1\

ATATURK UUiVTNSiTESi YAYINLA.RI NO.:

551

Edebiyat Fak0ltesi Yayrnlarr No Ders Kitaplart Serisi No : 7

i

94

KARL HEINRICH MENGES

ANNEMARIE VON GABAIN MECDUT MANSUROETU JOHANNES BENZING OMELJAN PRITSAK

JANOS ECKMANN
LOUIS BAZIN

I I

TnRiHi vtlnm $ruELERl

I I
1

5.

I
I

Mchmet AKALIN

Sevinq Matbaast - Ankara,

'1979

lri-iFffifG.ffi.

iQTNDEKILER
Sahtfe

Onsiiz: (Mehmet

AKALIN)
IVIENGES;

VII

Tiirk lXller-lnln Srmflandrnlmasr : I, Johannes BENZING, II, Karl Heinrioh

(R.

KuquKBoYAcI)

l'14

Tiirk Dlllertnln Miitterek Taraflan ve Temflyiillert:

Louis BAZIN; (E. GEMALMAZ)

... .. ...

15-30

Eslrit Tiirkge , Annemarie von GABAIN; (M. AKALIN) Codex Cumanlcus'un DiIl
:

31'72

Annemarie von GABAIN; (M. AKALIN)

73'118

. , .t f, ",, : I
1

IftPgaksa: Omeljan PRITSAK; (M. AKALIN)

'.. ...

119'130

Ermeni Krpgakgasr: Omelian PRITSAK; (M. AKALIN) ...

Karahanhca: MCCdUt MANSUROdLU; Harezm Tiirkgesl:
Janos ECKMANN; (M.

'..

131-140

(M.AKALIN)

I4I'182
183-223

AKALIN) AKALIN)

Qalatayca:
Janos ECKMANN; (M.

225'262

6NsOz
Eliniziteki kitap, P H I LoLoGI AE TiJ RC I C AE Frl N DAME NT A, WIESBADEN 1959, ktsacq FIINDAMENTA diye anilan f,ilrk dili ve kiiltiirii el kitabmtn birinci cildinden ahnmtg, Tiirk dilleinin yaptstnt, Tiirk s?velerinin .tasnifini ve, Eski Anadolu Tiirkgesi harig, tarihi Tiirk S?velerini konu edinen makalelerin tercilmesinden tegekkiil ettnistir. Kitaba oTdr?hi Tiirk $tveleri* adt verilmesinitt
sebebi budur. Fundamenta'run nTilrk filotogya ve medeniyet tarilinin tentel kitabo olarak nkaleme izlmtp yaymlanmasu 1951'de Istanbul'da toplanan'XXII. Milletlerarasr $arkiyatgtlar Kongresi'nde korara

baflanmrytr. oBirinci cilt Tilrk dillerinin esoslarrnt, ikinci cilt Tilrk edebiyotlarmt, iigilncil cilt Tiirk ziimrelerinin tarihini ele alacak" gekilde diisiinillmiis; birinci ve ikinci ciltlerin yayrmlart tgergekleStirilmistir.

Yazr rheyetini tegkil eden JEAN DENY, KAARE GRANBECH, HELMUTH SCHEEL ve ZEKT VELIDI TOGAN her cildin "KOIUISU erigti[i salhayt gdstermesini" kendilerine um' ile iISiIi 'incelemelefin de oluak segmislerdir. Tabiatiyle, tercilme ettipimiz 'konulalda bu

gdriis aEstyla kaleme olmmqlardr.

Fundamenta'nrn yaytmlanmastndan bu gana, Tilrkiye'de ve Tilrkiye dqtnda, kitapta ele alman tarih? Tiirk giveleri ve kaynak' Ianyla ilgili galqmalar siiriip gitmektedir. Fakat, bu irnakalelerde ortaya konulan neticeleri, temelinden de{istirecek yeni geligmeler de yoktur, Bu baktmdan, Tiirk okuyucusu, bilhassa, Tilrk dili ile u!,ragan d{renciler ve.Tilrk dilinin gegmigine ilgi duyanlar, kitapta yer alan konular hakktnda, temel ve baslangg bilgileri elde etmek ydnilnden son derece istilade edeceklerdir.

VII

Yeni yayunlart da gdzdhilne alarak, Tilrk Sivelerinin genis gap' ta bir tanfimunt yeniden ele almak Tilrk dil bilginlerine diigen kaquulmaz bir gdrevdir. Desteklenirlerse, Tiirk dil bilginlerinin, biiyle bir giirevi, severek ve ehliyetle yerine getireceklerinden giip

heniz yoktur.

Kituptaki Tilrk dillerinin ,tasnifiyle ilgili tnakaleyi fakilltetniz Irtgiliz <lili vc edebiyatt bdliimii ctsistanr Dr. ReSit Kiigilkboyau, Tiirk dilinin yaptsryla ilgili nukaleyi Tilrk dili ve edebiyah bdliimii asistaru Dr. Efrasiyap Gemalmaz,'diP,erlerini ben terciime ettim.
Konular dePisik kintseler 'tarafmdan ele almdt[t igin yaklaStm' da ut'ak tefek farklil*lar gdrilIiir. Biz metinleri milmkiln oldu{u kadar, olduklart gibi tercilme etmeye gal6t*. Kullarulan ,tabiileri tle{istirmedik. Bu ciimleden olarak, Tilrkiye'de yaygm otan Ti}tk Siveleri vc Tiirk lehgeleri yerine, makalelerin' yaz.arlanntn kullan' d*Iart Tiirk dilleri tabirini oldu{u gibi vermgti isin gerepi payd&. Transkripsiyon iSaretlerini, matbaanm imkdnlarma giire almr-

TURK DILLERINiN SINIFLANDIRILMASI

JOHANNES BENZING (I) KARL HEINRICH MBNGES

(II)

Iad*. Hatta hazt bulunmayan isaretlerden feragat etmek zorunda kuld*. Bunlar utnunri akqa tesir etmeyecekleri icin fazla bir Zara'r tevlid etmeyeceklerdir. Kaldt, ki merakh okuyucular Tilrkge 6rnek' I e r in t r an s kr i p siy onl ar un'a s tl ki't apl a k ar 5il as t r abiliil et.
Terciimede gdzden kagan hususlar .igin yapilacak uyartlar, metn' rurniyetle karsilanocak, ikinci baskt imk&tn elde edilirse, tabiatiyte, lnt aI ar diizel t il ec ekl er d.ir.

Ti.irk dillerinin ve lehgelerinin smflandrnlmasrnda Tiirkologlar bir fikir birli!'ine varmada heniiz bagan giisterememiglerdir. Ttirk milletinin birgok giig yapmasr ve devamh olarak difer kavimlerle kaynagmrg bulunmasr bu_ bagansrzhf: mazur g6stermektedir.

Bu gahgmamn plAnr en azrndan genig anahatlara sahip olma. srndan dolayr, gergekte, ileri siiriilen defigik sistemler arasrndan gare olarak kabul edilen co$rafi srnrflandrrma esaslna dayanmak
tadrr.

Btt lcitabtn, Tiirkiye'de, bu sdhadaki boSlu{u dolduraca{uu, yabanu dil bilnreyen d{renci 1)e ara;trtctlara faydah olaca{ma ina'
tltyorum.

Durum biiyle olunc a, yazt kurulu, kendi fikirlerini ba$rmsrz bir qekilde ortaya koymak iizere iki Tiirkolofa,I. BENZING ve K.H.
MENGES'e vazife vermeyi uygun gtirmiigti.ir. Burada ortaya konan

giiriigler higbir durumda yazr kurulunun sorumlulu$unda de[ildir.

Kitabm bir an 6nce yaytmlonmas, igin beni durmadan teSvik Fakiiltentiz dekatu, soytn Prof . Dr. Kaya BilgegiL'e, terciime' Ierin daktilosuna ve tashihine heyecanh've Sevkli yard*nlartnt unu' tantayacaPun asistanlartm Dr. Kemal Yavuz ve Recep Topatl{ya, diiTgiin bir metin dlde etntek iEin qok iistiin sabr T e titizlik gdste' ren Seving Matbaast sahibi Bahri Bakan'a, dizgi operatdrii Erol Ke' rimoPlu'ya ve eme{i gegen biltiln personele sonsuz teSekkiiril bir borg bilirim.
eelen,

I.

MEHMET AKALIN

1. Oncelikle neyin mi.istakil bir <dil> neyin sadece bir ulehge, oldu$u sorusu cevaplandrrlmadrkga Tiirk dillerinin incelenmesi kolay defildir. Bu sorunun temelinde mevcut bulunan meseleler STEFAN WURM tarafindan tartrgrlmrgtrr (The TurHc LangUages of Central Asta: Problems of Planned Culture Contact, Londra, 1954, s. 37 ve sonrasr). Sovyetler Birli$i'ndeki yazrh Tiirk dillerinin durumunda sAf dil,bilimi agrsmdan binbirinden gok az farkhhk gdsteren lehgeler olarak kabul edilmesi gereken, genellikle suni ola-

VIII

rak yaratrlmrg olan yaprlarla u$ragmamtz gerekmektedir; bu -sd' '

bepten dolayr da Turk diileriniir tedkiki,, hir derecej'e kadT,- Tiirkg' loglarrn tek tek ve gahsi tefsirlerine dayanmak durumundadtr.

'
':

.(a) Bulgargrrrubu:
.i '.-, : ,

, .

,.. .:r:.'-

' .
,

2,Dahakusursuzbir'analizi9inherkestarafmdankabuledil. miq olan bir sistem bulunmadr$rndan, gimdiki durumda, Tiirk dil' lerinin srnrflandrrrlmasr sadece kaba anahatlal ile yaprlabilir. Bu; gtin, gehellikle' takibedileh srmflandrrma bazr seslefin fonetik. uy' gunlufu esasrna dayanan A. N. SAMOILOVICH'in sistemidir' Dolayrsryla, bu sistem bir dereceye kadar Hint-Avrupa dillerinin cen' tumve8atemguruplarrnauy.il*u''''ubenzemektedirl.
,

Volga btilgesinde 1,3 milyon kadar bir tiiifus iaiafifr{an !onpf,' ' rulan givaxa 1875 ^ten bu yana ya4rh 6ir dil olmustur. i3- ve i4;. ' yuzyrllardaki Volga Bulga, y-rtlurt'bu dilin-en eski-$ekli iilarak': ' kabul edilir: Kaqgarh'da (1073) tek tek Bulgar.ve Sdvar kelimd
:

kar$rhklan verilmtgtir. Tuna Bulgarlaimm:durumu ise atrk dg$l'; dir (isimler ve kelime karErhklarr genellikle 8. ver9. yiizyrllardan)'
OEuz gurubunda oldupu gibi, burada birkaq heceli kelimelerde kelime sonu g/S nin di.igmesini gtirebiliriz (tu*tav .da!', 3ura'n ayayau) : Eski Tiirkge Bulgar gurubunda g olarak Kaggarh'da giiste' rilmektedir, daha gonra (13. ve 14. yiizyrl Volga Bolgal kiimbei ya' zrtlarrnda) eski Tiinkge z ve d yerine r ile kargrlagrnz. Unsiizlerden sonra gelen genitif ve datif ekleri srrasryla *an (<*+rn) ve +a

Tiirk. dillerinin fonetik verileri, sAdece bunlara dayamlarak bir stnrflandrrma yaprlabilecek kadar sAbit defildir; ancak, genel'
likle, yaprlan ,rrrrflondrrr4a tegebbiislerindc bu fonetik verilere dayanrlmrgtrr. Bunun igin RADLOFF diineminin Krrgrzcasrnda giinti' miizdeki c- kargrhfrnda kelime baqr y- bulunmaktadrr; Modern Kazakgantn bir gok lehgesinde (ve yazr dilinde) RADLOFF'un ctl' rdk'iinl kargrhk lt""t giUi tekillei vardtr, Diger taraftan, temas biilgelerinde lehgeleri kinuganlar bazt ses kaymalannin farkh sei' lendirme yollanndan tamamiyle haberddrdrr've d,ifer lehge btilgo lerinden kelime aldrklannda bu yolu takibederler. Bu duruma mi' sal olarak "liizfimundan fazla dolrun kelirne, gekilleri giisterilebi' lir: MeselA, Farsga-dzbekge sE"atndma (saatD fonetik kanunlaia uygun olarak Kazakga sa$attama, ve "bu tt hin yanhg analizi neti' cesinde de (Bkz. safatiar, Tatarca pa$atlar (saatlerD) daha sonra Tatarca safatlama olmaktadrr.'Belki de ilk baglardan beri bu ttir oliizfimundan fazla doSruo gekilleri hesaba katmamrz gerekmekte' dlr (e[er Rusga 6strov cada, = itk Krpgakga *otrow) ?kaggarh'da otrug). Oyle ise, kabul edilebilir bir srnrflandrrmaya ulaqrlmak ls' teniyorsa fonetik krstaslar kadar gramer gekillerinin de giiz iiniine
ahnmasr gereklidir. verrilen Ti.irk Dillerine gehel bir bakrqta tek tek diller ve lehqeler, bana giiriindiikleri kadanyla dilbilim tarihi (fo'

'

drr.

(b)
ner
:

Giiney Tiirkgesl (OEuz gurubu). Bu gumba 9u dtller gf'

. .

Osmanlrca, (Tiirkiye Tiirkgesi, Tiirkqe, yazrh bir dil) pek gok Anadolu ve Rumeli ve lehqeleri ile (Trakya, Makedonya Tiiqk' gesi ve Gagauzca burada sayrlabilir) son zamanllra kadar Ktitm'tn giiney b6lgelerinde' konuqulan Krrlm Osryanhcasr. ydktagrk olarak i0 *ilyon kigi tarafindan konugulmaktadrr.

1.

'

Rus Azerbeycamnda ve kuzpy&atr lran da . (Ku' zey Azerice Sovyet Azerbeycanrmn resmi yazrh dilidir) kontr-9ulur. Gtiney lran'dd Kagkay dili de bu guruba lirer; bu dilleri yaklagrk 4-5 milyon kigi korlugmaktadrr. 3. Tiirkmence, Rus Tiirkmenistantnda ve kuzey-dofu lran'da, ve daha kiigiik bir gurup olarak (oTriikmen>) Hazar Denizinin kuzey-batr kryrlarrnda konuqulur. Yomut lehgesi Sovyet Tiirkistantnrn resmi yazr dilidir, konuganlar I milyon civanndadrr.

2. ltzslce,

3. A;afrda

netik, ve bilhassa gramer iizelliklerinden dolayr) bakrmmdan bir' biriyle yakrndan ilgili <rlmalan sebebiyle bir araya getirilmigtir.

O['uz gurubu hakkr.nda I l. yilzyrldan bu yana oldukga fazla dilbilimsel malzeme vardrr: Kaggarh'nrn bahsettifi Olriz . kelime-leri (1073); 13. Yiizyrhn Selguklu metinleri; 14. yiizyrhn-ba'lan$' crndan bu yana gelen tiski Osmanltc4 metinler ve 14. yi.izyrhn Ktp' gak siizli.iklerindeki *Tiirkmenu kelimeleri gibi.
kelimeler.<le

l.

Bu konuda bkz. A. N. SOMOILOVICTI, Nokotorye dopolncnlla k klasdtl' katsll turetsldkh larzykov, Leningrad 1922; K vopmsu o klassftkatsil
Jazykov, Bakfr 1926.

Bu gurubun gtize ,garpan iizellikleri arasrnda : bir kag.hecelik kelime sonu eski g/$ di.igmesi (Osmanhca ]ala =

Eski Tiirkge yadaS); iinsiizlerden sonra genitif ve datif eklerinin *rn ve *a olmast; acaip dolambagh yolla gimdiki zamamn olug'
turulmasr: Osmanhca: giisterilebilir.-lyor ce:

-yir (c)

Azerice

-lr

(<*lylr) -

Tiirkmen.

Batr Tiirkgest (Krpsak-Kuman Dlilert):

b) Krrgrzca Batr Tiirkistan'rn dafhk bdlgelerinde. I milyon kadar bir niifus tarafindan konugulur. Bugiin Krrgrzca gok yakrn bir qekilde Kazakga ile baflantrhdrr. Halkrmn tarihi ve konugma. larrnrn bazr iizellikleri yiiniinden'Altay dilleri ile eskiden baflantrlan oldufu bellidir. (Agafrya bkz.) 1925 ten bu yana yazrh dili vardrr.

Burada gegici olarak iig ana gurup giiriiliir: 1. Pontus-Hazar gurubu, 2. Ural gurubu, 3. Aral-Hazar gurubu. Bu guruplara gu diller girer:

l. a) Karaylmce Krrrmda, (2,000 kigi civarrnda) Polonya ve Litvanya'da (800 kili civannda) konugulur; IL Di.inya Savagr sonunda da$rlmr9 ve etnik btitiinlilkleri bozulmugtur: Eski yazr dili olarak lbrani yazrsrnr, daha sonra da Polonya veya Litvanya yazt
sistemini kr.rllanmrglardrr.
Karagayca ve Balkarca, kuzey-batr Kafkasya'da srrasryla bir niifus tarafindan konugulur. 30 yrl kadar iince glkarrlan mi.igterek bir yazr dilleri vardrr.
80,0@ ve 50,000 kadar

b)

c) Kumuk, kuzey-dirfu Kafkasya'da (Sovyetler Birlili Da$rs. tanrnda 120,000 kigi civarrnda bir topluluk tarafindan konuSulur) yayrlmrgtrr, 1925 ten bu yana yazrh bir dildir. 2. a) Tatarca Volga biilgesinde ve batr Sibirya'da L5 milyon civannda kiqi tarafindan konugulur, 19. yiizyrhn ikinci yarnrndan bu yana yazrh bir dildir (daha ijncelerinin Qafataycasr ve) Krnm Tatarcasr da bu guruba girer (Rus ihtilAlinden bu yana yazrh bir dili vardrr; 5ncak, bu yazr dili IL Diinya Savagrndan sonra yok olmugtur).
Baglurtga, giiney-Ural biilgesinde 800,000 civarrnda bir topluluk tarafindan konugulur. 1925'ten bu yana yazrh bir dili vardrr. Bagkrrtga, iizellikle dofu lehqelerinde Kazakga'mn ses dilzeninin

Bu guruptaki diller igin gok fazla tdrihi malzeme bulunmaktaKomanca igin (Krrrm'da) 1301 tarihli Codex Cumanlcus, Krp 9ak9a igin (Pontus-Hazar step topraklannda) 13./15. Yiiryrllarrn deligik Krpgak siizli.ikleri ve Kazan Hanlarrnrn fermanlan ve 1073 tarihli Kaggar'hda tek tek kelimeler bulunmaktadrr. Bu gurubun (veya bunun b0tiin dilleri Eski Tiirkge kelime sonu --f igin -w Kumuk, tiirevleri) giisterir. (Kom., Karaim, Karaqay, Balkar, Krrrm Tatarcasl, Tatarca, Bagkrrtga, Karakalpakga, Nogayca, taw "daE, = Krrgrzca t6, Altay Ti.irkgesi tfr; Karaimce, Kumuk: yayaw (yayaD Tatarca c$y6w, Bagkrrtga yiiyiiw, Kazakga Jayaw, Nogayca yayaw, Krrgrzca c6, Altay Tiirkgesinde d'"fnf). Unlii sisterni dolayrsryla Krnm Tatarcasr Pontus-Hazar gurubuna aittir (kiigliir ugiigr, *kuwet,, Tatarca kiigldr, Bagkrrtga k6stiir: Aral-Hazar guruibunda ise, meselA, Kazakgafda kiigter). Di$er taraftan, Bagkrrtga iinsiiz deligmeleri dolayrsryla Aral-Hazar gurubuna dahildir; bu guruptaki diller bu bakrmdan Kuzey Ttirkgesi ile uyum halindedir. Tiirk dillerinin Batr ve Do[u guruplarr i.izerindeki farkh etkilerini belirleyecek derecede gramer iizellikleri de yeterince agrkhkla ortaya grkanlamamrgtrr. Bu sebepten batr gurubuna giren dillerin srnrf. landrilmasr oldukea gegici kabul edilmelidir.

drr:

b)

kuvvetli tesiri altrnda kalSnrgtrr.

(d) Dolu Ti.irkgest (Uygurca Gurubu): l. Ozbekge, Batr Tiirkistan ve Kuzey Afganistan'da 5 milyon civarrnda bir topluluk tarafindan konugulur; Tiirkmence ve Ka.
zakga

3. a) Kazakga Krrgrz steplerinde (3 milyon civarrnda) Karakalpak (Aral giilii yakrnlarrnda 200,000 civannda) ve Nogayca Tatarlar ile temas biilgelerinde (Krrrm ve Kuzey Kafkasya ile srnrn olan topraklarda) konugulur. Kazakga'nrn 19. yiizyrhn ikinci yarrsrndan beri yazrlt dili vardrr; Karakalpak ve Nogayca ise Bolgevik ihtilAlinden sonra ilk defa yazrh dil haline gelmigtir.
4

ile temas sebebiyle dilbilim agisrndan karrgrk olan bir kag gekil ortaya grkar. 20. yiizyrhn bagrndan bu yana yazrh dil tedricl olarak geligmigtir. Bu geligmede Qa$atay edebi dilinin modernlertirme ve yaklagtrrma gahgmalannrn etkisi gok olmugtur.

2. Yeni Uygurca (Dogu Tiirkgesi, Tarangi ve Kaggar ile Kotan Dillerinin lehgeleri ve vb.) Dolu Ti.irkistan'da (Sin-Kiang) 3 mil. yon kigi civannda. Yazr dili son senelerde Qa[atay edebi dilinin

etkisiyle giderek gelipmiqtir. Bu guruba Uygurca kdki.inden gelnre Batl Qin'deki Sarr Uygurca gibi bir kai mtinferit gurup da girer. Bu gurup igin de elmizde 8. ve 9. yi.izyrllardan (Eski Uygurca) kesiksiz olarak gelen ve 13. yiizyrl Qa$ataycasr ile modern devirde (Ozbekce ve Yeni Uygurca) oldukga zengin tarihi malzeme vardrr: Buraya Karahanh ve Harezrn Tiirkgest de girer'
Bu gurupta kelime sonu g/! bir kag heceli kelimelerde 15. yiiz' yrldan bu yana k/Lr ile gdsterilmektedir (Yeni Uygurca yayal.< uya' yau). Bu gurup Aral-Hazar ve Kuzey Tiirkgesi gurubundan iins0z degigmelerinin olmamasr sebebiyle kesin bir gekilde aynltr.

Tiirk dillerinclen ayntmrg, tek bagrna yabancr tesir altrnda uzrin bir geligme diinemi gegirmiqtir. Bolgevik ihtilAliriden bu yana yazrh bir dildir.
dadrr. Di[er

3. Eski Tiirrkge (8. yiizyrhn birinci yansrndan orhun Yazrtlart ve 7. (?)/8. yiizyrllardan Yenisey yazrtlan) Kuzey Tiirkgesi gurubuna tarihi malzeme olmaktadrr. Burada, ayrrca, T'o'pa dilinin ka' hntrlarr da sijz konusu edilebilir; bilhassa T'o-pa'ntn RADLOFF'un Tuba'lar'r ve modern Trva (Tuvinler) ile Tuvin'in aynr oldu$u kabul edilirse 'T'o-pa'ntn kahntrlan giiz iini.ine- ahnabilir.
defigebilir.: Altay dili Bu gurup iginde kelime sonu -g/! de uyum igindedir (Altay (aynr zamanda Krrgrzca) Batr gurubuyla Ti.irkgesi d'ayii *yayau): 'yaya' igin $orca ve Hakasga gaza$, Tuva gadag vardrr; halbuki Yakutda'da son iinsiiz kaybolmuqtur (Yakutga: tia 'Taiga' = Tuv. daS uda[,n, Yakutca sati cya]a>). Yakutca Ttirk dilleri arasrnda \elime bagr eski s- nin genellikle diilti.igii tek dildir (aynr iizellik bir kaE Evenki ve Lamut lehgesinde de bu' lunmaktadrr). Bir araya gelen iinsiizler Kuzey Tiirkge gurubunda bazr 6zel benzegmelerin ortaya grkmasrna sebep olur (meselA: n + l> nd, ve benzerleri). Gramere gelince, -falat ortacr uheniiz yaprlmamrgD (<*-$an ele yo[). Altay-Sayan gumbunun karakte' ristit Ozelli$dir (ve Krrkrzca'nrn) : Altay Tiirkgesi (ve Krrgrzca) barfala[< "heniiz gitmemig, - Hakasca parlalah, Tuva dilinde barfala[r olmaktadrr 4. Yukarda srralanan guruplarrn daha yakrndan karqrlagtrnlmasr bir taraftan o!uz, Krpgak-Koman ve Bolgar dillerinin birbi riyle daha yakrndan ve difer taraftan da Uygur ve Kuzey Gurubu diller:iyle ilgili oldufunu giisterir. Ti.irk dillerinin birbirleri arasrn' daki iigiyi derinlemesine ortaya Erkarmak igin ise dillerin tek tek gramer delerlendirilmesinin yaptlmasr gerekir'

(e) Kuzey Tiirkgesl: l Aral-Sayan Gurubu : a) Altayca (Oyrotga, Telei.itEe) Altay da$lannda

yagayan 50,000

civarlnda kigi tarafindan konugulur, 1930'lardan bu yana yazr dili vardrr. Altay ve Ktrgrzca'nrn tarihi olarak aynr guruba girmeleri gerekir; ancak, Altay dilinin Batl Tiirkgesi lehgelerinin etkisi altrnda kalan bir Kuzey Tiirkgesi dili mi oldulu, yoksa, Kuzey Tiirkgesinin gok fazla tesirinde kalan bir Batr Tiirkgesi dili mi oldulu kesinliklc belirlenememigtir.
$orca (Abakanca veya Abakan Tiirkgesi, 1930 dan bu yana bir dil) ve Hakasca (Sagayca ve Beltir halkrnrn yazr dili igin kullanrlan yazr dili igin 1930 dan bu yana kullantlan aynr zamanda, Sayan da$lannda yagayan Kaqin, Koybal ve Krzrl halklannl
yazrh

b)

belirten bir isim), toplam olarak bu 60,000 kigi civanndadrr.

dilleri

konuganlann saytst

c) Tuva Dili (Bundan ijncesinin Soyonca, Uryankayca ve Ka' ragas dili) 1943 de Sovyetler Birlifine dahil edilenr Tannu-Tuva Cumhuriyetinde bulunur, konuganlann sayrsr 70,000 kigi civanndadrr.

Tiirk dillerinin kendileri iisti.ine modern kargrlagtrrmah gahgmalarrn azblt 96z ijni.ine ahnrrsar Tiirk dilleri ile difer diller arasrndaki biitiin kargrlagtrrmalarrn oldukga dikkatli ve ihtiyath bir t,
N. K. DIMITRIEV tarafindan yaztlan Issledovantla po sravnltel'nol gnm' matlke tturkslkh Jazykov (I, Fonettka, Moskova, 1955) ve M. RASANEN'in Mater-lalten zur Lautgeschlchte der ttlrklschen sp'rachen (Helsinki, 1949) isimli kitaplar sadece sesbilgisi ile ilgilidir; morfoloji ile ilgili mukaye' seli gahsmalar heniiz cok azdtr.

2.

Kuzey Sibirya Gurubu

Kuzey Sibirya'da Yakutca ve Dol'

ganca bu gurubu tegkil edet'. Konuganlann saylst 250,000 civarrn'

L Bkz. K.H. Phtlologtae Turclcae Fundarnenta, Wiesbaclen, 2. Bkz. Aynr eser, N. Poppe'nin 671. s. deki makalesi.
6

1959, s.640.

gekilde yaprlmasr gerektiSi agrkca ortaya grkar. Bu <ihtiyatla ele almao MoBolca ve Tunguzca arasrnda var oldulu diigi.iniilen ilgiyi de igine alrr; biiyle bir yaklagrm Tiirkge'nin Ural-Altay dilleri arasrndaki yeri diigi.iniilmeden Altay dilleri denilen guruba dahil ol du!'u teorisi igin de gegerlidir. Son eklerin mukayese edilebitmesine ve kelimelerin biitiin kargrhklarrnrn bulunmaslna raSmen bun. larrn bir go$unun bagka dillerden ahndrfi giiphesi vArit oldufun. dan Tiirkge ile Mo$olca'nrn birbirine olan yakrnhgr ispat edilme. mig olmasrna rafmen miimkiindiir.

'

i.
:1,

I
,i,
"i.

ji, tarihi {epigikliklere en gok kargr koyan kategori oldu$undan do layr, Tiirk dilleri gurubunun farkh alt biiliimlerinin srnrflandrnl.
masrnda kullanrlan iizellikler genellikle fonetik srnrfa girmektedir; deler bakrmrndan, bundan hemen sonra kelimeler gelmektedir, Bi.itiin tarihi diinemlerde fonolojiden daha fazla ve oldukga iinemli

t
1

fi

II.
bagka gekilde srnrflandrnlabilir. llk olarak, colrafi veya biilgesel esasa gcire smrflandrnlabilirler. Biiyle bir smrflandrma her miicAvir alan iginde bulunan dillerin, meselA: Kafkaslardaki Tiirk dille. ri, Giiney Sibirya'daki Tiirk dilleri gibi sayrlmasmdan ortaya grkar. Bu ti.ir bir srnrflandrrma dilbilimi yiiniinden gegerli olabilmektedir; zira her zaman olmamakla birlikte genellikle birbirine yakrn alanIarda konugulan bir ana dil gurubuna giren diller birbirinden uzak yerlerde konugulan bir dil gurubunun dillerinden daha gok yakrn

'l[
'r
lt

de[iqiklife uframrglardrr. Tiirk dillerinin morfolojik sistemi ile yakrndan, ilgili olan sentaks kurallan deligmeye ve bozulmaya aynr dgrecede kargr koyduklarrndan bu kurallartn srnrflandtrma igin gok az bir deleri vardrr.

Tiirk dilleri farkh

srnrflandrrma temellerine dayamlarak bir

Tiirk dillerinin birbirinden usfrliyle aynlmrg biiliimlerini tes. bit etmek iizere yapilan miiteakip tegebbiis Samoilovich tarafindan yaprlmrg oldugu gibi bu dillerin colrafi konumunu krsmen giiz
tiniine almakta ve toplam olarak 12 gruptan olugan 6 bijli.ime varmaktayrm.

A.

Merkezl ve Giineydo$u Asya dtllert veya guiuplardan olugmaktadrr :

Tiirkiit dtllert

9u

hk giistermektedir. lkin0i olarak, Tiink dilleri tArihi temellere dayandrnlarak srhrflandrnlabilir: Eski Tiirkge, Orta Tiirkge, Yeni
Tiirkge gibi. Son olarak da, srnrflandrrma, dilbilimsel defigme temellerine dayandrnlabilir. Bu de[igiklikler, Tiirk dilleri arasrnda geligen farkhhklarr ortaya Erkarrr. Bu bon tiir smrflandrrma usfili.i, Tiirk dillerinin birkag gurubu arasrnda izafi yerleri tesbit etmede kullanrlabilecek en agrk yol olarak giiriinmektedir. Bu genetik sr. nrflandrrma, farkh Tiirk kabilelerinin ve milletlerinin tarihinden, onlann gciglerinden ve Avrasya'da biilgesel dalrhmlan ile colrafl konumlarrndan elde edilen bilgilerle desteklenir. Ilk ttirdeki smrflandrma teqebbtisleii arasmda sadece A. N. Samoilovich'inki prensip yiintinden saghkh olarak kabul edilebilir. Samoilovich'in srnrflandrrmasrnda II. ve (Harezm) VI. gurup (bu guruba Orhun, Uygur, A6akan; Tuna ve Yakut girer) haricindeki difer srnrflandrrmalarda Radloff'un hatdsr tekrar edilmektedir. Daha sonraki N.A. Baskakov'un srnrflandrrma tegebliisii (lzvestiia AN SSSR, XI, 1952) teorik yaklagrm agrsrndan bazr olumlu iizellik ' ler getirmektedir, ancak gerqekte hatdlr bir yoldadrr. Altay gurubuna giren biitiin dillerde ve Ural gunrbuna gireo dillerin biiyiik bir krsmrnda oldu!'u gibi, Tiirk dillerinde morfolo
8

I. Merkezi Asya gurubu: Qin tarihlerinde siizii edilen Ti.irkiit dillerinden gelme oldufu sanrlmaktadrr. Eski Ti.irkge diineminin eski dilleri: l. Orhun (ve Yenisey) yazrtlan ve Eski (Klasik)

*
j

r1

,I li

Uygurca; 2. <Orta-Tiirkgeu diineminin dilleri: Kaggarh Mahmud'un liigati ve Karahanlr Imparatorlu!'u metinleri tarafindan temsil edi len Uygurca'dan Qafatayca'ya gegig diinemindeki bir dogu lehgesi ve Harezm (XI. ve XII. yi.izyrllar)daki bir kuzeydoSu lehgesi; 3. Sonraki dijnem ve Modgrn Qagatayca; 4. Ozbekge (Farsga etkisinde kalan lehgeler) meselA 0zbekge tesirinde Qafatayca'nm devAmr; 5. Tarangi ve di$er lehgeleri ile Uygurca; Mo$olca ve Qince ile sanlmrg olan tek bagrna brrakrlmrg Sarr Uygurca ve Salar dilinin kahntrlan yeni Uygur lehgelerine gok yakrn olarak kabul edilebilir; 6. Modern edebi dilde bulunduiu gibi Kuzey-Batr gurubu (B)ndan bazr. kuwetli tesirler altrn.la kalan Krrgrzca. Bazr isogloslar Krrgu.

ca ile Oyrotqayr birbirine baflarlar. (c. -ri/-ii, ve dudaksrlagmaga temayi.il.

VII)

MeselA E/-k>"

-w> II.

Qin tarihlerindeki "Batr-Tiirkiit Dili,nin atasr oldupu farz olunan O[uz gurubu veya Giineybatr gurubu. Eski diller: 1. Eski Anadoluca, Selguklular ve Eski Osmanhca). Modern: 2. Bah: Osmanhca (gok gegitli lehgeleriyle: Rumeli, Anadolu, Giiney Krrrm);

; .,..

Girgauzca, Az,erice mence.

(lran ve

Kaggai lehqeleri

ile); 3. Do$u: Tiirk-

B. III.

Kuzeybatr veva Krpgak

biiliimii

aga$rdaki dillerden olug-

maktadrr:
oOrta Tiirkge, ddneminin eski Kuzeybatr dilleri: l. Co' dlx Cumanicus ve Komanlartn (Polovcy) dili ve KrpEakga. Difer guruplar modern dillerden oluqmaktadtr.

ki Kuzeyia-tr, bOliimti.olarak da isimlendirilebilir. Bu gurupta XI. Vo[a-nulgar (sAdece miinferit kahntrlar) ve XII' Quvag ve Tavaq *oi"r' dllteri. Aslnda bu biiliim esasl bir ana-Tiirkqe onitesino dahil edilmemektedir. Fakat ana-Tiirkge ile ana-Mofolca arasrnda bir gegig sa$lar. Bu durum Tavag ve Mololcayr birbirine ba$ayan i*jor'iurr-anlaqrlabilir. Dilbilimsel ve tarihi sebeplerden dolayr ve Hu-n dillerinin tjnemli kahnttlarmtn gerEekten Volga-Bulgarcasl TiirklegtirModern Tavag dilinde bulunmasr miimkiindiir' Ancak
meetkisibudilidnemlibirTiirkdilineddniigttirecekkadaryolun idi. Tiirk dilleri gurubu igindeki akrabahk ba$lannrn daha, yakrniiniJun irr""t"rmesi i ve c nin kendi aralannda daha biiyiik bir ye B den F veya te teqkil etti$ini giisterir, Bu iinite gurup D - E daha E birbirleriyle daha yakrndin baghdrr. Bundan taitca, D ve da yakrnian ilgilidir. VIII ve X arasrnda yakrnlaqtrncr ba! olarak bfuiik dillerinin Tiirk E iX g.r*p gitriltiir. Birgok bakrmdan D ve gurup, Gtiney ve Do!'u. Sibir' eogrirrt,rlrriaan oldukEa uzaktrr' Bu y"-n"rodeoldu!.ugibi;aslenTiirkqeolmayandillerinTiirkeeles. de' iirilmesi ve daha yuftndut incelenmesi gereken esas ve ikinci ra[durumuna cofrafi recedeki dayanaklar E ile mukayese edilirse yoluyla' men f agrkiu daha marjinal guruptan ve F Tiirkgeleltirme ye ballanmast B ile 6 V' B' bilhassa en yaktn Tiirkge devresinde F den uzak' sonucu ortuy" qrkun gok sayrda de$igikliklerden dolayr tlr.
de de etimolojik araltirmalar heniiz baqlangrq safhasrnda 9l-dufun' ken' dan (bu gi.ine kadar ne difer branglarla ne de Tiirk dillerinin
akra' Jirivi" illili yararl etimioiik bir liigat bulunriramaktadrr) temelde

F. Volga. Bulgar veya Hun - Bulgar biiliimii: Bu biiliim

': /. .

I.1.,

es'

tV. Komanca ile qok yakrndan ilgili olan Pontus Hazar dil" lcri : 2. Karaimce, 3. Karagayca ve Balkarca, 4. Krnm Tatarcast
(nasrl Krnnrcao), 5. KumukEa. Volga-Batr Sibirya dilleri : 6. Kazan Tatarcasr (veya uasrl Tutarcao), Tepter, Miger ve Kastmof Tatarcast ile birlikte), 7. Ba' lr Sibirya lehgeleri : Tunah, Tiimenli, Tobolh, I9rmh, Kurdak, Ir' tr6lr; 8. Baraba; 9. Kiierikge. Bu dil, merkezl giiney Sibirya dilleri' ne geqig ba[lanttsrnt sa!'lar (D. VIII). 10. Baqkrrtqa.

V.

VI.

Aral-Hazar

dilleri: ll. Kazakqa ve Karakalpakqa;

12'

(Fnrsga etkisinde kalmamrg veya KrpgakEa) Ozbekge; 13. Nogayca, 14. Sadece edebi dil 96z iiniine ahndrfrnda bazr tizellikleri ile Krrgrzca (yukanclaki A. I, 6 ya bkz.). Krrgrzca en azrndan A' I den B. VI ya bir geqig teqkil eder, Tclenget, Lebed (Km-Kiji) ve Yi9'Kiji (veya Tuba). Daha sonraki $or ve gurup D. VIII deki difer dillere bir gegil temin eder.

C. VII.

Oyrotga (Altay daflarrnda) ve lehqeleri

Altay'Kiji,

Altaydillerinindilerbranglarmdaoldu$ukadarTiirkdillerin.

D. VIII. Merkezi Giiney Sibirya, Abakan veya uHakasD guru' hu: l. $or, 2. Sagav, Kovbal, Kaga, Ktzrl ve Beltir lehqelerinden
oltrgan Abakan.

(Tangnu'Tuva veya Uranhay): (Tuba, veya Uranhay dili)' D' VIII Tyba Tuva, l. Karagas 2. Soyong, gegig iizellikleri. clcn E. X a

IX. Do[u veya Tuva gunubtr

/ bafik kavramlal kelimeler drqrnda meseld, uygun veya gibi miinase' iizellikleri ve sentaks benzer fonolojik, morfolojik .uyumu. kelimelerin Biiylelikle, betler iizerinq dayandrrrlmaktadrr. Tiirk nun yanrsrra beliitilen niiffrz sdhalarrndaki isoglos'lar -dilleribir akyakrn daha arasrnda dilleri nin Mololca ve Mangu'Tunguz

E. X. KuzeydoSu, Do$u Sibirya veya Yakut gurubu. Yakut (saha) dili ve Dolgan, Ya,kut tesirindeki Nanasan (Tavgv-) Samoved
lehqeleri.

rabalrkbulundupuntr.belirtir;budillerinhepsiAltaydillerigu. ltrsmr rubunumeydanagetirir'Ti'irkdilleriAltaydilailesininbatt Tiirkqe biilgesi temas arasrndaki n, ot.rgttrr*' Ttirkge ile Mo$olca it" rrrigt, urarrndakinden Jaha da genigtir' Bununla birlikte' en dili' Evenki ve azrndan son dijrt ytiz yrldan beri iki kuzey-Tunguz

il
t0

vrlo

E.X) bulunmaktadrr.

(Lamut) tarafindan sarrlmr$ olan bir Ti.irk

dili

(yakutga

veya kelime igine dahil olan qahrs

zamirlerini igine

Tiirk dilleri ile Mopolca arasrnda daha yakrn bir miinasebeti belirleyen tinemri isoglosrar olmasrnrn yanrndl rurk diilerirri-tr".r. qu-Tunguz dillerine balrayan birkag cinimli isoglos a" uuiiri.'r"t baqrna gelismesinin vanrsrra kaybolmug birgok zrti ol"iriiilii"y"sinde birleqtirmesinden dorayr Mangu-Tunguz, diinyasmd-a trususi Drr ver tutargrrtlak sesini giiz tiniine alrrsak, bir damak; bir damak , Iki^dizi arkasr fonemi, siirti.inmeli veya siirtiigm"li ior,e*l"rin k"votr"g,;; yrcr ve dig sesleri ile biiti.inlegme dzellikleri, kelime uur, lime sonu durumlarda iki veya daha fazla iinsiizii' U,rtorrirayrg, ""il t "gibi fonoloji temelde benzer ses ve hece yaprsr giisterirken esas ora. rak damak arkasr-damak sesleri zrth$rnrn etkis-l artrnd"dr", g.r."rt. hk ses u_y-umunun grkrgina sebep olir. Damak g"iirr"u Tunguz dillerinin birgolu, ya geligememenin ya da "eslerirre ses ,ry.,irorrrn bozulmasrnrn belirtisi oran iizer bir geligim gdsterir. o" *r.l"r-tu". ya i9 ekler) olmaksrzrn oldukga katr bir Uiiimae y"rrugrk Lti,,,u diizeni giisteren morfoloji en gok sayrda isollos ite uetirt"nmette. dir. 0zellikle isim veya isim ylrine g"9"r, ku-tegorilerde b; J;;, agrktrr. Isimlerin hal ekleri teklik ve ioi.t,rt gekillerde *t"rniye yoktur"; ismin halleri Ti.irk dillerinde i dan Tungluz,da "yrrrar*20 ye kadar grkabilir ve bu farkrrrrgrn sebebi de Urar dilleJnde ordugu gibi ver bildiren isim hallerinin goklufudur. Ashnda uutiir, -irim. Iere iyelik eki gelebilir. Moforca'da -"u",rt olmayan irimrerinlye. lik eki almasr hali son zamanlarda ortaya grkmrgtir. altav iil gorubundaki dillerin her birinde aynr giirevi yapan son eklerin belnz"rliEi agrk olarak giiriilebilir. Srra sayrla',.birkagr hArig, iig g,r*;-ig"risinde de birbiriyle ilgili defildir. Bu durum, en azrndan ilk altrsr miigterek olan, ural dilleriyle, Hint-Avrupaca veya HAmi-sami dilleriyle zrthk giisterir. Bunla.n hepsi gimdiki durumda Altay gurubu iqindeki diller ar3srnda yakrn zamanlarda ortaya grkan miistakil menqeli sayrlardrr. gahrs zamirlerinden birinci ioBul hrs Tunguz ve MoSolcada dAhili ve hArici yapryr ayrrdederl 6., '"nm bazr Mofol dillerinde ve gd,ri.indi.ifti taaarryta- biitiin iii"t "yraitlerinde kavbolmugtur. diilerinde yiiklem aga!.rdaki sraya gti. re ek ahr : 1. Durum ll!1y bildiren ek, Kuzey Tunguzca'da gok "farkh durum ekleri vardrr, morfolojik olarak fiil tiiretim ekieri durum eki olarak ahnmrgtrr. 2. Isim -fiil- zaman ekleri, 3. lyelik ekleri
t2

leri. Ural dillerinde oldugu gibi olumsuzluk her iig gurupta da bu. giin sAdece Tunguz gurubunda yagamakta olan bir olumsuz fiil ile yaprlmakta idi. Bugiin bu olumsuz fiil Mololcada zarfa, Tiirk dillerinde ise durum ekine diini.igmek s0retiyle kahntr h6line gelmigtir. Her birisi, iki sentaks kullamhgrndan birini ifAde eden iki 9egit isim fiil vardrr. Bunlardan birisi <Gerund" vazife yapan zarl olarak kullanrlrr, diferi isim fiil olarak veya ortag olarak isme benzer giirev yapar. Daha sonraki prehistorik devirde Altay dilleri bugi.iniin Kuzey Tunguzcasrnda yeni kaybolmakta olan ve bski Mofolcada ve eski Ti.irk dillerinde muhtemelen mevcfid olan gramer bakrmrndan uyum (Gramrnatlcal agreement) isim-fiil uyuSmasrna rastlanrr.

Sentaks: Altay dillerinin ilk geligme dijneminde morfolojinin daha zengin oldufuna dAir tirihl deliller varsa da o dijnemde sentaks yaprsr tArihi diinem igerisinde giderek katrlagan, daha az krrarh ve kesin bir durum giisteriyordu. Bu orijinal iizelliklerin bir. gogu Tunguzcada halA giiriiliir. 0zne-nesng.yiiklem srasrndaki A1. tay dillerinin kesin ciimle dtieeni igerisinde niteleyen her zaman nitelenenden iince gelmektedir (rectum-regens constructlon). Heinrich Winkler bunun Altay ciimle yaprsr oldulunu belirlemig ve da. ha sonra Hint-Avrupa dillerinde giiriilen osubordinationo dan ziyade katr bir sentaktik koordinasyon olarak belirlemigtir. Birgok Manqu-Tunguz dillerinde bulunmayan bu husus ancak hem Tiirk 'dillerinin hem de Mo$olcanrn tipik tarihi geligmesinin neticesidir. Eahip olmak (to have) kargrhfrnda bir fiilin bulunmamasr yi.iziinden bazr dolagrk veya uzun ifadelere ihtiyAg duyulmugtur.

lan Korece ile olan miinisebet; Kore dilinin Hint-Avrupa dili ile
olan miinasebeti yeniden giizden gegirilmeden ve Kore dilinin grameri ve fo'nolojisinin tarihi bir aragtrrmasr yaprlmadan 6nce bu miin6sdbet yeterince ele ahnamayaca$rndan burada tartrgrlmayacaktrr.
Bundan bagka Kore dilinde Altay menqeli olmayan yaprlar da igin de gegerlidir; ancak Japonca etimoloji, anlam alanr gibi birgok kelime problemlerine sahip olmasrnrn yanrsrra Kore dilinden yapl bakrmrndan daha homojen giiriinmektedir.
hAlA giiziimden uzaktrr. Aynr husus Japonca

Ramstedt ve Poppe gibi Altayistlerin Altay dilleri igine aldrk-

l3

lcrine ve dolayrsiyle Batrdaki ldint.,Avrupa dillerine oran.geneli-k-il,: .: glsini belirler. Ote yandan Aliay djllerini Hint-Avru$a=dilleriylg: ''.'. _,: .i, , {gprudan do!ruya giiriiniiqte baglayan birkag isoglos vardrr. Aliay ' ,- , dilleri, Ural dilleri vasrtasryla, aynr zamanda kuzeydofudak'i yuki. 3lrveQukgi(QukEi,Korak,Kamqadal)gurubuyladaba[lantrlrdrr. Ural ve Altay dillerini Dravid dilleriyle baglayan kelime dizisinde oldufu kadar yapr ile ilgili (morfoloiik ve sentaktik) gdriintigteki. rkrabahk baflan aynca inceleme konusu olmaya defer.
,

:' ' -i Altal' dillcrinin ijzellikleri farkh derecede d;9 belirtir. En karakteristik olan morfolojik tizellikfer ^tir,"r"6qti.ri: en hzla s'uui- ..-, , yede, yenili$e ve defigmeye rhmh bir kaigr koyrna gtisteren]ientaks.' ,- - r . ve fonolojik tizellikler daha az bir seviyede ancak farkedilebilif ve blr derecede de kelime hazinesi iizellikleri Altay dilllrinin ural dii. ,: ,'
.

TURK DiLLERININ MU$TEREK TARAFTARI vE TEMAYULLERI

(SPRACHBAU

= DILIN YAPISI)

LOUIS BAiZIN

Miiterclmln notu: Terciimede miimkiin oldulu kadar yazann

iisl0buna ve dilbilimi anlayrgrna sidrk kahnmrg, ve bu sebeple kullandlpr terminoldinin de, T,iirkiye Ttrkgesinde kullanrlan ter. minolojiyle de$gtirilmesi yoluna gidilmeksizin elden geldifince
terci.imesine gahgrlmrgtrr.

eserde (PhTF) teferruath tavsiflerini bulaca$rmrz, gok sayrda ve biribirlerinden qok farkh lehgelere avnlmrg bir vaziyet. arzederler.

Tiirk dilleri on iki yi.izyrldan fazla bir zamandan beri bol ve 9e. gitli metinleile mevctrdiyetlerini or:taya koymuglardrr. Bunlar Av. rasya'da genig bir sahaya yayrlmaktadrrlar. Bugi.in, bu diller, bu

Fakat, zamanda ve mekAndaki bu daSrnrkh$a, ve hatta bu derece lehge farkhhfrna rafmen, bunlar, birlikte katrldrklarr, biiyiik bir segiklikle, kendilerine has lengiiistik bir sistemle tayin edilobilme imkAnr verert bir vapr anahatlarr biitiinliifiiinii miigtereken ortaya koymaktan geri kalmamrglardlr.
Statik bir qekilde tarif edilebilen bu yapr miigrerekli[i, bu dillerin zaman igindeki geligmesi srrasrnda, daha az aqikAr olmayan

bir temayiiller miigterekligiyle birlegir. Agafrda, tabir caizse,,getitli tiirk dillerinin iiziinii tegkil, ve onlann derin birlifini tomin eden oldukga dikkat gekici bu miigterek hatlan bir bir giiz iiniine yaymaya gahgacafrz. Bu miinasebetle, srrasr iizerine: sesler, gekilbilgisi, kelime hazinesi, siizdi. zimi konulannr ele alacaprz.

l1

l)

yaplnln gciriilmesini saflar.

lerin tamamiyle fonetik bir anlatrmr, ortak bir giiri.iniim vermek giiyle dursun, ancak bir kangrkhk ve tutarsrzhk intibar uyandrrmaktan 6teye gidemez. Bun? mukabil, fonolojik tahlil, yani gegitli -hetiirk dillerinde fonemler sisteminin fonksiyonel incelenmesi, men hemen ilk bakrgta, basit ve berrak, anahatlariyle tutarh bir

(Sesbilgisi) A. Fonetik ve f onoloji Qok sayrdaki tiirk agrzlannda giiriilen son derece gegitli ses.

Dudakhlar

Mamafih, (arapga, farsga, fransrzca, rusga vs. gibi) ti.irkge olmayan dillerden, az-gok yakrn bir gegmigte ahnmrg, ve ekseriyetle kelime hazinesinin mtihim bir krsmrnr tegkil eden kelrmelertn umu. mlyetle tiirkgenln fonoloJtk kuruluglanmn drgrnda kalmasr hadi. sesini burada belirtmeden gegmeyelim.

Fonetikgiler, pek hakh olarak, ttirk a[rzlarrnrn gofunda, akustik nitelikleri A ile I'ninkiler arasrnda olan, bu 8 fonemden neget etmig (gegitli gergeklegtirilmeleri bulunan) 8 iinli.iye ilAveten bir 9. "kapah e> iinliisi.ini.in mevcudiyetini belirtmiglerdir. Ancak, fonksiyon baktmrndan, higbir zaman 'bu "kapah eo ne A'nin ne de I'nin kargrtrdrr. O halde, fonoloji bakrmrndan, (ti.irkgenin bttiin i.inlt diizeninin mi.itekAmil dengesini bozacak olan) bir 9. fonemden bahsetmek do$ru olmaz. Ancak ("kapah eD nin l'nin kargrtr oldu!"u durumda) A'nin olsun, (ckapah ep nin A'nin kargrtr oldu$u durumda) I'nin olsun, (umumiyetle birlegme ile ilgili) tesadtifi gergek. legtirilmelerinden bahsetmek yerinde olur. Hatta, bazan "kapah e", kelime igerisinde higbir semantik rol almadrfr A/i kargrthprmn bulundufu nadir hallerde A ve i arasrnda kararsrzhk gegiren bir gegit tarafsrz gerEeklegtirme olarak giiriiniir. Her ne kadar, mi.inhasrran A/i miinasebetiyte belirtildilerse de, ayrrca benzer kararsrzlrklar, ti.irkge'kelimelerin ilk hecelerinde, di$er A/t, 6llJ, O/V giftleri arasrnda da tesadiifi olarak meydana gelir. "agrk/kapah>
iizere, 3 lligktyle sonuglanan, 9 degil, 8

1".
ceslyle,

Vokaltzm (Unliiler diizenl)

edilmiqtir.

Fonoloji bakrmrndan, tiirkgenin vokalizmi, kelimenin ltk he dlfer hecelerl araslnda temel bir yapr farkhhsiyle tavsif
(Bizzarure kdkii tegkil eden)

en zengin olanrdrr. Bu vokalizm,

llk hecenln vokallant goklukla biitiin tarihi tiirk dillerinde ve hemen hemen giiniimi.izdekilerin hepsinde (baghca istisnasr, biiyilk gehirlerin iizbekgesi gibi kuwetli bir gekilde farsgamn etkisinde

dudakhhk (lablalltd)'tan miitegekkil 3 rltpktntn (corrlattons) ta. yin ettigi miikemmel bir simetri ile tarif edilen baghca E fonem'den tegkil edilmiqtir. GerEekten de, 4 ijndamakh (prd-palatales) veya iinlii (antdrieures) (: iNcE) ve 4 artdamakh (post-palatales) vo ya arth (postdrleures) (: Xltttrt)'nrn; 4 agrk (ouvertes) (- GE Nig) ve 4 kapah (fermes) (- DAR)'nrn; 4 yuvarlak olmayan (non-arrondies)veya dudaktr olmayan (nonlablales) (= DUZ) ve 4 yuvarlak (arrondies) veya dudakh (Iablales) (: yUVARLItK),mn qift gift biribirlerinin karqrtr olduklan miigahede edilir. (Ilerideki briliimlerde tasvirlerinin bulunaca$) lehgelere gbre bu fonemle. rin gok gegltlt hususi gergeklegtlrtlmelerl hadisesi istisna edilirse, bunlar 9u gekilde srnrflandrrrlabilir.
16

kalmrg lehgelerdir), damakhhk (palataltt6), agrkhk (apertune) ve

O halde, tiirk fonoloji sistemi, yukarrda zikredilmig olduSu iinlii foneml havidir.

Mamafih, sadece tiirkmencede tam olarak korunmug olan (ve yakutgada, yalnrz tek hecelildrde hayatiyetini si.irdiiren) dilin eski bir durumunda, krsa (brtves) ve uzun (Iongues) kargrth$na dayanan, siire ile ilgiti bir 4. lltgkintn, ve netice olarak llk hecede, A, i, O, U; A, r, o, U; 4,i,.6, E; A, I, Q, Olnun gtiri.ilmesiyle, 16

iinlii fonemtn bulundu[una igaret etmeliyiz. Istatistik olarak kul.

t :

lanrlma frekansr diger 3'i.ine giire daha di.igiik olan bu 4. iligki, i.in. siiz fonemler bakrmmdan tiirk dillerinin tarih boyunca zenginlegmesiyle, uzunluklarm gittikge kaybolmasrnr denklegtiren (krsa) iinliilerin ve iinsiizlerin miimkiin olan birlegmelerinin gogalmasiyt7

lc kaybolrna)'a yiiztuttu. Uzun iiLnliiler (ve bilhassa A, I, O;, artrk liilkge asrlh kelimelerdc si.ire ili:;kisini diriltmeksizin, yabancr dillcrden ahnma kelimelerle (meselA : osmanhcada, arapga ve farsEa. dan ahnma kelinrelerle) Ae$itli tiirk dillerinde yeniden ortaya grka.
bildiler'. Briylc ahnma kclimelerde bilc, uzunluklar, yaygrn kullanr. Irgta krsalm;r temaviilii g,iisterirler.

