2

E.M.Haczad Z.S.Abdullayev

NEFT TSRRFATININ IQTISADI STRUKTURUNUN MODERNIZASIYASI

Bak - Elm - 2003

3 UOST 336.2.622.276

Elmi redaktor: Rezenzentlr:

AMEA-nn mxbir zv iqtisad elmlri doktoru, professor texnika elmlri doktoru, professor

A.F.Musayev A.B.Abbasov. C.M.Mahmudov

Haczad E.M. Neft tsrrfatinin iqtisadi strukturunun modernizasiyas Bak, Elm, 2003, 512 sh.
ISBN 5-8066-1577-4

Dnya v milli neft industriyasnn texniki-iqtisadi strukturu v trqqi meyllri kontekstind smrli tsrrfat quruculuunun dinamik inkiaf amillrini sciyylndirn monoqrafiyada, neft strategiyasnn sosial-iqtisadi aspektlri, sahvi sferada islahatlarn tkmillmsi, drinlmsi, dvlt tnzimlnmsi, idaretm konsepsiyas v istehsaln rasional tkil problemlri sistemli v situasion yanama diapazonunda tdqiq v thlili edilmi, verifikasiya prinsiplrin mvafiq olaraq neft-qaz sektorunun iqtisadi strukturunun modernizasiyasnn alternativ bazar mexanizmlrinin prioritetlri tqdim olunmudur. Kolleqial elmi-tdqiqat aradrmalarn ks etdirn monoqrafiya thsil sferas, enerci kompleksinin mtxssislri, iqtisadlar v habel geni pekar oxucu ktlsinin istifadsi n nzrd tutulur.

0605010407 qrifli nr 655 ( 07 ) 2003

ELM

MNDRCAT GR I HSS KARBOHDROGEN EPOXASI V MASR NDUSTRAL QTSADYYAT I FSL Azrbaycanin karbohidrogen pesurslari v hasilatin inkiaf mrhllri
1.1.Maddi istehsal sahlri v onlarn Azrbaycanda tkkl prinsiplri 1.2.Karbohidrogenlrin v energetik resurslarn tsnifat 1.3.Azrbaycanda karbohidrogenlr hasilat v onlarn inkiaf perspektivlri 1.4.Hasilatn artrlmas sullar v istehsaln iqtisadi smrliliyi 06 11 13 16 04

II FSL Orbital neft tsrrfatinin texniki-iqtisadi strukturu v inkiaf meyllri

2.1.Ehtiyatlarn corafi yerlmsi v dnya neft iqtisadiyyatnn inkiaf senarisi 2.2.Karbohidrogen resurslarnn hmiyyt diapazonu v sintetik istehsal 2.3.Enerqetik sistem v dayanaql inkiaf konsepsiyas 2.4.Liberal iqtisadi missiya v milli istehsaln mhafizsi 21 26 29 31

III FSL Mnft karbohidrogenlri v hasilatin pay blgs

3.1.Mnft karbohidrogenlri, onlara kiln xrclrin dnilmsi v hasilatn hquqildirilmsi qaydas 3.2.Karbohidrogenlr hasilatna kiln xrclrin azaldlmas ehtiyatlar v amillri 3.3.Karbohidrogenlrin dyrinin myyn edilmsi v Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft Fondunun yaradlmasnda onun rolu 34 36 43

II HSS MLL NEFT STRATEGYASININ FORMALAMASI V REALLAMASI ASPEKTLR IV FSL Azrbaycanin neft strategiyasinin milli iqtisadiyyatn inkiafinda rolu v hmiyyti
4.1.Azrbaycann neft strategiyasnn mahiyyti, mqsdi v formalamas amillri 4.2.Neft strategiyas v iqtisadi islahatlar 4.3.Azrbaycann sosial-iqtisadi inkiafnda neft strategiyasnn rolu 4.4.Milli iqtisadiyyat, onun sviyy gstricilrinin masir durumu v daha da yaxladrlmas yollar 5.1.Xzrin neft-qaz resurslar v masir dvrd onlardan istifad imkanlar 5.2.Xam neftin v tbii qazn emal v onlardan alnan mhsullar 5.3.Neft, neft mhsullar v qazn nqli yeni neft trategiyasnn trkib hisssi kimi 47 53 59 62 65 66 68

V FSL .Beynlxalq enerci bazarlarina ixi problemlri v perspektivlr

VI FSL Smrli tsrrfat quruculuu v dinamik iqtisadi inkiaf amillri

6.1.Milli neft-qaz kompleksinin tsrrfat strukturunun zlliklri 6.2.Neftqazxarma kompleksinin masir durumu v problemlri 6.3.Beynlxalq neft kontraktlar sferasnda faliyytin sahvi infrastrukturdan faydalanma perspektivlri 6.4.Neft sektorunun iqtisadiyyatn digr sahlrinin inkiafnda rolu 75 78 82 89

III HSS RASONAL TSRRFAT QURUCULUU V NVESTSYON SYAST VII FSL Neft-qaz snayesin investisiya qoyuluu v ondan istifad istiqamtlri
7.1.nvestisiya qoyuluunun mahiyyti, trkibi v quruluu 7.2.nvestisiya qoyuluunun obyektlri v maliyyldirilmsi mnblri 7.3.nvestisiya qoyuluundan istifadnin qiymtlndirilmsi 7.4.Neftqazxarma mssislrind tikinti-quradrma ilrinin tkili v planladrlmas 7.5.Tikinti obyektlrinin layihldirilmsi v iqtisadi chtdn saslandrlmas 7.6.nvestisiya qoyulularnn iqtisadi smrliliyinin hesablanmas metodikas 7.7.nvestisiya qoyuluundan istifadnin yaxladrlmas yollar 92 98 104 110 114 117 120

VIII FSL stehsalin smrli tkili v sahvi iqtisadi islahatlarin drinlmsi problemlri
8.1.Audit nzarti v istehsaln monitorinqi 8.2.Neft snayesinin dnya tsrrfatna smrli inteqrasiya edilmsind mtrk mssislrin rolu 8.3.Neftqazxarma kompleksind zlldirm perspektivlri 8.4.nnavasiya v neft snayesinin texnoloji chtdn yenidn qurulmasnda onun rolu 8.5.Neft-qaz snayesind institusional islahatlar v sahnin bazaar iqtisadiyyatna uyunladrlmas 8.6.Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd neftqazxarma mssislrinin maliyy durumunun pislmsi sbblri v sanasiyas 122 125 128 131 141 146

IX FSL Dvlt tnzimlnmsi v idaretm konsepsiyasi

9.1.Milli energetik thlksizlik v energetik doktrina 9.2.Neft-qaz sektorunun tnzimlnmsi v normativ-hquqi tminat 9.3.Dvlt enerji mfttiliyin tkkl zrurtlri 9.4.Neft strategiyasnn ideoloji aspektlri 153 158 159 160

IV HSS NEFT-QAZ NDUSTRYASININ MODERNZASYASININ ALTERNATV QTSAD MEXANZMLR X FSL Struktur islahatlari v milli biznesin inkiaf perspektivlri
10.1.ndustrial siyast v struktur islahatlar 10.2.Struktur modernizasiyas v iqtisadi inkiaf indikatorlar 10.3.Biznes faliyytinin formalama xsusiyytlri 10.4.Smrli biznes iinin tkili problemlri 10.5.Azad qtisadi Zonalar v neft biznesi 10.6.Neft-qaz sektorunda venur kapital 10.7.Konsessiyon faliyyt 162 164 167 170 173 178 180

XI FSL Fiskal siyast v rentabelli faliyyt

11.1.Fiskal mexanizmlr v vergi sisteminin tkmilldirilmsi meyllri 11.2.Uot sisteminin tkmilldirilmsi v konsaltinq sferasnn genilndirilmsi problemlri 11.3.Sessiya v faktorinq tyinatl mexanizmlrin tdbiq effekti 11.4.Neft-qaz industriyasnda layihlrin thlil metodikas 11.5.Neftin keyfiyyt bank v onun milli neft sektorunda yaradlmas labdly 182 184 185 187 188

XII FSL Sosial-iqtisadi trqqi v tsrrfatin ekologizasiyasi

12.1.Yeni sosial-iqtisadi infrastrukturun formalamas xsusiyytlri 12.2.Ekoloji iqtisadiyyatn tkkl prinsiplri 12.3.nnavasiyon trqqi v inkiaf perspektivlri 190 191 192 195 197 204 208 250 251

Nticlr lavlr Qaynaqlar Neft iqtisadiyyati sferasinda geni ildiln spesifik istilah v anlaylar lti Summaru

GR
Karbohidrogen tyinatl enerji resurslarnn zngin regionlarndan biri kimi tannan Azrbaycann milli neft industriyas yeni tblldatlar rfsinddir. lknin dvlt mstqilliyinin brpa edilmsi tn srin son onilliklrind Xzrd akarlanan nhng karbohidrogen yataqlarnn beynlxalq mkdalq rivsind aktiv ilnmsini rtli etmidir. Tzahr olunan geosiyasi reallqlar fonunda qrarlaan yeni neft situasiyasndan milli v dvlti mnafelr uun olaraq maksimal bhrlnmk missiyas is prezident Heydr liyev cnablarnn zrin drk, onun tbbss v rhbri olduu vtn neft strategiyasnda dolun ksini tapmdr. Milli neft strategiyasnn formalamasnda mxsusi rolu v sylri il frqlnn Azrbaycan Respublikasnn ba naziri .H.liyevin cnablarnn mli faliyyt v elmi yaradclq zmindn qaynaqlanaraq lknin neft tsrrfatnda islahatlar prosesi genilnrk daha tkmil v sistemli mjraya istiqamtlndirmidir. Gerkln strategiyann genilnn hlqsi ada mrhld lk neft tsrrfatnn daha mtrqqi sistem v konstruksiyada modernizasiyasnn elmi saslarnn ilnmsi aktualladrmdr. stiqlala qovuduqdan sonra neft-qaz sektorunda aparlan iqtisadi islahatlarn elmi bazasnn mhkmlndirilmsi v tkmillmsi istiqamtind respublika hdudlarnda oxsayl tdqiqatlar yerin yetirilmi, nzri v praktiki tyinatl bir sra qiymtli nticlr ld olunmudur. Sahvi elmi-tdqiqatlar sferasnda gerkln nailiyytlri bir daha dyrlndirrk mlliflr mvcud monoqrafiyada milli neft strategiyasnn prioritetlri sasnda lkd drinln islahatlarn tkmillmsi, dvlt tnzimlnmsi, idaretm konsepsiyas, istehsaln rasional tkil problemlrini tdqiq edrk mvafiq sistemli, situasiyon yanama v analitik aradrmalar evrsind neft-qaz sektorunun modernizasiyasnn alternativ iqtisadi bazar mexanizmlrini ilyib hazrlamlar. Tdqiqat iind qarya qoyulan mqsdlr mvffqolmada verifikasiya prinsipli evrd karbohidrogen epoxas v masir industrial iqtisadiyyatn tkkl v tsnifat, neft-qaz resurslarnn hmiyyt diapazonu, ehtiyatlar jorafi yerlmsi, dnya neft iqtisadiyyatnn inkiaf senarisi sciyylndirilmi, milli neft strategiyasnn gerklmsinin iqtisadi saslar, elmi-nzri istiqamtlri tdqiq edilmidir. Xzrin neft-qaz resurslarnn dyrlndirilmsi, onlarn, beynlxalq enerji bazarlarna x problemlri, mnft karbohidrogenlrin kiln xrclrin dnilmsi, hasilatn pay blgsnn normativ-hquqi aspektlri, xam neftin v tbii qazn emal, onlardan alnan sintetik mhsullarn iqtisadi smrliliyi tdqiqat iind geni aradrma v thlil obyektlrin evrilmilr. ndustrial siyast, milli energetik thlksizlik v energetik doktrina, neft strategiyasnn ideoloji aspektlri, sosial-iqtisadi trqqi, tsrrfatn ekologizasiyas, normativ-hquqi tminat, dvlt enerji mfttiliyin tkkl zrurtlri tdqiqat iind milli neft-qaz sektorunun dvlt tnzimlnmsi v idaretm konsepsiyasnn strateji tmlini saslandran istiqamtlrd ifadsini tapmdr. Neft-qaz sektorunun modernizasiyasnn alternativ iqtisadi bazar mexanizmlrinin tyinat sferasnda aparlan aradrmalarn elmi saslarn mhkmlndirmk mqsdi il tdqiqat iind smrli v rentabelli faliyyt quruculuu, dinamik iqtisadi inkiaf faktorlar, neftqazxarma kompleksinin masir durumu, beynlxalq neft kontraktlar spektrind sahvi infrastrukturdan faydalanma perspektivlri, investisiyon siyast, institusional islahatlar, kompleksin bazar iqtisadiyyatna adaptasiyas, audit xidmti, zlldirm, innovasiya, sanasiya il bal problemlr d thlil olunmudur. Tdqiqat iind hminin sahd struktur islahatlarnn aparlmas, smrli biznes iinin tkili, milli sahibkar faliyytin genilndirilmsi, Azad qtisadi Zonalarn tkili, fiskal siyastin v uot sisteminin tkmilldirilmsi, sessiya v faktorinq tyinatl iqtisadi texnologiyalarn, konsaltinq iinin ttbiqi, neftin keyfiyyt banknn yaradlmas kimi msllr d neft-qaz tsrrfatnn iqtisadi modernizasiyasnn gerkldirilmsinin alternativ bazar mexanizmlri srasndadr.

8 Sahvi terminoloji aydnl tmin etmk mqsdi il tdqiqat iind neft iqtisadiyyat sferasnda geni ildiln eksklyziv istilah v anlaylarn rhini ks etdirn lt tqdim olunmudur. Vahid struktur kompozisiyasnda trnnm olunan tdqiqat iinin I, III, IV, V, VII v VIII fsillri Z.S.Abdullayev, II, VI, IX, X, XI v XII fsillri is E.M.Haczad trfindn ilnmidir. Giri, nticlr v spesifik istilah v anlaylar lti mllif tdqiqatlarnn birg mhsuludur. Tdqiqat iind dnya v milli neft-qaz industriyasnda meylln dyiikliklr, neft tsrrfatnn iqtisadi modernizasiyas problemlrin mlliflr mumi olmaqla yana, hm d bir sra aspektlrd alternativ yanama v frqli statistik, informatik mnblr istinad tzahr d nmayi etdirmilr. Elmi-tdqiqat aradrmalarn ks etdirn monoqrafiya thsil sferas, enerji kompleksinin mtxssislri, iqtisadlar v habel geni pekar oxucu ktlsinin istifadsi n nzrd tutulur.

I HSS KARBOHDROGEN EPOXASI V MASR NDUSTRAL QTSADYYAT

I FSL AZRBAYCANIN KARBOHDROGEN PESURSLARI V HASLATIN NKAF MRHLLR 1.1. Maddi istehsal sahlri v onlarin Azrbaycanda tkkl prinsiplri
Cmiyytin mvcudluu v trqqisi n maddi nemtlrin yaradlmas istehsalda tcssm olunur. sas meyar mk vasitlri olmaqla tbit cisimlrin tsir gstrrk istehsal prosesi maddi formada tzahr edir v inkiaf tapr. Maddi istehsal cmiyyt hyatnn btn sferalarnda xalq srvtinin yaradlmasnn sas mnbyini tkil edir. Bu mqsdl iqtisadiyyatn btn sahlrind maddi istehsal tmin edn strukturlar formaladrlr. Azrbaycanda da mvcud tbii srvtlrdn smrli istifad etmk mqsdi il bir sra maddi istehsal sahlri yaradlm v inkiaf etdirilmidir. lkmizd geni intiar tapm sas maddi istehsal sahlrin aadaklar aiddir: Neft snayesi - nef v qaz yataqlarnn kfiyyatn, neft-qaz quyularnn qazlmasn, neft v qazn hasilatn v emaln, xam neftin, neft mhsullarnn v tbii qazn nqlini hat edir. Dnyann n qdim neft rayonlarndan olan Aberon yarmadasnda qeyd etdiyimiz kimi ta qdimdn neft xarlm v qaz hasil edilmi, onlardan mxtlif mqsdlr n istifad edilmidir. Lakin Azrbaycanda neft snayesinin sas 1871-ci ild qoyulmudur. Hmin ild artq Bak hrinin yaxnlndak Balaxan kndind mexaniki sulla qazlm ilk neft quyusundan gnd 700 pud xam neft xarlrd. 1872-ci ild neft snayesind icar sisteminin lvi yerli v xarici kapitaln yksk mnft tmin edn neftqazxarma snayesin srtli axn n lverili rait yaratd. Azrbaycanda istismar olunan neft quyularnn say 1873-c ild 9dan 1901-ci ild 1740-a, orta drinliyi 53 metrdn 365 metr, neft hasilat 3,9 min puddan 667,1 min puda, yaxud 10,67 miliyon tona qdr artd. Yerli v xarici neft inhisarlar meydana gldi. XIX srin sonunda Azrbaycan neft hasilatna gr AB-n tb kedi v 1898-ci ild dnyada birinci yer xd. Lakin, ox kmdn qlobal siyasi v iqtisadi hadislr evrsind yksk mnft gtrmk ehtiras neft yataqlarnn ekstenisiv istismar il mayit olunaraq Azrbaycanda hasilat 1913-c ild 7,7 milyon tona, 1920-ci ild is 2,9 milyon tona endi. 1920-ci ildn sonra Azrbaycanda neft snayesini inkiaf etdirmk n Azrbaycan neft komitsi /Azrneftkom/ tkil edildi v hmin komitnin qarsnda neft snayesinin yenidn qurulmas vzifsi qoyuldu v bu neft hasilatnn artrlmasna tkan verdi. Artq 1927-1928-ci illrd neft xarlmas 1913-c il sviyysini tb kedi v bellikl d Azrbaycan neft snayesinin yeni dvr baland. 1940-c ild Azrbaycan neft snayesi kemi SSR neft hasilatnn drd hisssi qdr neft verdi. Byk vtn mharibsindn sonra Azrbaycann neft snayesinin inkiafnda yeni mrhl baland. 1948-ci ild Xzrd, aq dnizd neftmdn estakadalar tikilmy baland. 1949-cu ild Neft dalarnda qazlm ilk quyu gcl neft fontan il istismara daxil edildi. Azrbaycan neft snayesinin inkiaf mrhlri haqqnda bu fslin nc paraqrafnda daha trafl danlr. Qaz snayesi - tbii qaz yataqlarnn kfiyyat, istismar, tbii qazn boru kmrlri vasitsi il uzaq msaflr nql edilmsi, tbii qazn emal, xalq tsrrfatnn mxtlif sahlrin v kommunal-mit tsrrfatna qaz verilmsini realladrr. Azrbaycan qaz snayesinin yaradlmas v inkiaf tn srin vvllrindn balanmdr. Bu proses 1920-ci ildn sonrak dvrd yeni qaz yataqlarnn kfi v istismar il daha srtl inkiaf etmidir. Bu dvrd Qarada, Zir, Siyzn kimi mhm qaz yataqlar kf edilmi v hmin yataqlar istimara verilmidir. Respublikamzda 1928-ci ild - 0,17, 1940-c ild - 2,5, 1950-ci ild - 1,23, 1960-c

10 ild - 5,84, 1970-ci ild - 5,52, 1980-c ild - 15,2, 1990-c ild - 9926, 2000-ci ild 6286 v 2002-cu ild 5835 miliyon m3 tbii qaz hasil edilmidir. Neftxarma - neftin v onunla birg xan qazlarn Yer tkindn xarlmas, toplanmas v qabaqcadan emala hazrlanmas, yni sudan v brk qatqlardan tmizlnmsi prosesidir. Dnyada hasil olunan neftin demk olar ki, ox hisssi yksk tzyiqli polad borularla brkidilmi quyulardan xarlr. Nefti v onunla birlikd xan qazlar v suyu Yer sthin qaldrmaq n quyuda qaldrc borular, mexanizmlr v lay tzyiqin hesablanm balayc armaturdan ibart hermetik sistem yaradlr. vvllr neft primitiv sullarla - aq su hvzlrinin sthindki nefti toplamaqla, neft hopmu hngda v ya qumdan emal etmkl, yaxud dayaz quyulardan xarmaqla hasil edilirdi. Aberon yarmadasnda neft, qeyd etdiyimiz kimi, hl ox qdimdn dayaz quyulardan xarlrd. 1825-ci ild Bakda 120 quyudan 4126 ton, 1862-ci ild is 220 quyudan 5480 ton neft xarlmdr. X1X srin 60-c illrind neftxarmada qaldrc alt kimi dolamaarxdan istifad edilirdi. Sonralar neftxarmada nasos qurularndan istifad olunmaa baland. Aberon yarmadasnda qazma quyular vasitsil neft hasilat X1X srin 60-c illrindn daha geni ttbiq olunmaa baland. Bu dvrd neftxarmada qaldrc alt kimi dolamaxarmadan istifad edilirdi. Sonralar neftxarmada nasos qurularndan istifad edildi. Nasosla neftxarma ilk df 1865-ci ild AB-da, 1876-c ild Bakda, 1895-ci ild is Qroznda ttbiq edildi. 1886-c ild V.Q.uxovun tklif etdiyi kompressor sulu il neftxarma Bak mdnlrind 1897-ci ild snaqdan keirilmidir. Nefti quyudan xarmaq n qazlift sulunu 1914-c ild M.M. Tixvinski tklif etdi. Hazrda neft quyudan fontan, nasos v kompressor sullar il xarlr. Neftayrma - neft emal v neft mhsullar istehsal il mul olan zavodlar znd birldirir. Azrbaycanda X1X srin ikinci yarsndan neft yataqlarna v neftdn daha qiymtli mhsullar almaq mqsdil onun emalna byk maraq gstrilmy balanmdr. Hl 1837-ci ild Bak yaxnlndak Balaxan kndind neftayrma zavodu, 1861-ci ild Suraxanda snaye sahibkar Kokorev mhur rus kimyas D..Mendeleyevin mslhti il kerosin zavodu yaratmd. 1863-c ild mhndis Cavad Mlikov Bakda neft emal zavodu tikdirmidir. 1866c ild Bakda tqribn 100 min pud kerosin istehsal olunmudur. 1868-ci ild hrd artq 23 kiik neftayrma zavodlar faliyyt gstrirdi. 1875-ci ild Bakda neft emal mssislrinin say 62-y, kerosin istehsal is 848,7 min puda atdrld. Bu mssislrin ksriyyti cmldiyi razi Qara hr adlandrlmaa baland. 1883-c ild D..Mendeleyevin tklifi il Nobel qardalar zavodunda neft emaln srtlndirmk mqsdi il ilk df olaraq batareya il ilyn kub formal cihaz-quru istifady verildi v digr zavodlar tdricn bu sulla neft emalna kedi. Artq 1900-cu ild Bakda 66 kerosin, 18 kerosin-ya, 3 ya, 4 benzin, 2 qudron v bir surroqat zavodu var idi. XX srin vvllrind Rusiyada balanm siyasi-iqtisadi bhran neft snayesind d zn gstrdi. Azrbaycanda neft snayesi mssislrinin say 91-dn /1901/ 53- /1915/, kerosin istehsal 128,3 miliyon puddan /1900/ 73,4 miliyon puda /1914/ endi. Neft snayesind xarici kapitaln rolu byk idi. Tkc kerosin istehsalnn 75%-i Nobel qardalar irktinin payna drd. Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra btn neft emal mssislri millildirildi. Sovet hakimiyytinin ilk illrind btn neft tsrrfat kimi neft emal mssislri d danq halda idi. Bu zaman cmi 18 neft emal mssissi faliyyt gstrirdi ki, onlarn da ksriyyti yar gc il ilyirdi. 1920-ci ild neft emal 1913-c il sviyysinin 41%ni tkil edirdi. Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra neft emal mssislrinin brpasna, texniki chtdn yenidn qurulmasna baland. 1927-ci ild kemi SSR-d ilk df olaraq Bakda gcl borulu mvafiq quru tikilib i salnd. 1940-c ild benzin istehsal 1913-c il sviyysini 39 df td. 1953-c ild nhng Yeni Bak neftayrma zavodu /YBNZ/ i dd. Bununla yana digr neftayrma zavodlar da yenidn quruldu, masir texnika il thciz edildi. 1976-c ild neftayrma zavodunda geni texniki imkanl ELOU-AVT qurusu i dd. Katalitik riforminq sulu il benzin istehsal edn v ilkin qaydada neft emal edn bu texnoloji qurular kompleksi Azrbaycan neft snayesinin sasl surtd yenidn qurulmasna v yeni

11 texnika il thciz olunmasna, istehsaln effektivliyini, neft mhsullarnn keyfiyytini xeyli yksltmy, xammal v material ehtiyatlarndan daha smrli istifad etmy imkan verdi. Lakin iqtisadi laqlrin qrlmas, istehsal v hasilat zifliyi il laqdar XX srin 90-c illrind neftayrma zavodlar tam gclri il ilmk tempindn geri ddlr. Bu sbblrl d lkd neft mhsullarnn istehsal myyn qdr azalmdr. Azrbaycanda 2001-ci ild neft mhsullarnn ehtiyat v istehlak zr mlumatlar aadak cdvld verilmidir. Cdvl 1 Azrbaycanda 2001-ci ild neft mhsullarinin ehtiyati v istehlaki
/min ton/

Mhsullarin adlari Avtomobil benzini Yanacaq mazutu Dizel yanaca A neft Mit-soba yanaca

Ehtiyat 613 2790 1705 668 31

stehlak 395 1961 532 296 22

xrac 185 493 1089 342 7

Qazayrma - qaz qarn z trkib hisslrin v ya mxtlif fraksiyalara ayrlmas prosesini hyata keirir. Bakda 1953-c ild qazayrma /Qazolin/ zavodu tikilib i salnmdr. Buna sbb Azrbaycanda qaz hasilatnn srtl artmas olmudur. 1980-1990-c illrd respublikada qaz hasilatnda enm proseslri ba vermidir. Aadak cdvld Azrbaycanda 1995-2002-ci illrd qaz hasilatn ks etdirn gstricilr verilmidir. Cdvl 2 Azrbaycanda 1995-2002-ci illrd qaz hasilati
/min ton/

llr 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Cmi 6644 6305 5964 5590 5997 6286 5535 5837

Dnizd 6407 6066 5712 5338 5754 6054 5293 5582

Quruda 237 299 255 252 243 232 242 245

2002-ci ild Azrbaycanda hasil ediln mumi qazn 95,8%-i dniz qaz mdnlrnn payna dr. Yanacaq snayesi - mxtlif yanacaq nvlrinin xarlmas v emal il mul olan snaye sahlrinin mcmusudur. Yanacaq snayesin neftxarma, neftayrma, qazxarma, qaz ayrma, torf v ist snayesi daxildir. Yanacaq snayesi ar snayenin n mhm sahlrindn biridir. Azrbaycan Respublikas kemi SSR-d yanacaq snayesi inkiaf etmi respublikalardan biri olmudur. Burada neft v qaz snayesi xeyli inkiaf etmidir. 2002-ci ild Azrbaycan Respublikasnn yanacaq snayesi 1940-c ildkin nisbtn tqribn iki df artmdr. Yanacaq snayesinin trkibin daxil olan blmlrin xsusiyytlrini nzr alnaraq onlarn inkiaf srtlri d mxtlif olmudur. Bel ki, Azrbaycanda neftqazxarma digr yanacaq sahlrin nisbtd daha stn inkiaf etdirilmidir. Kimya snayesi - ar snaye sahlrindn biri, xalq tsrrfatnn kimyaladrlmasnn maddi-texniki bazasdr. Kimya snayesind mxtlif nv mhsullar - mdn kimya xammal, sas kimya mhsullar - ammonyak, qeyri-zvi turular, qlvilr, mineral kbrlr, soda, xlor v xlor mhsullar, maye qaz, sintetik rnglr, qtran, plastik ktl, kimyvi lif v sap, foto-kimyvi materiallar, mit kimyas mallar v sair istehsal olunur. lk kimya snayesi mssislri Byk Britaniyada /1740/, Fransada /1766/, Rusiyada /1805/, Almaniyada /1810/ yaradlmdr.

12 Azrbaycanda bu snayenin sasl zklri 1879-c ild tkkl tapmdr. 1920-ci ildk Azrbaycanda kimya snayesi zif inkiaf etmidir v xeyli drcd xarici kapitaldan asl olmudur. 1920-ci ildn balayaraq Azrbaycanda kimya snayesi daha srtl inkiaf etdirilmi v bir sra mobil kimya snaye mssislri yaradlmdr. Bu mssislrd oksigen, azot turusu, kkrd turusu, duz turusu v sair mhsullar istehsal olunurdu. Azrbaycanda kimya snayesi xammal bazas - neft v qaz, kkrd koledan, alunit, neftmdn sular, da duz v sair xammallar sasnda inkiaf edir. Azrbaycan Respublikasnda kimya snayesinin sas mssislri Bak, Sumqayt, Gnc, Neftala hrlrind yerlir. Hazrda kimya snaye mssislrind etil spirti, sintetik kauuk, soda, duda, yuyucu vasitlr, yod, brom, kimyvi maddlr, jzalq preparatlar v sair istehsal olunur. Azrbaycan Respublikasnda kimya snayesi v neft-kimyas snayesinin mumi mhsulu 1940-1980-c illrd 280 dfdn ox artmdr. Lakin, son illrd bzi mlum obyektiv sbblr zndn kimya snayesinin inkiaf srti xeyli ziflmidir. Bununla bel, 2002-ci ildn balayaraq Azrkimya Dvlt irkti inkiaf etmy balam v burada hmn ild 283,2 milyard manatlq mhsul istehsal olunmudur ki, bu da 2001-ci ildkindn 62,7 milyard manat oxdur. Mhsul istehsal zvi sintez zavodunda 9,7%, Sintez-kauuk zavodunda 25,8%, Etilenpolietilen zavodunda 49,0% artmdr. irkt zr 2002-ci ild 1 manatlq mtlik mhsula kiln xrc 94,7 qpik olmu, 2001-ci il nisbtn 20,6 qpik azalmdr. 2002-ci ild 2001-ci ill mqayisd 4303 ton dixloretan, 148 ton propilen oksidi, 14237 ton propilen, 8560 ton izopropil spirti ox istehsal olunmudur. Manqayrma - xalq tsrrfat n mk altlri, elc d istehlak predmetlri v mdafi mhsullar istehsal edir. Manqayrma btn xalq tsrrfatnn texniki chtdn silahlandrlmasnn maddi sasdr. jtimai mk mhsuldarl, texniki trqqi, xalqn maddi rifah v lknin mdafi qdrti xeyli drcd manqayrmann inkiaf sviyysindn asldr. Manqayrmann md vzifsi xalq tsrrfatnn btn sahlrini yksk effektivli man v avadanlqlarla tmin etmkdir. Manqayrma geni tkrar istehsalda aparc rol oynadndan respublikamzn iqtisadiyyatnda xsusi yer tutur. Azrbaycanda ilk metal emal mssissi 1858-ci ild Bakda yaradlm mexaniki-tmir emalatxanas olmudur. Sonrak illrd neft, kimya v gmiiliyin inkiaf il laqdar bu sahlr xidmt edn manqayrma v metal emal mssislrinin say artmdr. 1911-1913-c illrd Bakda 12 manqayrma zavodu, 1940-c illrin axrnda is 127 mexaniki, metal emal mssislri faliyyt gstrirdi v hmin mssislrd 8066 nfr alrd. Daha sonralar manqayrmann perspektiv v mtrqqi sahlri - elektrotexnika, cihazqayrma yaradlm v srtl inkiaf etdirilmidir. Digr trfdn, manqayrma mssislrinin jorafi yerlmsi d xeyli genilndirilmidir. Bak il yana Mingevir, Gnc, Sumqayt, Slyan, Quba, Naxvan, Xankndi hrlrd manqayrma mssislri yaradlmdr. Bel mssislr irisind Sttrxan adna Bak manqayrma zavodunu, Kel manqayrma zavodunu, Bak mayesiz transformatorlar zavodunu, Bak mit kondisionerlri zavodlar frqlnirlr. Kemi SSR-d istehsal olunan neft manqayrma mhsulunun 35%-i Azrbaycan Respublikasnn payna drd. Azrbaycan neft manqayrma mssislri Sovet hakimiyyti illrind 500 nvdn artq avadanlq istehsal edirdi. Bu mhsullar kemi SSR-nin btn neft rayonlarna, habel 30-dan ox xarici lky ixrac olunurdu. SSR-nin neftxarma rayonlarnda ildiln drinlik nasoslar, quyularn yeralt v sasl tmiri n qaldrclar v aqreqatlar, nasos tanqlar, mancanaq dzgahlar, bir ne neft layn bir quyu vasitsi il birg v ayrlqda istismar etmk n avadanlq v sair Azrbaycanda hazrlanrd. Bu gn Azrbaycann neft manqayrmas snayesi znn yeni inkiaf mrhlsin qdm qoyub. vvllr dvlt irkti kimi faliyyt gstrn sah lkd keiriln zlldirm proqramna uyun olaraq Azrbaycan Respublikasnn prezidenti Heydr liyevin frman il aq tipli shmdar cmiyyt evrilmidir. 2001-ci ilin martnda bu statusu alan ASC bu gn 14 snaye mssissini, 4 elmitdqiqat v layih-konstruktor tkilatn z trafnda birldirir. Cmiyytin mssislrind 90 eid, 600-dn artq tip-ld geoloji, kfiyyat, qazma, neftxarma, quyularn tmiri,

13 mdnlrin abadladrlmas n man v avadanlqlar, altlr v neft avadanlqlarna ehtiyat hisslri istehsal edilir. Neft manqayrma snayesi iki mhm amil gr Azrbaycan iqtisadiyyatnda sas rol oynayr. vvla, neft-mdn v kimya avadanlqlarn dnya bazarna xarmaqla, lky valyuta axnn tmin etmk olar. Digr trfdn d bu sah Azrbaycann neft-kimya avadanlna olan tlbatn tam dmy v lky xarijdn man v avadanlqlar idxal edilmsinin qarsn ala bilr. Odur ki, Azneftkimyama ASC z qarsna beynlxalq standartlara cavab vern rqabt qabiliyytli mhsullar istehsal edilmsi, buraxlan mhsullarn keyfiyytinin yksldilmsi, yeni sat bazarlarnn mnimsnilmsi, istehsaln hcminin artrlmas v sair qoymudur. Azrbaycanda manqayrma mhsullarnn n mhm nvlrinin istehsalna dair mlumatlar aadak cdvld ksini tapmdr. Cdvl 3 Azrbaycanda mainqayirma mhsullarinin n mhm nvlrinin istehsali Mhsullarin adlari Mancanaq dzgah Drinlik nasoslar Dyin cryanl elektrik mhrriklri Gc transformatorlar Fontan armaturu Qazma borular n elevator Tullantlara qar avadanlqlar Yuyucu aqreqatlar Quyular tdqiq edn aqreqatlar Quyularn tmiri v mnim-snilmsi n aqreqatlar v qaldrclar Kalon balqlar
l vahidi 1998 1999 2000

min dd min dd kvt min dd min dst min dd dst dd dd dd min dd

0,04 15,0 222 80 0,2 0,5 5 47 18 43 0,2

0,05 11,0 85 0,4 0,6 6 43 21 51 0,2

0,05 14,0 87 0,6 0,8 10 48 33 56 0,2

Elektroenergetika snayesi - kll miqdarda elektrik enerjisinin alnmas, uzaq msaflr trlmsi v istehlaklar arasnda payladrlmas problemlri il mul olur. Elektroenergetika snaye, nqliyyat, knd tsrrfat, rabit, mnzil-kommunal tsrrfat energetikasnn sasdr. Elektroenergetikann sas ehtiyatlar yanacaq kmr, xam neft, tbii qaz, yanar ist, su v nv enerjisidir. Az miqdarda klk enerjisi, gn enerjisi, geotermal v Yerin daxili istiliyindn d istifad edilir. Azrbaycanda elektrik enerjisinin sas hisssi byk energetika sistemlrin daxil olan gcl elektrik stansiyalarnda hasil edilir. Azrbaycanda istehsal ediln mumi enerjinin tqribn 80%-i elektrik stansiyalarnn payna dr. 2002-ci ild 18,6 milyard kvt.saat v ya 1998-ci ill mqayisd 3,4% ox elektrik enerjisi istehsal olunaraq halinin elektrik enerjisi il tminat yaxlamdr. Bir nfr dn elektrik enerjisinin miqdarna gr /2300 kvt.saat/ Azrbaycan Respublikas MDB lklri arasnda ilk yerlrdn birini tutur. Elektrik enerjisinin ehtiyatlar v istehlak haqqnda mlumatlar aadak cdvld verilmidir. Cdvl 4 Azrbaycan respublikasinda elektrik enercisinin ehtiyatlari v istehlaki Gstrijilr
Ehtiyatlar cmi Daxili istehlak O cmldn: snaye tikinti 1990 24904 18439 8905 872 1995 17856 14914 4749 29 1998 19148 15235 3977 72 1999 19842 18926 2844 60 2000 19571 19193 2671 36 /mln.kvt.saat/ 2001 20812 19646 3881 75

14
Knd tsrrfat nqliyyat Kommunal tsrrfat hali sair xraj tkilr 2142 807 3140 1065 1508 3109 3559 2445 434 369 4076 651 2443 499 1681 710 641 7268 1086 2911 1002 1800 632 725 9147 931 2787 886 803 537 2378 9902 996 2770 378 827 551 2414 10172 1580 966 2560

Metallurgiya snayesi - filiz, yaxud digr materiallardan metal alnmas proseslrini, habel metal rintilrinin kimyvi trkib v quruluunu dyidirmkl, onlara mvafiq xasslr verilmsi il laqdar proseslri hat edn snaye sahsidir. Metallurgiya Yer tkindn xarlm filizlrin ilkin emal, metal v rintilr alnmas v safladrlmas, onlara myyn forma v xasslr verilmsi proseslri aiddir. Arxeoloci tapntlar metallurgiya snayesinin hl ox qdim zamanlardan mlum olduunu gstrir. Azrbaycan razisind metaln istehsal v sad emal sullar qdimdn mlum idi. Masir texnikada metallurgiya qara v lvan metallurgiyaya ayrlr; qara metallugiyaya dmir sasl rintilr - uqun, polad, ferrorinti, lvan metallurgiyaya is ncib metallarn istehsal aiddir. Azrbaycanda Sovet hakimiyyti illrind metallurgiya snayesi srtl inkiaf etdirilmidir. Lakin son illrd bu sahnin inkiaf srti azalmdr. Me snayesi me materiallarnn emal il mul olan snaye sahlrinin mcmusudur. Azrbaycan Respublikasnn melrind tbii halda pald, fstq, vls, dmiraaj, fndq, zgil, zoal v sair bitir. Azrbaycan razisinin 10,8%-i melikdir. Mdn snayesi - faydal qaznt yataqlarn kf edn, faydal qazntlar xaran v ilkin emal edn istehsal sahlrini znd cmldirir. Azrbaycan Respublikasnda mdn snayesi sahlrindn n ox neft, qaz, dmir filizi, mrmr, tikinti da, mineral su v s. xarlmas inkiaf etdirilmidir. Neft-kimya snayesi - balca olaraq neft v tbii yanar qaz emal mhsullar sasnda sintetik material v mmulatlar istehsal edir. Adtn, neft-kimya snayesi mssislrind sintetik kauuk, sas zvi sintez mhsullar - etilen, propilen, polietilen, sthi aktiv maddlr, yuyucu maddlr, bzi mineral kbr nvlri, duda, rezin mmulatlar, avtomobil inlri, texnikiasbest hazrlanr. Azrbaycanda neft-kimya snayesi 1920-ci ildn sonra yaranm v sovet hakimiyyti illrind srtl inkiaf etdirilmidir. 1952-ci ild kemi SSR-d ilk df Azrbaycann Sumqayt hrind sintetik etil spirti istehsal edn zavod istifady verilmidir. 1959-cu ild Bak in zavodu i salnmdr. Btn bunlar neft-kimya snayesinin mumi hcmini 2,63 df, o cmldn texniki rezin mmulat istehsaln 8,3 df artrmaa imkan vermidir. Tikinti materiallar snayesi - mlki mnzil tikintisi n, snaye, knd tsrrfat v digr nv tikinti n tikinti materiallar istehsal edn sahlri birldirn snaye sahsidir. Tikinti materiallar snayesi tikintinin maddi-texniki bazasnn mhm hisssidir, tikintiquradrma ilri hcminin v tikintid texniki trqqinin fasilsiz yksliini tmin edir. Tikinti materiallar snayesinin Sovet hakimiyyti illrind srtl inkiaf etmsin baxmayaraq, son illrd bzi obyektiv v subyektiv sbblr zndn bu sahd d gerilm mahid olunur.

1.2.Karbohidrogenlrin v eneregetik resurslarin tsnifat

Karbohidrogen dedikd, adtn, neft v qaz nzrd tutulur. Bu onunla izah edilir ki, neftin trkibind mumi gtrldkd orta gstricid 82,5 - 87% karbon, 11,5 - 14,5% hidrogen, 0,05 - 0,7% oksigen, 0,001 - 5,3% kkrd v 0,001 - 1,8% azot vardr. Karbon v hidrogen atomlar bir-biril kimyvi surtd birlrk neftin trkibind mxtlif maddlr ml gtirir. Bu birlmlr karbohidrogenlr deyilir.

15 Neft ilk ad midiyallar vermidir. Onlar Yer altndan xan bu yanan maddni Nafata, yni szan, szln adlandrmlar. Mlumdur ki, Midiya dvlti eramzdan vvl IX-XI srlrd indiki Cnubi Azrbaycan v imali-qrbi rann razilrind yerlmidir. Daha sonralar Nafata tdricn Nafat v nhayt is Neft sz il vz edilmi v hal-hazrda da hmin adda bir ox dnya xalqlarnn dillrind ildilir. Tbii qazlar - Yer qabnda srbst halda, suda v neftd mhlul klind, sxurlarda, xsusil qaznt kmrlrd udulmu halda rast gln qazlardan ibartdir. Qaz ml gtirn proseslrdn asl olaraq 9 genetik qrupa ayrlr. Bunlardan katagenetik, metamorfik, vulkanik, biokimyvi, radioaktiv v hava mnli qazlar daha mhmdr. Kimyvi trkibin gr tbii qazlar sas qrupa blnr: karbohidrogenli, azotlu v karbon qazl. Qazlarn srbst v hll olmu kild miqrasiya etmsi xasssi onlarn mxtlif mnli qazlarla qarmasna v tbitd geni yaylmasna sbb olur. Azrbaycan razisi mhm neftxarma rayonu kimi dnyada mhurdur. Azrbaycan neft yataqlarndan indiydk 1,3 milyard tondan ox neft xarlmdr. sas neft-qaz ymlar mhsuldar qat kntlri il laqdardr. Hazrda byk drinliklrd d /5500-6500 metr/ neftli-qazl horizontlar kf edilmidir. Azrbaycan nefti dnyada n yksk keyfiyytli neftlrdn biridir. Azrbaycanda yanacaq neftindn lav, dnyada yegan malic nefti d vardr ki, bu da Naftalan neft yatandan xarlr. Bundan baqa, Azrbaycanda hm quruda, hm d Xzr dnizi akvatoriyasnda neft v qaz-kondensat xarlr. Neft v qaz yataqlar neftli-qazl hvzlrd yerlir. Dnyada mlum olan tqribn 350 neftli-qazl hvznin 140-nda neft v qaz xarlr, qalanlar perspektivli hvzlrdir. Neftli-qazl hvzlrin sahsi bir ne min m2 bir ne miliyon m2-dk olur. Neftin tkkl sasn, km sxurlarla, nadir hallarda is maqmatik sxurlarla /Azrbaycanda Muanl neft yatanda olduu kimi/ laqdardr. Neft v qazn byk iqtisadi hmiyyti vardr. Neft maye yanacaq, srtg yalar, mxtlif neft mhsullar v kimya snayesi n xammaldr. ndi iqtisadiyyatn el bir sahsi yoxdur ki, orada bu v ya digr formada neft mhsullarndan v tbii qazlardan istifad edilmsin. Neft mhsullarndan v tbii qazdan kimya snayesind daha ox istifad olunur. Bel ki, neft v tbii qazdan 2000-dn ox mxtlif nv kimyvi mhsullar v maddlr ld edilir. zv turular, spirtlr, sintetik kauuk, zhrli maddlr, sni liflr, plastik materiallar, sintetik ya, partlayc maddlr, gbr, drman preparatlar v sair neft v tbii qazdan alnr. Xam neftdn mxtlif sullarla ld ediln mhsullardan iqtisadiyyatda n ox istifad olunan benzin, a neft v mazutdur. Neft qal olan mazutdan is qiymtli mhrrik yanacaqlar, srtg yalar v digr mhm maddlr alnr. qtisadiyyatn mhm sahlrindn olan nqliyyat v knd tsrrfat da neft snayesi il sx laqdardr. Neftin mxtlif mhsullarndan hava nqliyyatnda, xsusil reaktiv tyyarlrd v kosmik gmilrd, knd tsrrfat manlarnda geni istifad edilir. Mlumdur ki, insanlar mitd v ictimai tsrrfatlarda mxtlif nv yanacaqlardan: da kmrdn, neft mhsullarndan, torfdan, tbii qazdan, oduncaqdan v sairdn geni istifad edirlr. Lakin, btn yanacaq nvlrindn n ox istifad olunan neft mhsullar, da kmr v torfdur. Bu onunla izah edilir ki, yanacaqlar irisind gstriln yanacaq nvlri n yksk istilikverm qabiliyytin malikdirlr. Bundan baqa, neft mhsullarn nql etmk digr yanacaq nvlrinin nql edilmsin nisbtn asandr. Bellikl, neft mhsullar hazrda he bir xammalla vz olunmayan tbii srvt olaraq qalr v yeni enerji mnblri yaradlana kimi neft mhsullarndan istifad edilckdir. Alimlr bel hesab edirlr ki, 50-60 ildn sonra mitd v ictimai tsrrfatlarda irin sudan geni miqyasda enerji mnbyi kimi istifad etmk mmkn olacaqdr. Neft v qaz yataqlarnn kfiyyatnda sas mqsd neft v qaz yataqlarn akar etmk, onlar geoloji-iqtisadi chtdn qiymtlndirmk v snaye sulu il istifady hazrlamaqdr. Kfiyyatda geoloji, geofiziki, geokimyvi metodlardan v quyu qazlmasndan istifad olunur. Adtn, geoloji kfiyyat ilri iki mrhly ayrlr: axtar v kfiyyat mrhllri. Axtar mrhlsi mhlli geoloji-geofiziki ilri, sahlrin drin axtar qazmasna hazrlanmas v

16 yatan axtar mrhllrini hat edir. Kfiyyat mrhlsind is yataq ilnmy hazrlanr. Yerin tkindn xarlan neftlr mxtlif trkibd olurlar. Odur ki, neftlri tsnifldirmk zrurti yaranr. Adtn, neftlr aadak lamtlr gr tsnifldirilir: 1 trkibindki karbohidrogenlrin miqdarna gr - neftlr drd qrupa ayrlr: metanl neftlr - yngl neftlr olub, trkibind 66%-dn ox metan sralar karbohidrogenlr vardr; naftenli neftlr - trkibind 66%-dn ox naften sral karbohidrogenlr olur; naftenli-metanl neftlr - trkibind metann v naftenli karbohidrogenlrin birlikd miqdar 66%-dn artq olur: aromatik neftlr - trkibind, sasn, karmatik karbohidrogenlr olur. 2 trkibindki kkrdn miqdarna gr - neftlr qrupa blnr: az kkrdl neftlr /bel neftlrin trkibind kkrdn miqdar 0,5%- qdr olur/; kkrdl neftlr /bel neftlrin trkibind kkrdn miqdar 0,5%-dn 2%- qdr olur/; ox kkrdl neftlr /kkrdn miqdar 2%-dn ox olur/. 3 trkibindki qtrann miqdarna gr - neftlr qrupa ayrlr: az qtranl neftlr /qtrann miqdar 8%-dn az olur/; qtranl neftlr /qtrann miqdar 8-28% olur/; ox qtranl neftlr /qtrann miqdar 28%-dn ox/. 4 trkibindki parafinin miqdarna gr - neftlr yen d qrupa blnrlr: parafinsiz neftlr /parafinin miqdar 1,5%- qdr olur/; az parafinli neftlr /parafinin miqdar 1,51-6,0% olur/; parafinli neftlr /bel neftlrin trkibind parafinin miqdar 6%-dn ox olur/. 5 trkibindki benzinin miqdarna gr neftlr aadak qruplara ayrlr: yksk oktanl neftlr /bel neftlrin trkibind oktan ddi 72-dn artq olur/; orta oktanl neftlr /oktan ddi 65-71/; aa oktanl neftlr /oktan ddi 65-dn az olur/. 6 trkibindki yalarn potensial miqdarna gr - neftlr drd qrupa ayrlr: n az yal neftlr /trkibind yalarn miqdar 15%-dn az olur/; yal neftlr /yan miqdar 15-20% olur/; ox yal neftlr /yan miqdar 21-25% olur/; yksk yal neftlr /yan miqdar 25%-dn ox/. 7 yalarn keyfiyytin gr - neftlr iki qrupa ayrlr: yan zllk indeksi 85-dn artq olan neftlr; yan zllk indeksi 40-85- qdr olan neftlr.

1.3. Azrbaycanda karbohidrogenlr hasilati v onlarin inkiaf perspektivlri

Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi mstqilliyinin tmin olunmas, digr sasl rtl v amillrl yana, razisindki mvcud tbii srvtlrdn, iqtisadi resurslar v elmi-texniki potensial imkanlarndan dolun istifaddn d birbaa asldr. Bu baxmdan, Azrbaycan Respublikas kemi SSR-nin trkibind olan digr respublikalardan xeyli frqlnrk stn chtlr malikdir. Odur ki, yaxn glckd Azrbaycan iqtisadiyyatnn dirldilmsind onun tbii srvtlri, xsusil d yeralt srvtlri mhm rol oynayacaqdr. Ona gr d bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd sas msl, Azrbaycan iqtisadiyyatna maraq gstrn xarici lklrin kapitallarn xammal istehsal edn sahlrin inkiafna deyil, stn olaraq hali n son mhsullar buraxan sahlrin inkiafna ynldilmsinin tminat daha mhmdr. Xsusi olaraq vurulanmaldr ki, Azrbaycan razisi maye v qaz halnda olan faydal qazntlarla zngindir. Bel ki, maye v qaz halnda olan faydal qazntlardan neft v qaz respublikamzn iqtisadiyyatnn sasn tkil edir. z d bzi lklrdn frqli olaraq Azrbaycanda neft v qaz

17 hm quru, hm d dniz akvatoriyasndan xarlr. Quru razilrdn mexaniki sulla neft xarlmas 1847-ci ildn, dnizdn is sasl surtd yz il kedikdn sonra, 1949-cu ildn balanmdr. Btn dvrlrd Azrbaycanda xarlan neftin tqribn 80%-i dniz neft-qaz yataqlarnn payna dr. Aadak cdvld Azrbaycanda neft-qaz hasilatnn dinamikas verilmidir. Cdvl 5 1995 - 2002-ci illrd Azrbaycanda neft-qaz hasilati
LLR

Quruda
Neft /mln.ton/ 2,3 2,4 1,6 1,6 1,5 1,5 1,6 1,6 Qaz /mln.m3/ 237 299 255 228 243 232 242 245

Dnizd
Neft /mln.ton/ 7,5 7,5 7,5 9,2 12,6 12,4 13,2 13,7 Qaz /mln.m3/ 6407 6066 5712 5338 5754 5427 5293 5582

1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

mumiyytl, mtxssislrin fikrinc, respublikann Byk v Kiik Qafqaz, Tal dalar istisna olmaq rti il digr btn razilri v hminin Xzr dnizi neft-qaz chtc perspektivlidir. Odur ki, he d tsadfi deyildir ki, indi dnyann bir ox iri neft irktlri Xzrdn neft-qaz xarlmas il laqdar olaraq Azrbaycan Respublikas Dvlt Neft irkti /ARDN/ il birlikd faliyyt gstrirlr. Azrbaycanda neft-qaz istehsalnn inkiaf bir ne mrhldn kemidir. Birinci mrhl 1806-1920-ci illri hat edir. Bu dvrd ilk neft quyusu Aberonun Suraxan kndind qazlmdr. Bu da he d tsadfi deyil, nki Suraxan kndi n qdim dvrlrdn znn daimi odlar v a malic nefti il dnyada tannmdr. Hazrda Suraxanda kemi atprstlrin, dindarlarn mbdi saylan Atgah qalmaqdadr. n qdim dvrlrd ran v Hindistan atprstlri buraya sitayi etmy glmilr. Bu mrhld Bak mdnlrind birdn-bir el neft fontanlar olur ki, bu hr gn min tonlarla neft xarmaa imkan verir. Bel hal Azrbaycann milli burcuaziyasnn gcl inkiafna sbb olur v adi adamlar birdn-bir milyonlarn sahibkarlarna evrildilr. Hac Zeynalabdin Tayev, Musa Nayev, msi sdullayev, Murtuz Muxtarov, saby Hacnski v sair bel varlananlardan idi. Lakin, yksk mnft gtrmk ehtiras v neft yataqlarnn vhicsin istismar nticsind Azrbaycanda neft hasilat 7,7 miliyon tona endi /1913/ v daha sonralar, yni 1920-ci ild 2,9 miliyon tona qdr azald. Bellikl, Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulmas rfsind neft snayesi brbad vziyytd idi. Minlrl istismar quyular dayanm, bir ox sahd neftli horizontlar su basmd. Qazma ilri demk olar ki, aparlmrd. Birinci mrhld Azrbaycanda neft hasilatnn dinamikas aadak cdvld verilmidir. Cdvl 6 Azrbaycanda 1873-1920-ci illrd neft hasilatinin dinamikasi llr
1873 1874 1875 1876 1877 1878 1879 1880 Hasilat 66 82 105 183 248 329 395 343 llr 1889 1890 1891 1892 1893 1894 1895 1896 Hasilat 3249 3737 4499 4658 5381 4808 6256 6365 llr 1905 1906 1907 1908 1909 1910 1911 1912 /min ton/ Hasilat 6784 7452 7934 7815 8303 8232 7537 7799

18
1881 1882 1883 1884 1885 1886 1887 1888 656 818 983 1460 1884 1876 2327 2986 1897 1898 1899 1900 1901 1902 1903 1904 6949 8014 8014 9866 10979 10504 9854 10182 1913 1914 1915 1916 1917 1918 1919 1920 7669 7101 7481 7894 6646 3435 3739 2915

kinci mrhl 1921-1991-ci illri hat edir. Bu dvrd Azrbaycann neft snayesinin brpas v inkiaf etdirilmsi n mhm tdbirlr ilnib hazrlanm v hyata keirilmidir. Geoloji-axtar ilrinin byk miqyas almas, kfiyyat-qazma ilrinin genilndirilmsi, yksk ixtisasl mtxssislrin hazrlanmas, yeni texniki avadanlqlardan istifad edilmsi, neft-mdn proseslrinin badan-baa elektrikldirilmsi nticsind neft hasilat srtl artmaa balad. Bellikl, 1927-1928-ci illrd neft hasilat 1913-c il sviyysini tb kedi. Bu dvrd Azrbaycann Aberon yarmadasnda Qala, Qarauxur, Z, Puta, Korgz v sair neft yataqlar kf edilib istismara verildi. 1940-c ild Azrbaycanda neft snayesi kemi SSR neft hasilatnn 3/4- qdr neft verdi. Byk Vtn mharibsi illrind Azrbaycan neft snayesi qarsnda cbhni yanacaqla tmin etmk kimi ar v rfli vzif qoyuldu. ndi frhl demk olar ki, Azrbaycan neftilrinin fdakarl nticsind 1941-ci ild 23541 min ton neft xarld. Azrbaycan alimlrinin v mhndis-texnik iilrinin grgin myi il yksk oktanl benzin alnmas texnologiyas ilnib hazrland. 1941-1945-ci illrd Azrbaycan neft snayesi lky 75 miliyon ton neft, 22 miliyon ton benzin v baqa neft mhsullar verdi. Mharibdn sonra Azrbaycan neft snayesinin inkiafnda yeni dvr baland. 1948-ci ild Xzr dnizind neft-mdn estakadalar tikilmy baland. 1949-cu il noyabrn 7-d aq dnizd, Neft Dalarnda qazlm kfiyyat quyusundan neft gcl fontan vurdu. 1971-ci ild Azrbaycanda 1 milyard ton neft xarld. Azrbaycan neft snayesinin inkiaf perspektivlri dniz yataqlarnn ilnilmsi il laqdardr. Dniz neft mdnlrind xarlan neft Azrbaycann mumi neft hasilatnn 2/3-ni verir. Bununla bel quruda da neft hasilatn artrmaq n ilr grlr. Kryan, Kr-ori aylar aras, amax-Qobustan, Xzryan-Quba sahlrind axtar-kfiyyat ilri aparlr, khn neft-qaz quyularnda hasilat artrlr, neftxarma texnologiyas yaxladrlr, daha smrli metodlar ttbiq edilir, tsrrfat mexinizmi tkmilldirilir v s. Kemi SSR-d neft yataqlarnn kfiyyat, qazlmas v ilnilmsi, mtrqqi texnikann v texnoloji sullarn ttbiqin dair bir ox yeniliklr ilk df Azrbaycan neft snayesind hyata keirilmidir. Bu sbbdndir ki, Azrbaycan kemi SSR-d neft elminin mrkzi saylr, Bak is neft akademiyas adlandrlrd. 1921-1990-c illrd neft hasilatnn dinamikas aadak cdvld verilmidir. Cdvl 7 Azrbaycanda 1921-1990-ci illrd neft hasilati
/min ton/

llr
1921 1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1930 1931

Hasilat
2437 2945 3485 4125 4663 5514 6810 7574 8683 10521 13153

llr
1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952 1953 1954 1955 1956

Hasilat
11934 13412 13890 14352 14777 15215 15656 15706 15217 15284 15560

llr
1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981

Hasilat
19203 18386 18265 17755 17203 15609 14785 14155 13058 13054 12626

19
1932 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 1940 1941 1942 1943 1944 1945 12181 15327 19183 19340 20557 21361 22105 21548 22176 23540 15700 12700 11700 11070 1957 1958 1959 1960 1961 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 15957 16475 17055 17850 18702 19700 20500 21251 21500 21729 21605 21138 20420 20187 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 11664 11545 11572 12677 12659 12203 11200 10723 9927 -

nc mrhl 1991-ci ildn sonrak dvr hat edir. Mlum olduu kimi Azrbaycan xalq 1991-ci ildn mstqillik ld etmi v buna gr d hazrda z tbii srvtlrindn z istdiyi kimi istifad etmk imkan ld etmidir. Bellikl, Azrbaycan Respublikasnn hyatnda, xsusil d neft snaye sahsind yeni dvr balanmdr. tn dvrlrd n qdr neftin xarlmasna baxmayaraq vurulanmaldr ki, Azrbaycan Respublikasnn mstqilliyi ld olunan dvrdk xalq z tbii srvtlrinin tam sahibi olmamdr. Mhz dvlt mstqilliyi brpa olunduqdan sonra neft-qaz srvtlrinin d xalqa tam mxsusluu tmin edilmidir. 2002-ci ild Azrbaycan Respublikasnda 15,3 milyon ton neft v 5835 milyon m3 tbii qaz hasil edilmidir. Hazrda neft hasilatnn tqribn 75%-dn oxu dniz neft yataqlarnn payna dr. Ona gr d neft hasilatn dniz neft yataqlarnn hesabna artrlmas n plana kilir. Bu baxmdan xarici lklrin aparc neft irktlrinin ARDN il mtrk faliyytlrini msbt v tarixi bir hadis kimi qiymtlndirmk olar. Proqnozlara gr Azrbaycan Respublikas 2005ci ild 10-11 milyon ton neft, 2010-cu ild is 50 miliyon ton neft xaracaqdr. Qaz hasilat zr d yksk artm mahid olunacaqdr. /Azrbaycan Respublikasnda 1991-2002-ci illrd neft hasilatnn dinamikas lav 1-d verilmidir./

1.4. Hasilatin artirilmasi sullari v istehsalin iqtisadi smrliliyi

Masir dvrd neft hasilat daha drin laylardan xarlr v ona gr d neftxarmaya yeni tlblr irli srlr. Bel ki, indi neft yataqlarnn istismar zaman el texniki v texnoloji tdbirlr hyata keirmk lazmdr ki, n az msrfl layn maksimum neftvermsi mmkn olsun. Layn neftvermsi dedikd, mvcud sullarla z xarla biln neftin miqdar nzrd tutulur. Tcrb gstrir ki, hazrda neft yataqlarnn neftverm msal 0,3-0,7 arasnda dyiir. Bu o demkdir ki, n yax halda bel, laydak neftin orta hesabla yarsn, yni 50%-ni xarmaq mmkndr, qalan hisssi is qalq neft halnda layda qalr. Akademik A.X.Mirzcanzadnin hesablamalarna gr mvcud neftverm msalnn yalnz 1% artrlmas ox byk neft ehtiyatna malik olan yatan almasna brabrdir. Hazrda btn yataqlar sas sulla istismar olunur: 1. fontan; 2. kompressor; 3. drinlik nasosu. Neft quyularnn istismar edilmsinin ilk dvrlrind, adtn, onlar fontan sulu il istismar olunur. Bu dvrd lay qvvlri nefti quyunun dibin itlyib, onu quyudan atmaq n xeyli qvv v tzyiq malik olur. Lay hyatnn bu dvr quyularn yksk mhsuldarl v enerjisinin n ox srf edilmsi il xarakteriz edilir. Adtn, layn fontan hyat ox uzun srmr. O, bir ne aydan 2-3 il qdr davam edir. Fontan sulu digr neftxarma sullarna

20 nisbtn asan v iqtisadi chtdn lverilidir. nki bu halda lav vsaitdn istifad edilmdn neft, layn tbii gc vasitsil Yer sthin gcl axnla qaldrlr, ii qvvsin xeyli qnat edilir, neftxarma avadanlqlarnn v qurularnn quradrlmasna v onlara qulluq edilmsin ehtiyac olmur. Aktiv dvrlrd fontan quyular sutkada 300-400 ton v daha ox neft ver bilirlr. Lay enerjisi ziflyrk mayeni quyudibindn Yer sthin qaldra bilmynd, qaldrc borularn aa ucuna sxlm hava v ya qaz vermkl xarijdn ona lav enerji verilir. Quyuya sxlm hava vern quyuya hava qaldrcs erlift, sxlm qaz vern quyuya is qaz qaldrcs qazlift deyilir. Neft xarmaq n sxlm hava kompressor stansiyalarnda quradrlm xsusi manlar-kompressorlar vasitsil hazrlanr v quyuya vurulur. Hr bir kompressor stansiyas 100 dd v daha ox quyuya qulluq ed bilr. Bu sul hazrda btn dnyada, o cmldn d Azrbaycanda n geni yaylm sullardan biridir. Lakin, kompressor sulu il neftin xarlmasnn ttbiqi sahsi mhduddur. Bel ki, bu sulun bir sra stn chtlrin /z konstruksiyasna gr yeralt v yerst avadanlqlar mrkkb olmur, onlar tmir v mahid n olduqca asandr v s./ baxmayaraq onu btn quyularda ttbiq etmk olmaz. Tcrb gstrir ki, 2500 metr drinlikd olan v hasilat sutkada 25 tondan az olmayan quyularda, mayenin mexaniki qatq faizi ox /adtn, 5%-dn artq/ v qaz amili yksk /100 metr-tondan ox/ olub drinlik nasosu il istismar tin olan quyularda kompressor sulunun ttbiqi daha lverilidir. Aydndr ki, quyunun kompressor sulu il istismar dvr d myyn mddt davam ed bilr. Quyu ildikc neft laynn tzyiqi azalr, quyudibind neftin sviyysi aa dr v nticd qaldrc borular xeyli uzatmaq lazm glir. Nhayt, quyudibind neftin sviyysi o qdr aa dr ki, daha kompressor sulu hm texniki, hm d iqtisadi chtdn lverili olmur, nki az miqdarda nefti xarmaq n oxlu sayda baha baa gln sxlm hava v ya qaz srf edilir. Bel olan halda quyunun istismarn davam etdirmk n drinlik nasosu il istismara keirilir. Aada 1995-2002-ci illrd Azrbaycanda istismar sullarna gr neft hasilatnn dinamikasn sciyylndirn cdvl verilmidir. Cdvl 8 Azrbaycanda 1995-2002-ci illrd istismar sullarina gr neft hasilat
/faizl/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Cmi
100 100 100 100 100 100 100 100

Nasosla
17,0 16,8 86,3 87,0 88,7 91,6 91,0 88,3

Kompressorla
69,7 70,9 6,0 6,0 5,0 4,6 3,8 4,7

Fontanla
13,3 12,3 7,7 7,0 6,3 3,8 5,2 7,0

Qeyd etmk lazmdr ki, neft quyusu drinlik nasosu il d daim istismar edil bilmz. Buna sbb lay tzyiqinin vaxt kedikc azalmasdr. El bir vaxt glib atr ki, laydan quyudibin ox az miqdarda neft daxil olur v ya he glmir. Bu hadisnin sas sbbi nefti msamli mhitd quyudibin itlyn qaz v ya su tzyiqinin kifayt qdr olmamasdr. Adtn, btn dnyada, o cmldn d Azrbaycanda neft yataqlarnda lay tzyiqinin aa dmsinin v bunun nticsi olaraq istismar quyularnda neft hasilatnn azalmasnn qarsn almaq n mxtlif sullardan istifad olunur. Bunlara aiddir: 1 Birinci - neft lay konturunun arxasndan v ya kontur daxilindn laya su vurulmas sulu. Layda mayenin hrktin srf ediln enerji ehtiyatn tezlikl brpa etmk v neftin layda qazladrlmasnn qarsn almaq n ttbiq edilir. Bu sul cari hasilat v layn yekun neftverm msaln artrmaq n n yax vasitdir. Bu sulu

21 hyata keirmk n neft laynn arxasndan 1-1,5 km msafd yerlmi inceksiya quyularnn kmyi il laya su vurulur ki, burada da sas mqsd layda olan nefti istismar quyularna doru hrkt etdirmkdn ibartdir; kincisi - yatan yksk hisssin v yaxud qaz apkasna qaz vurulmas. Yatan yksk hisssin qaz vurulmas n kompressor stansiyalarndan istifad edilir. Qalq neftin quyudibin axmasn tmin etmk n bel kompressor stansiyalarnn yaratd tzyiq lay tzyiqindn 10-20% artq olmaldr. Bu sulun hyata keirilmsi ox xrc tlb edir v ona gr d ondan neft yataqlarnn ilnmsinin son mrhlsind istifad edilir. Bu onunla izah edilir ki, qazn laya vurulmas suvurmaya nisbtn iqtisadi chtdn o qdr d smrli deyildir. ncs - tkrar neftxarma sulu. Mlumurdur ki, kompressor v drinlik nasosu il yataqlarda olan neftin, bu v ya digr sbblr zndn, hamsnn xarlmas mhduddur. Bel yataqlarda v laylarda qalan neft ehtiyatn xarmaq n tkrar istismar sulundan istifad edilir. Bu mqsdl neft layna su v ya qaz vurulur. Onu da qeyd edk ki, neft laylarnn istismarnn son mrhlsind qalq neftin xarlmas bir sra tinliklrl laqdardr. /layda tzyiq hddindn artq azaldna gr neft qazszlar v neftin zlly oxalr ki, bu da z nvbsind neftin laya hrktini tinldirir, neft yata sular v sair/. Drdncs - mayenin quyudibindn srtl xarlmas sulu. Tcrb gstrir ki, bzi hallarda yataqlarn istismarnn son mrhlsind kontur sularnn hesabna istismar olunan lay ox sular v orada xarlmam oxlu miqdarda neft ehtiyat qalr ki, bunu da adi tzyiqlr frqind xarmaq mmkn olmur. Bel hallarda qalq neftin xarlmas n mayenin quyudibindn srtl xarlmas sulundan istifad edilir. Bu mqsdl byk diametrli quyu nasoslarndan, mrkzdnqama elektrik dalma nasoslarndan, qaz-hava qaldrclarndan v sairdn istifad edilir. Nticd lay v kontur sular intensiv surtd quyudibindn sorulur v onlar da zlri il birlikd qalq nefti Yer sthin qaldrrlar. Bu sul ilk df 1943-c ild Novo-Qrozn neft yatanda ttbiq edilmi v yax nticlr ld edilmidir. Novo-Qrozn neft mdnlrind bu sulun ttbiqi nticsind 28 ay rzind lav olaraq 28 min ton neft ld edilmidir. Hazrda mayenin quyudibindn srtl xarlmas sulu mvffqiyytl Azrbaycanda v digr neft regionlarnda geni ttbiq edilir. Beincisi - neftin vakkum-nasosla xarlmas sulu. Bzn quyudibind tzyiqlr frqi o qdr azalr ki, mayenin hrkti mmkn olmur. Bunun n quyudibind byk gc malik nasoslar vasitsil vakkum yaradlr. Bu mqsdl quyu azn mhkm kipldirib, vakkum nasoslarna birldirirlr. Bu zaman quyudibind vakkum 0,5-0,6 atmosfer tzyiq qdr aa d bilir. Nticd neftin yngl fraksiyalar qaz fazasna keir. Hmin mhsullar quyudibin hrkt edrkn z il brabr nefti d hrkt gtirirlr. Azrbaycanda v kemi SSR-nin neft rayonlarnda vakkum-nasos sulundan istifad edilmirdi, nki bunun n lazm olan avadanlqlar v nasoslar yerli istehsalda yox idi. Altncs - laya istilikl tsiretm sulu Laya istilikl tsiretm sulu nticsind bilavasit quyu gvdsi trafndak msamlrd kn parafin v qtran maddlri riyir v neftl birlikd Yer sthin qaldrlr. Bundan sonra quyu z hasilatn brpa edir. Quyudibin istilikl tsir etmk n isti neftdn, elektrikl qzdrmadan istifad edilir. Elektrikl qzdrma sulunda, quyu dibin tanqlar vasitsil kontakt fonarl xsusi elektrik pei endirilir v 380 voltluq mdn bksindn alnan cryanla qzdrlr. Yeddincisi - istismar quyularnn xlorid turusu il ilnmsi sulu. stismar quyularnn xlorid turusu il ilnmsi sulu xlorid turusunun hng v dolomitlrdn tkil edilmi sxurlarla kimyvi reaksiyaya girmsin saslanr. Bu reaksiyalarn nticsind layda genilnmi kanallar ml glir v hmin kanallar layn irisin trf

22 yaylaraq quyudibi zonasnn keiriciliyini oxaldr. Reaksiya nticsind alnan mhsullar suda ox yax hll olur ki, bu da onlarn quyudan xarlmasn xeyli asanladrr. hng v dolomitlrdn tkil edilmi sxurlarda sulfat turusundan istifad etmk olmaz, nki reaksiya prosesind alnan duzlar hll olmur v quyunun dibind krk msamlri tutur. Quyunun xlorid turusu il ilnmsi n 8-14%-li xlorid turusu mhlulundan istifad edilir. Mhlulun qatl artdqca o, quyunun metal avadanl il reaksiyaya girib, onlar tezlikl sradan xarr. Mhlulun miqdar ilnck layn gcndn, sxurun trkibindn, msamlik v keiriciliyindn v mhlulun vurulduu tzyiqdn asldr. 8 Skkizincisi - quyularn termoturu sulu il ilnmsi. stismar quyularnda quyudibind bzn parafin v qtran kntlri ml glir. Bel hallarda parafin quyu dibin krk kanallar tutur v quyunun mhsuldarln azaldr. Parafin, qtran v sair maddlri quyudan knar etmk n onlar hll edilmlidir. Bunun n bir sra sullardan istifad edilir. Bu sullardan n ox hmiyytlisi v iqtisadi chtdn smrli olan quyudibin kimyvi reagentlrin yaratd istilik vasitsil tsir etmkdir. Termokimyvi tsir zonas hm d quyu gvdsind gil mhlulunun v duzlarn yaratdqlar qabqlar v qatlar da dadr v tmizlyir. Quyularn termoturusu sulu il ilnmsi zaman 14-15%-li turu mhlulundan istifad etmk daha yaxdr. 9 Doqquzuncusu - layn hidravlik yarlmas sulu. Layn hidravlik yarlmas sulu n smrli sullardan biridir. Bu sulla layn orta keiriciliyinin v demli, mhsuldarlnn artrlmas mmkn olur. Tcrb gstrir ki, lay hidravlik yarldqdan sonra quyularn hasilat 10 df v daha ox artr. Bu onu gstrir ki, yeni ml gln yarqlar, layda vvl olan yarqlarla birlir v quyuya mhsul ayr-ayr mhsuldar zonalardan axb glir. Bu sul Azrbaycanda n geni yaylmdr. Hidravlik yarlma sulunun mahiyyti ondan ibartdir ki, quyuya irisind oxlu miqdar asl vziyytd iri dnli qum olan zl maye vurulur v bu quyu dibind tzyiqin srtl artmasna sbb olur. Quyu dibindki tzyiq hidravlik basqdan tqribn iki df ox olduqda lay yarlr. Bunun nticsind lay ayr-ayr tbqlr ayrlr v orada yarqlar ml glir. risind qum dnlri olan yarc maye, ml glmi yarqlara daxil olur. Hidravlik yarlma prosesi baa atdqdan sonra quyudibind tzyiq azaldndan yarqlar tutulmaa balayr, lakin yarqlara vurulan qum dnlri bunun qarsn alr. Hidravlik yarlma sulunu ttbiq etmk n quyular serkn mxtlif tektonik sahlr v ya lay zonalarnn ilnm drcsini, qalq neft ehtiyatn v lay tzyiqini nzr almaq lazmdr. Qalq neft ehtiyat ox olub, lay tzyiqi nisbtn yksk laylarda hidravlik yarlma sulunun ttbiqi daha lverilidir. Qalq neft ehtiyat v lay tzyiqi az olan laylarda hidravlik yarlma sulunun ttbiqi ksr hallarda msbt ntic vermir. Bundan baqa, layn qalnl artqca hidravlik yarlma sulunun smrliliyi d azalr. Tcrb gstrir ki, layn qalnlndan asl olaraq hidravlik yarlmalarn say artr. Bel ki, layn qalnl 10 metrdk olan hallarda bir df hidravlik yarlma aparldqda msbt ntic ld edilir. Layn qalnl artqa hidravlik yarlmalarn say da artr; 10 Onuncusu - quyu dibinin torpedlnmsi sulu. Quyu dibinin torpedlnmsi sulu quyu hasilatnn artrlmasnn n smrli sullarndan biridir. Mlumdur ki, quyunun diametri artdqda onun hasilat da artr. Quyu dibinin torpedlnmsi prosesind quyunun hasilatnn artmas il yana, quyunun istismarna tsir edn bir sra digr texnoloji proseslr d ld edilir: quyunun gvdsi laydak tbii yarqlarla laqlndirilir; qazma prosesi zaman ml gln gil tbqsi aradan qaldrlr; perforasiya zaman almam kiik neftli laylar quyunun gvdsi il laqlndirilir; lay yax alr v sair. 11 Onbirincisi - quyu dibi zonasnn soyudulma /dondurma/ vasitsil ilnmsi sulu. Quyu dibi zonasnn soyudulma /dondurma/ vasitsil ilnmsi sulu son zamanlar ttbiq edilmy balamdr. Bu sulun mahiyyti ondan ibartdir ki, qalq neftini Yer sthin qaldrmaq n quyu dibin alaq temperaturlu soyuducu agent, msln, maye

23 azot vurulur. Myyn vaxtdan sonra layda olan neft v su z axma qabiliyytini itirrk brkiyir v hmin zonadak msamlri tutur. Bu is quyu dibind yksk tzyiqin alnmasna imkan verir. Quyudibi zonas dondurulduqdan sonra hidralik yarlma, yaxud tzyiq altnda turu il ilm aparlr. Sonra layda olan tzyiq v temperaturadan asl olaraq quyudibi zonasna istilikl tsir edilir v bellikl d quyu i salnr. 12 Onikincisi - quyudibinin gil turusu il ilnmsi sulu. Gil turusu xlorid turusu il florid turusunun qardr. Bu turudan qumdalar, yaxud qum-gil sxurlarndan tkil edilmi laylara qazlan quyularda keiriciliyi artrmaq n istifad edilir. Qumdalar ilmk n, adtn 3-6%-li florid turusu v 10-12%-li xlorid turusu gtrlr. Bu sulla quyudibi zonas mrhl zr ilnir: birinci mrhld ilnck intervaln qarsnda quyunun gvdsind xlorid turusu vannas dzldilir. Quyunun gvdsind sement qab olarsa, xlorid turusuna 1-1,5% florid turusu lav edirlr; ikinci mrhld quyudibi zonasnda karbonatlar hll etmk n laya 1015%-li xlorid turusu vurulur. Reaksiya nticsind alnan mhsullar quyudibi zonasndan xarlr; nc mrhld gil fraksiyas v kvars qumlarn hll etmk n gil turusu vururlar. Gil turusunun tsiri altnda gillr plastiklik v im qabiliyytini itirir. Bu sul inceksiya quyularnn mnimsnilmsind geni yer tutur; 13 Onncs - quyudibi zonasnn kimyvi sulla brkidilmsi. Neft quyularnn istismar zaman maye il brabr laydan gln btn qumun Yer sthin qaldrlmas layn quyudibi zonasnn dalmasna, hmin zona skeletinin pozulmasna sbb olur. Odur ki, qumun glmsinin qarsn almaq lazm glir. Bunun n sement mhlulundan, sement-qum qar mhlulundan v kimyvi sullardan istifad edilir. Sement mhlulu il quyudibi zonasnn mhkmlnmsi ilk df 1949-cu ild .mirov adna NQ-d ttbiq edilmidir. Bu sulun mahiyyti ondan ibartdir ki, laya istismar kmrinin szgcindn sement mhlulu vurulur. Bu mhlul quyudibi zonasnda brkiyrk onu mhkmlndirir v yuyulmaya qar davaml edir. Quyudibi zonasna sement-qum qarnn vurulmas sulunda betondan istifad edilir. Bu beton sement v nql dalarndan ibart olaraq byk keiriciy malik olmaqla yana, hm d yuyulmaya qar ox davaml olur. Kimyvi sulda quyudibi zonasna fenolformaldehid qtran vurulur. Bu, quyudibi zonasnda brkiyrk qum hissciklrini birldirir v onlar yuyulmaya qar davaml edir. Azrbaycann neft mdnlrind ttbiq edilmi bu sul byk smr vermidir, yni bu zaman qum txacnn ml glmsi hallar azalm v quyularn tmiraras mddti oxalmdr. Quyudibi zonasna tsiretm sullar iqtisadi chtdn smrlidir. Bu smr zn quyunun cari hasilatnn artmasnda, lav neftin alnmasnda v xrclrin azalmasnda bruz verir. Quyudibi zonasnda tsiretm sullarnn smrliliyini myyn etmk n quyunun vvlki gstricilri, hmin tsir sullarnn ttbiqindn sonra ld ediln gstricilrl mqayis edilir. Bel gstricilr aadaklar aid edilir: 1. quyunun cari hasilatnn hcmi; 2. quyudan alnan lav hasilatn miqdar; 3. quyunun mhsuldarl; 4. quyunun ilnmsin kiln xrclrin hcmi; 5. quyunun tmiraras mddti. Bununla bel, quyudibi zonasnda tsiretm sullarnn smrliliyini myyn edn digr xrc komponentlrindn,: istismar xrclri, 1 ton xam neftin maya dyri, investisiya qoyuluunun hcmi, metala, yanacaa, enerjiy, i qvvsin qnat v sairdn d istifad olunur.

24

II FSL ORBTAL NEFT TSRRFATININ TEXNK-QTSAD STRUKTURU V NKAF MEYLLR 2.1. Ehtiyatlarn corafi yerlmsi v dnya neft iqtisadiyyatnn inkiaf senarisi
Btn dyrlr qzla ekvivalent meyarda ks olunur. Lakin son yz ild qzl meyarn alternativldirn qara epitetli yeni bir resurs - qara qzl adlandrlan neft br cmiyytinin iqtisadi hyatnda vzedilmz enerji mnbyin evrilmidir. Bnztm o qdr bsitlmidir ki, insanlar ksrn bu frq diapazonuna diqqt yetirmk hmiyytini bel nzrdn qarmlar. Planetimizd digr analoji v qeyri-analoji enerjidayclarnn mvcudluuna baxmayaraq neft tsrrfat prosesind drin kk salm v bir srdn oxdur ki, oxarlar arasnda z lider mvqeyini qoruyub saxlamdr. Neft dnya energetikasnn mhm komponentidir. Lakin neftin ilk pesi energetika deyil, shiyy v tikinti olmudur. ada zamanda is dnya iqtisadiyyatn neft v qaz resurslar olmadan tsvvr etmk tindir. Proqnozlar beldir ki, bu tsvvr tinliyi XXI srin son onilliklrin qdr bizi mayit edck, dnyann iqtisadi tkri az 50 il bel sasl olaraq neft v qaz resurslar potensialna istinadn hrkt glckdir. Lakin bununla bel masir neft snayesinin faliyyti qdr neft erasnn bitmsi problemi d zm v dnclr hakim ksilmidir. Tknm prosesi industrial dvltlrin energetik siyastind, milli thlksizlik konsepsiyasnda drin ks olunmaqdadr. Bel mqam is z nvbsind neftin qiymt meylin tsir edrk geoloji axtarlar stimulladrmaqdadr. tn srin 70-ci illrind mdhi planetar neft bhrannda dnya neft ehtiyatlar 600 milyon barrel hesablanrd. Dnya iqtisadi artmna qeyri-adekvat olan bel toplum yeni neftli yataqlarn kfini srtlndirdi. Artq 1980-ci illrd, 15 il kedikdn sonra ehtiyatlar on dfdn d ox artaraq 700 milyard barrel tkil etdi v srin sonunda is dnya neft ehtiyatlar bir trilyon barrellik hddi tb kedi. Mtxssis hesablamalarna gr dnya neft ehtiyatlarnn potensial maksimal hddi 310-315 milyard ton tkil ed bilr. ndiki zamanda kf olunmu ehtiyatlar is 136 milyard tona brabrdir. Alt min illik ya tarixin baxmayaraq neft yalnz XIX srd snaye xarakteri alm v XX yzillikd yetrli bir yksli yolu kemidir. Bu srd dnya sthind 260 milyard ton neft kf olunmu v yerin tkindn 121 milyard ton neft hasil edilmidir. Tarix neft yataqlarnn kfi v snaye istismarn aadak dzmd formaladrmdr: 1. Bak /1848/; 2. AB /1859/; 3. ndoneziya 1893/; 4. AB-Texas /1901/; 5. ran /1909/; 6. Kveyt /1934/; 7. Sudiyy rbistan /1938/; 8. lczair v Nigeriya /1956/; 9. Qrbi Sibir /1961/; 10. Alyaska /1968/; 11. imal dnizi /1969/. XX srin ilk ilind dnya neft hesabat 21,2 milyard ton tkil edirdi. Mlumdur ki, bu neftin 50%-dn oxu Azrbaycann payna dmdr. Tam bir sr tdkdn sonra XXI srin vvlind dnya neft hasilat 3,34 milyard ton tkil etdi. Bu gstrici yz il ncdn 158 df ox idi. Hazrda hasilat artm templri istehlak templrini stls d mvcud dnya neft ehtiyatlarnn istifad mddti 40 ildn bir qdr ox vaxta hesablanr. Planetimizd hr gn 10,3 milyon ton neft hasil olunur v ox yaxn vaxtlarda bu rqmin 11,2-11,5 milyon tona

25 ykslcyi gzlnilir. Mtxssis hesablamalarna gr dnyada hasilat rekordu 2010-2012-ci illrd ba verck v sonradan hasilat tdricn reqressiv zolaa keckdir. Dnya neft hasilatnn 65%-ni 10 lider lk - Sudiyy rbistan - 12%, AB v Rusiya hry - 10%, ran, Venesuella, Meksika, in, Norve, Byk Britaniya v raq hry - 4-5% olmaqla tmin edirlr. Dnya neft ixracnn is 17%-ni Sudiyy rbistan, hry 7%-dn ibart Rusiya v Norve, qalan hissnin is hr birin 4-6% olmaqla ran, raq, Venesuella, Birlmi rb mirliklri, Nigeriya v Meksika gerkldirir. n byk istehlak lk is AB hesab olunur. Onun neft bazarnn 60%-i idxal mhsuluna baldr. Buraya hr gn 11 milyon barrel neft gtrlr. nkiaf etmi lklrd neft rezervlri 4 milyard barrel hesablanr. dxal dayanaca tqdird bu rezervlr 115 gn bs edckdir. Masir dvrd dnya enerjisini 40%-i neft hesabna tmin olunur. Neftli razilr 28 mindn ox yata hat edrk yer sthinin 45 milyon km2 jorafi landaftna splnmidir. Bu razilr mumi Yerin kr sthinin 9%-n brabrdir. Yataqlar silsilsinin tsnifata gr ton parametrind ehtiyatlar 10 milyon olan kiik, 10 milyondan 30 milyona orta, 300 milyona qdr nhng, 300 milyondan 1000 milyonadk nhng, 1000 milyondan ox unikal adlanr. Dnyada unikal v nhng yataqlar btn yataqlarn 2% tkil edir v hasilatn 80%-i verir. Dunyann n iri neft yata Qafar Sudiyy rbistannn razisind yerlir. Bu yataqda hasilatn yz il davam edcyi proqnozladrlr. Sonuncu nhng yataq Meksikaya mnsub Kantarrel 1976-c ild kf olunmudur. Bu tarixdn indiydk bel miqyasl yataqlar hl ki, bir daha akarlanmayb. Neft mhm biznes nv kimi reytinqini saxlmaqda davam edir. Neft glirlri lklrin rifahnda xsusi yer tutur. Neftin qiymt meyli is tkc ayr-ayr lklrin deyil, btvlkd dnya iqtisadi artmnn inkiaf meylind ks olunur. Dnya bazarnda eid mxtlifliyini nzr alaraq neftin kisi qeyri-metrik sistemd, barrel lsnd myyn olunur. Bir barrel 158,983 litr brabr hesablanr. Bu l sistemi AB-da 1866-c ildn ttbiq edilir. Etalon neft Brent /Avropa/, Dubay v BT /Amerika/ markerlr qruplarna blnr. Bu nv zr neftin onun dnyvi qiymtlri myynldirilir. Neftin dnya iqtisadi artmnda v ayr-ayr industrial inkiaf etmi lklrin iqtisadiyyatnda mhm rolunu nzr alaraq bir sra miqyasl dnya tkilatlar yaradlmdr ki, bu srada n mvqed 1960-c ild yaradlm v 11 lkni tmsil edn OPEK tkilat dayanr. OPEK dnya neft hasilatnn 41%-n v ya 1371 milyon tonuna nzart edir. Bu tkilat zr kf olunmu ehtiyatlar 110065 milyon tona brabrdir. Sbut olunmu ehtiyatlar potensial tkilat lklrinin 80 illik hasilat faliyytin tsdiqli ehtimallar verir. Tkilatn faliyytind konsperativlik yetrlidir. Bel ki, OPEK-d praktiki olaraq he bir sas yataqlar haqqnda informasiya ap olunmur v digr mvafiq mlumatlar da konfedesial xarakter dayr. Hr il dnya bazarnda 1,5 milyard ton neft sata xarlr ki, bunun da 60%-i OPEK-in nzartinddir. OPEK-in 2003-c il neft proqnozlar sutkalq 77,03 milyon barrel brabrdir. Tkilat lklrinin gndlik neft hasilat kvotas is milyon barel lsnd aadak dzmddir: 1 Sudiyy rbistan 7,053; 2 ran 3,186; 3 B 1,894; 4 Kveyt 1,741; 5 Qatar 0,582; 6 Nigeriya 1,787; 7 Liviya 1,162; 8 lczair 0,693; 9 ndoneziya 1,125; 10 Venesuela 2,497; 11 raq 1,606; mumi 21,701.

26 Digr mhm neft qurum kimi, qtisadi nkiaf v mkdalq Tkilat /T/ hyata keirdiyi energetika proqramna uyun olaraq 1974-c ild dnyann 16 inkiaf etmi lksi trfindn yaradlm Beynlxalq Energetika Agentliyi /BEA/ x edir. Hazrda tkilat tmsil edn 26 lklrd dnya neft istehlaknn 2/3-i tmin olunur. nc miqyasl tkilat is istehsal v istehlak lklr arasnda konsensusu tmin etmk mqsdi il 1991-ci ild yaradlm Beynlxalq Energetika Xartiyasdr /BEX/. Dnya enerji balansnn tlbatnda mhm rol oynayan BEX-in hazrda rolu v hmiyyti artmaqdadr. Bir sra OPEK lklri bu qurumda tmsililik ld etmilr. Prinsipial tlblr beldir ki, OPEK lklri istisnasz olaraq bu qurumda tmsil olunsunlar. Neft regional qruplama kontekstind d hmiyytini nmayi etdirir. Corafi yerlm lamtlrin gr dnyann sas neft regionlar aadak silsild formalamdr: MAL AMERKA. Yataqlarn ilnmsi XIX srdn balayaraq Kanada, AB v Meksika trfindn gerkldirilir. Regionun nhng yataqlar bksind Kanadaya mxsus Pembina, Reduoter Ledyuk v AB-a mxsus Panxadl-Xyuqo, st-Texas, Prandxo-Bey stn mvqed dayanrlar. Regiona mxsus Meksika krfzindki yataqlar AB v Meksika il mtrk ilnir. Regional ehtiyatlar 11,1 milyard ton hesablanr. CNUB AMERKA. Regionun n zngin neft lksi Venesueladr. Bu lkd regionun neft nhngi Bolivar-Koustl yata yerlir. Digr ekzotik regional tzahr is qity mxsus Karib dnizindki Trinidad adasnda La-Brea adl dnyann n nhng asfalt glnn yerlmsi il baldr. Zonal ehtiyatlar 13,6 milyard tona brabrdir. imal v cnubi hat etmkl btn Amerika qitsind illik hasilat 856,5 milyon ton tkil edir. Bu qitd dnya neft hasilatnn 25,6%-i tmin olunur. QRB AVROPA. Qdim neft regionlarndan olan Qrbi Avropada, Rumniya lksind yz ildn oxdur ki, hasilat prosesi davam edir. Lakin masir zamanda neft hasilat sasl olaraq imal dnizind reallar. Regionun n nhng neft yata Ekofisk Norve mxsus raziddir. Qrbi Avropada neft ehtiyatlar mumi toplumda 3,2 milyard ton tkil edir v illik hasilat 320,6 milyon tona brabrdir. YAXIN V ORTA RQ. Planetin n zngin neftli regionu Yaxn rqd dnya neft ehtiyatlarnn 63%-i cmlmidir. Bu ehtiyatlar mumilikd 95,6 milyard tona brabrdir. Yataqlarn nhngliyi baxmndan da region frqli xsusiyytt malikdir. Burada ehtiyatlarn ksr hisssi 63 nhng yataqdadr. Bu yataqlarn 23- is hr birind ehtiyat potensial yarm milyard tondan ox olan supernhnglr silsilsin aiddir. Ehtiyatlarn miqyasll mvqeyin gr Sudiyy rbistan, B, ran, raq v Kveyt frqlnirlr. Dnya ehtiyat, hasilat v ixracat lideri olan Sudiyy rbistan bu regionda yerlir v ona mnsub ehtiyatlar 35,3 milyard tondur. Sudiyy rbistan dnya neft eksportunun 1/6-ni verir v hasilat tminat bu lkd 88 il hesablanr. Regionun ikinci neft nhngi raqdr. lknin kf olunmu ehtiyatlar potensial 15,3 milyard ton, proqnoz ehtiyatlar is 29,2 milyard tondur v hasilat mddti tam 69 il hesablanr. Embarqo vziyyti il laqdar olaraq lkd hasilat hlki yksk deyildir. AFRKA. Regionda sas neftli-qazl yataqlar ksrn kontinentin imal v cnub-qrbind yerlir. llik hasilat 334 milyon ton, ehtiyatlar is 10,3 milyard ton tkil edir. Ehtiyat znginliyi il frqlnn Nigeriyada btn qitnin neft ehtiyatlarnn 30%-i cmlmidir. lknin imal blglrind is tbii qaz bolluq tkil edir. CNUB v CNUB-RQ ASYA. Burada snayeln neft hasilat gnjlik alarn yaayr. Lakin neftin tapnts v snaye istismarna gr ndoneziya lksind bir srdn oxdur ki, hasilat davam edir. Nhng yataqlara ind Dasin v ndoneziyada Minas aid edilir. in dnyann neftqaz hasil edn n qdim mmlktlrdn biri hesab edilir. Bambuq borucuqlar vasitsil artq bu lkd 2 min ildn oxdur ki, neftin xarlmas hyata keirilir. Mhur in filosofu Konfussi znn yazlarnda qeyd edir ki, Suan vilaytind sakinlr Bambuq borucuqlar vasitsi il 400 metr drinlikd quyular qazyrdlar. Bu hadislr Msihin yaranndan 600 il nc ba vermidir. Lakin lknin masir neft industriyas tn srin 50-ci illrind start gtirir. Regionun ehtiyatlar balans 5,9 milyard ton tkil edir.

27
AVSTRALYA v OKEANYA. Bu makroregionda da hasilat prosesi yenic tkkl

tapmaqdadr. Regionun potensial hcmi 0,7 milyard tona brabr ehtiyatlar onun iqtisadi parametrlrin qeyri-mvafiqdir v bu sbbdn d istehlak tlblri yetrli olaraq idxal mhsuluna saslanr. Bununla bel regionda hasilat templri artq illik 30 milyon ton hddini amaqdadr. RUSYA v MDB. Neft-qaz ehtiyatlarnn iri hvzlri Qrbi-Sibir v Xzrhvzsin mnsubdur. Bununla bel regionun neft v tbii qazla zngin yataqlar sasl olaraq Rusiyada yerlir. Neft v tbii qaz znginliyi il Sibir torpaqlar daha mhurdur. Burada ilk neftin 1961ci ild taplmasna baxmayaraq hasilatn perspektivin mid edilmirdi. El bu vaxtlarda Kremldn Sibir razilrind mvafiq faliyytin dayandrlmas zr srncam da verilmidi. Lakin mhur geoloq Frman Salmanovun inadkarl il burada qazma proseslri davam etdirilirdi. Geoloqun sylri mdlri dorultdu. Neft fontanlarnn Sibird grnts tarixi yaddalarda znmxsusluu il qald. Frman Salmanov Sibir torpaqlarnda kll miqdarda neft kf etdikdn sonra Moskvaya bel bir teleqram vurdu: Mn neft tapdm. Bax bel. Salmanov. Rusiya razisind dnya proqnoz neft ehtiyatlarnn 12%, tbii qaz resurslarn 1/3-dn oxu v da kmrn 20%-i cmlmidir. lk bdcsinin 40%-i neft-qaz snayesindn daxilolmalar hesabna formalar. Bununla bel, valyuta daxilolmalarnda neft v qazn pay 25%-dn artqdr. Burada hr il orta hesabla 360 milyon ton neft hasil olunur. Bzi hesablamalara gr lkd hasilat hcmi daha templi artaraq v 2005-ci ild 420, htta 440 milyon ton neft tkil edckdir. XXI srin vvlind dnya enerjidayclar istehlak aadak dzmddir: 1. Neft 40,2%; 2. da kmr 25,4%; 3. tbii qaz 23,8%; 4. digr enerji dayclar 10,6%. Grndy kimi, dnya enerji dayclarnn 90%- qdri qaznt yanacana, o cmldn, 64%-i karbohidrogen resurslarna dr. Aadak cdvllrd 2001-2003-c illrd dunya neftinin tlb v tklif balans verilmidir: Cdvl 9a Balans sprosa i predlojeni nefti v mire v 2002 q., mln barr./ 2001-2003-c illrd dnya neftin tlb
/sutkada milyon barrel/

lk-region v tkilatlar
Btn tlb qtisadi nkiaf v mkdalq tkilat lklrind Cnubi Amerika Avropa Asiya Sakit Okean Regionu qtisadi nkiaf v mkdalq Tkilatna daxil olmayan lklrd Kemi SSR-y daxil olmu dvltlrd Asiya lklri Latin Amerikas Yaxn rq Afrika

2001
76,5 47,7 23,9 15,3 8,6 28,8 3,7 12,3 4,8 4,8 2,5

2002
76,8 47,6 24,0 15,2 8,4 29,2 3,8 12,5 4,7 5,0 2,5

2003
77,8 48,1 24,3 15,3 8,5 29,7 3,8 12,8 4,7 5,1 2,5

28 Cdvl 9b 2001-2003-c illrd dnya neftin tklif

/milyon barrel. sutkada/

lk-region v tkilatlar
Cmi tklif qtisadi nkiaf v mkdalq tkilat lklrind Cnubi Amerika Avropa Asiya Sakit Okean Regionu qtisadi nkiaf v mkdalq tkilatna daxil olmayan lklrd Kemi SSR-y daxil olmu dvltlrd Asiya lklri Latin Amerikas Yaxn rq Afrika Emalda itkilr OPEK lklrind tklif Mnb : IEA, dekabr 2002 il.

2001 2002 2003

76,7 21,8 14,4 6,7 0,8 23,1 8,6 5,7 3,8 2,1 2,8 1,7 30,1 76,9 21,9 14,6 6,6 0,8 24,4 9,4 5,8 3,9 2,1 3,0 1,8 30,2 78,0 22,3 14,9 6,6 0,8 25,3 10,1 5,8 4,0 2,0 3,1 1,8 30,3

Son 25 ild enerji istehlak 38% artmdr. Bu artmda tbii qaz 65%, neft 12%, da kmr 28%-lik kiy malikdirlr. tn vaxt rzind ilkin enerji resurslar balansnda tbii qazn xsusi kisi 19%-dn 23,7%- ykslmi, neft 49%-dn 40,1%-, da kmr 30%-dn 26,2%- enmidir. Proqnozlara gr dnya neft istehlak 2010-cu ild 4,4 milyard ton, 2020-ci ild is 5,3 milyard tona atacaqdr. Mvafiq olaraq bu illr rzind neft defisiti hr il bir v iki milyard ton tkil edckdir. Neft haqqnda mlahiz yrdrkn onun tbii qazla mtrk funksionall yaddan xarlmamaldr. Dnyada hr il tbii qazn istehsal v istehlak sferas genilnmkddir. Dnya qaz ehtiyatlar 150 trilyon m3- brabrdir. Beynlxalq Qaz ttifaq proqnoz tbii qaz ehtiyatlarn 400 trilyon m3 hesab edir. stehlak sferasnda yen d qtisadi nkiaf v mkdalq Tkilat n mvqed dayanr. Bu lklrd istehsal hcmi stabil qalsa da istehlak tlbi illik ksikd 2030-cu il qdr mntzm olaraq 1,5% miqdarnda artacaq v nticd 2030-cu ild istehlak hcmi 2000-ci il nisbtd iki df ykslrk 900 milyard m3-i aacaqdr. Neftin iqtisadi gc qdr siyasi potensial da ykskdir. Son 50 ild Yaxn-rqd oxsayl mhariblr v mnaqilr neftin kskin qiymt artmnda ks olunmudur. Burada n dramatik hadislr 1948-ci il srail dvltinin yaran, 1956-c ild Suve bhran, Misirinin srail-Britaniya-Fransa koalisiyas il mharibsi btvlikd Avropa iqtisadiyyatnda tcssm olunmudur. Bel ki, o zamank Misir prezidenti bdul Camal Nasirin Suve kanalnda tankerlri batrmas, Fars krfzindn neft danmalarnn saxlanmas Avropada olunmaz enerji bhran yaratmd. Yalnz hrbi mliyyatlarn 1957-ci ild dayan Avropa bazarlarna neft danmalarnn brpasn tmin etmidir. 1973-c ild rb-srail mharibsi zaman yenidn Misir v Sudiyy rbistan neft silahndan istifad etdilr. Bununla onlar sraili mdafi edn AB v bir sra Avropa lklrin neft embarqosunun ttbiqini realladrdlar. Bu zaman AB-n kemi dvlt katibi Henri Kisenjerin tbirinc neft silah qismind ilk df siyasi thdid sursatna evrildi. Bu olay btn Amerikan silkldi v kskin olaraq amerikanlarla yana, dnya iqtisadiyyatnda ks olundu. Neftin silah gc zn 1991-ci ild raq mharibsind gstrdi. nkiaf senaresi beldir ki, neftin dnya iqtisadiyyatnda rolu v hmiyyti hl bir ne onillik yksk reytinqli olaraq qalacaqdr. Bu reallq neft bolluu yaayan Azrbaycanda ox ciddiliyi il daimi nzrd v nzartd qalmaldr.

29

2.2. Karbohidrogen resurslarnn hmiyyt diapazonu v sintetik istehsal

Strateji xammal olan karbohidrogen resurslarnn istniln lknin iqtisadi hyatnda rolu oxaxlidir. Neft v qaz qiymtli istehsal komponenti olmaqla, hm d dyrli maliyy v iqtisadi tyinatl resursdur. Karbohidrogen resurslarna istinad edrk br cmiyyti enerji, nqliyyat, texniki-texnoloji proseslrin reallamas elementlri il znn istehlak tlblrini tmin etmi olur. Masir sivilizasiyann btn bu qiymtli hyat dyrlri neft-qaz kompleksind ks olunaraq cmiyyt inkiafnn tkrini hrkt gtirir. Neft-qaz kompleksi hm d iqtisadiyyatn investisiyon sferasn n qaynar mntqlrindn hesab olunur. ada zamanda investisiya clbediciliyi v biznes faliyytind ona btn parametrik gstricilrd rqib ksiln alternativ iqtisadi zona tsvvr etmk tindir. qtisadiyyatn n strateji nm dayan sektorlarndan biri kimi, neft-qaz kompleksi iqtisadi raiti, hrbi-snaye gcn tyin edn qdrt malikdir. Neft-qaz resurslarnn miqyasl tapnts onun hr v region yaratma effektini d tzahr etdirir. Bu reallq is neft-qaz kompleksinin mhtm sosial-iqtisadi instituta evrilmsi il mayit olunur. Neft-qaz kompleksinin yaran traf zonal srhdlr czr, daha miqyasl konturda is aqlomerasiya yaradr. Krreyi rzd bir ox hrlr vardr ki, onlarn yarannda v masir inkiaf vektorunda karbohidrogen resurslarnn mvcudluunun sasl hmiyyti olmudur. Azrbaycann paytaxt Bak hrinin XX srd geni urbanizasiya zonal meqopolis evrilmsi d Aberonun v Xzr neftin istinadn formalamdr. Bununla bel Azrbaycanda Siyzn, Neftala, li-Bayraml kimi hrlrin yaran v inkiaf mhz regional neft-qaz hasilatndan qaynaqlanmdr. Bu aspektlr kontekstind karbohidrogen resurslarnn effektivliyini aadak istiqamtlr zr qrupladrmaq olar: 1. siyasi effekt, diplomatik gc; 2. iqtisadiyyatn btn sahlrin nfuzetm; 3. maliyy-kommersiya elementi; 4. investisiyon tml v biznes faliyytinin qaynaq elementi; 5. hrbi-snaye potensial; 6. sosial effekt; 7. hr v regionyaratma; 8. innavasiyon, texnoloji smr sferas; 9. ideoloji v mental aspekt. Karbohidrogen resurslarnn sosial-iqtisadi tsir smrsi, bu resurslarn istehsaldak rolu il daha qabarq hllini tapr. Karbohidrogen resurslarnn sintetik keyfiyyti onlarn daha mhm funksionalln bruz verir. Hr bir ks dnmdn dey bilr ki, neft-qaz cmiyyt v iqtisadi hyatda n geni yaylm yanacaq nvdrlr. Benzin v dizel yanacann bu sferada oynad rol daha evikdir. Alman mhndislri Dayemler v Benz daxili yanma mhrrikini kf edn qdr benzin thlkli tullant olaraq he bir hmiyyt damrd. Onu sadc lzumsuz xda kimi xarij edir v ya yandrrdlar. Masir zamanda is benzin mhm xalq tsrrfat hmiyyti olan enerjidaycsna evrilmidir. Yksk keyfiyytli benzin is qeyri etil benzini hesab olunur. Neft v qaz resurslar snaye qurularnda, hazr mhsul klind is ksr nqliyyat vasitlrind yandrlaraq z enerjisi il iqtisadiyyat, insanlarn mit hyatn hrktini tmin etmi olurlar. Masir zamanda neft v qazn bu obrazda xidmt miqyas 90%-lik hdddir. Lakin karbohidrogen resurslarnn pesi yalnz yanmaqla bitmir. Nqliyyat sferasnda yanacaq funksiyasn yerin yetirmkl yana karbohidrogen resurslar hm d mxsusi olaraq avtomobillrin osse xttlrinin material rty olan asfaltn da sas xammaldr. Da qtran kimi blli olan asfalt, qdim yunan dilind sadc asfalt, romallarn dilind is bitulin adlanr. Bu interpretasiya ehtiyac ondan irli glir ki, leksik mnalar eyni grnn asfalt v bitum ayr keyfiyytli mhsul kateqoriyaldrlar. Qeyd olunmaldr ki, ilk asfalt yollar XIX srin ortalarnda Paris v Londonda salnmdr.

30 Neftin ehtiyatlarnn kfinin mhdud alarnda bu hmiyytli mhsulun znn sintetik sullarla alnmasna tbbslr edilmidir. lk df sintetik nefti qonur kmrdn almlar. I Dnya mharibsind yanacaq qtl keirn almanlar bu texnologiyan mkmml mnimsmi v yetrli miqdarda sintetik neft istehsalna nail olmular. Hazrda sintetik neft istehsal xammal eidini yanar istlr d qoulmular. Onlarn planetd ehtiyat miqyasll neftdn 2-3 df oxdur. Hazrda yanar istlrdn Braziliya, Kanada v digr lklrd sintetik neft alnr. Bel bir mlum hqiqt var ki, neft v tbii qaz kimya snayesinin bir ox sahlrinin d sas xammallar srasndadr. Neftin kimya snayesind hmiyyt diapazonu ayrca bir sahnin, neft-kimyasnn yaranna sbb olmudur. Masir cmiyytin iqtisadi aksesurlarn plastikasz tsvvr etmk mkldr. Snaye v mit plasmastlarnn mtlq ksriyyti mhz neft mhsuluna istinadn istehsal olunur. Dnyada hr il plasmasta olan tlb artr v onun isehsal 56%-lik dinamika il inkiaf edir. Btn dnya avtomobillrinin inlri neftdn alnan, rezin formasna salnan sintetik kakdan hazrlanr. Neftl yana tbii qazn da kimya snayesind rolu ykslmkddir. n geni yaylm sintetik materiallar olan, kapron, polietilen, neylon, lavsan v digr bu kimi mhsullar tbii qazn komponentlri vasitsi il istehsal olunur. Tbii qazdan alnan mhsullar polad, , yun, ipk, aaj v taxl vz edir. Neft v tbii qazdan hminin bir sra yuyucu vasitlr, spirt, herbisit, gbr, partlayc maddlr, shiyy preparatlar, aromatik maddlr v htta qrib d olsa qidamaddlri hazrlayrlar. Btn bu sadaladqlarmz he d btn mhsul buraxl assortimentini hat etmir v bu tsnifat innavasiyon trqqi il daim genilnir. Tbii qazn kimya snayesind istehlak meydanlarndan biri d mineral gbr istehsaldr. Respublikada mineral gbr v bitkilrin mhafizsinin kimyvi vasitlrin olan tlbat il bal problemlr mvcuddur. Bel ki, respublikada mineral gbr v bitkilrin mhafizsinin kimyvi vasitlrin olan tlbatn son onilliklrd, iki msis - fosforu Sumqayt Superfosfat Zavodu /90%/ v kaliumu Gnc Giltorpaq Kombinat /10%/ dyirdi. Azot gbrsi is respublikaya gtirilirdi. Qeyd olunmaldr ki, 1990-c ild respublikada 1,4-1,5 milyon ton mineral gbr istehsal olunurdu. ttifaq daldqdan sonra respublikada gbr istehsalnn hcmi kskin aa dm, 1998-ci ild kalium, 2000-ci ild is fosfor gbrsi istehsal tamamil dayanmdr. Hazrda respublikann mineral gbrlr olan tlbat idxal mhsulu hesabna tmin edilir. lkd mineral gbrlr olan tlbat kin sahlrinin hcmin mvafiq hesablanr. Hazrda respublikada kin sahlrinin mumi hcmi 1,5 milyon v real kiln sahnin hcmi is 1,3 milyon hektardr. Azrbaycan Respublikasnn Knd Tsrrfat Nazirliyind lknin mineral gbr v bitkilrin mhafizsinin kimyvi vasitlrin olan tlbat 550-650-min ton hcmind hesablanr. Hazrda bu tlbatn 10%- qdri idxal hesabna tmin edilir. 2005-ci il perspektivind is mvafiq tlbat 600-700 min ton nzrd tutulur. Gnc Giltorpaq Kombinatnn i dmsi yaxn vaxtlarda kalium gbrsinin istehsalnn brpasn mdl edir. Lakin fosfor gbrsi il problem bir qdr frqlidir. Bel ki, bu gbrnin istehsal n tlb olunan apatit Rusiyadan gtirilir v onun qiymt rtlri zavodun rentabelli ilmsini nglldir. Digr trfdn zavodun texnoloji geriliyid rentabelli faliyytd ks olunur. Rekonstruksiya ilri is lav kapital qoyulular tlb edir. Azot gbrsin olan tlbatn is daxilindn tmin edilmsi imkanlar mvcuddur. Bunun n onun sas xammal tbii qaz respublikada hasil olunur. ahdniz layihsinin gerklmsi il laqdar 20052007-ci illrdn balayaraq respublikann qaz ixracats lksin evrilcyi perspektivini nzr alsaq, yeni istehsal tkil etmkl azot gbrsin olan tlbatn dnilmsi v htta onun xarici bazarlara xarlmas mmkn olacaqdr. Fosfor istehsal zr is Sumqayt Superfosfat Zavodunun yenidn qurulmasnn investisiya mnbyi aradrlmaldr. Respublikada olan mineral gbr v bitkilrin mhafizsinin kimyvi vasitlrini istehsal edn mssislri brpa v yenidn tkil etmkl biz hm daxili tlbatmz v hm d ixrac potensialmz tmin etmi olarq.

31 Xam neftin keyfiyyt parametri onda tcssm olunan ziyanl qarqlar, xsusnd kkrd v ar metallarn miqdar il tyinat tapr. Qarqlarn tmizlnmsi prosesi mvafiq neftayrma zavodlarnda gerkldirilir. Masir neft emal zavodu mrkkb qurululu istehsal kompleksidir. Emal prosesini hyata keirn hr hans bir zavod neftin keyfiyyt frqini varmadan nc hidro tmizlnmsini realladrr. Burada qbul ediln xam neft rektifikasiyon kolonlara gndrilrk 385 drcy qdr qzdrlr. Bu proses xsusi katalizatorlar vasitsi il istilik reaktorlarnda aparlr v nticd azot ammiyaka evrilir, ar metallar is kataliz kntlri il sth hopurlar. Neft ilkin tmizldikdn sonra rektivikasiya kolonuna qoyulur v krekinq prosesin balanlr. ngilis mnli krekinq sz trcmd /cracking/ ayrlma mnasn ifad edir. Termik v katalik olaraq krekinq prosesi iki tiplidir. Termik krekinq 550 drc v 4-6 atmosfer tzyiqlrdn aparlr. Katalik krekinqd is katalizatorlardan istifad olunur v proses 500 drc istilik altnda hyata keirilir. Emaln hans tip zr aparlmasnn smrliliyini mtxssislr myyn edirlr. Emal prosesind neft 300-360 drc qzdrdqda qaynayr, n aa qatda mazut, n ykskd benzin buxar, nvbti pilld qazoyl, 170-230 drcd is kerosin v liqroin ylr. lk emalda neftdn 5%- qdr, emal kedikdn sonra mazutdan yksk tzyiq altnda 50 atmosferd, 450-500 drc temperaturda benzin alnr. eidli mhsul verimli tbii qazndan emal xsusiyytlri spesifikdir. Snayed v mitd istifad evrsindn asl olmayaraq btn hallarda qaz ilkin olaraq emal mrhlsindn kemy mruzdur. Karbohidrogenli tbii qaz metan, kkrd qaz v ox da byk olmayan ar karbohidrogenlr helium, arqon v digr kimyvi trkiblrl yana hm d, su buxarnn da daycsdr. Adlar kiln qarqlardan kkrd qaz v su buxar is tbii qazdan birbaa istifad olunmasnda daha zrrli saylr. Azrbaycanda qazn emalnn mhm hisssini Bak Qaz Emal zavodu realladrr. lknin khn dniz yataqlarnda xarlan qaz byk hisssi bu zavodda emal v tmizlnm prosesindn keir. Bak Qaz Emal zavodunun istehsal gc lkd hasil olunan btn qazn emal v tmizlnmsinin realladrlmasna mvafiq deyildir. Respublikada qaz hasilatnn artaca perspektivind zavodun istehsal gcnn artrlmas v ya mvafiq tyinatl mini zavodlarn tikilmsin ehtiyac artacaqdr. Bel zavodlarn inaas hm d nqliyyat sistemind ba verck texniki tblldatlarla da baldr. Hazrda avtomobil nqliyyatnda tbii qazdan istifadd myyn keici tinliklr mvcuddur. Yaxn glckd ikili yanacaq nvnd istismar ediln hibrid avtomobillrin istehsal da bu sahd istehlak artmn tmin edckdir. Texnoloji nailiyytlr qaz hidratndan istifadni genilndirck v qazn istifadsi prosesi daha ox kmrsiz, sxlm halda intiar tapacaqdr. Qeyd olunmaldr ki, 1 m3 qaz hidrat sxlm sviyyd 200 m3 metana brabrdir. Xalis tbii v smt qaz il yana neftl birlikd hasil ediln kondensant da energetik v snaye istehsal tyinatl effekti vardr. Vurulanmaldr ki, elektron rabitnin artm srti, ekoloji qaynn liberallamas, perspektivd tbii qazn energetik sistemd tam liderliyini realla evirckdir. Neft v qazn emal il bal geni rhlr kitabn 5-ci fslind ksini tapmdr. lklraras mqayisetm hmiyytli kmiyyt nticlri verms d qeyd olunmaldr ki, Azrbaycan hm d DM-d enerjitutumluluq faktoruna gr n ox yk malik lklr srasndadr. Bu hal sasl olaraq onun karbohidrogen resurslarnn bolluundan irli glir. Bel uzunmddtli konyukturu is o qdr d hmiyytli hesab etmk olmaz. Respublikamzn neftqaz resurslarndan yalnz ixrac xammal klind istifadsi perspektivi uzunmddtli v dayanaql smrlr vermyckdir. Bunun n is lkd emal mhsulun hcmi v eidi genilndirilmli xam neftin v tbii qazn kimya snayesind istifad proporsiyalar artrlmaldr.

32

2.3. Eergetik sistem v dayanaqli inkiaf konsepsiyasi

Planetin btn lklri trqqi etmk, davaml sosial rifaha mvffq olmaq zmi v istyinddirlr. Lakin sivilizasiyann masir tlblri bu amallarn dayanaql inkiaf vektorunda gerklmsini rtlndirir. Bu is o demkdir ki, insanlarn hyat sviyysini tknn resurslar hesabna yaxladrmaq mqbul deyildir. Masir hyati yetrlilr sabah latmaz olacaqdr. Yol verilmmlidir ki, kasb lklrin yoxsullamas zminind varl mmlktlr daha da znginlsinlr. Dnyvi inkiaf tmin etmk n bu frq hkmn gdlmlidi. Son yz ild cmiyytin mt v xidmtlr istehsal hcmc hr on be ild iki, enerji resurslar istehlak is min df artmdr. Resurslarn intensiv istismarnn rasional istehlak tlblrin qeyri-adekvatl tbii tarazln pozulmas il mayit edilir. ada zamanda yerin tkind ild 80 milyard ton filiz v qeyri-filiz xarlr ki, bunun da yalnz 3-4%-dn smrli istifad olunur. Qalan 96-97% is tbit zhrli maddlr qismind tullanlr. Dnya okeanna hr il 50 min ton pestisid, 10 milyon ton neft tklr. Karbon trkibli maddlrin atmosfer buraxl istixana effektind azon ekrannn deformasiyaya uradaraq ltrabnvyi ualar thlksi yaradr. Bunlar azm kimi Yer planetin traf orbitind oxsayl kosmik texniki qrntlarn cmlmii hadissi d nvbti thlkdn xbr verir. Hesab edilir ki, 200 ildn sonra atmosfer hdudlar v ondan knarda zoxalmann zncirvari reaksiyas ba verck v nticd fzada xeyli tullant buludlar yaranaraq optik grn pisldirck, kosmosdan istifadni mhdudlamasna sbb olacaqdr. Bununla bel qeyd olunmaldr ki, tbii resurslarn intensiv istismar il yana kosmosun fthi d davam edir. Bel perspektiv is traf mhitin yen d irklncyi v briyytin daha drin iqtisadi tinliklr v ekoloji flaktlrl zlmsind ks olunacaqdr. Btn bu grntlri ifad edrk 1992-ci ild BMT-nin tbbs il Brazilyann Rio-de-Canyera hrind traf mhit zrr vermdn iqtisadiyyatn irlilyiin, kasb v varl lklr arasnda frqin azaldlmas il btn sferalarnda partnyorluq mnasibtlrinin genilnmsin nailolman hdf sen Yer problemlri zr yksk sviyyli gr adl beynlxalq konfrans keirilmidir. Konfransda 172 dvlt bas BMT-nin dayanaql inkiafa aid komissiyasn yaradaraq planetin mhm iqtisadi v ekoloji problemlri sahsind be hmiyytli sazi imzalam, sosial trqqinin n md prinsiplrind ks olunan XXI srin gndliyi adl qrardat qbul etmilr. Bunlar bri firavanla kklnrk dayanaql inkiafn sas qay fiqurantlar olan insanlarn tbitl salam v harmonik tmaslar qurmas, elmi qeyrimyynliklrin traf mhitin deqradasiyasnn qarsnalma tdbirlrinin tjrid etmmsi, hr bir dvltin digrinin mnsub olduu traf mhitin zrr vurmadan faydal qazntlarn istismarnda suveren hquqlara malikliyi kimi sas prinsiplrdn ibartdir. Dayanaql inkiafa keidi tviq edn hmn konfransdan dz 10 il tdkdn sonra tn ilin sentyabrnda yerin yetirilmi ilrin yekunu v gnj nslin qardak mrhld mvafiq msllrin hllind vziflrinin tyinat mqsdli Cnubi Afrika Respublikasnn Yohannesburq hrind Rio+10 adl eyni mzmunlu yeni mumdnya sammiti keirilmidir. Tdbiri davamllq is problemin aktuallnn bitmmsi, ksin onun qloballnn v tsir dairsinin bir qdr d genilnmsini ifad edir. nsan tkaml yeni inkiaf mstvisin qdm qoymudur. Biz indi tbit frqli yanama v onu xzetmd biosferin ur sferas olan noosferaya keid epoxasndayq. XXI srin insann bizdn sonra tufan bel dncsi il yaamamaldr. O anlamaldr ki, znn istehlak tlblrinin idrakl mhdudladrlmas salam irsi davamllqda ks olunacaqdr. Mhz buna gr d trqqi strategiyasnn sas meyarn bri istehlak tlbatnn miqdar mqabilind proporsional, uyun kmiyytli istehsaln yaradlmasna nailolma ifad etmlidir. Mvcud masir industrial sivilizasiya brpaolunmayan mineral-xammal resurslarnn intensiv istifadsin saslanr. Bel tendensiyann fvqnd is alternativ olaraq btn nsillr v ham n brabr imkanlar prinsipli dayanaql inkiaf konsepsiyas dayanr. Dayanaql inkiaf mqsdlrind ayrayr adamlarn, istehsal qurumlarnn tbii resurslardan rasional, qnatli v minimal tullantl istifad davranl mnasibtlri ks etdirir.

33 Dayanaql inkiaf konsepsiyas yalnz qlobal hadislri tcssm etdirmir. Onun mzini daha ox normativ iqtisadiyyat aspektind lokal ekoloji mdniyytin inkiaf v tam brqrar olmas tkil edir. Bu baxmdan bizim respublikamzdada sosial-iqtisadi trqqi dayanaql inkiaf prinsiplrini nzr almadan yetkinl bilmz. Mhz buna gr d Azrbaycan Respublikasnn prezidenti mhtrm Heydr liyev cnablar tbii ehtiyatlardan smrli istifady, ekosivil cmiyyt quruculuu problemlrin xsusi qay v diqqtl yanar. lk prezidentinin 18 fevral 2003-c il tarixli Azrbaycan Respublikasnda ekologiyaya dair milli proqramn tsdiqi haqqnda mvafiq srncam, bu sahd mvcud digr frman v qrarlar milli sosial-iqtisadi trqqinin dayanaql inkiaf konsepsiyas sasnda hrktinin yeni paradiqmasn tkil edir. Mvafiq strateji istiqamtd irlilyi Azrbaycann da dayanaql inkiaf prinsiplri sasnda sosiallaan bazar iqtisadiyyatna keidini realladracaqdr. Bunun n is respublikann tsrrfat hyatnda daha drin sosial-iqtisadi institusional dyiikliklr mvffqolmada btn sylr sfrbr edilmlidir. Hr bir tsrrfat subyekti milli mnafelri ruhunda innavasiyon nailiyytlrdn dolun istifad edrk faliyyt motivasiyasn qnatli, ekosivil, traf mhit zrr vurmayan prioritetlr zrind qurmaldr. qtisadi quruculuq tbit tmaslar il qarlql mnasibtd ks olunur. Buna gr d iqtisadiyyatn traf mhit ciddi tsiri danlmaz fakta evrilir. traf mhit planetar miqyasda n ox karbohidrogen resurslarndan istifad tsir edir. Bel gerklik iqtisadiyyatn sasn, onun xammal bazasn kkl tblldatlara uradr. lk perspektiv mrhld briyyt tsrrfat hyatnda brpaolunan enerji mnblri, gn v klkdn istifady keidi tmin etmlidir. Artq bu istiqamtd inkiaf meyli aq aydn sezilir. Statistikaya gr 1990-2000-ci illrd neftin 1%, tbii qazn 2% istehlak artm mqabilind klk enerjisindn istifad 25%, gn enerjisindn 20%, geotermal enerjidn is 4% ykslmidir. Klassik neft lksi olmasna v zngin karbohidrogen resurslar potesialnn malikliyin baxmayaraq respublikamzda da brpaolunmayan enerji mnblrindn istifad geni intiar tapmaldr. Azrbaycann neft snayesind uzun illr davam edn ekstensiv v intensiv hasilat prosesi respublikamz kskinln ekoloji proseslrl z-z qoymudur. Tkc Aberonda bu v ya digr sbblrl irklnmi torpaqlarn mumi sahsi 35 min hektardan oxdur. zldiyimiz problemin hlli mrkkb, yksk kapital tlb edn fazaya daxil olmudur. Aydn faktdr ki, btn hasilat v industrial neft lklri kimi bizi d postneft epoxas gzlmkddir. Ona gr d milli snaye siyastind iqtisadiyyatn ekologizasiyas drin kk salmal, energetik strategiyada bol gnli v klkli tbitimizdn real istifad aspektlri dolun ksini tapmaldr. Ekoloji iqtisadiyyat hm d yoxsulluq problemlrini daha effektli hll etmk iqtidarndadr v o ilk nvbd yeni pelrin yaranacan, bununla da i yerlri srasnn genilncyini labd edckdir. stniln lknin milli srvtlri mumi toplumda tbii, mlak v insan kapital gstricilri il llr. BMT-nin v Dnya Banknn Yer planeti zr bu resurslarn blgsnd tbii srvtlr 20%, mlak 16%, insan kapital 64% tsnifatndadr. Rusiyada mvafiq gstricilr 8388%, 7-10%, 5-7% tkil edir. Milli srvtlrin mvafiq optimal konfiqurasiyada blgs xsusi hyati hmiyyt ksb edir. Mlum reallqdr ki, SSR dvltinin dalmasnn iqtisadi aspektlrindn biri kimi d son vaxtlar milli srvtlrin 1 rubl miqdarnda artmasna rmn 2,2 rubl xrclnmsi fakt da dayanmdr. Azrbaycan da bu gstricilr konfiqurasiyas baxmndan yetrli v midli dvltlr srasndadr. Bununla bel qeyd olunmaldr ki, beynlxalq sferada milli srvtlri tyin edn dqiq metodika hl ki, yoxdur. Yeni reallqlar sosial inkiafn idaretm sistemini d tblldatlara uradaraq onu dayanaql inkiaf mstvisind trqqisini stimulladrr. Bu sistemin sasnda BMT-d geni ttbiqini tapan nsan nkiaf ndeksi // durur. Ukrayna MEA-nn Tbitdnistifad v Ekologiya Problemlri nstitutunda is regionlarn dayanaql inkiaf mstvisin keidini tdqiq edn -nin tkmil variant Sosial nkiaf ndeksi /S/ ilnib hazrlanmdr. S normalladrlm brabrykl orta davaml mr mddtini, yal halinin savad faizi v YDMin adambana dn kisi kimi indikator zrind qurulmudur. -dn frqli olaraq S

34 aqreqat halnda olan axlnmi material inkiaf, intellektual resurslarn inkiaf, hyat faliyytinin mhafizsi v insan resurslarnn inkiaf sasnda 50 sosiometrik gstricini ehtiva edn drd blokda formalar. S-nin geni ttbiq sferasna x sosial-iqtisadi vziyytin thlili prosesini, mqsdli tyinatl ilmlrin, idaretm qrarlarnn qbulunu yeni keyfiyytli sviyyy yksldckdir. Bu sistem S-d inteqral tqdim olunmu btn sosial-iqtisadi inkiaf qurulu elementlrini vahid metodoloji bkdn thlil etmy imkan verckdir. Respublikamzda insan inkiaf v sosial inkiaf indekslrinin daha geni sferada ttbiqi v hesabatlandrlmas ehtiyac gndlikd durur. Azrbaycann zngin tbii srvtlri, insani resurslar v intellektual potensial sosial-iqtisadi trqqinin daha yksk v davaml templrl irlilyiind bnzrsiz gc toplumu tkil edir. Bu potensialdan smrli istifad etmk n btn resurslar daha aktiv dvriyyy gtirmkd dayanaql inkiaf konsepsiyas zminind, strateji planlar kontekstind saslandrlm proqmatik sfrbrlik tlb olunur. Bunun n is konkret olaraq aadak sistem tdbirlrin grlmsi rtlndirilir: 1. Dayanaql nkiaf Konsepsiyasnn sas prinsiplrinin milli iqtisadiyyatn btn sferalarnda geni ttbiqin nail olunmas; 2. iqtisadi sistemin sosiallaan bazar iqtisadiyyat relslrin keidinin tminat strategiyasnn ilnmsi; 3. iqtisadiyyatn ekologizasiyas tdbirlrinin gclndirilmsi; 4. energetik balansda brpaolunan enerji mnblrindn istifad diapazonunun genilndirilmsi. Dayanaql nkiaf Konsepsiyas ekoloji mzmunlu olduu qdr d sosial-iqtisadi prioritetlidir. Azrbaycan iqtisadiyyatnn bu konseptual saslar zrind hrkt plan demokratik tsisatlarn daha geni evrd brqrar olunmasna, lk imicinin dnya birliyi orbitind ucalmasn v n sas is xalqn sosial hyat v rifahnn yksliin tkan verckdir.

2.4. Lberal iqtisadi missiya v milli istehsalin mhafizsi

tn srin ilk alarnda beynlxalq ticartin srtlnn inkiaf prosesi dvltlri yerli istehsallarn maraqlarna xll gtirmdn bazar idxal mhsullar il yklmk dilemmas qarsnda qoydu. Vziyytdn x yolunda proteksionist siyast hrkt gldi. Vurulanmaldr ki, proteksionist siyastin kklri merkantilizmdn ncki alara gedir. XVI srdn balayaraq is o daha geni evrd dvltin iqtisadi siyastind tkkl tapr. Mhz bu zamanlarda iqtisadi dncd ixracn idxal stlmsi prosesind dvltin srvtlrinin artmas fikri formalamdr. XX srin ortalarnda mlum olmudur ki, srt proteksionizm dnya iqtisadiyyatnn inkiafnn mhdudlamas il mayit olunur. Bu zaman AB-da yeni iqtisadi texnologiya - xarici ticartd mhdudiyytlrin mtmadi olaraq lvi, idxal v ixraca srtlr vern liberalizasiya strategiyas hazrlanaraq dvriyyy xarld. Beynlxalq ticartd liberalizasiyann ideya bldisin yenic tkkl tapan Beynlxalq Ticart Tkilat evrildi. Latn mnli liberal isminin paronimlri liberalizasiya /liberalization/ v liberalizm /liberalism/ bir baa trcmd azad mnasn ifad edir. Lakin bu istilahlar iqtisadi sferada ayrayr anlaylarda tcssm olunur. Liberalizasiya azad ticartd meyl artmn, liberalizm is bazar iqtisadiyyatnn bazisi olmaqla bu proseslri yrnn iqtisadi nzriyyni trnnm edir. qtisadi mstvid liberalizasiya bazar iqtisadiyyatnn alternativ ifad variantnda da ilnilir. Liberalizm is srt dvlt tnzimlnmsi siyasti komanda iqtisadiyyat terminin antonimi kimi d x edir. qtisadi liberalizm XVIII srd Adam Smit tlimindn balanc alr. XX srin 30-cu illrind Byk depressiyadan sonra is onun yeni formatl axn, neoliberalizm meydana glmidir. Bu is o demkdir ki, biznes sferasnda bhrandan xman oyun qaydalarn dvlt myyn edir. Masir zamanda liberalizm anlay hmiyytli drcd tblldatlara uramdr. Lakin onun xsi mlkiyyt, azad sahibkarlq v azad rqabt kimi sas prinsiplri dyimz olaraq qalr.

