Yusuf Akura ve Din

Dr. Fatih M. Sancaktar ATATRK ARATIRMA MERKEZ DERGS, Say 61, Cilt: XXI, Mart 2005

ZET Bilindii gibi, lik dnce 19. yzyldan beri Trk aydnlar zerinde etkili olmutur. Bu alma da, Trk dnce hayatnda nemli bir yere sahip olan Yusuf Akurann liklik dncesi incelemektedir. Ancak, zellikle bu almann inceledii Yusuf Akurann ayn zamanda Trk milliyetiliinin mihenk talarndan biri olmas konunun nemini arttrmaktadr. Zira, Trk milliyetilerinin liklik anlay, daha dorusu dine baknn sergilenmesi, Trkiyede liklik yaklamlarn ortaya konulmasna yardmc olacaktr. Bu amala, bu almada ncelikle Yusuf Akurann liklik dncesinin anlalmas iin onun yaamnda dinin yeri ve slm dinine bak izah edilerek, daha sonra onun liklik anlay incelenmitir. Anahtar Kelimeler Yusuf Akura, Liklik, slm Dini, Trk Milliyetilii, YUSUF AKURA AND RELIGION ABSTRACT It is known that laicism has been influencing Turkish intellectuals as from the 19th centruy. So this article examines laicism idea of Yusuf Akura, who has got an important place and position in the Trkish idea lifetime. On the other hand, Yusuf Akura is known as one of important touchstones of Turkish nationalism. This point arises the importance of this article. This is because this article partly explores Turkish nationalist religion and laicism appraoches in Turkey. Therefore, this article firstly shows Yusuf Akuras appraoch of Islam Religion and the place of the religion Islam in his life in order to understand the laicism idea of Yusuf Akura, and secondly explains his laicism understanding. Key Words Yusuf Akura, Laicism, Islam Religion, Turkish Nationalism, Ottoman Second Constitutional and Republic of Turkey Giri Yusuf Akurann din ve zellikle slm dini hakkndaki grlerine girmeden nce, dinin onun yaamnda nasl bir yer kazandn, hangi dnce ve dnrlerden etkilendiini grmek faydal olacaktr. Zira, dncelerin bulunulan zamandan, sosyal yaamdan, kiilerin kendi hayatndaki sreten ve iletiim ierisinde bulunduu dnrlerden etkilendii gerei gz ard edilemez.

Yusuf Akurann ocukluk ve Genlik alarnda Dinin Yeri Trk milliyetiliinin nemli temsilcilerinden olan Yusuf Akura, dikkate deer dnrler yetitirerek btn Trk dnyasn etkileyen Kazan Trklerinden olup, 1876 ylnda Simbir ehrinde domutur. Henz iki yanda iken babasn kaybetmitir1. Yusuf Akura, kendisi pek ciddi olarak grmese de, dini yn ar basan ilk eitimini, Rusyadan ayrlmadan nce Lohafkada mahalle imam ve ilkokul retmeninden almtr2. Din arlkl bu eitimini, annesi ile birlikte 1883 ylnda geldii stanbulda din bilgileri ve yazmay reten Mahmut Paa Camii yanndaki ilkokulda, bir sre sonra da Kara Hafz ilkokuluna giderek srdrmtr. Bu okulda nna fetahna suresini okurken hocasndan yedii tokad hi unutmamtr3. Ancak, Yusuf Akura ileriki yllarda ifade edecei zere, bu okullarda eitim adna hemen hi bir ey verilmemesine ramen, ocuklara bir ideal, hedef ve emel vermede uursuz bir ekilde de olsa byk bir baar salandn ifade etmektedir. Ona gre, bu ideal ocuklar Mslman yapmakt4. O, bu ilkokul yllar srasnda annesinin hastalanmas zerine, Bursa kaplcalarna gitmek zorunda kalmtr. Bursadaki ikameti esnasnda, teravih namaz iin gittii Ulu Camiinin grnts kendisinde unutulmaz intibalar brakmtr5. Bursadan stanbula dndkten sonra Yusuf Paa semtine tanan Yusuf Akura, kz ve erkek ocuklarn ayr ayr blmlerde okuduu ve yeni usulde tedrisatn yapld bu semtin ilkokuluna kayt yaptrmtr. O, dini eitimin arlkl olduu ilkokullarndan sonra gittii yeni usuldeki bu okulun zerinde yapaca deiimi fark edecek, o dnem eitiminin yansmas olan ikililiin tesirlerini hissedecektir. Zira, ileride, bu okulda derslerdeki dzen ve disipline ramen, rencide itaat, nizam ve terbiyenin dier ilkokullardan daha kt olduunu ifade edecektir. Hatta, erkek rencilerin uzaktaki kz rencilere kar terbiyesizce tavrlar kendisini artm6, ayrca manasn bilmese de, kt sz ve kfrleri bu okulda renmitir7. Yusuf Akura, annesinin, vey babas olacak olan Dastanl Osman Efendi ile evlenmesinin ardndan, 9 yanda Koca Mustafa Paa Askeri Rtiyesine kayt yaptrmtr. Din bilgilerle birlikte, lisan ve fen bilimleri okutulan bu okul da Yusuf Akuray derinden etkilemitir. Her eyden nce, okuldaki hocalarn menfi tavrlar ve metotsuz eitimleri kendisinde olumsuz bir tesir brakmtr. Dier taraftan, bu okulda din konulara merak sarm, hatta Rum ve Ermeni rencilerle din ve Hristiyanlk zerinde tartmalara girimitir8. Daha sonra yazd bir makalesinde, stanbulda grd bu eitim sistemini eletiren, bu eitimin rencilere gerekli ve gl bir din, mill, vatan ve dier herhangi bir ideali alamaktan uzak olduunu9 ifade eden Yusuf Akuraya gre, Osmanl Devletindeki Rtiye ve dad okullarnda mtenaks, mtesadim fikirlerini tanzim edecek hepsinin fevkinde vazh ve parlak bir gaye-i emel gsterip talebeyi ona doru sevk edecek muayyen ve kati bir ahlak, bir terbiye yoktur. btidaiyeden tli mektebe geen ocuk dalgalar arasnda kalm, yelkensiz, dmensiz bir tekneye dner, bir tarafa yryemez, bir eye kuvvetle inanamaz, hatta manevi bir eyi sevemez haldedir10. Rtiye Mektebinde okurken, 1889 ylnda doduu ve akrabalarnn bulunduu Kazana annesi ile birlikte seyahate kan Yusuf Akuray, Rus Devleti tarafndan zorla Hristiyanlk propagandasna ve eitimine tabi tutulan Trklerin durumu

