Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

DOLARZASYON / T RS DOLARZASYON

Sreyya Serdengeti

3 Ekim 2005, Eskiehir

DOLARZASYON ! T RS DOLARZASYON Deerli Akademisyenler, renciler; Deerli !n"klar, #akla$k d%rt y$ld$r kesintisi& 'ir 'iimde "yg"lanmakta !lan istikrar (r!gram$ ere)esinde ald$$m$& mesa*eye 'akt$$m$&da, +rkiye ek!n!misinin n!rmalleme srecinde %nemli ilerlemeler kaydettiini g%ry!r"&, Ek!n!mimi& art$k daha %ng%rle'ilir )e !klara kar$ daha dayan$kl$ hale gelmitir- +m '" srete 'i&, +rkiye ."mh"riyet /erke& 0ankas$ !larak, kam"!y"na, +0//1ne )e 2kmete sadece istikrar (r!gram$ )eya ek!n!mik k!n3!nktrle ilgili 'ilgi )ermedik, Ek!n!mimi&le ilgili !larak daha !k akademik e)relerde 'ilinen, ancak t!(l"m"n geni kesimlerince &erinde (ek tart$$lmam$ k!n"lar$ da, &aman &aman )e yeri geldiinde gndeme ta$maya al$t$k- 4iyat istikrar$, srdrle'ilir 'yme, srdrle'ilir istihdam art$$, iyi y%netiim, merke& 'ankas$ 'a$ms$&l$$ )e *inansal istikrar gi'i, gelimi lke ek!n!milerinde yak$ndan 'ilinen ka)ramlar$n art$k ek!n!mimi& iin de %nemli !ld""n" )e 'ilinmesi, tart$$lmas$ gerektiini i*ade ettik- 5te '" ere)ede, '"gn si&lere '" srete %nemli !ld""n" dndm 'ir 'aka k!n"y", dolarizasyon / ters dolarizasyon k!n"s"n" anlataca$m0" ka(samda k!n"mamda %ncelikle d!lari&asy!n"n ne anlama geldiinden, nas$l )e neden !rtaya $kt$$ndan, ek!n!miler &erindeki !l"ms"& etkilerinden s%& edeceim- Ard$ndan d!lari&asy!n srecinden $k$$n nerede )e nas$l gerekletiini, dier 'ir tan$mlamayla ters d!lari&asy!n", yeri geldike dier lke %rnekleri ere)esinde anlatmak istiy!r"m- S!n !larak +rkiye1nin '"gn, d!lari&asy!n )e ters d!lari&asy!n srelerinde hangi n!ktada !ld"" k!n"s" ile k!n"mam$ 'itireceimDeerli Dinleyiciler, D!lari&asy!n ka)ram$; akademik ya&$nda 'al$ca iki alt 'al$k alt$nda yer almaktad$r0"nlardan ilki tam d!lari&asy!nd"r- +am d!lari&asy!n, 'ir lkenin "l"sal (aras$n$ tamamen terk edi(, ya'anc$ 'ir (ara 'irimini resmi (ara 'irimi !larak k"llanmas$d$r- E"r! '%lgesini, 'ir (ara 'irlii !lmas$ nedeni ile *arkl$ 'ir %rnek !larak deerlendirirsek, tam d!lari&asy!n iin 6anama )e Ek)ad!r gi'i sadece 'irka kk lke %rnei !ld""n" s%yleye'ilirimD!lari&asy!n ka)ram$na ilikin ikinci alt 'al$k ise, +rkiye ek!n!misini yak$ndan ilgilendirmesi nedeni ile, '"gnk k!n"mam$n da as$l temas$n$ !l"t"ran k$smi d!lari&asy!nd"r$smi d!lari&asy!n; 'ir lkede ek!n!mik 'irimlerin, yksek en*lasy!n

!rtam$nda "l"sal (aran$n deer kay'$ndan k!r"nmak amac$yla, "l"sal (ara cinsinden *inansal )arl$klar yerine ya'anc$ (ara cinsinden *inansal )arl$klar$ semeye 'alamas$yla !rtaya $kmaktad$r$smi d!lari&asy!n, gerek !rtaya $k$ nedenlerine gerekse lkelerin kendilerine %&g k!"llar$na 'al$ !larak *arkl$ 'iimlerde kar$m$&a $kmaktad$r- 7yg"lamada g%rlen '" *arkl$l$klar k$smi d!lari&asy!n 'al$$ alt$nda 'ir!k d!lari&asy!n tan$m$ ya($lmas$n$ gerektirmektedir- 8imdi '" tan$mlara, tarihsel geliim srecine 'al$ !larak k$saca deinmek istiy!r"mErken iktisat ya&$n$nda k$smi d!lari&asy!n, (ara tale'i dinamikleri ile, %&ellikle de d!lari&asy!n )e en*lasy!n aras$ndaki iliki ere)esinde para ikamesi ka)ram$ ile ilikilendirilmitir- 0" ka(samda d!lari&asy!n ya da &aman &aman ayn$ anlamda k"llan$lan (ara ikamesi" %deme )e hesa( 'irimi !larak ilemlerde ya'anc$ (ara cinsinden )arl$klar$n k"llan$lmas$d$r9enelde d!lari&asy!n"n ilk aamas$n$n, ya'anc$ (ara cinsinden )arl$klar$n deer 'iriktirme arac$ !larak k"llan$lmaya 'alanmas$ !lan varlk ikamesi eklinde gelitii, yksek en*lasy!n"n kr!nik 'ir hal almas$ ile 'era'er de (ara ikamesine d%nt g%rlmektedir-: te yandan, %&ellikle gelimekte !lan (iyasalarda yak$n gemite s$ka yaanan 'ankac$l$k kri&leri, iktisat ya&$n$na )arl$k d!lari&asy!n"n"n yan$ s$ra ykmllk dolarizasyonu ka)ram$n$ da eklemitir- #kmllk d!lari&asy!n"; lkedeki 'ankac$l$k )e kam" kesimi dahil !lmak &ere tm ek!n!mik 'irimlerin, ya'anc$ (ara cinsinden 'yk miktarda ykmllklerinin '"l"nmas$d$rDier tara*tan, '" tarihsel geliim srecinde, literatrde hem )arl$k hem de ykmllk d!lari&asy!nlar$ tek 'ir 'al$k alt$nda t!(lanm$t$r, Finansal dolarizasyon- 0"gn gelinen n!ktada, *inansal d!lari&asy!n; 'ir lkedeki yerleiklerin, hem )arl$k hem de ykmllklerini ya'anc$ (ara cinsinden t"tma eilimleri !larak tan$mlanmaktad$r-2 Asl$nda d$a a$k )e *inansal a$dan ser'est ek!n!milerde, *inansal d!lari&asy!n, d$ ticaretle ilgili kesimlerin ya'anc$ (ara riskinden k!r"na'ilmeleri iin 'ir n!ktaya kadar n!rmal
:

Armas, A- )e ;e'', <- =2003>- ?/!netary 6!licy in a 2ighly D!llari&ed Ec!n!my, +he .ase !* 6er"@=Edit%r, 6-.- 7g!lini, A- Schaechter, /-<- St!ne>- ;ashingt!n, Anternati!nal /!netary 4"nd2 Be)yC#eyati, E- =2003>- ?4inancial D!llari&ati!n, ;here D! ;e StandD@- .!n*erence !n 4inancial Ded!llari&ati!n, 6!licy E(ti!ns, AAD0, ;ashingt!n, D-.-, Decem'er :C2, 2003-