35 Beynlxalq ticartd artm, istehsaln yksliind, beynlxalq mk blgsnn inkiaf ayr-ayr mt xrclrinin azalmasnda ifadsini taparaq liberalizasiyann stnlklrini ks etdirir. Lakin bununla bel, liberalizasiyann az olmayan leyhidarlar da vardr. leyhidarlq elementlri zn iqtisadi inkiaf etmi dvltlrin ikinci v nc ealonda tmsil olunan lklrl mnasibtlrind disproporsiyalarn mvcudluunda nzr arpdrr. Bel ki, dnya bazarna sasn xammal v knd tsrrfat mhsullar xaran, yetkin iqtisadi inkiaf etmmi dvltlr idxal mtlrin qaplarn geni adqda, onlara mnsub yerli mssislr sadc rqabt dzmyrk iflasa urayacaqlar. Perspektivd is milli snaye sonrak inkiaf templrindn geri dckdir. qtisadiyyatn bu mumi qanunu bizim lkmiz n d eyni tsirlidir. Buna gr d dnya bazarnda sasn xam neft v neft mhsullar il tmsil olunan respublikada yerli istehsaln v milli biznesin mhafizsin qay daha da artrlmaldr. Bu istiqamtd dnya tcrbsind intiar tapm iqtisadi mhafiz metodlar v mexanizmlrindn daha dolun v sistemli istifad edilmlidir. Dvltin lind daxili istehsal qoruman v milli biznesi mhafiz etmyin arsenal geni v zngindir. Tarazladrlm liberalizasiyon v proteksionist tendensiyal siyast bu strateji istiqamtin prioritetlrini tkil etmlidir. Masir proteksionist tdbirlr sistemi geni bklidir. Burada daxili bazarda milli sahibkarlara myyn mhsullarn istehsal v sat zr inhisar hquqlarn, vergi gztlrinin verilmsi, subsidiyalarn ayrlmas hmiyytli sciyy dayr. Digr trfdn bu tendensiyada sasl rolu antidempinq prosseduru oynaya bilr. Bazar iqtisadiyyatnda geni intiar tapan ingilis mnli istilah dempinq konkret interpretasiyada tullamaq, iqtisadi sferada is mtlrin xarici bazarlarda maya dyrindn aa qiymt satlmas mnasn ifad edir. Burada sas prinsiplr leytmotivind bazarn fth olunmas v rqabtd qlbnin tmin edilmsi hdfi dayanr. Dempinqdn mhafiz olunmaq mqsdi il bir sra lklrd antidempinq prossedurlar, daha dqiq is idxal mallara stn gmrk rsumlarnn qoyulmas ttbiq edilir. Dempinql bal mlahizlr yrdrkn idxaln-importun formalam praktiki xsusiyytlri d nzr alnmaldr. Bel ki, import aadak tsnifatl byk kateqoriyaya ayrlr: 1. grnn; 2. grnmyn; 3. kapital importu. Grnn import real mtlrin hrkti kimi xarijdn alnan mhsullarn lky gtirilmsi v daxili bazarda satlmasn ifad edir. Grnmyn import is xidmtlr sferasnda ehtiva olunur. Buraya konkret olaraq lk vtndalarna xarici kompaniyalarn xidmtlr gstrmsi, xarici banklara pul qoyulular, xarici firmalardan alnan turist yollanlarnn alnmas v digr mvafiq tyinatl xidmtlr aiddir. Kapital importuna is xarici investorlarn milli mssislrin shmdarlarna evrilmsi, onlarn mvafiq istiqamtli mxtlif layihlrd investisiya qoyulular il x etmlri amil olunur. Btn import kateqoriyalar eksportla birlikd lknin tdiyy balansn tkil edirlr. Ticart balansna is eksport v importun ilk iki kateqoriyas aid olunur. Msbt ticart balans lknin iqtisadi vziyytinin yax olduunu ifad edir. Bu srada Yaponiya lksi nnvi olaraq yksk msbt balansa - profisit malikdir. Azrbaycanda da antidempinq tyinatl prossedurlar ttbiq olunmaqdadr. Lakin bizim tdqiqat mqsdimiz bu prossedurlarn tkc konyuktur mqamlarla deyil, analitik hesablanm, elmi saslandrlm evrd geni ttbiq olunmasn rtlndirir. Bel ki, mvafiq istiqamtli siyast balansladrlm meyarlar zrind qurulmaldr. lk iqtisadiyyatn liberal axndan daha davaml mhafizsini tmin etmk n respublikamzn Beynlxalq Ticart Tkilatna daimi zv kimi daxil olmas zruridir. Azad sahibkarlq v yaxud xalis kapitalizm iqtisadiyyatn liberalln trnnm edn mahiyytdir. Lakin liberal iqtisadiyyatn imkanlar da sonsuz deyildir. Radikal liberalizmin banisi F.Xayek zaman yetdikc pulllarn sahibkarlar trfindn buraxlaca perspektivini dyrlndirmidir. Bu mqam is liberalizmin hl d mntiqi zirvy yetimdiyini diqqt gtirir.

36 Liberal iqtisadiyyat v proteksionism siyasti eyni iqtisadi mhrrikin hrktverici qvvlridirlr. Dayanaql sosial-iqtisadi inkiafa mvffq olmaq istyn dvlt is bu iki seqmentin, liberalizasiya strategiyasnn v proteksionizmin tarazl proporsionalln inteqrasiyon proseslrd dolun tmin etmy borcludur. Liberalizim kapital dnyasnn zlliklrindn qaynaqlanr. Kapitalizmin liberal tnqidisi, mhur filantrop, grkmli iqtisad alim Corc Soros kapitalizmi znn tbirinc, bir ne klm il izah etmk mmkn olmayan refleksivlik nzriyysind tnqid edrk vurulayr ki, refleksivlik nzriyysi sosial v iqtisadi hadislrin izahnda nnvi iqtisad elmind yer alan konsepsiyalardan stndr. Bazar fundamentalizmi kollektiv qrar mexanizmini lv etmkl bazar dyrlrini siyasi v ictimai dyrlrdn stn etmy sy edir. C.Soros kapitalizmi tnqid edrk deyir ki, mn onun mhv edilmsini istmyirm. O btn digr alternativlrdn stndr. ksin mn dnya kapitalist sisteminin znmhvinin qarsn almaq niyytindym. Bunun n biz daha ox aq cmiyyt konsepsiyas grkdir. Kapitalizm sistemi is aq cmiyytin thrif olunmu formasdr. qtisadi tsikl eni, depressiya, canlanma v ykslii hat edn drd fazadan keir. Yksli iqtisadi inkiaf yrisinin yksk nqtsi depressiya is onun aa hddidir. Bununla bel qeyd olunmaldr ki, n mdrik depressiya iqtisadiyyat n grkli ola bilr. Bel vziyyt iqtisadi sistemi daha smrli v canl ilmy vadar edir. Bu reallq hm makro, mikro v hm d meqa iqtisadiyyatda da eynn tzahrldr. Vurulanmaldr ki, depressiya yeni iqtisadi tsiklik balancdr. Bu baxmdan depressiyon faktor liberal iqtisadiyyatn vzlyicilrini stimulladracaqdr. Liberal iqtisadiyyatn vzlyicilri srasnda is virtual mkanl onlayn v silikli mnafelri ifad edn korporativ iqtisadiyyat hdf seilir. Hr iki istiqamtd ilr ahngdarlqla inkiaf edir. ndi inkiaf etmi lklrd hesablamalar virtual obrazda gerkldirilir. Uzaq glckd pulun enerji ekvivaletin evrilm reallnn daycs kimi virtual hesablamalar tmin edcklr. Korporativ iqtisadiyyatn sferas da genilnmkddir. srin ortalarnda dnya iqtisadiyyatnda sahvi korporativlrin iqtisadi gc v tsir sferas dvlti gclri tckdir. Korporativ parlamentlr iqtisadiyyatn tnzimlnmsind aparc gc mrkzlrin evrilcklr.

37

III FSL MNFT KARBOHDROGENLR V HASLATIN PAY BLGS 3.1. Mnft karbohidrogenlri, onlara kiln xrclrin dnilmsi v hasilatn bldrlmsi qaydas
ARDN il xarici dvltlrin aparc neft irktlri arasnda balanm mqavillr gr podratnn ixtiyar vardr ki, neft-qaz mliyyatlarna kiln msrflrin vzini aadak qaydada alsn: ilk nvbd mumi hasilat hcmindn btn mliyyat msrflrinin vzi dnilir; sonra btn sasl msrflrin vzi podratnn mliyyat msrflrinin dnilmsi n lazm olan xam neft v srbst tbii qaz hcmlri xldqdan sonra hasilatn mumi hcmind qalm xam neftin v srbst tbii qazn 50%-dn artq olmayan hcmindn dnilir. Bu, sasl msrflrin vzinin dnilmsi n ayrlan karbohidrogenlr hesabna ld edilir. Podratnn msrflrinin vzinin dnilmsi atdrlma mntqsind ona kontrakt sahsindn xarlan xam neftin v srbst tbii qazn hcmlri n karbohidrogenlr zrind mlkiyyt hququnun verilmsi yolu il tmin edilir. Hmin neftin v qazn dyri neft-qaz mliyyatlarna kiln v yuxarda gstriln qaydada vzi dnilmli olan neft-qaz mliyyatlar msrflrin ekvivalent olmaldr. vvlki illrdn frqli olaraq, hazrda msrflrin vzinin dnilmsi hesab tqvim kvartal sasnda aparlr. Hr tqvim kvartal qurtardqda maliyy msrflri, o cmldn vzi dnilmmi sasl msrflr v vvlki tqvim kvartalndan keirilmi, lakin ad kiln cari tqvim kvartalnda vzi dnilmmi mliyyat msrflri vzi dnilmmi sasl msrflr v yaxud mliyyat msrflrin lav edilir. Hr tqvim kvartal zr vzi dnilmmi mliyyat msrflrinin maliyyldirilmsin kiln xrclr hr tqvim kvartal baa atdqdan sonra hmin gndk vzi dnilmmi mliyyat msrflri saldosu il cmlnir v sonra mliyyat msrfi kimi dnilir. Podratnn neft-qaz mliyyatlarna kdiyi v vzi dnilmli olan, lakin vvlki tqvim kvartalnda vzi dnilmmi kumulyativ msrflri sonrak tqvim kvartallarna keirmy hququ vardr. gr hr hans tqvim kvartalnda kiln v ya bu tqvim kvartalna keiriln vzi dnilmmi kumulyativ sasl msrflrin v mliyyat msrflrinin mbli gstriln tqvim kvartal dvrnd msrflrin vzinin dnilmsi n ayrlan sasl msrflr karbohidrogenlrinin dyrindn az olursa, sasl msrflrin vzinin dnilmsindn tr veriln v istifad edilmmi hmin karbohidrogenlr lav mnft karbohidrogenlri kimi baxlr. mliyyat msrflrinin vzi dnilmsi n lazm olan xam neftin v srbst tbii qazn hcmlri, hminin sasl msrflr karbohidrogenlrinin yuxarda gstriln kimi, toplanm sasl msrflrin vzinin dnilmsi n istifad olunan hisssi xlandan sonra qalan mumi hasilat hcminin saldosu hr tqvim kvartalnda hesablanr v ARDN il podrat arasnda Rfaktoru sasnda bldrlr. Mvafiq blgn xarakteriz edn gstricilr aadak cdvld ksini tapmdr: Cdvl 10 Mnft karbohidrogenlrinin blgs
/faizl/

R-faktoru
R vahiddn azdr R ikidn azdr R dn azdr R drddn azdr R drddn oxdur

ARDN pay
45 55 70 80 90

Podratnn pay
55 45 30 20 10

38 Msrflrin vzinin dnilmsi, mnft karbohidrogenlrinin bldrlmsi n xam neftin dyri kontrakt rtlri sasnda hr hans tqvim kvartalnda xalis dyri olub aadak qaydada myyn edilir: a. tqvim kvartal rzind hans trf kontrakt sahsindn xarlan xam neftin /yaxud kontrakt sahsindn xarlan xam neftin vzin mbadil v ya svop sazilri nticsind ld edilmi digr xam nefti/ sat mntqsind kommersiya chtdn mstqil qdlr sasn ixraca satrsa, - bu satlarn hamsnda ttbiq olunan orta xsusi sat qiymti zr /komisiyon v broker haqq xldqdan sonra/; xarlma mntqsind xam neftin dyrini tyin etmk n xam neftin sat mntqsin nql olunmasna trflrin kdiklri xrclri, o cmldn boru kmri tariflrini, tranzit rsumlarn, nqletm itgilrini, terminallardan istifad haqqn, tankerlrin fraxt edilmsini v boru kmri n vergilri v sair nzr almaqla; bu rtl ki, btn trflrin kommersiya chtdn mstqil qdlr sasnda satlarnn mumi hcmi tqvim kvartal rzind btn trflrin satlarnn hamsnn mumi hcminin 33,1%dn ox olsun; b. gr kommersiya chtdn mstqil ixrac satlarnn mumi hcmi yuxarda gstrilmi faiz mhdudiyytindn artq deyildirs - A kommersiya chtdn mstqil qdlr daxilind satlm xam neftin orta xsusi qiymti zr v V kommersiya chtdn qeyri-mstqil qdlr daxilind satlan xam neftin tqvim kvartal rzind Platts Oylqram nrind bu cr xam neft n gstriln orta xsusi qiymti zr; nrd bu qiymt gstrilmdikd, xam neftin trflr arasnda razladrlm nmun sortu n tqvim kvartalnda Platts Oylqramda drj edilmi xsusi FOB qiymtlrinin orta kmiyyti gtrlr. Xam neftin Xalis ixrac dyrini tyin etmk n onun kmiyytini, sortunu, hcmini, sat mntqsin nql edilmsin kiln xrclri nzr almaq lazmdr; c. hr hans tqvim kvartalnda msrflrin vzinin dnilmsi v mnft karbohidrogenlrinin bldrlmsi n srbst tbii qazn dyri podratnn srbst tbii qaz sat mntqsin atdrmaq n kdiyi xrclr, o cmldn boru kmri tariflri, nqletm itgilri v boru kmri n vergilr v sair xlmaqla trflr arasnda balanm saziin rtlrind gstrildiyi kimi, qaz satna dair mqavil sasnda kommersiya chtdn mstqil sat zaman ttbiq ediln faktiki qiymt brabrdir v buna xalis ixrac dyri deyilir. Podrat srbst tbii qaz kommersiya chtdn qeyri-mstqil qdlrl satd hallarda, srbst tbii qazn dyri stnlk tkil edn beynlxalq qiymtqoyma prinsiplri sasnda v bazar, sort, keyfiyyt, hcm, danma, hminin digr mvafiq amillr nzr alnmaqla ARDN il podrat arasnda razladrlm qiymtl myyn edilir; d. mvafiq tqvim kvartal qurtardqdan sonra 30 gndn gej olmayaraq btn trflr xam neftin v srbst tbii qazn nzrdn keiriln tqvim kvartalnda kommersiya chtdn mstqil satlarnn hams n sat hcmi, tariflrini, qiymtlrini v sat mntqsini podratya bildirirlr v podrat yuxarda gstriln mddalara ml etmkl xam neftin v srbst tbii qazn dyrinin myyn edildiyi bard ARDN- mlumat verir; hmin mlumatda kommersiya chtdn mstqil satlarn hams n sat hcmlri, tariflri, qiymtlri v sat mntqsi gstrilir. gr hr hans trf podratnn myyn etdiyi dyrl razlamrsa v xam neftin v ya srbst tbii qazn dyrinin myyn edilmsi haqqnda ARDN-in podratdan mlumat ald tarixdn 30 gn kendk podrat il xam neftin v ya srbst tbii qazn dyri bard razla glin bilinmirs, bu dyri podrat v ARDN trfindn tyin olunan, beynlxalq miqyasda tannan ekspert myyn edir, fqt podrat v ARDN yuxarda gstriln 30 gnlk mddtin qurtard andan balayaraq 30 gn rzind ekspert tyin etmk bard razlq ld ed bilmslr, ekspert ARDN-in v ya podratnn xahii il Stokholm Ticart Palatasnn Prezidenti trfindn tyin olunur.

39 Hmin ekspert karbohidrogenlr marketinqi sahsind beynlxalq nfuza malik olmaldr. Bu zaman ekspert balanm saziin ingiliSC mtnindn istifad edir. Tyin olunduqdan 30 gn sonra ekspert z qrar haqqnda yazl mlumat verir v onun qrar qti hesab olunur, yni bu qrar hm ARDN-i v hm d podrat n mcburi hesab edilir. dnilr v hesablamalar aparmaq mqsdil cari tqvim kvartal n xam neftin v ya srbst tbii qazdan gedirs, srbst tbii qazn xalis ixrac dyrini myyn etmkdn tr mvqqti olaraq, yni hmin dvrd ttbiq edil biln xalis ixrac dyri qti myynldiriln qdr vvlki tqvim kvartal n myyn olunmu xalis ixrac dyri sas gtrlr. Lazm gldikd mvqqti hesablamalara v dnilr dzlilr ttbiq oluna biln bu cr xalis ixrac dyri qti myyn edildikdn sonra 30 gn rzind keirilir; e. xam neftin v ya srbst tbii qazn ttbiq oluna biln xalis ixrac dyri myyn olunarkn aadaklar nzr alnr: sat mntqsind xam neftin v srbst tbii qazn zrind mlkiyyt hququnun trflrdn alcya kediyi an sat an hesab edilir; Sat mntqsi el jorafi nqt v ya nqtlrdir ki, satn hans rtlrl istr FOB, SF, S v FAS rtlri il, istrs d beynlxalq neftqazxarma snayesind hamlqla qbul edilmi hr hans baqa rtlrl aparlmasndan asl olmayaraq orada xam neftin v ya srbst tbii qazdan shbt gedirs, srbst tbii qazn zrind mlkiyyt hququ satcdan alcya keir. Mmkn sat mntqlrinin nmunlri srasna ixrac boru kmrinin son mntqsindki terminaln x flansnda qoyulmu buraxl sayac, neftayrma zavodundak giri sayac v ya tankerdki giri flans daxildir; nqetm itgilri is mumi hasilatdan xlr. Karbohidrogenlrin dyrinin myyn edilmsind mhm msllrdn biri ixrac neft v srbst tbii qazn hcminin llmsidir. Podratnn xard karbohidrogenlrin hcmi v keyfiyyti beynlxalq neft-qazxarma snayesinin hamlqla qbul edilmi standartlarna uyun metodlar v cihazlar il llr v lm mliyyatlar trflrin daima nzarti altnda saxlanlr. Podrat lm qaydasnn mddalarna uyun olaraq karbohidrogenlrin hcmlrini lmk v keyfiyytini myyn etmk n istifad olunan cihazlar yoxlad v kalibrldiyi haqqnda ARDN- yazl mlumat verir. ARDN-in yoxlamada v kalibrlmd mahid aparmaq v itirak etmk n z hesabna v msuliyyti z zrin gtrmkl mtxssislr gndrmy ixtiyar vardr. lm metodu v ya istifad edilmi cihazlar hasilat artq v ya skik gstrirs, gr baqa hal sbut olunmaybsa, hesab edilir ki, l cihazlarnn son df yoxland vaxtdan balayaraq shv yol verilmidir. Shvin yol verildiyi dvr n orta dyr zr zruri dzlilr edilir.

3.2. Karbohidrogenlr hasilatina kiln xrclrin azaldilmasi ehtiyatlari v amillri

Karbohidrogenlr hasilatna kiln xrclrin azaldlmas ehtiyatlarndan v onun xalq tsrrfat hmiyytindn danmamazdan nc istehsal xrclrinin, mhsulun /iin, xidmtin/ dyri v maya dyrinin mahiyytindn, onlar arasndak qarlql laqdn shbt amaq lazmdr. stehsal xrclri - mhsulun /iin, xidmtin/ hazrlanmasna kiln canl v maddilmi mk msrfinin mcmusudur. mt-pul mnasibtlri raitind dyr formasnda x edir. jtimai istehsal xrclri v mssisnin mt istehsalna kdiyi pul msrflri frqlndirilir. jtimai istehsal xrclrin istehlak edilmi istehsal vasitlrinin keirilmi dyri v btn yeni yaradlm dyr daxildir. Bu xrclr mt dyrin brabrdir v mhsulun sat qiymtinin myynldirilmsind sas gtrlr. Mssis zr istehsal xrclri vergiqoyma mqsdil mvafiq normativ aktlarda tsdiq edilmi limitlr, normalar v normativlr sasnda myyn edilir. Mssisnin mt istehsalna kdiyi pul msrflri mtnin dyrindn azdr. Bu

40 xrclr mhsulun maya dyri formasnda x edir; maya dyrin is istehlak edilmi maddi ehtiyatlara v iilrin myinin dnilmsin kiln xrclr daxil edilir. Demli maya dyri mssisd buraxlan mhsulun ona ney baa gldiyini gstrir. Azrbaycan Respublikas Nazirlr Kabinetinin 1996-c il 16 avqust 111 sayl qrar il tsdiq edilmi Mhsulun /iin, xidmtin/ maya dyrin daxil ediln xrclrin trkibi haqqnda sasnamy gr mhsulun /iin, xidmtin/ maya dyri istehsal prosesind istehlak olunan tbii ehtiyatlarn, xammal v materialn, yanacan, enerjinin, sas fondlarn, mk ehtiyatlarnn qiymtlndirilmi dyrini, hminin onlarn istehsalna v satna srf ediln digr xrclri znd ks etdirir. Mlumdur ki, mhsulun maya dyri istehsaln iqtisadi smrliliyini xarakteriz edn mumildirilmi gstricilrdn biridir. Bu gstricidn yeni texnika v mtrqqi texnologiyann, hminin yeni nv xammal v metariallarn ttbiqinin, istehsaln v myin tkilinin tkmilldirilmsinin iqtisadi smrliliyinin mqsduyunluunun myynldirilmsind istifad edilir. Qeyd edk ki, mhsulun maya dyrind material ehtiyatlarndan istifad olunmas sviyysi v mk mhsuldarlnn ld edilmi nticsi z ksini tapr, yni mhsulun maya dyri onun hazrlanmas prosesind mk vasitlrindn v mk cisimlrindn, hminin myin zndn n qdr smrli istifad olunduunu gstrir. Bu baxmdan, mhsulun maya dyrinin aa salnmas v istehsal xrclrinin zruri sviyyy qdr azaldlmas mssisnin mnftinin artrlmasnn sas mnblrindndir. Bzn mhsulun maya dyri il istehsal xrclrini, onun dyri il qiymtini eynildirirlr. slind is onlar bir-birilrindn frqlnirlr. Msln, mhsulun maya dyri hmi istehsal xrclrindn kmiyytc artq olur, yni mhsulun maya dyri istehsal xrclrindn lav, istehsaldan knar xrclri d znd ks etdirir. stehsaldan knar xrclr dedikd, mhsulun realizsi il laqdar mssis xrclri nzrd tutulur. stehsaldan knar xrclr aiddir: tara v qabladrma xrclri; mhsulun stansiyaya v ya yola salma mntqsin danmas v vaqonlara /gmiy/ yklnmsi xrclri; mhsulun realizsi zaman onlarn topdansat qiymtlrindn sat tkilatlarna dniln gztlrin mbli v sair. stehsaldan knar xrclr bzi hallarda mhsulun maya dyrin birbaa lav olunur, bzn d onlar mmulatn ktlsin, hcmin v istehsal maya dyrin gr mmulatlar arasnda mtnasib bldrlr. Bundan baqa, mhsulun maya dyri v dyri arasnda hm keyfiyyt, hm d kmiyyt frqlri vardr. Mhsulun maya dyrinin onun dyrindn kmiyytc frqi ondan ibartdir ki, snaye mssislrind yaradlan mnft maya dyrinin trkibin daxil edilmir, hmin mhsulun dyrinin trkibin is daxil edilir. Mhsulun maya dyrinin onun dyrindn keyfiyyt frqi ondan ibartdir ki, istehlak ediln istehsal vasitlri msrflri il hmin vasitlr qoyulan qiymtlr arasnda frq mvcuddur, yni mhsulun maya dyri hmin mssisd onun hazrlanmasna kiln xrclrin frdi kmiyyti il, dyri is - ictimai zruri mk msrflri il myyn edilir. Mhsulun maya dyri il onun qiymti arasnda da sx qarlql laq vardr. Bel ki, mhsulun maya dyri onun topdansat qiymtinin sasn tkil edir. Adtn, mhsulun topdansat qiymtinin trkibind onun maya dyrinin xsusi kisi tqribn 80-85%- qdr olur. Demli, mhsulun topdansat qiymti onun maya dyrindn aa ola bilmz, nki bel halda mssis zrrl ilmi olar. Odur ki, mhsulun qiymtini azaltmaq n, digr rtlr eyni qalarsa, onun maya dyrini, demli istehsal xrclrini aa salmaq lazmdr. Snaye mssislrind mhsulun maya dyrinin aa salnmas v istehsal xrclrinin azaldlmas texniki trqqi v mk kollektivinin mdni-texniki sviyysinin yksldilmsi sasnda mk mhsuldarlnn mntzm surtd artmas, maddi-enerji v mk ehtiyatlarndan smrli istifad olunmas, istehsaln tkilinin v sullarnn tkmilldirilmsi saysind mmkn olur. stehsal xrclrinin azaldlmas sasnda mhsulun maya dyrinin aa salnmas mssisnin mnftinin artrlmasnn, demli istehsaln rentabellik sviyysinin yksldilmsinin sas mnbyidir v hm d mhsul buraxl hcminin artrman vacib amilidir. Mhsulun maya dyrini canl v maddilmi my qnat etmk hesabna aa salmaq olar. Maddi ehtiyatlarda maddilmi kemi my qnat eyni miqdarda materialdan

41 daha ox mhsul istehsal etmy, canl mk msrflrin qnat is, onun mhsuldarln yksltmy v bellikl d istehsal hcmini artrmaa imkan verir. Odur ki, istehsaln hcmi artdqca mhsulun maya dyrinin aa salnmas v istehsal xrclrinin azaldlmas daha ox hmiyyt ksb edir v effekt verir. Digr trfdn, mhsulun maya dyrinin aa salnmas ictimai istehsal daha ox inkiaf etdirmk v mk kollektivinin maddi rifahn yksltmk n mssisy lav vsait ld etmy imkan verir. stehsal xrclrini azaltmaq n onlar tsnifldirmk v hr trfli thlil etmk lazmdr. Adtn, istehsal xrclri birbaa v dolay, sas v lav, rti-sabit v rti-dyin, sad v kompleks, daimi v mumi xrclr kimi tsnifldirilir. Yeni iqtisadi sistem keid dvrnd, milli iqtisadiyyat quruculuunda azad iqtisadi mnasibtlrin yaradlmas v inkiafnda byk nailiyytlr ld etmi qrb iqtisadiyyatnda istehsal xrclri problemi btnlkd iqtisadi inkiafn elementlri, prinsiplrinin yrnilmsi elmi hmiyyt ksb edn problemlrdndir. Bu sbbdn iqtisadlar bu kateqoriyann mahiyytin ciddi fikir vermilr v hazrda da vermkddirlr. Klassik iqtisadi mktbin banilri D.Rikardo v A.Smit istehsal xrclrin istehsal qiymti kimi baxrdlar. B.Britaniya iqtisadlar R.Torrens, C.Mill, C.Mak-Kullok mtnin dyrinin glirlrin /mk haqq, mnft v renta/ mcmusundan ibart olmas haqqnda A.Smit fikrini sas trrk istehsal xrclrini ylm mk msrflri kimi izah edir v onu mtnin daxili dyri sayrdlar. Avstriya iqtisads F.Vizer bel hesab edirdi ki, hqiqi istehsal xrclri mtnin istehsal olunmasna srf olunmu iqtisadi ehtiyatlarn, onlarn cmiyyt trfindn n mqsduyun qaydada istehlak olunaraq ld ed bilcyi yksk smrlikl myyn edilmlidir. Alman iqtisads A.Maral istehsal xrclrini fhllrin ziyytin v kapitalistlrin /sahibkarlarn/ imtinasna sbb olan xrclrin mcmusu kimi izah edir. A.Maral bu kmiyyti, ictimai xrclr kimi btn snaye mssislrini nzr almaqla hesablanmasn dzgn hesab edir. XIX srin ikinci yarsnda yaranm marksist iqtisadi nzriyy istehsal xrclrinin mahiyytini mk-dyr nzriyysi baxmndan izah edir. Bel ki, istehsal xrclri, qeyd etdiyimiz kimi, mhsul istehsalna srf olunmu canl v maddilmi myin cmi kimi myynldirilir. Demli, masir Qrb iqtisadi nzriyylri hm mahiyyt etibaril, hm d struktur v terminologiyasna gr istehsal xrclrinin marksist konsepsiyasndan frqlnir. Bu, hr eydn nc, XX srd istehsaln inkiafnda ba vern dyiikliklrl laqdardr. Bel ki, vvllr istehsal xrclrinin ksr hisssini bilavasit istehsalda alan fhllrin mk haqqna kiln xrclr tkil edirdis, XX srin ikinci yarsndan balayaraq, istehsal xrclrinin ox hisssini qeyri-istehsal iilrinin myi, elmi-tdqiqat ilri, marketinq, idaretm, reklam v sair xrclr tkil edir. Digr trfdn, istehsaln hcmi v tempinin byk srtl artmas, qiymtlrin tez-tez dyimsi nticsind istehsal xrclri, mhsul buraxlnn hcmi v sat qiymti arasnda olan laq v aslln daha drindn thlil edilmsi zrurti meydana xmdr. stehsal xrclrinin mahiyytini aydnladrarkn, onlara iki trfdn: xarici v daxili xrclr baxmndan yanalmaldr. Msln, istehsal xrclrinin bir qismi mk ehtiyatlarna, xammala, materiallara, yanacaa, enerjiy, nqliyyat mliyyatlarna v sair ilr kiln xrclr olub, mssisnin bu ehtiyatlara gr tchizatlara verdiyi puldan ibartdir. Bu xrclr mssisnin knara verdiyi xrclr olduundan, onlar xarici xrclr adlanr. stehsal prosesind mssisnin zn mxsus olan iqtisadi ehtiyatlardan /msln, istehsalat binalarndan/ v sahibkarn z myindn istifad edildiyin gr veriln pul vsaitlri is daxili xrclr kimi x edir. Bundan baqa, bazar iqtisadiyyat raitind hr bir istehsal mhsul buraxlnn hcmini myynldirrkn alternativ xrclrindn d istifad edir. Alternativ xrclrdn istifad edilmsi bu v ya digr tsrrfat faliyytini hyata keirmk n mvcud xrclrin srf olunmasnn iqtisadi chtdn n drcd lverili olub-olmamasnn myynldirilmsi zruriliyindn irli glir. Msln, sahibkar z pul ehtiyatlarn mxtlif cr, hm mvcud istehsaln genilndirilmsin, hm d yeni nv istehsaln tkili n istifad ed bilr. Semk

42 n bu kmiyytlrin hr biri alternativ kimi mqayis edilmlidir. Bellikl, istehsal xrclri el bir iqtisadi kateqoriyadr ki, bazar iqtisadiyyatna keid mrhlsind onun dnya tcrbsind istifad olunan prinsiplri v sullar sasnda aradrlmasna v yrnilmsin byk ehtiyac var. Bu sahd respublikamzda myyn ilr grlmlidir. nki istehsal xrclrinin nsrlr zr aradrlmas v onun azaldlmas n lazmi tkilati-texniki tdbirlrin ilnib hazrlanmas v hyata keirilmsi bazar iqtisadiyyatnn znn tbitindn irli glir v bu mssisnin /sahibkarn/ mnftinin artrlmasn tmin edir. Respublikamzn neftqazxarma mdnlrind neft-qaz quyularnn uzun mddt rzind istismar olunmasna baxmayaraq, burada istehsal xrclrinin azalmas imkanlar mvcuddur v hasilat gstricilri dnyann bir ox neftqazxarma lklrindn, o cmldn AB-n neft irktlri zr mvafiq gstricilrdn ykskdir. Dnya zr neft-qaz quyular fondunun 80%-i AB-n payna ddy halda, neft hasilatnda bu lknin xsusi kisi cmi 15% tkil edir. Yaxn rqd hr qazlm quyuya 225 min ton ehtiyat ddy halda, bu qqm AB-da 5-7 df azdr. Bundan baqa, hr bir quyuya dn neft ehtiyat AB-da 26040 min ton, quyunun gndlik debiti is 1,8 ton tkil edir ki, bu da aa gstricilr hesab edilir. Mlumdur ki, bazar iqtisadiyyat raitind neftqazxarma snayesinin sah strukturu geoloji-axtar, tikinti-quradrma, qazma, hasilat, tchizat v ticart blmlrindn ibartdir. Son illrd bu struktur blmlri arasnda nisbt dyiikliklri ba vermidir, yni qazma ilrin kiln xrclr azalm, tikinti-quradrma ilri v sosial xrclr is artmdr. Aada 1995-2001-ci illrd qazma ilrinin hcminin dinamikasn ks etdirn cdvl verilmidir. Cdvl 11 Qazma ilrinin hcminin dinamikasi
/metr/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

mumi qazma
38886 52811 69041 52445 23589 40231 30200

stismar
38218 50432 65565 50296 23119 38594 28336

Kfiyyat
668 2379 3476 2149 470 1637 1864

Mlumat n qeyd edk ki, son illrd istr dnya miqyasnda, istrs d respublikamzda istehsal xrclrinin tsnifat, mhsulun /iin, xidmtin/ maya dyrin daxil ediln xrclrin trkibi haqqnda mxtlif fikirlr sylnmi, tkliflr irli srlmdir v onun iqtisadi id rolu il bal mbahislr olmudur. Bel ki, bzi xrclrin mhsulun maya dyrinin trkibin daxil edilmmsi v ya bir mddt mk haqqnn yalnz 4%-nin istehsal xrclrin aid edilmsi, qalan hisssinin is mssisnin ld etmi olduu mnft hesabna dnilmsi hqiqi vziyyti ks etdirmirdi. stehsal xrci barsind sylniln fikir mxtlifliyin son qoymaq mqsdil, qeyd etdiyimiz kimi, Nazirlr Kabineti trfindn mvafiq sasnam ilnib hazrlanmdr. Hmin sasnamy sasn mhsulun /iin, xidmtin/ maya dyrini ml gtirn sas xrclr onlarn iqtisadi mzmununa gr aadak nsrlr zr qrupladrlr: a. material xrclri /qaytarlan tullantlarn dyri xlmaqla/; b. sas fondlarn amortizasiyas; c. mk haqq xrclri v sosial ehtiyaclara ayrmalar; d. sair xrclr. Neftqazxarma snayesind, iqtisadiyyatn digr sahlrindn frqli olaraq, neft v qazn maya dyrinin trkibind myyn frqlr vardr. Aada tqdim ediln cdvld 1995-2001-ci illrd xam neftin maya dyrinin tutumu ks olunmudur.

43 Cdvl 12 1995-2001-ci illrd xam neftin maya dyri Xrc maddlri

Enerji xrclri mk haqq Sosial ayrmalar Amortizasiya Layvermnin artrlmas Neftin texniki hazrlanmas Neftin nqli v saxlanlmas mumisex xrclri mummdn xrclri Geoloji kfiyyat Avadanlqlarn saxlanlmas Mdn vergisi Sair xrclr

1995
11,8 0,1 0,3 1,5 2,1 1,6 4,1 2,3 4,6 2,2 34,9 0,1 1 34,4

2000
8,9 1,0 0,4 6,4 1,9 1,0 5,3 5,7 7,9 1,8 43,7 10,4 5,6

2001
8,9 1,1 0,4 5,1 1,8 1,0 6,2 4,7 8,8 x 45,3 10,0 6,6

Cdvld verilmi mlumatlardan grnr ki, neftqazxarma snayesind istehsal xrclrinin v maya dyrinin azaldlmas sahsind byk imkanlar mvcuddur. Bu imkanlar akara xarb sfrbrliy almaq n sahd istehsal xrclrinin hr bir nsr zr azaldlmas imkanlar myyn edilmli, hr bir neftqazxarma idarsinin fasilsiz ilmsini, yksk mk mhsuldarln tmin edn elmi chtdn saslandrlm tkilati-texniki tdbirlr hyata keirilmlidir. Bu zaman nzr almaq lazmdr ki, hr bir neftqazxarma idarsinin zn mxsus xsusiyytlri vardr. Bel ki, neftqazxarma snayesind, snayenin digr sahlrindn frqli olaraq amortizasiya ayrmalar zr xrclr btn istehsal xrclrinin tqribn 45-50%-ni tkil edir. Mqayis n gstrk ki, bu rqm emal snayesind 2,7-4,5%, kimya v neft kimyasnda 6-9%, manqayrma v metal emalnda 3-4,5%, tikinti materiallar snayesind is 7-11% tkil edir. Neftqazxarma snayesind amortizasiya il bal xrclrin ox olmas burada sas fondlarn aktiv hisssini znd ks etdirn qurularn, o cmldn neft-qaz quyularnn baha baa glmsi il laqdardr. Ona gr d quyu fondunun hr bir yataq zr optimal saynn myyn edilmsi sasl vsait qoyuluundan smrli istifad edilmsinin mhm amillrindndir. stehsal xrclrinin azalmasna tsir edn n balca amillrdn biri faliyytsiz, yni mvcud quyu fondundan smrli istifad edilmmsi tkil edir. gr Azrbaycanda qurudak neftqazxarma idarlrinin inkiaf tarixin nzr salsaq, bu problemin daima byk hmiyyt ksb etdiyinin ahidi olarq. Son illr kimi Azrbaycann neftqazxarma snayesi zr hr il orta hesabla 1000-1100 neft quyusu istismara verilirdi ki, onlardan da tqribn 65-70%-i faliyytsiz quyular tkil edirdi. Aada 1995-2002-ci illrd quruda neftqazxarma idarlri zr faliyytd olan quyu fondundan istifad dinamikas verilmidir.

44 Cdvl 13 1995-2002-ci illrd quruda neft-qazixarma idarlri zr quyu fundundan istifad dinamikasi llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Faliyyt gstrn
6144 5424 5418 5830 5725 5492 5574 5554

Faliyytsiz
3547 419 4197 3717 3552 3387 3308 3390

Cmi
9691 9615 9615 9547 9277 8879 8882 8944

Yuxarda tqdim ediln cdvl mlumatlarndan grnr ki, 2002-ci ild quruda neftqazxarma idarlri zr quyu fondu 8944 dd olmudur ki, ondan da 5554-, yni 62%-i faliyytd olan quyular tkil etmi, digr quyular is neft hasilatnda itirak etmmilr. Mqayis n qeyd edk ki, 1988-ci ild mumi quyu fondunun 97,7%-i faliyytd olan quyular tkil etmidir. Bu o demkdir ki, quruda nefqazxarma idarlrind neft hasilatn artrmaq n byk imkanlar vardr. sas msl faliyytsiz quyular istismara qaytarmaqdan ibartdir. ARDN-d mvcud quyu fondundan nec istifad edildiyini myynldirmk n istismar sullarna gr faliyyt gstrn quyularn blgsn nzrdn keirmk mqsduyun olard. nki faktiki materiallarn aradrlmas gstrir ki, fontanla ilyn quyularnn say, digr sullara nisbtn ildn-il azalmaa doru meyl edir. Adak cdvld quruda neftqazxarma kompleksind faliyyt gstrn quyularn istismar sullarna gr blgs ksini tapmdr. Cdvl 14 Faliyyt gstrn quyularin istismar sullarina gr blgs
/dd/

llr
1997 1998 1999 2000 2001

Faliyyt gstrn quyular

Fontan 215 214 203 152 146 Kompressor 80 72 53 46 42 Nasos 5535 5439 5236 5376 5352

Cmi
5830 5725 5492 5574 5554

Quruda neftqazxarma idarlrind istehsal xrclrinin xeyli hisssini enerji xrclri tkil edir. Bu onunla izah edilir ki, hazrda quruda faliyyt gstrn neftqazxarma idarlrind neft hasilat drinlik nasoslar v kompressor sullar il ld edilir v bunlar da oxlu enerji srfi tlb edir. Aadak cdvld 1995-2001-ci illrd elektrik enerjisi il neft-qaz hasilatnn dinamikas arasndak laq verilmidir.

45 Cdvl 15 1986-2002-ci illrd elektrik enercisi il neft-qaz hasilatinin dinamikasi arasindaki laq llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Elektrik enercisi srfi

525120 519064 460978 488166 432197 426041 414720

Neft hasilati
/min ton/

Qaz hasilati
/min. m3/

1624 1575 1563 1555 1526 1510 1596

236,7 239,0 254,5 251,3 243,0 231,2 241,5

stehsal xrclrinin trkibind neftqazxarma idarlrind hyata keiriln tikintiquradrma ilrin kiln xrclr d mhm yer tutur. Tikinti-quradrma ilri dedikd, neftqazxarma idarlrind istehsal v qeyri-istehsal obyektlrinin tikilmsi v onlarda avadanlq quradrlmas il laqdar grln ilr nzrd tutulur. sas fondlarn tkrar istehsal formasndan asl olaraq sasl vsait qoyuluunda tikinti-quradrma ilrinin xsusi kisi hmiyytli drcd dyiilir, yni mvcud neftqazxarma idarlrinin yeni texnika il tchizatna daha ox stnlk verilir. Mlumat n qeyd edk ki, tikinti-quradrma ilrin kiln xrclrin strukturunda onun ayr-ayr nsrlrinin pay eyni deyildir. Bunun tsdiqi aada tqdim ediln cdvl mlumatlarndan da grmk mmkndr. Cdvl 16 Tikinti-quradirma ilrin kiln xrclrin strukturu
/faizl/

llr 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Material xrclri 43,7 60,4 64,5 68,2 56,0 55,3 58,2 60,1

mk haqq xrclri 24,2 22,0 15,8 13,8 16,4 12,0 14,8 14,9

Sosial xrclr 8,4 7,9 6,2 5,9 7,4 7,0 6,6 6,7

Amortizasiya ayrmalar 1,6 2,9 4,1 2,8 4,4 4,1 4,4 4,8

Sair xrclr 22,1 6,8 9,4 9,3 16,0 21,6 16,0 13,5

Cmi xrclr 100 100 100 100 100 100 100 100

Neftqazxarma idarlrind istehsal xrclrinin trkibind nqliyyat xrclri mhm yer tutur. Demli, istehsal xrclrinin azaldlmasnn ehtiyat mnblrindn biri nqliyyat xrclrinin azaldlmasdr. Hazrk dvrd quruda hasilatn azalmas, quyu fondunun myyn hisssinin faliyyt gstrmmsi neftqazxarma idarlrinin nqliyyat sistemin d mnfi tsir etmidir. Bel ki, neftqazxarma idarlrinin trkibindki nqliyyat sexinin man parknn gcndn bu v ya digr obyektiv v subyektiv sbblrdn tam istifad edilmir. Odur ki, neftqazxarma idarlrinin srncamnda olan nqliyyat vasitlrindn smrli istifad etmk mqsdil onlar icary v ya mvqqti xidmt n digr tkilat v ya xslrin srncamna vermk olar. Ehtiyacdan artq avtomobil v traktorlar pullu xidmt clb etmk d mqsduyun olard. Bellikl, neftqazxarma idarlrind lizinq mliyyatndan da myyn miqdarda qazanj ld etmk olar. Snayenin digr sahlrind olduu kimi, neftqazxarma snayesind d istehsal xrclrinin mhm nsrlrindn biri mkdn istifad il laqdar xrclrdir. Bu xrclr neftqazxarma snayesind xam neftin maya dyrinin tqribn 20-25%-ni tkil edir ki, bu da snayenin digr sahlrin nisbtn neftqazxarma idarlrind orta aylq nominal mk

46 haqqnn yksk olmasn tmin edir. Neftqazxarma idarlrind ii smrli tkil etmkl bodayanma hallarn minimuma endirmk olar ki, bu da mk haqq xrclrini xeyli azaltmaa imkan verrdi. stehsal xrclrinin trkibind sair xrclr d az deyildir. Bel ki, neftqazxarma idarlrind 1 ton xam neftin maya dyrind digr xrclr kateqoriyasna aid ediln sabitlm fonduna ayrmalar, mdn vergisi, torpaq n dnilr mumi istehsal xrclrin tqribn 20%dn ox hisssini tkil edir. Son zamanlar enerji dayclarnn v materiallarn qiymtlrinin srtl artmas nticsind istehsal xrclrinin nsrlri arasndak nisbtlrd ciddi dyiikliklrin ml glmsin sbb olmudur. Hazrda 1 ton xam neftin hasilatnda khn neft mdnlrind neftin xarlmas n enerji v avadanlqlarn saxlanlmas v istismar il laqdar xrclr maya dyrinin ox hisssini, tqribn 45%- qdrini tkil edir. Aparlan aradrmalardan aydn olur ki, Azrbaycann neftqazxarma snayesind istehsaln smrliliyini yksltmk v myin mhsuldarln artrmaq, bu sahd dnyann bir ox lklrind ld edilmi tcrbdn istifad etmk v istehsal xrclrini azaltmaq neft hasilatnn artrlmas istiqamtind myyn msbt nticlr ver bilr.

3.3. Karbohidrogenlrin dyrinin myyn edilmsi v Respublikasinin Dvlt Neft Fondunun yaradlmasnda onun rolu

Azrbaycan

Masir dvrd karbohidrogenlr amili dnya iqtisadiyyatnda n sas v balca amillrdn hesab edilir. nki indi hasil edilck karbohidrogenlrin miqdar v dyri dnya iqtisadiyyatna ox byk tsir gstrir. Bzn hasil edilck karbohidrogenlrin miqdar v dyri il laqdar msllrd lklr arasnda razlamamalar mxtlif xarakterli konfliktlr, toqqumalara gtirib xarr. Digr trfdn, bir ox hallarda karbohidrogenlr hasilatnda aparc rola malik olan lklr karbohidrogenlrin hasilat v dyrinin myyn edilmsind vahid bir mvqedn x edirlr. Karbohidrogenlrin sas istehlaklar olan Qrb lklri karbohidrogenlr hasilatnda mhm rol oynayan, sasn, rq lklrinin bu cr mvqeyini zifltmk, tsir dairsini azaltmaq mqsdil mxtlif tzyiq sullarndan istifad edirlr. Kemi SSR-d neft v digr mineral srvtlrin qiymti onun istehsalna kiln xrclr mvafiq olaraq myyn edilmirdi. SSR dvlti neftin xaric satn lind cmldirrk xam nefti ucuz satmaqla znn daxili problemlrini hll edirdi. Bu gn is Azrbaycan Respublikas mstqil dvltdir, z srbst siyast yeridir ki, onun da trkib hisslrindn biri karbohidrogenlrinin dyrinin myyn edilmsidir. Lakin, dnya bazarnda karbohidrogenlr hr bir lk z istdiyi kimi qiymt qoya bilmz. nki xarici bazarda karbohidrogenlrin sat qiymti artq formalamdr. Neftqazxarma snayesind iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsi prosesind karbohidrogenlrin qiymti mslsi daha ncl xarakter alr v ona gr d bu mslni dzgn hll etmdn he bir yenilm prosesindn shbt ged bilmz. Sovet hakimiyyti illrind neftqazxarma snayesind qiymt sistemi el qurulmudur ki, guya bu sah z xrclrini dmk imkanlarna malik deyildir v ona gr d sah dotasiya il qidalanrd. Kemi SSR-d, o cmldn Azrbaycanda mxtlif qiymt hdlri mvcud idi. Msln, 1 iyul 1967-ci il kimi SSR-d 113 neftqazxarma idarlri zr 98 cr qiymt hddi myyn edilmidir. Bel bir hal onunla saslandrlrd ki, neftqazxarma idarlrind istehsal xrclri neft-qaz yataqlarnn gstricilrindn asl olaraq xeyli frqlnirdi v ona gr d bel vziyyt vahid qiymtdn istifad etmy imkan vermirdi. Bel bir tcrb zlynd neftayrma zavodlarnn faliyytinin planladrlmasn, zona qiymtlrinin ttbiq edilmsini tinldirirdi. Geoloji kfiyyat ilri zr xrclr istehsal xrclrin aid edilmyrk mrkzldirilmi qaydada dvlt bdcsindn maliyyldirilirdi. Baqa szl, neft v qaz zr xrclr daha ox subyektiv amillr hesabna myyn edilirdi v he bir elmi saslara yiylnmirdi.

47 stehsal xrclrind geoloji-kfiyyat ilrinin hyata keirilmsin srf ediln xrclr neft v qaz n myyn edilmi qiymtlrd 1 iyul 1967-ci ild ksini tapd. Digr trfdn, hmn tarixdn sonra btvlkd SSR zr neftin qiymti 8 zona zr myyn edildi v 1 ton xam neftin qiymti 8-25 manat hdlrind myynldirildi. Azrbaycan zr mumilikd 1 ton xam neftin qiymti 10,5 manat, o cmldn Xzrdnizneft B zr 11 manat, Azrneft B zr is 24,95 manat qbul edildi. Sahnin daxilind is bir-birindn dflrl frqlnn qiymtlrdn istifad olunurdu. Msln, 1 ton xam neftin sat qiymti Artyomneft NQ /indiki Aberonneft/ zr 27 manat, Slyanneft NQ zr is 15,5 manat myyn edilmidi. 1991-1992-ci illrd qiymtlrin liberalladrlmas prosesind xam neftin qiymtinin qaldrlmas n kskin problem kimi qarda dururdu. Hmin mddt rzind 1 ton xam neftin topdansat qiymti 17,6 df artaraq 2200 manata, 1000 m3 tbii qazn qiymti is 5,8 df artaraq 87,7 manata atdrld. Lakin bel bir tdbirin hyata keirilmsi, yen d neftqazxarma idarlrinin rentabelli ilmlri n kifayt deyildi. nki neftqazxarma idarlrind istifad olunan avadanlqlarn, xammal v materiallarn, kimyvi reagentlrin, enerjidayclarnn qiymtlri tez-tez dyiilirdi. Bu is z nvbsind neftqazxarma idarlrinin maliyy vziyytini daha da arladrrd. Hmin dvrlrd neft-qaz hasilatn sabitldirmk, onlarn azalmasnn qarsn almaq n is kll miqdarda vsait, o cmldn valyuta lazm idi. Daxili ehtiyat mnblrinin v digr vsaitlrin olmamas, yksk inflyasiya neftin qiymtinin tez-tez artrlmasn zruri edirdi. Bel bir raitd 1992-ci ild xam neftin orta topdansat qiymti artrlaraq 1 ton n 6056 manat qbul edildi. Bu qiymt neftqazxarma snayesinin inkiaf n nzrd tutulmu sabitldirm fondunun formalamasna, sahd mk haqqnn artrlmasna, sosial problemlrin hllin mvqqti d olsa xeyli imkan yaratd. Bununla bel, respublika iqtisadiyyatn tam salamladrmaq mmkn olmad. 1995-1996-c illrd neftin v digr enerji dayclarnn qiymtlri yenidn artrld v bu neftqazxarma idarlrind maliyy vziyytinin yaxladrlmasna xeyli kmklik etdi. Bel ki, 1996-c ild neft hasilat artmad bir raitd qiymt amili hesabna glirlrin hcmi 756 milyard manat, yni 1994-c il sviyysindn 18 dfdn ox, xrclr is 15 df artmdr. Sah zr mnftin mumi miqdar 123 milyard manat tkil etmidir. 1996-c ild Azrbaycan hkumti il Beynlxalq Valyuta Fondu arasndak razlamaya sasn ARDN-d 1 ton xam neftin topdansat qiymti lav dyr vergisi d daxil olmaqla 328 min manata atdrlmdr ki, bu da neftin o vaxtk mvcud dnya qiymtinin 60-70%-i hddind idi. z d quruda neftqazxarma idarlrind hasil ediln 1 ton xam neftin sat qiymti 500 min manat, dniz neftqazxarma idarlrind is 287 min manat olmudur ki, bu da dnya qiymtlri sviyysin brabr idi. 1998-ci ild dnya neft bazarnda xam neftin qiymtinin aa dmsi il laqdar, Azrbaycan hkumti d neftin sat qiymtind myyn dyiikliklr etmk mcburiyytind qald. 1998-ci ilin fevral ayndan xam neftin 1 tonunun sat qiymti ARDN zr 273 min manata, iyul aynn 1-dn is 193 min manata endirilmidir. Lakin bzi sbblrdn ARDN zr myyn edilmi qiymt hdlrin ml olunmamdr ki, bu da 1998-ci ilin ikinci yarsnda bir sra neftqazxarma idarlrind xam neftin maya dyri 250-300, htta H.Z.Tayev adna NQ-d bu rqm 400 AB dollar hcmind olmudur. 1998-ci ild xam neftin maya dyrinin artmasnda ARDN-d istifad olunan materiallarn, avadanlqlarn v sair texniki vasitlrin yksk qiymtl alnmas da mhm rol oynamdr. Odur ki, neftqazxarma idarlrind istehsal xrclrini azaltmaq, demli xam neftin maya dyrini aa salmaq n baha qiymtlrl xarici lklrdn neft avadanlqlar almaq vzin Azrbaycan neft manqayrma kompleksinin istehsal gcndn tam istifad etmk lazmdr. Bellikl, hazrda karbohidrogenlrin, yni xam neftin v srbst tbii qazn dyrinin myyn edilmsi gnn n aktual problemlrindn biridir. ARDN il xarici lklrin aparc neft irktlri arasnda balanm neft kontraktlarnda bu msly xsusi diqqt yetirilmidir. Karbohidrogenlrinin dyrinin dzgn myyn edilmsi Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft Fondunun yaradlmasnda mhm rol oynayr. nki, xam neftin v srbst tbii qazn dyri n qdr elmi chtdn saslandrlm olarsa, onda mnft karbohidrogenlrdn

48 ld ediln glirin d hcmi ox olacaqdr. 2001-ci ild ARDNF-in yaradlmas haqqnda sasnam Azrbaycan Respublikasnn prezidenti trfindn imzalanmdr. Bu sasnamd ARDNF haqqnda mumi mddalar, fondun sas vziflri, formaladrlmas mnblri, vsaitinin istifad olunmas istiqamtlri, idar edilmsi qaydas v digr mhm aspektlr gstrilmidir. sasnamnin mumi mddalarnda qeyd edilir ki, ARDNF neft v qazn kfiyyat, ilnmsi v hasilatn pay blgsn dair ARDN il /v ya mvafiq slahiyytli dvlt orqan il/ srmayilr arasnda balanm sazilrin hyata keirilmsindn, habel Azrbaycan Respublikasnda, o cmldn Xzr dnizinin Azrbaycan sektorunda neft-qaz ehtiyatlarnn kfiyyat v ilnmsin dair digr balanm sazilrin hyata keirilmsind Azrbaycan Respublikasnn ld etdiyi vsaitin smrli idar olunmas mqsdil yaradlr. Bunun n: 1. fond Azrbaycan Respublikas prezidenti qarsnda hesabat verir v msuliyyt dayr; 2. fond bdcdnknar dvlt tsisatdr, hquqi xsdir, bank tkilatlarnda hesablama v digr hesablara, zrind Azrbaycan Respublikas Dvlt Gerbinin ksi v z ad olan mhr, mvafiq tamp v blanklara malikdir; 3. fondun vsaitinin formalamas v xrclnmsi zrind mumi nzart Mahid uras trfindn hyata keirilir; 4. fond z faliyytini hyata keirmk n Azrbaycan Respublikasnn dvlt hakimiyyti orqanlar, fiziki v hquqi xslrl, habel beynlxalq tkilatlarla mkdalq edir; 5. Azrbaycan Respublikas Prezidentinin frmanlar v bu sasnam il fonda verilmi hquqlar v vziflr istisna olunmaqla fond Azrbaycan Respublikasnn hkumti, digr dvlt hakimiyyti orqanlar, o cmldn nazirliklr, dvlt komitlri, dvlt tsisatlar, mssislri v tkilatlar, maliyy institutlarna mnasibtd v onlarn qarsnda, habel Azrbaycan Respublikasnn v digr lk v yurisdiksiyalarn hr hans sosial fondlar, ictimai v digr qeyri-hkumt tkilatlarna mnasibtd v onlarn qarsnda he bir hquqa, vzify malik deyildir, he bir hdlik v msuliyyt damr; 6. fond z faliyytind Azrbaycan Respublikasnn Konstitutsiyasn, qanunlarn, Azrbaycan Respublikas prezidentinin frman v srncamlarn, habel bu sasnamni rhbr tutur. ARDNF-in sas vzifsi respublikamzn vtndalarnn bugnk v glck nsillrinin mnafeyi namin neft v qaz ehtiyatlarnn kfiyyat v ilnmsi sahsind balanm sazilrin hyata keirilmsindn v fondun z faliyytindn ld olunan valyuta v digr vsaitin ylmasn v smrli idar olunmasn tmin etmkdir. Fondun formalamas mnblri aadaklardr: 1. Azrbaycan Respublikasnn payna dn xam neftin v srbst tbii qazn satndan ld ediln glirlr /qanunvericilikl nzrd tutulmu dnilr xlmaq rtil/; 2. bonus dnilri; 3. akrhesab dnilri; 4. xarici irktlrl balanm mqavillr rivsind dvlt mlakndan istifad n icar haqq; 5. xarici irktlrl balanm mqavillr uyun olaraq Azrbaycan trfin veriln aktivlrin satndan v digr daxilolmalardan ld ediln glir; 6. xarici irktlrl birg faliyyt nticsind ld ediln digr glirlr; 7. fondun vsaitinin yerldirilmsindn ld ediln glir. Fondun vsaitinin istifad olunmas qaydas aadak kimidir: 1. investisiya mqsdlri n sasn fondun yksk reytinqli kredit tkilatlarnda yerldiriln depozitlrindn ld ediln glirlr istifad edilir;

49 2. fondun vsaitinin istifadsi Azrbaycan Respublikas prezidentinin srncamlar il hr il n tsdiq edilmi sas istiqamtlr /proqrama/ uyun olaraq hyata keirilir; 3. fondun vsaiti lknin sosial-iqtisadi trqqisi namin n mhm mummilli problemlrin hllin v strateji hmiyytli infrastruktur obyektlrinin inaa v rekonstruksiya edilmsin istifad oluna bilr; 4. fondun vsaiti dvlt hakimiyyti orqanlarna, dvlt v qeyri-dvlt mssislrin /tkilatlarna/ kredit /borc/ verilmsin, elc d Azrbaycan Respublikasnn yurisdiksiyasnda olan hr hans bir subyektin borcunun /hdliyinin, tminatnn/ v yaxud digr yklnmsinin girovu qismind istifad oluna bilmz; 5. fondun glirlri vergi, rsum v digr dnilrdn qanunvericiliy mvafiq olaraq azaddr. Fondun faliyytin operativ rhbrliyi icra direktor hyata keirir. O, Azrbaycan Respublikasnn prezidenti trfindn vzify tyin edilir v vzifdn azad edilir. Fondun icra direktoru aadaklar tmin edir: 1. fondun cari iini tkil edir v ona rhbrlik edir; 2. fondun vsaitinin istifad edilmsinin sas istiqamtlrin /proqramna/ dair tkliflr hazrlayr v onu Mahid urasnn ryi il birlikd tsdiq olunmaq n Azrbaycan Respublikasnn prezidentin tqdim edir; 3. fondun faliyyti bard illik hesabat hazrlayr v onu Mahid urasnn ryi il birlikd Azrbaycan Respublikasnn prezidentin tqdim edir; 4. fondun idar edilmsi il bal xrclr smetasnn layihsini hazrlayr v tsdiq olunmaq n Azrbaycan Respublikasnn prezidentin tqdim edir; 5. fondun idaretm aparatnn iilrini qanunvericilikl myyn edilmi qaydada vzify tyin edir v vzifdn azad edir, onlara mnasibtd hvslndirm v tnbeh tdbirlri ttbiq edir; 6. Azrbaycan Respublikas prezidentinin tyin etdiyi auditor trfindn auditin keirilmsi n zruri raitin yaradlmasn tmin edir v fondun illik faliyytinin nticlrini ks etdirn auditor ryini mtbuatda drj etdirir, fondun faliyyti il bal analitik araylar hazrlayr, onlar Azrbaycan Respublikas prezidentin v Mahid urasna tqdim edir; 7. fondun faliyytin mumi nzarti tmin etmk mqsdil mvafiq dvlt orqanlarnn v ictimai tkilatlarn nmayndlrindn, habel digr xslrdn ibart Mahid uras formaladrr v hmin urann formalam zvlri Azrbaycan Respublikasnn prezidenti trfindn tsdiq olunur; 8. Mahid uras icra direktorun tqdimatna sasn fondun vsaitinin istifad edilmsinin sas istiqamtlrini /proqramn/, onun illik hesabatn /ona lav olunmu auditor ryi il birlikd/ v balansn, habel fondun illik xrclr smetasnn layihsini nzrdn keirir v onlara ry verir. Mahid uras z ijlaslarn zrurt olduqca, lakin rbd bir dfdn az olmayaraq keirir. Mahid urasnn nvbdnknar ijlaslar icra direktorun v ya Mahid urasnn zvlrinin yarsnn tbbs il keiril bilr. Mahid uras zvlrinin faliyyti ictimai /vzi dnilmdn/ saslarla hyata keirilir. Fond qanunvericilikl myyn edilmi qaydada mhasibat uotu v statistik hesabatlar aparr. Fondun illik maliyy faliyyti haqqnda hesabat Azrbaycan Respublikasnn prezidenti trfindn tyin olunan mstqil auditor trfindn yoxlanlmal v tsdiq olunmaldr. Fond haqqnda sasnamy hr hans dyiiklik v lavlr Azrbaycan Respublikasnn prezidenti trfindn tsdiq olunur. Bundan baqa, fondun lvi v yenidn tkili d Azrbaycan Respublikasnn prezidentinin qrar il hyata keirilir. ARDNF-in bdcsi hr il Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti trfindn tsdiq edilir. /ARDNF-in 2003-c il bdcsi lav 2-d verilmidir./

50

II HSS MLL NEFT STATEGYASININ FORMALAMASI V REALLAMASI ASPEKTLR

IV FSL AZRBAYCANIN NEFT STRATEGYASI V MLL QTSADYYATIN NKAFINDA ONUN ROLU V HMYYT 4.1. Azrbaycanin neft strategiyasinin mahiyyti, mqsdi v formaladirilmas amillri
Azrbaycann neft strategiyas sahnin iqtisadi-tsrrfat faliyytinin hm yaxn, hm d uzaq perspektivlrdki mqsd v strategiyasnn myyn olunmasn znd ks etdirir. Sahnin mqsdi onun iqtisadi inkiafnn sas istiqamtlrinin konsepsiyasn myyn edir. Strategiya is myyn edilmi mqsd nail olmaq n saslandrlm tdbir v proqramlarn ilnib hazrlanmasn nzrd tutur. Bu zaman sahnin elmi-texniki potensial v onun istehsalsat imkanlar nzr alnr. Bel ki, sahnin iqtisadi siyastinin ilnib hazrlanmas aadaklar nzrd tutur: 1. sahnin v onun ayr-ayr struktur blmlrinin strateji mqsd v vziflrinin formaladrlmasn v saslandrlmasn; 2. sahnin istehsal-tsrrfat faliyytinin gcl /msbt/ v zif /qsur/ trflrinin myynldirilmsini v aradrlmasn. Sahnin istehsal-tsrrfat faliyytinin aradrlmasnda n mhm vzif, taprq v sifarilrin yerin yetirilmsi yekunlarnn qiymtlndirilmsi, taprq v normativlrdn knarlamaya sbb olan amillrin myynldirilmsi v llmsi, istehsaldaxili ehtiyatlarn akara xarlmas v sfrbrliy alnmas, elmi chtdn saslandrlm proqramlarn ilnib hazrlanmas n tlb olunan informasiyann hazrlanmasndan ibartdir; 3. sahnin mvcud v glckd mmkn olacaq istehsal-tsrrfat faliyytinin son nticlrinin qiymtlndirilmsini. stehsal-tsrrfat faliyytinin son nticlri onun smrliliyini, ictimai tlblr v ehtiyaclara uyun glmsini ifad edir. Sah miqyasnda istehsal-tsrrfat faliyytinin son nticlrini ks etdirn n mhm gstricilr, mqavillr zr malgndrm taprqlarnn tam yerin yetirilmsindn, mk kollektivinin srncamna daxil olan mnftin /tsrrfat hesabl glirin/ hcmindn, mk, material v maliyy ehtiyatlarndan istifadnin smrliliyindn ibartdir; 4. sahnin mikro v makromhitinin thlilini, yrnilmsini v praktikada ondan geni istifad olunmasn. /Mikromhit sahy v mtrilr xidmt gstrilmsi imkanlarna bilavasit aidiyyti olan qvvlrl, yni malgndrnlrl, mtrilrl, vasitilrl, rqiblr v nsiyyt auditoriyalar il laqdardr. Makromhit is mikromhit tsir gstrn geni sosial planl qvvlrl, msln, demoqrafik, iqtisadi, tbii, elmi-texniki, siyasi v mdni xarakterli amillrl ifad olunur/; 5. sahnin istehsal-tsrrfat faliyytinin inkiaf alternativlrinin myynldirilmsini; 6. sahnin illik bdcsinin trtib edilmsini. Sahnin iqtisadi siyasti informasiyalarn tam tminat, elmi-tdqiqatlarn aparlmas, onun cari v perspektiv dvrlrd malik olaca istehsal-tsrrfat faliyytinin thlili sasnda formaladrlr. Bel bir thlil sahnin istehsal-tsrrfat faliyytinin son nticlrin tsir edn meyllrin v situasiyalarn aydnladrlmasn nzrd tutur. Sahnin strateji vziyytini, pozisiyasn ilyib hazrlayan zaman myyn keyfiyyt v kmiyyt gstricilrindn istifad edilir. Kefiyyt gstricilri praktikada istiqamtlndirm /meylm/ adlanr, kmiyyt

51 gstricilri is taprqlarn /proqramlarn/ ilnib hazrlanmasn ifad edir. Baqa szl, istiqamtlndirm myyn strategiyann ilnib hazrlanmas sasnda sahnin glck dvrlrdki mqsdidir. Mqsdin myynldirilmsi - konkret idaretm sviyysind idarilik qrarlarnn qbul edilmsi demkdir. Bu, mvafiq strateji vziflrin ilnib hazrlanmasn tlb edir. Bir mqsd n ilnib hazrlanm strategiya digr mqsd n ttbiq edil bilmz. nki hr bir strategiya konkret mqsd xidmt edir. Bu o demkdir ki, sahnin istehsal-tsrrfat faliyytinin mqsdi dyiilrs, onun strategiyas da dyiilmlidir. stiqamtlndirm mqsd v strategiya arasnda sx qarlql laq vardr. Msln, bazarn xsusi kisi sahnin hm mqsd v istiqamtlndirilmsi, hm d onun strategiyasnn sas gstricisi hesab edil bilr. nki onlarn hr sahdaxilind ilnib hazrlanr. Lakin yuxar idaretm pilllrind ilnib hazrlanm strategiya aa pilllrd yalnz mqsd v istiqamtlri myyn etmk n sas tkil edir. Buna gr d sahnin mumi v spesifik mqsdlri frqlndirilir. mumi mqsdlr sahnin glck dvrlrdki inkiaf perspektivlrini znd ks etdirir. Sahnin mumi mqsdini myyn etmk n aadak gstricilrdn istifad edilir: 1. Sahnin optimal rqibinin myyn edilmsi zr: sat hcminin artma tempi; mnft normas v istehsaln rentabellik sviyysi, vahid shmdn ld ediln glir, kapitaln strukturu; shmin qiymti, dividendin sviyysi, mk haqqnn dnilmsi fondunun hcmi, mhsulun rqabt qabiliyyti; 2. Sahnin dayanaql vziyytinin, pozisiyasnn tmin edilmsi zr: elmi-tdqiqat ilrinin hyata keirilmsin v yeni nv mhsullarn ilnib hazrlanmasna srf ediln xrclrin mbli, istehsal xrclrinin azaldlmas faizi, buraxlan mhsullarn bazar qabiliyytliliyinin artrlmas, yeni lverili bazarlarn axtarlb taplmas, yeni sat bazarlarnn layihldirilmsi, sahnin xarici-iqtisadi faliyytinin tkili v onun smrlilik drcsi, investisiya qoyuluunun hcmi; sahnin mk resurslar il tminat, sosial msllrin hllin ynldiln vsaitin hcmi v sair; 3. Sahnin yeni faliyyt nvnn v inkiaf istiqamtinin ilnib hazrlanmas zr: sahnin struktur siyastinin ilnib hazrlanmas, yeni mhsul nvlrinin yaradlmas v mnimsnilmsi; shmlrin hcminin myyn edilmsi. Sahnin spesifik mqsdlri, qeyd etdiyimiz kimi, onun mumi mqsdlri sasnda myynldirilir. Sahnin spesifik mqsdlrin aadaklar aiddir: 1. sahnin hr bir struktur blmsi zr rentabelliyin tmin edilmsi zr mqsdlr - znd mhsul /i, xidmt/ satndan ld ediln mnftin sviyysini, mnft normasn, mnftin illik artm tempini, vahid shm gr dividendin ktlsini ks etdirir; 2. elmi-tdqiqat ilri zr mqsdlr - yeni nv mhsullarn yaradlmas v mnimsnilmsi, buraxlan mhsullarn bazarn tlblrin uyunluq drcsinin myynldirilmsi, istehsaln texniki-iqtisadi sviyysinin tkmilldirilmsi v yaxladrlmas zr ilri hat edir; 3. mhsul sat zr mqsdlr - myyn sat hcmin nail olma, bazarda mhsul sat hcminin artrlmasn, yeni mhsul nvlrinin mnimsnilmsini, blg zr tlblr sistemini nzrd tutur; 4. itehsal zr mqsdlr - znd mvcud maddi-texniki, mk v maliyy resurslarndan daha smrli istifad edilmsini tmin edn normativ gstricilrin myynldirilmsini, mxtlif proqramlarn ilnib hazrlanmasn, istehsal xrclrinin azaldlmasn v mhsulun keyfiyyti zrind nzartin tkilini, mvcud mhsullarn tkmilldirilmsini v yeni nv mhsullar buraxlnn tmin olunmasn, mnftin bldrlmsinin konkret forma v metodlarnn ilnib hazrlanmasn, vergiqoymann minimumladrlmasn v sairi ks etdirir.

52 Strategiyann ilnib hazrlanmasnn v hyata keirilmsinin mahiyyti sahnin istehsaltsrrfat faliyytinin daha da inkiaf etdirilmsinin mxtlif, alternativ variantlar irisindn n smrli variant seib onun istehsal-tsrrfat faliyytini hmin smt, istiqamt ynltmkdn ibartdir. Btvlkd sahnin strategiyasnn ilnib hazrlanmas yuxar idaretm pilllrind hyata keirilir v aadak vziflrin hllin xidmt edir: I. ARDN-in strateji mqsdinin ilnib hazrlanmas - uzun dvr rzind ARDN-nin iqtisadi inkiafnn mumi istiqamtlrini myyn edir v iri miqyasl vziflrin hllini nzrd tutur. Masir dvrd ARDN-nin strateji mqsdi istehsaln v ictimai hyatn btn trflrinin kkndn yenildirilmsin ynldilmidir. Hyata keirilmkd olan iqtisadi mqsdi btn aspektlrd - iqtisadi, sosial, siyasi v mdni aspektlrd bazar iqtisadi sisteminin mtrqqi xarakterini dolun ab gstrmkdn ibartdir; II. ARDN-in mvcud imkanlarnn v ehtiyatlarnn qiymtlndirilmsi - n yeni texnika v ondan maksimum istifad sasnda istehsaln intensivldirilmsinin v irktin sosial-iqtisadi inkiafnn srtlndirilmsinin mhm zminidir. mkan v ehtiyatlarn hcmi fiziki vahidl, yaxud dyr ifadsind, dvriyysinin srti is istehsal tmin etm gnlri il llr; III. ARDN-in marketinq faliyyti sahsindki meylin thlili - akar edilmi qsurlar aradan qaldrmaa v bu sahdki ehtiyatlardan istifady ynldiln qrarlarn qbul edilmsi v hyata keirilmsin imkan verir. Digr trfdn, marketinq faliyytinin thlili i keyfiyytinin v effektivliyinin yksldilmsind mhm rol oynayr. Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd mssis v sahlrin mstqilliyinin genilndirilmsi, zxrcini dm v zn maliyyldirm prinsiplrin keirilmsi istehsal ehtiyatlarnn akara xarlmasnda, rentabelliyin tmin olunmasnda, smrsiz msrflrin v itgilrin aradan qaldrlmasnda thlilin rolunu artrr; IV. ARDN-in strateji strategiyasnn alternativ yolunun, istiqamtinin qiymtlndirilmsi - bu v ya digr istehsal-tsrrfat faliyytini hyata keirmk n mvcud xrclrin srf olunmasnn iqtisadi chtdn n drcd lverili olubolmamasnn myynldirilmsi zruriliyindn dour. Baqa szl, mvcud iqtisadi ehtiyatlar mmkn tsrrfat faliyytlrindn hansna ynltmk mslsi meydana xdqda alternativ strategiyan myynldirmk lazm glir; V. perspektiv dvr n strategiyann myynldirilmsi - hkumt trfindn sahd iqtisadi v sosial inkiafn istiqamtlri sasnda ARDN il xarici dvltlrin aparc neft irktlri arasnda balanm kontraktlar nzr almaqla ilnib hazrlanr. Elmitexniki trqqinin srtlndirilmsi, iri miqyasl proqramlarn v sahnin struktur chtdn yenidn qurulmasna dair tdbirlr sisteminin hyata keirilmsi raitind perspektiv dvr n neft strategiyann rolu xeyli drcd artr; VI. operativ proqramlarn v onlara mvafiq bdclrin ilnib hazrlanmas istehsal prosesinin btn pilllrinin faliyytinin qarlql laqlndirilmsin v uzladrlmasna, btn istehsal blmlrinin mmkn ola bilck fasillrinin qarsn almaa, ahngdar iin v mhsul buraxlnn birqrarllnn tmin etmy, i yerlrinin xammal, material, yanacaq v enerji il thciz etmy imkan verir. Masir hesablama texnikasnn ttbiqi v avtomatladrlm idaretm sistemlrinin yaradlmas v ttbiqi operativ proqramlarn ilnib hazrlanmasnn smrliliyini xeyli artrr; VII. konkret meyarlarn vasitsi il ARDN-in istehsal faliyytinin son nticlrinin qiymtlndirilmsi - sahnin istehsal-tsrrfat faliyytindki msbt v qsur chtlri akar etmy v sahnin iqtisadi inkiafna dair dzgn idaretm qrarlarn qbul edilmsin imkan verir. Yuxarda gstriln vziflrin hll edilmsi n sahnin strategiyasnn ilnib hazrlanmas prosesind aadaklar hyata keirilir:

53 1. sahnin mvqeyinin mhkmlndirilmsini, kommersiya, texnoloji v sosial sahsinin inkiafn tmin edn sahdaxili v sahxarici amillr thlil edilir; 2. sahnin iqtisadi inkiafnn alternativ variantlar ilnib hazrlanr v onlarn arasnda n smrli, optimal seilir; 3. sahnin iqtisadi inkiaf n mvafiq idaretm qrarlar qbul edilir. Sahnin strategiyas mxtlif ola bilr. Adtn, sahnin iqtisadi inkiaf strategiyasnn bazar, planladrma, nzart, yksli, marketinq, xarici bazara xmaq nvlrini frqlndirirlr. Sahnin bazar strategiyas - sah trfindn buraxlan mhsullarn rqabtqabiliyytinin yksldilmsin, konkret nv mhsul v texnologiyann ilnib hazrlanmasna xidmt edir. Planladrma strategiyas - sahnin mqsd v vziflri, onun potensial imkanlar v anslar arasnda strateji uyunluun yaradlmasnn v qorunub saxlanlmasnn idar edilmsi prosesidir. O, sahnin proqramna, mqsd v vziflrin mvcudluuna, tsrrfatlq antasna v artm strategiyasna istinad edir. Planladrma strategiyas planladrma sahsind alan menecerlri, tsrrfat rhbrlrini daim glck haqqnda dnmy hvslndirir, sahnin sylrinin daha dqiq laqlndirilmsin imkan verir, nzart n lverili rait yaradr, sahni z mqsd v vziflrini daha dzgn myynldirmy mjbur edir, sahni gzlnilmz dyiikliklr qar daha hazrlql edir v btn menecerlrin, rhbr xslrin vziflrinin qarlql laqsini daha aydn kild nmayi etdirir. Nzart - sahnin proqramlar rivsind ld edilmi nticlrin llmsi, thlili v mvafiq dzlilrin aparlmas demkdir. Strategiyann nzart sistemi sahnin faliyytinin smrli v tsirli olduunu myynldirmk ndr. Nzart strategiyasnn aadak tipini frqlndirirlr: 1. illik proqramlarn yerin yetirilmsin nzart. Prosesinin hyata keirilmsind mqsd irktin konkret il n nzrd tutulmu sat, mnft v sair mqsdli parametrlri hqiqtn ld etdiyin min olmaqdr. llik proqramlarn yerin yetirilmsin nzart zaman bzi suallara, o cmldn biz ny nail olmaq istyirik?, n ba verir?, bu ny gr ba verir? v vziyyti dzltmk n n etmk lazmdr? suallarna cavab myynldirilir; 2. mnftliliy nzart - ayr-ayr mtlr, razilr, bazar seqmentlri, ticart kanallar v mxtlif hcmli sifarilr zr z faliyytinin rentabelliyini yoxlama nzrd tutur. Bu, mxtlif mtlrin istehsaln, bu v ya digr istehsal faliyytini genilndirmk, hans istehsal xrclrini ixtisar etmk, yaxud tamamil aradan qaldrmaq haqqnda qrarn qbul edilmsin imkan verir; 3. strateji nzart - vaxtar olaraq sahnin mumi istehsal nticlrini qiymtlndirmy imkan verir. Sahnin yksli strategiyas - hans istehsallarn dayandrlmasnn, z qvvlrini hans sahlr ynldilmsinin arzu olduunu akar etmy ynldilmidir. Yksli strategiyasn aadak sviyyd aparlm thlil sasnda ilyib hazrlamaq olar: hazrk faliyyt miqyas daxilind sahnin istifad ed bilcyi imkanlar akar edilir. Buna intensiv artm imkanlar deyilir. ntensiv artm imkanlar sahnin z mvcud mtlrin xas olan imkanlardan axradk istifad edildiyi hallarda zn doruldur. ntensiv artmn sas istiqamtlrin aiddir: bazara drindn daxil olma - sahnin daha dnlm strategiyas saysind mvcud mtlrin konkret bazarda satnn artrlmas yollarnn axtarlmas demkdir; bazar hdudlarnn genilndirilmsi - mvcud mtlrin yeni bazarlara xarlmas saysind sat artrmaq n gstrdiyi chdlrdir; mtnin tkmilldirilmsi - sahnin mvcud bazarlarnda satlan mtlrin mhkmlndirilmsi v ya yerlrinin yaradlmas hesabna sat hcmini artrmaq chdidir. sahnin sas faliyyt sahlrinin digr sahlrl birldirilmsi imkanlar

54 myynldirilir. Buna birg artm imkanlar deyilir. Birg artm imkanlar faliyyt sahsinin mhkm mvqeyi v ya sahdaxilind reqressiv /geriy doru/, mtrqqi /irliy doru/ v fqi istiqamtd hrkt hesabna lav fayda gtrlmsinin mmkn olduu hallarda zn doruldur. Odur ki, birg artm imkanlarnn aadak nvn frqlndirirlr: reqressiv birlm - irktin malgndrninin sahibkarna evrilmsi v ya onlar daha ciddi nzart altna almaq chdlrindn ibartdir; trqqi birlm - irktin blg sistemini z mlkiyytin keirmk v ya ona nzarti daha da gclndirmk zr gstrdiyi sylrdir; fqi birlm - irktin bir sra rqib irktlri z mlkiyytin keirmk v ya ciddi nzart altna almaq chdlridir. sahnin hdudlarndan knarda alan imkanlar aydnladrlr. Buna diversifikasiya artm imkanlar deyilir. Diversifikasiya artm imkanlar sahdaxilind irktin iqtisadi artmna imkan olmadqda v ya bu sah hdudlarndan knarda iqtisadi artmn daha cazibdar olduu hallarda zn doruldur. Diversifikasiyann aadak nvn frqlndirirlr: mumi mrkzli diversifikasiya - texniki baxmdan sahnin mvcud mtlrin oxar mmulatlar z nomenklaturasna daxil etm demkdir; fqi diversifikasiya - hazrk dvrd buraxlan mtlrl he bir laqsi olmayan, lakin mvcud mtrilrin /istehlaklarn/ marana sbb ola biln mmulatlarn z eidin /nomenklaturasna/ daxil edilmsidir; konqlomerat diversifikasiya - n irktin ttbiq etdiyi texnologiyaya, n d onun mtlri v bazarlarna he bir aidiyyti olmayan mmulatlarn z nomenklaturasna daxil edilmsini nzrd tutur. Marketinq strategiyas - tkilat vahidinin z marketinq vziflrinin hlli n istifad etdiyi smrli, mntiqi nzriyydir. O, znd mqsdli bazarlar, marketinq kompleksi v marketinq xrclri sviyysi zr konkret strategiyalar birldirir. Marketinq strategiyas sahnin sas qvvlrinin cmldirilcyi bazar seqmentlrini dqiq gstrmlidir. Bu seqmentlr veriln stnlklr, cavab reaksiyasna v glir sviyysin gr bir-birindn frqlnirlr. Sah z sylrini v qvvlrini rqabt baxmndan daha yax xidmt gstr bilcyi seqmentlrd cmldirrs, daha ox mnft ld etmi olar. Xarici bazara xmaq strategiyas - masir dvrd n mhm strategiyalardan biridir. Xarici lklrd sat tkil etmk qrarna glmkdn nc sah beynlxalq marketinq mhitinin xsusiyytlrini dqiq yrnmli, beynlxalq ticart sistemin xas olan mhdudiyytlrdn v imkanlardan ba xarmaldr. Adtn, xarici bazara xmaq strategiyas znd aadak strategiyan birldirir: 1. ixrac strategiyas - xarici bazarda faliyyt balama tmin edir. xracatn qeyrimntzm v fal nvlrini frqlndirirlr. Qeyri-mntzm ixrac - clb olunmann passiv formasdr v bu zaman sah hrdn bir z artq mallarn ixrac edir v onlar xarici mssislri tmsil edn yerli mssislr satr. Fal ixracatda is sah z qarsna konkret bazarda ixrac mliyyatlarn genilndirmk mqsdini qoyduu hallarda ba verir. Hr iki halda sah btn mallarn z lksind istehsal edir. Sah onlar xarici bazara hm modifikasiya olunmu, hm d modifikasiya olunmam formada tqdim ed bilr. Sah z mtsini iki yolla ixrac ed bilr. Sah ya mstqil beynlxalq marketinq vasitilrinin xidmtlrindn istifad ed bilr /buna bilavasit ixrac deyilir/ v yaxud da ixrac mliyyatlarn mstqil surtd z yerin yetir bilr /buna birbaa ixrac deyilir/; 2. mtrk sahibkarlq faliyyti yaratmaq strategiyas - ixracat strategiyasndan bununla frqlnir ki, bu zaman yaranan mkdalq nticsind xarijd bu v ya digr istehsal gclri i salnr; 3. birbaa investisiyalar strategeyas - xarici bazarda faliyyt qoulman n

55 qnatli formasdr. nki: birincisi, sah nisbtn ucuz ii qvvsi v ya xammal hesabna, xarici hkumtlrin xarici srmayilr etdiyi gztlr hesabna, nqliyyat xrclrinin ixtisar hesabna kapitala qnat etmk mmkn olur; ikincisi, i yerlri yaratmaqla irkt trfmqabil lkd zn daha xeyirxah ad qazanmas tmin olunur; ncs, irkt qbul ediln lknin dvlt idarlri il, mtrilrl, malgndrnlrl v sair il daha drin laqlr yaradr ki, bu da ona z mallarn yerli marketinq mhitin daha yax uyunladrmaa imkan verir; drdncs, irkt z investisiyalarna tam nzart olunmasn qoruyub saxlayr v demli, istehsal sahsind onun beynlxalq miqyasdak uzunmddtli vziflrin cavab vern mvqeyi tmin olunur. Azrbaycann neft strategiyasnd srin mqavilsi mhm yer tutur. 1993-c ild xalqn tkidi il yenidn hakimiyyt qaydan Heydr liyev respublikamzn zngin tbii srvtlrinin, o cmldn neft v qaz yataqlarnn xarici neft irktlri il mtrk ilnmsi bard proqramlarn hazrlanmas zruriliyini qeyd edrk, neft strategiyasn myynldirdi. Azrbaycan Respublikasnn prezidenti Heydr liyev cnablarnn grgin v ardcl syi nticsind 1994-c il sentyabrn 20-d AB-n AMOKO, Yunokal, Penzoyl, Makdermost, Byk Britaniyann BP, Remko, Rusiyann Lukoyl, Norvein Statol, Trkiynin TPAO v Sudiyy rbistannn Delta kimi nfuzlu neft irktlrinin tmsil olunduu konsorsium il ARDN arasnda Xzrin Azrbaycan sektorundak Azri, raq v Gnli yataqlarnn birg istismarna dair hasilatn pay blgs sazii imzaland. Bundan bir il sonra AB-n EKSON neft irkti, 1996-c ilin iyulunda is Makdermostun btn itirak payna sahib olmu Yaponiyann TOU neft irkti hmin mqavily qoulmudur. Tarix srin mqavilsi kimi daxil olmu bu saziin hyata keirilmsini tmin etmk n irktlr Azrbaycan Beynlxalq mliyyat irktini /AB/ tsis etmilr. Mqavily sasn 30 il mddtin ilkin olaraq 511 milyon ton neft hasil etmk nzrd tutulmudur. Son illrd aparlm geoloji-kfiyyat ilrinin nticsi gstrdi ki, Azri, raq v Gnli yataqlarnda proqnozladrldndan daha ox, yni 700 milyon tona yaxn neft vardr. Neft strategiyasnn sas vziflrdn biri Azrbaycann mxtlif xarici lklrl iqtisadi, siyasi v mdni mkdaln maksimum drcd genilndirmkdir. Respublikada ictimaisiyasi sabitliyin brqrar olmas, zngin neft v qaz yataqlarnn mvcudluu xarici investorlarn lkmiz maran daha da artrmdr. srin mqavilsinin ardnca ken dvr rzind 21 yeni neft sazilri imzalanmdr. mzalanm hmin mqavillr rivsind Azrbaycana birbaa xarici investisiya qoyuluunun gzlniln hcmi 60 milyard AB dollar tkil edckdir. 2000-ci ildk neft mqavillri zr investisiya qoyuluunun hcmi 3 milyard dollar olmudur. Bu mqavillr qabaqcl Qrb texnologiyasnn Azrbaycann neftqazxarma snayesin clb edilmsin, bir sra neftqazxarma idarlrinin masir texnologiya sasnda yenidn qurulmasna v sasl tmirin, mvafiq infrastrukturun yaradlmasna geni imkanlar amdr. Azrbaycan neft snayesinin n iri mssislrindn olan elflayihtikinti zavodu faliyyti yenidn brpa edilmidir. Dd Qorqud qazma qurusu v raq-1 platformas dnya standartlar sviyysind yenidn qurulmudur. Z boru rtklm zavodu, dniz ilrinin yerin yetirilmsi n 11 gmi sasl tmir olunmu, Azrbaycan kran barc v srfil Hseynov sualt boru-dzn gmisi modernldirilmidir. Sngalda tutumu 100 min tondan artq olan masir neft terminal tikilib istifady verilmi, neftin dnya bazarlarna atdrlmas n raq-1 platformasndan Sngal terminalnadk 176 kilometr uzunluunda sualt neft gmri v Neft Dalarnadk 48 kilometr uzunluunda qaz kmri kilmidir. Neft strategiyasnn hyata keirilmsind mhm mrhl 1997-ci il noyabrn 12-d raq-1 platformasnda ilk neft quyusunun istismara verilmsi oldu. Hazrda raq-1 platformasnda 12 neft quyusu v 2 suvurma quyusu qazlb, yataqdan gn rzind 14 min ton neft v 3 milyon m3 smt qaz xarlr. Neft hasilatnn tdricn artrlmas nticsind neft snayesinin tnzzlnn qars alnm v dinamik inkiaf n lverili zmin yaradlmdr. 2002-ci ild neft hasilat 1995-ci ildki 9 milyon 200 min tondan 15,3 milyon tona atmdr.

56 2003-c ildk neft layihlrinin hyata keirilmsi n 2 mindn artq Azrbaycan vtndann ald 12 mtrk mssis yaradlaraq i salnmdr ki, onlar nfuzlu xarici neft irktlri il rqabt mbarizsind 381 milyon dollar dyrind mqavil ilri aparmlar. Demli, neft strategiyasnn ardcl hyata keirilmsi mstqilliyimizin mhkmlndirilmsi v iqtisadiyyatmzn gclndirilmsi istiqamtind bir vasitdir. srin mqavilsi rivsind ilrin uurlu yerin yetirilmsi 1999-cu ilin dekabr aynda Azrbaycan Respublikasnn payna 135 min ton hcmind ilk mnft neftinin ayrlmasna imkan vermidir. 2000-ci ildn balayaraq Azrbaycan Respublikas hr il 200 milyon dollar mblind mnft ld edir. Glckd Azri, raq-1 v Gnli neft yataqlarnn istismarnn inkiaf v neft hasilatnn oxalmas il laqdar olaraq bu glirlrin hcmi xeyli artacaqdr. Bellikl, neft strategiyasnn balanc mrhlsi olan srin mqavilsinin hyata keirilmsinin 10 illik tarixi Azrbaycan dvltiliyinin mhkmlndirilmsind v milli iqtisadiyyatmzn dirldilmsind mhm mrhl olmudur.

4.2. Neft strategiyasi v iqtisadi islahatlar

Son illrd lkmizd aparlan iqtisadi islahatlar nticsind sosial-iqtisadi sahlrd gerilmlrin qars alnm v myyn irlilmlr mahid olunmaqdadr. 2002-ci ild lknin sosial v iqtisadi hyatn ks etdirn makroiqtisadi gstricilr vvlki illrl mqayisd hmiyytli drcd artmdr. qtisadiyyatn v sosial sahlrin mumildirici gstricisi olan DM istehsal 2002-ci ild vvlki il nisbtn 10,6% artaraq 29,6 trilyon manata atmdr. gr 2001-ci ild DM-in 1% artm 235,9 milyard manat lav dyr brabr idis, 2002-ci ild bu, 266,7 milyard manat tkil etmidir. Adambana DM istehsal 2001-ci ill mqayisd 2002-ci ild 9,8% artaraq 3,7 milyon manata /756,3 dllar/ atmdr. Bu gstriciy gr Azrbaycan Respublikas MDB lklri irisind Rusiya, Ukrayna, Belorus v Qazaxstandan sonra beinci yeri tutur. Azrbaycan Respublikasnda son illrd hyata keiriln iqtisadi islahatlar nticsind iqtitsadiyyatn bzi sahlrind, o cmldn d, snayed v onun aparc sahlrindn biri olan neft snayesind bir sra uurlu nailiyytlr ld edilmidir. Bel ki, 2002-ci ild lk snayesi 19,7 trilyon manatlq v ya 2001-ci ill mqayisd 3,6% ox snaye mhsulu istehsal etmi v xidmtlr gstrmidir. 2002-ci ild ar snaye sahsind zl blmnin pay xeyli artb, yni snaye mhsulunun 53,7%-i qeyri-dvlt blmsind istehsal olunmudur ki, bu da 2001-ci ill mqayisd 7,8% oxdur. 2002-ci ild lkd 15,3 milyon ton neft hasil edilmidir ki, bu da 2001-ci il nisbtn 2,8% oxdur. Bu, son 25 ild ld ediln n yksk gstricidir. Snayenin ayr-ayr sahlrind d xeyli irlilyilr nail olunmudur. Bel ki, 2002-ci ild yanacaq snayesind mhsul istehsal 2,3%, o cmldn neft hasilatnda 2,8%, neft emalnda 1%, metallurgiya snayesind 96,6%, kimya v neft-kimya snayesi mssislrind 30,0%, yngl snaye mssislrind 8,6%, tikinti materiallar snayesind 42%, v ini-saxs snayesind 65,5%, me, aaj emal v sellloz-kaz snayesind 2,7% artm olmudur. Snayenin digr sahlrin nisbtn son illr elektroenergetika, neft v qaz hasilat sahlrinin ii uurlu olmudur. ssn BP/Amoko irktinin syi nticsind /1999-cu ild neft hasilat 4,8 min ton tkil etmidir/ lkd hasil edilmi xam neftin hcmi hl bu sahd tnzzl mahid edilmyn sabit illrin /1986-1988-ci illr/ illik istehsalna brabr olmudur. BP/Amoko irktinin dekabr aynda hasil etdiyi 466 min ton xam neft raq-1 strukturunda 1997-ci ilin noyabr aynda ilkin neftin xarlmasna balandqdan sonra n byk hasilatdr. Yuxarda gstriln nailiyytlrin ld edilmsind neft snayesind son illrd hyata keiriln iqtisadi islahatlar mhm rol oynamdr. mumiyytl, iqtisadi islahat dedikd tsrrfatln yeni sistem keirilmsi prosesi nzrd tutulur. Bizim respublikamzda iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsi tsrrfat hesabnn tkmilldirilmsin, qiymtlrin srbstldirilmsin, kreditinin rolunun artrlmasna saslanr.

57 Neft snayesind 1990-c ilin vvllrind start gtrn iqtisadi islahatlar prosesi hazrda kkl dyiikliklr mruz qalacaq yeni mrhly qdm qoyur. Respublika prezidenti H..liyev cnablar trfindn sas qoyulan neft strategiyasnn uurlu nticlri bu gn daha geni kild zn bruz verir. srin mqavilsi rivsind hasil edilck neftin illik hcmi yaxn glckd 10 milyonluq hddi aacaqdr. Azrbaycan Xzrin enerji resurslarnn Avropa bazarlarna xarlaca n mhm raziy, gerkln byk ipk yolu baxmnda is hm d btn Xzr hvzsi regionunun tranzit mkanna evrilckdir. Demli, glckd neft snayesind byk nailiyytlrin ld edilmsi mqsdi il iqtisadi islahatlar daha da drinldirilmli v tkmilldirilmlidir ki, bu da bizim fikrimizc, aadak nticlrin ld edilmsini tmin etmlidir: 1. istehsaln smrliliyi v rentabelliyinin artrlmasn. stehsaln smrliliyi, onun nticliyini, yni istehsal-tsrrfat faliyytinin nticlri il onlara nail olunmasna srf ediln mk v matierial ehtiyatlarnn nisbtini xarakteriz edir. stehsaln smrliliyinin yksldilmsi prosesinin mahiyyti - msrfin hr vahidin dn iqtisadi nticlrin yksldilmsidir. stehsaln smrliliyi cmiyyt miqyasnda istehsaln xsi v cismi /maddi/ amillrinin iqtisadi chtdn realladrlmas drcsini sciyylndirir. Xalq tsrrfat miqyasnda onun hcmi milli glirl onun istehsalna kilmi cari msrflrin nisbti kimi myyn olunur. Buna mvafiq olaraq, mssisd, sahd istehsaln smrliliyi xalis mhsulla onun tam maya dyrinin nisbti kimi myyn edilir; bu mqsdl, hminin istehsaln rentabelliyi gstricisindn d istifad edilir; 2. servis xidmtinin genilndirilmsi. Servis xidmtinin gstrilmsini qrara alan tkilat, bazar xadimi qrar qbul etmlidir. lk nvbd z n myynldirmlidir ki, servis xidmtin hans xidmtlri daxil etmlidir, yni sifariiy n kimi xidmtlr gstrmlidir; ikincisi, hans sviyyli servis xidmtini sifariiy tklif etmlidir v ncisi, servis xidmtini sifarii n hans formada hyata keirmlidir; 3. maliyy sabitliyinin tminatn. Maliyy sabitliyinin tminatnda maliyy intizamna ciddi ml olunmas mhm hmiyyt ksb edir. Maliyy sabitliyinin tminat pul ehtiyatlarndan istifad olunmasnda qnat reciminin gzlnilmsin ynldilir v tsrrfat hesabnn zruri rtidir. Maliyy sabitliyinin tminat zrind nzarti mssisnin /sahnin/ maliyy bsi, yaxud lazmi hallarda respublikann Maliyy Nazirliyi trfindn hyata keirilir; 4. iqtisadi inteqrasiyann genilndirilmsi, rqabtin gclndirilmsi v infrastrukturun yenildirilmsini. qtisadi inteqrasiya tsrrfat faliyytinin beynlmillldirilmsi prosesi olmaqla lklr arasnda mk blgsn drinldirir, istehsaln inkiafna v smrliliyinin artrlmasna rait yaradr. mk blgsnn ox yksk sviyyd olmas Qrbi Avropada v Amerikada regional iqtisadi inteqrasiyann geni vst almasna sbb olmudur. qtisadi inteqrasiya Afrika v Latn Amerikas lklrind, nisbtn gcl formada islam tkilatlarna daxil olan lklr arasnda da gstrmkddir. qtisadi inteqrasiyann nmunlrindn biri Cnubi Asiyann Regional mkdalq Assosiasiyasdr /SAARK/. Bu Cnubi Asiya lklrinin oxchtli mkdalna yardm gstrn beynlxalq tkilatdr. tiraklar: Banqlade, Hindistan, Nepal, Pakistan v ri-Lankadr. Bu birlik 1985-ci ild yaranmdr. i orqan olan katiblik Nepaln paytaxt Katmandu hrind yerlir. 5. elmi-texniki nailiyytlrin mntzm v geni ttbiqini. Bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar olaraq masir elmi-texniki nailiyytlr sasnda iqtisadiyyat texniki chtdn kkndn yenidn qurulur. ada nsildn olan texnikann, prinsipc yeni texnologiyann ttbiqini tmin edn manqayrmann srtlndirilmsind ETT aparc rol oynayr. ETTnin strateji istiqamtlri zr byk kompleks proqramlarn hyata keirilmsin v istehsaln texniki chtdn yenildirilmsinin asl olduu sahlr daha srtl inkiaf etdirilir;

58 6. iqtisadi artmn tmin olunmas - elmi-texniki inqilabn nailiyytlrindn geni istifad olunmasna, mhsulun /iin, xidmtin/ keyfiyytinin yaxladrlmasna, qabaqcl istehsalat tcrbsinin geni yaylmasna saslanr. qtisadi artm dedikd, istehsal v qeyri-istehsal istehlak mqsdil mhsul istehsalnn v xidmtlrin oxaldlmas nzrd tutulur. Ekstensiv v intensiv olaraq iki tipd iqtisadi artm mvcuddur. Birincisi, istehsaln vvlki elmi-texniki sas zrind genilndirilmsini, ikincisi is daha smrli istehsal vasitlrinin ttbiqi sasnda mhsul /xidmt, i/ buraxlnn artrlmasn nzrd tutur. qtisadi artmn sas gstricilrin mumi daxili mhsulun artm srti, mhsulun keyfiyytinin yaxladrlmas, elmi-texniki trqqinin sviyysi v srtlri, istehsaln effektivliyi dinamikas daxildir. qtisadi artmn son nticsi halinin real glirinin artrlmas, istehlak yalar il tminatnn yksldilmsi, xsiyytin azad, hrtrfli inkiaf n raitin yaradlmasdr. 7. tsrrfat subyektlrinin evikliyinin v trasformasiya qabiliyytinin artrlmasn. Bu mxtlif mliyyatlarn yerin yetirilmsini tmin etmkl yana, istehsaln evikliyini d artrr. Bu is z nvbsind bir mmulatn emalndan tezlikl digrin kemy, eyni zamanda mxtlif mliyyatlar yerin yetirmy imkan verir. evik avtomatladrlm istehsalatlarda istehsaln tlbi il myyn olunan mxtlif funksiyalarda ox mxtlif dzgah hisslrinin, mhrriklrin, nqliyyat manlarnn dzldilmsi n ttbiq edilir. evik avtomatladrlm istehsalatlarn kmyi il geni daird mliyyatlar kontur /evr/ frezerlm, sthin frezerlnmsi, buru il dem, naxksm, xarratsxaj emal, karusel dzgahlarda emal, di frezerlnmsi, cilalama v bir ox digr mliyyatlar yerin yetirilir. Grndy kimi, iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsi problemi o qdr ciddidir ki, onun hlli yalnz msly kompleks halnda yanalmas raitind mmkndr. Neftqazxarma snayesi respublika iqtisadiyyatnn digr sahlri il o drcd sx laqdardr ki, iqtisadi islahatlar burada tjrid olunmu kild hyata keirmk qeyri-mmkndr. Bu baxmdan, respublika iqtisadiyyatnda btnlkd iqtisadi islahatlarn mumi xarakter dayan prinsipial istiqamtlrini myyn etmk v onlarn neftqazxarma snayesind xarakterik chtlrini nzr almaqla ttbiqi mhm msldir. Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd iqtisadiyyat azad bazar prinsiplri, yni tam tsrrfat hesab, zxrclrini dm, zn maliyyldirm, znidaretm v rqabt prinsiplri sasnda qurmaq, iqtisadi sarsntlardan imkan dairsind xilas olmaq zruriliyi tlb edir ki, iqtisadiyyatn tnzimlnmsind dvltin rolu dzgn myyn edilmlidir. Lakin mstqilliyimizin ilk alarnda planl tsrrfat sistemi he bir i qadir deyil, bazar iqtisadiyyat dvltin rolunu he endirmlidir - fikrini rhbr tutan bzi islahatlar, demk olar ki, MDB lklrinin hamsnda xeyli drcd khn iqtisadiyyatn dalmasna nail oldular. Halbuki hazrk mrkkb raitd bu v ya digr sbblrl laqdar olaraq lknin iqtisadi, siyasi mstqilliyind hlledici amillrdn olan Yanacaq-energetika Kompleksinin sas v mhm hisssi dvltin nzarti v himaysi altnda olmaldr. nkiaf etmi btn lklrd dvltin iqtisadiyyatdak rolu inkar edilmzdir. Unutmaq lazm deyildir ki, tarixin inkiaf mrhllrind istehsal sulundan asl olmayaraq dvlt sosial-iqtisadi inkiafmzn barometri olmu v indi d olmaqda davam etmkddir. Azrbaycan Respublikasnda neft hasilat mslsi bu gn dnya siyastind mhm yer tutan problemlrdn birin evrilmidir. Bel olduu halda, neft-qaz hasilatnn artrlmasnda, onun inkiafnn perspektivlrinin myynldirilmsind dvltin rolu vzedilmzdir. Bu strateji xtt hm d o demk deyildir ki, neft snayesind bazar mnasibtlrinin formalamas, mlkiyyt mnasibtlri dyimz qalsn. ksin, dvlt bu strateji sahni znn nzartind saxlamaqla orada bazar mnasibtlrinin, kommersiya strukturlarnn v milli sahibkarln inkiafna ynldilmi lverili rait yarada bilr. Bu gn neft snayesind iqtisadi islahatlarn aparlmas zruriliyi aadaklarla izah edilir:

59 1. bazar iqtisadiyyatnn srt oyun qaydalar neftqazxarma idarlrinin istehsaltsrrfat faliyytin bilavasit tsir edir v bu tsirin az itgilrl baa glmsi n neftqazxarma idarlrind iqtisadi islahatlarn aparlmas hr bir konkret problemlr zr myynldirilmli, onlar texniki-iqtisadi chtdn saslandrlmal, prioritet istiqamtlr stnlk verilmlidir; 2. bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd neftqazxarma idarlrind mvcud olan gcl maddi-texniki tghizat, nqliyyat, energetika sektorlarnn inkiafn tlb edir. Neft snayenin struktur blmlrinin hr birind iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsinin znmxsus xarakterik chtlri vardr ki, onlar da iqtisadi islahatlarn aparlmas prosesind mtlq nzr alnmaldr. Bu cht neft snayesind iqtisadi islahatlarn mqsdini respublika zr aparlacaq iqtisadi islahatlarn strategiyas v taktikasndan asl edir. Vziyytdn myyn mnada x yolu dnya tcrbsin istinad edrk, inkiaf etmi neftqazxarma istehsalna malik olan lklrd istifad ediln iqtisadi mexanizmlrdn respublikann xsusiyytlrini nzr almaqla istifad etmkdn ibartdir; 3. neft snayesind iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsini zruri edn mhm sbblrdn biri d bu sahnin normal faliyyt gstrmsi n maliyy vsaitinin atmamasndan ibartdir. gr 1986-1990-c illrd btvlkd respublikann neftqazxarma snayesinin ehtiyaclarn dmk n orta hesabla hr il 250 milyon AB dollar hcmind vsait ayrlrdsa, bu rqm 1991-ci ild cmi bir ne milyon dollar tkil etmidir. Respublikamzn mstqilliyinin ilk gnlrind, yni 1992-ci ild neft snayesinin inkiafna valyuta ayrlmam, 1993-c ild bu rqm 17,3 milyon dollar, 1994-c ild 31,8 milyon dollar, 1995-ci ild is 33,7 milyon dollar tkil etmidir. Bel bir vziyyt neftqazxarma snayesind sas fondlarn, xsusil texnoloji man v avadanlqlarn khnlmsin, istehsaln texniki sviyysinin pislmsin, sas fondlarn tzlnmsi imkanlarnn, neftqazxarma idarlrind qazma v tikintiquradrma ilrinin hcminin ksgin surtd azalmasna gtirib xarmdr. Bel ki, btvlkd sah zr maddi-texniki tchizat sisteminin pislmsi nticsind 4000dn artq istismar quyular faliyytsiz qalmdr. Demli, neft snayesind iqtisadi islahatlarn aparlmas neftqazxarma idarlrind maliyy vziyytinin salamladrlmas il bilavasit laqdardr. Bu is neftqazxarma snayesinin bazar iqtisadiyyatnn tlblrin uyun yenidn qurulmasn, geni iqtisadi islahatlarn hyata keirilmsini tlb edir. Azrbaycan Respublikas artq dnyann n ox neft hasilatna malik olan regionlardan biri kimi tannmaqdadr. Mtxssislrin fikrinc, Azrbaycan Respublikasnn Byk v Kiik Qafqaz, hminin Tal dalarn xmaq rti il v Xzr dnizi daxil olmaqla btn razilri neft-qaz chtdn perspektivlidir. Odur ki, he d tsadfi deyildir ki, hazrda dnyann bir ox iri neft irktlri Xzrdn neft v qazn xarlmas il laqdar ARDN il birlikd faliyyt gstrirlr. Mlumat n qeyd edk ki, son 10 il rzind Azrbaycanda adambana 1216-1754 kq neft ehtiyat dr ki, bu da ksr MDB lklrind olduundan xeyli oxdur. MDB lklri zr halinin hr nfrin dn neft hasilatnn dinamikas aadak cdvld verilmidir.

60 Cdvl 17 MDB lklrind halinin hr nfrin dn neft hasilat

/kq/

lklr
Azrbaycan Belarus Qazaxstan Qrzstan Grcstan zbkistan Rusiya Tacikistan Trkmnistan Ukrayna MDB zr

1990
1754 200 1542 35,3 34,1 137 2689 4,4 1538 101 2029

1995
1389 187 1232 19,5 17,9 333 2070 4,4 1038 78 1244

1998
1216 179 1666 16,4 21,9 337 2065 3,2 x 75,5 1267

1999
1755 181 2018 15,8 x 333 2086 3,0 x 76,1 1299

2000
1778 184 1377 15,7 x x 2224 3,0 x 74,5 1377

Hesablamalara gr yaxn 10 il rzind Azrbaycan Respublikasnda neft hasilatnn 3-5 df artrlaca gzlnilir. Bel inkiaf tempi Azrbaycann XXI srd byk iqtisadi trqqi edcyi proqnozu realladrr. Dnya lklrinin, o cmldn Qrb lklrinin neft irktlrinin Azrbaycana maraqlarnn artmas sasn bu amil hesabnadr. Neft ehtiyatlarnn Hazrda Azrbaycana ynldilmi xarici kapitaln tqribn 75-80%-i neftqazxarma snayesin srf edilir ki, bu da, yeni i yerlrinin almas, dnya standartlarna uyun infrastrukturlarn yaradlmas demkdir. Aadak cdvld 1995-2001-ci illrd tikinti-quradrma obyektlri zr investisiya qoyulular dinamikas z ksini tapmdr: Cdvl 18 Tikinti-quradirma obyektlri zr investisiya qoyuluu
/faizl/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

stehsal
57,7 77,5 77,6 83,7 87,8 81,8 88,0

Qeyri-istehsal
45,3 22,5 22,4 16,3 12,2 18,2 12,0

Cmi
100 100 100 100 100 100 100

Mlumat n qeyd edk ki, 2002-ci il zr Azrbaycan Respublikasnda adambana dn xarici investisiyann mbli 160 AB dollar tkil edir. 1995-2001-ci illrd Azrbaycan iqtisadiyyatna qoyulmu xarici investisiyalarn hcmi haqqnda mlumatlar aadak cdvld verilmidir. Cdvl 19 Azrbaycana qoyulmu xariji investisiyanin hcmi
/mln AB dollar/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Maliyy krediti
220,4 101,5 196,3 120,0 336,2 262,9 192,0

Neft sektorun
139,8 416,2 780,1 891,8 544,5 546,1 820,5

MM-lr
14,9 102,8 930,9 460,2 210,4 118,0 79,3

Cmi
375,1 620,5 1307,3 1472,0 1091,1 927,0 1091,8

61 Masir dvrd neft snayesind, xsusil d onun quruda yerln neftqazxarma idarlrind mvcud elmi-texniki v istehsal potensialndan daha smrli istifad etmkl iqtisadi islahatlar hyata keirmk lazmdr. Bu sahd myyn nailiyytlr d ld edilmidir. Bel ki, son 5-6 ild neft snayesind bazar iqtisadiyyatna uyun infrastrukturlar yaradlm, neftqazxarma idarlrinin bzi blmlri zlldirilmi, xarici lklrin neft irktlri il birlikd mtrk mssislr yaradlm, neftilrin sosial vziyytinin yaxladrlmas istiqamtind mli tdbirlr hyata keirilmidir. Btn bunlar neft snayesind iqtisadi islahatlarn aparlmas il yana, neft-qaz hasilatnn da sabitldirilmsin v gz arpan drcd irlilyilr ld edilmsin imkan vermidir. Mlumat n qeyd edk ki, neft snayesind aparlan iqtisadi islahatlar snayenin, elc d iqtisadiyyatn digr sahlrind hyata keiriln iqtisadi islahatlardan z xarakterin v hat dairsin gr myyn qdr frqlnir. Bel ki, neft snayesind aparlan iqtisadi islahatlar oxaxlidir. Neft snayesind neft-qaz hasilat il bal bir ox yarm sahlr v istehsallar mvcuddur. Mhz buna gr d sahd atlan hr bir radikal addm dqiq llb-biilmli, iqtisadiyyatn digr sahlri il sistemli kild laqlndirilmlidir. Yksk fondtutumu il frqlnn neftqazxarma snayesind iqtisadi islahatlarn aparlmasnn mhm istiqamtlrindn biri sas fondlarn geni tkrar istehsal, bu probleml bal olan amortizasiya ayrmalarnn hesablanmas metodikas il laqdardr. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, neft snayesind sas fondlarn amortizasiyasnn hesablanmas metodikas bzi xarakterik chtlr malikdir. Bel ki, uzun illr boyu neft v qaz quyularnn amortizasiyas zr xrclr maya dyrinin n mhm trkib hisslrindn birini tkil edib v mrkzldirilmi qaydada mumittifaq orqanlar trfindn aparlmdr. Bu gn sas fondlar, tkrar istehsaln mhm mnblrindn saylan amortizasiya ayrmalar fondu mslsini respublikann z hll edir. Odur ki, kemi SSR-d bu sahd mvcud olan prinsiplr v metodikalar thlil edilmsi, onlarn bazar iqtisadiyyat raitin, sah xsusiyytlrin uyunladrlmas tmin edilmlidir. Mlumat n qeyd edk ki, neft v qaz quyularnn amortizasiyas normalar kemi SSR-d bir ne df dyimidir. Msln, 1927-ci ild Azrbaycan neft snayesi n quyularn 5 il mddtin istifadsini nzrd tutan amortizasiya normalar myyn edilmidir. Bu normalar neft qurularnn illr zr brabr sviyyd khnlmsini nzrd tuturdu. Bu zaman bel bir mdda sas gtrlrd ki, quyular birinci ild daha ox hasilat tmin edirlr v buna gr d birinci il n nzrd tutulan amortizasiya ayrmalar normalar neft-qaz quyularnn dyrinin 30%-ni, ikinci ild 25%-ni, nc ild 20%-ni, drdnc ild 15%-ni v nhayt, beinci ild is 10%-ni hat edirdi. Lakin neft v qaz quyular daha uzun mddt istismar olunurdular v bu da son nticd hasil ediln neft v qazn maya dyrin tsir gstrirdi. Bundan baqa, hasiledici snayed ildn-il bir ton xam neft n tlb ediln xrclr, o cmldn qurularn, quyularn istismar v tmiri il bal xrclr artmaqda davam edirdi. Lakin mvcud normalar is neft-qaz quyularnn sasl tmirini nzr almrd. Odur ki, 1930-cu ild bu msly yenidn baxld. 1930-cu ild qbul edilmi amortizasiya ayrmalar normalar neft quyularnn 10 il mddtin istifadsini v eyni zamanda sasl tmir n vsaiti d nzrd tuturdu. Azrbaycan neft snayesind geoloji xsusiyytlri nzr alaraq, illik amortizasiya ayrmalar normalar 14%, o cmldn sasl tmir n 4% myyn edilmidir. Bu norma da mtrqqi hesab edilmirdi. Ona gr d amortizasiya ayrmalar normalar 1954-c v 1963-c illrd bir daha dyidirilmidir. Bu mddtlrd neft quyularnn 15 il mddtin amortizasiya ayrmalar normalarnn ttbiqi ild 6,7% hcmind myyn edilmidir. Bel nzrd tutulurdu ki, neft quyular hr il brabr qaydada khnlir, yni amortizasiya fondu 15 il mddtind formalar. Bu zaman neft quyularnn hasilat nzr alnmrd, yni neft quyularnn ilyib-ilmmsindn asl olmayaraq sas fondlarn tkrar istehsaln tmin etmk sas gtrlrd. Qaz v qaz-kondensat quyular zr onlarn dyrinin dnilmsi n amortizasiya 12 il v ya ild 8,3% nzrd tutulurdu. 1996-c ild neft snayesi zr amortizasiya ayrmalar 170 milyard manat tkil etmidir. Bu rqmin az v ya ox olmasn bir mnal qeyd etmk tindir.

62 Ona gr d amortizasiya probleminin yataqlarn xsusiyytlrini, sas vsaitlrin keyfiyyt trkibini nzr almaqla yenidn qiymtlndirilmsi baxmndan sasl ilnmsi zruridir. qtisadi dbiyyatlarda amortizasiya ayrmalar il laqdar bzi maraql fikirlr mvcuddur. Bzilri el hesab edirlr ki, amortizasiya mblinin xarlan hr ton neft zr myyn edilmsi quyularn amortizasiya ayrmalar normasnn reall haqda daha trafl tsvvr yarada bilrdi. lbtt, uotun sadldirilmsi baxmndan bu tklifin msbt chtlri vardr. Lakin neft snayesind haslatn mrhldn-mrhly azalmas meyli, quyular dyrinin brpas n vsaitin qeyri-brabr toplanmas v amortizasiyann bir iqtisadi kateqoriya kimi rentabelliyin yksldilmsin sfrbredici rolunun bu halda azalmas qeyd ediln metodun atmayan, qsur chtlrini tkil edir. Neft snayesind iqtisadi islahatlarn strategiyasnda mhm istiqamt mulluq problemidir. mumiyytl, btn dnyada hasiledici snaye sahlrind mulluq problemi ehtiyatlarn tkndiyi v ya neft-qaz quyularnn mnimsnilmsi smrli olmad hallarda ksgin xarakter alr. Mulluq probleminin hlli hm obyektiv /msln, hasilatn getdikc azalmas, ehtiyatlarn tknmsi, istismarn iqtisadi smrliliyinin aa dmsi v sair/, hm d subyektiv amillrdn asldr. Azrbaycann quru razisind neft quyular tqribn 130 ildn artq mddtdir ki, mexaniki sullarla istismar olunduundan hasilatn hcmi xeyli azalm v buna mvafiq olaraq ii qvvsin olan tlbat da azalmdr. Msln, 1975-ci ild 5662 min ton neft hasilatna 42111 nfr, 1990-c ild 2582,2 min ton neft hasilat n 28200 nfr, 1997ci ild 1563 min ton neft hasilat n 28600 nfr clb edilmidir ki, bu da mvafiq olaraq, hr nfr n 1975-ci ild 134, 1990-c ild - 91 v 1997-ci ild is 54 ton olmudur. Mvcud problem yaxn illrd quruda neftqazxarma idarlrind iqtisadi islahatlarn n tin v mrkkb sosial hmiyyt ksb edn istiqamtlrdn biri olacaqdr. Bu problem neftqazxarma idarlrinin trkibid olan obyektlrin zlldirilmsi prosesind zn daha qabarq kild bruz verckdir. Demli, quruda neftqazxarma idarlrind iqtisadi islahatlar hyata keirrkn mulluq problemini myyn qdr olsa da ynglldirmk mqsdil hmin blmlrd mvcud istehsal v sosial infrastrukturlarn, sahibkarln inkiaf etdirilmsi imkanlarndan da istifad edilmlidir. Mlumdur ki, respublikamzn neft snayesi znn yksk enerji tutumluuna gr frqlnir. Neft-qaz kompleksinin iqtisadiyyatn digr sahlrinin inkiaf etdirilmsindki rolunu nzr alaraq, onun elektrik enerjisi il tmin olunmasnda demk olar ki, uzun dvr rzind he bir mhdudiyytlr qoyulmamdr. Ona gr d neft snayesind elektrik enerjisindn qnatl istifad edilmsi mslsini bir nv arxa plana atmdr. Faktiki materiallarn thlili gstrir ki, neft snayesind icary verilmi bzi obyektlrd elektrik enerjisinin uotu dqiq aparlmr v ondan istifad zrind lazmi nzart qoyulmur. Ona gr d bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar olaraq, bir ox kommersiya strukturlar neftqazxarma idarlrinin srncamnda olan elektrik enerjisindn pulsuz istifad edirlr. Bundan baqa, neft mdnlrinin trafnda yerlmi yaay binalarnn, yardm tsrrfatlarn ksriyyti d neftqazxarma idarlrinin srncamnda olan elektrik enerjisindn pulsuz istifad edirlr. Neft snayesind iqtisadi islahatlarn aparlmasnn mhm istiqamtlrindn biri d inzibati-amirlik idaretm suluna son qoyulmasdr. Respublikada hyata keiriln iqtisadi islahatlarn ilkin mrhlsind el hesab edilirdi ki, inzibati idaretm metodundan imtina edilmsi dvlt mssislrinin bazar tnzimlnmsin rait yaradacaq. Lakin son illrin bu sahdki tcrbsi gstrir ki, bu he d mvafiq nticli olmad.

4.3 Azrbaycanin sosial-iqtisadi inkiafinda neft strategiyasinin rolu

Son illrd dvlt trfindn halinin sosial mdafisinin gclndirilmsi, pensiya v mavintlrin mblinin artrlmas sahsind mhm tdbirlr hyata keirilmsi, aztminatl aillr dvltin diqqtinin v sosial qaysnn yksldilmsi bunu bir daha sbut edir. Grln

63 tdbirlr nticsind 1996-c ill mqayisd 2000-ci ild lkmizd orta aylq mk haqq 3,6 df, pensiyalarn mbli is 3,4 df artmdr. Tkc 2002-ci ild halinin nominal pul gliri 11,4% artaraq 21,2 trilyon manat olmudur. Adambana is 1,5% artmaqla 2,6 milyon manata atmdr. Muzdla ilyn hr bir iinin mk haqq 2002-ci ild 21,3% oxalm v 315,2 min manat tkil etmidir. halinin hyat sviyysinin artmas 2002-ci ild davam etmidir. Bel ki, respublikamzda mnzil tikintisinin artmas, Bakda zl firmalar trfindn yaay evlrinin inasnn getdikc geni vst almas, lky idxal olunan avtomobillrin v mit avadanlqlarnn saynn ilbil oxalmas, halinin alclq qabiliyytinin ykslmsi il ticart dvriyysinin genilnmsi v sair amillr lk halisinin hyat sviyysinin yaxlamasna dlalt edir. Bundan baqa, 2002-ci ild halinin banklara qoyduqlar mantlrin hcmi 744,1 milyard manata atmdr ki, bu da 2001-ci ill mqayisd 177 milyard manat oxdur. Lakin masir dvrd dnyann bir ox lklrind olduu kimi, bazar iqtisadiyyatnn obyektiv v subyektiv tinliklri il bal bizim lkmizd d yoxsulluq problemi vardr v bunun aradan qaldrlmas n ciddi tdbirlr hyata keirilir. Bel tdbirlrdn n mhmi 2002-ci ild qbul olunmu Yoxsulluun Azaldlmas v qtisadi nkiaf zr Dvlt Proqramdr. Hmin proqramda gstrilir ki, beynlxalq tkilatlarn aradrlma metodikasnn nticlrindn aydn olur ki, lkmizd halinin 47%-i yoxsulluq sviyysinddir. Demk, bizim sas vzifmiz bundan sonra aparlan ilrl yoxsulluqla mbarizni gclndirmk, yoxsulluu azaltmaq v glckd Azrbaycan Respublikasnda yoxsulluu tamamil aradan qaldrmaqdan ibartdir. Bu sahd Azrbaycann yeni neft strategiyas mhm rol oynaya bilr. nki respublikamzda mnft karbohidrogenlrinin hcminin v satnn artmas Azrbaycan Respublikas Dvlt Neft Fonduna daxil olan glirin oxalmasna imkan verr ki, bu da halinin sosial problemlrinin hllini srtlndir bilr. 2003-2005-ci illri hat edn Yoxsulluun Azaldlmas v qtisadi nkiaf zr Dvlt Proqram mhz bu mqsdl hazrlanmdr. Bu proqramda aparlacaq islahatlarn hm iqtisadi, hm sosial, hm d institutsional aspektlri kompleks kild hat olunmu v burada nzrd tutulmu tdbirlrin hyata keirilmsi nticsind lkmizin halisinin sosial rifahnn ykslmsi tmin olunacaqdr. Dvlt proqramnda yoxsulluun azaldlmas il laqdar nzrd tutulmu tdbirlrin sas istiqamtlrindn biri d sosial sahd islahatlarn aparlmas, yoxsullua daha hssas olan hali qruplarnn zldiklri problemlrin hllinin n plana kilmsidir. Azrbaycan dvlti trfindn son illrd halinin sosial mdafisinin gclndirilmsi, pensiya v mavintlrin mblinin tdricn artrlmas sahsind ox mhm, mqsdynl tdbirlr hyata keirilmidir. halinin sosial mdafisinin daha da tkmilldirilmsi, onun hssas qruplarnn daha nvanl sosial yardmla tmin olunmas mqsdil yeni sosial siyastin hyata keirilmsin ehtiyac vardr. Sosial siyastin mvffqiyytl aparlmas yalnz bu sah il bal tdbirlrin hyat sviyysin deyil, elc d btn cmiyytin mumi vziyytin, hyat trzin, maddi tminatna z tsirini gstrir. Ona gr d halinin sosial mdafisi msllri lkmizd aparlan sosial-iqtisadi inkiafla birbaa baldr. Mhz bu sbbdn d dvltimizin sosial siyasti ilk nvbd yoxsulluun aradan qaldrlmas v halinin rifah halnn yksldilmsin ynldilmidir. lk halisinin sosial mdafi hquqlarnn qorunmas v xalqn maddi vziyytinin yaxladrlmas il bal tdbirlrin hams halinin real glirlrinin artrlmasna, onlarn maddi rifahnn yaxladrlmasna ynldilmidir. Bununla bal, son illrd hyata keirilmi tdbirlrin bzilrini nzrdn keirmk mqsduyun olard. Bel ki, 1997-ci ilin avqust aynda lk zr pensiyalarn yardan oxunun pensiyasnn mbli 2,2 df artrlm, elc d llillrin, tnha v ahl vtndalarn, sosial pensiyalarn pensiyalarna lav mavintlr myyn edilmi, 1998-ci ilin avqust ayndan hid aillrinin, mharib lillrinin, qaqn v mcburi kknlrin pensiyalarnn mbli 2 dfdn ox artrlmdr. 2000-ci il yanvarn 1dn pensiya v mavintlrin mumi mblinin minimum hddi 50 min manata, 2002-ci il yanvarn 1-dn is 70 min manata atdrlmdr. 2000-ci ilin noyabr ayndan sosial

64 pensiyalarn pensiyalarna lav olaraq 10 min manat aylq mavint myyn edilmi, 2001-ci il yanvarn 1-dn is 20 Yanvar lillrinin v Azrbaycan Respublikasnn razi btvly urunda lil olanlarn pensiyalarna hesablanan aylq mavintlr orta hesabla 1,5 df, aztminatl aillrd uaq doularkn veriln birdflik mavint 1,4 df, dfn n mavint 1,5 df, uaa qullua gr dn dnili sosial mzuniyytd olanlara veriln aylq mavint orta hesabla 1,8 df artmdr. Dvltimizin bu istiqamtd apard mqsdynl tdbirlrin hyata keirilmsi davam etdirilir v 2003-c ild pensiya v mavintlrin nzrarpacaq drcd artrlmas gzlnilir. Azrbaycan Respublikas Dvlt Sosial Mdafi Fondunun 2003-c il bdcsind bu mqsdlr byk mbld vsait ayrlmdr. Btn bu tdbirlr onu gstrir ki, sosial siyast, halinin sosial mdafisi msllri dvltimizin iqtisadi siyastind sas yer tutur. 2003-c ild lk iqtisadiyyatnn aparc sahsi olan neft snayesini daha byk uurlar gzlyir. Yeni neft strategiyasnn hyata keirilmsi istiqamtind nzrd tutulmu tdbirlr, neft v qaz hasilatna dair illik proqnozlar bunu demy sas verir. ARDN zr neft hasilatna dair ld olunmu sabitliyi qoruyub saxlamaq, qaz istehsalndak bhran aradan qaldrmaq n kompleks tdbirlr proqram ilnib hazrlanmdr. Neft hasilatndak sabitliyi qoruyub saxlamaq mqsdil khn yataqlarda yeni, mtrqqi sullarn ttbiqi, ilk quyu fondunun artrlmas v yeni hasilat quyularnn qazlmas nzrd tutulur. 2003-c ild lkmizin neft snayesin xarici investisiya qoyuluunun hcmi d xeyli artrlacaq v raq platformada v Sngal terminalndak neft v qaz qurularnn modernldirilmsi nticsind gndlik hasilat 145 min barrel atdrlacaqdr. 2003-c ild mumi dyri 8,6 milyard dollar olan Azri layihsi zr dnizd v quruda nhng tikinti-quradrma ilrinin aparlmas nzrd tutulur. srin mqavilsinin operatoru BP irkti trfdalar il birlikd Azri-raq-Gnli layihsi zr mliyyatlara 100 milyon dollar, sasl ilr is 2 milyard 52 milyon dollar vsait srf edilckdir. Azri layihsi rivsind tikinti-quradrma ilrinin davam etdirilmsi, ilk sualt boru kmrinin kilmsi, Azri yatann qrb hisssind nc qazma-dayaq tavasnn quradrlmas, Faza-3 layihsi zr mfssl mhndis-layih ilrinin aparlmas 2003-c ild grlck sas ilrdndir. Btn layihlr zr tsdiq olunmu illik i proqramlar v bdcy uyun olaraq 2003-c ild BP trfdarlar il birlikd Azrbaycandak mliyyatlara 4,3 milyard dollar investisiya ynldck. 2003-c il Bak-Tbilisi-Ceyhan kmrinin kiliin balanlmas il laqdar, xsusil, lamtdar olacaq. Artq Azrbaycan, Grcstan v Trkiyd kmrin kecyi razilrd torpaq alnmas prosesin balanmdr. Mlumat n qeyd edk ki, kmrin Azrbaycan razisindn ken hisssi JJJ irkti, buradak texniki qurular is Petrofak irkti inaa edckdir. Kmrin Azrbaycan hisssinin tikintisi n nzrd tutulmu borular Yaponiyadan Sngal terminalna gtirilmidir. 2003-c ild ah-dniz layihsi zr d geni tdbirlr hyata keirilck. ah-dniz trfdalar kommersiya v maliyyldirilm il bal son danqlar yekunladrdqdan sonra 2003-c ilin birinci rbnd ad kiln layihnin birinci mrhlsin balamaa dair qrar qbul edilmidir. Bu da ilk qazn, vvlcdn nzrd tutulduu kimi, 2006-c ild Trkiy bazarna xarlmasna imkan verckdir. Xzrin Azrbaycan sektorundak yataqlarn xarici irktlrl birg ilnmsin dair hasilatn pay blgs zr digr sazilrin d hyata keirilmsi istiqamtind konkret ilr d yerin yetirilir. nam perspektiv strukturunda axtar-kfiyyat quyularnn qazlmas, elc d Alov yata zr texniki aradrmalar v kollektorun qiymtlndirilmsi davam edckdir. Azrbaycann yeni neft strategiyasnn gzgs hesab ediln ARDNF-in 2003-c ild xeyli znginlmsi, Fondun vsaitinin bir qdr d artaca gzlnilir. Tqribi hesablamalara gr, Bak-Tbilisi-Ceyhan sas xraj Boru Kmrind ARDN-in paynn maliyyldirilmsi v dvlt bdcsind bir sra sosial msllrin hlli n nzrd tutulmu xrclr dnildikdn sonra 2003-c ilin sonunadk Fonda 800 milyon dollardan ox vsait ylaca gzlnilir. Proqnozladrldna gr, 2003-c il dvlt bdcsinin xrclri mumi daxili mhsulun 19,6%-

65 ni tkil etmkl mtlq ifadd 6 trilyon 423 milyard manat olacaqdr. Baqa szl, bu, 2002-ci il nisbtn 1 trilyon 293 milyard manat v ya 25,2% oxdur. 2003-c ild sosial ynml xrclrin stnly saxlanlmaqla iqtisadiyyatn bir sra sahlrin dvlt bdcsindn maliyy yardmlar da artrlacaq. Xrclrin 60%-dn oxu v ya 3 trilyon 858 milyard manat sosial ynml tdbirlrin maliyyldirilmsin ynldilck. Bu, 2002-ci ill mqayisd 20,3% artqdr. Respublikamzda hazrda 1,2 milyondan artq vtnda pensiya v mavint alr. Hr bdc ilind onlarn sosial vziyytinin yaxladrlmas istiqamtind myyn addmlar atlr. 2003-c ild d szgedn tendensiya daha ciddi surtd davam etdirilckdir. Bel ki, pensiya islahatlarnn realladrlmas, yoxsulluun azaldlmas proqramnn icrasna balanc kimi pensiya v mavintlrin artm n 224 milyard manat, o cmldn dvlt bdcsindn 138 milyard manat vsait ynldilckdir. lkmizin orta mddtli sosial-iqtisadi inkiaf konsepsiyas da diqqti clb edir. Ekspertlrin proqnozuna gr, 2005-ci ild mumi daxili mhsulun real artm 2001-ci ildkin nisbtn 57,5% tkil edck, qeyri-dvlt sektorunun mumi daxili mhsulda xsusi kisi is 75%- atacaqdr.