derinden etkilemitir. Bu durum, onun kalbinde unutulmaz yaralar at gibi, Rus adn her duyuunda bu insanlarn hali aklna gelmitir11. Hatta, bu seyahat srasnda okuduu bir kitapta Rus Devletinin himayesinde olan Kasm Hanl Devletine mensup baz Hanlarn Hristiyan olduunu grmesi, Ruslara kar duyduu nefreti arttrmtr12. Dier taraftan, Yusuf Akura, bu seyahat vastasyla Rusyadaki akrabalarn, Trklerin bulunduu blgeleri gezme ve tiyatro, operaya da giderek Bat kltrn nispeten tanma frsat bulmutur13. 1890 ylnda stanbula dnen Yusuf Akura, tekrar asker rtiyenin nc snfna devam etmi, 1892 ylnda rtiyeyi tamamlayarak Harbiyeye kabul edilmitir. Harbiyedeki eitimi srasnda bir kez ceza alan Yusuf Akura, 1896 ylnda bu okulu da bitirerek Erkan- Harb (Kurmay) snflarna ayrlm ise de, Avrupada bulunan Jn-Trkler ile iliki ierisinde bulunduu iddiasyla bir ka ay sonra tutuklanmtr14. Bu tutuklanma srasnda, II. Abdlhamit devrinde bir ok asker ve aydn kiinin maruz kald zere, merutiyeti ve Jn-Trklk sularyla itham edilen Yusuf Akura, arkada Ahmet Ferit (Tek) ile birlikte 1898de Trablusgarba srgne gnderilmitir. Bir sre sonra Trablusgarbdan, yine Ahmet Ferit Bey ile beraber kaykla Tunusa, oradan da Parise kamaya muvaffak olmutur. Pariste Jn-Trk evrelerinden Ahmet Rza Beyin muhitine dahil olmu ve bu arada yl eitim grecei Paris Siyas Bilimler Enstitsne girmitir. Pariste hem eitimini srdren, hem de konferans, tiyatro ve operalara giderek Parisin, dolaysyla bir ok Osmanl aydnn kitaplarda grdkleri Batnn kltrel ortamn teneffs eden Yusuf Akuray sabah erkenden kalkarak namazn klan biri olarak grmekteyiz15. Yine, Pariste iken siyaset dnda felsefe, sosyoloji, tarih konularyla yakndan ilgilenen Yusuf Akura, 1903de Osmanl mparatorluu Messeseleri zerine bir Tecrbe adl bitirme tezi ile eitimini tamamlam, Ahmet Rza Beyin kard ura-i mmet16 ve Meveret gazetelerinde dncelerini aks ettirme imkn bulmutur17. II. Abdlhamit dnemindeki bir ok aydn gibi, kaak ve rejim kart olmas sebebiyle Osmanl topraklarna giremeyen Yusuf Akura, Parisden Kazana geerek, Rusya Mslmanlar adl bir partinin etkinliklerinde n saflarda bulunmutur. Ancak O, bu hareketlerinden memnun olmayan Rus idaresi tarafndan tutuklanarak, Kazan Vilyet Hapishanesine atlmtr18. ok skntl getii anlalan bu hapis hayat srasnda, bir cuma gn imamn vaazn ehemmiyetle, tevazu ile dinlerken, nirah suresinin manasndan hareketle, kendi ruh dnyasn anlatan u cmleleri sarf etmitir; Bu benim iin fazla yksek; kk, pek kk itihadmn, beeriyetin en byk inklblarndan birinin failine hitab buyurulan kelimt- kudsiye ile teselli olunmas beni utandryor. Mamafih bu elfaz- lahiyyenin istimanda, tarif-i na-kabil bir zevk-i semavi duyuyorum. Amenna ve saddakna! Feinna maal-usri yusran. nna maal-usri yusran19. Dier taraftan 1904 ylnda Rusya da bulunduu srada kendisinin btn Trk Aydnlar tarafndan tannmasna vesile olacak mehur makalesi Tarz- Siyaseti Trk gazetesine gndererek, yaynlama frsat bulmutur20. Etkilendii evreler ve Dnrler

