The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science Volume 6 Issue 4, p. 895-911, April 2013

TRK DLNN BONAKA LE LKLER VE ABDULAH KALJ

RELATIONS BETWEEN TURKISH LANGUAGE AND BOSNIAN LANGUAGES: ABDULAH KALJI

Yrd. Do. Dr. Seluk KIRBA

Sakarya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Yeni Trk Dili ABD

Abstract
Throughout the history and in a wide geographic area Turkish language had come in touch with many different languages. Among those languages, there were Balkan languages, too. The arrival of Turks to the Balkans became in ancient time. The first Turkic invasions to the Balkans were the invasions of the Huns. Then, the arrivals of Bulgars, Avars, Pechenegs, Kuman-Kipcaks followed after. At last, Ottomans came and ruled over this region for the long time. During the Ottoman rule in the Balkans the culture of the Balkan peoples came under the influence of the Turkish culture. This influence is most seen in the language. The settlements of Turks in this region during the Ottoman period, the acceptance of Islam and its culture and traditions brought many new words from Turkish language to the Balkan languages. Turks had also brought new crafts to the region and that meant also new words and influence of the languages. The students who were going to Istnabul for the education and who learned Turkish language, when they came back to their countries continued to use many Turkish words even when they were speaking their mother tongues and in this way they were spreading these Turkish words. This was one of several reasons why today we have so many Turkish words in Balkan languages. Especially during the Ottoman rule many words from Turkish language had passed to Balkan languages. Those words had affected the relations among Balkan languages as well. Many works about on the elements of Turkish language in Balkan

896 Seluk KIRBA languages has been written and published. Among these published works, in terms of material and in terms of both detection and calassification of borrowed words the dictionary of Abdulah Skaljic has a special historical value. This dictionary has been guide for many later works on this topic. It is one of the most important work in the world that has been done in the research of borrowed words relations.

Key Words: Borrowing, Balkan, Turkish, Dictionary

z
Trk dili tarih boyunca geni bir corafyada farkl dillerle iliki iinde olmutur. Bu ilikilerin en youn yaand diller sralamasnda Balkan dilleri ilk sray alr. Eski alardan itibaren Trkler Balkanlara gelmilerdir. Buraya ilk Trk aknlar Hunlarla balamtr. Ardndan gelen Bulgarlar, Avarlar, Peenekler, Kuman-Kpaklarla devam etmitir Son olarak Osmanllarn Balkan yarmadasna gemesi ve bu topraklarda hkimiyet kurmas Trk kltrnn Balkan milletlerinin kltrlerini etkilemesine sebep olmutur. Bu etki en ok dil alannda grlmtr. Osmanl dneminde baz blgelerin Trklerle iskn, slmiyetin kabulyle slm kltrnn bu blgelere yerlemesi, din kelimelerin Trkeden alnp kullanlmaya balanmas, Trklerin getirmi olduklar yeni zanaatlar, baz rencilerin eitim iin stanbula gitmeleri ve Trke eitim grmeleri, kendi memleketlerine dnnce Trke kelimeleri kullanmalar ve yaymalar, Balkan dillerine binlerce kelimenin girmesine sebep olmutur. Bugn Balkanlarda Trk dilinin etkilemedii bir dil yoktur. Osmanl hkimiyeti dneminde Balkan dillerine Trk dilinden pek ok kelime gemitir. Bu kelimeler Balkan dilleri arasndaki ilikilere de tesir etmitir. Balkanlardaki Trk hkimiyeti Balkan dillerinin ortaklklarn bir kat daha artrmtr. Trkeden bu dillere geen unsurlar zerinde birok eser yaymlanmtr. Bu eserler ierisinde gerek sahip olduu malzeme bakmndan gerekse dn kelimelerle ilgili tespit ve tasnif bakmndan Abdulah kaljiin szl tarih bir deer tamaktadr. Kendinden sonra yaplan almalara da klavuzluk eden bu eser, dnyada dnleme ilikileri ile ilgili yaplan en nemli aratrmalardan biridir.

Anahtar Kelimeler: dnleme, Balkan, Trke, Szlk

Giri Bir dilin sz varl iki yolla oluur ve zenginleir: Tretme ve dnleme. Bunlardan ilki dilde mevcut kk ve eklerden faydalanarak, rnekleme yolu ile yeni szler yaratma diye tanmlanr. Dilin sz hazinesini zenginletiren ikinci yol da dnlemedir. dnleme (Borrowing), bir dilin konuurlarnca bilinmeyen canl cansz varlk ve nesne adlar ile din, bilim, teknik, sanat, askerlik vb. alanlarla ilgili yabanc szlerin komu veya kltrel iliki iinde bulunulan dillerden olduu gibi alnmas veya aktarlmasdr. Dnyada sz hazinesinde baka dillerden alnm

Trk Dilinin Bonaka le likileri ve Abdulah kalji

897

yabanc sz bulunmayan dil yoktur. Trl ticar ve kltrel ilikiler, savalar ve istillar sonucu dile yabanc asll kelimeler girer ve konuurlar arasnda kullanlarak yaygnlar (Tekin, 1983: 384). Trk dili, ok eski alara giden gemii ve byk bir corafyada yaylmas ile pek ok dille temas ierisinde olmu, dnleme ilikilerinde hem alc hem de verici dil olarak yer almtr. Trk topluluklar, tarih boyunca iliki kurduklar deiik halklarn dillerinden kelimeler almlardr. En eski alardan itibaren inceden, Tibeteden, Sanskriteden, Toharcadan, Yunancadan, talyancadan, Franszcadan, ngilizceden, Arapadan, Farsadan, Slv dillerinden kelimeler Trk diline girmilerdir. Tabi bu dnleme ilikisinin farkl istikamette Trkeden dier dillere olduu da birok eserde incelenmitir. Dier bir ifadeyle Trk dili borlu kalmamtr. Trk dilinin dnleme ilikilerini inceleyen pek ok alma yaplmtr.1 Trkoloji almalar iinde nemli bir konu olan dnleme ilikileri Trk dili iin en eski alardan itibaren sz konusudur. Bu anlamda Trk dilinin en eski dnemlerdeki dnleme ilikilerinden gnmzdeki dnleme ilikilerine kadar btn bu konular Trkologlar ve dier bilim adamlar tarafndan incelenmitir. Talt Tekinin Trkedeki En Eski dn Szler (Trk Dili, Aralk 1983, C.XLVII, S.384, s.526-529) adl yazs hem Trkedeki en eski dn kelimelere dikkat ekilmesi bakmndan hem de Eski Trkedeki dn baz kelimeleri ele almas bakmndan dikkat ekicidir. Doan Aksann Kktrkeden Bugne, Trkede dnlemeler zerine Bir Szck statistii Aratrmas (Trk Dili, Ekim 1977, C:XXXVI, S: 313, s.344-347), N. Poppenin Rusadaki Trke Kelimelerle lgili almalara Bir Bak (Trk Dnyas Aratrmalar 24, Haziran 1983, s.132-158), Osman Nedim Tunann Osmanlcada Moolca Kelimeler (Trkiyat Mecmuas XVIII, stanbul, 1976, s.281-314), Hasan Erenin Anadolu Azlarnda Rumca, slvca ve Arapa Kelimeler (TDAY-Belleten 1960, s.295-371) adl yazlar Trk dilinin dnleme ilikilerini gstermesi bakmndan anlmaya deer almalardr. Tabi burada Gnay Karaaan Trke Verintiler Szl adl eserini sylemek gereklidir. 2008 ylnda Ankarada Trk Dil Kurumu Yaynlar arasnda kan bu kitapta, Karaaa, Trkeden baka dillere gemi kelimeleri bir araya getirmitir. Byk bir emek mahsul olan bu alma, dnleme ilikileri konusunda yaplm nemli aratrmalardan birisi olarak Trkoloji tarihindeki yerini almtr. Trke ve Balkan Dilleri Trk dilinin en ok etkiledii, sz hazinesinden pek ok unsurun getii diller sralanrsa en bata Balkan dilleri gelir. Bonaka, Srpa, Hrvata, Arnavuta, Bulgarca, Romence, Yunanca, Osmanl dnemindeki Trk hkimiyeti altnda birok kelime ve unsurlar bnyelerine dhil etmilerdir.