(7 gerEekleltirme: A igin ii/a; i iqin t; ve yukartda oldupu gibi U igin n/u/d/o) temayiiliinde olan lehgeler giiriilmektedir. Bu ger' Eeklegtirme Eegitlilifi, fonksiyonel bakrmdan, A, l, U'dan ibaret te' mel 3 fonem'in varhlrnr gizleyemez.
Modern tiirk dillerinin ekseriyetinde, ilk hece drgrndaki bu 3 fclnemli sistem, eski devrelerden beri, bizzat kendileri de kangtrrrl' mrg olarak bulunan i ve U fonemlerinin llu i/u gekillerinde ger' qeklettirilmelerinin izi olarak. giiriilen llerleylci dudak benzegtir' mesi (asslmtlation labtale progressive : KUQUK UNI-U UYU' MU = DUZLUK-YUVARLAKLIK UYUMU) hadisesi neticeSiNdc ortaya grkan kangrkhk yi.iziinden daha da basitlegmigtir. Ohalde,

ilk hece drgrndaki hecelerin ve miinhasrran eklerln vokaltzml lbnolo.ii bakrmrndan daha az Eegitlilik arzeder. Eski ve Orta tiirk. gcdc, btr iinceki hecenln i.inliisiiniin 6nlii veya arth olmasrna giire (iinlii ahengi : harmonie vocalique) herbiri iindamakh veya art. damakh 2 gerqeklegtirilmeye sahip 3 fonemle (A, i, U) tayin ediltnistir' : Avnr kclinrcnin biitiin iinli.ilcri rinli.i veya arth olacak qekilclc; A, <ir veya (a) olarak; i, rir veya ,.ro olarak; U, oiin veya ruD olalak gerqeklegtirilir. Bu gartlarda kelime, yekpare olarak, ya iinlii iinliili.i srnrfa, _va arth iinliilii srmfa dahil nlur. (Ilk hecenin baskrn olduEu) tiirk dillerinin fonoldjik yaplsrnln fonetik neticesi olnlak l'rtr darnakh tnlii ahengi (harnronie vocalique palatale = BIIYTIK IjNI-U IJYUMU : KALINLIK - iNCELIK UYUMU); ma. mafih, ozbek a$v.larrnln en g<lk farsganrn etkisinde kalmrg olanlarr, i'nin d:ri'ra (r sesinin olmamasr scbctriyle) <inlii *lo iinliisi.i ola. 'c lak ger'geklcatirildili bazr lchqelcr miistesna, umumiyetle gafdag tiirk afrzlarrncla muhafaza edilir.
ilk
Hcr nc kardar, eski ve orta tiirkgede, ve gafdag tiirkmencede, hece ch;rndaki hecelerde uzun iinliilerin izleri varsa da (a/a i/r,

tlk hece drgrnda, 2 foneme indlrllmig blr iinli.i slstemi siizkonusudur: Hemen hemen giiniimiiz a$rzlarrntn hepsinde bu 2 ftlnem
A, I'dir.

(non-initiaux) 6 iinlii fonemle belirtilecek olan) siire iligkisinin be. lirlc.vici vc umumi ehen-rmiyeti haiz fonksiyonel bir roli.i olmadl$r gtiriili.ir'. 6 lonernli bagta olnrayan (non-initial) bir iinlti sistemi ti.ilk dillerinin tarih ijncesi devresinde bi.iyiik bir ihtimalle mevcul olmugtur. Ancak, tarihi devre igerisinde, umumiyetle 6la, l/t, i/u r;el<lincleki 6 gergeklegtirme ile bu 3 foneme inmigtir.
Bununla beraber, cski bir devreden bu yana, bu 3 f<lnem igin ("r" scsinin .voklr.rsu sebebiyle i'nin daima oi, olarak gergeklegtiril.

i/u; t\/a, ili ti/u gibi 12 gergeklegtirihnesiyle bagta olmayan

Bu iki fonem, lehEelere gdre, oldukga degigik savrda gergek' legtirilmeye sahiptir : Bazr tiirkmen a[ularrnda (A; iila; i : i/r olmak iizere) 4 (herbiri iein 2); modern Tiirkiyc ttirkgesinde (A iEin ii/a olmak izere 2; i igin blr dnceki becenin dudakh olmayan i.-inliisiinden sonra Judakh iinlii ahengl (diizltik'yuvarlakhk uyumu) kapah (dar) iinliilert tayin eder- i/r, bu hecenin dudakh iinliisiin' den sonra ii/u olmak iizere) 6; krrgrzcada (dudakh iinlii ahenginin umumlleqmest ile, bir ijnceki hecenin dudakh olmayan iinliisiinden sonra A isin 6/a ve i igin i/r; bu hecenin dudakh iinliisiinden sonra A igin 6/o ve I igin ti/u olnrak iizere) 8 tanedir. Miimkiln gerEeklegtirmelerin gegitliliii ne olursa olsun, fonksiyonel baktmdan sadece 2 fonem stizkonusudur. Vokalizmin bu fakirlegmesi tarih ba' krmrndan konsonantizmin zenginlegmesiyle denklegtirilmigtir. Qetitli tiirk lehEelerinde gdrtilen diftonglar, fonoloji bakrmrndan, ya bazr iinlii fonemlerin gerEeklegtirilmesiyle (uzunlar, umu' *6, vs.), yada iinlii ve iinsiiderln blrleg' miyetle: krg. yakutga uo = tlrilmesiyle (yarr i.inliiler: gegitli kaynakh y veya w) temsil edilir. Ne olursa olsun, bu diftonglar miistakll fonemler tegkll etmezler. Aynr kelime igerisinde miistakil iki tinltintin birbirini takibi, veya hiatus, ttirk fonolojik sistemi iqin hesapta yoktur. Ara iinsiizlerin diigmesi hadisesi sonunda tesadiifi olarak biiyle bir durum meydana gelirse genellikle bir aytncr iinsiiziin (ekseriyetle bu y'dir) ara' ya girmesiyle bu diigen iinsiiziin yeri doldurulur.
t9

difi)

valnrz .5 gerjeklcgtirme_yi btrlundrrrma, yahut aksine (kapah i-inliilij lrecelerden sonra it/u, ve agrk iinliilii hecelerden sonra ti/o olalak fl'nun gcrgeklc'ltirildiEi) 8 gcrgeklegtirmeyi bulundurma, vahrrl ckr l>unlann arasrndaki rrriimkiin olan sistemleri bulundurma

l8

2o. Konsonantftm (Unsiizler

diizenl)

Ti.irk dillerinde, konsonantlzmln zenglnll$nln vokallzmtnklne ters olarak deft9tifi ve, diakronik olarak, konsonantlzm bakrmrn' dan bir zenglnlegmeyle birlikte tamamiyle btr vokaltzm faktrleqme' st yiiniinde tekAmiil gegirdifi gok dikkat Eekici bir husustur. En arkaik di.izeyde, ilk hecenin vokalizminin b0yiik zenginlifi' ne aqrklayrcr sebep olarak kellmenln tam bagrnda bulunmasr gere' ken iinsiizler (consonnes lnltiales absolues) bakrmrndan biiyiik btr faktrllk giisterilebilir; ilk hecede 16 iinlii fonem yanrnda, ilkel bir gekilde, sadece kelimeyi baglatabilen 7 iinsiiz fonem vardr (VIII. yy. Ycnisey ve Mololistan kitabeleri) : "srfrr" fonemi (iinsiiz yok' lu[u: iinliiyle ba9lama), qok yaygln, ve sadece 4'ti patlayrcr (B', T-, K-, Q-) ve 2'si srzrcr (S-, Y-) olan 6 hahkf fonem, ton' luluk iligkisi (corrdlation de sonoritd) olmaksrzrn (kelime bagrnda hissedilir tonlu ve tonsuz kargrthSr yoktur), ve hlgblr bagta iinstiz guruplan tegkll etme lmkAm bulunmaksrzrn kullanrhyordu. Di$er iinsiiz fonemler, sadece ahnma yabanct kelimelerin bagrnda (95d, irancadan ahnma unvan) veya istisnai hususiyeti olan kelimelerde (som kelimesi nil nne?o) giiriilebilirlerdi. K- fonerni, ijnlii iinliilerin iiniinde iindamakh (nk-o, az-gok uyumugamrg"), ve arth iin' liilerin tjniinde artdamaklt (uk-o, artdamakh) olarak gergeklegti' rilmigtir. Kelimelerin iginde daha zengin bir konsonantizm vardr: 3 glfti ctonlu/tonsuz" 7 patlayrcr (P, B; T, D; K; G; 9), 4 genlzll (M, N,0, N),4 suncr (Y, S, Z,;),2 alscr (L, R) olmak iizere top' lam 1? iinsiiz fonem gdriili.ir. Damak iinsiizleri ve akrcr L kelimenin ilnliilerinin dnlii veya arth olmasrna bafh olarak iindamakh ve art' damakh olmak tizere (K/K, G/ G, L/L) ikiqbr farkh gergeklegtiril' meye sahiptiler. Btimolojik olarak, srzrcr Z ve $, akrcr R ve L ile srrasr iizerine de$igtokup oluyorlardr (F.lz ve L/$ de!'i9toku9u)' Her tiirli.i iinsiiz btrlegmesl hece bagrnda miimktin gdriilmliyordu; hece sonunda milmkiin olan birlegmeler ise smtrh saytdaydr (akr' cr + tonsuz patlaytct i NT, NQ; ST; RS). Qetitli ti.irk dillerinin geligmeleri siirdiikqe, ve bilhassa yaban' cr kelimelerin ahnmalartntn tesiriyle, konsonantlzm, bagta fisrltrh' lar (H, E ) ve stzrctlar (F, V) baktmrndan umumlyetle zenglnleqtl, ve patlayrcrlann otonlu/tonsuzn kargrth[r ekseriyetle (tonlulann ortaya grkmasiyle Q/C'nin de dilde kullanrlrr olmasrm hazrrladr;
20

bununla beraber, yumugak genizli iI umumiyetle kayboldu. Bu hu' susta daha fazla bilgi igin, gegitli lehgelerle ilgili monografilere ba' krlmasrnr tavsiye ederiz. Ekseriyeti igin, bunlann, kelime bagrnda eski tiirkgenin kabul ettifinden daha bilyiik bir iinsiiz gegitlilifin bugiin musamaha ettikleri hususiyetle dikkati gekmektedir.

'

3". ,

Vurgulama (Accent tonique)

Vurgunun yeri ve (kesafet ve yiiksellik bakrmrndan) gergek' leqtirilmesi lehgelere giire deligiklikler arzeder, fakat umumi temayi.illere de uyar: gok kullanrlan kelimelerin ilk ve son heceleri vurgulu olma temayiililndedir; bazan asrl vurgu ilk hecenin iizerinde ve son vurgu ikinci derecededir (iiyle geliyor ki, eski olan gekil dc budur), bazan da tersi olur (meseld, Tiirkiye'de). Her haliikArda, (ne bagta, ne de sonda olan) orta heceler normal olarak vurgusuzdurlar ve bu yiizden Eegitli fonetik hadiselerin zuhuriyle iinliilerini kaybetme temayiiliindedirler. 3 heceli bir kelimenin bu yiizden orta hecesini kaybettili gok yaygm olarak giiriiliir: ogul uoflu> vs. "o!ulu; ogul-r>ogh Mamafih, tiirkgenin vurgusu, kendilerinden tince gelen hecenin iizerine vurguyu atan ardarda konulmug btttgken ek, edat ve kellmelerln varhlr sebebiyle daha muhtelit bir durum gijsterir: uy. gunluk bildiren +[ eki (tfirkSii otiirkge/tiirk vari"), sona getirilen gahrs zamiri (ttirk ben <tiirkiim>) vs.

B. Morf oloji

($ekilbilgisi)

Ti.irk dillerinin baghca morfolojik hususiyeti bunlann hemen hemen mi,inhasrran soneklt dlller olmalarrdrr. Gergekten, katrksrz ve basit olan sonekleme, hemen hemen tiirk rnorfolojisinin kullandrlr tek yoldur: asrl tiirkgede, (yabancr dillerden ahnma kel'imeler

miistesna) ne tjnek, ne ktiktin iinliistinii deligtirmek, istisnai tiir' den nifade kuvvetlendiricio birkag tegkil hesaba kattlmazsa (uyan' krh kelimeler) : uygurca itg m-iig (av>, ortat'iirkge yaq yu9 uyegil'

lik", vs.) vardrr. Kelimenin kiik unsuru, isi'm veya fiil, defigmez olarak kalrr;'r
bazan miigahede edilen iinsiiz deligtokuglan (hususiyetle tonlu ve
Nonsuz arasrnda)

tek btr fonemin gergeklegtirilmesinin birlegtirtekabill eder (biiylece, osm. gecit "gegit", defiqmelerine meyle ilgili akk. geEid - i).
2l

Sonekler clc, f<lnoloii bakttnlnclan de$igmezdirler, ancak' fone' tik gerqeklegtirilnrelcri, kelirneyi r.rre1'dana getiren unsurlara ben' ,"t,ri" ii" clefiqirler (kelimenin ii'li.i veya artl iinliilii srmfa dahil ,,l,na.rno gore'on damakh veya artdarnakh olarak damak iinsiizle' r.inin vc L'nin gerqeklegtirilmesi; i-inlii ahengi). Sciz geligi, isimden nriicert'et isin'r ti.ireten tiirkqe Jlk soneki, duruma gtire osmanlt' cada: lik, hk, Jtik, Ju[<, ve vine, miiteakip iinliiniin iini.inde,-.lly" -lt'-, -liiy-, -lu'- olarak gergeklegtirilecek; ama daima 6lifttr'd olan 3
n-ynr

iiv-lm <evim>, vs. ..., gekim ekleriyle techiz edilmig, ohalde, artrk isim tabanlan olmayan gekillerdir), ve ftil tabaru bir, Z. teklik 9a. hrs emir de$erindedir (sdv! uscvlo; krr;. siiv"di osevdiu, s?iv-ip <sevip,, gekim ekleri almrg, r'e artrk fiil tabanr olmayan qekillerdir). Normal olarak, ttireme sadece tabandan hareketle yaprlrr, ve gramerle ilgili gekim ekleriyle tcchiz edihniq qekillerden yaprlmaz (ba zr istisnalarr: osm. giin-dn ogiindeu, gi.in-diiJik ogiindeliko, vs.).
Qektm eklerine gelince, bnnlar bir gramer deperine sahiptir. ler, ve isimlere getirilen fiillere getirilen ekler olarak ayrrhilar. lslmlere getk{len geklm'e eklert (d6sinences nominales), (asla ge. rekli olmamakla birlikte) vrErldrklarrnda gu srrayr takibederler: 1'.) gokluk eki; 2'.) gahrs eki (ekseriyetle nmiilkiyet ekio; ismin gergek ugahrs gekimi"!); 3",) hal eki; 4".) bazr hallerde, -ki giirelik eki (=particule relalive). Tabana do!rudan doSruya birlegebilen ftil gekimi eJ<lert (dsinences verbales), baghca: emlr,in gahrs ekleri; zarf-fiillerin (gahrssrz) ekleri; (fiilin tarzrm meydana getiren: -r'li genig-zaman vs.) ftil klplertnin (gahrssrz) ekleri. Bagka gekim eki olmaksrzrn (gahrs eki olmaksrzrn) fttl ktpt eki bir 3. gahts veya mechul gekli tegkil eder; bazan aynr zamanda isim tabanr olarak da vazife giirebilir (etimolojik olarak, esasen siizkonusu olan fillden islm yapmadrr). Fiillere getirilen gahrs ekrerini geliq. tirmiq olan ti.irk dillerininkilerde, bu ekler hemen fiil kiplerininkilerden sonra yer alrrlar. Fiilin bu gahrs eklerinin isim mengeli oldufu (umiilkiyetu gekilleri veya sona getirilmig gahrs zamirleri) esasen dikkati gekmektedir. Tiirk dillerinin ekseriyetinde, fiilin basit gekillerinin yanrnda, bitigen bir yardrmcr fltlin takibetttgt bir. birleqik fltl kipi gektlteri vardrr (oolmako fiili yahut geqitli durum fiilleri; bu Fiil kipi gekli ekseriyetle gergek blr ekleme unsuru olma temayiiliindedir: osm. gdl-ir-di ngelirdi", genig-zaman kipi gdl-

fonolojik unsur sdzkonusu olacaktrr.

Soneklerin tasnifi igin, Bay Jean DENY'nin uygun ve miikemrncl terminoloiisini kabul ediyoruz (kr$. Bibliyografya) :
Once yaprm (suffixes de ddrivation) vc aeklm eklert (sufftxes de d6slnence) arasrnda bir ayrrrm yapmak gerekmektcdir. Birinci ler kelime lrazinesinin zenginlegmesine hizmet cder, ve isimlerden vcni isimler (islmden lslm tiireten ekler = suff. de noms ddnoml' natlfs), fiillerden yeni isimler (fitlden lslm tlireten ekler = suff. rlc noms ddverbattfs), liillerden yeni fiiller (flllden fltl ttireten ek' ler = suff. de verbes ddverbatifs)' veya isimlerden yeni fiiller (lsimden fiil tiireten ekler = suff. de verbes ddnomlnatlfs) tegkil oderek scizli"ipe taallfrk eden semantik bir vazif.eye sahiptirler. Her' hangi bit gekinr eki altnanrtg, basit veva tiiremig isim veya fiillere, isim veva fiil tabanr (bases nominales ou verbales) dersek (Bay Jcan DENY'vc gi-rre) a5afrclaki tablovtt elde ederiz :

Basit

I fiil kijkii' sev' (sev- (rnek)o' tnbanlar ! isim ktjkii : 19 oi9". i liilden ti.iremig fiil tabanr: siiv'dir' "sevdir-(mek)o' 'Itircrrris ) ;tirn.i"n tiiremir; fiil tabanr: ig'le' uigle-(mek)o' tabunlur ) fiitd"n tiiremir; isim tabanl: sdv'gl nsevgi". l, isimrlen tiiremig isirn tabanr: i9'9i uiggio.
lkinci, iiqiincii vs. dercceder.r ttirr:mig, veya tiiremiglerin tiire' rrii$leri tabanlar olabilir.
Basit vcva ti.ilcrni5 islnr tabanr tckil ve gahrssrz (=iyeliksiz) valrn hal (cas absoltr) vazifesini giiriir (iiv uevo; krq. iv-liir <evlero,
22

ir, *idi .idin> di).

Umumi bir tarzda, ti.irk dillcrinin tarihi tekAmiili.i, basit qekilleri ve birlegik gekilleriyle, oldukqa muhtelit, gergek bir fiil qeki. mi tegkiline dopru yol almaktadrr; ilkel bir tekilde sadece tarzt ( = aspect) ifade eden ftll kipleri (: thdmes verbaux) ayrlca za. man de$erleri (- valeurs temporelles) yiiklenmeye temayi.il etrnektedirlcr. Bu bakrmdan, tiirk dilleri, ekseriyeti iEin, hint-avrr_rpa dillerininkilere benzer bir istikamette geligmeye meyletmektedir. ler'. Fiil pekillerinin btr zenginlegmesi kargrsrnda, biiyiik bir ekseri
23

yetle, isim Eekimi gekillerinin bir gerilemeye ufradrlrna $ahit olu' nur (-n'li vasrta halizarf gibi bazr nisim halleri"nin kullanrltqr ge-

rilemcktedir). Ti.irk dillerincle, (miizekker, mijennes ve bitaraf gibi) gramer bakrmrndan cinsiyet yoktur, ve ('16r ile yaprlan) 9ok1+ faleso' risi yakrn ,u*"riu ihdas edil'migtir; otekliku durumundaki kelime ekscrivetle kollektif bir: delere sahiptir' Gramer uyumu yoktur: isim, srfat cllarak ister epitet, ister atribii durumunda kullanrlmrg olsun defigiklile uframaz (gekim eki almamrq isim tabanr); aynt deliqmezlik zarf igin de sijzkonusudur. Ti,irk dillcri isim ve flllden bagka geqitli defigmez pargacrklar particulcs invariablcs), hususiyetle (batr dillerindeki tingekim tutan) sonEekim edatlarr da bulundururlar. Bu cclatia*nrn 'erini esasen, etimolojik olarak isim veya fiilin isimle$mi$ $eedatlar da, bazrlan kendilerinden 6nce gelen keli' parqacrklann Bu killericlir. rneye birle$*"k, u" bir Eegit bitigken ekler durumuna gelmek temayi.ilii gcisterirler ( +blr-ll'6 ubirlegtirerek" > eski tiirkge btrlii .ile> ) osm. ild <ileo ) -(y)lii *ile')'

den, Tiirkiye tiirkgesiyle yazrlmrg gi.ini.imiiziin mensur metinlerin' de, kelimelerin ortalama uzunlufunun 2.6 heceden fazla olmadrSrnt belirtelim.

C. V o k a b ii I e r

(Kelime hazinesi)

(:

Tiirk dillerinin tasrlfl olmayan karekterinin sonuglanndan bi' risi, gekim eklerinin umumi bir desere sahibolmalarrdrr (ijrn., + -ler biitiin kelimelerin Eokluk geklini yapmakta kullamhr); herblrt blr 9e9tt de[igmeztlk giisteren dalma aym kalan eklerln bu mekanlk eklenmesi tgtn ofiil Eekimio vs nisim qekimi" terimlerini muhafaza etmek yine de uygun giiriiliirse, sadece tek bir "fttl gekl' mlonln ve tek blr *lsim geliilml"nln varhfrdrr. XIX. yy. gramercileri, birbirini ardarda takibeden eklerin <iltisak", Srlmasrnr esas alan tiirkcenin bu morfolojik usuliine
yr.
ve

semantik tekimiiller kaydr ihtiyatla bir yana brraktlacak olursa, bu kelime hazinesi hemen hemen tamamiyle korunagelmigtir. Bu, hususiyetle, Mo$olistan'rn ve Altaylar'rn Eski Tiirkleri olan Orta Asya'nrn bu goban ve avcl gdEebelerinin kelime hazinesidir. Hatta, (giinilmiizde biiyiik qolunlufu tepkil eden) yerlegik hayata gegmig Tiirklerde, gtigebeligin eski kelime hazinesi, yeni hayat qartlarrna uydurulmug olarak devam etmektedir: giiyleki, ngadrrrrn adr olan +[b (osm. iiv) gayrimenkul uev"i igaret eder, agiret Ea[rnrn akra. bahk isimlerinin muhtelit diizeni hemen hemen bozulmamrgtrr, hayvan yetigtirme ve avcrhkla ilgili terimler biiytik bir zenginlik arzetmektedir. Umuml bir gekilde, (mohim bir krsmr mo$olcada bulunan) bu eski kelime hazinesi tamamiyle miigahhastrr: miicerret terimler nadirdir ve zihni kavramlar en basit ifadeye indirilmigtir.

Qegitli ti.irk dilleri, miiqtereken, nyerlio denilebilen ve hemen hemen (alaEr yukan MS 700 yrllarrndan beri bilinen) eski ttirkEeninkine tekabiil eden oldukga geniq bir kelime hazinesini ortaya koyarlar; 12 yldrzyilr boyunca, gtiphesiz, az gok miihim sayrlabilecek

Tiirk dillerinin kelime hazinesinin bu yerli kaynafrnr tegkil etmsye yarayan, tiiretme ekleri almrg veya almamrg olsun (krS. Morfoloji), ktik unsurlan, umrmiyetle tek heceli, ve daha seyrek olarak da tlrt hecelldlr: al- "almako, k[l- "gelmeko, y6g uyag>, ki.in <gi.inego, vb.; lrara nkarao. Bu normal kiik unsurlarrndan bagka, hem eski tiirkge, hem de yeni tiirkge, muhtemelen (ekseriyetle -l veya -r ile) genigletilmiq, bazan fonetizmin ahgrlmrg kanunlarrm hige sayarak, fonetik gafngrm de$erlerinden dolayr tegkil edilmiE,
ve bilhassa tiiretme ekleri ildvesiyle, daha sonra normal kelime hazinesine ithal edilmig olacak olan isim veya fiillerin kayna$rnr te;kil edebilen tek veya qok heceli (onomatopeler, deskriptif kelimeler, sevgi ifade eden akrabahk isimleri vb. gibi) manldar kellmele. rl hemen hemen tamamiyle ar^rya g6re yapabilir. Bu manldar tegliiller biitiin tiirk dtllertnde gok verlmlldtrler. Krg.: to[r! darbe sesi (buradan: tok-malt otokmako;. h'nin kuwetli telafuzziyle hop! srgrama gafrrgrmr (buradan: hop.la. uhoplamaku); ata (ataD (bura25

6u usulii baghca kaide olarak kabul eden dillere de oiltisakio de. nriq;lerdir. Katiyet gcistermeyen bu tabirler, giiniimiizde terkedil' rneye yiiztutmuglardrr. Ti.irkge igin .soneklemeli btr dtl" demek daha dofrr.r olur. Bu ekler bazan gok sayrda olabilirler; krg' osm'
lerimlzden mlslnlz?r.

Tiirk-lii-s-tir-?i,m[-dikliirlmlz-d6n-ml-sln.iz? "Tiirklegtlremedtk'
az

r
*
l

Ancak bu gibi ijrnekler istisna tegkil edecek kadar azdtr, ve sayrda eki olan, hatta eksiz olan tiirkEe krsa kelimeler Eoktur; kr;. osm. iiv ugv,, trt$.trrEo, giil-dl ogeldi', vb' Bir fikir verme kabilin'
24

t
f

,f
;t.

[. :2

-!

:i:

i *

rlan: atalrk natalrkn); pat! gi.iriiltii, pat-rr! aynr manada (burdan: pat-la- upatlatnako, pat-lr-da- opattdarnako); vb...

rrlrtmr$ ki-iltiir nnsurlannr sindirclikleri anclan itibarcn tiirk halklrrrtnrn ilrlivaqlarrna :rrtrk ccvap vcnncz oldular. Geligen her dil I'il)i, liirk(-'c, talilri bilirrcli_tinclen bcri, onlardan, saytstz vabancl I(elirrrcvi alrnaktan gcri <lurrnach. Bu alrnma kclimcler, bilhassa yer. legik hayalrn kelinre hazinesiyle (z)raat, pehir vc tica.retle ilgili), ve cntellelrliic! helinre hazinesivlc (din, ide<.,loii. ilirn ve teknikle illrili) ilgilidir.

slliln nrillrtlcrdcn,

Attcak, r't:rli ltijk uusnrlarn vc inanidar te;killer, kedilerini kuhcnrcn lremcn clainra gittikgc Eofalan miktarcla

Iln cslti clcvlccle (MS 700 yrllirnnil cloflr-r, Mofiolistan ve Yeni. scv kitabclclinclc), alrnma unsurlarrn rnal'rrcci gince vc lranca'drr. Dalta sclrrra, vc 1000 .yrllanna kadar, maniheizmin ve budhizmin tcsiri, irarrca'clan, gincc'clcn ba;ika hintge'clcn cle (sanskritge) yeni lo'imlerin kabuliinc yolaqtr. 1000 yrhndan itibaren, tiirk halklarr. ttrn ckseril'ctinin uittikEe islAnrlaqmasr, bunlann dillerine, miihim ttriktarda farsga vc arapga terimleri soktu. >tUt. vy. da, Cengizhan'Irr rrruzaFfcriycti bir miktar mofolca kclime ile tiirk kelime hazine. sini zerrginlegtirdi, ancak, neticede tiirkEe (uygurca)'den dil unsurlarrr alan bilhassa mofolca oldu. Orta Qafrn sonundan 1800 yrllarrna kaclar stiriip giden asrrlar b<.ryunca, Tiirklerlc Avrupahlar nrasrrrcla tcnraslar gofialdr; ancak, nc (bagta rumca ve ltalyanca olrnak iizcrc avmpa dillerinden kclimcleri osmanllcaya sokan) Osrnanh Tiilklcri tarafindan Bizans imparatorlufunun fethi, ne de Rus inrparal<lrlu[u ile Orta-Asva'nrn oTiirk-Tatarlarr,nrn devamlr lcrrraslalr, b:r;lrca mijktesebatrnrn arapqa-farsga olmaya devam et. li1!i ti.irkr-cnin kclime hazirrcsini dcrinliline de$igtirebildi. Ancak ve ancak XIX. r'c XX. r'iizyrllardadtr ki, Ti,irkler, genig bir gekilde avrtrpa <lillcrirrin kclinrc lrazinesinden favdalandrlar: Bilhassa Tiirkive'de fransrzca'darr, rrc Orta-Asya'da rusga'dan ahnma kelimeler re. vat' buldtr. 192O'lcrclen itibarcn, hir vandan Tiirkiye'de (ekseriyeti fransrzca olnrak 'iizclc) batr dillerindern yeni terimlerin, ve SSCB1 luirl r,c Cin'in tiirkgc konuSan halklarrnda rusga'dan yeni terimlerin nlrrrnursrna clcvaur cclilirkcn, tiirk lcrnguistik sahasrnrn hemen her tarafrnda kelime hazinesinin eski .yerli kaynaklarrndan hareket ederek yeni terirnlerin yaratrlmasrnda giisterilen blr gayrete gahit olu. ruur' (lirs. hrrsrrsir,cllc,'Iiirl<ive'dc mevdana getirilmig neolojizm: <iiz tiirkge").
26

Qeqitli tiirk dillerine, yabancr kelimeler, edebi ve llmi ahnma kelimeler veya halk tarafindan ahnma kellmeler olmalanna giire farkh fonetik gekiller altrnda girmiglerdir; ilk durumda, bunlar, ekseriyetle tilrkEenin fonetizmi ile ters diigen, kendilerine has fonetik hatlarrnr miimkiin mertebe muhafaza ederek, miimkiin oldu!u kadar sadrk bir qekilde tiirkEeye aktanlmrglar; ikinci durumda ise, bunlar, iinlii ahengi, ti.irkge iqin kararh olmayan baglangrg ilnsiiz veya iinsiiz guruplarr tiniinde iinlii iintiiremeleri vb. gibi tiirkgenin fonetik kanunlanna az gok derin bir gekilde bir uydurma ile defigikli$e ufiratrlarak ahnmrglardlr: osmanhcada u.rus (rus>, t-skiilii *iskelen <ital. scala vb...; bizzat ilmi ahnma kelimeler bile ekseriyetle fonetik defigmeleri icabettirirler: qiiyle ki, tiirkge iEin kararh olmayan iinsiiz, guruplanrun bir tiireme iinlii ile aynlmasr: pisiglk (frs.) "psychiqueo, flklr veya plktr (arap. fikr) "fi kiro, vb....; srksrk (ilml kelime ve halk kelimesi) olarak ikili (doublet) gekiller de giiriiliir: gtiyle ki, fransrzcanrn uchaussdeo kelimesi, Tiirkiyede, resmi kelimq.plarak gose, kiiyliilerin a$zrnda so.
sa, susa geklinde kargrmrza grkar.

Osmanhca'da oldupu gibi, geligmeleri boyunca bazr edebi tiirk dillerinde,'(bu durumda arapqa-farsga'dan) ahnmrg sayrsrz kelime. lerle birleptirilmig olan yerli kaynaklann imkinlarr erigilmez zenginlikteki bir kelime hazinesinin tegekkiiliine imkAn vermi9tir; Altaylardaki bazr aqiret afulannda oldufu gibi sdzlii olarak kalmrq olan di$erlerinde ise sdzli.ik qok fakir durumdadrr.

D.

Sen

taks

(Sijzdizimi)

Tasrifi olmayan, gramer uymu bilmeyen ve ciimle iginde ke. limenin roliinii kesinlikle bizzat belirtmeye kifayet eden qekim eklerine hemen hemen sahibolmavan tiirk dilleri, bir uyum sentaksinden qok, hemen hemen miinhasrran bir durum sentakslntn sahibidirler.

(giirde oldu[u gibi) i.islup gozeterek takdim tehir yaprlmak. slzrn, ve (serbest konugmada oldu[u gibi) ifadenin manasrnr giig
lendiren hususi vurgulama veya davranr;tn yardlmlarr olmaksrzrn
yaprlan, hissi olmaktan uzak baya$r sentaks sijzkonusu oldufunda, ti.irk ciimlesinde kelimelerin srrasr Eok umumi bir pekilde tek ve biltiine gamil bir kanun tarafrndan diizenlenir: her kellme, gramer
27

bakrmrndan balh oldulu kelime veya kellme gurubundan 6nce yer

ahn

t/Bdyl"rr, iizne yiiklemden (-Eok yaygrn bir wkilde-, fiil ciim' belirten belirtilenden iince, ve Iesinde fiil, isim ci.imlesinde isim) <ince gelir: srfat tavsif ettili ismin tjniinde, zarf fiilin 6niinde, tamlayan isnrin veva tamlanmrg fiilin iiniinde, bir songekim edattna baih isim bu son gekim edatrnrn ijnilnde, vb.... yer alrll.u
Durumunkileri tamamlayan sentaks usulleri ikinci derecedeu ve az sayrdadrr; gdyleki, bir bagka isim veya bir zamir tarafindan tamamlanmrE isme ilAve edilmiq (Osm. Miihmlidtn dv-i oMehmed'. in evio (=de Mchmed, sa maison); senli$enli konugmada hatrlatrcl ek almaksrztn blzlm flv yanrnda blzlm dv-lmtz nevimizn (:de
ve belirtmek igin hatrrlatrcr emareler (3. gahsrn eki, veya -(s)t difer "mi.ilkivet" denilen ekler)'in ilAvesi; bitigken olarak iglem gdren ve biz.zat kendisine kifayet edecek olan bir isim ciimlesinden sonra ilAve edilmiq olan gahrs zamirleri veya fiil mengeli parqacrk-

nolls, notre maisonu) durumla ilgili bir vaplyr kuwetlendirmek

lar (biin Tiirk biin - biin Tiirk nTiirkiimo = uben Tiirk (ben)o; iiv blzim-dlr : dv bizlm oev bizim(dir)o - oev bizim); vs.... Yine, tiirk dillerinde gok umumi sentaks usulii olarak, 6zne gurubu ile ftll gurubu arasrnda (modern noktalamada, bir virgiil veva noktah virgiille belirtilen) bir duraklamanrn mevcudiyetini belirtmeliviz. Btiylece, ahgrlmrg birbirini takibetme: dznenin tam. lavanlan, ijzne, durak, fiilin tamlayanlan, fiil diizeni igerisinde olacak, ve lsim ci.imleslnde de, 6zne gurubuyla yttklem lsml gurubu arasrnda aynr durak miigahede edilecektir.
Yabancr ilgi ve ba[lama unsurlan almrg olan edebi diller (Osm.: arapqa-farssa ballaqlar ve ilgi edatr kl 4farsga k?i) drlrnda, tlgl zamlrlerinin ve ballaglann yoklu[u, tiirkqede, ilgi ve stra ciimlele.

getirilir. Sadece, gart ve thttmal ci.imleleri (fransrzca: usi...o) tiirk dillerinin ekseriyetinde olduSu i.izere, bir baglama edatryla defil de, farazt flit gektllertyte (eski tiirkgede -siir, osm. -sli) ifade edilirler. Edebi dillerde, ve bilhassa klasik osmanhcada, yabancr diller. den almmry sentaks usulleri (<lsm.: arapga-farsga baflaglar, farsga izdfat, vb.) azgok derin bir gekilde tiirk ciimlesinin yaprsmr depig. tirmigtir. Yine, (hrristiyan uygurcasr, Polonya karaimcesi gibi) Eefitli ttirk dillerinde yabancr iirnelinin azEok sadrk bir taklidinin, sentaksi azgok tamamiyle degigiklige ulrattrfr terciime edebiyatlar mevcuttur. Benzer hadiseler, gtiniimiizde de, tiirk dillerinde basm haberlerinin acele terciimeleri yaprlrrken meydana gelmekte. dir. Nihayet, her tarafta, vurgulama ve davranrg gibi kesinlik belir. ten usulleri kullanabilen sdzlii dll'in, ve ekseriyetle kelimelerin normal slrasrnl altiist etmekle estetik sonuglara ulagmak isteyen glir dill'nin durum sentakslnin kanunlarrnr genlg blr gekllde gev. getttltnt belirtelim.

BIBLIYoGRAFYA
Aqafrda saclece, bttiinii igerisinde ti.irk dillerinin yaprsrnr inceleyen he. niiz yetersiz seyrda bulunan eserleri zikredecefiz. Hususi lehgeler igin claha sonraki biiliimlerin bibliyografualanna bakrlmahdrr. KAARE GRONBECH, Der tiirklsche Sprachbau; Copenhague 1936, lg2 s. (Mi.iteveffa danimarkah tiirkolos, bu eserden sonra di ti.irk dillerinin yaprsiyle ilgili meseleler i.izerinde gahgmaya devam etmigtir ve siizlij tebliglerinin bazrlarr bu konuda verimli ve aydrnlatrcr gdriigler ortaya
koymaktaydr; bu triiliimii

iyi

yazrlmrg olurdu).

o yazmahydr ve bizim yazdrlrmrzdan

daha

rini veva tabi ciimleleri imkAn drqr krlmaktadrr. Gegerli dilde,

sr-

ralama veva tabi krlma gdriilmez, ve metinle agrkh$a kavugturul. mrrg basit bir yanyana getlrme bu ihtiyaglart kargtlar. tlgi kuruluq. larr, ilgili fiilin (muhtemelen, masdar ismi, manttki iiznenin yerinl tutan, ilgi veya yaltn halinde bir "isim tamlamast, olarak ortaya konur) tamlayanlart olacak gekilde kurulmug tamlayanlarla techiz . cdilmis srfat-fitller veva masdar isimleri yardrmiyle kurulmug ifa' de kahplanyla telAfi edilir; biivlece, avrupa dillerinin analitik tabl ciimlelerinin yerini tutan sentetlk malriyette ctimlemsller meydana
28

JEAN DENY, Structure de la Langue Turque, Confdrences de l,Institut de Linguistique de I'Universit6 de Paris, IX, yrl 1949; paris, 1950; 35 s. Langues Turques, t es l.angues du Monde'da, Socitd de Linguistique de - Paris; Paris, 1952; 38 s. (331-368). Tiirk dillerinin yaprsiyle ilgili fonoloji meselesinin incelenmesi iCin aga[rdaki eser gok faydah olacaktrr:

N. S. TROUBETZKOY, Prtnctpes de Phonologle, dditis et traduits, avec des addenda utiles, par J. CANTINEAU; Paris, 1949; XXXN + 396 s.: bkz.
Index: uturcetatares (langues)o. Bu eserin almanca ilk negri eGrundzii. ge der Phonologler; Fraguc, 1939 (TCLP, yll); 272 s. kiinyesi altrnda. Travaux du Cerclc Linguistique de Prague'da yaprldr.
29

ESKi TURKQE
ANNEMARIE VON GABAIN

l. Daha 18. yilzyrlda, ilim diinyasr eskiden beri okunamayan Yenisey'deki yazrh dpideleri biliyordu, yakrndan elde edilmig bilgi' leri ise 1709 Poltava savagrnda esir diigen Isveqli subay PH. J. VON STRAHLENBERG'e borgluyuz. Fakat ilk defa 19. yiizyrhn sonunda buraya ilmi gAyesi olan bir araStrrma heyeti giinderildi: Finliler J.R.
Aspelin'i Sibirya'ya yolladrlar, 1889 da, bulduklan Inscr{ptlons de I'I6nlssdl, recuelllies et publ,ldes par la Socldt6 flnlandalse d?rchd' ologle'de yayrmlandr. Aynr yrl Rus N. M. JADRINCEV de Orhon kitAbelerinde aynr tarz ya:rr ile kargrlagtr. A'O. HEIKEL'in baqkan' h[rnda yeni bir arattrrma gezisine dayanarak 1892 de Inscr{ptlons de l'Orkhon, recuelllles par I'expddltton flnnolse lE90 et publldes par la Soctt flnno-ougrienne adh bir kitap giln rgrprna grktr. W. RADLOFF yiinetimindeki Rus gezileri Atlas der Altertiimer der Mongolel, 1892-96, Petersburg, adh bi.iytik esere gok geniq malzeme temin etti.- 8. yiizyrlda yagamr$. iki Tiirk prensinin gerefine dikilmig iki Orhon kitdbesi aynl zamanda Qince bir metin de tagrdr$rn' dan ve bu Qince metinlere gtire okunamayan kitabelerin dillerinin eski ttirkge olmasr gerektilinden, gimdi metinleri giizmek igin ta" kibedilecek yol giisterilmiq oluyordu. Orhon kitAbelerinin yayrm' lanmasrndan hemen bir yrl sonra Danimarkah dAhi V. THOMSEN bu alfabeyi giizmeyi bagardr: Ddchlffrement des lnscr{ptlons de l'Orlihon et de l'I6ntss6l, irotlpe prdllmtnatre, Bulletin der d?inischen Akademie 1893. Yalmz sonradan bir kag ilAveye ihtiyag hissedilmigti : Une lettre mdconnue des lnscrlptlons de I'Idnlssdt, JSFO 30. Bu sansasyonel olay tiirkologlar arasmda fevkalide bir ilgi uyandr' dr. Hemen 1894 de W. RADLOFF Orhon yazrsrnrn ilk gevirme de' nemesini oltaya koydu, 1896 da V. THOMSEN her iki Orhon ki'

3l

gtn rgrlrna crkardr, arkasrndan 1922 ttrbesinin irinirh bir S.orrrmunu iinemli sayrlmayacak btt-yn de bunlann u" To,,yJt'k kitibesinin 1924 de bu gahgma H'H' geldi' diizeltmeyle Ouni*uttul" i"t"ti*"ti Bunlarr ta'
Almanca'*'a cevrildi' SCHAEDER rZDMG) tarafrndan iataftndan bulundu: RAMS'TEpT G' ;' ;tth iki run kitibest

kiben Nord'Mongolel' JSFOU Zwei uiguri""n" nt"'""t"""t-tfft"" in {er r' r'rEivrn'rH' rxe kiiktiirklschen 30, 1e13. KcsA II lr;;';;-il;;; in Turkestan getirdi' Ve Grablnschritten aus ;; T"l; des Talas tJurkov' Tekstv t pts'mennost' nihal,et Rus s'E' MAl;v;i;;lskaia 73'100' sayfalannda' Mi' perevody, Moskau'Leii"g*a leSz. linin kendisi ve S'V' KISELEV tarafrndan nusinsk ve Abakan ;;il; Yiizytllarca Eski yeni bulunmug Ycnisey kitAbelerini,..yayrmladr' W' BANG-KAUP' M' RASANEN Tiirkge malzemenin vt'l*i""*"srna iislobu mu'cez yani 9e' ve A. VAMBERy de;;;rldri;r. Kirabelerin de mezar kitabesi oldu' kil bakrmrnao., utauLiu^lotitait ve-hepsi kitibelerin yanrnda ayrt' ^t*iii-t" ailleriFakat [u iqin, kelime nu,'itt"'i-uidt"""' daha canh olan Eski Tiirkqe ca rnuhtevalan gok yiinelen ve yeniden canlanan bu el yazmalarr au u,rrt'ii"' itt*t";v" (umlarla kaph haribe hAline gel' ilgi 18eB den itibaren;;;ti;;;'; bir srra araqtrrma gezilerine yol agtt: -nnUNCf mir; eski gehirlerine dijniik ve. O' DONNER' Rus KLEMENC 1898 cle Finli BAROU SIR AUREL STEIN' Alorta-Asya'va eittil"i it'""'u"t41c1iz pEII"IOT' Ja' COQ' Ftutttt' p' man A. GRUNwEDeit" n' V' LE difer Rus' fr'oiir "t^gtrrma heyeti mensuplan' n""'oio*i, iru"E,"ittUo'if"t' batr Qin' Kuzey ve iu"* biilgesinde "arft"tf":ift lar ve de Qinliler arasr yiizyrl Qin' 2'-13' kahntriar' u" de bulunan bov' Tiirk ve "deUi Hintli eeeitli Tibetli, Saka, oToha.,, soEi, ;;i;iii lartntn eserleridir' bagarrhydr' Almanlar ta' TilrkEc y<in0nden bilhassa Almanlar Berlin Prusya ilimler rafrr-rdan meydana'g"tttf"""ttlieksiy^onlar arasr nakli' kaqrnrl' i9q4 vrllarr akademisinin mah ;li;;t' 1943 ve kolleksiyonun-biiyiik rafmen Buna maz bazr kayrplara sil; ;ld"' Dopu Komisyonu'nun bir ktsmr bugiin vi"u sltfi"lJe Akademlnin olan kiigiik bir tagrnmrg Ar."o"ya'ya "i'too o<lalanndana,.. v"tiivi"-e;ii ve miimn"tt" - gegici olarak Mainz'tadrr krstm - agagr yukan bir' kolleksiyonla ana krin otdufu t^a., i,* ,J;;;J""B;.lin'deki leqtirilecektir. Fransrzlar' Isvegliler' Qin' Almanlar'rn drgrnda Ruslar' lngilvler' bundan dolayr da di' utiluiErkardrlar' liler ve Japonlar al'tti i"v
32

[,er Eski Tiirkge -razmalar bugiin Leningrad, Srockholm, l-ondra, Paris ve Pekin'de bulunurlar. Japonlann bulduklan, muhtemelen Kore harbinde kaybolmug olmahdrr. W. RADLOFF bugi.inkii Altay tuirkgesini bilhassa arkaik buldu' !u igin, daha agrk olan Kiikti.irk ve mani yazmalannrn imlAlannrn teorisine aykrn diigmesine ra[men, Uygur el yazmalarrmn gok ytine gekilebilecek olan yazr igaretlerini bu glvenin ses kanunlanna giire okudu. Buna kargrllk F.W.K. MULLER, A.v. LE COQ ve W. BANG bugiinkii Do[u Tiirkistan'da Eski Tiirkge'nin bir devamrnrn olmasr gerektifini tahmin ediyorlardr, fakat ijnceleri kesin hiikiim. lerden kagrndrlar. W. BANG, W. RADLOFF gibi giveleri gok iyi bi' liyordu, fakat ona nazaran daha dikkatli davranarak, sadece son. radan gergekten kesinlikle isbat edebilecepi bazr ses kanunlarrnt formiile etti. Bu arada eldeki Brdhml metinleri, meseld Eski Tiirkqe bazr a$rzlann -RADLOFF teorisine giire- bir sadasv p, dilerleri nin ise sadah b- ye sahip oldu$u neticesini ortaya grkardr, buna kargrhk RADLOFF tarafindan tahmin edilen son ses tiusiizlerinin kaide olarak sadasuhgr rnevcut defildi. F.W.K. MULLER'in gucii Budizm'e ve Qince'ye hAkimiyetinde ve bilylece Eski Tiirkge metinleri bagka dillerdeki paralelleriyle kargrlagtrrma imkAnrna sahip oluqundadrr. Kiiltiir tarihgisi A. von LE COQ dncelikle mani metin pargalanna ve resim yoiumlarrna yiinelir. Onceleri tbidelerin ve. rileri kargrsrnda o kadar yabancrlrk gekilir ki, bundan dolayr V. THOMSEN 1923 te 8. yi.lzyrhn Kiikttirklerinin gamanist ve hem de 19. yi.izyrlrn Altayhlarryla aynr diinya giiri.igiine sahip olduklannr kabul eder. Fakat gergekte, Kijktiirklerde gamanizmin var oldu[u gimdiye kadar hiq bir gekilde isbat edilememigtir. Kara Balga. sunrdaki Qince Abidede (Tiirkgesi tamamryla harAb olmug. So$dcasr gok bozuktur) bildirildifi gibi Uygur Tiirkleri, 762 yrhnda resmen yeni bir din kabul ettiler. F. W. K. MULLER bu fikri destek liyor ve Nesturi dininin delil Mani dininin sijz konusu oldulunu
ifAde ediyordu.

Eski Ti.irkge yazmalann yorumlan: W. RADLOFF, Altulgurlsche Sprachproben aus Turfan von Dr. Klementz, Petersburg 1899; Ulgurlsche Schrtftstiicke in A..GRUIWEDEL, Berlcht tiber arch[ologls. che, Arbelten, Abh. Bayr, Akademie 1905, s. l8l-195; Dle vor{slamltlschen Schriltarten der Tlirken und thr Verhiiltnts zu der Sprache derselben, Bull, Ac. Imp. Petersburg, 1909, s. 834-856; Alttiirldsche Studlen I-VI, Bull. Ac. lmp. Petersburg, 1909, s. l2l3-20, 1910, s,
33

s. 305'26, 427'52, lel2, s. 747-78; Ulgurlscho 1928 vs'), F.W.K' MULLER (Hand' Leningrad lprrchdenkmeler, aus Tur{an, . ChlnestschEstrangelochrlft ln lhrfft*r""t" Turkcrtan, II: ABAW 1904, K. FOY'un ilivesi s. 104'105'da; Ulgrrlca I-IV, ABAW 1908, 1910, 1922, SBAW 1931 vs'), A'v' ld COO (Eln tnantschitlsch ' uigurlsche Fragment aus ldt' lut'tchahrt, SBAW 1908; Ttirklsdre Mantchalca aus Chotscho, t I ABAW 1911, ek Berlin lgl2, Il: ABAW 1919, III: ABAW 1922 vs.), W. BANG (Zu den kdktiirklschen Inschrlften undden tllrkhchen Turfanfragmenten, wZKM 1909; Mantschfitsche lrlen ldchteplegel, Musd,on 1923; Mantechsbche Hymnen,. a.y,, 1925; A' yon GAbAIN ile birlikte: Tiirklsche Turfantexte, I'V, A'v' GABAIN ya G.R. RAHMETI-ARAT ile birlikte: Tiirklsche Turfantexte vI, IBAW 1929, 1930, 1931, 1934 vs.), P. PELLIOT (La verrslon outgourc dr lhlctotre des prtnces Kalydnamkara et Pipamkara, TP 1914), O,R. RAHwTETI-ARAT: (Zur Hellkunde der Utguren I, II, SBAW 1930, 1932; Tiirklsche Turfantexte VII, ABAW 1937 vs.), A.v. GA lAlN (IXe ulgur{sche Ubereetzung der Btographle Htien'tsangs' V' Irpltal, SBAW 1935; Tiirktsche Turfantexte VIII, ABAW 1954 vs'), l, tUAlOV, (Obrazcy drevne'turocko! pls'mennostl, Taschkent 1926: ttmtatdld drevne-tlurkskot 1ils'mennostl teksty I befedovantla, Morfau-Leningrad 1951, s. 1'218 vs.), T. HANEDA (A propos d'un hrtc fragmentatre de prtlre manlchdenne en oulgour, Provenant de Trrtfan, ioyo Bunko 1931) ve diSerleri. Bundan bagka bilhassa K. GRONBECH'in Der Turklsche Sprachbau'r Kopenhagen 1936, rlkr edilmelidir.- Pek gok yiinleriyle tefernrath bir gramer arag' ttrmasr l94l'de A. von Gabain tarafindan yaprldr: AlttltrHsche Onmmatlk. Orada 225-246. ve ikinci basktsrmn, I*ipzig 1950, 368' !?2. (Nachtrige zur Blbltographte) sayfalannda difer bibliyogra' llk verileri bulmak miimkiindiir.
217-28, 1025-36, 1911,
21.

$ehirlerde din gevrelerinde oldufu kadar, din drpr gAyelerle cle kullanrlan bir yaygrnh[a sahipti: Hem de kahpbaskr'(Blockdruck) halinde kesilmiglerdi. *Bir hint alfabesine dayanan Britrml ya' zrsr Tiirk yazr sanatrmn eskilerinden olmasa gerek. Saka veya uto harlaro'dan ahnmrg ve tiirkgenin ihtiyaglanna giire bir gekil veril' migti ve sddece budistlere has bir yazr idi.- Tek tiik, bir hint al' fabesinden ahnma tibet yazrsrnrn da kullanrldrfr haller vardrr. Tiirkge'nin iinlii sistemi Brdhml yazrsrndan oldupu gibi adapte edil. migtir, yalnrz r ile I ayrrt edilebilir, gimdiye kadar bilinen gok az metin pargalanndan yazmrn sAdece bir din il"e mi srnrrh oldulunu' -Budizm-yahut din drgr gAyelere de rni hizmEt etrti$ini kestirmek

*oll;.

Grammarik'te run, sopd,

hakkrnda bilgi rulmugtur. Run yazrsrnda o ve u, 6 ve ii,

BrShml yaztst vardrr. Burada yalmz bazr iizellikler iizerinde du'

uygrlr, mani ve

t ve t igin birer igAret vardrr. Ba' zr kitdbeler.de e igin 6'zel bir igAret kullantlrr. Pek gok i.insiialerde her bir ipdret igin, bizim rt ve 2t ile gevirdi$imiz arth ve iinlii iinlii' lere sAhip kelimelerde, bir ayrr harf olduSu halde rs, b ve g'nin ses deferlerinin geqitli gekilleri heniiz bilinmemektedir. Unstiz dif' tonglar igin ld ve nd vs. gibi harfler vardrr. Uygur yazrsrnda o ve u,6 ve ii, r ve l, b ve p, k ve g, s ve gara. srnda hig bir ayrnm yoktur. k, 8 ve nAdiren b arasmda ayrrrm sadece itinah yazmalarda noktalama sureti ile ifade edilmigtir. Sopd yazrsr ayrr belirsizlikler giisterir, yalnrz burada n, a ve fl'den ayrrt edilir. Mani yazrsrnda da iinli.ileri giisteren harflerde aym ikilikler
mevcuttur. ' BrEhmI yazrsr zenginlik bakrmrndan r/l bir tarafa brrakrhrsa hig bir ikili!; sahip dJEildir, yalmz n ve t birbirine gok benzer ve aym gekilde c ve v'de. e igin belirli bir harf vardrr. a ve u yr temsil eden harflerin yamnda, Sanskritge'deki bir kullamhga giire bir uzunluk, Sakaca ve Toharca'da a ve u'nun bag'ka bir delerini ifa' de eden varyantlar vardrr. Eski Tiirkge'de, bunlar kemmiyet delil 'keyfiyet farkr olmahdrr. l, 6, ti ve ii sesleri nadiren uzun olarak gbsterilmiglerdir: Yani keyfiyet farklanna az tes8di.if edilir - BrSh' mI yazrsrnrn transkripsiyonu hindologlarrn sistemini takip eder vs difer yazr gegitlerinin sistemiyle kargrlagtrnlamaz, giinkii bu yazryr Tiirklerin kullanrgr heniiz deperlendirilmemigtir.
35

\azrgesidinin segimini gok kere inamlan din belirler. Tiirk

tun gJhirli maniheistler tarafindan kullanrldr. Bir si.iryinl alfabesi Olan Estrangelo yazrsr, gok nddir ve sadece hristiyinlarca kullanrldr. Bununla gok yakrn akraba olan mani yazlsr sadece maniheist gevrelere inhisar ediyordu. So$d yazrsr gok seyrek, o da nisbeten deha erken zamanlarda, budist tiirklerce kullanrldr. Bunlar, sitilinde yaprlan ufak tefek de$gikliklerle bunu sofdlardan almrglardr.

yazrsr bozkrrdaki atalar ruhuna inanma devrinde ve aynca ba'

-Uygur
34

yaztst onunla gok

yakrndrr.-

Yazr ve yazrhg iizellikleri bibliyoSrafyast: O. DONNER, Sur I'origlne de l'alphabet turc du nord de I'Asle, JSFOu 1906; R. GAUT' HIOT, De I'alphabet sogdlen, JA, sdr 10, t. 17,l9lL; M. LIBZBARSKI Dle Herkunft der manlchiilschen Schrft, SBAW 1916; A. r'. LE COQ, Kurze Elnftihrung tn dle utgurische Schr{ftkunde, MSOS, Westatiatische Studien, 1919; G. R. RAHMETI AUt, Utgur alfabesi, Cevdet armaSanr 1937. 22. Hatrrlatma: A9a[rdaki terimler bilindili iizere 9u anlam' larda kullanrlmrglardrr: (ses uyumuu: iinlii ve iinsiiz uyumundan ibarettir. Unlii.uyumu iginde "dilo, ududak uyumuD ile odudak benzegmesio ayrrt edilmelidir. nBaflantr iinliileri> ilnsiizle biten bir kiik veya g0vdenin sonuna, iinsiizle baglayan bir ek geldili zaman araya giren iinliilerdir; bunlar genellikle dardrrlar, yani r v.e l, yu' varlak iinliilerden sonra u ve ii. Kitabelerde gu iinltiler giiriiliir : a, il, e, l, l, o, 6, u, ve O. Uzun ve zayrf tinliiler vardrr. Bu hususun teferruatt heniiz tartrgrlma'
mlStrr.