4.4. Milli iqtisadiyyat: yaxladrlmas yollar

sviyy

gstrijilrinin

masir

durumu

Milli iqtisadiyyatn mahiyyti v onun sviyy gstricilrindn danmamazdan nc, mumiyytl, iqtisadiyyat ndir, onun hans nvlri var, ilk df elm tarixind iqtisadiyyat szn, anlayn kim iltmidir v onun n kimi tml prinsiplri var suallarn qsaca da olsa nzrdn keirk. qtisadiyyat - btn iqtisadi bilik sahlrinin, hminin d iqtisadi nzriyynin yrndiyi, tdqiq etdiyi obyektdir. Elm tarixind ilk df iqtisadiyyat szn, anlayn qdim yunan alimlri iltmilr. O, Ksenofontun /e..-430-355/ Ev tsrrfat v ya Ev iqtisadiyyat deyiln srlrinin adndan gtrlm, sonra Aristotel /e..384-322/ trfindn geni rh edilmidir. Yunan sz olan Oykonomiya iki szdn, oykos /ev, tsrrfat/ v nomos /qayda, qanun/ sz birlmlrindn yaranmdr. Tsrrfat v onun idaredilm qanunlar mnasn ifad edn bu anlay sonralar mrkkb v geni bir faliyyt dairsini, btvlkd iqtisadiyyat mnasnda ildilmidir. Hazrda dnyann ksr lklrind, mxtlif dillrd Ekonomiks geni anlaml bir kateqoriya kimi ildilmkddir. Bizim v bir sra islam lklri xalqlarnn dilind ekonomika rb dilindn alnm iqtisadiyyat, iqtisad kimi szlrl ifad olunur. rbc iqtisadiyyat tdbir mnasn ifadlndirir. Dilimiz daxil olan iqtisadiyyat mfhumu tsrrfat idaretm, tsrrfatlq, qnat, kimi anlaylar ifad edir. Hr bir cmiyytd tsrrfat bir sistem kimi faliyyt gstrir v inkiaf edir. Bu baxmdan iqtisadiyyat v tsrrfat anlaylar st-st dr. Mlumdur ki, iqtisadiyyat snaye, knd tsrrfat, tikinti, nqliyyat, ticart, xidmt v s. sahlri znd birldirir. Ona gr d iqtisadiyyat bir ox elmlrin adlar kimi d ildilir. Msln, iqtisadi tarix, snayenin iqtisadiyyat, mssisnin iqtisadiyyat, iqtisadi kibernetika, iqtisadi jorafiya, knd tsrrfatnn iqtisadiyyat, ticartin iqtisadiyyat, tikintinin iqtisadiyyat v sair elmlrin adnn daaycs da iqtisadiyyatdr. qtisadiyyata yrnm, drketm baxmndan yanadqda o, makroiqtisadiyyat, mikroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat v meqoiqtisadiyyat sahlrin ayrlr. Makroiqtisadiyyat dedikd, bu v ya digr lknin iqtisadiyyatnn btvlkd yrnilmsi, aradrlmas v tdqiqi il laqdar proseslr nzrd tutulur. Makroiqtisadiyyat sviyysind cmiyytin, lknin, milli iqtisadiyyatn n balca iqtisadi problemlri dayanr. Burada ictimai mhsulun mcmusu, milli glirin kmiyyti, onlarn artm, blgs, sosial tlbatlarn tmin olunmaq drcsi v sair kimi problemlrin yrnilmsi v hlli yollar tdqiq edilir.

66 Mikroiqtisadiyyat - istehsaln, iin v xidmtlrin mssis /firma, irkt/ rivsind aradrlmas, tkili v idar edilmsi demkdir. qtisadiyyatn zyini tkil edn mssisd istehsaln, iin v xidmtin daha smrli qurulmas modellri seilir, n az xrcl daha ox keyfiyytli mhsul buraxlna, demli daha ox mnft ld edilmsin alrlar. Mikroiqtisadiyyat sviyysind n ox mnft, qiymt, mk haqq, istehsal xrclri, tlb-tklif kimi iqtisadi amillrdn, gstricilrdn daha konkret kild istifad olunur v idaretmd daha evik idaretm sistemlri ttbiq olunur. Mezoiqtisadiyyat makroiqtisadiyyatn yarmsistemlri olub, bir-biri il zvi bal sahlr kompleksidir. Msln, aqrar-snaye kompleksi, aqrar-biznes, hrbi-snaye kompleksi v sair. Bunlarn maddi sasn mk blgs v kooperativlm tkil edir. Meqoiqtisadiyyat dedikd, beynlxalq miqyasda iqtisadiyyat nzrd tutulur. Beynlxalq iqtisadiyyatn maddi mzmununu beynlxalq mk blgs tkil edir. Beynlxalq mk blgs - myin ictimai razi blgsnn yksk formas olub, ayr-ayr lklrin istehsal etdiklri myyn nv mt v xidmt zr ixtisaslamas v hmin mhsullar z aralarnda mbadil etmsidir. Beynlxalq mk blgsnn zruriliyi v onun drinlmsi cmiyytin mhsuldar qvvlrinin inkiaf drcsi il myyn edilir. Hans formada olmasndan asl olmayaraq iqtisadiyyat tkrar istehsaln istehsal, blg, mbadil v istehlak mrhllrini znd zvi surtd birldirn bir sistemdir. Burada istehsalla istehlak arasndak qarlql asllq v vhdt mhm yer tutur. Mlumdur ki, cmiyytd v tbitd mxtlif xarakterli v tyinatl sistem formalar faliyyt gstrir. Bunlara misal olaraq, manlar, bioloji, iqtisadi, sosial v istehsal-tsrrfat sistemlrini, mssisnin zn, konkret idaretm sistemini gstrmk olar. z d hr bir sistemin znmxsus xarakterik chtlri, ttbiqi sahlri v qanunauyunluqlar vardr. Gstriln mxtlif sistemlr irisind n tin idar olunan iqtisadi v istehsal-tsrrfat sistemlridir. Bel ki, bioloji sistemd canl orqanizmd mvcud olan komponentlr vvlcdn, zvi olaraq bir-biril tbii olaraq uyunlamdr. Demli, bioloji sistemd subyektiv amillrdn, yni insanlardan asl olmayaraq, sistemin trkibin daxil olan nsrlrin tbii olaraq bir-birin uyunluu tmin olunur. qtisadi v istehsal-tsrrfat, hminin sosial sistemlrd is vziyyt baqa crdr. Burada iqtisadi, sosial, yaxud istehsal-tsrrfat laqlri insanlar vasitsil tnzimlnir. Milli iqtisadiyyat z-zlynd mcrrd iqtisadi kateqoriyadr. Odur ki, tarixi yanama yolu il onun hans konkret mahiyyt malik olmas mvcud lk sviyysind aydnladrlmaldr. mumi baxda milli iqtisadiyyat anlay il makroiqtisadiyyat anlay bir-birlrin ox yaxndrlar. Lakin z mahiyytlrin gr onlarn bir-birlrindn frqli chtlri d vardr. lknin makroiqtisadiyyat dedikd, ilk nvbd onun xalq tsrrfat sahlrinin mcmusu, orada tkrar istehsaln nsrlrinin, yni istehsaln, blgnn, mbadilnin v istehlakn vhdti nzrd tutulur. lknin milli iqtisadiyyat dedikd is makroiqtisadiyyatn milli baxmdan vziyyti, mahiyyti nzrd tutulur. Adtn, milli iqtisadiyyatn aadak nvn frqlndirirlr: 1. salam milli iqtisadiyyat - o lklrd mvcuddur ki, onlarda real siyasi, hquqi, milli v mumiyytl, dvlt mstqilliyi hakim mvqe tutur. Demli, salam milli iqtisadiyyatn zruri rti dvltin, milltin siyasi v iqtisadi mstqilliyidir. Adtn, salam milli iqtisadiyyat dedikd aadaklar nzrd tutulur: birincisi, mvcud lkd milli dvlt tam hkmran vziyytd mstqil surtd faliyyt gstrmlidir; ikincisi, hakim dvlt tbii-tarixi proses uyun iqtisadi siyast yeritmlidir. Bu, hr eydn vvl z real ifadsini lknin milli v iqtisadi mnafelri v bunlardan irli gln tbii inkiaf tlbatn rhbr tutmaqda tapmaldr; ncs, iqtisadiyyatn btn sahlrind biznes v sahibkarln btn formalarnn inkiaf v normal faliyyt gstrmlri n mvafiq rait yaradlmaldr; drdncs, istehsaln btn infrastruktur sahlri ahngdar faliyyt gstrmlidir; beincisi, azad iqtisadiyyat, yni salam bazar mnasibtlri real surtd tkkl tapmaldr;

67

ksb etmlidir.mstmlk xarakterli milli iqtisadiyyat - tmnnal asllq v iqtisadi struktur drcsi il frqlnn, lakin bir-birin nisbtn yaxn olan milli iqtisadiyyat nvdr. Bel milli iqtisadiyyata malik olan lklr digr dvltlr trfindn istila edilmli v qeyri-mstqil olmalar il laqdardr. Digr trfdn, bel lklrd mvcud lknin milli v iqtisadi mnafelri nzr alnmr, zorak v gcdn istifad etmkl iqtisadiyyat inkiaf etdirilir. 3. yarmmstmlk xarakterli milli iqtisadiyyat - mstmlk xarakterli milli iqtisadiyyata bnzyir. Lakin burada yuxarda gstriln lamtlr nisbtn zifdir, yni bu modeld mvcud lknin milli v iqtisadi mnafelri az da olsa nzr alnr. Bellikl, salam milli iqtisadiyyat bazar mnasibtlrinin inkiafnn ana xttini tkil edir. O, rqabt qabiliyytli mt dvriyysin malik olur, iqtisadi mstqillik, sabit pul tdavl, dinamik inkiaf, diversifikasiya meyli, yksk rifah v sair onda sciyyvi hal olur. Dnyann n yksk inkiaf etmi lklri, msln, AB, Yaponiya, Finlandiya, sve ilk nvbd yaratdqlar salam milli iqtisadiyyatlar il znginlmilr. Azrbaycan byk neft-qaz ehtiyatlarna malik olan lklrdn biridir. Fqt onlar kf etmk v mnimsmk yalnz respublikann daxili imkanlar hesabna hllik mmkn deyildir. Bu, indiki raitd xarici kapitaln, yni xarici srmayilrin bu i clb edilmsil mmkndr. Xarici kapitaln bu i clb edilmsi neft-qaz hasilatnn artrlmas il yana yeni i yerlrinin yaradlmas baxmndan da hmiyytlidir. Digr trfdn, bel bir tdbirin hyata keirilmsi yksk ixtisasl nefti kadrlarn xarici lklr axnnn da qarsn ala bilr. Son illrd xarici kapitaln idxal il laqdar olaraq respublikamzda yeni idaretm tcrbsi, masir menejment standartlar, yksk istehsalat mdniyyti ttbiq olunmaa balayr. Milli iqtisadiyyatn mvcud sviyysini tdqiq v thlil etmk n bir sra digr gstricilrindn, msln mumi Milli Mhsul /MM/, mumi Daxili Mhsul /DM/, Xalis Milli Mhsul /XMM/, Milli Glir /MG/, Milli Srvt /MS/ kimi gstricilrdn d istifad edilir. MM mvcud lkd v onun xaricind z daxili resurslar hesabna il rzind istehsal olunan btn son hazr mtlrin v xidmtlrin dyrinin mcmusudur. MM mvcud kd il rzind yerli resurslardan istifad etmkl istehsal olunan btn hazr mtlrin mcmusudur. XMM mmi daxili mhsuldan amortizasiya ayrmalar xdqdan sonra yerd qalan hissdir. MG xalis milli mhsulun btn dolay vergilr xldqdan sonra yerd qalan hisssidir. Baqa szl, o mvcud lkd mk haqq, mnft. Faiz v rentalarn mumi mblindn ibartdir. MS mvcud lkd milltin tarix rzind ld etdiyi v malik olduu btn maddi nemtlrin mcmusudur.

2.

68

V FSL BEYNLXALQ ENERC BAZARLARINA IXI PROBLEMLR V PERSPEKTVLR 5.1. Xzrin neft-qaz resurslari v masir dvrd onlardan istifad imkanlar
Xzr gl olmamaqla dnyada n byk qapal su hvzsidir. Xzr regionunda Rusiya, Qazaxstan, Trkmnistan, Azrbaycan dvltlri yerlir. lsn, proseslrin xarakterin v inkiaf tarixin gr Xzr dniz hesab edilir. Tarixi mnblrd v dbiyyatlarda Xzr dnizinin oxsayl adlarna, msln Abeskun, Bak, Kaspi, Grgan, Xzr, Kirkan, irvan, Mazandaran v sair rast glinir. Bunlardan hazrda Xzr v Kaspi adlar daha ox ildilir. Xzr dnizinin uzunluu tqribn 1200 kilometr, orta eni 320 kilometr, sahil xttinin uzunluu 6,5 min kilometrdir. Ondan 800 kilometri Azrbaycan Respublikasnn payna dr. Xzr dnizin 130-dan ox ay tklr. Onlardan n byklri srasnda Volqa, Kr, Emba, Ural, Terek, Sulak, Samur, Sfidrud v Krkan aylar yer alr. Relyefin v hidroloci xsusiyytlrin gr Xzr dnizi hissy blnr: 1. imali Xzr /drinliyi 25 m-dk/; 2. Orta Xzr /Drbnd kkliyind drinliyi 788 m-dk/; 3. Cnubi Xzr /drinliyi 1025 m-dk/. Orta Xzrin imali Xzrl tbii srhdi Manqlaq astanas, Cnubi Xzrl tbii srhdi is Aberon astanas boyunca keir. Xzr dnizi st Miosen qdr Qara dnizl laqd olmudur. Sonra bu laq ksilmi, Xzr dnizi qapal su hvzsin evrilmidir. st Pliosend /Akaql srind/ okeanla yenidn birlmidir. Xzr dnizinin dibind neft, qaz, kimyvi xammal yataqlar var. Demli, Xzr dnizi mhm xalq tsrrfat hmiyytin malikdir. Xzr dnizinin sas faydal qaznts neft v tbii qazdr. Bu resurslar Aberon v Bak arxipelaqlar akvatoriyalarnda, Trkmnistan v Dastan Muxtar Respublikasnn sahil sular zonasnda xarlr. Xzr dnizindn neft ilk df 1923-c ild kemi li buxtasnda xarlmdr. Hazrda Azrbaycanda xarlan neftin d iki hisssini, tbii qazn 90%-dn oxunu dniz mdnlri verir. Masir dvrd Xzr regionunun dvltlri, z iqtisadi inkiafn Xzr dnizinin neft-qaz potensial il balayr. Mtxssislrin hesablamalarna gr Xzr dnizinin neft-qaz potensial 50 milyard barreldn 200 milyard barrel kimi neft v kondensata brabrdir. Xzr regionun dvltlri zr neft v tbii qaz ehtiyat aadak kimidir: 1. Azrbaycan n isbat edilmi neft ehtiyat 3,6 milyard barreldn 12,5 milyard barrel arasnda dyiilir. Mmkn /ehtimal/ olan neft ehtiyat mtxssislr trfindn 27 milyard barrel hcmind proqnozladrlr. mumi neft ehtiyat is 31-40 milyard barrel nzrd tutulur; 2. Qazaxstan n isbat edilmi neft ehtiyat 10 milyard barreldn 17,6 milyard barrel brabrdir. Mmkn /ehtimal/ olunan neft ehtiyat 85 milyard barrel, mumi neft ehtiyat is 95 milyard barreldn 103 milyard barrel hcminddir; 3. Trkmnistan n isbat olunan neft ehtiyat 1,7 milyard barrel, mmkn neft ehtiyat 32 milyard barrel v mumi neft ehtiyat is 34 milyard barrel brabrdir; 4. Rusiya n isbat olunan neft ehtiyat 0,3 milyard barrel, mmkn olan neft ehtiyat 5 milyard barrel v mumi neft ehtiyat is 5 milyard barrel brabrdir; 5. ran slam Respublikas n isbat olunan neft ehtiyat 0,1 milyard barrel, mmkn olan neft ehtiyat 12 milyard barrel v mumi neft ehtiyat is 12 milyard barrel brabrdir. Xzr regionunda yerlmi dvltlr trfindn hasil v ixrac ediln neftin miqdar haqqnda mlumatlar aadak cdvld verilmidir.

69 Cdvl 20 Xzr regionu zr neftin hasilat v ixrac

/sutkada min barrel/

Dvltlr
Azrbaycan Qazaxstan Trkmnistan Rusiya Yekun:

Neft hasilati
1990 259,3 602,1 24,8 144,0 1130,2 1997 192,9 573,3 107,3 60,0 933,5

Ixracin xalis hcmi

1990 76,8 109,2 69,0 x 255 1997 54,8 310,9 39,2 x 404,9

Nzrd tutulan ixrac

1000-1500 2000 50 x 3050-3550

Cdvldn grnr ki, Azrbaycan Xzr regionu zr neft hasil edn lklrdn biridir v ixrac potensialna gr Xzr regionu lklri arasnda ikinci yeri tutur. Artq Azrbaycan Respublikas dnyann n ox neft hasilatna malik olan regionlardan biri kimi tannmaqdadr. Mtxssislrin fikrinc Azrbaycan Respublikas neft ehtiyatlarna gr dnyann 10-12 lider lksi arasnda qrar tutur.

5.2. Xam neftin v tbii qazin emali v onlardan alinan mhsullar

Neft emal - neftin mexaniki qatqlarndan tmizlnib distill vasitsil lazmi fraksiyalara ayrlmas prosesidir. Arxeoloqlarn fikrinc neftdn bizim eradan vvl VI minillikd istifady balanmdr. Eramzn III min illiyind Mesopotamiya v Misird asfaltdan sukeirmyn v birldirici madd kimi inaatda istifad edildiyi gstrilir. O dvrd neft piltli raqlarda yandrlr, drman pereparatlar kimi ildilir, onun ora, kkrd v qtran qarndan hrbi mqsdl yandrc ox hazrlanmasnda istifad edilirdi. Bakda neft xarlmasn hadissini XIII srd italyan syyah Marko Polo tsvir etmidir. O, gstrirdi ki, Bak neftini raqlarda yandrr v onunla dri xstliklrini malic edirlr. XVI-XVII srlrd Bakdan Rusiyann mrkz rayonlarna neft gndrilmy balanmdr. Malic mqsdi il ildiln neftin xoaglmz qoxusunu aradan qaldrmaq v ya he olmazsa azaltmaq n eramzn vvllrind onu distill yolu il tmizlmy balamlar. Qdim malic kitablarnda Roma hkimi Kassiya Feliks v XI sr rb alimi bn Sinann distill sullarna aid tcrblri tsvir edilmidir. Bak neftinin distill edilmsini ilk df XIII srd orta sr mllifi Ncib Bkran l Hmdani qlm almdr. Neftin kubda vaxtar qzdrmaqla distill edildiyi ilk neft tmizlm quru 1823-c ild Mozdok hri yaxnlnda thkimi kndli Dubinin qardalar trfindn tikilib istifady verilmidir. Kuba hr df 40 vedr xam neft doldurulur v ondan 16 vedr distill edilmi neft mhsullar alnrd. 1837-ci ild Balaxanda i salnan neftayrma qurusunda 19,4 ton xam neft distill edilmidir. 1861-ci ild Suraxanda snaye sahibkar Kokorev D..Mendeleyevin kmyi il kerosin zavodu tikmidir. Bakl texnik Cavad Mlikov 1863-c ild Bakda v 1865-ci ild Qroznda ilk neftayrma zavodunu tikmidir. Artq 1868-ci ild Bakda 23 kiik neftayrma zavodu ilyirdi. Neft emal zavodlarnda kerosin, mazut, az miqdarda srtg yalar v benzin alnrd. X1X srin 70-ci illrind neft mhsullarna olan tlbat xeyli artdndan, neftayrma zavodlarnda distill kublarnn say v hcmi artrld. Lakin, buna baxmayaraq vaxtaar ilyn kublar bu tlbat yen d dy bilmirdi. 1872-ci ild icar sisteminin lvindn sonra Azrbaycanda neft snayesinin inkiaf n lverili rait yarand. Neft hasilatnn artmas neftayrma zavodlarna olan tlbat xeyli artrd. 1873-c ild A.Tbrizov neftin fasilsiz emal prosesini ilyib hazrlad. 1875-ci ild Bakda neft emal mssislrinin say 62-y, kerosin istehsal 848,7 min puda atdrld. Bakda neftqazxarma snayesinin cmldiyi Qara hr yarand. 1883-c ild D..Mendeleyevin tklifi il Nobel qardalar zavodunda ilk kub batareyas istifady verildi v digr zavodlar

70 tdricn bu sulla neft emalna kedi. XX srin vvllrind Rusiyada balanm iqtisadi bhran Azrbaycan neftqazxarma snayesind d zn gstrdi. Azrbaycanda neft snayesi mssislrinin say 91-dn /1901/ 53- /1915/, kerosin istehsal 128,3 milyon puddan /1900/ 73,4 milyon puda /1914/ endi. Bu dvrlrd Azrbaycan neft snayesind xarici kapitaln rolu byk idi. Tkc kerosin istehsalnn 75%-i Nobel qardalar irktinin payna drd. Sonralar neft emal zavodlarnn say v mhsuldarl, habel alnan neft mhsullarnn eidi tdrijl artrld. 1920-1921-ci illrd Bakda neft emal 1913-c il sviyysinin 41%-ni tkil etdi. Bellikl d 1921-ci ildn sonra neftayrma zavodlarnn brpasna, texniki chtdn yenidn qurulmasna baland. 1927-ci ild ilk df olaraq Bakda gcl borulu quru tikilib i salnd. 1940-c ild benzin istehsal 1913-c il sviyysini 39 df td. 1953-c ild nhng Yeni Bak neftayrma zavodu i dd, digr neftayrma zavodlar yenidn quruldu v masir texnika il thciz edildi. Btn bunlar imkan verdi ki, Bakda xarlan neftin ksr hisssi Bak neftayrma zavodlarnda emal edilsin. 1950-ci illrd Bakda faliyyt gstrn neftayrma zavodlarnda tqribn 90 adda neft mhsulu /benzin, kerosin, mazut, srtg yalar, aqarlar, neft kimyas n xammal v sair/ istehsal edilirdi. Hmin zavodlar trfindn istehsal olunan neft mhsullar ninki kemi SSR-nin trkibind olan respublikalara, hminin xarici lklr d ixrac olunurdu. Hazrda hmin zavodlarda yenidnqurma ilri hyata keirilir. Neft mhsullar - neftin emal prosesi nticsind alnan karbohidrogenlrl onlarn bzi trmlrinin qar v ya frdi kimyvi birlmlrdn ibartdir. Onlardan yanacaq, srtg ya, yol rty, elektroizolyasiya material, hlledici, neft-kimya snayesi n xammal kimi v baqa mqsdlr n istifad edilir. Neft mhsuluna duru yanacaq v qaz yanaca daxildir. Bura yerdn neftl birg xan qazlarn emal mhsullarndan qazolin v qaz benzini, propanbutan fraksiyas, izobutilen, neft emal qazlar, benzin, kerosin v mazut da daxildir. Neft mhsullarnn tqribn 60-65%-ni tkil edn neft yanacaqlar daxiliyanma mhrriklrind motor yanaca kimi ildilir. Neft yalar z hcmi v hmiyytin gr neft mhsullarnn ikinci byk qrupunu tkil edir. Onlarn oxu srtg yalardr. Elektroizolyasiya yalarnn v texnoloji yalarn da snaye hmiyyti bykdr. Srtg yalar n sas gstricilr onlarn zlly, oksidlmy qar sabitliyi, yalama qabiliyyti, alma v donma temperaturudur. Neftdn alnan srtg ya materiallarna plastik yalar v yalayc-soyuducu mayelr d daxildir. Texniki bitum materiallar istehsal hcmin gr xalq tsrrfatnda geni ttbiq olunan neft mhsullarnn nc qrupunu tkil edir. Onlar trkibind oxlu miqdarda asfalt-qatran birlmlri olan ar distill qalqlarn vakkum altnda yenidn distill edib, irisindn hava keirmk yolu il alnr. Neft mhsullarnn mhm bir qrupunu brk karbohidrogenlr - parafin, serezin, vazelin tkil edir. Onlar neft fraksiyalarnn parafinsizldirilmsi zaman xarlan mhsullar ayrb tmizlmk yolu il alnr. Brk karbohidrogenlrdn yeyinti, elektrotexnika, kaz v rezin snaye sahlrind, plastik srtg yalar istehsalnda, tibbd istifad edilir. Hazrda Baknn neftayrma zavodlarnda 100-dn ox neft mhsullar istehsal edilir. Qazayrma - qaz qarn z trkib hisslrin v ya mxtlif fraksiyalara ayrma prosesidir. Qaz qar vvlc qurudularaq zrrli qatqlardan, msln, aa temperatur v yksk tzyiqd doymam karbohidrogenlrl reaksiyaya girib partlayc nitrobirlmlr ml gtir biln azot oksidlrindn, qazlarn kimyvi emalna mane olan katalik zhrlrdn, aparatlarda korroziya trdn, ya da aa temperaturda donan hidrogen-sulfid, su buxar v bzi karbohidrogenlrdn tmizlnir. Adtn, qaz snayed mexaniki, elektrik v fiziki-kimyvi sullarla tmizlyirlr. Mexaniki v elektrik qaztmizlm sullar qaz brk v maye qatqlardan, fiziki-kimyvi sul is qaz qatqlarndan tmizlmk ndr. Mexaniki qaztmizlm qatn zrrciklrini arlq qvvsi v ya mrkzdnqama qvvsinin tsiri il kdrmk, qaz msamli v lifli materialdan szmk, hminin qaz su, yaxud baqa maye il yumaq yolu il aparlr. n ox qaztmizlyn aparat-siklondan istifad edilir. Siklonda mrkzdnqama qvvsinin tsiri nticsind brk v maye zrrciklr qazdan

71 ayrlb knar edilir. Szm yolu il qaztmizlm n para kaz, sintetik v ya lifli szgjlrdn, elc d koks xrdas v ya baqa msamli materiallardan istifad olunur. Qaz tozdan su v ya baqa maye vasitsil skrubber v digr aparatlarda tmizlyirlr. Elektrik sulu il qaztmizlm yksk-grginlikli /tqribn 80000 volta qdr/ bircinsli olmayan elektrik sahsi qvvlrinin tsirin saslanr. irklnmi qaz elektrik szgcindn keirildikd ionlar, ykl hissciklr kdrc elektrod trfindn czb olunur. Fiziki-kimyvi qaztmizlm sullar qaz qatqlarnn knar edilmsi n ttbiq edilir. Proses qaz qatnn hlledici madd /buna absorbsiya deyilir/, yaxud qaz qatqlar il kimyvi birlm vern madd mhlullar il yuyulmas /buna kimyvi absorbsiya deyilir/, qatqlarn brk aktiv maddlrl udulmas /buna adsorbsiya deyilir/, onlarn zrrsiz birlmlr katalitik evrilmsi v s. sullarla aparlr. Qaztmizlm sullar metallurgiya sobalarnda, istilik-elektrik stansiyalarnda, sement, kimya v neft-kimya zavodlarnda geni ttbiq edilir. qtisadiyyatn v halinin sosial ehtiyaclarnn dnilmsind qaz tchizatnn tkili mhm hmiyyt ksb edir. Qaz tchizat - iqtisadiyyatn maddi v qeyri-maddi sahlrinin ehtiyaclar n qaz yanacann mtkkil surtd verilmsi v paylanmasdr. stehlaklar tbii, sni v mayeldirilmi qazlarla thciz olunur. Qaz tchizatna tbii qazn xarlmas, sni qazn alnmas, qazlarn tmizlnmsi, nql edilmsi, saxlanlmas, istehlaklara paylanmas n lazm olan kompleks qurular, man v cihazlar daxildir. Mrkzldirilmi v yerli qaz tchizat sistemlri mvcuddur. Mrkzldirilmi qaz tzhizatnda qaz istehlaklara hr qaz bksi vasitsi zr, yerli qaz tchizatnda is yerli qaz qurularndan v ya irisin mayeldirilmi qaz doldurulmu sisternlrd, balonlarda paylanr. Yerli sistemlrdn magistral qaz kmrlrindn uzaqda yerln kiik hrlrin v qsblrin yaay binalar v kommunal-mit mssislrinin qazla thciz olunmasnda geni istifad olunur. Mayeldirilmi qaz dmir yolu v avtomobil sisternlri, balonlar v xsusi gmilrl danr. Qaz tchizat sisteminin etibarl ilmsi n byk hrlrin yaxnlnda qaz anbarlar dzldilir. Qaz anbarlar yeralt v yerst olur. Yeralt qaz anbar yz milyonlarla m3 qaz tutur, onlar az thlklidir v yerst anbarlara nisbtn ucuz baa glir. Yeralt qaz anbar msamli sxurlarda /ehtiyat tknmi qaz v neft yataqlarnda, sulu laylarda/ v sxur boluqlarnda /istifadsiz qalan mdn axtalarnda, khn tunellrd, mdn lamlarnda/ yaradlr. Qaz msamli sxurlarda qaz halnda, sxur boluqlarnda is, sasn, maye halnda saxlanlr. Qaz anbar qazn az ildildiyi mvsmlrd ehtiyat ymaq v qaz tlbat ox olan mvsmlrd istehlaklar qazla mntzm thciz etmk n, hminin yanacaq v kimyvi xammal ehtiyat kimi istifad olunur.

5.3. Neft, neft mhsullar v qazn nqli yeni neft strategiyasnn trkib hisssi kimi
Masir raitd neft, neft mhsullar v tbii qazn nql edilmsi mhm msllrdn biridir. Adtn, neft v neft mhsullar, hminin tbii qaz aadak nqliyyat nvlrindn istifad etmkl istehlaklara atdrlr: Dmiryolu nqliyyat - neft v neft mhsullarnn nqlind sas yerlrdn birini tutur. Hazrda nql olunan btn neft v neft mhsullarnn tqribn 40%-i dmiryolu il danr. Dmiryolu il neft v neft mhsullarnn nql olunmasnn sas xsusiyytlrindn biri odur ki, o, ilin fsillrindn asl olmayb btn il boyu ilyir. Dmiryolu il neft v neft mhsullarnn danmasnn msbt chtlri il yana, onun qsur, mnfi chtlri d vardr. Bel ki, onun tikintisi byk hcmd sasl vsait qoyuluu tlb edir, istismar xrclri ox olur, xidmt v tmir ilrin oxlu vaxt v vsait srf edilir. Azrbaycanda ilk dmiryolunun kiliin 1878-ci ild balanmdr v 1880-c ilin yanvarnda Bak-Sabunu-Suraxan xtti istifady verilmidir. Bu xtt neft mdnlrini kerosin

72 zavodlar v dniz portu il birldirdi v neft danmasnda mhm rol oynad. 1883-c ild Bak-Tiflis xtti istifady verildi v vvllr Tbilisidn Batuma v Potiy kilmi xtlr vasitsil Xzr v Qara dniz portlar arasnda birbaa laq yaradld. 1900-cu ild istifady veriln Bilcri-Drbnd xtti Zaqafqaziya imali Qafqaz v kemi SSR-nin baqa respublikalar v rayonlar il, 1908-ci ild istifady veriln Culfa-Noraen-Masis dmiryolu is Culfa stansiyasn Yerevanla v Zaqafqaziyann digr mntqlri il birldirdi. Bu xtlrd ninki srniin danrd, hm d neft v neft mhsullar nql edilirdi. Dmiryolu il neft v neft mhsullarn damaq n sisternlrdn istifad edilir. Sistern latn sz olub, su tutumu, yaxud su anbar demkdir. Stasionar sisternlr beton, dmir-beton, polad, alminium rintilrindn hazrlanr. Dmiryol sisternlri silindirik formal qaynaqlanm metal rezervuardan ibart vaqondur. Mayeni boaltmaq n xsusi axdc quru il thciz edilir. Tutumu 140 tona qdrdir. Bellikl d, dmiryolu neft v neft mhsullarnn lkdaxili v lkdn knar danmasnda mhm rol oynad. Dniz nqliyyat - neft v neft mhsullarnn, hminin digr maddi srvtlrin v srniinlrin danmasnda mhm hmiyyt ksb edir. Neft v neft mhsullarnn dniz nqliyyat vasitlri il danmas dmiryolu il danmaya nisbtn az xrc tlb edir. Neft v neft mhsullar mxtlif tipli dniz v okeanlarda dand n orada istifad ediln gmilr v tankerlr d bir-birindn frqlnirlr. Neft v neft mhsullarn daayan gmilri hrkt etm xarakterin gr iki qrupa ayrmaq olar: yedk gmilri il hrkt etdiriln barclar v z hrkt edn gmilr. Tanker ingilis sz olub, sistern, n v tutum demkdir. Tanker rezervuarlarnda maye, yarmmaye v splnn yklr /neft, benzin, spirt, srtg v qida yalar, rab, mayeldirilmi qaz, yeyinti mhsullar v sair/ dayan gmidir. Tanker yk qapal boru kmri il doldurulur v tankerdn gmi nasoslar il boaldlr. Tankerin ykgtrm qabiliyyti 500 min tona qdr, subasm is 590 min tona qdr ola bilr. XIX srin 70-80-c illrind Azrbaycanda neft snayesinin inkiaf dniz nqliyyat vasitsil yk dvriyysinin srtli inkiafna sbb olmudur. XX srin vvllrind Azrbaccanda neft v neft mhsullarnn tqribn 80%-i dniz nqliyyat vasitlrindn istifad etmkl nql edilirdi. 1962-ci ild Bak v Krasnovodsk portlar arasnda byk gmi-brlr ilmy balamdr. Hazrda Xzr dnizind yk dvriyysinin tqribn 42%-dn oxu Bak portunun payna dr. Bak portu Azrbaycanla ran arasnda ticart laqlrinin genilndirilmsind d mhm rol oynayr. Atomobil nqliyyat - o zaman smrli olur ki, onlardan mrkzldirilmi qaydada istifad edilsin. Avtomobil nqliyyat vasitsi il, adtn, xsusi kiik qablarda neft v neft mhsullar nql edilir. Uzaq msaflr neft v neft mhsullarnn danmasnda avtosisternlrdn istifad edilir. Avtosistern maye v splnn yklri dayan avtomobildir. Sistern silindirik, konusvar v sair formada, hcmi 0,8-15 metrkub olur. Avtomobil nqliyyatnn stnlklri nqliyyat xrclrinin az olmas, asand idar edilmsi, srtli v mthrrik olmas, baqa nqliyyat nvlrinin yardm olmadan quruda yklri lazmi mntqy tez atdrmas, yk tarasz, ya ucuz qablarda damasndan ibartdir. Gstriln keyfiyyt xarakteristikasna gr avtomobil nqliyyat ykdama hcmin gr nqliyyat nvlri arasnda birinci yeri tutur. Aviasiya nqliyyat - vasitsindn neft v neft mhsullarnn, hminin mayeldirilmi qazn digr nqliyyat nvlrindn istifad edilmkl danmas mmkn olmayan hallarda istifad edilir. Hava nqliyyatnn sas stnly yksk srtli uu hesabna vaxta qnat etmsidir. Azrbaycanda hava nqliyyat 1924-c ild almdr. Azrbaycan hava nqliyyatnn lknin yk dvriyysindki pay, digr nqliyyat nvlrin nisbtn olduqca azdr, lakin srniin dvriyysindki xsusi kisi oxdur. Boru kmri - vasitsil neft, neft mhsullar v mayeldirilmi v tbii qaz uzaq msaflr nql edilir. Bu nqliyyat nvnn sas stn chtlri boru kmrlri ox uzaq msafy n qsa yolla aparlmas, fasilsiz nqlolunman tymin edilmsi, boru kmrlrind itgilrin miniumall, nqlolunmann mexanikldirmsi v avtomatladrlmas. Lakin bu

73 nqliyyat nvnn msbt chtlri il yana qsurlar da vardr. sas qsur chti ondan ibartdir ki, bu zaman byk metal srfi v birdflik vsait qoyuluu tlb olunur. Boru kmrlri nql etdiyi mhsulun nvndn asl olaraq neft kmrlri, qaz kmrlri, benzin kmrlri v mazut kmrlri qrupuna ayrlr ki, bunlarda da yalnz adlarna uyun gln mhsullar, msln, neft, qaz, benzin v mazut nql edilir. Neft v neft mhsullarnn boru kmrlrind hrkt srti 1-1,5 m/san-y brabrdir. Uzunluu 6 km olan ilk neft boru kmri AB-da kilmidir. Azrbaycanda ilk neft kmri 1878-ci ild neft mdnlrindn neft emal zavodlarna kilmidir. 1897-1907-ci illrd is, hmin dvrd dnyada n uzun olan Bak-Batumi magistral neft kmri kilmidir. Hazrda da istifad olunan hmin neft kmrinin uzunluu 867 kilometr, borusunun diametri 200 millimetrdir. Kmr boyu 16 neftvurma stansiya var. Boru kmri vasitsil yk dvriyysi 1990-c il nisbtn sonrak illrd xeyli azalsa da, 1998-ci ildn balayaraq oxalmaa balamdr. Aadak cdvld btn nqliyyat nvlri zr yk dvriyysinin dinamikas verilmidir. Cdvl 21 Azrbaycanda nqliyyat nvlri zr yk dvriyysi
/trilyon ton-km/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Dmiryolu
2765 2777 3515 4613 4996 5770 6141

Boru kmri
465 529 570 1377 3892 1371 1643

Dniz
4325 3911 5008 4447 4749 5192 5744

Avtomobil
404 358 660 706 835 206 240

Hava
57 56 39 24 26 102 76

Cmi
8016 7631 9792 11167 14472 12641 13844

Xzr dnizinin Azrbaycan sektorundan xarlan neft v qazn xarici bazarlara ixrac strategiyas 1996-c v 2000-ci illrdn hyata keirilmy balanmdr. 1996-c ild Xzr dnizinin Azrbaycan sektorunda xan neftin ixrac n iki neft boru kmrinin: BakNovorossiysk v Bak-Supsa istiqamtlrind tikilmsi nzrd tutulmudur. Birinci neft boru kmri Rusiya razisindn Qara dnizin Novorossiysk limanna, ikinci neft boru kmri is - Grcstan razisindn Qara dnizin Supsa limanna xr. lkin neftin ixrac n Rusiya v Grcstanla mhm mqavillr artq imzalanm v hazrda onlar mvffqiyytl hyata keirilir. 1996-c il yanvarn 18-d xam neftin nqli bard Azrbaycan v Rusiya arasnda balanm mqavily sasn imal neft boru kmrind tikinti v brpa ilri baa atdrlm v 1997-ci il oktyabrn 25-d Azrbaycan neftinin Novorossiysk limanna nqli balanmdr. 1996-c ilin mart aynda is Azrbaycan v Grcstan Qrb ixrac boru kmrinin inaasna dair dvltlraras mqavil imzalanmdr. Mqavild nzrd tutulan ilrin uurlu yerin yetirilmsi nticsind 1999-cu il aprelin 17-d Grcstann Qara dniz sahilind terminalla birlikd Bak-Supsa ixrac neft boru kmri istifady verilmidir. 2001-ci il qdr Bak-Novorossiysk v Bak-Supsa boru kmrlri vasitsil tqribn 7,5 milyon ton xam neft ixrac olunmu v bu zaman Xzr dnizinin Azrbaycan sektorundan xarlan 1 milyard kubmetrdn artq tbii smt qaz vzsiz olaraq Azrbaycana verilmidir. Proqnozlara gr Azri-raq v Gnli layihsi zr 2002-2004-c illr n xam neft hasilat hcminin 20 milyon tona qdr artrlmas, sonralar is onun 40-50 milyon tona atdrlmas gzlnilir. Azrbaycan Respublikasnn quru razisind v Xzr dnizinin Azrbaycan sektorunda yerln perspektiv strukturlara dair digr mqavillr d uurla hyata keirilir v bu mqavillr sasn mumi ixrac potensial 2010-2015-ci illr n n az 60-70 milyon ton tkil edckdir. Bu hcmd neftin dnya bazarlarna etibarl v fasilsiz nql edilmsi n oxvariantl ixrac kmrlri sistemi yaradlmaldr ki, bunun da sas trkib hisssi Bak-Tbilisi-Ceyhan marurutu seilmidir.

74 1999-cu il noyabrn 18-d Trkiynin stanbul hrind ATT-in zirv gr zaman xam neftin Azrbaycan v Grcstan Respublikalarnn v Trkiy Cmhuriyytinin razilri il nql edilmsin dair sazi imzalanmdr. Avropa lklri, mumn briyyt n mhm hmiyyt malik bu sazi v ona lav olunan paket sndlri Azrbaycan, Grcstan, Trkiy v AB dvlt balar trfindn imzalanmdr. Dnyann neft snayesi tarixind analoqu olmayan Bak-Tbilisi-Ceyhan sas ixrac neft boru kmrinin mumi uzunluu 1730 kilometrdir. Bunun 468 kilometri Azrbaycann, 225 kilometrii Grcstann v 1037 kilometri is Trkiynin razisindn keckdir. Layihd Sngal terminalnn genilndirilmsi, Ceyhan limannda yeni nhng terminaln inaas, 11 nasos stansiyasnn tikilmsi nticsind diametri 1100 millimetr, dyri 2,4 milyard dollar v trm qabiliyyti ild 50 milyon tondan aa olmayan boru kmrinin kilmsi nzrd tutulur. Xam neftin Bakdan Ceyhana nqlinin mumi tarifi bir tona tqribn 2 dollar tkil edckdir. Bak-Tbilisi-Ceyhan boru neft kmri iqtisadi chtdn olmasa da, siyasi chtdn n optimal variant olmaqla, byk strateji hmiyyt ksb edir. sas ixrac boru kmrinin BakTbilisi-Ceyhan marurutu istiqamtind kilmsi Azrbaycanla Qrb dvltlri v aparc Avropa lklri arasnda iqtisadi v siyasi laqlrinin gclnmsin lverili rait yaradacaq, hminin regional mkdaln genilndirilmsin tkan verckdir. 2005-ci ildn etibarn Bak-Tbilisi-Ceyhan sas ixrac neft boru kmri il, qeyd etdiyimiz kimi, ild n az 50 milyon ton xam neft ixrac etmk mmkn olacaqdr. Txmini hesablamalara gr 30 il mddtind bu kmrl nqli nzrd tutulan xam neftdn Azrbaycan Respublikas 35 milyard dollar hcmind glir ld edckdir. gr Qazaxstan neftinin bu istiqamtd nql edilcyini nzr alsaq, bu mblq daha da artacaqdr. Xzr regionunun xam neftinin ixrac marrutlar aadak cdvld verilmidir. Cdvl 22 Xzr neftinin ixrac marurutlari Marurutun ad
Atara-Samara Bak-Supsa Bak-Novorossiysk Tenqiz Qazaxstan-in

Marurutun uzunluu
/mil/

Neftin hcmi
/sutkada mln.barrel/

Investisiya qoyu luu

/milyon dollar/

x 550 868 930 1800

0,2-0,3 0,1-0,6 0,1-0,3 1,34 0,4-0,8

22 590 600 2300 3900

ahdniz yatandan xarlan Azrbaycan qaznn dnya bazarlarna Bak-Tbilisirzurum boru kmri vasitsil ixrac edilmsi nzrd tutulur. Bu bard Azrbaycanl v grcstanl mtxssislr 2001-ci ilin ortalarnda Srixd ilkin razla glmilr. Bu layih Bak-Tbilisi-Ceyhan sas ixrac neft boru kmrin nisbtn Grcstan n iqtisadi chtdn daha lverili hesab edilmlidir. Bel ki, gr Bak-Tbilisi-Ceyhan sas ixrac neft boru kmrinin layihsin gr xam neftin Grcstan razisindn dnya bazarna ixrac edilmsi n 65 milyon dollar glir ld edckdirs, Bak-Tbilisi-rzurum qaz boru kmrindn 30 milyard m3 qaz v 92 milyon dollar vsait ld edckdir. 2004-c ilin sonunadk inaasnn baa atdrlmas nzrd tutulan Bak-Tbilisi-Ceyhan sas ixrac neft boru kmri v Bak-Tbilisi-rzurum qaz boru kmri tarixi Byk pk Yolunun brpas istiqamtind atlm mhm addmdr. Qdim Byk ipk yolunun dirldilmsind v dnyann nqliyyat sistemin inteqrasiyasnda mstqil Azrbaycan n mhm istiqamtlrdn biri Avrasiya nqliyyat dhlizidir. Respublikamzn razisindn ke bilck sas yk axnlar bir trfdn Qrbi v Mrkzi Avropa, digr trfdn is Orta v Cnub-rqi Asiya lklrind formalar. Mhz buna gr d Avropa-Qafqaz-Asiya nqliyyat dhlizinin almasnda v smrli faliyyt gstrmsind jorafi baxmdan ks qtblrd yerlmlrin

75 baxmayaraq, hmin lk dvltlrinin hams maraqldr. Bu maraqn konkret ifadsi AvropaQafqaz-Asiyann Panavropa nqliyyat yollar il birldirilmsi mqsdinin nzrd tutulduu TRASEKA layihsind z ksini tapmdr. TASS-in regional mkdalq zr 2000-2003-c illr n indaktiv proqram layihsind /nokeyt blmsi/ Orta Asiyadan xam neftin danmasna xsusi yer ayrlmdr. Avrasiya nqliyyat dhlizinin Xzr hvzsindn ken su yollarnda hmin iin bilavasit Azrbaycan gmiiliyin mxsus tankerlrl yerin yetirildiyini nzr alsaq, bu istiqamtd irliy doru atlan addmn mumi hmiyytini qiymtlndirmk o qdr d tin deyil. Bu mnada nokeyt layihsinin 2001-ci ilin vvllrind Afinada keiriln ilk seminar da istisnalq tkil etmmidir. Beynlxalq sviyyli tdbird Qazaxstan, Azrbaycan, Grcstan hkumtlrinin, hminin onlarn neft danmasnn oxmodall sistemi zr layihnin itiraklar olan mvafiq irktlrinin, baqa szl desk, yerli tkilatlarn nmayndlri itirak etmilr. Beynlxalq sviyyli seminarn sas mqsdi podrat trfindn neft danmasnn oxmodall sisteminin yaradlmas il bal msllr zr tqdim edilmi informasiya sas gtrlrk, hmin sistemin texniki, iqtisadi, kommersiya, institusional, maliyy v hquqi baxmdan inkiafnn mvafiq sxeminin nzrdn keirilmsi, mzakirsi v myynldirilmsindn ibart olmudur. Seminar itiraklar nokeyt zr riv v sazi hdudunda tqdim ediln layihnin inkiafna drindn maraq gstrmilr. Bel ki, oxmodall sistemin komponentlrinin gcn arzuediln sviyyy, ild 10 milyon ton neft qdr artrmaq mqsdil nzr alnmas lazm gln texniki v istismar aspektlri il yana, digr aktual msllr d trafl surtd mzakir edilmidir. Seminar itiraklar slahiyytlri rivsind btn mvafiq v dqiq informasiyalar podratya vaxtnda tqdim etmyi hdlrin gtrmlr ki, bu da hmin layihd ilnib hazrlanan texniki-iqtisadi saslandrmalarn v biznes plann mlumatlarnn doruluuna zmant verckdir. oxmodall sistemin komponentlrinin gcn nzrd tutulan sviyyy qdr artrmaq n lazm gln ilrin, xidmtlrin v avadanlqlarn qti kild razladrlm siyahsn myynldirilmi v onlarn mumi dyri 80-100 milyon AB dollar tkil edckdir. Neft danmasnn oxmodall sistemind Qazaxstan, Azrbaycan, Trkmnistan, zbkistan v Grcstandan neft gndrilmsinin planladrlan hcmi sas kimi gtrlrk, layihnin kommersiya baxmndan gerkldirilmsi tsdiq olunmudur ki, bu da mvafiq sistemin gcnn nzrd tutulan sviyyy qdr artrlmasna, habel layih tsiklinin maliyyldirilmsi n kreditlrin dnilmsin, layihnin hyata keirilmsindn tr lazm gln srmaylrin thlksizliyin v mnftliliyin zmant verckdir. Bu mlahizy saslanaraq seminarda xsusi qeyd edilmidir ki, neft danmasnn oxmodall sistemi Xzr regionundan qrb bazarlarna neft gndrilmsinin hcminin artrlmas il bal problemi qsaorta mddtd hll edck, mvcud v planladrlan, msln, sas ixrac boru kmri kimi layihlri tamamlayacaqdr. Sistemin hm d xam neftin danmasna dair qsamddtli qrarlar hyata keirildikdn sonra neft v neft mhsullarnn nqli n istifad edil biln eviklik xsusiyytin malik olduu vurulanmdr. Seminar itiraklar razla glmilr ki, mumi kommersiya operatorunun sas vziflrindn biri d sistem vasitsil regionda konkret hcmd neft v neft mhsullar nql etmk istyn potensial neft v neft mhsullar tdarklri il danqlarn laqlndirilmsi sasnda layihnin zruri buraxl qabiliyytini tmin etmkdn ibart olacaqdr. Seminar itiraklar razla glmilr ki, nokeyt zr riv saziinin gerkldirilmsi prosesind meydana xan mbahislrin tnzimlnmsi sahsind smrli mexanizm hm riv saziinin mumi institusional strukturunun yaradlmasnn baa atdrlmasndan, hm d bu struktur rivsind dvltlraras ykdamalarn hr hans layihsinin, msln, neft danmasnn oxmodall sisteminin ilnib hazrlanmas n lazm gln xarici srmayilrin clb olunmasndan tr zruridir. Mbahislrin tnzimlnmsin dair protokolun texniki sviyyd sonuncu trtibi mqsdil itirak lklrin hkumtlrin hmin layihnin hyata keirilmsi n bu layihnin imzalanmas prosseduruna balamaq tklif olunmudur. Neft

76 danmasnn oxmodall sisteminin yaradlmasna dair protokolun rsmildirilmsi hmin layihnin yaradlmas mqsdil seminar itiraklar lklrinin hkumtlri trfindn atlacaq nvbti zruri addm hesab edilmidir. nki oxmodall sistemin layihsi el formaladrlmaldr ki, risk amili imkan daxilind daha aa sviyyd olsun. Hmin risklrin bir oxu mqavil sndlrind z ksini tapmaldr. Buna baxmayaraq, oxmodall sistemin hr bir inkiaf mrhlsind zn mxsus myyn risk amili olmaldr v ona qar myyn tdbirlr myynldirilmlidir. ARDN il xarici lklrin aparc neft irktlri arasnda balanm mqavillrd idxal v ixrac qaydalar v gmrk rsumlar haqqnda maddlr z ksini tapmdr. Hmin mqavillrd gstrilir ki, podrat, onun agentlri v subpodratlar he bir vergi tutulmadan v mhdudiyyt qoyulmadan aadaklar z adlarndan Azrbaycan Respublikasna gtirmk v geri aparmaq hququna malikdirlr: hr cr avadanlq, materiallar, dzgahlar v altlr, nqliyyat vasitlri, ehtiyat hisslri, qida mhsullar /podratnn saslandrlm ryin gr/, neft-qaz mliyyatlarnn lazmnca aparlmas v yerin yetirilmsi n zruri olan mallar v baqa eylr; bu rtl ki, Azrbaycann malgndrnlri mallarn qiymti, kefiyyti v mvcudluu baxmndan btn mhm chtlrd xarici mnblrl rqabt aparmaq qabiliyytin malik olduqlar hallarda podrat Azrbaycan malgndrnlrini stn tutacaqlar. Azrbaycan malgndrnlri Azrbaycan Respublikasnda qeyd alnm v korporasiyaya girmi, sahibinin kimliyindn asl olmayaraq Azrbaycan Respublikasnda qanuni saslarla faliyyt gstrn istehsalat, tsrrfat tkilatlar v digr nv irktlr demkdir. Podrat neft-qaz mliyyatlar n alnm v msrflri neft-qaz mliyyatlar hesabna daxil edilmi hr hans maddi srvt vahidlrini Azrbaycan Respublikasndan knara xarmaq hququna malik deyildir /tmir v ya texniki xidmtl bal zruri hallar istisna edilmkl, bu rtl ki, hmin tmir v ya texniki xidmt baa atdrldqdan sonra lazmi mddt kedikd bu maddi srvt vahidlri yenidn Azrbaycan Respublikasna qaytarlsn/. Podrat, onun agentlri v subpodratlar, onlarn btn mkdalar v onlarn ail zvlri vergi tutulmadan v mhdudiyyt qoyulmadan Azrbaycan Respublikasna istniln vaxt, qida mhsullarnn idxalna dair qaydalara riayt olunmasn nzr almaqla istniln qida mhsullar, mebel, paltar, mit texnikas, nqliyyat vasitlri, ehtiyat hisslr v Azrbaycan Respublikasna i n ezam olunan, yaxud sfr edn jnbi mkdalarn v onlarn ail zvlrinin xsi istifadsindn tr hr hans mlak gtirmk v bunlar geri aparmaq hququna malikdirlr. Podrat, yaxud onun subpodratlar v ya onlarn Azrbaycan Respublikasnda alan mkdalar trfindn gtiriln mallarn hr hans nc trf xsi satlar zaman Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin uyun olaraq vergi qoyulur. Qiymti 100 min AB dollarndan artq olan mallarn, ilrin v xidmtlrin satn alnmas btn hallarda tender sasnda keirilmlidir /ancaq bir malgndrnin olmas hallar istisna edilmkl/ v onun nticlri haqqnda ARDN- mlumat verilir. ARDN-in nmayndsi ssverm hququna malik olmamaq rtil tenderin keirilmsinin btn mrhllrind itirak edir. Hr podrat trf, onun mtrilri, onun v onlarn nqletm agentlri balanm mqavilnin rtlrin uyun olaraq, podratya atan karbohidrogenlri qanun zr he bir vergi dmdn /mnft vergisindn baqa/ istniln vaxt srbst kild aparmaq hququna malikdir. Btn idxal v ixrac mliyyatlar mvafiq gmrk qaydalarnn v tlimatlarnn tlblrin ml olunmaqla v lazmi sndlr trtib edilmkl hyata keirilir v podrat gmrk xidmtlrinin gstrilmsi, sndldirilmsi mqabilind rsumlar hmin xidmtin faktik dyrin uyun nominal mblqd v ayr-sekilik olmadan dyir, bu rtl ki, gmrk xidmtlrinin gstrilmsi mqabilind rsumlarn mbli he bir halda aadak cdvld gstriln drcdn artq olmasn.

77 Cdvl 23 dxal v ixrac mliyyatlari zr gmrk rsumlari

/AB dollar/

Yekun elan edilmi dyri

0 - 100.000 100001-1.000.000 1000001 - 5000000 5000001 - 10000000 10000000-dn yuxar

Gmrk rsumlarinin mbli

dyrin 0,15%-i $150+$100.000-dan artq mblq n dyrin 0,10%-i $1050 + $1000001-dn artq mblq n dyrin 0,07%-i $3850 + $5000001-dn artq mblq n dyrin 0,05%-i $6350 + $10000000-dn artq mblq n dyrin 0,01%-i

Podrat v onun subpodratlar Azrbaycan Respublikasnda qvvd olan xarici ticart qaydalarnda gstriln mallarn idxalna v ixracna, hminin istehsal lklrdn mallar idxalna v balanm mqavillrin rtlrin gr podratya atan karbohidrogenlrin ixracna aid qadaanlar v mxtlif mhdudiyytlr il bal tlblr ml etmkdn d azad olunurlar.

78

VI FSL SMRL TSRRFAT QURUCULUU V DNAMK QTSAD NKAF AMLLR 6.1. Milli neft-qaz kompleksinin tsrrfat strukturunun zlliklri
Strateji mhsul olan neft-qaz resurslarnn istniln lknin hyatnda rolu mhmdr. Neft mhm istehsal, iqisadi-maliyy resursu masir zaman olmaqla snaye potensialn v iqtisadiyyat hrkt gtirn, lknin hrbi qdrtini trnnm edn sas komponentdir. sasl olaraq bu resursa istinadn br cmiyyti zn lazimi enerji, nqliyyat sistemi il tmin etmi olur. Enerji resurslarn dvlt, msiss v insanlar realladrmaqla qarlql dmlri hyata keirir v nticd lknin maliyy v iqtisadi hyatnda dolun itirak edirlr. Neftin sosial gc, onun hr yaratma v aqlomerasiya effekti d mhmdr. Btn bunlarla yana, neft-qaz resurslar mxtlif formada iqtisadiyyatn btn sahlrind v cmiyyt zvlri trfindn istehlak olunur. Obrazl deylimd neft-qaz kompleksi iqtisadiyyatn investisiya istiliyini tmin edn n gcl v rahat sektoru funksiyasi rolunu yerin yetirir. Azrbaycann neft tsrrfat uzun tarixi bir yol kemidir. Burada min illr primitiv sullarla davam edn hasilat XIX srin ortalarnda snaye xarakteri alm v 1872-ci ild iltizam sisteminin lvi il yeni tsrrfatlq ukladnda formalamdr. Neft fontanlar il mayit olunan srtli mexaniki qazma nailiyytlri is sahy xarici kapitaln gliin zmin olaraq bir ox Azrbaycanllar sahibkarlara, klassik deylimd neft xudalara evirmidir. Azrbaycanda neft snayesinin ilk strukturu mdn sahibkarl formasnda tkkl tapm, hr bir sahibkar neft ilmlri prinsiplrinin ticari tlblrin uyun olaraq mxsusi formada yaratmdr. Lakin bununla bel, daha sistemli strukturlar da yaradlb faliyytlndirilmidir. Norveli i adamlar Nobellrin Azrbaycan neftinin istismar il laqdar Bakda 1879-cu ild tkil etdiklri Nobel qardalar kampaniyas da mhz komplekslilik baxmndan xeyli frqli statusda x etmi v dnya neft tarixin ilk aquli inteqrasiyal irkt kimi daxil olmudur. Azrbaycan neft snayesind sahibkar funksionallna saslanan neft tsrrfat yarm sr qdr davam etmi v Azrbaycan Xalq Cmhuriyyti mrhlsind d, bu biznes formatnda qalmdr. Sonrak tarixi mrhld, 1920-ci ilin bolevik istilasnda Azrbaycann neft snayesi millildirildi. Bir ox struktur v adlan dyiikliklrin mruz qalmasna baxmayaraq, Azrbaycan neft tsrrfat mumn Azneft istehsalat kompleksi /Azneft B/ ad altnda yenidn tkkl tapd v 70 ildn ox bir mddtd faliyytini davaml etdirdi. lk Azrbaycan nefti quru razilrd hasil olunurdu. Bununla bel, 1902-1905-ci illrd Bak buxtas v Pirallah adas sahillri yaxnlnda, dnizd ilk quyular qazlm v buradan neftin xarlmasna balanlmdr. Lakin aq dnizd, elfli hvzd tam industrial tlbli sviyyd neft hasilatna 1949-ci ildn start verilmidir. Azrbaycann Xzr sektorunda Qara dalarda ilk quyunun fontan vurmas il laqdar mrkzi paytaxt Bakda olmaqla ittifaq hmiyytli yeni neft istismarl qurum, Xzrdnizneftqaz stehsalat Birliyi yaradlmdr. Ayr-ayr ittifaq hmiyytli mrkzi icra qurumlarna tabe olaraq hr iki qurum Azneft v Xzrdnizneftqaz stehsalat Birliklri yana olaraq 30 ildn ox bir mddtd sovet sisteminin rqabt xsusil, tkilatlar kimi, istehsal yarn davam etdirmilr. stiqlaln brpasnn ilk ilind bu qurumlar birldirilmi v ox qsa bir mddtdn sonra yenidn ayrlaraq mstqil balanslarda faliyytlrini gstrmilr. 2003-c ildn balayaraq is hr iki neft kompleksi yenidn birlrk vahid Azneft stehsalat Birliyi ad altnda faliyyt gstrmkddir. 1994-c ild dnyann aparc neft kompaniyalarnn Xzr akvatoriyasnda akarlanan yeni nhng yataqlar zr baladqlar srin mqavilsi is milli neft snayesind yeni bir mrhlnin balancn qoymu v Azrbaycanda xarici mtrk kapitala saslanan Hasilatn pay blgs tyinatl yeni neft biznesi strukturu tkkl tapmdr.

79 lk neft snayesinin tkkl, formalamas mrhllri v sistem zlliyin veriln rh, bir daha onunla saslandrlr ki, milli neft sektorundak masir faliyyt strukturunun dzm, mahiyyt v prinsiplri genetik obrazda daha grntl tcssm edilsin. Azrbaycan masir neft industriyas struktur dzm aadak n mumi konfiqurasiyaya malikdir: I.Subsahvi; 1 quruda; 2 dnizd. II.stismar mddtli; 1 khn yataqlar; 2 yeni strukturlar. III.Tsrrfatlq orientasiyas. 1 istehsalat birliklri; 2 xarici kapitall mtrk mssislr; 3 hasilatn pay blgs-konsorsium. Dvlt mstqilliyini brpa etdikdn sonra lknin neft snayesi Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft irkti /ARDN/ adl vahid qurumda tkilatlanmdr. ARDN kfiyyatdan son istehlakya qdr istehsal tsiklini hat edn aqulu inteqrasiyal holdinq tyinatl strukturdur. Beynlxalq arenada faliyyt gstrn analoji qurumlardan frqli olaraq ARDN bazar prinsiplrin v korporativ nny mvafiq olaraq tam sistemli shmlmmidir. Shmlm is onun tsisisi olduu mtrk qurumlarda mvcuddur. Bel reallq tkilata daha ox qeyri-bazar strukturlu tyinat grnts verir. Yarand gndn bir ne struktur dyiikliyin mruz qalan irkt, zli statusunu saxlamaqla 2003-c ildn daha ycam tkilat bkd modifikasiya olunmudur. ARDN masir mumi tkilat strukturu aadak kimidir: 1.Azneft stehsalat Birliyi; 2.Geofizika v mhndis geologiyas stehsalat Birliyi; 3.Neft kmrlri idarsi; 4.Marketinq v iqtisadi mliyyatlar idarsi; 5.Xarici srmaylr idarsi; 6.Azrneftya neft emal zavodu; 7.Azrneftyanacaq neft emal zavodu; 8.Bak drin zllr zavodu. ARDN n mhm v n nhng istehsalat kompleksi, Azneft stehsalat Birliyi d irihcmli mssis v mssis birliklri bksin malikdir. Birliyin strukturunda dnya neft snayesind ikinci dniz neft armadas olan 300- qdr gmi il tmsil olunan Xzrdnizneftdonanma idarsi d faliyyt gstrir. Azneft B-nin n mhm strukturlar is Neftqazxarma v Qazma ilri idarlridir. NQ-lrin struktur dzmn sasn aadaklar daxildir: 1. neftqazxarma mdnlri; 2. nqliyyat sexi; 3. xsusi texnika sexi; 4. tikinti ilri sexi; 5. quyularn sasl v yeralt tmiri sexi; 6. elektrik avadanlqlar tmiri v prokat sexi; 7. elmi-tdqiqat v istehsalat ilri sexi; 8. istehsaln avtomatladrlmas sexi; 9. neftin v texniki suyun kompleks hazrlanmas sexi; 10. qazn ylmas v hazrlanmas sexi; 11. yardm tsrrfat; 12. sosial tyinatl qurumlar.

80 /Azneft stehsalat Birliyinin strukturlarna daxil olan tkilatlarn siyahs lav 3-d verilmidir/ ARDN-d 70 mindn ox mkda alr ki, onlarn da 25%-ni mhndis-texniki iilr tkil edirlr. irktin sas fondlar 5 milyard AB dollar civarnda hesablanr. sas neft hasilat khn yataqlardan tmin edilir. Artq bir ne ildir ki, bu yataqlardan stabil olaraq 9 milyon ton neft xarlr. Neftin 7,5 milyon tonu dnizd, qalan 1,5 milyon tonu is qurudan hasil edilir. Beynlxalq neft kontraktlar rivsind d hasil ediln neftd ARDN-in pay vardr. Dnizd v quruda olmaqla Azrbaycanda kf olunmu, ilmy verilmi v perspektivd olan 231 struktur mvcuddur. Bu strukturlarn 38,1%-i dnizd, 61,9%-i is quruda cmlmidir. Respublikada 69 neft yata akarlanmdr. Bu yataqlarn 42-si qurunun, 27-si dnizin payna dr. Btn falliyyti rzind Azrbaycana mxsus yataqlardan 1,8 milyard tondan ox karbohidrogen resursu xarlmdr. Hasilat piklri: neft zr 1941-ci ild 23,4 milyon ton neft, 1981-ci ild 15 milyard m3 tbii qaz. Quruda snayeln neft hasilatnn ya 130 ili tmdr. Burada sas neft yataqlar, /70%/ Aberon-Qobustan neft-qazl rayonunda cmlmidir. 1960-c illrdn balayaraq quru razilrind neft hasilat kskin enm il mayit olunur. Hasilatn artrlmas yksk kapital tlblidir. El bu mqsdl d, dvlt mstqilliyinin brpasnn ilk illrindn burada mtrk mssislr tkil edilmidir. lk mtrk mssislr qalq ehtiyatlarnn mnimsnilmsi v reabilitasiya prosesinin aparlmas mqsdi il faliyytlndirilmilr. Hazrda quru razilrd shmdar mkdalq v prodakin errinq - hasilatn pay blgs sasnda konsorsium formatl mtrk mssislr d /MM/ faliyyt gstrirlr. Azneft B-nin hr il hazrlanan mumi illik hesabatlarda MM-lrin faliyyti qnatbx hesab edilmir. Burada hasilatn, qazmann aa dmsi, fondun yenilmmsi, neftin keyfiyytinin aa olmas v digr texniki-iqtisadi gstricilrin qeyri-qnatbx olduu ks olunur. MM-lr kompleksi 2003-c ildn Azneft B-nin balansndan xarlaraq ARDN trfindn holdinq nzarti sasnda faliyyt gstrirlr. /Quru razilrd yerln mtrk mssislrin tsnift siyahs lav 4-d verilmidir./ Azrbaycann neft snayesinin perspektivlri dniz elfind grnt verir. Burada sas neftli strukturlar Aberon arxipelaqnda /82%/ cmlmidir. Khn yataqlar silsilsind sas neft hasilat /70%/ Cnli yatandan tmin olunur. Dnizd neft hasilatn yksk hddi 1970-ci ild /12,9 milyon ton/, tbii qazn hasilat is 1982-ci ild /14,3 milyard m3/ ba vermidir. Azrbaycan respublikasnn n yeni neft tarixi vuruland kimi, dvlt mstqilliyinin brpas mrhlsindn balanr. Bu tarixi balanc mnbyini dqiq olaraq 1994-c ilin 20 sentyabrnda inkiaf etmi dnya lklrinin aparc neft irktlrinin Azrbaycann AzriGnli v raq /AG/ yatann ilmsi zr balad ilk mqavil - srin kontraktdan alr. tn mddt rzind, 1994-2003-c illrd Azrbaycann neft sektorunda srin kontrakt da daxil olmaqla 22 mqavil balanmdr. /Azrbaycann neft sektorunda 1994-2003-c illrd balanm neft mqavillrinin tsnifat strukturu lav 5-d verilmidir/ Bu mqavillrd 14 lknin 32 neft irkti tmsil olunmudur. Yaxn 15-20 ild mvafiq mqavillr zr Azrbaycann neft sektoruna 50-60 milyard AB dollar hcmind srmay qoyulacaqdr. Artq bu srmaylrin 10 milyard dollar ttbiqini tapmdr. nvestisiya hcmi proporsiyasnda AB kompaniyalar stnlk tkil edirlr. Onlarn investisiya pay btn srmay qoylularnn 65%-i hcminddir. Beynlxalq neft kontraktlarnn 5-i quru razilrd istimar nzrd tutulur v burada 3 kontrakt zr istismar davam etdirilir. Digr iki kontrakt zr faliyyt is ilm mrhlsinddir. Dnizd balanm mqavillr zr 15 mliyyat irkti yaradlmdr. Ehtiyat parmaterliliyi v investisiya hcmliliyi baxmndan n tutumlu neft mqavilsi srin kontraktdr. Burada maksimal ehtiyatlar 700 milyon tondan ox hesablanr v btn kontraktlar zr srmay qoyulularnn yarsna qdri bu kontraktn zrin dr. srin kontrakt zr 1997-ci ildn balayaraq neft hasilat tmin edilir. Mqavilnin reallamas n konsorsium trfdalar Byk Britaniyann Bp irktinin operatorluu il Azrbaycan Beynlxalq mliyyat irktinin /AB/ qurumunu tsis etmilr. Mssis tipi kimi, AB mhdud msulliyytli profil malikdir v Qalman adalarnda konsorsium

81 trfdalarnn shm paketi proporsiyasnda offoor irkt kimi qeydiyyatdan kemidir. Mqavilnin rtlrini ks etdirn layihd nzrd tutulmu birinci faza zr ilr tamamlanm v ikinci fazannn reallamas prosesin balanmdr. ndiydk srin kontrakt rivsind raq platformasndan mumilikd 27 milyon tondan ox neft xarlm v xarici bazarlara gndrilmidir. Son be il rzind AB trfdalar Supsa terminal vasitsi il 150-dn ox neft tankeri yola salmlar. Xzr neftin Avropa bazarlarna nqli prosesind iki kmr: Bak-Supsa v BakNovorossiysk faliyyt gstrir. Supsa kmri 6 milyon ton buraxla malikdir. Modifikasiyada is, genilndirmkl buraxl hcmini 10 milyon tona yksltmk mmkndr. BakNovorossiysk kmrinin masir buraxl gc d, txminn Bak-Supsa il eyniyyt tkil edir. Lakin bu kmrin genilndirmsi imkanlar 15 milyon ton hesablanr. Bu kmrlrd tariflr d mxtlifdir. Bak-Novorossiysk kmrinin tariflri 15 dollar 60 sent olduu halda, Bak-Supsa da bundan 5-6 df aa, 2 dollar 70 sent brabrdir. Bel vziyytin mvcudluu hr milyon tonda 13 milyon dollar itkiy brabrdir. Bu dissonans da tikinti xrclri il laqdar olaraq mqavil rtlrind ksini tapmdr. Kmrlrdn AG-dan hasil ediln ilkin neftl yana, khn yataqlardan xarlan neft d nql olunur. Byk neftin hasilatn is Bak-Tbilisi-Ceyhan kmri tmin edckdir. Bak-Ceyhan-rq-Qrb enerji dhlizidir. Bu sazi Azrbaycan qlobal enerji mrkzin evirmidir. /Bak-Ceyhann strukturu: Operator BP-32,6%, ARDN-25%, UNOCAL-8,9%, Statoil-8,71%, trk TPAO-6,53%, Agip-5,0%, TotalFinaEif -5%, Itochu-3,4%, Inpex-2,5%, Delta Hess-2,36%/ Ceyhana xam neft ixrac edn 1760 kilometrlik boru kmri olacaqdr. sas diametrik llri 42 dym olan kmrd 8 nasos v 98 ventil stansiyas qurulacaqr. Layih 2,95 milyard dollar srmay qoyuluu tlb edir. Boru kmri 1500-dn ox sayla ksick, n hndr 2700 metr yksklikdn kerk Ceyhanda dniz sviyysin enckdir. 30 ay kck tikinti zr fiziki ilr artq balanm v 2005-ci ilin sonunda bitckdir. Kmr vasitsi il ilk nql 2006-ci ilin yaznda gzlnilir. Azrbaycann Xzr Sektorunda faliyyt nticliyi tmin ediln ikinci mhm neft kontrakt ahdniz mqavilsidir. Son 20 ild planetar miqyasda ikinci bel unikal tbii qaz yata akarlanmamdr. Dnya mumi qaz ehtiyatlarnn az qala 1%-i hcmind hesablanan yatan ehtiyatlarnn miqyas burada hasilat sona yetnd daha dqiq akarlda bilinckdir. Bu yataqdan ilk mrhld ild 8,1 milyard m3 qaz hasil olunacaq v glckd 15 milyard m3- atdrlacaqdr. Azrbaycan v Grcstan razilrindn Trkiyy uzanan Bak-Tbilisi-rzurum yeni qaz boru kmrinin ahdniz qaznn Avropa bazarlarna xn tmin edckdir. Bu yataq Azrbaycann Xzr sektorunda hasil edilck neftin miqdarn 2007-ci ild 50 milyon tona ykslmsin d yardm olacaqdr. Yataqdan hasil ediln neft v qaz nc Sngal terminalna atdrlmaldr. Bunun n is Sngal terminalnda moderinlm v rekonstruksiya ilri aparlacaq, onun illik gc neft v kondensat zr 26,5 milyon tona, tbii qaz zr is 11 milyard m3- atdrlmas nzrd tutulur. Yataqda qaz hasilat 2007-ci ild 8 milyard m3 illik hcm atacaqdr.

6.2. Neftqazixarma kompleksinin masir durumu v problemlri

Azrbaycann neft industriyas yeni tblldatlar mrhlsinddir. Yz ildn ox istismar davam edn khn yataqlarda hasilat perspektivlri mhdudlasa da Xzrin Azrbaycan sektorunda tn srin sonlarnda ilmlr verilmi nhng yataqlar potensial milli neft snayesinin yeni mtrqqi fazaya daxil olmasn saslandrr. Bununla bel vurulanmaldr ki, khn istismar sahlrind mvcud qalq v proqnoz ehtiyatlar burada hasilatn tam XXI sr boyu davaml olacan rtlndirir. Dniz v quru sahlrin tsnif olunan khn istismar zonasnda istehsal prosesi grginliklrl mayit olmaqda davam edir. stehsal tinliyinin daha ar sahsi is quru razilri hat edir. Mvafiq istismar zonasnda yerln quyularn lay enerjisinin tknmsi,

82 tchizatdak grginlik, texniki-texnoloji maliyy tinliklri buradak hasilat rentabelsiz hdd yuvarlatmdr. Qazma prosesi sngimi, texniki tminat pislmi, neftqazxarma mssislrinin maliyy dayanaql pozulmudur. Burada hasilat hr il enmy mruz qalr, istismar xrclri is ksin olaraq artr. stehsaln vvlki tk planl direktiv metodlarla idariliyi davam etdirilir. Khn istismar zonasnda hasilatn 2002-ci ilin yekunlar zr hcmi dnizd 7,5 milyon ton neft, 4,3 milyard m3 qaz, quruda mvafiq olaraq 1,6 milyon ton neft, 240 milyon m3 qaz hcminddir. Burada istismar qeyd olunduu kimi, Azneft B trfindn realladrlr. Birliyin trkibind 2002-ci il qdr MM-lrd faliyyt gstrmilr. stehsalat Birliyind 1994-2001-ci illrd neftin, tbii qazn v kondensatn dinamikasn xarakteriz edn gstricilr aadak cdvld ksini tapmdr. Cdvl 24 Azrbaycan Respublikasnda neftqazxarma idarlri zr 1994-2001-ci illrd neft hasilatinin dinamikas
/min ton/

S/s

NQlrvmtrkm ssislr

Neft hasilat
1994 818,0 5850,5 151,7 239,6 523,6 189,1 7772,5 315,1 114,0 168,8 139,1 152,7 90,8 81,3 380,7 211,2 44,1 1703,8 54,9 31,5 86,4 1790,2 9562,7 1995 795,5 5778,4 151,5 163,7 460,0 188,2 7537,3 224,7 99,4 156,8 144,0 124,9 77,7 86,0 330,8 199,6 37,9 1481,8 55,9 34,3 52,0 142,2 1624,0 9161,3 2000 783,6 6018,0 148,4 151,3 308,0 93,5 7502,8 232,1 105,4 140,1 129,6 132,0 76,1 58,2 873,5 135,4 42,2 45,7 216,6 197,2 637,1 1510,6 9013,4 2001 802,5 5931,6 155,4 161,2 293,2 72,1 7415,8 223,7 105,3 135,9 122,7 124,4 76,2 61,8 8,7 858,9 138,9 45,1 42,1 294,2 294,2 737,3 1596,2 9012,0

1 Neft Dalar NQ 2 28 May ad. NQ 3 Aberonneft NQ 4 Qum adas NQ 5 N.Nrimanov ad.NQ 6 Bulla-Dniz NQ Cmi dnizd 7 Balaxanneft NQ 8 .J.mirov ad. NQ 9 Bibi-Heybtneft NQ 10 Binqdineft NQ 11 Suraxanneft NQ 12 H.Z.Tayev ad.NQ 13 Siyznneft NQ 14 irvanneft NQ 15 Slyanneft NQ 16 Muradxanl NM Cmi quruda -NQ-lr 17 Qarasu LTD 18 Anad Petroyl MM 19 Azgerneft MM 20 BMB OYL NK 21 irvan OYL MMM 22 Muradxanl 23 Slyanoyl LTD Cmi MM-lr Cmi quruda Cmi ARDN

83 Cdvl 25 Azrbaycan Respublikasinda neftqazxarma idarlri zr 1994-2001-ci illrd qaz hasilatinin dinamikas
1 2 3 4 5 6

/milyon m3/

NQ-lr v mtrk mssislr

Tbii qaz hasilat

1994 46,0 752,0 28,8 2902,9 1155,6 1258,1 6143,4 11,8 40,8 22,0 13,5 20,6 0,3 52,1 16,4 27,0 0,6 210,0 4,6 20,6 25,2 235,2 6378,6 1995 47,6 1607,6 28,3 2533,3 1002,4 1188,1 6407,3 8,7 32,3 21,5 15,8 18,0 10,4 47,6 17,4 36,8 0,6 209,1 4,0 21,2 2,4 27,6 236,7 6644,0 2000 50,6 2103,9 32,0 1422,9 559,8 614,1 4783,3 9,2 39,4 21,3 15,7 181 9,7 39,7 153,1 11,1 24,1 2,5 10,9 29,5 78,1 231,2 5014,5 2001 50,0 2241,4 35,2 966,2 539,0 574,3 4406,1 9,2 39,7 21,3 14,7 18,2 9,8 38,9 1,3 159,7 8,5 22,3 2,1 10,4 44,3 87,3 241,3 4674,4

Neft Dalar NQ 28 May ad. NQ Aberonneft NQ Qum adas NQ N.Nrimanov ad.NQ Bulla-Dniz NQ Cmi dnizd 7 Balaxanneft NQ 8 .J.mirov ad. NQ 9 Bibi-Heybtneft NQ 10 Binqdineft NQ 11 Suraxanneft NQ 12 H.Z.Tayev ad.NQ 13 Siyznneft NQ 14 irvanneft NQ 15 Slyanneft NQ 16 Muradxanl BNM Cmi quruda - NQ-lr 17 Qarasu LTD 18 Anad Petroyl MM 19 Azgerneft MM 20 BMB OYL NK 21 irvan OYL MMM 22 Muradxanl 23 Slyanoyl LTD Cmi MM-lr Cmi quruda Cmi ARDN

Cdvl informasiyalarndan aq akar grnr ki, myyn seziln sabitliy baxmayaraq btnlkd thlil ediln mddt rzind khn istismar sahlrin tnzzll meyllr hakimdir. Resessiya prosesi irvan Oyl v Slyon Oyl MM-lr qismn istisna olmaqla btn mtrk mssislr amildir. Xzrd nhng karbohidrogen yataqlarnn istismarnn balanmasna baxmayaraq, Azrbaycann dvlt mstqilliyinin 10 illik keid mrhlsind khn dniz v qurudak yataqlarn istismarn hyata keirn istehsalat kompleksi lk iqtisadiyyatnn sas energetik gc mrkzi olmaqla, onun yanacaq-enerji balansnn zyini tkil edrk mvafiq sektorda hl ki, liderliyini qoruyub saxlamdr. Burada hasil ediln neftin v qazn ksr hisssi respublikann emal zavodlarna gndrilir. Daxili ehtiyaclar n kompleksd 0,4-0,5 milyon ton xam yanacaq msrf olunur. stehsal olunan neftin 1,5-2 milyon tonu xam kild v neft mhsullar formasnda ixraca ynlir. Tbii qaz kasadl il laqdar olaraq 1993-1995-ci illrd Trkmnistan, Qazaxstan v Rusiyadan qaz v mazut alnm v 2000-ci ildn balayaraq yenidn Rusiyadan lav olaraq qaz idxal olunur. Azrbaycann Yanacaq Enerji Kompleksind /YEK/ enerji istehsal v tbii qaz istehlaknn proporsiyalarn normalladrmaq mqsdi il

84 Azrenerji SC-y veriln mazutun bir hisssinin /illik parametrd 2 milyon ton mazut, 2 milyard m3 tbii qaza ekvivalent/ ixrac olunur v vzind Rusiyadan tbii qazn alnmas prosesi realladrlr. Bu proqram hm ekoloji v hm d kommersiya baxmndan lverili hesab olunur. Bel ki, dnya bazarnda mazutun bir tonunun qiymti 140-160, tbii qazn 1000 m3 70-80 AB dollarna brabrdir. Mvcud mbadil prosesind kalorik parametrlr v qiymt llri bu kateqorik standartlara mumn mvafiqdir. Real inkiaf senarisind qeyd olunduu kimi, indiki ehtiyatlar mqabilind khn istismar sahlrind hasilat hl d uzunmddtli olacaqdr. Htta hasilatn radikal tempd artma imkanlar da gerkl bilr. ETT-nin innavasiyon nailiyytlrin, yeni smrli iqtisadi texnologiyalarn ttbiqi burada mhsuldarln, iqtisadi artmn ykslii n daha nikbin saslar yaradr. Bununla yana khn istismar sahlrini hat edn mvcud infrastruktur elmitexniki potensialda iqtisadi artma tkan vern xsusi amil kimi qiymtlndirilir. Azrbaycanda neft snayesi inkiaf tapdqca burada adekvat olan shavi servis strukturlar da formalamdr. Hasilat n lazm olan man v avadanlqlar istehsal, yardm v xidmtedici sahlrin tkili, emal tchizat mssislri, elmi-texniki kadr potensialnn, istehsal btn dvriyyd hat edn mvafiq qurumlarn, yollarn, kommunikasiya xtlrinin, rabit, mhafiz tkilatlarnn yaradlmas mvafiq infrastruktur seqmentlrindndir. Btn bu mvcud zli infrastruktur ilkin olaraq Azneft B trfindn yaradlsa da, hazrk, mqamda o, btn respublika YEK-nin trkib hisssi kimi x edir. Onun imkanlarndan iqtisadiyyatn digr sahlrind, istehsalda, nqliyyatda, sosial sferada v hminin neft kontraktlar rivsind istifad olunur. stismar mddtinin oxluuna baxmayaraq mvcud infrastruktur neft-qaz snayesinin nvbti inkiaf perspektivi n kifaytedici haldadr. Bununla bel, byk infrastrukturun trkib hisssi kimi khn yataqlarda istismar hyata keirn kompleksin srncamnda qalan daha tipik sahvi snaye v sosial infrastruktur da vardr. Azrbaycan neft snayesini neft kontraktlarnn hat etdiyi razilrd qeyd olunduu kimi, yalnz AB hasilata balamdr. Buradak raq platformasndan artq 1997-ci ild neft v smt qaznn istehsal reallamdr. Konsorsium rtlrin mvafiq olaraq hasil olunan neft xarici bazarlara xarlr, smt qaz is Azrbaycan Respublikasna tmnnasz olaraq verilir. Kontraktlar rivsind tmin olunan neft hasilatn pay blgsn saslanan prinsipl rtlndiyindn, bu neftin yalnz ARDN- mnsub hisssi respublika srncamnda qalr. Dqiq is ARDN- mnsub neft d xarici bazarlara xarlr v ld ediln neft dollarlar ARDNF d akkumlyasiya olunur. Offoor tyinatl bu neft kontrakt zr yalnz mnft qismind Azrbaycana vergi dnilir. Lakin neft kontraktlar rivsind respublika glirlri bksi bir qdr genidir. ARDN-in vitse prezidenti grkmli geoloq alim Xobxt Yusifzad qeyd edir ki, xarici neft irktlril birg grln ilr nticsind Azrbaycana gln mumi mnfti 3 kateqoriyaya blmk olar: 1.nd pul klind - 1,231 milyard AB dollar; 2.mk haqq, vergilr v sosial dmlr klind - 229,6 milyon AB dollar; 3.bizim mssislrin v birg mssislrin gstrdiklri servis xidmtin v icar haqlarna dnilmi pul klind - 872 milyon AB dollar. Btn bu mbllrin hams 2 milyard 233,3 milyon AB dollar miqdarnda valyuta vsaiti demkdir ki, bu da Azrbaycan iqtisadiyyatnn inkiafna gcl tkan vermkddir. ARDN v xarici neft irktlri arasnda balanm sazilr zr yaradlm mliyyat, servis v digr irktlrd ilyn Azrbaycan vtndalarnn mumi say 10 min nfri tmdr ki, onlarn da orta aylq mk haqq 900 AB dollarndan artqdr. Azrbaycan neftqazxarma kompleksind masir durumu qiymtlndirrkn qeyd olunmaldr ki, kontrakt zonasndak yeni yataqlar zr faliyytd investisiyalarla bal problemlri demk olar ki, keicidir. Lakin khn yataqlar hat edn istismar zonasnda is trqqi v istehsal artm problemlrinin hlli daha geni tutumlu srmay qoyulularndan asldr.

85

6.3. Beynlxalq neft kontraktlari sferasinda faliyytin sahvi infrastrukturdan faydalanma perspektivlri
Azrbaycann neft sektorunda balanm beynlxalq neft kontraktlar lk iqtisadiyyatnda, onun sosial-iqtisadi inkiaf perspektivind mhm yer tutur. Qdim neft tarixin malik Azrbaycanda neft snayesinin sahvi bksini laqlndirn nnvi, mobil infrastrukturu mvcuddur. Xzrin yeni nhng neft potensial il yana, bu hmiyytli infrastrukturun da lk neft sektoruna investisiya clbediciliyind rolu yksk olmudur. Lakin mvafiq infrastrukturun myyn struktur komponentlrinin universal standartlara v masir industrial tlblr cabav vermmsi, modifikasiya ehtiyacll balanm neft kontraktlar rivsind hazrk zamanda ondan dolun v smrli istifadd mhdudiyytlr yaradr. Bel vziyytd neft kompaniyalar neft manqayrma avadanlqlarna, spesifik mal-material qiymtlilri v myyn sahvi servis bksi xidmtlrin olan ehtiyaclarn mvafiq olaraq xarici bazarlar vasitsi il tmin edirlr. Burada digr bir aspekt d korporativ zlliklrl baldr. Bel ki, Transmilli korporasiyann strateji qurulu v missiyas beldir ki, bu kompaniyalar hr hans bir dvltin razisind ilmklrin baxmayaraq, investisiya qoyulular zr lazmi olan sas mmkn texnologiyalar v xidmtlri ilk nvbd mxsus olduqlar ana lklr v qismn d dayanaql mttfiqlri v partnyorlar vasitsi il tmin edirlr. Burada mntiq hesaba alnandr. Lakin bununla bel, balanm neft kontraktlar rivsind xarici trfdalarn Azrbaycann neft infrastrukturundan maksimal drcd smrli formada istifad imkanlar artrlmaldr. Bunun n nc bu maksimall mhdudladran indikatorlar, determinantlar akarlanmal, iqtisadi mkdalq laqlrini genilndirn amillr myyn olunmal v qsamddtli rivni hat edn zaman mddtind modifikasiya proqramlar hazrlanaraq realladrlmaldr. Nzrd keiriln bu strateji xtt institusional aspektli v yksk maliyy tutumludur. Azrbaycanda neft tsrrfatnn nnvi sahvi kompleksinin dnya neft industriyasnda formalam infrastrukturlarla mqayisd sasl frqlri yoxdur. mumi v oxar chtlri nzr alaraq, Azrbaycan neft tsrrfatnn qarlql laqd sahvi infrastrukturu aada tqdim ediln sxemd ksini tapmdr: Sxem 1 Neft v qazin dvriyy tsikli -

- NQL

86 Tqdim ediln sxemdn grndy kimi, neft-qaz industriyasnda sahvi emal kompleksi mhm yer tutur. Bu kompleksi neftin xam kild satnn alternativ gc mrkzidir. Ona gr d bu, sahvi infrastruktura diqqt v qay il yanamaq lazmdr. Azrbaycanda hazrda iki neft emal zavodu Azrneftya v Azrneftyanacaq faliyyt gstrir. Zavodlarn birg layih gc 25 milyon ton neft hesablanmdr. Bu zavodlar mvafiq layih istehsal gcn modifikasiya ediln zaman onlarn tam fuksional evrd ilmsi n ittifaqn digr regionlarndan neftin gtirilmsi nzrd tulmu v faktiki olaraq istehsal prosesi bu silsild davam etdirilmidir. 1975-ci ild gtiriln xammal hesabna burada rekord miqdarda 23,43 milyon ton neft emal edilmidir. Hazrda is bu zavodlar yalnz yerli xammal hesabna faliyyt gstrirlr. Burada hr il istehsal gcndn 3 df az, orta hesabla 7,5-8,5 milyon ton neft emal edilir. Bu zavodlarn istehsal tsikli v texnoloji formas son drc masir deyildir v onlarn qabaqcl texnologiyalara saslanan trzd modernlmsi v diversifikasiyas zrurtlri mvcuddur. mumiyytl, dnya tcrbsind bel nhng zavodlar inaasna stnlk verilmir. Lakin buna baxmayaraq bir sra lklr, xsusn d, exiya, Pola, Macarstan, Qazaxstan, zbkistan v Trkmnistan milli energetik strategiyalarna mvafiq olaraq bu tip zavodlarn inaasna v modernizasiyasn realladrrlar. Lakin btn bunlara baxmayaraq, hmn zavodlarda neft kontraktlar rivsind lav emal proseslrini gerkldirmk mmkndr. Bu proses ilk nvbd mazut, dizel yanaca v kerosin istehalnda realladrla bilr. Bel ki, kontrakt trfdalar dmir yolu nqliyyat vasitsi il bu mhsullarn Avropa bazarlarna xn tmin ed bilrlr. Bak zavodlarnda emal tariflri d yksk deyildir. Proses kommersiya rtlrin uyun olaraq hm dnili v hm d tollinq prossedurunda realladrla bilr. Hasilatn pay blgs prinsipli tipik mqavillr bel vziyytd hr paynn mstqil strategiyasn rhbr tutur. Bu o demkdir hr bir pay z neftinin srbst sahibidir. Onun xam, yarmfabrikat v ya hazr mhsul kild hasilat mntqsindn istehlakya atdrlmasna z qrar verir. Mlumdur ki, neft xam kild son istehlak mhsulu ola bilmz. O tam istehlak n hkmn emal prosesindn kemlidir. Azrbaycan nefti d Avropa bazarlarna atdrldqdan sonra mvafiq lklrd emal prosesindn keir. Avropada, xsusn taliya v Fransada keyfiyytli v masir standartl emal v neft mhsullar istehsal ediln tam industrial komplekslr faliyyt gstrirlr. Azrbaycanda faliyyt gstrn neft kontraktlar trfdalar bu baxmdan bel strateji xttin reallna stnlk verirlr. Lakin bu kontraktlarda pay kimi itirak edn ARDN he bhsiz ki, milli neft strategiyasna uyun olaraq z srncamnda qalan artq neftin Baknn emal zavodlarna gndriini tmin ed bilr v onlarn smrli faliyyti bir daha tmin edilmi olar. Bak rhind neft emal mssislri il yana, qeyd olunduu kimi, qaz emaln hyata keirn mvafiq zavodlar da mvcuddur. Bu zavodlar irsind 1961-ci ild istifady verilmi v 2002-ci ild zlldirmy aq elan edilmi Bak Qaz Emal Zavodu mhm yer tutur. Zavodda sasn maye qaz, propan-butan-pentan fraksiyas, qaz-benzin, eyni zamanda, yerli kimya snayesi n mxtlif neft-kimya xammal v sair mhsullar istehsal olunur. sasn respublikann khn dniz yataqlarnda xarlan qaz byk proporsiyalarda bu zavodda qbul olunaraq emal v tmizlnm prosesindn keir. Lakin zavodun istehsal gc lkd hasil olunan kommulyativ toplumlu btn qazn emal v tmizlnmsinin realladrlmasna mvafiq deyildir. Yaxn illrd Azrbaycanda qaz hasilatnn artaca tqdird zavodun istehsal gcnn artrlmasna v yaxud tlblr uyun mvafiq tipli v ll zavodlarn tikilmsin ehtiyac yaranacaqdr. Azrbaycan Respublikasnda artan tbii qaz hasilat kmrlrsiz isteklak olunan maye v sxlm qazn istehsalnn da genilnmsini rtlndirir. Qeyd olunmaldr ki, Azrbaycanda qismn d olsa daxili bazara saslanan maye qaz istehsal edn zl formatl mssislr mvcuddur. Artan qaz perspektivi is bu sahd d texnoloji nailiyytlri ks etdirn yeni istehsal sahlrinin almasn diqt edir. Maye v sxlm qaza ninki, respublikamzda, htta yaxn xarijd d ehtiyaclar var v bu ehtiyaclar daim artmaqdadr.

87 srin kontrakt bu rivd hasil edilck smt qaznn Azrbaycana pulsuz verilcyini nzrd tutur. Burada mqsd ondan ibartdir ki, tzyiq problemindn asl olmayaraq bu qazn smrli kild tutulmas tam tmin edilmlidir. srin kontrakt rivsind hasil edilck smt qaznn hm tbii v hm d sxlm kild mitd istifadsi v ixraca ynldilmsi mqsdi il yeni mvafiq industrial mssislrin inaas vacibdir. Digr trfdn, ahdniz layihsinin gerklm perspektivi bu strateji hmiyytli istiqamtin reallamasnda vacib amil evrilckdir. Ona gr d, Azrbaycanda metan epoxasnn balanmasna rmn mvafiq strukturlarn yaradlmas indidn hllini tapmaldr. Respublikamzda is artq bir ne onillikdir ki, tbii qazn saxlanlmas Bak hri yaxnlnda mvcud Qarada v Qalmaz yeralt qaz anbarlar vasitsi il hyata keirilir. Bu anbarlarn mumi aktiv hcmi 3 milyard m3-dir. Nzri-elmi saslandrma v snanm praktikaya gr meqapolislrd, mumiyytl, energetik ehtiyaclar tbii qaz istehlakna standartladrlm hrlrd bu yanacaq nvn olan tlbin 10% miqdarnda anbar ehtiyatnn olmas zruridir. Nzr kiln reallqlar fonunda Bak hrini v mumilikd, Azrbaycan Respublikasn fasilsiz tbii qazla tmin etmk n bu anbarlarn gc 10 milyard m3- atdrlmaldr. Bu hcm hmin anbarlar n mvafiqdir. Burada yalnz hmn anbarlarn mvafiq hcm uyun modernizasiyas realladrmaq lazmdr. Potensial problemi is lkd artaca gzlniln tbii qazn hesabna tmin olunacaqdr. Bu perspektivin reallamasnda neft kontraktlar zr trfdalarn sylri vacib hesab edilir. ksr neft kontraktlarn hat edn trfdalar hr il 100-120 min AB dollar hcmind geofiziki tdqiqatlar zr Azneft B-nin mvafiq tkilatlarna sifarilr verir. Lakin vuruland kimi, konsorsium trfdalar neft hasilat n tlb olunan tchizat-xidmt xarakterli investisiyalar daha ox ana lklrind qeydiyyatdan kemi tkilatlara vermy tbsldrlr. Bel bir fakt qeyd etmk lazmdr ki, Xzrdnizneftdonanmas idarsinin srncamnda geofiziki axtarlar tmin edn unikal gmilr vardr. Bu gmilr Xzr dnizinin digr regionlarnda, xsusn Qazaxstan respublikasnda da mxtlif sifarilri yerin yetirirlr. Xzr qapal dniz olduundan onun dnya okeanna bir baa x da mhduddur. Bu x oxlu naviqasiya problemlri olan Volqa-Don kanal vasitsi il tmin olunur. Xzr sahillrind is analoji tyinatl gmilr istehsal edn zavodlar yoxdur. Bu fakt is ona dlalt edir ki, mvafiq profilli gmilr xarijdn gtirilmlidir. Bel olan tqdird is Xzrdnizneftdonanma idarsinin bu tip gmilri Sovetlr ttifaq zamannda olduu kimi, yen d Xzr akvatoriyasnda inhisarlq imkanlarnda qalrlar. Xzr neftin ynln investisiyalardan faydalanmaq mqsdi il bir sra qrb biznesmenlri Qazaxstana mnsub gmilri icary gtrrk, onun mvafiq modifikasiyasn tmin etmilr. Konsorsium trfdalar da bu reallqdan istifad edrk daha ox z Qrb partnyorlar il ilmy stnlk vermilr. Bel analoji hallar tkc neft sektorunda deyil, digr xidmt sahlrind d mvcuddur. Bel ki, Bakda dnya standartlarna cavab vern yetrli milli mehmanxana, restoranlar bksinin olmasna baxmayaraq, lkmiz trif gtirn jnbilr Avroatlantik mkana mnsub mvafiq komplekslrin xidmtlrindn istifady daha ox stnlk verirlr. Bel komplekslr is yerli milli analoqlarnda yalnz bahal il frqlnirlr. Grndy kimi, paradoksda he d rqabt problemi yoxdur. Bu gerklik proteksionist siyastin tzahr kimi qiymtlndirilmlidir. Aada tqdim ediln sxemd Azrbaycan neft tsrrfatnn sahvi infrastrukturu verilmidir.

88 Sxem 2 Azrbaycan neft tsrrfatinin sahvi infrastrukturu

NEFT-QAZ
SNAYES

NEFT
MAINQAYIRMA

ENERGETKA

NEFT
KMYA

Sxemdn grndy kimi, bu rabit sistemind sas yerlrdn birini neft manqayrma kompleksi tutur. Qeyd olunmaldr ki, neftin beiyi olan Azrbaycanda son bir srd yetrli funksionall il seiln kaskad sistemli neft manqayrma kompleksi formalamdr. Bu kompleks uzun bir tarixi dvr rzind SSR-in neft-qaz snayesi mssislrini neft manqayrmas avadanlqlar il fasilsiz tmin etmi v bu mhsullarn bir hisssi xaric d gndrilmidir. Bel ki, kemi SSR-d neft-qaz manqayrma avadanlqlarna olan tlbin 70%-ni v hminin 60-dan ox mxtlif lklr sas tchizat Bak zavodlar tmin etmidir. SSR daldqdan sonra sasn ittifaq nazirliklrin tabe olan bu mssislr bir mddt srbst kild faliyyt gstrmi, sonradan onlarn sas hisssi yeni yaradlm Azrneftkimyama tkilatnn, digr bir hisssi is ARDN-in srncamna verilmidir. Azrneftkimyama SC respublika neft snayesinin tchizatnda pay masir mqamda 20% hddind trddd edir. Bu gstrici 10-15 il nc 100 faizlik parametd olmudur. ttifaqn dalmas, nnvi bazarlarn itirilmsi vtn neft manqayrma snayesinin iqtisadi hyatnda istehsaln resessiyas il mayit olunmudur. Tam istehsal gc il ilm mvafiq zavodlarn texnoloji yenilmsin mnfi tsir gstrmi v renovasiya prosesini ciddi mhdudladrmdr. vvllr 191 adda mhsul buraxln tmin edn mvafiq zavodlarda hazrda 91 eidd istehsal davam etdirilir. Bel vziyyt Azrneftkimyama SC-nin daxili bazardak paynn da kskin azalmas il mayit olunmudur. Bel ki, SC-nin daxili bazarn tchizatnda pay 1998-ci ild 37,3%-, 1999-cu ild 22,6%- v 2000-ci ild 20,52%- dmdr. Tkilatn bir sra mssislrind respublika n nnvi istehsal olunan mhsullarn buraxl rqabt zifliyi il laqdar tamamil dayanmdr. Nticd qiymt v keyfiyyt amillrin rmn Azrbaycan neft snayesinin tchizatnda xarici partnyorlarn itirak pay xeyli ykslmidir. Hazrda ARDN- tlb olunan neftmanqayrmas avadanlqlar v hisslrinin 80%- qdri idxal hesabna tmin edilir. Tkc 2000-ci ild yalnz ARDN xarijdn 25,5 milyard manatlq neftqaz avadanlqlar v digr mvafiq mhsullar almdr. dxal prosesind MDB lklrinin pay da azalmaqda davam edir. 2001-ci ild ARDN-in tchizatnda uzaq xarijl MDB mkan lklrinin pay konfiqurasiyas 7:1 nisbtind olmudur. Respublikann neft-qaz manqayrmas avadanlqlar istehsal edn mssislrin potensial imkanlar is yetrlidir. stehsal zifliyind balca sbb hmn zavodlarn universal standartlara uyun olan mhsullar buraxln tmin etmmlridir. Mhz buna gr d, masir mrhld manqayrma zavodlarnn qarsnda neft-qaz avadanlqlarnn istehsalnn keyfiyytinin artrlmas, beynlxalq sertifikatlarda tcssm olunan mhsullar buraxlmas problemi kskin dayanr. Bu baxmdan hmn zavodlara lazmi investisiyalarn ynldilmsini tmin etmkl onlarn modifikasiyasna v dirldilmsin nail olmaq mmkndr. Bunun n investisiya mnbyi kimi hm xarici investorlarn srmaysi v hm d respublikann z daxili imkanlar v xsusn d Neft Fondunun tkrar istehsal tmin edn transfertlri rtlndirilir. Qeyd olunmaldr ki, neft kontraktlar rivsind Azrbaycann neft manqayrma kompleksinin imkanlarnda zif istifad olunur. Bel vziyytin mvcudluu sbbsiz deyildir. Bel ki, srin kontraktnn 11-ci lavsind nzrd tutulmu neft manqayrma zavodlarnn dnyann aparc neft profilli institutlarnn sertifikatlarna mvafiqlik problemi ARDN-in

89 istniln servis strukturunu mqavil rivsind tchizat v podratlq mkdalndan knar edir. srin kontraktnda ksini tapan bu mddalar digr neft kontraktlarnda da qismn zn bruz verir. Buna baxmayaraq, Bak neft manqayrma zavodlarnda bu standartlara yetimd mvafiq ilr grlr. Bel ki, 2000-ci ild Bak Manqayrma Zavodu beynlxalq standartlar ks etdirn iki nv mhsul buraxlna, qazma borular n qfl istehsalna nail olmu v Amerika Neft nstitutunun mvafiq monoqramlarn /sertifikatlar API-01, API-07/ almdr. Bu monoqramlarn alnmasnn is neft kontraktlar il ball yoxdur. Burada mqsd MDB bazarndan faydalanmaq strategiyasndan irli glmidir. Monoqram problemi digr mssislr n hl d aq qalmaqdadr. Kontraktlar rivsind is Bak neft manqayrma zavodlarnn mhsullarndan istifad problemi hlki hllini tapmam v Azrbaycann mvafiq mssislrin bu sferada itirak tmin olunmamdr. Buna baxmayaraq, tam gc il ilmyn manqayrma zavodlarnn neft kontraktlarnda mkdalq diapazonun genilnmsi perspektivlri tknmmidir. Bunun n is hkmn hmn zavodlarn modifikasiyas v modernlmsi problemi hllini tapmaldr. Modifikasiya v modernizasiya probleminin investisiya tminatllnda neft kontraktlar mhm rol oynaya bilr. Azrbaycan trfi qismn milli neft fondu hesabna bu zavodlarda brpa v yenidnqurma ilri aparmaqla xarici partnyorlarn balanan ilrin davamllna clb etmk tbbslri ld ed bilr. Bel strategiya olduca iqtisadi hmiyytli v sosial nticli olacaqdr. Digr trfdn Yaponiyann, Trkiy v Rusiyann bir sra irktlri Azrbaycann neft manqayrma kompleksin universal standartl mhsul buraxln tmin edn investisiya qoyulularna tbbs etmkddirlr. Burada hdf MDB mkanndak bazardan faydalanmaq v hm d mmkn olduqca neft kontraktlar sferasnda mvafiq iqtisadi laqlrin qurulmasn tmin etmkdn ibartdir. Neft kontraktlar zr laqli sahlr sistemind YEK mssislri, xsusn d, enerji istehsal kompleksi mhm yer tutur. Mlumdur ki, Azrbaycanda enerji istehsalnn 80%-ni stilik Elektrik Stansiyalar /ES/ verirlr. Khn yataqlardan hasil ediln neftin hr il orta hesabla 4-4,5 milyon tonu mazut klind v tbii qazn 2-2,5 milyard m3-i enerji istehsal edn komplekslr ynldilir. Respublikada son 7-8 ild elektrik enerjisi qtl mahid olunur. Bu vziyyt lkd elektrik enerjisindn smrli istifadnin v onun istehsaln artmasn rtlndirir. Qeyd olunmaldr ki, respublikada istehsal ediln elektrik enerjisinin bir hisssi d neft kontraktlar rivsind hasilatn tminatna msrf olunur. Bel reallq is he bhsiz ki, neft kontraktlar trfdalar il iqtisadi mnasibtlrin qurulmasnda yeni rtlri formaladrr. Neft kontraktlar rivsind istehsal olunan enerjinin miqyasna varmadan hmn enerji miqdarnda ES-lr mvafiq resurslar verilmlidir. Bu istiqamt iqtisadi mkdaln gclnmsind hmiyytli olacaq v lav iqtisadi mnft gtirrk hm natural v hm d pul ifadsind smr gtirckdir. Elektrik enerjinin neft kontraktlar zonasna ynln hisssi lknin digr ehtiyacl sahlrind istifadsi reallaacaq. Azrbaycanda tn srin 60-70-ci illrind mvafiq effektli neft-kimya kompleksi intiar tapmdr. ttifaqn dalmas burada da, tnzll meylrl mayit olunmudur. Mlumdur ki, neft-qaz resurslar neft-kimyas n vzsiz xammal elementlrinddir. Bu sblrdn d Azrbaycanda neft-kimyas snayesinin sasl yenidn qurulmas ehtiyacldr. Neft kontraktlarnn bu sahd cari mkdalq laqlri olmasa da, perspektivd bu mkdaln inkiaf qalmaz olacaqdr. Bel ki, glckd Azrbaycann iqtisadi qalxnmasnda neft-kimya kompleksinin rolu artacaqdr. He bhsiz ki, daxili iqtisadi problemlr hllini tapdqca respublika neft v iqtisadi strategiyasnda hazr mhsul konsepsiyasna stnlk verckdir. Bel bir iqtisadi fakt mvcuddur ki, rentabelli sistemlrd neft-kimyas mhsulunun effektivliyi neft v tbii qazn xam formal sat dyrindn 7-8 df stndr. Btn bu gerkliklrl yana, Azrbaycan neft tsrrfatn vahid kompleksd ifad edn ARDN-in v o cmldn, neft kontraktlar trfdalarnn faliyyt fasilsizliyinin tmin edilmsind tchizat v podrat tkilatlarnda rolu v hmiyyti ykskdir. Bu laqlilik aadak sxemd tqdim olunur:

90 Sxem 3 ARDN-in sas tchizat partnyorlari

AZAL AVA irkti Dmiryolu idarsi Elektrik istehsal mssislri

NEFT-QAZ KOMPLEKS
Xzr gmiiliyi

Digr xarici v daxili podratlar

zn Qurularn istismar tkilat

Azrneftkimyama SC

Sxemdn grndy kimi, neft kontraklarn hat edn kompleksin tchizatnda nqliyyat tkilatlar n geni bkd tmsil olunmular. Onlarn neft kontraktlarn hat edn kompleksin tchizatnda xsusi kisi digr sahlr nisbtd daha oxdur. Tchizat sistemind ARDN- mnsub zn qurularn istismarn hyata keirn mvafiq tkilatn rolu ox ykskdir. Bel ki, srin kontrakt rivsind mhz khn qurularn modernizasiyasna daha miqyasl, orta hesabla 2 milyard AB dollar mblind srmay qoyulmudur. vvllr Xzr dnizind neftqazxarman hyata keirn rti sral - elf adl drin qazma qurular modernldirilmi v hazrda stiqlal, Dd Qorqud v Qurtulu ad altnda faliyytlrini davam etdirirlr. Hazrda Xzrin n drin qat - 1000 metirlik civar aan sahd qazma ilrini grmk n yeni mhtm quru Lider istismara verilmidir. Neft kontraktlar sasnda sahlraras laqlr sferasnda investisiyalarn rolu ykskdir. Mlumdur ki, Xzrd alan neft kompaniyalar Azrbaycann neft v qeyri-neft sektoru il tmaslarn investisiyalar vasitsi il realladrrlar. 2001-ci ilin yekunlarna gr, lky ynlmi investisiyalarn 2 milyard dollar daxili srmayilrin payna dmsin baxmayaraq, iqtisadiyyata v sosial sahlr ynldiln btn srmaylrin 70%-ni xarici srmaylr tkil etmidir. Bununla bel qeyd olunmaldr ki, qeyri-neft sektoruna ynlmi birbaa xarici srmaylrin xsusi kisi aadr. Respublika iqtisadiyyatna ynldiln srmaylr ilk nvbd neft-qaz resurslar il laqlidir. Mntiqi baxmdan bu, zaman mqamla uzlaan reallqdr. Bununla bel, yaranm reallndan yeni iqtisadi mstviy keid d tmin olunmaldr. Neft strategiyas yalnz neft sektoru il mhdudlamr. Onun md ideyasnn fvqnd neft industriyasnn trqqisi sasnda iqtisadiyyatn digr sahlrind lverili mhit yaratmaqla yeni tkanl iqtisadi inkiafa nailolma dayanr. Bir fakt da vurulamaq lazmdr ki, investisiyon prosesin qaynaq elementi kimi, milli karbohidrogen ehtiyatlar x ets d, lkmiz srmayilr n hl d riskli mkan olaraq qalr. Bu risklilik amilini d bu gnn reallqlar il tbii saymaq olar. He bhsiz ki, yeni demokratik v institusional dyimlr investisiyon riskin mlayimlmsind d ks olunacaqdr. Aada 2003-c ilin vvlind Azrbaycanda balanm neft kontraktlar zr investisiya qolularn ks etdirn cdvl verilmidir:

91 Cdvl 26 Neft kontraktlari zr 01.01.2003-tarixin srmaylrin faktiki proporsiyasi

/milyon AB dollar il/

Neft kontraktlari

Birbaa srmaylr
3941 114 650 56 99 14 55 135 175 116 4 101 24 25 124 143 72 53 5901

Bonus, akrhesab, dvretm dnilri

323 68 43 9 17 7 12 14 13 42 36 1 132 2 13 100 1 833

Cmi
4264 182 693 66 116 21 68 149 187 158 4 137 25 157 126 156 171 1 53 6734

1 Azri, iraq, Gnli 2 Qaraba 3 ahdniz 4 Dan ulduzu 5 Lnkran, Tali dniz 6 Yalama /d-222/ 7 Ouz 8 Aberon 9 Naxvan 10 Krdai 11 Qobustan 12 nam 13 Muradxanli 14 Alov, Araz, rq 15 Krsngi 16 Yanan-tava 17 Zfr-ml 18 Savalan, Dala, Lerik-dniz, Cnub 19 Padar 20 Miovda 21 Zix-Hvsan 22 Pirsaat Cmi

Cdvldn grndy kimi, neft sektoruna ynln investisiyalarn sas hisssini birbaa srmaylr tkil edir. Bu srmaylr mumi investisiya qoyulularnn 6/7 hisssin brbrdir. Getdikc bu nisbt daha da artacaqdr. nki bonuslar klind veriln valyutalar ksrn birdflik dnj tyinatldr v glckd bu tip investisiyalar irisind yalnz icar bklilri qalmaqda davam edcklr. Neft kontraktlarnn sferasnda faliyytin sahvi infrastrukturdan faydalanmas perspektivlri zr apardmz thlil mvafiq nticlri rtlndirmidir: Azrbaycan Respublikasnda balanm neft kontraktlarnn milli neft snayesinin sahvi infrastrukturundan istifad diopazonu genilndirilmlidir. Bunun n mqavil rtlrindn irli gln bir sra maddlrin konyukturaya uyun olaraq tkmilldirilmsi v yenidn ilnmsi tbbslri gerkldirilmlidir. Mstqil formatda is aadak tdbirlr grlmlidir: 1. neft emal zavodlarnn universal standartlara uyun modifikasiyasn realladrmaq; 2. kontraktlar rivsind Azrbaycana atacaq neftin mmkn hisssinin emal v hazr mhsul istehsalna ynldilmsini tmin etmk; 3. yeni mini qaz emal zavodlar inaa etmk; 4. srin kontaktdan irli gln tlblr mvafiq olaraq Bak neft manqayrma zavodlarnn rekonstruksiyasn realladrmaq v onlarn mvafiq monoqramlar almasn tmin etmk;

92 5. Xzrdnizneftdonanmasna mnsub spesifik gmilrdn neft kontraktlar rivsind smrli istifad imkanlar aranmal v onlarn rqabtqabiliyytliliyini tmin edn proqramlar hazrlanmal; 6. neft kontraktlarnn ilnmsin yardm olan nqliyyat sferasnn texniki imkanlarn genilndirn tdbirlrin daha smrli ykslid davam etdirilmsi: 7. respublikann laqlndirici dvlt strukturlar neft kontraktlar layihlrin reallamasna tlb olunan zruri servis xidmti qurumlarnn tsis etmli v mqavillrd nzrd tutulan bu tip mvafiq maddlr zr mnimsm xrclrinin Azrbaycan tkilatlarna verilmsi strategiyasn hazrlamaldr; 8. Azrbaycan trfi yeni neft kontraktlarnn baanlmasnda daha ox mvcud milli neft infrastrukturundan istifadni rtlndirn tlblrl x etmlidir. Yeni mssis v qurumlarn tkilind, mvafiq zavodlarn rekonstruksiyasnda v mvcud infrastrukturun mobilliyinin artrlmasnda ilk partiyalarda ilkin maliyy mnbyi kimi, Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft Fondunun /ARDNF/ mvafiq tyinatl vsaitlrindn istifad imkanlar da nzrdn keirilmlidir.

6.4. Neft sektorunun iqtisadiyyatn digr sahlrinin inkiafnda rolu

Statistik mlumatlar gstrir ki, respublikann neft sektorunda mumi inkiaf templrind digr snaye sahlrin nisbtd myyn gerilm vardr. Bel ki, 2001-ci ild mumi snayed orta artm srti 5,1% olduu halda, neft snayesind bu artm illik olaraq 4% tkil etmidir. bhsiz ki, bu frq natural v pul ifadsind yen d neft sektorunun stnlynddir. Digr trfdn bel vziyyt msbt hal kimi qiymtlndirilmlidir. Azrbaycanda hdf seiln industrial siyast digr snaye sahlrinin reabilitasiyas v yeni istehsal gclrinin formalamas il mayit olunmaldr. Neft-qaz snayesi iqtisadiyyatn btn sahlri il tmaslar vardr. Bu tmaslar ilk nvbd yanacaq-enerji resurslarnn istehlaknda tyinat tapr. Son il rzind neft-qaz mhsullarnn snaye sahlrind istehlak xeyli mhdudlamdr ki, bu da mvafiq olaraq mvcud proporsionalln dyimsind ks olunmudur. Bel hal xsusn tbii qazn tchizatnda daha ksginliyi il mahid olunmaqdadr. Burada tbii qazn hasilatnn aa dmsi faktna baxmayaraq, tn illr nisbtd hali trfindn tbii qaz istehlakna olan tlb xeyli artmdr. Faktiki materiallarn thlili gstrir ki, bir sra snaye sahlrinin tnzzln baxmayaraq burada enerjidayclarna tlbat proporsiyas mvafiq miqdarda azalmamdr. Neft-qaz emal prosesind v elektrik istehsal sahsind itgilr SSR v universal standartlardan xeyli ykskdir. Tbii qazn istehsal tsiklind spesifik konyuktur mqamlar nzr almaqla bu itgilr 2% hddind normalladrlr. Respublikada is uzun illrdir ki, bu gstrici 10-12% v bzn is daha yksk hdlri ar. Bel vziyyt elektrik enerjisinin istehsalnda da mvcuddur. Lakin son illr bu sahd grln tdbirlr nticsind itgilrin myyn qdr aa salnmas nzr arpr. Btn bu proseslr texnoloji khnlik amillri il sciyylndirils d, burada tsrrfatszlq amili v subyektiv neqativ tzahrlr d istisna olunmur. Neft-qaz snayesi il digr snaye sahlrinin inkiafnda proporsionallq mvcuddur. Respublikann snaye sahlrinin inkiaf strategiyas bu proporsionalln qiymtlndirilmsini rtli etmidir. Qeyd olunmaldr ki, 1994-2001-ci illrd neft sektoruna nisbtd respublikann qeyri-neft sektorunun milli iqtisadiyyatda pay bir qdr mhdudlamdr. Statistik mlumatlara istinadn gstrmk olar ki, 1997-ci ild qeyri-neft sektorunu hat edn sahlrinin DM pay 89%-dn 2002-ci ild 70%- enmidir. Enm prosesi 1995-ci il nisbtd is dfli lddir. Proporsiya dyiikliklri bir qdr d investisiya amillri il balanlr. Bel ki, lk iqtisadiyyatna clb edilmi btn investisiyalarn orta hesabla 2/3-si neft sektoruna, qalan 1/3-i is qeyri-neft sektoruna ynlmidir. Bu prosesd ixracat amili d zn nian verir. Qiymt meyli istisna olmaqla xam neftin xarici bazarda lverili satnda mhdudiyytlr yoxdur /2003-c ild

93 xam neftin sat glirlri bdcd 19,5 AB dollar hcmind tyinat tapmdr/. Respublikada digr snaye sahlrind istehsal olunan mhsullar is rqabt zifliyindn ixrac imkanl deyildirlr. Bu grnt statistik mlumatlardan da sezilir. Qeyri-neft sektorunun hazrda DMd 2/3 hisslik payna baxmayaraq lknin 2002-ci ilin tdiyy balansnda ixracatn mtlq ksriyyti, 90%-i neft v neft mhsullar aktivinddir. Dnya Banknn Azrbaycanla bal proqnostik mlumatlarnda qeyd olunur ki, 2003-2005-ci illrd respublikada DM-d neftin pay illik olaraq 13,8%, nvbti mrhld 2006-2010-cu illrd is 33,6% artacaqdr. Mvafiq gstricilr qeyri-neft sektorunda 7,5 v 5 faiz aras trddd edckdir. Azrbaycann neft sektorunda aadak mrhlnin tzahr proqnoz edilir: 1. investisiyalarn artm v akkummulyasiyas /2002-2005-ci illr/; 2. neft hasilatnn v mvafiq olaraq neft glirlrinin srtli artm /2005-2012-ci illr/; 3. resessiya /2013-2025-ci illr/. Azrbaycan Respublikasnda balanm neft kontraktlar zr ilmlr mddti 25-30-illik mrhlni hat edir. Dnya neft bazarnda qiymt sabitliyinin pozulmas senarisind bu balansproqnozun pozulaca istisna olunmur. Bel hal isi iqtisadi inkiaf v btvlkd iqtisadiyyat n radikal thlkli reallqdr. nki respublika bdcsinin glir maddlri sasl drcd neft sektoruna v xam neft ixracna saslanr. Digr status dyiikliklri ba vermzs 2025-2030-cu illrd Azrbaycan razilrind yerln yataqlarda qalq ehtiyatlarnn mnimsnilmsi lknin tam srncamna keckdir. Bu aydnl nzr alan neft kontrakt trfdalar 2025-ci il qdr layihlrind nzrd tutmu ilmlrin maksimal hcmd reallamasn tmin etmy d sylrini artracaqlar. Bunun n n hcmli neft mqavilsi srin kontrakt v digr mhsul verck kontraktlar kommulyativ toplumda Azrbaycan neft strategiyasnn XXI sr perspektivini realladracaqlar. 2010-2012-ci illrd neft hasilatnn v neft glirlrinin pik nqty yksli tmin olunacaq v sonrak mrhld hasilat enm fazasna keckdir. 20172019-cu illrd neft glirlrinin sviyysi 2010-2012-ci illr nisbtdki hcmin 50%-n, 20222024-c ild is mvafiq sviyynin 25%-n brabr olacaqdr. Neft hasilat il digr snaye sahlrinin inkiafnda nnvi proporsionallq 1994-2001-ci illrd neftin stn xeyrin dyimidir. /lav 6-d Azrbaycanda sas iqtisadi faliyyt nvlri zr snaye istehsalnn strukturu verilmidir/ lav 6-da tqdim olunan mlumatlardan grnr ki, 1998-2000-ci illrd neft-qaz hasilat v bu sah il laqdar xidmtlrd dinamizm mvcuddur. Lakin bununla bel, neftin emalnda gerilm mahid olunur. Thlil gstrir ki, 1998-2000-ci illr zr neft-qaz hasilat v bu sah il laqdar xidmtlrd artm emal sektorundan buraxln mhdudladrlmas hesabna formalar. Neftin xam kild ixrac stnlk ld edir v emalda geriliklr yaranr. mumi thlil spektrind cdvl 4-d ks olunan mlumatlar gstrir ki, neft hasilatnn dinamikas il digr sahlrin inkiaf ball proporsional ld trqqi etmir. Respublikada hyata keiriln neft strategiyas yalnz makroiqtisadi sabitlik effekti n deyil, hm d iqtisadi inkiaf yksldn amil aspektlidir. Neft snayesinin inkiaf konsepsiyasna istinad edrk bir sra lklrin tcrbsi gstrir ki, neft glirlrin nvanlanm strategiya yalnz makroiqtisadi sabitliyin qorunub saxlanlmasn hat etmmli v o, iqtisadiyyatn digr sahlrinin inkiafna da yardm olmaldr. Bunun n is respublikann davaml sosial-iqtisadi inkiafnn tmin olunmasnda ARDNF srvtlrindn digr snaye sahlrinin dirldilmsi n dolun v smrli istifad proqramlar hazrlanmal v eyni zamanda bu proqram lkd energetik strategiyann formalamas amilin evrilmlidir. Energetik resurslarn istehsal v istehlak balans ilnmli v snaye istehsalnn artm templrini ifad edn saslandrmalar aparlmaldr. Energetik strategiya yeni institusional yaran deyildir. Planetin iqtisadiyyat energetik libas ald zamanlarda analoji strategiyalar silsilvi olaraq mxtlif lklrd intiar tapm, mtmmadi tblldatlara uramdr. Bir qdr frqli adlanda Sovetlr ttifaqnda da energetik strategiya daim ilnmi, gerklmi v yenildirilmidir. Hr bir lk enerji resurslarnn mvcudluq diapazonunun frqin varmadan znn energetik thlksizliyini tmin etmk

94 mqsdi il mxsusi energetik strategiya formaladrmaa v gerkldirmy mhkumdur. Energetik strategiyann optimal formas biziml myyn tzahr paralellri olan Rusiyada 1992-ci ildn balayaraq geni ttbiq olunur. Azrbaycann razisinin 70%-i neft-qaz resurslar il perspektivlidir. Kontraktlarn hat etdiyi zonada hasilat yaxn 10-12 il rzind apogey ykslckdir. Onilliyin sonunda tkc Azri-Gnli v raq platformasndan gnd 1 milyon barrel, ild is 56-57 milyard ton neft hasil edilck v glir toplumunda bu miqyas hr il 9 milyard dollara ekvivalent olacaqdr. lknin kf olunmu v perspektiv tbii qaz potensial da 1-2 trilyon m3 civarnda hesablansa da daxili istehlak tlblri masir vaxtda 50% miqdarnda tmin olunur. Bel ki, hazrda Bak, Sumqayt v 48 inzibati regional raziy qaz verilir. Rayonlara veriln qazn miqdar ox kiik hcmddir v illik olaraq 200-250 milyon m3 tkil edir. Bak hrin gndlik olaraq 9,3-9,7 m3 hcmind veriln tbii qazn miqdar da kifaytedici deyildir. Vurulanmaldr ki, ahdniz layihsi sankiyaladrldqdan 4-5 il sonra Azrbaycan ninki daxili ehtiyaclarn dolun tmin edck v htta Avropa bazarna fal tbii qaz ixrac edn dvltlrdn birin evrilckdir. Milli energetik gcn dyrlndirilmsi v qlobal proseslr reallndan x edrk iqtisadiyyatn energetik strategiya kontekstind proqnozladrlan inkiaf sviyysinin tmin olunmasnda YEK-d enerji resurslarnn mmkn artmna nail olmaq v bu resurslardan istifadnin effektivliyini yksltmk kimi mhm mslnin hlli vacib saylmaldr. Mhz DM-in artm templrinin tmin edilmsi iqtisadiyyatn enerji effektivliyinin kkl ykslii il bal olacaqdr.

