QYASDDN QEYBULLAYEV

QDM TRKLR V ERMNSTAN

AZRBAYCAN DVLT NRYYATI BAKI-1992 1

Elmi redaktoru: Tarix elmlri doktoru; lyas Babayev Redakatoru: Sdaqt Cabbarova Rssam: Rfael zizov

Qeybullayev Q. Qdim trklr v Ermnistan. B. : Azrnr, 1992, 140 sh. Kitab qdim ata-baba ocaqlarndan - indiki Ermnistan razisindn didrgin dm azrbaycanllarn soykk v tkkl tapmasdr. Ermni aradrclar tarixi Azrbaycan torpaqlar olan Gy, Drlyz, Zngzur, Zngibasar, Qmrli, irvan, qdim Ababa ellrind yaayan Azrbaycanllarn orta srlrd glmi kri tayfalarn sonrak nsillri olduunu sylyirlr. Lakin, mllif tarixi faktlar sasnda sbut edir ki, hl eradan vvl VIII-VII yzilliklrd bu razilrin hams qdim trklrin mskni olmudur, Ermnistan razisind saysz-hesabsz trk mnli toponimlr d sbut edir ki, bu torpaqda qdim trklr yaamlar.

0503020907 107 8 - 92 651 (07) 92 ISBN 5 552 01172 2 Azrnr, 1992. 9 (42)

REDAKTORDAN
Glstan (1813-c il) v Trkmnay (1828-ci il) mqavillri sasnda Azrbaycan Rusiya il ran arasnda bldrldkdn sonra ran v Trkiydn Cnubi Qafqaz razisin, sas etibaril Ermnistan v Azrbaycana 1920-ci il qdr 600 min ermni kb gldi. slind el ken srin 20-ci illrindn azrbaycanllarn Ermnistandan z doma yurdlarndan qovulmas prosesi baland. Hesablanmdr ki, 1828-ci ildn 1920-ci ildk iki milyondan ox mslman Rusiyadan qovulmudur, bunlarn ksriyytini Ermnistandan qovulan azrbaycanllar tkil edir. Bu proses 1988-ci ild baa atd. Ermnistanda yaayan axrnc 160 mindn artq azrbaycanl btn varidatlar talan edilmkl oradan qovuldu. Bunun ardna ermni milltilri Azrbaycana qar razi iddiasn irli ataraq aq silahl mhariby balad. Be ildir ki, bu mharib davam edir. Btn bunlar oxucuya yax mlumdur. Azrbaycanllarn Ermnistandan qovulmas siyasti ermni tarixnaslnda hakim mvqe tutan bel bir nqteyi-nzrl saslandrlr ki, guya oradak azrbaycanllar orta srlrd ermnilrin razisini zbt etmi kri trk-tatarlarn nsillridir v onlar qovmaqla tarixi dalt brpa edilir. Bu saxta konsepsiya on illr boyu Ermnistanda v ermni diasporu trfindn xaricd geni tbli edilmidir. Azrbaycan tarixilri bu nqteyi-nzrin sassz olduunu bilslr d ona qar bir tdqiqat ii ortaya xarmamlar. An desk, tarixilrimizdn beynlmillilik nnlrin sadiq qalmaq, btn qvvlri dostlua, qardala ynltmk tlb olunurdu... Odur ki, tarixnaslmzda azrbaycanllarn mnyi haqqnda yazmaq da he kimi dndrmmi, Azrbaycan tarixind bu problem yer ayrlmamdr. vvlki kitablar il oxuculara yax tan olan tarixi-etnoqraf, tannm toponimist Q..Qeybullayevin Qdim trklr v Ermnistan kitab Ermnistan azrbaycanllarnn mnyi haqqnda ilk tbbsdr. Mllif ox haql olaraq Ermnistan azrbaycanllarn Azrbaycan xalqnn trkib hisssi kimi gtrm v onlarn btnlkd azrbaycanllarn mnyi il bir vhdtd aradrmdr. Qeyd etmk lazmdr ki, Q..Qeybullayevin Azrbaycan xalqnn mnyi haqqnda z konsepsiyas vardr. Qabaqk srlrind, xsusil 1991-ci ild ap etdirdiyi Azrbaycanllarn etnogenizin dair. I cild. Bak, 1991 (rusca) kitabnda z izahn tapm bu kospepsiya azrbaycanllarn etnogenezin dair mvcud konsepsiyadan kkl srtd frqlnir. Oxucu dey bilr ki, bu da rzil kommunist quruluunun nticsidir ki, hr yerd olub. Dorudur. Lakin, mn el glir ki, msln, Cnubi Qafqqazda Grcstan v Ermnistana nisbtn Azrbaycanda rhbr iilr xalqdan daha ox ayr dmdlr. Nazirlrimiz, raykomlarmz, idar v mssis balarmz vzifc irli kdiklri ermnilrl birlib ac canavarlar kimi Azrbaycan

xalqnn hrtrfli qart etdilr. Bstkarmz qarda olub Hayastan-Azrbaycan mahnsn bstldi; heykltaramz aumyann qranitdn heyklini dzltmk n gec-gndz tr tkd; byklrimiz k v meydanlarmz ermnilrin adlar il rvnqlndirdilr; milli ensiklopediyamz ermni geroylarnn trcmeyi-hallar il bzdilr v s. v. i. a. Btn bunlar quruludan irli glirdi. Bir szl bu mnfur qurulu saysind mxtlif yri yollarla ykslnnlrd xalqn malna gz dikmk, ourlamaq v rvt almaqla yorulmu xsi mnafe xalq v vtn mnafeyindn hmi qabaqda durub. Lakin ermnilr he vaxt he ny aldanmayblar, onlar planl surtd, aramla xalqmza qar mkrli planlarn hyata keiriblr. Onlarn balar da hmi millt hissi il yaayblar. Hl 30-cu illrin ortalarndan balayaraq Ermnistanda Azrbaycan kndlrinin adlar dyidirilnd, 40-c illrin sonlarnda azrbaycanllarn bir hisssi qovulanda harada idi balarmz? Ermnistanda 50-ci illrin vvllrindn balayaraq Azrbaycan razisi hesabna byk Ermnistan yaratmaq ideyas il cild-cild kitablar yazlanda, xritlr kilnd (bu yaxnlarda Fransada fransz dilind ap olunmu bir kitabda verilmi xritd Krl-Arazn qovumasnadk olan btn Kr-Araz oval Ermnistan razisi kimi gstrilmidir)1v bu ideya drsliklr daxil edilrk orta v ali mktblrd tdris olunanda harada idi bizim balarmz? Respublikamzn banda duranlar Azrbaycan torpan, Azrbaycan xalqnn o, sardan Ermnistanda yaayan azrbaycanllarn taleyi n tarix qarsnda cavabdeh olduqlarn unutdular, ermnilrin biz qar razi iddiasnn xalqmzn hyat n thlksinin miqyasn qabaqcadan myyn ed bilmdilr, ab qaldlar. Bununla da Dalq Qaraban kim mxsus olmas kimi qondarma mslnin mzakir predmetin evrilmsin imkan verdilr. Dalq Qaraba mumittifaq miqyasnda bir nv hrrac malna dnd. Yalnz Azrbaycan Xalq Cbhsi v onun trafna toplanm demokratik, vtnprvr qvvlr, qeyrtli oullarmz v qzlarmz vtnin v xalqn bann stn alm thlkni ilk gndn aydn tsvvr ed bildilr. Hadislrin sonrak gedii onlarn dediklrini tsdiq etdi. Azrbaycan Xalq Cbhsi xalqmzn tarixind z layiqli v hm d rfli yerini artq myyn etmidir. Ermnilrin torpamza qar iallq mharibsind yzlrl cavanlarmz canlarndan keirlr. Onlarn adlar tarix boyu vtn urundan yadellilrl dym rnlrin adlar il bir srada duracaqdr. Onlarn adlar xalqmzn tarix yaddanda bdi yaayacaq, qbirlri tr gllrl rtlckdir. Lakin yzlrl qeyrtli oullarmz tutdurub respublikada v ondan knarda

L`Armenie Lean-Pierre Alem Presses nversitaites de Franse 1983, sh. 6

zindana salnmasna kmk ednlrin, k v meydanlarda xalqn vtnprvr vladlarn qrna verilmsin trfdar onlarn adlar gec-tez z xacaq, hmi nifrt yad olunacaqdr. Bel acnacaql vziyyt hazrda tarix elmimizd d mvcuddur. Ermni tairxilri z srlrind azrbaycanllar orta srlrdn glm kri adlandrdqlar, Krdn cnubdak torpamzn o cmldn Qaraban tarixn ermni razisi olduunu tarixi mnblrd saslandrdqlar v bellikl Azrbaycana qar indiki torpaq iddiasnn nzri saslarn hazrladqlar vaxtlarda tarixilrimizi yuxardan veriln gstrilr sasn btn gclrini Azrbaycanda sosializm v kommunizm quruculuunun tdqiqin, azrbaycanllarn kommunizm ruhunda trbiy olunmasna v ermnilrl qardalna v s. ynltdilr, qdim v erkn orta srlr etnik tariximizi is knardan diqt ediln saxta, qondarma fikirlrdn ibart kompilyativ topluya dndrdilr. Bundan qabaq ap olunmu kitabmzda 2 Dalq Qarabada yaayan indiki ermnilrin mnyi haqqnda tri mlumat vermidik. Min il qdr dvlt qurumu, paytaxt, V srdn yazs olmu, srlr boyu mxtlif iallara qar dy meydanlarnda vurumu alban xalq VII srdn sonra bir etnos kimi tarix shnsindn kildi. Bunun sbbi rb ial oldu. Bel ki, IV srdn xristian dinini qbul etmi albanlarn ksriyyti islam dinin kedi v sonra Azrbaycan xalqnn tkkl prosesind itirak etdi. Albanlarn Dalq Qarabada yaayan byk bir hisssi dinindn dnmdi, lakin VII srin vvllrindn ermni kilssinin fitvasna uyan rb xilaftinin kmyi il ermni kilsninin tsiri altna dd v mxtlif yerlrdn kb gln ermnilrl qaynayb-qararaq tdricn ermnildi. Amma etnik mnsubiyytc eyni xalqa aid olduqlarna, yni mnc trk olduqlarna gr mslman albanlar xristian albanlar din ayr qarda adlandrrdlar. slind, znn ilk vaxtlarnda mslman azrbaycanl yalnz kkl Qarabalya -yni xristian albana din ayr qarda dey bilrdi, lakin sonralar bu ifad Qaraba ermnilrin d amil edilmidir. Azrbaycanl xristian dinin xidmt edn he bir digr xalqn (grc, rum, suriyal, rus v s.) nmayndsini, htta Qarabadan knarda yaayan ermninin din ayr qarda hesab etmmidir. Oxucu bilir ki, kemid Azrbaycanl ermnini zn kirv tuturdu. slind yalnz Qaraba ermnisi kirv ola bilrdi. Azrbaycanllarn qonaqprvrlik adtlrin gr snnt olmam adam qonaq saxlamaq v onu qonaq adlandrmaq olmazd, lakin Qaraba ermnisi xristian olsa da qonaq saylrd, ev srbst buraxlrd. Buna sbb ermnilmi albanlarla azrbaycanllarn nnvi mn birliyi ideyas, adtnnlrin yeniliyi idi. slind btn orta srlr boyu Qaraba ermnilri

Qeybullayev Q.. Qaraba (Etnik v siyasi tarixin dair), Bak 1990.

azrbaycanllarn dad adlar damlar, bu adlarn bir hisssi trk, bir hisssi rb (islam) mnli adlar idi. Y.V. mnzminli bu bard yazr: Qocalarn nalna gr, vvllr ermnilrl mslmanlar qararaq yaamlar, ikisinin d adt-nnlri bir imi: bir-birin d din ayr qarda deyrmilr. Mslman uaqlar snnt olunarkn ox vaxt ermnilr kirv olarmlar.3 Yaznn Din ayr qardalar hekaysind usta Karapet il Krbalayi Mhmmd danaklarn fitnsi nticsind 1918-ci ild ba vermi mnaqidn sonra tsadfn z-z gldikd Mhmmd deyir ki, danaqstun4 yarandqdan sonra dd-baba duzryimiz hrmtdn dd5. Bu hqiqtn beldir. Dalq Qaraban sil kkl halisi, ermnilmi albanlar mslman azrbaycanllara qar torpaq iddiasnda olmamlar, bu iddia randan v Trkiydn glib oralarda mskunlam ermnilrin v onlara fitva vern qat millti nsrlrin iddiasdr. Demk, bu gn mnfur danak nsrlrin tsirin mruz qalm kkl albanlarla (lakin ermnilmi albanlarla) onlar hmi din ayr qarda hesab etmi, kirv semi, qonaq saxlam azrbaycanllarn ks cbhd durmas bel yaranmdr. Alban xalqnn tarixi taleyi bel gtirmidir. Oxuculara tqdim olunan bu kitabada xalqmzn tarixi il bal yalnz bir problemdn Ermnistanda yaam azrbaycanllarn mnyindn danlacaqdr. Lakin kiik v populyar spgid yazlm bir kitabda bu problemin tam hllini vermk mmkn deyil, nki bu problem indiydk he kimi maraqlandrmayb. Demk, slind kitab bu istiqamtd ilk addmdr. Mllif yax bilir ki, kitabada deyilnlr Zaqafqaziyann v Yaxn rq lklrinin qdim tarixi sahsind indiki baxlarla daban-dabana ziddir. Mllif bunu da yax bilir ki, kitaban oxuyacamz bzi azrbaycanl tarixilrimiz d deyilnlrl razlamayacaqdr. N etmk olar? Btn elm sahlrind olduu kimi, hr bir mlif z nqteyi-nzrini irli srmkd, hr bir opponent kimi hmin nqteyinzr mnasibtini bildirmkd azaddr. Amma mslnin bu chti d vardr, baqas trfindn buraxlm shvi, bu v ya digr problemin hllindki atmazl grmk, sezmk v tnqid etmk asandr. Lakin hqiqti akara xarmaq v demli, shv fikrin yaranmasnn qarsn almaq ox tindir.

mnzminli Y.V.srlri, III c. Bak, 1982, sh. 226. Ermni ovinist Danaksutyun tkilat nzrd tutulur. 5 mzminli Y.V. srlri I c Bak, 1966, sh. 152.
3 4

I Fsil Azrbaycanllarn mnyi haqqnda tarixi ekskurs

Ermni tarixnaslndak hakim konsepsiyaya gr, ermnilr Ermnistan razisinin avtoxton, yni kkl halisi, oradak azrbaycanllar is XIXIII srlrdn Orta Asiyadan glm kri trk v tatar-monqollarn sonrak nsillridir. Azrbaycanllarn Ermnistandan qovulmas siyasti d bu konsepsiyaya saslanr. Ermni tdqiqatlar tarixi faktlara mhl qoymadan ninki hl Albaniya dvlti vaxtlarnda (eramzdan vvl IV srdn eramzn VIII srin qdr) ana torpamzn tarix boyu trkib hisslri olmu, yalnz srimizin 20-ci illrind Ermnistana verilmi Zngzur zonasn (qdim Sisakan), Dalq Qaraba (qdim Arsak) v Qaxaz-Astafa zonasn (qdim Girdiman) da binadan ermni torpa sayr, btnlkd Kr-Araz ovalnn guya eramzdan vvl II srdn erann IV srindk Byk Ermnistann razisi, sonrak srlrd is rqi Ermnistan adlandn yazrlar. Ermni mlliflri htta xarici lklrd ap etdirdiyi kitablarda da Naxvann v btvlkd Qaraban ermni torpa olmasn yazr v tarixi chtdn saslandrmaa chd edirlr. 6 Mhz bu konsepsiya sasnda Ermnistanda yaayan azrbaycanllara qar srimizin vvllrindn balayaraq genilnmi qat milltilik mnasibti sonra qardurmaya evrilmi v nhayt son illrd ermni milltilrinin nzrd tutduqlar sonluqla nticlnmidir: azrbaycanllar Ermnistandak doma yurdlarndan tamamil qovulmudur. Dalq Qaraban Azrbaycandan qoparlmas iddiasnda tarixi baxmdan sasszl bard baqa yerd danmq.7 Bu haqda son illrd ktlvi mtbuatda da ox yazlmdr. Oxuculara tqdim olunan bu kitaba is Ermnistanda yaam azrbaycanllarn mnyinin aradrlmas, onlarn sonradan glm trk-tatar krilrinin nsillri hesab edn ermni konsepsiyasnn saxtalnn sbut edilmsi mqsdin xidmt edir. Dorudanm Ermnistan azrbaycanllar indiki8 Ermnistan razisin orta srlrd glmi v ermni tarixilrinin dediklri kimi avtoxton ermnilrin torpan zbt etmi trklrdir? gr bu beldirs, onda Ermnistandak azrbaycanllar tarixi baxmdan yadelli hesab etmlrin gr ermnilri qnamaq
L'Armenie. Lean PierreAlem. Sh. 75. Qeybullayev Q. .Qaraba (Etnik v siyasi tarixin dair). Bak 1990; Yen onun. K , . 1 , 1991. 8 Burada v sonrak shiflrd indiki szn iltmkl ermnilrin vtni olan v qdim mnblrd Hayasa adlanan razidn (Dcl v Frat aylarnn yuxar hvlrind kiik lk) frqli olaraq, e.. II srdn trklrin yaad raiy amil edilmi indiki Ermnistan corafi anlayn nzrd tutulur.
6 7

sanki daltsizlik olard (hrnd ki, dnyada tsbit olunmu corafi v etnik srhdlri mvcud olduu indiki zamanda he tarixi baxmdan da razi iddias siyastin, xsusil sonradan glm xalqlarn deportasiyasna brat qazandrmaq olmaz; allah elmsin, gr btn xalqlar ermnilrin yolu il getslr, onda dnya miqyasnda ox xalqlarn bir-birin qar torpaq iddias mmkndr v bel olduqda bir sra rq v Qrb lklrinin datmaq v ermnilrini qovub srhdlrindn knara atmaq hququna malikdirlr). Yox, gr azrbaycanllar Ermnistanda mnc yerli v kkl halidirs, bs n vaxtdan orada mskundurlar v onlarn cdadlar kimlrdir? suallarna saslandrlm elmi cavablar verilmlidir. Problemin hllin nail olmaq n bel bir tarixi gerklikdn x etmk lazmdr ki, Ermnistan azrbaycanllar mumiyytl, Cnubi v imali Azrbaycanda yaayan vahid Azrbaycan xalqnn trkib hisssidir (szsz, Grcstan v Dastan azrbaycanllar da nzr alnmaqla) v onunla dil, mnvi v maddi mdniyyt, nnvi tsrrfat sahlrinin xsusiyytlrin gr mn birliyin malikdir. Bu, o demkdir ki, Ermnistanda azrbaycanllarn yaadqlar zonalar mkan etibaril Azrbaycan xalqnn yarand areala daxildir. Bu, hm d o demkdir ki, hmin zonalar etnik ad hay olanlarn, yni ermnilrin mskun olduu razi deyil. Demli, tarixn xalqmzn mskun olduu areala Cnubi v imali Azrbaycan razisi il birlikd indiki Ermnistann Azrbaycanla srhd zonalar daxil idi. Bu arealda gedn etnogenetik prosesin xarakterik xsusiyyti, prosesd eyni etnik komponentlrin mxtlif qdim tayfalarnn itirak etmsidir. Bunu hm Azrbaycann hr iki hisssind, hm d Ermnistanda mvcud olan bir sra qdim trk mnli etnotoponimlrin eyniliyi tsdiq edir. Eramzdan vvl II srdn balayaraq, Ermnistanda hakim slal balarnn iallq siyasti nticsind siyasi srhdlrin dyimsi v trk tayfalarnn yaad zonalarnn Ermnistana birldirilmsi Azrbaycan xalqnn etnogenezind itirak edn etnik komponentlrin hmin prosesd faliyytinin qarsn ala bilmmidir, nki bu siyasi srhdlr tikanl mftillrl ayrlan srhdlr deyildi, siyasi qabarma v kilmlrin hdudlar idi. Bu hmd o demkdir ki, Ermnistanda Azrbaycanllarn XIX srin vvllrin qdr (Ermnistanda v Azrbaycanda, o cmldn Dalq Qarabada yaayan ermnilrin ksriyyti bilavasit rus arizminin yardm v thriki il btn XIX sr boyu randan v Trkiydn kb glnlri) ycam halda yaad v bilavasit Azrbaycanla hmsrhd olan zonalar qdimdn ermni etnosunun tkkl tapd razi sayla bilmz. Ona gr ki, myyn etnik srhdlri il ayrlan bir razinin daxilind iki etnosun, yni hm azrbaycanllarn, hm d ermnilrin tkkl prosesi ged bilmzdi. Yuxarda is biz Ermnistan azrbaycanllarnn yaad zonalarn tarixn Azrbaycan xalqnn tkkl arealna daxil olduunu qeyd etmiik.

Buradan alnan mntiqi ntic beldir ki, indiki Ermnistana mxsus olan v Azrbaycanla srhd tkil edn Zngzur (Zngzurun byk hisssi Sisyan, Gorus, Qafan v Meri rayonlar indi Ermnistana, kiik hisssi Lan, Qubadl v Zngilan rayonlar Azrbaycana mxsusdur), Drlyz v Gy zonalar tarixn Azrbaycan xalqnn yaranma arealna aid olduuna gr el tarixn d ermni torpa sayla bilmz. Hqiqtn d Ermnistan azrbaycanllarnn yaad Zngzur v Gy zonalar qdim dvrd Alban lksinin razisi idi. Bu yaltlr yalnz eradan vvl II-I srlrd ilk df ial edilrk Ermnistana qatlm v sonrak srlrd tdricn Kiik Asiyadan ermnilr kb oralarda mskunlamlar. Hmin zonalarda ermnilrin ktlvi kild yerldirilmsi is XIX srin vvllrindn balanmdr. Bu msld mvzumuzdan knar olduuna gr ona toxunmuruq. Demk, Ermnistanda azrbaycanllarn binadan yaadqlar zonalarn Azrbaycan xalqnn yaranma arealna daxil olmasn rtlrindn iki tarixi amil olmudur: 1.Hmin zonalarn eradan vvl II srdn Byk Ermnistana qatlmasna qdr yerli halinin indiki Azrbaycan razisinin qdim halisi il vahid etnik ktl tkil etmsi. 2.VII-VIII srlrdn balayaraq Ermnistan v Azrbaycan razilrinin rb xilaftinin, sonralar is Slcuqilr, Sacilr, ddadilr, Elxanilr, Aqoyunlu v Qaraqoyunlu dvltlrinin, nhayt, Azrbaycan Sfvilr dvltinin trkibind olmas. Bu amillr Azrbaycan v Ermnistan razisind din v dilc yaxn trkdilli halinin qaynayb-qarmasnda v vahid xalq kimi formalamasnda mhm rol oynamdr. Demk, azrbaycanllarn etnogenezind itirak etmi etnik komponentlr bu v ya digr nisbtd hm d Ermnistan azrbaycanllarnn ulu cdadlar hesab edilmlidir v ksin, gr Ermnistandak azrbaycanllar XI-XII srlrdn sonra glm trklr hesab edilirs, onda bu nqteyi-nzr btnlkl Azrbaycan xalqnn trkdilli cdadlarna aid olunmaldr. Msl bel qoyulduqda ortaya xan bir paradoksu izah etmk lazm glir: Azrbaycan tarixnaslnda hakim (lakin saxta) konsepsiyaya gr, mumiyytl, azrbaycan xalq XI-XII srlrd Orta Asiyadan glmi slcuq ouzlarnn Cnubi Azrbaycan razisind irandilli Atropatena xalqnn, imali Azrbaycan razisind dastandilli Alban xalqn trkldirmsi (baqa szl, guya hmin qdim xalqlarn qsa mddtd btnlkd iranmnli v dastanmnli dillrindn l krk trk dilin kemsi) nticsind orta srlrd yaranmdr. Bunula da slind Azrbaycan xalqnn vahid mn birliyi inkar edilirdi. Xalqa v vtn qar bundan byk kmfrstlik, dqiq deyils, xyant ola bilrmi? Bir anla tutaq ki, bu beldir: yni cnubdak azrbaycanllar trklmi iranllar, imalda azrbaycanllar is trklmi

dastanllardr, bs onda Ermnistandak azrbaycanllar (bura, lbtt, Grcstan v Dastan azrbaycanllarn da lav etmk lazmdr, nki onlar da Azrbaycan xalqnn trkib hisslridir) hans trklmi (trk dilin kemi) irandilli v dastandilli xalqdr? Xalqmzn mnyi haqqnda yaratdqlar mvcud v hakim konsepsiya sasnda bu suala he cr cavab vermk mmkn deyillrs, demk olar ki, onlar XI-XII srlrdn sonra glm trklr saylmaldr. Bs onda Azrbaycan rzisind hmin srlr qdr yaad sbut olunan qdim trk tayfalarnn hm d Ermnistanda yaamas faktn nec izah etmk olar? Bununla azrbaycanllarn mnyi haqqndak indiki konsepsiyann qondarma v demk, saxta olmas aydn nzr arpr. Yuxarda deyilnlrdn grnr ki, Ermnistan azrbaycanllarn mnyi btvlkd Azrbaycan xalqnn etnogenezi il ular. Problemin mhz bu kild qoyuluuna v hllin indiydk nail olunmamdr. slind buna he tbbs d edilmmidir. Hazrda Azrbaycan tarixnaslnda bel bir nqteyinzr stn mvqey malikdir ki, Azrbaycan razisind eramzdan vvl trkdilli etnoslarn yaamas haqqnda qti olaraq shbt ged bilmz; ermni tarixilrinin Ermnistan azrbaycanllarn orta srlrd onlara glmi maldar kri trk nsillri saymalar da bundan irli glir. Bununla da ermni tarixnaslnda Ermnistan azrbaycanllarnn mnyi haqqnda Azrbaycan tarixnaslndak hakim konsepsiya il btn parametrlrd st-st dr v bir-birini tamamlayr. Demk, baqa szl, xalqmzn etnogenezi probleminin sl elmi hllin nail olunmadna gr aydnladrlmam qalr. Yz minlrl azrbaycanllarn v Azrbaycana qar ermnilrin razi iddiasnn nzri saslarn da mhz problemin bel hlli tkil edir. Burada xalqmzn mnyi haqqnda geni shbt amaq yeri deyil. Bu problem haqqnda nqteyi-nzrimizi bundan qabaqk srlrimizd oxucuya atdrmq. Azrbaycan razisind eradan vvlki minilliklrd trkdilli tayfalarn yaadna (lbtt, erkn orta srlrd imaldan v cnubdan da trk tayfalar glmidir) sas gtrn konsepsiyamzn oxucuya aydn olmas n imali Azrbaycanda azrbaycanllarn etnogenezind sas rol oynam alban etnosu haqqnda tarixi ekskursla kifaytlnck. imali Azrbaycan razisi eradan vvl IV srdn balayaraq antik mnblrd Albaniya adlanr. lbtt, Albaniya v albanlarn adnn ilk df eradan vvl IV sr hadislri il laqdar kilmsindn bel ntic xarla bilmz ki, onlar burada hmin srdn mvcuddurlar. Sadc olaraq hmin srdn vvl Albaniya haqqnda soraq vern mnb yoxdur. Btn qdim mnblrd imali Azrbaycan razisinin qdim halisi alban adlandrlr. Aydndr ki, hmin mnblrdki alban etnonimi iki mnada hm konkret bir etnosun ad kimi, hm d Albaniya razisind yaayan, lakin etnik

10

mnsubiyytc albanlardan frqli qafqazdilli v irandilli tayfalarn mumi birldirici ad kimi, baqa szl, albaniyal mnasnda ilnmidir. Albannaslqda mnyimiz haqqnda problemin hll olunmasna mane olan dynlrdn biri el budur: tdqiqatlarmz nzr almrlar ki, burada alban adl konkret (yni znadlandrmas, yaxud etnik ad alban olmu) bir etnos yaamasayd, digr tayfalarn irisind oxluq tkil etmsydi v aparc rola malik olmasayd, lk Albaniya adlanmazd. Alban tarixi haqqnda qiymtli sr yazm Frid Mmmdovann xidmti Albaniyada eramzn I minillliyind alban etnosunun yaadn sbut etmsidir. 9 Lakin bu mllif d zndn vvlki tdqiqatlarn bel bir fikrini tkrar edrk yazmdr ki, bu etnos Qafqaz dil mnli idi, yni alban xalq biz mlum olmayan Dastan tipli bir dild danrd v demk, srlrdn sonra trklmi dastandilli albanlar v glm trklrin nsillridir. Tdqiqatlarmz is alban etnosunun trk mnli olduunu gstrmidir. Fikrimizi sbut etmk n eramzn I minilliyind - mhz alban dvltinin v alban etnosunun mvcud olduu dvrd Albaniyann toponimlrini v albanlarn xs adlarn nzrdn keirk. zlynd aydndr ki, hr hans bir lknin toponimlri v xs adlar (knardan gtirilm adlar istisna olmaqla) hmin lkd yaayan etnosun mvcud olduu dvrd Albaniyann topinimlrini v albanlarn xs adlarn nzrdn keirk. zlynd aydndr ki, hr hans bir lknin toponimlri v xs adlar (knardan gtirilm adlar istisna olmaqla) hmin lkd yaayan etnosun mvcud olduu dvrd yaranr. gr biz hmin yer v xs adlarnn mnalarn aa bilsk, bununla da hmin etnosun dilin mxsus szlrileksik vahidlri myyn etmi olarq v hm d bu etnosun etnik mnsubiyytini aydnladrm olarq. Nzrdn keircyimiz adlar sasn Musa Kalankatlnn eramzn I minilliyindn bhs edn Alban tarixi srindn v az miqdarda qdim ermni, grc v rb mnblrindn gtrlmdr.

Toponimlr
Erann birinci minilliyin aid alban corafi adlar iki yer ayrlr: 1) Albaniyada yaam qdim tayfa v xalq adlarn ks etdirn etnotoponimlr: abant, Arajank, Kolb, Kolt, Mets-Arank, Mets-Kolmank, Pazkank, Trtuqet, TuKatak, ol (l), or, Xarqlan, Xunankert, akaen, ki v b. Qdim ermni dilinin qrammatik qanunlarna, fonetikasna uyun surtd verilmi (nki Alban tarixi biz ermnic glib atb) Bu toponimlr Albaniyada yaam ellrin-abant,
9

Bu bard bax: .. . , 1985.

11

araz, aran, sadak, qarqar, gnc, koman, qoros, katak, kngr, peeneq, trtr, kol, ul, ur, hun, sak (aka) v b. adlarn ks etdirir. Bu tayfalarn bzilri alban, aran, qarqar, katak, kngr, kol, sadak, sak v b. Ermnistan azrbaycanllarnn da ulu cdadlardr, bu bard aada deycyik. Bu tayfalarn hams qdim trk mnlidir. 10 Oxucularn nzrin atdrrq ki, gstriln toponimlrin oxu msln, Aranrot, Qarqar, Qoroz, Kngr, Gnc, Kolman, Mets-Aran, Pazkank, Tu-Katak, ol, akaen, ki v b. V-VII sr mnblrind Albaniyada mahal, hr v qala adlar kimi qeyd olunur. Burada hmin tayfalar bard danmaq imkanmz yoxdur, tkc onu deyk ki, gstriln tayfalarn hams trkdilli tayfalar kimi orta srlrd v htta indi d trkdilli tayfalar kimi orta srlrd v htta indi d imali Qafqaz, Volqaboyu, Orta Asiya, Qazaxstan v Antalya da mlumdur. 2) Toponimlrin ikinci qismi landaft bildirn adlardr. Tkrar edirik, corafi landaft bildirn aadak alban toponimlri II-XII srlr aid mnblrd qeyd olunmular. Lakin nzr alnmaldr ki, myyn bir corafi ad mnbd qeyd olunduu srdn vvl mvcud olmal idi. Fars, ermni, grc v Dastan dillrind izah olunmayan bu toponimlrin mnasn amaq n onlarn tkil olunduqlar szlri qdim trk szlri il mqayis edciyik, lakin istinad etdiyimiz dbiyyat v ltlrin burada sadalanmas mmkn olmad n oxuculardan zr istyirik. Qdim mnblrd Albaniya lksi hm d Aran, Arran adlanr. Aran vvlc Kr-Araz ovalnn ad olmu v sonra bzi qonu xalqlar Albaniyan btvlkd Aran adlandrmlar. Hesab edilir ki, ran razisind III sr aid dast yazlarda qeyd olunan v Aran adnn fars v parfiya dillrind tlffz formalar hesab ediln Ardan v Aldan adlar nzr alnmazsa, bu ad ilk df VI srin ortalarna aid bir Suriya mnbyind kilir. Lakin biz el glir ki, bu fikir dz deyil. Ptolemey (II sr) yazmdr ki, Kr sahili bir yalt Tosaren adlanr (Ptolomey, V, 12,9). Qdim yunan dilind Tosaren kimi verilmi bu toponim qdim trk dillrindki tus (Azrbaycan dilindki buz) dzn v aran qlaq yeri isti yer szlrindn ibartdir. ndi d Azrbaycan dilind v bzi trk dillrind aran sz mhz bu mnadadr. Mqayis n deyk ki, Trkiy razisind Diqor mahalnda, Arazla Arpaay arasndak ovalq sah orta srlrd Aran-Qaraba (yni Qaraba tayfasnn qlaq yeri) adlanrd11. Qeyd edilmlidir ki, hmin yerin adn Aren formasnda VIII-IX srlrl laqdar hadislrd ermni tarixisi Katolikos oohannes kmidir. Orta srlrd Trkiydki Qaraba Acaqala sancann mrkzi idi 12.

Bu bard bax: ... , . 1 , 1991. Sh. 73-138. Kirzioqlu M.Fahrettin. Kars tarihililt. stanbul, 1953, sh. 6. 12 Yen orada, sh. 7.
10

11

12

Ona gr d Aran toponimi II srdn mlum tmiz trk mnli szdr v qlaq yeri, dzn yer, isti yer demkdir; Arkuqet (Zngzurda ay), trkc arqu yaran yaranlarla paralanm yer v ermnic qet ay szlrindndir; (indiki Hkri aynn drin dar drlrl axan yuxar axarnn ad); Baku (indiki Bak hrinin ad) trkc baku tp, yaxud baqu crg tplr, Balk, Syunid (Zngzurda)mntq, balk (qdim trkcd balk) hr qala; Bilqan (indiki Beylqan), qdim trkc bil dzn yer, aq yer v qan kili; Barmak (indiki Be-Barmaq qayas), qdim trkc parmak da tp; Sanar (Krl Arazn birldiyi yer, Suqovuan), qdim trkc snqr burun (iki ayn birldiyi yerd yaranan burun); Dut (Arsakda mntq), qdim trkc tut drg; Qaq gl (Qazax rayonundak Qarayaz lnn bir hisssinin ad), trkc qaq quru, bitkisiz yer; Kava, trkc kaya qaya, sldrm, masir Gyzn dann ad (IX sr grc mnbyind Kavazin), kaya (qaya) v trkc sn da beli szlrindndir; Kurmuk (indiki qurmuxay), trkc grmk glm, nohur (hqiqtn Qurmuxay mnbyini dalardak nohurlardan alr); Kost (Arsakda mahal ad, adn ikkinci hisssinin atlmas il Koston (Koton adnn ermnic yazl), ko k yeri v qdim trk mnli tn tp szlrindn (ta qaya v tn tn szlrindn ibatrdir Taton toponimi kimi, bax aada); Urdi (Arsakda mntq), qdim trkc ordu xan drgsi, ordugah (ordunun qoun mnas sonralar yaranmdr); bu sz VIII srdn mlum olan Ordubad toponimind d vardr. Urdi toponiminin vvlind o vzin u yazlmas qdim ermni dilind XI sr qdr o ssinin olmamas il laqdardr, sonrak i ssi is u-nu bildirir, nki qdim ermni dilind i v u hrflri eyni ssi ifad edirdi; Tavus (vvlc ay ad), qdim trkc taus, tavu, tayus ss-ky szndn, demli, Tavusay ss-kyl ay mnasndadr. ndi Ermnistan razisind ayn knarndak qala ayn ad il Tavusqala (ermni mnblrind Tausberd) adlanm v sonra bu ad indiki Tavus yaay mntqsin d amil edilmidir; Urek(Arsakda mntq), qdim trkc rek tikinti istehkam (XIX srd Bak qzasnda da Urek-tp adl yer mlumdur); Taton (Syunid, yni Zngzurda mntq), trkc ta da, qaya v tn tp, qabarq uzunvari yksklik szlrindndir; lax (Arsakda melik, vadi ad), trkc, o cmldn azrbaycanca aylaq, ay vadisi (Trtray vadisind yer ad kimi qeyd olunur); Tusluk (Arsakda mntq), trkc tuz (azrbaycanca duz) v bir eyin bolluunu bildirn-luk kilisdindn; duzlaq, duz olan yer (XVII srd Dalq Qarabada Duzluq v Duzbulak toponimlri vard); Arkazan (Azrbaycan dilindki arxac qoyunlarn yatan yeri)13 szndn; (Goranboy rayonunda indiki
13

Trk dilind araq hm d da yamac demkdir ( .. , . I, sh. 291).