kar$lanmas$ gereken 'ir !lg"d"r- 0" ka(samda *inansal d!lari&asy!n; ek!n!milerdeki gerek mal gerekse *inansal ticaretin dnya ile 'tnlemesinde, "l"sal (iyasalar$n derinlemesinde )e aralar$n eitlenmesinde 'elli 'ir r!l !ynar- 0"n"nla 'irlikte; *inansal d!lari&asy!n"n tm ek!n!miye yay$lmas$, yaratt$$ risklerden k!r"n"lmamas$ )e ya'anc$ (ara k"llan$m$n$n ka$n$lma& 'ir hal almas$, ek!n!mide dengesi&lie y!l aan 'ir ya($n$n !rtaya $kmas$na da neden !la'ilmektedir0ahsedeceim s!n tan$m !lan reel d!lari&asy!n ise, y"rtii *iyatlar$n )e cretlerin ya'anc$ (araya endekslenmesi !larak literatrde yer alan 'ir dier d!lari&asy!n ka)ram$d$r0" tan$mlar$ ya(t$ktan s!nra, k!n"mam$n '"ndan s!nraki '%lmnde, 'ira& %nce s%&n ettiim her 'ir d!lari&asy!n ka)ram$n$ ayr$ ayr$ i*ade etmekten &iyade, k$saca, genel 'ir i*ade !lan ?d!lari&asy!n@ i*adesini k"llanaca$m )e '"ndan ek!n!mimi&de de yaanm$ 'ir sre !lan k$smi d!lari&asy!n" kastedeceimDeerli !n"klar, Deerli renciler, 8imdi, iktisat ya&$n$nda %&ellikle :FF01lardan iti'aren !ld"ka s$k rastlanan d!lari&asy!n !lg"s"n"n, 'ir lkede nas$l )e hangi nedenlerle !rtaya $kt$$ k!n"s"na deinmek istiy!r"mD!lari&asy!n !lg"s"n"n ard$nda 'al$ca "ns"r )ard$r, 0"nlardan ilki makr!ek!n!mik istikrars$&l$k, ikincisi d&enleyici ere)edeki aksakl$klar ile (iyasa ya($s$ndaki eksiklikler, ncs ise istikrars$&l$$n hem nedeni hem de s!n"c" !larak !rtaya $kan, g)enilirlik kay'$ G eksikliidir0" ere)ede d!lari&asy!n"n %ncelikle, istikrars$& 'ir makr!ek!n!mik !rtama )erilen d!al 'ir te(ki !ld""n" )e istikrars$&l$a kar$ 'ir k!r"nma isteini yans$tt$$n$ s%yleye'ilirim9erek iktisat ya&$n$n$n, gerekse 'ata +rkiye !lmak &ere lke %rneklerinin !rtaya k!yd"" gi'i, makr!ek!n!mik istikrars$&l$$n 'irincil kayna$ ise yksek )e !ynak en*lasy!nd"r2002 y$l$nda, en*lasy!nla mcadele srecinin 'alar$nda ya(m$ !ld""m ?4iyat 5stikrar$@ adl$ k!n"mamda en*lasy!n"n ek!n!miye ne denli 'yk &ararlar )erdiini ayr$nt$l$ !larak anlatm$t$m- E k!n"mamda da yer ald$$ &ere yksek )e !ynak en*lasy!n, ek!n!miye )erdii dier tm &ararlar$n yan$ s$ra, 'ir lkedeki d!lari&asy!n srecinde de !ld"ka %nemli 'ir 'elirleyicidir#ksek en*lasy!n !rtam$; "l"sal (aran$n ya'anc$ (aralar kar$s$nda al$m gcnn dmesine y!l at$$ndan, sat$n alma gcnn a&almas$ndan k!r"nmak amac$yla ya'anc$ (aran$n tercih H

edilmesine y!l amaktad$r- &ellikle "&"n y$llar en*lasy!nla yaam$ ek!n!milerde '" etki s!n derece 'elirgindirAncak d!lari&asy!n, A&e )e Be)yC#eyati1nin 2003 y$l$nda ya(t$klar$ al$mada 'elirttikleri gi'i, sadece en*lasy!n"n se)iyesiyle ilikilendirilmemektedir-3 Ayn$ tarihteki al$malar$nda, 'en&er ekilde Armas )e ;e'' de d!lari&asy!n" en*lasy!ndaki !ynakl$k )e d%)i& k"r"ndaki !ynakl$k aras$ndaki g%reli 'yklk ile a$klamaktad$r- 5ktisat ya&$n$nda ?portfy yaklam !larak da adland$r$lan '" yakla$m ere)esinde, d!lari&asy!n" k"))etlendiren itici g, reel d%)i& k"r"nda 'eklenen !ynakl$k ile en*lasy!nda 'eklenen !ynakl$$n g%reli ilikisidirEn*lasy!n"n !ynakl$$ yksek, yani "l"sal (aran$n sat$n alma gc derken ayn$ &amanda ya'anc$ (aralar$n sat$n alma gcne g%re istikrars$& seyrediy!rsa; '"na kar$l$k "yg"lanmaya al$$lan k"r re3imi sa'itG%ng%rle'ilir k"r re3imi ise, yerleikler ya'anc$ (aray$ tercih etmektedirS%& k!n"s" g%reli !ynakl$k d"r"m"; ayn$ &amanda, istikrar (r!gramlar$ 'aar$l$ !l"( en*lasy!n !ranlar$ mak"l se)iyelere indirilse dahi, s!nras$nda d!lari&asy!n"n de)am ede'ilmesini de k$smen a$klamaktad$r6!rt*%y yakla$m$; sa'itG%ng%rle'ilir k"r re3imlerinin yksek en*lasy!nla 'irlikte d!lari&asy!n" te)ik ettii, dalgal$ k"r re3imi ile en*lasy!n hede*lemesi ikilisinin ise d!lari&asy!n" cayd$r$c$ !ld"" s!n"c"na )armaktad$rDeerli !n"klar, 5ktisat ya&$n$nda, yksek 'te a$klar$ s!n"c"nda !l"an kam"n"n yksek )e k$r$lgan '!r st!k", hem makr!ek!n!mik istikrars$&l$$n hem de d!lari&asy!n"n 'ir dier %nemli nedeni !larak g%rlmektedir- 0ilindii gi'i yksek 'te a$klar$ )e k$r$lgan kam" '!r dinamikleri, 'ir yandan kam" '!rlanma gereinin yksek seyretmesine neden !l"rken dier yandan da '!rlanma s$ras$nda %denen risk (rimini ykseltir- Ek !larak, y"rtii tasarr"* !ranlar$n$n, lkemi&de de !ld"" gi'i, dk d&eyde !ld"" lkeler &!r"nl" !larak d$ kaynaklaraG'!rlanmaya 'a)"rmak &!r"nda kalmakta )e ya'anc$ (ara cinsinden d$ '!rc"n artmas$ d!lari&asy!n" da art$rmaktad$rte yandan yksek risk (rimleri, dk tasarr"* eilimi ile 'irlikte, %&el sekt%rn y"rtii (iyasalardaki reka'et artlar$n$ !l"ms"& etkilemektedir- S!n"c"nda, %&el sekt%r &amanla
3

A&e, A-, Be)yC#eyati, E- =2003>- ?4inancial D!llari&ati!n@- I!"rnal !* Anternati!nal Ec!n!mics, 5F-