95

III HSS RASONAL TSRRFAT QURUCULUU V NVESTSYON SYAST

VII FSL NEFT-QAZ SNAYESND NVESTSYA QOYULUU V ONDAN STFAD STQAMTLR 7.1. nvestisiya qoyuluunun mahiyyti, trkibi v quruluu
Neft hasilatnn v mk mhsuldarlnn mntzm surtd artmasnn, elmi-texniki trqqi v istehsaln smrliliyinin yksldilmsinin, demli, neftqazxarma snayesinin mnftl ilmsinin sas vasitlrindn biri btvlkd bu sahnin sas fondlarnn geni tkrar istehsaln myyn edn sasl tikintidn v ona ynldiln investisiyann hcmindn ibartdir. sasl tikinti sas fondlarn yaradlmasnn btn mrhllrini, yni obyektlrin layihldirilmsindn balam ta onlarn i salnmasnadk olan mrhllri znd hat edir. sasl tikinti prosesinin sas mrhlsi tikinti-quradrma ilrinin yerin yetirilmsi v tikilmkd olan obyektlrin i salnmasnn tmin edilmsidir. Azrbaycann neft snayesind sasl tikintinin mntzm olaraq byk hcmd aparlmas, onun inkiafnn btn mrhllrind neftqazxarma snayesinin xarakterik xsusiyyti il baldr. Sovet hakimiyyti illrind hr il milli glirin tqribn 20%- qdri, hazrda is investisiya qoyuluunun 50%-dn oxu neftqazxarma snayesinin sas fondlarnn artrlmasna v tkmilldirilmsin srf olunur. Neftqazxarma snayesind sasl tikinti - iqtisadiyyatn digr sahlrind olduu kimi, yeni obyektlrin tikilmsi, mvcud olanlarn is yenidn qurulmas, genilndirilmsi v texnika il yenidn silahlandrlmas sviyysinin yksldilmsi mqsdil hyata keiriln tikintiquradrma ilrini hat edir. Hazrda sasl tikintinin keyfiyytini v smrsini yksltmk, tikinti istehsaln v layih-smeta ilrini yaxladrmaq, tikintid tsrrfat mexanizmini tkmilldirmk mqsdil iqtisadiyyatn digr sahlrind olduu kimi, tikintid d iqtisadi islahatlar aparlr. Qarda tikinti istehsalnn snayeldirilmsi sviyysini daha da yksltmk, tikintinin v quradrma ilrinin kompleks mexanikldirilmsini tmin edn mtrqqi texnologiyan, man v mexanizmlr sistemini geni ttbiq etmk durur ki, bu da tikintid mk mhsuldarln artrmaa, l myinin hcmini aa salmaa, tikinti-quradrma ilrinin dyrini azaltmaa, investisiya tsiklini qsaltmaa, obyektlrin normativ mddtd tikilib istifady verilmsini tmin etmy imkan verckdir. Yeni tikinti dedikd, yeni meydanalarda ilk df tsdiq olunmu layih sasnda bina v qurularn, infrastruktur obyektlrinin, neftqazxarma idarlrinin v onlarn struktur blmlrinin tikilmsi v i salnmas nzrd tutulur. stehsaln genilndirilmsi - yeni layih sasnda tikinti obyektlrinin ikinci v sonrak nvblrinin, lav istehsal komplekslrinin v infrastrukturlarnn tikilmsi, faliyyt gstrn neftqazxarma idarlrinin razisind yeni sas istehsal sahlrinin yaradlmas v ya vvlkilrin genilndirilmsidir. Mvcud neftqazxarma idarlrini genilndirrkn yeni tikintiy nisbtn istehsal gc, adtn, daha tez mddtlrd v az investisiya qoyuluu il artr. stehsaln yenidn qurulmas - vahid layih sasnda texnoloji blmlrd v kmki xidmtlrd tam v ya qismn yeni avadanlqlarn qurulmas, yaxud mnvi khnlmi v fiziki anm avadanln vz edilmsi, istehsaln mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas, qeyrimtnasibliyin aradan qaldrlmas il onun baqa cr /msln, sas istehsaln mvcud sexlrini genilndirmdn v yenilrini tikmdn, lakin lazmi hallarda kmki v xidmtedici tyinatl yeni obyektlrin tikilmsi v mvcud olanlarnn genilndirilmsi il/ qurulmasdr.

96 stehsaln texnika il yenidn silahlandrlmas - yeni texnikan v mtrqqi texnologiyan ttbiq etmk, neftqazxarma proseslrini mexanikldirmk v avtomatladrmaq yolu il ayr-ayr neftqazxarma idarlrinin texniki sviyysini masir tlblr sviyysin yksltmk zr hyata keiriln kompleks tkilati-texniki tdbirlrdn ibartdir. Texnika il yenidn silahlandrlma neftqazxarma idarlrinin texniki inkiaf planna uyun olaraq ayrayr obyektlr v i nvlri n layihlr v smetalar zr hyata keirilir. Mvcud neftqazxarma idarlrin texnika il yenidn silahlandrlmasnda mqsd neft-qaz hasilatn hr vasit il intensivldirmkdn, neft snayesinin struktur blmlrinin istehsal gcn artrmaqdan v ondan istifadni yaxladrmaqdan, i yerlrinin sayn azaltmaqdan, neft-qaz hasilatnn material tutumunu v maya dyrini aa salmaqdan, material v yanacaq-energetika ehtiyatlarna qnat etmkdn, neftqazxarma snayesinin istehsal-tsrrfat v digr faliyyt nvlrinin texniki-iqtisadi gstricilrini yaxladrmaqdan ibartdir. Neft hasil edn dnya lklrinin, o cmldn Azrbaycan neft snayesinin tcrbsi gstrir ki, mvcud neftqazxarma idarlrinin texnika il yenidn silahlandrlmas, yenidn qurulmas v genilndirilmsi neft hasilatnn smrliliyinin yksldilmsind v onun intensivldirilmsind mhm rol oynayr. Bel ki, Azrbaycanda 1996-2003-ci illrd neft hasilatnn btn lav artmnn ksr hisssi mvcud neftqazxarma idarlrinin yenidn qurulmas v texnika il yenidn silahlanma sviyysinin yksldilmsi nticsind ld edilmidir. Neftqazxarma idarlrinin genilndirilmsi v yeni obyektlrin tikintisindn frqli olaraq yenidn qurma v texnika il yenidn silahlandrma zaman mvcud bina v qurulardan, neftqazxarma infrastrukturlarndan istifad olunur. nvestisiya qoyuluunun ox hisssi yeni, daha mhsuldar avadanln alnmasna v quradrlmasna srf edilir, neftqazxarma idarlrind hyata keiriln tikinti-quradrma ilrinin xsusi kisi is nisbtn az olur. Yenidn qurma v texnika il yenidn silahlandrlmann iqtisadi stnly d mhz bundadr. Neft snayesind tikinti-quradrma ilrinin iqtisadi mahiyyti neft-qaz hasilatnn lazmi srtini v miqyasn, istehsal v qeyri-istehsal tyinatl obyektlrin inkiafndak optimal nisbtlri, istehsaln maddi bazasnn inkiafn, yeni texniki vasitlrin ttbiqini tmin etmkdn ibartdir. Tikintisi baa atdrlmam v istifady verilmsi n hazrlanm istehsal obyektlri, neft-qaz quyular, qurular, estekadalar, dambalar, boru kmrlri v digr bu kimi mvafiq obyektlr tikinti mhsullardr. Neft snayesind tikinti-quradrma ilri istehsal v qeyri-istehsal obyektlrinin tikilmsi v onlarda avadanlqlarn quradrlmas il laqdar grln btn ilri znd ks etdirir. Tikinti ilrin aiddir: bina v qurularn, qazma vkasnn ucaldlmas, qazma avadanlqlarnn quradrlmas n zl, bnvr v dayaq konstruksiyalarn qurulmas, tikinti sahsinin yrnilmsi, razinin tikinti n hazrlanmas, sanitar-texniki v elektrik quradrma ilri. Quradrma ilrinin trkibin aiddir: qazma, enerji v digr nv avadanlqlarn ylmas v quradrlmas, neft v qaz quyularnn qazlmasna hazrlq ilri, neft rezervuarlarnn v traplarnn quradrlmas, qaz anbarlarnn tikilmsi v sair. Neft snayesinin blmlrind tikinti-quradrma ilrinin hyata keirilmsinin znmxsus frqlndirici chtlri vardr. Qazma kontorlarnda quyu tikintisinin istehsal tsiklinin trkibin aadak ilr daxil edilir: 1. vkann tikintisin hazrlq ilri; 2. vkann v vkayan qurularn tikilmsi; 3. qazma v energetika avadanlqlarnn quradrlmas; 4. istehsaln tkili rtlrind nzrd tutulmu fasillr; 5. qazma ilrin hazrlq; 6. quyunun qazlmas il laqdar olan btn ilr; 7. quyunu qazb qurtardqdan sonra mhsuldarlnn yoxlanlmas;

97 8. quyunun mnimsnilmsin hazrlq; neft laynn almas v quyunun istismara verilmsi il laqdar olan ilr; 9. buruun sklmsi il bal ilr. Quyu tikintisi tsiklinin trkibin daxil olan ilr arasndak nisbt evrsind quyu tikintisi tsiklinin quruluunu sciyylndirir. sas fondlarn tkrar istehsal formasndan asl olaraq investisiya qoyuluunun trkibind tikinti-quradrma ilrinin xsusi kisi dyiilir, yni neft-qaz hasilatnn artrlmas zruriliyindn geoloji-kfiyyat v qazma ilrinin hyata keirilmsi il laqdar tikintiquradrma ilrin kiln xrclrin pay oxalr. Tikinti-quradrma ilri sas fondlarn geni tkrar istehsalnn balca mnbyidir. O, neftqazxarma idarlrinin maddi bazasnn mhkmlndirilmsini tmin edir, mk kollektivinin mdni-mit raitinin yaxladrlmasnda aparc rol oynayr. Bu baxmdan, tikinti-quradrma ilri investisiya qoyuluunun praktiki olaraq hyata keirilmsidir. nvestisiya qoyuluu - istehsal v qeyri-istehsal sahlrind sas fondlarn sad v geni tkrar istehsal n nzrd tutulan maliyy vsaitlrini znd ks etdirir. Masir dvrd neftqazxarma snayesinin inkiafna investisiya qoyuluu myyn edilrkn respublikamzn iqtisadiyyatnn neft v qaza, hminin neft mhsullarna olan tlbat, yeni neft-qaz yataqlarnn akar edilmsinin zruriliyi nzr alnr. Neft snayesinin struktur blmlrind investisiya qoyuluunun trkibi v quruluu eyni deyildir. Msln, qazma kontorlarnda investisiya qoyuluunun trkibin aadak msrflr daxil edilir: 1. tikinti-quradrma ilrinin hyata keirilmsin kiln xrclr; 2. qazma ilrini hyata keirmk n lazm olan qazma avadanlqlarnn alnmasna, gtirilmsin v quradrlmasna kiln xrclr; 3. geoloji-kfiyyat ilrinin yerin yetirilmsin kiln xrclr; 4. inzibati-idaretm aparatnn saxlanlmasna kiln xrclr; 5. infrastruktur blmlrinin yaradlmasna v traf mhitin mhafizsinin qorunmasna kiln xrclr. nvestisiya qoyuluunun trkibin daxil olan xrclr arasndak nisbtin faizl ifadsi onun quruluunu tkil edir. nvestisiya qoyuluunun sahvi, texnoloji v tkrar istehsal quruluunu frqlndirirlr. nvestisiya qoyuluunun sahvi quruluu btvlkd iqtisadiyyatn, yaxud ayrca gtrlm snaye sahsinin, irktin, mssisnin ayr-ayr struktur blmlri arasnda investisiya qoyuluunun blgsn sciyylndirir. Snayenin sah quruluu onun trkibin daxil olan sahlr v istehsallar arasndak kmiyyt nisbtini xarakteriz edir. Snayenin sah quruluu ictimai mk blgsnn, sahlrin differensialladrlmas v ixtisasladrlmasnn sviyysini ks etdirir. O, sahlr arasndak nisbtlr v qarlql laqlr, sahlr v istehsallar arasndak ictimai mk blgs, snaye istehsalnda onlarn rolu haqqnda fikir yrtmy imkan verir. nvestisiya qoyuluunun sahvi quruluu snayenin ayr-ayr sahlrinin inkiaf istiqamtlrini, srtini v sviyysini myyn edir. qtisadiyyatn sahlri arasnda investisiya qoyuluunun dinamikas aadak cdvld verilmidir.

98 Cdvl 27 1994-2001-ji illrd iqtisadiyyatin sahlri arasi investisiya qoyuluunun dinamikasi

/milyard manat/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

xarici investisiya
1657,0 2667,5 5212,0 5695,0 4493,0 4147,5 5083,9

daxili investisiya
746,4 1338,0 1543,6 1780,5 1976,1 2301,5 2188,7

cmi
2403,4 4003,5 6755,6 7475,5 6469,1 6449,0 7272,4

nvestisiya qoyuluunun texnoloji quruluu - qurularn tikintisin, man v avadanlqlarn alnmasna, gtirilmsin v onlarn quradrlmasna kiln msrflr arasndak nisbti sciyylndirir. sas fondlarn aktiv hisssinin tkrar istehsalna kiln msrflrin xsusi kisini artrmaqla, investisiya qoyuluunun texnoloji quruluunu smrliliyini xeyli artrmaq olar. Neft snayesind investisiya qoyuluunun texnoloji quruluu onun trkibind kfiyyat v istismar qazmas xrclrinin v quradrlmas tlb olmayan v tikinti obyektlrinin smetasna daxil edilmyn i man v avadanlqlarn mvcudluu hesabna iqtisadiyyatn digr sahlrind olan quruludan frqlnir. Bel ki, neft snayesind investisiya qoyuluunun texnoloji quruluu, tqribn aadak kimidir: 1. qazma ilrinin hyata keirilmsin kiln xrclr - 45%; 2. i man v avadanlqlarn alnmasna, gtirilmsin v quradrlmasna kiln xrclr - 30%; 3. tikinti-quradrma ilrin kiln xrclr is 25% tkil edir. Hazrda respublikamzda kfiyyat qazma ilrinin smrliliyi aa dr, nki vvlki illrdn frqli olaraq geoloji-kfiyyat ilrinin ksr hisssi Xzr dnizi hvzsinin Azrbaycan Respublikasna mxsus olan hisssind daha mrkkb tbii-jorafi raitd yerin yetirilir v bu da hmin ilrin dyrini xeyli artrr. Digr trfdn, neft v qazn xarlmas n yeni daxil ediln istehsal gclri neft-qaz hasilatn ciddi surtd artrmr, yalnz hllik onlarn tbii azalmasnn qarsn alr. Hazrda mvcud neft hasilatnn artrlm hcmi ARDN-nin az mhsuldar yataqlarn istismarndan ld edilir v imzalanm neft kontraktlar hesabna yaxn glckd neft-qaz hasilat hcminin xeyli artrlmas gzlnilir. Masir dvrd Xzr dnizinin Azrbaycan sektorundan neftin xarlmas v neft-qazn dnya bazarlarna nql edilmsi n boru kmrlrinin kilmsi zr tikinti-quradrma ilri mrkkb v srt iqlim raitind hyata keirilir ki, bu da investisiya qoyuluunun xsusi msrfini xeyli drcd artrr. nvestisiya qoyuluunun texnoloji quruluu o halda mtrqqi qurulu hesab edilir ki, onun trkibind i man v avadanlqlarn alnmasna, gtirilmsin v i yerlrind quradrlmasna kiln xrclrin xsusi kisi digr xrclr nisbtn ox olur. nki bu zaman eyni hcmd investisiya qoyuluu il daha ox mhsul ld etmy imkan yaranr. mumiyytl, investisiya qoyuluunun mumi hcmind istehsaln texnika il yenidn silahlandrlmas sviyysinin yksldilmsin, mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas drcsinin artrlmasna, mvcud man v avadanlqlarn masir dvrn tlblrin cavab vermsi n onlarn modernldirilmsin, mvcud istehsallarn yenidn qurulmasna kiln xrclrin paynn artmas investisiya qoyuluunun texnoloji quruluunun yaxladrlmas yollarndandr. nvestisiya qoyuluunun texnoloji quruluunu xarakteriz edn mlumatlarn dinamikas aadak cdvld verilmidir.

99 Cdvl 28 nvestisiya qoyuluunun texnoloci quruluu

/faizl/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Tikinti-quradrma ilri
52,4 60,9 67,9 75,3 52,8 42,6 33,0

Avadanlqlarn alnmas
23,5 23,5 16,4 5,9 30,6 23,5 15,9

Sair ilr
24,1 15,6 15,7 18,8 16,6 33,9 51,1

Cmi
100 100 100 100 100 100 100

nvestisiya qoyuluunun tkrar istehsal quruluu - bir trfdn, yeni obyektlrin tikintisin, digr trfdn is mvcud istehsallarn texnika il yenidn silahlandrlmas sviyysinin yksldilmsin ynldilmi xrclr arasndak nisbti ks etdirir. Tkrar istehsal istehsal prosesinin fasilsiz olaraq yenidn balanmas, daim tkrarlanmasdr; maddi nemtlrin, i qvvsinin v istehsal mnasibtlrinin tkrar istehsaln hat edir. stehsal prosesinin dyimz ld tkrar olunduu sad tkrar istehsal v onun artan miqyasda yenidn balanmasndan ibart geni tkrar istehsal frqlndirilir. nvestisiya qoyuluunun tkrar istehsal quruluu aadak cdvld verilmidir. Cdvl 29 nvestisiya qoyuluunun tkrar istehsal quruluu
/faizl/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Texniki tchizat
55,4 33,8 38,2 51,7 54,5 55,5 50.3

Mssisslrin genilndirilmsi
25,4 6,8 23,5 8,9 9,9 9,7 12,7

Yeni mssislrin inaas

18,1 52,3 35,5 37,2 32,1 33,0 34,6

Digr obyektlr zr
0,1 2,1 2,8 2,2 3.5 3,3 3,4

Cmi
100 100 100 100 100 100 100

Masir dvrd snaye istehsalnn inkiafna investisiya qoyuluunun hcmi myyn edilrkn mvcud istehsaln v yeni tikintilrin inkiafnn obyektiv zruriliyindn x edilir. Bu zaman hmin obyektlrin snaye istehsalnn hcminin artrlmasndak rolu nzr alnr. mumi kild istehsal dedikd, cmiyytin mvcud olmas v inkiaf n zruri olan maddi nemtlr istehsal v xidmtlr gstrilmsi prosesi nzrd tutulur. stehsal insan hyatnn tbii rti olub, digr faliyyt nvlrinin d maddi sasn tkil edir. stehsal cmiyytin inkiafnn btn pilllrind mvcuddur. Konkret istehsal raitindn asl olaraq istehsaln mzmununu mk prosesi myyn edir v rti: mk, mk cisimlri v mk altlrinin mvcudluunu nzrd tutur. stehsaln iki nvn: maddi v qeyri-maddi nvlrini frqlndirirlr. Maddi istehsaln sas meyar mk vasitlrinin kmyi il tbit cisimlrin tsir gstrmsidir. Maddi istehsal sahsin snaye, knd tsrrfat, tikinti, yk nqliyyat, istehsala xidmt edn rabit, habel istehsaln gediini davam etdirdikd v maddi nemtlri istehlaklara atdrmaqda itirak edn ticart, ictimai ia, maddi-texniki tchizat v sair aiddir. Qeyri-maddi istehsal sahsinin faliyyti maddi istehsal sahsindn frqli olaraq, tbitin maddsi v qvvlrin dyidirici tsirl laqdar deyil, bilavasit mk vasitlri yaradlmas il sciyylnmir v insanla tbit

100 arasnda maddlr mbadilsi kimi x etmir. Qeyri-maddi istehsal sahsind mk faliyyti spesifik istehlak dyri - xidmtlr yaradr v realladrr. Qeyri-maddi istehsal sahlrind yaradlan xidmtlrin mxtlifliyin baxmayaraq, onlar arasnda bir mumilik var ki, bu da onlar bir sah daxilind birldirir v maddi istehsaldan aadak xsusiyytlrin gr frqlndirir: 1. qeyri-maddi istehsal sahlrinin faliyyti ilk nvbd insan amilinin formalamasna rait yaradr. Odur ki, bu sahlrin inkiaf halinin hyat sviyysinin yksldilmsin v insanlarn mnvi inkiafna bilavasit tsir gstrir; 2. qeyri-maddi istehsal sahlrind mk prosesi maddi istehsala nisbtn yaradc, yksk intellektual xarakter dayr, yni burada canl mk byk rol oynayr. Ona gr d qeyri-maddi istehsal sahlrind canl myin maddilmi mkl vz olunmas, onun mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas n geni imkanlar yoxdur. Bu o demkdir ki, qeyri-maddi istehsal sahlrinin inkiaf, sasn, mk resurslar hesabna hyata keirilir; 3. qeyri-maddi istehsal sahlri maddi istehsal sahlrin nisbtn daha ox mktutumludur. Bununla bel, xidmtlrin yaradlmasnda maddi resurslarn hmiyyti getdikc artr. Bu, z ksini qeyri-maddi istehsal sahlrinin fondtutumunun, msrflrin mumi hcminin quruluunda maddi xrclrin v qeyri-maddi istehsal fondlarnn trkibind onun aktiv hisssinin xsusi kisinin artmasnda bruz verir; 4. bzi qeyri-maddi istehsal sahlrind xidmtlrin istehsal v istehlak mkan v zaman rzind st-st dmr, demli, qeyri-maddi istehsal sahlrind alan iilrin mklrinin nticlrini bir yerdn digr yer damaq v yb saxlamaq mmkn deyil. Odur ki, maddi istehsala nisbtn qeyri-maddi istehsal sahsi daha ox regional amillrdn asldr v xidmt bazar, sasn, yerli, lokal xarakter dayr; 5. qeyri-maddi istehsal sahlrind myin nticlri maddi istehsal sahlrindn frqli olaraq, ancaq xsi v qeyri-maddi istehsal tyinatl ictimai istehlak dyir. Bu baxmdan maddi istehsala nisbtn qeyri-maddi istehsal sahsi hmi istehlak sahsi kimi x edir v burada mk vasitlri kimi uzun mddt istifad ediln istehlak mallar z dyrlrini istehsal olunan poliqrafiya mhsullarnn zrin keirmir; 6. qeyri-maddi istehsaln ksr sahlrin, msln, thsil, shiyyy, mdniyyt v digr ictimai nemtlr yaradan sah, bazar mexanizminin mvcudluu, bdc maliyyldirilmsi v normativ iqtisadiyyat kimi baxmaq olar. Maddi istehsal sahlrinin mhsullarndan frqli olaraq qeyri-maddi istehsal sahlrinin mhsullarn blnmzliyi, birg istehlak edilmsi, yksk sosial hmiyyt ksb etmsi, ictimaidvlt mlkiyyti v dvlt maliyyldirilmsi formasnn stnlk tkil etmsi il frqlnirlr. jtimai nemtlrin blnmzliyi ayr-ayr adamlar trfindn onlarn frdi formada istehlakn mmkn etmir. Bu nemtlrin istehlak cmiyytin btn zvlrin amil edilir v bir qayda olaraq, ictimai, birg formada hyata keirilir. Dnyann bir ox lklrind ictimai nemtlr dvlt trfindn maliyyldirilir. Bu o demkdir ki, qeyri-maddi istehsal sahsinin mhsullarnn, xidmtlrinin myyn hisssi bazar mexanizmindn knarda qalr; 7. qeyri-maddi istehsal sahsind ttbiq ediln mk dyr yaratmr v bu sahd istifad ediln maddi vsaitlrin dyri myin nticlrinin zrin keirilmir. Lakin, bazar iqtisadiyyat raitind qeyri-maddi istehsal sahlrindki xidmtlr dyr, pul formas alr. Xidmtlrin dyri olmadan dyr formas almas yegan hal deyil. Bel ki, real hyatda dyri olmayan eylr d dyr, qiymt formas alr. Msln, torpaq, qiymtli kazlar, tbit nemtlrinin dyri olmasa da qiymti var. qtisadiyyatn sosial inkiafnn istiqamtinin gclndirildiyi bir raitd ictimai tlbatn dnilmsind qeyri-maddi istehsal sahsinin rolu xeyli artr. jtimai istehsaln inkiaf xeyli drcd iqtisadiyyatn, elm v mdniyytin tkili v idar edilmsindn, maddi istehsala xidmtdn asl olur. Hm halinin tlbatnn dnilmsi v hm d istehsaln inkiaf n

101 mnzil-kommunal tsrrfatnn, shiyynin, maarifin, idmann v digr sosial ynml tdbirlrin byk hmiyyti vardr. Bununla bel, snayenin inkiafna ynldilmi mumi investisiya qoyuluunun trkibind istehsal tyinatl obyektlrin tikintisin srf ediln vsaitin pay ildn-il artr. /lav 7-d Azrbaycanda tikinti obyektlri zr investisiya qoyuluunu ks etdirn cdvl verilmidir./

7.2. nvestisiya qoyuluunun obyektlri v maliyyldirilm mnblri

Neftqazxarma snayesinin inkiafna ynldilmi investisiya, sasn geoloji-kfiyyat v axtar ilrin, quyularn tikintisin, qazma ilrinin hyata keirilmsin, neft-qazn xarlmasna v emal olunmasna, neft, neft mhsullar v tbii qazn nql edilmsi n boru kmrlrinin kilmsin, neft-qaz anbarlarnn tikilmsin srf edilir. Odur ki, neftqazxarma snayesind hmin obyektlr investisiya qoyuluunun obyektlri hesab edilir. Gstriln obyektlrin iqtisadi mahiyyti ondan ibartdir ki, onlar aadaklar tmin edirlr: 1. neft v qaz hasilatnn lazmi srtini v miqyasn; 2. neft snayesinin, btvlkd snayenin v xalq tsrrfatnn inkiafndak optimal nisbtlri; 3. istehsaln maddi-texniki bazasnn inkiafn; 4. yeni texnikann v mtrqqi texnologiyann yaradlmasn; 5. respublikamzn razisi zr mhsuldar qvvlrin smrli yerldirilmsinin hyata keirilmsini; 6. halinin maddi v mdni sviyysinin yksldilmsini. nvestisiya qoyuluunun obyektlrinin tyinatndan v xarakterindn asl olaraq onun mxtlif nvlrini frqlndirirlr. Burada glck obyektlrin mqsdli tyinatna gr istehsal obyektlrinin, mdni-mit obyektlrinin, inzabati binalarn tikintisi, geoloji-kfiyyat v axtar ilrinin hyata keirilmsin, traf mhitin mhafizsi sas yer tutur. nvestisiya qoyulular aadak frqlndirici tsnifata malikdirlr: 1. sas fondlarn tkrar istehsal formalarna gr /yeni tikintiy, mvcud istehsallarn genilndirilmsin, yenidn qurulmasna, avadanlqlarn modernldirilmsin, texnika il yenidn silahlandrlmasna/; 2. sasl tikinti ilrinin texnoloji quruluuna gr /tikinti-quradrma ilrin avadanlq v istehsal inventarlarnn alnmasna, layih-axtar ilrin/. Biz vvllrd yeni tikinti, istehsaln genilndirilmsi, yenidn qurulmas v texnika il yenidn silahlandrlmasndan bhs etmidik. ndi is investisiya qoyuluunun mhm obyektlrindn olan mk vasitlrinin modernldirilmsindn, yeni texnika v mtrqqi texnoloji proseslrin yaradlmasndan danmaq istrdik. mk vasitlrinin modernldirilmsi - faliyytd olan mk vasitlrinin tkmilldirilmsi v onlarda mli dyiiklik aparmaq, qovaq v hisslri vz etmk v mhkmlndirmk, istehsal mliyyatlarn mexanikldirmk v avtomatladrmaq n trtibatlar v cihazlar quradrmaqla onlarn istehsaln masir texniki-iqtisadi sviyysin cavab vern vziyyt gtirilmsidir. mk vasitlrinin modernldirilmsi sas fondlarn, balca olaraq, mk altlrinin v hr eydn nc i man v avadanlqlarn daim tzlnmsi formasdr. O, i man v avadanlqlarn texniki sviyysinin yksldilmsini, iin iqtisadi gstricilrinin yaxladrlmasn tmin edn bzi konstruksiya dyiikliklri etmyi nzrd tutur. mk vasitlrinin modernldirilmsi sas fondlarn mnvi khnlmsini qismn aradan qaldrmaa imkan verir. mk vasitlrinin kompleks modernldirilmsi daha mtrqqi texnoloji proseslrin ttbiqi, istehsaln kompleks mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas, ixtisaslamann drinlmsi il birlikd hyata keirildikd xsusil smrli olur. mk vasitlrinin modernldirilmsi nticsind avadanlq axn v avtomatladrlm xtt qoulur, xsusi texnoloji trtibat v lvazimatlarla thciz edilir. Avadanln modernldirilmsi onun

102 mhsuldarln, iinin dqiqliyini v anmaya davamlln artrr, mk raitini yaxladrr. mk vasitlrinin modernldirilmsin kiln xrclr, adtn, qsa mddtd dnilir. stehsaln texniki sviyysinin, onun intensivldirilmsinin yksldilmsind mk vasitlrinin modernldirilmsi mhm rol oynayr. Yeni texnikann yaradlmas - prosesi bir sra ardcl laqdar mrhllrdn keir: elmitdqiqatlardan, layihldirmdn, konstruksiyaladrmadan, tcrb nmunsinin hazrlanb snaqdan keirilmsindn, onun zavod miqyasnda istehsalndan, yeni texnikann istifad edildiyi istehsallarda onun ttbiqi v tdqiqindn. Buna uyun olaraq, yeni texnikann yaradlmas v ttbiqind drd tip tkilat itirak edir: 1. elmi-tdqiqat mssislri; 2. layih-konstruktor brolar; 3. zavodlar; 4. yeni texnikadan istifad edn istehlak mssislr. Elmi-texniki trqqinin srtlndirilmsi, elm v texnika nailiyytlrinin istehsalatda daha tez v smrli ttbiq edilmsi xeyli drcd gstriln tkilatlarn dzgn qarlql laqsindn, onlarn quruluundan v idar aidiyytindn asldr. Yeni texnikann yaradlmas vahid bir prosesdir, bu proses onu yerin yetirn btn blmlrin hm laqlndirm, hm d tkilati chtdn sx laqdar olmasn tlb edir. Elmi tdqiqatlar - praktiki problemlrin hll edilmsind mhm rol oynayr. nki elmi tdqiqatlarn nticlri bilavasit tcrbd ttbiq edilir, yeni texnoloji proseslrd, konstruksiyalarda, materiallarda v saird z tcssmn tapr. Elmi tdqiqatlar hm nzri, hm d praktiki hmiyyt ksb ed bilr. Elmi tdqiqatlara mslnin qoyuluu, mvcud informasiyann qabaqcadan thlili, oxar msllrin hllinin rtlri v metodlar, eksperimentin planladrlmas, tkili v aparlmas, alnm nticlrin aradrlmas, mumildirilmsi v istehsala ttbiqi daxildir. Tcrb-konstruktor ilmlri - tcrb-konstruktor, yaxud elmi-tdqiqat tkilatlarnn istehsal faliyytinin nticlri, yeni mmulat istehsalnda v ya proseslrd aralq mrhldir. Tcrb-konstruktor ilmlri zn tcrb nmunlrinin layihldirilmsini, hazrlanmasn, snaqdan xarlmasn v sazlanmasn, hminin yeni mhsulun, yaxud yeni texnoloji proseslrin seriyal v ktlvi istehsalnn sonrak tkili n lazm olan texniki sndlrin buraxln daxil edir. Tcrb-konstruktor ilmlri elmi tdqiqatlara, ixtiralara, istehsal yenilikilrinin tkliflrin saslanr. Tcrb-konstruktor ilmlri mssisnin texniki inkiaf planna mvafiq olaraq aparlr v ya dvlt bdcsi, ya da sifariilrin vsaitlri hesabna hyata keirilir. Adtn, tcrb-konstruktor ilmlri aadak ardcllqla hyata keirilir: 1. tcrb nmunsinin layihldirilmsi v onun hazrlanmas n texnologiyann v avadanln ilnmsi; 2. tcrb nmunsinin istehsal, snaqdan keirilmsi v tcrb nmunsinin axra atdrlmas. Tcrb istehsal - yeni mhsul nvlrinin, yaxud texnoloji proseslrin yaradlmasnn mhm mrhlsidir. Tcrb istehsal elmi-tdqiqat, yaxud tcrb-konstruktor ilmlrinin yksk keyfiyytl baa atdrlmasnda, layih-konstruktor sndlrinin ilnib hazrlanmasnda mhm rol oynayr. Tcrb istehsalna aadaklar aiddir: 1. ayr-ayr msllrin hlli n eskiz layihldirmnin tmini; 2. yeni texnoloji proseslrin yaradlmas; 3. yeni texniki sndlrin aprobasiyas; 4. seriyal proseslrin v mmulatlarn mnimsnilmsind mssislr texniki kmk gstrilmsi. Tcrb istehsalnn trkibi v miqyas mssisnin tcrb-konstruktor brosunun tematik plannn mzmunu v hcmi, onun ls v texniki tchizat il myyn olunur. Adtn,

103 tcrb istehsalnn sexlri buraxlan mhsulun xarakterindn asl olaraq ya v ya texnoloji lamtlrin gr ixtisasladrlr. Yeni texnika o zaman smrli hesab edilir ki, onun ttbiqi nticsind mhsulun mktutumu azalsn, keyfiyyti yaxlasn, maya dyri aa dsn, mk mhsuldarl artsn v btn bunlarn da sasnda istehsaln smrliliyi v rentabelliyi ykslmi olsun. Yeni texnikann yaradlmas v ttbiqind mhm msllrdn biri mxtlif variantlar irisindn n smrlisini semkdn ibartdir. Bunun n texnoloji maya dyri gstricisindn istifad edilir. Texnoloji maya dyri dedikd, texnloci proseslrin hyata keirilmsin kiln xrclrin mcmusu nzrd tutulur. mumi kild mhsulun texnoloji maya dyrinin trkibin daxil olan btn xrclri rti olaraq iki hissy, qrupa - rti-sabit v rti-dyin xrclr ayrmaq olar. Mhsul vahidinin texnoloji maya dyrini hesablamaq n aadak dsturdan istifad edilir:

Md.t. = (Xd. + Xs.) : Nyeni

Burada: Xd. v Xs. Nyeni mhsul vahidinin hazrlanmasna srf ediln rti-dyin v rtiSabit xrclrin hcmi; cari ild yeni yaradlacaq mhsullarn miqdar.

Elmi-texniki trqqinin masir sviyysi eyni bir mhsulun mxtlif sullarla hazrlanmasna imkan verir. Odur ki, yeni mhsulu layihldirrkn onlarn hazrlanmasnda istifad ediln mxtlif sullardan n smrlisini semk zrurti yaranr. Bunun n mhsul vahidinin texnoloji maya dyri ayr-ayr variantlar, sullar zr mqayis edilir. Mhsul iki sulla hazrland halda mhsul vahidinin texnoloji maya dyrini mqayis etdikd hal yarana bilr. A. birinci sulla hazrlanan mhsul vahidinin texnoloji maya dyri, ikinci suldakna nisbtn azdr, yni Md.t1. < M1d.t2.-dir. Bel olan halda birinci sulla yeni mhsulun hazrlanmas iqtisadi chtdn daha lverilidir; B. ikinci sulla hazrlanan mhsul vahidinin texnoloji maya dyri, birinci suldakna nisbtn azdr, yni M1d.t > M1d.t2.-dir. Bel olan halda yeni mhsulun ikinci sulla hazrlanmas lverilidir; C. hr iki sulla hazrlanan mhsul vahidinin texnoloji maya dyri eynidir, yni M1d.t. = M1d.t.-dir. Bel olan halda smrli variant, sulu semk n Kritik proqram gstricisindn istifad edilir. Variantlar zr mhsul vahidinin texnoloji maya dyri eyni olan istehsal hcmin Kritik proqram deyilir. Kritik proqram gstricisi natural formada ifad edilir v aadak dsturla hesablanr:

Nkr. = (Xs. - Xs.) : (Xd. - Xd.)

Burada: Xs. v Xs. Xd. v Xd. variantlar zr rti-sabit xrclr; hmin variantlar zr rti-dyin xrclr.

Yeni mhsul /texnika/ yaradlarkn v ya layihldirilrkn onun etibarllnn tmin olunmasna xsusi fikir verilmlidir. Mhsulun /texnikann/ etibarl - onun gstriln hddi dairsind z istismar gstricilrinin hmiyytini saxlamaqla hdsin dn funksiyalar yerin yetir bilmsi qabiliyytidir. Bu funksiyalar gstrilmi recimlrl v istifad, texniki xidmt, tmirlr, saxlanma v nqledilm rtlri il myyn olunurlar. Texnikann etibarl saz ilmsi, uzunmrly v tmir yararl il xarakteriz olunur. Texnikann saz ilmsi dedikd, myyn edilmi recimlrd v istismar raitind texnikann fasilsiz i qabiliyytini saxlamaq xasssi; uzunmrllk dedikd, myyn edilmi recimlr v istismar qaydalarna ml etmk rti il uzun mddt /tmir n zruri fasillrl/ i qabiliyytini saxlamaq xasssi;

104 tmir yararllq dedikd is istismar prosesi zaman ba vermi qsurlar aradan qaldrmaq imkanlar nzrd tutulur. Texnikann etibarl onun ox mhm xarakteristikasdr, nki istehsaln fasilsiz gediat, texnikann tmirin v ona qulluq edilmsin kiln xrclr texnikann etibarlndan asldr. Bundan baqa, yksk etibarlq xarici bazarda man v avadanlqlarn rqabt qabiliyytli olmasnn vacib rtidir. Layihldirm mrhlsind etibarln yksldilmsi n smrli konstruktiv nticlrin seilmsi, mumildirilmi v standart elementlrdn, nsrlrdn maksimum istifad olunmas, materiallarn smrli seilmsi, istismar n rahatln, texnolojiliyin v tmir yararln yaradlmas il tmin edilir. Mtrqqi texnoloji proseslrin yaradlmas - nticsind emal obyektlri keyfiyytc dyiir. Texnoloji proses dedikd, maddi istehsal sahlrind xammal, material, yarmfabrikat, yaxud mmulat alnmasnn, emalnn v ya yenidn emalnn sul v vasitlrinin mcmusu nzrd tutulur. Texnoloji proses dedikd hminin istehsal prosesinin trkib hisssi olan hasilat, emal, yenidn emal, danma, anbarayma, saxlama mliyyatlar baa dlr. Texnoloji proseslrin smrliliyi - mhsul vahidin dn xammal, material, yarmfabrikat, enerji msrflrinin xsusi kisi, hazr mmulatn keyfiyyti, mk mhsuldarlnn sviyysi, prosesin intensivliyi, mhsulun maya dyri il sciyylndirilir. Elmi-texniki trqqinin tsiri altnda texnoloji proses daim tkmilldirilir, daha yax son nticlr vern yenilri mnimsnilir. evik avtomatladrlm istehsalatlar v tullantsz texnologiyalar daha ox ttbiq edilir. evik avtomatladrlm istehsalatlar - rqmli proqramla idar olunan dzgahlarn, emal mrkzlrinin, mini HEM il birldiriln avtomatik anbarlarn daxil olduu, myyn idaretm proqramlar dsti il thciz olunan v oxnomenklatural manqayrma istehsalnn avtomatladrlmasn tmin edn avtomatladrlm texnoloji sistemlrdir. evik avtomatladrlm istehsalatlar bir mmulatn emalndan tezlikl digrin kemy, eyni zamanda mxtlif mliyyatlar yerin yetirmy imkan verir. evik avtomatladrlm istehsalatlar istehsal tlbi il myyn olunan mxtlif formalarda ox mxtlif dzgah hisslrinin, mhrriklrin, nqliyyat manlarnn, turbinlrin dzldilmsi n ttbiq edilir. evik avtomatladrlm istehsalatlarn kmyi il geni daird mliyyatlar - kontur /evr/ frezerlm, sthin frezerlnmsi, buru il dem, naxksm, xarrat-sxaj emal, karusel dzgahlarda emal, di frezerlnmsi, cilalama v bir ox baqa mliyyatlar yerin yetirilir. evik avtomatladrlm istehsalatlar dqiqlik, itihrktlilik v davamllq kimi n yksk tlblr cavab vermlidir. Tullantsz texnologiya - zaman texnoloji prosesd xammal ehtiyatlar - istehsal-istehlaktkrar maddi ehtiyatlar tsiklind xammal v enerjidn daha smrli v kompleks istifad olunur v traf mhit zrrli tsir gstrilmir. Aztullantl texnologiyann ttbiqi ox vaxt tullantsz texnologiyaya keidi qabaqlayr. Aztullantl v tullantsz texnologiyann mahiyyti - itgilrin v tullantlarn maksimum mmkn olan qdr v htta tam aradan qaldrlmasndan ibartdir. stehsaln yksk smrlilik drcsin nail olunmas tullantlarn tkrar istifadsini v zrrsiz olaraq qarsnn alnmas zrurtini rtlndirir. Tullantsz texnologiyann ttbiqi kompleks prosesidir. Onun mqsdi istehsal-istehlak kimi qapal sistem, yni istehsal v istehlak sahlri il traf mhit arasnda obyektiv kild mvcud olan qarlql laqni nzr almaqla qapal tullantsz tsikl yaratmaa nail olmaqdan ibartdir. Tullantsz texnologiyann smrliliyi xammaldan istifad msal, mhsul istehsalna kiln xrclrin azaldlmas, hazr mhsul alnmasnn artmas, xammal hasilatna kiln msrflrin minimuma endirilmsi, investisiya qoyuluundan gtrln faydann artmas kimi gstricilrl ll bilr. Maliyylm mnblrin gr investisiya qoyuluu drd qrupa ayrlr: mrkzldirilmi investisiya qoyuluu /dvlt bdcsindn ayrlan vsait hesabna yaradlr/, qeyri-mrkzldirilmi investisiya qoyuluu /sasn, neftqazxarma idarlrinin ld etdiklri mnftlr hesabna yaradlr/, xarici investisiya qoyuluu /xarici lklrin vsaitlri hesabna yaradlr/ v tikintidaxili ehtiyatlar hesabna ld ediln vsait. Son illrd mrkzldirilmi

105 investisiya qoyuluunun hcmi xeyli azalm, xarici investorlar trfindn ayrlan investisiya qoyulularnn hcmi is artmdr. Aada maliyy mnblri zr investisiya qoyuluunun blgsn ks etdirn cdvl verilmidir: Cdvl 30 Maliyy mnblri zr investisiya qoyuluunun blgs
/faizl/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Dvlt hesabina
13,0 2,7 2,2 1,6 1,5 1,3 1,5 1,7

Tkilalarin vsait-lri
44,0 30,2 26,0 25,0 20,5 18,7 16,0 12,5

halinin vsaitlri
8,0 8,8 5,7 4,6 5,8 4,7 5,0 5,8

Xarici investorlarin vsaitlri

35,0 58,3 66,1 68,8 72,2 75,3 77,5 80,0

Cmi
100 100 100 100 100 100 100 100

Cdvl mlumatlarndan grnr ki, 1995-2002-ci illrd investisiya qoyulularnn ksr hisssini xarici investorlarn vsaitlri tkil etmidir. z d xarici investisiyalarn tqribn 3745%-i neftqazxarma snayesinin inkiafna ynldilmi vsaitlr tkil edir v bu rqm ildnil artr. Bu onu gstrir ki, xarici srmayilri n ox neft v qaz hasilat maraqlandrr, ninki iqtisadiyyatn digr sahlri. Hazrda Azrbaycan Respublikasnda adambana dn xarici investisiyalarn hcmi 160 dollar tkil edir. qtisadi sistemin inkiafnda vacib amil v onun inkiafnn yeni mrhlsini ks etdirn bu gstrici zr Azrbaycan Respublikas ninki ksr MDB lklrini, htta bazar iqtisadiyyatna keidi daha vvllr balam bir sra rqi Avropa dvltlrini d tb kemidir. Azrbaycan iqtisadiyyatna btn maliyy mnblri hesabna investisiyalarn hcmin dair mlumatlar aadak cdvld verilmidir: Cdvl 31 Azrbaycan iqtisadiyyatina btn maliyy mnblri hesabina investisiyalar
/milyon AB dollar il/

nvestisiyalar Cmi o cmldn: xarici investisiyalar ondan: neft sektoruna o cmldn: AB digr neft kontraktlar zr

1995 544 375 140 140 -

1996 933 621 417 416 1

1997 1695 1308 780 619 161

1998 1982 1522 944 598 346

1999 1571 1091 553 312 241

2000 1469 955 574 245 329

bhsiz ki, xarici investisiyalarn hcminin son illrd artmasnnda sas yeri srin mqavilsi v sonrak kontraktlar tutur. Bununla yana, iqtisadiyyatn digr sahlrin d xarici lklrin investorlarnn mara ildn-il artr. Qeyd etdiyimiz kimi, 20 sentabar 1994-c il tarixd srin mqavilsi imzalandqdan sonra Xzr dnizinin Azrbaycan sektorundak hisssind karbohidrogen yataqlarnn ilnmsind itirak edn lklrin jorafiyas xeyli genilnmidir. Bu onunla izah edilir ki, hazrda lk iqtisadiyyatna xarici investorlarn clb edilmsi dvlt siyastinin n aparc istiqamtlrindn biri kimi qiymtlndirilir v Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti H..liyev cnablarnn 1996-c ild Londonda A.Smit adna institutda, 1997-ci ild AB-a sfri zaman etdiyi xlarda, dnyann n nfuzlu informasiya vasitlrin verdiyi msahiblrd bu problem tam aql il qeyd olunmudur. Xarici investisiya qoyuluu 15 yanvar 1992-ci ild Xarici investisiyalarn qoyulmas haqqnda

106 Azrbaycan Respublikasnn Qanunu il tnzimlnir. Bu qanunda lkd investisiya qoyulularnn hquqi v iqtisadi prinsiplri myyn edilmidir. Digr trfdn, bu qanun Azrbaycan iqtisadiyyatna xarici maddi v maliyy ehtiyatlarnn, qabaqcl texnika v texnologiyalarn, idaretm tcrbsinin clb olunmasna, onlardan smrli istifad edilmsin ynldilmidir v xarici investorlarn hquqlarnn mdafisin tminat verir. Gstriln qanunla xarici srmaynin clb olunmas n ediln gztlr lky son illrd investisiya axnnn gclnmsi n geni imkanlar amdr. Azrbaycan Respublikasnn qtisadi nkiaf Nazirliyinin hesablamalarna gr Azrbaycana orta hesabla ild 2,0-2,5 milyard AB dollar mblind xarici srmay daxil olmudur. 1996-c ild 494,4 milyon AB dollar mblind xarici srmay daxil olmudur ki, bu da 1995-ci il nisbtn 3,1 df oxdur. 1997-ci ild Azrbaycana 916,2 milyon AB dollar hcmind xarici srmay daxil olmudur ki, bu da 1995-ci il nisbtn 5,8 df oxdur. srin mqavilsi adlanan mlum neft kontraktndan sonra respublika iqtisadiyyatnn inkiafnn neft amili zrind qurulmas mahid olunmaqdadr. Bel ki, lky daxil olan xarici srmaynin ksr hisssi neft sektoruna ynldilmidir. Aada Azrbaycan iqtisadiyyatna ynldilmi xarici investisiyalarn hcmi verilmidir. Cdvl 32 Azrbaycan iqtisadiyyatina ynldilmi xarici investisiyalarin hcmi llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

investisiyalarin mbli
/milyard manat/

mumi hcmd payi

/faizl/

393,5 1884,3 3007,6 3731,6 2666,6 2537,7 3665,4

34,5 58,5 66,1 67,7 57,4 52,4 62,4

ARDN il xarici lklrin aparc neft irktlri arasnda balanm mqavillrd tikinti obyektlrindn istifad qaydas myyn edilmidir. Mqavillrd tikinti obyektlri iki qrupa: ARDN- mxsus obyektlr v podratlarn obyektlrin ayrlmdr. ARDN- mxsus obyektlrd podratnn hquqi vardr ki, neft-qaz mliyyatlar aparmaq n zruri olan quyulardan pulsuz istifad etsin. Podrat ARDN-in mstqim v ya dolay sahibliyin, yaxud nzarti altnda olan obyektlri, o cmldn, bunlarla yana, infrastrukturu, gmilri, qazma qurularn, nqletm vasitlrini, tchizat bazalarn, anbarlar, liman qurularn sasl tmir, rekonstruksiya etdikd v ya modernldirdikd ARDN hmin obyektlrdn neft-qaz mliyyatlarnn yerin yetirilmsi n zruri olan drcd istifad edilmsind podratya stn hquq verilmsini tmin edir. Podrat neft-qaz mliyyatlar il laqdar olan nzart v ya istismar etdiyi btn obyektlr /podratnn obyektlri/ texniki xidmt v onlarn tmiri n cavabdehdir. Podratnn obyektlrindn nc trfin istifad etmsi mqabilind veriln haqq neft-qaz mliyyatlar hesabna daxil olur. ARDN podratnn obyektlrind olan artq qurulardan istifad etmk hququna malikdir, bu rtl ki, hmin istifad neft-qaz mliyyatlarnn aparlmasna maneilik trtmsin. nc trfin podrat il razladrlm rtlrl artq qurulardan istifad edilmsin icaz verilir. Sfr balans ld edilndk podratnn obyektlrindn istifad edilmsind stnlk vvlc podratya, sonra nc trf v nhayt, ARDN- verilir. ARDN podratnn obyektlrindn qarlql surtd razladrlan v neft-qaz mliyyatlar hesabna daxil ediln haqq dmkl istifad edir. Sfr balans ld edildikdn sonra podratnn obyektlrindn vvlc podrat, sonra ARDN, nhayt, nc trf istifad edir. Sfr balans ld edildikdn sonra ARDN podratnn obyektlrindn pulsuz istifad edir,

107 amma podrat znn hr hans obyektindn mvqqti olaraq istifad etmirs v bu obyekti yalnz ARDN istismar edirs, bel obyektin cari planl tmiri qarlql razlama zr hyata keirilir. Podratnn ixtiyar vardr ki, khnlmi v ya faydal i ehtiyat tknmi avadanl v obyektlri satsn. Lakin bu zaman o, ARDN- mlumat vermlidir. gr 30 gn rzind ARDN bu avadanl v obyektlri z balansna daxil etmirs, podratnn onlar tklif ediln n srfli qiymtl satmaa ixtiyar vardr. Bu cr satlardan ld ediln vsait neft-qaz mliyyatlar hesabna daxil edilir.

7.3. nvestisiya qoyuluundan istifadnin qiymtlndirilmsi

nvestisiya qoyulular mxtlif istiqamtlr ynldilir. Odur ki, investisiya qoyuluundan istifadnin qiymtlndirilmsi konkret raitdn asl olaraq hmin istiqamtlrin spesifik xsusiyytlrini nzr almaqla hyata keirilmlidir. Adtn, mxtlif nv msrflrin iqtisadi smrliliyi istehlak edilmi ehtiyatlardan istifad olunmas sviyysini, istehsaln son nticlrinin akar edilmsi v qiymtlndirilmsi, hminin optimal variantn seilmsi n myyn edilir. Bu mqsdl mxtlif gstricilrdn istifad edilir. Lakin ictimai istehsaln smrliliyinin myyn edilmsind znn miqyasna, yrnilm tarixin, mssislrin iqtisadi potensialndak roluna, iqtisadi inkiaf v sosial trqqidki hmiyytin v sair bu kimi lamtlr gr investisiya qoyuluu vz edilmzdir. nki investisiya qoyuluunun iqtisadi smrliliyi, mssisnin sas fondlarnn genilndirilmsi v sad tkrar istehsalna kiln xrcl bundan alnan ntic arasndak laq v kmiyyt aslln sciyylndirn gstricidir. nvestisiya qoyuluunun bilavasit nticsi istehsal gclrinin genilndirilmsi v qeyri-istehsal obyektlrinin i salnmasndan ibart olduu halda, onun son nticsi - mhsul istehsalnn v snaye xarakterli xidmtlrin, mumiyytl is, mhsul buraxlnn artmasdr. nvestisiya qoyuluunun mumi v mqayisli iqtisadi smrliliyi frqlndirilir. mumi iqtisadi smrlilik milli glirin, ya da xalis mhsulun /xalq tsrrfat v sah miqyasnda/, yaxud da mnftin /mssis miqyasnda/ artmnn, hmin artm tmin edn investisiya qoyuluuna olan nisbtidir. Xalis mhsul /milli glir/ maddi istehsal sahlrind yaradldndan investisiya qoyuluu da yalnz bu sahlrd, hm d geni tkrar istehsala ynldilmi hcmd /ym fondu hesabna/ nzr alnr, sad tkrar istehsala /yni amortizasiya fondu hesabna/ investisiya qoyuluu is nzr alnmr. Xalis mhsulun, yaxud milli glirin artm vvlki ilin investisiya qoyuluuna aid edilir. nvestisiya qoyuluunun mumi iqtisadi smrlilik gstricisini sas fondlarn smrlilik gstricisindn frqlndirirlr. Sonuncu gstrici xalis mhsulun, yaxud milli glirin sas fondlarn orta illik dyrin olan nisbtini, yni fondverimi gstricisini xarakteriz edir. nvestisiya qoyulularnn artm bir qayda olaraq, cari msrflrin azalmas hesabna kompensasiya olunur v vzi myyn mddtd dnilir. mumi smrliliyin, yaxud fondveriminin ykslmsi - istehsaln hcminin artmas, mhsulun /iin, xidmtin/ keyfiyytinin yaxladrlmas, tikinti-quradrma xrclrinin v mddtlrinin azaldlmas, istehsal gclrinin mnimsnilmsinin srtlndirilmsi v layihd nzrd tutulmu texniki-iqtisadi gstricilr nail olunmas, iilrin ixtisasnn yksldilmsi nticsind mmkn olur. Qeyri-maddi istehsal sahlrind investisiya qoyuluunun v digr msrflrin smrliliyi onlardan irli gln smr il - natural gstricilrd v qismn d dyr llrind /msln, istehlak zr tzahr edn smr il/ myyn olunur. nvestisiya qoyuluunun mumi iqtisadi smrliliyini qiymtlndirrkn bir sra gstricilrdn - ehtiyatlarn ayr-ayr nvlrinin ttbiq olunmasnn smrlilik drcsini sciyylndirn mk mhsuldarl, fondvermi, fondtutumu v istehsaln material tutumu gstricilrindn istifad edilir. mk mhsuldarl - insanlarn mqsduyun faliyytinin smrliliyini xarakteriz edir. Maddi istehsalda vaxt vahidi rzind yaradlan mhsulun miqdar il llr. mk

108 mhsuldarlnn frdi, lokal v ictimai nvlrinin frqlndirirlr. jtimai mk mhsuldarl istehsal olunmu milli glirin maddi istehsalda alan hr iiy dn hcmi il llr. mk mhsuldarlnn yksldilmsinin sas amillri bunlardr: elmi-texniki trqqi, mk kollektivlrinin mdni-texniki sviyysinin artrlmas, istehsaln v myin tkilinin tkmilldirilmsi, myin nticlrin gr iilrin maddi v mnvi marann gclndirilmsi. Fondverimi - sahnin /irktin, mssisnin/ istehsal sas fondlardan istifadnin smrlilik sviyysini xarakteriz edn mumildirilmi gstricidir. Fondverimi gstricisi istehsal sas fondlarn 1000 manatlq, yaxud 10000 manatlq dyrin dn mhsul istehsalnn miqdardr. Fondverimi mhsulun illik hcmini istehsal sas fondlarn orta illik tam balans dyrin blmkl myyn edilir. Fondverimi gstricisi faliyytd olan v yeni i salnan mssislr n btn fondlar v ayrlqda is sas fondlarn aktiv hisssi zr hesablanr. Fondverimini hesablamaq n mhsulun illik hcmi sahnin /mssisnin/ topdansat qiymtind hesablanr, sas fondlar is, anma nzr alnmadan, onlarn ilk dyri il qiymtlndirilir. Fondverimi son illrd daima azalmaa doru meyl edir. Fondveriminin yksldilmsin - sas fondlarn strukturunun tkmilldirilmsi, yni onlarn aktiv hisssinin paynn artrlmas, khnlmi v smrsiz mk vasitlrinin yenisi, yksk mhsuldarl vasitlrl vz edilmsi, nvbdaxili bo dayanmalarn aradan qaldrlmas, yaxud minimuma endirilmsi, i yerlrinin attestasiyasnn keirilmsi v artq avadanlqlarn satlmas, avadanlqlarn planl-xbrdarlq tmirinin vaxtnda v dqiq tkili, ona qulluq edilmsinin yaxladrlmas hesabna nail olunur. Fondtutumu - fondverimin ks olan gstrici olub, mhsulun 1000 manatna, yaxud 10.000 manatna dn istehsal sas fondlarn dyrini sciyylndirir. Mssislr zr fondtutumu istehsal sas fondlarn orta illik balans /anma xlmaqla/ dyrinin myyn dvrd /msln, rbd, ild/ buraxlm xalis mhsulun, yaxud mtlik mhsulun hcmin nisbti kimi myyn olunur. Fondtutumu gstricisindn tikinti layihsini ilyib hazrladqda, mhsul buraxln artrmaq n lav investisiya qoyuluu hcmini myyn etdikd v digr hesablamalarda istifad edilir. stehsaln material tutumu - pul, dyr ifadsind mhsul /i, xidmt/ vahidin dn material srfinin hcmini sciyylndirn gstricidir. stehsaln material tutumunu hesablayarkn btn material ehtiyatlarn /msln, xammal, sas v kmki materiallar, yanacaq, istilik v elektrik enerjisi, satn alnm komplektldirici mmulatlar v yarmfabrikatlar/ srfi nzr alnr. Xalq tsrrfat, sah /mssis/ v mhsul zr istehsaln material tutumu frqlndirilir. Xalq tsrrfat zr material tutumu mumi daxili mhsula, yaxud milli glir gr, sah /mssis/ miqyasnda is xalis, yaxud mtlik mhsula gr hesablanr. Mhsulun metal tutumu, enerji tutumu, kimya tutumu v sair istehsaln material tutumunun ayr-ayr trkib nsrlridir. Dyr, natural-dyr, yaxud natural ifadsind hesablanan bu gstricilrin kmyi il mumi istehsaln material tutumu il maddi-texniki ehtiyatlarn konkret nvlrinin srfi normalar arasnda laq yaradlr. stehsaln material tutumunun azaldlmasnn sas amillri - texniki trqqi, yni man v mexanizmlrin konstruksiyasn tkmilldirmk, parametrlrini yaxladrmaqla yana ktlsini /vznini, kisini/ azaltmaq, elektrotexnikann son nailiyytlri sasnda mmulatlar miniatrldirmk v mikrominiatrldirmk, mtrqqi materiallar ttbiq etmk, aztullantl v tullantsz texnologiya ttbiq etmk, qnati maddi chtdn stimulladrmaq v ehtiyatlardan israflqla istifady gr msuliyyti artrmaq, onlarn ciddi uotunu aparmaq, hr ksd sahiblik, ictimai myin nticlrin gr qayl mnasibt hissi trbiyy etmkdn ibartdir. Mhsulun metal tutumu - mhsul, yaxud milli glir vahidin metal srfini xarakteriz edn gstricidir. Metal tutumu gstricisi natural v dyr ifadlrind hesablanr: mhsul vahidin, 1 milyon manatlq mtlik mhsula, xalis mhsula, mumi daxili mhsula v ya milli glir tonla, yaxud manatla metal srfi. Metal tutumunun xsusi gstricilri srf olunan metaln v istehsal olunan mhsulun nvlri zr - mhsul vahidin qara metal prokat srfi, uqun v

109 polad rintilri srfi v baqa metal mhsulu nvlri zr myyn olunur. Btvlkd xalq tsrrfat zr mhsulun metal tutumu natural ifadd /msln, tonla/ istehlak olunmu qara metal hcminin mumi daxili mhsula, yaxud milli glir nisbti kimi, ayr-ayr sahlr /mssislr/ zr is istehlak olunmu qara metal hcminin mtlik mhsulun hcmin olan nisbti kimi hesablanr. Mlumat n qeyd edk ki, mhsulun metal tutumu gstricisinin natural v dyr ifadlri ksr hallarda bir-birlrin uyun glmir. Mhsul vahidin /mmulatn ktl tutumu/ v ya mmulatn sas texniki parametrlri vahidin /msln, gc, mhsuldarlq, ykgtrm vahidin v sair/ metaln xsusi srfi gstricisi konstruksiyann mtrqqiliyini sciyylndirir. Eyni zamanda daha mhkm, lakin hm d daha bahal konstruksiya materiallar ttbiqi hesabna mmulat ktlsinin azaldlmas dyr ifadsind hmin mmulatn metal tutumu gstricisinin yksldilmsin sbb ola bilr. Buna gr d mmulat istehsalna metal srfini ks etdirn istehsaln metal tutumu il yana mmulatn istismar tutumu da myyn edilir v bu zaman metaln tkc mmulat istehsalna deyil, hminin normativ xidmt mddti rzind istehlak prosesind srfi d nzr alnr. Mmulatn istismar metal tutumu onun etibarln v uzunmrlyn artrmaq, tmir v ehtiyat hisslrin tlbat azaltmaq hesabna azaldlr. Mmulatn istismar tutumunun azaldlmas metala qnatin mhm istiqamtidir. Mhsulun metal tutumunun azaldlmasna istehsaln strukturunun tkmilldirilmsi, istehsal olunan mhsulun z trkibin, eidin, keyfiyytin, ictimai tlbatn btn istehlak xasslrin uyun glmsi mhm tsir gstrn amillrdir. Mhsulun enerji tutumu - mhsul, yaxud milli glir vahidin srf olunmu enerjinin miqdarn xarakteriz edir. Btvlkd xalq tsrrfat zr ilkin yanacaq-enerji srfinin istehsal olunmu milli glirin, yaxud mumi ictimai mhsulun hcmin nisbti kimi, ayr-ayr sahlr /mssislr/ zr is, mtlik /xalis/ mhsulun hcmin nisbti kimi hesablanr. Bu zaman istehsal-istismar ehtiyaclarnda istehlak olunmu, yni texnoloji ehtiyaclara srf edilmi hr cr yanacaq-enerji nvlri nzr alnr. Mhsulun enerji tutumunun azaldlmas istehsaln intensivldirilmsinin, ehtiyatlara qnat olunmasnn mhm istiqamtlridir; buna enerji istehsal v istehlak proseslrinin hr vasit il tkmilldirilmsin ynldilmi texniki, iqtisadi, tkilati, texnoloji v trbiyvi tdbirlr sisteminin hyata keirilmsi il nail olunur. Mhsulun kimya tutumu - mhsul, yaxud milli glir vahidin kimya snayesinin mhsullarnn srfini sciyylndirir. Hazrda el bir snaye mhsulu taplmaz ki, onun istehsalnda kimya snayesinin mhsullarndan istifad edilmsin. Kimya snayesinin mhsullarndan istifad edilmsi tbii materiallara qnat etmy, tbii materiallarn sni materiallarla vz etmy imkan verir. Elm v texnikann masir inkiaf mrhlsi tsrrfat msllrinin oxvariantll il xarakteriz olunur. Bel bir hal investisiya qoyuluundan istifadni qiymtlndirmk n mqayisli iqtisadi smrlilik gstricilrindn istifad olunmasn zruri edir. Mqayisli iqtisadi smrlilik gstricilrin mxtlif variantlar zr investisiya qoyuluunun zndm mddti v effektivlik msal, mhsulun maya dyri, illik qnat, gtirilmi msrflr, mhsulun mk tutumu, keyfiyyti v sair aiddir. nvestisiya qoyuluunun zndm mddti - investisiya qoyuluu hcminin il rzind ondan istifad nticsind ld ediln glir olan nisbti kimi hesablanr, yni td = qoy : Gil. Bir qayda olaraq, mxtlif variantlar mxtlif investisiya qoyuluu v cari xrclr tlb edir. oxlu sayda variantlar irisindn n yaxsn semk n onlar investisiya qoyuluu v cari xrc zr ct-ct mqayis edilir v onlardan n az mddtd dniln variant seilir. Nticd investisiya qoyuluunun v cari xrclrin nisbtlri zr variantlarn mqayisli effektivliyi aadak dsturla myyn edilir:

td = (1 - 2) : (X1 - X2)
Burada: 1 v 2 - mqayis ediln variantlar zr investisiya qoyuluu, manat; X1 v X2 - hmin variantlar zr cari xrclr.

110 gr hesablanm zndm mddti normativ mddtdn azdrsa, onda 1 variant 2 variantndan daha smrli hesab olunur. mumi smrlilik kmiyytin sasn myyn ediln normativ dnilm mddti el vaxt dvrndn ibartdir ki, hmin vaxt rzind xalis mhsul, mnft, yaxud maya dyrinin aa salnmasndan ld ediln qnat klind olan smr kmiyytc hmin mqsd n ayrlm investisiya qoyuluu il mqayis edilir. dnilmnin faktiki mddti normativ mddtdn artq olmamaldr. nvestisiya qoyuluunun effektivlik msal - hmin investisiya qoyuluunun minimum effektivlik normasn ifad edir v digr rtlr eyni olduqda, bundan da aa sviyyd olmas mqsduyun hesab edilmir. Baqa szl, investisiya qoyuluunun effektivlik msal il rzind onun n qdr hisssinin dnildiyini gstrir v investisiya qoyuluunun zndm mddtin ks olan kmiyytdir, yni Enor = 1:td. Hesablama zaman effektivlik msal 0,15- brabr qbul edilir. Gtirilmi xrclr - texniki v tsrrfat msllrinin hlli variantlarndan n yaxsnn seilmsind ttbiq olunur. Hr hans texniki msllrin, smrldirici tkliflrin, tikinti layihlrin, mhsulun /iin, xidmtin, tikintinin/ keyfiyytinin mxtlif sullarla artrlmasnn hllind mmkn variantlar mqayis edilrkn, digr rtlr eyni olduqda, minimum gtirilmi xrclr tlb edn variant n yax variant hesab edilir. Gtirilmi xrclr - mhsulun maya dyrind nzrd tutulan cari xrclrin mblindn /Xcari/ v birdflik investisiya qoyuluundan /qoy/ ibartdir; investisiya qoyuluunun cari xrclrl mqayissin hmin xrclri investisiya qoyuluunun normativ effektivlik msalna /Enor/ vurmaqla nail olunur. Gtirilmi xrclrin kmiyytini hesablamaq n aadak dsturlardan istifad edilir:

Xgt = Md + En X qoy
v ya

Xgt = qoy + Ed X Md
Verilmi dsturlarda Md kmiyyti /layih, yaxud plan maya dyri/ konkret raitd sahy lazm olan istehlak dyrlrinin istehsalna kiln xrclrin normal mblini, Enor X qoy kmiyyti is - normativ mnftin kmiyytini xarakteriz edir. Bu kmiyyt tikintiquradrma ilrinin hyata keirilmsin kiln btn ehtiyatlardan, yaxud istifad olunan sas v dvriyy istehsal fondlarnn dyrindn alnr. Mhsulun maya dyri - sahnin /mssisnin/ mhsul istehsalna v satna srf etdiyi cari xrclrin pul formasnda ifadsidir. Mhsulun maya dyri - sahnin istehsal-tsrrfat faliyytinin btn trflrini ks etdirn v onun iinin smrliliyini xarakteriz edn sintetik, mumildirici gstricidir. Mhsulun maya dyrinin trkibin daxildir: istehlak olunmu istehsal vasitlrinin dyri /msln, sas istehsal fondlarnn istismar v amortizasiyas il laqdar olan msrflr, xammal v materiallara, yarmfabrikatlarn alnmasna, yanacaq v enerjiy kiln xrclr/, sah iilrinin myinin dnilmsi msrflri v sosial sorta ayrmalar. Mhsulun maya dyrinin strukturu ayr-ayr xrc nvlrinin nisbti il xarakteriz olunur v hr bir sahnin spesifik xsusiyytlrini ks etdirir. Bel ki, neftqazxarma snayesind n ox xrclr myin dnilmsi v sas istehsal fondlarnn amortizasiyasna kiln xrclrdir, yngl v yeyinti snayesind is myin dnilmsi xrclrinin xsusi kisi nisbtn kiik olmaqla xammal v materiala kiln xrclr 85-90% tkil edir. Elmi-texniki trqqi nticsind btn sahlrd maddi-enerji ehtiyatlarna kiln xrclrin pay artrlr v myin dnilmsin kiln xrclrin xsusi kisi is azaldlr. Mssisnin /sahnin/ btn istehsal xrclri mhsul istehsalnn maya dyrini /sex maya dyri il mumizavod xrclrinin mblini/ tkil edir. Mhsulun tam maya dyrin istehsal maya dyri /buna texnoloji maya dyri d deyilir/, mhsulun sat il laqdar xrclr, istehsaldan knar xrclr daxildir. Adtn, smrli variant serkn istehsal, texnoloji maya dyri gstricisindn istifad edilir.

111 Mhsulun mk tutumu - mhsul vahidi istehsalna, yaxud myyn texnoloji mliyyatn /iin, xidmtin/ yerin yetirilmsin /norma-saatla, yaxud adam-saatla/ srf olunan i vaxtn xarakteriz edn gstricidir. Mhsulun mk tutumu texnoloji, tam v xalq tsrrfat mhsulunun mk tutumuna gr frqlndirilir. Mhsulun keyfiyyti - mhsulun tyinatna mvafiq olaraq myyn xsi v istehsal tlbatn dmk qabiliyytini rtlndirn xasslrin mcmusudur. Mhsulun keyfiyytinin yksldilmsi iqtisadi artmn mhm amili, istehsaln intensivldirilmsinin vacib rtidir. Bazar iqtisadiyyat raitind mhsulun keyfiyytinin yaxladrlmas mhm iqtisadi v siyasi vzif kimi x edir. Mhsulun keyfiyytinin iqtisadi chtdn saslandrlm ykslii ox vaxt lav vsait srfi il bal olsa da, xalq tsrrfat baxmndan, adtn, vvlki keyfiyytd mhsul istehsal hcmini genilndirmy nisbtn daha mqsduyun saylr. n yax v daha tkmil texnikadan istifad olunmas onun ttbiqi imkanlarn genilndirir v halinin tlbatn daha dolun v az msrfl dmy imkan verir. Yksk keyfiyytli mmulat istehsalndan gtrln iqtisadi smr, qazanj hr bir mhsul vahidindn istifad olunmasnn smrsindn v onun istehsal miqyasndan asldr. llik qnat - tkrar istehsaln btn mrhllrind maddi-enerji, mk v maliyy ehtiyatlarndan daha smrli istifad etmk demkdir. Ehtiyatlara qnatin sasn tbii v maddi ehtiyatlardan kompleks istifad olunmas, itcilrin v smrsiz msrflrin aradan qaldrlmas, tkrar maddi-enerji ehtiyatlarnn v onlarla bal olan mhsullarn tsrrfat dvriyysin daha ox clb olunmas tkil edir. Qnatin iki nvn: rti-illik v ilin axrnadk qnat nvlrini frqlndirirlr v onlar hesablamaq n aadak dsturlardan istifad edilir: rti-illik qnat:

Q.-i. = (Md.pl. - Md.baz) X Nil

lin axrnadk qnat:

Qi.ax. = (Md - Md) nay X Nil

Burada: Md.pl. v Md.baz. - plan v bazis illrindki mhsul vahidinin tam maya dyri; Md v Md - tdbirin ttbiqindn vvl v sonrak mhsul vahidinin tam maya dyri; Nil - il rzind istehsal edilck mhsullarn miqdar; nay - tdbirin ttbiqindn ilin axrnadk olan aylarn say. nvestisiya qoyuluunu qiymtlndirrkn srf edilmi msrflr v ld ediln smr vaxta gr tutudurulan, mqayis ediln olmaldr. Bu, investisiya qoyuluunun mqayisli iqtisadi smrliliyini tyin etmk n mhm rtdir, nki mqayis ediln variantlar, sasn, tikinti tsiklinin uzunluu, tikinti v mnimsm prosesind investisiya qoyuluunun vaxta gr bldrlmsi, yeni obyektin nvb il yaradlmas imkan il frqln bilr. Vaxt amilinin tsiri ictimai mk mhsuldarlnn dyimsi nticsind istehsal vasitlrinin dyrind v cari msrflrd ks olunur. Bundan baqa, obyektlrin tikilmsi v mnimsnilmsi dvrnd investisiya qoyuluunun dondurulmas amilini nzr almaq lazmdr. Halbuki nvb il aparlacaq tikintilrd investisiya qoyuluunu mvqqti olaraq, daha gej mddt keirmk olar v hmin vsaitlr iqtisadiyyatn digr sahlrind v ya neftqazxarma snayesinin baqa blmlrind lazmi smr il istifad edil bilr. Neftqazxarma idarlrinin yenidn qurulmas v texnika il yenidn thciz edilmsi, elm v texnikann nailiyytlrin istehsala tez ttbiq edilmsi investisiya qoyuluunun smrliliyi sviyysin tsir edir. Bellikl, hr hans bir tsrrfat v tkilati-texniki tdbirin smrliliyini yalnz mtlq mbl gr deyil, hminin vaxt amilin gr gtirilmi investisiya qoyuluuna gr aydnladrmaq lazmdr. Gtirilm mvafiq ilin msrflrini gtirilm msalna vurmaq v ya blmkl hyata keirilir. Gtirilm msal aadak dsturla hesablanr:

112

gt. = (1 - Eg.nor)n
Burada: Eg.nor - gtirilm normativi; n - hesablanm ilin balancndan hmin ilin msrflrini ayran illrin say. Qeyd edk ki, gtirilmi investisiya qoyuluu mbli yalnz rtidir v ancaq mqayisli iqtisadi smrlilik hesablamalar ndr v mvafiq obyektlrin hazrlanmas v ya tikintisinin plan dyrinin tyin olunmas n sas sayla bilinmz. Msln, snaye obyekti il rzind tikil bilr. Frz edk ki, investisiya qoyuluunun tikinti illrin gr bldrlmsinin iki variant vardr. Bu variantlar aadak cdvld ksini tapmdr: Cdvl 33 nvestisiya qoyuluunun variantlar zr blgs
/milyon manat/

Tikintiillri
Birinci il n kinci il n nc il n Y e k u n u:

Variantlar zr investisiya qoyuluu variant-1 variant-2

10 10 40 60 30 20 10 60

Verilmi misaldan grnr ki, birinci varianta gr tikintinin birinci ilind ikinci variantla mqayisd investisiya qoyuluuna 20 milyon manat /30 - 10/ mblind qnat edilmidir. Mvqqti azad olmu vsaitlrdn neftqazxarma snayesinin digr blmlrind istifad oluna bilr. gr mvqqti azad olunmu vsaitdn smrli istifad edilrs, gtirilm normativi Eg.nor.= 0,10-a brabr olarsa, onda birinci ilin axrna dvriyyy buraxlm vsait 22 milyon manat [20 (1 + Eg.nor) = 20 (1 + 0,10] mblind qaydacaqdr. kinci ilin balancnda tikintinin birinci varianta gr yerin yetirilmsind yen d 10 mln. manat /20 - 10/ mblind qnat ld edilir, bundan baqa, ona birinci ildn sonra alnan vsait lav olunur. Odur ki, ikinci ild dvriyyy 32 mln. manat /10 + 22/ investisiya qoyuluu buraxmaq olar ki, bu da ilin axrnda 35,20 milyon manat [32 (1 + 0,10)] mblind qayda bilr. Tikintinin nc ilind ikinci variant il mqayisd birinci variant 30 milyon manat /40 - 30/ ox vsait tlb edir. Lakin ikinci ilin axrnda 35,20 milyon manat alndndan srbst qalq 5,20 milyon manat /35,20 - 30,00/ olacaqdr. Bellikl, tikintinin birinci variantla hyata keirilmsi ikinci varianta nisbtn 5,20 milyon manat vsait qnat etmy imkan verir. Dzdr, bu he d iki variantdan hans variantn daha smrli olmas haqqnda son fikiri sylmy imkan vermir. Bunun n investisiya qoyuluu il yana, smrliliyin digr gstricilrini d hesablayb bir-biril mqayis etmk lazmdr. nvestisiya qoyuluunun mqayisli iqtisadi smrlilik hesablamalar ox hallarda planladrma v layihldirm zaman hr hans tdbirin optimal variantnn seilmsi n aparlr. Yax variant mmkn variantlar irisind mxtlif sullar il seil bilr. gr mmkn variantlar irisind ttbiqi n az xsusi investisiya qoyuluu tlb edn v mhsul vahidinin istehsal n az maya dyrin baa gln el bir variant vardrsa, hmin variant n yax, optimal variant hesab edilir. Lakin tcrbd ox hallarda xsusi investisiya qoyuluu byk olan variantlarn ttbiqi zaman, mhsul vahidinin n az maya dyri tmin olunmur. Bel hallarda lazmi variant smrliliyin normativ msal v ya variantlar zr gtirilmi msrflr vasitsil myyn edilir. Frz edk ki, istehsaln hcmini 80 milyon manatlq artrmaq n variant mvcuddur: 1. birinci variant - mvcud istehsaln genilndirilmsi; 2. ikinci variant - yeni obyektin tikilmsi; 3. nc variant - mvcud istehsaln texnika il yenidn qurulmas.

113 Aadak cdvl mlumatlarndan istifad edrk hans variantn daha smrli olduunu myynldirk: Cdvl 34 nvestisiya qoyulular variantlar
Gstricilr Maya dyri zr illik mhsul buraxl nvestisiya qoyuluu Normativ smrlilik msal Gtirilmi investisiya qoyuluu Normativ dm mddti Normativ dm mddti rzind mayadyri zr buraxlan mhsulun illik hcmi Gtirilmi msrflr l vahidi
milyon manat/il milyon manat msal milyon manat/il il milyon manat milyon manat

I 80 42 0,12 5,04 8,33 666,4 708,4

Variantlar II 70 98 0,12 11,76 8,33 580,1 681,1

III 73 60 0,12 7,20 7,33 608,1 668,1

Verilmi misaldan grnr ki, nc variant, yni mvcud istehsaln texnika il yenidn qurulmas daha smrlidir, bel ki, bu zaman gtirilmi msrflrin mbli ild 80,2 milyon manatdr /normativ dm mddti rzind 668,1 milyon manat/. Bu, birinci v ikinci variantlarda olduundan azdr. Baxlan mslni hminin variantlar ct-ct mqayis etmk yolu il d /msln, birinci variant ikinci variantla, ikincini is nc variantla/ hll etmk olar. Bunun n lav investisiya qoyuluunun zndm mddti v ya mqayisli smrlilik msallar hesablamalarndan istifad olunur. gr mqayis ediln variantlarn iqtisadi smrlilik gstricilrinin hesablanmas zaman bu gstricilr bir-birindn az frqlnrs, onda qbul ediln plan v ya layih hllrinin daha tam thlili n vvllrd adlar kiln lav gstricilrdn, msln, mk mhsuldarl, fondverimi, material tutumu, xsusi investisiya qoyuluunun hcmi v eyni zamanda natural gstricilrdn istifad edilir.

7.4. Tikinti obyektlrinin layihldirilmsi v iqtisadi chtdn saslandrlmas

Snaye tikintisinin hyata keirilmsinin n mhm mrhlsi layihldirmdir. Tikintinin layihldirilmsi yalnz glckd tikilck obyektin v ya qurunun qrafik tsvirini vern sxem v ertyoclar, cizgilri deyil, eyni zamanda nzrd tutulmu tikinti obyektinin mqsduyunluunu v iqtisadi smrliliyini tsdiq edn texniki v iqtisadi hesablamalardr. Layihnin trkibin izahat vrqsi, tikintinin dyrini myyn edn maliyy-smeta hesablamalar v smetalar, hminin nzrd tutulan layih hlletmlrini xarakteriz edn digr hesablama materiallar da daxildir. Layihnin izahat vrqsind aadaklar z ksini tapr: 1. tikinti mhsulunun nomenklaturu; 2. tikinti tkilatnn istehsal gc; 3. tikintinin aparlmas yeri; 4. tikinti-quradrma tkilatnn xammal, material, yanacaq v enerji bazas; 5. tikinti tkilatnn digr knar tkilatlarla tsrrfat laqsinin sviyysi; 6. tikintinin texnologiyas v onun mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas imkanlar; 7. tikintinin texnika il silahlanma drcsi; 8. tikinti-quradarma ilrinin hyata keirilmsi n ayrlm razidn istifad olunmas; 9. ayr-ayr bina v qurularn konstruksiya hlletmlri.

114 Tcrb gstrir ki, tikintinin mddti v dyri, tikinti mhsulunun keyfiyyti, glck tikinti obyektind mk mhsuldarl, tikinti mhsulunun maya dyri v istehsaln rentabelliyi xeyli drcd layih hll etmlrindn asldr. Odur ki, investisiya qoyuluunun iqtisadi smrliliyini ksr hallarda layihldirmnin keyfiyyti rtlndirir. Tikintinin layihldirilmsi perspektiv v illik layih-axtar ilri planlarna gr hyata keirilir. Bel plann trkibin layih-axtar ilrin srf edilck investisiya qoyuluunun hcmi, glck illrin tikintisi n layih-axtar ilrinin titul siyahs, tikintinin texniki-iqtisadi saslandrlmasna dair hesablamalar, tikinti ilri aparlacaq rayonun plan haqqnda mlumatlar v sair daxil edilir. Adtn, snaye tikintisi n layih v axtar ilrini layih v axtar tkilatlar il sifariilr arasnda balanm mqavillr sasn xsusi layih v axtar tkilatlar yerin yetirirlr. Sifariilr bu ilrin yerin yetirilmsi n ayrlan vsaitin srncamlardr. Neft snayesind tikintinin layihldirilmsind neft-qaz yataqlarnn qiymtlndirilmsi v layihldirmnin texniki-iqtisadi chtdn saslandrlmas mhm hmiyyt ksb edir. Neft-qaz yataqlarnn iqtisadi qiymtlndirilmsi dedikd, vaxt amilini nzr almaqla onlarn ehtiyatlarndan istifadnin xalq tsrrfat hmiyyti nzrd tutulur. Yatan iqtisadi qiymtlndirilmsind mqsd - yaxn v uzaq glckd - onun ehtiyatlarndan istifadnin smrli variantn semkdn ibartdir. Yataqlarnn iqtisadi qiymtlndirilmsindn aadak msllrin hlli n istifad edilir: 1. yatan neft-qaz ehtiyatn myynldirmk; 2. yatan istismar dvrn tyin etmk; 3. neft laynn neftverm msaln myyn etmk; 4. yatan smrli ilnm sistemini semk; 5. yatan istismar ardclln myyn etmk. Yuxarda gstriln msllr irisind neft-qaz yatann smrli ilnm sisteminin seilmsi mhm hmiyyt ksb edir. Mlumdur ki, neft-qaz yataqlarn istismar etdikd eyni zamanda bir-biril qarlql laqd olan v idar edilmsi mmkn olan iki proses ba verir: 1. birincisi, lay qvvlrinin tsiri altnda msamli mhitd maye v qazn hrkt prosesi; 2. ikincisi, maye v qazn quyu dibindn Yer sthin qaldrlmas prosesi. Bu baxmdan neft-qaz laylarnn ilnmsi dedikd, layda quyu dibin maye v ya qaz hrkti prosesinin mxtlif vasitlrl idar edilmsi prosesi nzrd tutulur. Layda maye v ya qaz hrkti prosesini, quyularn i recimindn, laya qazlacaq quyularn sayndan, onlarn yerlm v i salnma qaydasndan, istismar edilmsi raitindn v nhayt, layn enerji bazasna sni olaraq tsir edilmsindn asl olaraq idar etmk olar. Bellikl, laya qazlcaq quyularn sayn, onlarn yerlm v i salnma qaydasn myyn etmk, quyularn texnoloji recimlrini tnzim etmk v layn enerji bazasna tsir gstrmkl laydan quyudibin maye v ya qaz hrktinin idar edilmsin layn ilnmsi deyilir. Layda maye v ya qaz hrktinin idar edilmsi mqsdil grln ilrin mcmusuna layn ilnm sistemi deyilir. Neft-qaz yatann ilnm sistemini layihldirdikd aadak texniki-iqtisadi msllr hll olunur: 1. lay hans reciml istismar edilmlidir; 2. lay myyn edilmi recimd istismar etmk n ona sni tsir gstrmk lazmdr, ya yox; 3. istismar v inceksiya quyular hans qayda il yerldirilmlidir, onlarn say v i salnmas qaydas nec olmaldr; 4. istismar v inceksiya quyular hans i recimlrind ilmlidir; 5. neft-qaz yatann ilnmsini layihldirmk n hans gstricilr zruridir. Adtn, neft-qaz yatann ilnmsini layihldirrkn yatan yaxn 5-10 il v uzaq 40-50 il rzind illik neft v qaz hasilatnn miqdar sas tkil edir;

115 yatan ilnm sisteminin iqtisadi gstricilrinin hesablanmas hans qaydada v sulla hyata keirilmlidir. Yatan ilnm sisteminin iqtisadi gstricilrinin hesablanma qaydas, mk srfinin v xrclrin sas ilnm nsrlrindn, elementlrindn aslln akar etmkdn ibartdir. qtisadi hesablamalarda mk mhsuldarl, investisiya qoyuluunun hcmi v effektivliyi, hasil edilck neft v qazn ayr-ayr sistemlr, variantlar zr maya dyri hesablanr; 7. seilmi n yax ilnm sistem iqtisadi chtdn saslandrlr. Bu mslni hll etmk n nzrd tutulan sistemlrin texniki-iqtisadi gstricilri tutudurulur, mqayis edilir. Smrli ilnm sistemi o sistem hesab edilir ki, onun hyata keirilmsi n az investisiya qoyuluu il baa glir; 8. dqiqldirilmi layihnin iqtisadi gstricilri hesablanlr /lay snaq mqsdil istismar edildikdn sonra/. Layn snaq istismar zaman yeni alnan mlumat nzrd tutulan lav ilnm variantlarnn sasnda smrli ilnm sisteminin layihsi dqiqldirilir. lnmnin snaq mddtind mdn mlumat sasnda eyni zamanda iqtisadi gstricilr d dqiqldirilir. Bellikl, smrli ilm sisteminin seilmsi kompleks msldir v onu hll edrkn xalq tsrrfatnn neft v neft mhsullarna, tbii qaza olan tlbatnn v hmin neft v qazn hasil edilmsin lazm olan investisiya qoyulularnn dnilmsinin v ilnmnin sonunda ehtimal olunan itgilri, yni layn neft v qaz ehtiyatndan istifad msaln nzr almaq lazmdr. Mlumat n qeyd edk ki, neft snayesi mrkkb v uzun mddt istehsal prosesini hyata keirn sahlrdn biridir. Odur ki, neft-qaz yataqlarnn ilnmsi mddtind neft v qaz hasilat hcminin artmas, onun sabitlmsi, azalmas v habel khn yataqlarda qalm karbohidrogen ehtiyatlarnn mnimsnilmsi prosesi ba verir. Yataqlarn ilnmsi v istismar investisiya qoyulular hcminin mntzm surtd artrlmasn, fasilsiz olaraq yeni neft-qaz quyularnn i salnmasn, dayanm khn neft quyularnn brpasn v istismara qaytarlmasn tlb edir. Layih-tdqiqat ilrinin balanmasndan ilkin neft v qazn alnmasna qdr olan vaxt mddti orta hesabla 4-6 il tkil edir. Demli, neft-qaz yataqlarnn mnimsnilmsi ox risk tlb edir. Risk dedikd, vziyytin myyn ehtimalla aydnl nzrd tutulur. Neft-qaz yataqlarnn ilnmsi layihsin tsir xarakterin gr risklr qeyri-hyat qabiliyytli risklr, borcun dnilmsi il laqdar olan risklr v bitmmi tikinti-quradrma risklrin ayrlr. Qeyri-hyat qabiliyytli risklr layihnin kifayt qdr vsaitlr axn generasiya etmk qabiliyyti olmamas imkann nzrd tutur. Htta daha yararl layihlr d investisiya qoyulularnn hrkti zr mvqqti problemlrl v kreditlr zr faizlrin dnilmsind imkanszlqlarla qarlaa bilr. Bel nv imkanszlqlar borclarn dnilmsi zr risklr adlanr. Yeni texnika v texnologiya ttbiq ediln layihlrd bitmmi tikinti risklri daha ox olur, baxmayaraq ki, bu layihlrin cari dyri vvlcdn nzrd tutulduu dyrdn hmiyytli drcd frqlnir. Yaranma mnblrin gr texniki, geoloji, qiymt, kredit, vergi, iqtisadi v siyasi risklr frqlndirilir. Texniki risk dedikd, texniki v texnoloji problemlrin meydana glmsi imkan baa dlr. Geoloji risk - layihnin kifayt qdr geoloji chtdn yrnilmmsindn irli glir. Qiymt riski - hm layihnin mhsulunun, hm d layihnin hyata keirilmsi zaman istifad olunan resruslarn qiymtlrinin dyimsi imkann xarakteriz edir. Vergi riski dedikd, tikinti-quradrma mddtinin uzanmas nticsind vergi gztlrinin alnmamas v yaxud vergi tariflrinin dyimsi imkanlarn sciyylndirir. Kredit riski - gtrlm kreditlr zr banklarn faiz tariflrin yenidn baxlmas v onlarn artrlmas imkanlar il laqdardr. qtisadi risklr mumi iqtisadi vziyytin dyimsi v bu dyimlrin layihy tsiri imkanlarn znd birldirir. Siyasi risklr tam bir qrup mmkn problemlrin hlli il laqdardr ki, onlarn da n ar silahla toqqumalarn yaranmas imkanlardr. 6.

116 Aradan qaldrlmas imkanlarndan asl olaraq risklr mntzm /bazar, diversifikasiya olunmayan/ v qeyri-mntzm /spesifik, diversifikasiya olunan/ risklr blnr. Mntzm risklr iqtisadiyyatda ba vern proseslr nticsind ml glir v onu diversifikasiya yolu il aradan qaldrmaq mmkn olmur. Bazar risklri mumi risklrin tqribn 30-50%-ni tkil edir. Qeyri-mntzm risklr is risklrin diversifikasiya yolu il, yni mxtlif layihlr vsaitlr qoymaqla aradan qaldrla bilinn risklrdir. Mlumat n qeyd edk ki, respublikamzda faliyyt gstrn bir ox xarici neft irktlrinin kifayt qdr maliyy vsaitlrin malik olmalarna baxmayaraq uzun mddtli borc maliyyldirilmsin /kreditldirmy/ stnlk verilir. Bunun msbt chti ondan ibartdir ki, bu zaman riskin bir hisssi borcu vern bank idarsin trlr. Uzun mddtli borc maliyyldirilmsi kredit idarlri trfindn reqress /tnzzl, gerilm, dala getm/ drclrin gr qrupa ayrlr: 1. tam reqress hquqlu kreditlr - borc vsaitlrinin mssisnin btn vsaitlri v istniln maliyy mliyyat hesabna qaytarlmasn nzrd tutur; 2. reqress hququ olmayan kreditlr v yaxud layih maliyyldirilmsi yaranan borc vsaitlrinin yalnz hyata keiriln layihdn alnan glirlr hesabna dnilmsini nzrd tutur. Bu zaman kredit idarlri n riskin drcsi artr v buna gr d verilmi kreditlr zr faiz tariflri d yksk olur; 3. mhdud reqress hquqlu risklr - tam reqress hquqlu v reqress hququ olmayan kreditlrin verilmsi qaydalarnn eyni zamanda qarq ttbiqini nzrd tutur. lnm sisteminin effektivliyi bir sra amillrdn asldr. Onlara aiddir: 1. lknin xam neft, neft mhsullarna v tbii qaza olan tlbatn dyn ilnm tempi; 2. neft-qaz yatann snaye hmiyytli neft-qaz ehtiyatlarndan istifad etm drcsi; 3. material v mk msrflrinin sviyysi. lknin xam neft, neft mhsullarna v tbii qaza olan tlbat daima artdndan neft v qaz hasilatn oxaltmaq n yatan ilnm mddtini qsaltmaq zrurti yaranr. Lakin yatan ilnm mddti n qdr qsaldlarsa, investisiya qoyuluu da bir o qdr artacaqdr. Ona gr d ilnm mddtinin seilmsi ox msuliyytli msldir. Yatan ilnm mddti planladrlm neft v qaz hasilatnn artma tempindn, yatan geoloji v iqtisadi raitindn, kf edilmi ehtiyatlarn hcmindn, onlarn jorafi yerldirilmsi v ilnmy hazrlndan v hminin neftqazxarma idarlrind istifad olunan texnika v texnologiyann vziyytindn asldr. Lay tzyiqinin bir sviyyd saxlanmas, ilnm mddtini qsaltmaa v neft-qaz hasilatn yksk sviyyd saxlamaa kmk edir. Tzyiqin saxlanmas fontan dvr qurtardqda da neftin quyudibin srtl axnn tmin edir ki, bu da drinlik nasos istismarnn effektivliyini artrr. Neftxarma tempini yksltmk mqsdil tzyiqlr frqinin artrlmasna, istismar qurularnda quyudibi tzyiqini neftin qazla doyma tzyiqindn 10-15% aa salmaqla nail olunur. lnm tempini myyn etdikd su-neft kontaktnda v keiriciliyi kiik olan laylarda yaradlan tzyiq qradiyentlrini nzr almaq lazmdr. Maksimum neftverm msalna uyun olan tzyiq qradiyenti laboratoriya sulu il v yaxud da istismar tcrbsi sasnda myyn edilir. Bircinsli olmayan layda quyular arasndak msaf azaldqda neftverm msal artr. Lakin, bu tdbir ilnm xrclrinin artmas il laqdardr. Masir raitd neftqazxarma snayesind istifad olunan texnika v texnologiya yatan ilnm prosesind neftvermni 60-70%- atdrmaa imkan verir. Quyular arasndak msafnin dzgn gtrldyn, layn geoloji quruluunun daha dqiq yrnilmsi il myyn etmk olar. lnm layihsind ehtiyat quyularnn qazlmas da nzrd tutulmaldr. Maddi v mk msrflrini layihldirrkn respublikann mumi neft-qaz hasilatnda neft rayonuna dn xsusi hasilat, neft v qaz hasilatnn hmin rayona daxil olan yataqlar zr paylanmas v ilnmnin plan taprn dyn texniki sxemi myyn edilmlidir. nvestisiya qoyuluunun hcmini myynldirrkn aadak xrclr nzr alnr:

117 a. kfiyyat, istismar v inceksiya quyularnn qazlmasna kiln xrclr. Bu xrclrin artrlmas neft-qaz hasilatnn mntzm surtd oxaldlmasna geni imkanlar ar; b. layn neftverm msaln artrmaq v lay tzyiqini saxlamaq mqsdil neft quyusuna su vurulmas n inceksiya quyularnn saxlanmasna kiln xrclr; c. kmki v xidmtedici sex v tsrrfatlarn saxlanlmasna kiln xrclr. Bu xrclrin hcmi n qdr az olarsa, bir o qdr d neft v qaz hasilatnn maya dyri aa olar ki, bu da istehsaln rentabelliyinin yksldilmsi amillrindndir; d. mnzil v mdni-mit obyektlrinin tikilmsin v saxlanlmasna kiln xrclr. Bu xrclr neft-qaz hasilatnn artrlmasna bilavasit deyil, dolay yolla tsir gstrir; e. yollarn, krplrin, dambalarn, estekadalarn v sair bu kimi ilrin tikintisin v saxlanlmasna kiln xrclr; f. su tchizat v kanalizasiya il laqdar olan xrclr. Kfiyyat, istismar v injeksiya quyularnn qazlmasna kiln xrclr layn yatma drinliyindn, quyunun konstruksiyasndan v rayondak qazma raitindn, mdn obyektlrinin tikilii, atq xttlrinin uzunluu, l nlrinin, traplarn v neft rezervuarlarnn /qaz anbarlarnn/ say quyu bksi sxlndan asldr. Yerd qalan digr xrclr yatan btn ilnm variantlar n eynidir.

7.5. Neftqazxarma mssislrind tikinti - quradirma ilrinin tkili v planladirilmasi

Neftqazxarma idarlrind tikinti-quradrma ilrinin tkili v planladrlmas mvafiq prinsiplrin saslanmasn tlb edir. Onlara aiddir: 1. investisiya qoyulularn, hr eydn nc, mvcud istehsallarn yenidn qurulmasna v texnika il silahlandrlmasna ynltmli; 2. obyektlri i salmaa v tikintid zruri artq mhsul yaratmaa imkan vern tikililri v obyektlri sahnin tikinti planna daxil etmli; 3. hm planladrlan sahlrd, hm d bir-birin yaxn sahlrd laqdar obyektlrin tikinti mddtlrini v i salnmasn uyunladrmal; 4. istehsal tyinatl obyektlrin mnzil-mit v infrastruktur obyektlri il kompleks tikintisini tmin etmli; 5. planda nzrd tutulan taprqlar /sifarilri/ maddi ehtiyatlarla, podrat tikinti tkilatlarnn gc il laqlndirmli v sair. Neft snayesind tikinti-quradrma ilrini yksk sviyyd hyata keirmk mqsdil sasl tikinti bsi yaradlr v bu b tikinti-quradrma ilrini sndldirir v onun yerin yetirilmsin operativ nzart edir. Tikinti-quradrma ilrinin planladrlmasnn n mhm mrhlsi tikinti-quradrma ilri zr plan ilyib hazrlanmaqdan ibartdir. Bu planda yeni tikilck obyektlr, mvcud istehsallarn genilndirilmsi, yenidn qurulmas v yein texnika il silahlandrlmas myynldirilir, onlarn zruriliyi v mqsduyunluu texniki-iqtisadi chtdn saslandrlr. Tikinti plannda yeni tikilck, genilndirilck, yenidn qurulacaq v texnika il yenidn silahlandrlacaq obyektlrin yeri, investisiya qoyuluunun v tikintiquradrma ilrinin hcmi, yerin yetirilmsi mddtlri, tikinti n ayrlm razidn istifad olunmas sviyysi, tsrrfat laqlri v sair hlletmlri myyn edilir. nvestisiya qoyuluunun hcmi - istehsal v qeyri-istehsal sahlrind sas fondlarn sad v geni tkrar istehsal n nzrd tutulur v ona gr d hr bir konkret raitd onun hcminin dzgn myyn edilmsi zruri rtlrdn biridir. Adtn, sahnin btn investisiya qoyuluu iki qrupa blnr: 1. neftqazxarma idarlrinin v ya onun obyektlrinin inkiaf il bilavasit laqdar olan tam investisiya qoyuluu /q.t./;

118 2. sas istehsal il laqdar olan infrastrukturun yaradlmasna ynldiln investisiya, yni laqdar investisiya qoyuluu /q../. Neftqazxarma idarlrinin inkiaf il bilavasit laqdar olan tam investisiya qoyuluunun hcmi aadak dsturla hesablanr:

q.t. = q.m. + q.. + q.d. + q.b.

Burada: q.m. - birbaa investisiya qoyuluunun hcmi; q.. - laqdar investisiya qoyuluunun hcmi; q.d. - dvriyy fondlarnn yaradlmasna ynldilmi investisiya qoyuluunun hcmi; q.b. - istehsal hazrl il bal investisiya qoyuluu.

Birbaa investisiya qoyuluunun hcmi neftqazxarma idarlrinin snaye-istehsal obyektlrinin inkiafna ynldilmi msrflri znd birldirir v aadak dsturla tyin olunur:

q.m. = q..f. + q.l. + Vzr.

Burada: q..f. - sas fondlarn yaradlmasna ynldilmi investisiya qoyuluunun hcmi; q.l. - layih-axtar v hazrlq ilrinin yerin yetirilmsin ynldilmi investisiya qoyuluunun hcmi, manat; Vzr. - sas fondlarn lv edilmsi nticsind ml gln zrrin dnilmsin srf edilmi vsaitin hcmi, manat.

Vzr. = Dq.d. + Xsk. - Dmat.

Burada: Dq.d. - avadanln qalq, lv dyri; Xsk. - avadanln sklmsin kiln xrclr; Dmat. - material tullantlarnn dyri.

Tam investisiya qoyuluu ETT-nin ayr-ayr istiqamtlri zr d hesablana bilr. Msln, yeni texnikann /avadanln, qurunun, tikintinin/ yaradlmas v mnimsnilmsi il laqdar olan tdbirlrin hyata keirilmsi n lazm olan tam investisiya qoyuluunun hcmini myyn etmk n aadak dsturdan istifad etmk olar:

q.t. = (Bd + Vf + q.i) - (Da + Dq.d + Vzr.

Burada: Bd - avadanln, qurunun balans dyri; Vf - baza v ttbiq ediln variantlar zr dvriyy vsaitlrin tlbatlar arasndak frq; q.i. - infrastrukturun yaradlmasna ynldilmi investisiya qoyuluunun hcmi; Da. - avadanln anma drcsi nzr alnmaqla dyri. Tdbirin hyata keirilmsi nticsind yaradlan sas fondlarn balans dyri znd iki dyri: yeni investisiya qoyuluunu /q.y./ v tdbirin hyata keirilmsi n istifad olunan mvcud avadanln /texnikann, qurunun/ qalq dyrini /Dq.d./ ks etdirir. Avadanln qalq dyri /Dq.d./ onun amortizasiya olunmayan dyri v sklm dyrinin /gr bel bir dyr varsa/ cmindn ibartdir. Yeni investisiya qoyuluunun hcmini /q.y./ hesablamaq n aadak dsturdan istifad edilir:

q.y. = Da. + Xd. + Xq. + Xm. + Xt. + Xa

119 Burada: Da. - yeni avadanln /texnikann/ dyri; Xd. - hmin avadanln danmasna kiln xrc; Xq. - hmin avadanln quradrlmasna kiln xrc; Xm. - avadanln modernldirilmsin kiln xrc; Xt. - tikinti-quradrma ilrin kiln xrc; Xa. - altlrin hazrlanmasna kiln xrc.

Neft snayesind laqdar investisiya qoyuluu /q../ sasn infrastrukturun yaradlmasna ynldilir. laqdar investisiya qoyuluu dedikd, maliyyldirilmsi mnblrindn asl olmayaraq, razi v funksiyalarna gr birbaa investisiya qoyuluu obyektlri il laqdar olan obyektlr ynldilmi investisiya nzrd tutulur. Msln, tikinti meydanasndan knarda yerln giri yollarnn kiliin, elektrik trm xtlrinin kiliin v digr mhndis kommunikasiyalarna srf ediln investisiya qoyulular laqdar investisiya qoyulular adlanr. laqdar investisiya qoyuluunun hcmi fond nsrlrinin dyri /Df../ il bu nsrlrin istehsal n xsusi investisiya qoyuluu /q.x./ hasilinin cmin brabrdir, yni:

q.. = Df.. + q.x.

Neft snayesind, snayenin digr sahlrind olduu kimi, tikinti-quradrma ilrinin planladrlmasnda tikintinin smeta dyrinin myynldirilmsi v titul siyahsnn ilnib hazrlanmas mhm yer tutur. nki bu iki snd sasn neftqazxarma idarlrind tikintiquradrma ilrini hyata keirmk mmkn olur. Tikintinin smeta dyri - vasitsi il dyr ifadsind investisiya qoyulularnn v tikintiquradrma ilrinin hcmi myyn edilir. Smeta dyri sasnda tikintid sifariilr il podratlar arasnda istismara verilmi obyekt zr hesablamalar hyata keirilir. Baqa szl, tikintinin smeta dyri tikinti mhsulunun qiymtini myyn etmk n sas tkil edir. Tikintinin smeta sndlrinin vaxtnda v dzgn ilnib hazrlanmas, tikintid israfla yol verilmmsi tikintinin smeta dyrinin aa salnmasnn n mhm rtlrindn biridir. Tikinti-quradrma ilrinin smeta dyri yekun maliyy-smeta hesablamas il myyn edilir. Onu tsdiq etdikdn sonra yekun maliyy-smeta hesablanmas tikinti-quradrma ilrini maliyyldirmk n sas snd hesab edilir. Smeta sndldirilmsinin trkibin planladrlan dvrd hyata keirilck tikinti-quradrma ilrinin maliyy-smeta hesablamalar, tikinti-quradrma ilrinin ayr-ayr nvlrinin dyri, tikinti-quradrma ilrini aparmaq n alnan avadanlq v onun quradrlmasna kiln xrclr, tikinti-quradrma ilrinin yerin yetirilmsi n lazm olan xammal, material, yanacaq v sair dyri daxil edilir. Tikintinin titul siyahs - myyn olunmu qaydada tsdiq ediln inaat obyektlrinin siyahsdr; siyahda, hr bir obyektin tikilmsi yeri, gc, dyri, mddti, tikilmy balanmas v qurtarmas vaxt, investisiya qoyuluunun illr zr bldrlmsi, istifady verilmsi tarixi gstrilir. Tsdiq olunmu titul siyahs tikintinin davam etdiyi btn dvr rzind dyimz plan sndidir v sifarii, podrat, plan, maliyy, bank v tchizat orqanlar, avadanlq v digr texniki vasitlr gndrn tkilatlar n mcburidir. Titul siyahs sasnda icralar zr podrat tikinti-quradrma ilri planladrlr, tikinti maliyyldirilir v maddi-texniki tchizatla tmin olunur. Hr il titul siyahsnda nzrd tutulan hr bir tikinti obyekti n sifariilr podratlarla birlikd tikintidaxili titul siyahs ilyib hazrlayrlar; bu siyahda, cari ild ina edilmli olan bina v qurularn, yaxud yenidn qurulacaq obyektlrin adlar sadalanr, onlarn hr birinin smeta dyri, ilin vvlin vsait qal, avadanlq alnmas xrclri v tikintiquradrma ilrinin hcmi qeyd edilmkl illik plan, obyektlrin i salnmas taprqlar gstrilir. Tikinti-quradrma ilrinin mumi smeta dyrindn asl olmayaraq istehsaln texniki tchizatna dair titul siyahs /tikinti-quradrma taprqlarn illr blmkl/ sifarii mssisnin rhbrliyi trfindn tsdiq edilir. Neftqazxarma idarlrind tikinti-quradrma ilri, sasn, iki sulla: podrat v tsrrfat sullar il hyata keirilir. Bunlardan podrat tikinti sulu daha mtrqqi sul hesab

120 edilir. nki bu zaman tikinti-quradrma ilri xsusi ixtisasladrlm podrat tikinti tkilatlar trfindn aparlr ki, bu da ixtisasladrlm tikinti man v avadanlqlarndan istifad etmy imkan verir. Podrat tikinti sulu - mstqil, daimi faliyytd olan tikinti-quradrma tkilatlarnn sifarii tkilatlarla podrat mqavilsi zr hyata keirdiklri tikinti tsiklinin tkili formasdr. Sifariinin podrat tikinti tkilatlar il qarlql mnasibti obyektin tikintisi v ya yenidn qurulmas haqqnda qrar qbul olunmasndan v iin podrat tkilatn cari planna daxil edilmsindn sonra meydana xr. Podrat ilri planlarnn hm hcm, hm d btn keyfiyyt gstricilri zr ilnib hazrlanmasn tikinti tkilatlar il sifariilr birg hyata keirirlr; bu i obyektin titul siyahsnda nzrd tutulan v i salnma mddtlrin uyun olaraq aparlr. nvestisiya qoyuluunun planladrlmasnda itirak edn sifarii tkilat tikintini layihsmeta sndlri, texnoloji, enerji v digr avadanlqlarla v ayr-ayr material nvlri il tmin edir, baa atdrlm ilri qbul edir v haqqn dyir, hminin bir sra funksiyalar hyata keirir. Bel raitd sifarii v podrat tikinti tkilat arasnda mqavil mnasibtlri trflrin lazmi maddi maran v msuliyytini, qbul edilmi hdliklrin yerin yetirilmsin v tikinti obyektinin vaxtnda i salnmasna qarlql nzarti tmin edir. Btn tikinti dvr n tikintinin ayr-ayr nvlri zr /onlarn idarilik mnsubiyytindn v harada yerlmsindn asl olmayaraq/ podrat mqavilsini sifarii bir tkilatla - ba podrat il balayr. Ba podrat is subpodrat sasnda tikintid itirak edn btn subpodratlarn faliyytini laqlndirir. Tikinti mddtinin qsaldlmas v iin keyfiyytinin artrlmas hesabna investisiya qoyuluunun iqtisadi smrliliyini yksltmk mqsdil iin sas nvlrini irildirilmi kompleks tsrrfat hesabl briqadalar /onlar tikinti istehsalnn son nticlrind maraql olurlar/ yerin yetirirlr. Tsrrfat tikinti sulu - il tikinti-quradrma ilri podrat tkilatlar clb edilmdn, bilavasit neftqazxarma idarlrinin z gclri il hyata keirilir. Tikintinin tsrrfat sulu il aparlmas v tkili zaman plan, layih, smeta v digr sndlr olan tlb, onun podrat sulu il aparld kimidir. Masir raitd tsrrfat sulu il tikintinin hcmi v xsusi kisi xeyli artr. lk nvbd istehsaln texnika il yenidn silahlanmas, genilndirilmsi v yenidn qurulmas il laqdar olan tikinti-quradrma ilri tsrrfat sulu il aparlr ki, bu da onlarn srtl yerin yetirilmsin imkan verir. Bu cr ilrin maddi-texniki chtdn tmin edilmsi birinci olaraq hyata keirilir.

7.6. nvestisiya qoyuluundan istifadnin iqtisadi smrliliyinin hesablanma metodikasi

nvestisiya qoyuluundan istifadnin iqtisadi smrliliyi maddi-enerji v maliyy resurslarna qnat olunmas, mk mhsuldarlnn yksldilmsi, tikinti mhsulunun maya dyrinin aa salnmas v onun keyfiyytinin yaxladrlmas v sair il xarakteriz olunur. Demli, investisiya qoyulularnn iqtisadi smrliliyi o halda hesablana bilr ki, o, bilavasit istehsal proseslrinin mexanikldirilmsi v avtomatladrlmasna, yeni texnikann v mtrqqi texnologiyann yaradlmasna v ttbiqin, mvcud man v avadanlqlarn modernldirilmsin, istehsaln yenidn qurulmasna v texnika il yenidn silahlandrlmasna, tikinti mhsulunun maya dyrinin aa salnmasna v onun keyfiyytinin yaxladrlmasna, maddi-enerji, mk v maliyy resurslarnn qnat edilmsin ynldilmi olsun. Bu baxmdan, neft snayesinin inkiafna ynldilmi investisiya qoyulular ttbiq olunma miqyasna, iqtisadi smrliliyinin hesablanma metodikasna gr frqlndirilir. Msln, ttbiq olunma miqyasna gr investisiya qoyulular maddi istehsal v qeyri-maddi istehsal tyinatl obyektlrin tikintisin, mvcud istehsallarn yenidn qurulmasna, genilndirilmsin v texnika il yenidn silahlandrlmasna, istehsal proseslrinin mexanikldirilmsi v avtomatladrlmasna, istehsaln v myin tkilinin tkmilldirilmsin, tikinti mhsulunun maya dyrinin aa

121 salnmasna v onun keyfiyytinin yaxladrlmasna, hminin maddi-enerji, mk v maliyy resurslarna qnat edilmsini tmin edn tdbirlrin hyata keirilmsin ynldiln investisiya qoyulularna ayrlr; iqtisadi smrliliyin hesablanmas metodikasna gr is investisiya qoyulular iki sas qrupa: iqtisadi smrliliyini birbaa hesablamaq mmkn v mmkn olmayan investisiya qoyulularna blnr. nvestisiya qoyuluunun iqtisadi smrliliyinin aadak nvn frqlndirirlr: a. ilkin iqtisadi smr - investisiya v tikinti-quradrma ilrini planladrarkn tyin edilir v ona gr d bu cr iqtisadi smr ehtimal xarakteri daayr; b. gzlniln iqtisadi smr - investisiya qoyuluunun bu v ya digr istiqamtd istifad edilmsi haqqnda qrar qbul etdikdn sonra hesablanr v bu, hmin istiqamtlr investisiya qoyuluunun ynldilmsi n sas tkil edir; c. faktiki iqtisadi smr - investisiya qoyuluundan tam istifad edildikdn sonra myynldirilir v o, investisiya qoyuluunun konkret istiqamtinin qiymtlndirilmsind sas gtrlr. nvestisiya qoyuluundan bzi istiqamtlr zr istifadnin iqtisadi smrliliyinin hesablanma metodikasn nzrdn keirk. gr investisiya qoyuluu tikinti mhsulunun keyfiyytinin yaxladrlmas zr tdbirlrin, yaxud elmi-tdqiqat ilrinin hyata keirilmsin ynldilmidirs, onda hmin investisiya qoyuluundan istifadnin iqtisadi smrliliyini hesablamaq n aadak dsturdan istifad edilir:

Skey = /Mcari - En X td./ X Ncari

Burada: Mcari - cari ild keyfiyyti yaxladrlm vahid tikinti mhsulunun realizsi nticsind ld edilmi lav mnftin mbli; En - investisiya qoyuluunun normativ effektivlik msal; td. - tikinti mhsulunun keyfiyytini yaxladrmaq n tdbirlr investisiya qoyuluu; Ncari - cari ild keyfiyyti yaxladrlm tikinti mhsullarnn miqdar.

gr investisiya qoyuluu yeni texnikann yaradlmasna, yaxud mtrqqi texnologiyann ilnib hazrlanmas zr hyata keiriln tdbirlr ynldilmidirs, onda hmin investisiya qoyuluundan istifadnin iqtisadi smrliliyini hesablamaq n aadak dsturdan istifad edilir:

Stex = {(X X) - (En X Vtd.) : Npl.t.} X Npl.t

Burada: X v X - tdbirin hyata keirilmsindn vvl v sonra mhsul vahidinin hazrlanmasna srf ediln xrclrin mbli, manat; Vtd. - tdbirin hyata keirilmsin srf edilmi vsaitin mbli; Npl.t.- plan ilind yaradlacaq yeni texnikann miqdar.

gr investisiya qoyuluu tikinti mhsulunun maya dyrinin aa salnmas zr hyata keiriln tdbirlr ynldilmidirs, onda hmin investisiya qoyuluunun iqtisadi smrliliyini hesablamaq n aadak dsturdan istifad edilir:

Sm/d = (Md - Md) X Npl.m

Md v Md - tdbirin ttbiqindn vvl v sonra mhsul vahidinin maya dyri; Npl.m. - plan ilind maya dyri aa salnm mhsullarn say. gr investisiya qoyuluu istehsal proseslrinin mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas zr elmi-tdqiqat ilrinin aparlmasna ynldilmidirs, onda hmin investisiya qoyuluunun iqtisadi smrliliyini qiymtlndirmk n investisiya qoyuluunun zndm mddtindn v onun smrlilik msalndan istifad edilir. nvestisiya Burada:

122 qoyuluundan istifadnin iqtisadi smrliliyini xarakteriz edn mhm gstricilrdn biri d mk mhsuldarldr. mk mhsuldarlnn yksldilmsind, digr amillrl yana, tikinti mhsulunun mk tutumunun azaldlmas, i vaxt itgilrinin aradan qaldrlmas, tikintiquradrma ilrinin mexanikldirilmsi v avtomatladrlmas nticsind iilrin nisbtn azad edilmsi v sair mhm rol oynayr. Odur ki, gr investisiya qoyuluu tikinti mhsulunun mk tutumunun azaldlmasn tmin edn tkilati-texniki tdbirlrin hyata keirilmsin ynldilmidirs, onda tikinti mhsulunun mk tutumunun azaldlmas hesabna mk mhsuldarlnn yksldilmsi faizini hesablamaq n aadak dsturdan istifad edilir:

MF.t. = (100 X K.t.) : (100 - K.t.)

Burada: K.t.-tikinti mhsulunun mk tutumunun azalma %-i. gr investisiya qoyuluu i vaxt itgilrinin aradan qaldrlmas zr hyata keiriln texniki-tkilati tdbirlr srf edilmidirs, onda i vaxt itgilrinin aradan qaldrlmas hesabna mk mhsuldarlnn artma faizini myyn etmk n aadak dsturdan istifad etmk olar:

MFit. = {(Kit - Kit) X 100} : (100 - Kit)

Burada: Kit v Kit - tkilati-texniki tdbirlrin ttbiqindn vvl v sonra i vaxt itkisi. gr investisiya qoyuluu nvb rzind iinin i vaxt fondunun artrlmas mqsdil hyata keiriln tkilati-texniki tdbirlr ynldilrs, onda nvb rzind iinin faydal i vaxt fondunun artrlmas hesabna mk mhsuldarlnn artma faizini hesablamaq n aadak dsturdan istifad edilir:

MFfay. = {(tfay. - tfay.) X 100} : tfay.

Burada: tfay. v tfay. - tdbirin ttbiqindn vvl v sonar faydal i vaxt fondu, nvbsaat v ya adam-saatla. gr investisiya qoyuluu fhllrin-iilrin saynn azaldlmasn tmin edn tkilatitexniki tdbirlrin hyata keirilmsin srf edilirs, onda iilrin saynn azaldlmas hesabna mk mhsuldarlnn artma faizini hesablamaq n aadak dsturdan istifad edilir:

MFi. = {(F F) X 100} : (F - Faz.)

Burada: F v F - bazis v plan illrindki fhllrin say; Faz. - plan ilind azad olmu fhllrin miqdar.

nvestisiya qoyuluunun iqtisadi smrliliyini avadanlqlarn srbstlmsi hesabna ld ediln qnatl d myynldirmk olar. gr investisiya qoyuluu avadanlqlarn srbstldirilmsi mqsdil hyata keiriln tkilati-texniki tdbirlr srf edilrs, onda avadanln srbstlmsi nticsind ld ediln qnatin mbli aadak dsturla tyin edilir:

Qava. = {(Aay. : Npl.) - (Aay. : Npl.)} X Npl

Burada: Aay. v Aay. - tkilati-texniki tdbirlrin ttbiqindn vvl v sonra amortizasiya ayrmalarnn mbli; Npl. v Npl. - hmin dvrlrd hazrlanm mhsullarn say. nvestisiya qoyuluunun iqtisadi smrliliyini gtirilmi msrflr v illik qnat gr d myyn etmk olar.

123

7.7. nvestisiya qoyuluundan istifadnin yaxiladirilmasi yollari

Masir dvrd sasl tikintinin qarsnda duran sas vziflrdn biri - investisiya qoyuluunun smrliliyinin yksldilmsidir. Onu aadaklar hesabna hll etmk mmkndr: 1. investisiya qoyuluunun quruluunun tkmilldirilmsi - mvcud istehsal sahlrinin yenidn qurulmas v texnika il yenidn silahlandrlmas n msrflrin xsusi kisinin artrlmasn nzrd tutur. Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd dvltin iqtisadi strategiyas sas diqqti arlq mrkzini yeni tikintidn mvcud istehsallarn texnika il yenidn silahlandrlmasna v yenidn qurulmasna keirmk, bu mqsdlr ynldiln vsaitin istehsal n investisiya qoyuluunun mumi hcmind payn xeyli artrmaq, avadanlq v manlar n msrfin investisiya qoyuluunda xsusi kisini yksltmk istiqamtin ynldir; 2. investisiya qoyulularnn mhm buraxl tikintilrind tmrgzldirilmsi mvcud investisiya qoyuluundan daha smrli istifadni tmin edir v ona gr d tikinti-quradrma ilrinin tkilinin mtrqqi formas hesab edilir. stehsal tmrkzldirildikc onun idar edilmsi v ona xidmt gstrilmsi zr mumi msrflr mhsul buraxlnn artmasna nisbtn az artr ki, bu da onlarn nisbi qnatin doru aparr; 3. tikinti-quradrma ilrinin mddtlrinin qsaldlmas - mhsul hcminin artmasna, bitmmi istehsaln hcminin azalmasna, mhsul vahidin kiln mk srfinin v maya dyrinin azalmasna sbb olur; 4. baa atmam tikintinin optimal hcm qdr azaldlmas - sasl tikintinin planladrlmasndak qsurlar aradan qaldrmaqla, investisiya qoyulularnn oxlu obyektlr zr splnmsinin qarsn almaqla, tikinti hcminin tikinti tkilatlarnn istehsal gclri il tarazladrlmasn tmin etmkl, tikinti-quradrma tkilatlarn maliyy, material v mk resurslar il kifayt qdr tmin etmkl, plandanknar obyektlrin ucaldlmas hallarn aradan qaldrmaqla, layih-smeta sndlrinin vaxtnda ilnib hazrlanmasn tmin etmk v podratya verilmsi il, tikinti materiallar v konstruksiyalarnn, texnoloji man v avadanlqlarn tikinti obyektlrin gndrilm vaxtnn pozulmas hallarnn minimuma endirilmsi il, inaatlarn lazmi manlar, avadanlqlar, mexanikldirilmi altlrl tmin edilmsi il nail olunur; 5. tikintid elmi-texniki trqqinin nailiyytlrindn istifad edilmsi - yeni materiallarn, yma konstruksiyalarn, mtrqqi texnologiyann v sair ttbiqini nzrd tutur. Hazrda tikinti istehsalnn snayeldirilmsi sviyysinin yksldmsini, tikintinin v quradrma ilrinin kompleks mexanikldirilmsini tmin edn mtrqqi texnologiyan, man v mexanizmlr sisteminin geni ttbiq etmk durur; 6. tikinti-quradrma ilrinin tkilinin v planladrlmasnn tkmilldirilmsi. Tikinti-quradrma ilrinin tkilinin tkmilldirilmsi tikinti tkilatlarnda mvcud ehtiyatlardan istifad olunmas, oxlu xrc kmdn ictimai mk mhsuldarlnn yksldilmsi n mhm hmiyyt ksb edir. Planladrmann tkmilldirilmsi onun elmi sviyysinin yksldilmsini, ictimai istehsaln mtrqqi strukturunun formaladrlmasn, istehsaln intensivldirilmsini, istehsal v elmi-texniki potensialdan daha dolun istifad olunmasn, planladrmada elektron-hesablama manlarndan v digr texniki vasitlrdn, xsusil avtomatladrlm planladrma sistemindn istifadni nzrd tutur; 7. layihldirmnin v smetalarn ilnib hazrlanmasnn keyfiyytinin yaxladrlmas - sasl tikintinin keyfiyytini v smrsini yksltmk, tikinti istehsaln v layih-smeta ilrini yaxladrmaq, tikintid tsrrfat mexanizmini gclndirmk mqsdini dayr;

124 8. tikinti-quradrma ilrinin iqtisadi saslandrlmasnn tkmilldirilmsi nticsind texnikann, texnologiyann, istehsaln tkilinin nail olunmu inkiaf sviyysini v onun smrliliyini myyn etmk, geriqalmann sbblrini z xarmaq, tikintidaxili ehtiyatlar akar etmk v onlardan istifad zr tdbirlr ilyib hazrlamaq mmkn olur. Bundan baqa, tikinti-quradrma ilrini iqtisadi chtdn saslandrlmasnda texniki-iqtisadi thlil d mhm rol oynayr. nki bu tikinti tkilatlarnn iinin nticlrin elmi saslandrlm qiymt verilmsini tmin etmy, ehtiyatlardan smrli istifad etmyin ehtiyat mnblrini akara xarmaa imkan yaradr.

125

VIII FSL STEHSALIN SMRL TKL V SAHV QTSAD SLAHATLARIN DRNLMS PROBLEMLR 8.1.AUDT NZART V STEHSALIN MONTORNQ
Srbst bazar iqtisadiyyatna keidl laqdar olaraq, milli iqtisadiyyatmzn, o cmldn onun ayrlmaz trkib hisssi olan neftqazxarma snayesinin hrtrfli inkiafnn tmin olunmasnda iqtisadi subyektlrin tsrrfat-maliyy faliyyti zrind daxili nzartin lazmi sviyyd qurulmas mhm hmiyyt ksb edir. Bu nzart formas bizd yeni termin olsa da, XIX srin sonundan balayaraq bir sra bazar iqtisadiyyat lklrind geni istifad olunur. Hmin lklrin tcrbsi gstrir ki, daxili auditin hyata keirilmsi mstqil faliyyt gstrn irktlrd /mssislrd, firmalarda, tikinti-quradrma tkilatlarnda/ tkil edilmi v bilavasit irktin idaretm strukturuna aid olan daxili audit blri mvcuddur. mumiyytl, proqnozladrlan v icra olunan btn layihlr audit nzarti il hyata keirilir. Adtn, icras nzrd tutulan strateji hmiyytli proqramlar zr icra olunan layihlrd bu mqsdl ayrlm investisiya qoyluunun tqribn 1-2%-i nzart tdbirlrinin hyata keirilmsin srf olunur. Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd respublikamzn iqtisadiyyatnda yerin yetiriln istehsal-tsrrfat mliyyatlarnn myyn olunmu qanunuluq tlblrin v prinsiplrin uyun olmasn, onlarn ffafln v dqiqliyini tmin edn mexanizm kimi daxili audit nzarti v onun geni formada ttbiq olunmasna, irkt v birliklrin tsrrfat-maliyy faliyyti zrind nzart sisteminin mhkmlndirilmsin ehtiyac bykdr. Azrbaycan Respublikasnn prezidentinin 1996-c il 17 iyun v 1999-cu il 9 yanvar tarixli frmanlar lkd tsrrfatdaxili maliyy nzart sisteminin bazar iqtisadiyyat tlblrin uyunladrlmasna, idaretmd demokratik prinsiplrin mvffqiyytl hyata keirilmsin, maliyy nzartin kiln xrclri azaltmaa, sahibkarlq faliyytinin inkiafna v nzart sisteminin tkmilldirilmsin ynldilmidir. Lakin daxili audit mliyyatlarnn nticlri gstrir ki, hazrda iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind, o cmldn d neftqazxarma snayesind myyn olunmu tlblrin hyata keirilmsind hllik bir sra ciddi qsurlar davam etmkddir. Neft snayesinin v onun ayr-ayr struktur blmlrinin maliyy-tsrrfat faliyytinin mvcud qanunvericiliy uyun idar edilmsind aparlan uzun illrin nzart-tfti tcrbsi gstrir ki, tsrrfatdaxili nzartin zif tkil olunduu istehsal-tsrrfat sahlrind, adtn, mvcud mlakn mnimsnilmsi v onun sassz olaraq srf olunmas hallar nzr arpr. Nzartin mvcud qanunvericilik tlblri sviyysind tkil olunmamas nticsind mhasibat uotu sistemi v prinsiplrinin aparlmasnda da ciddi qsurlara yol verilir. Deyilnlrdn bel nticy glmk olar ki, respublikamzn bazar iqtisadiyyat raitind inkiaf v iqtisadi islahatlarn hyata keirildiyi dvrd tsrrfatdaxili nzartin v xsusil daxili auditin ttbiqi mhm hmiyyt ksb edn msllrdn biridir. Azrbaycan Respublikasnda daxili audit xidmtinin tkili prinsiplri bilavasit Azrbaycan Respublikasnn Milli Mjlisi trfindn 1994-c il 16 sentyabr tarixli Audit xidmti haqqnda Qanunu sasnda tnzimlnir. Bununla bel, hmin qanunda daxili auditin tkili v onun hyata keirilmsinin bzi mqamlar z ksini tapmamdr. Bizim subyektiv fikrimizc gstriln qanunun yenidn ilnmsin v daxili auditin tkili prinsiplrin diqqti artrmaqla, milli iqtisadiyyatn mxtlif sahlrind auditin tkilinin beynlxalq standart v prinsiplr sasnda qurulmasna ehtiyac vardr. Biz bel glir ki, tabeliyind tam tsrrfat hesabl obyektlr olan btn irkt v iri mssislrd daxili audit xidmtinin tkil olunmas idaretm v nzart sistemind msbt nticlr ver bilr.