13

Erkc kndinin ad); Exerxon, aq v trkc eraq bulaq szlrindn; Qila, trkc kili arm, dan qlnc; Aasop (Alasop) Alayaz -oba szndn; Qaua Qa, dan qa, hndr ay sahili; Alban tarixisi Mxitar Qo (XII sr) Arsakda Kakoy-ar adl mntq olduunu qeyd edir. Bu toponimi dialektlrimizdki qaq qoyun salnan yer, oy bin, tikinti v car dr, yaran szlrindn ibartdir. Bu siyahya XII srin ortalarna aid ermnic bir dast yazdak Dalq Qaraban bzi knd v qalalarn adlarn da lav etmk olar. Aydndr ki, hmin toponimlrin XII sr mnbyind qeyd olunmas onlarn he d hmin srd yarand demk deyil, bhsiz ki, onlar daha vvl yaranmlar. Qdim ermni dilinin qrammatik normalar il verildiyin gr fonetik dyiikliy uram bu toponimlr aadaklardandr: Qavaakats-indiki-Lvqala (Klbcr rayonu); bu toponimin ermnic yazlnda bada v ortadak ssi l ssin uyundur, nki ermni dilind XII sr qdr l ssi yox idi. Onlar ona gr, msln alban etnonimini v lk adn Avan, Kalankat toponimini Kaankats, Kol (Kul) toponimini Go, ul toponimini Co kimi tlffz edir v yazrdlar. Demli, Qavaakats Lvqala adndan v ermni dilindki-kats kilisindn ibartdir. Aydndr ki, Lvqala toponimi ermnic deyil, nki hmin dild n kemid v n d indi qala (gstriln misalda aa) sz yoxdur, vzin berd qala sz mvcuddur. Halbuki iranmnli qala sz Azrbaycan dilind orta srlrdn mlumdur. Toponimdki lv (lev) sz blk d fars mnlidir v dodaq, mcazi mnada da xnts, irli xm qaya mnasndadr. Lakin, bhsiz, toponimin farsca olmas he d orada farslarn yaadn gstrmir, sadc olaraq lev v qala szlri Azrbaycan (o vaxt n alban) dilin, ondan da toponim kemidir. gr bu toponim fars dilinin qrammatik qanunlar sasnda yaransayd, onda qala sz onun axrnda yox, vvlind durard; Arpa (ndi d Dalq Qarabada Arpad, Arpagdik, Arpadrsi v b. toponimlr vardr) trk mnli arpa-taxl nvnn adndan; avebekants, aveby xs adndan v qdim ermnic mnsubiyyt bildirn-ans kilisindn; avebek xs ad is qdim trkc cav an, hrt v bg (knyaz, tayfa bas) szlrindndir; Moxravan, azrbaycanca mhr gil palqdan divar v ermnic van (avan) mntq szlrindndir; Hrandaans, Aranda szndn v ermnic-ans kilisindn (vvlin qdim ermnic h ssi lav edilmi v ondan sonrak a ssi dmdr). Orta srlrd bu toponim Da-Aran kimi mlumdur ki, bu da qaya stndki Aran kndi mnasndadr; (Bu kndin xaraballqar Dalq Qarabada Stepanakert rayonunda Xramort-yurd adnn ermnic thrifidir. Trk-monqol dillrind xrm qala demkdir). Toponimdki Aran sz is Albaniyada yaam trk mnli aran tayfasnn adn ks etdirir. Bu etnonimin VII srd qeyd olunan Aranrot (Aran ay), Mets-Aran (Byk Aran) toponimlrind, Albaniyann Arsakda mahal adnda ks olunduunu yuxarda qeyd etmidik. Aran

14

etnonimi indiki Aranzmin (Stepanakert rayonu) kndinin adndan v fars dilindki zmin yer szndn ibartdir (aran tayfas haqqnda aada oxarla malikdir); Aqbat (Musa Kalankatlnn Alban tarixind Aqbed) trkc v azrbaycanca aq v bad (abad) mskn szlrindn ibartdir. (XIX srin 20-ci illrind hmin knd ermnilr dolumu v onun adn ermni dilin evirrk Spitaken, yni Aknd qoymular;) apar, trkc v azrbaycanca apar xbr aparan atl (ermnilr XIX srin vvllrind ora glib yerldirdikdn sonra aparen adlanmdr); Koturat, trkc v azrbaycanca qotur kel (da v tp adlarnda ara-sra bitkili) v qdim trkc at iki da tirsinin birldiyi yer (Daksn rayonunda at-Yal dann adndak at komponenti il mqayis edin) szlrindn; Petrosabak, Petros xs adndan (xristian albann ad) v qdim trkc bk tp szndn; (Gdby toponimi d mhz qdim trkc kd gzti, keiki v bk tp szlrindn ibart olmaqla Gzti tpsi, Qaravultp demkdir. lk df XIII srd ad kiln Gdby qalasnn xarabalqlar mhz tplik yerddir); Krabat, trkc Qarabat (yni Qarabal, trk dillri n xarakterik l-t-d vzlnmsi bu toponimd ksini tapmdr) toponiminin ermnic yazlm formas; Taqans, trkc Toqan, yaxud Tuqan v ermnic lav olunmu s kilisindn; 1727-ci il aid arxiv sndind (Qaraban yaay mntq adlarnn siyahs olan bu snd Trkiyddir) Toqan Qaraba vilaytinin Dizaq mahalnda azrbaycanllarn yaad knd ad kimi qeyd olunmudur. Bu toponim trk dillrind ya Toqan (qartal) xs adndan, ya trkc tqn tp szndndir; Yeznarans, trkc yaz dzn v Aran kndinin adndan v ermnic lav olunmu s kilisindn. Hazrda Dalq Qarabada rn-dz adl yer v xarabalq vardr; Hranans (heranans), vvlind h ssi lav olunmaqla, sonrak e ssi dmkl Aran toponimindn ibartdir. Biz Albaniyann erkn orta srlrin aid trkmnli toponimlrindn yalnz bir hisssi nzrdn keirdik. Hmin toponimlrd trk mnli aran isti yer, qlaq yeri; arqu yarqan, dar dr; bku, bk tp; aq (Aqbat toponimind); balk, balk hr; snqr burun, qara (Krabahur; tqn tp yaxud toqan qartal; rk istehkam; tn tp; tus dzn, at iki da tirsinin yerldiyi yer szlri indi dilimizd ilnmir, lakin qdim trk yazl abidlrind inlar var v bzilri baqa trk dillrind indi d ilnmkddir. Alban etnosunu qafqazdilli, yaxud dastandilli hesab edn tdqiqatlarmzdan sorumaq lazmdr: Albaniyada ksriyyti V-VIII srlrdn mlum olan v trk mnli corafi terminlrdn v szlrdn yaranm bu corafi adlar (yuxarda sadaladmz trk mnli etnotoponimlri lav etmkl) bs haradandr? Erkn orta srlrd, yni III-IX srlrdn aid mnblrd adlar kiln Bak, Beylqan, Brd, Gnc, Qazax, amax, abran, mkir, Quba, Tovuz v b. hrlrd qafqazdilli (dastandilli) hali (xobxtlikdn, xarici, rus v htta ran

15

tarixilri d yazrlar ki, albanlar ran, yaxud fars mnli deyildilr) yaam v XI-XII srlrdn sonra guya trklmidir? ndi is alban etnosunun trkdilli olduunu gstrn ikinci bir dlil albanlarn xs adlarnn mnalarna nzr yetirk. Hmin adlar da tarixnaslmzda indiydk tdqiqat obyekti olmamdr (Mnalarn aa bilmslr d onlarn oxunu ermnilr oxdan zlrininki sayrlar). Tdqiqatlarmz is yalnz knarda deyilnlri tkrar etmkl kifaytlnmilr.

xs adlar antroponimlr
Albanlarn xs adlarnn mnalarnn almasna kemzdn vvl oxucuya demk istyirik ki, btn xalqlarda, o cmldn qdim trklrd (demk, o byyndn sonra onun all, xobxt, yax el bas, srrast atc, salam bdnli olmas arzusu sas yer tuturdu. Ona gr, albanlarda xs adlarnn mnalarna qdim trklrd olan uaqlarna adverm motivi baxmndan, yni onlara ad vermi ata-analarnn arzularndan yanamaq lazmdr. Oroz, Oroys (e..I srin 60-c illrind alban ar) baqa qdim trkdilli xalqlardak Oruz, Uruz, Orus xs adlar il mqayis oluna bilr. (Kitabi Dd Qorqud epusunda Uruzbek xs adndan xatrlayn); Oruz, Orta Asiyada v Qazaxstanda yaam trk xalqlarnda mlumdur. Bu ad qdim trkc uraz xobxt (baqrdca rs min-amanlq, altay dillrind ars xobxt) szlri il mqayis oluna bilr. Kozis (Oruzun qarda, srkrd), trkc kozik qtb ulduzu (qdim v masir trk xalqlarnda uaa Ulduz v Ay ad vermk xarakterik xsusiyytdir) szndn. Eradan vvl 36-c ild ba vermi hadislrdn danan antik mllif Dion Kassiy Albaniya arnn adn Zober kimi qeyd edir. Tdqiqatlar indiydk bu arn adn aydnladra bilmmilr. Halbuki Zober xs ad il Cnub-rqi Avropa llrind VI srd trkdilli kuturqur tayfa birliyinin bas Zaberxan v X srd oralarda yaam trk-peeneqlrin bas Sevar dilind yazm adlar eynidir. Hr xsin ad qdim yunan dilind yazm tarixilrin srlrindn mlumdur. slind bu adlar Cavr kimi sslnmidir, lakin yunan dilind ssi olmadna gr mlliflr onu z v s sslri il ifad etmilr. Mqayis n deyk ki, msln antik mlliflr grclrin qdim avak (orta srlrd Cavaxeti) v an tayfalarnn adlarn zavak v san kimi, eradan vvl imali Qafqazda yaam trk dilli irak tayfasnn adn sirak kimi, onlarn ar ursin (trkc igid-tk demkdir) xs adn Zorsin kimi, onlarn Uoba hrinin adn Uspu kimi v i. A. Vermilr. Zober kimi verilmi avr xs ad is qdim trk dillrindki av mhur, adlsanl v r igid, dy szlrindn

16

ibartdir. Aada grcyik ki, albanlarn bir ne arnn (rn, rtn, Urbatr v b.) adlarnda da r v hmin szdn trnmi rn szlri itirak edir. Yeri glmikn qeyd edk ki, dy v kii mnasnda r sz qdim ermnic bu sz ayr (y ssinin lav olunmas il), qdim grc dilind eri (adlq hal kilisi olan i ssinin lav olunmas il) kimidir. Grc dilind V srdn mlum olan eristavi qoun bas sznn z d eri r, dy szndn dzlmidir. Lakin ermnic v grc tdqiqatlar qdim ermni v grc dillrind bu sz farslarn ulu cdadlarnn ad olan Ari sz il balayrlar. Azrbaycan alimlrini is bel eylr maraqlandrmr... Aran (I srin ortalarnda alban ar), qdim trkc rn dy, igid, qorxmaz, catli (Kitabi-Dd Qorqud episunda Alp-rn xs ad il mqayis oluna bilr) szndn. rn sz Azrbaycan dilind indi d rnlr kimi dy, rnlr dn deyib v b. msllrd qalmdr; rn adnn qdim ermnic Aran kimi verilmsi hmin dild qdimd ssinin olmamas il izah olunur. Albaniyada Aran (rn) xs ad III srd imali Qafqazda hunlarn hakimi Ern il mqayis edil bilr. Hmin hakimin adn V sr ermni tarixisi Yegie Heran (vvl h ssinin lav olunmas il) kimi vermidir. Aran v Eran xs adlarnn eyniliyi bhsizdir. Onu da lav edk ki, XIII sr Sisakan tarixisi Stepan Orbeliani d I sr Alban ar Arann adn qdim ermnic Eran kimi yazmdr. Buradan bel nticy glmk olar ki, Alban ar Arann yerli ad slind hm rn, hm d Ern ola bilrdi. Azrbaycanllarn Aldrvi nalnda deyilir ki, drvi padahn krp oluna Say rn adn qoyma tklif etdi. Esvagen (V sr) , trkc es al, zka, bk knyaz, qbil bas szlrindn v (-e)-n kilisindn; Aratan (V sr), qdim trkc r kii, igid, srrast atc, v tn brabr, sanki z, el bil szlrindn; mumi mnas: igid kimi, sanki igid, igid tay v s. Qdim trkc tng (sonunda qovuuq nq fonemi il) z inkiafnda eyni mnal iki sz yaratmdr: tn v tk. Azrbaycan dilind bu szlrin ikisi d vardr. Msln, Aytn qz ad Ay kimi, Sanki ay mnasn verir; tk sz is, msln, aslan tk dyd, yni air kimi dyd ifadsind qalr. Bu sz dilimizd tkin formasnda da ilnir. Abikaz (V sr), qdim trkc abuqaz mi, atann kiikk qarda (Kitabi-Dd Qorqudda Kan-Abkaz adn xatrlayn); Azrbaycanda bu mnada xs adlar indi d vardr: mikii misi kimi kii, Balami kiik mi mnalarnda. Bakur (V sr), qdi trk dillrind bk knyaz qbil bas v ur (uru) olan ua, btnlkd By oul mnasnda. Ermni tdqiqatlar bu Bakur adn yhudilrd Bkor ilkin, ilk doulan (rblrd Bkir) ad hesab edir v onun Albaniyaya xristian dini il gtirildiyini yazrlar. Bu shvdir. III srd imaldan Grcstana glmi trkdilli inlilrin basnn ad in-Bakur (in sz

17

trkc qvvtli demkdir, msln, in-Timur v b.) idi. Erann ilk srlrind ninki imalda yaayan trk xalqlar, he Zaqafqaziya xalqlar xristian deyildilr. Qdim trkc bakur hm d byk mnasndadr, blk d Bakur mhz adsanca byk demkdir; Urnayr (IV sr alban ar), qdim trkc urun, yaraan, uyun gln, mnasib olan v r igid, dy, kii szlrindn; (Urnayr adnn qdim ermnisindki ayr hisssi hmin dildki ayr kii szn uyunladrmdr). Ermni tdqiqatlar ayr szn ermni sz hesab edir v iranmnli Ari (qdim farslarn ulu cdadlarnn ad) sz il laqlndirirlr, lakin bu, cfngiyatdan baqa bir ey deyildir. slind ermni dilind ayr kii sz qdim trk dillrindn, ehtimal ki, qonu albanlardan mnimsnilmi r szdr. Demk, bu arn sl ad Urunr olmudur. Urbatayr (V sr), qdim trkc ur (uru) olu, olan ua v batu mhkm, qvvtli; r igid, kii szlrindn; btnlkd bu ad oulmhkm (salam mnasnda) kii, igid demkdir. Blk d bu xs ad ur (uru) olan v altay dil ailsin mnsub dillrdki ibartdir. Lakin ermnic yazlda bu szn sonu Urunr adnda olduu kimi ermni dilindki ayr kii szn uyunladrlmdr. Asparakos (V sr), Asparak v qdim ermni dilind adlq halda xs adlarna lav ediln os kilisindn (ermni tdqiqatlarna gr, ermni dilin bu kili qdim yunan dilindn kemidir); qdim ermnic verilmi Asparak xs ad is qdim trkc es al, zka, drrak v birok yegan, vahid szlrindn ibart olub btnlkd yalnz (ancaq, tamamil) all mnasndadr. Bu ad VII srd indiki Bolqarstan razisind yaam trkdilli boltarlarn bas Asparuxun ad il mqayis etmk mnasn verdiyini yazrlar. Ermni dilisi R.A.Aaryan bu ad ermni mnblri hesab edir. lbtt, yanl fikirdir. Blk d bu xs ad Esborik kimi sslnmidir v trk dillrindki es all (yaxud e dost) v bori (k) qurd szlrindn ibart olub, all (yaxud dost) qurd demkdir. Manas (V sr), qdim trk xalqlarnda geni yaylm xs ad; Ouz dastannn Altay variantnda Alp -Manas dastannn qhrman Manas xs adlar il mqayis olunur. Qazan (V sr), bir sra qdim v masir trk xalqlarnda geni yaylm xs ad. Kitabi-Dd Qorqud eposundak Qazan xs ad il mqayis oluna bilr. Qdim trk tayfalarndan birinin Kazan adlanmas v Azrbaycanda Qazan toponimlrind z ksini tapmas da mlumdur. Sato (V sr), qdim trkc satay, saday sevimli, yaxn szndn; VII srd uyurlarn da bir xaqannn Sato adlanmas mlumdur (Azrbaycanda bir sra trkdilli xalqlarda geni yaylm Saday xs adn xatrlayn);

18

Xokor (V sr), qdim trkc v azrbaycanca ko, ko erkk qoyun, dykn, gcl szlrindndir; Qermanosan (V sr), qdim trkc grmn qala v san ad-san, an, hrt szlrindn; btnlkd Qalann sanls, hrti mnasn verir (kemid Azrbaycanda Qalaby xs adn xatrlayn); Hamama (IX srd alban ar), qdim ermni dilind lav olunmu h ssindn (yuxarda hunlarn Eran arnn adnn ermnic, heran, Qarabada AranDa toponiminin Hranda kimi verildiyini qeyd etmidik) v Emm adndan; Emm xs ad is qdim trkc em drman, lac szndn v trk dillrind, o cmldn Azrbaycan dilind mnsubiyyt bildirn m kilisindn ibartdir. Btnlkd Emm xs ad drmanm, lacm (uaa ad vermi ata -anasnn dilindn) mnasn vermk etibaril, msln, Azrbaycan dilindki atam (ata szndn v -m kilisindn) strukturlu szlrd mqayis olunur. Azrbaycanda kemid Atamxan, Atamolan, Drman (yni ata-anann drdinin drman) xs adlarn xatrlayn; Dvdk (VII srd alban ar Cavanirin lmn elegiya yazm alban airi), qdim trkc day (azrbaycanca day) anann qarda v tk onun kimi, sanki, ona brabr (yuxarda Aratan xs adnn izahna baxn) szlrindn; btvlkd day kimi, day tkin, sanki days mnasnda. Dvdk adnda y vzin v yazlmas tccbl deyildir; bel vzlnm, msln, Alban tarixind Kava, grc mnblrind Kavazin (masir Gyzn), bir rb mnbyind Krdn imalda Muan, grc mnblrind Movakan v b. adlar da vardr. Dvdk adnn day (qdim trk dillrind day) sz il laqsi trk xalqlarnda, o cmldn azrbaycanllarda kemid daynn ail mitindki rolu (oul daysna kr msli d buradandr) il izah olunur. Nhayt, XII srd Dalq Qarabada Xan knyazlnn hakimi Claln ad haqqnda. vvlc onu qeyd edk ki, bu hakimin adndak Clal-d-Dvl titulundan qsaltmaldr. Lakin ermnic Hasan kimi verilmi bu hakimin adnn rb mnli Hsn ad il he bir laqsi yoxdur. Clal Hsnin ad ermnic vvlin lav olunmu h hrfindn (yuxarda qeyd etdiyimiz Aran-Heran, Emm-Hamam adlarnda olduu kimi) v qdi trk sn, esn salam, gmrah szndn ibartdir. Hsn Claln anasnn Arzu Xatun, olunun Abuta, nvsinin Tursun, nticsinin Aytin adlanmas mlumdur. Bel olduqda qat xristian, islam dininin leyhdar, Dalq Qaraban xristian albanlarnn hakimi olan adamn islammnli Hsn adn damas alabatan deyildir. Bir fakt da maraqldr. Clal Hsnin arvad Minaxatun adlanmdr. Azrbaycanllarda Mina qadn ad indi d ilnir v mnc qdim yunan dilindn alnmadr (Mina qdim yunanca Ay demkdir) . gr Clal-d-Dvl Hsnin ailsi etnik msubiyytc trk deyils, yunanmnli Mina adna trkmnli xatun sz n n lav olunmudur? Qeyd edilmlidir ki, sn salam sz ruslarda Yesenin

19

familiyasnda da z ksini tapmdr. imali Qafqazdak Yesentuki kurortunun ad da mhz sn, esn salam. gnah v -tuk (-luk) kilisindn ibartdir. Alban ar Aseyin (V sr) ad trk dillrindkji as nvazi, zizlm v Altay dillri n xarakterik ay sonluundan ibartdir. Qaraqalpaqlarda indi d Asay, Osay (azrbaycanllarda Azay) xs ad vardr; ruslarda Asayev, ermnilrd Yesayan familiyas da bu trk ad il laqdardr. XII sr aid mnbd v baqa mnblrd qeyd olunmu alban xs adlar irisind IV srin vvllrind Albaniyada xristianln qbul edilmsi il bal olaraq Bibliyadan gtrlm adlar (Qriqoriy, Moisey, Poqos, Yakov v s) v fars mnli mehranilrin VI srd Albaniyaya glrk mskunlamas nticsind yaranm adlar (Varaz, Mehran, Cavanir v s.) v rqi iran mnli (Vae, Vaaqan, Uxtapes v s.) adlar da qeyd olunur. Yerd qalan xs adlarnn hams trk mnlidir v biz onlarn bir hisssi il oxucular tan etdik. Yuxarda mnalar alm alban xs adlarnda indi dilimizd olmayan, lakin qdim trk abidlrind v bzi masir trk dillrind ildilmkd olan alp igid, uraz xobxt, birok yalnz bir, tn tay, saday sevimli v b. trkmnli szlr alban etnosunun dilin aid leksik vahiddir deyils, bs ndir? Alban etnik adn dayanlarn trkdilli etnos olduunu tsdiq edn baqa faktlar da vardr: alban adl trk tayfasnn indi d qazaxlarda, zbklrd, qrzlarda, qaraqalpaqlarda mvcud olmas: Musa Kalankatlnn Alban tarixind albanlarn imal xalqlar (Alban tarixind v qdim ermni mnblrind imalllar, imal xalqlar dedikd Qafqazdan imalda yaayan qdim trkdilli etnoslar nzrd tutulur) il mn birliyinin qeyd olunmas; Trkmnistanda Adl iki toponimin mvcudluu; alban etnoniminin trk dillrindki alp igid, csur szndn v -an kilisindn ibart olams v s. Deyilnlrdn bel nticy glmk olur ki, alban etnosu bilavasit azrbaycanllarn, alban dili is Azrbaycan dilinin cdaddr. Demli, trkdilli albanlar (biz burada konkret olaraq alban etnik adn dayanlar nzrd tuturuq) imali Azrbaycann n qdim v yerli sakinlridir. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, alban adn dayanlar imali Azrbaycandan baqa qdimd Cnubi Azrbaycan razisind (Midiya dalarnda albanlarn bir hisssinin yaadn Strabon yazmdr; Strabon, XI, 7, I; XI, 8,8 Tbriz v hr rayonlarnda indi d Alban adl kndlr vardr), Naxvanda (Arpaay knarnda Alban tplri adl yer vardr), indiki Ermnistan razisind - Sisyan rayonunda (orada XV sr aid qbiristanlqdak ir qbir da zrind vladi-avan sz vardr), Drlyzd (orada Alpan drsi adl toponimi ken srd S. P. Zelinski adl bir rus tarixisi qeyd etmidir) v b. yerlrd d yaamdr. Maraqls odur ki, ken srd rurDrlyz mahalnda Elpan adl iki azrbaycanl kndi qeyd olunmudur. He bhsiz, bu kndlrin adlar Alpan (Alban) adnn thrifidir. Mhmmd v

20

Glndam mhbbt dastannda Mhmmdin lvan adl daa ova getmsi qeyd olunur. Aydndr ki, bu toponim Alban da adnn bir formasdr. Albaniya razisind alban etnik adn dayanlardan baqa eramzdan vvl VIII srdn etibarn trk mnli kimmer, sak v quqarlar da mlumdur. Eramzn vvllrindn etibarn burada trkdilli aran, qarqa, kngr, trtr, savar, ul, peeneq tayfalarnn yaamas da bh dourmur. Daha osnra, erkn orta srlrd bura xzrlr, XI-XII srlrd slcuq-ouz tayfalar XIII srd qpaqlar glib mskunlamlar. Deyilnlrdn bel ntic xr ki, XI-XII srlrdn sonra Azrbaycanda he bir trklm prosesi getmmidir v alban etnosunun qafqazdilli (yaxud dastandilli) olmas v guya sonra z dillrini itirmsi haqqnda tarixnaslmzdak konsepsiya tamamil yanldr 14. Bu yaxnlarda Azrbaycn Elmlr Akademiyas Tarix nstitutunun ba elmi iisi Yusif Cfrov (1990-c il, 8) jurnalnda azrbaycanllarn etnogenezin dair ap etdirdiyi mqalsind bzi tdqiqatlarn, (o cmldn bu stirlrin mllifinin) azrbaycanllarn ulu cdadlarnn, hminin albanlarn trkmnli yerli tayfalar olmas haqqndak fikirlrin qar xaraq yazmdr ki, Azrbaycan xalq v Azrbaycan dili mxtlif tarixi dvrlrin mhsuludur. Bu tariximiz demk istyir ki, Azrbaycan xalq qdimd d vard, lakin onlar fars v Dastan dillrind danrdlar, Azrbaycan dili is XII-XIII srlrdn sonra meydana xb v demk, slind knardan biz zorla qbul etdirilmi yad dildir! Guya XI-XII srlr qdr Azrbaycan razisind he bir trkdilli etnos yaamamdr. Bel fikirln alimimiz mslhtimiz budur: buyursun, vvlc erkn orta srlrd (III-XIII srlr) mvcud olmu v haqqnda yuxarda dandmz alban toponimlrinin v alban xs adlarnn ran v Qafqaz dillri sasnda mnalarn amaa tbbs etsin, daha baqalarnn dediklrini tkrar etmsin. Yuxarda azrbaycanllarn ulu trkmnli cdadlarndan yalnz biri albanlar haqqnda verdiyimiz qsa mlumatdan grnr ki, Azrbaycan xalqnn v demk, Ermnistan azrbaycanllarnn mnyi problemi tamamil baqa spgid yenidn ilnmlidir v bu zaman aradrmann ana xttini burada qdim trkdilli etnoslarn myynldirilmsi tkil etmlidir. Tkc alban etnosu timsalnda dediklrimiz Azrbaycan xalqnn sonradan, yni XI-XII srlrdn sonra trk dilini qbul etmi baqa dilli (irandilli v dastandilli) xalqlar olmas haqqndak konsepsiyann saxta olduuna bh yeri qoymur. Albaniyada yaam tayfalarn etnik mnsubiyytini myyn etmdn, Albaniyann corafi adlarnn v xs adlarnn dil mnsubiyytini aradrmadam

srimizin 30-cu illrind alban dilinin yoxa xmas fikri H.J.Marr trfindn deyilmi (... ., IV, M., 1937, sh. 13), sonra da tarixilrimizin srlrind ksini tapmdr.
14

21

alban xalqnn dastandilli etnos olmas haqqnda rus, grc v ermni tarixilrinin fikirlrini qbul edn v z srlrin salan, qdim v erkn orta srlr Azrbaycan tarixi il mul olan tarixilrimiz yanl yolla gedirlr. Azrbaycanllarn ulu cdadlarnn irandilli v dastandilli hesab edilmsi, trkdilli tayfalarn yalnz XI-XII srlrdn sonra burada hakim mvqe tutmas haqqnda saxta konsepsiyann mdafi olunmasnn z xalqa qar bir cinaytdir! Oxucu sorua bilr: Tariximiz ndn bu gn db? Ny gr xalqn ryini yeyirlr, amma tarixinin obyektiv izahn ver bilmirlr? Bunu ox sbblri vardr. Bir sbbi budur: hr hans bir xalqn mnyi haqqnda konsepsiya yaratdqda mmkn olan faktlarn hams lazm bilinmlidir, halbuki xalqmzn mnyi haqqnda tarixnaslqda indi hakim mvqe tutan konsepsiya n yalnz lazm olan faktlar mmkn saylmdr. Nticd obyektiv olmayan qondarma v saxta konsepsiya yaranmdr, nki bu konsepsiyann bzi kompanentlri irannas n ermninaslarn lazm saydqlar faktlara saslanan birtrfli nqteyi-nzrdn ibartdir. Azrbaycan tarixilri is bu modelin dzlyn inandqlarna gr onu qbul etmi v ona vrdi etmilr. Vrdi is ox byk talt gcn malikdir. Onlar bu vrdidn blk d he vaxt l kmycklr, ondan imtina etmycklr. Eradan vvlki minilliklrdn bri Azrbaycan razisind trk etnoslarnn yamas fikri onlra fantaziya v xya kimi grnr, nki, vrdi etdiklrin uyun glmir. Yetidirdiyi alim z xalqnn mnyini knarda deyilnlrd axtarrsa xalqn n gnah? Aq eldn araldrsa, air xalqdan yazmrsa, tarixi xalqn etibarn qazanmrsa onda bu adamlar he xalqa lazm deyil. Gndlik hyatda olduu kimi, ictimai elmlrd d hr bir tarixi hadis haqqnda bir v ya bir ne nfrin nqteyi-nzrini yegan, bhsiz saymaq bunu baqalarndan da tlb etmk dzgn deyildir. Bu, sxolastikaya, fikir durunluuna, llamliy gtirib xarr, hmin tarixi hadis trafnda yeni fikrin, yeni nqteyinzrin irli srlmsinin qarsn alr, elmi tnqidi bour, bununla da tarixi hqiqtin akara xarlmasna mane olur. Azrbaycan xalqnn mnyi problemi haqqnda tarixnaslmzdak nqteyi-nzrlr d hmin problemin sxolastik hllidir. Bizd bu sxolastik nqteyi-nzrlr qar tnqid yox, ona etiraz ednlrin nqteyi-nzrlrin qar tnqid olmudur v indi d vardr. Demk, eynil illr boyu mvcud olmu ictimai quruluumuzdak kimi: yuxarda verilmi gstri etiraz ola bilmz; hmin gstri qar etiraz edni is tnqid etmk v htta czalandrmaq da olar. Bir szl, Azrbaycan tarixnaslnda nyin urunda mbariz yox, ny qar mbariz olmudur, nticd tarixi hqiqt indiydk z xarlmamdr. Hr hans bir elmi problemin hlli zaman nticd xlmaz vziyyt alnrsa v arqumentlr saslanan etiraz dourursa, bu o demkdir ki, hmin problemin aradrlma istiqamti dz gtrlmmidir. Problemin hlli v hqiqtin akara xarlmas yolunda ahmat oyunundak pat vziyyt

22

yaranmamaldr, ksin aradrlmadan alnan ntic hmin probleml laqdar baqa problemlrin aradrlmasna sbb olmaldr. Azrbaycanllarn mnyi haqqnda tarixnaslmzdak mvcud konsepsiya mhz pat vziyytind idi. zrind myyn islahatlar aparmaqla onu yndm salmaq mmkn deyildi, onu ancaq bir knara qoymaq v yeni konsepsiya yaratmaq lazm idi. Bizim konsepsiyamz mhz mvcud konsepsiyann tam ksindir v problemin hlli yolunda pat vziyyti ml gtirmir. Qabaqk monoqrafiyalarmzda irli srdymz yeni konsepsiyann sasn bel bir fikir tkil edir ki, qdim trk etnoslar Azrbaycann hr iki hisssinin razisind v bu raziy bitiik olan, lakin indi qonu lklrd, o cmldn Ermnistana mxsus olan vilaytlrd eradan vvlki minilliklrdn bri yaamaqdadr. Azrbaycanllarn mnyi haqqnda danarkn qdim trklrin eradan vvlki minilliklrdn balayaraq rqdn qrb doru ba vermi miqrasiya dalarnn (bunun sbbinin yrnilmsi xsusi tdqiqat mvzusudur) xalqmzn etnogenezind etnik komponentlri nzr alnmaldr. ndi 4 bel dala haqqnda mlahiz irli srmk olar: 1)Kas, manqa, (mana), maday, kaspi, alban v b. etnoslarla bal dala (e.. II minillik); 2)Kimmer, sak, dondar v b. tayfalarla bal dala (e.. I minilliyin I yars). 3) Hun tayfa ittifaq (xzr, bolqar, qarqar, avar v. b) il bal dala (eramzn I minilliyinin I yars). 4) Slcuq-ouz tayfalar il bal dala. lbtt, bu tsnifat rtidir v dalalarn etnik komponentlrinin adlar tam deyildir. Deyilnlrdn grnr ki, Azrbaycan xalqnn v onun dilinin tkkl prosesi he d indi tarixnaslmzda deyildiyi kimi qsa bir tarixi mddtd, yni XI-XIV srlr arasnda ba vermi hadis deyildir. Xalqmzn tkkl prossesi sistem, yaxud tam kimi gtrlmli v bu sistemin trkib hisslri olan hmin dalalarn etnik komponentlri nzr alnmaldr. Demk, etnogenez tam v trkib hisslrin qarlql laqsinin dialektik vhdtin uyun olaraq tdqiq olunmaldr. Hisslr ayr-ayrlqda yrnilmdn tamn hrtrfli xarakteriskasn vemk mmkn olmad kimi, etnogenez prosesinin trkib hisslrinin d hams myyn edilmdn hmin prosesi aydnladrmaq olmaz. Hm d tam tkil edn hisslrin biri olmadqda tam alnmad kimi, etnogenez hadissi hll edilrkn mmkn olann hams lazm bilinms v demk mmkn sayla biln hisslr nzr alnmasa zlynd tam olan bu hadis tamamil aydnladrla bilmz. Tarixnaslmzda azrbaycanllarn mnyi haqqnda mvcud olan konsepsiyann qondarma olmasnn sas sbbi d budur ki, bu konsepsiya xalqmzn tkklnd mxtlif tarixi dvrlrd itirak etmi etnik komponentlr v bu komponentlrin hmin dvrld qarlql laqlrinin xsusiyytlri msllri aradrlmadan baqa szl mmkn olan btn faktlar lazm

23

bilinmdn, problemin (yni tamn) btn trkib hisslri ndn nzr alnmadan irli srlmdr, nticd is yuxarda deyildiyi kimi, obyektiv hqiqti yarmq ks etdirn qondarma konsepsiya ortaya xmdr. Aada biz Ermnistan azrbaycanllarnn mnyi haqqnda danarkn hl Urartu dvlti dvrnd Ermnitanda trk mnli tayfalarn yaadn deycyik. Yuxarda deyilnlrdn aydn olur ki, Ermnistanda yaam azrbaycanllarn etnogenezi btnlkd Azrbaycan xalqnn yaranmas prosesi il sx surtd baldr. Azrbaycanllarn orta srlrd trklmi irandilli v dastandilli xalq hesab edn konsepsiyaya trfdar xmaqla qadir olmadqlarn gstrmilr. Bu tarixilrimizi he cr baa salmaq olmur ki, Nizami v Xaqani kimi nhnglrin yetimsi n tlb olunan etnik inkiaf mrhlsi XI-XII srlrdn vvl yaranmd. Azrbaycan xalq v dili hmin srlr qdr mvcud deyildis, Azrbaycan xalq zn mxsusluu hl ksb etmmidis, XII-XV srlrin nhnglri hans etnik zl zrind ykslmidilr. Bir qdr yerin dms d bizi hmi narahat edn bir msl bard bir-iki klm sz demk lazmdr. Dahi Nizami Gncvinin Xmssi hesabna ad-san v vzif sahiblri olmu oxlu dili, tarixi v filosoflarn he biri n vvllr, n d indi konkret olaraq bu suala cavab ver bilmmilr v ya he istmmilr: gr trk Azrbaycan xalq XII-XIII srlrdn sonra yaranm xalqdrsa, bs Nizami etnik mnsubiyytc kimdir? Ax bu mslnin prinsipial hmiyyti vardr! Ona gr bu sual qoymam v cavab ver bilmmilr ki, onlar etnik tariximizd xbrsizdirlr, Azrbaycan xalqnn v onun dilinin v vaxtdan mvcud olmas haqqnda tsvvr malik deyillr. Halbuki Nizami Gncvi etnik mnsubiyytc tmiz trkdr! Nizamiy n byk abid d hqiqtin akar edilmsidir. Dflrl yazdm kimi, eyx Gnbzi v eyx qbri adlanm v mqdds saylmdr; XVI sr mxsus Qurbani dastannda Qurbaninin yuxuda butasn alm Prixanm grmk n Gncy yaxnladqda vvlc eyx gnbzinin yanna glmsi v orada drvilri grmsi shnsini xatrlayn) mqdds qbrini talan etdiyimiz n, kll smy itirdiyimiz n glck nsillr bizi balamayacaq. Nizami haqqnda yazlm srlrd bu vhi hrkt, bu vandalizm qar he olmasa gec d olsa etiraz ssi sslnmir. Nizaminin irsi haqqnda ox yazlmdr. Bu bard mvcud olan yazlarn yeri olmu mqdds qbirdn indiki v glck nsillr d mhrumdurlar! Xalqmzn trkib hisssi olan Ermnistan Azrbaycanllarnn mnyin hsr olunmu bu kitaba populyar spgid yazldna gr mvcud mnblr v dbiyyatn hams verilmmidir. Oxucu nzr almaldr ki, bu problem trafnda aada dediklrimiz mllifin z nqteyi-nzridir. He bir avropal, rus, ermni v grc tarixisi (hta bzi azrbaycanl tarixilr d) bu nqteyi-nzrl

24

razlamaz. Lakin mllif dediklrinin hqiqiliyin inamldr v mindir ki, n vaxtsa xalqmzn mnyi probleminin hllin girick, glck tdqiqatlara kmyi dyckdir. lbtt, hr bir srd olduu kimi, kitabada da atmazlqlar, inandrc olmayan mhakimlr v dqiq olmayan nticlr ola bilr. Ermnistan azrbaycanllarnn mnyi haqqnda ilk tbbs olan bu srd toxunulan msllrin hr biri xsusi tdqiqat mvzusudur. Kitabada haqqnda danlan qdim etnoslarn (kimmer, peeneq, sak v b.) imali Cnubi Qafqazda mskunlama areallar, Cnubi v imali Azrbaycan razisind yaam baqa qdim etnoslarla mn birliyi, onlarn, hr birinin xalqmzn etnogenezind mxtlif tarixi mrhllrd rolu, yeri v s. msllr hl z tdqiqatlarn gzlyir. Lakin mllif azrbaycanllarn mnyi probleminin mhz qabaqk srlrind v bu kitabada tklif etdiyi istiqamtd aradrlmasnn dzgnlyn arxayndr. Nqteyi-nzrimizin btvlkd yanl olduunu sbut etmy he kimin gc atmayacaqdr, nki mumiyytl, hqiqt yenilmzdir, gec-tez yerini tutacaqdr.

25

II Fsil ERMNSTANDA QDM TRK MNL TOPONMLR

Ermnistan razisind qdim trk mnli yer adlar haqqnda danmazdan vvl, mumiyytl, ermnilr v Ermnistan anlay bard qsa mlumat vermk lazmdr. Tarixnaslqda, o cmldn ermni tarixilrinin srlrind deyilir ki, indiki Ermnistann razisi tarixn ermnilrin (mlumdur ki, ermni sz ermnic deyil, nki onlarn etnik adlar haydr, ermni etnonimi is mnc qdim farslar v yunanlar trfindn Urartu dvltinin Arme yaltinin adamlarna verilmi, sonralar haylara amil edilmi knardan verilm addr, bu bard aada deycyik) yaadqlar razidir. slind is onlar Ermnistan razisin trklrdn sonra glmilr. Ermnistan razisind Urartu mnblrind qeyd olunmu corafi adlar, htta V X srlrin qdim ermni mnblrind gstriln v indi d mvcud olan yer adlarnn ksriyytinin ermnic olmamas bu fikrin doru olduunu sbut edir. Bir ne misal gstrk. V srdn (Moisey Xorenskinin Ermnistan tarixi srindn) ad kiln Araqats dann (hndrly 4090 m) adl trkmnli Alagz adnn qdim ermni dilind l ssinin r ssi il, z ssinin s ssi il vzlnmsi nticsind tlffz v yazl formasdr. Qeyd etmk lazmdr ki, ken srd Ermnistann rur, Drlyz qzasnda v Emiadzin mahalnda Alagz adl ay, Alagz adl hr xarabal mlum idi15. Maraqldr ki, Alagz (ermnic Araqadz) dann ayr-ayr hisslrinin adlar da yaxnlara qdr trk-azrbaycanca idi: nql, Kuyl, Ziyart, Qzl Lqm, Qarada, Qarakynk, Qzl Ziyart, Qzlda, itp, Buutlu, Brkl, Qpaq, Qaranluq, Baku-gl, Tkrli gl, Maralik v b16. Bu onunla laqdardr ki, Alagz qdim zamanlardan Ermnistan azrbaycanllarnn yaylaq yerlri idi. Birakn dann (hndrly 3650 m) ad trkc Binqel (yni Mingl) adndandr: trk mnli bin (min) szndki n ssi r ssin evrilmi qel (gl) sz is ermni dilindki akn bulaq, su mnbyi sz il vz olunmudur (indi bu da Burokan adlanr). Saraki dann (hndrly 3050 m) sl ad Sarbulaqdr, demk trkcdir, lakin bulaq sz ermnic akn bulaq sz il vz edilmidir. Tondrak dann (hndrly 3542 m) ad erkn orta srlrd (830 840c illrd orada xalq hycan ba vermidir) Apahuni yaltinin Tondrak

15 16

. . . , 1913, sh. 10. . ( ). , 1936.

26

mahalnn17 adn ks etdirir. XVIII srd Qrbi Sibird bir trk ulusu Tondurak adlanrd 18 . Cnubi Azrbaycan razisind halisi azrbaycanllardan ibart olan Tondar kndi vardr. Btn bu toponimlr qdim trk mnli dondar (tondar) tayfasnn adn ks etdirir. Bu tayfa haqqnda biz bundan qabaqk kitabmzda trafl dandmza gr19 tkrara varmrq. Ermnistanda Pmbk dann ad da ermnic deyildir. Mqayis n deyk ki, ken srd Bambak adl xarabalq v ay Tiflis quberniyasnn Axalsx qzasnda, Bambak adl da imali Qafqazda (Maykopda) vard 20. Pmbk, yaxud Pambak toponiminin mnas hl aydnladrlmamdr. Lakin buras bhsizdir ki, bu toponimin sonluunu qdim trk mnli bk tp (msln, Kazbek toponimind olduu kimi, hmin sz Gdby toponimind d vardr v btnlkd keiki tpsi mnasn verir) sz tkil edir. Ararat dann v Ararat (ermnic Ayrarat) vadisinin ad ermnic deyil, ermnic Ararat Masis adlanr. Ararat toponimi Urartu dvltinin Bibliyada yazl formasdr v ermni dilin xristianln IV srd qbul olunmas il laqdar Bibliyadan kemidir. Urartu sznn z is qdim assur mnblrind kilir v Urartu lksinin addr. Urartulular z lksini Urartu deyil, Biaynili adlandrrdlar v bu adn dil mnsubiyyti aydn deyil. Q. A. Melikiviliy gr Urartu (slind Uriatru) hrrit dilinddir, bu dil is Urartu dili il birlikd Qafqaz mnli hesab edilir 21. Halbuki ermni dili Hind-Avropa dil ailsin daxildir. Ermnistanda Erzinkay vadisinin ad slind Araz-qaya adnn ermnic yazl (szlrin axrnda sait sslrin yazda dmsi ermni dili n sciyyvidir) v tlffz formasdr. Oradak irak vadisi is (bu toponim ermni mnblrind V srdn mlumdur) trk mnli irak tayfasnn adn ks etdirir v bu haqda aada trafl danacaq. Sevan glnn ad Urartu dilindn ermni dilin kemi sue su szndndir. Lakin qdim ermni mnblrind Sevan adna rast glinmir. Gy glnn Sevan adlandrlmas 1930-cu il aiddir. Urartu dilindki sue su, ermni dilindki sov gl szlri il trk dillrindki suv su sznn zahiri oxarl diqqti clb edir. Tarixn Gy mahal azrbaycanllarn razisi olmudur. V sr ermni tarixisi Moisey Xorenski srind (I kitab, 12-ci fsil) ermnilrin bu raziy kmsinin ermni ar Artaesin (eramzdan vvl II sr) dvrn aid olduunu yazmdr.
Bax: . . , 1973, sh. 477. . . XVIII , M., sh. 266. . . , . I, , 1991, sh 135 - 137 20 Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh. 31. 21 . . . ., 1956, sh. 7 8.
17 18 19

27

Ermnistandak Axuryan (Zngiay) aynn ad Urartu mnblrind qeyd ediln Ahuriani yaltinin adn ks etdirir. Bununla laqdar bir fakt diqqti clb edir. V sr ermni mnbyind Araratn imal yamacnda Akori adl knd qeyd olunur. Dd Qorqud da bu ad Arkuri kimidir. 1840-c ild bu knd zlzldn dalm, azrbaycanl halisi Yeni Axura adl kndi yaratmlar. Bel misallarn sayn artrmaq olar. Deyilnlr gstrir ki, Ermnistann bir sra masir makrotoponimlri (iri corafi adlar) mnyin gr ermnic deyil, onlarn bir hisssi qdim trkcdir. ndi is Urartu dvlti v Ermnistan haqqnda bir ne sz. Eradan vvl IX srd Biaynili arl yaranr. Qdim assuriyallar onu Urartu (Yuxar lk demkdir) adlandrrdlar. Hmin ad Bibliyada Ararat kimidir. Bu arlq Trkiy razisindki Van gl traf hvzlrini v imal-qrbd Muradayn yuxar axarn hat edirdi. Onun razisi hl eradan vvl II minilliyin II yarsna aid assur mnblrind (I Tiqlatpalassarn eradan vvl 1114c il aid yazsnda) Nairi adlanrd. Nairi toponiminin dil mnsubiyyti myynldirilmmidir, n Urartu, n d qdim ermni mnblrind bu ad kilmir. Biaynili urartulularn z lksin verdiyi addr. Demk, urartulularn zlrini nec adlandrdqlar mlum deyil. Lakin hesab edilir ki, onlar q dim hurri tayfalarnn (bu etnonim Trkiyd Urfa hrinin adnda qalr) bir qoludur. Heredot (III, 93) onlar alarodoylar adlandrr. Tarixnaslqda is ba allah Xaldinin ad il urartululara xaldeylr d deyilir. Biaynali ad thrif olunmu kild Trkiyd Van glnn adnda indiydk qalmdr. Grndy kimi hmin razid assur mnblrind vvlc, hm Urartu, hm d Nairi adl iki kiik arlq qeyd olunur, sonra is bu arlq Urartu kimi mhurlar. Demk, Nairi, Urartu v Biaynali toponimlri ermnic deyil. Qdim ermni mnblrind Van gl Tosp v Bznunik adlandrlr. Tosp sz Urartu dvltinin paytaxt Teupa adnn ermnic yazl formasdr (yuxarda dedik ki, qdim ermni dilind adlarn sonlarndak sait yazlmrd, ona gr d Teupa toponimi sonundak a ssinin dmsi il Tosp klin dmdr). Bznunik is ilk df V sr ermni tarixisi Moisey Xorenski trfindn qeyd olunan mahal addr v qdim trk mnli Peeneq toponimini ks etdirir. Ermni tarixilrinin zlri Bznunik toponimini IX sr rb corafiyas bn Xordadbehin Van gl zonasnda qeyd etdiyi Bacunay 22 toponimi il lokaliz edirlr 23 . Demk, artq V srd Ararat yaltind trkpeeneqlr yaayrdlar. Aada bu tayfa haqqnda bir qdr trafl danacaq. Assur mnblrind Urartunun ilk knyaz Aram haqqnda danlr (Ermnilrin Aram xs ad da tarix kitablarndan gtrlmdir v demli, slind bu ad ermnic deyil). Lakin Assuriya ar III Salmanasar (e. . 859 824)
. . . . ( , , , ) , 1986, sh, 103. 23 - . . . , 1977, sh. 108.
22