'!rlanma (iyasalar$nda kam" ile reka'et edeme& )e y"rtiinden kaynak salayama& hale gelmektedir =cr!JdingC!"t>-H 0" d"r"m, %&el sekt%r '!rlanmas$nda da ya'anc$ (aran$n a$rl$$n$n %nemli %lde artmas$na y!l aarak d!lari&asy!n"n nedenlerinden 'iri haline gelmektedir0en&er ekilde iktisat ya&$n$na :FFF y$l$nda Eichengreen )e 2a"ssmann5 tara*$ndan tan$t$lan 'ir ka)ram !lan )e y"rtd$$nda "l"sal (aralar$ cinsinden )e "&"n )adeli '!rlanamayan lkeler iin k"llan$lan ?temel gnah@ =!riginal sin> s!r"n" da, d$ '!rc"n ya'anc$ (ara cinsinden a$rl$$n$n artmas$na y!l amakta )e d!lay$s$yla d!lari&asy!n srecine !l"ms"& katk$da '"l"nmaktad$rte yandan, Be)yC#eyati1nin 2003 y$l$nda ya(t$$ al$mada i*ade ettii gi'i, literatrde ?&aman t"tars$&l$$@ =time inc!nsistency> !larak adland$r$lan ka)ram da d!lari&asy!nla yak$ndan ilikilidir-K Laman t"tars$&l$$; hkmetlerin daha dk en*lasy!n !rtam$nda '!rland$ktan s!nra, sr(ri& en*lasy!n yaratarak '!r ykn reel !larak a&altmaya eilimli !lmalar$d$r?Laman t"tars$&l$$@ endiesinin yksek !ld"" 'ir d"r"mda, (!litika ya($c$lar$ "l"sal (ara yerine ya'anc$ (ara cinsinden '!rlanmay$ tercih ederek sr(ri& en*lasy!na y!l aacak (!litikalar i&lemeyecekleri )e '" tr 'ir (!litikan$n kendilerine de maliyeti !ld"" mesa3$n$ )ermek isterler- D!lay$s$ ile kam" '!rc"n"n d!lari&asy!n", kimi &aman kam"n"n 'ilinli 'ir tercihi !larak da kar$m$&a $ka'ilmektedirD!lari&asy!n"n !rtaya $kmas$nda etkili !lan ikinci "ns"r, d&enleyici ere)edeki aksakl$klar )e (iyasa eksiklikleridir#a'anc$ (ara cinsinden me)d"atlara )erilen de)let garantisi G sig!rtas$, %&ellikle tm me)d"at$ ka(sayacak ekilde !ld""nda, '" d"r"ma 'ir %rnek tekil etmektedir- 0%yle 'ir d"r"mda, *inansal kri& )e de)alasy!n s!n"c"nda k"r riski )e dier nedenler ile geri %deme yeteneini kay'eden *irmalar y&nden 'ankalar$n i*las etmesi halinde, ya'anc$ (ara me)d"at sahi(leri %dememe riskine kar$ k!r"nm" !lmaktad$rlar- 0" tr 'ir ya($, ayn$ &amanda, 'ilan!lar$ndaki ya'anc$ (ara me)d"at$n$n deerini garanti ettii iin, 'ankalar$n (iyasa deerini ykseltmektedir- 0" nedenlerle, *inansal sistem ya da 'ankac$l$k sistemi, "l"sal (ara
H

Be)yC#eyati, E- =2003>- ?4inancial D!llari&ati!n, ;here D! ;e StandD@ .!n*erence !n 4inancial Ded!llari&ati!n, 6!licy E(ti!ns, AAD0, ;ashingt!n, D-.-, Decem'er :C2, 20035 Eichengreen, 0-, 2a"ssmann, <- =:FFF>- ?EMchange <ates and 4inancial 4ragility@, N0E< ;!rking 6a(erOH:P K Be)yC#eyati, E- =2003>- ?4inancial D!llari&ati!n, ;here D! ;e StandD@ .!n*erence !n 4inancial Ded!llari&ati!n, 6!licy E(ti!ns, AAD0, ;ashingt!n, D-.-, Decem'er :C2, 2003-

kar$s$nda ya'anc$ (aray$ daha ca&i( k$l$c$ "yg"lamalara y%nele'ilmekte; '" da d!lari&asy!n" te)ik etmektedir0en&er ekilde; )ergi, ce&a !ran$ gi'i d&enlemelerde )e (iyasa "yg"lamalar$nda "l"sal (ara ile ilem ya(man$n maliyetinin, ya'anc$ (arayla ilem ya(man$n maliyetine g%re daha yksek !lmas$ da ya'anc$ (ara k"llan$m$n$ yani d!lari&asy!n" te)ik ede'ilmektedirDeerli Dinleyiciler, 0ira& %nce 'ahsettiim makr!ek!n!mik istikrars$&l$k )e eksik d&enleyici ere)enin 'ir s!n"c" !lan ek!n!mi (!litikalar$na !lan g)en kay'$Geksiklii, d!lari&asy!n"n nedenleri aras$nda anlataca$m nc "ns"rd"r#ksek )e kr!nik en*lasy!n s!n"c" er!&y!na "rayan (ara (!litikas$ g)enilirlii; kam"n"n %deme yeteneine ilikin risklerin artmas$ )e ek!n!mi (!litikalar$na inanc$n kay'!lmas$ ile 'irlikte, makr!ek!n!mik istikrars$&l$$n 'ir "&ant$s$ !larak d!lari&asy!n"n !rtaya $kmas$nda s!n derece etkilidir- 9)enilirlik kay'$, %&ellikle d&enleme aksakl$klar$ )e (iyasa eksiklikleri s!n"c"nda gelien ahlaki %knt ile 'irletiinde, ciddi '!y"tta d!lari&asy!na y!l aa'ilmektedir-O 0" d"r"ma 'ir %rnek !larak, d%)i& k"r" riskine kar$ hkmetler tara*$ndan garanti )erilmesi )e s!nras$nda !rtaya $kan ahlaki %knt )erile'ilir- Dier 'ir i*adeyle, "l"sal (arada !las$ 'yk deer kay$(lar$ kar$s$nda hkmetler tara*$ndan k"rtar$lacaklar$n$ dnen ek!n!mik 'irimler, ya'anc$ (ara cinsinden '!rlan$rken risk y%netimi ilkelerine "yg"n da)ranmaya'ilirler- 2kmetler de genellikle '" ekilde 'ir k"rtarma !lmayaca$n$ %nceden )e d!r"dan a$klamad$klar$ iin, d%)i& k"rlar$n$n k!ntr!l edildii 'ir re3imin seilmesi, %rtk 'ir k"rtarma a$klamas$ !larak alg$lana'ilmektedir- 0" artlar alt$nda yksek d%)i& re&er)i se)iyesi )e sa'it )eya %ng%rle'ilir d%)i& k"r" re3imleri, d!lari&asy!n" te)ik ede'ilmektedirDeerli Dinleyiciler, Se)gili renciler, D!lari&asy!n" !l"t"ran tm '" nedenler 'ir 'tn !larak da deerlendirile'ilir- 0%yle 'ir d"r"mda, &ay$* 'ir k"r"msal ya($; makr!ek!n!mik istikrars$&l$k, eksik d&enleyici ere)e )e g)enilirlik kay'$ aras$ndaki l ilikiyi destekleyici 'ir r!l !ynamaktad$r-

Nic!l!, 9-, 2!n!han, 6- )e A&e, A- =2003>- ?D!llari&ati!n !* the 0anking System, 9!!d !r 0adD@- A/4 ;!rking 6a(er :HK-

5yi (!litikalar, d!r" k"rallar )e '"nlar$n s!n"c"nda !l"an g)en gl k"r"mlar$ gerektirmektedir- Daha a$k 'ir i*adeyle, &ay$* k"r"msal ya($lar hkmetlerin (iyasalara mdahale !las$l$$n$ art$rmakta, (iyasa ileyiini '!&makta )e d!layl$ !larak d!lari&asy!n"n %nn amaktad$r- #a($lan al$malar, lkeleraras$nda d!lari&asy!n 'iiminin )e derecesinin %nemli %lde s%& k!n"s" lkelerdeki k"r"mlar$n kalitesi, d&enleyici ere)e )e makr!ek!n!mik !rtam ile a$klana'ildiini g%stermektedir-P Deerli Dinleyiciler, D!lari&asy!n"n nedenlerinden s%& ettikten s!nra, imdi de d!lari&asy!n"n ek!n!miye etkileri k!n"s"na geldik- 0" etkiler !k y%nldr- 0en '"nlar$ iki a$dan deerlendirmek istiy!r"m5lk !larak, d!lari&asy!n ile ek!n!milerin k$r$lganl$klar$ aras$ndaki ilikiye deineceim9erek lkemi&in gerekse dier lkelerin, %&ellikle d!lari&asy!n"n yksek !ld"" Batin Amerika lkelerinin yaad$klar$ tecr'eler, d!lari&asy!n"n 'ir ek!n!minin k$r$lganl$$n$ %nemli %lde art$rd$$n$ !ld"ka net 'ir 'iimde g%stermektedir- Asl$nda '" s!n"ca ek!n!mideki eitli kesimlerin; *inans kesimi, kam" kesimi )e reel kesimin incelenmesi ile de k!layl$kla "la$lmaktad$rnce d!lari&asy!n"n *inans kesimi &erindeki etkilerinden 'alayal$m- &ellikle 2002 y$l$nda yaanan Ar3antin kri&i )e '" kri&in d!lari&asy!n"n yksek !ld"" k!m" lkelere yay$lan etkisi, d!lari&asy!n"n *inansal sistemin k$r$lganl$$n$ ne kadar 'yk %lde art$ra'ildiini g%&ler %nne sermitir- Daha a$k 'ir i*adeyle, *inans kesiminde artan d!lari&asy!n, %deme yeteneine ilikin riskler )e likidite riskinden %tr *inansal k$r$lganl$$ art$ra'ilmektedirdeme yeteneine ilikin riskler a$s$ndan 'ak$ld$$nda, k$r$lganl$$n temel se'e'i, "l"sal (aran$n 'yk !randa deer kay'ettii d"r"mlard$r- 0" d"r"m *inans kesiminin 'ilan!lar$n$ d!r"dan etkilerken, ya'anc$ (ara cinsinden '!r (!rt*%ynn kalitesini de d!layl$ !larak etkilemektedirDaha da amak gerekirse, *inans kesiminin 'yk miktarda ya'anc$ (ara ykmllnn !ld"" d"r"mlarda, '" kesim ya ya'anc$ (ara cinsinden )arl$k t"tarak ya da y"rtiine ya'anc$ (ara cinsinden kredi )ererek d%)i& k"r" riskinden k!r"nmak &!r"ndad$r- Ancak ya'anc$ (ara cinsinden y"rtiine kredi )erilmesi, 'ir tara*tan d%)i& k"r" riskini mteriye aktar$rken, dier