Br5rlmi mstinlerine giire ilk hecede e'ye belgeler : ber-, but, el <yurt> (elig uel, bir defa geger, bir yazrhg hatasr olmah) elt-, efic6, es, eset-, eteg, ezel-, ken, kelii kertii, ket6, sezlk, te, telfl- tllii, ye', yeg, yerrne, yel rri.izgdrn, yerdg, yeritgttir-, yettr.. Bazr Brihmi yaalannda, ilk hecenin drgmda, dilerlerindeki yerine bir e vardr, meselA, alte, s6wegl6-, soge[r, ezrl-tem, eyem- eylm, ilfre, ygfume, ytfig vs.

r/t

Dil uyumu yiiri.irltiktedir.

tr i.inli.isii r/1, u/-ii olur. Dudak benzegmesi yoktur, fakat ilk hecenin dlgrnda da e bulunduran Brdhml metinleri aym zamanda, ilk hecenin drgrnda u/ii yerine, gofunlukla o/6 ye sahiptirler: poyom. tro[c, otog, ohol, olor., orto, orom, osoh, otholr6[r, otoz, hkegok,
hkdyo-l5ayo, [rodor t<oggol, hkorog, tolo, tsor, togot (Fakat aynr zarnanda tug-), ydlno$, yaro!, yiso[c ogi.inaho, yol.rsoz, po. l6k, erlcgii, egs6-,llgiisiik, kertgtiftc, ktilii,p, k6ldk, kilfidl, kr.tip,

Dudak uyumu vardrr, yani, yuvarlak iinliilerden sonra baflan.

Dil uyumu kaidesi yiiriirliiktedir, yalnrz iyelik eki +l ve +81 daima tin iinliiliidiir ve lnga, lnglp vs. gibi tegkillerden ve moSolca
mi.igtaklanndan anlagrlacaSr iizere nr haber verir.
sonra

*i

nou manaslna gelen kaynafr-

Dudak uyumu yer yer yerlegmige benzer. Yuvarlak iinliilerden u/ii ye gegmesi dudak uyumunu giistermesi gereken baflantl [nliileri ekseriyetle hig yazrlmamrqtrr. Yer yer tam yaztlmrg olan k(a)rluk + uC(N 2), kune(u)y+ug (E 20), tutuk + uB (B 38) kelimelerinden, en azrndan, yer yer, dudak uyumunun uygulama ala' nrna girdipi g'iiri.iliir. Eski TiirkCe kelimelerin Qince transkripsiyo' nunda tut*lrt'rn yanrnda $ut*hrt da giiri.iliir. Dudak benzegmesi mevcut olmasa gerek,
Yazmalar a, fl, l, l, o, ii, u ve ii i.inliilerine sahip. Brdhml metin Ierinin giisterdi[ine giire a'mn iki nevi (a ve i olarak yazrh), e ve t'nin iki nevi(i ve I olarak yazrh, sonuncu seyrek) var, yazmalarda r ve l'nin yazrhgr Eok az ayrrt edilir. (Tibet yaztstyla yazrlmrg diirt ki.iEiik metin pargasrnda kaideli olarak ve bir kag defa da Brihmi yazrsryla yaztlmrg bir metinde, TT VIII s.6l). Bundan bagka o ve ii, u'nun iki nev'i (u ve fr olarak yazrh) ve tl'niin iki nev'i (i.i ve fl olarak yazrh) vardtr.
36

k6r6l-,k6tr-iil-,k6wt6fi,k6ziii-,6cliig, iigrdfic, 6k6n., 6l6ml6g, iiliir., 6[tiim, iirtliig, iitrti, iis+iig (yiikleme hali), stik6, sbfiok (!), si.iziik, tdhii, t6ft6rke, tdrltig, tiirii, tiitdgltig, tiieliig, t6z6m, (asil>, iirii, yiiriig. Bu ahgrlmamrg dudak benzegmesi tiitdgltig iirnefinde oldulu gibi kelime sonuna kadar tesir etmez. drgrndaki -Ilk hece bu o/ii ve e durumu sadece bir kag Brihml metniyle smrrhdrr, di. ferlerinde ilk hecenin dlgrnda sadece u/ii ve r/l vardrr. Difer yazrlarla kaleme ahnmrg metinler iizerine i.inliileri giisteren harflerin kesin ve belirli olmayrgrndan dolayr bir gey siiyleyemiyoruz. Kiik ve eki hecelerinde kaybolmak iizere olan iinliiler var; Uygur ve Mani yazrsrnda bazrlarr kaidelegmig durumdadrr: k(a)ra, t(e)0r1, m(il)n, s(ii)n, b(e)btr-, b(t)rt- ukrr-r, y(t)tl, ukeskino, yitti; Brdhml yazrsmda: t(a)vlgtram, t(a)war, t(a)Btgu, y(a)ragat, y(a)nl, y(e)te, y(e)gtrme, p(r)+ig, k(l)qi, y(t)wtk, b(t)ltk, t(o)sor, t(u)rup, p(u)lup vs.
Bazr el yazmalarinda ilk hecenin drgrnda diferlerindeki r/l vs. yerine af e var, hatt6 baSlantt iinliilerinde de: amrl/amal, ba. hl.</bala$, akrg/aka!, kat +rmrzl|.<arl + amaz.

23. Eski tiirkge kitabelerde k/5, tld (sonuncusu rrurhtemelen

agagrdaki iinstizler vardrr:

eksgriya sadasz), p/b, s/z iar. grhkh sesleri, aynca: g, g, y, fi, g, n, m, ve I, r ve bilhassa Id (a
37

$/!,

burada patlayrcr), nd ve n9 ses birlikleri, k, I ve arth (kalm) 0nlUler, k, g ve I Onlii (ince) iinliilerle birlikte giiri.iniirler. Aynca bunlardan bagka t, d, b, s, y, n ve r sesleri ile bir kag kitibede qevresindeki iinliilerin ince ve kahn oluguna giire iizel bir igArete sahlp q sesi vardrr.- On ve son sesteki s lerin okunugu agrk defil, glinki.i s beklenen yerlerde biiti.in kitabeletde 12 tekil vardrr. En gok yaygrn olan i.igii rs, duruma gdre 2s ses deperindedir.

mrgtrr; Sanskritge her iki igarete de sahiptir. -z bazen s olur: tlziUsl, + sls, 6su, k6stg, mlifrls vs.i g) c Tiirkge kelimelerde; seyre& olarak: lgacll, kiit dtumcf ve nihayet ,eJek.

Mani ve Brahmi yaztsmda bazr kelimeler nidiren aym zamanda a) -k, -d-- -'t-, -v- ve -v-,f degigikli$ne sahiptirler.
I,kizlegme Brahml yazrsrnda srk srk geger ve birinci hecenin r, t, s g ve n, sonralarr kelime iginde r ve t sesleri ikizlegirler, vurgulu heceden sonra gelen iinsiiziin genigledifiini bildirmesi muhtemel bir yazr qekli.
sonu,nda

Eklerdeki d; +da, -dagr, -duls, -dr, .dur- keltme sonla' nndaki , I den ve gok kere n ve r'den sonra da t'ye diiniigi.ir, o halde + ta vs. meydana gelir. Kelime sonundaki d den sonra da *ta vs. ortaya grkar, fakat kelime sonundaki d kaybolur. Umfimi Altaycaldaki *d- kitA:belerde goktan y- ye ddntig. miigttir: burada gok kere Quvagsa daki -r-, -r ye bir z tekabi'il oder; .d' (-5-?) ve d (-6?) : yeni a$zlarda y,r, d veya t'ye ditntiSmiig olan Quvapga r muhafaza edilmiqtir. Geniz seslerinden iince gelen b gok kere muhafaza edilmigtir. Yalnrz Yenisey kitabeleri'nde m'ye dtinilgmiipttir; bdn-afin, biinii-mtinii. fi, aym Wkilde,

llr:

Kitaibelerrdeki mwcut i.insiizlere yazmalardaki gunlan eklenebive fi az giiriiliir. Bir yerde ny olarak,,fakat gok -b-b)v. giire alrz gartlanna n veya y'ye diiniigmiigtiir; kitabelerdeki kere

-8, -g-, -g

muhafaza edilmigtir.

-g-,

eftrg yazmalarda gok kere ayrf nadiren de am$ olarak giirtiliir. r ve g Mani ve Brdhml yazrsrnda aglk olarak birbirlerinden ayrrt edi' lebilir; Mani yazrh iki metinde (Man. I s. I ve Man. III s. 14) ttirk' kelimelerde ge kelimelerde bulunan s hep 9 ile yaztlrr. -Yabanct c, t, h ve ! de vardrr, sonuncusu bundan bagka Tiirkge latan, ban, ve Satun kelimelerinde de giiri.iliir, Brihml yazsmda Tiirkge keli' melerde 9 ve E variyantlart olarak c ve h da vardr.
Onses

|rya, ftanr, -guluk, -fah'drr. Yalnu a$z tizellikleri giisteren Man. III 29 u.-30 o., Man. III 4l u.,-42 o., ve bunun gibi TT III ve aynr zamanda a5mr ki,tapgrktan neget eden TTIX ve Man. Erz. S. 25-28 de (tafran-, ofut-, afnl-, atyaklrt/l tarftardazr; 5riigii*-, safrng, t$ldn-, tflk-, rrnlr{lc; ,tik-lnk, figld.tnk, iin&fit, gapunl,. tan&la-; paS kelimeleri var) normal olanrdan sapmalar giiriiliir , -Hy, +be, + gt,-kah, iistiin+gt. Brahml metinlefinde: --fay-hay sadece okseriya nadiren I, --hulu*, r vs. --kay; --gulut, -gll;
den sonra

Ek bagrnda: Ek bagrnda d kaideye ba$r olmasa da t ye d6ni.i9iir. Mani yaasrnda yaygrn olarak *ka vardrr, yalmz n den sonra goSunlukla *ga gelir, normal olan *tr, + -fa1y, -8r1, -tu,

3. Kellme tabam yaprmr: Dudak uyumu sadece miistaiil bir kelime bahis konusu oldulu zaman gegerlidir. Gramer ekleri almamrg olan bir kelime bir kelime tabamdrr. Bir ismln yahn hali O ekine sahip oldufundan, yalrn haldeki giivde aynr zamanda yalm
hal olarak i9 giiriir. 2. tekli,k gahrs emirdeki kiikii aym zamanda emir ifade eder.

-kuluk;

ve daima

*[a.

A oldufundan, fiil

: Mani yazrsmda kitA,belerde oldu!'u gibidir. !, $ dan ay' nlamadrfr, k : S, p : b oldufu uylgur yaztsrnda iinseste sAdece t- vardrr. --d yoktur. Geriye kalan patlayrcr sesler igin bir gey siiylemek miimkiin de$ildir. BrAhml yazrst: bazr yazmalar b-, di' lerleri bh-, p- veya ph- seslerine sahip. Bundan bagka istisnA'
srz

3tl.

lslmden yaprlan lslm tabanlan:

[<-/k-

ve

t-

sesleri var.

lg ve sonses: Brihm) yazlsr: -n ekseriya,-m olarak yazrl' mrttlr. I Eok kere h olur: alrlr, igrah, ahtlff =aslh vs. g, ayn fonetik delerlere sahip olup olamayacapr bilinmeyen 3 veya g ile de yazrl'
38

*'9 ktigiiltme ve sevgi, +S8* kiiCi.iltmc; +9r meslek ismi; (*ban)) +mnunvan; piirl*k$n cperiler kraligesi gibi"; *H nadiren de *h aitlik; *ktln nadiren de +Sun beraberli ortakhk eki; *ol, ekseriya srfat; +lot ekseriya srfat; +lok mtigahhas, miicerret isim, nadiren de srfat; * om ashnda 1. gahrc teklik iyelik, yer yer unvan isi'mleri yapar tar*rm (yahut tiir+lm olarak okumak gerekir?);
39

+Eu- **u;+sak; *srg, n'den sonra aynl zaman' da *9r9, benzerlik; *srr arkaik yokluk; +s'z yokluk, srfat; f su[c (nadir); + su9 (nadir); +"q (nadir); +ot arkaik Eokluk, *tag; *tam; f tag beraberlik (e$lik eden); *tiig benzerlik, srfat; *ton yer bildiren srfat; +"2 arkaik ikilik; +'z tekit: tiil*iz udenizo, ti6 (batakhk) den, yap*rz ousul, nizam), yaf (usul, nizamrdan yala!+u uyapa yalnrzo, yala4 uyahnodan.
Qiiltnre:

*on yer adlan; -Fan tekit veya arkaik gokluk; +or| slfat; *"k ki.igi.iltme vs.; +Eak - +kak tekit veya kii-

baflantr iinlJrU ile, faktitif, pasif;

-1oz*

faktitif; *a2- faktitif,

-tur-/-durnadiren.

vc

315. Ekseri ekler difer eklerle birlegtirilebilirler. Fakat bir ek yrlrlmasr yay$n delildir. Difer yandan anrlanlarrn drgmda yaygrn ek birleqmeleri de vardrr. Bunlar gunlardr:

312. isimden yaprlan

flll tabanlarr : *a- - *r- - *u-i *d-- *ad-; +ar- bilhassa renk isimlerinden; *gar-; +ol-; *la-;*on-; *'t-; t ka-; *krr-, scs tasvir c,dcn hccclerden sonra; yag+1rrr (ya0yap-, yani trnla-, grnla-o; *or-; +ra-; *'rka; * sa- <...vi iste-> (sa-; nhatrrla-, diigiin-, iste-o); +sr- <kabul et-, say- vs.D; +srra- ubir gey olmadanr; *ta-'
(seyrek);

L!, -lu-$, -ong{ss, -iu*suz, -malr+ oa1{soz, -mnk * suu, *-ong*srS> - -onsog, -om+Io8, *-o2go -"ngo$ "k-> -"ng+Srzr-o8+sa-, -o11f -11-, pasif. -s'[<ma*k gibi.
Onceden zikredilen eklerin bazrlarr

daha da pargalanabilir:

Bu tiirlii kelime gdvdesi teSkili kategorileri oldufuna giirc, tiirkler isim ve fiil kiiklerinden bir geyler anhyorlardr. nin ya-og nrnda nin de olmasr sadece bir homonyme'i giisterir?

-o9-

lik'

slvlng',ten

bir siivtng*ltk ve iidgii niyi> den bir ndgii+ltik *iyi-

313. Flilden yaprlan lslm tabanlarr:

tegkil edildifine giire isim ile srfat ayrilrgmrn da bir anlamt var demektir. Kitabelerde bu hususiyetler heniiz az inkigaf etmig ol.
mahdrr.
321 . Isim deyince isim (substantiv), sfat, zarnir ve sayr isimleri anlagrlrr.

-rr -u; -tl-d; -duk; -"9; -8a (yahut -Eag -d, di$er hassa dlet ismi, -o$h, -o!ma; yahut diler-grn iinlii : srk sr'k yapan; iinlii) seyrck; -BaIr bundan : tu*suz, -8u*9r vs.; -Bul -8u; -gu+luk, - birim *o11 vs' ti'lEii, bildirir; seyrek; -mak -ll; -ma; yokluk bildiren srmiicerret isim veya Alet ismi vs.;
fAt (menfi);

-ong -ongo; -"ngrg -nsrg

-mrt; -nur

-ma:z de, seyrek); (di$er iinliiler -on; gofunlukla srfat; arkaik;

Eski Tiirkge'deki isirn gekim eklerinin srralanmasr di[er Tiirk dillerindeki (Quvagca'nm drgrnda) gibidir. Qokluk eki, iyelik eki, hal eki. MeselA: erv+liir+im*fl oevlerimeu.

-ok; -ur; -s*; -'g; -"t; -dagr/-tagt, yapan,-ar- -rrarkaik. -yat, seyrek; -yu[<; -z
314. Fltlden yaprlan'ftll tabanlart
:

-p

Hal ekleri ekseriya iyelik eklerinden sonra teklik ve gokluk isimlere nazaran bagka gekiller oldu[undan, iyelik ekleri Eokluk ve hal eklerinden sonra ele ahnacaktrr.

--d-

-ar-,4-Ir- miigareket; pasif, nadiren; -o$-sl-sokyani bilhassa etken edilgen kargrhkh iliqki; *t- nadiren -"[cnadiren;
40

-'l-gurmenfilik; niiqliiliik veya, pasifik, meehulliik; -mal. meghulli.ik , 2. I ile biten fiil giivdelerinde dtiniig. -onfakti,tif; tekit; *ur* p li.iliik;

arkaik, kuwetlendirme

faktitif,

d&

*lar ekiyle, kitabelerde heniiz seyrek ol"r"il *t, pek nadir olarak -pan, Eokluk vazifesi yilklenmigtir. Ikilik bildiren *z arkaik bir unsurdur. Kitabelerde tek tiik kiin uhalkoden grkma *[run, *!un, + giin gekilleri giirii.
kargrlagrlrr; gok az

3211. Qokluk:

lilr.

Kitabeler zamanrnda bir ismin (substantiv) tek bir gey olarak depil kollektif olarak anlagrlmasr, bozkrr dtigiincesine uysa gerek.
41

i'.

Bundan dolayr go!'unlukla bir gokluk ekine ihtiyag yoktur. O hal' dc yr[<r .mal, hem bir hayvan oldufu kadar bir hayvan siiriisiinii dc ifade ediyordu. Sofdlar ve Qinlilerle temasln tesiri altrnda ve onlarln dini ve felsefi spekiilasyonlannrn ilhamryla, ferdiyetgilik onlayrgr yerlegtikge, gokluk iqaret eden hususiyetlere de ihtiyag du' yuldu. Baglangrgta gokluk ifade etmek igin gegitli gareler vardl: Yanl vasrtasryla ciimleye bilfiil baplanan isim veya srfatlar, gekim odatlarr, gekim ekleri. Ekler iginde yazmalar sahasmda iince *lar gokluk eki olarak yerlegti. Gene yazmalar sahasrnda tsang nanbar, Erdiye, an,lamma gelir. tsang*lar bir tekleqtirme ifade eden yani blr tanesi tasawur edilebilen qegitli tiirden pdk gok andiye. -Sayt bir ufatlanyla birlikte kullanrlan bir isim, efer rtektenn yiiksek py ifade ediyorsa, yazmalarda, Tiirkiye Tiirkge'sinde oldulu gibi, ylne de gokluk eki ilSve edilebilir; tig ttglt*ler (iig prensten her blrini) ifade eder.

Bulunma/Qrkma hali
Qr,kma hali

*da- *ta
I

(yalnrz yazmalann gofunda)

*drn

Vasta hali *"n Eeitlik hali +ga Yiin bildirme hali +garu (Son tekil belki de yolaru (yukarr), tattaru (drqan) vs. gibi kelimelerin bir soyutlamasr). Genellikle yer bildiren, her zaman y6n bildirmeyen +ra, *ru okleri de, *$arr gibi bir menge'e sahip aga$ yukan iittir-ii ye benzetilerek meydana geldi ve her yere ta,tbik edilebilen bir gekim eki haline inkigaf etmedi. 32121. Yahn hal miinhasrran bir tizne halidir.
Belirsiz hal, daha iince siiylendifi gibi, kitabelerde qok kullanrhyordu. Yazmalarda, e[er isim zaman veya yer bildiriyorsa, za. man veya yer prfi ifade edebilir: yaz tyaz, yaztn iginde, yaz bo Jrunca, y.rzrnD, tillg yrl "elli yrl bcryunca, elli yilu, lrt$kiin (yann, ertesi giin".

Ei +dan)

+trn (a!rz

6zell,l.

Bir zamir bir isme giire daha belirli oldulundan gok kere tAbelerde dahi miin ile blz itina ile ayrrt edilebilir.

ki

Predlkatta Eokluk : Kitabelerde 2. teklik gahsrn emri gofunlukln 2. gokluk gahrs igin de kullamlrr. Ve iizne olarak insanlar bahis konusu ise predikat ismin de srk stk gokluk igaretine sahip olma' drlr giirtiliir

'

Aynca belirsiz hal gegigli bir dv tapmaz "ev bulmazo. Bir ismin iiniinde srfat olabilir mabedio,

fiilin beiirsiz nesnesi olabilir:

Ekseri Ti.irk givelerinde oldufu gibi Eski Tiirkge yazmalannrn 6giik+dr dllinde de *lar gok kere bir yiicJtrne ifade eder. "-".f *lmln ttlflyln uaziz sevgilileri arayaytm'.
Yardrmcr fiillerle yaprlan birlelik fiillerde *lar l. veya 2. un. rura ilAvi edilebilir, bunun da belirli bir anlam farkrna igaret et' mesi gerekir: tegdt+ftir lrsiir, fakat btltnm$z bolu+lar. 3212. lsrm Qektml:

sag hd{ .sag luyrsr". Bir 6zel isim unvammn iini.ine ge Iirse'belirsiz haldedir. Amu motah nMojak Amur. Predikat (bildirmo) ismi daima belirsiz haldedir. an! dtntar m$n aan (eksiksiz, tam) segkinim>. Yalnrz yardrmcr fiilden 6nce predikat (bildirme) ismi cbildirmenin vasrtasr halinde" olabilir.

defildir.

bu, htc bir

zaman

: btr Sam.ttirrrlltkl "bir Kam bir iyelik (miilkiyet) iliqkisi

rinin aymdrr, bundan dolayr da bu kelimeler srfat olarak da giiriiIebilirler: ol iidtin.

$ahrs zamirlerinden bo ve ol'da yahn hal ile belirsiz hal

birbi

Yahn hal/belirsiz

::

32122. Ilgi hali bir srfat halidir: Bilhassa miilkiyet giiste. ilgi ismi daima 3. gahrs eki alrr: m6nlr1 [r (kitabe) cadamla. rmu, bu tdrii*nilp lt*l ubu tiirenin iti (iEleri),. llgi hali eki, be. lirsiz halin bir kawam ifade etmesine kargrhk, sag h&g-meselA her iki ismin de bagmsuhgrnr korumalanna sebep olur.- tlgi ha.

llgi hali:
Yiikleme hali : ...... Yiinelme
42

hali ..,...

tnelerde *nr da var.) +ka - (arkalik ve seyrek) +a, +ya

+'n (kitabelerde) - 4noq +'8 (sonra ve yabanct asrlh keli

rir

tlgtn*nh ton+r oprensin elbisesi'.

ve

43

givelerinde oldufu gibi * ld eki ile geniqletilmez. llgi halinin yeni bir ekle genigletilmesi hukuk vesikalarryla srnrrhdrr: *nin+t?iklliir. Yeni metinlerde, ilgi hali, bildirme (predi

li eki diSer Tiirk

bundan dolayr yiinelme hali alrrlar: tiig-i "kadarD, utr.u

kargrstndao, ly-d cgiire:r vs. gibi.

u'de!-", HStn- ndeEin-, ulag-"

Belirli fiiller yiinelme hali alrrlar,

meselA

klr- ugir-o, tligukari;r

vs. Bazr son gokim edatlan da

kat) ismi alabilir; miinlr3 ol "benimdir, bana aittir". gahrs zamirleri son gekim edatlarmdan iince ilgi hali alrrlar: al*, ara+, asra+, ig*, *o8r*, ortu*, 6d+, 67l+, tagtrn{, trltag+, iisk+, iist*, yuz+, ve bu gurubun tesiri altlnda utru.
32123. Yiikleme, hali baghca, nesne halidir. Belinsiz halin aksine belirli nesneyi giisterir; ulul 19 kddtig l.sl.ayri"r o(herhangi bir) kahramanhk yapayrmD, fakat: ol llnlua yol+ug yofuru usar slz uefer (zikr edilen) linhua yolunu kat edebilirseniz'.

Bazr son qekim edatlan, fiil kiikenli olduklanndan, zamirleri nadiren de isimleri ilgi haline sokarlar: all5-u, ag"a, btrl.ii, ktig.[, i.izd, iigiin ve bazan da bfirii.

Dolayl anlattmda bir .sidiysl gtisteren ytiklemeo vardrr. bk.

33.

$ahrs zamirlerinin yiikleme halleri yer yer yeni bir oyapmau kiik olarak ikinci bir son gekim eki alabilirler: mlnl*tln vs. bk. 32181.

32125, Kitabelerin dilinde bulunma hali aynr zamanda aynl. ma hali de ifade eder. O halde -yiinelme halinde oldufu gibi- aym zamanda zaman ve yer hali idi, anlamr ilk iince peyderpey yazma. lar devrinde yiinelme halinden farkhlaptr. tpd+de bokruS <giikten (Tann tarafindan) tayin edilmig,, iit'iiz kodtutrn+ta (yazma) oviicudunu brraktrktan sonra (tildiikten sonra)>. Yazmalann dilin. de, bulunma hali tesadiifen veya gegerken bir defa ulranrlan bir yeri giisteren yiinelme halinin aksine uzun zaman kahnacak bir yeri igaret eder: st'kavad atlS yfrthrgii ofugrnta togmakr bolur "Yeniden dofmasr Sukavati denilen di.inyada olur (Sukavati denilen diinyada yeniden dofar)o; zaman bakrmmdan grkrg noktasr: ylr tprl tiirtimll*tl (yer ve giik yaratrlahdan beriu; vasrtat aml kiigln*tti (onun giiciiyleo; bir zaman kapsamr: ktintn*tii ugiinde, her giino. Mukayesede srk srk ayrrlma halinin yerine: ihiim+te ylgtir eben den iyiler,, yanr$+ta yarul5 "rgrktan parlak (her teyi aydrnlatan)u
Agafrdaki son gekim edatlarmdan tince bulunma hali kullanrlrr: iitll (ayrrlma halinin yanrnda), dtkiirii (ayrrlma halinin ya. nrnda iitri.i, ulatr (belirsiz halin yanrnda), iizii (belirsiz halin yanrnda) adrn, kln, artu[<, biirii (aynlma ve yiikleme hallerinin yanrn. da), 66rii, klsrii.
agnu,

32124. Ydnelme hali: Eskiden genel bir yer bildirme hali idi: [<onayrn <giineye konayrm"; biigtm*kii adrnltrm "beyimden aynldrmo. Yazmalarda bu hal bir yiin ve zaman belirleyicisi anlamrnr kazanrr; o halde obir yerde, den gok ubir yereo, obir yiinen, obir geye kargr", <bir sebepten", "bir geyin lehine,'bir gey igin" anlamlarrnr verir. MeselA: ma1a bilmig kiirg6k nbenim igin bilmek Sart" (bilrnek meoburiyetindeyim); bagkaca: tiitrii tdriigt+kit billg aytrp "yanhg bilginden bilgi siiyleyipo; yazulr+a tiig- (giinaha diil-(gilnah olarak hesaplan-)n; agr$*r1a umadrn (actslna yetigmedenu; Alet ve vasrta ifadesi: tiglmlz{kii yo}r bolgalr udigle. rimizle mahv olmak igin>; marla [ulmadr* ay{ }rhng uiilemediSim gi.inahlarlao. bol- la birlikte: nait ol*": sldja bol-zun <sizin olsunu. Srfat olarak; brj*a bagr o,binbagr4.. dvirgii+kii kiipiil og& ntilil (fikri) qevirmek igin",... krllu*lra iitiig uduayr... krlmak igino. Siireklilik gosteren zarf belirleyicisi olarak: iir+ke (uzun zaman) kiinir3ii ayrga ogiinler ve aylarcao. Zaman (tarih) olarak: altr otuz yagrm*a (kitabe) oyirmi altr yaSrmdao. ktntgii (sonraD. Bildirme isnri olarak : rnang bolgu*1.<a "InanE olmak gerekr.

birt*yii

Kendisinden yeni teqkillerin yaprlmaslbulunma

rekteristi[idir: +da+H, meseli: ylr+dii]d <]erdeki>, ulug*takt+lar <memlekettekiler, memlekette bulunanlar,. Ve ayrrca bu.
lunma haliyle yeniden tegkil edilen bazrzamir gekilleri de vardrr, bk. 32181. 32126. Ayrrlma hali ilk defa, o da btiti.in aptzlarda olmamak izere, yazmalarda, kullanrldr. Her geyden ijnce *den ifade eden bir yer halidir: lrahg+aan iin kiiltl ngiikten iin (ses) geldiu; iimglikfn+ dtn 6z- uacrlarrndan (rzdrraplanndan) kurtul-r; yolf drn 6rtokendi yolunda git-n. Son ijrnek bu yer halinin rle kadar gok anlamda oldu!'unu gdsterir.
A9a[rdaki son gekim edatlarr ayrrlma hali aLrlar: 6r]l (bulunma halinin yanrnda), btkfirii (bir iinceki gibi), kodr (belirsiz halin
45

halinin

ka-

44

yn,nrnda), adrn (bulunma halinin yanrnda), kln (bir iinceki gibi), bilrtl (bulunma halinin ve nadiren yi,ikleme halinin yarunda).

Eiitlik hali bildirme ismi yapabilir: tlz tapu+ga

(arzusuna

Muhtemelen genellikle yer adlan yapan ve ses uyumuna tabi bir +drn bahis konusudur: ogf tunamfg ryerli ycrinde, diizgiino on+tun yrpa[r con giik katrndaD, tag+dm taEda dtgarrdaki dallardao kiin*tiin tur- <giineyde dur-o, ot'+tun iir:csdeg (homonym)

giirediro. Yer yer, biittin bir kelime gururbuna, faltr ogiibiu eklenir ve egitlik hali ile kapatrlrr: faltr yarulr ay tiigrl bebiirii yarh[arf ga, lltglimtz biilgiirii yarhladr rhiikiimdanmrz parlak ayrn balkrrmasr gibi giirtinerek buyurdun.

rtlolru ol-o ara+drn

dcfa bas-u

aJun "varhk arasrndao.

ftf+dh bae- riki

llta, alet, nev'i, gare, sebep vs. zarflan yapar. 6tiik6n lr+ln krE lrdrm nottiken'in kuzeyinde krgladrmD; ysuz+rn nbahann,, iiz*lu rkcndi, kendi kendine>, tilmlr*[n ltll- odemirden yaprl-n; t6rk+ In .Cabuk,; tiilmlrii kiiz*ln kiir- <,yalvaran gd'zlerle bak-"; nfl-

32127. Vasr,ta hali, zarflar ve her geyden iince yer, zarnan, va-

32t29. Ydn giisterme hali nihayet bir yiin halidir, ve daha yazrtlarda bile 9ok kurllanrlrr: tg+garU klr-dl <igeri girdi,. Birkag isim halinin drqrnda, gok kere zarflar ve zart belirleyici.
si yapan belirli ekler vardrr. *ra, ap, yer ifade edeu yiiriik*rii ur- okalbe vur- (sil6hla)u, lkl ordu lgrti olurugma tiiprll6r aiki saray iginde oturan tan. rrlar, lrulal5*ra to[cg- ckula[a vur-)>; mini tdz tiipii*r[ uru rbeni bagtan ayafa diivereko; lgrfl agsrz, tagra tonsuz "igi ag, drgr grplakr; iin*rti siince, bnoelerio, kls*r6 dsonra). blrtiik+rii sa. krnmatr <diigiinmeden vermeko. *tr, seyrek kullanrlu: kat*+dr sah- <iyice diigi.in-o; ed. gu+tl ufevkaldde, gok iyin; am*tr caimdin, kal+tr ogibi (baEla. ma edatr ve zarfr; *drn'dan genigletilmig gekiller: tattrr*tr qdrgarr, drgardao; 6gdiir*tt ndoErrdau. *$an zaman zarflan yapar: agnu+[ran oijnce, nihaytr, amtr* [ran uhemen, gimdir; lrtli+kiin cerkenden, tam vaktinden; aynca menfi fiil qekillerine getirilir: af,trnmazf lfan udS,ktilmedikgen vs.; bundan bagka frr-kiin .ikenu, zikie defer, bk. 3223.

tl3*ln

one kadarn.

,Ayrrca vasrta hali yokluk ve varhk bildiren eklerle de giiriiliir: h8rn+ * - *lu8*un (sadece yuvarlak iinliilerden sonra gelmez ) Vo +srz+rn: yiikliir+liigiin s6pti9- n$eytanlarla savag-D, firkslz+ ln .gi.igsiizu.-

Yardrmcr fiillerden iince nadiren bir ubildirme giirevli vaslta hali, giiriiliir: yatrnssrz+rn !ir- ogiinahsrz ol-,.

*n bir vasrta hali dctil, zamir tabanlarma benzetilerek ilAve edilmig bir ek olsa geBazr son gekim edatlarrnln iiniinde giiri.ilen

rck:

ltl*n

ara bk.

3218.

32128. Egitlik hali eki, mukayese, benzerlik zarflan tegkil Cder: ya$mur*ga <yafmur gibi,, yol+ga ?irt- cyol boyunca git-r'; SbkA VaDm, lil9tir{isln*9! lomlayu yarl'kazun ohtirmetle diz gti}rriesini, biiyi.ikli.ifi.ine uygun blr gekilde yarhgasmr; l..anga bar- onsleyg git-r; tyln k$zlg+gH Irt- obir biri arkasrna (giinah) igle-'; nligii yazrntrmrz drsiir rne kadar giinahrmu varsa); yok*sa salan-nyok gibi diigiin-; defersiz kabul et-u; nesne olarak: yiiztin utru turur+ga salrnur .giizii (ytizii) iiniinde durur gibi diigiintirn.

4rnga {-lncaD: bk. 3223.

3213. Iyeli,k ekleri:

hgl .b6yle, bunun gibi", $rltiul..k

,2.
3.

l. 9. *om

Tekllk

Qokluk

Yer yer -|ga nrn gakim eki fonksiyonundan daha gok yaprm oki unsuru olmasr gerekir giiri.iniiyor; anga (o kadar, bir kag' bu munga nomlar obunca din cevherleri (kanunlan)", lllg*ga fir relli kadar adam' vd
46

yer yer sadece davanma, malma, yrlkrmar; yiikleme hali 1. ve.2. 9ahrs, teklik: *on, gokluki *ru, 3. gahrsta *st/+t ile hal eki arasrna zamir n si girer, meselA 6d+1, ikll+nftt,ddl+qd, 6dl*n (yiikleme hali), 6dHrt*nt (yiikleme hali eki) veya Oaie.

*a: yr[a+m*a

o8, * oSoz sadece baa kitAbelende giiri.iltir. Ismin hallerinin iizellikleri: Yiinelme hali
*
*,siiri,ime,

$. +oB- *'8 9. *d- *[

*omoz

*"5o2- *o9oz .usl- gl^-glan

4i

rt+n
iidlf

(yi.ikleme hali ve belirsiz hal?);

Odt +

iidt+ntii, 6dl+ntln, 6dl*n,

qiirti. gahrs iyelik eki gok kere bir miilkiyet (sahiplik) ifa' Teklik 3. bir geyi giisteren belirli bir artikl (harf i bilin"r, de etmekten ziyade sahiPtir. fonksiyonuna tarif) 3214. Bildirme bir isimdir. srfat tamamlamastnda tamlayan daima yahn haldedir: a!+lar bulrt nak bulutlaro gok seyrek bir istisnadrr (bir tiirkiide). uluS+r lratun obag kadrn, hanrmlann en bi.iyiigii, biitiin [catunlarml ulu$ geklinden bir ktsaltma olarak an' laqrlmasr gereken bir tamlamadtr. blr, modern givelerdekinden daha az bir srkhkla kullanrlrr. E$er yanrnda bir bagka tamlayan varsa, blr tamlananrn hemen Oniine gelir, fakat diler tamlayandan ijnce de gelebilir' Tamlayan dururnundaki bir isim, eksiz olabilir, yahut tamla' nan 3. gahis iyelik eki alabilir, yahut aynca tamlayan ilgi hali eki alabilir, bu dlrumda clifer givelerde de giiriilen iig imkdn vardrr.
ngii,
3215. Asrl sayrlar:

Sayrlann gekimi, tkigi.i*ni vs. de oldulu gibidir, o halde: zarnirsel. Ya9 bildirmek igin asrl sayilar kullanrlrr: krr} ya+ka tegl nkrrk yagrna kadaru; tarih bildirilirken yer yer asil sayrlann yanrn. da, srk srk srra sayrlan da gtiri.iliir: Kag-sl altr otuz yrl "K' ang.hi zamanrnrn 26. yilrt (yani 1687), veya Kansl ygirmf altrng yrl (ay. nr).

ni takip

3217. Son gekim edatlan, bir isim, bir zamir veya sayr ismieden ve onunla srkr srkrya bafh, ciimlebilgisi yiiniinden baprmsrz olmayan kelimelerdir. Anlamlanna giire isme ba$hdrrlar ve isim Eekim eki alrrlar.

bir,iki,iic,tiirt,beg, altr, yoti, sdklz, tokuz, on, y(e)gtnnl ,otwa' (kitabeler) - 610 l.<rr[c, iillg, altmrg, yetmlg, siiktz * on, yiiz, bll
tumtin.

gibi ara+ ualtlr, t91 "ig*o, o8ur+ onezdinde, yanrndao, ortu* <orta*r, fi* azaman, esna+,r,6!* "ijn*, yer)r, tagtm* ",drg*o, trltaf+ "altab*o, iisk* ukargr*', Ust+ (Ust+r', yiiz+ "yiiz*, kargr{,. -Burada verilen anlamlar, kendi yaprlan ,iginbundan lrum ahna "kum altrnda, kum altrnar, bunun

isim mengeli son qekim edatlarr: Isim nengeli bir son gekim edatrnrn Uniindeki isim ya yahn halde yahut da ilgi halindedir, son Eekim edatlarr 3. gahrs iyelik eki ve bun'dan bagka, icabma giire bulunma hali, aynlma hali yahut da ydnelme hali eki alrrlar: al ualt>,
(ara+D, asra+

deki son Eekim edatlannm anlamlandrr, gekil olarak isim duru. munda olanlann defil.

Yaznalann ve kitabelerin bir ktsml yukardan sayma usuliine uryarlar: to[<uz ygrml <19n, buna kargrhk bazr kitabeler (meseld' RADLOFF, 308 orta, 317 iist) ve yazmalarda on to[ruz a19u vardrr' Bir isim birden fazla ifadesi tagryan bir tamlayandan sonra gokluk eki alabilir: iig olnlar veya iig ofrr <iig egkiya (hrrsrz) ,rr" sayrlart bagtrnl.u, a1'llkl, lHndF'fkhtl, ilgling, tdrtting, b'ry|ng; vs. Ulegtirme sayrlarr: blriir, lklriir, iigilr vs. obirer vs'o --Ortaklrk' (beraberlik ) .uyilur' btriigti uberabero, tldgii-4kegii < ikisi birdenrn' tiSggU -tiqi.i'birienu vs. [samafu" ohepo, adrnagu odigerleriu, tgriigii -t birgiiliik nbiiti.in, tama(nenD. nkiin (aErz hususiyed) "ikisi bir"i". saytlan: l.cat ukere, defa, kat"; kata '-h'; den'. -qlgaltma o-lto, tiirliig <tiirliio, yol-yoh okere, defau' -Pig"t tigim-iilJim qJkill"r, btrlii oile,, btrgiirii "birlikten; tklleyii oyeniden, tekraru, itf"cC" ugiipheo, iigktl ,,iiggen, iig kiige', tiirtdln ndiirt, diirdi'i birsaytlar: lramag uhep, biitiinn, tik$ ugoko, barga deno. -Belirsiz nhep, biitiin>>, az Kaz->, munga <bunca'r, nI96 cnice>, $a9 ukag, bir kag,, $agan ubir kag, ne kadar,.
48

Fiil mengeli son gekim edatlarr: Bu son gekim edatlarr bir zarl gekline sahiptirler; isim fiilin icab ettirdifi gekim ekini alrr, substantiv (isim)ler genellikle belirsiz haldedirler, zamirler ise, dai

fiil

ma aqa$r yukan, belirli olduklarr ve Eski Tiirkge'de hig bir zaman belirsiz halde bulunmadrklan igin, fiilin icab ettirdigi hali alrrlar. Bir ismi takip eden her zarf fiil son gekim edatr olarak anlagrlmaz, fiiliylc ilgisi diigi,iniilemeyecek duruma gelmig olan, isimle gok sr. kr iligkisi bulunan ve ar.trk zarf fiil olarak di.igiiniilemeyenlere son 9e. kim edatr denilebilir.
redece srfat olarak da kullanrlrr), yiikleme hali yahut belirsiz halle: ag-a (*nln citesinde (kargrsrnda)n, yi.ikleme hali veya belirsiz hal

yaprlan zarf filler; a{<.u ohep, hepsiu (tali -u, -o, -r ile

de-

ile: bagla-yu n...ile baglayarak,,; btrlii (birail- obirleg-,,ten?) "ile>; ly-ii o...e giireo; kdg-fl u-nrn citesinde (kartrsrnda)"; iiq.i n-den bagka, itibareno, aynlma hali ile; iitkiir-ii <:-den sonra, -den -ile, dolayr", bulunma veya ayrrlma hali ile; 6tr-tt <-den sonra,

-den

49

r j"'
:t1.,

bildirir), -den dolayr,, bulunma hali ile; !od-r okoyup' iio$yu, ko;runr, aynlma hali, nadiren de belinsiz hal ile; sa-yu *her bitfi ;'t"p. .---e dopru, + kar'r, (yi5n olarak, diigmanlk degil) ; tiig-l .-+-kaiarn yiinelme hali ile; tAgr'i n-nrn strafindau; ulat't eve'
(zaman

,ar;

hali veya belirsiz hal ile; ula-yu "kadar' vo diferleri, -rrt"-o v5.u, bulunma

ukargto, yiikleme hali ile sonralan ara vs' nin it" a"; iiz-[ atist;den dolayr vs.o (iytikakr_Eok- be' hali toririyle ilgi metinleri vasrtasryla kesinlegtirildi),- bal' Brihml ot itrrir, ""ugu iingretu bulunma hali ile, gok kere yiinelme hali ve belirsiz hal, na' dlrJn de vastta hali ile (bunun yanmda muhtemelen bir de 62il> ym'E rbiiyle' ka' iun"sgu vara (o halde, bunun iizerine-o vardrr); yo$ar'u oyu' geklinde krsaltrlrr; i""u"a"/au>, yer yer -m5, -ma kanr.

fiiller: adrn t--den bagka', bir bulunma den) oile', seyrek; ly'ln c-m (zaman bulunma hali ile; 6nln bildirir)o, arkasrndan,; kln nsonra igin'' edolayr, den r-den bagkan, seyrek; iigiin ile yaprlan zarf fiiller arkaik ve seyrek: kop ve -pan -p .hep, bfitiin,, kdp ogok, hep,, tolp nb0tiinn, top ntteq', -topan

-rn ile vo aynhna trati ite; btlfi''n (blr+lii-,

yaprlan zarf

bEntm'deki +lm, bfrn+lj , den in kigaf etmigtir, yukandaki ile karrgtrrrlmamalrdrr). Zikr edildili gibi, bir isim ciirnlede hem yahn hem de belirsiz hal olarak kulla' nrldr[r halde bfln, s6n, blz, slz, bo ve ol gahrs zamirleri'sadece yaln hal alrrlar, aynr zamanda yan hal igin bir temel tegkil etmeder. Yalmz ilgi hali, ashnda bir isim hali olmayrp bir srfat durumunda olan yahn halin bir yeniden tegkilidir. Geriye kalan yan ballerin yeniden tegkili igin ise zamir kiiklerinden, araya zamir n sinin ili' vesiyle yeni tabanlar yaprlrr. ni:ylece bar1a, blnl-mlnl, mlnt$, min' dln, vs. gekilleri meydana gelir. Yahn halin, diler halleri reddams temayiilii gdsterdi$ hallerde, yer yer ytkleme veya bulunma halli gekilier de taban olarak kullanrlrr ve biiylece mlnt+tln, slnl*dt, slnl*tln, blznl+d6, blnl*tiig, slznl*dii, slznlf dlnl mrmr*t[8, munr a layu, am *,tiig; ve mintii -F dii, slntii * dii, munta * da, anta* da gekilleri ortaya grkar.' Nihayet nMofolcalagmrg, bir yiinelme-bulun' ma halinden tiiretilmig gekiller de vandrr: muntr*trn, munttr+an, muntrr* drn, entrr+dn, aodrr+an.

olan sizlereu. (osmanlrcs

.hepu, muhtemelen hepsi de fiil mengeli ve dolayrsryla bu katego. sayu gibi tafi Llarak srfat olarak da kullanrlabilirler ve bu rtye "it. durumlarryla da arttk son gekim edatr sayrlmazlar' Ara srra, bu kurulug ve gekle uymadan, bir ismin iiniine gilen herhangi bir kelimeye dayah olmayan ve kendili$nden var oldulu (ara,, zannedilen isim mengeli son gekim edatlan gunlardrr: .ra (o arada' ugYa ge bclirsiz hal veya ilgi hali ile; meseli: arup ara klmsiz fiil gekilleriyle, meselA ldgmAttn ara co esnada, o aradar; ar' tu$ o--den goko, bulunma hali ile: bb'rii oberi', bulunma veya ay' rrlma hali ill, nadiren de yiikleme hali ile; q)aru (ora', bulunma veya aynlma hali ile; lgrH cigr, belirsiz hal veya ytiklerne hali ile; 0prti "-Once' bulunma hali ile; Hsrd rsonra (zaman bildirir)o, bu' lu-nma hali ile; tiig cgibir, belirsiz hal veya yiikleme hali ile; fakat

burlan $utr*n*h! .Buda saadetin, kdniilt*n terti 'gtinliinde, kalbinden, tlt*n lgrti eilinde (memleketinde)', yarulr*n tflg <rgt' ar' h (parlakhfr) gibio, yabla$r+n iigtin "kiitiiliipiinden dolayro, <yerino ma$grsr*n tigiin .yanhgh$ndan dolayr", ytrt*n tapa (memleketine)n. Ve nihayet bu zamir n si her hangi bir zamir un' suru olmadan da ortaya grkar: lkl+n ara nikisinin 4166fl3", sS* n*dil biir{l oii{eden berir.
:

Bu, muhtemelen aynr zamanda agaSrdaki nadir timeklerin gds' terece$i gibi bir taban tegkili (yaprm eki) epilimini'ortaya koyar:

32181, $alus zamirleri

1. $ahrs teklik: b([)n (ki,tabeler))-m(tt)n (diEer kitabeler ve biitiin yazmalar); bflnl0-m*inlo; btnl-alnl, mf,nl (tek ti'tk ve sonra,ki devirler) ; baga * qarya, ml4tii - nr,tnt[&l'-afnild$; nlnlttn'
teklik: ls(it)n; *inlB-stnt0; slnt; sapa; slnts-sln' tfi&i - stnldii - slntl&i; drilfln.

olarr'n tlg hlmgianm conlann (itleri) gibi iglerim" ifadesinde olarnrg ilgi hali almrp bir tamlayandrr. 3218. Zamirlerin isimlerden az da olsa deli9ik bir gekime sa' hlp olmast, aralanndaki farkrn guurunda olundu$unu giisterir, bu faik muhtemelen kitabelerde daha az bellidir, giinkii slz in yalm haline bir de iyelik eki eklenebiliyordu: slz*lm*fi <size, benim
50

2. l.

$ahrs

2. $ahrs gokluk:, tlzl sldlir; stzlp-slznln, gldiirnl; stzlgti .- slzli'(hltabeler), aldflr&S beler)
blztq6;

$ahrs goklur:l Utzi bldn

bldnt$-'hlntd$, hznldh.

-b

nra;

blnl; blzks (baa kita'

sldiimlg; dal rld5rtgfl; cldntti
5l

o?,,rlaruoburao,srpar (arlarve murtar gibi bir tegkil mi?) <taraf>.

aruU, monu{, kdndi.inii6,

- slznldii-slzdii-slzldrdii; slznldln. 3. $ahrs kahntrlan : lngd o,bdyleo, inglp ofikat", lngiik, rngal.c

Genelleme:

ile).

klm kayu "heru (ekseriya kendinden sonra tart

32183. Dtini.igltiliik zamiri olarak gunlar bulunur: iiz, ukigi,

hayat, vi.icut, kendi". iiziig; 6zkii; iizdii-iiztii; 6dn; iyelik eki ile: gahrsta genellikle zamir n si iiziim, iiziig, 6zl vs. uben, sen; o ys.v. -J.iizikfl uona" nin yanrnda. kullanrlrr: 6d6ii, nadiren kullanrlan 6z srfat olarak bir miilkiyet iliqkisi belirtebilir: iiz tllt nkendi dilio, iiz iitiik ukendi suguD.

nij;

.iye'lik zamirlerio, zamirlerin ilgi halidir: m(ii)nb s(ii)nfl kiintiinti4; blzip - btzzntp; sizi!, slzliiranrp, olarnrn, monul, bolarnrl, kiindiiliirnip

kiinti.il[rnig.

lqaret zamirleri: obuo: bo; monug; bum-mum-morui mupa -mu0ari munda-munta-,rnuntada -mUntuda; bunga -mungamonga obunca, bu kadaro; di$er teEkiller: mungolayu-znungulayu .bdvlc, bunun gibi, bdyleceo; monda$-muntaS-,mumtiig .bdyle, butrltn gibio; mumlayu nbciyleo; mundrtrn-muntrrdrn - murlta yertin (tibet vazrsr) "bundan dolayr, bunun iginD; muntrran (buradano; lnuna-rlrna nbak!,. Qokluk: bolar, bolarnrg; bolannr; bolarka; bolarda; bolardrn. "burada, oradau: gunda (Surda, eskiden,. : ol; anr4; anr; apar-aqa; anta-anda-andada-anta-{<oD da-antaddata. Di[er qekiller: antaS-sn{nk uhemenr,, antaga che men ordao; antrn; anrn; anga ubiraz, birazcrk, o kadarr; bundan, ondan: angata, anga$; angulayu nbiiyle", anga&nga ubu arada", andagdantagdanrtiig -sn15g obiiyle, bunun gibi, gibiu; antrrdm'andrrdrn (oradanD; andrran-antran .oradan berio; una "bak!r. Qokluk: olar, olarmj; olar[<a; olarnr; olarda; olardrn.
32182. Sorular: lanyu "kitabeler ve eski yazmalar" -fayu.layo ohangi?, ne?o, [rayusr ohangisi', kayular uhangio; tanyuda onereden (kitabeler),; [<anyuSaru .kime kargr?,; [rayutrn sir1ar... antrn srrlar <o tarafa.. ki oradao; [anta-kanda (ne zaman? neredeo; [iandrn "nereden?o [<am (kitabe E 9) "nerede?, (Dofu Tiirkgesi'nde de biiyle, yalnrz aqrk bir yiikleme hali); lganga "ne kadar, nereye kadar?n; [cag "kag, ne kadar'; kagarl ovakta ki"; [agan (ne zaman, ki,; kaltr ogibi>. nii one?, niEin?o; n[ iigiin <nigin?"; niikfl uneye?>; nii&i iitrii (neden, niEin, neden iiiiiriio; ndgfl unice?>; niigtitd kln unice sonrao; n?igfikd tiigi nne zamana kadar?o; nligiik (nasrl?); niigiilln unasll, hemen ki'; niiqiikliitl (nasll?, niqin?o nltdk cnasrl?,; ndliik nneve?,; ndmdn (nasrl?>; ndgii nniEin, niye>, niigiidfl dtkiirti (acaba neden ijti.irU,; niigiil (acaba ne?"; n[gi.iliik nnasrl bir....?; nigin sadcce...?, gibi, daima gibi". n5g olumsuzun tekidi.

k(ii)nti.i nkendiu; kdnti,iniirl, keintiike, kdtiint, kiintiin (vasrta hali); kiintiildr, kdntilm ukendimn. kiintti siiriig ukendi siiriisiio; kiintti kii5liig okendi (giinliin) kalbin"; kiindii yajrldrt okendin sug igledinn. Ozne olarak: kiintii budunrm (kitabelcr) "kendi milletim,. 3219. Eski Tiirkge'de bir isim ciimlesinin bildirme eki (kopula) almasr zaruri defildir, giinkii bunun igin, heni,iz bu dilde qahrs veya igaret zamiriyle (bk.32l8l) eg olan zamir mengeli (bk. 32211) bildirme ekleri kAfi gelir: klm s?in nkimsin?D; menlrl ol ubenimdiro. Bu bildirme eklerinin (bilhassa 3. gahrsta oldufu gibi) srk srk dilqtiifii giiriiliir: kiintii budunrm okendi milletimn, tllm amtr [canr (yurdum gimdi nerede?o. Orneklerden anlagrlacafr gibi, gimdiki zamanda bildirme eki srk srk di.iger. Esasen 5r-, bol- ve yerine giire tur- fiilleri tamamryla difiillerde oldu[u gibi (bk. 322) ilgili bildirme-zaman- ve di[er ler ekleri ile birlikte bildirme (kopula) vazifesini giiriirler: bilgn tagan 6rmt9 <Bilge kafan imi9o, fldligstz bolup ndepersiz olup,, niigtikln turur mumtiig <rligin'biiyledirn. 32244 le de kr9. 322. Bir ciimlenin yiiklemini teqkil eden ve ciimleyi kapatabilen fiil gekillerinc gekimli fiil adr verilmiEtir. Vokatlf fiil gekillerinin drgrn'daki gekirnli fiil gekillerine, iahrs igaretleri ilAve edilir: yaprlan gegmig zaman, iyelik eki, dilerlerinin hepsi "so-tl*d ile na gelen gahts ekleri" altrlar. 32211. Predlkat ismine ve dolayrsryla ekseri gekimli fiillere eklenebilen gahrs igaretleri : Teklik: b(i)n (kitabeler), m(ii)n (bazr kitabeler ve biitiin yazmalar); s(ii)n; *yahut ol, nadiren de ho veya o; Eokluk: blz; sle, sizl[r, olar, oI yahut -yahut +lar, bazen de bo. 3222. Predlkat isminin isimden ziyade slfat olmasr predikatm tabiatrndandrr. O halde bi.itiin fiilden yaprlmrg isimler predlkat ola53

kim okim?,;klmliir; kimnip; ktmkii; klmnt i.igiin okimin igin?".

52

blllrler, fakat daha ziyade srfat karekterine sahip olanlar predikat olrrak kullanrlrrlar. Bilhassa, gdk kere gahrs ifadesi taglmayan ytnl 3. g4hrsta predikat ismi olarak kullanrlan -dul., -Su ve bu gegidin drgrndadrrlar. Belki de burada, diper -xl h gekiller hlm-fiillerle tamamiyle ytiriirliikte olan baglamrg bir geligmenin durmasr bahis konusudur: gekilebilen isim fiillere duyulan ihtiyaq trtrk giderilmig ve bundan dolayr bu iig ek Eski Tiirkge devrinde lrhrs ifadesi almryordu. -*r, ---9a: Bu iki gekil gok seyrek giiriiliir ve muhtemelen ge' hsok zaman veya istek ifade ediyorlardr. tiigmii-gl miin udokunma' trcalrm, dokunmak istemiyorumr. ilk defa yazmalarda bol olarak kullamlma sahasrna gr' Temelde sahip oldupu miicerret ifadeden mecburiyet, iktidar, ler, -8u, gAyc ifadesine inkiqaf etti.

lsim olarak: altr atl5an-fuf lar caltt kelepgelerr, lg tofa kltg$+.

rl yo[c usalgrnrn gidecefi yok'; stnlradlvlp[ra bar-fu drslir oSeylan'a tltmek mecburiyetine gelinceu; {u'nun ytinelme hali gok kere blr mecbfrriyert, bir gtirelik ifade eder. mang bol-Bu*ta olnang ol' flak gereko. -Ekseri yazrnalarda +luk genigletilir : o[caat'$u' lu|+suz fldgiiliik umu$ cegi giiriilmemig iyi umutr. -agr ile Sonlgletilmiq qekli : I.col-$r*gr .dilencir.
Stfat olarak: *'lma'8u $hng .yaprlmayacak i9,. Predikat ismi: ea[clan-frr ol "saklamak lAzrmn Bu vazife srk predikat ismi olarak olAzrm, gerek" manasrn' tlclildir, qiinki -gu dn gok kere -{u*Iu} geklinde genigletilir.
Sona gelen bir gahrs zamiriyle birli,kte hemen baglamakta olan kiil- ile bir tasviri fiilden tiiretilrnil' hlr eylemi ifade eden -tralrr, tlr: ktr-kfillr siin.

siiniilmiit olabilir' Isim olarak srk de$I. Aynr gekilde etken ve edilgen birbirinden farksrz: 6g-mt9 uiivme,-lrnedh, sena). ata-rmt+rm'adlandrrdrErm' gitsterdi$i;o; $an a!'riu1*rn kiirtl 'kan aktrlrnr giirdii:r' bll'mtf kiirgiik nbilmek gerekr. Bundan bagka --.mrg'h qekil srk srk yardrmct fiillerle birlegih filler yapar, bk.322M. Genig zamani "'{r, -lr1 -r. Her fiil bu dtirt ekten belir' -uf, olarak, bir fiil igin iki ayn ek tesbit edil' istisna eger li birini alrr; yahut ta bir zaman farkrnr giisterir. ya farkr, bir afrz bu migse,

--"::"::l#*-;hnr'er:
iir-tir bar'ur Errgtt .hiir ve bafrmsrz ol' makta olanu; isirn olarak az kullamhr: blr ymB iir'iir+f yo$ obir' lik (kavram)r yok.o Yiiklem olarak sona getirilen gahrs zamirleri ile:o klmkfl tllg ka4an'ur m$n nkime memleket kazamnmu'
Yazmalann bi.iyiik bir krsmrnrl -tulu}'u yerine kitabelerde ve mahdut bir krsrm yazmalarda srfat, ve isim Llarak kullamlan ve aynl zamanda bir mecburiyeti ifade eden -stt vs, vardrr. lsim olarak : tiil-siik ( tiitsii D, lilii-sft * tnln {payla9trrmanla, ayr' rrmrnla,, kiin tof-suk+duth odofudan beri'ki'.