Yukarda grld zere din hayatn youn yaand geleneksel bir kltrde yetien, ilk eitimini yine din arlkl gren ve ocukluktan yetikinlie kadar canl bir din yaam sren Yusuf Akura, Asker Rtiye, Harbiyede okuduu esnada ve Jn-Trklerle ilikisi vastasyla kendisini derinden etkileyecek dnce dnyas ile tanma frsat bulacaktr. Zaten, o dnemde Harbiye ve Tbbiye okullarnda bir ok Osmanl aydn felsefi ve siyasal dnce noktasnda batl dnrlerin etkisi altnda kalmlard. Ancak, onun asl fikirlerinin olgunlat dnem Paris ve Kazanda bulunduu yllara denk gelmektedir. ncelikle, Yusuf Akura, II. Abdlhamit ynetiminden kaarak gittii Pariste eitim grd yllarda, Albert Sorel, Emile Boutmy, Anatole Lorey-Beaulieu gibi tannm Fransz bilim adamlarndan dersler almtr. Bu nemli dnrlerin fikirlerinden etkilenerek, tarih ve siyas olaylara materyalist bir yaklam ierisinde bakm, fikir ve ideallerin arkasnda madd ve ekonomik glerin de var olduuna inanmtr21. Bu noktada, onun zerine alma yapanlar, Paristeki bu eitimin, sosyal olaylar tarihten elde edilen metot ile zmleme eklinde beliren bir dnce yapsna ulamasnda etkili olduunda hem fikirdirler. Ayrca, bu ynyle Yusuf Akurann Trk tarihiliine yenilik getirdii kabul edilmektedir22. Ancak, aada greceimiz zere, Yusuf Akura sosyal olaylarn altnda sadece madd ve ekonomik etkenleri grmediinin alt izilmelidir. Yine, Rusyada bulunduu dnemde Trk aydnlar ile de fikir alver iinde bulunan Yusuf Akuray etkileyen ahslarn banda, Tatar reform ve modernizmin ncleri ahebettin Mercani, Kayyum En-Nasiri, Alimcan Barudi gibi ahslar gelmekte idi. Bu ahslardan bir ok temel fikir edinen Yusuf Akura, en ok etkilendii konu slamda Reformun gereklilii idi23. Bununla birlikte en fazla etkilendii kii Gaspral smail Bey24 idi. Yusuf Akura zerinde deerli bir alma yapm olan Franois Georgeana gre; Yusuf Akura, Trklerin birliini salama, lml politika yapma, siyasal alandan daha ok kltrel alanda mcadele etme, kadnn toplumdaki nemi konusundaki dncelerini Gaspral smail Beye borludur. Ayrca, doay gzlemleme, gerekliin incelenmesini temel alma ve tarihsel zmlemeye nem verme gibi bir metodu edinmesinde Gaspral smail Beyin rol olmutur25. Yusuf Akura ve Din Yusuf Akurann dine ykledii fonksiyon gz nne alnrsa, bugn dahi Trk dnce ve siyas hayatmzda kuvvetli bir ekilde kendini gsteren ikircikli bir dnce yapsn sergiledii gzlemlenecektir. Bundan dolay dine bakn iki ana balk altnda incelemek, konunun daha anlalr olmasna yardmc olacaktr. nk, o, topluma yn ve bir ruh verilmesi hususunda sk sk dine bavururken, siyaset ve devlet rgtlenmesi baznda din referanslarda zayf davranacaktr. yle ki, bu grnm sergilerken mensup olduu dine bavursa da, ulat sonuta veya son deerlendirmede ortaya koyduu bilgi ve yaklamlarn Avrupa tarihinden ve dncesinden yola ktn ou kez grmekteyiz. Devlet, Siyaset ve Din likisi: ncelikle, Yusuf Akurann iinde bulunduu toplumun ve kendisinin inand din olan slma bak, devlet, siyaset ve din ilikisine dair dncelerini anlamak iin bir hareket noktas oluturabilir. Ona gre, slm hem bir dindir, hem de sosyal ve siyas bir meslek, yani politika/yoldur. Zira, slm kendisine inananlar, birey ve toplumu nizama sokan,

