Roma Mimarisi Yap ve Konstrksiyon Roma Mimarisini, Yunan Mimarisinden stn klan yaplardaki dekorasyon ya da plan tip deil

yapnn ina tekniidir. Vitrvius De Arc itectura! adl Roma Mimarisinin ana atlarn aktard kita"nda, volkanik "ir tr toprak olan #o$$olana! ile yaplan ve %aementicum! olarak adlandrlan antik &imentodan ve "unun suyun altnda da i sertleerek "inalara salamlk ka$andrdndan "a seder. 'pus %aementicum ad ile "ilinen duvar teknii ise duvarn iki d y$ arasndaki dol(unun, molo$ talar ve caementicum ile doldurulmasyla elde edilir. 'pus ad altnda (ruplanan dier duvar teknikleri de unlardr) 'pus *ncertium) D y$leri d$ensi$ talardan oluan, duvar i& dol(usu opus caementicum ile yaplm duvar tekniine verilen addr. Roma mimarisinin en eski duvar tekniidir.

'pus +uadratum) D y$leri kare ya da dikd,rt(en talardan oluan duvar i& dol(usu opus caementicum ile yaplm duvar tekniine verilen addr. 'pus *ncertium-la "irlikte Roma mimarisinin en eski duvar tekniklerinden "iridir.

'pus Reticulatum) D y$leri kare ekilli piramidal yapl talarn, "aklava dilimi oluturacak ekilde, molo$ ar&tan oluan duvar i& dol(usu opus caementicum i&ine saplanmas ile yaplan duvar tekniine verilen addr.

OPUS RETCULATUM DU AR CEP!ES

'pus /estaceum) D$enli tula di$ilerinden oluan d y$n, molo$ ar&l duvar i& dol(usu opus caementicum-un $erine kaplanmas ile yaplm duvar tekniine verilen addr.

OPUS TESTACEUM DU AR CEP!ES

'pus Mi1tum) 2ir veya "irka& sra opus 3uadratum ya da opus reticulatum ile yaplm duvarn devamnda "ir iki veya "irka& sra tuladan yaplm opus testaceum duvarla ve "u d$enin duvar "oyunca yinelenerek opus caementicum-un $erine kaplanmas ile yaplm duvar tekniine verilen addr.

Op"s Mi#t"m D"var $rnek%eri

itr"vi"s&a '(re T")%a Ma%*eme Vitruvius De Arc itectura! da tula yapmnda "a$ artlarn (,$ ,nnde tutulmas (erektiini ve tula yapmnda kullanlan 4arkl ,l&leri aktarr. Vitruvius-a (,re) /ula 5umlu veya 6deni$7&akll kilden yaplmamaldr. Da a &ok "eya$, kalkerli veya krm$ kilden, atta iri ka"a taneli &akll kilden yaplmaldr. /ulalar d$(n kuruya"ilmesi i&in "a arda veya son"a arda yaplmaldr. 8& tr tula vardr9 :ydia tr .,; ayak u$unluunda .ayak (eniliindedir, pentadoron 6pentdwron7 "e avu& karelik tulann, tetradoron ise6 tetrdwron7 d,rt avu& karelik tulann addr. 5amu "inalarnda pentadoron, ,$el mlklerde ise tetradoron kullanlr. 2ir de yarm tulalarda vardr "unlar er iki y$de karlkl d,enerek duvarn "alanmasn salamlatrrlar.

Toskana +*eni Roma Mimarlnn temelleri <talya-nn eski topluluklar =trsk, Villa >ova ve Veii kltrlerinin mimarlklarnn karmndan olumaktadr. 2u kltrlerin i&inde en &ok =trsk mimarisinin /oskana ",l(esinde (elien d$en Roma mimarisini, ,$ellikle de tapnak mimarisini etkilemitir. /oskana d$eninde, tapnak alan &l cella 6klt odas7 ve (eni "ir stunlu ,n (iriten oluur. Ayn $amanda "u d$en kendine ,$( "ir "alk ve kaide tipine de sa iptir.

TOSKA,A D-.E, TAP/,AK PLA,LAMAS/

/apnak "oyuna alt eit par&aya ayrldktan sonra "e eit par&a ile eni oluturulur. 2oyuna alt par&ann & cella ve alae 6kanatlar7ye, (eri kalan & par&a da stunlu (irie ayrlr. @tunlu (irie ayrlan & par&ann ikisinde er "iri antalar i$asna (elecek ekilde iki sra stun vardr. Aenilik da a sonra .B eit ksma ",lnr ve ortadaki C par&a cella, sa ve soldaki &er u4ak cellalar veya alae i&in ayrlr.

/oskana d$eninde kaidenin ykseklii (eniliinin yarsdr 6sada D D7. 5aide ta"an yuvarlak olmal ve torus ve silme kaide yksekliinin yars olmaldr. 2aln ykseklii stun kalnlnn yarsdr 6solda D D7.2aln ykseklii & par&aya ",lnerek E- a"acusa, E- ek inosa E- de silmeye ayrlr.

@a&akln eni alnlk yksekliinin & katna eit olmaldr. @a&akln d snr ile ilk stunun d snr arasnda stun yksekliinin F- kadar mesa4e olmaldr. @tun alt &aplar yksekliklerini 0G1-i kadardr. @tun ykseklii de tapnak (eniliinin E-ne eittir. @tunun yukar doru incelmesi ise kalnlnn F- orannda olmaldr.

Toskana Tapna) -st Yap E%eman%ar .. Aritrav H tra"es compactiles 0. Mutuluslar H traiecturae mutulorum ?. 5iriler H ti(na C. Alnlk H tympanum, 4asti(ium ;. Iat kirileri H cant erii J. @rt kirii H templa K. 5aplama kirileri H assares L. 5aplama lev alar H opercula M. Ante4iksler H ante4i1es .B. Aritrav 4ri$i ... @ima .0. 'ymal tepe simas .?. @ima ve sa&akl ,rten pimi toprak lev alar

KEMER2 KU33E2 TO,O. MMARS Kemer4 Yarm daire veya yay ekilli ve merke$i "ir kilit ta ile "alanm, iki ayak $erinde ykselen ve duvarn st arln "u ayaklara ykleyerek istenilen mesa4ede a&klklar oluturulmasn salayan mimari elemandr. Tono*4 3ir di$i kemerin ayn srada arda arda di$ilmesi ve "ir"irine "alanmas ile elde edilen kapal koridor ekilli mimari elemanlardr. 2u sayede st yapy tamak i&in salam 4akat a4i4 alt yaplar salanmas mmkndr. K"55e4 Daire ekilli "ir kasnan merke$e kadar yarm daire ya da "en$eri 4ormu koruyarak ,rlmesi ile elde edilen &at kaplamas trnn (enel addr. 5emer ve tono$ Roma mimarisinde va$(e&ileme$ elemanlardr. =n &ok kullanlan tr "eik tono$dur. Iapra$ ya da a& tono$ "ir"irine dik yerletirilmi iki adet "eik tono$ kesitiklerinde oluur. 5a"ur(al tono$ ise yk tamay arttrmak i&in "eik tono$larn "itiminin "ir"iri $erine kaydrlarak "irletirilmesi ile yaplr. 5u""e ya da kre tono$ u$un mekNnlarn "itiminin ku""eli "ir apsisle kapatlmasdr. 5u""e (er&ek anlamda ancak Roma <mp. sonuna doru (,rlmekle "irlikte "ilinen en eski ku""e ,rnei #ant eon-dadr. 2uradaki ku""e ,rerek deil &at kaplamalarnn 4enere doru inceltilerek ykseltilmesiyle yaplmtr. PA,T!EO, 2e "asamakla &klan (irite er "iri .C metreden u$un seki$ devasa stun ,n srada yer alr &(en alnla yapnn yapl tari i ve allmadk ,l&lerde "ir kartal oyulmutur. Airi sa&andaki 0B stunun "alklar ve ta"anlar "eya$ mermerden (,vdeleri (ri (ranitten yivsi$ ve tek par&a talard. <&te yer alan d,rt stunun (,vdeleri krm$ (ranitti. Airi ve apsis arasnda &er tane ni yer alr. 5,e(enlerde yer alan d,rdn plan emen emen dikd,rt(en iken karlkl yerletirilmi olanlar yarm daire planldr. >ilerin cep elerinde alt silmeye kadar u$ayan ve st ku""e kasnan tayormu i$lenimi veren, renkli nilerde (iallo antico6sar Gturuncu7 ve karlkl nilerde pavona$$etto6mor i$li "eya$7 stun ve (,mme ayaklar vardr. Rotondoda kesme ta kullanm tamamen dekorati4tir. #ant eon "ataklk "ir ara$ide ina edildiinden temellerini salam olmas i&in .B

metreden da a (eni, C,; metre derinliinde, i&i "yk "oyutlu traverten "loklarla doldurulmu, "ir temel alkas ina edilmiti. 2inann "unun $erindeki tm arln aediculann (erisindeki seki$ adet masi4 ayak tamaktadr. 2unlar i&ten da J metreden da a kalndr. Oakat d korniin st katna kadar "ir&ok tono$lu oda ve (e&it i&erdiklerinden yekpare deildirler. <&ten da duvar kalnlna eit yarm daire ekilli tono$lar ku""e kasnann st erit seviyesinde nilerle "irleir ve ",ylece "inann arln nilerde alp seki$ ayaa datrlar. 5u""e i&erden yarm kre eklinde st korniten ykseliyor (i"i (,rnse de "u yanltcdr. 5u""e i& y$eyinin alt ksm (er&ekten ku""e kasnann "ir par&asn oluturmaktadr. 5u""e yarm kreden u4ak olduu (i"i d korniin en tepesinden "alamaktadr. Mimar ku""enin arln em ku""e ykseldik&e kasna incelterekPoculusta kalnl sadece .,; m.dirP em de karmda da a a4i4 talar kullanarak a$altmtr. Ayrca ku""enin ta"anna, d y$eyin alt ksm $erinden iti"aren "ir di$i i& i&e (e&mi "asamakl &em"er ina ederek ek "ir arlk "indirmi, ",ylece ku""enin kenarlara doru a&lmas ve &,kmesi ,nlenmitir. =n tepedeki oculus L metreyi akn &apldr. Ievredeki mal$emenin "asksyla mkemmel "ir daire oluturmakta ve ku""enin tamamn sa"it tutmaya yaramaktadr. 5u""enin &ap C?,0 metredir. Qeminden oculusa kadar olan ykseklik ku""enin yar&apna eittir ve st korniin ykseklii de ayndr60.,Jm.7. Yani "u yar&apa sa ip "ir kre $eminden oculusa kadar rotondonun i&ine sa"ilirdi.. <lk yap sa&a (neyde yer alan kare ekilli "ir "ina olarak A(rippa d,neminde yaplmtr. <.@. LB-deki yan(nda yanan "ina yeniden ina edilmi <.@. ..B yllarnda tekrar ar asar (,rmtr. #ant enonun (iri sa&a ku$eye "akan "u(nk alinin yapmna Radrianus d,neminde <.@) ..LH ..M yllarnda "alanmtr. <.@. .0;H.0L yllar arasnda da kendisine adanmtr.

Dairese% P%an% esta678 Tapna)

#odyumu eski moda Yunan tapnaklarndaki (i"i dairesel olarak "asamakldr. 0B stundan oluan "ir pteromas vardr. Yaklak olarak <.S. LB civarna tari lenir. @on derece iyi korunmu olan 5orint d$eninde ssl mkemmel "alklar vardr. CJ ayak &apndadr. Relenistik slupta aritrav, 4ri$ ve korni tar. /raverten "loklarla cella duvarlarnn "irletii yere iki sra alinde ssl ro$etler i&eren alka yerletirilmitir. @tun ykseklikleri .B D stun alt &apna eittir. Ori$ "tnyle ,k$ "alar ve (irlandlarla ssl Relenistik anlaytadr. @adece kapnn kars "asamakldr. %ella ve podyum t4 tandan, stunlar, kap ve pencere &er&eveleri travertendendir. Cori+eki 09 yy Dor Tapna) 2irka& tapnak <.S. .. yy-n eski moda dor ya da toskana d$eninin takip&isidir. 2unlardan "iri ve da a (e& tari li olan %ori-deki tapnaktr. =rken .. yy-a tari lenir. =n iyi korunmu %um uriyet d,nemi tapnaklarndandr. /oskana plann i$lediinden dolay podyumu (neyden "asamakl ve derin tetrastylos pronaosunun iki yannda ikier stun da a yer almaktadr. Sl&leri 0; 1 CJ ayaktr. %ellaya merke$e a&lm "ir kapdan (irilir. %ella pronaos (i"i derin deildir. @tun ykseklikleri L T stun alt&apna eittir. Roma ion d$eninde M veya .B kat oranlar da a yay(n iken "uradaki alm "ir orandr. Ra4i4&e incelme, entatsis ve tek d"key silmeden oluan olaslkla /oskana d$enine ait 4akat RelenistikUten kalma da ola"ilecek "asit "ir kaide mevcuttur. @tunlarn T sinde .L yiv ve (eriye kalan ksmnda seki$y$l &ok(en "ulunmaktadr. Al&ak "ir ek inos ve a"acusa sa iptir.

,imes Maison Carr:e

#odyum $erine ina edilmi pseudoperipteros korint d$eni tapnaktr. #odyum & "asamakl krepis $erinde ykselir. <nce i&ilikli "ir pteroma ile &evrilidir 4akat sslemeler da a (e& "ir tari te eklenmitir. #lan tipik Yunanllam /oskanaPRoma-dr. V$un prostyl ,n ve arkada J-ar yanlarda ..-er stundan oluan periteros-tur. Yanlardaki L ve arka ksa kenardaki J stun tapnak cellasna yapk yarm stunlardr. /apnan ,l&leri CC 1 LJ ayaktr. Mal$emesi kaliteli yerel kire& tadr. @tunlarn ykseklii ?M ayaa yakndr. 2alklar $en(in sslemelidir. /apnan kesin ina tari i aritrav $erindeki ya$tlara (,re <.@) .H0 yllardr. Oakat da a erken A(rippaya ait "ir ya$tn varl ina tari inin <.S. .J olarak ra"et (,rmesine yol a&ar. Konkor+ia Tapna) 5onkordia tapna Oorum Romanum-dadr. %ella L0 1 .CL ayak ,l&lerindedir. #ronaos eksastylos prostylos ve ;J ayak (enilikte, CJ ayak derinliindedir. V$un kenarlardan "irinin tam ortasndadr. 2tn tapnak yol seviyesinden 0B ayak yksekte "ir podyum $erinde durur. #ronaos stunlar ve 4ri$i kayptr.

