BULGARSTANDA TRK KLTR VE SANAT ESERLER Do. Dr.

Hseyin MEMOLU

Ondrdnc yzyln ortalarndan balayarak Balkan'lara geen atalarmz adm adm bu topraklara yaylmlar ve Anadolu'nun zbez Trk -Mslman halkn bu yrelere yerletirmilerdir. Anadolu Trklerinin Balkanlara akn etmesi gayet tabi muayyen bir devrede ve muayyen baz hadiseler zerine vuku bulmu bir g hareketi deildir. Bu gler zaman zaman olmak zere Osmanl oullarnn Dou Trakya'y zaptetme teebbslerinden nce balam ve XIV'nc yzyln ortalarndan XIX'uncu yzyln ortalarna kadar sistemli bir ekilde devam etmitir. Bu topraklara sahip olan Trkler buralarn benimsemiler ve bu yrelerin kltrel ve ekonomik bnyesinde esasl deiiklikler yapmlardr. Onlar her yerletikleri yerde olduu gibi Bulgaristan'da da ncelikle din ibadetleri iin ulu camiler, eitim ihtiyalar iin mektep ve medreseler, iktisad, itima, ulatrma, shh ve teki ihtiyalar karlamak iin eitli mimari eserler kurmular, bunlarn idamesi iin de hayr ve sosyal amal vakflar tesis etmilerdir. Son yllarda yaplan aratrmalar bu gerei ak bir ekilde ortaya koymaktadr. Sadece Vakflar Genel Mdrl Arivinde yaplan incelemeler 1 sonunda bugnk Bulgaristan topraklarnda 400 adet vakf kayd tespit edilmitir . Bunlarn ehirlere gre dalm yledir: umnu'da 33, Zara-i Atik'de 21, Filibe'de 38, Karnabad'da 9, Zitovi'de 10, Akakzanlk'ta 7, Silistre'de 20, Razgrad'da 6, Cumapazarnda 2, Dardere'de 5, Hasky'de 1, Doyran'da 1, slimye'de 13, Varna'da 22, Ceberolu'nda 1, Sultan yeri'nde 5, Ustrumca'da 1, Yenipazar'da 1, Vidin'de 5, Lofa'da 1, Nibolu'da 5, Prevad'da 3, Rusuk'da 16, Hacolupazarnda 5, Balk'da 15, Koukavak'da 1, Yanbolu'da 1, Aydos'da 4, Plevne'de 5, Ahelebi'de 9, Kstendil'de 10, rpan'da 6, Samakov'da 5, Uzuncaabad'da 11, Sofya'da 12, Killi smail Geidinde 6, Lom'da 2, Doanclarda 1, Tatarpazar'nda 11, Cisri Mustafa Paa'da 6, Isladi'de 2, Eridere'de 8, Servi'de 3, Trnova'da 35, Nevrokop'da 7, Elhadl'da 1, 2 Krcaali'de 7 vakf kaydna rastlanmtr . Bunlar arasnda en eskileri olmak zere Eski Zara'da Sarim Bey olu Umur Bey'in 1415, Kstendil'de Vezir Halil Paann 1488, Filibe'de Rstem Paazade skender Bey'in 1470, sfendiyarolu smail Bey'in 1471, Sadrazam andarl brahim Paa'nn 1500, Vezir Azam Mustafa Paann 1501, Plevne'de Mihail olu Ali Bey'in 1495, Sofya'da ve Nibolu'da Yahya Paann 1566, Sofya'da 3 Sofu Mehmet Paa'nn ei Esma Han Sultan'n 1572, Ruhbnu Sultan'n 1564 tarihli vakflarn zikredebiliriz . Bu kurumlar Bulgaristan'n ekonomik ve kltrel hayatnda nemli rol oynamlardr. Onlar bir taraftan (cami, mescid, mektep, medrese, eme, sebil, han, hamam gibi) hayr messeseleri ina ederek bir ok abideler meydana getirirken, dier taraftan bunlara varidat temin etmek amacyla ok sayda dkk nlar, bedestenler, kprler yaptrarak memleketin imarna, deirmen, tarla, ba, bahe gibi gelir kaynaklar bulmakla lkede retimin artmasna yardmc olmulardr. Ayn zamanda bu messeseler Bulgaristan'n her tarafna muazzam bir rgt halinde yaylarak Trk kltrnn ve sanatnn oralara yerlemesini salamlardr. Trk-slm vakf sisteminin XV'inci yzyldan XIX'uncu yzyln ikinci yarsna kadar bu topraklarda meydana getirdii Trk Kltr ve Sanat eserlerin says Ekrem Hakk Ayverdi'nin "Avrupa'da Osmanl Mimari Eserleri adl kitabnda 3399 olarak gsterilmitir. Bunlarn 2356'sn cami ve mescidler, 142'sini medreseler, 273'n _ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ______ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
1

Babakanlk Osmanl Arivi, Tapu ve Kadastro Arivi ve eitli ktphanelerde bulunan eserler ve kaytlar, Blge Mdrlklerinde bulunan belgeler bu rakamn dndadr. Sadi Bayram, Bulgaristan'daki Trk Vakflar ve Vakf Abideleri, Vakflar Dergisi, 1988, say XX, s.475. 3 Pars Tulac, Bulgaristan ve Trk-Bulgar likileri, stanbul, 1984, s.221.
2

307

mektepler, 174'n tekke ve zaviyeler, 42'sini imaretler, 116'sn hanlar, 113'n hamam -lca ve kaplcalar, 27'sini trbeler, 24'n kprler, 16'sn kervansaraylar, 75'ini emeler, dierleri ni ise saat kuleleri, 4 hastaneler, bedestenler, ktphaneler ve daha bir ok kltr ve sanat eserleri oluturmaktadr . phesiz bunlar Bulgaristan'daki Trk eserlerinin tamam deil, sadece tespit edilenlerdir. Bununla ilgili 400'e yakn vakfiye, Vakflar Genel Mdrl Arivinde halen mevcuttur. Dier arivlerimiz de tarandnda phesiz bu say daha da artacaktr, nk Osmanl dneminde Bulgaristan'daki kasaba ve ehirler zengin kltr ve sanat eserleriyle donatlmtr. Bu eserler yaptrldklar devrin gzle grnr birer belgesi ve gemi yzyllarda ecdadmzn dnya gr ve anlay temaylleri ve sanat ifadesinin birer aynasdr. Btn mparatorlukta olduu gibi Bulgaristan'da da camiler Trk mimar antlar arasnda ounluu tekil etmektedir. Mesela burada 3399 adet olarak tespit edilen Trk kltr ve sanat eserlerinin 2356'snn cami ve mescid olduu anlalmaktadr. Onlarn ehirlere ve kylere gre dalm yledir:
1. Ahyolu (Kyleri) 2. Aydos (Kyleri) 3. Balik (Kyleri) 4. Cisri Mustafa Paa (Kyleri) 5. rpan (Kyleri) 6. ermin (Kyleri) 7. Dupcine (Kyleri) 8. Eski Cuma (Kyleri) 9. Filibe (Nahiye ve kyleri) 10. Hasky 11. Hezergrad (Kyleri) 12. htimam 13. slimye (Kyleri) 14. zladi (Kyleri) 15. Kiliselik 16. Karinabad (Kyleri) 17. Kzanlk (Kyleri) 18. Kstendil 9 7 42 18 18 3 7 6 12 2 23 32 24 15 18 78 169 27 19 131 19 12 18 7 6 8 11 24 12 41 31 (Kyleri) 19. Lofa (Kyleri) 20. Lom 21. Menlik (Kyleri) 22. Nibolu (Kyleri) 23. Osmanpazar (Kyleri) 24. Petri 23 (Kyleri) 25. Plevne (Kyleri) 26. Pravad (Kyleri) 27. Rahova (Kyleri) 28. Rusuk (Kyleri) 29. Samakov (Kyleri) 30. Silistre (Kyleri) 31.Hacolupazarc (Kyleri) 32. Sofya (Kyleri) 33. Berkofa 34. umnu (Kyleri) 12 29 34 6 3 27 38 16 9 29 3 8 24 23 23 31 8 3 93 116 21 11 32 94 17 2 82 21 12 63 130 35. Tatarpazarc (Kyleri) 36. Selvi 37. Trnova (Kyleri) 38. Varna (Kyleri) 39. Vidin (Kyleri) 40. Vraa 41. Yanbolu (Kyleri) 33 25 6 38 131 24 18 51 3 9 23 13 42. Yenipazar (Kyleri) 43. Yeni Zara (Kyleri) 44. Zara-i Atik (Kyleri) 45. Zitovi (Kyleri) 46. slimiye 47. Nevrokop 48. Rahova 49. Razlik 3 15 3 7 24 12 24 13 4 1 6 1