toplumun eski anlay, inan, ahlak, det ve kanunlarnn yerine kendisinin ngrd yap ve yaklamlar ina eden bir dindir 26. Bylece, slmiyette din ile devlet birlemitir. slm cemiyetlerinin messeseleri ve dolaysyla slm cemiyeti, slm devleti birer din cemiyet ve devlettir27. Dier taraftan, Yusuf Akura asndan slm dini, eitli rklardan oluan mensuplarnn hepsini eritip birletirerek, bir deirmenden kan un misali gibi eit ve karde bir toplum ortaya karmak istemektedir28. Bu yzden, ona gre, slmiyet mmet ideali sebebiyle btn milliyetilik anlaylarna kesinlikle kardr. Ancak, slmiyet, bu hedefler dorultusunda tarih sahnesinde gl bir temsil yeteneini gstermesine ramen29, rklarn ahlak, adet ve baz itikadlerini tamamyla silememitir30. rnein, Trkler ve ranllarda grld zere byle bir devlet ve millet olumamtr31. Bu noktada, Yusuf Akurann, Ziya Gkalp ve Ahmet Aaolunun Kuran- Kerim ve Hadislere dayanarak slmiyetin milliyetilie kar olmadn ispat etme abasndan daha farkl bir yol takip ettiini grmekteyiz32. Geri, aada gerekesini ifade edeceimiz zere, Yusuf Akura en azndan cumhuriyet dnemine kadar, slm dinini dlayan btn yenileme hareketlerine kar idi33. Ancak, onun bir ok hususta olduu zere din-milliyetilik ilikisinde de temel yaklam, tarih srecin getirdii zorunluluk, kanlmaz yol temas zerine oturmaktadr34. Bu yzden, onun iin tarih sre kadir-i mutlaktr35. yle ki, tarihin doal akna kar gelenler, bulunduklar topluma bunalm kazandrmaktan teye gidemezler36. Bu yaklam, tarih dz, ileriye doru giden bir izginin evrimi olarak alglamas temeline dayanmaktadr. Ancak, ulalan bu dnce, belirli bir corafyadan hareket etmekte, Hristiyanlk ve daha dorusu bu dine mensup olanlarn, Bat medeniyetinin tarih srecini gzetmektedir. Bylece, dini adeta reforme eden, yeni bir ekil veren, dini Batnn 19. yzylda ulat bilgi ve siyasal yap ile deerlendiren bu yaklam, Yusuf Akurann dinin dnda bir fikir retmesine, lik bir dnceye ulamasna neden olmutur. Nitekim, ona gre, slmiyet tarihteki ve dinlerdeki evrimi dikkate almaldr. Yine, bu evrim sonucunda ulalan bir deer olan milliyetilii kabullenmek37, tarihin yasalarna boyun emek zorundadr. Yusuf Akura, bu noktadan hareketle, yani Batnn tarihsel srecine ve Avrupa toplumunun, devletlerinin yapsna bakarak dinin vicdanlara ekilmesini38 nermektedir. zellikle, bu hususta yine Hristiyanl misal gstererek, zamanmz tarihinde grlen genel akm rklardandr. Dinler, din olmak nedeniyle gittike siyasal nemlerini, kuvvetlerini yitiriyorlar, toplumsal olmaktan ok kiileiyorlar. Toplumlarda vicdan zgrl, din birliinin yerini alyor. Dinler cemiyetlerin ilerini dzenleyici olmaktan vazgeerek kalblerin klavuzluunu zerlerine alyorlar. Tanr ile kul arasnda bir vicdan ba durumuna geliyorlar39 demektedir. Yine, Yusuf Akurann Bat medeniyetinin geirdii tarih merhalelerden yola karak, mutlak belirleyici olarak grd tarih evrimi nnde durulmaz bir tufan gibi alglamasna dair bir baka rnek de, onun talyan birliinin kurulmas aamasna dair dnceleridir. Ona gre, 1848 htilliyle birlikte talyada, talyann istikllini, birlemesini ve merutiyetin kurulmasn isteyen bir grup olumutur. Bu grup btn talyan devletiklerinin bu arzu dorultusunda hareket etmesini istemi ve bu isteklerinde de baarl olmulard. talyann birliktelii ve