---s{

--su$-s*.

isim fiili sondaki gahrs za,miri ile birlikte hem predikat -rruS yapar, hem de 3. gahrs olarak kullanrlrr. Bir tesbit ve oldukga bellrsiz bir zaman yahut gelecek veya gegmig zaman ifade eder: blz harnagun amtr lslg 6ziimiizkii iirttgii tltn-mig blz *biz hep girndi

Stfat olarak: allfana* tdr{i urtakdire deper bir yolo; t{6nH' li nyaprlmayacak h,; flt'62 $odrlar-su! 6d <viicut brrakrldt$ -slS zarnii'-Oltincer; Hgflf+{is 166! rgirilecek tiireo; vusantl olunsu[c tiirii rviisanti olaca,k tb,reo; tl tut-sr$ ytr omemleket tutulacak yer, hiikiimet merkezi,; *Etbo* kergek udeler vermek (tapmak)
gereku.

tath canrmrza gok balhyrzr. rgfrn-mrg miin kiingtmln "gencimi (9o' cufumu) kaybettim:a. eniiklegsn yltl kiin bolmrg .dolurah yedi gtin olmugn. bo ylr iimgiikllg ytr iirmtg "bu diin5aa acrh imigu' siisl tlg btp fir-miq, blz tkt btg &lrtlmtz (ordusu iig bin irni;, biz iki bin
54

Yiiklem olarak kpllamlmaz.

-tag - -da$

isim-fiili, sona gelen gahrs zamiri ile birlikte

55

kitabelcrdc, gclecek zamanln yay$n geklidir, yazmalarda bulun' maz: iil-tiigi sdn nijleceksin". Fail (eylem) isrrr, o halde, qofunlukla isim, yer yer de srfat olarak: kiil'tiigt ugelecek, gelecek olann'. .. isim iyelik ekleriyle de; ekseriyetle giiriilen geg-du[</-tu[<: siiyledik' ,-,",i;, ,a-o,l olarak: lan ingii aydu$+ta iitrii "Han biiyle bur]an igin';obilmedi[in kutrga iigiin iigln ten sorlra>. bilmii.diil + gahgtrklarrndann; (enmeye) o,buda saadetine l5atrglan-tuk+larrnta u zruig ar-tiik +- t yird^ii oZruie'un oldugu yerdeu ; kel-tiik+ iim bo geldi$im bu (geligim biiYle)'. (geg' Srfar olarak: iirltd klsrii igld-m&i-di.ik at kti ocince sonra ruigtc geleccktc) igitilmeclik (duyulmadrk) ;an ;Ohret>i larduk yirdii *valdrk (vanlan) verdeu; lut bulma'du! midtk trnlrtlar usa' (avarn)r. adetc (bahta) crmemig (ku,r'tulmamrg), ah$ll,mr9 insanlar Yiiklem olarak,sadece 3' gahlsta : siikiz oSuz, to[ruz tatar lial' ma-clul.c osekiz o!uz, dokuz tatar kalmadr", [<arlu[c tqtqe kilmtidiik uKalluklar vatandaglanna gelmediler''

fiile dayanarak onun ifade etti[i

ler.

gahrs ve zamanl zlmnen ifade eder

vs., menfisi bazt hallerde -ma+ -yu -u -ay. zarf, zarf belirleyicisi veya ciimle bagr ba$ yapar' fiili,-u, zarf -u belirleyicisi'nin sonu olarak fiil mengeli songekim edatrdrr, |arf zarf olarak birlegik fiilin birinci unsurunda giirtliir. -zarf : *Zafi belirleyicisi: yan'a cyi' [rod+ tn- *koyu (aga$ya) in-,. iitr-ii (sonra' nihayeto' -Bir' Ba$: bk. 3217.neD; son gekim edatt: olmak anlamrnda muktedir iiniinde fiilinin leEik fiillerde: bol-

(seyrek):

bir tasviri yardrmcr: iir'ii bol-maz okalkamaz, yiikselemez"' Tasviri yardrmcr fiilin Oniinde: rd-u yara-ugiinderilmeye uygun ol-D' Tasviri saygr fiillerinin iiniinde: biilttir-ii yarh[ca- (saygryla giister->, tasuiri fiillerclen iince: !rl'u alk- "tamamiyle yap-u; bk'
32244.

zarf fiillerine benzer, ama zarf fiilinin anlamr -u -!ah: -!ah tamamiyle de onunla aynr de!'ildir. En yaygrn anlamr: o-mek iginu,

nadiren u-den berir. Birlegik fiillerde kullanrhgr. bol- fiitrinin ijniinde umuktedir ol-u anlamrnda, tasvirl yardrmcr fiil fonksiyonunda: ug-halr bat' lah bolurlar nuEabilir, batabilirler.,. Tasviri yardrmcr fiillerin ijniin' zarf fiilinde oldufu kadar stde iki fiilin birbiriyle ba$lantrsr -u (trrmanmayr (grkmayr) diiliin' kr deSildir: yarman-$ah sal.unmek,r. tasviri fiillerin iiniinde, bir giiriiniigiin ifadesi olarak: klrg&ilt tur- ohemen girmek iste-,.'-kiir'giilt yahnh! uparlak ybriigiig betgiiliig trl'$ah nbu tarifi belirlemek igin", alev,. -bo yrllar aylar iirt-gnh iir klg loltr "yrllar aylar gegeli gok olduo; adnl-lah ylrtl-g[lt erii erii kig boltr naynlah Eok oldu."

Yazmalarda,_yukisim.fiilininsonunagahtszamirigetirmek siin suretivle tegkil edilen bir gdriilen geEmig zaman vardrr : ba'yuk
nbaElamr$srn, bafladrn o'

Stfat olarak, etken ve edilgen arasrnda bir fark yok: bul'[<an' yuk trnhllar .bulanmrri (yolunu 9a9rrmr9) canhlaru, tivkfl kbiiil "Orii-,,,a-ygt trnlg niifke heslemeyen can1,, tiig'den 6nce gelirse: i$i biitma-yiik tiig <i9i bitmeyecek gibio. isim olarak, scyrek: rdma-yut<*rqa'g6ndermemesinden>; tiiglng bulma-yu! +[ca oulaqmanrasrndanu' 3223. Bir ciimleyi ballayamayan, yani Eekimli fiil olarak giircv yapnlavart ve isiln scly.,r''clan olmayan, bundan dolayr da yi'ik1",r,,",.,".,.,"- r,eya srfat (biidir.me) olarak kullanrlmayan fiil,gekille' rine Moft)lc,,..rlo.rr, drnefine bakarak oconverbiao (zarf-fiil) denilnrigtiri Zarf olarak veya bir ciimlenin iEinde bir kelime gurubu' bir I-,,.,n fill kesintisi olarak i9 gtiriirler. Zarf fiilin ikinci unsurun krsmmtn geklinin alt fiil iki tasviri I'iil veva yardrmct fiil oldufu birinci unsuru olarak gdriiliigii onun zarf fonksiyonunun hususi bir halidir. Zarf-fiillcrin kendilerine has ne zaman, ne de gahrs anlamlarr vardrr (yani zarf fiiller zaman ve gahrs bildirrnezler), bir gekimli
56

fiilden isim yapma ekine ilAve edilmig teklik 3' -'$ -grnga, t*iyle bir menqee qahrs iyelik ekinin e$itlik hali, yani -'g*rn*9a; daha yakrn ol' buraya bakrmtndan anlamr sahip olmasrna rapmen ele ahndt' ek burada bu dulu iqin, *grnga eki zarf belirleyicisini sona erdirir ve u--dr[r, iinceo anlamlanna gelir: kiimiiddetge, *rncaya kadar, -madan (gdz yumup miiddetce (g6, yumup agacak yumup ziig ag-frnga .ben gelinceye kadar": nomlu$ kiil-gtnge miin kadar)u, aqrncaya orunla Uig-gfnca oirfanh yere (Bodhi'manda) varmadan iinceu.
Genellikle ismin sonuna gelen ve ona

bir zarf belirleyici

anla'
57

, r:

ri," {..,i:

, ::

yardlmcr nunr veren -kdn, llr.

fiil

k6,k'ii

iir-; tirkitn oikeno getiri'

-on; -on hElde Eski Tilrkge'de nadirdir ve kaybolmak iizerediir'

zarf fiili, Mofolca'da tamamiyle yerlegmig oldufu

Kahplagmrg olan zarflar: ya[r-rn kiil- (yakrn gel-o, ad'rn Zarf rbelirleyicisinin sonu olarak : btrldln ly'ln rbagka, ayrrD. gilbl tl'yln de kitabe' cgiineyden takip ederek yakala!,. llg -tt-p olmadrlr halde, konusu bahis bir konugucu lorde bazen, herhangi aKervan rdmaz t$n siittdlm getirilir: ar[cg sonuna cilmlecifin blr gtlndermez diye asker yolladrm (harp agtrm)D; tafra yon'yrr tl'yln l0 ndr$arda (bozkrrda) yiiriiyor (diini.ip dolasryor) diye bir gayiar. Bazr son qekim edatlan bu gekildeLi bir zarf fiile indirgene' hlllrler. bk. 3217.

bildirme eki almayan istlt tipi gokilleri (322411)r geli bildirme eki alan goriiten cegmig z.unan (3t412),:'ari[ir ti -qSZZUll gllecek zaman ve gart gekilleri. i"ii Uifairt"e eki alan 322411rVokativ (isiek) fiil gekillerir olarak, arzu ,istek' emir ve rica vs. olarak da giisterilmeleri mi.imkiim olan, o hdde gerqekte bir paradigma telkil etmeryen bazr Sekiller ele altnmrgtrr'

TekIft 1. $ahrs: -.-f,rnp -{rn

,

Qokluk

-.shm,

-hm

2. $ahrs : sadece taban yahut

zarf fiili (menfisi seyrek olarak kullanrlan -mltr -op: -op yedek qeklidir) zarf belirleyicisi olarak ele ahnabilecek olan bir kclime gurubunu diifiimler. Daima bagka bir fiil gekline ba$rdrr vo bu fiilin qahrs igareti go$unlukla bu zarf fiilin de gahrs igareti' dlr, eylemi ba$h olduSu fiilden biraz iince vuku bulur: bo eau$ lfldJp fnga tlp ttdl cbu sitzii igiidi,P (duiyup dinleytp) g6yle dedi (bu rtlzti duydu ve giiyle dedi). Bir doprudan ifade gekli olarak, gofun' Iukla tngii veya angulayu tl-p ile yiintitiiliir ve tl'p ile baflanrr.
Bazr belirli tasviri fiillerden iince, mantiki esas fiil

': r' t' , '

I

--{pl

'-"n (aym zamanda- -.ne' zaket bildiren teklik)' _6olar, (seyrek) -opoz; (istisra olarak da) -o9or (Man. 19,11;, 14)
Teklik girbi Yalnrt: -zunlar

3. ,$ahls:

,]

-zrm

Vokattv

fiil lekilhri

gunlan ifade ederler:,

l.,$alus toklik ve gokluk: niyet ve irade;

2. $atrrs teklik ve gokluk: istek ve emir; 3. $ahrs teklik ve go&lul : arzu ve iirnit.

llndedir, bk.3224.

-"p

Wk'

Zarf belirleyicilerinin sonu gok kere bir son gekim edatryla ile sona eren bazr son gekim edatlanmn da lfade edildiSinden, -op geldi[i tahrnin edilebilir, bk. 3217. zarf fiilinden bu zarf fiilinin fonksiyonu almen -op ninki gibi -opun eskidir ve kitabeler ve yazmalardan birinin apryla fakat daha tllr, -opan:
rrnrrhdrr. Menfisi (srk)

-op

-matm-madm

(yedek qekil).

rn (Man. II, 8; 16) ryarlrkamasr yoluyla (vasrtasryla)u' - Bu gekil neziket (bitdiren) bir hitab igin de kullanrhr' Ashnda her zamamn 3. gahrs teklifi nezaket ifadesi olarak hizrnet eder: [atun ufta yarlfudr mu 6rld racaba kralige hazretleri buyurdu mu?''
vokativ fiil sekilleri nisbot ciimlelerinde de final manada kul' lanrlrr: oktm bttt-lim rki yaza (bile)limu; lngii bolmazun $altr brz yoBadSuluk bolma-hm .bijyle olmasrn ki biz yok olmayahm''
nugma bildiren fiillere bapirdrlar: amra}ldtrun a&nlguluk $rngiil
59

Sadece 3, gahrs teklik nadiren isim gibi kullamtrr: yarh$a'zun*

32A. Cnmle bilgisindeki kullanrhgrna ve bildirme eklerinin t[rlerine giire, Eski Tiirkge'de iki ti.ir fiil gekirni gekli var&r.:
rrre) giiriilebilen ve zamir mengeli bildrirme ekleri alan gekiller (3222) tle sadece bildirme kipi olarak kullarulan gekiller ve bagh bagrni
5tt

lsim fiil olarak biiti.in fonksiyonlarr (yani, isim srfat ve bildir'

Bu vokativ

fiil

gekilleriryle biten yan ciirnleler, dtigi'ince veya

ko

lcorlar mdn osevgilerden (diirt asil budist gerbir avnlma, rzdrrap (hasrl) olmasrn diye korkartm); slz. ni iil-ziin tlp "5i2i iilstn diyeu. tl-p'e ralmen gok kere konugmacr
bolma-zun ertt ,tlp

qefinden)

bahis konusu defildir.

322412. ile yaprlan fiil gekilleri (bk. 313) iyelik ekiyle birlikte gcirtilen-t gegmig zamanr -dom- -1os1 vs. bol.tfuq, sr[rtagt* rlar verirler.

32244. iir- *ep-, ulag->, boltam ol-o ve tur'kalk-u fiilleri, srk srk kullanrldrklarr "ol-, igin, tam anlamlanm kaybettiler ve muhtemelen tasviri yardlmcr fiil, sonra tasviri fiil ve ni. hayet gergek yardrmcr fiil durumuna geldiler. Esas anlamrnr !iren iince, tur- ise en sonra kaybetti. Bu iiE yardrmcr fiil tam ve eksiksizdir, bunlardan biitiin gekil.

isim olarak : de, vurugma'. Bildirme (haber) olarak: gegmigte bir tek eylem, yer yer de, hemen takip eden gelecefin kesinlikle beklenen veya vad edilen : niigi.i bol-tu4? *ne oluyorsun?o, miln una basa yit-dim
adrr-t (ayrrma, ayrrrm>, urun-t .garprgma, arbe,
"hemen gclil'orum'. 322413. miin vs. $art gekli ashnda bir bildirme geklidir. Bir kal-r sa-r -sar sdn den "kalmayr diiqiiniiyorsunD veya benzeri., yani tasviri vardrmcr fiil sa- odiigiin-, tasarla-, hesapla-" ile bir tiil teskilinden orta hece di.igmesiyle bir |al-sar s{n meydana gel. migtir. Bciyle bir krsa tam cilmle, yanrndaki ciimlenin gartr haline gelmig ve agafr yukan a9afrdaki qekilde bir hi.ikilm ciimlesinin gantr
geklinde anlagrlmrgtrr: [<al-sar siin mdn barayrn osen kalmayr diigi.inii.vorsun, (ve) ben gicleyim (gitmek istiyorum),; Bu da hemon

ler yaprlabilir, yalnrz, tir-miiz*kiin menfi geklinin yanrnda, mi.isbet kargrh[r *iir-iir*kAn bozularak iir-kiin oikeno gekline girmigtir.

Biitiin isimler kendilerinden sonra gelen bir yardrmcr fiile ba!' Ianabilirler. E[er bu yardrmcr fiil gekimli ise, meselA bil-gn fir.miq obilge imig,^gibi, bir bildirme ismi ile bildirme (kopula) bahis konusu demektir. Fakat e[er, Eekimli defil yani zarf fiil'ise, sakrngJrg bol-up oiiziiliipu iirne!,inde olduSu gibi, yardrmcr fiil bir zarf belirleyicisini ballar. Yardrmcr fiil her geyden tince bir isme bir zaman ifadesi vermeye yarar.. Ornekler: bar bol-fay uvar (mevcut) olacaku; yok iir-mtg "yok imigo; kiirgiik ilr-tl ogerek idi,.
Qok srk ve ijzelli,kle yazmalarda gekimli fiil gekilleri, ki bunlar gogunlukla isim delildirler, aynr gekilde gekimli yardrmcr fiillerle birlegirler. $ahrs ve menfilik igaretleri, birinci veya ikinci unsurda bulunabilir, bu da belirli bir anlam farkr verebilir: Ornekler;

kalnravr dtigilntivorsan, ben gideyim (gitmek istiyorum), geklinde anlagrlmrgtrr. vs. li ciimleler asrlda ballama edatrna ihti-sar miin yaq :dstermi.yorlardr, bu da onlarrn tarn (bafrmsrz) ciimle yapabilme karekterlerini isbat eden bir durumdur; dnce yabancl dillerin tesi riyle belirli baplama edatlan kullanrldr, ve bdylece gart ifade eden bir van ciinrle meydana geldi : isinr ekseriya bir f y eklenmek suretiyle yazmalarda -gazamanfiili, gelccck v:rpar; sonuna gahrs zamirleri eklenir : tiigtn-giiy mcsivle birlikte, srl donacakn
nulasacagrmD, [<ut$ar-!a

"(e[er)

Genig zaman: oz$ur-ur [r-tlm ukurtanr idim, kurtarmrgtrm>; kiir-iir 6r-ml9 mdn ogtirdiim, fark ettim>, bol.tum iir-dl uoldum idi (elde ettim idi)'; alk-yut nr-di. (vurmu;lar, vurugmu;turlaro vs. veya ahgrlmrg bir eylem: tiirtiin-iir ilrdl .siiriiniir ttibriingsiz bol-tum dr.mdz mu osarsrlmaz defil mi i,dim?,; brgrl.ur bol-ur o(nihayet) bigilmigtiru; bol.mrg bot.fay "sl. mu$ olacak" vd.

Bir durum idi (devamlr)';

m{n

bir

mdn <kurtaraca$rm>. Bir soru kelibelAgat sorusu tegkil eder: niiliik ton.fay (na:

$art: tglma.drm flrsiir okrlmadrm iseo (belirsiz lgrl.sar mdn,c. kargrhk gegmiq zaman); 6gir-iir miin iir-sdr nsevinir isemo.
Olmamrg (gergeklegmemiS); tiiginmii-giiy dr-tlmlz <katrlmayacaktrk"; bul-tr iir-tl ubulrnug olacaktro; tilrtiigt dr-tt uiilecek idi,; kim bol-$ay biilgiirt-diigi nkim g,tisterecektio; allgnrnaz mu dr.d nkaybol maz mr idi?"; il.ttl6r iir-giiy udokunmuS (yakalamrg) olacaklar,. Istek : ylr yanl-zun dr-tl <yer yarrlsaydr dao.

bll.gii nbilge", [crs.fa ukrsao. Bildirme olarak -ga sevrektir: nacliren ekseriya h gekiller, sadece I'azmalarda bulu. -$a, -gay nttr,
,72243. Zar'f

fiil

hiiz yokttrr.
60

geklinin Eekimli gekilleri Eski Tiirkge'de he.

6l

'
sai[rn_ .diigiin_, ve bun hre benzer fiillere tasvirr yardrmcr fiiiler adr verilir. onunla ilgili eylom, kendisinden iince gJlen zarf fiil geki,mindeki bir fiiile ifade edlllr: trd.a l.<at$an- oengellemerye qalig-o, rd-u yara_ ug6nder. Ittcye yakrg-u.
yerine, --fah gekli kullanrlmrg ise, daha kuwetli rbir . - EE". Itcdcfleme-u bahis konusu demektir: lirt-giilt odlra_ "gegm"ye niyet el-e, kiirklt.giilt ogra- cgtistermeye ,iy"t

.i! ,ii

., .'i.''
'i

u-

amuktedir

ol-,, btl- .bit-r,

Tasvir fiilleriyle yaprlrrirg olan birlegik fiiller daha abidclende mevcuttur: ttkd ber- odiki ver-o; fakat, il'k defa yazm4arda cok
yaygm

bir pekilde gegerler. 33. Ciimle bilgisi daha ijnce yeterince ele ahndr. O halde, bu' rada yalnrz bir kag (kendi iginde bafh olmayan) ildve gerekmek'
tedir.

bir 9"y - y"-p-,. Bu durumda birinci ve lhlnci gahsrn diigiintilen iizneii uynrarr. Bu halde basit tasvtrt llrdrmcr fiiller desil, rasvirr saygr fiilleri bahis konusudur.
siileme fiilleri tasviri saygr fiiilerinin drniinde pkllnde olurlar: tt-p yrlrt<a- -deyip buyur_,. -p zarf fiili

"t_,. qlg+_t[gtn- veya ftrl-gah 6tiin- (yapmayr rica er_D ve ttJ.Satr yrlrfa- (yapmayr buyur-, ifadeleri de aym geyi ifado cder. Yer yer anlamrn bir ba9ka oldulu ifadeden srk;r.bili", yani, rbcndenizo yani (saygtyla .
.
.

Eski Tiirkge'de kelimelgrin yeri rnorrnab ve *tipik Altayca'da' ki gibidir. Fiil golunlukla ciirnlenin sonunda bulunur; yalnu hiris' tiyanhkla ilgili metinler fiil-yiiltlemi iine alrlar; atribii (bildirme

ismi) daima atribti tagryrclsrmn ijniindedir.

tigik yazllmrgtrr, mesell: Uumrn+lga$an, tuta*blnnlg, [ap$a * tiigl vd., bu cilmle,biigisi bikrmrndan bir birli$e igaret eder. Fakat geri'kalan yazmalarda dil tuyumu dolayrsryla bir birlik g6steren

Kitabelerde ve Bhrnl ]yazrlarrnda kelime gruplan gok kere bi'

t-_ ll-,

Tl1"r,r

gclir.

saygr fiilinin varz dili kullanrhglan gok yaygudrr: yrhtek bagrna, nsaygryla bir gey yap-, iste_, ol_o y!.-psnalanna

Birlegik fiillerin bu tiiri,i gok srktrr. Bunun yanrnda nadiren de rnt-gu yarh[<a- nsiiylemeyi emr et-D, blrtiiklerfi sa*rn_ (ver. mcyi diiqiin*' gibi bir bagka tegkil pekli gdriiltr birdiren fiilter ile benzerleri bir birrs .. -H-are\et plk fiilin ikinci unsuru iseler, yerine giire, asrr a"tr*t"rr"i t"vuJeui. ve durgunluk

kelimeler bile ayrr yazrlmahla kalmamrg, hatta gokluk ve hal ekle ri de ait olduklan kelimelerle bitiyirilmemigtirler. Belki de bu suretle ciimle iginde kelimeniin anlamt agrla vurulmak istenmigti. Yazmalanda srfat ile isim kitabelere nazaran daha kesin ayrrlmry trr. Kitabelerde yr$r udiitmanca, hasrm, yazmalarda ekseriya ya$rhg olarak ifade edilmigtir. Kopula (bildirme eki) yazmalanda eskisine nazaran daha gok kullanrlmrgtrr. Eski belirsiz hal gok kero belirli bir yan hal ile yer deligtirir. Ki,tabelerde iir Ardeml

belirli tasvir fiirlerinin iiniinde, anrarn tagryrcr, v'i irt nrt fiili geklinde bulunur. yat{p yiir_ .i"trp -d*_,, -p f.n'lp [atkal-, tamaTryla ce9-,.-kdat-tp jir"J "gti""tip dur-o, Her"gegip ne kadar, bir defaya *uhr.,u olmak iir"", tri_-.ro llntndeki ilk unsur ---' geklinde giirtiriiyor ise de, burada tu'- bir tesvir fiili defildir, asrl anlamryla kullanrlmrg oi"o bir ftiialir, ; clolayrsryla iiniinde bulunan zarf fiili or,uo riiziin-o t;-, (u tr 22,6) ngiiriinecek gekilde dur_,. "a*rdrr:
unsur,

llrler. Bdyle <tasviri fiiller, birinci rinsurda ifade edilen etme ve ol_ manln ttriinii tavsif ederler. o halde asrl manayr tasryan ilk un tur, -u zarf fiili geklinde olur: ktiy-ii tut_ .devamli koru_,, ,9 lrn'u rd- (tamamen {it5', }'I-u-all.r- (sonuna kadar yap-,.

atrm tabdrm oerkek (lerin) erdomi olan adum buldumn geklindeki bir ifade yazmalarda dii$iiniilemez. [radagrm adrnldm odostlanmdan aynldrmr :vya at atar alp tirttgtz ratdan daha yipitdiniz' (RADLOFF 332, 2.2) kitabelerin dili igin tipik birer 6rnektirler. Olumsuzluk (yokluk) bildiren kelime tegkili elemanlan ;un +soz (+s'z); 6g*siiz ckimsesiz, ijksiizu; yazu$+suz ng0nahsrzr; *srr, kendisinden sonra bagka ekler getirmek suretiyle, seyrek: il+dr+e--t-,rilsiz brrak-; kar"rnini elinden al-r, tatr!*srr*a- rtat alama-, tadmr kaybet-r.

lardr

Bazr

fiilleri olumsuz yapmakta kullamhr: ktilmii-dl *gel-maEkseriya fiiller fiil tabanma bu ikin getirilmesi suretiyle medi,. olumsuz hale sokulurlar, istisnalar: kiil-iir miin olumsuzu: kiil-miiz m5n; -rnaz gekli de --ur gekli gibi, srfat ve isim olarak kullanrlabilir. Olumsuzluk zarfi kita'belerde butun yanrnda aynrr za-madrn,
63

manda

-ma-y

-matr q-msdenp

ile yaprlrr. kiil-miidin ngelmedeno; qok az kullanrlrr.

-u

nun olumsuzu:

de)"; [cayu*ma orunta udaima, her yerder.

Olumsuzluk bildiren kelimeler; ode[il, hayrro -ma- h bir teqkille ifade edilir : ir-mdz nmevcut de[ilo igin bagh bagrna bir kelime var: yo[r, yo- nyok ol-o dan yaprlmrg bir isim; kuwetlendirmc arrtr, idi, niil ile yaprlrr. One gelen genel kuvvetlendirme kelimeleri: aJn, arlsrz, ar1, top, drti4ii, artu[r, yig, idi, ndg, antl, apmrntrn vd.
Soru, ya bir soru kelimesiyle, bk. 32182, yahut da soru edatr mu ile il'ade edilir : Bu hemen cevap ,isteyen kelimenin arkasrndan gelir: ikinti ajunta o[t mu tdginiir azu bo aJunta ymii mu tnghmdkt bar uikinci bir varhk aleminde mi, yoksa doSrudan doiruya bu vartli irlerrrinclc mi cldc cdilir?' Kitabclerdc ccvabr belagat sorusu olan ve kendisinden nhaylrD ccvAbr beklenilen bir $u, gii cdatr vardtr: bo sabrmda tgtd bar Su obu srizlerimde bir yanhgl* var mt?r Tahmin (fiiphe) bildiren edatlarr, kitabelerde 6rln9 ve seyrek rastlanan kiik, yazmalarda 6rki ve seyrek rastlanan iiring ubelki, acaban kelimeleridir. kiintii btlingiiy iiring obelki kendi kavrayacak", ol SmgAklig kim trnhg &irki oo acrh canh ki,mdir acaba?; o acrh hangi canh acaba?". tJnlenrler

-p'li zarf fiili, biten kelime gruplarr zarf belirleyicisi olarak gdri.ilmelidirler. Gergek yan ciimleler Tiirkgeye orijinden yabancrdrlar. Ilk olarak gart ciimleleri meydana geldi, bk. 322413.
barsar bar!:l ogitsen git; git! (gidersen, git; gitmek istersen, git)u. Istek yani hiiki.im ciimlesi (ana cimle): otrn $,atunsar uategle sertlegse!,Birnisbet zamirinin girigiyle: ki^ I...yu trnhg bu bttlgtg bitit-triir oher hangi bir canh (insan) bu kitabr istinsah ettirseD. Buradan uher canh, ki bu kitabr istinsah ettirse> anlamryla bir genelleqtirme yan ci,imlesi grkanlabilir. getifilen iir-siir ile ciimlenin bir krsmrnrn vurgulanmasr:-Sona bo flrslr arJrlar tur$ulu$. onin ol ubu ise kutsiyet tagtyanlann (ermiqlerin) durdufu yerdiru. ln do-Germen dillerinden yaprlan terctimelerin tesiriyle, soru kelimeleri, mantrk agrsrndan hiikiim ciimlesine balh olan ciimlelerin bagrna getirilmig ve bu sebeple de nisbet ciimleleri meydana gelmig olmah. Bu yan ciimleler Qok gegitlidir. gart ve nisbet ciimlelerinde yiiklemin zamar, ve gahsr bulunmayabilir: ag-sar, tosr[ 6miiz sdn uagsan (eski) toklufu diigiinmezsinr. ci.imlesi: ktrn [or]-sar, yorrjlar ukorkan yiiriistin!>.- Nesne-Ozne ciimlesi: nS tiiritig ltlg yaratrt bar iir-sdi, kdri,imgi yultuzgrla ayrtmaz <ne tiirrlii bir miicevher oldupunu falcrya miineccime sdylemezr. ciirnlesi: ol azr4 -yi.iklem ytrgitrti tii+mttliir ymii ol kamaE yiikl&ir otlanlan, ktm kdkliird6n lrtl <o arzulann, bi..ltiin, giikten yere diigmiig olan geytan oSullarrnrndrrD. ciim'lesi: siz, [cagan burban [utrn bul.sar slz, -Zaman mlni tltmfip lrutgarrg uEfer siz, Buda saadetini bulursanz, beni br. ra,kmayrn, kurrtann! o. Yer ciimlesi: kayuda totlah taplan iir.silr, anta tofum aJun tutarlar (nerde dolmayr arzu etseler, orda dofar ve hayat tutarlar>. ci.lmlesi : mfin bu iirdlni altah bara- Gaye yrn, lclm asrf tusu hlu u-sar miln nfaydah olabilmek igin, bu cevheri ahp geleyi,m>. Sebep ciimlesi : kim nifu iiqt$mii-niir, agtr - aqtrD. Kargrlagtrrma ciimlesi : lngii ukimse seslenmeyince |raltr tiirk ytgtt [runguylar niigiik tttriiytir biizilr iir-slir angulayu ymii bu yttlngslz yagz ytr t{bredl (geng giizel kadrnlar nasrl titrer.depro nirse, bu gep genig yer de iiyle deprendi (sallandr)>. ciim-Vasita lesi: dglrmiik, klm 6gfrdl, artu[r tiriig iiriir oiile bir sevindi, ki pek gok". (ruhsat) ctimlesi: ntrvan[ra ktrii yarh[adr [r-s$r, - lmtiyaz ymii [odmrg td tah ttik[l bar *(Buda) Nirvanaya grrmeyi buyurmutsa da, brraktrlr izi sapa sa$lam duruyor (rnevcu,t)n.
65

: a, ya, ay,

iiryz

bunlar sona gelirler. ya, ci.imlenin ba-

grna da konur.

lgaret s6zleri: muna, una vs. nlgte, baklo igaret bildiren kiikle-

rin vt-rkatifleri (galrrma (istek) ;okli)dir.

Bagkalan: ol.r, kuwetlendirme: a4ta o[c, tlmln iik ohemen son. ra). +rat, kuvvetlendirme: ylg*rtik ngok iyi"; biig*riik*lm <sevgili beyin-ro *gal.<, kuvvetlendirme: galr slnl ntam seni".
[<lrya - krna *l.<rya - +ll.qa - *kinye vs. sevgi ve acrma bildiren kelimelerin tegkili ve kuwetlendirmesi : btr*ktnyii mtin obir tek giinah", yagu{<*[tra "gok yakrnu, ttrli.ir*kli to$mry iiziimiiz nsadece ddner (istikrarsrz) dofmug kendimizo, katrS*t-uya*n aynkuwetle sdyle-,; kigtg*kiii*sintil ogok ki.igiikliiSfinde (Eok kii-

giikken),.

vs.

ym?i, yer yer mfi, ma geklinde krsaltrlarak, sona getirilerek kuvvetlcndirme (edatr) olarak kullanrlrr: miin ymii <ben yine (ben
64

O halde nisbet ciimleleri bir soru ile baglar, yahut da ayrrca blr de gart ihtiva ederler, bunun yamnda, temelde nisbet ciimlela \ rlnden ayrrt edilmeyen, nisbet (kelimesi) ihtiva etmeyen gart ciim' leleri de vardrr.

1. f,lettrl"rit.l

r'

-p nd am ktirtip ta[c artu]ra[< uyrrf,andr yo$ur' ri iginde giirtilebilir: $andr "onu giiriip (ne zaman onu giirse) daha Eok feryat ediyordu,. Soru ciimleleri gart vd. ile birlikte genellegtirmeye yararlar. Soru ciimlesi, yani nisbet, genellegtirici fonksiyonunda yer yer iki kere tekrarlanrr, yahut da tekrarlama gartsrz ortaya grkar: nI' [r rlr, asrf[ca ktrmfidl nkirnseye fayda getirmedi (hig birgey faydaya glrmedi),. ktmkH keher, sangrtur n(bu gergekler) isabet etti$ herkesi yararlarr nfiy niiT sabrm, Hrsiir, bti1ii tagla urtum oher bir sii z0mti ebedi taga yazdrm'. klm ktrn kliltr r,kim ki gelir (gelen her' kcs)o, nli niiSir 19 rher igr.
Sorularrn gok srk olmayan tekrarlanmalanndan bagka, zarflar, tfatlar ve sayrlar da anlamlanm pekigtirmek igin yer yer tekrar' lantr: Srii ilrU (yavag yavagD, adrn adrn (ayrr ayn'; mfu mlq rbin bln (binlerce)o. lgaret zamirlerinin ve bazr zarflann tekrarr teklegme, yani yay' grnhk, ifade edebilir: ol ol $rhnglar *her igr, iipln 65tn yarhlangr'

Zamanla

zarf

fiili

bafrmsrzlilc kazandrkga, nisbet ciimlele

'KOKTURK vezrilit,waitrrsagebuctr (fal kitabr)' V' THOM' SEN, Dr. M. A. STEIN'$ mss in Ti.irkish oRunico script; JRAS 1912,s.181ff., Nr. XLII ve W' BANG UJb 1925, s' 231 ff':ruaurton' lultdtgtn aya[crn ]odupan banmg, yana iidgiitl sahnml -ldlglmt5 banr miin tlr. ya4a liilmtl. tdlgtn aya$rn itssn "yrgr-tu"ork""s" tUnfu Umrl. iigtriir s$btnitr. "Bir kadrn kabrnr ve banda$nr koyup gitmig. (Fakat)-sonra iyice diigiin'iince, ukabtmr ve bardaprmr koyrp i"r"y" gidiyorum?, deyip geri gelmig. Kabrnr ve barda$nr sapa
saplam

6uhnul. Qok Eok sevinm'i9 (negelenir, swinir)'' UYGUR YAZISI: .Handaka'nm cevabt', mani metni aElz tizel' likleri ti+rr; W. BA,NG, Manishliische Erziihler, Mus6on 1931, s.7-12; Trpkr$asrmr: A.v.LE COQ, Ein christliches "nd 9T manichiiisches Manr.r,scriptfragment, SBAW 1909, Tafel XIV (balhk 1)':

n ktiniil turlunrp

oher

biri

acrytpr.

lerle de anlam pekigtirilir.

ta+p fara *kap karar, a+p

anr ofakat, gimdir vs' gibi ifade

l) Cnak ldglng blndikl nom Z) Otru bodl*v tglln 3) / /// l-b atrn tlnln tartaP 4) turdr, SaraP gt'nskkfi 5) inga tlP aYttr. bo munta$ 6) k6rkr{iz a$noYu Yatatrnq 7) nii tiirliig kigl bo ttP E) ayttr.. C'nak lnttl 9) ttp iittl. tnrlm bo H$ loi olrg $gft rgttez It) slz'lntlig ltqlg k6rde l2l un lirtl. amtr kn'dr 'tgl[dl(')
13) tg ttig'lP muirta$ kdrksiiz 14) boFuP Ya't'ur..6tr{i
l

Do!rudan ifade okseniya lngh tlp tldt veya benzerleri ile baglatr' lrp tlp tldl ve benzerleri ile bitinilir.

Dolayh ifadede yalrtrz fiil yiiklemi do!rudan ifade geklinde bulunur, iizne -alman dil duygusuna gbre - yi.iklem halinde olur : ol tul*rg .yo[rlunmal.rsu [rlirr tlp b[giililk ol obu canltyr,mahv edil' mez diye bil (bu canhnrn mahvodilmeyece[ini bilmelisin)".

l5)

bodl.sv fngfi,tfP sy'm$(.)

16) blzrnd uz'un Ya+aP ki,nf'Pfl 17, mungulaYu |o$ bol'ur $rtns (') Tcrciimesi : (ibaqhk) Ilandaka'nm iQevabr'nrn kitabr'

Diler givelerde olduSu gibi, aynr gekilde tanzim edilmig olan

ctimle,krsrmlarrnrn hepsi veya gok kere, sadece sonuncusu ek altr, 'buna kargrlrk Eski Tiirkge'de, iilegtirme eki +ar bir kere de bir. leSik sayrnrn ilk unsuruna getirilmigtir: blg*iir yiiz 6rln .bel yu' zer erlen.
,

Bunun iizerine:Bodisatva Prens atr Kantaka'nrn gemini 9e'

kipdur.du.BakrpHandaka,yaliirle-dgdi.Buqirkin(,birlekilde)dti. Handaka giiyle deyip yakargeug, srhhatli' sizin gibi giizel (adam) iince kigi il; ;i;tt* bu hastaSk gelince b6y' ve hastalandt, gimdi lhtiyarladr, ii" c*rklif.

iiip a"iut"" ,r"rtl blt adamdrr? (8)

6t

lc Eirkinlegti.o Bunun iizerine (15) Bodisatva giiyle dedi: Bil ki biz de uzun yaiayrp sonra bunun gibi pisli[e bulagacalrz (delik).
Yu,kardaki metnin arka sahifesi
:

,i'qi

l. 2. 3. 4. 5. 6. 7.
U.

bodi-sv tg'in bo. bodi-sv tg'ln gl-nkdiin bo savag iigl-d'lp. ttnt.n kir'i.i kay.tr tartap. agr l.radgun ul-'u! busugun
yagrrp bardr.

7. 8. 9.
10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

kntii toy-rlaru

kir?ip kimkiip siiz blrmiltln amru busanq snknu ol-urnug

9. ..ka1r han iigl l.<atun 10. iigi-dip tikiin kiil-'ip oglrqa

I

oI lrlng 6liim.9t trnft rra5m yalvaru lstg dz-tryfi umugr tiziiltip klm irsdr iiziim-kii ara tur[cay mu tlp umu! rna! ttliiyti tiirdln srqar k6ri.ir. tllt tamlk l.ruriyur. [<rtrcr sar[rarur lranr tatrp banr. iiliirdiigl ktgi ]tt 1rrt19 tlgtntii tuta yalrn tursar. ol [<rhg k6z iir;t yahn tiig kiiztintip -t4ii lngd sal5rnur. ylr yarrlzun flrtl. ylrkii ktriiyln 6rtl. azu ugugma tu9 bolup k6k-kil ugayrn flrtt.

1.

n696 ay-tsar n4 klglng

bur[ru etla-e1,// //// (Baqhk) Bodisatva prens bu. (2) Handaka'dan Bodleatve prinz bu sdzii igitince dizginini geri gekip biiytik acr ve rzdrrap iginde geri dtindii. Kendi gehrine girip, hig siiz siiylemeden, (8) devamh rzdrrap ve endige iginde oturdu. Kral babasr ve kral,ige annesi duyup ikisi de (yanrna) geldi, ofullan, (o[ullarrna), sorduklarrna hig cevap vermedi. O zaman, (13) Suddhon dana han biitiin kumandanlarrna ve ileri gelenlerine kesin bir gekilde (liiyle) demig: (Biiti,in mahallelere ve herkese kogun, borularr iittiiriin (tellal Ea$rrrn).., UYGUR YAZISI: Oldiirme aleyhine bir vaazdan, budist metni; F.W.K. Miiller, Uigurica.I, s. 36 f. : l. tora yaqa tng kiigJtig 2. drsiir ymd. anta o[r tolp manm 3. 3lu.rit'iir-liirl barga. [<oggayur. kdkiiz 4. -intd yiiriiki sugrnur. biitiin At'iiz 5. tiir agrp iiniir. kiin tgrl yru[tr ftap kra kiiziiniir. 6. -lntin
68

12. binnediik... ol ii-diin 13. gntudn lan [cmag buyru] 14. lan-6a atlglan-pa [ratg 15. kt-yan ay-mri. [oflag 16. barap $ry sayu budun rayu

t7.

Terci.ime : Bir kaplan veya fil gibi giiglti olsa bile, biittin uzuvlarr ve viicutlarr (Samsara'da dolagrrken <tenasiih ederkeno muhtelif var olug gekilleri naz^rt itibara ahndrlr igin gokluk?) gene de zayrf olur. Giilsiinde yiire[i genigler, biitiin viicudundan ter boganrr. (Giin rgrgr) kap kara gtiriintir. Bu sefil iiliimlii canh yalvanp nkagmak (kurtulmak) istiyorum der', (8) yagama umudu kesilir ve g6yle diigiiniir: ubana kim yardrma gelecek?u umut dileyerek (arayarak) dijrt tarafi giiriir (bakar), dili damafr kurur, benzi sararrr, kanr donar. (Onu) ijldiirecek lcigi keskin krhg elinde (tutarak) yaklagrnca, o krhg giiziine bir ate$ alevi gibi g6ri.iniir ve giiyle diigiiniir: u(Ya) yer yanlsaydr, yere girsqrdim; yahut ugan kuq olup giile u9saydrm...D.

VIII

BRAHMI YAZISI: Budist metni, Udinavarga XIV 15 ff., TT

s. 23f.

yorrlyd ptriikce niin polmisar tis,.-,ettd ytg iistn5 o[rgattr etkii 6gllg yillnusl yorrlm5lrth,.,,piirk yerpr-,lsilluluk ol. yoS.-,pllkslsti e3.'idhaS',polnr5$ 15 ydlinusnun yuorrtmtgl yeg,.-,ariir niifi,_,,lnclp pllgslz eglegr-,polm5[rr-,yeg iirmiiz, as[rya sf[$fltlm yillnust yorrlhfiluq,.-,ol. mitamhgt 6r3t

arlhlntikl ydna tiig

16.

Terci.ime: Diiniip dolagrp bir dost (arkadaq) bulamavan kendisinden, yahut, tek bagrna ve yalnrz gitmek isteyenden daha iyidir. Akrlsrzlarla (cahillerle) eg arkadag olmak yok (dogru degii). 15. (Bu durumda) yalnrz gezme daha iyidir. Akrlsrzlarla (cahillerle) dost olmak daha iyi defildir. Zaruret halinde, M6tanga-r9i 16 or-

.i

:ii

iri ':'
I

Flnrndaki fil gibi, yalnrz gezilebilir. MANI yAZTSI: Mani metni, Yel tannsr iizerine, W' BANG'
A. von GABAIN, UJib 1928 s. 250, trpkr bastm da aynr yerde:

(27') yme k(ii)dunuD (28) ddndiin k(a)m(a)! Ytr suvu$ (29) kleguliig y(a)raflt iidgii vrdl(r)g (30) yrparl(r)g [crlur. lngii k(a)ltrt

(6) uluS k0sltg lu1e buYru$ (7) -lan flrtl, sa{aglrt $lmava (8) -tt purnakt bolar ugegii k6k (9) kahSdar-u Volga uga
(10) ldllP btr ffntttl+///savm
silz

(ll)

(') kdritp t-Uisfi purnskr t*sli Up ttdt

kiiCliig-tdr. bo vrrtinsiidii

(12) ,-liir

(31) iltg b(5)gltir uYurlamrl (32) iivtn bar[nn aeu(r)*hh (31; kiit(l)glfi ktgtl. Lln 6Y1t (34) barlr(r)8 kriikiig stplriir. (35) antrr lt$r tilteyur. !'mii (36) tat(r)Bl(r)B edgu vrd ttitdik urur (37) k6ytrtltr.. tiirttng 5rdfinl (38) s(ii)vlns yil t(e)Prtt ktgln{ (39) muntaf flfitu. srmhfq! iirgiiriir' InSA k(a)ltd (41) suvu! ldm tumh! zuvla (42) [ratsar. 6trii tglgllk (43) y(a)ragrt s(e)vtgltg bolur'
Teroiime

(13) aRsrz iikiig nomlu$ tiillm taqrm (14) eg yahn blg$liig bolmrg eriir (') (15) anta 6trll Hmavatl tngti tlP
(16). tfdr. [mtr'h'a Yaluru Ytrd$ (17) 6td[ blgiiliig bolmrg Ariir' ktm (18) t6rl t0rtst burlan burlan (19) $utn bulu [yrh[ap blr prnadaunu (20i pluru Yrh$aP Yttl Yltt ktin (21) dfnnls! m6gf tiiglnii artiirii (t)l nt*a (22) --dr (.)

lslg

(ZZ) yine kendinin 6zi.itrden, kendi tabiatr itibariyle yi.izi.ini.i iolaqma mecburiyetinde oldu$undan' (yer 1ni' b0tlin yer bar' iu"uj gr*i kokulu yapar, biiylece beylerin ve hanlann evini ve gibi, evi barkr 9a' itit it"'tuytnr) s'ilip tdfiit tt (temizleyen) ki$i tiitsti' koku iyi ve tath ferahlatrr siisler tu-iol"r, ifipUrilr, siler drrr lsr (kor) ve yakar. (37) Yet tanrrsrmn diindiinci'i er'dem ve hususi' yal'loa,rtt t3e) .ogrrgu giderir stcak-su1run solu'k suya katrhp igi iocck geyin vasftnrn hog yaprlmasr gibi'

Terciime:

UYGUR YAZISI: Budist metni' biiliim I, s' l, A'v' GABAIN-H' (tinyiiz 1) SCHEEL, (Maitrisimit,. Ttpkr bastm, levha 7:

(l) namo but namo drm namo 8n (2) iimtr bo nomlut savaf, aq magt (3) tltii ragagrl lslnt uluqda (4) ulmr; krgek- anta 6trti (5) vaygarvan'ma[ara9-nrg O9
70

9im(1) Budaya saygr, ii$retiye (dine).sa1ryr' C'emaata saygl-(2)(at1) Raiagrha (3i tilkesinde di bu dini olayr ola[anUlrfi tf"g"aha etmek) gerek' (Avnca) hanlar hanr irr'J" ve kumandanr varVais Ravana'nrn bi'iydik ttt'at"t sarhibi til -emir vol bovuncauga' il;; ?tt P"rnadaki. Birnl'ar iiqti (9) gitkte tbulunan rr rak (10) eelip, uirbiltr"lrfri; biivuk dinin etir' ( 14) aii"vua"' 1u i"a;"riiiii' i Haimavati 96yle dedi: (16) parlak rgr[a belirmi*ii' n"""" iterine Qiinki'i (18) tann' lgte simdi yakrn yer iltt"" zam-anda-belirmig' (bir Prandda3unu'yu (20) ulaqrp lar tanrrsr Burkan, Ui-fl"-rig; giin izr) i,ligou zevkini tattr. (22)D

i*

d$iip;t-a;t;;;

:ilil" ;;

*rlifr"n

*I'y |,[f]";u:,r*: 1*i

fr:$;Tila;;;.ii

fiffffi
t:

;i

7l

CODEX CUMANICUS'UN

DiLI

ANNEMARIE VON GEBAIN

1. 830 yrhnda Evangelist (tncil yazan) I\Iarkus'un iskeleti iizerine inqa edilmig Venedik Katedrali Kiitiiphanesinde gok degerli, Codex Cumanicus (krsaltrlmrg gekli CC) diye anrlan bir kitap vardr. $air ve kitap toplama merakhsr PETRARCA, ANTONIUS VON FtNALE adh birisinden almrg ve 1362 yrhnda diger kitaplarla birlikte Venedik cumhuriyetine hediye etmigti. Bahis konusu Codex'in ilk satrrlarr 1303 tarihini ihtiva ettiline bakrlrrsa, kitaB,pu tarihle 1362 yrllarr arasrnda meydana gelmig demektir. Iginde ffiunao metinler Italyanlar ve Almanlar tarafindan toplanmrgtrr. Bffiar muhtemelen, Volga'nrn aga$r yata$rnda eski misyon biilgeleritffi iaaliyet giisteren Fransiskan mezhebi mensuplan idiler. oDaha'ldl4,yrhnda, tatar vikariat>'rnda 17 fransiskan manastrrrndan bahsedilir, ve Krpgak hanr Ozbek 1338 yrhnda Fransiskan mezhebi menSldplanna bizzat bir manastrr yeri balrglamrgtrr,
Dili, elimizdeki gahgmanrn konusunu tegkil eden Codex, gramer tjrnekleri, LAtince, Farsgi ve Tiirkge kelime listeleri, Tiirkge-Almanca liigAt listeleri ve Tiirkge metinlerden ibarettir. Mqtinler latinceden terciime edilmiq dini mensur metinler ve ildhilerle birkae bilmeceyi igerir. Buna kargrhk birkag ltalyanca metin muahhar. drr ve orijinal yazmaya ait defiildir.
Codex gotik harflerle yaeilmrgtlr, ve gegitli ellerden glkmrgtrr. 55 yaprak veya 110 sayfadaki Ti.irkgenin imlAsr, geriye kalan yapraklar (56-82) yahut sayfalardan (1ll-164) agrkga ayrrt edilir. Biri, her biri kendi telaffuzlanna gtire bi,r gewi yazr sisterni denemig olan, Italyanlar, diSeri Almanlar tarafindan kaleme almmrgtrr. lmlA, her iki krsrmda, bagka bir sebepten dolayr, kendi iginde de

. Ilk

73

Iulttt'lr defildir: Yabancr dilin bazr sesleri misyonerlerce iyi tanrnliltfurdu, bu yiizden de gegitli harflerin yaklagrk-degerterinde yer Vrtl inPmalar gciriiliir. Qevri yazrnrn rttrratsrzh$ndan dolayr, ii ile e arasrndaki farkr rlelrrlcndirmek miimkiin defildir; K. GRONBECH'in cKomailrohcn Wtirterbucho'undaki iirne[e uyuyor ve I ile l, 6 ile a yr da dylrmryor, tatarca kelimelerle mukayese ederken, miimkiin merte he arkndan telAffuz edilen t yu ii olarak yazryorum. Gcncl olarak oriiinalin imlA gekillerini sadece iilgiihi bir gekiltlr,, ttormalle$tirdim. Aynca krsmrnda zikr edildifi gibi' baglangrgta, -Almanca Tiirkge bilgisi qok azdr, buna kargrhk, gekilce talrlryorrcllcrin tntlnllnnu$ ildhilcr sonradan dile hikimiyetin elde editdifiini giis. let lt'lcr. Qiinkii transkripsiyon da gittikqe diizel,migtir.- ImlA 9ellllllilinin bir son sc'bcbi dc, C.odex'in yeknesak bir giveyi ihtiva ettileyltidir: S. l, 23 te egitiim kelimesi eglttm geklinde defigtirilmipllt', Bu ilk yazrya geEenin givesinin baplantr iinliisi.i olarak bir yuvarlrk, tashih edeninkinin ise diiz iinliiyii tercih ettifini giisterir. ltalVtttca ktsrmdaki bu ve bagka diizeltmeler, miirekkepten ve diler tlllrcltmelcrin yazrhgrnda yer yer rastlanan Almanca siiz kargrhklat'tttrlun anlagrldlfirna giire, Almanlar tarafindan yaprlmrgtrr, meselA: i 16: lch sye, lch velle. -S. ll9-120 deki bilmeceler daha bagka bir flvr.vi temsil ederler, giinkii burada di$er yerlerdeki, t6rt addrto, lllnrtig ugiimiigo, ve seklz nsekiz, yerine diirt, kiimiig, ve seglz yaltlrnrgtrr.

Burada ele ahnan Tiirk givesi, latince sdzlerde (1,5 ve 70,2\ (comanicum ve chomaniche) olarak igaret edilmig"KOMANCA" yiiz_vrldan llU XII. beri IslAm tarhgilerinde giiriilen, fakat XIII. yiizvtlclan itibaren Tiirklerin daha kapsamh bir kavram olan $.rpgafr'la yer dc$igtirdikleri bir isim olan Srpgak kelimesi CC (119,16) da satlecc memlekct ismi olarak geqer, buna karprhk eserin dili, esas, yani 'f'tlrkqe metinde (122,25 vc 162r.32) t4targe ve tatar tll olarak gii,sItrrllmigtir. Gergekten bu dil malzemesi, bugiinki, eski krpgak imporatorlugu topraklan iizerinde konugulan givelerle, bilhassa bugllnkii Kazan Tatarcasryla bir gok benzerliklere sahiptir: g/gnin
vunrndaki i.inli.i ile birlikte bozulmasr : a9r$ <acr>, CC aguv Tatarca (Tat,) agii; Eski Tiirkqe (Eti.i.) slllg <temiz, saf,, CC stll, Tat. srlii;
vo
74

Tat' kayfr-kagr,Tat. !ay!r; Eti.i. kfld- .glY-', CC lcey--ldy-' vardr' de .kiy:; H-; normal 1-'11ip yanrnda istisna olarak dEiii. u- <{s-v, CC de-, Tat. dt - dl-; yr- ve yl- CC da Tatar' ca'da oldufu gibi yer yer cr- ve d- olurlar. Ett' yrlan uyrlan', CC rlan-crllai, iat. yrlan-crlan;9 seyrek olarak >n: Etii' tiirtg cdg. rinn,CC tereg fakat Tat. ttrlin; Kagf' yiii- ((yen->l CC' yeg- IeD-, Tat. yl5- - cln-. Etii. ilgi hali +nrp, CC urp - *mB Tat' *rul : *mn; bu son 6rnek bir bagka deBilikliEi yani i - g de!i' giklilini igaret eder. Eti.i. ikinci gokluk gahrs iyelik: *0v, CC*Srz *8rz-,Tat. *grz; CCun eski ktsmmda baflantr i'inli'isii olarak u/iiyu tercih edisi, lakat yeni krsmln krsmen dudak uJrumuna sahip olu' gu, yani yuvarlak baplantr iinliilerinin sadece kendilerinden ijnce gelen hecedcki yuvarlak iinlillerden sonra geligi gibi, Tatarca'da da dudak uyumrina tabi olmayan bir afrz ile dudak uyumuna tabi olan bir difer a$rz ve (asli) u/i'i ye kayrg vardtr. Eski Tiirkqe'dezarf fiili, CC da ve Tatarcaida da (burada -b olarak yazrki -p hr) bir gekimli fiil tegkil eder, -!aq (-rnca, esnasrndao zarf fiili, iki dilde de kullanrhr. Tatarca Ei.iphe eki +kiin CC da egen oacaba, muhtemelen, olarak geger' Son gekim edatlarr: CC. artul.c, Tat' artrk oartrk, fazlao; CC kiire, Tat. kiirii (gdre>; CC ve Tat' an (de' vam?u; CC ve Tat. katrnda (yanrnda); Eti.i. birlti oile", CC blle, Tat, biln.-ikinci gahrs emir Tatarcada oldu!'u ,gibi te'kit edilir: CC bak+p kiir-tiglz ubak giir, bak igtelu Tat' iiyt-6 kiir nsiiyle i$te!'}' Tekit edatt e! (CC) Tatarca'da da vardrr: tg - Kelime' hazinesinde iizellikle agafrdaki benzerlikler dikkati geker: CC ayna (cumaD ve a1rnl za' *"ttdu (pazar veya tatil (bayram) giinii", Tat. atna kiin (Wb') (cumaD, atna kiint (BALINT) <<pzzat>, tatar atnasr (BALINT) <cuCC

maDnln yanrnda.

lll[i, yrg-, "yr$-, topla-,,

-d>y

CC. yr- -cr-, Tat. yry- -cry-; --dve ka.vbolma egiSine kadar : Etii. kadEu ukaygr, iiztintiin,

Karaimce'de de CC.un diliyle iinemli benzerlikler vardrr' l9l0' 1914 yrllan arasrnda W. BANG pek gok yayrnryla CC da normal Ti.irkce dil uyumundan garprct sapmalar tesbit etti. Aym gey dofu Tiirkgesi'nde de yaygrn oldu[u igin, cc un dilinin Tiirk givelerinin dofu gurubunda srralanmast gerektifine inanryordu' Fakat bu ara' da, bu gibi bozukluklarrn pek Eok givede seyrek olarak giiriildiilii, bundan dolayr da belirli bir giveye ait olmantn bir igareti sayrla' mayaca$r anlaglldr. CC da gergekte, DoBu Ttirkgesi unsurlarr , gokazdrr: Etii' leg <rgibir ) dey-4u1, sonuncusu aynr zamdnda do!u Tiirkgesi'nde de var, Etii. bttlg nkitapo>bltlw, bunun Do$u Tiirk' gesi'nde bttlk (krt. blltk *bilgi, guurD, Etii. btllg) gekli var; Etii. an$
7i:

(arlD> an-aruv-arov, ve bunun yanlnda Do$u Tiirkgesi'nde ank+ suz gekli var. Bundan bagka bir kere Dofu Tii.rikgesindeki u- kiik ses defigiminin (u- Umlaut) var oldufu anlagrltyor: Etii. bal{ netn - CC balu[<> *bolu!c, bulczl obahkgt, yani bol$*gr. bahis konusu. Tiirk givelerinin biitiin kuzey-batr gurubu, dolayrsryla Do[u Avru' pa ve Mrsrr kiikenli eski metinler ile CC igin de tarihi sebeplerden do layr "KIPQAKQA' ismi kullanrlmrgtrr. Bu gurubun orta gag baglan' grcrnda genig kapsamh olugundan, ve bu ga$daki arap yazlsrntn, kts' men 14. yiizyrla kadarki metinlerindeki imlAnrn, belirsizlilinden do' layr, gimdiye kadar agrk bir give gtiriiniigi.i elde edemiyoruz. CC za' manrndaki metinler bile, bu metinle, bazr modern Tatar giinliik di' linin bazr alrzlanna nazaran daha az benzerlikler gtistermektedir' ler. (Bundan dolayr CCun kendi bagrna ele ahnmasrndan yana olabiliriz, ve dilini <Tatarcau yani <Eski Tatarca> olarak giisterobili' riz).

tlber dle Herkrmft des Codex Cumanlcus, SBAW

1913, 5.244-245.

