BOSANSKI JEZIK I KNJIEVNOST

(4 asa sedmino, 128 asova godinje)

UVOD Nastavni sadraji Plana i programa bosanskog jezika za XIII (trinaesti) razred srednje kole sukcesivni je nastavak ranijih sadraja, njihovo proirivanje i produbljivanje sa ciljem usvajanja novih znanja od strane uenika u procesu afirmacije njihove govorne i pismene kulture. Knjievno- jeziko obrazovanje uenika primarno je u kontekstu ostalih obrazovnih standarda. Ono im omoguuje da pravilno i kvalitetno razumiju i usvajaju znanja iz svih naunih oblasti, da razvijaju svoje intelektualne i kreativne sposobnosti, da svoja knjievno- jezika znanja primjenjuju u praksi metodama naunosti i operativnosti adekvatno se sluei naunom terminologijom i tehnolokom leksikom semiotikom. Nastava i nastavni sadraji bosanskoga jezika i knjievnosti osobita su konstituanta nacionalnog identiteta svih Bonjaka u savremenim evropskim, i svjetskim, drutvenim okvirima, a u ovom nacionalno- evolutivnom diskursu i Bonjaka Kosova kao najznaajniji afirmativ u njihovoj istorijskoj dijahroniji i sinhroniji. Bosanski knjievni jezik, sa lokalnim govornim specifinostima na Kosovu, u okvirima svoje dijalektoloke mape, dobija novi kreativni karakter u optoj, i integralnoj, sociolingvistikoj funkcionalnosti, pa i u obrazovanju kao vidu komunikacije i lingvistike kulture. Nastava bosanskog jezika i knjievnosti, sem obrazovno- naune uloge, ima i osobitu drutvenu funkciju formiranje humane, duhovno i radno osposobljene linosti uenika, odnosno ovjeka visoke etike i kreativne kulture, kvalitetnog znanja i pravilnog miljenja, spremnog da u skladu sa ovim principima bude aktivan faktor progresa u savremenoj drutvenoj zajednici. 21

Nastavni plan i program za predmet Bosanski jezik i knjievnost uspostavljen je po funkcionalnim principima (kontinuitet, korelacija, integracija, vertikalno-spiralni tok). U programskim sadrajima sredinje mjesto zauzimaju jezik i knjievnost Bonjaka, u kontekstu izuavanja knjievno- jezike tradicije evropskih naroda (njihovih vrhunskih dostignua, knjievnih pojava, refleksa i procesa). U kontekstu historijskog razvoja knjievnosti prezentirani su najznaajniji predstavnici bonjake i evropske, odnosno svjetske, knjievnosti. Nastavni sadraji iz oblasti teorije knkievnosti i stilistike obrauju se sukcesivno, u toku interpretacije i analize knjievnih djela njihovih estetskih, knjievnohistorijskih, drutvenih i jeziko- stilskih specifinosti. U pristupu knjievnoumjetnikom tekstu, u skladu sa pedagoko-psiholokim zahtjevima, posveuje se posebna panja kreativnom uvoenju uenika u tehnike imterpretacije i njihovom osposobljavanju da razumiju knjievnoumjetnike pojave. Nastavnikove informacije su od osobitog znaaja. One moraju biti potpune, sadrajne, konkretne i prilagoene toku i tipu asa. Obavezan je rad na odgovarajuim odabranim primjerima iz knjievnih djela (rad na tekstu). Djela koja su predviena za domau lektiru interpretiraju se po istoj metodologiji kao djela iz obaveznih nastavnih sadraja, na osnovu prethodnog itanja i priprema uenika za samoradnju. Izbor djela za interpretaciju, iz korpusa predvienog za lektiru, mogu da vre sami uenici, uz konsultacije i planiranje sa nastavnikom. Interpretacija djela, kao i diskusija u vezi sa njom, moe biti individualna i u grupama razvrstana po temama ili drugim knjievnoumjetnikim kriterijima. U prouavanju jezika i jezikih sadraja (jezika u upotrebi komunikacija i jezika u knjievnom djelu umjetnika funkcija jezika) posebna se panja posveuje osposobljavanju uenika da razumiju fonoloke, morfoloke, leksike, sintaksike i stilske karakteristike, meukategorijske distinkcije, tvorbene modele i mogunosti, leksiku i sintaksiku metaforiku, stilogenu distribuciju, jeziku polifoniju i slikovnost, meukategorijsku i unutarkategorijsku fleksiju i jeziku kreaciju, kao i distinktivne i umjetniki funkcionalne odnose izmeu narodnog i standardnog jezika odnosno njihove norme. Za uspjenu obradu nastavnih sadraja iz predmeta Bosanski jezik i knjievnost najproduktivniji je postupak rad na tekstu knjievnog djela, prilaenje djelu sa estetsko-umjetnikog i stilsko- jezikog aspekta, a u ovom diskursu i osposobljavanje uenika za samoradnju i stvaralake navike. Ostvarivanjem ovih principa, itanjem djela i pri22

premom za asove, uz asistenciju nastavnika, uenik stie pravilnu i kompletnu sliku o piscu i vremenu nastanka knjievnog djela, o knjievnim i drutvenim obiljejima i stilovima, o knjievnoj periodizaciji i njenim kriterijima, kao i o sociolingvistikim spoznajama i humanistikim vrijednostima bosanskog jezika i knjievnosti u kontekstu svjetske knjievne i jezike zajednice. Ovaj nastavni Plan i program obuhvata knjievno- jeziko stvaralatvo Bonjaka Bosne i Hercegovine, Sandaka, Kosova, kao i onih u dijasporama, jer je bonjaki knjievno- jeziki krug jedinstven. Nastavni Plan i program Bosanski jezik i knjievnost za XIII razred srednje kole, sem sadraja iz knjievno-jezike kulture Bonjaka, iz perioda s kraja XIX vijeka do Prvog svjetskog rata, kao i perioda izmeu dva svjetska rata, obuhvata i knjievne vrijednosti srodnih junoslovenskih naroda i knjievne vrijednosti drugih naroda u okruenju, te i vrhunske vrijednosti iz oblasti moderne svjetske knjievnosti.