Kastor;Po%%"ks Tapna)

Oorum Romanum-daki dier tapnak olan 5astor tapna, 2asilica Wulia ve Atrium Vesta arasndadr. 8& stunu ala ayakta durmaktadr. <lk kuruluu <.S. "einci y$yl olan tapnak /i"erius tara4ndan yeniden ina ettirilmi ve <.@. J yllarna tari lenmektedir. Ae& imparatorluk d,neminde de onarm (,rmtr. 2alklar sra d ($elliktedir. 2ir"irine kenetlenmi i& spiralleri da a sonra 2aal"ek tapnann sslemelerinde taklit edilmitir. Aeriye yerletirilmi &l cella etkisini veren (eni cellas vardr. L 1 .. stunlu peripteros tapnaktr. #odium 00 ayak yksekliktedir. 2asamaklar ari& tapnak M; 1 .?? ayak "oyutlarndadr. Mars U%tor Tapna) Au(ustus d,nemi tapnaklarndan olan Mars Vltor tapnann kaliteli & stunu $erinde ala aritrav duru va$iyette ayaktadr. #teronu i& ksmda apsis yapan cellann arkasn &evrelemektedir. /apnan arka ksm Au(ustus 4orumuna komu alanlardan "yk "ir duvarla ayrlmtr. Roma H /oskana plan tipindedir.

.B

Sat"rn Tapna)

@aturn tapna Roma %um uriyet d,neminin en eski tapnadr. <.S. CML yllarna tari lenir. /raverten #odyum $erinde ykselir. <.S. C0 ylnda onarm (,rr. @tun (,vdeleri ksmen yekpare ve (ranittendir. 2alklar k,t ustalarn elinden &kma d,rtkenarl ion d$enindedir. Reksastylos prostylostur. J 1 .. stunludur. Maison %arrXe-de olduu (i"i son L stun "u ke$ "tn olarak cella duvarna dayandrlmtr. en"s Tapna)

Ae& Roma tono$ mimarisinin deiik "ir ,rnei olan Venus tapna 2asilica >ovann emen dousunda yer alr. <lki Radrian d,neminde olan tapnak Maksentius d,neminde yeniden ina edilmitir. CK; 1 ?0L ayak ,l&lerinde ve stunlarla &evrilidir. /apnan &ekirdeini olduk&a ince duvarl iki "eik tono$ oluturur. @rt srta duran er iki cella "itimlerindeki apsislerden "ir"irine yapktr. /apnan dndaki .B 1 0B korint d$eni stunlar pseudodipteros oluturur. .; 1 ?C; ayaklk stylo"at ile en (eni Yunan planl Roma tapnaklarndandr. <.@. .?. ylna tari lidir.

..

Leptis Man<a Sever"s Tapna)

:eptis Ma(na @everus 4orumundaki tapnak plan yaps ile eski tapnak di$isinin yeni "ir anlayla ele alnan ,rneidir. %ella (iriinin karsna (elen ortadaki stun a&kl dier stun aralarndan 4a$ladr. 2u y,nyle tapnak merke$i "ir aksn ikiye katlanmas ile elde edilmi simetrik plan verir. %ella &l cella etkisi veren (eniliktedir. Sn tara4ndan antsal merdivenlerle &klan tapnak yksek "ir podyum $erinde durur. Sn stunlu (irite simetrik yerletirilmi & sral &er stundan oluan "ir portik yer alr. Alaelerde "ir sra stun ile tapnak peripteros (,rnts ka$anmsa da stun sras (eride "ir duvar ile kesilir ve "u y,nyle toskana dor plann akla (etirir. @tunlar yksek postamentler $erine yerletirilmi korint d$eni "alklar i&eren yivsi$ (,vdelidir. /apnak stunlu (alerilerle &evrilmi "ir 4orumun (erisine yerletirilmitir. %addelerin yerleimi se"e"iyle 4orumun &evre duvarlar tapnan yer ald ksa kenarda tam dik olarak kesime$ler. /apna 0. yy sonlarna tari lenir. Pa%myra 3e% Tapna)

#almyra 2el tapna peripteros planl "ir tapnaktr. Antsal (iri tapnan u$un kenarlarndan "irine a&lm ve ,nne "asamaklar yerletirilmitir. 2u ,$ellik Msrdan devirilmi olmaldr. @a&aklk "ir&ok @uriye tapnandan olduu (i"i kule ya da kule tepesi 4ormunda &kntlarla "e$elidir. 2asamakl "ir plat4orm $erine yerletirilmitir. Adyton ince i&iliklidir. Sn ve arkasnda ksa kenarlara yapk d,rt stun yer alr. %ella merke$inin karsnda tanrnn ta t odas olan "ir k&k oda vardr. %ella & ksmldr. /apnak temenosun tam merke$ine yerletirilmitir. 8& k,ede &apra$ ikisi dikd,rt(en dolanml, "iri spiral eklinde, merdivenler yer alr. /apnan tari i ?. yy ortalardr.

.0

3aa%5ek Y"var%ak P%an% Tapnak 2aal"ek-teki yuvarlak planl ve ku""eli tapnak, sslemelerinden dolay en (e& erken <.@. ?. yy.-a (i"i (,rnr. #lan monopteros tapnak ile toskana planl tapnan pronaosunun "irlemesinden olumutur. Sn tara4ta (iri ksmnn a&kl 4a$la iki sra alinde C stun "ulunur. /apnan yuvarlak yapsna uyan (erideki C stunun stylo"at yuvarlak cella ile apsidal "ir "tnlk oluturmayp, ,ndeki stunlarn sonuncusundan "alayarak tm arkadaki stunlarn arasnda yaylar yapar ve ",ylece C stun yekpare kanatlar $erine oturmu (i"i durur. %ellann duvarnda stun aralarnn merke$lerine ; adet ni a&lmtr. %ella i&erisinde duvara yapk .C tane k&k stun vardr 5u""e &,kmtr. Yapnn tm resmedildii sikkeler yoluyla # illippus Ara" d,nemine verilir. Yie(and, ksmen yapnn ve sslemelerin erken ikinci y$yla (ittiini ,ne srer. %ellay &eviren arkadaki korint stunlar ; y$ldr. %ellann i&i &ap 0M ayaktr. Ar i&ilii Roma mimarisinin "arok d,neminin "aladna iaret etmektedir. ,imes Diana Tapna) >imes Diana tapna Roma ta tono$ i&iliinin en erken ve nadide ,rneklerinden "iridir. Ana cella "eik tono$ ile ,rtldr. 5a"ur(al olarak ina edilmitir. Yan duvarlarda &(en alnlkl derin niler vardr. >iler arasnda st yapy destekler (i"i duran kompo$it "alkl yapk stunlar vardr. @tunlarn $erinde tono$un emen "alan(cna kadar aritrav, 4ri$, diler ve korniten oluan "ata"an vardr. /apnak yaklak <.@. .CB yllarna tari lenir. Dar yan odalar al&ak "ir "eik tono$la ,rtldr. 2u tapnan tono$ i&ili da a sonra "ir&ok yapya ,rnek oluturmutur.

.?

=ORUM E 3A.LKALAR

Vitrivius 4orumlarn "yklnn kent n4usu ile uyum i&erisinde ne 4aydal olamayacak kadar k&k ne de "ir &,l andracak kadar "yk olmamas (erektiini s,yler. Oorumu tekil ederken (eniliinin u$unluu &e ",lerek ikisi ile oluturulmas (erektiini aktarr. A,steri alann &evresindeki stunlar epeyce aralkl olmaldr. @tun sralar etra4na "ankaclar yerletirilmelidir. <kinci kata (elir (etirmesi i&in "alkonlar ina edilmelidir. 8st kat stunlar alttakilerin F orannda k&k olmaldr! diyerek 4orumlarn (enel yapsn aktarmaktadr. Yukardaki resimde Vitruius-un ilkelerine (,re d$enlenmi <.@. .BB ylnda kurulan /im(ad 4orumunun yapsn (,rmekteyi$. A7 Oorum 27 2a$ilika %7%uria D7/apnak =7 :atrina O7Atrium-dur. #ompei-deki 4ormun <.@. J0 deki ali Vitrivius-un "etimledii ana yapya uyar. /asarm <.S. <kinci y$yln sonlarna doru oluturulmutu. 5u$ey ucunda yksek "ir podyum $erinde ykselen korint d$eninde "ir tapnak vardr. 5onumu 4oruma Nkim (&l "ir (,rsel etki "rakmaktadr. Oorumun iki yannda kapallk issi veren iki katl stun di$isi u$anmaktayd. 2u stunlu mekNnlarn alt kat toskana, st katlar ise yivsi$ ion stunlarndan oluuyordu. /4 tandan stunlarn kire& ta ile deitirilmesine Au(ustus $amannda "alanm 4akat "itirilememitir. Aney u&ta e rin idari "inalarndan "ir (rup yer almaktadr. =n "y olan "a$ilika em ticaret merke$i, em ma keme "inas em de toplant salonu olarak i$met vermekteydi. 8&l "ina (ru"unun "iri duovirler 6"a y,netici7, "iri aedilesler 6yardmclar7 sonuncusu ise e ir meclisi curia-nn toplanmas i&indi. Aneydou k,ede st a&k etra4 kapal oylama yeri 6comitium7 olarak tannan aslnda ma keme "inas olmas (ereken "ir "ina vardr. 2at kanadn &ou Apollon tapnan &evreleyen duvar tara4ndan snrlandrlmt. 2unun ku$eyinde se"$e ya da u"u"at pa$ar vard. 5u$ey "at u&ta da latrina yer alyordu. Dou kanadndaki iki "yk "ina =t ve 2alk pa$ar ile Aiyim <&ileri Merke$i idi. 2unlarn arasnda :ares ve Vespasianus tapnaklar vardr.

.C

2assel yaknndaki, Ren ne rine tepeden "akan, Au(ustus 4orumu e rin <.S. C?-te kuruluundan 0BB yl sonra sa"it eklini almt. 2urada 4orum cardo maksimus tara4ndan ikiye ",lnmt. =n u&ta "a$ilikaya "akan "ir tapnak vard. Alann tm stunlarla &evrili idi. Ze ir "ydk&e 4ormun yaps da deimi, akt,rler ve (ladyat,rler i&in konaklama yerleri, deiik (da maddeleri ve ,$ellikle kasaplk i&in ayr #a$aryerleri kurulmutu. Oorum Romanum-un ku$eyinde "ir alan da <.S. ;B ile <.@. .0B yllar arasnda "e yeni 4orum ina edilmiti. M.@. 0. y$ylda tamamlanm olan Au(ustus 4orumu aslnda "yk "ir tapnak alanyd. Ooruma (ney "atdan u$un eksenin tam karsndaki "ir kapdan (iriliyordu. Yksek "ir kaide $erinde Mars Vltor tapna yer almakta idi. Avlunun er iki yannda yksek "ir stun di$isi yer almaktayd. /apnaa &kan "asamaklarn en st i$asna &ekilen "ir at $erinde iki yanda yarm daire "i&imli oluturulmu oyuklar &apra$ "ir eksen oluturmakta idi. /apnan arkasndaki duvar ?; metre yksekliinde atee dayankl Aa"ii talarndan ina edilmiti. Oorum stunlarnda Akdeni$ civarnda &eitli yerlerden (etirilmi renkli mermerler kullanlmt. Oorum u$un eksende tam "ir simetri i&inde idi. V$un ve ksa eksenin kesiim noktasnda Au(ustus-un eykeli "ulunuyordu.

.;

@everus d,nemine ait :epcis Oorumu asimetrik "ir yamuk &evre duvar i&ine yerletirilmi d,rt(en planl avlu etra4n &eviren stunlu (alerilerden olumaktayd. 5sa u$un kenar $erinde kaplar dar caddeye a&lan "ir di$i dkkNn vardr. 2at ksa u&ta yer alan tapnan merke$i ekseninin tam karsnda i&inde niler a&lm yarm daire ekilli "ir yap vardr. 2u yapnn er iki yanndaki alanlar resmi "inalara ayrlmt. /apnak yksek podyum $erinde durmaktadr. Dou ksa kenarda 4oruma yapk "a$ilika yer alr. <ki ksa ucun merke$inde iki apsis ve yanlarnda k&k dikd,rt(en ikier oda yer alr. Apsislerin d kenarlarndan iti"aren u$un kenarlar "oyunca alan &e ayran iki sra stun di$isi vardr. Apsislere a&lm nilerin k,elerdekilerin arasna a&lm iki kap ile arkadaki k&k odaya ve ikinci kata ulaan merdivenlere (e&ilmekteydi. 2a$ilikann dou u$un kenar "oyunca dta "ir sra stun ve ksa kenarlarnda "irer, u$un kenarda & kap yer alan dar koridor "ulunmaktayd. M.S. .LC-te #orcia 2a$ilikas, Romann ana 4orumuna ina edilmi, ksa sre sonra da "u yeni "ina trnn iki ,rnei da a yaplmt. Ayn y$yln sonlarna doru #ompei 4orumunun (ney"at k,esine #ompei 2a$ilikas ina edilmitir. @undurmal stunlu (iri sa&a, "inann 4oruma "akan ,n cep esini oluturur. 8& ion stunlar arasna ikisi de "unlarn er iki yanna yerletirilmi "e kap ile "inaya (irilir. <&eride .0 1 C eklinde d$enlenmi 0L devasa stunlu "ir peristyl, merke$i sa anl yan sa anlklardan ayrr ve &atnn a ap iskeletini tar. Yan duvarlarda stunlarn karlarna (elecek ekilde sa anlklarn stndeki (aleriyi tamaya yarayan (,mme ion stunlar yerletirilmitir. 2unlarn arasndaki duvar svanarak mermer taklidi eklinde "oyanmtr. <&erdeki stunlarn d$eni tartmaldr. <on ya da korint ola"ilir. Yan stun d$enleri ion olmas olasln kuvvetlendirir. 2inann "at ucunda, iki yannda dikd,rt(en niler "ulunan iki katl "ir ma keme krss arka duvardan ,ne doru &kar. <& stunlar yaklak .? metre orta sa an a&kl ise .C metre idi.