-, A.N. SAMOJI,()VIQ, X tstortt I krlttke

s,

Codex Cumanlcut, Doklady Ros-

sijskoj Akademii Nauk,

1924, S. 8687.

D. RASOVSKIJ, K voprosu o prolschozdenll Codex Cumanlcus, Semi' narium Kondakovianum III, 1929, S. 193-214.

Codex Cumanicus'un
fiir

Dili:

W. RNTLOFF, Zur sprache der Komanen, Intcrnationale Zeitschrift allgemeine Sprachwissenschaft I, 1884, S. 377-382 ve II, 1885, S. 1342' T. KOWALSKI, Karalrnlsche Texte lm Dlalekt von Trokl, Karakau
1929,

s, Lx-Lxv. J. NEMETH, IXe Inschr-lften des Schatzes von

dapest - Leipzig 1932, S. 54-59. Nagy-Szen-Mlkl6s. Bu-

Tam Liigat:
Codex Cumanicus, Monumenta Linguarum Asiae Maioris, Subsidia Vol. penhagen 1942, 314 S. (*Kom WB>).

Bu iliqkilere gtire, bu galtgmairn gayesi, Tiirkge'nin kuzey batr dillerinin tarihi incelenmesine hizmet olacaktrr. Elbette kendimi meslektaglanmrn hog giiriilerini rica etmeye mecbur hissediyorum, giinkii CC kendine has Eevri yazrsr ve bize cinemli igaretler vermesi' ne rafmen, bunlardan pek golunu sadece farazi olarak ortaya ko'
yabildim. W. BANG'rn itinah metin yorumlan ve K. GRZNBECH'in Lu' gat'rndaki itimada gayan okuyugu, burada yaprlan igin biiyiik bir
krsmrnr cinceden bagarmrgtt; sonsuz saygrmrz onlara lAyrktrr.

K. GRANBECH, Komanlsches Wiirterbuch, Tiirklscher Wortlndex zn I, Ko-

Elde Edilmesi Denemeleri:

Gi.i9 Eski

Yorum

(Okuma)

de Francesco Petrarcha, MCmoires relatifs h l'Asie,

J. v. KIJI,PROTH, Vocabulalre latln, persan et comnn delablbttothdue III Paris, 1828, S. 113-256. GRAF G.

KWN, (bk. yukarr) CXXXIV ve

79-lll.

395 s.

W. RADLOFF, I)ae tilrkleche Sprachmaterial des Codex Cumanlcur, Mdmories de l'Acaddmie impdriale des Sciences de St. Pdtersbourg, VII,
sCrie.

KISA BiBLIYOGRAFYA
Bii t iin me tn in t tpkt-b
Maioris, ecl. K. GRONBECH,

t. XXXV no. 6

1887, S. 2-5,

slml

Codex Cumanlcus, cod. Marc. Lat, DXLIX, tn fakslmlle herausgegcben,

mlt einer Einleltung von K. KRANBECH, Monumenta Linguarum

Asiae

I. Kopenhagen 1936, 12s ve

:

164

S. Faksimile.

Codex Cumanlcus'un lgare t EdlIen Yerle. rlyle ltgf f l Metin Yorumlarr: S. ?1, S. 1O2l : A.N. SAMOJLOViC, K tstorll... (bk. yukarr) S. 86-88 S.E. MALOV, K lctoril t krltike Codex Cumanlcuc, Izvestija Akademii
Nauk SSSR 1930, S.
347-349.

Codex Cumanicus'un tarihi

GRAF G, KUUN, Codex Cumanlcus blbllothecae ad templum dlvl Marcl

T. KOWALSKI, Zu den tiirklschen Monatsnamen, AO

1912, S. 334-353.

II,

1930,

S.

17-26.

Venetiarum prlmum ex lntegro edldlt, prolegomenls, notls et complurlbus glossarils lnstruxit, Budapest 1880. S. I XIV. W. BANG, Beltriige zur Kritik des Codex Cumanlcus, Bulletin de l'Acaddrnie royalc de Belgiquc 1911, S. 32-38.
76

S. ll9-120: W. BANC, ilber dle Rritsel des Codex Curnanlcus, SBAW J. NEMETH, IXe Rrjtsel des Codex Cumanlcus, ZDMG

s.

LXVII

1913

s77608.

77

K.N. SAMOJLOVTC, K lstorlt (bk. yukarr) S. 88-89. S.E. MALOV, K lstorlt (bk. yukan) S. 349-375.
J. NIiMETH, Zu den Rfitseln des Codex Cumanlcus, Kiirtisi CsomaAt'chivum II, Budapest 1930, S. 366368. S. 123. S. l-241 W. BANG, Turkologlsche Brlefe I, UJb V, 1925, S. 4446.

21. CC un yazlsr (eskiden gok sevilen pek gok liigatlerin kulla' nllmasr ve) bazl ayrnm igaretlerinin, yani iizel harflerin ilivesiyle, gotik yaztnrn 14. yiizyrlda kullanrlan gekillerinden biridir. Daha fazla bilgi igin K. GRZNBECH'in yukanda zikr edilen gah$malan' na bakrlmahdrr.

S. 137-144, S, l0: W. BANG, Der komanische Marlenpsalter nebst selner Quolle herausgegeben; W. BANG, ve J. MARKWART. Osttiirkische Dt. ilaLtstudlen, Abhandlungen der kiinigliohen Gesellschaft Cer Wissens chaften,
Ncuc F<rlgc 13, G<ittingen 1914, Nr. I,5.239-276. S. 137, S. 9-10: T. KOWALSKI, A propos du Codex Curnanicus folr 69 r,

l.l0

Rocznik Orientalistyczny

VI,

1919,

S. 21O215.

ttl');

S. 144, S, 1l-145;5 ('Jesu, nostra redemptlo, ve Terbum caro factum

W, BANG, Komanische Te*te, Bulletin de l'Acaddrnie royale de Belgique
Codex

l0ll, s. 459473. S. 147: (Vexllla regls prodcunt') W. BANG, Zur krlltlk des

Codex'te eok kere rastgele kullanrlmrg varyantlar demek olan oldukga sok harf vardrr, fakat krsmen gegitli iilgiilerle kullanrlmrg olan ve aylrt etme deperi olanlar da. $unlar da zikre deper: a alman miistensihlerce iki sekilde gdriiliir. Bunlardan biri, alfava benzer bir a drr ki, bazan d yerine'kullanrlrr. (Bunun yanrnda ae igareti vardrr) S. 149 d.r,lden uzun bir son qizgiyle aynlrr' Uzeri gizili olan o Alman miistensihlerde ii ve 6 yerine kullanrlrr' Bir kag miistensih w. yi ii yerine kullanrr. Belirli metinlerde 9, c, b (h den ayrrmak igin) I ve g igin iizel igaretler vardrr.

Cumanlcus, Ujrvcn 1910, 165. S. 149-150 ('Rernlnlscens beatf sangulnlr); W. BANG, Uber elnen ko. manlschen Kommunlonshymnus, Bulletin de l'Acaddrnie royale de Belgique

erlri,o,ii,u,ii; b,9,d,f,8,8,c,b,h, k, l, m, ttr 0, Pr k, r, s,9, trv,

vrYra. 221. lmlAnrn gegitliligine ve rttrratsrzhlrna ra$nen KOMANCA'mn T'iirk dillerinin dokuz ana iinliisiine sahip oldupu giiriilebi lir : a, l, o, u; 6, e, l, 6, ii. Dar e nin varhpl, eglt- - tgit- uigit-r; ber- - bir- over-o bey - biy nbey, gibi, birkaq ikili yazrhgtan grkanlabilir.
,Tabiatryla yukanda zikredilen dokuz iinli.ini.in arasmda bulu' nan iinliiler de konugulurdu. Yazrda bulunan, bilhassa a ile ii/e ara' srndaki bir b giize garpar; bk. S. 51.
Sadece sa$nsa men (149-150)
ses olarak

Normalleptirilmig gevri yazrda gu harfler kullamlmrgtrr: a, (A)

l0l0 Nr. 5, S.

231-239.

C. SALEMANN,

Zur Krltlk des Codex Cumanlcus, Bulletin de I'Acadmie

lmp:riale des Sciences de St. Pdtersbourg, VI. serie. t. W, t9l0 S. 943-947. S. l5l: W. BANG, Dle komanlsche Bearbeltung des Hymnus 'A rolb orlus cardlne', Festchrift V. Thomsen, Leipzig 1912, S. 3943.

'

tl,2-7, Ankara Universitesi Dil ve Tarih-Cofrafya Fakiiltesi Dergisi, clt. V.

Nr', l. G. BALINT, Kazllnl-tat6r nyelvtanulmanyok, Budapest 187t77. FR. v. KRAELITZ-GREIFENHORST, Studlen zur Lautlehre der l(asae lrlcrlschen Sprache, AO clt. II ve IIL Prag. l9303l.

$ive Mukayesesi T. HAIJ\SI KUN, Phtlologlca I, Krpgakgayla ilgili

Tarihi

bibliyografya ile,

ilahisi imlida r ile I bu fark Komanca'da mevcut olmalrdrr.

yi

aylrlr,

T. KOWAISKI, Karalmlsche Texte (,bk. yukarr); LXXIX ve 3ll

s.

Komanlarrn

Tarihi
der Komanen;
Osttiirttsche

J. MARKWART, IUbeT das Volkstum Dlnlektstudlen (bk. yukan), S. 25-238.

P. PELLIOT, A propos des Crmans, JA XV, 1920, S. 129-185.

D. RASOVSKIJ Polovcy I: Protschozdenle polovcev, Seminarium Kon. tlrrkovianun VII, 1935, S. 245-262.
78

Tali uzunluklar, gift tinli.iler ve diftonglar oldu$u gibi, asli uzun' luklar ve diftonglar da vardrr. 222. Yer yer asli uzunluklar giiriiliir: toodac (i) *dudak", yani toda[; aat (a.) (ay) yani 6y; krn (acr, rzdrrapD aJrnr gekilde uzun te' laffuz edilmig olmalt, giirikti bu kelimeden yaprlmr$ olan fiil $rna-, ktyna- (a.) teklinde yazilmrqtrr. TAll uzunluklar gu kelimelerde giiriililr: lglne <ifneo - lne, ya' ni lne; suwsa- (susa-D>sous'- susa- yani sfisa-; Eti.i. ylhlotoplan-n >yil- yani yII-; Eti.i. *yrErt- "beraberce yap- (iF
79

le-)'2y11- yani ylt-; Etti.

loug

mtiyi.iz oboy,nuzo

lik, oyuko var; egir- "e$ir-, ijr-> - yir- yani ylr-; <yay>,
yani y5. Bozulup genigleme: Yukarrdakinin aksine bazan

obogo ve l.ruufu "siipriintii, gdp, samanorn yanrnda, mu]rteme. len", tuw< "kov-uS, yani [rtrw olarak giirtlebilecek olan bir [suw ude.

)miiz yani

mtiz;

yaa (i.)

iinlii diftonglagmrg olmalr. Kagg. yut- (<]ut-; burada tkrn. yuvrt-a uygun olarak yout- geklindedir; tolu ndoluu - toulu (i), krg. yak. tuol- odol-o.

bir eski

a/d, v'nin 6niinde gok kere o/ii ye diiniigiir. Etii. Seviir- (ge. yir-o )giivtir- - giii.ir-; sev- (sely'-> - s6U-; Etii. altar( (*a$tar-) ualctar-o <*avdar-r uyere, gerir)*ovdarr ve hatia 6vdarl; Etii. *azra$u ubesleme, muhafazao> asnov; u- ses dciniigiirni.i (Umlaut): krm. awug (avug)) oug (seyrek). o, bir kag defaya mahsus olmak iizere u olur: so4ra su{Jr. rasrnda (yanrndaki 0 nin tesiri); bol- sel_p bul_ (i.) tZt, ZO; yok. nyok, - yuk (a.) t2l,l5 (k/k nin yanrnda de$igme).
o olarak yazrlmrgtrr. bulak

uzun

Asli diftonglar: Eski Tiirkge'de ay, oy gibi gergek olmayan diftonglar vardr. Bunlar Komancada oldulu gibi muhafaza edilmigtir: ay (ay> toy (toy, gijlen" vd. ve diftonglari g/C ve v nin kaybolmasr veya gift iinli.i ve diftonglar meydana gelmiptir: a$ar <ona>-aar (vezin dolayrsryla iki heceli); sev--stiw(sev-r; suvsa- (susa-> >sowsa-.
zayrflamasr dolayrsryla srk srk

Tili gift iinliiler

u, yer yer italyancalda bir kag defaya mahsus olmak i.izere .kaynako-bollah (i); suSul- *so1rul-,sogul- - gugul-; *urugu <vurugmaD> orgu (a); yu-- iy.r*-o aynr kiikten: yomdar- <topla-, (i.) ve yom-uk- (i) .toilan_o.

ilk hecenin drgrnda, nadiren, bir kag kereye inahsus olmak iizere Brihml yazrh Eski riirkge metinlerde oldufu gibi, u yerine o giiriili.ir: latun "kraliEeo - katon (i.); iildi.ir- - tiUti"ii" (a.) 1IS,:S oiildiir-o.
Dil uyumu bozuklu$u: Genellikle Komanca,da, difer Tiirk givelerindeki kaideye uygun olarak, dil uyumunun htiktmliirmi.ig oimasr, yani a, l, o, u, k, g ile ii, e, l, 6, ii, k, g'nin aynr kelimede bulunmamasr gerekir. codex'in bazr metinleri, gegitli derecelerde bu kaideye uymazlar. Sebebi, mi.istensihin Tiirk foneti!.ini iyice bilmemesinde, yahut Tiirkge sesleri kendi alfabesiyle vermekteki aczinde aranabilir. Her geye ra$men, bazr sapmalar, nisbeten srk srk ifade edildisinden, maksath olarak kabul edilebilir.

Nadiren Hiatus'u (iinli.i kargrlagmasmr) iinlemek igin bir g tiirer: de-g-elim 145,17 ndiyelimu; Etii. yrdr- okok-o>*nn-)yltn genig zamanr y-g-lr 124,22; yani yrgrr, geklinde yaprlrr.
sadece, benzer ilnli.ilerin yanrnda, zayrf telaffuz edilmelerinden, mey-

Diftonglar, asrl diftonglar ve nihayet Qift finliiler y ve v/w nin,

men (av arr'm, kovanm" rn yanrnda lu-drm da var 114 1.39; *l.ruva. la- nkovala-") huala-. Yan yana duran iki iinliiden biri, belki de, gergekte yarr iinsiiz idi.

dana gelirler': beyt- udans et-o-b"y-; Etti. rd- ugtinder-,)rytn genig zaman yar yani rar men 33,7 geklinde yaprlrr; *zly6n (ziyan) )zlan; *gtivre (gevre> gbiire-giiwe; *covap (cevapD> coap;

luv-ar

Unlii iizelliEi tagryan iinsiizler: Yazrdaki bazr iinsiizler, belki de, yarr iinsiiz veya iinlii iizelliBi tagryan iinsiizler olarak giiriilmelidir: yel- (yen-u in genig zamanl yengrrnen yani ye4r men geklinde yaprlrr. Etii. yaru[r urgrk, parlakhk" srk srk ynrl.r geklinde yazrlmrgtrr. - *yn[<; bagkaca yrlg ve yn! olarak ta g6ri.iliir; Erii. yrlrta- (yarh124,29, yani yar[a-; *bo. luhgr oballkqrn)bulczl 43, 16 yani botl.rgr. y nin benzer r, I nin yanln. da srk srk erimesi muhtemelen i.inlii iizellifi taglyan bir y tiiretir: ll(a$agrya do[ru as-u -yl-, yani yl-; {la- uapla-r-ygla- yani

kag kelimede yer yer; 150, 4-5 yhtmiigji uyeumege, ulaimagau j<elme-

a)b: bulunma hali +dd ve grkma hali +dhnda,srk hali *gh ve menfilik gekli da yer yer, *lhy eiin. -mriz de,daima: I.curt*lhy ukurr gibio, t3g,t5; buzowitai nbuzali gibio 139,14 ve yine benzer ek f lbyrn da daima: yav*lhyrn .yug !iUi, 140J0; ayrrca [<arri okarao, lrgli-r *krglar,,, yayki.r uyazlar, g-ibi bir
Son hecede
s-rk ycinelme

si toygh (toya> ile kafiye yaprlr,

gak nEa[, zamanD

]<a-'>yarhga- -yanlga- - tarlga-

vfla-.
80

Art Erkrgh iinliiler de, y, 9 ve s nin yiiresinde yer yer iine itilir: - Cdb; ugmak (cennet] - iigmaft; barga ubtittin, hep,, - bargd; yazuk ngi.inah" - ylizul.<; yar- uistememeko (yrirsov nifrenEo de belgelenir)> yer-, buna ilAveten de ytrengt **istemeyenD> nkorkaku; yol uyoln - 161 124,27 vd. 8l

Vurgusuz orta hece yer yer

dil uyumu bozuklufuna

sebep olur:

|alh-mrg okrplamrgu. k, g ve n nin yanrnda, iin grkrqh iinliiler, bazan arkaya kaydut(sevineceksino lrrlari i"y"i"tt" oebediyette, 147, 16; siiiin'gay sen <iiEret-> >o]vretLunde t+i,S *gtinde'; Etti.. 6gr[t- - iirgiitkayma' o/6 nadir giiriilen Ttirkge'de (bir um0mi tarafda llret6-ti); u/ii' gl1 ytiresinde n vi rmdan dolayr ve difer tarafda l*lk, 8' Etii' tigtir- niifiil-o)owd(u)r- lM, lmli sapmalarr, yani irnlA hatAlan (?); ii>a: erkstndagl 137'16 vd.: ii>o: soyiig usevgi o I44,ll; ii)u:kug "giigr 162,1'16; o>6: tOtttte rlkametg6.h" 151,6 vd. Vurgusuz orta hece: kargda ndo$anu - $arga$a; berll- rvg ril-' -ber..l- 145,7; ttrtitk *hayat, canSlkr - tlrellk 148,19 gibi lkili wkiller vurgusuz orta hecenin bellt belirsiz telaffuzu olarak gti' rtilmelidir. Dudak uyumu: Ballantr iinliileri, Komanca'da agafrdaki ekler' cle gdriiliirleri (k"li-"yaprmr:) *gok,*1"" +lot, +s"2, *o9, *on;

-srn, -gubi siiriiniiqtiir; dudak uyumunun kuwetli bir tesiri altrnettifi tali da,!eni9 kiik i.inliisiinden sonra, meselA: -$u eki diizlegerek--"$r oln"]etii. brs-ku > brg'$r *brgkr, ; [<arap$u' karanlkuurun yamnda $a'
raggr

Aynr gekilde, Komanca'da, dudak u5rumunun' -ulL' Jun-' gibi hig biir ba[lantr ,iinliisti i,htiva etmeyen eklere de tesir

ll7 r,2l da var; bundan dolayr, uyu-bu <uyku"nunrrSru-fu 115 l.2igekline sebep olan umCr,mi bir tereddiit hasrl olur ve dudak uyududak uyumundan mii. mu iie ilgisi olmayan -8r-1 -rr-ur-' teessir olnr: btgiir- .pigir-u 12,14 ve 15 blglr- olaraft tashih edilir. Tiireme iinliiler: .Yabancr kelimelerde yer yer i9 seste tiireme iinliiler ortaya grkar: ar. qabr>sablr 123'30 - sabor 123'30
usabtru.

231. Uns'r'ler

_1,-?-f-"[-, *"rga-, -'t,hali: *noD-%, llgi -"1, -06, -on, -on9, -3, (Qekim:) "l-, -"o-, -ok-, -"!-, -ot-, -oz. omozo, *oDoz-+"E"zi slra sa' +n'8; lyelik: *om, +o0- + ?o, +
yr eki +"gru, *[r'l; emlr: - '"8"2i giiriilen geqmig zalnan: -opzo gib'i; zarf fii,li eki: ekleri --dom vs. aynen iyelik -p'

Ti.irkge kelimelerde (ahntr kelimelerde deSil) agalrdaki asli ve tali i.insiieler gdriili.lr : b, g, d, g, g, c, !, h, k, l, m, h, 8, Pi k, r, $, f, t, v, w, y,7.,

Eski metinlerde bilhassa ltalyanlannkinde baplantr iinliisii du. dak uyumuna tabi defildir: at*lu, an[+suz, agrl'up, bol'drD,6l'lm,

ulu+lut.

Almanlarrn metinlerinde dudak ulrumu iglemeye baglar, ve iisto llk ltalyanlann gekilleri bu esasa gtire yer yer diizeltilir: k6r - tiglz (yatnrzilk hece ktik iinliiden mii'teessir olmugtur), koy'ul'mr9.(-- rnrt hiC bir zaman miiteessir olmaz), kdr'iin-, bul'ug-, Ciik'iip; ltalyan' ca krsmrnda, meselA: 1,23 te egttl ile m arasrnda bir bogluk var, bu' roda orijinal egttiimi.in u yani ti siini,in I olarak diizeltildi$ agrktrr

232, Dudaksrlar: P, b; m;. w: On ses : b, nadiren m; p sadece yabancr kelimelerde ve ses taklidi kelimelerde: pig ugrphk,,' - Ig ses : p oldufu Crbi ka' iki iinlii arasrnda- b olur: tpek-ylbek nipek:n, hr yahut -bilhassa yap-ar.kapar,,,yab'adlr, aynr gekilde tab-ub+tur ubuldu'' b ge zenginr nellikle oldufu gibi kalrr: grbu$ odal, gubuk", elbek ubol, *iibgl>epgt (MoBolca'dan alinma), dikkat gekici yan sekli elpek; Son ses : p oldufu gibi kahr: giip "giip' ukadrno. m srk giiriiliir'' siipriinti.i>. b mevcut depildir, giinkii, daha eski Tiirkge agamasrnda dejene.e olmugtur. m srktrr. w tali (geqic'i) dit, tlg den teqek' kiil etmittir.
Di9-dudaksrlar: v, f
:

cfltlm.

--dur-' ve -sln baflantr iinliisi.i ihtiva etmedikleri -ur-, lqin, iinltileri bakrmrndan kaidesiz olarak kahrlar. Ugiincii qahrs iyelik eki +r/+t veya +$/+sl tabiatryla herhan'

i. r+f
82

gi bir baflantr
149,1.

buna rafmen, yer yer, 1' ve yiiz+ti+nt5 137,8; tdkkalrrlar: maruz gahsrn-tesiriyle uyuma

iinliisii ihtiva etmezler;

On ses: v ve f yalnu yabancr kslimelerde ve vurgr[ <i[n (*urat-, vur-Dun yarunda) da ve vay (vaylD iinleminde' - t9 ve sonseste: v: Etii. (kitAbelendeki) b yahut eski $/g den gelir. Qok kere yarundaki a, 6 nin yuvarlaklagmasma tesir eder: Etii. siib(Etii.)) siiv- d sev- - sliv-,rsiiy- u5sv-n; Ortatii. savaF (savag-, tartrg-r; sovag-; Eti.i. gav cgiiriiltii, ii'n, giihret'> gov;

Etii. rit4iik okemiku > *sdgiik> stivfik, Etti. yapr$ ciirtii> -*yapu$)

83

yabov; ig seste:

benzer iinlillerin (o/ii ve u/ii) ya' -v (sevingD sdiing ve siirrng ola' s6viing edilir: n,,rau'eot ,ayrf telaffuz drgrnda, tali olarak ve gok keli'meler yabancr rak vazrhrlai. -f. ."yt"k g<iriiliir: ekslk oeksiknin efslk yan gekli var'

!:

A;a$rya bk.

ber-ii men 12,5, kiiydiir-ti men 6,1, ber-iir men'in yamnda 13,27;sa$rndlr-e men 8,15, ylr-l men 25,7, [rondur-l men 29,5. Ta,ban son sesi r yer yer kuwetlenir: batrrr-r men 16,20 (Alman eliyle ildve edilmit); bttirr-l men 43,19 (aynr tekilde).

Patlaytcr dilsiler

: t, d :

Hrqrrtrh s, z :

On ses : t; d sadece yabancr kelimelerde ve tamamiyle enklitt' ka (kendisinden ijnce gelen kelimenin biinyesine dahilmig gibi gii' riinen kelimeler) olarak giiriilmesi gereken Komanca kelimelerde: taSr - da!r, udahi,, da$rn .vsn; de- ude-, siiyle-o, giinki'i srk
gd"riilen

6agla'rr; degri "iadarD son qekim odatt olarak bir hal ekinden faz.nkadar> aynr ugibi",

gItli

du-p, kendisinden hemen tince gelen ifadeye do$rudan

- ve z yay'grn ve iistegegitli eklerde yay-grndrr. lE ve son ses : s lik birbirinden bafrmsrzdrr. -s- Qok nadir -z- ye diiniigiir: hsudaralt-udan 51, 24 de [<rz-ar men (i.) yaprlrr; anlg cfaydau *asu$) asov'un a:n[<, eab gekilleri de var.

On ses : s; z sadece yabancr kelimelerde.

Ek iin sesi : s ve z

deyln ta'tir lev degildir. yine dey - 6sk devol kendisinden .140,7; 124,22 71,28 .defil, detil sekilde; ijnce gelen ismi menfi yapar ve dolayrsryla hemen- yanrna gelir. _ Ek ijn sesi : t ve d : Sonuncu gok srk giiriiliir. ilki

Damak dige,ti sesi : 9: 0n ses: sadece yabancr kelirnelerde. Uzak benzegme yoluyla, muhtemelen slg- ten ogi$-u, bir *glg- ve *glglk meydana gelir, kaldr ki imldda da agrk degil. * Ek iinsesi : Kullanrlrr. Ig ve son
ses

6ilhu..u sadasrz taban son sesinden sonra gti'riiliir, fakat kaide' Etii' geli defildir. - 19 ve sQn ses : (Eti.i' d Kom. y olmugtur') (geg-D> iit'e iitEtii' olur: d nadiren gibi kahr, nellikle oldufu oiqin, dolayr,r nlti kiintii>kendl <kendi"; tcada- ogivile-, gok-"
Mo$olca'dan ahnmadrr.
Digsi-genizsi :

: Srk

srk.

n:

Ig ve son ses : Ek iin sesi : stk' de ve yabancr kelimelerde; - deEigmesi tama-' n m bir (!:sii5ti nmtzrakn siinii; y.i yer ,rk. mryla imldya ait ve iistelik hatah olsa gerek. Latince malzemede de yerine bellun vd' buiunur: -verine clngulun,
Digeti : I

on

ses: ne soru kelimesi ve miigtaklanndan yapilan kelimeler.

-m

-m

c: On ses : Asli olan yalnrz g dir. Yabancr kelimelerde c de var. Tali 9, c olarak c de muhtemelen ll tjniinde bulunan y den meydana geldi : Yabancr kelimeler clft ugift, egit> clgar .,ci$err, clns ucins, halko (i.) gl- ile yazrlmtgttr. O halde ltalyanlarrn gl- sinin Ttirkge kelimelerin iin sesinde de cr-/cl- anlamlanna gdlmesi lAzm. *yrltra- ugimgek gak*r, yrl oyrlo, ydmlg (yemi9, myveD, Stltra- *11, gtemrfg olarak yazilmlglarsa, bunlarrn crltra*, crl-, cemlg geklinde telafuz edildikleri neticesine varrlabilir. -yr-/yt.> *r./-cl- ses gegigi bugiinkil kuzey batr givelerinde (heseld Kazakga ve Tatarca'da) gok yaygrndrr. Daha, tesadilfen, K5ggarl'de de var bu: ytgl ve yhgti usagPatlamah dig eti sesleri : g,

dil uyumunun ortaya gtkardr$t, ijnden te' laffuz edilen varyantl vardrr. - on ses : sadece yabancr kelime'

I nin

muhtemelen

lerde. Iq ve son ses: srk.. Akrcr :

Unsiizlerin yanrnda gok kere kaybolur: berk-bek upek, saplam"; Etii. kurtrrl->tutul- ukurtul-p. r ile biten bir fiil tabanrna geligenig za' 1.orsa bilhassa Almanca ktsmtnda, -ur, -ar' -lr' -r r si kaybolur: yandur'u men 5, 15, yaqrr-u men 6,12,
man eklerir.rin
84

r: On scs : sadece yabancr

lam dirkigo ve "inci,nin ctgi ve cincii yan gekillerii ve yine yoldu "deve tiiyiio yanrnda bir coSdu da var. gl c ses deferi ile (i.) yazrhgryla hollncan, cholt(n)glan (i.) kelimesinde de var Ek iin - yabancr sesi : yalnrz S. IS ve iin seste: 9 gok yaygrn, c yalnu kelimelerde.

kelimelerde.

Ek 6n

sesi

yaygtn'

Yan iinli.i : y: On ses: yaygm ve iistelik asli. Ek ijn sesi : miirmkiin. - bir * Ig ve son ses: Srk, bir krsmr <Eti.i. d, krsmr asli: ry- ag,iinder-" <Btii. rd-; ry*la- "kok-n <EtU. rd-Fd ukokur; kaylr ukaygr, acrn <Etii. kad$u; orun (oyunD - Etii.
85

seslerinin yanrnda muhtemelen, bununla yer yer kangmrg, sesge fakir ve kaybolmak iizeredir: bey*lmtz ubeyimize 122,22 de beymlg olarak yaztlmtgttr. Bu belki beyimlz veya berlrnlz olnrak anlagrlabilir. benzer

r/l

Qalatayca bir gekildir, dek "g.ibi> e9 deler d"y,ln yanurda, do{u tiirkgesi tesirin'den dopar. Etii. .aE> -ag, ov; ag) ag, {V; og, {tv, <)u, -uv, .u; -tg) -t fakat yahut > -lv .v: .tig} .liv. Misaller :

o!>

0n ve art damakst iinsiizleri : k, k, 8, g, b, ! : lf,k/$, g: ft ve g arka iinlti, k ve g iin iinlii ihtiva eden kelimeOn ses :Etii. [r- aynen kahr veya b ya dijniitiir; klcrde gdriiliir. g sadece yabancr kelimelerde giirtiliir. 8l yazrh$r ve kalrr, aynen 8 lrlr c. ifade etmelidir. bk. yukan glchdv 121, ll; 16: l4l, l0 (a.) tali blr sekildir. O halde, Etii. rd"k iiv u'murkaddes ev)> "yryub 6v yahut Etii. ylg 5v niyi evo >yetuv (KOWALSKI, Kar. texte... Troki S' dn sesi k, k ya aslidir, XXXII), )yi[ iiv olarak agrklanabilir. -Ek voya !, g nrn sadasrz taban sesinden sonra yerine giire sadasnlagma. ndrr. f, g oldu[u gibi kalmrg veya sadasrzlagmtgtu: amra-[s -Asli r$cvgiD, unut-[ran <unutkan", kdr-gen ngiiren", eglt-gen cigiten>, iln ig seste Etii t, k oldufu gibi kalmrgtrr, kcn uiiriilrniiq olano. -ig ses: uku(a.) ooku-r, seklr- (i') "srgyahut sadalt olmugtur. $ t,g rn-u, Etij. a[c- naih-o a[-a, ag-ar (a.); Etti. 6kiiz uijkiizn>6$iz (i.). f, k iinsiiz.lerinin yanrnda oldufu gibi kalmrg veya b olmugfur: ya[rgr (a.) - iipbe (1,; a.) "iyi, giizel, - yabsr (a.); iiskiir-; iipke uiifkeu (i.); ober (i.) nokeu, ok yapano. 8/C ig seste, splrant (srz-Etii. g, yahut g yahut kuwetle erimigtir. Pek gok imnrah) ! olmug, -a$a-) -ata-, -aa-; -alt-) a$', sadece bir kagr zikr edilmigtir: kAndan -48-, -ty-, yahut ta -ou-, -ov-, -agu->-au-, {v-; -agri-> iiv-; .ogu- > {gu-, -uu-, -u-; -rtt- ) -fr-, -ry-; rnisaller : afar (onaD - aar; orta tii. azragt - *azra$u nevlathk"> asnov; Etii. buza$u nbuzaSro; buzau - buzov; Etii. kiidiigii <giive$i>> kiiy?igif - ktiy6v - kuyov; Etii., iigiiz <rrmakr> iibiiz,, Etii. yr$rn nyrlrn, topluluk" ) yryn (yrin?). Unsiizlerin yanlnda !/g go!'unlukla olduBu gibi

<ada, > a,tov; Etii. +hg sfat eki) +h; Etti. -gfir{g.ordu, asker>> gerl; Etii. adrs n3y1";, aytr; Etii. an$ ran, saf, temizr > an ve aynr zamanda anov - aruv. Fiilden isim yapma eki uSra. -o$nrn drfr de!'igiklik iirnekleri (313 e bk.) : Unsiizler,biten tabandan sonra: > tat-r$ ctatr, *satuf +gr>

*atat

*51rrbgr csatrct>. kar-uv +

-'g:

;'-ov3 yul-uv ofidye,, k(l)r-lv "(girig) giin batrmr, batr', $ut. sa- ukuntarrnak iste-r, tab-uv * sa- .bulmak iste--r.

>-{v: yab-ov ctirtti>,!rul.ovf gr rkurtancr, (fakat nrlut+ne); bulov q silAh n,kr9. Kazakga bul- yar-, ikiye triil-" ;kiitdrrr - lclit.itv " "otlakr; ttnt.6v+C (araylcll; ttr6 chayato (fakat (canhl: tlrt); satov (ticaretD; tat-ov (tat, lezzet, tatrs'rn yanrnda). Yan gekiller bir a[zrn temelinde tlrlg, bir dilerinde ttr{ig bulunmasrndan ileri gelir. )-@z blgt colgunD (9a8. pbls); al-r*9r .ahcr, (Ke+f. ahg+ sa- oalmak iste--,); 6l-ti oiilii" (Etii. iiltig); tofr+gr rgairr (Etii. towg "grft"); tlr-t qdirir (Etii. tlrlg).
Taban

iinlii ile biterse:

-a!> -au: bllii.ii "bile$i tagr,, grr[a-u ndolakn; [cada.u cgivir. yarov <sililhlanmar; *yavla-; yasr. -ov: yara-, low -a8>---ow, ya$lau <krzartma, tavar; isre-, asrov rhimaye, muhafazaD,

-ag oldufu gibi kalrr: uya{

ouyanrk,

kalmrg, fakat yer yer aynr qekilde ! olmuq veya erimigtir (reduzlert): otlan <qocuk'; iigiing - dygiing "iifiing, 6vmen g sini mtrhafaza etmigtir, giinkii muhtemelen *69- den gelmektedir; Etii. *oguq*a-) otga- nbenze-") obta- - ov$a-. Son ses : Etii. k/k gok kere oldu$u gibi kalmrg, yahut I olmug tur: ortak <ortak, arkadag", yoh oyok, - yob; Eti.i. yanrlc "rgrk, parlakhkol yaru[ - yank - yng (!). 8/g son seste de kendisinden tince gelen iinlii ile birlikte gok
eq 'de$er

nbogama, boganma (kurtulug, kurtarma)n; $og. kopmv (ganD; boya-, boyov cboyar 16 l.25 (a)men: boylov, baytov okunugu mii,rnk{in defil, gi.inkii daha Kdg!. de yuvarlak iinlii var: bodu$).

ra-,

boga-, bogov

bltt-, bltlv-bttw yani bltil ryazr, yuzr par-r$> -uv, -u: (arr, an-, aruv+ safD; -f/-g kaybolma agamasrnda, kendineasr);
iinliiyii yuvarlaklagtrnrken w>v oldu. --.ou: *odu- Etti. odu-f "uyanrk!> oyou (uyanlkr. -u!> ytIA-, *yiillii-g, yiiiltigt oberber,; 8ra.n-r rata!, an oarr, -9, saf, mttrkaddesD; agr (aclr) (Kagg.) agr- .acr ol-'dan; boya-, rboya'$ boyagr uboyacrr; Etii. [ruru.f, [ruru okurun, *sasl-f,, sasl {sasl,
den tjnce gelen kaksru kelimelerirrde er,iyip kafbolmugtur.
87

gcaitli defigik]iklere u$rar. beg uprenso

85

bey rfsy,Din yanrnda

art damak i.insiizii I qok seyrek giiri'iliir' - 0n ses: Yabancr kelimelerde ve nadiren a, o, u(I.r iiniinde giiriiliir: !a9 uhaEu; lgagan-bagan (ne zaman?D, kuy.t 'kuyun - buyu' On sesi ve iq ses : yer yer k ve ayrtca bir defa da k den, iiste-b,t lik iinsiizlerin vanrnda: kogkar okoso - $oglar (f'; 8- bir hata?); kqtkar- 6fts1131-> - kuthar-; tiilbii (i) <tilkio; a!-a uakarak"' Son ses : nadiren, [r, k den nk oak" - a!; blitunltib 145, 13 .iiliimlti".
Sadaslz srzmalt

ba$la-oba[la-" - balSa-; Etii. ya$mur (ya$murD -yam$ur; yarhfa- oyarlrga-, - yanlfa; o&Sa- <;benze->-og' [a-; tegrlnlq uTanrt'nrnp - telirnip 123, 23 vd.
Gtigiig,me:

olur: aoar <ona> - - yat$uz; emir: kel-igtz - kel-tgtz yallrz nyalntz,: yatrguz Etii. a8ar; 2.9ahrs teklik *rl-*tE;2.gahrs qokluk *rlrz-*rtsz; buna giire
nadiren S/g giiriilen gegmig zaman ve $art eklerinde de vardrr' Higbir zaman 6n
scstc bulunmaz.

Art damak geniz tinsiizii : I : nadircn n olur : bk. yukan

seste, yer yer, fakat sadece iki iinlii araslnda, sadasrz iinsiiz' ler t ve g, daha slk s ve k ve bir kag defaya mahsus olmak iizete,z,r, p ve hatta I ikizlegir: kattrnda 123,26;31 uyanrnda> ayttahm 137,18 siiyleyelimn; [rattr 122,18 <katr, sert>; yetti I37,22 "yedio vd. -amag ,a 142,17 udaiman; bogg (son ses) 59,15 "hog,; yemi99l9 137,2 "ye' mi$in, mepen>; kdrgiizziir 123,13 ugiisterirn; yaggrrrr een 124,39

ig

Grrtlak i,insiizi.i :

h:

Asli olarak 1'abancr kelimelerde, tali olarak <S ve

- 1'

h- ti.iremesinde bir kag iirnek: (ar.) "adz uaziz' azlz-hazrz (a'); ersek oerkek delisi' -hersek (a.): krl. A.V' GABAIN, Tiirklsche Turfan texte VIII, 89; okocao (er> ) her[ olur. h- yabancr kelimelcrde ver yer kaybolur: (Fars.) hanuz oheniiz'- anus (a'); (Fars') hamaSa nclaimao -ama$a (a.); iq sesteerime (kavbolma): Fars' gahr npchiro >*ahar>gaar (i.)-h-b de$iEimi: (ar') bormat uhii'rmet"

h nin al'masr : befet (peyD - hormat (i., d.). -ayrnrn yerini nhafta> )rgafta; Fars. (<ar') gi F"tt. hafta > -behqt (i.). -h> kahal utenbet, >kagaf - hahal. Biitiin bunlar gok miinferit hadisclerdir. p verine h: anda oh 65,4 neskideno'
Diflcr.

Tiirk givelcrindc oldufu gibi, iinsiiz yrfirlmasr dolal,rsryla bazisapmalar giiriiliir, meselA: iinsiizle biten kelime tabanlanna bir ek gelince sadah ve.sadasrz iinsiizler arastnda. Benzegme seyrektir: itti. l,<urtul- okurtul*o > kuttul- 117,5' Bozulma (d6' niigmer) : yalbar- uvalvar-o - yarbar- 121,8' Unsiiz yrlrlmasr *sa$ [rol osa$ kol, sa$ taraf' tck seslcqir: *at*ta; oaclag,r > atag; *CaI,('guCr ga[rugr; yarat-tr (yarattlr ) sakol 172,17;*tiirtkiil nmiifterio ) udiirtgen"> *tiirkiil 74,3i F,tid, siivri usivri" >yaratr 147,2;
>"Uru; tiipkiir- otiikiir-n - kazan-.

117,4 ugizlersinn; yatgrnm&z sen 124,39 ugizlenmezsin"; -assov ofayda'; esslrge-,{esinge-"; suirrassrnda 122,15 osonrastnda,,; sassrr 124,5 (saslr, kokaro; sassrdr 124,12 "sasrdr, koktu", sassr 124,17 nsast, ko,karu. ---ekkl 74,1 uikio; siivmekkinden 123,25 (sevmesin26,18 (bulalr yerine) npr' 124,1octizzamlt>, denu. -bolla$ -kleppen niligtirdi, iirdiio; dikti, naro: llhndlrdt 138,5 trlh 140,4 "ktltkho; (fuannr oiiniindeo. 122,40 uhanro 124,3 alhnda 123,15; allhy "biiyleo ve cannl 140,6 ncantr hata olmahdrr.). allby nbiiyle" ve alhnda ntrniin' deo kelimelerindeki ll benzegmenin nadir hallerinden biri olarak giiriilmelidir tur-ur Eok srk tur-trr vs. olur; *kiilmiiz miln, z nin kaybolma' srnrn drgrnda, kelmem olur. 31.' Biitiin Tiirk dillerinde oldufu gibi, Komanca'da da keli' me yaprmrnrn dijrt gurubu vardrr: lsimden isim, isimden fiil, fiil' den isim, fiilden fiil tabanlarr yapan ekler bulunur. Aga$rda Komanca iEin kare{<teristirk veya Tiirk givelerinde genellikle problematik olan kelirne yaplml unsurlan ele ahnmrqtrr. 3ll. Isimden isim: *+a8u(*a-ve-!u bk. 312, 313; )*ov vd.: iigiiv uiigli'ik, her iigiin, tig <iiE>ten. *ak: kiiEi.iltnre vb.: yagak oyanakn (Kaqg) ya[a (yanD dan; ogul+a[c uoflak, oSul uolulo dan; tigen*ek udikenli gahhk?, (KasA) tlkiin udiken" den; ayrtca +9+ak, bk. agafr. *ga temel anlamr biraz farkhlasttrrr: ala*9a <alaca> ala dan; ab+ea uakqao akdan; burfu*ga okiigiik boru (borazan)o bur$u

- ttikiir-

126,22;

hazgan- a[s2sn-p

*unu't +Qa1: ubir hususiyete sahiplikD: unut+9a9 ounutkanr; (unutma,)dan; yuvang*(9)an ui.igengeg>. Tat. ya yuvalug (yava;' hk, olarak gegmigtir.
89

"boru, dan.

88

+Sak <1-q+'ak: O halde gift kiigiiltme eki: baltr +gak *geklgo baltadan; mrrgusuz orta hece ile; lg*(g)eb uig organlar" i9 rlgrten; sovtrn+9a$ *(so[ancrk) topuk 6kge> Etii. sotan <sopanr
den.

rkdz*6-gii cizeo tag *hayret, ten; keg+e't uiig,iit, ken cgenigrden; >kfizgil (k ya yakrn olugundan dolayr 6-il) oayna" kbz ugdz"den; o!g*a- ubenze-u ogut (Etti. brdhml iihtr') okabile, boyudan;

Muhtemelen qift bir kiigiiltme qekli : gapga* grk *frqrcrk, T4t. ya gapgak <tekne> olarak geqmigtir. Tabal kiik seilnin kaybolmasr ile ilgili olarak kr9. Osm. kiigiik ve kiieiiciik; ttF + frk nsrErrcrk erkek giivercin?)u sr$r usr$m, bo$a,dan. Buna kargr

+9* < *s*rk:

uilahi siiyle-' krq. $obuz*er (kopuz galan) miizisyenr; sol+a-8ay *solaku sol usol" dan; *ot*a-Jagr-otagr odoktoru, ot <ilagndan.

!obs*a-

irimsrk oijriimcek, iiriimfgt*k yani *k kiigiiltme eki +9 ile ynprlan bir meslek ismine getirilmig olarak aqrklanabilir' Fdu[c: kol-tuk okoltuk (koltuk altr)u kol dan; ovul+duk
noEul"dan. "llalrk vumurtasr; o$ul I 8a (?): Qok nadir: tlz*ge cQorap ba$ro tlz odizn den'

Etii. lz oizrden. rar, emirudan;

+ay- rbir gey ol*"; ul*ay- <lrza-, biiyti-". +da-: al+da- <aldat-> al "hile" den, fz+dii- sara-, *8a-: yarh$* (g)u- nyarltla-, buyur-, Etii. yarh$ oka' yrr*$a- cziyafet ver-D, krg. rr uparkru. +n- (?) Seyrek: yulu!*n-a nfidyeu yuluv ufidyeoden; +k-: grn*nkodene-u grn (doEruD dan;

{-$r: Bir ycrde geger: ttz*gl "dizo den. *gur?: Qok nadir. bo$uz* fur oobur, pis bo$azo muhtemelen
Btii, bo$uz obo[azndan. *r:3.gahrs teklik iyelik eki ile taban geniglemesi?: yalar nye(Knlg) yal oycleoden; o[rgag*r 164 1.6;75, l0r. obenzerlik" o[' leo

kavur[<r*n-a obir nevi tavau krg. Kegf. kavrul-, kavrug- ukavril-, kavur- (krzar-) maya yartdrm et-D.

yol+uk-

ckargt'

Fl

obenzerlik>ten.

-+ma<Etii. ym5: sona gelen genelleqtirme eki: n6*m[ cPey:r nd ' rne?o dcn; kay+ma oherkes, her kim" soru tabanr kay+ dan. (;bk, 312, 313) : tg*rlb nig' igeri' 19 cig' +nt< +r- ve
tcn.

-+

*sry( +sr- ve -* (bk. 312, 313) : atrrtsry-avur+sr (ta'

rlm?o

lag*o yol "yol"dan. *r-: kaytr+rL- (kayigtlan-, iizi.il-o [rayS: dan. +ra-: *kopra-!u)[<o9*rov (gan, grngrrak] ve kop*ra'nqmel-, b6" nmtrrlda-o ses bildiren bir "lcopdan, maf *ra(aym gelir: bir heceden manadaD ses bildiren Siir-n ve mug+ra (kuwetli (sert)oden, ctevamtilk*re katr ma4 ve muq; latr*ra-p riis et-, millk edin-r ar. mulk "miilku tan; baluk+ra- nbahk

avla-"

balu[c ubahk"tan.

(bk. 312,313): yagt(s)rl nyegilo yag nha' *srl<*sr* -l ynt odan; yo[r * sul - yo[ + srl uyoksul" yok oyok, tan. *z: ikilik bildiren arkaik ek: egl*z nikizp ekl uikio den;blz, tlz rbiz, siz".
ve

(esirge-> es ohafiza, hatrraodan,.

*'qfa-: agr+rga-n- (pilman ol-D aff, naqdan; es*irge

312. isimden fiil

nyalS nayakodan;

+a-, +r-, *u-: ayaS*r-y- "ayaklannr birbirine dayamako yag*a-t- (yagat-D ya9 (ya9 (kuru olmayan)' (art-, go$almak, kiip ngoko tan; ayn+r- obaika' lnn; kiib*iinbagka" dan; yapg4a- nrbirlegtir-, yaplgtr-D. ln$-o Etii. adrn
lilti. *yap-, lan yaps-u1(gegi9li) la

+sa- ubir gey diigiin-, bir 9ey iste-r bavurtsa-[r nsevgiliu 'kr;. Etii. baf,rr uci$er, giinliin yeri olarak"; er*sek uerkek delisi, fa' higeo er (er)den; yara-m*sa-$ usadrk, yara- (yara-, yak6-"dan; (yiipsen- bk. aqafrya ydpstn-); *ot+sa-!>ot9a$ "ocaku ot datetD dan; tabuv*sa- (ara-o tap- <bul-rtan; l.<utlanrv*sa- okur' tarmak iste-> kut[rar- ckurtar-rtan. +sl-, *su-: Agafr yukarr anlamrna gelir: ubir gey ol-o erk+ sl-n- uhakim ol-p *bly*sl-n- ukiigiimse-, horla-,, muhtemelen bly (!sy,,dsn, o halde: uyiiksekten bak-,; yolc+suJ (yok9l

ilgili olabilir; tap*u'9 tmu-

q)

sul", yo[< (yok>tan; su*su-n nigecek, igkiu su (su>dan; yiip+sl-n-yiip+sen- "tasdik et-, tasvip et-" kr9. Mog. j6b <iyi"; *-tig* si-n-)*iiksi.in- - iipsiin- ohatrrla-, an-, Etii. iig udii;iince,
akrl oden.

oltur-tug

vs. : alet, ve bahis konusu igi, yapmayr 8a9t -*rg, 8ug, -[cag adet haline getirmig kigi: agrn-grg (a). (f.imlrii""r,;

*slra-; "bir Sey 6l-v; -*s1- aftl1-v tamamt -r*a- (bk. 313, 312): uyulr * srra- (Lrykuslrz ol-, uyuyama-> uyubr nuyku"
dan.

313. Fiilden isim:

l.<ong-r

"eg-o; nkom$u'; biikr-ii nbij$riio, *iig-t-ii) 6vdii .ijvgil,, *siivlr-ii> si.irii osivrin krq, Kr19g siivrJ,t. Unlijniin seqimi eklendi$i fiil tabanryla ilgili defildir.
krsmen

ber-n-elll osuEluu, kes-e oekmek dilimi", yar-a -1, -o,kr;. -u: (yaraD yar-l-rg nsefalet", yulu$-a "fidye, [<argag-a okarEtii. ger$aD, teyr-e (gevre>; ayr-r <qatal>; egr-i krg. K6g!. iig-

Fonksiyonla': Sfat olarak: blrtkgen obiricik, tekD; unut-tan <un-utkan,; a9 btgiir.gen ev <mutfak>>. Isim olarak: Qok srk deiil: art-$an <artrk, kazanqr; yarat-[can (yaratan Tan',; 6r-ken (ip); rnan_ ma-tanJar rnan-ganJar_ l 59,5 < inanmayanlar ve inananlaln - yazul.rru ; tur men kdr-gen*,tmden, eglt-gen*lmden, tur-gan+rmdarl artu[s ye-genf lmden, artu\ tg-gen*imden 121,3 *gtirdtiftimden, igittigmden, tuttufumdan, gok yememden, qok igmemdin dolayr giinahtryrmD.

-Ban,

(oturmaya yarayabilen, bank,, ag-Eug (i.) oanahtar>. yer yer lan da; srk:

den di.izeltilmigtir. Bazr fiiller muhtemelen give farkhh$r sebobiyle iki ayrr :;ekli birden alrrlar, Biiyle durumlarda herhangi bir anlam avnlrfr da yoktur. Unliilerin, segimlerinde her hangi bir kaide olmalCr,gatinde, tesbit edilmig gekli oldu$u gibi vermiqtir. -ur, ugcinder-Drn genig z:imant rd-r men; <dans gekiller: Etti. rd-)lyetmek"in beyr genig zamar. gekli var. Burada o halde y iinstiz defildir, fiil iki heceli yani (be(V)t- veya bel olmahdrr. yeg- (yen-D

-r. Taban son sesinden sonra : -a, -1, -U -ar, -lr, -ur; vs. r taban son sesinin yer yer ikizlegmesi halinde eski -ar

-gan

yoilar*rj 139,6 "ytiri.idi.igtin yollaru;tu-San ovlf una l5l,l7 .dofurdugu -(yarattrEoi olturru,. rn yiiklem olma fonksiyonu ihtimali yoktui. AU. {ZZZ. -

Dikkat gekici kurulup: yi.ir-gen

drlr igin, K. GRZNBECH

uparlakhk, rgrko.

-lal5 bas. kak .valio, kur(u)-{ak okurako. (?): sola.gay usolaku; bk. -tay -!a 3ZZ4Z. vd.: Qok srk de$il: tut-gun-tut-kun umahpus, tu-8rn,-gun tukluo yu-[cun 125,11 (yu- (yu-, yrka-, dan) utevbe); ^ ug.kun (ug- uug-n tan) ukrvrlcrm,; yar(u)-krn (Etii. yaru_ -puit"_,

56, 19 da yeg-r men genig zaman gekline sahip.

Fonksiyonlan: Srfat olarak: sara-r takta 90,8 sayr u(hesap) tahtasrn; siiw-er klgi 98,10 ndost adam,; sewiin-iir ldgt 98,14 (mesut insano; tanu-r ktgi 98,9 .bilir (tecri.ibeli) kiqi'; tuvur-ur ata l5l,l7 "do[uran (yaratan )ata,; kiil-lr aynada 125,22 "gelecek cumau. Yiik' lern olarak iizellikle srk, bk. 32242.

-d'k: seyrek: bolma-drk* da 139,21 *-'8 Eok gegitli ve Komanca igin ayrrt edici unsur olacak genolmadtkdao

-fu, yer yer de gr; yahut sadasrz iin ses ile: lcaur-lcr*n-a (krg. Kd9!. travrul- nkavrul-, ukavurma (krzartma tavasr)r; stblir-t-kl (Etii. stptr-) siipiirgeo; iit-iir-gfi (Ett. ii1 odeliko) nbrgir,; uyu-udjrilticio tu-:uy-u.bu ouy,ku,; ko"k-(g)u ukorkuo; thgtz-gt+Sl sdtindlr-gt+91 <sevindiric,i, teselli edici,; yar.gglkarar, hi.ikiimr gak + Sr <miifteri>; k6r.kii+ siiz ugiikin,. -(g)u Seyrek: bur-aw oburgu,. oz-aw (geg*ozagu -au, (*oz1*kl-aw) dan?); kagr-au nkaqaSru; Fu.rgu krsmrida yig"-(a)fu> [cagragu olarak verilmigtir.
LER-'l: Die Goldene Horde, s.294),ugaJ+d-r uufalmrgo; tiike.i ubiitiin,
t'2-11

kilde bozulur, bk. 232, aga[r. ktiy-ge -ga-: krs-gii linde geniglctilmi$ olan bu ek, aynl zamanda mrna yarar: bk.32242,
92

"kuil. krrmrzrr; soyurfa-l .tlutuf.

ttmarD, (bk. SpU-

nkrsao;

gekobekleme (sabrr?)o -ta*y gelecek zaman yapr-

(Etii.

