kayseri yaknlarnda malb etti ise de, S o k u llu -z d e H a a n P a a ile Gksn yaylasnda yapt savata yenildi; Savatan sonra yanndaki Celller ile Canik ( Samsun un dou taraflar) dalarna sman K a r a - Y a z c orada ld. Ken disine kardei D e li-H a s a n halef oldu. D e li H a a n Canik dalarn dan karak Tokatta, bulunan H a a n P a a y kuatt.H aan P a a k dolays ile askerini datmt. Celller, H a a n P a a y tfekle ldrdler. Celller bu esnada H a a n P a a nn Badad tan gelen ar hzinesini ele geirip ileri gelenleri bu hzineyi kalkan ile letiler. Fakat yllardan beri bekr hayat geiren bu adamlar H a a n P a a nn harem halkna dokunmyarak onlar Divriiy e gnderdiler. Bunu mteakib D e li-H a s a n kalabalk bir Celli kmesi ile batya doru hareket etti ki bu, bilhassa Orta-Anadolu kylsne telfisi imknsz bir felket getirdi. Kendilerinin de ezici ounluu kyl olan Celller etrafa yaylarak kyleri yama ve tln ediyorlar, kyllerin yiye486 M. A k d a , ayn eser, s. 162-163.

187

eklerini, davarlarn ellerinden alyorlard. Cellilerin yaklatn haber alan kyller dalara ekiliyorlar, ehirlere snyorlar ve baka yrelere gidiyorlard. Bn arada dikkate yn olan husus, dalara e kilen kyllerden bir ksmnn ailelerini oralarda braktktan sonra Celllere katlmalardr. Btn bunlar, kyllerin uzun bir zaman dan beri ektikleri zdrabl bir hayatn tepkileridir. D e li-H a s a n maiyyetindeki kalabalk Celli kmesi ile bir sel gibi dehet saa saa Ktahyaya, kadar geldi. Ancak burada ok gemeden devlet ile anla arak buyruunda on bin kii olduu halde R u m -li ne geti. Kendisi ne Bosna belerbelii, yedi arkadana da R u m -li nde sancak belii verilmi ve 400 Celli blk-bas da kapu-kulu atl snfna aln mlard. D e li-H a s a n ile birlikte R u m -li ne geen Celliler in kya fet ve tehizatlar hakknda mverrihlerin alayc szleri bize onlarn nasl acnacak bir yoksulluk iinde bulunduklarn gsteriyor. Bunlar derhal muharebeye gnderildiler. Bu yoksul adamlar orada merte arpmak istemelerinden dolay, ar kayplar verdiler. Sava sona erdiinde Celliler 6 000 ehit vermek sureti ile mevcutlarnn te iki sini kaybetmilerdi. Bu esnada Anadolu da kalm olan Celliler de muhtelif blklere ayrlarak Orta-Anadolu da ve dier baz yerlerde eskisine nisbetle daha korkun bir yama ve tahribe girimilerdi 4 8 7 . D el i - H a s a a yapld gibi dier ileri gelen Celli resilerine de, ehem miyetlerine gre, memuriyetler verildii halde bu hareketlerin bir trl arkas kesilmiyor, bilkis gittike daha iddetli bir hal ahyordu. 1603 den 1607 ylna kadar Anadolunun birok blgesi Kara-Yazc dan daha tehlikeli, yeni Celli reislerinin hkm altnda bulunuyordu. Bun lardan en kuvvetlisi Kuzey-Suriyey e hkim olan C a n -P u la d o lu A li P a a idi. A li P a a eskidenberi K ilisi yurdluk olarak idare eden K r d asll bir aileye mensuptu; 30 bin kiilik tekiltl bir ordu vcu da getirmi, adna para bastrp hutbe okutmak sureti ile istikllini iln etmiti. C a n -P u la d o lu A li P a a dan sonra K a le n d e r -O lu M ehm e d geliyordu. Ankara'l olan K a le n d e r -O lu 1592 ylnda 80 kii ile Celllik yaptktan sonra yoldalarnn ou gibi belerbeilerin ya nnda maiyyet avuluu, mtesellim ve lcethdahk hizmetlerinde bu lunmu ve C a a la -Z d e S in a n P a a nn ran seferinde kendisine sancak belii verilmi ise de sancan elde edemediinden tekrar Celli olmutu. O -l de bulunan dier bir Celli babuu M u sl a v u a
487 K a r a -Y a z c , kardei D e li-H a s a n ve Dier C elli re is le ri ta fa A k d a m ad geen Celli isyanlar adl kitabna bk. hakknda, M us

188

yazd mektupta sm a n y fitneci, sznde durmaz oarak vasflyor ve O s m a n lnn zulm bir san at haline getirdiinden bahs ile skdar dan itibaren btn Anadoluyu O s m a n ly a feragat ettir mek kararnda olduunu bildiriyordu. Mehur Boz-Krl boybeyi ailesinden olan M u sl a v u ise, I -Il ve Lrende taraflarna tegallb etmiti. Bunlardan baka Adana blgesi C e m id in, Saru-Han sanca Y u s u f P a a nn, Tarablus-am, Dulkadrl Trkmenler inden S e y f-O lu Y u s u f, Sivas taraflar mehur T a v i l- A h m e d in kar dei M e y m u n un tegallb altnda idi. Vezir-i zam M u rad p a a nce C a n -P u la d O lu nu yendikten sonra oyalamak iin paa nvan ile Ankara sancan verdii K a le n d e r -O lu zerine yrd. Bu esnada K a le n d e r -O lu M e h m ed P a a da etrafna kalabalk bir kuvvet toplam, belli bal Celli blkbalar yanna gelmiti. Bunlar A a t a n -P r i, B a ld r - K s a , D a la r -D e lis i S le y m an (Be-ehir in Kavak kynden), K a r a -S a id (A ra b), K rd H a y d a r , A r n a v u d H s e y in ve dierleri idiler. Gksn yaylasn da yaplan savata Celller yiite arptlar ise de bilhassa top ate ine dayanamyarak yenildiler (1609). Onlardan mhim bir ksm ran a . gitti. ran a giden Celller in says, mevcut kanaatin aksine ok fazla olup, Tebrize vardklarnda saylar 13 605 idi. rana bukadar ok Cellinin gitmesi M u ra d P a a nn Celllere kar gsterdii iddet ten ileri gelmitir. Filhakika Hrvat kaviminden olan M u rad P a a eline geirdii Celllere aman vermeyip ldrtyor ve onlar kuyu lara doldurtuyordu. yle ki, bu hususta ocuklara bile merhamet gs termiyordu. Bylece gerek savalarda, gerek sonradan yakalanp l drlen Celller in says 30 000 in stnde idi. K u y u c u -M u r a d P a a bu icraat ile Anadoluy u nisb bir skna kavuturmaa muvaffak olmutu. Ancak af ve merhamet gstermiyerek bukadar ok Cellinin harb halinde bulunan bir devlete gitmesine sebebiyet vermesi baz devlet erkn tarafndan tenkit edilmitir. M u ra d P a a nm lmn den sonra yerine geen N a su h P a a , afnmeler gndererek randadaki Celller den ekserisinin memlekete dnmesini salam ve bunlar devlet hizmetine alnmlardr.
Cellliin, Anadolu daki ktisad skntlar sonucunda zuhur et tii ak bir gerektir. Ancak bunun yannda ok gelimi olan dev irme oca ile Trk kavminin mahrum brakld siyas haklarn elde etmek gibi bir gayenin de yer alm bulunduu grlyor. Trk kavmi askerlik ruhunu ve siyas geleneklerini kuvvetle devam ettir dii iin onun ran ve Arab lkelerindeki halkn durumuna dmesi elbette mmkn olamazd. Neticede Celller devirme ocann gitik-

189

e ehemmiyetini kaybetmesine sebeb olarak ksmen olsun gayelerine ulatlar ve kapanm olan yolu atlar. Bilhassa Kap-kulu ocann atl birliklerini tamamen ellerine geirdikleri gibi, ilerinden biroklar da sancak belii ve belerbelie kadar ykseldiler. F t ih le bera ber iktidara geen devirme zmresi, X V II. yzyln ikinci yarsna kadar devlete hkim oldu. Asrn sonlarna doru ise ehemmiyetini tamamen kaybetti. Bu tarihten itibaren devletin banda sk sk Trk meneli vezir-i zamlar grlmee baland. Btn bunlar ile beraber Celllik Anadoluda, telafisi kabil olmayan derin1yaralar amt. Yama ve tahriplerden ve onun mey dana getirdii alktan kyller ve kasaballar yerlerini brakp gittiler. 1603 ylndan itibaren bu hdise dehet verici bir mahiyet ald. Alk tan ve souktan pek ok insan ld. Bu yzden kylerin mhim bir ksm uzun bir zaman yknt ve ren, tarlalar da ekilmemi bir halde kald. Bu hdise Anadolu da baz hudut ve ky blgeleri istisna edilirse, her yer de sarsc bir tesir gstermekle beraber, en fazla tahribat Sivastan Ktahya ve A fyo n a kadar geni Orta-Anadolu blgesinde ve ukurOva da yapmtr. ukur-Ova blgesinin pek mhim bir ksmnda bu hdiseden sonra X I X . yzyln ikinci yarsna kadar bir daha ekim yaplamad. Hlsa, Cell hareketleri Anadolu da gerek nfusa, ge rek arazice byk boluklar meydana getirdi. Bu arada her yerde eski byk Trk ailelerinin de pek ou mahvolup gitti.
Cell hareketleri Ulu-Yrk ( balca Sivas-Amasya blgesi), BozOk oymaklar, Ankara Yrkleri, Konya blgesinde yaayan At-ekenler gibi Orta-Anadolu da yaayan topluluklarn da dalmasna sebeb

olmutu. Bu hareketlerin nisbeten son bulduu zamann hemen akebinde kn Mardinin gneyinde lde klayan ve yazn ErzurumErzincan arasndaki yaylalarda yaayan eski A k-K oyu nlu elinin ka lnts Boz-Ulus da Orta-Anadolu blgesine kageldi (1022=1613 ta rihi). Bu elin eski yurdunda pek az bir ksm kalmt. Boz-Ulusv.n yurdunu brakarak Orta-Anadoluya gelmesinin ne gibi bir sebeb veya sebebler ile ilgili olduu zerinde vesikalarda bir kayda rastgelmmiyor. Bununla beraber bu geliin en bata bilhassa daim bir nfus art nn sebebiyet verdii yaylak sknts ile ilgili olmas kuvvetle muhte meldir. Esasen Boz- Ulus, daha X V I. yzylda mahall idarecilerin ektirmek ve kyler kurmak sureti ile yaylaklarn daraltmakta olduk larndan daima ikyeti idi. Hkmet, Boz-Ulus un Orta-Anadoluya. geliinden memnun olmad. Anadolu ve Karaman belerbeilerine fermanlar gndererek Boz-Ulusun eski yerine yollanmasn emretti.
190

Fakat bu emir hibir zaman tatbik edilmedi ve Boz-Ulus Orta-Anado


lu da kald. Yalnz daha sonralar ona bal baz oymaklar vergi bor

lar yznden Adalar denizi kylarna ve Balkesir taraflarna kadar gittiler ve oralarda yerleip kaldlar. Orta ve Bat-Anadolu*da Trk
men adl oymaklarn grlmesi Boz-U lusun gelii ile ilgilidir.

kinci Viyana kuatmas zerine Avusturya ve mttefikleri ile balayan harbin uzamasndan asker sknts ekilmee balanmt. Evvelce Trk oymaklarna ordusunda yer vermeyen devlet, 1102 yln da (1690) Avusturya ya kar yapaca sefer iin Trkmenler den de asker istedi. Boz-Ulus, Haleb Trkmenleri, Y en i-ll, Dulkadrl ve di erleri bu sefere katkllarsa da Salankamen savanda (Zilkade 1102 = Austos 1691) top ateine dayanamayarak Krdler ile beraber sava meydanndan uzaklatlar. Ayn ylda devlet tarafndan Trkmen oymaklarnn tahribe u ram blgelerde yerletirilmeleri iine giriildi. Orta-Anadoluya, gel mi bulunan Boz-Ulus, drt kmeye ayrlmt. Birinci kme Ankara nm gney-dousundaki Bl kazas dahilinde ve buna komu yerlerde yayordu. Bu kolun banda Tabalu boyu bulunduu iin Boz-Ulus un bu koluna bazan Tabanlu mukataas ad verilir. Bu kolu idare et mi olan be ailesi Blnn U-Em kynde oturmu olup, nesli bu gne dein devam etmitir. Boz-Ulus belerinin mahall idareciler ve merkez ile muhaberatna dir pek ok vesikadan mteekkil zengin arivi, aile nezdinde olmak zere, zamanmza kadar gelmitir.
Boz-Ulus a bal Karaca Krd Trkmen oyma ile yine Trkmen Kurudlu ve dier baz oymaklar Kr-ehirde yurd tuttuklar gibi, bu

ele mensup dier birka oymak da Nev-ehir ve evresinde yerletiler. kinci Boz-Ulus kolu Akehir-Ilg evresinde ve buna yakn yer lerde yurd tutmutu. Bu kol balca Hamza-Haclu, Avar, Kne, ereflu, Danimendlu ve dier oymaklardan meydana gelmitir. n c Boz-Ulus kolu A fyon ve Ktahya sancaklarnda yayor ve balca Oul-Belu, Keklu, zzeddinlu, Krd-Mihmadlu ve Gndelu oymak larndan mteekkil bulunuyordu. Bunlar da bu sancaklar dahilinde, onlardan baz obalar da Balkesir ve Saru-Han taraflarnda oturak hayata getiler. Drdnc Boz-Ulus kolu da A ydn sancanda skindi. Bunlar da bu sancak dahilinde yerleib kaldlar. Gerek Orta-Anadolu da, ge rek Bat-Anadolu da bugn Trkmen adn tayan kyllerin ou Boz- Ulusa mensuptur.

191

1102 (1691) ylnda devlet tarafndan be blgede iskn hareketi ne giriilmiti. Bunlardan biri Daimendlu adl byk Trkmen te ekkln A yd n , Balkesir, A fyon , sparta ve Denizli vilyetlerinde yerletirmek ii idi ki, bunda baar gsterilmitir. Bu byk Danimendlu teekklnn bizim Boz-Ulus a mensup olduu anlalyor. yzyln birinci yarsnn ortalarnda ukur-Ovada M isisden Gvur dalarna kadar uzanan topraklar komu yreler gibi ta mamen ekilmekte idi. Ancak X V I. yzyln sonlarnda ve X V II. yz yln birinci yarsndaki karklklar yznden bu bahsedilen blge nin halk da .dalm ve buras tamamen gayri meskn bir hale gel mitir. Bahsedilen tarihde (1102 = 1691) Dulkadrl oymaklarndan yirmi kadar bu blgede ( A y a s, Berendi, K n k ) yerletirildi ise de baarl bir sonu vermedi. Oymaklar daim olarak burada oturmak istemiyorlard. Bunda stmann ve dier salgn hastalklarn mhim bir rol olsa gerektir. Bu sebeble buras X I X . yzyln ikinci yarsnda Frka-i lslhiyye gelinceye kadar oymaklara sadece bir klak vazi fesi grd. nc iskn yeri de Halebin kuzeyindeki Menbi blgesi idi. Buraya bir ksm Il-Beliler iskn edildi. l-Beli oyma gneyli ol mayp, grld gibi, Sivas-Amasya blgesinde yaayan Ulu-Yrk topluluunun Orta-Pre koluna mensup bir teekkl idi; eskiden beri o blgede oturuyor ve iftilik ile megul bulunuyordu. Gebe pek ok oymak dururken eskiden beri kendisine ait yurdunda iftilik yapan ve Menbi e uzak bir yerde yaayan bir oyman bu iskn iin uygun grlmesinin sebebi iyice bilinemiyor. Htralarda bu isknn bir srgnden ileri geldii syleniyor. Bata Be-Dililev olmak zere Gneyli teekkller tarafndan Il-Belilere yabanc bir oymak gzyle baklmas ve Trkmen saylmamas, sadece onlarnUlu-Yrk topluluuna mensup olmalar ve K uzey-Suriyey e bu iskn sonucunda gelmeleri ile ilgilidir. ll-Beliler bugn de yerletirildikleri bu yerde, az bir ksm Trkiyede olmak zere ve tamamen topraa balanm bir halde, oymak adlarn muhafaza ederek, yaamaktadrlar. Fakat Menbi e yerletirilenler, Il-Belilerin hepsi olmayb ancak onlarn bir bl idi. Oyman dier bir bl de Sivas-Amasya blgesindeki yurdunda eski eskiden beri kylerde yerlemek sureti ile kalm ve oymak adn henz unutmamtr. O sm a n l devletinin bahsedilen ylda giritii iskn teebbslerin den biri de Haleb Trkmenler ine mensup bir ksm oymaklar ile H a ma, Humus ve Tarablus-am blgesinde dank olarak yaayan oy192

X V I.

inaklar Hama ile Humus arasndaki bo ve harap topraklara yerle tirmekti. Gerekten bu oymaklar oraya yerletirildiler ise de bundan msbet bir netice elde edilemedi. Bu oymaklarn bir ksm devletin harblerle megul olmasndan faydalanarak iskn yerlerinden ayrld lar ve Anadolu ya gittiler. Bir ksm ise henz ana dilini unutma yarak Suriyde Tarabulus am yresinde yaamaktadrlar. Eski zamanlardanberi Orta-Arabistan da, Necid teki Aca ve Selma adh nl dalarnda oturan Arab Tayy boyunun mhim kolu ammalar, X V II. yzyln ortalarnda kuzeye doru ilerleyerek Suriye ln igal ettiler. mparatorluk idaresinin, dier birok yerlerde ol

duu gibi, Suriyede de zayflamasndan faydalanan ammarlar Rakka blgesini ellerine geirdikleri gibi, yaptklar tecavzlerle mnakaleyi de sekteye uratmaa baladlar. Ancak ammarlar m Suriye deki bu hkimiyetleri ok srmedi. Bunlarn Kuzey-Suriyeye gelilerinden 20 yl sonra yine Orta-Arabistan da yaayan Anezeler harekete geib ammarlar kovdular ve Rakka blgesi de dahil olmak zere, Suriye lne hkim oldular. Aneze Arablar ammarlar dan daha kalabalk ve daha tahribci bir airet idi. Rakka blgesindeki kylerin bir ksmn harab ettikleri gibi, geri kalanlarn da haraca balamlard. Onlarn tecavzleri yznden kervanlar ilemez oldu. te, bilhassa bu Aneze Urbamnm akmlann nlemek gayesi ile O sm a n l devleti Haleb Trkmenleri ve Y en i-Il e bal hemen btn Be-Dili obalarn, BozUlusun g etmemi olan kalntsn, Haleb Trkmenleri ile Y e n i-lle dahil dier birok oymaklar Belih rmann Harrann altndaki A k a-Kale den Rakkaya. dek uzanan kysnda yerletirdi. Dier bir ok oymaklar da Urfanm dousundaki Collab ( Colab) rma kylarna, Harran yresine, Urfanm kuzey-batndaki Boz-bad ile yine Urfann gney-b atndaki baz yerlere yerletirilmilerdi. Yerletirilen Trk teekklleri arasnda Be-Dili obalarndan baka Yenil l e bal Musacalu oyma (Aa-Koyunlu dan), Barak (Cerid ten), Avar ( Imanlu Avar ndan), imelu, epni, Diyarbekir deki Boz-Ulus kalntsn dan Izzeddinlu, Keklu , Avar, tnallu, Acrlu, Hamza-Haclu ve dier oymaklar da vard. Ayrca Lekvanik Krd ile ona bal Haclar, A kBa, Kzl-Koyunlu ve Krntl oymaklarnn da yerletirilenler ara snda olduklar grlyor. Btn bu oymaklar ertesi yl (1102=1692) Anadoluya, katlar ise de ou tekrar iskn yerlerine gnderilerek yerletirildi ve kamamalar iin cidd tedbirler alnd. Devlet bu is knda muvaffak olmaya azmetmiti. Aneze Arablar nn saldrlarn ancak byle bir tedbir ile nliyebileceine inand gibi, ayrca bu Trk oymaklarnn karaca gailelerden de kurtulmu olacakt. Fakat bu

193

blge Trk oymaklarnn yerleebilecekleri coraf artlan hiz bir yer deildi; topra verimsiz ve susuz olduu gibi, orada yazn Trkmenlere Urum (Anadolu) daki serin yaylalarn zleten kavurucu scaklar hkm sryordu. Dier taraftan Anezeler de k lamak ii gittikleri gneyden bu mevsimde dnm bulunuyorlard. Bu ve dier Aab airetleri ile Trkmenler arasnda birok savalar yaplmtr ki, bunlara dir Trkmenler in baz iirleri zamanmza kadar gelmitir. Rakka blgesi devletin emirlerine boyun emeyen Anado ludaki dier Trk oymaklar iin de bir srgn yeri haline gelmitir. Devlet rahat durmayan oymaklar da bu blgeye srmek sureti ile ce zalandryordu. Fakat, devletin bu meselede gsterdii devaml gay ret ve ald tedbirlere ramen Rakka ve Urfa blgelerine yerletiri len oymaklardan mhim bir ksm ayr ayr zamanlarda Anadoluya kamaa ve orada yurd tutmaa muvaffak oldu. Be-D ili nin ekser obalar, Baraklar ve dier baz oymaklar ise X I X . yzyla kadar Rakka da kaldlar. Mezkr asrda onlar da bir daha dnmemek zere oray terkettiler. Bylece devletin azimle giritii bu Rakka iskn da baa rszlkla neticelendi; gayreti bouna gitti ve Trk oymaklarnn peri an olmalarna sebeb oldu 488. Bu isknda en byk zdrab Be-Dili boyu ekti. Bugn onla rn artk tamamen kyllemi olan torunlar arasnda Colab adyla anlan bu isknn ac htralar hl yaamaktadr. Hatt beleri Fir z (F e r iz ) Bein Rakka daki zdrapl hayata dayanamyarak oy man kalabalk bir ksm ile ran a gp gittii sylenir. Rakka dan ayrlan Be-Dililer umumiyetle Antebin gney blgesinde yurt tut mular ve orada yerleip kalmlardr. imdi onlann kylerinden bir ou Suriye topranda bulunmaktadr. Baraklar a gelince, onlarn da ou Nizibin gneyinde yerlemilerdir. Barak kelimesinin ok tyl bir cins kpee denildiini ve ahs ismi olarak kullanldn biliyoruz: B a r a k H c ib , B a r a k H an, B a r a k R e is. Bu oyman adnn da bir ahstan geldiinden phe edilmez. Aratrmalarm zn neticesine gre bu Baraklar X V I. yzylda Y e n i-ll in Dulkadrl koluna mensup Barak adl bir Cerid obasndan bakas deillerdir. Be-Dililer in bunlar Trkmen saymamas bu husus ile ilgili olsa
4-88 O sm a n l d e v le tin in giritii Trk oymaklarndan bazlarn 1102 (1691) ylnda
Anadolu*da ve Suriyede yerletirme teebbs hakknda: C en giz O rh on lu , Osmanl impa ratorluunda airetleri iskn teebbs (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan ) , stanbul, 1963. Ancak jRafcfca da yerletirilen oymaklarn-oray terkedinceye kadar hayatlar-

nin ve onlarn Arab ve Krd airetleri ile yaptklar savalarn bata devlet arivi ve kad sicil lerinden elde edilecek malzemeye dayanlarak bir an nce incelenmesi gerekmektedir.

194

gerektir. Halbuki Baraklar*da X V II. yzyln sonlarnda, Rakkaya iskn edilecekleri esnada Trkmen olarak vasflanyorlard. Bu bakm dan denilebilir ki Baraklar n da Il-Beliler gibi aslnda gneyli ol mamas ve Be-Dili boyuna mensup bulunmamas Be-Dililer in bu tefrikine sebebiyet vermitir. X I X . yzylda, ukur-Ova da dere-belik idaresi devam etmek te idi. O sm a n l vlilerini hkm belki ok defa Adana ehrinden pek ileri gitmiyordu. Bu dere-belerinin en kuvvetlisi Kozan-Oullar olup, nfuz ve hkimiyetleri bugnk Kozan , Kadirli ve Saim-Beli yrelerini iine alyordu. Kozan-Oullar, adlarn belki de Ormanlk da larda oturduklarndan alan, Varsak Trkleri nden idiler. Kozan-Oullar her nekadar kudretli dere-beleri idi iseler de, idare ettikleri halk tan farksz, sade bir hayat srmler ve evrenin gelenek ve grenek lerine riayet etmilerdir. Onlarn servet toplamaya ve mal edinmeye almadklar bilindii gibi, Kayseri ye ve dier yerlere tahsile giden hemerilerine de madd yardmda bulunuyorlard. Bugn dahi halk arasnda onlara dir iyi htralar nakledilmektedir. Dier bir derebei ailesi de Payas yresinin hkimleri olan Kk Ali-Oullar idi. nl ir D a d a l-O lu bu aileyi yrenin ftihleri ve O s m a n lla r dan nceki hkimleri olan zer-Oullarina balyorsa da bu husus ok phelidir. X V III. yzylda Dulkadrl ulusuna mensup Dngelelu, Ulalu, allu, Develu ve Kebelu gibi oymaklar Kurt Kula ile Bur naz kprs yresinde yaamakta idiler. Bunlar 1148 (1735) tarihin den bir ka yl nce slhiye taraflarnda yaayan Oku-lzzeddinlu Krdle rinin yayla olan Gvur dana kp devlete olan vergi bor larn demekten kanmlard. te, Frka-i Islhiyye nin tedip edip Osmaniye ehrinde ve civarnda yerletirdii Gvur dann Trk skinleri bu oymaklardan gelmektedir. Kk-Ali Oullar nin da bu oymaklardan birine mensup olduunu muhtemel grmekteyiz. ir D a d a l-O lu , Kk-Ali-Oullarra samur k-l ve ha nmlarn da stanbul fesli olarak vasflamakla beraber Kk-Ali Oullarimn, kudretlerine nisbetle, sade yaadklar bir Avrupal kadn seyyah hayretler iinde brakmt. Bu ailenin balca gelirini tccar dan ve hatt hace kafilelerinden aldklar bac tekil ediyordu. X V II. yzylda Bat ve Gney-Bat-Anadoludaki Y r k toplu luklarnz nfuslar artm ve yaylak sknts ekmee balamlard. Bunun sonucunda Mentee Yrkleri kuzeye doru ilerliyerek Bursa evresine kadar uzandklar, gibi, I -ll Yrkleri de komu blgelere ve bilhassa ukur-Ova ya g ettiler. ukur-Ovaya g eden l -l l li

195

teekkllerin banda Boz-Doanlar bulunuyordu. kur-va ya ge len Boz-Doanlarm bir ksm Adana yresinde kald ki, bunlara K tk- Bozdoan denilir. Onlardan bir blk de dou ya ilerliyerek Kadir linin gneyinde yurt tuttu. Boz-Doanllar n belli bal obalarndan biri olan Melemenciler de ilk nce Kusun, sonra da Kara-salu y resine g ettiler. Bylece, anlalaca zere, Melemenci oymak ve ailesinin zmir vilyetindeki Menemen kasabas ile hibir alkas yoktur. Esasen byle olsayd kelime Melemenli veya Menemenli ek linde yazlacak ve sylenecek idi. Melemen, bugn de birok yerler de yaplan bir yemek olub, oyman ad, melemen yemeini seven bir kimseden geliyor. Hlsa Melemenci oymak ve ailesi - l lidir ve elimizdeki vesikalara gre Boz-Doanlar a . mensup bir obadr. Esasen gerek Boz-Doanlar'n ve gerek Melemencilerin (ailenin aydn zmresi de dahil olmak zere) Y r k l e r e ait belli bal yz ve beden yaps hususiyetlerini elan muhafaza ettikleri grlr. M ele menci (Menemenci) oullar X V III. yzyldan itibaren obalarna dayanarak Kara-lsalu blgesini nfuz ve hkimiyetleri altna alm lardr. Bu aileyi bir derebei ailesi olarak vasflamak doru olmasa gerektir. nk, aile mensuplar vakit vakit devlet hkimiyetini kabul ederek onun memurlar durumuna dmlerdir. Belerin de umumi yetle muvazeneli kimseler olduklar grlyor. Frka-i Islhiyye ta rafndan stanbul a getirilen son Melemenci bei H a c A h m e t B e, bize bu ailenin tarihine ait deerli bir htrat brakmtr ki bu, Trkiye tarihinde eine ok az rastlanan bir vkadr 4 8 9 . Bu ailelerden sonra K erim-oullar, Gk-Veli oullar, Srknt-oullar ve Karsand-oullar gibi ky beleri gelmektedir. Bunlardan Kerim-oullar Ceyhan ky sndaki Boz-Doanlar n beleridir. Bu aileye ait imdiki halde en eski bilgi 1119 (1707) ylna aittir. Bu tarihte envai fesat ve ekvetle me hur olduklar sylenen Mara blgesindeki ailelerden ob a n -o lu K a sm (Cerid den) ve B a y e z i d - o l u M e h m ed ile K e r im - o lu H a lil, Karaman belerbeisi tarafndan yakalanm ise de K o z a n - o lu ele geirilememiti. Daha sonra devlet bu aileyi ukur-Ova nin yan ailelerinden biri olarak tanmtr. 1143 (1730) ylnda ailenin banda A b d lk e r im adl bir be grlmektedir. Gk-Veli oullarna. gelince, bu ailenin hangi oymaktan olduu henz bilinemiyor. Gk-Veli oullar nin yurdu Kadirli kazasnda, Kadirli nin kuzeyinde, Kesik ay ile Sunbas rma arasndaki topraklar idi. Gk-Veli oullar kudretli bir aile olup, Kozan-oullarna dahi kafa tutmulardr. Srkt-oul489 Bu eser gerekli haiyelerle pek yaknda taraflnzdan yaynlanacaktr.

196

lar nin Trkmen olduu biliniyorsa da hangi oymaktan geldikleri imdilik tayin edilemiyor. Bugnk durumda bu aileye ait en eski bilgi 1143 (1730) tarihine aittir. Bu tarihte S r k n t -o lu M eh m ed , K a r s a n d -o lu , K a r a N e b i-o lu H a m z a ve K e r im -o lu A b d lk e r im ile birlikte Rakka ya isknlar ferman olunan Receblu A va rim n kamasn nlemee memur edilmiti. Srkmt-oullar ve oymann oturduklar yer, Kozan n gneyinde, Ceyhan ehrinin kuzey batsnda, ScCr-am ile Ceyhan rma arasnda bulunmaktadr. imdi buras ayn ad tamaktadr. K a r a s a n d -o u lla r n na gelince, bunlar Kara-lsalu ile Kozan yresi arasndaki ormanhk yerin hkim leri idiler. Bunlarn Trkmen ark-Pre oymana mensup olmalar muhtemeldir. Vesikalarda bu aileye mensup bir ahsa henz rastgelinemedi. ukur-Ova daki oymaklara gelince, Varsak ve Boz-Doanlar dan baka balca Avar , Cerid ve Tecirlu boylar da blgenin gze arpan skinlerinden idiler. Bunlar yazn Uzun- Y a y la ya gidiyorlar ve orada ellerine frsat geince apulculuk yapyorlard, ite byk ir D a d a l-O lu bize bu lemin hayat ve hissiyatn aksettirmektedir. Bu lem X V . ve X V I. yzyl ukur-Ova smdan nekadar farkl idi! Grld zere bu lemde bata Ramazan-oullar, zer-oullar, Kusun-oullar ve dierleri gibi, blgenin fethinde rol oynam eski ai lelerden hi birisi bulunmuyor. O s m a n l idaresi ve Trk cemiyetinin dzenini alt st eden byk hareketler hemen her yerde olduu gibi bu eski asilzde ailelerini ya ortadan kaldrm veya onlarn ehemmi yetlerini azaltmt. Devlet kudretinin zayflad zamanlarda ortaya kan ailelerin ou ise devlet tarafndan nce fesat ve aki olarak vasflanm, sonralar ise blgenin yan ve eraf saylarak kendilerine itibar edilmitir. Yukarda ad geen oymaklardan Cerid ve Tecirliler, evvelce grld gibi, Dulkadrl ulusuna mensup boylar idiler. Bun lardan Ceridler Ceyhan blgesinde, Tecirliler de bugnk Osmaniye yresinde klyorlard. Bunlar X V III. yzyln balarnda yaptklar apul hareketleri ile dirlik ve dzenlii o kadar ihll etmilerdi ki, 1118 (1706) tarihinde Karaman belerbeisi Haan Paa kumandasnda mhim bir kuvvet sevk olunarak her iki oymak ve onlarn yardmc lar tedib edildiler. Fakat bu tedib hareketinin devaml bir neticesi olmad. Her iki oymak ok gemeden tekrar kovgunculua, yani ky llerin ve dier oymaklarn hayvanlarn srmeye baladlar.

Fakat D a d a l-O lu nun O s m a n lya meydan okuduu, s iv ri c id a li A v a r y i i t le r i n i n sar iekli yaylalara bir an nce var mak iin acele ettikleri bir vakitte O sm a n l, tavan avna araba ile gittii gibi, topu ve tfei ile anszn ka geldi. Gerekten byk

197

lim C e v d e t P a a nn mlk idarecilii, hemehrisi D e r v i P a a nm kumandanln yapt Frka-i slhiyye 1865 ylnda hu lemi bek lenmeyen hir sr atle ortadan kaldrd. Dere-bei aileleri oradan uzak latrld, oymaklar da yerletirildi. Bunlardan Tecirli ve Ceridler k lak yurtlarnda iskn olmay isteyerek birinciler umumiyetle Osmani y e , kinciler de Ceyhan kazas dahilinde yerletiler. Avarlar a gelince onlar Zamanl ve S arz blgesindeki yaylanda yerlemeyi tercih et tiler 4 9 0 . Fakat Avarlar iin asl talihsizlik, asrlardan beri kendilerine ait olan yaylak yurdlannm en iyi ksmnn bu esnada Kafkasyadan gel mi olan muhacir erkesle e verilmesi oldu. Artk ayn yzyln son larnda her yerde Trkmenler topraa balanan Trk kylleri arasna katldlar. Hkmetin Frka-i Islhiyyeyi gndermekteki asl gayesi ise u
kur-Ovahlar a daha iyi bir hayat salamak hususu ile deil, iddetle ek

mekte olduu asker skntsn gidermek maksad ile ilgili idi. X I X . yzyln ikinci yarsna gelinceye kadar Trkler in devletin dayand asl unsur olduklarnn O s m a n l hkmdarlar ve devlet, adamlarnca anlalm bulunduu hakknda elimizde hi bir delil yoktur. Mezkr asrn ikinci yarsnda C e v d e t P a a , A b d lh a m id in sadrazam S a id P a a ve hatt bizzat A b d lh a m id in bu hususu mdrik bu lunduklar grlyor. Ancak bu asrda Anadolu yu gezen AvrupalilaT, yoksul, fakat asil ruhlu ve namuslu olarak vasfladklar Trk mille tinin lmekte, fena idareciler elinde mahvolmakta olduunu sylyor lard. Yine bu seyyahlara gre, ayn lkede yaayan Hristiyanlar ise mreffeh bir hayat srmekte, Trkler in nfusunun azalmasna kar lk onlarnki gittike oalmakta idi. Filhakika Rumlar n ve Ermenilerin bilhassa X I X . yzylda A n a
doluda geni bir yaylma hareketinde bulunmu olduklar grlyor.

Bunun sonucunda Marmara kylarnda Ermeni kyleri tesis edilmi, en hcra kasabalarda bile Rum kolonileri meydana gelmitir. Yine ay n yzyldaki Avrupal seyyahlar Anadolu da ehir ve kasabalarn ek serisinde ticaret ve san atm Hristiyanlar elinde bulunmasn Trklerin bu mesleklere itibar etmemeleri ile izah ederler. Bu izah ekli bu du rumun eskidenberi devam edib gelen bir keyfiyet olduu hkmn verdirebilir. Halbuki, bilindii zere, X IV . yzylda Anadolu ehir ve kasabalar, reislerine ahi denilen esnaf cemiyetleri ile dolu idi. Bun lar ne oldu? Neden ehemmiyetlerini kaybettiler? Bu suallere henz tatmin edici bir cevab verilmemitir. Muhakkak olarak bildiimiz bir
490 Bu hususta kinci Blmde Avar boyu bahsine bk.

198

husus var ise, o da X V I. yzyln sonlarndaki Celli hareketlerinin X IV . yzyldan beri srb gelmekte olan Anadolu daki tima dzeni ortadan kaldrlddr. Bu hareketlerden sonra Anadolu byk istil lara uram memleketlerden daha korkun bir manzara arzediyordu; devlet de eski kuvvet ve kudretini kaybetti ve bunu bir daha elde ede medi. Mteakb asrlarda imparatorluun asl dayana ve anavatan olan bu lkede bir taraftan ktlklar ve salgn hastalklar, dier taraf tan da uzun sliren harbler yznden alm olan yaralar bir trl kapanmad. Cezyir, Tunus ve Tarablus gibi yerler iin vakit vakit Anadolunun en babayiit genleri devirilib gtrlyor, binlerce Trk genci - mhim bir ksm veya ou bir daha dnmemek zereYemene gnderiliyordu. Hlsa O sm a n l, Anadolunun insanm ve servetini grlmemi bir israfla tketti. Edirne ve Manastr da olmak zere, R u m -li nde, iki, am ve Badadta birer asker idad olmasna karlk, Sivastan zmir e kadar koskoca Anadolu blgesinde bir tek asker idad yoktu. Neticede Trk kavmi maddeten telfisi imknsz kayblar verdi; hatt belki manev hasletlerinden bazlar zayflad, yani tresi zafa urad. Bu sebebler ile imparatorluun kaybnn Trk milleti nin bekas iin hayrl bir netice olduundan asla phe edilmemelidir.
Trk oymaklarnn Anadolu da yerleik bir Trk kitlesi teekkl etmezden nceki haiz olduklar ehemmiyet zerinde sz sylemek phe siz fazladr: Anadolu yu onlar fethettiler, buradaki yerleik Trk halkn onlar meydana getirdiler. O sm a n l hkimiyeti Trk oymaklarnn siyas rollerine son verdi. Ancak onlar, siyas bir kuvvet olarak ehemmiyetlerini tamamiyle kaybetmediler. Nitekim imparatorluun knt dev rinde Anadoluda zuhur eden K a r a -O s m a n o u lla r , apano u lla r , K o z a n -o u lla r , K k A l i- o u l la r , M e le m e n ci o u lla r , Maratak B a y e z it o u lla r ve dier birok aileleri on lar kardlar. Eer O sm a n l devleti yklsa idi, muhtemel olarak, Anadoluy u oymaklardan kan bu aileler idare edeceklerdi, tpk S el u k lu devletinin zayflamas sonucunda ortaya kan aileler gibi.

Ancak Trk oymaklarnn O s m a n l devrinde asl oynadklar mhim rol, imparatorluun ar ykn zerinde tayarak pek ypran m, bitkin bir duruma dm bulunan Anadolu daki yerleik Trk halkn daima maddeten ve manen takviye etmek suretiyle onun daha fazla zafa uramasn ve hatt kendi yurdunda dahi varlnn tehlike li bir duruma dmesini nlemi olmasdr. Tarafmzdan Trk oymak larnn aratrma konusu olarak ele alnmasnn balca sebebi de budur.
199

Blm
Boy Tekilt Ve Boylar

2.

Ouzlar kavm ve siyas bir teekkl iin el (il) kelimesini kullan makta idiler: Ouz eli, A k-K oyu nlu eli, Dulkadrl eli. Onlarn dier Trk kavimlerinin syledikleri ayn anlamdaki budun szn bilme dikleri anlalyor. Bu kelimenin moolca karl olan ulus sz de ancak Dou-Anadolu daki Trkmenlerce, el kelimesi ile birlikte, kul lanlmtr: Kara-Koyunlu ulusu, Boz-Ulus, Kara-Ulus. imdi biz el yerine umumiyetle arabadan aldmz kavim (kavm) kelimesini kul lanmaktayz. Grld gibi, Ouz-eli nin banda yabgu nvanl h kmdarlar vard. X II. yzyldan sonra bu kelime, bu anlamda, kullanlmayarak unutulup gitmitir. Trkmen ellerinin banda bulunan hkmdarlarn ise trke yalnz be nvann tadklar grlyor. E l in zamanla lke anlamna gelmi olduu malmdur. Yur d elin, boyun, obann ve ailenin oturduu yerdir, Ouz eli ni meydana getiren teekkllerden her birine boy denir ki, K g a r l 1 bu szn ouzca olduunu bildiriyor. Orhun bidele rinde geen bod sz2, sylendii gibi, belki hu kelimenin en eski eklidir. B o y , Trkiye de bu anlamda gerek resm dilde, gerek halk arasnda son zamanlara kadar kullanlmtr. Trkiyede boylarn banda bulunanlara da boy bei deniliyor

du. Kavim gibi araba dan alarak kullandmz kable kelimesi trkede hususiyle boy mansn ifade eder. Boylar irsen idare eden reisler be nvann tarlar. Ouz ve Trkmen asilzde snfn bu beler mey

dana getirir. Yabgular ve sultanlar da beler arasndan kmtr.


] K ilisli yay., III, s. 103; Atalay, III, 2 H.N. O rkun, E. T. yaztlar, s. 141.

I, s. 100.

201

Boylar da obalara ayrlmaktadr.

K g a r l 3 bu kelimenin de

ouzca olduunu sylyor. Obalardan sonra her halde aileler geliyordu

ki, Ouzlar n bunu hangi kelime ile ifade ettikleri bilinemiyor. Bylece aileden (soy?) obalar, obalardan boylar ve boylardan da Ouz eli meydana gelmitir. Ouz elinde asl kabilev birlik boylardr. Oymak kitabmzda, boylar (kabile), obalar (cemat) ve onlarn kollarn ifade etmek zere, umum bir mnda kullanlmtr. Bunu evvelce airet kelimesi ile ifade ediyorduk. Airet imdi Gney-Anadolu da, hem mfret hem cemi olarak, yrk anlamnda kullanlyor.
Ouz boylarnn Arab, K r d ve dier baz kavimlerde olduu gibi, mnferiden bir hayat yaadklar veya tek bana siyas bir harekette bulunduklar ndir bir vkadr. Onlar daima el halinde yaamay se verler ki, bu husus siyas baarlarnda mhim bil' mil olmutur.

Grld gibi, X . yzyln balarndan itibaren Ouz eli den kmeler halinde ayrlmalar balamtr. Bu kmelerden ilki Hazar Denizi kysndaki yarm adaya giderek yurd tutmu ve buraya M anglak adn vermiti, ikinci bir kme ise S e l u k lu la r n idaresinde Yakn-Dou lkelerine geldi. nc bir kme de yine X I. yzylda Kara-Deniz in kuzeyinden Balkanlara . indi. Dier taraftan Ouzlardan kalabalk bir nfus da Sir-Derya nm orta yatandaki ehirlerde yerlemiti. Gebe Ouzlar n bu ehirli eldalarna istihfafla yatuk yani tebel adn verdiklerini biliyoruz. Fakat btn bunlara ramen Ouz eli eski yurdunun bir ksmnda el tekiltn muhafaza ederek yayordu. Boz-Ok ve -Ok adlar ile iki kola ayrlan S u lta n Sanc a r n glibi Ouz kmesi bahsedilen bu elin asl ana ksm gibi gr nyor. nk, bu kmeden sonra Sir-Derya kysnda onlar gibi, Ouz adn tayan tekiltl bir kmeye rastgelinmiyor. Ancak derhal ilve edelim ki X IV . yzyln ikinci yarsnda K uzey-Suriyedeki Trkmenler in Boz-Ok ve U-Ok adlarn tamalar bu hususta phe ve tereddd uyandrmaktadr. nk S u lta n S a n c a r yenen Ouzlar gr dmz gibi, bir mddet sora tamamen dalmlard. te Ouz. boylarndan hemen hepsinin tarihlerinin seyri de aynen meydana ge tirdikleri elinki gibi olmutur. Yani boylarn herhangi bir siyas hare kete btn obalar ile katldklar pek grlmyor. Mesel Fars ta siyas hkimiyeti eline geiren Salurlar (Salur) bu boyun ancak bir obas veya bir ksm idi. A k-K oyu nlu ailesinin buyruunda da Bayn dr boyunun yalnz bir obas ( A k-K oyu nlu ) bulunuyordu. Hatt Sel3 K ilisli , I, s. 81, Atalay , I, s. 86.

202

u k lu fethine, bu ailenin mensup bulunduu K nk boyunun btn obalar ile katlmadn iddia etmek mmkndr. Anadoluda. Ouz boylarna ait yer adlarnn ve teekkllerin muhtelif yerlerde grn mesi ayn sebeble ilgilidir. Yani Ouz boylarndan pek ounun oba lar ve kollar bu lkeye farkl zamanlarda gelmiler ve bu gelenlerden de siyas ve ktisad sebebler ile yeni ayrlmalar olmutur. leride Ouz boylar ayr ayr incelendii zaman bu husus daha iyi anlalacaktr. Birinci Blm de Kem nehrine dklen Barlk rma kylarndaki
Ouzlarm alt boydan, Tula rma kysndaki Ouzlar n ise dokuz

boydan mteekkil olduunu grmtk. Dikkate yn bir husustur ki, X V I. yzylda O s m a n l ailesinin yurdu olan Sultan-n sanca ndaki Karaca-ehir kazasna bal bir ky, Tokuz-Ouz adn ta makta id i4. Bu adn ne gibi bir sebeble bu kye verildii bizce izah edi lememitir.
Sir-Derya Ouzlar X I. yzylda 24 boydan mteekkil bulunu yorlard. Bize bunu bildiren K g a r l M a h m u d , ayn zamanda bu boylardan 22 sine ait bir liste de vermektedir. Mamafih S e l u k lu fethinden bahseden bir Ermeni mverrihi de ftih kavmin 24 boydan meydana geldiini kaydetm itir5. Ouz boylarna ait tam liste R e id u d d in tarafndan verilmitir. Bu listelerin ehemmiyeti uradadr ki, bun lar olmasa idi Ouz boylarna ait tam bir liste yapmak bizler iin pek mkil ve hatt imknsz olacakt. K a r lnm listesinden yalnz Memlk devri mverrihlerinden A y n faydalanmtr6. Dier eserler de grlen listeler (H a m d u lla h -i M s t e v f, Y a z c - O l u , N er, E b l-G a z i ve dierleri) dorudan doruya veya vastal olarak R eid u d -d in den gelmektedir.

K g a r l M a h m u d Halac adn tayarak baz hususlarda di erlerinden ayrldklar iin Ouzlar dan saylmadn syledii7 iki boyu listesine almad gibi, bunlarn adlarm da vermemitir. Dier taraftan K g a r lnn, says az ve damgalan belli deil dedii aruklu boyunun adna da R e id u d - d in in listesinde rastgelinemiyor. Orada K g a r l da bulunmayan u adlar vardr: Yapal , Kzk, Karkm . Bunlardan Kzk ve K arkm dan birini K g a r lnn listesine
4 Deftcr-i mufassal- Sultan-n, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl 45 b. 5 U rfa l V ahram . K ilikya kratlar tarihi; eserin trke baslmam tercmesi
Tarih Kurumu Ktphanesi9 nde bulunmaktadr . 6 k d ul-cumn f i tarihi ehl-iz-zamn, Veliyuddin Efendi kip ,, ur. 2374, s. 512-516. Trk A rivi , nr. 98,

7 K ilisli , III, s. 307, Atalay , III, s. 414-415.

203

almad iki boydan biri olarak kabul etmek zarurdir. Dierinin de yine bunlardan biri olduuna ibtimal vermek mantkdir. nk, her iki boy yani Kzk ve Karkm ayn dalda, Y l d z - H a n n oullar arasn da gsterilmitir. Halbuki Yaparl boyu baka bir dalda, A y -H a n n oullar arasnda bulunmaktadr. Yaparl, yine orada adnn ne manaya geldii yazlmayan biricik boyudur. Dier taraftan hi bir yerde ne a ukluya. ne de Y aparluya ait tarih bir kayda, bir yer adna veya bir te ekkle rastgelinebilmitir. Ksaca R e id u d - d in deki Yaparlim n K g a r ldaki aruklunn yerini tuttuunu ve yine ayn mellifin liste sine almad iki boyun da Kzk ve Karkn olduunu kuvvetle tahmin ediyoruz. R e id u d -d in in listesinin bu iki boy bakmndan da, vkalara uygun olduu grlyor. nk, her iki boya ait yer adlarna ve teekkllere Trkiye de rastgelinmitir. K g a r lnm listesinin boylarn o zamanki siyas hretlerine gre sraland anlalyor. Me sel S e l u k lu h n e d a n m n mensub olduu K nk boyu orada en bata yer almtr. Halbuki bu boy R e d u d - d in in listesinde en sonda bulunmaktadr. R e id u d - d in in listesinin, Ouz boylarnn eski siyas ve tima mevkilerine gre tanzim edildii grlyor. Bura da 24 boy her biri msavi sayda olmak zere O u z H a n n alt o lundan tretilmitir. Dier taraftan K g a r l nnkinde olduu gibi, burada da boylardan her birinin kendine mahsus damgalar olduu halde, her drt boyun ortak bir ungunu da vardr. Bu husus 24 boyun alt boydan meydana gelmi olduunun veya Ouzlarn eski za manlarda alt boydan mteekkil bulunduklarnn htras olsa gerektir. Nitekim Barlk rma kylarndaki Ouzlar -eer hatal okunmad ise- alt boy halinde yaamakta idiler. R e id u d - d in de 24 b oy iki kola ayrlmtr. Bunlardan biri Boz-Ok, br de -Ok adlarn tayor. Ne bu ikili tasnif ne de onla rn isimleri K g a r l da vardr. Ancak bunun da tarih bir vka ol duunu biliyoruz. S a n c a r yenen Ouzlar, bu adlar ile iki kola ayrl dklar gibi, X IV . yzylda Kuzey-Suriye deki Trkmenler de bu ad lar tayorlard. Bu Trkmenler den Boz-Ok koluna mensup olanlar Yozgat blgesinde yurd tuttuklarndan bu blge Cumhuriyet devrine kadar bu adla anlmtr. Ayrca Konyann kuzeyinde, stanbul-Haleb ana yolu zerinde de Boz-O k 8 adl byk bir ky vard. Bugn de Urfa mn Birecik kazasnda Boz-Ok adl bir ky bulunmaktadr9.
8 E k rem K m il, Gazz-Mekki seyahal-nmesi, Tarik Semineri Dergisi , stanbul, 1937, s. 30. 9 Dahiliye Vekleti, Kylerimiz , stanbul, 1933, s. 118.

204

R e id u d - d in de Boz-Ok kelimesi paralamak eklinde manlandrlmtr ki, kelimenin bozmaktan getirildii grlyor. -Ok da adet ok eklinde izah edilmitir. Fakat bu izah ekillerini kabul etmee imkn yoktur. Okun, On-Okta olduu, gibi, eski zamanlarda b oy anlamna geldiini biliyoruz. Bu isimlerdeki ok kelimesinin de boy mansnda olduu muhakkaktr. Buna gre -Ok boy demektir.
Boz-Ok a gelince, buradaki boz kelimesinin de, dieri gibi, bir ra kamn yerini alm olmas muhtemeldir.

Yine R e id u d - d in deki szlere gre, Ouz-elinde hkim kolu


Boz-Oklar tekil etmektedir. Bu sebeble Boz-Oklarn almeti y a y ve

tbi kol olduklar iin de U-Oklarm ki o/stur. T u r u l B e 1038 y lnda Niabur a girerken kolunda gerilmi bir yay ve belinde de -ok bulunuyordu. Bunlar her halde, kendisini Boz-Ok ve U-Ok un, yani btn Ouz-elinin hkmdar saydnn bir ifadesidir. Yreir boyu nun damgasnn da bir yay ve ok eklinde olduu grlyor 10. Daha nce de sylendii gibi, bir yay ve ok Ouz yabgularmn hkm darlk almeti olsa gerektir11. Eski Trk ellerinde ve ordularnda ikili dzenin deimez bir kai de olduu malmdur. Ouz elinde ve ordusunda da, grld gibi, bu kaide hkimdi. Bylece el ve ordu ikiye blnmekte, bunlara kol denilmektedir. Kollar da birbirlerinden sa ve sol sfatlar ile tefrik ediliyor. O sm a n l m p a r a t o r lu u n d a da sa kol, sol kol adlar verilen bu ikili dzen hem asker, hem de mlk tekiltta esasl bir kaide olarak tatbik edilmiti. Trklerde sa kol, Moollarm aksine olarak, daha erefli saylyordu. Boz-Oklar da hkim kolu tekil etme leri itibari ile onlar sa kol saylmlardr. Boz-Oklarm hkim kol sayl mas, siyas stnln uzun bir zaman bu kolun elinde kalmas, yabgularn daha ok bu kolun boylarna mensup olmalarndan ileri geli yor. Denildiine gre, Ouz yabgular balca u boylardan kmtr: K a y, Yazr, Avar, Be-Dili ve E y m r 12. Bunlardan yalnz Eymr boyu U-Oklar dan idi. D e d e - K o r k u t d e s t a n la r n d a ise siyas stnln -Oklarda. olduu grlyor. slm lkelerinde de Oklar byk bir varlk gstermilerdir: S e l u k lu h n e d a n (K n k ), t
10 Ayrca K g a r l daki Yazr (Y a z r ) damgas da ok ve bir yaya benziyor. 11 F u ad K p r l , Osmanhlar1 m etnik menei meseleleri ( Belleten , say 28, s. 251, ha iye 1) ok ve ya y m S e lu k lu hanedannn hukuk sembol olduunu syledikten sonra, bun larn btn Ouz boylarna mil umum bir hkimiyet timsali olmas ihtimalinin de dnle bileceini kaydetmitir. 12 nc Blme bk.

205

S a lg u r lu la r (S a lu r ) , B e r e m -o u lla r (Y v a ), A k - K o y u n l u l a r R a m a z a n -o u lla r (Yregir) ve K a d B u r h a n e d d i n ( Salur) bu koldan idiler. imdiki bilgilerimize gre, Boz-Oklar dan da A r t u k - o u l l a r nn (Der), u m la -o u lla r nn (A var) ve N d ir a h m Avar hnedannn km olduu grlyor.
( Bayndr),

K g a r l ve R e id u d - d in de bulunan listelerdeki Ouz b oy lar zamanlarnn syleni ekline gre yazlmtr. F a h r u d d in M b a r e k ah n listesindeki Ouz boylarnn yazl ekli K g a r l nnkinin ayndr u . K g a r l ve R e id u d -d in in listelerinde boylarn damgalar da verilmitir. Bu keyfiyet damgalara verilen ehemmiyeti gsterir. K g a r l bu damgalarn davarlara, ylklara vurulduunu sy ler14. R e id u d -d in de bunlar damga kelimesi ile ifade edilmitir. Ouzlarm damgalar iin hangi kelimeyi syledikleri bilinemiyorsa da, bun Anadolu da kullanlan im (en) sz olduundan phe edilemez. Baz Trk hnedanlannm, boylarnn damgalarn aile almeti olarak kullandklarn biliyoruz. S a l u r lla r m paralarnda Salur dam gas grld g ib i1 5 , A k - K o y u n l u paralarnda Bayndr ve Osm a n l h k m d a r II. M u ra d n baz sikkelerinde de K a y dam gas bulunmaktadr. A k - K o y u n lu la r , damgalarn yalnz paralarna deil, yaptrdklar eserlere, resm vesikalara, bayraklarna da k oy durmulardr. Her nekad.ar II. M u r a d n haleflerinin paralarnda K a y damgas grlmyorsa da hkmdarlara ait ahs eyada, toplar da dahil olmak zere, silhlarda bu damgaya sk sk rastgelinmektedir. Ouz boylan damgalannn Anadolu da hayvanlara vurul duktan baka hah, kilim m otifi olarak kullanldn, a boyas ile ev lerin duvarlarna resmedildiini, kap kaaa ve nazar dememesi, uur getirmesi iin baz giyim eyasna konulduunu ve hatt mezar talan13 F a h ru d d in M b arek aln 1206 ylnda tamamlad eserinde (T arih-i Fahruddin Mubarek-ah , yay. E. D e n iss o n R oss, London , 1927, s. 47, Fotokopi X X ) . Trk kavim -

lerine dir bir liste vardr. Bu listenin bir ksmnn kitaplardan, bir ksmnn da iitilerek mey dana getirildii anlalyor. Listede, Ouz boylan olduklar tasrih edilmiyerek, bunlardan 15 veya 16 snn adlar yazlmtr. Bunlarn en tannm boylar olduklar grlyor. Bu isimler listedeki sra ile Eym r (metin:
K n k , Beenek , regir (metin: Bayndr, K a yk (K a A la-Y undlk , y = K a y )t Salur (S a lur), Yazr (Y a z r ), Der (metin: J f j j ^ Bayat, Totura, A far, Bgdz (metin: Beg-Dili ,

v a ?

(metin: LSI y

F a h ru d

d in M u brek ahn bu Ouz boylarn diniUyerek yazd muhakkaktr. 14 K ilisli , I, s. 57, A alay , I, s. 58. 15 K p r l , ayn yaz , s. 252, haiye 1.

206

a bile izildiini biliyoruz i6. Bunlara ilve olarak bu damgalardan bazlarnn da bideler, yaplar ve kayalar zerinde grlm olduu nu syliyelim 17. R e id u d -d in in listesinde damgalardan baka ongunlar da g rlmektedir. Bunlarn hepsi eti yenmiyen avc kulardr. R e id udd i n 18, ongun (onkun) 1 9 ittihaz edilen, hayvan veya kuun kutlu sayl dn, incitilmediini, etinin yenmediini bildiriyor ve ongun (onkun) kelimesinin trkede kutluluk demek olan oynuktan geldiini syl yor. A b d lk a d ir n a n 'a g re2 0 ongun moolca bir kelime olup trkeci tz dr. Her iki kelime de bugn Trkiye de bilinmiyor. Grm olduumuz gibi, Ouzlar m tarihinde bir totem devri bahis konusu de ildir. Bu sebeble bunlar, eer hi phe etmee hakkmz yok ise, pek eski zamanlarda yaanm bir hayatn htralar olacaklardr. Nitekim, her drt boyun bir ongunu olmas da bunu gsteriyor. Ongun olarak zikredilen avc kular balca, ahin, kartal, tavancl, sungur, uc ve akr d. Bunlardan hinin trke olduuna dir bir delil yoktur. Kartala gelince, H o u t s m a szlnde bunun Trkmenlerce akbaba ya verildii syleniyor21. Kartal imdi kara-ku iin veya onun dier bir ad olarak kullanlmaktadr. Tavancl kartala benzeyen, fakat ondan daha kk, kara renkli bir kutur. Sunur ise turuldan kk, fakat doandan daha byk bir ku olarak tarif edilmektedir22. Uc a gelince, bu hususta bir bilgiye rastgelemedim. Yalnz T im u r un ku mandanlarndan U -K a r a B a h a d r n 2 3 adndaki u c kelimesi, her halde bizim kuu ifade etmektedir. Bu kumandann adna bakarak tahmin etmek mmkn olabilir ki, u c yahut u -k a r a , a l-k a r a , b a y -lc a r a trnden bir ku olacaktr. a k r da doan soyundan bir ku olup hinden ayrdr.
16 Damgalar hakknda yalnz Cenup'ta Trkmen oymaklar mellifi rahmetli A li R z a Y a lg n n bir incelemesi vardr: Ulu-Da evresinde Trk damgalar, III. Trk Tarih, K on
gresi , A nkara , 1948, s. 426-433. Ayn mellifin Anadolu'da Trk damgalar ( Bursa, 1943) adl

eseri daha tafsiltldr. Bununla beraber daha fazla vakit geirmeden Trkiye' nin her tarafnda bu damgalar hakknda yeni aratrmalar yaplmaldr.
tetkik seyahati

17 I. K a fe s o lu , Ahlat ve evresinde 1945 te yaplan tarih ve arkeolojik


raporu , Tarih Dergisi, I, makalenin sonundaki levhalar ksmna bk.

18 Cmi'ut-tevrih , B e r e z in y a y ., s. 30. 19 Cami ut-tevrih'in B e re z in yaynnda ve stanbul nshalarnda: Onkun. 20 Tarihte ve bugn amanizm. (T.T.K .), A nkara , 1954, s. 42, 44. 21 F. Sm er, Ouzlar'a ait destan mahiyette eserler, s. 365, not 21. 22 Bu hususlarda biraz tafsilt iin ayn yazya blc. s. 364-365. 23 N iz m u d -d in -i m , Zafernme , s. 97.

207

Yine R e id u d - d in in listesinden anlalyor ki eski zamanlarda boylarn toylarda yiyecekleri koyun etinin ksmlar da bir kaideye balanmtr. R e id u d - d in de bu ksmlara endm-i got (etin bir ksm), Y a z c - O l u nda snk (kemik) deniliyor. Dikkate deer ki, ongunlar gibi her drt boyun da mterek bir snk vardr. Bylece, K a y, Bayat, Alkara-Evli, Kara-Evli boylarnn snk yani koyundan yiyecekleri ksm sa kar yarn, yani sa krek kemii ksmdr. Y azr, Der, Dodurga ve Yaparl boylarnnki sa alu, yani an bu lunduu et paras (bud), Avar, Kzk, Be-Dili ve Karkmlar n s nk sa umaca, yani kala (sar) kemii ksm, Bayndr, Peenek, avundur ve epniler in snk sol kar yarn, Salur, Eym r, AlaYuntlu, Yreirlerinki ucayla (sol umaca?), dir , Bgdz, Yva ve K nk boylarnn snkleri (sol?) aludur. S n k le r in de her drt b oy iin mterek olmas bunun da ok eski bir gelenek olduunu ve Ouzlar m alt boy halinde yaadklar devirden kaldn gsteriyor. Bir boyun toplantlarda ve toylarda (umum ziyafetler) oturaca mevki ( orun) ve yiyecei et ksm ( l) yalnz Ouz elinde deil, dier Trk kavimlerinde de kaidelere balanmtr. Bu geleneklerin ehem miyeti uradadr ki bunlar bir boyun kendi eli iindeki siyas ve ti ma hukukunu tayin eden balca messeselerdir2 4. R e id u d -d in in listesinde boylar O u z H a n n 24 torunundan tretilmitir. K g a r l da, 24 Ouz boyunun, adlarn dip dedelerin den aldn syler2 5 ve b 24 dip dedeye Z u lk a r n e y n in T r k is t a n seferi esnasnda nasd Trkmen adnn verildiine dir bir de hikye anlatr. Ona gre bu boylar ok eski zamanlarda meydana gelmi lerdir. Ayn mellif bu boylarn oba ve oba kollar olduunu da yazyor. Fakat OuzZar dan hi bir boyun obas kesin olarak bizce malm deil dir. Ancak, K a r a - K o y u n lu ( Y v a ? ) ve A k - K o y u n l u (B ayndr) teekkllerinin bu obalardan olmas muhtemeldir. Ayrca Yemere deki
Resul-Ollar nin mensup olduu (

) ve 1230larda ehrizor-Erbil

arasnda faaliyette bulunan S e v in in ( I ) adl oymann da bu obalardan olmas dnlebilir. X V . ve X V I. yzyllarda Anadolu da yaayan Aa-Koyunlu, Kara-Keili ve saire gibi oymaklar ile ayn yzyllarda Harizm Trkmenleri arasnda grlen Teke, Er-Sar gibi teekkller iin de ayn tahminde bulunmak mmkndr.
24 Trk kavimlerindeki bu messeseler zerinde: A b d lk a d ir (n a n ), Orun ve l
meselesi, Trk Hukuk ve ktisat Tarihi M ecm uas, stanbul, 1931, s. 121-133.

25 K ilisli, I, s. 58, Atalay, X, s. 58-59.

208

sm a n d e v l e t i tekiltnda sa kol, sol kol olmak zere ikili dzen esasl bir kaide olarak yer aldktan baka, 24 l dzene ait de baz misaller vardr. Mesel Rum-eli eyleti 24 sancaa ayrld gibi, Diyarbakir eyleti de sekizi yurtluk, bei ocaklk olmak zere 24 san cak idi2'. Otluk-Beli savanda (1473) A n a d o lu b e le r b e is i D v u d P a a nn kumandasnda 24 sancak bei vard27. D e d e -K o r k u t destanlarndaki 24 sancak bei sz2 8 bunlardan km olacaktr. E v l iy eleE iye gre29, Ktahya sanca 24 kadlk idi. Rum-elindeki devlet hizmetinde bulunan Y r k le r 24 kiiden mteekkil takm lara ayrlmtr. 24 kiiden biri ekinci, atal ve yirmisi de yarmak saylmt30. 1100 (1688-1689) tarihinde Konya mtesellimi bulunan Y e e n O sm an P a a nm days K a r a -H a a n B e in maiyyetinde 24 bayrak sekban ve sarca bl vard. Her bayrak bir bl temsil etmekte ve her bln banda bir blk-ba bulunmakta idi. K a ra H a sa n n azli zerine bu 24 bayrak sekban ve sarucann bana Y e en O sm an P a a nn kendi yeeni, A h m e t B e gemiti3 1. O sm a n l ml tekiltnda da 24 says ile ilgili olarak baz misal ler zikretmek mmkndr. Y r k le r den birisinin koyunu 24ten az olur veya hi kalmaz ise onlar kara yani yoksul saylr ve kendile rinden buna gre bir vergi alnrd32. Bundan baka Yeni-eri oca zbitlerinden yaya-balarm gndeliklerinin 24 ake olduunu biliyo ruz33. Trk ve Krd oymaklar arasnda baz topluluklarn, Ouz boy lan gibi, 24 blk halinde tekiltlandklar grlmektedir. Merv blgesinde yaayan Teke adl mehur Trkmen oyma, seyyahlarn szlerine gre, 24 obaya ayrlmakta idi34. S a fe v devrinde Kara-Bada yaayan ve 24 obadan meydana gelen bir topluluk da, tekiltna uygun olarak, Iirmi Drt adn tayordu35. e r e f H an b u top
26 A y n A li, Kavnin~i l-i Osman, stanbul, 1280, s. 11; K o i B e, Risale, yay. A li K e m a li A k s t, stanbul, 1939, s. 99, 101. 27 Sa d ed d i, Tc ut-tevrih , s. 529; Solak-zde, stanbul, 1298, s. 240; M n eccim B a ,
S ahyif ul-ahbr,

III,

s.

387.

28 Orhan aik ya y ., b. 78, 79, 80. 29 Seyahat-nme, stanbul, 1935, IX , s. 26. 30 Ftih kanun-nmesi, .L. B a rk a n , Kanunlar , stanbul, 1943, s. 393. 31 F n d k l l M eh m ed A a , Silahdar tarihi , stanbul, 1928, II, s. 412, 416-417, 32 Kanun-nm e-i l-i Osman, TO E M ilveleri, s. 62, 33 I.H. U z u n a r l, Kap-kulu ocaklar, (T.T.K.), Ankara , 1943, s. 214. 34 A. B u rn es, Voyages de Vembouchure de Vlndus Lahur , Caboul, Balkh et Boukhara , franszca tercmesi, III, s. 198. 35 s k e n d e r B e, Tarih-i lem r-yi Abbs , Tahran , 1335 ., II, s. 1025.

209

luluun Krd meneli olduunu sylyor36. Yine ona gre mensup bulunduu Bidlis dalarndaki Ruzegi adl Krd boyunun 24 oba dan mteekkil olup, bunlardan 12 obann Bilbasi ve 12 obann da Kovalsi adm tadn sylyor3 7 ki, her ikisinde de Ouz b oy tekil tnn mil olduu aka grlyor. 24 rakamnn ok yapmnda da bir deeri olduu grlyor. Osm a n l oklar 4 dirhemden 24 dirheme kadar olup, yaya kyasen yap lrd. Bundan baka ok her drt derecesi boaz, yedi derecesi gbek, alt derecesi alvar, yedi derecesi ayak olmak zere 24 derece itibar edilmitir38. Mverrih H a m m e r3 9 24 l Ouz boy tekiltnn M sr m em l k le r inde 24 be olarak devam ettiini sylyorsa da byle bir key fiyet ancak X V I. yzyl balarnda grlmektedir. Filhakika K a n suh u l-G a v r devrinde mukaddem belerinin says 24 idi40. Fakat daha nceki sultanlar zamannda da mukaddem belerinin ayn sayda olmas phelidir. ik r nin Kar aman-oullar tarihinde 24 vezir, 24 bin er sz sk sk getii gibi41. E v li y e le b i de4 2 de bu mahiyette ifadeler grlyor. II. M u ra d da 1444 ylndaki Varna zaferi mnasebeti ile tutsak alnan Hristiyan belerinden setii 24 kiiyi M e m l k le r e gndermiti43. Btn bu zikredilen misallerin bazlar bir tesadf ile izah edilebilir ise de, bir oklarnn 24 Ouz boyundan gelen gelenek ve htra ile ilgili olduu muhakkaktr.
Ouz boylarna ait bu hususlar belirttikten sonra, bilhassa Trk oymaklar hakknda aratrma yapacaklara kolaylk olmak zere, K g a r l da ve R e id u d - d in de geen Ouz boylar aada ayr listeler halinde verilmitir. Bilindii gibi, Y a z c - O l u A linin ve E b l-G z inin listeleri esas itibar ile R e id u d -d in inkinden gel mektedir. Ancak Y a z c -O lu , R e id u d - d in in mkemmel bir nshasn grdnden ve ayn zamanda bu konuya vkf ve merakl bir Trk olduu iin listesi kaynana en yakn olandr. Bu bakm dan onun listesi de aynen yaynlanmtr.
36 e re f H an, eref-nme, K ahire , 1930, s. 424. 37 s. 467. 38 S le y m a n K a n i rtem , Trk kemankeleri, stanbul, 1939, s. 29. 39 Osmanl imparatorluu tarihi, trke tercmesi M ehm ed A ta , stanbul, 1329, I, s. 55. 40 .H. U zu n a rl, Osmanl devleti tekiltna medhal, 1941, s. 347. 41 s. 6, 9, 13, 18, 20, 21, 38, 62, 64, 154, 186, 42 Seyaha-nme, III, IV, s. 53, 103, 104. 43 k Paa Zd e, Tevrih-i l-i. Osman, stanbul, 1322, s. 133.

210

OUZ BOYLARINA AD ANADOLUDA YER ADLARI

Kitabn sonlarnda Ouz boylarna ait yer adlar hakknda bir cedvel grlecektir. Bu cedvel X V I. yzylda yazlm Ba-Bakanlk Arivi ile Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivin deki mufassal tahrir defterleri taranarak meydana getirilmitir. Cedvelin boylara ait btn yer adlarn ihtiva etmesi iin elden gelen gayret gsterilmi ol makla beraber, yine de tam olduu iddia edilemez. nk, defterlerde semt ve mevki adlar tesadfen gemektedir. Halbuki bunlar arasnda da Ouz boylarna ait epeyce yer adnn bulunduu muhakkaktr. Tahrir defterlerinde, sk sk Ouz yer adna da rastgelinmektedir. Frat ile Adalar Denizi arasndaki sahada bulunan bu yer adnn (yani Ouzun) mhim bir ksmnn ahslardan geldii anlalyor. Esasen X V . yz yl ile X V I. yzyln birinci yansnda oymaklar ve kyller arasnda Ouzun ahs ad olarak kullanldm da biliyoruz. Dier Trk kavimlerinin (Kpak, Karluk , iil, Uygur gibi) adlarna gelince, bunlar nadiren grlmektedir. Bu hususta yaplacak bir aratrmann pek sevindirici bir netice vermiyeceini emin bir ekilde syliyebiliriz. Tahrir defterlerinde grlen Ouz boylarna mensup oymaklar, 24 boydan 21 inin Anadoluya gelmi olduunu ortaya koymutu. Mey dana getirilen cedvel bu hususu kuvvetle teyid ettii gibi, buna bir boyun (Kara-Evli) daha ilve edilmesi gerektiini gstermitir. Hat t arklu ve arklar adl kyler, K g a r l daki aruklu boyu ile ilgili ise, 23. boyun Anadoluya geldiini sylemek mmkn olacaktr. Mamafih, K g a r lnm Alka-Blk ve R e id u d - d in in Alkaravl (phesiz Alka Evli) eklinde zikrettii boya ait her hangi bir yer ad veya teekkl grlmemesi onun Anadolu ya gelmemi olduunu ifa de etmez. nk, bu boy Hazar-tesi Trkmenleri arasnda da gr lemiyor. Esasen Hazar-tesi Trkmenlerinin meydana gelmesinde birinci derecede mil olan Salur, avuldur (avundu), Karkm , dir ve YazrZardan bilhassa ilk drd, Anadolu da da kuvvetli bir varlk
211

gstermilerdir. Hatt bunlardan Salur, Eymr ve Karkmlar*n Anado


lunun isknnda birinci derecede veya ona yakn bir rol oynadklarn

sylemek mmkndr. Yine Hazar-tesi Trkmenleri nin teekkln de mil olduklar anlalan K a y , Bayndr ve Be-Dililere gelince, bunlardan K a y nin Anadolunun feth ve isknnda en mhim rol oynad teredddszce sylenebilir. Bayndrn da ayn lkedeki yerlemede birinci derecede mil olduu anlalyor. Be-Dili boyu ise her ne kadar cedvelde olduka gerilerde, 16. srada bulunmakta ise de ona aid ayn yzylda Anadolu da gebe ve yar gebe olmak zere, kalabalk teekkllerin yaamakta olduklarn greceiz. Hsl bir boyun Hazar tesi Trkmenleri nin teekklnde mil olmas onun, Anadolu da kuvvetli bir varlk gstermesine mni olmuyor. Anadolu da. dier boylara nazaran daha zayf bir durumda grnen Peenek, Yva, Bdz, Dodura, Kzk ve Ala-Yundlulara . mensup oymaklara, Hazar tesi Trkmenleri arasnda hi rastgelinmemitir. uras muhak kaktr ki eski zamanlardan beri Ouz boylarnn nfuslar arasnda farklar vard. Cedvelde en fazla yer adna sahip boy, Ouzlarn en asil teek kl olan Kaylar dr. Bundan baka ayn yzylda, bu boya mensup kalabalk sayda oymaklar da yaamakta idi. K a yy , Avar (Afar) tkip etmektedir. Bu boyun da, X V I. yzylda Trkiye de ve bu lke nin Trk oymaklar bakmndan uzants olan randa mhim oymak lara sahib bulunduu ilerde grlecektir. Ouz rivayetlerinde Avarlarm ayn zamanda K a y n n yannda hkmdar karm boylardan biri olduu da sylenir.
Avar dan sonra Seluklular n Knk boyu geliyor. kardklar

byk hnedan idaresinde geni bir blgede yaylm olmas pek muh temel olan Km klar a ait Anadolu da -nc srada yer alabilecek derecede- ok yer adna tesadf edilmesi karsnda hayret edilebilir. Cedvelde drdnc sray Eymrler, beinci sray da Karkmlar igal etmektedir. Halbuki, K g a r l M a h m u d baz hususlarda dier boylardan ayrldklarn ve Kala adn tadklarn syliyerek Karkm ve dier bir boyu listesine almamt. Cedvelde altnc sray Bayndr ve onu Salur takip etmektedir. Aratrmalarn bu gnk durumunda btn Trk-Ouz tarihindebu arada Anadolunun fetih ve isknnda - adlar saylan boylardan K a y , Knk, Avar, Bayndr ve Salurlarm birinci derecede roller oy nam en mhim boylar olduklar anlalyor.
212

Cedveldeki yer adlar umumiyetle X II., X III . ve X IV . yzyllar dan kalma htralardr. Bunlarn kesif bir halde bulunduu Anadolu sahas Frat ve Adalar denizi arasndaki yerdir. Bu saha, asl S e l u k lu yurdu ile D a n i m e n d lkesini ve Uc Tiirkmenleri tarafndan fet hedilen Bat Anadolu ve Marmara blgesini iine alr. Boylardan herbiri ile ilgili yer adlar bu saha dahilinde serpilmi bir durumda bulun maktadr. Dier taraftan her blgede boylardan ouna ait yer adlar bir arada grlmyor. Bu husus boylara mensup obalarn muhtelif za manlarda Anadolu ya gelmesi ve buraya geldikten sonra da siyas ve ktisad miller ile yeni blnmelere maruz kalmas ile ilgilidir. Bu nunla beraber boylardan bazlarnn bir blgede dierlerine nazaran daha kalabalk bir halde yerlemi olduklarn, cedvele dayanarak sy lemek mmkndr. imdi bunu gsterelim.
K ay

Sivas (8 yer ad), Ktahya (8), Kengiri-ankr- (7), Konya (6), MenteeMula blgesi- (6), Bolu (6), Kasta monu (6), Hamid-Isparta ve Burdur blgesi-(5), Amasya (4), orum (4), Ankara (4). Konya (7), Hdvendigr- Bursa blgesi- (4), Kara-Hisar- Sahib -Afyon(4), Karasi -B a lk esir- (4). Bolu (4), Kastamonu (2), Sivas -Tokat- (2). Hamid (5). Bolu (7), Kastamonu (5). Bolu (17), Kastamonu (9), Konya (9), Ktahya (5), Ankara (4), Kayseriyye (4). Sivas (8), Kara-Hisar- Sahib (6), Saru-Han-Manisa- (5), Karasi (4). Bolu (6), Hamid (5), (5). Ankara (4). Hdvendigr

Bayat

Kara-Evli Yazr Dodurga Avar (Afar)

Karkm

Bayndr Peenek avuldur (avundur)

Kastamonu (4), Konya (3), Sivas (3), Ankara (3). Trabzon (yre), Kastamonu (6), Bolu (5). 213

epni

Salur

: : :

Sivas (9), Konya (9), Saru-Han (4), Hamid (3). Ak-Saray (5), Saru-Han (3), Sivas (3), Ankara (3). Hdvendigr (10), Kastamonu (8), Sivas (7), Ankara (5), Ktahya (5), orum (4). Adana (yre), Kastamonu (6), Hamid (4), Teke-Antalya blgesi- (4). Kastamonu (8), Teke (6).

Ala-Yundlu

Eymr

Yreir

: :

dir Bdz Knk

Hamid (4), Kastamonu (3). : Adana (yre), Ankara (9), Ktahya (9), Sivas (8), Konya (5), Kengiri (5), Kara Iisar- Sahib (5), Malatya (4), Karasi (4).

Ouz boylarna ait bu gnk yer adlarna gelince, X V I. yzyldan bu yana btn boylar yer ad kaybna uram olmakla beraber ara larnda bu hususda bazen byk nisbetler grlmektedir.

Mesel X V I. yzylda 29 yer adna sahib bulunan Ala-Yundlu boyunun, -Ileri Bakanlnn Trkiye de meskn yerler klavuzu adl kitabna gre, bu gn bir yer ad (o da Ala-Yund eklinde) kalm tr. X V I. yzyldaki 44 Yreir yer adna karlk yine ayn kitabda, 9 veya 10 Yreir (Yreil eklinde) yer ad grlmektedir. K a y boyu da X V I. yzyldaki 94 yer adndan 2 /3 sinden fazlasn kaybetmek sureti ile 25 e dmtr. Knk ise 81 yer adndan 35 ini kaybetmi tir. Avar a gelince, bu boya ait X V I. yzylda 86 yer ad tesbit edil mitir. Bu gn ise, Avar ve Afar eklinde olmak zere, ayn kitaba gre, 53 yer ad vardr. Bu say ile Avar imdi en bata gelmektedir. Ancak bu yer adlarndan bazlarnn X V I. yzyldan sonra yerleen Avarlar a ait olduu anlalyor. Bugn gerek olarak Ouz boylarna ait ne kadar yer ad olduu, bu hususta yaplacak esasl aratrmalardan sonra anlalabilecektir. Aada Ouz boylarn birer birer incelemee gemeden nce dik kati ekmek istediimiz bir husus vardr ki, o da X V . ve X V II. yz yllarda Anadolu da ve hatt ran da boylardan biroklarnn (Avar, Bayat, Der, avundur, Salur, Eym ir, Bayndr) adlarnn, Ouz gibi, daha ziyade Trk oymaklar arasnda ahs ismi olarak kullanldnn 214

grlm olmasdr. Bunun, bilhassa daha nce bahsedildii zere, Trkiye deki Ouzculuk cereyan ile ilgili olduu aka anlalyor. Bu keyfiyet bizi tarih hayatn takip edemediimiz pek az nfuslu Ouz boy adn tayan bir oyman adn tad boydan geldiinde bazan pheye dryor. Mesel, X III. yzyln ikinci yansnn balarnda Antalya-Denizli tarafndaki u belerinden S a lu r B e g ib i56, Ouz boy adn tayan bir ahsn, adn tad boya mensup olduuna mut lak olarak hkmetmemiz doru deildir. nk byle bir ahs o b oy dan olmayabilir. Nasl ki, B a y n d r adl baz Krd beleri olduu gibi57. Daha ziyade Boz-TJlus ve Haleb Trkmenleri gibi topluluklarda bir Ouz boyuna mensup bir oymakta baka bir Ouz boyunun adn tayan ahslar grlmektedir. Mesel Boz-Ulus ve Y en i-Ildeki Avar oymaklar arasnda Bayat , Salur adlarm tayan ahslar olduu gibi, avundur oyma arasnda da Bayat adl kimseler vardr. Mamafih bunun incelemeleri gletirebilecek derecede yaygn bir gelenek olmadn da syliyelim. Bilhassa meslekten olmayanlara hatrlatmak istediimiz dier bir husus da O sm a n l devrinde Anado luda. kylerde ve ehirlerdeki yerleik Trk halknn ve Ouz boy adn tamayan Trk oymaklarnn da bahsedilecek bu 24 Ouz boyuna mensup olduklar, onlardan geldikleridir. Bizim O sm a n l devrinde greceimiz Ouz boy adlarn tayan teekkller ancak byk ve eski ouz boylannn adlarn henz deitirmemi veya yerlememi kalntlarndan baka bir ey deillerdir. En son olarak her hangi bir oyman yerletii bir yere kendi ad n vermesinin de bir kaide olmadna iaret etmek isteriz. Kmeler halinde yrelere yerlemi Ouz boylarna mensup byk teekkllerin bile yerletikleri yerlerde kendi adlariyle ilgili bir htra brakmam olduklar da grlmtr.

56 K e rim

u d -d in

M ahm ud, Musmeret uUahbr, s. 71.

. 57 e re f H an, eref-nme , I, s. 133, 250, 290. I. T a h m a sb devrinde, Tli'lvr'den B a y n d r H an adl bir emr vard (H a a n b e -i R u m lu , A hsen ut-tevrih> Baroda , 1931, s. 4-38). Yine ayn hkmdar zamannda A f a r A k a adl bir saray mensubu grlyor ki (ayn mellif, s. 476), kendisinin A f a r la r dan olduuna di bir delil yoktur. K a ra m a n -o lu b ra h im B e in B a y n d r B e adl bir emri olup, b r a h im B e ona Ilgn' vermiti ( i kr, s. 185).

215

I.

KAYI

K a y boyu, grld zere, R e id u d - d in in listesinde en ba ta yer almtr. Bu liste Ouz boylarnn, Islmiyetten nceye aid tarih lerindeki siyas ve tima mevkileri esas alnarak yaplm olduun dan Kaylarn listenin banda yer almalar, onlarn bu bakmlardan (siyas ve tima mevki itibariyle) Ouzlarm en mhim ve en asil boyu sayldn gsterir. Nitekim Kaylar, Ouz hkmdarlarn karan 5 boyun banda zikredildii gibi, yine R e id u d -d in in Ouzlar n tarihi blmnde bir Ouz yabgu sllesi de bu boya mensup gsteri lir 1. Muhakkak ki Kaylar, Ouzlarm en eski, en kkl ve en erefli boylardan biri idi.

Yine R e id u d -d in deki Trkler in tarihi blmnde yazld na gre2, Mslman Ouz hkmdar A li H an zamannda, A m u suyunun (ihtimal Seyhun kasdediliyor) sol yakasnda oturan ve 40 000 atl karan Ouzlarm banda K a y i dar K o r k u t B e bulunuyordu. Ayn blmde S e l u k lu ailesinin, K o r k u t B e in reislik yapt bu Ouz kmesinden kt syleniyor. Fakat eserlerde bu boydan hi bahsedilmiyor. Buna karlk X V I. yzylda yazlm O sm a n l tahrir defterlerinde Kaylar a ait pek ok yer adna ve teekkllere rastgelinir. yle ki, az yukarda yazld gibi, K a y boyu, Ouz boylarna ait yer adlar hakknda X V I. yzylda yazdm defterler zerinde yaptmz aratrmaya gre meydana ge tirilen listede 94 yer ad ile en bata gelmektedir3. ebin Kara-Kisar ve Kemahtan balayan bu K a y yer adlan Mula ve Manisa ya kadar yaylm bir halde bulunmaktadr.
1 Ouzlar'a ait destan mahiyyetie eserler , s. 371-376.
2 A y n yaz, s. 378.

3 Cedvele bfc.

216

K a y adl oymaklara gelince, Kaylar bu hususta da en fazla te ekkllere sahip bulunan iki boydan (dieri Avar) biridir. Yer ad larnda olduu gibi, oymaklar hususunda da K a y ile Avar bir biri ile babaa gitmektedir. Bu K a y oymaklar, Avar, Bayat ve dier bir ok boyun aksine olarak, Yrkler arasnda, yani Anadolunun orta ve bat taraflarnda bulunmaktadr. imdi bunlar, yaadklar blge lere gre tetkik edelim:

1. A t - e k e n : Konya blgesindeki K a y oyma, At-eken toplu luuna mensup olup, Lrende (bugn Karaman) kasabasnn kuzey ve dou taraflarndaki topraklar kaplayan Bayburd kazasnda yaamak tadr. Bu oyman, II. B y e z id devrinde 260 evli olmak zere 343, I. S elim zamannda, 475 i evli olmak zere, 680 vergi nufusuna sahip idii grlyor. Dier taraftan bu K a y oymann hemen btn men suplar sipahi oullar idiler. Oyman bahsedilen zamanlarda elinde bulunan ekinlikleri yani iftilik yaptklar yurdlar (mezrea) unlard: Y ass- yk, Erence, Arslanlu-Virn, nlu-Virn. Bostanlu, Gn, Karaca-Kaya, K nk, Gencek adl ekinlikler de Aksaklu oyma ile eski zamanlardan beri oturageldikleri yurdlar idi. K onya Kaylarnn 1547 de Kapanlar, Gk-K y, brahim, Divneler, Gebeciler ve belki de K ay Hy adl kylerde yerletikleri grlyor4. Bu K a y oymann yaad zamanda Konya blgesinde, K ay adl 6 ky vard5. 2. A n k a r a . Grld gibi, Ankara sancanda, K a y adl 4 yer ad olmasna ramen6, nfusu ok bir K a y oyma yoktur. Bu adda Ankara Yrkleri arasnda pek kk bir oymak vardr ki bu da K a yck adl bir kyde yaamaktadr7. Bu Kayck ky Ankara ile Aya arasndaki, Murtaza- Abd kazasna bal Kayck ky olsa gerektir. X V I. yzyldaki bu kk K a y teekklnn eski ve olduka byk bir K a y oymann kalnts olmas muhtemeldir.
sancam n Eridir kazasnda yaamaktadr. Bu

3. H a m i d (sparta) : X V I. yzylda bir K a y oyma da Hamid oyman K a n u n devrinde 118 vergi nfusu v a rd 8. Ayn sancakta K a y adl 5 ky de grlmektedir9 .
4 F a ru k D e m ir ta (S m er), Osmanl devrinde Anadoluda K aylar , Belleten , say

47, s. 576-578, 598, 604-606. 5 Cedvele bk. 6 Cedvele bk. 7 F a ru k D em irta , ayn makale , s. 578. 580, 606. 8 F a ru k D e m irta , ayn makale, s. 613-614. 9 Cedvele bk.

217

4. D e n i z l i : X V I. yzylda en byk K a y oyma, Denizlinin kuzeyinde yaamaktadr. Balca Ka- Yenicesi, Aydos ve eyhlu ka zalarnda yaayan bu K a y oyma K a n u n devrinde 35 kyde yurd tutmu bulunuyordu. Bu oyman evli vergi nfusunun 1123, bekr vergi nfusunun 223 olduu ve her yl devlete 42 000 aka vergi ver dii grlyor. Bu K a y teekklnn oturduu kylerden hi biri K a y adm tamyor 1 0 . 978 (1570-1571) tarihli bir hkmde bu K a y Yrkleri nin vergilerinin tahsiline kadlarn mdahale etmemeleri em rediliyor 1 5. M e n t e e : ikinci kalabalk bir K a y teekkl de bu sancakda yayor. Bu K a y teekkl, ad geen sancan Kyceiz-Ayasulu ( Seluk) arasndaki kylerinde oturmaktadr. Y a v u z S elim dev rinde tir (ok) ad ile 14 kola ayrlan Mentee K a ylan , 892 vergi evine sahip idiler; 1553 tarihinde ise vergi evleri 1034 olarak hesap edilmi tir 1 2 . Bunlarn da yurd tuttuklar kylerden hi biri K a y adn ta myor. Lkin aym blgede, ayn devirde 6 kyn K a y adn tad1 3 grlmektedir ki, bunlardan hi birinin ad zamanmza kadar gel memitir.
Mentee K aylan dorudan doruya Denizli K a ylarnm bir par as olsa gerektir. Bunlarn da, b n S a id in (X III. yzyln ikinci yars) nfuslarn takriben 200 000 adr olarak gsterdii Denizli U Trkmenlcriin kalntlarndan olmalar pek muhtemeldir. Mentee blgesinde Kaylar ile birlikte Ksl-Keili ve Hor zum adl oymaklarn da yaadklar grlyor ki, bunlardan sonuncu isim Harizm den ge tirilmektedir u .

6. S a r u - H a n : Bu sancakta her hangi bir K a y oymann var lna dir tahrir defterlerinde bir kayda rastgelinmiyor. Ancak, X V I. yzyln ortalarna ait bir vesikadan bu adda bir oyman oban oy ma ile Karaman-Kayas denilen yerde yaadklar anlalyor1 5.
10 F a ru k D e m irta , aym makale , s. 598-599, 612-513; ayn mellif.\ K a y maddesi, .A., VI, s. 461. 11 M himme defteri, X L I, s. 80. 12 F a ru k D e m irta , ayn makale, s. 580-581, 609-610. 13 Cedvele bk. 14 M. F u a d K p r l , Osmanllar'm etnik menei meseleleri, s. 282; ayn mellif, Harizm-ahlar,

. A.,

V. s. 292.

15 a a tay U lu a y , Saruhan-ollar ve eserlerine dir vesikalar, stanbul, 1940, s. 41-42.

218

7. K a a - H i s a r ( A f y o n ) : Yine baka bir vesikadan bu boya mensup bir oyman da Kara-Hisar sancann Sandkl kazasnda yaad grlyor. 967 (1559-1560) tarihini tayan bu vesikada San dklya bal K a y oymann yine ayn kaza dahilindeki bir ky halk ile Kaplan-Alan adl bir yaylak hususunda ekimekte olduklarndan bahsedilmektedir1 6. Bu oymaa da tahrir defterlerinde rastgelinememitir. 8. S is (K ozan) : Anadolu daki sonucu K a y teekkl Sis (Kozan) sanca oymaklar arasnda grlmektedir. 29 evden (hne) ibaret olan bu kk K a y oyma Kutlu Be - Haclu adl bir teekkle tbi bu lunmaktadr. Defterlerde bu Kutlu Be - Haclu teekkl ayn san caktaki Avar, Kavuralu, Ayru-Dam lu, Savc-Haclu adl byk te ekkller gibi, tife kelimesi ile vasflanmakta ise de, nfusu pek az olup, ancak 42 vergi evidir 17. Bununla birlikte bu Kutlu Be-Haculu tifesinin Savc Haclularm bir kolu olmas mmkndr. te X V I. yzyldaki Kaylar a dir bilgiler bunlardan ibarettir. Yukarda aratrmalarmzn bir sonucu olarak, Kaylar n X V I. yz ylda Anadoluda, en fazla yer adna ve hatt oymaklara sahip bir boy olduunu sylemitik. Bunlar, Ouzlarm islmiyetten nceki tarihlerinde mhim bir mevkii olan bu asil teekkln, ayn zamanda Anadolunun fetih ve isknnda da en byk rol oynam bir boy -veya bir ka boy dan biri- olduunu gstermektedir. X V I. yzylda Anadolu da bulunan bu 94 K a y yer adndan, ileri Bakanlnn Trkiyede meskn yerler klavuzu adl kitabn da ancak 25 i grlmektedir I8. Bu K a y adb kyden biri de Tekir-Damda bulunuyor. 9. H a z a r - t e s i T r k m e n l e r i : Kaylardan bir kol da batya g etmiyerek Hazar-tesi Trkmenleri arasnda kalmtr. Ebl-Gazi de ve dier kaynaklarda bu Kaylar dan hi bahsedilmemesi onlarn nfusa pek kalabalk olmamalarndan ileri gelse gerektir. Bu Kaylar iki kk blk halinde, ancak X I X . yzyldaki Avrupal seyyahlarn listelerinde grlebiliyor. Bu K a y blnden biri Curcan blgesin deki Gklen topluluu arasnda, dieri de ay ad ile Ali-eli iinde bu lunmaktadr 1 9 .
16 A h m ed R e fik , Anadoluda Trk airetleri, stanbul, 1930, s. 3. 17 F a ru k D e m irta , ayn makale , s. 600, 614. 18 s. 653. 19 A. B u rnes, Voyages de Vembouchure de V Indus Lahur , Caboul, Balkh et Boukhara , III, s. 199; V m M r y , Travels in Central A sia , s. 306; F u a d K pr l ., Osmanl imparator
luunun etnik menei meseleleri,

s.

282.

219

K a y - O s m a n l M n as eb e tl e r i :

ilk O sm a n l mverrihi A h m e d , O sm a n Bein babas E r t u r u l Bein yoldalarn Ouz olarak vasflyor. O zamanlar Ouz adnn, eskisi gibi, Trkmenler hakknda kullanldna dir hi bir bilgiye sahip deiliz. X III. yzyldan itibaren Hristiyanlar Anadolu ya Trkiye ve Trkistan ve Trkler e de eskiden olduu gibi, Trk di yorlar, Mslmanlar da daha ziyade Trkmen adn kullanyorlard. Trkiye Trkleri ise kendilerini, ok deer verdikleri ve erefli bir el saydklar Ouzlarm torunlar sayyorlard. Onlarn Trkmen adn uzun bir zaman benimsememi olduklar grlyor. E r t u r u l, bir Trkmen oyma bei idi. Bu oyman St y resine, baz O sm a n l kaynaklarnda denildii gibi, Ankarann aa yukan 100 kilometre gneyindeki Karaca-Da an geldii kabul edile bilir. Bu geliin Mool basks ile ilgili olmas da muhtemeldir. Bunun gibi, banda O sm an Bei dedelerinin bulunduu oyman Hora sandan Anadoluya Mool istils sebebi ile geldiine dir rivayeti de reddetmek iin kuvvetli delillerimiz yoktur. O sm a n l hnedannn K a y boyundan olduunu ilk defa sy leyen mellif, eserini II. M u ra d devrinde yazm olan Y a z c - O l u A 1i dir. Ancak biz Y a z c O l unu tercme ettii eserlere kavm duy gularnn tesiri ile ilveler yapan ve onlarda tahriflerde bulunan bir mellif olarak tanyoruz. K a y boyu ise, grld gibi, Ouz elinin en asil, en erefli boyu idi. Bu sebeble, O sm a n l hnedan ile K a y boyu arasndaki kabilev mnasebet bize olduka pheli grnmekle bera ber bu, imknsz deildir20. Geri Y a z c - O l u O sm a n Bee: O sm a n E r t u r u l olusun - O u z K a r a -H a n neslisin Hakkn bir kemter kulusun - stanbul u a glzr yap manzumesini syletir ise de hnedan arasnda Ouzlar a ve bu boya mensup saylmaa ancak II. M u ra d m (1421-1451) ehemmiyet ver dii grlyor. imdiki bilgilerimize gre, K a y damgas ilk ve son defa olarak onun baz paralarnda bulunuyor; halefleri zamannda silhlara K a y boyunun damgas daha bir mddet konulmakta devam etmi tir. Fakat hnedann, mensubiyetini iddia ettii K a y boyunun, Tr20 Bu hususta: P a u l W itte k , The R ise o f the Ottoman empire , London , 1958, s. II; F u a d

K p r l , Osmanl imparatorluunun etnik menei meseleleri, s. 284 303; F. Sm er, Ouzlara ai destani mahiyette eserler, s. 451-455.

220

kiye de henz gebe hayatm ve kable geleneini devam ettiren boy

dalarna yakn bir ilgi gsterdii ve onlara imtiyazl bir muamelede bulunduuna dir hi bir delile sahip deiliz. Hatt Trkiye nin fetih ve iskn tarihinda bilinci derecede rol oynadn grdmz bu boyun X V . ve X V I. yzyllardaki mensuplan da, dier oymaklar gibi belki vegi memurlar, sipahi ve dierleri tarafndan basklara maruz kalmlardr. X V . ve X V I. yzylda kendisini, nazar de olsa, Ouz elinden ve K a y boyundan sayan hnedann daha sonralar bunu da unuttuu grlyor. Balangcn kati bir ekilde tesbit edemediimiz bir zamandan beri Eski-ehir blgesinde yaayan Kara-Keili oyma, her yl Stdeki E r t u r u l B e in trbesini ziyaret etmekte ve bununla ilgili olarak enlikler yapmakta idi. Kavm uura sahip olan II. A b d ulH a m id , Kara-Keililer in bu ziyaretine resm bir mahiyet verdirdi; z oyma sayd Kara-Keili genlerinin bulunduu bir alay mey dana getirdi ve ona Erturul alay adn verdi. Ayrca yine onun dev rinde veya daha sonra: E r t u r u lun ocanda uyandn, ehidlerin kanlaryla boyandn beyti ile balayan bir mar da bestelendi. A b d u l-H a m id Kara-Keili oyma mensuplarn Alman imparatoruna kendi akrabalar olarak tantmt. Sylemek mmkn olabilir ki, yz yllardan beri ilk defa olarak bir O sm a n l hkmdar asrlarca yalnz ve yardmsz braklm milletine kar mnen scak bir alka duymu tur.

221

II

BAYAT (BAYAD)

Bayatlar, bilindii zere, tarihimizde manev ahsiyetler yetitir mi bir boydur. Ouzlar n devlet ve din adam D e d e -K o r k u t B a yatlar dan olduu gibi, nl ir F u z u l de bu boya mensup idi. CemS u lta n adna O sm a n l hnedannn O u z -H a n a kadar kan ef sanev atalar hakknda Cm- Cem-yin adl bir kitap yazan M ahm u d o lu H a sa n n da yine bu boydan olduunu biliyoruz.

S e l u k lu devrindeki Ouz boylan hakknda pek az bilgimiz var dr. Bu devir kaynaklarnda ancak bir ka Ouz boyundan bahsedili. Bu arada S e l u k lu emirlerinden A k -S u n g u r u l-B u h a r nin 513 (1119) ylnda Basradaki nibi S u n k u r un, el-Bayt nisbesini ta dn gryoruz '. Ancak bu nisbeye ilaveten et-Trkman nibesinin olmamas, bizi, bu nisbenin Bayat boyundan geldiinde tereddde dryor. Dier taraftan Badad'n gney dousunda Tlb aynn kayna na yakn bir yerde bulunan, rann Luristan eyaletindeki Bayat kalesinin tad adn o zamanlar mevcut olmad anlalyor. H am d u lla h -i K a z v in d e 2 bu kale X II. yzyl sonlarndaki hdiseler mnasebeti ile geiyor. O zaman kalenin hkimi bir Trk idi. Bu za manlarda sz konusu blge ile Huzistann Avarlarm elinde olduunu biliyoruz. Bu izahlar ile bu kalenin, adn Bayat boyundan alm ol mas bize pek muhtemel grnmektedir.
Anadoluya gelince, X V I. yzyldaki tahrir defterlerinde, Bayatlara aid 42 yer ad olup, bunlarn hepsi de, dier boylannki gibi, A na dolunun orta ve bat

blgelerinde bulunmaktadr3. Bayat yer ad-

1 lbn ul-Esr, X , s. 236-237. 2 Tarih-i gzide , s. 553; ondan naklen e re f-H a n , eref-nme, s. 60. 3 Cedvele bk.

222

larndan ou zamanmza kadar gelmitir 4. Bu yer adlar, Bayatladn Anadolunun fethine katlm olduklarn gsteriyor. Bu yer adlarn dan baka, X IV . yzyldan beri Kuzey-Suriye deki Trkmenler arasn da pek mhim bir Bayat kmesinin yaamakta olduunu biliyoruz. Dier taraftan X V I. yzylda Bat ve Gney-Bat Anadolu da henz yerlememi, bu adda baz kk oymaklar da grlmektedir. Daha nce de sylendii gibi, X IV . yzylda Kuzey-Suriyede ya ayan byk Trkmen topluluunun Boz-Ok kolunu balca boy, yani Bayat, Avar ve Be-Dili boylar tekil ediyordu. Mezkr asrdan itibaren kendilerinden bahsedilmeye balanan D u lk a d r -o u lla r , n a l- o u lla r , K p e k - o u ll a r , G n d z l le r , K u t -B e i o u lla r , B o z c a - o u l l a r gibi, ailelerin bu veya iki ( Bayat-Av ar) boydan ktklar anlalyor. Bu ailelerin en by olan D ulk a d r - o u l l a r nn, hizmetinde daima Bayatlar grlmektedir ki, bu husus esasen Boz-Oklar dan olduu kesin olarak bilinen bu hnedann bu boya mensup olmas ihtimalini htra getiriyor. Ayrca yine Boz-Oklar dan olan 1nal-oullar nin Be-D iliye deil ise, bu boya men sup olduu muhakkaktr. Bayatlar dan geldiini kesin olarak bildii miz aile ise Bozca-oullar dr. 801 (1399) ylnda S u lta n B e r k u k un lm zerine yerine olu F e r e c gemiti. F e r e c , yiit bir gen olmak la beraber siyas zekdan mahrum bir hkmdard. Bu sebeble F e r e c in btn hkmdarlk devri bilhassa am vlisi e y h e l-M a h m u d , ek im ve N e v r u z gibi emirlere kar mcadele etmekle gemitir. 807 (1404-1405) ylnda Haleb vlisi D e m ir -T a , Antakya hkimi Trkmen D o a n c - o l u F r is in zerine yrdnde yannda mttefiki olarak R a m a z a n -o lu A h m e d B e ile D u lk a d r l ai lesinden H a lil B e o lu A l u d -d in A li B e vard. l u d -d in A li B e in buyruunda Bayatlar ve nattlar bulunuyordu. Asi emir lerden e k i m , Doanc-olu nun yanna snmt. Yaplan arp may D e m ir -T a , mttefikleri A h m e d ve A li b e le r syesinde, kazand5 . S u lta n F e r e c ertesi yl ek im e Haleb vliliini vermiti. Bir ka yldan beri sultan olmak gayesini tayan ekim , 809 (1406) da el-Melik ul-Adil nvan ile kendini sultan iln etti ve Frat tan Gazze ye kadar olan yerlerde adna hutbe okuttu. ek im , Trkmen leri tehlikeli bir unsur sayarak onlara kar harekete geti. Bunun so nucunda Avar, Bayat ve nallular dan mhim bir ksm A k - K o y u n lu bei K a r a - Y l k O sm a n a snmak zorunda kald6. Ancak
4 - Kylerim iz , s. 92, 764. 5 M a k riz, Kitab s-sulk, Fatih ktb.t nr. 4387, 168 a. 6 E b B a k r-i T ih ra , Kitab-i Diyrbekriyye , (T.T.K.), Ankara , 1962, I, s. 60.