.J

@tunlar arasndaki esas &at .0B ayak u$unluunda JB ayak (eniliindedir. @tun ykseklikleri "alklar dN il ;B ayak, kalnlklar ise "e ayaktr. 5irii tayan 0B ayak yksekliinde, 0 D ayak (eniliinde ve . D ayak kalnlnda plasterler vardr. 2unlarn $erinde .L ayak yksekliinde 0 ayak (eniliinde ve . ayak kalnlkta "aka plasterler vardr. 2unlar ana atl destekleyen kirileri ve &atdan da a aada "ulunan ne4lerin &atsn tarlar. #lasterlerle stunlar tara4ndan desteklenen kirilerin aralarndaki "oluklar pencerelere ayrlmtr. @tunlar sa ve sol k,e stunlaryla "irlikte ana &at (eniliinin er iki kenarnda C, ayn k,e stunlar ile "irlikte 4orum tara4ndaki u$un kenarda L, dier tara4ta ise J-dr. 2unun nedeni "a$ilikann kenar duvarnn ortasna ina edilen, 4ormun ortasyla Wpiter tapnana "akan Au(ustus tapnann pronaosunun (,rntsnn en(ellenmesini ortadan kaldrmak amacyla o kenarda ortada "ulunan iki stunun atlanmasdr. Snceki tapnakta yer alan yar( yeri (eni kavisli "ir yarm dairedir. 2u yarm dairenin a&k tara4 cep e "oyunca CJ ayaktr9 derinlii ise yar(&larn ve ,nnde duranlarn i adamlarn ra ats$ etmemesi i&in .; ayaktr. @tunlarn $erine "ir"irine tutturulmu iki ayaklk & tane keresteden oluan "ata"anlar yerletirilir. 2unlar i&teki &nc stundan iti"aren "alayarak pronaostan &knt yapan yarm dairenin sana ve soluna deen antelere d,nerler. #ompei "a$ilikas 4orumun sonuna konumlandrlmt 4akat u$un kenarlar 4oruma "akan "a$ilikalarda yay(nd. 2a$ilika 4ormun dier ucundaki tapnan karsna yerletirilmiti. Oorumun "ir ucunu tamamen kaplamaktayd. 2u durumda "a$ilikann konumu le[yon "irlii karar(N larndan "iriyle paralel ale (elir. 2u tar$n en (,rkemli ,rnei Roma-da /raianus-un Oorum-undaki 2a$ilika Vlpia-dr. 2u yap yaklak y$ sene sonra @eptimius @everus-un :epcis Ma(na-daki 4orumunun "ir ucuna yaptrd "a$ilikaya ,rnek olutururken dier yandan Rristiyan Roma-nn erken d,nem "a$ilika kiliseleri i&inde model tekil etmitir.

.K

2a$ilika Vlpia "oyut ve $en(in sslemeleri ile etkileyici olmasna karn, kesme tatan yaplm kolon kiri ilkesinde dayal (eleneksel "ir "ina idi. Ra& tono$un imkNnlarn ortaya &karan ilk "a$ilika, antik Roma-nn son yaplarndan "iri olan ve yapmna M.@. ?BK-de Maksimianus tara4ndan "alanan, "a$ deiikliklerle raki"i ve ale4i 5onstantinus * tara4ndan "itirilen 2a$ilika >ova idi. Oorum Romanum-daki kutsal yol "oyunca ykselmekte idi. 5u$eydou sa anlnn masi4 tono$lar alana Nkim "ir ekilde ala ayaktadr. 5anatlarnda yan sa anlklarn yer ald merke$i sa anlktan oluan $emin kat plan ,nceki "a$ilikalardan pek 4arkl deildir. 'rta sa anlk devasa korint stunlarnn perva$larndan ykselen a& tono$larla ,rtl & a&klktan oluur. @a anlk yan duvarlar ile iki u&taki duvarlarda tono$larn kesiim &i$(ileri arasndaki "oluklarda yer alan yarm daire "i&imli pencerelerle aydnlatlyordu. Rer "iri ana eksene &apra$lama "al & "eik tono$dan oluan yan sa anlklar tara4ndan payandalanmt.

S$(n plana (,re (iri (neydou u&tand ve dorusal vur(u Maksimianus-un dier u&taki tono$lu "ir apsise yerletirilmi "yk eykeli ile (&lendirilmiti. 5onstantinus ana (irii (ney"at cep enin tam ortasna yerletirerek ve karsndaki merke$i tono$a da kendi eykeli i&in "ir apsis ekleyerek "inann oluturduu etkiyi deitirmiti. 2inann i&i $emindeki desenli mermer dilimleri, duvarlarn alt ksmndaki renkli mermer kaplama ile st ksmlarndaki sva ve em orta em de yan sa anlklarn tono$larna yaplm derin panolarla $en(in "ir "i&imde "e$enmiti. 2inann "oyutlar yannda tm "unlar ikinci planda kalmaktadr. 'rta sa anlk tek "ana LB 1 0; m.-lik "ir alan kaplar ve ykseklii tono$un tepesinde ?; m.-ye ular. 2u ancak a& tono$ uy(ulamasnda ka$anlm "eceri ile mmkn ola"ilmitir.

.L

TYATRO E AMP!TYATROLAR Vitrivius-a (,re Roma tiyatrosunun plan ,yle &karlmaldr9 Ana merke$ saptandktan sonra "unu snrlarn "elirleyecek &evre &i$ilir. <&erisine de "ir"irinde eit u$aklkta olan "ur&lar kuann on iki "urcunu (,steren, dairenin snr &i$(isine deen d,rt ekenar &(en &i$ilir. 2u &(enlerden kenar skeneye en yakn olann alnarak skenenin ,n, o kenarn dairenin kavsiyle kesitii &i$(i ile "elirlenir 6AP27. @onra sa ne plat4ormunu oskestra yerinden ayrmak i&in o noktadan "alayarak merke$den paralel "ir &i$(i &ekilir 6%P D7. #lat4orm Yunanllarnkinden da a derin olmaldr. #lat4ormun ykseklii orkestrada oturanlarn sa nedeki tm oyuncular i$leye"ilmeleri i&in "e ayaktan 4a$la olmamaldr. <$leyicilerin tiyatrodaki yerleri dairenin &evresindeki &(enlerin a&lar "irinci kavisli yatay (e&ite 6dia$oma7 kadar ",lmleri ayran "asamaklarn y,nn verecek ekilde ",lnmelidir. Yukardaki oturma ",lmleri aadakilerin ortalarna (elecek ekilde d$enlenmelidir. 2asamakl (e&itler aadakilere (,re "irer atlayarak yerletirilir. Aadaki "asamaklarn y,nlerini veren a&lar yedi tanedir 6%, =, O, A, R, * ve '79 dier "e a& skenenin d$enini "elirler) ortadaki a&nn karsna kraliyet kaps 657 (elir, sa ve soldaki a&lar 6:PM7 konuk ",lmlerinin kap konumlarn verirken, en dtaki iki a& 6A,27 ise kanatlardaki (e&itleri (,sterecektir. <$leyicilerin oturma "asamaklarnn ykseklii . ayak . avu&tan a$, . ayak J parmaktan 4a$la olmamaldr9 derinlikleri ise 0 D ayaktan 4a$la, iki ayaktan a$ olmayacak ekilde "elirlenmelidir. =n stteki oturma di$ilerini $erine yaplacak revaklarn &ats, sesin &atya ve en stteki oturma yerlerine kadar ayn (&te yksele"ilmesi i&in scaena! tepesi ile ayn i$ada olmaldr. =er &at yksek deilse al&akl orannda sesi ilk ulat yerde en(elleyecektir. =n alttaki "asamaklarn arasndaki orkestra &apnn altda "iri alnarak, er iki tara4ta u&lardaki alt oturma yerleri (erekli ykseklikte kesilerek (iriler oluturulur 6'P#7. @caena u$unluu orkestra &apnn iki kat olmaldr.

.M

#ompei tiyatrosu <.S. 0. yy.-n ikinci yarsnda ina edilmitir. 2u nedenle plan Roma tiyatrosundan da a &ok Relenistik d,nem yunan tiyatrolarna "en$emektedir. Dinsel "ir ilev stlenmekten &ok elenceye ayrlm "ir yerdi. 2ununla "irlikte orkestraya a&lan kemerli (irilerin yerletirili ekli ve orkestra ile sa nenin d$enlenii Roma tiyatro plannn ilkelerini ilk ke$ ortaya koymaktadr. %aveas tektir ve dia$omadan sonra stunlu (aleri (elir. A,rkemli cep eli ssl scaenaelarn ilkel ,rneini vermektedir.

<.@. 0. yy.-n ikinci yarsnda ina edilmi olan 'ran(e-daki tiyatro Roma tiyatrolarna en iyi ,rnektir. @a ne "inas ve auditorium kesintisi$ &evre duvar ile kuatlmt. A&k paradoslar yerine $erlerinde oturma sralarnn devam ettii tono$lu (e&itler "ulunmaktadr. 2u sk yapsal d$enlemeyi elde ede"ilmek i&in i$leyici sralar ve orkestra yarm daire "i&iminde d$enlenmitir. 'rkestra (,steri alan olma ilevini yitirmi, i$leyiciler arasndaki ,nemli kiilerin oturma yerlerinin konulduu "ir mekan olmutu. 2urada iki unsur kapallk issini da a da (&lendirir. @a nenin $erindeki a ap "ir &at (,steri yapanlar k,t ava artlarndan korurken, seslerinin da a u$aa ulamasn salayan akustik "ir ilev (,ryordu. D duvarlarn $erinde ykselen a ap direklere asl tenteler seyircileri (neten koruyordu.

#ompei amp itiyatrosu salam kalan ilk daimi amp itiyatrodur. 2yk olaslkla <.S) KB ylnda e rin koloni aline (elmesinden a$ sonra em <& @ava-ta Romaya kar (eldikleri i&in, em de (elecekteki iyi tavrlarnn "ir (vencesi olarak le[yona mensup emekli askerler i&in "ir yerleim yeri oluturmasn taki"en ina edilmitir. Yap e rin en$ i&"ir yapsnn ina edilmedii en (neydou ucuna ve e ir kaplarna eriimi uy(un "ir alan yaplmt. 5apasitesi yaklak 0B BBB

0B

kii olduundan, #ompei n4usunun olduk&a $erinde "u rakam komu kentlerden de $iyaret&iler "eklendiini (,stermektedir. Amp itiyatro standartlam oval "ir ekle sa iptir. 2oyutlar .?; 1 .B; m. dir. Arena ve oturma yerlerinin en yaknda olanlarnn &te ikisi ,$(n $emin seviyesi ka$larak yaplmt. 2uradan &kan toprak sralarn kalan &te "irlik ksmnn dol(u mal$emesi olarak kullanlmtr. Ze ir duvarna yaslanan (neydou ",lm ari&, toprak dol(u d y$ opus incertium tekniinde kaplanmtr. Duvar yukarya doru i&e meyilli idi ve st ",lm amp itiyaronun etra4n dolap e ir surlarna "alanan (eni "ir yry yolu, kemerlerin "irletirdii payandalarla (&lendirilmitir.

Arenaya (iri er iki u&tan $emin seviyesinden aa doru inen tnellerle salanmaktadr. Ancak (ney u&taki (iri e ir surlarna taklmamak i&in "atya doru "i&imsi$ "ir dirsek yapmaktadr. 2u tnellerden &kan tono$lu (e&itler, oturma yerlerinin en alt ve orta sralar arasnda u$anmakta ve "uralara (iri salamaktadr. 8&nc sraya istinat duvarna yaslanarak oradan da kemerlerin tepesine "alanan d merdivenlerden (e&ilmektedir. #ompei tiyatrosunun "alca ilevsel olumsu$luu (iri ve &k kaplarnn sayca a$ olmas nedeniyle seyircilerin (iri ve &knn &ok $aman almasyd. M.@. ;M ylnda #ompei ve >uceria kentleri arasnda satama ve meydan okuma ile "alayan olaylar, talarn atlmasyla devam edip sonu&ta kl&larn &ekilmesiyle "itmitir. #ompeililer "u konuda tecr"eli olduklarndan "ir&ok >ucerial ya ,ldrlm ya da ar yaralanmt. 5onsllerin yrtt "ir soruturma sonucunda senato tara4ndan #ompei e ri yetkilileri .B yl "oyunca (ladyat,r d,vleri d$enlemekten men edilmiti.

@tatilius /aurus-un amp itiyatrosu M.@. JC-teki "yk yan(nda yerle "ir olmutu. Yaklak .B yl sonra <mp. Vespasianus "unu da a "y ile yenilemeye karar vermiti. @,$cn k,keni

0.

"ilinmemekle "irlikte %olosseum adyla tannan Amp iteatrum Olavianum, >ero-nun Altn evinin "a &esindeki (,ln "ulunduu s &ukura oturtulmutu. .LL m.-ye .;J m. d "oyutlar ve CL m.-yi aan ykseklii ile o $aman dek ina edilmi en "yk amp itiyatro idi. Yapnn tm ;. m. (enilik ve .0 m. derinliinde traverten "loklarla kapl dairesel masi4 ar& "ir temel $erine ina edilmiti.

#ompei amp itiyatrosu ile %olosseum arasndaki temel 4ark %olosseum-daki i$leyici sralarnn sert dol(u $emine deil koridor, merdiven ve rampalarn tayc ta kolonlarla "ir"irinden ayrld ar kovan "i&imli yapay iskelet $erine ina edilmiti. @ralar tayan ince d,emelerden &ounun alt "otu, yani iki "eik tono$ $erine oturmaktayd. Arena &evresinde d,rt tane i& i&e daire ve "unlarn i&inden arenann yar&ap "oyunca u$anan seksen tane dikine koridor vard. 2unlarn arasnda stte a& tono$larla "irletirilmi traverten ayaklar ve t4ten perde duvarlar ykselmekteydi. /emeller atldktan sonra traverten iskeletin tamamlanmas en ,nemli aamayd.

Arl en a$ndan dtaki koridor tara4ndan payandalandndan &nc katn tepesine kadar oturma yerleri mermerdendi. @ralarn d duvara yasland st katta arl a$altmak (erekiyordu ve en st katn sralar a apt. /iyatrolarda olduu (i"i seyirciler (neten "ir tenteyle korunmaktayd. 2unlar tayan 0CB direin destekleri d duvarlarn tepesine doru ala (,rle"ilmektedir. Ayn ey alatlarn "aland iskele "a"alar i&inde (e&erlidir. @istemin kullanlmasn denetlemek i&in

00

imparatorluk donanmasndan y$ kadar deni$ci yaknlarda "ir yere yerletirilmiti. #ompei-deki dier "ir 4ark ise arenann kendisinde (,rlr. #ompei-deki arena yekpare dol(u iken "uradaki, va i ayvanlarn $emin katn altnda tanp arenaya salnrken "akclar i&in en a$ te like yaratacak ekilde tasarlanm ve titi$likle ina edilmi usta ii koridor ve ka4eslerden olumaktayd.