Bu din eserlerin ou XV-XVIl'inci yzyldan kalmadr. Bunlar arasnda XIV'nc yzyln sonlarnda yaplm olanlar da bulunmaktadr. Mesela Hasky'deki "Eski Camii"nin 17 Ekim 1395'de, Nibolu ve Silistre'deki I. Bayezid 5 camilerin ise 1402 ylndan nce ina edildikleri bilinmektedir . lk camiler arasnda Eski Zara'da Yldrm Bayezid'in olu Sleyman zamannda yaplan Hamza Bey Camii de yer almaktadr. Bu mimari eser Emir Sleyman'n saltanat srasnda H. 811"de (27.05.1408 -15.05.1409) 6 Hamza Bey tarafndan ina ettirilmitir . simler, nvanlar ve tarihler, ibadet salonunun giriinde asl ve bugne kadar korunabilmi kitbede verilmektedir. Bu kitbe kinci Dnya Savandan nce Frans Babinger tarafndan incelenmi, ancak bu yazar silinmi olan kitbenin yalnzca bir ksmn okuyabilmi ve Hamza Bey'i tantc baz bilgiler vermitir. Sanat asndan incelendiinde cami, XIV'nc yzyln son on yllar iinde ina edilmi bir Bat Anadolu kasabas olan Mudurnu'daki Yldrm Bayezid Camii'ni hatrlatmaktadr. Bina, XV'inci yzyln ikinci yarsndan sonra yaygnlaan veya be kubbeli blmler biiminde deildir. Bu eser eski mimar tarzda olup, olduka dar 7 olan merkez nitenin iki yannda ok byk iki kubbesi mevcuttur . Hamza Bey Camii Eski Zara'nn savalardan ve ykmdan kurtulan tek Osmanl-Trk mimar yapsdr. Bu eser, ehrin Trk slmiyetinin dini ve kltrel merkezi olduu zamanlarn gzel bir ansdr. Eski Trk mimar eserler arasnda nemli yeri olan Filibe'deki Muradiye Camii'nin ise 1423'de ina edildii yazl kitbesinden anlal-

_ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ______ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
4 5

Ekrem Hakk Ayverdi, Avrupa'da Osmanl Mimar Eserleri, Cilt IV, stanbul, 1982, s. 11-119, 141-143. brahim Tatarl, Turski Kultovi Sgradi i Nadpisi v Blgariya (Bulgaristan'da Trk ibadet yaplar ve yazl levhalar). Godinik na Sofiyskiva niversitet, Fakultet po Zapadni Filologii, 1966, Cilt LX, s. 14. 6 brahim Tatarl, a.g.e., s.22-28. 7 Pars Tulac, a.g.e., s.443-445.

308

maktadr. "Ulu Camii" veya "Cuma Camii" adyla da anlan ve Sultan II. Murat tarafndan yaptrlan bu eser, 9 kubbe zerinde bina edilmi, alaca minareli, taraf kapl byk ve gzel bir tarih abidedir. inde adrvan, mezzin ve cemaat mahfilleri bulunan caminin, mihraba nazaran sa (Bat), sol (Dou) ve n (Kuzey) kaplar zeminden yksekte olup ta merdivenlerle klmaktadr. Cami tamamen Bursa'daki "Ulu Cami" ile "Orhan Cami" mimar tarznda ina edilmi ve yontma talardan yaplmtr. Muradiye Camii'nin ina tarihlerinden 20-22 yl sonra yapld bilinen, imareti ve kervansaray ile Filibe'nin en eski eserlerinden biri de "ehabeddin Paa Camiidir. "maret Camii" adiyle de bilinen bu gzel eser kble tarafnda trbesi bulunan II. Murad'n Beylerbeylerinden Hadm ehabeddin Paa tarafndan ina edilmitir. Caminin kubbeleri nce kurunlu, sonradan kiremitle rtlmtr. Mimar bakmndan Muradiye 8 Camii ile boy lebilecek bir sanat eseridir . 1548 ylnda Sofya'da Sofu Mehmet Paa tarafndan yaptrlan camiinin de eski eserler arasnda nemli yeri vardr. Cami ve minaresi siyaha yakn renkli granit tandan yapld iin buna "Kara Camii" denildii gibi, "maret Camii", "Cuma Camii" de denir. Mimar Sinan'n Sofya'daki en gzel eseri olan bu cami, 484 metrekare byklnde, geni kubbesi ise 22 metre yksekliindedir. Cami 1877/1878 Osmanl-Rus Savanda Ruslar tarafndan cephane deposu olarak kullanlm, sonralar minareleri yklarak 1904'de 9 Bulgarlar tarafndan kiliseye evrilmitir . Yine Sofya'da 1566 ylnda ina edilmi olan Banyaba Camii veya Molla Efendi Kad Seyfullah Camii gzel mimar yapsyla deerli bir eserdir. Drt adet ke kubbesinin ortasnda ykselen byk kubbesi ve tek minaresiyle bugn Sofya'nn merkezinde bulunmaktadr. nnde kubbeli bir tetimesi bulunmakta ve bu da Kad Seyfullah'n zevcesi namna ina olunmutur. Evliya elebi'nin zikrettii 53 camiden bugn 10 Sofya'da ibadete ak kalan tek camidir . Razgrad ehrinde 1616 ylnda brahim Paa tarafndan yaptrlan camiinin deeri de byktr. Evliya elebi bu cami hakknda unlar yazmaktadr: "Rumeli'nde bu kadar musanna cami yoktur. Kubbeleri tk - felee ser ekmi olup, deruni dahi gayet musanna tasarruflar ile mzeyendir, misli meer stanbul'da Rstem Paa Camii ola. Mevzun bir minaresi, haremi, adrvan, imareti, bir adet mderrisli Darud-Tedris 11 vel-Kurr ve mekteb-i sbyan ve bir adet hamam var ki, hep Maktul brahim Paa'nn hayratdr." Trk-slm mimarisinin Balkanlardaki en gzel eserlerinden biri de umnu'daki erif Halil Paa Camisi'dir. Halk arasnda "Yeni Camii" adyla da anlan erif Paa Camisi kitbesinden ve vakfiyesinden de anlaldna gre 1744 ylnda ina edilmitir. Bundan nce ayn yerde erif Paa'nn byk babas Ali Paa'nn yaptrd caminin bulunduu bilinmektedir. erif Paa umnu'ya geliinde bu camiyi yktrp, yerine Lle Devri Mimarisi'nin bir aheseri olan Yeni Camiyi ina ettirmitir. Kubbesinin olduka geni olmas sebebiyle halk arasnda "Tombul Camii" diye de anlr. Eserin mimar belli deildir; plan, mimar tarz, tekilt, mtemilt bakmndan Nevehir'deki Damat brahim Paa Camii'ne pek benzediinden her ikisinin 12 de ayn mimarn eseri olduu ihtimali ne srlmektedir . Camiler arasnda en sk rastlanan tip, merkez kubbeli, hayli byk i hacimli ve grkemli d grnl olan yaplardr. XV'inci yzylda daha ok bir ka kubbeli nefli Anadolu rnei camiler ina edilmitir. XVIII-XIX. yzyllarda ise daha kk "halk tipi" camiler yaplmtr. Camilerden baka mimari bakmndan nemli olan eserler arasnda bir ok medrese de yer almaktadr. Onlar, genellikle camilerin yannda, bir avlunun evresinde yaplan kubbeli odalardan ve dersliklerden olumaktadr. Medreseleri hkmdarlar, devlet adamlar ve zenginler yaptrr ve giderlerini de onlar karlarlard. Vaktiyle Bulgaristan'n muhtelif blgelerinde medreselerin says olduka yksekti. XVII. yzyln ortalarna ait bir Rumeli Kadaskerlii Ruznamesine gre, Sofya'da Mehmet Paa ve Benl Kad medreseleri; Trnova'da Kavak Baba, Yldrm Han, Seyyid Celil, Ali Paa, Ilyaz Kethda medreseleri; Kstendil'de Murad Bey, Haraci Mehmed Bey; Plevne'de Gazi Ali Bey; Tatarpazarck'da Abdurrahman elebi; Hasky'de Mahmud Paa; Zara-i Atik'de Hoca Sinan; Hezargrad'da brahim Paa, Yahya Paa; Yanbolu'da Kara Ali 13 Bey medreseleri bulunduu anlalmaktadr . Bunlar arasnda Filibe'de ina olunan "Karagz Paa" ve "ehabeddin Paa" medreseleriyle Sofya'daki "Koca Mehmet Paa" ve "Mahmud Paa" medreselerinin 14 mimari bakmndan nemli yeri vardr . Bulgaristan'n bir ok blgelerinde tekkeler de mevcuttur. Onlar eskiden tarikata girmi olan _ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ______ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
8