Nic!l!, 9-, 2!n!han, 6- )e A&e, A- =2003>- ?D!llari&ati!n !* the 0anking System, 9!!d !r 0adD@- A/4 ;!rking 6a(er :HK-

tara*tan "l"sal (aran$n deer kay'$ halinde %dememe riskini art$rmakta; d!lay$s$ ile kredi (!rt*%ynn kalitesini !l"ms"& etkilemektedirD!lari&asy!n"n yayg$n )e srekli !ld"" ek!n!milerde, ek!n!mik 'irimlerin 'ilan!lar$, sadece "l"sal (aran$n deer kay'etmesinden etkilenmemektedir- 7l"sal (ara yerine yayg$n !larak k"llan$lan ya'anc$ (aran$n dier ya'anc$ (aralara kar$ deerindeki dalgalanmalar da, yani a(ra& k"r hareketleri de, ek!n!mik 'irimleri %nemli %lde etkilemektedir- rnein; d!lari&asy!n"n yksek !ld"" Batin Amerika lkeleri, kendi d!lari&asy!nlar$n$n iinde A0D d!lar$n$n egemenliinden d!lay$, sadece kendi (aralar$n$n d!lar kar$s$ndaki deerinin deil; A0D d!lar$n$n dier (aralar kar$s$ndaki deerinin dalgalanmas$ndan da &arara "raya'ilmektedirler-F te yandan d!lari&asy!n, *inans kesimi &erindeki !l"ms"& etkisini likidite riski &erinden de g%stermektedirD!lari&asy!n"n yksek !ld"" ek!n!milerde likidite riski; kri& alg$lamalar$n$n artt$$ )e ek!n!mide dalgalanmalar$n yaand$$ d"r"mlarda "l"sal )arl$klara tale'in dmesi, me)d"atlar$n ya da yast$k alt$nda )e kasalarda t"t"lan "l"sal (aran$n ya'anc$ (araya e)rilmesi )eya ya'anc$ (ara !larak y"rtd$$na aktar$lmas$, ya da k$sa )adeli kredilerin geri ar$lmas$ ile !rtaya $kmaktad$r- D!lay$s$yla ya'anc$ (ara cinsinden me)d"atlar$n ya'anc$ (ara cinsinden )arl$k kar$l$$ yeterli deilse, mali sistemde 'ir likidite s$k$nt$s$ !rtaya $kmaktad$r- 0" s$k$nt$ d!r"dan ek!n!mideki k$r$lganl$klar$ art$ran )e tetikleyen 'ir srece y!l amaktad$rDeerli Dinleyiciler, Deerli renciler, D!lari&asy!n"n !l"ms"& etkileri sadece *inans kesiminde g%&lenmemektediram" kesimine

'ak$ld$$nda da 'en&er etkiler g%rlmektedir- 0ilindii &ere hkmetlerin )ergi gelirleri "l"sal (ara cinsinden iken; d$ '!rlanmalar !"nl"kla, i '!rlanmalar ise kimi &aman ya'anc$ (ara cinsinden ya da ya'anc$ (araya endeksli ya($lmaktad$r- D!lay$s$yla d%)i& k"r" kaynakl$ "y"ms"&l"klar s%& k!n"s" !la'ilmektedir- Daha a$k 'ir i*ade ile; d!lari&asy!n"n yksek !ld"" d"r"mlarda kam", d%)i& '!rc" !lan !ysa d$ ticaretle "ramayan d!lay$s$ ile d%)i& geliri !lmayan 'ir *irma ile hemen hemen ayn$ s!r"nlara sahi(tir )e 'en&er risklerle kar$ kar$yad$r-

2ira, Anil )e Dean, Iames ;- =200H> ?Distri'"ti!nal E**ects !* D!llari&ati!n, +he Batin American .ase@+hird ;!rld Q"arterly, R!l- 3- N!, 3- Say*a, HK:CHP2-

Sstelik kam" '!rc"ndaki "y"ms"&l"klar, k!layl$kla *inans kesimine de yans$ya'ilmektedir&ellikle 'ankac$l$k kesiminin 'ilan!s"nda yksek !randa kam" ka$d$ '"l"n"y!rsa, dier 'ir i*adeyle kam" *inansman$ 'ankalar arac$l$$yla salan$y!rsa; "l"sal (arada yksek !randa deer kay$(lar$, 'ir yandan kam" '!rc"n"n srdrle'ilirliini, dier yandan 'ankac$l$k kesiminin %deme yeteneini !l"ms"& etkiler- D!lay$s$yla, kam"da %deme yeteneine ilikin s!r"nlar, an$nda 'ankac$l$k kesiminde de %deme yetenei s!r"nlar$na y!l aa'ilirD!lari&asy!n"n ek!n!minin k$r$lganl$$ &erindeki etkileri ka(sam$nda nc )e s!n !larak 'ahsetmek istediim kesim, reel kesimdir- <eel kesime 'ak$ld$$nda, *irma 'a&$nda d!lari&asy!n"n k$r$lganl$kla ilikisi ere)esinde, iki n!ktan$n alt$n$ i&mek istiy!r"m0irincisi, *iyatlama da)ran$lar$na 'ak$ld$$nda g%rlmektedir ki; d!lari&asy!n"n yksek !ld"" lkelerde d%)i& k"r"n"n *iyatlara gei etkisi yksek !lmaktad$r- 0" d"r"m, ya'anc$ (ara cinsinden *iyatlaman$n yayg$nlamas$ )e "l"sal (aradaki deer kay'$n$n srekli )e kal$c$ !larak alg$lanmas$yla 'era'er, *irmalar$n s$kl$kla *iyat ayarlamalar$na gitmelerine y!l amaktad$r5kincisi ise, d!lari&asy!n"n *irma 'ilan!lar$na etkisidir- 0" ere)ede, *irmalar$n ya'anc$ (ara cinsinden gelir )e giderlerini 'ilan!lar$nda ne ekilde dengeledikleri, d%)i& k"r" riskine ne %lde mar"& kalacaklar$n$ 'elirlemektedir9erek yaanan tecr'eler, gerekse literatrde ya($lan al$malardan elde edilen s!n"lar, %&ellikle gelimi tre) (iyasalar$n !lmad$$ lkelerde, *irma 'a&$nda d!lari&asy!n"n ciddi 'ir s!r"n !ld""n" )e "l"sal (aran$n deerindeki hareketlerden reel kesimin %nemli %lde etkilendiini g%stermektedirDeerli Dinleyiciler, D!lari&asy!n"n kesimler 'a&$nda ek!n!minin k$r$lganl$$n$ nas$l !l"ms"& etkilediine deindikten s!nra, imdi si&lere k!n"n"n merke& 'ankalar$ )e (ara (!litikas$ a$s$ndan %neminden 'ahsetmek istiy!r"m0" ere)ede, merke& 'ankalar$ a$s$ndan d!lari&asy!n"n en %nemli !l"ms"& etkisinin, (ara tale'inde istikrars$&l$a y!l amas$ )e d!lay$s$yla en*lasy!n"n tahmin )e k!ntr!l edilmesini gletirmesi !ld""n" s%yleye'ilirim-