28

kitabd yazr ki, mn rkkc qdrtiml bir yaban bua kimi onun lksini eyndim. Urartu dvltinin aadak arlarnn adlar mlumdur: I Sardur (880 859); II Sardur (859 823); puini (824 810); Menua (810 785), I Argiti (785 753), III Sardur (753 735), I Rusa (735 713), II Argiti (713 686), II Rusa (686 646), II Sardur (646 625), Eramena (625 610), III Rusa (610 685). Eramzdan vvl 590-c ild Midiya bu dvlt son qoyur. ndiki Ermnistann razisi vvlc Urartu dvltin daxil deyildi. lk df I Argiti Araz kerk indiki Ararat vadisini ial etmi v sonrak arlar bu iallq siyastini davam etdirrk Sevan gl hvzlrin v Azrbaycann Kiik Qafqaz razisin hrbi sfrkr tkil etmilr, lakin Kr-Araz ovalna enmmilr. Ona gr d ermni tarixilrinin Kr-Araz ovalnn Urartu arlar trfindn ial olunmas haqqndak fikirlri a yalandr. Bu qondarma, Krdn cnubdak Azrbaycan torpaqlarn, o cmldn Dalq Qaraba Azrbaycandan qoparmaq mqsdinin tarixi baxmdan saslandrlmasn gdr. al edilmi razi (indiki Ararat vadisi) Urartu mnblrind Eriaxi v teluani adlandrlr 24 . Urartu arlarnn hrbi sfrlri zaman Sevan hvzlrindki yerlrd (mnbd lk adlandrlr) v Kiik Qafqazda kndlr, qalalar yandrlr, on minlrl hali ldrlr v sir tutularaq qul kimi Urartu lksin aparlrd. Burada shbtimizi dayandraraq bir suala cavab vermliyik: bs ermnilr (haylar) o vaxt harada idilr? Tarixnaslqda bel hesab edilir ki, indiki ermnilrin ulu cdadlar olan friqlr eradan vvl XIII XII srlrd Balkan yarmadasndan Kiik Asiyaya kb glmi v Hett dvltin son qoymular. Friqlrin bir hisssi assur mnblrind Urume, Urartu mnblrind Arm (slind Urartu mnblrind Armini kimidir, lakin bu adn ini hisssi urartu dilind yer adlarnn sonlarna lav olunan kilidir) adlanan yaltd mskunlamlar. Arm toponimi Balkan yarmadasndan kb glnlrin szdrm, yoxsa onlar Arm adl lky glib oturmular bu aydn deyil. Ermni tarixisi Q. Kapansyana gr Arim adn dayan Hind-Avropa mnli tayfa Balkan yarmadasndan Kiik Asiyaya, Hettlrin lksin, Hayasa adl yalt glmi, sonra is eradan vvl, VII VI srlrd Ermni yaylasna, daha sonra Urartu lksin yaylmdr 25 . . M. Dyakonov yazr ki, ermni etnonimi Arm yaltinin (lksinin) adndand26. Bu ad midiyallara, farslara, onlardan da rblr kemidir. Urartu arlar Menua, Argiti v II Sardur Arm yaltini ial edib Urartuya qatblar. I Argiti bu yaltdn 6600 dyn, II Sardur is 10 min nfr ailni Van gl traf raziy (demli, Urartuya) v sonra da indiki Yerevan hrinin yaxnlnda tikdiklri rpuni qalasna krmlr. ndiki Ermnistan razisin ilk ermnilrin glmsi d
. . , sh. 433. . . , 1948, sh. 163. 26 . . . , sh. 235.
24 25

29

bu hadislrl laqdardr. Qeyd edilmlidir ki, ermni tarixilri rpuni (mnas bilinmyn rp szndn v urartu dilind uni kilisindn) toponimini Erebuni kimi gtrr v Yerevann adn onunla laqlndirrk, hrin 2500 il ya olduunu yazrlar, halbuki, bir yaay mntqsi kimi Yerevan yalnz XVI srdn mlumdur. Ermnilrin ulu cdadlarnn digr hisssi is Anadolunun rqind Hayasa adl yaltd yaayrdlar. Bu yaltin ad Hett mnblrind eramzdan vvl XIV srdn, ermnilr Balkandan (eradan vvl XII srd) glmzdn vvl mlumdur. Hayasa toponimi hay komponentind n v Luviya dilind (luviyallar Anadoluda yaam Hind-Avropa mnli qdim bir xalq hesab olunur) sa kilisindn ibartdir27. Ermnilrin znadlandrmas olan hay etnonimi d bu yaltin ad il baldr. Hayasa indiki Ermnistandan ox uzaqda Qrbi Frat aynn yuxar axarnda rzincan vadisind yerlirdi28. Bu lkni d Urartu arlar ial edib Urartuya qatmdlar. Ona gr d Urartu arlnn squtundan sonra yaranm Armina arl mhz Urartu razisind tkkl tapmd. Assur dilind Urartu (v ya Uru-Atru) ad Yuxar lk mnasn verdiyi kimi, grclrin Ermnistana verdiyi Somxeti ad da somo yuxar v eti lk szlrindn ibartdir. Eramzdan vvl VIII srin vvllrind imaldan gln trk-kimmerlr indiki Ermnistann razisini d hat edn Urartu arl il toqquurlar. Eramzdan vvl 715-ci ild ba vermi qanl vurumada kimmerlr Urartu ordusunu mlub edirlr 29 . Bundan sonra kimmerlrin bir hisssi burada, Ermnistan razisind mskunlar, byk hisssi is Kiik Asiyaya, oradan da n Asiyaya hrkt edir. Kimmerlrin ardnca eradan vvl 580-c ild trk-saklar glirlr. Ermni tarixilrin gr mhz kimmerlrin v saklarn tzyiqi altnda VII srin ortalarnda Kiik Asiyadan ermnilrin ksriyyti indiki Ermnistana kmy balamlar30. Urartu dvlti il bir mddt mttfiqlik edn kimmerlr sonra da onun bir dvlt kimi sonuna xrlar. Eradan vvl 590-c ild Midiya dvlti paytaxt Teupa hrini tutaraq Urartunu zn qatr. Lakin eradan vvl 550-ci ild Midiyada arlq hmnlr - qdim farslara keir v Urartu hmni imperiyasna daxil edilir. Ona gr d eradan vvl 523-c ild hmnilr dvltinin ah I Daraya qar imperiyada balanm syanlardan biri d Ermnistanda ba vermidir. I Dara syan yatrdqdan sonra eradan vvl 521-ci
Bax: . . . , 1954, sh. 171. Yen orada, sh. 77, 170; . - . . . , 1956, sh. 14. 29 . . , sh. 19. 30 . - . . . , sh. 155.
27 28

30

ild Bistun qayasnda dilli yazsnda ilk df yaznn babil dilind olan variantndak Uratunun (yni Urartunun) mqabilind qdim farsca v elamca variantnda Armini idi. Armeni formasnda qdim yunanlara kemi ad hmin toponimdndir. Demli, etnik ad hay olanlara v mumiyytl, Ermnistanda yaayanlara aid ediln ermni etnik anlay bel yaranmdr. Armini (yni Ermnistan) hmni imperiyasna tabe olan lk idi v onun ermni mnli arlar yox idi. Ermnistanda ilk arlq trk-saklarn arl kimi tkkl tapmdr. V sr ermni tarixisi Koryon ermnilri Askenaz (Bibliyada saklarn lksinin addr) nsli hesab edir. Q. A. Kapansyan yazmdr ki, Hayasa lksinin cnubunda v cnub-rqind hrkatn banda saklar dururdular 31. Eradan vvl VII srin axrlarnda ilk ermni ar Paruyr idi. Moisey Xorenskiy gr bu ar eradan vvl 612-ci ild Assuriyann Ninva hrinin tutulmasnda Midiya ar Kiaksara kmk etmidir. Hmin Paruyr qdim ermni mnblrind Sak olu (Skaordi) adlandrlr. Paruyurdan sonra Ervand, Tiqran v Sabar adl arlarn Ermnistanda arlq etmlri mlumdur. Bu arlarn adlarnn he biri ermnic deyil. Diqqti clb edn cht budur ki, ar Sabarn (e. . V srin axrlar) srkrdsinin ad Embas idi. Hm Sabar, hm d Embas qdim trk mnli adlardr. Embad xs ad qdim trk dillrindki em bacarql, mhartli v bas (ba) ba szlrindn ibartdir. Sabar adn is II sr aid antik mnbd eradan vvl I srd yaad gstriln Alban ar Zoberin ad il mqayis etmk olar. Mnasn aydnladrmaq tin olsa da, buras bhsizdir ki, bu adn sonunda qdim trkc r igid, dy, srrast atc v s. sz vardr. Lakin Tiqran v Ervand adlar qdim farscadr v hr ikisi d iti, srtli mnalarn verir. Eradan vvl IV srd Makedoniyal sgndr ran hmni imperiyasna son qoyduqda Kiik Asiyada Hayasa lksi, demli, ermnilrin razisi d avtomatik olaraq tutulmudu. Yalnz sgndrin eradan vvl 321-ci ild lmndn sonra yaranm Selevkilr dvltin xidmt edn, lakin etnik mnsubiyytc kimliyi mlum olmayan Artaes v Zariadr adl srkrdlr (hr iki ad qdim farscadr) eradan vvl 190 160-c illr arasnda ermnilrin Ervanditlr slalsin son qoydular v Artaes (e. . 190 160) ilk ermni ar oldu. Onlar qonu lklrdn Albaniyadan, Atropatendn (Cnubi Azrbaycann o vaxtk ad), Grcstandan v baqa lklrdn yaltlr qopardaraq Byk Ermnistan yaratmdlar. Ona gr Q. A. Melikivili yazr ki, Ermni arlnn sas Artaes v Zariadr trfindn eradan vvl 190-c ild qoyulmudur32. Eradan vvl I srd II Tiqran (95 - 55-ci illr) dvrnd Byk Ermnistan dalr. Ermni tarixisi Y. A. Manandyan yazr ki, II Tiqrann imperiyas eradan vvl 69

31 32

. . - , sh. 150. . . , sh. 291.

31

 66-c illrd dalm v 60-c illrd Ermnistanda hakimiyyt Parfiyann arakidlr slalsin kemidir33. ndi is biz Ermnistan razisind qdim trk mnli toponimlr haqqnda shbtimiz keirik. Ermnistan razisind qdim trk mnli toponimlr ilk df eradan vvl VIII VII srlr aid Urartu mnblrind qeyd olunmudur. Urartu dvltinin arlar gstriln srlrd indiki Ermnistan razisin hrbi sfrlr tkil edrk, Gyy v Kiik Qafqazn dalq razisin qdr glmi v tutduqlar yerlr (lklr) haqqnda qayalarda mixi lifba il yazlar yazdrmlar. Hmin yazlarda Urartu dilinin fonetikasna uyun gln oxlu yer adlar kilmidir. Aydndr ki, o vaxtlar Ermnistan anlay yox idi v indiki Ermnistan razisind ermni yaamrd, demk, Urartu yazlarnda kiln lk adlar (qala v yaay mntqsi adlar) da ermnic ola bilmzdi. Bu mnblrd Gy mahalnda v Azrbaycann Kiik Qafqaz vilaytind lokaliz ediln adlar haqqnda ox yazlmdr, lakin onlarn mnalar indiydk almamdr. sas msl budur ki, hmin adlar ermni, grc, yaxud qdim rq dillri, o cmldn urartu dili sasnda izah olunmurlar. Bu adlarn irisind qdim trk mnli adlarn ola bilmsi is tamamil istisna edilir. Halbuki aada oxucu bunun ksini grckdir: Urartu mnblrind indiki Ermnistan razisind qeyd olunan toponimlrin bzilri qdim trk dillri vasitsil izah olunur; bzi yer adlar is azrbaycanllarn yaad yaay mntqsi adlarnda ken sr qdr qalmdr. Hm d maraqldr ki, Urartu mnblrind Ermnistan razisind qeyd ediln bzi toponimlrd z ksini tapm tayfa adlar erkn srlrd Albaniya razisind d mlumdur. ndiki Ermnistan razisind Urartu arlarnn yazlarnda tez-tez ad kiln bir lk Etiuni adlanr. Msln, II Sardur eramzdan vvl 764-c il aid yazsnda Etiuni lksini tutduunu yazr34. Bu toponimd uni sonluu Urartu dilind lav olunmu kilidir, demk, lknin sl ad Eti olmudur. V sr ermni mnbyind Sevan hvzsind bir yalt Uti adlanr35. Bel nticy glmk olar ki, yerli Uti lksinin ad urartu dilinin fonetikasna uyun olaraq qayast yazda Etiuni kimi yazlmdr. Tdqiqatlara gr Etiuni Sevandan Qarsa qdr byk bir razinin addr36. Bu fikrin n drcd doru olduunu demk tindir, amma fakt budur ki, Uti yaltini V sr ermni tarixisi Moisey Xorenski Sevan sahilind, Axuryan aynn hvzsind gstrir.. Buras da mlumdur ki, bu lk uti adl bir etnosun adn ks etdirir. Utilr kimdirlr? Azrbaycan tarixnaslnda
. . , , 1944, sh. 69. 34 . . , sh. 286. 35 . ., 1893. 36 Melikivili Q. A. Gstriln sri, sh. 282.
33

32

n dolaq problemlrdn biri d budur. burasndadr ki, erkn orta srlrd Albaniya razisind bir ne mahal Uti adlanrd; Musa Kalankatlnn Alban tarixi srind Albaniya razisind - Arsakda, Arazbarda, Brd hri razisi v Xalxal hri zonasnda (Astafa rayonu) Uti adl mahallar qeyd olunur. Atropatend (Cnubi Azrbaycanda) uti adl etnos v Uti adl yalt haqqnda Strabon (I sr) v sonrak antik mlliflr yazmlar. Arxeoloq Mmmdli Hseynov srimizin 60-c illrind Astara rayonunun Sma kndi razisind Uti adl hr xarabalqlarn myyn etmidir 37 . Cnubi Azrbaycan razisind yaam utilrdn he bir sz v ad qalmamdr. Utilr eradan vvl III minillikd hmin razid yaad gstriln kuti adl bir etnosun varislri hesab olunurlar. Kutilri is yalnz Azrbaycanda yaayan udinlrin dilin gr Qafqaz mnli sayrlar. Qdim kutilrin dilin aid leksika qalmamdr. Lakin eradan vvl II minilliy aid semit mnli akkad mnblrind kutilrin 21 xs ad qeyd olunmudur: Sarlaqab, nqeau, Enridupizar, Tiriqan ( Tirikaan), Yarlanqab (Yarlaqab), Yarlaka v s.38. Lakin bu adlarn mnalar indiydk almam qalr. nki bunlar mlum qdim rq dillrinin he birinin sasnda izah olunmurlar. Altay trk dillrini is yaxna qoymurlar. Halbuki gstriln adlarda qdim trk dillrindki sar Ay (Sarlaqab adnda), yaru l saan (Yarlaqab adnda), ap mhkm, brk, mahir (hr iki adn sonunda), us, u al, drrak, bacarq (nqeau adnn sonunda), laq uaq (Sarlaqab v Yarlaqab adlarnda; s--l vzlnmsin gr, msln, dilimizdki eyni mnal alt v aa szlrini misal gstrmk olar), tiri diri, salam (Tiriqan adnda), tp trifli (Enridupizir adnda) szlrinin ks olunduunu ehtimal etmk olar. Bu adlardan bhs edn Y. B. Yusifov onlarda nq burun ssinin qdim trk dillri n sciyyvi ssdir) ks olunduunu yazmdr39. Mllif bu xs adlarnda Aar, ar, Sar sznn kutilrd allahn ad ola bilmsi ehtimaln da irli srr40. Blk d bu allah mhz qdim trklrd sar Ay sz il ifad olunduuna gr kutilr Ay allahna sitayi etmilr. lbtt, dediklrimiz yalnz frziyydir, son sz tdqiqatlarndr. Demk, qdim mnblrd lknin razisind: cnubda Atropatend, imalda Albaniyada (-drd zonada) v Ermnistanda uti adl etnos yaamdr. O ki, qald utilrin etnik mnsubiyyti mslsin, bu, hlli ox tin msldir. nki Azrbaycanda Qbl rayonunun Nic kndind v Ouz (kemi Vartaen) hrind yaayan dastandilli etnik qrupun ad udundir. Lakin uti, udi adl qdim
Bu ifahi mlumata gr Mmmdli mllim tkkr edirik. Bax: . . (III . .) Azrbaycan filologiyas msllri Bak, 1983. 39 Yen orada. sh. 165. 40 Yen orada. sh. 165.
37 38

33

trk mnli etnos da mlumdur 41 . Albaniyada utilrin glm olmas haqqnda Musa Kalankatlnn mlumatnn hans utilr aid olduu hllik aydn deyil. bhsiz, Atropatend v Ermnistanda yaam utilrin yalnz biri qafqazdilli ola bilrdi, digr utilr trkdilli olmudur. . A. Meaninov Ermnistandak utilri qafqazdilli saylan hettlrin qal hesab edir. Azrbaycanda yaayan udinlrin d qafqazdilli olmas nzr alndqda bel nticy glmk olar ki, onlar mhz Ermnistandan glmilr. Bunu Etiunidki Niq toponimi il Azrbaycandak udinlrin yaad Nic kndinin adnn zahiri oxarl da gstrir. hmd Zki Validi trkdilli utilrin saklarla gldiyini yazmdr42. Urartu mnblrind Kuriani adl lk haqqnda danlr. Tdqiqatlara gr bu lk Trkiyd aldran gl hvzsind, Kr aynn yuxar axarnda razi addr v Kr aynn adn ks etdirir43. Demli, Kr aynn ad eradan vvl XIII srdn mlumdur. A. A. Axundov v K. H. liyev Kr aynn adnn Qafqaz mnli olduunu yazmlar. Hqiqtn d msln, Dastan dillrin mnsub qrz dilind kur ay demkdir. Biz d vvllr bu fikrin trfind durmuuq. Lakin son tdqiqatlar v Kr adl ayn areal gstrmidir ki, Kr hidronimi trk mnlidir. Trk dillrind kr zmtli, byk, gcl, sbatl, gur (sulu), inadkar v s. mnalarndandr. Maraqldr ki, ken srd imali Qafqazda trkdilli halinin yaad yerlrd Maykopda v Kubanda iki ay Kr adlanrd44. Urartu mnblrind Ermnistan razisind urartulularn ial etdiklri digr lk Eriaxi adlandrlr. Bu mnby gr ar II Sardur (e. . 769 734) Eriaxi lksini ial etmidir45. Q. A. Melikiviliy gr Eriaxi Ararat zonasnda olub, Leninakan rayonunun razisini hat edirdi 46 , nki yaxnlqdak Qanlca kndinin razisindn taplm mixi yazda hmin yer Eriaxi (xi Urartu dilind kilidir) adlandrlr 47. Yazda Eriaxid rdaniv adl hr, onun qonuluunda Katarza adl lk d qeyd olunur48. Tarixilr (N. A. Berdzenivili v b.) gman edirlr ki, bu toponimd erkn orta srlrd Albaniyann imal qrbind, Grcstanla srhd zonada yaam her tayfasnn ad ks olunmudur 49 . Bizim tdqiqatlarmz gstrmidir ki, Albaniyann her tayfas azrbaycann imal-

Bu haqda bax: . . , , . I, , 1991, sh. 142 151. Togan Ahmet Zeki Belidi. mumi Trk tarihine giri. I c. stanbul, 1946, sh. 162. 43 . . . . . . , 1926, III, sh. 36;. . . , sh. 438. 44 Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh. 149. 45 Melikivili Q. A. Gstriln sri, sh. 284. 46 . . , sh. 213. 47 . . , sh. 260. 48 Yen orada, sh. 127 49 Yen orada, sh. 213.
41 42

34

rqind yaayan qrzlarn v haputlarn ulu cdadlar olmudur, nki onlar indi d zlrini her adlandrlar50. Grndy kimi, indiki Ermnistan razisind Urartu mnblrind adlar kiln Etiuni v Eriaxi yaltlrinin sakinlri olmu utilr v herlr erkn orta srlrd Alban tayfalar kimi mlumdur. Eriaxi toponimi il laqdar olaraq ermni tarixnaslnda mvcud olan bir nqteyi-nzri d qeyd etmk lazmdr. Araz aynn ad qdim ermni mnblrind Erasx kimi yazldna v ermni dilindnd d bel tlffz olunduuna gr S. T. Yeremyan yazmdr ki, bu ad Urartu mnblrind qeyd olunan Eriaxi toponimindn yaranmdr51. Bu fikri irli srn mllifin niyytini baa dmk tin deyil: madam ki, Araz (ermnic Erasx) ermni sz deyil (ermni tdqiqatlar Araz adn qdim ermnic izah etmk n ox ba sndrblar, lakin istniln nticy gl bilmmilr), onda he olmasa qoy bu ad sonralar Ermnistana aid olmu Eriaxi yaltinin ad il bal olsun. Lakin bu fikir tamamil shvdir. vvln, Urartu mnblrind bir ne df Muna adl ayn ad kilir v tdqiqatlar bel hesab edirlr ki, bu ad altnda Araz ay nzrd tutulur 52. kincisi, Eriaxi yalti vvldn Urartuya mnsub deyildi. Mnblrd Urartu arlarnn bu yaltlr hrbi sfrlrindn danlr; demk, bu yaltin ad urartu v ermni dilind ola bilmzdi; ncs, yuxarda deyildiyi kimi Eriaxi toponiminin sonluu olan xi sz urartu dilin lav olunmu kilidir, demk, bu toponimin kkn urartu dilinin tlffznd Eria komponenti tkil edir. Hmin komponent is, yuxarda deyildiyi kimi, qafqazdilli er, her tayfasnn ad il laqlndirilir. Bel olduqda er, her etnonimindn Erasx (Aras, Arax) hidronimi nec yarana bilrdi? Bu kiik misal ermni tdqiqatlarnn tarixi faktlar rh etdiklri zaman qondarma mlahizlr irli srdklrini aydn gstrir. ndi grn, Krdn cnubdak torpamzn tarixn ermnilr mxsus olduunu sbut etmk n onlar albanlarn tarixini n gn qoymular. Bizim tarixilrimiz is ab qalmlar v nec cavab vermk lazm olduunu zlri n hl d aydnladra bilmirlr! Araz aynn adnn mnas haqqnda ox yazlmdr. Bu bard geni shbt amaq imkanmz yoxdur, hm d ona gr ki, deyiln fikirlrin he biri inandrc deyil. N. Y. Marrn bu hidronimin qdim fars dili sasnda arili qoruyan mnasn verdiyi haqqndak fikri d 53 dz deyil. Son illrd Azrbaycanda bu hidronim haqqnda iki fikir irli srlr: Y. B. Yusifov onun Hind Avropa dillrindki art su, ay v trk dillrindki okus ay,

. . , . I, , 1991, sh 159 166. . . . . 1963, sh. 50. 52 Bu haqda bax: S. S. Vliyev. . II , . , 1981, sh. 73 74. 53 . . . , V, .-., 1935, sh. 2.
50 51

35

su szlrinin birlmsindn54, . . Haqverdiyev is trk dillrindki ar ay, su v az, uz, us ay, su szlrinin birlmsindn ml gldiyini yazrlar55. Bu nqteyi-nzrlr d fikrimizc, inandrc deyil, nki bir ayn ad eyni mnal iki szn birlmsindn yarana bilmz. Hr halda bu yolla dzlmi ikinci bir ay adn misal gstrmk mmkn deyil. Frziyy klind bir mlahiz d sylmk olar. Heredot (e. . V sr) Midiya tayfa ittifaqna daxil olan tayfalardan birinin adn arizant kimi yazr. Nzrd tutulmaldr ki, tayfann sl ad mlum deyil. ki fikir ola bilr. Heredotun qeyd etdiyi arizant etnonimi qdim yunan dilin uyunladrlm formadadr, ya da Heredotun informantnn tlffz klidir. ndiydk btn tdqiqatlar bu etnonimi Herodotun yazd kimi (demli, onun thrif olub-olmadn myynldirmdn) gtrm, ari (qdim farslarn etnik ad) v qdim fars dilind zantu tayfa szlrindn ibart olduunu yazmlar56. Mhz bu etimologiya midiyallarn irandilli, ari mnli xalq olmasn sbut etmk n bir sas olmudur. Fikrimizc, arizant etnoniminin gstriln etimologiyas dz deyil. Biz hesab edirik ki, bu tayfann sl ad arazat olmu, Herodot, ya da informant (Herodota bu bard mlumat vern) danqda n ssini lav etmilr. Bizc, bu etnonim Araz szndn v qdim trk dillrind cm bildirn v adtn tayfa adlarna lav ediln t (a birldirici ssdir) kilisindn ibartdir. Bu mlahiznin xeyrin bzi paralellr gtirmk olar. Orta Asiyann trk xalqlar irisind ors, urus adl tayfa vardr57. Urus adl tayfa XII srd Cnubi Rusiya llrind qpaqlarn irisind d vard58. Nzrd tutulmaldr ki, a ssinin o, u, sslrin kemsi trk dillri n qanunauyun fonetik hadisdir. Trkmnlrd Ersari adl byk bir el mlumdur. slind bu elin ad da aras etnoniminin fonetik klindn v trk dillrindki ar, r dy, kii v s. szndn ibartdir. Buradan bel nticy glmk olar ki, araz etnoniminin ilkin formas aras olmudur (farslarda da arasdr), lakin hl qdim Midiyada v sonra da yalnz azrbaycanllarda araz kimi tlffz olunmudur. Biz hesab edirik ki, bu tayfa eradan vvl I minilliyin vvllrind (nki eradan vvl 834c il aid qdim assur mnbyind Midiyada Arazia adl yaltin ad kilir)59 ayn cnub sahillrind yaam v onun ad il ay Aras, Araz (qdim ermnic Erasx) adlanmdr.

. . . Azrbaycan onomastikasnn problemlrin dair konfransn materiallar, Bak, 1987, sh. 112. 55 Haqverdiyev . . Araz hidroniminin mnyin dair. Yuxarda gstriln mcmu, sh. 207 208. 56 . . , .-. 1956. sh. 148. 57 . . (, , ). , ., 1978. 58 . . . ., 1968. 59 Bu yaltin dqiq lokalizsi yoxdur. Bu haqda bax: . . . ., 1970, . 106.
54

36

Bu tayfann ad il bal toponimlr d mhz Azrbaycan razisind, Arazn hr iki sahilind mvcuddur. Msln, hl VII sr ermni corafiyas adl srd Arospijan60, Musa Kalankatlnn Alban tarixind Arajank toponimlri qeyd olunur. Culfa rayonunda Arazn v Cnubi Azrbaycanda Arazan adl kndlr indi d mvcuddur ki, bunlar fikrimizc, araz etnonimindn v -an kilisindn yaranmdr. lbtt, Araz aynn ad haqqnda dediklrimizin lav dlillr ehtiyac vardr. ndi is Urartu mnblrind gstriln v qdim trk mnli hesab etdiyimiz bzi toponimlr haqqnda danaq. Trkiy razisind Van glndn qrbd, Qarayaz adlanan dznd Urartu ar I Argitiy mxsus bir mixi yazda Tvarasi lksinin ad kilir. Tuarasi, yaxud Tvarasi (sli Tvarasa) toponimi qdim trk mnli tavur arabalardan (dzldilmi) mhkmlndirilmi yer, drg61 szndn v urartu dilind lav olunmu sa kilisindn (Hayasa toponimind olduu kimi) ibartdir. ox sonra, eramzn VII srin aid ermni mnbyind hmin yer Ermnistanda Tvarasatap kimi qeyd olunur. Tvarasatap toponi minin sonunu trk mnli tap sz tkil edir. Azrvaycan dilind tap tp, dzn yerd yksklik (msln, Goranboy rayonunda Tap-Qaraqoyunlu kndinin adndak Tap komponenti, Qbl rayonunda Qalatap adl yer v b.) demkdir. Bu bard aada deycyik. Bu toponimlr qdim trk dillrind arabalardan (dzldilmi) mhkmlndirilmi yer mnasn vern tavur szndndir. Qdim trk tayfalar, o sradan kimmerlr, skiflr, saklar v b. maldar ellr idilr. Onlar ellikl, btn varidatlar, heyvan srlri v at ilxlar il birlikd st ke il rtlm v at qoulmu drd v alt arxl arabalarla hrkt edirdilr. Qadnlar, uaqlar, qocalar, hr ailnin azuqsi, ev yalar, silahlar v s. arabalarda yerlirdi. Kiilr - rlr hmi silahl, hr an dy hazr vziyytd at stnd olurdular. Mqayis n deyk ki, hunlar da bel idilr. A. Bakxanov yazr ki, hunlar ancaq dayanacaqlarda yncaq vaxt atdan drdlr 62 . Qsa v ya uzunmddtli dayanacaqlar n sediklri yerlr, adtn, su mnblri knarlarndan, vadilrdn, nisbtn yksklik, st dzn yerlrdn taplardan ibart olurdu. Drgd arabalar qoqu heyvanlarndan aaraq dairvi formada bir-birin birldirirdilr. Ortada alaqlar qurulurdu. Mhz bel drg qdim trkc tavur adlanrd. Tavurun gec-gndz keikilri olurdu ki, bu da aillrin v varidatn qfil basqnlardan qorunmasn tmin edirdi. Demk, tavur sznn toponimlrd ksini tapmas qdim trklrin maldarlqla mul olmas v kri hyat srmsi il laqdardr. Hl Hippokrat
VII , sh. 51. Tavur sz haqqnda bax: . . , IV, sh. 7. 62 A. . - . , 1991, sh, 15.
60 61

37

(e. . V sr) yazrd ki, skiflrin evlri yoxdur, onlar 4 6 arxl arabalarda quradrlm, st ke il rtlm, iki- pncrli evlrd yaayrlar (Hippokrat. Hava, sular v yerlr haqqnda, sh. 25). llr kedikc tavur sz toponimlrin bir hisssin evrilirdi, Urartu mnbyindki Tvarasi v ermni mnbyindki Tvarasatap (tap yerd qurulan tavur) toponimlri d mhz bel yaranmdr. Mqayis n deyk ki, Azrbaycanda bir sra da v tp adlarnda fonetik dyiikliy uram tavur sz itirak edir: Torada (ki rayonu), Tvrtp (Xanlar rayonu), Tovrada (Qbl rayonu), Tavrada (Naxvan), Darada (Xanlar v Gdby rayonlar), Teyrtp (Qazax rayonu), Toradi (Astara rayonu), Davral (Daksn rayonu) v b. Ken srd Ermnistanda Dvr-xaraba adl knd d vard63. Bu kndin adndak dvr sz, he bhsiz, Tvrtp topnimindki tvr komponenti il eyni mnadadr v tavur sznn formasdr. Demk, bu yerlrd vaxtil trk tayfalarnn tavurlar olmudur. Bzi ermni tdqiqatlar Tvarasatap adn ermni dilindki tvar mal-qara sz il laqlndirirlr. Lakin onlar tvar szn ermni mnli hesab edirlr64, halbuki qdim trk dillrin aid tavar (Azrbaycan dilind davar) sznn (rus dilindki tovar v tovari szlrind qalr) ermnic olduunu demk nalqdr. Urartu arlarnn indiki Dalq Qaraba, Zngzur v Gy mahallarna hrbi sfrlrinin tsvirlrind Adaxuni v Urtexuni (hr iki toponimd uni Urartu dilind kilidir) yer ad qeyd olunur65. Q. A. Melikivili v N. V.Arutyunyana gr 66 Adaxuni Sardurun yazsnda Sevan gl hvzsini hat edirdi. Bu lokaliz shvdir. XII sr alban tarixisi Mxitar Qo Arsakda Adaxa qalasnn adn kir 67 . Bizc, Urartu mnbyindki Adaxuni (uni kilidir) toponimi il Arsakdak Adaxa eyni addr. Bzi tdqiqatlar Adaxuni toponimini Arsak sznn fonetik formas hesab edirlr. Ermnistan Sovet Ensiklopediyasnda da bi fikir verilmidir. Lakin bizim fikrimizc, bu doru deyildir. Arsak sznn mnyi indiydk aydnladrlmamdr. Ermni, grc v ran dillrind bu toponim izah olunmur. Arsak toponiminin sak etnonimi il bal olmas haqqnda fikir diqqti clb edir. Blk d bu toponim qdim trk dillrindki art (dalq razi) v sak etnonimindn ibart olub sak dalq
.. , III, 1886, sh. 146. 64 Ermni dilind qoyun srs mnasnda olan tvar sznn he bir sas olmadan ermni mnli olduunu M. Fasmer yazmdr ( . , IV, sh. 67) 65 . . , . I, sh. 68. . . . . 1986. Sh. 12, 211. 66 . . , . I, sh. 68. . . Gstriln sri, sh. 12, 211. 67 . , 1960.
63

38

razisi mnasn verir. lbtt, bu yalnz bir ehtimaldr. Bu bard aada shbt gedck. Urartu mnblrind (II Sardurun yazsnda) qeyd olunan n maraql toponim Kuerai Tae addr 68 . Trkiyd Frat aynn rq sahilind Melita (indiki Malatiya) yaltind, zoqlu kndindki (Kumurxan kndinin yaxnlnda) qayada yazlm yaznn znd hmin qaynn Kerani Tae adland qeyd olunur69. Bu toponimdki Kuerai komponentinin qdim trklrd Kuar allahnn ad il (xzrlrd bu allah adn alban tarixisi Musa Kalankatl qeyd etmidir), Tae komponentini is trkc ta qaya sz il mqayis etmk olar. Bellikl, Kuerai Tae Kuar (allahnn) qayas demkdir. burasndadr ki, qdim urartulularn bir allah Kuera idi. Bu allahn ad qdim grclr d kemidir. Onlarda Kviria, laklarda kvara mhsuldarlq allah idi70. Qdim trklrd Kuarn ildrm allah olduunu nzr alsaq, ildrm axmaqla (ya yamaqla) mhsuldarlq arasnda n is bir yaxnlq sezilir. Mlumdur ki, Cnubi Azrbaycan razisind eradan vvl III I minilliklrd yaam Lulube tayfasnn allah da Kiur adlanrd. Lulubelrd, urartulularda v xzrlrd allah adnn eyniliyi mslsi maraql olduu qdr d mmmaldr. Yerevan hri zonasnda Emiadzin il Qarmir-Blur tpsi arasndak vadi bir Urartu mnbyind Kuarli adlanr 71 . Gman ki, Emiadzin kilssi d mhz qdimd Kuar allahna sitayi ediln yerd tikilmidir. Qdimlrd xristian kils v monastrlarnn halinin qabaqlar mqdds sayd yerlrd tikilmsi xarakterik idi. Urartu mnblrind indiki rzincandan imal-rqd Kuerainili adl yaay mntqsi d qeyd olunur 72 . Baqa bir yazda is Ararat vadisind Abilianixi, Qulutaxi v Ultuza mahallar il yana Kuarzani mahalnn ad kilir 73 . Gman ki, bu toponim VII sr ermni corafiyasnda Ararat vadisind qeyd olunan Tanqrian (trk mnli Tanqri allahnn adndan) toponimidir. Bellikl, Urartu mnblrind Kuar allahnn adn ks etdirn toponim mlumdur74. Urartu mnbyind indiki Ermnistan razisind Kuliani lksinin ad kilir. Ken srd indiki Artin rayonunda Leninakan yaxnlnda halisi azrbaycanllardan ibart olan Qulican kndi var idi. 1946-c ild bu kndin ad
68

. . , sh. 289. N. V. Arutyunyan, Gstriln sri. sh, 115. 69 Melikivili Q. A. Gstriln sri, sh. 306.
70

Bu bard bax: . . . . . . 1970, 3, sh. 34. 71 . . , sh. 175. 72 Yen orada, sh. 175. 73 Yen orada. 74 Yen orada, sh. 427

39

dyidirilrk Spandaryan qoyulmudur. bhsiz ki, Urartu yazsndak Kuliani il indiki Qulucan eyni mnli toponimdir. Sevan glnn sahilind, XIX srd Novobayazid qzasnda halisi azrbaycanllardan ibart olan rdkli kndi vard. Hazrda bu knd Laen adlanr. Kndin yaxnlnda, Sevandan Nor-Bayazid gedn yolun stnd Urartu ar I Argitinin yazs taplmdr. Hmin yazda Sevan hvzsind bir lk Urtexuni adlandrlr75. Bu toponimin sonundak uni kilisi urartu dilind yer adlarna lav ediln kili olduuna gr lknin ad Urartu dilind Urtex kimidir. slind, bizc, qdim Urtex sonrak rdkli toponimindki rdk komponentinin urartu dilind yazl formasdr. gr rdkli kndinin sakinlri sonralar orta srlrd glmdirs, kndin razisinin eradan vvl VIII srd urtek (rdk) adlandn haradan bilrdilr? Urartu ar I Rusann yazsnda Sevan hvzsind Qelakuni ad kilir76. Qelakuni Gy (Sevan) glnn v onun traf dalq razisinin addr. Qdim grc mnblrind Qelakuni hm gl 77 , hm d da addr 78 . Buras da bhsizdir ki, Urartu mnblrindki Qelakuni V VII sr ermni mnblrindki Qelakuni toponimi il eynidir v demk, bu toponim Qelak szndn v Urartu dilind uni kilisindn ibartdir. Maraqls odur ki, ken srd Sevan hvzsind, onun cnub sahilind halisi azrbaycanllardan ibart olan Glqran kndi vard.Mhz Qelakuni ad kiln Urartu yazs da Glqran kndinin razisindn taplmdr. Biz hesab edirik ki, bu msl iki cr hll edil bilr: ya hl o vaxt Glqran adl yaay mntqsi (lk) vard v Urartu ar bu lkni tutduqda oradak qayada onun adn qsaldlm kild Qelak kimi gtrm v uni kilisini d ona lav etmidir; ya da bu lk o vaxt Glk adlanrd v havaxtsa orada aran tayfas mskunladqda Glk-Aran adlanm, nhayt, thrif urayaraq Glqran klin dmdr. Hr iki halda Qelakuni Glqran toponimini ks etdirir. Glqran toponiminin birinci komponenti olan Glk (yaxud Glq) szn gldikd, o, Gy glnn sahilind yerldiyin gr, blk d trk mnli qel, gl szndn ibartdir. Urartu mnbyind Sevan hvzsind Elar lksi qeyd olunur79. XIX srd Yerevandan 20 km uzaqda, Sevana gedn yolun stnd halisi azrbaycanllardan ibart Elar kndi vard. Urartu mnbyindki indiki Yerevan hri yaxnlnda Darani (-ni kilidir) ad lk qeyd olunur 80 . N bilmk olar, blk d kemid halisi

Yen orada, sh. 260 Melikivili Q. A. Gstriln sri, sh. 329 77 , II , 1959, sh. 12, 38 39. 78 Yen orada, sh. 71. 189. 79 Melikivili Q. A. Gstriln sri, sh, 424. 80 Melikivili Q. A. Gstriln sri, sh, 425.
75 76

40

azrbaycanllar olan Dr-Alayaz v Dr-ik mahallarnn adlarndak Dr komponenti il Urartu mnbyind qeyd olunan Dara eyni toponimdir. Q. Kapansyan yazr ki, Uratu dilind tar (a) sz trkc dr szndndir v ermni dilindki bzor dr sz d mnc Urartu dilindki tar (a) szndn trmidir81. Urartu mnblrind indiki Sevan v Azrbaycann Kiik Qafqaz zonasnda ial etdiklri lklr irisind Lueru v Arkuini d qeyd olunur. Lueru Klbcr rayonundak qdim Lvqala, Arkuini is Hkrayn yuxar axarnn ilk orta srlrd ad olan v trk mnli arqu yaranlarla paralanm yer (bu sz Dd Qorqudda da vardr) szndn yaranm Arku toponimi il mqayis oluna bilr. Urartu mnblrind deyilir ki, gln (yni Gynin) bu trfind Velikuxi, Adaxuni, Lueru v Arkuniv, gln o biri sahilind, hndr dalarda (Azrbaycann Kiik Qafqaz dalq razisi nzrd tutulur) 19 lk tutulmudur: Kexuni, tikuniv, Alitu, anatua, Aydaman, Aria, Eria, Azameruna, Ateza, Ela, Elar, Erieltua, Dara, Quria, Zama, Qurqumeli, rqima, Pireya, ila, ldua, Piua, rkama, Uidia, Andamaniv, Alzira, Aeza v b.82 Gstriln toponimlrin bzilri il Kiik Qafqazda XIX srdn mvcud olan adlar mqayis edilir. Urartu dilinin fonetikasna uyun kild verilmi bu yerli adlarn mnalar indiydk almamdr, nki o zamank halinin etnik mnsubiyytini myyn ed bilmirlr. Dorudur, tdqiqatlar bu lklrd yaam halinin Hrrit (Qafqaz) mnli olduunu yazrlar, lakin bs ny gr gstriln adlar Hrrit v ona qohum urartu dillri vasitsil aydnladrlmr, ax bu dillrd yazlar oxunmudur v hmin dillr aid kifayt qdr szlrin mnas mlumdur. Bu suala cavab verilmmidir. Sevan hvzsin aid olan adlar irisind iv sonluqlu toponimlr (Arkuniv, tikuniv v b.) gr Q. A. Melikivili bel bir mlahiz irli srmdr ki, bu zonada o vaxtlar dastandilli hali yaayrd. O, fikrini bununla saslandrr ki, Dastanda sonu -ib kilisi il bitn Qunib, Surib, Kaxib, Arib v s. knd adlar mvcuddur83. Yuxarda deyilnlr yekun vuraraq Urartu mnblrindki toponimlrl son vaxtlara qdr azrbaycanllarn yaad yaay mntq adlarnn aadak paralellrini myyn etmk olur: 1) Urartu yazsnda Gy zonasnda Aydaman. XIX srin vvllrind Gy mahalnda halisi azrbaycanllardan ibart Adyaman adl iki knd vard. Byk
81
82

. . - , sh 411. . . , sh, 43, 261, 415, 416, 420, 422, 425, 436, 438, 444. 83 . . , sh. 121.