Ali Kemal Balkanl, ark Rumeli ve Buradaki Trkler, Ankara, 1986, s. 106-108; Osman Keskiolu, Bulgaristan'da Mslmanlar ve slm Eserleri, s.31-32. 9 Osman Keskiolu, a.g.e., s.71; Rehber Gazetesi, s.176, 8.08.1931. 10 Osman Keskiolu, a.g.e., s.72; Pars Tulac, a.g.e., s.431-432. 11 Evliya elebi, Seyahatname, Cilt 3, s.310. 12 Osman Keskiolu, a.g.e., s.88; Pars Tulac, a.g.e., s.475. 13 M.Kemal zergin, Eski bir Ruznameye Gre stanbul ve Rumeli Medreseleri, Tarih Enstits Dergisi, stanbul 1974, say 4-5, s.271272, 280-287. 14 Pars Tulac, a.g.e., s.340,436.

309

kimselerin toplandklar ve yin yaptklar yerdir. Byk tekkelere sitane, kklere ise zaviye ad verilmitir. Ekseriyetle kuytu yerlerde ve yol kenarlarnda ina edilmi olan bu tekkeler eitim, ilim, sanat ve tasavvuf sahalarnda nemli rol oynamlardr. Bunlar arasnda zikre deer olanlar, Kemanlar civarn da Demir Baba Tekkesi, Hasky yaknlarnda Otman Baba, Varna ile Balik arasnda Akyazl Baba, Yeni Zagra yaknlarnda Kdemli Baba, Krcaali yaknlarnda Ali Baba tekkeleridir. Evliya elebiye gre Kdemli Baba Tekkesi I. Sultan Mehmed'in emri ile 1420'den biraz ncesi yaplmtr. Bu eserin Bursa'daki nl Yeil Caminin mimar Hac vas Paa tarafndan yaplm olduu gr belirtilmektedir. nk Hac vas Paa o yllarda Kdemli Baba Tekkesinden uzak olmayan Dimotika'da alt anlalmaktadr. Demir Baba Tekkesi XVI. yzylda, Otman Baba Tekkesi ise Fatih zamannda yaptrlmlardr. XVI. ve XVII. yzyllarda daha bir ok tekke yaptrlmtr. Bunlarn ierisinde Razgrad yaknlarndaki Yahya Paa Bali Tekkesi, Dura ky yaknlarnda Hseyin Baba, Miralor ky yaknlarnda Gen Baba tekkeleri bulunmaktadr. Bu yzyllara ait baka bir tekke de Eski Cuma blgesinin bir tepesinde bulunan Kzne Tekkesidir. Tekke 1276 (1859/1860)'da ukuroval Hac Hafz tarafndan yeniden yaptrlm ve bu ekilde gnmze kadar korunmutur. Tekkeyi anlatan uzun bir kitbesi vardr. Tekke binalarn yapm XIX. yzylda da devam etmitir. Fakat onlar XVI. yzylda yaplanlarn grkeminden ok uzaktr. Bunlar daha basit, mtevazi, ou tahtadan yaplmlar ve bu nedenle onlarn tm 15 1877/1878 Osmanl-Rus Sava ve 1912/1913 Balkan Savalar esnasnda tahrip edilmilerdir . Zaviyeler de, tekkeler gibi, din ve tasavvuf fikirlerin yaylmas ve yaamas amacyla kurulan messeselerdir. Onlarn ayrca itima alanda da byk hizmetleri olmutur. Bundan baka evrede yaayan yoksullara bedava yiyecek veriyorlard, bu sebeple fakir tabaka buralarda kendine bir snak bulma imkan elde etmitir. Trbelerin de Trk-slm mimar eserleri arasnda kendine mahsus bir yeri vardr. Bu grup antlara, hatra karakterini tayan trbeler (Mauzoleyler) ve nineler (ant kabiri) gibi antlar da dahildir. Onlarn ou tekkelerin bitiiinde yaplm ve yle kalmtr. Bu trbelerde eyhler ve tekkelerin kurucular gmldr. Bulgaristan'da bu ana kadar tespit edilen trbelerin adeti 27'dir. Mehur Hasluch "Bektai Tetkikleri" adl eserinde Bulgaristan'daki trbelerden Krcaali'deki Seyyid Ali Sultan Trbesini, Hasky'deki Mustafa Baba Trbesi ve Tekkesini, strumca'daki smail Baba Trbesini, Rusuk ile Silistre arasnda Yakub'daki Mustafa Baba Trbesini ve Deliorman'da Kemanlar civarnda Hasan Demir Baba Pehlivan Trbesini sk sk dile 16 getirmektedir . Bunlara Filibe'deki ehabeddin Paa, Sofya'da (Knyajevo semtinde) Bli Baba Trbeleri ni 17 ilave edebiliriz . Bulgaristan'da XIV. yzyldan beri Trk dili, tarihi ve kltr iin birer kaynak tekil eden bir ok yazl antlar da bulunmaktadr. "Bu antlarda eski zamanlardaki Osmanlca kendi ana vasflaryla, edebi ifade, kronogram ve kaligrafi sistemleri ve grafik usulleriyle aksekmekte ve bu vasflar bu antlara sadece bir dil 18 kayna deil, ayn zamanda gemi bir devrin kltr ve tarih antlar mahiyetini de vermektedir. Bunlar kale duvarlarna, dini binalara, cami, mescid, trbe, kpr, saat kuleleri, kervansaraylar, emeler v.b. yerlere yazlan levhalardr. Bu yazl antlar Trkler tarafndan Balkan yarmadasna getirilen ve Balkanlarda Osmanl idaresinin son yllarna kadar tatbik edilen bir gelenektir. Eski epigrafik antlarn ou din nitelikte olup camilerde bulunmaktadr. En eski (1395 tarihli) yazl levha Haskyn Eski Camiinde bulunmutur. Filibe'deki Muradiye Camii'nin 1423'ten, Trnova'daki Hisar Camii'nin 1435'ten, Karlova'daki Kurun Camii'nin 1485'ten, Kstendil'deki nceli Ahmet Camii'nin 1575'ten, umnu'daki erif Halil Paa Camii'nin 1744'den kalma yazlar vardr. Bunlara XV,XVI ve XVII. yzyldan kalma daha birok antlar ilave edebiliriz. Bu levhalarn bir blm binalarn bulunduu yerde, bir blm de 19 Bulgar mzelerinde bulunmaktadr . Kale duvarlarndaki yazlarn nemi de byktr. Bu tr yazlar Vidin, Nibolu, Varna, umnu ve dier Bulgaristan ehirlerindeki kalelerde bulunmaktadr. Yazlarn tm II. Sultan Mahmud, Sultan Abdlmecid ve Sultan Abdlaziz zamanndan, yalnz bir tanesi daha eski devirlerden kalmadr. erikleri dier btn levhalar gibi iir biiminde yazlmtr. Bunlarda kuruluun sona erdii tarih, hayr sahipleri v.b. kaytlar bulunmaktadr. Bugn Sultan III. Ahmet ile II. Mahmud devrinden kalma Vidin ve Nibolu kalesinde yazl levhalar saklanmaktadr. Nibolu kalesinden baz yazlar ise Sofya Mzesine tanmtr. Kalelerdeki yazlardan daha eski olan mezar talarnda yazlarn da nemi byktr. Baz Trk Mslman mezar abideleri kabartma ve ta yontma tekniinin inceliine sahiptir. Bu gibi eski mezar talarnda, ortaa mezar abidelerinin baz unsurlar grlmektedir. _ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ______ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
15