istiklli iin bu gruptan bazlar da, slhat taraftarl ve talyan vatanperverlii ile hret kazanan Papa IX. Piye ba vurmulard. Bu Papa baz slhatlar yapm olmasna ramen, Papalk devletinin ruhu, hr ve meruti bir idareye msait olamamas nedeniyle merutiyet isteinde bulunanlarn arzularn yerine getirmemitir. Zira, Papalk din bir devlet idi. Papa, konuma ve basn hrriyetini kabul ederek, dine dayanan tekiltnn eletirilmesine izin veremezdi, mutlak olan din kanunlar, yetersiz insan akl ile deerlendirilemezdi. Yine, hrriyet ve merutiyetin din hkmlerle bir arada yaamas imknszd. nk, her iki anlayn temelinde ztlk vard. Hr, meruti ve cumhur bir devlet lik olmaya mantken mecburdu. Papann bu durumu kabullenmesi ise, kilise devletinin esasn inkar etmesi demekti40. Belki de bir noktada, slm dininin milliyetilie izin vermemesi, kltr, ekonomi ve sosyal alanda sknt ierisinde olan Trkl n plna ekmek isteyen, Trklerin kurtuluunu mill benliklerine kavumasyla mmkn olacan iddia eden Yusuf Akura iin, tarihi zorunluluk ilkesinin yan sra Batnn ulat dindevlet ayrm ilikisi, dinin vicdanlara ekilmesi dncesi bir k noktas oluturmakta idi. Zaten kendi hayat boyunca Trklk zerine gsterdii aba, eilim ve kaleme ald makalelerdeki Trkln gsz kaldna dair endieleri bunu bize gstermektedir41. Dier taraftan, onun Tarz- Siyaset makalesinde42 devletin Panislamizm zerine politika retmesinin hem i, hem de d nedenler dolaysyla doru bir hareket tarz olarak grmemesi, olaylara yaklamda din bak asndan syrldn gstermektedir43. Yine, Yusuf Akura, lik devlet modelini benimseyen cumhuriyet dneminde yaamann da getirdii siyas ve dnce rahatl sayesinde, Osmanl Devletinin dalmasndaki balca sebeplerden dinin neden olduu olaylar da yle sralamaktadr: 1. Batda Reform ve Rnesans hareketinin douunu, OsmanlMslman topluluunun baka dillerle konuup baka mezheblere tabi bulunmasndan dolay itirak etmemi olmas, 2. Osmanl Devletinin siyas, adl ve idar tekiltnn esaslarndan biri olan slm eriatnn zaman ve mekana gre terakk ve tekaml ettirilmemesi, 3. eriat esaslarna gre dzenlenen mektep ve medreselerin, XVII. asrdan itibaren Batda gelien serbest ilimleri benimsememesinden tr, Osmanllarn meden tekamle yeterince hizmet edememesi, 4. Batnn Rnesansdan sonra din alkalardan yava yava syrlmasna ramen, Osmanl lkesinde bu tr bir anlayn gelimemesi44. Bylece, Osmanlnn geldii nokta bir taraftan yine Avrupa tarihi rnei ile izah edilmeye allmakta, dier taraftan geleneksel slm dncesinin dnda bir yaklamla, geri kaltaki sebeplerden birisi slm eriat olarak sunulmaktadr. Yusuf Akurann bu eletirel tarz da, hareket noktasna din d bir dnceyi yerletirmesinden kaynaklanmakta idi. Yusuf Akuraya lik bir dnce karakteri kazandran dier bir hususta tarih dnemlerin snflandrlmasnda ne Avrupa ne de slm tarihini merkeze almasdr. Snflama Trk topluluklarnn tarih zerinden yaplmaktadr. Bu ise, bugn de bir problem olarak duran Batnn tarih seyri snflandrmasndan farkl bir hareket tarzn ortaya koymaktadr45. Ancak, bu dnce tarz, Osmanl veya Trk tarihini arlkl olarak slm merkezi etrafnda izah eden yaklamdan uzaklamas ile