<driimceko; yel-emfgl (krg. Etii. yel-:ik <trrrs>) <ko9u at>; yara-m*sa[ osadrko.
93

tiike- obiitiin ol-). -m: tiiz.iim*lii <sabrrh>; iir.iim*qlk

Qok yaygrn: yar-ma (yarma (odun)"; giiviir,me rgevir-ma: me; h-ma koyun

314. Fiilden isinn

hr(r)

"krrkrlmrg

derisiu vs.

ya$-")

-man: rgcvre>) odeEirmenu; yas-man (krt.

(yassl
Si$e>.

talag-man

"kavgadau: tegir-men (krq. Baraba tiigiir-lk

Osm.

-ur-: -l!-, (a.) -or-, opigir-" vs.

Faktitif vs':

fiz-ar- uktzar-t; bigtr-

udiizlegtir-,

''asF

Qok srk fonksiyonlarr: Ekseriya bir eylemin neticesi: -ma[r: nde$igtirme?"; rhgtur-malr yarat-ma[ (yaratmaD; iipmek (g6rme, bnkma"; teg-mek udeliku krq. teglk"; ttkmek odikig yerin; k6r-mek
rbakrgo vs. ar rn menfisi: bat-maz yulduz 139, l0 nbatmaz yrldrzr; -ma-z: oalmaz.lrko; nl-maz*h[ kiiriin-iir kiiri,in-mez*nl yaratdr 148,2 "96t'tiniir ve gdriinmezi yarattrD; kiin tuv-maz*dan burun ll4. l, Ig

-drr-:'Faktitif nbiriktir->; en-diin- (i) - en'dlr- (a.) uindir-); yarat' tlr- -tur-, tur- (i.) (Alman diizeltmesi) (yarag-trr-, yerlegtir-D' --fir-, {un-, -}rr- vs.: Faktitif: yet'kk- cyetir-, ulag' ttr-). Faktitif : oltur'fuz- <oturt->; kiir'giiz- cgtis' -grz*,fu2-: tef-D.
Ekseriya -o[-;ninkigaf qrrmalet-r; yar-rl- oyanl-, try'rld6nii9trii, yer yer pasif veya meghul (medioum):
<5sn

vd.: ahytur'ma[<'depigtirmen; blrlk'

vs1-p (1ne

-mrg: Srk srfat olarak, -rrug: ru$a-mrg vs.

rgiin dofmadan ijnce,. Ayrrca, predikat (bildirme) olarak. bk.32242. Seyrek: toy-rmC okuyruk sokumu kemifiu.
etken ve edilgen: br*mtg upigmigu; ya.

dium).

"giinahkAr> Isim olarak seyrek: ye-mig (yemig, meyver; tcrzrup bollag-mrg*r I 51,10 "krzrn getreli$i u; ltlen-mig* ler l5lI okaybolanlar, yitenlerr. l'redikat (bildirme ismi) gtirevi ihrimali yok, bk. 3222.
s11ss-n (kr9. Kng!. suvsl- osusa-u) <igki, igecekD; tiit-tin -on; (Etii. ti.it-, <ti.it-',) ndumanr; yr-rn (Eti.i. yrg- <topla-, *yrSD,

-o11-; ile biten fiillerden sonra disimilasyonuve yer yer kendi kendinelik: agrg-a-n (acr ol->; ag.n- uglk-, ytiksel-n (medium); lropra'n umt' rtldln-, (medium?); krl-un- aktltn:> (Etii. kendi kendinelik:) okrhn-, gayret et-r). Te'kit: yul'k- utopla-, kopar-u; kiig'tk-ttr- "gegiy -ok-: (keg-, ugeg-o); ktr'tk- (gir-, ba$an-u (yani gizle-u tir-, bir bagkasrmn takipgilifine gir-). tamamtyla

meghull0k, diintigli'ili.ik yahurt ta I pasiflik ekinin I veya la

topluluk>.

Isim yapar: beye.ng "Qag. blgii.n-) (nege,D; iitii-ng -"n9; rtldiingo; tr-ng (krg. tr-n <rahatr) orahat, huzuro. *ong1, 1n aynlsr: $rzta-ngr okrzrcr, krzgrnu; yrr-rngr 114 1.30 -opg ( tylr- *yar- oistememekn, -]orsov oi$rengu, kr9. Eti.i. yarsrngr$ rtiksindiricio) (istemeyen> ) korkacak?>. "$: Srk, edilgen: yaru.b (i.), tt, tgtkr; sm-uk ukrnkr.
dngu.

yank-yanb (a.) oparlakhk, prnl.

batrn; eyaa-g (oynag,

-"9: Srk: bat-rg u(giin) batrmr,

seyrek:

ku

arka.

--o$-: te'kit: tey-l$- cde$ig- sun-)'; teg- ode[-o o uhalde, bir hediye vermek ve bir hediye almak,; arz'aiF (-i9 yerine), (aas-) az(te'kit); bol-ug (yardrm et-" faktltlf?) nyet-, ulag--> den uulagtrr-'. -"v-3 Faktitiv: et-lz321. Bir srfat kendi asll fonksiyrnu dlgrnda, isim yarh ufakirn, yarlrlar ufakirleru zart- ya[car blltr sstr "iyi bilirsin"- olarak da kullamlabildifi igin, bir ismin giirevlerini alabilir, iizne, nesne ve (predikat) ismi ve bir --gok srk olmamakla beraber- bir bildirme tamlayrct giirevini yerine getirebilir, fakat hal eki almadan, sa' dece, zarf veya, bizzat yer ve zam n bildiriyorsa zarf belirleyicisi
olu.rlar.

miigareket, yani yer yer de etken-edilgen de$igik iligki,

menfi fiil tabanlannda: k6ri,inme-z <giiriinmez, gtiriinmeyenu; bu, predikat (,bildirme ismi) rrlarak, bk.32242.
e4

-ot: *"2: arkaik: u-z (miisait, kabiliyetli>;

!rs-t*a- ukrstrr-, srkrEtrr-r.

321t. Qokluk: l. $ekil (ek): +lar/+liir Kullanrhq: Ekseri Ttirk dillerinde oldufu gibi +lar belirli

sayr
95

bilclircn kclirnelerden sonra kullantlmaz: iig [an "iig hano, altr yrl (9ooaltr yrl,. Fakat barga arr*lar ubiitiin azizler". bu koyunlar,; banlaro, fakat kiiy*ler 122,2 "(tek tek) kutlu t'n -kutiivgl gak*lar+rnda 147,14 ubu kutlu rzdrrap giinlerinde (zamanlarrn' ..onlaro, blz vc da)"; a$ag*lar 88,22 u(odun) a[aglaro, gekille143,6 bir kere biz*ler 150,3 "bizler"; kim*ler -a*lar "kimlero. Fiil rinde: egit-i6 $ ler n igitin ", kel-sin * ler o gelsinler>, rrla-r * lar ( iarkl sijylerleru, bil-mez + ler obil'mezlero ; sor-du * lar ( sordular>, egit-keyler niqideceklerr; kel-se*ler ugelseler, gelirlerseu; iyelik eklerin'

d. oTanrr giinahlanmrzr afvetmeye n-ruktedirdir"; keldlm k6rgiizme

saa 124,23 <sana gdstermeye geldim,.
32122,

ilgi hali:

Tamlama hali.

32123. Yiikleme hali : sagrngan bey giineno (yiinelme hali ile de).

te0rl*nl

144,3 nTanrryr dti-

de: +lar*r "alan>. 2. gekil (ek) : *"2, arkaik, biz, siz; tlz udizo ve ikili viicut unsurlarrnrn isimlerinde bulunur. -- Fiil gekillerinde: .kiir'tipllz nbakrnrz, gririiniizn, kel-d+iU*tz ogeldinizo; kel-se*!*lz ugelse' or**T +'2. niz,. iyelik eklerinde: +om*oz, J-o4f
3212. lsmin halleri
:

Yahn hal

istisna olarak:

*ta/*ge; *ta/+te;
selA

yanb +,tan 148,4; istisna: telrl*dtn 143, 15; vasrta hali qok seyrek gdri.iliir: *rn/+ln; egitlik hali, seyrek kullanrlmrgtrr: {9a/*9e, son gekil, Eok kere art iinlii il'rtiva eden kelime tabanlannda da: ter*9e ugabuko. Isim hallerinin fonksiyonlarr agafr yukart ekseri Ttirk dillerindckine bcnzer. Burada birkag tipik iirnek ele ahnacaktrr.
121,21;

an tlrii*ten yani *tiriiw-ten (?)

Belirsiz hal : eksiz. * Ilgi hali: *no0,+nog/+nog, 126,31; yiikleme hali: +m/+ni; yiinelme hali yer yer de ka/+ke; bulunma hali: +da/*de yer yer ayrrlma hali: *dan/*den, yer yer de *tan/*ten, me-

32124. Yijnelme hali : yol+ga yiiriir men 14,23 uyol boyunca, yolunca yi.iriiri.im> (yol*ganrn yanrnda); dtiing*ke berii men 35,27 <iidiing veririm,; yalbarur men mariam $atun+ga 121,? <Meryem Hatun'a yalvarrrrm"; megtliik*e [ronahm direrige 145,2 "Ebediyette yiiziine giivenelimu; keldik ol [anga teizme+ge 123,1 "O hanr ululamaya gelclik,; bizni ttrglzmek*ge 6ldl 142,4 ubizi di. riltmek igin tildiin; faktitifde: ave kimfge altanm telri tuttu. rrp fur siiiip 139,7 d. nAve, Tanrr Altarrm (kilisede masa) sevdi$i ne tutturur>; bol- ve kahp (modal) yardrmcr fiillerle birlikte yti. nelme hali: bk. 32244.
32125. Bulunma hali: syon*de blz klm turahm 132,18 <Zion'da biz kim durahm (biz kim Zion'da yagryoruz>; iigiingt kiin+de 148,10 uUgi.incii giinde" (Ugiincii giin)n (kesin vade, onun igin de belirsiz

*ntk

hal defil).
zr[r

ettlm

sdiimek+dtn eslrdlp 149,8 "sevmekten sarho$ oldumo gende: burun alay aytrldr peygambar* dan 123,2 uiince peygamber" -Edil. ierden giiyle denildi bahs edildi)".
Zaman

3?126. Aynlma hali vasrta: menlm... yaman siiziim*den... ya. 121,5d. ubenim kcitii sijziimden dolayr, giinah igledimn;

32LZl. Yahn hal iizne halidir.

Belirsiz hal I belirsiz nesne ve bildirme (predikat) ismi : tuurdu4 anr, klm tepri tuurur 137,3d' udof'urdu$unu Tanrr do$u' Yer ve zaman bildiren isimler, belirsiz halde, zarf belirle' rLlr>. vecisi-olarak yer alabilirler: ulu kiin agrrlap l2l,ll, <pazar giin saygrsr (nr) sunarn; kiin to$usr 122,33 *do$uda (do[u, giin dofu' mecbur, muktedir, muhtag ol-" belirsiz hal ve' su). hali bk. 32124 ile yaprlrr: barga ktgi borglu tur orugta ya ydnelme -.,-e/-a yazu[rn aytma 125,23 "herkes orug zamanr (orugta) giinahrnr siiylemeye mecburduro. tiizme kerek 123,32 "dayanmak gerek, dayanmaya mecburdur (insan), [<ayrrmak kerek 125,8 uacrmak (pigman olmak) gererko; tepiirt kiiglii dtir. btztm yazulumuz bogatma 124,32
96

124,20 (qoktan iitdti (iileli gck boftay slzge an tiriitten l2l ,20 "bu af size mukaddes (yani ebedi) hayatta krsmet olacaku.

bildirir: kiip*ten 6ldt

oldu),; ol

bogalc

Sebep: an*dan ellzabet aytmrg 151,9 nOnun igin Elisabeth demigo.

Cihet

({den dolayr):

menim yazukrm*dan

nbenim giinahrmdan dolayr yarhgasrnrn. Karqrlagtrrmada: bk. 33.

yarhfasm l2l,g

32127. Vasrta ve belirsiz hal; Bilhassa gahrc eklerinde ve zamirlerde: ugmak yol*rn blzge agtrg 139,5 uCennet yolunu bize aEtrn>; talagman siiz*in lnamrlar 117,3 sdztineinanrr.

"miinafiklar

97

l$r; $ahrsla ilgisiz: yayln l30r 38 nyazrn'; ansrz*tn 121,16 canst' rrn,,; da$r yerde basrh! (yahut bazl*?) egi k63iil'tn Hgfge 122,9 rve iyi kalpli kigiye yer yliziinde huzurn' 32128. Egitlik hali: Seyrek: artrn+ga yiiriir men (ardrnca yii' rilriimo; kellplz terge menlm artun+ga .obenim ardrmca (ardrm' rl&n) gabuk (bemen) gelinizu; iizgefge 162 I.30 ubagkacao; bttiller tyt8an+ga 148,10 .secundum sciiptuarsD; azam yolun*ga 159,4 nin' runrna gore'; bltik tlltn+ F 122,24 d. ckitap dilinceo; t4trr+g' 122,25 uTatarcao; tllegen*ge l3l r. 22 rsenin dile$ince'; -{n9a,

32t4. Srfat igin bk. 321 ve

33.

3215. Asrl sayrlar: blr *lr, eki a2", ii9 r3r, tiirt (4D, (istisna ola. rak bilmecelerde ddrt), beg uSr, altr "6r, yett-yettt "7, (hafta an. lamrnda 71.30); seglz "8", toEuz (9>, qtuz <30>, altmr$ o60n, Vuz n100o 121, 19; mtg <10O0r; tiimen u10000o.

-rnarnsav;bk.3223. 3213. tyelik ekleri I l. Tkl.t *"m: hal ekleri: *n"p - *no8, *m, *a +da, +dan ve iin iinliilii kargrhklan. 2. Tk.: +o0- +"g: Hal ekleri: aynr. siiz*lnt 36,11 yiikleme ha' ll olarak hatah olmalr. senlg yazutr+rn 125,17 muhtemelen belirsizdlr.
Codex'in yeni metinlerinde r, yuvarlak taban yer u olur. Iyelik ekleri hal ekleriyle birlik yer sonra tinliisiinden

Miigtaklarr ve benzerleri: blr*er obirerrn, blrerde nara slra'; ( ektngl-sft1nge "ikincio; ligiingt, t6rtiincl -tttrttgt 75,16 muhtemekargrhk burundur 125,8); eldndiilen hatah); seklztngt. buna "llkin ldnde (ikinci, yani) ikindi"; iigiiw 145$ d. (iieii birden, tiglti yani)

3. Tkl.: +sr, +r

tc: +u+nu!- *u*m0, 151,4; *rru- +unr;+tne+-'!ua--+sr0a; *rnda; *rndan; *rnqa; yan hal; *rn; meselA giiz*iin 121, 13; ya' ruk+rn 125, l0; yiiz+iin l5I, 7; siiz*tn 137,6; yol*1n 139,5; yul' duz*un; 12240; iipke*sln 138,12; yazub+rn 145,15; ten*ln 147,1; ktltle+ln 147,3; kay+srn 123,21 (buna kargrhk yi.ikleme hali: kay+ mr 126,23); yarlrn*rn l5l,l5; bundan bagka hatta 6liim+tn+iin
126,2.

titrtkiil "ddrtken,r; blr anga 61,14 "hemenr; blr yoh 163 r, 17 nbir kere,; btr kat 73,30 "bir kereu; btr kez 128,6 ubir kere"; eHsl btr dlr 163 l.l5 uikisi birdir,; blr... blr... ubir... bir...,; blrlsl-blrsl qbirisi,'; mia kurla orbin kere,; yarrm (yanmr, tdrtiingl tiliig udiirtte bir". Qokluk ifadeleri: barpa, bargasr ubiitiin, hepsir, barga*mrz*gr 138 I ubiz hepo; tegme odefme, her", tegmenler 69,9 nhep, her, (Mofolca tegit- ntopla-" la ilgili?). 3216. Zarllar igin bk. 321 ve 33. aynr gekilde 3217 (hh) 3217. Son gekim edatlan sadece isim ve zamirlerle birlikte kul' lamldrklan igin, bunlar isim bahsinde ele alrnacak, ,burada sadece iizellikle karekteristik veya biraz aykrn gekle sahip olanlar iizerin'
tesliso;
de durulacaktrr.

Qkl.: +.m.z; Hal ekleri teklikte o:ldufu gibi' Qkl.: +'0'z - *"g"zi Hal ekleri teklikte oldufu gibi' Qkl.: *lan; Hal ekleri teklikte olduSu gibi. Bu ekler isimlerde ve --d ve --a ile yaprlan gekimli fiillerle gtiriiliirler: keld+tm, kel'd*lp - -d +tg, keld+t: (sapma:) keld ilL, taa+tltz--6+krz (Sapma:) keld+ller. kel'se+m, kel' (Sapma:)kel-sd; (Sapma:) kel+e*k, kel'sc+nlztc+D -se+g (SaPma) : kel'se+ler. glz, -,se + Ayrtca: yemig*lg 137,2 n(senin) yemiginu; meniim kn+tm .benim tzdtrabrm,; senfO yazub +rn ()'an hal, iyelik eki yok) {senin

1. 2. 3.

Sllnalun".
9E

lsim asrlh son gekim edatlan: ahnda okargrsrnda", al ucephe, yii,den ve alhnda, ahn uahn"dan, belirsiz hal veya ilgi hali ile; arasrn' da uarasrndaD, ara (araDdan, belirsiz hal veya ilgi hali ile; artunfa uardrncao art (art, arkao dan, belirsiz hal veya ilgi hali ile: menlm artunga 122,36 obenim ardrmca)'; bagba obagka" muhtemelen bag <bagntan, aynlma hal ile; btgeii ugibio blr*egii ubirlikrden; bfr oS' lan btrgeti 122,33 ubir gocuk gibiu; iglnde uiginde" lg ,riguten, belirsiz hal veya ilgi hali ile, ktbt <gibio Etii. lilp oiirnekuten, belirsiz hal ve' ya ilgi hali ile; $atrnda cyanrnda> [rat "yan, tarafu tan, belirsiz hal veya ilgi hali ile; sogra (sonra) sory (sonD dan, ayrrlma hali ile ve' ya (124,28:) bulunma hali ilel sufrra*srnda 122,15 osonrasrnda; bundan sonraD tirnefinde sopra istisnaen isim olarak kullanrlmrgtrr. Ustiin <iizeri,; Eti.i. iist <iistniin bir belirsiz hal veya gekli: 6y1163 hali ile, genigletilmig gilagtrrrna ifadesi olarak -t(a1' iistiin * de niistiinde, yukart,. 99

*btr*llFiil asrlh son qekim edatlan: bile oileo muhtemelen gii' ogiiciiyle, ubir <rl-,clen, ilgi hali, belirsiz hal ile: erkl blle l2l,lo 147'3 btle ciivasrtasryla,; egi k6piil bile l2l,1l uiyi kalbleo, su [can (su ve kan', erkiln bile 125,10 ((biitiin) giiciiyleo; bllen uileo blr* le-n den, cliser zarf tiiller igin bk. 322 dd., ilgi hali yahut belirsiz lral ile: urrrg btl"r, 124,7 *onunla"; birle nileo, blle (61,9 ve 61,19 da muhtemclen birle, blle olarak diizeltilmigtir:), ilgi hali veya belirsiz hal ile; burun otjn, tince,u muhtemelen bur- ubur-, diindiir-, ge' vir'-D un zarf fiili, aynlma hali ile; deln okadar", teg- ude!-"in zarf fiili, ydnelme hali le; deyrt, degrl ukadaru, teyir- ude$ir-, uultrgtrr-"ytjnelme hal ile: kiip*ge deyri 60,10 (uzun zaman' tebe' slne tegri 126,21 <tepesine kadaro, kiire ogiire, giir- ogtir-"iin zarf zarf tiili, v6nelme haliile, iite utite, geEenki', Etii' iit-oBeg-uin*iis-fiili, belirsiz hal ile; iize odolayr, *den, iizerine?o muhtemelen <\,eti9-, iin zar"f fiili, belirsiz hal ilc: ki.iseng iize 137,5 <hasretten>; yulun$anlarnr bag iize baqlap 147,16 "Hag vasrtasryla kurtulanlarl ,"uk edip' (krs. R. ARAT, Atebetii'l'Hakatkte iize l' *den dolayr, ile 2. iist taraf); trft uEekildeu, [<rl-.krl-o rn zarf fiili, srfatla birlikte kullanrlrr, o halde ashnda zarf-fiil eki olarak ele almak lazr'm: yakgr ftrh 59,14 .iyi gekilde'; tlley niEin", tlle- "dile-onin zarf fiili, viiklerne hali ile: blzni tiley 137,15 ubizim igin>; utr.L okargr, muka' til, duluyr.tl'lau Etii. *qfsJ- ukarqt ol-nun zdrf fiili; yiinelme hali ile: diigmanlar(r)na utru 126,14 ndiigmanlarrna kargro; iigiin uigin> *iigii- zarf fiili, ilgi hali, belir. muhtemelen ug (uqD tan tiiretilmiq siz hal yahut van hal ile: ne iigiin 123,28 nniEin?o; blzln iigiin 139,14 .bizim iqin,.
Aslr belli olmayan son gekim edatlarr: an "buradan itibareno, avrrlma hali yahut belirsiz hal ile: emdlden an 59,12 ugimdiden itibaren,

32181. gahrs zamirleri

menlm*nl 67,2), menl; mafa-ma$a-maa; mende;

Tkl.: men; menl4-menlm-meniim (bundan yi.ikleme hali:

menden.

2. Tkl.: sen; senlS - senlg (bundan yiikleme hali: senlp * nl67 ,27) seni, sapa-sa$a-saha l1l,l5-saa-sa, sende, senden, yan hal (?): senin blle 65,9. (Buna kargrhk senin 67,26 .,senin, muhtemelen ilgi halinin l-n delilmesiyle meydana gelmig bir yan pekildir). 1. Qkl.: btz; btzt4-bidm; blznt (istisna: blztn 66,11; 67,24 <nostrumr (muhtemlen ltalyanlann bir yanhg anlamasr aslmda bir yan hal); btzge (istisna: buzga yani btizge (?)126,t4); btzde, btzden (istisna: btzdiln 67,25 ",biztm, bize ait, bizden, anlamrnda); yan hal (?): btztn btle 62,17 blzln iigiin 139,14.

2. Qkl.: siz; sl2ip; slzni; sizge; (?) sfuden. Igaret zamirleri: bu obuo (sadece srfat tamlamasr olarak) munq (isim olarak: mumg$r); munr; mupar; munda (istisna: monda 61,5);mundan; munga ubunca, (monga$rna obu kadarcrk. birazn 59,11); yan hal(?): monrn ktbt 65,11, igaret kelimesi (iinlem): muna bular; bularmg: bularm; bularfa; bulardan "bakn.
67,19-23.

-Qokluk:

-ve bilhassa ayrrlma hali ile: ol kelgenden berl-ol kelgelt l32r'2d

geleliden beri,

do[ru,, kiik an bakil las; agafr, ngii$e bako; berl oberio,

ile: terezii dek 147,11 <terazi gibin, mumT dey ta7r9 l5l,l3 ubunun gibi mucize, (biiyle bir mucize) son 6rnek dey in sadece son gekim eclatr olarak kullanrlmadrfrnr, srfat Eeklindeki ifadelerde de bulu. nabilecefini gdsterir, andr obiiyle, dan bozulrnug;. ulam odolayr, ile, vasrtasryla,; ayrtlma halile: biigiilerden ulam ol siizlep turur 148, l5cl. uqui locutus est per prophetaso, andan ulam 148,6 "bundan dota-r-r, gnttn vasttaslylau; erklnden ulam 159,2 ukuvveti vasttastyla, kuwetiyle,.
100

o gelelio; dey-4sk "gibio ilgi hali veya belirsiz hal

"o

ol <o>, amf a6n43. (mr 122,40; 123,15 126,2 yanhg olmah); bundan yi.ikleme hali: aruUru; aru; a0ar-agar-aar^/a0a . (istisna: a4ay 125,7 (hata?); anda; anda o! 65,4, andan; anga (onca'; angat nancak,', anga$na 59,11, "oncaslna, o kadarcrk, birazu; yan hal (?): anrn iigiin 63,22 anrn ldbl 64,14 amn blle 64,17, andr obiiyle, biivlc birD.-Aynr kcikten (?): amqga 60,6 <uzun miiddet, o kadar kir. Qokluk: anlar (hata: aglar 128,29;30) - alar, anlarm!; alarn-rg; anlarnr; anlarga-alarga-alarSt (122,19 d, hata); aniardan. alay 147,12 odyleo, alay ok 159,8 otam aynrD. k6kten: op igaret kelimesi (i.inlem) upekala, 144,17.

-Aynr

soru kelimeleri ciimlede zamirlerin yanrnda yer alrlar. onun igin burada ele almmrqlardlr, isimlerden agrk agrh ayrrt edilmedikleri igin bunlara soru zamirleri adr da verilebilir.
32182.

}ilmge; klmden; gokluk: kimler.

kim ukimo: ktmntn-klmnlg, istisna: kimlnlnk 59,20, kimnl;

r0l

ne (ne?,): nege; neden; nge (nice); aynca: neglk unasrl?, gibiu; nek <nigin, neyeD; neme (geyE. Yahn hal belirsiz hal olarak da kul-

lantltr: ne iigiin nniein?,. *[<a+dan yaprlma gu qekiller gtiriiliir: [<ayrn nkim"; [aysrchangl, Vd.; lcaysri-m 126,23 yiikleme hali; kaysr*n 123,21 yan hal; $ayda nnerde?, nereden, kaydan (nerrden?, nereden?o, kayma uhero: zamanD. fagan "ne zaman?, -dr[r Soru kelimelerinin fonksiyonlarr igin tek tek kelimeler hakkrnda K. GRU NBECH'in genig ve zengin iirnek izahlannt kargtlagtlrrnlz. Soru kclimeleri her geyden iince ifade ederler, fakat yabancr clillerin tcsiri sezilcn bir nisbet zamiri olma giirevleri de vardr. Brr bakrmdan CODEX'in halk dilini aksettirdifini siiylemek miimkiin dcfildir. Onun igin burada :klsaca bu meselenin iizerine elilmek gerckecek.

[i

ne kim ata aytrr 125,10 <ne kim baba siiyler (babanrn sbyledi9cy)":

gart Som kelirnelerinin yrfilrnasr, klm belirsiz halde, gart genellegtirme lJm veya iki llm iki klm bir arada veva ile, llc lfade eder: klm ese okimseo; ktm klm lilrer 141,15 <giren kimse,.

Istek ciirnlcsinde kim: nyine , ile, gtinkiiu vd,

ne, nege, ve neglk aynr vazifeyi giiriirler. neme bir menfi gekli krrvvctlendirir: a4a heg neme (lwc, yani:) yolr bogalr 121,14 uona hig bir gekilde af yok".
I.ragan, kayrn, kaysr, kayda, kaydan, klm ve ne nin miigtaklan gibi vazile gciriirler. [<ay*ma genellegtirir: "Hep, bi.iti.in,. 321 83. D<iniigli.iltik zamirleri :

kensl "kendi, bizzat" sadece Almanca krsmmda. kensl+mlz

kendl "kendi,, sadece ltalyanca krsmrnda. kendlme nkendime>.

nkendimizn; kenslne 159,3 *kendine, kendiu. Oz, sadece slfat olarak: bizz.al,,. tiz kensl l4l ,7 <bizzat kendi"; 6zbz 140,16 otam kendisi, kendi kendisi'. Ivelik eki ile birlikte vurgulanmrq bir gahrs zamiri an-

iiz*iim .ben,, tiz iiz*lnden 145,9 nkendi kendinden', Miigtaklar: 6zden ohiir, serbest, asilo; iizge iizgeler, ubagka, bagkalanr.
lamrnr ahr: t02

3219. Yiiklemde (predikat) gahrs igaretleri : Bildirme isminde: sona geron men, sen yahut muhtelif bozuk gekilleri ile birlikte tur. sadece istisna olarai bir kere ol s,l; brz, slz, *lar, *ler. Fiil yiikleminde, yani, -d, ve gekimri fiifierinde 3213 te -sa qtiriildiifiti gibi geriye kalan gekimri fiilrerde, bildirme isminde oldu[.u gibidir' Yalnrz 3. tkl. gahrsta gahrs igareti burunmaz, iopula (cevheri fiil) igin krg.32244. 322' Biitiin isimler (nomina), bilhassa srfatlar bildirme ismi (predikat) olabildiklerine gijre, isim filler de bu igi feukalade gora bilirler. Bunlar arasrnda vs. menfisi bir y ilive-siyle -eden -mt!2, icab --'tay olarak genigletilmir -ar ve gekiller, li gahrs -d -ta alametleri ile birlikte, belirli zamanlar tegkil ederler. Bundan bagka istek fiil gekilleri ve daha sonraki bir inkigafin bir neticesi olarak da zarf fiili gekli ile Eart da bu gekimli fiiller srrasrna aiitir. -op Buna kargrhk ve isim fiilleri Komanca,da, hig bir ge -mrg bir-San kilde zaman bildiren giice sahip olmamrg giirtiniiyorlar. 3221. Bildirme ekleri yuka.da zikredildi; bunlar bir krsmr zamir menqeli (32l9,.genig zaman ve gergek drgr gelecek zaman qfutur lrrealls" ile bk. agapr 32242, Ueiirli gegmig zamanda bk. 32243), difer bir krsmr da ivelik eki menqeridrr (i2r3, gegmig zaman ve garta)' Belirli geqmig zaman ile gartta gdrtilen eski fiirkgeden sapmalar ilgi eekicidir. 3222. mrg+n (kelime regkili unsuru olarak: 313) bildirme giirevi ihtjmal dahilinde defildir: kiikge agnmrg, atanrn oprnda olturup 148,10 aet asdenclt ln caelum, sedet ad dexteram patrts, burasl, "muhtemelen gii[e grkmrg atanrn (babanrn) haklanna otu.urru; po.rtlrrs pllatus yarfulay, kerrl-mtg ftrn trdrtip kdmiitiip tumr -backa 148,8d. nsub pontlo pllato passus qt sepultus est.r, Komanca agagr yukan: <Pontius Pilatus emri verdi, haga gerilmig bir vaziyetie rzdrrap gekti ve giimiildiir; ysrhlarfa andan b"b--t ylipsln'mlg 137,20 (oradan fakirlere bakan ve iahrneil"rrrf*Liakt, etm-eye kendini adamrgn; us ilwetmlg teprl 143,13 *akrl (hikmet) Og""trni.; (iiEreten) tan.n; utru beynlp tabun-mrg, andan ellzabet it--rg, kbp eglltk maa tey-ml5, ovlum beyni taru-mrg 151,9 qcintin" (turgr) srgrayrp taprnmrg (ululamrg), bundan dolayr Elisabeth (sdvle) demig; pek gok iyilikler geldi bana, o$um beyi tanrdro, -,riit.^"len burada gekimli fiil olarak dii.giiniirmiig olacak; fukat-sa-mrg
103

l. ve-va 2. 9ahrs, ekinden dolayr bildirme karekteri agrklanabilircli. bol-mlg sen aar ana 142,15 (ona ana olmuqsun" Latince l0gat kargrhftnrn tam tercilmesi <facta es"; bu bol'mrq o halde sr' fat olarak kavranmaya mi.isait. da (kelime yaprml unsuru olarak bk. 313) bir bildir' -ganrn rne fonksiyonu giisterilemez: yettl otda grnr$p tur-!an, matellarm barga ag-gan 137,22 "yedi kat ategte denenmig ve biitiin bilmeceleri qozcn'; giizdii (veya Eiizer) anlamrnda deEil; ciinkii Latince kargr' lrlr odeclarans, dtr; ave luz ban'nr tur'$an, gaytanru iirksiz et-k&in 141,2 <Mervcnr ktz, ey hanr (isa Peygamberi) dofuran ve $eytanr gi.igsiiz edcrr (brrakan)" Latince kelime karqrhklarr: "genuisti> ve .lccistio Komanca lcrci.imesindc agtklama olarak diiliini'ilmi$ ol' nralr: ave blznl q$anp tur-$an iiliimnlq kabal.undan 137,17 <aveey bizi tjliimi.in iintiuclcn glkarmrg olano Latince kelime kargrhfr: uc.xtraristi,; tur$an isim olarak, clii;iiniilmiig olmah laqda iil-gen* cle oguhn 139,15 uo$Iun hagta iildiifiindc,, bildirme de$il; alay ok terlrige inan-$an(r)mrz, klm kensi grn teqrl blml tirettl 159,8 oTan' ,rr,u i.,on.rrnrz tam biiyledir, Eiinkii gergek tann bizi kendisi aydrnlattr (ijfretti)': Fiil olarak delil isim olarak diigilniilebilir.
clece

buzovle-y 139,14 udana gibi olarak, danalagarako; kiigiir-y:142,5 glnle-y "bir giivervin gibi olarak, gi.ivercinleqereko; kiimtigle-y 143,4 "giimiig gibi olarak, gi.imiiglegerek"; btmekle-y 144,6 oekmek gibi olarak, ekmekleperek"; [rurtley 138,15 "kurt gibi olarak, kurt-

gibi olarak,; tlle-y 140,1 udileyerek,. lagaraku; sdzle-y 142,16 "soz menfisi -ma-y: ag-may 151,6; yulctur-mey 151,14; (yaprstrrmayiizil, dayanamayarak saldano tbz-mey yertingi tltredl 142,12
landt". fonksiyonu, gok kere

"yer

Yukanda verilen ijrneklerden anlagrlaca$r gibi bu zarf fiilin bir zarf veya bir zarf belirleyicisinin baflayrctsrnrnki gibidir.6t-e kdr 151,8 oileri gijr-, ileri bak-"; <tur-a tiitl20,ll naya[r iistiine diif-); l.<arg.r bardr 124,13 .karqr var- (git-); btznt tlle-y yarh boldr 157,15 ubizim igin (bizi dileyip,) sefil oldu,; yiiziin kdr.e olturup turdrp 140,17 uyiiziinii giirerek (yiiziine bakarak) oturdumo; muradlmlzge teylre yiiztp kdrgiiziip toydrr$rl 144,18d. (muradrmlza erigtirip, yiiziinii gdsterip, doyuro.
Tasvir fiillerinden iince, meselA ah-a tur-ur bk. 32244.

zarf-fiiller giiriiliir: -u, -1, -o, iinliisiine iinlii kendisinclen iince gelen fiilin -y: bu zarf fiilin regekki.iliinde, her fiil tabam belirli bir bafh delildir;-may:
3223. Konranca'da a5a[rdaki

nrenfisi,

h gekil sadece iki yerde tesbit edildi, muhtemelen eski-gr: -9r zarf fiili ile akrabadrr: carupm -jt 139,3 almayrp sen bol-ma4r <in vanumo <canlnt boguna almadr$rnsi tesbit edilmemip olan Mofolca

i.iniii alrr, bu lrususta her hangi bir kaide olmadrfr igirr, burada pek gok dmek verilecektir: a: ag-a oaQarako, ert-e .'*geEerek>erken, sabah", bas-a nba' sarak >sonrao; giiwr-e (kr$. Osnr' gevlr- (qevir-> (gevre' etrafrna, etraftnda, etraftao; kdr'e ngdrerek>gdre, iit'e (tite) -den do' layr, vasrtasrylan; [<ayr-a nkrg. Tat. l.caylr- "biik-, klvrr-o, *gerio, *tofur'a teyir-e 144,1p "ulaqttrarakn,,toyd(u)r'a 144,6 udoyurarak; yinen; yavdur'a )tuvra oclopru, hemeno; yan'a-yene o*ddnerek uvafdrrarako; ye4l-e l5l,t4 .yenile, yeniden, *a$dar'r ayr-r (avn>, degr-l teylr dgn ndefirerek> kadar', -r:aktar- oclijn- aktar-u) >ovdan <geri"; [carg'r nkargr'; (Etii.

dano; eg bol-ma-gr nemege nek berdig munga ulu bala 149,6 <nigin hig bir 9ey ifade etmeyen bir gey igin biiyle yiiksek bir bedel verdin?o ikinci misalde, muhtemelen zarf fiili de$il, tamhyrcl yani isim gtirevi var.

fiili seyrektir, gok kere s- si-) den yaprlrr ve men-fag zarf yoktur, ((-lnca, iken, halde, rafmen, her ne kadar, an. fi kargrhlr
lamlanna gelir: kdtiirdl [<rz, [rz e-geg emanuelnt 151,12 oku ku olmastna ra$men Emanuel'i giitiirdii>; kiigiirginley munduz e-geg sen ugmrgley ytiriip 142,5d. <giivercin gibi temiz olunca, ugar gibi git. tin>, Jesus tatth, eg yamansrz e-geg, ne l5rynar sen, eg, yazr[<srz e-geg, iiz nazlk boyulm? men [<ara[<gr, sen kiik hanr e-geg, men yamanh, sen ayrpsrz e.geg, eltlr sen lagrmm l49,3d,. oEy Isa, sen tath ve kusursuz iken, nigin acr gekersin, sen gi.inAhsrz iken nazik viicudunu?, ben bir dilenciyim, sen gtiklerin hanr iken ben kusurluyum sen ayrpslz iken, hagrmr giitiiriir milsiin?o; aglar e.geg 130 I, 14 nanlayrnca>; kiinii e-geg oglup oldi 142,7 "do$ru oldu!'un halde, oglun iildii', rnanmaganlar iirtll tamub (ta) tiitiirger (e-) geg, rnan. $anlar al-gag megii ugma[<mp tlngipe yana [cayttay 159,5d. uinan105

layr-r-[<ayr-a (i) ogeri,'; lgrl-r okrlarak, -h, Eegitten',; ta9[rar-r (krg. Etii. taq-[<ar (qrkar- uzaklai;trr-o); yal.<9'r (kr9. Osm. ya[crg- uyakr5-n) ngiizel , ivio, yaglr-r neizleverek> gizliu; yolar'r (kr;. Ka9g. yo[i yir "r,'iiksek yer, yayla, yukarr,. u[1-u (krs. Eti.i. utru-n- ndiren-, \arEr gel-o ukargr'.

-u;

r04

rnayanlan alcv alcv yanan cehenneme atarken, inananlan ahp (ahnca) ebedi cennet huzuruna geri diinecektirD. zarf fiili iki kere gdriiltir ve muhtemelen bir balka piysye -gah aittir: kel-geli 57,20 ogelerek"; ol kel-gell: ol kel-genden 132r. !d. "gclcliden berio. Bu zarf fiil efer aslen Komanca olsa idi, 1.9ahrs istek geklinin ep anlamrnda bagka bir qekli inkigaf etmig olmavRcaktl.

isim fiilinden iyelik ve egitlik eki ile birlikte bir -$nga tepekktil etmigtir, ash bilingli bir gekilde bilinmedi[i iqin, t.ki -! isinr l'iilinin egitlik hali {anga onunla kartgtrnlmrgtlr, ve -tan It,.r iki ;;ckil de Komanca'da bir zarf gibi vazife giiri.irler. Anlamlan ,,\'(r'irre, gibi, gdre, rniiddctEcrndir. yalyral1 tur bu diinyada erkl blen yaztrbrn aytmaga, tamuhta dagrn kertl yarguda kiig blen aytf,rnga l25,lld. ngiinahlarrnr cehennem'de (iibiir diinyada) ve gerq'ck mahkemcde tazyik altrnda stiyleyecek yerde (siiyleyinceye karlnr) bu diinyada kendi iradesiyle siiylemek daha iyidir; ayt-ganga
147

-mqy -na5nn Eski Tiirkge'nin aksine bu zarf fiil gok kere zarf olarak kullanrlrr ve biiylece ---.a zarf fiilinin yaygln fonksiyonunu ahr; berkle-p c(saplamlagtrrrp) safilam, srkru, tngkele-p nkesin, trpr trprna do!ru" yoba-p ogiigliikleu, kertilep odolru", tatrra-p ugiiqlii, bilhassa +Ia-p gekli qok kullanrhr: terk+le-p ogabuk".
qpkli, kendisinden sonra gelen gekimli fiilinkinden Aynca -p g"lmil eylemi ifade eder: bagla.p ydtktr 147,16 biraz tince rneydana <ydnetip (bizi yiinet ve bizi) ulagtrro; klm egt kiipiil blle blztm glch (yani c+?-) iivge kel-se, ulu kiin agrla-p apa bollay altr crl bogalr l2l,lld. ukim iyi kalble bizim kiliseye gelse, ve biiyiik giinlerde (bayramlarda) dua etse, ona altr yrl af oluro; nege kel-lp te6rige yalbarsa l2l,l7, cnasrl gelip (gelse) tanrrya yalvarsau. Qekimli fiil olarak: btl"lp sen bk. 32243. oltur-up tur-dr7 gibi tasviri ve yawh kiir-iip yarlrt.adr gibi modal saygr fiillerinden ijnce bk. 322411.

agrl-up gurnal-up gtirtig-tp, ayagrs-rp, yiigr-iip, bol-up, ar:anla.p, bti-p 27,6, kdb&p ys. zarf fiilinin menfisi yoktur, onun yerine -a -op menfileri ve zarf fiillerinin ve kullanrlrr.

-op

zarf . fiilinin ballantr

iinliisii igin bk. 222, meselA

-nnin

.siiylendifli gibi"; bttiiler ayl-ganga 148,10' okitaplarrn sdyledifi [ibi,; sen siiv-genge, tile-genge, sen biisre-genge y6psen-genge l3lr. 2ld. nsevdipince (sevdigine giire, sevdi$in kadar,.. ve bg.o; neCk yara yakgr bolmaz lgtnden temerl grl5-marnga, alay yazulrh can saw holmaz arrrunaz, yazulr grk-marnga, 124,35d. (nasll yara iEinden irin qrkmayrnca iyi olmazsa, bir gi.inahkdr da giinaht qrkmadan srhhatli vc temiz olamazo. z.arf fiili Eski Tiirkge'de gok Mofolca'da yaygrn olan, bir -n Tiirk qivcsinde oldufu gibi- Korcyrek kullanrlmrgtrr, ve -birqok nranca'da da az da olsa izleri giiriilebilir: sat-un al- 2l,1619 usata' rak al->satrn al-n; yam$urleyln 143,15 <yaSmur gibi olarak, vusmurlagarak, yaffnrur gibio; anda sen stzdtp yavleyln aar ok rlgdln 140,10 (oradan yaf gibi (olarak) srzdrn, ve dopru (hemen) rrna sindin,; akr-rn-arlc-wr 62,24 (vava$'; krtvge de-ln (<*tegtn) l5l,l obatrva kadarn; ttiben ( <*tiib+e- ndipte ol-") tiigtl 113,16 urlilre (ycre) diigtii. er-meyin saa bardrm 16lr.29 <isteme-Menfisi: vclek sana vardrmo; frtqteler saa yet-meyln taglarlar 138,6 d' (melcklcr, sana ulagmayarak (ulagmadan) hayrette kalrrlar (qa$arlar); ytlriip ytigriip ar'marn yetmege... mepgii toy$a bolug klm barall 1.50,4 d. ovorulrladan, yi.iriiyiip kogup ebedi ziyafete gitmemize yarellm eto; er yazulrrn bilmetn biirlendl lturu qrbub l45,lld. oer (inrirnlarrn (cbedi giinah) gi.inahtnr bilmeden, kuru qubuk yeniden
cunlandru.
I

kdr-

den 6nce

bir emri tekit eder. bk.

32243.

de,p ugtinkii, deyip": erkll Chr,lstusnt iivell, 1r'" anadan dep tii redt 151,1d. nkrz anadan dofdu diye, kuwetli (yi.ice) Kristus'u iivmek istiyoruzo; tegrl senl soyur$adr, ovluma bol dep anasr 151,3 nTanrr sana ofluma ana ol diye, merhamet etti). 322411.
21,13.

Dllek+mlr ktplert :
da

l. Tkl.: ayrn, tali olarak

-ain;

menfisi: malln vs.: ber+ytn

2. Tkl.: Eksiz veya siiw-gll 5,9 yet-grl, -krh menfisi -magl: ktl6,23; kort-(I.s)rl 43,6; (yolu!r-:) yolu$-grl 38,1E; istisna: sdkkiil 10,3 yer yer de 3. Tkl.: kel-sin, tabun-srn, bol-sm, sun 29,3; eglt-siin 2,19; lriirgiiz-me-stn. -sun:

l45,l7,aynrsr:145,15; -alum, 145,2;iiw-eli

1. Qkl.: ---alun,

agrrlaJrk 122,22.

2,18; bar-u$rz kiiriiglz 124,!; uyal-ma-1n 125,17, -L Iar, odoEru olan yerine o ile).

[r'l -ah; -h!, -lut: sdiin+lt -ahm l5l,16: Qkl.: -op"z - -ogozi -oglar: eglt-rgler
151,1; sii-ell 150,2;

*hm;

Qkl.:

-sonlar

-u-nun

-3.

-srntu7

()6

Ozel fonksiyon: klm... tur-ahm 137,18 (yaqayahm diye". kiir- ile emrin tekidi: ba[-rp kiir-iiflz obak, giiro.

Gijriilen gegmig zaman: -d: de gijriiliir; iyelik eki alrr Fiil saclasrz bir iinli.i ile bitiyorsa -t (3213). Baflantr iinliisii iizerine bk.222. Ornekler: teyi9l61"" 123,7; to!.dr 123,3; keg.tim 19,18; art-(t) rm 50, 14; sor-dular 122,39; tuy-drm ll3,l7; tiik'tib 150,2; iip-tiig 124,18: siiz-diim 16,2; tinet-tiirn 24,2: berlitt-tiim 24,14; et-(t)iim 44,12; elt-(t)nm 40,24; tan-dum 36,19, tan-drm geklinde diizeltilmig. Ozel fonksiyonlar: GeEmig zan-ran drgrnda bir kere de gergeklcqrnemigi ifadc eder (mutad olan, bir birlcaik zaman): bargamrzgr andan bagka teylqll e-dtk tas bolmaga l38,ld. "bundan bagka hepimiz yitip gitme-ve mahkfim idik (?)". $art: -sa: iyelik ekleriyle (3213): agrrla-salr 122,28; aytma-sa$ l2-5,15; istisna: sagrn-samen 149,1 ndiiqiinsemu (bu eski bir qekil olmalr: krg. Etii. sa[<rn-sar mdn). eger ile kuvvetlendirilir: eger...ayt-sa 123,18 "e$er... siiyleseu.
322412.

ualmadrno; lng[<rr.rp sen 137,5 oyalvardrno; uru[ tuvr-up sen 138,1 obir (fidan) evlAt do[urdun,; kdrilvse.p sen susadrp (kesin defil, sen, kiiriivsep e ait te, bir Eekimli fiil mi bahis konusu) 140,17 ukuv-

ol l.<uttul-ur... sa{la kertlep klm srymr yek tugmandan 137,9 (samimiyetle $eytan diigmandan sana kagan, kurtulacako; kurul-ta kur-ar 1621,36 ukurultay kuracako. 32243. *"pli gegmig zaman: Bu zarf fiil gahrs ekleriyle birlikte belirli birlegik fiillerin bozulmasr neticesinde yer yer de k6fi derecede iirneli olmadrlr igin --d ile yaprlandan farkr belirli olmayan bir gegmi9 zaman tegkil eder. Bu yeni bir yaprhgtrr; gekimli fiil ola(bk. 33). rak -op nin menfisi de var ayt.a bll.ip sen 143,14 usiiyleyebilirdinu; alma.yrp sen 139,3

dan 122,13 nan (mukaddes) Stefan(dan) okuruzo. Gelecek zaman:

vetle arzu ettin ve susadrnD.

Codex'te srik srk geger. er32244. Yardrmcr

fiiller, tasviri fiiller ve modal (kahp) fiiller ui-o. Tes'bit edilen gekiller: er-iir; er-dl

15 unerdeki?o ifadesindeki egen, Eti.i.

-edi-ldi-{dr;

er-se.-g-ss-

32242. Gelecek zaman ve gergeklegmemig zaman: -!a/-!ay. yerine yer Sadasrz bir iinsiizle biten tabanlardan sonra (2,9 - 10,12) hep yer da gdriiliir'. egit ;1.<a men vs. qekli-$a -ka diizeltilmigtir; gahrs ekleriyle bk. 3219. -!ay, geklincle -gay Ornekler: betlemda tok-kay 123,2 uBethlehem'de dofacak (dofmuq olacak),; bol-ga 3,5 oolacako; anla-gay men 1291,25 uanlayacafirm,; ol a4a neme de bolug-magay 125j4 gekilde "o ona hig bir yardrm etmevecekn; kerek klm biz... bagla-gay blz 126,4 d. *ba[lamamrz gerek"; kim unut-Say munga ytgiltknt 149,2 "bunca iyilili kim unutabilir"; klmmen... iiren-gey men l2l,24l okim ben... ii!rcnecefim (cifrenmem iqin)o. menfisi Genig zarrani igin -ar, -rr, Codex'teki -r: -maz: $ekilanlafiil -urr diizeltmelerden bk. 313. r ile biten fabanlarr, grlacalr gibi yakrn zamana ait metinlerde ekin r son sesini yitirirler; qahrs ekleriyle, bk.3219. F<.rnksiyonlan: Zaman bakrmrndan pek bir aylrrm gdstermez, gimdiki zaman, meselA devamhhk: tile-men (stc) 125,23 <istemem>, s6w-mez sen 123,17 osevmezsino; ne l5lyna.r sen... iiz nezlk boyu4nr 149,4 uniye kendi nazik viicudunu incitirsin?o; btz olrur an stefani1)S

trdrr. burada.e-nin

-genli

sei er-lp; e-geg. ([cayda egen 161r. iirld den bozulma giiphe .edagekli bahis konusu de[ildir.).

Fonksiyonlarr: Bildirme eki olarak srk deSil: tg kiiztmiznig yan$r er-tp 137,23d. <ig gdziimiieiin rgrSrdrr"; kerek e-dt 39,10 .gerek
idio.
e-se

yer yer genellemeye yarar: kim e.se 124,34 <kimse, herkeso.

er- birlegik zaman tegkiline yarar, yardrmcr fiilin iiniine ge. len esas fiil, gekimli bir fiildir. gahrs igareti bazen birinci krsma, bazan ikinci fiile gelir. -r giisterilir: eglt-iirler e-dt 1.21 uigitirlerdi, igittilerdi,; bar-rr. si olarak lar t-dt 124,8 ovarrrlardr, vardrlardr); yomda-r-drm 6,24 utoplardrm, topladrydrrnr; u5m-r-dum 17,17 <uyurdum, uyuduydumo; ag-a(r) + trm 12,2 (aEardrm (aqtrm)o ve gag-a(r).trm 8,12 oitham ederdim
er-dim 129,7 nin ortasrnda gdriilen gegmig zan-ranrn hikAye-

(itham ettim)> ahgrlmamrg bir gekilde genig zaman r sini de yitirmiglerdir, sonuncu gaktrm geklinde de diizeltilrnigtir. yer yer bu birleqik fiil gergekle$memi9i de ifade eder: a4lar- e-dtm 129,7 nin ortasr "anlardrm (heniiz anlamamrg)D; "ayt-rr e-dlm 121,22 .siiylerdim (rheniiz s<iylememig)o. er-dt 2, yukarda bahsedilen geg-drm mig zamanrn hikAyesi olarak giisterilmistir: itltirnliib bol.duh edl
109

145,13 .riliimlii oldu (olmul) idi,, erdlm l29ll9 da aynr ge-mrg olarak giisterlmigtir, ama klldc anlatrlan gegmig zamanrn hikAyesi npafrdaki cirne$i n dr grnda bel gelenmemi gtir : apla-mrg edim ( anlamrg ldim. e-dlm: istek qekli: kegke egttmtg bo$ay edirn 3,1 -$ay nkc$ke igitmig ola (olsa) idimo; ber-gey l-dlk 123,8 <vere (verse) ldlk'; agla-gay e-dlm 129r.16 uanlayaydrmo; kegke egtt-key edln2,22 oketke caite (igitse) idimo; kegke egtt-ke edlp 3,2 okegke iqite (ipitrc) idinu; a4larrug bol-fay edlm 129r.22 okegke anlamrg ola (olsa) Itlimo. er-di: anla-sam e'dl 129r.34 oanlasaydrm'. bol-s(a)e-dl -sam 117r.20. nolsaydro. -r er-se: ber-mez*(s)e 21,13 uvermezser. -dun cr-se: olluq [rurban boldr e-se 140,13 uo[lun kurban oldu ise (o!lun kurban oldr,rfu zaman)o; yiisiip kr21pp bollagmrgr sez-dl ese mnr$a tiigti l5l,l0 oYusuf krzrn gebelifiini sezince utandlD;etltllln-se 3,25 "iqittifiim zaman (igitincc)'; agla-drm e,se 130 1.8 nanlarnydrm (i$itscvclim)),, e.geg: a'la-r e -geg 130 I, 13 nanlaya'

l'tlk

o.

-'r bol- ool-or biitiin gekilleri bol-

yaprhr. Yer yer

bol-

yerine

bul-

vtrzrlrr (126,27; 28: 121,20).

Fonksil'onlan:
lrnncr (yad)

hrrllanrhr: kigi bol-drp 144,12d. "insan olduno, yat

ol-o;

da yer yer bildirme eki (kopula) yerine bol- l3(h.6 .yaazam bol-up 124,7 oinsan geklindeo.

$ekilleri: tur-ur (ekseriya b<iyle) -tur-ar 52,18 - tumr 115r. :1. t.,r-u;-fo*-{". Yardrmcr fiil, yani bildirme eki olarak tur-ur srk srk ijnceki kelilneye srkrca ba$lanrr. Yani tur, tir, (/tru.?), dur-ur, dur,dlr (/drr?) olur; bu gekillerin iqinde en srk olanr muhtemelen iinliisii erimeye yiiz tutmu$ dtr(drr?) drr. Fonksiyonlarr : Bildirme: mafat tur 14l,ll omuhakkaktrr (kesindir,; bilmezler ne dlrler 122,2O "bilmezler nedirler (ne olduklarrnt bilmezler)o; kerek tlr biz 125,39 <mecburuz,. tur-ur gelecek zaman anlamrnr verir: yine haybath kelmek-mak turur 148,12 (et lterum venturug est cum gloria" <yine heybetli (bir gekilde) gelecektiru. tur- ile gok nidir birlegik zaman tegkil edilir: ol evge kayda Chrlstus yat-rr tur-du 123,4 .Kristus'un yattr$l eve); yofoy-ar drr men 162 r.30 .kiigiildiim'. Tasviri fiiller: Komancada tasviri fiiller oldukEa seyrektir. + ber- <birisinin yararlna yaFl-o: lt-e ber- 1151.8 .iti ver-, ag-a ber- 164r.l0 {agr ver-b. ber- gekil olarak bir.birine kurnrerle bafh defildir, buna -p aym rapmen anlamr verir: ayt-rp ye ber-lglz 163r.22 nsiiyleyin gunu,
siiyleyi verinr.

bol, bol-grl, bol.sun; bol-gay, bol-man gekilleri, er- ile yaprlanlurrn kullanrhnamalarr gerektifinde, er- in yerine kullanrlrrlar.

bol- toptanlrk ve nihailik, kesinlik ifade eder: tugman-dagr tu yen-degi bol-up 144,16 odiigmana kesinlikle (bir daha toparlanabol- uelde et, kazan-D: aDa Irrayacak lekilde) y'endino. bol-fay kiikdegt tiigenmez -+ga tlrillk "giikteki ebedi hayatr kazandt (onun olacak giikterki ebedi hayat)>. 'mr9 bol'$ay sadece 6r' bagka bir 9iedilmi$ir, o halde muhtemelen trcklerde tesbit vrtden altnmrqtrr: kegke eglt-mlg bol-fay e-dlm okeqke'igitmig olsa ldlm'; apla-mrg bol-Say edlm 129r.22 (anlamrt olsa idimo. bolvnrdrmcr fiil olarak birle'gik zaman tegkil etmek iEin birletik fiillerbol-: agla-r bol-sam 130, 16 canlar olsam tlc Aok nddir g<iriili.ir.
(

tur-: srk, devam etmekte olan bir eylemi bildirir: el iigiin ah-a-a tur-ur 145,9 u(kaynak) halk igin akrp durur (akmaktadrr)n; klm ata ouldan iin-e dur-ur 148,14 "qul ex patre fllloque Jmcedlto, 9u kurulug geklinde de tu-ur lusaltrlabtltr: uyu-y mr dlr ll5 125 nuyumaktamrdrr?o; sa$ga-y dlr men 163 | 32 "niyetindeyim (niyetindeydim)D. ulagrlmrg bir durumu ifade eder: siiz etiz bol-up tu. -p turrur 145,6 everbum caro factum est); olturup tur-drp 140,18 <oturup

nnlayabilsem)

u.