Michael Kiel, Sar Saltuk ve Erken Bektailik zerine Notlar (ev, Fikret Elpe), Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Aralk 1980, Cilt 2, say 9, s. 30-34. 16 Hasluch, Bektailik Tetkikleri, s.24, 26. 17 Osman Keskiolu, a.g.e., s.32, 73. 18 P.Miyatev, Bulgaristan'daki Trk Epigrafi Antlar zerine Notlar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1964, s.82. 19 P.Miyatev, a.g.e., s.85.

310

Trk kltr eserleri arasnda eski emelerdeki yazl levhalar da zikretmek gerekir. Onlardan en eskileri 20 XVI. asrn sonlarna aittir. Mesela umnu'da bir emedeki yazda 1593 tarihi bulunmaktadr . Baka bir tr yazl levhalar da kapal arlarda, hatra stunlarnda ve talarda bulunmaktadr. Bunlar, arasnda II. Mahmud'un an yazlar zellikle kayda deer. Bilindii gibi II. Mahmud 1837 ylnda Bulgari stan'a bir gezi yapmtr, stanbul'dan deniz yolu ile Varna'ya gelen padiah, burada bir hayli zaman kalmt. Bu ziyaretin ans olarak ehrin bir emesine 5.33 metre yksekliinde, 3.93 metre geniliinde saltanatn ve davasn ven 46 satrlk bir levha yazdrlmtr. Bugn bu ant Bulgaristan'da saklanan en byk Trk epigrafi antdr. II. Mahmud, Varna'dan umnu'ya, oradan da Rusuk'a ve Tuna yolu ile Silistre, Tutrakan ve Zitovi'ye gemiti. Tm bu ehirlerde 2.5 metre yksekliinde hatra stunlar dikilmitir. Bunlar mnderecat bakmndan hepsi birbirine benzemekte, ayn ekilde, hatta ayn el tarafndan yazlm stunlardr. Bu 21 stunlarn yazarnn Yesrizde Mustafa zzet olduu anlalmaktadr . Yazl stunlar -Silistre'deki harimuhafaza edilmektedir. Rusuk ve Tutrakan'dakiler yerinde, dierleri de yerli mzelerdedir. Levha yazmada en fazla kullanlan yaz eitleri sls, daha eski levhalarda ise mselsel ve tlikle kark divan yazlardr. ou hallerde yazlar mermer talar zerine kabartma harflerle yazlmtr. Yass ta zerine dorudan doruya yazlanlara ok az rastlanr. Dz olmayan talar stne yazlm yazlar da vardr. Ancak mermer zerine oyulmu yazl levhalar bulunmaz. Yazl levhalarn renklendirilmesi ii orijinal deildir. Yazlar altn, mavi, krmz, siyah vb. renkli harflerle yazlmtr. Baz yerlerde mavi ss iinde altn renklere, krmz ss iinde mavi harflere rastlanmaktadr. Bunlar yazc ustann zevkine gre yaplmtr. Renkli harflerle yazma gelenei bugne kadar mezar talarnda srdrlmtr. Hatta, Trkiye'de Ltin harflerinin resmen kabulnden sonra bile -ki bu sistem Bulgaristan'da yaayan Trkler tarafndan da kabul edilmiti baz yerlerde mezar talarnda Arap harflerinden istifade edilmi ve edilmektedir. Bu mezar talarndaki yazlar genellikle mavi ve krmzya, bazan da yeile boyanmaktadr. Bulgaristan topraklarnda bulunan antlarn dili, Arapa ve Farsa kelimelerle dolu, geni halk kitleleri tarafndan anlalmayan, hatta baz okumular tarafndan bile zor anlalan resmi Osmanl Trkesidir. Daha kk kurulularda, emelerde sade dille yazlm yazlara da rastlanmaktadr. Yazl levhalarn mnderecat eitlidir. Bunlarda ilk nce kuruculuk hakknda objektif deliller verilmekte, daha sonra hayr sahipleri vlmekte ve airlerden alnma iirler ve fikirler kayt edilmektedir. Bu yazl levhalarn grafii ana hatlaryla Trkiye'nin Avrupa ve Asya ksmnda bulunan antlarn grafiinden hi de farkl deildir, aksine bu antlar ayn vasflar tamaktadrlar. nk bunlar ayn kaynaktan 22 gelen bir gelenein meyvalar olup bu yrelere Trkler tarafndan getirilmitir . Ulatrma, ticaret ve mimarlk sanat bakmndan Bulgaristan'daki Trk kltr eserleri arasnda kprlerin de nemli yeri vardr. Trkler tarafndan zamannda tatan yaplan bir ok kpr bugn dahi hizmet vermektedir. Bugnk teknik aralarn o devirde bulunmad ve statik kanunlarnn henz bilinmedii hususlar nazar itibara alrsak, byk duygu ve cesaretle yaplan bu gibi eserler karsnda insan hayranln gizleyememektedir. Mimarlk sanat bakmndan bugn fevkalde deerli birka kpr vardr. Bunlar arasnda Kstendil'de Koca shak Paa Kprs, Svilengrad yannda Mustafa Paa Kprs, Harmanl Kprs, Varna ve Rusuk evresinde bulunan kprleri rnek olarak zikredebiliriz. Kstendil'in 15 km. dousunda Struma nehri zerinde bulunan kpr, 1469 ylnda Fatih'in fermanyle Koca shak Paa tarafndan yaptrlmtr. Fatih, Bosna'ya giderken rastlad bir dn alayna armaan olarak bu kprnn yapmn balatmtr. Kpr granit kesme talardan yaplm olup, yksek ve gsterilidir. Boyu 89.50 m., eni korkuluklarla birlikte 6.50 m.dir. Drt ayakl olan bu kprnn byk gz akl 21.45 m.dir. Ayaklar arasndaki boaltma gzleri sonradan kapatlmtr. Kpr gzlerinin iki yan 14.75 ve 13.70 m. aklnda olup iki de ufak gz vardr. Sivri selyaranlar bulunmaktadr. Kitbe yazlar kabartma halindedir. Kitbe kenarlarnda da kabartma sslemeler vardr. Kitbe metni sls cel tarzda ve 23 Arapa yazlm satrlk olup, Y. vanov ve O.Nuri Peremeci tarafndan yaynlanmtr . Mustafa Paa kprs Edirne'nin 30 km. batsnda, Meri zerinde ve bugnk ismiyle Svilengrad (Cisri Mustafa Paa) kasabasnda bulunmaktadr. Sultan Selim ve Kanuni Sultan Sleyman'n veziri Mustafa Paa tarafndan Mimar Sinan'a yaptrlan bu kpr hakknda eitli grler vardr. Evliya elebi Seyahatname'sinde, kpry yaptrann Koca Lala Mustafa Paa olduunu belirtmekte, Radzeff R. i se bu eserin bnisinin I. Selim'in vezirlerinden Bonak Mustafa olduunu yazmaktadr. evresindeki kasabaya dahi kendi adn _ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ______ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
20 21