OPTI CILJEVI Osnovni cilj nastave bosanskog jezika i knjievnosti u XIII (trinaestom) razredu, kao i u prethodnim razredima, je sticanje odgovarajuih i kvalitetnih znanja iz ove nauno-obrazovne oblasti, njihova praktino-kreativna primjena u procesu daljeg kolovanja, u svakodnevnom ivotu i standardima savremenog drutva i savremene tehnoloke evolucije. Takoe, generalni cilj nastave bosanskog jezika i knjievnosti je i naunoistraivako proirivanje i samopotvrivanje znnj sticanih u prethodnom kolovanju i ivotnom iskustvu (onom izvan kole u porodici i drutvu). U ovom kurikularnom kontekstu je i ukljiivanje uenika u evropske standarde i perspektive obrazovanja i humane edukacije temeljene na principima deklaracija o ljudskim pravima. S obzirom da su bosanski jezik i knjievnost prirodni i historijski afirmativ nacionalnog identiteta Bonjaka, isto onoliko koliko su i drugi jezici i njihove literature u svijetu za ostale nacionalne kulture, to oni u ovom diskursu ine generalnu civilizacijsku tekovinu sinkretizovanu u multikulturalnim aspektima. U ovom kontekstu, Nastavni plan i program bosanskog jezika i knjievnosti imaju, kao opti cilj, osmiljavanje uzajamnosti knjievno- jezikih kult ura svih nacionalnih 23

zajednica na Kosovu i u svijetu, a izuavanjem njihovih kulturolokih dostignua i vrijednosti i uvaavanje tradicije i duhovne nadgradnje svjetske zajednice naroda.

POSEBNI CILJEVI Nastavni plan i program bosanskog jezika i knjievnosti za XIII razred, sem optih ima i posebne ciljeve (objektive): 1. Ovladavanje sintaksikom analizom bosanskog jezika (u umjetnikim, znanstvenim i drugim tekstovima, kao i u govornom usmenom diskursu). 2. Osposobljavanje uenika da razumiju funkciju sintaksikih jedinica u tekstu, da prepoznaju vrste nezavisnih i zavisnih reenica i njihovu stilogenu semiotiku u umjetnikom tekstu. 3. Primjenjivanje steenih znanja iz sintakse u pisanoj i govornoj kreaciji. 4. Nastavljanje sa ovladavanjem raznih tipova tekstova (uvoenje u kreativno raspravljanje). Osposobljavanje uenika da vode pravilnu kulturu dijaloga, usmene i pisane rasprave, prvenstveno u kontekstu umjetnikog eseja, diskusije, pisanja svih vrsta kolskih zadataka i drugih oblika pisane i govorne kreacije. 5. Prouavanje bosankohercegovake (bonjake) knjievnosti iz austrougarskog perioda. 6. Prouavanje bosanskohercegovake (bonjake) knjievnosti od 1918. do 1945. godine (knjievni preporod, bosanski jezik u umjetnikoj komunikaciji i njegov drutveni status). U ovom kontekstu, kao objektiv, stoji i izuavanje knjievnih vrijednosti susjednih naroda i vrhunskih knjievnih djela iz kruga svjetske batine. 7. Sagledavanje i razumijevanje stilskih tokova moderne knjievnosti u svjetskim i junoslovenskim okvirima (knjievni pravci, glavni predstavnici). 8. Osposobljavanje uenika za samostalan pristup knjievnom djelu (analitiki pristup na principima teorije knjievnosti). Uenici se osposobljavaju da samostalno itaju i tumae umjetnika knjievna djela i da razvijaju sopstvene kreativne sposobnosti. 24

9. Afirmacija jezika i knjievne kulture i tradicije Bonjaka Sandaka i Kosova u okvirima bonjakog nacionalno-kulturnog identiteta i njegove perspektive. 10. Prouavanje knjievnosti ima viestruki znaaj: saznajni, estetski, stilsko-jeziki, kreativni, i dr. 11. Prouavanje knjievno-teorijskih pojmova i stilsko- jezikih aspekata knjievnosti ima za cilj osposobljavanje uenika da razumiju vrijednosti knjievnih djela i njihov znaaj za svjetsku kulturu. 12. Obrada djela iz oblasti predviene lektire ima za cilj da kod uenika razvija smisao za samostalan rad, za itanje i kreaciju u vankolskom vremenu, produbljivanje i proirivanje znanja sticanih tokom nastave, pisanje eseja i drugih analitikih oblika kreativnog karaktera, razvijanje kulture govora, sluanja i knjievno- jezike interpretacije. 13. Preko pisanih kolskih i domaih zadataka, i eseja (lektira), uenici se motiviu za samostalan rad i izbor knjievnih djela koja e itati i izuavati, stimuliu za istraivaki rad u oblasti knjievnosti i jezika, kao i u oblasti sintaksostilistike na primjerima knjievnih djela i govorne komunikacije. 14. U kontekstu objektiva nastavnog Plana i programa Bosanski jezik i knjievnost za XIII razred je upuivanje uenika u oblast medijske kulture (historijat i dometi filma u BiH) i u oblast muzike kulture (sluanje opera, gledanje baleta), kao i prezentacije knjievnih djela u sredstvima medijske komunikacije (ekranizacija dramskih djela, romana, i dr.). U ovom kontekstu je i praenje savremene knjievne periodike (asopisa), kao i praenje knjievne komunikacije preko interneta.