daha ok deer kazanmaktadr. Ayrca, ifade ettiimiz zere Akurann bu dncesi Trkl ne karmasndan kaynaklanmaktadr. Bu yzden, tarihin safhalarnda slmiyet belirleyici gsterilmemektedir. Nitekim, cumhuriyet dneminde de, bu tr tarih anlay devletin resm tarih tezi ve Akura bu tezin oluturulmas srasnda Atatrkn de tevikleriyle nclk edenlerden olacaktr46. Sosyal Meselelerde Din Yusuf Akurann siyasal meselelerin aksine, sosyo-kltrel meselelerde slm dininin ana kaynaklarna ba vurduunu gryoruz.. rnein, Trkiyede kz mekteplerinin alp Mslmanlarn kendi eitim kurumlarnda eitilmesini, toplumun ilerlemesi yolunda nemli bir yol olarak gren Yusuf Akuraya gre, Hazreti Peygamberin kz ocuklarn okutulmasna dair hadisi, Mslmanlar tarafndan gz ard edilmitir47. Ayrca, Bat medeniyetinin ilerlemesinin altnda dnce zgrlnn bulunduuna inanan bir ok Osmanl aydn gibi Yusuf Akura, slm medeniyetinin de geleneinde fikir balanamaz48 esas erevesinde fikir hrriyetinin var olduunu dnmektedir. Yine, ona gre slm dini toplumun diri tutulmasnda nemli bir etkiye sahiptir. nk, insan sarho edici ikileri yasaklanmtr. Bu zellik dinin en byk faydalarndan birisidir49. Yusuf Akura dier bir konuda dinin nemini u ekilde ortaya koymaktadr. O, dinin sosyal btnl salamada temel rol oynad bir toplumda, din bayramlara nem verilmemesini endie verici bir durum olarak grmektedir. Ona gre bayramlar toplum ierisinde bir dinamizmin ve ataletten kurtulmann semboldr. yle ki maddiyata nem veren Avrupa dahi bayramlarna byk nem vermektedir50. Yusuf Akura, son dnemde Osmanl aydnlar tarafndan Osmanl toplumu zerinde ska durulan bir kanaati ifade ederken, kendi yaklamn ortaya koymaktadr. Bu husus, zelde Mslmanlarn, genelde btn Dou toplumlarnn alma azminin olmamas, say yoksunluudur. Yusuf Akuraya gre, bu durum slmn Mslmanlar tarafndan anlalamamasndan, zellikle kaderin yanl yorumlanmasndan kaynaklanmaktadr. O, Snni Mslmanlarn itikadda Maturidi ve Eari mezheblerine bal olmalarna ramen, Hint felsefesinden kaynaklanan kader anlaynn etkisinde kalarak, alma azimlerinin yok olduunu iddia etmektedir. Ona gre, Sami dinleri ve Bat felsefesi dnya saadeti iin alma ve ykselmeyi tavsiye eder. Bu yzden, Yusuf Akura Osmanl Devletinin dalma sebepleri arasna bu arpk kader anlayn koymaktadr51. Anlalaca zere Yusuf Akura, dinin bir yandan topluma ruh verici ynnden yaralanmak isterken, dier yandan dinin son yzylda geldii durumu, yani devletin ve messeselerin dinden syrlarak milliyet anlay erevesinde yeniden yaplanmasn, tekrar kudretli bir var olu iin gerekli grmektedir. Onun aadaki ifadeleri, almada anlatmaya altmz ikircikli yaklamn bize net olarak vermektedir. Ona gre, bir Avrupal ferd dinini kaybetmi ise bile itimaen dinli kalmtr. Onlar geen asrn hkmran byk feylesoflarna itaat ederek, dinin itimaen bir emr- elzem olduuna inanmlardr52. Bu yzden, Gaspralnn etkisinden dolay Yusuf Akurann her trl uhrevi dnceden arnm lik bir

dnce53 yapsna sahip olduu iddia edilemez. Ayrca, Yusuf Akurann bu yaklam, Batdaki dnce ve hayatn dini tamamen gereksiz klmad fikri zerine oturmaktadr. Aksine, din toplumun dzeni ve dinamiinin salanmas iin gerekli grlmektedir. Aslnda, onun bu yaklam cumhuriyet ncesi Osmanl aydnnda ska grlen, toplumun ve zellikle kurumlarn deiiminde/dnmnde dinden yararlanma eklinde beliren dnce ile paralellik arz etmektedir54.

1 2

Ahmet Temir, Yusuf Akura, Ankara 1987, s. 9-10.

Yusuf Akura, Defter-i Amalim, nakleden Muharrem F. Togay, Yusuf Akurann Hayat, stanbul 1944, s.101.
3 4 5

A.g.e., s.103-104. Yusuf Akura, Emel(deal), Trk Yurdu, II/16, 27 haziran 1912, s.485.

Yusuf Akura, Defter-i Amalim, nakleden Muharrem F. Togay, Yusuf Akurann Hayat, s. 105.
6 7 8 9

A.g.e., s.106. A.g.e., s.114. A.g.e., s. 113-114. Yusuf Akura, Emel(deal), Trk Yurdu, II/16, 27 Haziran 1912, s.489. A.g.m., s. 487.

10 11

Yusuf Akura, Defter-i Amalim, nakleden Muharrem F. Togay, Yusuf Akurann Hayat, s. 124-125.
12 13 14 15

A.g.e., s. 136. A.g.e., s.122-123. Ahmet Temir, a.g.e., s.26.

Emel Esin, Akuraolu Yusuf Beye Dair Hatralar, lmnn Ellinci Ylnda Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri, Ankara 1987, s.36-37.
16

ura-i mmet gazetesinde kan makaleleri daha sonra, Eski ura-i mmetde kan Makalelerimden ad altnda stanbul Tanin Matbaasnda 1913de neredilmitir.

17 18

Ahmet Temir, a.g.e., s.28-29.

Abdullah Taymas, Yusuf Akurann Trkl ve Rusya Trkleri Arasndaki almalar, Trk Yurdu, XXVI/7, stanbul 1942, s.224.
19 20 21

Emel Esin, a.g.m., s.38. Ahmet Temir, a.g.e., s. 30-31.