223

e k im in ayn yda K a r a -Y l k ile yapt savata ldrlmesi zerine tunlar tekrar Haleb evresindeki yurdlarna dndler. 811 (1409) ylnda si emirlerden N e v r u z ile savab onu yenen
Haleb vlisi D e m ir -T a n yanndaki Trkmenler arasnda Bayatlar

da vard. Ayn ydn son aynda ise F e r e c tarafndan affedilen N e v ru z ile ey h arasnda A si rma kysnda yaplan savata Bayatlarm Avarlar ile birlikte N e v r u z un ordusunda bulunduunu bili yoruz. Vuruma esnasnda Bayatlarn banda bulunan B o z c a -B e , rmaa derek boulm utu7. Bu tarihten sonra Bayatlarn banda bulunan aile bu bee izafeten (Bozcalu, Bozca-oullar) anlmaya ba lanmtr. 814 (1411-1412) ylnda ey h , F e r e c tarafndan affedilip Haleb vliliine tayin edilmiti. Ayn yln Cumdel-hire aynn sonunda A m ik e gelen eyh , burada Bayatlar, Trkmen S a k a ls z -o lu nu, D o a n c - o l u nu maiyyetine aldktan sonra G n d z -o lu m er B e zerine yryerek onu bozguna uratmt8. Ertesi yl Fer e c in ldrlmesi zerine e y h sultan oldu. e y h in sultan olmas ile dahil mcadeleler sona erdi ve M e m l k devleti eski kudretini ka zand. 821 (1418) ylnda K a r a -K o y u n lu hkmdar K a r a - Y u s u f un A k - K o y u n l u bei K a r a Y l k O sm a n kovalayarak Haleb in kuzeyine kadar gelmesi sebebi ile orada yaayan inalhlar, Bayatlar ve Avarlar Tarablus yresinden Sfita ya katlar. Bunun sebebi ise onlarn K a r a - Y l k O sm a n B e in K a r a Y u s u f a ait Mardin yresinde yapt yama ve tahriblere katlm bulunmalar idi. Ba yatlar, Avar ve nallular ile birlikte Safitada karklklar kardlar. Tarablus vlisi B a r s -B a y e d -D o k m a k , K a r a - Y u s u f un lke sine dndn syliyerek onlardan yurtlarna gitmelerini istedi. Trkjnenler de bunu kabul ettiler. Fakat, B a r s -B a y onlar gb gitme den davarlarm ele geirmek iin zerlerine saldrd. aban aynn 16 snda yaplan iddetli bir savata B a r s -B a y yenildi. A t a - b e y Su du n e l-E s en D e m ir ile 13 memlk askeri savata ld. Perian bir halde geri dnen B a r s -B a y Tarablus vliliinden azledilerek Ha llardan kalan Markob kalesinde hapsedildi. B a r s -B a y 1,5 yla yakn hapiste kaldktan sonra affedilerek kendisine Dimak ta 100 erlik emr7 M akriz , 312 b - 313 a; A y n , kd ul-cumn , Veliyddin Efendi 295. Bu sonuncu mellifte: b n 8 M akriz , 368 b. B ozca . nr. 2396, e, 294-

224

ligi verildi5. te bu emr, T a t a r dan sonra sultan olan mehur M elik u l - E r e f B a r s -B a y dr (1422-1438). A k -K o y u n lu faaliyetlerine katlmlardr. 1457 ylnda D u lk a d r l hnedanndan K a r a -B e ile Bayat belerinden N sr H s e y in B e ve yine Bayatlarda A b d i, U zu n H a a n B e in hizmetine girdiler. Bunlar buyruklarndaki 800 evlik Trkmen ile m id yaknndaki KaracaDa da yurt tutmulard. Bu beler K a r a - K o y u n lu hkmdar C ih an - ah n U zu n H a a n B e zerine gnderdii T a rh a n o lu R s te m kumandasndaki bir ordunun m id e yaklatn ha ber alnca korkudan Suriye ye gitmek zere yerlerinden gtler. Uzu n H a a n B e , bunlar teskin ederek geri dndrmek iin oullar H a lil ve U u r lu M eh m ed ile M u su llu E m r B e i gnderdi ise de onlar kararlarndan vazgeiremedi. Bunun zerine ehzadeler on lardan bazlarnn davarlarn yamaladlar 10. Bununla beraber Am id yaknnda H a a n B e ile T a r h a n -o lu R s te m arasnda yaplan ve A k - K o y u n l u l a r n parlak bir zaferi ile sona eren savata, Avar lar gibi, Bayatlar m da bulunduunu biliyoruz u . T im u r un Yozgat ve ona komu blgelerdeki Kara-Tatarlar n mhim bir ksmn Trkistana gtrmesi zerine K u zey Suriyedeki bu Bayatlar n bir bl de Dulkadrl oymaklar ile birlikte Boz-Okta yurd tuttu. Bayatlar m bu kolu am Bayad ad ile tannmtr. Bundan baka X V I. yzylda ran da S a fe v hizmetinde mhim bir Bayat kolunun yaad grlyor ki, biz bu kolun da Kuzey-Suriye deki Bayatlar daz olduuna eminiz. Birinci Blmde, muhtelif yerler de sylendii gibi, A k - K o y u n l u l a r n baarlan ve onun arkasndan S a fe v devletinin kuruluu Kuzey-Suriye deki Trkmenler zerin de de byk tesirler yapm ve onlardan mhim zmrelerin bu dev letlerin hizmetine girmelerine mil lmtr. 875 (1471) ylnda D u lk a d r -o lu a h -S u v a r B e ile sava mak zere Haleb te bulunan M e m l k kumandan Y e -B e in katna gelen beler arasnda B o z c a - o l u H a lil B e de bulunuyordu1 2 . O sm a n l fethinin ilk yllarnda Bayatlar n banda grdmz
9 M akriz, nr. 4389, 201 a-b; ondan naklen b n T a r -B ir d , en -Nucm uz-zlire, yay. W . P o p p e r, Berkeley, 1915, VI, s. 389, 557-558; ayn mellif, el-Menhel u s-s f, VuruOsmaniye ktb., nr. 3428, 167 a. 10 E b B e k r -i T ib r n , ayn eser, s. 254, 265. 11 Ayn eser, s. 273. 12 Tarih Ye-B eg, Topkap Saray, I I I . Ahmet ktb., nr. 3057, 121 b.

Bayatlar daha sonralar da Avarlar ile birlikte

225

B o z c a - o l u H a lil B e in aradaki zaman fark dolays ile ayn a hs olduu zerinde kesin bir ey sylenemiyor. Yine ad geen B o z c a - o lu H a lil B e ile ada ayn aileden ve S e v in d ik b e le r i de tanyoruz ki, bunlar da D u l k a d r - o l u a h -S u v a r m mttefikleri idiler1 3 . Dier taraftan biz B o z c a ailesinden baz bele rin de U zu n H a a n B e in hizmetine girmi olduunu biliyoruz1 4 . S a fe v devrinde randa yaayan Bozcalular bunlarn torunlarndan bakas olmasalar gerektir. 1.
Haleb Trkmenleri Bayad:

926 (1520) tarihinde, eski D u l k a d r bei A l u d - d e v l e nin kar dei A b d u r - R e z z a k n Bayatlard ve Krdler i etrafna toplayarak Dulkadr hkimi ah S v a r -o lu A li B e ile mcadeleye giritii ve hatt A li B e in ldrld, Mara ve Elbistann A b d u r - R e z z a k n eline getii hakknda Kahire de yalar dolamaa balam ise de bunu teyid eden bir haber alnmamtIS . Bu tarihlerde yazlm olan Haleb sanca tahrir defterinde Bayatlar Haleb Trkmenlerinin nc boyu (tife) olarak zikredilmekte ve 20 obadan (cemt) m teekkil bulunmaktadr. Bu obalarn ilkini Bayatlarn banda bulu nan B o z c a ailesi mensuplar meydana getiriyor. Bu srada Bayatlar n banda B o z c a - o l u H a lil B e bulunuyordu. Ancak ayn yzyln ikinci yarsna ait defterlerde bu boy bei ailesi obas grlemiyor. Bu be ailesine ne oldu, ran a m gitti? Bu ihtimal ok kuvvetlidir. Bundan sonra Pehlivanl obas geliyor ki bu, Bayad boyunun en byk obasdr. Bahsedilen deftere gre 268 vergi nfusundan m ey dana gelmi olan bu oba o zaman adn tad P e h liv a n n torunu D v u d K e t h d a tarafndan idare olunuyordu. Gerek D v u d K e t h d a , gerek kardeleri H a c S le y m a n ve Sen (E s e n ) T im u r menur sahibi olup, oullar da sipahzde idiler. Bu menurlarn bu k e t h d a ailesine M e m l k devleti tarafndan verildii anlalyor. Bu obann nfusu devaml bir ekilde artarak K a n u n devrinin orta larnda 505, II. S e lim devrinde 787 vergi nfusuna ykselmitir. Di er taraftan yine bu zamanlarda Pehlivanl obasnn bir kolu da Yeni l i de bulunuyordu. III. M u ra d devrinde Y eni-ldeki bu Pehlivanl kolunun vergi nfusu 407 idi. Bundan baka Bayatn Y en i-V deki
13 B e k ir S tk B a y k a l, Uzun Hasan9 n Osmanllara kar kat1 i mcadeleye hazrlklar
ve Osmanl A k-K oyu n lu harbinin balamas, Belleten , say 82, vesika II, s. 280.

14 A y n yaz>

vesika

J,

s.

276.

15 b n y a s , BedyVuz-zuhur, stanbul, 1932, V, s. 327.

226

obalarndan alla ve Ali-Beller in de bu Pehlivanl koluna bal olduklar grlyor I6. Pehlivanl oyma her iki kolu birlemek ve B a yat boyunun dier birok obalarn da etrafna toplamak sureti ile X V II. yzylda byk bir teekkl haline gelmitir. Bu sebeble K t ib e le b i kendi zamanndaki Haleb Trkmenleri oymaklar hakknda tanzim ettii listede Pehlivanllar e l da yer vermitir 1 7 . Bunda Bayad boy bei ailesinin (Bozca-oullar) rana, gitmesi veya herhangi bir sebeble varln muhafaza edememesi en mhim mildir. Teekkln X V II. yzylda artk Haleb blgesinde deil, Sivasn gney ve gney bat taraflarnda yaad anlalyor. Hatt Pehlivanllar 1100 (168889) ylnda dier birok oymaklarla beraber vilyet vilyet gezip yok sul ve zayf halka saldran ve yollarda soygunculuk yapan G e d ik adl haydudun tenkiline memur edildikleri g ib i1 8 , ertesi yl da, yine dier Trk men oymaklar ile birlikte, Avusturya ya yaplacak sefere arlmlar dr. Sefere katlmalar istenen 200 Pehlivanl askerinin banda u beler bulunuyordu: P e h l iv a n - o lu s m a il B e, P e h liv a n -o lu H a c M u sa B e, P e h l iv a n - o lu B a t t a l B e, P e h liv a n - o lu H a c A b b a s B e o lu , H a a n B e o lu M eh m ed B e , A li B e o lu M irza B e , B i b e r - o l u A s s f B e , Tatar-lyaslu obas kethdas, Kuzu-gndenli oyma kethdas, Sanal (?) Bayad kethda s 19. Bunlardan H a a n B e -o lu M e h m ed B e den itibaren zik redilenlerin P e h l iv a n - o u ll a r ailesinden olmadklar grlyor. 1108 (1696) tarihinde yukarda ad geen P e h liv a n -o u lla r 'n d a n s m a il B e , Y en i-l voyvodas id i20. Y eni-li de bu esnada babca Pehlivanl oyma ile ona bal obalar meydana getiriyordu. Y en i-l in vergisi ise, eskiden valide sultanlarn skdarda yaptrdklar cmilerin vakfna ait iken bu sralarda, Mekke ve Mediney e gnderilen Surre akesine tahsis edilmiti. Y en i-le bal oymaklara haremeyn u-erifeyn airetleri denilmesinin sebebi de budur. 1141 (1728) tarihinde Pehlivanllar n Boz-Ok blgesinde yaadklar grlyor. X V III. yzylda Anadolu daki Trkmen oymaklarna dir Seyy a h B u r c k h a r d t ve N ie b u h r un listelerinde Pehlivanl oymann yurdu Boz-Ok ta gsterilmitir. N ie b u h r 21, Halebde yaayan P. R us16 F. Sm er, Bayatlar , stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk D ili ve Edebiyat
Dergisi, 1952, IV, say 4, s.

374-376.

17 Cihan-nma , s. 593. 18 A h m e d R e fik , Anadolu'da Trk airetleri, s. 77 79. 19 A h m ed R e fik , ayn eser, s. 85-86. 20 A h m ed R e fik , ayn eser, s. 114. 21 J. N ie b u lr, Voyage en Arabie , Amsterdam., 1776, s. 336.

227

selden naklen Pehlivanllarn sahip bulunduklar adr saysna dair 15 000 rakamn vermektedir. Burada bahsedilecek olan Bayat obalarndan biri de Reyhanl teekkldr. K a n u n devrinde 112 vergi nfusundan ibaret, kk bir oba halinde bulunan bu teekkln 93 evlik bir kolu da ayn devir de Y en i-Il de yaamakta idi. Bu oba da bir taraftan nfusunun art mas, dier taraftan da Bayat boyuna mensup birok obalarn kendi sine katlmalar ile X V III. yzylda Pehlivanl gibi, byk bir teek kl haline gelmitir. Ad geen yzylda Reyhanl oyma kendisine bal dier oymaklarla birlikte Sivasn gney taraflarnda yaylamak ta ve Haleb evresinde klamakta idi. S e y y a h B u r c k h a r d t 2 2 R ey hanllarn 3000 adrdan mteekkil olduklarn sylemektedir.
Reyhanllar, yaylaa gidib gelirken rahat durmadklarndan Rakka ya srlmeleri hakknda bir ka defa ferman

km ise

de, her

defasnda bundan kurtulmulardr. X IX . yzyln ortalarnda Reyhanllarn A m ik ovasnda kla dklarn biliyoruz. 1865 ylnda Gney-Anadolu daki derebeileri or tadan kaldrmak ve oymaklar yerletirmek gayesi ile tekil edilen Frka-i Islhiyye nin Gvur dalar ve Krd dandaki harektnda Reyhanllar Frka-i Islhiyyey e yardmda bulunmulardr. Frka-i Islhiyye nin harektnn sona ermesini takiben C e v d e t P a a mn teebbs ile bu oymak Am ik ovasndaki klanda yerletirilmi ve bunun sonucunda Reyhanl kasabas meydana gelmitir 23. Ayrca R ey hanl boy beisi M r s e l-o lu M u s ta fa B e e de paalk rtbesi verilmitir.
Bayat boyunun bu

bahsedilenlerden baka

Il-Dilekl,

Beil,

Yabanlu, Melek-Haclu, Gzcekl adl obalar da vardr. Bayat Boyu X V I. yzyln ikinci yarsnda bir taraftan nfusunun artmas, dier taraftan Haleb Trkmenler ine bal bir ok kk oy maklarn kendisine katlmas ile Haleb Trkmenler i nin, Be-Dili b o yundan sonra en byk teekkl olmutur 24. X V II. yzylda ise b o yun obalarnn mhim bir ksm Pehlivanl ve bir ksm da Reyhanl oymaklarnn etrafnda toplanmlardr. Bu tarihten itibaren Bayat
22 H a slu ck , Christianity and slam under the suhans , Oxford , 1929, II, s. 480 23 C e v d e t P aa, Tezkir yay. C a vid B a y s u n , (T.T.K.), Ankara , 1963, s. 126, 127 140, 141, 144, 147, 149, 158, 173, 174, 222, 223. 24 F. Sm er, Bayatlar , s. 377.

228

lar bu iki teekkl yani Pehlivanllar ile Reyhanllar temsil etmiler

dir.
Pehlivanl oymann bandaki boy bei ailesinin X V III. yz yln ikinci yarsnda bugn Ankarann K m k -K a le kazasna bah Be-Obas kynde oturduunu biliyoruz. Pehlivanl belerinden M ah m u d B e 1212 (1797-1798) ylnda kydeki cmii yaptrmtr. Bu bein 1221 (1806-1807) ylnda a p a n -O lu S le y m a n B e in emrinde bulunduunu gryoruz. Aile htralarnda M ah m u d B e in birok harblere katlm olduu sylenir; hatt bu harblerden birin de olu H a y d a r B e i kaybetmi, dnde kardeini babasnn yann da gremeyen dier olu A b d u r a h m a n B e in: ay kardam nere lerde kaldn diyerek alamaya balamas zerine, kalarn atan M a h m u d B e : kadn gibi ne alyorsun, sen H a y d a r ol, sen de kal demitir. Fakat htralarda M a h m u d B e in de gittii son seferden geri dnmiyerek Belgrad da ehit dt anlatlr. O zamanlarda A na dolu Trk nn kaderi byle idi. Vergisi Mekke-Mediney e gider, ken disi de, ok defa geri gelmemek zere, imparatorluun uzak eylet lerine gnderilirdi. M a h m u d B e e olu A b d u r r a h m a n B e , ona da olu H a a n B e halef olmulardr. Pehlivanl boybei ailesinin nesli zamanmza kadar gelmitir. Ailenin M a h m u d B e in dedesi K o d a la k B e ( ) den balayb zamanmza kadar gelen mu fassal soy kt husus ktbhnemizde mevcudtur. Reyhanl boy bei ailesi de zamanmza kadar gelmitir. Bu aile, skenderun da oturan Hatayn en tannm ailesi olan M u r sa l-O u l-

l a n dr. 2.
am ve Tarablus evresinde Bayatlar:

Bayatlara mensup baz kk oymaklara da yine X V I. yzylda am ve Tarablus evresinde yaayan Trkmenler arasnda rastgelin-

mektedir. Bunlardan am yresinde yaayan oymak ok kk olup, ancak 39 ev kadardr. Tarablus yresindeki oymak ise biri 73, dieri 64 vergi nfuslu iki kola ayrlmtr ve o blgedeki Selluriye ( Salur) teekklne bal bulunmaktadr25. Bu Bayat obalarnn Haleb Trk menleri arasndaki ana boydan ayrldklar anlalyor. 3.
B oz Ulus Bayatlar:

X V I. yzylda Boz-Ulus arasnda ancak iki Bayat oymana rastgelinmektedir. Bunlardan biri asl Boz-Ulus kmesinde, dieri de Boz-Ulus un Dulkadrl teekklleri arasnda bulunmaktadr.
25 F. Sm er, Bayatlar, s. 378.

229

II. S e lim devrinde yazlm Boz-Ulus defterine gre, asl BozUlus kolunda bulunan Bayat oyma 206 vergi nfusuna sahiptir. BozUlusnn Dulkadrl kolunda bulunan ve am Bayad adn tayan oy man ise 341 vergi nfusu vardr26. 4. D u l k a d r l
Bayatlar ( am -Bayad):

Dulkadrl eline dahil bulunan Bayatlar am-Bayad adn tar lar, Bu Bayat kolu, adnn da gsterdii gibi, Kuzey-Suriye deki Bayat lama. mensuptur. Bu mhim Bayat kolunun byk bir ksmnn BozOk blgesinde yurd tuttuu grlyor. Bundan baka Y en i-Il de, UluYrkler arasnda ve grdmz gibi, Boz-Ulusun Dulkadrl kolu iinde de baz am-Bayad oymaklar bulunmaktadr. am-Bayat oymann ilgimizi eken bir taraf da onun Kaar boyunun teekklnde oynam olduu roldr. Kaar ( Iran kaynakla rnda: jU-L) boyuna ait en eski bilgi 897 (1491-1942) ylna aittir. Bu tarihte Kaarlarm Azerbaycanda, bilhassa Kardba blgesinde yaa dklar grlyor. A k - K o y u n l u hnedanna mensup bulunan ve I b e S u lta n ad ile tannm olan D a n a H a lil o lu b r a h im B e mezkr ylda (897) Kaar askeri ile ( jU- jS it! ) birleerek A k - K o y u n lu hnedanndan M a k su t B e o lu R s t e m B e i hkm dar yapmak iin onu mahbus bulunduu Alncak kalesinden karm id i27. I b e S u lta n , R s t e m B e i A k - K o y u n l u tahtna geirdik ten sonra 898 (1492-1493) de yine Kaar askeri ile birlikte Giln a bir sefer yapm tr28. Daha nce de iaret edildii gibi, buradaki Kaar adnn bir ahstan gelmi olmas pek muhtemeldir. Kaarlar az sonra ah s m a ilin hizmetine girerek S a fe v devletinin kurulmasnda rol oynamlardr. Bu teekkl (yani Kaar) X V I. yzylda am-Bayad, Aca-Koyunlu, Aalu ve Yva obalarndan meydana gelmiti. Bu oymaklarn ana kollarnn Boz-Ok blgesinde yaadklar grlyor. Bu husus Kaar boyunun Anadolu daki Yozgat blgesinden Azerbay cana, A k - K o y u n l u devrinde gittiinde hi phe brakmyor.

a - Boz-Ok
Boz-Oktaki am-Bayatlar bu blgenin Gedk yresinde yaamak tadrlar. Bu yre Kayseri nin kuzey dousunda, Gemerek ile Manclk arasndaki topraklan kaplamakta idi. Burada yaayan am-Bayatlar
26 Babakanlk A rivi , ur. 561, 63 a-b, 65 a. 27 K a z v in li Y a h y a , Lubb ut-tevrih , Tahran, 1314 ., s. 225. 28 A y n eser, s. 226.

230

balca Hzrlu, Hasanclu, Kesmezl , eyhlu, arklu, Kzl-Donlu vc Karaca-Koyunlu gibi obalara ayrlmtr. Bu obalar sahip bulunduk lar ekinliklerde iftilik yapmakta ve k gelince Suriye ye gitmekte dirler. Fakat X V I. yzyln ikinci yarsnda am-Bayatlarma, kn Suriyeye gitmekten vazgetikleri anlalyor. bY en i-ll

Bu ilde yaayan am-Bayad kolu ancak 5-6 obadan ibaret bulun maktadr. Bunlardan Tatar-Alilu hari olmak zere, dierleri Boz-Ok yresindeki am-Bayad obalarnn kollarndan bakas deillerdir. cUlu-Yrk

Ulu-Yrk topluluuna bal teekkllerden biri de nallu oyma olup, bunun Kuzey-Suriye deki nallularm bir kolu olduu anla lyor. Am asya evresinde yaamakta olan bu inallu teekkl arasnda am-Bayad adl birka obaya rastgelinmektedir 29. Bu keyfiyet, evvel ce de iaret edildii gibi, Bayatlar ile Inallular arasnda kablev bir akrabalk ile ilgili olabilir.

- Ankara
am-Bayatlan na mensup iki kk oyman da 929 (1522) y lndan nce Ankarann Kalecik kazasnda yurd tuttuklar grlyor. Bunlardan biri una, dieri de Tavanck kylerinde yerlemiler di 30.

d - Mara
am-Bayadna mensup bir oyman da Behisniy e tbi Korucu adl kyde, 40 vergi nfusu olan dier birinin de Antakya da Haclu kynde kladklar grlyor31. Boz-Ok ta yaayan am -Bay atlarnn /rtm dakiler gibi ilik inan cn tadklar, yani Kzl-Ba olduklar ve hatt ran ile dahi mna sebetleri bulunduu anlalyor. 986 (1578) ylnda Boz-Ok taki amBayatlari na mensup bir kimse 984 (1576) ylnda ldrlen S a fe v hkmdar II. ah s m a i l in kendisi olduunu iddia ederek bana bir hayli adam toplayp Kr-ehri ndeki H a c B e k t a -i V e li tek kesinde taraftarlarnn nnde kurban dahi kesmiti. Fakat onun ha reketi ksa bir zamanda bastrld32.
29 F. 30 F. 31 F. Sm er, Bayatlar , s. 379. Sm er, ayn ya z , s. 379. Sm er, ayn y a z , s. 378.

32 Mhimme defteri, X X X I I , s. 206.

231

am -Boyad nin gerek Boz-Ulus, gerek Y en i-ll arasndaki obalar nn, bu topluluklara mensup dier oymaklar gibi, 1022 (1613) tarihle rinde Orta-Anadoluya gelmi olduklar anlalyor. Bunlar da 1100 (1688-1689) yhnda Orta-Anadolu da kalabalk avanesi ile haydutluk yapan G e d i kin tenkiline memur edilmiler ve ertesi yl da dier Trkmen teekklleri gibi Avusturya seferine arlmlardr39. Orta-Anadoluya gelen ve iaret edildii gibi, Y en i-ll ile Boz-Ulusa mensup bulunan am-Boyad oymaklarnn nerelerde yerletikleri hakknda tam bir bilgiye sahip deiliz. Bunlardan bir veya birka obanm ukur-Ova ya indikleri ve Kara-lsal kazasnda bugn kendi adlar ile anlan kyde yerletikleri anlalyor34. Yine onlardan bir obann Karaman kasabasnda yerletiini biliyoruz. Orada ayr bir mahalle tekil eden bu oba mensuplar bugn de kabilev menelerini unutmamlardr.

5. Ktahya: X V I. yzylda Bayat adn tayan bir oymaa da Ktahya Y


rkleri arasnda tesadf edilmektedir. Ktahyann Geyikler yresinde

yaayan bu Bayat adl oymak II. B a y e z id devrinde 53 vergi nfusu na sahip idi. Dier taraftan ayn yzylda Uak yresinde yaayan Boz-Gu adl byk b if oyman obalar arasnda da 25 vergi nfuslu Kara-Bayat adl bir oymak grlmektedir3 5. Ayn yzylda Bayat adl dier bir oyman da Antalya (T eke) sancanda yaamakta olduunu biliyoruz36. ite Anadolu Bayatlar hakknda elde edilen bilgiler bunlardan ibarettir. 6.
Irak

ve

el-Ceztre

Bayatlar:

S e l u k lu la r zamannda S e l u k lu emirlerinden A k s u n k u r u lB u h a r nin Basra daki nibi S u n k u r un, el-Bayat nisbesini tad ndan ve X II. yzyln sonlarna doru Badad m gney dousunda, Tb aynn kaynana yakn yerdeki bir kalenin de Bayat ad ile anl dndan ve bu kalenin hkiminin Trk olduundan daha nce bah sedilmiti.
33 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 78, 82. 34 A h m e d R e fik , s. 215, 216. 35 F. Sm er, ayn ya z, s. 382. 36 Babakanlk A rivi, Teke sanca defteri, nr. 14, s. 398, 400, 423.

232

X V I. yzyla gelinceye kadar gerek Irak ve gerek el-Cezire de Bayatlarm yaadna dir her hangi bir tarih kayda rast gelinemiyor. X V I. yzyla ait O sm a n l tahrir defterlerinde de ancak Karaca-Bayat adl ok kk bir oymak grlmektedir. Bu oymak Kerkk yre sinde yaamakta ve 24 vergi nfusuna sahip bulunmakta id i37.
Badadl M n M u h a m m ed b. A h m e d e gre3 8 , Badad taki son K le m e n vlisi D v u d P a a zamannda vliye bal oymak kuvvetleri arasnda 1 000 atl Bayat, T ayy (Arab) ve Milli ( Krd) oymaklarna mensup idi. Ayni mellif, (eserini 1822de yazmtr) Kirman-ah blgesindeki Bayatlar m 2 000 adr olduunu kaydettikten sonra Tvuk blgesinde de onlardan 2 000 eve yakn bir kme bulun duunu, trke ve araba konutuklarn sylyor. Yine bu mellif bu Bayatlarm beenilen ve aranan atlar yetitirdiklerini ve bunlarn Iak- Arab ta nleri olduunu da yazar39.

Zamanmzn Irakl tarihisi A b ba s u 1- A z z v nin Bayatlar a . dir verdii bilgilere gre40, Bayatlar m pek mhim bir ksm imdi Kerkk blgesinde yerleik hayata gemitir. Gebe yaay devam ettirenler az olup, bunlar 13 obadan mteekkil bulunmakta ve bu obalar da birok kollara ayrlmaktadr. Ayn mellife gre, gebe Bayatlar dan baz oymaklar Arablar ile karmlardr. Lkin bunlarn hepsi ana dilleri, trkeyi unutmamlardr. Bu Bayatlar eskiden beri Kerkk ve komu blgelerde mi yaamakta idiler, yoksa buralara X V I. yzyldan sonra Iran dan m geldiler, bu husus henz aydnlanma mt?. phesiz Irak Bayatlar Trk edebiyatnn en byk stadlanndan biri olan Fuzli nin kendi hemehrileri olmas dolays ile de dik kat ve alkamz zerlerine ekmektedir. Lkin S a fe v hkmdar ah A b b a s n kitapbas, ir, muharrir ve nakka A f a r S d k nin (aslnda amlu ya bal Harbedelu-Hdabendelu- adl Trkmen obasndan idi) szlerine baklrsa F u z l Irak Bayatlarna deil Iran Bayatlarna mensuptur. Ona gre Bayat tan (phesiz mellif burada kendi lkesindeki Bayatlar kastediyor) olan F u z l S a fe v emir lerinden b r a h im H a n n maiyyetinde Badada . gitmi ve ad geen hann K a n u n S u lta n S le y m a n n gelii ile ran a dnmesi zeri
37 F. Sm er,
ayn yaz ,

s.

383.

38 Rihlet ul-M ni el-Badad, farsadan arabcaya eviren A b b a s u l-A z z v , B a


dad, 1948, s. 34.

39 A y n mellif\ s. 47, 54. 40 Tarih ul-Irak , Badad , 1939, III, s. 368, 370.

233

ne Hille de yerlemitir41. Burada ad geen b r a h im H a n Musullu oymandan olup, Badad vlisi iken 934 (1527) de yeeni Z lfik a r S u lta n tarafndan ldrlmtr42. Bu sebeble b r a h im H a n n K a n u n S u lta n S le y m a n karsnda bozguna urad eklindeki S d k nin szleri doru deildir. 7.
Iran Bayatlar:

a - z Bayatlar ( Ak- Bayatlar) S a fe v devrinden nce ran da Bayatlar\n yaadna dair her hangi bir bilgiye sahip deiliz. X V I. yzylda randa yaayan Bayat lar tek bir teekkl olarak deil, muhtelif blgelerde olmak zere, kol halinde bulunuyorlar. Bu husus onlarn birbirinden farkl siyas maziye sahip olmalarndan ileri geliyor. Bunlardan yalnz Bayat adn tayanlar Hemedann gney dousundaki Kezzz ve Girih-Rd blge sinde skin olanlardr. ah A b b a s n tarihisi Trkmen s k e n d e r B e e gre4 3 bu
Bayatlarm nfusu daha T a h m a s b devrinde 10 000 adr idi. T ah -

m a sb devrinde bunlar E m r ah B e , S le y m a n B e , H a c U v e y s B e ve S e y f B e gibi emirler tarafndan idare olunmular d r44. Bu sonuncusu ile beraber A li S u lta n adl dier bir Bayat bei, K a n u n nin Iran seferleri mnasebeti ile bizim tarihlerde de zikrolonmutur45. Btn bu Bayat beleri hkmdarlar T a h m a s b m ba lca seferlerine katlmlardr. R u m lu H a a n B e in ve mehul bir mellifin kaydettiklerine nazaran 46 ad geen ran hkmdarnn l m esnasnda saray korucular arasnda Bayatlar da bulunmakta idi. Bayatlar ile Ltrlar arasnda Nihvend yresindeki Burucird kasabas hususunda eski bir dmanlk vard ki, bu dmanlk ah A b b a s m ilk saltanat yllarnda Bayat emri U u r lu B e in ldrlmesi ile had bir safhaya girmiti47. ah A b b a s 1002 (1593) ylnda U u r lu B e i
41 Mecma' ul-havss , yay. ve farsaya eviren A b d u rre s u l H a y y a m p r, Tebriz , 1327 ., s. 107. 42 H a s a n -i R u m lu , A hsen ut-tevrih , s. 208. 43 Tarih-i lem r-yi Abbas , Tahran , 1314, s. 139, yei basm, Tahran , 1334 ., s. 196. 44 Hasan-i Rumlu , s. 360, 387, 401, 479, 483. 45 C e l l-z d e M u sta fa , Tabkat uUmemlik f i derect il-meslik , Fatih ktb., nr. 4423, yp. 379 b; bundan naklen li, Knh ul-ahbr, niversite k t p nr. 5219, yap. 293 a ve Peev, Trih, I, s. 315. 46 S. 466; Taih-i ah sm ail-i sni , Bayezid Umumi ktb., nr. 5162, 6 b. 47 eref-Hn, K ahire , s. 81, 82; Tarih-i lem ra-yi Abbas , s. 289, 321, yeni basm, s. 471, 472.

234

ldren Luristan hkimi a h -V e r d inin zerine bir sefer yapt. ahY e r d i bir ka yldan beri ah A b b a s m hkimiyetini tanmayarak mstakillen hareket etmee balamt. a h - V e r d iyi itaate mecbur eden ah A b b a s , Burucird e urayp burada U u r lu B e i destekle mediklerinden dolay Bayatlarm ileri gelenlerini tekdir etti. U u rlu B e in kardei a h -K u lu S u lta n 'm ricas ile ah onlarn kusurlarn balad. Bayatlar da buna karlk hkmda rlarna Kzl-Balar arasn da gzellikleri ile tannm olan ve kendi adlar ile anlan ( Beyti nejd) atlarndan 3 000 aygr ve ksrak takdim ettikleri gibi, pike olarak da 3 000 tuman vermilerdir48. ah A b b a s n Bayatlar dan H s e y in A li B e i 1598de elilikle Ispanya ya gndermi olduunu biliyoruz49. Ayn hkmdar zamannda Y r A li S u lta n , G ed A li S u lta n ve B e d ir S u lta n adl beler de Bayatlardan idiler. Bunlardan G ed A li S u lta n n Mak hkimi, Y r A li S u lta n m Erivan blgesin deki Bayezid kalesinin ve B e d ir S u lta n m da yine o blgedeki bir yerin hkimi olduklarn biliyoruz so. ah S a fi devrinde ayn yerlerde bu Bayat belerine oullar halef olmulardr5 1 . Bu tayinler dolays ile Bayatlar n mhim bir ksm Azerbaycana , gitmiler ve orada yerle milerdir. Bu Bayatlar daha sonra Bayat-i mutlak yahut Ak-Bayat adlar ile ran daki dier Bayat kollarndan tefrik edilmilerdir. On larn Kuzey-Suriye deki Bayatlarm bir kolu olup A k - K o y u n l u fethi neticesinde veya S a fe v devletinin kurulmas ile ilgili olarak ran a geldikleri anlalyor. bKara-Bayatlar ( Horasan Bayatlar)

S a fe v devrinde Iran daki ikinci Bayat kolu Horasan da bulunu yordu ki, bunlara Kara-Bayat da denilmektedir. Kara- Bayatlarin Harizm Trkmelerine mensup olduklar anlalmaktadr. Bunlar ah s m a ilin Horasan fethetmesi zerine S a fe v hkimiyetine girmiler ve tbilik almeti olarak kara sfatn almlardr. Kara-Ba yatlar Nibur blgesinde ve bilhassa bu blgenin Maden denilen y resinde oturuyorlard52. X V I. yzyln sonlarna doru Horasann bir
48 Tarih-i lem ra-yi A bbas , s. 322, yeni basm, s. 472, 473. ah A b b a s m 1006 (1598) ylnda Hindistan hkmdar E k b e r H a n a ve olu M u ham m ed S elim ah a gnderdii armaanlar arasnda bulunan atlardan bir ksm Bayat atlarndan idi (A lem r-yi Abbas , . 552, yeni basm S. 543). 49 Y a d ig r (m ecm uas), Tahran 1947, nr. 4. s. 33. 50 lem ra-yi Abbas , s. 762, yeni basm, s. 1086. 51 s k e n d e r B ey T rk m en ve M u ham m ed Y u s u f, Z eyl-i iarih i lem ra , Tahran , 1317 ., s. 246. 52 lem ra-yi Abbas , s. 302, 585-586, yeni basm, s. 295, 444, 445, 510.

235

ksm vilyetlerini eline geirmi olan zbek hkmdar A b d u lla h H a n buralar olu A b d u l-m u m in H a n a vermiti. A b d u l-m u m in H a n n 159ide Nibur u geri almak isteyen S a fe v kuman dam K a r a m a n l F e r h a t H a n geri ekilmee mecbur etmesi ze rine Kara-Bayatlar onun tbiiyyetini kabul ettiler. Lkin bunlar daha nce aataylar dan pek ok adam ldrdklerinden B a b a I ly a s olu M a h m u d S u lta n ve dier Bayat ileri gelenleri mezkr Hann katma gelerek ona itaatlerini bildirmi olduklar halde esirgenmiyerek ldrldler53. M a h m u d S u lta n n kardei M u h a m m e d S u lta n perian bir halde etrafa dalm bulunan Kaa-Bayatlar bana top layarak h -A b b a s a byk hizmetler ifa etmitir. Hatt bu sebeble ad geen hkmdar tarafndan btn Kara-Bayat boyu vergiden muaf tutulmutur54. 12 yl Niabur vliliinde bulunan M u h a m m e d S u lta n n lm zerine yerine olu B a y r a m A li S u lta n gemi t ir 5 5 . Bu tarihten itibaren Nibur uzun bir zaman Kara-Bayatlar n elinde kalmtr. N d ir ah zamannda ve onun lmnden sonra da Niabur yine Kara-Bayat beleri tarafndan idare olunuyordu56. c - am Bayad ( Kaar boyu Bayatlar) ran'daki nc Bayat teekkl bizim am-Bayad oymann bir koludur. Bu am- Bayad kolu, daha nce de sylendii gibi, Yva, Aal ve Aa-Koyunlu teekkllerine mensup kollarla birlikte Kaar boyunu meydana getirmitir. Kaarlar X V I. yzylda Azerbaycanda bilhassa Gence ve Bardea blgesinde yaamakta idiler. Fakat bu ve ertesi yzylda Kaar belerinden hangilerinin am -Bay ad na men sup olduklar bilinemiyor. X V III. yzyln birinci yansnda Gencej e bal kylerden birinin am-Bayad adn tadn gryoruz5 7. N d ir ahn ldrlmesi zerine yerine geen d il a h m byk emirlerinden M u h a m m e d A li H an a m - B a y a d n d a n id i5 8 . Kaar hkmdar F e t h A li H a n ( B a b a H a n 1797-1834) devri emirlerin den M u h a m m e d A li H an, kardei s m a il H an , P ir K u lu H a n
53 Gsterilen yerler* 54 lem ra-yi Abbas, s. 586. 55 Alem ra-yi Abbas , s. 586, yeni basm, s. 1087; Z eyl-i tarih-ilem ra-yi Abbas , s. 22. 56 M irza M eh di H an, Tarih-i Ndiri , Tebriz , 1260, s. 45; E b l-H a s a n M uham m e d -i G n list n e , Mcmel ut-tevarih , Rezav y a y T a h r a n , 1330 ., s. 66. 57 Gence Tahrir defteri, Babakanlk A rivi , I I I . Ahmed devri, n\ 903, 19 a. 58 E b u l Haan Muhammed-i Gulistne, s. 21, 22.

236

ve olu M u h a m m e d B k r H a n n da bu oymaktan olduunu bi liyoruz 5 9 .


ran daki Bayatlar imdi tamamen yerlemi olup mhim bir ksm Hamse (balca Zencan blgesi) vilyetinde oturmakta ve Kakailer arasnda da bir ka kk Bayat oymana rastgelinmektedir60.

Dou musikisindeki Bey ti makamnn Iran Bayatlarmn musik ezgilerinden alndndan phe edilmez.

59 M irza E b I-K a sm , M ecm ua, Tebriz , 1294, s. 412. 60 M es ud K e y h a n , Corafya~i mufassal-i ran , Tahran, 1311 ., s. 80, 86, 376.

237

III.

ALKA BLK
( Alka-Evli)

Grd gibi, K g a r l M a h m u d da Alka-Blk, R e id u d - d in de Alkaravl, Y a z c - o l u ve E b l -G a z i de Alka-Evli (ivli) eklinde yazlan bu Ouz boyuna mensup bir oymaa veya bir yer adna hi bir yerde rastgelinememitir. Bunun sebebi nedir? Bu hususta kesin bir ey sylemek mmkn olmuyor. Bugn Trkiye de Zonguldakla Safranbolu kazasna bal Halka-Evli 1 ky ile yine ayn lkede grlen Halka Avlu hatt Halkalu eklindeki yer adlarnn2 bu boyla ilgili olup olmad zerinde kesin bir ey sylenemiyor.

1 Bk.

Kylerim iz , s.

316.

2 Bunlar iin de ayn kitaba baknz.

238

IV.

KARA-BLK
( Kar a-Evli)

Bu boya ait Trkiyede S e l u k lu la r ve O s m a n lla r devrinde mhim bir oymaa rastgelinmedii gibi, Suriye, Irak ve randa da bu adda bir teekkl grlemiyor. Yalnz Harizm Trkmenleri arasn da X V I. ve X V II. yzyllarda Kara-Evli adl bir oyman mevcudi yetini biliyoruz ki, bundan aada ayrca bahsedilecektir. Daha nce (I. Blmde) sylendii gibi, Dulkadrl eline mensub olan byk Aa-ICoyunlu boyunu meydana getiren belli bal obalar dan biri de Musa-Haclu (bazan bunun ksalm ekli ile: Musacalu) idi. Musa-Haclu nun Y e n i-ll de yaayan kolu X V I. yzyln ikinci yarsnda birtakm kollara ayrlm olup, bu kollar defterlerde mahal le (obann yurdu) kelimesi ile gsteriliyor. te bu mahallelerden biri nin de Kara-Evlu ( _>Ijl y ) olduu grlyor (86 vergi nfuslu). Def terlerde mahalle, oyman veya obann kollar anlamnda da kullanl d iin, buradaki Kara-Evlumn Musa-Haclu kolunun oturduu yerin deil, dorudan doruya kendi ad olmas muhtemeldir. Nitekim mahalle kelimesi ile zikredilen adlar incelendiinde bunlarn yer adlar olmad grlyor. Bununla beraber bu Kara-Evlu obasnn KaraEvlu boyu ile ilgili olduu kesin bir ekilde ileri srlemez. nk KaraEvlu kelimesi, bu addaki boy ile mnasebeti olmayan herhangi bir oy maa her zaman ve her yerde verilebilecek isimlerden biridir. Nitekim Hazar-tesi Trkmenleri arasndaki Kara-Evlu oyma iin de ayn ihtimal vrid olduu gibi, zamanmzda -llde yaayan oymaklarnn da adlarn sonradan aldklar anlalyor.
Kara-Evli

239

X V I. yzylda Trkiye de Kara-Evlu eklinde baz yer adlar g rlmekte ise de bunlarn says sekizi gememektedir '. Bunlar da Bolu sancanda, Tokat ve Kastamonu blgesinde bulunmakta idi.
Trkiye de Meskn yerler klavuzu na gre2, biri Kara-Evliler ol

mak zere Trkiyede 10 Kara-Evli adl ky bulunmaktadr. Bu yer adlarndan ounun bu boyla ilgili olduundan phe edilmez. E b l-G a zi'n in bahsettii Kar a-Evlilere gelince, bunlar A m uStyu'nun ( Ceyhun) kysnda ve Ac-Deniz in (Hazar) yaknnda otur makta idiler. Yine aym mellife gre, bu Kara-Evliler K a a - u r a adl birinden tremilerdir. K a a - u r a ya gelince, yine orada onun dardan getirilmi bir klenin oullarndan olduu syleniyor3. Bu rivayet doru ise bu teekkln ayn addaki Ouz boyundan gelmedi ine hkmetmek lzmdr. Zamanmzda yar gebe hayatlarna veda etmek zere bulunan
Toros dalarndaki Yrkler arasnda da Kara-Evli adnda birka k

k oymak grlmektedir. Fakat bu oymaklarn tadklar ad daha sonra aldklar anlalyor4.

1 Cedvele baknz. 2 Trkiye'de meskn yerler klavuzu s. 606. 3 ecere-i


Tcrakime , s.

76, 77, 78.

4 Bu hususta: F. Sm er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir , D.T.C.F. Dergisi, X I, say 1. 1953, s. 67, not. 1.

240

V. Y A Z I R

R e id u d -d in deki Trkler in destan tarihinde D i b - Y a v k u nun beleri arasnda A la y , olu B u la n ve hatt D ib C en k u ve olu D r k e in bu boydan olduu bildiriliyor1. Yine orada Ouzlarn dal ve a h -M e lik in bozgunluu esnasnda Yazr dan bir be ile A li H a n oullarnn Yazr yresine gittikleri ve Hisar-Tak da yurt tuttuklar ve onlarn oullarnn ve neslinin el an orada yaad bil dirilir2. Fakat biz Yazrlar Horasanda ancak 555 (1160) ylnda gyoruz. Mezkr ylda H a r iz m - a h t l - A r s l a n n askerleri (*^-1)3 ye yryerek Yazrlari banda bulunan d e k ( ita_>l) H a n olu Y a m u r H a n a saldrp onu bozguna urattlar. Y a m u r H a n H a r iz n - a h m kendi zerine asker sevketmesinin S a n ca r n emir lerinden Dihistan hkimi h t i y a r u d -d in - A y t a k n tahrikinden ileri geldiini sanyordu; bu sebeble A y t a k a kar, balarnda S u l ta n M a h m u d un bulunduu Ouzlar dan yardm istedi. Ouzlar, Yazr beinin isteini kabul ettiler. Birinci Blmde tafsiltla anlatld zere, Y a m u r H a n ve Ouzlar, A y t a k ve mttefiki Mzenderan hkmdarn vukubulan iddetli bir savata yendiler4.
Yazrlar n kendi adlar ile anlan yurtlan Nes ehrinin batsnda

bulunuyordu. Buradaki bir kasaba da Yazr adn almtr. Bu ehir X IV . yzyln birinci yarsnda orta derecede bir ehirdi. Yazrlar, S a n c a r n devletine son veren Ouz kmesine dahil deillerdi. Bun lar ilk nce Marglak tan Balkan a inmiler ve oradan da buraya gel milerdi 5.
1 Ouzlarca ait destan mahiyette eserler , s. 369. 2 A y n ya z , s, 385.3 Buras bir yer ad olmal. 4 bn ul-Esrt Tornberg yay., X I, s. 171, Msr basm, X I, s. 97. 5 Birinci Blme bk. (s. 117).

241

H a r iz m - a h S u lta n M u h a m m e d in Kara-Htaylar kar snda baarszla uramas zerine isyan eden Nibur emri K e z lik H an yenildikten sonra yannda bulunan bir Trkmen in teklifi zerine Yazrlar n bulunduu yere gitmek istemise de oraya 3rollad adam lar Yazrlar tarafndan yakalanp H a r iz m - a h a teslim edilmiti6. Bu sralarda veya az sonra Yazrlarm banda H in d u H an adl bir be vard. 11 yl Yazr bei olarak kalan H in d u H a n dan sonra Yazr yurdu tamamen H a r iz m - a h la r n eline gemitir. H in d u H a n n kardei m er H an , H a r iz m - a h la r n baehri Urgente Yazr beliinin kendisine tevcih edilmesi hususunda devamh bir gayret gstermi ise de bu gayreti ona ancak S a b r H a n lkabn kazan drmaktan baka bir sonu vermemitir. H a r iz m - a h S u lta n M u h a m m e d in anas T e r k e n H a tu n , Mool hcumu zerine Urgenten ayrlarak Mzenderan a gitmek zere yola ktnda yannda ge ilecek yerleri iyi bilen S a b r H an da vard. Seyahat esnasnda Sa b r H a n vlide sultana sadakatle hizmet etmi olduu halde, T e r k en H a tu n , Yazr yurduna gelince kendisini terkedeceinden p heye derek, onu gizlice ldrtt7. onlara Kara-Da (T a )l deniliyordu8. Bunlar ah A b b a s zamannda dier baz Trkmen oymaklar gibi, S a fe v hkimiyetini kabul etmilerdi. 1038 (1628-1629) ylnda KaraDahlarva. banda R a h m a n K u lu S u lta n bulunuyordu. Fakat R a h m a n K u lu S u lta n ayn ylda Harizm hkmdar s f e n d i y r H an ve kardei mellif E b l-G a z i ile birleerek S a fe v le r den yz evirmi ise de bunlar S a fe v kuvvetleri karsnda baar gs terememilerdir 9.
Yazrlar, grld zere, deta mstakil bir kavim gibi X II. yzyldan X V II. yzyda kadar Horasanda varlklarn muhafaza ederek yaamlardr. Bu byle olmakla beraber onlar Anadolunun fetih ve isknnda da olduka mhim rol oynamlardr. X V I. yzylda bu lkede 24 Yazr adl ky grld g ib i1 0 , onlara mensup baz oy maklar da vard. Bu oymaklarn Dulkadrl ulusu ile Hamid, Teke ve Ankara sancaklarnda yaamakta olduklar grlyor.
6 Cuveyn, II, s. 71-72. 7 Nesev , s. 39, franszca tercmesi, s. 67-68. 8 E b l-G a z i,
ecere-i Terkime , s.

Mool devrinden sonra

61-62.
Z eyl-i tarih-i

9 s k e n d e r B e g -i T rk m en ve M u ham m ed Y u s u f-i M verrih ,


lem-r-yi Abbas, s. 2, 21, 22, 23.

10 Cedvele bk. Bu Yazr kylerinden pek ou -adlarn muhafaza ederek- zamanmza kadar gelmitir ( Kylerim iz , s. 774J.

242

1.

Dulkadrl

Ulusu:

Bu ulus arasndaki Yazrlar, Karacalu, teki ad ile Anamaslu boyu obalar arasnda grlyor. Bu husus Yazrlar ile Karacalu boyu arasnda kabilev bir mnasebetle ilgili olabilir. Biri 46, dieri 49 vergi nfusu kadar olan Yazr obalar Antakya blgesindeki Baras kaza snda klamakta idiler. Mstakil olarak zikredilen ve 99 vergi nfusuna sahip olan nc Yazr obasnn da Birecik evresinde klad ve Elbistan da yaylad bildiriliyor n. 2.
Boz-Ok:

Boz-Ok sancandaki Yazr obalar da kk olup, bunlardan biri 29, tekisi de 51 vergi evine sahiptir1 2 .

3.

Hamid

Sanca:

Bu sancakta Yazr adl ky bulunduu grlmt. Ayn de virde bu sancakta yaayan Yazrlar 95 yergi evinden mteekkildir ve A li Fahruddin adl bir oymaa bal bulunmaktadr13. 4.
Teke Sanca:

Teke sancanda Yazr obas sar ve kara sfatlar ile iki kola ay rlmtr. Ayrca z-Kent adl bir kyde de bu oyman dier bir kolu yaamaktadr14. Bunlardan baka, bu blgede Yazr adl iki ky de bulunmaktadr. Btn bunlar Teke sancanda da, Hamid sancanda olduu gibi, olduka mhim bir Yazr topluluunun yerlemi oldu unu gstermektedir.

5. A n k a r a : Bu sancaktaki Yrk topluluu arasnda yaayan Yazrlar da kk bir oymaktr. 42 vergi evi kadar olan bu oymak ukurcak adl bir kyde oturmakta i d i 1 5 .

11 F. Sm er, Bozoklu Ouz boylarna dir , s. 68. 12 F. Sm er, ayn yaz , s. 69. 13 A y n yaz , gsterilen yer. 14 A y n yaz , gsterilen, yer. 15 A y n yaz, gsterilen yer.

243

VI.

D e E R

R e id u d -d in deki Trklerin tarihi blmne gre Ouz h kmdar D i b - Y a v k u nun belerinden T a -B e ve olu Y a lg u ? B e bu boydan olduklar gibi, A la A t l - K i i D o n lu K a y n a ln veziri A y ld u r da Der den i d i1 . R e id u d - d i n deki bu rivayetlere bir deer vermek icabederse denilebilir ki, Derler, Ouzlarm slmi yetten nceki tarihlerinde mhim bir mevkie sahip idiler. Bununla beraber onlarn S e l u k lu fethinde de mhim bir rol oynadklarm sylemek mmkndr. nk, X I I I -X I V . yzyl mverrihlerinden Cezire li (bugnk Cizre) em s u d -d in M u h a m m e d b. b r a h im (1260-1339), A r t u k lu h a n e d a n n n bu boydan olduunu bize bil dirir2. A r t u k B e ve oullarnn ise X I. ve X II. yzyllarda Trkmen ler arasnda byk bir nfuza sahip bulunduunu ve asil bir aile sayl dklarn biliyoruz. Btn bunlarla beraber tahrir defterlerinde bu boya ait 19 yer adna rastgelinmitir. Bu yer adlar, dier boylarnki gibi, Orta ve BatAnadolu da grlmektedir3.

Der Slim Be ve Oullar


Bir ok Ouz boylan gibi, Derler in de X IV . yzyln ikinci ya rsndan itibaren kaynaklarda kendilerinden bahsettirmee baladk lar grlyor. Mool hkimiyetinin sona ermesi, M e m l k emirleri1 Ouzlarca ait destan mahiyette eserler, s. 370, 371.
2
> ^ J J = -

"

^ J

* )

ir ~

>*

* :&

(Cevahir us-sulk, Paris Biblioteque Nationale, s. 377). 3 Cedvele bk.

mamscrites arabs, nr. 6739,

244

nin birbirleri ile mcadeleleri, esasen nfuslar oalm olan Trkmen boylarna faaliyete gemek imknn vermiti. Derler bu esnada S lim adl bir bein idaresinde, Caber yresinde yayorlard. Onlarn Suriyedeki Trkmen kmesine mi mensup bulunduklar, yoksa AkK o y u n lu la r ve K a r a - K o y u u lu l a r iine alan ve M em l k m verrihlerinin Dou Trkmenleri dedikleri topluluktan m olduklar iyice bilinemiyor. 773 (1371) ylnda D e r S lim B e , Beiri ye gelmi ve Hsn
Keyfa E y y u b h k m d a r M e lik e l-E r e fe eli gndererek ondan

kendisine snacak bir yer gstermesini ve ihtiyalar hususunda yar dmda bulunmasn istemi ve arkasndan da kars ile yanndaki dier beleri karlarn gndererek bu hususta tekrar ricada bulunmutur. S lim B e in bu ekilde hareketine sebeb Dimak (am ) ve Haleb kuvvetlerinden mteekkil bir M e m l k ordusunun kendisini iddetle takip etmesi idi. S lim B e , M e m l k ordusunun nnden kaarak Beiriy e kadar gelmiti. Fakat M e m l lcler onu adm adm takibediyorlard. Der beinin M e m l k le r i bu kadar kzdran hareketinin ne olduu bilinemiyor. Bununla beraber bunun ticaret ve belki de hacc kafilelerini soymak hususu ile ilgili olmas muhtemeldir. nk S lim B e in bu mahiyetteki bir hareketinden dolay K a r a -K o y u n lu K a r a M e h m e d in hcumuna uradn aada greceiz.
Hsn K eyfa hkmdar, S lim adna kendisinden yardm iste mek iin gelenlere bir ey yapamyacan syleyib onlarn zgn ola rak geri dnmelerine sebeb olmu ise de, S lim in gveyisi olan kendi kardei m eri gizlice Der beine gndermi ve ona lkesinde iste dii yere snmasn ve elinden gelen her yardm yapacan bildire rek S lim B e i sevindirmiti. S a lim B e Hsn K eyfa evresindeki sarp bir daa yerlemi ve E y y u b hkmdarndan da her trl yar dm grmtr. M em l k ordusu S lim i bu dada bir mddet ku att ise de, hibir ey elde edemeden geri dnd. S lim , M em l k ordusunun uzaklamasndan sonra maiyyeti ile snd dan yaknn da sevin iinde bir gezinti yaparken Trlmenler den bir bln sal drsna urad. M e m l k le r in yakalayamad Der beini Trk menler tutsak alp, A m id e doru gtrdler. Bereket versin S lim B e in amcas olan E b u l G d ir in, olu H a a n B e yetierek onu Trkmenlerin elinden kurtarmt4. Bu Trkmenler in A k -K o y u n lu la r dan olmas muhtemeldir. Bu hdiseden sonra S lim B e yurdu Cabere dnd.
4 H sn Keyfa, vekayinmesi, Viyana Bibliotheque Nationale , (Mxt. 355), 103 b, 104 a.

245

776 (1374-1375) ylnda S lim B e Irak tacirlerini ldrerek mallarn yamalayan Y a h m u ( ^ ) olu (bir Anadolu kaynan da: veled-i Umur) ih b u d -d in A h m e d in affedilmesi iin anne sini bu Trkmen bei ile Kahire ye gndermiti. Bundan S lim B e in M e m l k S u lta n ile arasn dzeltmi olduu anlalyor. M em l k S u lt a n M e lik e l-E r e f a b a n ok kzgn olduu Y a b m u r olunu affetmi ve ona M sr da dirlik tahsis etmitir. Bu suretle va zifesini baar ile ifa eden ve S u lt a n dan ikram gren S lim B e in annesi olunun yanma dnmtr5. Y a h m u r (U m u r) O lu na ge lince, o sonra B e r k u k un yakn adamlar arasna girmi, D u lk a d r o lu H a lil B e i ldrmek sureti ile B e r k u k a mhim bir hizmetde bulunmutur. 785 (1383) ylnda K a r a -K o y u n lu bei K a r a -M e h m e d , tbi belerinden B o z d o a n - o l u Z i y a u l-M lk yanma alarak S lim B e in zerine yrd. Bunun sebebi K a r a -M e h m e d e ait olan M usul ehri ve blgesi haclarnn S a lim B e tarafndan soyulmu olmas idi. T im u r tarafndan ayn ile itham edilen K a r a -M e h m e d 12 000 den fazla bir kuvvetle yldrm gibi Der beinin zerine yr yp onu bozguna urattktan sonra Der obalarn yamalayarak pek ok ganimet eline geirdi. S lim B e K a lat ul-Mslimin e doru kamt. K a r a -M e h m e d etraf yamalyarak S lim B e i iddetle takibetmekte idi. S lim bu takipten glkle kurtulup, kefeni boy nunda olduu halde, hdiseyi uzaktan takip etmekte olan. M em l k le rin Haleb vlisi Y e l B u a (yahut Yol) e n -N siriye dehalet etti. Der beine iyi bir kabul gsteren Y e l B o a onu s u lt a n m buyruu zerine Kahire ye yollad 6. Ayn yln Rebi ul-hir aynn 19 unda (21 Haziran 1383) Kahire ye gelen Emr S lim , S u lta n B e r k u k tan ikram grm, hilat giydirilerek kendisine Haleb tablhne emirlii tevcih edilmitir7. 791 (1389) ylnda K a r a -M e h m e d in, kendisi ve amcas B a y ra m H o c a dan nce Dou Trkmenleri nin ba olan H s e y in B e in olu P r H a a n tarafndan ldrlmesinden itibaren iki aile ara snda kanl bir mcadele balamt. S lim B e araya girerek bunlar bartrmak sureti ile bu iki aile arasndaki mcadele bir mddet iin durmutur.
5 M akriz , Nr. 4SB6, 186 a; A y n , nr. 2395, s. 183, 184; bn Hacer , Y en i Cmi ktb.. n11 b-12 a. 6 M akriz. nr. 4385, 11 a-b. 7 M a k rizi , 12 a; bn Hacer , 77 a.

814,

246

1390 da ikinci defa olarak M em l k tahtna geen B e rk u k , ken disinin haU ediImesinde en mhim rol oynayan Trk Memlk emir lerinden M in ta n, S li m B e in yannda olduunu renince Ha lebe vardnda K a r a - D e m ir t a , M in ta teslim almak zere Der beinin yanna gndermiti. K a r a -D e m ir t a drt gn bekledii halde S li m, M in ta teslim etmiyor, bir takm bahanelerle vakit geiriyordu. S lim in bu ekildeki davranna fkelenen K a r a -D e m ir ta , Dkr beinin obasn yamalatm ve baz adamlarn da ldrtmt. S lim yannda M in ta olduu halde Sincar a kat. Az sonra S lim in obasna gelen M in ta n eski arkada Y e l- B o a e n -N s ir hdiseyi renince yapt hareketten dolay K a r a -D e m ir ta azalam ve hatt mnakaa esnasnda elindeki topuzu ona vurmak iin, kaldrmt. Lkin bu hdise, B e r k u k da Y e l-B o ann eski arkada Minta koruduu yolunda kendisine anlatlan larn doru olduu kanaatini dourdu. Fazla olarak az sonra S lim B e gnderdii bir mektupta M in ta Y e l- B o a nm istei zerine kardn bildiriyordu. Bunun.zerine B e r k u k , Halebe dnen Y e lB o a y ldrtt8. Fakat S lim , M in ta B e r k u k a teslim etmiyerek serbest brakt. Halbuki zengin bir be olmad iin vakit vakit kervan soygunculuu dahi yapa S lim B e, M in ta teslim etme si karhnda B c r k u k tan byk bir mebla alabilirdi. 796 (1393/94) ylnda S lim B e , T im u r un adamlarndan D u la t ( D e v le t ) H o c a y tutsak alarak Haleb vlisine gndermi, o da onu M sra yollam tr9. Ayn ylda B e r k u k , T im u r ile sava mak iin Dimak da bulunuyorken Der S lim B e katma gelmiti. B e r k u k , adrna giren Der beini ayaa kalkarak karlam, Trk kumandan elbise ve hil at giydirmek sureti ile ona grlmemi bir itibarda bulunmutu 1 0 . Fakat S lim B e in yl sonra (799=13961397), bilinemiyen bir sebebden Dimak vlisi tarafndan tevkif edil mi olduunu gryoruz 1 1 . Kaynaklarda bir daha S lim B e den bahsedilmiyor. Onun bir mddet sonra serbest braklm olmas muhtemeldir. E b l - F e r e c tarihine yaplan ilvelerden birisinde K a r a - Y u s u f un 1399 ylnda Derler in yurdlarna girib, gknlerini ele geirdikten sonra onlar
8 bn ul-F ra , Beyrut , 1936, IX , s. 269, 270, 271; M dkriz , yap. 218 b, 219 a; T a k iy u d din tb n K a d u h b e, Zeylu D vel il-Islm , Paris , Bibi. Nat., nr. 1599, yap. 62 a. 9 M akriz , 256 b, 257 a. 10 bn ul-Ftrat, IX , s. 382. 11 bn K ad uhbe, nr. 1599.

247

reisleri ile birlikte Caber de kuatt bildiriliyor n . Bu hdisede sz konusu olan Der emri S lim B e midir, yoksa olu D im a k H o ca mdr, bu hususta imdi bir ey sylemek mmkn olmuyor. n k 801 evvaFinde (1399 haziran) babasnn yerine sultan olan F e r e c , D im a k H o c a nn Caber niblii beratn (menur) yenilemiti1 3 . S lim B e e ait u bilgiler, bu Der beinin cesur, faal, dira yetli bir ahsiyet olduunu gsteriyor. Hatt, M in ta teslim etme mesinden onun asil bir ruha sahib bulunduu dahi sylenebilir. Babasnn lmnden sonra Derler in bana geen D im a k H o c a , T im u r istilsnn Yakm -Douda meydana getirdii karga alklardan ve bu arada F e r e c in zayf bir ahsiyet olmasndan fay dalanarak bir ok yerleri de idaresi altna alm ve yamaclk hare ketlerinde de bulunmutur. A k - K o y u n lu mverrihi E b B e k r -i T ih r a n 1 4 D im a k H o c a nn 20 000 adrhkbir elin banda bulun duunu, Ben Kilb , Ber di adl A r ab oymaklarndan 10 000 ad rn da ona tbi olduunu, Ruha ( Urfa) , Siverek, Sruc, Harran , Caber ve Cemlim ehir ve kasabalarna tasarruf ettiini yazyor. 806 (1403-4) ylnda Haleb vlisi T o k m a k 'a kar ayaklanan bir emre yardm mak sad ile bu ehrin dolaylarna gelen ve Haleb evresinde yamaclk ya pan D im a k H o c a , Cabere dnerken mehur A r ab emri N u a y r b . H a y y rn hcumuna urad. Ca ber ile onun kuzey batsnda bir gn devam eden muharebede D im a k H o c a yenilerek ldrld (29 Mart 1404) ve ba N u a y r tarafndan M sra gnderildi1 5 . b n T a r -B ir d i1 6 D im a k H o c a nn, ok defa devlete itaatsizlik gs terdiini, soyguncu gibi hareket ettiini yazyor. S e y f u d - d in D im a k H o c a dan sonra Derler in bana G k e M usa geti. D im a k H o c a nn ldrldn haber alan A kK o y u n lu bei K a r a -Y l k harekete geerek Urfa y savala al m ve bu ehri hizmetinde bulunan G k e M u sann amcas olu Y a m u r a verm itir1 7 . Y a m u r B e , K a r a -Y l k metb ta nyarak bir mddet Urfaya sahip olmutur.
12 The Chronography o f GregorV A b u l-F a ra j, London , 1932, II, ekler ksm, s. X X X V . 13 M akriz , nr. 4387, 7 b. 14 Kitab-i Diyrbekriyye , s. 51-52. 15 bn facer, 130 a; M akriz , nr. 4387, 152 a; A y n , nr. 2396, s. 204; bn Tar-Birdi , VI. s. 167; ayn mellif, el Menhel us-Sfi9 I, 324 a. 16 Gsterilen yer. 17 Kitab~i Diyrbekriyye , s. 66-67.

248

1405 ylnda K a r a - K o y u n lu Bei K a r a - Y u s u f Dimaktan lkesine dnerken Ca ber de G k e M u saya misafir olmutur1 8 . Bu tarihten itibaren gittike artan A k - K o y u n l u tehlikesi karsnda Derler K a r a - K o y u n lu la r metbu tanmlardr. Nitekim, G k e M usa, K a r a - Y u s u f un 1406 ylnda T im u r un torunu E b B e k ir b. M ira n a h ile Aras ay kysnda yapt, galibiyetle sona eren savata ve ertesi yl enb-i Gazan yaknnda yine ona kar kazand muharebede bulunmutur1 9 . Hatt bu ikinci savata M ira n - a h G k e M u sann bir klesi ldrmt. G k e M usa daha sonra, 1410 da K a r a - Y u s u f un C e l y ir S u lta n A h m e d i Tebriz dolay larnda yendii savaa da katlmtr20. Yine ayn K a r a -K o y u n lu hkmdarnn emirleri arasnda Ily a s - D e r de vard ki, bunun S lim ailesi ile akraba olduu bilinemiyor. D e r I ly a s Be, G k e M u sa gibi K a r a - Y u s u f un, E b u B e k ir ile yapt savalara katlm ve K a r a -K o y u n lu hkmdar tarafndan P ir m er ile birlikte 1409da eki hkimi S e y y id A h m e d in zerine gnderil mitir21. E m r I ly a s , K a r a - Y u s u f un daha sonra yapt seferlere de katlm ve onun 1420 ylnda Ucan yaknnda lm zerine Diyar bekir taraflarna gitmitir 22.
Urfa hkimi, G k e M u sann amcas B a h a d r H o c a nn olu Y a m u r B e e gelince, onun 807 ylnda Sruc a da sahip olduu anlalyor. Mezkr ylda B ieyi kuatan Y a m u r B e M em l k emirlerinden S u d u n e l-C e le b in karsn tutsak aldktan sonra Sruc yresine dnmtr. Bunu haber alan Haleb vlisi mehur ek im , Bire ye geldikten sonra S u d u n ile birlikte Y a m u r u yenmiler ise de takip esnasnda S u d u n , Der beine tutsak olmutur. Fakat Y a m u r B e ok gemeden S u d u n u serbest brakmtr23. 813 (1410-1411) ylnda S u d u n , K a r a - K o y u n lu Bei K a r a - Y u s u f a giderken Y a m u r B e e uramt24. A k - K o y u n l u bei K a r a -Y l k her ne kadar D i m ak H o c a mn lm zerine Urfaj zaptederek Y a m u r B e e vermi ise de bilinmeyen bir tarihte ehri onun elinden alp ok sevdii yeeni N u r A li B e e teslim etmitir25. Y a m u r B e e
18 Kitab-i Diyrbekriyye , s. 57. 19 H fz -i E b ru , Zubdet ut-tevrih , Fatil ktp., nr. 4371, 406 b, 422 a, 20 H fz -i E b ru , gsterilen yer. 21 H fz-i Ebr, 456 b. 22 Hfz-i Ebru , 556 a. 23 M akriz , 174 a, 179 a. 24 M akriz , 346 a. 25 Diyrbekriyye , s. 91.

249

gelince, o da M usulda. K a r a - K o y u n lu l a r dan yardm temin ettik ten sonra Urfay geri almak istemise de O sm a n B e tarafndan bozguna uratlmtr26. Y a m u r B e 817 (1414) ylnda olu ile be raber vebaya yakalanarak lmtr27. ld esnada kendisi Sruc un mu, yoksa baka bir yerin mi emri idi, bilinemiyor. K a r a - Y l k O sm a n n K a r a - K o y u n lu l a r a ait Mardine saldrmas zerine yeni hkmdar olan K a r a - Y u s u f un olu s k e n d er harekete gemi ve iki Trkmen bei Nuseybin ile Hatuniyye arasndaki eyh-Kendi nde karlamlardr. E b B e k r -i T ih r a n ye gre28, Der Bei G k e M usa, olu M sr ile birlikte A k -K o y u n lu saflarnda bulunuyordu. ki taraf arasndaki vuruma 21 gn srd. Vurumann 21. gn G k e M usa askerleri ile birlikte A k -K o y u n lu saflarn terkederek K a r a - K o y u n lu l a r n tarafna gemek su reti ile K a r a Y l k n bozguna uramasnda mil olmutur. Baz Der beleri de Kerkk ve Tuk emri C e n e k l H a s a n n buyru-. unda olmak zere, 824 yl Rebi ul-hirinde (1421 Nisan) iki Trk men ulusu arasnda yaplan bu savata bulunmulardr2 9. Fakat Ce n e k l H a a n ve onun maiyettindeki Der beleri hakknda daha fazla bilgiye sahip deiliz. Anlaldna gre, s k e n d e r babasna olduu gibi kendisine de hizmet eden ve kaynatas olan G k e M u saya M usulu vermitir. 829 (1425) ylnda G k e M usa M usul ve adn bilmediimiz kardei de Caber hkimi idiler. G k e M u sa 832 (1429) ylnda gveyisi K a r a - K o y u n lu s k e n d e r in a h -R u h ile Selmas ovasnda yapt savata bulunduk tan sonra M usul a dnm ise de Irak Arab yrelerini aabeyisi ah M e h m e d in elinden birer birer almaa balayan K a r a - K o y u n lu I s p e n d e (I s fa h a n ) mukavemet edemeyerek ehri ona brakmtr. Bu hdiseyi mteakip G k e M usa nkerleri ile birlikte M em l k sultan B a r s - B a y n katna gelmitir. B a r s -B a y da Der beine itibar edip ona atlar, kumalar vermi ve yiyecek ihtiyacn da temin etmitir30. G k e M u sa nn az sonra yeniden Caber hkimi olduu anlalyor.
26 Gsterilen yer. 27 A y n , s. 400; b n Tccr-Birdi, VI, s. 342. 28 Diyrbekriyye, s. 79. 29 Diyrbekriyye , s. 78. 30 A y n , s. 642.

250

K a r a - Y l k O sm an B e in lm zerine Derler, A k - K o y u n lu ehzadeleri arasnda kan mcadeleleri frsat bilerek Am id yresine bir aknda bulunmulardr. E b B e k r -i T i h r a n 3 1 bu ak nn M sr sultannn teviki ile yapldn sylyor. Bu akn haber alan A li B e in olu C ih a n g ir M irz a A m id ten karak Derlerin zerine yrd. Gen ehzde tecrbeli kimselerin iyi hazrlanmadan dmann zerine gidilmemesi eklindeki tavsiyesini dinlememiti. Bu yzden yaplan etin bir vurumada A k - K o y u n l u l a r dan ok kimseler lm ve C ih a n g ir M irz a da nkerlerinden bazlar ile tut sak dmtr32. G k e M usa, C ih a n g ir e buka vurarak Kahieye gnderdi. C ih a n g ir 840 ylnn 17 Muharreminde (1 Austos 1436) Kahirey e getirildi. Fakat S u lta n B a r s -B a y , A k - K o y u n lu ehzadesine efkat gsterdi ve daha nce babas tarafndan -ba llnn teminat olarak- gnderilmi olan kardei H s e y in B e ile birlikte oturmalarna msaade e tti33. B a r s -B a y , G k e M u sa ya 1000 dinar gndermi ise de bu para varmadan Der bei lmt. G k e M u sann yerine kimin getii bilinemiyor. S lim B e in nc olu H a a n B e dir. H a a n B e , K a r a - Y l k O sm an B e in kzkardeinden domutu O ve olu M em l k hizmetinde bulunmulardr. H a a n B e 836 yl Safer aynda (1432 Ekim) hilat giyerek Buhayra vliliine tayin edilmi ve kendi sine sultan tarafndan 100 kaftan, 100 yay, 100 sadak ve 30 at veril mitir34. H a a n B e Demenhur da oturarak 4 yl bu vazifede kalm 840 (1436) ylnda azledilmitir; sonra olu da burada vazife grm tr. Mverrih b n T a r - B e r d i, S u lta n B a r s -B a y n, selefi eyh in Trkler i daha ok sevmesine karlk, iinden erkesler i daha ok sevdiini sylemesine ramen, bu hkmdar devrinde Trkmen men eli iki vali grlyor ki, bunlardan birisi kendisinden bahsettiimiz Der H a a n B e , dieri de Haleb vlisi Behisnili T a n r -V e r m i idi. Buna karlk Memlk tarihinde galiba Arab meneli hi bir vliye tesadf edilmez. 853 (1449) de Humus vlisi olan H a a n B e i, 5 yl sonra (1454) vliliinde gryoruz3 5. Hatt bu tarihte K a r a -K o y u n lu hkmdar C ih a n - a h M e m l k s u lt a n n a yazd bir mektupta
Acln
31 Diyrbekriyye , s. 120. 32 Diyrbekriyye , s. 120-123. 33 A y n , s. 678-679. 34 M akriz , A yasofya ktb., nr. 3372, 149 a; bn Tar-Birdi, VI, s. 682. 35 b n T a r -B ir d i, Havadis ud-duhur, Popper yay., Berkeley , 1942, s. 55. 279-280.

251

kendisine eli olarak Acln vlisi H a a n B e in gnderilmesini iste mi ise de B a r s -B a y verdii cevapta bunun byk emirlerden Arabah' yollad takdirde mmkn olabileceini bildirmiti36. b n T a r B e r d inin biraz mphem olan kaydndan H a a n B e in melli fin eserini yazd esnada (1454-1464) ata yurdu Caber de hkim bu lunduu anlalyor. H a a n B e in lm ve Caber e kendisinden sonra kimin hkim olduu bilinemiyor. H a a n B e in E m ir z e (E m irza ) adl bir olunu tanyoruz ki, bu da M em l k hizmetinde bu lunmutur. E m ir z e (1453 ylnda) M sr daki vlilikten biri olan K e f ul-vechil-kibel ye tayin edilmi ve ayn yl iinde vazifesi mer kezi Demenhur olan K e f ul-vechil-bahriye nakledilmitir3 7. Onun 869 (1464) da hl orada bulunduu grlyor38, i b n I y a s n bir kaydna gre3 9 E m ir z e 1485de Kerek vliliine tayin edilmitir. b n T a r -B ir d i, Y a r A li, M a h m u d , K a t ( yahut belki de K u tlu ) adl Der emirlerinden de bahsetmektedir. Lkin bunlarn S lim B e ailesi ile akraba olup olmadklar, akraba iseler bunun mahiyeti hakknda hi bir bilgiye sahip deiliz. Bu emirlerden Y r A li am vlisi n a l el- e ki mnin ayaklanmasna katldn dan 842 (1439) de Dimak ( a m ) da yakalanarak ldrlmtr40. E m r D e r M a h m u d a gelince, o da yine Trkmen belerinden S a k a ls z -o lu T u r A li, n a l - o lu E m ir A li Y r , Trkmen S a v c B e o u lla r E m r F e r e c ve b r a h im , Arab emri N u a y ro lu G d ir ve dier beler ile 1439 ylnda Haleb vlisi T rk m e n T a n r -V e r m i in, B a irs-B a y n yerine sultan olan a k m a k a kar isyanna katlmtr 41. E m r M a h m u d un kibeti hakknda hi bir bilgiye sahip deiliz. Yine Derler den K a t ise 857 (1453) yl ban da Buhayra vlisi id i42. te bu Der boy bei ailesine dir elde edilebilen bilgiler bun lardan ibarettir. Bunlara gre, Der boy bei ailesine ait yle bir soy kt yaplabilir.
36 Gsterilen yer. 37 b n T a r -B ir d , en-Ncum uz-zhire , VII, s. 427; aym mellif Havdis ud~duhr, s. 191. 38 b n T a r B ird , Havdis-ud-duhr, s. 191.

39 BedyV uz-zuhur, III, s. 211. 40 b n 41 b n T a r -B ir d , en-Nucm uz-zhire, VII, s. 91-95. T a r -B ir d , en-Nucm uz-zhire, VII, s. 95-96.

42 Ayn eser, VII, s. 398.

252

Ebl ul- Gadir Haan Be Bahadr Hac Slim

Yamur Be (lm 1415)

Haan Be

Gke Musa (lm 1436)

Dimak Hoca (lm 1405)

Olu (lm 1415)

E mir z e

Msr

Osmanl Devrinde Derler


Haydar elebi Ruz-nmesi 4 3 ve tahrir defterindeki kaytlara nazaran Suriye yi kendi topraklarna katan O sm a n l devleti bu lde dirlik sahibi olan Trkmen ve Arab emirlerini yerlerinde brakm tr. K e m a l P a a -Z d e nin bir kaydna gre44, O sm a n l fethi sra snda Caber yine Derler in elinde bulunuyordu. Fakat bunu teyid eden baka bir delile sahip deiliz. Bundan baka bu Der belii nasl sona ermitir, bu hususta da kesin bir bilgimiz yoktur.

Bununla beraber tahmin etmek mmkn olabilir ki, Derler, G k e M u sann lmnden sonra, belki de Urban m basks ile Caberde tutunamadlar. Buras 1440-1445 yllan arasnda A k - K o y u n lu la r n elinde bulunuyordu. X V I. yzylda Haleb Trkmenleri, Boz-Ulus ile Kerkk ve Sis yresinde yaayan Trkmenler arasnda bu boya mensup oymaklar grlyor.
(K ozan)

1. Haleb

Trkmenleri:

Haleb Trkmenleri arasnda bulunan Der oyma K a n u n dev rinin ilk yllarnda Haleb Der i ve Hama Der i olmak zere iki kola ayrlmtr. Bunlardan K o r k m a z ve M a h m u d kethdalarn idare
43 F e r id u n B e, M na us-selln, stanbul, 12T4, I, s. 498. 44 Tevrih-i A l-i Osman, Nuruosmaniye ktb., nr. 3078, 8 b.

253

sinde bulunan. Haleb Deri oyma 230 vergi evinden mteekkildir. Hama Deri ise iki kola ayrlm olup, bunlardan biri 163, dieri de 36 vergi evidir. X V I. yzyln ikinci yarsnda, dier Trkmen oymak lar gibi, bu Derlerin de nfuslarnn artt grlyor4 5. Bu Derler X V II. yzyln sonlarnda Hama-Humus taraflarna isk edilmek istenen oymaklar arasnda bulunmaktadr46. Lkin bu iskn teebbsnn tam bir baar ile sonulanmadn biliyoruz. Bu sebeble bu Derler in bir mddet daha eski yaaylarm devam ettirdikleri ve sonra tam oturak yaaya getikleri sylenebilir. 2.
Dimak: Trkmen topluluu arasndaki D

Dimak evresinde yaayan

er varl kk bir oymak olup, K a n u n devrinde ancak 50 vergi

nfusuna sahip id i47. 3.


Ruha (U r fa ):

X V I. yzylda bu blgede yaayan byk oymaklardan biri de


Derl adn tayor. Bu byk oymak Krd olarak vasflanmaktadr.

Ancak bu oyma meydana getirenler arasnda: B a y r a m , G n d o m u, B u d a k , Y a m u r, K a y a , T a n r -V e r d i, D u rm u , D n dar, S a t lm ve hatt K a r k n gibi trke adlar tayan ahslar grlmektedir48. Bu husus onlarn aslen Trk olduklar ihtimalini kuv vetle ortaya koymaktadr. Derl (mahall telffuz Derl) oyma Urfamn kuzey dousunda yaamakta olup oturduklar yer imdi ken di adlar ile anlmaktadr. 1747 ylnda bu Derller, M illi adl kalaba lk ve yamac Krd oymann hcumuna uram ise de Haleb vlisi R a g b P a a nn vaktinde yapt mdahele ile Derlerin byk bir kayba uramalar nlenmitir4 9 . Urfa blgesindeki bu Derliler S lim B e ailesine mensup bulunuyorlard. 4.
Boz-Ulus :

Boz-Ulus arasndaki Der varl K a n u n devrinde 195 vergi nfusu id i5 0 . Boz-Ulus arasndaki bu Der varl A k - K o y u n l u l a r n ykselii devirlerinde Derler den bir bln A k - K o y u n l u faa liyetine katlm olduunu gsterebilir.
45 F. Sm er, Derlere dir , s. 152, 155-157. 46 A h m e d R e fik , Anadolu'da Trk airetleri, s. 107. 47 F. Sm er, Derler'e dir , s. 152, 157.
Tarih , stanbul,

48 Ruha Sanca defteri, Babakanlk A rivi , nr. 965, 165 a ve devam 49 zz, 50 F. 1299, s. 271. Sm er, Derlere dir, s. 154.

254

5.

Kerkk:

Kerkk yresinde yaayan Der oyma, geri defterde bir tife olarak vasflanmsa da, nfusu 45 evden fazla deildir5 1. Bu oy maa, K a r a - K o y u n lu la r zamannda bu blgede yaad yukarda verdiimiz bilgiden anlalan kuvvetli bir Der varlnn kalnts nazar ile baklabilir.

6. S is ( K o z a n ) : X V I. yzylda Sis (imdi Kozan) sancanda sakin olan Savc


-Haclu obalar arasnda Derl adl bir teekkl grlmekte ve 64

vergi nfusuna sahip bulunmaktadr5 2. 7.


r an :

ah A b b a s n kitapbas A f a r S d k , tezkiresinde5 3 bu boya mensup P ir i B e den bahsetmekte ve onun Trkmen olduunu sylemektedir. P ir i B e, S d k ye gre, ir, musiki hakknda bil gili ve ok telifat olan bir kimse idi. Her ne kadar teyid edici bir delile sahip olmamakla beraber, S d k nin szlerinden Derler den, pek o kadar mhim olmayan bir zmrenin (belki de Trkmen boyu ile birlikte) ran daki Trk teekklleri arasnda yaadna inanlabilir.

51 F. 52 F.

Sm er, Derlere dir , s. 154, 158. Sm er, Derlere dir, s. 154, 158.

53 s. 120-121.

255

VII.

D ODU R A

Tahrir defterlerinde Dodura, Dotura, Todura ve Totura gibi muhtelif imllarda yazlan bu Ouz boyuna ait Anadolu da. 24 yer ad na rastgelinmektedir. Bu yer adlarndan birini Bolu ya bal yreler den (nhiye) biri tayor1 . X III. yzyln ikinci yarsnda Tebrize e git mekte olan talyan seyyahlarndan P e g o l o t t i 2 Sivas tan sonra Dudriaga denilen bir yere geliyor ki, bunun Dodura olduunda phe yok tur. Bezin u Rezm de de3 Zra ile birlikte Dodurga adl bir blgeden bahsedilir. Buras, Osmanl devrinde Sivasn dousunda, Zradan bir konak mesafede, ana yol zerinde bulunan bir ky idi. Bu yer adlarndan baka X V I. yzylda Anadolu nun muhtelif yerlerinde olmak zere bu boya mensup baz teekkller grlmek tedir. 1.
Ulu-Yrk:

Bu Trk topluluu arasnda yaayan Doduralar II. B a y e z id devrinin ilk yllarnda 202 vergi nfusundan ibaret olup, 7 kola ayrl mt. Turhal Trkleri de denilen Dodura teekkl, X V I. yzyln ikinci yarsnda birok klaklara sahip bulunuyordu. Onlar bu k laklarda dier Ulu-Yrk oymaklar gibi, iftilik yapmaktadrlar. Bu Dodura oymann bir kolu X V I. yzyln ikinci yarsnda Am as y a daki Sar-Kurun kynde yerlemitir. Bu Doduralar phesiz daha byk, eski bir Dodura topluluunun kalntsdr4.
1 Cedvele bk. 2 W. H e y d , Histoire du commerce du Levant au moyen-ge, Paris , 1959, II, s. 114, 115. 3 stanbul, 1928, s. 276. 4 F. S m er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir, s. 71.

256

2.

Tarsus:

Bu blgede yaayan ve kaynaklarda Varsak olarak anlan Trk men oymaklar arasnda mhim bir Dodura oyma daha vardr. Bu oymak kendisini idare etmi olan E se n B e e nisbetle Esenl adn da tayor. E sen B e in ordasnn bulunduu yer Tarsusun kuzeyin deki Esenlu ky idi. Dodualar dan meydana gelmi olan bu Esenlu boyu iki kola ayrlm olup, bunlardan biri Bozca-Dodura, dier de Ertene (Erdene) Be Doduras adlarn tayor. Burada geen B o z c a ve E r t e n e nin E se n B e in oullar olduu phesizdir.
ukurova blgesine ait 925 (1519) tarihli en eski defterde bu Doduralar 34 obaya ayrlmtr. Bu obalardan her biri bir ekinlie sahip

bulunmaktadr. Ayrca Uzam ve Kuzu adl kylerin de Doduralar a ait olduu anlalyor. Dodura obalarndan defterde B e-Ak ve Dvud obalarna mensup baz ahslarn ulemadan ve sulehadan ol malar dolays ile avrz- divniyye ve teklif-i rfiyye den kadimden muaf olduklar kaydedilmitir3. 3.
Boz-Ulus:

II. S e lim devrine ait Boz-Ulus defterine gre6, bu topluluk ara sndaki Dodura varl 6 kk kola ayrlm bir oymaktr. H a m z a ve kardei A b d i K e t h d a la r ile Y e li ve h in K e t h d a la r tara fndan idare olunan Dodura oymann aslnda Dulkadrl eline men sup olduu anlalyor. 4.
Ankara:

Ankara sancana bal H aym na 7 tifesi arasnda kk bir D o dura oyma grlmektedir. Bu oymak K a n u n devrinde ayn ad

tayan bir kyde oturmaktadr ki, bu ky bugn de m evcuttur8. Bun dan baka II. B a y e z id devrinde Aksaray yresinde de Dodura adl ok kk 'b ir oymaa rastgelinmektedir9. X I X . yzyln banda Ouz ensabma dir randa, yazlm bir risalede, Doduralar dan mhim bir zmrenin Trkmen lnde (yani Harizm Trkmenleri yurdunda) yaad sylendikten sonra bu Do5 F. Sm er, ayn ya z , s. 72, 91-92. ad buradan geliyor.

6 F. Sm er, ayn ya z , s. 72, 93. 7 imdiki Haymana 8 Kylerim iz , s. 219. 9 F. Sm er, ayn ya z , s. 72, 73, 93, 94.

257

duralaTm o kadar zarif deil, fakat dayankl ve iyi koucu soy at lara sahip bulunduklar yazlmaktadr10. Fakat Harizm Trkmenleri arasnda Doduralarva. bulunduuna dir bunu teyid eden baka bir kayda sahip deiliz.

10 M irza E b l-K a s m , Mecmua, s. 144.

258

V III.

Y APARLI

K g a r lnn listesinde ad grlmeyen bu boy R e id u d -d in yazmalarnda Yaparl eklinde gemektedir. Hi bir kaynakta ve tah rir defterlerinde bu boya ait ne bir teekkl, ne de bir yer ad grlebilmitir. Bu husus belki de bu boyun adn deitirmi olmas ile izah edilebilir. Bugn Anadolu da arkl adl 5 ky olduu gibi, arklar ek linde kyler de grlmektedir. Bu kylerin Kgarl da geen aruklu boyu ile ilgili olup olmad zerinde kesin bir ey sylenemez. A dana blgesinden Nidey e g ederek Y a v u z S e lim devrinde orada yaayan Dndarlu oymann obalar arasnda 9 vergi nfuslu arkl ( JijU ) adl ok kk bir teekkl grld gibi, Ktahyaya ba l eyhlu kazasnda J j U - eklinde yazlm 142 vergi nfuslu bir oymak da vard. X I X . yzylda A ydn sancandaki Sobuca kazasnda ark ( Ji jW-) adl, adrlarda yaayan bir oyman da olduunu bili yoruz. Bunlarn aruklu boyundan olmalar pek az muhtemeldir.

259

IX .

AVAR (AFAR)
Avarlar X I. yzyldan itibaren mhim roller oynamak sureti ile adlarn zamanmza kadar yaatm biricik Ouz boyudur. Avarlar, R e id u d - d in de hkmdar karm Ouz boylarndan biri ola rak zikrediliyor. Bu keyfiyet Avarn, Ouzlarn Islmiyetten nceki tarihinde de ehemmiyetli bir boy olduunu gsterebilir.

XII. Yzylda Huzistanda Avarlar


530 (1135-1136) yllarnda Huzistanda kalabalk sayda bir Trk
men topluluunun yaadm biliyoruz1. Y a s s f n bildirdii2, Avar

ve Salurlarn Det-i Kpak tan, yani Sir-Derya boylarndan Huzistan ve Kuh-Gilye ye gelileri bu tarihten az nceye ait olmaldr. V ass a fm bahsedilen kaydna gre, Avarlarm banda A r s la n - o lu Y a k u b bulunuyordu. Y a k u b B e Huzistan kasabasnda oturuyor du. Salur Be i M e v d u d o lu S u n g u r ise B o z - A b a nn S u lta n M esud ile yapt savata ldrlmesi zerine Farsa hkim olmutu. Y k u b B e Fars elde etmek veya S u n u r u tabiiyyeti altna al mak iin birka defa S a lu r b e i nin zerine yrm ise de bozguna uramtr. Kendisinin lm tarihi bilinemiyor. Bunun 547 (11521153) tarihinden nce olduu muhakkaktr. Y a k u b B e den sonra Huzistan daki Avarlarm. banda u m la grlmektedir. u m la bu Avar bei nin ad olmayp lkab idi. Bu kelimenin anlam ve asl bence mehuldur. u m la nn asl ad A y - D o d u ve babasmnki de K -D o a n (G -D o a n ) idi. u m la nn Y a k u b B e ile akraba olup olmad da bilinemiyor. Anlaldna gre u m la onun zamaX bn ul-Esr , X I, s. 20. 2 Birinci Blmde 386 numaral haiyeye bk.

260

jnda Huzistann bir ksm ile Luristan in baz yerlerini idare ediyor du. u m la y ilk nce S u lta n M e s u d un son hcibi, yani belerbeisi H as B e in yaknlarndan bir emr olarak gryoruz. Eer bir kaynamz bizi yanltmyorsa H as B e e taraftar emirlerden Z e n g C an d a r da Trkmen idi. Birinci Blmde sylendii gibi, bunlara bakarak H as B e in, rakipleri olan Memluk meneli emirler ile m cadele edebilmek iin, kendisi gibi Trkmen olan beleri bana topla mak gayesini tadna hkmedilebilir. H as B e 547 (1152) ylnda S u lta n M u h a m m e d tarafndan hile ile ldrld zaman u m la zeks sayesinde canm kurtarmt. u m la hdiseden sonra Huzistana geldi. Bu esnada buras S e l u k lu la r dan M e lik - a h b. Muh a m m e d in eline gemi idi. u m la Huzistan a dner dnmez der hal faaliyete geti Kk Luristan emirlerini de hkimiyeti altna al d 3. Bu zamanda Badad Abbas halifelii de durumdan faydalanarak topraklarn geniletmee alyordu. Bu cmleden zayf bir ahsiyet olan M e lik - a h n elinden Huzistan almak iin 550 (1155) ylnda buraya bir ordu yolland, ise de u m la askerleri ile kar karak halfe kuvvetlerini bozguna uratt ve kumandanlarn da tutsak ald (Receb= E yl l). Fakat u m la bunlar Badad a gndererek halfeden zr diledi; az sonra da M e lik - a h kararak mstakillen Huzis tan a hkim oldu 4. 551 (1156) tarihinde S e l u k lu hkmdar S u lta n M u h a m m ed halfeye hkimiyetini tantmak iin, Badad kuatt srada, hal fenin de tahrikiyle Azerbaycan hkimi I l - D e n iz ve dier baz emirler tarafndan M e lik - a h , s u lta n iln edilmi ve ba ehir Hemedan elegeirilmiti. Bu arada u m la da M e lik - a h n taraftar olarak Hemedana gelmitir5 . Ertesi yl u m ann halfenin emirlerinden K a y m a z yenip tutsak alarak onu S u lta n M u h a m m e d e gnder mesi sebebi ile halifelik Avar bei zerine byk bir ordu yollam ise de u m la bir kenara ekilerek bu ordu ile savamamt6. 554 (1159) de lkesiz kalan M e lik - a h , maiyyetinde Hemedanl S u n u r ve K o v d a n gibi byk emirler olduu halde Huzistan a girdi. u m la karsna kt ise de yenildi ve bir kaleye kapand. Huzistan ele gei ren M e lik - a h Fars da idaresi altna almak iin harekete g eti7. Neticede u m la gibi, Fars hkimi Z e n g de M e lik - a h metb
3 H a m d u lla h -i M u s te v f, Tarih-i gzide , s. 547. 4 bn ul-Esr , X I, s. 90. 5 s. 95, 97. 6 bn ul-Esr, X I, 7 bn ul-Es\ X I, s. 103. s. 106-107.

261

tanyp her ikisi onun en yakn emirlerinden oldular. Hatt ayn ylda (554) S u lta n M u h a m m e d in lm zerine S e l u k lu tahtna ge irmek iin baz emirler M e lik - a h davet ettiler. M e lik - a h bu maksatla yannda u m la ve Z e n g olduu halde sfahan a geldi. Burada baka emirlerin de katlmas ile kuvveti artm olan M elik ah halfeden adna hutbe okunmasn istemiti. Fakat M e lik - a h az sonra zehirlenerek ld. Kendisinin, halfenin bir tertibi ile zehirlen dii sylenmise de bunun asl olmasa gerektir8. 555 (1160) de S e l u k lu tahtna A r s la n - a h geti. Fakat btn iktidar kendisini tahta karan I l - D e n i z in elinde bulunuyordu. lk yllar Rey hkimi emr I n a n n muhalefeti ile karlalm ise de o da ok gemeden bir tertib ile ortadan kaldrld. u m la da, Fars h kimi Z e n g gibi, A r s la n - a h metbu tand ve M e lik - a h n olu nun da atabei oldu. 561 (1166) ylnda u m la nn yeeni yani enk -O lu ( ISoi ^1) aralarnda dnrlk kurulmu olan Basra vlisi M e n g -B a r s halfenin ldrtmesine kzarak Basra evresinde ya malarda bulunmu ve Vst taraflarnda da ayn eyi yapmt. Bunun zerine halfenin Vst vlisi H u t lu -B a r s askerlerini toplayarak e n k -O lu nun karsna kt ise de yaplan arpmada bozguna urayp ldrld9. e n k a -O lu , ertesi yl Basra taraflarn yeniden yamalad. Ayn ylda u m la da harekete geerek Badad yrelerin den el-Mahki ye geldi ve Halfe den bir miktar toprak talebetti. um la Halfe ye S u lta n A r s la n - a h n, M e lik - a h n oluna Vst ve Basray dirlik olarak verdiini ve kendisinin de bu ehzdenin ata beyi sfat ile harekete getiini bildirdi. Fakat yeeni K l c n H a l f e kuvvetlerine malb ve esir olmas zerine u m la da Hzistan a . dn d1 0 . 564 (1169) ylnda Fars hkimi S a lg u r lu Z e n g nin askerleri u m la y Farsa, davet ettiler. Bunun sebebi Z e n g nin, askerlerine kt muamelede bulunmas idi. Farsa , gelen u m la savata asker lerinin hyanetine urayan Z e n g yi kolayca yendi. Z e n g ebankre Krdlerine snd. Onlar Z e n g ye iyi bir konukseverlik gsterdi ler. u m la ya gelince, halka kar iyi davranmad gibi, yeeni enk -O lu da lkeyi yamalamt. Bu sebeble askerler onu ardk larndan byk bir pimanlk duydular. Neticede Z e n g ebankre8 bn ul-Esr, X I, s. 112, 113, 118. 9 bn ul-Esr, X I, s. 144-145. 10 bn ul-Esr, X I, s. 147.

262

den gelerek kolayca lkesine hkim o ld u n. Belki mhim bir frsat karm olan u m a da Huzistan a dnd. u m a sadece Huzistan deil ona komu olan Ahvaz blgesini de elinde tutuyordu. Fakat o, bunlarla yetinmiyor, Nihavendi de l kesine katmak istiyordu. Bu maksatla Atabe l - D e n i z den, mtead dit defalar byk bir mebl karlnda, Nihavendi istemise de maksadna nil olamamt. Fakat l - D e n i z in 571 (1175) ylndaki lmn iyi bif frsat sanan u m a yeeni e n k -O lu nu gndererek ehri ele geirdi12. Ertesi yl yine u m la nn yeeni e n k -O lu Badad a . bal el-Mahki yresinde bir kale inasna girimiti, Fakat halfenin gnderdii bir kuvvetle yapt savata ldrld ve ba Badada gtrld13. Yiit bir sava olan e n k a -O lu nun lm ze rine u m la kuvvetli bir destekten mahrum kalmt. Esasen kendisi de ok yaamad; 571 ylnda idaresi altnda olmayan Trkmenlerden bir zmrenin zerine yrd; fakat hi beklemedii halde karsnda Atabe P e h liv a n n ordusunu buldu. Gerekten onun maksadn anlam bulunan Trkmenler Atabe P e h liv a n dan yardm istemi ler, baz sebeblerden dolay esasen Avar beine kzgn bulunan P eh liv a n da bir ordu gndermiti. Yaplan arpmada u m la atlan bir okla ar surette yaralanp tutsak alnd. Kardei ile yeeni de esir edilmilerdi. Fakat kendisi ald yaradan iki gn sonra ld 14. Emr u m la cesur, zeki ve dirayetli bir ahsiyet idi. Srf bu me ziyetleri ile Huzistan ve komu baz yreleri iine alan bir belik kur mutu. u m la nn yerine oullarndan biri geti ki, bunun e r e f u d -d in E m r n olduu anlalyor. Seluklu hkmdar A rs la n ahn 572 (1177) yhnda lm zerine onun Huzistan da u m la nm olu e r e f u d -d in E m r n n yannda bulunan kardei M u h am m e d saltanat elegeirmek maksad ile u m la nm olunun tavsiye sine uyarak Isfahan a gitti. Orada K a y m a z o lu K a v u t ve dier baz emrler M u la m m e d in etrafna toplandlar. Fakat P e h liv a n sratle yetierek M u h a m m e d i bozguna uratt. M u h a m m e d H u zistan a kat ise de u m la nn olu, P e h liv a n dan korktuu iin, onu lkesine sokmad. M u h a m m e d de Vst Taraflarna g itti1 5 . Bu
11 b n ul-Esr , X I, s. 156. 12 b n ul-Esr , I -D e n iz in lmn ve Nihavendin u m lann yeeni en k a -O lu tarafndan zaptn yanl olarak 568 yl olaylar arasnda zikreder (X I, s. 174, 175). b n u lEsrn um lanm faaliyetlerine dir verdii dier tarihlerde de hatalar olmas mmkndr. 13 bn ul-Esr , X I, s. 184, b n u l-E s r , bu hadiseyi 569 ylnda zikreder. 14 b n ul-Esr , X I, s. 191, b n u l-E s r bunu 570 yl olaylar arasnda anlatyor. 15 Ahbr ud-devht is-Selcukiyyet s. 169-170.

263

tarihten sonra eserlerde u m la nn oullar hakknda uzu bir md det her hangi bir kayda rastgelinemiyor. Anlaldna gre, e r e f u d -d in E m r n n yl bilinemiyen bir zamanda lmnden sonra kardei M u z a ffe r u d -d in S -S y a n yerine gemitir. S -S y a n n da 590 (1194)da lm zerine oullan arasnda ihtilf kt. Bun lardan biri Badad halfesinden yardm istedi. Eskiden beri Huzistan ele geirmek isteyen ve bunun iin vakit vakit baz teebbslerde bulun mu olan A b b a s halfesi e n -N sr li-d in ill h veziri b n u l-K a s sab kumandasnda bir ordu gnderdi. b n u l-K a s s a b 591 Muhar reminde (1194 aralk) Huzistan n baehri olan Tuster (uster) i ve birok kaleleri zaptettikten sonra u m la n ailesini toplayp Ba dada . gtrd. Bylece Huzistandaki Avar u m a ve oullannm hkimiyeti son bularak bu lke H a 1 f enin topraklar arasna katld. u m la ve oullan hakknda elde edilebilen bilgilere gre yle bir soy kt yaplabilir.:

K (K) Doan

kardei

enk

Kl umla (Ay-Dodu)

olu (bn enk)

eref ud-din Emrn

Gars ud-din

Muzaffer ud-din S-syan

Anadolu
Bu lkeye gelince, X V I. yzyla ait tahrir defterlerinde Avar adl pek ok yer ad grlmektedir ki, bunlarn says birinci srada bulunan JCayiarnkinden sonra geliyor. Bu yer adlar da, dierleri gibi, Anadolunun Orta ve Bat blgelerinde bulunmaktadr. Hatt Rum-elinde dahi bu boya ait birka yer ad grlmektedir. Bu yer adlar Avarlar n Trkiyenin fetih ve isknnda K a y ve Kmklar gibi, birinci derecede bir rol oynadklarn gstermektedir. Y a z c - O l u na gre K a r a m a n -o u lla r Avar boyuna men sup bulunmaktadr. Gerekten 1300 ylma doru yazlm anonim bir Ermeni tarihinde Avar oyma bei s l m B e in 1254te Isorya sahilindeki Cracca ehrini yama ettiinden bahsedilir. Bu Cracca eh rinin Silifke -M ersin arasnda, deniz kysndaki Corycos (bugnk 264

olmas kuvvetle muhtemeldir. Ayn esere gre Is l m B e az sonra lm ve bu ehir S ru m adl dier bir Trkmen bei tarafndan yamalanmtr 16. Bu belerin K a r a m a n -o u lla r na bal olmalar pek muhtemeldir.
K z-K ulesi)

Kuzey-Suriye Ararlar (X II-X V . yzyl)


X IV ve X V . yzyllarda balca Haleb, Aym tab ve Antakya bl gesinde yaayan Trkmenler in Boz-Ok kolunu tekil eden boylarn ba nda Avarlar ve onu takiben de Bayatlar geliyordu. Yani Avarlar Boz-Ok kolunun en byk ve en kuvvetli boyu olarak grlmektedir. Aada Trkiyede ve ran da kendilerinden bahsedilecek olan Avar oymaklarnn, Orta ve Jiat-Anadolu daki baz kk oymaklar ms tesna olmak zere, hepsi bu ana koldan ayrlmlardr. Yine aada grlecei zere, Dulkadrl ulusu arasnda manl Avar adl mhim bir Avar kolu olduu gibi Sis (K ozan ) yresinde de kuvvetli bir A v ar oyma vard. Bunlarn D u lk a d r l beliinin kurulmas ve Sis in Memlkler tarafndan fethi sonucunda Kuzey-Suriye deki Avarlar dan ayrlm kollar olduklar muhakkaktr. XV. yzyln balarnda Avarlar, Bayat ve nattlar, Memlk emirleri arasndaki mcadeleden faydalanarak yamaclk yaptklarn dan Memlk emri ek im onlara kar iddetle harekete gemiti. Hatt bu yzden onlardan bir ksm A k -K o y u n lu K a r a Y l k e snmlardr. Fakat ek im in ldrlmesinden sonra onlar yurtlar na dndler ve Memlkler arasndaki dahil mcadelelere katldlar. Avarlar n daha sonra yine Bayat ve nalllar ile birlikte K a ra Y l k n mttefiki olarak K a r a - K o y u n lu K a r a Y u s u f a tbi M ar din blgesinde yama ve tahriblerde bulunduklarn biliyoruz. Hatt bu olay mteakip K a r a - Y u s u f un 821 (1418) de K a r a - Y l k kovalyarak Atebe gelmesi zerine bu boylar da K a r a - K o y u n lu l a r n intikamlarna hedef olmamak iin yurtlarn brakp Tarablus yre lerinden Sfitaya. gitmilerdi. Onlar hurada da baz yamaclk hare ketinde bulundular. Tarablus vlisi B a r s -B a y onlarn bu hareket lerini nlemee alt gibi, K a r a - Y u s u f un dnm olduunu sliyerek yurtlarna gitmelerini bildirdi. Avarlar ve dierleri gmee hazrlandklar bir srada B a r s -B a y davarlarna gz koyarak onlara saldrd ise de ar bir bozguna urad1 7 .
16 C. Cahen, Quelques texLes negliges concernanl les Turcomans de Rm au moment de
Vinvasion M ongole , Byzantion , X IV ,

s. 131.

17 Bu bilgilerin kaynaklar Bayatlar bahsinde gsterilmitir.

265

Avarlar, Bayatlar ile birlikte Ak-Koyunlular ile dosta mnase betlerini devam ettirdiler. U zu n H a a n B e in ilk zamanlarnda yakn nklerleri (yolda) arasnda bu boya mensup M a n su r B e i gryoruz1 8 . Mansur B e in Kuzey Suriyedeki Avarlar dan olduun da phe yoktur. H a a n B e in K a r a - K o y u n lu C ih a n - a h yenerek ran a , hkim olmas zerine M a n su r B e buyruundaki Avarlar ile ran a gitmitir ki, bundan aada ayrca bahsedilecektir. Kuzey-Suriye Avarlar balca aile tarafndan idare olunmu lardr. Bunlar Kpek-oullar, Gndz-oullar ve Kut-Bei oullar dr. Bu , ailenin idaresi dnda kalan bir Avar zmresinin olup ol mad bilinemiyor. Bu ailelerden Kpek-oullar nin Anteb blgesinde, Gndz oullarnn A m ik ovasnda, K ut-Bei oullarnn da Haleb dolaylarnda yaadklar anlalyor.

A.