P.Miyatev, a.g.e., s.85. P.Miyatev, a.g.e., s.86; Osman Keskiolu, a.g.e, s.84. 22 P.Miyatev, a.g.e, s.86-89. 23 O.Nuri Peremeci, Tuna Boyu Tarihi, 1942, s. 149-150; C.ulpan, Trk Ta Kprleri, Ankara, 1975, s.123; Ekrem Hakk Ayverdi-A.Yksel, lk 250 Senesinin Osmanl Mimarisi, stanbul, 1976, s.166, E.H.Ayverdi, Osmanl Mimarisinde Fatih Devri, stanbul, 1974, Cilt IV, s.806-807.

311

veren bu kprnn kurucusunun XVI. yzylda Osmanl mparatorluunda byk eserler meydana getiren ve oban lkab ile de tannan Mustafa Paa olduu eitli belge ve kaynaklarn yardm ile anlalmaktadr. Kprnn, mihrap kkndeki Arapa kitbesinden de bu eserin H.935 (1528 -1529) ylnda Mustafa Paa tarafndan yapld renilmitir. Kprnn kitbesi, mermer zerine ok gzel bir istifle, fakat girift ve g okunur bir hatla ilenen Arapa bir metni vardr. Anlam udur: "Bu kpry, byk Sultanlarn halefi Sultan Selim Han'n olu Sleyman Han zamannda, emniyet ve emn, syesinde devam etsin. Mustafa Paa Allah onu dilediine muaffak etsin- yaptrd ve onu salamlatrd. En devaml yap yksek iyilikler 24 olduundan, tarihi "ebedi iyilik olur" . 295 metre uzunlukta olan Mustafa Paa Kprs ortada drt byk gze ve bunlardan baka iki uca doru alalan sekizer gze sahiptir. Kpr duvar yzlerinden, kemerle rine ve korkuluklarna kadar iri ve dzgn kesme talardan yaplm deerli bir mimar eserdir. Onun asrlar 25 boyunca mparatorluun yollar zerinde emniyet ile geii salayan eser olmas da ok nemlidir . Ticar ve iktisad bakmdan nemli olan eserler arasnda bedestenler, kervansaraylar ve hanlar da yer almaktadr. Bedestenler byk ehirlerde nemli ticaret merkezini oluturuyorlard. Onlarn etrafn daha birok dkkanlar ve ihanlar evirirdi. Bu ticar klliyenin ortasnda bedestenler yksek ta yaplar ve kubbeleri ile bir i kale gibi ykselirdi. Hem salamlk, hem de yangnlara kar korunmak iin bunlarn inasnda ta ve yangna kar malzemeler kullanlmaktayd. Bedestenler deerli mimar eserler olduu kadar byk ticaret mazalar olarak da nazar dikkati ekiyorlard. Mesela, 1506 ylnda Sofya'da Yahya Paa tarafndan yaptrlan bedestenin iinde ve dnda yzlerce dkkan vard. Sliven'de Kprl -zade Ahmet Paa kethds Ebu-l-hayr brahim Aa'nn ar iinde yz dkkanl bedesteni bulunuyordu. Ayn ekilde Silistre, Yanbolu, Filibe, umnu gibi ehirlerde de byk bedestenler yaplm ve bunlarda dou ve 26 batdan getirilen mallar sata sunulmutur . Mimar eserler arasnda nemli yeri olan kervansaraylar yolcuyu, tccar ve onlarn hayvanlarn barndrmak iin byk hizmet vermilerdir. Genellikle iki katl olan bu binalarn ortasnda st ak bir avlusu bulunuyor ve burada hayvanlarn zerindeki ykler indiriliyor veya ykletiliyordu. Avlu etrafnda tccarlarn mallarn korumak iin maazalar, hayvanlar iin zemin katta ahrlar, st katta ise yolcularn ikameti iin odalar bulunuyordu. rnek olarak Sultan Sleyman Han'n veziri Makbul brahim Paann Tatarpazarc'ndaki kervansarayn zikredebiliriz. Onun ikibin adet deve alabilecek develii, bin adet at alabilecek ahr vard. Aileleriyle gelen yn ve bykler iin yetmi -seksen odal misafirhaneleri, ayrca 27 vezirler iin altl-stl, ili-dl salonlar bulunuyordu . Sofya'da Sofu Mehmet Paa ve Mahmud Paa, Filibe'de ise ehabeddin Paa tarafndan yaptrlan kervansaraylarn da hizmetleri ve gzellikleri ile bu 28 ehirlerin deerli eserleri arasnda nemli yeri vardr . Hanlar, kervansaraylara nispeten daha konforlu binalardr. Onlar ehirlerde olduu gibi yol kenarlarnda da ina edilmi ve yolculara, yabanclara, ehir ve kasabalardaki i adamlarna uzun sreli barnak temin etmilerdir. Son yllarda yaplan aratrmalar sonucu Bulgaristan'da 116 adet Han tespit edilmitir. Onlarn bir ksm bundan 40-50 yl ncesine kadar faaliyette bulunmulardr. Umuma ait ve salk bakmndan nemli olan eserler arasnda bilhassa eme, hamam, imaret, misafirhane ve saat kulelerini belirtmek gerekir. Salk bakmndan hamamlarn nemi bilinmektedir. Bu nedenle Osmanl Trkleri onlarn yapmna byk zen gstermiler ve Bulgaristan'n birok kasaba ve ehirlerinde cazip grnl hamamlar kurmulardr. Evliya elebi Yanbolu'da, 1434 ylnda Yldrm Beyazd Han olu Mehmet Han'n olu Murad 29 Han tarafndan yaptrlan "Eski Hamam"n binasnn ltif bir yap olduunu belirtmektedir . Bu gibi mehur 30 hamamlar Filibe, Sofya, Lofa, Trnova, Kazanlk, Vidin gibi ehirlerde de ina edilmitir . Btn hamamlar hemen istisnasz bir ok blmeli ve kubbeli kgir binalar, mimarlk sanat bakmndan da deerli eserlerdir. XV-XIX. yzyllarda herbir ehir, ky, hatta yol kenarlarnda bir ok su yollar ve binlerce eme yaplmtr. Mesela 1664 ylnda Kprlzade Vezir Ahmet Paann Kethdas brahim Paa Pazarck 31 (Dobri) ehrine su getirip sekiz adet eme yaptrmtr . Baz ehirlerde ise bir ok sebil ve adrvanlar kurulmutur. Bunlardan bir ksm gnmze kadar varln srdrmlerdir. Bu eserler arasnda 1752 ylnda Samakov'da ina edilmi olan "Kpeli esmesini, umnu'da "Tombul Cami adrvann (1744), yine unmu'da "Ravna emesini ve 1774'te Yeen Hac Mehmet _ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ______ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
24 25