41

Adyaman kndind 62 evd 153 nfr, Kiik Adyaman kndind is 16 evd 94 nfr azrbaycanl yaayrd84. Qeyd etmk lazmdr ki, Adyaman adl 22 evdn ibart digr azrbaycanl kndi Talin mahalnda vard 85 . Lakin XIX srin sonlarnda bu kndlrin adlar guya pis sslndiyin gr Aymn klin salnmdr86. Mnas mlum deyil. 2) Urartu yazsnda Akutaini (Akut komponentindn, a birldirici fonemindn v ini kilisindn). XIX srd Ermnistanda halisi azrbaycanllardan ibart Aqut-Kom 87 v Aqadk, Naxvanda Aqutir, Zngzurda Aqudi kndlrinin v Boral qzasnda Akutqaya dann adlar88. 3)- Urartu yazsnda Kiik Qafqazda Adahuni, XII sr mnblrind Arsakda Adaha 89 , mnas mlum deyil. Lakin XIX srd imali Qafqazda trk mnli Aday-Su, Adaay kndlrinin adlar v Adakayay hidronimi90 diqqti clb edir. 4) Urartu yazsnda Kiik Qafqazda Arkukini. XII srd Zngzurda Arku (indiki Hkri aynn yuxar axarnn ad, trk dillrind arku yaranlarla paralanm) szndn 91 . XIX srd imali Qafqazda trk mnli Arku-Qum v Arkuluq aylarnn adlar il 92 mqayis olunur (Dd Qorqudda Arqubel toponimi vardr). 5) Urartu yazsnda Aria. XIX srin vvllrind Ermnistann Zngibasar mahalnda halisi azrbaycanl olan Aratan (Aria-Tan) v Zngzurda halisi azrbaycanl olan Aryav-Kutan kndlrinin adlar93. 6) Urartu yazsnda Quria. XIX srd Zngzurda halisi azrbaycanllardan ibart Kuriknd, Kyuran v Kyurut kndlrinin adlar94. 7) Urartu yazsnda Sevandan rqd, Kiik Qafqazda Ela. XIX srin vvllrind Gy mahalnda Elic adl azrbaycanl kndi 95 , Dalq Qarabada (Hadrut rayonu razisind) Elic da. 8) - Urartu yazsnda Kuliani. XIX srd Ermnistanda halisi azrbaycanllardan ibart Qulican kndinin ad. 9) Urartu mnbyind Sevan hvzsind Qelakuni. XIX srd Gy mahalnda halisi azrbaycanllardan ibart Glqran v Glknd kndlrinin adlar.
Georqe A. Bournoutian, Eastern Armenia in the last Dekades of Persian Rule 1807 1828, Malebu, Calipfornia, 1982, sh. 192. 85 Yen orada, sh. 185. 86 Pagiryev D. D. Gstriln sri. 87 Yen orada, sh. 10. 88 Yen orada, sh 11. 89 . , , 1960 90 Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh, 6. 91 Yen orada, sh, 6. 92 Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh, 19. 93 Yen orada, sh 21. 94 Yen orada, sh, 150, 154, 155. 95 George A. Burnoutyan, Gstriln sri, sh. 193.
84

42

10) Uratu yazsnda Kuarli. Q. A. Melikiviliy gr Kuarli Emiadzin v Yerevan yaxnlnda Karmir-Blur (azrbaycanca Qzl-tp toponiminin ermnic trcmsi) arasndak vadid lokaliz olunur 96 . XIX srin ortalarna qdr Ermnistanda halisi azrbaycanllardan ibart Kvr (XIX srin ortalarndan NorBayazit, indi Kamo) ad il mlumdur. Demk, bizc Kuarli toponimi zaman kedikc -li kilisi dmkl Kvr formasn ksb etmidir. 11) Urartu yazsnda Kuerai-Tae. Trk dillrindki Kuar allah v ta qaya szlrindn. 12) Urartu yazsnda Sevan hvzsind Elar. XIX srd Gy mahalnda halisi 15 evd yaayan 55 nfr azrbaycanldan ibart Elar kndi97. 13) Uratu yazsnda Kiik Qafqazda Pirua. XIX srin vvlind rvann Drknd-Parenis mahalnda Pirili 98 v Qarnibasar mahalnda. Buralan azrbaycanl kndlrinin 99 adlar. XIX srd Zngzurda halisi azrbaycanllar olan Piri-Bartaz (indi Pri-Bartaz) kndinin adnn birinci hisssi, oradaca Pirican v Pirniut da adlar100 14) Urartu yazsnda Kiik Qafqazda Ruua (v ya Roua, nki mixi yazda o v u sslri eyni iar il ifad olunur). Alban tarixind Arsakda Uryas mntqsinin v 1727-ci il aid mnbd Dalq Qarabada halisi azrbaycanllardan ibart Ra kndinin adlar, XIX srd ahbuz mahal razisind Arai da silsilsinin ad. 15) Urartu yazsnda Sevan hvzsind Urtex. XIX srd Gy mahalnda halisi azrbaycanllardan ibart olan rdkli (indiki Laen) kndinin ad. Demk, bizc, Urtexli ad zaman kedikc thrif olunub, rdkli formasn almdr. Toponimin rdk (ev quu) sz il laqsi yoxdur. 16) Urartu yazsnda Kiik Qafqazda anatua. XIX srd Zngzurda inataq dann v halisi azrbaycanllardan ibart olan inataq kndinin adlar101. 17) Urartu yazsnda Ararat vadisi rayonunda Tuarasi. VII sr mnbyind Ararat yaltind Tvarasatap. Naxvanda Davradaq, Sdrk rayonunda Tavaradaq (Tuvaradaq), qdim trk dillrindki tavur arabalardan mhkmlndirilmi yer szndn. 18) Urartu yazsnda Gy zonasnda Velikuxi (uxi sonluu Urartu dilind yer adlarna lav olunan kilidir) XIX srd Vedibasar mahalnda Vlican, Zngzur qzasnda Blx, Emiadzin mahalnda Baluk kndi102. Demli, Urartu

Melikivili Q. A. Gstriln sri, sh. 437. Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh. 202. 98 George A. Burnoutyan. Gstriln sri, sh, 182. 99 Yen orada, sh. 172. 100 George A. Burnoutyan. Gstriln sri, sh. 175. 101 Pagiryev D, D. Gstriln sri, sh. 295. 102 Yen orada, sh, 30.
96 97

43

mnbyindki Velik toponimi il Zngzurdak Blx v Ermnistandak Baluk toponimlri qdim formas dqiq mlum olmayan adn fonetik killridir. Blk d qdim trk dillrindki balk, balik qala, hr sznn zdr. Bizc, gstriln toponimik paralellri tsadfi oxarlq hesab etmk olmaz. Hmin paralellrd bir xarakterik cht nzr arpr: Urartu mnblrindki adlarla mqayis etdiyimiz toponimlrin hams azrbaycanllarn yaay mntqlrinin adlardr, hm d bu mntq adlar trk mnli szlrdn ibartdir. Bu oxarlq nec izah oluna bilr? gr Ermnistan razisind, xsusil Gy mahalnda, Zngzurda, Dalq Qarabada v Kiik Qafqazda Urartu arlarnn hrbi sfrlri vaxtnda trkdilli hali yaamrdsa (Azrbaycan tarixnaslnda bel bir nqteyi-nzr hakimdir ki, mumiyytl, Qafqazda eradan vvl trkdilli hali ola bilmzdi), stndn min illr kedikdn sonra buralara glmi qdim trklr - azrbaycanllarn ulu cdadlarna Urartu mnblrindki adlar haradan mlum olmu v onlar haradan mnimsmilr? Bu sualn iki hlli mmkndr. Birincisi. Urartu mnblrind qeyd olunmu toponimlr mnyi mlum olmayan bir etnosun dilin mxsusdur. Onlarla mqayis etdiyimiz corafi adlar tsadfi oxarla malikdir. Lakin havaxtsa oralarda mskunlam trklr hmin etnosu assimilyasiya etmi (yaxud onu qrm, qovmu) v adlarn mnimsmilr. Lakin onda bel sual ortaya xr: glm trklr niy bu adlar gtrmlr? Ny gr hmin adlarn bzilri baqa dillrd yox, mhz trk dillri il izah olunur? Ona gr d mslnin bu cr hlli bizc, alabatan deyildir. kincisi. Urartu arlar bu razilr hrbi sfrlr tkil etdiklri vaxtlarda orada trk mnli hali d yaayrd (onlarla yana baqa dilli msln, qafqazdilli halinin yaamas da mmkndr). srlr boyu orada arasksilmz yaay olduuna gr, hali hmin adlar saxlamdr. Baqa szl, bu zonalarda arasksilmz etnik vrslik mvcud olmudur. Demk, bu toponimlr trkdilli etnosa mnsub adlardr. lbtt, bu ntic hllik ehtimal sciyylidir v son sz glck tdqiqatlar deyckdir. Lakin Urartu dilind qdim trk mnli szlrin v trk mnli xs adlarnn olmas bu nticni qvvtlndirir. F. Clilov urartu dilind an qab (Azrbaycan dilind n myyn maye, su v s. tkmk n iri qab) v uri silah (trk dillrind sur cida) szlrini myyn etmidir 103 . Maraqldr ki, Urartu dilind E ev demkdir. Hmin dildki sue su demkdir ki, qdim trk dillrind su, suv sz il mqayis olunur. Trkiyd Van hrindn rqd Torpaqqala v Barraq da arasnda yerln Kei-Gl-su vadisind taplm bir yazda Urartu ar Me nua deyir ki,

103

Clilov F. Azrbaycan dilinin morfologoyas. Bak, 1988. Sh. 37 41.

44

mn Artsibi adl atmn trkind uurumun stndn 11 20 sm tullanmam104. Urartu dilind artsibi qartal demkdir. Hmin dildn alnma bu sz grc dilind artsivi, ermni dilind ariv kimidir. Tdqiqatlar Urartu dilind artsibi qartal szn Hind-Avropa mnli hesab edirlr v onu Hett dilindki Hara (badak h ssi lav olunub), rusca orel, litvaca orelis v almanca aar szlri il mqayis edirlr. Lakin Altay dillrind xarts, azrbaycanca qartal szlri d diqqti clb edir, nki hm Urartu dilind, hm d altay-trk dillrind szn kk uyunluq tkil edir. Urartu ar II Argitinin bir yazsnda 105 deyilir ki, arn (yni Argitinin) atd ox buradan (yni hmin yaznn yazld qayadan) Batunun olu pulinin bana qdr 476 m umudur! Bu mlumatda Batu v puli xs adlar diqqti clb edir. Altay dillrind batu igid, bahadr, hm d qiymtli da-qa demkdir. ingiz xann nvsi mhur Batu xann ad da bu szlrin biri il baldr. puli xs adnn trk dillri n xarakterik e, i dost, sirda v bulna day (anann qarda) szlrindn ibart olmas gman edil bilr. Bu da qdim uyurlarda Buluxan, xzrlrd Bulan, Buluin, monqollarda Buluqan, qaraqalpaqlarda (XIII srd) Puluik v s. adlar il mqayis edilir. Kaspilrd eradan vvl V srd ppulia (trk mnli ip bacarql, mahir demkdir) v nbuliya (trk dillrindki en titul bildirir) xs adlar mlumdur. Urartu mnblrind taki xs ad kilir 106 . Tdqiqatlar bu szn mnasn aa bilmirlr. Halbuki bu xs ad da trk mnlidir: e, i (trk xaqan stminin adnn vvllindki is komponentini xatrlayn; saklarda v skiflrd pak, tay v b. xs adlar107 mlumdur) dost, sirda v tak kimi (Azrbaycan dilind, msln, aslan tk, igid tk szlrindn tk szn xatrlayn) szlrindn ibart olub dost tk, sanki dostun z, sirda tk, sirdan z mnalarn verir. Yuxarda deyilnlr gstrir ki, eradan vvlki srlrd Ermnistan razisind, Gyd v Kiik Qafqazda trkdilli hali yaayrd. Orada trklrin n vaxtdan mskun olmalar sualna hllik cavab vermk mmkn deyil. ndi is erann V X srlrind Ermnistanda trk mnli yalt v mahal adlarn nzrdn keirk. Hmin srlr aid mnblrd Ermnistan razisind Araqats (Alagz), Artaqan, Balk, Kanqark, Kelakuni, Kolb, Kolpobor, Kolt, Katak, Taron, Tair, Tayk, Tondrak, Tarnovan, Tvarasatap, Tanqriayn, Sotk, Orduni, irak, Truberan v s. yalt v mahal adlar kilir.

. . , sh. 205. Yen orada, sh. 205 106 Yen orada. sh. 433. 107 Bu bard bax: . . , . I., 1991.
104 105

45

Bu toponimlrin irisind Ermnistanda eradan vvl yaamas mlum olan trkdilli tayfalarn adlarn ks etdirn yalt v mahal adlar (Qamri, Kanqark, Vnnd, Kotayk, Karadunis, Tarnovan, irak v s.) haqqnda aada danacaq. Artaqan toponimi trk dillrindki r-toqan xs adndan ibartdir ki, bu da doulmu r mnasndadr. Qdim trklr olan uana glckd r (igid, atc, qhrman) olsunlar dey onlara bel ad qoyurdular. Balk toponimi slind qdim trk dillrindki balk, balik hr, qala szndndir. Orta srlrd bu ad (Balk toponimind l ssinin r ssin evrilmsi il) Brgad kimi mlumdur. ndi d bu sz Brgad aynn adnda qalr. Bu toponimin ikinci hisssini ykil edn at sz trk dillrind sra da, da tirsi, alaq dalq mnasndadr. Tvarasapat toponimi Urartu mnblrind Tuarasa toponiminin eynidir 108. Yuxarda biz onun qdim trk dillrindki tavur szndn yarandn demidik. Bu tioinimin sonundak tap sz ox maraqldr. Rayonlarmzda tap yksklik, tplik yer mnasndadr. Msln, Tap v Tap-Qaraqoyunlu kndlrinin adlar mhz tap yerd yerlnlr demkdir (Y. V. mnzminlinin Qan iind romannda ua yaxnlnda Dovtlb adl yerin qeyd olunmasn xatrlayn; Dovtlb toponimi slind Tap-tlb adndan thrifdir, nki hmin tpdntapdan Aa Mhmd ah Qacar uan top atin tutmu v qalann tslim olunmasn tlb etmidi). Tanqrian toponimini Y. Yusifov dzgn olaraq qdim trk dillrind tanr allah (Gy allah) sz il laqlndirrk mqdds yer, sitayi yeri mnasnda olduunu yazmdr 109 . Quqark yaltinin Tair mahalnn (indiki Stepanavan tayonu) ad qdim trk dillrindki ta qaya, da v yer szlrindn olub, mumiyytl, Dal (qayal) yer demkdir. VII sr ermni mnbsind Byk Ermnistann Kordayk yaltinin bir mahal Karatunis adlanr. Bu mahaln ad trk mnli Karadon etnonimindn v ermni dilind (sli yunancadan) is kilisindn ibartdir. Azrbaycanda indi d Qaradonlu kndlri vardr. Karaton adl tayfa trkmnlrd v zbklrd indi d mvcuddur. Hmin mnbd bir mahal Daranaq adlanr. Mnbni rus dilin evirmi ermni tarixisi K. Patkanyana gr bu toponim dr szndndir. Dr sznn trk mnli olmasn sbut etmy ehtiyac yoxdur. XIII sr Sisakan tarixisi Stepan Orbeliani Syuni (Sisakan) yaltinin 12 mahalnn adlarn kir: Tslk (Tusluq tioiniminin qdim ermni dilind yazldr), Arevik, Vayosdzor, Qeqarkuni, Sotk, Haband, Balk, Kusakan, Taton, ork,
. . - , sh. 143. . . . , 1974, 2.
108 109

46

Erindjak (linc) v aquq110. Bu mahal adlarnn yalnz birisi Vayosdzor (Ah vay drsi) ermnicdir. Qalanlar trk mnli adlardr. Mnbdki Tslk toponimi ox maraqldr. VII sr ermni corafiyasnda hl Byk Ermnistann mvcud olduu srlrd (e. . II I srlr) onun inzibati blgsndn danlarkn Syuni yaltind bir mahaln ad Tslak kimi verilir. Bu toponim Alban tarixind Tsluq formasndadr. Aydndr ki, hr iki toponim Stepan Orbelianinin gstrdiyi Tslkmahal ad il eynilik tkil edir. slind bu toponimlr trkdilli Tusluq (tus duz v bolluq bildirn laq, - luq kilisindn) adnn qdim ermnic yazldr. 1727-ci il aid sndd Qarabada Duzluk kndinin ad kilir. Demk, bu toponim duz olan yer, duz xarlan yer mnasnda olmaqla tmiz Azrbaycan addr. VII sr ermni corafiyas adl mnbd Ararat yaltind bir mahal Truberan adlanr. Ermni tdqiqatlar bu toponimd ermnic beran nsil, tayfa sz axtarrlar. Halbuki bu toponim hl Urartu mnblrind Durubani kimi qeyd olunur 111 . O vaxt is Urartu razisind, xsusild indiki Ararat vadisind ermni dilin mnsub toponim yarana bilmzdi. Ehtimal ki, dur v ubani hisslrindn ibart olan bu tponimdki dur, tur sz ya trk mnli tavur sznn qsaldlm kli, ya da tur etnonimidir, ubani sz is urartu dilind lk demkdir, lakin ermnic bu komponent sonralar beran nsil, tayfa sz il vz olunmudur v bel olduqda Truberan Tur tayfas mnasn verir. Mnbdki Qeqarkuni mahal ad, bhsiz, aada haqqnda danacamz qoqar, quqar tayfasnn adn ks etdirir. Syuninin Taton mahalnn (bu mntq XIII sr mllifi Stepan Orbelianiy gr txminn indiki Ordubadn yerldiyi razid idi) adnn trk dillrindki ta da, qaya v ton (q) uzunvari alaq da tirsi, tp szlrindn ibart olduunu yuxarda demidik. Ermnistann Grcstanla srhd zonasnda yaltlrdn biri V VII sr mnblrind Tayk adlanr. Bu yalt trk mnli quqar, kol v bolqar tayfalarnn mskunlad dalq razidir. Toponimi ermni tdqiqatlarna gr hl Urartu mnblrind Diaiu (xe) xi kimi qeyd olunmudur 112 . Grc mnblrind bu dalq razi Tao adlanr ki, bu da ox gman, trk dillrindki taq, tav, tao da, dalq razi szndndir. Tayk orox aynn hvzsind yerlirdi. Mhz hmin ayn yuxar hisssind Ksenofont (e. . V sr) skiflrin yaadn (Anabasis, IV, 7) yazmdr. Skiflrin is trk mnli olmas bizim n aydndr. Bzi tarixilr (K. Kremer v b.) hmin skiflri mhz eradan vvl VII sr aid olan skif-saklar hesab edirlr. Sonralar, eramzn VIII srind orada qeyd olunan Kalmak qalasnn ad da hr halda ermnic deyil.
Culfa toponiminin ermnic yazldr. . . , sh. 260. 112 Arutyunyan N. V. Gstriln sri, sh. 73.
110 111

47

Qdim ermni mlliflri eradan vvl II sr hadislri il laqdar olaraq Ermnistanda Orduni mahaln qeyd edirlr. N. Q. Adonsa gr 113 bu mahal Basianda (Arazn yuxar axarnda) yerlirdi v indiki Ortu-Su aynn zrindki Ortu mahaldr. Mhz bu mahaln ad il Ermnistanda ermni mnli bir naxarar slalsi Ordunilr adlanrd. Moisey Xorenski (II kitab, 8 -ci fsil) yazr ki, I srd ar Valarak Basaianda hay nslindn olan Orduni naxarar slalsindn rislr semidi. Bizi maraqlandran Ordu toponimidir ki, bu da trk dillrindki ordu xan drgsi szndndir. Mhz hmin sz eramzn vvllrindn mlum olan (Stepan Orbeliani Ordubad hrinin adn erann ilk srlrind xristianl Ermnistanda yaymaq n gln ilk suriyal missionerlrl laqdar hadislrd kir) Ordubad toponiminin kkn tkil edir. Moisey Xorenski Ermnistanda Vaykunik mahaln qeyd edir.Y. B.Yusifov onu trk dillrindki bay sz il laqlndirir. Aada biz trk mnli cinlilrin III srd Ermnistana gldikdn sonra ermni ar Xosrovun Taron yaltini Mu vadisini onlara malikan kimi nsln verdiyini qeyd edcyik. Dalq razidn ibart olan Taron yaltinin ad qdim trk mnli tavur arabalardan dzldilmi, mhkmlndirilmi yer, drg sznn ermni dilin tabe edilmi fonetik formasdr. Baqa szl, Taron toponiminin kkn tavur sz tkil edir. Ararat vadisind VII sr mnblrind mahal ad kimi qeyd olunmu Truberan toponiminin kk d bu szdn ibartdir. Moisey Xorenskinin mlumatna gr, eradan vvl VI srd ermni ar Tiqran Midiyadan 10 min midiyaln Naxvan zonasna krmd (I kitab, 30 cu fsil). Bu hadis il laqdar olaraq mllif Arazknar razid, Ardan rq belinin arxasnda, Naxvan hrinin qarsnda Tmbat, Oskiox, aquyk, Vrancunik, Xram, Xoagnik v Cula mntqlrin adlarn kir. Hmin midiyal aillrin marlarn etnik mnsubiyytc kimlr olmas mlum deyil. Mllif oradaca yazr ki, ermni ar Artavazd sonra hmin midiyallar mskunladrb rur dznd Marakert hri salmdr. Gstriln yaay mntqsi adlarnn ksriyyti trk mnlidir. Tmbat toponimi qdim trk dillrindki tam qala, qala divarlar v dil mnsubiyyti dqiq bilinmyn, mskn v yer bildirn bat, bad szlrindn ibartdir (Ordubad topniminin ikinci hisssini v hmin bad sz tkil edir). Bu sz orta srlrd Dalq Qarabada mvcud olmu Aqbat, Dizabad v s. toponimlrd d ayrmaq olur. Xram toponimini ehtimal ki, trk-monqol mnli xrem qala szndndir (bzi tdqiqatlara gr Krm ad da bu szdndir). Oskiox toponimi trk dillrindki eski qdim, khn v oq tayfa, el szlrindndir. Xoakunik toponimind trk dillrindki ko, qo, xo kn,

113

Adons N. Q. Gstriln sri, sh. 23.

48

maldar elin drg yeri sz ayrlr (Azrbatcanda Ko Qutan, Dastanda Xomnzil kndlrinin adlarnda olduu kimi). V X srlrd Ermnistan razisindki bu trk mnli toponimlrin zlri n vaxtdan mvcuddur sualna cavab vermk tindir. Lakin onlar iki yer ayrla bilr: 1) Urartu arl vaxtnda indiki Ermnistanda yaam trkdilli halidn miras qalm toponimlr. 2) Eradan vvl VIII srdn sonra Ermnistan razisin glib mskunlam trk mnli kimmer, sak, quqar v b. tayfalardan qalma adlar. Haqqnda danlan toponimlrin bu qruplarn hansna aid olduunu myyn etmk mmkn olmasa da, bunun o qdr d prinsipial hmiyyti yoxdur. Fakt budur ki, onalr trk mnlidir. Ermnistanda qdim dvrd v erkn orta srlrs mvcud olmu qdim trk mnli toponimlrin zlri orann kkl, yerli halisinin kimmerlr olmas sualna cavab verirlr. Hmin toponimlrin sas etibarilyalt v mahal adlarndan ibart olmas is trklrin orada ycam halda yaamaqla halinin ksriyytini tkil etdiyini gstrir. Hazrda Ermnistan razisind azrbaycanl yaamr. Ermnilr onlarn yaay mntqlrinin adlarnn hamsn dyimilr. Ona gr, klli miqdarda, mxtlif tarixi dvrlrd yaranm corafi adlar hmilik xritdn silinmidir. ndi ermnilr partiya v dvlt xadimlrinin adlar verilmi corafi adlar da dyidirirlr, lakin onlarn azrbaycanca vvlki adlarn brpa etmirlr. Msln, Kirovakan qdimd Qaragilis adlanrd v halisi d azrbaycanllar idi. Qzetlrin yazdna gr Qaragilis adnn vzin ermnic iki- qondarma ad tklif olunmudur. Bununla da ermnilr Ermnistanda azrbaycanllarn tarixi izlrini mhv etmk yoluna kemi v milltilik, qat ovinizm siyastini xrity d krmlr. Corafi ad tarixi izdir. Azrbaycan-trk mnli qdim toponimlrin vzin masir ermni dilin mnsub szlrdn ibart yeni qondarma adlar slind he bir elmi dyr malik deyil v aydndr ki, onlar he vaxt tarixi v toponomik tdqiqatlara clb olunmayacaq. Yuxarda deyilnlrdn grnr ki, Ermnistan razisind azrbaycanllarn ulu cdadlar hl eradan vvl VIII-VII srlrd yaayrd. O zaman ermnilr hl Kiik Asiyada mskun idilr. Ermnilr indiki Ermnistan razisin glm olduqlarna gr ermni dilind Ermnistanda qdim toponimlr yoxdur. Halbuki qabaqk srlr o yana dursun, htta ken srd halisi btnlkl ermnilrdn ibart olan kndlrin v ermnilrl azrbaycanllarn qarq yaadqlar bir sra kndlrin adlar da azrbaycanca idi: Axpara, At, Babakii, Karvansaray (Qarnyarq), Qaxs, Rndmal, Tayarq, Fruk, irir, hriz, Yayc, Aadk, Qui, Paal, Byk Dllr, Aamzal, Vrmzyar, Dgn, Cnntli, Doxquz, Zgrabl, mamal, Qrxbozavand, Qulamli Bozavnd, Kllay-Ouzbyli, Tzknd, Tamaml, irabad, Birli 114 , Qaraxa, ahab, Acaqala, Aytaq, libyli, Ardar, Armudlu, Atarak, Hacqara, Abulaq, Molla

114

slind Pirli.

49

Kmr, Qaltaq, Orta Kilis, Dzknd, Grc yol, tr, Nalbnd, Krli, Cfrabad, Evcillr, Zeyv, Korpli, Smdrvi115, Sal, Tkrli, Damcl, ltli, Paldl, Samurlu, Saral, Srkar, Sarmsaql, Toparlu, itp v b. 116 . Bu, onu gstrir ki, ermnilr hmin kndlrd sonralar yaamaa balamlar, nki gstriln kndlrin ermnic adlar yox idi. Sual oluna bilr ki, adlar azrbaycanca olan bu yaay mntqlrind ermnilr n vaxtdan yaayrdlar? Buna cavab vermk n bzi faktlar gtirk. 1828-ci ild randan kb glmi ermnilrin myyn hisssi rvan yaltind yerlmidi. Msln, hmin ilin tkc 3 ay yarm mddtind 8 min ermni Qarabada, Naxvanda v rvan yaltind yerlmidi 117 . 1830-cu ild Trkiynin rzurum v Byazid paalqlarndan kb glmi 45 min nfrermni sasn Sevan traf razid (Gy mahalnda v Qmrid) mskunlamd118. 1831-ci ild rvan yaltind 50 min nfr azrbaycanl, 20,1 min nfr yerli ermni v 45,2 min nfr glm ermni vard 119 . Lakin btn XIX sr boyu glm ermnilr azrbaycanl kndlrind yaamaa balamdlar. 1915-ci ild rus ordusu il Trkiydn gln 200 min nfr ermni d Cnubi Qafqazn mxtlif yerlrind, o cmldn rvan quberniyasnda yerlmidir 120 . Mhz bu glmlr hesabna azrbaycanl kndlrind ermnilrin say artmd. Bununla bel XIX srin II yarsnda Ermnistanda 2310 kndin 1500-dn oxu azrbaycanllara mxsus idi. Yuxarda deyilnlrdn bel nticy glirik ki, Ermnistan azrbaycanllarnn bir hisssi yerli, avtoxton trklrdir. Hmin trklr Urartu dvlti vaxtnda (e. . IX VII srlr) indiki Ermnistan razisind mskun idilr. ndiki Ermnistann razisi Rusiya Cnubi Qafqaz ial edndk 15 mahaldan ibart rvan xanlnn razisi idi. Rusiyaya birldirilndn sonra xanln trtib edilmi inzibati blgs haqqndak mlumat 1832-ci ild ap olunmudur. Xanln halisinin byk ksriyytini azrbaycanllar tkil edirdi. ox tssf ki, xanlq dvrnd mahallardak kndlrin halisinin say v milli trkibi haqqnda shih mlumat yoxdur. Lakin rvan hrind yaayan 41417 nfrdn 17286 nfrin mslman olmas mlumdur. Xanln mahallarnn adlar v hr mahala mxsus kndlrin say bel idi: Qrxbulaq mahal 22 knd,

slind Sauma-Drvi. rbc sauma (svm) ibadtgah demkdir. . . , . IV, 1866. Sh. 60-64. Yen orada: . , , IV, sh 146-148; . . , , . III, Tiflis, 1886, s. 117 Qlinsko S. Gstriln sri, sh. 92 118 QVA, f. 38, siyah 30 286, balama 286 839, i 98a, vr. 7. 119 , XII, sh. 229 120 . . . , 1966, sh. 268.
115 116

50

Zngibasar mahal 26 knd, Qarnibasar mahal 52 knd, Vedibasar mahal 21 knd, rur mahal 50 knd, Srmli mahal 49 knd, Drknd-Parenis mahal 55 knd, Saadl mahal 9 knd, Talin mahal 20 knd, Seyidli-Axsaql mahal 20 knd, Srdarabad mahal 22 knd, Krbibasar mahal 40 knd, Aparan mahal 39 knd, Drik maha 37 knd v Gy mahal 59 knd121. Aadak mahallarn v hr mahala daxil olan kndlrin siyahsn veririk. Qrxbulaq mahal: Oxcaberd, Mnqlus, Cuvrizi, Kamal, Tutiy, Zr, akaran, Kumris, Aqadzor, Baknd, ahab, Aramus, Dizak, Arnca, Avan, Kalmak, Kanaker, Katiran, Maqov, Ellr, Yelqovan; Zngibasar mahal: inqovit-Bayat, arbaq (exarbaq), inqovit, Noraqovit, Beybutabad, Uluxanl, Necli, Hac lyas, Qalal, Aqcaqlaq, irabad, Arbat, Xac-paraq, Gy-gmbz, Sarvanlar-xaraba, Dmiri, Qaraqlaq, Vermziyar, Donquzqyan, Sarvanlar, Reyhanl, Abukndi, Seyidkndi, Sarclar, ollu-Mehmandar; Qarnibasar mahal: A-Hmzli, Yabacili, Qaratp, Qaradal, Heratl, Boqaml, mamahl, Qaraqoyunlu, Kolasar, Tuqanalu, Seikzadal, Tamaml, Qara Hmzli, Geikdaml, Basin-li, Uurbyli, Kinakanl, Dlilr, Novruzlu, Qamarlu, Dareh-li, Yuva, Msimli, Bkcivazl, Bozavnd-Axund, Artaat, Qurbanqolu, Tp bal, Dvin, Ayazl, Bozavnd-Qulamli, Doqquz, Yamancal, Mehrabl, Axca qlaql, Cnntli, Aqba, pkli, Koylasar, Arpava, Qaravlli, Aratan, Emli, Aralq, Cftlik, Sirboan, Baybut, Kolyanar, Krpqula, l, Koqit; Vedibasar mahal: Xorvirab, Vedi, li-Mhmmdqla, Sotli, Xalis, Dvli, Tal, Goravan, Yengic, far, Sdrk, Asni, Krki, Qazl, Qaraxac, Comubasan, Yexin, Cirmanis, Kossiz, Armik; rur mahal: Qucu-Dmirili, Maxta, Ddng, Zeyv, Noraen, skiknd, Mahmudkndi, Losxan, Taarx, Krkili, Krtkndi, Saryar, Yegic, Comaxtir, ariboan, Mhmmd Sabir, Muancq Mirz, Muan Mehrabl, Krk-Hun, Aralq Klblixan, Aralq-Mhmmd libk, Siyaqut, Kosacan, Pari, lkli, Elkuz-Aac, Vermziyar, Xanlqlar, Abdullah, Qlaq-Abbas, Tomasl, Vayxr, Srdarabad, Diadin, rb-Yengic, Qarahsnli, Babaki ( Abi-Siab), Ketk, Drvilr, Arbatan, Xlc, liar, Muanl, Qorili, A-hmd, Qarabrc, Tzknd, Burunlu, Vayxr-Byk; Srmli mahal: Arkuri 122 , Rhmtabad (Ramazan kndi), Hsnabad, Sleymanabad, Cnntabad, Taburun, Tukan ah Qacar, Tukan ah Bayat, Gyli, irax, Sfr gl, lican, Hseynkndi, Mrt li qla, Tahyerli, Evcilr, Amarat, Ncf li, Qaz-qla, ltli, Panik, Qzl-Zkr, Qazanci,
Georec A. Bourkoutian. Eastern Armenia in the Lase Pekades of Persian Rule 1807 1828. A. Politiral and socioeconomic Studu of the knanate of Erevan on the eve of the Ryssian conquest. Undena pulecations. Malibu California, 1982, sh. 147 194. 122 Bu ad Dd Qorqud eposunda da kilir.
121

51

Sarioban, Aavar, A-Mhmmd, rbgirli, Milli-hmd, Yanc, Quzugdn, Qasmxan, Blur, A-Veys, li-Kmrli, Qo-Kabar, Xlif-li, qdr, brahimabad, Baharli, Arxa, Mlikli, Qaraqoyunlu, Talca, Sianl, Qzl -Qula, Gllc, Molla Kmr, Can-Cavad; Drknd-Parenis mahal: Kulb, Qaraqala, Pirili, Turabi, Qaml, Qatrl, Yal, Kl-hmd, Kiik-bulaq, Tavusqn, nc, Abbas gl, li-Kosa, Parenis xaraba, Xmir-Kosan, Parenis qalaa, Quru Aqnac, Dmir Sixan, Kiya xaraba, Alal, Qara-Ceyran, a-Kran, Gndzk, Qiya qlaq, Glbi, krk, Suki, Kahen, Hsncan, Hacml, Sar Abdal, ikli, Klkli, Qu bulaq, Hsnkndi, Axdis, Soyuqbulaq, Cane-Drvi, irye Omcaq, Krk-bulaq, Qalaa, Oruca, Aqta, Cfrabad, Karate, liverdi-Xaraba, Gerampa-Aaca, limal, Takatlu, Pir Dmir, Tikanl, Parnut, rabad, iraql, Osmankndi. Saadl mahal: Seyidli (Saadl), Hseynkndi, rkl, Elimcan, Hac Bayraml, Aqr-Sft, Xeyribkli, Assar, ah-Barad; Talin mahal: Nor-Talin, Eink, Mehriban, rinda, Qaraqovmaz, Acaqala-Aa, Yal, Bxi, Baxcacik, Senk-Hac, Badal, Aralq, Hin-Talin, Gzl, Nor Karmazili, Kul-Drvi, Adyaman, Masdara, Saatl; Seyidli-Axsaql mahal: Dian, Qaracalar, Avan, Maxta, Ku, Qotul, Uan, Dixir, Parsi, Kotanl, Nzrvan, Nor Qznfr, Sarqol, Ui, Kiik kndi, Babakii, Kiral, Kalakndi, Tahid Qarayevran; Srdarabad mahal: rifabad, Qarxun, Trkmndi, Marxara-Kk, ubuku, Armutlu, Uzunoba, ydli, Xac Barli, Canfda, Quzugdn, Qurduqolu, Tpdevi, Krimarx, Srdarabad, Molla Bayazit, Keili, Evcilr, AcaArx; Krbibasar mahal: Kmrli, Xaunarx, Mirz Hseyn, Sfiabad, Aralq, Kolan, Zeyv, Yasaql, libyli, bdlrhman, Baqarapat ( kils), Gerampa123, Muancq, Smndr, Aytaxt (Qarxun), Krpli, Kura-kndi, Axaqala, Kirnauz, Aqavnatun, Frankanoba, Tuss, Hac Qara, Molla-Dursun, Haclar, Araml, yyarl, Qzl Dmir, Oakan, Atarak, Parbi, Tky, krk, Patrinc, Akis, Burakan, Erqov, Tal, Tal-krk, Kalaan, Yekvard; Aparan mahal: Moqni, Hovanavng, Karbi (Byk), Karbi, Saqmosavng, Akina-Gk, Qalaa, Gnbz, Bazarcan, irak-qala, Camui, Tkrli, Bulkeyr, Qara Kils, Astvatznekel, Kuu, li-Kiik, Glab, Sar Budaq, Soum-Drvi, Gllc, Melkumkndi, Hac Bar, Qaranlq, Ba Aparan, Damagirmz, Miriak, Mlik kndi, Quru-boaz, Qundaqsz, Yarcayis, obanKrkmz, arabqala, Cngi; Drik mahal: Allah-Pars, Rovzanlar, Gm, Arzakian, Dlilr, Cbral, Drik (Bcni), Sollak, Qaxsi, Apara, Makravank, Axta, Qarnqov,

123

slind Goramboy.

52

Rndamal, Zncirli, Fruq, Babakii, Dli Paa, Srincap, Tavusarx, Ker-ulu, opur li, Bada qlaq, Takislik, Ulaq, Qaraqala, Karus-Kn, Yayc, Tutmaen, Tuakkunq, ahris, Xorxor, Orcaql, Xomadzor, Tsaxmakaberd, ibikli; Gy mahal: Beqli-Hseyn, Zeynalaqal, Rhman kndi, A-qala, grivnk, Qzlck (Abdulkndi), Noridus, Qlaq, Gavar, Kul -li, KosaMhmmd (Gidzak), Paakndi, Dli-Qarda, Qazancik, Baknd, Eyranis, Atamxan Blaqal, Tzknd, Dlikda, Gl-Kndi, Adyaman (Byk), Adyaman (Kiik), Abdulaqal, Gzldr, A-Karak, Qaranlq, Zol-Aac, Kolan, Alal, Qarasaqqal qla, Yarpzl, Zaqal, Qzlbulaq, Qrxbulaq, Qanl Allaverdi, BasarKer, Kona-Bulax, Kyti-Aaa (Salman-kndi), Ba Keyti, Ellic, Taknd, Ta Keyti, Tauli qla, Zar -Zevil, Zod, A-Uku, Orunca, Mzr, Kiyasman, ikaya, il, Ardani, Adatp, or li, Abulaq, Talic 124 . Bellikl, rvan xanlnda 522 knd vard. Nzr alnmaldr ki, bu kndlrin siyahs rvan xanlnn Rusiyaya birldirilmsindn vvl aiddir. Oxucu bu kndlrin adlarna diqqt yetirs grr ki, adlarn demk olar hams trkcdir v bhsiz, halisi d azrbaycanl idi. Lakin 1828 1830-cu illrd ermnilrin randan v Trkiydn glmsi il aadak azrbaycanl kndlri boaldlmdr: Qrxbulaq mahalnda: Kuzacik, Aqnaduz, Gllc, Qara-Ceyran, Tacirabad, Bozakl, Qaraqaya, Godar-Gl (Qatraay), Arzab, Norin, Damcl, Kitikian (Kitiqut), Quli, Qz-Qala, Tez-Xarab, Babacur, Damagirmz, Dllkli, Kankan, Gg-Kils, Yayc, Qzl-Qala, oban-Grkmz, Azaklar, liknd (Murad tp), Arzini; Zngibasar mahalnda: Hsnaa, Sinnik, Qaracalar, Ozanlar, Darcan, Norakuq, Cfrabad; Qarnibasar mahalnda: Msimli, Taitan, Bayramli qla, Kulahsz, Zhrabl, Qurd kndi, fiabad, Kir-Bozavnd, Ba Qarni, Morzak, Eranis-Uliya, Burdk, Kerk, ilanar-Sufla, Molla-hmd, Qaqavus, hriyar, oqeyb, EranisSufla, Krpicli, Abdullar, Xurba-Qala Ulya, Xurbaqala-Sufla, Artuz, Yappa, liMrdan, li-Qaraqi, lic, Buralan, Qdirli, Adatli, Tara-Gy, li-Qzl, Bulaq ba, Bayramli-Kndi Burcu, mamverdi qalas, Trkmlr; Vedibasar mahalnda: Reyhanl, irazl, Qaralar, Saray, at-Karan, Qarabalar-Sufla, Qarabalar-Uliya, Tallasavan, ahabl, Zncirli, Bunut, orsu, Ta-Nov, Hsnqala, Cfrli, Ortuk, Vlican, Qlaqi, Abbasabad, li-Qzl, Muradabad, abad, li Qaravul, Gnilk, Baxacq, Xamud, Qzlvern, Zmmi, Musacik, And, Qazani, Xosrov, Axs; rur v Srmli mahallarnda: Hac Qara, Qalacik, Frhad arx, Boa qla, Taarx-ulya, rtl Mzr, aban Mzr, Qori-Bayat Mrz, YovanMzr, Qiyabud-Mzr, Dng-knd (Dmiri qlaq), Vlican, Tallasavan,

124

Burnoutyan G. A. Gstriln sri, sh. 174 194.

53

Abbasabad, Srhngabad, Rsullu, Zngiyan, Atlca, Hac Abbas, Sakali, Qaral, Mrhava, Qral, Estnk-iraql, Urumu, Yerqov, km, Qorxan, Qaraay, li Mall, Hor, li-Kiik, Quu, Karvansaray, sm, Qa, iraql, Sar-Hasar, Moca; Drknd-Parenis mahalnda: Qaraqoyunlu, Kiti, Srmli, AaHseyn, Qarabulaq, Qaraqala, aldaq, Qaz-Qaral; Saadl mahalnda: Xal-qla, Ermni Gvni, Sfilr, Mirzxan, Ba Qlaq; Talin mahalnda: liyanl, Sianl, Nadirxanl, Squtuliyan, Pirmlk, Aa-Kiik, Mzarciq, Pirtikan, Qara-qala, ax-axl, Pusahan, al-tp, Mustuklu, Gruh, Paraknd, Taqala, ortulu, Baburlu, Sadql, Zrinc, Aq Dmirili, Sabunular, Kiik-Yataq, Kalaby Kulasi, Bhlukndi, k-Arn; Sardarabad mahalnda: Cfrxan rncbri, Teymurxankndi (Dvltabad), tqov, Qatrabad (Abdulabad), Fthabad (Artaat), Rhimabad (Sflabad), Molla Bdl, Keili, Qam; Krbibasar mahalnda: Teymurxan-Kolahi, A-Dmir, Qara-Qlaq, nkli, obanya, Arpa-Havasx, Qaabaq, lanalan, Anberd; Aparan mahalnda: Qotur, Tez-Xarab, abanl, Qo-bulaq, HinQznfr, Vitli, mirli, Qarba, mmi kndi, Qarabulaq, Hamaml, Qurd-li, Yancik, Cili-Gl, ahqolu olan, Porsulu, Comulu, Ayrbulaq, Muncili, Pambak, Gnbz, Bibitaq; Drik mahalnda: Sevank, rdkli-Kiik, Allah-Paraq, Barat, Gngrmz, Ekquduran, oban-gl, Kehac, Maman, Eydin, ikarba, Misxana, Su-tkln, ikli, Pir-Paludeh, Zeytalaa; Gy mahalnda: Buda tp, Hac Mumixan, Allahverdiby, tp, Krimkndi, Altuntaxt-Ulya, Altuntaxt-Sufla, Dmiri Poqos, Ayrca, Aba, Axsaq-Tavus, Karvansaray, Qasm-Ba, Mdin, Ba Gzldr, Yexioluxan, Qzlkils, Bykaa, A kils, Gnc, Sultan li, Satan-Axnac, Karvansaray, yric, Krimaa kndi, Dli Narutyun, Qamsar v b. mumiyytl, cmi 310 kndin125 azrbaycanl halisi qovulmudur. Bunlarn hamsnn ad yuxarda adlar kilnlrdn grndy kimi trk-azrbaycancadr. Demk, azrbaycanllarn Ermnistandan qovulmas, z doma yurdlarndan xarlmas prosesi 1828-ci ildn balanmdr. Ermnistandak azrbaycanllarn ulu cdadlarnn digr hisssini is eradan vvl VIII srin vvllrindn balayaraq, ta eramzn XI XII srlrin qdr Ermnistan razisind mskunlam qdim trk mnli tayfalar kimmer, sak, quqar, irak, alban, aran, katak, peeneq, kngr, ouz tayfalar v b. tkil edirdi.