:0

D!lari&asy!n"n merke& 'ankalar$ )e (ara (!litikas$na 'ir dier etkisi, seilen d%)i& k"r" re3imi ile ilgilidir- Seilen k"r re3imine 'al$ !larak d!lari&asy!n, (ara (!litikas$n$ etkisi&letire'ilmekte )e merke& 'ankalar$n$n r!ln sisteme ya'anc$ (ara salamaya indirgeye'ilmektedirSa'it ya da y%netilen d%)i& k"r" re3imlerinde merke& 'ankalar$n$n 'elirli 'ir k"r d&eyini sa)"nmalar$ )e d%)i& k"r" riskini 'yk %lde stlenmeleri; hem ek!n!mik 'irimlerce risk y%netim ilkelerinin g%& ard$ edilmesine y!l amas$ndan hem de %&ellikle en*lasy!n"n yksek !ld"" ek!n!milerde en*lasy!ndaki !ynakl$k ile d%)i& k"r"ndaki !ynakl$k aras$ndaki g%reli ilikinin d%)i& k"r" lehine !lmas$ndan, dier 'ir deyile k"r"n daha a& !ynak !lmas$ndan d!lay$ d!lari&asy!n" te)ik etmektedirDeerli Dinleyiciler, D%)i& k"r" re3imleri ile d!lari&asy!n ilikisi ere)esinde, sa'it G %ng%rle'ilir k"r re3imi yerine dalgal$ d%)i& k"r" re3iminin seimi )e "yg"lanmas$ iki '!y"tta deerlendirile'ilir0irincisi dalgal$ k"r re3imi, d!r" 'ir ekilde "yg"land$$nda )e en*lasy!n g)enilir (ara (!litikalar$ sayesinde k!ntr!l alt$nda t"t"la'ildiinde d!lari&asy!n" %nlemede !k %nemli 'ir r!l !ynamaktad$r5kincisi, d!lari&asy!n"n !k %nceden 'alad$$ )e %nemli 'ir se)iyeye geldii ek!n!milerde dalgal$ d%)i& k"r" re3iminin seilmesi "yg"lama s!r"nlar$n$ gndeme getire'ilmekte )e dalgal$ k"ra ramen ters d!lari&asy!n srecini &!ra s!ka'ilmekte, geciktire'ilmektedirDalgal$ k"r re3iminde yksek d!lari&asy!n da )ar ise, *inansal sistemin k$r$lganl$$ )e d%)i& k"r"n"n en*lasy!n &erindeki gei etkisi, ?dalgalanma k!rk"s"@na =*ear !* *l!ating> neden !la'ilmektedir- 0" da (ara !t!ritelerinin gemi al$kanl$klar$ ere)esinde, d%)i& k"r"ndaki dalgalanmalara, her ne (ahas$na !l"rsa !ls"n mdahale etmeleri gerektiini dnmelerine y!l aa'ilmektedir- 0%ylesi 'ir k!rk"n"n )arl$$nda d!lari&asy!n; karar al$c$lar$ )e (!litika "yg"lay$c$lar$n$, d!lay$s$ ile (ara (!litikas$n$, *inansal sistemin k$r$lganl$$n$ )e gei etkisini g%&etmek ile en*lasy!n" k!ntr!l etmek aras$nda 'ir %dnleim iine s!ka'ilmektedir-

::

Deerli Dinleyiciler, 0" n!ktaya kadar d!lari&asy!n"n ne !ld""na ilikin 'ir ere)e i&dim; d!lari&asy!n" 'elirleyen "ns"rlar$, d!lari&asy!n"n ek!n!minin eitli kesimleri &erindeki etkilerini )e (ara (!litikas$ ile etkileimini anlatt$m0"gn art$k iktisat ya&$n$nda d!lari&asy!na ilikin tart$malar$n !dak n!ktas$n$,

d!lari&asy!n"n kreselleen ek!n!milerde !laan 'ir gelime !ld"" 'en&eri (asi* g%rlerden &iyade, d!lari&asy!n" %nleyici ted'irler al$nmas$ )e mcadele edilmesine y%nelik akti* g%rler !l"t"rmaktad$r- 0" ka(samda imdi, d!lari&asy!n"n nas$l )e ne &aman tersine d%neceine ilikin sreci )e %&m %nerilerini si&lerle (aylamak istiy!r"m5nan$y!r"m ki, '" n!ktaya kadar ya(t$$m$& ekilde s!r"nlar$n sa(tanmas$" %&mlerin nerede )e nas$l !lmas$ gerektiini de kendiliinden !rtaya k!yacakt$r- Ancak hemen "n" da 'elirtmek isterim ki; %&m iki y%nl !lmak &!r"ndad$r- 0" 'alamda %&m, 'ir yandan ya'anc$ (ara k"llan$m$ndan )a&geirmeye, dier yandan da "l"sal (ara k"llan$m$n$ %&endirmeye y%nelik "yg"lamalar$ iermelidirD!lay$s$yla tm a$lardan ele al$nd$$nda, d!lari&asy!n srecini tersine d%ndrmenin !ld"ka &!r )e maliyetli !ld"" g%rlmekle 'irlikte, '" srecin 'alamas$n$n )e 'aar$s$n$n temel ka)ramla yak$ndan ilikili !ld"" s%ylene'ilir, /akr!ek!n!mik istikrar, (iyasa eksikliklerinin giderilmesi )e t"tarl$ yasal d&enlemeler ile g)enilir (!litika "yg"lamalar$!n"man$n '"ndan s!nraki k$sm$nda deineceim h"s"slar$n, %&ellikle mikr! ted'irlerin, dier lke %rnekleri ere)esinde deerlendirilmesi )e d!r"dan +rkiye iin %&m %nerisi !larak alg$lanmamas$ gerektiinin alt$n$ i&mek istiy!r"mDeerli Dinleyiciler, ncelikle )"rg"lamak istediim n!kta, makr!ek!n!mik istikrar$n salanmas$n$n, ters d!lari&asy!n srecinin 'aar$s$ a$s$ndan 'ir %nk!"l !ld""d"r- /akr!ek!n!mik istikrar 'alam$nda en %nemli n!kta ise, en*lasy!nla mcadeleye y%nelik s$k$ (ara )e maliye (!litikalar$n$n "yg"lanmas$ )e en*lasy!n"n %nlenmesinde kararl$ (!litikalar$n de)am ettirilmesidir0" ka(samda, ters d!lari&asy!n srecini 'alatan en %nemli ad$m; d!lari&asy!n"n 'al$ca nedenlerinden 'iri !lan en*lasy!n" %nlemek; dier 'ir deyile *iyat istikrar$n$ salamak )e