126 Beynlxalq tcrbd audit xidmtinin iki nvn: mcburi v knll nvlrini frqlndirirlr. Mcburi audit xidmtind btn irktlr v iri mssislr mvcud qanunvericilik sasnda maliyy-tsrrfat faliyytinin illik yekunu il laqdar olaraq auditdn kemy borcludurlar; knll audit xidmtind is btn irktlr deyil, bzi irkt v iri mssislrin zlrinin arzusundan asl olaraq auditdn keirlr. Mcburi audit bilavasit qanunvericilikl myyn olunmu hallarda v ya dvlt orqanlarnn gstrii il lazm bilindiyi vaxtlarda hyata keirilir. Azrbaycan Respublikasnda aq tipli shmdar cmiyytlri, banklar, sorta irktlri, maliyy-snaye qruplar, hminin nizamnam kapitalnda xarici investorlara mxsus pay olan iqtisadi subyektlr mcburi auditdn kemlidirlr. Mvcud qanunvericiliy gr, daxili audit irkt v iri mssislrin idaretm strukturunda tkil olunmaqla, bilavasit mssis rhbrin tabe olur. Daxili auditin sas vzifsi mssisnin btn idaretm sistemind maliyy-tsrrfat faliyytinin mqsduyun tkilinin tmin olunmas v onun sahibkarln btn tsrrfat sviyylrind mnafeyinin mdafi edilmsi prinsiplrinin icrasn tmin etmkdir. Podrat neft-qaz mliyyatlar hesablarn auditorlarn bunlara dair hesabatlar il birlikd hr tqvim ili qurtardqdan sonra 7 aydan gej olmayaraq ARDN- tqdim edir. ARDN mvafiq tqvim ili qurtardqdan sonra 12 aydan gej olmayaraq gstrilmi tqvim ili n hesabatlarn tfti olunmasn podratya bu bard bildiri gndrmkl xahi ed bilr. Bel tftilri ARDN trfindn seiln, beynlxalq miqyasda tannan mstqil mhasiblr irkti aparr. Tfti haqqn ARDN dyir, tfti el aparlr ki, cari mliyyatlarn sassz pozulmasna sbb olmasn. gr ARDN yuxarda gstrilmi hesabatlarla laqdar etiraz etdiyini, yaxud podratnn qrzli xtas haqqnda sbutlar olduunu nzrdn keiriln tqvim ilinin sonrak 24 ay rzind podratya yazl bildiril mlumat verms, mvafiq tqvim ilinin hesabatlar hmin tarix n tsdiq edilmi saylr. Hesabatlar barsind ARDN-in trflr arasnda razlama il tnzimlnmmi hr cr etirazlar Arbitraj prossedurasna mvafiq surtd arbitraj baxna verilir. Arbitracn qrarnda ARDN-in hr hans etiraz tsdiq edilrs, neft-qaz mliyyatlar hesab mvafiq surtd tshih olunur. Bazar iqtisadiyyat lklrinin tcrbsi gstrir ki, irkt v iri mssislrin daxili audit nzart sistemi mvcud olan uot v hesabatlarn, onlarn beynlxalq standartlar zr aparlmasn, mlakn hqiqi vziyytini, mt-material dyrinin, maliyy v mlak ehtiyatlarnn smrli kild istifad edilmsini, hesablama-dm mliyyatlarnn dzgnlyn v bdcy dmlrin vaxtnda aparlmasn, muhasidat uotunun, hesabatlarn trtibinin, idar olunmas v metodoloji prinsiplrinin dqiqliyini tmin etmyi nzrd tutur. Daxili audit nzart sistemi eyni zamanda hr bir mssisnin faliyytinin spesifik xsusiyytlrindn asl olaraq digr tkilati-idaretm hquqi, texniki-iqtisadi msllrin hll olunmasnda da fallq gstrmlidir. Dnya lklrinin tcrbsi gstrir ki, daxili audit xidmti sistemind btn mssis v tkilatlarn istehsal-tsrrfat faliyytini hrtrfli uota almaq n vacib rtdir. Tsrrfat uotu ictimai mhsulun istehsal, blgs v istifad edilmsi zrind mahid v nzart suludur. Demli, bazar iqtisadiyyat raitind iqtisadiyyat yax tkil edilmi uot olmadan normal inkiaf ed bilmz. Odur ki, ictimai istehsal inkiaf etdikc uotun hmiyyti d artr. nki mssislrin istehsal-tsrrfat faliyyti, onlarn material, mk v maliyy resurslar v hminin bu resurslardan istifad olunmas uot gstricilrind ks etdirilir. Bu baxmdan istehsal n qdr ox chtli v onun sviyysi n qdr yksk olarsa, uot bir o qdr vacib v zruri olur. Uotun aadak nvlrini frqlndirirlr: Operativ uot - operativ idaretm n zruri olan ilkin mlumatlarn mahid edilmsi, llmsi, qeyd alnmas, ilkin ilnilmsi v mumildirilmsidir. Bunda mqsd hmin tsrrfat mliyyatlarna v proseslr gndlik nzart v mli rhbrlik etmkdn ibartdir. Operativ uot istehsaln gediini mahid etmk v ona operativ tsir gstrmk vasitsidir. Msln, operativ uot vasitsil avadanlqlarn iin, texnoloji proseslr, mssisnin ayr-ayr struktur blmlrinin ahngdar ilmsin v onlar trfindn istehsal qrafikin ml edilmsin

127 nzart edilir. Bu nv uot, mssislrd dispeter xidmtind daha geni surtd ttbiq edilir. Operativ uotda mxtlif qrafiklrdn, ifahi mlumatlardan, telefon vasitsil alnm araylardan, avtomat hesablayclarn mlumatlarndan geni istifad edildiyindn, onlarn xsusi sndlrd qeyd alnmas mcburi deyildir; Mhasibat uotu - pul /dyr/ lsnd ifad oluna biln btn hadis v proseslrin hrtrfli, fasilsiz ks etdirilmsi v qeyd alnmasdr, o, mssis v tkilatlarn vsaitinin mvcudluunu v hrktini ks etdirir, ciddi sndli xarakter dayr v onlarn tsrrfatmaliyy faliyytlrinin thlili n sas mlumat mnbyidir. Mhasibat uotu mssis v tkilatlarn vsaitinin vziyyti v hrkti haqqnda, onlarn iinin nticlri barsind mlumat ld edilmsini tmin edir. Mhasibat uotunun sas vzifsi tsrrfatln nticlri, real tsrrfat proseslrinin gedii haqqnda idaretm orqanlarn mlumatlarla tmin etmk, mssisnin mlaknn qorunmas zrind nzarti hyata keirmkdir; Statistik uot - vasitsi il ictimai mhsulun istehsal, mbadilsi, bldrlmsi v istifad olunmas kimi iqtisadi proseslr qeyd alnr v yrnilir. Statistik uotda tsrrfat hadislri v proseslri onlarn istiqamti, inkiaf tempi v bir-biril laqsi nqteyi-nzrindn ks etdirilir v mumildirilir. Maliyy uotunun mqsdi maliyy-mhasibat hesabatlarnn trtibi n lazm mlumatlarn alnmasdr. Bu ot mlumatlar hm daxili v hm xarici informasiya istifadilri n d grkli hesab olunur. Maliyy uotunda tsrrfat mliyyatlar yalnz pul ifadsind mhasibat uotu hesablarnda ba vern tarix yazlr. Bu uotun mhm prinsiplrindn biri maliyy hesabatlarnn tqdim edilmsinin daimliyi v dvrlydr. daretm uotu maliyy uotunun genilndirilmi formasdr. daretm uotunun mqsdi rhbrliyi idaretm qrarlarnn qbul edilmsind lazmi informasiyalarla tmin etmsi tkil edir. Bu uot tkilatda iki mzmunda formalar. 1. mvcud mhasibat sistemin paralel kild; 2. lav mlumatlarn istifadsi il mhasibat uotu sistemi rivsind. ARDN il xarjci lklrin aparc neft irktlri arasnda balanm mqavillrd mhasibat uotunun aparlmasnn yeni qaydalar myynldirilmidir. Bu qaydalar beynlxalq neft-qaz snayesind hamlqla qbul olunmu metodlara saslanr. Mhasibat uotunun qbul olunmu metodlar - mhasibat uotunun beynlxalq neft-qaz snayesind hamlqla qbul v tsdiq edilmi prinsiplri, metodlar v prosseduralar demkdir. Mhasibat uotunun yeni qaydada aparlmasnn mqsdi ondan ibartdir ki, neft-qaza aid mliyyatlar aparlarkn ayrmalarn v kreditlrin myynldirilmsinin daltli v obyektiv metodu tyin edilsin, habel xrclrin tsdiq olunmu bdclr uyun olub-olmamas zrind nzart metodu gstrilsin. Mhasibat uotunun aparlmas qaydasnn mqsdlri baxmndan podratya hr hans istinad kontekst gr aidiyyti zr mliyyat irktini, podrat trflri v onlarn ortaq irktlrini nzrd tutur. Bu trflrdn hans biri n daltsiz v ya qeyri-obyektiv qrar qbul edilrs, trflr hmin daltsizliyin v qeyri-obyektivliyin aradan qaldrlmas n lazmi dyiikliklri xo mramla tnzimlmlidirlr. Mhasibat uotu vasitsil myyn hesabatlar trtib edilir v orada yalnz neft-qaz mliyyatlarnn aparlmas il laqdar xrclr gstrilir. z d podrat neft-qaz mliyyatlar hesabatn AB dollar il aparr. gr neft-qaz mliyyatlar dollarla deyil, baqa valyuta il aparlarsa kilmi xrclr dollara standart mhasibat praktikasnda qbul edilmi evirm msallar il evrilir. Neft-qaz mliyyatlar n lazm olan valyutann mbadilsi, yaxud valyutann evrilmsi nticsind hr cr mnft v ya itgilr neft-qaz mliyyatlar hesabna aid edilir v ya kreditldirir. Neft-qaz mliyyatlar zr hesabatlar beynlxalq neft-qaz snayesind qbul edilmi standartlara mvafiq surtd aparlr. Mhasibat uotu artma prinsipi sasnda v kassa prinsipindn istifad edilmkl vzi dnilmli neft-qaz mliyyatlar msrflrinin mblini myyn etmk mqsdi il aparlr.

128 Artma - uot dvr qurtarmazdan vvl olmu hadislr v mliyyatlar nticsind uot dvr qurtardqdan sonra dnilcyi v ya alnaca gzlniln mblqlr demkdir. Artma prinsipi - mhasibat uotunun el prinsipi demkdir ki, hmin prinsip gr mliyyatlarn nticlri, maliyy raitin v glir onlarn tsiri sadc olaraq mliyyatlar zr nad heqqhesab kilnd deyil, hmin mliyyatlar aparlanda mhasibat kitablarnda qeyd olunur. Kassa prinsipi - mhasibat uotunun el prinsipi demkdir ki, hmin prinsip gr nad pul hrkti banka tlimatlar vermk v ya nad pul dmk v mliyyat irktinin mhasibat kitablarnda qeydalma yolu il tsdiq edilir. Daxili audit xidmtinin digr mhm vzifsi dmmlr problemini yrnmk v onun sbblrini aydnladrmaqdan ibartdir. Mlumat n qeyd edk ki, son illrd iqtisadiyyatn digr sahlrindki vziyyt, debitor, kreditor borclar problemi, qeyri-dnijlrin byk miqyasl olmas neft-qazxarma idarlrinin maliyy vziyytini xeyli pisldirmidir. Respublikada hyata keiriln iqtisadi islahatlarn smrsin maliyy-kredit sistemind mvcud olan dmmlr problemi ciddi tsir gstrir. Hazrda dni qabiliyyti olmayan v ya mhdud olan mssis v tkilatlar haqqn dy bilmdiyi n enerji daayclarndan, kommunal v nqliyyat xidmtlrindn istifadni davam etdirirlr. dni qabiliyyti olmayan mssis v tkilatlarn ksr hisssini dvlt sektoru tkil edir. Dzdr, zl tkilatlar arasnda da borcu olanlar mvcuddur. Dvlt sektorunda olan mssis v tkilatlarn borclar su, qaz, elektrik enerjisi tchizat, xidmt, nqliyyat, kommunal tsrrfat v qismn d digr sahlri hat edir. Mssislr arasnda olan qarlql borclarn azaldlmas istiqamtind dvlt myyn tdbirlr hyata keirir. Msln, bu sahd Azrbaycan Respublikasnn prezidentinin 24 sentyabr 1996-c il tarixli, 496 sayl qtisadiyyatda qarlql hesablamalarda yaranm vziyytin aradan qaldrlmas v maliyy intizamnn mhkmlndirilmsi tdbirlri haqqnda frman mhm hmiyyt ksb edir. Hmin frmana mvafiq olaraq Respublika Nazirlr Kabinetinin hyata keirdiyi tdbirlr nticsind bu borclarn myyn hisssinin dnilmsi mmkn olmudur. Digr trfdn, respublikada Mflislm v iflas haqqnda Qanun faliyyt gstrir v bu qanunun normal ilmsi borclar probleminin hllind mstna rol oynaya bilr. Lakin bu qanundan hllik yax istifad olunmur, yni bu vaxta kimi he bir mssisnin iflasa urams haqqnda qrar qbul edilmmidir. Btn bunlar borclarn ildn-il oxalmasna gtirib xarr. Faktiki materiallarn thlili gstrir ki, qarlql borclarn azaldlmas problemi neftqazxarma idarlrind d ciddi problemlrdn biridir. Neftqazxarma idarlrind borclarn hcmi 100 milyard manatla llr. 01.01.1997-ci il tarixin quruda NQ-d debitor borclarnn hcmi 631,8 milyard manata, kreditor borclarnn mbli is 580,9 milyard manata brabrdir. Grndy kimi borc saldosu +50,9 milyard manat tkil edir. Bel bir vziyyti qnatbx hesab etmk olmaz v ona gr d neftqazxarma idarlrind borclarn azaldlmas istiqamtind mli tdbirlr hyata keirilmlidir. Auditor xidmtinin dvlt tnzimlnmsini tkil etmk, auditor xidmtinin inkiafna v tkmilldirilmsin ynldilmi normativ aktlarn layihlrini hazrlamaq, dvltin tsrrfat subyektlrinin v auditorlarn, auditor tkilatlarnn mnafelrini mdafi etmk v digr bir sra mqsdlrl Azrbaycan Respublikasnda Auditorlar Palatas faliyyt gstrir.

8.2. Neft snayesinin dnya tsrrfat sistemin smrli inteqrasiya edilmsind mtrk mssislrin rolu
srin mqavilsi adlanan mlum neft mqavillrindn sonra milli iqtisadiyatmzn inkiaf, sasn neft amili zrind qurulmaa balamdr. Bel ki, 1995-ci ildn balayaraq respublikamzn iqtisadiyyatnn inkiaf n daxil olan xarici kapitaln ksr hisssi neft mqavillri il baldr. 2002-ci ild neft snayesinin inkiafna ynldilmi xarici kapital

129 qoyuluu 1995-ci il nisbtn tqribn 7 df, iqtisadiyyatn digr sahlrin is 10,3 df artmdr. Buna baxmayaraq, iqtisadiyyatn digr sahlrinin inkiaf neft snayesind olduu kimi olmamdr. Msln, neft emal sahsind yaranm gerilik davam etmkd qalm, neft koksu istisna olmaqla qalan digr sas neft emal mssislrinin istehsal 1998-ci il nisbtn azalmdr. Neft snayesin xarici kapital qoyuluunun artmasnda xarici neft irktlri il milli neftqazxarma idarlri il birlikd yaradlan mtrk mssislr mhm rol oynamdr. Adtn, mtrk mssislr xarici lklrin firmalar, irktlri il milli mssislr trfindn yaradlr v z faliyytlrini tam tsrrfat hesab, zxrcini dm, zn maliyyldirm v rqabt prinsiplri sasnda hyata keirirlr. Mtrk mssislr snayed, knd tsrrfatnda, ticartd, xidmt sahlrind, nqliyyatda v sair sahlrd yaradla bilr. ksr hallarda mtrk mssislr ikitrfli /msln, Azrbaycan-Trkiy/ v oxtrfli /msln, ARDN il xarici dvltlrin aparc neft irktlri/ mqavillr sasnda yaradlr v onlarn bilavasit nzarti altnda faliyyt gstrirlr. Mtrk mssislrin tsisilri balanm mqavillr mvafiq olaraq srbst surtd z mssislrinin strukturlarn myynldirir, maddi ehtiyatlar v istehsal vasitlri ld edrk konkret istehsal-tsrrfat faliyytini hyata keirir, myyn edilmi hcmd, eidd, nomenklaturda v keyfiyytd mhsul istehsal edir v satr. Mtrk mssislrd, maddi istehsaln digr sahlrind olduu kimi, istehsal-tsrrfat faliyyti el tkil olunmaldr ki, o, mvcud elmi-texniki v istehsal potensialndan, hminin maddi-enerji ehtiyatlarndan daha smrli istifad etmkl balanm mqavillrin vaxtnda v nzrd tutulmu hcmd yerin yetirilmsini, istehsaln yksk son nticlrin nail olunmasn tmin etmi olsun. Lakin bununla yana, istehsaln konkret raitindn asl olaraq, mtrk mssis v tkilatlarn qarsnda bir sra konkret vziflr d qoyulur ki, onlara da aadaklar aiddir: 1. Respublikamzn snaye v rzaq mhsullarna olan tlbatnn dnilmsin yardm etmk. Mlumdur ki, respublika halisinin istr rzaq, istrs d snaye mhsullarna olan tlbatnn ksr hisssi xarici lklrdn gtiriln mhsullar hesabna dnilir. Bu, bir trfdn, istehsaln hcminin ildn-il azalmas il, digr trfdn is halinin mhsullara olan tlbatnn onlarn respublikada istehsalna nisbtn daha stn artmas il laqdardr. Odur ki, mtrk mssislrin yaradlmas bel bir qeyri-mtnasibliyin aradan qaldrlmas mqsdini gdr; 2. Milli tsrrfatla qabaqcl texnika v texnologiyan, idaretm tcrbsini, lav maliyy v material ehtiyatlarn clb etmk. Qabaqcl texnika v texnologiyann mnimsnilmsi sadc olaraq istehsaln tkmilldirilmsi deyil, bu, onun keyfiyytc yeni sviyyy keirilmsi demkdir. Digr trfdn, qabaqcl xarici texnika v texnologiyann ttbiqi fhllr trfindn istehsala olan mnasibtin dyimsini, mk intizamnn mhkmlndirilmsini, texnoloji intizama ciddi ml edilmsini, kadrlarn pe-ixtisas hazrlnn artrlmasn v ya onlarn yenidn hazrlanmasn tlb edir. Xarici idaretm tcrbsinin, lav material v maliyy ehtiyatlarnn istehsalata clb edilmsi elmi-texniki trqqinin son nailiyytlrini znd ks etdirn daha smrli istehsal vasitlrinin, yetkin istehsal v mk tkili formalarnn v texnoloji proseslrin ttbiqin, mvcud istehsal potensialndan tam istifad etmk hesabna istehsal miqyasnn artrlmasna imkan verir. Bundan baqa, qabaqcl xarici texnika v texnologiyann istehsalata ttbiqi mhsulun material, enerji v mk tutumunu xeyli azaldr v mk raitini yaxladrr; 3. stehsal mdniyytini yksltmk. Bu, mtrqqi texnika v texnologiyann, hr bir i yerind myin elmi tkilinin ttbiqini, mk raitinin yaxladrlmasn, iilrin pe hazrlnn yksldilmsini, yksk mtkkilliyin yaradlmasn nzrd tutur; 4. Qeyri-mhsuldar v istehsaldan knar xrclri minimuma endirmk. Bu nv xrclr istehsaln tkili v idaretd ilrindki qsurlar, mk intizamnn pozulmas v sairin nticsind ml glir. Qeyri-mhsuldar xrclrin aradan qaldrlmas mhsulun maya

130 dyrinin aa salnmas amillrindn biridir, nki hmin xrclr mhsulun faktiki maya dyrinin trkibin daxil edilir; 5. Respublikann ixrac balansn yaxladrmaq v onun strukturunu tkmilldirmk - sahsind son illrd xeyli tdbirlr hyata keirils d, onun mvcud strukturunu qnatbx hesab etmk olmaz. nki mal qruplar zr ixrac strukturunun sasn enerji daayclar v xammal ynmli mallar tkil edir; 6. Qeyri-smrli idxaln hcmini azaltmaq - milli mssislr trfindn mhsullar istehsalnn hcminin artrlmasna imkan verir. xracat dyrc idxaldan ox olduqda, lknin ticart balans aktiv olur. Mtrk mssislr milli mssislr nisbtn bir sra stnlklr malikdir. Bel bir hal onlarn yaradlmasna v inkiaf etdirilmsin tsisilrin maran artrr. Odur ki, son illrd iqtisadiyyatn digr sahlrind olduu kimi, snayed d mtrk mssislrin say xeyli artmdr. Aadak cdvld mtrk msisslrin faliyyt dinamikas ksini tapmdr: Cdvl 35 Mtrk mssislrin faliyytinin dinamikasi llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 Faliyyt gstrn MM-rin sayi
/vahid/

MM-lrd alian iilrin sayi

/nfr/

Orta aylq mk haqq

/min manat/

Mhsulun hcmi
/milyard manat/

293 717 1124 1247 775 549 609

7000 15000 24000 21426 18677 22145 25240

157 278 722 773 1217 1042 1680

31,0 839 1734 2235 2880 6199 7572

Mtrk mssislr, digr zl mssislr kimi, Azrbaycan Maliyy Nazirliyind v respublikann digr aidiyytli orqanlarda qeydiyyatdan kedikdn sonra hquqi xs statusu alaraq, z nizamnam fondlarn yaradr, ondan srbst surtd istifad edir v bankda hesablama hesabn aaraq, uot-hesabat sistemini tkil edir. Mlumat n qeyd edk ki, bazar iqtisadiyyat lklrind mtrk mssislrin faliyyt gstrmsi bizim respublikamzda olduundan frqlnir. Bel ki, bir sra bazar iqtisadiyyat lklrinin qanunvericiliyin mvafiq olaraq, mtrk mssislr hquqi xs statusuna malik deyildir. Bununla bel, sahibkarln bu formasnn sas xsusiyytlrindn biri onun itiraklar arasnda trflrdn hr birinin slahiyytini, vzifsini, qoyduu payn hcmini v formasn, ld edilck mnftdki payn, mqavil mddtini v sair myyn edn yazl mqavillrin balanmasdr. Mtrk mssislrin normal faliyyt gstrmlri n onlarn tsisilrinin vsaitlri v faliyyt dvrnd ld etdiklri glir v qnat hesabna bzi fondlar yaradlr. Bu fondlar yaranma mnblrin v tyinatlarna gr bir-birindn frqlnirlr. Msln, yaranma mnblrin gr fondlar aadak qruplara ayrlr: 1. mtrk mssislrin tsisilrinin vsaitlri hesabna yaradlan fond - hmin mssisnin nizamnam fondunu tkil edir. Bu fondun hcmi mtrk mssisnin istehsal-tsrrfat faliyyti dvr rzind artb-azala bilr. gr mssis glirl ilyrs, onda hmin mssisnin ld etdiyi mnftdn fonda ayrlan vsaitin hcmi d artar, mvcud vsaitin bir qismi istifad edilrs is azalar; 2. mhsulun maya dyrinin aa salnmas hesabna yaradlan fond. Bu fondun hcmi mssisnin istehsal-tsrrfat faliyyti dvr rzind istehlak olunan istehsal vasitlrinin dyrindn, mssisnin mk kollektivinin myinin dnilmsi sviyysindn v sorta ayrmalarnn mblindn asldr. Mhsulun maya dyrinin

131 strukturu ayr-ayr xrc maddlrinin xsusi kisi il xarakteriz olunduundan bu fondun hcmi snayenin, elc d iqtisadiyyatn digr sahlrinin spesifik xsusiyytlrini ks etdirir v ona gr d mxtlif olur; 3. vergidn vvlki mnftdn ayrmalar hesabna yaradlan fond - bzi hallarda ehtiyat fondu adlanr v onun hcmi balans mnftinin mblindn v mnftdn ayrmalar n myyn edilmi normativdn asldr. z d vergiy clb olunan mnftdn ehtiyat fonduna ayrmalar, hmin fondun vsaiti mtrk mssisnin nizamnam fondunun vsaitinin 25%-ni tkil edn kimi davam etdirilir. Ehtiyat fonduna mnftdn illik ayrmalarn mbli, onun yaranma qaydas v ondan istifad istiqamtlri mtrk mssislrin tsisilri trfindn mstqil kild myynldirilir. Ehtiyat fondu istehsaln normal gediatnn tmin olunmasnda, mssisnin digr fondlarna nisbtn, daha fal rol oynayr; 4. btn mcburi dnilri yerin yetirdikdn sonra mtrk mssisnin srncamnda qalan glir, qazanj hesabna yaradlan fond - mtrk mssislrin iilrini maddi chtdn maraqlandrmaq mqsdil yaradlr. Odur ki, bu fond istehsaln smrliliyinin yksldilmsind iilrin tbbskarlnn inkiaf etdirilmsi n geni imkanlar ar; 5. amortizasiya fondu - amortizasiya ayrmalar hesabna yaradlr v ondan sas fondlarn tam brpas, tmiri v modernldirilmsi n istifad edilir. 2000-ci ildn balayaraq amortizasiya ayrmalarnn yeni normalarndan istifad edilir. llik amortizasiya ayrmalarnn mbli istehsal sas fondlarn dyrindn v onlarn xidmt dvrnn uzunluundan, davamiyytindn asldr. Bu mddt n qdr uzun olarsa, baqa rtlr eyni olduqda, illik amortizasiya ayrmalarnn mbli d bir o qdr az olur. sas fondlarn xidmt mddti azaldqda is illik amortizasiya ayrmalarnn kmiyyti d artr.

8.3. Neft-qaz kompleksind zldirm perspektivlri

qtisadi islahatlarn hyata keirilmsind dvlt mlkiyytinin zlldirilmsi sas yerlrdn birini tutur. Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd mlkiyyt mnasibtlrinin kkndn dyidirilmsi, planl cmiyytd hakim olan dvlt mlkiyytinin vzin zl mlkiyyt formalarnn yaradlmas v inkiaf respublikamzn ictimai-iqtisadi, sosial hyatnda yeni bir mrhldir. Dzdr, bu gn onun msbt chtlri haqda bir mnal fikir sylmk tin olsa da, artq zlldirm bir reallqdr. zlldirm dedikd, dvlt mlkiyytinin myyn rtlrl dyidirilmsi prosesi nzrd tutulur. Mlkiyytin yeni sahibi onun tsrrfat faliyytind istifadetm nticlrin gr tam maddi msuliyyt dayr. Baqa szl, zlldirm dvlt mlkiyytinin ayr-ayr xslrin, mk kollektivlrinin, hquqi xslrin zl mlkiyytin verrk mlkiyytin dvltsizldirilmsi sullarndan biridir. Demli, dvltsizldirmni zlldirm il tam eynildirmk olmaz, yni dvltsizldirm zlldirmy nisbtn daha geni anlaydr. mumiyytl, dnya tcrbsind zlldirmnin aadak modelini frqlndirirlr. zlldirmnin birinci modelinin sasn dvlt mssislrinin mlaknn hali arasnda brabr v pulsuz bldrlmsi tkil edir. Bu model zlldirm eklrinin v investisiya kuponlarnn /vauerlr, bonlar/ zlldiriln mssislrin shmlrin dyidirilmsini nzrd tutur. Mlumdur ki, bu modeld zlldirmnin fiksal mqsdi ikinci drcli hmiyyt ksb edir. Burada sas mqsd qsa dvr rzind bazar infrastrukturlarnn yaradlmas v zlldirmy cmiyyt zvlri trfindn olan inamszln qarsnn alnmasdr.

132 zlldirmnin ikinci modeli dvlt mssislrinin shmlrinin mk kollektivlri trfindn myyn gztli rtlrl satn alnmasdr. Bu model dvlt mssislrinin tez bir zamanda mk kollektivlrinin mlkiyytin evrilmsini tmin edir, lakin bu zaman zlldiriln mssislrd alan iilr qar dalt prinsipin tam ml olunmur. zlldirmnin nc modelind dvlt mssislri bazar qiymti il haliy satlr. Bu model bazar iqtisadiyyatnn tdricn, mrhllrl yaradlmas, geni ktl trfindn zlldirmnin inamszlqla qarlanmas, daxili maliyy resurslarnn atmamazl v xarici srmayilrin zlldirmy maraq gstrmmsi il sciyylnir. Mlumat n qeyd edk ki, gstriln modellrin he biri tam formada he bir dnya lklrind ttbiq edilmyib. Msln, exiyada, Slovakiyada, Baltikyan dvltlrd, Rusiyada zlldirmnin birinci modelindn istifad edilib. Bu lklrd sas model kimi dvlt mlkiyytinin sat seils d halid srbst maliyy resurslarnn olmamas v xarici srmayilrin zlldirmy kifayt qdr az maraq gstrmsi nticsind pulsuz v brabr bldrm modeli daha geni yaylmdr. Kemi Yuqoslaviyada zlldtrm ikinci model il hyata keirilmidir, yni dvlt mssislri qapal tipli shmdar cmiyytlr evrilmsi yolu il haliy satlmdr. Bu zaman shmlr yalnz dvlt mssislrinin hazrk iilrin v vvllr bu msslrd alm, lakin hazrda tqadd olan adamlara satlmdr. Shmlrin al prosesind btn haliy shmin nominal dyrinin 30%-i hcmind gzt, dvlt mssislrinin hazrk v kemi iilrin is ildiklri hr il n shmin dyrinin 1%-i hcmind lav gzt nzrd tutulurdu. Bundan baqa, dvlt mssislrinin zlldirilmsind digr gztlr d myynldirilmidir. Msln, shmlrin dyrindn asl olmayaraq onun dyrinin 10 il mddtin dnilmsi qrara alnmdr. Bu modelin stn chti ondan ibartdir ki, zlldirm prosesind shmlrin satndan ld ediln vsait dvlt xzinsin deyil, zlldirilck mssislrin mvcud ehtiyaclarnn v glckd onlarn modernldirilmsi n istifad edilmsinddir. Qsur chti is hmin mssisd ilmyn halinin zlldirmdn tjrid olunmasdr. zlldirmnin nc modelindn Macarstanda, rqi Almaniyada, Polada, Bolqarstanda v digr Avropa lklrind istifad edilmidir. Msln, Macarstanda hl sosializm dvrnd xsusi sektorun yaradlmas v inkiaf n lverili rait yaradlmdr. Bel ki, 80-c illrin vvllrind haliy gstriln xidmtlrin tqribn 50%-i, mt dvriyysinin d bir hisssi v texniki-layih ilrinin hcminin 15%-i zl sektorun payna drd. Macarstanda hyata keiriln zlldirmnin mhm xsusiyytlrindn biri lknin qaplarnn xarici kapital n aq olmas, xarici srmayilr zlldirilck dvlt mssissinin shmlrinin almaa icaz verilmsi, yerli kapitala nisbtn xarici kapital n vergi gztlrinin mvcud olmasnda idi. Bundan baqa, Macarstanda aparlan zlldirm, digr Avropa lklrindn frqli olaraq, tdricn, yni mrhl-mrhl hyata keirilmidir. Mlumdur ki, Azrbaycan kemi sosialist dvltlri arasnda zlldirmni gej balayan respublikalardan biridir, yni 1993-c ilin yanvarnda Azrbaycan Respublikasnda dvlt mlkiyytinin zlldirilmsi haqqnda qanun qbul edils d, 1995-ci il kimi ticart v xidmt sahlrini nzr almasaq, bizim respublikamzda demk olar ki, geni mnada zlldirm hyata keirilmmidir. 1995-ci ilin oktyabarnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa uyun olaraq Azrbaycan Respublikasnda 1995-1998-ci illrd dvlt mlkiyytinin zlldirilmsinin Dvlt Proqram ilnib hazrlanm Milli Mjclis trfindn tsdiq olunmudur. mumiyytl, Azrbaycanda zlldirm prosesinin gediini 4 mrhly ayrmaq olar: I mrhl 1996-1998-ci illri hat etmidir. Bu mrhl n tin v mrkkb mrhl olmudur, nki bu dvrd halinin zlldirmy inam az idi, hali zlldirm eklrini alarkn ondan nec istifad edcyini bilmirdi, lazmi hquqi normativ baza yaradlmamdr. Digr trfdn, bu dvrd yalnz kiik dvlt mssislri zlldirilirdi v bellikl d xrda sahibkarlarn yaranmas il mhdudlard.

133 II mrhl 1998-2000-ci illri hat edirdi v bu mrhl zlldirm prosesinin hyata keirilmsind hlledici mrhl hesab edilirdi. Bu mrhlnin xarakterik chti ondan ibart olmudur ki, mhz bu dvrd dvlt mlkiyytinin zlldirilmsi nticsind orta v iri sahibkarlar meydana glmy balam, bazar iqtisadiyyatnn bir sra nsrlri, yni qiymtli kazlar bazar, onun institutlar olan Milli Depozit Sistemi, Dvlt registri, fond bircalar yaradlmdr. III mrhl 2000-2001-ci illri hat edir v zndn vvlki mrhllrd ld edilmi tcrby saslanr. Bu mrhl ninki orta, hm d iri dvlt mssislrinin zlldirilmsini nzrd tutur. Baqa szl, nc mrhl vvlki mrhllrl glck mrhllr arasnda laqlndirici rolunu oynamdr. IV mrhl 2002-2005-ci illri hat edckdir. Bu mrhl stabil mlkiyytilr, shmdarlar tbqsinin, qiymtli kazlar bazarnn yaradlmas, respublika mssislrinin shmlrin xarici lklrd faliyyt gstrn nfuzlu bircalarda istehlaklarn maraq gstrmsi il sciyylnckdir. Mlumat n qeyd edk ki, kemi SSR-nin trkibind olmu respublikalarda dvlt mlkiyytinin zlldirilmsi sahsind hm mumi, hm d frqlndirici chtlr vardr. mumi chtlr aiddir: zlldirmnin inqilabi sray yolu il deyil, tkaml, yni tdrijl, mrhl-mrhl aparlmas; zlldirmy kiik xidmtedici v ticart mssis v tkilatlarndan balanmas; zlldirmnin pulsuz v sat modeli sasnda hyata keirilmsi, yni ek zlldirilmsin stnlk verilmsi v sair frqlndirici chtlr aadaklar aiddir: birincisi, Azrbaycanda zlldirm onun iki modelinin uzladrlmas yolu il hyata keirilmidir, yni eklrin haliy pulsuz verilmsi v dvlt mssislrinin zlldirilmsinin pullu hrrajlarda satlmas yolu il aparlmas; ikincisi, respublikamzda zlldirm knd tsrrfat obyektlrinin, yni kolxoz v sovxozlarn, onlarn infrastrukturlarnn knd halisi arasnda bldrlmsindn balanmdr. Bu, obyektiv zrurtdn irli glir: bir trfdn, halinin istehlak mallar il, snayenin is xammalla thciz olunmas n lverili rait yaradr; digr trfdn, inzibati-amirlik sisteminin sosial strukturunda bazar mexanizmin daha tez uyunlaan mhz knd halisinin olmasdr. 1996-c ild Torpaq islahat haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Milli Mjlisi trfindn qbul olunmu qanununda torpaqlarn zlldirilmsi v onlarn xsusi mlkiyyt verilmsi nzrd tutulmudur. Bel bir tdbirin hyata keirilmsi nticsind knd tsrrfat mhsullarnn istehsalnda xsusi sektorun pay son illrd xeyli artmdr. Bel ki, 2000-ci ild knd tsrrfat mhsullarnn istehsalnda qeyri-dvlt blmsinin xsusi kisi 85-90-% tkil etmidir; ncs, zlldirm btn dnya lklrinin zn aq olmudur, yni zlldirmd hm respublikamzn vtndalar, hm d xarici lklrin hquqi v fiziki xslri itirak etmilr. Azrbaycan Respublikasnn qanunvericiliyin gr xarici lklrin hquqi v fiziki xslri zlldirmd opsionlarn alnmas yolu il hyata keirilmidir; drdncs, dvriyyy buraxlan zlldirm eklri nominal qiymt malik olmudur, yni respublikamzda zlldirm eklrinin qiymti srbst bazar prinsiplri sasnda alq-satq prosesind bazardak tlbl-tklif arasndak nisbtl myyn olunur. Hazrda iqtisadi islahatlarn aparlmasnda, iqtisadiyyatn digr sahlrind olduu kimi, neftqazxarma snayesind zlldirm v milli sahibkarln inkiaf mrkzi yerlrdn birini tutur. nki neftqazxarma snayesind mlkiyyt mnasibtlrinin dyidirilmsi, sosializm cmiyytind mvcud olan dvlt mlkiyytinin vzin zl mlkiyyt formalarnn inkiaf respublikamzn ictimai-iqtisadi, sosial hyatnda yeni bir mrhldir. Dzdr, 2000-ci ildk hasiledici snaye sahlri zlldirm prosesindn knarda qalmdr. Lakin, Azrbaycan Respublikasnn prezidenti trfindn 2001-ci ildn balayaraq neft snayesind zlldirilm prosesinin hyata keirilmsi prinsiplri myynldirilmidir. Mlumat n qeyd edk ki, dnya iqtisadi sistemind neft snayesi mxtlif lklrd, mxtlif mlkiyyt formalarnda mvcud olmudur. Azrbaycanda bu, ilk dvrlrd

134 sahibkarlarn srncamnda, sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra is millildirilrk dvlt mlkiyytin evrilmi, 2001-ci ildn is yenidn zlldirilrk ayr-ayr sahibkarlara verilmsi nzrd tutulur. Azrbaycanda neft snayesind sahibkarlq v biznesi inkiaf etdirmk n dvlt z sahibkarlarna v biznesimenlrin lverili rait yaratmaldr. Neft snayesind zlldirm prosesinin smrli v tez bir zamanda hyata keirmk n ilk nc, faliyytsiz, aa hasilatl quyular sahibkarlara verilmlidir. Bunun n mvafiq normativ, hquqi aktlar ilnib hazrlanmaqdadr. Bu sndlrd Azrbaycan vtndalarnn, onun sahibkarlarnn mnafelri nzr alnr v he bhsiz ki, bel prinsipin ttbiqi neftqazxarma snayesind sahibkarlq faliyytinin inkiafnda mhm rol oynayacaqdr.

8.4. nnavasiya v neft snayesinin texnoloji chtdn yenidn qurulmasinda onun rolu
nnavasiyalar maddi istehsaln inkiafnda mhm rol oynayr. nnavasiya faliyyti texnika v texnologiyann yeni nslini tmin edck bir proses kimi vsaitlrin iqtisadiyyatda yerldirilmsi, obyekt kimi is - elmi-texniki trqqinin nailiyytlri olan yeni texnika v mtrqqi texnologiya demkdir. nnavasiya faliyytin diqqt XX srin 70-ci illrind Qrb lklrind, Azrbaycanda is 1994-c ildn yaranmaa balamdr. nnavasiyann frqli chti ondan ibartdir ki, o, elm v texnikann hrtrfli ttbiqin, yeni nv mhsullarn ilnib hazrlanmasna, buraxlan mhsul nvlrinin keyfiyytinin yaxladrlmasna v modernldirilmsin, yaradclq axtarlarna v yeniliklr, iqtisadi artmn ld edilmsin v sair ynldilmidir. Demli, innovasiya faliyyti yalnz mssislrin srncamnda olan iqtisadi resurslara deyil, hminin istehsal, blg, mbadil v istehlakla laqdar olan mnasibtlrin btn kompleksini hat edir v konkret texniki, iqtisadi v elmi potensialna saslanr. nnavasiya faliyytinin n md mqsdi daha ox mnft, glir ld etmkdn ibartdir. Bel ki, bazara yeni keyfiyyt parametrlrin malik olan mhsullarla xan v yaxud maddi-eneci v digr nv resurslara qnat edn, mhsulun hazrlanmasnda daha mtrqqi texnologiya ttbiq edn hr hans bir mssis myyn dvr rzind baqa mssislr nisbtn daha ox mnft ld etmk imkan qazanr. Bununla bel, innovasiyan tkc cari ild mnft ld etmy ynltmk dzgn deyildir, nki strateji hmiyytli mhsullarn hazrlanmasn tmin etmdn, perspektiv texnologiyan ilyib hazrlamadan, istehsalatda yeniliklr yaratmadan bazarda uzun mddt mhkm mvqe tutmaq olmaz. Odur ki, masir dvrd innovasiya siyastinin mqsdi mssisnin elmi-texniki, hminin istehsal faliyyti zr innovasiyann konkret istiqamtlrini myynldirmkdn v smrli innovasiya prosesini hyata keirmkdn ibartdir. Bellikl, inaovasiya faliyyti - onun sas istiqamtlrini v hlledici sahlrd /istehsallarda/ cmldirilmsi zr tdbirlri myyn edn tsrrfat qrarlarnn mcmusunu ifad edir. jtimai istehsaln normal inkiaf srtin nail olunmas, iqtisadiyyatn tarazl v smrliliyi, msrflrin hr manatna gr daha ox mhsul v mnft artm ld edilmsi xeyli drcd dzgn innovasiya siyastinin hyata keirilmsindn asldr. nnavasiya faliyytinin birinci drcli vzifsi resursxaran, emal v istehlak edn sahlrl investisiyalar arasndak nisbti yaxladrmaqdan, vsaiti elmi-texniki trqqinin srtlndirilmsini tmin edn sahlrin xeyrin yenidn bldrmkdn ibartdir. Bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd Azrbaycanda innovasiya faliyytinin sciyyvi xsusiyyti arlq mrkzini yeni mssislrin, obyektlrin tikintisindn mvcud mssis v obyektlrin yeni texnika il silahlanma sviyysinin yksldilmsin v yenidnqurulmasna keirmkdn, istehsal mqsdli investisiyann mumi hcmind bu mqsdlr ynldiln vsaitlrin payn artrmaqdan, daha mhsuldar v mtrqqi texnoloji man v avadanlqlarn yaradlmas v ttbiqi n msrflrin xsusi kisini yksltmkdn ibartdir ki, bu da istehsal sas fondlarn keyfiyytc tzlnmsin, onlarn fiziki v mnvi chtdn khnlmsinin

135 qarsn almaa imkan verir. nnavasiya faliyytinin bir baa nticsi - istehsal gcn, son nticsi is mhsulun /iin, xidmtin/ hcmini artrmaqdr. mumiyytl, innovasiya faliyyti aadak msllrin hllini znd ks etdirmlidir: 1. bazarda analoqu olmayan, prinsipc yeni mhsul /texnika/ nvlrinin yaradlmasn v mnimsnilmsini. Bel siyast z texniki-iqtisadi parametrlrin gr n yksk olan v istehlaklarn zvq v ehtiyaclarna tam uyun gln mhsul nvlrinin yaradlmasna v mnimsnilmsin ynldilmidir. Ona gr d bel bir siyastin hyata keirilmsi kll miqdarda xrclr tlb edir, nki yeni mhsul nvlrinin yaradlmas elmi-tdqiqat v konstruktor-tcrb ilrinin aparlmas il bilavasit baldr; 2. bazarda kommersiya mvffqiyytin malik v analoqu olan yeni mhsul nvlrinin buraxln. Bel mhsullarn buraxl bazarda myyn mvqeyin ld edilmsini tmin etmlidir. Lakin, bel bir siyastin hyata keirilmsi mssisnin tcrbkonstruktor ilri zr mhkm bazasnn olmasn tlb edir. nki tcrb-konstruktor ilmlri znd yeni mhsul /texnika/ nmunlrinin layihldirilmsini, hazrlanmasn, snaqdan keirilmsini v tkmilldirilmsini, hminin yeni mhsulun, yaxud texnoloji proseslrin seriyal v ktlvi istehsalnn sonrak tkili n lazm olan texniki sndlrin hazrlanmasn nzrd tutur. Baqa szl, tcrb-konstruktor ilmlri nzri tdqiqatlara, ixtiralara v istehsalat yenilikilrinin tklif v tvsiyylrin saslanr; 3. buraxlan mhsulun texniki chtdn yenildirilmsin istehsaln istiqamtlndirilmsini. Bu, mvcud mhsullarn modernldirilmsi v tkmilldirilmsinin mqsduyunluu il laqdar olan msllrin hllini nzrd tutur. Mvcud mhsullarn texniki chtdn yenildirilmsi istehsaln intensivldirilmsinin v onun smrliliyinin yksldilmsinin vacib rtidir. Bundan baqa, mvcud mhsullarn tkmilldirilmsi v modernldirilmsi az vsait srf etmkl onlarn keyfiyytinin yaxladrlmasna v bazarda rqabt qabiliyytinin artrlmasna sbb olur; 4. istehsaln nnvi mhsul buraxlna ynldilmsi - tlb edir ki, hddindn artq khnlmi, lakin hllik bzi bazarlarda zn qar myyn tlbat yaradan mhsullar istehsal davam etdirilsin. Bel bir siyastin hyata keirilmsi imkan verir ki, mssis az xrcl myyn mddt rzind mnft ld etsin. Mlumat n qeyd edk ki, elmi-texniki trqqinin tsiri altnda mhsullara olan tlbat daima dyiir. nki bu gn istehlaknn tlbini dyn hr hans bir mhsul, sabah hmin tlbat dmy bilr. Odur ki, hr bir istehsal mssis z mhsulunu ya daima tkmilldirmli, ya da n yeni mhsul buraxmal v mtrqqi texnoloji proses ttbiq etmlidir. ks tqdird istehsal mssis bazarda rqabt mbarizsin tab gtirmyib mflislckdir. Yeni mhsul /texnika/ dedikd, vvllr ya bu mssisd he hazrlanmam, ya da vvllrd buraxlan mhsuldan znn texniki-iqtisadi parametrlrin gr kkl surtd frqlnn mhsul nzrd tutulur. Yeni mhsul o zaman smrli hesab edilir ki, o, istehsalya eyni raitd daha ox mnft, glir ld etmy imkan verir. Texnoloji proses dedikd, maddi istehsal sahlrind xammal, matierial, yarmfabrikat, yaxud mmulat alnmasnn, emalnn v ya yenidn emalnn sul v vasitlrinin mcmusu nzrd tutulur. Texnoloji prosesin hyata keirilmsi nticsind emal obyektlri keyfiyytc dyiir. Bel ki, metalalnmasnn texnoloji prosesi ilkin xammaln kimyvi trkibinin v fiziki xasslrinin dyimsin saslanr. Texnoloji prosesin smrliliyi - mhsul vahidin dn xammal, material, yarmfabrikat, enerji msrflrinin xsusi kisi, hazr mmulatn keyfiyyti, mk mhsuldarlnn sviyysi, prosesin intensivliyi, mhsulun /iin, xidmtin/ maya dyri il sciyylndirilir. Elmi-texniki trqqinin tsiri altnda texnoloji proses daim tkmilldirilir, daha yax son nticlr vern yenilri mnimsnilir. evik v tullantsz texnoloji proseslr ttbiq edilir.

136 Texnoloji prosesin ilnib hazrlanmas yeni texnikann /mhsulun/ hazrlanmas v mnimsnilmsi mrhllrindn biridir. Snaye sahlrinin oxunda, o cmldn d neft snayesind texnoloji proseslrin ksriyyti tiplr zr ixtisasladrlmdr v bu proseslrd unifikasiya edilmi avadanln v standart lvazimatn ttbiqi nzrd tutulur. Texnoloji vasitlrin unifikasiya edilmsi mqsdil lkmizd Texnoloji sndlrin vahid sistemi dvlt standart faliyyt gstrir. stehsal texnologiyasnn yenildirilmsi istehsaln intensivldirilmsi v mhsulun keyfiyytinin yksldilmsi xttinin hyata keirilmsinin zruri rtidir. stehsal mssis yeni mhsulu iki yolla ld edirlr: birincisi, knardan almaq yolu il, yni yeni mhsul buraxan mssisni btvlkd satn almaqla, yaxud hmin mhsul n patent v ya lisenziya alaraq buraxmaqla; ikincisi, z imkanlarn sfrbrliy almaqla, yni znd elmi-tdqiqat v konstruktortcrb ilrini tkil edrk yeni mhsul yaratmaqla. Bu is innovasiya il bilavasit baldr. gr istehsal mssis z imkanlarn sfrbrliy almaqla yeni mhsul /texnika/ buraxmaq qrarna glrs, onda aadak skkiz mrhldn ibart ilri yerin yetirmlidir: 1. ideyalarn yaradlmas mrhlsi - yeni nv mhsulun ilnib hazrlanmas n mvafiq ideya axtarlar il laqdardr. Bu ondan irli glir ki, elmi-texniki trqqinin masir sviyysind yeni mhsullarn yaradlmas sahsind mxtlif ideyalar, tkliflr ola bilr. Bel bir mxtliflik yeni mhsullarn yaradlmas n mxtlif mnblrin olmasndan irli glir. Yeni mhsullarn yaradlmas n ideyalarn yaranmasnn sas mnblrindn biri istehlaklardr. Onlarn zvq v tlbatlarnn artmas yeni xass v xsusiyytlr malik olan mhsullarn yaradlmas ideyasn irli srr. Bu zvq v tlblr istehsa mssisy daxil olan istehlak mktub v ikaytlrind, reklamasiyalarda z ksini tapr. Yeni mhsullarn yaradlmas n ideyann yaradlmasnn ikinci mhm mnbyi alimlrdir, nki onlar yeni mhsullarn yaradlmas v ya onlarn tkmilldirilmsi /modernldirilmsi/ n yeni nv xammal v materiallar yarada bilirlr. Bundan baqa, satclar, bazar mslhtilri, dilerlr, reklam agentlri, marketinq tdqiqatlar, smrldiricilr, yenilikilr, patent vkillri, kommersiya laboratoriyalar v pe assosasiyalar da ideya mnblridir; 2. ideyann seilmsi mrhlsi - yeni mhsulun yaradlmas zr mxtlif ideyalarn irisindn n smrlisinin seilmsini znd ks etdirir. Konkret mssis n yksk mnft ld edilmsini tmin ed bilck ideya smrli ideya hesab edilir; 3. mnann ilnib hazrlanmas v snaqdan keirilmsi mrhlsi - n mhm hmiyyt ksb edn mrhllrdn biridir. nki bu mrhld yeni mhsulun yaradlmas ideyas, mnas v surti arasndak frqlr yoxlanlr. Mhsulun ideyas bazarn tlblrin uyun mhsullar yaratmaq haqqnda mumi tsvvrdr; mhsulun mnas - ideyann istehlaklar n hmiyytli olan konkret variantdr; mhsulun surti is real mvcud olan v ya potensial mhsul haqqnda istehlaklarda yaranm konkret tsvvratdr; 4. marketinq strategiyasnn hazrlanmas mrhlsi - hissni znd ks etdirir: birinci hissd mqsdli bazarn kmiyyti, strukturu v vziyyti, buraxlmas nzrd tutulmu yeni mhsulun gzlniln mvqeyi, hminin yaxn bir ne il n sat hcmi, bazar pay v mnftin miqdar gstrilir; ikinci hissd - yeni buraxlacaq mhsulun nzrd tutulmu qiymti, onun birinci il rzind smeta zr marketinq xrclri haqqnda mlumatlar verilir; nc hissd is sat v mnft gstricilri zr perspektiv mqsdlr v marketinq kompleksinin formalamasna uzunmddtli strateji yanama qaydas gstrilir; 5. istehsal v sat imkanlarnn thlili mrhlsi - satlarn, xrclrin v mnftin nzrd tutulan kmiyytlrinin thlilini znd ks etdirir. Thlilin nticlri haqqnda lazmi mlumatlar ld edildikdn sonra yeni mhsulun bilavasit ilnib hazrlanmasna balanlr;

137 yeni mhsulun ilnib hazrlanmas mrhlsi - elmi tdqiqatlar v layih-konstruktor ilrini hat edir. Bu mrhld yeni yaradlacaq mhsulun mnas real mhsula evrilir, yni bu mrhld yeni mhsulun yaradlmas ideyas hm texniki, hm d kommersiya nqteyi-nzrdn lverili olub-olmamas myynldirilir; 7. yeni mhsulun bazar raitind snanmas mrhlsi - bazar raitind yeni yaradlm mhsulun snaqdan keirilmsini, yoxlanlmasn nzrd tutur. Bu mqsdl istehsal mssis yeni yaradlaaq mhsulun bir ne variantda nmunsni hazrlayr v onu bazara xararaq istehlaklarn rbtinin nec dnildiyini yoxlayr. gr snaq prosesind yeni yaradlm mhsulda myyn qsurlar akar edilrs, onda istehsal mssis hmin qsurlarn aradan qaldrlmas mqsdil lav elmi-tdqiqat v konstruktor ilri aparr v daha tkmil mhsul buraxmaa balayr; 8. kommersiya istehsalnn tkili mrhlsi - yeni yaradlm mhsulun n vaxt, hans qiymtl v nec satlacann myynldirilmsi msllrini znd ks etdirir. Mlumdur ki, hr bir yeni mhsulun znmxsus hyat dvr, yni bazara xmaq dvr mvcuddur. Lakin bu dvrn xarakterini v mddtini vvlcdn dqiq myynldirmk ox tindir. Buna baxmayaraq, btn yeni yaradlm mhsullarn bazara xarlmasnn aadak drd dvrn frqlndirirlr: birincisi, mhsulun bazara xarlma dvr - satn tdricn artmas prosesi il xarakteriz olunur, lakin yeni mhsulun yaradlmas v ilk df bazara xarlmas n xeyli xrc kildiyindn, bu dvrd hmin mhsulun satndan bir o qdr mnft ld edilmir, ya da edilmi olsa bel, hmin mnftin mbli ox az olur; ikincisi, iqtisadi artm dvr - yeni mhsulun bazar trfindn yax qbul olunmas v onun realizsindn ld ediln mnftin ksgin surtd artmas il sciyylnir. mumiyytl, iqtisadi artm - istehsal v qeyri-istehsal istehlak mqsdil mhsul istehsalnn v xidmtlrin oxaldlmasn xarakteriz edir. ki tipd iqtisadi artm mvcuddur: ekstensiv v intensiv. Birincisi, istehsaln vvlki elmi-texniki sas zrind genilndirilmsini, ikincisi is daha smrli istehsal vasitlrinin ttbiqi sasnda mhsul buraxlnn artrlmasn nzrd tutur; ncs, satn yetkin dvr - potensial alclarn ksriyyti trfindn qbul olunduu n sat srtinin ziflmsi il xarakteriz olunur. Bunun qarsn almaq n istehsal mssis hmin mhsulun alclq qabiliyytini artrmaq n myyn lav xrc srf edrk onu modernldirir /tkmilldirir/. Bu, mssisnin mnftinin azalmasna gtirib xarr, nki mhsul vahidin srf ediln xrclrin artmas hmin mhsulun maya dyrinin oxalmasna, demli mnftin aa dmsin sbb olur; drdncs, tnzzl dvr - satn ksgin surtd aa dmsi v mnftin azalmas il sciyylnir. Bel bir hal, daha smrli v mqsduyun mhsulun yaradlmasn tlb edir. Qeyd etmk lazmdr ki, innovasiya siyasti bir sra xarakterik chtlr malikdir v znxas iqtisadi-texniki anlaylar vasitsil realladrlr. Bel ki, onun chtlri kimi innovasiya prosesinin tsiklik, ehtimal xarakter, yksk risk drcsi, funksional quruluunun qeyri-adi evikliyi v sair x edir. mumiyytl, innovasiya faliyyti patent-lisenziya, mlliflik hququ, ixtiralq, smrilik, venur kapital v sair faliyyt nvlri il sx baldr. Patent-lisenziya faliyyti - patent mdafisi, yaxud lisenziya sazilri predmeti ola biln elmi-texniki nticlrin akar edilmsindn ibartdir. Onun hmiyyti bir trfdn, z texnikiiqtisadi gstricilrin gr lk v xarici analoqlar tb ken yeni man, cihaz, avadanlq, material v texnoloji proseslr yaradlmasna v ilnib hazrlanmasna fal tsir gstrmk nticsind elmi-texniki trqqinin srtlndirilmsin kmk etmkl, digr trfdn is patent informasiyasnn beynlxalq miqyasda yaylmas tcrbsinin genilndirilmsin yardm etmkl myyn olunur. 6.

138 Mlliflik hququ - ixtiralq faliyytinin dvlt trfindn mdafi olunmasn nzrd tutur. Msln, AB-da 200 il yaxn mddt rzind faliyyt gstrn patent hququ ixtiralarn intellektual mlkiyyti olan kflri zrind mlliflik hququnu qanunvericilik sviyysind mdafi edir. Bel bir vziyyt ixtiraya z kfindn istifady gr innovasiya gliri ld etmy imkan verir. xtiralq faliyyti - konkret texniki mslnin hllinin yaradc prosesidir. xtiralq faliyytinin nticsi myyn edilmi qaydada rsmildiriln v qeyd alnan yeni texniki hlldir-ixtiradr. Bazar iqtisadiyyat raitind mssislr mk kollektivinin btn zvlrinin elmi-texniki trqqi vziflrinin hllin clb etmy, mhsulun keyfiyytini, istehsaln tkili sviyysini v istehsal mdniyytini yksltmy, iilrin elmi-texniki yaradcln hr vasit il hvslndirmy nail olurlar. Bu mqsdl mssislr ixtiralq v smrldirm zr ii zlrind tkil edirlr. Smrldiricilik faliyyti - istehsaln tkilinin tkmilldirilmsin v onun smrliliyinin yksldilmsin ynldilmi yeni texniki hllrin ilnib hazrlanmas prosesidir. Smrldiriciliyin nticsi mhsulun texniki xarakteristikasnn, texnoloji proseslrin, man v avadanlqlarn, myin v istehsaln tkilinin dyimsini nzrd tutan tdbirlrdn ibartdir. Smrldiricilik faliyyti il mul olan xslrin hquqlarnn mdafi olunmas qvvd olan qanunvericilikd nzrd tutulmudur. Venur kapital - innovasiya prosesinin hyata keirilmsind mhm rol oynayr. Venur kapital riskl laqdar olan maliyyldirm nvdr. Odur ki, venur kapitalna mvafiq dbiyyatda riskli kapital da deyirlr. slind is venur kapital latn mnli ingilis sz olub risk etmk, csart demkdir. O, AB-da hl XX srin 40-c illrind meydana glmi, 60-70-ci illrd is maliyy kapitalnn mstqil funksional formalarndan birin evrilmidir. Bu prosesin yaradlmasnn sas sbbi elmi-texniki trqqinin srtlndirilmsi nticsind innovasiya prosesin tlbatn xeyli ykslmsi v bu proseslri maliyyldirmk n mxtlif mnblrdn daxil olan maliyy imkanlarnn mvcudluu olmudur. Venur kapital bir ox tkilati formalara malikdir, lakin bunlarn n saslar mstqil innovasiya firmalar v korporasiyalarn daxili venur blridir. Venur firmas - snayenin riskli texnologiyaya atdrlmasn tsdiq etmk n yaranan v bir qayda olaraq, bir ne xsi kapitallarn birlmsi yolu il meydana gln riskli mssisdir. Riskli texnologiyaya ixtiralar, faydal modellr v sair aid edilir. Bazar iqtisadiyyat lklrinin tcrbsi gstrir ki, hmin lklrin iqtisadiyyatnda venur firmalar mhm rol oynayrlar. Msln, bel firmalarn say AB-da v Yaponiyada 14-15 min, Almaniyada is 7 mindn oxdur v onlar yksk iqtisadi gstricilr malikdirlr. Bel ki, AB-da btn iri kflrin tqribn 50 faizi, Almaniyada is 30 faizi bu firmalarn payna dr. Venur funksiyasn hyata keirn hquqi v fiziki xslr investorlar v sahibkarlar arasnda mnasibtlrd vasitilik edir, daha dorusu, bu mnasibtlri yaradrlar. Proses ba tutarsa, hr trf qazanr; z d investorun, sahibkarn v venur funksiyalarn hyata keirnlrin glirdki pay vvlcdn razladrlr. Venur kapital sahibkarln inkiafnda hmiyytli amil evril bilr. Bel ki, onun kmyi il yeni texnologiyalarn ttbiqini srtlndirmk, elmi potensial falladrmaq v inkiaf etdirmk, elmtutumlu ciddi layihlri realladrmaq mmkndr. Venur igzarl faliyyt itiraklar arasnda yksk etibar olmasn nzrd tutur. rait uyun hrkt stnlk vern v riskli lahiylrdn kinnlr venur biznesind tcrb ld ed bilmirlr. Elmi-texniki tdqiqatlarn kommersiyaladrlmas v ttbiqi n lverili rait yaradan venur kapitalnn tkkl pekar tkilatlarn yaradlmas il mayit olunur. nkiaf etmi lklrin tcrbsi bunu dflrl subut etmidir. Elmi-texniki trqqinin kommersiyaladrlmasna saslanan sahibkarlq faliyyti kimi venur biznesi mvafiq hquqi baza olduqda smr verir. Mlumat n qeyd edk ki, innovasiya prosesinin hyata keirilmsind hr bir lknin zn mxsus xsusiyytlri vardr. Msln, AB-da onu frqlndirn sas xsusiyytlrdn biri innovasiya prosesi n lverili iqtisadi mhitin mvcudluudur. Bu o demkdir ki, AB-da innovasiya prosesi dvlt sviyysind geni tbli

139 edilir, yni yaradlan venur firmalarna dvlt trfindn maliyy yardm gstrilir, hmin firmalar n vergi gztlri ttbiq edilir, elmi-texniki trqqi v mtrqqi texnoloji proseslrin ilnib hazrlanmas mqsdil hyata keiriln proqramlara /layihlr/ dvlt maliyy ehtiyatlar ayrr v sair. Son zamanlar innovasiya faliyytinin hyata keirilmsi sahsind Yaponiya dvlti ninki AB-dan, hminin digr inkiaf etmi lklrdn xeyli irli getmi v hmin proses XX srin 60-70-ci illrindn balayaraq indiy kimi davam etdirilir. Masir dvrd Yapon mczsinin, yni 60-70-ci illrdn balayaraq bu lknin srtli iqtisadi sraynn sas sbblri haqqnda mxtlif fikirlr sylnilir. Bu fikirlrdn n mhm hmin mcznin sbbini mhz elmi-texniki trqqi v innovasiya prosesindki sasl dyiikliklrl laqdar olmasndan ibartdir. Konkret olaraq, bu, zn son illrd elektron hesablama texnikasnn, informativ idaretm sistemlrinin, texnoloji proseslrin avtomatladrlmasnn geni yaylmasnda gstrir. Bu gn innovasiya prosesinin trkibin yuxarda gstrilnlrdn baqa, biotexnologiyann v optik elektrotexnikann nailiyytlrinin ttbiqini, videotexnologiyadan v yksk mhkmlik sintetik vzedicilrdn istifadni, rotor v rotor-konveyer xtlrinin robotladrlmasn, robototexnika komplekslrini /robototexnika kompleksi - qarlql faliyytd olan robotlarn mcmusu, istehsal mliyyatlar qrupunun yerin yetirilmsind kompleks avtomatladrman tmin edir/ v sairlrid lav etmk olar. Yaponiyada innovasiya faliyytinin hyata keirilmsinin digr frqlndirici xsusiyyti iqtisadi inkiafda xarici lklrin kflrindn, ideyalarndan, layihlrindn v sairdn geni istifad edilmsidir. Bel ki, son 30 ild Yaponiyada xarici lklrdn qabaqcl texnologiyann alnmasna 10 milyard AB dollarndan artq vsait srf edilmidir. Bu dvrd Yapon firmalar trfindn tqribn 42 min xarici lisenziya ld edilmidir ki, bunlarn da yarsndan oxu ABn payna dr. Yaponiyann innovasiya faliyytinin mhm frqlndirici xsusiyytlrindn biri d ondan ibartdir ki, bu lkd texniki-texnoloji mqsdlr mumdvlt sviyysind hyata keirilir, myyn edilmi mqsd nail olmaq n iqtisadiyyatn btn imkanlar sfrbrliy alnr, innovasiya faliyyti digr faliyyt nvlrin nisbtn iqtisadi chtdn daha yax stimulladrlr. Msln, Yaponiyada 70-ci illrdn balayaraq xarici texniki-texnoloji layihlrin idxal xeyli azaldlm, bunun vzind is yerli texniki-texnoloji nailiyytlr sasnda iqtisadi artm tyin olunur. Fqt bu o demk deyildir ki, artq Yaponiya xarici lklrdn lisenziya almr, ksin, Yapon konsernlri, firmalar zlrinin mstqil elmi-texniki potensialn yaratmaqla yana, yen d xarici lisenziyalardan istifady stnlk verirlr. Qeyd edk ki, AB-na v Yaponiyaya nisbtn digr inkiaf etmi lklr innovasiya sahsind az inkiaf etmilr. Bunun sas sbblrindn biri Qrbi Avropa lklrind riskl bal mliyyatlarn hyata keirilmsin lazmnca diqqt verilmmsinddir. Bel ki, Byk Britaniyann v taliyann kiik innovasiya kompaniyalar sasn iri korporasiyalarla laq yaradrlar ki, bu da hmin kiik innovasiya kompaniyalarn onlardan asl vziyyt salr v bellikl d, onlarn mstqil inkiaf myyn qdr mhdudladrlm olur. Demli, innovasiya faliyytini inkiaf etdirmk n riskl bal mliyyatlarn, proqramlarn v layihlrin hyata keirilmsin daha ox diqqt yetirilmlidir. Mlumat n qeyd edk ki, son illrd lkmizd ardcl kild hyata keiriln iqtisadi strategiya v texnoloji yenilm z msbt nticlrini verir. Artq iqtisadiyyatmzda bazar prinsiplrin uyun meyllr inkiaf edir v yeni mnasibtlr formalar. ld edilmi makroiqtisadi sabitlik iqtisadi artm tempini daha da yksltmy, inflyasiyan minimal hdd endirmy, maliyy sabitliyini qoruyub saxlamaa v halinin real glirini tdricn artrmaa imkan vermidir. lk iqtisadiyyatnda mahid ediln pozitiv meyllr 2002-ci ild d davam etmidir. Respublika Dvlt Statistika Komitsinin mlumatnda deyilir ki, lknin iqtisadi v sosial hyatndak dyiiliklri ks etdirn makroiqtisadi gstricilr 2001-ci ill mqayisd xeyli yaxlamdr. mumi Daxili Mhsul istehsal 9,3% v onun adambana real hcmi is 6,5% artmdr. Neft snayesind tikinti-quradrma ilrinin srtlnmsi tikinti sahsind yaranm lav dyrin 2,4 df oxalmasna sbb olmu, bu da z nticsind DM-in artmasna byk

140 tsir etmidir. 2002-ci ild lkd tqribn 24 trilyon manatlq lav dyr yaradlmdr. Onun 40,3%-i snayenin, 10,8%-i nqliyyatn, 6,2%-i tikintinin, 2,9%-i knd tsrrfatnn v 39,8%-i is digr sahlrin payna dr. Snaye sahlrind tqribn 17,8 trilyon manatlq mhsul istehsal edilmidir. Artm neft v qaz hasilatnda 0,9%, metallurgiyada 77,6%, kimya v neft-kimya snaye mssislrind 52,2%, yngl snayed 2,2 df, tikinti materiallar snayesind 25,2% olmudur. Qeyri-dvlt blmsind snaye mhsulu istehsal 7% artm, mumi Daxili Mhsulda onun pay 49,1%- atmdr. 2002-ci ild 2001-ci ill mqayisd 2,2 df ox investisiya ynldilmidir. Bu vsaitin 93,4%-i istehsal tyinatl obyektlrin tikintisinin davam etdirilmsin srf edilmidir. Xarici investorlar vvlki illrdki kimi, yen d investisiya qoyuluunda hlledici rol oynayrlar. Bel ki, 2002-ci ild lk iqtisadiyyatna yatrlan srmaynin 82,7%-i xarici investorlara mxsusdur. Milli iqtisadiyyatn inkiaf etdirilmsi n zruri olan daxili maliyy mnblrinin mhdud olduunu nzr alsaq, xarici investisiyalarn clb edilmsi n daha lverili raitin yaradlmasna hl byk ehtiyac var. Mlum olduu kimi, 2002-ci ilin may aynn 14-d lk prezidentinin xarici sahibkarlarla grnd bu msl trafl thlil olundu v mvcud qsurlarn tezlikl aradan qaldrlmasnn zruriliyi vuruland. Dnya tcrbsi gstrir ki, maliyy sabitliyini tmin etmdn davaml iqtisadi artma nail olmaq mmkn deyil. Bu baxmdan indiy qdr lkd hyata keiriln antiinflyasiya siyasti xsusi qeyd edilmlidir. 2002-ci ild illik inflyasiya sviyysi cmi 2,4% olmudur. Bu da lkd inflyasiyann minimal hdd olduunu gstrir. Bel bir vziyyt bdc v pul-kredit siyastinin tdricn yumaldlmasn tlb edir. ks halda inflyasiya sviyysindn txminn 20 df yksk olan faiz drclri lkd inflyasiya faliyytini zifldr v iqtisadi artmn qarsnda ciddi ngl evrilr. Azrbaycan iqtisadi inkiafna v perspektivliyin gr MDB mkanna daxil olan lklrdn hmiyytli drcd frqlnir. Xarici investorlarn byk hcmd lkmiz clb edilmsi, Azrbaycann strateji hmiyyt malik investisiya layihlrind itirak, neft strategiyasnn ardcl kild hyata keirilmsi, iqtisadi inkiafda zl blmnin rolunun artmas iqtisadi trqqi v srtli inkiaf n yeni-yeni imkanlar ar. ndiydk lk iqtisadiyyatna btn maliyy mnblri hesabna 11,28 milyard AB dollarndan ox investisiya ynldilmidir ki, bununda 7,9 milyard dollar /70%/ xarici investisiyalar tkil edir. 2002-ci ildn baylayaraq idaretm sistemind kkl dyiikliklrin aparlmas, iqtisadi proseslri sistemli v smrli koordinasiya ed bilck bir sra dvlt strukturlarnn yaradlmas bu imkanlarn tezlikl reallamasndan xbr verir. 2002-ci il bir ne istehsal tyinatl yeni obyektlr istifady verilmidir. Gnli yatanda 8 istismar quyusu v Etilen-politelen zavodlarnn nzdind Vixar generator kompleksi i salnb. Gc 35 kVt olan 32,4 km uzunluunda mili-Parsabad elektrik trc xttinin kilii, Sumqayt hrind gc 400 mVt olan yarmstansiyann brpas baa atdrlb. ld 70 min ton armatur istehsal edn Bak Steel Kompani mssissi daxili v xarici bazara z mhsullarn xarb. Son illr lkd yaranm ictimai-iqtisadi sabitlik xarici investisiya axn n lverili rait yaradb. 2002-ci ild lk zr iqtisadi v sosial sahlrin inkiafna btn maliyy mnblri hesabna 5,6 trilyon manat hcmind srmay ynldilib. Bu mblin 67,7%-i, yni 3,8 trilyon manat xarici investisiya olub v istehsal faliyytli obyektlrin tikintisinin davam etdirilmsin 5 trilyon manat vsait srf edilmidir. Tikinti-quradrma ilrind istifad edilmi investisiyann hcmi 2001-ci ill mqayisd 5,9% artmdr. 2002-ci ild tikintisi vacib saylan obyektlrd inaat ilrini hyata keirmk n dvlt bdcsindn sifarii tkilatlara 163,5 milyard manat vsait ayrlm v onun 106,7 milyard manatndan istifad edilmidir. 2002-ci ild sas kapitala ynldilmi investisiyann 4758,6 milyard manat, baqa szl, bu mqsdl ayrlm mumi mblin 84,2%-i mssis v tkilatlarn z vsaitlri, 292,3 milyard manat, yaxud 5,2%-i halinin xsi vsaitlri, 360,4 milyard manat, ya da 6,4%-i bank kreditlri, 118,2 milyard manat /2,1%-i/ bdc vsaitlri v digr vsaitlr olmudur. sas kapitala ynldilmi investisiyann 1349,4 milyard manat dvlt mlkiyytind olan tkilatlarn, 4299,8 milyard

141 manat is qeyri-dvlt mlkiyytin mnsub olan tkilatlarn payna dr. 2002-ci ild 1824,7 milyard manat daxili, 3824,5 milyard manat is xarici investisiyadan istifad edilmidir. Bellikl, 1994-2002-ci illrd milli iqtisadiyyatmzn inkiafnda ld edilmi nailiyytlrd respublikamzn neft snayesi hlledici rol oynamdr. 1999-2002-ci illrd tkrar aradrmalar aparldqdan sonra onlarn ksriyytinin perspektivliyi bir daha sbut edilmi v iki yataq /urabad v Vndovan/, yeni quyular qazlmaqla v khn quyular brpa olunmaqla, ilnmy daxil edilmidir. mumiyytl, Azrbaycann quruda mxtlif geoloji v geofiziki sullarla v qazma vasitsil 410-dan artq lverili struktur myyn edilmidir ki, bunlarn ksriyyti perspektivli saylr. Mlum hqiqtdir ki, mstqilliyimizin bdi brqrarl, mstqil dvlt quruculuu mrhlsind oxsahli milli iqtisadiyyatmzn formalamasnda ilk nvbd neftqaz snayesinin yksk templ inkiaf olduqca zruridir. Bel bir reall Azrbaycan Respublikasnn ba nazirii cnab lham liyev olduqca obyektiv qiymtlndirrk neft sektorunun stn inkiaf il laqdar demidir: Azrbaycan iqtisadiyyat hl uzun illr neft amilindn asl olacaq v bu, reallqdr. Neft amili 1994-c ildn lknin iqtisadi inkiafna byk tkan verib v bu gn iqtisadiyyatn btn sahlrinin neft sektoru kimi inkiaf etmli olduunu dnmmk sadlvhlik olard. Bellikl, qarmzda yaxn v uzaq glck n, neftqazxarma snayemizin strateji konsepsiyasna uyun, masir iqtisadi durumu, neftin dnya bazarnda qiymtinin dyiknliyini nzr almaqla, yataqlarn istismar v yeni karbohidrogen resurslarnn akarlanmas istiqamtind elmi sasl tdbirlr proqramnn hazrlanmas durur. Bu proqramlarn n mhm innovasiya sahsind ilnib hazrlanm proqram ola bilr. Aparlm aradrmalar, elmi-tdqiqat ilri, ilmnin texnoloji sndlri v iqtisadi hesablamalarla bir mnal olaraq tsdiqlnmidir ki, ycam yerlmi Aberon yarmadas, Aa v Orta Kr kkliyi, amax-Qobustan, Quba-Xzryan neftli-qazl horizontlarnn istismarda olan yataqlarnda, eyni zamanda digr rayonlarn perspektivli sahlrind, yuxarda qeyd etdiyimiz kimi, milyard tonlarla karbohidrogen resurslar toplanmdr, bu resurslar uzun illr - XXI sr daxil olmaqla iqtisadiyyatmzn davaml inkiafna v xalqmzn maddi rifahna xidmt etmi olard. Bu yataqlarn byk ksriyyti texnoloji qurularn, nqletm vasitlrin, yksk ixtisasl mtxssislrin olmas, neft emal zavodlarnn yaxnlnda yerlmsi, mit v istehsalat infrastrukturunun mvcudluu, eyni zamanda resurslarn 72%-dn oxunun yksk kateqoriyaya aid olmas, neftimizin yksk mt keyfiyytliliyi yeni quyular qazlmaqla v neft snayesini texnoloji chtdn silahlandrmaqla istismarnn smrliliyin zmin yaradr. Respublikamzn neft-qaz yataqlarnn axtar-kfiyyatnda, snaye hmiyytli ilmlrind, n balcas is quyularn qazlmasnda v istismarnda bir srdn ox znxas milli nnmiz v prioritetlrimizl fxr ed bilrik. Hrmtli prezidentimiz yeni sr v nc minillik mnasibti il Azrbaycan xalqna mracitind demidir: Dnyada neft hasilat sahsind hyata keirilmi ilrin bir oxu z balancn Azrbaycandan gtrmdr. Mlumdur ki, bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd v neftin sat qiymtindn asl olaraq ilnmnin son mrhlsind olan neft-qaz yataqlarnn hasilat v yeni quyularn qazlmas, hl ki, problem olaraq qalr. Lakin dnya neft snayesi tcrbsind, xsusil AB-da istismar ediln khn, bizim qurudak yataqlara analoji olan yataqlara tamamil baqa mnasibtlr mvcuddur. Bel ki, AB-n khn yataqlarnda, bizd olduu kimi, ilk neft-qaz quyularnn tqribn 72%-i az hasilatl quyular kateqoriyasna daxildir, onlarn maksimal hasilat 1,3 ton/gn v orta gnlk hasilat is 0,4 ton, qurudak ilnmnin son mrhlsind olan yataqlarda quyularn maksimal hasilatlar 3,0-3,5 ton/gn, gndlik hasilatlar is 0,5-2,0 ton arasnda dyiir. Digr trfdn, AB-n khn neft-qaz yataqlar gnj yataqlara nisbtn daha sx ilnm bk sistemi il istismar edilir v bu, yalnz kll sayda yeni quyularn qazlmas vasitsil hyata keirilir. Tssf ki, byk neft ehtiyat v neftlilik sahsi olan bizim yataqlarn n az 65 obyektind ilk quyu yoxdur, 115 obyektin hr birind yalnz 1-10 quyu istismar olunur. Aydndr ki, khn quyular fondu, layih sndlrin gr, ild 6,0% v daha ox yeni quyular qazlmaqla yenildirilmlidir. AB-n Arkanzas, Kentuki, Luziana v s. yataqlarnda bu

142 tdbir yeni quyular qazlmaqla ild 7-9,5% olmaqla hyata keirilir, bizim yataqlarda is ilk quyu fondunun 67,0%-i, faliyytsiz quyu fondunun is 78%-i 30 ildn artq mddtd istismarda v texniki chtdn nasaz vziyytd olmalarna baxmayaraq, uzun illrdir ki, yenildirm 2,0%-dn ox deyildir. Respublikamzn quru razisind yerln yataqlarda, xsusil Aberon yarmadasnda 1971-2002-ci illrd qazlm quyularn nticlri d iqtisadi v texnoloji baxmdan smrli olmudur. Bel ki, Azneft stehsalat Birliyi zr gstriln dvrd 3845 sayda istismar quyusu qazlm, onlarn hesabna mumi neft hasilat bu mddtd stehsalat Birliyi zr mumi neft hasilatnn 49,2%-ni, 2002-ci ildki quyu fondunun 52,5%-ni v illik neft hasilatnn 55,3%-ni tkil etmidir. Hm d bu illr rzind qazmadan alnan quyularn gndlik hasilat, demk olar ki, eyni sviyyd qalmdr ki, bu da yataqlarda byk hcmd qalq neft ehtiyatnn mvcudluuna dlalt edir. Azrbaycan Neft Snayesi Emi-Tdqiqat Layih nstitutu /AzNSETL/ trfindn aparlm xsusi elmi-tdqiqat ilri nticsind yeni quyularn qazlmasnn iqtisadi smrliliyi bir daha tsdiqlnmidir. lkin iqtisadi hesablamalar gstrir ki, quru yataqlarda qazlm hr bir quyu 3-4 il mddtind z xrclrini dyir. Bellikl, yksk mt keyfiyyti il frqlnn, oxlayllq, mhsuldar laylarn yer sthindn balayaraq 5000 mdn ox drinliklr qdr yatan, byk hcmd neft-qaz ehtiyatlarna v yksk mhsuldarla malik qurudak yataqlarda yeni quyularn qazlmasnn mqsdynllynn sbutuna he bir ehtiyac qalmr. Hrmtli prezidentimiz Heydr liyev demidir: XX srd ld edilmi btn elmi-texniki nailiyytlrin tmlind mhz neft durur. Enerji mnbyi, yanacaq mhsulu kimi nefti vz ed bilk mxtlif maddlr v sullar tapmaq yolunda aparlan axtarlarda bir ox uurlar qazanlsa da, tbitin briyyt bx etdiyi bu olduqa lverili xammaln tam ekvivalenti, hl ki, taplmamdr... Azrbaycan xalq uzun illr bou ryind gzdirdiyi arzularna atmdr v z tbii srvtlrinin, o cmldn neft-qazn tam sahibidir v ondan nec istifad olunmasn srbst surtd myyn edir. Neft v qazn vtnimizin v xalqmzn taleyind v gndlik hyatnda vzedilmz rolu nzr alnmal v bu yataqlarda yeni quyular qazlmaqla ilnm sistemi brpa olunmal, laylara sni tsir sullar ttbiq edilmli, onlarn masir infrastrukturu yaradlmaldr. Bel ki, respublikamzn quru razisindki yataqlarnda v perspektivli sahlrind quyularn qazlmas v snaye miqyasl istismarlar smrlidir. Aparlan elmi-tdqiqat ilri v mahidlr gstrir ki, nnvi ilnm metodlar il drin qatlardak karbohidrogen resurslarn tam xarmaq mmkn deyil. Mtxssislrin hesablamalarna gr, nnvi neftxarma sullar yerin tkindki geoloji neft ehtiyatlarnn dnya zr 34%-in, Azrbaycann quruda yerln yataqlar zr is 42%-in xarlmasna imkan verir. Mtxssislrin fikrinc, yeni metodlar ttbiq etmkl respublikamzn qurudak yataqlarnn neftverm sviyysini /msaln/ daha 8-9% artrmaq mmkndr. Bel ki, aradrmalar nticsind myyn edilmidir ki, yataqlardan neft xarlmasn 51%- atdrmaq mmkndr. Qurudak yataqlarda yeni neftxarma metodlarnn ttbiqin son illr daha ox diqqt yetirilir. Bu sahd aparlan btn ilrin tkili v laqlndirilmsi, elc d problemin elmitexniki tchizatnn tmin edilmsi mqsdil Azneft stehsalat Birliyind v AzNSETL laylarn neftvermsini artrmaq mqsdil bir sra yeni texnoloji metodlar ilnib hazrlanm v istehsalata ttbiq edilmidir. Son iki ild institutun mtxssislri trfindn 23 yeni neftxarma metodu snaqdan keirilmi v onlarn hams msbt ntic vermidir. Yeni neftxarma metodlarnn texnoloji smrliliyinin sas gstricilrindn biri cari neftvermnin artrlmasndan ibartdir. Yeni texnologiyalarn ttbiqi nticsind xarlan 1 ton neftin maya dyri mumi hasilatn 1 tonunun maya dyrindn bir ne df az olmudur. Tkc onu demk kifaytdir ki, 2001-ci ild yeni neftxarma metodlarnn ttbiqinin smrliliyi 20 milyard manat, 1 ton lav neftin maya dyri 150 min 704 manat olub. Bu da mumi hasilatn 1 tonunun maya dyrindn 3,4 df azdr. Btn bunlar quruda yerln yataqlarda yeni metodlarn ttbiqinin iqtisadi chtdn smrliliyini bir daha tsdiq edir. Mtxssislrin

143 hesablamalarna gr, bu metodlarn ttbiqi il yerin drin qatlarndan tqribn 215 milyon tona qdr neft xarmaq olar. Odur ki, quruda yerln yataqlarda neftxarmann glck uzunmddtli inkiaf yeni metodlarn geni ttbiqindn ox asldr. Bu sahd, qeyd etdiyimiz kimi, innovasiya faliyyti mhm rol oynaya bilr. nkiaf etmi dnya lklrinin tcrbsi gstrir ki, maddi istehsaln inkiafnda v onun smrliliyinin yksldilmsind innovasiya faliyytinin tkili ox byk hmiyyt ksb edir. Bu, mstqil respublikamz n hazrk dvrd daha nmlidir, nki bizd hllik maddi istehsal sahlrinin yeni texnika v mtrqqi texnologiya il silahlanma sviyysi dnyann bir ox lklrind olduundan xeyli drcd aadr. Odur ki, masir dvrd iqtisadiyyatn btn sahlri, o cmldn neft snayesi elm v texnika nailiyytlrini, ixtiralar, smrldirici tkliflri, dnya lklrinin qabaqcl tcrbsini istehsalata ttbiq edrk z faliyyt sferasn daim tkmilldirmy almaldr. nnavasiya faliyytinin digr faliyyt nvlrindn frqli chti ondan ibartdir ki, o, elm v texnikann hrtrfli ttbiqin, yeni nv texniki vasitlrin yaradlmasna, mtrqqi texnologiyann ilnib hazrlanmasna, mvcud istehsal vasitlrinin keyfiyytinin yaxladrlmasna v modernldirilmsin, yaradclq axtarlarna v yeniliklr, iqtisadi artmn ld edilmsin v sair ynldilmidir. Demli, innovasiya faliyyti yalnz neft snayesinin srncamnda olan iqtisadi resurslara deyil, hminin istehsal, blg, mbadil v istehlakla laqdar olan mnasibtlrin btn kompleksini hat edir v konkret maddi istehsal sahsinin texniki, iqtisadi, elmi, istehsal v s. potensialna saslanr. Yenilik sviyysin v iqtisadi faliyyt nvlrin gr innovasiya mhsullarnn hcmi haqqnda mlumatlar aadak cdvld verilmidir. Cdvl 36 Yenilikilik sviyysin v iqtisadi faliyyt nvlrin gr innovasiya mhsullarinin hcmi
/milyon manat/

Mhsullar
/illr zr blgd/

Hasilat snayesi

Emal snayesi

Btn snaye

hmiyytli dyiikliklr mruz qalmi v yeni ttbiq olunmu mhsullar 13118,4 18043,2 31161,6 1999 x 4456,9 4456,9 2000 x 382261,8 382261,8 2001 Tkmilldirmy mruz qalmi mhsullar 100 813,1 913,1 1999 x 571,8 571,8 2000 x 384,6 384,6 2001

Bellikl, innovasiya faliyyti bir trfdn, sahnin mumi istehsal-tsrrfat faliyytinin hyata keirilmsi vasitsi kimi, digr trfdn is istehsal blmlrind operativ-istehsal vziflrinin hlli alti kimi x edir. Baqa szl, innovasiya faliyyti sahnin el istehsal sahlrinin inkiafna ynldilmlidir ki, bu, istehsaln intensivldirilmsini v onun smrliliyinin yksldilmsini tmin etmi olsun. mumiyytl, innovasiya faliyytinin hyata keirilmsi aadak vziflrin hllini tmin etmlidir: birincisi, konkret bazar raitin istehsaln tez v dqiq uyunladrlmasn v bunun da nticsind yksk mnftin ld edilmsini; ikincisi, cari proqramlara mvafiq dzlilrin edilmsini /gr buna obyektiv zrurt yaranarsa/; ncs, cari proqramda edilmi dzlilr istehsal xrclrini uyunladrlmasn; drdncs, istehsaln smrliliyinin yksldilmsini. /lav 8-d 1999-2002-ci illrd Azrbaycanda snaye innovasiyasnn formas v iqtisadi faliyyt nvlri zr texnoloji innovasiyalara kiln xrclrin hcmi mlumatlar verilmidir./

144

8.5. Neft-qaz snayesind institutsional iqtisadiyyatina uyunladirilmas

islahatlar

sahnin

bazar

Son illrd respublikamzda siyasi sabitlik tmin edilmi, sosial-iqtisadi hyatda uurlu gstricilr ld edilmidir. Msbt dyiiklik sasn bir sra inkiaf etmi dvltlrl v nfuzlu beynlxalq maliyy-kredit tkilatlar il yeni laqlrin qurulmas, iqtisadiyyatn aparc sahlri olan yanacaq-energetika kompleksind, btvlkd snayed iqtisadi islahatlarn, struktur dyiikliklrinin hyata keirilmsi, iri xarici investisiyalarn clb edilmsi nticsind ba vermidir. Btn bunlar is respublikamzda qiymtlrin maksimum drcd sabit qalmasna, halinin hyat sviyysinin v alclq qabiliyytinin artmasna, nominal pul glirlrinin artrlmasna, ail bdclrind ehtiyatlarn yaradlmasna gtirib xarmdr. Azrbaycan Respublikas dvlt mstqilliyini ikinci df yenidn ld etdikdn sonra iqtisadiyyatda v dvlt idar v tkilatlarnda islahatlarn aparlmas n mhm vziflrdn bir olmudur. lkd bazar iqtisadiyyat mnasibtlrinin formalamas v masir standartlara cavab vern idaretm mexanizminin yaradlmas kkl dyiikliklrin aparlmasn tlb etmidir. Dvlt idar v tkilatlarnn smrliliyinin yksldilmsi, iqtisadiyyatn yeni prinsiplr sasnda tnzimlnmsi mqsdi il son illrd mhm tkilati-texniki v iqtisadi tdbirlr kompleksi hyata keirilmidir. oxsayl nazirlik, dvlt komitsi, irkti, konserni v digr qurumlarn strukturlarna yenidn baxlm, mvcud mrkzi icra hakimiyyti orqanlarnn slahiyytlri bazar iqtisadiyyatnn tlblrin uyunladrlm, zruri funksiyalara malik yeni tsisatlar yaradlmdr. Hyata keiriln islahatlar iqtisadiyyatn v dvlt idar v tkilatlarnn btn sahlrini hat etmi v bazar iqtisadiyyat prinsiplrinin brqrar olmas, iqtisadi tbbs geni imkanlarn yaradlmas, insanlarn etibarl sosial vziflrinin tmin edilmsi v dvlt mlkiyytinin zlldirilmsi n mnbit raitin yaradlmasna sbb olmudur. Qeyd ediln hr bir istiqamt dair dvlt trfindn konkret qrarlar qbul edilmi v tdbirlr grlmdr. Tarixn Azrbaycan iqtisadiyyatnn zyini, bnvrsini neftqazxarma snayesi tkil etmidir v lkmizin n byk nailiyytlrindn biri bu sahd qdrtli elmi-texniki v kadr potensialnn, geni infrastrukturun yaradlmas olmudur. Mhz bu sah iqtisadiyyatn aparc amilin evrilmi v onun inkiafna daim xsusi diqqt yetirilmidir. Bel bir hal mdnxarma snayesi mssislrind mhsul buraxl hcminin artrlmasna gtirib xarmdr. Bel ki, 2002-ci ild Azrbaycan Beynlxalq mliyyat irkti trfindn 6388,8 min ton neft v 951,6 milyon kubmetr qaz hasil edilmidir. irktin hasilata balad 1997-ci ildn bri 24,5 milyon ton neft v 3,5 milyard m3 qaz xarlmdr. 2002-ci ild lkd hasil edilmi 15,3 milyon ton neft son 24 ild n yksk gstricidir. lkin enerji ehtiyatlar istehsalnn mumi hcmind neftin pay 2001-ci ildki 74,3%-dn 2002-ci ild 74,8%-, elektrik enerjisinin mvafiq olaraq 0,6%-dn 1,4%- qdr artmdr. 2001-ci ill mqayisd 2002-ci ild qazn xsusi kisi is 25,2%-dn 23,8%- kimi azalmdr. Yuxarda gstriln nailiyytlrin ld edilmsind neft snayesind son illrd hyata keiriln institutsional islahatlar mhm rol oynamdr. Mlumdur ki, Azrbaycan Respublikasnda 70 ildn ox mddtd sosialist iqtisadi-sosial quruluu /sistemi/ hkm srmdr. 1990-c illrd is SSR mkanndak btn mttfiq respublikalar kimi Azrbaycan Respublikas da yeni, demokratik, azad iqtisadi sistem, bazar iqtisadiyyatna kemy qdm qoymudur. Bu baxmdan Azrbaycan Respublikas keid dvrnn problemlrinin hllin balamdr. Kemi iqtisadi-sosial quruluun yeni iqtisadi-sosial qurulua kemsi bir dflik akt deyildir, uzun tarixi bir prosesl baldr. Bu prosesd bazar iqtisadiyyatnn yaranmasnn v formalamasnn bilavasit znmxsus atributlar tdricn brqrar olmaldr. Bu atributlardan biri d sosialist idaretm sistemindn /mexanizmindn/ bazar iqtisadiyyat idaretm sistemin /mexanizmin/ kemsinin tmin olunmasdr. mumiyytl, neft snayesinin idar edilmsinin tkilati formalarnn tkmilldirilmsin dvlt hmi diqqt yetirmi v indi d yetirmkddir. Dvlt sosialist istehsal inkiaf etdikc

145 khn, vaxt kemi idaretmnin tkilati formalarn dyidirib, tkmilldirib tsrrfata rhbrlik sistemini yenidn qurmu v tsrrfat quruculuunun mvcud raitin uyun olan yeni, daha mkmml idaretm formalar v sullar myyn etmidir. Mlumdur ki, Azrbaycan Respublikasnda uzun illr boyu neft v qaz hasilat il Azneft v Xzrdnizneftqaz stehsalat Birliklri mul olmular. Azneft stehsalat Birliyi Azrbaycan Respublikasnn qurudak razilrind yerln neft-qaz yataqlarnn istismar il mul olmudur. Bu birlik Azrbaycanda Sovet hakimiyyti qurulduqdan sonra, yni 1920-ci ildn yaradlmdr. Ayr-ayr illrd Azneft stehsalat Birliyi onun trkibin daxil olan struktur blmlrinin xsusiyyti v iqtisadi tyinatndan asl olaraq, ittifaq hmiyytli trest v ya birlik kimi mxtlif ittifaq v respublika tkilatlarna, msln, Azrbaycan SSR XKS-n, SSR Ali Xalq Tsrrfat urasna, SSR Ar Snaye Nazirliyin, SSR Neft Snayesi Nazirliyin, Azrbaycan SSR XT-na v sair mvafiq qurumlara tabe edilmi v Azrneftkomit, Azrneftkombinat /sonralar Azneft, Azneftzavodlar v Azneftmanqayrma birliklrin ayrlm/, Azneftxarma birliyi adlanmdr. Azneft stehsalat Birliyinin sasnda Azrbaycan Neft Snaye Nazirliyi /1954-1959/, Azrbaycan Neftxarma Snaye Nazirliyi /1965-1970/ yaradlmdr. 1970-ci ilin avqust ayndan 25 yanvar 2003-c ildk yenidn Azneft stehsalat Birliyi ad altnda faliyyt gstrirdi. Azrbaycan Respublikas Dvlt Neft irktinin strukturunun tkmilldirilmsi haqqnda Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 24 yanvar 2003-c il tarixli frmanna sasn Dnizd Neft v Qazxarma stehsalat Birliyi /kemi Xzrdnizneft stehsalat Birliyi/ v Quruda Neft v Qazxarma stehsalat Birliyi /kemi Azneft stehsalat Birliyi/ birldirilrk onlarn bazasnda Azneft stehsalat Birliyi yaradlmdr. Xzrdnizneftqaz stehsalat Birliyi 1990-c ildk kemi SSR Qaz Snaye Nazirliyinin trkibind olmu Azrbaycan, Trkmnistan v Qazaxstan Respublikalarnn, hminin Dastan Muxtar Respublikasnn dniz sahillrind, 1991-ci ildn is Xzr dnizinin Azrbaycan sektorunda neft v qaz yataqlarnn kfiyyat v karbohidrogenlr hasilat il mul olmudur. 1951-ci ildk Azrneft stehsalat Birliyinin trkibind olmu, 1951-1953c illrd srbst surtd faliyyt gstrmi, 1953-1962-ci illrd yenidn Azrneft stehsalat Birliyinin trkibind olmudur. 1963-c tld Badnizneft stehsalat Birliyi yaradlm v 1965-ci ildn hmin birlik Dnizneft Ba darsi, 1970-ci ild Xzrdnizneftqaz Neft Birliyi, 1978-ci ildn 2003-c ilin yanvarn 24-dk Xzrdnizneftqaz stehsalat Birliyi kimi faliyyt gstrmidir. Grndy kimi, Azrbaycan neftqazxarma snayesind uzun illr boyu idaretmnin tkilati strukturu dflrl tkmilldirilmidir. Lakin bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd neftqazxarma snayesind institutsional islahatlar vvlki illrd aparlm institutsional islahatlardan hm mzmunca, hm d prinsipc xeyli frqlnir. nki indi aparlan institutsional islahatlar azad iqtisadi faliyyt saslanr. Son illrd respublikamzn trqqisi n taleykl hmiyyt dayan yeni neft strategiyas v doktrinas irli srlmdr v hazrda onlar uurla hyata keirilir. Azrbaycan 1994-c il sentyabrn 20-d srin mqavilsinin imzalanmas il regionda ilk df olaraq dnyann bir ox nfuzlu neft irktlri il zn mxsus olan neft v qaz yataqlarnn birg istismarna balamdr. Aparlan ilr lknin beynlxalq almd nfuzunun artmasna, iqtisadi laqlrin inteqrasiyasna gcl tkan vermi, neft-qaz hasilatnn sabitlmsin v onun ildnil artmasna gtirib xarmdr. Ada tqdim olunan cdvld 1991-2002-ci illrd neft v qaz hasilatnn dinamikas verilmidir.

146 Cdvl 37 Azrbaycanda 1991-2002-ci illrd neft v qaz hasilatinin dinamikasi llr
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Neft hasilati /milyon ton/

cmi 9,8 9,4 10,3 9,6 9,2 9,1 9,1 11,4 13,8 14,1 14,9 15,3 dnizd 7,5 7,4 7,8 7,8 7,5 7,5 7,5 9,8 12,3 12,4 13,2 13,7 quruda cmi slahatlardan vvl 2,3 9926 2,0 x 2,5 6812 1,8 6379 slahatlardan sonra 1,7 6644 1,6 6305 1,6 5964 1,6 5590 1,5 5997 1,7 6286 1,7 5535 1,6 5835

Qaz hasilat /milyon m3/

dnizd 9525 x 6460 6143 6407 6066 5712 5338 5754 5427 5293 5582 quruda 401 x 352 236 237 299 255 252 243 232 242 245

Cdvlin mlumatlarndan grnr ki, 1991-2002-ci illrd lkmizd neft-qaz hasilat dinamik inkiaf etmmidir. Fikrimizc, bunun sas sbblrindn biri Azrbaycan neftqazxarma snayesi lkmizd aparlan iqtisadi v dvlt idaretmsi sahsind aparlan mumi islahatlardan myyn mddt knarda qalmdr. Bel ki, gstriln zaman ksiyind ARDN-in idar edilmsinin smrliliyinin ykslidilmsi mqsdil dflrl onun strukturunda dyiikliklr edilmi, mvcud infrastrukturlar bazar iqtisadiyyatna uyunladrlmdr. Bu sahd grln tdbirlrdn biri 2001-ci ilin 18 aprelind Azrbaycan Respublikasnn Prezidentinin frman il Azrbaycan Respublikasnn Yanacaq v Energetika Nazirliyinin yaradlmas olmudur. Eyni zamanda, dvlt siyastinin balca istiqamtlrindn biri olan neft yataqlarnn birg ilnmsindn ld ediln glirlrin lknin iqtisadi v sosial trqqisin ynldilmsini tmin etmk mqsdil 1999-cu il 29 dekabr tarixind Azrbaycan Respublikasnn Dvlt Neft Fondunun yaradlmas olmudur. Mntzm v sistemli kild aparlan iqtisadi islahatlarn nticsidir ki, Azrbaycan Respublikasnda dvlt mlaknn zlldirilmsinin II Dvlt Proqramna uyun olaraq Azrbaycan Respublikas Prezidentinin Yanacaq-energetika Kompleksi mssislrinin zlldirilmsi haqqnda 2001-ci il 22 mart tarixli srncamna sasn Azrbaycan Respublikas Dvlt Neft irktinin bilavasit neftin hasilat v emal il mul olmayan 68 mssissinin zlldirilmsi bard qrar qbul etmi v onlar qtisadi nkiaf Nazirliyinin srncamna verilmidir. Btn bunlarn hams neftqazxarma snayesind iqtisadi islahatlarn daha da drinldirilmsin imkan vermidir. Lakin bununla yana, neft snayesind iqtisadi islahatlarn aparlmasnda bzi lav tkilati-texniki v iqtisadi tdbirlr kompleksinin hyata keirilmsin, idaretmnin tkilati strukturunun evikliyinin artrlmasna, onun beynlxalq standartlara cavab vern sviyyy atdrlmasna zrurt yaranmdr. Qeyd edilnlrl laqdar respublikann mvcud neft v qaz resurslarnn daha smrli istifadsi, daxili istehlakn v ixracat potensialnn ehtiyaclarnn tam dnilmsi, yanacaq-energetika kompleksinin trkibin daxil olan mssis v obyektlrin maliyy nizam-intizamnn sasl surtd mhkmlndirilmsi, onlarn faliyytinin bazar iqtisadiyyat prinsiplrin uyun olaraq ardcl qurulmas v bu vziyytin hyata keirilmsini tmin edn ARDN-in yeni idaretm strukturunu ttbiq etmk mqsdi il lk Prezidenti 2003-c il yanvarn 24-d Azrbaycan Respublikas Dvlt Neft irktinin strukturunun tkmilldirilmsi haqqnda frman imzalamdr. Bu frmanla ARDN-in yeni Nizamnamsi tsdiq edilmidir. Nizamnamy sasn ARDN-d aparlacaq struktur dyiikliklrinin d balca mqsd neft v qaz

147 snayesinin vahid kompleks kimi smrli faliyytinin v normal inkiafnn tmin edilmsindn, istehlaklarn enerjidaayclarna olan tlbatnn etibarl dnilmsindn ibartdir. Bundan baqa, Nizamnamd irktin qarsnda sas mqsd kimi lk razisind quru v dniz sahlri d daxil olmaqla, neft v qaz yataqlarnn axtarlmasnn, kfiyyatnn, hazrlanmasnn, ilnmsinin, neftin, qazn, kondensatn v onlardan alnan mhsullarn nql edilmsinin, emalnn v satnn realladrlmas msllri qoyulmudur. Eyni zamanda istehlaklarn mvafiq enerjidaayclarna olan tlbatnn sabit v dayanaql dnilmsi, digr ilrin v xidmtlrin hyata keirilmsi, glir ld etmsi d irktin qarsnda mhm vzif kimi durur. ARDN-in Nizamnamsi 7 blmdn v 42 madddn ibartdir. Birinci blm mumi mddalar adlanr. Burada gstrilir ki, irktin faliyyti neftqazxarma snayesinin vahid kompleks kimi smrli faliyytinin v normal inkiafnn tmin edilmsindn, istehlaklarn enerjidaayclarna olan tlbatnn etibarl dnilmsindn ibartdir. irkt kommersiya faliyytini hyata keirir v bunun n hasil edilmi btn karbohidrogenlr v onlardan alnan neft v qaz mhsullarna mnasibtd sahiblik hququna malikdir. nki irkt hquqi xsdir, mstqil balansa, banklarda, o cmldn xarici banklarda, hesablama v digr hesablara malikdir. irkt mstqil balansa malik olmaqla yana onun trkibin daxil olan mssislr, digr hquqi xslr v hquqi xs olmayan qurumlar zr ijmal edilmi hesabat trtib edir. irktin qanunvericiliy mvafiq olaraq z adndan mlak v digr hquqlar ld etmk, vziflr aparmaq, mhkmd iddia v cavabdeh kimi x etmk hquqlar vardr. irkt hdliklrin onun srncamnda olan mlaka cavabdehdir. irkt dvltin hdliklrin gr cavabdeh deyildir, dvlt d qanunvericilikl nzrd tutulmu hallar istisna olmaqla, irktin hdliklrin gr cavabdeh deyildir. Nizamnamnin ikinci blmsi irktin mqsdi, vziflri v faliyytinin predmeti adlanr. Burada gstrilir ki, irktin sas mqsdi Azrbaycan Respublikas razisind, quru v dniz sahlri d daxil olmaqla, neft v qaz yataqlarnn axtarnn, kfiyyatnn, hazrlanmasnn, ilnmsinin, neftin, qazn, kondensatn v onlardan alnan mhsullarn nql edilmsinin, emalnn v satnn, istehlaklarn mvafiq enerji dayclarna olan tlbatnn sabit v dayanaql dnilmsinin, digr ilrin v xidmtlrin hyata keirilmsindn v glir ld edilmsindn ibartdir. Gstriln mqsdlr nail olmaq n irkt aadaklar tmin etmlidir: 1. neft, qaz v kondensatn hasilatn, nqli v emal sistemlrinin etibarl v smrli faliyyt gstrmsini; 2. xam neftin, tbii qazn v onlarn emal nticsind alnan mhsullarn daxili v xarici bazarlarda satn; 3. lk iqtisadiyyatnn v halinin neft, qaza, kondensata, onlarn emalndan alnan v masir istehlak tlblrin cavab vern digr mhsullara, hminin mvafiq ilr v xidmtlr olan tlbatnn dnilmsini; 4. traf mhitin qorunmasna ynldilmi tkilati-texniki tdbirlrin ilnib hazrlanmasn v hyata keirilmsini; 5. enerjiy qnat edn texnologiyadan v texnikadan, hminin ekoloji chtdn tmiz texnologiyadan istifadni. Bundan baqa, nizamnamnin bu blmsind qeyd edilir ki, irktin qarsnda duran vziflrin mvffqiyytl yerin yetirilmsi n o, qanunvericilikl myyn edilmi qaydada aadak faliyyt nvlrini hyata keir bilr: sahnin inkiafna dair uzunmddtli proqnozlarn, mqsdli kompleks elmi-texniki, iqtisadi v sosial proqramlarn ilnib hazrlanmasn; istehsaln smrliliyinin yksldilmsini, enerjiy v material ehtiyatlarna qnat siyastinin hyata keirilmsini, sahnin trkibin daxil olan mssis v obyektlr arasnda lverili istehsal-texnoloji v tsrrfat laqlrinin yaradlmasn; sahnin perspektiv inkiafnn myyn edilmsind irktl mvafiq slahiyytli

148 dvlt hakimiyyti orqanlar arasnda qarlql laqlrin tmin edilmsini; sahnin istehsal v sosial bazasnn inkiafn, irktin trkibin daxil olan mssislrin modernldirilmsi, genilndirilmsi, yenidn qurulmas, onlarn yeni texnika v texnologiyalarla thciz edilmsi n qanunvericilikl myyn edilmi qaydada investisiya faliyytini; masir tikinti texnologiyasndan v texniki vasitlrdn istifad etmkl geolojikfiyyat ilrinin aparlmasn, yataqlarn istismarnn smrliliyinin yksldilmsini, neft v qaz buruqlarnn tikintisinin srtlndirilmsini, habel, yerin tkindn istifad edilmsi v traf mhitin mhafizsi sahsind mvcud olan qanunvericiliy riayt etmkl yataqlarn istismara hazrlanmasnn keyfiyytinin v srtinin artrlmasn; tsrrfatlq sullarnn v formalarn tkmilldirilmsini, elmi-texniki nailiyytlrin istehsalata geni ttbiq edilmsini; iqtisadi v istehsal-texniki proqramlarn hyata keirilmsi n banklarn, o cmldn xarici banklarn v digr mnblrdn kredit vasitlrinin clb olunmasn; kadr siyastinin hyata keirilmsini, respublikada v xarijd kadrlarn hazrlanmasnn v ixtisasnn artrlmasnn tkili; sosial sahnin maddi-texniki bazasnn mhkmlndirilmsi hesabna mssis kollektivlrinin sosial inkiaf n lverili imkanlar yaradlmasn; dvlt orqanlar, xarici irktlr v sahibkarlqla qarlql laqli faliyyt gstrilmsini; geofiziki, geoloji axtar-kfiyyat ilrinin sas istiqamtlrinin ilnib hazrlanmasnn v mvafiq qaydada tsdiqinin tmin edilmsini; yeni kf olunmu yataqlarn ilnmy verilmsi haqqnda qrarlarn qbul edilmsini, mssislr trfindn istismar olunan yataqlarn tcrb-snaye istismar layihlrinin, texnoloji sxemlrin, neft, qaz v qaz-kondensatl yataqlarn ilnilmsi layihlrinin hazrlanmasn v mvafiq qaydada tsdiq edilmsini; neft v qazxarma mssislrinin illik i proqramlarnn tsdiq edilmsini v bu proqramlara uyun olaraq onlarn illik bdc vsaitlrinin myynldirilmsini; hasil edilmi xam neftin v tbii qazn nqlinin tkil edilmsini v xidmt gr nql mssislrin myyn edilmi nql haqqnn dnilmsini; xam neftin v tbii qazn emalnn tkil edilmsini, neft v qaz emal mssislrin irkt trfindn gstriln xidmtlr gr myyn edilmi emal xrclrinin dnilmsini; qanunvericilikl myyn edilmi qaydada xarici iqtisadi laqlrin hyata keirilmsini, irktin faliyytin aid mvafiq sazilrin layihlrinin hazrlanmasn, xarijd irktin nmayndliklrinin v filiallarnn almasn, irktin istehsal etdiyi mhsullarn xaric satnn tkil edilmsini, xarici neft irktlrinin mtrk faliyyt clb edilmsini v sair. Nizamnamnin nc blmsi ARDN-in mlak v gliri adlanr. Burada qeyd edilir ki, irktin v onun trkibin daxil olan mssislrin mlak dvlt mlkiyytidir v ona gr d irkt hmin mlakn zrind sahibliyi, istifadni v srncam vermsini srbst surtd hyata keirir. irktin mlak sas fondlardan, dvriyy vsaitlrindn, digr maddi v qeyri-maddi aktlardan ibartdir. irktin mlak onun mstqil balansnda ks olunur. irktin mlak aadak mnblr hesabna tkil olunur: a. mlkiyyti v ya mlkiyyti trfindn slahiyytlndirilmi orqan trfindn veriln mlak; b. kommersiya faliyytinin hyata keirilmsindn ld ediln glir; c. banklarn v glir kreditorlarn kreditlri; d. qanunvericilikl qdaan olunmayan digr mnblr. irkt qanunvericilikl nzrd tutulmu vergilri v digr mcburi dmlri myyn

149 edilmi qaydada ddikdn sonra, faliyytindn ld etdiyi glir mstqil srncam verir. Nizamnamnin drdnc blmsind irktin idar edilmsi strukturu il bal msllr rh edilir. Burada gstrilir ki, irktin strukturu, yni irktin trkibin daxil olan mssislrin siyahs Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti trfindn tsdiq edilir. irktin mqsd v vziflrini yerin yetirmk n onun faliyytinin predmetin daxil olan faliyyt nvlrinin smrli tkilini v hyata keirilmsini, irktin trkibin daxil olan mssislr, hquqi xslr v hquqi xs statusuna malik olmayan qurumlar vasitsi il neft v qaz yataqlarnn kfiyyat, tikintisi, ilnmsi, neftin, qazn, kondensatn v onlardan alnan mhsullarn nql edilmsi, emal, sat, servis xidmtlrinin gstrilmsi v irktin digr vziflrinin v faliyyt nvlrinin hyata keirilmsini tmin edir. Bundan baqa, bu blmd qeyd edilir ki, irktin trkibin daxil olan hquqi xslr v hquqi xs statusuna malik olmayan qurumlar irktin prezidenti trfindn qanunvericilikl myyn olunmu qaydada yaradlr, yenidn tkil v lv edilir. Nizamnamy sasn, irkt onun faliyytinin trkibin daxil olan bzi faliyyt nvlrinin hyata keirilmsini tam v ya qismn onun strukturuna daxil olan mssislr hval ed bilr /gr bel bir zrurt yaranarsa/. irktin prezidenti onun strukturuna daxil olan mssislrin Nizamnamsini v sasnamsini tsdiq edir, onlarn rhbrlrini v mavinlrini vzify tyin edir v vzifdn azad edir, onlar barsind qanunvericilikd nzrd tutulmu digr tdbirlr hyata keirir v sair. Nizamnamnin beinci blmsind irktin idar edilmsi il laqdar msllrdn danlr. Burada gstrilir ki, irktin idaretm strukturuna irktin prezidenti, onun birinci vitse-prezidenti, iki vitse-prezidenti v idaretm aparat daxildir. irktin prezidenti onun iini tkil edir, qarsnda duran vziflri yerin yetirilmsini tmin edir v faliyytin mumi rhbrliyi hyata keirir. irktin prezidenti, birinci vits-prezidenti v vitsa-prezidentlri Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti trfindn vzify tyin v azad edilir. irktin prezidenti onun struktur blmlrinin smrli faliyyt gstrmsini tmin edir, irkt trfindn v irktin faliyyti il bal yuxar orqanlarn qrarlarnn yerin yetirilmsin nzarti tkil edir, irktin idaretm aparatnn strukturunu v tat cdvlini tsdiq edir, qanunvericilikl myyn edilmi qaydada aparatn iilrini vzif tyin edir v vzifdn azad edir, onlar barsind hvslndirici v tnbeh tdbirlri ttbiq edir, irktin urasnn iini tkil edir v ona rhbrlik edir, irktin adndan vkaltnamsiz faliyyt gstrir, dvlt hakimiyyti orqanlar il, yerli v xarici hquqi xslrl, idar v tkilatlarla, beynlxalq tkilatlarla mnasibtd irkti tmsil edir, myyn edilmi qaydada mqavillr balayr v bunlarn yerin yetirilmsini tmin edir, vkaltnamlr verir, hesablar v tdiyy taprqlarn imzalayr v sair. Nizamnamnin altnc blmsind irktin faliyyti il bal uot, hesabat v nzart ilrinin tkili msllri rh edilir. Burada gstrilir ki, irkt qanunvericilikl myyn edilmi qaydada mhasibat uotunu aparr, statistika hesabatn trtib edir v mvafiq dvlt orqanlarna tqdim edir, Nhayt, Nizamnamnin axrnc, yeddinci blmsind irktin yenidn tkili v lv edilmsi il bal msllrdn danlr v gstrilir ki, rkt Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti trfindn yenidn tkil oluna v ya lv edil bilr.

8.6. Bazar iqtisadiyyatina keid dvrnd neftqazixarma idarlrinin maliyy durumunun pislmsi sbblri v sanasiyasi
Bazar iqtisadiyyat raitind hr bir mssisnin maliyy vziyyti bilavasit onun istehsal-tsrrfat faliyytinin nticlrindn asldr. Odur ki, verilmi taprqlarn v sifarilrin vaxtnda yerin yetirilmsi, mk mhsuldarlnn artmas v mhsulun maya dyrinin aa salnmas mssisnin maliyy vziyytinin yax olmasnn hlledici rtlridir. gr mssisd maliyy ilri dzgn tkil edilmidirs, pul vsaiti vaxtnda mssisnin

150 hesablama hesabna daxil olursa v z tyinatna gr istifad edilirs, onda mssis taprq v sifarilri vaxtnda yerin yetirmk imkanna tam malik olur. Bazar iqtisadiyyat raitind mssislrd maliyy resurslar varidatnn sas mnbyi, onlarn zlrinin pul glirlrindn ibart olur. Mssisnin pul glirlrinin hcmi is bazarda satlan mhsulun miqdarndan, onlarn keyfiyytindn v qiymtlrindn bilavasit asldr. N qdr ox mhsul istehsal edilib satlarsa, onlarn keyfiyyti n qdr yksk olarsa, mssisnin pul gliri d bir o qdr ox olacaqdr. Fqt son illrd ksr mssislr tam gclri il ilmdiyin gr istehsal olunan v satlan mhsullarn hcmi xeyli azalm v bellikl d onlarn maliyy vziyytlri pislmidir. Bel bir hal onlarn maliyy vziyytinin yaxladrlmasn zruri edir. Mssislrin maliyy vziyytinin yaxladrlmasnda onlarn yenidn qurulmas v sanasiyas mhm rol oynayr. Maliyy vziyyti pis olan mssislrin yenidn qurulmas kreditorlarn tlbini dmk mqsdil mssisnin mlkiyytisi v ya rhbrliyi trfindn onun malik olduu mlakn blmk, hamsn v ya myyn hisssini digr tsrrfat subyektlrin vermkl mssisnin quruluunun v faliyyt istiqamtinin dyidirilmsini nzrd tutur. Sanasiya is borcun lv edilmsinin qarsn almaq mqsdil onun mlkiyytisi, kreditorlar, mk kollektivlri v ya digr xslr trfindn maliyy yardm gstrmkl borclunun yenidn tkil edilmsidir. Bzn mssislrin el maliyy vziyyti yaranr ki, bu zaman onlar z mvcud mlaklarn satdqda bel z borclarn dmk qabiliyytin malik olmurlar. Bu da borclarn hcminin ildnil artmasna gtirib xarr. Aadak cdvld mssis v tkilatlarn bank ssudalar v qarlql hesablamalar zr vaxt kemi borclarnn mbllri ksini tapmdr. Cdvl 38 Mssis v tkilatlarin bank ssudalari v qariliqli hesablamalar zr vaxti kemi borclari
/milyard manat/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

Cmi
9481 14667 12084 14496 14312 17394 17728,3

Bank hesablamalari
588 760 760 340 364 500 672

Qarlql hesablamalar
8893 13908 11325 14156 13948 16894 17056

Azrbaycanda maliyy vziyyti pislmi mssislrin maliyy vziyytlrini yaxladrmaq n, sasn, sanasiyadan istifad edilir. Bu zaman borclu mssisnin tdiyy qabiliyytini brpa etmk n sanasiya prosesi zr keirilmi tenderd /msabiqd/ qalib glmi hquqi v ya fiziki xs trfindn maliyy yardm gstrilir. Mvcud qanunvericiliyin gr sanasiya tenderind borclu mssis, hr hans bir shmdar v ya kreditor, habel hquqi v fiziki xslr itirak ed bilr. Hans hquqi v ya fiziki xsin borclu mssisnin sanasiyas zr tdbirlri znd birldirn sanasiya layihsi /biznes plan/ mhkm trfindn qnatbx hesab olunarsa, o da sanasiya prosesini hyata keirir Bunun n o, z xsi nmayndsini tyin edir. Mflislm v iflas haqqnda Azrbaycan Respublikasnn Qanununa gr sanasiyann mddti 18 ay myyn edilmidir. gr sanasiya dvrnd obyektiv sbblr zndn zrurt yaranarsa, onda sanasiyann mddti daha 6 ay uzadla bilr. Hr bir mssisnin maliyy vziyytini yaxladrmaq n konkret raiti nzr almaqla ayrca sanasiya proqram /layihsi/ ilnib hazrlanr. Bu zaman iki nv taktikadan: mdafi v hcum taktikasndan istifad edilir. Mdafi taktikas mdafi xarakterli tdbirlr saslanr. Bel tdbirlr maya dyrinin trkibin daxil ediln xrclrin azaldlmas, lzumsuz idaretm blrinin ixtisar edilmsi v ya saynn azaldlmas, idaretm heyti iilrinin ixtisar edilmsi v sair aiddir. Bel taktikadan mssis lverisiz xarici mhit malik olduqda

151 istifad edir. Masir dvrd Azrbaycanda faliyyt gstrn hm iri /msln, neft v kimya manqayrma zavodlar, inar stehsalat Birliyi, Bakkondisioner Elmi-stehsalat Birliyi, Dniz stasionar zavodu v s./, hm d kiik mssislr bu cr taktikadan istifad edirlr. Bu da milli iqtisadiyyat brm staqflyasiya /Staqflyasiya - kapitalist iqtisadiyyatnda istehsalat sviyysinin inkiafnn dayanmasnn v htta aa dmsinin arasksilmz qiymt artmasnn srtlndirilmsi il laqlndirilmsi demkdir/ il baldr. Bazar iqtisadiyyat lklrinin tcrbsi gstrir ki, mssislr mdafi taktikasndan istifad etdikd onlarn maliyy vziyyti yaxlamaq vzin daha da pislir, nki bu zaman operativ vziflrin yerin yetirilmsin daha ox fikir verilir. Bel vziflr zrrin aradan qaldrlmas, lzumsuz xrclrin lv edilmsi, maliyy intizamnn mhkmlndirilmsi, kreditlrdn smrli istifad edilmsi, dnilrin vaxtnn uzadlmas, kadr dyiikliklri, igzar v bacarql mtxssislrin i clb olunmas, mvcud istehsal ehtiyatlarndan smrli istifad olunmas v sair aiddir. Mssislrin sanasiyasnda hcum taktikasndan istifad edilmsi daha mqsduyundur. nki bu zaman operativ vziflrin hllin deyil, strateji vziflrinin hllin daha ox stnlk verilir. Hcum taktikasnn sasn istehsal ehtiyatlarndan istifad, aktiv marketinq, daha yksk qiymtqoyma, istehsaln tkmilldirilmsin kiln xrclrin azaldlmas, istehsal sas fondlarn yenildirilmsi, mtrqqi v qabaqcl texnologiyann ttbiqi, idaretm mexanizminin v prosesinin tkmilldirilmsi v sair tkil edir. Bundan baqa, hcum taktikasndan istifad edildikd, lazm glrs mssisnini strategiyasnda v istehsal proqramnda myyn dzlilr edilir, innovasiyalardan istifad edilir. Btn bunlarn sasnda is sanasiya zr konsepsiya ilnib hazrlanr. Adtn sanasiya zr biznes plan znd birbiril qarlql surtd laqdar olan istehsal, maliyy, marketinq, texniki, idaretm v investisiyann salamladrlmas zr tdbirlri hat edir. mumiyytl, sanasiya zr ilnib hazrlanm biznes plan iki sas vzifni yerin yetirir Birinci vzifnin trkibin mhsul istehsal v sat il bal mqsd v funksiyalarn saslandrlmas v ya mssisnin bhran vziyytindn xarlmasna v sat bazarnda sabit yerin tutulmasna kmk edn dyiikliklr daxildir. kinci vzif is mssisnin bhran vziyytindn xarlmasna ynln maliyyldirmy investorlar inandrmaqdr. Qrb lklrind sanasiya zr ilnib hazrlanan biznes planlar trkibin, quruluuna, yerin yetirdiyi vziflr v faliyytlrinin miqyasna gr bir-birindn frqlnirlr. Buna baxmayaraq el standart blmlr var ki, onlar hr bir biznes planda vardr. Onlara aiddir: 1. xlas v ya anotasiya blmsi - sas blmlrdn biridir. Bel ki, gr xlas sanasiyada maraql olan trflrd rqabt dourmursa, onda sanasiya layihsi msabiqdn ke bilmyckdir, yni sanasiya layihsinin xlas blmsi sad v lakonik olmaldr. Burada almaq lazmdr ki, minimum terminlr ildilsin v maksimum diqqt mssisnin glckd buraxaca mhsulun v ya xidmtlrin xarakterik chtlrin verilmlidir. Bu blmd mssisnin sat hcmi, satdan ld edilck glirlrin mbli, istehsal xrclri, mumi mnfti v nhayt, borc ald vsaitlrinin n vaxt qaytarlaca gstrilir; 2. mssis biznesinin mumi xsusiyytlri blmsi - bazara tklif ediln mhsul v ya xidmtin keyfiyyt parametrlrini: etibarln, uzunmrllyn, erqonomikliyini, patent tmizliyini, mhsulun hazrlanmas n istifad ediln xammal v materiallar haqqnda mlumatlar, potensial alclarn vziyytini v sair znd hat edir; 3. sat bazarnn qiymtlndirilmsi blmsi - znd bazara xarlacaq hr bir mhsul v ya xidmt nv zr natural v dyr ifadsind mlumatlar, reklamasiyalar, istehlaklar trfindn mssisy qaytarlan mhsullarn miqdarn, hans diler v distrebyuterlrin xidmtindn istifad edilmsi haqqnda informasiyalar v s. birldirir; 4. marketinq strategiyas blmsind mssisnin nzrd tutduu sat hcmin hans yollarla ataca tdqiq edilir. Bu zaman rqib mssislrin mhsul v xidmtlrinin gcl v zif trflri aydnladrlr. Bu mqsdl mssisnin mhsul v

152 xidmtlrinin parametrlri rqib mssislrin mhsul v xidmlri il mqayis edilir. Marketinq strategiyas ilnib hazrlandqda qiymtqoymaya xsusi diqqt verilmlidir. nki mhsul v xidmt qoyulan qiymt bazarn konyukturasna uyun olmaldr. Qiymt mssisd tklifin sviyysini sabit saxlamaa v artrmaa, bazarda mhsul satnn hcminin artrmaa, bunlarn sasnda maksimum mnft ld etmy imkan vermlidir; 5. mhsul v istehsal strategiyas blmsi - mhsul v xidmtlr, operativ planladrma, iqtisadi inkiaf, istehsal v mk raiti zr tdbirlri hat edir. Mhsulun yenidn ilnmsi v dizayn blmsind dizayn v yenidn ilmy kiln xrclr hesablanr v onlardan n lverilisi seilir; 6. tkilati v hquqi blm - znd tkilati islahatlarn aparlmas, idaretm heytinin azaldlmas v idaretm xrclrinin ixtisar edilmsi zr trbirlri ks etdirir; 7. risk v problemlr blmsind riskin idar olunmas, sanasiya prosesinin hyata keirilmsi zaman ba ver bilck dyiikliklr v thlklr vaxtnda cavab vermk zr zruri tdbirlr gstrilir; 8. elmi axtarlar v tcrb-konstruktor ilri blmsind elmi axtarlarn v tcrbkonstruktor ilrin perspektiv istiqamtlrin myynldirilmsi v onlarn hyata keirilmsi il bal xrclrin azaldlmas zr tdbirlr gstrilir; 9. maliyy strategiyas blmsind mssisnin maliyy potensialn yaxladrmaq, mnftin artrlmas v zrrin azaldlmas /yaxud tamimil aradan qaldrlmas/, rentabelliyin yksldilmsi, mssisnin tdiyy qabiliyytin tmin olunmas zr tdbirlr gstrilir. Mvcud mssislrin maliyy vziyytinin salamladrlmas zr tdbirlri hyata keirrkn onlarn yenidn qurulmasna, yni tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat subyektlrin evrilmsin xsusi diqqt verilmlidir. nki bazar iqtisadiyyat mssislri sosialist snaye mssislrindn kkl surtd frqlnirlr. Ona gr d sosialist snaye mssislrinin /NQ/ tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsi mrkkb v uzun srn bir prosesdir. Bu proses n qdr tez v smrli kers, bazar iqtisadiyyat mssislrinin maddi sas bir o qdr tez yaradlar. Mvcud mssislrin tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyatna evrilmsinin mxtlif yollar v xarakterik chtlri var. Onlara aadaklar aiddir. Bazar iqtisadiyyatnda xsusi sahibkarlq faliyyti onun n sciyyvi komponentlrindn biridir. Onsuz bazar iqtisadiyyat mssislrinin faliyytini tsvvr etmk mmkn deyil. Odur ki, sosialist snaye mssislrini tkmilldirilrk baar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsinin birinci xarakterik chti dvlt mssislrinin zlldirilmsindn v dvltsizldirilmsindn ibartdir. Mlumdur ki, sosializmd dvlt v kolxoz-sovxoz mlkiyyt formalar hakim idi. Odur ki, bazar iqtisadiyyatna keid dvrnd hmin mlkiyyt formalarnda islahatlarn aparlmas zrurti yaranmdr. Bu is zlldirm prosesinin hlli il baldr. Azrbaycanda artq kiik v orta mssislrin zlldirilmsi baa atm v indi iri mssislrin zlldirilmsi zr tdbirlr hyata keirilir. Bu mqsdl Azrbaycan Respublikasnn Qanununa uyun olaraq Azrbaycan Respublikasnda dvlt mlkiyytinin zlldirilmsinin II Dvlt Proqram qbul edilmidir. Mvcud mssislrin tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsinin ikinci xarakterik chti masir bazar iqtisadiyyatnn mhm komponenti saylan xsusi sahibkarln geni inkiafn tmin etmkdn ibartdir. Rsmi mlumata gr son illrd snayed zl sektorun cmi 35-40% tkil edir. Demli, hllik snayed xsusi sahibkarlq, biznes faliyyti nisbt etibaril byk templ inkiaf etmir. N qdr ki, zl mlkiyyt, xsusi sahibkarlq v biznes faliyyti snayed geni vst almayb, bhsiz bel bir raitd hllik real bazar iqtisadiyyatndan hkmran rol oynamasndan, ona uyun snaye mssislrinin mvcudluundan shbt ged bilmz.

153 Bu prosesin nc xarakterik chti-snaye mssislrinin faliyytinin planladrlmasnda v idar edilmsind mrkzldirilmi sistemdn qeyri-mrkzldirilmi sistem keirilmsindn, yni direktiv gstricilrdn imtina etmkdn ibartdir. Bu mqsdl planladrma v idaretmnin indikativ formalarndan istifad edilir. Son zamanlar iqtisadi islahatlar gediind ind geni ttbiq olunan bu formann mahiyyti ondan ibartdir ki, xsusi sahibkarlqla mul olan ayr-ayr mssislr, irktlr, dvltin sifarilri v tvsiyylri sasnda faliyyt gstrmy razlq verirlr. Bunun mqabilind dvlt hmin mssislrin istehsal artmnda maran tmin etmk mqsdil birbaa maliyy yardm edir, onlarn hazrladqlar mhsullar n sabit sat bazar yaradr. Dvlt sifarilrindn artq qalan mhsullarn dnya bazarna xarlmasna kmklik gstrir v digr zruri tdbirlri hyata keirir. Direktiv planladrma sistemindn frqli olaraq, indikativ nlanladrmann ttbiqi, ninki sahibkarn xsi maran, elmi-texniki trqqinin nailiyytlrinin istehsalata ttbiqind onlarn tbbskarln azaltmr, ksin, xsusi mssislr dvltin onlarfn normal faliyyt gstrmlri n yaratd lverili iqtisadi mht hesabna istehsal daha ox genilndirmy imkan verir bu da keid dvrnd mk kollektivlrinin zruri tlbatnn dnilmsind xsusi mssislrin fal itirakna sbb olur. Mvcud mssislrin tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsinin drdnc xarakterik chti mssislrin istehsal-tsrrfat faliyytin dvltin mdaxilsini azaltmaqdan ibartdir. Klassik iqtisadiyyatn banilrindn biri olan A.Smitin fikrinc bazar iqtisadiyyat raitind liberalizm dvlt iqtisadiyyata mdaxilsi minimal olmal, tlb v tklifdn asl olaraq azad qiymtlr bazar znidaretmni tmin etmlidir. Bu cr iqtisadi idaretmni is o, grnmz llrl laqlndiridi. Lakin XIX srin axr v XX srin vvllrind beynlxalq almd ba vermi iqtisadi dyiikliklr iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsini zruri etdi. Bu zaman S.Keyns iqtisadiyyata dvltin mdaxilsinin mmknly ideyasn irli srd. Onun ideyasnn sas bu idi ki, nd v ndsiz pul ktlsi il tlbi artrmaq v ya azaltmaq yolu il bazar iqtisadiyyatn dvlt tnzimly bilr. S.Keyns bel hesab edirdi ki, bu cr tnzimlm yolu il iflyasiyaya, mullua, mtlrin tlb v tkliflrin tsir etmk mmkndr. Bu prosesin beinci xarakterik chti snaye mssislrin mrkzldirilmi fondladrlmasndan v istehlaklarn mal-gndrnlr thkim etmkdn qti l kmyi v fondlarsz, naryadsz srbst alq-satq formasnda istehlaklarn sifarii zr, mqavil qtymtlrini geni ttbiq etmkl, alc tapmaq stnd yarmaq, igzar partnyor semk imkan vermkl istehsal vasitlrinin topdan sat ticartin qtiyytl kemkdn ibartdir. Bu, istehlaknn amirliyini v inhisarln ardan qaldrmaqla istehsal vasitlri bazarnn yaranmasnn zruri rtlrindn biridir. Lakin bazar iqtisadiyyatnn masir mrhlsind dvlt sifarii zr istehsal olunan mrkzldirilmi mhsul blgs hllik z hmiyytini saxlaya bilr. nki maddi - texniki tchizat istehsal infrastrukturunun bir hisssidir. Mvcud mssislrin tkmilldirilrk bazar iqitsadiyyat mssislrin evrilmsinin altnc xarakterik chti qtisadi insan amilinin rolunu gclndirmkdn ibartdir. Bazar iqtisadiyyat insan amilinin formalamas n geni imkanlar ar, nki bu zaman iilrin tbbskarl artr, iqtisadiyyatda znidaretm xeyli genilnir, mk kollektivlrind tsrrfatlq mnasibtlri gclnir, hr bir iinin xsusi mlkiyytin smrli istifad olunmasnda rolu artr v s. insan amilinin rolunu gclndirmk mqsdi il son illrd respublikamzn ali mktblrind v digr thsil mssislrind islahatlar hyata keirilir, onlarn psixologiyasnda v iqtisadi tfkkrnd yenidn qurma ba verir, demokratiyann btn formalar genilndirlir, halinin bzi kateqoriyalar zr sosializm cmiyytind mvcud olan gztlr lv edilir v bellikl ictimai mnasibtlrin btn sahlrind sosial dalt prinsipinin daha dolun kild brqrar olmas n tdbirlr hyata keirilir. Sosialist snaye mssislrinin tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsinin yeddinci xarakterik chti yeni texnikanin v mtrqqi texnoloji proseslrin geni ttbiq edilmsindn v texnoloji yenildirmy daha ox stnlk verilmsindn ibartdir.