25

PLANIRANI SADRAJI STRUKTURA SADRAJA (4 asa sedmino, 128 asova godinje)

Kategorije I Jezik II Knjievnost i lektira Potkategorije Bosanski jezik u prolosti i njegova standardizacija Jezik u upotrebi (kultura izraavanja) Pristup knjievnom djelu Savremena knjievnost u svijetu Savremene junoslovenske knjievnosti Savremena bosanskohercegovaka knjievnost Esej, knjievnokritika i knjievnoznanstvena proza Lektira Domai zadaci Obnavljanje i utvrivanje Broj asova 20 15 6 20 12 40 3 8 8 10 Svega asova 35 %

107

III Medijska kultura Ukupno asova 148

6 148 100

OPERATIVNI CILJEVI NASTAVNIH SADRAJA 1. KATEGORIJA: JEZIK (35 asova)

Potkategorije I Bosanski Sadraj Jezik kao drutvena pojava Specifini objektivi Pretpostavka za postanak i razvoj jezika. Uloga drutvene zajednice u postanku i razvoju jezika. Oekivani rezultati Uenici treba da: Poznaju istorijski Meupred metne veze Historija Geografija

26

jezik u prolost i njegova standardizacija

Tipologija jezika Raslojavanje jezika

Korijeni raznovrsnosti jezika. Relacija: jezik narod nacija. Materijalna slinost i srodstvo meu jezicima. Morfoloka tipologija jezika: analitiki, sintetiki i aglutinativni jezici. Geneoloka tipologija jezika: porodica jezika, grena jezika itd. Teritorijalno i funkcionalno raslojavanje jezika. Organski idiomi kao vidovi teritorijalnog raslojavanja jezika. Varijante kao vidovi istog raslojavanja njegove standardizirane realizecije. Odnos izmeu standardnog jezika i varijante. Korijeni naeg jezika slovenska jezika zajednica (grana jezika). Staroslovenski jezik kao zajedniki knjievni jezik svih Slovena. irilo i Metodije i prva pisma za na jezik. Raslojavanje slovenske jezike zajednice. Organski idiomi Srba, Hrvata, Bonjaka i Crnogoraca kao konstituanti jednog jezika u klasifikaciji jezika (sa posebnim osvrtom na osobenosti govora Bonjaka bosanskog jezika). Organski idiomi kao knjievni jezici i njihova nominacija: bosanski jezik, srpski jezik, hrvatski jezik, crnogorski jezik. Presti tokavskog narjeja nad ostalim organskim idiomima u funkciji knjievnog jezika. Povelja Kulina bana kao najstariji tekst pisan tokavskim narjejem.

razvitak bosanskog jezika, njegovu autohtonost, evoluciju narodne komponente i njegov knjievni standard, da u praksi primjenjuju njegovu logiku i lingvistike vrijednosti.

Sociologija

Na jezik u prolosti

Pisma, dometi i predstavnici bosanskog jezika

27

Stvaranje zajednikog knjievnog ili standardnog jezika

Rad Bartola Kaia na prihvatanju tokavskog narjeja kao osnovice knjievnog jezika. Doprinos Vuka Karadia utvrivanju gramatike i pravopisne norme knjievnog jezika Bonjaka, Hrvata, Srba i Crnogoraca. Stabilizacija knjievnojezike norme krajem 19. stoljea i uloga bosanskog jezika u tom procesu. Ljubuak, Juki, Mandi. Nominacija zajednikog jezika. Sudbina naziva bosanski jezik. Specifinosti standardnog jezika jezik etiri naroda i etiri sociokulturne zajednice. Priroda norme. Tendencija na unificiranju norme tokom stoljea. Raslojavanje na varijante: hrvatsku, srbijansku, bosanskohercegovaku i crnogorsku (regionalno) ili hrvatsku, srpsku, bonjaku i crnogorsku (nacionalno). Varijante kao standardnojezike realizacije. Osnove karakteristike bosansko-hercegovake varijante, konjuktivni karakter, norme, razvijena sinonimija kao obiljeje specifinosti etiri nacionalna korpusa, ocrtavanje etirju nacionalnih izbora leksikog potencijala zasnovanih na kulturnim i nacionalnim tradicijama, terminoloko pokrivanje nacionalnih izbora bosanski jezik, srpski jezik, hrvatski jezik, crnogorski jezik (odnosno: bosanski,

Standardni bosanski, hrvatski, srpski i crnogorski jezik i njihovo raslojavanje

Bosanskohercegovaka varijanta i bosanski jezik

28

hrvatski, srpski u Bosni i Hercegovini). Osobenosti bosanskog jezika kao nacionalne varijante Bonjaka. Govori Bonjaka Kosova kao komponenta dijalektoloke mape bosanskog jezika. Funkcionalni stilovi standardnog jezika Knjievnoumjetniki stil i njegove karakteristike, nauni stil i njegove karakteristike, publicistiki stil i njegove karakteristike, administrativno-pravni stil i njegove karakteristike, razgovorni stil i njegove karakteristike. Osnove karakteristike teksta, definicija teksta, strukture teksta, vrste tekstova. Struktura, klasifikacija i tipovi govornih inova. Opis govornih inova: a) govorni inovi koji se odnose na sagovornike saoptavanje, odbijanje, zahvaljivanje, izvinjavanje i dr.; b) govorni inovi koji zahtijevaju akciju govornika obeanje i sl.; c) govorni inovi koji zahtijevaju akciju sagovornika molba, nareenje, zabrana, savjet, grdnja, pitanje i dr.; d) govorni inovi koji zahtijevaju akciju i govornika i sagovornika ponuda, ucjena, prijetnja; e) ostali govorni inovi.