Kpek-Oullar:

Bu aileye adm vermi olan Kpek hakknda hi bir bilgimiz yok tur. Yezdli e r e f u d - d in in verdii bilgiye g re1 9 , T im u r un 1401 de Dimak tan dn esnasnda Kpeklu Trkmenleri Frat kysnda aatay ordusunun yolunu kapatmlard. H um us a gelindiinde or dunun merkez kolundan ayrlan 5000 kiilik bir kuvvet H a lil S u l ta nm kumandasnda bunlarn zerine gnderilmitir. Bu kuvvet yolda Antakya evresini yamaladktan sonra Haleb dolaylarna gelen sol kol ile birleerek Rum -Kalede Trkmenlere hcum etmilerdir. Trkmenler mdafaaya kalkmlar ise de bozguna uratlmlar, be leri e y h H s e y in ldrlm, e y h H s e y in in kardeleri de le kamlardr. aataylar pek ok ganimet ellerine geirmilerdir. Fakat K p e k - o lu H s e y in in ldrld yolundaki e r e f udd in in szleri doru olmasa gerektir. nk, imdi bahsedilecek olan hdiselerde Kpeklu Trkmenler inin banda H s e y in adl bir be grlecektir. Bahsedilen hdiseleden bir ka yl sonra K p e k - o lu H s e y in B e Ankara sava sonucunda meydana gelen karkl frsat bilip Artuk-Ovaya. konarak Tokat blgesinde yama ve tahriblerde bulun mu ise de e le b i M e h m e d e yenilerek o blgeden ayrlmtr20. Fa kat H s e y in B e in talihi gneyde yver gitti. 807 (1404) yhnda
18 Eb Bekr-i Tihran, indeks. 19 Zafer-nme , I. s. 446-448. 20 N er , I, s. 401-403.

266

D u lk a d r - o lu M eh m ed Drende ve K a r a Y l k Ruhay zaptederken K p e k - o lu M eh m e d de Malatya y ele geirmiti2 1. 811 (1409) ylnda Haleb vlisi D e m ir -T a , S u lta n F c r e c e si olan emirlerden N e v r u z un zerine yrdnde maiyyetindeki Trk men beleri arasnda Kpek-oullar ndan A y -D o m u da vard. Hatt D e m ir -T a n ordusunun nc kuvvetini Kpekliler tekil ediyordu. Kpekli Avarlar nin N e v r u z un nclerini yenmeleri, N e v r u z un da bozguna uramasna sebeb old u 22. 812 (1410) ylnda Sultan tarafndan affedilip Dimak vliliine getirilen N e v r u z ile si em ir e y h arasnda A si rma kysnda yaplan savata Kpekliler de bulunmu ise de hangi emrin ordusunda yer aldklar hakknda mverrihler arasnda ihtilf vardr. Yalnz bu savata Avarlar n N e v r u z ordusunda bulunduklar bilindiinden Kpekliler in de ayn emrin safnda olmalar muhtemeldir. M a k r iz nin bildird;ine gre2 3 savan etin bir annda e y h in galip geleceini gren Avarlar e y h in tarafna gemiler ve bu N e v r u z ile D em irT a n bozguna uramalarnda mhim bir mil olmulardr. 813 (1410) ylnda Haleb vlisi K o r k m a z , Dulkadrl ulusunun en byk boylarndan Dokuz boyunun banda bulunan B i a n -o u llan ile savamak iin Kpek-oullarm ve Gndz-olu G rd B e i askerleri ile yanna armt. Fakat bu beler geciktiler. K o r k m a z B i a n -o u lla r na Mara ile Gynk arasndaki yurdlarnda baskn yapt. Savan sonuna doru Kpek-oullar A y -D o m u ve H se y in B e 200 atl ile grndler. Fakat A y -D o m u , K o r k m a z n yzne ok att. Bu sebeble K o r k m a z da A ym tab a geldiinde H se y in B e i ve onun ileri gelen adamlarn tevkif ederek Haleb e gn derdi. Fakat yolda Trkmenler belerini ve onunla birlikte tevkif edi lenleri kurtardlar u . H s e y in B e in bu olaydan sonra Malatyay eline geirdiini gryoruz. 815 (1412) ylnda sultan olan e y h 817 (1414) ylnda Haleb ten Drende ye, oradan da Malatya ya gelmi ve buraya kendi memlklerinden G z e li vli tayin etmiti. H s e y in B e e gelince o, e y h in geldiini renince ehirden kp gitm iti25. Fakat H s e y in B e iki yl sonra Malatya vlisi G z e li yenerek ehri ele ge
21 M akriz , nr, 4387, 191 b. 22 A y n eser, 277 a. 23 A y n eser , 312 b-313 a. 24 A y n eser, 342 a - 343 a. 25 A y n , nr. 2396, s. 393.

267

ird i2 6. Ertesi yl M em l k S u lta n e y h elden kan yerleri geri almak ve Trkmenleri itaat altna sokmak iin bizzat sefere kt; H a leb e geldiinde H s e y in B e i Malatya dan karmak iin Dimak vlisinin kumandasnda bir ordu gnderdi. Bu orduda Avar ve Inallular dan 500 kiilik bir yaya kuvveti de vard. Bu Avarlar Kut-Bei oullar Avar veya mstakil bir oymak idiler. e y h M aa n gne yindeki Gynkte iken Dimak vlisinden gelen bir mektupta Kpekolu H s e y in B e in Malatyay yakp Divrii tarafna gittii bil diriliyordu. Sonra onun Divrii yresinden O sm a n l lkesine ge tii renildi27. Fakat e y h M sra dner dnmez H s e y in B e tekrar M e m l k topraklarnda grnd. Drende vlisi ona kar kt ise de tutsak alnp ldrld28. Bunu mteakip H s e y in B e M a latyay kuatt. Fakat az sonra muhasaray kaldrarak K a r a - K o y u n lu la r n Erzincan valisi P r m erin yanma gitti. Burada bir gece uyurken T a r - B i r d i adl bir memlk emri tarafndan ldrl d (3 Cumadel ul 821 = 8 Haziran 1418). Bu T a r - B i r d i Malatya kuatmas esnasnda ehirden karak ona snmt. Fakat bu, bir hile idi. T a r - B i r d i Malatya vlisinin de tasvibiyle bir frsatn bu lup H s e y in B e i ldrmek iin byle hareket etm iti29. Bu suretle ey h kendisini epeyce rahatsz etmi olan H s e y in B e den kur tuldu. erke Memlkleri nin, malp edemedikleri Trkmen belerini suikastlar ile oltadan kaldrmay teden beri det edinmi olduk lar grlyor. Halbuki Trkmenler bu gibi usullere bavurmuyorlard. Gerekten cesur, faal ve iyi bir sava olan H s e y in B e in kibeti byle oldu. Anlaldna gre, o, Malatya blgesinde bir belik kurmak gayesini tayordu. H s e y in B e den sonra Kpekli Avarlar nm ba E s le m e z olmutur ki, bu be H s e y in B e in kardei idi. E s le m e z 839 (1435-1436) ylnda dier bir Avar bei olan K u tB e i o lu M eh m e d ile S u lta n B a r s - B a y n hasm, Can B e S u fnin yanma gidip onunla birlikte Malatyay kuatmlard3 0 . Fa kat E s le m e z sonra Can B e den ayrlarak Kahire ye geldi ve B a rsB a y n in am ve iltifatlarna mazhar old u 31. E m r Y e -B e , D u lk a d r o lu a h -S v a r B e ile sava mak iin Haleb de bulunuyorken (875 Zilhicce = Mays-Haziran 1471)
26 M akriz, nr. 4389, 62 b; 97 b; Ayn, s. 430. 27 A y n eser , 141a - 145a. 28 A y n eser, 171a; Ayn, s. 464. 29 A y n
eser ,

209a-b; Ayni,

s.

465.

30 A y n eser , 163b, 166a. 31 A y n eser, nr. 3372, 169b.

268

Trkmen beleri katna gelmilerdi.

Bunlar arasnda E s le m e z o lu M e h m e d in de bulunduu grlyor32.

te Kpek-oullar na dir M e m l k tarihlerindeki kaytlar bun lardan ibarettir. Bu ailenin sonu hakknda bilgiye sahip deiliz. Osm a n l devrinin ilk yllarnda Kpekli Avar nin banda T u r ak B e o lu E m e n lik B e bulunuyordu. Fakat bu beler ile yukarda ad lar geen belrin akrabalk mnasebetleri hakknda bir ey sylemek mmkn olmuyor. A var-K pek Oullan Soy Kt Kpek

Hseyin Be

Eslemez

Ay-Domu

Sl

Mehmed B.
Gndz-Oullar:

Avarlar n bu ikinci ailesinin yurdu Am ik ovasnda idi. Bugn Krk-H andan Hassaya giderken 12. kilometrede, yoldan takriben 800 metre solda, deirmenlerin bulunduu sulak ve yeillikli sahann, bu ailenin oturduu yer olduu anlalyor. Bu yer bugn dahi Gn dzl adm tayor. Buras, ukur-Ova ya giden kestirme boaz yolu nun banda bulunduu iin ulatrma bakmndan eskiden beri m him bir yer saylyordu. Hacc kafileleri ve ticaret kervanlar ksaln dan tr daha ziyade bu yolu tercih ederlerdi. Gndzl den sonra u konaklar ile doruca P ay as a iniliyordu: Alan-Yaylas, Katr-Oluu, Buz-Bonduran, Pa ( Bac) , Payas. Krk-H anm kuzeyinde, Gn dzlnn gney batsndaki Derbsak kalesinin de ok zaman bu aile nin elinde olduunu biliyoruz.

B e dir. G r d B e ayn zamanda bu ailenin en nl ahsiyetidir. M em l k emir lerinden ek im in, K a r a - Y l k zerine yapt bir sefer sonucunda lmesi sebebi ile (17 Zilkade 809=25 Nisan 1407) Haleb yine M em l k emirlerinden T e m r B o a e l-M e t b un eline gemiti. T e m r B o a da ek im gibi Haleb blgesindeki Trkmenleri itaat altna
32 Tarih Y e-B eg , 120 a.

Giindz-oullar ndan ilk tandmz be, G r d

269

almak istedi ve t u maksatla G r d B e zerine yrd. G rd B e bu esnada A m ik ovasn tamamiyle hkimiyeti altnda tutuyor du. A m ik ovasnda yaplan bir vurumada T e m r B o a ar bir y e nilgiye urad. Bozgun bir halde Haleb e dnen T e m r B o a nn yannda pek az adam kalmt (810= 14 08)33. Ertesi yl (811=1409) G r d B e i si emirlerden N e v r u z ile karlamaa giden Haleb vlisi D e m ir -T a n yannda gryoruz. Esasen G r d B e in D em ir -T a ile aralarnda samim bir dostluk vard. Ertesi yl D e m irT a n tavsiyesi ile Sultan tarafdar N e v r u z , si emirlerden ey h ile A si rma kysnda karlat. N e v r u z un ordusunda Haleb v lisi D e m i f - T a tan baka D u lk a d r - o lu A li B e , G n d zo lu G r d B e , K p e k - o lu (?), yine Avardan K u t - B e i o lu M eh m ed , B a y a t B o z c a B e bulunuyorlard. Yaplan sava e y h kazand. N e v r u z malbiyetten sonra Hama ehrine kapand. Yannda D e m ir -T a , D u l k a d r -o lu A li B e ile Grd B e var lard. 814 Rebi ul-hirinde (Temmuz-Austos 1411) G n d z -o lu G r d b e Antakyay z e r -o lu nun elinden almt34. e y h in sultan olmasn kabul etmeyen N e v r u z 816 (1413) y lnda Haleb zerine yrd. Bunu haber alan ehrin vlisi D em irT a Haleb ten karak A m ike gitti; orada dostu G r d B e ve onun kardei m er B e ile bulutu35. 817 Zilkadesinde (1415 Ocak-ubat) Haleb vlisi n a l e l-S sla n G r d B e in zerine yrd. Bunun sebebi bilinemiyor. n a l ile karlamaa cesaret edemeyen G r d B e kam ve Haleb vlisi Gndzller in epeyce koyunlann eline geirmiti. G r d B e D u lk a d r - o lu A li B e in yanma giderek ondan Haleb vlisi ile aralar n bulmasn rica etti. D u l k a d r - o l u nun araya girmesi ile bar yapld ve G r d B e A m ik e dn d 36. Fakat az sonra (818 Rebiulhir=1415 Haziran-Temmuz) Haleb vlisi n a ln tekrar G r d B e zerine yrdn gryoruz. n a lm yannda Tarablus vlisi Su du n m in A b d u r r a h m a n da vard. G r d B e onlarn geldiini grnce Gvur dalarna snd. n a l, Trkmenler in koyun ve sr larnn ounu zaptettikten sonra Gndz oullan nin elinde bulunan
33 b n T a u - B ir d i, el-M cnhel us-sf , 220 a ( b n H a tb u n -N s ir iy y e nin ese rinden naklen). 34 M akriz , nr. 4387, 362 b.

35 A y n eser, nr. 4389, 16 a. 36 A y n eser, 49 a.

270

Derbsak kalesini kuatt ve oray kuatmann nc gn vire ile ald.

G r d B e ve oymann ou katlar. Kendisi Mara a gitti, Gn o lu F r is in etrafnda toplandlar 37. Haleb vlisinin G r d B e e hcumu, phe siz M e m l k h k m d a r e y h in buyruu zerine yaplyordu. ey h , Trkmenler in M e m l k d e v l e t i iin tehlikeli bir unsur oldu unu bildiinden onlarn kuvvetlerini krmak siyasetini takip ediyor du. Hatt Trkmenler'in eline gemi bulunan baz yerleri geri almak ve onlar sk bir itaat altna sokmak iin 820 (1417) ylnda M sr dan Suriyey e hareket etmi ve yolda D u lk a d r - o lu A li B e, Gnd z - o lu G r d B e ve Sakalsz olu T u r u l dan affedilmelerini isteyen ve itaatlerini bildiren mektublar almt38.
dzl Avarlar ise G n d z n torunu D e m ir -H a n

G r d B e ile ilgili son bilgimiz onun 824 (1421) ylnda, Halebte T a t a r n emri ile ldrlmesidir. e l-M e lik u l-M e y y e d e y h in 824 ylnda lmesi zerine devlete hkim olan T a ta r , muhaliflerini tedip etmek maksad ile Dimak a ve oradan da Haleb e gelmiti. Ken disi burada iken katma etraftaki Trkmen beleri de gelmiti. Bunlar arasnda G rd B e de vard. Fakat dier Trkmen belerine hil at giydirildii halde, G r d B e T a t a r n buyruu zerine aslmak sure ti ile ldrld. T a t a r bunu srf T e m r -B o a e l-M e d b un 810 ylndaki yenilgisinin cn almak iin yapmt. nk, malubiyeti mteakip T e m r -B o a ile Haleb e kaanlar arasnda kendisi de var d. Adnn aksine erke olan T a ta r , ne kadar kindar bir insan olmal ki, itaatini bildirmek iin huzuruna gelmi bir emirden ok eski ve lelde saylabilecek bir hdisenin intikamn almakta tereddd et memitir. Halbuki G r d B e m e m l k mverrihleri zerinde iyi tesir brakm bir emir idi. b n T a r - B ir d i, onun byk bir emr olduunu ve zamannda yolun emin bulunduunu sylyor39. G r d B e den sonra yerine kimin getii bilinemiyor. 875 (1471) ylnda Gndzl Avarlar nn banda m er B e vard. m er B e de oyma ile birlikte A m ik ovasnda yayordu 40. 887 (1482) y lnda ise Gndz-oullar ndan M e h m ed B e i gryoruz. Mezkr ylda ukur-Ova y istil eden O sm a n l ordusu ile Trkmenler arasn da yaplan savata Trkmenler yenildiler. R a m a z a n -o lu m er
37 A y n eser , 62 a; Ayn, s. 417. 38 M akriz ? 138 a. 39 b n 40 Tarih T a r -B ir d i,
Y e-B eg , el-Menhel us-sfi,

220

a-b.

137

a,

137

b.

271

B e tutsak alnd, G n d z -o lu M eh m e d B e sava meydannda kald. z e r -o lu da kap kurtuldu41.


Gndzl Avar ndan bir kol ran a , gitmitir ki, bundan aada

ayrca

bahsedilecektir. Gndz-Oullar Soy Kt Gndz

Grd Be (lm 1421)

mer Be

Demir-Han

mer Be

Mehmed Be (1482)
Oullar:

Fris

C.

K.ut-Bei

Bu Avar ailesinin Haleb dolaylarndaki Avarlai banda bu lunduu anlalyor. Bu Avarlar ICut-Beilu ad ile tannmlardr. Bu aileden M e h m e d B e 812 (1410) ylnda N e v r u z ile e y h ara snda yaplan savata e y h in askerleri tarafndan tutsak alnmt42. 839 (1435-1436) ylnda Can B e S u f ile birleip onunla birlikte Malatyay kuatan IC u t-B e i o lu M e h m e d 4 3 ayn ahs ola bilir. Kut-Beililerin U zu n H a a n B e ile K a r a - K o y u n lu C ih a n - a h M irz a nn kumandan T a r h a n -o lu R s t em arasnda 1457 ylnda yaplan savata A k - K o y u n l u ordusunda yer aldklar grlyor44. Bu aileye ait baka hi bir bilgiye sahip deiliz.

XVI. ve XVII. Yzyllarda Avarlar


1.
Haleb Trkmenleri:

Bilhassa Birinci Blmde belirtildii zere, A k - K o y u n l u ve S a fe v devletlerinin asker bakmdan O sm a n l ve M e m l k dev letlerinin aksine olarak, Trk gebe teekkllerine dayanmas Gney Dou Anadolu ve K uzey-Suriye deki Trk topluluklarndan mhim
41 k
Paazade 216.

42 b n T a r -B ir d i, en Nucm uz-zhire, VI. s. 225. 43 M a k riz, 163 b, 166 a; E b B e k r -i T ih ra n , I, s. 110. 44 E b B ekr-i T ih ra n , I. s. 273.

272

kmelerin ran'a, gitmelerine sebep olmutur ki, bunlar arasnda A v


arlar'a. mensup olan oymaklar da vardr. Bundan dolay O s m a n l

hkimiyetinin balarnda Halep Trkmenleri arasndaki Avarlar ayn topluluktaki dier oymaklar gibi fazla bir nfusa sahip bulunmuyor lar. Yani ran'a, yaplan gler sebebi ile onlarn nfuslar azalmtr. K a n u n S l e y m a n devrinin ilk yllarnda Halep Trkmenleri ara snda Kpekli-Avar ve Gndzl-Avar kollar (taife) ile bir de ms takil A var ' oyma grlmektedir.
Kpekli-Avarlar zikredilen zamanda D u r a k B e o lu E m en ik B e ( dil j.1 )in idaresinde olup, bu bein yukarda bahsedilen K pek-oullar ailesinden olduu anlalyor. Bu zamanda onlar 15 obaya ayrlmlard. Bunlar arasnda Keklu, Sekiz, Alplu ve Deluler, A y Domu-Bel gibi obalar kayda deer. Bunlardan Ay-Dom u Belu obasnn ad, phesiz Kpek-oullar ndan A y - D o m u tan gelmek tedir. Sekiz, X V I. yzyln ortalarnda Sruc un eyh oban kynde yerlemiti. Alpluj a gelince, bu obadan mhim bir kolun ran a git tii anlalyor. Deller in ise son yllara kadar varln devam ettir dii grlyor. Kpeklu Avar mn Y en i-l ve Boz-Ulus ta da baz kollar vardr ki, bunlardan aada ayrca bahsedilecektir. Gndzl Avar ise daha az nfuslu olup 8 obadan mteekkil dir. Bu husus Gndzl Avar ndan pek mhim bir ksmn rana git mi olmas ile izah edilebilir.

Mstakil Avar oymana gelince, bu oymak X V I. yzyln ikinci yansnda 158 vergi evinden ibaret idi. Defterlerdeki kayda gre, M em l k devrinde dirlik tasarruf eden bu oymak O sm a n l devrinde de bu dirliini muhafaza etmitir45. X V I. yzylda Trkiyede gebe ve oturak halk arasndaki nfus artna uygun olarak bu Avarlarm nfuslar da artmtr. Ayn yzyln ikinci yarsnda gerek yerleik halka mensup ve gerek gebe oymaklarn balarndaki eski be aile lerinin ortadan kalkm olduklar grlyor. Bu vkannn emin bir izah yaplamyor. Bununla beraber oymaklara mensup ailelerden bir ounun veya bazlarnn rana gitmi olduu dnlebilir. Bunun sonucunda oymaklarn bandaki be ailelerinin yerini obalar idare eden ve aa nvann tayan kethda aileleri almtr 46. Avarlar da da ayn deime grlyor. 989 (1579 1580) ylnda Avarlar m banda
45 Haleb Sanca tahrir defteri, Ba Bakanlk A rivi , (K a n u n ), nr, 1040, s. 59-66, 88, 92; F. Sm er, Avarlar'a dir , K prl Arm aan, (D .T .C . F ak . yaynlarndan) , stanbul, 1953, s. 454-458. 46 A h m ed R e fik , Anadoluda Trk airetleri, s. 47.

273

R e c e b , B a h r i ve K k M in n e t adl kethdalar bulunuyordu. Bunlardan Receb ve oullar yle bir nfuz ve kudrete sahip olmular d ki, X V II. yzylda Avarlar ok defa Receblii Afar ad ile de tann mlardr47. Bu Avarlarm daha X V I. yzyln ikinci yarsnda K a yse rinin dousunda, Zamart ay boylarna yaylaa ktklar biliniyor.
Avarlar, Receb-oullan nn reisliinde 1098 (1687) ylnda A vu s turya ya yaplan sefere katldklar g ib i4 8, 1101 (1690) ylnda yapla

cak sefere de arlmlardr. Bu son sefere Avarlar u belerin ida resinde 200 atl ile katlacaklard49: R eceb R eceb erk ez erk ez D e li B a h ri K r H ac H a c K ara o lu o lu o lu o lu o lu H a lil D ana H ac m er H im m e t o lu G ndz D okuz B e M u ra d B e M uam m er B e K ara H a lil b r a h im B e B e. K eth d a B e K eth d a B e B e B e M u s ta fa

Seyf

o lu

M ire

K a r a -G n d z A li o lu iv a z v a z

o lu

o lu A b a z a o lu

G ndz

M u ra d

u isimlere bakarak Avarlar n balca be ailenin (yani R e c e b , erk ez, B a h ri, K a r a -G n d z , H a c v a z ) idaresinde bulun duklar ve hatt onlarn adlarna nisbetle anldklar anlalyor: Receblu Afar, Bahrili Afar, Kara Gndzl Afar. Yukardaki Avar belerinin isimleri arasnda erkez ve Abaza adlar dikkati ekiyor. X V I. yzyln ikinci yarsnda Boz-Ok ta uzun mddet sancak belii yapan Trk soyundan s a B e o l u erk ez adl bir be vard. Avarlar bu e rk e z adn o bein htrasndan alm olabilirler. Yahut ellerindeki erke ve Abaza kleleri buna sebeb olabilir. Bu husus ne olursa olsun bu Avar be ailesinin zamanmza kadar gelen torunlar arasnda erk ez adl ahslara rastgelinir. Hatt bu erk ez adl Avar belerinin hretlerinden dolay ukur-Ova daki Avar olmayan baka boy bei aileleri arasnda da bu isimi tayan ahslar grlyor.
47 K t ib 49 A hroed eleb i, Cihan - nm9 s. 593. R e fik , ayn eser, s. 82.

48 F n d k l l M ehm ed A a, Silhdar tarihi, II, s. 271.

274

Fakat ne tuhaf bir tesadftr ki, Avar belerinin adlarn tadklar kavim yani erke ve Abaolar X I X . yzyln ikinci yarsnda K a f kasya dan Trkiyey e geldiklerinde onlardan mhim bir ksm Avarlarm yaylaklarna yerletirilmiti. 2.
Boz-Ulus:

Boz-Ulus arasndaki Avarlar bu elin topluluu arasnda bu lunmakla beraber bunlarn en kalabalk olanlar am, Trkmenleri arasnda grlmektedir. Daha nce de iaret edildii gibi, Boz-Ulusun bu am Trkmenleri kmesi Haleb Trkmenleri oymaklarndan meydana gelmitir. II. S e lim devrinde am Trkmenleri arasndaki Avarlar muhtelif kollara ayrlm olup, bunlardan M e h m e d K e t h d a ya tbi oba 804 vergi nfusuna sahip kalabalk bir teekkldr. Bundan sonra gelen Kazkl Avar adl oba 130, K a r a -M a h m u d K e t h d a ya bal oba 131, H a c K e t h d a nn banda bulunduu 57, D u y m u K e t h d a nnki ise 41 vergi nfusludur. Yine bu am-Trkmenleri kmesinde biri 367, dieri 109 vergi nfuslu Kpekli Avar na mensup iki oba da grlmektedir5 0. Asl Boz-Ulus ile Dulkadrl kme sindeki Avar varl ise zayf olup, kk obalara ayrlmtr.

996 (1588) ylnda Boz-Ulus A v arlan mn ilerigelenlerine ve bun lardan C ih a n - a h K e t h d a ya gnderilen bir hkmdes, yannda bulunan birok adam ile akilik yapan eski Deyr Rahbe bei A b d u r rahmanm bundan byle szne kanlmamas, asker isterse verilme mesi yazldktan sonra onun yakalanmas hususunda gayret gsteril mesi emredilmektedir.
Avarlar n, Boz-Ulusun her kmesindeki obalarndan baz lar Boz-U lusun Orta-Anadoluya g eden teekklleri arasnda bu lunmular ve ekseriyetle Karaman eyalatinde yurt tutmulardr52. Daha ziyade am Trkmenlerine mensup baz Avar obalar ise top luluun bir ksm ile eski yerlerinde kalmtr. Vesikalarda Boz-Ulus mndesi ad verilen bu topluluk X V II. yzyln sonlarnda Rakka bl gesine iskn edilmise d e 5 3 bu toplulua mensup obalar birer ikier Anadolunun bat taraflarna gitmilerdir. 1128 (1716) ylnda Bal kesir vilyetinin Mifali kazasnda grlen Kpekli Avar obas54,
50 Boz Ulus defteri, Babakanlk A rivi , (II. Selim ), ur. 561, 15 b- 23 a, 58 b. 51 Mhimme defteri , Babakanlk A rivi, nr. X X IV , s. 62. 52 A h m ed R e fik ,
ayn eser ,

s.

219.

53 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 100; C en giz O rh on lu , ayn eser, s. 57. 54 K m il Su, Balkesir ve civarnda Yrk ve Trkmenler , stanbul, 1938, s. 65 66.

275

Y en i-lle deil de Boz-Ulusa . bal olan Kpekli Avar ndan olsa ge

rektir. 3.
Dulkadrl Avarlar:

Bu Avarlar n ashnda Kuzey-Suriye Avarlar nin bir kolu ol


arlar Mara , Kars (K adirli),

duuna daha nce iaret edilmiti. Dulkadrl Ulusu arasndaki A v Y en i-ll ve hatt Boz-Ok blgesine dalm bir halde bulunuyorlar. Bunlarn en mhimi Imanlu Afar

olup, balca Mara blgesinde yaamakta idi. a - Mara ( Imanlu Afar). Imanlu Afar X V I. yzyln birinci yarsnda 27 obadan meydana gelmitir. Umumiyetle ahs adlar ta yan ve kethdalar tarafndan idare edilen bu obalarn yaylak ve k laklar muhtelif yerlerde bulunuyor. Imanlu Afar nin Bedii Afar ile dier birok obalar beriyye yani Suriye lnde klamakta ve M a ra sancana ait muhtelif yerlerde yaylamakta idi. Dier Imanlu A far obalarnn klaklarnn ise ukur-Ovamn Knk, zer yrelerinde ve hatt Lttakiyye (Lazikiye) evresinde olduu grlyor. Yine baz Imanlu Afar obalarnn Diyarbekir blgesinde skin olduklarn bi liyoruz 5 S . X V I. yzyln ikinci yarsnda Imanlu A far obalarnn bir ksm klak ve yaylaklarnda yerlemek sureti ile gebe hayata veda etmitir. 971 (1563-1564) tarihli bir defterden5 6 baz matl Afar obalarnn Anteb ehri dolaylarndaki kylerde yerlemi olduunu reniyoruz. Bu Imanlu A far ndan mhim bir kol da ran a gitmitir. b - Kars. Kars (Kadirli) sancandaki Avar varl iki kk oba ya inhisar ed iyor57. Bunlardan 41 vergi evlik Avar obas Andrn da klayarak iftilik yapmaktadr. 41 evlik dier Avar obas ise bu san caktaki Gelik adl bir teekkle bal bir halde bulunuyor. c - Boz-Ok. Bu blgeye ait en eski tahrir defteri eksik olduundan X V I. yzylda burada yaayan Avarlar hakknda tam bir bilgiye sa hip deiliz. Bu defterden ad geen blgedeki Avar koluna mensup an cak bir ka obann vergi nfusu ve yurdlarn renmek kabil oluyor58.
55 Dulkadrl tahrir defteri, (K a n u n ), nr. 402, 337 b- 345 b. 56 Mara sanca defteri, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi, nr. 116, 197 b 201 a. 57 Kars sanca defteri, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi , nr. 168, 126 a-b, 285 a. 58 Boz-Ok sanca defteri, Ba Bakanlk A riv i , nr. 448, 10 b.

276

4.

Yeni-l:

Y en i-l deki Avarlar dan oba (B oyn u Ksalu, Deliller, Sekiz) Kpekl Avarna.59, dieri de (B id il Afar, Tifi Afar, K zl S leyman v.s.) tmanlu Afar na mensup bulunuyorlard6 0 . Bu manlu Afar obalarndan kalabalk nfuslu Bidil Afar teekkl Y en i-lin

zlmesi zerine batya g etmi ve Ankarann Bl kazas dahi linde yurt tutmutur. Ankara da Muan gl yaknndaki bir yer de bu oyman adn tamaktadr. 5.
S is (Kozan):

X V I. yzylda Sis yresinde kalabalk bir Avar kolu yaamak tadr. 925 (1519) tarihinde Sis yresindeki Avarlar 28 obaya ayrl mtr. Bu obalarn bir ka mstesna olmak zere hepsi muhtelif ekinliklerde iftilik yapm aktadr6 1. Sis Avarlarnn buraya 1375 y lndaki Memlk fethi neticesinde gelmi olduklar kanaatinde bulunuyo ruz. Bu fethe Memlk ordusunun yannda Boz-Oklu ve -Oklu Trkmen ler de katlm idiler. Bu Avarlar X V III. yzyldan itibaren Haleb bl gesine gitmeyip ukur-Ovada klamaa balayan ve Zamant blge sinde yaylayan Avarlar ile kartrmamaldr. Bu sonuncular, yukar da anlatld gibi, Haleb Trkmeni Avarlar idiler. Biraz aada on lardan yeniden bahsedilecektir.
Avarlar m Orta ve Bat-Anadolu da yer adlarna sahip Ouz boy lar arasnda en bata gelen teekkllerden biri olduuna daha nce iaret edilmiti. Bunun yan sra o blgedeki Yrk topluluklar ara snda da bu boyun adn tayan baz oymaklar grlmektedir.

6.

Uak:

Uak blgesi X V I. yzylda olduka mhim bir Yrk topluluu

nun yaad bir yer idi. II. S e lim devrinde bu Yrk topluluu ara snda olduka byk bir Avar oyma da grlmektedir. Bu oymak, Hoca Fakihlu (54 vergi nfuslu), kszler (102 vergi nfuslu), M usacalu (56 vergi nfuslu), Avar (56 vergi nfuslu), Avar (65 vergi nfus lu) olmak zere be obaya ayrlmtr62.
59 Y en i-l defteri, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi, nr. 137, 29 b. 93 a, 97 a. 60 A y n defter , 23 a-b, 29 b, 30 a, 35 a, 90 b. 61 ukur-Ova defteri , Babakanlk A rivi, nr. 69, 381 a 393 a. 62 Ktahya sanca defteri , Tapu ve Kadastro Umum Mdrl A rivi, nr. 16, 326 a327 b, 374 a.

277

7.

Aydn:

A yd n m Boz-Doan kazas dahilinde ullular adl bir oymak arasnda 28 vergi nfuslu Avar adl bir oba bulunduu gibi, Birgi evresinde de nfusu bunun kadar olan Avarlu ve Balabanla adl ba ka bir oymak da vard63.

Bunlardan baka Ankarann gney batsnda yaayan Haymana adl topluluu mensub Sivri Hisar toprandaki Safilu oymann oba lar arasnda da 35 vergi evli Afar adl bir oymak grlmektedir64.

XVIII. ve XIX. Yzyllarda Avarlar


Bu bahiste yalnz Haleb Tiirkmenleri Avarlar nm torunlar sz konusu edilecektir. Ana boyun asl kalnts olan bu Avarlar n da, ran a , giden boydalar gibi, kuvvetli bir tesant duygusuna sahip bulunduklar grlyor. Bu sebeble, trl millere ramen, onlar Frka-i slhiyye gelinceye kadar gl ve marur bir oymak olarak var lklarn muhafaza etmilerdir. 1102 (1691) ylnda Rakka blgesine isknlar emredilen Trk menler arasnda baz Avar oymaklar da grlmektedir. Bunlar BozUlusun eski yurdunda kalm olan ksmna bal Avarlar ile Y en i-le mensub Avar oymaklar idiler. Ancak Boz-Ulus kalntsna (B oz-U lus mndesi) bal Avarlar n Rakkada yerlemi olduklarna dir bir kayda sahip deiliz. Buna karlk Y en i-le bal Avar ve torunlar nn Rakka blgesindeki Tell-ammar ve Tell-Zivan (?) evresinde yer letirildiklerini biliyoruz6 5. Rakka blgesinde sonradan Avar-Buca denilen yer bunlarn yerletirildikleri yre olsa gerektir. Y en i-le bal olduunu sylediimiz Avar ve torunlar oyma Haleb Trkmeni Avarlar ndan m yoksa Dulkadrl (manlu A f an J dan m idiler, bilinemiyor. Bir de 1104 (1693) tarihinde Hama ve Humus sancakla rnda yerletirilen oymaklar arasnda Kara-Avar ile Genceli Avar oymaklar grlyor. Bu sonuncusu Azerbaycan daki Gence den geldi i iin, bu ad alm olabilir. Yerletirilen bu Avar oymaklarnn n fuslarnn fazla olmad anlalyor66. Bu bahisin asl konusunu tekil eden Haleb Trkmenlerine men sup, kalabalk Avar oymana gelince, bu oymak, daha nce sylen
63 A yd n sanca defteri Babakanlk A rivi , nr. 270, 50 b-51 a. 64 Ankara sanca defteri, Babakanlk A rivi , nr. 117, 308 a. 65 C en giz 66 C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 57, 59. O rh on lu ,
ayn eser,

s.

64.

278

dii gibi, Receblu Afar, Kara-Gndzl Afar ve Bahrili Afar ve dierleri olmak zere 4-5 obaya ayrlm olup, bunlarn en nls Re ceblu Afar idi. Receblu Afar nin ekseriyetle Kpekli Avar ndan geldii anlakyor. Bu Avarlar n X V III. yzyldan itibaren klamak iin Haleb dolaylarn brakp ukur-Ova ya inmee baladklar an lalyor. Bu Avarlar ilk zamanlarda Rakka blgesinde yerlemek gibi, bir talihsizlikle karlamadlar. Onlar devleti Zamart ay kylarnda yerleeceklerine inandrm idiler; halbuki yerlemek yle dursun orada skin bir ekilde de yaamyorlard. Onlar sk sk komu oymak lar ve kylerin hayvanlarn sryorlard ki, buna kovgu denilmek tedir; bazan da tccar kafilelerinin nne ktklar grlyor. Onlar bu ileri o kadar sk ve yaygn hale getirdiler ki, nihayet 1115 (1703) ylndan az nce Rakka ya srldler ise de6 7 fazla kalmayp oradan katlar. Fakat onlarn, yine yaylaklarnda rahat durmadklarndan 1124 (1712) de tekrar Rakkaya. gnderilmelerine karar verildi68. 1141 (1728-1729) tarihinde devletin Receblu Afar nin Zamart yresinde yerlemesine yeniden raz olduu anlalyor69. Fakat onlar eskisi gibi kovgunlar yaptklar ve soygunculuklarda bulunduklar iin 1143 (1730) ylnda yeniden Rakkaya srldler ise d e 7 0, az bir mddet son ra oradan yine katlar: yamachk ve soygunculuk hareketlerinde daha ileri gittiler. yle ki onlarn ileri gelenlerinden ounun idam edil melerine karar verildi (1155 = 1742) 7 1. Fakat bu kararn ne derecede yerine getirildiini imdilik bilemiyoruz. Bilinen husus Avarlar m Rakka isknndan kurtulduklar ve ukur-Ova ya inip kmaa ba ladklardr. Hatt 1167 (1754) tarihli bir vesikada Avarlarm Tecirli ile birlikte Zeynebli ve Boz-Doanlar a hcum ederek 80 000 kuruluk davarlarm, at ve develerini yamaladklar, ileri gelenlerden K a ra N e b i-O lu ile 15 kiiyi ldrdkleri bildiriliyor72. X V III. yzyln ikinci yarsnda kan harbler sebebi ile devletin
Anadolu daki idaresi daha ok gevek ve daha zayf bir duruma d

mt. Bunun sonucunda her yerde irili ufakl derebei aileleri tredi,
Avar ve onun gibi byk ve kuvvetli olan oymaklar da daha serbest
67 C en giz O rh on iu , ayn eser , s. 92. 68 A h m e d R e fik , ayn eser, s. 145-147. 69 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 170, 176-177. 70 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 186-187. 71 A h m ed R e fik ,
ayn eser ,

s.

209-210.

72 A h m ed R e fik , s. 214-215.

279

hareket etmee baladlar. Avarlar a . artk gn domu, kendi bakm larndan mutlu gnleri balamt. Kaysei-Elbistan-M alatya yolu yazn onlarn kontrol altnda idi. 1838 ylnda Avarlar posta tatar larna saldrmlar, yolcular soymular ve bir ky de basmlard. A v arlar bu hareketleri ile yle bir korku yaratmlard ki Malatya ya gitmek isteyen mstakbel Alman feld mareah M o lt k e ye, yolun A v arlar yznden, kuvvetli bir muhafz birlii olmadan geilemiyecek derecede emniyetsiz bulunduu sylenmiti73. 1262-1263 (1846-1847) yllarna ait vesikalarda Avarlar m Kuzu-Gdenl oyma ile birlikte Kayseri blgesinde sk sk yamaclk hareketlerinde bulunduklarn dan bahsediliyor.
Avarlar, iaret edildii gibi, yazn Zamat ay kylarnda, k n da ukur-Ova da Ceyhann sol kysnda yayorlard. Her iki yurdlarmda da kovgunlar yaplyor, ticaret kafileleri soyuluyor, dier oy maklar ile savalyor ve derebelerin mcadelelerine katlmyordu. Bu gn dahi onlarn torunlar arasnda bunlara dir htralar anlatlr ve bu devir Avarn al-vur devri olarak vasflanr. Bu devir onlarn asr- saadetidir. Aslen Avarlar a . mensup bulunan veya onlar ile yakn bir karabeti olan byk ir D a d a l-O lu nun en gzel iirlerinden bir ka bu oymaa aittir. Bu iirlerden birinde Avar yiitleri ile Ca d -O lu ve adamlar arasndaki vuruma anlatlmaktadr ki, bu man zume bugn de onlar arasnda makamla okunur. C a d -O lu na gelin ce, bu ahs da tannm bir aileden idi. Bu aile imdi Gemerek te otur maktadr. Yine htralarda C in g z -O lu lakabl, kervan soyguncu luu yapan bir Avar yiidinden de bahsedilir. C in g z -O lu , K fO lu gibi, ir bir hayduttu. Hatt sylendiine gre, Mara vlisi A b d u r r a h m a n P a a mn elinden irlii sayesinde kurtulmutur. Son Avar obalarndan birinin onun adn tamas, C in g z -O lu nun ayn zamanda alelde bir ahs olmadn da gsteriyor. Avarlarm Boz-Ok taki Pehlivanl oyma ile de vakit vakit vurutuklar grlyor. Hatt bu vurumalardan birinde, Pehlivanl belerinden b i d in B e ldrlyor ve H a a n B e de yaralanyor. Fakat Tomazadaki Ermeni piskoposunun M o lt k e ye syledii g ib i74, Avarlar da batan baa haydutlardan mrekkep bir oymak deil idi. Aralarndaki ipsiz ve sapszlar kendi oymak halknn da dman olup onlar tarafn dan da takip olunuyorlard. Cevdet Paa d a 7 5 Avar ve Srkmtl oy73 T rkiyedeki durum ve olaylar zerine mektuplar, trkeye eviren , H a y ru lla h rs, Ankara, 1960, s. 244-245. 74 B . 255. 75 Tezkir, s. 117.

280

inaklar hakknda: bunlarda dahi hrszlk deti var ise de Krdlere nisbetle pek ehven ve ehl-i rz demlerdir , demektedir. Esasen Trk menler, Kdler ve gebe Arablar gibi hi bir zaman hrszlk ve soy gunculuu bir meslek haline getirmemilerdir. C e v d e t P a a nn ia ret ettii Kdler Lek-Vanik Ekrad olup bunlar Haclar, Krntl, A k-B a , Kzl-Koyunlu gibi kendisine tbi obalar ile Rakka ya iskn edilen oymaklardan idi; sonralar Rakka daki yerletirildii yerden kap Avarm ' arkasna taklarak Kayseri taraflarna gelmi ve Avar ile birlikte ukur-Ova ya inip kmaya balamt. Yukarda ad geen obalardan Haclar, Krntl, A k-B a ve Kzl oymana sonradan baland anlalyor. Bunlar, adlarnn da gsterdii gibi, hlis Trk olup, bugn onlarn torunlar baba ve dedeleri gibi sadece trke konumakta ve Krdlk ile hi bir ilgileri bulunmamaktadr; mezhebleri de Hanefdir.
Koyunlu nun Lek-Vnik Avarlar 1273 (1856) ylnda tekrar yerletirilmee alld ise de yine de baarszla uranld. O zamanlar byk beleri olarak balarnda e rk e z B e ile s m a il B e bulunuyordu 16. Bundan 4 yl nce onlaT Boz-Doanlar ile yeniden bir savaa tutumulard77. Avarlar 1273 ylnda Devlet tarafndan yaylak yurtlarnda yerleti rilmek teebbsne direnmekle son frsat da ellerinden karm oldulalr. Gerekten 1282 (1865) ylnda F r k a -i s l h i y y e onlar yay lak veya klaklarndan birinde yerlemee mecbur edince Avarlar, Tecirli ve Cerid oymaklarnn aksine olarak, yaylaklarnda yerlemek istemiler ve bu da F r k a -i I s l h i y y e nin ileri gelenlerince kabul edilmiti. Fakat hayret edilir ki bu esnada onlarn yaylaklarna K a f kasya dan muhacir olarak gelen erkesler yerletirilmekte idi. Bu se beble Avarlar perian oldular ve mhim bir ksm dalk, verimsiz ve dar topraklarda yerlemek mecburiyetinde brakldlar. Bylece kom ular muhacir erkesler verimli ve geni topraklar sayesinde mreffeh bir hayat srerken onlar, atlarnda da anlatlan, skntl ve hzn verici bir yaayn mahkmu oldular. Nfus art dolays ile imdi durumlar daha fena olup onlar en yoksul Trk kylleri arasnda sayla bilir. Bununla beraber Avarlar gler yzl, iyimser ve hayatiyet do lu ve ran daki soydalar gibi sakin ve terbiyeli adamlardr. Sorul duunda, glmseyerek Avarn al-vur devrine ait kovgunlardan ve vurumalardan bahsederler. Kadnlarnn alkanl karsnda
76 A far airetinin isknna dir, Meclis~i Vl, Babakanlk A rivi , nr. 8103, 11 Safer 1273. 77 V ic t o r L a n g lo is , Voyage dans la Cilicie el dans les montagnes du Taurus s. 132.

281

derin bir takdir hissi duymamak mmkn deildir. nl Avar kilim lerini de bu dinlenme nedir bilmeyen Avar kadnlar dokurlar.
Kayserinin Pm ar-Ba kazasnn merkez nhiyesine bal bir ksm kyler ile ayn kazann Pazar-ren nhiyesi kylerinden epeycesi, Sarz kazas kylerinin yarsndan fazlas, Tomarza nin Toklar nhiyesi kylerinden pek ou Avarlara. aittir. Ayrca Adana ya bal Maara kazas kylerinden Ayvad ve Ada-Alan kyleri de Avarlar tarafndan iskn edildii gibi, ukur-Ovada mevcut baz Avar k y lerinden baka, yine ayn blgedeki pek ok kylerde de onlara men sup ailelere rastgelinir. Bunlar bir asrdan beri kylerde yaamakta olmakla beraber en son oba tekiltn henz unutmamlardr. Bu obalarn adlar ve yerletikleri kylere ait liste udur 7 8

Avar Obalar ve Yerletikleri Kyler Obann ad Oturduu


Ha-ky Gl-Tepe Kaman abanl Ala Arslan-Beli

K y

Kazas
P m ar-B a ,
99 99 99

Nhiyesi
Pazar-ren
99

1. K a r a - e y h li:

Tomarza
99 99 99

Toklar
99 99 99

2. K o c a - N a ll:

Solaklar Emir- Ua Kara-Pnar Arslan-Ta anak-Kona Sarz Yalak Kemer Kzl- Pnar Kuu

Pm ar-Ba Tomarza
99 99 99

Merkez Toklar
99 99 99

Sarz
99 99 99 99

Merkez
99 99 99 ?9

78 Bana bu bilgileri veren Toklarn Karamuklu kynden erkez A a ya. (B a y A h m e t Y ld r m ) ve arkadam P r o f. A h m e t U y s a l ile beni yaylaya kadar gtrp getirerek zahmetlere katlanan H an kynden B a y C e v d e t C erde ye teekkrlerimi sunarm.

282

Obann

ad

Oturduu
Kara-Yurd

K y

Kazas

Nhiyesi

Olak-Kayas Ayranlk Molla-Hseyinler Alt-St (ksmen) Hac- Veliler Day-Oluk

3. H a l i l - O l u 79:

Karamanl Kadl Kzl-ren Demircili Hasrc

Pm ar-Ba,

Merkez Pazar ren Merkez


9

4. K a ra R e c e b 80: a- Arab-Hasanlar
Karamuklu cdiye Tahta-Kemer Zelhin Paza-ren Pm ar-Ba Paza-ren Tomarza Toklar

(nhiye merkezi) b- Hac M ustafa 8 1


Hasssa Tzgn Tomarza Merkez Toklar

c- brahim B e sl

Stl (kmen) T a f (ksmen) Toklar (ksmen)

(nhiye merkezi)
Madrasan (ksmen) Kesir (ksmen)

79 Bu obann ad 1101 (1690) ylnda Avusturya seferine arlan Avar belerinde R e ceb o lu H a lil Be den gelebilir. 80 Bu Kara Receb ile Recebli A va rn a adn veren R e c e b K e th d a m yoksa bu ad daki her hangi bir torunu mu kastediliyor? Bu husus bilinemiyor. 81 Bu da mezkr tarihte Avusturya seferine arlan erkez olu H a c M u sta fa B e olsa gerektir. 82 Bu da ayn sefere arlan H a c v a z olu b r a h im B e olabilir.

283

Obann ad C in -G z O lu 83:

Oturduu K y
Sindal rdkM A k -n

Kazas
99

Nhiyesi
99

Pnar-Ba, Pazar-ren

Tomarza
99 99 99

Toklar
99 99 99

H a lil-P a a O lu :

Gzelce Melik- Virn Canll

T o r u n 85:

Potuklu Alt- Parmak Yere-Geen Oru-Olu Damzlk Kara- Pnar Sbe-imen Detiya avdar Yedi-Oluk Kzkal imen

Pnar-Ba

Merkez

?
99

Pazar-ren

Sarz
99 99 99 99 99 99 99 99

D e lle r ( D e lile r )86:

deli Kzl-Dere Emegil Bahecik Grleyen Tahtal Kil-kla Onguncular

Pnar-Ba
99 99 99 99 99 99 99

Merkez
99 99 99 99 99

Pazar-ren

T r k m e n A lile r :

Sarz

Sarz
99 99

(Kaza merkezi)
nce Dere Esirlik

83 Daha nce de iaret edildii gibi, bu adda Avarlar haydut bir irden bahsederler. 84 erkez A a ya gre nl air D a d a l-O lu Sindal veya orduk1 ten idi. 85 Avarlar1 m en yigid obas saylyor. 86 Bunun Kpeklu A var1 nin Deller obas olduu phesizdir.

284

Avar Belerine ait Soy kt Kara - Receb

Arab Haan
A sl be kolu

Hac

Mustafa

Be brahim Be

Ali Be Bekir Be Murad Be Mikdad Be mer Be Duran Be Osman Be erkez Be8 7 Hac Be8 8 Mehmed Halil Aa Battal erkez Aa8 9 (Ahmed Yldrm)

Bu soy ktndeki K a r a - R e c e b ile 989 (1581) tarihinde ken disinden bahsedilen R e c e b K e t h d a kastedilmi olsa gerektir. R e ce b K e t h d a ya bal Avarlar da daha sonraki asrlarda RecebluAfar ad ile anldlar. Yine soy ktnde R e c e b in torunu olarak gsterilen H a c M u s ta fa B e de 1101 (1690) tarihinde Avusturya ya. arlan e rk e z olu H a c M u s ta fa B e olabilir. Yalnz H a c M u s ta fa B e , grld gibi, R e c e b in torunu ve A ra b H a sa n n olu deil, erk ez adnda birinin oludur. Bahis konusu soy ktn deki b r a h im B e , Avusturya seferine arlan D o k u z b r a h im B e olabilir. B e k ir B e de, 1124 (1712) ylnda stanbula gelen Re cebin Avar boy beisi B e k ir B e olsa gerektir. Soy ktnde asl be ailesi kolunda, nc srada geen erk ez B e e gelince, bunun 1273 (1856) ylnda geen Avar bei olduu ve olu H a c B e in de Frka-i Islhiyye nin gelii esnasnda (1281 = 1865) Avarlarm ban da bulunduunu biliyoruz.
Avarlara . dir arivlerde ele geirilecek yeni vesikalar bu soy ktnn ne derecede doru olduunu meydana koyaca gibi, yine
87 1273 (1856) tarihli hkmde ad geiyor. Frka-i slhiye geldiinde (1282 = 1865) erkez B e hayatta deildi. 88 Soy ktnde gsterildii gibi, erkez B e in olu olan H a c B e Avarlar m iskn srasnda onlarn banda bulunuyordu (C e v d e t Paa, Tezkir , s. 157). 89 Bana bu bilgileri veren erkez A a. '

285

onlar sayesinde Avarlar m vurumalarndan bahseden baz izahn da yapmak mmkn olacaktr.

iirlerin

ran Avar (Afar) lan


Bu bahsin banda X II. yzylda rann Huzistan eyletinde A r s la n -o lu Y a k u h , sonra u m la ve oullan idaresinde Avarlarm yaadklarn grmtk. X V . yzyln sonlanna doru tekrar bu lkede Avarlar a rastgeliyoruz ki, bunlar A k - K o y u n l u fethi neti cesinde Anadolu dan gelmi Avarlar idiler. Bu Avarlarm banda M an su r B e vard. S a fe v devletinin kuruluu zerine Haleb Trkmenleri nden ve Dulkadrl ulusundan olmak zere rana yeni Avar oymaklar geldi. ran daki byk Avar varln ite Anadolu dan gelen bu Avar oymaklar meydana getirdiler. Bu Avarlar muhtelif blgelerde yaamakta ve ayr belerin idaresinde bulunmakta ider. Bu da daha ziyade onlarn ran a farkl zamanlarda g etmi olma larndan ileri gelmitir. 1.
Mansur Be ( Kuh-Gilye) Avarlar:

Daha nce de iaret edildii gibi, A v a r M a n su r B e , U zu n H a a n B e henz A k - K o y u n l u l a r n ba olmadan nce onun yakn nklerleri arasnda bulunuyordu9 0. M an su r B e ok kuvvetli bir ihtimal ile Suriye Avarlar na mensup idi. H a a n B e e sada katle hizmet ettikten sonra rann fethi zerine buyruundaki A v arlar ile bu lkeye gelmi ve anlaldna gre, kendisine Kuh-Gilye vlilii verilmitir. U zu n H a a n B e olu Fars vlisi H a lil M irzann 1476da yaptrd geit resminde M an su r B e de kendi as ker birlii ile bulunmutu91. R u m i u H a a n B e in 9 2 M a n su r B e in Otluk-Beli (Bakent) savana katld hakkmdaki szlerine pek inanlmaz. 1497 ylnda A k -k o y u n lu tahtn ele geirmek iin hare kete geen M u h a m m e d i M irz a iraz P r n e k K a s m B e in elinden alarak A v a r M a n su r B e e verm iti93. P r n e k K a s m B e Azerbaycana hkim olan A k - K o y u n l u E lv e n d ve belerbeisi b e S u lta n tarafndan Fars a gnderilmi ise de Avarlar Prneklei yenmiler ve hatt K a s m B e i de tutsak almlardr 94. Yine M u h a m m e d i M irz a nm emirlerinden P r B e adl bir Avar bei
90 E b B e k r -i T ih ra n , indeks. 91 Cell u d -d in -i D e v v n , Arz-nm e , M illi Tetebbular M ecm uas , V, s. 289; ngilizce tercmesi, V. Minorsky, A . Civil and military reviev in Fars in 881 (1476), BSOAS, X , I, s. 157. 92 E b B e k r -i T ih ra n , II, s. 577. 93 H a sa n -i R u m la , s. 21. 94 A yn eser, s. 22.

286

vard ki, bu be ad geen M u h a m m e d i M irza ile S u lta n M u rad arasnda yaplan bir savata lm tr95. M an su r B e in sonra Irak- Acem ve Fars a hkim olan AkK o y u n lu S u lta n M u r a d n ve 907 de Fars idare eden yine AkK o y u n lu la r dan E b l - F e t h B e in hizmetinde bulunduunu gryoruz96. Az sonra a h - s m a il Kzl-Ba Trk oymaklarnn banda A k - K o y u n l u hkimiyetine son vererek S a fe v devletini kurmutur. M a n su r B e de dier birok A k - K o y u n lu beleri gibi, gen Kzl-Ba hkmdarna itaatim arzetmi ve onun tarafndan 911 (1505) de Fars valisi tayin edilmitir9 7. Fakat M an su r B e in bu hkimlii pek az bir mddet devam etmi ve yeri H a lil-S u lt a n nvan ile Zulkadr (Dulkadr) boyundan Saru-eyhlu obas reisi E m et B e e verilmitir. A k - K o y u n l u l a r n ykseli, k ve nihayet yklna ahit olan ve e sonunda Kzl-Ba tacn giyen A v a r M an su r B e in lm tarihi bilinemiyor. 941 (1534) ylndan nce Kuh-Gilye vlisi bu lunan E lv e n d H a n her halde, M a n su r B e in olu idi. Mezkr ta rihte ldrlen E lv e n d H a n n yerine a h -R u h S u lta n nvan ile Kuh-Gilye vlisi olan M u h a m m e d i M irz a nn, M a n su r B e n torunu olduunu biliyoruz 9 8. a h -R u h S u lta n dan sonra Kuh-Gilyeye 965 de R te m H an tayin edilmitir99. Ondan sonra burada H a l il H a n gryoruz ki, o da M a n su r B e in soyundan idi. H a lil H an 10000 Avar a kumanda ediyordu. H a lil H a n ve olu R s te m B e in 988 (1580)de D z m e c e s m a il (K a le n d e r ) tarafn dan ldrlmesi zerine Kh-Gilye vliliine H a lil H a n n yeeni s k e n d e r H a n getirilmitir1 0 0 . s k e n d e r H an Farstaki Dulkadr boyunun yardm ile D z m e c e s m a ili tepelemi ise de kendisi de H a lil H a n n kk olu a h -K u lu tarafndan ldrlmtr. Fakat o da akrabasndan A b d u l l t i f B e olu H a a n B e in mu halefeti ile karlam ve bir mddet her ikisi Kuh-Gilye de bir bir lerine hasm olarak yaamlar ve en sonunda ah K u lu H an , 998
95 A y n eser, s. 24. 96 A y n eser, s. 25, 69. 97 G a ffa r, s. 269. 98 A y n eser, s. 289-290; e re f Ha-, erefnme , yay, V e ly a m in o v Z e rn o v , Petersburg, 1860, II, s.

187.

99 Gaffar, s. 303. 100 Tarih~i lem -r-yi Abbas , I, s. 273-274.

287

(1590) ylnda iraz da lasm H a s n H an tarafndan ldrlm* t r1 0 1 . H a a n H an, dahil karklklardan dolay Kuh-Gilyeyi bi mddet bana buyruk bir halde idare ettikten sonra 1003 (1594-1595) yhnda a h n emriyle F e r h a d H a n tarafndan kardei ve oullar ile birlikte tevkif edilmi ve Kuh-Gilye vliliine Kzern hkimi yine Avarlardan E m r H a n tayin edilmitir1 0 2 . H a a n H a n dan bir daha bahsedilmemesine baklrsa onun ah A b b a s tarafndan ldrtlm olduuna hkmedilebilir. Nitekim kardei ve oullar da Kah kaha kalesinde hapsedilmilerdi. H a a n H a n n oullar ve kardei 1018 (1609-1610) ylna kadar Kahkaha kalesinde mahbus kaldlar. Mezkr ylda orada kan bir hdisede a h a sadakat, gsterdiklerin den affedilip korucular arasna sokuldular1 0 3 . Fakat Avarlar E m r H a n vli tanmayarak H a lil H a n n torunu E b l l - F e t h B e i balarna geirdiler. ah A b b a s da Avarlarm itaatszlklanna k zarak Fars eyletine kul takmndan A lla h Y e r d i H a n gnderdi. A l la h - Y e r d i H a n Farsa gelerek itaatsizlik gsteren Avarla ce zalandrd ve Kuh-Gilye ye kendisi gibi kul cinsinden birini tayin ettikten sonra geri d n d 1 0 4 .
Kuh-Gilye Avarlannm mhim bir ksmn Gndzl ve Aralu oymaklar tekil ediyordu. Aralu bir yer ad ile ilgili olsa gerektir. Zamanmzda uter yresinde yaayan Gndzller, Kuh-Gilye deki Gndzl Avar mn tounlardr. Huzistana gelince, T a h m a s b devrinde Avarlar dan M e h d K u lu H a n uter hkimi idi. Bu Avar emri yukarda ad geen KuhGilye vlisi E lv e n d H a n gibi merkezin emirlerini dinlemediinden tedibine lzum grlm ve bunun icrasna yine Avarlar dan H a y d a r Kulu S u lta n memur edilmitir1 0 5 . 949 (1542-1543) da uter ve Dizful vlisi yine Avarlar dan E b l - F e t h B e i d i1 0 6 . 1003 (15941595) ylnda ise orada Avarlar dan ah Y e r d i H a n gryoruz ki, ayn ylda ah A b b a s tarafndan tahkikat iin gnderilen yularc ba M u ra d B e tarafndan ldrlmtr1 0 7 .
101 A y n eser , I, s. 274-275. 102 A y n eser , I, s. 502-503. 103 A y n eser , II, s. 819-820. 103 A y n eser , II, s. 819-820. 104 A y n eser, I, s. 524^525. 105 H a s a n -i R u m lu , s. 294. e re f-H a , II, s. 194. 106 Gaffar, s. 295;

107 Tarih-i lem r-yi A bbas I, s. 500.

288

Kuh-Gilye deki Gndzl Afar nin bir bl sonlar Horasan da. Abiverd dolaylarna, bir bl de, Aralulardan bir blk ile bera

ber,

Urmiye blgesine gnderilmitir.

2.

Imanlu

Afar:

randaki manlu Afarlar, Dulkadrl eli arasndaki manlu A farnin bir koludur. Bu Avarlarm ran a A k - K o y u n l u l a r zama

nnda deil de S a fe v le r devrinde gelmi olmas en kuvvetli ihtimal dir. Bu Avarlar a . dir ilk bilgimiz imdilik ah A b b a s devrinden nceye pek gitmiyor. Bu oymaa mensub K a s m S u lta n 1002 (1593-1594) tarihlerinde Hemedan blgesindeki emirlerden biri idi. Ken disi 1019 (1610-1611) da ve mteakip yllarda o blgede hkimlik yap tktan sonra 1032 (1623)de M usulun fethinde bulunmu ve h a n lk nvan ile bu ehrin valiliine tayin edilmitir 1 0 8 . Ancak ertesi yl bir O sm a n l ordusunun yaklamas zerine K a s m H an , s k e n d e r B ee gre, yanndaki askerin azlndan ve veba salgnndan ehri tahliye etmek zorunda kalm tr1 0 9 , ertesi yl M usulun geri alnmas iin gnderilen S a fe v kuvvetleri arasnda olu K e l b - i A li S u lta n gryoruz1 1 0 . Bundan K a s m B ein M usulu tahliye ettii iin azledildii veya ldrld anlalyor. ah A b b a s n lm esnasn da 1037 (1627) K e l b - i A li H a n Urmiye hkimi id i1 1 1 . te daha son raki yzyllarda Urmiyede grdmz Avarlarm mhim bir ksm bu manlu Afar ndan ve Urmiye hkimleri de ad geen K a s m H a n n soyundan idiler1 1 2 . Burada iaret etmek istediimiz bir husus vardr ki, o da manlu
Afar ile nallu nun bir birine kartrlmamas gerektiidir. KuzeySuriye Trkmenlerine mensup olan nallularm ran daki kolu amlu boyu obalarndan idi. Bu oba sonralar birok eserlerde nanlu (

olarak yazlmtr. 3. A l p l u :
Alplu nun Kpekl Avar nin bir obas olduunu evvelce gr mtk. Bu obadan s m a il H a n (1003 = 1594-1595) ylnda Kzerun
108 A y n eser , II, s. 661-662, 764, 925, 1006-1007. 109 A y n eser , II, s. 1018 1019, 1033. 110 A y n eser, II, s. 1035. 111 A y n eser, II, s. 1085. 112 Urmiye blgesindeki A var beleri hakknda : B. N ik itn , Les A far D'Ourmiyeh . Journal asiatique, 1929, CCXIV, s. 71 ve devam.

289

hkimliine tayin edilmiti1 1 3 . ah A h b a s m lm esnasmda vazi fede bulunan Avar beinden biri olan ve Siistan da Ferah ve Isfizar hkimi bulunan E r - D o d u H a n da Alplu dan idi. Iramdaki Alplu Avarnn. Gndzl Avar ve hatt manlu Avar kadar ka labalk olmad anlalyor. s m a il Han 1011-1013 (1602-1605) yllarnda Ferah hkimi olarak gryoruzU4. 4. Us al u (>IUjl): Bu Avar obasnn tad adn mnas ve menei bence mehuldur. ah A b b a s m lm esnasnda Krdistan daki Gverd hkimi im a m K llu S u lt a n n Usalu dan olduunu biliyoruz1 1 5 . 5.
Eberlu

(_ > Jj ) ):

X V I. yzylda Eberlularn Kazvin blgesinde yaadklar anla lyor. ah S a finin tahta getii ylda (1037=1628) bverd hkimi bulunan C em id S u lta n Eberlu dan olduu g ib i1 1 6 , N d ir ah m lm esnasndaki belerden M usa B e de bu boya mensup id i1 1 7 . X V III. yzylda Eberlu obasndan baz kollarn Trim ve Halhal da yaadklar anlalyor1 1 8 . ah s m a il ve T a h m a s b devrinde hangi Avar obasna men sup olduklar bilinemeyen daha birok Avar beleri grlmektedir. Bunlardan biri ah s m a ilin 916 (1510-1511) ylndaki Horasan se ferine katlan D a n a M u h a m m e d B e id i1 1 9 . , A h m e d S u lta n adn daki dier bir Avar emri de yine ah s m a il tarafndan Ferah h kimliine tayin edilmitir 1 2 . 953 (1546) ylnda Tebriz de Afar ve Zulkadr (Dulkadr), llar arasnda kan bir ihtilf silhl arpmaya gideyazmt. Bu hdisede Avarlarm banda S e v in d ik B e , ah K u lu S u lta n ve M a h m u d H a n bulunuyorlard1 2 1 . Bunlardan korucuba S e v in d ik B e 969 (1561-1562) ylndaki lmnde 90 y a n gemi bulunuyordu1 2 2 . Olu H s e y in B e , T a h m a s b ve halefi
113 Tarih-i lem r-yi Abbas , I, s. 437, 455, 503. 114 A y n eser, XI, s. 620, 674. 115 A y n eser, II, s. 1085. 116 Z eyl-i Tarih-i lem-r , s. 22. 117 M u h a m m e d -i G list n e , M cmel ut-tevrih , s. 12. 118 Tarih-i giti-gu Tahran 1317 ., s. 266; M u h a m m ed -i G list n e, s. 12. 119 H a s a n -i R u m lu , s. 116. 120 A y n eser , s. 176. 121 A y n eser, s. 315 316. 122 G a ffa r, s. 307.

290

s m a il devirlerinde Horasanda, muhtelif sancaklarda vliliklerde bul unmu ve S u lta n M u h a m m e d zamannda vli olduu Sebzevar da isyan ettiinden yakalanp ldrlmtr1 2 3 . 977 (1569-1570) ylnda Kirman vlisi bulunan Y a k u b S u lta n ve kardei Y u s u f K u lu S u lta n , K r -O lu H s r e v S u lta n ve D a n a B e o lu A l la h - K u l u B e de T a h m a s b devri Avar emir lerinden idiler.. ah S u lta n M u h a m m e d zamannda Ferah hkimi H s e y in S u lta n ve kardei A l i- H a n S u lta n da hangi obadan olduklar bilinmeyen Avar belerindendir 1 2 4 . Bunlar Ferah vilyetinde ortaya kan D z m e c e s m a ille r den biri ile savaarak lmler dir. Ferah a ve sfizar a bunlarn akrabalar Y e e n S u lta n vli tayin edilmitir1 2 5 . 997 (1588-1589) yhnda korucu ba Avardan B e d ir H a n idi. Onun ayn ylda Ester-bd vliliine tayin edilmesi zerine korucu bala yine bu boydan Kirman hkimi V e li-H a n getirilmi ve Kirman da V e li H a n n olu B e k t a H a n a verilmitir. Ayn ylda A v a r o b a n -O lu M e h d i K u lu H a n n Horasan seferine katlmas emredilmitir1 2 6 . te X V I. yzyldaki S a fe v hizmetinde muhtelif yerlerde vazi felerde bulunan balca Avar emirleri bunlardan ibarettir. Bu misal ler onlarn devletin dayand en bata gelen boylardan biri olduu nu aka gsteriyor. Bununla beraber ah s m a il ve T a h m a s b devirlerinde Uslacalu ve Tekelu gibi yine Anadolu lu boylarn dier lerine nazaran daha fazla bir nfuza sahip olduklar grlyor. Hatt bu iki boy aralarnda nfuz ve iktidar mcadelesine girierek birbir lerine bir hayli zarar vermilerdir. ah A b b a s Avarlar, bilhassa Kuh-Gilye de yaayan en kalabalk kolunun itaatszlndan dolay cezalandrm ve onlara itibar etmemitir. Nitekim onun lm es nasnda ancak 3 Avar emri vlilik yapyordu. Bunlar da, yukarda iaret edildii gibi, Urmiye hkimi K e l b - i A li S u lta n (Imanlu Afar ndan), Ferah v e Isfizar hkimi E r - D o d u H a n (A lplu dan) ve Kverud hkimi m a m K u lu S u lta n (Usaludan) idiler1 2 7 . Avarlarm en kalabalk bir halde bulunduklar Kun-Gilye ise kul snfndan emir ler tarafndan idare ediliyordu. Buna karhk ayn hkmdar zama nnda amlular*n byk bir itibar sahibi olduklar grlyor ki, on
123 Torih-i letti r-yi Abbas , I, s. 291. 124 A y n eser, I, s. 140. 125 A y n eser , I, s. 275. 126 A y n eser , I, s. 402. 127 A y n eser , II, s. 1085.

291

lardan vlilik yapan 8 kii vard. amlular Zulkadr boyu takibetmektedir. Bu sebeble mverrih T r k m e n s k e n d e r B e amlular iin: tife-i celle, Zulkadr ( Dulkadr) hakknda da: tife-i refe szlerini kullanyor 1 2 S . Bu devirde Kaarlar m da pek gzde olmadklar anla lyor. Onlardan da ancak iki emir vard. Bunlardan biri de Kaar boyuna sonradan katlm, baz melliflere gre, Krd meneli olan girmi-Drt ( Yirm i Drt) obasndan id i1 2 9 . X V III. yzylda ise vaziyet deimitir. Bu yzyln balarnda
amlu, Zulkadr ve dierleri paralanm ve zayf bir durumda bulunduk

lar halde Avar ve Kaarlar kalabalk ve kuvvetli idiler. N d ir al Horasandsi Ablverd'te yaayan Avarn Krklu obasndan idi. X V I. yzyldaki Avarlar arasnda bu adda bir oba grlemiyor. Y al nz ayn yzylda Trkiyede Boz-Ok ta Krklu adl bir oymak vard. X V II. yzyldan itibaren, Krklu gibi, Kse-Ahmedlu, Kasmlu, Kutu lu ve Begel adl yeni Avar obalar da meydana kmtr. Bunlardan Kasmlu, adn manlu Afar ndan, K a s m H a n dan alm olabilir. N d ir ah, memleketi mstevli Afganllar dan kurtard gibi, ayn zamanda ftih bir hkmdard. Yreinde scak bir Trkmenlik duygusu tayordu. Dier taraftan Iran Trkln, Trkiye ve OrtaA sya Trklne yaklatrmak iin mezhebi bir slahata girimiti. Maalesef lm bu gayenin tahakkukuna engel oldu.
Kaarlar a gelince onlar ran da, iktidarn Trkler den baka bir kavme gemesine mani oldular. Kaarlar da, kavm uura sahip bir Trk hanedan idi. Onlarn da eski Trkmen hnedanlar gibi, Ouz eli ne ve Ouz boylarna ilgi gsterdikleri grlyor.

X I X . yzylm birinci yansna ait M a lte B r u n un corafyasndalja


Avarlar 90 000 kii kabul ediliyor ve bata Urmiye olmak zere, onla

rn Huzistan, Fars ve Mzenderan da yaadklar yazlyor. Zaman mzda randaki Avarlarm pek ou oturak yaaya gemitir. On lara rann hemen her yerinde tesadf edilmekle beraber toplu olarak Avarlar balca Urmiye ve Hamse (Zecan), Hemedan ile Kirmanah arasndaki Esed-Abd yresinde, Huzistan, Fars ve Kirm an da yaarlar. Bunlardan Urmiye, Hamse ve Esed-bd yresindekiler artk tamamen yerlemi bir halde bulunuyorlar. .Fars'taki nanlu ( nallu) kmesi arasnda grlen Afar-Ua oyma da yerleik hayata ge
128 II, s. 1084-1085. 129 A y n eser , II, s. 1085. 130 Geographie miverselle, Paris, II, s. 20.

292

mitir.

Huzistan daki

Gndzl

Afarlar,

Kuh-Gilye deki

Akaceri

( Aa-Eri) kmesi arasndaki Avar oyma ile Kirmandaki 5000 adrlk Afar teekkl henz gebe hayatlarn devam ettiriyorlar. Bunlardan baka Kazvinin gney-batnda 97 kylk Afar adl bir kaza (blk) da vardr1 3 1 . Avarlar, verilmi olan u bilgilerden anlalaca zere, tarihi mizde en devaml rol oynam byk bir boydur. Bu bakmdan hibir Ouz boyu kendisi ile mukayese edilemez. Burada onlara dir verilmi olan bilgilerin bir hlsasn yapmak yerinde olacaktr.

1 - R e id u d -d in in Trkler in tarihi blmnde Avarlarm hkmdar karm 5 boydan biri olduu syleniyor. Bundan Avar larm , Ouzlar m lslmiyetten nceki tarihlerinde en mhim roller oy nam boylardan biri olduu neticesi kar. 2 - S e l u k lu devrinde faaliyetleri ile kaynaklarda akisler yap m, ancak 3 4 b oy vardr ki, onlardan biri de Avarlar dr. Grl d gibi, Avarlar, X II. yzyln ikinci yarsnda Huzistan ve ona komu yerlerde 40 yldan fazla sren bir belik kurmulardr. 3 - Avarlar, X V I. yzylda, Anadoluda, K a y dan sonra olmak zere, en fazla yer adna sahib bir boydur. Bu husus Avarlarm A na dolunun fetih ve isknnda da en mhim rolleri oynam boylardan birisi olduunu ifade eder. 4 - Y a z c - O l u A liye gre, K a r a m a n -o u lla r Avarlar a mensubdur ki bu, imknsz deildir. 5 - Avarlar, oynadklar bu byk tarih rollere ramen X IV . yzylda Haleb blgesindeki kalabalk Trkmen topluluunu meydana getiren 3 byk boydan biri idi. X IV . yzyldan son zamanlara ka dar Anadolu ve randa faaliyetlerde bulunan Avarlar bunlardr. Bu Avarlar X IV . yzylda D u lk a d r l beliinin kuruluunda bulun duklar gibi ( maulu Afar) onlarn Sis in (Kozan)- fetih ve isknna da katldklar anlalyor.
6 - X V . yzylda Avarlarm A k - K o y u n l u faaliyetlerine katl dklar grlyor. Bunun sonucunda onlardan bir bl rana git mitir. S a fe v devletinin kurulmas zerine Anadolu dan ran a yeni Avar zmreleri g etti. Bylece randa kuvvetli bir Avar varl meydana geldi. Bu Avarlar a mensub olan N d ir, kazand baar lardan sonra S a f e v hkimiyeti yerine kendisininkini koydu. Avarlar,
131 M es ud K e y h a n , ayn eser, II, indeks.

293

siyas hkimiyetlerini kaybetmelerinden sonra da varlklarn kuvvet le devam ettirdiler. Bugn ran daki kalabahk Trk unsurunun m him bir ksm Avarlar n torunlardr. 7Anadoludaki Avarlara . gelince, bunlardan baz obalt daha X V I. yzyldan itibaren urada burada yerlemee balamlardr. Onlarn byk kmesi ise, X I X . yzyln ikinci yarsna kadar gebe hayatn srdrdkten sonra bilhassa Kayseri"nin Pnar-Ba, Sarz ve Tomarza kazalarnda yerletiler.

294

X.

KIZIK
Bu boyun ad tarih kaynaklarda gememekle beraber tahrir def terlerinde ve dier ariv vesikalarnda K zkdan bahsedilmektedir. Tahrir defterlerinde Kzklar a ait 28 yer ad grlmektedir k i 1, bun lardan pek ou imdi de m evcuttur2. Bu Kzk yer adlarndan bei nin Ankarann ubuk ve A ya kazalarnda grlmesi, bu blgeye Kzk boyuna mensup olduka mhim bir zmrenin yerletiini gsteri yor. X V I. yzylda Kzklar a ait ancak bir oymaa rastgelinebilmitir ki, bu da Haleb Trkmenleri arasnda bulunmaktadr. K a n u n devrine ait eski defterlerde bu K zk oyma biri 162, dieri de 16 vergi evi olan iki kola ayrlmtr. Oyman nfusu zamanla artm ve 987 tarihinde 667 vergi nfusuna, yani 468 evli ve 232 bekra ykselmi t ir 3. Nfusu gittike artmakta devam eden bu K zk oymann m him bir ksm X V II. yzylda Anteb blgesinde yerlemi ve yerleen bu ksm Oturak-Kzk ad ile anlmtr. Oturak-Kzklar S u lta n b ra h im (1639-1648) devrinde Anteb blgesindeki Ourca, Damlaluca, ay-K u yu, Sakal, Kara-Dinek, Yalan-Kaz, -Kilise ve Talca adl kyler ile Anteb ehrinde ve yine Antebe bal dier baz ky ve ka sabalarda yayorlard. Bunlardan baka Mihmadlu ve Boz-Atlu oba larnn da Kzklar a ait olduunu biliyoruz4. Oturak-Kzklarm yer lemi olduklar yerler X I X . yzyln sonlarna kadar kendi adlar ile anlan dar bir yre (nahiye) halinde kalmtr. Bugn onlarn yer letikleri kylerin birou eski adlar ile mevcudiyetini muhafaza etmektedir.
1 Cedvele hk. 2 Kylerimiz. 467-468; Trkiyede meskn yerler klavuzu , s. 694. 3 F. S m er, Bozoklu Ouz boylarna dir , s. 73, 75, 76, 94, 95. 4 F. S m er, ayn ya z , s. 76, 94.

295

S u lta n b r a h im devrinde Kzklarm yerleik hayata geme mi olanlar Ger-Kzk adn tamakta ve 149 vergi nfusuna sahip bulunmaktadr. Gerek Otur ak-Kzklar m, gerek Ger-Kzklarm 1101 (1690) ylnda Avusturya seferine arldklarn gryoruz. Sefere arlan Oturak-Kzklarm banda K a r a - K e t h d a olu B e k ir B e , Ger-Kzklar m ise H a c Z e k e r iy y a olu A s s f B e ve K z k M e h m e d O lu gibi beler bulunuyorlard5. X V III. yzyla ait vesikalarda Kzklar Pehlivanlularm banda bulunduu Haremeyn u-erifeyn airetlerinden biri olarak zikredil mektedir 6. Bunlar Ger-Kzklar idi. Yine Kzklar dan bir kolun X V II. yzyl balarnda Orta-Anadoluya, geldii anlalmakta ise d e 7 bunun kibeti hakknda imdilik hi bir bilgiye sahip deiliz. X V I. yzylda Kzklar m bir kolu da Dimak ( am) blgesinde yaamakta idi. K a n u n devrinde bu Kzk kolu 66 vergi evi olarak gsterilmitir s.

5 A hm ed 6 Ah m ed 7 A hm ed

R e fik , Anadolu'da Trk airetleri, s. 83. R e fik , ayn eser, s. 203. R e fik ,
ayn eser ,

s. 68.

3 F. Sm er, ayn yas, s. 76, 95.

296

X I.

BE-DL
Bu boy, R e id u d -d in Ouz - nmesinde hkmdar karan be boydan biri olarak zikredilir. Yine R e id u d -d in de H a r iz m - a h lar hnedannn bu boydan kt sylenir ise de 1 bunu kabul etmee imkn yoktur. X V I. yzylda Be-Dili ye ait tahrir defterlerinde 23 yer adna rastgelinmitir. Bunlar ile bu boy 16. srada yer almaktadr2. imdi bu yer adlarndan ancak yars kalm tr3.
Be-Dililer Kuzey-Suriye deki Trkmenlerin Boz-Ok kolunu mey dana getiren boylardan biri idi. X IV . yzyln ikinci yansnda yazl m ina kitabndaki Trkmen boylar ve ailelerine ait listede4 BeDililerin ad getii gibi, H a lil e l-Z h ir d e 5 onlar zikreder. Be-Dililer S a fe v devletinin kuruluuna da katlmlardr. Bu

nunla ilgili olarak onlardan mhim bir kol ran a , gitmitir. Bundan baka X V I. yzylda Boz-Ulus ve Y en i-l arasnda Kuzey-Suriye deki ana koldan aynlm Be-Dili kollar grld gibi, -l blgesinde de mstakil bir Be-Dili kolu vardr. 1. H a l e b
Trkmenleri:

K a n u n devrinin ilk yllannda Haleb Trkmenleri arasnda bulu nan ana Be-Dili kolu bu Trkmen topluluunun en byk teekk ldr. Bu sebeble Haleb Trkmenlerine dir defterlerde bu boy daima ilk nce zikredilir.
1 Ouzlar'a aid destan mahiyette eserler, s. 384. 2 Cedvele bk. 3 Trkiye'de M eskn yerler klavuzu, s. 155.

4 Kitab icabet is~sil il ma'rifet ir-resil , Paris Bibliotheque Na-tionale, manuscripts arabs, nr. 4437, yap. 47. 5 Zubdat k e f il-memlik , yay., P a u l R a v a is s e , Paris , 1894, s. 105.

297

Ad geen zamanda Be-Dili boyu 40 obadan mteekkil idi. Bun lardan birinci oba boyun adn tamakta ve 260 vergi nfusuna sahip bulunmaktadr. Ayn obann 20 evlik ufak bir kolu da Haleb vilyeti nin dou taraflarnda yaamakta idi. Kk-Karacalu ve Byk-Karacalu obalarndan sonra Krtler obas geliyor ki, bu obann mhim bir kolunun da Boz-Ulus arasnda yaad grlmektedir. Daha nce de iaret edildii zere, o zamanlarda Trkmenler arasnda baz inanlar ile ilgili olarak Arab, Tatar, Krd ve erke gibi kavim adlar erkek ocuklara konulmakta veya lkab olarak verilmekte idi. B a y ra m o lu V e li K e t h d a ve Bozlu obalarn mteakip Be-Dili boyunun Boz-Koyunlu adl en mhim obas zikrolunuyor. Bu oba 1520-1525 yllarnda birka kola ayrlm olup, bunlarn banda be nvanl a hslar grlmektedir. Bunlardan 25 vergi evi kadar olan birinci BozKoyunlu kolu tamamiyle be nvanl ahslardan meydana gelmitir. Bu kolun banda o zaman A t -G d e n B e o lu K a r a m a n B e vard. Ayn obann ikinci kolu da M a h m u d B e in idaresi altnda idi. Boz-Koyunlu obasnn asl byk kolu ise Haleb Trkmenleri nin Y e/i/deki Yaban-Eri denilen kolu arasnda yayor ki, bundan bi raz aada ayrca bahsedilecektir. Boz-Koyunlu obasnn Be-Dili boyunun boy bei ailesini tekil ettii anlalyor. Rakka isknnda Be-Dili boyunun banda bulunan F ir u z B e o lu h in B e de bu b oy bei obasndan yani Boz-Koyunludan id i 6 .
Be-Dili obasnn 5. sradaki Kuzucaklu (45 vergi daki Balabanlu (100 vergi vei), 15. sradaki Ta-Ba (76 sradaki Dimleklu (96 vergi evi), 22. sradaki Ulalu (39 sradaki Tatalu (177 vergi evi) obalar da kayda deer. Ulalu obas ile Gvur dalarndaki Ulalular arasnda sebet yoktur.

evi), 13. sra vergi evi), 19. vergi evi), 25. Burada geen hi bir mna

26. ve 27. sradaki Be-Dili obalarna gelince, bunlarn din ve tarikat adamlarndan meydana geldii grlyor. Bu obalardan b i rincisi Hoca A li eyh adn tamakta ve drt eyh ailesinden mte ekkil bulunmaktadr. Defterde bu eyhlerin: kadimden er oca olup, bir senede kelmullah hatmedp sevabn hazret-i hdvendigr a ( K a n u n ) ed ettikleri, dualar makbul kimesneler olduklar kaydedilmi tir. Yine eyhlerden mteekkil bulunan ikinci oba Boz-Geyiklu adn tayor. 17 kii olan bu oba mensuplarnn: kadimden vcib ur-riye kimesneler olduklar evlerine kurban, rak gelr derviler idikleri
6 F. Sm er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir, s. 79-80, 95-97.

298

ve hem mezkr Be-Dili cematinin ulular olduklar syleniyor7. Bu kaytlardan bugn dahi Gazi-Antep ve Suriyedeki Trkmenlerin biricik velsi saylan B o z - G e y ik lu D e d e'Yin hangi boya mensup bulunduunu ve bu dedenin oullar olduunu renmekteyiz. Yine bu kaytlara gre, B o z - G e y i k lu D e d e nin X V . yzylda yaam olduuna ihtimal verilebilir.
Be-Dili boyunun nfusu X V I. yzyl boyunca daim bir art gstermitir. 984 (1577) ylnda Haleb Trkmenleri sanca beine gn derilen bir hkmde Be-Dili boyunun devlete isyan etmi olan Arab emirlerinden E b - R i oluna yardm etmek zere olduunun du yulduu yazld gibi, ayn tarihli dier bir hkmde de yine Be-Dili den Sincan, Kara-eyhli ve oplu obalarnn yol kesicilik ve ya maclk yaptklar bildirilmektedirs.

M v e r r ih

N a im a 9 Be-Dili Trkmenlerinin Haleb ten Diyar

bekire kadar uzanan sahann en gzel yaylaklarna sehip olduklarn

yazyor. Fakat yine ayn mverrihin szlerine gre, Be-Dili Trkmen leri bu gzel yaylaklarnda rahat durmyarak iftilerin ekinlerini da varlarna inettikleri gibi, vergilerini vermekten de kanmlard. Bu sebeble 1039 (1630) ylnda Badad n geri alnmasna memur edil mi olan Vezir-i zam H s r e v P a a Haleb den hareket etmeden nce kuvvet gndererek bu boyu yola getirmi, vergi borlarna mu kabil de 10 000 koyun ve yz kadar develerini zaptettirmitir.
Be-Dili boyu hakknda ayn yzyln sonlarna ait mhim haber ler vardr. Lkin bunlardan bahsetmeden nce onun Y en i-ll deki kolu nu tantmak gerekiyor.

2.

Yeni-ll:

Y e n i-ll de yaayan Be Dili oyma, biraz yukarda sylendii gibi, Haleb Trkmenleri arasndaki ana koldan yeni ayrlm ve onunla
7 A li R z a (Y a lg n ) mn Trkmenler9 den dinlediine gre (Cenubta Trkmen oymaklar,
stanbul, 1931-1932, 1, s. 25, haiye), B o z -G e y ik l D ed e nin t rb e s i M n b i (Membi)

kazasnda, Kuru-Dere* ye bir saat mesafede olan bir yerde bulunmaktadr. Yine ayn mellfin anlattna gre her yl Trkmenler bu trbenin etrafnda toplanp enlik yapmaktadrlar. Trk
men rivayetlerinde B o z -G e y ik l

D e d e nin A b m e d -i Y e s e v torunlarndan olduu ve

H a c B e k t a - Y e li ile mnasebeti bulunduu syleniyor. R a h m e tli A li R z a B e y , Trk


menler9 in en byk andlannda B o z -G e y ik lu D ed e nin adn kullandklarn ve en byk

yeminlerini B o z - G e y ik l D edelerinin hayzurn ubuklarndan atlamak suretiyle ettiklerini de anlatmaktadr (s. 44). Bu sonuncusu eskiden Anadolu9 da her yerde bilinen bir yemin ekli olup adna denek atlama deniliyordu. 8 Mhimme defleri, nr. X V III, s. 13.

9 Tarih , stanbul, 1280, III, s. 7-8.

299

daim temas ve mnasebette bulunan bir koldur. Bu kol K a n u n dev rinde obaya ayrlmt. Bunlardan 75 vegi nfuslu birinci oba Deve-Ta adl bir yerde, 62 vergi nfuslu olan kincisi B oz- y k te, 70 vergi evi kadar olan ncs de Yellce ye bal Alaca-Han da ya amakta idi. Bunlardan ilk ikisi boyun adn, ncs de Gne ad n tamaktadr. III. M u ra d (1574-1595) devrinde bu Be-Dili kolunun kalabalk bir teekkl haline gelmi olduu grlyor. Bu devirdeki Be-Dili obalarnn en by Emtileklu olup, 61 vergi nfuslu Bekmilu, 26 vergi nfuslu Arablu , 22 vergi nfuslu Fakihlu ( Faklu) , 56 vergi n fuslu Sincan, 80 vergi nfuslu Gne, 93 vergi nfuslu Kazlu kollarn dan meydana gelmitir. Emtilek in bir ahs ad olmas muhtemeldir. Emtileklu dan sonra bu Be-Dili kolunun u obalar da zikre deer: Kara-Hasanlu (38 vergi evi), Karacalu (82 vergi evi), Sleyman K et hda (128 vergi evi), Topaklu (50 vergi evi), Gn (83 vergi evi), Otamlu (49 vergi evi), Kara-eyhlu (97 vergi evi), oban-Belu 1 0 (24 ver gi evi), Boz-Koyunlu (86 vergi evi), U u r lu B e e tbi dier BozKoyunlu (47 vergi evi), e fa a t B e g e tbi Boz-Koyunlu (32 vergi evi) ve Kuzucaklu (15 vergi evi) n. Y en i-l deki bu Be-Dili kolu k gelince Haleb blgesine inerek klamakta idi. 1100 (1698) ylnda Be-Dili boyunun yukarda adlar geen BozKoyunlu ve Kara-eyhlu obalar Elbistan kasabasna yryerek bura

y 40 gn kuatmlardr n . Bu, sadece yama maksad ile mi ilgilidir, yoksa buna baka bir sebeb mi mil olmutur bu hususta bir tahmin de bulunmak mmkn olmuyor. Ertesi yl Be-Dili beleri 150 atl ile Avusturya ya yaplacak se fere arlmlardu. Bu beler unlardr: F ir u z e d id B e o lu o lu G n im h in B e o lu H a a n B e B e

T opal

s s a f B e

B e k m i lu

K r N sr B e Y z H tim A a S e y f H a n B e

10 Suriye snrndaki oban B e tren istasyonu adn bu obadan alm olsa gerektir. 11 F. S m er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir , s. 99-100. .12 A h m ed R e fik , Anadoluda Trk airetleri, s. 79; vesikalardaki K a ra E m eli, K a
ra-ey hlu olacaktr.

13 A y n eser, s. 84.

300

Ebu eyh ah

S e y f o lu M u sa s m a il

M irz a

s m a il o lu B e

B e M usa B e

K a r a - e y h l

K z l o lu

d r is

K e th d a M ehm ed A hm ed e l-y s o lu M u r ta z a B e. K eth d a K e th d a O u lla r : K e n an ve K essl B e

B o z -K o y u n lu K a r a - e y h lu K r g l Y ^hya

B o z -K o y u n lu D e r l Y edi

1102 (1690-1691) ylnda ise Be-Dili boyu btn obalar ile bir likte Aa-Kale den Rakkaya varncaya kadar olan yerde, Belih ay kysnda iskn olmak emrini a ld u. Bylece Be-D ilinin gzel gn leri sona ermi, ac ve hznl gnleri balamt. Rakkay a isknlar emredilen Be-Dili obalar Haleb Trkmenleri arasndaki, o zamana kadar baka yerlerde yerlememi obalar ile Y en i-Il deki btn oba lar idi. Bunlar Y en i-l den Bekmilu obas balarnda kethdalar H a c A li o lu G n im B e olduu halde 500 vergi evi, Kara-eyhlu kethdalar (Topal A ssa f) 600 vergi evi, F ir u z B e o lu li B e idaresindeki Boz-Koyunlu 600 vergi evi, S e y f H a n idaresindeki dier Boz-Koyunlu 200 vergi evi, Dimleklu , kethdalar P ir -B u d a k o l u M e h m e d ve S a t lm idaresinde 500 vergi evi idiler ki, hepsi 3200 vergi evi ediyor. Haleb Trkmenleri arasndaki Be-D ili den de isknlar emredilen obalar Tatalu, Kazlu, Balabanla, Arablu, Ta-Ba, Sincan, Gne ve dierleri idiler1 5. Bunlarn bir ksm yerletirildikleri yerlerde yol kesicilik yapmaa baladklar gibi, birou da ok sev dikleri Urum a kamlardr. Fakat bunlar iddetle takip olunarak tek rar iskn yerlerine getirildiler. Dier Trkmen oymaklar zamanla birer birer frsat bulup iskn yerlerinden katlar ise de kalabalk ve boy tesandn muhafaza eden Be-Dililer Rakka da kaldlar1 6. s knn icrasna K a d -z d e H s e y in P a a balam ve Y u s u f P a a tamamlamtr. Be-Dili boyunun isknna ait bir iirde her iki sinin de ad geiyor:
14 A h m e d R e fik , ayn eser , s. 100 101, 108, 109; C egiz O rh on lu , Osmanl impa
ratorluunda airetleri iskn teebbs,

s.

55-59.

15 Gsterilen yerler. 16 B e-D ili obalarnn' Rakka blgesinde yerletirildikleri yerler hakknda: C en giz Orh o n lu nun ad geen eserine bk. (s. 58-59).

301

< K a d - lu Y u s u f P a a 1 5 gelende Yala dnya benim derdi Be-Dili Seksen bin evle Rakka ya iskn olanda Tay, M uvliy i 2 8 krd Be-Dili
*

Dlr davullar, iniler dalar Harbiler arr analar alar Grleyip Fiyahana . konduu alar emseddin den ubur etti Be-Dili
*

Dlr davullar, ekildi sancak K o yiit atma taknd poncak H a m e d i l- A b b a s bu ii tuttu G ile dmana vard Be-Dili
*

ancak

e y h E fe n d i byle ald kalemi Nam tuttu Be-Dili nin lemi n n e k S d d o lu H s e y in e le b i arhacmz C a fer olsun Be-Dili
*

Kara Kara unda Binde

bayrak salsak ark Evi yrak gn olanda airet gerek eyi bir nam kazand S o y b a n birin oma dikti Be-Dili
*

B arak

T a -D e m ir im de syler znden Methedelim Be-Dili nin yazndan Ala Bucak Ket telenin dznde (n?) H a m e d in sancan bast B e -D ili19 .
Be-Dililer iskn edildikleri yere Colab diyorlard. Colab ( Cullab) aslnda Urfa nn dousunda bir kyn ve rman addr20. E v liy a
17 Burada K a d -O lu (H s e y in P aa) ve Y u s u f P a a olmak zere iki ayr ahs kastedilmi olsa gerektir. 18 Buradaki Tay nl Arab Tayy boyudur. M uv (her halde M ev li) da Tayylar'a men sup balca obalardan biri idi. 19 m er zba, Gaziantep dolaylarnda Trkmenler ve Baraklar
Dernei yaynlarndan ) , Gaziantep , (Gaziantep Kltr

1958, s. 6.

20 Y a k u t, M u'cem ul buldan, II, s. 96.

302

e le b i2 1 Colab tan bir kasaba olarak bahseder. Be-Dili boyu, Har


rann altndaki A y n Ars ve Aa-Kale den Rakka ya varncaya dein, Belif ay boylarnda yerletirildiklerinde balarnda ulu beleri ola rak Boz-Koyunlu dan F ir z B e o lu lin B e, kardei K e n an B e ve K u r t B e va rd 22. h in B e btn Be-Dilinin ba gibi grnyor. a h in B e ayn zamanda Rakka ya gnderilen btn oymaklarn iskn bas idi. iskn bahk devlet tarafndan ihdas edil mi olup, vazifesi oymaklarn iskn yerlerinde oturmalarna dikkat etmek ve aralarnda nizam ve syii salamakt. Buna karlk onlara Blis 2 3 sancak belii veriliyordu, iskn balar oymak belerinden tayin ediliyordu. a h in B e den sonra kardei K e n an B e in isknba tayin edildiini biliyoruz24. Rakka blgesine yerletirilen Be-Dili ve dier oymaklarn h

tralarnda h in

B e in yerine babas F ir z B e geiyor:

Toplandk airet geldik Colab& Ba bend de F ir z B e in deil mi? Emretti beler konduk yan yana H a c A l i nin yurdu Seyln deil mi?
*

Ondan aa Budak dzld Bend sahibi ismi ismine yazld Orda B e r k A a nn keyfi bozuldu Torunlarn yurdu irvan deil mi ? * Yurd verildi Ulalnn beine O da kondu B e r k A a nn sama Firkat geldi Aa-Kale dana Bayndr n yurdu Goncan deil m i? * Dedem-Olu, haymalarn kurulsun ekilsin bayraklar mehter vurulsun Dlsn kahven harbin arlsn Abdallarn yurdu ren deil m i? 25.
21 Seyahat-nme , stanbul, 22 C en giz O rh on lu ,
ayn

1314, III,
eser ,

s.

166. 10.

s.

55, haiye

23 Haleb'in dousunda, Frat kysndaki Blis. 24 C en giz O rhonJu, ayn eser , s. 50, haiye 95. 25 m er z b a , ayn eser , s. 7-8; A li ahin, ayn eser, s. 28-29.

303

Htralara gre Be-Dili boyunun bei iskn ba F ir z B e (htralarda: F e riz ) bu fena yerlerde yaanmaz diyerek bir ksm oba lar ile beraber ran a gitmitir2 6. Oymaklarn banda bulunan belerin O sm a n l devletinin kendilerine itibar gstermemesi, mevki ver memesi ve bilhassa devlet memurlarnn haksz muameleleri karsn da ran a , gittikleri bir vakadr. X V . yzyl ile X V I. yzyhn ilk ey reindeki gebe be ailelerinin daha sonra grlmemesinde onlarn ran a gitmi olmalar mhim bir mil olsa gerektir. randa ise onlar Trk asilzdesi arasna dahil ediliyorlar ve yksek memuriyetlere geiriliyorlard. Bu sebeble h in B e in (htralarda F ir z B e) rana gitmi olduu kabul edilebilir. Nitekim u iir F ir z B e in rana gittiini aka anlatyor: Seherden avazm barm deler Dumann kanad kz gibi yanar Kaldrm kanadn yavru ba sanar F ir z Be Acem e gitti durnalar. * Yedi atl ile bindik A lla h emanet Yetmi bin evliya eylesin himmet Yurdumu beklesin olum M u h a m m e d F ir z B e Acem e gitti durnalar * ar ar yayladan, inin nin A y n E lize 2 7 bir semah2 8 dnn Beden izin oldu koruya konun F ir z B e Acem e gitti durnalar * Benden selm eyle H a z n a hatuna2 9 karsn allar kara balasn Kk olu ile gnl elesin F ir z B e Acem e gitti durnalar30 .
26 A li K za Y a lg n , Cenupta Trkmen oymaklar , I, s. 35; A li ah in, Giiney-Ana dolu?da B e-D ili Trkmenleri ve Baraklar , Ankara , 1962, s. 30-35.

27 Buras Aka-kalenin az gney batsndaki A y n ul-Ars denilen yer olacaktr. (K iia b-i
Diyrbekiriyye , I, s. 249).

26 Bu kelime her halde Sem olacaktr. 29 htimal F ir z B ein kars. 30 m er zb a , ayn eser, s. 9-10; A li ah in, ayn eser , s. 33.

304

Be-Dililer kendilerini yakc Rakka llerinde brakp Acem*e giden belerini bir trl unutamamlar ve ocuklarna onun adn (F e r iz eklinde) koymak sureti ile batrasm zamanmza kadar ya atmlardr. Bu F ir z B e in iskn ba h in B e olmas muh temeldir. ahin B eyin Firz Bey adnda bir olunun mevcudiyeti de dnlebilir. Be-Dililer ve dier Trk oymaklar sonralar devlet tarafndan

da bir srgn yeri olarak kabul edilen Rakka blgesinde yalnz susuz luk ve kavurucu scaklar ile deil, Arab boylar ile de mcadele etmek zorunda kalmlardr. Mcadele bilhassa pek kalabalk olan T ayy ve Aneze Arablar ile yaplyordu. ok nfuslu ve gayet vahi olan bu kabileler ile sayca onlardan ok daha az olan Be-Dili nin ve dier oymaklarn yiite savatklar grlyor3 1. Rakka iskn Trkmenleri nin A r ablar, Krdler ve bilhassa bu sonuncularn Rivan ve M illi ai retleri ile yaptklar savalara dir birok iirleri zamanmza kadar gelmitir. u gzel iir bu mcadelelerle ilgili grnyor: Rakka llerinden gelen gaziler Rakkam n da konca gl soldu m u? Yeniden bir haber duydum oradan Cerid B e k ir ld derler ld m ? *
Cerid

B e k ir ld ise krld kilit Yolumuza kt bir kara bulut Krdl K e r im le Bayndr H a lit Kolu bal celltlara vard m? *

K u l S a d u n um der ki bulamadk vefa Hkmmz geerdi ol K a f tan K a fa . Ulalu o lu H a c M u s ta fa Alaylar blk blk bld m ? 3 2 iirde grld zere, bu savalarda n alm yiitlerin adlar geiyor ve C e rid B e k ir in lmnden duyulan teessr anlatlyor. Ceridlerden bir oyman da Be-Dililere komu olarak Belih ay kysna yerletirildiklerini biliyoruz33. Bu, Boz-Ulus Ceridi idi. Ba31 Niebuhr (V oyage en rabie , s. 336). 1764 ylnda bu Be-Dililer'in 12000 adr oldu unu yazyor. 32 A li ahin, ayn eser, s. 19; m er z b a , ayn eser, s. 26. 33 C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 54, 57, 59, 78, 94.

305

Taklar*n da aslnda Lir Cerid obas olduu fikrinde bulunduumuzu

evvelce sylemitik. Be-Dili boyu Rakka blgesine alt ve hatt htralara baklr ise kendisini, tehlikeli dmanlar Arab boylarna say drd, Htralara gre bir kervan soygunundan dolay Haleb vlisi A b b a s P a a Rakka daki Trk oymaklarnn zerine yryerek onlarn dalmalarna sebeb olmutur. u iir Trkmenler in A b b a s P a a ile savatn gsteriyor: Evvelce gelmiiz iskn olanda Dattn Culab sen A b b a s P a a Airet! siz de bakn byle zamana Dattn Culab sen A b b a s P a a * e le b i ksn bir yana dnd aslana Drt evremiz dnd kana dumana Dattn Culab hey A b b a s P a a *
Arabl, Kadirli Gnele, Torunla, Ulal dve insin Kazl

H a y d a r l,

Bayndrl,

arkada dursun A bbas P a a

ark-Evli hazrlk grsn

Dattn Culab hey *

M e h m e d B e im derki belim bkld Gzm ya sinelere dkld Dald airetim, bendim, skld Dattn Culab sen A b b a s P a a . 3 4 Bylece A b b a s P a a ya yenilen Be-Dili, Barak ve dier oy maklar Culab terkederek dalyorlar. Bu hdisenin X I X . yzylda olduu anlalyor. Rakka dan ayrlan Be-Dililer in mihim bir ksm Anteb in gney yresine yerlemilerdir. Onlardan alt obann kyleri Suriye topranda bulunmaktadr. Arabl obasna mensup kylerin ou Trkiyede, ky de ( rten-Hy, Teleyli, Ada) Suriye de dir. Kara-eyhli obas kyleri de tamamen Trkiyede ise de, Bekmili obas kyleri Suriye de kalmtr. Bekmiliden baka Kazl, GneBayraktar (eski Gne obas), Kadirli, Hac-Mahl, Haydarl, elebi obalarnn kyleri de Suriye topranda bulunmaktadr.
34 A li ahin, ayn eser, s. 55.

306

zaman olduu Ialde son boy tekiltlarn unutmamlardr. Rakka blgesine yerleme ve onu takib eden olaylara dir htralar hl canl bir ekilde yaatlmaktadr. Avarlarm nasl kovgunlara dir iirleri var ise onlar da, bazlarn yukarda dercettiimiz iskna, Arab ve Krd oymaklar ile savalara dir iirlere sahiptirler35. 3.
Boz- U l u s :

Be-Dililer topraa yerleeli uzun bir

Boz-Ulus arasndaki Be-Dili kolunun Kuzey-Suriye He yaayan ana Be-Dili boyundan ayrlm bir oymak olduu evvelce sylenmiti. K a n u n devrindeki Boz-Ulus arasnda yaayan Be-Dili oyma 200 vergi evi kadardr. II. S e lim zamannda bu Be-Dili oyma da ha kuvvetli bir teekkl haline gelmitir. D o a n ve dier kethda larn idaresinde bulunan bu Be-Dili oyma o zaman (II. S e lim dev rinde) 615 vergi evi id i36.

996 (1587-1588) tarihinde bu Be-Dili oymann banda bulu nan U ak, M e h m ed ve D o a n -O lu na bir hkm yazlmtr37. Bu hkmde ad geen kethdalardan devlete isyan etmi olan ve soy gunculuk yapmaa balayan Rahbe Bei A b d u r r a h m a n ile Ruha (U rfa ) bei Z h r a b yakalamaya memur edilen eski Rakka beler beisi M e h m e d P a aya yardmda bulunmalar istenmitir. 4.
Tarsus:

Bu blgedeki Varsak boylarnn en byklerinden biri olan K u


sun teekkl arasnda 54 vergi nfuslu Be-Dili adl bir oymak g

rlmektedir. Bu Be-Dili oyma K a n u n devrinde sahip bulunduu baz ekinliklerde iftilik yapmakta id i3 S . 5. - t l : Bu blgedeki belli bal oymaklardan biri de Be-Dili boyuna mensup bulunmaktadr. Bu Be-Dili oymann daha II. B a y e z id devrinde umumiyetle Glnar kazasna bal olan kylerde yerlemi olduu grlyor. Says 14 bulan bu kylerden bir ksm adlarn bugne kadar muhafaza etmilerdir. Bu Be-Dili kyleri unlardr:
35 Rakka blgesindeki Trkmenler 9 in tarihine dir maalesef elimizde bir inceleme yazs yoktur. Byle bir incelemenin yaplmas zaman gelmitir. 36 F. Sm er, Boz-Oklu Ouz boylarna dir, s. 85, 100. 37 Mhimme defteri, nr. L X IV , s. 62. 38 F. Sm er, ayn yaz , s. 86-100.

307

Kara-Aa (46 vergi nfuslu), Ulu-Kaa (39 vergi nfuslu), Incircek (32 vergi nfuslu), Berem (25 vergi nfuslu), Emir Hac (22 vergi n fuslu), Karaca-Virn (52 vergi nfuslu), Kuru-Dere (19 vergi nfuslu), Lapa (62 vergi nfuslu), Drnaklu (33 vergi nfuslu), Gerelik (7 vergi nfuslu), TJlu-ir (95 vergi nfuslu), Y as-P m a r (8 vergi nfuslu).