125

Burnoutyan G. A. Gstriln sri, sh. 172 173.

54

III Fsil QDM TRK TAYFALARI ERMNSTAN RAZSND

Kimmerlr: Antiq mnblrd kimmer adl etnos haqqnda oxlu mlumatlar vardr. Bu bard eradan vvl V sr mllifi Heredotun mlumat daha trafldr. Onun yazdna gr kimmerlr Qara dnizin imal sahillrind yaayrdlar. Orta Asiyadan glmi skiflr onlarn lksind qfildn grndkd kimmerlr ba vermi vziyyti mzakir etmk n yncaqlara toplamlar. Sravi kimmerlr skiflrl toqqumaq istmdiklrini bildirmi v ona gr yb baqa yer kmyi mslht grmlr. Onlarn arlar (lbtt, burada arlar dedikd tayfa balar, elbylr nzrd tutulur) is he yana getmycklrini bildirrk iki hissy ayrlm v knll srtd bir-birini qrmlar. Sravi kimmerlr onlarn csdlrini Tiras (Dnepr) aynn sahilind dfn edrk Kiik Asiyaya getmilr126. Kimmerlr haqqnda shbt kemzdn vvl bir mslni d oxucu n aydnladrmaq lazmdr. Bu, antik mlliflrin (qdim yunan v Roma yazlarnn) srlrind skif v skut ad il adlandrlan qdim etnoslar haqqndadr. Bu msld tarixnaslqda o drcd dolaqlq vardr ki, ninki sravi oxucular, htta bzi adl-sanl tarixilr v dililr d ondan ba aa bilmirlr. Yuxarda qeyd etmidik ki, Heredotun mlumatna gr rqdn gln skiflr kimmerlrin torpana basqn etdikd kimmerlr v onlarn ardnca hmin skiflr Kiik v n Asiyaya hrkt etdilr. slind is kimmerlri qovub xaranlar v arxalar il glnlr saklar idi. Lakin Heredot onlar nnvi olaraq skif adlandrr. Eradan vvl VII sr aid assur mnblrind Midiya razisind aquzay v ya ikuzay adl bir etnosun yaad qeyd olunur 127. Bu tayfa birlmsinin n vaxtan orada mskun olduu v haradan gldiyi haqqnda he bir tarixi mlumat yoxdur. Btn tarixilr onu irandilli hesab edirlr, lakin slind bu etnos Cnubi Azrbaycan razisind qdim trk mnlidir. Hesab edilir ki, aquzay (ikuzay) etnonimi slind iskuday, yaxud iskutay etnoniminin semit mnli assur dilind tlffz v yazl formasdr, yni sv d sslri v z sslri il vzlnmidir 128 . Hmin etnonim qdim assuriyallardan qdim yunanlara v romallara da kemidir, lakin yunanlar onu skif (slind skit, qdim yunan
, IV, sh. 11 12. Bax: . . , sh. 242 - 243 128 Bax: . . . M., 11970, sh, 73, 89.
126 127

55

dilindki f ssi t ssini ifad edir), romallar is skut kimi tlffz etmilr. Grndy kimi, hr iki halda assur dilindki aquzay v iquzay etnoniminin banda duran a (i) ssi v sonluunu tkil edn ay birlmsi atlmdr. Bunu bel izah edirlr: guya el vvldn bu etnonim skit v ya skut formasnda idi, lakin assuruyallar vvl a v i ssini, sonuna is ay hisssini lav etmilr. slind is bu etnonim iskutay, yaxud iskuday olmudur. Sonra da qdim yunanlar v romallar iquzaylara verdiklri skif (skit) adn Qara dnizin imal llrind, imali Qafqazda v Orta Asiyada yaayan bir sra tayfalara, o cmldn saklara amil etmilr. Bellikl, qdim assuruyallar n Midiyada konkret bir tayfann ad olan ikuzay, aaquzay etnonimi antik mlliflrin srlrind mxtlif, hm d tamamil baqa razilrd yaam tayfalara (er, vvl VI V srlrdn sonra) amil edilmi mumildirici ada evrilmidir. Baqa szl, antik mlliflrin skit v skut adlandrdqlar tayfalarn hrsinin z adlar vard v onlar skif, yaxud skut adlarn bilmirdilr. Bs antik mlliflr n n, n Asiyada, Midiyada yaayan bir etnosun adn tamamil baqa regionlarda yaayanlara vermilr? lbtt, bunun sbbi vardr v z d tamamil aydndr. kuzaylarn hyat trzin oxar hyat trzi keirdiklrin gr baqalarn, o sradan saklar, sarmatlar, maskutlar v b. bel (skif, skut) adlandrmlar. Hmin hyat trzinin sas nsrlri krilik (maldarlq), st ke il rtlm arabalarda yaamaq, kedn tikildiyin gr ucu imi olan ba rty qoymaq, at sd imk, qdim trklr mxsus spesifik ox uclar dzltmk v s. idi. Demk, bir szl, ikuzaylar kimi yaayanlarn hamsn antik mlliflr skif, skut adlandrmlar. Bs ikuzaylar v ya skiflr (skutlar) etnik mnsubiyytc kimlr idilr? Bax, sas dyn budur. mumiyytl, tarix elmind (o cmldn Azrbaycan tarixind) hesab edilirdi ki, hm ikuzaylar, hm d skiflr irandilli xalqlar idilr. Bu tamamil qondarmadr. slind Midiyadak ikuzaylar trkdilli idilr. Lakin antik mlliflrin skif adlandrdqlar Qara dnizin imal sahillrind, imali Qafqazda, Volqaboyunda v Orta Asiyada yaam tayfalarn irisind, bhsiz, irandillilr d vard, amma ksriyytc trklr idilr. Deyildiyi kimi, irannas alimlr v onlarn dediklrini tutuquu kimi tkrarlayanlar is hesab edirlr ki, antik mlliflrin skif adlandrdqlar saklar, maskutlar (yaxud massaketlr), sarmatlar, quqarlar, iraklar v mumiyytl, Karpat dalarndan tutmu in qdr eradan vvl I minillikd yaayanlar irandillilr idilr. Mhz bu qondarma konsepsiyann ucbatndan imali Qafqazn, Volqaboyunun, Qazaxstann, Orta Asiyann trk xalqlarnn, o sradan Azrbaycan xalqnn mnyi problemi indiydk hllini tapa bilmir. Bir msl hl d aydnladrlmam halda qalmaqdadr. Heredota gr 28 il Asiyada, o cmldn Midiyada skiflr hakimiyytd olmular v onlarn Midiyada hkmranlna ar Kiaksar son qoymudu: o, skiflrin balarn dostluq mclisin dvt edib idirmi v Madi bada olmaqla xyantcsin hamsn qrdrmdr. Lakin bu mlumatdan bilinmir ki, Heredot skif dedikd konkret

56

olaraq kimlri nzrd tutur, ikuzaylar, yoxsa saklar? Hr iki etnos etnik mnsubiyytc qdim trklr olsalar da, mxtlif tayfalar idilr. Heredota gr, hmin hadisdn sonra skiflr Qara dnizin imalna qaytdlar. Bel olduqda onlar saklar hesab etmk olmaz. ox ehtimal ki, onlar mhz ikuzaylar idilr, hm d Qara dnizin imal sahillrind yox, Cnubi Qafqazda mskunladlar v onlar Kitabi-Dd Qorqud da ouz v Da ouz kimi z ksini tapmdr. Demk, kimmerlri imaldan qovanlar v onlarn ardnca Cnubi Qafqaza v n Asiyaya knlr slind saklar idilr, lakin antik mlliflr onlar skif adlandrdqlar n biz d hmin sz ildirik. Sual oluna bilr ki, kimmerlrin ardnca glnlrin mhz saklar olduunu sbut edn faktlar varm? Vardr. Bunlar Kr-Arazaras zonada sak (a) etnonimini ks etdirn Sakasin, Sisakan (indiki Sisyan) v ki, cnubda Manna razisind eradan vvl VII srdn mlum olan Saka yalti, erann ilk srlrind Cnubi Azrbaycanda Sakasin v Balasakan toponimlridir. Aada deycyik ki, kimmerlr vvlc Cnubi Qafqaza glmilr. Lakin onlarn buraya gldiklri yol dqiq aydn deyil. Tdqiqatlarn bzilri onlarn Qara dniz sahili il, digrlri Dryal keidi il gldiklrini gman edirlr. M. . Artamonova gr kimmerlr hm Qara dnizin rq sahili (Bosfor boazndan kemkl), hm d Qafqaz yolu il hrkt etmilr129. Heredot bu hadisnin ba verdiyi vaxt dqiq gstrmmidir. Lakin tdqiqatlarn fikrinc, kimmerlrin imaldan Cnubi Qafqaza glmsi v buradan Kiik Asiyaya getmsi eradan vvl VIII srd ba vermidir. Urartu lksinin razisin glndn sonra vvlc Urartu arlar onlara qar hrbi mliyyata balayrlar. Ba vermi qanl dyd kimmerlr Urartu ar I Rusann (e. . 735 713) bal il Urartu ordusunu mlub edirlr. I Rusa buna dzmyrk xncri il qarnn yrtb zn ldrr. Nticd kimmerlr Urartu razisind srbst yaamaa balayrlar. Eradan vvl VIII srin axrlarnda (e. . 722 705-ci illrd arlq etmi Assur ar II Sarqonun vaxtnda) kimmer lr Urartu v Manna razilrind grnrlr130. Buras da myyn edilmidir ki, kimmerlrin ardnca hl imalda onlarn torpaqlarna basqn etmi skiflr, yni saklar da eradan vvl 680-c ild vvlc Cnubi Qafqaza glmi, az sonra Urartunun indiki Ermnistan razisindki yaltlrd grnmlr. Urartu arlar dykn saklarn qarsna xmaa crt etmdilr v ona gr d kimmerlr yaxnladlar. Kimmerlrin zlri d onlar Qara dnizin imal sahillrindn xarm saklardan kinirdilr. Ona gr d kimmerlr urartulularn kmyi il indiki Karasu (Frat aynn yuxar ba) v Kzl-rmak aylarnn sahillrin kerk yunan mnblrind Kappadogiya adlanan lkd yerlirlr. Bu lk ermni mnblrind Qamirk ad

129 130

. . . ., 1974, sh 7. . . . -., 1956; . . , . 1956.

57

il mlumdur ki, bu da Qmrlr demkdir. Kzl-rmak aynn sol sahilind, Sivala Qeysri arasnda bir nahiy indi d Kmrk adlanr 131 . Aydndr ki, Kmrk qdim Qamr lksinin adn saxlayr. Kimmerlrin eradan vvl VIII srd indiki Ermnistana glmsin qdr burada yaam trkdilli halinin nec adland mlum deyil. Ona gr kimmerlr Ermnistan razisind tarixi mnblrdn ad mlum olan ilk etnosdur. ndi is kimmerlrin etnik mnsubuyytc kimlr olmasna kek. Bu mslnin aydnladrlmasnn prinsipial hmiyyti vardr. Tarixilr arasnda kimmerlrin etnik mnsubuyyti mslsind yekdillik yoxdur. Tarixnaslqda kimmerlrin irandilli olmas nqteyi-nzri hakimdir 132. Onlar hesab edirlr ki, ilk df yunan airi Homer (e. . VIII sr) trfindn at sd saanlar kimi sciyylndiriln v kimmer adlandrlan bu etnosun sl, yerli ad kimmer deyildir, knardan hanssa bir irandilli xalq trfindn haradasa onlara verilmi addr v ran dillrind bu ad hmi hrktd olan mnasndadr. Bu fikri irannas V. A. Livitsirli srm v ona . M. Dyakonov trfdar xaraq kimmer etnonimini zirk (evik) atl dstsi kimi mnalandrmdr133. Kimmerlrin irandilli hesab edilmsi v xsusil kimmer etnoniminin knardan verilm ad saylmas fikri kkndn shvdir. Kimmerlrin irandilli olmas fikri sas etibaril onlarn n Asiyada arlarnn adnn ran dillri vasitsil izah edilmsi tbbs nticsind yaranmdr, halbuki aada deycyimiz kimi, hmin arlarn adlar qdim trk mnlidir. Kimmer etnoniminin knardan verilm v hm d ran dillri sasnda hmi hrktd olan, yaxud zirk atl dstsi kimi mnalandrlmas fikri tamamil yanldr. gr hl Krmda yaad vaxtlarda v ya ondan vvl bu etnosu bir irandilli xalq z dilind kimmer, yni hmi hrktd olan adlandrmsa (bu o demkdir ki, bu etnosun z etnik ad vard, kimmer is onun n yad ad idi), onda qamer, qimir formasnda kimmer etnonimi n Asiyada bilavasit bu ad dayanlarla nsiyytd olmu qdim assurlara nec kemidir v onlar bu etnosu z etnik ad il deyil, mhz imalda n vaxtsa ona knardan verilmi ad il nec adlandra bilrdi? Bu tdqiqatlar nzr almrlar ki, z etnik ad olan bir etnosa (tayfaya, xalqa) qonusu trfindn veriln v demk, hmin etnosun etnik adndan frqlnn ad etnonim hmin etnosun adamlar n znadlandrmaya evril bilmz v miqrasiya edib mskunlad uzaq lklrd, onlarn yaad

Kirziocln M. Zahrettin. Kars tahihi stanbul, 1953, sh. 67. Bu bard bax: .. . - , ., 1965, sh. 125. 133 . . . (), . ., 1981, sh. 97. Lakin bu mllif doru olaraq qabaqlar (bax: . . . . . , 1956, sh. 241). Kimmer etnonimini znadlandrma, yni bu ad dayanlarn z dillrind olan ad hesab edirdi.
131 132

58

mntqlrin adlarnda, demk, toponimlrd ksini tapa bilmz. Msln, trkdilli komanlar v qpaqlar qdim ruslar poloves adlandrrdlar. Baqa szl, poloves sz komanlara v qpaqlara knardan verilm addr. Lakin he bir xalqn dilin poloves sz kemmidir v he yerd, htta poloveslrin yaad Cnubi Rusiya llrind trkibind poloves sz olan toponim yaranmamdr. Yaxud ruslarn znadlandrlmas byc olan almanlara verdiyi nemes ad he bir dil kemmi v almanlarn yaadqlar razilrdki toponimlrd ksini tapmdr. Bel misallar ox gtirmk olar, halbuki yuxarda deyildiyi kimi, kimmer etnonimi qamer, qamir, qimir formalarnda qdim assurlara, ermnilr, grclr (bu dild qmiri igiddemkdir, ermnilrd saka etnonimindn yaranm ska nhng sz kimi) v osetinlr mlum idi v qdim assur mnblrind Qamir, ermni mnblrind Qamirk, hm d haradasa (. M. Dyakonova gr Grcstann qrbind) lk ad kimi kilir. kincisi, hanssa bir irandilli etnosun eramzdan vvlki minilliklrd btn tayfa v xalqlarn hrktd olduqlar vaxtlarda yalnz bu etnosa hmi hrktd olan adn vermsi d alabatan deyildir. Yeri glmikn oxucuya atdrrq ki, tarix elmimizd trk xalqlarnn, o sradan Azrbaycan xalqnn tarixinin tdqiqi yolunda yksk elmi drcli bzi alimlr trfindn sylnildiyin gr mtlq hqiqit kimi qbul edilmi bel qondarmalar hdsizdir, sl tariximizi ortaya qoymaq istyn glck tdqiqat z yolunu bunlardan tmizly-tmizly hrkt etmlidir. Aydnladrmaq lazmdr ki, grk yunanlarn kimmer adlandrdqlar etnosun zvlri irisind d bu etnonim el kimmer kimi sslnmidir, yoxsa kimmer etnonimi qdim yunan dilinin qrammatik qanunlarna uyunladrlm formadr? Kimmerlrin etnik mnsubiyytlrinin myyn edilmsi yolunda duran ngllrdn biri mhz bu etnosun sl yerli tlffz formasnn indiydk myyn edilmmsidir. Tdqiqatlar bu etnonimi qdim yunanlarn tlffz etdiklri v yazdqlar kimi, yni kimmer kimi gtrm v onun mnasn ran dillri sasnda izah etmy chd etmilr. N yax ki, xarici tdqiqatlarn he d hams tarixilrimizin kimmerlrin irandilli etnos hesab etmlri fikri il razlamrlar134. Aada deycyimiz kimi, slind bu etnosun yerli ad kamr v ya qamrdir, lakin qdim yunanlar bu etnonimi z dillrind kimmer kimi tlffz etmilr. Bunu sbut etmk n bir ne fakt nzrdn keirk. 1. Qara dnizin imal sahillrindn bzi tdqiqatlara gr Dryal keidi il Cnubi Qafqaza, buradan da Kiik Asiyaya kemi kimmerlr eradan vvl VIII srin vvllrin aid assur mnblrind qamer, qamir qimir adlar il qeyd olunmular 135 . Blk d qdim yunanlarn bu etnonimi kimmer kimi

134 135

. . M., 1967,. Sh. 105. . . - . , 1951, 50, 65.

59

tlffz etmlrinin kk d assurdilindki qimir formas il laqdardr. Mqayis n bir fakt gstrmk olar: Yuxarda dediyimiz kimi, VII sr aid qdim assur mnbyind Midiya razisind ikuz, aquz adl bir etnosun yaamas qeyd olunur. Tdqiqatlara gr qdim yunanlar bu etnonimi assuriyallardan skit (skif) kimi gtrrk Qara dnizin imal sahillrind v Orta Asiyada kri hyat keirn v ke il rtlm arabalarla hrkt edn btn tayfalar (slind qdim trklri Q. Q.) bu adla adlandrmlar 136. Lakin bu da aydndr ki, assur mnblrindki qamir v qimir formas qamer (slind qamr) etnoniminin fonetik, blk d dialekt klidir. Msln, Manna (Cnubi Azrbaycan) razisind Saqarta yaltinin ad assur mnblrind Zikirtu kimi yazlmdr. Halbuki eradan vvl 521-ci il aid Bistun qayasnda qdim fars dilindki yazda bu toponim mhz Saqarti kimidir v tdqiqatlar bel hesab edirlr ki, bu ad slind d Saqartidir137. Demk, baqa etnoslara mnsub etnonim v toponimlrd kkl a ssinin i kimi verilmsi assur dili n xarakterik olan fonetik hal idi. Qeyd etmk lazmdr ki, axrar, r szlri il bitn trk mnli qdim etnonimlrd sonuncu a v sslrinin i kimi verilmsi qdim ermni dili n d sciyyvidir. Ermni mnblrind bu etnonim hm qamer, hm d qamir klind z ksini tapd kimi, xzr etnoniminin xazir kimi yazl da mlumdur. Lakin osetin dilind bu etnonimin qamr klind qalmas myyn edilmidir. 2. Assur v ermni mnblrind bu etnosun mskun olduu razilr mvafiq surtd mhz Qamir v Qamirk (qdim ermni dilind etnonimlrinsonundak k kilisi cm bildirir) kimi kilir138. . M.Dyakonova gr assur ar II Sarqonun (er. vvl 722 705-ci illr) yazlarnda haradasa indiki Grcstann qrbind, Urartunun imal-qrbind Qamir lksinin ad kilir 139 . Aada grcyik ki, Cnubi Azrbaycanda kimmerlrin Mannada (indiki Cnubi Azrbaycan razisind) yaamasda da assur mnblrind qeyd olunmudur. Grcstanda, Ermnistanda, Azrbaycann qrbind, Trkiyd bu etnonim yaay mntq adlarnda mhz Qmrli v Kmrli kimi z ksini tapmdr. Ken srd Ermnistanda Kmrli adl knd vard140. Bundan baqa bir knd Molla-Kmr, digr knd Gzl Kmr adlanrd141. Demk, Ermnistanda, ken srd Kmr etnonimini ks etdirn be yaay mntqsi vard, z d hamsnn halisi

. . , sh. 243. . . , sh. 205; . . . , 1960, sh 88; . . . ., 1970, sh 274. 138 Qdim mnblrd kimmerlr haqqnda bax: . . , . - , VIII. Tbilisi, 1988, sh. 185 186. 139 . . . .-., 1956 140 Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh. 218 141 Markov F. Q. Gstriln sri, sh . 386.
136

137

60

azrbaycanl idi. mumiyytl, ken srd Cnubi Qafqazda Kmr etnonimi il bal 10 yaay mntqsinin ad qeyd olunmudur 142 . gr qdim kimmerlr irandilli tayfa idis, ny gr bu tayfann ad il bal kndlrin hamsnda hali trk (Azrbaycan) mnlidir? Onlarn ran tipli dili ny gr grc, ermni dillri il yox, yalnz trk dili il vz olunmudur? Ermnistanda ermnilrl qonuluqda yaadqlar halda, niy bu irandillilrin he olmasa biri ermni dilin kemmidir? Oxucu aydn grr ki, kimmerlrin (qmrlrin v ya kmrlrin) irandilli tayfa hesab edilmsi tamamil qondarmadr. Demk, yunanlarn kimmer adlandrdqlar etnosun sl ad qamr v ya kamr kimi brpa oluna bilr, lakin trk dillri n xarakterik sinqarmonizm qanunu sasnsa r komponentin uyun olaraq qam komponentindki a ssi kimi tlffz olunmu v toponimlrd d Qmrli v Kmrli klin dmdr. Qeyd edilmlidir ki, kimmerlrin trk monqol mnli olmas fikri elmd oxdan deyilmidir 143 . Amma irannaslar bu nqteyi-nzri el beikd ikn bomular. He bir rus, grc v ermni tarixisi v onlarn dediklrini olduu kimi krb Azrbaycan tarixin salan bzi azrbaycanl tarixilr kimmerlrin trklr olduunu v onlarn azrbaycanllarn etnogenezind itirak fikrini qbul etmz. nki konsepsiyalarna uyun deyil v mslnin bel kild mzakiry qoyulmasna imkan vermzlr. Onlarn dediklrindn bel xr ki, azrbaycanllar hr yerd sasn XI XII srlrdn sonra knardan gtirilm trk dilini qbul ednlrin v hmin dili gtirnlrin nsillridir, baqa szl, azrbaycandilli xalq qdimd olmayb. Son illrd xalqmzn mnyinin sl elmi konsepsiyasnn sas qoyulmudur. Y. B. Yusifovun bu istiqamtd bir sra elmi mqallri ap olunmudur. Azrbaycanllarn ulu cdadlarnn yerli qdim trk etnoslar olmas nqteyi-nzrini baqa tarixi v dilillrimiz M. smaylov, T. Hacyev, S. liyarov, E. ziziov, C. Cfrov v b. mdafi edirlr. Mvzumuza qaydaq. Yuxarda deyilnlrdn grnr ki, kimmerlrin ran mnli etnos saylmas n sasl dlillr yoxdur. Halbuki sl ad qamr, yaxud kamr olan v myyn hissi eradan vvl VIII srdn Cnubi Qafqazda v Cnubi Azrbaycanda yaam bu tayfann trk mnli saylmas n kiayt qdr baqa faktlar da vardr. Onlarn bir nesi il oxucunu tan edk. 1. Qamr (qmr) etnoniminin z. Bir sra qdim trk mnli etnoslarn (avar, avar, bulqar, qarqar, dondar, kngr, savar, salar v s.) adlarnn sonluqlarn tkil edn Altay mnli ar, r igid, dy, atc, qoruyucu,
Pagiryev D. D. Gstriln sri. sh. 111. Bax: . ., . ., . . . ., 1982. Sh. 171.
142 143

61

kii sz qamr etnonimind d z ksini tapmdr. Bu etnonimin birinci komponenti olan qam sznn mnasn myyn etmk tindir. F. A. Clilovun fikrinc, bu sz qdim trklrdki qam aman sz ola bilr. Dd Qorqud dastanlarnda Qamqan, Qambure xs adlar vardr144. Musa Kalankatlnn Alban tarixi srind albanlarda bir xs ad Qama v ya ama (ermnic mavon) kimi qeyd olunur. Firudin mllimin biziml ifahi shbtind dediyi kimi, qam sz hl eradan vvl VI srd Midiyada farslarn hakimiyytin qar syan qaldrm Qaumatann adnda da vardr 145 . Qaumata slind Qam-Ata (yni aman-ata) xs adnn qdim farsca yazl formasdr, nki akkad dilind bu ad yazda mhz Qumata kimi gstrilmidir. Mslnin bu chti diqqtlayiqdir ki, Qaumatanin z eradan vvl 521-ci il aid Bistun qayasndak yazda maqlarn (amanlarn) bas kimi qeyd olunur. Qeyd etmk lazmdr ki, qam sz trk mnli baqa tayfa adlarnda da itirak edir. Byk Plini (I sr) imali Qafqazda bir skif tayfasnn kamak adlandn yazr. Bu etnonim kam szndn v bir sra qdim trk mnli etnonimlr (msln, kazak, yaxud qazax, qaymaq, sadak, sirak, yaxud irak, uqrak v b.) n xarakterik aq, -ak kilisindn ibartdir146. Bu komponent qdim trk mnli kuman, koman (slind grnr kaman), kumk (kamakdan fonetik forma, a-nn u-ya kemsi trk dillri n fonetik hadisdir) v tuvallarda kamasn (kam szndn, a birldiricisindn v mnsubiyyt bildirn sin, -in, -in kilisindn; aada deycyik ki, qam, am sz amak tayfasnn adnda vardr) etnonimind d nzr arpr. Maraqldr ki, bzi antik mlliflr bu etnonimi mhz kamar v komar kimi d yazmlar. Pomponi Mela (III sr) qeyd edir ki, Kaspi dnizinin hvzsind massaketlr, kaduslar v komarlar yaayrlar. Dionisi Periyeget (II sr) bu etnonimi kamarit kimi yazr. Plini (I sr) Qara dnizin imal sahillrind akaskomar adl skif tayfasnn yaadn gstrir. Gman ki, bu etnonim trk dillrindki akas (yni aac, burada me) szndn v komar etnonimindn ibart olub meliklrd yaayan kamarlar mnasndadr. Mqayis n deyk ki, aari trk tayfasnn adn da tdqiqatlar aac (yni me) rlri kimi mnalandrrlar. Bel xr ki, eradan vvl VIII srd n Asiyaya hrkt etmi qamrlrin myyn hisssi erann vvllrin qdr imalda yaamaqda idi. imali Qafqazda ken srd Kamara-Xur adl (lzgi dilind xur knd demkdir)

Clilov F. A. Qdim trk etnonimlri. (2. Qamr Kimmer). Azrbaycan onomastikas problemlrin dair konfransn materiallar. Bak, 1987. 145 Bu fikri biziml shbtd Firudin mllim sylmidir. 146 Qdim trk dillrind k-nn s ()-ya kemsi fonetik qanunauyunluuna gr qam (aman) sz el aman sznn birinci hisssini tkil edir (F. Clilov. Gst. Mqalsi, sh. 81). Ona gr d Kamak etnoniminin bir sra trk xalqlarnda amak formas da vardr v Azrbaycann amax toponimi d bu etnonimi ks etdirir.
144

62

trkdilli knd vard. Qeyd olunmaldr ki, baqa trk xalqlarnn irisind d bu etnonim vardr. XIX srd Qazan xanlnda Kaymar (yazl ruscadr) adl yaay mntqsinin olmas mlumdur. Bir qdim rbdilli mnbd trkdilli bulqarlarn v brtaslarn ulu cdadlarnn kemar (yazl rbcdir) adland gstrilir147. 2. Kiik Asiyada kimmerlr balq etmi arlarn adlarnn qdim trk mnli olmas. Yuxarda demidik ki, kimmerlrin irandilli tayfa hesab edilmsi sas etibaril kimmer arlarnn adlarnn ran dillri (sasn qdim fars dili v masir osetin dili) vasitsil izah olunmas il baldr. slind bu adlarn he biri ran mnli deyil. Nzrd tutulmaldr ki, kimmer arlarnn adlar b iz qdim dillrd, hmin dillrin qrammatik qanunlarna uyunladrlm kild glib atmdr. Teupa: Eramzdan vvl 679 678-ci illrd assur mnblrind Teupa kimi gstriln arn bal il kimmerlr Assuriya razisin girirlr. Lakin qanl vurumada kimmerlr mlub olurlar. ar Teupa dyd ldrlr. rannaslar bu arn adn ran mvli hesab edrk, onun tava aspa szlrindn olduunu v gcl (tabl) at mnasn verdiyini yazrlar148. slind is bu ad qdim trk dillrindki tu qzldan dzldilmi bzk v ya varl szlrindn ibartdir. Onda bu ad qzl bzklri il varl mnasn verir; grnr, o, doulanda valideynlri onun glckd oxlu qzl yalara malik olmas arzusu il ona bu ad vermilr. Demk, qdim assur yazsndak Teupa slind trk mnli Tubay adnn fonetik klidir. Mqayis n deyk ki, trkdilli Kuban bulqarlarn bir bas VIII srd Batbay adlanrd ki, bu da qdim trk dillrindki batu qiymtli da-qa v bay varl szlrindn olmaqla, daqala varl demkdir. Oxucu yqin ki, indi d Orta Asiyada yaayan trk xalqlarnda bay sz il bitn xs adlarnn geni yer tutduunu bilir. Blk d Teupa slind Tuzbay adnn fonetik klidir ki, bu da qdim trkdillrindki tuz (dz, dorucul) v bay (by, knyaz, tayfa bas) szlrindndir. Hr iki halda bu arn ad trkcdir. Tuqdame: Kimmerlrin bu ar eradan vvl 640-c ild Midiya arnn ordusunu mlub etmi v Manna razisind saklara da balq etmidir. rannaslar bu ad osetin dilind qvv il bzyn (rus dilind ) kimi izah edirlr149. Assur mnblrind Tuqdame kimi yazlan bu ad yunan mllifi Strabon Liqdamis kimi vermidir (Strabon, III, 3, 21). gr adn sonunu tkil edn is hisssi yunan dilind lav olunmu kili deyils, ondan gman etmk olar ki, arn sl ad Tuqdamis olmudur ki, bu da trk mnli Toktam (Qzl Orda dvltinin XIV srd bas olmu mhur Toxtam xann adn xatrlayn) ad il eynidir. Toxtam trk dillrind (o cmldn Azrbaycan
slam coraficilerine qore trkler ve trk lkeleri. Haz. Dr. Ramazan sesin. Ankara, 1985, s. 334. . . , sh. 240 149 . . - . M., 1965, sh. 126.
147 148

63

dilind) olan toxta sbr et, tlsm, dayan szndn v -m kilisindn ibart olmaqla krpnin sa qalmas, yaamas, lmy tlsmmsi arzusu il valideynlti trfindn veriln addr. Bel strukturlu xs adlar qdim trk xaqanlar v mirlri n sciyyvidir. Burada qdim trklrd olan uana adverm mrasimi haqqndabir-iki sz demk lazm glir. Qdim trklr min illr boyu mhariblr, hrbi yrlr, baqa xalqlarla toqqumalar raitind yaamdr. Ona gr d olan uaqlarnn glckd igid, bahadr, yax atc, mtantli, salam, vuruqan, qvvtli, adlsanl, hm d tabeliyind olanlara qar mrhmtli, all, nhayt, qzl v daqala varl olmas arzusu il valideynlri onlara bu siftlri bildirn adlar qoyurdular. gr bu arn ad assur dilind qeyd olunan formada, yni Tuqdame olmusa, onda onun qdim trk dillrindki tuq dy bayra (bel bayraq mqdds saylrd) v tomay sipr v ya toma bzk szlrindn ibart olduunu gman etmk olar. Bel halda Tuqdame slind Tuqdomay tuq-sipr, ya da Tuqtoma tuqun bzyi (mcazi mnada dyd lind tuq tutan) mnasndadr. Qeyd edilmlidir ki, qdim trk xaqanlar irisind Tuq-Teqin (teqin ahzad demkdir), Tuk-Temir, Tukluk v s. adlarn dayan xaqanlar mlumdur. Sandakatru (e. 639-cu il): Tuqdamenin olu olan bu arn adn da ran mnli sayrlar v bu xsin adndaqdim fars dilindki xadra hakimiyyt sz axtarrlar, lakin adn vvlindki Sanda hisssini izah ed bilmirlr150. slind is bu ad trk dillrindki san ad-san, an, hrt, dk kimi, el bil, sanki (Azrbaycan dilind d dk sz bu mnadadr: msln, igid tk, yni sanki igid), at ahzad v r igid, bahadr szlrindn ibart mrkkb addr. Demk, bu xsin sl ad Sandakatr olmudur (Sandakatru adndak u ssi assur dilind yer v adam adlarnn sonuna adlq halda lav olunan kilidir). Bellikl, bu ad Sanl (anl) ahzad - igid kimi mnasn verir. Hqiqtn d Sandakatru ar slalsindn idi v o, doulandan sonra qanuni olaraq vlihd sayld n valideynlri ona bel ad qoya bilrdilr. Bu adn trk mnli olduunu v onun vvlind mhz qdim trk mnli san ad-san, an-hrt sznn durduunu sylmy sas vern faktlar vardr. Erkn orta srlrd Cnubi Rusiya llrind hun tayfa ittifaqna daxil olan trkdilli kuturqurlarn ar Sandil adlanrd. Albaniyada IV srin vvllrind Sanesan v Sanatrk adl mirlr qdim ermni mnblrind qeyd olunur. ingiz xann vladlar irisind Sankur (qdim trk dillrind kr csartli, cssli, tlatml, ln xasiyytli v s. demkdir.) ad da kilir. Qaraqalpaq v baqa Orta Asiya trk xalqlarna mxsus Alpam

150

Abayev V. . Gstriln sri, sh. 126

64

dastannn bir qhrman Sandaqa (slind Sandqo, yni adl-sanl qo) adlanr. at sz Midiyada bzi ar v hakim adlarnda da vardr. Msln, Midiyann Kizilbunda yaltinin Ura qalasnn hakimi assur mnblrind Piriati adlanr. E. A. Qrantovski bu ad qdim fars dilind pari vvl, qabaq, v iyati slh, min-amanlq, sevinc, ad szlri il laqlndirir v onu fars mnli Prizad xs ad il mqayis edir151. Halbuki Prizad ancaq qadn addr v Pri doulmu demkdir. Sandakur: Kimmerlrin bu arnn ad da trk dillrindndir. Bu ad sand sanl, anl (l ssinin d ssin kemsi hadissi trk dillri, o cmldn Azrbaycan dili n xarakterikdir) v kr csur, csartli, tlatml v s. szlrindn olmaqla btnlkd Adl-sanl csur demkdir. Marqldr ki, XIII srd monqollarda bir trk mirinin ad Handakur idi. Hmin mirin ad il kimmerlrin Sandakur arnn ad arasnda demk olar, eynilik gz qabandadr. Yuxarda deyilnlr gstrir ki, kimmerlrin arlarnn adlar tmiz trk mnlidir. 3. Kimmerlrin qdim rq mnblrind gstriln yaad razilrd - indiki Ermnistan v Azrbaycan razisind (hm d Cnubi Azrbaycanda) halisi azrbaycanllardan ibart Qmrli v Kmrli adl yaay mntqlrinin mvcud olmas. Ken srd Ermnistan v Azrbaycan razisind, onun qrb zonasnda oxlu Kmrli v Qmrli kndlri vard. Q. A. Melikivili v S. T. Yeremyann fikrinc, kimmerlr imaldan glndn sonra vvlc Cnubi Qafqazda (Melikiviliy gr Albaniyann qrbind) 152 yaam, sonra is sas hisssi Mannaya getmidir. Manna indiki Cnubi Azrbaycan razisidir. Orada indi d Komar, Kamara, Kamarabad, Qemar, Qamarabad adl oxlu azrbaycanl kndlri vardr153. Aydndr ki, bu adlar Qmr etnonimini ks etdirilr, lakin onlar fars dilinin fonetikasna uyunladrlmdr. Kmrli adl yaay mntqlri Trkiynin rqind d vardr, ora is, yuxarda dediyimiz kimi eradan vvl IX VII srlrd Urartu arlna daxil idi. Eramzdan vvl 715-ci ild kimmerlr Urartu dvltininrazisin daxil olaraq onun ordusunu mlub etmidilr 154 . Aydndr ki, kimerlrin myyn hisssi indiki Ermnistann Urartu dvltin daxil olan hisssind mskunlamd. Ermnistanda irak yaltind yerlmi Qmri (Qumeyri formasnda VII srd iri yaay mntqsi kimi qeyd olunur; orada 775-ci ild cinli tayfasndan Artavazd Mamikonyan vergiyan rbi ldrmd) toponimi (indiki Leninakan) ermni
. . , sh. 195 196. Bu haqda bax: . . . , 1959 Bu knd adlar fars dilindki Frhnge corafiyeye ran adl oxcildli ltdn gtrlmdr. 154 . . . 1, . , 1954, sh. 278 281.
151 152 153

65

tarixisi Y. A. Manandyana gr kimmer etnoniminin qdim ermni dilind tlffz formas olan qamir adn ks etdirir. Gman edilir ki, kimmerlrin bir tayfas trer (qdim ermni mnblrind trel) adlanm v Grcstann indiki Trialeti toponimi d hmin etnonimi ks etdirir. 4. Tarixdn mlumdur ki, Qara dniin imal sahilrind yaayan kimmerlr haqqnda ilk mlumat vern Homerdir. O, kimmerlri ar saanlar v hm d ke adrlarda yaayanlar kimi sciyylndirir. Qeyd etmk lazmdr ki, at samaq v at sd (kums) imk yalnz qdim trklr n sciyyvidir. Antik mlliflrin ksriyyti skif v saklar at sd inlr v ke il rtlm arabalarda yaayanlar kimi qeyd edirlr. Fikrimizc, deyilnlr kimmerlrin trkdilli etnos olduuna bh yeri qoymur. Yuxarda demidik ki, vvlc Qara dnizin imal sahillrind yaam kimmerlri (onlarn oralarda n vaxtdan bri mskun olduunu dqiq myyn etmk mmkn olmamdr) eradan vvl 722 705-ci ilr assur mnblri Kiik Asiya qeyd edirlr. Tdqiqatlarn fikrinc, ayr-ayrlqda Urartu v Midiya ordusunu mlub etmi kimmerlr onlarn razilrind v btnlkd Kiik Asiyada bir mddt aalq etmi, qdrtli Assuriya ar is qzn kimmerlrin arna vermkl lksini kimmerlrin basqnndan xilas etmidir 155. Eradan vvl 676-c ild kimmerlr urartulularla ittifaqda Kiik Asiyada Friqiya dvltinin razisin kemi, Friqiya ar Qordini is l kemmk n kz qan irk zn zhrlyib ldrmdr156. Friqlrin (triqlrin) bir qolu olan ermnilrin bir hisssi bundan sonra kimmerlrin tzyiqi il Urartu trfindn tutulmu indiki Ermnistan yaylasna kmy balamlar. Eradan vvl 692 554-c illr arasnda kimmerlr Kiik Asiyada Lidiya dvltini ial etmilr. Lidiya ar Quqqu dyd ldrlr v kimmerlr paytaxt Sard hrini qart edirlr157. Assur mnblrindn aydn olur ki, kimmerlr n Asiyada saklarla birlmi halda idilr, mhz onlar Qara dnizin imal sahillrindn qovmu saklarla! Q. A. Melikivili v S. T. Yeremyan yazrlar ki, kimmerlrin ardnca saklar da vvlc Cnubi Qafqaz razisin glmilr v buradan da kimmerlri n Asiyaya sxdrmlar 158 . Bu he d kimmerlrin Cnubi Qafqaz, o cmldn Ermnistan razisind yerlmsini inkar etmk deyildir, bunu Ermnistandak Qamri, Qmrli v Kmrli toponimlrinin zlri d gstrir. Lakin kimmerlr indiki Ermnistan razisind Urartu arlar trfindn tikilmi qalalar tutmular. B.
Smirnov A.P. Gstriln sri, sh. 37. . . , sh. 17. 157 Yen orada, sh. 28. 158 . . . . 1967, 4, sh. 52
155 156