Burada, yaplan bu almalar sralamayacaz. Zira bu, mstakil bir alma konusudur.

898 Seluk KIRBA

Trk diliyle Balkan dilleri arasndaki dnleme ilikileri Balkan yarmadasnn uzak gemiine gider. Avrupa tarihinde nemli bir yeri olan bu corafyada yerleen milletler, eski alardan beri dil ve kltr ilikisi iinde olmulardr. Buraya ilk Trk aknlar Hunlarla balam, ardndan gelen Bulgarlar, Avarlar, Peenekler, KumanKpaklarla devam etmitir (Kurat, 1992). Bu blgedeki Osmanl hkimiyeti dneminde Trk dili ile Balkan dilleri arasndaki iliki en st seviyede grlmektedir. On drdnc yzyln sonlarnda ve on beinci yzyln ilk yarsnda Osmanl idaresinde Balkanlara gelen Trkler, yeni bir din, yeni sosyal dzen ve devlet id aresi, yeni kurumlar, yeni bir dil ve kltr getirmilerdir. Trklerin Balkanlardaki bu egemenlik yllar, Balkan milletlerinin madd ve manev hayatlarnda nemli izler brakmlardr. Yeni kurumlar ve yeni kavramlar yeni kelimeleri de beraberinde getirmi, bylece en gl etki, Balkan milletlerinin dillerine olmutur. Osmanl dneminde baz blgelerin Trklerle iskn, slmiyetin kabulyle slm kltrnn bu blgelere yerlemesi, din kelimelerin Trkeden alnp kullanlmaya balanmas, Trklerin getirmi olduklar yeni zanaatlar, baz rencilerin eitim iin stanbula gitmeleri ve Trke eitim grmeleri, kendi memleketlerine dnnce Trke kelimeleri kullanmalar ve yaymalar, Balkan dillerine binlerce kelimenin girmesine sebep olmutur. Bunlardan baka Osmanl ynetiminin buradaki milletlerin dilini rahata kullanmalarna izin vermeleri ve asl bask yapmamalar, Trke kelimelerin kolaylkla benimsenmesini salamtr (kalji, 1989: 12-14; Kalei, 1972: 141). Camiler, saat kuleleri, medrese, hamam, bezistan, adrvan, eme, su kemerleri, kpr, imarethane ve kervansaraylar gibi kltr eserleri, Balkanlarda, Osmanl dneminde ina edilmiti. ehirler, divanhaneli tahta evleri, dkknlar, zaviyeleri olan bu kltrn zellikleriyle doluydu. Yine Osmanl dneminde kltr ve bilim alanlarnda nemli birok isim yetimiti. Yeni kltr bylece yeni bir dili de ortaya karmtr. (Agovi, 2007:183) Trk dilinden Balkan dillerine geen kelimeler farkl ekillerde isimlendirilmilerdir: Turcizmi, Turkizam, Turkizm, Orientalizm vb. Balkan dilleri iin bu kelimelerle ilgili pek ok alma yaplm, szlkler, incelemeler yazlm, ok sayda makale kaleme alnmtr. Bu almalar unu gstermitir: Balkan dilleri ve milletleri arasndaki yaknln artmasnda Trkeden gelen alntlarn byk rol vardr. Trk Dilinden Balkan Dillerine Geen Kelimelerle lgili almalar Balkan dillerine Trk dilinden geen kelimelerin incelenmesi konusu XIX. yzyldan itibaren aratrlmaya balanmtr. Srpa-Hrvataya geen Trk dili unsurlarna ilk ilgiyi Otto Blau uyandrmtr: Dr.Otto Blau, Bosnich-trkische Sprachdenkmaler, Leipzig, 1868. F. Miklosich ise ilk defa bu konuyu bilimsel olarak ele almtr. O, Srpa-Hrvatadan baka, dier Balkan dillerine geen Trke unsurlar da ilemitir: Die trkischen Elemente in den sdost-und osteuropaischen Sprachen, 1884, 1885, 1889, 1890. nl Slvist F. Miklosich, konuyu daha geni bir erevede ele alarak Trkenin Dou ve Gney-Dou Avrupa dilleri zerine yapm olduu etkiyi dikkatle aratrmtr. Eserinde Peenek, Kuman gibi Trk kavimlerinden sz ederek Trkenin