Bunlardan baka bu Be-Dili oymann henz yerlememi bir kolu da grlmektedir. 56 vergi evinden mteekkil bulunan bu yer lememi Be-Dili kolu I -ll sanca dahilinde dank bir halde ya amakta id i39.
I -ll sancanda yaayan Be-Dililer in bandaki aile defterlerde

E v l d - 6.

B e -D ili, yani B e - D il i o u lla r olarak anlyor.


Be-Dilileri:

ran

Kuzey-Suriye Trkmenleri*nin S a fe v devletinin kuruluuna bil hassa amlu ad altnda katlm bulunduklarn evvelce sylemitik. Daha ah s m a ilin babas e y h H a y d a r zamanndaki S a fe v mridleri arasnda amlularn kalabalk bir halde bulunduklar glyor.

S a fe v devletinin dayand en bata gelen Trk boylarndan biri olan amlu boyu balca Be-Dili, nallu (daha sonralar nanlu) ve Hudbendelu (Harbendelu) obalarndan meydana gelmiti. Daha sonra bu boya Avc, Balabanlu, Bierlu, Arabgirlu ve Kermetlu gibi obalar da katlmtr.
amlular, daha nce de iaret edildii gibi, ah A b b a s devrinde dier btn Kzl-Ba boylarm geerek birinci mevkii almlardr. Bu devirde en fazla emr bu boydan kmtr. amlular ah A b b a s m halef ah S a f zamannda da bu mevkilerini muhafaza etmilerdir. amlular arasndaki Be-Dili kolunun bu boyun hkim ve sevkedici obas olduu anlalyor. S a fe v devletinin kuruluuna katlm bulunan a m lu A b d i B e ve olu mehur D u rm u H a n n BeDili* nden olmas muhtemeldir.

ah T a h m a s b a kar saltanat davasna kalkan kardei E lkas M irz a nn adamlarndan olup sonra ondan ayrlarak T a h m a s b tarafna geen B e r e k e t H a lfe nin Be-D ili *den idiini biliyoruz40. S u lta n M u h a m m e d devrindeki emirlerden A h m e d B e de Be39 F. Sm er, Boz-OMu Ouz boylarnna dir , s. 85. 100-101. 40 H a s a n -i R u m lu , s. 315.

308

Dili den idi. A h m e d B e 1002 (1593-1594) tarihinde ah A b b a s tarafndan Lhican darugalma tayin edilmitir41.

Biraz yukarida iaret edildii gibi, ah A b b a s n amlu boyu belerine kar yakn bir tevecch olduu grlyor; devrinde bu boydan byk emirler yetimitir. amlu emirlerinden Be-Dili oba sna mensup olduklarm bildiimiz (yukarda ad geen A h m e d B e den baka) be karde vardr ki, bunlar ah A b b a s n mukarrebleri arasnda idiler. Bu be karde unlard: M u h a m m ed B e, H a y d a r B e , S aru B e , K a p a n B e (di^ lji), Z e y n e l B e. Bunlar dan ah A b b a s n yaknlarndan olan M u h a m m e d B e 1022 (16131614) ylnda lm ve mal ana bir kardei, harem eik aas ba H a y dar S u lt a n a kalm tr42. H a y d a r S u lta n da 1028 (1618-1619) de ld ve zengin serveti olu N u r u d -d e h r e kald. Bu, sevilen bir gen id i43. N u r u d -d e h r bu devirdeki baz seferlere katlmtr44. Sa ru B e e gelince, o, 1011 (1602-1603) ylnda O sm a n l ordusu ile yaplan savata yararlk gstermitir. Kendisi 1021 (1612-1613) de Saru-Gurkan ve Gve-Rd (Kirman-ah blgesinde) hkimi olup, 1033 (1623-1624) de Hille hkimliine tayin edilmitir45. Kardelerinden K a p a n S u lt a n a 1018 (1609-1610) de O s m a n lla r dan geri alnan Urmiye kalesi hkimlii verilmise de 1024 (1615)de gafleti yznden kalenin Krdler in eline gemesi sebebi ile kardelerine riayeten yal nz vazifesinden azledilmekle yetinilmitir46. Z e y n e l B e e gelince o da ah A b b a s m mukarreblerinden olup Tumal ba idi. Hkm dar tarafndan sevilen Z e y n e l B e in A b b a s n lmnde eik aas ba ve ayn zamanda R ey hkimi bulunduunu biliyoruz47. ah A b b a s devrindeki Be-Dili Yelerinden biri de G n -D o S u lta n idi. G n -D o m u S u lta n ah A b b a s m birinci Badad seferinde Kerkk yresindeki Tuk ta bulunuyordu. Buradan ahm katma gelen bu Be-Dili emri ah n hizmetine girerek ondan sultanlk nvamn almtr. G n -D o m u S u lta n Azerbaycan da., muhtelif yerlerde olmak zere, dirliklere (tiyult) sahip bulunuyordu 48. O sm a n l lkesinde ah A b b a s n hizmetine giren bu G n -D o m u
41 Tarih'i lem r-yi Abbas, I, s. 369, 459, 461 462. 42 A y n eser , II, s. 553, 697, 716, 718, 810-811, 860, 889. 43 A y n eser , II, s. 860, 929. 44 A y n eser , II, s. 929, 1032, 1035. 45 A y n eser , II, s. 614, 856-857, 906, 1011, 1019. 46 A y n eser , II, s. 782, 797, 800, 811, 889, 890. 47 A y n eser, II, s. 1084. 48 A y n eser, II, s. 1084-1085.

309

S u lta n ile buyruundaki Be-Dililer in Boz-Ulus arasndaki ah A b b a s n halefi ve olu ah S a f zamannda (1628-1642) yukarda kendisinden bahsetti imiz Z e y n e l B e saltanat vekilliine kadar ykselmitir. Fakat, onun 1039 (1630) ylnda S a d r a z a m H s r e v P a a ya yenilmesi zerine hayatna son verilmitir49. Bu devirdeki Be-Dili emirlerinden biri de N a k d B e idi. Bu emrin Z e y n e l H a n ile akraba olup ol mad bilinemiyor. ah S a fni hkmdarlnn ilk ylnda Ferrahne daruas olan N a k d B e , hanlk rtbesi ile 1042 (1633-1634) ylnda M erv ve ayn yl iinde Kh-Gilye hkimliine tayin edilmi tir. Kendisi Badadn IV. Murad tarafndan 1637 de istirdad zerine O sm a n l ordusuna esir dmtr. Bundan dolay Kh-Gilye vliliine Ferrahne darugas olu Z e y n e l B e tayin edilmi, Ferrahne darugal da merhum Z e y n e l H a n n olu H a y d a r B e e verilmitir 5 0 .
Be-Dili oymandan olmas muhtemeldir.

m u

II. A b b a s m (1642-1667) hkmdarlnn ilk yllarnda yuka rda ad geen S aru B e in olu S a f K u lu B e Sultaniye ve Zencan hkimi olmutur51. Daha nce de iaret edildii gibi, X V III. yz ylda amlu boyu dier birok boylar gibi zayf bir duruma dm, bu sebeble bu yzylda amlu dan pek az emr kmtr. Bunlar ara snda Be-Dili den, Avar a h -R u h S u lt a n m hizmetinde M u h a m m ed Z a m a n H a n ve M u s ta fa H an kayda deer52. Ayn yzyla mensup tezkire sahibi L u t f A li B e in de Be-Dili den olduunu kaydedelim. Yukarda ad geen M u s ta fa H a n ,L u t f A li B e in amcas veya amcasnn olu id i53.
amlu boyunun inallu (nanlu) obas ah-Seven olarak varln

zamanmza kadar devam ettirmitir. Bugn, Hemedan blgesinde tamamen yerlemi bir halde kylerde yaayan Kara-Gzl oymann amlu boyunun bir kalnts olmakla beraber, bu boyun hangi oba sndan veya obalarndan geldii henz tayin edilememitir. imdi ran da. Be-Dili adnda ehemmiyetli bir teekkle rastgelinemediine gre Kar a-Gzller in Be-D ili nin torunlar olmalar muhtemeldir.
49 Z eyl-i tarih-i lem dr, s. 31. 50 A y n eser , s. 32, 107, 117, 227, 278. 51 M u ham m ed T a h ir -i V a h d -i K a z v in , Abbs-nme , Tahran , 1329 ., s. 28, 62. 52 M irza M u h a m m ed -i M a*ra, M ecma ut-levrih, yay. A b b a s k b a l, Tahran , 1328 ., s. 139. 53 T a h sin Y a z c , L u tf A li Beg , slm Ansiklopedisi, VII, s. 94.

310

Bu bahse son verirken, Etrek ve Grgen aylar arasnda yaayan oymaklardan (tife) birinin de Be-Dili olduunu syliyelim. Bu Be-Dili oyma 1863 yhnda u kollara ayrlmakta idi: Pank, Aman-Hoca , Boran, Karmaz. Fakat Gklen Be-Dili oymann nfusu pek fazla deildi. 1840 tarihinde bu oyman 400 aileden mteekkil bulunduu syleniyor. Bu oymaa aku Be-Dili de deniliyor54.
Trkmen Gklen topluluuna mensup

54
Gklen ,

Burn.es, Vayages .... III, s. 199; V m b e ry , Travels, s. 306; R. R a h m e ti A ra t, A., IV, s. 809-811.

311

X II.

K A R K I N
Kar knlar, K g a r lnn baz hususlarda dier boylara uyma dklar ve Halac eklinde ayr bir ad tadklarn syliyerek listesine' almad iki boydan biri grnyor. Fakat bu husus ne olursa olsun Karkn boyu Ouzlar m tarihinde mhim rol oynam bir teekkldr. X V I. yzylda Anadolu da bu boya ait 62 yer ad tesbit edilmitir ki, bunlar He Karkn boyu, listede beinci srada yer alm aktadr1 . Bu boy defterlerde Karkn dan baka Garkn, Karkun ve Kargun gibi imllar la da yazlyor.

X V I.

yzylda Anadoludaki Karkn

oymaklar balca Haleb

Trkmenleri, Boz-Ulus, Dulkadrl ulusu ile Hamid ( sparta) sancan

da yaamaktadr. 1. H a le b
Trkmenleri:

Haleb Trkmenleri arasndaki Karkn oyma 193, 71 ve 41 vergi

nfusu olmak zere kola ayrlmtr. Bunlardan sonuncu kolun De


veciler adn tad da kaydedilmitir. 978 (1570) tarihinde bu oyma

n asl byk kolunun Aym tab ve Rum-Kale taraflarnda yaamak ta olduu grlyor. X V II. yzyln ortalarna doru Karknlar, Oturak-Karkm, Ger-Karkm olmak zere, hayat tarzlarna gre, iki ks ma ayrlmtr. Bahsedilen devirde Ger-Karknlar 218 vergi evine sahip bulunmaktadr. Oturak-Karknlar ise 74 evli, 23 bekrdan m teekkildir. Bunlardan baka 6 evli kk bir Karkn oyma Haleb ehrinde, evlik kk bir Karkn zmresi de Ivegi oymana ait bir kyde yerlemitir. 11 evlik dier bir Karkn zmresinin de am vi lyetinde Aralk-Evi adn tayan bir yerde yaad bildiriliyorz.
1 Cedvele baknz. 2 F. Sm er, Bozoklu Ouz boylarna dir , s. 86-87, 101, 102.

312

2.

Boz-Ulus:

Boz-Ulus taki Karlan oyma da kol halinde olup, ikisi asl Boz-Ulus topluluunda, hiri de onun Dulkadrl teekklleri kme

sinde bulunmaktadr3. 3. D u l d a k r l : Bu il arasndaki Karkn oyma Haleb Trkmenleri arasndaki Karkmlar dan nfusa biraz daha kalabalktr. Fakat bu Karkn oy ma toplu bir halde deil, dank bir durumda bulunmaktadr. Bu oyman kollarndan en by, Dulkadrl ulusunun byk oymak larndan biri olan Dokuz, dier ad ile Bianlu boyunun bir obasn meydana getirmektedir. Bu oba boyun dier bir ok obalar gibi g neydeki Karglk yresinde yaamakta id i4. Dokuz boyu arasnda Karkn adl bir obann bulunmas bu iki teekkl arasndaki kablev bir akrabalkla ilgili olabilir. Dulkadrl-lli iindeki Karkn oymann bir kolu da D e d e -K a r g n adndaki bir eyh in, Gksn da bulunan za viyesine hizmet etmektedir. Bu D e d e -K a r g n n X III . yzylda yaam olmas muhtemeldir. H a c B e k t a - V e l Vilyeinmesine gre5 H a c B e k t a - V e l Boz-Ok ta Trkmen iinde Kr-ehire giderken kendi kermetine hit olduu H a c b r a h im adl bir o ban erenlik mertebesine eritirerek onu Boz-Ok ve -Ok arasna gn deriyor. H a c - b r a h i m Boi-Ok ve -Ok arasnda nl bir eyh olarak tannd. Bu tarikat adamnn Nideli K a d A h m e d te geen H a c b r a h im olmas muhtemeldir6. Yine Vilyetnmey e gre7 Hac - b r a h i m in lmnden sonra D e d e - K a r g n oullar ile H a c b r a h im in oullan arasnda geyik derisi tac zerinde ihtilf kt. Neticede dvay D e d e - K a r g n oullar kazandlar ve geyik derisi tac giymek onlara ve onlarn mridlerine mahsus oldu. te Gksnda zviyesi olan D e d e - K a r g n bu D e d e -K a r g n olacaktr. Fakat mezarnn nerede olduu hakknda her hangi bir kayda rastgelinmedi. Fazla olarak Birecik yresinde ve Mardinin gneyinde de Dede-Kargn adl kyler grlmektedir.
3 F. 4 F. baki Sm er,
ayn yaz ,

s.

88.

S m er, ayn ya z , 87-88.


stanbul,

5 Ankara M illi Eittim Bakanl ktp. nr. 230, 46 b-47 a, Vilyetnme , hazrlayan A b d lG lp n a r l, 1958, s. 21-22. 6 el-Veled u-efk , Ftih ktp., nr. 4519. 7 Gsterilen yerler.

313

4.

u k u r -0 va:

Tarsus blgesinde yurt tutmu nl Kusun boyu arasnda da 24 evlik Karkm adl bir oba bulunduu gibi, Adana. mn kuzeyinde yurt tutmu olan Dndarlu boyu arasnda da bu adda bir Oba grlmekte dir.

5. II. amakta
6.

-l:

B a y e z id devrinde Silifke yresinde yaayan byk Boz-Doidi \


ve Teke Sancaklar:

an boyu obalar arasnda 48 vergi nfuslu Karkm adl bir oba da ya

H a m id

Hamid sancann Eridir yresinde yaayan Yrkler arasnda 250 vergi nfuslu bir Karkm oyma vardr. Fakat bu Karkm oyma bu yredeki byk Karamanl boyuna bal olarak gsterilmektedir9.

Yine X V I. yzylda ayn adda bir oyman da Teke de yaad grlmektedir. 1102 (1691) ylnda Rakka eyletinde yerletirilen Be-Dili oba lar arasnda Karkm adl bir obann da ad geiyor10; bu, yukarda bah sedilen Ger-Karkmlar olabilir. S e y y a h N i e b u h r 1 1 , A ym tab bl gesinde olmak zere, Dede-Karkm ( Dade-Kirkan) adl bir oyman adm zikreder. nn Bu bahse son vermeden nce T im u r lu la r dan B a b u r M irz a (lm: 861 = 1456) Ester-bd vlisi olan B a b a -H a s a n n Karkm nisbesini tad grlyor k i 1 2 bu, B a b a -H a s a n n bizim Karkm boyuna mensup olduunu gsterse gerektir.

8 F.

Sm er, A y n ya z , s. 88-89.

9 H am id sanca tahrir defteri, Babakanlk A rivi , nr. 121, s. 535-537. 10 C en giz O rh on lu , Osmanl imparatorluunda airetleri iskn teebbs s. 56, 11 Voyage en A rabie , s. 137. 12 Diyrbekriyye , s. 327, 344, 348, 350, 359.

X III.

BAYINDIR
(Bayn dur)

yazldna gre O u z H a n n torunu D i b - Y a v k u H a n n belerinden T l H o c a bu boya men sup olduu gibi, A la - A t lu K i i - D o n lu K a y n a l Y a b g u nun nibi D n g r olu E r k i de Bayndr dan idi. E rk i, K l E r k i H an nvan ile, K a y n a l Y a b g u nun olu T u m a n byynceye ka dar hkmdarlk yapmt, sonra Ouz tahtn T u m a n a brakmtr. T u m a n da yz gn yabguluk yaptktan sonra kendi istei ile tahtn K l-E r k in in kzndan doan oluna vermitir. Bu da T ik e n B ile E r - B i e g e n K a y Y a b g u lkab ve nvan ile hkmdarlk etmi tir
Reid ud-din Ouz-nmesinde Reid ud-din Ouz-nmesi ndeki bu szler -Oklarm en asil boyu olan Baymdrlarm Ouzlarn eski tarihlerinde mhim bir rol oyna dklarn gsterebilir.

Bilindii zere Dede-ICorkut Destanlar ndaki Ouzlar n banda da K a m a n o lu B a y n d r H a n grlmektedir. Bunun ozanlar tarafndan A k - K o y u n l u hnedamn ykseltmek iin destanlara son radan sokulmu olmas muhtemeldir. Fakat B a y n d r H a n n babas olarak G k -H a n deil de K a m a n gibi bir ismin verilmesi izah edi lemiyor. Tahrir defterlerinde 52 ky ve ekinliin Bayndr adn tad grlyor2. Bunlar da dierleri gibi, Anadolunun orta ve bat blge lerinde bulunuyor. Bu yer adlarndan baka Adana nn Hruniye ka sabasnn batsndaki bir yre de Bayndr adn tayor. O zamanlar
1 Ouzlarca ait destani mahiyette eserler , s. 371-372. 2 Cedvele bk.

315

bir yrenin (nbiye) bir oyman adn tamas, ok defa o yrede oturanlarn hepsinin veya ounun yrenin adn tad oymaa mensup olduunu gsterir. Bu Bayndr yresi adn zamanmza kadar devam ettirmitir. imdi zmire bal Bayndr kasabas X V II. yzylda da vard. E v liy a e l e b i 3, bu kasabann adnn O rh a n G a z inin oraya Ba yndr kavmini yerletirmesinden aldn sylemektedir. Bu bir halk rivayeti mi, yoksa E v liy a e le b inin kendisine mahsus izahlarn dan biri midir, bilinemez. X V I. yzylda Anadolu daki bu yer adlarndan baka, ayn l kede bu boya mensup baz oymaklar da grlmektedir ki, bunlarn en mhimleri Haleb Trkmenleri arasnda ve Tarsus blgesinde yaamak tadr. 1.
Tarablus-am:

Tarablus-am yresinde yaayan Trkmen oymaklar arasnda az nfuslu bir Bayndr oymana rastgelinmektedir. 25 vergi evi ka dar olan bu oymaktan baka H m s ul-Ekrd evresinde de 15 vergi ev lik yine Bayndr adl bir oymak grlyor.

2.

Hal eb

Trkmenleri:

Haleb Trkmenleri arasndaki Bayndrlar II. S e lim devrinde 250 vergi nfusuna sahip bulunuyor. H s e y in K e t h d a nn ida resinde bulunan bu oyman ufak bir kolu da, ayn devirde Anteb bl gesinde yaamakta id i4.

3.

Yeni-l:

Yeni-V de grlen Bayndrlar, Haleb Trkmenler indeki Bayn drlarn bir koludur. Bu kol da iki kola ayrlmtr. Birinci kol 125

vergi nfuslu olup, B a y - K o c a adl bir kethdann buyruunda, 111 vergi nfuslu olan dier kol da Haleb Trkmenleri Bayndrlarnn bandaki H s e y in K e t h d a nn olu S a v c idaresinde bulunmak tadr5. Y e n i-ll deki Bayndrlarn 1688 ylnda Barak ve dier baz oymaklar ile birlikte Sivas eyletine tbi bir yerin ekinliklerini davar
3 Seyahat-nme, IX , s. 173. 4 F. Sm er, Bayndr , Peenek ve Yreirler, D il ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi , X I, 2-4, s. 320, 334. 5 F. Sm er, ayn ya z , s. 320, 334-335.

316

larna yedirdikleri ve evleri yakmakta olduklar haber veriliyor6. i' larn az sonra R s t e m K e t h d a olu H lid B e idaresinde olmak zere, 1101 (I690) de Avusturyaya yaplacak sefere arldklar g rlyor 7. Ertesi yl ise Bayndrlar Rakka blgesine iskn olmak emrini almlardr8. Fakat onlar da ok gemeden yerletirildikleri yerden kamlar ise d e 9 yakalanp tekrar Rakkaya gnderilmilerdir. Bun dan sonra Rakka blgesinde kalan Bayndrlar Be-Dili, Cerid ve dier leri ile birlikte' Arab ve Krd airetlerine kar savamlardr. iirler de geen B a y n d r H a lid 1 0 , yukarda grdmz R s te m o lu H lid B e deil ise onun bir torunundan bakas olamaz.
Bayndrlar X I X . yzylda, Be-Dili ve Baraklar gibi Anteb bl gesine gelip burada kyler kurarak yerlemilerdir. Zamanmzda on lar be obaya ayrlmtr. Bunlardan eski beleri H lid B e in adn alm olan Halidli obas Suriyedeki oban-Beli kynde oturmakta dr. Bu Bayndrlar dedelerinin Sivastan Rakkaya srlm olduk larm hl unutmamlardr1 1 .

4.

Boz-Ok:

Bu blgede de bir Bayndr oyma yayorsa da bu oymak hak knda fazla bir bilgiye sahip deiliz. 5.
Tarsus:

Tarsus blgesinde yaayan ve kendilerine X IV .- X V I. yzyllarda Varsak denilen Trkmen topluluu b oy ad ile Kusun, Ula, K u -T emr, Gkelu ve Elvanlu gibi, bir takm teekkllere ayrlmt. Ad

geen teekkllerden Ula boyu yedi obadan meydana gelmitir ki, bunlardan biri de Bayndr obas idi. Bu Bayndrlar m daha 925 (1519) tarihinde krk obaca ayrld grlyor 12. Her biri mstakil ekinliklere sahip olan bu obacklarn vergi nfuslarnn toplam 828 dir. Bu, 5 ile arpld takdirde Bayndrlar n umum nfuslar hak knda 4140 tahmin rakam elde edilir.
6 C en giz 7 A hm ed 8 C en giz
9 A yn

O rh on lu , ayn eser, 38, haiye 47. R e fik , ayn eser, s. 84. O rh o n lu , ayn eser, s. 56.

eser , s.

10 A li

90, haiye 14. ahin, ayn eser, s. 19.

11 A li R z a , Cenup'ta Trkmen oymaklar , I, s. 47; A b d lk a d ir n a n , Gaziantep*de


Trkmenler , Halk Bilgisi Haberleri, say 102, s. 138.

12 F.

Sm er, ayn yaz , s. 320-321, 336-339.

317

6.

g-l:

II. B a y e z id devrinde Silifkey e bal Teke kynde 112 vergi evlik bir Bayndr oyma oturmakta i d i 1 3 . 7.
Te ke , Hamid, Mentee:

Bu blgelerdeki Yrkler arasnda Bayndr adn tayan baz kk oymaklara rastgeliniyor. Teke deki Bayndr adl oymaklardan 37 vergi nfuslusu Bayndr Elsz-Pr, 25 nfuslu olan ise Tl-Ba yndr eklinde zikrediliyor. Hamid sancandaki Bayndr adl 41 ver gi nfuslu oyman dier ad da II-Arslan dr. Mentee sancandaki Bayndr adl oymak ise Teke-Saru adl bir oymak ile birlikte yazlm tr. Bu sonuncusu Mentee deki byk Hor zum oymana tbi bulun makta id i1 4 .
Teke, Hamid ve Mentee de grdmz Bayndr adl bu kk oymaklarn adlarn ahslardan almalar da muhtemeldir. Bayndr adnn X V -X V I . yzyllarda ahs ad olarak kullanldna evvelce iaret edilmiti.

8.

Hazar-tesi

Trkmenleri:

Bayndrlar dan bir oymak da Gklen ulusu arasnda yaamakta idi. V m b e r y ye g re s, bu Bayndr oyma: Kalayc, Krk, Ya pa, Yadc, Keszir (?), Yasaalk-Treng gibi kollara ayrlyordu. imdi Bayndrlarm yurdu ran kesiminde bulunmaktadr 16. Bayndr boyunun Trk tarihindeki en mhim rol, Anadolun un fetih ve isknna katlmasndan sonra, A k - K o y u n l u devletini kur masdr. Bunun iin A k - K o y u n l u hnedanna Trk kaynaklarnda Baymdrlu Farsa eserlerde Baym driyye ad verilir. A k - K o y u n lu hnedan da B a y n d r - H a n n torunlar olmakla nyorlard. Bu hnedamn, A k - K o y u n l u devletinin son zamanlarnda hayli ka labalk olduu grlyor. Bunlarn mhim bir ksm hkmdarlk mcadelelerinde lmlerdir. Trkiye de, A k - K o y u n l u hnedan azasma mensup olanlardan bazlarnn nesli zamanmza kadar gel mitir.
13 Gsterilen yer. 14 F. Sm er, ayn ya z , s. 321, 339-340.

15 Travels in central A sia , s. 306. 16 M es ud R eyhan,


ayn eser , II,

s.

103.

318

T rk m e n s k e n d e r B e in szlerinden anlalyor ki, hane dan azasndan bir ksm da S a fe v le r zamannda ran da, yaam tr. S a f e v hkmdarlarnn bunlar sa brakm olmalarna hayret edilir. S a f e v devrindeki A k - K o y u n l u ailesine mensup olanlardan M^urad B e -i B a y m d r i y y e - i T r k m n ile M u h a m m ed Z a m an S u lt a n -i B a y n d r i y y e - i T r k m n tanyoruz. ah -A bb asn en itibarl hatunu bunlardan M u ra d B e in kz idi. M u h am m ed Z a m a n S u lta n a gelince, kendisi ve ailesi Yezdli olup iyi bir tahsil grd bildiriliyor. a h -A b b a s n yaknlarndan olan M u h a m m e d Z a m a n S u lta n 1015 (1606-1607) ylnda lm tr17.

17 Tarih-i lem r-yi Abbs, II, s. 611, 804, 1009.

319

X IV .

P E E N E K

Bu adda X . ve X I. yzyllarda Kara-Deniz in kuzeyinde ve Bal


kanlarda mhim siyas roller oynam bir Trk kavminin bulunduunu

biliyoruz. Bundan baka X I. yzylda Peenek adnda bir Ouz boyu da vard. K g a r l, Trk Peenek kavmi ile Ouz Peenek boyunu ay r ayr zikrediyor1 . Bu ad aynilii ancak iki ekilde izah edebilir: 1. Her iki teekkln ayn ad tamas sadece bir tesadftr. 2. Ouz Peenek boyu, Trk Peenek kavminin bir paras olup, Ouzlar m tbiiyyeti altna girmi ve zamanla Ouzlar m bir boyu ha line gelmitir. Fakat ne Kgarl da, ne de Reid ud-din deki htralarda bu ikinci ihtimale ait bir delil grlebiliyor ve bu b oy da Bayndr, epni ve avuldurlar gibi O u z -H a n n drdnc olu G k -H a n a ba lanyor. Peenek boyuna ait tahrir defterlerinde ancak 4 ky ad grlebildi ki2, bunlardan drd de, dier boylara ait pek ok yer adlar gibi, Ankara sancanda bulunmaktadr. Bu mnasebetle Ankara bl gesinde S e l u k lu fethinden beri ok youn bir Trkmen kmesinin yaam olduuna bir defa daha dikkati ekelim. X II. yzylda A n kara Trkmenleri nin n Horasan a , kadar gitmiti.
Ankara sancandaki Peenek kyleri Yaban-Ova, Murtaza-Ova ve Kasaba kazalarnda bulunmaktadr ki, bu kyler adlarn zaman mza kadar devam ettirmilerdir3. Bunlardan baka yine Ankaraya. bal erefli Ko-Hisar yaknndaki bir vdi de Peenek-z (Peenek vadisi) adn tayor. Yalnz imdi bu Peenek-z nde Y en i-le bal

(K ilisli, I, s. 404, Atalay, I, s. 488).

2 Cedvele bk. S Trkiye'ae


M eskn yerler klavuzu ,

s.

905.

320

Trkmenlerin kyleri bulunmaktadr. Zamanmzdaki Peenek yer adlarndan dier ikisi Mara m Elbistan kazasnda, drd de Konya blgesinde bulunmaktadr. Bunlardan baka Beenek adnda Aksaray (K on ya ) kazasnda bir iftliin, sparta blgesinde de iki yer adnn var olduunu biliyoruz4.

Fazla olarak Peene eklinde biri Su-ehri ne (S ivas), dieri de Emir-Daina. (A fy o n ) tbi iki ky grlmektedir ki5, bunlarn da bizim boydan geldiklerinde phe yoktur. Reid ud-din de Peenek boyunun adnn Biene eklinde yazldn biliyoruz. X V I. yzyldaki Peenek adl oymaklara gelince, bunlar Haleb Tarsus Var saklar ve At-ekenler arasnda bulunmak tadr.
Trkmenleri,

1.

Haleb

Trkmenleri:

K a n u n S le y m a n n ilk saltanat yllarnda bu topluluk ara snda yaayan Peenekler ayr ayr kethdalarn buyruunda olmak zere drt kola ayrlmlardr. Bunlardan S le y m a n K e t h d a ya tbi Peenek kolu 34 vergi evi, A h m e d , M u s ta fa ve A li kethda larn idaresindeki Peenek kollarnn da 57, 67 ve 109 vergi nfuslar vardr. Bu Peenekler her nekadar Haleb Trkmenlerinden iseler de yurdlar o zamanlar Mara a, imdi Adanaya. bal olan Hruniye kazasndaki Bayndr yresinde bulunuyordu. Bununla beraber on lara ait ekinliklerin Bulank (Bahe) ve gneyde Knk toprandaki Yarpuz a kadar uzand grlyor. Peenekler bu ekinliklerinde ift ilik yapmakta ve eltik (pirin) dahi ekmekte idiler. Bu ekinliklerin bahcalar unlardr: Kene Gne, Prnek (?), Sisca, Sakzck, Kuzu Deresi, Tekfur Burcu (Hudu danda), Tahca-ni, anak-Alan, Uacuk Pnar, Fndk, Byk Sakz, Incgez, Berkelik, Ovack Pnar, Gk-Pmar, Yarpuz, Hseyinler (Sarvand-Kaypak- kalesi yaknnda). Peenekler in Hzr-Hac, ah-Melik (teki ad Ali-Kethdalu, yukar daki Ahmed Kethdamn olu), Ekiz ve Yad-Bel kollar Hruniye nin kuzey dousundaki Hudu Da nda yaylamaktadr. Yalnz bu kol lardan Yad-Bel, ayn zamanda Hudu Dandaki Tekfur Burcu nda klayb yine orada yaylamaktadr. Dier taraftan ah-Melikin bir kolunun da Sarvand danda yaylad grlyor.
4 Trkiyede M eskn yerler klavuzu , s. 140; F. A ksu , sparta ili yer adlar, sparta , 1936, s. 37, 81. 5 Trkiye'de M eskun yerler klavuzu , ayn sahife.

321

1530-1540 yllar arasnda Peenekler in vergi nfuslar 473 e, 978 (1570) ylnda ise 722ye ykselmitir. Onlar bu son tarihte u kol lara ayrlmlard. Is-Haclu (82 vergi evi), Boyaclu (9 vergi nfuslu), Ekizler (97 vergi nfuslu) Piri-Bel (142 vergi nfuslu), ah-Meliklu (31 vergi nfuslu), Hbillu (3 vergi nfuslu) Ekz (5 vergi nfuslu), dier Boyaclu (7 vergi nfuslu), Sipahiler (39 vergi nfuslu). Bunlar dan 9 vergi nfuslu Boyaclu, Gvercinlikte (Elbistan a bal) yerle mitir. Peenekler in zamanla yeni kethdalarnn adlarn aldklar grlyor. 993 (1585) ylnda Mara ve Gvercinlik kadlarna yazlan bir hkm de6 Peenek tifesinden S e y y id G a z i ve K a n lu M e h m e d in yol kesici olup yine Peenek tifesinden H a a n A li F a k ih i ldr dkleri, ayn taifeden K a r a A h m e d olu M u s ta fa nn da S e y y id V a k k a s n evini bast yazlarak bunlarn yakalanp muhakemele rinin yaplmas emrediliyor. Bu Peenekler yukarda Gvercinlikte yerletirildiklerini sylediimiz Peenekler dir. S u lta n b r a h im devrinde (1639-1648) yine Haleb Trkmenleri ne bal olan Peenekler G e b e o lu A li B e in idaresinde olmak zere, be oba halinde idiler: Berayirlu (40 vergi nfuslu), Ekizler (13 vergi nfuslu), Hzr-Haclu (29 vergi nfuslu), Hamudlu (12 vergi nfuslu), Bayrlu (13 vergi nfuslu ) 1. u son durum Peenekler den ounun tamamiyle yerlemi olduunu veya tahrire girmediini gs teriyor. Bunlar nereye yerletiler? Bu sualin cevabn vermek iin Peenekler in yaylak yurdlarnda (Hudu Da nda) ve Gvercinlik yre sinde aratrma yapmak lzmdr. Mamafih onlardan mhim bir ks mn, bahsedilen yaylaklarda yerlemi olduklar kesin bir ekilde sy lenebilir. Peenekler in Bayndr daki klak yurdlar bugn de Pee nek adn tayorsa da orada ancak Tecirliler e mensup kyller grle biliyor. 2.
Tarsus:

Bu blgedeki Peenek varl ok ehemmiyetsiz olup, ancak 9 ver gi evinden mteekkildir. Bu Peenekler Tarsusun byk boylarndan Ku-Tem r boyu obalar arasnda bulunuyor. Bu husus bu iki teek kl arasnda kabilev bir mnasebetin mevcudiyetini ifade edebilir8.
6 Mhimme defteri, nr, L X , s. 54. 7 F. S m er, Bayndr , Peenek ve Yregirle\ s. 327-328. 8 F. Sm er, ayn ya z , 328.

322

3.

At-eken:

Sonuncu Peenek varl da A t- ekerler arasnda grlyor. I. S elim devrinde Akehirin dousundaki Turgut kazasnda yaayan bu Peenek oymann vergi nfusu 34 id i9. Bu Peenek oymann kala balk bir Peenek varlnn kalnts olduu anlalyor. nk, yine Turgut kazasnda Peenek adl bir ky olduu gibi, bu kazaya yakn yrelerde de jyn adda baz yer adlar vardr.

9 F.

Sm er, ayn yaz, s. 328.

323

XV.

A V U L D U R
(avundur)

Bu boyun ad X V I. yzylda Anadoluda, umumiyetle avundur eklinde syleniyor. Bunun yannda kelimenin eski ekli ile (yani a vuldur) birok kyler olduu gibi, avdur eklinde de baz kylere rastgelinmektedir. Mezkr yzylda bu adlarda Anadolu da 21 yer ad grlebiliyor 1.
Danimend-nme d e 2 D a n i m e n d G a z inin silh arkadalarn dan a v u ld u r aka adl bir emirden bahsediliyor. Z h ir - i N iab u r nin3 Seluklu tarihinde, Anadoluy u fetheden S u lta n A lp -A r s la n m kumandanlar arasnda E m r a v u ld u r ad da geiyor3. Bu mellife gre, E m r a v u ld u r , A r tu k , S a ltu k , M e n g c k ve D a n i m e n d ile Malazgird savanda bulunmu ve Anadoluda Mara ile Sarus (Sarz) blgelerini fethetmitir. Bu kaytlara dayanarak a vuldur boyuna mensup aka adl bir bein Anadolunun fethinde m him bir rol oynam olduunu kabul edebiliriz. Hatt, mezkr eserler de ondan bahsedilmesi a v u ld u r ak ann ad unutulmayan nl belerden biri olduunu gsteriyor.

Bununla beraber avuldurlar, bizim Ouz boylarna ait yer ad lar cedvelinde 18. srada yer aldklar gibi, yine Anadolu da onlara mensup kalabalk nfuslu oymaklar da grlemiyor. Bu husus bu boya mensup mhim bir kolun batya g etmiyerek Manglak yarmada snda kalm olmas ile de izah edilebilir.
1 Cedvele bk. 2 Danimcmi-ndme, Millet ktb., A li E m ir > nr, 571, s. 17, 18; li , M irkad ul-cihd, ayn
ktphane , Reid E fendi, nr. 678, 17 b, 22 b.

3 Z ikr-i iarih-i l-i Seluk, s. 33, 39.

324

X V I. yzylda bu boya mensup bir oymak Boz-Ulus arasnda grlmektedir. Bundan baka ayn adda ok kk bir oymak da o rum sancanda yaamaktadr.
1. B o z - U l u s :

Defterlerde ad avundur imls ile yazlan bu oymak II. S elim devrinde iki kola ayrlmtr. D u y a r K e t h d a ya bal birinci a vundur kolu 174 vergi nfuslu, P ir A h m e d K e t h d a nm idaresin deki ikinci kol da 50 vergi evli id i4. Bundan baka Boz-Ulus un byk oymaklarndan biri olan Oul-Belu obalar arasnda da avundur adl bir oba vardr. Bu obann adn, kethdas V e linin babas avundur dan ald anlalyor. Mamafih bu husus Oul-Belu oymann a vundur boyu ile kablev bir rabtas olduunu gsterebilir. 2.
orum:

orum da yaayan kk avundur oymana gelince bu oyman Osmanck kazasna bal Aka-Su kynde yerletii grlyor*. Bu avundur oyma ile birlikte ayn kyde oturan Adil ve Hbil adl oy maklarn da bu avundur oyma ile akraba olmalar mmkndr.

Ayn yzylda Mentee blgesindeki Kyceiz kazasnda andr adl kk bir oymak da vardr. Fakat bu ismin avundurdan gelip gelemiyeceini bilemiyorum. 3.
Hazar-tesi Trkmenleri:

Yukarda kalabalk bir avuldur kolunun Manglak yarmada snda kaldn sylemitik. E b l G a z iye g re6 a h -M e lik in l drlmesinden sonra Ouzlar arasnda kavgalar olmu ve bunun so nucunda onlardan bir kme K lk (j-L), K a z a n ve K a r a m a n b e le r in balnda Manglaka gitmitir. Bu kme arasnda her boydan oymaklar vard. Fakat ou (kpregi) Eymur, Der, dir, avuldur, Karkn, Salur dan idi. Birinci Blmde Sir-Derya boylarndaki Ouz elinden bahseder ken X . yzyln balarnda yine bir karde kavgas yznden Ouzlar dan bir kmenin o zamana kadar gayr-i meskn, ssz bir yer olan Si yah-Kh (Manglak) yarmadasna g ederek orada yurd tuttuu
4 F. S m er, Anadoluda -Oklu Ouz boylarna mensup teekkller , s. 439. 5 Gsterilen yer. 6 ecere-i Terkime , s. 61.

325

sylenmiti. Bu vaka E b l-G a z inin anlatt rivayetin esas ola bilir.


Manglak,tki avuldurlar a son asrlarda avdur denilmekte dir. Bunlann dier Trkmen boylarna mensup kollar ile birlikte Manglak ta rahat bir hayat srmedikleri grlyor. X V I. yzylda yarm ada Mangtlar tarafndan istil edildi ve kalabahk Salur boyu oradan karld. Daha sonra buras Kalmuklarm hcumuna urad. Kalmuklar avdur, dir ve Soynaclar m bir bln Kuzey-K afkasya ya gtrdler. Bunlar orada varlklarn zamanmza kadar devam ettir milerdir. Manglakta kalan avdur, dir ve dier oymaklara men sup kollar' ise X I X . yzylda Kazaklar tarafndan buradan karldlar 7. 1863 ylnda avuldurlar, Aral glnn gney kys ile Kara-Boaz arasnda oturuyorlard. O zaman 12 000 adr tahmin edilen avdurlar u obalardan meydana gelmiti: Abdal, dir, Esenlu, Kara-avdur, Bozacu, Buruncuk, eyh 8.

7 B a r th o ld , A history o f the Trkman people , s. 137, 157-159; ayn mellif, Manglak, . A., VII, s. 283-284. 8 V m b ery , Travels in cenlral A sia , s. 303.

326

X V I.

E P N I
epni, Avar gibi, ad zamanmza kadar gelmi bir boydur. Vilyet-nmeye gre1 Kr-ehirin Suluca Kara-Hyk kyne gelen H a c B e k t a - Y e li nin ilk mridleri epni den idiler. Bu husus

ayn zamanda bu boyun mensuplarndan mhim bir ksmnn niin Kzl-Ba olduunu da izah edebilir. epniler in mhim bir ksm her halde 1240 daki Baba shak Trkmenleri nin isyanna katlmtr. Onlardan mhim bir kmenin 1277 ylnda Sinop yresinde yaa d grlyor. Ayn ylda epni Trkleri Sinop ehrine denizden hcum eden Trabzon Rum imparatorunu malp ederek ehrin onun eline gemesini nlemilerdir2. epniler in bu tarihten sonra, Canit ( Canik) denilen Samsun un dousundan Giresun yresine kadar uza nan sk ormanlk blgeye girerek oray yava yava fethettikleri an lalyor. X IV . yzyln ortalarnda bugnk Ordu vilyetine B a y r a m -o lu H a c -E m r adl bir Trk beinin hkim bulunduunu gryoruz. H a c - E m r 1358 ylnda kalabalk bir asker ile Trabzon un batsndaki Makaya gelerek bu blgede yama ve tahriblerde bulun duktan sonra bol ganimet (doyumluk) ile lkesine dnmt3. Bugn Ordunun merkez kylerinden Bayraml eskiden yrenin merkezi olup, bu ad ayn zamanda btn yreyi de ifade ediyordu. Bayraml ad H a c -E m r B e in babas B a y r a m dan gelmi olabilir.
1 Hazrlayan A b d lb a k i G lp n a rl, s. 26.

2 l b n B ib , el-evmir ul-aliyye, tp k b a sm , s. 729; H ou tsm a yay., Leyden , 1902, IV, s. 399. 3 M ich e l P a n a re te s , Chronique de Trebisonde, L eb ea u , Histoire du Bas-Em pire, X X . cilde ilve, s. 494-495.

327

Ayn ylda Trabzon imparatoru, I l a c - E m r in aknlarn nle mek iin dier Trk belerine yapt gibi, kzn onunla evlendirdi4. A le k s is daba sonra (1381 de) bir kzn da Niksar bei T a e u d - d in e vermi ve bylece Trk beini kendisine gveyi edinmiti. H a c E m r 1361 ylnda Trabzon imparatorlarnn elinde olan Giresuna bir hcumda bulunmutu3 . 1380 ylnda ise Trabzon Rum imparatorunun epniler zerine yrdn gryoruz. Trabzon vekyinmecisi Pan a r e te s e gre6, mparator 1000 kiilik bir yaya kuvvetini Tirebolu ehrine gnderdikten sonra atllar ile de kendisi hareket etmitir. mpa rator Philabonite rma yatan takibederek Cfeimasiaey e dek epnileri kovalam ve yurdlarn yakp ykm, ayrca epniler in zap tettii baz hafif gemileri de kurtarmt. mparator bundan sonra Sthlabopiastis denilen yere gelmiti. Tireboluya, gnderilmi olan yayalara gelince, onlar Cotzanta ya kadar her yeri yakp ykmlard. Fakat d nerken epniler tarafndan kovalandlar 7. Panaretes in bu szleri, bat dan Tireboluya kadar ky blgesi ile bu ky blgesinin gneyindeki topraklarn epniler in elinde bulunduunu gsteriyor. H a c -E m r B e in lm zerine yerine olu S le y m a n B e geti. S le y m a n B e 798 veya 799 da (1396-1397) Giresun ehrini zaptetti8. 1404 ylnda T im u r a giden spanyol elisi C l a v i jo 9 Ordu ve Giresunun, 10 000 kiilik bir orduya sahib, H a c -E m r in elinde oldu unu syler. Anlalaca zere bu belik Canik blgesinin fethinde mhim bir rol oynam ve H a c - E m r ailesinin buyruunda bulunan Trkler de bu blgedeki Trk halkann esasm tekil etmilerdir. Bunlar ara snda epnilerin ehemmiyetli bir yer tuttuklar, yukarda kaydedilen olaylardan anlalyor. Esasen Canik halkndan bir ksmn epniler in tekil ettii X V I. yzyla ait vesikalardan anlald gibi, Trabzon un gney ve batsndaki yrenin de epniler ile meskn bulunduunu biliyoruz.
4 A y n eser, s. 495. 5 A y n eser, s. 496. 6 Metinde: les Tzapnides (s. 504). Le B ea u bunun Lazk blgesi balknn ismi olduunu sylyorsa da (ayn sabife, haiye 2), biz bunun epni adndan baka bir ey olmad fikrin deyiz. 7 S. 504-505. 8 Bezm u rezm , s. 529-530. 9 Embajada Tamorln , s. 73.

328

Birinci Blmde de spylendii gibi, Ispanyol elisi C la v ijo 1 0 Trab


zondan Erzincana gelirken yolda epnilere ait bir kale grmt. epniler den bir blk U zu n H a a n B e zamannda A k - K o y u n lu hizmetine girmitir. Bu epniler in banda I I - A ld B e bu lunuyordu. Haan B e in 873 (1468-1469) ylnda Bidlis in fethine gnderdii emirler arasnda l - A l d B e de va rd 1 1 . I l - A l d B e in dirliinin Dou-Anadolu da olduu anlalyor. 883 (1478) ylnda Y a k u b B e U zu n H a a n B e in lmnden sonra A k -K o y u n lu tahtna geen aabei S u lta n H a lilin zerine yrd zaman IIA ld B e de ona katlmt. ki karde H oy yaknnda birbirlerine yaklatklarnda Y a k u b B e maiyyetindeki emirlerden B a y n d r B e , I s fe n d iy a r o lu K z l A h m e d B e ile l - A l d B e i sava n yaplaca yeri semee memur etm iti1 2 . l - A l d B e epnileri nin Trabzon blgesi epnileri nden olmalar en kuvvetli ihtimaldir. A k - K o y u n l u l a r n halefleri S a fe v le r in hizmetinde de epniler vard ki, bundan aada ayrca bahsedilecektir.

X V I. yzylda Anadolu da epniler e ait 43 yer ad grlebilmitir. Bunlara gre epniler bizim cetvelde 9. srada yer almlardr13. Bu yer adlarndan biri orum,d a bulunan bir yreye (nahiye) veril mitir. Ayn yzylda bu boya mensup oymaklar da unlardr: 1. Ha l e b K anun
Trkmenleri:

S le y m a n n

hkmdarlnn ilk

yllarnda

Haleb

Trkmenleri arasnda kola ayrlm, bir epni oyma grlmekte

dir. Bunlardan 53 vergi evi olan birinci kol Anteb in kuzey dousundaki Rum-Kale yresinde oturuyor, D o n r u l (T u r u l) K e t h d a nn idaresindeki ikinci kol da Antakyann kuzeyindeki Gndzl kazasnda, nfusu en az olan nc kol ise douda bir yerde yayordu. 978 (1570) tarihinde yine kol halinde olan epniler in nfuslar ok artm bu lunuyor. K a n u n devrinin ilk yllarnda 53 vergi evi olan birinci kol bu ylda 397 vergi nfusuna ykselmitir. kinci ve nc epni kol larnn ise 29 ve 16 vergi nfuslar vardr. Bu iki kolun Bam -Kzdlu yahut Batn-Kzdlu epni adiyle anldklar grlyor.
10 S. 83. 11 Diyrbekriyye , s. 543. 12 F a zlullab. b. R z b ih a n , Tarih-i lem ; r-yi E m ini , Fatih ktp. nr. 4431, 71 b, 78 b, ngilizce tercmesi V. M in o rsk y , Persia in a.d. 1478-1490, s. 32-35. 13 Cedvel bk.

329

yzyln ortalarna doru epniler in ana kolu yine RunS u lta n b r a h im devrinde D e n iz K e t h d a tarafndan idare edilen epniler Rum -Kale yresinde Kasabalar, Korkmazlu, Sarlu, Karalar, Kseler ve uayyiblu adndaki obalara ayrlmlardr. Bam-Kzdlu adn tayan dier iki kolun ise o devirde Adana, A ydn ve Saru-Han vilyetlerinde yaad bildiri liyor 1 4 .
Kale yresinde skin bulunuyordu. epnilerin 1687-1689 yllarnda Pazarck ve Keferdiz yrelerini yamaladklar grlyor )5. Bu yllarda Rum-Kale de yaayan epni ler Oturak epni olarak anlmlardr. Bunlar 1101 (1690) ylnda Avusturya seferine arldlar. 20 atl ile sefere katlacak olan epniler in banda H a c M a h m u d , R d if, A li P a a -O lu , S m i ve D e r -O lu adl kethdalar bulunuyordu16.

X V II.

Ertesi yl epniler, Rakka blgesine yerlemeleri emredilen oy maklar arasnda grlyor. Bunlar birbirinden ayr iki oymak idiler. Bu iki epni oymandan biri imdi megul olduumuz, Haleb Trk menleri arasndaki epni oym adr11. Ancak bu oymak Rum-Kale yresindeki Oturak epniler mi, yoksa onlarn yerlememi bir kolumudur, bilinemiyor. Bu epniler en sonunda R um -K alede yerlemi ler ve adlarn bugne kadar muhafaza etmilerdir. Dier epni oymann ise Ankara mn Keskin kazasnda yaayan
Boz-Ulus kmesine bal olduu grlyor1 8 . Rakka iskn ile ilgili

vesikalarda ad geen Kan-Tem ir (Tem r) epnisi ite bu, Boz-Ulus a . bal ikinci oymaktr. Rakka blgesinde yerletirilen Kantemir epnileri dier baz oymaklar ile beraber iki defa katlar1 9; ikinci kala rnda Turgutlu ve Bergama taraflarna gitmilerdi ki (1141=1728 y lnda), oradan bir daha srgn yerlerine dnmediler. Bu suretle X V II. yzylda batya gelen Bam-Kzdlu epnileri ile yine oraya X V III. yzylda gelen Kantemir epnileri bugn Balkesir20, zmir (Berga
14 F. Sm er, Anadolu'da -Oklu Ouz boylarna mensup teekkller , s. 443 445, 482483. 15 C en giz 16 A h m ed 18 C en giz O rlon lu ,
ayn

eser,

s.

40.

R e fik , ayn eser, s. 95. O rh o n lu , ayn eser, s. 57, 60. s m a il K a d o lu , Balkesir9 de

17 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 96; C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 56. 19 A h m ed R e fik , ayn eser , s. 135, 171-172; C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 93. 20 Balkesir blgesindeki epni kyleri hakknda: 65, 129-130, 149-151.
epniler , Balkesir , 1935, s. 22-23; K a m il Su, Balkesir ve civarnda Yrk ve Trkmenler , s.

330

ma) , M a nisa 2 1 ve A y d n 2 2 vilyetlerinde yerlemi bir halde bulunan epnilerden bakas deillerdir. X V I. yzyldan nce ad geen vil yetlerde epni adl hi bir teekkl yaamyordu.

2.

Ulu-Yrk:

Ulu-Yrk topluluunun ihtimal ark- Pre kolu arasnda yaa yan epni oyma ,926 (1520) tarihinde 17 klakta skin bulunuyordu. epniler bu klaklarnda iftilik yapmakta idiler; vergi nfuslarnn da 432 olduu grlyor. 982 (1574-1575) tarihinde epnilerin vergi nfuslar 4 mislinden fazla bir art kaydederek 1884 e ykselmitir. Bu zamanda onlarn 32 klaklar vard23.

3.

Trabzon

Blgesi

epnileri:

Osmanl corafyaclarndan M e h m e d k n X V I. yzyln sonlarnda yazd Menzir ul-evlim adl eserinde Trabzon yresinde yaayan Trk halkndan ehemmiyetli bir ksmn epniler den mey dana geldii, yrenin bat ve gney taraflarndaki dalarn da epni dalar adm tad yolunda bir kaydn bulunduu malmdur24. Tah rir defterlerinde bu epnilerle ilgili mhim kaytlar elde edilmektedir. I. S e lim devrine ait (921 = 1515-1516 tarihli) bir defterde ep-

nilerin youn bir ekilde yaadklar yer, vilyet-i epni ad ile ayr

bir dar yre olarak gsterilmitir. Bu yrenin, defterdeki yer adlarndan, balca Giresun, Torul ve Grele arasndaki saha olduu anlalyor. Bilhassa Krtn kazas tamamen epniler ile meskndu. Bununla beraber epniler Trabzon-Torul-Vafk- Kebir arasndaki sahada da yaamaktadrlar. epni yresinde Ozgur, Kaya-D ibi, Kurtulmu, Y enice-Hisar, Seyyid, andarlu, A ln -Y u m a, Engezl, Firuzlu, Halkalu, Yakalkan, Kilise, Kul-ukuru, aban, Dikmeci, Sarban, Yamurca, Emrl, Uzun-Dere, Kara-Gnc, Mrsell, Tana-Deresi, Derel, A k -

Yuma, Karnca gibi byk bir ksm trke adlar tayan kalabalk

nfuslu kyler grlmektedir. Buradaki epniler tamamiyle topraa balanmlardr. Hristiyanlar ise sahil ehirlerinde oturuyorlar. ep ni yresi de timar sistemine tbi olup dirlikler de umumiyetle epni belerine verilmitir. Mesel Busatlu (her halde Eb-Saidlu dan) adl
21 Bunlar Manisa* nin merkez kazasna bal M uradiye , Harmandal, Tirke kyleri ile
Turgutlu'nun Hamza-Baba, Bekda , Gk-Gedik ve Zeamet kyleridir.

22 Bunlar Ske'ye bal, Sofular , Terziler , Helvaclar ky ile Tire nin ayrlar kydr. 23 F. S m er, ayn ya s , s. 447, 484-485. 24 M eh m ed A k , M enzir ul-evlim , Nurosmaniye k t b nr. 3426, 229 a.

331

hir zeamet epni belerinden M e h m e d B e o lu A li Y r B e in tasarrufunda idi. M eh m ed B e in H a lil, A li H an , H im m e t ve N a su h adl oullar da timar sahibi idiler. Yine epni belerinden A y d n B e o lu b r a h im , M e h m ed B e o lu H b il, P ir B e o lu B u s a d da timara tasarruf ediyorlard. Defterde timar sahibi daha birok epni belerinin ad gemektedir. Bu epni belerinin yannda, bilhassa eski zamanlarda din ve tarikat adamlarnn bulun duu grlyor. Mezkr defterde Y a k u b H a lfe adl bir tarikat ada mnn cmi, zviye ve sarp yerlerde kprler yaptrm ell-i velyet ve shib-i kermet bir kimse olduu ve epni belerinden S le y m a n B e in nn yaptrd cmi ve ailesi iin drt para ky vakfettii yazlyor. S le y m a n H a lfe adl dier bir epni tarikat adamnn da sarp bir boazda kpr yaptrm olduu ayn defterde kaydedili yor. Yine epnilere. mensup baz ahslarn da Giresun, Ordu ve Tire bolu cmilerinde imamlk, hatiplik ve czhanlk vazifelerinde bulun duklar anlalyor. Trabzon un dousunda bulunan yerlerdeki dirlikr lerden bazlarnn da epnilerin elinde olduu grlyor 25. Bu epniler in pek mhim bir ksm ii idiler. Bunun bir sonucu olarak da S a fe v hkmdarlarna bal bulunuyorlard. 973 (1565) tarihli Trabzon sanca beine yazlan bir hkm de 26 yukar Cnible (yani ranla) mnasebette bulunanlarn gizlice tutulup gnderilmesi isteniyordu. phesiz S a fe v le r in mridleri arasnda bu epniler den de epeyce adam vard. Yine K a n u n devrinde Dou-Anadoluda., hatt Irak taki kale lerde gnll gediinde vazife gren epeyce epni bulunduu anla lyor. Bunlarn ou Trabzon ve Canik epnileri nden idi. Bu epnilerin bazlar ran harplerinde S a f e v le r iin casusluk yaptklarndan ve hatt okluk bulunduklar Erci kalesini dmana teslim etmek su reti ile hiyanet ettiklerinden, 976 (1568) ylnda Van belerbeiine hkm gnderilerek Van, Erci, Ahlat ve Bidlis kalelerinde, bir adam kalmamak zere, btn epniler in karlmas emredilmitir 21. Ayrca 994 (1585)de Anadoludaki btn belerbeiler ile am, Badad ve Revan belerbeiliklerine hkmler gnderilerek epni, Tat ve KzlBalar a . dirlik verilmemesi yazlmtr28. 975 (1567) ylnda Bayburd alaybeisinin de epniler den olduunu biliyoruz 29.
25 Trabzon sanca defteri, Babakanlk ArivU nr. 52, 313 b ve devam. 26 M himm e defteri, nr. V. s. 513. 27 M himme defteri, nr. V II, s. 757, 832. 28 Mhimme
defteri,

nr.

LX, V. s.

s.

130. 291.

29 Mhimme defteri , nr.

332

4.

Dulkadrl:

Dulkadrl Ulusu arasndaki epni varl ehemmiyetsiz olup, 34 vergi nfuslu kk bir oymaktr. Ayn blgede bu adda bir de ka le vard.

5.

Boz-Ok:

X V I. yzylda kk (42 vergi evi) bir epni oyma da Boz-Ok ta yayordu. Ayn blgede epni adl bir ky de grlmektedir ki, bu ky Kzl-Koca boy beisi s a B e in yurtlarndan biri id i30. X V III. yzylda Y en i-l teekklleri arasnda grlen Dil-epni adl bir oym an3 1 eskiden hangi topluluk arasnda bulunduu bizce mehuldur.
6. Adana:

925 (1519) ylnda Adana nin Sar-am yresinde kk bir epni oyma yaamaktadr32. 7. A t - e k e n :
At-ekenler arasnda, E ski-l ve Turgut yrelerinde de bu boya mensup baz oymaklarn yaad grlyor.

I.

S e lim devrinde E sk i-l deki epniler in mhim bir ksm a

nak, Dzm, Ark-Ard, Girmasun, Elgen-Arg ve A li-H an Arg adl

kylerde yerlemi bir halde bulunuyor. O zaman bunlardan ancak 27 vergi evli bir obann eski yaayn devam ettirdii grlyor. Bu oba Bezirci ve Kar Ta ekinliklerine sahib idi. III. M u rad devrinde (1574-1595) de bu oba hl eski yaayn brakmamt.
Turgud yresindeki epni oymana gelince, bu oymak I. S e lim devrinde 44 vergi evine sahip idi. Bayrca -K u yu , ukur-Hisar ve D u rakl adl ekinliklerin bu oyman yurdu olduu kaydediliyor. Bu ekin liklerden Bayrca-Kuyu X V I. yzyln sonlarna doru bir ky haline gelmitir.

Yine bu zamanda yukardaki oymaktan ayr mhim bir epni oyma grlmektedir. Bu oymak Turgut kazasndan ifraz edilmi
30 F. 32 F. Sm er, ayn y a z , s. 446, 484. R e fik ,
ayn eser ,

31 A h m e d

s.

121.

Sm er, ayn ya z , s. 445, 483,

333

Mahmudlar adl yredeki Abbas, blis ( ?)-Hisar, Pazarck ve Susuzca kylerinde oturmaktadr 3 -\

8.

Ko-Hisar

(erefli):

Bugn Ankaraya bal Ko-Hisar kazasnda X V I. yzyln ba larnda yaayan oymaklarn bazlar -l den, bazlar da Adana bl gesinden gelmilerdir. Bunlardan biri de Run-Gu ( Urun-Gu) oy ma olup, Adana7 nn Saru-am yresinden geldii anlalyor. te bu oymak arasnda 133 vergi nfuslu bir epni teekkl grlmek tedir 34. Biraz yukarda Adana nn Saru-am yresinde kk bir ep ni oymanin yaad sylenmiti. 9. H a m i d : Yine X V I. yzylda Hamid sancann Gl-Hisar kazasnda da 70 vergi nfuslu bu adda bir oymak yaamakta id i3 5 . 10.
orum:

X V I. yzylda orum a bal Alp-Ouz adl bir kyde epni-z adl bir cemat, yani bir oymak grlmektedir3e. Bu ok kk cematin adn epni-z ( epni vdisi) adl bir yerden alm olmas muhte meldir. te Trkiye deki epnilere, dir elde edilebilen bilgiler bunlar dan ibarettir. Gerek yer adlar, gerek bu oymaklar epilerin en kala balk Ous boylarndan biri olduunu ve onlarn Trkiye nin fetih ve isknnda birinci derecede rol oynam boylar arasnda saylabilecei ni gstermektedir. 11.
ran epnileri:

Yukarda l - A l d B e in buyruunda A k - K o y u n l u hizme tinde bulunan epniler den bahsedilmiti. A k - K o y u n l u l a r n ha lefi olan S a f e v le r in dayand Trk teekklleri arasnda da ep niler grlmektedir. Ancak bunlar kalabalk olmayp ikinci derecedeki oymaklar arasnda saylabilir. T a h m a s b devrinde korucular, yani S a fe v hassa askeri arasn da epniler de bulunmakta id i37. Yine T a h m a s b ' ilk hkmdarlk
33 F. 34 F. Sm er, ayn ya z , s. 442-443, 480-482. S m er, ayn ya z , s. 443, 481.

35 Hamid sanca defleri , Babakanlk A rivi , nr. 121, 155 a. 36 orum sanca defteri, nr. 444, 38 a-b. 37 H a s a n -i R u m lu , s. 316.

334

yllarnda epniler*den M a k su d B e i tanyoruz3 8 . R u m lu H aan B e 953 (1546) ylnda Grcistana , yaplan bir sefere ep n i korucu larnn ba a h -K u lu ile bizzat kendisinin yaptklar bir baskn anlatmaktadr3 9 . Yine epnilere mensup ah A li S u lta n adnda bir b e in 955 (1548) ylnda Van hkimi bulunduunu ve K a n u n ni burayj kuatmas zerine ehri ona teslim ettiini ayn melliften reniyoruz40. Yine bu hkmdar devrinde epniler den S le y m a n e l e b i Urmiye hkimi idi. S le y m a n e le b i ayn ylda (955) K r distan zerine yapt bir aknda baarszla uram ve kendisi de Krdler tarafndan ldrlmtr41. Kara-Ba belerbeisi K a a r Z i y a d - o l u a h -V e r d i S u lta n ile Grc belerinden birisi arasnda 963 (1556)de yaplan bir vurumada ep n i M u h a m m e d B e de bulunmu ve yararlk gstermitir4 2. ah T a h m a s b n lmnden sonra tahta geirilecek hkmdar hususunda emirler arasnda kan ihtilf ve mnazaada yine epnilere mensup C ell A li ahn da ad gemektedir43. ah A b b a s devrinde epniler den U u r lu S u lta n ile M u rad H a n S u lta n tanyoruz. U u rlu S u lta n 1014 (1605-1606) ylnda Fmen hkimi id i44. M u ra d H a n S u lt a n a gelince, o 1017 (16081609) ylnda Urmiye kalesinin zaptna memur edilen beler arasnda grlmektedir45. S a fe v hizmetindeki epniler buraya Anadolu dan gelmilerdir. Bunlarn mhim bir ksmnn Trabzon epniler inden olduunu da syliyelim.

38 A y n
40 A y n

eser, s. eser, s.

119. 330.

39 A y n eset\ s. 316. 41 A y n ese r, s. 339. 42 A y n eser, s. 393; Tarih-i lem r-y Abbas, I, s. 88. 43 A y n eser, s. 476. 44 Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 514. 45 A y n eser, s 797.

335

Mahmudlar adl yredeki Abbas, blis ( ?)-Hisar , Pazarck ve Susuzca kylerinde oturmaktadr33.

8.

Ko-Hisar

(erefli):

Bugn Ankaraya bal Ko-Hisar kazasnda X V I. yzyln ba larnda yaayan oymaklarn bazlar -l den, bazlar da Adana bl gesinden gelmilerdir. Bunlardan biri de Run-Gu ( Urun-Gu) oy ma olup, Adana n Saru-am yresinden geldii anlalyor. te bu oymak arasnda 133 vergi nfuslu bir epni teekkl grlmek tedir 34. Biraz yukarda Adana nin Saru-am yresinde kk bir ep ni oymann yaad sylenmiti. 9. H a m i d : Yine X V I. yzydda Hamid sancann Gl-Hisar kazasnda da 70 vergi nfuslu bu adda bir oymak yaamakta id i3 S . 10.
orum:

X V I. yzylda or um& bal Alp-Ouz adl bir kyde epni-z adl bir cemat, yani bir oymak grlmektedir36. Bu ok kk cematin, adn epni-z ( epni vadisi) adl bir yerden alm olmas muhte meldir. te Trkiye deki epniler e dir elde edilebilen bilgiler bunlar dan ibarettir. Gerek yer adlar, gerek bu oymaklar epnilerin en kala balk Ouz boylarndan biri olduunu ve onlarn Trkiyenin fetih ve isknnda birinci derecede rol oynam boylar arasnda saylabilecei ni gstermektedir. 11.
ran epnileri:

Yukarda l - A l d B e in buyruunda A k - K o y u n l u hizme tinde bulunan epniler den bahsedilmiti. A k - K o y u n l u l a r n ha lefi olan S a f e v le r in dayand Trk teekklleri arasnda da ep niler grlmektedir. Ancak bunlar kalabalk olmayp ikinci derecedeki oymaklar arasnda saylabilir. T a h m a s b devrinde korucular, yani S a fe v hassa askeri arasn da epniler de bulunmakta id i3 7 . Yine T a h m a s b m ilk hkmdarlk
33 F. 34 F. S m er, S m er, ayn y a z , s. 442-443, 480-482. 481.

ayn ya z , s. 443,

35 Hamid sanca defleri, Babakanlk A rivi , nr. 121, 155 a, 36 orum sanca defteri, nr. 444, 38 a-b. 37 H a s a n - i R u m lu , s. 316.

334

yllarnda epniler den M a k su d B e i tanyoruz38. R u m lu H a a n B e 953 (1546) ylnda Grcistana , yaplan bir sefere ep n i korucu larnn ba a b -K u lu ile bizzat kendisinin yaptklar bir baskm anlatmaktadr3 9 . Yine epnilere mensup ah A li S u lta n adnda bir b e in 955 (1548) ylnda Van hkimi bulunduunu ve K a n u n nin burayj kuatmas zerine ehri ona teslim ettiini ayn melliften reniyoruz40. Yine bu hkmdar devrinde epnilerden S le y m a n e le b i Urmiye kimi idi. S le y m a n e le b i ayn ylda (955) K rdistan zerine yapt bir aknda baarszla uram ve kendisi de Krdler tarafndan ldrlmtr41. Kara-Ba bele-beisi K a a r Z i y a d - o l u a h -V e r d i S u lta n ile Grc belerinden birisi arasnda 963 (1556) de yaplan bir vurumada e p n i M u h a m m e d B e de bulunmu ve yararlk gstermitir42. ah T a h m a s b m lmnden sonra tahta geirilecek hkmdar hususunda emirler arasnda kan ihtilf ve mnazaada yine epniler e mensup C ell A li ahn da ad gemektedir43. ah A b b a s devrinde epniler den U u rlu S u lta n ile M u ra d H a n S u lta n tanyoruz. U u r lu S u lta n 1014 (1605-1606) yhnda Fmen hkimi id i44. M u ra d H a n S u lt a n a gelince, o 1017 (16081609) ylnda Urmiye kalesinin zaptna memur edilen beler arasnda grlmektedir45. S a fe v hizmetindeki epniler buraya Anadolu dan gelmilerdir. Bunlarn mhim bir ksmnn Trabzon epnilerinden olduunu da syliyelim.

38 A y n 39 A y n 40 A y n

eser , s. eser , s. eser , s.

119. 316. 330.

41 A y n eser, s. 339. 42 A y n eser, s. 393; Tarih-i lem r-y Abbas , I, s. 88. 43 A y n eser, s. 476. 44 Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 514. 45 A y n eser, s 797.

335

X V II.

S A L U R
Ouzlarm Solurlar dr. Mool devrine kadar ad Salur eklinde yazlan bu boy R e id u d- d in deki destan-tarihe gre, Ouz hkmdarlarndan D ib - Y a v k u nun byk belerinden U la ve olu U la t Solurlardan olduu

tarihinde mhim roller oynam boylardan

biri

de

gibi, I n a l-H a n in veziri ile nibi de yine bu boydan idiler. Yine orada i n a l- H a n i n olu I n a l- S o y r a m Y a v k u nun vezirinin de Salur dan olduu yazlyor. D e d e - K o r k u t destanlarna gelince, bu destanlardaki Ouz elin de Solurlar en erefli mevkii igal ediyorlard. Gerekten bu Ouz elinin kudretli hkimi K a z a n B e in Solurlar dan olduunu biliyoruz. Aada bahsedilecei gibi,
Hazar-tesi Trkmenleri

arasnda

Solurlar pek kalabalk bir halde bulunuyorlard. Bu husus boyun m

him bir ksmnn batya g etmemi olduunu gsteriyor. Hazar-tesi Trkmenleri, aralarndaki en asil teekkln Solurlar olduunu sylyorlard. Halbuki onlar belki de Solurlarn S e l u k lu fethine katldklarm, Farsta kendi adlariyle anlan bir devlet kurduklarn,
Anadolunun isknnda da geni lde rol oynadklarn ve

K ad B u r h a n e d d in gibi byk ahsiyetler yetitirdiklerini bilmiyorlard.

Btn bunlar Solurlarm Ouz elinin, Knk, K a y ve Avar gibi en byk boylarndan biri olduunu gsteriyor. S e l u k lu la r Bat-ran a geldiklerinde efrizor, Kirman-ah ve Dakuko yreleri, yani daha sonralar Krdistan denilen blge, Krd A n n a z o u lla r nn elinde idi. 495 (1101) ylnda bu beliin henz zaptedilmemi topraklarndan mhim bir ksm, adalar olan birok 336

Trkmen beleri gibi, kendi hesabna faaliyette bulunan K a r a -B e li adl (yahut lkabl) bir Salur bei tarafndan fethedildil.

Bu Salur beinden bir daha bahsedilmedii gibi, oullarna dir her hangi bir haber de yoktur. Ancak K a r a - B e li hnedanmn (i-LI j i I ) mezkur asrn sonlarna kadar varln muhafaza ettii anlalyor. K a r a - B e li hnedanmn elinde bulunan yer de K a r a -B e li lkesi olarak vasfland gibi, Badadtan Meraa ya giden ana yolda, Dinever ile Meraa arasndaki bir geit de yine X II. yzyln sonlarna kadar Kara-Beli nin ad ile anlmtr. Fakat Solurlar n S e l u k lu devrindeki rolleri K a r a -B e linin faaliyetine mnhasr kalmamtr. Ayn yzylda Sir-Derya boylarn dan gelen yeni bir Ouz kmesi arasndaki Solurlar, Kara-Beli Salurlarndan daha mhim bir rol oynamaa muvaffak olmulardr. Salurlu Fars Atabeleri
rann byk gney eyleti Fars, A lp -A r s la n tarafndan fet

hedilmiti. S u lta n M u h a m m e d T a p a r zamannda bu blgeye Emr a v lnn vli tayin edildiini gryoruz. a v l Fars ta S el u k lu hkimiyetini kuvvetlendirdi. S u lta n M a h m u d hkmdar olunca (1117 ylnda) kardelerinden S e l u k u (yahut S e l u k - a h ) melik olarak bu lkeye gnderdi ve emirlerden K a r a c a y da ona atabe tayin etti. Fakat S e l u k , kardei M esud ile amcalar S u l ta n S a n c a r a kar yaptklar bir savata yenilmeleri zerine, lkesini kaybetti. S u lta n T u r u l buray ocuk yata olan olu A lp -A r s la n a verdi. Mehur emirlerden M e n g -B a rs da ona atabe oldu. M e n g -B a rs , A lp - A r s la n m ocuk yata olmas ve bir trl sonu gelmeyen saltanat mcadeleleri yznden Fars keyfine gre idare etmi ve Trk Memlkleri nden mteekkil ahsna bal kuvvetli bir ordu vcuda getirmiti. M e n g -B a r s 1138de I r a k S e l u k lu la r hkmdar M e s u d a kar yapt bir isyanda lnce Fars, adamla rndan B o z - A b a nn elinde kald. te muhtemel olarak bu M engB a rs zamannmda (1132-1138) Sir-Derya boylarndan kopan bir Trk men dalgasnn Huzistan a kadar geldii anlalyor. Bu kmeden Avar bei A r s la n -O lu Y a k u b Huzistan kasabasnda yurt tutmu, ayn kmeden Salurlarhn banda bulunan M e v d u d da Kendumn yaz sndan Kuh-Gilye yazsna kadar olan yerde adrlarn kurmutu. Yi1 b n u l-E s r , X , s. 144,

337

je bu esnada mhim bir Yva kolunun da ehrizor taraflarnda yaa dn biliyoruz. Bu Yvalarm da bu kmeye mensup olmas muhte meldir. S a l u r lu M e v d u d , A t a b e B o z - A b a nn yakn emirlerinden birisi oldu. Hatt B o z -A b a 542 (1147) ylnda S u lta n M e s u d un zerine yrd zaman, S a l u r lu M e v d u d u iraz da kendi nibi olarak brakmt. B o z - A b a nm Hemedan civarnda ldrlmesi se bebi ile Farsa . S e l u k lu la r dan S u lta n M a h m u d olu M elik ah hkim olmutur. Bu esnada (542-543=1147-1148) M e v d u d Kendumda lm ve yerine olu S u n g u r gemitir. S u n g u r Melik - a h n atabei oldu; kendisi dirayetli bir insan olup ayn zaman da kalabalk bir oyma vard. M e lik - a h m, akrabasndan birini ldrmesi zerine S u n g u r elenceye dkn, pehlivan gretirmee merakl, kabiliyetsiz bir insan olan M e lik - a h Farstan kard (543 = 1148); hkimiyetini meru klmak iin, det olduu zere, S u l ta n T u r u lun olu M u h a m m e d i melik yapt; iktidar tamamiyle kendi elinde idi. A t a b e S u n g u r r -B r ik (r bar be m i?) nvann tayordu.
Huzistanda bulunan Avarlar m ba A r s la n -o lu Y a k u b , ihtimal Atabe S u n g u r un elinden Fars almak iin iraz a yrm ve iki Ouz bei arasnda yaplan birok savalardan sonra Y a k u b B e yenilerek Huzistan a ekilmiti. S u n g u r Fars 14 yl dalet iin de idare ettikten sonra 555 (1160) ylnda ld ve yerine kardei Z e n g geti.

S e l u k lu hkmdar A r s la n - a h n 571 (1175-6) ylnda vefat zerine Huzistan da bulunan kardei S u lta n M u h a m m e d harekete geti ise de P e h liv a n a yenilerek Vst a, oradan da Farsa Z e n g nin yanna gitmiti. P e h liv a n ile tek bana mcadele edemiyeceini anlayan Z e n g , M u h a m m e d i P e h liv a n a teslim etmek mecburiyetinde kald. 571 (1176) yhnda Z e n g ye olu T ik le ( i < ) halef ol du. T ik le , amcasnn olu ( A t a - B e S u n g u run olu) M u z a ffe r u d -d in T u r u lun isyan ile karlat ise de T u r u l fazla bir g lk ekilmeden bertaraf edildi. 591 (1195)sde T ik le ld ve yerine kardei Sad geti. Sad da selefleri gibi dirayetli bir hkmdard; Kirman lkesine katt. nl ir e y h S a d mahlasn bu S a l u r hkmdarnn adndan almtr. A t a -B e S a d n 628 (1230-1231) ylnda lm zerine olu E b -B e k ir , S a l u r hkmdar oldu. E b B e k ir de kabiliyetli 338

bir hkmdard. Eski zamanlardan beri mhim bir ticaret merkezi olan K ays adasn, sonra da Ktif, Bahreyn ve Umman kylarn zap tetti. E b B e k ir bu fetihlerini ticareti gelitirmek gayesi ile yap yordu. Ticarete ne kadar ehemmiyet verdii uradan anlalyor ki yaptrd eserlerin pek ounu ribatflar tekil etmitir. Bu byk Sal u rlu h k m d a r ayrca ^iraz da bir de hastahne yaptrmt. ey h S a d nin mehur Glistan n ithaf ettii S a l u r lu h k m d a r da bu zattr. E b B e k ir, Moollar metbu tanmak suretiyle lkesinin kan ve ate iinde kalmasn nlemiti. Bununla ilgili olarak Mool kaan g e d e y in ona K u t lu -H a n nvann verdiini biliyoruz. E b B e k ir son byk S a l u r lu h k m d a r d r . 658 (12591260) ylnda vukubulan lm zerine S a l u r lu la r n parlak devri sona erdi. Yerine hasta olan olu S a d geti ise de hkmdarlnn 17. gn ld ve olu M u h a m m e d hkmdar iln edildi. M u h am m e d henz bir ocuk olduundan annesi T e r k e n H a tu n ona niblik yapt. Fakat M u h a m m e d de ok yaamad; 661 ylnda lm zerine Z e n g o lu S ad o lu S a l u r - a h o lu M u h a m m e d ah hkmdar oldu. M u h a m m e d ah zayf bir ahsiyet idi; 8 ay hkmdarlk ettikten sonra T e r k e n H a tu n tarafndan l drld. Kendisine kardei S e l u k - a h halef oldu. S e l u k - a h da T e r k e n H t u n u ldrdnden, H l g , T e r k e n H a tu n un kardei olan Yezd atabeinin yalvarmas zerine Fars a bir ordu gn derdi. Moollar S e l u k - a h yakalayp katlettiler (663=1264-1265) S a l u r lu tahtna S a dm kz A b a H t n geirildi. Fakat A b a H tu n bir yl sonra Farstan getirilerek H l g nn olu M en g T e m ile evlendirilip, Fars onun adna Moollarm tayin ettii me murlar tarafndan idare edildi. A b a H a tu n 685 (1286-1287) ylnda ld ve Mool geleneine gre defnedildi2. S a l u r la r dil idareleri ve imar faaliyetleri, lim ve irleri hi maye etmek sureti ile iyi htralara brakm bir Trk hanedandr. On larn Fars lkesine, slm devrindeki en mesud devrini yaattklar teredddszce sylenebilir. Trk hnenanlarnn ou gibi, onlar da lkelerinde pek ok tima eeler vcuda getirmilerdi. ey h S a d
2 Fars atabeleri lakkmda : E f d a l - i K i r m a n , Bedyi'ul-ezmn, in d ek s; ayn m ellif el-M uzf il bedyVUezmn, s. 29 30, 32, 33, 44 -4 8 ; R e id u d - d i n , Cami ut-tevrih , S e l u k l u la r blm , s. 166; Ahbar ud devlet is-Selcukiyye, s. 145-146, 153, 154-156, 170-171; K ad B eyzav, Nizm ut-tevrih , Tahran ., s.v 85-91, V a s s f, Tahran, 1338 ., s. 146-190; Zerkub-i iraz, irazenme, s. 4 8 -6 4 ; H a m d u l l a l - i M s t e v f , Tarih-i gzide , s. 501-507.

339

eserlerini bu hanedann tevik ve himayesi sayesinde meydana getir mitir. S a l u r la r kavm menelerini de unutmamlard. Paralarna mensup olduklar boyun damgasn koydurmalar3 bunun en byk delilidir. Bundan baka hnedan azas arasnda daima trke adlar ta yan ahslar grlmektedir. S a u r hnedanmn ortadan kalkmasndan sonra onlarn balca dayanan tekil eden Trkmenler varlklarn muhafaza ederek Fars blgesinde yaadlar. X IV . yzyln ortalarna doru Farstaki bu Tkmenlerin banda C ell u d -d in T a y y ib ah ile S a l u r - a h bulunmakta idi. Bunlardan baka M u z a ffe r le r den a h - u c a Tebrizi zapt ettii zaman (1282 de) E m ir M u z a ffe r u d - d n - i S a l u r u vezir yapmt. Anadolu
Salurlar n ok ehemmiyetli bir kmesi batya g etmeyerek eski yurdunda kalmt. Grld gibi, onlardan ayr ayr kollar ran da Krdistan ve Fars blgelerinde yurd tutarak siyas faaliyetlerde bulundular. Btn bunlara ramen baz tarih bilgiler, yer adlar ve oymaklar, Salurlar n Anadolunun fetih ve isknnda mhim roller oynayan boylardan biri olduuna phe brakmyor.

Gerekten tarihimizde mstesna bir ahsiyet olan lim, ir, muharib, Sivas-Kayseri ve dier baz yerlerin hkmdar olan K a d B u rh a n e d d in in Salular dan olduundan evvelce bahsedilmiti. X III.yzylda M sr a giderek M em l k s u lt a n la r katnda byk bir itibara sahip bulunan fa k ih ve dilde iir yazan D i v r i il i M u h a m m e d b. M us t a fa b. Z e k e r iy y a b. H o c a H a a n 4 da ayn boya mensup idi. Bunlardan baka daha X III. yzyln ikinci yarsnda Denizli kesimin deki uc belerinden S a lu r B e in de s Salurlara mensup olduu iin, bu ad alm olmas pek muhtemeldir. Yer adlarna gelince, Salurlar cetvelimizde yedinci srada yer al maktadr6. Yalnz bu keyfiyet Salurlarm. Anadoluy a da ne kadar ka labalk kmeler halinde geldiklarini gstermee elverir sanrz. Bundan
3 Buna ilk defa dikkati eken F. K p r l olmutur. Osmanl imparatorluunun etnik mrnei mes'eleleri, s. 252-253. 4 b n T a r -B ir d i, el-Menhel us-s/i, 385 a-b. .5 A ksaT ayi, M samerel ul-ahbr, s. 71. 6 Cedvel bk.

340

baka ayn yzylda yine Anadolu da bu boya mensup olduka ehem miyetli oymaklar da grlmektedir. 1.
Tarablus-am: Tarablus-am

X V I. yzylda

yresinde olduka kalabalk bir

Trkmen kmesi yayordu. Bu Trkmen kmesi Tarablus-am da

larnda yaylamakta ve km da umumiyetle ldeki Tedmur vahasna gitmekte idi. Bu Trkmen kmesi ou ukur-Ova da. yerlemi olan -Oklu Trkmenler in bir kalnts gibi grnyor. Bu kmenin pek byk bir ksmn iki oymak meydana getiriyordu: Selluriye ve ouniyye. Bu isimlerin Salur ve ounlu kelimelerinin araba ekilleri ol duklar phesizdir. K a n u n devrinde bu Salur oyma 25 obadan meydana gelmitir. II. S e lim zamannda Salurlara nfuslarnn art m olduu grlyor7. Bu Salurlar a ait son haber onlarn X V II. yz yl sonlarnda Hama-Humus arasndaki topraklarda yerletirilen Trk men oymaklar arasnda bulunduklardr. 2.
Tarsus:

Bu blgedeki byk boylardan biri de Ula boyu idi. Ula, boyu idare etmi olan bein addr. U la -o u lla r en tannm Varsak beleri arasnda saylmaktadr. F t ih in vezirlerinden R um M ehm ed P a a y 874 (1469) ylnda perian eden Varsak belerinin ba U y u z B e (asl ad H s e y in )in Ula ailesinden olduunu biliyoruz. Ula boyunun yurdu, Tarsus un kuzey batsndan balayp, Bulgar dana dek uzanyordu. Ula boyu byk bir teekkl olup, Bayndr (41 cemat), Salur (10 cemat), Orhan Belu ve saire gibi obalara ayrdmtr8. 925 (1519) ylnda Ula boyuna bal Salur obas az yukarda ia ret edildii gibi on kala (cemata) ayrdmtr. Bunlardan her birinin bir ekinlikte iftilik yapt grlyor9.
Ula ailesinin boyun hangi obasndan kt hususuna gelince, akla ilk gelen ihtimal onlarn Bayndrlardan olduudur. nk bo yun en byk obasn Bayndrlar meydana getirmektedir. Ula ad ise ailenin Salurlar dan geldii ihtimalini telkin ediyor. Bu bahsin banda
7 Mhimme defleri, nr. I, s. 1281, nr. I I I , s. 47; F. S m e r , - O k l u O u z b o y l a r n a m en su p t e e k k ll e r , 70 ve s. 457, 488-491. 8 Varsaklar v e Ula b oy u hakknda b ilgi iin : F. S m e r , ukur-Ova tarihi hakknda aratrmalar, s. devam. 9 F . S m e r , -Oklu Ouz boylarna mensup teekkller, s. 454-55, 486-487.

341

grld zere, D i b - Y a v k u nun beleri arasnda Salurdan U la B e olduu gibi, Dede-Korkut destanlar ba kahraman S a lu r K a z a n B ein babasnn adnn da U la olduunu biliyoruz. Ayn tarihte (925 = 1519) yine Adana blgesindeki Kara-lsalu te ekkl arasnda Salur (28 vergi evli), Haclu yresinde eyh Salur (48 vergi nfuslu) adl oymaklar grlyor1 0 . 3. K a r s
(K a d ir li):

Bu sancak da 39 vergi nfuslu Salurlu adl bir oymaa rastgeliniyor. Bu1 oyman dier bir ad da rmk id i1 1 . 4.
Ko-Hisar:

Bu yrede I. S e lim (1512-1520) devrinde Salihler ve Salur adl 81 vergi evlik bir oymak yayordu1 2 5.
Konya:

II. B a y e z id devrinde Ereli'nin kuzeyindeki Karaca-Da yre sinde Gneli ( ) ile Salur oymaklarnn yaadn gryoruz. Mezkr devirde bu oymaklarn vergi nfusu 428 olup, balarnda Si p a h i z d e le r olan K e r e m - o u lla r v a rd 1 3 . Konya blgesi, Salur yer adlarnn en ok bulunduu blgelerden biridir. 6.
Nide:

Bu sancan Kara-Hisar kazasnda X V I. yzylda Solurlardan bir oyman yaad anlalyor. Bu Salur oyma Yahyalu, Akbalu, Gayr-Hanlu ve saire gibi oymaklar ile Ala-Da da yaylaa kyor d u 14. 7.
Hamid Sanca:

Bu sancaktaki Yrkler arasnda da X V I. yzylda 130 vergi n fuslu Salur adl bir oyman yaadn biliyoruz s. Esasen bu sancak ta Solurlar a ait epeyce yer ad da grlmektedir.
10 F. S m er, ayn ya z , s. 455-456, 487

11 K ars sanca defteriy Tapu Kadastro Umum Mdrl A rivi , nr. 168, s. 29 1 > . 12 F. Sm er, ayn yaz , s. 487. S F. S m er, ayn ya z , s. 455-56, 487. 14 F. 15 F. S m er, ayn yas, s. 487. Sm er, ayn yaz,
s.

456, 488.

342

8.

Boz-Ok:

Bu yredeki mhim teekkllerden biri olan Sklen boyu snda Salur adl ok kk bir oba da grlmektedir. 9.
Ulu-Yrk:

ara

En son bahsedeceimiz Salur oyma olduka mhim bir teek kldr. Bu teekkl Ulu-Yrkn Orta-pre koluna mensup olup, Am asya nin gney yresinde yayordu. Bu Salurlar, Ak-Salur adn tayor. Y a v u z S elim devrinde: Mehmed Kethda (95 vergi nfuslu), Hac-Kaya (27 vergi nfuslu), Akm clu (32 vergi nfuslu), Emet-Kethda (25 vergi nfuslu), Ala-Bozlu yahut ll-Deen ( * J;.' ) Kethda (33 vergi nfuslu) olmak zere be kola ayrlmt. 982 tarihinde A k Salurlarm vergi nfuslarnn 803 olduu grlyor1 5 . te X V I. yzylda Anadolu daki Salur adl teekkller bunlar dan ibarettir. imdi bu boyun Hazar-tesi Trkmenleri arasndaki varlndan bahsedelim. 10.
Hazar-tesi Trkmenleri:

Salurlar, Hazar-tesi Trkmenlerinin meydana gelmesinde birin ci derecede mil olan avuldur, dir, Eym ir, Karkm gibi boylardan biridir. Hatt eldeki bilgilere gre onlar en bata saymak gerekiyor. Salurlar eski zamanlardan beri Manglak ta oturuyorlard. On larn buraya Eym ir, Der, avuldur, Karkm boylarna mensup byk kollar ile a h - M e 1ik'in ldrlmesi zerine Ouz eli arasnda bala yan karde kavgalar sonucunda geldikleri syleniyor. Biz X . yzyl dan beri Manglak yarmadasnda Trkmenlerin yaadklarn bili yoruz.

X V I. yzylda Salurlarm Manglakta kalabalk bir halde yaa dklar grlyor. Bunlar orada ki () Salur ve T ak (d) Salur olmak zere iki kola ayrlm idiler. Salurlar ayn yzyln sonlarna doru Mangtlar ( Noaylar) tarafndan buradan tamamen karld lar. Bunun neticesinde Salurlarn bir ksm, Etrek ve Grgen aylar blgesinde, asl mhim kmesi de Horasanda yurt tuttu. Etrek ve Grgen aylar blgesine gelen Salurlar, Ohlu (Oklu) ve Eymrler ile birlikte yayorlard. Bu kmeye Saym-Hanl yahut Yaka Trkmen leri denilmektedir.
16 F. Sm er, ayn yaz , s. 453, 486.

343

1007 (1598-1599) ylnda a h -A b b a s m Ester-bd blgesine yapt bir sefer neticesinde dier Sayn-Hanl Trkmenleri gibi, Salurlar da S a f e v hkmdarna itaatlerini bildirmilerdir1 7 . E b l- G a z inin naklettii rivayetlere g re1 8 , Er-Sar adl Trk olduu gibi, Yom ut, Teke, Sark adl Trkmen topluluklar da yine bu boydan ( Tak-Salur) kmlardr. Bu rivayetler doru ise bugnk Hazar-tesi Trkmen lerinin belki yarsndan fazlasnn Solurlar dan geldiini kabul etmek gerekir.
men topluluu Salrlardan (Iki-Salur)

X IX .

yzyln ortalarnda dorudan doruya Salur adn tayan

Trkmen kmesi Merv ile Herat arasnda, Mrgab boylarnda yayor

du. Rivayetlerde kendilerinden kt sylenen Sarklar da onlarn en yakn komular idiler. V m b e r y (1863) Salurlarm 8000 adr ol duunu sylyor ve aadaki obalardan meydana geldiini yazyor 1 - Yalava (Y a z, Tizi, Sakar, Ordu-Hoca obacklarma ayrlyor du). 2 - Karaman (A lam , Grcikli, Be-Blei). 3 - Ana-Blei (Yad, Buhara, Bekeli-Tre ?, Timur).

17 Tarih-i lem r-yi Abbas , s. 580, 583, 588. 18 ecere-i Ter akime, s. 69-72. 19 Travels in central A sia , s. 304.

344

X V III.

E Y M R
(Eymir)

X V I. yzylda bu boya ait Anadolu da 71 yer adna rastgelinmekte d ir1 . Bu say ile Eymrler drdnc srada yer almaktadrlar. Eymr yer adlarndan birou Sivas-Tokat blgesinde bulunmaktadr. Yine ayn yzylda Anadolu da muhtelif yerlerde olmak zere Eym ir adl oymaklar grlmektedir. Bu boyun ad Anadolu da, daha ziyade Eym ir (ve hatta bazan belki de mir) , ran ve Harizm Trkmenleri arasnda da Eymr eklinde sylenmektedir. 1. Ha l e b
Trkmenleri;

Haleb Trkmenleri arasndaki Eymr oyma K a n u n devrinin ilk yllarnda 4 kola ayrlmtr. Birinci kol A ffa n K e t h d a mn ida resinde ve 177 vergi nfuslu idi. kinci kol ise Kara-Gzl adn tayor. Bu kolun da vergi nfusu 55 idi. 3. Eym r kolu a r k -o lu A h m e d K e t h d a nn buyruunda gsteriliyor ve 86 vergi nfusuna sahip bulunuyor. 4. Eymr kolu da llyas adm tamakta ve dier kollardan ayr bir yerde yaamaktadr. Mamafih bu sonuncu kolun vergi nfusu

dierlerine nazaran ok az olup, 19 idi. 978 (1570-1571) tarihinde bu Eymr oymann vergi nfusunun 453 'e ykselmi olduu grlyor. Eymrler X V II. yzylda da eski yaaylarn devam ettirmilerdir 2. Bu Eymrler de 1101 (1690 yln da yaplacak Avusturya seferine arlmlardr. 100 atl ile bu sefere katlmalar istenen, Eymrlern banda H a c K a d ir B e ve dier1 Cedvele bk. 2 F. S m e r , -'Oklu Ouz boylarna mensup teekkller5 s. 460-461, 492-493.

315

leri bulunuyorlard3. Bu esnada Eymr oyma balca u kollara ay rlmt: Bunsuzlu Eymr, Dndarlu Eymr, Tosun Eymr, KaraGzl Eymr, ark Eymr, Affan Eymr, Sancaklu Eym r, Y u suf Eymr, Hac Bayram Eym r, Afarl Eymr.

Bu Eymrler 1104 (1692-1693) ylnda Humus sancanda yerle tirilmilerdir. Fakat 1124 (1713) tarihinde Eymrler in buradan kal drlarak A m ik gl yaknndaki Murad Paa kprs derbendine nakledilmeleri emredilmi ise de bu karar lykiyle tatbik edilememi ve Eymrler in tekrar ilk iskn mahallerinde yerlemelerine karar vermitir 4. Mamafih bu Eymrler X V III. yzyln ikinci yarsnda da var lklarn devam ettirmekte idiler. N ie b u h r un Trkmen oymaklar listesinde Eymrler in adr says hakknda 500 rakam verilmekte d ir5. 2. D u l k a d r l : a. Mara-Dulkadrh ulusu arasnda bulunan Eym ir oyma byk bir teekkldr. 1525 yllarnda bu Eymirlerin 48 obadan meydana geldii grlmektedir. Bu obalarn ou Mara ve ona bal olan Pa zarck, Kuru-Pnar ile Haruniye yrelerinde klamakta, Ahr ve San dk dalarnda da yaylamakta idi. Bu obalardan byk bir ksmnn klaklarda iftilik yapt ve hatt bunlardan bazlarnn eltik dahi ektikleri anlalyor. Mara blgesindeki Eymirler X V I. yzyln ikinci yarsndan itibaren Mara ve Anteb kylerinde yerlemee balam lardr. Yine Dulkadrl ulusunun balca boylarndan biri olan Kne boyunun birinci oyma da Eymir-Olu adn tamaktadr. Bu obann adm E y m ir adl ahstan ald anlalyor. b. Kars (Kadirli)-Kadirli blgesinde yaayan Eymirler 971 (15631564) ydnda on kola ayrlm idiler. Bu Eymirler de Mara yresindeki kardeleri gibi klak ve yaylaklarda iki cepheli bir hayat yaamakta, klaklarda iftilik, yaylaklarda da hayvanclk yapmaktadrlar. Bu Eymirler in adnn Eym ir adl bir beden geldii grlyor. Mezkr ylda (971) hepsi de S ip a h ve S ip a h -z a d e g n olmak zere E y m irin oullarn da grmekteyiz.
3 A h m et R e fik , Anadolu'da Trk airetleri, s. 82. 4 A h m et R e fik , ayn eser , s. 106; C en giz O rh on lu , ayn eser , s. 64-65, 68, 94. 5 Voyages en Arabie , s. 338.

346

c. Bozok-Bu blgedeki Eym ir teekkl Gndelu den bir kol ile birlikte Kara-Yuvacl oyman meydana getirmektedir. Bu Eym ir teekkl, Mara Eymirleri nin bir kolunu tekil ediyordu 6. 3.
Yeni-l:

varl Haleb Trkmenleri arasndaki Eym ir kolundan meydana gelmitir III. Murad devrinde Yeni li Eymirleri balca: Ahmed Kethda (110 vergi nfuslu), Avarlu E ym ir (27 vergi nfuslu) Sancarl Eym iri (44 vergi nfuslu), Polat kethda Eym iri (34 vergi nfuslu), Mehmed Kethda Eym iri (11 vergi nfuslu) olmak zere yeni kollara ayrlmlardr7. Yeni- l deki E y m ir l e r hakknda son olarak bildiimiz ey onlardan 50 evlik bir cematin 1102 (1690-1691) ylnda Krehirdeki Tokat mukataasma bah Nusretlu kyne yerletikleridir8 .
ler in bir

Y e n i-ll deki Eym ir

Bunlardan ayr olarak Dulkadrl Eymirlerine mensup 45 vergi nfuslu bir Eym ir obasnn da Y e n i-llde yaadm ve iftilik yap tm gryoruz. 4.
Boz- U l u s :

II. S e lim devrinde Boz-Ulus arasnda H a c S le y m a n K e tl d a nn idaresinde olmak zere 148 vergi nfuslu bir Eym ir oyma grlmektedir9. Bu oymak Haleb Trkmenleri veya Dulkadrl ulusu arasndaki Eymirler in bir kolu idi. 5. A d a n a : X V I. yzylda bu blgede yaayan Kara-lsalu boyu arasnda
Eym ir Ilyasl adl ok kk bir teekkle rastgelinmektedir.

6.

St:

X V I. yzylda St Yrkleri arasnda Eymirl adl bir oymak grlmektedir. Bu oymak 59, 13, 13 vergi evi olmak zere kola ay rlmt 10. 7. A y d n :
A ydn yresindeki Karaca-Koyunlular arasnda Eymirler ve Sar Eymir-Olu sa adl iki oymak bulunmaktadr. Bunlardan Eymirler
6 F. Sm er, ayn ya s , s. 462 464, 494-498. 7 F. Sm er, ayn yaz , s. 464, 498. 8 A hm ed 9 F. 10 F. R e fik ,
ayn eser ,

s.

95.

Sm er, ayn ya z , s. 464 465, 499. Sm er, ayn yaz , s. 466, 499.

347

yahut Imirler ( J y _\) adm tayan oymak 111, Sar-Eym ir Olu, sa adl oymak da 71 vergi nfusundan meydana gelm itin. 8. r a n
Eymrle i ;

S a fe v devrindeki belli bal Kzlba boylarndan birinin de Zulkadr (Dulkadr) boyu olduu malmdur. Bu boyun ismi onun Trki y e deki Dulkadr

ulusundan ayrlm bir kol olduunu aka gsterir. Zulkadr boyunu meydana getiren obalardan biri de Eym r obas idi. Buna gre bu Eym r obas Dulkadrl ulusu arasnda grdmz byk Eym r teekklnn rana , gitmi bir koludur. T a h m a s b devrindeki Zulkadr emirlerinden r H s e y in B e in Eym r oba sna mensup olduunu biliyoruz. K a n u n 942 (1535-1536) ylnda Azerbaycandan stanbul a dnerken Van zaptetmee gelen ah T a h m a s b , K a a r K a y a B e ile E y m r r H s e y in B e i haber almak zere ileriye gnderm iti1 2 . a h -A b b a s zamannda Zul kadr emirlerinden K e l b - i A li S u lta n ile olu H a lil S u lta n m da Eymrler den olduunu biliyoruz 1 3 . 9. Hazar-tesi Trkmenleri:

Eymrler in mhim bir kolu da batya g etmiyerek Manglakta kalmt. Bunlar da her halde Mangtlarm ists yznden bu es ki yurtlarn brakp gneye indiler. X V I. yzyln sonlarna doru biz Eymirler i Grgen ve Etrek boylarnda yayan Yaka Trkmenleri arasnda gryoruz. O sm a n l vesikalarnda da onlara Yaka Trkmeni deniliyor. Yaka Trkmenlerinin, balca Gklen, Ohlu (Oklu) ve Salurlar dan mteekkil olduu grlyor. Eymirler nfusa Ohlu ve Gklenler den daha az idiler. Bunlarn bir ksm Grgen boyunda iftilik yapyordu. ah T a h m a s b m lm neticesinde ba gsteren dahil ihtilaf ve mcadeleler sebebiyle Ester-Abd blgesi S a f e v le r in kontrolnden kmt. Bu srada Eymirler in ba A li Y r B e dira yeti sayesinde kendisini Yaka Trkmenlerinin dier kollarna da saydrmt. A b b a s hkmdar olunca aataylarm Ester-Abd blgesini de ellerine geirmemeleri iin E y m r A li Y r B e i han nvaniyle Ester-bd vliliine tayin etti.
11 F. S m er, ayn yaz , s. 466, 500.

12 e re f-H a n , ayn eser, II, s. 186. 13 Tarih-i lem r-yi Abbas, II, s. 1085. ran'daki Eymrler veya onlarn bir bl 995 (1587) ylnda Rey ve onun yaknndaki R d-B r'dz oturuyorlard; o zaman balarnda M u ham m ed H s e y in S u lta n vard (Tarih-i lem r-yi Abbas, jjL I t
jjxJ

I,

s. 335,

metindeki

olacaktr.)

34-8

A li Y r H a n 1005 (1596) ylnda ld ve Ester-bd valilii olu M u h a m m e d Y r a verildi. Fakat Oklu Trkmenleri M u h a m m e d Y r H a n tanmadlar ve yaplan bir arpmada daha 20 ya na basmam olan bu genci ldrdler (1007=1598). Bunun zerine a h -A b b a s M u h a m m e d Y r n kardei K l B e i Ester-bd vlisi yapt ise de o da Ohlulaa hkim olamad. Bu sebeble ah A bb a s K a a r Z iy a d o lu H s e y in H a n vli olarak Ester-bd a gnderdii gibi, kendisi de ayn yl iinde Grgene kadar uzand. Bu blgede dirlik ve dzenlii kuran S a fe v hkmdar dnte E y m r K l H a n ailesi ve nklerleri ile birlikte hkmet merkezine gtr d. Eymrler ve Salurlarm ileri gelenleri de Ester-Abd hkimi H s e y in H ann maiyyetine girdiler14. Zamanmzda yine Grgen ky snda bu Eymrler in boy ad altnda 200 evlik bir kalntsnn yaa makta olduu grlyor1 5 .

14 Tarihli lem r-yi Abbas, s. 530, 545, 546, 580-581, 587-588. 15 M es ud K ey h a n ,


ayn eser,

II,

s.

106.

349

X IX .

ALA.YUNTLU
Bu boya ait X V I. yzylda 44 yer adna rastgeliniyor . Bunlardan baka ayn yzylda, bilhassa Orta ve Bat-Anadoluda baz A la-Yuntlu oymaklar grlmektedir. 1A t- ek en : At-ekenler arasndaki Ala-Yuntlular Turgut ka zasnda skin bulunuyorlar. Bunlar II. B y e z id ve I. S elim devir lerinde iki kol halinde olup, vergi nfusu 228 kii olan birinci kol KozVirn, Kozancal-Yazs (?), Arklar-Deresi ve Br-Delk adlarm tayan ekinliklerde iftilik yapyor. Ayrca bu kola mensub 5 kii nin de sipahi olduu grlyor. Bu sipahiler, A y-Dodu oyma ile bir likte Elgen-Virn adl bir ekinlie sahib idiler. Dier Ala-Yuntlu koluna gelince, Divne Klas adl ekinlikte oturan bu kol (41 vergi nfuslu) yine ayn kazada oturan At-eken ler in byk teekkllerinden Yapa ( bL ) oymann obalar ara snda grlyor. Yapa oymann banda Y a p a - o u l la r vard. Y a p a nm ne zaman yaad bilinemiyor. II. M u ra d ve F tih devir lerinde bu aileden A li B e i gryoruz. II. B y e z id zamannda ise A li B e in oullar A h m e d B e ve V e y s B e lmler ve ailenin banda V e y s B e in oullar A li, ah V e li ve P r kalmlardr. Y a p a - o u l la r X V I. yzyldaki baz dahil hdiselere karmlar dr.
At-ekenler arasndaki Ala-Yuntlular'a. ilve olarak bu boya men sub 5 vergi nfuslu bir oyman da Ak-Saray blgesinde yaadn syliyelim. X V I. yzyln sonlarna doru bu A la-Yuntlu oymann ekinliklerinin birer ky haline geldii grlyor. Bu kylerdeki A laYuntlu vergi nfusu yle idi: Kozancal-Yazs (?) 33, Elgen-Virn
1 Cedvele bk. Hayret edilir ki T rkiye'de M eskn yerler klavuzunda (s. 44) imdi bunlar

dan yalnz bir tanesi grlmektedir.

350

99, Koz-Viran 69, Aralk-Dere 15, Br-Delik 42, Yaar 69. Bunlar dan baka baz Ala-Yuntlular da lgnva. avuru ky ile akmak ve Deli-Dinar (?) gibi kylerinde yerlemilerdir2. Bu bilgiler, Konya blgesine Ala-Yuntlular dan mhim bir kolun yerlemi olduunu gstermektedir. Ayn devirde Aksaraya , bal AlaYuntlu adl 5 kyn de bulunmas bunu teyid ediyor.
2 - A nkara:

'

Anlalaca zere, Orta-Anadolu da Ouz boy adlarnn en fazla bulunduu blgeden biri de Ankara sancadr. Ouz h o y adlarndan ouna ait yer adlarna bu blgede rastlamak mmkndr. Nitekim Ankara sancanda bu boyun adn tayan 3 ky grlmektedir. Bun dan baka ayn blgede bu adda kk bir oymak da vardr. 19 vergi evi olan b oymak Kurey-z adl bir ekinlikte iftilik yapmakta d r3. 3 - Kastamonu: Bu blgedeki Ala-Yuntlu oyma Kastamonu sancann Boykazasnda yaamaktadr. Bu oymak da, Ankara Yrkleri arasndaki Ala-Yuntlu oyma gibi, ok kk olup, ancak 20 vergi nfusludur4.
Ovas ( Boy-Abad)

4-

U ak;

Uak yresindeki Ala-Yuntlular 169 vergi nfuslu bir oymaktr. Bu oyman bir kolu da dank bir halde yaamaktadrs.