66

B. Piotrovski yazr ki, Yerevan yaznlndak Karmir -Blur (urartulularn Teyebani) qalasn skiflr, yni kimmerlr v saklar tutub dadblar 159 . Q. A. Melikiviliy gr kimmerlr-saklar vvlc urartularla mttfiqlik edirdilr, sonra is onu yxdlar 160 . O, yazr ki, Yerevan v Sevan zonalarnda oxlu skif tipli yalarn taplmas da kimmer -saklarn orada yaadqlarn gstrir161. Bellikl, kimmerlrin bir hisssi Cnubi Qafqazda: Grcstanda (Trialeti), Ermnistanda (Qameri Kameri) v Azrbaycan razisind (Qmrli toponimlri) yerlmidilr. Qdim rq mnblrind kimmer v saklar bzn bir etnos kimi qeyd olunurlar. Msln, dilli Bistun qaya yazsnn (e. . 521-ci il) akkad dilind olan variantndak Qamer toponimi qdim fars dilindki variantda Saka (yni ki) kimi verilmidir. Demk, qdim farslar kimmerlr d saka demilr. Ona gr d Y. A. Manandyann fikrin trfdar xan Y. Yusifov saklarn kimmerlrl birlikd (onun trkibind) n Asiyaya getdiklrini yazr162. Demk, trk mnli kimmerlrin myyn hisssi Ermnistan razisind mskunlamlar. Kimmerlrin (qmrlrin) v saklarn Qabaq Asiyaya glmsi hrbi yr deyildi, bu ellikl km idi. Yuxarda deyilnlrdn bel nticy glmk olar ki, Ermnistanda azrbaycanllarn n ulu cdadlarndan biri mhz eradan vvl, VIII srd bura glmi qamrlrdir. Tkrar edirk, hmin srd ermni adl etnos v Ermnistan adl lk yox idi. Y. A. Manandyan yazr ki, eradan vvl VI IV srlr ermnilrin tarixinin balanc mrhlsidir v Ermnistan farslarn hakimiyyti altnda idi163. Trkiyd Van gl traf razisini hat edn Urartu dvltinin rq srhdlri Yerevana qdr glib atrd. Ermni etnonimini dayanlar is Dcl - Frat aylarnn yuxar axarlarnn hvzlrind mskun idilr. Kimmerlrin n Asiya v Cnubi Qafqaz xalqlarnn etnogenezindki rolu eradan vvl VII sr aid Bibliyada z ksini tapmdr. Orada Xalqlarn cdvli adl mlumatda deyilirdi ki, Nuhun Sam, Xam v Yaft adl olu olub. Yaftin zndn 7 oul Qomer, Maqoq, Maday, Yavan, Tuban, Meex v Tiras trnmidir. Qomerin is z nvbsind olu Akenaz, Rfat v Toqorma olub. Bu cdvl Bibliya trtib edildiyi srd, yni eradan vvl VII srd Yaxn rq v Cnubi Qafqaz xalqlarnn mnyin dair ilk sistemli tbbsdr. Burada o vaxtk xalqlarn adlar xs adlar kimi verilmidir. Grndy kimi, eradan vvl VII srd Bibliyada da kimmerlrin ad qomer (Qamrin fonetik kli) kimi ksini tapmdr v hm d qamr yerli xalq

. . , sh. 125. . . , sh. 231. 161 Yen orada, sh . 225. 162 . . , . . VIII, Tbilisi, 1988. 163 Manandyan Y. A. Gstriln sri, sh 8.
159 160

67

kimi gstrilir. Ermni tarixisi Moisey Xorenskinin (V sr) verdiyi geneoloji cdvld gstrilir ki, Yaftdn Qomer, Qomerdn Tiras, Tirasdan Torqom, Torqomdan Hayk, sonuncudan is Armenak (yni ermnilr) trnmidir (I kitab, 5-ci fsil). Onlarn rvaytind d ermnilr Qamrin sonrak nsillrindn biri hesab edilir, baqa szl, kimmerlrin Ermnistanda ermnilrdn qabaq mskun olmas gstrilir. Bu, hm d o demkdir ki, ermnilrin cdadlar kimmerlrl qarmdr. Bibliyadak cdvld diqqti clb edn cht kimmerlrin madaylarla (Cnubi Azrbaycanda yaam midiyallarla), maqoqlarla (quqarlarla) v akenazlarla (yni saklarla) mn birliyin malik olmasnn gstrilmsidir. Musa Kalankatlnn Alban tarixind is albanlarn Yaftin olanlarndan (yni nslindn) olan kittiylrdn yarand gstrilir. mumiyytl, alban tarixisinin qamr, maqoq v albanlar Yaftin vladlar hesab etmsinin (I kitab, 2-ci fsil) drin mnas vardr, demk, bu xalqlar (onlarn drd d azrbaycanllarn etnogenezind itirak etmilr) yerlidir, yafsidir, yni qafqazldr. Bu qdim geneoloji cdvldn grndy kimi, irandilli xalqlardan qti shbt getmir. Ulu trk mnli kimmerlrin, madaylarn, qoq-maqoqlarn (aada deyilcyi kimi, quqarlarn), saklarn v albanlarn n Asiya v Cnubi Qafqazn baqa qdim sakinlri il eyni arealda yaad gstrilir. Demk, cdvldn grndy kimi, n Asiyann v Cnubi Qafqazn digr qdim xalq saklar (akenazlar) olmular. Maraqldr ki, X srd Xzr xaqan spaniya arna yazd mktubunda xzrlri Yaftin olu Toqarmann nsli adlandrr. Saklar: Yuxarda biz Qara dnizin imal sahillrindn kimmerlrin ardnca eradan vvl VII srin vvllrind saklarn da vvlc Cnubi Qafqaza v buradan da n Asiyaya xsusil Midiya v Manna razisin kediklrini qeyd etmidik. Heredota gr skiflr, yni saklar kimmerlri Kiik Asiyaya qovduqda yolu azm, kimmerlr Qafqazn qrb sahili boyu, saklar is rq sahili boyu hrkt etmilr (Heredot, I, 103). Ona gr bu cht diqqti clb edir ki, kimmerlr sasn Grcstan v Kiik Asiya razisind, saklar Kr-Arazaras ovalqda v n Asiyada Mannada faliyytd olmular. Kimmerlr kimi saklar da (slind bu qdim etnonim saka v ya aka-dr) assur mnblrind eradan vvl VII srdn mlumdur. Orada gstrilir ki, Midiyada (tdqiqatlara gr Mannada) Saka adl yalt vard164. . M. Dyakonova gr saklar Cnubi Qafqazda mrkzi indiki Gnc zonas olmaqla bir arlq yaratmdlar. arlq Cnubi Azrbaycan razisini d hat edirdi 165 . Lakin bzilri kimmer-saklarn birlmsinin Urartunun
. . . XXV . ., 1960, sh. 84. 165 . . , sh. 248.
164

68

cnubunda, Manna razisind v Cnubi Qafqazda mvcudluunu gstrirlr166. Biz burada Cnubi Azrbaycan razisindki saklar haqqnda danmayacaq 167 . Saklarn Cnubi Qafqaza glmlri il indiki Ermnistan razisinin byk bir hisssi, Zngzur v Gy mahallar, Kiik Qafqaz Urartulularn lindn xd. Saklar hm d Kr-Araz ovalnda hakim rol oynamaa baladlar. Cnubi Qafqazda saklarn mskun olduqlar razini (Strabon, XI, 14, 4) bir sra tdqiqatlarn Gnc zonas il lokaliz etmsi dzdr. nki Alban tarixind Gnc hrinin akaend yarand gstrilir. Lakin saklarn arlnn hakimiyyti altndak razini tkc Gnc zonas il mhdudladrmaq olmaz. Saklarn bir hisssi Zngzurda mskunlam v ondan sonra bu lk ermni mnblrind Siyunik, fars v rb mnblrind Sisakan (Sisacan) adlanmd. Siunik adndak uni sz qdim ermnic nsil, slal, -k kilisi is cm bildirir. Demk, Siunuk, Si saklar, yaxud Si saklarnn yeri demkdir. Grndy kimi, hm ermnic, hm farsca lknin adnda Si komponenti itirak edir. Ermni tarixilri Siunikin hakim slalsini fars dilindki Sisakann qsaldlm kli olan Sisak sz il ifad edirdilr. I srin ortalarnda Albaniyann ar olan rn d mhz Sisak nslindn idi. Sisakn nslindn olan slalnin nmayndlri IV srdn xristian olduqlarna gr sonradan Bibliyadan gtrlm adlar damaa balamdlar. Babki tutan Siunu knyaz Shl ibn Sumbat da bu slaldn idi. Shl sz (yazl rbcdir) is slind sakl szndndir v slalnin saklara mnsub olduunu gstrir. Kitabi-Dd Qorqudda kl Mlik xs adndak kl d mhz Sakldan thrifdir. Sisaklarn Azrbaycan xalqnn etnogenezind yeri v rolu mslsi xsusi tdqiqat tlb edir. V sr ermni tarixisi Moisey Xorenski yazr ki, Koltan (indiki Ordubad rayonunun razisi) yaltinin halisi Sisakdan trnmidir. Hmin mllif Sisakn atasn Qelam adlandrr v gstrir ki, Qelamn olu Sisak lksini z ad il Siunu adlandrd ki, farslar oraya Sisakan deyirlr (Moisey Xorenski, I kitab, 14-c fsil). Hmin mllif bunu da lav edir ki, ar Qelam glmni (Gy gl) z ad il Gelakuni adlandrd (kitab 1, 12-ci fsil). Bu mlumatlardan alnan mumi ntic budur ki, Gy v Zngzur mahallarnn yerli halisi ermnilr deyil, trk saklardr. Qelam tarixi xsiyytdirmi, yoxsa saklarn bir elinin addrm demk tindir, lakin Ermnistanda, Sevann qrbind dalq razi indi d Qelam (ermnic Qeam) adlanr v bu adn ermnic izah msbt ntic vermmidir. O ki qald Siuni v Sisakan adlarnn vvlindki Si komponentin, bu msl aydn deyil. Trk tarixisi Krzolu M. Fxrddin gr Si adl bir slal qdim trklrd tarixn mvcud olmudur v bu bard in mnblrind mlumat

Bax: . . , . . VIII, Tbilisi, 1988., sh182. 167 Bu haqda Y. B. Yusifovun adn kdiyimiz mqalsind danlr.
166

69

vardr168. Qeyd olunmaldr ki, ken srd srd ermni tarixisi K. Patkanov da Siuni v Sisakan toponimlrind Si sznn tayfa ad olduunu yazmdr169. Saklarn digr hisssi sonrak Gnc hrinin razisind yerlmidi. Eradan vvl IV srdn onlar Sakesin ad il mlumdur. ndiydk tdqiqatlar bel hesab edirdilr ki, Sakasin toponimind ran mnli en sz itirak edir. Lakin onlar nzr almamlar ki, ikinci Sakasen Atropatenada (Cnubi Azrbaycan razisind) 170 , nc Sakasen indiki Trkiy razisind 171 , Kzlrmaq aynn sol sahilind mvcud olmudur v bhsiz ki, bu Sakasen (slind Sakasin) adnda v iranmnli ayana (bu szdn d en sznn yaranmas sylnilir) lk sz itirak ed bilmzdi. slind is Sakasin toponimind qdim trk tayfalarnn adlarna lav ediln v mxsusluq bildirn xarakterik in, sin, in sz itirak edir. Nhayt saklarn bir hisssi Krdn imalda, Azrbaycann imal-qrb zonasnda mskunlamd v ki toponimi onlarn adn indiydk saxlayr. Bu bard baqa yerd danmq 172 . Azrbaycann imal-rqind ki, rb mnblrind Babk syan (816 831) il laqdar olaraq Syunid qeyd olunan ki qalas, Ermnistann Sisyan rayonunun razisindki azrbaycanl ki kndi, Albaniyann qdim yalti olmu Sisakan (sonrak Zngzur v Gy mahallar, indiki Naxvann onlarla hmsrhd rayonlar) toponimlri gstrir ki, hr halda saklar bu razilrd mskun idilr. Demk, saklarn myn hisssi indiki Ermnistan razisind yaayrdlar. N. Y. Marr yazmdr ki, Ermnistann rq yaltlrinin n qdim halisi saklar olmular 173 . Eyni fikri Y. A. Manandyan sylmidir: indiki Ermnistann rqinin bir hisssind kimmerlr v saklar oturmudular174. S. T. Yeremyan yazr ki, saklar Drbnd keidi il glrk KrAraz ovaln tutmu v kimmerlri oradan sxdrdqdan sonra Ararat vadisin, ordan da Urmiya glnn hvzlrin kemilr175. Lakin ki adl toponimlrdn grnr ki, saklarn he d hams Kr-Araz ovalndan getmmilr. Onlarn bir hisssi indiki Zngzur, Gnc - Qaraba v ki Zaqatala zonalarnda mskunlamlar. Q. A. Melikivili yazr ki, urartulular Ararat vadisin, Sevann qrb hvzsin, Leninakan (qdim ad Qameri) rayonuna hrbi sfrlr tkil

Krzolu M. Jahrettin. Kars tarihi. I cilt. stanbul. 1953. Sh. 73, 91, 93. . , ,sh. 48 170 Bu bard bax: . . , I, sh 213. 171 Krzolu M. Fxrddin. Gstriln sri, sh. 77. 172 . . , I, sh. 96 98. 173 . . . , V. . ., sh. 195 174 . . . , 1954, sh. 21. Yen onun: . , 1944, sh. 54. 175 . . . - . 1968, 2, sh. 93 - 94
168 169

70

etmilr. Demk, bu zonalar Urartuya aid deyildi. Hmin mllif gr, bu sfrlrl bal olaraq Urartu dvltinin indiki Ermnistan razisind rq srhdlri rzurum Leninakan Sevann qrbini birldirn xtt idi176. Deyilnlrdn aydn olur ki, Cnubi Qafqazda, o cmldn indiki Ermnistanda qamrlrdn sonra qdim etnoslardan biri d saklardr, yaxud Heredotun mlumatnda kimmerlri Qara dnizin imal sahillrindn qovmu v arxalar il glmi skiflrdir v demli, onlar sonrak srlrd azrbaycanllarn etnik prosesend fal rol oynamlar. K. V. Trever haql olaraq yazr ki, saklar sonradan Alban tayfa ittifaqna daxil olmular 177 . Ona gr d saklarn etnik mnsubiyytc kimmerlr olmasnn myynldirilmsinin prinsipial hmiyyti vardr. Avropa v rus tarixnaslnda (o cmldn Azrbaycan tarixnaslnda), hakim nqteyi -nzr budur ki, saklar irandilli olmular. Burada irannaslarn v Azrbaycanda onlarla hmfikir alimlrimizin bu nqteyi-nzr hsr edilmi srlrinin thlilini vermk mmkn dyil. Buna he lzum da yoxdur. gr biz bu nqteyi-nzrl raz deyiliks, ny gr bo yer ba ardaq v oxucunu da onlarn nal xarakterli mlahizlri v qondarma elmi czmaqaralar il yoraq? Ona gr d ox qsa kild vvlc saklarn mnyi haqqnda. Saklarn vtni Orta Asiya v Qazaxstan llri hesab olunur. Eradan vvl VIII srd onlar Qara dnizin imal sahillrin, oradan Cnubi Qafqaza Ermnistan v Azrbaycan razisin, Qabaq Asiyaya, o cmldn cnubi Azrbaycan razisin glib burada yaamlar. Etnik mnsubiyytc onlar xalis qdim trkdilli etnosdur. Bunu aadak dlillr d sbut edir. Bir sra masir trkdilli xalqlar irisind saka v aka adlarn dayan tayfalarn mvcud olmas: qazaxlarda aqa, zbklrd akay, ekey, qrzlarda saxa, saka, trkmnlrd aklar, noqaylar da aukay, xakaslarda saqay. Bu etnoniml laqdar olaraq trkmnlrd sakar (sak etnonimindn v ar, r igid, dy v s. szndn); zbklrd sakait (sak etnonimindn v qdim trk dillrind cm bildirn t kilisindn); altaylarda saqat (saka etnonimindn v t kilisindn). Yakutlarn znadlandrmas, saxadr ki, bu da trk dillrind k ssinin x ssin kemsi il laqdar olaraq saka etnoniminin bir formasdr. Qeyd edilmlidir ki, Yakut etnoniminin z Sakut etnonimindn (bzi qdim trk dillrind szn vvlind s ssinin y ssin evrilmsi qanunauyun fonetik hadisdir) ibart olmaqla qdim sak etnonimi c cm bildirn ut kilisinin birlmsi sasnda yaranmdr. Ona gr yakut saklar mnasn verir.

176 177

Melikivili Q. A. Nairi Urartu, sh. 115. . . . . ., 1989, sh. 49.

71

Tatarstanda iki ki, Azrbaycanda ki, Ermnistann Sisyan rayonunda kemi azrbaycanl kndi ki (mhur dbiyyatnas alim ziz rifin doulduu knd), randa akabad yaay mntqlrind halinin hams trkdillidir. Qeyd edilmlidir ki, ken srd Qars yaltinin (indi Trkiyy mxsusdur) rdahan dairsind ki adl bir knd v bir knd xarabal vard178. Saklarn mnblrd gstriln arlarnn adlar qdim trk mnlidir. Bununla laqdar olaraq Arsak (qdim formas Artsak) toponiminin mnyi v mnas diqqti clb edir. Xobxtlikdn ermni tarixilri ox ba sndrdqdan sonra yazmlar ki, Arsak ermnic deyil. Eramzn ilk srlri il bal hadislrd qeyd olunan Artsax toponimi haqqnda Azrbaycan tdqiqatlar da ox yazmlar. M. Seyidov bu toponimi doru olaraq Artsax yox, Arsak kimi gtrm v onun vvlind qdim trkc r igid , dy v s. durduunu, btnlkd igid sak mnasn verdiyini yazmdr. Lakin bu mlahiz n qdr ryyatan olsa da, inandrc deyil. Ona gr ki, Ermnistanda v Azrbaycann hr iki hisssind yaayan saklarn ny gr yalnz bir hisssinin sonradan Artsax adlanan razid yaayanlar r, igid adlandrlmdr? Hm d ki, toponimdki t ssini atmaa haqqmz yoxdur. Biz d vvl bu toponimin qdim trkc art dalq razi szndn v mkan bildirn lak, -taq kilisindn ibart olduunu yazmdq. Lakin son aradrmalar gstrir ki, Artsak adn izah edrkn Balasakan toponimi mqayisy clb edilmlidir. Balasakan hm Arazdan cnubda, hm imalda dzn sahnin qdim addr. lk df III sr aid fars mnbyindn mlum olan bu toponimin biz trkc pala dzn, shra v sak etnonimindn ibart olduunu yazmq. gr bu fikir dzdrs, onda Artsak toponimini d qdim trkc art dalq razi szndn v sak etnonimindn ibart olmas qbul edil bilr v bel nticy glmk olar ki, dzn v dalq razilrd yaayan saklar mvafiq olaraq Balasakan dzn saklar v Artsak dalq razi saklar adlanmdr. Eramzdan vvl 521-ci il aid Bistun qayasndak qdim farsca yazda ran ah Daraya qar syan qaldrm saklarn (bu saklar Midiya razisind yaayrdlar) basnn ad Skunxa adlanr. slind bizc bu ad Eskinqaydr v qdim trk dillrindki es al, zka, bolluq bildirn kinq (axr burun ssi nq, -sar, nun) v altay dillri n xarakterik ay sonluundan ibart olub all, zkal mnasn veir. Lakin mixi yazda szlrin vvllind duran e ssini, sonda y ssini ifad edn iar yox idi, ona gr Eskinqay qdim fars dilinin fonetikasna uyun olaraq mixi yaz il Skunxa kimi verilmidir. Demk, valideynlri krp vaxt uaa glckd all, zkal, bacarql olmas arzusu il bel ad vermidir.

178

Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh. 291.

72

Qara dnizin imal sahillrind eradan vvl 513-c il hadislri il laqdar olaraq saklarn Taksak arnn ad kilir. Bu ad qdim trk dillrindki tanq mcz, heyrtli (bu szn qdim trk dillrind qvvtli, mhkm v s. mnalar da vardr) v uaq krp, olan ua szlrindn ibartdir. Demk, slind Tanquaq adlanm bu xsin (qdim yunan dilind ssi olmadna gr mllif onu s ssi il vermidir) adn antik mllif Taksak formasnda yazmdr. Ona gr V. . Abayevin bu ad osetin dili vasitsil srtli maral kimi izah etmsi bizc, dz deyil. n Asiyada saklarn bir bas assur mnblrind eradan vvl 680 669-cu illr arasnda pakay adlanr. Skif-saklarn Qara dnizin imal sahillrind bir ar yunan mnblrind Aspak kimi qeyd edilir. Aydndr ki, Aspak v pakay mxtlif vaxtlarda yaam iki arn eyni addr. rannaslar bu ad fars dilindki asp at sz il balayrlar v mehtr, at saxlayan mnasn verdiyini yazrlar. slind bu ad tmiz trk mnlidir. Adn ilk komponenti olan is, i sz ya trk dillrindki es al, zka sz (bu halda pak all by, all tayfa bas, knyaz mnasn verir), ya da qdim trk dillrind xs adlarnn vvlin lav olunan e dost, sirda (bu halda pak dost, sirda by mnasn verir) szdr. Qeyd etmk lazmdr ki, bak, bay, -Mhmmd v s. xs adlar tatarlarda, balkarlarda v qaraayllarda indi d ilnmkddir. Heredot skif-saklarn bir basnn adn Spartanit kimi qeyd edir (e. . 530-cu ild ran ah Kirl vurumu Orta Asiyada yaayan saklarn arias Tomirisin olunun ad da Heredota gr Sparqapit idi). rannaslar bu adn ran dillri vasitsil izah olunmadn yazrlar. Sparqapit ad slind trk mnli olmaqla Esbirokbit adnn qdim yunan dilind yazlm formasdr ki, bu da trk dillrindki es al, zka, birok yegan, yalnz v bit boy at, by szlrindn ibartdir v demk bu ad yalnz all by mnasn verir. Drbnd keidindn Midiyaya hrkt etmi skif-saklarn basnn ad Heredota gr Madiy idi. Mqayis n deyk ki, eradan vvl III srd Hun xaqan da Mode adlanmdr. Bu ad da trk mnlidir. Albaniyada V srd bir feodaln ad Mate idi. Hr ad ox gman ki, qdim trk dillrindki mat, bat qvvtli, mhkm szndndir (ingiz xann nvsi bat xann ad il mqayis olunur). Trk dillrind mate gzl, mat sdaqtli, vicdanl szlri d vardr. Blk d Madiy ad bu szlrin biri il baldr. Midiyada skif-saklarn bir basnn ad Heredota gr (I, 103) Prototiy (assur mnblrind Partatua) idi. rannaslar onun adn qdim fars dilindki tava gc, qvvt (Azrbaycan dilindki tab sz d buradandr) sz il balayrlar v onu Avesta dilindki partava dy, vuruma sz il laqlndirilr179. Nzr

179

Qrantovski E. A. Gstriln sri, sh. 204.

73

almrlar ki, he bir valideyn o vaxt olan uana dy, vuru ad vermzdi. slind bizc, bu ad Partatay, (yaxud Parsatay) adnn yunan dilind verilmi formasdr v qdim trk dillrindki pars, bars bbir, plng v tay onun kimi, sanki, el bil, ona tay (Azrbaycan dilind tay sz d buradandr) szlrindn ibart olub, Bars kimi, Barsn tay demkdir. Antik mlliflr Pompey Troq (I, 1, 4) n Asiyada saklarn bir basnn adnn Tanay olduunu yazr. Bu ad da qdim trk dillrindki tanq dan yeri, sbh a v ya tanq valehedici, qrib szndndir. rb tarixisi bn lsir (XIII sr) slcuq ouzlarnn XI srd bir basnn Tana adlandn yazr. Tanq szndn sonrak ay hisssi slind trkoloq Q. Ramstedt gr Altay dillrind xs adlarnn v etnonimlrinin sonunu tkil edn xarakterik kilidir. Antik mllif bir skif-sak adn Sobodak kimi qeyd edir ki, bu da ingiz xann bir srkrdsinin ad Sabutay ad il demk olar eynidir. Saklarn trkdilli olduunu sbut edn faktlardan biri d hm qdim fars mnblrind v hm d Heredotun srind onlarn ipapaql adlandrlmalardr. Ucu (tpsi) i papaq (kedn tikildiyin gr o bada dik dayanrd) nv yalnz qdim trk tayfalar n xarakterik ba geyimi olmudur. Bu bard biz qabaqk srlrimizd geni dandmza gr tkrara varmrq. Nhayt, saklarn trkdilli etnos olduunu arxeoloji v antropoloji faktlar da gstrir. Bu bard vlki srlrd trafl demiik. Bellikl, Cnubi Qafqaz razisind yaam bir qdim trk etnosu olan saklar tam sasla azrbaycanllarn, hm d Ermnistanda yaam azrbaycanllarn sdadlarndan biri hesab olunmaldr. Qdim ermni mnblrindn mlum olur ki, ermnilrin ilk arlar mhz saklar olmular. Tsadfi deyildir ki, qdim ermni dilind sak etnonimi ska formasnda bahadr, ox gcl, nhng mnasnda idi v yuxarda dediyimiz kimi ermni mnblrind ilk ermni ar da Skaordi Sak olu adlandrlr. . M. Dyakonova gr eradan vvl VI srin sonunda ermnilrin etnogenezind saklar myyn rol oynamlar 180 . Tsadfi deyildir ki, ermni tarixisi Koryon (V sr) ermnilri Akenazi (Bibliyada saklar) nsli hesab edir. V sr ermni tarixisi Moisey Xorenski yazr ki, eradan vvl VII srin axrnda ermni ar Paruyr Skaordi (Sak olu) idi (1 -ci kitab, 22-ci fsil). Demli, etnik mnsubiyytc trk olan paruyr ermnilrin ilk ar olmudur. Maraqls budur ki, Moisey Xorenskiy gr (I kitab, 22-ci fsil) Paruyru Midiya ar Barbak qoymudur. Ondan sonrak ermni arlarnn adlar Xraeay, Parnuas v Kornak adlanmdr. Bu adlarn he biri ermnic deyil. Paruyr xs adn bzi tdqiqatlar Heredotun qeyd etdiyi Ptototiy (sak arlarndan birinin ad) il eynildirirlr. Bu, dz deyil. Paruyr xs ad qdim trk

180

. . . , 1968, sh. 237.

74

dillrindki bar zdr, vardr v ur oul (y ssi qdim ermni dilind lav olunmudur) szlrindn ibart olub ouldur, oulu zdr (mcazi mnas istniln, arzu olunan ouldur) mnasn verir. Ermnilr indi d uaqlarna iftixar hissi il Paruyr adn verirlr, bununla da qdim nnni davam etdirirlr, amma bu adn trk mnli olmas allarna da glmir. Yuxarda deyilnlr gstrir ki, trkdilli kimmerlr v saklar eradan vvl VIII VII srlrdn balayaraq indiki Ermnistann sas sakinlri olmular. gr bu tezis dzdrs, onda Urartu mnblrind, indiki Ermnistan razisind trkdilli toponimlr d vard v onlar haqqnda I fsild danmq. Qdim ermni tarixilrinin zlri ermnilri indiki Ermnistann aborigenlri, yni yerli sakinlri hesab etmirlr. Moisey Xorenski (V sr) Ermnistanda qdimd yaam Slak adl xs haqqnda danr. Qdim ermni dilind verilmi bu xs ad ox gman ki, trk mnlidir v onu Eslak (qdim ermni dilind szlrin vvlind e ssi ox zif mvqe tutur v ox hallarda yazda dr) kimi brpa etmk v qdim trk dillrindki es al, zka, bacarq szndn v bolluq bildirn lak, -lk kilisindn ml gldiyini demk olar (mqayis n: sli qadn ad da trkc mhz all, zkal demkdir). Mllif rvaytlrd Slakn ox qddar, zalm, mrhmtsiz adam kimi tsvir edildiyini qeyd etdikdn sonra yazr ki, o, dzn dey bilmrm, haykdanm trnmidir (yni mnc ermnidir Q. Q), yoxsa ona qdr (yni hayka ermnilr qdr Q. Q) lkdki (yni Ermnistandak Q. Q) aborigenlrdn (Moisey Xorenski, II kitab, II fsil). Grndy kimi mllif ermnilr qdr hayka qdr (hayk sz ermnilrin cdadlarnn bir hisssinin ad olan hay etnonimindn v cm bildirn -k kilisindn ibart olub haylar mnasn veir). Ermnistanda aborigenlrin yaadn yazr. Bu aborigenlr is eradan vvl VIII VII srlrd trkdilli kimmerlr v saklar idilr. Bellikl, kimmerlrin v saklarn Cnubi Qafqaza, Kiik Asiyaya v n Asiyaya glmlri Yaxn rq lklrinin tarixind mhm dn yaratd. Urartu, Lidiya, v Friqiya dvltlri kimmerlrin zrbsi altnda mhv oldu, Midiya ar Kiaksar onlarn kmyi il Assuriyaya son qoydu v Urartunu zbt etdi. Lakin kimmerlrin Kiik Asiyada hkmranl Friqiyadan v Urartudan ermnilrin byk hisssinin Araz sahili il indiki Ermnistan yaylasna kmsinin d balancn qoydu. ndi biz etnik mnblrd v qdim ermni tarixilrinin srlrind indiki Ermnistan razisind eramzdan vvlki son srlrdn etibarn yaad gstriln baqa tayfalar quqarlar, iraklar v bulqarlar haqqnda danacaq. Quqarlar: I sr mllifi Strabon zndn qabaqk mlliflrin (ox gman ki, e. . 65-ci ild Ermnistana v Albaniyaya hrbi yr etmi Qney Pompeyin ordusunda itirak etmi dylrin) mlumatlarna saslanaraq Ermnistanda Qoqarena adl yaltin olduunu yazmdr. Bu yaltin qoqar v ya quqar adl bir tayfann adn (qdim ermni tarixilri bu yalti Quqark kimi

75

yazrlar ki, bu da Quqar etnonimindn v cm bildirn, bir qayda olaraq tayfa adlarnn sonlarna lav ediln k kilisindn ibartdir) ks etdirmsi haqqnda oxdan deyilmidir. Bu ksizdir ki, gr Qoqarena (Qoqar etnonimindn v qdim yunan dilind lav olunmu ene kilisindn ibartdir) eradan vvl yalt addrsa, onda qoqarlar v ya quqarlar hmin yaltd daha vvlki srlrdn mskun idilr. Lakin n vaxtdan? Bu suala hllik cavab verilmmidir. Buras aydndr ki, bu yalt indiki Ermnistann imalnda, onun Grcstanla hmsrhd rayonlarnda yerlmidi v ona gr IV srdn sonra Grcstana qatlmd. O ki qald bu yaltin Ermnistana mnsub olmas vaxtna, bu, dqiq mlumdur eramzdan vvl II srdn. Mhz hmin srd ermni arlar Ermnistann razisini genilndirmi v Strabonun yazdna gr qonularnn torpaqlarn zbt etmk yolu il byk dvlt yaratmdlar (ermnilrin qonudan torpaq zbt etmsi, grndy kimi, tz i deyil). Sonra is eradan vvl I srd bu imperiya dalm v qonulardan qoparlm yaltlr geri alnmdr. Demk, slind, Qoqarena Grcstana blk el o vaxt qaytarlmdr, lakin ermni tarixilrin gr bu hadis IV srd ba vermidir. VII sr ermni corafiyas adl srd Quqark grc vilayti kimi gstrilir. Hr halda quqarlar indiki Grcstann Axalkalaki, Lori, Dmanisi, Ermnistann Quqark rayonunun razilrind yaayrdlar. Fransz tarixisi Sen-Martin gr buraya Quqark yalti il Astafaayn yuxar hvzsi, Lori, Axuryan ay sahillri, Axalkalak, Tumanis, Gyzn v b. mahallar daxil idi. Ermni mnblrind Qexarkunik kimi yazlan bu yalt ermni tarixilrin gr, Ermnistann indiki Kamo, Martuni, Basar ker, Sevan v Razdan razisini hat edirdi. Bzi tdqiqatlarn fikrinc Quqark Grcstann indiki Boral v Axalsx rayonlarnn qdim addr 181 . K. V. Trever Qoqarenann Albaniya -beriya srhddind yerldiyini yazr182. Quqarlar etnik mnsubiyytc kimlr olmular? lk df (I sr) Byk Pliniy imali Qafqazda yaayan tayfalardan birinin adn qorar kimi qeyd etmidir. Yuxarda is dedik ki, Strabonun Ermnistana aid etdiyi Qoqarena yaltinin ad orada qoqar adn dayanlarn mskun olduunu gstrir. Demli, I sr n qoqarlar v ya quqarlar iki regionda imali Qafqazda v Cnubi Qafqazda yaayrd. Bundan lav, V sr ermni tarixisi Favst Buzand IV srin vvllrin aid hadislrl laqdar olaraq yazr ki, Albaniyann imal -rqind (Drbnddn cnubda) quqar adl tayfa yaayr (Favst Buxand, III kitab, 7 -ci fsil). Bzi tdqiqatlar quqarlar qafqazdilli xalq sayrlar183. Grc tdqiqats D. L Musxelivili is onlar htta iber (grc) tayfas hesab edir184. Bu fikirlrin hr

. . . . 1. , 1895, sh. 37 Trever K. V. Gstriln sri, sh. 39. 183 Yen orada, sh. 192.
181 182

76

ikisi yanldr. slind quqar qdim trk mnli tayfadr v strukturu chtdn sonu ar, r szlri il bitn qdim trk mnli etnonimlrd (msln, avar, bulqar, qacar, kngr, savar v b.) bir srada durur. Grc alimi Q. A. Melikivili qoqar v ya quqar etnonimini Bibliyada skiflr veriln qoq-maqoq ad il laqlndirir185. Ehtimal olunur ki, qoq skif, Maqoq is onlarn yaadqlar razi demkdir. Yuxarda biz Bibliyada eradan vvl VII sr aid Xalqlarn cdvlind Yaftin olanlarndan nn Qomr, Maday v Maqoq adlandn demidik. Baqa szl, bu sndd qoq-maqoqlar v kimmerlr midiyallarla qohum xalq kimi gstrilir. Bunu bel baa dmk lazmdr ki, quqarlarla kimmerlr arasnda hm mnc eynilik vardr. Hm d onlar hl eradan vvl VII srd Bibliyan trtib ednlr mlum idi. Digr trfdn, tdqiqatlarn Bibliyadak maqoqlar skiflrl laqlndirmlri d quqarlarn trk mnli olmasna dlalt edir. Q. A. Melikivili Ermnistan v Grcstan razisindki quqarlar saklarla laqlndirmidir. Yuxarda is saklarn Cnubi Qafqaza glmsinin eradan vvl VII srd ba verdiyini demidik. Dastanda indi d Quqarl adl azrbaycanl kndinin mvcudluu quqarlarn bir hisssinin erann vvllrind Albaniyann imal-rqind yaamas il laqdardr. XVI srd Anadoluda Boz Ulus trk tayfa birlmsinin bir tayfas kuxar (v ya kuqar) adlanrd186. Erkn orta srlrd Cnubi Rusiya llrind yaayan kngrpeeneklrdn danan X sr mllifi onlarn bir tayfasnn kuyari adlandn yazmdr187. slind kuyari etnonimi kuqar etnonimindn (N. A. Baskakova gr qdim peeneqlrin dilind baqa trk dillrindki q ssi y kimi tlffz olunurdu; 188 msln, baqa trk dillrindki bk sznn azrbaycan dilind by kimi tlffz) v bzi trk tayfalarnn adlar n sciyyvi , -i, - u kilisindn (msln, Qazan, Quu, Dana, Sabunu knd adlar kazan, ku, tana v sapan adl etnonimlrdn v hmin kilidn ibartdir) dzlmidir. Quqari tayfasnn ad toponimlrd Gyri (Gyrin) v Gyrinli kimi qalmdr. Aydndr ki, onlarn gyrin quunun ad il he bir laqsi yoxdur, yalnz zahiri oxarlq vardr. Ken srd Ermnistanda Gyrin (demk, slind Quqarin) knd xarabal, Qars yaltind Gyrin kndi v s. vard. Gyrin v Gyrinli adl kndlr Azrbaycanda da vardr.

. . . , 1982, sh. 6 11. 185 . . , sh. 224. 186 . . . . ., 1963, sh. 36. 187 . . ., 1989. 188 . . . ., 1969.
184

77

Quqarlarn Ermnistanda mnc trk olduunu gstrn faktlardan biri d kemid Quqark rayonunda yaayan halinin btnlkl azrbaycanllardan ibart olmasdr. Hr halda quqarlarn Ermnistandak azrbaycanllarn etnogenezindki rolu tkzibedilmzdir. Quqarlar orada erkn orta srlrd ycam halda yaayrdlar. V sr mllifi Moisey Xorenski quqarlar Ermnistanda byk v qdrtli tayfa kimi sciyylndirir. Quqarlarn trkdilli tayfa olmasn bir fakt da aydnladrr. VII sr ermni corafiyas adl srd189 Ermnistanda Quqar yaltinin 9 mahaldan ibart olmas gstrilir: orapor (or drsi demkdir, trk mnli or, yaxud or etnonimindn v ermnic por dr szndn; Grcstanda ulaver toponimind qalr; Dd Qorqudda ir msdddin adndak ir komponenti d slind or etnonimindn v Dd Qorqudda ouzlarn ox adnn grcc trcmsi olan Samivilde szndn ibartdir) ; opapor (p drsi demkdir. Qdim trk dillrindki p daaras kkliyi olan yksklik szndndir. Ermnistanda ken srd Alt-p, Qara-p adl kndlr vard. Zngilan rayonunda pdr kndinin adnda da bu sz vardr), Kolbopor (Kuloba drsi demkdir), Tair (Da yer, Dalq demkdir), Trel (saklarla glmi trer tayfasnn adndan, grcc Tialeti), Kngr, Cavak, Artaqan v Klari. Gstriln toponimlrin hams trk mnlidir. Qoqar yalti grc mnblrind Qoqareti, Qoqaleti adlanr ki, bu da Krzolu M. Fxrddinin yazd kimi 190 Dd Qorqudda Qflt (slind Qoqalet) Qoca olu adnda ksini tapmdr. Deyilnlr quqarlarn trkdilli olmasna he bir bh yeri qoymur. Pasianlar: ndiki Ermnistann Trkiy il hmsrhd zonalarnda yaam digr trkdilli tayfa yunan v ermni mnblrind pasian v basian kimi d qeyd olunmudur. lk df eradan vvl IV sr yunan mllifi Ksenofont (Anabasis, IV, 18) pasianlar haqqnda mlumat vermidir 191 . Demli, hr halda pasianlarn orada mskunlamas eradan vvl IV srdn qabaa aiddir. Ksenofontun pasianlarla qonuluqda skiflrin (yni saklarn) yaamas haqqndak mlumatna gr gman etmy sas var ki, pasianlar mhz eradan vvl VII srd saklarla glmilr v blk d el saklarn bir hisssidir. Qeyd olunmaldr ki, pasian etnonimi qdim yunan dilind ssi olmadna grn paian kimi nzr alnmaldr ki, bu da qdim trkdilli paana (peeneq) tayfasnn addr 192. Pasianlar indi Trkiyy daxil olan Qars, Sarqam, Arpaay, Kaqzman v Srmli razisind yaayrdlar 193 . Bu tayfann ad il Araz aynn yuxar axarn yunan mlliflri Fasis (slind Pais) adlandrmlar. Mhz bu etnoniml
Krz olu M. Fxrddin, Gstriln sri, sh. 41. VII , sh. 58. 191 Krzolu M. Fxrddin. Gstriln sri, sh. 88. 192 Krzolu M. Fxrddin. Gstriln sri, sh. 86 193 Yen orada, sh. 238.
189 190

78

laqdar olaraq orta srlrd Ermnistanda Gy glndn axan Zngiay (Axuryan) aynn sahilind Beni, Beini (Peene) adl qala mvcud idi. Maraqls budur ki, Kitabi-Dd Qorqud eposundak Bay Becan xs ad v Pasinuk toponimi mhz hmin Pasian (Paian) etnonimini ks etdirir. Eradan vvl II srd is, V sr ermni tarixisi Moisey Xorenskiy gr, Basian yaltin imali Qafqazdan bulqarlar kb glrk mskunlamlar. Bu bard aada danacaq. Bulqarlar: Ermnistan azrbaycanllarnn ulu trk cdadlarndan biri d bulqarlardr. Biz burada bulqarlarn, yaxud bolqarlarn tarixi haqqnda mvcud olan oxlu mlumatlarn zrind dayanmayacaq. Tdqiqatlar bulqarlar imali Qafqaz llrind hunlardan vvl yaam trkdilli tayfa hesab edirlr. Onlarn bir hisssi mhz imali Qafqazdan Ermnistan razisin glib mskunlamdr. Ermnistanda bulqarlarn yaamas haqqnda ilk mlumat vern v sr mllifi Moisey Xorenskidir. O, yazr ki, bulqarlarn vtni Byk Qafqazdr v onlar ba vermi itiadan sonra eradan vvl II srd vvlc Basiana (Araz aynn yuxar axarnda lk ad), oradan da Ermnistann Kol yaltin glib mskunlamlar (Moisey Xorenski, II kitab, 56 fsil). Bu mnbdn aydn olur ki, imaldan bulqarlarn myyn hisssinin Ermnistana kmsi bir ne mrhld ba vermidir 194 . nki hmin mllif yazr ki, Ermnistann Tayk dalarnda (Grcstanla hmsrhd dalq zonada) v Bannd bulqar tayfas yaayr (Moisey Xorenski, III kitab, 44-c fsil). orox aynn sol sahilind indi d Bulqar da adl toponim vardr 195 . Qeyd etmk lazmdr ki, bulqar tayfasnn ad Dd Qorqud eposunda da kilir196. Erkn orta srlr aid mnblrd bulqarlarn kazan, akar, kol (kul), kuvyar v basil adl tayfalardan ibart olmas gstrilir. Ermnistanda Qazan adl qala XII srdn mlumdur v orada indiki Qukasyan v Artik rayonlarnda ken srd Qazan adl azrbaycanl kndlri vard. (Bir Qazan kndinin ad 1946-c ild dyidirilrk Meqreen adlandrlmdr). Moisey Xorenski yazr ki, ermni ar Xosrovun vaxtnda Ermnistana qdrtli basillr glib mskunlamlar (II kitab, 58-ci fsil). VII sr ermni corafiyas adl srd basillrin Volqann Xzr tkldy 70 qolunun sahillrind yaamas qeyd olunur 197 . Demk, Ermnistana basillr imaldan glmilr.