Trk Dilinin Bonaka le likileri ve Abdulah kalji

899

Balkan dillerindeki etkisinin Osmanllardan ok daha nceki dnemlere indiini belirtmitir. F. Miklosich, Viyana niversitesinde Slv dilleri profesr olarak alm ve yaymlad eserleri kendisinden sonra yaplan almalara kaynaklk etmitir. Bilim adam, 1889 ylnda Viyanada yaymlad Die Slvischen, magyarischen und rumunischen Elemente in trkischen Sprachschatze adl almasnda da Trkede kullanlan Slvca, Macarca ve Rumence unsurlar ele almtr. Yine ayn bilim adam Macarcadaki Slv unsurlarn inceleyen bir alma da yapmtr: Die Slvischen Elemente im Magyarischen, Viyana, 1871. 1930 ylnda Danimarkal bilim adam Kristian Sandfeld, Trk-Balkan dil ilikilerini konu alan Linguistique balkanique adl eserini yaymlar. Bu eserde, Sandfeld, Trke, Greke, Bulgarca, Srpa, Arnavuta, Romence arasndaki karlkl ilikileri gzden geirmitir. Sandfeld, Trke kelimelerin, Balkan dillerine uzun bir zaman diliminde getiini ve Balkan dillerinde var olan alntlarn bir blmnn bir dilden bir dile direkt olarak gemeyerek bir baka Balkan diline getiini vurgulamaktadr. Buna rnek veren Sandfeld, Rumencedeki Trke alntlarn bir blmnn Bulgarcadan getiini, Arnavutaya ise Trke kelimelerin bir ksmnn Srpa ve Yunanca araclyla girdiini yazmtr. Kristian Sandfeldin bu dnceleri, yeni bir aratrma alann ortaya kmasna da yol amtr. Bu alana daha sonra Balkanoloji denmitir. Balkan dillerine geen Trke kelimelerle ilgili olarak yaplan u almalar da tarih srasna gre anmak gereklidir: G.Hazai, Remarques sur les emprunts turcs des langues sud-slaves, Slavia Academiae Scientiarum Hungaricae VII (1961), s.97-138; Antun Kneevi, Die Turzismen in der Sprache der Kroaten und Serben, Slavisch-Baltisches Seminar der Westfalischen Wilhelms Universitat Mnster, Vol. III, Meisenheim am Glan 1962; H.J.Kissling, Zu den Turcismen in den sdslawischen Sprachen, Zeitschrift fr Balkanologie, 1964. Trk dilinden Balkan dillerine geen kelimelerle ilgili almalar her bir Balkan dili iin ayr ayr da ortaya konmutur. Bu almalar, gerek Balkan lkelerinde buradaki bilim adamlar tarafndan gerekse Avrupal Trkologlar tarafndan yaplmlardr. Norveli bilim adam Alf Grannes, Bulgarcadaki Trke alntlar zerinde durmutur. Bergen niversitesi retim yelerinden olan Grannes, yalnz Bulgar yaz dilindeki deil Bulgar azlarnda geen Trke unsurlar da ele almtr. Grannesin Bulgarcadaki Trke dn kelimeleri ieren almalarndan bazlar unlardr: Etudes sur les turcismes en bulgare (Skrifter utgitt av Det Norske Videnskaps-Akademi I Oslo, II. Hist.-Filos.Klasse, Ny.Serie. Nr.8. Oslo, 1970). Bilim adam, Les turcismes dans le parler bulgare de la ville de umen (Bulgarie de lEst) dans les annees 1920 (Acta Orientalia, 1974, s.269-285) adl yazsnda umnu aznda yaayan Trke alntlar incelemitir.

900 Seluk KIRBA

Grannes, ayrca Gney Slv ve Arnavut dillerinde Trke lar/ler ekinin yeri zerinde durmutur. Grannes son olarak Trk ve Bulgar dilleri arasndaki ilikilere ynelik yazlarn Bulgaro-Turcica. Articles in English and French concerning Turkish influence on Bulgarian (Wiesbaden, 1996) adl kitapta toplamtr. Trkenin Bulgarcaya etkisi hakknda birok alma yaplmtr. Bu konuda yazlar yaymlayan iki bilim adamnn adlarn burada anmak gerekir: Stefan Mladenov ve Emil Boev. Stefan Mladenovun u almas nemlidir: Verojatni i mnimi ostatci ot ezik ana Arparu bulgari v novobulgarska re. Godinik na Sofijskija Universitet. storiko-filologieski fakultet 17, 1921, s.201-288. Emil Boevin almalar unlardr: - (Za predturskoto tyurksko vliyanie v blgarskiya ezik-ote nyakolko prablgarski dumi), (Bulgarcada Osmanl ncesi Trkenin Etkileri-Birka Protobulgarca Kelime Daha)- , 1965, . 1, s.3-17; (Bulgar-Trk Dil likilerine Dair), , 16, 1968, s. 177-188. Trk dilinden Makedoncaya geen unsurlar hakknda Olivera Jaar Nastevann almalar dikkat eker: Makedonskite kalki od turskiot jazik, Makedonski Jazik 13-14, 1962-3, s.109-172. 2004 ylnda Hamdi Hasann Trk Dil Kurultaynda sunduu u bildiri de bu konuya temas eder: Bugnk Makedonca Szlkte Trke ve Trkelemi Kelimeler, V.Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri I, 20-26 Eyll 2004, Ankara, 2004, s.1355-1366. Rumencedeki, Arnavutadaki, Yunancadaki Trke unsurlar hakknda da almalar yaplmtr. Rumen dilindeki Trke unsurlar hakknda L.aineanunun nemli bir eseri vardr: nfluenta orientala asupra limbei si culturei romaneti I-II, Bkre, 1910. Yine Rumencedeki Trke unsurlarla ilgili Mihail Gubolunun Trkiyede yaymlanan almalarn hatrlamak gerekir: Romen Ulusunun Eski Trk Kavimleriyle likileri, VIII. Trk Tarih Kongresi, Bildiriler, c.II, Ankara, 1981, s. 751-781; Romanya Trkolojisi ve Rumen Dilinde Trk Szleri Hakknda Baz Aratrmalar, IX. Trk Dil Kurultay Bilimsel Bildiriler, Ankara, 1968; Romence-Trke ki Dilli Tarih Belgeleri, Bilimsel Bildiriler 1972, Ankara, 1975, s. 237-255. Arnavut aratmac Tahir Dizdari, halk azndaki Trke kelimeleri ve deyimleri derlemi ve 4000 kelimeyi aan bu unsurlar dikkatle incelemitir. (Morina, 2004:2129) C.Coukidis, Trkeden Geme Yunanca Kelimeler Szl adl eserinde hem Trkeden Yunancaya hem de Yunancadan Trkeye gemi unsurlar ele alr: Leksilogion Ellinikon Lekseon Paragomenon ek tis Tourkisis, Atina, 1960. Balkan dilleri arasnda Trkeden en ok kelime alan dillerden biri Bonakadr. Bonakay konuan Bonaklarn kim olduu ve Bonaka-Trke ilikileri hakknda ksa bir bilgi vermekte fayda vardr.