Dtan "akldnda %olosseum kendi "ana duran "ir tiyatro auditoriumunun d duvarn andryordu. Yap (,rkemli (iri sa&aklarnn "ulunduu iki u& ile iyi yarmn merke$leri ari& olduk&a yalnd. <lk & kattaki tek tip kemer di$ileri (,mme stunlar ile takviye edilmiti ve "unun $erinde de yine (,mme stunlu da a sade "ir duvar vard. Qemindeki stunlar /oskana, $erinde srasyla standart ale (elmi olan ion ve korint d$eninde stunlar vard. 8st katn sade duvarlarnda y$eysel korint d$eni (,mme stunlar vard ve er "ir duvar a&klna srasyla yald$l tun& kalkanlar ve (eni kare pencereler yerletirilmiti. 2ir i$leyici "ileti kiinin oturma yerlerindeki "elli ",lme ve yerinin olduu "elirli "ir kata ulamak i&in, KJ (iri kapsndan an(isi kullanmas (erektiini (,stere"iliyordu. %olosseumun kapasitesi yaklak ;B BBB kiiydi. Aelikin koridor ve merdiven sistemleri sorunsu$ (iri &ka imkNn vermek $ere &ok ($el "ir "i&imde tasarlanmt.

ROMA&DA KEMER MMARS UY'ULAMALAR/ Roma mimarisinde kemer uy(ulamalarn da a &ok sus sistemleri $erinde (,rmekteyi$. <.@. MK ylnda Roma kentine curator aquarum 6su kaynaklar denet&isi7 olarak atanan @e1tus *ulius Orontius De Aquaeductis 6@u 5emerlerine Dair7 adl kita"nda ehre bu kadar su getiren saysz hayati yap, faydasz piramitler yad da nl fakat yararsz Yunan antlaryla tam bir tezat oluturur ! eklinde ya$arak su kemerlerini Roma kent yaants ve mimarisindeki va$(e&ilme$liini ortaya koymutur. Roma-da yal$ su temini i&in "yk &a"a (,sterilme$ ayn, $amanda i&me ve kullanma sularnn ayrmna da ,nem verilirdi. <@. .BB dolaylarnda Roma kentinin sa ip olduu .C su "esleme tesisinin "anda (elen Anio >ovus kullanma suyu temini i&in di. A3ua Marcia ve A3ua Vir(o i&me sularnn temini i&in kullanlmaktayd. @u kemerlerinde sistem $eri kapakla kapal a&k tama sistemi idi. Aenelde "u sistem kanal ya da tnelle almas imkNns$ olan vadilerin iki yakas arasna ya da su de"isinin dmesi olas d$ ara$iler $erinde kaynaktan &kan suyun kay"nn en a$a indirilmesini salamak i&in yaplrd. 2ilinen en eski ve nl su kemeri Oransa \nn >imes kenti yaknlarndaki #ons du Aard k,prsdr. <.@. .. yy.-da ina edilmitir.

0?

Aard-n su sistemleri kemerli ",lm dnda kapalyd ve "elli mesa4elerde a&lm "acalardan suyun tand kanal ",lmne ulalrd. 2u yolla su ya$n serin kalr ve kn ise donmas ,nlenirdi. @u "u ",lmde su (e&irmeyen &imento ile svanm ?BH;B cm yksekliinde "ir yatak i&erisinde akard. @u d$eyi "iriken &,keltilerden anlald kadaryla Aard suyolunda .,; m.ye kadar ulamaktayd. @u kemerlerinde yaplan esaplar, "ir kente tanan suyun (nm$de "ir insann i tiyac olan miktardan & d,rt kat 4a$la olduunu (,stermektedir. @uyun (ece (nd$ kesintisi$ olarak ortak &emelerden akmas "u 4a$laln se"e"idir. @u kemerlerinin ara$inin "elli "ir kesiminde dar "ir a& ile d,nmesi ya da suyun eime (,re ykseltmesi (erektiinde "u noktalara ak den(elemek i&in tera$ileme sistemleri yerletirilmektedir. 2ileik kaplar esasna (,re &alan "u sistemlerin "ir ,rnei sada (,rlmektedir.

0C

=ski "ir 5elt yerlemesi olan @e(ovia-nn su kemerlerinin .0L (,$ kentin i&erisinden (e&mektedir. 5emerlerin yapm /raianus d,nemindedir. *talical olan /raianus kendi kenti dnda Alcantara ve @e(ovia-ya da ,nem vermi ve er ikisine de Roma mimarlnn (cn (,steren resimdeki kemerler (i"i antsal yaplar yaptrmtr. !amam%ar Modern dnyada tapnak, "a$ilika, tiyatro ve am4itiyatronun "en$erlerini "ulmak $or deildir ancak, "yk t ermae ya da imparatorluk RomasUnn kamusal amamlar (i"i yaln$ca kiisel, i[yeni deil, "ir di$i toplumsal, kltrel ve sporti4 4aaliyeti de tek "ir yapda artc "ir ekilde "irletiren "ir mimari elemann "en$eri pek yoktur. @eneca 6=pistulae Morales, LJ7, "yk @cipio A4ricanusUun :iternumUdaki evindeki k&k, karanlk amam tasvir eder ve onu $amannn msri4liiyle karlatrr. 2,yle "ir sadelik ,$el konutlardaki amamlar i&in "ir sre (e&erli olmu olsa da, en a$ndan M.S. 0. y$yldan "alayarak toplumun tm i&in "ir kamusal donat olarak sunulan amamlar, tasarm ve ssleme a&sndan (,rece da a (elikindiler. #ompeiUde ikinci alk amam olan Oorum Ramamlar, M.S. yaklak LBUde ina edilmiken, &ncs olan Merke$i Ramamlar ise, volkann patlad sralarda inaat alindeydi. 2una ek olarak, "a$ ,$el konutlarda, sa iplerinin ticari ama&la alka a&tklar amamlar da "ulunmaktayd. Ratta amamlarn imparatorluk sresince e ir yaamnda artan ,nemini, M.@. ?. y$ylda, n4usu #ompeiUnin "elki ancak yars kadar olan /im(adUda, .0 alk amamnn tespit edilmi olmasndaki karlkl te$at da ortaya koymaktadr. RomaUda M.@. C. y$yla ait "ir e ir "ina envanteri, LJ; "alnea P,$el amam ve .. t ermaeP alk amam, olduunu (,stermektedir. Ramamlar sadece $en(in ve (&ller i&in deil, RomaUnn tm ,$(r insanlarna cretsi$ olarak a&kt ve "ir me$ar tanda P"elki "ira$ da icvederekP, \@cak amamlar, arap ve seks salm$ "o$ar, 4akat ayat yaamaya deer klan da "unlardr- ya$ld (i"i takdir de (,rmlerdi.

0;

Pompei4 Sta5i"s !amam%ar @ta"ius Ramamlar, 4orumun dousunda ve e rin i&inden (e&en ana ku$eyP(ney yoluna yakn, "i&imsi$ "ir arsaya oturmaktayd. =n eski ksmlan, arsann ku$ey"at k,esinde "ulunan ve olaslkla M.S. C. y$yla tari lenen "ir di$i k&k, kvetli "anyoydu ]A^. @uyun derinden insan ya da ayvan kuvvetiyle "irinci kattaki su deposuna &karld caddedeki su deirmeninin yaknna yerletirilmilerdi ve "u, #ompei kendi su kemerine kavuana dek amamlarn tek su kayna olmutu. 2u amamlarn (eliimindeki en ,nemli aama M.S. 0. y$yln ikinci yansnda, yaklak olarak "a$ilikann inasyla ayn $amanda kaydedilmiti. #alaestraUnn dousunda, "iri (neyde erkeklere, dieri de ku$eyde kadnlara ait olmak $ere, iki yeni amam odas di$isi ina edilmi, iki scak oda arasna, er iki (ru"u da stan "ir ocak yerletirilmiti ]2^. Yaln$ca su stlmyor, $eminin altnda ve duvarlarn i&indeki "orularda dolaan ava da stlyordu. Ramama (elen "irinin, el"iselerini "rakaca apodyteriumUa ]c^ "alanan k&k "ir (iri olnden (e&mesi (erekiyordu. 2uradan, ya "ira$ kuvvet e($ersi$i yapmak i&in palaestraUya ]D^ ya da dorudan, er "iri deiik slardaki esas ykanma odalarna (ide"ilirdi. 5aranlk olsalar da "u odalar, mo$aik $eminleri, duvar ve tavanlardaki sva st "e$emeleriyle ktlar. Apodyterium, tepidarium ]lk oda, =^ ve caldarium ]scak oda, O^ "eik tono$lu tavanlara sa ipken, 4ri(idarium ]souk oda, A^ oculusUU sy ayarlamak i&in kaldrlp indirile"ilen tun& "ir diskle kapal, "elki de <talyaUda salam kalm en eski ar& ku""eye sa ipti. Vitruvius amamlarla il(ili ",lmde 6;..B7 "u aleti, tepidariumUun yanna yerletirile"ileceini s,yledii :aconicum, terleme odas P"ir tr /rk RamamP i&in uy(un "ulduunu "elirtir. 2u nedenle arkeolo(lar, sonradan @ta"ius RamamlarUnn 4ri(idariumUu aline (elen ",lmn ,$(n ilevinin terleme odas olduuna inanmaktadr. M.S. 0. y$yldaki "u (elimesinin ardndan, @ta"ius RamamlarUna "alca tek ilave, "ir natatio ]y$me avu$u, R^ yerletirmek i&in ara$inin "atsnn yeniden d$enlendii, Au(ustusUun kmdarl srasnda yaplmt. @ta"ius RamamlarUnn d$ensi$ yerleimi, eski k,kenini ve u$un (eliim srecini anmsatmaya devam etse de, RomaU da "ir sonraki y$yl "oyunca evrimleen "yk imparatorluk amamlarnn 6t ermae7 "alca tm unsurlarm i&ermitir.

0J

Roma !amam%arn+a stmay sa)%ayan >ypo?a"st 6k%>an ya +a ?e>ennem%ik8 sisteminin kesiti

!amam%ar+aki <ene% t"va%et%er+en 6Latrina8 5ir <(rnt9

0K

Roma4 Cara?a%%a !amam%ar M.@. 0.JUda tamamlanan %aracalla Ramamlar ile "ir di$i "yk alk amamlarna da son nokta konulmu olur. @ta"ius RamamlarUyla kyaslandnda iki unsuru "elir(in ekilde ,ne &kmaktadr. 2irincisi devasa "oyutlardr. Ana "lok @ta"ius RamamlarUnn tmnden yaklak on kat da a "yktr ve CBB m.yi akn "oy ve ?BB m.yi akn eniyle yine, d,rt katndan 4a$la (enilie sa ip "ir &evre duvar i&inde yer almaktadr. <kincisi de (er&ekte, ksa eksenin er iki yanna simetrik olarak yerletirilmi ve caldariumUdan, natatioUya kadar merke$i unsurlar paylaan iki amamn olmasdr.

5u$eydou tara4ndaki d,rt kap ana "loa (irii salarken, dtaki iki$ kaplarla palaestraUya ve i&erde, natatioUnun er iki yanndakilerle de ana amam odalarna (e&iliyordu. Ana ($er(N "uradan, PVitruviusUun tavsiyelerine uy(un olarak 6;..B..7P akam (neini yakalamalar i&in scak odalarn yer ald (ney"atya y,neliyordu. 2u ",lmn ortasnda yer alan ve snn dar ka&mamas i&in yaln$ca iki yandaki k&k "irer kapdan (irile"ilen, dairesel "i&imli devasa caldarium yapya (,re epeyce ,ne u$anmt. Qemin alan neredeyse #ant eonUunki kadar (eniti ve ku""esi de "elir(in "i&imde da a yksekti. /pk #ant eonUdaki (i"i, ku""e kasna er yerde eit kalnlkta deildi ve ku""e arln seki$ ayak tayordu. 2unlarn arasndaki oyuklardan en i&teki ikisinde yer alan iki k&k kap, tepidarium, 4ri(idarium ve natatioUya (e&i salarken, dier yedi oyukta scak dalma avu$lar "ulunuyordu. 8stte, ku""e kasnandaki seki$ pencere ise, i&eriyi kla dolduruyordu. Ori(idarium, "loun merke$ine, u$un ve ksa eksenlerin kesitii noktaya yerletirilmiti. /emel tasarm Pseki$ ayaktan ykselen & &apra$ tono$P 2a$ilika >ovaUy anmsatmasna karn, dier odalarla &evrili konumu, aydnlatmann neden yaln$ca tepe pencerelerinden yapla"ildiini (,stermektedir. %aldariumUda da olduu (i"i dalma avu$lar, stunlar ve sosyal ilikiler i&in ayrlan "yk merke$i alann arasna yerletirilmiti. Qiyaret&iler, er iki yandaki perde stunlarn arasndan, da a aadaki, lo odalar ve onlarn ilerisindeki iki palaestraUnn aydnlk, &ats$ alann (,re"iliyorlard. Rer palaestraUnn en u& ksmndaki merke$i odalarda yer alan k&k apsisler, &apra$ eksen attn vur(uluyor, ",ylece $iyaret&ilerin "u devasa komplekste eyalarn "ulmalarna yardmc oluyordu. Rer ne kadar etra4ndaki yksek duvar "ir kapallk issi veriyorduysa da, natatio da (,ky$ne a&lyordu PRomallarn "ayldklar &ats$ odalarn "ir "akas. Rer iki yandaki stun perdeleri tono$lu (iri odalarna y,nelirken, 4ri(idariumUdan (iri (eni (ranit stunlarn vur(ulad iki apsisle &evrelenmiti ve kar duvarda da a &ok "ir tiyatronun sa ne 4onunu 6scaenae 4rons7 andran iki katl ni ve stunlardan olumu "ir cep e "ulunuyordu.

0L

2loun oturduu devasa alan, "a &eler, yry yollan, &eme ve eykellerle donatlm ve &eitli "ina, ma 4el ve stun di$ileriyle &evrelenmiti. Aney"at ",lmn ortasnda, i$leyiciler i&in "asamakl oturma yerleri olan "ir kou parkuru ve "unun $erinde de dorudan A3ua MarciaUdan (elen suyu amamlar i&in toplayan "ir sarn& "ulunmaktayd. 2aka "ir yerde de kon4erans salonlar ile (ayr resmi toplantlar i&in korunakl yerler ve "iri YunancaUya dieri de :atinceUye ayrlm iki ktp ane vard.