. . , sh. 27. Krzolu M. Fxrddin. Gstriln sri, sh. 329. . . (, ) Azrbaycan dilinin tarixi leksikasna dair tdqiqlr. Bak, 1988, sh. 13 18. 197 VII , sh. 35
194 195 196

79

Bulqarlarn akar tayfasnn ad Ermnistanda axrl azrbaycanl kndinin adnda z ksini tapmdr. axrl adl kndlr Azrbaycanda da vardr v onlarn slind akarldan thrif olunmas barsind oxdan yazlmdr. Bulqarlarn kol (kul) tayfasnn Ermnistanda yaadn gstrn faktlar oxdur. Lakin i orasndadr ki, eyni tayfa kngr-peeneqlrin trkibind d olmudur. Ona gr d Ermnistanda kol etnonimi il bal qdim toponimlr haqqnda aada kngr-peeneqlrdn dandqda deycyik. nki, bizc, bu tayfa Ermnistan razisin mhz kngr-peeneqlrin trkibind glmidir. iraklar: Ermnistanda hl eradan vvl yaam digr bir trkdilli tayfa irak adlanmdr. irak, irak, sirak bir etnonimin fonetik formalardr. Sirak adl tayfa haqqnda ilk mlumat vern I sr mllifi Strabondur. Onun yazdna gr siraklar imali Qafqaz llrind, mllifin Sirakene (sirak etnonimindn v yunan dilind lav olunmu ene kilisindn) adlandrd razid yaayrlar. Demk, siraklar oralarda hl eradan vvl mskun idilr. Sirak adn dayanlarn etnik mnsibiyytin gldikd irannaslarn fikri yekdildir guya onlar irandilli olmular v imali Qafqazda yaayan osetinlrl qohum idilr. Mhur irannas V. . Abayev htta sirak etnonimini osetin dilind rvan rqs edn demk olduunu yazmdr 198 . lbtt, bu yanl fikirdir. slind sirak, irak (iraq) v irak trk mnli bir tayfann addr. Orta Asiyann trkdilli xalqlar irisind indi d sirak tayfas mvcuddur 199 . Qafqazda toponimlrd bu etnonim irak v irak formalarnda z ksini tapmdr. Ken srd Qafqazda, o cmldn Ermnistanda irak etnonimindn yaranm 11 toponim (ksriyyti, halisi azrbaycanllardan ibart yaay mntq ad) vard. Siraklarn mnc trkdilli etnos olduunu imali Qafqazda onlarn mnblrind qeyd olunmu arlarnn adlar da gstrir. Antik mllif Tatsit siraklarn bir arnn adn Zorsin kimi qeyd etmidir. slind bu ad orsin, yaxud ursindir, nki mllif latn dilind ssinin olmamas zndn adn ba hrfini z il vermidir. orsin, ursin is qdim trk dillrindki or, ur igid, qhraman (Babk syan yatrldqdan sonra Azrbaycana gndrilmi rb ordusunun bas, sln trk olan Manqaurun ad da trk dillrindki manqa bahadr, dy v ur szlrindndir) v in (Tatsit in szn latn dilind ssi olmadna gr sin kimi vermidir) szlrindn ibartdir. xs adlarnn axrnda in (in) sz Altay dillrind onun kimi, sanki, el bil mnalarn dayrd.

. . . ., 1949, sh. 182 . . . . . ., 1978 .

198 199

80

Digr bir antik mnbd siraklarn Abeak adl ar haqqnda mlumat verilir (Mqayis n deyk ki, trkdilli telenqutlarn VIII srd bas da Obak adlanrd). slind siraklarn bu arnn ad Abakdr, ortadak e ssini antik mllif lav etmidir. Qdim trk dillrind abak day (anann qarda) demkdir. Uaqlara bel ad qoyulmasna oxucu tccblnmmlidir. Qdim trklrd ailnin mitind day mhm rol oynayrd. Bunu da lav edk ki, monqollarda ingiz xann nslindn Elxanilr slalsindn Abaqa xan da mlumdur v Abaqa trkcdki Abakn monqolcasdr. Trklrd qz uana Abakay ad verilirdi. mumiyytl, adl-sanl nsildn olanlar, ahzad qzlar abakay adlanrdlar 200 . (Abak szndn v Altay dillri n xarakterik ay sonluundan; Nizami Gncvinin arvadnn ad Afaq da mhz bu mnadadr. Bu ad at-appaq kimi izah etmk nalqdr). Trk mnli Abak adn ermnilr gtrm v Avak (Avakyan) kimi iltmilr. Antik mnblr eramzn III srind siraklarn imali Qafqazdak paytaxt hrinin adn uspu kimi qeyd edirlr. slind Uspu ad toponimin latnca (nki bu dild ssi yox idi) yazl formasdr v Uopa (oba) adnn thrifidir ki, bu da trk dillrind say bildirn z v oba (qdim formas opa) szlrindn ibartdir. Deyilnlr siraklarn trkdilli etnos olduunu gstrir. Onu da deyk ki, siraklarn bir hisssi Azrbaycana da glmi v irakl ad il yaamlar. Ken sr qdr 79 aildn ibart azrbaycanca danan iraql elat qalmaqda idi. Aydndr ki, iraql Sirakl-nn fonetik formasdr. ndi d Ermnistanda yaayan iraklar haqqnda. oxdan deyilmidir ki, Gy (Sevan) glndn qrbd yerln irak rayonunun ad Strabonun qeyd etdiyi tayfann adndandr. N. Q. Adons yazr ki, tarixi irak yalti Ermnistanda Axuryan aynn vadilrind, Vnnd il Ararat yalti arasnda yerlirdi201. Lakin ermni tarixilrinin ksriyyti iraklar irandilli hesab edirlr, el olmasayd oxdan bu ad mhv edrdilr. irak toponimi erkn orta srlr aid qdim ermni mnblrind tez-tez yad olunur. iraklarn Ermnistanda mskunlama vaxtnn balanc mlum deyil. Hr halda Urartu mnblrind irak toponimi yoxdur v N. V. Arutyunyana gr 202 hmin razi Urartu yazlarnda Eriaxi adlanr. Ermni tarixisi P. K. Patkanova gr siraklar-iraklar Ermnistana eramzn IV srind glmilr 203 . Lakin bu tarix dz deyil. Ona gr ki, Moisey Xorenski, erann Qsrin aid

Bax: . . , , . . . , 1888. 201 . . , , 1904, sh. 225 202 . . . , 1985, sh. 116. 203 . . , . . , . V. M., I Tiflis, 1990, sh. 48.
200

81

hadislrsn danarkn ermni ar Valarakn irakn olanlarndan Quar Kngr v Kolb yaltlrin hakim tyin etdiyini (II kitab, 8-ci fsil), baqa yerd is erann I srind irak yaltin Vxundur Bulqar Vundur bal il bulqarlarn glib mskunladn yazr. Demk, bulqarlar glnd artq irak adl yer vard. Ptolomeyin (II sr) Ermnistanda Sirakane adl yaltin (Sirak toponimindn v qdim yunan dilindki ene kilisindn) adn kmsi d fikrimizi tsdiq edir. Demk, erann vvllrind Ermnistanda artq irak yalti vard. Grrr, bu yalt yerli hakimlr trfindn idar olunurdu. Moisey Xorenski (V sr) zndn vvlki srlrin hadislrindn danarkn irak hakimi ifadsini ildir (III kitab, 43-c fsil), VIII srin vvllrind Ermnistanda rb hakimiyytin qar syan ednlrdn biri d irakn hakimi idi. IX sr rb mllifi bn Xordadbeh bu yaltin adn thrif olunmu kild - Sirac kimi vermidir. Ken srd Ermnistanda irakqala adl xarabalq da mlumdur204. Ermnistanda irak btn srlr boyu azrbaycanllarn ycam halda yaad yalt idi. Bu yaltd yaayan azrbaycanllar oragel (slind irak v el szndn) adlanrd. irakel formasnda bu ad ilk df XV sr mllifi Fzlulluah ibn Ruzbixan Xuni iltmidir. Ermnistan azrbaycanllar irisind bu ad oryel kimidir. iraklarn yaad razid ermni ar I Tiridat (63 94-c illr) vaxtnda indiki Arpaay sahilind salnm hr v qdim ermni mnblrind irakovan adlanrd. Hmin mntq orta srlrd halisi azrbaycanllardan ibart Ba uragel (slind Ba irakel) kndidir. Bellikl, trkdilli iraklarn Ermnistanda eradan vvlki son srlrdn etibarn yaamas v olarn Ermnistan azrbaycanllarnn etnogenezind itirak etmsi bh dourmur. Qeyd etmk lazmdr ki, iraklar hm d Albaniya razisind, Alazan v Qabrr aylarnn aa axarlarnn arasndak razid yaamlar. Musa Kalankatlnn Alban tarixi srind irak mahalnn ad kilir. ndi irak shras ad il bu mahal Grcstana daxildir. ndi eramzn ilk srlrind Ermnistan razisind mskunlam baqa trk tayfalar haqqnda danaq. Eramzn lap vvllrind Cnubi-rqi Avropa llrind trkdilli hunlarn hkmranl balayr v az sonra hun imperiyas yaranr. Hunlarn tzyiqi altnda onlardan vvl oralarda yaam qdim trk tayfalarnn bzilri Cnubi Qafqaza, o cmldn Ermnistana glirlr. Moisey Xorenski yazr ki, Valarak (I sr) Byk Qafqaz dalarnn tklrind Byk dznliyin (Kr-Araz ovalnn Q. Q) balancna qdrki drlrind v vadilrind yaayan vhi glmlri Tayka arb qartilikdn l kmyi, arn mrin tabe olma v vergi vermyi mslht bildi v onlara z irilrindn balar tyin etdi (II kitab, 16-c fsil). Bu mlumatdan grnr ki,

204

Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh, 295.

82

erann vvllrind Ermnistan razisin yeni trk tayfalar glmidilr. Ehtimal etmk olar ki, bunlar qarqarlar, kngr-peeneqlr, aranlar, kataklar, qoroslar v b. tayfalar idilr. Qarqarlar:Ermni mnblrind qarqarlarn sasn Albaniya razisind (Arsakda) yaamalar gstrilir. Azrbaycanda oxlu Qarqar, Xarxar, Grgr (Qarqarn thrifidir) toponimlri hmin qdim tayfann izlridir. Qarqarlar hm d Dalq Qaraban indiki Ermnistanla hmsrhd rayonlarnda mskun idilr. Ermnistandak azrbaycanllarn yaad Herher kndinin ad slind Qarqar adndan thrifdir. Qarqarlarn qdimd Ermnistanda yaadqlarn ermni tarixilrinin zlri d tsdiq edirlr v bunun n Qarqar adl toponimlri misal kirlr205. Tarixnaslqda qarqarlar qafqazdilli (dastandilli) etnos hesab olunur. Ermni tarixilri, aydndr ki, Ermnistan razisind dastandilli halinin yaamas fikrin trfdar xmazlar. Ona gr bel hesab edirlr ki, harda Qarqar toponimi varsa, ermni dilindki kar da, qaya szndndir. slind hr iki fikir yanldr. Qarqarlarn trkdilli etnos olmas haqqnda ox yazdmza gr burada tkrar etmycyik. bh etmdn demk olar ki, azrbaycanllarn (o cmldn Ermnistan azrbaycanllarnn) etnogenezind qarqarlar da itirak etmilr. Peeneqlr: imali Qafqaz llrind erann vvllrind peeneqlrin yaamas mlumdur. Antik mlliflrin srlrind onlar panksan (pankan), bastarna (batarna), qdim grc mnblrind paanik, VII sr ermni corafiyasnda pokinak adlar il mlumdur. Peeneqlrin bir hisssi n vaxtsa Albaniyann Arsak zonasnda mskunlamd. Ona gr VII srd Albaniyada bu tayfann adn ks etdirn Pazkank v Pot-Pasian mahal adlar mvcud idi.VII srd peeneq etnonimini dayan mahal ad varsa, onda peeneqlr orada daha qdimdn, hr halda erann vvllrindn mskun olmal idilr. Gman ki, Dalq Qaraba zonasnda yaayan peeneqlr bu zonann Ermnistanla hmsrhd rayonlarnda da ola bilrdilr. IX sr rb corafiyanas Ermnistann qrbind Bacunays mahalnn adn kir. Bir sra tdqiqatlar bu toponimin Peeneq etnonimini ks etdirdiyini yazmlar. V sr mllifi Moisey Xorenskinin srind Ararat yaltind Bznunik mahal ad da kilir ki, bunun Peeneq etnoniminin qdim ermni dilind olmas bhsizdir. Bu bard yuxarda demiik. Mnblrd Cnubi Rusiya llrind erkn orta srlrd yaayan peeneqlrin bir sra tayfalardan ibart olmas gstrilir 206 . Onlarn bir hisssi Kngr adlanrd. Ermnistanda kngrlrin yaamas haqqnda aada
. . - - - . , 1987, . 66 - 67 206 . Gstriln sri, sh. 159.
205

83

danacaq. Peeneqlrin digr hisssi is kopon (slind kapan), kulpey (slind kuloba), kuyari (slind quqari) v b. tayfalardan ibart idilr. Bu tayfalardan bzilrinin adlar il bal toponimlrin Ermnistanda hl V VII srlrd mahal adlar kimi qeyd olunmas bel ntic xarmaa imkan verir ki, onlar erann vvllrindn artq orada yaayrdlar. Ermnistann Qafan rayonunun ad (qdim ermni mnblrind mahal ad kimi 1074-c ildn mlumdur) bhsiz ki, peeneqlrin yuxarda qeyd etdiyimiz kapan tayfasnn adn ks etdirir (Azrbaycanda bu etnoniml bal drd Qapanl adl knd vardr). Bu etnonim ermnilrd xs adna da evrilmidir, onlarda Kapansyan familiyas mhz Kapan tayfasnn adndandr (grclrd Kapanadze familiyas da bu etnoniml baldr). Peeneqlrin digr tayfas ko adlanmdr. Maraqldr ki, bu tayfann ad il laqdar toponimlr Kol, Kolb, Kolt v Kolman hm Albaniyada, hm d Ermnistanda hl V VII srlr aid mnblrdn mlumdur. Qeyd etmliyik ki, kol etnonimi il bal Koltene yaltinin adn indiki Naxvanda, Araz sahilind hl II sr mllifi Ptolomey kir. Qdim ermni mnblrind bu toponim Qotan (qdim ermni dilind l ssini ssi il verirdilr) adlanr. Qoltene-Qoqtan mahal txminn indiki Ordubad rayonunun razisini hat edirdi. Mhz orada erann vvllrind Ordubad toponimi yaranmdr ki, bu da qdim trk dillrindki ordu xan drgsi, xan ala qurulan yer szndndir (ordu sznn qoun, dy dstsi mnalar ox sonralar, txminn XIV srdn sonra yaranmdr). Yuxarda Moisey Xorenskinin bel bir mlumatn vermidik ki, I srd trk-bulqarlar Kol yaltindn cnubda (mllif bu yaltin torpan ox mhsuldar razi kimi sciyylndirir) yerlmidilr (Moisey Xorenski, II kitab, 9-cu fsil). Bu yalt bhsiz ki, kol tayfasnn adn ks etdirir. Kol (kul) adl tayfann qdim bulqarlarn irisind olduunu yuxarda qeyd etmidik. Lakin Moisey Xorenskinin bulqarlarn I srd Kol yaltind yerlmsi mlumatndan grnr ki, onlarn kol tayfas eradan vvl burada mskun idilr. Lakin kol (kul) tayfas hm d kngr peeneqlrin Cnubi Rusiya llrind bir tayfas kimi d qeyd olunur. Kul adlanan bir tayfa erkn orta srlrd Cnubi Rusiya llrind yaam qpaqlarn irisind d mlumdur. Tdqiqat gstrmidir ki, Dastan v Azrbaycandak Qullar kndlrinin adlar mnc qpaqlarn bu tayfasnn adnn ks etdirir. Demk, kol (kul) tayfasnn Ermnistanda mskunlama vaxt v onlarn peeneqlr, bulqarlar v ya qrpaqlarla glmlri aydn deyildir. Bunun o qdr d hmiyyti yoxdur. sas msl budur ki, Ermnistan eradan vvlki son srlrd v eramzn ilk srlrind trk mnli kol (kul) tayfas yaayrd. Lakin fikrimizc, bu tayfa mhz peeneqlrl glmidir. Bu ntic bel bir fakta saslanr ki, Ermnistanda (o cmldn Albaniyann Arsak yaltind) erkn orta srlrd kol

84

etnonimini ks etdirn toponimlr, sas etibaril mahal adlar peeneq-kngrlrin adlarn ks etdirn yaltlrd mvcud idilr. Ona gr d biz indiki Ermnistan razisind erann vvllrind kngrlrin yaamas haqqnda qsa mlumat vermli oluruq. Kngrlr: Yuxarda biz qeyd etmidik ki, mnc kngrlr v peeneqlr eyni etnosdur v hm d kngrlr peeneqlrin bir hisssinin ad olmudur. Ermnistan razisind kngrlr, kngr etnonimini ks etdirn toponimlr haqqnda ilk mlumat 482-ci il aiddir. Qdim ermni mnbyind gstrilir ki, hmin il Ermnistanla Grcstann srhd razisind kngrlrin torpanda ermni v grc qounlar birlrk fars qounlarna qar hrbi mliyyat aparmlar207. VI sr aid baqa tarixi mlumatda Ermnistan-Grcstan srhdlrind kngrlrin oraya hcum etmi fars qounu il vurumas qeyd olunur. Bu yaltin dqiq srhdlri mlum deyil. Lakin Ermnistann Qukasyan (1946-c il qdr Qzlqaya) rayonunda indi d Kngr dalar vardr. N. Q. Adons Ermnistann beriya (Grcstan) il hmsrhd zonasnn dalq razisinin Kngr torpa adlandn yazmdr208. Bu razini ermnilr eradan vvl II srd ial etmidilr. Lakin eradan vvl I srd Byk Ermnistan dvlti dalandan sonra hmin yalt grclrin lin kemidir. Demli, tarixn bu razi Albaniyaya daxil deyildi. Ona gr d VII sr ermni corafiyasnda Kngr yalti Grcstann trkibind gstrilir v orta srlrd d ona tabe olmudur. Orada kngrlr ycam halda yaam, bir hisssi qazaxlara qarm, digr hisssi is XVII srd grc arnn hakimiyytin boyun ymyrk cinli, boyhmdli, sfikrd v b. tayfalarla birlikd Qarabaa kmlr. Kngrlrin digr qismi erann ilk srlrind Ararat yaltind v Naxvann razisind mskun idilr. Orada onlarn n vaxtdan bri yaamalar mlum deyil. Ermni mnblrind Ararat vadisind (yuxarda Bacunays mahalnn orada yerldiyini demidik) Kngr yaltinin ad VII srdn sonrak srlrd ara-sra kilir. ndi biz erkn orta srlrd Ermnistanda kngr-peeneqlrin kol (kul) tayfasnn ad il bal toponimlr haqqnda shbtimizin mabdin keirik. n vvl, nzr atdrmaq istyirik ki, V VII sr ermni mnblrind bu etnonimi ks etdirn toponimlr kiik yaay mntqlrinin adlar yox, mahal adlar kimi qeyd olunur. Hr hans bir mahaln myyn bir tayfann ad il adlanmas onu gstrir ki, bu ad dayanlar orada oxdan yaayr v hm d ksriyyt tkil edir. Bu tayfann ad il, gstriln srlrd Ermnistanda iki Kol (Ararat vadisind v Grcstanla srhd Quqark yaltind), iki Kolt (bu toponim
Bu bard bax: . . . ., 1964, sh. 159. 208 Adons N. Q. Gstriln sri, sh. 222.
207

85

Kol etnonimindn v trk dillrind cm bildirn t kilisindn ibart olub Kollar demkdir), iki Kolb (bu toponim slind Koloba adndan thrifdir, sonundan ermnic yazlda a ssi dmdr), habel Kolovit (kol etnonimindn v ermnic hovit vadi szndn), Kolbopor (Quqark yaltind, Koloba, yaxud Kuloba etnonimindn v ermnic por vadi, dr szndn), Kolen (Kol etnonimindn v ermnic en knd szndn, Krn sa sahilind yerlirdi) toponimlri il baldr 209 . Yuxarda biz habel Naxvan razisind, Araz sahilind antik mnbd Koltene (ermni mnblrind Koltan) toponiminin qeyd olunduunu da demidik. Gstriln toponimlrdn Kolb adl bir mahal Ararat vadisind yerlirdi v sonralar Arakel Davrijetski (XVII sr) yazrd ki, Kolb uxur-Saadn (azrbaycandilli saatl tayfasnn ad bu mahaln adn ks etdirir) qdim addr. Demk, Ermnistann Ararat yaltind XV srdn sonrak uxur-Saadn qdim halisi ermnilr deyil, trk-kollar olmular. Oxucu diqqt yetirs grr ki, hqiqtn d kol tayfas il bal toponimlr V VII srlrd sasn kngrlrin yaad iki zonada Ermnistan-Grcstan srhd zonasnda (trk mnli Tayk, Quqar, Kngr toponimlrinin yayld zonada) v hm d kngrlrin v peeneqlrin yaad Ararat vadisind yaylmlar. Kol tayfasnn qdim trk mnli olduuna oxucuda bh yaranmamas n onu da qeyd edk ki, indi d bir sra trkdilli xalqlarn trkibind kol v kul adl tayfalar vardr: tatarlarda kul, trkmnlrd - kul, zbklrd - kol, tuvallarda kol, xakaslarda kul v s. Aradan ken minilliklr rzind bu tayfa Ermnistanda yaam digr qdim trk tayfalar il qaynayb qarm v Ermnistan azrbaycanllarnn formalamasnda myyn rol oynamlar. VII sr ermni corafiyas adl srd Ermnistann Quqark yaltind bir mahal orapor adlanr210. Mnbni rus dilin trcm etmi K. Patkanov bu tiponimi Dzorapor kimi vermidir. slind bu toponimin ermnic dzor dr sz yox, or etnonimi durur. Qeyd edilmlidir ki, V sr ermni tarixisi Moisey Xorenski (II kitab, 8-ci fsil) eramzn I srinin ortalar il laqdar hadislrd Ermnistann Grcstan il hmsrhd zonasnda Kngr v Kolb il yana Dzor mahaln da qeyd edir. Bunu V sr tarixisi Favst Buzand da yazr (IV kitab, 50 - ci fsil). orapor ermnic or vadisi(drsi) mnasn verir. Tdqiqatlar or vadisini Astafaayn Ermnistanda yuxar axarndak vadi v drlrd lokaliz edirlr. Bizi maraqlandran or szdr. Biz myyn etmiik ki, or kngr peeneqlrin bir tayfasnn addr 211 . Bunu orapor mahalnn Kngrk mahal il qonuluu haqqnda qdim ermni
. IV kitab, 50-ci fsil; . II kitab, 23-c fsil VII , sh 53. 210 VII . . ., 1877, sh 52. 211 . . , . I. , 1991, sh. 106
209

86

mnblrinin verdiyi mlumat da aydn gstrir. Blk d kngr-peeneqlrin trkibind bu tayfa indi Altayda yaayan trkdilli orlarn ulu cdadlarnn bir hisssidir. or tayfas Albaniyada da yaamdr (biz bu bard yazmq)212. Alban tarixisi Musa Kalankatl V sr hadislri il laqdar olaraq Albaniyada ur yaay mntqsinin adn kir, nki kngr-peeneqlr Albaniyada da mskun idilr. Bu tayfann ad Yardml rayonunda oryurd, Klbcr v Lan rayonlarnda orman, Qbl rayonunda Corluay (onun Covurluay adlanmas shvdir), Grcstanda Dueti qzasnda ken srd Cori, Tovuz rayonunda oratan kimi yazlr, halbuki 1727-ci il aid bir arxiv sndind uratondur ki, bu da or etnonimindn v trk dillrindki tn da r olan yer, uzunvari tplik szndn ibartdir) toponimlrind qalmdr. orapor mahalnn ad qdim grc mnblrind ulaver kimi qeyd olunmudur. Maraqls budur ki, orapor (por ermnic vadi, dr demkdir) toponimindki or etnonimi Kitabi-Dd Qorqud eposundak ir-msddin xs adnn vvlindki ir komponentind ksini tapmdr. or, or mahalna XVI srd qzlbalarn zlqdr tayfasnn msddinlu tirsi mskunlamd v bu etnonim indi Ermnistanda mdil adnda qalr. Aranlar: Musa Kalankatlnn qdim ermnic yazlm Alban tarixind v VII sr ermni corafiyasnda Albaniyann Arsak yaltind mahal adlar kimi Mets-Aran (ermnic medz byk demkdir) v Aran-Rot (farsca rod, rud ay demkdir) toponimlrinin adlar kilir. Bu bard biz baqa yerd trafl danmq213. Myyn edilmidir ki, bu mahal adlarnn n Albaniyann digr ad olan Aran (Arran) toponimi, n I srin 60-c illrind Alban ar olmu rnl (ermni mnblrind onun ad Aran kimi qeyd olunur), n d dilimizdki isti yer, dzn yeri mnalarn vern aran sz il laqsi yoxdur. Gstriln tiponimlr Arsakda yaam aran tayfasnn adn ks etdirirlr. Hm d aydn olmudur ki, bu tayfann myyn hisssi erann balancnda imali Qafqazda mskun idi v onun adn plini (I srd) oran kimi yazmdr. Ptolomeyin (II sr) srind is bu etninom bir qdr thrif olunmu kild oriney kimidir. bhsiz ki, antik mlliflrin oran v oriney kimi qeyd etdiklri bu tayfann sl ad mhz aran olmudur v tayfa etnik mnsubuyytc qdim trk ellrindn biridir. Bunu onunla sbut etmk olar ki, bu el oran v uran formalarnda (mxtlif trk dillrind a ssinin o v u ssin kemsi xarakterik fonetik hadisdir) orta srlrd trk mnli tayfa kimi mlumdur. Lakin binadan bu elin mhz Aran adlanmas bhsizdir. Bunu qaraqalpaqlarda v

212 213

Yen orada, sh 106 107. . . I, , 1991, sh. 118 122.

87

trkmnlrd mvafiq olaraq aran v aran tayfalarnn indi d mvcud olmas tsdiq edir. Demk, n vaxtdansa (gr VII srd bu tayfann ad Albaniyada mahal ad kimi mvcuddursa, onda aranlar qabaqk srlrd artq burada mskun idilr) bu el Albaniyada yaayrd. Bu da myyn edilmidir ki, bu tayfa Albaniyann (htta Atropatenann) mxtlif zonalarnda yaayrd. Tovuz rayonundak Aran kndi Aran da ad, Astafa rayonundak Aran tplri toponimi (bu toponim VII sr Ermni corafiyasnda Arandjnak kimidir; Aran toponimi il qaraqalpaqlarda v trkmnlrd indiki aran v aran tayfa adlarnn eyniliyi aydn seilir). Lerik rayonunda Aran, Dastann Xunzak rayonunda Aran (azrbaycanllarn yaad kndlrdir) toponimlri v s. bunu aydn gstrir. Dalq Qarabada XII sr aid ermnic epiqrafik abidd Aran, Aran-Da, YazAran (ermnic Hranans, Hrandaans v Eznarans kimidir) adl kndlr qeyd olunmudur. Onu da lav edk ki, Dalq Qarabada sgran rayonunun ad da Azrbaycan dilindki ski khn, qdim v aran tayfasnn adndandr. Albaniya razisind aran tayfas il laqdar toponimlr zrind bir qdr trafl dayanmamzn mqsdi ermni tarixilrinin hmin adlarn ran mnli (qdim farslarn ulu cdadlar olan arilrin ad il) olmas haqqnda fikirlrinin saxta olduunu gstrmkdir. Aradrmalar gstrmidir ki, hmin trk-aranlar hm d Ermnistan razisind mskun idilr. XIX srd Ermnistann Novo-Bayazid qzasnda bir da v iki knd Eranos (Aran etnonimindn v ermni dilind yunan mnli os kilisindn) adlanrd214. Msln, XIX srib vvllind Gy mahalnda Eranis adl 44 evdn ibart azrbaycanl kndind 124 nfr yaayrd215. Bundan baqa oradak Ayranlu kndinin ad da danqda y ssi lav olunmaqla Aranl (Aran tayfasna mnsub mnasnda) kimi formalamdr. Grndy kimi, Aranlunun Ayranluya evrilmsind Azrbaycan dilindki ayran (aart mhsulu) sznn rolu olmudur. Hmin qza is binadan azrbaycanllarn yaad razi idi. Yalnz XIX srin vvllrind Trkiynin Bayazid yaltindn glm ermnilr orada mskunlamaa balam, bellikl d Nor-Bayazid mahal yaranmdr. Kataklar: VII sr ermni corafiyas adl srd Albaniyann Arsak yaltind v Ermnistanda Kataq v Kotayk (ikinci toponimindki y ssi ermni dilind lav olunmudur) mahallarnn adlar kilir 216 . Ermnistandak Kotayk mahal sonrak Zngibasar mahalnn qdim addr 217 . Kotayk toponimi orta sr ermni mnblrind tez-tez xatrlanr. Biz burada onlar sadalamayacaq. Yalnz
George A. Burnoutyan, Gstriln sri, sh. 192. Pagiryev D.D. gstriln sri, sh. 302. 216 VII . ., 1877, sh. 53. 217 Adons N. Q. Gstriln sri, sh. 302.
214 215

88

bubu demkl kifaytlncyik ki, hmin toponim qdim trk mnli katak tayfasnn adn ks etdirir; ehtimal ki, bu el Albaniyaya v Ermnistana peeneqlrin trkibind glmidir. Bunu erkn orta srlrd Cnubi Rusiya llrind yaam peeneqlrin bir tayfasnn mhz katay adlanmas (yuxarda demidik ki, baqa trk dillrindki q ssi peeneq dilind y kimi tlffz olunurdu) sbut edir 218 . O ki, qald bu tayfann trk mnli olmasna, bunu aadak etnonimik paralellr aydn gstrir: kataq v katay formalarnda bu tayfa indi d qaraqalpaqlarda, qrzlarda, zbklrd, noqaylarda, baqrdlarda, qaqauzlarda v b. vardr 219 . (Ruslarda Katayev familiyas da bu etnonimi ks etdirir). Ermnistanda Ktkli adl azrbaycanl kndi 1918-ci il qdr qalrd v hmin ild ermni quldurlar trfindn dadlmdr. Bu tayfann ad il bal digr Gdkli kndinin ad is 1945-ci ild dyidirilrk Mrqavan qoyulmudur. Gdkli adl iki knd is ken srd Zngzurda vard220. Bu trk elinin ad thrif olunmu formada Ktkl kimi d mlumdur. Ken srd Zngzurda Khn-Ktk, ua qzasnda Qara-Ktk, Nuxa qzasnda Ktkl, Grcstann Axalsx qzasnda Ktkl v Azrbaycann Cavanir qzasnda Ktkl v b. knd adlar mlumdur221. Alban tarixisi Musa Kalankatlnn Arsakda gstrdiyi Katak toponimi XVII srd Ktkl kimi qeyd olunmudur222. Grndy kimi, Ermnistan azrbaycanllarnn etnogenezind trk mnli kataq (katay) tayfasnn itirak etdiyini d demy kifayt qdr sas vardr. Sadaklar: VII sr ermni corafiyasnda deyilir ki, Ermnistann Syuni yaltind (Gy zonasnda) bir mahal Sotk adlanr223. slind bu toponim Satak, yaxud Sadak adnn qdim ermnic yazldr. Ermni tarixisi S. T. Yeremyana gr ermni mnblrind Sodk, Sotk kimi gstriln mahal Ermnistandak Basarker rayonunu hat edirdi 224 . Bu toponiml laqdar iki mslni hll etmk lazmdr: I. Sotk, yaxud Sodk toponiminin mnyi. Bu toponimin tayfa adn ks etdirdiyi bhsizdir. Bubu ermni tarixilri d tsdiqlyrk (Moisey Xorenskinin srind Sode, Alban tarixind Savdey kimi kilir) bu toponimin I srd Alban tayfalarndan biri kimi gstriln tayfann adn ks etdirdiyini yazrlar. Buradan gzlnilmdn bel bir ntic alnr: demk, Sotk, Sodk mahal (sonrak Basar ker) vvlc Alban razisi imi v gman ki, eradan vvl II srd
. . . ., 1969. Bax: . . . ., 1974 220 Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh. 155. 221 Yen orada, sh. 127. 222 Pagiryev D. D. Gstriln sri, sh. 127. 223 VII . ., 1877, sh. 48 224 . . III VII . . ., 1958, sh 303.
218 219

89

Ermnistana qatlm v sonrak srlrd d onun trkibind qalmdr. nki II sr mllifi Ptolomey bu yaltin adn Soduken (Soduk etnonimindn v -ene kilisindn) kimi yazr v Ermnistan yalti kimi qeyd edir. Sonrak srlrd bu mahal Albaniyaya keir. nki Alban tarixisi Musa Kalankatl qdim ermnic yazd srind Albaniyada Sodeik mahalnn adn kir. Bu el Ermnistanda da Sodk, Sodukene mahaldr. Aada deycyimiz kimi eynil bu adda mahal Albaniyann qrbind - Grcstanla hmsrhd zonada yerlmidir. Digr trfdn 1727-ci il aid arxiv mnblrind Dalq Qarabada Sadak-Tor (Sadak komponentindn v qdim trk dillrind tr da r szndn) kndinin ad kilir. Tdqiqat gstrmidir ki, Ermnistandak Sodk (Ptolomeyin qeyd etdiyi Sodukene) v Albaniyadak Sodeik toponimlri qdim ermnic adlar Sode, Savdey kimi yazlm alban tayfasnn adn ks etdirir. Hm d bu tayfann sl ad Sadak olmudur. Bunuorta srlrd Dalq Qarabadak halisi azrbaycanllardan ibart Sadak-Tor kndinin v XIV sr aid mnbd mkir hrinin 3 frsngliyind gstriln Yurd-Sadakban toponimindki yurd komponenti sadak komponentinin mhz tayfa, el ad olduuna dlalt verir. Lakin bu toponimdki ban sznn mnas biz aydn deyil. Mlum olmudur ki, hmin mntqnin adn Yaqut Hmvi (XIII sr) bir qdr thrif olunmu kild Saysavan kimi qeyd etmidir ki, bu da sonralar mllifin srinin zn krm katiblr trfindn tan olmadqlar Sadakban adnn shv yazldr. Hmin Sadakbann slind Sadak olduu 1727-ci il aid mnbdn aydn grnr. Bu mnbd Azrbaycann Grcstanla srhddind Sadak mahalnn yerldiyi gstrilir. Azrbaycanda (Qazax rayonunda), Grcstanda v Ermnistanda Sadaxl kndlrinin adlar mhz bu mahaln ad il baldr, mahal is Albaniyada sode (Sadak etnoniminin qdim ermnic yazl) tayfasnn adn ks etdirir. Deyilnlrdn aydn olur ki, bu qdim alban tayfasna mnsub aillr qdimd Arsakda v Albaniyann Grcstanla srhd zonasnda, hm d indiki Ermnistanda yaamlar. II. Bu tayfann etnik mnsubiyytin gldikd, bizc, onun trkdilli olmasna oxucuda bh yarana bilmz, nki hm Azrbaycanda, hm d Ermnistanda bu tayfann ad il bal Sadaxl adlanan yerlrd hali azrbaycandillidir v demk, el vvldn d bu dild danrd. halisi azrbaycanllar olan Sadakl adl kndlr Cnubi Azrbaycanda da vardr. Bu ntic indi d Orta Asiyada v Altayda sat, sadak v satak adl trk tayfalarnn mvcudluu il225 tsdiqlnir.

225

Bax: . . . ., 1990

90

Goruslar: Alban tarixind VIII sr hadislri il laqdar olaraq Albaniyada Qoroz qalasnn ad kilir. Bu qalann ad indiydk Ermnistanda Qoris (slind Gorus) formasnda qalmdr. Demk, Qoroz toponimi Koros (orta srlrd Gorus) adnn ermnic yazldr, nki Alban tarixi biz qdim ermni dilind glib atb. Tdqiqat gstrir ki, Qoroz toponimi thrif uram kild Xurs v Xoruz kimi d mvcuddur. Naxvandak Xurs v Trtr rayonundak Xoruzlu kndlrinin adlar il Gorus toponimi eyni mnlidir. VII sr ermni corafiyasnda Albaniyann imal-rqind Xorsvem (Xors qayas) toponimi qeyd olunur. rb mnblrind is hmin yer Xursan qalas adlandrlr. Bu qala indiki mhur raqqaladr (Dvi rayonu). Hmin Xursan toponimi d mnc yuxarda gstrdiyimiz Qoroz (Gorus), Xurs v Xoruz adlar il eyni mnlidir. Bu bard biz qabaq yazmq226. Bu toponimlrin mnyini nec aydnladrmaq olar? Bu suala cavab axtardqda ermni tarixisi Favst Buzandn (V sr) IV srin vvllrind ba vermi hadislrl laqdar olaraq Albaniyann imal -rqind xrsan (xursan) adl tayfann yaamas haqqndak mlumat diqqti clb edir. Aydn olur ki, slind bu etnonim mhz Qoros, Xurs (Xoruz) toponimlrind ksini tapm etnonimdn v an kilisindn ibartdir. Bu tayfann ad Xurs klind imali Qafqazda Qerus hrinin d adn kir v ehtimal ki, bu, indiki Qrozny (Qerusnydan thrif) hrinin adnda qalr. Albaniyada xurs tayfasnn yaadn ermni tarixilri d deyirlr, lakin onlar onun dastandilli olduunu yazrlar. slind is yuxarda sadaladmz btn toponimlr koros, yaxud gerus kimi brpa edil biln trkdilli tayfann mskunlad yerlrdir. Bu etnonimd blk d Kitabi-Dd Qorqudda Qorqud adndak qor sz z ksini tapmdr. Bununla laqdar bir tarixi mlumat diqqti clb edir. Alban tarixisi yazr ki, V srd Albaniyada imaldan Qor v Qazan adl iki elbyi z tayfalar il glib Syuni yaltind (indiki Zngzurda) mskunlamlar. Hr iki elbyin adlarnn trk mnli olduu bhsizdir. Azrbaycann Zngzur yaltinin trkib hisssi olan Gorus mahal indi Ermnistan razisinddir. Lakin ken srd Ermnistanda azrbaycanllarn yaad bir knd Qors adlanrd, demk yuxarda haqqnda dandmz qoros, xoros tayfas Ermnistan razisind d qdimdn yaamdr. Cinli: Hazrda rayonlarmzda Cinli adl bir ne knd vardr. Bundan lav, Cinli da, Cinli da v s. toponimlr d mlumdur. Cin adl qdim bir tayfa Ermnistan v Grcstan razisind erann III IV srlrindn mlumdur. Qdim ermni tarixisi Sebeos (11, 12, 24) yazr ki, cin tayfas Ermnistana Parfiya ar Byk Xosrovun dvrnd (217 252) enstandan glmidir. Moisey

226

Qeybullayev Q. . Qaraba. Bak, 1990.

91

Xorenski (V sr) d bu elin fars ah I apurun (241 272) vaxtnda gldiyini yazmdr. Qdim ermni mnblrind bu tayfann ad en kimi ksini tapmdr. Bu hmin dild ssinin olmamas, etnonimdki i ssinin e ssi il vz edilnmsinin nticsidir; bunu hmin etnonimin qdim grc mnblrind Cin kimi yazlmas da tsdiq edir. Bu tayfann dil mnsubiyyti haqqnda ermni tdqiqatlar (Q. Sandalian, Gevork Aslan v b.) ox yazmaqdan kinirlr, hm d bu tayfann Cin lksindn glm, bzilri is etnik mnsubiyytc cinlilr olmasn sbut etmy alrlar. Tssf ki, bu ehtimala bzi Azrbaycan tdqiqatlar da inanrlar (msln, Frid Mmmdova da bu fikirddir). slind cinli Cin Trkstanndan glrk Ermnistanda III srdn yaamaa balam qdim trk tayfalarndan biridir. Onlarn trkdilli olmasn sbut edn iki fakt var: birincisi, tayfann balarnn Mamiqun v Qonaq adlarnn qdim trk mnli olmas; Qeyd olunmaldr ki, Mamiqun adnn sonundak qun komponenti trklrd v monqollarda arlarn v mirlrin adlarnda vardr. A. Bakxanov yazr ki, III srd Albaniyaya imaldan basqn etmi trkdilli basillrin arnn ad Katarqun idi227. Monqol xan ingiz xann bir srkrdsi urmaqun, onun olu is Abuqun adlanrd. Elxanilr (XIII XIV srlr) slalsindn bir xaqann ad Arqun idi. Qonaq adna gldikd bu, Konak, Kunak formalarnda qdim trklrd geni yaylm addr. Qara dnizin imal sahillrind skiflrin bir ar yunan mnblrind Xunaxis (-is yunan dilind kilidir) idi. Alban tarixisi Musa Kalankatl xzrlrd bir xaqann adnn Xonak olduunu yazr. Volqaboyu bulqarlarda Konak, V srd Cnubi Rusiya llrind yaayan trkdilli avarlarda Kunak arlar mlumdur228. Bu ad ya trk dillrindki hunak arxa, dirk, ya da konak geclnn yer szlrindn birini ks etdirir. kincisi, cinlilr Grcstanda da erkn orta srlrd yaayrdlar. Grc mnblrind onlar aydn kild trk adlandrlr. Ermni tarixisi P. K. Patkanov aq yazr ki, enlr he d inli (in lksinin kkl halisi) yox, trklr idilr. Onun fikrinc, bu tayfa Ermnistana Volqaboyundan glmidir. Volqaboyunda is in lksindn xm inlilr ola bilmzdi. Bu zahiri oxarlqdr. Maraqldr ki, br tarixind yalnz inlilr bu v ya digr kild he vaxt qrb trf miqrasiya etmmilr. Hl V sr ermni mllifi d cinlilrin imal-rq lklrindn gldiyini yazmdr. kincisi, qdim grc mnblrind gstrilir ki, Grcstana cinlilr imaldan Cin-Bakurun (qdim trk dillrind xs adlarnn vvllind in sz qdrtli, qvvtli, brk demkdir) bal il Dryal keidindn keib glmilr.

227 228

. - , sh. 43. . . ., 1957, sh. 161.