Trk Dilinin Bonaka le likileri ve Abdulah kalji

901

Bonaklar ve Bonaka-Trke likileri Roma mparatorluunun yklmasndan sonra Balkanlara yerleen Slvlar, temelinde din tercihlerin rol oynad deiik gruplara ayrldlar. Yerleim yeri olarak Bosnay tercih eden grubun lkenin kuzey ve kuzeybatsnda bulunan kollar, Katolik mezhebini kabul ederek Vatikana baland. Bu grup Hrvatlard. Dier taraftan lkenin dousuna yerleen kolun tercihi Ortodoks mezhebiydi. Bizansn bakenti ve Ortodoks dnyasnn din merkezi olan stanbula balanan bu grup ise Srplard. Bosnadaki Slvlar ise Hristiyanl Mani dalizmine benzer ekilde yorumlayan Bogomil mezhebini setiler. Bu grubun kurduu Bosna Kilisesi slmiyetin gelmesine kadar varln srdrd. Deiik kereler Srp, Hrvat, Macar ve Bizans krallarnn saldrlarna maruz kalan Bogomil Bonaklar, btn zorlamalara ramen etraflarndaki mezheplere temayl etmeyerek kendi krallklarn kurdular. 1360 ylnda prenslie getirilen Tvrtko, 1371de bamsz Bosna Kralln kurdu. Bu krallk, Osmanl Devletinin Bosnay fethine kadar varln srdrd. (Alkan, 1995:13-14) Bosnaya kar ilk Osmanl hcumlar 1392de Paa Yiit Bey tarafndan skpn alnmasndan sonra balad. Osmanl hkimiyetini kabul etmek zorunda kalan Kral II. Tvrtkonun tahta knn ardndan Bosna Krallar Osmanllar tarafndan haraca baland. Son Bosna Kral Tomaevi, Bat desteine gvenerek Osmanllara hara demeyi reddedince Fatih Sultan Mehmed idaresindeki Osmanl ordusu Bosnann fethini 1463 ylnda tamamlad. Yeni fethedilen bu blgede bir sancak kuruldu ve Sancak Beylii Minnetolu Mehmed Beye verildi. Bosnann Osmanl idaresine gemesiyle bu blgedeki fetihler devam etti. 17. yzyl ortalarnda Bosna eyaletinin snrlar kuzeyde Drava nehri, gneyde Adriyatik Denizi, douda Drina Nehri, gneydouda bre Nehri ve batda Likann ilerisine kadar uzanyordu. (DA, 1992:296). 1877-78 Osmanl Rus Sava sonucu 12.07.1878de Berlin Kongresi yapld. Bunun sonucunda Bosna-Hersek, hukuken Osmanl Devletinde kald ancak denetimi Avusturya-Macaristan mparatorluuna brakld. Avusturya-Macaristan mparatorluu, 08.10.1908 tarihinde Bosna-Herseki topraklarna kattn iln etti. Bu savan sonunda malp olan Avusturya-Macaristan mparatorluunun yklmasyla 12.02.1918 tarihinde I.Yugoslavya kuruldu. Bosna-Hersek Yugoslavyaya katld. I.Yugoslavya 08.07.1941de tekrar paraland. 1945te II. Yugoslavya kuruldu. Ayn yl Bosna-Hersek de Yugoslavya Federe Devletine girdi. Gnmzde Bosna-Hersek, eski Yugoslavyadan ayrlan dier devletlerle birlikte bamsz bir devlet olarak varln srdrmeye devam etmektedir. (DA, 1992:296-303) Bonaka, Bonaklarn dilidir ve Bosna Hersekte, Sancakta (Bugn Srbistan ve Karada snrlar ierisinde kalan blge) ve diasporada Bonaklar tarafndan konuulur. Bir Gney Slv dili olan Bonaka, be diyalektten oluur: 1. Dou Bosna

902 Seluk KIRBA

diyalekti, 2. Bat Bosna diyalekti, 3. Dou Hersek diyalekti, 4. Bat Hersek diyalekti, 5. Sancak diyalekti. Bonak dilinin Osmanl iktidarndan nceki dnemlerine ait eserler vardr. Bunlar stecak (Bogomil dnemindeki mezar talar)2, ortaadaki krallarn fermanlar ve yazmalarna ait eserlerdir. O dneme ait metinlerde dilin en nemli zellii daha ok kilise Slavcasna yakn olmasdr. O dnemde Kiril alfabesi kullanlr ancak Bonakann kendine zgn bir alfabesi de vardr: Bosancica. Ltin alfabesi, Avusturya-Macaristan zamannda kullanlmaya balar. Bonaka yazlan eserlerde Bonakann dil zellikleri en ok 14 ve 15. asrdaki mezar talarnda, adapte edilmi Arap alfabesiyle yazlan Alhamiyado edebiyatnda ve ortaadaki resm yazmalarda grlr (Halilovi, 1991:21-50) Bonaka iin hem Ltin hem de Kiril alfabesi kullanlr. Bonak dili Eski Yugoslavyada resm bir dil deildi. Bu dnemde Srpa-Hrvata, Bosna-Hersekte resm dildi. Zira iki dnya sava arasndaki dnemde Srpa-Hrvata veya HrvataSrpa, Srplarn, Hrvatlarn, Bonaklarn ve Karadallarn ortak dili olarak kullanlmtr. Yugoslavyann dalmas ve son savala (1992-1995) birlikte adn andmz blgelerde ayr standart dil ortaya kt. Bunlardan birisi de Bonaka oldu. Bonaka iin yeni gramer kitaplar, szlkler ve iml klavuzu yazld. Bonak dilini Srpadan ve Hrvatadan ayrt eden en nemli zellik, Osmanl dneminde Trke vastasyla Bonakaya girmi olan Arapa, Farsa ve Trke kkenli kelimelerdir. Trk dilinden Srpa, Hrvata ve Bonakaya gemi btn kelimeler iin Turcizmi tabiri kullanlr. Bu tabir, dnleme yoluyla bu dillere geen hem Trk dili kkenli hem de Arapa, Farsa, Ltince ve Greke kkenli kelimeler iin kullanlr. Son yllarda Turcizmi kelimesi yerine Orientalizm de kullanlmaktadr (Vajzovi, 1999-11-13). Fatih Sultan Mehmedin 1463te Bosnay fethini takip eden yllarda Bonaklar, kitleler hlinde Mslman olmaya balamlard. 16. yzyln sonuna kadar Bonaklarn yzde sekseni Mslman olmutu. Bu slmlamada Osmanl Devletinin blgede tesis ettii dil ynetimin etkisi vard. Osmanllar yeni bir devlet sistemi, yeni bir din ve yeni kurumlar beraberlerinde getirmilerdi. Bonaklarn bylece Osmanl idaresi altna girmeleriyle yeni kelimeler ve terimler de bu insanlarn konutuklar dile girmeye baladlar. Trklerin bu tarihlerden itibaren anlan blgeye gelmeleriyle Trk dili ile Slv dilleri arasnda bylece bir ilgi ortaya kmt. Bu dnemden balayarak Trk dilinden buradaki dillere kelime verilmeye baland. Osmanllarn Bonaklar egemenlikleri altna almasndan sonra stanbula din adam olarak yetitirilmek zere pek ok renci gnderildi. Burada yetien ve eitim gren insanlar Bosnaya dnnce medrese, mektep ve din okullarda ya da yazdklar kitaplarda rendikleri Trke kelimeleri kullandlar. Din terminolojinin byk ksm Trke kelimelerden meydana geldi. Belli bir sre zarfnda Bonaklar ilmiyeden maliyeye askeriyeden mlkiyeye kadar Osmanl devletinin eitli kademlerinde grev
2

Stecak, 58000 tane bulunmaktadr. Onlardan 6000 tanesi figrlerle (en ok insan figrleriyle) sslenmitir. Bunlar genellikle XIV ve XV. asrdan kalmlardr. Pek ou Hersek blgesinde bulunur.