Pars Tulac, a.g.e., s.446. S.Eyice, Svilengrad'da Mustafa Paa Kprs, Belleten, Ekim 1964, C. XXVII, s.111-112, s.729-756; Radzeff, R., Narodna Kultura Dergisi, 19 Temmuz 1963; C.ulpan, Trk Ta Kprleri, Ankara, 1975. 26 Pars Tulac, a.g.e., s.431, 411, 399, 544. 27 Pars Tulac, a.g.e., s.495; P.Mutafiev, Seilmi Yaptlar Sofiya, 1973, Cilt II, s.180-183. 28 P.Tulac, a.g.e., s.341, 431. 29 Osman Keskiolu, Bulgaristan'daki Baz Trk Abideleri ve Vakf Eserleri, Vakflar Dergisi. Cilt 8, 1969, s.310. 30 Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s. 141-143. 31 Osman Keskiolu, a.g.e., s.321.

312

Aa Paa tarafndan yaptrlan "Kurunlu emesini zikredebiliriz. Din vecibeleri zamannda yerine getirmek iin eski devirlerde saate de byk ihtiya duyulmutur. Fakat o zamanlarda saatler ok pahal olduundan bunlara pek seyrek rastlanyormu. Bu sebepten bir ok ehirlerde, genellikle bir cami civarnda, hisarda veya yksek bir yerde saat kuleleri yaplmtr. Osmanl topraklarnda ilk saat kulesi 1566-1572 yllar arasnda skp'te ve daha sonralar Filibe, Kstendil, 32 Hezergrad v.s. ehirlerde yaplmtr . Trk-slm kltr Bulgaristan'da mesken mimarisine de olduka tesir etmitir. ark tipi evlerde kma divanhane, zengin evlerde de selmlk ve haremlik blmleri, dolap, raf ve minder gibi hususiyetler vardr. Bu kltrn etkisi, tatbiki gzel sanatlar sahasnda da, bilhassa aa, maden ve deri ilemeleriyle giyim eyas, muhtelif let ve silah imalinde de grlmektedir. Keza Trk bahvanlk ve meyvaclk kltrnn de byk tesiri olmutur. Trk sofras da Bulgaristan topraklarnda alk sanatn gelitirmi ve zenginletirmitir. Trk meneili olduunu her hali ile belli eden bir sr tatl ve yemekler vardr ki, bunlarn says eskiden ok daha kabarkt. Bugn dahi youn olarak Bulgaristan halknn sofrasnda yer alan Trk yemeklerinden pide, brek, kebap, dolma, somun, gevrek, sarma, helva, boza, salep, kahve, erbet, kadayf, baklava, sta, v.s. zikredebiliriz. Ayn zamanda kablarn isimlerinde de bu etki kendini hissettirmitir. Mesela fincan, bardak, tas, tepsi, gm, sahan, cezve v.s. Eitim bakmndan mektep, medrese, ktphane gibi messeselerin de nemli yeri vardr. Onlar Trk Mslman halkn maarif ve eitim ocaklardr. Bu sebeple byk vakflar, din ve dier binalarn kurucular, eitim ve retim messeselerinin ina edilmesini de asla ihmal etmi deillerdir. Eitim messeseleri arasnda sbyan mekteplerinin ve medreselerin kurulmasna byk zen gsterilmitir. Bu eitim ocaklar Trk-Mslman halknn yaad her ky ve ehrinde ina edilmitir. Onlarn says, bilhassa Islaha t dneminde (1856-1876) hzl bir gelime gstermitir. 1875 saymlarna gre Tuna vilyetindeki Trk sbyan mekteplerinin says kazalara gre yle dalmtr: Rusuk 143, Silistre 181, umnu 86, Yeni Pazar 19, Razgrad 166, Zitovi 53, Niboli 38, Plevne 35, Eski Cuma 38, Tutrakan 43, Vidin 24, Berkofa 17, Lom 21, vraca 10, Belgradik 26, Sofya 20, Kstendil 21, Samakov 10, Dupnia 13, Orhaniye 24, Radomir 43, zladi 10, Cuma 6, Trnova 144, Dranova 2, Devroma (nahiye) 121, Rahovia (nahiye) 2, Lofa 63, Osmanpazar 206, Selvi 53, Varna 63, Pazarck 120, Kozluca (nahiye) 4, Balik 91, Pravad 85, Mangalya 70 olmak zere toplam 2170 sbyan mektebi gsterilmitir. Fakat alt kazadaki sbyan mekteplerin cedvelleri saym sonularna yetimedii iin 1291 (1875) Salnamesi'ne eklenmemitir. Buralarda da en az 500 kadar sbyan mektebi bulunabilecei hesaplanarak, 1875 ylnda btn Tuna vilayetinde Trklerin yaklak 2700 sbyan 33 mektebi bulunduu sonucuna varlmaktadr . Elde kesin veriler bulunmamakla birlikte, imdi bir blm Bulgaristan snrlar iinde bulunan o zamanki 34 Edirne vilyetinde de yaklak olarak 2500 Trk okulu bulunuyordu . Tuna vilyetinde rtiye okullarnda da art olmutur. Rtiyeler u kasabalardayd: Rusuk sancanda -Rusuk, umnu, Razgrad, Eski Cuma, Zitovi ve Plevne; Vidin sancanda- Vidin, Lom, Belogradik, Berkofa, vraa, Rahova; Sofya sancanda Sofya, Dupnia, Kstendil, Samako, zladi; Trnova sancanda - Trnova, Lofa, Osmanpazar ve Selvi; 35 Varna sancanda- Varna, Balik ve Hacolu pazarck kasabalarnda birer rtiye okulu vard . Bu listeye yetitirilmemi saym sonular ve 1873 istatistikleriyle yaplan karlatrmalar dikkate alnnca 1875 ylnda 36 yalnz Tuna vilyetinde rtiye okullarnn says 40 dolaynda olduu anlalmaktadr . Medreselerin saysnda da byk artlar kayt edilmitir. 1875 yl saymlarna gre, Rusuk'ta 6, umnu'da 9, Eskicuma'da 9, Silistre'de 6, Sofya'da 4, Dupnia'da 4, Trnova'da 7, Osman -pazar'nda 5, Varna'da 12, Pravad'da 5, Pazarck'ta 12 v.s. olmak zere yalnz Tuna vilyetinde 131 medrese 37 gsterilmektedir . Fakat vilyetin yedi kazasnda bulunan medrese saysnn saymlara katlmad grlmektedir. Buralarda da 20 civarnda medrese bulunabilecei dnlerek 1875 ylnda Tuna vilyetinde 150 kadar medrese bulunduunu sylemek yanl olmaz. Bugnk ortaokul derecesinde olan bu medreselerde, din bilgiden baka, devaml bir surette ark dilleri, slm hukuku, felsefe ve matematik dersleri okutuluyordu. Bu okullardan baka slm tasavvufunu tahsil etmek iin daha bir ok husus okullar kurulmutur. Yksek renim ise stanbul, Kahire, am ve Badat gibi byk Trk -slm merkezlerinde yaplmaktayd. Bu yksek okullardan mezun olan renciler gerek Bulgaristan'da, gerekse Osmanl mparatorluu'nun dier blgelerinde adliye, maarif, diyanet ve idare hizmetlerinin en yksek mevkilerinde vazife grmek iin grevlendiriliyorlard. _ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ______ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
32 33