Tekst Govorni inovi

29

II Jezik u upotrebi (kultura izraavanja)

Komunikativne situacije

Komunikativna aktivnost u razliitim situacijama (kontekst, mrea, modeli). Dijaloke i monoloke situacije (lingvistike komponente u dijalogu i monologu drutvenog, kulturnog i znanstvenog sadraja). Situacije kao ceremonije i situacije koje slue za izgraivanje estetskih inova (verbalni procesi u razliitim inovima). Iznoenje razliitih miljenja o nekom predmetu, smetnje u sporazumijevanju, utvrivanje istine. injenice za naknadno tumaenje i objanjenje, primjedbe o vrijednosti injenica na kojima se zasniva dokaz: nain oblikovanja. Vrste, opis, injenice. Knjiga dijelovi knjige: naslov, predgovor, uvod, razrada, zakljuak, bibliografija, rezime (saetak), indeks (imena i pojmovi), dodatak (apendiks), podnoje (fusnota), napomene, sadraj. Procesi izrade teze: prikupljanje dokumentacije, sistematizacija i rasporeivanje grae (biljeaka), izrada plana, oblikovanje.

Diskusije Polemika

Komentari Izvori informisanja

Provjera pismenosti etiri kolska pismena zadatka (jedan as za uenika pripremu, jedan za izradu i jedan za ispravku zadataka).

30

2. KATEGORIJA: KNJIEVNOST I LEKTIRA (107 asova)

Potkategorije I Pristup knjievnom djelu II Savremena knjievnost u svijetu Sadraj Nauka (znanost) o knjievnosti Savremena knjievnost u svijetu (opti pregled) Specifini objektivi Metodologija prouavanja knjievnosti. Postmodernistiki pristup knjievnosti. Formalna metoda. Teorija recepcije. Nova kritika u Engleskoj i Americi. Metoda interpretacije. Utjecaji fenomenologije i egzistencijalizma. Strukturalizam. Osnovne tendencije, tematska usmjerenost i forma izraavanja. Pomjeranje teita na egzistencijalnu problematiku savremenog ovjeka i otuenost kao njegova bitna znaajka. Vitalnost realistike orijentacije i radikalizam objektivizacije. Neutralizacija evropocentrizma i znaaj svjetske knjievnosti u cjelini. Oekivani rezultati Uenici treba da: Poznaju metode, principe i objektive umjetnike analize knjievnih djela u kontekstu stilskih pravaca i vrijednosti. Poznaju glavne predstavnike savremene svjetske knjievnosti (znaajnija djela, njihove umjetnike vrijednosti i funkciju). Meupredmetne veze Filozofija Stilistika Teorija knjievnosti Likovna kultura Muzika kultura Historija Socilogija Likovna kultura Muzika kultura

R. Hese (Stepski vuk) Tolstoj (Ana Karenjina) T. Man (arobni brijeg)

31

III Savremene junoslovenske knjievnosti

A. Kami (Stranac) Markes (Sto godina samoe) Jaar Kemal (Pobunjenik sa Torosa) Borhes (Alef) aliamov (Prie sa Kolime) Savremene junoslovenske knjievno-sti (opti pregled)

IV Savremena bosan-

Pojava novih tenji. Borba za slobodu knjievnog stvaranja. Znaaj Krleinog referata sa I. Andri (Most na epi; Razgo- ljubljanskog kongresa pisaca. vor sa Gojom) Sukob realista i modernista. Promjena teita na estetiku i D. Ki (as anatomije; Grobnica za egzistencijalnu problematiku u Borisa Davido via literaturi inspirisanoj ratom. Mirko Kova (Ruganje duom) Sloenost strukture i traganje za R. Marinkovi (Ruke) novim izrazom. V. Parun (Ti koja ima nevinije Glavni predstavnici u nacionalnim ruke; Da si blizu; Usnuli mladi; knjievnostima. Djevianstvo) Slavko Mihali (Put u nepostojanje zbirka) Vitomil Zupan (Levitan) Jaa Zlobec (izbor iz poezije) Savremena bosansko-hercegoKnjievnost naroda Bosne i vaka knjievnost (opti Hercegovine. Knjievnost pregled) poslijeratnog perioda. Knjievnost

Poznaju glavne predstavnike savremene junoslovenske knjievnosti (obrada njihovih vanijih djela).

Poznaju razvitak savremene bosansko-

32

sko-hercegovaka knjievnost

S. Kulenovi (Soneti; Ponornica; Pripovijet-ke po izboru) M. Dizdar (Kameni spava) I. Sarajli (Mala nona muzika) M. Selimovi (Dervi i smrt; Tvrava) . Sijari (Bihorci; Bunar; dvije pjesme po izboru) D. Sui (Pobuna) N. Ibriimovi (Ugursuz; Knjiga Adema Kahrimana) A. Sidran (Sarajevski tabut)

socijalistikog realizma. Estetika dimenzija knjievnog stvaranja i filozofija egzistencijalizma od sredine pedesetih do kraja ezdesetih godina. Novi verizam i strukturalizam.

hercegovake knjievnosti, poznaju vanija djela glavnih predstavnika, interpretiraju i uoavaju historijske i umjetnike vrijednosti, razumiju i usvajaju stilsko- jeziku ljepotu bosanskog jezika primijenjenu u umjetnikom djelu.