-r

nun anla$llmasrna imkAn vermeyecek qekilde zayrflar. Onun igin

hrrrada geqitli durumlarr srralanmrgttr.

tur- (kalk-, dur-, ayafa kalk-o: Bu fiilin anlaml, srk srk, vnlnz bir yardrmcr fiil mi, yoksa sAdece bir tasviri fiil mi, oldu$u-

durdun (oturdun)u; $usa-p tur-up, lg-lp tursen 142,18 ususadrn ve igtin (susamrgtrn igtin)"; $ru9-rp tur-gan 137,22 <denenmign, ve gift tur+ ile: kii-iip tur-up tlr men iiliilernlj'kopma$rkrn 148,18ciiliilerin dirilmesini beklemekteyim,. -{ yor- sadece bir yerde tesbit edilmigtir, devam etmekte olan eylem: [nstahgrp kel.l yor(rr)lar 160 1.18 <srkrgrp geliyorlar".

--+ yiir-:

Devam

128,23 rgitmektedirler>; diro; aynrsr: ll9,l2; 26.

etmekte olan eylem: bar-a yiir-(iir)ler kell y(ii)r"ir ll9,ll rgeliyor (gel,mekre-

lt0

lll

Modal (kahp) yardtmct fiiller: Komanca'da kahp yardrmct fiillcr iis avu kurulug meydana getirirlel'.
*trd-a al-man > tryalman 149,2 engelleyemem ( mani olamam ), ; " baralmaz biz 123,26 <varamaylz biz (gidemeyiz biz)"; et'e al'maz kiiralmadrm 164 r.8 ubakamadtm (tiksindimn, 125,34
"edernezo;

gelenler) bu diinyanrn ekmeline muhtag degil'. tagda deiil, blrlsl ktin Zt I 28'in kenar uyann defil, iibi.ir giinD. men azam devl men
124,22 <ben insan de!'ilimu.

bil-

maz>; -ayt-a -ur-a nbuyur--' da bir kahp

yardrmcr fiildir, yarhka* anlamtyla da bir balrp yarrlfa'dr 131,22 obakrp yarhkadr bizge fiilidir: saygr kahp (bakmavr emretti)o, yawh kiiriip yanlfa'dr 138,11 "ya$h giiriip yarlrgach

142,20 ostiyleye bil-,; bar'a bll-mez 123,24 <vata' bagka- 122,18 ovurmaya (atmaya) bagla-o; yanl$a-

fiil tabanlarrntn olumsuzu: ber-me.n 21,14 <vermem>; -nra-: tlle-me-n 125,23 <istems6o, al-maz blz; al-ma-ylp sn, eglt-me-se, gkma-lnga, kiir-me-gen, yet-me-yln 13E,7, ag.ma-y, 151, 16, bol-ma4lvs.
ne artrrl.r, ne eksik 123,16 nne artrk, ne eksikr. Kuwetlendirme: ne ti.igen-mez 144,4 <hig ti.ikenmezr, heg kdr.

(?)'.

sagrn-ma tile-se 126,3

125,23

uigitmck istememo.

"dtigiinmek istese"; tlle'men

eslt'me

"hig giirmeyen>. Eliptik ifade tarzr, yani, ahgrlmrg olumsuzluk ifadesi olmaksr. zrn, tekit edatr: he9 nme ta!-r 62,14 .hig' (qiipheli gi.inkii sadece lugatta mevcut).
Soru kelimeleri igin bk. 32182. Soru edatr: mt (/mr?), mii, me: bar mii (/mu?) 131 r. 9. <var mi?o btllr me sen 121,33 <bilir misin?u; anga nx kiip sdwmokden cslrdip I49,7d. nbu kadar mr gok sevmekten sarhog oldun?o; gift soru: uyuy ml dlr oyov ml dlr ll5, I. 25 uuyur mu uyanrk mr?u. giiphe edatr: egen: kayda egen 161r. 15 unerede ki?". Bazr ba$lama edatlarr inkilaf etti: basa uve, de, ayrrca, onun igin, fakatu (krg. K. GRONBECH, Kom. Wb. S. 52). da$ ve da8rn rn aksine birbirine balh iki unsur araslnda belirli bir mesafeyi ifade eder: basa iigiingl ktinde iiliimden toptr 148,10 cet-reeurredst tertla dle, (ve tigiincii giinde iiliimden koptu (dizildi),.
da, de uda, deo: aynr gekildeki fiil yi.iklemleri arasrnda: taqgrz da ktirtiptz 125,36d,. (tanlyrnrz da gdriiniizo; ol siizni ayttrdacarun tenerl eltne berdl 122,21 "o sijzi siiyledi de (ve) canrnl tann eline gekim edatr, bk. agaEr, ve iisti.inltik giisterir. verdi,.

me-gen 144,1

bll-ip tir sen koanma*$a 140,3 oiiviinmeyi bilirsinu; yqtme+ge bolug 150,4 (vetitmeye yardlm eto; almazhlc+8a sa8'ry ettt l5l, 10d (almamaya (evlenmemeye) niyet etti (evlenmemeyi diigiindii)"; teyigli e-dlk tas bolma\+$a 138,2 omahv olmaya temash idik (mahv olmak iizereydik) ";tlle-r men sizge bir az telri siiz altma+$a l2l,26f . osize biraz tanrr stizii siiylernek isterimn; hag$a minme*ge uyalmadrr3 149,8 .haga binmefe utanmadrnu; kahp saygr fiili: yanltamak+fa ytipsinmlg 137,20 "acrnmaya tenezzill etmigo. Birleqik yardrmcr fiiller: qt-, lcrl-: medet et-ti 145,14 umedet ettio; sa$r5 et-ti 151,1 I udiiEiindiio; yara[r et 7,ll (serbest brrako, tab'rbnrlcl'thm saburluk et-er 123,30 nsabr eder (dayanrr),.
145, 16d. oScref ve haysiyet gtisterelimo.

-slY

33. Sciz diziminden daha ijnce genig Eapta bahs edildi. O halde burada sadece (birbirine bafh olmayan) bir kag ilAve sunulmuqtur. A9a[rdaki ekler veya kelimelef olumsuzluk ifade ederler: Komanca'da baflantr iinliilerin.in iizelliklerine sahiptir, eski metinlerde Eofunlukla u/ii sonrakilerde ise dudak uyumuna tabidir: an[c+suz 125,28 d. Fonksiyonlan: srfat, isim ve zarf olur. Olafan dIgr drnek: ten igi stz 139,20 uten i;isiz". yok-yob nyok,, yer yer heg ile kuwetlendirilir veya neme ile urnnmilegtirilir: apa heg neme yolr bopak l2l,l4d oona hig bir gekil'

f srz: (*srz); iinliisli

de (asla) af voku. deviil *de[il, son derece seyrek geEer: trn urullarml mu[tag deiil bu diinyanrg iitmekipe 140,7 d, uruhunun gocuklarr (sondan

da$r, tadr nve, srfatlar ve zarflar arasrnda: terge dag yakgr 12I,24, ugabuk ve iyio; an dalr al$rgh 124,26 uaziz ve mukaddesu, isimler arasrnda: an petrus paulus$a dalr barga ar(r)lar$a <Aziz Petrus ve Pavlus'a ve btitiin azizlere>. l2l,2f. gekle sahip ve qok kelime ihtiva eden ciimle krsrmlarr arasrnda: giipreke -aynr gulganmrg da$r brganhlrla [royulmrg 122,5 d. <kundafa sanlmrg ve brganhEa (yemliEe) konmugo,.. bldm yazu[rumuz bogatma dafr barga yamandan antma 124,32d. n..gilnahrnrzr affetmek ve bi.itiin kijtiiliiklerden arttmak igin,. Aynr qekilde fiil yi.iklemleri ara-

-Son

113

ll2

nncla: cuhutlar aru tuttular, dagr balrladrlardagn yana[(r)qa boyuna

urdrlar 126,17 d, oYahudiler onun tuttular ve. bafladrlar ve yanafr' lki ana ciimle araslnda: kenslmlznl ha viicuduna vurdularo lldar biz dagr kerttltk blzde yo[ tur 124,30 ukendimizi a]datrrrz biz Nisbet ciimleleri arasrnda: klm ve dofruluk bizde yoktur,,, bile burun sa$rglasa neglk uyat lrprtden lgorlsa, dag kim ktipiil bollay 12,519 d nkim tanrtdan korksa ve kim ijnceden gtiniilden di.i' fllnse (nedamet getirse) onun igin nasrl bir ayrp olacak (Tanrrdan lolkan ve dnceden pigmanhk duyan igin utantlacak bir gey yokIttt'.),. dagrn fonksiyonlan: da$ nrnki gibi: isimler arasrnda: $ollanp lvrrly dagrn satrngrp 141,8 *kollarrn afztn ve diigiincen'. ligiin y,kilde tanzirn edilmig ciimle krsrmlan arastnda: blz azamlar -Aynr dnlrn blzim orlrmrz iigi.in 146,6 f. ubiz insanlar igin ve bizirn rnutlu' Ilflunruz iqinn. Aynr gekilde di.izenlenmig fiil yiiklcrnleri arastnda: tqlrp kiiknl, dagrn enderdtp [<ut\ardagrmxz yesusnl 138, 7 d. (gttgii (gtik viiziinii) aqtrn ve kurtarrctmtz Isa'yr indirdin (yukarr grkar' drrr)u; basrpyangtr dagrn iiltiirdt 138,16 uezip pargaladr ve iildiirdii". eger, egir [ars, oe$gr,, takdirde. Emr ile: eCfr d8$ baner yazu. [uguz aytr4rz yatrrrna{tv 125,31 d. "biitiin giinahlarrnrzr siiyledipi nlr ve siiylemediginiz taktirde (biiti.in giinahlanruzr siiylerseniz ve glrlcrnezseniz)". $art ile (srk) : eglr senig kiipltg aytsa sever 123,18 "e[er senin gdnli.in (tanrryr) severim dese rnon, rnanma$rl lclc) inanmao.
ham <fars. Srfatlar arasrnda: kertegl klindey yanb tur ham

okurt gibi, kurtlayrno, bur-un riince>, men oiiyn iip aytrr edlm (negeyle) sii'ylerdim (vaz ederdim)n; bagrp 121,22 "ben sevinerek yang-tr o(yrlanr) ezip (ezerek) pargaladro. Ismin halleril Belirsiz hallerinde yer ve zaman bildiren isimler; bu kiin nbu giin>, tilne kiin "diin", ayrrca bulunma, grkma, yer yer de yaklagma hali, eqitlik hali: iizge-1-se 162I,20 <,bapka, bagkaca", blr an*ga (an'dan) uhemen,. latar*ga 122,25 (tatarcaD. Yan hal veya vasrta hali: owr+un ogizlice", kiiz*i.in <giiziin>.

otiirlii tiirlii),; u'a+l*dr 13lr.l9 uufaltaraku, em+dl (eok eski bir

kurulug)
125,29 ugimdio.

Bazr eklerle:

*tu rrah:tr 124,9 uuzaktan,, tiirle-n*dt

132r.25

+la: kur*la *kere,, owur*la ogizliceu, ya?6l-f la <yeniden>. Kuwetlendirme, iistiinliik ve benz: Kelimenin baglangtcrnrn aliterasyonlayarak iine ahnmasr: kiis kiinii 138,12 udos do$ruo, giip
gtivre 60,4 (gep
gevreD.

Ekler ve sona getirilen edatlar: +ga:,ter+ge (ter+'te gizli olan*terden) uEok gabuk,, bargarmz*gr (<+Ss(?) 138,1) nhep birlikte>. btz+de 150,1 "bizdeD, neme+de 125,5 "ne de
ne olursa olsun, herhangi

aar o[r 140,10 oona dao; ne*k -.r-da;biiylecebiro.--o[r: (yahutcne*gii. bir giiphe edatr mr tegkil edilmi9tir?).

(hticresi) giineS gibi aydrnhk ve srcaktrrD. lsim' ler arasrnda: sdzlegenl hem kiijtildegl sa$ngr l4l,l2 usiiyledikleri (r0zleri) ve (igindeki) diiti.incelelip. Fiil yi.iklemleri arasrnda: brfuth canq andan trndr tolu [crtr ham - sdwiindl 1404 umukaddes AynI t'tthun ondan dolayr tamamiyle si.ik0nete erdi ve sevindi. gok yr,kildc di.izenlenmig ve gok kelimeli ciimle krsrmlarr arasmda 131,9 uodasr

hl

anga-grna (sadece birazcrk, onca149,6 oyalnrz, nigino, obeycifim; kan*Fna+m 149,7 "hancrku. bey*glne*m 150,1 -+kura: ra$: crgrnr, krymetli hanrmo; gandrr-rna 159r.26 obiraz zayfi,"; -f pek az*ra[r "daha azu,ya[9r*ral.< "daha iyi, daha giizel", 125,11: dofruu; kattr*rak *pek katr, daha katr,.

gliriili.ir.

ya, ye <fars oyahuto. Fiil yi.iklemleri arasrnda sadece bir yerrlr. tesbit edilmigtir: siiver sen terylrnl ya siivmez sen 123,17 (...Tan'

tav*r 143,7 uda$lann dafr (muazzam da!)u. keyitler 141,5 ntiirlii tiirlii etrbiseler", bu yoluga tiirlii -tav-fa1.+nr1 klm klm klrer 141,15 ubu yoluna giden herkeso, ldmler ktm rnanEay -tiirl0 (inanan kimseler)", kiinde kiinde 60,3 nher giin". oinanan
herkes Unlemler ve pekigtirrne sijzleri : e tath beygtnem 150,1 <ey tat124,37 d. uvay sen giinahkAr ki' gi", aytrp ye bertgtz 163r.22 usiiyleyiveriniz arttkn. astru, asru, a3' tn (son derece, pek gok*, sfatlann ve fiillerin iiniinde: astn yan[r a0 parlaku, asru tlle-r miin 127,10 <gok isterim> 122,34

Qegitli kuruluglar: bal+dan tath l39,17 "baldan tath,,

nvr sevece$ini sevmeyecelini>.

Zarflar ve zarf belirleyicileri. Temelde pek gok Tiirk givesinde zarf ve burada aynr zamanda rrlclufr,r gibi. Bilhassa 4, -p -n uiitiirii, 138,15 dolayrsryla,, kargr, Itillcri vaygrndrr: ut-ru [rurtle-y

h beycisim,; vay sen yazukh ktgl

"pek

il4

115

ve bozulnrug gekilleri, isimlerin ve zarflann iiniinde: eg, tdbenglsl ll4 1.32 "en diptekisiu, eg+burun, em* burun 59,31 62,25 nen iin-

ce>,-lgen ugok, pek,, kdrkl lpen tur haybath 147,7 <gjizellifi pek heybetlidir', muhtemelen, eynek umungrmrz 147,13 otek iimidimizo, e9 (fars. olumciimlesindeki eynek de bununla ilgilidir. 149,3 *hig hatasrz suzlan pekigtirir, srfatlardan 6nce: eg yamansrz -heg, (fenahk etmeyen)>, fiillerden iince: heg 141,1 "hig giirmeyen (giirmemig olan)n; yo[c tan iince: tabarundan tebeslne tegrl hegbtittinyo! ntabanrndan tepesine kadar hiq sa$lam yeri (biitiin) yok'. Elliptik yani sadece diitiiniilen olumsuzun ihmaliyle: hc neme 62,14 uasla, (bu sadece bir l0gatta mevcut).

IV. Mindlp lagka kim bizdii mintili. siivdig bizni kim siini sii6li. dwnyiini unutup.

Kanrg tiikttip kim biz yuunah. iimgiik tartrg kim bizl[r annah. yazrklarnr koyup.

v. Jwrwp iwgrw armarn y?itmiigii.

ugmaktagr ?ilbiik miingw toygii

bolug kim barah Amen.

-p kiir4. METIN.

emrin pekir;tirilmesi iqin bk. 322411.

Reminiscens beati sanguinis (149,1 - rs0,s)

I.

NORMALLE$TIRILMI$ $EKLI I. Sa$rnsa men balrasrz $amnr (,) klm brtstoz tiiktt $iiiip lrulunr (,) tryalman yatrmnr. klm unuttay munga flgfllknf klm,igtp tatth gol5ra$ suum, ,toydrrddr salunr.

Safrnsamen bahasrz kanrnr

kim hnstoz tiiktw siirryp kulunr

tryalman yagrmnl.

II.

Yezus

(,) tatth

Kim unutgay munga yigilikni. kim iEip tatth qokrak suunl.

toydrrdr canrnr.

ne $rynar sen eg yazrlsu 6z nezlk boyugm. Men $aralrgr men yamanh

eg )ramansE egeg.
egeg

(,) sen kiik ftam egeg. (,) sen aylpru egeg

(.)

II.

eltlr

Yezuz tatth iig yamansrz iigiig. nii krynarsen iig yazrksrz ilgiig iiz niizik boyugnr.

sen bagrmm

III.

Miin karakgr siin kiik lanr ?ig[g mAn yamanh siin ayrpstz, dgig iiltirsen baqrmnr

E9 bolmagr nemege nek berdtg munga ulu baha (,) nelc tdledl4. e comart lan$rnanr! Anga mr kdp sdiimekden eslrdln klm ha$a mlnmege uyalmadrp

e tath beygtnem

III.

Ag bolmagr niimiigii niik berdin. munqa ulu bala niik tiil2idig. d comiirt Hangrnam.

IV. Mlndfu baska klm blzde mlnelt. s6iidlg btznt ldm senl siiell, diinyent unutup. $anrp t6kti,if ktm blz yuunah. emgetrc tart(t)q ktm btz(ler) annah. yazrllarm l..oy.rp.

Angamr kiip. siiwrniikdiin, iisirdig.

kim bagka minmiigli uyalmadrp, ii tatth beyginiim.

tl6

n7

\
\'. fiirrtP
grtgrtrP .rrnarD toyge ugmaltag elbek megii'Gir'tSP bolug klm barah (.) Amen'

TERCUMESI:
$ijniirrce, g0z .vaglannl tutamam. Tath kaynak suyunu igip, ruhu' nu dovuran kim bunca iyili[i unutabilir.

l. Krislos (Isa)un kulunu sevdi[i igin

kanrnt dijktiifiini'i dii' KIP9AK9A

Isa, sen tath ve hig hatasrz ve hiq giinahsrz oldufun halde, kcndi nazik viictrduna nigin acr Eektirirsin? Ben dilenci, sen giik' lcrin sahibi, bcn giinahkAr sc,n giinahsrz iken, benim hagimr (srr' Irnda) ta$ryorsun. HiE bir deleri olmayan seye ne verdin, bunca yi.iksek fi\'.rt neye iidedin, ey ctimert hancafazrm, o kadar gok sevmekten sar' ho;; mu oldun da haga qrkmaktarl gekinmedin, ey tatlt beycefezim.

I.

. t. A.
ler,
(cc) un yanrnda
13. - 17.

OMELJAN PRITSAK

Krpgakga (Komanca) aragtrrmalan igin Codex Curnanlcus' iki gegit kaynaSrmrz daha var:

IlI.

Meml0k-Krpgakgasr yadigArlarr: Arapga-Krpgakga siizliik yi.izyrllarln grarner ve edebiyat eserleri (terciimeler),

Diinvayi unutup haga bindin, ki biz de binelim, bizi sev' dirr, ki biz. de seni sevelim, kantnr diiktiin, ki biz yrkanahm, rzduap qektin, ki llizler giinahrmlzr brrakrp artnaltm.

IV.

V. Kagarak fakat yorulmadan ulagrnamrza yardlm et, nctteki zcngin ebedi gdlene gidelim' Amin'

ki

cen'

B. Ermeni krpgakgasr yadigArlarr: Bugiinki.i Ukrayna biilgesinin Ermeni'lerinin dili (bathca 16.-17. yiizyrl). Rusga kaynalklarda ,bulunan Krpgakga kelimeler igin bk. K.H. MENGES, The Orlental Elements in the Vocabulary of the Oldest Russlan Epos The Igor Tale, New York l95l; A. ZAJACZKOWSKI. Zwlazki Jezykowe polowlecko-slowlanskle, Breslau 1949, W. BANG, Zu der Moslmuer Polowzlschen Wdrterllste, Bulletin de l'Acadmie Royale de Belgique, Classe des lettres, 1911, 9l - 103.
A.
MEMLUK KIPQAKQASI

Krpgaklann (!&pEak) dili hakkrnda haberler, meghur Karahanh prensi Ma[rmUd al-Kiggarl'nin Diwdn lu$at at-turk'iinde bulunur. Neyazrkki, burada verilen bilgiler, KOWALSKI'nin -TADEUSZ texte tm Dtalekt gitsterdigi gibi- aaz ve slhhatsrzdrr" (Karalmtsche von Trtkl, Krakau 1929; krsaltrlmast: (Kar. Texte, S. LII); ve fakat gimdiye kadar Kdggari'nin verdifi Krpgakga malzeme bir araya ge' tirilerek iglenmemigtir. Her geyden 6nce, Arapga-Krpgakga sijzltikler ve Memlukler devrinin gramerleri bu hususta giivenilir ip uglarr verirler. Eskiden Abbasiler'de oldu!'u gibi, 13. yiizyrhn ilk yarrsrnda Suriye ve Mrsrr'da hiikiim siiren Eyyfibiler de, hikimiyetlerini kuv-

ilr

il9

vctli ve cevval esirler (Memluklular ar. marnlti:esir) i,izerine

da-

yandrnyorlardr. Burada s6z konusu olan doSu Avrupah (bugi.inki.i Ukrayna ve Kuzey Kafkasya) krpgak ve Eerkes esirleridir. Mofal istilisr siiz konusu olan Krpgaklarrn hemen hemen hepsini, hizmete alrnaya hazrr bulunan Mlstr ve Suriye'ye getiriyordu. "Ayn Calut sava$rnda (1259) memluk liderlerinden BAYBARS mo$ol baskrnr dalgalarrnr krrmayr bagardr, ve hemen Mtsrr ve Suriye'de memluk hakimiyetinin kurucusu oldu. Biiylece meydana gelmig olan bu -veni durum, arapga konuqan yerlileri ciddi olarak, yeni hakimlerin ana diliyle ulragmaya sevk ediyordu. Biitiin bu gahgmalar, tamamrvla arap dil bilimi prensipleri iizerine kurulmuttur; bundan dola.yr dilbilgisi krsrmlarr bcklediklerimize uygun depildir. Fakat kelimc hazinesi ( I1000 kelimenin iistiinde) genig ve itimada r;ayandrr. Varqova'da, bir Eahgma grubunun, ANANIASZ ZAIACKOWSKI'nin ydnetimi altmda, biiti.in bir Thesaurus Llnguae Klpgakorum "Krpgak dili hazinesin iizerine Ealtgmakta olugu alkrglan' rnaya de[er bir olaydrr. (krq. Sprawozdania Polskiej Akademii Unrie.ietnosci, cilt. 50: 10, 1949, 591-94 ve Przeglad Orientalistyczny, No: 2 (14), 19-55, 248).
rrrezler. T. HALASI KUN

Maalesef onu takip eden eserlerden ikisi de bulunamamriitrr. Elimize gegmig olan hemen agafrda anacalmrz daha sonra yazrlmrg eserlerin iinde gelen kayrraklanndan biri olan Kipgak "AIi addin Beylik'in al-anwir al-mudl"a'sr bilhassa gok iinemli olmahdu: Abti Hayydn (kendisi-sadece al-litib der), Tu$at az.zaldya ve Bul. tat al-mugtdk. Miiellif, yaklaqrk orarak 1250 den r2gz'ye -kadar Kahire'de faaliyette bulunan, c. BROCKELMANN'da (Geschichte der Arabischen Litteratur, 12, 652) Beilak b. "Abdall6"h al_$rpgdl.< diye anrlan gahrsla aymdr.

Beylik'in geng (?) gafda9r "Imdd al,Din Da,ud b.:Ali b. Mual-warrik al-Mrsrl muhtemeren Mrsrrr Arap gairi Abti !3T*4 H_afs "Umar 6. flftrbammad b. al-Hasan al-Warrak al lr,irgrl (*l2lg, 1296; krt. BROCKELMANN, GAL 12, 314)nin yeleni olmatrdrr. f,seri asgahllr min durrat al-mudrb'dan Bu[at allugtat<in miie[ifi ve Molla salih (son anrlan maalesef eksiklerle doiu)'istifade etti.

ler.

Memlfik-krpqakgasr metinlerinin dili bir biittinliik teqkil etburada iiE Tiirk givesi (afzr) tesbit etti: Asrl Asrl Ofuzca,3. O[uz-Krpgak karrgrmr bir dil l. Krpgakga,2. (KCsA,cilt.3: l, 1940,80-83). Burada l. ve 2. maddede anrlan give-

leri ele alacap.rz.

Bu nev'in ilk tanrnan eseri Eyyfrbiler'in hakimiyetinin son yrlIalrnda yaz.rlmrgtrr (Mtsrr'da 1245 yrhnda); bu, anonim, Tarcumdn turkl wa-"arabl (:1.; adh KrpgakEa iizerine bir ders kitabrdrr: Ein tiirkisch-arablsches Glossar. Nach der Leldener Handschrtft herausgegeben und erlfiutef,t von M. TH. HOUTSMA, Leiden, 1894, ll4, 57 s. Yaklaqrk olarak 2000 kelime ihtiva eden bu eser, agaftdaki biiliimlerden ibarettir : l. Krsa bir fonetik'giriq ve isimlerin 26 bciliimde verilmig Arapga-KrpqakEa alfabetik lugati (s. 5-53),

1298'den itibaren- Kahire,de, yiiksek okullarda bir Ispanyol (berberi asrlh), bir dil bilimci ve Kur'an alimi Ab[ gayyin rnr"lru-mad b' Yasuf al-GarnStl (*1256,1345) tesir icra ediyordu. rrfgak dili tizerine en az diirt eser yazdr. Bunrardan bize kadar bir tanesi gelebildi: KltEb al-ldrik ltJken al-atr6k (:AH. Eseri (1312 de lif edilmiqtir) l89r de Mustafa Beg (rstanbur, 3r3 s.) ve l93i tede AHMET CAFEROCLU_ (lstanbul, XV, lg6, 156) negretri ve igledi_ ler; bunlara ilAveten krg. L. BOUVAT, Une grammalre turyue vs., Actes du XIVe congrbs internationar des orien,talistes, paris 1907,
44-78,

2. Fiillerin Arapga-Krpgakga alfabetik bir lugati (emrin 2. tcklik lahsr qcklinde s. 3344). 3. Krpqakqa fiil gekiminin oldukga kifayetsiz bir izahr (44-50). 4.
120

Zanrirler, isim qekimi, edatlar vc ekler (50-57).

Kt6b al-tdrnk mi.iellifin daha iinceki eserrerinin bir hi.ilasasr olsa gerek. lki bOliimden olugur: l. Krpgakga-erapga Ui, ftigu, (isim ve fiil, sonuncu giiriilen geEmig zamanrn :. teklil gahsr geklinde: CAFEROGLU ntr. ?-l0O), 2.Zg bahisten ibaret Krpgakgalrn ses ve gekil bilgisinin izahr (l0l-55). Eserin li.igat malzemesi gok, cjnemli bilhassa bi.iyiikri.ir; yaklagrk 3500 kelimeli kupr"r, - Abdl{ayy6n'rn diler,eserleri (kaybolmug olanlar) Krpgak filo_ lojisinin iizel sahalanna hasr edilmiglerdi: Kitdb at aF6l riit" (u"r, durumlarda gekil bilgisine), Zahr aimulk ft na$* at+uik bilgisine ve ad-Durr4 al-mudl"a fl,l-luget at-turklyd - liigata (b, "i-f" Euhgma al-warr6q [belki Beilik'in]). in tamamryla aynr idduki .se.ine nisbeten yazilmrg olmahdlr. t2l

olan ldr6k (Hdlis-Efendi Nr. 6574; limdi yazmasr, Velet IZBUDAK tarafinktb. de) in istanbul Universite tlnn negredilcn (El-idrdk hagiyesi, Istanbul 1936, 55 S; ne yaak ki, nndecc latin vazrsrvla) pek Eok kenar hagiyesi (yaklagrk olarak 1000 kclime) ihtiva eder.
1402 yrlrnda yazrlmrq

lurk wa'l-ktfgak (-BM)rnr ANANIASZ ZAJACZKOWSKI negr etti vc igledi: l. krsrm (isim, konularrna giire): Manuel arabe de la lrngue des Turcs et des Kiptchaks, Warschau 1938, XXI, 56, 16 s., 4 lcvha; 2. krsrm: (fiil, alfabetik; punlar verilmigtir: gegmig zaman, llcrti$ zaman vc crrrir) : Slownlk arabsko-klpczackl..., 1954,86 s. 138 lcvha (qok k<iti-i bir trpkr basrm). Escr yaklagrk olarak 1500 kelime lltliva edcr. (bk. PRITSAK, Der Islam, cilt 32:3, 1957,36245'te).
Anonim kiteb at-tulrfa az-zakryd fi lugat at-Turhyd (+fZ, U. vllzyrlda Suriye'de meydana getirilmigtir) ilk genig bilgiyi ANANIASZ ZAJACKOWSKI (Pubblicazioni dell' Istituto Universitario Orientale di Napoli, Annali, N.S. cilt 1, Roma 1940, 14969'da) verir, rorrra T. HALASI KUN, 1942 de Budapegte'de fotokopi olarak negrcder. iJc yrl sonra BESIM ATALAY'rn HALASI KUN ile kendi arartnda bir polemife vol aqan (bk. DTCD, Ankara, cilt 5: 1, 1947,1-37; t'llt 6: l-2, 1948,87-l2l; cilt 7: 1, 1949,415-65) gahgmasr (300 s., pek lvl olmavarr 91 lcvhah bir trpkrbasrm) giin r9rfrna grkar.

14. viizvrlda Suriyerde faaliyet gi5steren Carnal ad-Dln Abn Mufnmnrad ''Abdallah at-Turki'nrn Ktt6b bulfat al-mu9t6[< ft lulat at-

Yine gimdiye kadar tanlnan Mrsrr kiikenli Memluklular devrinin bir eseri de Moll6 lbn Muhammad Salih'iir ag-gudfir adhahya wa'l-kr1a'al-a[rmadlya fi'l-lugat a,t-Turluyi (+US; yaklagrk 1619 da telif edilmig) adh, BESIM ATALAY tarafindan, kendisinde bulunan bir yazmaya dayanarak negredilmig bir eserdir. (istanbul te49, VLII, 4 trpkr-basrm., 70 s.; maalesef BESIM ATALAY eserin paris
Paris Bibliothbkue Nationale S. 294, Suppl. 276). Eser bep krsrmdan tegekkiil etmigtir: l. Fiil (dilbilgisi gekillerine giire sekiz bijliime aynlrr, 2-31),2. lsim (konulanna giire, 32yazmasrnt tanrmlyor: E. BLOCHET, Catalogue des manuscrits turcs,

I,

At-tu[rfa az-z.akiya iki krsrmdan ibarettir: 1. Arapga-Krpgakga nlfabetik scizliik; her Arapga harf iEinde iki btili.im var: 1. a. lsim (vcr ver ilgili harfin ihtiva etti[i konulara gdre). b. fiil (Sitriilen rrc(mi$ zanranda, trpkr-basrm s. 3b-39a); 2. gekil bilgisi (gramer gehlllcrine gcire bir liigat tanzim edilmigtir: trpkrSasrm 39a-9la).
Mrsrr'dan (15. yiizyrlrn baqlangrcr) anonim bir dilbilgisi grkar: nl.[kwinln al-kulllya ll - dabt alJula at-turklya (:Q). Eseri 1928'' rlrr KlLisLl MU"ALLfM nirar (BiLcE) yayrnladr (Istanbul; 94 s., MI1HMED FUAD KOPRULU'niin bir ijnsijzii ile, s. 5-7). Bir kag yrl

trr. Bunlar celitli lekillerde yazrlmrglardrr: l. p: Arap, b (T, Bu)

5. Osmanhca ciimleler (59-70). ' Bu dil incelemelerinin drgrnda, Memluk-krpgakgasr diliyle telif edilmi6, dini ve din drgr muhtevah en az sekiz eser daha vardu: (krq. T. HALASI KUN, KCsA, cilt 3:I, 1940,79-80); fakat gimdiye kadar bu metinlerden bir tanesi tamamryla negr edilmigtir (,bk.4. Me, tinler, 1). Ibn-i Miihenna'nrn eseri a'shnda Krpgakga'yla ilgili degildir, krg S.E.MALOV, Ibn Muchanna o Tureckom Jaryke, Zapiski Kollegii Vostokovedov, cilt 3:2, 1928,22148. 2. Krpqakga iizerine Arapga yazrlmrg eserler, Krpgakga'mn biitiin seslerini vermek imkAnrna sahip olmayan Arap alfabesini Bun. dan dolayr bazr seslerin transkiyopsivonlanna, meselA: bazr farkh igaretler kullanrlmaya ihtiyag hissedilmigtir. Burada hergeyden evvel p,9, g, j sesleri bahis konusudur. Arapga-Krpgakga seslerin teorik krsmrnda, Krpgakga p ve g, f, meselA 9 ile kanglk o(al-magriba)o olan b ve c olarak agrklanmrg-

M),3. gekil bilgisi (zamir ,sayrlar, 44-50), 4. <Arapga ve Tiirkge'deki ortak kelimeler" (Arapga ve Farsga'dan ahnma kelimeler 5l-5g),

ile; Arap f (Q ile; iiste al-maguba'nrn rkrsaltrlmr$r ($ G ) koymak suretiyle (AH); ve Farsga'da oldu$u gibi 'i p (T. MS) ile. 2. 9 Arapga c (T, BM, TZ) ile; Arapqa I (T, O) ile; iits $ (=al-ma9trba) koymak suretiyle (AH+BM) 9 ile c'nin iizerine,iig nokta koymak suretiyle (BM) ve Farsga'da oldufu gibi (> ne (MS).
KrpgakEa g sesi teorik krsrmda $ ile k arasrnda bir ses (T), yahut obedevl tarzr ku (el-kef al-badawtya, K, AH), veyahut ta obagh k, (al-kef al-maflEda, TZ) olarak giisterilir. g genellikle k;

rorlra, aynl eser, iizerine S. TELEGDI'nin almanca gahgmasr grktr F.lrre tiirkische Grammattk ln arabischer Sprache aus dem XV. Jhdt., K(lsA, I. Erganzrrngsband H. 3, Budapest 1937,282-326'da. Eser gerrlri bir dilbilgisi ve kiigiik bir kelime Iistesinden ibarettir (yaklagrk 100 kelime).
t72

nadiren Farsga'daki
yazmasr)

gibi J

u"yu 4'

(BM yer yer, AH nin H6hs Efendi (MS; kr9. Ibn Muhannd) ile giisterilir.
123

sin (l) Tiirk olmayanlar

(Nazal nD (an-niin al magmiina), yani I (krq. Kiggar{: ubu se igin teldffuzu gok zordur')nin veriligi gok

gegitlidir. T de d6rt qekilde

yazrlmrqtrr: .) n, aynca t nL, (iin damakhlarda). AH veya L g (art damakhlardil ve j igaretini kullanrr yahut *nazal nn (an'niin albunun isin 4 haistmlya) diye yazarak gcisterir. BM v n yahut iizerine kif (ijn damaklrlarda) konmuq nfln ve iizerine kif (artdamaklrlarda) konmug ntrn*fayrn'la yazar. TZ ve MS tamamryla Jfnk ile yazar. Q da hece .onr.,ndu L f, kelime sonunda JJ nk ve kelime iEinde tt nk (ince iinli-ilerden sonra) ve 'e rf (ka' hn iinliilerden sonra) ile yaztlrr: bazr kelimelerde I yerine n krf,'
lanrlrr (krs. s. 78).
Bunlardan bagka, Arapga-Krpgakga eserler, gergek deferlerinin daha yakrn delerlendirilmesi gereken bazr Krpgakga sesleri not ederler, bu ciimleden olarak meseli: 1. bir z- sesi; T de uafdah z" (al-mufa!l0am; krsaca z iizerine m konarak vazrltr) olarak adlandrnlrr; Q bu sesi (?) "l nin hlgrrtr' lrsr' (bi-igmdn az.-zdy qddan) olarak giisterir:

seslerinin art damakhhlarr iEin, aynr gekilde J tr n" i sesleri KrpgakEa k te g sesleri yerine kullanrlmrglardrr. Q ve bilhassa AH de giSriilen uhafif, (al-murafta$, bt't.tark{(.

krsaca j

iinstizlerinin ayrrrmr iizel bir iinem tagrr. Fakat burada bahis konusu gimdiye kadar igaret edildi$i gibi (mesela Z. TELEGDI) ,dil uyumuna depil, a yr I den, o yu u, 6 yii ii den ve r yr I den ayrrmaya igaret etmektir. Yani ua[dah, ( C ) sadece a, o, ii ve I iin

k) ve uagdahu (al-mufahbam, bi't-tafhlm;

b)

krsaca f,,

li.ileri ile hafif ( j iinsiizi.i ise d, u, i.i ve r ilgili gitri.iliirler, 9u iirnekler (iirnekler AH ye giire) bu ciimledendir:

l\l;i (d i;i tQ i (2) o'*r

(0; f Cf jt

at (at-D

ve p);i xt (et>,
,

( (j) irf I 6vlii oevli' yal cyab ve (J) i: ye.r uri.izgdr" toydr odoyduo ve ( J ) t+ tuydr uduydu,,
avlu uav yeri, ve

iiz ksiiz> ve ( J ) o.Zsiizdt usiizdii, temizledi,, il .el, memleket, ve { (A)y u utiirkii, garkro,

2. s nin iizerine s konularak yaztlan bir 3. Uzerine ekseriya bir d konulan ve

srk altr noktafi

s- sesi (BM); J ile yazllan veya stk

Unliiler harf veya sadece hareke ile gtisterilir. TZ, AH'de gok kere iinli.i uzunlu$u ayrrt edilir, bu ciimleden olarak meseld AH 'Ut ta!>,TZ ji' ot (trkm. dt) (ate$>, -;tr iir (tkm.iir) uadam, ero geklinde giisterilmigtir; genellikle -a/ii elifle yazrlrr. ii bazan imale (yani a nrn stiylenigi gibi) ile gtisterilir krp. T decdo-" yazrhgr. ki meselA: 12 a {) yazilrr (meselA B. Bu tr{ tapu okapr). -u, nadiren vav elifle Dudaksr b i.inli.isii (g, w, l, r, k'den 6nce a) iistiin (meseld T ,t J hnt- <kat- ckal-o) ve elif ile (6> o) meselA -2\. (yogurtD, yeturt yazrlrr.
On ses. b-, fakat p- hig yok; t-, nadiren d-, k-, nadiren g-; g-; y-; c- hig yok. *d-)-y- tamamryla ahgrlmrg vaziyette, hatta yabancr ke. t25

'

3a. i.izerine

bir d nin iizerine J koyarak yazrlan bir d sesi; t (veya d) konularak d (veya t) ile yazrlan bir ba;-

ka (?) d sesi; 4. T de oafdaho br I sesi gtiriiliir (iizerine m konulan bir I sesi; krq MS de tl Yazrltqr"; 6. Uzerine k konularak S ile yazrlan bir k sesi (BM, Q); 7. BM'de 2. teklik gahrs emir ekinin yazthqtnt heniiz kesinlik' konulan le sbylemek daima miimkiin defildir: iizerine ,y

(art damaklr kijk ve gtivdelerde) 'y (ijn damaklr kijk ve gdvdelerde) J

ve

ve

iizerine y

konulan

, O halde a9a[r yukan

--!rl
t

-!ll

(veva

Arapga afclah harfler

-ytl?).

r;/ s, ,i

d, t

1 Krpgakga s, d,

124

llmelerde bile, meselA hnclem, gaflan.

Fars. ('rl > (T) (Ltt

bayam (payam,

( - u0), 3. ( z. lyelik ekleri: Tkt. l. -1-um - -im), mlz), 2.-ing 1. 8tz, 3. -lan - -liirt. Qkt. -r: -sr- -st; -muz/( )veya Sayrlar: bk. uEko. Stralama sayrlan: (Q) birinci( U.tt
't,'

nin durumu bakrmmdan elimizdeki eserler -S, -'g'defigmesi bir birlik gdstermezler. -w, -'9"->-\^p-8) (buzafu nbuza$ro, TZ de ekse' (rneselA, brzawu -buzaw vunrnda g mu' ve-o srk) T "-'yr BM de srk AH ve rlya, Eo[unlukla -*hufaza eder: ya$- nyaf_, buzaSu nbuzapr". Ekseriye i-, yl- ye dijnii$iir : ylpek (T, AH) <ipeko. b-, p- (vabancr kelimelerde)>m-: miin obenu (<biin), ma' opamuk, basmao, bunu72 munu0g mu*-mam*.-Fars. ri:il
nbununr.

blrtngr, iigincl Son

k-, k- yer yer diiger: [<urtl.ca) urut[ra oihtiyar kadrno, [a' ya-aya nkayao, ktigiirgln-iigergln ogiivercin" (krl. T. HALASI KUN, Tiirk dili ve tarihi hakkrnda araqtrrmalar, cilt I, Ankara 1950,
4s.61

(Q) senil katrnda klm bar nrnda kim var', klbi(k) "gibi": bdrt (aynlma hali) nberio; degln (cii) (yiinelme hali) *kadaro, bilfl (yahn veya yiikleme hali) nile,. Zarflar: Yer bildirenler (eski yiin bildirme hali): yogan uyuka' rro, aga$a <a9a[to, llgiirl oileri", at[<an ( <art[<arr) oarka, karu (nereD, an$aru (oraD; (BM) kanda onerede,. Zaman bildirenler: burun uiinceu, solra (sonra>, ti.inld <.genrndao, ibtiimA .iisti.imen, celeyino, tapla usabahleyinr.

) vs. gekim edatlarr: alt (Q: artrnda "ardtndao), yarulda uyacsenin ya'

( ,l.r,i,

).

olup olmadrfr heniiz aErkhSa kavugma' -rJ> -n defigikli[iqr-.iJ olarak yorumlanmr;tlr. yn muhtaEtrr; burada -4 k6rtm[ d ve e iinliileri ayrrt edilmiglerdir, meseld: LrJ (nrmutD, ve O) de- ode-n.
Metatez: (Gdqiigme): yam$ur nya$muro (<ya$mur), Vurmak

$ahrs zamirleri: 1. miin, m?inim-m?intim, miini, ma0a; 2. sfln, senig slini, sa1a, 3. $ahrs ya diiniiqliiliik zamirleri, meselA, Q: iizt, Q, TZ kiinst, BM: kiindiizi (<kiindt iid), veya igaret zamiri ol (meselA B, T. Q) ve (Bu) ttgi ile ifade edilirler. bentm-be' nl, anut3 - aru Wkilleri (BM) KaraEayca - Balkarca'yr hatrrlatrr. mls obizu) gekli dikkati gekicidir. nrlz obiz> (AH; krl. sar. -uyg. lgaret zamirleri: bu, munul, munr mu9a; munlar, munlarug (fakat Q: bular, bular$a); ol, amp, am; anlar, anlaru4; ttyme (deg'
me, herD.

ryumnrk,, ( <yumru\),
Unsiiz diiqmcsi:

vs.

flii;er, -d, ;n' yer yer iiniinde de t'nin (Fars obal iirttisii>; r[rbiin -ryabancr kelimelerde diiger, meselA: at[can uarka' ( <art[<an). 31. KiiEtiltme ekleri:
hur.

meselA: (T)

Soru kelimeleri: ktm (yiikleme h. kimnt) okimu, klmsii <.kimse,u, n[ *neo, nigd unice,r, niigiik .nasll,r, niintgiin .nastlo. 322. $ahrs ekleri: slz, 3. 2. 2. 3.-' gkl. Tkl. 1.

-6fu1,

-cln,

{rna - -gfne

(kry. CC);

-'**; -+r'

-16r. Tkl. l.
tiiCiil.

-n,2. -0,3.

Qkl.

Alet isimFiilden isim yapma ekleri: $ekil ve tarz: -ut, -19, Fiilden fiil yapma ekleri: Sebep: (Nadir): -[u tcri: (yat--[ru,-[r. krq. kar. T.), --$uz (tun$uz-, kiir'giiz-, krg' kar. -[crr-, (tam-ztr- odamlat-u, dm'zlr- uemzir-r). T.)

-16r. Bildirme: miisbei dlr-dur, menfi diigiil (nadiren, Q ya gdre)

Partisip 1: - -gdn, -kan - *k!in'(nadiren de -6n-gan (meselA okagr uokuyucuD). ve de biiyle) ve -an, meselA T BM -lgi krg. BM ktilmtgtii ngeldi$i zamanD ve ayladr Partisip 2: -mr;. gak osiiyledigi zamanr.
127

-;

-lar1. -k, -k,2. -\b, 3.-lar-blz,

-zrr

321.

-gd liik: (Q) bu andan yalsrra[r

126

yiinelme hali: {ayiikleme hali: llgi hali: -nl; -nlp; vs. Usti'in' vs. (fakat BM'de ve nadiren, meselA Q de:
(veya

blr

-a-ii) az ya!9r)dur.

Gelc'cek zaman partisipi (tamamlanrp bitmemig eylem) : Ja' (,bu lekil Q'da arapga mekan isim(T, qr AH) ve -acak--iiciik giisterilmigtir), meseld, bu olturaca[r ytr dur lerine kargrhk olarak nbu oturucak (oturmaya mahsus) yerdir" (Q). h fiillerde: Zarf - fiillerr -yrp, -ytip; -a-lp, -iip, -la(iinliidcn sonra: - -gdg, meselA: bfy ya' -[ -yn); -kag -yatigkiig miin yiitigttim ubey gelince, ben geldim, (Q); -kah- -!ah: kiilgeh bert kiirmiidiim ogeleliden (o) beri giirmedimo; -glncii: k[lgtncii ugelinceye kadar,. (Q) miinf kdnr*ike az traldr ubeni Masdar:

Gelecek zariian: TZ de tesbit edilmigtir:

selA: kiil-iisi-men (gelecegimD.

-arl-- - -iisl-,

me-

-makgiirmeve az kaldto.

-miik:

btyniq olturupr minim klbl "beyin oturuStr Fiildcn isim: -9: gibio Paranomasle (isimlegtirme): (Q) urus benim (otulugum) urdum (vuru$ vurdum,, ydytg yiidim nyeyig yedim".

-gtl, -$rl'--ktl -ayrm- AH -iiylm; (T, Q; BM de de dudak iinliilii geklleri de var). -ytl; -ErlBuna kargrhk TZ Ermeni Krpgakga'st ve Batr Karayimce'de oldu!'u gekillerine de sahip, (menfisi: gibi -ktn -gln, -krn-grnl. vs.): Qkl. -al'k- -ehk, -ahm-6ltm; 2. -tp menfi' -ma$rn (menfisi: maprz, (AH), T, AH), si: -rlrz- -tdz -tgstz -mar3, T, BM, TZ, O).
Gtjriilen gegmiq zaman: dak finliileriyle: Geniq zaman: i,inlii ile biten fiillerden sonra:
1. teklik -dt-; (BM, O). Juk -dum, meselA:

Emir:Tkl. l.

2. 4il-

ve gokluk gahrslar du'

fiillerden sonra:

iir

-iir-6l-ur-bul-ur-, r. n den sonra) meselA: 6l-s1-, ber-iir-, btl-tir-, i.ir-, !al-ur-, sln-ur-, tur-ur-. Qok heceli fiillerden sonra: -ur- -iir- (-t> -d olur): agrl-ur-, atsur-ur-, asrl-ur-, andur-, ( <arrt-), xsd111-111-, tiikfln-iir-, sl41-q1-, uzad-ur( duzat-), vs. Soru: (Q): kiillrrrdsiin. (iinli.i ile biten fiillerde) gimdiki zaman: TZ de: -adrr- menfisi (-dtr<tu' (iinsiizle biten fiillerde), -iiydtrkiil.iiyor -ydtrnge' rur-); Q de (sadece iki defa zikredilmigtir) -dyor:
(1,

gig-dr,

-artut-ar-,-fl1-, iir-[r-; tlk-iir-,

tek heceli -r-; soy-ar, sdk. ag-ar-, af-ar, istisna olarak: -

: Iki qekil tesbit edilmiqtir : *Eay- (T ve AH de biiyledir); menve -Cay-fa* (meselA T de). -SaSoru: (Q) kiilgiiyrdmen. fisi -magay128

liyor", kAl-iiyorlar o geliyorlar". , Gelecck zaman- istek - gereklilik

Birlegik gegmig zaman: (hikAye): TZ ve e de tesbit edilmigtir: tir- (tlr- <turur-), meselA kiil.tp ttr-miin ogeldim, gelmi -lp gim>. Soru: kiil-tp-mi-diir. Anlatrlan gegmig zarnan: TZ ve Q de tesbit edilmigtir: -mtg-: kiitm$man ogitmigim>. ; 33. Yan ciimle iirnekleri: (Q ye gdre) : $art ciimleleri: klm tursa turSaymiin anrn bilii *kim dursa (ben de) onunla dururum), bty alganda {*tn da$ aI uBey ahnca (alrrsa) sen de al,, (gergeklegmemig) sfln turmasaydrg turdum mdn <sen kalkmasaydrn (ben) kalkardrm,. Zaman bildiren ciimleler: sultAnrp ldlsilli blrt bir ay bardr osultanrn geleli bir ay olduu, biy gak turdr miin yiittgtiim <Bey *tam- kalkrnca, ben yetigtim,. Zarf. fiillere de bk. Gaye bildirenler: ag yiimiikii keldiim uyemek yeme$e geldimr, siint tzdiidiim ki(m) tamagayliigiiysen (gez-meye gitmen igin seni istedim, (aradrm)u. Nisbet (ilgi) ci.imleleri: ol kim kdrdiim eiinij [atmda k$tdt osenin yanmda giirdi.iEiim geldi". k6tgdn miinim dostum dur ugiden benim dostumduro. Sebep bildiren ciimleler: siint slivmiik iigtin (veya siivmaklndiin) kiildiim "seni sevdilimden geldimu. Ki(m) ci.imlesi: blldiim kl(m) biy k6ldl obildim ki(m) bey geldi (beyin geldilini bildim). 34. Yukanda siiylendili gibi, Memluk-krpgakgasr metinlerinin Tiirkoloji igin iizel anlamr fevkalade zengin liigat marzemesine sahip olmasrndan ileri gelir. Bu arada Krpgakga ve Ofuzca (Tiirk. mence) unsurlann yan yana bulunmasr da ayrr bir iinem tagrr. Bazr m,isaller; sciyleneni 1'akrndan gtirmeye yardrm edebilirler: lsimler: <giineg>: K (rpg). Buyaq + O(guz.) guniit, uip, urgan,: K. cirkiin*O. ur$an, <gok>: K 6kiig*O. taUm, (samann; (. salam-f O. saman, (armut)': K. kiirtmii f O. armut, ttkurtr: K. biirti + O. [<urt, nkaraca>: K. lltk+aywuk, (tavganD: foyan + O. tautan, (omuz)) K. in * O iigln, kege: K klytz * O. klig:i. I Fiiller: <<yaz-, : K grz- * O.yaz-, <sdyle-r : K.- sdzla + O. sdylii-, (yen-D K. ut * O. ydn-, ukang-o K. bulas- + O. ts. [f-, olstr-D K. tble- * O. rsrr-, ubul-n K. tatrr- + O. bul-,
129

ndinlen-' : K. trn- * O dtnliin-, ugcinder-" K. urat- * lsiindiir-, nkijr ol-, K. karagu ol- * O. ol-, chasta ol-' dkiil ol- + O. reyru oI-.

O.

K,

Ek : Asrl sayrlar (en safda: Ermeni Ktpgakqa'sr kargrhklan)

TOAHBMTZKT.
I
.,

* {

g
stit

j'ttj
'. t et)

ir; {',
. t

t)

bir
ek"i
u9

ERMENI KIPQAK9ASI
11. yi.izyrhn ortalannda Ermeni

,{l
.a

4
5 6
7

,f-'
a'.

a.

&!,

8 9

tfr * -')
;l c-Fol

t-t-

.H, e 4,; ii
,

o.l9t j

{r ilt
.2J

&.i
tia

tt'
sl'i

9z12

9rt
be$

rll
t>L

altr yedi
sek"iz
t" (_'buz

*'4 y'y
.t

.7-

a-.

;?L
ol

{t

l0
20

30 40 50 60

:i
ii,
,I-t
.t

q4 !.4
a ...

drl

ot

-t t tJt

biiyiik bir btiliimii giigtii ve, Krrrm'da kuwetli bir cemaat tegkil etti. 13. ve 14. asrrlarda buralarda gok tinem tatrmry olmahlar; gtin. kti bu yarrrnada bu devir.de Armenia Magna (Ermeni adasr) veya Armenica Mariiima (Errmeni denizi) diye adlandrrrhyordu (krq. M. HRUFEVSKYJ, tstortJa Ukrajtny-Rusy, cilt 4, Kiew-Lemberg 1907, s.297). Ermenilerin biiyiik merkezleri Kafa, Solchat ve bilhassa Sudak (Krpgak imparatorlufunun ticaret merkezi, Rusya -Bizans-ve Memluk imparatorlufunun mallarrnr aru ettirkleri ve mal aldrklarr yer) gehirleri idi.
Ermeni gtigmenlerinin Krpgaklarla devamh temasr - her geyden iince Krpgak ticaretinin araclsr olarak edindikleri yerleri - onlan (dinlerini, yazrlannr, aynr zamanda bir gok Ermenice tesleri muhafaza etmelerine rafmen) yavag yavat Krpgak dilini kilise dili ve resml dil olarak kabul etmeye sevk etti. Krnm Ermenilerinin bir krsrnt Leos I'in batr Ukrayna'da (Galigya ve Ledomer kralh[r) yerlegtirme teklifine uydular (1280) ve daha sonra (Polonyah Ermenilero olarak tanrndrlar. l496"dan beri Ukraynah Ermenilerin merkezi Kamenez-Podolsk (bununla ilgili olarak krp. M. HRU$EVSKYJ, yuk. eser, cilt 5, s. 247-48,251-54) gehri oldu. Ermeni-Krpgakgasr yadigdrlarr olarak gu eserler anrlabilir :
1559 - 1664 yrllarma ait Kamenez - Podolsk Ermeni cemaatrna ait dosya ve evraklar (Belediye meclisi ewaklan). Bu belgeler 1943 e kadar Kiev'de, Ukrayna eski devlet argivinde (Universite binasmda) muhafaza edilmiqlerdi. 32 cilt idiler ve bunlardan 4386 numa. rah olanr da tamamryla Krpgakga idi. Bu hazineler 1944 yrhnda, Almanlar geri qekilirken, yangrnlann kur.banr oldu. 1930 yrhnda, Uk-

Euklu akrnlarrna dayanamayrp

giiktii. Bunun iizerine Ermenilerin

Balrathlar Imparatorlufu

Sel-

9n

, Jt
f'

11

,i

'j"
a'..

,/

).\

igirmi
6

)?'t
J}

tcuz

Jj,
i;;
.l.

btrb elli
alt"mrp

;:,.ttt

70
80 90

.P
.,
J.

-.Y.