:2

srdrmek y%nnde !t!ritelerin inand$r$c$ taahhtlerde '"l"nmalar$d$r- 0" arada taahhtlerin inand$r$c$l$$nda merke& 'ankas$ 'a$ms$&l$$n$n en %nemli "ns"r !ld""n" da ayr$ca 'elirtmek istiy!r"mDaha %nce de 'elirttiim gi'i; (ara )e d%)i& k"r" (!litikalar$ ere)esinde dalgal$ k"r re3imi ile 'irlikte %rtk ya da a$k en*lasy!n hede*lemesi re3imi "yg"lanmas$, en*lasy!n !ynakl$$n$ d%)i& k"r" !ynakl$$na g%re a&altarak, ters d!lari&asy!n srecine %nemli katk$da '"l"nmaktad$r-:0 D%)i& k"r"n"n dalgalanmaya '$rak$lmas$ )e !t!ritelerin k"r"n se)iyesi ile ilgili 'ir taahhtlerinin )eya hede*lerinin !lmad$$n$ a$ka s%ylemeleri )e s%ylemlerine "yg"n e**a* 'ir (!litika i&lemeleri s!n"c"nda, d%)i& k"r" 'ir risk "ns"r" !larak alg$lanmaktad$r- 0%yle 'ir d"r"mda, ek!n!mik 'irimler iin ya'anc$ (ara )arl$k ya da ykmllk !l"t"rmak, k"r riski art$k &erlerinde !ld"" iin, maliyetli !lmaktad$r- 0" ekilde, 'ir ek!n!mide ters d!lari&asy!n 'ir 'ak$ma te)ik edilmektedirDeerli !n"klar, 4iyat istikrar$n$n salanmas$ )e dalgal$ k"r "yg"lamas$ ters d!lari&asy!n sreci iin 'irer %nk!"l niteliindedir- Ancak lke %rnekleri d!lari&asy!n srecinin tersine d%nmesinin sadece '" %n k!"llar$n gereklemesine 'al$ !lmad$$n$ da g%stermitir0" ere)ede gerek makr! gerekse mikr! 'a&da "yg"lana'ilecek (!litikalar$n ters d!lari&asy!n srecine etkilerine ilikin %nemli "ns"rlardan )e lke deneyimlerinden s%& etmek istiy!r"mncelikle, lke %rneklerinde kam" kesiminde ters d!lari&asy!n srecinin %&el kesime na&aran daha h$&l$ ilerlediini 'elirtmek isterim- D!lay$s$yla, hkmetlerin mmkn !ld""nca "l"sal (ara cinsinden ilem ya(mas$, ters d!lari&asy!n y!l"nda at$la'ilecek %nemli 'ir ad$md$r- 0" 'alamda 9alind! )e Beiderman1$n 2003 y$l$nda ya(t$klar$ al$mada 'elirttikleri gi'i, 5srail )e /eksika '" "yg"lamaya iyi 'irer %rnek !l"t"rmaktad$r-:: 5srail1de kam" '!rc"n"n k!m(!&isy!n"na y%nelik ya($lan d&enlemelerle, :FP5 y$l$nda kam" '!rc"n"n tamam$ ya

:0

De la +!rre )e Schm"kler =2003>- ?.!(ing Jith <isk +hr!"gh /ismatches, D!mestic and Anternati!nal 4inancial .!ntracts *!r Emerging Ec!n!mies@ , .!n*erence !n 4inancial Ded!llari&ati!n, 6!licy E(ti!ns, AAD0, ;ashingt!n, D-.-, Decem'er :C2, 2003:: 9alind! )e Beiderman =2003>- ?Bi)ing ;ith D!llari&ati!n and the <!"te t! Ded!llari&ati!n@, .!n*erence !n 4inancial Ded!llari&ati!n, 6!licy E(ti!ns, AAD0, ;ashingt!n, D-.-, Decem'er :C2, 2003-

:3

d%)i&e endeksli ya da d!lar cinsinden iken, 2002 y$l$nda sadece y&de 3F1" d%)i&e endeksli ya da d!lar cinsindendir- #&de K:1i ise "l"sal (araya d%nmtr0en&er ekilde, /eksika1da :FF5 y$l$nda t!(lam '!rc"n y&de P01inden *a&las$ ya'anc$ (ara cinsinden iken, 2002 y$l$nda '" !ran yakla$k !larak y&de 501ye indirilmitir- 0" gelimede "yg"lanan (ara )e maliye (!litikalar$n$n "y"ml" !lmas$n$n yan$ s$ra, /eksika hkmetinin, "l"sal (ara cinsinden '!rlanma salayacak "&"n )adeli (iyasalar$n gelimesinde akti* r!l stlenmesi de %nemli 'ir "ns"rd"rD!lari&asy!n srecinin tersine d%nmesinde, (iyasa eksikliklerinin giderilmesine y%nelik "yg"lamalar )e salam yasal d&enlemeler de etkili !la'ilmektedir0" srece y%nelik !larak literatrde %nerilen 'ir strate3i, %dl T ce&a !larak da adland$r$la'ilecek ?ha)"Cs!(a@ strate3isidir-:2 0" strate3iye g%re, 'ir tara*tan ya'anc$ (ara cinsinden arac$l$$n maliyeti art$r$l$rken, dier tara*tan "l"sal (aran$n ekiciliini art$r$c$ ted'irler al$nmas$ gereklidir- 0" ka(samda ?s!(a strate3isi@nde; genel !larak sermaye yeterlilii !ranlar$na, me)d"at garantisine )e likit )arl$k t"t"lmas$ &!r"nl"l""na dair d&enlemeler yer almaktad$r- 0" strate3inin 'aar$s$ ise, "l"sal (ara cinsinden (iyasalar$n derinletirilmesi )e '" ka(samda alternati* aralar yarat$lmas$na 'al$d$r- D!lay$s$yla ?ha)" strate3isi@ de, "l"sal (ara cinsinden tasarr"*" )e '!rlanmay$ te)ik edici ted'irler al$nmas$n$ gerektirmektedirAncak, '" n!ktada, ya'anc$ (ara k"llan$m$n$n daha maliyetli hale getirilmesinin en iyi %&m !lmad$$ da g%& ard$ edilmemeli, ters d!lari&asy!n"n sadece yasalarla gerekletirile'ilecek 'ir sre !lmad$$ "n"t"lmamal$d$r- #a'anc$ (ara ilemlerde daha yksek &!r"nl" kar$l$klar )e ya'anc$ (ara cinsinden me)d"atlar iin daha yksek me)d"at garanti (rimi gi'i "yg"lamalar d!lari&asy!n"n k$r$lmas$na yard$m ederken, '" de*a *inansal arac$l$$ !l"ms"& etkileye'ilmektedirD!lari&asy!n en*lasy!n !rtam$n$n getirdii 'elirsi&liklere kar$ gelitirilen 'ir k!r"nma y%ntemidir- D!lay$s$yla d!lari&asy!na y!l aan 'elirsi&liklerin !rtadan kald$r$lmas$, kat$ yasal d&enlemelere gerek kalmaks$&$n d!lari&asy!n s!r"n"n" %&mede 'yk %nem ta$maktad$r9)enilirliin %n (lana $kt$$ ters d!lari&asy!n sreci, en*lasy!nla mcadele )e istikrar srecinin 'ir s!n"c" !larak !rtaya $kmaktad$r- 8ili )e 5srail %rneklerinin g%sterdii &ere,
:2

Be)yC#eyati =2003>- >- ?4inancial D!llari&ati!n, ;here D! ;e StandD@- .!n*erence !n 4inancial Ded!llari&ati!n, 6!licy E(ti!ns, AAD0, ;ashingt!n, D-.-, Decem'er :C2, 2003-