%aracalla Ramamlar, Roma mimarisinin merke$i (eleneinin "ir "ayapt, yeni "ir mal$eme 6 ar&7 ve yeni "ir yapsal ilkenin 6kemer7 (eliimi ile "unlarn "irleiminden doan imkNnlardan yararlanlmasnn ($el "ir yansmasdr. /asarm, em ilevsel etkinlik em de estetik "akmdan tatminkNrdr ve #ant eonUla karlatrldnda, Romal mimarlarn son doksan yl i&inde kaydettikleri teknik aamay ve sanatsal ,$(veni ortaya koymaktadr. %aracalla RamamlarUnn ayn anda .JBB kiinin kullana"ildii sanlmaktadr. Qiyaret&iler, sadece merke$i "lokta "ile, 4arkl slarda, ,$enle dekore edilmi odalar, spor mekNnlar ve sosyal.eme ortamlar "ulma "eklentisindeydiler, 4akat "a$en "u kamusal mekNnlar i&in (venilir "ir su kayna, 4rnlar, su "orular, ykseltilmi $eminler ve scak avann dolamas i&in kanallar (erektiini ve "tn "unlarn d$enli olarak elden (e&irilmesinin art olduunu unuta"ilirlerdi. Qemin kat plannn a&kl, mimarlarn "u (ereklilikleri ne kadar iyi anladklarnn, 4akat yaln$ca ilevsellikle il(ilenmediklerini (,stermektedir. 'dalar keyi4 veren "ir ekil ve "oyut &eitliliine sa ipti ve mo$aik $eminleri, stun ve duvar panellerinde renkli mermer ile (ranitin $en(in kullanm ve panolu tavanlar ile &ok iyi dekore edilmilerdi.

0M

itrivi"s&a '(re Ev P%an%amas .. Yaplarna (,re adlandrlan "e 4arkl cavaedium "i&emi vardr) /oskana, 5orint, tetrastyl, displuviate ve testudinate. /oskana "i&eminde, atriumun a&kln (e&en ana tavan kirilerinin $erinde ikincil kiriler vardr9 &at oluklar duvarlarn k,elerinden kirilerin oluturduu k,elere i&eri doru eimlenir9 ",ylece yamur sular, kirilerden aa ortadaki &at a&klna 6compluvium7 d,klr. 5orintUte, kirilerle &at a&kl ayn ilkelerle ina edilirler9 4akat ana kiriler yan duvarlardan &karak &epe&evre stunlar $erinde desteklenirler. /etrastylde ana kiriler k,elerde stunlarla desteklenir9 "u d$enleme kirilerin ykn a4i4letir ve (&lendirir9 &nk "yk "ir a&kl (e&meleri (erekmedii (i"i ikincil kirilerin ykn de tama$lar. 0. DispluviateUde, da doru eimli, &aty tayan ve yamur suyunu aktan kiriler vardr. 2u "i&em ,$ellikle klk konutlar i&in uy(undur9 &nk yksek olan &atPa&kl yemek odalarnn n en(elleme$. Ancak, "akm $ordur9 &nk &epe&evre duvarlardan damlayan suyu tutmak i&in yaplan "orular, kanallardan aaya akan suyu akt $da alacak kapasitede olmadklarndan dolup taarlar ve "u "i&emdeki evlerin a ap ksmlarn ve duvarlarn "o$arlar. /estudinate, a&kln "yk olmad ve st katlarda "yk odalarn "ulunduu durumlarda kullanlr. ?. Atriumlar (enilik ve u$unluklarna (,re & sn4a ayrlrlar. 2irincisi, u$unluu "e ksma ",lerek "unlarn &n (enilie9 ikincisi, u$unluu &e ",lerek iki ksmn (enilie vererek yaplr9 &ncsnde ise, (enilii kullanarak eit kenarl "ir kare oluturulur ve i&erisinde k,eden k,eye "ir &i$(i &i$ilerek atriumun u$unluu "ununla "elirlenir. C. Ykseklikleri, kirilere kadar (eniliklerinin d,rtte "iri orannda da a a$ olmal (eriye kalan ise tavan ve kirilerin $erindeki &atya ayrlm oran oluturmaldr. Atrium, otu$la krkayak aras u$unlukta olduunda, sol ve sadaki kanatlarn 6alae7 (enilii, u$unluun &te "iri kadar olmaldr. Atrium krkla elli ayak arasnda ise, u$unluu & "u&ua ",lerek kanatlar6alae7 "elirleyini$. =lli ile altm ayak aras u$unlukta ise kanatlara "u u$unluun d,rtte "irini ayrn$. Altm ayakla seksen ayak arasnda u$unluu d,rt "u&ua ",lerek sonucu kanatlarn (eniliine uy(ulayn$. @eksenle y$ ayak arasnda, u$unluun "ee ",lnmesi kanatlar i&in uy(un olan (enilii verecektir. :ento kirileri, kanatlarn yksekliinin (eniliine eit olaca "ir ykseklikte yerletirilmelidir. Vitrivius-a A,re =v #lanlamas ;. /a"linum, atrium yirmi ayak (eniliinde olduunda, "u (eniliin &te ikisini almaldr. 'tu$la krkayak arasnda ise, atrium (eniliinin yars ta"linuma ayrlmaldr. Atrium krkla altm ayak arasnda olduunda, (enilii "e ksma ",lerek "unlarn ikisini ta"linuma ayrn$. Da a u4ak atriumlarda, "akm oranlar "yklerdekiyle ayn olama$. Ink eer k&k atriumlarda, "yklere ait oranlar kullanrsak, em ta"linum, em de kanatlar kullans$ olacaktr9 dier yandan, "yklerde k&klerin oranlarn kullandm$ $aman, s,$ (e&en odalar olaanst "yk "ir ale (elecektir. 2u nedenle, em kullanm em de ($ellii (,$eterek, oranlarn ,l&eklerine (,re anlatmay uy(un (,rdm. J. /a"linumUun lento ykseklii (eniliinin seki$de "irinden da a 4a$la olmaldr. /avann ykseklii ise "unu, (eniliin &te "iri orannda (e&melidir. Airiler 64auces7, k&k atriumlarda ta"linum (eniliinin &te ikisi, "yklerde ise yars kadar olmaldr. Atalarn "stleri, sslemeleri ile "irlikte kanat 6ala7 (eniliine uy(un "ir ykseklikte yerletirilmelidir. 5aplarn ykseklik ve (eniliklerinin oranlar, d,rdnc kitapta kaplar i&in verilen "akm kurallarna (,re ve Dor d$eninde iseler Dor tar$nda, <on d$eninde olanlar ise <on tar$nda yaplmaldr. Iat a&klnda, u$unluu atriumun u$unluu ile orantl, (enilii ise atriumun (eniliinin &te "iri veya d,rtte "irinden a$ olmayan "ir "oluk "raklmaldr. K. 5arda "ulunan peristyller, derinliklerinin &te "iri orannda da a u$un olmal, stunlarnn ykseklii de revaklarn (eniliinde olmaldr. #eristyllerin stun aralklar, stun kalnlnn & katndan a$, d,rt katndan 4a$la olmamaldr. @tunlar Dor "i&eminde yaplacaksa, d,rdnc kitapta Dor d$eni i&in verdiim modlleri alarak, onlar "u modllere ve &$ yivlerin emasna (,re d$enleyini$. L. Yemek odalarnn u$unluu, (eniliklerinin iki kat olmaldr. Dikd,rt(en eklindeki odalarn ykseklii, u$unluk ve (enilik ,l&lerini toplayp sonucun yarsn alarak esaplanmaldr. Oakat ekoylum 6eksedra7 ve oecusUlarda ykseklik, (eniliin "ir "u&uk katna kadar &kartla"ilir. Resim (alerileri ekoylumlar (i"i (eni ,l&lerde yaplmaldr. 5orint ve /etrastyl oecusUlarn yannda Msr tipi olarak adlandrlanlarn (enilik ve u$unluundaki "akm oranlar, yukarda anlatlan yemek odalar (i"i olmal 4akat i&lerinde stunlar "ulunduundan, ,l&leri da a (eni tutulmaldr.

?B

M. 5orint ve Msr tipi oecusUlarn 4arklar aadakiler olacaktr) 5orint olanlarn, "ir kaide veya $emin $erinde oturan, $erlerinde "ata"anlar "ulunan ve koronalar a ap veya stkkodan yaplan tek kat stun di$ileri vardr. Msr tiplerinde ise stunlarn $erinde "ata"anlar yer alr9 "unlardan duvarlara u$anan d,eme kirileri yerletirilir9 st kattaki $emin a&k avada yry olana salar. @onra, "ata"anlarn ve dikey olarak alt stun di$isi $erine alt stunlardan d,rtte "ir orannda da a k&k stunlar yerletirilmelidir. 2unlarn "ata"anlar ve sslemeleri $erinde de ssl tavanlar yer alrken st stunlarn aralarna pencereler yerletirilir. 2u y$den, Msr tipleri 5orint yemek odalarndan &ok, a&k&a "a$ilikalara "en$erler. .B. <talyaUda yay(n olmadklar alde, Yunanllarn 5y$ikos tipi olarak adlandrdklar oecusUlar da vardr. 2unlar ku$eye y,nlendirilerek yaplrlar ve (enellikle "a &e man$aralar ve ortada &i4t kanatl kaplar vardr. ' kadar u$un ve (enitirler ki, i&lerine, "ir"irleriyle karlkl ve aralarnda "ol (e&i yeri "ulunan iki yemek minderi ra atlkla sa"ilir. @olda ve sada katlanr kaplar (i"i a&lan pencereler, yemek minderlerinden "akldnda dardaki "a &enin (,rlmesini salarlar. 2u tr odalarn ykseklii (eniliklerinin "ir "u&uk katdr. ... 5onumdan kaynaklanan snrlamalar olmad srece yukarda s,$ (e&en tm "akml ilikiler, "u tr yaplarda uy(ulanmaldr. #encereler, yksek duvarlarn karanlnda kalmadklar $aman, kolaylkla d$enlene"ilirler9 ancak skk u$amlarda veya elde olmayan "aka en(eller "ulunduunda "akm ilikilerinde a$altma veya eklemeler yapmak (ereke"ilir9 ancak "unlar, sonucun (er&ek "akm oranlar uy(ulandnda ulalan ($ellikten 4arkl olmamas i&in akllca ve duyarl "ir ekilde yaplmaldr. A4 Atrium, A%4 Alae 5anatlar_2 C4 %u"iculum !5&k odalar!, C"4 %ulina Mut4ak!, E4 =1edra 2a &e 'das!, P4 #eristylium @tunlu "a &e!, T4 /a"erna Dkkan!, Ta4 /a"linum Ialma 'das!, Tri4 /triclinium Yemek 'das!, 4 Vesti"ulum Airi salonu!

@=TLK E .. Y,reyi ,nce salk a&sndan, "irinci kita"mda kentlerin kurulmas $erine ya$dklarm dorultusunda inceledikten sonra &i4tlik evlerini$in konumunu "elirleyini$. Sl&leri, &i4tliin "oyutlarna ve rnn miktarna "al olmaldr. Avlular ve "unlarn ,l&leri, orada kalmalar (ereken sr ve ,k$ &i4tlerinin saysna (,re "elirlenmelidir. Mut4ak, avlunun en scak yerinde olmal, ,k$lerin a rlar da, yemlikleri mut4an ateine ve (,ky$nn dou ksmna "akacak ekilde, yannda yer almaldr9 "unun nedeni, ate ve a "akan ,k$lerin postlarnn sertlememesidir. A,ky$nn ",l(elerinden a"erdar olmayan ca il k,yller "ile ,k$lerin yaln$ca (nein doduu y,ne "akmalar (erektiini "elirler. 0. A rlar, on ayaktan a$, on "e ayaktan (eni olmamal, u$unluklar da er "oyunduruk i&in yedi ayaktan a$ olmamaldr. 2anyo odalar da mut4an yannda yer almaldr9 &nk krsal y,rede "u konumdaki "ir "anyoyu a$rlamak u$un "ir sre almayacaktr. Ya &karma odas da mut4an yannda olmaldr9 ",ylelikle, $eytinin meyvesini ilemek kolay olacaktr. Yannda, pencereleri ku$eyden k alan arap odas yer almaldr. Anein sta"ilecei "aka er an(i "ir y,ne "akan "ir odada s, ara" etkileyerek (cn a$altacaktr. ?. Ya odas, n (neyden ve scak ksmlardan alacak ekilde konumlandrlmaldr9 &nk ya 4a$la soumamal, a$ "ir sda sv alde tutulmaldr. 2oyut olarak "u odalar, rn ve er "iri y$ yirmi (alon alan ve d,rt ayak &apnda yer kaplayan (erekli sayda kp "arndracak "yklkte yaplmaldr. Ya &karma odas, "asn&, sktrc vidalar kullanmadan manivelalar ve "ir kolla

?.

saland takdirde manivelacya yeterli yer "ulunmas i&in krkayak u$unluundan a$ olmamaldr. Aenilii de, i "anda olanlarn &evirme iini kolaylkla yapa"ilmeleri i&in on alt ayaktan a$ olmamaldr. <ki pres (erekiyorsa, (enilie yirmi d,rt ayak ayrn$. C. 5oyun ve ke&i allar, er ayvan i&in d,rt "u&uk ayaktan a$, alt ayaktan 4a$la olmayacak "yklkte yaplmaldr. /a l odalar, yksek "ir yerde ku$ey veya ku$eydouya "akmaldr. 2,ylelikle, ta l &a"uk snmayp r$(Nrla souk kalacandan u$un "ir sre dayanacaktr. Dier cep eler, msr kurdu ve ta l "o$an dier aarat retecektir. A r i&in &i4tlik evinin en scak 4akat mut4ak ateinden u$ak "ir yeri, ayrlmaldr9 &nk yk ayvanlar atein &ok yaknnda olduklarnda postlar sertleir. ;. Ayrca, yemlikleri de mut4aktan ayr ve a&kta, douya doru yapmann 4aydalar vardr9 erken k sa"a laryla a&k avalarda, ,k$ler yemlie (,trldklerinde, yemlerini (ne nda yerlerken postlar parlar. /a l, saman ve kl&ks$ "uday depolar (i"i 4rnlar da, yan(n te likesinden da a iyi korunmak i&in, &i4tlik evinden ayr yaplmaldr. Ii4tlik evlerinin da a $ari4 olmalar ar$ulanrsa, kullanmlarn en(elleyecek i&"ir ,e "ulunmad takdirde yukarda kent konutlar i&in verilen "akm ilkeleri uy(ulana"ilir. J. 2tn "inalarn iyi k almalarna dikkat etmeliyi$9 ancak "u, komu duvarlarnn en(ellemedii kr konutlarnda kesinlikle da a kolaydr9 kentlerde ise yksek ortak duvarlar veya snrl u$am en(elleyerek karanla neden olur. 2u y$den, u snamay yapmaly$. *n (elmesi (ereken tara4ta, en(eller (,rnen duvarn $erinden, n (elmesi (ereken noktaya "ir &i$(i &ekini$9 "u &i$(inin $erine "akldnda (,ky$ 4a$laca (,rnyorsa, "u durumda k i&in "ir en(el yoktur. K. Oakat arada, kiriler, lentolar veya st katlar varsa, a&kl ykselterek n "u yolla (irmesini salayn$. Aenel "ir kural olarak, er tara4ta (,ky$nn a&k&a (,rle"ilecei ve "inalarm$a aydnlk verecek pencere a&klklar d$enlemeliyi$. #encereler yaln$ca yemek odalarnda ve (enel kullanma ayrlm odalarda deil, d$ veya eimli (e&itlerle merdivenlerde de (ereklidir9 &nk yk tayan insanlar, "u (i"i yerlerde sklkla karlarlar ve "ir"irlerine &arparlar. Rustica Villasnn #lan 2'@%'R=A:= A. Avlu. 2. Mut4ak. %PO. Ramamlar. R. A r. W. Ara& odas. 5,:,V,Y. Yatak odalar. >. Yemek odas. M. Sn oda. '. Orn. #. <ki arap presinin "ulunduu oda. +.`. 5oridor. R. Zarap mayalanma avlusu. @. Am"ar. /. Rarman yeri. Y. Ya presinin "ulunduu oda. $*e% Kon"t%ar <ki e ir, konut mimarisi aratrmalarna katklaryla ,ne &kar. #ompeii ile kendisinden k&k komusu Rerculaneum, varlkl sn4n "ams$ aile konutu domus i&in en iyi kantlar sunarken, insula yani &ok sayda kiracnn "arnd apartman "lou i&in de 'stia Uya "aka"iliri$. Oakat "u iki tip evi incelemeye "alamadan ,nce, aralarndaki 4arklarn yaln$ca cora4i ya da sosyal sn4larla il(ili "ir konu deil, ayn $amanda tari le de "alantl olduunu vur(ulamak (erekir. Ve$vUn patlamas M.@. KMUda #ompeii ve RerculaneumUdaki ayata ani "ir nokta koymuken, 'stiaUda inceleyeceimi$ emen tm evler M.@. .BBUe tari lenmektedir.