5 - M en tee: Bu blgede iki Ala-Yuntlu oymana rastgeliniyor. Bunlardan biri Mulann Balat (M ilet) kazasnda skin olup, vergi nfsu X V I. yzyln ortalarnda 100 evden fazla idi. Ayn yzyln sonlarnda bu Ala-Yutlun oyma Mulann Dadya, Balatm Baran ve Bayndr adn tayan kylerinde yerlemitir6. Ayn sancaktaki dier Ala-Yuntlu oyma ise sancan Mula kazasnda yaamaktadr. Bu Ala-Yuntlu oyma da 146 vergi evi i d i 7.
2 F. Sm er, -Oklu Ouz boylarma: mensup teekkller, s. 467. 3 A y n yaz , s. 468. 4 A y n yaz , gsterilen yer. 5 A y n ya z , s. 468-469. 6 A y n yaz, gsterilen yer. 7 M entee defteri, Babakanlk A rivi , nr. 47, s. 180-181.

351

6 - Haleb Trkmenleri:
Haleb Trkmenleri nin nallu boyu arasnda da Ala-yuntlu adl bir oba vardr. ki kola ayrlm bulunan bu obann 37 evlik kolu Kilis in Rvendan nhiyesine bal baz kylerde yerlemitir. Dier kol ise daha kk olup, 15 vergi evid ir8. inallu boyu Ouzlarm Boz-Ok koluna mensup bir teekkl idi. Bu sebeble Ala-Yuntlu adl bir oyman nallu obalar arasnda bulun masn Ala-Yuntlular ile nallular arasnda kavm bir mnasebetin varl ile izah etmek mmkn deildir.

8 A yn yaz , gsterilen yer,

352

XX.

Y R E R

Bu boyun ad tahrir defterlerinde Yreir ( Ij ) ve Uregir ( _rTl jjl) eklinde yazlyor. Yregirlere ait ayn defterlerde 44 yer ad grlyor1 . imdi Trkiyede her yerde Yreir ve regir yer adlan Yuregil ve regil eklinde sylenmektedir. Bu yer adlarna dahil ol mayan Adana nin gneyinde, Seyhan-Ceyhan rmaklar arasndaki verimli yrenin ad da Yreir olup, buras aada bahsedilecei gibi, Yreir boyunun kla idi. Bugn buras da Yregil eklinde syle nir. imdi Trkiyede , bu yre adndan baka 10 yer ad kalm tr2. Bunlarn hepsi de regil ve Yregil eklinde telffuz ediliyor. Yukar daki 44 yer adndan drd Ankara sancanda bulunmaktadr. imdi Ankara nn bir mahallesi olan Yregil, bunlara dahil deildir. X V I. yzyldaki Yreir yer adlarndan biri de Trabzon un gneyindeki Krtn kazasna bal bir yreye aittir. Bu regir ( _/"(jjl) yresinde
Bualu, Kara-Kaya, Youn, m an-Asar Mrted-ukuru. Kara-Kei, Ak-Elm a, Boynu-

ve sair kyler vardr.

Ermeni kratlarnn idare ettii Kilikya nin M e m l k le r tarafn

dan fethine kalabalk sayda Trkmenler de katlmt. Bu Trkmenlerin ounun -Ok koluna mensup olduunu biliyoruz. -Oklarm hkim boyu da Yregirler idi. X IV . yzyln ortasnda Yregirler ve onunla birlikte ukur-Ova nin fethine katlm olan Knk, B a yndr ve Salurlar artk bu blgede yayorlard. Bu zamanda Yregirler in banda R a m a z a n B e bulunuyordu. D u lk a d r -o lu K a r a c a B e in baz Memlk emirleri ile birlikte 753 (1352-1353) de M em l k s u lt a n n a isyan etmesi zerine kendisi azledilerek Trk men emirlii -O k lu R a m a z a n B e e verilmiti. 755 (1354) yln1 Ccdvele bk. 2 Trkiyede meskn yerler klavuzu, s. 1098, 1170.

353

da R a m a z a n B e in olunun Kahire ye gelerek sultana ve byk emirlere 1000 Trk at takdim ettiini gryoruz. R a m a z a n n o luna dirlikten baka Trkmen emirlii tevcih edildii gibi, maiyyetindekilere de onlar ve tablhne emirlikleri verilmitir. R a m a z a n -o lu nun Kahire ye gelmesi ve ona Trkmen emirliinin tevcih edilmesi R am azan B ein az nce vefat etmi olduunu gsterse gerektir,

761 (1360) ylnda Adana ve Tarsus ehirleri M e m l k le r tarafn dan Ermeniler den alnd. 783 (1381) ylnda R a m a z a n B e in olu b r a h im B e yalnz Yregirler in deil, ukur-Ova dahi btn Trkmenler in babuu olarak vasflanyor. Onu iki yl sonra Adana vlisi olarak gryoruz. Bylece Adana blgesini uzun bir zaman idare eden R a m a z a n -o u lla r belii kuruldu. Yregirler in klak yurdlan, yukarda da sylendii gibi, Adana nin gneyinde, Seyhan ile Ceyhan rmaklar arasndaki yre idi; yaylaklarnn da kuzeyde Kzl-Da ve -Kaplu yaylas olduu anlalyor. Yregirlerin dousunda, Ceyhan kasabasnn bulunduu yerden doudaki Gvur dalarna dek uzanan topraklarda da Knklar yayorlard. b r a h im B e, ukur-Ova daki M e m l k hkimiyetine son ver mek, bu blgeye mstakillen hkim olmak gayesini tayordu. Daha 780 (1378) ylnda eski M isis-Payas yolu zerindeki Dem ir-Kapu (K a ranlk-Kapu), da pusu kurarak T e m r -B a y kumandasndaki bir M e m l k ordusunu bozguna uratan Trkmenlerin banda onun bulundnu anlahyor. 783 (1381-1382) ylnda Haleb vlisi olan Y e l- B o a , Knklar ile Yregilerin arasn am ve hatt Knklar Yregirler in zerine saldrtmt. Fakat bundan bekledii gibi bir neticenin kmad ve b r a h im B e in duruma hkim olduu grlyor. b r a h im B e K a r a m a n -o lu A l u d d in A li B e ile ittifak ederek M em l k le r in Sis (K ozan) vlisini de sktrmaa balamt. Bunun zerine Y e l-B o a mhim bir kuvvetle ukur-Ova ya girdi. Bu esnada b r a h im B e bir talihsizlik neticesi Sis vlisinin eline dt. b r a h im B e i, kardeini ve hatt anasn Sis te ldrten Y e l - B o a dnte Saru-am da Yregirler in basknna urad. Bu baskn sonunda M em l k ordusu bozuldu. Askerin bir ksm Ayaa kadar gidebildi. Y e lB o a gznden yaralanmt. Biri onu ller arasnda tanyarak g hal ile A ya a indirdi. M e m l k le r , Halebe dnmek iin Dem ir-Kap ya vardklarnda yeniden Trkmenler in saldrsna uradlar; Haleb354

den yardmc kuvvetler tam zamannda yetimeselerdi, Trkmenler in elinden kurtulamyacaklard3. I b r a h im B e den sonra yerine geen A hm e d B e devrinde (lm 819=1417) Yregirler ve ukur-Ova daki dier -Oklu boylar mutlu bir hayat geirdiler. Ondan sonra ukur-Ovoda M em l k h kimiyeti kuvvetle yerleti ve bu, O sm a n l d e v r in e kadar srd. Yregir, K nk ve zerli Trkmenler arasnda bilhassa X V . yzyldan itibaren iftiliin gelitii anlalyor. O sm a n l hkimiyeti (1517) balad esnada, Yregir ve Knklar kabile tekiltn kaybetmi bulunuyor, Yregir ve K nk adlar da artk o zaman onlann oturduklan yerleri ifade ediyordu. Her ne kadar K nk ad imdi unu tulmu ise de Yregir ad, bu boyun ukur-Ova daki mhim siyas ro lnn bir htras olarak zamanmza kadar gelmitir. X V I. yzylda ancak Haleb Trkmenleri ve Dulkadrl ulusu ara snda ok kk Yregir oymaklarna rastgelinebiliyor. Bu husus p hesiz en bata Yreirlerin btn obalar ile ukur-Ovada yerleme leri ile ilgili olmaldr. Haleb Trkmenleri arasndaki Yregir oyma 29 vergi nfuslu olup, bu oyman S u lt a n b r a h im devrinde A zaz*a bah Kara-Kpr adl kyde yerlemi olduu grlyor. Bu KaraKpr ky K ilisin dousunda bulunan ayn addaki ky olacaktr.
Dulkadrl ulusuna bah bulunan dier Yregir oyma ise 33 vergi nfusludur. Bu oymak kn Suriye lnde, yazn Bin-Boa da yaamakta id i4. Bu oyman Haleb Trkmenleri arasndaki oyman bir kolu olmas pek muhtemeldir.

3 Bu hususlarda: F. S m er, ukur-Ova tarihine dir aratrmalar, s. 37-40. 4 F. Sm er, Bayndr , Peenek ve Yregirler , s, 344.

355

X X I,

D I R
Tarih ve coraf kaynaklarda ad gemeyen boylardan biri de

dirlerdir. Yer adlarna gelince, X V I. yzylda bu boya ait 43 koy ve

ekinlik g r leb ilm itirB u n lard an baka ayn yzydda, muhtelif blgelerde olmak zere, baz dir oymaklar da bulunmaktadr. 1. Tarsus: Bu blgedeki Gkel adl boy arasnda bulunan dir obas iki kol halinde olup, ayr ayr ekinliklerde iftilik yapmaktadr. Bunlar dan baka Adana evresinde de ayn adda iki kk oymak yaad gibi, yine bu blgedeki Sar-Hamzah oymann da bir idir teekk l olduu anlalyor2. 2. - l :
dirlerden mhim bir kolun da bu blgede yerletikleri anlal yor. Hatt sylemek mmkn olabilir ki -l blgesindeki Trk halk bahca Be-Dili, Yva ve idirler den meydana gelmitir. Bu blge deki dirler Kar-Ta, Glnar ve M ut yresinde yayorlard. K a n T afda yayan dirler iki kola ayrlm olup, bu kollardan biri Bier diri adn tayor. Bier diri K a n u n devrinde A k-V irn (169 vergi nfuslu), Krdzl (? 86 vergi nfuslu), Tezekl (33 vergi nfus lu), -Ayaklu (41 vergi nfuslu), Argd-ICa (46 vergi nfuslu) ky lerinde oturuyorlard. teki kol olan Oturak dirlerin ise Gani (?) Divn (103 vergi nfuslu), Nerun ( ? 149 vergi nfuslu) ve Sandavi (? 40 vergi nfuslu) kylerinde yaadklar grlyor.
1 Ccdvele bk. 2 F. Sm er, Anadolu'da -Oklu Ouz boylarna mensub teekkller, s. 470-471, 502-503.

356

dirler in Glnar da yalmz -Balu adl kyde oturduklar an lalyor. Bu kydeki dirler in II. B a y e z id devrindeki vergi nfus lar 178 idi. Sipahi olan i d i r O u lla r mn nesli de (30 vergi nfus lu) ayn kyde veya ona yakn bir yerde yayor. II. B a y e z id dev rindeki O s m a n l-M e m l k harbi dolaysiyle Varsak beleri arasnda geen t g d i r - O l u 3 bu ailenin bandaki bei ifade ediyor. -l deki bu dirlerin bir obas da ayn devirde Orta-Anadolu daki Ko-Hisar yresinde yaayan mhim bir Boz-Doan oyma ara

snda

grlmektedir ki, imdi ondan bahsedilecektir.

3. K o-H isa r:
I -ll blgesindeki nl boylardan biri olup, Silifke blgesinde oturan byk Boz-Doan boyunun bir kolu Orta-Anadolu'daki KoHisar blgesinde yurt tutmutur. II. B a y e z id devrinde bu Boz-D o an kolunun obalar arasnda 93 vergi nfuslu bir dir teekkl g rlmektedir. Bu keyfiyet Boz-Doan teekklnn dir boyuna men sup bulunduunu gsterebilir. - // blgesinde de her iki teekkln yan yana ya amas bunu teyid etmektedir4.

4.

Teke Sanca:

X V I. yzylda bu sancan Kara-Hisar kazasnda 272 vergi n fuslu bir dir oyma yaad gibi, yine ayn sancakta bir yre ve 6 ky de bu boyun adm tamaktadr. Bilhassa bu yer adlar Idirler in Teke sancanda kalabalk bir surette yerlemi olduunu ifade etmektedir. Y a z c - O l u A l i 5 Antalyann G y a s e d d in K e y h s r e v tarafndan fethini anlatrken ol memleketin sahralar ve beleri dir den yrk evi ile doldu5 ' demektedir ki, bu sz mellifin zamann da dirler in Teke de kalabalk bir halde yaadklarn gstermesi ba kmndan bir deer tamaktadr. 5. Hamid Sanca: Bu sancan Eridir kazasndaki Yrkler arasnda bu boya men sup bir oymak grlmektedir ki bu, 72 vergi nfusuna sahiptir. 6.
Mentee Sanca:

Mentee sanca nda yaayan dir oyma bu sancaktaki byk teekkllerden -biri olan Horzumlu obalar arasnda bulunmaktadr.
3 k -P a a -z d e , Tevrih-i l~i Osman, s. 233. 4 F. Sm er, ayn ya z , s. 471, 504. 5 Y a z c o lu A li, yay. H ou tsm a , s. 88.

357

dir sa gibi bir ad tayan bu obann K a n u n devrinde 99 vergi nfusu v a rd 6.

7. A t- eken : II. B a y e z id devrinde Ak-Saray blgesindeki teekkller ara snda 5 vergi nfuslu bu adda ok kk bir oymak grlmektedir. 8. r a n : Fars daki Kaga adl byk Trk topluluu arasnda 500 evlik bir dir oyma grlmektedir7. 9. Hazar-tesi
Trkmenleri:

dir boyundan mhim bir kol da eskiden beri Eym r, Der, avuldur, Karkm ve Salur boyuna mensup kollar ile birlikte Manglak yarmadasnda yayordu8. X I X . yzyln ikinci yansnda bu dirler avdur ( avuldur, avundur) lara tbi bulunuyorlar ve avdurlarm dier obalar gibi Aral ile Hazar denizi arasndaki blgede ya

yorlard9. Zamanmzda Gklen Trkmenleri arasndaki 150 evlik arvar dir adl obann1 0 bu dirlerin gneye g etmi bir ksm olduu muhakkaktr. Manglaktak dirler den bir bln de a vuldur ve Soynaclara mensup blkler ile beraber X V III. yzylda K u zey-K afkasyaya g ettiklerinden ve sonra bunlarn Stavropol Trk menleri ad ile anldklarndan daha nce bahsedilmiti.

6 F. Sm er, ayn ya z , s. 472, 504. 7 M es u d K e y h a n , Corafya-i mufassaUi /ran, II, s. 79. 8 E b l-G a z i, ecere-i Terkime , s. 66; a y n m e llif, ecere-i Trk , Trkiye trkesi R z a N ur, s. 220; B a r th o ld , A History o f the Turkman people , s. 137.

9 A. V m b e r y , Travels in central A sia , s. 303. 10 M es ud K e y h a n , ayn eser, II, s. 102.

358

X X II.

B D Z
Reid ud-din deki blmde bu boya mensup K u z u c u adh bir beden bahsedilir. K u z u c u ayn yerde son O u z y a b g u s u A li H a n n olu a h -M e lik 'in atabei olarak geer1 . Dede-Korkut destanlarndaki by kanl olarak vasflanan E m en

B e de Bdz den gsterilir. Bunlar Bdz boyunun Ouzlarm


slmiyetten nceki tarihlerinde ve slmiyeti kabul ettikleri devrin

ilk zamanlarnda destanlarda yanklar yapacak derecede bir rol oyna dn gsterilebilir.
Bdzler e ait Anadolu da 22 yer ad tesbit edilebilmitir2. Buna gre Bdzler R e id u d - d in in listesinde olduu gibi, bizim bu yer adlar cedvelinde de sonlarda (17.) bulunmaktadr. Bununla beraber bu yer adlar Bdzler in de Anadolunun fetih ve isknnda dier karde boylarn yannda olduka mhim bir rol oynadklarm gsteri yor. Fakat ayn boya ait X V I. yzylda ancak kk bir Bdz oyma bulunmaktadr. Haleb Trkmenleri arasnda grlen bu Bdz oyma 65 vergi evi kadardr. Defterde bu Bdzler in Hama taraflarnda yaadklar yazlyor3.

X V I. mtr 4.

yzyldaki bu 22 Bdz yer adndan bugn ancak kal

1 Ouzlarca ait destan mahiyelde eserler, s. 378-379. 2 Cedvele bk. 3 F. Siim cr, Anadolu'da -Oklu Ouz boylarna mensub teekkller, s. 473 474, 505. 4 Trkiye de M eskn yerler klavuzu , s. 184.

359

X X I II.

Y I y A
S e l u k lu la r devrinde ad sk sk geen boylardan biri de Yualar dr. K g a r l 1 , bu boyun adnn lwa, Yawa, Yva, Yava (1^;) ve Awa gibi be syleni eklini tesbit etmiti. X II. yzylda onlardan el-viyye ( J ) veya va ( \y\ t ) eklinde bahsediliyor. Tahrir defterlerinde ise iva ve Yva ( _y_ t Ijj ) imllar grlmekte dir. Seluklular Devrinde Yvalar 1. Berem-Oullar:
Yvalar a ait en eski bilgi 553 (1158) ylnda balyor. Yvalar bu tarihte Hemedanm bitsm da yaamaktadrlar; hkimiyetleri altnda bulunan yer ran da Krdistan denilen blgeyi iine alyordu. Yvalar bu blgede pek kalabalk bir halde yayorlard. Hatt M usul atabei Im a d u d -d in Z e n g onlarn bir bln Suriyey e getirerek Haleb blgesine yerletirmiti. Yvalar n Sir-Derya boylarndan ran a . Avar ve Salurlar ile birlikte 1130 tarihlerinde geldikleri kuvvetli bir ihtimal ile sylenebilir.

553 (1158) ylnda v a

B e re m e mensup Trkmenler in Cebel

( Krdistan blgesi) blgesinde yama faaliyetlerini arttrmalar zerine

Badad h a lfe hkmeti M e n g -B a rs kumandasnda, bunlarn zerine kuvvet gndermiti. M e n g -B a rs Trkmenleri ar bir boz guna urattktan sonra kesilmi balar ve tutsaklar ile Badada dn d 2.
1 K ilis li, I, s. 56, III, s. 18-20, A ta la y , I, s. 56, III, s. 24-27. 2 t b n u l-E s r, X I, s. 107.

360

568 (1172) ylnda B erem , buyruundaki Trkmenler ile Heakn ederek Dinever i yamalamt. Bunu Nahivari&dL haber alan I l-D e n iz , atl asker ile sr'atle B e r e m in zerine yryerek onu Badad yaknma kadar kovalad. Hatt I l - D e n i z in Badad yaknna kadar gelmesi onun Badad a girecei zannn uyan drdndan h a lfe bir yandan asker toplamaa, dier yandan da sur lar berkitmeye balad. Fakat I l - D e n i z h a lfe d e n zr dileyerek maksadnn yalnz B er^ em i lkesinde yamalarda bulunmaktan vazgeirmek olduunu syledi3. Anlaldna gre B e r e m h a lfe yi metbu tanyordu ki, oullarnn da bunu sadakatle devam ettirdikleri ni gryoruz. Hatt B e r e m in bu hareketi h a lfe nin gizli emriyle yapm olmas da muhtemeldir.
medan blgesine

583 (1187) ylnda son S e l u k lu S u lt a n T u r u l ile h l if e nin veziri C e l le d d in b. Y u n u s arasnda Hemedan dolaylarnda yaplan savata Yvalar da h a lfe ordusunda yer almlard. R v e n dye g re 4 sava esnasnda S e lu k lu ordusunun sol kolunda bulu nan A y -A b a kumandasndaki a ta b e li askerler (yani P e h liv a n n m em l k leri) bozguna urayarak kamlar ve Yvalar tarafndan kovalanmlardr. Fakat atabeli askerler arlklarn brakarak Trkmenler in takibinden kurtuldular. Esasen Trkmenler in asl maksad da ganimet (doyumluk) ele geirmekti. Onlarn arlklar ellerine ge ince sava meydanna dnmiyerek lkelerinin yolunu tuttular. Hal buki sava S u lta n T u ru l tarafndan kazanlmt. Bu savata Y valar m banda B e r e m in olu M ah m u d va rd 5. I r a k S e l u k lu s u lt a n l n a son veren H a r iz m - a h T e k i Irak-1 Acem deki baz yreleri S e l u k lu emirlerine brakmt. Bun lar h a lfe nin tahriki ile ok gemeden H a r iz m - a h a isyan ettiler ise de H a r iz m - a h m olu R ey vlisi Y u n u s H a n tarafndan boz guna uratldlar. Bu bozgundan kap kurtulan emirler Yva beine sndlar6. Bu mnasebetle R a v e n d 7, Y v a b e in i m e lik (k ra l) kelimesiyle vasfJyor. Bu hdiseden sonra h a lfe askeriyle H a r iz m - a h T e k i in
Hemedan vlisi M a y a k m ordusu arasnda yaplan ve Badad kuv

vetlerinin yenilgisiyle sona eren savata Yvalar n da h a lfe ordusu


3 A y n eser, X I, s. 177. 4 s. 345-346. 5 Ahbr ud-devlet-is-Selcukiyye , s. 177. 6 R a v e n d i, s. 377. 7 Gsterilen yer.

361

arasnda yer alm olduklarn biliyoruz8.

B e r e m -o lu M a b m u d dan sonra Yvalarm bana F ahru d -d in b r a h i m in getii anlaikyor. 593 (1196) ylnda A t a -B e z b e k adna Hemedan da vlilik yapmaa balayan N u r u d -d in G k e , Yva beliini de ortadan kaldrmay dnerek bu beliin. topraklarna yama aknlar yapmaa balamt; fakat G k e , Yva beinin mukabeleye hazrlanmas zerine Hemedana . dnmee mec bur kald9. F a h r u d -d in b r a h im den sonra ih a b u d -d in S le y m a n ah Yva bei olmutur ki bu, Yvalarn en mehur emridir. S le y m a n ah, 610 (1213) ylndan nce bilinmeyen bir sebep ten tr H a lfe en -N sir li d in illa h tarafndan azledilerek yerine kardei geirilmitir1 0 . Fakat bunun fiilen yerine getirilip getirilmedii bilinemiyor. C e l l u d -d in H a r iz m - a h 621 (1224) ylnda halifelik lke sine yapt bir seferden dnerken Hemedan yaknndaki Bahar kale sinde oturan S le y m a n ahn yanna uram ve hatt orada onun kzkardei ile evlenmitir11. S ley m a n ah, Badad h a lfe s in i ol duu gibi, C e l l u d - d in i de metbu tanmtr1 2 .
Tarih- Gzide deki Luristan m e lik le r in e ait bahiste S le y m a n ah a dir baz bilgiler de bulunmaktadr. Bunlara gre Kk Lur emri e r e f u d -d in E b u B e k ir, S le y m a n ahn, M e lik e H tn adl kzkardei ile evli id i1 3 . Bu L u r e m r in in lmnden sonra yerine geen kardei z z u d -d in , M e lik e H t n ile evlenmi ve on dan iki olu dnyaya gelmitir. Fakat z z u d -d in in, amcas olu H sa m u d -d in H a lil tarafndan ldrlmesi zerine z z u d -d in in kk yataki oullar daylarnn yanma katlar1 4. Bundan sonra S le y m a n ah ile yeni L u r e m r i arasnda srekli bir mcadele balad. Vukubulan birok arpmalardan sonra apur ovasnda ya plan bir savata Lur ordusu bozuldu ve H sa m u d -d in H a lil de
8 A y n eser, s. 382. 9 A y n eser, s. 392. 10 b n u l-E s r, X II, s. 139. 11 N e sev , metin, s. 186, franszca tercme s. 308. 12 A y n eser , s. 210. 13 Tarih-i Gzide, s. 555. 14 A y n eser, s. 556.

362

ldrld (1246). S le y m a n ah. dman H sa m u d -d in H a lil in lmne zlm ve onun hakknda o anda bir rba sylemitir 1 5 . S le y m a n ah halifelik hkmetine samim bir ekilde balan mt. Komu Lur emirleri, Farstaki S a l u r lu la r , M u su l h k m d a r H l g y metbu tandklar halde S le y m a n ah H a lfe den ayrlmad. Hatt, 1258 ylnda Moollar Badad kuattklarnda ehri mdafaa edenlerden biri de S le y m a n ah idi. Badadn d mesi zerine S le y m a n ah da h a lfe ve dier Trk kumandan lar ile birlikte ehit edildi1 6 . Kendisi bu srada epeyce yal olmaldr. H a m d u lla h - M s t e v fye g re 17, H l g nn Badad seferine katlan L u r e m ri B e d r u d -d in M esud S le y m a n a h m ldrlmemesi iin H l g ye ricada bulunmu ise de, ricasn kabul ettirememitir. Bununla beraber S leym an . ah m aile ve maiyyetini himaye etmee muvaffak olan L u r em ri, onlar Luristan a gtr mtr. Bunlarn bir ksm ortalk yattktan sonra Badad a dn mlerdir. S le y m a n ah m olduka kltr sahibi bir insan olduu anla lyor. Yukarda onun bir rbisinden bahsedilmiti. H a m d u lla h - M s te v f1 8 , Sleyman ahm meddah olan bir irden de bahset mektedir. R e id u d -d in ise Yva beinin yldzlar ilmine vkf oldu unu bildiriyorI9. Yine H a m d u lla h - M iis t e v fye gre20, Krdistan blgesi 15 dar yreye ayrlmakta olup, S le y m a n ah zamannda blgenin geliri 200 tumana yakn idi. Halbuki mellifin zamannda ayn bl geden ancak 20 tuman, 1500 dinar elde edebiliyordu. Bu mukayese, S le y m a n ah zamannda Krdistan vilyetinin nasl mamur oldu unu ak bir ekilde gsterir.
15 Bu rubainin tiirke tercmesi udur: Zavall Bedr olu H alil aknlap Baharn (kale) arzusu tohumunu ruhuna ekmi Hrsnn eytan Sleymann mlkn (almay) aryordu. (Fakat) Sleyman'n (Hzt) devlerinin elinde mahvoldu
(a yn eser, s. 557).

16 R e id u d -d in , Cmi ut-tevrih> Q u a trem ere yay., P aris , 1836, s. 232, 244, 246, 274, 294; E b I-F e re c, el-Muhtarasar ud-duvelt B eyrut , 1890, s. 472, 474. 17 A y n eser , s. 557. 18 A y n eser, s. 552. 19 s. 296. 20 Nuzhet ul-kulb, s. 107.

363

S le y m a n ah Yvarlarmn kibeti hakknda bilgimiz yoktur. M i n o r s k y 21, K a r a - K o y u n lu ulusuna mensup Baharlu oymann adnn S le y m a n ah n oturduu Bahar kalesinden geldiini kabul ede'ek K a r a - K o y u n lu l a r i n Yvalarm nesli olduklarm dnmek tedir. 2. Urmiye Yvalar: X II. yzyln ilk eyreinde kalabalk bir Yva kmesinin de Ur
mi ye yresinde yaad grlyor. Kuvvetle muhtemeldir ki bunlar Mool istils sonucunda gelmi, S le y m a n

ah Yvalarindan ayr

bir koldu. Bu Yvalar kalabalk olup 10 000 atl karyorlard. M uham m e d -i N e s e v ye g re22, bunlar S u lta n C el l u d -d in i hie saya rak yollara korku salmakta ve u lkelerine aknlar yapmakta idiler. Bu sebeble C e l l u d -d in , A h la t tan dnerek bunlarn zerine y rmtr. Yvalardan biroklar ldrlerek ok ganimet ele geiril mitir. Koyun srlerinden ibaret olan ve M uan a sevkolunan bu ganimetin hzineye ait olan ksm 30 000 dinar kymetinde id i23. Bu hdiseden 623 (1226) ylnda bahseden b n u l - E s r 24, Y valarn yama faaliyetlerine dir tafsilt vermektedir. Ona gre Unu

ve Urmiye ehirleri Yvalar n elinde olduu gibi, onlar H oy ehrinden de hara alyorlard. Yvalar C el l u d -d in in ilk nce Grcler ve sonra da Ahlatn zapt ile uramasn frsat sayp ticaret kervanlarn vurarak yollarn emniyetini ortadan kaldrmlardr. Bu arada Tebriz tcirlerinin Erzurumdan Tebrize getirmekte olduklar 20 000 koyu nu da Tebriz yaknnda ellerine geirip gtrmlerdi. Yvalar n ii ileri vardrmalar zerine son S e l u k lu S u lta n T u r u lun kz olan z e v c e s i h a tu n un ricas zerine C el l u d -d n Ahlat kuat masn brakarak onlarn zerine yrd. Y u >olar Cell ud-dinin A h lattan ayrlmyacama emin olduklar iin sarp dalarna kmyarak yurtlarnda kaygszca oturuyorlard. te bu srada C e l a l u d - d i n onlar evirdi, ounu ldrp, oluk ve ocuklarn tutsak ald ve davarlarnn pek ounu da eline geirdi25. Bu hdiseden 6 yl sonra
21 The Clan o f the Qara-Qoyulu rulers, K p r l A rm a a n , s. 292-293, 294. 22 s. 126, tercme, 210, 23 Gsterilen yer. 24 X I I , s. 313. 25 Gsterilen yer.

364

Moollar n gelmesi zerine onlar da Azerbaycan daki Trkmenler gibi batya gitmi olmaldrlar.

3.

Yaruklular:

A k -S u n g u r o lu Z e n g M usul dan sonra Haleb e hkim olup Iran Krdislan mdaki Yvalar bir blne Haleb blgesinde yurd vererek onlara Hallar ile sava malarn, zaptedecekleri topraklarn kendilerinin olacan sylemiti. Bu Yvalarm banda Y a r u k adl bir be vard. Gerekten bunlar Hallar ile savamlar ve onlardan epeyce toprak ellerine geirmi lerdir. Bu Yvalar ve Y a r u k un oullar Y a r u k lu (Y a r u k iy y e ) olarak anldlar. Y a r u k 564 (1168) ylnda ld.
Hallar ile mcadeleye giriince

Y a r u k dan sonra oullar A y n u d - d e v le ve B e d r u d -d in D o ld u r u m u gryoruz. A y n u d - d e v le r -K u h un ayn yldaki 564 (1169) sonuncu M sr seferine katlmt. r -K u h un orada lm zerine ordunun kumandanln yeeni S a l h u d -d in ald. Fakat A y n u d -d e v le , S a l h u d - d in e hi bir zaman itaat etmiyeceini syliyerek N u r u d -d in nin yanna dnd 26. B e d r u d -d in D o ld u ru m a gelince, onu Tell-Bir ve Tell-Hlid hkimi olarak tanyoruz. B e d r u d -d in D o ld u r u m , S el h u d - d in - i E y y u b nin belli bal savalarna katlarak bu savalarda byk yararlklar gstermitir. Kendisi yiit ve iyi ahlkl bir be idi. D o ld u r m dan sonra oullan S e l u k lu hkmdar z z u d -d in K e y - K v u s un 1218 deki Suri ye seferine kadar Tell-Biri ve Tell-Hlidi ellerinde tutmulardr ki, bundan daha nce bahsedilmiti. Osmanl Devrinde Yvalar S e l u k lu devrinde (X III. yzylda) Anadolu da Yvalar n yaa dklarna dir bn Bibi de bir kayda rastgeliniyor. Bu kayda gre27, jRukn u d -d in K l A r s Janm, aabeyi II. z z u d -d in K e y k v u s a kar saltanat davasna kalkmas zerine vezir K a d z z udd in hzinede bulunan paralar sarfederek asker toplamaa balam ve ksa bir zamanda Arab, Gurbet (? ), va ( ) , Gence, Kiird ve K p ak (K bak)dan asker devirilmitir. Bu Yvalar n Urmiye den A n a doluya gelmi Yvalar olmas mmkndr.
26 b n V sl, Muferric ul-kurb , Kahire , 1953, I, s. 160, 168, 180. ^
j

c^\ j

w * j l j l .j

(tbk basm, s. 613).

365

XVI. yzylda Yvalar a ait 20 yer adna rastgelinebiliyor8. Bu devirde gerek yer adlan, gerek oymaklar ( ) ve ( l_ * > ) imllan ile yazlmtr. Bu kelimeleri belki Yuva eklinde okumak da mm kn ise de bunlar Yva olarak kabul etmekten baka are yoktur. An cak ( j ) eklindeki yer ve oymak adlarnn Yval olarak okun masnda phe etmenin yerinde olduunu ilve etmeliyiz. O sm anl devrinde gerek Yva ( l 'ji<-j i ) gerek ( jI\ j j ) eklinde yazlan baz oymaklar vardr ki, aada bunlarn en belli ballarn dan bahsedilmitir. 1. H a l e b T r k m e n l e r i : Bu Trkmen topluluu arasnda HaylYva ( J~*-) eklinde bir oymak grlyor. Buradaki ilk kelimenin asl ve manas bence mehuldur. Bu kelimenin araba atlar ve atl s nf demek olan hayl kelimesi olup olamyacan bilemiyoruz. K anunnin ilk hkmdarlk yllarnda bu Yva oyma E m et K e th d a nn emrinde olup, 200 adrdan mteekkildir. II. S elim devrinde nfusu bir hayli artan Yva oyma be kola aynlmtr. Bu kollardan birinin Yamur ve Yellce adl ekinliklerde yerletii grlyor. X V II. yzyln ortalarna doru bu Yvalar dan ancak 150 adrlk bir kol eski yaayn srdrmekte id i 29. 2. D u l k a d r l : X V I. yzylda bu topluluk arasnda da Yvalu (yahut Yuvalu) adh bir oymak vard. Bu oymak Durmu Haclu , Derge, Esencelu , Yahi-Hanlu, Sufyanlu ve Yvalu adl obalara aynlmtr. Bu obalardan bazlar gneyde, Gndzl ve K nk kazalarndaki klaklarnda iftilik yapmaktadr. II. Selim devrinden itibaren bu oymaklardan Kara-Yvalu (veya Yuvalu) eklinde bahsediliyor3 0 . Dulkadrl ulusu arasnda ayrca Yva ( j;. ) adh 35 vergi evlik bir oymak grlmektedir. 3. Y e n i - l l : Y en i-llde 156 vergi nfuslu Yva ( * j i ) adl bir oymaa rastgeliniyor. Bu oyman Dulkadrlu ulusu arasndaki Yvalam bir kolu olmas pek muhtemeldir31. 4. K a y s e r i : Kayseri evresinde yaayan Trkmen oymaklanndan biri de Yvalu (veya Yuvalu) adh 183 vergi nfuslu bir teek kldr. Bundan baka tJrgb dolaylarnda da Yva adl bir oymak yaamakta idi. I. S elim devrinde bu oymak kola ayrlm olup,
28 Cedvele bk. 29 F. Sm er, Yva Ouz boyuna dir, s. 161-162. 30 A y n yas, s. 162-163. 31 A yn yaz , s. 163-164.

366

tunlardan 46 vergi nfuslu birinci kol Klack, 48 vergi nfuslu ikinci kol Kara-Yvalu (yahut Yuvalu), 41 vergi nfuslu olan nc kol da A-lshaklu ekinliinde iftilik yapmaktadr32. 5. T a r s u s : Bu yrede II. S elim devrinde Yva adl, iki kola ayrlm (birincisi 31 vergi evi, dieri 11) bir oymak yaamakta id i3 3 . 6. I - t l : II. B a y e z id devrinde -ldeki byk teekkllerden biri de Yva oyma idi. Bu oymak -ldeki dier birok teekkl ler gibi tamamen kylerde yerlemi olmakla beraber oymak tekil tm henz muhafaza etmektedir. Bu oyman ad bazan Yval olarak da yazlyor. I-Il Yvalarm n B y k-Yva ( i l ) ve K k-Yva ( tji J.lr-jS') olmak zere iki byk kola ayrld grlyor. B yk-Yva kolu eski Glnar ile Anamur arasndaki Ak-Saz adl yrede toplu bir halde yerlemilerdir. Kk-Yva kolu da yine toplu bir halde A n a murun kuzey ve batsndaki topraklarda yurt tutumutur. Bu ikinci kola mensup baz oymaklar Anamur kasabasnda da yerlemilerdir. Ayrca B y k-Yva ve K k-Yva adl iki ky olup, bu kylerin her ikisi de Kk-Yva topranda bulunuyordu. Bu kylerin, kollarn banda bulunan ailelerin oturduklar yerler olduu anlalyor. II. B a y e z id devrinde B y k-Y va koluna ait krk kadar ky gsterili yor ki, bunlarn bir ksm adlarm zamanmza kadar muhafaza etmi lerdir. Kk-Yvalar ise Anamur kasabasndan baka 14 kyde yer lemilerdi. II. B a y e zid devrinde -l blgesindeki balca oymaklarn ta dklar adlar bu oymaklarn banda bulunan ailelerin de adlar idi. B o z -D o a n o u lla r, T u r g u t-o u lla r , H o c a -Y u n u s-o u llar, d ir -o u lla r , B e -D ili o u lla r ve nihayet Y v a -o u llar. Y v a -o u lla r ndan adlar tesbit edilebilen ahslar unlardr: H sey in Be, A li Be, M ehm ed Be, Al u d -d in B e ve Pa a Be. Bunlardan H sey in B e, B yk-Yva kynde bir cmi yaptrm ve bunun iin de bir vakf tesis etmiti. A li B ein Kzlca kynde bir mescidi olduunu biliyoruz. Yine bunlardan P aa B e Kazanclar kynde A h S e y y id adl bir eyh adna bir zviye yap trmtr. A l u d -d in ve M ehm ed adl Yva beleri de II. B a y e z id devrinde tmar sahibi idiler. P r A li adl bir kimsenin de Yva oul32 A y n yaz , s. 164. 33 A yn yaz s. 165.

367

larnn atadan dededen (eben an cedd) kethdas olduu, iin avnz- divniyye ve teklifi rfiyyeden muaf olduunu da biliyoruz34. 7. ran Yvalar:
ran da Mool devrinden sonra bu adda byk bir oymak gr

lemiyor. Ancak S a fev devrindeki Kaar boyunun obalar arasnda Yva (_>;) adl bir oba da bulunmaktadr. Kaar boyunun aslnda Anadolulu ( Boz-Ok blgesinden) olduu daha nce birka defa sy lenmiti. XVI. yzyln sonlarnda m am K u lu H an gibi nl Kaar belerinin Kaarm. Yva obasna mensup olduklarn biliyoruz3 5 .

34 A y n 35 -L
j

yaz,
^ j j I Js
^

s.

165 -1 6 6. j
A* J

tJLc j 1 j I

(Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 385).

368

X X IV .

KINIK
Kmklar, bilindii zere, S elu k lu h n ed a n n karm olan boydur. Halbuki bu boy Ouz boylarnn Islmiyetten nceki siyas ve tima mevkilerine gre tanzim edilmi olan R e id u d -d in in listesinde en sonuncu srada bulunmaktadr. Km klar , bizim yer adlar cetvelinde 81 ky ile K a y ve Avar'dan sonra nc srada yer a lm la rd rB u yer adlarndan pek m him bir ksmnn Anadolunun fethine katlm Kniklar a ait olduu phesizdir. Fakat bu boyun tarihi, S elu k lu h a n ed a n n kar mak ve Anadolunun fethinde byk bir rol oynamakla sona ermemi tir. X III. yzylda Suriye deki kalabalk Trkmen kmesi arasnda yine bu boydan ehemmiyetli bir kolun bulunduu grlyor. Filhaki ka bu Trkmen kmesinin -Ok kolunu balca Yregir, K nk, Ba yndr ve Salurlar tekil ediyordu. Bu -Oklar, daha nce sylendii gibi, M em lk ordusunun yannda ukur-Ova mu fethine katldlar ve orada yurd tuttular. Bu suretle ukur-Ova daki en eski Trk hal knn esas bu -Oklu boylarndan meydana gelmiktir. Kmklar, Yregirler gibi, ukur-Ovada. geni bir yerde yurd tut tular. Buras batda Ceyhan rmandan douda Gvur dalarna dek uzanyordu. Yani Km klar n yurdu bugnk Ceyhan kazasmn birksm topraklan ile Osmaniye kazasm iine alyordu. Kmklar, Y regirler gibi, -Oklar n ve ukur-Ova blgesinin en kuvvetli teek kllerinden biri idi. Fakat onlarn bandaki aileye dir bugne kadar hi bir bilgi edinilememitir.

1375 ylnda Ermeni kiraln Sis te muhasara eden Trkmen be lerinden E b B ek ir pek muhtemel olarak Knklarm bei idi.
1 Cedvele bk. K n k yer adlarnn ou zamanmza kadar gelmitir (Trkiyede M eskn

yerler klavuzu, 8. 681-682). Bunlardan baka zm ir e bal K nk adl bir kasaba da vardr.

369

tuk Yregirleri olmak zere -Oklu M em lk emirleri arasndaki mevki ve ihtiras mcadelelerini frsat bilerek kendi gayelerine gre hareket et mee baladlar. Bunlar 1378de zerlerine gnderilen T em r-B a y kumandasndaki M em lk ordusunu perian ettikten sonra M em lk hkimiyetini bsbtn zerlerinden attlar.

Bata

Ramazan-oullar Boz-Oklar gibi

Trkmenler,

783 (1381-1382) ylnda Hleb valisi olan Y e l-B o a -Oklar yeniden tabiiyyet altna alabilmek iin ilk tedbir olarak onlar arasnda tefrika karmaa giriti. Gerekten Y e l-B o a bu tedbirinde mu vaffak olmu ve 785 (1383)de Knklar Yregirler e saldrmlard2.
Knklar bu hdiseden birka yl sonra yanlarnda -Oklar a mensup dier baz teekkller olduu halde K a d B urhan u d -d in in lkesinde kargaalklar kardlar.

Fakat XVI. yzyldan itibaren bu Knklar'da.\ bir daha bahse dilmiyor. Onlar ne gibi bir sebeble siyas ehemmiyetlerini kaybettiler? imdiki durumda bu sorunun cevabn vermek mmkn olmuyor. O sm an l fethinin ilk yllarnda K nk yresi bei K -E r i o lu H anza B e idi. Bu bein Knklar dan olduuna dir hibir bilgi yok ise de buna ihtimal verilebilir. O sm anl h k im iy e tin in ilk yl larnda Knklar n topraa balandklar grlyor. Aralarnda pek az ger ev vard ki, bunlarn da sonradan baka yerlerden gelmi ol malar muhtemeldir.
Kmklarm oturduklar yer X IX . yzyln ikinci yarsna kadar

kendi adlar ile anlan bir kaza idi. Fakat hayret edilir ki bugn ukurOva da hi kimse K nk kazasnn yerini bilmemektedir. Knk sadece yrenin deil ayn zamanda bir kale ve kasabann da ad idi.
K nk kalesinin, Toprak-Kalesi olduu anlalyor. Kasabaya ge lince onun da kalenin kuzey ve dousundaki yer olduunu tahmin et mekteyiz. Bu kasaba 928 (1522) yhnda iki mahalleden mteekkil idi. Zamanla gelien kasabann mahalleleri 954 (1547) ylnda bee kmt. Hlasa XVI. yzylda 75 ky ve ekinlii olan K nk kazas pek mamur bir halde idi. Fakat X V II. yzylda bu K nk kazas, kasa bas, kyleri ve ekinlikleri ile birlikte tahrib edildi, yle ki bugn ne Knk kazasnn, ne de K nk kylerinden pek ounun yeri bilinme mektedir *.
2 Bu hususlarda: F. Sm er, ukur-Ova tarihine dir aratrmalar, s. 24-25, 38. 3 F. Sm er,
ayn yaz ,

gsterilen

yer.

370

XVI. Yzylda Kuk Oymaklar X V I. yzylda Haleb Trkmenleri, Ankara Yrkleri ile A ydn daki Karaca-Koyunlu topluluu arasnda bu adda baz kk oymak lar grlmektedir ki, bunlarn en ehemmiyetlisi Haleb Trkmenleri arasnda bulunan oymaktr. 1. Haleb Trkmenleri: Bu Trkmen topluluu arasnda yaayan Knk oyma biraz n ce kendisinden bahsettiimiz Knklarm Kuzey-Suriye de kalm bir bakiyesidir. Bu Knk topluluu K an unnin ilk saltanat yllarnda kola ayrlmt. Bunlardan K rm K e th d a nn buyruundaki birinci kolun 51, H aan K e th d a nn idaresindeki ikinci kolun 40, k e th d a s sylenmeyen nc kolun da yine 40 vergi nfuslu ol duu grlyor. II. Selim devrinde Knklar n nfusu bir misline yakn artarak 254'"e kmtr. Mezkr devride onlar tek bir kethda ya tbi idiler ki bu da yukarda ad geen K rm k eth d a idi.
Knklar X VII. yzyln ortalatna kadar eski yaaylarn devam ettirmilerdir. S u ltan b ra h im devrinde onlarn Rum (Sivas) vi lyetinde Aralik-Evi adl bir yerde yaadklar grlyor4.

1104 (1692-1693) tarihinde Hama ve Humus sancaklarnda yer letirilen Trkmen oymaklar arasnda Knk-Uak adl bir oymak da vardr. Bu oymak bahsini ettiimiz Knklarm yerlememi bir ka lnts veyahut baka bir oymak id is. Esasen Hama yresine yerle tirilen bu oyman 60 vergi nfuslu kk bir oymak olduu anlalyor6. 2. Ankara:
Ankara Yrkleri arasndaki Knk oyma 123 vergi nfuslu bir

oymaktr. Bu K nk oyma Seferi-Hisar ( Sivri-Hisar) yresinde ya amakta idi7. Daha nce de birka defa iaret edildii gibi, Ankara blgesi Ouz boylarna ait en fazla yer adlar bulunan blgelerin ban da gelir. Bu yer adlan X II. yzylda hretleri Horasan'a dek gitmi kalabalk bir Trkmen kmesinin htralar idi. te bu htralar ara snda K nk boyuna ait 9 ky bulunmaktadr.
4 F. Smer* -Oklu Ouz boylarna mensup teekkller, s. 475-476, 505-506. 5 F. 7 F. Sm er, gsterilen yer. O rh on lu ,
ayn eser, s. 67.

6 C en giz

Sm er, ayn yaz , s. 477, 506.

371

3. Karaca'Koyunlu ( A y d n ) :
A ydn sancandaki Karaca-Koyunlu topluluu arasndaki Knk oyma, nfusu ok az bir teekkldr. 37 vergi evi olan bu oymak Knklar adn tayor. Onun 11 evlik Alalar adl kk bir obas da vard.

Yine ayn topluluk arasnda Ji jS adl bir oymaa da rastgeliniyor. Bunun en doru okunu ekli Konuklar olsa gerektir. Fakat def terlerin birinde sarih olarak k esre ile hareketlenmitir. Buna gre Knk kelimesi bir ive hususiyeti neticesinde bu ekli alm oluyor. Ben bu hususta yalnz k nin harekelenmesini gz nne aldm. F tih devrinde bu Knklar biri 217, dieri de 65 vergi nfuslu olmak zere iki kol halinde yayorlard. X V I. yzylda ise Knklarm yeni kollara ayrld ve bunlarn da muhtelif yerlerde yaad grl yor. Bu kollardan biri (56 ev) Tire evresinde, dier bir kol da Tirey e bal Meskenci kynde oturmaktadr. Knk'lam br kollar ise Ayasulu yresindeki Karclar , Belik-Dere , Uzunluca, Kilise, BozAlan, Kk-Kedfiye, Yedi-Bergu gibi kylerde yerlemilerdir8 . X V I. Yzylda Anadolu da Seluklu ( ) adl baz oymak lara ve Seluk ve Selik ( t dL^-U j) eklinde yer adlar ve ahslara da rastgeliyor. Selkl adl oymaklardan biri Tarsus blgesindeki Kusun boyunun obalar arasnda bulunmaktadr. 925 (1519) ylnda bu oba 45 vergi evinden mteekkil idi. Ayn adda bir oymaa da A fyon Karahisar blgesinde rastgelinmektedir. Bu da 30 evden mteekkil idi. nc bir oymak da At-ekenler arasnda grlyor. Bu oyman ismi Seluklu eklinde yazlyor. Bu oymaklarn da adlarn ahslardan aldklar muhakkaktr.

8 F . S m er, ayn yaz , s. 478-479, 597 9 F. Siim er, ayn ya s , s. 479, 598.

372

3. Blm
Destanlar

Ouzlarn kendi dillerinde yazlm biricik mill destanlar Dede Korkut destanlardr. Bu destanlar son asrlara kadar Anadolu ve ran Trkleri arasnda sevilerek dinlenmi, okunmu ve Anadolu Trklerinin, atalar Ouzlara kar daha derin bir bahlk duymalarnda mil olmutur, yle ki XV. yzylda Trkiyede yaygn bir Ouzculuk ce reyannn mevcudiyeti bile grlmektedir.

Fakat X VII. yzyldan itibaren bu destanlar Trkiyede ehemmi yetlerini kaybetmee baladlar. Ozanlarn yerini klar ald. Bunlar ise yeni bir destan terennm ediyorlard. Bu yeni destan haydud veya Celli K r -O lu nun mceralanm anlatyordu. Bunun eski tima dzenin XVI. yzyln sonlarnda yklmas ile yakndan ilgili olduu muhakkaktr. Eski tima dzenin yklmas ile yalnz D ede K ork u t destanlar ehemmiyetten dmekle kalmam, devlet de kudretini kay betmi ve Trk halk da zayf, yoksul ve muzdarip bir cemiyet haline gelmitir, ite Kr-Olu bu cemiyetin destandr. K r-O lu destan daha X V II. yzylda ran Trkleri arasnda da yayld ve onlar tarafndan da alka ile karland. O derecede ki on larn da mill destan haline geldi. Mezhebi ayrlk, kanl harbler A n a dolu ve ran Trkleri nin ortak kavm hars birlii geleneini devam ettirmelerine engel olamamt. K r -O lu na karlk, oradan da Trkiye y e Kerem ile A sl, Arzu ile Kanber, Ak Garib gibi halk roman lar gelmitir.
Hazar-tesi Trkmenlerine gelince, onlar arasnda eskiden beri Ouz-nmeler bulunduu ve bunlarda D ede K o r k u t ile Salur Ka-

zana ait mhim bahislerin yer ald bilinmekte ise de elimizdeki D ede K o rk u t destanlarnn bu Trkmenlerce tannmad anlal
373

yor. Buna karlk K r-O lu destan Trkmenler arasnda da ksa bir zamanda yaylm ve onlarca da -mill destanlar olarak- benim senmitir. Bylece, Geredeli Celli K r-O lu A li R u en in ahsi yeti etrafnda teekkl eden bu destan, Dede Korkut destanlar gibi,' Ouz Trkleri nin, dier bir deyimle Bat Trklerinin ayr lkede yaayan torunlarnn mterek mill destanlar vasfn kazanmtr. Burada Cmi ut-tevrihteki Trkler in tarihi ve Ouz un cihangir
liinin hikyesi ile uygurca Ouz Kaan Destan yeniden ele almmayb,

onlar hakknda umum mahiyette birka sz sylenmekle yetinilecektir. nce u hususu belirtelim ki uygurca Ouz Kaan destanmn da Jrarada, Ilh a n l devrinde, G azan H an veya halefi zamannda ya zldndan hi phe etmiyoruz. Bu eserin baka bir yerde, hele U y gur lkesinde yazlm olmas mmkn deildir. nk onun yazl masna sebep olan manev hava ancak randaki Ilh a n l saray ve evresinde grlmektedir. Bu manev havay kuvvetli bir Trklk uuru parlatyordu. te her iki eserin meydana getirilmesine mil olan bu Trklk uurudur. Esasen her iki eserin ehemmiyeti de, bize g re, burada, yani byle bir uurun mevcudiyetini gstermi olmalarmdadr. Deilse onlar ne hakik bir destann vasflarm tarlar, ne de tarih kaynak olmak bakmndan deerli saylabilirler. Bunlardan Cmi ut-tevrih teki Trklerin tarihi ve Ouzun cihan
girliinin hikyesi, uygurca destann islmi bir gr ile ilenmi bir

versiyonundan baka bir ey deildirla. Bu sebeble uygurca Ouz Kaan-destan, tekine nazaran birka yl daha nce yazlm olsa ge rektir. Uygurca Ouz destan ile ilgili olarak bizim asl merak ettiimiz husus, destann nerede son bulduudur. imdiki durumda bu soruyu cevaplandrmak mmkn olmuyor. Her iki eser bize bu Trklk uurunun mahiyeti hakknda ol duka vazh bir fikir vermektedir. Anlaldna gre bu uurun esas lar unlardr: a) O uz H andan eserin yazld devre kadar Trk lemini, ad lan zikredilen u kavimler temsil etmektedir: Ouz (Trkm en), Uygur,
Kpak, Kanl, Karluk, Kala.

b) Trklerin de eski zamanlarda yaam, Moollarn C engiz Han gibi, cihangir bir hkmdarlar vardr. Bu cihangir hkmda rn ad O uz K aan (veya Han) dr.
1 a BunlaT hakknda: F. Sm er, Ouzlarca ait destan mahiyette eserler, s. 359-389.

374

c) Trk dnyas, O uz H ann yapt byk fetihler netice sinde meydana gelmitir. Yani Trk kavimlerinin Be-Balk blgesin den Kara-Deniz in kuzeyine ve Adalar Denizine kadar yaylm ol malar Ouz H ann fetihleri ile ilgilidir. ) Ouzlar O uz H anm 24 torunundan inmilerdir. Uygurlar Ouz H ann z kavmi veya ona itaat eden Trkler di. Kpak, K an l, Karluk ve Kalalar da O uz H ann belerinden tremilerdir. d) Trkler in tarihi blmnde, O uz Han, kavmini hak dinine sokmak iin T an r tarafndan gnderilmi bir p e y g a m b e r hkm dar olarak gsterilir. Bylece hem kavmine Allahn dinini getirmi, hem de byk fetihler yapm bir peygamber hkmdara salip olmak la Trkler in hem Moollar, hem de Arablar kadar erefli veya onlar dan da erefli ve stn bir kavim olduklar ifade edilmek istenmitir. Her iki eserde ve Trk-Mool ensab bahsinde Trkmenler e en erefli mevkiin verilmesi bu almalara en fazla onlarn katlm ol duu eklinde izah edilemez. Esasen Trkmenlere mensup ahslarn, Uygur bahlar gibi, bu almalara katldklarn da kesin olarak bil miyoruz. Dier taraftan Trkmenlerin Moollar katnda Uygurlar gibi itibarl mevkie sahip olmadklar da bir gerektir. Ancak o zaman lar aka grlen vka u idi ki, Trkmenler Manglak tan Adalar Denizi ne kadar uzanan geni sahada kavmi varlklarn kuvvetle mu hafaza ederek yayorlard. Dier taraftan yakn bir mzide S elu k lu hnedan idaresinde byk bir imparatorluk da kurmulard. Halbu ki dier Trk kavimleri ne varlklarn koruyabilmiler, ne de Trk menler gibi parlak bir maziye sahip olabilmilerdi. Nitekim Trkmen ler, varlklarn kuvvetle muhafaza etmelerinin neticesi olarak ve bu eserlerde kendilerine verilen en erefli mevkie lyk bir ekilde, dnya tarihi" apnda byk roller oynamakta devam etmilerdir. Ilh a n l saray ve evresinde balyan Trklk uuru, Anadolu
da Ouzculuk uuru eklinde X VII. yzyla kadar srmtr. Bu uu

run O sm anl hnedanmn siyas baarlarnda rol oynayan balca manev millerinden biri olduunu sylemek her halde yanl bir gr saylmaz. Y a z c O lunn O sm an G aziye isnat ettii:
Os m a n , Ouz, Hakkn Erturul bir kemter olusun neslisin kulusun Kara-Han

stanbul u

a glzar yap

iirinde bu uur manev bir mil olarak grnmyor mu?


375

Esasen daha nceleri belirtildii gibi, O sm anl hnedam O uz H an n soyundan gelmee ve kendisini K a y boyundan saymaya ok ehem miyet vermitir; K a y damgasn ailenin resm almeti kabul etmi, ehzadelere O uz H an ve K o rk u t gibi adlar koymutur. Bu husus, yalnz hanedann atalar olan Ouzlar a kar duyduu ballk ile deil, halkn bu husustaki hassasiyeti, doudaki K a r a -K o y u n lu ve bil hassa A k -K o y u n lu hnedam ile meydana gelen siyas rekabet ile de ilgili idi. nk, evvelce sylendii gibi, bu sonuncu hnedann hkm darlar da O uz H ann torunlar olduklan sylyor ve bunlarn en by, F tih in rakibi, U zun H aan B e kendisini Anadolu Trklerinm. biricik hkmdar sayyordu. Ouzlar ul veya Trklerin hkmdarlnn K a y boyu beler'inin eline geerek bunun kyamete dein sreceine dir Ouzlar m byk velisi K o r k u t A ta ya keh net isnad edilmesi, O sm an G azinin, Ouz beleri tarafndan hkm dar seildii iddias ve Kara-Koyunlu C ihan- ah a, II. M uradm nesebinin kendisininkinden daha erefli olduunun syletilmesi, bah sedilen bu hususlardan ileri geliyor. Y a v u z S elim de M em lk h kmdar T u m a n -B a y a yollad bir mektupta 20. gbee kadar ata ve dededen hkmdar olduunu yazmt. Bylece kendisini O uz H ann soyundan saymakla O sm an l hnedam, tabileri, fakat Cen giz neslinden olan Krm hanlanna kar da her hangi bir kklk hissi duymuyordu. Netice itibariyle bahis konusu destanlar, ensab bahsi ve Dede K or
kut destanlar ile birlikte Ouzculuk uurunun canl bir ekilde yaa

tlmasnda mil olmalar bakmndan da dikkat ve alkamza lyk trlar. O sm anl melliflerinden Y a z c -O lu , bilindii zere, Cmi ut-tevrihteki Ouzlaru dir ensab bahsini trkeye evirdii gibi, muhtemel olarak, K o rk u t A ta ya ait baz bilgileri de, Trklerin ta rihi blmnden almtr. Y a z c -O lu nun bu tercmesinden M ev l n a R u h nin geni bir ekilde faydalandn biliyoruz. Yine Y a z c Olu uygurca bir Ouz-nme den bahseder ki bu, elimizdeki Ouz Kaan destan olsa gerektir. Ayn mellifle ada, k ru lla h da II. M urad devrinde elilikle gittii Kara-Koyunlu hkmdar Cihanahn Tebrizdeki saraynda uygur yazsyla yazlm bir Ouz tarihi grmtr. A k -K o y u n lu mverrihi E b B e k T - i T ih ra n ise U zun H aan B ein O uz H an ve N uh aleyh is-selma dein kar d soy ktn yazarken Cmi ut-tevrih teki ensab bahsinden fay dalanmtr.
376

ran daki son Trk hnedan olan K a a rla rn da atalar say dklar Ouzlar a ilgi gsterdikleri anlalyor. Bu mnasebetle M irza E b l-K a sm , ensab bahsini kaynak yapp kendi zamannda Iran ve Hazar-tesi Trkmenleri arasndaki Ouz boylarna mensup oy maklardan bahseden bir risale kaleme almtrlb.
Uygurca Ouz Kaan destan ile Trklerin tarihi ve Ouz Hann cihangirlii nin hikyesi blmleri zerindeki bu mlhazalardan son ra asl bizim iin mhim olan Dede Korkut destanlar na geebiliriz.

1 - Destanlarn Yazld Zaman:


Dede Korkut destanlar hakknda en eski tarih bilgiyi M sr T r k

B ekr b. A b d u lla h b. A y -B e e d -D e v d a r (lm 1331-32) vermektedir. Bu bilgi ay nen yledir: Ben derim ki burada bu kavmin zuhur, huru ve ilerinin ba langcm anlatalm. Bu, melik byk baba anlamna gelen (?) Ulu Han Ata Bitiki adl kitapta, onlarn yaradllarnn balangc ve atalar zerindeki-ank eriatn cevaz vermedii-szlerin ksa bir zetidir. Bu kitab ilk Trkler den Mool ve Kpaklar yanlarndan ayrmazlar ve bunun onlarn katnda byk bir deeri vardr; nasl ki dier Trklerin Ouz-nme adn verdikleri bir kitablan olduu gibi. Onlar bu kitab elden ele dolatrrlar; orada Ouzlarm ilerinin (tarihlerinin) balan gcndan ve onlarn ortaya klarndan itibaren gelen hkmdarlar nn ilki ve by O uzdan bahsedilir. Ouz-nme de onlarca Depe -G z denilen bir ahsn ahvali (de) anlatlr. Bu D e p e -G z on larn yurdlann ykm ve eski Trkler in ulularn da ldrmtr. On larn inandklarna gre D e p e -G z irkin yaradl idi; bann or tasnda bir gz vard; kendisine kl ve karg ilemezdi; annesi ulu denizin perilerinden olup, babasnn klh da ancak on kei derisinden yaplmt. Onlarn buna dir gnmze dein aralarnda sylenen bir ok szleri ve nl hikyeleri vardr. Bunlar, onlar arasnda zeki ve ko puz almasn bilenler ezberlerler. Nihyet bu D e p e -G z, Trkler arasnda erefli ve yiit olarak tannm, Ur us olu B a sat adl bir gen tarafndan ldrlmtr. Buna da yine onlardan bir kzn ko tuu art mil olmutur. Bu kz binicilikte U rus olu B a sa tdan baka kimse yenememiti. B a sa t bu kz yenerek onunla evlendi. B a sa tn babas U rus a gelib olunun kz yendiini mjdeledik1 b Mecmua , Tebriz, 1294, s, 396-423. Fakat bu risale eksiktir.

M e m l k l e r i devri mverrihlerinden E b

377

Ierinde: sanki olum D e p e -G z ldrm gibi konuuyorsunuz dedi. B a sat adl gen bunu duyunca bir tedbir ile D e p e -G z l drd. B asat ile D e p e-G z arasnda akbn almyaca bir ok h diseler gemitir. Bunlar Trkler in hurfelerindendir1 0 bn Devdarnin bu szlerinden bahsettii Ouz-nme nin bizim
Dede Korkut destanlarm iine alan bir kitab olduu anlalyor. Bu Ouz-nme nerde yazlmtr? Hi sanmyorum ki bu kitab Trkistan da. yazlm ve Ouzlar tarafndan Yakn Dou ya getirilmi olsun. Bi

zim kanaatmza gre, Ouz-nme Dou- Anadolu da veya Azer baycan da yazlmtr, yazld tarih de XIV. yzyln balar olsa gerektir. nk sylendii gibi, bu esnada lh a n l saray ve evresi ne uygurca Ouz-nme (Ouz Kaan destan) ile R eid u d -d in in Ouz-nmesinin yazlmasna mil olmu bir Trklk uu'u hkim idi. Dier taraftan biz bu destanlar kopuzlar ile okuyan ozanlarn, vazifeli olarak Mool hanlar ve noyanlarmn kap halk arasnda yer alm bulunduklarn biliyoruz. Ancak, elimizdeki Dede Korkut destanlar kitabnn, bn u d-D ev d rnin bahsettii Ouz-nme olmad anlalyor. Ad geen mel lifin T e p e -G z ldren B a sa tn destam hakknda verdii haber ler, elimizdeki Basat destan nda grlemiyor. Hatt bizim destanda Bas a tin sevgilisine ait tek bir sz bile yoktur. Dier taraftan imdi bahsedilecei gibi, bizim destanlarda bir takm kelimeler grlmekte dir ki, bunlarn da bu Ouz-nme de bulunmas mmkn deildir. bn ud D e v d a r nin bildirdii bu en orijinal Ouz-nme nin bize kadar gelmemi olmasna nekadar teessf edilse yeridir. Elimizdeki destanlara gelince, bunlarn biri tam, dieri eksik iki yazma nshas vardr. Bu nshalarn her ikisi de ayn nshaya dayan makta veya eksik nsha tan nshadan kopye edilmi bulunmaktadr2. Elimizdeki Dede Korkut destanlar nm XV. yzyln ikinci yar snda tesbit edilmi, yani yazlm olduu umumiyetle kabul edilmiti.
1 c Durer ut-ticn ve gureru tevrih iUezmn, Sleymaniye, Damad brahim Paa ktp ., nr 913, 202 a-b. 2 M u harrem E rgin , Dede Korkul kitab, giri, s. 68. Her iki nshann tavsifi hakknda yine buraya bk. (s. 64-70). Dede Korkut destanlarnn bizde yayn yaplmtr: 1 K ilis li F ifa t, K itab- Dede Korkut al lisan- tife-i Ouzun. stanbul, 1332. 2 O rhan aik G k y a y , Dede Korkul, stanbul, 1938 (eserimizde ksaltma: GkYay.). 3 Dr. M u harrem E rg in , Dede Korkut kitab, I, Giri-metiu-faksimile, (T .D .K .),
Ankara, 1958, II, indeks, gramer, ( T .D .K .), Ankara, 1963 (eserimizde ksaltma:

E rgin).

378

Biz de vaktiyle kan kk bir yazmzda3 ayn gr mdafaa etmi tik. Ancak, imdi zikredeceimiz deliller ile biz bunlarn XVI. yzyln ikinci yarsnda bir ozann azndan tesbit edilmi olduu fikrine, ke sin bir ekilde, varm bulunuyoruz. a. IV. destanda Ba Auk Tatyar kalasndan bahsediliyor. XVI. yzyln S a fev mverrihi R u m lu H aan Be Ba Auk'un, ada olan Gvc kral Bakratm lakab olduunu sylyor4. B a A u k un , be yl sonra K a n u n in in tbiiyyetini kabul etmi ol duu grlyor5 . B a A u k szne daha eski eserlerde rastgelinemiyor. b. Yine destanlarda, O sm anl devleti tekiltndaki anlam ile,
paa, sancak bei kelimeleri de geiyor. Paa6 ve sancak bei7 deyim

lerinin Osmanllar dan baka Trk devletlerinde, bu arada Kara-Koyunlularm ve Ak-Koyunlularm asker tekiltlarnda kullanlmad malmdur. c. Bunlardan baka alay ve gnder (karg) kelimeleri de grlmek tedir. Bunlardan alay O sm anl devleti tekiltndaki anlam ile kul lanlyor8. Sonuncu kelimeyi de yanlz O sm an lla rn kullandklar anlalyor. A lay ve gnder kelimelerinin rumca olduu sylenmekte dir.
3 Dede Korkul kitabna dair baz mlhazalar, Trk folklor aratrmalar, 1952, say 30, s. 467-472.

4
OL jb _- j

S' I j Lilj
O U jj (JU- j i j l " -

jH aL- [1543 =

950
jj

Ij ^Jjl

I
j

^
^ L f I j j o l j j Ij j l

(s. 306). Ayn mellif ah T a lm a sb Grcistana bir sefer yapmas zerine Ba A u k un S a fe v hkmdarnn huzuruna gelerek hil at giydiini yazyor (s. 316). B a A u k KaraDeniz kysnda Fa ile nger aylar arasndaki ba ehri Kutatis olan blgenin hkimi idi. Ba A uk ayn yzyln sonlarnda B a k ra tm idare ettii yerin ad olmutur (Tarih-i alem r-yi Abbas, II, ndeks).

5 Hususan tife-i hife-i Grci''den V erze nm ln ki ajn gibi bdin daima muharrik-i silsile-i fesad u isyan ve heng-i inad u tuyandan hli olmayub pirye-i fazl- nmtenhi olan mer kullarmdan Ba A u k M elik in vilyetinden nice nliyeleri nelb u. gret ve ehalisini kati u hasret eyleyb ... (F e r id u n Be, Mneat us-seltin , I, s. 625-626). 6 n inayet Tanr dan oldu, beun paanun himmeti K a n T u ra lya oldu (G k -Y a y s. 70, Ergin, s. 191). 7 B a y n d r H an yirmi drt bahadr sancak beini Y ig e n e g e yoldala bile kotu (Ergin s. 201, 204). 8 E rgin , s. 230, 240, 141.

379

. Destanlardan birinde be akalu ulfeciler sz de geiyor k i9, buna da ran daki Trk devletleri tekilatnda rastgelinemedi. Bu zikredilen hususlar, destanlarn yalnz X V I. yzyln ikinci yarsnda yazlm olmayp, bu yazlmann ayn zamanda O sm anl hakimiyeti devrinde yapldm da gstermektedir. Bu destanlar, phesiz Erzurumda, Kuzey-Azerbaycanda veya
irvan da yazlm olabilir. Kuzey-Azerbaycan (gneyi de) ve irvan,

999-1012 (1590-1603) yllar arasnda olmak zere, 13 yl O sm anl hkimiyetinde kalmt. irvan lkesinde X V II. yzyln ikinci yan snda bil e. Dede Korkut destanlar nin canl bir ekilde yaadn bi liyoruz I0. Bununla beraber, biz destanlarn Erzurum blgesinde yazlm olduu kanaatndayz. nk: a. Destanlarda, az nce sylendii gibi, O sm anl devleti teki ltna ait baz kelimeler vardr: Paa, sancak bei, alay, gnder, be
akalu ulfeciler.

b. Elimizdeki nshalar, O sm anl devri Anadolu lrkesi imls ile yazlmlardr. c. X V I. yzylda Azerbaycan ve irvan da bu destanlarn yaz labilecei byle bir trke nesir edebiyatnn mevcudiyetine dir kfi delillere sahib deiliz. . Bu destanlarn X V I. yzyln ikinci yansnda Erzurum blge sinde kuvvetli bir ekilde yaadn biliyoruz. d. Destanlarda Erzurum blgesi ile ilgili yer adlar az deildir:
Bayburd, Avnik, Pasin, Kara-Dervend. Bunlara, eskiden beri Erzu

rum blgesinde yaayan Duharlu oymann adn da ilve edelim. Bu oyman ad, III. destanda bir iirde gemektedir. e. Zamanmzda bile bu destanlardan bazsnn henz bu blgede yaadn biliyoruz. f. Destanlarda ak bir lik tesiri grlmyor. Hatt destanlarn banda, D ede K o 'k u t a atfedilen szler arasnda H a lfe Osm an b. A ff n ile P e y g a m b e rin zevcesi A ienin ad getii gibi, II. destanda da yine A i enin ismine rastgeliiyor.
9 E rg in , s. 203. 10 Destanlarda bu mesele ile iJgili dier baz hususlar iin, Ouzlar a ait destan mahi yette eserler adl yazmza bk. (s. 397-398).

380

Grld zere destanlar hanm hey5 litb ile balamakta ve hitb edilen hana ym (iyi dileklerde bulunma, onun iin dua) veri lerek sona ermektedir. Bu husus destanlarn bir hana anlatlrken yazl m olduunu aka gsteriyor. Bunu teyid eden baka bir delil de an latann bir ozan olmasdr. Gerekten D eli D u m ru l destammn son larnda yle bir ifade vardr: D edem K o rk u t gelben boy boylad, soy soylad. Bu boy D eli D u m ru l un olsun, menden sonra alp ozan lar sylesin, ahu ak cmert erenler dinlesin dedi 1 1 . 2 - Destan Kahramanlar Nerede ve Ne Zaman Yaadlar? Destanlarda grlen yer adlarndan ou insana ilk bakta kah ramanlarn Dou-Anadolu veya Azerbaycan da yaadklar fikrini ve rebilir. Destanlarda kahramanlarn mensup bulunduklar Ouz elinin va sflar ise unlardr: a) Tam gebe, b) Ouz ve D Ouz olmak zere iki kme halinde yaamakta yahut -Ok, Boz-Ok adlaryle iki kola ayrlmaktadr, c) Ouz eli, lkesinde toplu olarak yaylaa ve klaa gidip gelmemektedir. Her boy kendisine ait bir yurtta oturmakta, oradaki dada yaylamaktadr, ) Ouz elinin siyas bir dzeni vardr, ve eli feodal bir asilzade snf idare etmektedir, d) Ouz elinin koyun etinden baka at eti yedii ve hatt kmz dahi itii grlmektedir.
Dou-Anadolu da, ve Azerbaycan da hi bir zaman bu vasflar haiz bir Ouz eli yaamamtr u. 0 halde bu Ouz eli nerede yaam tr? Orta a Trk tarihi ile megul olan bir kimse bunun cevabn kolayca verebilir: Sir-Derya boylarnda. Filhakika destanlar Birinci Blmde tarihlerini, kaynaklarn verdii imkn nisbetinde, incelemi bulunduumuz Ouzlara aittir. Dou - Anadolu nun ve Azerbaycann tarihi hakkndaki bilgilerimiz zarur olarak bizi byle bir hkme g trmektedir. Bu destanlar X . yzyldaki Ouz elinin mi, yoksa muh telif gler ile nfusu azalp balca Karauk dalarnda yaayan X I. yzyddaki Ouz eli nin midir ? Biz ikinci ihtimale byk bir yer ver mekteyiz. Ouzlar bu htralarn veya onlann destanlam ekillerini Yakn Dou ya getirdiler. Bunlar bu srada Ouz-nme ad altnda yazld ki bu, ibn ud D e v d a r nin bildirdii kitaptr. Destanlar ozan lar vastasiyle halk arasnda yaatlyordu. Bunlar, zamann zarur
11 G k -Y a y , s. 64, Ergin, s. 184.

12 Bu hususta daha fazla izahat iin: F. Sm er, ay m yas, s. 403-406.

381

olarak getirdii baz tesirlere uradktan sonra yeniden yazld ki, imdi elimizde olanlar bunlardr. Destanlarn Sir-Derya boylarndaki Ouz eli ne ait olduu o ka dar phe gtrmez bir hakikattir ki, bunu teyid edecek baka deliller aramaya bile lzum yoktur. Bununla beraber srf tecesss maksadiyle baka yerlerde ve destanlarn kendisinde bu husus ile ilgili baz delil leri kaydedelim. a) Destanlarda byk bir manev ahsiyet olarak grnen Dede Korkut, bilindii gibi, XIV. yzyln balarnda Ilh a n l saraynda yazlm Cmi ut-tevrih deki Trkler in tarihi ve Ouz un cihangirli inin hikyesi blmnde de gemektedir. K o rk u t A ta orada T r k is ta n da. yaam Ouz y a b g u l a r n m m u k te d ir b ir d e v le t adam ola ra k vasflanmakta ve kendisinin keramet ss (sahibi) ol duu da belirtilmektedir1 3 . K o rk u t A ta nn mezar da, iki yerde ol mak zere, Sir-Derya boylarnda gsteriliyor1 4 . b) Destanlarda, B a y n d r H an saylmaz ise, feodal merdivenin birinci basamanda bulunan, yani btn Ouz belerinin metbuu olan S alur K aza n B e e, E b l-G a z inin ecere-i T erakimesinin. balca kaynaklarndan biri olan Ouz-nmeler de ehemmiyetle yer verildii grlyor. Daha nce de iaret edildii gibi, bu Ouz-nme ler bizim destanlardan ayr bir hviyete sahip idiler. Bununla beraber her ikisinde de ana unsurlar ayn olan baz mterek olaylar anlatl yor. Mesel bu Ouz-nmeler de Becene (Peenek) eli babuu D oym adu kun Salur K aza n m babas E n k iin ordasm bastna, K aza n n kap anas C ica k l H a t u n un dman tarafndan gt rldne, E n k iin yl sonra D o y m a d u k a nibi ile mal gnderib karsn kurtardna dir bir para vardr. Hatt bu hatunun, koca snn yanna dndkten alt ay sonra bir ocuk dourmas zerine son derecede fkelenen Salur K aza n bu ocuu nereden aldn? diyerek bir denekle annesinin ban yarmt1 5 . Bizim destanlarda da Kfir bei kl M elik, Salur K a za n m ordasm basarak anasn, kar sn ve olunu tutsak alp gtrr. Yine E b l-G a z inin bu Ouz-nmeler den naklettii, K aza n Bein baarlarn ve cmertliini anlatarak onu en, dikkate deer bir manzume vardr ki, aynen yledirls:
13 F. Sm er,
ayn yaz ,

s.

371-373.

14 G k -Y a y , g i r i , s. V IIM X . 15 ecere-i Tcrkime , s. 70. 16 s. 65-66.

382

< (Kaz-Gurt tadm fir1 1 ( j \) tan yuaiattl. Salur K a z a n tr barb karbab tutd t Becene grb an issi gitti
Alplar beler gren bar mu Kazan kibi.

*
Bir kazanga krk Sa elii birlen bir alnn etin sald. letrdi Kazan kibi.

Ol kazann sol elii birlen ald ilge


*

Alplar beler gren bar mu

K k Her

asmandm

inib

keldi tinli ylan irdi grgen zaman Kazan kibi.

demni yutar

Salur K a z a n ban kesti birmedi aman


Alplar beler gren bar mu
*

Otuz krk t Bir nicesi

min

leker

birlen

Kazan

barb

Becene illerini keldi krp


kutuldular kb yalbarub bar mu Kazan kibi.
*

Alplar

beler gren

Trk ve Trkmen, Arab, Acem raiyetler K a z a n kld Mslmana terbiyetler


Kfirlerni Alplar krd ual kb fursatlar bar mu Kazan kibi. beler gren

*
Andn Bizge hner kriterdiler bara evli ilin om u dinli kibi.

Bazlarga orun birdi sal sollu buldu kamu Alplar beler gren bar mu Kazan

*
Seyyah Ol Korkut ular buldun imdi bilgil

Kazanhn

devletine dua klgil Kazan kibi.

Kervan gitti kb ki kaldn yolga girgil Alplar beler gren bar mu

17 Bunun ne anlama geldii kesin bir ekilde anlalmyor.

383

Bu manzumede gee Kaz - Gurt dann Sir - Derya boylarndaki


Karauk dalarnn bir ksm olduu daha nce sylenmiti. Manzu

mede K aza n B ein gkten inen ve her grdn yiyen canl (az gn) bir ylan ldrd bildiriliyor. Bizim destanlardaki bir iirde de bu ylan ldrme hdisesine iaret ediliyor:
Yidi balu ejderhaya yetp H ey gzm nmert gzm Bir ylandan Anda dahi erm, beim vardum gzm

Heybetinden sol gzm yaard muhannes deyu ne var ki kohtun didim

nmedim

nenleri ho grmedim 1 8 .

Bunlardan baka yine ecere-i Terkime de S alur K a za n m hatununun ad ve vasf bizim destanlardakinin ayndr, yani boyu uzun B urla H tn, Salur K aza n m olunun ad da byledir: Uruz (Urus). c) Destanlar bize Ouz elinin yurdu zerinde ak bir fikir vermi yor. Destan okuyan herhangi bir kimse Ouzlarm oturduklar yere dir kesin bir fikre sahip olamaz. Hatt Kan-Abkaza, Gence, Berde, Tatyan, Ba Auk, Grcistan, Srmelu, Aa-Kale, Kara-Dere ve A ln ca gibi yer adlar dahi bu hususta ona yardm etmez. yle ki orada hi bir zaman Grclerin eline dmemi olan Alnca (Alncak) kalesi bile bir kafir kalesi gibi gsterilir. Hlsa destanlarda Ouz eZinin belli bir yurdu grlemiyor. Destanlarda iki yerde Salur K azan, bir yerde B a y n d r H an iin sylenmi bir me vardr. Bu mede onlar: Trkistann direi, Karacukun arslan, Emet Suyu nun kaplan olarak vasflanyorlarI9. Bunlar iaret edildii gibi, yalnz bir mede gemekte olup, olaylar ile ilgili yer adlarndan deildir. Buradaki Trkistan hi phesiz bu addaki lkedir ve baka bir yeri ifade etmemektedir. Karauk a . ge lince her nekadar bu ad da Cizre (Cezre)nin gneyinde, Diclenin bat snda ve Irak ta Altun-Kpr nn batsnda dalar var ise de destan larda bunlarn deil, Ouzlarm Sir-Derya boylarndaki nl sra da larnn kastedildii muhakkaktr. Emet Suyu na gelince, baz mellif ler 2 0 bunun A m id suyu demek olduunu ileri srmler ise de bu id diay hi bir surette kabul etmee imkn yoktur. nk bir defa des
18 G k -Y a y , 19 G k -Y a y , s. s. 108, 13, E rg in 41, 78. s. 237.

20 Mesel E. R o s s i, II Kitb- Dede Qorqut, Vaticno, 1952, s. 33.

384

tanlarda Am id, Hamid ( V -) olarak gemektedir k i2 1 , XV. ve X VII. yzyllardaki Anadolu ve tran Trkleri de ehrin adn ayn ekilde telaffuz ediyorlard22, ikinci olarak Trkler in Dicley e m id suyu dediklerine dir hi bir delil yoktur. Dier taraftan Emetin X V. ve X V I. yzyllarda Anadolu ve tran Trkleri arasnda ahi9 ad olarak kullanldn da biliyoruz2 3 . Bu hususu bylece bertaraf ettikten sonra Emet Suyu nun Trkis
tan ve Karacuk adlar ile birlikte zikredilmesini gz nne alarak, bu

nunla Ouzlarm Sir-Derya da bulunan yurtlarndaki bir rman kasdedilmi olduuna hkmedilebilir. Birinci destanda Kazdk da adl bir dadan da bahsediliyor2 4 . Bunun da Ouz yurdunda olduundan phe edilmez. Nitekim bu adda Manas destannda bir yer ad gei y o r2 5 . ) Destanlarda geen ahs adlarndan ou X I. yzyl ve daha nceki zamanlarda kullanlm eski (arkaik) isimlerdir. Bunlar: D irse Han, B u rla, D uha (Duka)2 6 K oca , D um rul, B asat, Bams Beyrek, B a y Bre, Y ig e n e k , K a z lk K oca , B d z Em en, Ma mak, E li K o ca , U un K o ca , E rek, Serek, hatt belki de K azan2 7 ve K y a n S e l u k 23. d) Destanlarda, Ouzlarn dmanlar kfir ad ile anlyor. Ka vim olarak da yalnz erkez ad-o da bir manzumede olmak zere-bir defa geiyor2 9 ve lke olarak Grcistan zikrediliyor.
21 G k -Y a y , s. 23, E rg in , s. 112.

22 Bu hususta birok kaynak gsterilebilir ise de biz yalnz bir ikisinin adm zikredece iz: k P a a Z ad e, s. 248; H a s a n -i R u m lu , s. 306-307; Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 34, II, s. 1064. 23 S a fe v Trk belerinin bu ad kullandklar zerinde: Tarih*i lem r-yi Abbas , II, ndeks. 24 G k -Y a y , s. 9, 10, E rg in , s. 88, 89. 25 G k -Y a y , giri X X X V II; R o s s i, s. 37 ve haiye 2. 26 Bu kelime S e lu k un babasnn ad, Dukak sz ile mi ilgilidir? 27 X II-X V . yzyllarda Anadolu'da K a z a n (G aza n ) adnn kullanldna dir misal ler grlemiyor. Yalnz, K a r a -K o y u n lu la r dan M sr H o ca nn olu G azan S u lta n vardr ki, adn M ool hkmdar K a za n dan almtr. 28 Anadolu9 da X V. yzylda ahslara konan S elu k , ad imdi de olduu gibi, S e lu k lu la r n htrasndan gelmi olsa gerektir. 29 K a za n B e, Tomanun kalesi tekfuruna tutsak dtnde kfirler ondan kendilerini vmelerini istiyorlar. K a za n B e ise u szler ile balyan bir deyi syleyip onlar yeriyor: t kibi kuv kv eden erkez hrsl Kck tonuz lenli Bir torba saman dekl Yarm kerpi yasdklu (Ergin, s. 238),

385

Destanlar da Ouz alplarnn ya (dman) lan olan kfir beleri unlardr: kl M elik, B u a ck M elik, K a ra T k en M elik, K ara A rsla n M elik, D em ir Y a y l K p a k M elik, Sunu San dal M elik, A M elik eme, A rn O lu D irek T ekr, K ara Tekr. Bunlardan son ikisi yani A rn O lu D irek T ek r destan da Kara Deniz kysnda olduu sylenen Dzmrd kalesinin, K ara T ek r de Alnca (Alncak) kalesinin beleridir. Dierlerinin ise her hangi bir kaleleri olmad gibi, kavmiyetleri de belirtilmiyor. kl M elik destanlarn balca ve asl unsurlarndan biridir. Destanlarn drdnde de dman temsil eder ve her defasnda arkadalar Bu a ck M elik ve K ara T ken (y a h u t tk en ) M elik ile birlikte lr. K p a k M elike gelince o, Seluklun babas D u k a k gibi, demir ya yl lkabn tamaktadr. K p a k M elik in olaylar sahne sinde bir rol yoktur. Yalnz K aza n B ein yeeni ve gveyisi K a ra B u d a k m ona kan kusturduu sylenir. Buradaki Kpak adnn bu bein mensup bulunduu eli ifade ettiinde phe yoktur. Bata k l M elik olmak zere, Ouzlarm dmanlan olan btn kfir belerinin adlar, grld gibi, trkedir. k (k) trkede sknet, ar ballk demek olup, kl, sakin, ar bal anlamlarna gelse gerektir. Fakat bu husus ne olursa olsun kesin ola rak bildiimiz ey kl nn Trkler arasnda ad olarak kullanld dr. 1071-1072 ylnda Suriyeyi aan Ouz ( Trkmen) beleinden biri bu ad tayordu3 0 . Netice olarak, Ouzlarm destanlarda kfir olarak vasflanan d manlan onlarn tarih dmanlan olan Kpaklardan bakalar de illerdir. Yukarda geen D em ir Y a y l K p a k M elik sz de bu nun iin mhim bir delildir. Trke adlar tayan ve bazlan melik nvan ile zikredilen kfir beleri de Kpaklar m babulardr. K p aklar n Ouzlar dan ok sonra, ancak X II. yzyhn ikinci yarsndan itibaren Islm dinine girmeye baladklarn biliyoruz. e) Destanlar anlatan ve onun evresince Ouz eli ok eski zaman larda yaam bir kavimdir. Onlar galiba, kahramanlann Peygamber anda yaadklann sanyorlard31. E b l-G a z inin eserinden reniyoruz ki, Trkmenler in Ouz-nmelerinde de bu ekilde bir sanma
30 ISCe i r Ji\ J jV I -Jj J j (S b t ib n u l-C e v z ,
M ir'at uz-

zamn , Trk slm eserleri mzesi htp ., nr. 2134, 21 a).

31 Bunu gsteren baz ifadeler unlardr: O uz zamannda bir yiit ki evlense oh (o t) atard; O uz zamannda U un K o c a dirler bir er var idi (G k -Y a y , s. 32, 93, E rg in s. 184, 225).

386

vard. Fakat onlar da asl hkim olan kanaat, K o rk u t A ta ve Salur K aza n n Peygamber den 300 yl sonra yani X . yzylda yaadklar rivayeti idi. R e id u d -d in de ki blmde K o rk u t A ta veya onun babas K e z e n k n Mekkeye gidip Peygamberi ziyaret ettii sy lenir 3 2 . 3 - Kahramanlarn Mslmanl: Destanlarda kahramanlar bize mslman olarak tantlmaktadr. ecere-i T er k im edeki O u z-n m elerden alnm paralarda da Salur Kazan Mslman grnyor ve onun bu dine hizmet ettii de belirtiliyor. Destanlarda sahnede grlen ahslardan ancak trke adlar tamyor. Bunlar destursuzca B a y n d r H ann e risin basan G a fle t K o ca olu r em seddn, kincisi iki karda bebein ldrp zelil gezen D zen olu A lp R stem , ncs de krk oynal B o a z c a F atm a. Bu isimden ilk ikisinin ayl destanlar olmamakla beraber adlar sk sk geer; ikisinin de baba adlar veriliyor. Hatt D zen olu A lp R stem in Boz-Oklar dan olduu dahi biliniyor. Bu sebeble bilhassa hu son iki ismin destanlara sonradan sokulduunu iddia etmek bize g gibi grnmektedir. Her halde destanlarn X I. yzyldaki Ouzlara ait olduunu kabul eder sek bu mesele de halledilmi olur. Yani bu takdirde kahramanlarn Mslman olduklarna inanlabilir. 4 - Destanlarn Konusu: Bilindii zere elimizdeki Dede-Korkut kitabnda 12 destan var dr. Bu 12 destandan ikisinin yani Deli Dumrul ve Basat destanlarnn konusu kahramanlarn tabiat st varlklar ile mcadelesidir. Dier bir destanda kahraman (Kanturah) silhsz olarak boa, arslan ve bura gibi hayvanlar ile savar. teki destanlarn bazlarnda da masal unsurlar var ise de bunlar hem az, hem de olaylarn seyrinde nemli saylabilecek tesirleri grlmez. Bu on iki destandan I., IY. ve VI. destanlarda, yani D irse Han olu Bua, Deli Dumrul ve Kanturah destanlarnda, olaylar sah nesinde yalnz kahramanlar ve onlarn yaknlar (aile efrad ve yol dalar) vardr. Dier destanlarda ise sahnede kahramanla birlikte adve sanlar belli, siyas mevkileri deimeyen bir beler topluluu gr3 *2 F. Sm er, ayn yaz, s. 371. Destanlar da alplardan B d z E m en hakknda: varuben peygamberin yzn gren, gelbcn Ouz'da sahabesi olan denilmektedir (G k -Y a y , s. 23, E rg in 113).

387

lr. Bu sebeble bu destanlarda sabne kalabahk, dekor daba zengindir. Destanlardan her birinin kahraman bu ad ve sanlar belli, siyas mev kileri deimeyen belerden biridir. Tabiat st varlklar ile savaan kahramanlardan biri D eli Dumru l dur D um rul, D uha (D uka) K o c a mn oludur; yani btn kahramanlar gibi babasnn ad bellidir ve yine onlar gibi bir bedir. O, yrei pek, atlgan ve abuk parlayan bir kimse olduu iin kendisi ne destanlardaki baz kahramanlar gibi deli lkab verilmitir3 3 . Nite kim D u m ru l bir kuru ayn stne kurduu bir kprden geenler den bileinin gcne gvenerek bac almaktadr. Hatt kprsnden gemek istemeyenleri dahi hara almak iin gemee zorlamaktadr. te tarih D eli D u m ru lun ahsiyeti bu olup, eldalar arasndaki n ve htralarda yaamas da buradan yani kprs banda veya kendi yurdu (topraklar)ndan gelip geenden hara almasndan geli yor. Aradan zaman geince D uha K o ca nn olunun htras muhay yilede ilenmi kendisinden baka yiit, alp bir kimsenin olmadn sanan D eli D um rulun karsna onun hakkndan gelebilecek olan Azrail karlm ve bylece Deli Dumrul destan meydana gelmitir. b n F a d l n 3 4 921 ylnda byk bir kervann arasnda Ouz yurdunu geerken bir Ouz nlerini kesmi, ancak istedii verildikten sonra kervann hareketine msaade etmiti. T e p e -G z adl korkun ve olaanst yaratk ile savaan Basat a gelince o, Ouz eli nin Boz-Ok, yahut D Ouz kolunun ba, U ruz K o c a mn kk oludur; K y a n S elu k da aabeyidir. Basatm rol sadece kendi destanna mnhasr kalmyor. Onun ad so nuncu destanda da geiyor. Basat bu karde kavgasnda, yani U-Ok (I-Ouz) ve Boz-Ok (D Ouz) arasnda dmanlk kt, babas U r u z K o c a nn metbu ICazan a ayakland esnada kendisinden korkulan bir ahsiyet olarak bahsediliyor. Belerbei Salur K aza n n inak boz aygrb B eyrek , kan bu dmanlk sebebiyle B a sa tm ordasn basp her eyini eline geireceinden kayglanm ve korkmu tur3 5 . B asatn Ouzlar n dmanlarna kar da baarlar var mdr, bilemiyoruz. Aabeyi K y a n S elu k un T e p e -G z ile yaplan sa
33 Destanlarda korku nedir bilmez, atlgan, fakat mert kimselere deli denilmektedir. O sm an l devrinde de bu gibi ahslar iin ayn deyim kullanlm ve aknclar gibi snrlarda oturan, gz pek genlerden mteekkil asker atl snfna deli ad verilmitir. Bu askeri snf hakknda: .H. U zu n a r l, Osmanl tarihi, A nkara , 1949, (T.T.K.), II, s. 564. 34 T o g a n y a y ., s. 14, ed-Dehhn yay., s. 98. 35 G k -Y a y , s. 117, E rgin , s. 249.

388

valarda d sdb ld syleniyor3 6. B asat da esasen aabeisinin cn almak iin T ep e-G z ile savamaya karar vermiti. Tasavvur etmek mmkn olabilir ki T ep e-G z belki de aslnda Ouzlar a b yk aclar ektirmi ve kayplar verdirmi bir dman temsil etmek tedir. Yani T e p e -G z bu lkabla anlan Kpaklar dan bir dman babuu olabilir3 7 . O, st yapt basknlar ile Ouzlar ve bil hassa Boz-Oklar korkun yenilgilere uratm, B a sa tn aabeyi K yan S elu k, A ruk Candan (iki kardei ile), D em ir D on lu Ma mak, D zen O lu A lp R stem ve Uun K o c a gibi bejer yap lan savalarda lmlerdir. B a sat sonra T e p e -G z yenip ldre rek ihtimal kardeinin ve eldalarnm cn ald. Aradan zaman ge ince T e p e -G z bu lkabla anlmasndan ve belki d bir tesir ile de tabiat st bir varlk olarak tasavvur edildi. Birinci destan yani D irse H an olu B u a boyuna gelince, bu rada ana konu yoldalarnn hiyanetine uram, onlar tarafndan ken disi ve aile efrad tutularak kfir ellerine gtrlen bir bein (D irse Han) olu B u a tarafndan kurtarln anlatmaktadr. Grl yor ki bu destann ana konusu her yerde her zaman grlebilen bir olaydr; olaanst bir taraf yoktur. imdiye kadar kendilerinden bahsedilmiyen destanlardan bizim iin dikkate lyk ve zerinde durulmaya deer grnenleri sonuncu ve ikinci destanlardr. Sonuncu destanda konunun gereklii o kadar belirlidir ki, insan kendisini bir tarih eserin sahifeleri karsnda san yor, Konunun anlatl da pek gzel ve canldr. Bu destann konusu ksaca udur: Belerbei K aza n tbileri olan U-Ok ve Boz-Ok be leri ynak olunca evini yamalatrd. Fakat son defa evini Boz-Ok (D Ouz) belerinin bulunmad bir zamanda yalnz -Ok ( Ouz) lara yani kendi z koluna yamalatmt. Bu ekilde hareket ediinin sebebi aklanmyor. K a za n m evini kendilerinin bulunmad bir zamanda yalnz -Oklar a yamalatmas Boz-Oklar m ba ve Kazann days U ruz K o c a nn ve onun tbi olan teki Boz-Ok be lerinin arna gitti. K a z a n m ordasma gitmiyerek tbilik vazifesini ifa etmediler. U ruz K o ca , K a za n a dmanln aka bildirdikten sonra tbi olan jBoz-Oklu beleri katna okuyup bundan byle kendisi ne ba emiyecekleri (asi olduklar) yolunda K a za n a haber gnder diini syliyerek bu hususta ne dndklerini sordu. Onlar ne di
36 G k -Y a y , s. 84, E rg in , s. 209-210. 37 M em lk emirlerinden birinin Teli e - 1, z e t - T u n l ( J.^LII Lj ) adn tadn biliyoruz (M a k riz, Kitab us-sulh, Kahire , s. 940).

389

yelim, n sen K a za n a dman oldun, biz de dmanz dediler. U ruz K o ca , K a za n n ina B e y re k in, Boz-Oklar dan kz ald iin gveyileri olduunu, bu sebeble de ondan kendi saflarnda yer almasn istemelerini, kabul etmez ise ldrlmesini teklif etmiti. B ey rek bir bile ile arlm, ona kendileri ile birlik olmas sylen mi, iddetle reddi zerine U ruz K o c a tarafndan kllanmtr. B ey re k ordasma gtrlm ise de ald yaradan lmtr. Bunu renen K azan pek zlm, gnlerce divana kmam, sonra sev gili inaknn cn almak ve onlar yeniden itaat altna sokmak iin harekete gemitir. K azan, U ruz K oca ile yapt teke tek bir ar pmada onu 'yenerek ldrd. Bunun zerine teki Boz-Ok beleri K azann elini pp kendisine ba ediler. K aza n onlarn sularm balam, Uruz Kocanm ordasm aptrm ve elini gnn (yani orda halk ve boyunu) yamalatmt. Grlyor ki bu destann konu su hazindir. nk karde kavgasn anlatyor. Bu kavgada yakk ll, yiitlii ve iyi ahlk ile Ouzun imrencesi lkabn alm olan B ey ra k lm, Boz-OMar'n ba Uruz da yeeni tarafndan ldrl m ve her eyi aplp yama edilmitir. Burada B e y re k in kendileri ile birlik olmas gerektii hakknda gsterilen sebep, -yani onun Boz-Oklardan kz almas- bizi doruluun dan phe ettiriyor. nk iki kol da birbirinden kz alp vermekte idi. B ey rek yaralanp da ordasna dndkten sonra U ruz K o c a nm olu B a sa tm ordasm basacandan ok korkmaktadr. Fakat olay da B a sa tm her hangi bir hareketinden bahsedilmiyor. Bu sonuncu destan belki ikinci destandan nce konmalyd. n k ikinci destanda Boz-Oklarm ba artk Uruz K o ca deil torunu K y a n S elu k olu D eli D n d a rdr. teki destanlarda da daima D e li D n d a rn ad geiyor. Bunun gibi K a za n m nibi K lb a da bu olayda sadr. Fakat o, ikinci destanda kl M elik in, K aza n m ordasma yapt basknda lmtr8 3 . kinci destann konusu ise ksaca yledir. K aza n beleri ile ava gittii esnada dman k l M elik yapt bir baskn ile K a za n n byk ordasm apm, nibi E li K o ca olu K lb a lm, olu Uruz, kars B u rla H a tu n ve anas tutsak ahmp gtrlmtr. Bunu renen K azan, k l M elikin zerine yryerek belerin yardm ile dman yenmi, olunu, hatununu, anasn, hzinesini geri almtr. Bu destann da bize olmu bir olay anlattn sanyoruz.
38 G k - Y a y , s. 14, E r g in s. 97.

390

Yani dman babularndan kl M elikin, K aza n n ordasn basp yamalamas bir gerek olacaktr. Fakat K aza n basknda ordasnda m idi, deil mi idi, bu hususta bir ey sylenemez. Yukarda da bahsedildii gibi, ecere-i Terkimede Peenek eli babuu D oy m a d u k un S alur K a za n n babas E n k i in ordasn bastn E nki ve K a za n n katklarn, K aza n n anasnn tutsak alnp gtrldn, E n k iin, nibi ile mal gndererek karsn kur tardn anlatan bir rivayet bulunmaktadr. Bu rivayette, olduu gibi, K a za n n mal gndererek yaknlarn kurtarm olmas da muh temeldir. Ancak K aza n Be sonra parlak bir zafer kazanarak bu basknn cn almtr. Bu destan ile ecere-i Terkime den naklet tiimiz manzume, ite Salur K aza n B ein bu anl galibiyetini aksettirmektedir. Destanlarn kahramanlar asilzde tabakasna mensup kim seler, yani belerdir. Sahnedeki ahslar arasnda halktan kimse ler grnmezler. Yalnz ikinci destanda K aza n n K a ra u k adl oban belki bir istisna tekil eder. Bu oban efendisinin srsn d mana kar fedkrca korumu ve hatt kardeleri K y a n G c, D em ir G c bu uurda lmlerdir. Fazla olarak K a ra u k oban K aza n B ein kl M elik ile yapt savalarda da yararlk gs termitir. K aza n da K a ra u k oban n gsterdii vefakrlk ve yiitlie kaytsz kalmyarak onu emr-aluru yapmtr. Bu yiit o bann tad adm nl Karauk dalarndan gelmi olmas ok muh temeldir. Trklerm. coraf isimleri ocuklarna ad alarak koymalar, slm melliflerince de bilinen, yaygn bir gelenek idi. 5 - Kahramanlar: Destanlarn kahramanlar Ouz eline mensupturlar. Bu el ok de fa kaln (kalabalk, gl), bazan da kanl (ihtimal sava, yahut cn alan) szleriyle vasflanr.
Ouz eli nin daima zerinde yaad bir yurdu vard. Yani bu el yurd deitirmemektedir. O bu yurdunda tam gebe bir hayat srmek tedir; fakat toplu bir halde gp konmamakta, yani el halinde yaylak tan klaa gidip gelmemektedir. Aka anlalyor ki belerden her birinin boyu ile beraber oturduu bir yurdu vard. Be boyu ile birlikde bu yurdunun da veya dalarnda yaylamakta, rmak, ay boyu gibi engin ve alak yerlerinde de klamaktadr.

Bu el -Ok ve Boz-Ok adlanyle iki kola ayrlmaktadr. -Oklara ayn zamanda Ouz, Boz-Oklara . da Ta (D ) Ouz deniliyor.

391

Bu sonuncu szlerden de anlalaca zere, her iki kol birbirine kar mayarak ayr iki kme halinde yaamakta idiler. Hatt Ouzlar ile D Ouzlarm yurdlan arasnda epeyce bir mesafenin bulunduunu tasavvur etmek mmkndr. -Oklar n Boz-Oklar zerine gece gn dz demeyip yrdkleri syleniyor3 9 . -Oklara. Ouz denilmesi siyasi hkimiyetin onlarn elinde bulunmas ile ilgili olmaldr. 6 - ktisad Hayatlar: Feodal Ouz asilzdesi olan kahramanlarn ok zengin insanlar olduklar grlyor. B a y B ien , B ay B re gibi baz belerin ad larnn banda bay kelimesi vardr ki bu, belki onlarn servet sahibi olmalar ile ilgili bir sfattr. Gebe bir hayat srdkleri iin Ouzlarm balca servetlerini hayvan srleri tekil ediyordu. Yetitirdikleri balca hayvanlar, koyun, at ve devedir. Her nekadar verilen toylar dolaysiyle at ve deve eti yenildii anlalyorsa da mutad yedikleri et koyun eti idi. Koyunlar da pek ok olup, bunlar hakknda tmen yani on bin says sk sk zikrediliyor. Deveye sadece bir nakil vastas (yklet) gz ile baklyordu. At ise, onlarn destanlardaki tabirle binitleri idi. Destanlarda belerin zenginlii zerinde sylenen szleri mbalal bulmamaldr. b n F a d l n m Ouzlarm zengin olup, aralarnda 100.000 koyun ve 10.000 binee sahip olanlarn grdn syledi inden daha nce bahsedilmiti. Gebe bir hayat geiren kahramanlar balca koyun eti yemek tedirler. Koyunun da da koyun cinsinin makbul olduu anlalyor. Koyun iin ilik sz kullanlyor4 0. Bu szle koyunun evirmesi kasdedilmi olsa gerektir. Koyun etinden yaplan bir yemek olarak yahni ad da geiyor4 1 . Yahni bugn de Trkiyede bilinmektedir. Yine des tanlarda ekmek (etmek) den baka gme kelimesi de gemektedir4 2 . Gme, kle gmlerek yaplan rek veya yumuak ekmee denili yor. Gme ayn anlamda K g a rl da4 3 grld gibi, farsa eser lerde de bulunmaktadr. Bugn Anadolu da hal bilinen ve yaplan gmee baz yerlerde kmme ve kmbe de denilmektedir. Destanlarda Ouz belerinin muhtelif vesilelerle verdikleri toy larda attan ayr, deveden bura ve koyundan ko kesilerek tepe gibi
39 G k -Y a y , s. 114, E rg in s. 250. 40 Gk-Yay, s. 7, 11, 12. 41 Ergin, s, 78, 145, 203. 42 Ergin, s. 141. 43 Atalay, X, s. 360.