Trk Dilinin Bonaka le likileri ve Abdulah kalji

903

almaya baladlar. Trke kelimeler gnlk hayatta en sk tesadf olunan kavramlar iin kullanlmaya baland. Halk iiri geleneinde Trke kelimeler varlklarn devam ettirdiler ve halk iiri toplayclar bu kelimelerin orijinal hallerini korudular. Bu durum bu kelimelerin yerlemesinde nemli bir etken oldu. Bugn Bonakada Trk dilinden geen kelimeler, gnlk hayatta sklkla kullanlr. Bu kelimelerin zaten Bonakada baka karlklar yoktur: eki (eki), esma (eme), izma (izme), kutija (kutu), limun (limon), rakija (rak), pamuk (pamuk). Baz kelimelerin ise Bonakada baka karlklar olmasna ramen daha ok Trk dilinden alnanlar tercih edilir: araf-plahta (araf), arija-trg (ar), jastuk-uzglavlje (yastk), jorgan-pokriva (yorgan), pekir-runik (pekir, havlu) (Halilovi, 1991:36). Dier taraftan hayatn her sahasna yaylm bulunan Turcizmilerin bir ksm ya tamamen kullanmdan dm, arkaik kelimeler olarak Bonakadaki yerini alm ya da sadece baz kesimlerin kulland kelimeler hline gelmilerdir. Bu kelimelere u rnekleri vermek mmkndr: sofra, leen (leen), barjak (bayrak), mutvak (mutfak), pender (pencere), muema (muamba), taksirat, haber, fajda (fayda). Abdulah kalji ve Szl Bonakadaki Trke unsurlar bir araya getiren Abdulah kaljiin szl dnyada dnleme ilikileri konusunda yazlm en nemli ve ilgi ekici szlklerden birisidir: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo, 1966. Bu szln ilk basks 1957 ylnda iki cilt olarak yaplmtr. lk basknn ad Turcizmi u narodnom govoru i narodnoj knjievnosti Bosne i Hercegovine (Bosna-Hersek Halk Dilinde ve Halk Edebiyatnda Trke Kelimeler)dir. Sarajevo Folklor Aratrmalar Enstitsnn himayesi altnda yaplan bu baskda, Trkeden Bonakaya gemi 6500 kelime yer almaktadr. Eserin ikinci basksnn ad Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku (Srp-Hrvat Dilindeki Trke Kelimeler) olarak deitirilmitir. Bu baskda kelime says 8742ye karlmtr. Abdulah kalji, 1904 ylnda elebipazarnda (Rogatica) domutur. 1921 ylnda Sancak Medresesinin birinci devresini bitirmi, eriatska Sudaka kolada okumu, 1926 ylnda bu okulu bitirmitir. 1927de Pritina mftl stajyer sekreterliine atanmtr. Djakovica yarglna getirilmi, 1935te skpten Trebinjeye, 1941de Travnike atanmtr. 1944te Sarajevo Temyiz Mahkemesi yarglna getirilmitir. kinci Dnya Savandan sonra Sarajevoda Folklor Aratrma Enstitsnde greve balamtr. 1957de Sarajevo Devlet Mzesi mdr yardmclna atanmtr. Balangta slm hukuku alannda alan kalji, daha sonra Trk diliyle ilgili aratrmalara ynelmitir. 1966 ylnda kan Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku adl eseri onun Trk dilinin, o zamanki adyla Srpa-Hrvataya verdii btn kelimeleri ele alan en byk eseridir (Eren, 1998:311) Bu anlamda szlk, Trk dilinin dnleme ilikilerinde st katman yani verici dil olduu bir kesiti incelemesi bakmndan fevkalade nemlidir. Dier taraftan kaljiin eseri daha sonra bu konuda yaplan almalara da hem yntem bakmndan hem de malzeme

904 Seluk KIRBA

bakmndan rnek olmutur. Bu almalardan bir tanesi Dr. Hanka Vajzovie aittir: Orijentalizmi u Knjievnom Djelu, Sarajevo, 1999. Bu almasnda Vajzovi, Trkeden Bonakaya gemi kelimeleri leksik, fonetik, morfolojik ve semantik bakmlardan incelemitir. Vajzovi, ayrca kitabnn sonuna Trkeden Bonakaya geen kelimelerin szln de ilve etmitir. Bu szln ana malzemesi kaljiin eserine dayanmaktadr. Abdulah kalji tarafndan yazlan Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku adl szlk zerine eletiriler yazlmtr. Yazlan bu eletirilerden ilki Hasan Kalei tarafndan Die Turzismen im Serbo-kroatischen, Ural-Altaische Jahrbcher, Band 30 (1967), Heft 12, s.121-130 adl almayla yaplm, bu eletiride Kalei, kaljiin szlnde kulland yntem ve kelimeler zerinde durmutur. Burada yaplan kelime etimolojilerinde yanllklar olduunu gzlemlemitir. Bu almann ardndan Milan Adamovi, 1969 ylnda TDAY-Belletende bu eseri tantan ve eletiren bir yaz kaleme almtr: Milan Adamovi, kalji, Abdulah: Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku Svjetlost, Sarajevo, 622 s.8., TDAY-Belleten 1969, s.289-291. Adamovi, bu yazda, hem kaljiin szln tantm hem de szlkte kullanlan yntem konusunda tespitlerde bulunmutur. Bu tespitlerden en dikkat ekeni kaljiin szlnde kulland karlatrma yntemidir. Szlkte o gnk adyla Srpa-Hrvatadaki her kelime bugnk Trkiye Trkesi yaz dilindeki mukabil kelimeyle ekil ve mana bakmndan karlatrlmtr. Byle bir aratrma metodu uygulandnda yabanc kelimelerin doru ve mkemmel aklamas verilemez. Zira Srpa-Hrvatadaki Trke kelimeler edeb dildeki ekillerle deil Bat Rumeli azlarndaki ekillerle karlatrlmaldr. Yine Adamovi, kaljiin Trke kelimelerin etimolojisi ile ilgili baz tespitlerinde de hata yaptn vurgular (Adamovi, 1969:289-292). Petar Skok da Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika (Zagreb 1971-1974) adl szlnde kaljiin szlnden faydalanmtr. Abdulah kalji, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku adl eserinde bu dile Trk dili araclyla giren 8742 kelime ve kavram incelemitir. kalji, eserin bana 34 sayfalk bir inceleme blm koymutur. Bu blmde, kalji, Trkeden kelimelerin nasl ve hangi artlar altnda getii, Trke dn kelimeler hakknda yaplan daha nceki almalar ve bunlarn eletirisi, szln hazrlannda kullanlan yntem hakknda bilgi verir. Bunun ardndan Trke dn kelimeler hakknda yaplan daha nceki almalara temas eden kalji, burada on kaynak hakknda bilgi verir ve bu kaynaklar farkl cepheleriyle tantr ve eletirir. Bu kaynaklara Vuk Stefanovi Karadiin szl ile balayan yazar, 1818 ylnda Viyanada yaymlanan bu eserden sonra Bonakadaki Trke unsurlarla ilgili en eski kaynaklardan biri olan Dr.Otto Blaunun Bosnich-trkische Sprachdenkmaler (Leipzig, 1868) adl almasndaki baz aklamalar yanl bulduunu belirtir. Turcizmi konusundaki dier bir eser olan Petar Skokun Prilozi prouavanju turcizama u srpskohrvatskom jeziku (Slavia, 1937-38, Prag) adl almasnda Skokun Turcizmiler hakknda yapt tespitlere Abdulah kalji baz eletiriler getirir. Bu almasnda Skokun malzemeleri Srpa-Hrvata konuan Hristiyanlardan aldn syleyen kalji, Trkeden geen kelimelerin orijinal