?0

6A8 Pompeii ve !er?"%ane"m4 +om"s /ipik "ir domus usulen, "iri caddeye yakn ",lmdeki atrium ile da a (erideki stunlu avlu olmak $ere iki &ats$ alan &evresinde planlanm, tek katl "ir "inadr. 2irka& pencerenin olduu d duvarlar (enellikle "otur ve "u(n Akdeni$ ve Yakn DouUda "ulunan &ou ev (i"i, domus da, d dnyann scaklk ve (rltsnden u$ak, sakin "ir va a yaratmak i&in i&e d,nmtr. Ana (iriten ve lo 4aucesUten ]A^, (e&ilerek, (eleneksel tasarm, etkileyici "oyutlan ve $en(in "e$emeleriyle domusun kal"i aline (elen atriuma ]2^ ulalrd. =n dikkate deer ,$ellii, i&eri k ve ava (irmesini salayan ve emen $eminin ortasndaki s avu$, impluviumUda ]%^ yamur suyunun "irikmesine yarayan compluvium, yani &atdaki a&klkt 6=vlerin &ounda su, da a sonra alttaki "ir sarn&ta depolanyordu 4akat "a$larnda sarn& yoktu ve su, "orularla "a &e ya da darya, caddeye "oaltlrd7. Atriumun er iki yannda iki ya da & (eni kap, "asit&e d,enmi yatak odalarna ]D^ a&lyordu. 2u odalar, yaln$ca d duvarlara ya da atriumdaki kapnn $erine yerletirilmi u4ak pencerelerle aydnlatlyordu. <mpluviumUun emen &evresindeki alan, "yk a ap kirilerin tad ve em k 4rtnalarndan em de ya$ scandan korunmay salayan, (eni &at &kntsyla ,rtlmekteydi. <mpluviumUun ,tesinde atrium, evin (enilii "oyunca, RomallarUn kanatlarU! 6alae7 ]=^ olarak adlandrd iki tara4taki (irintilere kadar a&kt. 2u ilave mekNnn, atriuma (irdiinde $iyaret&inin dikkatini, kendisini karlayan odalarn (eni cep elerine &eken "ir etkisi vard. 2unlarn merke$inde ve 4aucesUin tam karsnda ta"linum ]O^ "ulunuyordu. Aenellikle ta"linumUun yanlarnda (,mme stunlar vard ve atriumdan "asamakla &klyordu Pevin en ,nemli odas olduunu vur(ulayan ,$elliklerP ve &ounlukla ilerdeki stunlu "a &eye a&lmasna karn, istenilince a ap "ir paravan ya da kaln perdelerle kapatla"iliyordu. Yemek odas 6triclinium7 (enellikle ta"linumUun "ir k,esindeydi Domusun ikinci "ir k kayna da, stunlarla &evrili a&k "ir alan olan ve (enellikle u4ak "ir "a &esi "ulunan stunlu avluydu ]A^. 5a"aca atriuma "en$eyen, 4akat da a aydnlk ve da a 4era olan evin "u ksmnda odalar, atriuma (,re da a a$ (eleneksel "i&ime sa ipti. Aenellikle "urada, akam (neini alacak ya$lk "ir triclinium ve ailenin, "a &edeki &emelerin su oyunlar ve "itkiler arasndaki mermer ya da tun& eykellerin prltlarnn key4ini &kararak oturup ra atlaya"ilecekleri "ir ya da da a 4a$la oturma k,eleri, eksedrae "ulunmaktayd. 2a$ servis mekNnlar da Pmut4ak, "anyo, tuvalet, i$met&i odalarP (enellikle stunlu avlunun "ir kenarnda yer alyorlard. Vitruvius 6J.;..7 evin ",lmlerini, ev sa i"i ve ailesinin kulland, misa4irlerin kulland ve alka a&k ",lm olarak ayrr. Ralka a&k ksmn en ,nemlisi atriumdu, $ira "uras, Roma sosyal yaamndaki en ,nemli ritellerden "iri olan, salutatio yani, ev sa i"inin ricaclar 6clientes7 ka"ul edip (,rt ve onlara, ricalar karlnda kendilerinden "eklentilerini ilettii, sa"a (,rmelerinin yapld yerdi. 2ir dieri de, ev sa i"inin ticari ve siyas 4aaliyetleri i&in "ir o4is ilevi (,ren ve ,nemli "el(elerin koyulduu "ir kasann da "ulunduu ta"linumUdu. Vitruvius, yoksul kiilerin, "akalarn evlerinde ka"ul etmek yerine, da a ,nemli yurttalarn evlerini $iyaret ederek toplumsal (,revlerini yerine (etirdiklerinden, (,sterili atrium ve ta"linalara (ereksinim duymadklarn a&klar ki, "u yorum, domusun tasarmnn toplumsal ilevlere ne kadar yakndan "al olduunu ortaya koymaktadr. Domusun dier ",lmlerine (irmek i&in P,rnein yemek ve yatak odalarP $iyaret&inin, ev sa i"inden "ir davet almas (erekiyordu.

??

A Dekorasyon =vlerin mo"ilya ve dekorasyonu, $en(inlik ve sadeliin artc "ir "irleimini ser(ilemekteydi. Modern standartlara (,re da a a$ mo"ilya vard 4akat yatak ve sedirlerin kakmal a a" veya tun& masa ve kollu amdanlar i&ilik "akmndan (enellikle yksek standartlardayd. 2unun tersine, mo$aik $eminler ve duvar resimleri sradand. Mo$aik $eminler, en "asit siya P"eya$ mermerli (eometrik ekillerden, Oaun =viUndeki stunlu avluda "ulunan "ir eksedrann tm $eminini kaplayan 6?.0m. 1 ;.;m.7 ve 2yk <skenderUi *ssos @avaUnda (,steren, $ari4, renkli resimlere kadar deiiyordu. Duvar resimleri de moda deitik&e "elir(in "i&imde slup 4arkllklar (,steriyordu. @allust =vi (i"i ilk ,rneklerde, mermer kaplamalar taklit i&in d$ renklerde "oyanm paneller kullanlmken, sonralar mitolo[ik sa neler ya da mimari 4ante$iler poplerlemi ya da duvarlar ky ve kr man$aralaryla resimlenmiti. 2,ylece, ta$e kr avas domusun i&e kapal dnyasna tanm oluyordu. Ayrca, evin i&inde ve "a &ede, mermer ve tun&tan eykeller de "ulunuyordu. Atri"m"n K(keni #ratikte #ompeii ya da RerculaneumUdaki mevcut konutlarn i&"iri "tnyle tipik tar$a uymamaktadr. S$ellikle de $aman i&inde, atriumun, evin en ,nemli ",lm olmaktan &kp (iri olnden "ira$ ,nemli "ir mekNna d,nt "ir (eliim &i$(isi a&k&a (,rlmektedir. Atriumun k,keni Pve &atn$da "ir delik "ulunmasnn ne kadar tu a4 "ir 4ikir olduuP en$ anlalamamtr. 2ir iddiaya (,re, ,nceleri &at tamamen kapalyken, evlerin "oyutlar "ydk&e, a duyulan i tiyac karlamak i&in compluvium a&kl ortaya &kmtr. Vitruvius, k&k evler i&in &atl atriumun uy(unluundan s,$ etmitir 6J.?.07 ve #ompeii ile RerculaneumUdaki yoksul sn4 konutlar da (enellikle &atl merke$i "ir alann etra4na ka"aca yerletirilmilerdi. Rer ne kadar tasarmlar "a$en (eleneksel olmasna karn "unlar, (eni merke$i "ir koridordan 4arks$d. Dierleri ise atriumun, &atlar sarkan 4arkl "inalar tara4ndan &evrelenmi a&k "ir avlu olarak ortaya &ktn ve "unun, sonu&ta "oyutlarda k&lmeye ve "ir i& mekNn (i"i deerlendirilmesine yol a&an kapallk duy(usuyla tipik <talyan "eenisi olduunu iddia etmektedirler. M.S. ?. y$yln ortalarndan "alayarak %osaUdaki evlerin, domusun alaeUsi (i"i, enleri "oyunca u$anan (eni i& avlular ve (iri kapsna doru "uray kardan (,ren "aodalar vard. 2u, i& avludan, atriuma doru (elime srecinde "ir tr orta noktay temsil etmektedir.

Sa%%"st Evi #ompe<iUdeki atrium evlerine en anlalr ,rneklerden "iri @allust =viUdir. M.S. ?. y$yln "alaryla ortas arasndaki ,$(n "i&imine (,re, stunlu "ir avluya sa ip deildi ve yaln$ca duvarn &evreledii, (eni "ir "a &e i&ine yerletirilmi "ir atrium ve "una a&lan odalar ile (iriin er iki yannda simetrik planlanm &er dkkandan olumaktayd. Arsa "i&imsi$ olmasna karn ev, (iriten, ta"*inuma kadar emen tamamyla simetrikti. Aeleneksel tasarm, otoritenin aileden devlete kadar toplumun er kesiminde ortaya &kp pek sor(ulanamad "ir d,nemi i4ade eder (i"idir.

?C

=a"n Evi 0. y$yl i&inde stunlu avlular, "u d,nemde artan Yunan etkisinin ileri "ir ,rnei olarak moda olmaya "alar. 2u etkiyi tapnak mimarisini incelerken de (,rmtk. 5onuta yeni "ir merke$in dN il edilmesi, mu temelen toplumsal yaamdaki ritellerin da a karmaklatna ve ev sa i"inin 4arkl sn4lardan insanlarn da a "elir(in "i&imde ayra"ilmeyi yararl (,rdne iaret ediyor ola"ilir. #ompeii evlerinin en "y ve kendi i&inde en uyumlu planlanmlarndan "iri olan Oaun =vi, atrium ve stunlu avlu "irleiminin kendine as, karmak "ir tryd. =sasnda iki atriuma sa ipti. 2atdakinin ]A^ &ats, VitruviusUun /oskana usul diye adlandrd, (eleneksel tar$da kirilerle tanyordu ve ane reisinin ilerine ayrlmt9 &ats stunlarla tandndan "ir stunlu avlu issi veren doudaki ",lm ]2^ ise, olaslkla aile yaamnn da a ma rem "ir yan i&indi. 2unlarn arkasnda, iki stunlu avludan, mu temelen M.S. .0; civarlarnda ina edilmi olan ilki ]c^ "ulunuyordu. #lan ve "aodann konumu, /oskana usul atriumla ayn eksen de "ulunan stunlu avlunun, 2yk <skender mo$aikli ]D^ eksedras ile evin "tnne (,re "u asimetrik yerletirildii (er&eini (i$leyerek, moda ve simetrinin (eleneksel iddialarnn "ir "ileimini (,steriyordu. @tunlu avlunun dousunda mut4ak ]=^ ve amamn ]O^, #ompeiiUde ,$el "ir konuttaki ilk ,rnei yer alyordu. Ardndaki ikinci "ir stunlu avlu ise ]A^ yapnn tm enini kaplyordu. @allust =vi, $amanla "a &e ara$isine yaylp etkileyici atriumuna emen i& dokunulmamken, Oaun =vi, e rin M.@. KMUdaki yklna kadar "tnyle deiikliklere urayarak, cum uriyet d,nemi domusunun (,sterili "ir ,rnei olarak kalmtr. Ancak, #ompeii veya RerculaneumUda (,re"ileceimi$ "ir&ok ev, doal olarak "u e irlerin son yllarnn mimari sluplarn yanstrlar ve da a &eitli ama da a a$ nitelikli planlar ile atriumun (iderek ,nemini kay"ettii srekli "ir eilim (,sterirler.

?;

ettii Evi 2u d,nemin en eitici evlerinden "iri, M.@. J0Ude #ompeiiUyi yerle "ir eden depremle Ve$vUn on yedi yl sonraki patlamas arasnda emen "tnyle yeniden ina edilmi olan Vetii =viUdir. 2urada mimarn plannn oda stunlu avlu ]A^ ya da da a net "ir i4adeyle, "itkiler, mermer eykeller ve souk &emelerin &ekici "ir "irleimi olan merke$deki "a &eydi. 2a &enin etra4ndaki allmam (eni stun di$isi "ir tr darda oturma odas yaratmt ve "aodalar "uraya a&lyordu. 'dalarn "iri dnda tm, en son tar$ duvar resimleriyle mu teem "i&imde sslenmiti 6ku$ey"at k,edeki dar oda ]2^ volkan patlad srada en$ "itmemiti7. Srnein, ku$ey"at k,eden "a &enin tmne Nkim "ir man$araya sa ip "yk yemek odas ]%^, siya &i$(ilerle ayrlm krm$ panellerle sslenmiti9 "unlardan "a$larnda Yunan mitolo[isinden sa neler yer alrken, a ap $erine resmedilmi ana paneller, ta minen volkan patlamasnn emen ardndan yerlerinden alnmlard. #anellerin altnda, k&k %upidleri, arap yapm veya ara"a yar (i"i deiik ilerle urarken (,steren "ir duvar 4ri$i "ulunuyordu. =vin a$ &ok simetrik "ir atriumu vard ]D^, 4akat "ir ta"linumu olmadndan, "uras esas toplumsal ilevini kay"etmiti ve &ounlukla evin deiik ",lmlerini "ir"irine "alayan "ir (iri ol olarak i$met veriyordu. 2uradan, dosdoru stunlu avluya (e&ilirken, (neydouya doru "ir koridor, a r ]=^ ve dardaki caddenin altndaki kanali$asyonun alla(eldii $ere yaknna yerletirilmi tuvaletlere (idiyordu. 5u$eydou tara4nda ikinci "ir atriuma ]O^ ve "uradan da srasyla mut4ak avlusu ]A^ ve (enelde 5adnlar 5sm olarak tamamlanmasna ramen, mu temelen yanndaki yatak odasyla k&k "ir stunlu "a &eye "akan, da a ,$el "ir "aka ka"ul odas niteliindeki ayr "ir &i4t odaya ]R^ (e&ilip sonra tekrar stunlu avluya d,nle"iliyordu. =vin, er "iri ayr ilevler yklenmi 4arkl ",lmleri "ir"irinden ayr tutulmu olsa da, aralarndaki (e&iler akkand. #lan, ,nceki evlere (,re da a niteliksi$ olmasna karn, ala ev sa iplerinin $en(inlik ve statlerini alka ser(ileye"ilme amacna yaryordu.