:H

salam 'ir (ara (!litikas$ gereklidir- Ancak Ar3antin, 7r"g"ay )e 6er" %rneklerinin g%sterdii gi'i, kimi &aman, sadece salam 'ir (ara (!litikas$ yeterli deildir- 6ara (!litikas$na ek !larak, "l"sal (aran$n k"llan$m$n$ te)ik edecek )e g)en yaratacak "yg"lamalar$n )e (iyasalardaki eksikliklerin giderilmesine y%nelik ted'irler ile salam )e t"tarl$ d&enlemelerin de yer almas$ gerekmektedirDeerli at$l$mc$lar, !n"mam$n " ana kadar !lan '%lmnde, d!lari&asy!n )e ters d!lari&asy!n srelerinden, iktisat ya&$n$nda i&ilen ere)e )e lke %rnekleri ere)esinde s%& ettim- 8imdi ise lkemi& ek!n!misinin '" srete geirdii aamalar$, hangi n!ktaya geldiimi&i )e ters d!lari&asy!n srecindeki !las$ gelimeleri anlataca$m- 0" ere)ede %ncelikle +rkiye1de d!lari&asy!n srecinin nas$l !rtaya $kt$$na, ard$ndan '" srecin nas$l tersine d%nmeye 'alad$$na deinmek istiy!r"m0ildiini& gi'i, lkemi&de en*lasy!nist srecin 'alang$c$ :FO01lere dayanmaktad$r- #akla$k !t"& y$ll$k 'ir kr!nik en*lasy!nist sre )e yaanan kri&ler, ek!n!mik 'irimleri en*lasy!ndaki 'eklenmedik art$lardan )e de)alasy!nlardan k!r"nmak iin ya'anc$ (araya y%nlendirmitir&ellikle, m!dern anlamda riskten k!r"nma aralar$n$n )e (iyasalar$n$n geliemedii gemi d%nemlerde, ek!n!mik 'irimler iin riskten k!r"nman$n en k!lay )e en maliyetsi& y!l" d%)i&e yat$r$m ya(mak !larak alg$lanm$t$r6iyasalara ilikin ya($lan 'a&$ d&enlemeler ise makr!ek!n!mik istikrars$&l$$n tetikledii '" sreci desteklemitir+arihsel 'ir ere)eden 'ak$ld$$nda, +rkiye ek!n!misinin d%)i& ilemleri ile tan$mas$n$n, :FO01li y$llarda yaanan (etr!l kri&leri s!n"c" !rtaya $kan d%)i& s$k$nt$s$n$ gidermek iin, D%)i&e Ue)rile'ilir /e)d"at )e 'alad$$ s%ylene'ilirArd$ndan :FP01lerde "yg"lamaya k!nan (!litikalar$n 'ir yans$mas$, :FP3 y$l$ s!n"nda ticari 'ankalar$n d%)i& cinsinden ilem ya(malar$n$n %nndeki engellerin kald$r$lmas$ )e yerleiklerin d%)i& cinsinden me)d"at sahi'i !la'ilmeleri eklindedir- 0" d%nemden iti'aren d%)i& te)diat hesa(lar$, geni tan$ml$ (ara ar&$n$n %nemli 'ir (aras$ !lm"t"r- Ayn$ &amanda 'ankac$l$k sisteminin ya'anc$ (ara cinsinden )arl$k )e ykmllklerinin (ay$ da artmaya 'alam$t$rredi /ekt"(l" D%)i& +e)diat 2esa'$ "yg"lamalar$ ile

:5

:FPF y$l$nda gelindiinde ise, "l"slararas$ (iyasalarla 'tnleme srecinde *inansal sistem d$a a$lm$t$r- 0" ka(samda ya($lan d&enlemelerle d%)i& cinsinden ilemlerin maliyetleri drlmtr- 0" tarihten iti'aren d%)i& te)diat hesa(lar$n$n reel getiri !ran$, +rk (aras$ cinsinden )arl$klar$n reel getiri !ranlar$ndan daha dk !lmas$na ramen d!lari&asy!n de)am etmitir- 0" da, siyasi )e makr!ek!n!mik istikrars$&l$$n, d!lari&asy!n srecinde 'elirgin a$klay$c$ "ns"rlar !ld""na iaret etmektedir- 0"gn 'akt$$m$&da makr!ek!n!mik istikrar salanmadan kam'iy! k!ntr!llerinin )e sermaye hareketlerinin ser'estletirilmesinin ne trden !l"ms"&l"klara y!l at$$ !k net 'ir 'iimde g%rlmektedir- :FF01lar, +rkiye ek!n!misinin &ay$* makr!ek!n!mik temeller, k"r"mlar )e d&enlemeler eliinde y!"n sermaye ak$mlar$na mar"& kald$$ 'ir d%nemdir- 0" d%nemde (!litikalar istikrardan &iyade daha *arkl$ %nceliklere y!"nlam$, ya($sal re*!rmlar ya($lmam$, ge)ek 'ir maliye (!litikas$ "yg"lanm$, 'a$ms$& !lmayan /erke& 0ankas$1n$n (ara (!litikas$ ise '" srece "y"m salamak )e m"htemel 'ir kri&i mmkn !ld"" kadar ertelemek eklindedir- S!n"ta en*lasy!n y&de P01ler se)iyesine ykselmi, kam" '!rlanma gerei gayri sa*i milli has$lan$n y&de :5Vi se)iyesine kadar $km$t$r- 0" ya($ sermaye hareketlerinin ser'est !ld"" 'ir !rtamda ek!n!miyi d$ !klara s!n derece a$k 'ir hale getirmi )e :FF01lar +rkiye ek!n!misinin s$k s$k kri&lerle )e alkant$larla kar$ kar$ya kald$$ 'ir d%nem !lm"t"r- 0" d%nem ayn$ &amanda d!al !larak d!lari&asy!n"n h$&land$$ 'ir d%nemdirDeerli Dinleyiciler, Deerli renciler :FFK y$l$nda Batin Amerika '%lgesindeki d!lari&asy!na ilikin ya(t$$ al$mas$nda Sa)astan!1n"n da 'elirttii gi'i, "l"sal (aran$n ya'anc$ (ara ile yer deitirmesi aama aama gerekleen 'ir sretir-:3 7l"sal (ara, ilk !larak deer 'iriktirme arac$ !lma ile)ini kay'etmekte )e *inansal d!lari&asy!n srecine girilmekte; )e en s!n !larak ise deiim arac$ !larak k"llan$lma ile)ini kay'etmekte )e (ara ikamesi gereklemektedirSlkemi&de de d!lari&asy!n makr!ek!n!mik istikrars$&l$k )e eksik (iyasa d&enlemeleri s!n"c"nda aama aama gereklemitir- 0" ere)ede +rkiye1de d!lari&asy!n"n a$rl$kl$ !larak ilk aamas$n$n yaanm$ !ld""n" g%rmekteyi&- Dier 'ir i*adeyle, ya'anc$ (ara lkemi&de en !k deer 'iriktirme arac$ !larak k"llan$lmaktad$r?9resham 0" d"r"m, literatrde an"n"@ !larak adland$r$lan ka)ramla yak$ndan ilikilidir- 0"na g%re ek!n!mik

'irimler iyi (aray$, yani ya'anc$ (aray$ saklamakta; k%t (aray$, yani "l"sal (aray$ ise %deme )e 'en&eri ilemlerde k"llanarak elinden $karmaktad$r:3

Sa)astan!, /-A- =:FFK>- ?D!llari&ati!n in Batin America, <ecent E)idence and S!me 6!licy Ass"es@- A/4 ;!rking 6a(er FKGH-

:K

Deerli Dinleyiciler, +m '" srecin s!n"nda 200: y$l$ iti'ariyle +rkiye, gelimekte !lan ek!n!miler aras$nda d!lari&asy!n !ran$n$n en yksek !ld"" lkelerden 'iri haline gelmitir- Daha a$k 'ir ekilde i*ade etmem gerekirse; d!lari&asy!n" %lmek iin yayg$n !larak k"llan$lan !ranlardan 'iri !lan t!(lam me)d"atlar iinde d%)i& me)d"atlar$n$n (ay$, lkemi&de :FF0 y$l$nda y&de 25-5 iken, 200: y$l$nda y&de 5O-K1ya ykselmitir-:H 0" !ran ayn$ tarihte, 200: y$l$nda, d!lari&asy!n"n yksek ka'"l edildii <!manya1da y&de HF-3, <"sya1da y&de HK-P, 6er"1da ise y&de HO !larak gereklemitirDeerli !n"klar, :FO01lerden 200:1e kadar !lan sreci '" ekilde k$saca g%&den geirdikten s!nra '"gn iti'ar$ ile s!n y$la 'akt$$m$&da, d!lari&asy!n srecinin tersine d%nmekte !ld""n" g%rmekteyi&Laman &aman seim, sa)a )e kresel likidite alg$lamalar$ndaki deiiklikler ile i )e d$ k!n3!nktrdeki 'a&$ gelimeler nedeniyle d"raksamaya "ram$ !lsa da ters d!lari&asy!n sreci 'alam$t$r0" srecin, s!n y$lda neden tersine d%ndne 'akt$$m$&da kar$m$&a $kan ta'l! "d"r, ncelikle makr!ek!n!mik istikrar$ salama y!l"nda !k %nemli mesa*eler al$nm$t$r- S!n d%rt y$ld$r "yg"lanan kararl$ (ara )e maliye (!litikalar$ ile ya($sal re*!rmlar s!n"c"nda, en*lasy!n tek haneli se)iyelere indirilmi, *iyat istikrar$n$n salanmas$ y!l"nda %nemli ka&an$mlar elde edilmitir- 0" n!ktada, 200: y$l$ /ay$s ay$nda +./0 an"n"1nda ya($lan deiiklikle /erke& 0ankas$1n$n 'a$ms$&l$$n$ elde etmesinin, %nemli 'ir d%nm n!ktas$ !ld""n" 'elirtmek isterim- 2er &aman dile getirdiim gi'i, !t"& y$ll$k 'ir mahc"'iyetin ard$ndan gelen '" deiiklik, yaln$&ca en*lasy!nla mcadele srecinde deil, ayn$ &amanda ters d!lari&asy!n srecinde de etkili !lm"t"r- 0" a$dan %&m %nerilerini s$ralarken s%&n ettiim g)en )e k"r"msallama ka)ramlar$, /erke& 0ankas$ 'a$ms$&l$$ ile yak$ndan ilikilidir/akr!ek!n!mik istikrar$n 'yk %lde salanmas$n$n yan$ s$ra, dalgal$ k"r re3imi ile 'irlikte 2002 y$l$ 'a$ndan 'eri %rtk !larak "yg"lamakta !ld""m"& en*lasy!n hede*lemesi re3iminin +rkiye1deki d!lari&asy!n srecinin tersine d%nmesinde %nemli r!l !ynad$$n$ dny!r"m-