Alija Isakovi (Hasanaginica; Jednom; Taj ovjek) T. Kulenovi (Mehanika fluida) I. Horozovi (Talhe ili edrvanski vrt) H. Bai (Tue gnijezdo) D. Karahasan (Istoni divan) J. Musabegovi (Skretnice) B. opi (Bata sljezove boje) R. Trifkovi (Pripovijetke po izboru)

33

V Esej, knjievno-kritika i knjievno-znanstvena proza VI Lektira

N. Radanovi (Vremena izbor iz zbirke) M. Veovi (Sijermini sinovi) V. Koroman (Pjesme; Voda i ulj; O svijetu; Doba jedne pahuljice; Doi e vrijeme) A. Vuleti (Gramatika uma ili progonstvo) V. Luki (Hodnici svijetlog praha) I. Lovrenovi (Putovanje I. F. Jukia) I. Kordi (Veranda prema moru po izboru) Esej, knjievnokritika i knjievnoznanstvena proza (opti pregled) T. Man (arobni brijeg) Tolstoj (Ana Karenjina) A. Kami (Stranac) Markes (Sto godina samoe)

Obiljeja. Glavni predstavnici i njihova djela (M. Kombol, I. Frange, I. Foht, V. Pavleti, M. Popovi, M. Bogdanovi, M. Begi, M. Rizvi, K. Prohi).

Znaju ta je esej, koja je njegova funkcija, koji su najvaniji pisci eseja; ali i da sami napiu esej o nekom piscu.

Teorija knjievnosti Stilistika Filozofija Sociologija Historija Socilogija Filozofija

34

3. KATEGORIJA: MEDIJSKA KULTURA (6 asova)

Potkategorije Sadraj Specifini objektivi Oekivani rezultati Meupredmetna veza Sociologija pozorita i druga relevantna literatura

I Savremeno pozorite i moderna drama

Karakteristike savremenog pozorita i dramske komunikacije

Specifinosti i tehnoloke mogunosti savremenog Uenici treba da: pozorita, njegova drutvena uloga, vidovi distribucije drame. Razumiju ulogu savremenog pozorita i mogunosti dramske kreacije. Kultura i objektivnost novinarskih tekstova, pravopisne specifinosti i jezika norma. Poznaju prava, objektivnost i znaaj novinskih medija.

II Kultura novinarstva kao medija

Novinarska stilistika i znaaj njene primjene

Novinarska stilistika Knjievnost Pravopis bosanskog jezika Predmeti i prirunici iz oblasti electronske tehnologije i komunikacija

III Elektronski mediji i njihova primjena

Kompjuterski programi Internet Korienje email adresara

Kompjuterski programi i njihova primjena u uenju, korienje rijenika kompijuterske tehnologije, kompjuterski simboli i pravopisne specifinosti; otvaranje i snimanje Web strana; studiranje (uenje) putem interneta; pravljenje i korienje e-mail adresara.

Znaju primjenu i znaaj elektronskih medija u proirivanju obrazovnih resursa.

35

MEUPREDMETNI I MEUPROGRAMSKI PRISTUPI Nastavni sadraji predmeta Bosanski jezik i knjievnost za XIII razred, kao u prethodnim razredima, povezuje se sa programskim sadrajima drugih predmeta, prvenstveno sa onima koji su mu srodni po tematici i ciljevima (vrste umjetnosti, drutvene nauke, oblici medijske kulture i informatike, matematika poetika i lingvistika, kao i sve druge naune oblasti kojima je jezik izraajno sredstvo). Ova korelacija je od osobitog znaaja za aspekt produbljivanja i proirivanja uenikih znanja sticanih na asovima jezika i knjievnosti i vannastavnim procesima tokom ivota. Osobito su ove korelacije znaajne za usavravanje vjetina i tipova itanja i govorenja (izraajno itanje, itanje umjetnikih tekstova, vidovi govora i govorni tempo), zatim za afirmaciju kulture pisanja i sluanja, kao i za druge oblike pisane, govorne i tehnoloke (informatike) komunikacije. Meupredmetne i meuprogramske veze mogu biti uspostavljene izmeu nastavnih sadraja predmeta Bosanski jezik i knjievnost i nastavnih sadraja sljedeih predmeta: Historija (sadraji o jeziku njegovom porijeklu i rasprostranjenosti, historijsko-dijalektoloke mape, govorne izoglose i aree, pojava knjievnih pravaca stilistikostrukturalnih metoda u kontekstu drutvenohistorijskih zbivanja, slike i tematika drutvenih odnosa u umjetnikom djelu, historinost likova, knjievnost kao umjetnika historija drutva); Geografija (geografsko-dijalektoloke karte, izoglose u kontekstu geografske mape, drutvena sredina u umjetnikom djelu i geografski prostor, geografska regija kao objekat u knjievnom djelu); Umjetnost (slikarstvo, vajarstvo, muzika odnosi izmeu umjetnikog stvaranja sredstvima jezika, boje, zvuka, graevinskog materijala, alternativna umjetnika sredstva izraavanja, pojava i sinkretinost umjetnikih pravaca, analoke komponente u drutvenohistorijskim slikama umjetnikih djela, umjetnika terminologija u pristupu i analizi svakog umjetnikog djela, funkcije umjetnikih djela); Ostali predmeti (korelativni odnosi mogui su i sa ostalim predmetima i njihovim nastavnim sadrajima u realizaciji i primjeni jezikih normi i pravopisa, u semiotici jezikih dinstinkcija, u kulturi itanja, govorenja, pisanja i sluanja); 36

 Korelativni odnosi se uspostavljaju izmeu jezika i knjievnosti i sredstava medijske kulture (televizija, radio, internet, pozorite, film, medijska periodika); Nastavnici jezika i knjievnosti i nastavnici drugih predmeta treba da uspostavljaju korelaciju meu nastavnim sadrajima koji su predvieni operativnim ciljevima, kao i sve druge oblike meuprogramske saradnje tokom cijele kolske godine.