392

et ylyor ve gl gibi kmz salyordu44. te buradaki at eti, hatt deve eti yenmesi ve kmz iilmesini biz ancak Sir-Derya Ouzlar iin dnebiliriz. Anadolu ve ran a gelen Ouzlarn. burada eskisi gibi at eti yemee ve kmz imee devam ettiklerine dir elimizde sarih de liller yoktur. Anlaldna gre Trkmenler in mensub bulunduu Hanef mezhebinin at eti yenmesine cevaz yermemesi4 5 , komu Ms lman kavimlerin at eti yememeleri ve nihayet eskisi gibi says pek ok ylklara sahip olmamalarndan onlar at eti yemek ve kmz imek gelenek lerini brakmlardr. Grld zere Ouzlar ad geen hayvanlarn er kek ve ayn zamanda gen olanlarn yemektedirler. Sr etinden ise hi bahsedilmiyor. Halbuki baz eserlerde onlarn sr besledikleri de ya zlyor. Destanlarda Trklerin mill yemekleri olan tutmam ad ge memektedir. Halbuki bu yemei Ouzlar da biliyorlard. S elu k lu T u ru l B ein Horasan da iken bir davette yedii badem helvas iin: iyi tutma imi, ancak sarmsa eksik dediinden evvelce bah sedilmiti. Tutmacm Trkiye Seluklular nda4 6 ve O sm anl sarayn da da yenildiini grdmz gibi4 7 , bugn Anadolu nun pek ok yer lerinde yaplmakta olduunu da biliyoruz. Kgrl4 8 tutmam herkese yani (baka kavimlerce de) bilinen bir Trk yemei olduunu sylyor. Bu yemek Ouzlar ve dier Trk ler tarafndan Yakn Dou lkelerine getirilmi, r anllar ve Arablarca da tannmtr. Oyleki balca farsa ve araba liigt kitablai'ma bile gemitir4 9. ira zl E b u s h a k - H a lla cm Divan-i etime sinde, Trklere ait birok yemeklerin ad geiyor: tutma, gme, gll, rek, bura, kyma, uma katk, ar, kavud. Ayrca brek ve mant (mantu) ile tannm iki bozadan da bahsediliyor. Bura da nl bir Trk yemei olup, bunu B u ra H an adl bir Trk hkmdarnn icad et tii sylenir5 0 . Yine oradaki gme, gll, rek, uma, bulama ve
44 Ergin, s. 80, 81, 86. 45 H anef fkh kitaplarna gre (mesel: Muhtasar ut-Tahav, Kahire, 1370, s. 432-434) at eti yenmesi mekruhtur. fi mezhebi ise at eti yenmesini mubah saymtr (H a m d u lla h -i M u sta v f, The Zooogical section o f the Nuzhat ul-qulb, yay. J. Stephenson, Lodon, 1928, s. 141). 46 b n Bib, yay. Houtsma, s. 306. Burada tutmac , sarholuu gidermek hususunda da mil olduu syleniyor. 47 Sheyl nver, Fatih devri yemekleri, stanbul, 1952, s. 27. 48 Atalay, I, s. 452. 49 Yddatha-yi K azvin , yay. rec-i Efr, Tahran, 1334 ., s. 37-39. 50 Bu yemek hakknda: F. Smer, Ouzlar a ait destan mahiyette eserler, s. 376 ve ha iye 64.

393

dierlerinin bugn Trkiyede yaplmakta olduununu biliyoruz. Tutma, en sevilen ve en mehur yemeklerden biri olarak E b sh a k m divannda ok geiyor. Hatta orada tutmaa dir mstakil bir man zume de vardr51. K g a rlnn ve E b sh a k n tutma hakkndaki szleri ye mein yaplnn umum vasflar itibariyle deimiyerek zamanmza kadar geldiini gsteriyor. Tutma bugn Tokat, Sivas, Am asya, orum, Ankara, Yozgat blgelerinde ve Avarlar arasnda yle yaplmaktadr: Hamur yufka biiminde, fakat biraz kalnca (bir buuk milimetre ka dar) alr, sa zerinde hafife piirildikten sonra gen veya baklava eklinde kesilir, hasl olan paralar scak suda halanr; piirilmi yeil mercimek ile kartrlr ve bunun iine sarmsakl yourt katlr; bu i ler yapldktan sonra zerine iinde kyma bulunan kzarm ya dk lr. Onun zerine de yeil veya kuru nane ekilir. Yemek, K g a rlmn da syledii gibi, sulu olur. Grlyor ki tutman teferruatl bir yap l vardr; gerekten lezzetli ve besleyicidir. Yalnz tutma, K garlnn da iaret ettii ve yukardaki tarifeden de anlalaca zere, hazm olduka g bir yemektir. 7 - Siyas Tekilt: Destanlardaki Ouz elinde feodal vasflar haiz bir siyas dzen grlmektedir. Her bein kendisine ait ve zerinde yalnz kendisinin hkim bulunduu bir arazisi vard. Beler, yurdlarmdaki ordalarnda yaayarak banda bulunduu boyu idare ediyordu. Onlarn en yakn tbilerini oul, karde gibi akrabalar tekil ediyor. Destanlarda, sava larda yararlk gsterenlere uldu (armaan) dan baka kalaba lke (dir lik) verildii syleniyor. Ouzlarda timar sistemi veya ona benzer bir sistemin bulunduunu tasavvur etmek gtr. Bu sebeble kalaba lke deyimi destanlarn yazld devre ait bir husus olsa gerektir. Belerin metbular kendi kol beleridir. -Oklarm kol beisi ayn zamanda Boz-Ok kolu beinin de metbuudur. O bu sfatla belerbei nvamn tayor. Belerbeinin de metbuu han, yani hkm dardr. Tbilerin vazifeleri metbularn ziyaret ve onlarn armala rna icabet etmek idi. B a y n d r H ann u bei olan B eil, her yl B a y n d r H ann divanna gelir ve ona getirdii armaanlar sunar d 5 2 . Boz-Ok babuu U ruz maiyyetinde kendi kolunun beleri olduu
51 E b sh a k H a ll c, D ivan-i et'ime , stanbul, 1303, s. 10, 22-23, 44, 57, 58, 74. 52 G k-Yay, s. 91, Ergin s. 216.

394

halde, belerbei Salur K a za n ziyaret ederdi. Metbularn vazife lerine gelince tabilerini kayrmak ve onlar, kendilerini ziyaret ettik leri yahut yanlarna ardklar zaman gelenekler gereince arlamak, ayn seviyede olan tabilere eit muamele etmek ve en son olarak onlarn gurur ve haysiyetlerine dokunacak, glerine giderecek her hangi bir davranta bulunmamakt. Hanlar ham B a y n d r H an ylda bir de fa toy verip btn Ouz belerini konuklard5 3 . Salur K aza n da ga liba ylda bir yol, btn tbileri ymak olduklar yani divanna gel dikleri zaman, yamal bir toy verir, toydan sonra beler onu selmlayp yurdlarna dnerlerdi. Fakat belerbei K aza n son defa, aklan mayan bir sebebten dolay, yamal toyunu, Boz-Oklar bulunmad bir zaman da, yalnz -Oklar*a yani kendi z kolunun belerine ver miti. K azan B e in bu h a rek eti, Boz-Ok b e le rin in ve b ilh a s sa bu kolun ba U ruzun arna ve gcne gitmi ve hatt ona d man olmutu. Belerbei K aza n n da, days, fakat tbi olan U ruz un beleri ile rntad olan ziyareti yapmamasna can sklmt. Du rumu anlamak iin U ruzun yanma giden nibi Sar K lb a , U ruz un K a za n metbu tanyp, tanmadn renmek maksadiyle belerbeinin dmanlarn saldrna urad iin kendisinden yardma gelmesini istediini bildirmiti. Fakat Uruz, K a z a n m evini, muta dn hilfna, yalnz -Oklar a yama ettirmi olmasndan tr yar dma gelmeyecei gibi, ona beleri ile birlikte dman olduunu da sylemiti. K l b a , K a z a n m dmanlarn saldrna uramadn, bunu sadece kendisinin K a za n a dost mu, dman m olduunu anla mak iin syledii cevabn verip gitmiti. Bunun zerine U ruz, be lerini katma okumu, toy verip arladktan sonra onlara yle de miti: Beyler men sizi niye krdum, bilr misiz? Ayttlar: Bilmezz. Uruz aydur: K aza n bize K lb a gndermi, elm gm apld, kara bam bunlu oldu, taym U ruz mana gelsin dimi. Emen aydur: ya sen ne cevap virdun? Uruz aydur ki: K l b aa ayttum ki, kaan ki K aza n evin yamaladur idi Ta Ouz beleri bile yamaland, be ler gelr, K a za n selmlar gider idi, imdi suumuz ne oldu kim bile bulunmaduk, mere kavat biz K a za n a dmenz didm: Emen ay dur: ey dimisi, U ruz aydur: beler ya siz ne dirsiz? Beler aydur: ne diyelm, n. sen K a za n a dmen oldun, biz de dmenz didiler. U ruz araya Mushaf getrd hep beler el urub and itiler. Senn dostuna dost, dmenine dmeniz didiler. Uruz
53 Gk-Yay , s. 3, Ergin s. 77.

395

cmle beleri bil atlad5 4 . Sonuncu destandan aldmz bu para Ouz asilzde snfndaki tbilik ve metbuluk mnasebetlerini pek gzel ifade ediyor. Grlyor ki Boz-Oklu belerin tbilik hususunda do rudan doruya K aza n ile bir mnasebetleri yoktur. Onlarn metbuu kendi kol balar U ruz K o c a dr. K aza n da yardm yalnz ondan istemektedir. Metbuun tbiinden yardm istemesi tabi bir hak idi. Nitekim B ey rek U ruz K o ca olu B a s a tin ordasna saldrma sndan kayglanarak K a za n dan yardm istedii gibi, kendisine kl alarak lmne sebeb olan U ruz K o c a da cnn alnmasn da belerbeiye vasiyet etmiti. Ouz elinin u bei B e g il de, dmann saldracan renerek K a za da yardma gelmesini istemeyi d nmt. U ruz K o c a dan sonra Boz-Oklar'm banda torunu K yan S elu k olu D el D ndar grlyor. D el D n dar iin: K aza n gibi pehlivan bir savata kez atndan ykan denilmesi5 5 iki byk be arasnda da bir arpmann yaplm olduunu gster mektedir. K a z lk K o ca olu Y igen ek in de byk belerden biri ol duu grlyor. Y i e n e k in destannda babas K a z lk K o c a mn B a y n d r H a n in veziri olduu sylendii gibi5 6 , kendisi de bazan beler ba olarak vasflanyor ve kaln Ouz belerini bir bir atndan ykt5 7 , K a za n a kei dedii de yazlyor5 8 . Bu szler Y ig e n e k ile K aza n arasnda da bir mcadelenin yaplm olduunu haber ve riyor. Ksaca byk feodallerin vakit vakit birbirleriyle mcadelelere girimi olduklar, beler arasnda sk sk ekimeler, anlamazhk, tar tma ve atmalarn vukubulduu anlalyor. Tbiler metbularna kar saygl olmakla beraber, hareketleri bir klenin efendisine kar davranndan pek uzak idi. Onlar son derecede izzet-i nefis sahibi, marur insanlard; metbularnm en ehemmiyetsiz sz veya hareket lerine sert bir tepki gsteriyorlard. B a y n d r H an veya K azan, belerden B e ilin avclktaki mahareti iin: bu hner atn mdr, erin midir? diye sormu, beler de kendisine hanm erindr ceva bn vermilerdi. Fakat K az anin: yok at ilemese er nmez, h ner atndr demesi zerine B egil: alplar iinde bizi kuskunumuz dan bala batrdun szlerini syliyerek B a y n d r H ana (yahut
54 G k-Y ay , s. 114-119, Ergin, s. 245-246. 55 G k-Y ay : s. 157, Ergin , s. 174. 56 G/c-Yay, s. 77, Ergin , s. 199. 56 G k-Yay , s. 77, Ergin , s. 199. 57 Gk- Yay, s. 2, 40, 57, Ergin,, s. 113, 142, 175. 58 G < /c- Yay, s. 13, Ergin, s. 96.

396

K a za n a) ksp ordasma gelmiti. Fazla olarak B e g ilin Ouz a , si olup eli ve gnn grerek Grcistan a gitmek istedii ve hatununun buna engel olduu syleniyor5 9 . Bunun gibi U ruz da babas K a za n n bir hareketine can sklarak onu: K an Abkaza eline gidip Hristi yan olmakla tehdid etmiti6 0. Btn aristokratik cemiyetlerde olduu gibi, Ouzlards. da orun yani mevkie byk bir nem verildii grl yor. Siyas ve tima toplantlarda bu toplantlara katlanlarn otura caklar yerler'belli idi. B a y n d r veya Belerbei K a za n n divann da sa kola mensup beler sada, sol kola mensup beler solda, has beler dipte, inaklar eikte oturmakta idiler6 1 . Divandaki toplantlarda byk be ocuklar han veya belerbeinin sa ve solunda veya karsnda ayakta dururlar ve yay syknrlerdi. yani yaya dayanrlard. B a y n d r H ann divannda, B a y n d r H ann karsnda K ara Gne olu K ara B u d a k yaya dayanp durur, Hann sa yannda belerbei K aza n n olu Uruz ve sol yannda da K a z lk K o c a nn olu Y ig e n e k ayakta dururdu. K a z a n n divannda ise olu U ruz karsnda yay syknrd62. Eer divanda be yalnz ise, o zaman olu yanna oturabilirdi6 3. Divan da sz sylemek isteyen diz kerek konuurdu6 4 . II. destanda, ava kan belerin adlarnn, onlarn feodal basa maktaki yerlerine gre sayld anlalyor. Beler ava karken ilk nce belerbei K azan, sonra Boz-Oklar ba K y a n S elu k olu D el D n dar ve sonra da sra ile Ka-

zann kardei K ara Gne, ir em seddin, B eyrek , Y ig e n e k ve dier beler atlarna binmilerdi. imdi feodal basamakta yer alan ahslar birer birer gzden ge irelim: B a y n d r Han: Ouz eli nin hkmdardr. Babasnn ad K am andr Belerbei K aza n onun gveyisidir; olu veya her hangi bir erkek akrabas yoktur. Divanndan ve ordasndan dar kmaz; ora da bile kendisi iyi tehis edilmiyor. ahsiyeti belerbei K aza n B e 59 GkY a y , s. 91-92, Ergin , s.

217-218.

60 Gk- Y ay , s. 46, Ergin , 155. 61 Sada oturan sa beler, sol kolda oturan sol beler, eikteki inaklar, dibinde lass beler, kutlu olsun devletnz (Gk- Y a y , s. 41, Ergin s. 144-145). 62 Ergin , s. 116, 154. 63 Gk- Y a y , s. 27, Ergin , s. 120. 64 Ergin , s. 95, 131, 154, 199.

397

inki ile kartrlyor. A k -K oyu n lu lardn kendilerini B a y n d r H ann torunlar saydklarn biliyoruz. Dier taraftan hkmdarn boy adn tamas onun destanlara A k -K o y u n lu hanedanna yaran mak maksadiyle sonradan sokulduu ihtimalini kuvvetlendirmekte dir. Ancak B a y n d r H ann babas olarak Gk H an deil, K an a n ad veriliyor. Bunu nasl izah etmelidir? Eer destanlardaki Ouz eli X I. yzyldaki Ouzlar ise, onlarn balarnda bir yabgu ailesinin bulunmu olmas olduka zayf bir ihtimaldir. Her halde B a y n d r H an unsurunun destanlara sonradan katlm olduu fikri isabetsiz deildir. Salur K a za n Be: Belerin ba ve onlarn metbuudur. Bu se beble destanlarda Salur -K a za n Be, bazan belerbei van ile de an lr. Bu deyim yani, belerbei, O s m a n l l a r da olduu gibi, daha nce T rk iy e S elu k lu la rn d a da vardr. Ancak Ouzlar da bir memu riyet ad olarak belerbeinin kullanlp kullanlmadn bilmiyoruz. K azan B ein babasnn adnn U la olduu syleniyor; erece-i Terkimede ise E nki ( ^tSvil) deniliyor. Salur K azan, destanlarda yle lyor: tl kuun yavrs, beze (?) miskn umudu, Emet suyunun aslan, Karauk un kaplan, konur atun iyesi, H an U ruzun aas, B a y n d r H ann gveysi, kaln Ouzun devleti, kalm yiit arkas6 5 . Salur K aza n B e kendi kavmi zerinde unutulmaz htralar brakmtr. Trkmenler in her yerde atalar arasnda hi unutmadklar iki ahsiyetten biri de odur (dieri D e d e K o r k u t ) . Ouz elinin ba buu belerbei K aza n Be dirayetli, cesur, kendisinden emin, affe dici, cmert, halka kar efkatli, belere kar nezaketli, nmekten holanmayan bir ahsiyet olarak grnr. ecere-i Terkime deki man zumede de onun dmana kar kazand baarlar ve ele yani halka gsterdii iyilikler anlatlyor.
Belerbei K a za n n kars Bur la H atu n idi. M sr da Meml k l er devrinde yazlm T rk diline dir eserlerin bazlarnda burlanm zm anlamnda olduu syleniyor6 6 . Bu kelimenin kpaka olduu anlalyor. Buna gre ortada iki ihtimal var: ya B u r la H a tu n bir Kpak beinin kz idi, ya da bu addaki bir Kpak prensesinin ismini ald. ecere-i Terkime d e6 7 B u rla H atun, S ndn B a y n
65 Gk- Yay, s. 13, 41, Ergin, s. 95, 144. 66 Tercman Turk ve Arab, yay- H ou tsn a , Leyden , 1894, s. 7; E b Ia y y n , Kitdb
ul idrk lilisn il-Etrk , yay. A h m e t C a fero lu , stanbul, 1931, s. 30.

67 burada isim Bular olarak geiyor (s. 79).

398

kz olarak gsteriliyor. Fakat bu Sndn B ay hakknda hi bir bilgi verilmiyor. Yine orada B u rla H atun, bizim destanda olduu gibi, boyu uzun olarak vasflanyor. ok yukarda ecere-i Terkimeye kaynak olan Ouz-nmelerin bizim destanlardan ayr bir hususiyete sahip olduklar belirtilmiti. Yine ecere-i Terakimede B u rla H atu n altn kzglii (aynal) olarak da vasflanyor6 3 . S alur K aza n ve B u r la H a tu n un tek bir oullan vard ki bu, U ruz (Urus) dur. Bu isim her halde kavi ad olan Rus ile ayndr. XIV. yzylda M em lk emirlerinden bazlarnn ayn ad tadklarm bildiimiz gibi, A ltn O rdu han T o k a ta m n Urus K o ca adl bir emirini de tanyoruz 6 9 K azan B e ne sebeble oluna bu ad koydu? Buna tatmin edici bir cevap bulmak her halde kolay deildir. K aza n n days Boz-Oklarm ba da ayn ismi tayordu: U ruz K oca . ecere-i Terkime de7 0 Urus ot (ate) gzl olarak vasflanyor. K ara Gne: K aza n B e in kardei, belerin toplantsnda daima aabeyisinin sanda oturuyor. K ara G nenin de bir olu olup ad K ara B u dak idi. Ona hazan D eli B u dak da deniliyor. ah A b b a s devrindeki uhr- Sad (Sa d u k uru = balca Erivan blgesi) belerbeii E m ir-G n enin, bu Ouz bei gibi ayn ad tad gr lyor. E m r-G n e, Kaar B o yu nun Aa-Koyunlu obasna men sup olup, Saru Arslan lkabn tayordu. Boaz-lindeki Emirgn semti bu bein adndan gelmektedir. Fakat daha ilgi ekici olan misal yine ah A b b a s n hkmdarlnn ilk yllannda, bir emrin Budak, babasnn da K ara Gne adn tamasdr. Bu isimlerin destanlarn tesiri ile konduu ikrdr7 1 . Uruz K oca : Boz-Ok kolunun en byk beidir. Uruz K o c a nn ok uzun boylu, kollarnn ve bacaklarnn ince ve ark olduu sy leniyor; lkab da at azl idi. U ruzun iki olu olduunu gryo ruz: K y a n S elu k ve B asat. Bunlardan K y a n S elu k un Te p e -G z ile yaplan mcadelelerde dnn sdarak ld bildiriliyor. K y a n S elu k daki birinci kelime bir oymak ad m yoksa bir lkab m? Her halde ikinci ihtimal daha kuvvetli olsa gerektir. T e p e -G z n yenicisi B a sa ta gelince, onun ad -Ok, Boz-Ok ekimesine ait destanda da geiyor; fakat kibeti hakknda bir ey
68 ecer-i Terkime9 de (s. 79-80) B u rla H a tu n un Ouz eW nde belik yapan yedi kz dan biri olduu da syleniyor. 69 Dier baz misaller iin: F. Sm er, Ouzlarca it destan mahiyette eserler, s. 426, ha iye 264. 70 S. 65. 71 Tarih-i lem r-yi Abbas , I, s. 431, 436.

399

sylenmiyor. Acaba o da babas U ruz K o ca gibi karde kavgasnda m ldrld? Uruz Kocadan sonra Boz-Oklar'm banda torunu K y a n S elu k olu D eli D n d a r gryoruz. D eli D ndar, orm da bazan K a za n takiben ikinci, bazan da K aza n m kardei K a a G neden sonra olmak zere, nc srada zikrediliyor. Onun hak knda sylenen: bir savata kez K a z an attan ykan ifadesi dier bir U-Ok, Boz-Ok mcadelesine iaret etse gerektir. ir em seddin : Babasnn ad G a fle t K o c a olarak yazlyor; Mslman ad tayan iki beden biri de budur. ir emseddin, des tursuzca B a y n d r H a n n yasn basan sz ile lyo-72. B eyrek : K a za n n inakdr; Ouzdandr. Kendisi ok yak kl bir gen idi; bu yzden ok defa pee ile gezerdi. B e y re k gerek yakkll, gerek iyi ahlk ile kaln Ouzun imrencesi lkabn almt. Yine onun hakknda: ap alaca gerdeine kar gelen, yedi kzn umudu szleri de syleniyor. Sonuncu destana gre U ruz ta rafndan ldrlmtr. Y i e n e k : K a z lk K o c a nn olu d u r. K a z lk K o c a nn Ba y n d r Hann veziri olduu syleniyor. K a z lk K o c a nn ismini, bu addaki dadan alm olduu grlyor. Y i e n e ki, babas K a z lk K o c a y tutsaklktan kurtardna dir bir destan vardr. O bir yerde beler ba olarak vasflanr. Bundan Y i e e kin bir zamanlar belerbeilik yapt anlam karlmasa bile bu, onun mevkii yksek bir be olduunu gsterir. Y i e n e k in K azana, kei dedii ve kaln Ouz beleri ni bir bir atlarndan ykt da syleniyor. Bunlar Y i e nek ile K aza n arasnda sebeb ve tafsiltn bilmediimiz bir mca delenin yaplm olduunu ifade ediyor. Y i e n e k ailesinin en asil ve en kudretli ailelerden biri olduu muhakkaktr. Bu ailenin -Oklardan olmas muhtemeldir. Bu be iin ayrca: kur kurma kuaklu, ku la altun kpeli de deniliyor. B d z Emen: Boz-Ok kolundan gsterilmektedir. Halbuki B d z boyu -Oklu bir boydu. Boz-Oklarn U ruz dan sonra gelen en nfuzlu bei gibi grnyor. Lkab by kanl dr; bundan nce ad geen Y i e n e kin daysdr. Peygamberin yzn gren, Ouz beinin yalnz olduu sylenir. U ruz ile K aza n arasndaki dman lk ve mcadelede B d z E m enin de ad geiyor7 3 .
72 G k-Yay , s. 13, 23, Ergin , s. 96, 112. 73 Gk- Y a y , s. 23, 78-80, 113-114, Ergin , s. 113, 245, 246, 250.

400

D lek E v ren : E y lik K o c a mn oludur; lkab dnebilmez dir. Bu lkab ne gibi bir sebeble ald anlalmyor. Onun A M elik eme (?) kz ile nikhland ve S o fi Sandal (?) M elik e kan kus turduu sylendii gibi, z adna horlayp el den ktmda yazlyor. Bu ibarenin emin bir izahn yapamyoruz. Bu ibare D lek E v ren in kendisine deer vermeyerek ailesini, boyunu ve elini brakp gittiini mi anlatmak istemektedir? D lek E v ren Boz-Oklar dan idi. Son destanda U ruzun tbileri arasnda ad geiyor7 4 . A lp R stem : Ouz belerinden trke ad tamayan iki beden (tekisi ir em sed d in ) biridir; babasnn ad D zen olup, Boz-Ok belerindendir; sonuncu destanda ad geer. Orada A lp R stem Oklar dan Ense K o c a olu O ku ile savaacam sylemiti7 5 . A lp R ste m in T e p e -G z ile savata ld syleniyor76. Bu, T e p e -G z 5 n -Oklar dan ziyade Boz-Oklarn dman olduu hususunu teyid ediyor. A lp R stem kendi kendini: iki karde bebein ldrp zelil gezen olarak tantyor7 7 . Bu ackl olay ne ekilde ve nasl olmutur, bu hususta tafsilt yoktur. T ers U zam : -Oklar demdir. Sonuncu destanda B d z Em en, onunla teke tek dmeyi istediini sylemitir7 8 . Ters Uza m her zamanki gibi lubali bir hareket ile K a z a n n nne oturmak isteyen Uun K o ca o lu E rek e: inere U un K o ca o lu bu oturan belerin her biri oturduu yeri klc etmeiyle alubdur, inere ba m kestin, kan m dktn, a m doyurdun, yalncak m donattn demiti 79. te Salur K aza n ile birlikte adlar ve sanlar zikredilen Oklu ve Boz-Oklu belerin balcalar bunlardr. Yine Salur K aza n

zamannda yaam gibi gsterilen birok ahslar da vardr ki .onlar dan burada bahsedilmemitir.. 8 - Ordalar: Han, belerbei ve beler orda (ordu) larda yaarlard. Ordalar pek ok adr ve otadan meydana gelmi byk kararghlardr. Ordalarda kalabalk bir halk vard: orda sahibi ve ailesi, nklerler, uak
74 Gk- Yay, e. 23, 112, 115, Ergin, s. 113-114, 245. 75 Gk- Y ay, s, 115, Ergin , s. 245, 250, 76 Gk- Y a y , s. 84, Ergin, s. 208. 77 Gk- Y a y , s. 113, Ergin , s. 242. 78 Gk- Y a y , s. 118, E rgin , s. 250. 79 Gk- Y a y , s. 98, Ergin , 8. 224.

401

lar, obanlar. Ordalarda feodallerin umum ileri grdkleri divanlar vard. Onlarn en yakn adamlar nibler id i8 0 . Belerbei K az anin nibinin ad E li K o ca olu Sar K lb a idi ki, k l M elik in K az anin ordasna yapt basknda lmtr. Ouz yabgularinn niblerine kl-erkin (kzerkin) denildiini biliyoruz. Ouzlar slm lkelerine geldikten sonra, kl-erkin kelimesini kullanmamlar ve bu sebebten zamanla bu sz unutulup gitmitir. Byk feodallerin en yakn adamlar arasnda inaklar da grlmektedir, inaklar hkmdar ve b yk belerin daima yanlarnda bulunan, husus hayatlarna girmi kimselerdi. nak kelimesi K g a rl ve dier eski eserlerimizde grlemi yor. S elu k ltla rda hkmdara ok yakn kimselere bazan has be deniliyordu, inak sz lh a n lla r devrinden itibaren gemektedir.

Belerin, be ocuklarnn hi bir zaman yanlarndan ayrlmayan arkadalar vard ki, bunlara umum olarak yolda denildii grlyor 8 1 . Yolda kelimesi deyim olarak moolca nker sznn karldr. Nitekim destanlarda nker sz yoldam mteradifi olarak kullanlmaktadr8 2 . Tarihte de yolda kelimesinin bu anlamda kullanldna dir baz misaller vardr. Sivas-Kayseri ve dier baz ehirlerin hkmdar K a d B u rh a n ed d in bir savata kendisine sadakatla hizmet eden H a lil adl Dulkadrl bir askere hilat giydirmi, dirlik vermi ve ona yol da H a lil demitir8 3 . ran da S a fe v le r den S u ltan M uham m ed d ev ri amlu belerinden sm a il K u lu Be (sonra Han), hkmda rn maiyyetinde yararlklar gstermi olduundan kendisine yolda ve yolda ba nvan verilmiti8 4 . O s m a n l devrinde Yenierilere yolda sz ile hitab edildii malmdur. K aza n B en yoldalarnn saysnn 300 olduu grlyor8 5 . R eid u d -d in deki blmde anlatldna gre, T um an babasnn tahtna gemek istedii zaman maiyyetine 300 kii almt8 6 . S elu k lu tarihisi Z a h r-i N ia b u r de, S elu k olu s r a il (Arslan)in G azn eli M ahm udin katna giderken yannda 300 yakkl yiit olduunu sylyor 8 7 . Bu kaytlar bize belki el belerinin yoldalarnn saysnn 300 olduu fikrini verebilir. Fakat belerin yoldalarnn sa
80 Ergin, s. 129, 130, 232. 81 Gk- Y ay, s. 11, 30, 32, 67, 68, 72, 95, E rgin , s. 125, 129, 135, 187, 189, 190, 191, 222. 82 Gk- Yay, s. 7, 24, 51, Ergin, s. 84, 114, 164. 83 Bezm-u rezm. s. 277. 84 Tarih-i lem r-yi Abbas, I, s. 251, 301. 85 Gk- Yay, s. 47, Ergin , s. 157. 86 F. Sm er, Ouzlar9 a ait destan mahiyette eserler, s. 372. 87 Z ikr-i tarih-i l-i Seluk, A. A te yay. s. 7.

402

ys 40 idi. Bunlardan birisinin be veya ehzadenin nibi olduu an* lahyor. Belerin yoldalarnn saysnn 40 olmasnn sembolik bir mahiyeti bulunmad, gerek destanlardaki ak ifadelerden, gerek baz tarih misallerden iyice anlalyor. K aram an h k m d a r I. M eh m ed Be, S leym an B e ve A l e d d in B ein maiyyetlerindeki yiitlerin says 40 id i8 8 . A z iz -i E ster b d nin bir ifadesinden8 9 K a d B u rh a n ed d in in nker, yani yoldalarnn 40 kii olduunu iddia etmek mmkndr. A k -K o y u n lu la r n ba olmadan nce U zun H aan Bein de yoldalarnn 40 kii olduuna dir baz dedeliller vardr9 0 . Belerin ve oullarnn 40 yolda olduu gibi htnlarn da krk ince belli kzdan mteekkil yoldalar vard9 1 . 9 - Aile Hayat: Hepsi belerden olan kahramanlarn tek kadnla evli olduklar grlyor. Destanlarda ne kumadan, ne de ortaktan bahsediliyor. Kahramanlarn tek karlar vardr. Bu husus pek dikkate deer. Belerbei K aza n n bile tek bir karsnn (boyu uzun Burla H atun) ad geiyor. Gerekten Ouzlarda ikinci bir kadnla evlenmek gelenei yok mu idi ? Bunu tekzib eden bir misale ahsen rastgelemediimi sylemeliyim, lb n F ad l n , Ouz sbasnn ve misafir kald bir Ouzun tek karlar olduunu grmt. Onlarn kadnlara kar sayg ve sevgi ile davrandklar grlyor. Kahramanlar birok husus larda kadnlarnn tavsiyelerine gre hareket ediyorlard. Kahraman lar karlarna grklm (gzelim) sz ile hitap ediyorlar. Kadnlar kocalarna kzdklar zaman ac ve sert szler sylemektedirler. Ev lenmede kz evinin olan evinden kaln veya babk istemesi (mal talep etmesi) gelenei vard9 2 . X . yzylda Ouzlarda ayn gelenein var olduunu grmtk. Birbirini seven aileler daha beikte iken ocuk larn birbirine nianlamakta idiler9 3 . Erkek nianland kzn parma na kendi yzn takmaktadr9 4 . Kz da nianlsna kendi diktii
88 ikH tarih, s. 34, 35, 36, 59, 96. 89 Bezm-u Rezm , s. 283. 90 Kitab-i Diyrbekriyye , I, s. 164, 223. Dier baz misaller iin: F. Sm er, ayn yaz, s. 431, haiye 292. 91 Gk- Y a y , s. 9, 10, 14, 17, 19, 56, Ergin , s. 88, 96, 98, 103, 106, 107, 173. 92 Gk- Y ay , s. 31, Ergin, s. 128. 93 Gk- Y a y , s. 25, Ergin , s. 117. 94 Gk- Y a y , s. 29, Ergin, s. 123.

403

krmz renkte kaftan gndermekte ve olan gerdee bu kaftan giyerek girmektedir. Nianlandktan bir mddet sonra dn yaplmaktadr. Dnde gveyinin yzne arkadalar tarafndan ok atma gelene i vard9 5 . Gveyi gerdee girecei yeri ok atarak tayin ederdi9 S . Destanlarda belerden biroklarnn birbirleri ile dnrlk kur mu olduklar grlyor. Belerbei K azan, B a y n d r H ann gveyisi olduu gibi; anas da Boz-Ok babuu U ruz K o c a mn kardei idi. Yine -Oklar'da.n B ay B re Be o lu B ey rek , Boz-Oklar dan B a y B ien Bein kz ile evlenmi idi. Yine Ouzdan olmas muh temel bulunan K a z lk K oca, Boz-Oklar dan saylan B d z E m en in kardei ile evlenmi ve bu evlenmeden olu Y ig e n e k domutu. u misaller, Ouzlar arasnda d evlenme geleneinin bulunduu hk mn belki verdirebilir ise de bu hususta kesin bir ey sylemek mm kn deildir. nk, bu evlenmelerde sadece siyas ve tima bir gaye gdlm olabilir. stelik, K ara G nenin olu K a r a -B u d a k n amcasnn (yani K a za n n) kz ile evli olduunu biliyoruz9 7 . Destan kahramanlarndan bazlarnn kendileri gibi iyi ata binen, kl kuanan e istedikleri grlyor ki, bunun bir masal unsuru olma yp Trk el ve boylarnda her zaman bu gibi kz ve kadmlar bulunmak ta idi. XV. Yzylda Anadoludan geen Avrupal bir seyyah Trkmen kadnlarnn yiit kadnlar olup, erkekler gibi savatklarn iittiini ve buna hayret ettiini yazyor9 8 . Bu sebeble B e y re k in adaklusu (nianls) B nu iek ile gremesine amamaldr. nk, Kagarl9 9 : kz birle kreme ksrak birle yarma eklinde bir atalar sz naklediliyor. Bu atalar szn bilmeyen veya ona riayet etmeyen B e y rek, sevgilisine yenilmekten g kurtulmutu. Ksaca destanlarda kadnlara yksek ve deerli bir yer verilmek tedir. D eli D um rul, fedkrlk szn anasndan deil, ummad karsndan iitiyor I0 . Ouz eli nde kadnlarn cemiyet iinde ne kadar erefli ve yksek bir mevkii olduunu undan da anlamak mmkn dr ki, E b u l-G a zinin ecere-i Terkime sine kaynak olan Ouznmeler de birok kadnlarn Ouz eli nde belik yaptklar bildiriliyor.
95 G k-Yay , e. 40, Ergin , s. 143.

96 Gk- Y a y , s. 32, Ergin , s, 129. 97 Gk- Y a y , s. 23, Ergin , s. 112. 98 B e r tr a n d o n de la B r o q u ie re , Le Voyage doutremer , s. 81-82. Dier baz misaller iin: F. Sm er, ayn y&z, s. 439, haiye 362. 99 K ilisli , I, s. 394, Atalay, I, s. 474. 100 Ergin , s. 183.

404

Belerin yeni domu ocuklar, dolamas altn beiklerde uyu tuluyor ve dyelere (dad) verilerek bytlyordu. Kz ocuklara sahip olmak onlarda, Arablarda olduu gibi, zillet deildir. B a y B i e n B e kz ocuu olmas iin kaln Ouz belerinden alkda yani duada bulunmalarn rica etmiti1 0 1 . Belerin yetikin, delikanl oullarna kar davranlar efkat ve sevgi ifade ediyor ve baba ile oul arasnda ki mnasebetler resmiyetten uzak gibi grnyor. Destanlarda, anaya kar sayg her vesile ile belirtiliyor, ana hakk, Tanr hakkdr de niliyor I0 2 . Destanlarda karde sevgisi ve kardee sahip olmann ehemmiyeti trl vesileler ile belirtiliyor. Hatt destanlardan bazlarnn konusu, tutsak dm kardein kurtarl veya cnn alnmasna dirdir. U un K o ca olu Serek kfirlerin Alnca kalesinde tutsak bulunan kardeini kurtarmak teebbsn nlemek isteyen baba ve anasna yle demiti1 0 3 :
y z altm alt alp ava binse

Kanl geyik zerine gavga kopsa Kardal yiitler kalkar kopar olur Kardasz miskin yiit ensesine yumruk dker olur . tokunsa Alayuban drt yanm a bakar olur Ala gzden ac yan

B a sat da aabeyi K y a n S elu k un T e p e -G z tarafndan ldrldn renince aabeyi iin hzn verici bir at syliyerek uzun uzun alamt. Destanlarda sayg davranlar arasnda selm verme ve el pme den bahsediliyor. Selm ekli ba indirip, bar basmak t 1 0 4 Bu, A na dolu Trklerind son zamanlara kadar balca selm ekli olup bugn Trkiye'nin tara vilyetlerinde grlr. Bu selm eklinin mill bir vasf olup olmad zerinde henz kesin bir hkm veilemiyor. Yine destanlarda bir yerde el kavurup o yiite selm virgil deniliyor. Ib n Fadln til b o yu Bulgarlar mu, hkmdarlarna kalpak larn koltuk altna koyduktan sonra balar ile selm verdiklerini sy
101 Gk102 GkY a y , s.

25, Ergin , s. 117. 20, 100.

Yay, s.

103 Ergin , s. 227-228. 104 Dedem Korkut teden beri geldi, ban indirdi, bar bast, az dilden grkl selm verdi (Ergin, s. 125, ayrca u sahifelere de bk. s. 120, 144, 227).

405

lyor. Kirman hkmdar A lp -A rs la n n kardei K a v u rd B eg y e e ni M elik - ah ile savap tutsak alnd zaman, M elik - ah am casnn yanma gittiinde, atndan inmi ve klhn da bandan karmt1 0 5 . K g a rlda ykn sz geiyor1 0 6 . Ykn ba eerek selmlama anlamna geliyor. Moollarn byklerini diz yere vurmak (farsa tercmesi: znu zeden) suretiyle selmladklarn biliyoruz. Oturu ekli hakknda sarih bir ifade yoktur. Her halde mutad oturu ekli bada kurma olsa gerektir. Sz syliyecek bir kimse b yklerin nnde diz kerdi. Bu gn Trkiyede bu gelenek henz ya amaktadr. Kkler byklerin ellerini perler, bykler de onlarn boyunlarn perlerdi. Uzun zaman ayr kalp bulutuklarnda birbir lerine sarlmakta idiler. 10- Ordu: Destanlarda ordu ve asker szleri iin trke eri ve farsa leker kelimeleri kullanlyor. Ordu ve asker anlamnda eski trkedeki s kelimesi hi gememektedir. Ouz ordusu tamamen atl askerden mte ekkil olup, sa ve sol olmak zere balca iki kola ayrlmaktadr. Des tanlardaki Ouz eli nde siyas stnlk -Oklar da. olduu iin, onlar, daha erefli saylan sa kol saylyorlard. kl M elik ile Salur K aza n arasnda yaplan savata Ouz ordusu yle mevki almt: gs yani merkezde Salur K azan, sa kolda ise K aza n B ein kardei K ara Gne, sol kolda Boz-Oklar m ba D eli D ndar. B e l e r yakn dlerde at stnde, dne dne savamakta idiler. Destanlarda Ouzlar n balca silhlar olarak ok, kl, karg, (sng, cda) ve omak (topuz, grz) zikrediliyor. Savunma silhlar ise kalkan, srt zrh ve Iuk (tuulga) idi. Okun Trklerin mill silh olduu malmdur. Tarihde bu silh,
Trkler ve Moollar gibi, maharetle kullanm pek az kavim grlr.

Destanlarda okun kayn aacndan yapld syleniyor. O sm anl oklar ise amdan yaplmakta idi. Oklarn ucundaki demir parasna temren, arkasndaki ty parasna da ylek (yelek) ad veriliyor. Ylekin okun hedefe isabetini salamakta mhim bir hizmeti vard. Oklarn konduu kaba beli, bazan da sadak deniliyor ve 80-90 ok al
105 Sbt bn ul-Cevz, Top-Kapu saray, III, Ahmed ktb., nr. 2907, X III, 11 b. 106 Kilisli, III, s. 277, Atalay, III, s. 375.

406

d syleniyor. Destanlarda kahramanlarn aa tozlu kat yaylarn dan da sk sk bahsediliyor. Toz, yaylara sarlan srma deniliyor. Yay lar umumiyetle sr sinirinden yaplyordu. Fakat kahramanlardan bazlarnn yaylarnn kirilerinin kurt sinirli olduu syleniyorI0 7 . Yaylarn kablar yoktur; karuya (bilee) aslarak tanrd. Ouzlar ve umumiyetle Trkler, galiba pratik olmadndan ou zaman yay kab kullanmam olsalar gerektir. Kahramanlar hem meharetlerini artrmak hem de elenmek iin puta, yani amalara ok atarlard. Karg, destanlarda mteradifi olan u adlar ile de zikrolunuyor: sng, cida, gnder. Bunlardan sng eski trke bir kelimedir. Cida moolca olmaldr. Bu kelime de XV. yzyl Osmanl tarihlerinde geiyor. Karg, koltuk kslarak drtmek ve sanmak iin kullanlrd. Saldr silhlarndan biri de omakdr. omak, Trkler arasnda her yerde her zaman kullanlm bir silh olup aatan ve demirden yap lyordu. Aa omaa Trkiye de bozdoan da denildii anlalyor. Savunma silhlar, sylendii gibi, kalkan, zrh ve uk yani tuulga idi. Iuk, Kgarl da da getii gibi, trke bir kelimedir ve mifer anlamna geliyor. Bunun mteradifi olarak zikredilen tuulga ise mo olca olsa gerektir. 11- Binicilik: Atm eski Trklerin hayatnda ne kadar nemli bir yeri olduu malmdur. Devenin Arab iin ehemmiyeti ne ise atn da Trk iin ne mi, hemen hemen ayn idi. Engin bozkrlar onunla aar, etinden yer, stnden ikisini (kmz) yapar, derisinden ve klndan da faydalanr d. Destanlarda Ouz elinin ve kahramanlarnn hayatnda atn ehem miyeti aka grlyor. Onlar yayan erin umudu olmaz; at iler er nr gibi szleri sk sk sylyorlard. Kahramanlarn atlar pek
ok idi ki bu, tarih bilgimize de uygundur. Islm melliflerince Trk ler atlar saysz bir kavim olarak tanndklar gibi, X . yzylda Trk ha kan da binekleri ok bir hkmdar olarak vasflanmtr 1 0 8 . Destan

larda kahramanlarn atlarnn isimlerinden bahsedilmiyor. Onlar don lar ile anlyorlar 1 0 9 . Bunu tabi bulmak lzmdr. nk, atlarnn pek ok olduunu sylemitik. Zamanmzda Trkiye de de atlara isim vermek gelenei yoktur. Kahramanlar aygrlara biniyorlar. nk, Trk atlarnn ayrlar makbuldu. Halbuki Arab atlarnda ksraklar
107 GkYay,

s. 8, Ergin , s. 85.

108 b n u l-F a k ih , Kiab ul-memlik , Leiden , 1885, V, s. 316. 109 Misal olarak II. destana bk. Gk-Yay s. 13, Ergin s. 96.

407

tercih edilirdi. Aygr olmayan at Trkler idi ederlerdi. Bu suretle atlar daha dayankl oluyorlard. Trkler in bu idi edilmi atlar Arab lkelerinde de n salmt. Atlarn balan ok defa ko ve toklu balarna benzetiliyor1 1 0 . At trn anlatmak iin de yund sz kullanlyor m. yi at iin kul lanlan deyim, eskiden ve imdi de kullanld gibi, yrk szdr, fakat atlarn yry tarzlar zerinde ak bir ey sylenmiyor. Destanlarda soy ve makbul atlar olarak bidev atlardan bahsedi liyor. Bu atlar bidev atlar ssn grb okradkta sz ile lyor. Bu bidev atlar sz ile Arab atlar kasdediliyor. Nitekim bir yerde Arab atlar ibaresi geiyor1 1 2 . Bidev at sznn A k -K o y u n lu la r ca da kullanldn ve onlann bu atlar pek makbul tuttuklarm bili yoruz. Bizzat U zun H aan Be bidev atn (esb-i bedev) deerini ok iyi takdir ediliyordu1 1 3 . Arab atn yalnz Yakn Doudaki Trk lerin deil Hazar-tesi Trkmenleri nin de yakndan tanm olduk lar grlyor. Onlarn deyilerinde de Arab at lmektedirlu. Mamafih S e lu k lu devrinden beri Anadoluda., her yerde ara nan soy atlar yetitirilmekte olduunu biliyoruz. Bu atlar bilhassa K a raman blgesinde yetitiriliyordu. M arco P o lo n u n 1 1 5 . Trkmenler in yetitirdiklerini syledii gzel Trkmen atlar bunlardr. X IV . yz ylda bir Arab mverrihi de 1 1 6 Germiyan ve Kastomonu atlarm yor. Fakat son asrlardaki uzun savalar ve dier sebebler ile Trk kylsnn yoksullamas Anadoluda atl da yok etmitir. 12- Kyafet: Destanlarda kahramanlarn giyimi hakknda ak bir fikir edinilemiyor. Elbiseye destanlarda da ton (don) denilmekte ve gmlein (kmlek=knlek) de ad gemektedir. Ayrca Boz-Oklarm ba at azlu U ruz K o c a mn erke derisinden krk ve klh giydiinden bahsediliyor U 7.
110 Gk- Yay, s. 30, Ergin, s. 125. 111 Gk- Y a y , s. 101, Ergin , s. 229. 112 GkY a y , s. 20, Ergin , s.

108.

113 Kitab-i Diyrbekriyye , I, s. 201, 244. A k -K o y u n lu la r Arab atlarn koyun vermek suretiyle Suriyeden kolayca temin ediyorlard. Bedev atlar sznn S a fe v devrindeki Trk ler arasnda da kullanld anlalyor. 114 A. B u rn es, Voyages de Vembouchure de Vlndus Lahour 1835, III, s. 23. 115 La description du M onde , franszcas L. H a m b is, P aris , 1955, s. 21. 116 e l- m e r , M eslik ul-ebsrt yay. F. T a e s cb n e r, L eipzig , 1929, s. 35, 40. 117 G k -Y a y , s. 23, E rg in , s. 113.

408

X. Yzylda Ouzlardan ileri gelenlerinin, bilhassa komu slm lkelerinde imal edilmi olan gmlek ve kaftanlar giydiklerini biliyoruz. Halk ise herhalde kendilerinin dokuduu ince yn ve ince keeden el biseler giymekte idiler. Destanlarda da kahramanlarn gnlk giyim leri arasnda ak kaftan zikrediliyorm. Kzl renkli kaftan ise ancak evlenecek olanlar giymekte id i1 1 9 . Destanlarda, ba kab olarak brk ve sark adlar geiyor. Brk
Trklerin mill ba kabdr. Brkn X III-X IV . yzyllarda kzl renk

te olduunu biliyoruz 1 2 . Anadoluda, ilk defa ak renkli brk giymeyi X III. yzyln ikinci yarsndaki Denizli uc blgesi belerinden Meh m ed B e gelenek haline getirmiti1 2 1 . Bugn Trkiye nin birok yer lerinde iki trl ba kabna brk denilmektedir. Sara gelince, T u ru l B e in 1038 yhnda Niabur a geldiinde banda sark bulunduunu biliyoruz. X IV . ve XV. yzyllarda A na doluda hkmdar ve beleri de sark kullanmakta idiler. Trk sar orta byklkte ve kvrml olup gzel bir grn vard. Bu sark M sr da Trkmen sar olarak tannmt1 2 2 . Destanlarda ayak kab olarak edik ve sokman adlar geiyor1 2 3 . Edik1 2 4 son 15-20 yla kadar Mara, Adana Anteb ve Hatay vilyet lerinde giyilmekte idi. Bu, konlar takriben 40 santim uzunluunda, kesiz, ular kvrk, san ve krmz renkli izmelerdir. Edik bir ka asr nce, hemen btn Anadolu Trkleri tarafndan giyilmekte idi. Hatt kadnlarn bile edik giydiini biliyoruz 1 2 5 . Sokmana gelince bu
118 G k -Y a y , s. 32, 33, 34, E rg in , 129, 130, 131, 134. 119 G k -Y a y , s. 32, E rg in , s. 129.

120 lb n B ib (tbk basm, T.T.K., Ankara, 1956, s, 696), 1277 ylnda Konya zerine yryen Karaman - olu Trkmenleri1 nin kzl brkl olduunu sylyor. O rhan B e in kar dei A li P aa, O rhan B e e onun has kullarnn brklcrinin rengi hakknda yle demidi: etraftaki belerin brkleri kzldr. Senn bendelerinin blderi ak olsun , O rhan G azi bu sz kabul idb buyurdu: Bileck de ak brkler bktriib, dem gnderb Am asya1 da H a c B e k ta - H o ra sa n den iczet alub, evvel kend giyb andan tevbii giydiler (N er, s. 154-155)* 121 E fl k , M enkb ul-rifin , yay. T. Y a z c , (T.T.K.), Ankara, 1959, I, s. 485; trk e tercmesi ayn mellif, Ariflerin menkbeleri, Ankara , 1953, s. 525. 122 l b n y a s , V, s. 47, 75.

123 G k -Y a y , s. 51, 81, 86, Ergin, s. 165, 205, 212. 124 Edik K a g a r l da ( K ilis li, 1, s. 64) da aym anlamda geiyor. 125 Yalnz kadnlannkinin konlar ayn uzunlukta mdr, bu husus iyice bilinemiyor. Bugn M ara blgesinde kadnlarn giydii ediklerin konlan ok ksadr.

409

da izme anlamnda ise de edikten farkl olup olmad iyice anlala myor 1 2 6 . XV. Yzylda Osmanllar da dahil olmak zere, Trkiye Trkleri
nin kyafetleri aatay Tr/cZerininkinin ayn idi. M srl mverrih

ib n Iyas, Anadolu Trklerinin kyafetlerini Trkmen kyafeti ola rak vasflyor. Destan kahramanlarnn kyafetlerinin de Trkiye Trk lerinin kyafetinin ayn olduu anlalyor.
Ouzlarn salarn uzattklar, buna mukabil yzlerini tra et tikleri evvelce sylenmiti. Trkiye de de halkm ve askerlerin yzle rini tra ettikleri grlyor. Msrn fethi zerine O sm anl hizmetine giren erke Memlkleri nin ilk ii sakallarn kestirmek ve Trkmen klna (yani O sm anl kyafetine) girmek olmutu1 2 7 . Yalnz bizim destan kahramanlan gibi Anadolu Trkleri de byk brakmakta idiler.

Kahramanlardan K a z lk K o ca olu Y i e n e k kula altun kpeli olarak vasflanyor1 2 8 . X IV .-X V . yzyllarda baz Trk h kmdar ve belerinin de Y i e n e k gibi kulaklarna kpeler taktk larn biliyoruz 1 2 9 . Yine destanlarda Ouz elind e baz yiitlerin yzlerinin peeli olduu syleniyor ki, bunlar balca: K an T u ra l, K ara ekr ve olu K rk K n u k ve b o z a y g rl B am s B ey rek idiler1 3 0 . Bu genlerin ok yakkl olduklar iin yzlerini pee ile rttkleri an lalyor. Bu sonuncu keyfiyetin nazar deme inanc ile ilgili olmas muhtemeldir. 13- Avclk: Beler zmresine mensup olan kahramanlann vakitlerini sava yapmak, avlanmak ve toy vermekle geirdikleri grlyor. Belerin avc balar vard. Beler bazan yurtlarndaki avlakda yahut koruda tek bana avlanrlar, bazan da ilerinden birinin davetlisi olarak top lu bir halde ava karlard. Balca av hayvanlar yrrden geyik, sn
126 Msrn fethi zerine O sm a n l hizmetine alman erke memlkleri, mverrih b n y as m ifadesi ile Trk kln brakp Trkmen kyafetine girmiler ve bu arada ayaklarna da sokman geirmilerdi (V, s. 75, 216). 127 b n Iy a s, Gsterilen yer. 128 G k -Y a y , s. 23, 57, E rg in , s. 113, 175. 129 Bu hususta: F. K p r l , A hun kpeli Ouz beyleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi , jfstanbul,

1932, say 1, s.

17-21.

130 G k -Y a y , s. 28, 68, E rg in , s. 122, 188.

410

ve uardan da kaz, rdek, keklik ve gvercin idi. Beslenen avc kular olarak da doan, hin ve sungurun adlar geiyor1 3 1 . O sm anl av tekiltnda balca atmacaclar, doanclar, akrc lar ve hinciler vard1 3 2 . Trkiyede son zamanlarda atmaca, doan ve hin ile av yaplyordu. Atmaca, veyik ve bldrcn gibi kk ku lar, doan balca keklik, hin de keklik ile beraber kaz ve rdek iin kullanlyordu. ^Destanlarn birinde av ile ilgili bir gelenekten bahse diliyor. Buna gre bir kimse kendi topraklan iinde bakas tarafndan avlanm hayvandan pay dilemek hakkna sahip id i1 3 3 . Dier Trk kavimlerinde de bulunan bu gelenein 1 3 4 esas henz Anadolu da ya amaktadr. Ksaca avcln Ouz belerinin hayatnda mhim bir yeri vard. 14- Elenceler: Destanlarda belirli zamanlarda yaplan bayram ve enliklere dir v hi bir ey sylenmedii gibi, tarih eserlerde de bu konu ile ilgili her hangi bir bilgiye rastgelinemiyor. Bizim destanlarda grdmz, belerin sk sk toylar verdikleridir. Toy ziyafet demektir. Toylar do um, be olunun ilk av, bir dilekte bulunma, bir felketten kurtul ma, ksaca her hangi bir sevin vesilesi ile verilmekte idi. Toylarn di er Trk kavimlerinde olduu gibi, Ouzlarm tima hayatnda da mhim bir yeri vard. Toylar yalnz belere deil, halka da veriliyordu. Bu, o kadar esasl bir gelenek idi ki, Ouzlar da ve dier Trk kavim lerinde siyas ve tima dzenin muhafazas toylar ile pek yakndan ilgili idi. Belerbei Salur K aza n Be -Ok ve Boz-Ok beleri ordasma geldiklerinde (ylda bir defa) onlar iin byk bir toy verirdi. Toyda yenilip iildikten sonra K azan, hatununun elinden tutarak dar kar, davetliler toyun, verildii yerdeki btn eyay yamalar lard. Yamadan sonra beler metbular Salur ICazan selmlarlar ve atlarna binip yurdlarna dnerlerdi. Fakat Salur K aza n son de fa, aklanmayan bir sebebten, evini, yani otan mutadn hilfna, yalnz -Ok belerine yamalatm ve bu, Boz-Oklarm ba Uruz K o c a nn isyan etmesine ve bir i savan kmasna sebeb olmutu.
131 E rgin , s. 85, 122, 179, 216, 218. 132 .H. U z u n a r l, Osmanl devletinin saray tekilt, ( T .T .K .) , Ankara , 1945, s. 420-425. 133 E rgin , s. 122. 134 H. E ren , Dede Korkut kitabna ait notlar, Pay dilemek, pay vermek, Trk dili ve tarihi hakknda aratrmalar, (T.T.K.), 1950, s. 33-37.

411

Trkler, Yakn Dou lkelerine geldiklerinde dier gelenekleri arasnda bu yamal toy geleneini de getirmilerdi. Farsa manzum ve mensur eserlerde grlen hn-i yama (yama sofras) sz bu yamal toyu ifade etmektedir. S elu k lu la rdan baka S u riye A ta b e le ri devletinde (Zengiler) ve O sm an lla r da da bu gelenein devam ettii grlmektedir 1 3 S .

Destanlarda ocuk ve delikanllarn oynadklar ak oyunundan da bahsediliyor ki, mill bir oyundur. G k -T r k le r devrinde bu oyunun oynandn bildiimiz gibi, bugn de hl Trkiyede oynan maktadr. Krek kemii ile olduu gibi akla da eskiden beri fala bak mak Trklerin geleneklerindendiI36. 15- Davranlar: Destan kahramanlan soukkanl insanlar olarak grnmyorlar. Onlar, karlatklar vak alar karsnda takn ve cokun tepkiler gsteriyorlar. Bylece a tutduklarnda , yani fkelendiklerinde byklarndan kan kt, yahut kara ta kl eyledikleri sylenen alp larn, sevdiklerinin tutsakl veya lm karsnda br br aladklar grlyor. Beler, her kavmin asilzadeleri gibi, marur, eref ve hasiyetlerine son derece dkn insanlardr; haklarnda yap lacak en kk bir dedikoduya tahammlleri yoktur; bu gibi anlarda belki lm tercih ederler. D irse Han, ocuu olmad iin kara ota a oturtulup, nne kara koyun yahnisi getirilmesine zlerek B a y n d r H a n n ordasn terketmiti1 3 7 . Yine belerden B eg il avclktaki maharetinin kendisinden deil de atndan geldiini syleyen B a y n dr Han veya K azana: alplar iinde bizi kuskunumuzdan bala batrdun diyerek kzgn bir halde ordasna gitmiti1 3 8 . Bizzat SalurK azan, belerin: oban bile olmasa K aza n kfiri alamazd sz ile bana kakn kakacaklarndan korkarak K a ra u k ob a n n yardmm reddetmi 1 3 9 ( K an T u r a ld a 1 4 0 deve ile greirken sevgilisi
135 Bu hususta baz misaller iin: F. S m er, ayn yaz, s. 442, haiye 379. 136 Ak ile fala bakmak gelenei ile ilgili bir iki tarih misal iin: F. Sm er, ayn yaz, s. 442 443, haiye 384. 137 G k -Y a y , 138 G k -Y a y , 139 G k -Y a y , s. 4. s. 91, s. 18, E rg in , s. 79. E rgin , s. 217-218. E rg in , s. 105. szlklerde K a n -T u ra o u lla r

140 Eski hads kitablannda ve tannm arapa yaz, s. 400).

nn Trkler veya onlardan bir kavim olduu sylenir (metiniin: F. S m er, ayn X IV . yzylda A ydn blgesindeki Yrkler arasnda Kan-Tura ^ a 015 ) adl bir oy-

412

S elcen H atun/da: devenin burnuna yap5 * szn duyunca kendi kendine yle demiti: mere ben bu devenin burnuna yapacak ol sam kz sziyle yapt dirler. Yarn Ouz eline haber vara, deve elinde kalmd kz kurtard diyeler I4 1 . Destanlarda destursuzca yani izin almadan bir kimsenin ya sna girmenin, yani dmanna saldrmann ayb olduu srarla belirtililiyor. Hatt, belerden ir em sed d in destursuzca B a y n d r H ann yasn basmakla n almt1 4 2 . Bu husus yani izin alnmadan bir kimsenin, bir boyun, bir elin yasna saldrmann ayp oluu ba langta elde edilecek doyumlua (ganimete) ortak olmak kaygs ile ilgili olsa gerektir. nk Trklerde de, her kavimde olduu gibi, sa van asl gayesi doyumluk elde etmekti. Daha sonralar bu telkki (destursuzca yaya girmenin ayb oluu) eref ve haysiyeti koruma duygusuna dnm olabilir. Kahramanlarn sevin davranlarndan biri de kas kas glmek ti I43. Bugn Anadolu da bu sz hl kullanlmaktadr. Sevinli bir haber, mutuluk ve gzn aydm szleri ile bildi riliyordu 1 4 4 .
mak grlmektedir. Kan Tura1 nin ssl bir elbise veya kaftan gibi bir giyimin ad olduu da anlalyor; kanluamn simin, saaklarn dizine dkm (Tanklariyle tarama szl, T.D .K ., Ankara, 1954, III, s. 406, X IV . yzyla ait oldua sanlan Eb M slim kitabndan). ayet bu okunu ekli doru ise, bize gre, destan kahramann ad veya lkab buradan gelmektedir. Fakat muhak kak olan bir ey var ise o da Kan Tural nm E. R o s s inin ileri srd gibi (ayneer, s. 33, 63) A k -K o y u n lu T u r -A li B e ile katiyen ilgisi olmaddr. 141 G k -Y a y , s. 71-75, E rgin s. 192. 196. 142 G k -Y a y , s. 13, 23, 57, E rg in , s. 96, 112, 177, K a n T u ra l dmanla arprken kendisine yardma gelen mehul bir yiit sand sevgilisi S elcen H a tu n a yle sylyor: Kalkuban yerinden turan Y iit ne yiitsin Yelesi kara kazlk atma bien Yiit ne yiitsin Gafillce balar kesen Destursuzca menm yama giren Yiit ne yiitsin Destursuzca yaya girmek Bizim elde ayp olur .) (E rg in , s. 195). 143 G k -Y a y , s. 31, 46; E rgin , 128, 146. Bu sz eski O sm a n l tarihlerinde de geer (mesel Ner, I, s. 303). 14 4 G k -Y a y , s. 43, 44, 85, 104, 105.

413

Savalarda dmanlarn yendikleri veya her hangi hr tehlikeyi atlattklar zaman kul ve karava (erkek ve kadn kle) zad ederlerdi. Salur K aza n Be, kl M elik i yendikten sonra 40 kul ve 40 krnak (karava = criye) zad eylemi, yani onlar hrriyetlerine kavuturmutu1 4 5 . F tih S u ltan M ehm edin de Otluk-Beli savan kazanmas zerine 40 000 den fazla kul ve karava zad ettiini mver rihler yazarlar 1 4 6 .
Ouzlar hayretlerini ok defa bir ellerini dierine vurmak sure tiyle ifade ediyorlard1 4 7 . Bu davran beklenilmiyen sevindirici veya znt verici, kzdrc bir olay ve haberin ni tepkisi idi. Bu davran ekli imdi de Trkiyede grlmektedir1 4 8 .

Balca derin znt davranlar ise alamakt. Tutsaklk, lm gibi hdiseler sonucunda ordulara kara iven girer 1 4 9 , yani ordalar de rin bir yasa brnr, cesur bele- br br alarlar, kadnlar salarn yolar, yzlerini ve yakalarm yrtarlar ve ayaklarndan ayak kablarn karrlard1 5 0 . G k -T r k le r den O sm anl h n ed a n n a kadar deimeden devam edip gelen geleneklerden biri de budur. A lamak ile duyulan derin zdrap hafifletilmi oluyordu. Trklerde bu gibi hallerde alamak tabi bir tepki kabul ediliyor, alamamak ayp saylyordu. Bu yiit, cesur, sert mizal adamlarn gnlerce alama lar, bazan ipekli elbiseleri karp plak bir halde kara kepenek giymeleri ve daha baz yas gelenekleri slm leminin okumu snf tarafndan hayret ve taaccple karlanyordu. Destan kahramanlarnda derin zntnn bir tezahr de brk veya sarklarn yere vurmakt k i1 5 1 , O sm allar da da ayn gelenek vard1 5 2 .
145 G k -Y a y , s. 24, 58, E rg in , s. 115, 176. 14-6 S a d u d -d in , Tc ut-tevrih, stanbul, 1279,. I, s. 542. 147 G k -Y a y , s. 40, 46, E rg in , s. 143, 157. 148 Bununla ilgili bir iki tarih misal iin: F: Sm er, ayn yaz, s. 444, haiye 399. 149 E rgin , 130, 133, 135, 165, 167, 177. 150 E rg in , 116, 130, 131, 132, 134, 135, 165. 151 G k -Y a y , s. 35, Ergin, s. 130-135. 152 1488 ylnda A k -K o y u n lu C ih a n g ir in olu b ra h im B e in lm sebebiyle bata hkmdar Y a k u b B e olmak zere btn A k -IC oyu n lu h n ed a n mensuplan, beler ve devlet ricali yakalarn yrtp sarklarn yere vurmular ve gk renkli elbiseler giyerek gnlerce alamlard (F a z lu lla h b. R u z b e h a n , Tarih-i lem r-yi Emn, F a t i h k t b nr. 4431, 170 a-171 b). K a n u n nin lmn duyan Solaklarn kethdalar ve odabalar skflerini (bir eit balk) yere vurub balarna toprak samlardr (Solak-Zde, Tarih, stanbul, 1298, s. 422-423).

414

Ouz e/nin balca yas almeti giydikleri mutad ak renkteki el biseleri karp karalar giymekti. Bu gelenei de S elu k lu devrindeki Trkmenler arasnda, Iran M o o lla n nda, T im u rlu la r da, K araK o y u n lu la r da, A k -K o y u n lu la r da, Anadolu beliklerinde ve nihayet O sm a n lla r da grmekteyiz1 5 3 .

Destanlarda grlen dier bir gelenek de kahramanlarn ldkleri takdirde atlarnn boazlanp yu alarnn verilmesini vasiyet etmeleri d ir1 5 4 . Bu ok eski bir Trk gelenei idi. G k -T rk le r anda l nn atlarnn kendisi ile birlikte gmldn veya kesildiini bildi imiz gibi1 5 5 , X . yzyldaki Ouzlarda da lenin atlarnn kesilip etinin yendiini grmtk. Bugn de Trkiye de len bir kimsenin arkasndan yemek piiri lip datlmaktadr 1 5 6 .
Olu M urad gelinceye kadar eleb i M eh m edin lm gizlenmiti. Cesed oturlulub arkas na bir olan konarak canl imi gibi silhdarlara gsterildii esnada saray hekimi paalarn yanna gelib, dankl olarak dlbendini yere vurub: komazsz pdah ki ey ola, bizim bu kadar altmz zayi idersuz demiti ( k P a a -Z d e , Tevrih-i l-i Osman, s. 95). ran a kaan K a n u n nin olu B a y e z id in adamlarndan A ra b M ehm ed, r a n ah T a h m a s b a ehzadenin ran'da iktidar ele geirmek iin bir tertib hazrladn sylemiti. Bunu duyan B a y e z id in klelerinden biri onun yanna koarak skfn yere vurmu ve duyduklarn anlatmt (P e e v , Tariht stanbul , 1283, I, s. 405). 153 K a n u n nin vezir-i zamlarmdan b r a h im P a a M sr da bulunduu esnada Ye nierilerdin kendi aleyhine ayaklandklarn duyunca derin bir teessre kaplarak kara elbise giymiti. Yine K a n u n devrinde stanbul'a, gelen A v u s tu r y a e l is i B u sb ek , Trkler'in kara renge kar duyduklar nefreti ak bir surette anlatyor: Trkler siyah rengi baya ve 'uursuz sayarlar. Bir adamn siyah esvab giymesi iyi nazarla grnmez. O derecede ki paalar bizi siyah esvabla grnce ok defalar hayretlerini bildirmiler, hatt cidd surette ikyet et milerdir. Trkiye'de hi kimse siyah esvabla meydana kmaz, meer ki mhim bir para zi yanna uram yahut baz ar hastalklara maruz kalm olsun. Yeil renk kibarlk almeti telkki ediliyor. Fakat harb zamannda lm iareti diye kabul olunmutur. Beyaz, san, mor, kurun ve saire daha uurlu addedilir (T rk mektuplar, t rk e te r c m e s i H s e y in Ca h it Y a l n ,
stanbul,

1939, s.

163-170).

B yk Trkmen airi D a d a l-O lu nun bir iirindeki: Karalar giydik de attk allar msra (Taha Toros, D a d a l-O lu , Adana , 1940, s. 15) bu gelenein X I X . yzyldaki Trk

menler arasnda yaamakta olduunu gsteriyor. Yas gelenei hakkndaki dier baz misaller iin: F. Sm er, ayn yaz, s. 445-446, haiye 407. 154 E rg in , d lk a d ir
Trk

170, 228.

155 S. J u lie n , Documents sur les Tou-kieu (T u rc s ), Journal Asiatique, 1864, s. 241; Abn a n , amanizm, 1954, s. 177-178; ayn mellif, Altay dalarnda bulunan eski
mezarlar, Belleten , say 43, s. 569 570.

156 l iin verilen yemee dir baz tarih misaller iin: F. Sm er, ad geen yaz, s. 447, haiye 411.

415

X I. yoruz 1 5 8 .

destanda llere a (yemek) verildiinden de bahsediliyor lS?.

Trkler de ve Moollar* da byle bir gelenein de var olduunu bili

U-Ok, Boz-Ok arasndaki karde kavgasn anlatan sonuncu des

tanda, lmek zere bulunan B eyrek , atnn kuyruunun kesilmesini sylemi ve yoldalar da bunu yerine getirmilerdi1 6 9 . Bu da pek eski bir Trk gelenei idi. Altay ve Pazrk kazlarnda bulunan atlann-ki bizim kahramanlarnki gibi aygrdr- kuyruklar kesikti i6. Buraya kadar yazdklarmzdan, O sm anl hnedanmn pek eski Trk gele neklerini yaatt anlalm bulunuyor, ite Hunlar devrinden ge len, lenin atnn kuyruunun kesilmesi gelenei de bunlardan biri idi. Y a v u z S elim in aabeyisi A h m ed B e in olu S leym an B e gen yanda 919 (1513) ylnda Msr* da tandan vefat etmiti. Yakkl bir gen olan S leym an B ein cenaze treni Anadolu Trkleri nin geleneine gre yaplmt. Yani merhum ehzadenin ta butunun nnde kuyruklar kesilmi, eerleri ters evrilmi olan atlar gtrlm, krlm olan yaylar ile sar da tabutunun zerine kon mutu 61. Destan kahramanlarnn fazilet telkkilerine gelince, bunlar ba lca cesur ve merhametli olmak, gszleri korumak, yoksullara yar157 X I. destanda S alu r K.azann Tornann kalesi tekr taralndan tutsak alnmas anlatlmaktadr. S a lu r K a z a n kaledeki bir kuyuda hapsedilmiti. T e k riin kars adn ok duyduu K a za n n yanma gider ve ona: K a z a n B e nedr haln, dirliin yir altnda mu hotur, yoksa yir yznde mi hotur, hem imdi ne yirsn, ne iersn neye binersin Mer. K a za n da: llerine a virdgin vakit ellerinden alram, hem llerinzn yorgasna binerem, khillerin yederem cevabm verT (Ergin, s. 235). 158 W. B a r th o ld , Trkler'de ve Moollar'da defin merasimi, trke tercmesi A b d lk a d ir n a n , Belleten , say 43, s. 530; A b d lk a d ir n a n , ayn CBer, s. 192-193. 159 G k -Y a y , s. 117-118, E rg in , s. 248. 160 A b d lk a d ir n a n , Altay'da Pazrk hafriyatnda karlan atlarn vasiyetinin Trk ler'in defin merasimi bakmndan izah, (II. Trk Tarih Kongresi, T.T.K ., stanbul, 1943, s.

142-151). 161 I
4-.i

jj~\ ^

dLj o y * -

t . . . dil*
J <*9

Jt J

j>-\ j

4 Jj U c- pl
aLf" 1

SjU T lkLJ
J J

Jj j
J ^

lk U !
^

ci-Lj

^p Ja j

^p

j j

1j j*mS*j ( b n y a s ,

IV,

s. 303).

S e lu k lu hkmdar M e lik - a h n olu D a v u d un lm zerine memleketin drt bir yanndan hkmet merkezi sfahan *a toplanp yas tutan Trkler de, M srl mverrihin bildirdii gibi, atlarnn eerlerini ters evirmilerdi.

416

elim etmektir. Zayflara, yallara sataan ve yolculara, obanlara sal dranlar onlar katnda kt insanlardr. Destanlarn dili ile Alnca kalesinin kfirleri tutsak bulunan Ouz eii nden U un K o ca olu E reki kendisini kurtarmaa gelen kardei S erek ile dtrmek iin ona kardei hakknda: unda bir del yiit, yolcunun, yolakcnn, obann, oluun etmein alr1 6 2 demilerdi. D irse H ann yoldalar D irse H an olu n d a n nefret ettir mek iin olunun gzel kzlar ekip ald, ihtiyarlara hakarette bu lunduu iftirasn ortaya atmlardI63. Az yukarda destan kahramanlarnn abuk fkelenen insanlar olduklarn sylemitik. Fakat onlar sevdiklerine kar efketli, tatl dilli olduklar gibi, dmanlarna kar bile merhametli davranyorlar, savalarda aman diyeni ldrmyorlard1 6 4 . B e y re k kendisinin l dn syliyerek sevgilisi ile evlenmek zere bulunan Y a la n c O lu Y a r t a c u k n ayana dmesi ve klcnn altndan gemesi zeri ne onu affetmitiI6 S . Destanlarda alp, cesur, ar bal, merhametli, zayflar koruyan (kalm yiit arkas), nmeyi sevmeyen bir insandr ki, bugnk milletlerin kahraman tipinin aymdr. Alplar birbirlerinin adlarn sor mazlard; bu, nezketsizlik saylrd1 6 6 . Bu gn bile kyller arasnda birinin ismi nezket ifade eden bir kelime ile sorulur1 6 7 . Alplara korku vermek, yani cesaretlerini kracak szler sylemek de onlar katnda ayp bir davran id i1 6 8 . Btn tarihleri boyunca Trkler zerinde cemiyeti bir Tuh h kim olmutur. Onlar sevinci de, felketi de hep birlikte karlyorlard. VIII. yzyldaki G k -T r k kaannn: Trk budunu iin gndz uyumadm, gecfc uyumadm demesi bu ruhun gzel bir ifadesidir. Hakan, sultan ve bein vazifesi halk kendilerinden honut etmek ve onlara skntsz bir hayat salamak idi. Destanlarda alar doyurmak, yalncaklan giydirmek, borluyu borcundan kurtarmak bahca faziletli hareketlerden saylyor. Salur K a za n a dir ecere-i Terkime deki manzumede onun 41 atn etini bir kazana salarak bu eti
162 G k -Y a y , s. 102, E rg in , s. 230. 163 G k -Y a y , 165 G k -Y a y , s. 6-7, 24, E rg in , E rg in , s. 83-84. 164 G k -Y a y , s. E rg in , s. 115. s. 151.

s. 44,

166 T e p e -G z bile bu nezket kaidesine riayet ediyor (E r g in s. 214, 241). 167 Mesel: adn balar msn? denir. 168 E rg in , s. 187, 223.

417

eli ile halka letirdiinin sylendii grlmt. O sm an l m ver rih leri de O sm an ve Orhan belerin kendi elleri ile yoksullara a dattklarn yazarlar m . Yine destanlarda kuru aylar zerine kpr yaptrmak, ulu yollar kenarnda imretler kurdurmaktan bahsediliyor 1 7 . Birinci Blmde Trk hkmdarlarnn ve belerinin idare ettikleri yerleri cmi, med rese, hastahne, imret, kervansaray, hamam ve kprler ile ssledik lerine ksaca temas edilmiti. Bugn bu bidelerin bir ksm onlarn bu hususta gsterdikleri byk himmet ve gayretin htralar olarak za manmza kadar gelmitir. Fakat bu eserleri vcuda getiren sultan ve belerin oturduklar binalar yle mtevazi eyler idi ki, imdi ounun yeri dahi bilinmemektedir. 16- Destanlarn Ehemmiyeti:
Yiitleri Kocalar mrvvetl. taatlu ve hrmetl Ouz
(mehul bir ozann szleri)

Dede Korkut destanlar, daima tekrar ettiimiz gibi, Trkiye, zerbaycan, ran ve Trkmenistan Trkleri nin yahut umum bir deyim

le Bat Trkleri nin bizce malm en eski destanlardr. Bu destanlar, okuyanlarn tasdik edecekleri zere, kr iekleri kadar gzeldir. Hat t bu destanlarn, mill edebiyat bakmndan nesir sahasnda, Ouz trkesi nin esiz bir aheseri olduunu sylemek bile mmkndr. Bu destanlarda trke, Y u n u s E m renin iirlerinde olduu gibi, nekadar akc, nekadar tatl ve hatt nekadar parlaktr. Destanlarn mahiyetlerine gelince, onlar -en mhimleri tarih olaylara dayanan- orijinal, alka ve zevkle okunan konulardr. Biliyoruz ki, destan kahramanlar sava bir ruha sahiptirler. Hatt onlar arasnda byle bir ruhla yetitirilmi kadnlar bile gr lr. Fakat tasdik etmek yerinde olur ki bozkrlarda byle bir ruh ta madan hayatn idmesi mmkn olamyor. Orada iddetli klar ve yut denilen hayvan krm yznden sk sk alk felketiyle karla lyor, her an dman hcumlar bekleniyordu. Bu husus byle olmak la beraber kahramanlar umumiyetle mtecaviz insanlar olarak grn
169 Ve Osman Gazi gayet slih, Mslman kiiydi ve detiydi kim gnde bir taam piirib, fukaray ve sulehay cemedub it am iderdi ve hem yalncaklan giyrb tonadrd ve dul avretlere daim sadaka virirdi (N ert I, s. 72, 73, s. 163). 170 G k -Y a y , s. 64, E rg in , s. 184.

418

myorlar. Onlar nefislerini korumak, yaknlanm kurtarmak, kendi lerine veya yaknlarna yaplm fena bir hareketin cn almak iin harekete geiyorlar. Kahramanlarmz gebe bir cemiyetin mensup lan olmakla beraber, bu yiitlerde zamanmz telkkilerinin tasvib etmiyecei bir davran grlmez. Onlar kt yrekli ve hiyleci kim seler olmayp, bilkis yoksullara yardmc, zayflar koruyan, ba layc, vefal, byklerine saygl, fakat eref ve haysiyet duygusuna sahip, kadnlar hor grmiyen mert insanlardr. Btn bunlar Ouz lardaki faziletli insan tipinin vasflardr. Her halde alplar, btn bu vasflar tayan insanlar olmal idiler. Alplk ruhu phesiz, sadece cesaretten gelen basit bir davran deildi. X IV -X V I. yzyllarda Anadolu ve Azerbaycan daki Trk topluluk larnca bu destanlara, atalara ait en deerli htralar gzyle baklmtr. Onlar atalarn, yaptklar byk fetih hareketlerinden ziyade, bu des tanlar ile sevmilerdir. Yine bu destanlarn tesiri iledir ki, o asrlardaki Trkler nazarnda Ouzlar cesur ve iyi yrekli insanlardr. Bugn bile Trkiyenin baz blgelerinde Ouz, hiyle bilmez, ktlk yapmaz anlamnda bir sfat olarak kullanlr. Byle olmakla beraber yksek tahsilli eski O sm anl mellifleri bu destanlara ehemmiyet vermemiler, hatt onlar okuyan ozanlar ile alay etmilerdir. Fakat ozanlarn bu eseri phesiz gittike yaylmak ve hatt dier milletlerce de tannmak suretiyle ebediyen okunacaktr. Buna karlk O sm an l melliflerinin eserleri unutulmaya mahkm olmasalar bile, says ok az bir mtehassslar heyetince bilinecektir. Bu keyfiyet onlarn, bilhassa trkeyi tabi yolundan kararak eserlerini suni bir dille yazmalannn mukadder bir neticesidir. Fakat itiraf et mek lzmdr ki, destanlar bugn bile Trk aydnlannca iyice bilinme mekte ve okullarda da okutulmamaktadr. Bu da phesiz onlarn gerektii gibi tantlmam bulunmasndan ileri geliyor. Bu i yapld takdirde bu mill ve deerli esere lyk olduu ehemmiyetin verilecei ve okullarda btn Trk ocuklanna okutulaca muhakkaktr.

419

Z E T

Burada destanlar hakknda yapm olduumuz bu aratrmann ksa bir hlsasn vermek her halde faydasz olmyacaktr. Destanlar X . ve X I. yzyllarda Sir-Derya boylarnda yaayan
Ouz eline aittir. Destanlarn kahramanlar da bu Ouz eli nin be-

leridir. Bu belerin komu Kpak beleri ile savalarna ve kendi ara larndaki ekimelere dir htralar onlarn torunlar tarafndan Yakn Douya getirildi (en kuvvetli ihtimal ile X III. yzyln birinci yan snda). Htralar, pek muhtemel olarak, burada destanleti; XIV. yzyln balarnda yazld ve Ouz-nme ad altnda bir kitapta top land. Bu Ouz-nmenin teferruat bakmndan elimizdekinden epeyce farkl olup, htralar daha sdkane bir ekilde aksettirdii muhak kaktr. Fakat ne yazk ki bu Ouz-nme bugne kadar elimize geme mitir. Bereket versin destanlar, says hi de az olmayan ozanlarn hfzalarnda yayordu. Onlar destanlar her tarafa yaydlar ve her kese sevdirdiler. yle ki hkmdar saraylar ve eyhlerin tekkeleri bile bunlarn tesir sahas dnda kalamad. II. M u r a dn saraynda bu destanlar okuyan ozanlar bulunmakta olduu gibi, yine bununla il gili olarak F tih in torunlarna da O uz H an ve K o rk u t adlan verilmiti. Daha nce de sylendii zere, O sm a n lla rdan baka hi bir Trk hnedamnda Trk destanlarnn bu nl isimlerine rastgelinmez. En eski Trk geleneklerini yaatan Bekta tarikatnn kurucusu Hac B e k ta -i V e linin menkbelerine ait olan Velayet-nme de bi zim destan kahramanlarnn da adlar geer, Bundan baka ad geen tarikatn ulularndan O tm an B ahann ise Ouz-nme dili ile konu tuunu ve iirler sylediini biliyoruz. Mamafih o zamanlarda O tm an Babann bir istisna olmadm syliyelim. Glen tarikatnn kuru cusu tb r a h im -i G len de (lm. 1510) kendisini pek ok eyhlerin yaptklar gibi, Peygamber ailesine veya Peygamberin yakn bir sah420

besine deil O uz A ta yabalar; menakb-nmesinde de Ouz H an dan gelen sllelerden bahsedilir. XVI. yzylda, ozanlarn Trk cemiyetinin manev hayatnda oynadklar rol yine kuvvetle devam ediyordu. 1526 ylndaki Moha savandan bir gece nce yaplan enlikte ozanlarn da kopuzlar ile destanlar okumu olduklarn biliyoruz1 7 1 . Ayn yzyln ikinci yarsnda, evvelce sylediimiz gibi, elimiz deki destanlar yazlmtr. Bylece bu destanlar Ouz-eli nin yaad tarihten aa yukar be asr sonra yazlm oluyor. Destanlarn yine X V I. yzyln ikinci yarsnda eskiden beri Trk kltrn benimsemi ve sevmi olan Krdler arasnda da ok yaylm olduu grlyor. O uz Hann, destanlarda ad geen, by kanl B d z E m eni elilikle Peygamber e gnderdii ve B d z E m en in Krd olduu hakknda Krdler arasnda dolaan bir riva yet I72, bu destanlar Krdler in nasl benimsemi olduunu ak bir ekilde gsterir. X V . yzyln ikinci yarsnda veya XVI. yzyln ba larnda ran a giden ve kaynaklarda Krd meneli olduu sylenen Hnsl oymann belerinden birinin destan kahramanlarndan Sa lur K a za n n kardei K ara G nenin adm tad, bu bein olu nun da K a r a G nenin olu B u d a k n ismi ile anld yukarda yazlmt. Bunun gibi, X V I. yzyln ikinci yarsndaki Erdeln Krd belerinden birinin de adnn B a sa t (.kl j) olduunu biliyoruz1 7 3 . Sylendii gibi, destanlarn ana konusunu Ouzlar m komular
Kpaklar ile savalar ve kendi aralarnda yaptklar karde kavgas

tekil ediyor. Bunlar. II. ve X II. destanlarda anlatlr. II. destandan anlaldna gre balarnda kl M elikin bulunduu Kpaklar, Salur K a za n n Ouzlarna. kar galebe elde etmiler ise de Salur K aza n parlak bir zafer ile bu yenilginin acsn karmtr. Salur K aza n m byk hretinin ve O uz belerinin ba mevkiine yk selmesinin bu baar ile sk bir ilgisi olduu phesizdir. Destanlarda geen k l M elik, B u a ck M elik, K ara T ken M elik ve D em ir Y a y l K p a k M elik ise Ouz belerinin dmanlar olan Kpak beleridir.
171 Cbeca ksler, nefirler tabi ve surnalar neyler alnub din yolunun serbazlar rueydan- gaza kurbanlar Rum ilinin delleri ve divneleri etarlar, tanburlar, kopuzlar nevaht idb, Ouz gazalarnn hikyet efrzlan ozanlar alub arp enlikler ve adlikler iderlerdi (Cell-Zde, Tabakt ul-memlik f derect il-meslik, 172 eref Han, eref-nme, s. 32. 173 Ayn eser, s. 123-124. Millet ktb., nr. 779, 254 a).

421

Karde kavgasn anlatan X II. destana gelince, burada daha n ce de sylendii gibi, -Oklar ( I-Ouz) ile Boz-Oklar ( D Ouz) arasnda yaplan savata Boz-Oklar yenilmiler ve Boz-Oklarm ba U ruz K o ca da ld r lm t r. Yakkll, kibarl ve iyi kalp liliiyle. Ouz'un imrencesi lkabn alm olan Bam s B e y re k in de bu karde kavgasnn kurban olduunu biliyoruz. B a sa tm T e p e -G z ldrd boyunda (destan), bize gre, olmu bir olay sakldr. Yani T e p e -G z, sandmza gre, bir Kpak beini temsil etmektedir. Bu Kpak bei karsnda Ouzlarm daha ziyade yahut mnhasran Boz-Ok kolu ( D Ouz) yenilgilere uram ve onlarn birok nl beleri hayatlarn kaybetmilerdir. Bunlar Boz-Oklarn ba U ruz K o ca nm olu K y a n S elk, D z e n olu R stem , D em ir D on lu (yani zrhl) M am ak ve iki kardei ile bir likte A ru k Candan idiler. U ruz K o c a nm kk olu B a sat sonra T e p e -G z yenerek onun Boz-Oklar a ektirdii zdraplarn cn almtr. Dier geri kalan destanlardan bir ou kahramanlarn tutsakl n anlatr. Bu da yaplan aknlar ve basknlar ile engin bozkrlarda her zaman vukua gelen bir olaydr. Elimizdeki destanlar ok ge yazlm olmakla beraber onlarda pek eski Trk gelenekleri grlmektedir.

422

X V I. Y ZYILD A ANADOLU DA OUZ BOYLARINA A T Y E R ADLARI I. KAYI Boyun ad Kay-Mahmud Kayck Kjzl-Kay Kayck Kay Kay Kay Kay Kay (br ad: Yusuf-eyh) Kay Kayck Kayck Kay (br ad: Karaca-Kaya) Kay (br ad: Kaylu) Kay Kaylu Kay Kay Kay Kay Karand ve Kay Kay Kay Kay Kay Kay Kay Kay K y K y K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik Ky K y K y K y Be-ehri Be-ehri Biga Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Boz-Ok Canik Canik orum orum G G an Gerede Gerede Gerede Tarakl-Borlu Tarakl-Borlu Kbrus Sorgun Kavak Satlm ve BayTamlu Divn- Emlk Divn- Halfi 39 33 6 34 12 3 36 17 188 45 34 16 24 6 K y Aydn Birgi 28 Vasf Ekinlik K y K y Ky Ky K y K y Ekinlik K y Ekinlik K y K y K y Sanca Ak-Saray Ak-Saray Ak-Saray Ak-ehir Amasya Amasya Amasya Amasya Ankara Ankara Ankara Ajkara Aydn Kazas* Bekir Ak-Saray Eyyb-Ii shaklu Geldigelen Yava Yava Simre-i Ldik Aya Kasaba Kasaba Mrtaza-bd Yeni-ehir Vergi nfusu

27 54 66 24 52 20 12 18 39 5

* Bir ok kaza adlarnn okunuu phelidir.

423

Boyun ad Kay Kaycuk Kay K ayck Kay-Yayla Kay Kay Kaylu Kay Kaycuk Kay Kay Kay Kay-Han Kay Kay Kay Kay Kay Kay Kay Kay Kay Kay Kay Kay Yaka-Kay Yaka-Kay Bozar-Kay Hatun-Kays Aga-Kay Yukan-Kay Kay Kay Kay-y Kay Kay Kay Yenice*Kay Ulu-Kay Kiik-Kay Kay Y av-Kay Kay Kay

Vasf K y K y K y Ky K y K y K y K y K y Ky K y Ky Ky K y K y K y K y Ky Ky K y K y K y K y Ky K y K y K y K y K y Ky K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y Ky K y K y K y K y

Sanca orum orum Erzurum Erzurum Hamid Hamid Hamid Hamid Hamid Hamid Hdvendigr Hdvendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- ark Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu ICarasi Karas Rengin (ankr) Kengr Kengn Keng Kengn Kengr Kengn ICr-ehri Konya Konya Konya Konya Konya Konya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya

Kazas Iskilib skilib Kemah Kemah

Vergi nfusu 4 29 51 5 132 9 72 40 123 44 12 38 58 56 10 11 27 19 9 203 4 15 10 13 95 15 10 28 45 60 6 58 1 17 18 51 71 13 3 56 19 29 24 18

Gl-Hisar Kara-Aac Doyran Siroz Ulu-Borlu sparta Gl-Hisar negl Kara-Hisar- Nallu Barnlu emseddin Bkmen Su-ehri Akehir-Abd Kastamonu Boy-Ovas Ta-Kpr Daday Sinob Sinob Boaz-Hisar Ayazmend Tosya Ko-Hisar Ko-Hisar Kurunlu Kan-Pazar Kar-Pazan Ka Sahra Hatun-Saray Lrende tn-Suyu Sad-li Uak (Banaz) Uak (Banaz) Eri-Gz Geyikler eyhlu Sazanos Tavanlu

Kay ve Ko& Deresi K y

424

Boyun ad Kaycuk Kay Kay Kay ve Ta-Kay Kay Kaylu Kaylu Kay Kay Kaylu Kayck Kay Kay Kayck Be-Kay Kay-Kolan? Kay Kayck Kay Kay

Vasf K y K y K y K y Ky K y K y K y Ky K y Ky Ekinlik Ekinlik Ekinlik K y K y K y Ky K y Ky

Sanca Ktahya Mentee Mentee Mentee Mentee Mentee Mentee Nide Saru-Han Saru-Han Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sultan-n Sultan-n

Kazas eyhlu Balat Balat Kycez Mekri ine Burnaz Ak-Hisar Sivas Ko-Hisar Sivas Sivas Zile Ta-bd Tokat (Gelmufad) Tokat (Tozanlu) Karaca-ehir Karaca-ehir

Vergi nfusu 10 10 468 6 9 306 12 8 39

94 108 9 9 30 36

425

n . BAYAD (BAYAT)
Boyun ad Bay ad Bay ad Bayad Bayad Bayad Bayad Karaca-Bayad Yalu-Bayad . Bayad-y Bayad Bayad Bayad Bayad Bayad Bayad Bayad Ulu-Bayad Bayad Bayad Bayad Bayad (br ad: Yayclar) Bayad Bayad (br ad: Yayclar) Bayad Bayad Bayad Yaz-Bayad Balum-Bayad Bayad Bayad Bayad Bayad-y Yalu-Bayad Bayad K y Ky Ky Ky Ekinlik Ky Ekinlik K y K y K y K y Karasi Kastamonu Kastamonu Kayseriyye Kengr Kengr K oca-li Konya Konya Konya Ktahya Manyas Koz-Yaka Daday Kara-Hisar Kengr Tosya Yalak-bd Hatun-Saray Sahra eyllu 11 14 51 10 34 25 42 61 44 Vasf Ky Ky Ky K y Ky Ekinlik Ky Ky Ky Ky Ekinlik Ekinlik Ky Ky K y K y K y K y K y K y K y Ky Ky Sanca Ak-ehir Amasya Amasya Amasya Ankara Ankara Be-ehri Be-ehri Be-ehri Biga Boz-Ok Hamid Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Karasi Karasi Karasi Kazas Ilgun Yava Simre-i Ldik Simre-i Ldik Y aban-bd Kasaba G G K r-tli Avine Hseyin-Ova Avar St Tarhala Bergama Behram Kara-Hisar- Sahib Banl Ulu Sicanlu uhut Sndrg Ba Sndrg Vergi nfusu 22 34 41 80 12 60 53 58 45 9 30 57 86 26 64 5 6 29 19 17

426

Boyun ad Bay ad Bay ad Bayad Bayatlu Bayad Bayad Bayad Bayad

Vasf Ky K y Ekinlik K y Ky Ky K y Ky

Sanca Ktahya Ktahya Malatya MaJatya Mentee Saru-Han Saru-Han Sivas

Kazas Ktahya Uak Ergavun -I Mekri Gzel-Hisar Grds

Vergi nfusu 37 31 56 62

427

m . ALKA-BLK (ALKA - EVL) Bu boya ait hi hr yer adma rastgelinemedi.

428

IV. KARA - BLK (KARA - EVL)


Boyan ad Kara-Evlu Kara-Evlu Kara-Evlu Kara-Evlu Kara-Evlu Kara-Evlu Kara-Evlu Vasf Ky Ky Ky K y Ky Ky Ky Sanca Bolu Bolu Bolu Bolu Kastamonu Kastamonu Sivas Kazas On ik i Divn On k i Divn On ki Divn On k i Divn Kastamonu Kastamonu Tokat (Turhal) Vergi nfusu 49 28 6 3 57 21 57

429

V. YAZJR

Boyun, ad Yazr Yazr Yazr Yazr Yazrlu Yazrlu Yazr Yazr ve Dere Yazr Yazr Yazr Yazr-Basat Yazr Yazr Yazr Yazr Yazr Yazr Yazr Yazr Yazr Yazr Yazr Yazr

Vasf Ky Ky Ky Ky K y Ky Ekinlik Ky Ky K y Ky Ky K y Ekinlik K y K y Ekinlik K y K y Ky K y K y K y K y

Sanca Ak-Saray Ak-Saray Ak-ehir Ankara Aydn Aydn Erzurum Hamid Hamid Hamid Hamid Hamid Hdvendigr Kara-Hisar* Sahib Kara-Hisar- ark Kayseriyye Kayseriyye Kengn Kr-ehri K oca-lli Ktahya Mentee Sivas Teke

Kazas E yyub-li E yyub-li Doan-Hisar ubuk Ala-ehr Yeni-ehi* Kemah sparta

Vergi nfusu 53 54 7 51 40 48

80 110 37 246 42 175 34 5 37' 29 53 35 49 27 53

Gl-Hisar Kara-Aac Irla Farnas Farnas Sifri-Hisar Bolvadin Koyle-Hisar Mehed Cebel-i li Kurunlu Dinek Gekboza eyhlu Pein Budak-z Antalya

430

VI. DER Boyun ad Der Der Der Der Der-Deresi Der Pnar) Der Der Der Kara-Der Der-Olu (Dier ad: Yenice) Der Der-li Der Der Der K y Nhiye (yre) K y Ekinlik K y Ekinlik K y K y Ky K y Hamid Kara-Hisar- Sahib Karas Konya Mardin Kayseriyye Ktahya Sivas Sivas Sultan-n sparta Balkesir Sahra Dralu Islmlu eyll Tokat (Kaz-bd) Artuk-bd n-n 161 13 17 25 13 12 65 Vasf Ky Ky Ky Ky Ekinlik K y Sanca Ak-Saray Ak-elir Ankara Boz-Ok Boz-Ok orum Hamid Kazas Eyyub-li Ilgm Murtaza-bd Emlk ubuk Osmanck Irla Vergi nfusu 11 214 17 55 85 35

Der (br ad: li Ky

431

Vn. DODURGA
Boyun ad Todurga ve Kemah Todurga Aa Todurga Todurga Todurga Todurga Todurga Todurga Todurga Todurga Todurga Todurga Todurga Dodurga Dodurga Kii-Dodurga Dodurga Dodurga Todurga Dodurga Dodurga Dodurga Dodurga Todurga Vasf Ky Nahiye Ky Ky Ky K y K y Ky Ky Ky K y Ky K y Ky Nahiye
Ky

Saca Ankara Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu orum Hamid Hd&vendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kengr Mentee Mentee Sivas Sivas Teke

Kazas Kasaba Todurga Virn-ehir Virn-ehir Virn-ehir Virn-ehir Ulus

Vergi nf

27 S 26 16 22 19 188 69 38 16 55 13
18

Osmanck Gl-Hisar Kara-Aac Kepsut Sandkl Ulu-Sicanlu Boy-Ovas Ta-Kpr Boy-Ovas Sinob Sinob Milan Pein Mekri Ko-Hisar Artuk-bd Muslu

Ky K y Ky Ky Ky K y Ky Ky

25 3 105 16 111 248 34 21

432

VIII. YAPARLI

Bu boya ait bir yer adna rastgelinemedi. Elbistan a bal Esen-Dere nahiyesinde adl bir ky vardr ki
(v e rg i

nfusu 56 dr), bu kelime anklu eklinde okunabilir.