Franois Georgean, Trk Milliyetiliinin Kkenleri Yusuf Akura (1876-1935), 2. Bask, stanbul 1996, s.30-31. Bu dnce yapsndan dolay, Niyazi Berkes ve Samet Aaolu, Yusuf Akurann biraz sola kayan fikirlere sahip olduunu iddia etmilerdir. Bu noktada, Ercment Kuran da, Trk tarihilerinin ve milliyetilerinin 1940dan sonra, Trk-slam sentezine ynelmeleri ve sosyalizme cephe almalar sebebiyle, Yusuf Akurann milliyeti evreler tarafndan ihmal edildii kanaatindedir. Niyazi Berkes, Unutulan Adam, Sosyoloji Konferanslar (Ziya Gkalp zel Says), XIV, s.200-203; Samet Aaolu, Babamn Arkadalar, 3. Bask, stanbul 1969, s.69; Ercment Kuran, Yusuf Akurann Tarihilii, lmnn Ellinci Ylnda Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri, s.48.
22

Mehmet Erz, Yusuf Akurann Sosyal ve ktisadi Grleri, lmnn Ellinci Ylnda Yusuf Akura Sempozyumu Teblileri, s.51. Ercment Kuran, a.g.m., s. 46; Franois Georgean, a.g.e., s. 72-84.
23 24

Franois Georgean, a.g.e, s. 23-25.

Gaspral smail Bey hakknda geni bilgi iin baknz Mehmet Saray, Trk Dnyasnda Eitim Reformu ve Gaspral smail Bey, Ankara 1987; Mehmet Saray, Gaspral smail Beyden Atatrke Trk Dnyasnda Dil ve Kltr Birlii, stanbul 1993.
25 26

Franois Georgean, a.g.e, s. 26-27.

Yusuf Akura, Osmanl Saltanat Messesat Tarihine Dair Bir Bak, Bilgi mecmuas, I/1, s.72.
27

A.g.m., s.75. Yusuf Akuraya gre, Osmanl Devleti de bu erevede bir slam devletidir. Bu devlette Arap, Bizans ve ran tesiri bulunsa da, arlkl olarak slam ve Trk rf ve adetlerinin etkisi altndadr. Bu son temel iki kaynaktan slam, daha ok etkilidir. A.g.m., s.72.
28 29

A.g.m., s.72.

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, Haz.: Enver Ziya Karal, 2. Bask, Ankara 1987, s.32, 34.
30

Yusuf Akura, Osmanl Saltanat Messesat Tarihine Dair Bir Bak, Bilgi mecmuas, I/1, s.72.

31 32

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, s.33.

A.g.e., s. 34; Franois Georgeon, a.g.e., s. 25; Ayrca slamiyette milliyetilik konusundaki tartmalar ile ilgili baknz, Masami Arai, Jn-Trk Dnemi Trk Milliyetilii, stanbul 1994, s.107-110; smail Kara, slamclarla Trkler Arasnda Bir Milliyetilik Tartmas, Tarih ve Toplum, S.28, stanbul 1986, s. 240-247.
33

Franois Georgeon, a.g.e., s.25. rnein, bu dnemde aydnlar tarafndan ska ifade edildii zere, Yusuf Akura da slam Devletinin millet egemenlii ilkesine, demokratik bir yapya sahip olduunu dnmektedir. Yusuf Akura, Birinci Sene-i Tedrisiye Nihayetinde, Siyaset ve ktisat Hakknda Bir Ka Hitabe ve Makale, s.96.
34

Nitekim, cumhuriyet dneminde Yusuf Akura, Bat tarihinin siyasal sistem noktasnda ulat milli egemenlik ilkesine muhalefeti Allahn yer yznde grmek istedii adalete kar gelmek, rade-i lahiyyeye isyan etmek olarak grmekte, tarihi zorunlulua ilahi zemin hazrlamaktadr. Yusuf Akura, Tecelli Gn, Siyaset ve ktisat Hakknda Bir Ka Hitabe ve Makale, Hilmi Kitabevi, 1924 stanbul, s.220-221.
35 36 37

Yusuf Akura, kinci Sene-i Tedrisiyye btidasnda, Siyaset ve ktisat, s.109. Yusuf Akura, Milliyetilik, Halklk, Siyaset ve ktisat, s.136.

Nitekim, Yusuf Akura, Tarz- Siyaset adl makalesinde Trk milliyetiliinin slamiyetten stn bir ilke haline geldiini aka ortaya koymu ve slamiyetin bu temel ilkeye hizmet etmesi gerektiini vurgulamtr. Yusuf Akura, Paris Siyasal Bilgiler Okuluna sunduu bitirme tezinde daha da ileri gitmi, Osmanl kurumlar zerine yapt sonu blmnde, milliyetilik dncesinin, Osmanl topraklarnda yaayan Mslman olmayan milliyetler arasnda, onlar tek bir millet olarak kaynatrmann ciddi olarak dnlemeyecei kadar ileri boyutlara ulam olduunu kabul ediyordu. Hatta bu dncesinin bir yansmas olarak, Osmanl Devletinde, gayri Mslimlerin gerek anlamda ulusal zerklie sahip olacaklar federatif bir devlet kurulmasn da neriyordu. Bu neri dneminin baat dncesi ve birlikte yaama projesi olan Osmanlla aykr idi. Bu Rusyadaki Trklerin zerklie kavumasn isteyen birisinin dnceleri olarak da dikkate deer bir anlaytr. Yusuf Akura, Tarz Siyaset, s. 31-33, 37-39. Franois Georgeana gre bu dnce, ileride Trk milliyetiliinin slamiyete yeni bir canllk kazandrmas dncesine ilham kayna olmu, Mslman lkelerde milliyetiliin gelimesi slamiyeti zayflatmaktan ok, glenmesine hizmet etmitir. Franois Georgeon, a.g.e., s.4647.
38 39 40

Yusuf Akura, a.g.e., s. 32-33. Yusuf Akura, a.g.e., s. 34-35. Yusuf Akura, Zamanmz Avrupa Siyasi Tarihi, Ankara 1933, s.16-17.