Ekrem Hakk Ayverdi, a.g.e., s. 141-143. Tuna Vilyeti Salnamesi, Defa 7, Matba-i Vilayet-i Tuna, Rusuk, 1291 (1875), s. 121-122. 34 Bulgaristan'da Trk-slm Aznlna Uygulanan Basklar Hakknda Uluslararas Hukuk Sempozyumu, stanbul, 1988, s. 134. 35 Tuna Vilyeti Salnamesi, Defa 7, .... s. 124-127. 36 Bilal N.imir, Bulgaristan Trkleri, Ankara, 1986, s.28-29. 37 Tuna Vilyeti Salnamesi, Defa 7, ... s. 124-127.

313

Trk kltr tarihinde dikkate deer yeri bulunan bu eitim kurumlar asrlar boyunca bata retim vazifesi olmak zere, bilim almalar, din ileri ve eitli messeselere eleman yetitirmek yolunda byk hizmetler vermilerdir. Ayn zamanda bu okullarda deerli bilim adamlar, air ve yazarlar yetimi ve kymetli eserleriyle yaadklar ve altklar yrelerde Trk kltrn edebiletirmilerdir. Malmdur ki, Osmanl mparatorluunun ykseli dnemi XV. yzylnda balam, XVI. yzyln sonlarna kadar uzamtr. Bu yzyllarda ve bundan sonra yetien bir ok Anadolulu air ve yazar, tarihi ve gezginci, eitli grevlere atanmalar nedeniyle en verimli yllarn Bulgaristan topraklarnda geirmi, Bulgaristanl soydalaryle birlikte almalarn srdrm ve byk bir edebiyatn balangcn tarihe mal etmilerdir. XV. yzylda olduu gibi, bundan sonraki dnemlerde Bulgaristan Trkleri arasnda da olgun air ve yazarlar yetimi ve deerli eserleriyle Trk kltrne nemli katkda bulunmulardr. Daha XV. yzylda 38 Filibeli Aladdin Ali elebi, Nibolulu Ahi Hasan elebi, din ve gelenekleri savunan iirler yazmlardr . 39 XVI. asrda Balik'l Muhiddin Abdal, Dobrucal Kazak Abdal, Krcaali'li Seyit Ali Sultan , Filibeli Ahmet Riyazi, Nureddin Muslihiddin Mustafa Efendi, Tatarpazarckl Kurt Mehmet Efendi ve daha bir ou Trk 40 edebiyatnda derin izler brakmlardr . XVII. yzylda bu airler ve yazarlar ordusuna Bulgaristan doumlu yenileri katlmtr. Bunlarn arasnda umnulu Dertli Ktip, Kazanlk'l Ahmet midi, Eridere'li brahim Efendi, Vidinli orbaczade Mehmet Efendi, Silistreli Yusuf Ibni Mustafa Efendi, Hacolupazarc'ndan 41 elebi Dervi, Zara'dan Mehmet Tarz, Sofya'dan Mehmet elebi, Vahit gibi nl isimler yer almtr . XVIII. asrn balarnda halk iiriyle beraber divan iirinden olgun meyvalarn verenler arasnda Aydos'lu smail Hakk, Nevrokoplu Ahmet Efendi-Zuhri, Rusuk'lu Zafiri mer Efendi-Zafiri Baba ve Hafz Abdullah Efendi, rpanl Musa Efendi-Emani, umnulu Vsf, Ali, Nimet, Kzanlk'l Mustafa Ruhi, Balkl Hseyin Ramiz Arapzade ve daha niceleri bulunm aktadr. XVIII. asrn ikinci yarsndan XIX. yzyln sonlarna doru bu 42 airler ve bilginler ordusuna yeni yeni isimler ve birbirinden stn yetenekler katlmtr . Mehmet Tahir 43 Efendi "Osmanl Mellifleri" eserinde bunlardan bazlarn nemle deerlendirmektedir . Onlarn yarattklar manzum eserler umumiyetle Trk ve Fars dillerinde, mensur eserler ise -bilhassa ilm mahiyette olanlardaha ziyade Arapa ve zor anlalan resm Osmanl Trkesi ile yazlmtr. Bunun dnda halkn anlayaca dille yazlm edeb ve ilm eserler de yaratlmtr. Trk kltrne k tutan kurumlar arasnda ktphanelerin de byk katks olmutur. Daha XV. yzyldan itibaren bir ok medrese, tekke ve cami dahilinde kk veya byk ktphaneler kurulmutur. Bunlar arasnda Filibe'de "II. Murad" ve "ehabeddin Paa" ktphanelerini, Plevne'de "Gazi Mihalolu Ali Bey", umnu'da "Halil erif Paa", Eski Zara'da "Hamza Bey", Sofya'da "Seyfullah Efendi", Trnova'da "Hac Ali Aa", Vidin'de "Vali dris Paa", "Vali Pazvantolu Osman", Pazvantolunun validesi Rukiye ktphanelerini, Zitovi'de, Rusuk'ta, Razgrad'da, Pravad'da, Varna'da, Nibolu'da ve Samakov'daki 44 ktphaneleri zikredebiliriz . Ayrca her bir aydnn ktphanesi de vard. Daha sonraki dnemlerde baz medrese ktphanelerin kitap fonu eitli vakf ve balarla geliince bunlar zamanla mstakil birer ktphane durumuna gelmilerdir. Mesela umnu'daki "Halil erif Paa" medrese dahilindeki ktphane yakn zamana kadar mstakil bir kurum olarak faaliyette bulunmutur. Bu ktphane din eserleri yansra Felsefe, Astronomi, Geometri, Matematik, Tb ve Corafya dallarnda ilm kitaplarn halkn istifadesine sunmutur. Corafyaya ait eserlerin iinde mehur, slm corafyacs dris'nin Sicilya Kral II. Roger i in yazd "Mzhetu'l Mtk fi Ihtirak'l Afk" adl eseri bulunmaktadr. 603 sayfa tutan ve 70 harita ihtiva eden bu nshann mstensihi (kopyacs) Msrl Ali Echri'dir (963 Hicri, 1556 Miladi'de yazlmtr). htiva ettii haritalar bakmndan ok deerli olan bu eserin nshalar nadirdir. Paris'te iki, Oxford'da iki, stanbul'da, 45 St. Petersburg'da ve Kahire'de birer nshalar bulunduu bilinmektedir . umnu'daki nsha ok iyi muhafaza 46 edilmitir . Ayn ekilde Filibe'de "Muradiye" ve "ehabeddin Paa", Sofya'da "Mahmud Paa", Samakov'da "Hsrev Paa", Trnova'da "Hac Ali Aa" ktphaneleri de mstakil ve zengin kltr oca olarak faaliyetlerini srdrmlerdir. Osmanl-Rus Savandan sonra bu ktphanelerdeki kitaplarn bir ksm Sofya Mill Ktp hanesine tanmtr. K.reek'in verdii bilgilere gre, saylar 4000'i aan bu kitaplarn 3500 adedi Sofya ve 47 Samakov'dan (Hsrev Paa Ktphanesinden), 259'u Lofa'dan, 54' Selvi'den nakledilmitir . _ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
38 39