433

IX . AVAR (AFAR)

Boyun ad Avar Avar Avar Bucak-Avar Avar Avar Avar Yarmca-Avar Boyalu-Avar Avar Avarlu Afar Bay-Afar Afar-Virm Avar ile tannm) Avar Avar Avar Avar Avar Avar Afar Afar Afar

Vasf Ekinlik K y Ekinlik K y K y K y Ky K y Ky Ekinlik Ky K y K y Ky K y

Sanca Ak-Saray Ak-ehir Ak-ehir Aliyye Amasya Amasya Ankara Ankara Ankara Ankara Aydn Be-elri Be-ehri Be-ehri Biga Biga Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Erzurum

Kazas Ak-Saray Ilgun Ilgun nkeri Ergoma Yava Bac Aya Aya Bac Ala-ehir G G Gurgurum Balya Balya Konur-Pa Bolu Gerede Gerede Gerede Tarakl-Borlu Tarakl-Borlu Tarakl-Borlu Tarakl-Borlu Tarakl Virn-ehr Virn-ehir Virn-ehir Virn-ehir Virn-ehir Virn-ehir Kemah (Kuru-ay)

Vergi nf

45 48 75 50 14 25 71 144 56 77 86 38 31 87 34 14 12 2 7 8 18 66 15 8 17 15 22 23 6 7 8

Avar (Sultanl ad K y K y K y K y Ky K y K y K y K y Ky

K y Afar Afar ve Kara-Aa Ky Avar Bebe-Afar Afar Afar Afar Afar Avar K y K y K y Ky K y K y K y

434

Boyun ad Afar Afar

Vasf Kaza K y (kaza merkezi)

Sanca Hamid Hamid

Kazas Afar, iki mahalle: 1. Firdevs-Olu

Vergi nfusu 6 119 109 43 28 23 50 60 31 2 21 56 65 33 59 7 37 21 19 69 13 18 12 33 36 52 40 21 80 12 15 5

Kutluca-Afar Afar Narlca-Avar Afar Afar Avar Avar ayr-Afar Avar Avar Avar Avar Afar-z Afar Kara-Degin Afar Avar-Ovacuu Afar Afar Afar Afar ve Viranck Afar Avar Avar Avar Kale-i Avar Avar Afar Afar Afar Yukar-Avar Aalu-Avar Avarck Avar-Virm Eyluca-Afar Afar Alan-Afar Afar Avar Avarck Avar Yukar Avar Buyanlu-Avar

K y K y Ky Ky K y K y Ky Ekinlik Ky K y K y K y Ky K y K y K y K y K y K y Ky K y K y Ekinlik Ekinlik Ekinlik Ekinlik K y K y K y K y K y Ekinlik K y K y Ekinlik K y K y Ekinlik Ekinlik Ekinlik Ky K y

Hamid Hamid Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr -l Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Shib Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- ark Karasi Karasi Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kayseriyye Kayseriyye Kayseriyye Kayseriyye Kayseriyye Kengr Kengr Kengr Kr-ehri Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Ktahya Ktahya Ktahya

2. eyh-akl Gl-Hisar Kara-Aac Kara-Hisar Be-Pazar Kepsut Sifri-Sivri-Hisar Mut Bolvadin Hula Su-ehri Firuz Temrezler Ayazmend Koz-Yaka Devrekni Daday Kre Sinob (Kara-Gl Divan) Ta-Kpr Ta-Kpr Ta-Kpr Ara Koramaz Kara-Ta tslamlu slmlu Malye Kargu Kengr Tosya Keskin Sahra Lrende Bel-Virn Bel-Virn Bel-Virn Bel-Virn Ala-Da Kurey Eski-ll Altun-Ta Sazanos Sazanos

435

Boyun ad Avar Avar Avar Avar mer Afar Avar Avar Avar

Vasf K y Ekinlik K y K y K y K y Ky K y

Sanca Ktahya Malatya Malatya Mara Mentee Mentee Saru-Han Saru-Han

Kazas Uak Panik Ergavun Hsm- Mansur Balat Kula Atala Temurcu

Vergi uf 44 10 41 23 38 24 50

436

X . K1ZIK Boyun ad Vasf K y K y Ky K y K y K y K y K y K y


^ j )

Sanca Amasya Ankara Ankara Ankara Ankara Ankara Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Divrii Hamid Hdvendigr Hdvendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- ark Kayseriyye Kayseriyye Kengr K oca-li Ktahya Malatya Sivas Sivas Sultan-n

Kazas Gedera ubuk ubuk ubuk Aya Aya Kbrus Kbrus Virn-ehir Virn-ehir Toyluca Afar Sifri-Hisar Gynk Sanduklu Sanduklu Gezevid Develi Kengr Gekboza Sazanos Ergavun Artuk-Abd Artuk-bd Karaca-ehir

Vergi nfusu 55 26 32 49 57 26 74

J ij

ay-Kzk Aa-Kzk (br ad: Ksre-Kzk) Algr-Kzk Billce-Kzk Kzk Kzk Kzk Kzk Kzk

11
10 15 6
22

K y K y K y Ekinlik K y K y K y K y K y ) K y K y K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik

Kzk ( ? J j y ) Kzk ( f j , j Kzk Kzk Kzk Brlce ve Kzk Yaka-Kzk Kzk Kzk Kzk ( ? )

30 5
22

17 73 7 81 9 37
20

K1* * ^ J ) Kzk Yenicesi Kzk Kzk Kzk eyh-Kzk Kzk ( ^ Kzk y )

131 87 46

437

XI. BE - DL Boyun ad Be-DiJi Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Be-Dili Vasf K y K y Ky Ky Ky K y K y Ky K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik Ekinlik Ky K y Sanca Amasya Bolu Bolu Boz-Ok orum orum orum orum orum Divrii Hamid Hdvendigr Hdvendigr Karasi Kastamonu Kengn Konya Ktahya Malatya Malatya Sivas Sivas Sivas Kazas Yava Virn-ehir Virn-ehir orumlu skilib skilib Katar Eirdr Yuva Tul-Hisar Kara-Hisar- Nallu Manyas Kargu Ka Behisni (Keysun) Behisni (Keysun) Sivas Sivas Zile (Kale-i Hass) Vergi nfus 14 32 169 59 186 21 38 52 16 155 7 16 2 45 53 12 3 7 84 42

438

XII. KARKIN Boyun ad Karkn Karkn Karkn Karkn Karkn Karkn Karkn Karkn Karkn Karkn Karknlu Ulu-Karkn Dere-i Karkn Karkn-Dere (br ad: Bayram Be) Karkn Karkn Karkn ve Dere Karkn Karkn ve Srlk Karkm-Bk Karkn Ulu-Karkn Kii-Karkn Sivri-Karkun Karknck Korkun Yass-Karkun Karkn Karkn Karkn Karkn (br ad: Koca-Bel) Karkn Karkn (br ad: narck) K y K y Ky K y K y Ekinlik K y Ky K y Ky Ky K y K y Ky Ekinlik K y K y Ky Ky Erzurum Erzurum Hamid Hamid Hamid Hamid Hdavendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sabib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- arki Karasi Karasi Karasi Yukan-Tercan Bayburt Kara-Aa Gl-Hisar Kara-Aac Yuva Yuva Sifri-Hisar uhut uhut Barnlu Barnlu Sanduklu Bolvadin Bederlu Kara-Hisar Nayiblu Sndrg Temrezler Sndrg 15 5 90 99 144 39 61 30 30 9 Vasf K y Ekinlik K y Ky K y Ky Ky K y Ky Ky Ky Ky Ky K y Sanca Ak-ehir Amasya Amasya Ankara Ankara Be-ehri Bolu Bolu Boz-Ok Boz-Ok Canik orum orum Diyarbekir Kazas Ak-ehir Ergoma Azioe Pazar ubuk Aya G Virn-ehir Virn-ehir Ak-Da ubuk Bayramlu Iskilib (Ulu-Divn) Iskilib (Ulu-Divn) Vergi nfusu S 233 29 16 13 16 101 24 32 13 12

15 17 92

94 20 3 8

43

Boyun ad Karkun Karkn Karlan Karkn Kinikik Kargn (br ad: l-Dzen) Kargun Kayas Kargm Kayas KaTguncuk Karkn Karkn Karkn Karkn

Vasf Yaylak Ekinlik Ekinlik Ky K y Ky Ekinlik K y Ky Ky Ky Ekinlik K y

Sanca Karasi Kayseriyye Kayseriyye Kengr Kengr Kr-ehri Kr-ehri Kr-ehri Konya Konya Konya Malatya Mardin Saru-Han Saru-Han Saru-Han Saru-Han Saru-Han Saru-Han Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sultan-n Teke

Kazas Boaz-Hisar Kibar-Ezmak Tosya Kengr Sleymanlu Gn-Yz Hac-Bekta Lrende Eski-l Sahra Subadra Yund-Da Temrc Marmara Ak-Hisar Doan-Hisan Sivas

Vergi nfusu 25 64 35 15 147 96 11 31 10 22 , 70 15 44 39 12 34 74 45

Kargun Kk Karkn (br Ekinlik ad: Eskiler) Karkn Karkn Karkn Karkn (br ad: Ksem) Kk Karkn Karkn Karkn Karkun Karkuncuk Karkn Karkn Karkn Karkun Karkn Karkn Ky Ky K y Ky Ky

Ekinlik K y K y Ky Ky K y K y K y Ky Ky

Snisa (Frenk-Hisar) Artuk-bd Artuk-bd Turhal Tokat (Tozanlu) Tokat (Ylduz) Mecit-z Karaca-ehir

440

XHI. BAYINDIR

Boyun ad B ayndr Bayndr Bayndr (br ad: eydi) Bayndr Ece ve Bayndr Bayndr Bayndrlu Gll-Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr

Vasf K y K y Ky Ky K y K y K y K y K y Ekinlik K y K y K y K y K y K y Ekinlik K y K y K y Ky Ekinlik K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik K y

Sanca Ak-Saray Ak-Saray Ak-ehir Amasya Ankara Ankara Aydn Be-ehri Be-ehri Biga Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Boz-Ok Canik Canik orum Diyar-Bekir Erzurum Haznid Hamid Hamid Hamid Hamid Hdvendigr Hdavendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdavendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- ark

Kazas Ak-Saray Eyyub-Ili Yava Yaban-bd Kasaba Sart G G (Kaaklu) Balya Bolu Virn-ehir Virn-ehir Virn-ehir Virn-ehir Gerede Bayraznlu Samsun (Kavak) Osmanck Kemah

Vergi nfusu 15 25 68 72 56 44 78 (4 Mahalle) 47 7 40 12 30 4 13

9 27 56 48

24 33 25 28 23 27 33 19 55 19 18 59

Burdur Doyran Irla Gl-Hisar Bursa Gynk Gynk Kara-Hisar- Nallu Atranos Sanduklu Barnlu Elmalu

441

B oyun ad

Vasf

Sanca

Kazas

V ergi nfusu

Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr Bayndr-eyhlu Bayndr Kzlca Bayndr

K y K y K y Ky Ky Ky Ky Ky Ky Ekinlik Ekinlik Nahiye (Yre) Ky Ky Ky Ky Ky

Karasi Karasi Karasi Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kayseriyye Kengr K oca-li Konya Malatya Mara Mentee Mentee Saru-Han Sivas Sultan-n

Manyas Manyas Terr ez! er Koz-Yaka Sinob (Kzlca Divan) Sinob Kara-Hisar Kengr Kandn Hatun-Saray Ergavun Haruniyye Balat Ilca (Tokat) Kaz-bd Karaca-ehir

12 3 41 51 13 12 101 15 5 9 51 31 34

442

XIV. PEENEK Boyun ad Beenek Beenek Beenek Beenek Vasf K y K y K y K y Sanca Ankara Ankara Ankara Ankara Kazas Murtaza-bd ubuk Kasaba Yaban- Abd Vergi nfusu 40 40 44 96

443

XV. AVULDUR (AVUNDUR) Boyun ad avundur avundur Yukan-avundur Aa-avundur avdur avuldur avundur avdur avundur avundur avundur avundur avundur avundur avundur avundur avdur avuldur avuldur avundur avundur Vasf Ky Ky K y K y Ky K y K y K y Ky K y K y K y K y Ky K y Ekinlik K y K y K y K y K y Sanca Amasya Ankara Ankara Ankara Aydn Canik Hamid Hamid Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kengn Konya Konya Konya Ktahya Sivas Sivas Sivas Teke Kazas Gedara Kasaba ubuk ubuk Boz-Doan Simre-i Taan Kara-Aa Gl-Hisar Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kurunlu Lrende Ala-Da Ala-Da Simav (Tokat) Kaz-bd Artuk-bd Snisa stanos Vergi nfusu 46 26 95 80 19 35 47 38 36 19 27 12 7 35 76 51 103 31

444

XVI. EPNt Boyun ad. epni epni epni epni epni epni epni epni epni epni epni epni epnil epni epni* z epni epni epni epni Byk-epni Kk-epni epni epni epni epni (br ad: Aa) epni epni epni epni epi epni Yaz-epni epni epni epni Vasf K y K y K y Ky Ky K y K y Ky K y K y K y Ky K y Nahiye K y K y K y Ky K y K y K y Ky K y K y K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik Ky Ekinlik K y Sanca Ak-ehir Amasya Ankaa Be-ehri Bolu Bolu Bolu Bolu Bolu Boz-Ok Canik Canik Canik orum orum orum Hdvendigr Hdvendigr Hdvendiar Hdvendigr Hdverdigr I-l Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Karasi Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kayseriyye Kengr K oca-tli Konya Kazas Doan-Hisar Ldik Yaban-bd G (Kaaklu) Bolu Gerede Mudurnu Mudurnu Mudurnu Emlk Bayramlu-Satlm Ordu Osmanck Kete Aydnck Temrezlcr Behram Behram Mut Sandkl Bolvadin Giresun Aynedon Aynedon Aynedon Aynedon Aynedon Duraan Kibar-Ezmak Tosya Kandn Ala-Da Vergi nfusu 54 41 31 45 129 24 54 49 7 26 8 7 20 23 24 13 38 25 51 11 34 11 34 37 14 48 37 116 41 13 14

445

Boyun ad epni epni Yenice*epni Ba-epni Alan-epni epni epni epni-Giin

Vasf Ky Ky Ky Ekinlik K y K y Nahiye K y

Sanca Konya Mara Sivas Sivas Sivas Sultan-n Trabzon Trabzon

Kazsi Ala-Da Elbistan Sivas Sivas

Vergi nfusu 58 142 80 47 16

Snisa (Kara*Ku Da) n -n Kltn

446

XVII. SALUR Boyun ad Salur Bayat-Salur Salur Salur Vasf Ky Ekinlik K y K y Kazas Eyyub-li Hasan-Da shaklu Manavgat Sekiz mahalleli byk bir kydr: Okular Nasuhlar ilingirler Hyyat Havzalar Uarlar Dktler Keller Salur Salur Salur Salur Salur Salur Salur Salur Salur-Olan Salur Salur Salur Salur Salur-Olu Salur Salur Salur Bei Salur Salur Salur Salur Ky Ky Ky Ky Ky K y Ky Ky Ky K y Ky K y Ky K y Ark K y Ky Ky Ekinlik K y K y Amasya Amasya Be-ehri Bolu Bolu Canik Canik orum Divrii Erzurum Hamid Hamid Hamid Hdvendigr Karasi Kastamonu Kastamonu Kayseriyye Kayseriyye Kengr Konya Ldik Gaziler Ovac On-ki Divan Gerede Simre-i Taan (Kazanl Ovac) Bafra Osmanck Ayval Kemah Irla Yalva Kara-Aa Tul-Hisar Sndrg Kre Sinob Sahra rgp Kar-Pazar Ka 66 60 36 72 53 18 75 31 56 46 11 6 147 28 21 19 22 12 14 20 29 91 89 39' 23 7 Vergi nl 51 23

Sanca Ak-Saray Ak-Saray Ak-ehir Aliyye

447

Boyun ad Mescitlu-Salur Salurcuk Mrsellu-Salur Virnlu-Salur Yaka-Salur SaJur Salur-Kla Salurcuk Salur Salur Salur Salurcuk Salur Salur Salur Salur Salur Salur (br ad: Ycnice) Salur Salur Salur Salur Salur Salur-Saray Salur Salur

Vasf Ky K y K y K y K y Ky Ekinlik Ky K y K y Ekinlik K y K y K y K y K y K y K y Ky K y Ky K y K y K y Ekinlik Ky

Sanca Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Konya Ktahya Ktahya Malatya Malatya Saru-Han Saru-Han Saru-Han Saru-Han Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Teke

Kazas Sahra Sahra Sahra Sahra Ilgun Ereli Turgud Eski-tl eyhlu Khta Ergavun Atala Ak-Hisar Geds Ak-Hisar Sivas Sivas Sivas Ko-Hisar Zile (Mehed bd) Zile (Frenk-Hisan) Atuk-bd Artuk-Abd Zile (Kaleci Hass) Elmalu

Vergi nfi 37 12 20 7 16 7

34 24

7 28 16 53

71 24 16 35 37 22 92 10

448

XVH. EYMR (EYMR)


Boyun ad Eymr Eymr Eymr Eymr Eymrcek Eymr Eymr Eymr Eymr Tay ve nccek Eymr Eymt Eymr Eymr Eymr (br ad: Dinek) Eymr Eymr Byk Eymr Kk Eymr Eymr Eymr Eymr Eymr-Virn Eymr Yaka-Eymir Uak-Eymir Eymr Eymirl Eymr Eyjnir Eymr Eymir Eymr Eymirler Eymir K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y Ky K y K y Canik Canik orum orum orum orum Erzurum Erzurum Erzurum Hamid Hamid Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr UIu-Be Osmanck Osmanck Osmanck orumlu Bayburd Kelkit Kelkit Yalva Kara-Aac Yalva Kara-Aac Be-Pazar Be-Pazar Tul-Hisar Atranos Kirmast ne-Gl Kara-Hisar- Naibi Belir am Sifri-Hisar 31 21 44 5 110 57 66 13 52 52 5 45 17 11 176 21 33 Vasf K y K y K y Ky Ky K y K y K y K y K y K y K y K y K y Sanca Ak-ehir Ak-ehir Amasya Amasya Amasya Ankara Ankara Ankara Ankara Ankara Aydn Aydn Aydn Bolu Kazas shaklu imen Ergoma Simre-i Ldik Simre-i Ldik Kasaba Murtaza-Abd Murtaza-Abd Murtaza-bd ubuk Gzel-Hisar Yeni-ehir Boz-Doan Mudurnu Yergi nfusu 183 28 28 34 30 19 34 25 34 50 40 85 36 19

449

Boyun ad Eymir-Hanlu Eymr Eymr Eymir-Hisar Eymr Eym r Eymr Eymr Eymr Eymr Eymr (br ad: Kay) Eymr Eymr

Vasf K y Ky Ky Ky Ky Ky K y Ky K y Ky Ky K y

Sanca Hdvendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- ark Karasi Karasi Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kayseriyye Kengr K engin Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Mentee Mentee Mentee Malatya Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas Sivas . Sivas Sultan-n Teke Teke

Kazas Sifri-Hisar Sanduklu Kara-Hisar Sandklu Su-ehri Edremit Sndrg . Daday Daday Daday Daday

Vergi nf 132 14 53 79 10 27 12 60 11 2

Sinob Sinob Sinob Sinob Kibar-Eznak erke erke Altun-Ta Arslan-Ap a Yalak eyhlu Homa ICycez Tavas eyhlu Ergavun Sivas Sivas Mecit-z Zile (Kzl Kmbet) Ylduz Budak-z Budak-z Karaca-ehir Muslu Elmalu 33 8 14 203 15 29 70 10 60 31 74 11 33 14 21 14 10 49 61 20 16 46

Ky Eymr ve Boyaluca ICy Ky Eymr K y Eymr Eymr Eymr Eymr Eymr Eymr Eymr Eymr Eymir Eymr Eymr Eymr Eymr Eymr Eymir-Ba Eymr Eymr Eynirlu Klas Eymirl Eymr Eymr Eymr Ky Ky Ky K y Ky Ky Ky Ky K y K y Ky K y K y K y Ky K y K y ICy Ky Ky K y

450

X IX . ALA-YUNDLU Boyun ad Ala-Yundlu Vasf Ky Sanca Ak-Saray Ak-Saay Ak-Saray Ak-Saray Ak-Saray Amasya Amasya Ankara Ankara AnkaTa Ayntab orum Canik Canik Erzurum Hdvendigr Hdvendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- ark Kengr Kr-ehri Ktahya Malatya Saru-Han Saru-Han Saru-Han Sivas Sivas Sivas Kazas Bekir Bekir Eyyub-lli Ko-Hisar Ko-Hisar Ldik Ldik ubuk Kasaba Kasaba orumlu Kemah (Kuru-ay) Ak-Hisar Sifri-Hisar Barnl Koyle-Hisar erke Gn-Yz Uak (Banaz) Khta Emlk Grdk Grdk Tokat (Gelmufat) Artuk-Abd Tokat (YUduz) 73 2 35 58 27 19 12 15 25 13 13 18 35 22 151 16 18 5 9 Vergi nfusu 108 40 5 27

Yakack Ala-Yundlu K y Ala-Yundlu K y Ala-Yundlu K y Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yund Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yundlu Ala-Yund Ekinlik K6y Ky K y K y K y Ky Ky Ky K y K y K y Ky Ky K y K y Ky K y Ekinlik K y K y K y Ky K y K y

451

X X . YRER (RER) Boyun ad Yreir regir reir Yreir Yreir Yreir Yreir Byk-Yreir ICk-Yreir Yreir reir Yreir reir Yreir Yreir Yreir Yreir Yreir Yreir reir reir reir Yreir reir reir reir (br ad: Kaba-ICulak) reir reir Yreir reir Yreir reir Yreir Yreir Vasf Nahiye (yre) K y K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik K y K y Ekinlik K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y K y . K y K y K y K y K y K y K y Sanca Adana Amasya Amasya Ankara Ankara Ankara Ayntab Boz-Ok Boz-Ok Boz-Ok Canik Canik Divrii Hamid Hamid Hamid Hamid Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- ark Karasi Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kayseriyye Kengr Ktahya Mentee Mentee Sivas ICazap Vergi nfusu

Simre-i Ldik ICoca-Kayas Aya Yaban-bd Kasaba Tell-Bir Gedk Gedk Emlk Satlm Samsun Toyluca Yalva Gnen Irla Gl-Hisar Sandklu Barnlu Gezevit Yemilu ahne-imeni Sndrg Ta-Kpr Ta-Kpr (Dodurga) Ta-Kpr Ta-Kpr Ara Ara Kara-Kaya Ko-Hisar Homa Burnaz Kycez Tokat (Gelmufad)

17 55 31 8 14 145 56 42 28 24 7 12 37 18 38 11
4

4 20 13 25 5 51 46 15 31 40 50 68 155 32

ayrck ve Yreir K y

452

Boyun ad reir (br ad: Kad-Ky) reir Byk Yreir Kk Yreir Yreir Yreir Yreir Yreir reir

Vasf K y K y K y K y K y K y Ekinlik EkinJik Nhiye (yre)

Sanca Sivas Sivas Sultan-n Sultan-n Teke Teke Teke Teke Trabzon

Kazas Tokat (Gelmufad) Sivas n-n n-n Antalya Krt stanos Mkerrem Ky Krtn

Vergi nfusu 37 73 64 24 9 72

453

X X I. DR

Boyun ad dir idir dir dirl dir dir dir dir dir dir dir dir dir dirl dir-Virm dir dir dir dir dir

Vasf Ekinlik K y K y K y K y K y Ky Ky K y Ekinlik K y K y Ky K y K y K y K y K y K y K y

Sanca Ak-Saray Ankara Be-ehri Biga Canik Canik Erzurum Erzurum Erzurum Erzunm Hamid Hdvendigr Hdvendigr I-I Kara-Hisar- Saiib Kara-Hisar- Sahib Karas Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kayseriyye Kayseriyye Kengn Kengn K oca-lli Konya Konya Ktahya Malatya

Kazas Ak-Saray ubuk G an Bafra Kemah (Kun-ay) Kelkit Bayburt Erzincan Kara-Aa Sifri-Hisar Gl-Pazar Mut Barnlu Sandklu Manyas Kre Kre Devrekani

Vergi nfusu

_
16 46 26 5 26 12 27 37

20 18 38 113 9 26 62 62 33 19 50 1 63 132 29 14 176 56 58 r.

Kuyucak ve dirler K y Ba-ldir K y dir Bezi ve dir dir dir tdir (br ad: Mevlna-Klas) Sortuk (?) dir dircik dir dir Eken-ldir dir dir K y K y K y Ekinlik Ky K y Ky K y Ekinlik K y K y K y

Ta-Kpr (Kuyucak) Daday Daday Ara Ara Kibar-Ezmak Gn-Yz Kurunlu Kurunlu Kara-Su Ereli eyhlu Ergavun

454

Boyun ad dir dir dir dir-Hisan dir dir dir dir dir

Vasf K y K y Nahiye (yre) Ky K y Ky K y K y Ky

Sanca Sivas Sivas Teke Teke Teke Teke Teke Teke Teke

Kazas Zile (Ko-Ta) Artuk-bd dir Kalkanlu Istanos Muslu Muslu Ka

Vergi nfusu 56 49 163 21 36 77 64

455

x x n . BDZ
Boyun ad Bdz (br ad: Yahi Be) Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz ve nce-Su Bdz Biidz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz Bdz (br ad: Gll-Ky) Bdz Ekinlik Teke Mkerrem-Ky Ky Ky K y Ky K y Ky K y K y Ky Ky K y K y K y K y K y Ekinlik K y Ekinlik K y K y Bolu Bolu orum Divrii Hamid Hamid Hamid Hamid Hdvendigr Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kengr Kengr Kr-ehri Malatya Nide Sivas Sivas Teke Virn-ehir Virn-ehir Divn- Emlk Zengi sparta Kara-Aa Yalva Burdur Sifri-Hisar Kre Devrekani Kre Kar-Pazar Kalecik Kr-ehri Ergavun Sivas Artuk-hd Mkerrem-Ky 24 23 9 15 8 19 51 26 4 11 48 35 77 35 15 40 Vasfi. K y Sanca Biga Kazas an Yergi nfusu 26

456

X X in . YIVA Boyun ad Vasf K y K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik Nahiye (yre) K y K y K y K y K y K y Ekinlik *j i


ji

Sanca Ak-Saray Ak-Saray Amasya Ankara Bolu Boz-Ok orum orum Divrii Hamid Hamid Hamid Kastamonu Kengr Konya Malatya Malatya Sivas Teke

Kazas Ko-Hisar Hasan-Da Ergoma ubuk Kbrus Boazlyan Divn- Emlk

Vergi nfusu 73 68 19 18 11 91 42 31 106 48 20 29

Ji

j\\
Ji Ji

>y..
Ji Ji

S.
j ^ jt. ji j i ji

Kara-Hisar- Demirl Ergirdr Gl-Hisar Yalva Koz-Yaka Ko-Hisar Ereli Kara-Hisar Behisni

U
lj i

4 ji
'ji

K y K y

457

XXIV. KINIK

Boyun ad Knk Knk Knk Knk Knk Knk Kk-z K m k-z Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Divn- Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Knk Nsf-Kmk Knk Yukar-Kuk Aa-Knk Knk

Vasf Kaza Ky Ky K y Ky K y Ky Ky K y K y K y K y K y Ky K y Ky Ky K y K y K y K y Ky Ky K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik Ky K y K y K y

Sanca Adana Ak-elir Amasya Ankara Ankara Ankara Ankara Ankara Ankara Ankara Ankara Ankara Be-ehri Biga Bolu Bolu Bolu orum orum Hamid Hamid Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Hdvendigr Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- Sahib Kara-Hisar- ark Kara-Hisar- ark Karasi

Kazas slakJu Ta-bd Bac ubuk Yaban-bd Yaba-bd Yaban-bd Murtaza-Abd Murtaza-Abd Aya ubuk Kr-tli an Mengen On-Iki Divn Osmanck orumlu Irla Gnen Gnen Sifri-Hisar Mihal Gynk Bergama Atranos ehir-bd Sandklu Huia Hula Gezevid Gezevid vrindi

Vergi nfusu 27 18 14 80 27 110 22 8 24 16 10 '45 9 88 3 20 24 30 11 13 27 15 54 24 45 23 13, 1 8 13 9 25

458

Boyun ad Knk Knk Knk Alan Knk Knk Knk ve Hatun Saray ve Avclar Knk (br ad: Ekin-Ba) Knkck-Kargn (br ad: l-Dzen) Knk Sevin Virn ve Knk Kara-Kmk Ba z-Viranck ve Knk z Knk (br ad: Kara-Aa) Knk Knk Knk Yaz-Kmk Knk Yaka-Kmk Bostan-Knk Knk Yukar-Knk Aa-Kmk Knk Dere-Knk Knk Toyca-Knk Knk Ae-Knk Knk Knk Knk Kuzu Byk-Knk Kk-Knk Knk Knk Knk Kmk-Virm Knk Knk

Vasfi K y K y Ekinlik Ky K y Koy K y K y K y K oy K y K oy K y K y K y K y Knk K y K y K oy K y K y K y K y K y K y K y K y K y Ekinlik Ekinlik Ekinlik K y K y K y K y K y Ekinlik Ky K y

Sanca Karasi Karasi Karasi Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kengn Kengr Kengn Kengr Kengn Koca-Ili Konya Konya Konya Konya Konya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Ktahya Malatya Malatya Malatya Malatya Mara Mara Mara Mentee Saru-Han Sivas Sivas Sivas Sivas

Kazas Ta-Gerdek Sndrg Sndrg Devrekani Sinob (Karasu) Daday Sinob Kengn Ko-Hisar Tosya erke Kavgu Kandn Bel-Virn Sahra Sahra Sahra Lrende Yolak Yolak Yolak Kaim-Viran Kalm-Virn Eri-Gz Eri-Gz Simav Selinti Kara-Hisar Ergavun Ayvalu Khta Zeytun Hsn- Mansur Hsn- Mansur Balat Temrc Sivas Sivas Sivas Sivas

Vergi nf 43 12 20 39 68 11 64 70 56 229 60 18 59 40 5 64 11 25 20 10 18 18 64 24 64 11 23 14 5 60 18

459

Boyun ad Knk Kmk ve Ak-Virn Knk Kara-Knk Knk Ak-Yaka ve Knk

Vasf Ky Ekinlik

Sanca Sivas Sivas Sivas Sivas Teke Teke

Kazas Tokat (Kfir-Ii) Tokat Zile (Mehed-bd) Zile (Mehed-bd) Kalkanlu Ka

Vergi nfusu 30 17 61 27

460

Y E R ADLARI SIRASINA GRE OUZ BOYLARI Boyun Ad 1- Kay


2 - Avar (Afar)

X V I. Yzyl 94 86 81 71 62 52 51 9 43 43 42 1 28 24 24 9 6 21 19 (?) 6 6 4

Bugn1 25 53 46* 28 34 28** 22 36 14 32 21 19 12

3456789101112131415161718192021222324-

Knk Eymr Karkm Bayndr Salur Yreir 44 epni dir Bayat Ala-Yuntlu 29 Kzk Yazr Dodurga Be-Dili 23 Bdz 22 avuldur (avundur) Yva Der 19 Kara-Evli 8 Peenek Alka Blk (Alkaravl) Yaparlu

17

10***

1) -lleri Bakanlmn Trkiye de meskun yerler klavuzu adl kitabna gre. *) Bu adda ayrca zmire bal bir kasaba vardr. **) Yine bu adda zmire bal bir kasaba grlmektedir. ***) erefli Ko-Hisar yaknnda Peenek z adl bir yre de vardr.

461

Resim 1 Gen Avar Kadnlar ( Kayseri, Pnar-Ba, Han ky)

Resim 2 Boz-Ulus b oy bei ailesDden Abd Be ve boydalar ( Ankara , Bl , em ky )

463

Resim 3 Bey-Diliden Ali Ouz ve akrabas ( Gaziantep, Ouzeli)

Resim 4 ki epni delikanls ( M anisa , Harmandal ky)

ilesim6 Bir Avar ninesi ( K ayseri , Pnar-Ba, Han ky)

Resim 7 Bir Avar ailesi ( K ayseri , P nar-B a ky)

Resim 8 epni lerden Emin Dede (M anisa, Hac-Hamzal ky)

467

BBLYOGRAFYA
A. KTABELER
O rk u t, H se y in N am k, Eski Trk Yaztlar, (T. D. K.), stanbul,

1936 - 1941, I - IV.


T h o m s e n , W ilh elm , Inscription de I Orkhon dechiffrees, Helsingfors,

1896. B. MESKKT A h m ed T evhid, M esk u k t- kadime - i tslm iyye katalogu, stan bul, 1321. G alib Edhem , Takvim - i meskukt - Selcukiyye, stanbul, 1309. ---------------------- , Meskukt - 1 Selcukiyye katalogu, stanbul, 1311. H a lil Edhem , Meskukt - 1 Osmaniyye, stanbul, 1334. P o ol, Lan e, The Coins o f the Turkman houses in the British Museum, London, 1877. C. TAHRR DEFTERLER
A liyye, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl Arivi, nr. 172. Am asya, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 98. Ankara, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr, 117. A ydn, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 8, 270, 414. A ym tab, Tapu ve Kadostro Umum Mdrl Arivi, nr. 161. Biga, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 59. Birecik , Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr, 184. Bolu , Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr, 51. Boz - Ok, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 289, 315, 448. Boz - Ulus, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 561.

468

Canik , Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 13, 37. orum, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 444. ukur - Ova Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 69. (Adana,

Tarsus, Sis, Knk, zer - li)


Diyarbekir, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 200. Erzurum, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 205. Gence, Babaknlk Ariv Umum Mdrl, nr. 903. Haleb Trkmenleri, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 1040,

493, 397, 773.


Hamid (sparta - Burdur), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr.

121 .
Hdvendigr (Bursa), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 23,

111.

- l, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 1, 183, 272. Kangr (ankr), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 100. Karaman, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 40. Karasi (Balkesir), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 153. Kars- Zlkadriyye (Kadirli), Tapu ve Kadostro Umum Mdrl,

Arivi, nr. 168.


Kastamonu, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 327. Kara - Hisar - 1 Sahib (Afyon), Tapu ve Kadastro Umum Mdrl

Arivi, nr. 147.


Kara - Hisar - 1 arki (ebin), Babakanlk Ariv Umum Mdrl,

nr. 225.
Kemah, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 168, 540. Kayseri, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 33, 38. K r - ehri, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl Arivi, nr. 139. Koca - li, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 436, 733. Konya, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 63. Ktahya, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 49. Malatya, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 408. Mara, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 402, 116. Mentee (Mula), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 47, 61, 337. Nide, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 42, 371. Ruha (Urfa), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 965.

469

Saru - Han (Manisa), Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 165. Sivas, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 79, 98; Tapu ve Ka

dastro Umum Mdrl Arivi, nr. 10, 12.


Sultan - n (Eskiehir - St), Tapu ve Kadastro Umum Mdrl

Arivi, nr. 145.


Teke, Tapu ve Kadastro Umum Mdrl Arivi, nr. 163. Tokat, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 2. Trabzon, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 52. Yeni - II, Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. 262; Tapu ve Ka

dastro Umum Mdrl Arivi, nr. 138. . MHMME DEFTERLER Babakanlk Ariv Umum Mdrl, nr. I - VIII, X X I, X X IV , X X X II, LIII. A h m ed R e fik , Anadoluda Trk airetleri, Trkiyat Enstits, s tanbul, 1930. D. KADI SCLLER G ken, 1., Saruhanda Yrk ve Trkmenler, stanbul, 1946. Su, K., Balkesir ve civarnda Yrk ve Trkmenler, stanbul, 1938. U lu a y, ., Saru - Han oullar ve eserlerine dir vesikalar, stanbul, 1940. ---------------------- , Saru - H anda ekiyalk ve halk hareketlen, X VII. asr, stanbul, 1944. E. HATTI HMAYUNLAR Babakanlk Ariv Umum Mdrl. F. DAINIK VESKALAR Babakanlk Ariv Um um Mdrl, Cevded, Dahiliyye, I - IV G. TARH KAYNAKLAR 1 - Arabca Eserler A yn , B ed r ud - dn, Ikd ul - Cumn f i tarihi ehl iz - zamn, Veliyuddin Efendi ktphanesi, nr. 2374, 2395 - 2396.
470

B elzur, Futh ul - buldn, Kahire, 1350. Cezer, ems ud - din, Cevhir us - sulk. Paris Bibliotheque Nationale, manuscrits arabs, nr. 6739. E b me, ilb ud - dn, Kitab ur - ravzateyn f i ahbr id - devleteyn, Kahire, 1278 - 1288, I - II. Ib n D ev d r, E b B ekr, Durer ut - ticn ve gurer ut - tevrih il ezmn, Sleymaniye, Damad brahim Paa ktp., nr. 913. b n Ac, Tarih Ye Beg, Topkap Saray, III. Ahmed ktp., nr. 3057. b n H acer, Inb ul - gumr, Sleymaniye, Yeni Cmi ktp., nr. 814. b n H assl, Tafdil ul - Etrk, yay. ve trke tercmesi, . Yaltkaya, Belleten, IY, say 14 - 15. Ib n y a s, Bedyi uz - zuhur, yay. P. Kahle - M. Mustafa, (B. I), s tanbul, 1932 - 1936, III - Y. b n K a d uhbe, Zeyl dvel il - Islm, Paris Bibliotheque Nationale, manuscrits arabs, nr. 1598 - 1599. b n eddd, B ay - Bars tarihi, trke tercmesi, . Yaltkaya, (T. T. K.), stanbul, 1941. b n T a r - B ird i, Havdis ud - duhr, yay. W. Popper, Berkeley, 1930 - 1932. ---------------------- , en - Nucm uz - zhire, yay. W. Popper, Berkeley, 1915 - 1929, YI - VII. ---------------------- , el Menhel - us - sfi , Nuruosmaniye ktp., nr. 3428 3429. b n V s l, Muferric ul - kurb, yay. C. eyyl, Kahire, 1953 - 1960, I - III. b n ul - A dm , K em l ud - dn, Zubdet ul - Haleb, yay. S. ed Dehhn, Dimak, 1951 - 1954, I - II. b n ul - C evz, el - Munzatam f i tarih il - umem, Haydar Abd, 1358 - 1359, V III - X. b n - ul - Esr, el - Km il f i t - trih, Kahire, 1301, IX - X I I . ---------------------- , et - Tarih ul - bhir f i devlet A. A. Taleymat, Kahire, 1963. b n ul - E zrak, Tarih Meyyfrikin, British Museum, Or. 5803. m d ud - din el - sfa h a n , (B u n d a r k sa ltm a s), Zubdet
un - nusra, yay. M. Th. Houtsma, Recueil de textes relatifs lhisil - Atabegiyye, yay.

471

toire des Seldjoucides, Leiden, 1889, II, trke tercmesi K. Burslan, Irak ve Horasan Seluklular tarihi, (T. T. K.), stanbul, 1943. ---------------------- , Kitab ul feth il-kussi, yay. C. de Landberg, Leiden, 1888. M akriz, T a k iy ud - dn, Kitb us - sulk, Fatih ktp., nr. 4385 4387. ---------------------- , Kitab us - sulk, yay. M. Ziyade, Kahire, 1943 1956, I - III. M n eccim - Ba, Cmi ud - dvel, Sleymaniye, Es ad Efendi ktp., nr. 2101 - 2102; trke tercmesi, stanbul, III, 1285. N esev, Siyret us - Sultan Cell ud - din Mengberti, yay. ve franszca tercmesi, O. Houdas, Paris, 1891 - 1895, I - II.
Nuzhet un - nzir (Hsn - Keyfa Eyyubileri tarihi), Yiyana Biblio-

theque Nationale, Mxt. 355. Sadr ud - dn E b l H aan A li, Ahbar ud - devlet is - Selcukiyye, yay. M. kbal, Lahor, 1933. S bt ib n ul - C evz, M ir at uz - zamn, Trk - slm Eserleri M zesi ktp., nr. 2134 - 2135, 2141. T ab eri, Tarih-ul-mulk ver - rusl, yay. M. De. Goeje, Leiden, 1879. 1901, III. el - U tb, E bu N asr M uham m ed, Tarih ul - Yem nt, Menin erhi kenarnda, Kahire, 1286, I - II; farsa tercmesi, Carbadkan Tercme - i tarih - i Yem ini, Tahran, 1272. 2 - Farsa Eserler: A k sa ra y , K erim ud- dn, Musmeret ul - ahbr, yay. O. Turan, (T. T. K.), Ankara, 1944.
Anonim Seluk - nme, tpk basm ve trke tercmesi F. N. Uzluk,

Ankara, 1952. A ziz b. E rd e ir - i Ester b d , Bezm u rezm, yay. K. Rifat, stan bul, 1928. C u veyn , Tarih - i cihnguy, yay. M. Kazvin, (GMS), Leiden, 1912 1937, I - III. C uzcan, Tabkat - i Nsir, yay. Abdulhayy Habib - i Kandahar, Kbil - Lahur, 1949 - 1954, I - II. E b B e k r - i T ih ra n , K ita b -i Diyrbekriyye, yay N. Lugal - F. Smer, (T. T. K.), Ankara, 1962 - 1964, I - II.
472

E b l - F a z l - i B ey h a k , T a r i h -i Beyhaki , yay. Gani - Feyyaz, Tahran, 1324 . E b l H a s a n -i G list n e, Mcmel ut - tevrih, yay. Rezav, Tah ran, 1320 . E f d a l - i K irm n , Bedyi'ul - ezmn f i vekyi Kirmn, yay. M. Beyn, Tahran, 1326 . ---------------------, kd ul - ula lil - mevkif il - l, yay. A. N. Emr, Tahran, 1311 . ---------------------- , el - M u za f il Bedyi ul - ezmn f i vekyi Kirm n, yay. A. kbal, Tahran, 1331 . E fl k , Menkib ul rifin, yay. T. Yazc, (T. T.K.), 1959 - 1961, I II. Fahr ud - dn M u brek - ah, T a r i h - i Fahr ud - din Mubrek - ah, yay. E. Denison Ross, London, 1927. F a z lu lla h b. R u zb ih n , T a r i h -i lem r - y i Emin, Fatih ktp, nr. 4431, ngilizce tercmesi, V. Minorsky, Persia in a. d. 1478 1490, London, 1957. G erd iz, Zeyn ul - ahbar, yay. M. Kazvin, Tahran, 1327 . G a ffa r, T a r ih -i cihan r, Tahran, 1342 . H fz - i Ejbr, Zeyl - i cmi - ut tevrih - i Reidi, ya y. H. Beyn, Tahran. 1317 . H a m d u lla h -i M u stev f, T a r i h -i gzide, tpk basm. (G. M. S.), Leiden, 1914, yay. A. Nev, Tahran, 1339 . H a s a n -i R um lu, Alisen ut-tevrih, yay. G. N. Seddon, Baroda, 1931. b n B b , el - Evmir u l-A l iy y e , (T. T. K.), tpk basm, Ankara, 1956; eserin muhtasar M. Th. Houtsma tarafndan yaynlanm tr: Recueil de textes relatifs lhistoire Seldjoucides, Leiden, 1902, IV. b n F n d k , T a r ih -i Beyhak , yay. A. Behmenyr, Tahran, 1317 . sk e n d e r B e - i T rk m en , T a r ih -i lem r - y i Abbsi, Tahran, 1314; yeni basm, Tahran, 1334-1335 . I - II. sk en d e r B e - i T rk m en ve M uham m ed Y u su f, Zeyl - i tarih - i lem r - y i Abbsi, yay. S. Hansar, Tahran, 1317 . K a d A h m e d - i N egid , el - Veled u - efik, Fatih ktp., nr. 4519. M irhond, Ravzat us - saf, Luknov, 1332.
473

M irza E b l - K asm , Mecmua, Tebriz, 1294. M irza M ehdi Han, Tarih - i Ndiri, Tebriz, 1277. M irza M u h a m m e d -i Mer a, Mecma ut - tevrih, yay. A. kbal, Tahran, 1328 . N izm ul - Mlk, Siyset - nme, yay. Halhali, Tahran, 1310 . N izm ud - dn - i m i, Zafer - nme, yay. F. Tauer, Praha, 1937. M uham m ed b. b ra h im , Tevrih - i l - i Seluk, M. Th. Houtsma, yay., Recueil de textes relatifs lhistoire des Seldjoucides, Leiden, 1886, I; B. Priz yay. Selcukiyn ve Guzz der Kirmn, Tahran, 1343 . M uham m ed T h i r - i K a z v in , Abbs - nme, Tahran, 1329 .
Mcmel ut - tevrih vel - ksas. Tahran, 1318 .

N sir ud - din - i Mni, Smt ul - ula, yay. A. kbal, Tahran, 1328 . R v en d , Rahat us - sudr, yay. M. kbal, (GMNS), Leiden, 1921, trke tercmesi A. A te, Gnllerin rahat ve sevin almeti, (T. T. K.), 1957 - 1960, I - II. R eid ud - din. Cami ut - tevrih, yay. Q u a trem ere, P aris, 1834, yay. B erezin , Petersburg, 1861, yay. E. B lo ch e t, P aris, 1911, yay. K. Jahn, 1940 - 1941, yay. A. A te, (T. T. K.), A nkara, 1954 - 1960. eref u d - d i n A li - i Y e zd , Zafer - nme, Calcutta, 1887 - 1888, I - II. e ref H an - 1 B id lis, eref - nme, yay. V. Zernof, Petersburg, 1860, I - II, Kahire, 1930. kr u llah , Behet ut - tevrih, Nurosmaniye ktp., nr. 3059, trke tercmesi N. Atsz, stanbul, 1939.
Tarih - i ah smail - i sni, Bayezid Umum ktp., nr. 1562. Tarih - i eyh Uveys, tpk basm ve ngilizce tercmesi, Yan Loon,

Lahey, 1954. V assf, Tecziyet ul - emsr, tpk basm, Tahran, 1338 . Zerk b - i irz, iraz - nme, yay. B. Kerim, Tahran, 1310 . 3 . Trke Eserler: A hm ed, skender - nme, yay. N. S. Banarl, Trkiyat Mecmuas, VI, s. 49-176, yay. N. Atsz, Osmanl tarihleri, stanbul, 1949, s. 3 -3 5 .
474

Anonim tev ih - i l - i Osman, yay. F. Giese, Breslau, 1922.

k Paa Z de, T e v rih -i l - i Osman, Ali Bey yay., stanbul, 1332, N. Atsz yay. Osmanl tarihleri, 1947. s. 79 - 317. B abr, Vekyi, (T. T. K.), Ankara, 1943 - 1948, I - II. Cell Z d e M ustafa, Tabkat - ul memlik, Millet ktp., nr. 779. C ev d et Paa, JTezkir, yay. Cavid Baysun, (T. T. K.), Ankara, 1963. E n v er, Dstr - nme, yay. M. Halil, stanbul, 1928. K tib elebi, Fezleke, stabul, 1287.
Kenz ul - vekyi, Millet. Ali Emir ktp., nr. 490.

L tf Paa, Tevarih - i l - i Osman, stanbul, 1341. F n d k ll M ehm ed A a, Silhdar tarihi, yay. A. Refik, stanbul, 1928, I - II. N aim a, Tarih, stanbul, 1280, I - VI. N er, Cihn - nma, yay. M. A. Kymen - F. R. Unat, (T. T. K.), Ankara, 1949 - 1957, I - II. Osman, Tevrih-i cedtd-i mirat- cihan, yay. N. Atsz, stanbul, 1961. P e e v , Tarih, stanbul, 1283. R uh, Tevrih - i l - i Osman, T. T. K. ktphanesindeki fotokopi. ikr, Karaman oullar tarihi, Konya, 1946. Y a z c -o lu , Seluk - nme, Topkap Saray, Revan Kk, ktp., nr. 1390. 4 - Baka dillerdeki eserler A nna Com nena, Alexiade, Paris, 1937 - 1940, I - II.
Arakel de Tavriz, yay. M. Brosset. Collection d'historiens Armeniens, Pe-

tersburg, 1874. A rista g es, Histoire dArmenie, franszca tercmesi Ev. Prudhome, Paris, 1864. B rosse t M., Histoire de la Georgie, Petersburg, 1847 - 1858, I - V. E bl - F erec, Tarih, trke tercmesi O. R. Dorul, (T. T. K.), Ankara, 1945; The chronography o f Gregory Abul - Faraj, London, 1932, II, ilveler ksm. Mathieu, dChronique de Mathie dEdesse,, franszca tercmesi
475

E. Dulaurier, Paris, 1858, trke tercmesi H. D. Andreasyan, (T. T. K), Ankara, 1962. M ich el le S yrien , Chronique, fraszca tercmesi J. B. Chabot, Paris, 1903, III, M ich el P an ar etes, Chronique de Trebisond, Lebeau, Histoire du Bas Empire, Paris, 1836, X X . U rfa l Vahram, Kilikya krallar tarihi, trke tercmesi, H.D. And, reasyan, T. T. K. ktphanesi (henz baslmamtr). Y ardan , Vekyi - nme, trke tercmesi H. D. Andreasyan Trk ftuhat tarihi, Taih Semineri Dergisi, 1 /2, stanbul, 1937.

. CORAF KAYNAKLAR el - B ir n , Commemoration Volme, ran society, Calcutta, 1951. ---------------------- , el-Asr ul bakiye, yay. E. Sachau, Leipzig, 1878. ---------------------- , Kitab ul - Cumahir, yay. Krenkov, Haydar - bad, I - II. ---------------------- , el - Kanun ul - M esudi, Haydar - bad, 1374, I II. ---------------------- , Tahdid - nihayt - il emkin, Fatih ktp., nr. 3386. ---------------------- , Kitab ul - tefhim, farsa tercmesi, Tahran, 1318 . el - merl, Meslik ul - ebsr, yay. F. Taeschner, Leipzig, 1929. G erdiz, Zeyn ul - ahbr, yay. V. Barthold, Petersburg, 1894. H a lil el - Z h ir, Zubdet ul - kef il - memlik, yay. P. Ravaisse, Paris, 1899. H am d u lla h - M u stev f, Nuzhet ul - kulb, yay. G. le Strange, (GMS), Leiden, 1915.
Hudd ul - lem, Tahran, 1340 ., ngilizce tercmesi Y. Minorsky, The Regions o f the vorld, (GMNS), London, 1937.

b n H a v k al, Kitab suret il - arz, yay. J. H. Kramers, Leiden, 1938, I - II. b n H u rd a d b ih , Kitab ul - meslik vel-memlik, yay. M. J. De Goeje, (BGA), Leiden, 1889. b n Sid, Kitab bast il - arz, Tetuan, 1958. b n ul Fakih, Muhtasar kitab il - buldn, yay. M. J. De Goeje, (BGA), Leiden, 1885.
476

dris, Nuzhet ul - mtak, Kprl ktp., nr. 955, franszca terc mesi A. Jaubert, Paris 1840, I - II. sta h r, Kitabu meslik il - memlik, yay. M. J. De Geoje, (BGA), ikinci basm, Leiden, 1929. K tip elebi, Cihan - num, stanbul, 1145. M ehm et k , Menzr ul - evlim, Nurosmaniye ktp., nr. 2326. M ervez, e re f uz - zam n, TabyVul-hayavn, yay. ve ngilizce tercmesi Y. Minorsky, London, 1942. Mes ud, Murc uz - zcheb, yay. ve franszca tercmesi Barbier de Maynard - Pavet de Courteille, Paris, 1891. -I - VIII. ---------------------- , Kitb ut-tenbih vel irf, yay M. J. De Goeje, (BGA), Leiden, 1894. M uham m ed N ecib B ek rn, Cihn - nme, M osk ova , 1960. M ukaddesi, Kitbu ahsen il - tekasim, yay. M. J. De Goeje, (BGA), Leiden, 1906. Y a k u b , Kitb ul buldan, yay. M. J. De Goeje, (B G A), Leiden, Y a k u t, M u cem ul - buldn, yay. F. Wustenfeld, Leipzig, 1942, I - VI. Z e k e riy a el - K a z v in , Asr ul - bild, Beyrut, 1380. H- SEYAHAT - NMELER: B e rtra n d o n de la B r o q u ie re , Levoyage doutremer, yay. Ch. Schefer, Paris, 1892. B u sb eck , Trk mektuplar, trke tercmesi H. C. Yaln, stanbul, 1939. E v liy a elebi, Seyahat-nme, stanbul, 1314, II - V, IX. B urnes, A., Voyages de Fembouchure de VIndus Lahour, Caboul, Balkh et Boukhara, franszca tercmesi, Paris, 1835, III.
G a z zi - Mekki Seyahat - nmesi, trke tercmesi E. Kmil, Tarih

Semineri Dergisi, stanbul, 1937, 1 /2. H a m ilto n , Researches in A sia M inr, London, 1842, I - II. b n B a ttu ta , Tuhfet un - nuzzr, Kahire, 1322, trke tercmesi M. erif, stanbul, 1335, I - II. b n F ad ln , Rhle, yay. Z. V. Togan, Leipzig, 1939, yay. S. ed - Dehhn, Dimak, 1959. C la v ijo , R. G., Embajada Tamorln, yay. F. Lopez Estrada, Madrid, 1943.
477

L a n g lois V., Voyage dans la Cilicie et dans les montagnes du Taurus, Paris, 1861. M arco P o lo, La description du monde, franszca tercmesi L. Hambis, Paris, 1955. M oltke, Trkiyedeki durum ve olaylar zerine mektuplar, trke terc mesi H. rs, Ankara, 1960. N iebuh r, J., Voyage en Arabie, Amsterdam, 1776, I - II. R u b ru k W., The journey o f William o f Rubruck, ngilizce tercmesi W. W. Rockhill, Lodon, 1900. V mb ery, A., Travels in central A sia, London, 1864. I. DESTANLAR:
Danimend - nme, Millet, Ali Emir ktp., nr. 571. Dede Korkut, yay. O. . Gkyay, stanbul, 1938. Dede Korkut kitab, yay. M. Ergin, (T. D. K.), Ankara, 1958 - 19t)J,

I - II.
I I - Kitab - Dede Qorqut, tpk basm ve talyanca tercmesi E. Rossi,

Vatikan, 1952.
Kitab - 1 Dede Korkut, yay. K. Rifat, stanbul, 1332.

E b l G azi, ecere - i Terkime, yay. A. N. Kononof, Moskova - Le ningrad, 1958. .


Ouz Kaan destan, yay. W. Bang ve G. R. Rahmeti, stanbul, 1936.

Orkun, H seyin N am k, Ouzlara dir, Ankara, 1935 (kitabn so nunda eksik bir Ouz Kaan destan vardr). P e rte v N ili, Kr - Olu destan, (Trkiyat Enstits), stanbul, 1931. R e id ud - dn, Cmi ut tevrih, T a r ih -i Trkn u Ouz ve hikyet-i cihangir-i (Trklerin ve Ouzun tarihi ve onun cihangirlii nin hikyesi) blm, Topkap Saray, Hazine ktp., nr. 1653, 375 b - 391 a; bu blmn geni bir tantmas iin: F. Smer, Ouzlara ait destan mahiyette eserler, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Der gisi, X V II, say 3 - 4, 1959, s. 359 - 389. t. DER KAYNAKLAR: Baha ud - din M uham m ed el - B a d a d , et-T ev e ss l ilet - teressul, yay. A. Behmenyr, Tahran, 1315 .
478

B ark an, O. L,, Osmanl imparatorluunda zirai ekonominin hukuki ve mali esaslar, I. Kanunlar, stanbul, 1943. C havannes, E., Documents sur les Tou - kieu ( Turcs) Occidentaux, Paris, 1941. Devvn, Cell ud - dn, Arz - nme, Mill Tetebbular Mecmuas, V, n g ilizce te rc m e si M in orsk y, A Civil and military revievo in Fars in 881, / 1476, BSOAS, X . 1. E b sh k H allc, Divan - i et ime, stanbul, 1303. E b H a y y n , Kitab ul-idrk lilis il - Etrk, yay. A. Caferolu, (Trkiyat Enstits), stanbul, 1931. F erid u n Be, Mneat us seltin, stanbul, 1274, I - II. b n H a llik n , Vefayt u l - yan, Kahire, 1948, I - IV. Julien, S., Documents sur les Tou - kieu (Turcs), Journal Asiatique, 1864.
Kanun - nme - i l - i Osman, yay. M. Arif, Tarih - i Osman Encmeni Mecmuas ilveleri.

K g rl M ahm ud, Divanu lgat it - Trk, yay. K. Rifat, stanbul, 1333 - 1 3 3 5 , III, trke tesmesi B. Atalay, (T. D. K.), 1939 1941, I - III.
Kitabu icbet is - sil, Paris Bibliothegue Nationale, manuscrits arabs,

nr. 4437. K o i Be, Risale, yay, A. K. Akst, stanbul, 1939. K k A bdal, Vilyet - nme-i hi, (Otman Baba vilyetnmesi), Ankara Mill Eitim Bakanl ktp., nr. 5 A. 3 /41.
Muktasar ut - Tahavi, Kahire, 1370.

N s r - i H usrev, Divn, Tahran, 1307. . S d i k - i K ita b d r, Mecma ul - havass, yay. A. Hayyampr, Tebriz, 1327 . Salnme - i umum, sene 1272.
Vilyet - nme - i Hac - Bekta - 1 Veli, hazrlayan A. Glpnarl, s

tanbul, 1958. J. TEDKKLER A k d a M., Celli syanlar, Ankara, 1963. ---------------------- , Byk Celli karklklarnn balamas, (Atatrk niversitesi yaynlar), Erzurum, 1963.
479

---------------------- , Medreseli X I, s. 361 - 387.

isyanlar,

ktisad

Fakltesi

Mecmuas,

---------------------- , Yenieri ocak nizamnn bozuluu, Dil ve Tarih - Co rafya Fakltesi Dergisi, V, say 3, s. 291 - 313. Aksu. F., sparta ili yer adlan, sparta, 1936. A li R za (Y a lm a n - Y algn ), Cenubta Trkmen oymaklar, stanbul - Adana, 1931 - 1937, I - V. Arat, R. R., Gklen, slm Ansiklopedisi, IV, s. 809 - 811. B a n gu olu , T., Ouz lehesi zerine, Trk Dili Aratrmalar Yll, (T. D. K.), 1960, s. 23 - 48. B arkan, . L., Tarihi demogafya aratrmalar ve Osmanl tarihi, Trkiyat Mecmuas, stanbul, 1953, X , s. 1 - 26. B a rth old , V., A History o f the Trkman people. ngilizce tercmesi Y. ve T. M in orsk y, Four studies on the history o f central Asia, Leiden, 1962, III., s. 73 - 170. ---------------------- , Orta A sya Trk tarihi hakknda dersler, (Trkiyat Enstits), stanbul, 1927. ---------------------- , Trklerde ve Moollarda defin merasimi meselesine dair, trke tercmesi A. nan, Belleten, say 43, s. 514 - 532. ---------------------- , Trkestan doun to the Mongol invasio, (GMNS), London, 1928. B a y k a l, B. S., Uzun Hasanm Osmanllar a kar kat i mcadeleye ha zrlklar ve Osmanl - A k - Koyunlu harbinin balamas, Belleten, X X I, say 83, s. 261 - 284. B azin, M., Notes sur les mots Ouz et Trk , Oriens, 1953, VI, s. 315 - 322. B o sw orth , C. E., The Ghaznavids, Edinburgh, 1963. Cahen, Cl., Quelques textes negliges concernant les Turcoman de Rm au moment de l invasion Mongle, Byzantion, X IV , s. 131 139. ---------------------- , Le Malik - nmeh et lhistoire des origines Seljukides, Oriens II, nr. 1, s. 31 - 65. D a h iliy e V e k le ti, Kylerimiz, stanbul, 1933. De G root, Die Hunnen der vorchristlichen Zeit, Berlin - Leipzig, 1921. D em irta, (Sm er) F., Boz Ulus hakknda, Dil ve Tarih - Corafya Fakltesi Dergisi, VII., say 1, s. 29 - 60.
480

---------------------- , Osmanl devrinde Anadoluda K a y lar, Belleten, XII. say 47, s. 575 - 615. D en y, J., Grammaire de la langue Turque, Paris, 1921. D iez, E., Trk sanat, trke tercmesi O. Arslanapa, (stanbul iversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan), stanbul, 1946. E rzi, A., A k ~ Koyunlu ve Kara - Koyunlu tarihi hakknda aratrmalar, Belleten, X V III, say 70, s. 179 - 221. G ab riel, A., Voyages archeologiques dans la Turquie orientale, Paris, 1940. G e o g ra p h ie n iv e rse lle , P aris, 1842, II. G overn , W. H. Mc., The Early empire o f central A sia , Chpel Hill, 1939. G k b ilg in , T., Rumelide Yrkler, Tatarlar ve Evld - 1 Ftihan, (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan), stanbul, 1957. H a m ilto n J., Toquz - Ouz et O n -U y g u r , Journal Asiatique, 1962, s. 23 - 63. ---------------------- , Les Ouighours a lepoque des cinq dynasties d apres les documents chinois, Paris, 1955. H a slu ck , F. W., Christianity and 1929, I - II.
slam under the sultans.

Oxford,

H e y d , W., Histoire du commerce du Levant, Paris, 1959, I - II. I - i le r i B a k a n l , Trkiyede meskn yerler klavuzu, Ankara, 1946, I - II. in a n , A., Altay dalarnda bulunan eski Trk mezarlar, Bellten say 43, s. 569 - 570. ---------------------- , Altayda Pazrk harfiyatmda karlan atlarn vaziye tinin Trklerin defin merasimi bakmndan izah, T. T. K. Kongre si, stanbul, 1943. -----------------------, Gazi Antepte Elbeyliler, Halk Bilgisi Haberleri, say 40, s. 73 - 75. ---------------------- , Gazi Antepte Trkmenler, Halk Bilgisi Haberleri, say 102, s. 137 - 151. ------ ---------------- , Orun ve l meselesi, Trk Hukuk ve iktisat Tarihi Mecmuas, stanbul, 1931, s. 121 133. ------ ; ---------------- , Tarihte ve bugn amanizm, Ankara, (T. T.K.), 1945. Irtem , S. K., Trk kemankeleri, stanbul, 1939. J irm u n sk iy, V. M., Sirderya boyunda Ouzlara dair izler, trke ter cmesi I. K a y n a k , Belleten, X X V , say 99, s. 471 - 483.
481

Kadolu, ., Bahkesirde epniler, Balkesir, 1935. K a feso lu , I., Ahlat ve evresinde 1945 de yaplan tarihi ve arkeolojik tetkik seyahati raporu, Tarih Dergisi, I, say 1, s. 168 - 190. ---------------------- , Dou Anadoluya ilk Seluklu akn ve tarihi ehemmiyeti, Kprl Armaan, s. 259 - 274. ---------------------- , Harizmahlar devleti tarihi, (T. T. K.), Ankai'a, 1956. ---------------------- , Seluklular, slm Ansiklopedisi, X . s. 353 - 416. ---------------------- , Seluk un oullar ve torunlar, Trkiyat Mecmuas, X III, s. 117 - 130. ---------------- ------, Sultan Melik - ah devrinde byk Seluklu impara torluu, stanbul, 1953. K esrev, A., ehryran - i gumnm, Tahran, 1308 s., I - III. K eyhan, M., Corafya - i mufassal - i Iran, Tahran, 1311 ., III. K Iy a to rn y , S. G., Orhun bidelerinde Keng nn kavmi yer ad, trke tercmesi I. Kaynak. Belleten, say 69. K p r l , M. F., Altn kpeli Ouz beleri, Azerbaycan Yurt Bilgisi, stanbul, 1932, II, s. 10 - 21. ---------------------- , Azeri , slm Ansiklopedisi, II, s. 118 151. ---------------------- , Avar, slm Ansiklopedisi, II, s. 28 - 38. ---------------------- , Ouz etnolojisine ait tarihi notlar, Trkiyat Mecmuas, I, 1925, s. 185 - 211. ---------------------- , Halac, slm Ansiklopedisi, Y. s. 109 - 116. ---------------------- , Les origines de Vempire Ottoman, Paris, 1935, trke tercmesi, Osmanl imparatorluunun kuruluu, (T. T. K.), Ankara, 1959. ---------------------- , Osmanl impaatorluu nun etnik menei meseleleri, Belleten, VII, s. 219 - 313. ---------------------- , Ozan, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 1932, II, s. 133 - 140. K u ra t, A. N., Peenek tarihi, stanbul, 1937. K ym en , M. A., Byk Seluklu imparatorluu nun kuruluu, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Dergisi, X V ., say 1 - 3, s. 98 - 191, say 4, s. 106, X V I, say 3 - 4, s. 1 - 65. ------------------- , Byk Seluklu imparatorluunda Ouz syan, Dil ve tarih - Corafya Fakltesi Dergisi, V. say 2, s. 159 - 466. ---------------------- , Byk Seluklu imparatorluu tarihinde Ouz istilas, ayn dergi, V. say 5, s. 621 - 660. ---------------------- , Seluklu devri trk tarihi, Ankara, 1963. L au ren t, J., Byzances et les Turcs Seljoucides, Nancy, 1913.
482

Le S tran ge, G., The Lands o f the eastern caliphate, Cambriclge, 1930. M in orsk y, V., The Clan o f the Qara - oyunlu rulers, Kprl Arma an, s. 391 - 395. ---------------------- , Jihnshh ara - Qoyurlu and his poetry, BS O A S , X V I, s. 271 - 297. ---------------------- , Hudud al - lem (The Regions o f the World G M N S ), London, 1937, izahlar ksm. N ik itin e, B., Les afar D urumiyeh, Journal Asiatique, 1929, s. 67 123. O rh onlu, C., Osmanl imparatorluunun airetleri iskn teebbs, (stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi yaynlarndan), stan bul, 1963. gel, B. slmiyetten nce Trk kltr tarihi, (T. T. K.), Ankara, 1962. ---------------------- , ine - Usu yaztnn tarih nemi, Belleten, X V , say, 59, s. 361 - 379. O zba, O., Gazi Antep dolaylarnda Trkmenler ve Baraklar, (Gazi An-, tep Kltr Demei yaynlarndan), Gazi Antep, 1958. P ritsak, O., K a ra -H a n lla r, slm Ansiklopedisi, VI, s. 251 272. P u lle y b la n k , E. G., Some remarks on the Toquzoghuz problem , Ural Altaische Jahrbcher, 1956, X X V III, s. 35 - 42. R en e, G., L Empire des Turcs celestes,.Paris, 1960. R en e, G., L empire des steppes, Paris, 1948. Sinor, D., Ouz Kaan destan zerine baz mlhazalar, trke terc mesi, A. Ate, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, VI, say: 1 - 2, s. 1 14. Smer, F., Aa - Eriler, Belleten, X X V I, say: 103, s. 521 - 528. ---------------------- , Anadoluya yalnz gebe Trkler mi geldi?, Belleten, X X IV , s. 567 - 594. ---------------------- , Avarlara dir, Kprl Armaan, s. 453 - 478. ---------------------- , Azerbaycann trklemesi tarihine umumi bir bak Belleten X X II, s. 429 - 447. -----------------------, Bayatlar, stanbul niversitesi, Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, IV, s. 373 - 389. ---------------------- , Bayndr, Peenek ve Yregirler, Dil ve Tarih Co rafya Fakltesi Dergisi, X I, s. 317 - 344. ---------------------- , Boz - Oklu Ouz boylarna dir, Dil ve Tarih Co rafya Fakltesi Dergisi, X I, s. 65 - 103. ---------------------- , ukur - ova Tarihine dir aratrmalar, Tarih Ara trmalar Dergisi, 1963, I, s. 1 - 108.
483

----------------------- , Derler'e dir, Trkiyat Mecmuas, X , s. 139 158. Ouzlara ait destani mahiyette eserler, Dil ve Tarih Corafya Fakltesi, Dergisi, XV II, say s. 359 - 455. ---------------------- , X V I . asrda Anadolu, Suriye ve Irakta yaayan Trk airetlerine umumi bir bak, iktisat Fakltesi Mecmuas, X I, no. 1 - 4, s. 509 - 522. ---------------------- , Osmanl devrinde Anadoluda yaayan - Oklu Ouz boylarna mensup teekkller, iktisat Fakltesi Mecmuas, X I, no. 1 - 4, s. 437 508. ------------- -------- , Yva Ouz boyuna dir, Trkiyat Mecmuas, IX , s. 151 - 168. ahin, A., Gney Anadoluda Be Dili Trkmenleri ve Baraklar, Anka ra, 1962. Tanklar ile tarama szl, (T. D. K.), Ankara, 1943 - 1957, 1 - IV, len, H., A ydn ili ve Yrkler., Aydn, 1945. Toros, T., Dadal - Olu, Adana, 1940. T uran, ., Kanuni nin olu ehzde Bayezid vakas, Ankara, 1961. U zu n a rl, . H., Anadolu beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu dev letleri, (T. T. K.), Ankara, 1937. ---------------------- , Kapkulu ocaklar, (T. T. K.), Ankara, 1943. ---------------------- , Osmanl devletinin saray tekilt, (T. T. K.), Ankara, 1945. --------------------, Osmanl devleti tekiltna medhal, (T. T. K.), stanbul, 1941. nver, S., Ftih devri yemekleri, (stanbul iversitesi Tb Tarihi Ens tits yaynlarndan), stanbul, 1952. lk tar, M. ., Cerabulus evresinde Trkmen airetleri, Halk Bilgisi Haberleri, say 121, s. 12 - 14. W ittek , P., De la defaite dAnkara la prise de Constatinople, Revue des etudes Islamiques, 1938,1, trke tercmesi H. nalck, Belleten, VII, say 27, s. 557 - 589. ---------------------- , The Rise o f the Ottoman empire, London, 1958. ---------------------- , Osmanl impratorluunda Trk airetlerinin rol, trke tercmesi E. Kuran, Tarih Dergisi, X III, say 17 - 18, s. 257 - 268. Yalgn, A. R., Anadoluda Trk damgalar, Bursa, 1943. Yinan, M. H., A k - Koyunlular, Islm Ansiklopedisi, I, s. 251 - 270. ---------------------- , Cihan - ah, Islm Ansiklopedisi, III, s. 173 - 189. ---------------------- , Trkiye tarihi, Seluklular devri, Anadolu nun fethi, I, stanbul, 1944.
------------------------------------------------- ,

484

D Z N *

I- K
A Abaka, 144, 160, 339. 161.

ADLARI
A Melik eme, 386, 367. 67. 187. 79. 401.

Ahi Seyyidi (eyh), Ahmed Ahmed Ahmed 227. (Kara-Hanl), (ICaraka), b. Abd Aba Hatun, Abaza, 274.

Ahmed (Tavil), 187, 189. us-Samed, Ahmed Be (I. Selimin kardei), 416. Ahmed Be (Ramazan-olu), 223. Ahmed Be (Yapa dan), 350. Ahmed Be (Be-Dili den), 308, Ahmed Be (Yreir den), 257. 355. Ahmed Be (Melemenci bei), 196. Ahmed Be (Yeen Osman Paa nm yeeni), 209. , Ahmed Han, 110. Ahmed, 168, 220. Ahmed (Nide Ii kad), 313. Ahmed Kethda (Eymr den), 347. Ahmed Kethda (Boz-Koyunlu), 301. Ahmed Kethda (ank-olu Eymr den), 345. 280. Ahmed Kethda (Peenek den), 321. Ahmed, Sultan (Celyir), Ahmed 221. Sultan 146, 147, 249. (Avar dan), 290.

L Abbas (1642-1667), 310. Abaza Be (Hac vaz-olu), 274. Abbas Be (Pehlivan-olu), Abbas Paa (Haleb vlisi), 306. Abbas seyyidesi, 201. Abdi Be (Bayat dan), 225. Abdi Be (amlu), 308. Abdi Kethda (Dodura dan), bidin Be (Pehlivanl), 281. Abdullah b. T hir, 35. Abdullah Han, 236. Abd ul-Mmi Han, 236. Abdurrahim Han, 148. Abdurrahman (Toa-Yrek-olu), 130. Abdurrahman (Rahbe bei), 275, 307. Abdurrahman Be (Pehlivanl), 229. Abdurrahman Paa Abdus, 72, 73, 74. Abdlhamid, II, 198, Acem-ah, 124 l 282, 126, 135 dil-ah (Afar hanedanndan), 236. dil-ah- Celyir, 35 h 113. Affan Kethda (Eymrden), 345. Afar Aka, 215 h Afar Sdik, 255. 57. (Mara valisi), Abd ur-Rezzak (Dlkadrolu), 226.

Ahmed Ycsev, 299 h. 7. Aie (Hz. Muhammedin zevcesi), 380. Aksaray, 160. Ak-Sungu* ul-Buhr, 128, 132, 222, 232. Ala Atl-Kii Donlu Kay nal, 244. Aleddin (Seluklu hkmdar), 187. Aleddin Be (Karaman-olu), 168, 4-03. Ala ud-Devle (Kkuye-olu), 81, 82, 84, 71h290, 80,

Afin (Beki-olu), 107, 133. Aac, 107. Aatan Pr, 189.

Al ud-Devle (Dulkadr bei), 224, 265, 266.

* nsz ve Giri deki isimler D ZN e alnmamtr.

485

Ala ud-Din Be (Yva), 367. Ala ud-Din A l Be (Dulkadr-olu), Ala ud-Din Hseyin Cihansz, bei), 114, 241. 223. 115. Ala ud-Din Ali Be (Karaman-oi), 354. Alay (Dib Yavku nun Aleksis, 328.

Altun-Ta, Anas-olu, Anas-olu,

57, 81, 131.

58, 84,

70h285, 94, 95.

75,

76.

Annek (Sddolu Hseyin elebi), 302 bk. Hseyin elebi. Anu-Tein, Arab, 128. Haan, ibn 285. 65. Buheyc, 252. 74, 103.

Alem-al Begm, 150. Alhamas b. Tak ( JlJ* ^ Al A! Al Al Al Al Al Al Al Al (Hz.), 149. Be (Mlnda), 141. Be (Ak-Koyunlu), 251. Be (Avar), 285. Be (Yva), 367.

\^ 66.

Arab Arab

Arab Melmed, 414 h 152. Arab-ah, Argun, 144. Aristagues, 54. Arpagaun Arslan Arslan (Arpa), 63. 114. 145. 114.

Be (eh. Suvar-olu), 171, 226. Be Dye, (Gebc-olu), 73. 322. Be (Yapa dan), 350. Han (Ouz yabgusu), 57, 216, 359.

(-Oklardan), Balu,

Arslan Bua (Tk), Arslan- Czib, 70. Arslan Han Arslan-Hatun, (Teki in 102.

Al Han (epniden), 332. Al -Han Sultan, 291. Al Kethda (Peenek den), 321. Al Al Al Al Kuu, 144. Pdih, 145, 156, 182. Paa (Can Pulad-olu), 188, 189. Paa, Hadm, Veziriazam, 171.

Arslan Han (Mansur b. Ali), 67. toTunu), 126.

Arslan li, 85. Arslan-ah (Seluklu Sultan), 119, 262, 263, 338. Arslan ul-Bessir, 96, 97, 98. Arslan Yabgu, 64, 66, 67, 68, 69, 70, 75, 77, 81, 96, 100, 134, bk. srail. Artuk Be, 108, 127, 136, 244, 324. Axuk Candan, 389, 422. Assaf Be (Biber-olu), 227.

Al Paa (Orhan Gazinin kardei), 409I20. Al Paa-olu (epni), 330. Al Rza (Yalgn), 299h7. Al Al Al Al Seyyid, Sultan, Sultan eyh, 151. (Bayat dan), 234. 367.

Assaf Be, Topal (edid-olu), 300. Assaf Be (Hac Zekeriya olu), 296. k Garib, 155, 373. Atsz Be, 101, 133, 138. Ay-Aba, Emr Meyyed, 116, 117, 118, 119, 120, 124.

eker Be, 48.

Al Tein, 66, 67, 68, 74, 75, 76, 79. Al Yr, Emr (nal-olu), 252. Al Yr Be (epni den), 332, 349. Allah-Kulu Be (Dana Be-olu), 291. Allal-Verdi Han, 288.

Ay-Aba, 361. Alp-Arslan, 59, 93, 100, 101, 102, 104, 105, 106 Ay-Be ed-Devdar, 377. 107, 108, 129, 319, Alp-Arslan (Seyfuddn, 125, 126. Alp-Arslan Alp-Er (Sultan Tunga, 327, 406. Ay-Dodu, 273. olu), 337. Ay-Han, 204. Ayldur (De den), Ayn, 387, 389, 401, Aytak, 167, 168, 203. 116, 118, 119, 241. 119. 107. Ayn ud-Devle, 365. Ay-Tegin Ay-Tegin-i (Herat hkimi), 244. 127, 350. Ouz belerinden), Ay-Domu (Kpek-oullarudan), 267, 269,

Turulun

130 l 398.

Alp-Kara, 76 h 308. Alp-Rsteza 422. (Dzen-olu),

Alp-Tein, 57. Altun-Tah, 107.

Sleymn,

486

Ayvaz, 186. el-Aziz (Halel) hkmdar), 134. Aziz-i Esterbd, 403.

Bayram Hoca, 246. Bay-Sungur (Sultan Yakub un olu), 151, Bay-Sungur Mirza (Sultan Mahmudun olu), 48hl94. Baz Kaan, 6, 14. Bedir Han, Sultan, 291. 235. 131.
s

B
Baba-Hasan, 314. Baba shak, 157, 158, 159. Bbr, 4B h 194, 156, 314. Baa Tarkan, 11, 12. Bahadr Hac (Der den), 249, Bahri Kethda (Avar), 274, Bahtiyar, 114. Bakrat (Grc kral), 379. Baldn-Ksa, 189. Bams Beyrek, 385, 390, 397, 400, 404, 410, 416, 417. Ban iek, 417. Barak Hcib, 194*. Barak Han, 194. Barak
B ar n

Bedir

Bednddin

Dizmar,

Bedrddin Doldurum 253. Bedrddin Mesud, Bedrlceml, 133. Be-Arslan, Bee Be, Beceiz, 145. 172. Tegin, 74, 133. 8. Be-Dodu (hcib), 79. Bee-Arslan Be Tegin, 363. Has

134, 365.

I3, bk.

Be.

Beil (Bayndr Hann uc bei), 394, 396, 397, 412. Behram ah, 124. Bekir Be (Avar dan), 285. Bekir Be (Kzk dan), 296. Bekta Han, Belzur, 35. Belek, 136. Belh, 34. Berem Be, 129, 361. 35 k 113. Bereket Halfe, 308. Berk Aa, 303. Berkuk (Sultan), 223, 246, 247. Bertradon de la Broguiere, 48hl94. olu, 167. 133. 811x326, Beyhak, 44hl70, 51, 70h286, 72, 73h296, 75, 76, 77h312, 79h318, 80h321, 82h327, 91h340, 104. Beyrek, bk. Bams Beyrek. Bilge Tegin (hcib), 318, 379l7, Bilge Ton-Yukuk, 36, el-Brn, 67, 73. 17. 291.

Reis,

194.

Salur, 41.

Bars-Bay (Sultan), 169, 224, 250, 251, 252, 265, 268. Bars-Bay ed-Dokmak, 224. Basat (Uruz Koca-olu), 377, 378, 385, 388, 389, 390, 399, 405, 421, 422. Ba Auk, 379, 384, Battal Be (Pehiivan olu), 227. Bay-Bars Bay (Sultan), 159, 160. Bay Bien, 392, 404, 405. Bre, 385, 392. Baycu, 158. Byezd (Yldrm), 166, II. Byezd, 151, 152, 171, 180, 217, 232, 256, 257, 307, 314, 318, 342, 350, 357, 358, 367, 184, 415 329. Byezd (Kamn m n olu), 183, Bayndr Be, 215 h 57, Bayndr Han, 167, 215, 315,

Bilge Kaan, 4, 6, 7, 8, 11, 15, 17, 19, 20. 13, 387. 14, 15, 52.

382, 384, 387, 394, 396, 397, 398, 400, 4-04, 412, 413. Baytm, 144. Bay-Koca Bayram Kethda (Derden ), (Bayndr dan), 254. 316.

39^ 51,

Boazca Fatma,

Boz-Aba, 260, 337, 338. Bozca Be (Bayat dan), 224, 270. Bozca Be (Esen Be in olu), 257. Boz-Geykl Dede, 299h7. Boz-Kr Be, 180. B Han, 15.

Bayram (epni den), 327. Bayram A li Sultan, 236. Bayram Han, 148.

487

Budak (Kara gne-olu), 386, 397, 399, 404, 421. Budak, Budak (Safev emirlerinden), (Der den), 254. 399, 421.

Cihan-ah Kethda, Cimri, 160. Cingz-Olu, Clavijo, Cuveyn, 40. 280. 146h431,

275.

164,

165, 328, 329.

Buack Melik, 380, 421. Bua Han, 389. Bura Han, 30, 57, 75h305, 393. Buka, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 94, 95. Bulak, 123. Bulan (Alaym olu), 241. Buldac, 107. 10. Bilinip. Kaan,

Cuzcan, 114.

abuk (ubuk) Be, 108, 136. aa (in. kumandam), 15. ar Be, 44hl70, 58, 64, 67, 77h305, 78, 79, 85, 86, 87, 89, 90, 91, 92, 93, 98, 99, 100, 123. aka Be, 324. akr, 114. 252. akmak (Memlk sultan), ar, 100. avl Candar, 130. avuldur aka, 324. 165, 167, 266, 415hl52. ekim, 223, 224, 249, 265, 269. elebi Mehmed, erkez (Bozok sancak bei), 274. erkez Aa (Ahmed Yldrm), 282h78, 284h 84, 285. (Avar dan), 145. 281, 285. erkez Be

Burckhard,1 227, 228. Burhaneddin, Kad, 164, 206, 336, 340, 370, 402, 403. Burla Hatun, 384, 385, 398, 403. Busad (Pr Be-olu), 332. Bdz Emen, 385, 387h32, 400, 401, 404, 421.

C
Cad-olu, 280. Cafer, 302. Cafer (Bermek oullarndan), 100. Can Be Suf, 268, 272. Cell (Bozoklu), 171. Cell Ali ah, 335. Cellddevle (Bveyh hkmdar), 95. Cellddin ar Han (Kara-Hanl hkm dar), 29h80, 111. Cellddin Harizmah, 131^ 362, 364. Cellddin Tayyib Cellddin b. ah, 340. Yunus, 361.

oban Be (Suldus), oban Slr, 145. D

Dadal-Olu, 143, 195, 197, 280, 284h84, 415h 153. Dana ( j ) , Dana 81, 83, 84. Be (Avar dan), 290. Muhammed

Cem Sultan, 169, 222. Ceml Kar, 112. Cemlddin Kafut (Emr), 131. Cemd (Celllerden), 189. Cemd Sultan. 290. Cend Han, 101. Cengiz Han, 374, 376. Cerid Bekir, 305. Cevdet erde, 282h78. Cevdet Paa, Ceyhn, 27, 198, 32. 228, 280.

Dana Murad Be (Receb-olu), 274. Dnimend Gz, 324. Dvud (Melikahm olu), 416hl61. Dvud (Byk), 114, 117, belerbeisi), 209. Dvud Kethda, 226. Dvud Paa (Anadolu 233. Dede Kargn, 313. Dede-Korkut, 44, 142, 168, 222, 373, 376, 378h2, 380, 381, 382, 383, 398, 405hl04. Dedem-Olu (ir), 303. Deli Dumrul, 381, 385, 387, 404. Deli Dndar, 390, 396, 397, 400, 406.

Dvud Paa (Badad da son Klemen valisi),

Cieaklu Hatun, 382. Cihangir Mirza, 251, 414hl52. Cihan-ah, 147, 148, 150, 167, 225, 251, 266, 272, 376.

488

Deli Haan (Celli), 187, 188. Demir Gc, 391. Demir-Han (Gndz-olu), Deniz Kethda, 330. 272. 267, 270,

Eb-Klicr,

84,

85.

Eb-Muzhim (Sulu), 11. Eb-Nasr-i Zevzen, 74. Eb-R olu (Arab emirlerinden), 299. Eb-Said (Timurlu), 148. Eb-Said Bahadr Han, 144, 145, 163, 166. Eb-Sehl-i Hamdav (amd), 73, 81, 82. Eb-Yusuf Ykub, Eb l-Asker, 72. Eb l-Ferec, 47, Ebl-Feth Be 247. (Ak-Koyunlu), 287, 288. 210 138. Eb l l Ahval, 67.

Demir-Ta, 145, 223, 224, 247, Dervi Paa, 198.

Dib-Cenku, 241. Dib-Yavku, 241, 244, 315, 336, 342. Dimak Koca, 248, ^249, 253. Dinar, 114, 120, 121, 122, 124, 125. Direk Tekr, Arm-olu, 386. Dirse Han, 385, 386, 307. 307. 412, 417. Dizek, 65. Doa Kethda, Doan-Olu

Eb l-Gadir, 245, 253. Ebl-Gazi, 35, 37, 41, 139, 142, 203, 386, 404. Eb l-Hasan Tak,

(Be-Dili den), 172. Kethda, 330.

219, 238, 240, 242, 325, 326, 344, 382, 65, 66. 83, 84. 72, 86. 417.

Dokuz brahim Be, 274, 285. Domuz-Olan, Donrul (Turul) Dcr-Olu dar) 95. b. Sadaka, 134. 388. 128. 329.

Eb I-Heyc el-Hezebn, EbI-Kasm (Mirza), 377. Eb t-Nasr Ahmed

Doymaduk, 382, 391. (epni), Dubeys b. Mezyed ul-Esed (Hille hkm Dubeys

(Hce),

Efdal-i Kirman, 125. Erek (Uun Koca-olu), 385, Eksk, 136. El-Beli-Olu, 143. Eli Koca, 385. Elkas Mirza, 308. Elvend Be (Ak-Koyunlu), 152, 286. Elvend Han (Kuh Gilye vlisi), 287, 288. Emen Be, 359. Emenlik Be, 269, 273. Emet Be, 287. Emet Kethda, 366. Emir Be (Musullu), 225. Emr avl, 337. Emr avuldur, 324. Emr Han (Avar dan), 252, 288. 253. Emize (Emiza), 401, Ekber Han (Hindistan hkmdar), 235h48.

Dudu-olu,

Duba, Koca, 385, Dukak, 61, 62, 386.

Dulat (Devlet) Hoca, 247, Duran Be, 285. Durmu (Derden), 254. Durmu Han, 308. Duyar Kethda, Duymu Dlek Evren, 325. 275. Kethda, 401. 187.

Dndar (Der den), 254. Dndar (Cell), Drke, 241. Dzen, 401. E Eb-Bekr (Sa dm olu), 338, 339.

Enki, 37, 382, 391, 398. Er-Basgan, 107, 108, 129, 133. Erdem, 107. Er-Dodu Han 290, 291. Eretna (Emr), 144, 164. Eretna (Dodurga dan), 257, Erki (Dngr-olu), 315. Er-Ta, 94, 93. Erturul Gzi, 162, 168, 220, 221, 375. Esen Be, 257.

Eb-Bekr (Salgurlu), 339. Eb-Bekr (Trkmen), 369. Eb-Bekr h. Miran-ah, 249. Eb-Bekr-i Tihrn, 248, 250, 376.

Eb-Dulef, 44, 49. Eb-brahim (Muntasr), 51, 63, 64, 65, 66. Eb-shak- Halla (iraz l), 393.

489

Esen (sen) Eslemez,

Kutlu, 269.

144.

Gz-Olu Mansur bk. Mansur. Gk-Bru, Gke, 362. Gke, Musa, 248, 249, 250, 251, 253. Gk-Han, 315, 319, 395. Gk-Ta, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 83, 84, 94, 95, 96. Grd Be (Gndz-olu), 267, 269, 270, 271. Gm-Tegin, 107. Gndeli-Olu, 143. Gndomu (Der den), 254. 206. Giin-Domu Sultan (Be-Dili emirlerinden), 309. Gndz, 271. Gndz Kethda (Kr Ali-olu), 274. Gndz-olu, Gzel, 252. H Hbil (Mehmed Be-olu), 332. Hac Ali, 303. Hac Be, 285, 420. Hac Bekta- Veli, 157, 299h7, 313, 327, 409hl20, Hac-Emr (Bayram-olu), 328. Hac brahim, 313. Hac brahim Paa, Hac tvaz, 274. Hac Kethda, 275. Hac Mahmud (epni den), 330. 187. 267. 224, 270. 146.

268,

Etrek, 43, 47, 54. Evliya elebi, 209, 210, 302, 316. Eylik Koca, Eymir, 345. 401.

Ezgene, 111x22. F Fahruddin Ali. 161. Fahruddin brahim (Yva dan), 362. Falruddin-i Rz, 41hl48. Fahruddin Mbarek Frb, 38. ah,

Fris (Demir-Han-olu), 271. Fris (Doanc-olu), 223, 224. Fen Hsrev b. Mecdddevle, 84. Ferec, Sultan, 223, 224, 248, Ferec (Trkmen, Savc 183, Ferhad (Kuduz), 184. 267. Be-olu),

Ferhad Han (Safev kumandan), 236, 288. Ferruh-ah, 125. Feth Ali Han, 236. Fethuddin, 134. Firdevs, 170. Frz (Feriz) Be, 194. Frederik Barbaros, 137. Fuzul, 222, 233, G Gadir (Nuayr olu), Gaflet Koca, 400. Gmm Gars Be (Bekmilu), 264. hkmdar), 144, 161, 300, 301. ud-Din, 252.

Hac Hlid

Sleyman, Be

226. 234. 305, 317.

Hac Uveys

Be,

(Bayndr dan),

Gazan (lhanl 374.

Halil (epni den), 332. Halil (Yolda), 402. Halil (Kerim-olu), Halil Aa, Halil Be 285. (Receb-olu), 274, 283 h 79. 196.

Gazan Sultan (Kara-Koyunlu), 385h27. Ged Ali Sultan, 235. Gedik, 227, 232. Gerdiz, 27, 51, 63, 69, 70, 72, 104. Gevlez-yin, 107. II. Gyaseddiu Keyhsrev, Gyaseddin 132. Gz-Olu (Taparm emirlerinden), 132. Gz-Olu (Mesudun emirlerinden), 132. Mesud, 158.
jp.

Halil Be (Ak-Koyunlu), 225. Halil Be (Bozca-olu), 225, 226. Halil Be (Dulkadrl), 223, 246, 157, 357. Halil Han, 287, 288. Halil Kethda (Kara-Gndz-olu), 274. Halil Mirza (Haan Be-olu), 286. Halil Sultan Halil Sultan Halil, Sultan (Tinurlu), 266. (Dulkadrl), 348. (Ak-Koyunlu), 329.

Gz-Olu (smailiyye Trklerinin ba

490

Halil el-Zhir, 297. Hamdullah- Kazvin, 63, 203, 222, 363, Hamed il-Abbas, 302. Hammer, Hamza Hamza Hamza 210. Nebi-olu), (Ak-Koyunlu), (Kli-Eri-olu), 197. 149. 370. (Kara Be Be

Humar-Tegin,

106.

Hsameddin Halil, 363. Hsameddin Kl-Arslan, 132. Hseyin (Arnavud), 189. Hseyin Ali Be, 235. Hseyin Be Hseyin Be Hseyin Be (Ak-Koyunlu), 251. (Dou Trkmenleri'nin (Boz-Krn olu), 183. ba

Hamza Kethda (Dodurgadan), 257. Handan, bk. smail (Altun-Ta-olu). Hrun (Harizm-ah), 74, 76, 77, Harun Has (Resul), 261. 169, 222. 138. Be,

buu), 246. Hseyin Be (Kpek-olu), 263, 267, 268, 269. Hseyin Be (Sevindik Bein olu), 290. Hseyin Be (Turgut-olu), 183, 184. Hseyin Be (Yva dan), 367. Hseyin Be, (Uyuz Be Yarsak), 341. Hseyin elebi, 302. Hseyin Han (Kaar Ziyad-olu), 349. Hseyin Kethda (Bayndr dan), 316. Hseyin Paa (Haleb belerbeisi), 187. Hseyin Paa (Kad-zde), 301, 302hl7.

Haan (Cenekl), 250. Haan (Malmud-olu), Haan Ali Fakih, 322. Hasa Be (EbT-Gdir in olu), 245, 253. Haan Be (Der den), 252, 253. Haan Be (Pehlivanl), 227, 280. Haan Be-i Rumlu, 234, 285, 335, 379. Haan Be (Yz Hatim Aa-olu), 300. Haan Be (AbduItf Be-olu), 282. Haan Be (Uzun), 148, 149, 150, 168, 225, 226, 408. 266, 272, 286, 329, 376, 403,

Hseyin Sultan (Ferah hkimi), 291. Hsrev Paa (Veziriazam), 299, 310. Hsrev Sultan (Krolu), 291.

Haan Han, 288. Haan Kethda, 371. 197. Haan Paa (Karaman belerbeisi), Haan Paa (Sokulluzde), 187. Hatice (el-Kaim in kars), Haydar Haydar Haydar (Krd), 189. (amlu), 309. 310. 102.

be Sultan, 230, 286. b n Battuta, 167. b n Bib, 168, 365. b n Devdr, 378, 381. 54, 388, 392, 403, 35. 405. b n Fadlan, 34, 37, 42, 43, 44, 47, 52, 531216; b n Hurdadbih, 30, b n yas, 252, 410. b n Kesr, 52. b n b n Sa id, 161, 218. eddd, 159.

Haydar Be (Pehlivanl), 229. Be-Sultan Be (Zeynel Be-olu),

Haydar Paa, 171. Haydar Sultan (Harem eik aas ba), 309. Hazna Hatun, 304. Hzr, 141. Hzr lyas (Eymir den), 345. Himmet Be (epni den), 332. Hindu Han, 242. Hoca Muhammed (Hoca Sadeddinin dede si), 152. Hocant (Karaman-oullar belerinden), 179. Horasan (Trkmen belerinden), 169. 156, 71, 72, 159, 73. 339, 363. 132. Ho-Kadem, Hulgu, 149, Hu-Lu, 10. Humar-Ta,

bn Tan-Birdi, 248, 2S1, 252, 271. bn ul-Esr, 62h257, 70, 72, 75h305, 81h326, 82h327, 85, 94, 115h369, 2lh376, 128, 263hl2, 364. b n ul-Ezrk, 96. bn ul-Kassab, 264. brahim (Osmanl Sultan), 295, 322, 330, 371. brahim (Savc Be oullarndan), 252. brahim (Aydn Be-olu), 332. brahim (Yldzl), 187. brahim Be, 285.

491

brahim Be (Ak-Koyunlu), 414hl52. brahim brahim brahim Be Be (Hac-vaz-olu), (Ramazan-olu), 105. 233. 98, 283h82. 354. brahim Be (Karaman-olu), 215h57. Be (shak-olu),

smail Be (Eb Seyf-olu)- 301. smail b. Ahmed (Samanl hkmdar), 27, 50, smail 56. 289. Be, 402. 368h35, 402. Hans 236,

smail Kulu
\ jju J ^ IH ,

brahim Glen, 169, 420. brahim Han (Safev emirlerinden). brahim Paa (Veziriazam), brahim Ym al, 63, 77, 85, 86, 94, 95, 97, 105, 106. dris, 42. dir-Olu, 357. k (Eyik), 141.I-Ald B e, 329, 334. I-Arslan (Harizm-ah), 119, 120, 241. l-Basra, l-Gazi, 144. 29h80, 111,

171, 415hl53.

spend (sfahan), 250. sraii, 58, 59, 63, 64, stahr, 33, 43hl58. stemi, 10. zzuddin (Lr emri), zzuddin Haan, 128.

362. 134, 356. 366.

I. zzuddin Keykvus, II. zzuddin Keykvus, 118, K Kaar, 156h436.

I-Deniz, 130, 26i, 262, 263, 361. 136. Ali), 63, 64, 65, 66, lgey Noyan (Celyir), 160. li-Han (Nasr b. 75h305. I-Ter, 8, 14, 15. lyas- Der, 249. maduddin Zeng, mam Kulu nal, 169. 111, 128, 12.9, 134, 360. 291. mam Kulu Han, 368. Sultan, 290,

Kadir Be (Eymr den), 345. Kadir Han, Kafut Be, 67. 101.

el-Kaim bi-Emrlah, 47, 98, 193. Kalender elebi, 172. Kalender-Olu, 185. Kamgan, 397. Kmrye (Sve hkimi), Kanl, 32. Kanlu Mehmed, 322. Kansuh ul-Gavr, 170, 210. KantuTal, 379h6, 387, 410, 412. Kao Sien-i, Be 12. Sultan, 322, 309, Kapaan, 7, 11, 14, 15.

84.

nal el-ekim, 252. nal el-Sslan, 270. nal-Ha, 336. nal-Soyram Yavku, 336. nal Yabgu (Kay), 315. nan, Emr, 262. nan Yabgu, 76h308. sa, 72. sa (Sar Eymir-Olu), 347. Isa Be (Kzl Koca boy beisi), 333, sfendiyar Han (Harizm hkmdar), 242. shak (Tuti Bein babas), 113. skender (Kara-Koyunlu), 250. skender Be-i Trkmen, 234, 289, 292, 319. skender Han, 287. slm Be, 264. smail (Ykutnin olu), 129. smail (Altun-Ta-olu), smail Be (Avar dan), 77, 93. 281.

Kapan

Kara Ahmed,

Kara Arslan Melik, 386. Kara Be, 225. Kara-Beli (Salur Bei), 127, 337. Karaca (atabe), 337. Karaca Be (Dulkadr-olu), Karaar, 156h436. Kara ekr, 410. Karauk oban, 391, 412. Kara Demir-Ta, 247. Kara-Gndz, 274. Kara Gne, 397, 399, 400, 404, 406, 421. Kara-Gz Paa, 171. Kara-Yazc Abdulhalim, 186, 187, 188. ICara-Han, 2, 220, 375. Kara-Hasan Be, 209. 353,

smail Be (Pehlivan-olu), 227.

492

Kara-Ku,

138.

Kessl Be (el-ys-o/u), 301. Kezenuk, 387. Kezlik Han, 242. 298. be Ouz Kfak (ArsIan-Ta-olu, Klba, 390, 395, 402. emr), 127, 264. 128.

Kara-Mahmud Kethda. 275. Karaman, 160, 168. Karaman Karaman Be Be (At-Gden 140, 325. Be-olu), (Manglak taki

lerinden),

K l (umla ailesinden), 262, Melik. I. Kh-Arsla, Arslan 129. Ruknuddin), II. Kl-Arslan, 134, 137. Kl (IV,

Kara Mehmed 245, 246. K ara - N ebi -ol u , 279. Kara-Receb, 285. Kara-Said, 19. Kara-Sungu*, 130. Kara Tekr, 386. Kara Tken. Melik, 386, 421. Kara-Yusuf (Kara-Koyunlu), 147, 167, 224. 247, 249, 250, 265. Kara-Ylik Osman Be, 148, 164, 167, 223, 224, 248, 249, 250, 251, 265, 269. Karesi Be, Karkm, Karm Kasm Kasm 254. Bay, 41. 197. 196. 162.

Kl-Arslan (Ali Han n olu), 57, bk. ah-

367.

Kl'Arslan Be (Ak-Koyunlu), 167. Kl-Arslan (Kara-Koyunlu), 140, 325. 421. 167. Kl Be-Han-(Esterbd vlisi), 349Klk Be ( j i l ) Kmac, 114, 115. 301.

Kzpak Melik (Demir yayh), 386, Krgl Yahya-olu, Krk Kmuk, 410. Krv (Ukayl-olu), 95. Kzk (Mehmed-olu), 296. Krm Kethda, 371.

Karsand-olu, Be

(oban-olu),

(Prnek den), 286. (Han), 289.

Kzl, 69, 71, 72, 73, 81, 82, 83, 84,85, 94. KzKArslan, 128, 131. K zl Ahmed Be (sfendiyar-olu), Kzl, 133. Kyan Gc, 391. Kyan Seluk, 385, 388, 399, 405, 422. K oca, 385. Kodalak Be ( Jj 229, Kozgurtay, 161. Konu (Tonu), 76. Korkmaz (Haleb vlisi), 263. Korkmaz Kethda, 253. Korkut (Ftihin torunu), 168, 376, 420. 387. 120. Korkut Ata, 376, 380, 381, 382, 383, bk. Dede Korkut. Korkut Be (Boz-Ok lu), 122,124,216. Korkut Be, 216. Kovdan, 261. 4. 269, Kozan-olu, 196. 348. K oni Tiri, Kpek, 266, 113, 114, 329.

Kasm Sultan Kaa, 141. Kaa-ura, Kat (

240.

U J veya Kutlu, 252.

Ktib elebi, 227. Katran (ir), 83. Kavut (Kaymazm olu), 263. Kavurd Be, 92, 98, 102, 106, 108, 123, 406. Kaya (Derden), 254. Kaya Be (Kaar dan), 348. Kaymaz (hlifenin emri), 261. Kayser Be, 123. Kazan Be, 140. Kazan Be (Salur), 37, 142, 325, 336, 342, 373, 382, 383, 384, 385, 387, 388, 389, 390, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 402, 403, 404, 406, 411, 412, 414, 416hl57, 417, 421. Kazlk Koca, 385, 393, 399. Kelb-i Ali Sultan, 289, 291, Kemal Paa-zde, 253. Ken an Be Kenan Kerim Be (Boz-Koyunlu), (el-ys-oiu), 305. 303. 301.

Kpek-olu, 270. Kr-Olu, 142. 185, 186, 280, 373, 374. K um Sengn, 6hl2, 14. Kul Sa dun, 305.

Kenger-olu, 13h25, 134. (Krdl),

493

Kurt

Be

(Boz-Koyunlu),

303.

Mansur (Gz-olu), 81, 83, 95, 96. Mansur (Kutalmm olu), 101, 193. Mansur Be (Avar), 149. 266, 286, 287. Mao-Tun (Mete), 2, 3. Marco Polo, 179, 408.

Kutalmz, 68, 97, 99, 100, 107, 135. Kutbuddin Melik-ah, 137. Kutbuddin Mevdd, 129. Kutlu Be, 140 h 411. Kutlu Han (Salgur lu), Kutlu -nan, 131. Kuzucu Kl Be, 359. 260, 264-. 19, 20. K-Doan (G-Doau), Bilge Han, 107. ICl-Sar, 339.

Mayak,

361.

el-Mehd (Abbas halifesi), 24. Mehd Hac, 145. Mehdi Kulu Han (Avar dan), 288, si), 164. 291. Mehmed (Kad Burhaneddinin beinci dede Mehmed (Bayezid-olu), 196. Mehmed, Ftih Sultan, 165, 168, 190, 350, 376, 414, 420. Mehmed, elebi Sultan, 165, 167, 196, 266, 415152. Mehmed Be (Karaman-oiu), 160, 161, 162, 403. Mehmed Be (Bedili de ah tsmail-ol), 301. Mehmed (Tekeli), 187. 141, 143. 229. 252. Mehmed Mehmed Paa Be (Kalender-olu), (Yva dan), 367. 188, 189.

Kl-Tegin, 4, 8, 10, 15, 16, 17, 24. Kl ur (Bayna Sangu-olu), 4. Kndr, 99. Kr-Yav, 132. K-Tod (ehrizor vlisi), 128.

L
Lutf Ali Be, 310.

M
Mahdum Kulu, I. Mahmud, Mahmud Mahmud, Be Emr 140, 155. (Pehlivanl), (Der den),

Mehmed (Srkt-olu), 197. Mehmed Be (Aydm-olu), 162. Mehmed avu (Nesli-Olu), 186. Mehmed Mehmed (Kut-Bei-olu), Be 268, 270, 272. 271. 201, (Gundz-oullarndan),

Mahmud (Taparm

olu), 132.

Mahmud (Kagarl), 8, 27, 28, 29, 30, 32, 34, 38, 39, 40, 41, 49, 52, 57, 58, 61, 202, 204, 206, 208, 210, 211, 238, 259, 320, 360, 392, 393, 394, 402, 407. Mahmud (Ouz boy-belerinden), Mahmud (Beremin olu), 362. Mahmud (Mirdas-olu), 101. Mahmut Be (Boz-Koyunlu dan), 298. Mahmud, Sultan (Sancarm yeeni), 116, 117, 118, 119, 121, 128, 241, 337. Mahmud, Sultan (Gazneli), 57, 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 75, 81h326, 402. Mahmud Sultan (Baba lyas-olu), 236. Mahmud Han (Avar dan), 290. Mahmud Kethda, 253. Mah-By, Makriz, 65. 267. Makara Tama, 24. Maksud Be (epni), 335. Mamak (Demir Donlu), 385, 389, 422. Mam Be, 41. 114.

Mehmed Be (Denizli uc bei), 409. Mehmed (Kpek-olu), 267, 269. Mehmed Paa (Rakka belerbeisi), 307. Mehmed Paa, Rum, 341. Mehmed (Be-Diliden Pir Budak-olu), 301, Mehmed Be (Haan Be-olu), 227. Mehmed (Be-Diliden), 307. Mehmed Kethda, 275,
285.

Mehmed Be (Avardan), Mehmet Be (ir), 306. Mehmed Mehmed Be (Dulkadrl), Saru, 146, 147.

267.

Mehmed k (Osmanl corafyacs), 331. Mehmed Ner (mverrih), 52, 203. Melike Hatun, 35, Melik uI-dil, 223. Melik ul'Eref, (Eyyublu) 134. Melik Eref (obanl), 145. Melik ul-Eref (Memlk sultan), 245, 246. Melik Mes ud (Eyyb hkmdar), 138.

494

Melik-ah, 102, 133, 136,

104, 261,

108, 262.

109,

27h386,

Muhammed Be (epni), 335. Muhammed (Dimla-olu), 133. Muhammed (Harizm-ah), 242. Muhammed Sultan (Kara-Bayat bei), 236. Muhammed Bakr Han, 237. Muhammed (Avar bei), 261. Muhammedi Mirza, 286, 287.

Melik-ah {Irak Seluklu hkmdar), 130, 261, 338. el-Melikr-Rahim (Bveyh hkmdar,) 96. Mendek ( Meng-Bars, Meng-Temr, Menin, Mervez, 65. 28.
)

125.
360.

337, 339.

Mengck, 324.

Muhammed-i Nesev, 364. Muhammed Hseyin Sultan, (Eymr bei), 348hl3. Muhammed Yr, 349. Muhammed b. Mustafa b. Zekeriyya ur (Divriili), 340. Muhammed Muhammed Muhammed b. Ahmed, 233. Ali Han, 236. Zaman Han, 310. 291, 308, es-Sal-

Menli-Tegin, 124. Mesud (Kfcak-olu), 129. Mesud (Irak Seluklu hkmdar), 104, 128, 129, 130, 131, 337. Mesud (Gazneli), 71, 72, 73, 74, 79, 80, 81, 82, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 93, 99, 117. Mesud, 37, 38, 54, 55. Mevdud (Gazneli Mesudun olu), 93. Mevdud (Salgurlu), 125K386, 337, 33B. Meymu (Celli), 189. Msr Hoca (Kara-Koyunlu), 375h27. Msr (Der den), 250, 253. Mikil, 64, 67. Mikdad Be (Avar), 285. Minnet Be, 165. Minnet, Kk, (Avar), 274. Minta, 247, 248. Mirza Be (Ali Be-olu), 227. Mong-li, 22. Moyunur, 10, 20, 21, 27, 31. Muammer Muhammed Muhammed Muhammed Be (Deli 169, Seyf-olu), 375, 400. olu), 124. 338. 274. (Hz.),

Muhammed Be (amlu emirlerinden), 309. Muhammed (Safev hkmdar), 402. Muhammed Selim-ah, 235h48. Muhammed Kulu, 148. Muhammed Zaman Sultan- Bayndjriyye-j Trkman, 319. Muhsin b. Tak, 66. Muinuddin Mukaddesi, Pervane, 28, 29, 420. 310. 160. 38, 56.

II. Murad, 167, 168, 206, 210, 220, 350, 376, 4l5hl52, IV. Murad, III. Murad, 172, 177, 226, 300, 347. Murad Be-i Bayndriyye-i Trkman, 319. Murad Be (Kara Gndz-olu), 274. Murad Be (Avar), 285. Murad Murad Murad Be (Yularc 187. 189. ba), 288. Murad Han Sultan (epni), 335. (Kfir), Paa (Kuyucu),

(Sultan Turul un (Dinarn bahas),

Muhammed (Gazneli Mahmudun olu), 71. Muhammed ah (Salgurlu), 339. Muhammed ah (Behram airin olu), 124. Muhammed Tapar, 116, 129, 132, 261, 262, 337. Muhammed Zfir, 124. Muhammed (Irak Seluklu hkmdar), 130. Muhammed bk. Turul. Muhammed ah (Kirman hkiiodan), 124. Muhammed (Ouz belerinden), 114. Muhammed Arslan Han (Kara-Hanl h kmdar), 113, 116.

Murad Sultan, (Ak-Koyunlu), 151, 287. Murtaza Kethda (Boz-Koyunlu), 301. Musa Be (Eberlu), 290. Musa Be (Kara eyhlu Kzl dris-olu), 301. Musa Be (Pehlivan-olu), 227. Musa (Sklen boy bei), 172. Musa (lhanl ehzadelerinden), 145. Musa Kethda, 301. Musa Paa (sfendiyar olu), 379k4.

495

Musa Yabgu, 44hl70, 64, 76. 78. 79, 85, 89, 93. Musl avu Be (Cell), 189. 274, 283h81. Mustafa, (Ulal-olu), 305. Mustafa (ekes-olu), Mustafa Be (Mrsel-olu), 228. Mustafa Han, 310. Mustafa Be (Avar dan), Kizir-olu), Gk-Br, Salr, 285. 186, 133. 187. Mustafa (Kara Ahmed-olu), 322. Muslafa (Krd Muzaffer ud-din Muzaffer ud-di-i Mustafa Kethda' (Peenek ten), 321. Muzaffer ud-din Turul, 338. 340. Muzaffer ud-din Sii-Syan, 264. Mcahiduddin (Kobnn vlisi), 125. el-Miisterd (Halfe), 104, 128. N Ndir-ah, 155, 206, 236, 290, 292, 293. Nakd Be Nsr (Be-Dili den), 310. Be (Bayatlardan), 225. Nsr Be (Kr), 300. Hseyin Nsr-i Husrev, 59. Nasr b. li, 66. en-Nsir li-Dinillh, Nasr ud-devle 260, 362. (Meva-olu), 95. Ahmed

Ouz-Han, 2, 3, 4, 148, 168, 169, 204, 208, 220, 222, 315, 320, 374, 375, 376, 377, 420, 421. Ouz-Han (Ftih in torunu), 169, 376, 420. Ok (Ense Koca-olu), 390. Orhan Be, 162, 168, 316, 409120, 418. Osman Be, 162, 220, 375, 376, 418. Osman b. Affan (Halfe), 380. Osman Paa Otman Baba, (Yeen), 167, 209. 420.

Ozm Kaan, 18, 19, 20.

dek Han ( iLijl 118. gedey, 339.

rn, 144. mer (Melik-ahn emirlerinden), 109. mer Be (Avar dan), 285. mer Be (erkez-olu), 274. mer Be (Gndz-olu), 224, 270, 272. mer (Hsn Keyfa Eyyublulanndan), 245. mer Be (Ramazan-olu), 271. mer Han (Yazr dan Hindu Hann kar dei), z-Aba ^ 242. 121.

zbek (Atabe), 362. zer-olu, 270, 272. z Yien P Alp Turan, 3, 4.

Nasuh (epni den), 332. Nasuh Paa, 189. Nevruz (Emr), 223, 224, 267, 270, 272. Niebuhr, Nuayr b. 227, 314, 100, 346. 104, 248. 108, 109.

Paa

Be

(Yva dan),

367.

Nizm l-Mlk, Nuh (Hz.), 376.

Hayyr.

Pegolotti, 256. Pehlivan (Alp-Arslann emr), 107. Pehlivan (Pehlivanl obas reisi), 226. Pehlivan Petro Pir (Atabe), ar), 263, 140. 325. 338, 361. (Rus

Nuh b. Esed, 50. Nuh b. Mansur, 63. Nuh b. Nasr, 177, 56. Nur Ali Be, 249. Nur-Bnu, Nureddin (Resul-oullarndan), 138. Nureddin Gke, 362. Nureddin Mahmud, 104, 110, 128, 134, 138, 365. Nur ud-Dehr, 309.

Ahmed

Kethda,

Pir Ali (Yva dan), 367. Pir Haan, 246. Pir Hseyin-i Karluk ( Pir Kulu Han, 236. Pir mer, 249, 268. Pir (Emir-i ahr), 74, Pr Be (Der den), 255. Pr Be (Ak-Koyunh Muhammedi Mirza nn emirlerinden), Pr (Yapa dan), 286. 351. ^ 146.

O
Ouz Bilge Tama, 24.

496

P ukutsran

(Uygur

Kaan),

22.

Saru Be (amlu emirlerinden), 309, 310. Saru-Han, Sanm 162. 265. Be,

Pulat Cinsang, 144.

R
R dif (epni den), Ragp Paa, 254. Rahman Kulu Sultan, 242. Ramazan Be (Yregir bei), 353, 354. Rvend, 131, 168, 361. Receb (Avar dan), 274, 283h80, 285. Resul-Tegin (Arslan Yabgunun olu), 67, 99. Reidddin, 36, 53h216, 168, 204, 205, 206, 207, 208, 210, 211, 216, 238, 241, 244, 259, 260, 293, 297, 320, 321, 336, 360, 363, 369, 378, 387, 402. Romanos Diogenes, 101. Russel, Rstem P., 227. 225, 272. (Tarhan-olu), 330.

Satlm (Der den), 254. Satlm (Dimleklu), 301. Savc (Bayndr dan), 316. Sav-Tegin, 106. Serek, 385, 405, 417.

Selhuddin-i Eyyub, 128, 133, 136, 138, 365. Selcen Hatun, 413. Seluk (Seluklularm atas), 58, 59, 61, 62, 63, 66, 67, 78, 93, 101, 386. Seluk Htn, Seluk-ah 167. Seluk-ah (Salur lu), 337, 339. Selim, Yavuz Sultan, 153, 170, 171, 179, 218, 259, 323, 331, 333, 343, 350, 366, 376, 416. II. Selim, 172, 183, 184, 226, 230, 257, 275, 277, 371. Selmeneci ^ Sen Timur (Esen), 114, 117. 226. 307, 316, 325, 341, 347, 366, 167. Haan Bein zevcesi), (Uzun.

Rstem (Trkmen bei), 137. Rstem Be (Ak-Koyunlu), 151, 230. Rstem Han (Kh-Gilye vlisi), 287. Rstem Kethda (Bayndr dan), 317. S Sabr Han, bk. mer Han. Sa d (Salur lu), 338, Sadeddin, Hoca, 152. Sdik (Avar), 233. Sad (ir), 338, 339. 339.