METODOLOKA UPUTSTVA Nastava bosanskog jezika i knjievnosti moe se uspjeno realizovati upotrebom (primjenom) vie nastavnih metoda u procesu obrazovanja. Radna praksa je pokazala da su dobri rezultati i dostignua postizani primjenom razliitih nastavnih metoda, gdje svaka ima svoju specifinu funkciju i kreativnu vrijednost. Tokom nastavnog procesa uenicima treba prezentirati one sadrajne jeziko- literarne vrijednosti koje e im biti potrebne za dalje nivoe kolovanja, za sticanje opte kulture i znanja u ivotu. Kao posebna metodoloka aktivnost nastavnika je da uenike motivie da sami rasuuju i donose zakljuke pri obradi nastavnih jedinica u kontekstu irih programskih sadraja. Nastavnik treba da upozna i uvaava pedagoko-psiholoke sposobnosti uenika i da u radnom procesu upotrebljava odgovarajue didaktiko- metodike principe. Osobito je znaajna didaktika formula da je uenik uvijek u centru obrazovno-radne kreacije, koju nastavnici i ostali pedagoki radnici uspostavljaju primjenjujui afirmisane metodoloke standarde. Tok jeziko- literarne didaktike komunikacije treba da ima metodiki smjer: nastavnik tekst uenik ili uenik tekst nastavnik. U metodiko-kreativnom kontekstu je i individualna komunikacija: uenik tekst. Takoe je produktivna i posredna i neposredna komunikacija: izvor, prenosilac, kanal, primalac cilj. Sem optih metoda, savremena nastava jezika i knjievnosti ima i svoje posebne metode. Od mnogih metoda koje se mogu primjenjivati u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti, primjenljive su sljedee: - metoda itanja i rada na tekstu (tekst-metoda); - metoda razgovora (dijaloka); - metoda izlaganja i objanjavanja (monoloka); - metoda praktinog rada (metoda naunog istraivanja: oblast jezika // dijalektologija, prozodijskih osobina lokalnih govora, sakuplja37

nje raznih oblika usmene knjievnosti, rad na sredstvima medijske tehnologije spiker, reporter, urednik, lektor, koreograf, glumac, recitator, organizator kulturnih sveanosti); - metoda interaktivnog uenja (simultani kompjuterski CDprogrami, internet, auditivna i vizuelna tehnologija, film, pozorite); - metoda individualniog rada uenika (uenje, istraivanje, prezentiranje individualne poetsko- jezike kreacije); - metoda rada u grupama (uenje, timsko istraivanje, timsko prezentiranje istraivakih rezultata, kultura diskusije i dijaloga); - kombinovana metoda (itanje teksta, razgovor o tekstu, objanjenje i pokazivanje). Resurs nastavnih metoda u savrenmenim pedagoko-obrazovnim standardima prua mogunosti za iri izbor i primjenu novijih i savremenijih metodolokih varijanata. U realizaciji operativnih sadraja nastavnik e primjenjivati najproduktivnije metode kojima se stvaraju uslovi za postizanje dostignua najvieg stepena.

Oblici (forme) rada Sem ovdje izloenih metoda, u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti mogu se primjenjivati i razni oblici rada, kao to su: - individualni rad uenika (formiranje navika za samostalni rad); - rad u grupama (timski rad) i saradnja meu grupama (rad na iroj temi ili knjievno- jezikom projektu); - rad u parovima i saradnja meu parovima (tandem rad); - rad sa svim uenicima (itanje, sluanje, govor, pisanje); - diferencirani rad (dopunski i dodatni); - specijalni rad sa uenicima posebnih potreba (manja oteenja vida, sluha, manje govorne smetnje); - debatne forme rada (tribine, okrugli stolovi, rasprave, diskusije, takmienja u vjetini govora, afirmacija demokratije sa konkretnim primjerima; - nauno- istraivake forme rada (tematika, kompozicija, sadraj, citati i fusnote, razlika izmeu rezimea i recenzije). - medijske forme rada (TV i radio spiker, konferansije, fotoreporter, izvjetava-dopisnik, sportski izvjeta, telefonski razgovor, itanje internet-tekstova); 38

- uenje putem raznih igara (kviz, recitali kao kolektivne igre, vjetine glume kroz igru, imitacije i komine scenske sekvence, uenje na izletima skupljanje bionimske leksike, sportske igre). Svaka didaktika inovacija i inicijativa u nastavnom procesu su korisne, osvjeavajue i privlane za uenike, koje nastavnik treba da upuuje na kontinuitet i aktivnosti u uionici, koli i van kole da itaju, zapisuju, prikupljaju i sistematizuju leksiku, da opaaju i upoznaju sredinu u kojoj ive, da misle na nezavisan nain i da argumentovano afirmiu svoja miljenja. Poznati didaktiki principi moraju biti cilj svakog oblika nastavne prakse i postizanja dostignua predvienih ovim planom i programom.

Radna i nastavna sredstva Sem tradicionalnih nastavnih izvora (udbenici iz oblasti jezika i knjievnosti, djela pisaca koja se obrauju ili njihovi fragmenti), u nastavi na bosanskom jeziku i knjievnosti, za uspjenu realizaciju programskih sadraja, kao nastavno sredstvo primjenjuje se i druga odgovarajua literatura (eseji, recenzije, bibliografski podaci, studije naunog karaktera, lingvistiko-dijalektoloki zbornici, razni tipovi rjenika, almanasi, antologije, razni knjievno- jeziki asopisi, i dr.). Uenike treba navikavati da se slue odgovarajuim knjigama i literaturom u kolskim bibliotekama i itaonicama, kao i u onim vankolskim, gdje su im na raspolaganju razna literarno- jezika sredstva. Kompjuteri, komunikatori (direktna veza uenik ureaj), specijalni elektronski komunikativni ureaji, elektronske uionice, kombinacija grafoskopa i respondera, kao i sva druga (savremena) sredstva, kojima kola raspolae, mogu se koristiti u nastavi bosanskog jezika i knjievnosti. U okviru nastave bosanskog jezika i knjievnosti potrebno je formirati odgovarajue nauno-literarne sekcije, kao to su: naunoistraivaka (oblast jezika, oblast usmene knjievnosti i drugih oblika knjievno- jezikog folklora), literarna, dramska, recitatorska, novinarska, i sl.). Rad u ovim sekcijama uenicima prua mogunost da se koriste odgovarajuim sredstvima i da produbljuju i proiruju svoja znanja i vjetine koje ele da ostvaruju u daljem ivotu (bavljenje glumom, reijom, urnalistikom, medijskom komunikacijom, nauno- istraivakim radom, pjesnitvom, prevodilatvom, menadmentom u oblasti kulture, filmskom kulturom i tehnologijom). 39