:H

0ahmaniCEsk!!ee, /-, D!ma, 5- =2002>- ?En the Bink 0etJeen D!llari&ati!n and An*lati!n, E)idence *!rm +"rkey@-

:O

0" r!l iki a$dan g%re'iliri&- 0irincisi; en*lasy!n" d!r"dan hede*leyen 'ir (ara (!litikas$ "yg"lamas$ ile, 'ekleyiler %nemli %lde y%netilmi, en*lasy!n hede*i ile 'eklenen en*lasy!n !ran$ aras$ndaki *ark giderek a&alm$ )e "yg"lanan (!litikalara g)en 'yk %lde artm$t$r0" d"r"m, a& %nce s%&n ettiim, "&"n y$llar en*lasy!nla yaaman$n 'elleklerde !l"t"rd"" etkilerin a&almakta !ld""n"n 'ir g%stergesidir5kincisi; '" srete, *iyatlardaki !ynakl$k g%reli !larak d%)i& k"r"ndaki !ynakl$ktan daha dk gereklemitir- Asl$nda en*lasy!n hede*lemesi re3imi "yg"layan (ek !k lkede, d%)i& k"r"ndan *iyatlara gei etkisinin a&almakta !ld"" da g%rlmektedir- 0" da, en*lasy!n hede*lemesi re3iminin, dalgal$ k"r re3imi ile 'irlikte en*lasy!ndaki !ynakl$$ art$rmadan d%)i& k"r"ndaki !ynakl$$ art$rarak, d!lari&asy!n" k$s$tlayan 'ir (!litika !larak "yg"lana'ileceine iaret etmektedir-:5 0"gn "yg"lanmakta !lan dalgal$ k"r re3imi, d%)i& k"r"n" )e d%)i& k"r"ndaki !ynakl$$ 'ir risk "ns"r" !larak !rtaya $karm$, )e ek!n!mik 'irimlerin m!dern anlamda riskten k!r"nma 'ilinlerinin !l"mas$na katk$da '"l"nm"t"r- 0" ka(samda 2005 y$l$ 8"'at ay$nda *aaliyete geen Radeli 5lem )e E(siy!n 0!rsas$, )e derinlii giderek artan te&gahst )adeli d%)i& (iyasalar$, tre) (iyasalar$n$n gelimesinde giderek artan %lde %nemli 'ir r!l !ynamaktad$rAncak 0!rsa1n$n daha geni 'ir kitle tara*$ndan )e daha s$k k"llan$lmas$n$n te)ik edilmesi, d%)i& k"r" riskinden k!r"nman$n sadece d%)i& me)d"atlar$ y!l"yla deil, s%& k!n"s" '!rsan$n k"llan$lmas$ y!l"yla da ya($la'ileceini g%stermesi a$s$ndan %nemlidirDeerli Dinleyiciler, D!lari&asy!na; (ara (!litikas$n$n yan$ s$ra, maliye (!litikas$ a$s$ndan 'akt$$m$&da, kam" kesimi '!rlanmas$nda d%)i&in (ay$n$n a&almakta, De)let 5 0!rlanma Senetleri (iyasalar$n$n derinliinin artmakta )e )adelerin "&amakta !ld""n" g%rmekteyi&- te yandan "l"slararas$ (iyasalarda ya'anc$lar$n #+B cinsinden ihralar ya(mas$ da '" y%nde !l"ml" 'ir gelimedirAncak +rkiye1nin halen d!lari&asy!n"n yksek !ld"" lkeler aras$nda !ld"" da "n"t"lmamal$d$r- 0ankac$l$k sisteminde, me)d"attaki d!lari&asy!n 2005 y$l$ Eyll ay$ iti'ariyle y&de 3O-5, yat$r$m aralar$ndaki d!lari&asy!n ise y&de H51dir- D!lay$s$yla

:5

0ahmaniCEsk!!ee, /-, D!ma, 5- =2002>- ?En the Bink 0etJeen D!llari&ati!n and An*lati!n, E)idence *r!m +"rkey@-

:P

d!lari&asy!n"n, a$rl$kl$ !larak tasarr"* sahi(lerinin yat$r$m )e (!rt*%y tercihleri ile ilikili !ld"", '"n"n da 'elleklerdeki yer eden istikrars$& srelerle ilgili !ld"" g%rnmektedir7n"tmamak gerekir ki, "&"n y$llar en*lasy!nla yaaman$n getirdii atalet, d!lari&asy!n !lg"s"nda da kendini g%stermektedir- Dier 'ir deyile hem lkemi&, hem de dier lke %rneklerinden g%rld &ere, "l"sal (ara istikrarl$ 'ir seyre ka)"t"r"lsa dahi, "&"n y$llar en*lasy!nla yaam$ !lman$n getirdii al$kanl$klar )e gemi istikrars$&l$$n 'elleklerde yaratt$$ !l"ms"& etkiler s!n"c", d!lari&asy!n !ranlar$ h$&l$ 'ir ekilde dmeye'ilmektedir0" n!ktada 'ir h"s"s" daha %&ellikle 'elirtmek istiy!r"m- 5stikrar (r!gram$na )e 'ir s!n" !larak !l"an ters d!lari&asy!n srecine "y"m salamakta glk eken )e geciken ek!n!mik 'irimler )ard$r- 0" 'irimlerin yat$r$mlar$n$ gemi al$kanl$klar ere)esinde ya'anc$ (ara )arl$klarda deerlendiriy!r !lmalar$, imdilerde a&alarak da !lsa m"hali* ta)$rlar$n$n srmesine y!l amakta )e "yg"lanmakta !lan (r!grama )e (!litikalara kar$ g)eni sarsmaya y%nelik gereki !lmayan a$klamalarda )e (!litika %nerilerinde '"l"na'ilmektedirler- 0" ters d!lari&asy!n srecinde kar$m$&a $kan engellerden 'irisidir0" ka(samda g%& %nnde '"l"nd"rmam$& gereken h"s"s, ters d!lari&asy!n eiliminin de)am etmesi iin salam (ara )e maliye (!litikalar$n$n de)am etmesinin, )e '" (!litikalara d"y"lan g)enin artmas$n$n gerekli !ld""d"r- 0"n"n yan$ s$ra, ya($sal re*!rmlara de)am edilmesi )e '" ka(samda k"r"msallama srecine girilmesi, ters d!lari&asy!n eiliminin de)am$n$n salanmas$ a$s$ndan 'ir dier %nemli "ns"rd"r0" sre, sadece ters d!lari&y!n"n de)am$ iin deil, daha mre**eh )e daha istikrarl$ 'ir +rkiye iin de gerekli 'ir sretir- +ers d!lari&asy!n ise; '" srete !rtaya $kan )e sreci daha da h$&land$ran, &erinde %nemle d"r"lmas$ gereken 'ir !lg"d"r-

:F