Sevin, (ems ud-din), 146, 208. Sevin Aka, 144. Sevindik Be (Avar dan), 290. Sevindik Be (Bayat dan), 225. Seyf Be (Bayat dan), 234. Seyfeddin (aksak), 183, 184. Seyf Han Be (Be-Dili den), 300, 301. Seyyid Ahmed, 249. Seyyid Gzi (Peenek ten), 322. Seyyid Vakkas (Pecenek ten), 322. Seyfuddin Muhammed (Gur hkmdar), 119. Sinan Paa (Caala zde), 189. So-ko, 11. Sodun Noyan, (Suldus), 158. 385 401. Sofi Sunu Sandal Melik,

Safi Kulu Be (Saru Bein olu), 310. Safiyuddin-i Edebil, 149. Sid (Kad), 86. Said Paa (sadrazam), 198. Sakalsz-olu, 224. Salur-ah, 340. Slim, Be (Der den), 245, 246, 247, 248, 251, 252, 253. Saltuk Be, 324. (Kuin Tatar), 165. Salur Be, Smaar 215, 340. Noyan

Sami (epniden), 330. Samsam, 123. Sancar (Sultan), 41, 100, 102, 105, 110, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 119, 124, 131, 175, 202, 204, 241, 337. Sancar (Ouz belerinden), 114. Sancar-ah (Toan ah in olu), 124. Saru Arslan, 399.

Soyban Barak, 302. Skmen, 136. Sudun el-Esendemir, Atabek, 224. Sudun mn Abdurrahman, 270. Sudun ul-Celeb, 249. Suhrab b. Bedr. b. Muhelhil, 127. Sultan Kulu (Behmen), 148. Sultan-ah, 120, 121, 124, 137.

497

Su-lu. 11, 15, Sunduk, 133.

24.

ah smail, 151, 152, 153, 154, 155, 171, 182, 230, 235, 287, 289, 308. II. ah smail, 186, 231, 186, 291. 287. 335. ah smail ah-Kulu (dzmece).

Sungur (Hemedanl), 261, Sungur (Kirman melikinin elisi), 123. Sungur (Sancar n emirlerinden), 119. Sungur (Salgurlu Mevdudun olu), 260, 338. Sungur-AIp, 132. Sungur ul-Beyt, 132, 232. Sunkur, 222, Sunkurca, ( d L U 107. 226. Sr, 74 78. S-ba Tegin, 64, 66. Sleyman (Kutalmm olu), 99, 102, 129. Sleyman Sleyman (arabac), Be 187. 234. (Bayat tan),

ah Kulu (Hasan-hlfe-olu), 170. (epni korucularnn ba), ah-Kulu (Halil Hann olu), 287. ah Kulu Sultan (Avat dan), 290. ah Kulu Sultan (Bayat Uurlu Be in kar dei), 234. ah Mehmed, 250. ah-Melik, 66, 67, 76, 77, 93, 94, 139, 241, 325, 343, 359. ah-Ruh, 250. ah-Ruh Sultan (Avar dan Mirza), 287. Muhammedi

Sleyman Be (Karaman hkmdar), 403. Sleyman Be (Osmanlat dan), 416. Sleyman Be (epni den), 332. Sleyman Be (apan-olu), 229. Sleyman elebi (epniden), 335. Sleyman (Dalar Delisi), 189. Sleyman Han (lhanl), 164. Sleyman (Hac Emr Ii), 165, 328. Sleyman Halfe (epni tarikat adam), 332. Sleyman (Hz.), 362 h 15. Sleyman, Kanun Sultan, 168, 171, 173, 183, 218, 226, 228, 233, 234, 253, 254, 257, 273, 295, 296, 297, 321','324, 335, 348, 356, 358, 366, 371, 379, 414M52, 415hl53. Sleyman Kethda (Peenek ten), 321. Sleyman Kethda (Hac) 347. Sleyman-ah (Muhammed Taparm 116. Sleyman Sl ah (ihab ud-dn), 363, 364. (Kpekli Avar ndan), 269. olu),

ah-Ruh Sultan (Avar dan), 310. ah Safi, 235, 290, 310. ah-Suvar Be (Dulkadr-olu), 226, 268. ah-ca, 340. Sah Veli (Yapa dan), 350. eh-Verdi (Luristan hkimi), ah-Verdi Han (Avar dan), 235. 288.

ah-Verdi Sultan (Kaar Ziyad-olu), 335. efaat Be (Boz-Koyunlu), 300. emseddin Mehmed Be, 159. 143. 263, emsuddin Muhammed b. brahim, enka-Olu (umla m n yeeni), 262, 264, eref Han, eref ud-Din eref ud-D2n 209. Eb Bekir, 266. 362. Emrn, 264.

eref ud-Din-i Yezd,

eyh (el Melik ul-Meyyed, Memlk sultam), 223, 224, 267, 268, 270, 271, 272. eyh Cafer 149. eyh Cueyd, 149, 150. eyh Efendi, 302. eyh Haan, Celyir (Byk), 155.. eyh Haan (Kk), 145, 164.

aban (Ouz belerinden), 138. ah-Abbas, 154, 236, 242, 255, 288, 289, 290, 308, 309, 319, 335, 344, 349, 399. ah Ali Sultan (epni den), 335. ah Be (Emr), 234. ahin Be (Firuz Be-olu), 298, 300, 301, 303, 305. ahin Kethda (Dodurga dan), 257.

eyh Hasan-i Karl ( ^ jJ jU eyh Haan ul-Tatar, 169. eyh Haydar, 150, 171, 308.

146.

eyh mer Ruen, 169. ihab ud-din Ahmed (veled-i 246. ikr, 168, 210. Be, 348, ir Hseyin

Umur),

498

r-Kuh (Emr), 138, 365. r emseddin (Gaflet Koca-olu), 387, 397, 400, 401, 413. irvan-ah, 150. klii, 133, 386h 30. kl Melik (Kfir bei), 382, 386, 391, 402, 406, 414, 421. unla (Aydodu), 130. 261, 262, 263, 264. 286. kruIIah, T Taber, 24. 376.

Tiken Bile Er-Bgen Kay Yabgu, 315. Tikle ( 338. Timur, 35h ll3, 139, 164, 166, 178, 225, 246, 247, 248, , 266. Toan-Arsan, 127. Toan-ah, 120, 121, 124. Tokmak, 248. Toktam, 34hll3, 399. Toku (Celyir), 160. Tonra Sem, 6, 13. Tou-e. 10. Toymaduk, 37, 38. Tudaun (Mool kumandan), Turul (Sakalsz-olu), 271. Turul (Irak Seluklu devletinin son hkm dar), 103, 128, 131, 338, 361, 364. Turul Be, 44hl70, 47, 49, 64, 67, 68, 75h305, 78, 79, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 92, 93, 105, Tukak, 252. 94, 106, 95, 96, 97, 98, 205, 99, 100, 107, 108, 393, 409. 160.
S' j siS C "J

Zengnin

olu),

123,

Tac ud-din, 328. Tan-Bird (Memlk emir), 268. Thir (Rey ehri kethdas), 73. Thir (Abdullah b. Thi in olu), 35. I. Tahmasb, 215157, 234, 288, 290, 291, 308, 334, 335, 348, 379h4, 415hl52. Takiyud-din mer, 138. Tamga brahim Han, 111. Tann Kaan, 17, 19Tanr-Verdi (Derden), 254. Tann-Yermi (Trkmen), 251, Tardu, 10. Tarhan, 59h252. Ta, 82. Ta-Be, 244. Ta-Demir (ir), 302. Ta- Ferra, 72, 73, 81. Tatar (Memlk sultan), 225, 271. Tay Bilge Tutuk, 20. Taynal Noyan, 112. Teki (Harizm-ah), 4lhl48, 103, 121, 122, 124h382, 126, 361, Temr-Bay (Memlk kumandan), 354, 370. Temr-Boa, 169. Temr Boa el-Metb, 269, 271. Teoman, 2. Tepe (Depe)-Gz, 377, 378, 388, 389, 399, 401, 405, 417hl66, 4-22. Tepe-Gz et-Turl (Memlk emirlerinden), 389h 37. Tepesi-Tyl, 187. Terken Hatun (Harizm-ah Teki in kans), 242. Terken Hatun (SalurIu), 339. Ters Uzam, 401.

61h257. 376. 16, 269. 130h398.

Tuman, 315, 402. Tuman-Bay, Tunga Tigin, Turak Be,

Tur A li (Sakalsz-olu), 252. Tur Ali Be (Ak-Koyunlu), 402hl40. Tran-ah, 123, 124, 138. Turumtaz, 144. Tut Be (shak-olu). 133. Tutu, Tl 108, Hoca, 133. 315. 113, 117, 120, 122,

U
Uc-Kara U-e-le, Bahadr, 11. 207.

Uurlu Be (Boz-Koyunlu), 300. Uurlu Mehmed Be (Bayatdan), 225, 235. Uurlu Sultan (epni den), 335. Ula (Dib Yavkunun belerinden), 336, 341. Ula (Salur Kazanm babas), 336, 398. Ulat (Ulasn olu), Ulu-Han Ata 336. 377. Ulcaytu, 144, 145, 166. Bitiki, Uak (Be-Dili den), 308.

499

Urus Koca

(Toktamn emri),

396.

Uruz, 377, 397. Uruz Koca, 377, 389, 390, 395, 396, 397, 398, 399, 400, 401, 404, 408, 411, 422. Uun Koca, 385, 386h31, 389. el-Utb, 66.

Yazc-olu, 160, 168, 203, 208, 210, 220, 238, 264, 293, 347, 375, 376. Yedi Be (Der1 den), 301. Yeen Sultan, 291. Yel-Bua en-AT sir, 246, 247, 264. Ye-Be, 225, 268. 204. Yldz Han,

V
Vahsudan, 83, 84. Ymbery, A., 5, 140h413, 144, 318, 344. Yassaf, 127h386, 260. Yeli (avundurdan), 325. Yeli Halfe (Mustafa-olu), 172. Veli Han (Kirman hkimi), 291. Veli Kethda (Dodurga dan), 257, 298. Verze (Grc), 379h5. Veys Be (Yapa dan), 350.

Ylpagut, 6, 16. Ynal (tbn FadJanm grd Ouz bei), 50. Ymal-Tegin, 73. Yigenek, 379h7, 385, 410. Yi-Han, 17. Yular-Kd Yunus (Cell), 418. 189. 187. Emre, 396, 397, 400, 404,

Y
Yabgu Han (Karluk babuu), 111.

Yunus Han, 361. Yusuf (Seyf-olu),

Yusuf (brahim Ym aln babas), 63, Yusuf (Musa nn olu), 76, Yusuf b. Hrun, 67. Yusuf ICulu Sultan, 291. Yusuf Paa, Yusuf Paa, 301, 189. 302. Ya Syan, 107. Oz boy Tekilt, 31. Yamur, 69, 71, 72, 73, 82. Yamur (Derden), 248, 249, 250, 253, 254. Yamr-Han (dek Han n olu), 118, 238. Yahmur (Umur j j j 337, 338. Yakub (Kfcak-olu), 128. 150, 151, 329, Yakub Be (Ak-Koyunlu), 414hl52. 246. Yakub b. Arslan, 127h386, 128, 260, 286, Zhir-i Nibur, 68, 69, 324, 402. Zeng (Ak-Sungur-olu), 365. Zeng Zeynel (SalurIu Sungurun kardei), 309, 338. 310, Zeng Candar, 130, 261, 262. Be-Ifan-(Be-Diliden), 133. 126. 11. Zeynuddin Ali-i Kk, Zrek Belcek ( Ziyad b. Salih,

Yakub Halfe (epni den), 332. Yakub Sultan (Kirman vlisi), 291Yakut, 98, 106, 129. Yalgu (?) Be, 244. Yattacuk (Yalanc-olu), 417. Yapa (Yapa oymana ad veren), 350. Yar Ali (Der emri), 252. Yar Ali Sultan (Bayat dan), 235. Yank Be (Yva dan), 129, 134, 365.

Ziy ud-din (Kfcak-olu), 128. Ziya ul-Mlk (Boz-Doan-olu), 246. Zhrab (Ruha bei), 307. Zlfikr Sultan (Bayat dan), Znn, 172. 234.

500

II - EL' (KAVM) OYMAK, BOY, DEVLET VE HNEDAN ADLARI


A Abbas oullan, 98. Ak-Koyunlu mparatorluu, 148. Ak-Koyunlu Ulusu, 150. Ak-Kuzulu, 178, Aksaklu, 217. Ak-Salur, 178, 343. Ala-Bozlu, Alalar, 372. Alam, 344. Ala-Yundlu (lar), 181, 206II3, 206, 212, 214, 350, 351, 352. l Arslan ( AIi-Belu, 178. A li Belu (Bayat tan), 226. Ali-Eli Trkmenleri, 141, 219. A li Fahruddin, 243. A li Han oullan, 241. AJi-arlu, 177. Alka-Evli (blk), 208, 211, 238. Almanlar, 137. Alpaut Alplu, (Alpavut), 273, 289, 147, 177. 291. j i jT ), 127h386. 193. 343. Abbas halifelii, 261. Abdal, 326. Abdallar, 74h466. Acem(ler), 86, 104, 110, 383. Acrlu, 175, 177, Adil, 325. Affan Eymr, 345. Afganllar, Afri 155, 292. 57. oullan,

Afarl Eymr, 346, 347. Afar-Ua, 292. Aa-Eri(Ier), 147, 157, 159. Aa-Eri Trkmenleri, 174h466. Aar, 140. Aa-Koynlu, 156, 176, 177, 178, 193, 208, 230, 236, 239, 399. Aalu, 179, 230, 236. Aka-Eri (Aa-Eri), 293, bk. Aa-Eri. Ak-Ba, 193, 281. Aknclu, 343. Ak-Keilu, 181. Ak-Koyunlu(lar), 148, 151, 153, 154, 156, 164h452, 206, 208, 166, 223, 167, 177, 190, 245, 201, 248, 224, 225,

Alplu Afar, 153, 290. Alt-Ouz (lar), 3, 4, 7. Altn Ordu, 112, 399. Altun-Ta Oullan, 93. Aman-Hoca, 311. Ana-Blei, 344. Anadolu Bayatlar, 232. Anadolu Seluklular, 109. Anadolu Trkleri, 49, 143, 148, 153, 155, 171, 183, 229, 373, 376, 385, 405, 410, 416. 311. Anadolu Trkmenleri, 145. Anamad (lu), 176, 177, 243. Anezeler, 193, 194, 305.

249, 250, 251, 253, 255, 264, 285, 289, 293, 319, 329, 334, 376, 379, 391, 392, 408, 415. Ak-Koyunlu Ak-Koyunlu (oymak), devleti, 149, 151, 171, 181. 152, 272, Ak-Koyunlu Afarlar, 153. Ak-Koyunlu hanedan 152, 156, 202s 230, 315, 318, 414hl52.

501

Ankara Trkmenleri, 320. Ankara Yrkleri, 190, 217, 351, 371. Annz-Oullan, 127, 336. Arab (oymak), 365. Arab (lar), 1 1 ,47192, 65, 91, 95, 98, 104, 110, 133, 138, 169, 183, 190, 194, 202, 233, 248, 252, 253, 281, 298, 305, 306, 317, 365h27, 375, 383, 393, 405, 407. Arabgirlu, Arablu, 153, 308. 300, 301, 306.

Barak (Ceridden), 178. Barak (1ar), 193, 194, 195, 305, 306, 316, 317. Baranlu, 147. Barza (ojjlj)* 181. 330. B asnl (1ar), 7hl8, 8, 17, 18, 21. Bam-Kzdlu epni, 329, Bat Gk-Trk Devleti, 1, 10, 12. Bat Gk-Trk Kaanl, 55. Bat Gk-Trkleri, 10, 11, 13. Bat Trkleri 11, 15, 26, 27, 418. Bayandur (Kimek boyu), 32. Bayat (1ar), 44hl66, 149, 153, 165, 169, 175, 177, 178, 206hl3, 208, 213, 214, 215, 217, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 228,

Aralk-Evi, 312. Aralu. 288. Arslan-Belu, el-Artukiyye ( Artuklular, A-si-kie 136, ST, 12. 12. A-Se-na, 7hl8. kiue, Asi-kie ni-u, Assinler, 9. 179. ) 244h2. 206, 244.

229, 230, 231, 232, '233, 234, 235, 236, 237, 265. Bayat Boy bei ailesi, 227. Bayat-i Mutlak (Ak Bayat), 235. Bayaud, 32. Byezid Oullan, 199. Bayndr (1ar), 178 202, 303, 315, 354, 369. Bayndr Bayndrl, 306. Bayr-Cerid, 176. Bayrkular, 15. Becni, 36hll9. Beil, 228. Bedii (Bidil) Afar, Begelu, 292. 276, 277. 141, 206, 316, 142, 208, 317, 318. 149, 166, 213, 318, 214, 320, 167, 215 341,

At-eken (1er), 175, 179, 186, 190, 217, 321, 323, 333, 350, 372. Avc, 176, 302. * Avar (lar)-Afar (1ar), 126, 127, 131, 149, 153, 155, 156, 160, 166, 176, 178, 181, 191, 193, 197, 198, 205, 206hl3, 207, 212, 213, 214, 215, 217, 219, 222, 223, 224, 225, 260, 264, 26, 266, 267, 269, 270, 273, 274, 275, 276, 277, 278, 279, 280, 281, 282, 284h83, 285, 286, 288, 289, 290, 291, 292, 293, 294, 306, 327, 336, Aydn-Oullar, Ay-Domu Ayru-Damlu, Az, 9. B Baba shak Trkmenleri, 157, 327. Babrl mparatorluu, 148. Bacgerd, 36hll9. Bahadrlu, 175. Baharlu, 147, 148, 364. Bahrili Afar, 274, 279. Balabanlu, 278, 298, 301, 308. Balhan Ouzlar (Trkmenleri), 74, 75, 80, 81. Ballu, 178. 338, 162. 273. 219. 360, 369, 393.

Elsz-Pir,

Belu, 176,

Be-Blei, 344. Be-Dili (1er), 141, 142, 153, 165, 175, 177, 178, 180, 193, 194, 195, 205, 206K13, 208, 212, 223, 228, 297, 298, 299, 300, 301, 302, 303, 314, 304, 317, 306, 356. 307, 308, 309, 310,

Be Dili oullar, 307, 367. Be-Dili Trkmenleri, 299. Behmen hanedan, 148. Bekeli-Tre, 344. Bekznilu, 300, 301, 306. Bektalu, 179. Bek-Tiginliler, 137. Beni Kilb, 248. Beni di, 248. Berayirlu, 322.

502

Berem-OulJar, 137, 206, 361. Beeketlu, 179. 28. Be-Ak, 257. Be Balk Uygurlar, Bicek ( Bierlu, 308. 267. Beneviyye Kltleri, 95. ), 138, 208. Bier idiri, 356. Bsuut, 143. Bian-oullar, 134. Bizans mparatorluu, 99, Bizansllar, 37, 91, 134. Boayrlu, Boran, 311. Boyaclu, 322. Boynu Ksalu, 277. Boynu-Younlu, 178. Boynu-Yumru, Bozacu, Boz-Atlu, S26. 295. 179. 177. 105, 108. Bizans, 61, 75h305, 90, 95, 101, 105, 129, 133,

Boz-Ulus Boz-Ulus

Bayatlar, Ceridi, 232.

229. 276.

Boz-Ulus Mndesi, BuIara (oba), Bulak, 31. 344.

Boz-Ulus Trkmenleri, 175. Buka-Oullar, 127. Bulduklu Bularlu, Buruncuk, Trkleri ( 4JLUJ 179. 326. 132.

Bularlar, 43, 395. Bunsuzlu Eymr, 345. Bdz (1er), 206hl3, 208, 212, 359, 400. Bveyl Oullar, 71, 84, 96, 105. Byk Karacalu, 29B. ^ 367, 368. Byk-Yva ( 0j j

C
Cahiliye Devri Arablar, Canik epnileri, 332. ark ( j i j U y 259. arklar (jJ ijU - j, 259. arkl ( J ; j U y Caruklu (), Cecelu, 177, Cemallu, 179.
Cengiz

46,

47.

Bozca ailesi, 226. Bozca-Dodura, 257. Bozca-Oullar, 166, 223, 225, 227. Bozcalu (1ar), 153, 226. Boz-Doan (1ar), 179, 180, 196, 197, 279, 281, 313, 357. Boz-Doan Oullan, 367. Boz-Geyiklu, Boz-Krlu, 298. 189. 301, 303. Boz-Gu, 199, 232. 180, 181, 183, 298, 300, Boz-Koyunlu,

259. 204.

203,

Celyir (liler), 132, 142, 143, 147, 149, 179, imparatorluu, 317. 153. 26.

Cerid (Ier), 176, 193, 194, 196, 197, 198, 281, 305, Cerid-Silspr,

Bozlu, 298, Boz-Ok ()ar), 1, 2, 24, 113, 1 2 2 , 124, 153, 165, 166, 175, 202, 204, 205, 223, 265, 292, 297, 310, 352, 369, 381, 387, 388, 390, 391, 394, 398, 399, 400, 401, 404, 406, 408, 412, 416, 421, 422. Boz-Oklu boylar, 396. Boz-Oklu oymaklar, 190. Boz-Ok Trkmenleri, 172. Boz-Oklu Trkmenler, 277. Boz-Ulus, 175, 177, 190, 191, 192, 193, 201, 215, 229, 232, 253, 254, 273, 275, 276, 278, 297, 298, 307, 312, 324, 325, 331, 347. Boz-Ulus Avarlan, 275.

Cerid Sultan-Haclu, 177. el-Cezre Bayatlar, 232. Cin-Gz Olu, 284. Curak (1ar), 58L.242, 59. Cneydlu, 179.

aataylar, aatay aatay

166,

236. 266. 48194, 141. 410.

ordusu, Ulusu,

aatay Trkleri,

aranlu, 177, 178. aku Be-Dili, 311. allu, 176, 195, 226. apanlu, 178.

503

apan-oullar, ark Eymiri, arvar dir,

199. 345. 358.

Denizli U Trkmenleri, 218. Derge, 366. Deveciler, 312. Develu, 195. Deylemli (ler), 82, 84, 86, 96? 105, 106. Dimleklu, 298, 301. Dk (d) Salur, 140. D-Ouz, 381, 389, 391. Dil-epni, Diyarbekir 149, 153, 165, 178, 333. Trkmenleri, 177. 11, 12.

aruklu, 211, 259. avdur, 325, 326. avuldur (Iar)-avundur (1ar), 140, 142, 177, 206, 211, 213, 214, 215, 312, 324, 325, ekrl, 326, 147. 343, 358.

elebi (oba), 306. emigezekiu, 154. epni (1er), 146h431,

Dodura (1ar), 177, 208, 212, 213, 256, 257. Dou Gk-Trk imparatorluu, Dou Gk-Trk kaanl, 10. Dou Gk-Tiirkleri, 11, 13. Dou Trkistan Trkleri, 139. Dou Trkleri, 24, 169. Dou Trkmenleri, 245, 246. Dokuz (Bianlu), 172, 176, 313. Dokuz-Koyunlu, 176. Dokuz-Ouz (Jar), 5, 19, 21, 23, 24, 25, 35. Dokuz-Tatarlar, 5, 16, 20. Der (ler), 140, 165, 176, 177, 205, 214, 358. Derlu, 255. Dngelelu j] )* 176, 195. 244, 245, 253, 246, 254, 247, 255, 248, 325, 251, 252, 206, 249, 343,

183, 193,* 208, 213, 320, 327, 328, 330, 331, 332, 333, 334, 335. epni-z (oymak), 334. epni Trkleri, 327. erke (1er), 150, 154, 169, 198, 251, 270, 281, 282, 298, 385. erke Memlkleri, 169, 268, 409. e se, 26h59. ieklu, 179. ii] (ler), 27, 28, 51, 57, 211. ik (ler), 9, 20, 21, 31. imeh, 176, 177, 178, 193. ingeneler, 174h466. inliler, 1, 2, 6hl2, 8, 9, 10, II, 12, 13, 17, 21, 22, 23, 36. oban (oymak), 218. oban-Beli, 300, 317. obanl, 146h431. obanl Trkmenleri, 146. ouniyye, 341. oplu, 299. nnk, 342. ukur-Ova oymaklar, 174. ullular, 181, 278. u-mu-koen, 11, 12.

Duharlu, 147, 380. Dulkadrl (1ar), 165, 174, 175, 177, 176, 78, 183, 191, 194, 195, 196, 257, 265, 268, 275, 346, 402. Dulkadrl ailesi, 172. Dulkadrl Avarlar, 276. Dulkadrl Bayatlar (am Bayad), 230. DulkadiT belii, 166, 265, 293. Dulkadrl eli, 153, 178, 201, 230, 239, 289, 313. Dulkadrl Eymirieri, 347. Dulkanl oyma (oymaklan), 175, 176, 192, 231, 278. 184, 189. 356, 366. Dulkadrl Trkmenleri, 333, Durmu Haclu, 346, 366.

D
Dnimendlu, 177, 191, 192. Dvud (oba), 257. Dvudlar, 179, 187. Dede-Karkn, 314. Delu-Alilu, Demircl, Demrek, 179. 177. Deluler, 273, 275, 284, 176.

Dulkadrl ulusu, 149, 242, 267, 278, 286, 312, 347, 348, Dulkadr-Oullan, 223, 225, 226.

Dndarlu, 179, 259, 313. Dndarlu Eymr, 345.

Denizli Kaylan, 218.

504

E Eberlu, 290. Ecled, 32. 16. Ediz (ler), 4, 7, Elen-Olu, 176. Eli, 176. 178.

Gazneli devleti, 57, 74, 79, 80, 81, 97. Gelik, 176, 276. Genceli Avar, 278. Genlu, 182. Germp, 177. Germiyanllar, 162. Ger-Baza, 181. Ger-Karknlar, 312, 314. Ger-Kzk (1ar), 295, 296. Gkelu, 176, 177, 317, 356. Gklen (1er), 141, 219, 311, 348. 55. Gklen Trkmenleri, 358. Gklen-ulusu, 318. Gklii, 140. Gk-Trk devleti, 4, 5, 9, 10, 21, 26, 103. Gk-Trk imparatorluu, 3, 10, 14, 15, 27. Gk-Trk kaanl, 19. Gk-Trkler, I, 5, 6, 7, 8, 9, 11, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 20, 26, 30, 36, 45, 110, 412, 414, 415. Gk-Veli Oullar, 196. Grcikli, 344. Gurbet Gurlular, 109, 114, el-uzz, 26. ( ) 244h2, 320hl. Gn, 300. Gndelu, 176, 191, 347. Gndzl (1er), 153, 223, 272, 273, 288, 290. 365h27. 118, 120, 121. Gr devleti, 114, 120.

Ekiz (1er), 321, 322. Elili (Ali ?) Tatar, 180. Elliciler, 181. Elvan, Emev 176. devleti,

Emevler, 91, 100. Emr-Haclu, 180. Ennrlu, 149. Emtileklu, 300. Ermeni (1er), 48, 55, 83, 84, 104, 109, 154, 160, 182, 183, 198, 203, 354. Ermeni krall, 134, 166. Ermen-ahlar, 135, 136. Er-Sar, Ertim, 140, 208, 344. 12. Ertene Be Doduras, 257. Esenlu, 256, 326. Esencelu, 366. Eski Halk (oymak), 141. Ekinciler, 176. Evld- Be Dili, 307. Eymr-Eyndr-(ler), 140, 141, 142, 166, 176, 205, 206, 208, 210, 212, 213, 214, 325, 343, 345, 346, 347, 348, 349, 358. Eym-Gazilu, 176. Eymr lyasl, 347. Eym-Olu, Eyyublular, Ezgi, 30. F Fakihlu (Faklu), 300. Ftmiler, 133. 346. 109, 135, 245. Eyyublu devleti, 136.

269,

288.

Gndzl-Avar (Avarlar), 175, 176, 269, Ouz boy, Tekilt 41. Gndz-oullar, 166, 266, 269, 270, 271. Gne-Barza, 199. 301, 306. 342. Gne (Gnec), 300, Gnelu (^JU jS*

Grc (Ier), 90, 130, 154, 156, 384. Gzceklu, 228. ay, 219. uzz, bk. Ouz. H Hbil, 325. Hbillu, 322.

Frka-! Isihiyye, 192, 195, 196, 198, 228, 278, 281, 285. G Gazneliler, 66, 67, 78, 88, 89, 90, 91, 92, 102, 105, 106, 109.

505

Hac Bayram Eymr, 345. Hac Emrli belii, 165. Hac-Kaya, 343. Haclar, 176, 179, 193, 281. Haclu, 147. Hac-Mahl, 306. Hac Mustafa, .283. Haiac (1ar), 146, 155, 203, 312. Haleb Deri, 253. Haleb Trkmenleri, 149, 153, 173, 174, 176, 177, 228, 191, 192, 193, 215, 226, 227,

Hzr-Haclu, 322. Hzrlu, 231. H i, 8. Hind, 91. Hindlu, 180. Hisar-Belu, 179. Hiung-nu (1ar), 1, 2, 3, 18, 25h58. Hoca Ali eyh, 298. Hoca Fakihlu, 278. Hocandl, 179. Hoca-Yunuslu, 180. Horasanllar, 82. 137. 318, 357.

229, 253, 272, 275, 279, 286, 295, Hoca-Yunus Oullar, 367. Horasanlu, 182. Horasan Ouzlar, Horzum (lu), Houen, 25h58. Huey-hu, bk. Uygurlar. Hu-lu-u, 12. 181,

297, 298, 30, 305, 309, 321, 322, 329, 330, 345, 346, 347, 352, 355, 359, 370. Haleb Trkmenleri Avarlan, 277, 278. Haleb Trkmenleri Bayndrlan, 317. 284. 283, 316. Hlidli obas, Halil-Olu,

Halka-Evli, bk. Alka-Evli. Halkalu, bk. Alka-Evli. Hama Deri, 253. Hamidlu, 176. Hamid-Oullan belii, 161. Hamudlu, 322. Hamza-Haclu, 149, 177, 191, 193. 153, 166, Harbendelu (lar)-Hdabendel, 175, 176, 177, 233, 308. Harluh, bk. K.arluklar.

I
Irak Bayatlar, 232, 233. Irak Ouzlar, 73, 75, 81, 82h327, 85, 89, 94, 95, 96, 100, 131. Irak Seluklu devleti, 103, 129. Irak Seluklular, 127, 337. Irak Trkmenleri, 78, 79, 80, 88. brahim Be (oba), -l Yvalar, 367. 283.

Haremeyn u-erifeyn airetleri, 227, 296. Harizmliler, 55. Harizm-ahlar, 103, 120, 137, 242, 297. Harizm Trkmenleri, 78, 117, 208, 235, 239, 258, 345. Hasanclu, 231. 365. Haydarl, 306. Hayl-Yva ( Hazar (1ar), 36, 55, 61h257. Hazar Ouzlan, 61h257. Hazar-tesi Trkmenleri, 45, 139, 141, 142, 143, 148, 211, 212, 219, 239, 319, 336, 344, 348, 373, 377, 407. Heatllar, 119. Hezabaniyye .Krdleri, 83, 84. Hfcak, bk. Kpak. Hmslu, 153, 421. Hrvat, 188. Hzr-Eli, 141. Hzr-Hac, 321.

I-l Yrk]eri, 180, 195. k i (i) Salur, 140, 344. -Ouz, 381, 388, 391, 400, 403. dir (1er), 140, 142, 208, 325, 326, 344, 356, 357, 358. dir-Oullan, 356, 367. imri Drt, 209, 291. l-Arslan, 319. l-Beli (1er), 177, 192, 195. l-Deen ( l'Denizliler, l-Dileklu, j Jj| ) 103. 228. Kethda, 343.

lhanl devleti, 144. Ilhanl mparatorluu, 146. llhanhlar, 149, 402. manlu A f (v) an, 153, 176, 178, 193, 265, 276, 277, 278, 289, 290, 291, 292, 293.

506

mek, 32. mi, 32. mirler ^ |y 347.

Kan-Temir epnisi, 330. Kan-Tura Kan-Tura oullar, Kara, 243. 278. 337. j 337. 412hl40. ^ IjJ L '* j * y 412hl40

nallu (lar), 153, 175, 176, 177, 193, 223, 224, 231, 265, 268, 289; 292, 308, 310, 351, 352. nal Oullan, 136, 137, 165, 223. nan-Oullar, 162. nanlu, bk. nallu. ran Avarlar, 286. ran Bayatlar, Iran ran 234, 237, ran Be-Dilileri, 308. epnileri, 334. Eymrleri, 348.

Kapucu-Tatarlan, 180. Kara-Avar. Kara-Beli

Kara-Bayat, 232, 235, 236. Sabrlar, Kara-Beli hanedan ^ a M Karaca-Ar ablu, 176. Karaca-Koyunlu, 175, 181, 230, 241, 371 372. Karaca Krd Trkmenleri, 191. Karacalu, 172, 242, 300. Kara-avdur, 327. ICara-Da (ta)l, 242. Kara-Emeli, 300hl2. Kara-Evli. 213, 239, 240. Kara-Fakihlu, 178. Kara-Gzl, 310. Kara-Gzl Eymr, 345. Kara-Gndzl Afar, 274, Kara-&uzz (Kara-Ouz), 125. 278.

ranllar, 47, 89, 103, 117, 159, 185. ran MooIIar, 143, 415. ran Seluklu devleti, 103. ran Seluklular, 109. ran Trkleri, 143, 155, 373, 385. ran Trkmenleri, 321. 180. 132. 377sa-Haclu,

skender Be,

smailler, 112, 113. Ismailiyye Trkleri, vegi, 311.

ICara-Haclu, 149, 181. Kara-Hanl Devleti, 27, 30, 56, 102. Kara-Hanl Hanedan, 50, 56, 109, 113. Kara-Hanllar, 13, 50, 56, 63, 66, 67, 68, 92, 102, 111, 169. Kara-Hasanh, 175, 300. Kara-Haytalu, 175. Kara-Htaylar, 8, 9, 29h80, 111, 113, 120, 121, 241. Kara-salu, 176, Kara-vli (Evli), 341, 141, 347. 207, 211.

zgil (1er), 9, 10, 15. zzeddin-Haclu, 149, 176. zzeddinlu, 191, 193.

J
Juan-Juanlar, 3.

K
Kaar-ICaar- (lar), 153, 155, 156, 230, 236, 292, Kaar 367h35, 400. 155. 377. Boyu,

ICara-Kalpak, 139. Kara-Keili (1er), 178, 182, 208, 221. Kara-Koyunlu ailesi, 156. Kara-Koyunlu Devleti, 147. Kara-Koyunlu. Hanedan, 147. 82. Kara-Koyunlular, 47hl94, 146, 147, 148, 156, 167, 168, 176, 178, 189, 201, 208, 224, 225, 245, 246, 248, 249, 250, 251, 253, 265, 268, 272, 364, 376, 379, 385h27, 415. Karalar, 329. 344. Karalu, 179. Karaman (oba),

Kaar hanedan, Kalu, 175.

Kadirli (oba), 306. Kkuye oullan, 7lh290, Kala (lar), 318. 374, 375. Kalayc,

Kalmklar, 140, 326. Kama Bulgarlar, 60h250. Kangar, 12. Kanl (lar), 32, 374, 375. Kanl-Kpaklar, 111, 113. Kansu Uygarlar, 22.

Karaman Devleti, 168, 184.

507

Karanarl-Karamanlu-, 147, 153, 176, 177, 181, 314. Karaman-oullar, 161, 170, 179, 180. 264, 293. Karaman-oullar Trkmenleri, 160, 409hl20. Kara-Osman. ollat, 199. Kara-Receb, 283. Kara-eyhli, 282,
225.

Kfak

oullar,

137.

Klcan, 181. Knk (1ar), 60, 166, 175, 177, 202, 204, 205. 206hl3, 208, 212, 214, 244h2, 264, 336, 353, 354, 355, 369, 371, 372, 373. Knk-Uak, 371. Kpak (1ar), 30, 32, 39, 58, 59, 60, 62, 67,

299, 300,

306.

92, 100, 109, 127i386, 139, 144, 374, 375, 377, 386, 389, 398, 421. Kreyit, 144. Krgz (1ar), 1, 5, 6, 9, 14, 21, 22, 26, 32. Krklu, Krntl, Krklu, 178. 193, 154, 281. 179, 292.

Kara-Tatar (1ar), 163, 164, 166, 178, 179, Kara-Ulus, 201. 179. 946.

Kara-Yahyalu, Kara-Yvaclu,

Kara-Yvalu, 366. Karasi-Ou]]ar, 162. Karmaz, 310. Karkm (1ar), 140, 142, 176, 177, 203, 204, 208, 211, 212, 213, 311, 313, 314, 325, 343, 358. Karluk (1ar), 9, 10, 12, 17, 18, 21, 22, 26, 27, 28, 29, 30, 36, 39, 43, 50, 51, 52, 55, 57, 109, 111, 113, 139, 142, 143, 211, 375. Karsand-oullan, Kasmlu, Kak, 292. 181. 196, 197.

( IjllJ u ; ),

146, 208.

Ktay (1ar), 5, 6, 8, 13, 26, 31, 113. Kzk (1ar), 176, 202, 203, 207, 212, 295, 296. Kzlba boylar, 348. 186. Kzlba Trkmenler,

Kzlba Trk oymaklar, 287. Kzlba ulusu, 153, 154. Kzlca-Keilu, 181. Kzlca-Yalmc?, 181. Kzl-Donlu, Kzl-Keili, 231. 218.

Kaka (1er), 237, 358. Kavuralu, 176, 177, 219. K ay (Iar), 141, 142, 167, 180, 181; 205, 206h 13, 208, 212, 213, 214, 216 , 217, 218,

Kzl-Kocalu, 177, 179, 328. Kzl-Koyunlu, 193, 201. K zll Ouzlar, 80, 81. Kzllu, 177.

K zl Sleyman (Avar dan), 277. 219, 220, 221, 264, 293, 336, 369, 376. Kimek (Ier), 26, 28, 31, 32, 36hll9, 57. K ay YrkJeri, 218. Kirman Seluklular, 124. Kazak, 139. Kazaklar, 326, Kazanclu, 176, Kazkl Avar, Kazlu, Kebelu, 300, 195. 275. 306. Koca-Hacl, 177. Koca-Nall, 282. Kondu, 180. Konya Kaylan, Korkmazla, 330. Ko-u u-pan, Ko-u Viue, 12. Kovals, 210. Kozanlu, 176. Kozan-oullar, 195, 199. Keklu, 177, 191, 193, 273. KpekK-Kpekl-Avarlar, 176, 269, 273, 275, 277, 289. Kpekliler, 267, 268. Kpeklu Trkmenleri, 266. 177, 267, 217. 12.

301,

Kenger, 36. Kengeres, 36. Kengerin, 3l25. Kermetlu, 308. ICerem-oullar, 342. Kerim-oullar, 196.
K esm ezin, 231.

279,

284k68,

Keszir ?9 318. Kbrs Trkleri, 181.

^ (J

365h27.

508

Kpek-oullar, 165, 223, 266, 267, 268, 269, 273. Krk, 318. Kse-Ahmedlu, Kseler, 330. Avarlar, 178, 24. 179. 288. Kuh-Gilye Kulauzlu, Kum, 6, 292.

L
Lz, 183. Lekvnik Krd, 193, 281. Lur, 126, 234. M Macar, 1.

Kullar oyma, 141. Kurey-Melik-ah, 179. Kurlas, 143. Kurulu, Kusun, 179. 177. 307, 317,

Mamalu, 176. Manav, 174h466. Mangtlar, 325, 343, 348. Mansur Be Afarlar, Mara Eymirleri, 346. Mehmed 317, 322. Kethda, 343. 153, 286.

Kusunlu, 179, 180. Kusun-oullar, 197. Ku-Temr, 177, 179,. 180, Kutalm-oullar, 108. Kutbeiller, 149. 267.

Mehmed Kethda Eymr, 347. Melek-Haclu, 228. Melemenci (oymak), 181. Melemenciler, 196. Melemenci-oullar, 196, 199. Memlk 251, Memun Mengckller, devleti, 224, 268, 272. Memlk (1er), 161, 169, 210, 225, 245, 246, 260, 268, 353, 354, 376, 398. oullar Harizm-ahlar, 136, 162. 137. 57.

Kut-Bei oullan, 223, 266, 272. Kut-Bei oullar, Avar, Kutlu Be-Haclu, 219. ICutlu-Boa Tatarlar, 180. Kutub-ahiler, 148. Kutulu, 292. Kuzey Suriye Avarlar, 265, 266, 276.

Mentee belii,

Kuzey Suriye Trkmenleri, 289, 308. Kuzucaklu, 298, 300. Kuzu-Gdenlu, 280. Kuzu-Gll, 178. Ket, 58h242. 195, 199. 367. Key, 143. Kk Ali-oullar, Kk-Yva Kk-Karacalu, 298. Krd (ier), 82, 86, 91, 94, 95, 104, 110, 126, 127, 137, 167, 188, 191, 194h488, 202, 209, 210, 215, 226, 254, 281, 292, 298, 305, ( 309, 317, 335, 177, 421. 178, 191. ) , 365h27.

Mentee Kaylan, 218. Mentee Yrkleri, 195. Meu-lo, 26h59. 295. Msr Memlkleri, 210, 377. Mihmadlu, Mill, 233, 305. Mool (lar). 8, 9, 26, 32, 40, 48, 112, 122, 126, 131, 135, 141, 143, 144, 146, 156, 157, 158, 159, 161, 162, 163, 16-7, 168, 182, 205, 339, 363, 364, 374, 375, 377, 406, 415. Mual, 163. Mual Samaar, 180. Mual Tatarlar, 180. Mursal-oullar, 229. Musa Haclu-Musacalu-, 176, 177, 178, 193, 239, 278. Muaullu, 149, 177, 233. Musul Atabe devleti, 133. Muvahhidler, Muvl, 302. Muzafferler, 340. Msellemn- Toyl, 181. 138.

Krd-Milmadlu, 176, Krdler (oba), 298. Krd oymaklar, 306.

Krd Revvad hanedan, 83. Kreciler, 176. Krkl, 181. Kne, 176, 177, 191, 346. Ktahya Yrkleri, 230. Ktk-Bozdoan, 196.

509

N
Nvekiyye Trkmenleri. 107. 108, 130, 133. Neccarlu, 176, 178. Nilhaz (?), Nukerde, 32. Noay (1ar), 140, 142. 36hll9. INEu-e-pi, 10, 12. 36.

Otamlu, 300. Oturak Barza, Oturak dirler, 181. 356. Oturak epni, 330. Oturak-Karkm, 312. Oturak-Kzk (1ar), 295, 297. Otuz Tatar, 8.

O
Oul-Belu, 177, 179, 191, Ouz boy Tekilt, 50. 325.

kszler, 277. z-Bayatla- (Ak Bayatlar), 234. zbek (ler), 41, 139, 142, 152, 170. zbek ulusu, 141, zerli Trkmenler, 355. zer-ouIIar, 166, 195, 197.

Ouz-Ouz-eli-, 14, 16, 23, 24, 25, 34, 37, 38, 39, 40, 41, 44, 47hl94, 82, 85, 91, 94, 98, 99, 109, 111, 143, 147, 201, 202, 205, 203, 220, 221, 238, 240, 292, 325, 336,

P 343, 374,381, 384, 386, 388, 391, 394, Panlt, 311, 413, 415, 417, 418, 420. Ouz boylan, 169, 277, 320, 324, 334, 369, Pa-sai kan toen-a-po, 12. Peenek (-ler-), (Trk kavimi erinden), 12, 13, 371, 377. Ouz budun, 5, 6, 17. Ouz Hanl, 168, 179. 5lh209, 99, Ouz Peenek boyu, 320. Ouz Trkleri ( i j i J l '^J 24, 26, 33, 36, 382, 383, 391. Peenek(ler) (Ouz boylarndan), 175, 180, 206hl3, 208, 212, 213, 320, 321, 322. Pehlivanl (1ar), 226, 228, Pehlivanl boy bei ailesi, 280, 229. 296. 37, 54, 60, 102, 320,

102

Ouz Yabgu devleti, 53, 57, 58, 59, 63, 77. Ouz Yabgu sllesi, 216. Oku-zzeddunlu Krdleri, 195. Oklu, 141, 237, 348. Osmanl Devleti, 150,152, 170, 171, 183, 192, 193, 194h488, 199, 209, 253, 272, 304, 379, 380. Osmanl Hanedan, 53, 109, 122, 147, 149, 155, 167, 168, 169, 170, 179, 185, 186, 187, 189, 195, 197, 199, 203, 209, 215, 216, 220, 222, 309, 375, 376, 379, 398, 410, 412, 414, 415, 416, 420. Osmanl mparatorluu 139, 205. Osmanl Trkleri, 171. On-Ok (1ar), On-Uygur, 1, 10, 11, 12, 13, 21, 23. 15, 20, 24, 25, 27, 29, 32, 33, 35, 36, 204. Ordu-Hoca, 344. Orhan Belu, 341. Orhun Uygurlar, 23. Orta-Pare, 178, 192, 342. Oru-Beglu, Oru-Gazilu, 176. 176.

Pehlivanl oullar, 227. Polat Kethda Eymr, 347. Polovtsi, 58. bk. Kpaklar. Prnek (ler), 149, 177, 286.

R
Hakka skn Trkmenleri, 305. Ramazan-oullar, 166, 197, 206, 354, 369, Receblu 285. Resul-oullar, 138, 208. Revvd, 90. Reyhanl, 179, 228, Reyhanl boy bei ailesi, 229. Rivn, 305. Rumi ar, 135, 169, 180, 182, 198. Rumlu, 153. Rum-Gu, bk. Urun-Gu. Ruslar, 47, 60. Ruzeg, S
Sa dlu, 147.

Afar,

197,

274,

279,

283h80,

210.

510

Safev (er), I3h25, 141, 14, 154, 156, 226, 242, 291, 319, 329, 332, 334, 349, 368, 402, Safev ailesi, 156. Safev Devleti, 152, 153, 154, 155, 171, 175, 225, 230, 235, 272, 286, 287, 293, 297, 308. Sakar, 344. Slrlu, 177. 146. 339, 363. Salut, bk. Salur. Salurlu devleti, Salurlu hanedan, 146, 340. Salurluar, 121, 126, 137, 206, Salihler, 342. Saltuk-oullar, Saltuklular, 127. 136, 137.

154, 162, 168, 173, 174, 180, 202, 212, 244h2, 261, 263, 336, 338, 401, 403, 412. 361, 366,

Seluklu ailesi, 69, 75, 90, 93, 102, 121, 127h 386, 135, 219. Seluklu devlet (ler)i, 54, 61, 98,101,102, 105, 129, 135, 136, 150, 158, 160, 162, 168, 199. Seluklu hanedan, 107, 131, 137, 204, 205, 369, 375. Seluklu Ouzlan, 73, 104. Selluriye, Selmanlu, Sevinli, 229, 234. 177. 176. 196, 197.

Srkntl, 260. Srknt-oullar, Sieu-Piler, Sincan, 3. 300, 301. 299,

Salur-Salur- (1ar), 40, 127, 139, 140, 141,1.42, 164, 166, 177, 202, 206, 208, 211, 212, 214, 215, 260, 325, 336, 337, 339, 340, 341, 343, 344, 349, 353, 358, 360, 369. Samanllar, 50, 55, 56, 57, 64. Smn-oullar, 56. Smnl devleti, 57, 63. Sancaklu Eyniri, 345. Sancarlu Eymiri, 347. Sanlu, 278. Sar, 252. San-Hamzal, 356. Sark, 140, 344. 329. 11. Sarlu, 147, artl, 183. S an-Trgiler,

Sipahiler, 321. Sir-Derya Ouzlan, 24, 25, 26, 203, 392. Sis Avarlar, 277. Sodlar, 50. Soynaclar, 140, 358. Siid Yrklei, 347. Sklen, 172, 178, 342. Slml, 179. Sylemezl, 176. Stavrapol Trkmenleri, Sufyanlu, 366. Suldus, 143, 150. Sultanl, 141. Snit, 143. Suriye atabeleri devleti, 412. Suriye Avarlar, 286. Suriye Seluklular, 109. Suriye Suriye Trkmenleri, Yvalar, 133. 300. 128h393. 140, 358.

Saruca-Almedh, 179. Saru-HaliIIu, 178. Saruhau-ouIIar, Saru'eyhlu, 287, 162.

Sleyman-Haclu, 177. Sleyman Kethda, Sleymanlu, 177.

Sayn-Hanl, 344, Savxn-Hanh Trkmenleri, 14 l? 344. Savc Be oullar, 252. Savc-Haclu, 177, Sekiz, 268, 273. Sekiz-Ouz, 20. 219, 255.

ah-Be Nkerleri, 179. ah-Seven, 310. ah-Meliklu, 321. am Bayad, 155, 177, 178, 186, 230, 231, 236. amlu, 153, 165, 180, 233, 289, 291, 308, 310, 402.

Seluklu (oymak), 180, 372. Seluklular, 44hl70, 53, 59, 61, 62, 63, 65, 66, 68, 69, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91,92,94,102,103,104, 106, 109, 111, 117, 127h386, 136, 137,

511

ammarlar, ark-Evli, ark-Pre, ebankre

93. 306. 178, 331. 262. 90.

Tieu-a Uygurlar, Timur (oba), Timurlular, Tizi, 344. 344. 147,

22. 314, 415.

am Trkmenleri, 165, 166, 275. arklu, 231. Krdleri,

170,

Toan Arslanllar, Oullar.

137, bk. Toan Arslan

eddd, (hnedan) erefeddinlu, 178. ereflu, e-o-Ti, eyh, eyhlu, eyh 326. 177, 231, 342. 330. Salur, 191. 12.

Toan Arslan Oullar, 136. Tokuz-uzz (Ouz), 23, 26, 30, 31, 68, bk. Dokuz-Ouz. T onglo, 25h58. Tongra (1ar), 16, 25. Topaklu, 300. Tork, 60. Torun, Tosun 284, 306. 182. 345. 206hl3. Eymr, Tos-Baa, Totura,

uayyiblu,

umla-oullar, 137, 206. u-ni-e, 12. T Tabanlu, 177, 191. Tabga, 5, 6. Tacikler, 48. 277. Tahtac, 174h466, bk. Aa-Eriler. Tif Avar, Tliler, 154, 215h57. Tardu (1ar), 7, 15, 20, 21. Tartaros Blancos Tanclar, 181. Ta-e-li, 26h59. Ta-Ba, 298, 301. Tak (D) Salur, 344. Tat, 183, 332. Tatab, 8. 178, 231. Tatalu, 298, 301. Tatar-AIiIu, Tataran- Mual, 182. Tatar (1ar), 8, 9, 20, 21, 143, 161, 164, 165, 178, 179, 180, 298. boyu), 31, 32. Tatar (Kimek Tatlu, 178. Tayy, Tecirlu 176, (Ak-Tatarla), 164h452.

Tlis, 7, 15, 20, 21. Trabzon epnileri, 331, 335. Tuhslar, 13, 30188, 51. Tuhs-igil, 28172. Tu-k i-e, 12. 12. Tu'lu, 10, 11, Turutlu, 178. Turgutlular, Turut-oullan,

154. 184, 367.

Turhal Trkleri, 256. Tl Bayndr, 320. Tgi (Ier), 11, 12, 13, 15, 28, 29. Trk (1er), 1, 2, 3, 5, 6, 7, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 18, 19, 21, 27, 30, 31, 32, 34, 36, 39, 44, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 59, 62, 63, 64, 88, 89, 91, 96, 98, 99, 101, 102, 103, 104, 109, 110, 114, 115, 121, 125, 134, 135, 139, 142, 143, 144, 145, 146, 148, 149, 151, 152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 162, 163, 168, 169, 171, 172, 174, 178, 179, 180, 181, 183, 185, 186, 189, 190, 193, 194, 196, 198, 199, 201, 205, 206, 208, 209, 210, 198, 279, 211, 215, 220, 222, 232, 247, 251, 253, 255, 256,; 271, 281, 293, 304, 305, 308, 318, 320hl, 327, 328, 331, 334, 340, 358, 363, 369, 374, 375, 376, 377, 378, 379, 383, 385, 386, 391, 392, 393, 398, 403, 407, 408, 409, 412, 413, 414, 415, 416, 417, 419, 420, 422. Trk hanedanlar, 135, 136.

193, 233, 302, 305, 177, 178, 197,

281, 322. Teke, 140, 208, 209, 344. Tekelu (1er), 153, 170, 291. Tekelu, 176. Tekelu, 181. 141. Teke-Saru, 318. Teveciler,

512

Trk kavimleri, Trk Memlkleri,

109. 169.

144, Uygur Uygur

163,

211, 30. 26.

374,

375.

devleti,

Trkmen (Ier), 13, 28, 29, 35, 36, 37, 41, 46, 48, 51, 52, 53, 56, 59, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75k305, 77, 86, 88, 90, 92, 100, 104, 107, 108, 109, 111, 112, 113, 123, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 134, 135, 137, 138, 140, 143, 145, 147, 148, 153, 155; 156, 157, 158, 160, 161, 162, 165, 166, 169, 171, 174, 177, 179, 180, 184, 186, 194, 196, 198, 201, 202, 204, 220, 223, 224, 225, 227, 229, 242, 244, 245, 246, 250, 251, 191, 208, 232, 252,

kaanl,

Uyrat, 143, 145, 146. Uz (lar), 60, 100. -karluk, -Ouz, 5. 9, 16.

-Ok (lar), 1, 2, 24, 113, 142, 165, 166, 173, 177, 202, 204, 205, 313, 315, 353, 369, 370, 400, 401, -Oklu 381, 388, 389, 392, 394, 395, 399, 404, 354. 19. 406, 416, 422. boylar,

-Oklu Trkmenler, 277, 340. Tulu Trk budunu, 17, regir, 20613, bk. Yregir. skdar Trkmeni, 177. V Yarsak (lar), 153, 175, 177, 180, 195, 197, 256, 307, 317, 341h8. Y Yabaku, 8, Yaban-Eri, 178, 194. Yabanlu, 228. Yabgu devleti, 53, 59, 62. 321. 344. 80, 81 Yad Belu, Yadc, 318, Yamurlu

255, 256, 260, 261, 263, 264, 265, 267, 268, 269, 270, 271, 278, 281, 297, 298, 299, 301, 305, 306, 313, 317, 320, 336, 337, 340, 341, 343, 353, 354, 360, 361, 365, 366, 367, 371, 373, 375, 383, 386, 393, 398, 408, Trkmen 415 Aliler,. 284.

Trkmenistan Trkleri, 418. Trkmenistan Trkmenleri, 140. Trkmen Kfak oullar, 128. Trkmen Kurudlu, 191. Trkmen ark-Pre oyma, 197. Trkiye Seluklular, 47, 53, 68, 129, 134, 393, 398. 166, 220, 410. Trkiye Trkleri, U U (oymak), 175. U Trkmenleri, 135, 162, 213. Ula, 177, 317, 341. Ulalu, 175, 195, 298. Ulalu, 298, 303, 306. Ula-oullar, 341. Ulu-Yrk, 173, 174, 178, 182, 190, 192, 228, 231, 256, 330, 343. Urcanlu, Urun-u, 176. 179, 334. 153, Urmiye Yvalar, 364. Usalu ( ^JU j\ y 290, 291. Ustacalu-Usta-Hacl-(Ustaclu), 13h25,

Yama (lar), 27, 30, 50, 56. Ouzlar (Trkmenleri), 366. Yah-Hanl,

Yahyalu, 180. Yaka Trkmeni (leri), 141, 343, 348. Yalava, 344. Yapa, 350. Yapa, 318. Yapa-oullar, 350. Yaparl, 204, 207, Yaruldular, 134, 259. 365. 137,

Yasaalk-Treng, 318. Yaylalu, 181. Y az (oba), 344. Yazr (lar), 118, 1221378, 142, 146, 176, 205, 20613, 208, 211, 213, 241, 242. Yeni-l, 175, 176, 177, 178, 191, 193, 194, 215, 226, 227, 228, 231, 232, 239, 273, 276, 277, 278, 297, 298, 299, 300, 801, 316, 320, 342, 366.

291. Uygur (lar), 1, 7, 8, 9, 12, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 25, 26, 27, 31, 44, 139, 143,

513

Yeni-I Eymirleri, 347. Y eni-l teekklleri, 333. Yeni-I Trkmenleri, 8. 183, 184. Yer-Bayrku,

Yrk (1er), 174, 181, 186, 195, 196, 209, 217, 240, 243, 314, 318, 412hl40. Yrk oymaklar. 174. Yula, 12. 346. Yusuf Eymr,

Ymalllar, 77, 78, 91, 98. Yva (1ar), 127, 129, 134, 147, 156, 205, 2061 13, 208, 212, 230, 236, 338, 356, 360, 361, 362, 363, 364, 365, 366, 367. Yva Y belii, 362. Yvalu, 179, 180. valu-Y u valu, 366.

Yuvalu, 176, 179. Ye-i (1er), 2. Yregir (1er), 166, 176, 205, 208, 214, 353, 354, 355, 369, 370. Yzde-Pre, Z 178.

Yva-oullan, 367. Yva Trkmenleri, Yimek (mek), 32. Yol-Basanlu, 176. Yomut, 140, 344.

111.

Zkirlu, 176, 179. Zengler, 109, 133. Dulkadrl bl), 348. Zeynebli, 279. Zulkadr (ran a giden 153, 287, 290,

292,

514

III-YER ADLARI

A
Abakan rma, 9. Abbas (ky), 334. Abverd, 69, 70, 72, 74, 79, 116, 118, 119, 121h375, 289, 290, 292. Aca Da, 193. Ac-Deniz, bk. Hazar Denizi. Acln, 251. 238. Adalar Denizi, 101, 134, 182, 191, 213, 375. Adana, 154, 180, 189, 193, 194, 214, 259, 282, 313, 315, 321, 330, 333, 342, 347, 353, 354, 356, 409. Afganistan, 142. Afyon-Karahisar, 185, 190, 191, 192, 219, 372. Afrika, 125. Ada, 306. 282. Ada-Alam,

Ak-ehir (Erzincan), 171. Ak-ehir (Konya), 177, 191, Ak-Viran, 356. Ak-Yuma, Ak-Termel, Ala, 282. Ala-Bucak, 302. Alaca-Han, 177, 300. Ala-Gl, 27. Alaiyye, 185. Alan Yaylas, 269. Alnca (k) kalesi, 230, 384, 386, 405, 417. Alm-yuma, 331. 36. A li Han Arg, 333. Almalk, 35hll2, Alp-Ouz, 334. Altay dalar, 21. Alt-Parmak, 284. Alt-St, 283. Altun-Kpr, 384. Amasya, 153, 157, 163, 166, 171, 178, 185, 187, 190, 192, 213, 231, 256, 343, 394, 409hl20. 364. Amga, Amid 16. suyu, 384. mid, bk. Diyarbekir. Amik gl, 346. Amik ovas, 165, 175, 224, 228, 266, 270, 270, Amul, 64. Amu Suyu, 141, 216, 240. Amye, 112. Anadolu, 28, 42, 46, 49, 53, 61, 102, 103, 108, 110, 111, 117, 121, 122, 124h382, 129, 133, 134, 135, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 145, 148, 149, 151, 152, 153, 271. 331. 15.

A-shaklu, 367. Ahr Da, 346. Ahlat, 136, 137, Ahlat Kalesi, 332. Ahvaz, 263. Aka (Aa)-Kale, 193, 301, 303, 304. Aa-Kale, 384. Aka-Su, 325. Ak-Da, Ak-Elma, Akk, Ak-Saz, 179. 353.

Ak-n, 303. 133, 386h30. 367. 35hll3. Ak-Saray, 179, 214, 257, 321, 350, 351, 352. (L_^jT),

515

154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 179, 181, 182, 183, 184, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 193, 194, 195, 198, 199, 201, 202, 203, 206, 208, 209, 211, 212, 213, 217, 219, 220, 222, 223, 227, 230, 256, 259, 264, 293, 312, 316, 318, 329, 332, 335, 345, 368, 372, 385h27, 392, 393, 409, 411, 413. Anamur, Andrn, Andhoy, 168, 180, 367. 276. 141. 340, 404,

Aya, 217, 295. Aydn, 181, 191, 192, 259, 278, 330, 331, 347, 371, 372, 412hl40. Aydos, 218. A yn rs, 303, 304. Ayn Elize, bk. Ayn rus. Ayranlk, 283. Ayvad, 282. A zaz, 355. 82, 83, 135, 90, 95, 107, 139, 145, 130, 137, Azerbaycan, 71h290, 128, 129,

147, 150, 151, 152, 153, 154, 156, 230, 234, 235, 236, 261, 278, 286, 309, 348, 365, 378, 380, 381, 419. Aziz-Belu, 182. B Badaraya, 132. Badad, 54, 95, 96, 97, 98,

An rma, 14. Ankara, 162, 176, 178, 182, 188, 190, 191, 213, 214, 217, 218, 220, 240, 243, 254, 257, 272, 273, 277, 278, 289, 295, 312, 320, 321, 324, 330, 334, 342, 344, 351, 353, 361, 371. Antakya, 159, 223, 231, 242, 265, 266, 270, 329. Antalya, 154, 162, 174 214, 232, 357. Arabistan, 125. Aralk Dere, 350. Aralk-Evi, 371. Aral gl, 24, 33, 36, 58, 100, 326, 358. Aral kylar, 35. Aras ay, 249. Argd-Ka, 356. Ark-Ard, 333. Arklar Deresi, 350. Aris ay, 38. 217. Arslan-Beli, 282. Arslanl Virn, Arslan-Ta. 282. Artuk-Ova, 266. 36, 42. si rma, 224, 267, 270. Aa Sir-Derya boylar, Anas, 41. ve, 145. Avnik, 380. Avnpa, 219, 404. Avar-Buca, 278. Avusturya, 187, 191, 227, 274, 285, 300, 317. Ayntab (Anteb), 159, 194, 265, 266, 267, 276, 295, 299, 306, 312, 314, 316, 317, 329, 346, 409. Ayas, 192, 354. Ayaslu (Seluk), 218, 372.

99,

100,

103,

127, 132, 145, 187, 199, 222, 232, 233, 261, 262, 263, 264, 299, 310, 332, 337, 360, 361, 362, 363. Bgin, 123. Baras, Bahecik, 243. 284. Bahar kalesi, 362, 364. Bahreyn, 339. Bl, 191,277. Balasagun, 28, 29h80, 50, 56 113. Balat, 351. Balhan, 68, 71, 72, 73, 77, 78, 87, 112, 118, 140, 141, 241. Balkesir, 162, 185, 191, 192, 275, 330. Balkanlar, 36, 60, 202, 320. Bam, 125. Baran, 351. Barategin (tekin), 33, 43. Barnl-Kent, 40, 41, 112. Barlk rma, 3, 4, 203, 204. Barsgan, Basra, 27. 39, 40. 134, 162, 166, 174, 175, Barin-Derya, Bat-Anadolu, 350. Bat Gk-Trk lkesi, 12. Bat-lran, 82, 103, 105, 156, 336. Bverd bk. biverd.

132, 148, 222, 262.

182, 191, 195, 213, 217, 244, 264, 277,

516

Bayat kalesi, 132, 220, 232. Bayburt Bayburd, (d), 179, 153, 180, 321, 333. 160, 217. 322. 380.

Boz-Abad,

193.

Boz-Alan, 372. Boz-Doan, 278. Boz-Kr, 180. Boz-Ok, 155, 174, 178, 186, 227, 230, 231, 243, 275, 276, 277, 280, 313, 317, 332, 342, 368. Boz-Ok (Birecik kazas kylerinden), 300. 204. Boz-Ok (Konya yresinden bir ky), 204. Boz-yk, Br-Delk, 350. Bualu, 353. Buhara, 33, 55, 59, 63, 64, 66, 67, 111. Buhayra, 251, 252. Bulac. 29, 29h76. Bulank, 321. Bulgar da, 341. Burgu, 20. Burnaz kprs, Bursa, 195. 234. 29, 29h76, Burucird, Buruket, 195.

Bayezid kalesi, 235. Bayndr, 315, Bayndr, 351. Bayrca-Kuyu, Baykal, 8, 21. 327". Bayramlu,

Beenek-z, 320. Belik Dere, 372. Be-Obas, Be-Pazar, Be-ehir, Behisni, Belgrad, 228. 182. 189. 231, 229. 251.

Bekda, 331h21. Belh, 66, 86, 113, 114, 115, 117, 119, 121, 122, 141. Belih ay, 193, 197, 303, 305. Berem, 307. Berdaa, 153, 236, 384. Berdesr, 123, 126. Berendi, 192. Bergama, 331. Berkelik, 321. Be-Balk, 8, 17, 21, 23, 31, 374. Beiri, 244. Bevzic, Beyat, Bezirci, 132. 132. 333. 210. 332. 355. 243, 249.

Busatlu, 332. Bst, 70, 74. Buz-Donduran, 269. Byk Altaylar, 10. Byk-Sakz 321. Byk Yva ky, 368.

C
Caber, 243, 245, 247, 248, 250, 251, 253. Canik (Canit), 165, 327, 328. Canik dalan, 187. CanlL, 284. Cebel, 360. Cem (Emba), 248. 33. Cemlim,

Beylekan, 131. Bidls, 127, 136, 329. Bidlis dalar, Bidlis kalesi,

Bin-Boa dalan, Binhas, 66. Bire (cik), 204, Birgi, 278. Bistam, Boaz-i, Boazlayan, Bolu, 142, 120, 102, 179. 185,

Cend, 34, 38, 40, 52, 57, 59, 62, 63, 66, 67, 76, 94, 100, 101, 111, 112. Ceyhan, 197, 198, 280, 354, 369. Ceyhan nehri, 196, 197, 353, 354, 369. 256. Ceyhun, 10, 27, 59h247, 64, 65, 67, 76, 77, 78, 80, 87, 102, 140h411, 152, 169. Cezayir, 199el-Cezre, 109, 131, 232. 239. 399. 213,

121.

Bolu sanca, Bosna, 188. Bostanlu, 217. Boynu-Youn,

182,

353.

Boy-Ovas (Boy-bad), 351.

Cezret ibn Umar, bk. Cheimasiae, 328.

Cizre.

517

Cib], 89. Cirgak, 4, 7. Cirik kale, 40. Ciruft, 123. Ct (jit), 33. Cizre (Cezire), 95, 137, 244, 384.

ukur-Ova,

48hl94,

134,

166,

172, 175,

177, 180, 181, 182, 190, 192, 195, 196, 197, 232, 257, 269, 271, 274, 275, 276, 279, 280, 281, 282, 314, 341, 353, 354, 355, 369, 370. una, 231. 16. u-Ba, D Dadyan, Dakuka Damzlk, Damlaluca, 33, 43. 351. (Tauk), 284. 295. 127, 336.

Colab (Culab), 194, 302, 303, 306. Colab rma, 193. Corycos (Cracca), 264. Cotzanta, Curcaniye 328. (Grgen), Curcan, 74, 81, 82, 87, 89, 93, 118, 119, 219. Cuveyn, 116.

Daman, 81, 99, 107, 164.

akmak, 350. aml-Bel, 142, 185. anak, 333. anak-Alam, 321. anak-Kona, 282. andarlu, 331. andr, 325. ankr, 166. ardar, 40. arklar, 211, 259. ankl, 211, 259. avdar, 284. avdur, 324. avuTcu, 350. ayrlar, 331h22. ay-Kuyu, 295. 331. 20. epni dalar, l tr gol, imen, 284. in, 1, 8, 10, 11, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 22, 26, 27, 31, 48hl58, 113. oban Be, 300bl0. orum, 153, 163, 182, 185, 213, 325, 329, 334, 394. rdk, 284. 306. rten Hy, ubuk, ubuk 295. ovas, 13. 170.

Dnimend lkesi, 213. Drende, 267, 268, 269. Day-Oluk, 283. 314. Debsiyye, 64, 75. Dede-Kargn, Dekkn, 148. 252.

Deli-Dinar, 350. Demenhur, 251, Demircili, 283. Demir-Kapu, 354.

Dendnekan, 91, 93. Denizli, 134, 161, 162, 181, 192, 214, 217, 341, 399. Derbsak, 271. 270. Derbsak kalesi, Derel, 331. ( jy Det-i Develu Deylem, Detiya, Deve-Ta, Kpak ^ 284* Karahisar, 300. 7lh290, 81, 94. 180.

), 61h257. j, 3 5 h ll3 , 260.

Deyr Rahbe, 275. Drnaklu, 307. . Dicle, 384. 34. Dil-i Nemek, 761310. Dih-i Nev, Dihistan, 70, 78, 79, 93, 118, 119. Dikmeci, 331. Dimak (am), 101, 133, 224, 245, 247, 248, 252, Diuever, 254, 267, 268, 271, 296. 84, 127, 144, 337, 360.

u, 12, 28, 31, 36*

uay-Kuz,

uhr- Sad, 399. ukurcak, 243. ukur-Hisar, 333.

Divn, 356. Divne Klas, 350.

518

Divneler,

217.

Esed-bad, 85, 291, 292. Ester-bd, 314, 343, 348, 349. Esenlu, 257. Esirlik, 284. Eski-I, 179, 333. Eski-ehir, 182, 221. Etrek, 348.

Divrii, 187, 263. Diyarbekir, 95, 101, 136, 145, 146, 147, 151, 167, 175, 193, 209, 225, 245, 249, 250, 251, Dodurga, 276, 256. 299, 384. Dizful, 288. Dou-Anadolu, 100, 135, 136, 147, 153, 155,

Etrek ay, 311, 343. 156, 164, -183, 201, 332, 378, 381. Eme-Kaya, 179. Enas, 40. Don rma, 36, 59h250. Dudriaa, 256. Ezgenti Kadaz, 16. Duraklu, 333. Dzmrd kalesi, 385. Dzm, 333.

F
Farab (Karauk), 33, 38, 39, 62. Fars, 121, 123, 126, 127, 137, 146, 150, 151, 202, 260, 261, 262, 287, 288, 292,

E
Edirne, 199.

336, 337, 388, 339, 340, 358, 363. Fa ay, 69, l, 379h4. 290, 74, 88. 291. 78, 79. Ferah, Ferve, Ferve Fergana, 289,

Eridir, 217, 314, 357. Elbistan, 153, 161, 166, 226, 243, 280, 300, 320, 321. Elbistan ovas, 160. Elgen-Arg, 333. Elgen-Virn, 350. Emba, bk. Cem. Emegil, 284. Emet suyu, 384, 398. Emir-Da, 321. Emirgn, 399. Emir Hac, 306. Emir-Ua, Emirl, Endls, Engezlu, 331. 105. 331. 282.

30, 66, 67.

Fndk, 321. Frat, 101, 153, 174, 182, 210, 213, 223, 266, 303U23. Firuzlu, 331. Fiyahan, 302. Fmen, 335.

G
Gani?, 356. Garcistan, 119. Gverd, 290, 309. Gvur dalan, 134, 192, 195, 228, 273, 298, 354, 369. Gzi Anteb, bk. Ayntab. Gazne, 57, 68, 70, 119, 120, 121, 122. Gazze, 159, 223. Gebeciler, 217. Gedk, 179, 230. Gemerek, 230, 280. Gence, 129, 153, 236, 279, 384. Gencek, 217. Gerelik, Germiyan, Germsr, Geyikler, 307. 185. 126. 408. 124, 232. Gerede, 142,

Erbil, 133, 134, 146, 209. Erci kalesi, 332. Erdebil, 130, 150, 170. Erdelan, 421. Ereli, 342. Erivan, 236, 399. Erence, 217. Ermenek, 161, 168, 180. Errn, 90, 128, 129, 131, 135, 145, 146, 151, 161. Erzen, 135. Erzincan, 148, 151, 152, 153, 165, 173, 190, 264, 328. Erzurum, 135, 146, 157, 161, 172, 190, 364, 379, 380.

519

Gln,

152,

230.

Hami, 10. Hamid (sancak), 171, 181, 213, 214, 217, 242, 243, 312, 314, 319, 333, 357. Hamid ( -U-), 384, bk. mid. Hamse, 237, 292. Hamza-Baba, 331h21. Han-Ky, 282. 93, 100, 101, 118, 122, Harizm, 33, 36, 43, 44, 52, 57, 58, 63, 68, 76 77, 78, 92, 124h382, 125, 142, 164, 218. Harmandal, 331h21. Harput, Haruniye, 136. 315, 321, 346. Harran, 193, 248, 302. Hasrc, 283. Hassa, 269, 283. Hatay, 229, 409. Hatuniye, 250. Haydar bad, 148. Haymana, 257, 278. Hazar Denizi, 33, 68, 141, 186, 202, 240, 358. 195, 136, 223. 155, 135, Hazar lkesi, 55. Heftaze Bilan, 98. Hekim-Han, 177, 178. Helvaclar, 331h22. Hemedan, 81, 82, 83, 84, 87, 90, 98, 105, 106, 107, 108, 131, 146, 234, 261, 289, 292, 311, 337, 360, 361, 362. Herat, 74, 87, 88, 92, 93, 116, 119, 120, 170, 344. Hsn-Keyf, 136, 245. Hsn ul-Ekrad, 316. HIIe, 126, 234, 309. Hind, 43hl58, 70, 125. Hindistan, 66, 68, 72, 81, 109, 148, 149, 155, 170. Hisar-Tak, Hive, 139. Hocend, 66, 67. Horasan, 24b52, 42, 43, 47, 57, 58, 64, 65, 66, 68, 69, 71, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 85, 86, 87, 88, 89, 91, 92, 94, 100, 101, 112, 113, 118, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 135, 136, 139, 140, 142, 146, 147, 148, 152, 156, 220, 235, 241, 242, 288, 290, 291, 292, 320, 371, 393. Horzum, 218. Hotam, 28h68. 241.

Gird-Kuh kalesi, 99, 100, 107. Giresun, 165, 324, 325, 331, 332. Girih-Rd, 234. Girmasun, 333. Golkonda, Gk-Gedik, Gk-Ky, Gksn, 148. 331h21. 217.
313.

Gk-Pnar, 321. Gksn yaylas, 187, 189. Gl-Hisar, 334. Grele, 331. Gynk, 268. Gr, 119, 126. Gzgn (Cuzcan), 74. Glnar, 178, 308, 356, 366. Gl-Tepe, 282. Gndzl, 269, 329, 366. Gney-Anadolu, 46, 156, 202, 228. Gney Azerbaycan, 156. Gney-Bat Anadolu, Gney-Dou Anadolu, 272. Gney Ispanya, 138. Gn, 217. Grcistan, 100, 137, 335, 379h4, 384, 385, 397. Grgen, 124, 243. Grgen ay, 141, 311, 343. Grgen, Grleyen, 100. 284. 173, 182, 95,

Grn, 177, 178. Gvercinlik, 322. Gzelce, 284. H Haclu, 231, 234. Hac-Veliler, 283. Haleb, 13h25, 134, 135, 153, 165, 173, 175, 178, 192, 204, 223, 224, 226, 227, 228, 245, 246, 247, 248, 249, 251, 252, 254, 265, 266, 267, 268, 269, 270, 271, 273, 277, 278, 294, 298, 299, 303h23, 306, 312, 354, 360, 365, 370. Halhal, 290. Halkalu, 331. Hama, 192, 253, 271, 279, 341, 359, 371. Hamed, 302.

520

Hoy, 130, 146, 329, 364. Hudu da, 321, 322. Hulvan, 127, 145. Humus, 192, 251, 254, 266, 278, 341, 371. Humus sanca, 345. Hutteln, 113. Huvr, 81. Huvre, 263, 338. 34, 38, 264, 52, 76h310. 286, 288, 292, 293, 337, Huzistan, 126, 'l27, 131, 222, 260, 261, 262,

227, 231, 233, 324, 235, 236, 237, 239, 255, 257, 265, 272, 273, 274, 277, 278, 281, 286, 288, 289, 292, 293, 297, 303, 304, 310, 318, 332, 337, 340, 345, 348, 358, 360, 368, 374, 377, 380, 393, 402, 414h 152, 418, 421. Iran Krdistan, 365. Irti, 32. sfahan, 71, 81, 82, 84, 87, 89, 90, 109, 170, 171, 261, 262, 416hl61.
sferyin, 70, 116.

Hdvendigr, 213. Hseyinler, 321.

sficab, 27, 28h74, 29, 33, 34, 36, 50, 51, 56.
Isfizar, 289, 291. shaklu, 180.

I
Ilgn, 28h68, 180, 191, 213h57, 341. Irak-! Acem, 83, 87, 88, 89, 94, 105, 124, 151, 282, 362. Irak- Arab, 96, 98, 105, 106, 131, 137, 147, 151, 232, 233, 239, 245, 250, 332, 386. sparta, 162, 185, 192, 215, 320. Issk Gl, 4h9, 10, 11, 27, 28, 35hll2.

skenderun, 281. skilip, 165,


slhiye, 195.

Isorya, 264.
spanya, 138, 234. Ispir, 153.

Istahr,

150.

stanbul, 96, 196, 204, 220, 285, 375, 415

1
bar, 119. tblis-Hisar, 334. brahim, 217. cdiye, 283. t-Il (el), 160, 168, 180, 181, 182, 185, 189, 196, 239, 297, 307, 314, 318, 334, 356, 357, 366, 367. -tl Sanca, 307. frikiyye, 138. tdeli, 284. ki Imek, 32. Iklu-Virnu, 217. li, 11, 12. li-Su, 179. man-Asar, 353. ince Dere, 284. ncircek, 307. Incgez, 321. Inger ay, 379h4. ran, 42, 48, 49, 53, 75h305, 97, 103, 108, 110, 117, 129, 137, 142, 143, 145, 146, 147, 148, 150, 152, 153, 154, 155, 156, 158, 166, 170, 171, 175, 176, 183, 184, 188, 190, 194, 212, 214, 222,'226,

h 153. til, 34, 36, 43, 55, 58, 61h257, 100, 405. zmir, 196, 199, 307, 330, 369hl. K Kadl, 278. Kadirli (Kars), 176, 195, 196, 276, 277, 342, 346. Kafkasya, 198, 275, 281. Kahire, 226, 246, 251, 268, 353, 354. Kahkaha kalesi, 288. Kal atl-Mslimin, 246. Kalecik, 231. Klincar, 68. Kaman, 281. Kansu, 22, 31. Kapanlar, 217. Kaplan Alan, 219. Kara-Aa, 307. Kara-Ba (
J y

219, 230, 335, 368h35.

Kara-Beli lkesi, 337. Kara-Boaz, 326. Karaca-Da, 220, 225, 342. Karaca-Kaya, 217. Karaca-ehir, 203.

521

Karaca-Virn, 308. Karauk dalar, 34, 391, 398. Kara-Deniz, 26, 33, 36, 58, 59, 202, 320, 374, 379h4, 385. Kara-Dere, 384. Kara-Dervend, 380. Kara-Dinek, 400. Kara-Gl, 111. Kara-Gnc, 331. Kara-Hisar, 342. Kara-Hisar, 3S7. Kara-Hisar- Sahib, 181, 213, 214, 219. Kara-Irti, 9. Kara-Isalu, 196, 197, 232. Kara-Kaya, 353. Kara-Keilu, 182. Kara-Kei, 353. Kara-Kpr, 355. Kara-Kum, 13, 34, 35hll2, 59. Karaman (ili, blgesi, eyleti), 187, 275, 408. Karaman Kayas, 218. Karamanl, 283. Karamuklu, 282h78, 283. Kara-Pnar, 28168, 282, 284. Karasi, 213, 214. Kara-ar, 10. Kara-Ta;, 178. Kara-Tav, 34hll3. Kara-Yurd, 283. Karclar, 372. Karglk, 313. Karnca, 331. Kar-Ta, 180, 333, 356. Karnak, 39. el-Karyet l-Hadse, bk. Yeni Kent. Kasaba, 182, 320. Kastamonu, 28h68, 185, 213, 214, 351, 408. *' Kgar, 27, 30, 50, 56, 67. Ka-Yenicesi, 217. Katar, 182. Katr-Oluu, 269. Ktif, 339. Katvan l, 113. Kavak ky, 189. Kaya-Dibi, 331. Kayck, 217. Kay Hy, 217. 36, 39, 59, 381, 384,

Kaypak-kalesi, 321. Kays adas, 125, 339. Kayseri, 159, 160, 161, 163, 166, 171, 176, 182, 187, 195, 213, 230, 273, 280, 281, 282, 294, 340, 366, 402. Kazanclar, 367. Kazancal Yazs, 350, Kzerun, 287, 289. Kazlk da, 384. Kazvin, 73, 84, 87, 131, 170, 290, 292. Keder, 39. Keferdiz, 330. Kem, 9, 20, 22, 203. Kemah, 167, 216. Kemik, 4, 7. Kemer, 283. Kencede, 39. Kendumn, 338, 339. Kene Gne, 321. Kengiri, 213, 214. Kere, 84. Kerek, 221. Kerkk, 233, 250, 253, 254, 309. Kesik ay, 196. Kesir, 283. Keskin, 330. Kef ul-vechil-bahr, 252. Kef ul-vechi l-kibelt, 252. Kettele, 302. Keyre Ba, 20. Kezzz, 234. Kbrs, 180. Kl-Kla, 284. Knk, 192, 276, 321, 366, 370. Knk, 369hl. Krk-Han, 269. Krk-Kale, 229. Kr-ehir, 158, 163, 176, 178, 182, 186, 191, 231, 313, 327, 347. Kzl-Avrat (Kzl Ribat), 78. Kzlca, 367. Kzl-Da, 354. Kzl-Dere, 284. K zl-ren, 283. Kzl-Pmar, 283. Kzl-Yaka, 170. Kzkal, 284.

522

Kz-Kulesi, 265. Kiik Ta, 35hll2. Kihran, Kilis, 131, 355. Kilikya, 353. 188, 352, Kilise, 331. Kilise, 372. Kirman, 92, 121, 123, 124, 125, 146, 151, 291, 292 293, -338, 406. Kirman-ah, 127, 233, 292, 336. Kobnan, 123. Ko-Hisar, 179, 324, 342, 357. Ko-Hisar gl, 178. K o, 21. Konya, 154, 160, 161, 179, 180, 190, 204, 213, 214, 217, 321, 342, 409hl20. Korucu, 231. Koyul-Hisar, 153. Kozan, 195. Koz-Ordu, 28h75. Koz-Virn, 350. Kmen, 9, 15. Kk-Kesene, 40. Krdzl, 356. Kse-Da, 134, 158. Kyceiz, 218, 325. Kuds, 108, 133, 136. Kh-Gilye, 127h386, 310, 337. Khistan, 113. Kulan, 29. Kul-ukuru, 331. Kumis, 76h310, 119. Kurey-z, 351. Kurt-Kula, 195. Kurtulmu, 331. Kuru-Dere, 196h7, 308. Kuru-Pnar, 346. Kusun, 196. Kuu, 282. Kulgak, 16. Kutatis, 379h4. Kuyas, 27. Kuzey Afrika, 138. Kuzey Azerbaycan, 156, 380. Kuzey-Bat Karadeniz blgesi, 182. Kuzey-Dou Anadolu, 165. Kuzey Kafkasya, 36hll9, 140, 326, 358. 154, 260, 286, 287,

Kuzey-Suriye, 129, 188, 192, 193, 202, 223, 230, 231, 235, 265, 272, 297, 307, 371. Kuzu, 257. Kuzu-Deresi, 321, Kk Asya, 61. Kk Kedfiye, 372. Khek, 64. Krd da, 228. Krdistan, 105, 127, 144, 290, 335, 336, 340, 360, 363. Krtn, 331, 353. Ktahya, 134, 162, 181, 185, 188, 191, 209, 214, 232, 259.

L
Lapa, 308. Lrende, 179, 189, 217. Lttakiyye (Lzkiye), 276. Luristan, 222, 261, 362, 363.

M
Maka, 327. Maden, 235. Madrasan, 283. Maara, 282. Mhn, 122, 141, 162. el-Mahk, 262, 263. Mahmudlar, 334. Makedonya, 60. Mk, 235. Malatya, 137, 157, 162, 166, 214, 267, 268, 275. Malatya, 128. Malazgird, 60h252, 102, 134, 324. Malye ovas, 157. Manastr, 199. Manclk, 177. 139, Manurya, 10. Manglak, 33, 59, 78, 100, 112, 118,

142, 164, 202, 241, 324, 325, 326, 343, 348, 358, 375. Manisa, 28h68, 162, 172, 185, 216, 331. Mara, 147, 153, 157, 159, 172, 175, 182, 196, 199, 226, 231, 263, 267, 276, 321, 322, 324, 346, 409. Mardin, 136, 173, 190, 224, 250, 265, 313.

523

Markab kalesi, 224. Marmara (Denizi), 134. Marmara blgesi, 162, 174, 182, 211. Marmara kylar, 198. Mavera un-Nehr, 15, 24, 28, 29h80, 33, 42, 43, 48hl94, 51, 52, 55, 56, 64, 65, 66, 74, 75, 96, 105, 109, 110, 122, 139,

Mut, 180, 356. Mrsell. 322. Mkye, 81.

N
Nahivan, 130, 145, 361. Necid, 193. Nermr, 124. Nerun?, 356. Nes, 70, 77, 78, 116, 241. Nev-ehir, 191. Nide, 179, 182, 259, 342. Nihvend, 234, 263. Niksar, 320. Niabur, 49, 68, 72, 85, 88, 92, 99, 116, 119, 120, 124, 205, 236, 409. Nizib, 194. Nr, 66, 76. Nusaybin, 97, 250. Nusretlu, 347. 118, 118, 121, 122, 124,

164. Mzendran, 118, 241, 242, 292. Medin, 47hl92. Medine, 227. Mehdiyye, 138. Mekke, 227, 387. Mekrfl, 72, 94, 125. Melik-Virn, 284. Menbi, 296h7. Menbi blgesi, 192. Menemen, 196. Mentee, 153, 181, 213, 218, 318, 325, 351, 357. Meraa, 83, Mersin, 200. Merv, 41, 47hl92, 74, 77, 90, 91, 112, 114, Meskenci, 372. Meyyfarikn, 136. Msr, 96, 110, 138, 160, 164, 169, 246, 251, 268, 271, 340, 365, 398, 409, 414K153, 415. Mihali, 275. Mirki, 28, 29, 50. Misis, 192, 354. Moolistan, 113. Molla Hseyinler, 283. Mora, 171. Mual, 132, 145, 364. Muan gl, 277. Mula, 153, 162, 181, 216, 351. Multan, 68. Muradiye, 331h21. Murad Paa kprs, 346. Murgab, 344. Murtaza-bd (ova), 217, 320. Murted-ukuru, 353. Musul, 95, 97, 104, 128, 132, 136, 145, 246, 250, 289, 360, 365. Mu, 136. 80, 85, 88, 89, 115, 116, 119, 127, 146, 337.

O
Olak-Kayas, 283. Ourca, 295. Ouz l, 33, 58. Ouz lkesi, 33, 34. Ouz yurdu, 35, 43, 388. Onguncular, 284. On-Ok lkesi, 21, 35. Ordu, 28, 29, 50, 56. Ordu, 327, 328, 332. Ordu Bali, 22. Orhun, 9, 22. Orhun blgesi, 3, 19, 21, 22, 24, 26, 31, 35. Orhun-Selenga blgesi, 23. Ornas (Enas), 42hl55. Orta-Anadolu, 134, 155, 164, 174, 179, 184, 186, 187, 217, 232, 244, 264, 275, 277, 296, 350, 351, 357. Orta-Arabistan, 193. Orta-Asya, 1, 3, 5, 18, 26, 51, 135, 137, 139, 142, 154, 162. Orta-ran, 82. Oru-Olu, 284. Osmanck, 322. Osmaniye, 195, 198.

120, 121, 137, 141, 162, 209, 310, 344.

524

Otrar ( j l ^ l ), 29, 35hll3. Ovack-Pmar. 321. Ozgur, 331.

Ryindz, kalesi, 146. S Sabran (Savran), 29, 33, 35hl 13, 39, 43. Sdk Ata Tepe, 39. Sfita, 224, 265. Safranbolu, 238. (
j *

tken, 6, 7, 10, 14, 18, 20. zer, 276. z-Ked, 30, 40, 41, 64, 66, 111, 243. P Pa, 269. Pasin, 96, 380. Payas, 195, 269, 354. Pazarck, 330, 334, 346. Pazar-ren, 282, 283, 284. Pazk, 416. Peenek, 323. Peenek-z, 320. Flilalonite, 328. Pnar-Ba, 282, 283, 284, 294. Potuklu, 284. Prnek, 321. R Rahbe, 96, 307. Rahva ovas, 102. Rakka, 136, 193, 194, 197, 226, 275, 278, 279, 281, 295, 302, 303, 305, 306, 307, 317, 330. Rakka lleri, 305. Rvendn, 352. Remle, 133. Revan, 332. Rey, 71, 72, 80, 81, 82, 83, 87, 89, 92, 94, 98, 103, 106, 107, 116, 118, 262, 309, 348hl3, Reyhan, 125. Reyhanl, 229. Ribat- Nemek, Rd-Br, 348hl3. Ruha, bk. Urfa. ( j J \ ) 3201l. Rum-eli (ili), 141, 145, 156, 165, 169, 188, 199, 209, 264, 421U171. Rum-Kale, 266, 312, 329, 330. Rum lkesi, 87, 94. Rusya, 59. 76. 361.

127h386.

Saim-Beli, 195. Sakal, 295. Sakarya blgesi, 1741466. Sakzck, 321. Samsun, 165, 166, 327. Sandavi?, 356. Sandk da, 346. Sandkl, 219. Sarban, 331. Sacz, 198, 282, 283, 284, 294, 324. Sru, 146. Saru-am, 197, 333, 354. Saru-Gurkan, 309. Saru-Han, 191, 213, 218, 330. Saru-Han sanca, 189. Saru-Kaya, 152. San-Kurun, 256. Sarvand da, 321. Sve, 145. Sayram, 35hll2. Sebzvr, 291. Selnik, 60. Selik ('iU J L - ), 372. Seliik ( Selinti, 168, 180. Sehna da, 193. Selmas, 250. Semerkand, 24, 29h80, 35hll3, 64, 65, 112, 170. Sepren, 38, bk. Sabran. Serahs, 66, 69, 72, 74, 80, 85, 88, 117, 119, 120, 121, 137. Serahs l, 87. Serav, 130. Seyhan rma, 353, 354. Seylan, 303. Seyyid, 331. Seyyid-Gazi, 181. 372.

Selenge, 8, 17, 19, 20, 21.

525

Srh-Tam. 40. Siistan, 93, 126, 147, 290. Silifke, 180, 264, 314, 318, 357. Silvan, 136. Simnan, 81. Sincar, 97, 247. Sindal, 284. Sinop, 159, 165, 327. Sir-Derya (Seyhun), 4h9, 38, 79, 39, 101, 40, 49, 111, 53, 112, 24, 33, 126, 34, 36, 216, 56, 59, 76h3l0, 202,

Suriye snn, Susuzca, 334. Su-ehri, 321. Srmelu, 384.

300hl0.

Sruc, 248, 249, 250, 273. St-Kend, 39, 50, 62.

aban, 331. abanl, 282. diyah, 119. am, 199, 223, 229, 252, 312, 332. antung, 14. apur ovas, 362. a (Ta-Kend), 39, 50, 55, 66. ebin Kara-Hisar, 216. ehir (Yeni) Kent, bk. Yeni Kent. ehrizor, 111, 338. eki, 249. emseddin, 302. enb-i Gzn, 249. ereflu Ko-Hisar, 320. eyh oban, 273. eyh Kendi, 250. eyhlu, 218, 259. ( UJiA ), 28. iraz, 286, 288, 338, 339. irvan, 148, 303, 380. uter, 264, 288. 127, 134, 145, 208, 336,

260, 325, 337, 360, 381, 382, 384, 385, 420. Sis (Kozan), 159, 176, 219, 253, 255, 265, 277, 293, 354, 369. Sisca, 321. Sitgiin, 38, 39. Sivas, 137, 143, 153, 157, 158, 159, 163, 165, 173, 175, 178, 185, 1B9, 190, 199, 213, 214, 227, 228, 256, 316, 317, 340, 345, 371, 394, 402. Siverek, 248. Sivri-Hisar, 182, 278, 371. Siyah-Kh, 33, 62, 325. Sobuca, 259. Sofular, 331h22. Sod, 24. Solaklar, 282. Songa orman, 15. Sorgun, 179. Sbe-imen, 284. St, 161, 220, 221, 347. Stl, 283. Ske, 331h22. Sthlabopiastis, 328. Sudak, 21. Sunak (Snak), 38, 39, 40. Sultaniye, 310. Sultan-n, Sulucu Sumeysat, 182, 203. 327. 157. Kara-Hyk,

T
Tberek kalesi, 82. Taberistan, 82, 93. Tbee, 94. Taf, 283. Tahta-Kemer, 283. Tahtal, 284. Tala, 10, 11, 12, 13, 24, 27, 31, 36, 50, 56, 66, 75h305. Tlikan, 119. Tana-Deresi, 331. Tarbagatay, 12, 17. Tarablus am, 138, 166, 177, 189, 192, 224, 229, 265, 270, 316, 341. Tarablus (Libya), 199. Trim, 290.

Sunak, bk. Sunak. Sunbas rma, 196. Suriye, 101, 103, 107, 108, 109, 110, 129, 133, 137, 159, 165, 169, 193, 194h488, 225, 231, 239, 253, 271, 299, 306, 317, 360, 365, 369, 386, 408hll3. Suriye l, 276, 355.

526

Tarsus, 134-, 150, 180, 257, Talca, 295. Talca-ni, 321. Talk-Silifke, Tatyan, 384. Tuk (Tavuk), 233, 250, 309. Tavanck, 231. 180.

307, 316, 317,

Tuna, 37, 60, 169. Tunus, 199. Turar, bk. Otrar. Turgud, 179, 186, 323, 333, 350. Turgutlu, 330. Turhal, 171. Turuhan, 9. Tus, 70, 116, 118, 119. Tnhas, 66. Trgi, Yargun, 8. Trkmen l, 257. Trkistan, 8, 31, 42, 49, 79, 106, 122, 139, 142, 148, 154, 157, 164, 170, 178, 220, 225, 384. Trkiye, 4, 45, 48, 53, 122, 151, 153, 157, 163, 192, 196, 201, 204, 132, 143, 167, 175, 149, 182,

317, 341, 354, 356, 367, 372.

Tebriz, 146, *152, 164, 167, 170, 189, 249, 256, 290, 340, 364, 376. Tedmur vahas, 341. Teke sanca, 153, 170, 181, 214, 242, 243, 314, 318, 357. Tekfur Burcu, Tekir-Da, 219. Teleyli, 306. Telh-b, 85. Tell-Bir, 134, 365. Tell-Hlid, 134, 365. Tell-ammar, 278. Tell-Zivan, 278. Terziler, 331h22. Tezekl, 356. Tb ay, 222, 232. Tibet, 22. Tien-an blgesi, 22. Tiflis, 83. Tire, 331h22, 372. Tirebolu, 165, 328, 332. Tirke, 331H21. Tirmiz, 74, 117. el-Tz, 94. Tou Balk, 16. Tokat, 143, 153, 163, 178, 185, 213, 240, 266, 345, 347, 394. Toklar, 282, 283, 284. Tokmak, 12. Tokuz-Ouz (ky), 203. Tomarza, 280, 282, 283, 284, 293. Toprak-kale, 370. Toroslar, 174, 237. Torul, 331. Tzgn, 283. Trabzon, 149, 154, 159, 165, 182, 213, 327, 328, 329, 331, 332, 354. Trakya, 60. Tuba, llh22. Tula, 4, 5, 14, 203. 321.

207hl6, 207, 212,

220, 238, 240, 264, 265, 273, 275, 292, 306, 318, 334, 348, 353, 373, 392, 406, 409, 410, 411, 412, 414, 415hl53, 416, 418, 419.

U
Ucan, 249. Uuz jilgas (Ouz-Deresi), 40. Ulu-ir, 308. UIu-Ta, 351x112. Ulu-ICaa, 308. Ulu-Kem,3, 4h9. Uly-bd yazs, 87. Umman, 339. Urfa (Ruha), 137, 187, 193, 194, 204, 248, 249, 254, 302, 307. Urgu, 16. 83, 130, 289, 292, 335, 364, Urmiye, 365.

Urmiye kalesi, 309, 335, Urum (Rum), 301. Urungu, 9, 27. Uack Pnar, 321. Uak, 232, 277, 351. Unu, 364, Urusana, 24, 65. Uzam, 257. Uz-Kent, 40. Uzun-Dere, 331. Uzunluca, 372.

527

Uzun-Yayla, 153, 159, 165, 173, 177, 197.

Yayk (Ural), 34, 37. Yazr, 240. Yedi-Bergu, 372. Yedi-Oluk, 284. Yellce, 177, 300, 366. Yemen, 138, 199, 208. Yenice-Hisar, 331. Yeni-Derya, 40. Yeni-Kent, 34, 38, 40, 42hl55, 53, 62, 111. Yenisey, 3, 9, llh 22. Yenisey blgesi, 26. Yere-Geen, 284. Yesi 33, 35hll3, 39. Yezd, 266, 319, 339. Yozgat, 153, 166, 172, 175, 182, 204, 225, 230, 394. Yukar rti, 31. Yukar Yenisey, 31. Yulduz rma, 10, 12. Yregil (Ankara nn, bir mahallesi), 247.

-Ayaklu, 356. -Balu, 357. -Birk, 21. -Em, 191. -Kaplu yaylas, 354. -Kilise, 295. rgen, 41', 242. rgb, 179, 366. skdar, 177, 189, 227. st-Yurd 59, 100.

V
Yakf- Kebir, 331. Van, 335, 348. Van Gl, 95. Van kalesi, 332. Vst, 262, 263, 338. Vesic, 38. Vilyet-i epni, 331. Vilyet ul-Kfcakiyye, 128.

Yreir - Yregil - (Seyhan - Ceyhan rmak lar aras), 353.

Z
Zab, 132. Zamant blgesi, 198, 277, 279. Zamant ay, 274, 280. Zra, 256. Zaysan gl, 9, 27. Zeamet, 32h21. Zebd, 138. Zelhin, 283. Zencan, 131, 237, 310. Zencan ay, 94. Zerend, 123. Zile, 193. Zonguldak, 238.

Y
Yaban-Ova, 320. Yaar, 351. Yamur, 366. Yakalkan, 331. Yakn-Dou, 46, 110, 135, 138, 245, 378, 381, 393, 408, 412, 420. Yalak, 282. Yalan-Kaz, 295. Yamurca, 331. Yarpuz, 321. Yas-Pmar, 308. Yass-yk, 217.

528

IV - MADDELER
A Abaza kleleri, 274. Adaklu, 405. Ad sormamak gelenei, 417. Aa koyun, 392. Ahi(ler), 163. Alay, 379, 380. Alplar, 396. Al vur devri (Avarn), 280, 281. mil, 70. Anadolu Trkl, 161. Arab at, 407. Alu, 208. Ak, 412. Aret, ,202. A t, 42, bk. binicilik. Ata, 44. Atn kuyruunun kesilmesi, 416. Avadanlk, 54. Avclk, 411. Avc-ba, 54. Avar kilimi, 281. Aygucu, 14. Cell blk balan, 187. Celli hareketleri, 142, 196. Cell isyanlar, 173, 181, 186. Celaller, 189, 190. Cemat, 202. Bekta, 169. Bekta tarikat, 172, 420. Be akeli ulfecilcr, 379, 380. Beyat makam, 237. Beyat Nijad (at), 235. Beygu ( j i j y Bidevi at, 408. Binicilik, 406, 408. Bod, 201. Bolgak (karklk), 15. Boy, 201, 202. Boybei, 201. Bozdoan, 407. Brk, 409. Budun, 5, 201. Bura (yemek), 393. Buhur, 43. 78h315.

B
Bada kurmak, 406. Balbal, 14. Barmm kk kanesi, 40. Ba indirip bar basmak, 405. Bayndr damas, 206. Be, 201. Beli, 406. Belerba, 397, 400. Belerbci, 53, 397, 398. Bekiler (muhafzlar), 54.

ar (ku ad), 78h315. akr (ku ad), 207. avular, 54. eri, 406. erke kleleri, 274. ift-bozan, 185. omak, 406. uldu, 394. ur (uo), 12.

529

t>
Dama, 206, 207. Dye (dad), 4-05. Destursuzca yaya girmek, 400. Devirme oca, 175. Diz yere vurmak, 406. Don (giyim), 405. Doyumluk, 220. Dne dne savamak, 406. E Edik, 409. Elenceler, 411, 412El (il), 201, 202. El gn, 38. Elini eline vurmak, 414. Eltebir, 7, 9. Emr-i hur, 54. Endra-i got, 207, bk. Snk. Erkin (Se-kin), 12. Erturul alay, 221. Etrk-i b idrk, 152. Evld- Ftihan, 158. G Goncan, 303. Gs (ordunun), 406. Gk-Mescit (Cihanahn Gk-Trk bideleri, 19. Gme, 392. Gnder, 379, 380. Gz aydn, 414. Glen tarikat, 169, 420. Gn bk. El gn.

i
Idi-Kut, 8, 22. di, 408. l eri, 185. lig-i Trkman, 29h80. naklar, 397, 402. ran (Acem), kervanlar, ran Trkl, 292. bara, 31. 186.

K
Kable, 201. Kaftan, 409. Kaan, 9, 10, 15. Kut (kavut), 124h380. Kalaba lke, 394. Kaln, 402, Kap-kullar, 184.

Kara-ku, 207. Karalar giymek, 415. Kara msafir, 163. Kara-olu, 154. Karg (sng, da), 54, 407. Kartal (ongun), 207. Kas kas glmek, 413. Kavim, 201, 202. yaptrd), 147. Keneme, 54. Kei, 397, 400. Kl, 407. Kmz, 44, 381, 392. Kyafet (destanlarda), 408, 410. Kovgun(lar), 177, 279, 281. Kovgunculuk, Kul, 172. Kl-ur, 7, 11. Kl-Erkin, 53, 402. Kpe takmak gelenei, 400, 410. M Mant, 393. 197. Kmlek (knlek), 409.

H
Hcib, 131. Hakanl, trkesi, 30. Halay, 47. Hanef mezhebi, 43, 392. Has-be, 131. Has-beler, 397. Hass raiyyetlik, 175. Hwani yama, 412.

Mehdilik, 171. Memlk sistemi, 106, 107, 109, 110. Mill romantizm, 168. Mool gelenei, 339. Mutuluk, 415.

I
Ik (tuula), 407.

530

N Naibler, 402. Nkerler, 401, 402.

Salur damgas, 206. Ser eme, 52I215. Srt zrh, 406. Sipahi, 346. Sipahi-oullar, 217. Sipahi zdegn, 346. Sokman, 203, 204, 206. 409. Solaklar, 414hl52. Sol alu, 208. Sol kar yarn, 208. Sol kol. 406. Sukak, 42. Sungur, 207. Surre akesi, 227. S-ba, 53, 61, 85, 403. Snk, 206, 207, 208.

O
Oba, 201, 202. Ouz alplar, 386. Ouz boylan, 202, Ouzculuk cereyan, 164, 215, 373, 374. Ouzculuk, uuru, 375, 376. Ouz kavudu, 124. Ouz ehirleri, 39, 41. Ouz tresi, 168. Ouz yabusu, 34, 51, 57, 76, 205. Ouz yurdu, 384. Ok 1, 54, 406. Ok atmak gelenei (gerdek iin), 404. Ongun, 207. On iki hayvanl Trk takvimi, Orda, 401. Ordu, 406. 143.

ad, 7, 20. afi mezhebi, 393h4-5. hin, 207. ine Usu Yazt, 7, 21. ilik, 392. iven, 414. T Targan, 115, 121. Tarhan, 32. Tavancl, 207. Tegin, 67. Temir-yal, 62. Tr, 218. Toy, 116, 410. Tz, 207, 406. Tura, 53. Turalik, 53. Turul, 78h315. Tutma, 47, 104, 393, 394. Tutu, 9. Trk at, 353, 402. Trklk, 168. Trklk uuru, 374, 375, 378. Trk develeri, 43. Trk memlk (memlkleri), 104, 105, 109, 110, 122. Trkmen atlar, 407. Trkmen kyafeti, 410.

Orhun bideleri, 12, 13h25, 201, bk. GkTrk bideleri. Orun, 208, 400. Osmanl av tekilt, 411. Oymak, 202.

llere a vermek, 415, 416. P Paa, 379,. 380. Pliaska prisiadki, 47. Puta, 406. R Ribat, 70. S Sadak, 406. Sa alu, 207. Sa kar yann, 207. Sa umaca, 208. Sa kol, 406. Saht keman, 105. Slr, 136. Saltanat niblii, 53.

531

u
Uc (ku ad), 207. Ucayla, 208. U, 135. Ulus, 201. Uaklar, 401.

Yatuk, 42, 202. Y ay syknmek, 397. Y ay ve ok (hkimiyet almeti), 85, 205. Yaz, 53. Ynal, 53, 77.' Yirmi drt Ouz boyu, 215. Yirmi drtl dzen, 208, 209, 210. Yolda, 37, 402, 403. Yolda ba, 402. Yrk, 172, 173, 174, 357. Yu a, 415, 416. Yurd, 201. Yut, 16, 417, 418. Ykn, 406. Ylek, 407.

I, 208.

Y
Yamal toy, 104, 105, 395, 412. Yahni, 392. Yas merasimi, 133, 414.

532

You might also like