154 Bazar iqtisadiyyat istehsal, elm v texnikann n son nailiyytlrindn istifady saslanan yksk drcd mexanikldirilmi v avtomatladrlm istehsaldr. Odur ki, son illrd respublikamzda yaradlan v mvffqiyytl faliyyt gstrn bir sra snaye mssislri dnya standartlarna cavab vern yeni texnika il thciz edilir. Artq indi respublikamzda bir ox mssislr faliyyt gstrirlr ki, onlar z texniki sviyylrin gr xarici lklrdkindn he d geri qalmrlar. Mvcud mssislrin tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsinin skkizinci xarakterik chti iilrin pe hazrlnn yksldilmsindn v yeni pelrin mnimsnilmsini srtlndirmkdn ibartdir. Bazar iqtisadiyyat mssislrind hrtrfli inkiaf etmi, geni elmitexniki v pe hazrlna malik v istehsalata yax bld olan tbbskar v igzar adamlar ily bilrlr. Odur ki, iilr z pe hazrln daima yksltmy almal v itisaslarn artrmaldr. Sosialist snaye mssislrinin tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsinin doqquzuncu xarakterik chti mssislrin xarici lklrl laqsinin gclndirilmsindn ibartdir. Bazar iqtisadiyyat raitind milli mssislrin xarici lklrl iqtisadi laqlrinin yaradlmas bir ox sbblr zndn zruridir. Mlumdur ki, 1920-ci ild Azrbaycan Demokratik Respublikas z mstqilliyini itirdikdn sonra xarici iqtisadi laqlr Sovet ttifaqnn dvlt inhisar altnda cmlmidir. 1991-ci ild Azrbaycan Respublikas yenidn mstqillik ld etdikdn sonra xarici lklrl iqtisadi laqlri z istdiyi kimi yaradr v onlara mkdalq edir. Hazrda Azrbaycan Respublikasnn yzlrl mssis v tkilatlar xarici iqtisadi laqlrin itiraksdr v dnyann 85-dn ox lksi il qarlql iqtisadi ticart laqlrin malikdir. Btn bunlar idxal-ixrac mliyyatlarnn hcminin ildn-il artmasna sbb olmudur. Bunu aadak cdvld verilmi mlumatlar da sbut edir. Cdvl 39 Azrbaycan Respublikasinda 1991-2001-ci illrd idxal-ixracin dinamikasi
/miliyon AB dollar/

llr
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001

dxal
1881,3 939,9 628,8 777,9 667,7 960,6 794,3 1076,5 1035,9 1172,1 1430,9

xrac
2120,9 1483,9 724,7 652,7 637,2 631,3 781,3 606,1 929,2 1745,2 2314,7

Saldo
239,7 544,1 95,9 -125,2 -30,5 -329,3 -13,0 -470,3 -106,7 573,1 883,2

Cmi dvriyy
40002, 2 2423,8 1353,5 1430,6 1304,9 1591,9 1575,6 1982,6 1965,1 2917,3 3741,6

Mvcud mssislrin tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsinin onuncu xarakterik chti rqabt mbarizsinin gclndirilmsindn ibartdir. nki iqtisadi inkiafn bazar mexanizmi bzi iqtisadi nsrlrin qarlql laqd faliyyti il rtlnir. Rqabt latn sz olub toqquma, bhslm mnasn dayr. Rqabt nticsind istehsal v istehlaklar brabr imkanlardan daha smrli istifad etmkl qalib glmk istyi hmi onlar istehsaln nticsini yaxladrmaa stimulladrr. Bazar iqtisadiyyat raitind rqabt bir trfdn istehsallarn z aralarnda, ikinci trfdn, istehsallarla istehlaklar arasnda, nc trfdn is istehlaklarn z aralarnda mnafelrin realladrlmas urunda mbarizsi urunda mbarizni ks etdirir. Demli, rqabt n qdr gcl olarsa, bir o qdr d iqtisadi artm srtlnr.

155 Sosialist snaye mssislrinin tkmilldirilrk bazar iqtisadiyyat mssislrin evrilmsi prosesinin onbirinci xarakterik chti mssislrin bazar ynml olmasndan ibartdir. Bazar iqtisadiyyat raitind mssis z istehsal-tsrrfat faliyytini balamamasndan nc suala cavab hazrlamaldr: n istehsal etmli? n qdr istehsal etmli? v istehsal etdiyi mhsullar hans bazarda satmaldr?. Bazar iqtisadiyyat raitind xarici lk mssislrinin tcrbsi gstrir ki, istehsal mssislr yksk mnft ld etmk n sas diqqti istehsaln v satn hcminin artrlmasna deyil, bazarn ehtiyaclarna uyun mhsullar buraxlnn tmin olunmasna ynltmlidirlr. Bu zaman mssis mtrilrin sifarilri urunda eyni cinsli mhsul buraxan mssislrl rqabt mbarizsi oapara bilr. Demli, bazar iqtisadiyyat mssissi z iqtisadi strategiyasn bazar ynml ilyib hazrlamaldr. z d bazar ynml proqram hddindn artq geni v ya dar olmaldr. nki, bazar ehtiyaclar tez-tez dyiilir v bel raitd genilndirilmi, yaxud mhdudladrlm proqram myyn thlklrl zl bilr. Yuxarda deyilnlrdn lav bazar iqtisadiyyat mssislrinin sosialist snaye mssislrindn iilri i qbulundan v onlarn mk haqqnn dnilmsind sosial problemlrin hllind, ld edilmi mnftdn istifad istiqamtlrind, uotun aparlmasnda, mssisnin istehsal-tsrrfat faliyytinin qiymtlndirilmsind, neft v qazn maya dyrinin formaladrlmasnda, mssislrin sas vsaitinin ml glmsind, mssis faliyytinin tftiind v sair frqlndirici chtlrid mvcuddur.

156

IX FSL DVLT TNZMLNMS V DARETM KONSEPSYASI 9.1. Milli energetik strategiya v onun formalamasi aspektlri
Tarixd ilk df olaraq Azrbaycann neft-qaz srvtlrinin xalqa tam mxsusluu tmin edilmidir. Dvlt mstqilliyi brpa edildikdn sonra lkd srin mqavilsi il balanan, respublika prezidenti H..liyev cnablarnn rhbrliyi il uurlu neft strategiyas hyata keirilir. tn illr rzind neft strategiyasnn reallamas istiqamtind olduqca mhtm v dyrli ilr grlm, konkret olaraq dnyann iqtisadi inkiaf etmi lklrinin, transmilli neft korporasiyalarnn milli neft sektoruna oxmilyardl investisiya qoyulular tmin edilmi, neftqaz kompleksinin infrastrukturu yenidn qurulmu, Xzr neftinin ilkin partiyalarda xarici bazarlara x gerklmi, Bak-Tbilisi-Ceyhan sas ixrac neft kmrinin inaasna start verilmi, Bak-Tbilisi-rzurum qaz kmri layihsi kommersiya reallamas mrhlsin daxil olmudur. Bununla bel, struktur islahatlar rivsind energetik kompleksi kordinasiya edn Yanacaq Energetika Nazirliyi yaradlm, ARDN-in strukturu yeni mobil dzmd formaladrlm, investisiya tminatl mvafiq Neft fondu tsis edilmidir. Qarda is sanbal daha da artacaq ilrin grlmsi perspektivi dayanr. Tbii energetik srvtlrin geoloji nadll ada zamanda mhm strateji hmiyyt dayaraq sas siyasi gc, iqtisadi qdrt elementlrindn biri saylr. Bu reallqdan qaynaqlanaraq masir dnyada iqtisadiyyatn enerji tchizat v enerji effektliyi dvltin iqtisadi inkiaf sviyysinin mhm indikator gstricisin evrilmidir. Azrbaycan Respublikas da perspektivlik baxmndan karbohidrogen tyinatl enerji resurslarnn izafi bol regionlar srasndadr. Tkc respublikaya mnsub Xzr elfind karbohidrogen ehtiyatlarnn kommulyativ hcmi mtxssis tdqiqatlarna gr 3-4 v htta proqnoztik baxmdan 5-7 milyarrd ton hesablanr. Buraya quru razilrd akarlanm v perspektiv potensial ehtiyatlarn 1 milyad ton rti yanacaa ekvivalent miqdar da lav olunduqda mumi toplumda orta hesabla adambana 1000 ton hcmind karbohidrogen resurslar dr. Mqayisd bu gstrici Azrbaycana planetin 10 n qdrtli aparc neft-qaz potensiall lklri srasnda yer verir. Bununla bel, respublikada neft-qaz resurslarndan baqa digr tbii enerji mnblri d yetrli v perspektivlik baxmndan mdldr. Gnli, klkli razi ayrca energetik mnb kimi lkd alternativ enerji ehtiyatlar yaratmaa geni imkanlar ar. aylarn hidroenergetik ehtiyatlarndan rasional istifad etmkl bu potensial bir qdr d artrmaq mmkndr. Tbii ehtiyatlarn yetrli hcmi respublikann daxili ehtiyaclarn tam XXI sr boyunca dolun tchizatna sas yaradaraq, hm d eksport potensial kimi davaml iqtisadi inkiafn tmin olunmasnda vzsiz kapital, mhtm investisiya bazas rolunda x edir. Kifaytedici energetik potensialll il yana, geosiyasi aspekt, lverili jorafi razi v yetrli insani resurslar konfiqurasiyasnda respublikamz daha frqli mvqed durur. Byk dvriyyd strateji nm dayan btn bu reallqlar dvlti iqtisadi missiyann zvi trkib hisssi kimi yaxn onilliklr n lkd energetik strategiyann formaladrlmasn rtlndirir. Energetik strategiyann mramnda optimal energetik siyast aparmaqla yana, hm d smrli v rqabtqabiliyytli iqtisadiyyat quruculuuna nailolma, Azrbaycann dnya birliyi lklri srasnda daha layiqli yer tutmasn tmin etmk mqsdi dayanr. Bu strategiyann konseptual saslar v fundamental zklri is lk prezidentinin gerkldirdiyi iqtisadi siyast v neft strategiyasndan qaynaqlanr. Energetik strategiyann formalamas istiqamtind hm dvlt orqanlar v hm d tdqiqat alimlr trfindn mvafiq ideyalar irli srlmkddir. Hl on il nc, akademik A.X.Mirzcanzad elmi aradrmalarla lknin neft-qaz potensialndan smrli istifadd mvafiq strategiyann ilnmsinin zruri olduunu vurulamdr. Alimin tdqiqatlarnda bu strategiyann mhm istiqamtlri v konturlar slist v aydn tqdim olunmudur. Energetik strategiya il bal iqtisadi aspektlr mllifin tdqiqatlarnda da geni ksini tapmdr.

157 Energetik strategiya yeni institusional yaran deyildir. Planetin iqtisadiyyat energetik libas ald zamanlarda analoji strategiyalar silsilvi olaraq mxtlif lklrd intiar tapm, mtmmadi tblldatlara uramdr. Bir qdr frqli adlanda Sovetlr ttifaqnda da energetik strategiya daim ilnmi, gerklmi v yenildirilmidir. Hr bir lk enerji resurslarnn mvcudluq diapazonunun frqin varmadan znn energetik thlksizliyini tmin etmk mqsdi il mxsusi energetik strategiya formaladrmaa v gerkldirmy mhkumdur. Energetik strategiyann optimal formas biziml myyn tzahr paralellri olan Rusiyada 1992-ci ildn balayaraq geni ttbiq olunur. Lakin nvbti mrhld yeni reallqlar bu strategiyann korrekt olunmasn dikt etmidir. Artq burada mzmun v mahiyytc daha kamil formatda 2020-ci il qdr ki, dvr hat edn yeni energetik strategiya ilnmi v Dvlt Dumasnn mzakirsindn kerk Nazirlr Kabinetind tsdiqini tapmdr. Energetik strategiyann realladrlmasna lknin akademik, sahvi institutlar, o cmldn YEK-l bal mtxssislr clb olunmu, Yanacaq Energetika Nazirliyinin yannda lahidd Energetik Strategiya adlanan elmi-tdqiqat institutu tsis edilmidir. Bununla yana, daim dyin iqtisadi v energetik situasiyann thlili v bu snada smrli tnzimlm mexanizmlrini ttbiq etmk mqsdi il energetik strategiyan realladran monitorinq sistemi d yaradlmdr. Rusiya Federasiyasnda gerkldiriln energetik strategiyann mhm aspektlrindn biri kimi onun dvriliyi, zaman resursu il ballq konfiqurasiyas x edir. Bu baxndan lkd planladrlan energetik strategiya aadak mrhlni hat edir: I. 2-3 il davam edn ilkin mrhl. Bu zaman enerji kompaniyalarnn maliyy vziyytinin ykslii v dvlt qiymt tnzimlnmsi tbii inhisarlar vasitsi il tmin olunacaq, enerji dayclarnn qiymti hr il 10-12% inflyasiyan nzr almadan artacaqdr; II. 4-6 il qdr davam edn ikinci mrhl. Bu mrhld rqabtqabiliyytli energetik bazarn formalamas nzrd tutulur v qiymtlrin 10-12% artm proqnoz edilir; III. son mrhl iqteqrasiya olunan bazarn glii il ba verckdir. Energetik mstqilliyi v energetik thlksizliyi tmin etmk, davaml qorumaq lkmiz n daim dominant aktual vzif olaraq qalacaqdr. Bu aktuallq YEK-in lk iqtisadiyyatnn hyatqabiliyytli btn sahlrinin enerji tminatl v konsolidasiyasndak rolu, habel yeni geosiyas situasiya, lky xarici faktorlarn tsir geniliyinin artmas, dnya enerji bazarlarnn qloballamas il daha sx ballqda ifadsini tapr. Digr trfdn 130 ildn ox intensiv olaraq neft-qaz hasilatn tmin edn lknin zli energetik infrasturkturun modifikasiyas, ekoloji fonun yaxladrlmas, sosial rifahn ykslii aspektlri d bu kontekstd hmiyyt dayr. Energetik strategiya dayanql enerji bazarnn yaradlmasnda dvlt tsirini v normal inkiaf mjral iqtisadi mnasibtlrin formalamasnda antiinhisar, qiymt, vergi, gmrk siyasti v stn monitoroloci nzarti realladran, mtrqqi institusional tsisatlarn yaran mramn ifad edir. Bu strategiya sahvi normativ-hquqi bazann tkmillmsi, energetik sektorda standartlama v lisenziyalamada optimal dvlt tnzimlnmsini hdf seir. Respublikada energetik strategiyann nzri ilnmsindn nc onun energetik potensialn dyrlndirmk ehtiyacldr. Azrbaycann razisinin 70%-i neft-qaz resurslar il perspektivlidir. Mhz buna gr d, lk iqtisadiyyatnn sasn neft-qaz snayesi tkil edir. ndiydk respublikamzda 71 neft-qaz yata akarlanm v onlarn 54-d istismar davam edir. srin mqavilsi d daxil olmaqla respublikaya mnsub Xzr elfini v quru razilri hat edn 21 beynlxalq neft kontrakt balanmdr. Bu kontraktlarn hat etdiyi zonada hasilat yaxn 10-12 il rzind apogey ykslckdir. Onilliyin sonunda tkc Azri-Gnli v raq platformasndan gnd 1 milyon barrel, ild is 56-57 milyard ton neft hasil edilck v glir toplumunda bu miqyas hr il 9 milyard dollara ekvivalent olacaqdr. lknin kf olunmu v perspektiv tbii qaz potensial da 1-2 trilyon m3 civarnda hesablanr. Lakin tbii qaza olan daxili istehlak tlblri masir vaxtda 50% miqdarnda tmin olunur. Bel ki, hazrda Bak, Sumqayt v 48 inzibati regional raziy qaz verilir. Rayonlara veriln qazn miqdar ox kiik hcmddir v illik olaraq 200-250 milyon m3 tkil edir. Bak hrin gndlik olaraq 9,3-9,7

158 m3 hcmind veriln tbii qazn miqdar da kifaytedici deyildir. Vurulanmaldr ki, ahdniz layihsi sankiyaladrldqdan 4-5 il sonra Azrbaycan ninki daxili ehtiyaclarn dolun tmin edck v htta Avropa bazarna fal tbii qaz ixrac edn dvltlrdn birin evrilckdir. Energetik struktur hm d neft v qaz emalnda istehsal gclrinin yerlmsinin optimalladrlmas, tbii qazn, xam neft v neft mhsullarnn smrli nqlini v itgilrin daha da mhdudlamasn tlb edir. Neft emal sahsind istehsal gc nisbi yetrli saylsa da, perspektivd tbii qazn utillmsi aspektind mvafiq emal mssislrinin inaas problemi qarya xacaqdr. Bununla bel, mvcud neft-qaz emal zavodlarnn istehsal smrliliyini artrmaq n onlarn texnoloji yenilmy ehtiyac vardr. Nql sistemind is vziyyt daha ox aydnla doru irlilyir. Byk ixrac kmrlrinin istismar reallaaca tqdird neft-qaz istehsal il bal infrastruktur mntiqi hdd ykslckdir. Azrbaycanda hazrda mumi gc 5 min meqovatt olan 6 istilik /ES/ v 5 su elektrik stansiyalar /SES/ faliyyt gstrir v hr il 4 min meqovatt elektrik enerjisi istehsal edilir. Mqayis n qeyd olunmaldr ki, Grcstan v Ermnistann elektrik enerji gc birlikd 1,7 min meqovattdr. Btn bunlara baxmayaraq respublika elektrik enerjisi il tam tmin olunmur v ayr-ayr hallarda, o cmldn, Naxvan Muxtar Respublikas n xarijdn elektrik enerjisi idxal olunur. Statistik mlumatlara gr, 2002-ci ild ARDN trfindn 25,8 milyon dollar hcmind Rusiyadan 992 milyon kilovatt/saat elektrik enerjisi alnmdr. Enerji istehsalnn artmn tmin etmk n dvlt mvafiq tdbirlr grmkddir. Son vaxtlar Azrbaycann elektrik stansiyalarnn yenidn qurulmasnda 600 milyon dollar kreditdn istifad edilmidir. Qaz v enerji dnilri zr vziyyt qnatbx hesab olunmur. Hr iki istiqamtd mvafiq ym 50% tkil edir. Tkc elektrik enerjisindn istifady gr dmmlr 2002-ci ild 230 milyon dollara brabr olmudur. Bununla bel, btn karbohidrogen resurslarna hasilatdan sata qdr masir universal standartlardan v mvafiq normativdn yksk olan itgilr xarakterikdir. Azrbaycanda elektrik enerjisi itgilri standartlar 7-9%, Sovetlr ttifaq zamanlarnda Qafqaz regionu lklri zr 13% hddind tsbit olunmudu. Hazrda is bu itgilr faktiki olaraq 20%-dn d oxdur. Milli energetik strategiyann formalamas daxili potensialn thlili il yana qlobal almd gedn proseslrin, dnya energetik balansn inkiaf meylinin v bri energetik istehlakn yksli templrinin nzr alnmasn da rtlndirir. Dnya iqtisadiyyatnda mineral-xammal sektoru snaye istehsal v energetikasnn sas bazasn tkil edir. Xammal istehsal v istehlaknn dyiknliyi beynlxalq ticartd sosial-iqtisadi duruma sirayt etmkl yana, hm d qlobal kontekstd dnya resurslar arsenalna tsir gstrir. Son dvrlrin statistikasna gr, planetar miqyasda hr il 13-14 milyard ton tbii ehtiyat zvi yanacaa evrilir. Energetik istehlakda neft-qaz resurslar hmiyytli pilld dayanr. Neft-qaz resurslarnn aparc mvqeyi onlarn axtar-kfiyyat, hasilat-istismar dinamikasna da tsir edir. Texnoloji nailiyytlr neftverm msaln dnya zr orta kid 40%- yaxnladrmdr. vvllr texniki latmaz, rentabelsiz hesab ediln rayonlarda, dnizin drin qatlarnda neft-qaz ehtiyatlarnn mnimsnilmsi realla evrilir, resurslarn areal daim jorafi, statistik dyiikliklr mruz qalr. Dnya YEK-inin investisiyon tlblri masir zamanda 1 trilyon dollar civarnda hesablanr. Beynlxalq Maliyy bazarnda is YEK- istiqamtlndirici mvafiq resurslar hmiyytli drcd azdr. Ona gr d bir ox lklrd iqtisadiyyata milli banklarda hali depozitlri v qiymtli kazlar clb olunur. Nzr alnmaldr ki, neft-qaz snayesind investisiyon aktivlik dnya neft qiymtlrinin sviyysindin asldr. Dnya iqtisadi artm hr il daha ox enerji resurslarnn mnimsnilmsi il tmin olunur v yeni-yeni energetik potensiall razilr istehlak mnbyin evrilir. Neft v qazn istehlak mtmmadi artr v bu resurslarn masir sivilizasiyada tbitl cmiyyt arasndak tarazln saxlanlmasnda hyati hmiyytinin misilsiz olduu danlmaz faktdr. Onlarn smrli istifadsi qdr d yerlmsi v zli nnvi razilrd tknmsi faktoru da narahatedicidir. Akademik A.X.Mirzcanzad resurslarn tknmsi amilinin tzadl aspektin rmn qeyd edir ki, Resurslarn tknmsi praktiki vahid proses kimi, daim v mqsdynl olaraq tbit v

159 cmiyyt sisteminin tarazlnn saxlanlmasna tkan verir. Lakin burada paradoksal qanunauyunluq ba verir: resurslarn ehtiyat azl n qdrdirs, o qdr d bu snada formalaan bhran drin v risklidir. V ksin tbii ehtiyatlarla tminat n qdr ykskdirs, o qdr d onlarn tknmsi intensiv v davamldr. Dnyada tannm v tannmam irili-xrdal 200-dn ox lk mvcuddur ki, bu srada mxtlif iqtisadi gstricilrd Azrbaycan xeyli stn keyfiyytlr malikdir. Dnya neft ehtiyatlarnn 141 milyard ton, tbii qaz ehtiyatlarnn 155 trilyon m3 ehtimal olunduu mqamda Azrbaycann mvafiq potensial imkanlarnn 6-7 milyard ton karbohidrogen resursuna ekvivalentliyini nzr alsaq grrik ki, respublikann pay dnya neft-qaz resurslarnda 4-5%- brabrdir. Planetin energetik xritsind bu grnt he d kiik saylmamaldr. Bu resurslarn milli mnafelr uyun daha dolun istifadsi is elmi fundamental saslandrlm energetik strategiya il tmin olunacaqdr. Milli energetik gcn dyrlndirilmsi v qlobal proseslr reallndan x edrk iqtisadiyyatn energetik strategiya kontekstind proqnozladrlan inkiaf sviyysinin tmin olunmasnda YEK-d enerji resurslarnn mmkn artmna nail olmaq v bu resurslardan istifadnin effektivliyini yksltmk kimi mhm mslnin hlli vacib saylmaldr. Mhz DM-in artm templrinin tmin edilmsi iqtisadiyyatn enerji effektivliyinin kkl ykslii il bal olacaqdr. Enerji effektivliyinin artrlmas is fikrimizc, energetik strategiya aspektind aadak prioritetlri nzrd tutmaldr: Energetik thlksizliyi tmin edn tdbirlr bloku 1. uzunmddtli evrd optimal yanacaq-enerji balans formaladrmaq; 2. yksk texnoloji istehsal artm v xidmt sferasnn paynn ykslii il iqtisadiyyatn struktur yenidnqurmasn tmin etmk; 3. enerji qnatiliyinin tkilati, texnoloji tdbirlrini, iqtisadiyyatn btn sahlrind energetik resurslarndan rasional istifadni v enerjiqoruyucu inkiaf zolana keidi realladrmaq; 4. midli v perspektivli mineral-xammal bazas v milli ehtiyat energetik resurslar terminal yaratmaq; 5. yanacaq-energetik resurslar balansnn statusunu artrmaq v onlarn istehlaknn operativ statistik hesablandrlmasn ttbiq etmk; 6. Neft Fondunun resurslarn aktiv olaraq tkrar istehsala v yeni evik rentabelli yaranlara ynltmkl ehtiyatlar varisliyini tmin etmk; 7. postneft konsepsiyasi ilmk. Struktur v istehsal modernizasiyas kontekstind 1. YEK-in funksionallnn artmnda xammal, istehsal v maliyy potensialndan rasional istifadni tmin etmk mqsdli struktur yenidnqurmas aparmaq; 2. geoloji kfiyyat v axtar ilrini genilndirmk, innavasiyon faliyyti, elmi-texniki nailiyytlri daha aktiv maliyyldirmk, azdebetli v ehtiyatlar tknmi sahlrd elmi-texniki ilnmlrin ttbiqini srtlndirmk v yeni perspektivli yataqlar istismara vermk; 3. neft emal mhsullarnn assortimentini artrmaq v onlarn keyfiyytini universal standartlara uyunladrmaq; 4. artan tbii qaz perspektivin uyun olaraq qazsaxlama anbarlarnn gcn maksimal davaml istehlak tmin edn sviyyy qaldrmaq; 5. tbii qaz xammall kimya snayesi yaratmaq; 6. daxili neft-qaz nql sistemini v elektrik enerji bksi infrastrukturunun modifikasiyasna nail olmaq; 7. elektriklm v qazlamann maksimal inkiafna nail olmaq, tbii v sxlm qazn istehlakn genilndirmk; 8. elektrik enerjisi istehsalnda v snayed tbii qaz xammall industriyaya keidi tmin etmk;

160 9. YEK-in traf mhit neqativ tsirini mhdudladrmaq, regionlarda qeyri-nnvi enerji mnblri akarlamaq, gn, klk v geotemal enerji qurular, komplekslri v yeni ES-lr inaa etmk; 10. batareya v akkumlyatorlarn istehsaln tmin etmk v onlardan istifadnin genilndirilmsin nail olmaq. nstitusional aspektd 1. YEK-d bazar mnasibtlrinin inkiafn v lverili bazar raitini tmin edn tkmil normativ-hquqi baza formaladrmaq; 2. YEK-d antiinhisar siyasti il bal proqram v layihlr ilmk 3. masir bazar iqtisadiyyatnn tlblrin uyun oqopolik inhisar tmin edn ARDN-in bazas sasnda iki aquli nteqrasiya olunan sirktlr tsis etmk; 4. xarici kapitaldan istifadnin normativ hquqi bazasn tkmilldirmk; 5. khn neft yataqlarnda konsessiya v lisenziyaladrma formalarnn ttbiqi zr proqramlar hazrlamaq v realladrmaq; 6. energetik sektoru v neft-qaz industriyasnn btn silsild normativ-hquqi aktlarn unifikasiya edn mvafiq mclllr hazrlamaq; 7. energetik profilli elmi-tdqiqat institutlarnn elmi mhsuldarln artrmaq v elmi effektivli konsolidasiyasna nail olmaq mqsdli vahid Neft nstitutu yaratmaq; 8. Dvlt Enerji Mfttiliyi, Neft Bank, Neft Bircas v energetik kompleksin digr mhm infrastruktur seqmentlrini hat edn mvafiq mobil tsisatlar yaratmaq. qtisadi sferada tdbirlr bloku 1. energetik strategiyann iqtisadi aspektlrinin xronoloci thlilini realladrmaq, YEK-d aparlan iqtisadi islahatlarn drinlmsi v tkmillmsi sahsind elmi-tdqiqatlar gclndirmk; 2. dnya energetik kompleksinin v neft-qaz industriyasnn masir qlobal problemlrinin yrnilmsind monitoroloci informatik baza v gstricilr bank yaratmaq; 3. dnya neft, fond, maliyy bazarlarnda qiymt meyllrinin v bundan doan kataklizmlrin respublika iqtisadiyyatna tsir effektini mlayimldirn alternativ tyinatl profilaktik tdbirlr sistemi formaladrmaq v energetik sektorun inkiaf senarisinin iqtisadi proqnozlarn ilmk; 4. lverili investisiyon mhit formaladrmaq, vergi v qiymt siyastini tkmilldirmk, milli sahibkarlar energetik sektora aktiv clb etmk, maliyy desteplizasiyas v dmmlri tjrid edn qti real iqtisadi tdbirlr grmk; 5. iqtisadi inkiaf hrtrfli stimulladran enerjidayclarnn daxili qiymtlrinin optimallamasna nail olmaq, xrclr balansnda enerji komponentinin xsusi kisini minimumladrmaq; 6. YEK-in iqtisadiyyat v neft biznesinin inkiaf il bal qrant xarakterli layih ilmlrini genilndirmk. YEK-d beynlxalq faliyyt v energetik diplomatiya 1. inteqrasiyon laqlri genilndirmk, dnya lklri il milli mnafelr, faydal qarlql mkdala syknn mnasibtlr yaratmaq; /prioritet kimi Trkiy il mkdala stnlk vermk/; 2. ARDN-in lk xaricind perspektivli yataqlarn istismarnda itirakn tmin etmk; 3. MDB mkannda dayanaql smrli mkdaln mexanizmlrini ilmk; 4. energetik resurslarn rasional ixracatn tmin etmk; 5. energetik diskriminasiyasn tjrid edn antidempinq siyasti realladrmaq; 6. mumdunya Tigart Tkilat, NATO v Avropa Birliyin daxilolman srtlndirmk. Aparlan thlil sasnda milli energetik strategiyann nzri konturlarnn tqdim olunan aspektlr bloku he d tamlqla btn mvafiq strateji tdbirlr qammasn hat etmir. Praktiki ttbiq sferasnda bu prioritetlrin daha fundamental elmi saslandrmaya v yeni siyasi-iqtisadi situasiyaya mvafiq frqli v alternativ dzumd formalamas daha mntiqi hllini tapacaqdr.

161

9.2. Neft-qaz sektorunun tnzimlnmmsi v normativ-hquqi tminat;

Neft-qaz kompleksi ox mrkkb idaretm sistemlri tlb edn istehsal sahlrinidndir. Yeni texnolojiyalarn n geni tbiq zonas kimi x edn neft-qaz kompleksi bu reallqlardan irli glrk daim tkmilln v yeniln idaretm formalar v sistemlrinn snaq meydan kimi tannr. Burada mtrqqi idaretm sistemlri istehsaln ayr-ayr komponentlrini hat etmkl hm d btvlkd tsrrfat kompleksinin davaml v effektli nzart alan, onu evik idar edn bkd qurulur. Neft-qaz kompleksinin smrli idar edilmsind bir sra snanm texnoloji dzml klassik sistemlr mvcud olmudur. Bu sistemlr irsind tn srin 60-70-ci illrind geni ttbiq sferas ken Avtomatik daretm Sistemlri /AS/ daha ox yaddalarda qalmlar. Texnoloji nailiyytlr, kompyuter texnikasnn inkiaf AS-lrin vzlyicilrini yaratmlar. Bu srada neft-qaz snayesind idaretm v qrarvermnin operativliyinin yksldilmsind masir mobil nteqrir daretm Sistemlrinin /S/ tkili iqtisadi effektivliyi il daha ox frqlnmidir. Kompyuter texnikas vasitlri v mvafiq proqramlar sasnda qurulan S-lr istehsal prosesin optimalladrlmasnda, ksr texniki problemlrin hllind v eyni zamanda daxili audit bksinin tkmilldirilmsind hmiyytini artrr. Bu effektivlik istehsal v idaretm prosesin lazm olan btn mmkn informasiyalar vahid bazada akkumlyasiya edrk idaretm sisteminin smrliliyini qaynaqlandrr. nteqrir daretm Sistemind mlumatlar mbadilsinin biznes-sistem v AS-lr arasnda aquli ksimlri vardr. Mvafiq prosesi aa v yuxar axn istiqamtlilri kimi d qiymtlndirmk olar. Aa axn - aa texnoloji sviyyni xarakteriz edir v burada istehsal taprqlar, i qrafiklri v texnoloji reqlamentlr sksini tapr. Yuxar axnda is texnoloji sahlrdn v sexlrdn qbul olunan istehsal informasiyas toplanr. daretm bksinin S formatnda tkkl qrarvermnin operativliyini yksltmkl yana, hm d uot iini nizamlayr v menecerlri mtmmadi monitor nzartli informasiyalarla tmin edir. S-lrin davaml yenilm v tkmillmy kklnn strukturu hminin vaxtar xidmt v profilaktik tdbirlrin grlmsini tlb edir. Bu reallq is sistemin investisiyon tminatlln artr. Bununla bel S sistemind bir sra mrkkb xarakterli tinliklrl qarlama ehtimal da vardr. Onlar aadak kimi tsnifldirmk mmkndr: 1. texnoloji; 2. kadr; 3. texniki; 4. proqram; 5. struktur. Grndy kimi kompyuter texnikas v texnologiyalar sasnda qurulan sistem sad montac prossedurlu deyil. Proses yetrli kadr hazrl v idaretm strukturunun vacib istehsal blmlrind dispeer nzarti tlb edn monitor nzart bksinin formalamasndan keir. Obyektiv mrkkbliklr baxmayaraq masir modern neft-qaz profilli tkilat idaretm v qrarvermnin operativliyinin yksk sviyyd tmin etmk n nteqrir daretm Sistemini qurmaa borcludur. Mvafiq bk sasnda qbul olunan informasiyalar yuxar sviyyli menecerlri kmiyyt v keyfiyytli istehsal gstricilri, texnoloji recim, xrclr v mk prosesi il bal mlumatlarla daha dolun v operativ tmin edck, daxili auditin sisteminin smrliliyini artracaqdr. Dvlt tnzimlnmsini mhm strateji obyeklrindn biri kimi frqli statusda neft-qaz sektoru x edir. Dnya tcrbsi gstrir ki, bazar raitind dvlt neft-qaz industriyasnda mhm funksiya olan elmi-texniki siyastin tyinat, normativ hquqi baza il tminat, fiskal koordinasiya, zl sektorun energetik sahy clb edilmsi v digr bu kimi hmiyytli msllri hll edir. Respublikamzda iqtisadiyyatn aparc v ox mhm hisssini neft-qaz kompleksi v onunla bal sahlr tkil etdiyindn neft strategiyasnn dvltin milli iqtisadi kursunda sas yer almas da tbiidir. Neft strategiyasnn daha uurlu spektrd gerklmsi is mkmml, tkmil normativ-hquqi bazann mhkmliyi il baldr.

162 Milli neft-qaz snayesind mvafiq mtrqqi dyiikliklr istisna olmaqla ski Sovetlr ttifaqndan qalm nnvi direktiv idaretm formas myyn qisim dayanaqlqla davam etdirilir. Kompleksd aparlan islahat tdbirlri myyn pozitiv tblldatlar yaratsa da mumi fonda burada qeyri-bazar xsuslu strukturun tzahr aydn grnr. Bazar orentasiyal aq iqtisadiyyatda normal faliyyt mhz bazar seqmentlrinin geni v dolun istifadsi kontekstind smr ver bilr. Bu baxmdan neft-qaz kompleksinin dinamik inkiaf perspektivi bazar prinsipli iqtisadi sistem rivsind v optimal dvlt tnzimlnm spektrind daha mvffqdir. Bel gerkliy yetimd is sahvi normativ-hquqi bazann tkmilldirilmsi labd faliyyt addmlarndandr. Smrlilik perspektivind btnlkl neft-qaz sektorunu, hat edn normativ-hquqi aktlar mcllsinin yaradlmas ox mhm strateji msl olaraq qalmaqdadr.

9.3. Dvlt enerci mfttiliyinin tkkl zrurtlri

Enerji istehlak, energetik komplekslr malikdik istniln lkd mvafiq resurslardan smrli istifadolunnma prinsiplrinin tkkl zrind qurulur. N qdr bolluun olmasna baxmayaraq istehsal v istehlak balans optimal qurulmal, lzumsuz v israfl enerji istifadsin v israfla yol verilmmlidir. Klassik zklri Sovetlr ttifaqndan miras qalm milli energetik kompleksd d hmi nzart sistemlri mvcud olmudur. Enerjidayclarndan smrli istifad spektrind elektrik v qaz tchizat sistemind mvafiq orqanlar yarm srdn oxdur ki, faliyyt gstrirlr. Masir tlblr beldir ki, enerjidayclarndan smrli istifad d nzrt funksiyas vahid orqan zrind qurulmaldr. Bel gerkliyi nzr alaraq mstqilliyin brpasnn ilk dvrlrind Azrbaycan Respublikasnda da yeni tipli mrkzi orqann faliyytlndirilmsini ks etdirn Enerji resurslarndan istifad haqqnda qanun qbul olunmudur. Myyn tinliklr zndn energetik nzarti gerkldirck nzrd tutulan mvafiq qurum faliyytlndirilmmi qalmaqdadr. Enerji resurslarndan istifad Azrbaycan Respublikasnn Energetika haqqnda qanununda da tcssm olunmudur. Dvlt enerji mfttiliyinin yaradlmas v faliyytlndirilmsinin bir sra zruri rtlri vardr. Dvlt enerji mfttiliyinin sas mramn energetik resurslarn smrli istifadsin nzart v mvafiq mfttilik faliyytinin gerklmsi ehtiva edir. Konkret olaraq dvlt enerji mfttiliyi ellektrik v istilik qurularnn thlksiz istifadsin v texniki vziyytin nzart edir. Dvlt enerji mfttiliyi energetik resurslarn qorunmas, mhsul istehsalnda enerji msrflrinin azaldlmas msllrini hyata keirir. Ba vern qzalarda, ar flaktli hallarda tdqiqatlarda, mvafiq sistem v qurularn i salnmasnda, tyinatl quru v cihazlarn sertifikasiyasnda, energetik sahd lisenziyalamada itirak edir. Elmi texniki faliyyt gstrir, normativ texniki sndlmlr hazrlayr. Bu prinsipial tlblr Azrbaycan Respublikasnn mvafiq qanunvericiliyind d ksini tapmdr. Enerji resurslarndan istifad sahsinid dvlt siyastinin hquqi, iqtisadi v sosial salarn tyin edn, onun reallama mexanizmlrini istiqamtlndirn mvafiq qanunda, enerjiy qnat v resurslardan smrli istifad, onlarn istehlak normativlri v kvotalarnn hquqi interpretasiyas verilmidir. Enerji resurslarndan qnatli istifad v nzrt recimi Rusiya Federasiyasnda daha mzmunlu tcrbsi vardr. Bu lkd nvbti 2004-c ild dvlt enerji mfttiliyinin yaradlmasnn 60 illiyini qeyd edilckdir. Hazr ki, zamanda federasiyann dvlt enerji mfttiliyinin geni slahiyytli, nizaml v tkilatlanm formada faliyytini davam etdirir. Onun faliyyti mlk, mk mclllri, Enerji qnatiliyi haqqnda, Enerji tariflrinin dvlt tnzimlnmsi haqqnda v digr mvafiq normativ aktlarla tnzimlnir. Bu sahd sas tnzimlyici akt kimi, Rusiya Federasiyasnda energetik nzart adl hkumtinin mvafiq qrar x edir. Lakin bununla bel lkd vahid enerji qanunvericiliyinin olmamas kileyi bu sahd myyn normativ-hquqi tyinatl qsur v tinlklrin olmasn bruz verir.

163 Dvlt Enerji Mfttiliyi Rusiya Federasiyasnda funksional tyinatna sasn aadaklar daxil edilir: 1. elektrik qurular, cihazlarnn texniki istismar zaman pozuntulara yol vermi tkilatlara qusurlarn aradan qaldrlmasn sanksiyaladrmaq; 2. istehlakn mvqqti dayandrlmas gstrilri vermk; 3. mvafiq icrac personaln texniki thlksizlik zr bilik v sritsini yoxlamaq; 4. qeyri-standart cihazlarn istimardan xarlmasn tmin etmk; 5. enerjidayclarndan smrli istifad zr mvafiq quru v l-nzart cihazlarnn mtlq ttbiqini realladrmaq; 6. yeni energetik thcizat sistemlrinin qurulmas v istismar zr faliyyti sndlrini imzalamaq. Funksionallq baxmdan bu faliyyt missiyasnda he bir ekzotiklik yoxdur. Buna gr d respublikamzda da mvafiq dvlt enerji mfttiliyinin qurulmas hqiqi v real hllini tapmaldr. Bizin fikrimizc yeni yaradlacaq qurum btvlikd enerji resurslarndan smrli istifad sahsind dvlt siyastinin hquqi tminats v tmsilisi funksiyalarn dayaraq Azrbaycan Respublikasnn Yanacaq Energetika Naziriliyinin xsusi tyinatl strukturu kimi faliyyt gstrmlidir. Onun normativ-hquqi bazas sivill tsrrfatlq normalarna saslanmal v geni slahiyytli olmaldr. Yeni qurum sanksiyalar sistemli, qeyri-brokratik v tyinatl olmaqla yana hm d ilk qabiliyytini nmayi etdirmlidir. Bel bir qurumun tkilatlandrlmas enerji tchizatnda israflq v dni yaynmalarn tjrid edck, dmmlr sbksinin neytralladracaqdr.

9.4. Milli neft strategiyasinin ideoloji aspektlri

Hr bir lknin davaml iqtisadi inkiaf faliyytind lknin energetika thlksizliyinin mhm rolu vardr. Hr bir dvltin sosial iqtisadi inkiaf, onun dnya tsrrfatndak rolu energetik potensialla myyn olunur. Bu baxmdan da karbohidrogen xammalnn hasilat problemi istehsal lknin strateji iqtisadi prinsiplrind ks olunur. Milli neft snayesinin, xammal bazasnn inkiaf n bu resurslarn ehtiyat potensialnn artrlmas mhmdr. Yeni iqtisadi sistem v tsrrfatlq metodlarna keib elm qarsnda bir sra vziflr qoymudur. Bu vziflrin nnd hmin sahlrd v dayanaql maliyy sisteminin yaradlmas sas rtdir. Neft biznesind korrupsiya mslsi son zamanlar daha aktual sciyy damaa balamdr. Mslnin mzakirsi Avropa parlamentin xarlm v neft kampaniyalarndan korrupsiyalam recimlrin fondlarna veriln dnilrin aqlanmas mslsi qaldrlmdr. Avropa parlamentinin fikrinc bu pullar rvtxor mmurlara deyil, xalqa atdrlmaldr. Analoji msl Byk Britaniyann Leyboristlr Partiyasnda da mzakir predmetin evrilmidir. ngiltrnin ba naziri T.Bleyer bu msly hsr olunmu yncaqda nc dnya lklrinin neft snayesind strateji investorlarn mvafiq dvltlrl i birliyi qurmasnda korrupsiyon faktlarn yksk olduunu vurulamd. Msly mnasibt bildirn mhur birca v filantrop J.Sorusun fikrinc bu msld mvafiq neft kampaniyalar v dvltlr irad gstrmli, mandat hdliyin ml etmli v bu istiqamtd yeni maliyy mnasibtlri etikas qurulmaldr. Btn dnilrin aqlanmas mslsind ox az lklr srasnda Azrbaycan trfi d hazrln numayi etdirmidir. BP v ELL kampaniyalar da dnilrin aqlanmasnn trfdar olduunu byan etmilr. BP rhbrlrinin mlumatlarna gr mvafiq aqlamalarda Nigeriya v Anqola hkumt dairlrind tinliklr vardr. Bel ki, Anqola hkumti bel tdbirin ksin olaraq BP il znn neft kampaniyas arasnda olan mqavilnin pozulacan byan etmidir.

164 Prezident Heydr liyevin rhbri v tminats olduu milli neft strategiyas lknin ictimai-siyasi v iqtisadi hyatna yeni bir dinamizm gtirrk rifahi yksliin gerk stimulladrlmasnn fvqnd dayanmdr. Reallaan bu strategiya yalnz siyasi-iqtisadi, sosialhumanitar mzmun damayaraq, hm d ideoloji hmiyyt ksb etmddir. Fransz filosofu Destyut de Trasi trfindn dvriyyy xarlan ideologiya anlay mxtlif elmi-nzri tlimlr sferasnda aprobasiyadan kerk siyasi, hquqi, xlaqi, estetik, flsfi baxlar v ideyalar sistemind qrar tutmudur. Flsfi interpretasiyada is ideologiya stqurumun trkib hisssi kimi iqtisadi mnasibtlri ks etdirir v onun vasitsi il sosial problemlr drk olunur. ada zamanda ideologiya anlay hat dairsini genilndirmi, sovet epoxasndak klassik paradiqmasn da dyirk daha mtrqqi mahiyytli keyfiyyt almdr. Bir sra lklrd parametr v prinsiplr frqliliyind ideoloji aspektlr neft sektorunda da, intiar tapmdr. deoloci motivasiya neft tsrrfatnda sosial-iqtisadi ykslii davaml etmy kklns d, slind bu vektorial xtt milli iqtisadi thlksizliyin tminatlln hdf semidir. qtisadi v siyasi gc v qdrtli ayr-ayr dvltlr kontekstind is daha drin milli maraqlar ks etdirn neft ideologiyas proteksionizmi, iqtisadi intervensiyann konsperativ nzri sas kimi x edir. Lakin bununla bel, bu konsepsiyada mumi ali mqsd zirvsind milli mnafelr uyun olaraq mvcud resurslardan dolun v smrli istifadd vtndalq msuliyyti v missiyasn yksltmk, sosial dirli nail olmaq v hminin lknin reputasiyasn artrmaq mram dayanr. Respublikamzda da mvafiq ideoloji prinsiplr vuruland kimi, milli neft strategiyasnn sas trkib komponentlrini tkil edir. Azrbaycann tarixn nnvi neft lksi olduu rmn ideoloji genotip respublikann ictimai-siyasi v tsrrfat hyatnda uzun illr mhkm qrar tutmudur. tn srd yeni yaranl milli iftixar obyektlri neft istilahl v paronimli adlara sahib xm, neft jorafi, iqtisadi v vtn imicini yksldn sas qaynaq elementlrindn olmudur. deoloci aspekti rsmn kodeksldirilms d neft sosial-iqtisadi hyatn aparc qvvsi kimi real v milli simvolik sciyy dam, Azrbaycan neftisini n tin mqamlarda istehsal artmna sfrbr edrk II Cahan savanda ordunun yanacaqla bol tchizatnda sas tviqat meyarna evrilmidir. Yeni geosiyasi gerklik v milli neft strategiyasnn formalama tzahrund is neftin ideoloji yk daha da artm, iqtisadi effektivliyin yksliind onun sosial gc bir qdr d qvvtlnmidir. Lakin bununla bel, Azrbaycan neftinin fundamental imic qovumas ideoloji aspektin milli maraqlar daha geni v dolun tcssm etdirn yeni meyar v dyrlrl daha da znginldirilmsini rtlndirir. Bel ki, neftin v tbii qazn iqtisadiyyatnn aparc v mhm enerji mnbyi, qiymtli milli srvti kimi daha geni simvoliz v tviqi, bu resurslarn tbii grntsnn, mdn snayesinin v dniz akvatoriyasnda hasilatn zli tkklnn odlar lksin aidliyi, dnya arenasnda elmi v ensiklopedik mntiqi yerini tutmasna nailolma ideoloji xttin prinsipial mzini ifad etmlidir. Brpaolunmayan resurslar kateqoriyasna mnsub neft v qazn respublikamzda da tkncyi v srin ikinci yarsnda bizim d postneft erasna qovuacamz senarisinin labdly bh dourmayan reallqdr. Buna gr d bu vzsiz tbii srvtlrdn dolun v smrli istifad ideoloji faktor kimi milli urda drin kk salmaldr. Neft strategiyasnnn ideoloji seqmenti milli sivilizasiyan btn qammada hat edrk dayanaql iqtisadi inkiafn mhm tkanverici sosial indikatoruna evrilmlidir.

165

X FSL STRUKTUR SLAHATLARI V MLL BZNESN NKAF PERSPEKTVLR 10.1. ndustrial siyast v struktur islahatlar
Sovetlr ttifaqnn squtu rfsindn balayaraq, respublika iqtisadiyyatnn drin v uzunmddtli tnzzl zn xsusi olaraq snaye sahsind gstrmidir. nnvi istehsal laqlrinin qrlmas, kemi sosialist lklrinin mumi sat bazarnn itirilmsi snaye istehsalnn aa dmsini rtlndirn n mhm amillrdn olmudur. Mlum proseslr nticsind 1991-1994-c illrd respublikada iqtisadi gerilm meyli ba vermi, DM-in hcmi hr il orta hesabla 13-20% azalmdr. 1995-ci ild snaye istehsal 1990-c il hcminin 30%-ni tkil etmidir. Bu proseslr nticsind hm d respublika snayesinin sah strukturu sasl dyiikliklr uramdr. Bel ki, 1990-c ild snayenin 17,7%-i hasilat, 82,3%-i emal snayesinin payna, o cmldn, aparc mvqed yeyinti snayesi-26,6%, manqayrma v metal emal 20,3%, yngl snaye 19,9% v yanacaq snayesi 10,1% tkil etdiyi halda, 2000-ci ild bu gstricilr yanacaq snayesinin 71,8% lider mvqey xmas v digr sahlrin sasl surtd paynn azalmas il mayit olunmudur. Qarlql faydal mkdala saslanan aq qap siyastinin aparlmas, inteqrasiyon laqlrin genilndirilmsi, zlldirm prosesinin hyata keirilmsi, xarici investisiyalarn lk iqtisadiyyatna clb edilmsi, sahibkarlq faliyytinin aktivldirilmsi v bu kimi mqsdynl tdbirlrin gerkldirilmsi nticsind iqtisadiyyatda ba vern geriliyin qarsn alm v 1996-c ildn balayaraq Azrbaycanda iqtisadi inkiaf yeni mrhly qdm qoymudur. Yeni geosiyasi situasiya Xzrin nhng enerji ehtiyatlar fonunda respublikada srin mqavilsi il balanan neft strategiyasnn v bu zmind yeni industrial siyastinin formalamasn rtlndirmidir. Hal hazrda energetik sektorun aparc mvqed dayanmasna baxmayaraq respublikada nnvi istehsal sahlrinin dirldilmsi v yeni snaye sahlrinin yaradlmas prosesi davam etdirilir. Bel ki, son on il rzind televizorlarn, mikrokalkulyatorlarn, kassa v telefon aparatlarnn, mit elektrik cihazlarnn istehsal mnimsnilmi, vvllr xarici lklrdn idxal olunan mallarn myyn qismi respublikada istehsal olmaa balanlm, bir ne zavod v fabriklrd rekonstruksiya, texnoloji yenilm ilri aparlm v nticd lknin snaye potensialnn artrlmas meyli gclndirilmidir. 1996-2000-ci illr rzind respublikada 2103 yeni snaye mssissi alm v 2002-ci ild onlarn say 5 min yaxnlamdr. Aparlan struktur dyiikliklri DM-nin 1996-c ildn 2000ci il qdr 39% artmasna v hmn ilin yekunlarna gr 23,6 trilyon manat tkil etmsin sbb olmudur. Lakin iqtisadi sistem quruculuunda bazar iqtisadiyyatnn prinsipial tlblrini ks etdirn mntiqi struktur dyiikliklrin tam nail olunmamdr. Bununla bel vurulanmaldr ki, tn illr rzind gerklmi struktur islahatlarnn qiymtlndirilmsind prioritetlik vektoru msbt istiqamtlidir. Struktur dyiikliklrinin daha drin qatlarna keid is irliddir. Hazrda lkd aparlan snaye siyasti yeni mahiyyt v mzmun ksb etmkddir. Bu onda ifad olunur ki, investisiyon axn artq energetik sektordan snayenin digr mhm strukturlarna istiqamt gtirir, respublikann nnvi snaye potensialnn dirldilmsi strategiyas dominant xarakter alr. Hal hazrda lkd gerkldiriln industrial siyastinin mahiyyt v mqsdini Yanacaq Energetik Kompleksinin inkiaf perspektivini tmin etmkl yana oxukladllq prinsipi zminind qeyri-neft sektoruna sasl investisiyalarn clb edilmsi, manqayrma, metallurgiya, kimya, yngl v yeyinti snayesinin modernizasiyas, zlldirm prosesinin genilndirilmsi, kiik v orta sahibkarln istehsal ynml sahlr istiqamtlndirilmsi, ev tsrrfatlarnda istehsalnn hcminin ykslii v xsusi olaraq ixrac potensiall snaye biznesinin digr mhm shlrinin yaradlmas tkil edir. Respublikann sas snaye mallarna olan tlbinin daxili imkanlar hesabna tmin etmk, evik

166 rqabtqabiliyytli, ixrac tmayll snaye strukturlar v infrastrukturu yaratmaq bu siyastin fvqnd dayanr. Bununla bel fikrimizc bu siyastd hm strateji v hm d byk biznes istiqamtind dqiq cihazqayrma, avtomobil, da mdn snayesinin digr sahlrinin v perspektivd dvlt sektoru rivsind gmiqayrma, aviasiya v hrb snayesinin d sasl tkkul v inkiaf etdirilmsi nzr alnmaldr. Yeni snaye sahlrinin yaradlmas sadc tbbs sciyyli deyil, tarixi-jorafi faktorlar, resurslar potensialn v ilk nvbd daxili ehtiyaclar zruriliyin istinad ediln elmi saslandrlm mntiqdn irli glir. Strateji istiqamtli mqsdlrin fundamentallnn tminat, onun dolun v real ideyalarla znginldirilmsi struktur v institusional islahatlarn, iqtisadi idaretm sisteminin tkmilldirilmsi rivsind industrial siyastinin elmi bazasnn mhkmlndirilmsini rtlndirir. Bu reallqdan x edrk tdqiqat iind gstrilir ki, respublikada gerkldiriln industrial siyastinin nvbti iqtisadi mrhllr n elmi saslandrlm biimd konturlar bir daha dqiqldirilmli, sistemldirilmli v mvafiq istiqamtd uzunmddtli strateji planda ilnib hazrlanm dvlt proqramnda tsbit olunmaldr. Respublikada hyata keiriln iqtisadi siyast geni miqyasl struktur dyiikliklrini, onlarn idarolunmas v tnzimlnmsi aspektini aktual etmidir. Pozitiv meyllr tn on il rzind iqtisadiyyatn sah strukturunun sasl dyiikliklr uramas istiqamtind tzahr etmidir. Azrbaycan Respublikas dvlt mstqilliyini brpa etdikdn sonra bir sra sahlrd sasl mhm struktur dyiikliklrind ks olunan islahatlar hyata keirmidir. nc plankomandal iqtisadi sistemi sasl tcssm etdirn mrkzi icrayy orqanlarnn qovumas strategiyas gercklmi, bir sra nazirlik, dvlt komitlri v ba kordinasiya tkilatlar lv olunmu, onlarn bazasnda zllmy istiqamt gtrn iqtisadi quruculuq sistemin uyun sayca daha mhdud dzmd yenilri yaradlmdr. Dvlt mlakn zlldirilmsi prosesi struktur dyiikliklrini bir qdr d evikldirmi v nticd son 10 il rzind dvlt idaretm strukturlarnn say orta hesabla iki dfdn ox azaldlmdr. Bizdn nc iqtisadi islahatlara, struktur dyiikliklrin balam sosialist drgsi, hminin inkiaf etmkd olan v iqtisadi inkiaf etmi bir sra aparc dvltlrin bu sahd ld etdiklri tcrb v iqtisadi inkiaf strategiyas thlili gstrir ki, hmn lklrin ksriyytind struktur islahatlar qlobal meyllri v milli tsrrfatlq sahlrini sintez edn mrhlli evrd, strateji planladrma kontekstind inkiaf edir. Struktur dyiikliklrinin idar olunmasnda strateji planladrmadan evik kordinasiya mkmmlliyini tmin edn balca mexanizm kimi istifad olunur. Struktur dyiikliklri makro sviyyd v hm d ayr-ayr tsrrfat subyektlrinin falliyyt missiyasna uyun olaraq layihlr v proqramlar formasnda aparlr v dvlt trfindn mvafiq iqtisadi iqtisadi altlrl tnzimlnir. Azrbaycan Respublikasnda struktur dyiikliklrini tnzimlyn masir idaretm sistemi nzri v praktik baxmdan hakimiyyt piramidasna uyun trzd qurulmaldr. Bu gn respublikann dvlt orqanlar struktur dyiikliklrini idarolunmas konsepsiyasnda bu strateji prinsipi prioritet gtrrlr. Struktur dyiikliklrinin idaretm prosesi aa instansiyalarn maksimum slahiyytlr malik olmas zminind, nzart funksiyasnn sahvi tsnifatda nazirliklr vasitsi il realladrlmasn rtlndirir. Tkilati strukturlar ffaf olmal v bazar prinsiplrin dolun cavab vermlidir. Bu baxmdan mrkzi icrayy orqanlar tsrrfatlq deyil, daha ox tnzimlyici funksiyalar yerin yetirmlidir. Azrbaycan Respublikasnda struktur dyiikliklri konsepsiyas da masir postindustrial cmiyytin sas iqtisadi formas olan sistemalt - bazar, nnvi v komandal iqtisadiyyat birldirn qarq iqtisadiyyat evrsind inkiaf etdirilmlidir. Burada birincilik bazar tipin verils d digr formalar da iqtisadi sistemd mhm hmiyyt dayr. Bu baxmdan respublikamzda struktur dyiikliklri konsepsiyas inteqrasiya v milli tsrrfatlq nnlri vhdtind dnya bazarnda rqabt gstrn mallar istehsaln tmin edn, daha ox qeyri-dvlt sektorunun inkiafn stimulladran, elmi saslandrlm proqramlara reallaan v idarolunan modeld tcssm olunmaldr.

167 Apardmz thlill myyn olunmudur ki, respublikada formalaan industrial siyastinin mahiyyt v mqsdini daha dolun evrd Yanacaq Energetik Kompleksinin inkiaf perspektivi il yana qeyri-neft sektoruna sasl investisiyalar clb etmkl onun dirldilmsi, manqayrma, kimya, yngl v yeyinti snayesinin modernizasiyas, kiik v orta sahibkarln istehsal ynml sahlr istiqamtlndirilmsi, ev tsrrfatnda snaye mhsulunun istehsalnn xsusi kisinin ykslii, zlldirm prosesinin v snaye biznesinin digr mhm shlrinin genilndirilmsini tkil etmlidir. Bu baxmdan respublikada ba vern struktur dyiikliklrinin idar edilmsi strateji planda - daha ox kiik v orta biznesin tkkl v inkiafn, dnya bazarnda rqabt gstrn mallar istehsaln tmin edn strukturlarn yaradlmas, sahibkar aktivliyinin hrtrfli mkafatlandran, iqtisadi modernizasiya proseslrind dvltin tsir gcn yksldn mexanizmlrin qurulmas, milli iqtisadiyyatn oxukladllq sferasnda inkiaf etdirilmsi konsepsiyas sasnda sistemldirilmlidir.

10.2. Struktur modernizasiyasi v iqtisadi inkiaf indikatorlari

Tarixn bir ox struktur islahatlar dqiq struktur analizi aparldna gr ba tutmamdr. Struktur analizi masir iqtisadi tdqiqatlarn n mdl v mhsuldar istiqamtlrindn biri kimi dyrlndirilir. Burada mlum baxlara gr struktur transformasiyasndan daha ox hmn strukturlara adaptasiya etm bacar mqbul hesab olunur. Mhz buna gr d struktur dyiikliklrinin tdqiqi hm nzri-empirik rivd v hm d metodoloji sasda, iqtisadi gstricilr sferasnda geni thlil zruriliyini saslandrr. Struktur anlay yaadmz ada zamanda daha da populyarlamdr. Masir iqtisadi almd gedn tblldatlar, islahatlar v modernizasiya proseslri alternativ mzmunda struktur dyiikliklri kimi d sciyylndirilir. Bununla bel struktur dyiikliklri bir qdr spesifik mahiyyti il d frqlnir. Bzi mnblrd struktur oxsayl v mxtlif tbii elementar hisslrin tkilati vahidlrin nizamlama sulu kimi qbul olunur. Digr bax buca altnda is strukturu iki mnada xarakteriz etmk olar. 1. mxsusi funksiyalardan frqli olaraq vahid tam yaradan hisslrin dzm /anatomiya v fiziologiya/; 2. tamail yeni dncd - vahid tam yaradan sad elementlr kombinasiyasndan frqli, hr biri digrindn bilavasit asl olaraq bir biri il hmry fenomenlr yaran. kinci mna alman nzriyysi olan Hetaltlar /Gestalt Theorie/ v ya forma nzriyysini sciyylndirir. Burada fenomenlr avtonom vahidliyi yaradaraq z mxsusi qanunlarna tabeilik raitind daxili hmrylik nmayi etdirir v hr bir element struktur mumiliyindn, onun qanunlarndan v onu idarednlrdn asldr. Struktur anlayna hr yerd tsadf etmk olar. Fizika materiyann strukturunu, biologiya canl almin v orqanizmlrin strukturunu, riyazi analiz is mxsusi struktur tipini yrnir. nstutisional sosiologiyann banis fransz iqtisads Fransua Perruya gr iqtisadi vahidin strukturu proporsiyalar v mnasibtlr mcmui olmaqla hazrki vziyyt v anda hmin vahidin zn xarakteriz edir: 1. proporsiya nisbi ldr v iqtisadi vahidin trkib hisssi kimi baxlan hmiyyt elementidir; 2. mnasibt bir trfdn vahidi sciyylndirn elementlr arasnda, digr trfdn is bu vahidlri digr iqtisadi vahidl tyin edir. Daha qabarq iqtisadi yanama kontekstind is struktur iqtisadi v rivy salnm tsnifata malikdir. qtisadi struktur kimi mxsusi formada sad v kompleks iqtisadi strukturlar, rivy salnm mahiyytd is iqtisadi faliyytin hat mhiti diqqt gtirilir. qtisadi struktur kimi bir-biri il qarlql tmas yaradan, oxsayl makroiqtisadi elementlrdn ibart mrkkb sistem, xalq tsrrfat kompleksi d mqayis edilir. Burada mvcud elementlr sosial, sahvi, tkrar istehsal, regional v xarici ticart strukturlarna tsnif olunmaqla z

168 aralarnda mnasibtlr qurmaqla iqtisadi strukturu yaradrlar. qtisadi inkiaf struktur rivd oxfaktorlu proses olmaqla tsrrfat mexanizminin tkamln v yeni iqtisadi sistemin tkkln rtlndirir. Bununla bel, o mrkkb v ziddiyytli proses kimi ox zaman alan istiqamtd dzxtli hrkt tam nail ola bilmir. Burada yksli v enm, msbt v mnfi meyllr tzahr olunur. Tarixi gerklik beldir ki, iqtisadi inkiaf struktur modeld orta v uzun mddtli mrhld dvr edir. qtisadi nzriyyd bir ne snanm inkiaf tsikl gstrilir ki, bunlarada aadaklar aiddir: 1. Kondratev tsikli - 50 illik dvr; 2. Normal snaye tsikli - 8-12 illik dvr; 3. Kitin tsikli - 3-4 illik dvr. lk iki tsikld drd faza nzr arpr: eni, depressiya, canlanma v istehsal qalxnmas. Burada iki pik nqtsi qalxnma v eni piklri vardr. qtisadi inkiaf tisklinin hmiyytini vurulamada mqsd lkd aparlan struktur dyiikliklrinin zaman baxmndan da elmi saslandrlmas rtliliyindn irli glir. stniln layih struktur formalamasnda zaman resursunu dqiq nzr almadan mqsd yetimz. Bu baxmdan respublikada aparlan iqtisadi islahatlarn mzini tkil edn struktur modernizasiyas da tsiklilik aspekti il tminatlandrlmal v mhkmlndirilmlidir. Bel ki, ada zamanda drin iqtisadi tblldatlar struktur dyiikliklri fonunda milli sviyy il yana hm d dnya iqtisadiyyat miqyasnda gedir. lkmizd aprarlan struktur dyiikliklri d mhz qlobal aspektlri nzr alma perspektivind davaml v smrli olacaqdr. Hr hans bir lknin iqtisadi inkiaf, struktur mkmmlliyi tyin olunmu hesabatlanmadan keir. Bir ox lklr z sviyysini AB-la mqayis etmy meyillidirlr. Bu kimi mqayislr thlil qammasn tam ifad etmdiyindn qsurlu saylr. Buna gr d mumi tsbit olunmu iqtisadi meyarlardan istifad olunur. 1. DM-in adambana dn pay; 2. milli iqtisadiyyatn sahvi strukturu; 3. sas mhsul nvlrin adambana dn hcmi; 4. halinin hyat sviyysi v keyfiyyti; 5. iqtisadi smrlilik gstricisi. Sadalanan btn iqtisadi gstricilr bir-biri il qarlql rabit v aslqldr. Bu gstricilr arasnda DM rtsiz olaraq lider mvqed dayanr v iqtisadi artm tempind hmiyytini nmayi etdirir. sas gstricisi DM olan iqtisadi artm cmiyytin mqsdlrinin mhm indikatoru kimi mt v xidmtlrin tsbit olunmu vaxt rzind hcm yksliidir. qtisadi artmn keyfiyyt v templri onun tipindn asldr. Burada ekstensiv v intensiv tiplr frqlndirilir. Ekstensiv artm tempi resurslarn keyfiyytini v texnoloji sviyyni saxlamaqla istehsala lav resurslar clb edilmsi il xarakterikdir. ntensiv artm tipi mhsuldarln texnoloji tkmillmni v resurs keyfiyytini artrmaqla tmin olunur. Hr iki tip eyni zamanda mvcud olaraq mxtlif dvr mrhllrd bir-birin stn glir. Real hyatda lav resurslarn clb edilmsi xrclr artmna v bahalamaya gtirrk istehsal artmnn smrsizliyi il mayit olunur. stifad olunan resurslarn xalis mexaniki artm istehsal faktorlarnn azalan verim qanunu il ziddiyyt tkil edir. Digr mnada lav istehsal faktorunun ttbiqi il onun mhsuldarlq hddi azalr. stifadsiz resurslar izafiliyi d iqtisadi artma tsir edir. Bel ki, mk resurslarn Afrika v Asiya lklrind artm kapital artm il mayit olunmur. Bu da z nvbsind sosial proqramlara tlb olunan xrclri yksldir. Alnan glir istehlaka msrf olunur, ym v investisiyalarn sviyysi is artm tmin ed bilmir. Kapital izafiliyi, izafi gc formasn alaraq xrclr v informasiya artmn stimulladrr. Bel lklr ox zaman khn texnologiyalar sasnda istehsal qurur v inkiaf etmi lklrin ayaqlaa bilmir. Bel gerklik nisbi mnada respublikamz n d xarakterikdir. Tbii ehtiyatlar olmayan lklr is resurs qoruyucu texnologiyalar yaratmaq zorunda qalr, emal snayesi v elmtutumlu istehsal inkiaf etdirirlr. Grndy kimi, iqtisadi

169 artm yalnz resurslarn nadll yox, onlardan smrli istifad kombinasiyalar qurmaq tkil edir. Hr bir resurslar digrindn asl olaraq dyiknliy mruz qalr. Resurslar natural v dyr formasnda aadak gstricilrl xarakteriz olunurlar. Cdvl 40 Resurslarin natural v dyr gstricilri
Faktorlar Mvcud resursun kmiyyt gstricisi Hr nv zr mxtlif mk qabiliyytli halinin say v onun ixtisas sviyysi Thsil, istedad, mksevrlik stehsal gc vahidinin qiymti Ntic vahidind xrclr sviyysi Pul hcmi Yax istifad v smrliliyin artmasnn sullar Mmkn tam alm, xammaln kompleks v drin emal, tbitin dadclndan mhafiz Thsilin, shiyynin tkmilldirilmsi, myin tkilinin yaxladrlmas Daimi tkmillm stehsaln, tkilinin v texnologiyalarn tkmilldirilmsi myin tkilinin elmi texniki tdqiqatlarn inkiaf v onun nticlrdn smrli istifad nflyasiya il mbariz, bank sisteminin tlblrinin tnzimlnmsi Smrli istifad gstricilri Mhsulun materialtutumu

Tbii resurslar

mk resurslar Sahib-karlq bacar sas kapital ETT v onun nailiyytlrindn istifad mumi istehlak

mk mhsuldarl Mnftin maksimalladrlmas Fondverimi, mhsulun keyfiyyti Yeni mt v xidmtlr, traf mhitin mhafizsinin yaxladrlmas Glirlrin sosial daltliblgs

Cdvl-blokda tcssm olunanlar iqtisadi artma bilavasit tsir edn gstricilr sistemi kimi onun oxfaktorlu struktur modeli tkil edir. Bununla bel iqtisadi artm tmin edn modellr d mvcuddur: Keynsiyon modelin ideya rhind makroiqtisadi tarazln saxlanmasnda balca rolu tlb ifad edir. Tlbin vacib elementi kimi burada investisiyalar x edir v multiplikator vasitsi mnft artm tmin olunur. Keyns modelin btn istiqamtlrd investisiya v ym arasnda asllq xasdr. Neoklassik modeld z aralarnda qarlql hrkt edn iki amil nzr glir. Model yalnz qti rqabti rtlndirir. stehsal faktorlarndan smrli istifad kontekstind zn tnzimlnm mexanizmi kimi mkmml ilyir. Burada balca ideya kimi bazar sisteminin optimall n xr. Neoklassik model znd bir sra mhur olan modellri sintez edir: 1. Kobba-Duqlas faktor modeli; 2. R.Solounun bir sektorlu iqtisadi dinamik modeli; 3. C.Keynsin qsamddtli iqtisadi tarazlq modeli; 4. Xarroda-Domarann dinamik tarazlq modeli. Nvbti mhm gstrici is sahvi tsnifatda DM sasnda aparlan milli iqtisadiyyatn sahvi strukturunun thlilini ifad edir. lk iqtisadiyyatnn sahvi optimal struktur dzm iqtisadi dayanaqlq v eviklik gstricisi kimi qiymtlndirilir. sas mhsul nvlri istehsalnn hali hesabna blgs is milli iqtisadiyyatn inkiafnn mhm bazis gstricisi hesab olunur. Bu gstrici sas mhsul nvlrin lknin tminat mmknlynd ifadsini tapr. lk halisinin hyat sviyysi DM strukturundan dolun istifad il xarakterikdir. halinin hyat sviyysinin thlili istehlak sbti v yaay minumumu gstricilri il thlil edilir. Bundan baqa bu gstrici hminin aadak meyarlarda da ksini tapr:

170 mk ehtiyatlarnn vziyyti (orta hyat mddti, halinin thsil v maarifilik sviyysi; adambana dn sas rzaq mhsullarn kalori proporsiyas, DM-d thsil xrclrinin hcmi); 2 xidmtlr sferasnn inkiaf (hkimlrin say, xstxana arpaylarnn miqdar, halinin mnzil v mit cihazlar il tminat). qtisadi smrlilik gstricilri iqtisadi inkiafn sviyysi, onun keyfiyyti, lknin sas v dvriyy kapitalndan istifad raiti v mk resurslar il myyn edilir. qtisadi smrliliy daha mhm aadak tsnifat vermk olar: 1 mk mhsuldarl; 2 konkret mhsul nvnn DM-d kapitaltutumu vahidi; 3 sas fondlarn fondverimi; 4 konkret mhsul nvnn DM-d materialtutumu vahidi. qtisadi inkiafn qiymtlndirilmsi prosesind ekonometriyann rolu artmaqdadr. Statistik sciyy dayaraq geni aradmalara imkanlar aan konometriya ttbiqi iqtisadi fnn kimi iqtisadi obyekt v proseslrin qarlql rabitsini riyazi-statistik v model kontekstind yrnir. Hr dyin ekonometrik model tyin olunmu statistik indikator xasdr. Hanski bu v ya digr dqiqlik il tsrrfat mexanizminin hr hans bir trfi llr. Bu mexanizmlr zrind qurulmu modellr yksk praktiki dyr malikdir. Bu modellr dvltin iqtisadi siyastinin qurulmasnda, firmann bazar strategiyasnda istifad olunur. Ekonometrik axnn grkmli nmayndlri nobel laureatlar R.Fri, Y.Tinberqen v V.Leyontev hesab edilirlr. R.Fri v Y.Tinberqenin tdqiqatlarnn nticlri, V.Leyontevin istehsal v mhsul blgsnn sahlraras balansna, konkret olaraq is mhsulun dyri il onun buraxlnn pul ifadsind xrclr mblinin mqayissin saslanan xrclr-buraxl modeli, Kobba-Duqlasn istehsal funksiyas v digr miqyasl ekonometrik ilmlr orta v uzun mddtli hcmli makro modellrin fundamental sasn tkil edir. qtisad Kobba il riyaziyyat Duqlasn Kobba-Duqlas modeli istehsal hcminin istehsal sas faktorlar-mk v kapitaldan aslln ifad edir. Bu model gr istehsal hcmi iki faktorla kapital /istifad olunan istehsal vasitlri/ v myin miqdar il tyin olunur. Qlobal empirik sferasnda struktur islahatlarn qaynaqlandran amillr bksi genidir. Burada sas mahiyyt hr bir dn nqtsind yeni reall drk etmk v mtrqqiy srtli adaptasiya olunmaqdan ibartdir. Rqabt prioritetini tcssm etdirn bazar iqtisadiyyat fasilsiz olaraq struktur dyiikliklrin tkan verir. Bu orbitd hrkt ednlr yax anlayrlar ki, mtmmadi struktur dyiikliklri aparmadan qti iqtisadi inkiafa nail olmaq, dayanaql rqabt davamlln tmin etmk mmkn deyildir. Struktur islahatlarnn tnzimlnmsinin nzri-metodoloji mexanizmlrinin thlili gstrir ki, istniln struktur dyiikliyinin mqsdli qurulua saslanan direktiv proqnozu sintez etmlidir. Dnya tcrbsi demokratik fundamentli, bazar orientasiyal yeni iqtisadi sistem quruculuu prosesini gerkldirn onlarca lklrdn biri kimi Azrbaycan Respublikas n d aprobasiyadan kemi nmunlr tqdim edir. nteqrasiyon meyllr, qloballama amillri respublikamzn sivilizasiyon nailiyytlr etmi lklr srasna tezlikl qatlmas n vzsiz imkanlar ar. Yeni gerkliklr lkmizd aparlan iqtisadi islahatlarn drinlmsi v tkmillmsi istiqamtind daha evik iqtisadi tlbli struktur dyiikliklrinin aparlmasn rtlndirir. 1

10.3. Biznes faliyytinin formalama xsusiyytlri

Sahibkar faliyyti trnnm edrk ingilis dilindn i, muliyyt, qay kimi interpretasiya olunan biznes /business/ mfhumu artq milli leksionumuzda mhkm yer tutmudur. Miqyasna rmn nzri v praktiki tsnifata gr biznes kiik, orta v byk faliyyt qruplarna ayrlr. Hr bir biznes qrupu z maraqlarndan x edrk mvafiq iqtisadi

171 davran mnasibtlri v strategiya sasnda faliyytini tnzimlyir. Byk biznes dvltin iqtisadi v texniki gcn nmayi etdirir. Orta biznes daxili iqtisadi konyukturadan asl olaraq qrupu daxilind rqabt istinad edn prinsiplr sasnda tkkl tapr. Kiik biznes is sasn daxili bazara kklnn mt v xidmtlri realladrr. Bu tsnifatda istniln inkiaf etmi tsrrfat sisteminin ayrlmaz hisssini tkil edrk sahibkarlq n mnasib evikliyi il kiik biznes daha stn mvqe tutur. gr byk biznes mumtsrrfat smrliliyinin artrlmasna xidmt edirs, kiik biznes tsrrfata elastiklik, mobillik v tezdyin struktura texniki imkanlar yaradr. Kiik biznesin inkiafn rtlndirn mhm chtlrdn biri d onunla baldr ki, he bir dvltd iri istehsallar kiik biznes rqib ksilmirlr. nkiaf etmi lklrd iri v kiik mssislrin kooperasiyalamas prinsipi kiik biznesin sxdrlmas il mayit olunsa da aydn drk edilir ki, kiik biznessiz cmiyyt normal faliyyt gstr v inkiaf ed bilmz. Kiik biznes iqtisadiyyatn n evik v mobil hisssidir. O ox asanlqla yeni rait adaptasiya olunur, masir texnologiyalar mnimsyir v risk etmkdn kinmyrk yeni istehsal sahlri yaradaraq innovasiya ilnmlrinin fvqnd dayanr. qtisadi mkdalq v nkiaf Tkilatnn mlumatlarna gr AB-da hr i yerindn ikisi kiik biznesi tmsil edn mssislrin payna dr. lkd hr on yeni texnoloji ideyalardan doqquzu kiik firmalarda yaranr. Azrbaycan Respublikasnda da biznes faliyytin trqqisi sahsind mtrqqi addmlar atlr v onun inkiaf strategiyas dvlt siyastinin trkib hisssini tkil edir. Bununla bel sahibkarlq v biznes sahsind innavasiyon biliklrin nisbi mhdudluu v mvafiq biznes infrastrukturunun masirlik baxmndan yetrli olmayan tkmilliyi bu sferada irlilyilri bir qdr lngidir. Bu baxmdan respublikamzda da kiik biznesin normal inkiaf n mvafiq infrastrukturun v sahibkar biliyinin tkmillmsi zrurtlri artr. gzar mnasibtlri mumi mxrc gtirn tkilati hquqi formalar mcmu kimi biznes infrastrukturu x edir. Biznes infrastrukturu kredit, gmrk sistemi, kommersiya banklar, fond, valyuta, mt, xammal, mk bircalarnda vasitilik tkilatlandrlmas, qeyri-birca vasitiliyi, auksionlar, vergi sistemi, sorta, reklam, auditor, konsaltinq kompaniyalar, informasiya, agentliklri v ktlvi informasiya vasitlri, ticart palatalar, fondlar v digr mvafiq tsisatlarla hat olunur. Biznesin mqsd v mram onun xarakteri v inkiaf drcsindn asl olaraq mxtlifdir. Lakin burada mnftin alnmas, biznesin inkiaf n zruri vsaitin ym, cmiyyt lazm mt v xidmtlrin tqdimat, sahd v bazarda qabaqcl mvqelr nail olmaq, istehlaklarn tlblrini optimal tmin etmk, z iilrin fallq v srit yaratmaq imkanlarn vermk kimi mumi prinsipial istiqamtlr mvcuddur. Biznes mqsdli ifadsini hm d konkret faliyyt istiqamtini myyn edn msllrd, tyin olunmu zaman rivsind keyfiyyt v kmiyytl bal taprqlarda tapr. Sahibkarlq faliyytinin sas nvlrini hat edn biznes istehsal, kommersiya v maliyy nvlrin ayrlr. Cdvl 41 Biznes nvlrinin sas lamtlri Biznesin nvlri
stehsal Kommersiya Maliyy

sas funksiyalar
Mhsul, mt, i, xidmt, informasiya istehsal, mt v xidmtlrin alq satqs Pul, valyuta, qiymtli kazlar

Faliyytin mhm meydanlar

stehsal mssis v tkilatlar Ticart tkilatlar, mt bircalar Banklar, fond bircalar, sorta v trast kompaniyalar

172 Siyasi v iqtisadi stabillik raitind, real bazar iqtisadiyyat sferasnda istehsal biznes layiqli mvqe tutur v masir keid raitind tin faliyyt nv olaraq qalr. Missiyasn mt, pul, ticart mbadil mliyyatlarn tkil edn kommersiya biznesi lk iqtisadiyyatnn inkiafnn mhm tminats rolunda x edir. stehsal biznesindn frqli olaraq kommersiya biznesind mhsul buraxl il laqdar istehsal resurslarnn tminat il thcizetm lzumu yoxdur. Daha dqiq is burada mhm aspekt kimi nyi almaq, harada yenidn satmaq nmlidir. Maliyy biznesi is kommersiya faliyytinin xsusi nv olaraq mnft ld etmk n alq-satq obyekti kimi spesifik mtlr, pul, valyuta, qiymtli kazlar ticartini hat edir. Mrkkb v zrif olduu kimi maliyy biznesi mhm informasiya nadll, hesablayc texnika v smrli tkilatlq tlb edrk valyuta v qiymtli kazlar bazarnda marketinq tdqiqatlarn rtlndirir. Biznes v ya igzar mnasibtlr btn biznesmenlri v onlarn faliyytini mumi cm edn bir sistem tkil edir. Biznes sistemi igzar mnasibtlrin subyekti, biznes infrastrukturu idretm sistemi /menejment/, konturagentlrin yrnilmsi /marketinq/, faliyytin qiymtlndirilmsi /pullar/ v inkiafn daxili xsi impulslarna malikliyini /rqabt/ hat edir. Sahibkarlar, istehlaklar, muzdla ilynlr v dvlt strukturlar biznesin subyektlrini tkil edir v aadak tsnifatla xarakteriz olunur. Cdvl 42 Biznes subyektlrinin sas xarakteristikasi Biznesin subyektlri
Sahibkarlar stehlaklar Muzdla ilynlr Dvlt strukturlar

gzar maraqlar
Glirlrin ld edilmsi stehlak tlblrin dnilmsi xsi glirlr mumi dvlt proqramlarnn reallamas

Biznesin saslari
stehsal vasitlri zrind xsi mlkiyyt stehlak predmetlri zrind xsi mlkiyyt i qvvsi zrind xsi mlkiyyt stehsal vasitlri zrind dvlt mlkiyyti

Biznesd d vacib strateji xtt kimi partnyorluq hmiyyt daayr. Partnyorluq istehsal sferasnda mt mbadilsind, ticartd, maliyy mnasibtlrind ksini tapr. Fvqlad bir msl olaraq partnyorluq seiminin kmyi il biznesd uur ld edilir. Biznes iind daim artmaqda davam edn igzar reputasiyann ld edilmsi olduqca vacib msldir. stehsalnn kompleks hrktlr v ya igzar reputasiya mexanizmini yaratmaq repyutinq adlanr. Repyutinq stil, imij, igzar reputasiya v qudvil /reputasiyann qiymti/ kimi komponentlri ks etdirir. Mqsdi mtrini anlamaq, onun arzu v tlblrini yrnmk mramlar tkil edn repyutinq, hm d menejment-marketinq-repyutinq formal bazar mexanizminin zncirini yaradan trkib hiss kimi d tyin vermk olar. Tkilatn reputasiyasnn qiymti ox yksk ola bilr. Bel ki, Koko- Kola kompaniyasnn ticart nian 3 milyard, Kemel firmasn 2,5 milyard, Kristal zavodunun Stalinaya aran is 100 milyon dollar qiymtlndirir. El sahibkarlar vardr ki, onlarn faksimilinin qiymti milyon dollarlar mblind dyrlndirilir v bzn bu mblq mxsusi material aktivlrini bel bir ne df stlyir. nsan, ail, firma, dvlt yalnz bu gnl yaaya bilmzlr. Onlar glcyi, sabahk hyat v konkret olaraq nvbti gn dnmy mhkumdurlar. Yalnz dnmkl i amr. Glck n hrktlr v onlarn nticlri planladrlmaldr. Planladrmaya is daha ox biznes ehtiyacldr. Hr hans bir biznes plannn hyata keirilmsind biznesmen vvlcdn dnlm hrkt plan hazrlamaldr. Biznesmenin hazrlad mliyyat proqram biznesplanda ehtiva olunur. Yalnz real v mdl, btn mmkn xrclri v nticlri vaxt resursunda hat edrk yaradlan biznes-plan hmn iin balanmasna zmindir. Biznes-plansz he bir kompanyon, sponsor tapmaq v hminin mvffqiyyt ld etmk mmkn deyil.

173 Masir zamanda biznesin tkilind franayzinqin hmiyyti ykslmkddir. Burada iri kompaniyalarn ticart markas sasnda franiz-lisensiya vektorunda kapital qoyuluunu gerkldirmkl mnft ld edilir. Franiz ilkin faliyyt balanan biznesmenlr n mtrqqi faliyyt sferas hesab edilir v onun mvffqiyyti saslandrlm biznes-plann uurlu gerklmsi il tsdiqini tapr. Bel bir fikir dnclr hakim ksilmidir ki, mhz sahibkar tbbs cmiyyt srvtlrini yaradr. Bu gerklikdn x edrk respublikamzda da biznes infrastrukturunun tkmillmsin, sahibkar faliyytin geni diapazonda tmsil olunmasna yeni metodoloji yanamada dvlti sylr yksldilrk, biznes tbbskarlarnn elmi-empirik biliklrinin artrlmasnn informasiyon tminat daha gclndirilmlidir.

10.4. Smrli biznes iinin tkili problemlri

Real bazar lklrinin tcrbsi gstrir ki, iqtisadi dirli, investisiyon axn, texnoloji trqqi, yeni yaranlar sahibkarlq potensialnn qdrtindn qaynaqlanr. mk, kapital, torpaq, bilik kimi iqtisadi resurslar sahibkarln unikal mahiyytind dayanan tbbskarlq, risk v srity rmn, bazar mexanizmi toplumunda maksimal smrli istifadsini taparaq iqtisadi artm tmin edir. Sahibkarl hrtrfli tqdir edn iqtisadi kurs dvlt xrclrinin, onun tnzimlyici yknn azalmasna xidmt edir. Mhz buna gr d davaml iqtisadi inkiafa nail olmu, stasionar sosial tminatllq ld etmi mmlktlrd biznes ii v sahibkarlq faliyyti yksk qiymtlndirilrk daim dvlt trfindn stimulladrlr. Azrbaycan dvlt mstqilliyini brpa etdikdn sonra iqtisadiyyatn dirliini bazar prinsiplrin mvafiq strategiya sasnda tkilin qrar vermidir. Bazar iqtisadiyyatnn trqqisind biznes ii v sahibkarln mhkmlndirilmsi tcrbli biznesmenlrin, kommersantlarn yetimsi, bu xsusda myyn xlaqi dyrlrin, mvafiq etikann formalamas, masir idaretm bacarnn, biliyinin, mkmml thsilin ld olunmas, liberal mzmunlu iqtisadi islahatlarn davam etdirilmsi il mmkndr. Hazrda lkmizd kiik v orta biznesin inkiaf n gerkldiriln tdbirlrin kmiyyt v keyfiyyti artmaqdadr. Yeni tnzimlyici tsisatlarnn yaradlmas, mtrqqi qanunlarn qbulu, ictimai tkilatlarn faliyyti, vergi reciminin tkmillmsi milli iqtisadiyyatda biznesinin inkiaf n ilkin mhtm zmin yaradr. Azrbaycan Respublikasnn prezidenti Heydr liyev cnablarnn 2002-ci il aprel-may aylarnda yerli v xarici i adamlar il gr lkmizd sahibkarln inkiaf etdirilmsind mhm lamtdar hadis kimi yeni bir mrhlnin balanc olmudur. Milli sahibkarlarn, xarici i adamlarnn iqtisadi faliyytlrind mntzm zldiklri brokratik manelr, institusional problemlrin aq mzakir mvzusuna evrilmsi keiriln grn hmiyytini artran mhm chtlr srasndadr. lbtt keid dvrnn zlliklri fonunda artan problemlrin tezlikl aradan qaldrlmas, qsa mddt rzind sahibkarl dayanaql inkiaf zolana istiqamtlndirilmsi sadlvhlk olard. Htta btn resurslarn bolluu, sylrin sfrbrliyi raitind bel mslnin inkiaf etmi lklrdki sviyy yksldilmsi zaman faktorunun tbii armlarndan kemdn mmkn deyildir. Respublikada sahibkarlq v biznes iinin smrli tkili, inkiaf etdirilmsi bir sra obyektiv spesifik xsusiyytlri vardr. nkiaf etmi lklrd biznesmeni xalis sahibkarlq xarakterli msllr - idaretm, mnft, pul dvriyysi, yeni texnologiyalarn ttbiqi, biznes artmnn davamiyyti dndrdy halda bizim gerklikd, qanunvericiliyin normaladrlmas, bank sisteminin qeyri-tkmilliyi, vergi siyasti, kapitala giri tinliyi, brokratiya, mmur proteksiyanizmi fikirlr hakim ksilir. Btn bu problematik msllrin hll mexanizmlrinin tapnts daimi dvlt qays, geni elmi thlil prosesinin gerkldirilmsi, lkd aparlan iqtisadi islahatlarn drinlmsi v tkmilldirilmsi il zvi surtd baldr. Bel ki, sahibkarln inkiafna yardm, orta sinfin formalamas nizami addmlar sferasnda investisiyon tminatlarda bulunaraq mummilli msl kimi, dvltin strateji

174 iqtisadi proqramlarn leytmotivini tkil etmlidir. Hr hans bir iqtisadi cmiyyt biznesmen istyin he d tamlna kklnmir. Sosial msuliyytin drki ayr-ayr intellektuallar, vtnsevr insanlarn xidmtlri d dvlt proqramlarnn reallamasnn mhm bazis elementlrini tkil edir. Biznesin mqsdi konkret faliyyt istiqamtini tyin edn msllrdn ibartdir. Buraya keyfiyyt v kmiyyt tyin olunmu zamanla bal taprqlar aiddir. Mqsd v tlblrin formaladrlmas gclrin v vsaitlrin sfrbrliyini yax tyin etm mvffq nticliy sbb olur. Mlkiyyt formasna gr frdi, korporativ, faliyyt hcmin gr kiik, orta, iri, hminin beynlxalq v digr subsektorial kommersiya funksionalln hat edn, bir-biri il sx qarlql tmas v rabitd olan sahibkarlq neft-qaz sektorunda da eyni ampuladan x edir. Biznes faliyyti mlkiyyt azadl v bazar subyektinin gerk mstqilliyin saslanr. Biznes iind sas prinsipial cht mnft gtrmkdir. Lakin bu mnft yksk effektivliyi hdf sen amansz risk tlbindn keir. Beynlxalq tcrb byan edir ki, biznesin srtli inkiaf v genilndirilmsinin sasn iqtisadi, tkilati, sosial sbb v tlblrin tsiri qaynaqlandrr. Sahibkarlq potensial yksk olan lklrd kiik v orta biznes aparc mvqed dayanaraq iqtisadi inkiafn mhm tminats rolunda x edir. Qrbi Avropada, o cmldn, AB-da DM-in 1/3 hisssindn oxunu kiik v orta biznesin tmsililri olan firmalar tmin edir. Frqli olaraq ksr keid iqtisadiyyatn yaayan mmlktlrd is mtrqqi strukturlu biznes ii tam mzmunda kompleks xarakter almam, bazar prinsipli avanqard lklrin sviyysin qalxmamdr. Bir ox amillrl sciyyvi olan bel gerklik respublika iqtisadiyyatnn indiki mrhlsin d xarakterikdir. Sahibkarlq v biznesin inkiaf haqqnda mlahizlr apararkn yaadmz iqtisadi sistemin mahiyytin varmaq, onun formalam prinsipial tlblrini, dnya tcrbsind mvcud iqtisadi inkiaf modellri il mqayissini thlil etmk ehtiyac yaranr. Btn iqtisadi proseslrin mcmusunu ehtiva edn iqtisadi sistem cmiyytin iqtisadi hyatnda mlkiyyt mnasibtlri v tsrrfat mexanizminin quruluu il xarakterikdir. qtisadi sistemi bilmkl tsrrfat hyatnn oxsayl qanunauyunluqlarn anlamaq mmkndr. Tsrrfatn tkilinin milli, nnvi modellrinin frq mxtlifliyin baxmayaraq hr bir iqtisadi sistemd ilk yeri blg mbadil istehlak cm edn istehsal dayanr. Bazar tsisatl iqtisadiyyata adaptasiyada bulunan Azrbaycann sovet inzibati komandal sistemindn qurtulmada xsusi iqtisadi inkiaf modelin seim ehtiyac daha aktuallaan xarakter almdr. Mstqil iqtisadi quruculuq yolunda ilk mhm onillik mrhlsini qt etmi respublikada bu gn iqtisadi dirliin tminatnda beynlxalq empirik nailiyytlr istinad edn mtrqqi iqtisadi modelin qti myyn olunmas olduqca vacib v zruridir. Yeni model seimind iqtisadi effektlri il daha ox tannan v frqlnn, sahibkarln v biznes iin yksk tminatlar vern mvafiq lklr mxsus iqtisadi modellri nzrdn keirk: Yaponiya v Cnubi Koreya iqtisadi inkiaf modeli. Milli zn drk, yksk mksevrlik sasnda smrli, qnatli, dnya bazarnda rqabt gstrn mallar istehsaln tmin etmk hr iki lkni iqtisadi inkiaf missiyasnn prioritetini tkil edir. Dvlt iqtisadi modernizasiya proseslrind z tsir gcn daim gstrir. Bu lklr arasnda iqtisadi model orientasiyasnda oxar chtlrl yana frqli aspektlrd mvcuddur. Cnubi Koreya Yaponiyaya nisbtd kiik v orta biznes ediln yksk qay il frqlnn chtlr malikdir. Bel tmayl ox qsa mddt rzind lkd orta sinfin formalamasna zmin olmudur. Bununla bel hr iki lkdn dvltin bazara gcl mdaxilsi 1990-c illrin sonunda Uzaq rq regionunu bryn mlum bhranlara sbb olmudur. Amerikan modeli /AB/. qtisadi hyat sahibkar aktivliyinin hr trfli mkafatlandrlmas zrind qurulan lkd, aztminatl qruplar n mxtlif gzt v yardmlar vern mmkn hyat sviyysi yaradlmdr. xsi mvffqiyyt, yksk mk mhsuldarlql orientasiya zrind strukturlaan iqtisadi modeld sosial brabrlik mslsi mumn nzrdn keirilmir. Burada dvlt stabil konyekturun v iqtisadi tarazln qorunmasnda tsir gcn nmayi etdirir.

175 AFR sosial bazar tsrrfat modeli. lkd formalam sosial bazar sistemi Hitler hakimiyyti zaman nhng konsernlrin lvi v btn tsrrfat sistemini tkil edn iri, orta v kiik mssislrin tkili sasnda dayanql inkiaf tmin edn tsrrfat mexanizmini ifad edir. Bununla bel lkd daha ox kiik v orta biznesin, fermer tsrrfatlarnn inkiafna stnlk verilir. Burada bazar yksk msall tsrrfat faliyytini stimulladrr. Dvlt is z nvbsind aktiv olaraq qiymtlr, rsumlara, texniki normalar tsir mexanizmini saxlayr. sve modeli. Milli glirin aztmin olunmu hali qruplar zr tkrar blgsn gerkldirrk mlak brabrsizliyinin mhdudlamasna orientasiya ediln lk apard stn sosial siyastl frqlnir. sas Fondlarn yalnz 4%-i dvltin lind cmlnmidir. Lakin bununla bel dvlt xrclrinin sviyysi DM-in yarsna brabrdir v hmn xrclrin d yars sosial ehtiyaclara dnilir. Bel vziyyt fiziki xlrdn yksk vergi ym hesabna reallar. Bu iqtisadi model funksional sosiallama adlanr. lkd istehsal funksiyasnn arl bazar rqabti sasnda faliyyt gstrn xsi mssislrin, yksk hyat tminat, mulluq, thsil, sosial sorta, elm v digr bu kimi infrastruktur elementlri is dvltin zrin dr. Real bazar lklrind strateji inkiaf modellrinin frq mxtlifliyin baxmayaraq iqtisadi sistem ksrn sosiallaan bazar tsrrfat prinsiplrini rhbr tutan v postindustrial cmiyyt quruculuu elementlrin uyun olaraq kiik v orta biznesi stimulladran meyarlar zrind qurulmudur. Bazar tsisatlarnn prioritetliyi qtilmdiyi, brokratik mrkzin mvcud olduu, xsusn keid iqtisadiyyat lklrind iqtisadi inkiaf sxemi beldir ki, burada iqtisadi hyat bir qdr kriminallam, sahibkarlar is daha ox klgy kemilr. Kemi ictimai dyrlrin dalmas, yenilrinin tez bir zamanda formalamamas, anomiya tzahr xas olan bel lklrd iqtisadi cinaytlr yksk sviyyddir. Burada cmiyytin myyn tbqsind kemi sovet sistemin nastalci hisslr, mrkzdn hr eyin blnmsi v tkrar blnmsi, thsil v shiyynin pulsuz olmas v digr bu kimi dvlt paternalizm elementlri qalmaqdadr. Dnya iqtisadiyyatnda gerk ttbiqini tapan iqtisadi inkiaf modellrindn hr hans birinin respublikamz n mvafiq olann seimi, ncdn geni thlil olunmal v elmi saslandrlmaldr. Milli mental dyrlr, resurslar faktoru, formalam nnvi iqtisadi sistemin zlliklri, dyim diapazonu, onun elastiklik imkanlar v smrliliyi tmin edn digr mhm korrelyasiyon komponentlr mumi iqtisadi modelin rsy yetmsind sas mqddm rtlrdndir. He bhsiz ki, bazar iqtisadi sisteminin hrktverici seqmentlrindn olan biznes iini v sahibkarlq faliyytini stimulladran prinsiplrin v real tminat mexanizmlrinin d bu strategiyada yer almas nzrdn qarlmayacaq. Bizim fikrimizc biznes iini v smrli sahibkar faliyytin dvlt trfindn tminat v tnzimlnmsi aadak istiqamti hat etmlidir: 1. hquqi tminat; 2. investisiyon tminat; 3. shmdar mkdaln stimulladrlmas. Beynlxalq tcrbd nzrdn keirdiymiz dvltlr xas olan v aprobasiyadan ken iqtisadi mexanizmlrdn respublikamzn iqtisadi inkaf modelind sas istinad nqtsi kimi gtrl biln aspektlri aadak motivasiyada vermk olar: 1. milli zn drk, yksk mksevrlik sasnda smrli, qnatli, dnya bazarnda rqabt gstrn mallar istehsaln tmin etmk, iqtisadi modernizasiya proseslrind dvlt tsir gcn artrmaq /Yaponiya v Cnubi Koreya/; 2. sahibkar aktivliyinin hr trfli mkafatlandrlmas /AB/; 3. kiik v orta biznesin tkilind dayanaql inkiaf tmin edn tsrrfat mexanizmi yaratmaq /AFR/. Funksional sosiallama orientasiyal sve iqtisadi modeli n qdr sosial tminatl olsa da bizim mkanda tezlikl mvafiq modelin qurulmas tin v bir qdr mrkkb msldir. Lakin bununla bel, nikblik n d yetrli saslar da vardr. Bel ki, gman ediln tzahrn bir ox xalqlarn tale snaqlarnda mvffqiyytl xmas da mlum reallqdr.

176 Biznes faliyytind aradrld kimi, iqtisadi sistem, orientasiya v model aspektlri mhmdr. Mhz buna gr d biznes iinin tkili, sahibkarln inkiaf bu iqtisadi parametrlri mvafiq dzm v nizamnda smrliliy yetir. Biznes faliyyti iqtisadi inkiafn prioritet istiqamti kimi, lk iqtisadiyyatnda tamlqla mntiqi tyinatn tapmaldr. lknin iqtisadi modellmsinin qti obrazda myyn edilmsi biznes faliyytinin normativ-hquqi bazasnn yaradlmasna tkan verck, smrli iqtisadiyyat quruculuunu aktivldirckdir.

10.5. Azad iqtisadi zonalar v neft biznesi

Neft biznesin uurlu faliyytind Azad qtisadi Zonalar /AZ/ areal mhm yer tutur. Hasilatn pay blgs strategiyasn rhbr tutan, konsorsum tyinatl i birliyinin qurulmasnda yeni tsisat ksrn offoor v Azad qtisadi Zona adlandrlan mkanda qeydiyyat vsiqsi ld edir. Neft biznesi v Azad qtisadi Zonalarn konsolidasiyas offoor biznesin nzri v empirik sferadak nailiyytlrinin rhin saslar yaradr. AZ-lrin yaradlmasnda aadak mqsdlr nail olmaq nzrd tutula bilr: 1. iqtisadi zonada, elc d onun hdudlarndan knarda ii qvvsinin tam mulluunu tmin etmk; 2. lky xarici investisiyan clb etmk; 3. xarici bazarlara xarla bilck mhsul istehsallarn mnimsmk; 4. mvafiq zonann xammalndan, materialndan, ii qvvsindn, mvcd istehsal potensiallarndan daha dolun istifad etmk; 5. offoor zonann ekoloji mhitini salamladrmaq; 6. xaricin mtrqi texnikasn, texnoloqiyasn, eyni zamanda qabaqcl idaretm sullarn mvafiq zonaya clb etmk. Tbii ki, AZ-lrin yaradlmas konsepsiyas onun faliyyt istiqamtlri tam hat edilmlidir. Bir sra dunya lklrin tjrubsi gstrirki ki, dovltlrin iqtisadiyyatna smrli inteqrasiyas, lknin v onun reqionlarnn qarsnda duran aktual sosial-iqtisadi problemlrin hlli un AZ-lrin yaradlmas mhm rol oynaya bilr. Son bir ne onillikd AZ-lrin inkiaf dunya iqtisadiyyatnda nzr arpan hadislrdn biridir. Bu msl MDB lk liderlrinin axrnc sammitind d diqqt mrkzind olmu, nticd AZ-lrin formalarndan biri olan Azad ticart zonalarn yaradlmas haqqnda Sazi imzalanmdr. Azad qtisadi Zonalar milli v xarici sahibkarlar n xsusi iqtisadi rt v rait imkanlarna malik mili dvlt razisinin mhdud hisssini tkil edir. Bu mhdud dvlti zonada sahibkarlar myyn gztlr raitind z biznes faliyytini qururlar. Bu gztli rtlr sistemi geni bklidir. Buraya aadak gztlr sisteminin elementlri daxildir: 1. gmrk; 2. icar; 3. valyuta; 4. vizit; 5. mk recimi; 6. vergi; 7. normativ-hquqi. AZ-lr sas biznes faliyyti mramnda industrial inkiafn investisiyalamas mqsdini ifad edir. Daha geni ifad d AZ-lr xarici ticari, mumi iqtisadi, sosial, elmi-texniki v texnoloji problemlrin hlli mqsdi n tkil edilir. AZ-lri rti olaraq aadak oxsayl spesifik nvlr tsnif edirlr: Gztli gmrk rsumu strategiyasnda ifad olunan Azad qtisadi Zonalar. 1. azad ticart zonalar; 2. valyuta portlar; 3. rsumsuz anbarlar.

177 Milli v xarici kapitaln gztli vergi, gmrk rsumu strategiyasnda ifad olunan Azad qtisadi Zonalar. 1. eksport snaye zonalar; 2. isehsal zonalar. Gztli recimli mliyyatlara saslan xidmt tyinatl Azad qtisadi Zonalar. 1. bank zonalar; 2. sorta zonalar. Yeni texnoloji nailiyytlri gerkldirn Azad qtisadi Zonalar. 1. texnopolistlr; 2. texnoloji zonalar. Kompleksli v oxfunksiyal Azad qtisadi Zonalar. 1. azad hrlr; 2. azad zonalar. AZ-lrin frqlndirici xsusiyyti kimi onlarn digr tsrrfat razilrindn tjrid olunmas funksiyas x edir. AZ-lr offoor mrkzlr v krfz vegi qruplarna ayrlr. ngilis mnli istilih olan offoor hrfi trcmd sahil, sahildn knar, aq dnizd dniz knarndak kimi mnalar ifadlndirir. Bu termin II Cahan savandan sonra dvriyy xmdr. nc bu termindn Qrb Avropaya beynlxalq yardm tyinatl Maral plannn gerklmsind xarijdn ediln dvlt tdark anlamnda istifad olunmudur. Mlumdur ki, Maral plann hyata keirmkl AB dvlti Avropa lklrinin iqtisadiyyatlar v dvlt bdcsini mdafi edrk onlarla aktiv iqtisadi tmaslar qurmudur. Bel ki, AB dvlti bir ox mtlr zr Avropal snayeilr sifarilr verrk dollar ifadsind hmn mhsullar almdr. Eyni zamanda bu sferan tmsil edn mssislr vzsiz olaraq borc v subsidiyyalar ld etmilr. Masir dvrd offoor termini kontinental elfd neftqaz hasilatnda da geni istifad olunur. Xzrin Azrbaycan sektorunda srin mqavilsi rivsind hasilat v ilmlri hyata keirn AB d offoor tyinatl orqandr. Onun offoorln tkc Azrbaycandan ald imtiyazlar deyil, hm d bir irkt olaraq mvafiq AZ-d qeydiyyatdatdan kemsidir. qtisadlar is daha geni dncd bizim rh etdiyimiz kimi offoor terminini AZ-lr kontektsind istifad edirlr. Offoor mrkzlr bir qayda olaraq byk olmayan ada dvltlrd tkkl tapmlar. Krfz vergi sisteminli zonadan frqli olaraq offoor zonalar xarici suda kapitalnn clb edilmsi sistemind tzahr edirlr. Daha mhur lffoor zonalar aadaklardr: 1. Cblldtariq - Byk Britaniya; 2. Cersi v Qrensi adalar - Byk Britaniya; 3. Terksi v Kaikos adalar - Byk Britaniya; 4. Britan v Virqin adalar - Byk Britaniya; 5. Baham adalar; 6. Qonkonq; 7. Delever tat - AB. Offoor zonada faliyyt gstrn mssis v ya biznes qurumu mnftdn vergi dmy hdli deyildir. Bu vergi nvn adtn qeydiyyat rsumlar vz edir. Bel firmalarn qeydiyyat prosseduras da ox asan v istk olduqda htta sahibkar grnts sndlmd anonimdir. Offoor zonada kapital ixrac mhdudiyytlri yoxdur v yalnz burada vergi gztlri hakimdir. Bir qayda olaraq offoor zonada z lklrindki vergi pressinqindn kinn firmalar toplarlar. ox zaman burada qeyri-qanuni, klg iqtisadiyyatnda pelmilr d toplarlar. Masir statistikaya gr offoor zonada 3 triliyon dollarlq kapital dvr olunur. Offoor zonalarda irkli pullarn yuyulmasnn qarsn almaq mqsdi il burada beynlxalq qurumlar mvafiq tdbir v sanksiyalar hyata keirirlr. AZ-lr qrupunda digr mhm tipik forma krfz-vergi zonasdr. Mahiyytc bir-birin oxasalarda krfz-vergi zonas offoor zonadan frqlnir. sas faliyyt mram vergi v digr

178 gztlr vermkl xarici suda kapitalnn clbedilmsi funksiyasnda ifad tapr. Bu funksionallq offoor zonadak mqsdlll st-st ds d frq dipazonu sezilndir. Bel ki offoor zonadan frqli olaraq krfz-vergi zonasnda gztlr yerli kompaniyalara da verilir. Burada kiildilmi vergi gztlri spesifik fuksiyalarda bir ne vergi nvn aid edilir. Bel ki, Lksenburqda yumaldlm vergi recimi yalnz banklara amil olunur. sver v Lixtenteynd holdinq, ticari v vasiti firmalara verilir. Dnyada 70-dn ox olmayan krvz-vergi zonalar faliyyt gstrir. AZ-lrin nzrdn keriln nv tsnifatnda gztli gmrk rsumu strategiyasnda ifad olunan zonalar frqli mahiyyt dayr. Burada xsusi olaraq azad ticart zonalarna fikir ynltmsi ehtiyac vardr. Bel ki, azad ticart zonalar inteqrasiyann ilk pillsind qrar tutur. Buraya srhd ticarti bksind mliyyatlarn aparlmas daxildir. Regional lklr qrupu inteqrasiya v qarlql faydal mkdal ifad edn azad ticart zonalar yaradr v burada gmrksz ticart tkil edirlr. Bel mkdalq mvafiq ticari infrastrukturun yaranmas v tkkln genilndirir. Gztli gmrk rsumu strategiyasnda ifad olunan zonalar irisind valyuta portlar v rsumsuz anbarlar da hmiyyti il frqlnir. Bu bazar seqmentlrindn AZ-lr faliyyt gstrn firmalar faydalanaraq biznes dairsini genilndirirlr. AZ-lr qrupunda milli v xarici kapitaln gztli vergi, gmrk rsumu strategiyasnda ifad olunan zonalarnda biznes smrsi yksk qiymtlndirilir. Daha ox istehsal v snaye funksiyal bel zonalarda biznes faliyyti geni imkanlar ld edir. Eksport snaye zonalar biznes faliyytinin mhm iqtisadi komponentini tkil edir. Gztli recimli mliyyatlara saslan xidmt tyinatl AZ-lr is bank v sorta zonalar rvnqlndirir. Bu bkd qurulan bank v sorta kompaniyalar oxlu imtiyazlar ld edrk azad vergi sistemili faliyyt tkil edirlr. Yeni texnoloji nailiyytlri gerkldirn AZ-lr irsind is texnopolistlr frqlnirlr. nnavasiyon prosesi v faliyyti genilndirilmsin xidmt edn texnopolislr yeni yaranlarn dayclarna evrilirlr. Mlum faktr ki, mssis v firmalar innavasiyon faliyyt stnlk verirlr. Bunu ox zaman dyiknliyi faliyyt leytmotivin evirmi firmalara amil etmk olar. nnavasiya bir sistem olaraq AZ-lrin mhm element alarlarndandr. Bazar iqtisadiyyatnda rqabt mbarizsinin sullarndan birin evriln innovasiyann balca nticsi mk mhsuldarln artrmaq v mnfti yksltmkdn ibartdir. Bazar rqabtindn o qalib xr ki, lazmi zaman ksiyind mtrqqi texnologiyalar ttbiq etmkl irlilyilr nail olsun. nnavasiya zaman yeni tlb formalar v bunun mqabilind alclar mnvi khnlmi mallar almaq istmirlr. Mhsulun mt nvnn yaxladrlmas zrind aparlan ilr dinamik keyfiyyt yaradr, mt imicini daimi diyn v inkiaf edn mjraya ynldir. nnavasiyalar ada zamanda reputasiyal tkilatn faliyyt missiyasnn leytmotivin evrilmidir. Bununla bel innavasiyon trqqi tkc firma reytinqi hdfi deyil, o balca olaraq dayanaql inkiafn mhafizsind, bazar konyukturunun fth edilmsind daim tkmillmn, sadiq v evik tkilati bir altidir. Tkilat innavasiyon faliyyt elmi-texniki v intellektual potensial sfrbr edrk daha optimal v davaml smrliliy mvffqolman rtlndirn tdbirlr sistemidir. oxprofilli faliyyt bksi texnopolislri fundamental v ttbiqi tdqiqatlar sferasnn genilndirilmsind sas alt evirir. Texnopolisl sahibkarlqla yana dvlt biznesinid d z iql gcn nmayi etdirir. Kompleksli v oxfunksiyal AZ-lr sas hissini azad sah v zonalar tkil edir ki, bu funksionallq da bizim tdqiqat boyunca mumi v frdi dzmd thlil v aradrmalara mruuz qalmdr. AZ-lrin konfiqurativ mxtlifliyin baxmayaraq Azrbaycan Respublikasnda da mvafiq zona nvlrinin yaradlmas imkanlar genidir. Azrbaycan neftinin ks-sdas lkd yeni biznes mhitinin formalamasna zmin olmudur. Xarici kapitaln lky gliind neft amilin istinad edrk AZ-lr yaratmaq tbsslri qiymtlndirilmlidir. Sumqaytda bahlanan

179 ilk Azad qtisadi Zona epopeyasn neft v qeyri neft sektorlu razilrd davam etdirmk olar. Hesab edirirk ki, Azrbaycan Respublikasnda perspektivli AZ-lr yaratmaq imkanlar vardr. Mlum faktr ki, myyn mlahizlr gr beynlxalq maliyy qurumlar bu gerkliyin hl yetgin olmadn diqqt gtirirlr. Lakin bizim apardmz aradrmalar sas verir ki, eidli AZ-lr nvlri irsind Azrbaycan Respublikasnn iqtisadi zlliklrin uyun seqmentlr tapmaq imkanl v grklidir. AZ-lr nv mxtlifliyi frqi il spesifik cht v xsusiyytlr bksin malikdirlr. Onlarn spesifik xsusiyyti bu bazar strukturunun anlay v kateqorik trfind ksini sasn tapr. Kioto konvensiyasnn 1973-c il qrarna gr AZ-lr lknin el bir razi hisssidir ki, burada mtlr milli gmrk teritoriyasnn srhdlri knarndak obyektlri kimi baxlr. Baqa szl AZ-lr anklav razi tcssmn ifad edir. Bu rtiliyidn irli glrk hmin mtlr ad kmrk nzartin v vergiqoymaya mruz qalmr. Bu vziyyt gmrk eksteritoriyal prinsipi adlanr. AZ-lr mxsus dnya lklrinin qanunvericiliyi muvafiq tsrrufat subyektlrinin faliyytini aadak tnzimlm elementlri hat edir: 1. idxal-ixras mliyyatlarnn gmrk tnzimlnmsi; 2. vergiqoyma; 3. lisenziyaladrma; 4. vizaladrma; 5. bank v sorta faliyyti; 6. mlak v girov munasibtlri; 7. zonann idar edilmsi; 8. AZ-lr mxsus digr sresifik msllr. 1990-ci illrin ortalarnda dnyada mxtlif nvl 1200 Azad qtisadi Zona faliyyt gstrmidir ki, onlarn 300- ixrac-istehsal zonas, 400- is elmi-snaye park silsilsin mxsus olmudur. xraj istehsal zonalarndan hmin illrd mt eksportu 25 milyard dollar tkil etmidir. Buradak mulluq bksi is 3 milyon insan hat etmidir. AZ-lr nv silssi masir dnya praktikasnda 25-dn ox olmasna baxmayaraq, butun kateqoriyalarda mumi v xsusi seqmentlr mvcuddur. Lakin bu chtlri daha ox mumi funksionallq ifad edir v bu funksionallq leytmotiv sciyylidir. AZ-lr mxsus spesifik bir xsusiyyt d idxal-ixras zr vergi v rsumlar bir qayda olaraq bu bkd nzrd tutulmamasdr. Bel mqam is investisiyalarn rentabelliyini tmin edir. nvestor firmalara formalam praktikaya uyun olaraq 5 ildn 35 il qdr vergi ttillrd ttbiq olunur. Bir sra hallarda bu mrhl tyin olunmu srhdlr bilmir v ksr halda ixrac mtsinin istehsal tsikli il zt-st dr. AZ-lrin n prinsipal grntl xarakterik xsusiyytlrin aadaklar aid edilir: I. Mxtlif imtiyaz v stimullarn ttbiqi o cumldn; 1. xarici ticari (idxal-ixrac rsumlarnn azaldlmas v ya lvi, xarici ticari mliyyatlarnn qaydalarnn sadldirilmsi); 2. fiskal - vergi stimulladrlmas il bal guztlr; 3. maliyy - subsidiyalarn mxtlif formalar; 4. administrativ - mssislrin qeydiyyat prosedurunun, vtndalarn viza reciminin sadldirilmsi. AZ-lrd mnft normasnda gzt 30-35%, bzn orta hesabla 40% nzrd tutulur. Kapital qoyuluunun burada zntminat muddti gdlir. AZ-lr n bu mddt 3-3,5 ildn ox olmur. II. Geni iqtisadi spektrd mstqil qrarverm hququ III. Lokal v nisbi sad idaretm sistemi IV.Mrkzi dovlt hakimiyyt strukturlar trfindn hrtrfli dstk

180 AZ-lrin spesifik xsusiyytlri srasnda yaran rtlri d vacib sciyyvidir. Bel Ki, burada AZ-lrin yaranmas sferasnda bir sra tlblr formalamdr. Bunlar tlblr arasnda muhumlrin aadaklar aid etmk olar: 1. nqliyyat v kommunikasiya imkanlarnn geniliyi; 2. bazarlara mnasibtd lverili joraf mvqe; 3. inkiaf etmi istehsal potensial; 4. mnbit istehsal v sosial infrastrukturu; 5. mineral xammal resurslar potensialna maliklik. Dnya tsrrfatda AZ-lrin funksional chtlrin aadaklar amil olunur: 1 iqtisadi artmn srtlnmsi; 2 beynlxaq mt dvriyysinin aktivlmsi; 3 investisiyalarn mobillmsi; 4 iqtisadi inteqrasiyon proseslrin drinlmsi. z faliyytlrind imtiyazl raiti qenilndirmk mqsdil beynlxalq korporasiyalar, neft kompaniyalar AZ-lr bksindn istifad edrk yksk mnft ld etmy nail olurlar. Bu nailolma chti v chtini d AZ-lrin tipik xsusiyyti kimi qiymtlndirirlr. AZ-lr qeyd olunduu kimi, yaran strategiyasnda mxsusi konseptual yanama sistemin d malikdirlr. Praktiki v nzri prinsiplr rivsind AZ-lrin yaradlmasnda sas iki alca konseptual yanama mvcuddur: I. razi; II. Funksional. razi sistemind mssis - rezidend tsrrfat faliyytind imtiyazl recim ld edir. kincili yanamada is imtiyazl recim sahibkar faliyytinin myyn nvn amil olunur. Birinci yanama sistemind AZ-lr bir sra inkiaf etmkd olan lklr, xsusn d in v Braziliya aiddir. Dqiqlr adlanan ikinsilr is ayr-ayr offoor firmalar aid edilir. nkiaf etmi lklrd AZ-lrn faliyytind mhm aspekt kimi onlarn dnya v daxili bazara ilmsi nm dayr. Bu lklrd AZ-lrin inkiaf strategiyas bir sra spesifik chtlri il frqlnir v bu chtlr aadak bkni at edir: 1. stehsal eksport zonalar. 2. Burada lky clb edilmi xarici kapital elmi-texnoloji, infarmasiyon v industrial inkiafa ynlir. 3. Tsrrfatcln xsusi recimi. 4. Burada xarici sahibkarlar n daha guztli v geni liberial mhit formaladrlr. 5. Funksionallq v difersifikasiya. Funksionallq prosesind faliyyt kompeksliyi inkiaf edir, ticart snaye difersifikasiyas genilnir. AZ-lrin spesivik chtlri v neft biznesind oynad rolu thlil edrkn vurulanmaldr ki, onlarn yaran bazar iqtisadiyyatnn drinlmsi tlbindn domudur. Bu mnada AZlri bazar iqtisadiyyatnn prinsipial atributu kimi d dyrlndirmk olar. AZ-lr dnya tsrrfatda iqtisadi artmn srtlnmsini tmin edir v beynlxaq mt dvriyysinin aktivlmsin yardm olur. Bu spesifik cht AZ-lrin inkiaf etmi lklr sistemindn inkiaf etmkd olan lklr sistemin transfert etmsini saslandrmdr. ndi AZ-lr dnyann ksr lklrind rast glinir. Avtarkiyal iqtisadi sistemem malik qonu ran slam Respublikasnda, kommunist recimli in Xalq Respublikasnda Latn Amerikasnn ksr lklrind AZ-lr tkkl tapr v inkiaf edir. AZ-lr investisiyalarn mobillmsi v iqtisadi inteqrasiyon proseslrin drinlmsi kontekstind d faydasn nmayi etdirir. Bir ox lklr mhz AZ-lrin inteqrasiya yaratmaq effektin istinadn onun formalamasn tmin edirlr. Bu lklrd yax drk olunur ki, mhz drinln inteqrasiya xarici kapitaln gliin zmin olur v lk iqtisadiyyatnn inkiafn tmin edir.

181 Azad qtisadi Zona effekti tsrrfatln diversifikasiyasnda da hmiyytini nmayi etdirir. mt eidinin artmasna srt verir. AZ-lrin yarannda btn bu spesifik xsusiyytlr bir amala xidmt edir. Bu amln fvqnd is biznes faliyytinin genilndirilmsi, sahibkarln inkiaf missiyas dayanr. Mnbit biznes infrastrukturunun formalamas is AZ-lrin yaradlmasdan knarda qala bilmz. AZ-lrin smrsi daim kapital artm tmin edn sciyylidir. Mhz buna grd bazar iqtisadiyyatnn sistem sas kimi qbul edn lklr AZ-lr yaratmadan smrli inkiaf trayektoriyasna x ed bilmzlr. /lav 9-da AZ-lrin nvlri, tipik llr v imtiyazlar sistemi ksini tapmdr/ AZ-lrin hmiyyt diapazonu thlil edrkn alnan ntic ondan ibartdir ki, bol neft-qaz resurslu lkd bazar iqtisadiyyatnn drinlmsi aspektind v eyni zamanda qeyri-neft sektorunun inkiaf etdirilmsind regional mvafiq zonalarn yaradlmas bir daha dvltin iqtisadi siyast paketind yer almaldr. Biznes faliyytind istniln kommersional addm risklidir. Risklrin tjridi is toplanm tjrubnin analizi v saslandrlm strateji xtt seimindn asldr.

10.6. Neft-qaz sektorunda venur kapital

qtisadiyyat risk amilindn tjrid olunmamdr. Mhz risk kskinliyi il tzahr ednd venur kapital xilaskar qismind zn fda verir. Azrbaycan iqtisadiyyatn risk tlbli mvafiq shlrind venur tyinatl srmay qoyulularna da ehtiyac ykskdir. Dnya tcrbsi byan edir ki, venur kapitalnn arealnda cm olan lklr bu sahd uurlara v irlilyilr nail olmular. Btn postsovet mkan n yeni kateqoriya saylan venur kapitalnn lkmizd, xsusn d neft-qaz kompleksind ttbiqi sahsind d mhm addmlar atlmald. Venur biznesi Avroatlantik biznes orbitind yeni bir anlamdr. Latn mnli ingilis mfhumu venur kapital risketm mnasn ifadlndirir. Bu biznes nvnn yaran sferas 1957-ci ild AB-dan start gtrr. lk olaraq bu biznes sferasnn yaradclar mhndistdqiqat Yucin Klyaner, biznesmen Artur Rok, Tom Perkinis v digrlri olmular. Onlar biznes almin venur kapital terminini gtrrk mvafiq biznes nvnn fvqnd dayanmlar. Biznesmen Artur Rok 1961-ci ild ilk venur fondu yaratmdr. 1970-ci illrd venur kapital Avropaya yol am v uurla tkkl taparaq inkiaf etmidir. Hazrda bu regionda minlrl venur biznesi tyinatl kompaniyalar faliyyt gstrir. MDB mkannda v balca olaraq da Rusiyada venur biznesi TASS v Avropa Yenidnqurma v nkiaf Banknn tbbslri sasnda tkkl tapmadadr. Bu sra da lkmizd mvafiq qeyri-hkumt tkilat faliyyt gstrs d venur biznesi sferasnda mtrrqi nailiyytlr nzr arpamdr. Venur kapital sxematik hrkt sistemin malikdir. Venur kapitalisti mvafiq kompaniya yaradaraq investorlardan pul ym tkil edir. Sonra sahibkar v clbedici biznes layihsi axtar aparr. Mvafiq layih ekspertizasndan sonra investora nizamnam fondu v ya shmlr paketi mqabilind, bir ne il mddtin mbadil zminind faliyyt tklif olunur. Burada venur kapitalisti investor v sahibkar arasnda bir nv vasiti rolunu oynam olur. Burada trflr riski bldrr, uur perspektivind is mnft sahibin evrilirlr. nvestorlar burada prosesin idaredici funksiyasn da z zrilrin gtr bilrlr. Qeyd olunmaldr ki, bel faliyyt adtn mhdud zaman ksiyind yksk risk v mnft n hesablanr. Venur kapital xsusi investisiya nv olaraq 3-5 illik mrhl d strategiyasn qurur. 1999-2001-ci illrd AB-da orta illik parametrd hr il venur kapital 12-15 milyard dollar mnft yaratmdr. Bir sra nffuzlu AB kompaniyalar - Intel, DEC, Apple, Mikrosoft mhz venur biznesi hesabna trqqi etmilr.

182 mumilikd venur kapital elmi-texniki ilmlrin kommersizasiyasnn srtlndirilmsin xidmt edir. Bel bir fikir hakim ksilmidir ki, mhz venur biznesi mhndis dhasnn, alim potensial v istedadnn tam dvriyyd hrkti n biznes faliyytind yegan v doru bir istiqamtdir. Venur biznesinin Azrbaycan Respublikasnda inkiaf n bir sra mvafiq tdbirlrin grlmsin ehtiyac vardr. Burada ilk nc mvafiq normativ-hquqi bazann yaradlmas oldujca hmiyytlidir. Bununla bel xsusi likvid fondunun yaradlmas da vacibdir. nstitusional dyiikliklr, mvafiq venur infrastrukturunun yaradlmas bu iin hmiyytli spektrd inkiafn tmin etmi olar. Neft-qaz kompleksind, btvlkd milli iqtisadiyyatda venur biznesin inkiaf respublikamzda innovasiyann inkiaf etdirilmsini tmin etmkl yana, onun iqtisadi trqqisind mhm rol oynamaq imkanldr. Amerika, Avropa v Rusiya tcrbsi gstrir ki, elmtutumlu sahlr venur kapitaln ynltmkl lknin iqtisadi potensialn gclndirmk olar. Bununla bel gstrilmlidir ki, venur kapital daha istedadl layihlr tlblidir v bel layihlr fonunda inkiaf edir. Hesab etmk olar ki, bel layihlr Azrbaycan Respublikasnda da kifaytedici miqdardadr. Beynlxalq iqtisadi laqlr sistemind yaradc i adamlarnn, bacarql sahibkarlarn birg mkdalq faliyyti mhm hmiyyt ksb edir. Hr bir sahibkarn sas mqsdi optimal variantlar axtarmaqla dnya standartlarna uyun gln rqabt qabiliyytli, sertifikat gstricilrinin btn xsusiyytlrini znd ks etdirn mhsullar istehsal edib realladraraq yksk mnft ld etmkdn ibartdir. Sahibkarlq faliyytindn istehsal olunan mhsullarn reklam edilmsind, satlmasnda v mtrilrl laqlrin yaradlmasnda marketinq vasitilri sas rol oynamaldrlar. Daha ox ehtiyaclarda olan kimi v orta sahibkarln inkiafna srmay qoyuluunda potensial investorlar risk baxmndan tinlik kirlr. Kifayt etmyn mlumatszlq investisiyon riski artrr. Qeyd olunmaldr ki, toplanan tcrb beynlxalq almd bel proseslr yardm olan tbbslri artq gerkliy evirmidir. Kredit riskini azaltmaq mqsdi il inkiaf etmi lklrd mvafiq ixtisaslam kredit agentliklri, kantorlar v yaxud daha ox kredit brolar anlamnda yaylm qurumlar tkil edilir. Bel brolar venur biznesinin inkiaf etdirilmsind hmiyytlidir. Mtrilr haqqnda informasiyalar toplamaq, onlarn kredit dmk qabiliyytini myynldirmk, hazrlanm gstricilr sistemin mvafiqliyini tyin etmk bu brolarn i qaysinin tmlind durur. nvestorlar kredit vermmidn vvl mhz bu qurumlar vasitsil mtrilrin dniqabiliyytliliyini myynldirirlr. Mvafiq kredit brolar Rusiyada intiar tapmaqdadr. Htta burada uyun mrkzi tkilatn yaradlmas ideyas da reallamdr. Respublikamzda bel qurumlarn tkkl, mddt tlb edn bir prosesdir. bhsiz ki, normativ-hquqi aktlarn tkmilldirilmsi bu istiqamtd yeni keyfiyyt dyiikliklri il mayit olunaraq, lkmizin iqtisadi dirliin, kredit risklrin azalmasna, srmaylrdn rasional istifady kmk edckdir. qtisadiyyatn inkiafna venur kapitalnn clb edilmsi tbbslri qiymtini almal, azad iqtisadiyyatqurma prosesind d bu amildn yetrinc istifad olunmasnn hquqi bazas, iqtisadi mexanizmlri ilnib hazrlanmaldr. Venur kapitalnn ttbiqi yeni texnologiyalarn, innovasiyalarn lkmiz gtirilmsi, mhm smrli layihlrin reallamasna yardm olar. Venur kapitalnn milli neft biznesind geni ttbiqi burada olan qanunvericilik bazasnn tkmilldirilmsindn asl olacaqdr. Hr hans bir mvqqti mhdudiyytin olmasna baxmayaraq venur kapital lk iqtisadiyyatnda sasl tkkl tapacaq v neft-qaz kompleksinin iqtisadi trqqisind mhm amillrdn olaraq innovasiyalarn yaradcs v daycsna evrilckdir.