92

Ermnistanda cinlilrin mnyi beldir. Ermnistann ensiklopediyasnda yazlr ki, eramzn 221 226-c illri arasnda Mamiqun v Qonaq adl iki elbyin bal altnda bir tayfa Orta Asiyada mvcud olan Kuan arlndan rana glir. ran ah qonusu Kuan imperiyas il mnasibtlri pozmamaq n onlar Ermnistana gndrir. Ermni ar I Xosrov (217 238-ci illr) bu elbylr naxarar-feodal vzifsi verir v Taron (indiki Mu-Bitlis) yaltini nsli mlk kimi onlara balayr. IV srdn VIII srin sonlarna (774 775-ci illr) qdr btn ermni sparapetlri ordu balar nsillikl bu tayfadan xmdr v onlar Mamiqunun ad il ermnic Mamikonian adn damlar. Qeyd edk ki, ermnilrd xs adlarna lav olunan v familiya bildirn yan kilisi slind nsil adlarnda phlvi dilind mnsubiyyt bildirn i v cmlik bildirn an kililrinin yan (ermni dilindyiylik halnda cm bildirn s kilisi lav olunmaqla yans sz yaranr) formasna dmsindn ibartdir. Cinli tayfas Ermnistanda IV srin vvllrind xristianl qbul etmidi. Ona gr d hmin nsildn xm srkrdlrin Artavaz, Vasak, Samuel, Manvel, Vardan, Amayak, Vaqan, Vard, Vae, Amazasp, Muel, Qriqor v b. Mamikonianlarn bzilri Ermnistann razisi v xristian kilssi urunda dy meydanlarnda canlarndan kemilr. Tsadfi deyildir ki, ermni tarixilri Mamikonianlar ermni xalqnn milli qhrmanlar kimi qlm verirlr v onlar II Tiqran v danak-qanin Andranikl bir sraya qoyurlar229. Qeyd etmliyik ki, Mamikonianlardan xm srkrdlrdn ikisinin Vasak v Vahann ad trk mnlidir. ox qdimlrdn ermnilr uaqlarna bu adlar qoyurlar, onlarda Vasakyan v Vahanyan familiyalar da vardr, lakin bu adlarn mnc trkdilli olduqlarn bilmirlr. Cinli tayfasndan xm srkrdlr dy meydanlarnda Ermnistan urunda canlarndan keslr d qrurlarn saxlam v zlrini ermnilrdn stn saymlar. V sr ermni mllifi Favst Buzand yazr ki, Manvel Mamikonyan qarda Mueli ldrm ermni ar Varazdata demidir: Biz sizin qullarnz deyilik, sizinl yoldaq v htta sizdn ykskdyik, bel ki, bizim cdadlarmz cinlilrin lksinin arlar olmular v qardalar arasnda yaranm kim nticsind bundan sonra qantkmnin olmamas n oradan uzaqlamq ki, dincliy nail olaq v glib burada mskunlamq (V kitab, 34c fsil). VIII srin 70-ci illrind rb xilafti Ermnistanda slam dinin qar duran Mamikonianlar nslini qrdrmd. Bu nsildn sa qalanlar splnrk gizlind yaamaa balamdlar. Hmin srdn sonra cinlilrin taleyi mlum deyil. Xristian dinin qulluq etdiklrin gr ermnilr qararaq etnik

229

Bax: LArmenie Lean-Pierre Alem, sh. 126.

93

znmxsusluqlarn itirmi v ermnilmilr. Ermni tarixilrinin yazdqlarna gr ermni airi Avetik saakyan mnc cinlilrdn idi. Aydndr ki, ermni alimlri cinlilri trk hesab etmirlr, ks halda Avetik saakyann cinli olduunu demzdilr. Grcstandak cinlilr is xristian dinin kemmilr, lakin slam qbul etmilr. Erkn orta srlrd onlar Kr stnd yaamlar. X sr aid bir mnbd gstrilir ki, rb srkrdsi Mrvan ibn Mhmmd (685 705) Kr ynn sahilind cinlilrin lksindki drgsindn imala xzrlrl mhariby yola dd 230 . Hmin mnbd cinlilrin ad Cin-Bakur kimi qeyd olunur. Sonrak srlrd cinlilr Grcstanda ycam halda yaamaqda davam etmi v XIII srd grc arnn tabeliyindn xb kngrlrl birlikd Qarabaa kmlr. Cinli adl kndlrimiz d hmin cinlilrin mskunlad yerlrdir. Cnubi Qafqazda cinlilrin tarixind a lklr hl oxdur. Mnblrdn mlum olur ki, cinlilrin bir hisssi erkn orta srlrd Zngzurda da yaamdr. Sisakann (Zngzurun) XIII srd axrnc hakimi Stepan Orbeliani yazr ki, onun ulu cdadlar Grcstandan cinlilrin lksindn kb glmidir. Orada onlar Orbet qalasnda yaadqlarna gr Orbeli adlanm v Sisakana glrk Orbelian hakim slalsinin sasn qoymular. Oxucu aydn grr ki, qdim tariximizl, xalqmzn ulu cdadlarnn mnyinin aradrlmas il bal hl oxlu problemlr vardr. ndiydk bu problemlr ilnmmi halda qalmaqdadr. Tarixi problemin aradrlmas grgin zehni mk tlb etdiyin gr ksr tarixilrimiz yz-drd yz shiflik bir czmaqara yazb alimlik drcsi diplomu alma stn tutmular. Nticd Azrbaycann etnik tarixini ermnilr v grclr istdiklri kimi szgcdn keirrk ulu cdadlarmza, kemiimiz aid hr n yax ey varsa, hamsn zlrininki etmilr. Azrbaycanllarn, o cmldn Ermnistan azrbaycanllarnn etnogenezind xzrlr d byk rol oynamlar. Xzrlr: Xzrlr tarixnaslqda imali Qafqazn kkl halisi hesab edilir. Hqiqtn d xzr etnonimi Orta Asiyann, Qazaxstann v Altayn trkdilli xalqlar irisind mlum deyil. Bu etnonimin mnyi v mnas haqqnda mxtlif fikirlr vardr, lakin inandrc olmadqlarna gr onlar burada vermycyik. n alabatan v tarixi baxmdan zn doruldan fikir budur ki, xzr etnonimi qdim kas etnonimindn v qdim trk tayfalarnn adlar n xarakterik ar, r szndn ibart olub kas rlri, kas kiilri, kas admalar demkdir. Demli, qdim kasar etnonimi fonetik dyiikliy urayaraq xzr klin dmdr. Bu fikr haqq qazandran faktlar vardr. vvln, n qdim

. . . . -. , 1971, sh. 72
230

94

trk tayfalarndan biri kas adlanmdr. Uyurlarn ulu cdadlarnn byk bir hisssinin mnc kaslar olmas mlumdur. zbklrd bir tayfa kalq adlanr ki, bu da slind kal etnoniminin zbk dilind tlffz formasdr. XIV srd Sibir xanlnda bir hr Kalk adlanrd. Kas etnonimi qazax (qdim formas kasak) v qazan (qdim formas kasan) etnonimlrinin kkn tkil edir. Hl eradan vvl II minilliyinin ortalarnda bu tayfa n Asiyada, o cmldn Midiyaya glmi v Assur mnblrind ka kimi qeyd olunmudur. Tarixnaslqda onlar kassit adlanr. Kaslar (assur mnblrind Kau) eradan vvl 1500-c ildn 1150-ci il qdr Babilistanda hakimiyytd olmular. Kas etnonimi eradan vvl I minilliyin ortalarndan mlum olan kaspi tayfasnn adnda da itirak edir. Kaspilrin Midiya razisind (indiki Muan dznd), hm d Albaniyada v Drbnd zonasnda yaamalar mlumdur. Drbnd keidi qdim mnblrd Kaspi keidi adlanmdr. Qafqaz (qapuq da keidi szndn v kas etnonimindn) v Kazbek (kas etnonimindn v qdim trk dillrindki bk tp szndn) toponimlri d kas etnonimi il baldr. Daha sonra bu etnonim qazax (kas etnonimindn v bir sra qdim trk tayfalarnn adlarnn yaranmasnda fal rol oynayan ak kilisindn,msln, kaymak, yaxud qaymaq, kumk, uqrak, amak, sirak, yaxud irak v b. etnonimlrd olduu kimi) elinin adnda ksini tapmdr. Kas etnonimi qazan (kazan) etnoniminin d sasn tkil edir. Ona gr d xzrlr n qdim zamanlarda Cnubi Qafqaz il sx tmasda olmular v onlar hm vaxtar buraya basqnlar etmi, hm d myyn vaxtlarda mskunlamlar. Moisey Xorenski xzrlrin Ermnistana gliinin arann II srin aid edir. O yazr ki, hmin srd xzrlr v basillr birlrk Vnasep Surxapn bal altnda ul keidindn (sonral Drbnd keidi nzrd tutulur Q. Q) kerk gldilr (II kitab, 65-ci fsil). Sz yox ki, onlarn myyn hisssi Albaniyada mskunlaa bilrdi. Hmin mllif xzrlrin Ermnistana gliini 192 213-c illr aid edir. Xzrlrin sonrak srlrd Albaniya, beriya v Ermnistana basqnlar, rb-xzr mhariblri vaxt xzrlrin Cnubi Qafqaza krlmsi haqqnda mlumat oxdur 231 . Dalq Qarabada Xzrda, Ordubad rayonunda Xzryurd, Ararat vadisind Xzrqlux (ermnic qlux tp demkdir) v b. toponimlr mhz hmin srlrd xzrlrin oralarda mskunlamas il baldr. Mnblrd xzrlrin bozal (bizal), kbr, kulas, trk v b. tayfalarnn adlar kilir. Xzrlrin kbr tayfasnn ad il bal (Azrbaycanda Kbirli toponimlri onunla baldr) Ermnistann rur-Drlyz mahalnda ken srd Kbirli kndi d vard.

231

Bu haqda bax: Bnyadov Z. M. Azrbaycan VII IX srlrd, Bak, 1989.

95

Xzrlrin kulas tayfasnn ad Azrbaycanda Ulal (slind Xulal), Dastanda Ulal, Ermnistanda Kulas (XVIII srd orada Ula hrinin d ad kilir) toponimlrind iz qoymudur. Xzrlrin trn tayfasn ks etdirn Tarnovan toponimi Ermnistanda hl VII sr ermni corafiyasnda qeyd olunur. Eradan vvl VIII srdn balayaraq imaldan Ermnistan razisin trkdilli tayfalarn dalavari glii VII VIII srlrd xzrlr mnsub aillrin glii il bitir. Lakin Ermnistanda azrbaycanllarn (btnlkd Azrbaycan xalqnn trkib hisssi kimi) tkklnd, lbtt, sas v hlledici rolu eradan vvlki trk tayfalar kimmerlr, saklar, quqarlar, iraklar, bolqarlar v b. oynamlar. Hmin etnoslar, bizc, orada azrbaycanllarn zln tkil edir.lbtt, sonrak srlrd glmi hunlar, kngr-peeneqlr v xzrlrin rolu da bu prosesd bykdr. ndiki Ermnistan razisind mskunlam bu trk mnli tayfalar ycam halda (hmin tayfalarn yaad yerlrin ermni mnblrind mahla v yalt adlar kimi qeyd olunmalar bunu aydn gstrir) yaadqlarna gr, ermnilr trfindn assimilyasiya oluna bilmzdi. Ycam halda yaadqlar n yerli hakimlri d onlarn zlrindn ola bilrdi. Msln, Moisey Xorenski I sr hadislrindn danarkn yazr ki, Parfiyadan Ermnistana ar tyin edilmi Valarak Paskamn nslindn olan (Paskam xs ad el knardan trk mnli ad kimi diqqti clb edir, nki bu ad qdim trk dillrind pas, bas ba, byk v qam aman szlrindn ibart olub, Ba aman mnasn verir) kobud cizgili, hndrboylu, yndmsiz, yast burunlu, batq gzl, dhtli baxl, nhng bdnli v qvvtli Tork adl kiini Ermnistann qrbin hakim tyin etdi (II kitab, 8-ci fsil). Bu tsvird Torkun monqoloid fizio nomiyas aydn nzr arpdrlr. bhsiz ki, o, yalnz halisi trklrdn ibart olan mahala ba tyin edil bilrdi. Bu tarixi mlumat ermni tarixilrin yax mlumdur, lakin onlar Tork adn qdim ermnilrd Tork allahnn ad il eynildirirlr (ermnilrd is bu allah Kiik Asiya mnli Tarhu allahnn adndandr. slind Moisey Xorenskinin haqqnda dand Torkun ad il Tarhu allah adnn ermnic tlffz formas olan Tork ad yalnz xahiri oxarlq tkil edir. slind qdim ermni mnbyindki Tork Trk adnn (qdim ermni dilind ssi yoxdur) ermnic yazldr. Qdim ermni tarixilrinin srlrind ermni dilin mnsub olmayan xs v yer adlarndak kkl u ssi o ssi kimi verilmidir. Msln, Albaniyann ul hrinin ad ol, Xursan qalasnn ad Xorsvem, hun etnonimi hon, Mamiqun xs ad Mamikon kimi yazlmdr. Demli, eradan vvlki son srlrd v eramzn ilk srlrind Ermnistan razisind oxlu trk etnik ocaqlar, ycam halda yaayan tayfa birlmlri vard. Bizc, XI XII srlrdn sonra Slcuqouzlar v XIII srd Gy mahalnda mskunlam qpaqlar (Ermnistanda Qpaq kndi 1946-c ild Ara

96

adlandrlmdr) Ermnistana gldikd ora artq formalam azrbaycanllarla rastlardlar. Lakin Ermnistan razisind XI XII srlrdn sonra n Asiyan v Cnubi Qafqaz ial etmi Slcuq ouzlarnn trkibindki tayfalarn adlarn ks etdirn toponimlr d vardr. Ouzlar: XI srin ortalarnda n Asiyadan xm Slcuq ouzlarnn n Asiyaya, o cmldn Azrbaycana v Ermnistana ial yrlri balanr v onlar qsa mddt rzind bu lklri tutaraq mskunlarlar. Ermnistanda Alagz dann cnub yamacnda Qazax-Su aynn solunda Ouz yurdu adl toponim mlumdur232. Slcuq ouzlarnn mnblrd 24 tayfasnn ad mlumdur: far, bayat, bayandur, bydili, yiv, eymur, kank, salor, ebni, avundur v b. Onlar maldar tayfalar idilr v ona gr d Azrbaycan v Ermnistann sasn dalq zonalarnda mskunlardlar. Ermnistan toponimiyasnda XIX srd slcuq-ouz tayfalarnn adlar il mlum olan oxlu toponimlr yaay mntqsi v da adlar vard: Emirli (Eymurlu), Yuva (Yiv), Avar, Qacarabad, ebni, Qarxn v b. Orada Axuryan rayonunda halisi azrbaycanllar olan Dyrli (1945-ci ild ad dyidirilrk Ketk qoyulmudur) kndinin ad is ouzlarn dgr (dyr) tayfasnn adn ks etdirir. Dgr etnonimi Abaran rayonunda thrif olunmu kild Tkrli kndinin adnda qalmd. 1950-ci ild onun adn Tsexkaen qoymular. far tayfasnn Qrql qolunun ad il Qrxl v li-Qrx (1935-ci ildn Astqadzor adlanr) kndlri vard. Sonralar azrbaycanllarn sxdrlmas v zorla qovulmas il laqdar hmin adlar tamamil ermnic adlarla vz olunmular. Qpaqlarn Ermnistanda ilk df mskunlad vaxt myyn etmk tindir. Lakin aydn olmudur ki, XI XII srlrd Cnubi Rusiya llrind qpaqlarn irisind olan tayfalarn bzilri (msln, trtr, kul v b.) Albaniyada, xsusil Arsakda erann vvllrind yaayrdlar. Lakin rb tarixisi bn l-sir (XIII sr) yazr ki, monqollar XIII srin 30-cu illrind Cnubi Rusiya llrind Qpaq vilaytini (mnblrd Dti Qpaq adlanr) tutduqdan sonra qpaqlarn bir hisssi Drbnd, irvana, Gncy v oradan da Kilkun ana (ermni mnblrindki Qelakun, yni Gy mahal) glib yerldilr. Bir sra trkdilli tayfalar Ermnistanda Aqoyunlu v Qaraqoyunlu dvltlrinin vaxtlarnda mskunlamlar. Daha sonra XV srd Cnubi Azrbaycan razisind Sfvilrin hakimiyyt urunda mbarizsind qzlba ad il mlum olan trk mnli tayfalar hrbi qvv il itirak edirdilr. Mnblrd bu tayfalar baharl, bayandur, qaradal, far, qacar, zlqdr (onun bir qolu msddinli, thrif olunmu kild - mdil), aml, trkmn, ustacl v b. adlarla mlumdur. Sfvilr hakimiyyt

232

Krzolu M. Fxrddin. Gstriln sri, sh. 22.

97

bana kedikdn sonra hmin tayfalarn bzilrin Ermnistanda yaamaq n torpaq ayrmdlar. Ermnistanda Qaraman, Qaraisa, Qaraqoyunlu, Qaradal, mdil v b. toponimlr mhz bundan sonra yaranmdr. Ermnistanda, xsusil Ermnistanla Azrbaycann Qazax rayonunun srhd razisind qdimdn yaayan byk bir el oban-Qara adlanmdr. Yerli hali irisind ad oban-Kr kimi tlffz edilmi bu el mnc erann vvllrind burada mskunlam kngrpeeneqlr mnsubdur. nki peeneqlrin bir qolu oban adlanrd. Lakin Cnubi Qafqaz Rusiya ial etdikdn sonra bu eldn 200 ail rana kmdr233. Ermnistanda bu elin ad Byk oban-Qara v Kiik oban-Qara kndlrinin adlarnda z ksini tapmdr. Qalan oban-Qaralar 1918-ci ild Qarsa, oradan Xoya km, sonra bir hisssi Naxvana v 1934-c ild Ermnistana qaytmdr 234 . 1958-ci ild onlar z yerlrini tamamil trk etmli oldular. Ermnistanda orta srlrd Alan (Emidzin rayonu Aylanl kndinin adnda, 1946-c ild Tsazkunk adlandrlmdr), Samur (1946 -c ild Sarapet adlandrlmdr), Cubuxlu (Sevan rayonunda slind Cibikli, 1935-ci ild Tsovakut adlandrlmdr) v b. ellr d yaamdr. Koran elinin ad Koranl (indi Aralyus) v at Qran (slind at-Gran), 1935-ci ildn Keqaen) toponimlrind ks olunmudur. *** Ermnistan razisind mnyi aydn omayan toponimlr d vardr. Bu adlar zaman kemdikc fonetik dyiikliy urayaraq tannmaz hala dmlr. Ken sr Ermnistanda v Azrbaycanda sian sz il bal 9 toponim (da v knd adlar) vard. Ermnistanda htta iki kndin ad Sianl, birisinin ad Sianky idi235 bhsiz ki, bu toponimlrin sian (gmiricinin ad) sz il he bir laqsi yoxdur. Aradrma gstrmidir ki, bu toponimlr trk mnli sincan tayfasnn adn ks etdiri, lakin danqda sincan sz sian klin salnm v bel thrif olunmu formada dbiyyata dmdr. Azrbaycanda sincan (Ouz rayonu) v Sincan-Boyat (Dvi rayonu) adl kndlr vardr. Ermnistanda ken srd Sabunu adl iki knd v bir da vard 236 . Sabunu toponimlri Azrbaycanda (Zaqatala rayonunda v Aberonda) da vardr. . Hseynzad bu toponimin mnyin xsusi mqal hsr etmidir237. Myyn edilmidir ki, Sabunu qdimd Ermnistanda v Grcstanda yaam bir trk
. . 1886, sh. 547. Bu ifahi mlumata gr akademik Budaq Budaqova tkkrmz bildiririk. Pagiryev D. D. Gstriln sri. sh. 225. 236 Yen orada, sh. 213. 237 Hseynzad . Sabunu adnn mnyi. Bak Dvlt Universitetinin Elmi srlri, 1975, 7.
233 234 235

98

elinin addr v onun bir hisssi mlum olmayan sbblr gr n vaxtsa Aberona glib mskunlamdr. Sabunu qsbsinin ad ken sr aid dbiyyatda hm d Ermnibulaq adlanmdr. slind bu toponimdki ermni sz he d orada ermnilrin yaadn gstrmir, sadc olaraq Sabunu eli Ermnistandan gldiyin gr onlarn yaay mntqsi Ermnibulaq adlanmdr. Ermnistanda rxl kndinin (Axuryan rayonunda, 1945-ci ild ariv adlandrlmdr) ad slind irik adl bir elin mskunlamas nticsind yaranmdr. Kemid Grcstan, Ermnistan v Azrbaycann srhd razisind yaam bu elin bir hisssi air Molla Vli Vidadiy mnsub idi. Deyilnlrdn grnr ki, Ermnistanda azrbaycanllarn yaad zonalar binadan onlarn ana yurdlar idi. Onlarn ulu cdadlar eradan vvl VIII srd orada artq mskun idilr. O vaxt indiki Ermnistanda ermnilr yox idilr v demli, tarixi baxmdan ermnilr Ermnistann azrbaycanllar yaam zonalarnn kkl halisi deyillr. V sr ermni tarixisi Moisey Xorenski Qelamn (Sevann qrbi) vvllr Ermnistana aid olmad aq yazmdr. O qeyd edir ki, ermni ar Qelam (o Qelam toponimini xs ad kimi gtrr, halbuki Qelam indi d Sevandan qrbd Qelam dalarnn addr) imal -rq, gln (Gy glnn) trafna getdi v halisini orada yerldirdi (1-ci kitab, 12-ci fsil). Oradaca mllif ermnilrin Syuniy glmlrini yazr v Sisakan Ermnistann rqi adlandrr. ndi Ermnistana aid olan Gy v Zngzur mahallar tarixn Alban torpa olub. Ermni tarixisi Q. Kapansyan da yazr ki, Albaniyann srhd rayonlar qdimd Kartli (grc) v ermni dvltlrin kemidir238. Hmin zonalar ermnilrin glmsi, ehtimal ki, sasn eradan vvl II srd ba vermidir. nki hmin srdn ermni dvltinin razisi genilnmy balayr v ermnilr oralarda mskunlarlar. Deyilnlrdn aydn grnr ki, ermnilrin indi biz qar razi iddias qara mni basnca, mn qaran basm xalq mslin ox uyundur. Hl qdim ermni dilind oxlu trk mnli szlr akar edilmidir. Burada hmin szlri sadalamayacaq, nki bizi maraqlandran baqa msldir: gr trklr Qafqaza sonradan glmdirs, V VII srlrd ermni dilind trk szlri haradandr? Ermni dilind 4 min alnma sz-kk vardr, ancaq mnyi mlum deyil. Hind-Avropa mnli cmi 940 sz-kk vardr. Ermni dililri drd min alnma szn 1411-ni fars dilin, 918-ni yunan dilin, 702-ni rb dilin, 211-ni Suriya dilin, 151-ni latn dilin, 138-ni yhudi dilin , 86-n fransz dilin, 60-n Qafqaz dillrin aid edirlr. Trk dillrindn 170 szkk mnimsnildiyi gstrilir. slind is bu rqm ox kiildilmidir, nki bir sra trk mnli szlri fars v baqa dillr mnsub edirlr. Msln, qdim

238

. - , sh. 297.

99

ermni dilindki aur, ayr (ar kii) sz trk mnli ikn, Hind-Avropa mnli sayrlar. Halbuki Azrbaycan dilind he bir ermni sz yoxdur. Ermnistanda azrbaycanllarn etnogenezind itirak etmi trk tayfalarnn adlar haqqnda ver bilcyimiz mlumat qsaca bu qdrdir. Ermnistanda XIX srd azrbaycanllarn mskun olduqlar kndlrinin elmi thlili xsusi tdqiqat mvzusudur. N. Tusi adna ADPU-nun mllimi Sitar xanm Mirmahmudova Ermnistanda Azrbaycan mnli toponimlr aid dissertasiya ii yazmdr. Tssf ki, bu i ap olunmamdr. Ona gr d biz Ermnistann yaxn kemi qdrki trk mnli toponimlrin toxunmuruq.

100

V Fsil ERMNLRD TRK MNL XS ADLARI HAQQINDA

Qdim ermni mnblrind ermnilrin dadqlar oxlu xs adlar qeyd olunur.Lakin onlar sas etibaril arlarn, feodallarn, srkrdlrin v din (kils) xadimlrinin adlardr. Dil mnsubiyytlrin gr hmin adlar qdim yhudi, yunan, fars, latn, Suriya v trk mnlidir. Yuxarda qeyd etmidik ki, indiki ermnilrin ulu cdadlar eradan vvl IX VII srlrd Urartu arlnn trkibind yaamlar. Urartu v ermni dillri tamamil frqli dillrdir. Urartu dilind ermni mnli sz yoxdur, lakin ermni dilind oxlu Urartu szlri vardr v bunlar ermni dilinin 10 12 %-ni tkil edir. Ermnilr ken srdn etibarn, Urartu yazlar taplb oxunduqdan sonra Urartu arlarnn adlarn uaqlarna qoymaa balayblar. Onlarda Aramyan (Aram, Armais xs adlar), Sarduryan, Rusayan v baqa familiyalar bel yaranmdr. Ermnilrd xan xs ad Hett dilindki iha sahibkar szndn, Qaqik xs ad is qdim hettlrd Kakki xs adndandr. Bdo (Bdoyan, slind Puti) v Xoren (slind Huri) Hurrit mnli adlardr. IV srin vvllind xristian dini qbul edildikdn sonra Bibliyadan yhudi mnli xs adlar ermnilrd geni yaylmdr: Adm adam (ermnilrd Adamyan), Aot ir (rb dilindki sd ad il eyni mnlidir), Yelise (Allah qurtuluudur)239 ermnilrd Yeie, van (Allah zizlyndir) adndan ermnilrd oanesyan, Avanesyan, Ovanesyan, Ohanesyan familiyas trnmidir. Bibliyadak yhudi mnli Yakov (daban, ayaq daban) ad ermnilrd Hakop, Ebraem (oxlu xalqlarn atas) ad Abramyan, Simeon (Eidn Allah) ad Simonyan, Lazar (Allah kmk edib) ad Qazaryan, Qavril (qvvtli kii Allah) ad Qabrielyan, Tovma (mid) ad Tovmasyan, Zaxar (Allah yada sald) ad Zaxaryan, Ananiy (Allah xeyirxahlq gstrr) ad Ananyan, Danial (Mnim hakimim Allah) ad Danielyan, David (sevimli) ad Davtyan, sakiy (gld) ad saakyan ermni ad v familiyalar n sas olmudur. aumyan v Smbatyan familiyalar da qdim yhudi mnli aum v ambat szlrindndir. Qdim yunan mnli adlardan Andronik (andros adam szndn)240, Artyom (artemis salam szndn), Arakel (apostalis dini kitab), Qay (qayos yal), Aleksandr (csartli), Andrey (qoaq, igid, ermnilrd Andresyan), Arkadiy (oban), Arseniy (csur), Stepan (tac), Anastras (yenidn dirilmi), Qaspar (usta), Qriqoryan (qriqoris qvraqlaan szndn),

239 240

Mtrizd adlarn qdim yhudi dilind mnalar verilmidir. Drnaqda adlarn qdim yunan dilind mnalar verilmidir.

101

Petrosyan (petros da), Platon (enlikrk), Martirosyan (martiros hid), Atanasyan (atanasiy izsiz), Gevorqyan (georgiy kini szndn), Xristofor (znd xristian dini dayan) v b. gstrmk olar. Latn dilindki Pavel (ziz, ermnilrd Poqosyan), Anton (dy girin), Klara (tmiz), Silva (me, fzllq) v b. adlar gtrlmdr. Ermnilrd Arak, Baqrat (slind Badad), Varaz, Vardan, Zorab (slind Zhrab), Ervand (srtli), Nerses (slind Narse), Trdat (Trdatyan), Meran (slind Mehran), Tiqran (iti, srtli) v b. adlar qdim farslardan gtrlmdir. Bundan baqa, ruslardan gtrlm Lsitsyan (lisa tlk), Mravyan (muravey qarqa, ruslarda Muravyov), Sergey, qor, Valeri, Vasili v b., almanlardan gtrlm Albert (ncib), Amaliya, Rudolf, Telman v Emma, franszlardan mnimsnilmi Tereza (terao ov etmk szndn) adlar da vardr. Srf ermni dilind dzldilmi xs adlar ox czidir: Avetis (qoyun ourlayan), Xaaturyan (xa gzdirn), Arutyun (bazar gn), Mkrt (xa suyuna kn) v b. Ermnilrd trk mnli adlar sas yer tutur. Onlar rti olaraq yer ayrmaq olar: 1. Ermnistan razisind yaam trkdilli halidn mnimsnilmi adlar v Alban tarixind gstriln alban adlar. Yuxarda biz trk mnli cinli tayfas il bal Mamikonianlardan dandqda Mamiqun, Vahan v Vasak adlarnn trkc olduunu demidik. Eramzn vvllrind Ermnistana kb glmi bulqarlarnbasnn adn Moisey Xorenski Vxundur kimi yazr ki, bu da slind Vahandur adndan thrifdir. Lakin ermni tdqiqatlar utanmadan yazrlar ki, Vaanyan familiyasndak Vahan ermni addr. Trk mnli Vasak adnn ermnic thrifi olan Vazgen xs adn da onlar ermni sz sayrlar. Ermnilrdki Avak xs adnn (Avakyan familiyasnn) trkc Abak adndan olduunu yuxarda demiik. Ermnilrd (o cmldn ruslarda) geni yaylm Boris xs adnn qdim trkdilli bulqarlarda (X sr) ar ad olduu mlumdur; baqa szl, bu ad trkdilli bulqarlardan alnmadr. Monqol mnli oir ildrm, imk axsi szndn ermnilr Aaryan familiyasn ml gtirmilr. Ermni arlarnn adlar ksriyytc rqi ran mnlidir. Bunlar erann I srindn 428-ci il qdr Ermnistanda arlq etmi Arakilr slalsin mnsub adlardr. Ermnilrd Suren xs ad parfiyallardan gtrlb, lakin bu ad monqol dilindki tseren uzun mr srn szndndir v mn etibaril tibet dilindki eyni mnal tserink sznn fonetik formasdr. Bu ad vvlc parfiyallara, onlardan da ermnilr kemidir. Ermni tdqiqatlarnn ermni xalqna illr boyu tlqin etdiyi adlar da vardr: bunlar antik mnblrd v Musa Kalankatlnn Alban tarixind qeyd

102

olunan trk mnli Alban arlarnn v feodallarnn adlardr. Albaniyann rqi Ermnistan hesab edilmsi, Kr-Araz ovalnn, xsusil Dalq Qaraba halisinin binadan ermnilrdn ibart olmas konsepsiyasna uyun olaraq ermni tarixilri Alban adlarnn ermnilr irisind geni yaylmasna nail olmular. Nticd trk mnli alban adlar Oruz, Kozis, Zober, Aran (slind rn), Asay, Aratan (slind rtn), Asparak, Xosgen (slind Qogen), Davtak, Xokor (slind Qo-Kr), Asan (slind sn), Sanatrk v s. adlar masir ermnilrd geni yaylmdr. Girid biz bu alban adlarnn etimologoyalarn verdiyimiz n burada tkrar etmirik. Bunlarn qdim trk mnli olmalar indiydk mlum olmadna gr (ilk df bu adlarn trk mnli olams bizim trfimizdn myynldirilmidir Q. Q) ermnilr kor-koran onlar iltmkd davam edirlr. Lakin bu adlar indi d qdim ermni mnblrind ermni dilinin fonetikasna uyun surtd verildiyi kimi ildilir. Onlar uaqlarna qoyduqlar alban adlarnn qdim trk mnli olduunu bilmirlr. Alban ar v feodal adlarnn bir hisssi rqi ran mnlidir: Vae, Vaaqan, Sanasan v b. Bu adlar da Alban tarixind kilir. Ermnilr onlar da mnimsmilr. Minilliklr boyu baqa xalqlarn v onlara mxsus slallrin, sasn, trklrin hkmranl altnda yaamalar nticsind ermnilrd buqlmun kimi mxtlif rait v etnik mhit empirik uyunlama bacar formalamdr. Bu uyunlamann bir chti, mskun olduu lknin hakim etnosunun hakimiyyti altnda yaadna gr, zn onlarn adlarn gtrmlrind gstrir. ndinin znd Avropann mxtlif lklrind yaayan ermnilrin hmin xalqlara mxsus adlar damalar v olanlarn yerlilrin qzlar il evlndirmy sy etmlri onlarn rait uyunlamaq mcburiyyti il laqdardr. Ermnilrin etnogenezind Yaxn rqin mxtlif qdim xalqlar nmayndlrinin, xsusil eradan vvl I srd II Tiqran dvrnd Ermnistana krlb gtirilmi yhudilrin byk rolu olmudur. Lakin ox qribdir ki, ermni il yhudinin nigahndan trnnlr hmi bacarql, hm d ox hiylgr, nec deyrlr, eytana papu tiknlr olmular. 2. kinci qrupa mxsus olan xs adlar Azrbaycan dilin aid tmiz trk mnli ata, aa, bala, dd, qara, igid, sar, oban v s. szlrdn ibartdir. Onlara fars mnli yan kilisi lav olunmaqla Atayan, Aqayan, Balayan, Dadyan, Karayan, gidyan, Saryan, obanyan familiyalar yaranmdr. Bu o demkdir ki, ermnilrd Ata, Aa, Bala, Dd, Qara, gid, Sar, oban adlarn dayan adamlar olmudur. Bu qrupa, habel, Azrbaycan dilindn gtrlm brbr, qssab, da, dmiri, dllk, drzi, zrgr, kasa, nalbnd, nccar, lli, taxta, sandq, ciyr v b. szlrdn yaranm Brbryan, Kasabyan, Tayan, Damiryan, Dllkyan, Terzyan, Zrgryan, Kasayan, Nalbandyan, Naaryan, Luleyan, Sundukyan, Taxtayan, Ciqarxanyan familiyalar aiddir.

103

3. Ermnilrd xs adlarnn byk bir qismi azrbaycanllardan hazr kild gtrdklri adlardr. Azrbaycanllarn dadqlar rb-fars mnli (bu adlarn bzilribiz slam dini il glmidir) Allahverdi, Aslan, Qaragz, Qrib, Qor, Eyvaz, mirxan, lixan, hmd, Mnuchr, Mlik, Mirab, Murad, Mirz, Mehrab, Zhrab, Krm, sfndiyar, Sarxan, Sddr, Tuman, Sfr, Seyran, Xanbaba, Xanlar, Tvkkl, Xanli, Clal, Firuz, ahverdi, ahgldi, ahnzr, kr v b. adlardan ermnilrd Alaverdyan, Aslanyan, Qaragzyan, Barxudaryan, Baqdasaryan, Koaryan, Avazyan, mirxanyan, lixanyan, hmdyan, Karamyan, Spandaryan, Manuaryan, Meqrabyan, Zorabyan, Melikyan, Mrovyan, Mirzoyan, Muradyan, Saruxanyan, Sitaryan, Safaryan, Seyranyan, Xanbabyan, Xanalyan, Tavakelyan, Piruzyan, Tumanyan, Calalyan, ahnazaryan, ahverdyan, akaryan familiyalar yaranmdr. Ermnilrd htta Kitabi-Dd Qorqud eposundak Qorqud adndan Korkotyan familiyas da vardr. Grndy kimi, Ermnistan razisind ermni mnli qdim toponimlr mahal v yalt adlar olmad kimi, ermni dilind yaranm xs adlar da czidir: Xristian dini vasitsil ken adlar, yunanlardan v farslardan gtrdklri adlar nzr alnmazsa, onlar tarix boyu alban v rb mnli Azrbaycan-trk adlar damlar. Baa dmk olmur, gr azrbaycanllar Ermnistana sonradan glm, ermnilr avtoxtondursa, onda n n Azrbaycan mnli adlar qbul etmi v uaqlarn bu adlarla adlandrmlar? Ermnilr Azrbaycan dilindn alnma oxlu szlr, o cmldn xrk v rk adlarn ildirlr (Lakin Zori Balayan hyaszcasna yazr ki, lava, dolma v s. yemk adlar ermsi szlridir!), Azrbaycan adlarn dayrlar, amma azrbaycanllar trk olduqlarna gr dmn sayrlar. Azrbaycan xalq mrur xalqdr. Bu xalqn damarlarnda eradan vvl I minilliyin balancndan mlum olan trk mnli alban, qamr, maday, manta, iskutay, saka v b. etnoslara mnsub rnlrin qan axr, o rnlr ki, ermnilr zlri min illr boyu onlarn hakimiyyti v himaysi altnda yaamlar. Bunlar gizltmk mmkn deyildir, nki mnblr, tarixi faktlar olduu kimi qalr. Tarixi hqiqti ks etdirn bu faktlar sasnda gec-tez Ermnistan razisind ermnilrin v azrbaycanllarn kimlr olmas tamamil z xarlacaqdr. Bu kitaba is hmin problemin aradrlmas istiqamtind atlm ilk addmdr.

104

Ntic
Kitabada Ermnistann indiki razisinin hdudlar daxilind qdim trk toponimlri v eradan vvl VIII srdn balayaraq XII-XIV srlr qdr yaam v oradak azrbaycanllarn ulu mlumat deyilnlr bitmir. Bu, xsusi v xalqmzn etnogenezi baxmndan ox aktual elmi tdqiqat mvzusudur. Tssf ki, bu problem indiydk tarixilrimizin diqqtindn knarda qalmdr. Bunu sas sbbi, yuxarda dediyimiz kimi, tarixnaslmzda mumiyytl, azrbaycanllarn mnyi probleminin indiydk z obyektiv hllini tapmamasdr. Kitabann n sznd biz bzi tarixilrimizin mtlq hqiqt saylan, slind saxta olan bel bir nqteyi-nzrini oxucuya atdrmq ki, guya Azrbaycan razisind V-VII srlrd imaldan gln trk tayfalarnn yaratd ocaqlar nzr alnmazsa, eradan vvl burada trk mnli etnoslar ola bilmzdi. ndiki azrbaycanllar guya XI-XII srlrdn sonra sonra gtirilm trk dilini qbul etmi ran v qafqazdilli yerli halinin v trk dilini onlara qbul etdirmi glm trklrin sonrak nsillridir. Mnyimiz haqqnda bel bir yanl konsepsiyann mvcud olduu bir raitd Ermnistanda qdim trk etnoslarnn olmas haqqnda kim csart edib bir sz dey bilrdi? Tariximizd ksini tapm bu konsepsiya (ox tssf ki, mhrum akademik-tariximiz .S. Sumbatzadnin mnyimiz haqqnda 1990-c ild apdan xm srinin ana xttini d mhz bu konsepsiya tkil edir) ermni tarixilrinin bu msld nqteyi-nzrlrin tamamil uyun glir. Ali v orta mktblrimizd tdris ediln Azrbaycan tarixin dair drsliklrd v srlrd ermni tarixilrinin Azrbaycana qar torpaq iddialarnn saszln elmi surtd tkzib edn he n yoxdur. Azrbaycan xalqnn sl tarixinin n vaxt yazlaca bilinir, demk, glck nsillr mnsub tdqiqatlarn zrin ox byk, hm d rfli vzif - xalqmzn mnyi haqqndak qondarma konsepsiyalar knara qoyaraq, problemin yenidn, tamamil ayr istiqamtd hll olunmas vzifsi dr. Bu problem hll edilrkn nzr alnmas vacib olan mddalarn bzilri, fikrimizc, aadaklardr: 1.Ermnistan v Grcstann azrbaycanllar yaayan zonalar daxil olmaqla Azrbaycan razisinin, baqa szl, Azrbaycan xalqnn tkkln doru ynlmi etnogenetik prosesin getdiyi mkann eradan vvlki minillikd trk tayfalarnn mskunlama arealnn trkib hisssi olmas; 2. Bu prosesd eramzdan vvl son srlrd v erann minilliyinin ortalarnda yeni-yeni trk komponentlrinin clb olunmas v demli, zaman etibaril bu prosesin byk bir tarixi dvr eradan vvl I minilliyin vvllrindn bizim erann VIII-XII srlrin qdrki dvr hat etmsi; 3. Bu arealda Azrbaycan xalqnn etnogenezi prosesind itirak edn qdim trkdilli etnoslarn, sas etibaril kas, maday, manna, sak, kimmer, alban,

105

quqar, irak v baqalarnn, erkn orta srlrd is bulqar, aran, xzr v baqalar fal itirak etmsi v bu prosesd onlarn itirak drclrinin mxtlif olmas. Grndy kimi, Ermnistan azrbaycanllarnn etnogenezind itirak etmi qdim trk mnli etnoslarn hams, hm d bu v ya digr drcd, btnlkd azrbaycanllarn ulu cdadlardr. Baqa szl, bu etnoslarn, yuxarda dediyimiz kimi, baqa etnoslarda birlikd hm cnubda, hm d imalda azrbaycanllarn tkkln gtirib xarm etnogenetik prosesin komponentlridir. bhsiz ki, yuxarda dediyimiz kimi, bu etnik proses Azrbaycan razisind yaayan etnoslarla qarlql laqd getmidir. Myyn mnada getmy sas vardr ki, Ermnistandak azrbaycanllarn (myyn hisssinin ulu babalar bu v ya digr sbblrd maldarlqla laqdar olaraq) Azrbaycandan kb gednlrdir. Lakin Ermnistan azrbaycanllarnn sas etnik komponentlri btnlkd hm d azrbaycanllarn ulu cdadlardr. Bunlarn irisind eradan vvl VIII srdn XI-XII srlrdk mlum olan kimmer, sak, quqar, qarqar, irak, bulqar, kngr, peenek, xzr v slcuq ouz tayfalar aparc rola malikdirlr. Oxucu nzr almaldr ki, Cnubi Qafqaz razisind hmin etnoslar bard tarixi mlumatlar ox azdr, hm d praknddir. Onlarn bzilrinin burada mskunlama vaxtlar v mskun olduqlar zonalarn srhdlri barsind he n mlum deyil. Bu zonalar sasn qdim etnotoponimlr sasnda myyn etmiik. Lakin hmin etnotoponimlrin yaranma vaxtlarn myyn etmk tindir. Buras aydndr ki, hr hans bir tayfann adn ks etdirn corafi ad, szsz ki, hmin tayfann mskunlamasndan sonra yarana bilr v sonralar mnblrd qeyd oluna bilr, amma bu sonralar zaman etibaril n qdr vaxt hat edir? bunu aydnladrmaq olmur. Lakin bu atmamazlqlar bel Ermnistanda azrbaycanllarn avtoxton olduuna v onlarn yaadqlar zonalarn tarixn doma yurdlar olmasna bh yeri qoymur.

106

Mndricat
Redaktordan...............................................................................................................3 n sz.............................................................................. ..........................................5 I Fsil.......................................................................................................................10 II Fsil. Ermnistanda qdim trk mnli toponimlr........................................................35 III Fsil. Qdim trk tayfalar Ermnistan razisind............................................................72 IV Fsil. Ermnilrd trk mnli xs adlar haqqnda.....................................................131 Ntic.....................................................................................................................137

107

 ( ) 1992

Bdii redaktoru: T.Mlikov. Texniki redaktoru: S.hmdov. Korrektorlar: Rfiq Qnbr qz, Z.Qasmova. B 5735

Ylmaa verilmi 20.02.92. apa imzalanm 20.11.92. dbi qarnitur. Yksk. ap sulu il. Format 84x108 1/32. Mtb kaz 2. rti ap vrqi 7,35. rti rngli. Surti 7,61. Uot nr vrqi 7,8. Tiraj 11,5. Sifari

Azrbaycan Respublikas. Dvlt Mtbuat Komitsi. Azrbaycan Dvlt Nriyyat, Bak 370005, Hs Hacyev. k, 4. 1-li mtb. Bak. li Bayramov k, 3. . . 370005, . ,4. 1 . -, 3.

108