Trk Dilinin Bonaka le likileri ve Abdulah kalji

905

ekillerini grmek iin bu kelimeleri Mslmanlarn nasl kullandn bilmenin gerekli olduunu bilmek gerekli olduunu, din ibarelerin de ancak Mslmanlarda kullanldn, bunlar Hristiyan konuurlardan toplamann imknsz olduunu syler. Skokun szlndeki bu hatalar bylece sralam olur (kalji 1989: 19-20). Eletirilerini yapt Turcizmi kaynaklarnda Trkeden gemi kelimelerin kkenleri konusunda hatalar yapldn belirten kaljiin sralad eserler arasnda Bratoljub Klaiin Rijenik stranih rijei, izraza i kratica (Zagreb, 1951) adl almas vardr. Bu eserde 1000 civarnda Trkeden geen kelimenin ele alndn ifade eden kalji, Trke kelimelerin kkenleri konusunda hatalar yapldn, baz Arapa ve Farsa kelimelerin Trke kkenli, Trke baz kelimelerin de tam tersi yazldn syler (kalji, 1989:21-22). Buradaki bilgiler Abdulah kaljiin szlnn yazld zamana kadar yaplm almalarn kronolojik srasn bize verdii gibi bu eserler hakknda bilgileri ve Turcizmi konusundaki tespitleri iermesi bakmndan fevkalde nemlidir. Abdulah kalji, szlne dhil ettii kelimeleri inceleme blmnn 25-26. sayfalarnda kelimelerin alnd alanlara gre gruplandrr. Kelimeleri 38 alana ait olarak tasnif eder. Askerlikten, atla, tptan avcla, ticaretten mzie kadar sayd 38 alanda Bonakada 8742 Trke kelime olduunu vurgular. Ayrca pek ok kii adnn da Trkeden Bonakaya getiini bu blmde rneklerle gsterir. Bunlarn bazlarnn Arapa veya Farsa kkenli olduunu bazlarnn da Trke kkenli olduunu belirtir. Burada rnek verdii isimlerden Farsa bal altnda yazdklarndan bazlar unlardr: Agu, Behmen, Dervi, Husrev, Kahriman, Nijaz, Pemba, Rustem, Server, ahin, eer. kalji, Trke kkenli kii adlar bal altnda ise u isimleri zikreder: Ajdin, Alajbeg, Arslan, Bajram, elebija, Demir, Durak, Duran, Durmi, Hana, Jaar, Javra, Jilduza, Kaplan, Kurt, Orhan, Sutla. Bunlardan baka yazar Yunanca, Arapa-Farsa, Trke-Arapa, Trke-Farsa olarak kaydettii isimleri sralar. Burada Arapa-Farsa veya Trke-Arapa, Trke-Farsadan kastettii farkl kkenli iki kelimenin bir araya geldii yahut bir kelimeye baka bir dilin ekinin eklenmesiyle orta kan isimlerdir. Bunlarn birka rneini sralamak gerekir: Alemdar, ulesma, Begajeta, Begzada vb. (kalji, 1989: 27). Bonakadaki kii adlar Bonaklarn slmiyeti kablnden itibaren byk bir deiime uram ve zellikle Osmanl-Trk geleneine uygun olarak isimler konulmutur. Hz. Muhammedin ad ve Allahn 99 adnn Abd eklinden sonra yer alan ekillerinin kullanlmas, slm tarihindeki nemli kiilerin adlar (Omer, Osman, Hasan), Farsadan gelen adlar (Firdevsa, Kahriman, Nerimana) hep bu gelenein devam mahiyetindedir. Tabi bu isimlerin yannda Bonakada kullanlan Slv kkenli isimler de vardr: Zlatka, Bisera, Dragija vb. Ayrca Bonakadaki kii adlarnn en karakteristik zelliklerinden biri ksaltlm ekillerin olmas ve bu ekillerin zaman zaman asl isim olarak kullanlmasdr. Mustafa yerine Mujo, brahim yerine bro, Salih yerine Salko vb.

906 Seluk KIRBA

Sylenildii gibi bu ksa ekillerden bazlar bugn birer kii ad olarak kullanlmaktadr: Avdo (Abdulah), Hajro (Hayrudin) vb. Bonakada kullanlan kii adlaryla ilgili en nemli almay smet Smailovi yapmtr: Muslimanska imena orijentalnog porijekla u Bosni i Hercegovini, Sarajevo, 1977. Bu eserde Smailovi, 3000 Mslman adn fonetik, morfolojik, etimolojik ve semantik olarak incelemitir. Bu alma, 1978 ylnda dzenlenen Birinci Mill Trkoloji Kongresinde smail Kaynak ve smet Smailovi tarafndan tantlmtr: Sarajevo Dil ve Edebiyat Enstitsnn Yeni kard Mslman Adlarn ine Alan Bir Kitap zerine, Birinci Mill Trkoloji Kongresi-Tebliler, stanbul, 1980, s.23-27. kalji, Trkeden Bonakaya giren kelimelerdeki ses deimelerini de szlnn giri blmnde inceler. ncelikle Trkeden Bonakaya geen kelimelerdeki baz eklere temas eder. Bu ekler, daha ilerideki sayfalarda da incelenecek olan -lI, -lIK ve -CI ekleridir. Bu eklerdeki ses deiikliklerini anlatan yazar, -lI ve CI eklerinin Bonakada ja (-ya) ekini aldn syler. Bu u anlama gelir. Bonakaya gemi Trke kelimelerdeki bu ekler-lija ve cija eklini alrlar: aiklija, bahtlija, avdija, bekija vb. (kalji, 1989: 27). Bu konuya smail Eren de u almasnda temas etmitir: Gney slav (Srp-Hrvat, Bulgar ve Makedon) Dillerinde Kullanlan Trke Ekler, XI. Trk Dil Kurultaynda Okunan Bilimsel Bildirilerden Ayrbasm, Ankara, 1968. -lI, -lIK ve CI ekleri sadece Trkeden gemi kelimelere deil Slv kkenli Bonaka kelimelere de gelirler: apetitlija itahl, bezobrazluk yzszlk, siledija saldrgan. Bunlarn arkasndan Bonakaya geen Trke kelimelerdeki ses deimelerine geen kalji, balklar hlinde bu ses deiikliklerini sralar. Mesela Trkedeki gevrek kelimesi Bonakaya evrek (cevrek) eklinde gemitir. Bahtsz kelimesi baksuz eklinde, vekil kelimesi veil eklinde gemitir. kalji, bu kelimelerdeki ses deimelerini balklar hlinde gstererek rnekleriyle aklamtr: Trke g gem gvde <. Trke k kefil kerpi < Bonaka efil erpi Bonaka em ovda