Mehmet Tahir Efendi, Osmanl Mellifleri, stanbul, 1971, C. 1, s.33, Cilt 2, s.5. kr Elin, Trk Kltr, Eyll 1985, s.269; Mehmet avu, 20. Yzyl Bulgaristan Trkleri iiri (Antoloji), stanbul, 1988, s.23. 40 Mehmet avu, a.g.e., s.22-23. 41 Mehmet Tahir Efendi, a.g.e., Cilt I, s.120-127, 135-160, Cilt 2, s.17, 51, 300, 317, 319; Mehmet avu, a.g.e., s.27. 42 Mehmet avu, a.g.e., s.31-34. 43 Mehmet Tahir Efendi, a.g.e., Cilt 1 ve 2. 44 Cevdet ulpan, Balkanlar'da Osmanl Devri Trk Ktphaneleri, Trk Kltr, 1966, say 40, s.420-421. 45 slm Ansiklopedisi, Cilt 5/2, s.937. 46 O.Keskiolu, Bulgaristan'da Baz Trk Vakflar ve Abideleri, Vakflar Dergisi, 1968, say 7, s.136. 47 Constantin Jireek, Bulgarien, 1891, s.263,268.

314

XIX.yzylda ada teknolojinin gelimesiyle Bulgaristan'da matbaacln temelleri de atlmtr. lk matbaa 1864 ylnda Mithat Paa'nn desteiyle Tuna vilyetinin merkezi olan Rusuk ehrinde kurulmutur. Oniki buuk yl (1864-1877) kadar faaliyette bulunan bu ilk vil yet matbasnda iki gazete (Tuna ve Gne), Tuna Gazetesi'nin ilavesi, drt dergi (Vilyet Salnmesi dahil), bir dergi ilavesi, yzkrk (ikinci ve nc basklar dahil) kadar Bulgarca ve bir ok Trke edeb, ilm ve din eserler baslmtr. Ayrca bu matbaada, 48 zarf, defter ve benzeri krtasiye de iml edilmitir . Hattatlk sanat alannda da Bulgaristan'da deerli stadlar yetimitir. umnu'lu Hafz brahim Edhem, Hseyin Vassaf, Seyid Ahmed Nazif, Filibeli Hoca Mahmud Riyazi, Kstendil'li Mehmet emi v.s. 49 bunlardandr. Bilhassa umnu medreseleri hattatlaryle Trk kltrne byk katkda bulunmulardr . Ayn ekilde Trk mzik ve Tiyatro sanat da nemli gelimeler gstermitir. Hatta, XIX. yzyln sonlarna doru tiyatroya kar ilgi daha da artm ve hemen hemen btn okullarda tiyatro gruplar kurulmutur. Btn buraya kadar sergilenen belge ve kaynaklardan anlalyor ki, Trkler XV. yzyldan XIX. yzyln sonlarna kadar hakim olduklar Bulgaristan topraklar zerinde zengin bir kltr miras brakmlardr. O topraklardan ekilirken Trkler, bu kltr mirasnn korunmasn topran yeni sahiplerine taahtlerle balamay ihmal etmemilerdir. Vakf mallarnn bakmn salamak iin vakf idareleri kurulmu, cemaatler oluturulmu, bunlar kanun ve antlamalarla gvence altna alnmlardr. Mesela 1878 ylnda imzalanan Berlin Antlamasna bu tr hkmler konulmutur. Daha sonralar Trk Devleti ile Bulgaristan arasnda imzalanan antlamalarla o topraklarda bulunan din ve mill kltr eserleri teminat altna alnm, onlarn bakm, korunmas kanun esaslara ve kaidelere balanmtr. 1909 tarihli stanbul Protokolnn 5. maddesi gereince din ve hayr messeseleri, vakflar, Bamftlk nezaretine verilmitir. Bu antlamann 7. maddesinde ise, Bulgaristan'da bulunan emlk -i mevkufenin hsn muhafazasna dikkat ve zen gsterilmesi, mecburiyet olmadka ve kanunlara uygun bulunmadka, hi bir din ve hayr binann yklamyaca, Vakf binalarndan birinin istimlki gerektii taktirde onun bulunduu mahalle-nispetle ayn kymeti haiz dier bir arsa gsterilmedike ve binann kymeti tasviye olunmadka buna giriilmeyecei belirtilmektedir. Ayrca, Bamft bunlara ait hesaplar tetkik ve her trl suistimal olayn meneylemek 50 51 greviyle mkelleftir, denilmektedir . 1913'de imzalanan ikinci bir antlama ile ayn haklar tekrarlanmtr . Bu antlamalara dayanarak hazrlanan ve 1919 ylnda yrrle giren 189 maddelik "Bulgaristan arl 52 Dahilinde Mslman Messesat- Diniye, dare ve Tekilt Nizmnmesi ile daha nce geerli olan (Mslman dare-i Ruhniyelerine Dair Talimat) yrrlkten kaldrlm ve Trk Mslman kltr ve sanat eserlerini ve kurumlarn geni lde koruyucu bir nitelik tayan yeni hkmler getirilmitir. Fakat Bulgar hkmetleri bu antlamalar ve onlardaki hkmleri hie sayarak yllarca Trk kltr ve sanat eserlerini tahrip etmek siyaseti gtmlerdir. Ama, beyz yllk Trk egemenlii ylesine etkili kltr damgasn vurmutur ki, Bulgaristan yneticilerinin tm abalarna ramen Trk tarih ve kltrnn bu lkedeki kkl izlerini tmyle silmek mmkn olmamtr. _ ___ ___ ___ ____ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ___ ____ ___ ______ ___ ___ ___ ___ ___ ___ _
48 49

smail Eren, Tuna vilyeti ve Matbaas (1864-1877), Trk Kltr, 1965, Say 29, s.311-318. O.Keskiolu, Bulgaristan'da Mslmanlar ve slam Eserleri, s.35,44,78. 50 Trk Kltr, Say 264, Nisan 1985, s.254-256. 51 Trk Kltr, Say 264, Nisan 1985, s.258. 52 23 Mays 1919 tarihli ve 12 sayl kral iradesiyle tastik olunarak hkmet gazetesinin 26 Haziran 1919 tarihli nshasnda yaynlanan bu Nizamname, 10 Nisan 1920 ylnda ifti Birlii Matbaasnda Trke olarak baslmtr. Bunun Trke ve Bulgarca ikinci basks ise 1924 ylnda yine Sofya'da "Fotinov" matbaasnda yaplmtr.

315

316