Lektira, kao nastavno sredstvo, moe se realizovati i proirivati na vannastavnom nivou, u okviru literarno- jezikih i nauno- istraivakih sekcija relevantnih za kvalitetno i kompletno izuavanje jezika i knjievnosti. Knjiga, kao lektira i pomona literatura, primarno je nastavno sredstvo. Preporuuje se da nastavnik upotrebljava vie dinamikih sredstava koja omoguavaju razumijevanje i usvajanje nastavnih sadraja.

ORIJENTACIJA ZA SAMOSTALAN RAD Kroz sve oblike nastave uenike treba usmjeravati i osposobljavati za samostalan rad, koji se moe odvijati u svim formama izvoenja nastave jezika i knjievnosti, primjenom razliitih nastavnih metoda i upotrebom relevantnih nastavnih sredstava. Samostalan rad uenika moe se izvoditi u grupama, u parovima i individualno. Nastavnik e upotrijebiti onaj oblik koji je najproduktivniji u realizaciji odreene nastavne jedinice. Razvijanje stalnih navika za temeljit samostalan rad jedan je od glavnih ciljeva obrazovno-vaspitnog procesa nastave bosanskog jezika i knjievnosti za profesionalnu orijentaciju uenika, za razvijanje njihove imaginacije i radne kreativnosti, za razvijanje sposobnosti za planiranje i organizaciju rada, za uspjeno rjeavanje radnih zadataka, za razvijanje etikih vrijednosti za samovrednovanje, kao i za sticanje kreativne radne sociokulture i postizanje dostignua najvieg stepena usvojenosti. Nastavnik bosanskog jezika i knjievnosti, u okvirima realizacije nastavnih sadraja, spontano i sukcesivno ostvaruje dinamike standarde za samostalan rad uenika. Usmjeravanje uenika za samostalan rad doprinosi razvoju svestrane uenikove linosti.

VREDNOVANJE Ciljevi vrednovanja Vrednovanje napredovanja uenika u sticanju znanja vaan je dio nastave bosanskog jezika i knjievnosti. Vrednovanje stepena uspjeha uenika podstie njihovu kreativnost u procesu obrazovanja i afirmie njihove etike inicijative. 40

Pravilno vrednovanje uspjeha uenika u funkciji je dobre nastave i afirmacije demokratskih principa. Ono ima za cilj da kod uenika razvija smisao i volju za samoradnju i napredovanje, za proirivanje znanja i sticanje trajnih radnih navika u daljem procesu obrazovanja. Takoe, cilj vrednovanja je u funkciji nastavnikovih saznanja o stepenu uspjeha uenika (koliko su uenici razumjeli i usvojili nastavne sadraje, koliko su osposobljeni da u praksi primjenjuju steena znanja, do kojeg stepena su formirali kritiko-kreativno miljenje i misaone sposobnosti). Cilj vrednovanja je i dijagnostifikacija stepena napredovanja uenika, rekomanda (preporuka) nastavnicima da pravilno planiraju programske sadraje, motivisanost uenika za kreativnu strategiju uenja i postizanje standarda dostignua.

Vrste vrednovanja Test uenikovih sposobnosti na poetku kolske godine; Klasifikaciono vrednovanje (putem upitnika, kontrolnih listia, dosijea, pisanih izvjetaja i drugih instrumenata vrednovanja); Dijagnostiko vrednovanje identifikacija potekoa sa kojima se suoavaju uenici i nastavnikovo posredovanje u njihovom prevazilaenju; Vrednovanje (test) na bazi kriterijuma i ciljeva; Spoljanje vrednovanje identifikacija pozitivnih i (ili) negativnih strana uenika, vrednovanje steenog znanja i napredovanja uenika; Formalno vrednovanje omoguava uenicima da sami identifikuju svoje pozitivne i negativne strane, kao i da se angauju u popravljanju eventualnih negativnih strana; Vrednovanje pismenosti uenika na bazi pisanih kolskih i domaih zadataka; Vrednovanje usmeno-knjievne recepcije sluanje, itanje, kultura govorenja; Praktino vrednovanje na primjeru praktinog rada, realizacije projekta, istraivanja na terenu (nauno- istraivaki rad); Vrednovanje medijske informisanosti i strunosti recepcije informacija i sadraja medijske kulture. 41