Trke i izin minare

Bonaka u izun munara

Trk Dilinin Bonaka le likileri ve Abdulah kalji

907

<

Trke hatr bakr <

Bonaka a hatar bakar

Dier taraftan Trkeden geen kelimelerdeki ses olaylar da yine kalji tarafndan rnekleriyle gsterilmitir. Mesel metatez bal altnda Trke bayrak Bonaka barjak; Trke kuyruk, Bonaka kurjuk incelenmitir. (kalji, 1989: 39) Tabi buradaki ses deiiklikleri ve ses olaylar Trk edeb dili esas alnarak incelenmi, Trkede edeb dilde olan ekillerle karlatrlmtr. Bu noktada Abdulah kaljiin ad anlan eserini tantan Milan Adamovi, kaljii eletirir ve kulland yntemin doru olmadn syler (Adamovi, 1969: 291). Adamovi, o dnemdeki adyla Srp-Hrvat dilindeki Trke kelimelerin pek ounun aydnlarn faaliyetleriyle deil geni halk kitlelerinin birbirleriyle temas neticesinde gerekletiini, bu ekilde dnlendiini syler. Bu yzdendir ki Trkeden Bonakaya geen kelimelerdeki ses deiiklikleri Bonakada deil Trkede (Rumeli azlarnda) meydana gelmiler, bu ekilleriyle bu dile girmilerdir. Mesel o,>u ses deiimini ihtiva eden btn kelimeler Rumeli azlarndan alnmlardr: uprija<kpri (kpr) vb. Dier taraftan Milan Adamovi, az da olsa Trk edeb dilinden Bonakaya kelime getiini syleyerek bunu rneklendirir. Bu kelimelerin ses zellikleri Trk edeb diline uygundur: egal, tekrar, reisul-ulema, tufek, vukela vb. (Adamovi, 1969: 291) Balkan dillerindeki alntlar inceleyen bilim adamlar, Miklosichten itibaren sadece Trk yaz dilini gz nnde bulundurmulardr. Tabi bu alntlar incelemek iin Balkan yarmadasnda konuulan Trk azlarn hesaba katmak gerekir. Balkan dillerindeki Trk dnlemelerinin fonetizmi ancak yerli Trk azlarnn zellikleriyle aklanabilir. Miklosich, eserini yazdnda Balkan yarmadasndaki Trklerin azlar henz aratrlmamt. Balkan Trk azlarnn aratrlmas ii daha sonra Trkologlar tarafndan yaplacak ve bu konu, Balkan lkelerinde yaplacak Trkoloji almalarnn nemli bir konusu hline gelecektir. Abdulah kalji, szlnde Trkeden Bonakaya geen Trke fiillerin Bonakada kendi ekleriyle kullanldn gsterir: Trke anla-, Bonaka anlaisati; Trke elen-, Bonaka eglenisati (kalji, 1989: 41). Burada u bilgiyi hatrlayabiliriz. Fiiller girdii dilin tretme ilkelerine uymak zorundadr. Fiillerin dnlenmesinde fiil kk veya gvdesi verici dilden anlr. Dier e yani mastar eki alc dilin sisteminden aktarlr (Filan, 2006: 31). kaljiin bu zelliklere gre eitlenen fiillere verdii

908 Seluk KIRBA

rnekler pek fazladr: Trke benze-, Bonaka benzeisati, Trke duy-, Bonaka dujisati; isimlerden tretilen fiil rnekleri yledir: Trke bel, Bonaka belaisati, Trke battal, Bonaka bataliti. Trkeden Bonakaya geen bu ekilleri teferruatl olarak inceleyen Kerima Filan, Bonakaya geen kelimelerden fiil tretilmesinin kurallarn vermi ve bu fiil yaplma ekillerinin madde madde sralamtr (Filan, 2006: 29-40). Bunlarn ardndan iinde 8742 Trke kelimenin bulunduu szlk blm gelir. Bu blmde kalji, Trkeden Bonakaya geen kelimeleri madde ba olarak yazdktan sonra kelimenin dilbilgisi kategorilerini yazar. sim, fiil veya sfat olduklar belirtilir. kalji, kelimelerin kkenini ksaltmalarla gsterir. Mesel Arapa ise ar. kullanr. Kelimenin kkeni hakknda baka bilgiler de vererek transkripsiyonunu yapar. Tamlamalarda, birleik kelimelerde, unsurlarn hangi kkenli olduunu, Trke kelimelerin nereden geldiini aklar. Daha sonra kelimelerin anlamlarn verir. Burada birden fazla anlam sz konusu ise bunu belirtir. Trke kelimenin Bonakada farkl bir anlam kazand durumlar sz konusu olduundan kalji, bunun zerinde de dikkatlice durarak Bonakadaki ve Trkedeki anlamlar sralar. ayet kelimenin trevleri varsa bunlar da maddenin iinde yer alrlar. Bir maddeyle bunu izah etmek istiyoruz: ivija f. (tur.) 1. drveni ili eljezni klin; avao.-Sa ivije sablju ujagmio, Pa Ajkuna do ivije doe (M.H.III 196, 511). 2. u pren. smislu: udnja, merak.-U ob.gov.: Ona mu je velika ivija= ima veliku udnju za njom. < tur. ivi klinac, avao, klin V.ivijati, iviluk. Burada madde ba olan ivija (ivi) ilk olarak aa veya demir ivi olarak anlamlandrlm ve bir eserden alnt yaplarak rneklendirilmitir. Bu kelimenin ikinci olarak mecaz anlam verilmi ve arzu, istek olarak anlamlandrlm ve yine bir rnek verilmitir. Maddenin sonunda da kelimenin kkeni belirtilmi ve trevlerine yer verilmitir. (kalji, 1989: 178) Kelimenin Trke kkenli olmad durumlarda ise nce Trkedeki ekli arkasndan da hangi dilden Trkeye getii yazlr ve kkeni belirtilir. Mesel lazum madde banda kelimenin Trkedeki lzm ekli, ardndan ise Arapa kkenli olduu belirtilerek lzim yazlmtr (kalji, 1989: 432). Osmanllar, Grek ve Ltin asll kelimeleri de Balkanlarda kendi unsurlar olarak yaymlardr. Trkede kullanlan ve Trkelemi bu kelimeler, Srpa, Hrvata ve Bonaka szlklere de Turcizmi olarak girmilerdir: fenjer (fener), avlija (avlu), efendija (efendi-Bonaka imam). Abdulah kaljiin Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku adl szl, bylece hem Trkeden geen kelimeleri bir araya getirmesiyle hem de bu kelimeler hakknda verdii ekil, ses, anlam ve kaynak bilgileriyle Trk dilinin dnleme ilikilerinin aratrlmas tarihindeki yerini almtr.