?J

!er?"%ane"m4 Mo*aik Atri"m%" Ev ve 'eyik%i Ev Ayn eilimler RerculaneumUda da (,$lene"ilmektedir. Yan yana iki ev, Mo$aik Atriumlu ve Aeyikli =v, M.@. KMUdan a$ ,nce e ir surlarnn $erine ina edilmiti. Rer ikisi de "irer atriuma sa ip olmalarna karn, atriumun statsndeki (erileme "urada a&k&a 4ark edilmektedir. Aslnda Aeyikli =vUdeki atrium, tamamen &atyla ,rtlp ta"linum ya da ona "ir y,n duy(usu katacak er an(i "ir unsurdan yoksun "rakldndan, acemice ekillendirilmi "ir (iri olnden 4arks$ ale (elmiti. 2a &eyi &evreleyen stunlu avlu da ]2^ allm stun di$ilerinden olduk&a 4arkllam, sadece duvarlarndaki (eni pencerelerden "a &eyi (,ren, kapal "ir koridor aline (elmiti. Yine de ev, i& tricliniumdan, ]%^ >apoli 5,r4e$i, %apri ve @orrento YarmadasUnn dalarna u$anan, (eni "ir man$araya Nkim terasn merke$indeki k,ke ]D^ kadar, u$un eksen "oyunca simetrik olarak planlanmt. Mimar%k ve Top%"msa% De)iBim #ompeii ve RerculaneumUun n4uslarnn toplumsal kompo$isyonundaki deiimler, mimarlk modalarndaki deiimlere de elik etmi (i"idir. Snde (elen ailelerden "a$larnn e irdeki evlerini "rakp, kent &evresindeki villalara tanmay terci etmeleri, st katlarn artan poplerlii ve tek aile konutlarnn kala"alk kullanm i&in el deitirmesi, "yk olaslkla n4usun arttna iaret etmektedir. 8st katlarn ilk ,rnei M.S. 0. y$ylda, yemek odalarnn "irinci kat seviyesine ina etmek (i"i "ir modayla ortaya &kmt. Oakat "unlarn &ou yaklak M.S. ;BUden sonrasna tari lenmektedir. Da a (e& d,neme ait "ir evde P,rnein, merdivenlerin, a ra (iden koridorda ve k&k atriumun k,esinde (,rle"ildii Vetii =vi (i"iP "unlar, mimarn ,$(n plannn "ir par&as ola"ildikleri (i"i, &ounlukla sonradan yaplm eklemelerdi ve "u nedenle de a4i4 mal$emelerden, &ounlukla da sadece sa$ ve &amurdan yaplmlard. @allust =viUnin (iriinin yanlarndaki alt dkkNn, M.S. ?. y$yl (i"i erken "ir tari te "ile, en aristokrat kent sakinlerinin, pek de se&kin olmayan komular ola"ileceini (,stermektedir. 2u yaplarn $emin katlar i i&in kullanlrken, arkadaki a ap "ir (aleri de, dkkNn sa i"i ve ailesi i&in yaam alan oluturuyordu. 2en$er dkkNn ve at,lyeler artarak, "a$en ticari 4aaliyetler i&in yer ka$anmak adna (eriye, ,nceleri "ir evin yaam mekNnlar olarak kullanlan tara4a doru (enilemiti. M.@. .. y$ylda, sa ipleri tara4ndan dairelere ",lnerek kiraya verilen "a$ evlere de rastlanmaktadr. #ompeiiUnin dou ucuna doru (eni "ir ara$i i&inde "yk "ir ev olan Wulia Oeli1 VillasUnn duvarna ya$lm "ir not da "u durumu dorulamaktadr. 2el(e, oturma odalar, stunlu avlu ve "a &e dN il olmak $ere, ev sa i"inin yaama alam9 alka a&k ekilde kiralanacak "ir amam9 "ir an, "ir dkkNn ve ayr d kapl "irka& daire olmak $ere mlkn & ",lm alinde kiralanacam ya$maktadr.

?K

Pompeii4 Menan+er Evi ve Yap A+as #ompeii anlatlan doal olarak, da a (,sterili evler $erinde younlama ve onlar yoksul sn4n da ev, dkkNn ve at,lyelerinin yer ald kentsel dokunun "ir par&as olarak deil, domusun (eliiminin "ireysel ,rnekleri olarak ele alma eilimindedir. Ayn ekilde, son yllarndaki durumunun "etimlenmesine, "u duruma eriirken (e&irdii deiim srecine (,re da a 4a$la kant sunduu i&in de da a &ok il(i (,sterilmektedir. <n(ili$ arkeolo(lar tara4ndan .MKL ile .MLJ yllan arasnda_ "ir yap adasnn tm $erinde yaplan ayrntl aratrmalar da a den(eli "ir anlatma imkNn salamtr. Yap adasndaki en ,nemli konut olan Menander =vi ]A^, #ompeiiUdeki en (,rkemlilerden "irisiydi ve son aliyle, yap adasnn yansndan &ounu kaplyordu. Yaama alanlar, standart "ir atrium ve stunlu avlu &evresinde toplanmt ayrca, stunlu avlunun "atsnda "ir ,$el amam, mut4ak ve se"$e "a &esine, ]D^ dousunda ise, "yk "ir $iya4et salonuna ]c^ ve (neydou k,esinde P&i4tlik ara"alarnn (e&e"ilecei (enilikte "ir kaps olanP a r ile i$met&iler ",lmne sa ipti. Aney"at k,edeki aklar =viUnin ]=^ de em atrium, em de stunlu avlusu vard. @tunlu avlu, #ompeiiUdeki neredeyse tek iki katl ,rnekti. 2u evlerin ikisi de kesinlikle varlkl sn4lara aitti, 4akat yap adasnda, da a dk toplumsal statl kiilerin yaad yoksul evler de "ulunmaktayd. 5u$ey"at k,edeki iki evin ]O ve A^ da a "i&imsi$ ekilleri ve stunlu avlular olmad alde, en a$ndan atriumlar vard. Dolap <malat&snn =viUnde ]O^ maran(o$luk aletleri ve sa i"inin $anaatyla il(ili dier "ul(ular yer alrken, i&inde "ir&ok yn eirme aleti ortaya &kartldndan, k,edeki evin ]A^ "ir dokumacya ait olduu sanlmaktadr. 5u$eydou k,edeki & k&k ev, snr duvarlarnn "tnyle d$ensi$ ve karmak "ulmacasn ser(ilemektedirler. >i ayet, (ney"at u&taki k&k yap ]R^ da "ir ka4eP"ard. Menander =viUyle Dolap <malat&snn =vi arasnda kalan at,lyenin "ir &rpcya ait olduu sanlmaktadr ve (iriin yanndaki merdivenlerdeki erotik "ir duvar ya$s da "urann, "irinci kattaki "ir (eneleve &ktna iaret etmektedir. Yap adasnn toplumsal kompo$isyonunun kark olduu kesindir. Yap adasnn nasl (elitiinin tari &esi de "ir di$i il(in& noktay a&a &karmaktadr. <lk inaat M.S. 0BBUden a$ ,nce "alamsa da, yap adasnn dier ksmlar yaklak M.@. ;BUye kadar "o kalmt. Mlkiyet snrlarnn ep deiken olduu sanlmaktadr. Menander =vi, @allust =vi (i"i simetrik atriumlu "ir ev olarak "alayp "o alanlar ya da ,nceden "aka evlere ait odalar da i&ine alarak (enileyen, yap adasnn daima en ,nemli evi olmutu. aklar =vi, (neyden (irilen da a eski "ir mlkn $erine ina edilmiken, ku$eydou k,edeki & ev de, da a ,nce yaln$ca ikisinin paylat "ir alan kaplyordu.

?L

Mlk kullanmnda deiiklikler de yay(nd. 5u$eydou k,edeki ev, Au(ustusUun kmdarl srasnda, "ir k,e "a &emesine yer a&mak i&in (eriye alnrken, ev sa i"i de ,n odasn "ir ka4eP"ara d,ntrm, 4akat M.@. KMUda tekrar ikamete &evirmiti. Irpc, (enelev ve kareP"arn epsi de, (neydou k,edeki a rdan "o$mayd ve M.@. J0Udeki depremden sonra yaplm olmalyd. 8st katlarn ilki yaklak M.S. ;BUde ina edilmi, M.S. .. y$yln sonlarndan iti"aren ise, da a yay(n ale (elmilerdi ve M.@. KMUda yap adasndaki emen er mlkn en a$ndan ksmi "ir st kat "ulunmaktayd. 2u "ulular, d,nemin eilimleri i&in #ompeiiUnin dier ",l(elerine atta Rerculaneum ve <talyaUnn "aka e irleri i&in de (enellene"ilecek "ul(ular sunmaktadr. 638 Ostia4 apartman kon"t 6ins"%a8 RomaUda 5iralk 5onutlar 2ir ,k$, RomaUdaki sr pa$ar yaknndaki "ir "inann &nc katna &kt ve sonra, kiraclarn &kard (rltden korkup kendini aaya att. 6:ivius, 0..J07 :ivius "u ,nemsi$ olay, M.S. 0.LG0.K knda, tanrlar tara4ndan RomallarUa, 5artacallarUa kar yapacaklar savata "alarna "ir 4elaket (eleceine dair iaret olarak (,nderilmi olduunu ya$ar. 2i$ "u tanrsal mesa[a inanmyor ola"iliri$, 4akat ikNye, M.S. ?. y$yl ,ncesinde RomaUda &ok katl "inalarn "ulunduunu kantlayan "ir delil olduu i&in ,nemlidir. =n a$ndan e rin "a$ ",lmleri &oktan kala"alklam olmaldr. Dier kaynaklardan da "iliyoru$ ki, Aalyallar tara4ndan M.S. ?MBUda talan edilmesinin ardndan "u d,nemde Roma, aceleyle yeniden ina edilmesinin sonucu olarak karmakark, kala"alk, dar sokakl ma alleleriyle, yanmaya a$r, d$ensi$ "ir e irdi. 3yk Roma Yan<n 2u yan(nlarn en ta ripkNr olan, M.@. JCUte, >eroUnun kmdarl srasndaki korkun& yan(nd. Ze rin on d,rt semtinden & tamamen yanarken, "ir&ou da k,t ekilde etkilenmiti. Qalimce "ir s,ylentiye (,re >ero, Roma yanarken lir &almt. Aer&ekte ise, ,ncelikli sorunlarla "aa &kmak i&in $l kararlar alm ve kentin yeniden ina pro(ramn yrtmek $ere "ir di$i akllca d$enlemeler yapmt. =vlerini kay"edenlerin a&lk &ekmemeleri ve "alarn sokacak "ir yere sa ip olmalar i&in msr 4iyatlarn drm ve kendi "a &eleri de dN il olmak $ere e rin a&k alanlarnda (e&ici "arnaklar yaptrmt. /i"erUin yukarsna msr tayan (emilerin (eriye "o d,nmeleri yasaklanm ve yklm "inalarn molo$larn alarak, 'stiaUdaki "ataklklara d,kmeleri art konulmutu. Mlklerini "elirli "ir $aman i&inde yeniden ina eden mlk sa iplerine ,dller vaat edilmiti. Aelecekteki plan i&in, caddelere as(ari "ir (enilik "elirlenmi ve "inalarn ykseklikleri snrlandrlmt. 62u, olaslkla Au(ustusUun koyduu KB Roma aya snrnn tekraryd. /raianus "unu sonradan JB ayaa indirmiti7. Rer apartman yapsnn kendi duvarlaryla &evrelenmesi Pyan(nn "ir yapdan dierine (e&mesini kolaylatrdndan, "itiik yaplar ortak "ir duvar paylaamayacaklardP ve er apartmann, i&inde su deposu olan "ir avluya sa ip olmas $orunluluu (etirilmiti. 2elli "ir ykseklie kadar, a ap kiriler yasakland (i"i, "inalarn Aa"ii veya Al"aUdan (elen ve yan(na kar dayankl olduu ka"ul edilen talardan ina edilmesi art da konulmutu. 2u d$enlemelerin er $aman denetlendiinden emin olmak imkNns$ olsa da, Pmu temelen denetlenmemitirP e rin yan(ndan sonra ortaya &kan &e resi, ,ncekinden kesinlikle &ok 4arklyd. /acitus, yeni d$enlemelerin, yararlarndan dolay uy(un "ulunduklarn ve e ri da a ($el kldn s,ylerse de, "a$larnn eski e rin kark sokaklar ve yksek "inalarnn, kendilerini (nein scandan da a iyi koruduunu dndklerini de eklemeyi i mal etmemitir 6Annals, .;.C?7. Ze rin yeniden inas, "yk i timalle eilimin, tek katl domuslardan, apartman ya da "lok yaplara y,nelmesini desteklemi olmaldr. M.@. C. y$yla ait "ir Roma "ina envanteri, CJ.JB0 apartman "louna karlk yaln$ca ..KMB mstakil ev olduunu "el(elemitir. Oakat "u apartman "loklarndan i&"iri (nm$e ulaamamtr ve neye "en$ediklerini (,rmek i&in 'stiaUya (itmek (erekmektedir. OstiaCnn 'e%iBimi M.@. KMUun "anda 'stiaUnn konut alanlar, ksa sre sonra #ompeii ve RerculaneumU,da yok olacak ve ",ylece de (nm$e dek korunacak konut alanlarn &ok andryordu. Rer ikisinde de standart konut "i&imi ala domustu ancak, sonraki elli yl $l "ir deiim d,nemi oldu ve M.@. 0. y$yl ortalarnda 'stia "ir apartmanlar e ri aline (eldi. 2u deiimin se"e"i, 'stiaUnn RomaUnn "alca liman olarak (elimesi, ,$ellikle de, "akent