183

10.7. Konsessiyon faliyyt

Azrbaycann izafi neft-qaz srvtlri lknin iqtisadi inkiafnn fundamental sasnda dayanr. Yeni geopolitik vziyyt, Azrbaycan istiqlalnn brpas, Xzrd yeni zngin karbohidrogen yataqlarnn akarlanmas lkmizd neft biznesi inkiaf v trqqisi n real rait yaranmdr. Vurulanmaldr ki, neft dnyada n mhtm v geni yaylm biznes nvlrindn biridir. XIX srin ortalarnda neftin snaye eras start gtrnd bir ox Azrbaycanllar yeni biznes nvn mkmml xz etmi, bu sahd n yksk zirvlr qalxmlar. Tarixdn mlumdur ki, Bak mdnlrind neft fontanlarn ilk tzahr etdirnlr mhz Azrbaycanl sahibkarlar, Tayevlr, Nayevlr, Muxtarovlar, sdullayevlr v digr milli neft fatehlri olmular. ndustriya biznesinin erkn formalama alarnda tin risk v uura saslanan iqtisadi faliyyt nvn Azrbaycanl sahibkarlar yetrli mnimsmi, Avroatlantik mkann biznes qartallar Rokfellerlr, Rotildlr, Nobellr rqabt meydannda qnim ksilmilr. Lakin ada mrhld neft sektorunda mnasib raitli imkann mhdudluu zn nian verir, milli sahibkarlarn potensialndan yetrli v smrli istifad olunmur. Bel ki, srin mqavilsi v nvbti mrhld balanan neft kontraktlar rivsind qismn olaraq tkc tchizat kommersiyas xidmtlrini realladran milli sahibkarlarn istehsal sferasnda v digr infrastruktur obyektlrind istifad olunmas n geni imkanlar mvcuddur. Neft-qaz sektorunda bu gn milli sahibkarlarn srncamna verilsi xeyli istehsal-xidmt obyektlri vardr. Azrbaycan Respublikasnn prezidenti Heydr liyev cnablarnn mllifi olduu v realladrd neft strategiyasnn mhm elementlrindn biri kimi, masir mqamda neft-qaz sektorunda shmdar mkdaln inkiaf etdirilmsi, geni zlldirm prosesinin gerkldirilmsi v yerli sahibkarlarn servis iin clb edilmsi dayanr. Real olaraq 2001-ci ild khn quru v dniz yataqlarnda v habel qaz snayesi v tchizat sistemind faliyyt gstrn istehsalat komplekslrin mxsus bir sra xidmt-servis tkilatlarnn, yardm istehsal qurumlarnn zlldirmy aq elan edilmsi bu istiqamtd atlan mhm addmlardandr. Bununla bel zlldirm prosesind mvafiq tlblr cavab vern evik investorun taplmas, shmlmd yerli sahibkarlarn hrtrfli itiraknn tminat problemlri d mvcuddur. Digr trfdn nvbti inkiaf mrhllrd milli neft-qaz sektorunda daha geni zl sektorun formaladrlmas, khn istismar obyektlrind konsessiya v lisenziya sisteminin ttbiqi, byk neft biznesind shmdar formal aquli inteqrasiya olunan qurumlarn yaradlmas da strateji istiqamtli msllrdndir. Yaxn kemid yaadmz mkanda sahibkarlq v biznes mfhumlar ox kiik hlqd tmsil olunan qruplara v ya ayr-ayr frdlr mlum anlam idi. ndi bu istilah kiik yallara bel bllidir. Biznes v sahibkarlq anlaylar sx laqdardr. Sahibkarlq milli dilin mhsulu kimi btn mmlktlrd stri trcmd az dyiknliy urayan v demk olar ki, eyni mntiqi mnan dayr. qtisadi mstvid tsrrfat faliyyti anlamn ifadlndirn biznes ingiliSC i demkdir. Hr iki termin iqtisadi dncd parafraz kimi qbul olunur. Kommersiya faliyyti kimi biznes sahibkarla nisbtd daha geni mahiyyt dayr. Mxsusi struktura malik sahibkarlqdan hatli olaraq biznesin subyektini qeyri-sahibkarlq tkilatlar v tsisatlar da ehtiva edir. Yaranm yeni geosiyasi vziyyt fonunda Xzrd akarlanan nhng neft ehtiyatlar obyektiv olaraq lkni dnya neft bazarnn itiraksna evirmidir. Byk biznesd srit v vrdilri mkmml olmayan respublikaya dnya neft arenasna xda, ilk partiyalarda iri neft kontraktlarndak sas trfdalar yardm olmular. Lakin yetin mrhld inteqrasiyann drinlmsi, bu geni bazarda eksklyuziv itirak mqamn daha yaxn etmidir. Byk neft biznesin daxil olmaqda mhm bir chti nzr alma unutmamalyq ki, bizim iqtisadiyyatmzn ykslii formalam mvafiq qaydalarndan asl olacaqdr. Buna gr d, qoulduumuz dvriyyni dyrlndirrk milli rifah namin mumi reallqdan frdi faydalanmaa sfrbr olunmalyq.

184 Davaml intensiv v ekstensiv istehsal prosesi nticsind khn yataqlar hat edn istismar zonasnda neft-qaz hasilat enm fazasna daxil olmudur. Marginal vziyytd olan bu yataqlarda kskinln da-mdn geoloji tinliklrl laqdar hasilat artmna nailolma yeni texnoloji yanama v aktiv maliyylm tlb edir. tin tsrrfat vziyyti v dmmlr sindiromu il qar-qarya dayanan istehsalat kompleksinin is bu tlblri dolun tmin etmy maliyy v texnoloji potensial xeyli mhdudlamdr. Masir mrhld kompleksd daxili ehtiyatlar hesabna hasilatn sabitlmsi v artrlmas strategiyasna stnlk verils d perspektivd reabilitasiyon proses kompleks xaricindn investisiyalarn clb edilmsi qalmaz olacaqdr. Lakin dnyann aparc neft irktlri ehtiyatlar diapazonu v renabelliyi daralm bel yataqlarda srmay qoyulularna maraql deyillr. Yaranm situasiya investisiyon konfiqurasiyada dvlt transfertlri istisna olmaqla kiik v orta biznes bksind xarici v daxili investorlarn clb edilmsini rtlndirir. Dnya neft biznesind yataqlarn ilnilmsind idaretmnin forma v mexanizmlri geni spektrlidir. Bu mxtliflik eidind nnvi v modernldirilmi konsessiya kontrakt sullar snaqdan xm v daha smrli hesab ediln metodlar srasndadr. Lti interpretasiyada v iqtisadi anlamda konsessiya dvlt v ya bldiyyy mnsub tbii srvtlrin, mssislrin v digr tsrrfat obyektlrinin tsbit olunmu mddtd mqavil sasnda istismara verilmsi formasdr. Azrbaycann mvcud qanunvericilik bksi bu v ya digr drcd milli neft sektorunda dnya praktikasnda tsdiqini tapm adekvat kontrakt formalarnn ttbiqin, onlarn legitimlmsin imkan verir. Konkret olaraq icar, dvlt mssislrinin mqavil sasnda idaretmy verilmsi, lisenziyaladrma v digr mvafiq normativ-hquqi aktlar yeni kontrakt formalarnn ttbiqind ilkin qanuni baza kimi xetm imkan yaradr. Neft sektorunu hat edn qanunvericilik bksinin unifikasiyas v vahid mcll sistemind tkkl is hdf seiln perspektivi daha mzmunlu gerkldir bilr. Bu strateji xttin reallamas mineralxammal resurslarnn rasional mnimsnilmsind iqtisadi-hquqi mnasibtlrin drinlmsi v tkmillmsi istiqamtind daha stn smrliliyi tmin edckdir. Konsessiya formasnn ttbiqi mdn v ya onun fraqmenti rivsind pilot formada snana bilr. Fikrimizc qurudak yataqlar hat edn istismar zonasnn azdebetli mdn zolaqlar konsessiya tyinatl iqtisadi mkdaln n dar rivd eksperimental seim meydan olaraq daha clbedici v praktiki hmiyytlidir. Formalamaqda olan milli neft biznesi bu tsirlrdn uzaq olsa da, mvafiq neqativ hallarn kskinlmsin yol verilmmlidir. Mhz milli mnafelri, dvltli maraqlar, iqtisadi thlksizlik mlahizlrini rhbr tutaraq proqramladrlm, ardcl islahatlar yalnz bel tsirlri neytralladrmaa qabildir. Byk pullarn asan v tez ld edilmsi zaman tarix qovumu, istehsaln mesanantlar hesabna riskdn qorxmadan sxavtli investisiyas zamanlar yz il arxada qalmdr. ndi daha ciddi v lyaqtli biznes mqam yetimi, risklri mlayim bln konsolidasiya, shmdar mkdalq vz etmidir. Neft iqtisadiyyatnn yeni dirli mqamnda tn tcrbnin thlili, buraxlm shvlrin tkrarlanmamas, sahd toplanm empirik elmi nailiyytlr nzr alnmaqla sahvi biznes ii hrkt gtirilmlidir.

185

XI FSL FSKAL SYAST V RENTABELL FALYYT 11.1. Fiskal mexanizmlr v vergi sisteminin tkmilldirilmsi meyllri
lk iqtisadiyyatnda neft-qaz sektorunun aparc mvqed durmas onu hm d bdc daxilolmalarnn n real v mdl partnyoruna evirmidir. Lakin bel gerklik inthasz olaraq davamllq ld ed bilmz. Effektli qay mhdudluu raitind fasilsizlikl daim iqtisadiyyat bir mnb hesabna qaynaqlandrmaq, hmn mnbnin d n sradan xmasna gtir bilr. Bunun n is neft-qaz sektorunda dayanaql uurlu v stabil iqtisadi inkiaf tminat funksionalla yeni aspektd yanama zrurti formaladrr. Yeni yanama sferasnda is vergi sisteminin tkmillmsi mhm dvlti msl kimi qarda durur. Txirsalnmaz vergi konsensusunun ttbiq zonas olaraq is bu sektorda khn istismar sahlri daha aktiv x edirlr. Bu istehsal kompleksind hasilat templrinin mhdudlamas sahy lahidd vergi sisteminin ttbiqini rtli edir. Energetik strukturun fiskal tkmillik problemi hm d neft sektorunun btn gulrind, balca olaraq hasilatda, emalda istehsal gclrinin yerlmsinin optimalladrlmasna, xam neft v neft mhsullarnn smrli nqlini v itgilrin daha da mhdudlamasna ynln tlblri artrr. Bu baxmdan neft-qaz sektorunda yeni fiksal siyast tinln da geoloji mdn raiti sferasnda keici sahvi vergi sisteminin formalamasna v burada sas ykn praknd ticart bksin keirilmsi strategiyas zrind qurulma qrarna istinad etmlidir. Bol v ucuz resurslar amili snaye bdc tkilatlarnn v halini subsidiyalamas il mayit olunur. Bu subsidiyalarn nnd dmlr gedir. Bel situasiya is mssislrin texniki geriliyini mhafiz edir, qeyri-istehsal tyinatl xrclri, enerji resurslarnn istehlaknn tsrrfatcasna istifadsini stimulladrr v dempinq qiymtlrin rait yaradr. Subsidiyalarn energetik sektorda sas formas kimi prinsipial lamt x edir: 1. tariflr; 2. proporsionall dolun ifad etmyn diferensiallaan qiymtlr; 3. gztlrlr. Hr forma zr optimallama evik fiskal siyast, konsensuslu vergi reciminin ttbiqi il gerklm imkanldr. Qeyd olunmaldr ki, vergi gztlrinin neft-qaz kompleksind ttbiqi spektri geni diapazonludur. Mvcud empirik naliyytlrdn, aparc neft kompaniyalarnn tcrbsindn bhrlnrk milli neft-qaz sektorunda, xsusn d hasilat kompleksind mvqqti hal kimi gztli vergi vahsi ttbiq etmk olar. Prossedurun daha effektli nticliyi is mlakn tbii istehsal potensialna uyunladrlmas il hllin qovuacaqdr. Bunun n sahd geni v dqiq inventarizasiyann aparlmas zruridir. Bel inventarizasiya smrsiz razi, izafi v smrsiz mlak mvcudluu akarlayacaq v nticd xeyli vergitutma obyekti sradan xacaqdr. Akarlanb thlil edilrk istismara yararsz qeyri-mhsuldar man v avadanlqlarn, qurularn, tikililrin hesabdan silinmsi, icarsi, sat v ya mnftli, smrli istifady sbb olan istiqamtd ildilmsi xeyli izafi mlakn azalmasna, bununla da vergi yknn mhdudlamasna rait yaradar. Hasilat zonasnda vergi recimind digr qeyrimnasib konyuktur oxar vergitutma obyektlrinin hdf gtrlmsi il baldr. Bel ki, quru razilrd yerln mdn sahlrindn hm torpaq v hm d mdn vergisinin tutulmas ttbiq olunur. Kfiyyat v istismar altnda olan bu nhng istismar zonas demk olar ki, respublikann quru razisinin tn yarsna brabrdir. Bununla yana quru razilrd ehtiyatlarn tknmsi, son on ild orta hesabla hasilatn iki df aa enmsin, quyu fondunun df azalmasna baxmayaraq ttbiq ediln mvafiq vergi tutumu mhdudlamamdr. Respublika neft snayesinin khn yataqlar hat edn istismar zonas tin xarlan ehtiyatlar silsilsin daxildir. Burada smrli istismar mtrqqi texnologiyalar v yeni iqtisadi mexanizmlr vasitsi il davam etdiril bilr. Bel strateji istiqamt is lav kapital qoyulular

186 tlb edir v investisiyon clbediciliyi mhdudladrr. nvestisiyon clbliyinin artrlmas n is vergi stimulladrcs v vergi diferensasiyas mhm amil kimi x edir. stniln vergi sisteminin mqsdi fiskal v stimulladrc optimal dzmd ksini tapr. Burada bazal istehsal faktorlar olan torpaq, mk v kapitala vergiqoyma qadaalar mhm hmiyyt malikdirlr. Bu qadaa iqtisadi xarakter dayr v qanunvericilikl tsbit olunmamdr. Faktiki olaraq btn inkiaf etmi lklrd vergi qanunvericiliyi bu qadaa zrind formalar. stehsal prosesind istifad olunan kapital amortizasiyon gztlrl ifad edn vergiqoyma il mdafi olunmudur. Mnft istehsaln reinvestisiyasnda istifad olunduu tqdird vergidn azad edilir. Neft snayesind ttbiq ediln vergi sistemi, istisna olaraq fiskal istiqamtlidir v vergiqoyma prinsiplrin cavab vermir. Karbohidrogen xammalnn torpaq istifadisi xammaln keyfiyyti v istismar rtlrin gr renta dmy borcludur. Masir zamanda yatan keyfiyyt parametrlrin uyun olaraq renta glirlrin dnii zr xsusi vergiqoymann ttbiqi zrurilmidir. Burada vergiqoyma mexanizmi kimi yatan illik rentabellik gstricilri sas gtrlmlidir. Vergi reciminin mlayimlmsind vuruland kimi, konsensusun ld edilmsidir. Konsensus obyekti olaraq is dvlt v vergi dyicilri x edirlr. Mvafiq istiqamtd reallamalar da ncdn dqiq hesablanm kompramis proqram v planlara uyun olaraq gerkldirilmlidir. Bu istiqamtd sas kimi, qeyrirentabelli obyektlr ttbiq ediln faizlrin azaldlmas, proporsional vergiqoyma-deqressiya, vergi prospektinin mhdudladrlmas, mumi v ya lav vergi nvlrinin ttbiqi v digr iqtisadi hmiyytli mexanizm v tdbirlr sistemi nzrd tutula bilr. Vergilr bal problematik msllrin hllind beynlxalq praktikada nzri v empirik mstvid snanm dvlt vergi yk il iqtisadi smrliliyin qarlql tmas v asllnn optimal variantnn taplmas v tnzim edilmsi mhm rol oynayr. Bu baxmdan Laffer effekti v ya yrisi kimi iqtisadi-elmi daird geni tdqiq olunan v yrniln vergi drclri il bdc glirlrinin iqtisadi inkiaf tmin edn vhdtd ball prinsipi d diqqtdn yaynmamaldr. Mlum hqiqtdir ki, istniln vergi iqtisadi sistemdn resurs gtrlmsini ifad edrk istehsal tsiklind faydal i mhdudluq gtirir. Mhz buna gr d vergi yknn kritik sviyydn yksk tyinat bdc glirlrinin azalmas il mayit olunacaqdr. Tdqiq v rh ediln btn bu analitik v tcrb gerkliklr fikrimizc milli neft-qaz snayesinin strateji planladrlmas, davaml inkiaf senarisinin hazrlanmasnda iqtisadi-texnoloji vasitlrdn biri kimi tyinatl istifadsini tapacaqdr. Bazar prinsipli istehsaln genilnn sferas neft-qaz sektorunun rentabelik problemli sahlrind liberal vergi reciminin ttbiqini qalmaz edir. Aparlan thlil v mahidlr gstrir ki, resessiya urayan tsrrfatlarda aparlan islahat ilrinin trkib hisssi kimi, sahvi vergi sisteminin d tkimilldirilmsi zruri v labdr. Bu strateji i is tkc daxili istehsalat problemi deyildir. Problemin hllind milli iqtisadi maraqlara uyun gln v eyni zamanda sahd hasilatn rentabelliyi il uzlaan strateji tnzimlmd dvltin qay v sylri irlidir. Mhz buna gr d sas yk dvlt iradli olaraq z zrin gtrmlidir. Mlumdur ki, respublika neft-qaz snayesin kemi ittifaqdan irsi olaraq mxtlif disproporsiyalar kemidir. Burada tbii ehtiyatlar potensialnn sas v dvriyy vsaitlrinin dyr qiymtin qeyri-mvafiqliyi daha sciyyvidir. Thlil v aradrmalar gstrir ki, mvcud disbalansn aradan qaldrlmasnda sahd istehsaln artmna yardm edn btn iqtisadi imkanlarn snaa kilmsi, daxili resurslarn sfrbrliyi v eyni zamanda dvltin kompromis tyinatl, mlayim vergi recimin keidi effektli olacaqdr. Vergi sferasnda aparlan islahatlarn smrliliyi ilk nvbd neft-qaz sektorunda ksini tapacaqdr. Bu islahatlar sferas is fikrimizc aadak sistem formasnda yksli tapacaqdr: 1. dvlt tnzimlyici institutlarda islahatlarn genilndirilmsi; 2. siyast v hquq sferasnda normativ baza mhkmliyinin tminat; 3. subsidiyalarn tjridin nailolma; 4. salam rqabt mhitinin formalamas. Hesab olunur ki, genilnn yeni vergi islahatlar neft-qaz kompleksinin bazar relslri il irllyiinin n vacib qaynaq elementin evrilckdir

187

11.2. Uot sisteminin tkmilldirilmsi genilndirilmsi problemlri

konsaltinq

sferasnn

qtisadiyyatn btn sferalarnda olduu kimi, neft-qaz industriyasnn tsrrfat faliyytind mxtlif maliyy-kredit institutlar, banklar, investisiya qurumlar, bircalar, sorta kompaniyalarnn v mvafiq konsaltinq tkilatlarnn xidmtindn istifad edilir. Hmin qurumlarn faliyyt diapazonunun, xidmt eidinin geniliyi, mhm bazar seqmentlri il thcizi neft-qaz kompleksinin tkilatlarnn iqtisadi maraqlarnn tmin edilmsind, smrliliyinin artrlmasnda hmiyytli rol oynayr. Burada ilk nvbd mhm partnyorlar kimi, banklar daha evik itirakda bulunurlar. Banklar kreditlm, vsaitlrin akkumlyasiyas funksiyalarn yerin yetirmkl yana maliyy riskini minimumladrma istiqamtind mvafiq sorta bksini d tkil edirlr. Bazar prinsiplri sasnda qurulan mtrqqi bank sistemind xidmt oxeidli v olduqca geni imkanldr. Masir mrhld banklar kredit mzmunlu mahiyytini am, srtli elektron hesablamalar hyata keirn, iqtisadiyyat yksk sviyyd stimulladran v hminin konsaltinq funksiyalarn yerin yetirn, mkmml nzart mexanizmlrin malik oxaxli institusional komplekslr evrilmilr. Lakin Azrbaycanda bank xidmtinin universal standartlara tam yetimm aspekti neft-qaz kompleksinin mvafiq bazar seqmentlrindn dolun istifad edilmsini mhdudladrr. Milli iqtisadiyyatda, xsusn d neft-qaz ba vern tblldatlar vergi mcllsinin, mhasibat uotunun v btvlkd maliyy bksinin beynlxalq standartlara mvafiq modernizasiyasn sasl edir. Bel reallq is mhm institusional dyiikliklr fonunda maliyy xidmtinin bazar tsisatl sistemin adaptasiyasnda thsil sferasnda mvafiq korrektlrin aparlmasn rtlndirir. Auditor, konsaltinq firmalarnn, mhasiblik profilli qruplarn v digr maliyy xidmtli kommersiya tkilatlarnn mlumatlarna sasn mk bazarnda mstqil auditor yoxlamalarn aparacaq mtxssislr praktiki olaraq ox mhdud miqdardadr. Azrbaycan Auditorlar Palatasnn auditorlarn tkmilldirilmsi v attestassiyas il bal son zamanlar atd addmlar da problemin real v aktual olduuna yqinlik gtirir. Analoji situasiya mhasibatlq v maliyy xidmti sferasnda da eyni forma v mzmunda cryan edir. Drinln bazar tlblri ixtisaslama diapazonunu vektorial obrazda daha spesifik olan pekar kadrlarn hazrlanmasna istiqamtlndirir. Maliyy-vergi sistemind mtmmadi tkmilln islahatlar maliyy mhndislrin v digr yeni maliyy xidmtinin professional kadrlarna ehtiyac yaradr. Hazrda respublikada maliyy xidmti sferasn tcssm etdirn mk bazarnda daha yeni bir meyl - vergi konsultantlarna olan tlb formalar v artr. Bel ixtisas sahiblri real bazar lklrind oxdan faliyyt gstrirlr. Rusiyada v elc d MDB mkannn digr lklrind d mvafiq istiqamtd kadr hazrl prosesi tkkl tapr v gclndirilir. Vergi konsultantlar v ekspertlrinin missiyasna vergi bazasnn formalamas konsaltinqi, mhasibat uotunun aparlmas v mhasibat hesabatlarnn hazrlanmasna metodik yardm, vergi dyicilrinin hquq v slahiyytlrini nizamlayan normativ-aktlarn interpretasiyas, fiziki v hquqi xslr aid qanunvericilikd dyiikliklrin monitorinqin aid msllr dayanr. Hazrda respublikada mvafiq istiqamtli ilri auditorlar gerkldirir. Lakin grndy kimi, ada maliyy xidmti orbitind mvcud mk blgsn gr bu pe nvlri ayr-ayr ixtisaslarda tyinatn tapr. Masir mqamda istehsal v kommersiya strukturlarnda maliyy sferas mtxssislrin olan tlbin fvqnd mvafiq profilli thsill tminat problemi durur. Vergi konsultantlarnn, ekspertlrinin hazrlanmas v treninqi iki blokda: iqtisadi v hquqi evrd fnlrin tdrisini rtli edir. Azrbaycan Respublikasnda mvafiq kadrlarn hazrlanmas ynmnd elmimetodik v tdris bazas mkmmliyi il Azrbaycan Dvlt qtisad Universiteti frli keyfiyyt v hmiyyt ksb edir. Hazrda vergi konsultantlarnn, ekspertlrinin v digr konsaltinq bilicilrinin hazrlanmasnda ehtiyacl v sas maraql trf kimi istehsal v kommersiya strukturlar dayandndan mvafiq ixtisaslar zr mtxssislrin hazrlanmas v treninqi d onlarn maliyy dsdyi v myyn qisim d beynlxalq donor tkilatlarnn qrantlarna

188 saslanmaldr. Bununla bel, ADU-da z nvbsind nzrd tutulan tdris layihlrinin hyata keirilmsind hazrln nmayi etdirmli v mvafiq tviqat kompaniyasn gerkldirmlidir. Vergi konsultantl funksionallnn tminat konyuktur mqamlardan asl olmayaraq daimi tlbli v dinamik xarakter dayr. Bu reallqdan x edrk nvbti mrhllrd nc sektor rivsind vergi konsultantlarnn palatasn yaratmaqla kadr hazrlnn hyata keirilmsini d hmn orqann kordinasiyas il gerkldirilmsi daha mqsd mvafiqdir. Neft-qaz kompleksind smrli, tkmil korporativliyin brqrar olmasnda uot prosseduralarnn qeyri-mkmmlliyi problemi d sasl bazar sferasnda hrkt geniliyin lngidir. Prosesd dvlt orqanlar il yana vuruland kimi, ictimai qurumlarn da faliyyt missiyas mhm hmiyyt ksb edir. Bu baxmdan uot iinin smrli tkilind ayr-ayr tsrrfatlar, maliyy orqanlar v dvltin digr tnzimlyici iqtisadi qurumlar il mkdaln inkiafna diqqt yetirmlidir. Partnyorluq prinsiplrini rhbr tutaraq bank, vergi orqanlar il mntzm tmaslar, tlimatlarn aqlanmas v yeni normativ aktlarn rhi zr keiriln izahetmlr bu baxmdan smrsini verckdir. qtisadiyyatn btn sferalarnda bazarn prinsipial tlblrin uyun kadr hazrlnn tkili, mvafiq treninqlrin keirilmsi, mhasibmaliyyi, vergi konsultantlar, ekautant, daxili auditor, mhasib-iqtisad mtxssislrinin hazrlanmasna diqqtin artrlmas tlb olunur.

11.3. Sessiya v faktorinq tyinatl iqtisadi texnologiyalarn ttbiq effekti

Masir mtrqqi iqtisadi sistemin dayanaqll stabil partnyorluq mnasibtlrind ifad tapan maliyy v hquqi hdliklrin myyn olunmu zaman ksiyind tmin edilmsin saslanr. Keid dvrnn zlliklri, iqtisadi trfdalarn bazar transformasiyasnn mxtlif mrhllrind olmas reall is maliyy hdliklrinin nizamlanmasnda ngllr yaradr v bu neqativ proses z nvbsind dmmlr problemini stimulladrr. Transformasiya mrhlsini yaayan gnj mstqil dvltlrd bazar iqtisadiyyatnn tam brqrar olmas rti kimi, masir mqamda mhz dmmlr bksinin lvi problemi x edir. Enerjitutumlu iqtisadiyyatl respublikamzda, xsusnd onun aparc sahsi olan energetik sektorda da dmmlr problemi kskinliyi il frqlnir. Tsrrfat faliyytind iqtisadi dissonanslarla mayit olunan problemin hlli is mlk normativ-hquqi bazann tkmilldirilmsini v mtrqqi maliyy altlrindn dolun istifad etmni tlb edir. dmmlr bksinin tjridi istiqamtind sessiya v faktorinq tyinatl iqtisadi texnologiyalarn ttbiqi artq snanm v effektivliyi il frqlnn realla evrilmidir. hdliklrin digr xslr trlmsi institutunun sasl tkkl v trqqisi iqtisadi sferada, o cmldn energetik sektorda da sessiya v faktorinq mliyyatlarnn formalamas v tkmillmsi il mayit olunacaqdr. Mlk qanunvericiliyin inkiaf, praktikada onun ttbiqi, cmiyytin yeni tlblri sasnda formalar v vtnda cmiyyti quruculuunda ksini tapr. qtisadi hyatn gerkliklri beldir ki, mxtlif sbblrdn hdliklr sferasnda xslrin dyimsi prosesi ba verir. Bu prosesd sessiya hququn digrin verilmsi prosseduru hmiyytini artrr. Sessiya hquqi mahiyytd xsusilmi bir qanuni mexanizm olaraq kreditor v yeni kreditor arasnda kommersiya saziini rhbr tutur. Bu zaman svdlmd borclunun razl tlb olunmadan yeni kreditora borc dni hququ verilir. Mvafiq proses nticsind is borcun yeni sahibi yaranr. Bellikl, sessiya prosesi svdlmnin elementin evrilir. Sxematik baxmdan is sessiya prosesi aadak kimi tzahr edir:

189 Sxem 4 Sessiya prosesinin dvriyy sxemi

Burada: 1. sessiya-hququn kemsi; 2. sedent-nc trf borc hdliyi vern xs; 3. sesionoriu-svdlmd mlkiyyt hququ qazanan xs; 4. sesioner-potensial borclu; Real bazar iqtisadiyyat lklrd borc ticarti geni intiar tapm v bu proses sessiya tyinatl mqavillrdn qaynaqlanmdr. Sessiya mqavillrinin nticsi kimi veksellrin buraxl v mvafiq veksel ticarti formalamdr. Sessiya prosesinin masir spektrind faktorinq mexanizmi daha stn keyfiyyt malik olaraq geni yaylm v eksperimental mrhlni uurla qt etmidir. Maliyy industriyasnn nisbtn gnj sahsi kimi znn tkkl prosesini tn srin 60-c illrind tapan faktorinq dnilmmi borclar tlbini faktor kompaniyalara verilmsini ifad edir. nkiaf etmi lklrd faktorinq 1980-ci illrd daha srtli trqqi templrin mruz qalmdr. Bu illr rzind faktorinq dvriyysi taliyada 74, spaniyada 14, Byk Britaniya v Fransada 7,5 df artmdr. Faktorinq maliyy dnyasnda bank ii v sortalama kimi ox mhm mvqe tutmudur. 1988-ci ild is xsi Hququn Unifikasiyas zr Beynlxalq nstitut faktorinq haqqnda konvessiya qbul etmidir. Mvafiq maliyy mexanizmlrinin ttbiqi Sovetlr ttifaqnda da mhtm dvltin squtu rfsind snaqdan keirilmidir. Faktorinq mliyyatlarnn mahiyyti ondan ibartdir ki, komissioner debitor hesablarn kompaniyadan diskont sasda nad alaraq, sonradan mvafiq mt v xidmtlrin dniini faktiki alcdan tmin edir. Adtn faktor tkilat 2-3 gn rzind mtrisin 70%-dn 90%- qdr ilkin mblqli avans dyir. Qalq mbli borc tam alndqdan sonra dni mruz qalr. Faliyytlrind faktorinq mliyyatlar keir biln faktor banklar z mtrilrini potensial partnyorun dniqabiliyytliliyi haqqnda informasiyalarla yana, hm d mvafiq borclarn dniini d realladrrlar. Rusiyann nhng Lukoyl neft irkti d borclar mngnsin dmmk n maliyy-tsrrfat faliyytind sessiya v faktorinq tyinatl mliyyatlara stnlk verir. irktin tsis etdiyi maliyy qurumlar v banklar mhz faktorinq tyinatl prossedur v normativlr sasnda faliyyt gstrirlr. Respublikamzda sessiya strategiyasna keid faktor firmalarn tkili, banklarda faktorinq mliyyatlarnn keirilm slahiyytlrinin genilndirilmsi, neft-qaz snayesi mssislrinin maliyy vziyytinin yaxladrlmasna v sanasiya prosesin tkan verckdir. Bunun n is aadak istiqamtlrd islahat tdbirlrinin drinlmsin zrurtlr vardr. 1. sessiya v faktorinq institutunun normativ-hquqi bazasnn sasl formalamas v onun energetik sektorda geni ttbiqi; 2. Yanacaq Energetika Kompleksind mrkzi qurumlarnda uzunmddtli borclarn sessiya v faktorinq strategiyas sasnda struktur thlilinin aparlmas, onlarn qaytarlmas v satlmasnn realladrlmas;

190 3. sifarii tkilatlarla mqavillr balanmazdan nc marketinq tdqiqatlarna uyun olaraq konturagentin dniqabiliyytliliyi haqqnda faktor banklardan mvafiq informasiyalarn ld olunmas; 4. trm tkilatlarn vsaitlrinin v hesablama hesablarnn faktorinq mliyyatlar zr lisenziyalar olan banklarda yerldirilmsi. 5. Sessiya prosesinin v faktorinq tyinatl mliyyatlarn milli iqtisadiyyatda istifad diapazonun genilndirilmsi v aktiv olaraq energetik sektorda ttbiqi dmmlr probleminin hllind z tsir effektini gstrckdir. Lakin dmmlr probleminin fundomental hll tapntsn yalnz sessiya mqavillri v faktorinq mliyyatlar il balamaq yaln olard. Problemin arxiv trlmsi kompleks mzmunda institusional transformasiyann qti v tam tkklndn keir.

11.4. Neft-qaz industriyasinda investisiyon layihlrin thlil metodikasi

Tsrrfat hyatnn btn gulrind olduu kimi neft-qaz industriyasnda da investisiyon layihlrin qiymtlndirilmsinin iqtisadi v maliyy thlili milli iqtisadiyyat nnlri v tlblri kontektsind qurulur. Layihlrin qiymtlndirilmsinind iqtisadi thlil stnlk verils d, onlarn investisiyon tminatllnn, rentabelliyinin saslandrlmasnda maliyy analizinin aparlmas xsusi hmiyyt dayr. Burada iqtisadi v maliyy thlilind frq sasn vergi v subsidiyalarn rhind zn nian verir. Bel ki, mlum iqtisadi reallqlara sasn istehlak edilni resurslara gr dniln vergilr layihnin xrclrini v ksin olaraq is subsidiyalar glirlrini artrr. Buna gr d maliyy analizind vergi v subsidiyalar btn digr xrclr v daxilolmalar kimi rh olununr. qtisadi thlild is vergi dnilri layihnin xrclri kimi gstrilmir. Vergi dnilri btn vergi qammasn, subsidiya v dotasiyalar is tansfert tdiyysini hat edir v mntiqi olaraq tansfert dnilri iqtisadi thlild nzr alnmr. Ntic etibar il investeisiyon layihlrin iqtisadi thlilinin sasnda maliyy qiymtlrinin iqtisadi qiymtlr evrilmsi v ya transfert dnilri metodikas dayanr. nvestisiyon layihy mxtlif elementlrdn ibart mrkkb aq sistem kimi baxlr. Layihlrin thlilind trflrin maraqlarnn ciddi yrnilmsi sas rt hesab olunur. Bel mqam is investisiyon layihlrin thlilind xsusi olaraq sistemli v situasiyon yanaman qalmaz edir. Sistemli yanama metodlar silsilsi deyildir. O tfkkr sulu kimi layihnin yekcins olmayan mrkkb tbitinin nzrd tutan yanama trzidir. Sistemli yanamadan frqli olaraq situasiyon yanama konkret mqama cavab vern qrardan stn qrarn olmad mnbdn x edir. Bu onunla izah edilir ki, layihnin gerklmsin mxtlif spektrli amillr, hm xarici v hm d daxili faktorlar tsir gstrir. Bel faktorlarn davrann is situasiyon thlil vasitli metodlarla myynlir v nizamlanr. Empirik tdqiqatlar gstrir ki, investisiyon layihlrin mkmmlliyinin qiymtlndirilmsi sistemli v situasiyon yanama vhdtind smrlidir. nvestisiyon layihlrin glir v xrclr tyinat klg qiymtlrin saslanan iqtisadi thlill aparlr. Konyuktur mqamda v konkret stuasiyada resursun klg qiymti ya alternativ dyr v yaxud da istehsal xrclrinin maksimal hddin ekvivalent tutulur. stehsal xrclrinin maksimal hddi kimi idxal dyri d gtrl bilr. Layihlrin qiymtlndirilmsind glir v xrclrin zaman asll da diqqt mrkzind olmaldr. Zaman faktorunu mlayimldirmk n is cari v glck xrclrin pul lcsnd dyrlndirilmsinin mhmlyn nzr yetirmk vacibdir. Bu texniki fnn diskontlamada hllini tapr. Hr biri situasiya mddt aspektin uyun olaraq cari dyrlr glck dvrn dyr mnasibti, onlarn frq msal, ttbiqi mvafiq iqtisadi-riyazi modellmlr uyun olaraq alqoritmik hesablamalara myyn edilmlidir. Bununla bel neft-qaz industriyasnda investisiyon layihlrin optimal tminatllnda qiymt riskindn mdafi mqsdi n heyjerlm tyinatl sortalanma mexanizmlridn istifad smrlidir. Layihlirin kompleks thlili aparlan zaman yalnz fors-

191 macor situasiyasndan mhafiz tdbirlrinin grlmsi deyil, hm d vuruland kimi diskontlaman sortalayan iqtisadi texnologiyalardan istifad edilmli, konkret olaraq heyjerlm aparlmaldr. Snanm bu analiz metodikas v texnologiyalarndan milli neft industriyasnn indiki v nvbti inkiaf mrhlsind layihlrin qiymtlndirilmsinin thlilind istifad edilmsi tlbli v zrurudir. Bel metodika, iqtisadi mexanizm v texnologiyalar mvafiq layihlrin netto nticliyini artran tminat sistemi kimi d dyrlndirmk olar. nvestisiyon layihlrin iqtisadi v maliyy thlilinin aparlmas yalnz nhng yataqlarn ilnmsi sferasn hat etmmlidir. qtisadi inkiafn nvbti fazasnda bhsiz ki, khn yataqlarda, marginal strukturlarda hasilat artml v reabilitasiya xarakterli layihlrin ilnmsi gndm glckdir. Bu gerklik v nikbinlik ondan irli glir ki, respublikann neft snayesinin inkiaf perspektivi daxili bazarn tminatnda neft biznesinin kiik v orta evrd inkiaf etdirilmsini saslandrr. Masir dnya sivilizasiyas mhz sas iqtisadi qaynan mrkkb v ox funksiyal fenomen olan kiik v orta biznesin tkkl v inkiaf yetkinliyin balayr. Bu hmiyyt v keyfiyyt nail olmada is daha ox lokal bazarn inkiafna nm verilmlidir. Azrbaycann neft-qaz resurslar potensial ox sayda mvafiq investisiyon layihlrin ilnmsin perspektiv grnt yaradr. Rusurslardan rasional istifadnin tminat is btn proseslr elmi-analitik istiqamt vern vahid Neft nstitutunun tsisatn zruri edir. Respublikamzn neft institutlar baxmndan kasadl yoxdur. Analoji situasiya Rusiya Federasiyasna da amildir. Buna baxmayaraq byk lkd vahid neft institutunun yaradlmas ideyas gerkldirilir. Eyni profilli v tyinatl vahid kordinasiyal institutlar AB v Fransada oxdan faliyyt gstrirlr. nvestisiyon layihlrin ilnmsi v iqtisadi thlili yalnz mrkzlmi institutun yaradlmas il bitmir. Daha smrli faliyyt institusional dyiikliklrin drinlmsi v tkmillmsini rtli edir. Bu baxmdan neft-qaz industriyasn btn silsild faliyyt nizamn tmin edn normativ-hquqi aktlar ilnmli v tkmillmlidir. Bu neft-qaz ehtiyatl lkd neft iqtisadiyyatn optimal nizamlayan sahvi qanunlar toplusu, daha dqiq is neft kodeksi ilnib hazrlanmaldr

11.5 Milli sektorda neftin keyfiyyt bankinin yaradilmasi zrurtlri

Bazar sferasndak faliyyt firma v kompaniyalar mvafiq qiymt siyasti v strategiyas aparmaa kklyir. Bel ki, kortbii kild bazar fth etmk mmkn olmur. Qiymt taktikasnda bazarla ilmk, bazar yrnmk, marketoloci tdqiqatlar aparmaq v n sas is rqabtdavaml, alc tlbin uyun keyfiyyt v standartl mhsul buraxln tmin etmk mhm hmiyyt dayr. Mvafiq tlblr xam neft mhsulu istehsallar n d eyni mahiyytli hmiyyt ksb edir. Fiziki-kimyvi parametrlrd xsusi ki, istikiliktrtm, sxlq komponentlrind tsnifldiriln neft vizual tmasda rngin, qoxusuna v htta dadna gr d frqli keyfiyyt malikdir. AB-da parafinli, naftenli, naften-parafinli v digr keici kateqoriyal neft tsnifatlar da mvcuddur. Daha geni sferada neft trkibindki kkrd gr eidlm blgsn mruz qalr. Bununla bel qeyd olunmaldr ki, kkrdl neft aa qiymtlndirilir v onun emal prosesi myyn mrkkbliklrl mayit olunur. Qaynama temperaturu +28 s0-dn yuxar, donma temperaturu 30-60ms0-dn hesablanan neft sxlana gr yngl, orta v ar neft olmaqla qrupa ayrlr. Dnya neft hasilatnda bu konfiqurasiya mvafiq olaraq 60:30:10 faiz nisbtddir. Nmunvi standartl neftin sertifikat gstricilri sxl, trkibindki kkrdn miqdar il yana hm d parafin, su v digr mexaniki qatqlar spektrind keyfiyyt donu alaraq xsusi marker nvnd istehlak seimin mruz qalr. Neft marker indikatorunda bazar konyukturasna mvafiq olaraq hr gn mhm birjalarn ticart zallarnda, treyderlrl alclarn birbaa qarlql tmasnda qiymt tyinatn tapr. Avropada London /IPE/ - Brent, Asiyada Sinqapur /SIMEX/ - Dubay, Amerikada is Nyu-

192 York /NYMEX/ birjas Qrbi Texas qarlql marker nvnn satn realladrr. Dnya bazarnda munn Brent markal neft dominant mvqed dayanr. sas marker eidlri il eaiaou dnya ticart arenasnda neftin digr lahidd nvlr d mvcuddur. rili-xrdal olmasna baxmayaraq frqli eidlr qlobal bazarda neftin qiymtlndirilmsind itirak etmirlr. Supernhng neft strukturlarnn lideri kimi Sudiyy rbistann unikal Qafar yatandan dnya neftinin 7%-nin hasil olunur. Lakin yngl rb nefti adlanan bu eid qiymtyaratmada marker nmunsi titulu qazanmamdr. Layt markasndan olan Azrbaycan vtn nefti is dnya bazarlarna Rusiyann Yurols /Uralcl/ neft qar toplumunda xsusi Azrilayt ad il xarlr. Aparc neft kompaniyalar bazar tlblrindn x edrk istismar zonasnn geniliyin v yataqlar kateqoriyas amilin rmn hasil etdiklri xam nefti eidlmy mhkumdurlar. Bu mqsdl is neftin keyfiyyti zr mvafiq bankn yaradlmas ideyas v problemi ortaya xr. Gecikmi olsa da Rusiyada da neftin keyfiyyt bank yaradlmaqdadr. kd neftin keyfiyyt banknn yaradlmasnda sas mntiqi rt d neft kompaniyalarnn mxtlif eidli mhsul hasil etmlri il laqdardr. Digr trfdn is lkd nql sistemi vahid strukturludur v mtlq ksriyytl Transneft irktinin inhisarndadr. Mhz Transneftin kommunikasiya sistemi vasitsi il Rusiya nefti dnya bazarlarna x tapr. xda is orta keyfiyytli mlum Yurols nefti alnr. nhisarlaman mlayimldirmk mqsdi il federasiyada Magistral kmrlrd nql haqqnda qanun da qbul edilmidir. Burada hesab olunur ki, bank ideyasnn reallamas perspektivi aa keyfiyytli neft hasilatlarnn yksk keyfiyytli istehsallarn zrrlri kompensasiyasn tmin edckdir. Bel strateji istiqamt Azrbaycan nefti n d sasldr. Milli neft sektorunun perspektivli Xzr elfind v khn istismar zonasnda oxsayl yataqlarda hasil olunan neft mhsulu mxtlif keyfiyyt alarlarna malikdir. Digr trfdn khn yataqlarda hasil ediln nnvi texnoloji sistem neftin mrkzi nql bksindn kerk eidlnmsini rtlndirir. Bel hal is mxtlif eidli mhsulun keyfiyyt kateqoriyasna uyun olaraq onun dqiq dyrlndirilmsind tinliklr yaradr. Nticd renta disproporsiyas drinlir v istehsal myi tam layiqli qiymtini ala bilir. Bu aspekt xarici bazarlara xda da tsir gcn nmayi etdirir. Mhz buna gr d neftin mvafiq keyfiyyt banknn respublikamzda da yaradlmas obyektiv zrurt evrilir.

193

XII FSL SOSAL-QTSAD TRQQ V TSRRFATIN EKOLOGZASYASI 12.1 .Yeni sosial-iqtisadi infrastrukturun formalamasi xsusiyytlri
XIX srin son onilliklrind snayeln neft hasilat Azrbaycann iqtisadiyyatn geni miqyasda hrkt gtirmi, paytaxt Bakn btv bir makroregionun industrial, ticart v maliyy mrkzin evirmidir. Artan neft-qaz hasilat bu mkanda gcl snaye strukturlar il yana, hm d mqabil sosial infrastrukturun da formalamasn qaynaqlandrmdr. ndi meqopolis evrilmi hrd ksr kommunikasiya bksi, su, qaz kmrlri, istilik, elektrik xtlri, avtomobil yollar, sahsi milyon kvadrat metrdn ox hesablanan mnzil fondu, mdniyyt otaqlar, ticart-mit obyektlri neft-qaz snaye kompleksinin sosial faliyyt sferasna daxildir. Analoji sosial effekt Bak urbanizasiya zonasndan knarda respublika razisinin digr neftli-qazl regionlarnda tkkl tapan hr v qsblr d aiddir. Lakin 130 illik davaml intensiv istismar nticsind khn yataqlar hat edn kompleksd hasilat resessiyaya uram, istehsaln tchizat tinlmi v mntiqi olaraq sosial infrastrukturun stimullamas da mhdudlamdr. Yaranm reallqdan x edrk 2003-c ilin yanvarnda vuruland kimi, respublika prezidenti H..liyev cnablar ARDN-d struktur modernizasiyasn nzrd tutan mvafiq frman imzalamdr. Bu frmandan irli glrk khn dniz v quru yataqlarn hat edn neft-qaz sektoru tarixi Azneft ad altnda vahid kompleksd birlmidir. Struktur dyiikliklri sosial infrastrukturdan da yan kemmidir. Bel ki, sosial v xidmt sferasnn iri hcmli qurumlar Xzrdnizneftsosialtikinti Tresti v Avtonqliyyat Kontoru zlldirmy aq elan edilmidir. Bundan nc is Azrbaycan Respublikasnda dvlt mlaknn zlldirilmsinin II Dvlt Proqramna uyun olaraq respublika prezidentinin Yanacaq-energetika kompleksi mssislrinin zlldirilmsi haqqnda 2001-ci il mart srncamna sasn ARDN-in neftin hasilat v emal il bilavasit mul olmayan 68 mssisnin zlldirilmsi bard qrar qbul edilmidir. Veriln qrarlar milli neft-qaz kompleksini xeyli miqdarda sosial infrastruktur seqmentlrindn v mvafiq subsidiyalardan azad etmidir. Lakin bununla bel kompleks tamlqla sosial infrastruktur problemlri ykndn qurtulmamdr. Nvbti mrhllrd mnzil fondunun, periferik kommunikasiya sisteminin v tsrrfat subyektlrin mxsus digr sosial infrastruktur obyektlrinin zlldirmy v bldiyy mlkiyytin verilmsi d qalmaz olacaqdr. Masir bazar iqtisadiyyat tsrrfatlqda he d istehsal strukturu il mvafiq sosial infrastrukturun avtonom faliyytini tfiq etmir. kisin yksk renta zonalarnda faliyyt gstrn yetrli istehsal-maliyy potensiall kompaniyalar hm kollektiv zvlri n, hm d istehsaln yerldiyi regionun v onu hat edn ijmann mumsosial qaylarn kmy, mvafiq ehtiyaclarn dmy borcludurlar. Praktikada bu gerklik tam dolunluu il ksini tapmdr. Bunun bariz nmunsi is qeyd olunduu kimi, neftin hryaratma v infrastruktursalma amilin rmn, milli neft-qaz kompleksind tzahr etmsidir. Sovet plan sisteminin tlblri sasnda yaradlan mvafiq sosial infrastruktur yeni iqtisadi reallqlar fonunda simasn dyimi v onun nnvi potensial tblldatlara uramdr. ndi btn postsovet mkannda neft-qaz kompleksi il bal sosial infrastrukturlar mlkiyyt dyiikliklrin mruz qalr. Htta istehsal templrinin artm srti il Rusiyann btn neft kompaniyalarn arxada qoyan nhng YUKAS btnlkl uzun illr balansnda saxlad Nefteyuqansk hrini bldiyyy tslim etmidir. Tamlqla hrin sosial qaylarndan azad olmasalar da irktd bunu yer v gy frqi kimi qiymtlndirirlr. hrin simasn is bldiyy vergilri hesabna radikal dyidirmk mmkn olmudur. Bu mqayisnin rhi onunla izah edilir ki, hazrk mqamda dmmlr sindromundan sxntlar keirn neft-qaz kompleksinin istehsal normal inkiaf etdirmy bel mvafiq maliyy resurslar v dvriyy vsaitlri yoxdur. hr tsrrfat is davaml olaraq problemlrinin hllini kompleksin dayanaql inkiaf zolana keid perspektivi il balamamaldr.

194 Aparlan thlil gstrir ki, milli neft-qaz kompleksind sosial infrastruktur problemlrinin hlli senarisi aadak iki mhm institusional aspektl baldr: I. Bldiyy institutunun tam formalamas. II. Neft-qaz kompleksind bazar mnasibtlrinin drinlmsi. Yeni yaranlar milli neft-qaz kompleksini sosial qaylardan tamamil tjrid etmyckdir. Kompleksin bazar orientasiyal struktur modernizasiyas sosial innovasiyalar stimulladracaq v daha ox istehsaldaxili sosial mhitin inkiafnda ks olunacaqdr. Sosial-iqtisadi vziyytin yaxladrlmas, istehsal mdniyytinin, erqonomik raitin yksldilmsi, mulluun optimalladrlmas, mk haqlarnn artrlmas perspektivi il znnimizc kompleksd strateji planda aadaklar ifad etmlidir: 1. dolun sosal infrastuktur inventarizasiyasnn v analizinin aparlmas; 2. mnzil-kommunal tsrrfatnn bldiyy mlkiyytin verilmsi; 3. sosial tyinatl tsrrfat obyektlrinin, lzumsuz v perspektivsiz i yerlrinin ixtisar v mulluun istehsal hcmin uyunladrlmas; 4. potensial gc tam ifad edn mvafiq sosial inkiaf proqramnn hazrlanmas v mvafiq tlbli mmkn sosial infrastrukturun modernizasiyas; 5. frdi mkafatlandrma v sosial orientasiyal stimulladrma fondunun tsisi; Xidmt strukturlarnn tam miqyasl bazar prinsiplrin uyun faliyyt zonasna keid perspektivi is kompleksd mumi islahatlar trayektoriyasnda sasl dnlrdn biri kimi, sahnin dinamik inkiafna yardm olacaqdr.

12.2. Ekoloji iqtisadiyyatin tkkl prinsiplri

Cmiyyt tbit sosio-texnosfera vasitsi il tsir edir. Lakonik interpretasiyada sosiotexnosferan ikinci tbit d adlandrmaq olar. Sosio-texnosferin miqyas haqqnda tssratlara vararkn qeyd olunmaldr ki, masir mrhld bir il rzind insan trfindn istehsal ediln texniki ktl tbii istehsal olunan bioktldn on v bzn d yz dflrl ykskdir. Bunlar azm kimi insann texnogen faliyytinin tbt tsiri onun tarazlnn brbasn mddtsiz v ox zaman is mmknsz edir. Bri yaran tarixi rzind 20 milyon km2-dn artq torpaq resurslar mhv olmudur. Erroziya prosesi yen d meyllidir. Hr il yerin tkindn 80 milyard ton filiz v qeyri-filiz hasil edilir ki, onun da yalnz 3-4%-i smrli istifad olunur, qalan 96-97% is tbit zhrli maddlr qismind tullanlr. Dnya okean masir mqamda il rzind 50 min ton pestisid, 5 min ton civ v 10 milyon ton neft tknts qbul edir. Btn bu neqativ tzahrlr briyytin davaml sivil yaaynn tmin edilmsind dnyann iqtisadi inkiaf strategiyasnn dyiknliyini rtlndirir. qtisadiyyatn traf mhit ciddi tsiri danlmaz faktdr. Bununla bel iqtisadi quruculuq tbit tmaslar il qarlql mnasibtd trqqi edir. traf mhit planetar miqyasda n ox neft-qaz, da kmr v avtomobil nqliyyatndan istifad tsir gstrir v btn bu yaranlar da karbohidrogen sasl enerjidayclar hesabna tzahr edir. Mhz buna gr d briyyt yaxn glckd iqtisadiyyatn nnvi sasn dyimk zorunda qalacaqdr. Geoloqlar 200-500 metr qdr drinliklri elf adlandrrlar. Mhz elf zonasnda da neft v qazn intensiv axtar-kfiyyat v istismar hyata keirilir. Buna gr d akvatoriyann elf zonas daha ekoloji fsadl sah kimi qalr. Hr il dnya okeanna 2-10 milyon tonadk neft dalr. Bu is z-zlynd tam bir neft yata demkdir. Su zrin dn bir ton neft 12 km2 su sthini balayr. 1 litr neft 40000 litr suyun oksigen buraxln mhdudladrr v dniz canllarn havadan istifaddn mhrum edir. Bununla bel dnya okeanna tbii yolla neft szmalar da mayit olunur. Bu proses 100 illrdir davam edir. n irkli sular Atlantik okeanna aiddir. Masir dnyada enerji istehlaknn 40%-i neftl tmin edilir. Yalnz neftin saxlanmasnda v nqlind xarlan neftin 5%-i itirilir. Bellikl, hr il orta hesabla traf mhit 150-170

195 milyon ton neft dalr. Dniz sularna neft axn daha ox tankerlrin yuyulmas zaman ba verir. n facivi tanker qzas 1967-ci il d Torri Kanon super tankeri qzasdr. Bu zaman dniz 120 000 ton neft dmdr. Qzalardan 3 df ox olaraq dniz tankerlrin yuyulmasndan irklnm dr. Dnyada ba vermi mlum dniz tanker qzalarndan 4 df ox neft-kimya zavodlar v qazma qurular irklndirir. Dniz v okean sularnda irklnm prosesi tbii yolla brpa olunur, lakin tbii brpa prosesi irklnm proporsiyasndan asl olaraq mddt amilind ksini tapr. Byk sularda irklnmni tbii axarna aparan bir sra faktorlar x edirlr. Bu qamma canl mikroalmdn tutmu btn tzahrl tbit hadislrini hat edir. Xzr dnizinin irkabnn mhdudlamasnda da eynn faktorlarn dstyi vardr. Bel ki, bilgilr gr Xzrd yaayan Kardiom malyuskas dnizi neftdn irklnmdn qoruyur. Bu hadisnin eksklyziv v ya intiarl olmas aq qalr. Lakin nmli odur ki, dniz irkabdan canllar vasitsi il d tmizlnir. Bununla bel insan idraknn indiki mrhlsind ekoloji qay mhz onun znn zrin dr. Bunun nd insanlar kardiom molyuskas il yana dnizdn neftin ylmasn hr gn tmin etmlidirlr. Neftin dnizdn ylmasnda sullar mxtlifdir. Burada n geni yaylm formalardan biri kimi, qzet v kaz tullantlarndan istifad il ymdr. Elmi-texniki trqqinin srtli axn ekoloji tmizlmd daha mhsuldar innovasiyalara zmin olacaqdr. Ekoloji tblldatlar irli glrk br cmiyyti iqtisadiyyatnn xammal bazasnn kkl dyiknliyini tmin etmlidir. Burada ilk mrhld brpaolunan enerji mnblrin, xsusn d gn v klk enerjisindn istifady keid daha effektli olacaq v energetik kompleks bu tbii proseslr zminind qurulan texnologiyalardan geni istifad il inkiaf tapacaqdr. Btn elm sahlrinin ekologizasiyas formalad kimi, iqtisadiyyatn da ekologizasiyas tkkl tapmadadr. Ekoloji iqtisadiyyat is z nvbsind yoxsulluq problemlrini daha effektli hll etmk iqtidarna malikdir. Ekoloji iqtisadiyyat snayenin attraktoruna evrilmsi il yana hm d yeni pelrin yaranacan da sasl edir. ox uzaq olmayan glckd neftqazxarma mdnlrinin knd tsrrfat fermalar il vzlnmsi, hidrogen yanacaql nqliyyat nvlrinin yaran, perspektivd meqopolislrin tdricn itcyi d ehtimal olunur. nsann faliyyti nticsind tbii maddlr v enerji yaranlarnn idarolunmas mhz, tbii proseslr v mexanizmlrl vasitsi il reallamal, yeni elmi v mhndis-konstruksiyal, resursqoruyucu texnika v texnologiya sasl tkrar istehsala stnlk verilmlidir. Bu strategiyada sas msllrdn biri d istehsalda tbit proseslrindn istifadni tmin edn prinsipc yeni texnologiyalar yaradlmal, mnimsnilmlidir ki, cmiyytl tbitin harmonikliyi daha kamil formatda tmin edilsin. Btn bu gerkliklr is kosmik v geoloji gc ahngd biosferin ur sferas olan noosfera keidin v bu kontekstd ekoloji iqtisadiyyatn labdlyn rtlndirir. Ekoloji iqtisadiyyatn n prioritet sahlrindn biri kimi, bhsiz olaraq neft-qaz industriyas frqlnckdir. Ehtimallar beldir ki, mtrqqi ekoloji innovasiyalarn geni ttbiq mkan mhz neft-qaz sektorunu hat edckdir.

12.3. nnavasiyon trqqi v inkiaf perspektivlri

Texnologiya istehsal sferasnda v idaretmd yeni yaranlar ifad edn latn mnli isim kimi innovasiya /innovation/ yenilm mnasnda interpretasiya olunur. lk df innovasiya termini Amerika iqtisads Yozef umpeterin /18831950/ 1912-ci ild yazd qtisadi inkiaf nzriyysi sri il dvriyyy xarlmdr. nnavasiya anlayn ixtira v kf terminlrindn frqlnir. Burada mumiliklr qdr d yetrli mxtlifliklr vardr. Kf v ixtira vvllr mvcud v ijtimayit n akar olmayan, kordinal v inqilabi mexanizmlri ifad edrk yeni fundamental hqiqtlrin tsdiqin saslanr. Mqsdynl, dqiqldirilmi, kollektiv nticnin mhsulu olaraq innovasiyann mram daha ox praktiki ttbiq sciyylidir. qtisadi inkiafn ls artdqca innovasiya anlay daha mzmunlu hmiyyt ksb edir.

196 nnavasya vvllr yalnz texnologiya sferas il mhdudlardsa, masir zamanda o, istehsal idaremsinin tkilat metodlarn da hat dairsin qatmdr. Bazar iqtisadiyyatnda rqabt mbarizsinin sullarndan birin evriln innovasiyann balca nticsi mk mhsuldarln artrmaq v mnfti yksltmkdn ibartdir. Bazar rqabtindn o qalib xr ki, lazmi zaman ksiyind mtrqqi texnologiyalar ttbiq etmkl irlilyilr nail olsun. nnavasiya zaman yeni tlb formalar v bunun mqabilind alclar mnvi khnlmi mallar almaq istmirlr. Mhsulun mt nvnn yaxladrlmas zrind aparlan ilr dinamik keyfiyyt yaradr, mt imicini daimi dyin v inkiaf edn mjraya ynldir. nnavasiyalar ada zamanda reputasiyal tkilatn faliyyt missiyasnn leytmotivin evrilmidir. Bununla bel innavsiyon trqqi tkc firma reytinqi hdfi deyil, o balca olaraq dayanaql inkiafn mhafizsind, bazar konyukturunun fth edilmsind daim tkmillmn, sadiq v evik tkilati bir altidir. Tkilat innavasiyon faliyyt elmi-texniki v intellektual potensial sfrbr edrk daha optimal v davaml smrliliy mvffqolman rtlndirn tdbirlr sistemidir. Neft-qaz industriyas da innavasiyon faliyytin mhsuldar, snanm v geni ttbiqolman tlb edn sahlrinddir. Burada innavasiyon faliyytin inkiaf etdirilmsi sahvi elmi-texniki potensialn durumu, keyfiyyt v kmiyyt parametrlri il sciyylndirilir. Prosesli v dinamik olmaqla innovasiya milli neft sektorunda btn qammada hm texnoloji v hm d idaretm kontekstind hmiyytini nmayi etdirmk imkanldr. Mlum faktdr ki, Xzrin yeni neftli strukturlarnn mnimsnilmsinin texnoloji v iqtisadi stratejiyas innavasiyon nailiyytlr sferasnda cryan edir. Lakin bunula bel qtiyytl demk olmaz ki, yeni yataqlarnn ilnmsind konsersium trfdalar tamlqla n masir v qabaqcl texnologiyalar ttbiq edirlr. Digr trfdn is onlarn ttbiq etdiyi innovasiyalar respublikann hududlar knarnda yaranr v istehsal edilir. Bizim tdqiqatn mqsdini is bu uzlama deyil, lk daxilind innovasiyalarn yaran v byk dvriyyy x tkil edir. Bel ki, milli neft sektorunda innavatika sahsind elmi axtarlarn genilndirmsi, elmi-trqqinin srtlndirilmsi innovasiyalarn kommersiyalanmas, bazarda mt kimi x etmsi effektind yeni maliyy mnblrinin tkkln tkan vermi olar. nnavasiyon trqqinin ld edilmsind elmin inkiafna ynln qaynn artrlmas mhm amil kimi x edir. ri tkilatlar xsusn ARDN maliyy imkanlarndan smrli istifad edrk innavasiyon situasiyann dyiikliyind sas hrktverici qvvy evril bilr. Burada trqqi prosesi evik v mhkm maliyy sisteminin yaradlmas il daha sx baldr. Neft-qaz snayesi mssislrd innovasiyalarn geni ttbiqi mvafiq tsrrfat subyektlrinin rqabt qabiliyytliliyinin artmasna gtirr. Mlum hqiqtdir ki, respublikann milli neft-qaz resurslar bdi deyildir. Yazn 20-25 ild burada hasilatn sasl enm prosesi ba verckdir. Bel olan tqdird lknin neft-qaz resurslarndan mhz bu mrhld innavasiyon trqqi sferasnda istifadsi gerklmlidir. Btn resurslardan stn insan resursudur. Lakin. o lpaq llrl tez v ani zamanda sivilizasiya qurmur. Bunun n is ona kapital v empirik nailiyytlr d grklidir. Bu baxmdan bizim arealda da tknmsi gzlniln neft resurslarn yalnz v yalnz insan resurslar vz ed bilr. Ona gr d masir sivilizasiyann mhm indikatoru insan kapitalnn inkiafna qay v diqqt artrlmaldr. Dnya tcrbsind neft glirlrindn istifadnin uurlu v daha ox uursuz tcrbi nmunlri mvcuddur. Bu nmunlr buketi Nigeriya-Norvein masnda tcssm olunur. Uurlu faliyyt Norve, uursuz tsrrfat is Nigeriya il ehtiva olunur. Nhng miqyasl neftin tapntsndan effektli istifad edrk aqrar bir lk olan Norve ox qsa zamanda industrial inkiafa qovuaraq neft ulduzuna evrilmidir. tn srin 70-ci illrind lkd qurulan neft-qaz snayesi nticsind UDM-in hcmi son 25-30 il nisbtd 6-7 df ykslmidir. Bir sra mvafiq spesifik tsrrfat gstricilri eyni olan Nigeriyada is neqativ tzahrlr ba vermidir. Neft dollarlarnn qeyri-smrli istifadsi nticsind dnya neft nhnglri srasnda qrar tutan lknin xarici borclar kritik sviyyni amdr. Yoxsulluq

197 sfalt bol neft resurslu lkni auuna almdr. Mmur ambisiyas, korrupsiya lk iqtisadiyyatn bhranl mjraya salmdr. lknin xarici borclar 2001-ci ilin sonuna 32,1 milyard dollar tkil etmidir ki, bu da tn 10-15-il nisbtd 3-4 df ykskdir. Azrbaycann neftin zli dnyvi industrial mrkzlrindn biri kimi, tn srlr hatsind mvafiq sahd yeni yaranlar v texnologiyalarn ixtiras v mnimsnildiyi regionlar srasnda mxsusi yeri vardr. Nefti mhndislrinin, geoloq v alimlrinin elmi trqqi yenilikiliyi, veriln smrldirici tkliflr diapazonu, qabaqcl snaye nmunlrin hazrlanmas, texnoloji nou-xaular, neft snayesinind geni silsild ttbiq ediln digr qeyrimaddi aktivlr yaran il Azrdaycan hmi frqlnmidir. ndi d bu frqliliyi nmayi etdirmk n elmi-intellektual potensial yetrlidir. Burada problem maliyy resurslar il laqlndirilir. Yetrli vsait olduu tqdird bu problem d zlckdir. Vurulamaq lazmdr ki, Azrbaycanda faliyyt gstrn mvafiq profilli xarici donor tkilatlar respublikada innavatikann genilndirilmsi v bu sahd yeni layihlrin ilnmsini maliyyldirmkd maraqldrlar. Onlarn bu qaysndan faydalanmaa is biz digr MDB lklri il mqayisd o qdr d smrliliy nail ola bilmmiik. Lakin he d innovasiyon trqqinin ld edilmsi yalnz xarici qrantlara kklnmmlidir. Maliyy mnblri daxild, xsusnd neft-qaz snayesinid aranmal v tyinatl istifadsini tammaldr. Azrbaycann neft-qaz sektorunun iqtisadi effekti elmin, innavatikann inkiafnda mhm gc malikdir. Bu potensialdan dolun istifad etmkl neft-qaz sektorununun texnoloji yenilmsin, sahvi elmin inkiafna mvffq olmaq mmkndr. Milli neft sektorunda innavasiyon faliyyti genilndirmkl, mvafiq layihlri portfel problemlr sasnda ilmk v ttbiq etmkl biz ox mhm elmitexniki nailiyytlr ld ed bilrik. nnavasiyon faliyytin genilndirilmsi neft-qaz snayesind material v enerji msrfin, mk haqqna, maya dyrin, mnft, fondverimin, rentabelliy v hamlqla btn texniki-iqtisadi indikatorlara tsir edckdir.

198

NTCLR
Neft tsrrfatnn iqtisadi strukturunun modernizasiya problemlrinin thlil v aradrmalar hdf seiln tdqiqat iind sistemli, situasiyon yanama v verifikasiya prinsipi sasnda sahvi industriyan xarakteriz edn informasiyalar emal olunaraq mvafiq uyun gln nticlri sciyylndirmidir. Mqsd v nticlik vhdtini rhbr tutaraq tdqiqat iind karbohidrogen epoxas v masir industrial iqtisadiyyat, milli neft strategiyasnn formalamas v reallamas aspektlri, blokunda gstricilr sistemi thlil edilmi, rasional tsrrfat quruculuu, investisiyon siyast v neft-qaz industriyasnn modernizasiyasnn alternativ iqtisadi mexanizmlri evrsind is tkliflr paketi ilnmidir. Aparlan thlill myyn edilmidir ki, Azrbaycann zngin karbohidrogen resurslar milli iqtisadiyatn inkiafnda aparc mvqed dayanr. Bununla bel lk iqtisadiyyatn fasilsiz olaraq enerji resurslar il tmin edn kompleksin znd dayanaql smrliliy, istehsal gclrind rasional istifady tam mvffq olunmamdr. Xzrd akarlanan nhng neft yataqlarnn ilnmsind mtrqqi nailiyytlr ld edils d khn istismar sahlrind inkiaf templri smrli yksklikd deyildir. Neft sektorunda islahatlarn n mhm obyekti olaraq da mhz khn istismar sahlri frqlnirlr. Bununla yana, neft kontraktlar rivsind d milli neft infrastrukturundan smrli istifafd edilmir. Burada mhm faktor olaraq btvlkd neft-qaz kompleksind hakim taltlilik, investisiyon qtlq raitind istehsal obyektlrinin yeni tsrrfat quruculuuna adaptasiyas v modifikasiyasnn lng inkiaf v nhayt sasl bazar seqmentlrinin tkklnd dinamizm mhdudluu dayanr. Kompleksd smrliy mvffqolmada mlliflr ilk nc onun bazar iqtisadiyyatnn tlblrin uyun olaraq yeni iqtisadi sistemd formalamasn, ARDN-in real korporativ bkd aquli inteqrasiya olunan tkilata evrilmsini, xam neft ticarti il yana mvafiq proporsiyada sintetik istehsaln genilndirilmsini, artan tbii qaz hasilatna rmn yeni konsepsiyann hazrlanmasn, hamlqla milli-neft sektorunun mqayisli thlil evrsind, genilnn innovasiya raitind modernizasiyasn saslandrr v rtlndirirlr. lkd gerkldiriln iqtisadi siyast, milli neft strategiyasnn elmi bazasnn mhkmlndirilmsi fonunda shd yeni institusional tblldatlarn formalamas, normativ-hquqi bazann genilndirilmsi, lverili vergi siyastinin aparlmas, neft-qaz kompleksind bazar tsrrfatlnn brqrar olunmasna, smrliliyin artrlmasna xidmt edckdir. Milli neft industriyasnn yenidn qurulmasnda Neft Fondunun resurslarndan, milli sahibkar potensialndan, xarici investisiyalardan istifad, inteqrasiyon laqlrin genilndirilmsi, shmlm, zlldirm, biznesin inkiaf zrurtlri, dvlt tnzimlnmsi v yeni idaretm konsepsiyasnda, strateji planladrma diapazonunda ksini tapmaldr. Yanacaq-Enerji Kompleksinin davaml inkiaf milli energetik strategiyann formalamasn dikt edir. Bu gerkliklri ifad edrk monoqrafiyada sahvi struktur islahatlarn genilndirilmsi, milli energetik strategiyann formalamasnn prioritet istiqamtlri, neft strategiyasnn ideoloji aspektlri zr yeni elmi saslandrmalar tzahrn tapmdr. Tdqiqat iind neft-qaz industriyasnn modernizasiyasnda yeni snaye siyastinin tkkl, Azad qtisadi Zonalarn yaradlmas, geni konsessiyon proses balama iqtisadi islahatlarn drinlmsinin sas istiqamtlrindn biri kimi dyrlndirilir. Rentabelli faliyyt nailolmada mnft karbohdrogenlrindn smrli istifad, hasilatn pay blgs siteminin tam hquqi normitivldirilmsi, vergi v uot sisteminin tkmilldirilmsi, borclarn sasl lvini tminetm mexanizmlrinin ttbiqi, neftin keyfiyyt banknn yaradlmas, sahvi sosial-iqtisadi trqqiy v tsrrfatn ekologizasiyasnn brqrar olunmas kimi iqtisadi texnologiyar tklif edilir.

199 Monoqrafiyann xsusi chtlrindn biri kimi onun praktiki hmiyyt dyrlri frqlndirilir. Bel ki, tdqiqat prosesind ld olunan nticlr milli neft-qaz kompleksinin iqtisadi strukturunun modernizasiyasnda, sahvi sferada aparlan islahatlarn drinlmsi v tkmillmsi istiqamtind balca, qismn v alternativ mnb kimi gtrl bilr. Bununla yana monoqrafiyann elmi-nzri v tcrbi sciyyli tdqiqat nticlrinin enerji kompleksind, akademik elmi tdqiqatlar v thsil sferasnda da, habel ayr-ayr mtxssislrin, iqtisadlarn, geni pekar oxucu ktlsinin istifadsind hmiyyti d nzrd tutulur.

200 lav 1 Azrbaycanda 1991-2002-ci illrd neft hasilatinin dinamikasi

/min ton/

llr
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Cmi
11700 11100 10300 9600 9200 9100 9100 11400 13806 14100 14900 15300

Quruda
2200 2300 2500 2200 1700 1600 1600 1600 1500 1500 1600 1600

Dnizd
9500 8800 7800 7800 7500 7500 7500 9800 12300 12400 13200 13700

lav 2 Azrbaycan respublikasinin dvlt neft fondunun bdcsi Glir mnblri

1.Azrbaycan Respublikasnn payna dn xam neftin satndan ld ediln glir (qanunvericilikd nzrd tutulmu dnilr xlmaq rti il) 2.Bonus dnilri 3.Akrhesab dnilr 4.Xarici irktlrl balanm mqavillr rivsind dvlt mlakndan istifad n icar haqq 5.Fondun vsaitinin yerldirilmsindn ld ediln glir 6 Digr glirlr v daxilolmalar Cmi glirlr Cmi xrclr o cmldn: 1.Azrbaycan Respublikasnn Prezidentinin frmanlarnn icras il bal xrclr 2.Azrbaycan Respublikas Prezidentinin 2002-ci il 30 iyul tarixli 739 -li frmanna sasn Bak-Tbilisi-Ceyhan BK-i layihsind ARDN-in itirak paynn maliyyldirilmsi il bal xrclr 3.Azrbaycan Respublikas 2003-c il Dvlt bdcsin transfertlr 4.Azrbaycan Respublikas Dvlt Neft fondunun idar edilmsi il bal xrclr

Glirlrin mbli
/milyon manat/

735000,0 326873,0 46975,0 2400 45868,0 62400,0 1219516,0 1217755,0 136417,0 576000,0 500000,0 5338,0

201 lav 3 Azneft istehsalat birliyinin strukturuna daxil olan tkilatlar 1.Balaxanneft Neft v Qazxarma darsi 2..C.mirov adna Neft v Qazxarma darsi 3.Bibi-Heybtneft Neft v Qazxarma darsi 4.H.Z.Tayev adna Neft v Qazxarma darsi 5.Suraxanneft Neft v Qazxarma darsi 6.Binqdineft Neft v Qazxarma darsi 7.Siyznneft Neft v Qazxarma darsi 8.Neft Dalar Neft v Qazxarma darsi 9.Aberonneft Neft v Qazxarma darsi 10.Qum adas Neft v Qazxarma darsi 11.N.Nrimanov adna Neft v Qazxarma darsi 12.Bulla-dniz Neft v Qazxarma darsi 13.28 May Neft v Qazxarma darsi 14.Muradxanl rildirilmi Neft Mdni 15.Tamponac v Laylarn Neftveriminin artrlmas darsi 16.Aberon Qazma lri darsi 17.Qobustan Kfiyyat Qazma lri darsi 18.li-Bayraml Qazma lri darsi 19.Krsngi Qazma lri darsi 20.Bayl Liman Dniz Kfiyyat Qazma darsi 21.Neft Dalar Dniz Qazma lri darsi 22.Qum adas Dniz Qazma lri darsi 23.Pirallah Dniz Qazma lri darsi 24.Siyzn Qazma lri darsi 25.Bulla Dniz Kfiyyat Qazma darsi 26.Tamponac darsi 27.Xzrdnizneftdonanma darsi 28.Azrdnizneftinaat tresti 29.Xzrdnizneftqaztikinti tresti 30.Dnizneftqazlayih Dvlt Elmi-Tdqiqat Layih nstitutu 31.Azrbaycan Neft v Qaz Snayesi Dvlt Elmi-Tdqiqat Layih nstitutu 32.Xzr Fhl Tchizat Ticart stehsalat Mssissi 33.Maddi-Texniki Tchizat darsi 34.Fontana qar Damdnizxilasetm hrbildirilmi hisssi 35.Kompleks Geoloji Kfiyyat v Topoqrafiya darsi 36.Tdris Mrkzi 37.Xzr Dniz Dalj Qza Xilasetm lri darsi 38.Azrineftinformatika Hesablama Mrkzi 39.Dalma Qurularnn Tmiri v Kiraysi zr Eksperimental stehsalat Mssissi 40.Neft Kfiyyatlarnn Birlmi Xstxanas 41.Azrbaycan Neft Tsrrfat Curnalnn Redaksiyas 42.Sosial Xidmtlr darsi 43.xtisasladrlm Tmir Tikinti darsi 44.Hrbildirilmi Mhafiz Dstsi 45.Rabit darsi 46.Dvlt Gmi v Liman Nzarti Mfttiliyi

202 lav 4 Azrbaycan respublikasi neft sektorunda faliyyt gstrn hasilat tyinatli mtrk mssislrin tsnifat strukturu Qarasu (Azrpetoyl) - kemi irvanneft NQ-y mxsus Klamtddin v Miovda yataqlarnda istismar realladrr. Tsisilr AB Monqrif irkti - ARDN. sas shmlr paketi AB-a mxsusdur. Anad-Petrol MM - kemi Neftalaneft NQ-nin bazas sasnda yaradlm, Neftala v Xll yataqlarn hat etmkl, 1994-c ildn faliyyt gstrn Azrbaycan-Trkiy mtrk mssissidir. Paylar 51% - ARDN-, 49% - Trkiynin Atil Doqan Petrol irktin mxsusdur. Azgerneft MM - 1994-c ild Balaxanneft NQ-nin 7-ci neftqazxarma mdni bazasnda tkil edilmidir. Paylar ARDN - 40%, Almaniya Qrunvald nternenl LTD - 60%. BMB OYL NK - .mirov NQ-y mxsus Qarada, Umbak v Korgz yataqlarnda ilmlri davam etdirmk mqsdi il Prodakin errinq AB-Azrbaycan mssissi kimi, 1994-c ild yaradlmdr. Qeyri smrli faliyyti il laqdar mssis 2000-ci ild balanmdr. irvanoyl MMM - 1997-ci ild irvanneft NQ-nin bazas sasnda yaradlm Byk Britaniya nterneynl Treyder firmas v ARDN-in tkil etdiklri Azrbaycan mhdud msuliyytli mtrk mssissidir. Muradxanl Ko - Muradxanl, Cfrli v Zrdab neft yataqlarnn daxil olduu blokun reabilitasiyas, kfiyyat, ilnmsi v hasilatnn pay blgs haqqnda ARDN il Byk Britaniyann Ramko irkti arasnda 1998-ci ild yaradlmdr. Paylar hry 50%. Qazmada uursuzluqlarla laqdar olaraq Muradxanl Ko 2001-ci ildn faliyytini tam dayandrm, mssis yenidn Azneft B-nin srncamna Muradxanl rilmi Mdni kimi daxil olmudur. Slyanoyl LTD- Krsngi-Qarabal yata zr 2000-ci ild Slyanneft NQ-nin bazasnda yaradlmdr. Paylar ARDN 50%, Amerikada Hess Delta 20%, Frontera 30%. Qobustan LTD 1998-ci ild ARDN-l AB irktlri arasnda mqavily sasn Cnubi-Qrbi Qobustan blokuna daxil olan xzrgrli, eytanud, Brgt, Donquzduq, Nardaran, lx, Qrbi Hacvli, Sundi, rqi-Hacvli, Turaay, Knizda, Qrbi-Duvann, Duvann, Solaxay v Dagil yataqlarnn kfiyyat v ilnilmsi mqsdi il tkil olunmudur. Paylar ARDN 20%, Yunion Texas 40%, Komonvels 40%. Qobustan MM hlki tam olaraq faliyyt balamamdr. Pirsaat MM - 2003-c ild ARDN v in Xalq Respublikasnn dvlt neft kompaniyas arasnda Pirsaat yatann ilnmsi zr balanm mqavily sasn yaradlmdr. Mqavil Azrbaycan sonuncu olaraq neft tarixin 22-ci sayla daxil olmudur. Pirsaat MM rti olaraq adlanr. Tkilatlanma prosesi keir.

203 lav 5 Azrbaycan Respublikasinda 1994-2003-c illrd hasilatin pay blgs tyinatli neft mqavillrinin tsnifat strukturu Azri, raq, Gnli neft yataqlar il mqavil 29.09.94-c ild balanm, 12.12.1994-c ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 11,5-20 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 700 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: Lukoyl - 10%, Statoyl - 8,5633%, tochi - 3,9205%, TPAO - 6,75%, BP/AMOKO - 34,14%, Delta-1,68%, YUNOKAL - 10,0489%, EKSSON - 8,0006%, PENZOL - 4,8175%, RAMKO - 2,0825%, ARDN - 10%. Qaraba neft yata il mqavil 10.11.1995-ci ild balanm, 23.02.1996-c ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 1,2 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 50-100 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: AJP - 5%, Penzoyl - 30%, ARDN 7,5%, Lukoyl - 7,5%, LUKAP - 50%. ah-Dniz yata zr mqavil 04.06.1996-c ild balanm, 17.10.1996-c ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 4,0 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 100 milyon ton neft v 1 trilyon m3- yaxn tbii qaza brabrdir. Pay blgs: TPAO 9%, NOK - 10%, Elf - 10%, Lukoyl - 10%, Bi-Pi/Statoyl - 51%, ARDN - 10%. Dan-Ulduzu, rfi neft yata il mqavil 14.12.1996-c ild balanm, 07.03.1997 ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 1,5 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 100 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: AMOKO - 30%, UNOKAL - 25,5%, Delta - 4,5%, Itochi - 20%, ARDN -20%. Lnkran-Dniz, Tal-Dniz neft yata il mqavil 13.01.1997-ci ild balanm, 30.06.1997-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 1,54 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 100 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: Elf - 40%, Total - 10%, ARDN - 25%, OEK -10%, Demineks - 10%, Petrofina - 5%. Yalama /D-222/ neft yata il mqavil 03.07.1997-ci ild balanm, 10.12.1997-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 1,5 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 100 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 40%, LUKARKO - 60%. Ouz neft yata il mqavil 01.08.1997-ci ild balanm, 05.12.1997-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 800 milyon AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 75 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 50%, Mobil - 50%. Aberon neft yata il mqavil 01.08.1997-ci ild balanm, 05.12.1997 ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 3,5 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 150-300 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 50%, Total - 20%, evron - 30%. Naxvan neft yata il mqavil 01.08.1997-ci ild balanm, 05.12.1997-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 500 milyon AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar 75 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 50%, Eksson- 50%. Krda yata zr mqavil 02.06.1998-ci ild balanm, 30.07.1998 ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 2,0 milyard AB dollar, proqnoz ehtiyatlar 90-120 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN-50%, AJP-25%, TPAO-5%, PEPSOL-5%, MTSU15%.

204 Cnub-Qrbi Qobustan neft yata il mqavil 02.06.1998-ci ild balanm, 27.11.1998-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 250 milyon AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar is 30-60 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 20%, Yunion Texas - 40%, Komanvels - 40%. nam neft yata il mqavil 21.07.1998-ci ild balanm, 28.12.1998-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 3,75 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar is 150-250 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 20%, AMOKO 25%, Monument - 12,5%, SFK - 12,5%. Muradxanl neft yata il mqavil 21.07.1998-ci ild balanm, 27.11.1998-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 700 milyon AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar is 50-80 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN il Ramko Enerji /Muradxanl/ limited, Ramko v ARDN-nin Ortaq Neft irkti /ON/ hry 50%-dir. Alov, Araz, rq neft yata il mqavil 21.07.1998-ci ild balanm, 23.03.1999-cu ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 9,0 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar is 150-300 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 40%, BP/AMOKO 15%, Eksson - 15%, Statoyl - 15%, TPAO - 10%, Alberta Enerji Kompani - 5%. Krsngi, Qarabal neft yata il mqavil 15.12.1998-ci ild balanm, 16.03.1999-cu ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 800 milyon AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar is 30-80 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 50%, Amerada Hess/Delta - 20%, Frontera - 30%. Yanan-Tava, Atgah, Muan-Dniz neft yata il mqavil 25.12.1998-ci ild balanm, 17.06.1999-cu ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 2,3 milyard AB dollar, proqnozladrlan ehtiyatlar is 100 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN 50%, tochi - 7,5%, NPEX - 12,5%, CAPEX - 22,5%, TUYKOKU - 7,5%. Savalan, Dala, Lerik-Dniz, Cnub neft yata il mqavil 27.04.1999-cu ild balanm, 27.04.1999-cu ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 4,5 milyard AB dollar, proqnoz ehtiyatlar is 100-120 milyon ton neft brabrdir. Paylar ARDN-50%, Mobil - 30%, Bldrlmyn hiss - 20%. Zfr, Ml yata il mqavil 27.04.1999-cu ild balanm, 08.05.2000-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar 5$ milyard, proqnozladrlan ehtiyatlar is 120-150 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: Eksson - 30%, Konoko - 20%, ARDN - 50%. Padar neft yata il mqavil 27.04.1999-cu ild balanm, 08.05.2000-ci ild qvvy minmidir. Proqnozladrlm investisiyalar dollarla 400 milyon AB dollar, proqnoz ehtiyatlar is 120-150 milyon ton neft brabrdir. Pay blgs: ARDN - 20%, Kura Valleb LTD - 50%. Miovda-Klamddin neft yata il mqavil 12.09.2000-ci ild balanm, 02.05.2001-ci ild qvvy minmidir. Pay blgs: Petoyl - 35,7%, ARDN - 15%, Karasu Develolment Kompani LTD 49,3%. Zx-Hvsan neft yata il mqavil 11.03.2001-ci ild balanmdr. Pay blgs: Lukoyl 49%, ARDN -51%. Pirsaat neft yata il mqavil 04.06.2003-c ild N dvlt neft kompaniyas il ARDN arasnda balanmdr.

205 lava 6 qtisadi faliyyt nvlri zr snaye istehsalinin strukturu

/mumi yekuna gr faizl/

Faliyyt sahlri
Snaye zr, cmi Xam neft v tbii qaz hasilat, neft v qaz hasilat il laqdar xidmtlr Metal filizlrinin hasilat Mdnxarma snayesinin digr sahlri v karxanalarn ilnmsi Qida mhsullar v ikilrin emal Ttn mmulatlar istehsal Toxuculuq mmulatlar istehsal Geyim istehsal, xzin bznmsi v rnglnmsi Drinin alanmas v hazrlanmas, dri mhsullarnn istehsal Oduncaq, aaj v txaj mmulatlarnn istehsal /mebeldn baqa/ Sellloz, kaz mmulatlarnn istehsal Nriyyat ii, poliqrafiya snayesi, ap materiallarnn drj edilmsi Koksun v neftayrma mhsullarnn istehsal Kimyvi madd v mhsullarn istehsal Rezin v plastik ktl mmulatlarnn istehsal Digr qeyri -mineral maddlrin istehsal sas metallarn istehsal Man v avadanlq istisna olmaqla hazr metal mmulatlarnn istehsal Digr kateqoriyalara daxil edilmyn man v avadanlqlarn istehsal Dftrxana, mhasibat v elektron-hesablama manlarnn istehsal Digr kateqoriyalara daxil olmayan elektrik manlar v cihazlarnn istehsal Radio, televiziya, rabit cihazlar v avadanlnn istehsal Tibb cihazlarn, dqiq v optik altlrin v saatlarn istehsal Avtomobil, qoqu v yarmqoqularn istehsal Digr nqliyyat avadanlnn istehsal Mebel v digr kateqoriyalara daxil edilmyn hazr mmulatn istehsal Tkrar emal Elektrik enerjisi, qaz v su tchizat

1998 100 32,3 0,01 0,3 3,7 0,2 2,5 0,4 0,3 0,2 0,01 0,3 28,6 3,4 0,4 1,5 0,6 0,7 1,9 0,03 0,5 0,04 0,2 0 0,7 0,2 0,01 21

1999 100 46,8 0,01 0,2 3,1 0,2 1,3 0,1 0,1 0,1 0,02 0,4 18,2 3,5 0,2 0,9 0,2 0,6 1,0 0,01 0,2 0,1 0,1 0 0,8 0,2 0,06 21,6

2000 100 53,4 0,01 0,1 2,6 0,5 0,9 0,2 0,1 0,1 0,01 0,2 18,4 3,4 0,1 0,8 0,1 0,3 1,1 0,01 0,2 0,04 0,06 0,01 1,9 0,2 0,06 15,2

lav 7 Azrbaycan respublikasinda tikinti obyektlri zr investisiya qoyuluu

/faizl/

llr
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

Maddi istehsal
54,7 77,5 77,6 83,7 87,8 81,8 88,0 87,5

Qeyri-maddi istehsal
45,3 22,5 22,4 16,3 12,2 18,2 12,0 12,5

Cmi
100 100 100 100 100 100 100 100

206 lav 8 Snaye innovasiyalarinn formas v iqtisadi faliyyt nvlrizr texnoloji innovasiyalara kiln xrclr
/milyon manat/

Snaye sahlri
/illr zr blgd/

Msrflr
/cmi/

Mhsul
Btn snaye

Texnoloji

1999 2000 2001 1999 2000 2001 1999 2000 2001

117724 5437,1 51482,3 3021,0 5273,2 4359,6 114703,0 163,9 47122,7

117724 4498,1 39251,8 Hasilat snayesi 3021,2 4401,2 4359,6 Emal snayesi 114703,0 96,9 34892,2

x 939,0 12231,0 x 872,0 x x 67,0 12231,0

lav 9 Azad iqtisadi zonalarin nvlri, tipik llr v imtiyazlar sistemi

AZ-lrin nvlri Azad Ticart Zonas dqiq Snaye parklar Snaye-istehsal Kiik biznes zonalar Elmi-istehsal, Offoor maliyy mrkzlri Xysusi iqtisadi Manaus formatl xususi recimli razi Mhm iqtisadi zonalar llr /km2/ 3-5- qdr 1-2-y qdr 0,1-0,5 1-20 1-4 0,01-3 2-20 0,05-0,1 16-330 220000 /10000 qdr imtiyazlanr razi-inzibati srhd-lrd /hr, rayon/ Gmrk srhdlri mtlq yoxdur mtlq deyil mtlqdir yoxdur mtlq deyil yoxdur
KOMLEKS

mtiyazlar bazas gmrk gmrk gmrk gmrk maliyy, vergi vergi vergi vergi, gmrk, maliyy vergi, gmrk, maliyy vergi, gmrk, maliyy

Regional hat dairsi nkiaf etmi lklrd nhng nqliyyat qovaqlar Braziliya, Puerto-Riko, Meksika, Filippin, Karib hvzsi Meksika AB Yaxn rq, Hindistan, Argentina, Fransa Cnub-rqi Asiya Qonqonq, Sinqapur, Karib hvzsi XR Braziliya Manaus, Argentina Yanar torpaq Rusiya /Kalininqrad vilayti/

SNAYE-STEHSAL

mtlq zona hisssi n mtlq mhm iqtisadi, lokal zonalar n mtlq

207

QAYNAQLAR
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. Qurani krim. Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyas. Bak. 1995. Azrbaycan Respublikas Milli Mclisinin qanun v qrarlar toplusu. Bak. 1991-2003-ci illr Abdullayev Z.S., Abbasov A.B. Neft snayesinin iqtisadiyyat v idaredilmsi. Bak. 2000. Azrbaycan Sovet Ensiklopediyas. I-X cilidlr. Bak. 1976-1985. Azrbaycann statistik gstricilri. Bak. 2003. Azrbaycann snayesi /statistik mcmu/. Bak. 2003. Abdullayev Z.S. Yeni tsrrfatlq raitind snaye ehtiyatlarndan smrli istifadnin hmiyyti. Bak. 1997. Abdullayev Z.S., Barova Z.. Mssisnin iqtisadiyyat. Bak. 2003. Atakiiyev M.C. Qazmada istehsaln iqtisadi smrliliyinin yksldilmsi problemlri. Bak. Elm. 1998. Atakiiyev M.C. Qazmada istehsal potensialndan smrli istifad problemlri. Bak. 1998. Allahverdiyev H.B., Qafarov K.S., hmdov .M. qtisadiyyatn dvlt tnzimlnmsi. Bak. Nasir 2002. liyev A.., krliyev A.. Bazar iqtisadiyyatna keid: Dvltin iqtisadi siyasti. Bak. qtisad Universiteti nriyyat. 2002. liyev A H., Abbasov .M., Qasmov .C. Mstqil Azrbaycan iqtisadiyyatnn aktual problemlri. Bak Ozan nriyyat. 2003. liyev H.. Azrbaycan nefti dnya siyastind. Bak. 1997. liyev H.. Qayd Bak. 1997. liyev H.. Mstqilliyimiz bdidir. Bak. 1997. liyev .H., Muradverdiyev A. Azrbaycan nefti dnya siyastind. IV cildd. Bak. 19971998. lirzayev .Q. Azrbaycann intisadi inkiafnn konsepsiyas v proqramm. Bak. 1999. lirzayev .Q. qtisadiyyat: dnclr. baxlar. Bak. 2002. Haczad E.M. Azrbaycann quruda neftqazxarma kompleksind iqtisadi islahatlar v smrlilik problemlri,. Bak. Elm. 1998. Haczad E.M. Energetik kompleks yeni islahatlar rfsind. Bak. Elm, 2000. Haczad E.M., Paayev T.. Neft-qaz snayesind yeni bazar mexanizmlrinin formaladrlmas istiqamtlri. Bak. Elm. 2000 Haczad E.M. Azrbaycann tbii qaz potensial: reallqlar v virtual cizgilr. Bak. Elm. 2001. Haczad E.M. Neftqazxarma kompleksinin iqtisadi inkiaf modeli, Bak. Elm. 2002. Hseynov T.., Snayenin iqtisadiyyat. Drslik. 2000. Kazml X.H. Xalqn byk xilaskar. Bak. 2001. Quliyev N.R.,hmdov N.H. Maliyy qloballamas. 2002-ci ild ADU-d bdc tyinatl elmi-tdqiqat ilrinin yekununa hsr edilmi elmi-praktiki konfrans. Bak. 2003. Mmmdov F.., Musayev A.F., Sadqov M.M., Rzayev Z.H., Klbiyev Y.A. Vergitutmann nzri v metodoloji saslar. Bak. Ozan. 2001. Mmmdov S.M. Infliyasiya v maliyy bazar. Bak: 1998. Mstqil Azrbaycan. Statistik mcmu, Bak. Sda nriyyat. 2001. Nadirov A.A. Masir Azrbaycan iqtisadiyyatnn inkiaf mrhllri. Bak, Elm, 2001. Nbiyev N.. qtisadiyyat, cmiyyt v ekoloji mhit. Bak. 2000. Nsibli N. Azrbaycan geopolitikas v neft. Bak. 2000. Paayev T.. Azrbaycanda vergilr. Bak. 2001. krliyev A.. Keid iqtisadiyyat v dvlt. Bak. 2000. Smdzad Z.. Dnya iqtisadiyyat. in iqtisadi mczsi. Bak, 2001. Smdzad .., Musayev V.R., Seyfullyev .Z. Sahibkarln saslar. Bak. 2002.

208 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. 65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. .. . .: . 2003. .. -2015: . .: . 1999. .. . .: . 2002. .. - . . . 1972. .. . .: . 1983. .. - . .: . 2001. .., .., .. . . . . 2000. .., .. . .: , 1999. .. . .: . 1990. .. . .: . 1977. .. , .: . 2000. .. . . . 1993. ., ., . . . 2001. .., .. . .: . 1997. ., . . .: 1998. .., .., .. . . . 2000. .. . . M.: -. 2002. .., ... . .: 1998. ., ., ., - ., . . .: . 1998. .., .. -. .: . 2000. : , / ; . . ./. .: . 2003. : , , / . ../. .: OOO 2002. .. : , , . .: . 1996. . . , . .: . 2000. .., . : . .: . 1997. .., .., .., .. . . 2001. .. - , , .: . 1996. .. , .: . 1999. .. . . 2000. .. .: 1999. .. . .: . 2002. .. XXI , . . 2001. .., .., .., .., .. , . . 1997.

209 72. .., .. , . 1994. 73. .. . Qloballama prosesind Qafqaz v Orta Asiya. Azrbaycan Respublikas prezidenti H..liyevin anadan olmasnn 80 illik yubileyin hsr olunmu konfransn materiallar. Bak,. 2003. 74. .., ... . .: . . 1999. 75. . ... .: . 2000. 76. . 1980 . .: . 1981. 77. 50 . . . 1970. 78. XXI : . . - . . 2001. 79. .. , .: -, 1997. 80. .., .. : . -1998. 81. .., .. . : . 2000. 82. 1998. . .: . 1999. 83. .. : ..: . 2003. 84. XXI . .: . 1998. 85. . . .: . 1992 86. .. : . .: . 2002. 87. .., .. , .: . 1997. 88. .., .. , .: . 2000. 89. .. . . . 1997. 90. .. . -. . 2000. 91. / . . .., ... .: . 2001. 92. . . .: -. 1999. 93. .. : . .: OOO . 2002. 94. - . .: -. 1998. 95. . .: -. 2000. 96. .. . .: . 1991. 97. .. , , .: , 1986. 98. .., .. . .: . 1999. 99. .., .. . . . 1999. 100. .. . , . .: . 2001. 101. . . ... .: . 1999. 102.... . .1997.

210 103.http://www.ek-lit.agava.ru/smitsod.htm. 104.http://www.ek-lit.agava.ru/ricsod.htm. 105..http://www.energystrategy.ru/journal.htm. 106.http://www.Ilham-Aliev.com. 107.http://www.kortes.com. 108.http://www.socar-cc.com 109.http://www.Neftegaz.ru. 110.http://www.petroleum-economist.com. 111.http://taxes.gov.az 112.http://www.mfe.az 113.http://www.worldoil.com. World 114.http://www.citek.ru 115.http://www. oil-industriu.ru 116.Azrbaycan MEA - qtisadiyyat xbrlri. .M.Muradov. Azrbaycann mk potensial v ondan istifadnin sosial iqtisadi strategiyas. 3-4 Bak. 2001. 117.Azrbaycan neft tsrrfat. Rstmov R.. Neft mqavillri il laqdar Azrbaycan Dvlt Neft irktinin yenidn tkili v inkiaf konsepsiyas. Bak. 1996. 6. 118.Azrbaycan neft tsrrfat. Haczad E.M. Milli energetik strategiya v onun formalamas aspektlri. Bak. 2003. 7. 119. - . .., .. . 1-2. 2001. 120. . ... . .: 4. 2003. 121. . .. . .: 4, 2003 122. . .. . .: 3, 2003.

211

NEFT QTSADYYATI SFERASINDA GEN LDLN SPESFK STLAH V ANLAYILAR LT

Agent - /latnca agent, agentis - mvcud hrktd olan/ praktikada agetlr svdlmlri, kommersiya mliyyatlarn yerin yetirn icralardr. Agent konkret hquqi v fiziki xs ola bilr. Hquqi xs qisimli agent prinsipal , mtnin satn realladran kommersiya agenti delkredere adlanr. Ay - qiymtlrin eni taktikas quran investor. Akkreditiv - pul sndidir: hr hans xsin adna yazlr v hmin xsin sndd gstriln mbli kredit mssissindn, bankdan almaq hququnu tsdiq edir. Akkreditiv myyn mddt n bankda alr v adtn, mssis v tkilatlar arasnda nadsz hesablamalarda v kommersiya mliyyatalar zr beynlxalq hesablamalarda istifad edilir. Aksiya /shm/ - aksioner cmiyyti kapitalna mlum payn daxil edilmsini gstrn v qazanj pay - divident klind glirin hisssini almaa ixtiyar vern qiymtli kazdr. Aksiz vergisi - /lat. accidepe - ksmk, bimk/. Xssi istehlak mallarnn satclar trfindn dvlt dniln vergi nvdr. Bu verciy vtn v xarici mallar clb edilirlr. Akvatoriya - su hvzsinin st qat v yaxud da onun ayrca gtrlm hisssidir. Aleator sazilr - risk edilmi sazilr demkdir. Alpari - valyutann, veksellrin v sair qiymtli kazlarn bazar kursunun nominal dyrin uyunluunu ks etdirir. Alternativ xrclr - tsrrfat faliyytini hyata keirmk n mvcud xrclrin srf olunmasnn iqtisadi chtdn n drcd lverili olub-olmamasnn myynldirilmsi zruriliyindn irli glir. qtisadi ehtiyatlar mmkn tsrrfat faliyytindn hansna ynltmk mslsi hll edilrkn alternativ xrclrdn istifad edilir. Msln sahibkar z pulunu mxtlif cr, hm mvcud istehsaln genilndirilmsin, yenidn qurulmasna, texnika il yenidn thcizin, hm d yeni nv istehsaln tkili n istifad ed bilr. Semk n bu kmiyytlrin hr biri alternativ xrclr kimi mqayis edilmlidir. Amalqamisiya - cmiyytlrin, korporasiyalarn, birliklrin v digr tsrrfat subyektlrinin vahid aksioner cmiyytind birlmsi demkdir. Amplituda - uzaqlama, vst, genilik l mnalarn ifadnlndirir. qtisadi termin kimi d ildilir. qtisadi inkiafn amplitudas. Amortizasiya - sas vsaitlrin v digr aktivlrin istehsal olunan mhsulun xrclrin hissvi qatlmas metodu olub, onlarn sonrak istifadsi n istehlak vzlnmsini tmin edir. sas vsaitlrin khnlmsi fiziki v mnvi olan iki anma formasnda reallar. Fiziki anma sas vsaitlrin istehlak dyrinin itirilmsi, mk prosesind texniki-iqtisadi v sosial xarakteristikasnn pislmsi v ya uzunmddtli istifadsiz qalmas nticsind ba verir. Fiziki anma faktiki xidmt mddtinin normativ xidmt mddtin nisbti il llr. Antiinflyasiya siyasti - inflyasiyann qarsn almaq v onu tnzimlmk mqsdini gdr. Bunun n iki suldan: inflyasiyaya uyunlamaq v srt tdbirlr hyata keirmk

212 sullarndan istifad edilir. Birinci sul mhsullarn qiymtlrinin artmasna mvafiq olaraq hali glirlrinin artrlmasn, ikinci sul is gztli kreditlrdn istifad olunmasn, dvriyyy lav pul buraxlmasnn mhdudladrlmasn v sairi nzrd tutur. Antiklinal neft-qaz yataqlar yerln sxurlarn ym formalarndan biri olub, neftin toplanmas n n lverili forma hesab edilir. Antiklinal qarqlarala laqdar olan neft-qaz yataqlar tektonik qrlmalarla pozulmam v tektonik qrlmalarla pozulmu inki nv vardr. Geoloji tapntda neft mhz antiklinal dzmda toplanr. Aralq mhsul - glckd emal olunacaq v ya bir ne df tkrar satlacaq mhsul /i, xidmt/ nzrd tutulur. Aralq mhsul il rzind maddi msrflr ynldiln mumi ictimai mhsulun bir hisssidir. jtimai mhsulun qalan hisssi is son ictimai mhsulu ml gtirir. Arbitraj - qiymt frqin rmn mnftin alnmas prosesi. Msln eyni shmlr mxtlif bircalarda eyni vaxtda frqli dyrd satlr. Al v sat frqi isi digr bircaya nisbtd mnft imkanldr. Arbitraj proseduras - arbitraj aradrmalar qaydas demkdir. mumiyytl, arbitraj trflrin razl il, yaxud slahiyytli orqan trfindn yaradlmaqla mlak mbahislrin v mqavil qaba mbahislr baxan orqandr. Artma - uot dvr qurtarmazdan vvl olmu hadislr v mliyyatlar nticsind uot dvr qurtardqdan sonra dnilck v ya alnaca gzlniln mbllr demkdir. Asfalt - da qtran kimi blli olan asfalt, qdim yunan dilind sadc asfalt, romallarn dilind is bitulin adlanr. Tbii asfaltn akarlq tarixi neftin tapnts qdr qdimdir. Qeyd olunmaldr ki, ilk asfalt yollar XIX srin ortalarnda Paris v Londonda salnmdr. Aromorfaz - tkaml prosesind orqanizmin struktur v funksiyalarnn mrkkblmsi mnasn verir. Aro-ykslmk, morfoz forma. Aromorfoz mnc yksk forma demkdir. qtisadi terminologiyada ildilir. Audit - /latnca auditus - qulaq asmaq/ Btn yoxlan tipi v mqsdlrini ifad edn auditin tyinat son drc genidir. Predmetini maliyy-mhasibat hesabatlarnn faktlar, sas aparc qaysini mstqillik prinsipi tkil edn audit, material-texniki, intellektual v mnvi lamtlri znd cmldirrk optimal dayanaql nzarti hyata keirir. Korrupsiya il beynlxal mbarizd biznes rtlri v qaydalarnn dyimsinin siyastd d tzahr etmsi auditin praktiki reytinqini daha da yksltmidir. Konkret xs - auditor adlanr. Audit mumi tyinatda xarici, tkilatdaxili, dvlt v digr formalamaqda olan subaudit tsinifata malikdir. Xarici audit mqavil v knlllk prinsipli, daxili audit mrkzi orqann tftii, dvlt auditi is mvafiq dvlt orqanlarnn keirdiklri auditdir. Parlamentlr yannda faliyyt gstrn Hesblama Palatas n ali audit funksionallna malikdir. Auksioan - /hrrac, latnca auctbo - onis artrma, qiymtin artrlmas yolu il sat/ vvlcdn myyn edilmi yerd v dvrd bir sra yalarn ayr-ayr hisslrl, ifahi ticart yolu il mumi akarlq raitind satlmas nzrd tutulur. Auksionun knll v mcburi nvlri vardr. Knll auksion z mtsini daha srfli satmaq istyn xslr trfindn tkil edilir. Mcburi auksionlar is mhkm v dvlt orqanlar trfindn borclarn ver bilmynlrin, yaxud vermk istmynlrin mlakn, msadir edilmi mtlri v yklri, girov qoyulub vaxtnda geri gtrlmyn mlkiyyti, haqq vaxtnda dnilmyn mtlri v digr malmatiral qiymtlilrini satmaq mqsdi il tkil olunur.

213 Autsayderlr - bir qayda olaraq, he bir inhisar birliklr daxil olmayan kiik v orta mssislrdir. Avizo - bank, kommersiya, mhasibat tcrbsind sasn bir kontragentdn digrin gndriln hesablama mliyyatlarnn yerin yetirilmsi haqqnda rsmi mlumatdr. Avtarkiya - z gcn istinadn iqtisadiyyat qurma. qtisadiyyat model spektrind avtarkiya, aq iqtisadiyyat v dnya bazar kimi konfiquratik sistem malikdir. Banklar - /italyanca banko masa, oturacaq mnasn ifad edir. lk olaraq taliyada pullar skamiyalarda mbadil edrdilr./ pul vsaitlrinin toplanlmas, kreditlrin verilmsi, pulla hesablamalarn hyata keirilmsi, dvriyy n kredit vsaitlrinin emissiyas, mxtlif qiymtli kazlarn buraxlmas kimi funksiyalar yerin yetirn xsusi iqtisadi institutlardr. Adtn, banklar pul-kredit mnasibtlrinin tnzimlnmsi yolu il kommersiya faliyyti il mul olurlar. Hyata keirdiklri mliyyatlarn xarakterin gr onlar emissiya v kommersiya, vsaitlrin xarakterin v veriln kreditlrin mddtin gr uzunmddtli v qsa mddtli kreditlr vern banklara, mlkiyytin xarakterin gr - dvlt, shmdar, kooperativ, bldiyy v qarq banklara, tsrrfat mliyyatlarna gr - snaye, ticart, aqrar, beynlxalq, haliy xidmt edn /mant/ banklarna blnr. Azrbaycanda bank sistemi sas qrupdan: mrkzi bankdan, kommersiya bankndan v ixtisasladrlm maliyy-kredit institutlarndan ibartdir. Hazrda banklar bri sivliizasiyann dyrli iqtisadi texnoloji nailiyyti olaraq, byk tarixi tapntlar srasnda dayanr. Dnyada saysz, hesabsz banklar irisind orta hesabda yalnz iki mini etibarllq reytinqd ykskd dayanr. Siyahnn nnd is oxmilyardl kapitalla Almaniyann Doye bank on mhur digr bankla birlikd gedir. Pul qab mnasnda rh ediln alman mnli birca is banklara nisbtd miqdar chtdn daha az sayldr. Banknotlar - bazar iqtisadiyyatnda emissiya banklar trfindn buraxlan faizsiz istiqraz kazlar olub, kredit pullarn sas nvdr. Banknotlar mallarn, veksellrin girov qoyulmas il banklarn ssuda mliyyatlar qaydasnda buraxlr v ssuda mddti qurtardqdan sonra banka qaytarlr. Dvlt xrclrinin dmk n buraxlan banknotlar kaz pullara evrilir. Bank-mxbir - baqa banklarla igzar laqlrd olan v onlarn tapr il myyn maliyy mliyyatlarn yerin yetirn bankdr. Bank tminat - pul hdliklrinin yerin yetirilmsi n bank zmantidir. Bu o demkdir ki, gr mtri gstriln mddtd borcunu dmirs bank hdliyi z zrin gtrrk dmni z hesabna icra edir. Barrel - neft v neft mhsullarnn qeyri=metrik sistemd l vahididir. Barrel normal temperatur v tzyiq raitind 42 AB qallonu - 158987 litr demkdir. 1 barrel = 0,136 t. Neft, 7,3 barrel = 1 ton neft, 6,29 barrel = 1 m3 tbii qaza brabrdir. Azrbaycan nefti Azrilaytn 1 barreli 0,1365 tona brabr tutulur. Barter sazii - /franszca barater - dyimk/ mty pulla dnilmyn natural mbadild sahibkarlq hququ vermkl dyrin v qiymtin balansladrlmas sasnda aparlan idxalixrac mt mbadilsi mliyyatdr. Barca - sualt tmir n qazma avadanl v nefti qsa msafy damaq n z hrkt etmyn gmi.

214 Bazar - ayr-ayr mtlr v xidmtlr zr satclarla alclarn birg faliyyti mexanizmi olmaqla iqtisadi mnasibtlrd tlbl-tklifin mcmusu, hr hans mt zr bir qrup adamlarn svdlmsi il ba vern sx faliyyt mnasibtlri v mt v mt-pul mbadilsi formasdr. Bazarn mtlr v xidmtlr bazar, istehsal vasitlri bazar, i qvvsi bazar, elmi-texniki ilmlr, innovasiya v patent bazar, valyuta, maliyy-qiymtli kazlar bazar, mnzil bazar; informasiya mhsullar bazar kimi nvlrini frqlndirirlr. Jorafi vziyytin gr bazarlar - mvazintli bazar, mt artql olan bazar, defisitli bazar, azad rqabtli bazar, inhisar bazar, qarq v oliqapolik bazar, geni eidli mtlr bazar; qarq mtlr bazar; topdansat v prakndsat bazarlarna tsnifldirilir. Bazar qiymti - bazarlarda tlb v tklifin qarlql tsiri v laqsi nticsind ml glir. Tlb v tklif arasnda tarazlq sviyysin uyun qiymt, tarazlq qiymti adlanr. Tarazln sviyysi v qiymti gstrir ki, bazarda bir-birin qar ks qvvlr kimi x edn tlb v tklifin sviyylri nec uyunlamdr. Bazar iqtisadiyyat - azad tsrrfatlq mnasn dayr. Bazar iqtisadiyyatnn modelini frqlndirirlr: 1) liberal bazar iqtisadiyyat modeli - xsusi mlkiyytin iqtisadiyyatda paynn ox olmas v stn mvqe tutmas il, tsrrfat qanunvericiliyinin bazar subyektlrinin tam srbstliyini tmin etmkl onlarn dvlt trfindn ola bilck tsirindn qorunmas il, dvlt tnzimlnmsinin mhdud xarakter damas v sasn makroiqtisadi proseslri hat etmsi il, halinin bir ox zruri yaay problemlrinin hll edilmsindn dvltin tjrid edilmsi il, sosial mqsdlrin hyata keirilmsin ynldiln xrclrin qalq xarakter damas il, mumi milli mhsulda dvlt bdcsinin paynn az olmas il v sairl xarakteriz olunur; 2) sosial ynml bazar iqtisadiyyat - ox v ya az drcd dvlt sektorunun olduu qarlql iqtisadiyyatn olmas il, ninki makroiqtisadi proseslrin, htta bazar subyektlrinin faliyytinin ayr-ayr sahlrinin dvlt trfindn tnzimlnmsi il, dvlt trfindn haliy qeyri-istehsal sahsindki xidmtlrin pulsuz gstrilmsi, ail glirlrindn asl olmayaraq cmiyytin btn zvlrinin bu xidmtdn istifad etmsi n sosial tminat yaradlmas, hr bir vtndaa pulsuz thsi, shiyy xidmti almas hquqlarnn hyata keirilmsin tminat verilmsi il, isizlrin saynn minimuma endirilmkl halinin mulluunun tnzimlnmsi il, mumi milli mhsulun trkibind dvlt bdcsinin xsusi kisinin ox olmas v sair il sciyylnir; 3) sosial-demokrat ynml bazar iqtisadiyyat - sosial ynml bazar iqtisadiyyat modeli il demk olar ki, eynidir. Buna baxmayaraq, bu model n dvlt mlkiyytinin hddn artq ox olmas xarakterikdir. Bazar iqtisadiyyatnn bu modeli n ox sverd ttbiq olunduundan ona bzn sve modeli d deyilir. Bazar infrastrukturu - dedikd, iqtisadiyyatn mumi quruluunun bazar sistemin xidmt edn v onun faliyyti n zruri rait yaradan trkib hisssi nzrd tutulur. Bazar infrastrukturunun n mhm trkib nsrlri kimi mt, fond, valyuta v mk bircalar, lizinq kampaniyalar, banklar, auksionlar, yarmarkalar x edirlr. Bazar fondlar - xsi istehlak n daxili bazarda haliy tklif ediln mallarn mcmusudur. Onlar bir ox istehlak predmetlri zr mal ehtiyatlarnn sas hisssini, msln, mebellrin 80%-dn oxunu, dri ayaqqablarn v tiki mmulatlarnn 90%-ni tkil edir. Bazar fondlar hcmin v strukturuna gr bir trfdn istehsal hcmi, mal tyinat il, digr trfdn - halinin alclq fondlarnn hcmi il laqlndirilir. Benisifar - pulu akkreditiv v ya digr bank mliyyat zr alan.

215 Benzin - yngl karbohidrogenlrin qar olub 30-250 drc selsid qaynayan mayedir. Onu neftin krenkinq sulu il emalndan alrlar. Benzinin keyfiyyti onun oktanlq drcsi il llr. Yksk keyfiyytli benzin ld etmk n onu axtadan qoruyucu elementlrl znginldirirlr. n keyfiyytli benzin qeyri-etil trkibli benzindir. Benzinin iqtisadi hyatda oynad rol genidir. Alman mhndislri Dayemler v Benz daxili yanma mhrrikini kf edn qdr benzin thlkli tullant olaraq he bir hmiyyt damrd. Onu sadc lzumsuz xda kimi xarij edir v ya yandrrdlar. Masir zamanda is benzin mhm xalq tsrrfat hmiyyti olan enerjidaycsna evrilmidir. Beynlxalq kredit - borc kapitalnn lklr arasnda hrkti v faliyyti il laqdar olaraq veriln kredit nvdr. Kreditor v borc alan rolunda banklar, iri irktlr, xsusi sahibkarlar, dvlt idarlri, hkumt, hminin beynlxalq v regional tkilatlar x ed bilrlr. Bentonit qazma qatna lav ediln tbii gil nv. Bitum - geoloji baxda bitum brk formal qtran xatrladr. Bu sbbdn d onu qdim zamanlardaelc da qtran da adlandrmlar. O zamanlardan balayaraq bitumdan inaat material kimi istifad olunmudur. Nisbtn yumaq bitumlar dyrli karbohidrogeni mmulat hesab olunur. Nefti nemal prosesind sni bitum da alnr. Ondan yolarn kliind istifad edilir. Biznes - /ingiliSC bisinesse mqul, qayl/ glir gtrmy ynldilmi iqtisadi faliyytdir. Miqyasna rmn nzri v praktiki tsnifata gr biznes kiik, orta v byk faliyyt qruplarna ayrlr. Hr bir biznes qrupu z maraqlarndan x edrk mvafiq iqtisadi davran mnasibtlri v strategiya sasnda faliyytini tnzimlyir. Byk biznes dvltin iqtisadi v texniki gcn nmayi etdirir. Orta biznes daxili iqtisadi konyukturadan asl olaraq qrupu daxilind rqabt istinad edn prinsiplr sasnda tkkl tapr. Kiik biznes is sasn daxili bazara kklnn mt v xidmtlri realladrr. Biznes istehsal, kommersiya v maliyy nvlrin d ayrlr. Birbaa istehsal xrclri - mssisnin kdiyi xrclrin bir hisssi mhsulun hazrlanmas prosesi il bilavasit baldr v birbaa uot metodu il ayr-ayr mmulat nvlrinin maya dyrin daxil ola bilr. Birbaa xrclr aiddir: xammal v materiallarn alnmasna kiln xrclr, yarmfabrikatlarn knardan satn alnmasna kiln xrclr, istehsal iilrinin sas v lav mk haqq, texnoloji alt v trtibatlarn alnmasna v brpasna kiln xrclr, yeni nv mhsul istehsalnn mnimsnilmsi il laqdar olan xrclr v digr xsusi xrclr. Birbaa xarici investisiyalar - sahibkar kapitalnn uzunmddtli kapital qoyuluunu tmsil edn investisiya formasdr ki, bu, xarici mantinin srhddn knar mssislrinin faliyyti zrind nzartini tmin edir. Xarici mssislrin ld etdiyi btn glirlrin investor trfindn idar olunmasna imkan yaradr. Birca - /alman sz olub pul qab v ya pul kissi mnasn ifadlndirir/ dedikd mtlrin alq-satq prosesi il mul olan bazarn tkilati formas nzrd tutulur. Bununla bel birca, bazarn digr nvlrindn frqli olan bzi xsusiyytlr malikdir. Msln, bircada alq-satq mliyyatlar bilavasit istehsal v istehlak arasnda deyil, z lind hr hans bir mty olan tlb v tklifi mrkzldirilmi vasitilr - ticart agentlri, dllarlar vasitsil hyata keirilir. Bircalar digr bazar nvlrindn, msln, yarmarkalardan v auksionlardan frqli olaraq daim faliyyt gstrir, konkret i yeri v i saat vardr. Bircalarda alq-satq mliyyatlar brokerlr v dilerlr trfindn hyata keirilir. Bircann mt, fond, valyuta v mk nvlrini frqlndirirlr.

216 Birca kursu - birca fondunda tdavld olan qiymtli kazlarn dyridir. Birca kursu ssuda faizi sviyysi il hmin qiymtli kazlarn glirlilik sviyysi arasndak nisbtl tyin olunur. Birca qiymtlri - ayr-ayr bircalar trfindn mstqil surtd tyin olunur. Bircalarda tyin ediln qiymtlr, keyfiyyti, hcmi v gndrm mddti vahid kl salnm raitd hyata keiriln real mqavillrin qiymtlridir. Bonus - kontrakt sahsindn istifad hququna malik olmaq n veriln haqq demkdir. Bonifikasiya - gr maln keyfiyyti myyn edilmi mqavildki keyfiyytdn yksk olursa, maln qiymtin mqavild rtldirilmi lavdir. Borc vsaiti - mssisnin dvlt v digr ixtisasladrlm banklarda mvqqti istifad n ald pul vsaitidir. Mvcud qaydaya uyun olaraq borc vsaiti yalnz myyn rtlrl, konkret mqsd v mddt n verilir. Mddt nzr alnmaqla borc vsaiti qsamddtli v uzunmddtli borclara blnr. Briqada podrat - myin tkili v stimulladrlmasnn mtrqqi formasdr. Podrat briqadas mdiriyyt il briqada arasnda balanm mqavil sasnda faliyyt gstrir. Briqada bodrat tikintid, snayed, nqliyyatda, knd tsrrfatnda yaradlr. Broker - /ingilis v franszca brocour vasiti, kiik ticarti/ bircada mt, qiymtli kazlar v valyuta bircasnda vasitilik edn xsdir. Broker ona almaq v satmaq tapr vernin adndan v onun hesabna faliyyt gstrir, vasitiliy gr myyn glir ld edir. Brokerac - bircada aksiyalarn v ya baqa qiymtli kazlarn sahibi v ya glck sahibinin tapr il shm v qiymtli kazlarn alnmas v ya satlmas demkdir. Bdc - /latca bulga, franszca bougette - hr iki dild kis, sandq/ cari il n glir v xrclrin pul ifadsind hesablanm nisbtd blgs sistemidir. Cari qiymtlr - myyn vaxt dvrnd mhsul gndriinin hyata keirildiyi qiymtlrdir. Onlar bir mqavilnin yerin yetirilmsi mddtind bazar konyukturundan asl olaraq dyi bilrlr. arter - /latnca charta - kaz snd/ nqliyyat vasitlrinin icary verilmsi haqqnda mqavildir, fraxt tstiqlyn snd. atdrlma mntqsi - karbohidrogenlrin sahildki ilnm v saxlanma terminalnda qoyulmu msrf ln cjhazn x flans v ya quyunun az il hmin x flans arasnda podratnn tvsiyylri sasnda rhbr komit trfindn vaxtar tyin ediln hr hans digr nqt, yaxud nqtlr demkdir. Corafi /mkan/ vziyytin gr bazarlar - Buraya yerli, regional, milli, iri regionlararas v dnya bazarlar daxildir. Bunlarn bir-birindn olan frqlri adlarndak mxtliflikd aydn ifad olunur. xarla biln ehtiyatlar - hazrk mqamda strukturda mvcud neft-qaz ehtiyatnn xarla biln hisssi. tin xarla biln ehtiyatlar - geoloji v rentabellik baxmdan tin xarla bilck ehtiyatlar.

217 Debet - ikitrfli cdvl formasnda olan mhasibat hesabnn sol trfidir. Pul vsaitlrinin, mt-material srvtlri /msln, hazr mhsul, bitmmi istehsal, material, yanacaq v sair/ ehtiyatlarnn vziyytini v hrktlrini qeyd etmk n istifad olunan hesablarda debetd hr ayn vvli n nzr alnan mvcud srvtlr v ay rzind onlarn daxil olmas gstrilir. Debit - /franszca debit - srf/ vahid zamanda tbii v sni mnblrdn alnan maye v qazn hcmi. Neft-qaz snayesind geni ttbiq olunur. Quyunun mhsuldarnn sas gstricisidir. Debitor - borclu demkdir; hquqi v fiziki xslrin mssisy, tkilata, idary pul borcu ola bilr. Baqa szl, nvanna yklnib gndrilmi mallarn dyrini dmyn alc mssis, ezamiyyt v mliyyat-tsrrfat xrclrin gr avans alm fhl v ya qulluqu, akar edilmi israflq, ksikglm v sair hallara gr haqq-hesab vern maddi msul xs debitor ola bilr. Defisit - qtlq, nyins azl, maliyy sahsind glirlr zr xrclrin artmas nticsind zrr, atmama demkdir. Deflyasiya - /latnca deflatio - genilnm, iirtm/ artq kaz pullarn tdavldn xarlmas il pul ktlsinin azaldlmasdr. Bu, ksr hallarda pul islahatlarndan nc ba verir. Depressiya - /latnca depressio - kiilm, drinlm/ iqtisadi eni prosesi qtisadi tsikl drd fazan: eni, depressiya, canlanma v ykslii hat edir. Yksli iqtisadi inkiaf yrisinin yksk nqtsi depressiya is onun aa hddidir. Bununla bel qeyd olunmaldr ki, n mdrik depressiya iqtisadiyyat n grkli ola bilr. Bel vziyyt iqtisadi sistemi daha smrli v canl ilmy vadar edir. Vurulanmaldr ki, depressiya yeni iqtisadi tsiklik balancdr. Deklarasiya /byannam/ - latnca riz, byannam demkdir. Deklarasiyann gmrk /srhddi kemk n qiymtli yalarn adlar, say, qiymti, qabladrma nv v sairi gstrilmkl gmrkxanaya tqdim ediln riz/, pot /srhddn knara gndriln pul v qiymtli paketlr lav edilmi pot sndi/ vergi /glirinin, mlaknn v sairin miqdar haqqnda verginin dnilmsin clb olunan xsin rizsi/ kimi nvlri vardr. Dekompozisiya metodu - idaretm nzriyysind sistemin sadldirilmsi geni thlil obyekti kimi rh olunur. Onun kmyi il sistem trkib v sistemalt hisslr, mqsd v mqsdalt taprqlara v digr trm qruplara blnrk bir-birindn asl olmadan hll edilir. Sonradan onlar arasnda rabit, uzlama aparlr. Bu sistemli thlilin ikinci fazasnda daha mhmdr. Burada sistemin elementlrinin qarlql laqliliyi myyn edilir. Dekort - vaxtndan vvl dnilmi mblq n v ya maln kmiyyti v keyfiyyti saziin rtlrin uyun glmdi hallarda hmin maln qiymtin ediln gztlrdir. Demerc - gminin limanda rtlndirilmi mqavildn lav bo dayanmas n yk sahibinin gmi sahibin ddiyi crimdir. Demonopolizasiya - tdarklr z rtlrini diqt edn bir mhsul istehsalsnn dvlt v ya baqa inhisar lv etmsidir. Dempinq - /ingiliSC dompen, dumpen atmaq, dmk, ldn salmaq/ qsdn ucuzladrlm eksport-mallarn xarici bazarda daxili bazara nisbtn z dyrindn ucuz qiymt satlmasdr. Denonasiya bir dvltin o birisin aralarnda balanan mqavilnin lv edilmsi bard xbrdarlq mnasn dayr.

218 Depozit - mssislrin v ayr-ayr fiziki xslrin, kredit banklarnn mvqqti srncamna hval olunan pul mbli v ya qiymtli kazlardr. mant gr ld ediln glir vergilrdn v rsumlardan azaddr. Dvlt, mantin gizli saxlanlmasna, mhafizsin v ilk tlbl verilmsin tminat verir. Deponent - latnca knaraqoyma demkdir. Msln, deponir olunan mk haqq il rzind tlb olunmadqda, bdcy keirilir. Deponirlm - kredit idarlrin saxlanlmaa thvil veriln pul mblqlri, qiymtli kazlar v sair srvtlrdir. Deport - fond bircalarnda qiymtli kazlarn kurs frqini almaq mqsdil, onun kursunun aa dmsin alan alverilrl bir mddt balanan birca saziidir. Denominasiya - /latnca denominatio adn dyimsi/ inflasiya zaman hesablamalar sadldirmk n pullarn dyrin mvafiq msallar zr kiildilmsi prosesi. Diler - dedikd, fond bircasnn agenti kimi ayrca xs, firma nzrd tutulur. gr broker alqsatqda yalnz vasitilik edir v buna gr glir ld edirs, diler hm d sonradan daha baha qiymt satmaq mqsdil qiymtli kazlar alr. Bundan baqa, dilerlr bir-biril, brokerlrl, bilavasit alc v ya satclarla svdlmlr gir bilrlr. Bzi hallarda ayr-ayr kommersiya banklar da diler kimi x ed bilrlr. Dilerilik dllal firmasnn z xsusi vsaitlri hesabna hyata keirdiyi aksiyalarn alnb satlmas zr mliyyatlar mnasn dayr. Differensial kmrk tarifi eyni mal v ya rzaq n gmrk rsumlar mxtlif vergi tariflri zr alnr. Direkt-kost sistemi - xrclri daimi v dyin sektorlara ayrr. Dyin v daimi xrclrin diferensasiyasndan knar vhdti klassik uot sistemini v marcinal glirin formalamasn xarakteriz edir. Direkt-kost iqtisadi termin kimi maya dyrin yalnz birbaa daimi xrclrin lav edilmsi zamannda yarandndan bel adlan almdr. Sonradan maya dyrind dyin xrclrin qtiyytli mvqe tutmas bu adlanda qeyri dqiqliyi akara xarmdr. ndi Qrb iqtisadi mkannda bu sistem yeni terminaloci mzmun alaraq dyin xrclri ifad edn Verbil-kost adlanr. Disfunksiya - funksiya pozuntusu demkdir. Diversifikasiya - istehsaln bir-biri il laqsi olmayan nvlrinin eyni zamanda inkiaf demkdir. Divident - /latnca dividendus - blgy dn/ vergilri ddikdn, istehsaln genilndirilmsi n mbllri ayrdqdan, ehtiyatlar doldurduqdan, istiqraz faiizlri verdikdn v direktorlar mkafatlandrdqdan sonra hr il shmdarlar arasnda bldrln shmdar cmiyytlrinin glir hisssi. Dizacio - pullarn, veksellrin v digr nv qiymtli kazlarn nominal qiymtlrinin bazar kursundan aa dmsini xarakteriz edir. Dizel yanaca - yngl neft yanaca.