Trk Dilinin Bonaka le likileri ve Abdulah kalji

909

Sonu ve Deerlendirme Trk topluluklar eski alardan itibaren Balkan yarmadasna gelmilerdir. Hunlardan baka Bulgar, Kpak ve Ouz boylar bu topraklarda yzyllarca kalmlardr. Bu dnemlerden balayarak Trk kltrnn etkisi hissedilmeye balar. On drdnc yzyln sonlar ve on beinci yzyln ilk yarsnda Osmanl Trklerinin Balkanlara gelmesi ve burada uzun srecek olan bir hkimiyet dneminin balamasyla bu blgeye yeni bir din, yeni devlet idaresi, yeni bir sosyal dzen ve yeni kurumlar ortaya karr. Bylece btn bunlar yeni bir hayat da beraberinde getirmitir. Balkan milletlerinin madd ve manev hayatlarnda silinemeyen izler braklmtr. Bu izlerin iinde en kuvvetli hissedileni Balkan milletlerinin dillerindekiler olmutur. Buradaki dillere binlerce kelime girmitir. Srpa, Hrvata, Bonaka, Arnavuta, Bulgarca, Makedonca ve Yunancada birok Trke kelime bugn de yaamaktadr. On dokuzuncu yzyldan itibaren gerekletirilen bu dilleri yabanc dillerden gelen kelimelerden arndrma abalarna ramen, binlerce Trke kelime, atasz ve deyim, ekler bu dillerde varlklarn srdrmeye devam etmilerdir. Bu unsurlar, Balkan dillerinin mal olmulardr. Balkan dilleri arasnda Trkeden en ok kelime alan dillerden biri Bonakadr. Fatih Sultan Mehmedin 1463te Bonaklarn Osmanl idaresi altna girmeleriyle yeni kelimeler ve terimler de bu insanlarn konutuklar dile girmeye baladlar. Bu kelimelerin bir ksm Bonakaya Trk yaz dili araclyla girmi, byk bir ksm ise geni halk kitlelerinin birbirleriyle ilikileri sonucunda dnlenmitir. Bu ikinci yoldan giren kelimeler Balkanlardaki Trk azlarndan alnm ve onlarn fonetik ekilleriyle Bonakaya girmilerdir. Bu bakmdan hem dier Balkan dillerine hem de Bonakaya geen Trke kelimeleri deerlendirmek iin Balkan yarmadasnda konuulan Trk azlarn hesaba katmak gereklidir. Bu dn kelimelerde grlen fonetik deiiklikler ancak bu azlarn zellikleri yoluyla izah edilebilirler. Kelimelerin bir ksmnn ise aydnlarn faaliyetleri sonucunda Trk yaz dili araclyla girdiini sylemitik. Bu kelimelerin Bonakadaki ekillerinin edeb Trkedeki ekillere uygun olmas bu durumu aklamaktadr. Bu kelimeler daha ziyade idar, asker ve din alanlara aittir. Osmanllar, Balkan dillerine ve Bonakaya Arap, Fars, Grek ve Ltin kkenli kelimeleri Trkedeki ekilleriyle vermiler, kendi unsurlar olarak yaymlardr. Fener, kiler ve avlu gibi kelimeler Trke araclyla bu dillere girmiler ve szlklerde Turcizmi olarak nitelendirilmilerdir. Zaten Balkan dillerine geen Trke kelimeler iin kullanlan Turcizmi, Turkizam, Turkizm, Orientalizm tabirleri Trke kkenli olan ve Trke araclyla dnlenen btn kelimeler iin kullanlrlar. Trk dilinden Balkan dillerine geen kelimeler konusunda pek ok alma yaplmtr. Bu almalar ierisinde phesiz Abdulah kaljiin eseri en nemli

910 Seluk KIRBA

almadr. Bonakadaki Trke unsurlar bir araya getiren Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku adl bu szlkte, Trke kkenli ve Trke araclyla Bonakaya (yazld tarih itibaryla Srpa-Hrvata olarak isimlendirilen dile) gemi 8742 Trke unsur bulunmaktadr. kaljiin eserini nemli klan, her eyden nce ihtiva ettii malzemedir. Abdulah kaljiin Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku adl almasnda yer alan Trke kelimeler, kendisinden sonra Turcizmi ile ilgili yaplan btn almalarda kullanlmlardr. Bonakada kullanlan Trke kelimeleri bir bu lde bir araya getirmi olan baka bir szlk olmad gibi dier Balkan dillerindeki Trke kelimeleri bir araya getiren byle baka bir szlk de yoktur. Eserde kelimeler madde ba olarak sadece anlamlaryla yer almamlar, kalji, Trke kelimelerin kaynaklarn da vermitir. Bu, 8742 kelime iin yaplmtr. Yine yazar, szlnde, Trkeden geen kelimeleri fonetik, morfolojik, semantik olarak da incelemi, eserinin ilk blmn buna ayrmtr. Bu blmde yaplan aklama ve tespitler, Turcizmi konusunda yaplan almalar iin de yol gsterici olmutur. kalji, Trke kelimelerin incelemesini yapt blmde, bu kelimeleri konularna gre tasnif etmi, yapt tasnif de bu konuda yaplan ilk tasnif denemesi olarak tarihteki yerini almtr. Btn bu zellikler, kaljiin szln nemli klmaktadr. Makalede Kullanlan Bonaka Kelimelerdeki Harflerin Trke Fonetik Deeri

/ / / d/ j/ J / c/ C

nce Kaln nce c Kaln c y ts

KAYNAKA AGOV, Bajro (2007), Islamska Zajednica u Crnoj Gori, Podgorica. ALKAN, Necmettin (1995), Dalan Yugoslavya Mozaiinde Bosna, stanbul. EREN, Hasan (1998), Trklk Bilimi Szl, Ankara. FLAN, Kerima (2006), Bonakada Trke KelimelerFiiller zerine, Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten, s.29-40. GUBOLU, Mihail (1968), Romanya Trkolojisi ve Romen Dilinde Trk Szleri Hakknda Baz Aratrmalar, XI. Trk Dil Kurultay, Bildiriler, Ankara.

Trk Dilinin Bonaka le likileri ve Abdulah kalji

911

HASAN, Hamdi (2004), Bugnk Makedonca Szlkte Trke ve Trkelemi Kelimeler. V.Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri I. Ankara. JAH, Devad ve dierleri (2000), Gramatika Bosanskoga Jezika, Zenica. KALE, Hasan (1972), Arnavut Dilinde Kullanlan Osmanlca-Trke Ekler, Bilimsel Bildiriler, s.141-151. KIRBA, Seluk (2012), Trkoloji Tarihi Trkologlar ve Eserleri, stanbul. KIRBA, Seluk (2012), Balkan Trkoloji Tarihesi, Balkan Trkoloji Tarihesi ve Balkan Trkologlar (Editr: Yrd.Do.Dr.Seluk Krba), Ankara, s.33-85. KIRBA, Seluk, Amra Dedeic-Krba (2007), Trk Dilinin Balkan Dilerine Etkisi, Gora Abidesi, stanbul, s.47-57. KONONOV, A.N. (2006), Trk Dili Aratrmalar Tarihi (Rusadan eviren Kenan Ko), stanbul. KURAT, Akdes Nimet (1972), IV-XVIII. Yzyllarda Karadeniz Kuzeyindeki Trk Kavimleri ve Devletleri, Ankara. MORNA, rfan (2004), Balkan Bilim evrelerinin Trke Kelimelere Kar Aldklar Tavr. V.Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri II. Ankara. RASONY, Laszlo (1984), Tuna Kprleri (Macarcadan eviren: Hicran Akn). Ankara. KALJ, Abdulah (1989), Turcizmi u Srpskohrvatskom Jeziku, Sarajevo. TEKN, Talt (1983), Trkedeki En Eski dn Szler, Trk Dili, C:XLVII, S.384, s.526. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), Bosna Eyaleti Maddesi, 6. Cilt, stanbul, 1992, s.296-297. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi (DA), Bosna-Hersek Maddesi, 6. Cilt, stanbul, 1992, s.297-305. VAJZOV, Hanka (1999), Orijentalizmi u Knjievnom Djelu-Lingvistika AnalizaSarajevo. YENSOY, Hayriye Sleymanolu (1998), Tarih Boyunca Slv-Trk Dil likileri Trkede ve teki Trk Lehelerinde Slv Leksik Unsurlar, Ankara.