?M

n4usunu "esleyen msr it alatnn ana merke$i olmasndan kaynaklanan $l n4us artyd. RomaUya yaknl ve mallarn ne ir yoluyla tana"ilmesi 6kara yoluyla tamaclk &ok da a pa alyd7 iki "yk avanta[ ka$andrmaktayd, 4akat ticaret arttk&a liman dar (elmeye "alad ve durum, /i"erUin a$nda mil "irikmesiyle da a da k,tleti. Durumu d$eltmek i&in <mparator %laudius, ne rin C km. kadar ku$eyine, er iki yannda topraktan devasa dal(akranlarla korunan ve /i"erUe "ir kanalla "alanan yeni "ir liman yaptrd. 2uras 4a$ladan kullanl "ir alan yaratmt 4akat r$(Nra a&kt PM.@. J0Ude iki y$ (emi "ir 4rtnada liman i&inde "atmtP ve "u nedenle <mparator /raianus, y$den 4a$la (eminin (venle demirleye"ilecei "ir i& _liman inaa ettirdi. Yeni "ir yerleim olsa da #ortus, /raianusUun limannn &evresinde (elimiti, 'stia ise, tm kompleksin merke$i olarak kald ve M.@. 0. y$ylda en ilek ve $en(in d,nemini yaad. 2u (elimelerin "era"erinde (etirdii n4us artnn "oyutlar, 'stia ve #ompeiiUdeki n4us younluu karlatrlarak da anlala"ilir. Rer iki kentte de surlar i&inde kalan alan ayn, yaklak J; ektarken, #ompeiiUnin n4usu M.@. KMUda ta minen yaln$ca .B.BBB civarndayd, 'stiaUda ise, M.@. 0. y$ylda yaklak ;B.BBB kii yaamaktayd. ns"%a4 apartman kon"t 2,yle "ir durumda, insula a&k "ir avanta[a sa ipti) 2irincisi, &ok sayda insan olduk&a k&k "ir alanda "arndra"iliyordu. Dieri ise, inaat metodu ve kullanlan mal$emelerde saklyd. @alam ve yan(na kar dayankl olan tula kaplamal ar& duvarlar, pa al ustalk "ecerileri (erektirmeksi$in kolayca ina edile"ildii (i"i, (erek mal$eme, (erekse "unlar inaat alanna tama maliyetleri de olduk&a dkt. <nsulann ykseklii (enellikle & veya "e kat arasnda deiiyordu. 'stiaUnn "irka& yerinde, alen &nc kata kadar salam duvarlar kala"ilmitir 4akat "ir "inann yksekliine dair en iyi kant $emin kat duvarnn kalnldr. Aenellikle JB cm. kalnlndaki "ir duvar & katl "ir "inaya iaret ederken, "e katl "ir "ina (enelde "ir metreye yakn kalnlkta duvarlara sa ipti. Qemin katlar yaklak d,rt metreyi "ula"ildii alde, 'stiaUda ortalama kat ykseklii ?,; m. kadard. Dolaysyla "e katl "ir "ina, /raianusUun JB Roma aya 6.K,K; m. civarnda7 snrlandrmasna, ,$ellikle de en st kat "ira$ al&ak yaplrsa, ancak uyuyordu. RomaUda, >ero tara4ndan "yk yan(n sonrasnda yrrle konulan yap d$enlemeleri, 'stiaUda da (,$etilmi (i"idir. 2inalar &ounlukla kendi duvarlaryla &evrelenmilerdi ve tayc sistem amacyla a ap kullanm, en a$ndan alt katlarda nadirdi. 5rm$ ya da sarmtrak renklerde ve dar yatay eritler alinde ,rlm &plak tula 6opus testaceum7, d duvarlara tekd$e "ir (,rnm vermekteydi. Ieitlilik ve ritim duy(usu pencereler Pkimi $aman adi cam, kimi $aman da yaln$ca pan[urla ,rtlPve "a$en de "alkonlar ya da $emin kattaki dkkNnlarn (eni (irileriyle verilmiti. 2alkonlara er $aman apartmanlardan ulamak mmkn olmadndan, sanki da a &ok, caddelerde yatp kalkan insanlara korunak salamak $ere, "ir tr donat olsun diye yaplm (i"iydiler. DkkNnlar &ounlukla, tm "inann da a den(eli olmasn salayp stteki konutlar i&in salam "ir temel oluturan, "eik tono$ tavanlara sa ipti. Remen (iriin $erindeki k&k kare pencereler ise, dkkNn sa i"i ve ailesinin yaad darack alam aydnlatmaktayd.

CB

Diana Evi Diana =vi, "u ususlardan "ir&ouna ,rnek tekil etmektedir. 'stiaUdaki dier "ir&ok insula (i"i, "ir i& avlunun &evresine yerletirilmi dikd,rt(en "ir "loktu. 2urann, #ompeii domuslarnn ey"etli atriumlar veya (,sterili stunlu avlularyla pek a$ ortak noktas vard ve (enelde karanlk ve kasvetli "ir mekNn avasna sa ip (i"iydi. Avlunun asl nedeni, d cep ede pencereleri olmayan odalar aydnlatmak ve "loun tm i&in su depolamakt. Da a estetik (,rnl avlular, sadece "a$ da a kon4orlu apartmanlarda "ulunuyordu9 ,rnein, Ara"aclar =viUnde avlunun $emin kat, "ir yan a&k kemerlerle &evriliydi. %assettePtipo trndeki "loklarn avlusu yoktu 4akat "ir teras (i"i cadde "oyunca u$anyorlard.

A MekDn D*eni4 Cassette;tipo 6kaset tip8 <nsulalarn i& mekNnlar domusun olduk&a d$enli planlarna (,re er $aman i&in da a &ok &eitlilik i&ermiti, ama %asettePtipoUda 6kaset tip7 olduk&a sk rastlanan "ir kalp vard. 2u "loklarda dkkNn "ulunmuyordu ve ,rnekteki daire $emin kattayd. Douda, cadde $erindeki (iri dorudan, dier odalarn etra4na yerletirilmi olduu, merke$i alana, medianumUa ]A^ a&lyordu. 2unlar, olduk&a (eni "ir oturma odas ]2^, iki yatak odas ]% ve D^, "ir tuvalet ]=^ ile mut4ak olmas mu temel "ir odayd ]O^. Dou ve (ney cep elerde pencereler olmasna karn, tuvaletteki, avalandrma i&in olmas mu temel k&k "ir delik aricinde "at tara4nda i& pencere "ulunmuyordu. 8stteki daire ile ku$eyindeki ei de "en$er i& mekNn d$enlerine sa ip olmallard. 2u, M.@. yaklak .BBUe tari lenen, 'stiaUdaki ilk "loklardan "iriydi ve mu temelen sadece iki katlyd. @u tesisat yoktu, iyi ina edilmemiti ve &i4t oturakl tuvaleti, kala"alk "ir n4us "arndrdnn iaretiydi 6(er&i RomaUda, sadece kamusal ile ma rem arasndaki snrlarn "i$imkilerden 4arkl olduunu (,sterse de7. 2una ramen, tuvalet aricindeki tm odalarn $eminlerinde siya P"eya$ mo$aikler vard ve duvarlar svanp "oyanmt. 2u "loun sakinleri olaslkla olduk&a 4akirdi ancak "ir&ok insulada er toplumsal sn4tan kirac "ulunuyordu. =n varlkllar, eer dkkNn yoksa (enellikle $emin katlarda ya da $eminin emen stnde otururken,

C.

yoksullar da en stteki k&k dairelerde kalyor olmalydlar. /emel insula plannn "ir dier avanta[ da, sadece &ok u4ak deiikliklerle, 4arkl "ina trlerinde kullanla"ilmesiydi. M.@. 0. y$yln ortasna ait iki "ina "u durumu ,rneklemektedir. <t4aiye 5arar(N ve "yk "ir msr am"arnn er ikisi de tula kapl ar& duvarla ina edilip "ir i& avlu &evresinde d$enlenmilerdi. Ostia&nn 'eri%emesi Ialan "ir kent olarak 'stiaUnn re4a d,nemi olduk&a ksa, .;B yldan "ira$ da a u$un srer ve M.@. yaklak 0;BUde #ortus ,nem ka$anrken, 'stiaUnn n4usu a$almaya "alar. M.@. 0;BUden ksa "ir sre sonra, st katlarnda konutlar "ulunan "yk "ir 4rn yandktan sonra tekrar ina edilmedii (i"i, am"arlarn rutin onarm &almalar da, y$yln sonundan ,nce neredeyse durdurulur. Oakat n4usun a$almas ve "una elik eden, ara$i deerlerindeki d il(in& "ir sonu& dourur. Mstakil evler yine moda olurken, 'stia, M.@. C. y$ylda, amamlar, tiyatrosu, nymp aeum ve kentsel yaamn dier tm donatlaryla o "ir ikamet e ri aline (elir. Ama "u "ile u$un srme$. 'stiaUnn $en(inlii er $aman RomaUya "aldr ve M.@. ??BUda 5onstantinopolisUte imparatorluk i&in yeni "ir "akentin kurulmas, imparatorluun deiik ",l(eleri arasndaki ticaretin, asayiteki (enel "o$ulma y$nden a$almas ve n4usunu te dit eden ve"a ile "irlikte, artk RomaUnn kendisi de inie (e&er. M.@. ;. y$yln sonlarna doru 'stiaUy "esleyen su kemeri kullanm d kalr P"yk olaslkla "akm ve onarm pa alya (eliyordurP ve e ir sakinleri "ir ke$ da a kuyular kullanmaya $orlanr. M.@. J. y$ylda e irde &ok a$ kii kalmtr. Qamanla yeni liman da mille dolarken, ky eridi u$aklar ve su ta liye kanallar da ilevlerini yitirir. 'rta IaUda, 'stiaUnn &evresi (eni "ataklklarla dolmutur ve tm ",l(e stma te didi altndadr. Aralklarla devam eden ka$lar .M. y$ylda, ,ncelikle eykel ve kita"e avclyla "alamasna karn, e rin (,rnm ve ayatm "ir "tn olarak ortaya &karacak sistematik &almalar 0B. y$yln ilk yllarna dek yaplama$. ns"%ann E(>reti4 %"vena% 2u ka$lar olmasayd, ala "ir insulann nasl (,rndn "ilmiyor ve :atin ede"iyatndan re4eranslara dayanarak par&alar "ir araya (etirmeye urayor olacaktk. 2u ya$arlar arasnda en &ok alnt yaplan, M.@. 0. y$yln "alarnda, "yk yan(n taki"en RomaUnn yeniden kurulmasndan elli, altm yl kadar sonra ya$m olan, iciv ustas *uvenalUdir. @atyr ?Ude *uvenal, RomaUdaki ayatn kokumuluk ve se4illiine saldrr) Yaad mz ehrin byk b!lm ince payandalarla desteklenmekteydi" #lk sahipleri binalarn $!kmesini bu ekilde engelliyor %e aralarnda boluklar olan $atlaklar k& tla kaplayarak, bize yatp uyumamz, endielenmememizi s!ylyorlard 'her ne kadar, e% $oktan yana yatm %e yklmak zere olsa bile'" Ayrca, yan(n te likesine de deinerek, alarm ep en son duyan ve kendi cann ancak kurtaracak kadar vakti kalan en st kattaki, tali si$, yoksul kiracy da tasvir eder) (odrus)un hi$bir eyi yoktu""" fakat za%all adam sahip oldu u hi$bir eyin de tmn yitirdi" *+u%enal, ,"-.,/, 012'.3 Y$yllar "oyunca, evleri &,ken ve srekli yan(nlar &kan "ir e ir olarak RomaUnn "u olduk&a eletirel (,rnm, insanlarn insulayla il(ili dncelerine Nkim oldu. Zu anda elimi$de 'stiaUya dair arkeolo[ik "ul(ular olduuna (,re, *uvenalUin anlatlarnn doruluunu ya da iciv adna ne kadar a"artya "avurduunu ve atta (er&ekleri saptrp saptrmadn sor(ulamam$ (erekmektedir. 'stiaUnn insulalar ani &,kme te likesi tayorlar mydb <nsulalar salamd ve "tn olarak iyi ina edilmie "en$iyorlard ve \$emin katlarda, "inay (&lendirme i tiyacndan kaynaklanan ,nemli takviye ve tamiratlara ilikin pek a$ iaret vard.- 6Russell Mei((s, Roman 'stia, sf" 0;B.7 Yan(nlar ne sklktaydb 'stiaUnn resmi takvimi OastiUde M.@. . 'cak ..; tari i i&in, \e irde "ir yan(n &kt ve pek &ok mlk yand-eklinde ya$maktadr. 5apal mekNnlarda (a$ lam"alar, man(allar ve yemek piirilmesi deime$ te likelerdi. Ste yandan, 'stiaUda d$enli "ir it4aiye tekilatnn varl ve kanunlarla "elirlenmi ar ce$alar da P"ir insulada atein dikkatsi$ce kullanm 4alaka ya da kam&yla ce$alandrla"iliyordu 6...;.?.C7P yetkililerin yan(n te likesini ciddiye aldk.ann (,stermektedir. 2ununla "irlikte, tula kapl ar&, yan(na kar

C0

dayanklyd ve arkeolo[ik "ul(ular, 'stiaUda "yk "ir yan(n &kmadn (,stermektedir. @atyr . Uin sonunda *uvenal, yaayanlar eletirmeyeceini ama ede4lerini, me$arlar RomaUya (iden yollarn kenarna sralanm olanlar arasndan se&eceini s,yler. 2en$er "ir ekilde, eletirdii konut standartlar da kendi $amanna deil, >ero ,ncesi RomaUya ait ola"ilir ve elenceli satamalar, titi$ (,$lemlerden &ok ede"i (elenee uymaktadr. =letirileri kesinlikle @tra"onUun, Au(ustus d,nemindeki e re ilikin i4adelerini tekrarlamaktadr 6;.?.K7. Yakn d,nemlere ait "ir ya$ar 'stia akknda, *uvenal-inkinden da a 4arkl "ir sonuca vararak ,yle der) 4$, d!rt, ya da be kat bulan, hayli uygar, ferah, ha%adar %e aydnlk, yalnzca modern zamanlarda eriilebilmi karmak bir mek&n kullanmna sahip apartman daireleri *5usta% 6ermansen, 7stia, sf" -13"

C?