219 Dotasiya - gliri cari msrflrini dy bilmyn mssislr dvlt bdcsindn ayrlan txsisatlardr. Planl-zrrl ilyn mssislrin saynn azalmas dotasiyann hcmini azaldr. Doktrina - nzriyydn frqli olaraq vvlc qoyulmu prinsiplrdn real hadis, proses, faktorlardan irli glir. Dvlt krediti - borc vern v ya kreditor rolunda dvlt z x edir. sas formalar dvlt istiqrazlarndan, qsamddtli xzin hdliklrindn, halinin mant kassalar v banklar vasitsil dvltin qiymtli kazlarnn alnmas n xrclnn mantlrindn v sairdn ibartdir. Dvriyy vsaitlri - istehsal dvriyy fondlar il tdavl fondlarnn cmindn ibartdir. Bu nisbt 4:1- brabrdir. Dvltsizldirm - birbaa tsrrfat idariliyi funksiyalarnn dvltdn alnaraq, mlkiyytin xarakterind he bir dyiiklik etmdn mvafiq vziflrin mssislr verilmsi, aquli tsrrfat laqlrinin fqi tsrrfat laqlri il vz olunmasdr. Baqa szl, dvltsizldirm iqtisadiyyatda dvltin rolunun azaldlmas demkdir. Ehtiyatlar - tsbit edilmi vaxt rzind yatan kf olunmu hisssindn reallam hasilat miqdarn hesaba almayan, kommersiya baxmndan xarlmas mmkn saylan karbohidrogenlrin hcmini ehtiva edir. Ehtiyatlar kateqoriyasnn tyinatnda ilm plan, hasilat proqnozu, fiskal rtlr, hquqi tminat v bazarla bal tlblr kimi onlarn iqtisadi qiymtlndirilmsi mhm hmiyyt ksb edir. Burada layihnin kommersiya baxmndan luzumluluq v faydal il ehtiyatlarn tsdiq edilm meyarlar da rtlndirilir. Ehtiyatlar yrnilm drcsin gr tsnifat - ehtiyatlar A, V, S1, S2, resurslar S3, D1, D2 olaraq yeddi kateqoriyaya blnr. Resurslar tsbit edilmi vaxt rzind qiymtlndirilrk yatan kf olunmu hisssindn qalq v ya hasil ediln karbohidrogenlrin xarla biln hcmi /kf edilmi resurslar/ il kmiyyti qiymtlndirilrk hl ki, akarlanmam /kf edilmmi resurslar/ karbohidrogenlrin cmindn ibartdir. Ekologiya - son bir ne onillikd meydan genilns d, elmi sferada onun ilk grntlri XIX yzillikd tzahr etmidir. Yunan mnli ev, yaay yeri v bu kimi analoji anlamlar ifadlndirn ekos mfhumunu ilk df klassik darvinizm nmayndsi Ernest Hekkel 1866-c ild elmi dvriyyy buraxmdr. nc bitkilrin, canl orqanizmlrin hyat birliklrinin, traf mhit problemlrini tdqiqat predmeti sen ekologiya, karbohidrogen erasnn XX srd yksli tapan templri v bu snada insann tbit tsirinin artmas fonunda ekosistemin v biosferin btn qatlarn inhisara alan ada bir elm evrilmidir. tn srin 70-ci illrind Avroatlantik mkanda snaye yenidnqurmas epoxas rfsind ekologiya predmet spektrini genilndirrk daha dolun bri v sosial mahiyyt ksb etmidir. Ekoloji problemlrin artan tsir gc ksr elmlrin ekologizasiyasna gtirmidir. Ekspert qiymti - bilavasit ly glmyn proseslrin, hadislrin kmiyytc qiymtlndirilmsidir; mtxssislrin ryin saslanr. Ryin drst olmas ekspertin frdi keyfiyytindn asldr. Proqnozladrma tcrbsind frdi v kollektiv ekspert qiymtlrindn istifad olunur. Eksport /ixrac/ - /latnca exporto - aparram/ beynlxalq ticartin trkib hisssi olaraq mtlrin xaric gndrii. Masir dnyada eksport prosesi mt il yana kapital, investisiya, xidmt sferalarn da hat etmidir.

220 Eqalitarizm - dvltd yaayan btn vtandalarn faktiki material brabrliyin yaradlmas chdi kimi baxlr. Elmi-texniki potensial - cmiyytin qarsnda duran elmi-texniki inkiaf vziflrinin hlli n nzrd tutulan kadr, maddi-texniki, informasiya v tkilati ehtiyatlarn mcmusunu xarakteriz edir. Elmi-texniki potensialn inkiaf, ondan smrli istifad, ETT-nin srtlndirilmsinin, tdqiqatlarn intensivldirilmsinin, elm-texnika-istehsal tsiklinin qsaldlmasnn mhm rtidir. Emissiya - dvriyyd pul ktlsinin artmasna gtirib xaran pul nianlarnn dvriyyy buraxlmas mnasn dayr. Enbarqo - dvlt hakimiyyti trfindn qzln, valyutann, mallarn, srvtlrin ixrac v idxalnn qadaan edilmsi v ya digr dvlt mxsus olan mlaklarn saxlanlmas, xarici gmilrin z lksinin limanna daxil olmasnn qdaan edilmsi demkdir. Energetika ehtiyatlar - dedikd, xalq tsrrfatnda istifad ediln enerji dayclar nzrd tutulur. Energetika ehtiyatlar nvlrin gr /neft, neft mhsullar, qaz, hidroenerji, elektrik enerjisi v sair/, istifady hazrlq suluna gr /tbii, znginldirilmi, ilnmi, baqa kl salnm/, alnma suluna gr /knardan, z istehsal/ v digr lamtlr gr tsnifldirilir. Enonometriya ttbiqi iqtisadi fnn kimi iqtisadi obyekt v proseslrin qarlql rabitsini riyazistatistik v model kontekstind yrnir. Enonometriya iqtisadi riyazi modellri yrnir ki, statistik sciyy dayr v aradmaqa imkan verir. Bel ki, hr dyin enonometrik model tyin olunmu statistik indikator xasdr. Hans ki bu v ya digr dqiqlik il tsrrfat mexanizminin hr hans bir trfi llr. Bu mexanizmlr zrind qurulmu modellr yksk praktiki dyr malikdir. Bu modellr dvltin iqtisadi siyastinin qurulmasnda, firmann bazar strategiyasnda istifad olunur. Enonometrik axnn grkmli nmayndlri nobel laureatlar. R.Fri. Y.Tinberqen v V.Leyontev hesab edilirlr. V.Leyontevin xrclr-buraxl modeli, R.Fri v Y.Tinberqenin tdqiqatlar nticlri, Kobba-Duqlasn istehsal funksiyas v digr miqyasl ekonometrik ilmlr orta v uzun mddtli hcmli makro modellrin fundamental sasn tkil edir. Etatizm - franszca eta szndn yaranan, etatizm dvlt mnasn ifad etmkl siyasiiqtisadi mstvid dvltilik anlam kimi, ttbiqini tapr. Termin olaraq XIX srin sonunda isve burcua liberal Nyuma Dro trfindn dbiyyata gtirilmidir. lk balancda dvlt mrkziyytiliyi prinsipi mnasnda, sonradan, imperializm dvrnd burcua dvltinin iqtisadi funksiyalarnn gclnmsi il laqdar olaraq kapitalist lklrinin tsrrfatnn inkiafnda dvltin iqtisadi siyastinin rolunu sciyylndirn istilah kimi istifad olunmudur. lav dyr - dedikd, istehsal prosesind yaradlm mhsulun dyrin mvcud mssisnin real pay baa dlr. Baqa szl, mssisnin iilrinin mk haqq, mnfti v sas fondlarn amortizasiyas lav dyrin hcmini myyn edir. mk resurslar - mssisnin potensial fhl qvvsini, personal muzdla ilyn daimi, qeyridaimi, ixtisasl v qeyri-ixtisasl tam, kadrlar is sas ixtisasl tat v daimi ii heytini hat edir. mliyyat irkti - podratnn adndan neft-qaz mliyyatlar aparmaq n myyn mqamda tyin edilmi irkt demkdir.

221 mliyyatlar msrfi - kontrakt sahsind v ya onunla laqdar gndlik neft-qaz mliyyatlar rivsind bilavasit, yaxud dolays il kilmi msrflr, o cmldn karbohidrogenlrin xarlmasna, tmizlnmsin, oyadlmasna, tzyiq gstrilmsin, toplanmasna, emalna, saxlanlmasna, hazrlanmasna, yola salnmasna v atdrlma mntqsindk nql edilmsin, texniki xidmt v inzibati idaretmy kiln msrflr, habel lv etm ilri il bal dnilr demkdir. mt bircas - nmunlr v standartlar sasnda topdansat formasnda, yni iri hcmlrl alq-satq mliyyatlarn hyata keirir. mt bircasnda ticart mliyyatlar onun mumi ynca trfindn tsdiq edilmi ticart qaydalarna uyun aparlr. Konkret olaraq buraya svdlmlrin aparlmas sullar, laqlrin nvlri, onlarn qeyd alnmas v uotu qaydalar, mtlr mznn qoyulmas qaydas, birca ticarti pozmaa gr sanksiyalar v sair z ksini tapr. mtlr v xidmtlr bazar. Buraya mxtlif rzaq mhsullar, xsi istehlak mtlri, mit, kommunal, nqliyyat xidmtlri, mdniyyt, thsil, shiyy zr pullu xidmt bazarlar daxildir. sas istehsal fondlar - istehsal potensialn tyin edn mhm gstrici kimi, mk vsaitlrinin dyrind ks olunur. Milli srvtin ox dyrli hisssini tkil edn sas fondlar, hm d mumi tkrar istehsal prosesinin hlledici rti, mk mhsuldarln, istehsaln smrliliyini, iqtisadi qdrti artran mhm amil kimi d x edir. Onun spesifik lamti myyn istehsal tsikli rzind anma lsn istinadn dyrini tdricn hazr mhsulun zrin krlmsinddir. Bu ox dyrli proses nticsind nizamnam kapital avansladrlr, sas kapitaln pula, onun da yenidn sas kapitala evrilmsi reallar. sasl msrflr - mliyyat msrflri istisna olmaqla kontrakt sahsind v ya onunla laqdar kilmi maliyy msrflri demkdir. Faktorinq - maliyy sistemidir, bu sistem mvafiq olaraq, mal tdarks dmnin byk hisssini drhal almaq, borclarn tam dmsin zmant vermk, hesablarn idar olunmas xrclrini azaltmaq mqsdil il faktorinq kompaniyalarnn ticart sazilri zr qsamddtli tlblrd baqasna gzt gedir. Faktorinq zr kreditin mddti, adtn, 90 gndn 120 gn qdr olur, faiz normas is rsmi uot normasndan 2-4% oxdur. Faktorinq kompaniyalardan ylan xidmtlr gr dm mqavil dyrinin 2%-n qdrini tkil edir. Fenomen - iqisadi hadislr hissi qavray fenomen adlanr. Msln pul mnasibtlri. Fenomen el qeyri-adi hadisdir. Alla drk ediln hadislr noumen adlanr. Msln qanunlar, trend, meyllr hans ki konkrent simas yoxdur. Noumenlr iki yer blnr: qanunlar v sair. FFO - /first-in-first-out/ vaxt zr ilkin alnm istehsal ehtiyatlarnn maya dyrin daxil edilmsi metodu. Fiksal inhisar - vasitli vergi qoyulma formalarndan biridir. Bdc glirlrini almaq mqsdil dvltin istehsalat v hr hans ktlvi istehlak mallarnn satlmas zrindki mstqil hququdur. Fiktiv kapital - kapitalist lklrind myyn glir ixtiyar olan mxtlif nvl qiymtli kazlardr. Fil yataqlar - super neft-qaz yataqlar.

222 Firmann reputasiyas - qudvil, daimi mtrilr dairsi, ticari markas, personaln ixtisas drcsi, istehsal sulu, nou-xau, mlliflik hquqlar smrli tkilatn faliyyt atributlardr. Fond bircas - dedikd, qiymtli kazlarn /msln, shmlrin, istiqrazlarn v sairin alqsatqsnn hyata keirildiyi bazar nzrd tutulur. Fond bircalarnn sas vzifsi qiymtli kazlarn normal tdavlnn tmin olunmasndan, mznnnin myynldirilmsindn v akarlandrlmasndan, bellikl d qiymtli kaz bazarnn itiraklarna lazmi rait yaratmaqdan v onlarn faliyytini tnzimlmkdn ibartdir. Fond bircasnda qiymtli kazlarn alq-satqs onlara olan tlb v tklifin tsiri altnda tez-tez dyin birca kursu sasnda hyata keirilir. Fors-major - mqavillr daxil olan v nzrd tutulmayan sbblr zndn hdliyi yerin yetirmdiyin gr msuliyytdn azad olma qabaqcadan nzrd tutan rtdir. Forvard - atdrlma mddtindn asl olmayaraq qiymtlri tsbit ediln mqavil formas. Franko - sat rtin gr satc mal mqavild myyn edilmi yer z hesabna atdrmaa zmant verir. Bu halda man qiymtin onun gtirilm v sorta xrclri daxil edilir, frankozavod, franko-yk man, franko-anbar v sairi frqlndirilir. Franko-komissiya - hr hans bir kommersiya taprnn pulsuz yerin yetirilmsidir. Franiza - sorta mqavilsinin rti, buna sasn sorta myyn mblqdn yuxar olmayaraq zrrin vzini dmkdn azad edilir. Fraxt - /holland vrecht. vracht - yk v danma n haq/ gmi icarsi. Nqliyyat vasitlri sahibin yklrin, yaxud srniinlrin danmasna gr veriln haq v hquq. Fraxt anlay mxtlif nqliyyat vasitlri il hyata keiriln damalara ttbiq edils d n ox dniz damalarnda istifad olunur Friksion isizlik - zruri v myyn mnada arzu olunan isizlikdir. Adtn, friksion isizliy i axtaranlar v mk qabiliyytli olanlar-aid edilir. Fyuer sazii - atdrlma mddtlri myyn ediln mqavil formas olaraq real maln mtlq alnmasn nzrd tutmayan mt bircasnda balanan razlama demkdir. Hasilatn mumi hcmi - neft-qaz mliyyatlar n ildilmi hcmlr xlmaqla hr hans tqvim kvartalnda kontrakt sahsindn alnm xam neft v srbst tbii qaz hasilatnn mumi hcmi demkdir. Hesablama balans - hr hans bir lknin digr lklrd myyn mddt v ya myyn tarix olan ticart, kredit v baqa laqlri prosesind tlb v hdliklr hcmini ks etdirir. Hll aac - qbul olunacaq qrar alternativlri v addmlar mhdud olduqda ttbiq edilir. ox addml qrar qbulu prosesinin optimalladrlmas hll strukturu, sxemi. Struktur problemlrin hllin thlilind qbul olunur. Holdinq - vahid strukturun birlmsi, mssislrin shmlr paketin nzarti hyata keirn idaretmni tmin edn tkilat formasdr. Bel tkilatn sciyyvi xsusiyyti onun oxamilli, kompleksli tsisat olunmasndadr. Holdinq dvlti v qeyri-dvlti sistem sasnda yarana bilr.

223 Holland sindromu - mxtlif sviyyd v mxtlif illrd Norve, ngiltr, Meksikada yaanmdr. imal dnizind Hollandiyann 1960-70-ci illrind tbii qaz hasilatna balayaraq, sonradan artq qazn ixracatn realladrm, lk bdcsini v iqtisadiyyatn bilmyrkdn tbii qazn inhisarna buraxmdr. Tbii qaz hasilat il bal yerdyimy mruz qalm glir artm qeyri-ticari mtnin istehsal tlbi v artmnn genilnmsin gtirmi, nnvi ixracat ynml emal snayesi sahlrind istehsaln mhdudladrlmasn v lkd atmayan mtlrin idxalnn yksliin sbb olmudur. Dnya bazarna x v ondan asllq raitind qiymt meyllri lkni tin vziyyt dar etmidir. Byk sosial problemlrl mayit olunan vziyyt halinin glirlrinin aa dmsini trtmidir. Vziyytdn xda is yenidn qeyri-ticari mt istehsalnn mhdudladrlmasna v resurslarn xammal ixracat sahsindn ks axn vvlki vziyyt qaydna sy edilmidir. Horizont - ardcl mrhld bir v ya bir ne sxur qatnn yaran. Xalis Milli Mhsul /XMM/ - milli iqtisadiyyatn real gstricisi kimi il rzind istehsal v istehlak etdiyi mt v xidmtlrin dyrini ks etdirir. Demli, DM v MM-dn il rzind tutulmu amortizasiya ayrmalarn xdqdan sonra yerd qalan hissy XMM deyilir. Xarici effektlr - nc trf xeyir v zrr gtirn faliyyt. Zrr aspekti daha ox ekologiya il baldr. Msbt aspektlr is daha ox sosial sahni hat edir. Xarici effektlrl bal problemin hllin iki cr yanama var. qtisadi rifah nzriyysinin banilrindn biri pofessor A.Piqu /1877-1959/ problemin hllind vergi kontekstind dvltin rolunda, neoinstutisonolist R.Kouz /1910/ is msly bazar mnasibtlrinin genilndirilmsi v onun daxil etdiyi transsaksiyon xrclr altind hllini grr. Xarici ticart balans - myyn mddt lky ixrac v idxal ediln mallarn dyrinin nisbtini xarakteriz edir. Xecirlm - valyuta riskinin sorta edilmsinin mxtlif metodlarn qeyd etmk n bank, birca v kommersiya tcrbsind istifad olunan termindir. Xrclr-buraxl - riyazi-iqtisadi modeli istehsal v mhsul blgsnn sahlraras balansna, konkret olaraq is mhsulun dyri il onun buraxlnn pul ifadsind xrclr mblinin mqayissin saslanr. Xraizmatik liderlr: - imkanlar transsaksiyon rhbrlrdn stn olan bu tip liderlr iilri adi sviyydn ox daha intensiv mkl yksltmk bacarna malikdirlr. Xraizmatik liderliyin mnbyini sas prinsip tkil edir ki, bunlar da aadaklardr: iilr glck grnn dqiq blgsn vermk; kollektivin mdafi etdiyi korparotiv dyrlr yaratmaq; iilrl qarlql etibar tlim etmk. Tereza ana, Martin Lter Kinql yana Adolf Hitler d xraizmatik liderlr kateqoriyasna aid edilir. Xraizmatik liderlik sovet cmiyytind d, xsusn tsrrfat rhbrlrinin partiya funksionerlrinin simasnda da intiar tapmdr. daretm uotu - maliyy uotunun genilndirilmi formasdr. daretm uotunun mqsdi rhbrliyi idaretm qrarlarnn qbul edilmsind lazmi informasiyalarla tmin etmsi tkil edir. Bu uot tkilatda mvcud mhasibat sistemin paralel kild v lav mlumatlarn istifadsi il mhasibat uotu sistemi rivsind formalar.

224 qtisadi artm - hyat sviyysinin yksldilmsin imkan vern, kmiyytc ox v keyfiyytc yax mt v xidmtlrin istehsal nzrd tutulur. qtisadi artm myyn mddt rzind istehsal edilmi mumi milli mhsulun v ya xalis milli mhsulun faizl artmn v ya onlarn adambana dn kmiyytini ks etdirir v ekstensiv v intensiv inkiaf yollarla ld edilir. qtisadi sistem - iqtisadiyyatn balca probleminin hllinin tkili v idar edilmsin gr, mvcud mhdud resurslardan istifad olunmas sviyysin gr, hminin cmiyyt v onun zvlrinin tlbatnn dnilmsin gr, bir-birindn frqlnn iqtisadi raitin v amillrin mcmusudur. qtisadi sistemin drd nvn - bazar, inzibati-amirlik, qarq v nnvi nvlrini frqlndirirlr. qtisadi artmn bazar sistemi - insanlarn faliyytinin laqlndirilmsi, onlarn aktivliyinin artrlmas v tlbatlarnn dnilmsi n iqtisadi resurslarn smrli seilmsin v istifadsin imkan verir. Bazar sisteminin n vacib nsrlri tlb, tklif, qiymt v rqabtdn ibartdir. Bu nsrlrdn birinin mvcud olmamas bazar sisteminin faliyytini dayandrr v z yerini digr sistem verir. qtisadi artmn qarq sistemi - resurslarn blgsnn mxtlif formalarnn ttbiqin saslanr. nzibati sistemd resurslarn blgsnd mrkzi plan orqanlar, bazar sistemind sahibkarlar, qarq sistemd is hm mrkzi plan orqanlar, hm d sahibkarlar itirak edirlr. Bu sistemin spesifik xsusiyyti ondan ibartdir ki, iqtisadiyyat n z-zn tnzimlnir, n d ki, mrkzldirilmi formada hyata keirilir. qtisadi artmn nnvi sistemi - dedikd, milli adt v nnlr, hminin etik qaydalara v dini etiqadlara saslanaraq iqtisadiyyatn inkiaf etdirilmsi prosesi nzrd tutulur. qtisadiyyatn sektorlar - 1.Knd, me tsrrfat, ovuluq, balqlq. 2.Snaye v tikinti. 3.Xidmtlr, ticart, nqliyyat, rabit, thsil, elm v sair. ox vaxt birinci v ikinci sektorlar material istehsal sektoru adlanr. Bunula bel sektorlar real v maliyyy blnr. Real sektor mt v xidmtlri hat edir. Beynlxalq evrd iqtisadiyat dicr 3 sektorda trnnm olunur. 1.Dvlt. 2.zl-kommersiya. 3.Mnft gtrmyn nc sektor adlanan qeyri-hkumt tkilatlar qrupu. qtisadiyyat elminin cr dzm - /ekonomika/ /yunanca oikonomike ev tsrrfatnn idar olunmas snti/ qtisadiyyat elminin mzmun almas prosesi Avropa mstvisind orta srlrdn start gtrr. ngilis Ulyam Petti /1623-1687/ siyasi statistikann yaradcs iqtisadiyyatn Kolombu adlanr. lkin kapital ymnn qanunauyunluqlarn yrnn iqtisadi tlim - italyanca stri mnas tacir anlamn vern merkantalizm iqtisadi mnasibtlrin dvlt tnzimlnmsi trfgirliyindn x edir. Mhdudiyytlrl mayit olunan merkantalizm Fransada daha ox riayt olunmudur. qtisadi nzriyynin genoloci crsi z kkn digr istiqamtd Fransua Kene /1694-1774/ simasnda fiziokratlar adlanan fransz iqtisadlarnn yeni iqtisadi mktbin yaranmas il tapr. F.Kene ilk makroiqtisadi modelin yaradcs kimi, fiziokratlar v merkantalistlrdn frqli olaraq zn iqtisad adlandran ilk alim olaraq iqtisadi tdqiqat tdavl sferasndan istehsala gtirrk kapitalist istehsal sisteminin elmi thlilinin sasn yaratmdr. Hr iki mrhldn bhrlnn otland Adam Smit /1723-1790/ iqtisad elmind inqilab edrk, klassik siyasi iqtisadn tmlini qoymudur. David Rikardo /1772-1823/, Tomas Maltusun /1766-1834/ simasnda cr sa v sol qollara ayrlmdr. Rikardo tlimi sonradan hm marksist, hm d neoklassik nzriyynin tmlind dayanmdr. Maltusdan is Kenenin nzriyysi qidalanmdr. Bu cr yenidn masir iqtisadi nzriyy sosialist iqtisadiyyat v keid iqtisadiyyat laqsind yaxnlq ld etmidir.

225 mitasiya - bdl, bnztm, saxta. mport - /latnca importo - daxil edirm/ grnn, grnmyn v kapitaln importu adlanan byk kateqoriyaya ayrlr. Grnn import real mtlrin hrkti kimi xarijdn alnan mhsullarn lky gtirilmsi v daxili bazarda satlmasn ifad edir. Grnmyn import is xidmtlr sferasnda ehtiva olunur. Buraya konkret olaraq lk vtndalarna xarici kompaniyalarn xidmtlr gstrmsi, xarici banklara pul qoyulular, xarici firmalardan alnan turist yollanlarnn alnmas v digr mvafiq tyinatl xidmtlr aiddir. Kapital importuna is xarici investorlarn milli mssislrin shmdarlarna evrilmsi, onlarn mvafiq istiqamtli mxtlif layihlrd investisiya qoyulular il x etmlri amil olunur. Btn import kateqoriyalar eksportla birlikd lknin tdiyy balansn tkil edirlr. Ticart balansna is eksport v importun ilk iki kateqoriyas aid olunur. Msbt ticart balans lknin iqtisadi vziyytinin yax olduunu ifad edir. Bu srada Yaponiya lksi nnvi olaraq yksk msbt balansa - profisit malikdir. nhisar - /monopoliya/ - /yunanca monos - vahid, + poleo - satram/ rqabt meydannda tk hakimiyytlik. ndeksasiya - inflyasiya raitind pul tlblrinin v mxtlif glirlrin real miqdarn saxlama xsusiyytdir. nnavasiya - texnika v texnologiyann yeni nvlrini tmin edck bir proses kimi vsaitlrin iqtisadiyyatda yerldirilmsi demkdir. Geni mnad innovasiya elmi-texniki, intellektual potensial sfrbr edrk smrliyin v digr iqtisadi frqlnmlr nail olman hat edn tdbirlr sistemidir. Texnologiya istehsal sferasnda v idaretmd yeni yaranlar ifad edn latn mnli isim kimi innovasiya /latnca innovare/ yenilm mnasnda interpretasiya olunur. lk df innovasiya termini Amerika iqtisads Yozef umpeterin /18831950/ 1912-ci ild yazd qtisadi inkiaf nzriyysi sri il dvriyyy xarlmdr. nnavasiya anlayn ixtira v kf terminlrindn frqlnir. Burada mumiliklr qdr d yetrli mxtlifliklr vardr. Kf v ixtira vvllr mvcud v ijtimayit n akar olmayan, kordinal v inqilabi mexanizmlri ifad edrk yeni fundamental hqiqtlrin tsdiqin saslanr. Mqsdynl, dqiqldirilmi, kollektiv nticnin mhsulu olaraq innovasiyann mram daha ox praktiki ttbiq sciyylidir. qtisadi inkiafn ls artdqca innovasiya anlay daha mzmunlu hmiyyt ksb edir. nnovasya vvllr yalnz texnologiya sferas il mhdudlardsa, masir zamanda o, istehsal idaremsinin tkilat metodlarn da hat dairsin qatmdr. nsan kapital - insann glck mk glirlrinin xlm dyri. Bilik, ixtisas, srit, thsil insan kapitalnn indikatorlardr. nstitutsional - anlay X1X srin axr v XX srin vvllrind AB-da yaranmdr. nstitutsional latn sz olan institut ifadsindn ml glmidir v bu ad altnda cmiyytd qbul olunmu, hminin qanun formasnda mhkmlndirilmi myyn adtlr, qaydalar v tsisatlar nzrd tutulur. nstitut anlay olduqca genidir, o hm dvlt, korporasiya, hmkarlar tkilat kimi, hm rqabt, inhisar, vergi kimi, hm sabit tfkkr trzi kimi v hm d hquqi normalar kimi rh edilir. nstitusionalizm - masir mrhld postsosialist transformasiyasnn nzri mnbyi kimi d baxlr. O, iqtisadi tfkkr v dncni istiqamtlndirir. Burada iqtisadi qrarlarn qbulunda institutlar, dvlt, qanunuluq, ictimai tkilatlar, strukturlar, nn v sair iqtisadi, qeyri-iqtisadi xarakterli tsisatlar mhm rol oynayaraq, iqtisadi mnasibtlr bksind hmiyytini nmayi etdirir. qtisadi mnasibtlrin subyektlrini, xsi maraqlarn yrnmy etiraz edn

226 institusionalizm ictimai motivlr, insanlarn davranlarna z tutur v bazarn avtomatik tnzimlnmsi konsepsiyasn tnqid edir. nstitutsional isizlik - mk bazarnn qeyri-smrli faliyyti zaman ml glir, yni bo i yerlri haqqnda tam informasiya verilmynd informasiya sistemi isizlik sviyysini olduu kimi ks etdirmir. Bel bir raitd isizlr yardm artrlr v glirlr gr vergilr is aa salnr. nteqrasiya - /latnca integratio - brpa olunma, integrationis - tam, vahid/ Masir dnyada lklrini tsrrfatlarnn obyektiv birlm prosesi. Onun ali mqsdi iqtisadi artm teplrin davamllna rmn ld olan resusurslardan maksimal drcd effektli istifadni tmin etmkdir. nteqrasiya mhm formas kimi lk tsrrfatnn beynlmilllmsi nticsind onun dnya tsrrfatnn bir hisssin evrilmsidir. nteqrasiyann lamti kimi iqtisadiyyat sferasnda mumi siyastin formaladrlmas v realladrlmasdr. Beynlxalq iqtisadi inteqrasiya sas be mrhldn keir: azad ticart zonas, gmrk ittifaq, mumi bazar, iqtisadi ittifaq v iqtisadi v valyuta ittifaq. Mvafiq inteqrasiyann be pillsini hllik Avropa Birliyi kemidir. ntervensiya - /latnca interventre - qarmaq/ bu termin iqtisadi sferaya siyastdn daxil olmudur. qtisadiyyatda intervensiya tsrrfat v iqtisadi hyata mqsdynl tsir, dvlti mdaxil il baldr. Dvltin iqtisadi intervensiyas zlldirm, reprivitizasiya, defelyasiya v sair iqtisadi alt v mexanizmlrl realladrlr. ntervensiya olmadan dvlt iqtisadiyyatda tzahr edn disproporsiyalar tnzimly v tjrid ed bilmz. qtisadi liberalizmin banisi nobel laureat Fridrix fon Xayek dvltin iqtisadiyyata mdaxilsinin qti lehdar kimi tannr. znn bu sahdki, radikalizmind alim dvltin htta kredit-pul siyastindn kinmyi tvsiyy etmi, pullarn buraxl, emissiyasn xsi llr verilmsi tbbsnd bulunmudur. nteqrir daretm Sistemlri /S/ - kompyuter texnikas vasitlri v mvafiq proqramlar sasnda qurulur, istehsal prosesin optimalladrlmasnda, ksr texniki problemlrin hllind v eyni zamanda daxili audit bksinin tkmilldirilmsi mqsdini dayr. Bu effektivlik istehsal v idaretm prosesin lazm olan btn mmkn informasiyalar vahid bazada akkumlyasiya edrk idaretm sisteminin smrliliyini qaynaqlandrr. S sistemind mlumatlar mbadilsinin biznes-sistem v Avtomat daretm Sistemlri /AS/ arasnda aquli ksimlri vardr. nflyasiya - /latnca inflatio - iirtm/ dvriyyd olan kaz pul ktlsinin artm nticsind pullarn dyrinin kskin aa dmsi prosesi. Hiperinfilyasiya inflyasiyann son kskin tuyandr. Termin ilk df imali Amerkada 1861-1865-ci illrd ba vern vtnda mharibsind ildilmidir. Sonrada inflyasiya termini Avropada geni yaylmdr. Lakin infilyasiyann tarixi pullarn meydan gldiyi zamanlarla hesablanr. nflyasiya mrkkb sosialiqtisadi hadis olub, hr bir lknin iqtisadiyyatnda ciddi problem kimi x edir. O, iqtisadiyyatda hr hans bir sbbdn yaranan v davam edn brabrsizliyin gstricisidir. Baqa szl, bilavasit kaz pulun hrkti il bal olan v yaranan bir prosesdir. nflyasiyann sas sbblri bdc ksirinin mvcudluu, pul tdavl qanununa ml olunmamas, srmay qoyulularnn hcmi, mk haqqnn mk mhsuldarlna nisbtn stn artmas, pul-kredit v vergi sahsind dzgn olmayan siyastin aparlmamas, azad rqabtin inhisarla vz olunmas, iqtisadiyyatn hrbildirilmsi v xarici-iqtisadi amillr ks etdirir. nformasiya mhsullar bazar - Bu xsusi nv bazardr v buraya kitablarn, qzetlrin, killrin, mxtlif ynml reklamlarn v digr bir sra informasiya mlumatlarnn alq-satqs daxildir. Bu bazara intellektual sciyyli mhsullar bazar da deyilir.

227 nsayder - maliyy v digr bu kimi informasiyalara girii olan frd. nteraktiv lider - konsensus raitind ilmy meylli olan interaktiv rhbrlr sasn qadnlar hat edir. nvestisiya - /latnca investment geyindirmk mnasnda/ n mumi formada investisiya pullarn daha byk pullar ld edilmsi mqsdi il istifadsidir. Pullarn danmaz mlaka snaye v xidmtlr sferasna qoyuluu bir baa investisiya adlanr. Bel hal investora mssisnin idar edilmsi v nzartin imkan verir. Portfel investisiyalar is mssislr bir baa nzart etmy imkan vermir. Bel halda investor shm sahibi olmaqla mnft dividenti ld edir. nvestor rolunda dvlt, zl kompaniya v ayrca biznesmen itirak ed bilr. Buna gr d investisiyalar dvlt v zl kateqoriyalara blnr. nvariant- dyimz kmiyyt, miqdar. nzibati-amirlik sistemi - iqtisadiyyatn idar edilmsind v planladrlmasnda srt inzibatla stnlk veriln, tsrrfat subyektlrinin hquqlar mhdudladrllan iqtisadi sistem. vvlr kemi SSR-d, rqi Avropa lklrind, hazrda is Kubada v bir sra Asiya dvltlrind faliyyt gstrir. poteka - mlakn, yni torpan, evlrin v digr tikililrin girov qoyulmas olub borc pul n tminat rolunu oynayr. potka krediti - mlakn girov qoyulmas sasnda veriln kreditdir. Kredit vernlrin mnafeyini tmin etmk mqsdil girov qoyulmu mlakn, alnm borc dniln qdr, satlmasna qadaan qoyulur v bu haqda ipoteka katabnda qeydiyyat aparlr. Alnm borc v onun faizi vaxtnda dnilmzs, gtrov qoyulmu mlak zrind mlkiyyt hququ kreditora keir. stebliment - cmiyytd dayanaql, mhkm vziyyt. qtisadi, ictimai institutlarn v tkilatlarn cmiyytd stn hakimiyyti. stehlak edilmi milli glir - dedikd, il rzind istehsal edilmi milli glirdn tbii flaktin trtdiyi itgilrin, mhsullarn saxlanlmasndak ziyanlarn, xarici ticart saldosunun frqinin xlmas baa dlr. stehsal faktorlar - istehsal xrclri demkdir. stehsal edilmi milli glir - dedikd, il rzind yeni yaradlm mt v xidmtlrin mumi hcmi baa dlr. stehsal vasitlri bazar. Buraya mk predmetlri v mk vasitlri, onlarn trkibin daxil olan btn kompleks eylr daxildir. Msln, danmaz mlaklar, mk altlri, xammal v materiallar, energetika resurslar, faydal qazntlar bazar. stehsal xrclri - mhsul /i, xidmt/ hazrlanmasna kiln canl v maddilmi mk msrflrinin mcmusudur. mt-pul mnasibtlri raitind dyr formasnda x edir. jtimai istehsal xrclri v mssisnin mt istehsalna kdiyi pul msrflri frqlndirilir. jtimai istehsal xrclrin istehlak edilmi istehsal vasitlrinin keirilmi dyri v btn yeni yaradlm dyr daxildir. Bu xrclr mt dyrin brabrdir v mtnin qiymtini myynldirrkn nzr alnr. Mssisnin mt istehsalna kdiyi pul msrflri mtnin

228 dyrindn azdr. Bu xrclr mhsulun maya dyri kimi x edir; maya dyrin is istehlak edilmi maddi ehtiyatlara v iilrin myinin dnilmsin kiln xrclr daxil edilir. stehsal xrclrinin birbaa, dolay, rti-dyin, rti-daimi, sas, lav, sad, kompleks, son hdd nvlrini frqlndirirlr. stehsal dvriyy fondlar - istehsal ehtiyatlar, bitmmi istehsal, z ehtiyaclar n istehsal edilmi yarmfabrikatlar /detal, yma, konstruksiya v s./ v glck drn xrclrinin /yeni mhsul istehsal n xrclr-bu xrclr glckd istehsal olunacaq mhsul xrclrin aid edilir./ cmind ehtiva olunur. lnmyn tsdiqlnmi kfiyat ehtiyatlar - xsusi kapital qoyulular tlb etmyn mvcud quyularda olan ehtiyatlar. Kampaniya - hr hans bir aksiya keirmyin tdbirlr kompleksi. Kanselinq kiray edilmi gminin yklnmsi n limana gliinin son mddti. Vaxt kedikd kirayinin mqavilsini v hminin mqavil aktn pozmaa ixtiyar vardr. Kapital - latn v alman dilind ba mlak mnasn ifadlndirir. Kapitalizm - /latnca capitalis - ba, sas, ba/ xsi mlkiyyt v azad rqabtin hkm srdy iqtisadi sistem. Daha ox Avropa, AB, Yaponiya, Avstraliyada intiar tapmdr. Kapitalizm termini digr iqtisadi termin kapitaldan balanc alr. Onun ilk lamtlri Qdim Romada mahid olunmu v ticartin, snayelmnin, bank iinin tkll il XV srd daha tzahrl gerkliy evrilmidir. XVII srin snaye inqilab kapitalist mnasibtlrinin inkiafnda yeni amil olmudur. Kapitalizm azad sahibkarlq v yaxud xalis kapitalizm formasnda nisbtn XIX srd Byk Britaniya iqtisadiyyatnda grnmdr. Karbohidrogen molekullar yalnz karbon v hidrogen atomlarndan ibart zv birlmlr. Neft, tbii qaz v kondensat karbohidrogenlr sinfin aiddir. Karbohidrogenli qaz - trkibind karbohidrogenli qarqlarn 50%-dn ox olduu tbii qaz. Kerosin - nefti nemal prosesind qazoyl v qaz formal komponetlr aras alnan yngl distilyat. Kleymslr - tdark edilmi mallarn vziyyti v ya keyfiyyti il laqdar atmazlqlarda alcnn satcya iddialar, tlblri v ikaytlri demkdir. Klirinq - qarlql tlb v hdliklrin hesablanmas yolu il nadsz hesablamalar sistemidir. lk daxilind klirinq, hesablama dmlri vasitsil yerin yetiriln banklar arasnda nadsz hesablamalar sistemini znd ks etdirir. Xsusi olaraq beynlxalq hesablamalarda yaranan klirinqlr dvltlr arasnda bir-birin olan borclarnn dnii haqqnda razlamalar formasnda hyata keirilir. Klirinq qarlql tlblr hesablamalar yolu il xarici ticart mliyyatlarnda da ttbiq olunur. Kobba-Duqlas modeli - istehsal hcminin istehsal sas faktorlar-mk v kapitaldan aslln ifad edir. Bu model gr istehsal hcmi iki faktorla kapital /istifad olunan istehsal vasitlri/ v myin miqdar il tyin olunur. Kommersiya - /latnca com - birlikd, laqli merx/mercisr/ mt v xidmtlr ticarti.

229 Kommersiya krediti - haqqnn dnilmsi mddti txir salnmaqla bir sahibkar trfindn digrin mtlr formasnda veriln kreditdir, borcdur. Onun obyekti mt kapitaldr. O, bilavasit dvriyy prosesin, mtlrin istehsal sferasndan istehlak sferasna doru hrktin xidmt edir. Kommersiya kreditinin mqsdi mtlrin v onlarda maddilmi mnftin realladrlmasn srtlndirmkdir. Kommersiya kreditinin sas alti vekseldir. Kompaniya - /latnca som-s, birlikd + panis - rk/ iqtisadi termin, firma tkilat. Kompressor - quyuya vurulmaq n sxlm qaz istehsad edn xssi quru. Kompensasiya sazii - mallarn qarlql tdark v ya hr hans digr formada kontragentlrin marann qarlql tmin edilmsi demkdir. Kompensasiya sazilri sasnda balanm mqavild dmlr qismn valyuta il, qismn d maln qarlql tdark il bir mqavil rivsind vvlcdn nzrd tutula bilr. Kompensasiya sazilrini adi barter yolu il maldyimdn frqi bundan ibartdir. Konosament - dniz damalar mqavillrinin rtlrini hat edn snddir. Konsaltinq - satc v alclara mssislrin iqtisadi faliyyti haqqnda mslht verm mnasnda ildilir. Konsiqnasiya - srhddn knarda mallarn komsiyon sat formasdr. Konsorsium kommersiya itiraklarnn tkilati-hquqi birliklri formalarndan biridir. Konsern - mlkiyytin v nzartin vhdtini xarakteriz edn birlm formasdr. Konsern daxil olan mssislr srbst deyillr, onlara konsern balq edn ba tkilat trfindn nzart olunur. Konsern - mstqil mssis v tkilatlarn birliyi olub, mumi itiraklq sistemi il maliyy resurslarn v istehsal realladraraq, itirak trflri aquli v ya fiqi formada birldirir. aquli birlik istehsal prosesini rabitli xarakterl ballqda olan mssislr, fiqi birlik is qarlql laqliyi olmayan mxtlif sahlrin, tkilatlarn birlmsidir. Konsern hm d z nvbsind hquqi xs olmaqla, shmdar cmiyyt holdinq, aquli v fiqi inteqrasiya olunan qrumlara blnr. Konsessiya - iqtisadi anlamda dvlt v ya bldiyyy mnsub tbii srvtlrin, mssislrin v digr tsrrfat obyektlrinin tsibit olunmu mddtd mqavil sasnda istismara verilmsi formasdr. Kontrakt sahsi - tsviri v konturlar hat edn sah demkdir. Bu sah znd balanm kontraktn qvvd olaca mddt rzind hr vaxt ilnil biln sahdn tutmu qazmann texniki chtdn mmkn olan btn drinliklrindk olan ilri ht edir. Kontokorrent - vahid hesabdr ki, bankn mtri il btn mliyyatlar nzr alnr. Kontokorrent bir trfdn bank ssudalarn v mtrilrinin hesabndan onun tapr il btn dmlri, digr trfdn is mtrilrdn banka daxil olan mant, ssudann qaytarlmas v sair kimi mdaxil olan vsaitlri znd ks etdirir. Kontroferta - ilk tklifd gstriln rtlrl deyil, digr rtlrl mqavil balanmas tklifinin qbul edilmsi haqqnda mracitdir.

230 Konvensiya rsumlar - dvltlr arasnda mqavil v ya sazilr zr myyn olunan kmrk rsumlar mnasn dayr. Konvensiya rsumlarnn stavkalar myyn bir qayda olaraq, dvlt trfindn birtrfli qaydada myyn edilmi adi kmrk tarifi stavkalarndan aa olur. Krm veksel - bir xsin /kreditorun/ digrin myyn mblin nc xs verilmsi haqqnda yazl mrini znd ks etdirir. Krm vekseli vern xs - trassant, dnii hyata keirmli olan xs - trassat, pulu almaq hququ veriln xs is remitent adlanr. Krm vekselin obyekti mt kapitaldr. Kotirovka - fond bircalarnda qiymtli kazlarn kursunun myyn olunmas, mal bircalarnda mallara qiymt qoyulmas v onlarn birca blletenlrind drj olunmasdr. Kovernot - broker trfindn sortaya veriln araydr ki, burada risk gedn sorta idarlrini gstrmkl, onlarn sorta mqavillrinin balanmas tsdiq olunur. Kovernotun verilmsi brokeri sortacya sorta cmiyytinin polisini tqdim etmkdn azad etmir. Kredit - /latnca creditum - o, inanr, o borc verir/ faiz dmk rtil pul v ya mt formasnda veriln borcdur. Kreditin hrkti zaman kreditorla borc alan arasnda myyn iqtisadi mnasibtlr ba verir. Kreditin iki nvn: qsamddtli v uzunmddtli nvlrini frqlndirirlr. Kreditin dvlt, kommersiya, veksel, istehlak, ipoteka, kommunal, knd tsrrfat v beynlxalq formalar vardr. Masir dnyada kredit borc kapitalnn hrktinin bir formas v biznesin inkiaf stimuludur. Bazar iqtisadiyyatnda btn tsrrfat faliyyti kredit sistemi zrind qurulur. Krekinq - ngilis mnli krekinq sz trcmd /cracking/ ayrlma mnasn ifad edir. Termik v katalik olaraq krekinq prosesi iki tiplidir. Termik krekinq 550 drc v 4-6 atmosfer tzyiqlrdn aparlr. Katalik krekinqd is katalizatorlardan istifad olunur v proses 500 drc istilik altnda hyata keirilir. Emaln hans tip zr aparlmasnn smrliliyini mtxssislr myyn edirlr. Emal prosesind neft 300-360 drc qzdrdqda qaynayr, n aa qatda mazut, n ykskd benzin buxar, nvbti pilld qazoyl, 170-230 drcd is kerosin v liqroin ylr. lk emalda neftdn 5%- qdr, emal kedikdn sonra mazutdan yksk tzyiq altnda 50 atmosferd, 450-500 drc temperaturda benzin alnr. Kros-kurs - bir valyuta kursunun bir valyuta kursunun digr valyuta kursuna olan nisbti sasnda myyn ediln iki valyuta kurslar arasndak laq demkdir. Kupon - kazn ksilmi talonudur. Kupyur - kaz pullarda, banknotlarda, istiqraz vrqlrind v digr qiymtli kazlarda gstriln nominal dyrdir. Kurs - aksiyalar, istiqraz vrqlri v baqa qiymtli kazlarn al v sat qiymtlridir. Kvazi pullar - Beynlxalq valyuta fondunun metodologiyasna gr kommersiya banklarnda olan mddtli v zmantli mantlrd nadsz formada pul vsaitlri mnasnda ildilir. Qaz anbarlar - lk yeralt qaz anbarlar AB-da intiar tapmdr. Artq XX srin 70-ci illrind AB-da bel anbarlarn say 200- v orada saxlanlan qaz hcmi 125 milyard m3-i amdr. SSR-d ilk yeralt qaz anbar 1958-ci ild Kuybev hrind tknmi qaz yatanda dzldilmidir. Respublikamzda is artq bir ne onillikdir ki, tbii qazn mvafiq sulla

231 saxlanlmas Bak hri yaxnlnda tkil edilmi Qarada v Qalmaz iri yeralt qaz anbarlar vasitsi il hyata keirilir. Bu anbarlarn mumi aktiv hcmi 3 milyard kub metridir. mumiyytl, yeralt qaz anbarlarndan iri qaz yataqlarnn mvcud olduu yerlrd istifad edilir. Bu zaman hmin yataqlarn hermetivliyi ciddi nzr alnmaldr. ks halda yerd vurulan qaz knara xdqda byk itgilr sbb ola bilr. Nzri-elmi saslandrma v snanm praktikaya gr meqapolislrd, mumiyytl, energetik ehtiyaclar tbii qaz istehlakna standartladrlm hrlrd bu yanacaq nvn olan tlbin 10% miqdarnda anbar ehtiyatnn olmas zruridir. Qazholder - qaz toplamaq, saxlamaq v qaz kmrlrin, yaxud qaz emal qurularna vermk n stasionar polad qurulu. Qaza tlbat azaldqda artq qaz qazholder ylr v tlbat artqda ildilir. Lakin miqyas artqca qazholderlrin imkanlar mhdudlar. Daha byk hcmli qazlarn saxlanmas n yeralt qaz anbarlarndan istifad edilir. Qazma - neft-qaz v kondensatn hasilat n yer qabnn sxurlarnn qazma alti il datmaqla quyu. Lam v axta llsinin qazlmas prosesi. Qazma qurusu - qazma prosesini tam miqyasl aparmaq n xsusi avadanlqlarla thciz olunmu quru. Masir dniz qazma qurularnn nomenklatur tsnifat genidir. Buraya daha mtrqqi v intiar tapm standartl FPS - zn istismar sistemi, FPSS - yarm daldrlm istismar sistemi, TLP - dartlan dayaql platforma. FPSO - neft hasilat, saxlama v mhsuldarl yksltm qurusu v digrlri d daxildir. Qazkondensat tbii qaz birlmlrin malik maye karbohidrogen. Qazoyl - neftin emal zaman srtg yalar il kerosin arasnda aralq komponent. Dizel yanacann alnmasnda istifad edilir. Qeyri-bazar sektoru bazar sferasna istinad olunan qeyri-smrli tkilatlar, zrrl ilynlr mnfi ynml lav dyr yaradanlar hat edir. Qeyri-maddi aktivlr - uzun mddtli istifad n nzrd tutulmu hr bir material-ya mahiyytin malik olmayan, lakin dyr qiymti olan glir gtirn hquqi vsaitlrdir. Bunlara aadaklar aiddir: elmi nailiyyt, dbiyyt, incsnt zr mlliflik v riklilik hququ, elektron-hesablayc kompyter proqramlar, patent ixtira, seleksiya nailiyytlri, faydal modelldirm hququ, ticart-xidmt nianlar, lisenziyalar, nou-xau torpaq sahlrindn, tbii ehtiyatlardan istifad hquqlar, tkilat xrclr, firmann qiymti v sair. Qiymt - mtnin dyrinin pulla ifadsidir. mtnin dyrini pulla ifad etmk n nad pulun olmas he d zruri deyildir, yni dyrin pulla ifad edilmsi ideal xarakter dayr. mtnin dyrinin pulla ifad olunmas ninki keyfiyyt, eyni zamanda kmiyyt myynliyin d malikdir. Mvcud mtlrin miqdar myyn miqdarda qzl kmiyytin brabr olmaldr. mtlrin v qzln kmiyyt ls pulun texniki funksiyas olan qiymtlr miqyas il laqdardr. Dyrin azalmas il, bir qayda olaraq, maln qiymti d azalr, onun artmas il is artr. Qiymtin nvlri - olduqca mxtlifdir v bel bir hal onlarn tsnifldirilmsini zruri edir. Adtn, qiymtlr xidmt etdiyi iqtisadi dvriyynin xarakterin, franko nvlrin, faliyyt mddtin, razi lamtlrin, tsbit olunmas qaydalarna gr tsnifldirilir. Xidmt etdiyi iqtisadi dvriyynin xarakterin gr qiymtlr snaye mhsullarna olan topdansat qiymtlri,

232 tikinti mhsullarnn qiymtlri, yk v srniin nqliyyat tariflri, prakndsat qiymtlri, knd tsrrfat mhsullarnn satnalnma qiymtlri v haliy pullu xidmt olan tariflr blnr. Franko nvlrin gr qiymtlr franko-anbar, franko-vaqon v digr bu kimi formada faliyyt gstrirlr. Faliyyt mddtin gr qiymtlrin sabit, cari, srkn, mvsmi, mrhlli nvlri frqlndirilir. Myyn edilmsi qaydasna gr tsbit ediln, mqavil, tnzimlnn v srbst qiymtlr frqlndirilir. Qzl ksim ilahi proporsiya. Parann btn uzunluunun onun byk hisssin olan nisbti, onun da byk hisssinin kiiyin nisbtin brabrdir. 0,618 v ya txminn 5\8. Appollon Belvoderskiyin heykli Parfeon v mumiyytl ksr kitablarn perepletu qzl ksimddir. Qloballama - /latnca globus - krr/ dnya tsrrfatnn, mt v xidmtlrin, kapital v ii qvvsinin, biliyin tcssmnd vahid bazara evrilmsi. Mahiyytc beynlmillmnin yksk fazas kimi o, hm d myyn mnada dnyada yoxsulluun artmasna zmin yaradr v bu snada yerlrd oxlu protestlrl mayit olunur. Qloballadrma hm d daha ox kriminal sindikatlara glir gtirir. Son illrd dnyann ksr regionlarnda, xsusn Avroatlantik mkanda, htta bir ox nc lklrd bel qloballama obrazl deyimind xalq trfindn daqalaq edilir. Qloballama v ya franz kkd mondializm nnviilikl ks qtbd dayanr. Mondinalizmin mqsdini yalnz qlobal ideoloji mkfurd, irqi, milli dini tsnifat olmadan v sonda htta cinsi blgy d etiraz edn prinsiplr tkil edir. lbtd burada etiraz edilck ln mqamlar yetrlidir. Qlobalistika - qloballaman tdqiq edn elm sahsi. Qudvil - firmann igzar reputasiyas v ya onun bazar qiymti il balans dyrinin frqi. Quyunun sasl tmiri tikilmi quyunun tmizlnmsi v brpas n tkrar girili tmir. Quyunun karotac - qazma zaman quyu haqqnda tam informasiyann alnmas prosesi. Bel informasiya qazmas keilmi quyu v sxur haqqnda mkmml geoloji mlumat verir. Laq - vaxt etibar il bir hadisnin onunla bal digr hadisy nisbtn gerid qalmasn, yaxud onu tb kemsini ks etdirn gstricidir. Leveric - geni iqtisadi ampulada x edn leveric anlay sasn tsbit olunmu v olunmam glirlrd, qiymtli kazlara kapital qoyuluuna, mt ehtiyatlarnn kapital mblin, xsusi kapitaln borc kapitalna nisbti kimi oxmzmunlu mahiyyt dayr. Leveric hm d tkilatn investisiya siyastinin smrliliyinin, maliyy v istehsal riskinin drcsini qiymtlndirn iqtisadi metoddur. Praktiki prizmada leveric istehsal-maliyy faliyytinin nticlrinin nisbi dyimsin tsir edn iqtisadi alt kimi d yanalr. oxnvl olmasna baxmayaraq, sasn - istehsal, maliyy v maliyy-istehsal formasnda x edir. Lvetm ilri fondu - ARDN il podrat arasnda razlama sasnda yaradlr. Bu fonda qoyulmu btn pul vsaitinin vzi mliyyat msrflri zr dnilir. Lvetm ilri fondunun hcmi btn sasl msrflrin 10%-dn artq ola bilmz. Loqistika - material tminatnn btn sferasn: qabladrma, hazr mhsul, istehlakya atdrma v sair hat edn nqliyyat, tchizat, ehtiyatlara nzart informasiyalarn ilnmsi sahsind planladrlmann trkib hisssini olan tlimdir. Loqistik xrclr, loqistik zncir, loqistik mliyyat, informasiya axn, loqistikann sas tdqiqat obyektlrindndir.

233 Liberal, Liberalizasiya - /latnca libiral liberalis azad, libiralizm liberalis mstqil/ latn mnli liberal isminin paronimlri liberalizasiya v liberalizm bir baa trcmd azad mnasn ifad edir. Lakin bu istilahlar iqtisadi sferada ayr-ayr anlaylarda tcssm olunur. Liberalizasiya azad ticartd meyl artmn, liberalizm is bazar iqtisadiyyatnn bazisi olmaqla bu proseslri yrnn iqtisadi nzriyyni trnnm edir. qtisadi mstvid liberalizasiya bazar iqtisadiyyatnn alternativ ifad variantnda da ilnilir. Liberalizm is srt dvlt tnzimlnmsi siyasti komanda iqtisadiyyat terminin antonimi kimi d x edir. qtisadi liberalizm XVIII srd Adam Smit tlimindn balanc alr. XX srin 30-cu illrind Byk depressiyadan sonra is onun yeni formatl axn, neoliberalizm meydana glmidir. Bu is o demkdir ki, biznes sferasnda bhrandan xman oyun qaydalarn dvlt myyn edir. Masir zamanda liberalizm anlay hmiyytli drcd tblldatlara uramdr. Lakin onun xsi mlkiyyt, azad sahibkarlq v azad rqabt kimi sas prinsiplri dyimz olaraq qalr. LBOR - London banklararas depozitlr bazarnda dollar tkliflri drclrinin orta ddi qiymti kimi hesablanan faiz drcsi demkdir. Bu drc hr gn Londonun Faynenl Tayms qzetind drj edir. LFO - /last-in-first-out/ vaxta gr sonuncu alnm istehsal ehtiyatlarnn maya dyrin daxil edilmsi metodu. Likvidlik - mvcud borclarn vaxtnda dnilmsi, balans aktivlrinin pul hdliklrin evrilmsi bacar il llr v qsa mddtli borclarn, onun dvriyy aktivlri il dni lsn ks etdirir. Tkilatn real vziyyti mumi gstricilr zr illik yekunlar - mhasibat balans sasnda thlild qiymtini alr. Lizinq - /latnca laxare - azad etmk/ dedikd, istehlaknn sifarii sasnda mlak satn almaqla onu istehlakya vermk mqsdil hyata keiriln xidmt nv nzrd tutulur. Lizinq mqavilsinin obyekti kimi istehsal vasitlri - istehsal tyinatl binalar, manlar, dzgahlar, nqliyyat vasitlri v digr mlak ola bilr. Lizinq mqavilsinin subyektlri z mlakn lizinq mssislrin satan hquqi v fiziki xslr, mlak satn almaqla onu icary vern lizinq mssislri, mlak icary gtrn hquqi v fiziki xslrdn ibartdir. Lizinq itiraks kimi trf - satc, lizinq mssissi v icari x edirlr. Lisenziya - /latnca ixtiyar, icaz demkdir/ ayr-ayr xslrin v tkilatlarn patentl mhafiz olunan ixtiralardan, texniki biliklrdn, tcrbdn, istehsal sirrindn, ticart markasndan istifad etmlrin veriln icazdir. Maastrix meyarlar /maastrix sazilri/ - Avropa Birliyin daxil olmaq istyn dvltlr n yerin yetirilmsi zruri olan iqtisadi rtlr kompleksini ifad edir. rtlr kompleksin aa inflyasiyaya nailolma, dvlt maliyysinin normalladrlmas, dayanaql valyuta kurslar v mvafiq kiik faizlr amildir. Bu tlblr AB saziinin tsbit olunmu tlblrind v onun protokollarnda ksini tapmdr. Makler - fond, mal v valyuta bircalarnda sazilrin balanmasnda vasiti demkdir. Makroekonomika lakonik interpretasiyada milli iqtisadiyyat. Hr bir lknin v regionun iqtisadiyyatnn btvlkd yrnilmsi, aradrlmas v thlili. Makraiqtisadiyyat sviyysind cmiyytin, lknin, milli iqtisadiyyatn, n balca iqtisadi normalar dayanr. Burada ictimai mhsulun mcmuu, milli glirin kmiyyti, onlarn artm v blgs, sosial tlbatlarn dnilmk sviyysi kimi problemlr yrnilir.

234 Maliyy - /franszca financia ld olan vsait, klir/ pul vsaitlri fondlarnn blgs, yenidn blgs v istifadsi il laqdar yaranan mnasibtlr sistemidir. Bu mnasibtlr dvltl hquqi v fiziki xslr, hquqi xslr, hminin dvltlr arasnda ba ver bilr. Maliyy dayanaql - smrli dni sisteminin yaradlmas, kreditorlar. bdc il hesablamalarnn optimal sxem zr aparlmas sas konturagentlrl operativ qarlql tmas, iqtisadi altlrindn rasional istifad maliyy mhkmliyini gclndirn rtdir. Maliyy msrflri - LBOR mblinin drd biri hisssinin stgl illik 4%-in hr tqvim kvartalnn axrnda sasl msrflrin v mliyyat msrflrinin dnilmmi saldosu il hasili demkdir. Maliyy plan - mqsdi maliyy resurslarnn mmkn hcminin tyinat, maliyy gstricilri zr ehtiyat v kapitaln proqnozladrlmasdr. Maliyy planladrlmasnn mhm chti tsrrfatlaan obyektin glir v xrclr mrkzini tyin edn strategiya il baldr. Glir mrkzi tsrrfatlaan subyekt maksimal mnft gtirn blmni hat edir. Xrc mrkzi is az rentabelli qeyri-kommersiya xarakterli, lakin tsrrfat-ticart prosesind mhm rol oynayan blmdir. Bir ox Qrb firmalar maliyy planladrlmasnda iyirminin-sksn qaydasna stnlk verirlr. Burada 20% kapital xrci, 80% mnft vermlidir. Qalan 80% kapital is 20% mnft brabrdir. Bu prinsip khn istismar sahlrind maliyy v mnft planlamasnda rhbr tutulmas, mvafiq mdn komplekslrind eksperiment layihlrin ttbiqind snanmas da mqbul hesab edilmlidir. Qbul olunmu praktikaya gr maliyy planladrlmas, adtn beillik mddt myyn edilir. Bununla yana perspektiv, cari v operativ planladrma da hyata keirilir. Maliyy resurslar tkilatn cari v geni tkrar istehsal xrclrini v habel maliyy hdliklri, iqtisadi stimulladrman nzrd tutan srncamda olan pul vsaitlridir. Maliyy uotu - maliyy-mhasibat hesabatlarnn trtibi n lazm mlumatlarn alnmas uotu. Bu ot mlumatlar hm daxili v hm xarici informasiya istifadilri n d grkli hesab olunur. Maliyy uotunda tsrrfat mliyyatlar yalnz pul ifadsind mhasibat uotu hesablarnda ba vern tarix yazlr. Bu uotun mhm prinsiplrindn biri maliyy hesabatlarnn tqdim edilmsinin daimliyi v dvrlydr. Maye v sxlm qaz - Maye qaz sasn propan-butan qazlarnn mayelmsindn alnr. Propan v butan, o cmldn, onlarn qatqlar bir ne atmosfer tzyiqind ox asanlqla maye halna keirirlr. Qazlardak bu xsusiyyt qaz snayesinin ayrca bir sahsinin yaranmasna sbb olmudur. Propan-butan qar adi otaq temperaturunda 3-5 atmosfer tzyiqind maye halndadr. Daha dqiq is propan n 25 selsi hrart v 10 atmosfer tzyiq, butan n is eyni hrartd 2 atmosfer tzyiq lazmdr ki, onlar maye halna kesinlr. Butan-propan qarnn istilikverm qabiliyyti metan qazndan df ykskdir. Propan v butan qazalin v neftayrma zavodlarnda istehsaldan kerk alnr. Bel sxlm qaz maye qaz adlanr v xsusi hermetik balonlara ylaraq istehlak olunur. Bundan baqa tbii metan qazn sxmaqla maye halna gtirmk mmkndr. Bunun n onun soyudulmasna ehtiyac vardr. Soyutma proseslr ammiyak v etilen kimi reagentlrdn istifad olunur. Tbii metan qaznn sxlmasnda drossellnm metodundan istifad olunur. Drosellnm qazn maye seli kanalnn daralm hisssindn kerkn tzyiqin azalmas effektidir. sasn bu metoddan qazlarn mayey evrilmsind istifad olunur. Maye qaz traf mhitin hrartindn asl olaraq ya buxarlanr, ya da maye halna keir v qaz halna kedikd 230-270 df z hcmini artrr. Bu propan-butan qaz qarnn 1 m3-in orta istiliktrtm qabiliyyti 25 min kilokalori tkil edir. Maye qazdan smrli istifad etmk n qazn temperaturu mnfi 20-250 selsiy qdr aa salnr v onun

235 trkibin tlb olunan qdr hava vurmaqla hava-qaz qarndan ibart tbii qaz vz edn yanacaq qaz alnr. Alnan qazn istiliktrtm qabiliyytin gr frqlnmir v bu hava-qaz qarn istniln mmkn razind xsusi qurularda istehsal edrk mvcud qaz bklrin vermk mmkndr. Marketinq - /latnca mercare - ticart, al veri etmk/ menejmentin yaradclq funksiyas olmaqla firma xaricind yaranan meyllrin, onun istehsal tlblrin tsir edn amillrin mcmusudur. Bir snt kimi, marketinq istehlakya yksk tlbli mt v xidmtlrin tklifini vermkl, qiymtin dzgn tyin olunmasn, sat kanaln semk v reklam tkil etmni gerkldirir. Obrazl deylimd gr bazar alc v satcnn gr yeridirs, marketinqin faliyyti onlarn grn kmk etmkdn ibartdir. Konkret bazarn problem v perspektivlrini, tlblrini kompleks yrnmk, mssisnin imkanlar rivsind mt assortimentini planladrmaq, bazar tlbi il mssis imkanlarnn st-st dmsi il tlbi formaladrmaq, sat tdbirlrini v mliyyatlarn tmin etmk, planladrmaq marketinqin sas funksiyalarn ehtiva edir. Marca - mallarn qimti, qiymtli kazlarn kursu v sair gstricilr arasndak frqi qeyd etmk n ticart, birca sortas v bank tcrbsind ildiln termindir. Ticart tcrbsind marca dedikd, adtn, mallarn alnma qiymti il satlma qiymti arasndak frqi nzrd tutulur. Medio - latn sz olub, birca sazilrinin ayn ortasna yerin yetirilm mddtidir. Memorandium xarici ticart tcrbsind yadda qeydiyyatdr. Menecer - /mrkkb ingilis sz istehsal v insanlar idaretm fnlri ifad edir/ idaretm mnasn dayr. Top menecer is ba menecer.demkdir. Meqaekonomika /interekonomika/- dnya tsrrfat. Mezoekonomika - makroiqtisadiyyatn yarmsistemlri olub, bir-biri il zvi bal sahlr kompleksidir. Msln, aqrar-snaye kompleksi, aqrar-biznes, hrbi-snaye kompleksi v sair. Bunlarn maddi sasn mk blgs v kooperativlm tkil edir. Meta - saziin rtlrin mvafiq olaraq, onun itiraklarnn glirlri v ziyanlar tn yar blnmsi mnasn dayr. Mnft - mssisnin n mhm srvti, lav v ehtiyat enerji qayna kimi bazar mnasibtlri raitind iqtisadi smrni, maliyy resurslarnn, mxtlif tyinatl fondlarn fundamental sasn tkil edir. Glirlrdn xrclr xldqda mnft yaranr. Bazar iqtisadiyyat raitind mnftin ld edilmsi istehsaln bilavasit mqsd v mramnda ifad olunaraq onun sonrak davaml faliyytinin qarant, rqabt v riski mlayimldirn faktor kimi x edir. Faliyyt nticliyindn asl olaraq mnft sas v ondan knar reallamadan ld ediln v sair daxilolmalar, crimlr, mamillr, valyuta mznnsi kimi, kateqoriyalara blnr. Bununla bel, mnftin ld edilmsi balca rt olsa da, onun tminat perspektivi hmi msbt nticli olmur. Maya dyri llri daxilolmalar stldikd, maliyy nticliyi mnftin ksin olaraq zrrl bitir. Mhz buna gr d, planladrma pozitiv istiqamtl yana neqativ amillri d nzr almaldr. Mnft karbohidrogenlri - mliyyat msrflrinin vzi dnilmsi n lazm olan xam neftin v srbst tbii qazn miqdardr.

236 Mrhlli qiymtlr - vvlcdn myyn edilmi kala zr mhsullarn ardcl aa salnan hdlridir, qiymtlridir. Msrflrin vzinin dnilmsi - podratnn neft-qaz mliyyatlarna msrflrinin vzinin dnilmsi n kontrakt sahsind hasil edilmi karbohidrogenlr paynn podratya ayrlmas prosesi demkdir. vzi dniln msrflr dedikd, glckd vzi dnilmsi msrflr, vzi dnilmi dedikd is vzi dnilib qurtarm msrflr nzrd tutulur. Mikroekonomika - lakonik interpretasiyada ukladlarn iqtisadiyyat. stehsaln, xidmtin mssis, firma sviyysind aradrlmas, tkili v idaredilmsi demkdir. qtisadiyyatn zyini tkil edn mssis, firmada istehsal v xidmtin daha smrli qurulmas mqsdlri seilir, az xrclrl daha ox v keyfiyytli mhsul buraxlna allr. Bu dairdistehsal xrclri. Mnft, qiymt. mk haqq, tlb v tklif kimi iqtisadi amillr v kateqoriyalardan daha konkret kild istifad olunur v idaretmd daha evik formalar seilir. Miqrasiya - /latnca migratio - km, yerlm/ insanlarn bu v ya digr sbblrdn bir yerdn baqa yer kmsi prosesi. z lksindn getm emiqrasiya ks proses is immiqrasiya adlanr. Miqrasiya daxili v xarici nvlr malikdir. Onun sbblri mxtlif ola bilr. ksrn iqtisadi vziyytl baldr. Motivasiya - psixoloqlar motivasiyan daxili v xarici olmaqla, iki hissy ayrrlar. Daxili motivasiya znn imkanlarn realladrmaq, bilik v bacarn inkiaf etdirmkl laqlidir. Xarici motivasiya is knar faktorlarn, sasn mk raiti, sosial tminatlar, karyera, mkafatlandrma il baldr. Motivasiyan stimul v motivlr hat edir. Stimul adtn, maddi tminatla mk haqqnda ifad olunur. Motiv is daxili thriketm gc, istk, orientasiya v sair aiddir. Tcrb gstrir ki, smrlilik burada hr iki faktorlarn mvafiq toplumunda daha ykskdir. Monoqram - mssisnin myyn institutlarn standartlarna uyun mvafiq icazsi il mhsul istehsal etmk slahiyyti veriln imtiyaz v reytinqdir. O, istehsal mhsulunun birbaa beynlxalq bazara xnda hmiyyt ksb edn sertifikat nmunsidir. Monopsoniya qeyri-tkmil rqabtd bir alcya qar oxlu satcnn durmas v ya baqa ifadd ancaq bir istehlaknn bazar formas. Bu zaman qiymti alc qoyur. Onun maraql chti is monopoliya il monopsoniyann eyni vaxtda, eyni mkanda grnmsidir. mumiyytl, praktiki prizmada xalis monopoliya v xalis monopsoniya uzlamas nadir hadisdir. Mhasibat uotu - /rbc mhasib saymaq mnasn ifadlndirir. Mhasib termini bir sra dillrd, o cmldn rus dilind buxqalter kimi ilnir. Buxqalter alman dilind kitiab saxlayan mnasn verir/ mssisnin tsrrfat vsaitini v vsaitin mnbyini mssisnin tsrrfat faliyyti v onun nticlri, hesablama, kredit v maliyy mnasibtlrini znd ks etdirir. Mhasibat uotunda tsrrfat mliyyatlar icrasnn mahid vasitsi snddir. Mhasibat uotu statistik v operativ uotdan uot mlumatlarnn ilnmsi v istifad edn trlmsi il frqlnir. Tsrrfatlaan subyektd mhasibat uotu tsrrfat faliyytdn baqa onun ictimai trfini yrnn statistik uotdan dar, tsrrfat faliyytinin yalnz ayr-ayr trflrini yrnn operativ uotdan geni imkanlara malikdir. Mssisnin tsrrfat mliyyatlarnn hdliklrinin v mlak haqqnda mlumatlar mhasibat uotunda hatli v fsilsiz olmaldr. Bel vziyyt statistik v operativ uotda mcburi deyildir.

237 Mvsmi qiymtlr - myyn vaxt /mvsm/ mddtind faliyyt gstrirlr v hmin mvsm rzind dyimz qalr. Mqavil qiymtlri - trflrin razlna gr, bir qayda olaraq, dvltlraras v ya hkumtlraras ticart mqavillri sasnda myyn edilir. Onlar mvafiq gndrm v dm rtlri il myyn keyfiyytli mty hqiqi qiymt sviyysini ks etdirir. Lakin, mqavil qiymtlri haqqnda mlumatlar kommersiya sirri olduundan onlar haqqnda mlumat ld etmk tin olur. Mssisnin topdansat qiymti - mhsul istehsallarnn istehsal etdiklri mhsulu istehlaklara satd qiymtlrdir. Mssis v tkilatlar z mhsullarn realladrarkn z istehsal v realladrma xrclrini dmli, hminin bazarda faliyyt gstrmy imkan vern mnft ld etmlidirlr. Odur ki, mssisnin topdansat qiymtinin kmiyyti xrclrin hcmindn /maya dyrindn/, mnftdn, qiymt lavlrdn /gztlrdn/ v lav dyr vergisindn ibartdir. Mflislm - borclunun borc hdiliyini yerin yetir bilmmsinin mhkm yolu il myynldirilmsidir. Mflislmnin rsmi kild elan olunduu gndn borclu z mlakn mstqil kild idar etmk v srncam vermk hququndan mhrum olur. Mstqil tarif - baqa dvltlrl mqavil balamadan hr hans dvltin birtrfli trtib etdiyi gmrk rsumu. Nadsz hesablama - kredit mssislrind hesaba krmlr v qarlql tlblrin hesab demkdir. Neft - trk mnli isim kimi dnyann bir ox mmlktlrind neft, Avropa arealnda is masir mqamda petroleum adlanan korbohidrogen trkibli, tbii aqreqat hal maye strukturlu olan zvi maddnin tarixi qdim v zngindir. Neft ilt mnasn vern qdim fars mnli sz nafta kimi d interpretasiya olunur. sasn qonur-qara, sar-yal alarl, mxtlif konsistenli, uucu v qaz qurululu maddlri znd cm edn, ox zaman texniki interpretasiyada da ya v ya da qtran da adlanaraq rhi veriln neftin qbul olunmu nzriyyy gr maqmatik proseslr nticsind yksk temperatur v tzyiqin tsiril km sxurlarnda splnn zvi maddlrin qalqlarndan ml glmsi ehtimal olunur. Lakin neftin mnyi haqqnda mbahislr douran mxtlif hipotetik yanamalar mvcuddur. ada zamanda tellurik qeyrizvi, kosmik, bitki qalqlarndan yaran zvi, heyvan qalqlarndan yaran zvi qbul ediln drd istiqamt sas gtrlr. Vulkanik hrktlr nticsind, yksk temperatur raitind buxar v karbon qaznn, kmr anhidridi v qlvi metallarn qovumas ideyasna kklnn tellurik qeyri-zvi hipoteza Q.Devi, D.Mendeleyev, P.Bertelo trfindn irli srlrk inkiaf etdirilmidir. Kosmoqonik hipotezaya /.Kant, P. Laplas/ gr is neftin yaran yer qabnn drinliklrind toplanan ar metallarn yksk tzyiq altnda su atlarn kerk formalamas v karbohidrogen trkibli maddlrin qaz halndan mayey keidi kimi tzahrlrl baldr. A.Lekerye, C.Dobrenin v baqalarnn bitki qalqlarndan yaran zvi nzriyysin gr torfun qonur kmr, onun da kmr v antrasit keidi, nvbti mrhld karbohidrogen ayrlmalar il neftin ml glmsini rtlndirir. Heyvan qalqlarndan yaran zvi hipoteza is A.Enqelerin tcrblrindn sonra daha da mhkmlnmidir.

238 Neft-qaz mliyyatlar - karbohidrogenlrin kfiyyat, qiymtlndirilmsi, ilnmsi, xarlmas, hasilat, sabitldirilmsi, hazrlanmas, oyadlmas, tzyiq gstrilmsi, toplanmas, saxlanlmas, yklnib gndrilmsi, atdrlma mntqsindk nql edilmsi v kontrakt sahsind hasil edilmi karbohidrogenlrin marketinqi v kontrakt sahsind letm ilri il bal btn mliyyatlar demkdir. Neftliqazl yalt - neftliqazl sahlrin birliyi. Neft quyusu - neft-qaz v kondensatn hasilat n qazlan spesifik quyu. Dnyada n drin quyu 1985-ci ild 12261metr olmaqla Rusiyada Kola yarmadasnda qazlmdr. lk dniz quyusu is 1896-c ild AB-da Kaliforniyada qazlmdr. O, 250 metr sahildn knarda qazlmdr. lk platformada qazlan quyu is 1932-ci ild Aberonda qazlmdr. Neft-qaz mliyyatlar msrflri - mliyyat msrflri v sasl msrflr demkdir; neft-qaz mliyyatlar mqsdlri n podratnn faktik kdiyi btn msrflri hat edir. Neft kimyas neft v neft mhsullarnn yrnn kimya sahsi. Neft yataqlar - formalam tsnifata gr neft-qaz rayonlar, zona, sah v hvzlr (bir ne min km2-dn 1 milyon km2-) blnr. Neftin marker nvlri Neft yngl /0,65-0,87/ q/sm/, orta /0,871-0,910/ v ar /0,910-1.05 q/sm/ kimi qrupladrlr. stilik qabiliyyti 43,7-46,2 mc/kq/10 400-11 000 kkal/kq. Trkibindki kkrdn miqdarna gr neft azkkrdl /0,5%- qdr/ kkrdl /0,5-2%/ v yksk kkrdl /2%-dn ox/. Tarix nzr yetridikd grrik ki, haansa bazarda neftin qiymtinin AB-n ox mhur neft oliqarx Standartoyl myynldirirdi. Sonradan AB-da bu ii Texas dmiryolu komitsi, digr lklrd is neft inhisarlar myyn etdilr. Bir qdr sonra is qiymtqoymada hakimiyyt OPEK-in alin kedi. ndi is bel tyinat hr gn ani olaraq vuruland kimi, aparc neft birjalarnn ticart zalnda, aq bazarda treyderlrl alclarn birbaa qarlql tmasnda, Yer krsinin mxtlif razilrindn kompyuter akranlarna gtiriln sul v vasitlrl hll edilir. IPE Avropa n brent, Asiyada SMEX Sinqapur-Dubay, Amerikada is NYMEX Nyu-York-Qrbi Texas qarlql marker nvnn satn realladrr. Bununla bel, bu sas neft markerlri il yana digr halidd nvlr d mvcuddur. Layt markasndan olan bizim vtn nefti is dnya bazarlarna Yurols adl Rusiya neft qar toplumunda xsusi Azrilayt ad il xarlr. rili-xrdal olmasna baxmayaraq, frqli nvlr qlobal bazarda neftin qiymtlndirilmsind itirak etmirlr. Sudiyy rbistannn bnzrsiz neft nhngi Qafar yatandan dnya neftinin 75-nin hasil edilmsin baxmayaraq, yngl rb nefti kimi adlanan bu nvn qiymtyaratmada marker nmnsi titulu yoxdur. mumi gtrldkd dnya bazarnda brent markal neft dominant stnlklr malikdir. Neft quyularnn tsnifat - 1.Dayaq - strukturun geoloji quruluunun tyinat n qazlr. 2.Axtar quyular - mnasib neft yataqlarnn trafnda qazlr. 3.Kfiyyat - akarlanm yataqlarnn srhdlri myynldirmk n qazlr. 4.stismar quyular. 5.nceksiya Neft tankeri - neft dayan xsusi gmi. Dnyada ilk neft tankeri 1878-ci ild Zaroastr adl tanker Xzrd hrkt etmidir. lk okean tankeri is 3 min ton tutumlu Almaniyann Qlyukauf gmisi olmudur. sl tanker bumu XX srin ortalarnda balamdr. Franszlar tutumu 550 min ton olan fransz gmisi inaa etmilr, sonralar is yapanlar 565 min ton olan tanker dzltmilr.

239 Neftin hasilat metodlar sasn 3 tipik formas 1-ci, 2-ci v 3-c metodlar vardr. Birinci yalnz tbii yolla hasilat. kinici lay tzyiqini sn yollarla artrmaqla hasilat. ncu xsusi reagentlr v texnologiyalar vasitsi il hasilat. Neftliqazl rayon - eyni arit v dzmd olan yataqlar birlmsi. Neftliqazl sah - neftliqazl rayonlarn birliyi. Neoliberalizm - iqtisad elmind istiqamt - iqtisadiyyatn znn tnzimlnmsi v artq nizamlanmasn rdd edn prinsip sasnda qurulur. Milton Fridmen, Fridrix Fon Xayik v Almaniyann mharibdn sonrak ba naziri Ldviq Erxartn kimi tannm neoliberallarn nzri postulatlar reyqanomika v teterizm adlanan kurslarn formalamasnda istifad edilmidir. Nqletm kmri - neft neft mhsullar v tbii qazn nql etm sistemi. lk neft nqletm kmri 1865-ci ild Standartoyl irktinin AB-n dmiryol maqnallarnn asllndan qurtarmaq n salnmdr. 1897-1907-ci ild Bak v Batumi arasnda salnm neft kmri zamann ilk v nhng gmilrdn saylrd. Hazrda dnyada n nhng neft nql kmri uzunluu 5300 kilometr olan 1964-81-ci ild salnm dostluq neft kmridir. Nobel qardalar yoldal irktini sveli biznesmenlr Ldviq, Robert v Alfred Nobel qardalarnn 1879-cu ild, Bakda yaratdqlar dnyada ilk aquli inteqrasiya olunan kompaniya. Dnyada ilk neft tankeri, dmiryolu sisternlri, metal neft saxlama rezervuarlar nobel qardalar trfindn dnlm v ixtira olunmudur. Nou-Xau - beynlxalq sazilrin obyekti olan texniki biliklrin mxtlifliyini sciyylndirn ifaddir. Geni mnada nou-xau - texniki biliklrin, istehsalatn xsusi bacarq v sirlrinin mcmusudur v patent mdafisi il tmin edilmmi ixtiralarn hyata keirilmsidir. Offoor - /ingiliSC of/off - ordan, schore - sahil, tam mnada sahildn knar/ termin II Cahan savandan sonra Qrbi Avropa lklrin AB-n Maral plan zr yadm nticsind yaranmdr. Bu plana gr AB-la aktiv mkdalq edn lklr yardm edilmi, istehsal etdiklri mallar dollar hesab il alnm v onlarn bdc tsisatlar subsidiyalar, istiqrazlar vasitsi il mdafi olunmudur. Masir zamanda offoor terminindn kontinetal elfd neft-qaz hasilatn realladran kompaniyalar daha ox istifad edirlr. qtisadlar is geni mnad offoor terminindn azad iqtisadi v maliyy zonalar kontektsind istifad edirlr. Oliqopsnoiya - Pay blgs geniliyi bazar qiymtlrinin dyimsind ks olunan bir ne alcnn itirak etdiyi sahvi bazar tipi. Onkol sazi - maln tdark edilmsi sazii rtlrin gr alcya ixtiyar verilir ki, onun seib gtrdy mala, alcnn mal sediyi gn, bu mala tcili bircann myyn etdiyi qiymt mvafiq olaraq z qiymt tyin etsin. Opsion - dniz damalarnn yklnmsi v ya boaldlmas rtlridir. OPEK - neft ixracats lklri tkilat. Dvltlraras iqtisadi-siyasi tkilat kimi 1960-c ild Badatda tsis olunmudur. Tkilatn nizamnamsi 5 il kedikdn sonra Karakasda qbul edilmidir. OPEK-in mqsdi tkilat zvi lklrin neft siyastinin unifikasiyas. Smrli istehsal v ticartin tkili, dnya neft qiymtlrinin tnzimlnmsi, ekoloji missiya v sair tkil edir. Hazrda OPEK- 12 dvlt: lczair, Venesuella, Qabon, ndoneziya, raq, ran, Qatar,

240 Kuveyt, Liviya, Niqeriya, Birlmi rb mirliklri v Sudiyy rbistan daxildir. Digr lklrin assositativ zvly OPEK nizamnamsind ksini tapmdr. Operativ uot - daxili ot sistemidir. O, tsrrfat proseslrin nzart v onlar operativ idar etmk n aparlr. Muqavil prosesi v hdliklri marketinq, i v xidmtlrin hazrlanmas operativ uotu sciyylndirn chtlr srasndadr. Optimallama - n yax seim. Ortaq irkt - el irkt v ya hr hans hquqi xsdir ki, gstriln trf hmin irktin v ya hr hans digr hquqi xsin mumi yncanda sslrin 50%-dn oxunu tmin edn shmlrin bilavasit v ya dolays il sahibidir. Overdraft - cari hesabdan ayrca dmlr formasnda bankn bu hesab sahibin verdiyi kreditin mblidir. Bel kreditin miqdar, onun tminat formas, dnilrin mddti v digr rtlr bank v cari hesab sahibi arasndak razlamalar zr aparlr. Overtaym - gminin yklnmsi v boaldlmas il bal nzrd tutulmu i vaxtndan lav vaxtlara gr iilr veriln haqqdr. dm balans - hr hans bir lky xarijdn daxil olan valyuta glirlri il el hmin lknin myyn mddt vaxt kedikd icra etdiyi dmlr arasndak qarlql mnasibtdir. dniqabiliyytlilik - mhm maliyy iqtisadi amil kimi daha ox kiy malikdir. O, operativlik, manevrliliyin tminats kimi x edrk istehsaln fasilsizliyini, smrliliyi, uzun v qsa mddtd hdliklrin realladrlmasn gerkldirir v maliyy riski, iflas ehtimalln llndirn lav kapitaln clbedilmsi imkanlarn sciyylndirir. dmmlr - real bazar lklrind srkli borclar terminologiyada tsbit olunmur. Milli iqtisadiyyatda ildiln dmmlr v qeyri-dnjlr termini d Sovetlr ttifaqnn maliyy sistemindn miras qalm vaxt tm debitor v kreditor borclarn mnalandran rus neplateci sznn milli trcm variantdr. Lakin onun ensiklopedik interpretasiyas is borclunun kreditorla hesablamadan, o cmldn, akseptdn, vekseldn tdiyyinin imtina etmsi, digr anlamda dm v ayrmalarn daxil olmamasn ifadlndirir. kzlr - qiymtli kazlarn v valyutalarn artrlma kursunda itirak edn birca dllallar sazilrinin icra ecilmsi annda shmlrin artrlma kursu hesabna, yni glirin kurs frqindn xarlmas mqsdil sazilrin balanlmasnda qeyd olunmu kurs zr shmlr alrlar. Bu termin kz buynuzlarnn zrbsi istiqamtin bnztm yolu il, yni aadan yuxarya yaranmdr. zlldirm /privitizasiya/ - /latnca privatus - zsi/ dvlt mlkiyytini xsi llr verilmsi. Millildirm prosesinin ksi. Panel tdqiqatlar - sad interpretasiyada tdqiqat aparmaq n seilmi insanlar qrupu. Burada mahiyyti ondan ibartdir ki, myyn zaman ksiyind fasilsiz olaraq hr bir komanda zvndn fasilsiz informasiya alnsn. Pablik rileynz - /rublic realations ingilis dilindn trcmd ictimai laqlr, ictimai mnasibtlr, ktl n hekayt kimi, mnalar ifadlndirir/ yaran v inkiaf cmiyyt qanunlar, ictimai nn v tlblrl rtlnmidir. AB-da geni intiar tapan demokratik

241 prinsiplr v vtnda cmiyytinin yetginliyi pablik rileynzin yaran zrurtini diqt etmidir.Firma il cmiyyt arasnda idar ediln kommunikasiya prosesi kimi, pablik rileynz ictimaiyyt sosial lzumlu, tbliat xarakterli olmayaraq znn flsfi qaysi, kommersiya v digr mqsdlri informasiya edir. Burada balca rtlrdn biri d ictimaiyytl laqlrd milli mentalitet elementlrin mvafiq olan laqlr sistemini yaratmaqdan ibartdir. Parafirlm - itiraklarn nmayndlri trfindn razladrlm mtnlrin axrnda, byn onun hr bir vrqind mqavillr, danqlar nticsind ilnmi razlamann tsdiq edilm formasdr. Paritet - latnca brabrlik demkdir. Paritet stehlak Qabiliyyti /PQ/ - mxtlif lklrin valyutalarnn, pul vahidlrinin mqabil nisbti. sas mt v mallarn al zr tyinat tapr. Patent - ixtiraya verilmi v mhafiz obyektinin myyn mddt rzind istifadsind patent sahiblrinin qeyri-adi hququnu tsdiq edn mhafiz sndidir. Patent rsumu - ixtiralarn snaye nmunlrinin, faydal modellrin patentldirilmsi il, hminin patent qanunlar sasnda myyn edilmi qaydada v miqdarda ticart nianlarnn qeyd edilmsi il laqdar funksiyalar yerin yetirilmsin gr patent idarsindn alnan ymdr. Praknd sat qiymtlri - qiymtlrin ml glmsi prosesinin son mrhlsinin nticlri v xalq istehlak mhsullarnn faktiki sat qiymtlridir. Bu qiymtlrl mhsullar birbaa istehlak sferasna daxil olur. Prakndsat qiymti kmiyytc snaye topdansat qiymti il ticart lavlrinin /gztlrinin/ mcmusundan ibartdir. Podrat - birlikd btn podrat-hdlik gtrm trflr demkdir. Subpodrat podrat v ya mliyyat irkti il birbaa v ya vasitli mqavil zr, yaxud onlarn adndan trflr arasnda balanm sazil laqdar mallar gndrn, ilr grn, yaxud xidmtlr gstrn hr hans fiziki v ya hquqi xs demkdir. Polifuksional - /poli- axlu mononun ksi/ -ox v geni funksional mnasn ifadlndirir. Preferrensiyalar - ayr-ayr lklrin v ya bir lknin mallar lky idxal edildikd onlarn bir hisssin v ya hamsna mnasibtd dvltlr trfindn tyin olunmu xsusi, imtiyazl daha stn gmrk rsumlardr. Prinsip - latnca sas, balanc demkdir. Prioritet stn, nc demkdir. Prifiks - myyn edilmi el bir qiymtdir ki, onu aa salmaq v ya yuxar qaldrmaq olmaz. Prokurist - bzi lklrdki ticart mssislrin vkil edilmi istniln hr cr sazilri balamaq n qeyri-mhdud slahiyyti olan xsdir. Prolonqasiya - mqavilnin, razlamalarn i mddtinin uzadlmas mnasn dayr.

242 Protekrat - iqtisadi, siyasi asllq formasdr, yni hr hans bir lk z mstqilliyini saxlamaqla daha byk dvltdn asl olur. Proteksionazm - xarici maln birbaa v vasitli mhdudladrlmasnn mxtlif formalarndan istifad edilmkl milli iqtisadiyyatn sahlrini xarici rqabtlrdn mhafiz mqsdi il aparlan siyastdir. Prodakin errinq - neftqazxarmada xarici kapitaln clbind geni yaylm xsusi forma hasilatn pay blgs haqqnda sazidir. Bel mkdalq bir ox lklrd, xsusn d Rusiyada ttbiq edilir. Bu lkd Prodakin-errinq, hasilatn pay blgs zr mkdalq mvafiq adla ifad olunan 1995-ci ildn faliyyt gstrn xsusi qanunla tnzimlnir. Mvcud praktikaya sasn bel faliyyt aadak nzri sxem zr tsbit olunur. Neft hasil edn mssis dvltl sazi girrk bir ox dnilr v vergilr mqabilind hasil ediln mhsulun pay blgs imkann qazanr v yalnz mnftdn vergi dyir. Hr bir sazi yerli raiti nzr almaqla frdi xsusiyytli trtib olunur. nvestorun payna dm hasil ediln neft hm daxili, hm d xarici bazarda reallaa bilr. Mbahislr iqtisad mhkmlrind hllini tapr. Proteksionizm - /latnca protectio - himayilik, mdafi/ iqtisadi himayilik. Milli biznesin xarici bazarlarda genilnmsi raitinin yaradlmas. Pul - istehsal olunan mtlrin dyrinin v xidmtlrin /ilrin/ ifad olunmas formasdr. Pul vasitsil mtlr v xidmtlr dyidirilir. Tarixn mt tdavlnd mumi ekvivalent kimi pul rolunu duz, dri, fil smy v sair oynamdr. Daha sonralar gm, qzl v kaz pullar meydana glmidir. Rabat - iri dstlrd /partiyalarda/ alnan mallar tqdim etdikd maln qiymtindn aa enmk mnasnda ildilir. Radikal iqtisadi keid - rqi Avropa lklrind neoliberal saslara syknn intensiv, xsusn d Polada klassik formada ok terapiyas, in v Macarstanda tkamll evalyusiya qradualizm, MDB mkannda da, o cmldn, Azrbaycanda da /1992-1993-c illrd/ ok terapiyas ynmd bazara tez radikal keid tendensiyas yaanmdr. Rielter - danmaz mlak satan. Reytinq - sinf, drcy aid olan qiymtdir. Refinans - yeni qiymtli kazlarn buraxl il khn borclarn balannn invesitiya sxemi. Reklam - mallarn sat bazarlarnda alclara tsir vasitsidir. Reklamasiya - tdark ediln mhsulun v ya grln iin lazmsz keyfiyytin v ya nvn dair ikayt rizsidir. Rekvizit - sazi v ya sndin trkibind formal elementlrin yekunu. Bu elementlr olmadqda onlarn hquqi qvvsi itir. Rekvirent - notariusa vekseli protest etmk tlbi il mracit edn veksel sahibidir. Remiz - birca dllallar v qiymtli kaz alclar arasnda vasiti olmaq istyn xs birca dllallar trfindn veriln komissiyon mkafatdr.

243 Remiza - krm vekseli yolu il pullarn dnilmsidir. Remissiya - hesab zr dmlrd ediln gztlrdir. Remitent - xeyrin ilk krm vekseli /tratta/ yazlan xsdir. Renovasiya - tzlm, yenidn balama demkdir. Renta - iqtisadi kateqoriya kimi, yarannn feodal cmiyytind tkkl tapd qbul ediln rentann sosial iqtisadi tbitini, kndlinin izafi mhsulveriminin torpaq mlkiyytisinin mnimsmsi formas tkil edir. qtisadi mzmun damaqla tbii ehtiyatlarla bal ld ediln glird ifad olunan renta, iqtisad tfkkrnd mhdud ehtiyatlar kontekstind torpaqdan v digr tbii resurslardan istifad haqqnn qiymtini xarakteriz edir. Mhz torpan, tbii resurslarn unikal tklifliliyi rti, onlarn tsbit olunmu miqdar renta tdiyylrini mk haqq, mnft v faizlrdn ayran xsusiyytdir. Torpaq tbitin dnisiz srvti kimi istehsal xrclri il ilk baxda he bir funksional laqsi olmasa da, onun mnbitliyinin dourduu renta dnilri frdi istehsal n xrclr yaradar. jtimaiyyt n konkret olaraq xrc hesab edilmyn renta mhsul artql tsvvrn canlandrsa da istifadnin alternativ variantlar mqabilind o, mhz dnilrin xrclri kimi x edir. Renta mkafat olmaqla xrclrin dyri il bazar qiymtlri arasnda frq kimi, byk sylrin, ustaln nticsi deyil, sadc sxavtli irsiyytdn qaynaq alr. Rentinq - qsamddtli avadanl almaa icardarn ixtiyar olmadan man v avadanlqlarn icary verilmsi mnasnda ildilir. Represamiya - bir dvlt trfindn baqasnn qeyri-qanuni hrktlrin cavab olaraq ttbiq ediln mcburi sanksiyalardr. Report - myyn mddtdn sonra almaq hdiliyil yeni, daha yksk kursla qiymtli kazlarn satlmas zr tcili birca saziidir. Repyutinq - istehsalnn kompleks hrktlr v ya igzar reputasiya mexanizminin yaratma repyutinq adlanr. Repyutinq stil, imij, igzar reputasiya v qudvil /reputasiyann qiymti/ kimi komponentlri ks etdirir. Mqsdini mtrini anlamaq, onun arzu v tlblrini yrnmk mramlar tkil edn repyutinq, hm d menejment-marketinq-repyutinq formal bazar mexanizminin zncirini yaradan trkib hiss kimi d tyin vermk olar. Tkilatn reputasiyasnn qiymti ox yksk ola bilr. Bel ki, Koko- Kola kompaniyasnn ticart nian 3 milyard, Kemel firmasn 2,5 milyard, Kristal zavodunun Stalinaya aran is 100 milyon dollar qiymtlndirir. El sahibkarlar vardr ki, onlarn faksimilinin qiymti milyon dollarlar mblind dyrlndirilir v bzn bu mblq mxsusi material aktivlrini bel bir ne df stlyir. Restruktizasiya - iqtisadi smrni v bazar rqabtinin yksldilmsi istiqamtind geni dairli tdbirlr sistemi. Restruktizasiyann oxaxli metodlar daha ox tkilati v maliyy elementlrini cm edn qruplar zr mumilir. Retorsiya - hquqlarnn toxunulmasna cavab olaraq, bir dvltin digr dvlt v ya onun vtndana mhdudladrc tlblrin ttbiq edilmsidir. Retorno - sorta ona veriln hquqa sasn balad sortadan imtina etdikd, sorta edn idar trfindn tutulan sorta mkafatnn hisssidir.

244 Resipient - hr hans glir ld edn dvlt, fiziki v hquqi xs. Revalvasiya - pul vahidindki qzl trkibinin rsmi surtd artrlmas v ya baqa lklrin xarici valyutalarna mnasibtd milli valyuta kursunun artrlmasdr. Rqabt - /latn latn sz olub toqquma v ya bhslm mnasn dayr/ nticsind istehsal v istehlaklar brabr imkanlara malik olmalarna baxmayaraq, bu imkanlardan daha smrli istifad etmkl qalib glmk istyi hmi onlar istehsaln nticsini yaxladrmaa stimulladrr. Rqabt bir trfdn istehsallarn z aralarnda, ikinci trfdn, istehsallarla istehlaklar arasnda, nc trfdn is istehlaklarn z aralarnda mnafelrinin reallamas urunda mbarizsini ks etdirir. Riqidlik - /latnca rigidus hrfi trcmd brklik, mhkmlik kimi mna dayr/ iqtisadi sistemin, mt v xidmtlrin yksk dayanaqlql istehsal xrclri il xarakterik olan vziyytidir. Mxtlif elm sahlrind onun ttbiq mahiyyti d frqlidir. Koqnitiv, effektli v motivasiyal tsnifatda yeni situasiya tlblrin, proqram dyiikliklrin hazrszlq kimi mahiyyt dayan riqidliq, tam st-st dms d ox zaman konservatizml d paralel anlalr. Masir iqtisad elmind d riqidlik spesifik mzmunda dvriyy xr. Riqidlik iqtisadi drgd digr mnada istehsal xrclrinin qiymt dyimsin verdiyi reaksiyasdr. O, monetar amillrin tsiri il yaranan qsamddtli mrhld qiymtlrin qeyri-elastikliyind d frqli xsusiyyt malikdir. Burada qeyd olunan yksk dayanaql xrclr o, xrclrdir ki, onlarn ayr-ayr msrf elementlrini v mumi strukturunu endogen tsirlr vasitsil kiicik azaldlmas mmkn deyildir. Risk - /portuqal szdr. Dnizilr gmid thlk yaranda, qaya v riflri grnd risk deyiblr/ tssrrfat hyatnda myyn qrar v hrktlr nticsind mnfi tzahrl hadislr qarlama ehtimaln rtlndirir. Uuru ldn vermk, tin vziyytl rastlamaq, mnft vzin zrr kmk riski sciyylndirn chtlrdndir. Siyasi, maliyy, iqtisadi, bank, kredit, valyuta, faiz v dicr b kimi nvlri vardr. Royalti - lisenziya razlamalarnn faliyyti dvrnd lisenziat trfindn hazr mhsulun qiymtindn ayrmalar klind, ya da mhsul vahidindn ym formasnda veriln mkafatdr. Roma klubu - mqsd v mram krreyi rzin resurslarnn fiziki mhdudluu il bal bri tinliklrin elmi thlilini aparmaq, planetar kritik situasiyalarda hycan tbili sslndirmk, ilrin idrakl gediin nail olmada ictimaiyyt qlobal tarazln ld edilmsind hans l v tdbirlri gerkldirmk yollarn gstrmk v habel mumilikd problemin hllind mvafiq metodika vermk dayanr. Siyasi doktrinalar formaladrmayan elm, thsil, traf mhit v iqtisadiyyatla bal aktual msllr zr dialoqa ar edn Roma klubu briyyt qarsnda dayanan tin problemlri akarlamas v onun hlli strategiyasn ilmk kimi, rfli missiyan hyata keirir. Qlobal dn lokol hrkt et prinsipini 30 ildn ox rhbr tutaraq 1968-ci ildn faliyyt gstrn klubun zvlri srasnda oxsayl sahibkarlar, siyasi xadimlr, alimlr, etibarl ekspertlr, mdniyyt nmayndlri, ykskvziflilr vardr. Sabit qiymtlr - myyn mqavil zr mhsul gndrii mddtind dyimirlr. Sad veksel - borc vern trfindn kreditorun adna verilmi, zrind mbli, verilm yeri, dni vaxt gstrilmi veksel hdliyidir. Saldo - myyn aralq vaxtda pul daxilolmalar il xrclri arasndak frqdir. Beynlxalq hesablamalarda saldo idxalatla ixracatn hcmi arasndak frqdir.

245 Sanasiya - iqtisadi bhranlar dvrnd mssislrin iflasnn qarsn almaq v ya rqabtilik qabiliyytini artrmaq mqsdil, onlarn maliyy vziyytini yaxladrmaq zr aparlan tdbirlr sistemidir. Baqa szl, sanasiya mssisnin maliyy durumunun salamladrlmas demkdir. Sazi - trflrin qarlql surtd razladra v imzalaya bilcklri hr cr yazl lavlr, tzlmlr, vzetmlr v ya dyidirmlr demkdir. Sensor hiss edn. Sertifikat - bu v ya baqa fakt tsdiqlyn snddir. Mxtlif mnalarda ildilir. Msln sertifikat maln hans lkdn glmsini gstrir, sortal sertifikat sorta mqavilsi rtlrini saxlayr. kili sertifikat maln hr dstinin kisi gstrilmkl onun tsnifatl cdvli qurulur, keyfiyyt sertifikat maln keyfiyytini tsdiqlyir. Servis rhbrlr - ideya mqsdlri il yana, daha ox z iilrinin tlblrini dmy srf etmkl frqlnirlr. Shmdar Cmiyyt - z shmlri mqabilind msuliyyti nzrd tutan geni mkdalq formasdr. Onun ilk tzahr ngiltrd 400 il nc dz 1600-c ild grnmdr. Byk tarixi yol ken shmlm prosesi postsovet mkannda iqtisadi yenilmd n geni yaylan v hmiyyti il seiln struktur formas olmudur. Bununla bel, shmdar cmiyyt imkan verir ki, onun itiraklarnn maraqlar baxmndan resurslarn daha smrli istifad edilsin. Shmdar cmiyyt dnya praktikasnda bazar tsisatl iri mssisnin sas tkilat formas kimi x edir. O, zl mlkiyytin birliyi sasnda iqtisadiyyatn tkilind mhm iqtisadi mexanizmdir. Snaye ehtiyatlar - neft-qaz yataqlarnn layihldirilmi ilm ehtiyatlar. Snayenin topdansat qiymtlri - istehsal mssislrin v yaxud topdansat tkilatlarnn mhsullarna gr ddiklri qiymtlrdir. Bu qiymtin trkibin mssisnin topdansat qiymti, tchizat-sat lavlri /gztlri/, aksiz v lav dyr vergisi daxildir. Srbst dnrli valyuta - dollar v yaxud beynlxalq bank almind hamlqla qbul edilmi digr srbst dnrli xarici valyuta demkdir. Srbst tbii qaz - tbii smt qaz olmayan tbii qaz demkdir. rti yanacaq - 1 ton rti yanacaq /y/ dnya standart 7000 k\k AB-da v Qrbd orta energetik tlbat k\k il llr. 1 ton neft 1,43 ton ti yanacaa brabrdir. 1000 m3 tbii qaz 1,16 y. Beynlxalq Energetika Agetliyi /BEA -Paris/ znn nr etdirdiyi Energetik statistika blletenind neftin qaza evrili msaln, ton ekvivalent neft /ten/ gr 1 ton neft = 1,0-1,03 ten v ksin 1000 m3 qaz = 0,9 ten kimi tsdiqlyir. Sindikat - sahibkarlar birliyidir. Bu birliy daxil olan mssislrin istehsalat v hquqi srbstliyini saxlamaqla, btn kommersiya faliyytini hyata keirir. Sintetik neft - lk df sintetik nefti qonur kmrdn almlar. I Dnya mharibsind yanacaq qtl keirn almanlar bu texnologiyan mkmml mnimsmi v yetrli miqdarda sintetik neft istehsalna nail olmular. Hazrda sintetik neft istehsal xammal eidini yanar istlr d qoulmular. Onlarn planetd ehtiyat miqyasll neftdn 2-3 df oxdur. Hazrda yanar istlrdn Braziliya, Kanada v digr lklrd sintetik neft alnr.

246 Sorta bazar - maliyy-pul mnasibtlrinin xsusi bir blmsidir. Burada bazar mnasibtlrinin obyekti kimi spesifik bir mt alq-satq mliyyatlarnn itiraklarna gstriln sorta xidmti x edir. Softlama - bir hadis kimi qeyri-material resurslarnn, o cmldn, mxtlif-servis xidmti, cmiyytin intellektual potensial, ii qvvsi v kadr hazrl konsaltinq, ekspert, idaretm sntkarlnn iqtisadi inkiafn amilin evrilmsi kimi xarakteriz etmk olar. Solo-veksel - dmni icra etmy borclu olan bir xsin imzas il vekseldir. Son hdd xrclri - nvbti /sonuncu/ mhsulun hazrlanmasna srf olunan xrclrin kmiyytini xarakteriz edir. gr mhsul istehsal bir-bir artarsa, son hdd xrclrinin kmiyyti mumi istehsal xrclrinin qonu kmiyytlrinin frqi kimi; yox, gr mhsul istehsal ox miqdarda artqda is hmin kmiyyt mumi xrclrin artm miqdarnn mhsul buraxlnn saynn artmasna olan nisbti kimi myyn edilir. Sovet neft hasilatnn tarixi mrhllri - 1.1919-28-ci illr - Qafqaz mdnlrinin brpas, 2.1929-40-c illr - Qafqaz neftinin artm v Volqa boyunda 1-ci Baknn al, 3.1941-45-ci illr Byk Vtn maribsi illri - Volqa-Ural yaltinin hmiyytinin artm, 4.1946-70-ci illr - Qafqaz yataqlarnn potensialnn brpas v 2-ci Baknn, o cmldn, yeni yataqlarn ilnmsi, 5.1971-ci ildn balanr-Qrbi Sibir yataqlarnn ilnmsi dvrlrini hat edir. Svdlm qiymtlri - adtn, svdlmlr balanarkn ttbiq edilir. Bzn faktiki svdlm qiymtlri tklif qiymtlrindn xeyli frqlnir. Spot - mtnin tcili verimi v ona mvafiq dnii ks etdirir. Ssuda - rus sz olub el kredit demkdir. Staqnasiya - iqtisadiyyatada, ticartd sfr, mnfi iqtisadi artm v ya durunluq demkdir. Staqflyasiya - iqtisadiyyatda istehsal sviyysinin inkiafnn dayanmasnn v htta aa dmsinin arasksilmz qiymt artmnn srtlndirilmsi il laqlndirilmsidir. Standart-kost - daxili auditin trkib hisssi kimi, standart-kost smeta nzartini rhbr tutur. Faktiki gstricilrin tsbit edilmi standartlarda smeta frqliliyinin myyn olunmas, mnft v xrclr baxmndan mmkn korrektlrin qeydiyyat standart-kost sisteminin ana xttini, sas struktur komponentini tkil edir. Statika - skunt, dinamika. Statistika - /italyanca stato, latnca status - dvlt/ iqtisadi informasiya v gstricilrin toplanmas, emali v thlili prosesi. Statistik uot - ktlvi mahid, mqayis, qrupladrma, thlil, statistik mlumatlarn alnmas v ilnmsini ifad edir. Burada l sistemi oxaxli v genidir. Stividor - nqliyyat-ekspeditor tkilatlar bard ttbiq olunan mumi addr. Stok-Not - eksportyor trfindn sata tklif olunan me materiallarnn bzi nvlrinin xsusiyytini xarakteriz edn ifaddir.

247 Strateji planladrma - statistik, normativ, balans v ekspert metodlarn ks etdirn planladrma strateji aspektd komplekslilik, sistemlilik kimi prinsipal saslarda qurulan tyinat il seilir. Strateji planladrma sas mrhld: diaqnostika, mqsdlrin myynldirilmsi v tyinat, tdbirlrin - strategiyann ilnmsi v reallamasnda ehtiva olunur. Struktur isizlik - istehlak tlbinin trkibind v istehsal texnologiyasnda ba vern dyiikliklr nticsind ml glir. nki bel dyiiklik bzi ixtisaslara olan tlbi azaldr v ya mumiyytl he tlb olmur. Subsidiya - /latnca subsidium - kmk, yardm/ milli istehsaln mdafisi v inkiaf n dvltin ayrd vsait. Dotasiya v qrant kimi nvlri vardr. Subvensiya - yerli orqanlara v ya ayr-ayr tsrrfat sahlrin myyn mqsdlr n veriln dvlt maliyy yardm formasdr. Subkomitent - istehsalnn maln satlmasn hval etdiyi xs. Sublisenziya - lisenziyalarn nc xs satlmasnda lisenziata veriln hquqdur. Srkn qiymtlr - uzunmddtli istehsal dvrn malik olan mhsullarla ticart svdlmlrind istifad edilir. Svift - beynlxalq dmlri avtomatladrlm sistemdir. kompyter bklri vasitsil hyata keirmkd

Svop - ingiliSC dyim demkdir, yni myyn mddtdn sonra geriy dyimk hdiliyi il milli valyutann xarici valyutaya dyimsi zr mliyyat mnasn dayr v mrkzi banklar arasnda hyata keirilir. Kontraktn xsusi tipi. Burada hr iki trf myyn intervalda tdiyy mbadilsi edir. aquli nteqrasiya olunan Tkilat /T/- axtar v kfiyyatdan son istehlakya - yanacaq doldurma mntqsindk tsikli hat edn konqlomerat tkilat. 1879-cu ild Bakda Nobel qardalar yoldal Neft irkti ilk T hesab olunur. 1882-ci ild AB-da Standartoyl timsalnda bu nmun tkrar olunmudur. Bir ox xsusiyytlrin gr ARDN-d T tyinatldr. irktlr alyans - tarixi mrhlni hat edrk: khn ittifaqlar - tarixi nny saslanr, ikinci dalal alyanslar - daha mtkkil biznes v idaretm mexanizmlrin saslanr, bkli alyanslar - partnyorlarn say, razi mxtlifliyi texnoloji hlqnin mrkkbliyi il frqlnir v daha mkmml menecer hazrl tlb edir. Hr alyans nv zmanmizd paralel inkiaf tapsa da daha ox strateji alyanslar adlanan ikinci v nc nv alyanslar mtrqqi hesab edilir. Taym-arter - ticart gmisinin v ya onun hisssinin myyn mddt /adtn 12 aydan ox olmayaraq/ icary verilmsi bard dniz mqavilsidir. Taymit - xarici dniz damalar zaman gminin yklnmsi v ya boaldlmasna gedn faktiki vaxtn mddti qeyd ediln dniz sndidir. Tantyema - glirdn faiz nvnd shmdar cmiyytinin, bankn, sorta kompaniyalarnn direktorlarna v ali qulluqularna veriln mkafatdr.

248 Telyakel - mal glib atdqda v ya alcya tqdim edilmkl thvil verildikd, keyfiyytdn asl olmayaraq, onun axrnc qbul edilmsin sasn, beynlxalq ticartd al-sat mqavilsinin rtlri demkdir. Bel rtlr xsusil auksiyon satlarnda ttbiq olunur. Tender - myyn maln tdark v ya potensial itiraklara ticart tkilatlar trfindn gndriln myyn xidmtlrin yerin yetirilmsi barsind tkliflri ks etdirn snddir. Tbii qaz - yanacaq nv kimi ekoloji stnly il yana, hm d ksr texniki-iqtisadi imkanlar, energetik qvvsil d digr karbohidrogen resurslarna nisbtd frqli mvqeddir. Yanarkn hiss vermmsi, tullant yaratmamas, mlinin asanlqla tnzim olunmas, mxtlif grnt hallarna salnmas v bu baxmdan da atmosfer, traf mhit zrrlr gtirmmsinin minimall onun ekoloji aspektd clbediciliyini artran xsusiyytidir. Rngsiz v ox zaman da qoxusuz olan tbii qazn texniki-iqtisadi parametrlri mqayisli thlil obyektin evrildikd ekoloji v energetik keyfiyytlril brabr bu, stnly iqlandran fiziki xsusiyytlri d n kilir. Karbohidrogenli qrabalar arasnda n yksk istiliktrtm qabiliyytliliyi il frqlnn tbii qaz mvafiq gc torf v yanar istlrdn 3-4, oduncaq v da kmrdn 1,5 df, neftdn is orta hesabla 1000 kilokalori artq miqdarldr. Konkret olaraq tbii qazn istiliktrtm gc orta gstricid 12000 kkal\kq hesablanr. Qazn 2000 drc selsili yksk istilikverm qabilliyyti onun keyfiyytli energetik v texnoloji smrli yanacaq nv kimi geni ttbiqini tmin etmidir. Tbii qaz srvtlri kateqoriyada qazl yataqlarda olan tbii qaz, smt qaz v qazkondensat klassik tsnifat vardr: Dnyann n iri tbii qaz hasilats Rusiyada smt qaznn pay 10-15%, respublikamzda is 3-4% tkil edir. Smt qazn hcmini neftin trkibindki miqdar il lrlr. Praktikada sasn 1ton neft=200 kub metr qaz formulundan istifad olunur. Neftli qaz v yaxud smt qaz neftl birg hasil edildiyindn neft ehtiyatlarnn v hasilatn artm dinamikasna tsir edir. Hesablamalar gstrir ki, kapital qoyulularnn smrliliyi neftli qazn ym v emalnn tkilind tbii qaza nisbtd ykskdir. Neftli qazdan alnan mtlik mhsulun orta yall tbii qaza nisbtd 2,2-2,4 df ox v bu mhsulun alnmasnda kapital qoyuluu tbii qaza nisbtd 2,1-2,3 df azdr. lahidd qaz v qaz kondensat yataqlardan hasil ediln tbii qazdan frqli olaraq neftli qaz etan, propan-butan v pentan fraksiyal trkiblrl daha zngin sciyyvidir. ksr yataqlarda neftli qazn 60-70%-ni mvafiq fraksiyar tkil edir. Bu xsusiyytli neftli qaz yanacaq dyri il yana xalq tsrrfatnn mxtlif sahlrind daha hmiyytli xammal kimi qiymtlndirilir. Neft qazndan alnan sxlm qaz kimya snayesinin sas xammaldr v burada neftli qaz tbii qazla vz etmk qeyri mmkndr. Bununla bel, btn sxlm qazlar da yksk iqtisadi hmiyytli material kimi, olefin karbohidrogenlr, xsusn d, etilen, propilen v butilenin alnmasnda piroliz xammaln tkil edir. Neftli qaz mhrrik yanacann istehsalnda, hminin lay tzyiqinin saxlanlmasnda da hmiyytlidir. Tbii isizlik - halinin tbii artm il baldr. Bu nv isizliyin aradan qaldrlmas n halinin smrli artm tmin edilmlidir v iqtisadi sabitlik bu artma uyun olmaldr. Bel bir ideal sviyyy uyun gln isizliy tbii isizlik deyilir. Tdiyy balans - mt, kapital v xidmt ixrac idxal il birlikd lknin tdiyy balansn tkil edir. Tklif - dedikd, satcnn myyn dvr rzind hr hans bir mtni myyn qiymt, myyn kmiyyt satmaq arzusu v imkan baa dlr. Tklifin sas hisssini mt tklifi tkil edir v o, bazarda halinin dm qabiliyytli tlbin qar durur. Tklif istehsalla bal olsa da, o, z hcmin gr istehsaldan azdr.

249 Tlb - dedikd, alcnn myyn dvr rzind hr hans bir mtdn myyn qiymtd v kmiyytd ld etmk arzusu v ya imkan nzrd tutulur. Tlb alclarn tdiuy qabiliyyti il mhduddur, o myyn pul vasitlri il tmin olunur v hali lazmi hallarda hmin pul vasitlrini mt /xidmt/ alnmas n srf edir. Tlb istehsalla bilavasit laqdar olduundan, istehsaldan vvl mvcud olmur. Tqvim ili - Qriqori tqvimi zr yanvarn 1-dn balanan v ondan sonrak dekabrn 31-d qurtaran 12 ardcl aydan ibart dvr demkdir. Tkilati struktur - tsrrfatlaan obyekt oxaxli tkilati strukturlar xasdr. Beynlxalq tcrby mvafiq departamentlmd trm istehsal qurumlarn hat edn xtti, yaxud iyerarxik, aparc blr prinsipind xsusiln funksional v nhng tkilatlara xas menecer idaretmsin saslanan diviziyon, xarici tsirlr, yenilmy meyli il frqlnn adaptiv yaxud zv strukturlar tsnifat vardr. Digr bir tsnifatda adi b blgs - funksional nnvi jorafi v mhsul buraxl zr qruplam diviziyon v bunlarn vhdtini ks etdirn matrissa strukturu il yana komandal - xsusi taprqlar koordinasiya edn v daha ox beynlxalq laqlrd hmiyytli olan broker tnzimli bkli strukturlar da mvcuddur. Hr bir struktur znmxsus tkilata mvafiqdir v burada msbt v mnfi chtlr mmkn v yetrli ola bilr. Kiik mssislr xtti qurulu istisna olmaqla, btn digr tkilatlarda bu strukturlarn he biri xalis kild idaretm mexanizmin evrilmir. Bununla bel, ksr mssislr qarq idaretmni hyata keirirlr. Tdavl sferas - kapital v istehsal fondlarnn dvriyysidir. Merkantelizm gr srvtlr tdavl sferasnda ticartd ba verir. Tdavl fondlar - anbarda hazr mhsul, yklnmi v yolda olan mhsul, pul vsaitlri v mhsul istehlaklarnn hesablarnda olan vsaitlrin cmindn ibartdir. Tsdiqlnmi /subuta yetmi/ yataqlar - fiziki llri v ehtiyatlar qiymtlndirilmi neft-qaz yata. Tsdiqlnmi /subuta yetmi/ ehtiyatlar - geoloji v texniki informasiyalar sasnda iqtisadi chtdn mmkn xara bilck karbohidrogen ehtiyatlar. Tsdiqlnmi kfiyyat ehtiyatlar - mvcud quyulardan mmkn iqtisadi sullarla hasil edil bilck ehtiyatlar. Tsdiqlnmi kfiyyat ilm ehtiyatlar - kf olunmu v ilm prosesind olan v ya xsusi texnologiyalarla mvcud quyulardan hasil ediln ehtiyatlar. Ticart balans - mt v xidmtlrin ixrac v idxal birlikd lknin ticart balansn tkil edir. Traktasiya - sazilrin balanmasnda laqdar olanlarn, alclarn v ya satclarn imkann aydnladrmaq mqsdil maln satlmas v ya alnmas haqqnda ilkin tklif demkdir. Transaksiya - siyasi-hquqi sazi, svd, qarlql gzt, hr hans mqsd n icra olunan bank mliyyat, pul vsaitinin krlmsidir.

250 Transsaksiyon rhbrlr: - iilr taprqlar izah etmk, mkafatlandrma, sosial tlblri dmk qays transsaksiyon rhbr xas olan xsusiyytlrdndir. mksevrlik, tmkinlilik, aqdncli smrli faliyytl iftixaretm, qaydalara, normativlr nqsansz riayt, tkilat qarsnda borcu fdakarlqla yerin yetirmk transsaksiyon rhbrin xarakter arsenaln tkil edn elementlrdndir. Transformasiya olunan liderlr - menecerlr v tkilat rhbrlri istehsal funksiyalarn yerin yetirmkl mul olsalar da, bzn bu iki iin bir ld cmlnmsin zrurtlr yaradr. Bu tlblri transformasiya olunan liderlr yerin yetirirlr. Bir nv xraizmatik liderlri xatrlasalar da sasn strateji dyiikliklr zaman rhbrliy clb edilirlr. Transfert - pulun bir maliyy idarsindn baqasna v ya lkdn lky krlmsi demkdir. Transmilli Korporasiyalar /TMK/ -/latnca trans dolay, srhddn knar, natio - irq, millt, corporatio - birlik/ konqlamerant, oxmilli, multnasional, transnasional qlobal korporativ, xsuslu nhng beynlxalq qurumlar. Tsiredici nfuzlar, oxmilyardlq investisiyon qdrtlri il qloballama prosesini stimulladrrlar. Hrtrfli mhafiz sistemlri, yksk maddi-texniki baza il thciz edilmi elmi-tdqiqat institutlar, laboratoriyalar, konstruktor brolar TMK-nn artan potensialn, rqabt qdrtini tmin edir. Bel strateji istiqamt milli kapitaln faliyytinin beynlmillldirilmsi, transmilli kapitaln maraqlarnn qloballamas il v vzlnmsini gerkldirir. Hazrda dnya tsrrfatnn mhm mexanizmi kimi onlar DM-in 20-25%-n malik olmaqla beynlmillmnin sas hrktverici qvvsinin zyind dayanrlar. Trassant - krm vekseli-traktn vern xs. Trassat - krm vekseli-tratta zr dmy borclu olan xs. Tratta - krm vekselidir. Tranzit - /latnca transitus - kem/ srniin, yk v mtlrin bir mntqdn digrin nc mntq vasitsi il danmas. Triplikat - sndin nc nsxsi. Tsiklik isizlik - istehsal durunluu zaman zn bruz verir. mtlr v xidmtlr olan mcmu tlb azaldqda mulluq ixtisara salnr, isizlik is artr. Bzn bu nv isizliyi tlb defisitliyi isizliyi d adlandrlr. Uot - tkilatn tsrrfat hyatnda btn sisteminin mumi grnn sciyylndirn vasit kimi, x edir. Uot ii cmiyytin hesablama apard erkn zamanlardan, txminn 6 min il nc mvcud olsa da, ikili yazl sistemi zrind qurulan mhasibat uotunun ilk siptomlar XIII srd talyan riyaziyyats Luka Poollinin /1445-1517/ Hesabn, hndsnin mbli, nisbtlr v mnasibtlr srind grnmdr. Uotun tkilind hazrda drdpillli: birinci pill qanunlar, ikinci standartlar, nc metodik gstrilr, drdnc ilm sndlrini hat edn normativ sndlr mcmuyu mvcudur. Bazar iqtisadiyyat sistemind uotun sas be nv v fomas maliyy. idaretm, statistik, operativ v mhasibat uotu. nc trf - el fiziki v ya hquqi xs demkdir ki, o, trf v ya hr hans trfin ortaq irkti deyil.

251 Ultimo - bank tcrbsind ayn, rbn v ya ilin axrnc gnn bildirn termindir. Unifikasiya - mxtlif nv mhsullarn, hisslrin, qovaqlarn v digr konstruksiya elemetlrinin, ttbiq ediln materiallarn, texnoloji proseslrin smrli kild eyni hala salnmasnn tmin edilmsidir. Unifikasiya istehsaln seriyallnn yksldilmsin, yksk mhsuldar v avtomatladrlm vasitlr v onlar hazrlayan mtrqqi texnologiyalar ttbiq edilmsin, istehsaln ixtisasladrlmas v kooperativldirilmsinin drinlmsin sbb olur. Unifikasiya nticsind mk v maddi ehtiyatlara qnat edilir, yeni mhsul nvlrinin ilnilmsi v mnimsnilmsi vaxtnn v onun hazrlanmasnn istehsal tsiklinin mddti qsaldlr, mk mhsuldarl, mhsulun keyfiyyti v istehsaln smrliliyi yksldilir. mumi glir - maddi istehsal xrclri il mdaxil arasndak frqdir. mk haqqn v tmiz gliri znd birldirir. mumi daxili mhsul /DM/ - mumi milli mhsul kimi, istehsal v xidmt sferasnn nticsini ks etdirir. O, il rzind iqtisadiyyatda son mhsul v xidmtlrin hcminin dyrini gstrir. mumi daxili mhsulun deflyator indeksi - AB-n mumi mhsulu n qiymtlr deflyasiyasnn indeksi demkdir v o AB Ticart Nazirliyinin qtisadi Thlil Brosu trfindn Masir tsrrfat faliyytinin ijmal adl kvartallq nrd elan edilir. mumi milli mhsul /MM/ - mvcud lkd v onun xaricind z daxili resurslar hesabna il rzind istehsal olunan btn son hazr mtlrin v xidmtlrin dyrinin mcmusudur. Urbanizasiya - hrl bal olan cmiyytin inkiafnda hrlrin rolunun artmasn gstrn tarixi proses olub, halinin sosial-pe, demoqrafik strukturunu, hyat trzini, mdniyytini, mhsuldar qvvlrin yerldirilmsini, mskunlamas msllrini znd birldirir. Utlitar yanama - faydallq nqteyi nzrindn yanama. Valyuta - hr hans dvltin pul niansidir. Msln, Azrbaycanda - manat, Trkiyd lir, AB-da - dollar, Rusiyada - rubl valyutadr. Xarici dvltlrin pul nian, hminin xarici pul vahidlri il ifad olunan beynlxalq hesablamalarda tdavl v dmnin kredit vasitsi xarici valyutadr. Valyuta mnasibtlri nisbi mstqilliy malik olub, tdiy balans, valyuta kursu, kredit v mliyyatlar zr hesablamalar vasitsi il hyata keir. Valyuta mnasibtlri ayrayr lklrin iqtisadi inkiaf sviyylrinin v onlar arasndak beynlxalq iqtisadi mnasibtlrin tkmilldirilmsind sas rol oynayr. Valyutalar ilnm qaydasndan asl olaraq tam evriln, qismn evriln v evrilmz valyutalara ayrlr. Yevro, AB dollar supervalyuta hesab olunur. Valyuta v qiymtli kazlar /maliyy/ bazar. Buraya valyutalarn, shmlrin, istiqrazlarn, eklrin, akkreditivlrin, veksellrin v digr pul hdliklrini yerin yetirn biln qiymtli kazlarn srbst alq-satqs daxildir. Valyuta bircas - valyuta kursu sasnda iki bir-birindn frqli pul vahidlrinin mbadilsini hyata keirir. Valyuta bircasnda hm azad, hm d rsmi valyuta kursu faliyyt gstrir. Rsmi valyuta kursu sasnda dvltin btn valyuta mliyyatlar aparlr. Bu kurs hm d valyuta bircalarnn i saatndan knar vaxt rzind d hyata keiriln btn valyuta mliyyatlar n sas meyar hesab edilir.

252 Veksel - qanunauyun formada ttbiq olunmu v onun sahibin myyn mddt kedikdn sonra zrind gstriln mbli dmyi hdsin gtrn xsdn ksiz tlb etmk hququ vern xsusi yazl borc hdliyidir. Veksel krediti - banklar trfindn veksel sahiblrin v tchizatlar trfindn alclara veriln kredit nvdr. Bu nv kredit faliyytd olan sahibkarlarn mtlrin realladrlmas prosesind bir-birin verdiklri kommersiya kreditinin inkiaf nticsind meydana glmidir. Onlar hesablamalar n nad pul vzin borc hdliklrindn, yni veksellrdn istifad edirlr. Veksellr sad v krm veksellr ayrlr. Vertlyuq qazma kolonu v ya borusunun frlanan birlmsi. Verifikasiya prinsipini - biliyi tcrb, mahid v eksperimentin verdiyi mlumatlarla tutudurmaq yolu il yoxlamaq. Vhi piik - Amerikan neftilrinin 19-cu srd dvriyy buraxd carqon ehtimalla qazlm quyu adlanrd.

253

. , , . . .. .. . , . , . , , . , . , , , , , . , , , . , , , - , - , . 4- 12- . - . , , , , .

254 Modernization of economical structure of the oil industry E.M.Hacizadeh, Z.A.Abdullayev

SUMMARY
The beginning exploration of great perspective hydrocarbon resources in the Caspian Sea have laid the base of the new age of reviving of the National Economy and creating the oilstrategy in the republic. On a background of a new geopolitic situation the started reforms in oil sector, having sufferred significant improvements, nowadays enter more active stage. In this connection the demand of actual increase of the elaboration on the scientific bases in grounds in economical modernization in the oil-field economy of the republic. The authors of the monography carried out the corresponding researches and analyses for the further reforming of oil and gas complex of the country and modified its economical system. Alternative market mechanizm in improvement are proposed for this economical reforms for the further rational management of the economy in research works in elaboration in the field regulated .For more rational management of economy in this work the priority conception of management and state field regulation of the field the alternative marketing mechanism in the system of modifying of the stated economic reforms have been recomended. To achieve the intended goals carried out their own calculations in the context of comparative and correlation analyses. The fields of show and perspective peculiarities of hydrocarbon age, the significance of oil and gas, geoeconomical aspects of their distribution in the world have been studied. The retrospective survey oil and gas industry of Azerbaican, the role of the national Azerbaican, strategy in strengthening and improvement of the profitability of the complex have done. The paper also sows the ways for future of sustaynable development that guarantees the economic rise, elaboration of the new principles of economy, the institutional reforms, formining of the energy doctrine, industrial policy and conception of an efficient utilization of increasing gas potential. The pecularities of efficiency in the national reforming of the oil industry, creation of more efficient investment climate, involwement of national rational utilization of the owner, rational utilization of petrol fund in supplying of the efficiency rate of the field as well as existing national and state interest as well as it is based on the necessity of change in SOCAR changing it real corporative fundament in full vertical-integrating base organization. The exact scientificpractical suggestions of the fiscal policy, applying innovational achievements and other progressive economical technologies has been also stated. Monography consist of 4 parts and 12 chapters. For more explanation of the field technical volumable vocabulary specific term is presented. The obtained results can be used not only further modification of the oil and gaz complex but also as in carring out wider researches in this field, preparation of oil and gaz literature and trainig appliances.

255

Texniki redaktoru Komptr tttibats Korrektor

Sevda Mikaylqz Allahverdiyev N.A. Mehdizad S.A.

Eln Mahmud olu Haczad Zahid Sleyman olu Abdullayev NEFT TSRRFATININ QTSAD STRUKTURUNUN MODERNZASYASI (monoqrafiya)

Ylmaa verilmidir: 09.08.2003. apa imzalanmdr: 21.08.2003. Format 60 x 84 1/16. Hcmi 32 .v. Say 300. Qiymti mqavil yolu il Ziya-Nurlan mtbsind ap edilmidir