41 42

Muharrem F. Togay, Yusuf Akurann Hayat, s.84-85..

Enver Ziya Karal Yusuf Akurann tarz- Siyaset makalesinin, eriat kalplar ve padiah merkezli reform dncelerinde bamsz hareket etmesi nedeniyle laik dncenin mkemmel bir eseri olarak grmektedir. Ona gre sorunun ortaya atlmasnda ve eletirilmesinde eriattan faydalanlmamas, siyasi dncenin dini dnceden ayrlmas konusunda bir balangtr. Yusuf Akura, a.g.e., s.11
43 44

Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, s.19-20, 22-23, 27-32, 34

Yusuf Akura, Osmanl Devletinin Dalma Devri (XVII. ve XIX. Asrlarda), 1940 stanbul, s.6, 8-9.
45

Yusuf Akura, Trk Tarihinin Devrelere Taksimi, Trk Yurdu, VIII/4(23 Mays 1915), s.2561-2563.
46

Etienne Copeaux, Tarih ders Kitaplarnda(1931-1993) Trk Tarih Tezinden Trk-slam Sentezine, Cev.: Ali Serktay, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul, 1998, s.25-26, 38.
47

Yeni Trk Devletinin kendi yaplanmasn eitimle salayacana inanan Yusuf Akura, bunu da Hazreti Peygamberin cihad- ekber kavramyla izah etmektedir. Artk Trkler, kendilerini dnyada kabul ettirebilmek iin eitimi ara olarak kullanp her medeni sahada ilerleyebileceklerdir. Bu yzden eitim kurumlar, Trklerin dnya grlerini, hayat anlaylarn deitirmelidir. Ona gre bat Trkleri, hayatn her sahasnda ve eitimde hayata mavera, destan ve edeb bir ekilde yaklamaktadr. Yusuf Akura, bu bak tarzn kmsememekte, hatta bu zelliin Trkleri askeri sahada baarl kldna inanmaktadr. Ancak, hayata bu ekilde bak Trkleri maddi, iktisadi sahada baarsz klmtr. Bu nedenle Yusuf Akura dnya zerinde gl diri ve baarl kalabilmenin srrn, manevi ve sosyal bilimler ile fen bilimleri ayrm yapmadan veya ikisinden birine arlk vermeden, bu ilimlerin birlikte yksek okul seviyesinde eit olarak retilmesinde grmektedir Yusuf Akura, Kz Sultani Mektebi, knda Bir Ka Hitabe ve Makale, s.123-125, 128-129; Yusuf Akura, Birinci Sene-i Tedrisiye Nihayetinde, Siyaset ve ktisat Hakknda Bir Ka Hitabe ve Makale, s.92.
48

Yusuf Akura, Birinci Sene-i Tedrisiye Nihayetinde, Siyaset ve ktisat Hakknda Bir Ka Hitabe ve Makale, s.90.
49

Yusuf Akuraya gre, Cengiz mparatorluunu ve Romallar ayakta tutan, bu devletlerin byk fetihler yapmalarna sebep olan faktrlerden biriside iki yasadr. Ancak slamn kesin emirlerine ramen rann bozuk rtc iir ve felsefesi yznden douda gelien iki eilimine kar, din adamlar ve bilim adamlarn birlikte harekete armaktadr. Yusuf Akura, Sarholua Kar, Trk Yurdu, VIII/ 86, s.2651-2655.
50 51

Yusuf Akura, Bayram htiyac, Trk Yurdu, V/4, s.953-955. Yusuf Akura, Kader, Eski ura- mmetde kan Makalelerimden, stanbul,

1903, s.4-8.
52 53 54

A.g.m., s.954. Franois Georgean, a.g.e, s. 26-27.

Cumhuriyete kadar slam dinini dlamayan bu dnce tarz, II. Merutiyet dneminin karakteristik zellii olarak gsterebiliriz. Bu dnce retimi bize, zamann ve corafyann dnceler zerindeki tesirini ak bir ekilde gstermektedir. bkz. Fatih M. Sancaktar, II. Merutiyetten Cumhuriyete Trk Aydnnda Milli Egemenlik Dncesinin Geliimi(1908-1924): Hseyin Cahit (Yaln) rnei, Baslmam Doktora Tezi, .. Sosyal Bilimler Ens., stanbul, 2005, s.180-185, 316, 318.

---------------------* Yznc Yl niversitesi Eitim Fakltesi retim yesi - ATATRK ARATIRMA MERKEZ DERGS, Say 61, Cilt: XXI, Mart 2005