Kriteriji vrednovanja U toku vrednovanja nastavnik treba da ima u vidu sadraje programa i dostignua predviena programom. Za pravilno i uspjeno vrednovanje uenikih dostignua potrebna je strunost nastavnika, radna inicijativa, etinost, instrumenti vrednovanja. Osnovni elementi vrednovanja su: stepen shvatanja nastavnih sadraja od strane uenika; stepen posjedovanja radnih vjetina uenika tokom edukativnog procesa; stepen socijalne i etike kulture uenika; stepen razvijenosti uenikovih sposobnosti; interesovanje uenika za sticanje znnj i za njihovo proirivanje; interesovanje uenika za samostalan rad; fleksibilno praenje relevantne literature; ispoljavanje naunosti i literarno- jezike kreacije; individualna radna kultura uenika; stepen usvojenosti nastavnih sadraja. Uenikova linost i njegovo znanje uvijek su u centru ciljeva obrazovnih (edukativnih) dostignua. Ono to uenik ne moe da savlada ili ne razumije, nastavnik treba da mu pomogne i da mu omogui da probleme, koji eventualno mogu da nastanu, samoinicijativno rjeava. Instrumenti vrednovanja Pri svakom vrednovanju, nastavnici i kola koriste se razliitim sredstvima i instrumentima vrednovanja. Za pravilno i uspjeno vrednovanje nastavnici treba da izaberu i primjenjuju odgovarajue instrumente i sredstva mjerenja, kao to su: - kontinuirano posmatranje (praenje) rada uenika; - forme pismenog i usmenog izraavanja uenika; - samovrednovanje uenika na primjerima (ili projektima) samostalnog rada; - upitnici i kontrolni listii; - radni dosije o stepenima usvojenosti nastavnih sadraja; - testovi dostignua na bazi alternativnih pitanja i odgovora (odgovori sa vie alternacija); - finalni instrument na kraju nastavnog procesa kojim se utvruju standardi i kriteriji stepena dostignua. 42

Stepeni usvojenosti nastavnih sadraja Na kraju nastavnog procesa (kolske godine), dostignua svakog uenika treba da budu vrednovana (izmjerena) utvrenim stepenom usvojenosti nastavnih sadraja, i to: - odlian (stepen najvie usvojenosti 90%); - vrlo dobar (stepen vie usvojenosti 80%); - dobar (stepen srednje usvojenosti 60%); - dovoljan (stepen dovoljne usvojenosti 40%); - nedovoljan (stepen nedovoljne usvojenosti).

Oblici (vrste) testiranja Za svoja dostignua u nastavnom procesu (za svoj uspjeh znanje) uenik treba da dobije realnu ocjenu da bude svestrano ocijenjen. Nastavnik treba da objektivno verifikuje uenikovo znanje, primjenjujui sve oblike evaluativnih tehnikih postupaka vrednovanja (ocjenjivanja), a u ovom kontekstu i odgovarajue oblike testova, kao to su: - testovi sa alternativnim odgovorima; - testovi sa kombinacijama (alternativna pitanja i odgovori); - testovi sa vie alternativa; - testovi sa kratkim odgovorima i dopunama; - testovi esejistike formulacije i strukture; - testovi tipa kay words (odreivanje kljunih rijei teksta); - testovi tipa summary (pisanje saetaka nekog teksta ili djela); - pismeni i usmeni ispiti (testovi); - posmatranje rada uenika (test rada); - kumulativni test-dosije; - sociometrijski test.

LITERATURA I DRUGI NASTAVNI IZVORI Kao osnovni izvori za uspjenu realizaciju nastave bosanskog jezika i knjievnosti preporuuju se sljedei udbenici i literatura: 1. S. Halilovi Bosanski jezik 2. S. Halilovi Pravopis bosanskog jezika 3. D. Jahi, S. Halilovi, I. Pali Gramatika bosanskog jezika 4. A. Isakovi Rjenik karakteristine leksike u bosanskom jeziku 43

5. D. Jahi Trilogija o bosanskom jeziku (Bonjaki narod i njegov jezik, Bosanski jezik u 100 pitanja i 100 odgovora, kolski rjenik bosanskoga jezika) 6. D. Jahi Jezik bosanskih muslimana 7. Bratoljub Kljaji Rjenik stranih rijei 8. P. Skok Etimologijski rjenik sh/hs jezika 9. A. Dogovi Neke jezike osobine ''Mevluda'' Hafiza Saliha Gaevia 10. A. Dogovi Dijalektalne i zaviajne govorne specifinosti u epu ''enidba Smajilagi Mehe'' Avda Meedovia 11. A. Dogovi Jezike posebnosti kao konstituanta nacionalnog identiteta Bonjaka Sandaka 12. A. Dogovi Abdagiev epski junak i pripovjeda Vejsil 13. A. Dogovi Jezik sandake alhamijado knjievnosti 14. Muhsin Rizvi Bosna i njen jezik u izvanbosanskim znanstvenim djelima i knjievnohistorijskim izvorima 15. A. Dogovi Poetika romana ''Duvarine'' Murata Baltia 16. Hakija Zorani Prilog genezi Bonjaka i narodni kontinuitet Sandaka dijela naroda Bosne i Hercegovine 17. A. Isakovi Biserje (izbor iz knjievnosti) 18. A Dogovi - Bijel behar (antologija pjesama bonjakih pisaca Kosova i Sandaka) 24. N. Doklje Iz narodne goranske proze 25. N. Doklje - Goranski narodni pesni 26. M. Ademi Poaenje 27. Z. Azemovi Pamet je u narodu, Darovi 28. H. Bai Moe li biti to bit' ne moe 29. H. Bai Zeman kule po enaru gradi 30. H. Bai San i pola ivota 31. H. Isljami Jusuf i Demilja 32. A. Zalihi i N. Sadikovi Antologija savremene knjievnosti Bonjaka iz Sandaka 33. Hafiz Salih Gaevi Mevlud 34. Demaludin Lati Srebreniki inferno 35. Demaludin Lati Stil kur'anskog izraza 44

36. 100 najveih djela svjetske knjievnosti (antologija) 37. Dr. ivkovi Teorija knjievnosti sa teorijom pismenosti 38. Druga relevantna literatura (beletristika) predviena programskim sadrajima Nastavnog plana i programa bosanskog jezika i knjievnosti za XII razred 39. Izvori medijske tehnologije koristie se prema uslovima kojima raspolae kola, kao i njena blia druveno-tehnoloka sredina. 40. Nastavnicima preporuujemo i sljedee bonjake publikacije (zbornike, asopise, revije, listove, Almanah, Roajski zbornik, Tutinski zbornik, Novopazarski zbornik, Mak, Alem, ulistan, i dr.).

45