,e-

Ji'i ;
._.
o.l

dtl .r+l
.i LJL

t00
1000

;*ir :il
J-t
aa

,f' 'i'L .tG

t,

4i

yetmig
sek"san

,t\t) i ol ,r!. JLt

t'oksan

wz
ming

tt

44

130

l3l

i{if

ravna llimler Akademisi A. KRYM$KYJ'nin talebelerinden birini, T. I. HRUNIN'i, Ermeni Krpgakgasr ile yazrlmrg Kiev evraknt i9lemekle giirevlendirmigti. Qahgma oldukqa hrzh yiiriiyordu. HRUNIN, eski siyasi durumuyla ilgili olarak. tutuklandr$ zaman, aqafr vukan 1933 te, bi.itiin metinleri transkiripe etmig ve iglemigti. Qahg' masr miisadere edildi ve bastlmadr. $imdi Gordlovskij ArmaSantncla (Moskova 1953) HRUNIN'in en eski 4 ermeni krpgakgasr evrakrnr (1559 yrhndan kalma), transkripsiyonu ve Rusga terci.imesi ile ele alan bir makalesi negr edildi$ine giire: pamJatntld paleveckogo Jazyka KVI veka (s. 90-97; ktsaltrlmrgt: Hr), HRUNIN'In biitiin mo' nolrafisinin muhafaza edilmig olabilece$i iimit edilebilir; ki orijina' Iin defc-rine sahip demektir. Bilindigi kadanyla, hali hazrrda, a;afrda zikredilecek olan kiiti-iphanelerde, toplam 28 Ermeni krpgakgasr yazmasl vardrr. Viyana'da Mehitaristlerde (15 yazma bk. J. DASHIAN kata' loEu, 1896); Viyana Milti Kiiti.iphanesinde (2 yazma); Paris Milli Ktitiiphanesinde (5 yazma, F. MACLER katalo$una (1909) bk.); Ve' nedik Mehitaristlerinde (1 yazma), Breslau Ossolineum'unda (1 yaz' rna), Krakav'da Jagellonen Kiitiiphanesinde (1 yazma), Krakav'da Czartoryski Miizesinde (l yazma), Polonya'da hustrsi miilkiyette (2
yaz.ma).

ris'te Bibl. Nat.'de; heniiz yayrmlanrnadr), dini edebiyat: mezmurlar 1590 yrhnda Diakon Lusik adrnda biri tarafindan terciime edilmigtir (viyana'da Zamo36 Milli Ktb.'de); F. KRAELITZ-GREIFEN. HORST bunlardan mezmur 51 (50)yi bir ,terciime ve- bir yo. rumla birlikte yayrnladr: Sprachprobe elnes ermgnlsch-tatarlschen Dialektes ln Polen, WZKM, cilt 26, 1912, 307-24 (krsaltrlmrqr: Kr.); Paris'te Bibl. Nat.'de ve Czartoryski - Miizesi'nde ildhi mecmualan da var; dua kitaplan, vaazlar, velilerin hayatlarr, dualar ve garkrlar (Viyana'da, Mehit.'de, Paris'te Bibl. Nat. Czartoryski Miizesinde, heniiz hig biri yayrmlanmadr). M. LEWICXI, bfitUn Ermeni Krpgakgasr eserlerin lugatrnr yapmak istiyordu; onun ytinetiminde gahgan Polonya llimler Akademisi liigatEilik laboratuarr, LEWICKI'nin beklenmeyen iiliimiinden sonra da gahgmaya devam ediyor. 2. YAZ[.

Muhteva olarak aga$rdaki sahalara ayrtlrr:

Dil bilirni: (dil bilgisi denemeleri-Viyana'da Mehit; Erm. Krpq. lugat - Viyana Milli Ktb' ve Mehit.; girndiye kadar negr edil' rnedi): l5l9 yrhna ait Ermeni nieamnamesi (1568 yrhnda terciime edilmiq - Viyana'da Mehit'de, Paris'te Bi'bl. Nat.'de, Breslau'da Ossoleneum'de; son yazma neqredildi. (Transkripsiyon te trpkr$asrm) MARIAN LEWICKI ve RENATA KOHNOWA : La verslon turque' klptchak du code des lols des Arm6nlens Polonals, Rocznik prien' talistyczny, cilt. 21, 1957, 153-300; krsaltrlmrgr; L.); 1604'13 ytllanna ait Kamenez-Podolsk'taki. Ermeni kolonisi yrlhklan (Venedik'te Me' hit., ve Paris'te Bibl. Nat.de; son yazma JEAN DENY tarafindan yavrmlandr: L'armdno-coman et les cEphdmdrtdes" de Kamlenlec i too+-tots). Wiesliaden 1957, 95S.: ktsaltrlmrgt: D); Qetitli evrak, me' selA, Lemberg Ermeni Kilisesi'nin 1635-80 yrllan sicilleri (Viyana'da Mehit'de, henliz yavrmlanmadr) : Calenderlum arrnenlcum manus' crlptum pro annis 500 ( 17. yiizytl ortalan-Krakau'da fagellonen ktb. de, heniiz vayrmlanmadr); 1654-71 yrllarrna ait Paskalya ilAhileri (Pa'
132

t kve 8 lf, ? tu.P to, P rve r ;, 4gver g",saflam bilkaideye balh olmadan Krpgakga k, t, r, 9 yerine kullanrlrrlar; Bundan dolayr Ermeni Osmanhca'smda, 6n damaksrlarla art da(e) :yi t (y) = maksrlar ayrrt edilmiglerdir. - | -y-, -y. Ses bilgisi. A9a[rdaki iinsiizler ayrrt edilirler: a, r ( ! ile yazrlrr), rikaideye baph olmayarak t[kr. o] ve n [kr. f ile yazrhr] ) u, c ( ? = Kr. e,L, e, D. Hr. e ile yazrlrr) ni.rttu*"ten ii ( e, D e). De$ipken iinliiler giisterilmez: L. yamanl! uyamanhk, kiitiiliik,. Burada o nun ii den ve u nun ii den aynlmamasr kadar (Ermeni Osmanhcast a[ =s] * o : frr ve ii fnf + hune : fo yi birbirine baf. layarak transkribe- eder) krq. KRAELITZ - GREIFENHORST, Stutdle zum Armenlsch-Tiirkischen, wien, 1912,23-24,, o nin ilk hecenin drgrnda

ile verilmesi gergefi de, Elmeni Krpgakgasr'n (kar. T.) - tinlii uyumunun yerine gegen bir nevi iinsiiz uyumuyla kargr kargryayrz demektir: (Kr) kora <gdrer (krl. kar. T. kora aynr anl.), toraslzllk'imdan
da - Kuzey Batr Karayimcesine benzer

a(:s;

<ottiresizli$imden, haksrzhfrmdan, (kr9. kar.

T.,oi"Jf"Uif-dan

ay.

nr. anl.), yurak oyiirekn (kr9. kar. T. yurak aym anl.), t'engrlga oTann'ya,, (kry. kar. f. t"itij" aynr anl.); (yalnrz 1575 senesine ait bir yazmada DENY (s. 19) ii lii iig kelime buldu: ttigi.il <oe[il>, yiirek <kalp> ve iizum (aytiziim) "yiizi.imr.
133

Dudak uyumu lunur+sang.

[c, her yer:de

biitiinii)'le vardrr; (Hr); sordu!, o[uzlu[, tu'

olur: (Hr) baWb ukagrka". (Kr) t'oluz "9o. diiniigiir: (Kr) aruv <an, temizr (<an$ : (Hr) -8, -v'ye durumu bir birlik arz etf,nezi (Hr) otlu lruf - aruv; -"So-'nip rolcul ), ofurla- u gal-,, ( Kr) t'oirrdu u do$urdu', ufu,m u afzrno glbi gekilleri yanrnda klyovu ( =koyov-u) giive$isi ( <kii6egu) gi
bl gekilleri de giiri.ili.ir.

-y-dkc.limelerde de: ket[oya (Fars.).

Benzes;meler:

(<-6-)>

tamamryla olugmugtur: klyovu, altntr

(sat-

Irnr). $unlarr da krg. ber-di fakat ayt'(t)t, artrn'dan fakat kurses' Irrn, bar-$ay ve et-kay, bu dur v satrp tr. (hareket isim' 31. Bilhassa fiilden fiil yapma ekleri -v, -ov igletir: yaz' krg', balk. lcri; aynr zamanda CC, kar. f. -u) -v, -uv, <iicret>; ( (,tola-) (tv (yazl), yapov niirtiio, tolov lu $ekilleri de krg.: lgitov-lu nigiten", yen-u --41 "galip, yenen>. yiikleme hali: 321 . Ilgi hali: -m, -ng' -n[ -mng; -nlngydnelrne hali: (iigi.incii sahrs iyelik ekinde -k'a, -!a -!a, -n); (bazan sadece a, rneseld eyam'a obev'e, Tanrt'yan, bilhassa 3' gahrs lvclik ekinde).

tt>t-aytl ( <ayttt), ett ( <et'ti), sat'rm

322. $ahrs ekleri: Tkl. l, dren, J. 3. *; Qkl. 3. -lar. -s611, l. 1. *m,2. --<rg,3 Tkl. Ckl. -+ , -; Pantisipler: en gok giiriilen -{an: oltur-gan <oturanD, konrn' (t)ugu: ma-gan ugiiriinmeyen'; nadiren (genellikle kahcr isim)i qkurtancr, (L.D.) yar$ugr (-t) uhakim"; --daer (L.) kutkardagl (D.) kegmtder ugegmigler, atalar'. yaratrcrD; -rrdt: Ermeni Krpqakga'smda-Karayimce'de oldufu gibi' iki masdar vardlr: l. masdan (asrl masdar): (kr) lbrma <,gdrme, 96r-ma (Hr) bernat klamas dopunsttt etma da C&-Ea (Bernat beni mek" ne igeriye sokmak ne de dtganya gkarmak istiyorr. 2. -+ra! masdan (fiilden isim): buyur-ma! "emir>;-ma$rb <hareket ismio. (Hr) alt-lp zrlr latununa satrrr edi oZrh'tn Zarf-fiiller: -lp hanrmrna getitip satryorduD, I nemtg kort kumugun er{t-lp satrrr ubiiy' <Kurt adrnda bir alman gi.irniiqii eritip satr5rordu"; -y: ala'y tan leo bula-y *bu, biiyle,; htnga .kadaro; bundan bagka: -kanda, zanran u*drfr songra n--"dtktan sonrar.
zamanE,

-u; .kolundan").

r.-*t, -tltlg, l. -1, -1, iyelik ekleri: Tkl. l. -im, -ulll, sl vs. (yiikleme hali: uv-u'n neviniu, ayn'lma hali !ol'u'n-dan

lylm (Kr bol-tyim uolaytmo, ovrat'lylm <ii$rete' Emir Tkl. 1. (Kr al-gfr oaln, buzgtn asil', Sruv-gln oyrka,, yimo); 2. -ln, -Fln bahk'ln "bako; menfisi sal-ma-gln oibrrakmau; krg. Batr Karayirncesi ve TZ); Qkl. 2. -unguz, -lngriz, -lruz. et'tlm (ettim,, aldrm "alGiirtilen gegmi$ zarnan: --dl, -tl: udedi, naldrnn siiylediu, sor'dub (sordukD, ayt-(t)r drmu, ald-dlng (L. yoh edtr. ( bar dt), D de: edtr <endt): bar edlr HikAye t (H.) sqt-ur edl usatardlo, (Kr), run'ar Edlb (sunar' yedl (menfisi ml yedl), tay erdt. drke; bundan bagka: (D.) $art: ag-sang {agsanD, b"ca" kelsa nefer'gelsen, egar banrna-sa oefer gitrnezse,; genigletilmig Sekli: (Hr) tutun'ur esang cteminat verirsen> (Kr) tcla-sang edl oisteseydi" (lfla- <klla- <Hl6<iste-)' *ttle). Geniq zaman (limdiki zaman anlamr var): (Kr) al-rr-nen.ah' rlmu, ber-lr-sen <verirsinrn, (Kr) bil-lr men (bilirim"; menfisi: (Hr) tanr-man (Kry. CC). (tanrmam, bilmemu, (Kr) et-mas-tlr (etmezD, soru: (Hr) tamr-mi-sen atanrr mrsrn?, bilir m.isirl'. $irndiki zaman: -1nr, -llr, -ryrr (krg. CC: kellylr, keluyor vs. Q: kiiliiyor): (Hr), sat-ur (satlyorD, ayt-ltr osiiyliiyor,, bar-ryrr ngidiyor, vanyorD; menfisi (D.) borbman turrnen okorkmuyorumo.
135

-kan(dan)

-r

Savrlara dair: ek"l "iki", lglr.lnl u20n. krg. avaldan oewelden, llk', ekingl nikinci, sonra>.
men, menlm, menl, manga; sen, senlng, sanga. tJgiincii sahrs igaret Zamiri oI ile ifade edilir. $ahrs zamirleri:

l.

Igaret zamirleri
bular.

: ot, angar-anar; bu, bungar (L. mungar);

Soru vc bclirsizlik zanrirleri : layst ohangisio, layda (nerdeD, ncalk one kadarn.
Dtini.iglijli-ik zamirleri
B-1

: (Kr' L'D') k'endl, (Hr)

kendlnlng'

(Kr) bol'gay men Gelecek - istek - gereklilik : -k'ay: -gaY, nolaca$rm o, yyrla-gay ( $arkr siiyleyecek,n, sat'kay-men osataca$rnio; (L.) oiumlu bolgay .tiltimlil olacak, ijlmesi
Gelecek zaman :

gerekr',

ki

kogurgaylar

uki terciimc etsinler,.

nadiren:

tir'),.

-asr:

(D.) -sar-; tlyasr dr niyidir, miimkiin, gerekir (diyecek:

ayt'sar-lar ndiyecekler, siiyleyeceklern

ayt-ip

Birleqik gegmig zaman: (HO ogurla'p tr ngaldr, galmrgtr', tir "dedi, demistirD, sat-rptr (sattr, satmtStrrD, Vznat et-lp tlr niltifat ottiD (I-.), gllargan-dr oterciime ediLmiStio'
Gcamig zlrmanrn hikAyesi:

34. Ermeni Krpgakga'stnda pek gok alrntr (yabancr) kelime vardrr: Arapga-Farsga, Slavca ve Errnenice. Arapga-Farsga'dan ahnanlar muhtemelen en eskileridir: Arapga bir isimden Tiirkge bir ek yardrmryla bir fiil tegkil edilebilir: Ar. <harc", barc.la.n-. Pek gok Slavca (ekseriya orta Ukraynaca) fiiller masdar halinde altnmtglardtr; biiyle bir,masdar Krpgakga gekimli et- *et,r-, bolqol-> yardrmcr fiilleriyle yan yana gelerek bir fiil telkil eder: (Hr) skazat ( <Ukr. skazat nde-"), qtlb (dedik, siiyledik', spravltca bolgay ( <Ukr. spravit'sja "bitir-o) "bitirecek>, manga uvlarm zdad (<Ukr. zdat <ver-, teslim et*), etlp tlr. (bana evleri vermigtirr.

(Kr)

bar-rp edi .gittiydi, gitmigtio.

4. METTNLER A. MEMLUK KIPQAKQASI

olErrneni Krpgakga'stntn ciimle kurulu;;u -Karayimce'de clu$u gibi- Tiirkge'den sapml$trr. Bu sapnranrn en iinemli belirtile' r i agafrda gdsterilmigtir :

33.

1.

HULASA adh
:

anonim eserden (Eserin dili

tamamryla

Opuzca'drr.)

Ilgi halinin ters ddnmesi (Karayimce'de oldupu gibi) : (Kr)

koplu\unga k9r.a gagavat"rrung omiisamahanrn (qefaatinin) goklu' (oplug,riu iloJ" g"uugttrymn), alnrnga sentrig luna gcireo (kar'. T.: usenin dniirre'; Hr de Tiirkge kelime srrast muhafaza edilmigtir: toranrng ahna <tijrenin (kanunun) kargrsma (kanuna, tiireye) giirc)u, Fakat krsr (Hr) vasll ketboYahlr da bulay vznat ettp ttr llov' nung (Vasil de Lemberg meclisi iiniinde itiraf etmigtiro.

(Adam) a9l'k akrnfigii bagladrsa $argalar kiildi, adr$ yfrdt, Adam "a(leyhf)s (iilnm) tiitUsri t (a"iln) ya gftiy&it l5rldr, ol s6'at tglndii Cebl6ll tndi yay dalr btr kirig dalr fkf ok ahb kiildt, Adam, ayrtdr: yE Cebrdll, bu ne durur? dedl, sordr. C. ayrtdr: bu tiiggrl ta"dlinugg kuwiltlndiin dur diidt, Adama andan o[r atma$r bgrHttl ve dabr adrnr nuggSb d[dl, ab ol karlanugg adr durur, siiry5n dlllnc5 ve dafu abba o$ adr dur, tnah5sr ol bolur ldm kargam silr bu ok btrle demiik bolur. andan sopra "arab dtltncl nfSiab ad verdtliir. Adem, (Cennet'den kovulduktan sonra) tarlasrnr ekmeye baglayrnca, kargalar geldiler (ve) tarlayr (tarlaya ekileni) yodiler. Adem (Aleyhis-selam) Tann TealA'ya gikAyet etti, o saat Cebrail indi: bir yay, bir kirig ve iki ok ahp geldi. Adem sordu: Ya Cebrail bu nedir? dedi. Cebrail cevap verdi: bu, Tann Teald'nrn kuwetindendir dedi, Adem'e bu sebepden ok atmayl iifretti ve adrnr na995b koydu, ab o kargamn adrdu; ve Siiryanice'de abba ok demektir. Manasr kargayr bu ok ile stir grkar demek olur. Ondan sonra Arap dilinde ntggeb admr verdiler.
1. Metin A. ZAJACZKOWSKI'nin trpkr-basrmrndan ahnmrgtrr: Une werslon mamelouke du traitd arabe sur le ttr b l(arc du XIV e

Ja - -ta (ve, dahio son eklerinin aynlmasr; gimdi artrk baSlr bagrna bir baf olmuqtur: (Hr); menlm atrmm oggrlap
Eski birlef ik

da elttt obc:nim atrmr galdr ve kagrrdrr.

Predikal (viiklem)in yerinin serbest olugu: (Hr) bllar ogurlap tr rnendan I !agu! kumug oBevler benden bir gi'imi.ig kagrk 9a[' rnrsitu', nqaldr),, (Hr) btz ketboyalar aytrb, aylzbeyga kl atm kel' tlrgay tora ahna da sordu! nurseska kt bu mt dlr oI at ubiz ketku' dalar Ayaz Bey'e dedik, ki atr mahkemeye getirsin ve Nurses'e sorduk, ki o at bu mudur?).
Son qekim edatlannrn yantnda bulunma hali gelecek yerde vijnelme halinin tercih edilmesi (Karayimce'deki gibi): (Kr) alnt' ma menlm nbenim iini.imde" (krs. kar. T. almna oiini.inder), (Hr) voytnung ahna <gijzeticinin tiniinder, D. ayltna uaytndar'
r36

sllcle, Rocznik Orientalistyczny, cilt 2A,1956 '185-87

l06ar).

(f. 105ar-

137

2.

MUNYA AL-GUZAT (Miinyeti.i'l -fuzAt) dan (1446 da Mtsrr'da yazrlmrgttr.) :

4.

Aynrlsu yuvgln menl toraslzllk'lmdan menlm. da yazllumdan menlm

bu takr vaslii triliiliirinl bayin krlur, bir argtn rn'tdin siipii l$agrndm algrl, kim siigtiniiry lavni ktbi bolsun, tal.u anr siintir. pS aqagasrndrn vagl?i l5rldurgrl, ktm hlg bllgirmiistn. talr ol vagliint Ittigipgdii ya iyarildd kizl?igtl. kugan stipiiliirtgtznl iilgsiiftir tafu uzun hiissiiliir, bds shn gartmig din bir azginii yrra[<ralc tunb $olu4 tgindii gan"at birlii ulagturgrl, kim gar{mtp tah i;2gu li9t ldr hig kiirmiisi.in. lragan vaglani mu[rkam krlsag vaglii dd'tman lki lllp arasrncla bolsun, kim SarImtS kdrmagiiy, talrr ktriik kfm vagliist yahg bolgay, kim oynar lrkdn tiigiib rrsviy bolmagay siin. lr, I farlmnl sangsan, bu munr bllii blrle sangdr tlniigiiyl$r, agl bu lpliirdii giivtikliik $atrrhl.( turur. hig ktmiisiigii blldtrmiigiiy tEi masl0r ikalsay va's-salAm. Bur (biiliirn) baflama hilelerini beyan eder. Bir argm mikdarr tnrzrak alacr al, mrzraprn renginde olsun ve onu mrzra$ma agafrritndan bafla ki, hiE belli olmasrn. Ve o ba$lantr krsmrnr ete$inde vcva eEcrinde gizle. E[er mrzraklarrnrzr dlgseler ve uzun kesseler, o zaman sen diigmanrndan uzak durup, kolun igine ustahkla yerlegllr, ki di.ismanrn ve bagkalan giirmesin. Her ne kadar ba$lantr sa!Ium yaprlrrsa yaprlsrn, baflantr iki elinin arasrnda olsun, ki di.igmanrn onu gdrmesin. Aynca baflantrnrn iyi olmasr gerek, ki miicadele csnasrnda cli"iqiip riisvav olmayasrn. E[er diigmarunr vurusan, bu onu hile ile vurdu de'mesinler. Bu iqlerde asrl olan geviklik ve bet'trrikliliktir. Hig kimseve bildirmemeli ve gizli kalmah vesselAm.
(ABDULKADiR lNaN'rn trkpkr - basrmrndan, Ti.ink ttralin yllr[r br:lleten, 1953, l-2. levha).

*.,u .tkttt'lrr"rrt,

l. Davud'un muhtegem mezmffru

2. 3.

Betgeba'a vardr$rnda Natan Peygamber yamna geldi Ey Tann bana biiyi.iklii[iine giire merhamet eyle, rahmetin qok, gi.inahlanmrzr yok et.

Beni haatlanmdan iyice yrk4vrp, gtnahlanrndan temizle. Metin F. KRAELITZ - GREIFENHORST'dan ahnmrgtrr. Bk. F. KRAELITZ - GREIFENHORST, WZKM, cild. 26, tgtZ, 3tS, 316. 2. Keldl Kuzma flovlu pan Jurko voytnung ahna Melkonung. Carugnung. Guregrung, Klrkor-ng ahna da aytr, kl btlar ( <biigJiir) s4trp edi Vasll manga kendlnlng 2 uvun da tolovun ahptr, tugalda manga uzlarm pdad ettp tir barga aruf.
4.

hali kiyovu Bernat klamas dopustit etma da gftma, *d manga flrzr artrndan pay aytrp tlr. Vasil ketloyat'br da bulay vzrrat etlp tir llovnung. Btz ketloyalar tgitip 2 stronam da Vastlga skazat etrb, 2 haftada Ilovga banp da bu ktgi bla tora ahna klyovu bila I yari etlp da bu kigtga yana aruv bergay uzlarm. da btzga keltirgay toradan ratugdan bttik mohuru bila vastl da berdi Vasil yuk Minasnt llguqbas'lcl bargay Vasll llovga da spravitca bolgay da kelgay 2
haftada.

dili araltrr.

A egar Vasll llovga barmasa na yana lagan kelsa Kuzma munda barclansa da gkotovat etkay Kuzmaga a Vasil aferovat etkay Ml. naska barga ziyanru neglk kelsa Minaska.
Jurrkoo.oGeorgn un iiniine, Melko (Omeljan), Carug, Gureg ve Kir-

B. ERMENi rrrqArqlsr
L 50 (51). rnczmurun baglangrcr Diakon Lusik terciimesinden: t. Dun. It Yenma! ugun sagmos tavlttrlng:
2.

lovlu (Lernbengli) Kuzma (Kosmas) bay Jurko Vogt (Vogt)

kor'un iiniine geldi ve giiyle dedi: Beyler Vasil bana iki evini sarmrgtr kargrhfrnr tamamiyle aldr ve evleri bana tamamen teslim etti.

Ifagan keldi angar natan markare. Hagankl banpodl per.

sape hat"rna:

Yarlga manga t"engrl ululubunga kora yarlgamazlrngning sening. koplubunga kora gagavat"rngmng senlng. buzgln torasizlik"imnl menlm:

$imdi giivefisi Bernat beni igeri brrakmryor kendisi de qrkmryor ve gciyle diyor: Ktztnrn payr benimdir Vasil bunu IIov (Lemberg) mahkemesine verir. Biz kethudalar iki tarafi da dinledik vasil'e iki hafta iginde bu adam ile Ilov (Lemberg),a gidip mahkeme
kargrsrnda giive!.isi ile mal taksimini vaprp bu adama yeniden evletamamiyle vermesini, bize rrahkemeden ve idareden miihiirlii yazryr getirmesini siiyledik. Vasil de kefil olarak Minasni Manug_

rini

il8

139

bas'r girsterdi, ki Vasil Ilov'a (Lemberg) gidecek igleri halledecek ve iki hafta isinde diinecek.

E[er llov'a (Lemberg'e) gitmeyecek olursa ve Kuzma tekrar buraya gelirse, Kuzma'nrn bu ig igin yaptr[r masraflarr iideyecek ve Vasil Minas'a biitiin zarar ziyanrnr tideyecek. Metin T. I. HRUNIN; dan altnmrgtrr. Bk' T. I. HRUNIN, Pam' jatnikt poloveckogo jazyka XVI veka, V. A. Gordlevskij arma[ant (Akademiku Vladimiru Aleksandrovigu Gordlevshomu k ego semidesjatipjatiletiju. Sbornik statej), Moskau 1953, s. 92-93'
Aqafrclaki krsa liigatgede Islav veya Errneni mengeli az tanlnan kaq kelime agrklanmrgtrr. Difer kelimelerin anlamr umfimiyetle

KARAHANLICA
MECDUT MANSUROGLU

bir bilincbilir veyahut da metnin gidiginden anlagrlabilir.

aferovat dopustlt dun Ilov ketloya markare

pan ratug

< Orta Ukraynca aferovat', yerine getir< Ukraynca dopustlt', brrak-

Kaggar'dan gtkarak Do$u ve Batr Tiirkistan'da Eski Ttirkge yazr dilinden geli$en itk lslimi edebiyat diline nKarahanhcau denilir. Bu edebi give Tiirkgen ve uHakaniye" adlarryla da anrlrr.

l.

"Orta 11 ve 12. yiizyrllarrn lslA.mi-Tiir'k edebiyatr iiriinlerini kapsar ve sonra yerini oHarszm Tiirkgesi"ne btrakrr.
Karahanhca'nrn heniiz kapsamh

< Ermenice dun, mrsra,

satrr

bir

incelemesi yaprlmamtgtrr.

( ( (
<

Eski ve Orta Ukraynca L'vov, bugiin I'vlv, Lemberg

Fasga kadludd, kethiidA

Ermenice markare, peygamber

$imdiye kadar sadece C. BROCKELMANN yakrndan agrklamaya gahgtr (bk. aSafrya). Ostiirldschen Grarnmatlk der lslamlschen Llteratursprachen Mlttelaelens (Orta Asya islAmi edebl dillerinin do !u Tiirkgesi grameri) Leiden, 1951 den 1954 e kadar, adh eserinde Karahanhca'dan ahnmrg tirnekler bulmak miirnkiindiir. Ellinizdeki aragtrrmada agalrdaki eserler gramer yiiniinden lerlendirilmiqtir :
de-

< Ukraynca pan, bay, bey

Ukraynca ratug, BelediYe Ermenice sagmos, mezmur Ukraynca skazat',

r"!ro"
skazat

(
(

siiyle-

spravlca strona gkotovat

< Ukraynca spravlt'sJa, meydana getir< Polonca strona, taraf < Ukraynca skodovat', yerine getir-, < Ukraynca vojt Vogt < Ukraynca vznat', tanr-, bil< Ukraynca zdat', ve;-, teslim etedA

et-

voyt
vanat
zalad.
140

I. Mahmide'l - Kdggdrl'nin Divani.i Liigati't - Tiirk'ii, 1073 yrhnda tamamlanmrg, arap diliyle yazrlmrg siizliik. Yi.izyilrmrzrn bagrnda Istanbul'da bulunmug olan metin, iki yiizyrl sonra istinsah ediloldupu mig, i,istelik hig Ttirkge bilmeyen biri tarafindan. -Zaran kelimekadar faydasr oldufu da bir gergek.- Sadece Karahanhca ler iizerine bir eser de[il, aynr zamanda, bu zamanrn Ttirk Diinyasr iizerine tarihi ve folklorik bazr notlarla kangrk edebiyat ve atasiizlerinden ahnmrg bir gok drnekleri de ihtiva eder. Bu haliyle o zamanki Ti.irk dili ve folkloru igin gok zengin bir kaynaktr. Ashnda, burada (eserde), uTiirkgen diye gtisterilen Karahanh edebl givesiyle meggul olunmaktadtr. Bu givenin yanrnda, heniiz yazr dili

l4t

tir.

lralinc gclnrerni;; olan di[er Tiirk diyalektlerinden de bahs edilmilBazan, buna rafmen, give hus0siyetleri istenilen gekilde veril-

1.

1439 yrhnda uygur yazlsryla istinsah edilen Viyana yazrn

sr. Bu yazmanrn 915 bey'ti

ilkin H. WAMBERY tarafindan negr edilUtgu.

mcrniglir. Eser ilkin i.ig cilt halinde basrldr: I, Istanbul 1333/1914; II, Istanbtrl 1333/1914; III, Istanbul 1335/1917. Bunu C. BROCKEL. MANN'rn bu malzeme iizerine galrgmalan takip etti: Mabmfid alKaschgaris Darstellung des Tiirklschen Verbalbaus, KSz XVIII (1915/19), 29-49; Altturkestanlsche Volksweishelt, Ostasiatische Zeitschrift VIII (1920), 49-73; Malrmfrd al,K69!ar{ i.iber die Sprac. hen und Stiimme der Ti.irken tm XI. Jahrhundert, KCsA I (lg2l), 2640; Altturkestanlsche Volkspoeste I, Asia Major, probeband (1923),3-24; Altturkestanlsche Volkspoesle II, Asia Major I (1924), 2444; Volkskundliches aus Altturke$tan, Asia Major II (1925), ll0-124; Naturlaute im Mltteltiirktschen, UJb VIII (1928),257-265; Mitteltiirkischer Wortschatz nach Mahmfrd al.Iffisgarls DIv6n Lu. Sit at-Turk, Budapest * I.eipzig 1928, VI+252 s. (Ilerde K olarak krsaltrlmrqtrr). (Kelimelerin bir krsmr ya eksiktir yahut da yanhg okunmugtur; bunnn igin B. ATALAYIn diziniyle, agagrya bk., ta. mamlanmrgtrr.)

di: Ulgurlsche Sprachdenkmiiler und das Kudatku Bilik.

rlscher Text mlt Transscrlptlon und Ubersetzung nebst einem ulgurlsch - deutschen Wiirterbuch und llthographierten Facslmile aus dem Ortgtnaltext des Kudatku Bilik, innsbruck 1870, IV*260 s. Daha sonra aynr yazma W. RADLOFF tarafindan negr edildi ve iglendi: Kudatku Btllk. Fascslmlle der uigurischen Handschrtft der K. K. Hofbtbltothek ln Wen, St. Petersburg 1890, XIII+200 s.; Das Kudatku Btltk des Jusuf Chass Hadschib aus Billasagun. Thetl I. Der Text ln Transcrlptlgn, St. Petersburg 1891, XCIII+252 s. Das Kudatku Btltk des Jusuf Chass Hadschib aus BflIasagun, Thell II. Text und Ubersetzung nach den Handschrlften von Wien und Kalro, St. Petersburg 1910, XXIV*560 s.

Z. 1914 yrhnda Z.V. Togan tarafindan bulunan Fergana yazmasr. Arap yaasryladrr ve 6095 beyit ihtiv6 eder. IstinsAh tarihi belli defildir.

3. Kahire Hidiv Kiiti.iph6nesi'ndeki Mrsrr yazmasr. Arap yazrsryladr ve 5800 beyit ihtiva eder. W. RADLOFF l.(uta6gu Btllg i.izerine yazdr$r iigiincii eserinde bu yazmadan istif6de etmigtir (yukanya bk. !).
Her iig yazmanrn trpkrbasrmr Tiirrk Dil Kurumu tarafrndan negr edilmigtir: Viyana niishasr : Istanbul, 1942, 144+200 s: (Onceki galrgmalar zikr edilmigtir) ; Fergana niishasr: Istanbul, 1943, 24 + 447
s.; Mrsrr niishasr: Istanbul 1943, 14*392
s.

BROCKELMANN'rn negr erriEi metinlerin bazr yerlerinin dtizeltilmesi ve de$igik yorumu igin bk.: J. SCHINKEWISCH, RablUds Syn,tax, MSOS XXIX ve XXX (1926/27), t3Ut7Z ve t-57. Bunlardan sonra Tiirkge baskr ve incelemeler gelirler: Metnin ttpkr-basrnu: Ankara l94l; B. ATALAY tarafindan.Ti.irkiye Tiirkqesi'ne gevrilmigtir : I, Ankara 1939; II, Ankara 1940; III Ankara l94l (ilerde K I-III olarak krsaltrlmrqrrr); B. ATALAY'rn Dlzln'i: Ankara 1943 (ilcrde K olarak krsaltrlmrqtrr; burada da bazr kelimeler eksiktir ve l'ratah yorumlar vardrr; bunun igin, yeniden ele almmalr ve C. BROCKELMANN'rn indeksi ile, yukarrya bk., tamamlanmahdrr).

Kdggar'da Karahanh hiiki.imdAn Tawlag iEin yazrlan Balasagunlu Yfisuf Hass Hdcib'in Kutad$u Bilig'i: mutckarip veznindc, iifretici, genig qaph (6645 beyit) bir
Bugra

I. 1069 yrlmda
Hin

Kuta6gu Blltg'in edisyon kritifini R. R. Arat bu yazmalara ve bazr miinferit metinlere dayanarak negr etmigtir: Istanbul 1947, LIX+69 s. (lerde $.8 olarak krsaltrlmrgtrr). Her ne kadar bu baskr b{iyi.ik gapta ve biitiiniiyle tatmin edici ise de, bazr hallerde Karahanh edebi givesine uygrrnluk giistermez ve bunun igin de kullarurken dikkat etmek gerekir. SCHINKEWITSCH'rn Rabgtzls Syntax'mda (yukanya bk.) r,<n'n miiLnferit yerleri iqin baganh yorumlar vardrr.

eserdir.

Eserin baghca iig vazntasr vardrr: t42

III. BdIb Ahmed Yiiknekl'nin kaleme ahnrg yeri ve tarihi heniiz aydrnlatrlamamrg olan "Atabetii'l - Ha}e'!* (Hakikatlerin EgiSi) r. %tabetii'l.Haklik, mutekarip vezninde, l2l diirtliikten mi.iteqekkil, islAmi, ii!,retici bir eserdir.
143

Eser Htbetti'l - galcd"k adryla ilk defa Necib "Asrm tara. frndan tanltlldl ve yayrmlandr: Istanbul, I. krsrm, Arap ve Uygur yazrh metin 55 s., II. krsrm Terciime ve aErklama, 112 s., Istanbul 1334/1915. Daha sonralan, R.R. Arat tarafindan, girig (eski qah* malar zikr cdilmiqtir), metnin transkripsiyonu (burada ddrtliikler mrsralar haline getirilmigtir), Ti.irkiye Tiinkgesi'ne terciimesi, notlar, tahlili indeks ve gegitli yazmalarrn trpkrbasrmlart (1. 1444 de Uygur yazrsryla istinsah edilen Semerkand yazmasr; 2. 1480 de Arap ve Uygur yazrsryla istinsAh edilen Istanbul yazmasr; 3. muhtemelen 15. asnn ikinci yarrsrnda istinsAh edilmig olan arap harfli Istanbu! yazmasr, ve difer diirt gok eksik parga) ile birlikte iglenip negredilinceye kadar IIstanbul 1951, 163+LXXXI+CLXXII s, (ilerde AH olarak krsaltrlmrgtrr)1. Pek gok kimse eserle meggul otrmugtur: SB baskrsr iqin siiylencn geyler AH iEin de gegerlidir. Bundan bagka terciimc ver yer hatdhdrr veya sathidir. Aynca yanhg okunuglar ile indekste bulunmayan kelime ve ekler de tesbit edilebilir.

ge Uygur yazrsrnda yazrlmayan

lar. Nazal

I igin ,*

iinlii harfler, (;burada da) yazrlmaz.harfleri kullanrlrr; s sesi tiirkge ve tiirkge-

legmiq kelimelerde, kalm srradakiler de

dahi ,.r ile verilir; g sesi

fe ve p sesi t ile temsil edilir; ekler goSunlukla kdkten ayrr yazrlrr : Daha sonra,ki Orta - Asya Tiirrk givelerinde oldufu gibi; imlA, pski Anadolu Tiirkgesi ve Tiirkiye Ttirkgesine nazaran daha istikrarh ve daha insicamhdrr. Ilk defa Karahanh Tiirkqesinde inkigaf etmig olan iki iinsiiz, yani 6 ve w, arap yazrsrnda, ;, ve yeni icad edilmig ile verilmiglerdir.

-5

de oldufu gibidir: a, r, o, e vardrr.

221. Karahardrca vokaller belki de apalr yukarr Eski Tiirkge'Lr, a, e, i, d, ii.

IV. Yedi uyurlar (AEhibu'l-Kahf). 1914 yrhnda Kargi (Ozbekistan) da bulunan bir Kur'6n terciimesidir
Eser, A.K. Borovkov tarafindan, transkripsiyon geklinde, agrk. lamalar ve orijinal metnin bir sahifesinin trpkrbakrmr ile birlikte iglendi ve ne$r edildi. Iz materlalov dlJa lstorll uzbekskogo Jazyka, Tjurkologiqeskii Sbornik I, Moskau-Leningrad 1951, s. 73-79 (ilerde AK olarak krsaltrlmrgtrr). Her ne kadar eser 15. yiizyrlda istinsah edilmig ise de Karahanh edebi givesinin dzelliklerini gdsterir. Tarafrn'uzdan ele ahnan yazr dilinin ilk mens0r eseridir. Ne yazrk ki incelenreci tarafrndan aqa[r yukan bugiinkil0zbek teliffuzuna g6re okunmugtur. Ve bazr yorumlar da kabul edilebilecek lekilde defildir.

Giiriini.ige giire, Karahanh Tiinkgesi'nde, kiik hecede lki geraekten, oldukEa katiyetle, grkarrlabilir:

bir

kapah
hig-

1. e nin yazilrgrnda i-ii arasrnda srk srk kaymalar (fakat bir zaman insicamla yazrlan i yahut ii igin defil) vardrr.
Gram,rnatlk... 59) e

2. $B'in bir el yazmasr (bk. BROCKELMANN,

(Istinsah lekli mi?) Buna giire,bu alaltrrmada e muntazaman e ile transkribe edilmigtir. Ikrq. UAJB XXIX (1957),215-223 teki makarleml.

yi qogunlukla fethah ye ile transkriibe

Ostttirkische
eder.

21. Karahanhca vesikalann yazrlmrg oldulu alfabeler Uygurca ve ArapEadrr. Uygur yazrsryla yazrlmrg olan bazr KarahanL

Tiirk.

gesi metinleri, son devir Uygur yazr sistemi iizelliklerini gdsterirler: SadAh ve sadAsrz konsonantlar rttrratsrz yazrlrrlar; k, g ve b

tefrik edilmezler; aynca diSer sesler (bunlar arasrnda i.inliiler)in yazrhgrnda da bir kaide yoktur. Bu yazrhg gekl'inin fonetik bir anlamr yoktur. Ci.inkii, yeni kabul edilen, fonetik Arap alfabesiyle yazrlan metinler, temsil edilen sesleri aqrkga ayrrt ederler.

222. Tiirkgede nzun iinlii meselesinin K'ye bakarak biiyi.ik krsmryla giiziildi.iSi.inii (L. LIGETI, Les voydles longues en turc, JA CCXXX, 1938 ve A Tiiriik hosszu maganhangzok, Maygar: Nyelv XXXIV, 1938, 65-76) kabul etmek giiEtiir, Siinkii aynr vokal uzunluklarr Karahanhca'nrn di[er eserlerinde de vardrr. Bu edebi 9i venin geri kalan metinleri igin ,bu mesele hakkrnda kolay ve itirazsrz karar verilemez, giinkii di$er biitiin yazmalarda homen hemen biitiin i.inlti harfleri yazrlmamr$trr. (kr$. 2l) Bunun igin bu rneselenin derinli$ine aragtrnlmasrnr beklemek icab eder. Bu bakrmdan bu aragtrmada Karahanhca'nrn uzun iinliileri gdziiniine ahnmaml$trr.

Arap vazrsrnrn imlA sistemi, bi,iyiik qapta btitiiniiyle, sadece Uygur yazr sisteminin bir transliterasyonundan ibarettir: Eski Tiiik'

Baa orijin i.inltiler Eski Ti.irkge'de oldufu gibi muhafaza edil' migtir: T.tio. "dip, ktik, esas, temelu; K., KB 1322; yary 'yeni'K, gB 414, AH;}djy",paldur 'balta, nacak' K, KB 1736; bo6uS'boya, renk,
145

t4

il

K, KB 3146, ortu'orta' K, KB 5564; [<opur-'lcopar-, dik-,grkar-' K, KB 47- eok nadir lopar- KB 47 A; so$un'sogan' K- soSan K; '1'aratrl- K, KB 124, AIJ- nadiren tttrii- KB l24A vs' KB -u-/-ii-2-a-/-ii: 5265<*tu,tum; tutagr'yaktn, srk' K, KB 5189 <*tututr; tiiziig-'diiziig-, diizeltmeye vardrryl s1-' Kctiiztiq- K. nadir: ahmla 'prens kdti,bi' K: Unlii desigmesi: -a - -t-

(iin damak sesli eklerle) *Il]lt-trl (art damak sesli eklerle) K; 'diqi' eklerle) K, sesli KB 980, 1303-trgr (art damak JlEild"'damak sesli eklerle) K; yiirtt <yiiriit-D KB 454 AB - yont- [pek gok yerde (pcy)1. Zamirlerde teg son gekim edatr esnek bir gekilde kullanrlr, orta hece di.igtiigi (bk. 3218) hallende de: andaf, (onun gibi, biiyleo K, KB 3156, AK 74: 4; mtntiig obenim gibi' I.(B 389; muda$ "biiyle, bunun gibi" K, YB 2925, AK 77:20. gu hallerde yuvarlaklagma olur: l. Dudak iinsiialerinde ilerle(reis:ihtiyaru KB 2984 BC yici yakr@ rawrg,lca, awrgla K,KB 2984; ewi.ir- <gevir-, yoldan diindi.ir-" K,I.(B 4216-evdr- AH 424; bgliif,. .hediyeu K-biiliik K; miin ugorbao K (<mfn); miin-'*bin-o K. KB 2354 (<mtn'-); lcapuS ukapru K, KB 1768 (<kaprf); tapu$ <itaat, hizmetn K, KB 1608 ( <taprg); yapg5 (yapr9-D K, AH-yaprt- K; Z.Jellgyigi-"tak benzepme oJirak: amrul- urahatla*> KB 3084 (<amnt-); ewliig K, Kr i64; gawlug *96hretli' KB @ewllg 2298 gawh! YB 2298 A; erdfimliig uerdemliu l(B 567 B - erdiimllg KB 567; tewltig "hileciu K (<tewltg);3..Dudak tinsiizlerin4gjgbyici yakrn benzegme olarak: ewliiniip (nadiren) gevlen-> K I 258:1; K, KB 3796; cuvib(cevapD,KB672 @io A'ya giire - cavd $B 672'ye giire,-4. O@ yici ben egme olarak: ul but ii"riirlaffi AH; kii4[!-.gtister-D K, KR 666 A-kiirffi6, kit- K KB 666, munu nbuduo K, $.8 107A-mum pgy; okuooku-, ga$rr-> K, AH-oh- K, KB 4908, AH; iigdii *miikAfat, AH -iigdt K, KB 4396, AH;_qli"kiilii- usiiriikle-l-K- siirkllii- K; tumguk (gagaD K, KB Z7 (ktuml*); unut- <unut-D K,1(B 757A, AH :,*tK, KB 757, AHlWfgbgidig, karekter> K - yonk K, SB 486t so4unda "sonunda,' K lIl 357:27 * :r/-l qekilleriyle (3. $ahrs iyelik eki) pgy; 6zii ukendisi, K III l2:2 - 6d pgy; qekilleriyle (krl. unutmug (unutmugD K | 228: 18 -mt/-mt9 (1. geligme basamalr olarak: 313) pcy; b) genig iinliilerde --+-/-ii-). nadir: k6s69 uaranr KB 1725 Qok -*/-4-> <IL"e-(arzuet-) K,AH373-: iiliig *klstmu K, KB3122 (tilii-aiileq.!rsrm, K, AH <Ute- uiilegtir-r K; 5. Dudak iinliile' 6r -1119t rinde ge@benzegme olai6F-(F- umlaut): orudaince bitki,r K, KB 5639-arut K; tolu sisabetliD AH - talu K, KB 2966, AH; yiingif *incin K,TBZS:S - ytngii K, KB 212147

ijnlii Atlamasr:

tutam 'tutam'

(rlrmga K. KB 4146; a$ag'ganak, tas' K-a9rg K. Biiziir;me : t. lktidar geklinde: Unlii zarf fiil eki vs n- 'multcdir ol-' yafdrmcr fiili yan yana geldifiinde: ayu$ay 'siiyleyebilecck' AII 3; KB 5656; tapnu$ay miin 'bulabilece$im' kry. 3055);yey0' miidl 'yiyemcdi' AH 274,bllurnldrz 'bilemez) (kr;. 3215,4). 2. Aynca lklgi.i 'ikisi, her ikisi' Ses uyumu agafr yukan Eski Tiirkge'de olduiu gibidir. Aynr 9ey diizlii ve yuvarlakh ekle.r icin de geEerlidir, anun-'hazrrlan-, sitahlan-'K, KB tz+0, AH;jdbulut'K, KB 86, AH; uh-'ulu-' K, KB 2779; ya$ry+-'yaklag-' K, KB 136, e6gii 'iyi' K, KB 2242, AH; biiri 'kurt' K, KB 461; kiigtk '6rtii, perde, giilge, stlmak' K, KB 4sl;jg[JniikAfat'K, KB 4720, A}{. Tiirkce eklerinden de anlagrldrfrna giire Arapqa ve Farsqa'dan afunmrg kelimelerin go$u kafun damak sesleriyle telAffuz edilirler. Yine de bu kahn damak sesi tagryan eklere rapmen, dikkat edilirse, KB ve AH de incc damak sesi olarak transkribe edilmiqlerdir' Ek' lerin ballantr ve baf iinliileri kendilerinden sonra gelen heceye 96re ayarlanrrlar ve netic'ede, Eski Tiinkge'de oldufu gibi diiz iinli.ile. rin yanrnda dar yuvarlak iinlii de ihtiva edebilirler: sat'r-th 'satmak azminde olan' K ll 297: 16; uk'u-l 'akrl' K, AH; stl-t'g ''temiz'K, KB 675; siiz-i.in 'stjziin'KB 983 AH; tanul.rJulc'tanrkhk'K, KB 386; tlrlg' llk'hayat' KB 976; ukug.lu! 'akrlh' K; hunarJr$'hiinerli'AH; But' luz 'bahtsrz, bedbaht' K, KB 49, AH; btltg'stz '9uursuz, bilgisiz' K'
AH

asbja;la$5lg-Iuggtl'big'KB 1375-brc-'big-' K; btcek'brgak' K' -brqAu, br9$u9 'makas, btEak' K; islg'srcak, krzgtn' K' [(B 2408 u rsln- '151n-, scv-' K I 2O2:3; il (iin' damak sesli eklerle) 'i9' K, $B 1297.5196, AH-rs (art damak sesli eklerle) 'b'K; siigt5II 4: 27, AH; tll 'gahgrrken dafrtmak'K II 92: 12 -

ilk I(om$u dis eti ve asrl dis sesferinin tesi'iyle 4amaksdrt'na

-sag-'sag-'K

t46

sg1i-p K-erii-K; k$ndt nkendi" AK 74:3 - ) kiindii K, KB,jH;_ y69r[r .mi!'fer> KB 5359 - yaguk K; yltlk "yitik, keskin, K - yltiik K; terlil cyemek masasr)) K-terkii K; trnsrn "dinsin" K II 316:10 - ----cun/-stin gekilleriyle pgy. T6pgrigiirl oTannya doSruu K III 25:11 -taru/-g$rti r":I":iytg it eekilleriyle pqy. 3. Qif:g aiq "ti rak, nacliren: siiqlg-i.tatl KB 2812, KB 2e52 3 - viineii K. i

giiriili,ir: 1. Yan iinlti veya dig seslerinde geriteyicivakrnbenzeimJolarak:ekstff?eaJjlTffi IiI99-(<&sii-) "eksi[-" K, KB 973; sii0ig <miicadele, kavgao K-stiniis K; umrng <Lrmut> KB 5514, AH-umung K, KB 1364, AH yumrt"birleqtir-, topla-o K, KB 3008-yumut- K; Z. Oudqkffi-lmayan
Dtzlegme quralarda

Ja$Ia- uga!la-, K;
hatte
Unsiiz Defigmesi:

ol-n KB 3138 buJtn *(giipleme)

koruSJln nkuriuno K; K; ereJlen- <srhdenilen afrh bir otp K.

9-9:

y"ta".a" it".t"yiS

gok seyrek: 96plk osiipriintii, giip>

(-96ptk

K;

0-m. seyrek: a[sug "igkili iken kavgacr, K-ahsum K; trrgat <trrnak> - K trrmal- atlrmala-> K.

k>\
2)!

k - b : oldukga srk: lcah cefer> - batr KB 2ZA; k"hk *hava, giikr K, KB 80; kulkak ",kulak, K - !u[el.<K; ya[rgr *giizel, iyio KB a33-ya!9r KB 433 AB, AH;

S-b:

gok seyrek: srgrt <a[lama>

K-srhrt K.

11f:nq;l_:1l:i'

KB'I604;;[l* f, Umfruffi
uparmark,

KB 3lsl, /,H (<brlgr); aiouk uyakalanrr, zapt ediliro K - iirii1iik aynr anl. K; -llntir AH (<llini.ir); ii6rilm nen iyio K, Kfi337-(<66iiriim); iitrti cbtiiriio KB 1683, Alt 4iiti.irii); urgu <birbirine qarparak" KB 2293 ( <urugu); yandru oyine, tekrar" K, KB 5034 (<yanduru).
231

Agrk vr"rrgusuz orta hece diigmesine itfU*!gr;. a[rru uyavag, K,

- -s: Bazr kelimelerde ve dzellikle genig zamanrn (-mas/ -Z menfisinde:.@kiigtir K, AH; xyatrBuz -mlis) oyalnrzo - yahpus-R; TiiffiFman *bildirem"m, s6yiey!*"*,, IfB79l-iitniimiism[n {$l-ii"
"

Affiffi-ir-d

AH_234 BC,

KB 791 BC; tiigtlmiiz *ulagrlamazo AH 234 btlmfis *bilmE6KTT14:4, bolmas solmazrn

(mersin

Karahanh Tiirkgesi'nde bulunan iinsiizler qunlardrr:

b, c,'^ g, d, f,'" g, g, h, b, j,^ k, k, y, rv, z, E.

x

l,

a,"' m, D, 0, p, r, s,

;, t, v,r

2>< fr )"l

-zr mi$i" K -trtii-

(aramak,

aSacrnrn ye. -r- Rotatizm, seyrek: baz$an - bartan K; lste- otakip et-, ara-D K, AH ( <lzde-)

: ikinci clerecede ve yabancr kelimelerde xx: yalnrz yabancr kelimelerde xrx: gevri yazrda dikkate ahnmadr.
..ryrs,5;
\f,

rini

232..Eski Ti.irkEe'deki iinsi.izler biiviik muhafaza etmiglerdi! ti,ikiil obi.itiin,

lagtrr-, gider-, K, AH;.otu0, otun .oduno K, AH; 6tL u6de-r K, KB 2905, bu[<a "bofan K; iigiiktiir- okrzdrr-, AH; awgr (avcl)' K, KB 2635, sang- osapla-, sok*o K, KB 139, AH eklerde de (muhafaza edilmigtir) : [raraSufta "karanhfa, KB 1861, kelttir- ugetir-, K, AH; blrtdm (rrzun zamano K, unrtSan <unutan:r K, KB 2771, tat$u ofiat, de[er> AH 440, iipdl <iiptii> K I 163:23.
Belirli kelimelerde j sesinin ortaya grkrgr dikkate defer:
148

RTEu;-ffi

busuf,

bir ekseriyetle kendilehep, K, KB, AH; bus (pusuD ryV ZSZO, k{tiir- (uzak.

413, AH.

uparmako K-erniik K; otu4 (odunD. K otun l(B 3780, AH. Unsiiz atlamasr: b>w: daha sonra belirli givelerde yerine v'ye brrakmrg olan eski b- sesi burada w ile temsil edilir: aw ..avn K, KB 2635;6wkii oiifkeo KB 332 - iipkii oakciEer,6,fke" K (<Obte;; saw (sdz, kelime, hikAye, iino 1q, KB 1447; yar^trz okiitiin K, $B

mak>K-krga_K. [-n: seyrek: ilrgiik

[rrz okrzu

intikam almak igin aramakn K, KB 1730, AH; K; - [rr[rrn resir krz> K; kuSa- okulu krzrp uzaklagtrr-

Bazr ,istisnalarla Eski Tiirkge'deki Kara-d-> -dhanhca'da -6-:olmugtur; a6ak c?yakr K, KB 401, AH; a6rn ca5rn, -6bagka" K, KB 1633, AtI, AK 74:10; ii6 *zaman, gaBn K, KB 5689, AH; yo6- (yoy-, bozmako K, KB 2798, AH,IstisnAlar: bdii- obiiyiimeko, K; kiid "iyi" K-kfi6 K; kiidiig <ig,r K; luduf ukuyu, K-L"-

6uf

dana

K; edle- oig edin-o KB 1633 C-e6l$- KB 1633, edtk- .msygel-, meydana getir-" TB 347 A-e6lk- \B 347, edlg nmal,

149

miilk; bardak, kadehu KB 2886 c,2887 BC - e6l9 $B 2886, 2887: *od- nkoy-o ISB 3592C-ko6- KB 3592; edgii <iyi" 411-e6gii
rr66m oerdem,
I,(B 3237.

AH; kedtm "giyim, elbise, AH - ke6tm AH, Karrgtrrma yoluyla: K-erdim K; ta6aq nakraban KB 3237 B [adag K'

ler-y- olmuqlardrr: ayru <ayrr> K; Bazr -5-5-> -yrygii <iyi, AH; koy- okoy-n AH; key uiyi", katrn K, AH; l.cyxkry-, sciziinden dijn-, cay-o AH 5076; *'pk ucayma" YB 1723;
&eylm "giyim, elbise" AH. 0>y ve n: ayr{l <tekit edatr, K; Srlay "fakirn K, KB 3098, AH;
v,s.

yafan nyalano K, KB 5074, AH; Ekle-fan/-gen, --Srn/-gln, --.fu/---gii. y-> O: agulc.mi!'fer' 6-yagu[cK; rgla- <a[la-r K-F$aK; tklii- ngigne-, bas*n K ytklii- K, rpar .koku" !(B 71 C, 311 A-yrpar KB 7l,3ll.
2888;

yalSa- <!ila-> K, KB rin ilk sesinde de :

,.

tri 1412

ftayda <nercde> K, AH; [<ayra unereyeo $B 1320, kayu unerede, na' rtln K, KB 94, AH, AK 74:7; l5oy nkoyun, K, KB 1412-ton KB 1500 Sadece

(<*kiitgugt); nerdk uniginD K, KB 5458, AH (<nii ker*ik); ota. I "hekim, K, KB 4356 ( <*oiagr); tadag .akraba" K ka8adag K; ut (utanme" ar> AH-uwut AH; yapsa ma aiirtiiliirse) K II 172:12 -(<yapsasa ma); l. Emir birinci teklik ve gokluk gahrs: /-V1n -yrn <-ayn/-6ytn, <-alun/-6llm (bk. 32241 1).

-llm/-hm

lkizlegrne: lkklniki,o K, lkklz

"ikiz,

(,

ottuz sotuzr K. Seyrek.

, -zul-zli -zuru/aiinl -s!: -nn/-nin, -z-> Sadece ts-> s-: gahts (S: ekinde; emir 9u kelime' tiqiincii 322411) .. I ) .1" r suyurka- (acl-, merhamet et-r KB, 1404 ((tsuyur[ra-); -{-: Sadece 9u kelimede : siigl- otath ol-> K' KB 2836 -ts-> qarap,, K,_KP 1696,49L ( (sutst-) siigr$, siigiig "tatlt, tatlt igki,
--+-;gaecS.SUraaa. uSgak' -tt-> iua"oe aur;6;G: r'na[); ta$-> {

Giiqtigme: Qok srk defil: bodgay "buEdayn K-botday K; gam$ur <qalgamu K - gagmur K; 6rgiin- <ii[ren-> IfB 465 A - dg-

ffil?Es*-).

.genneto K, KB ( <sogd' irEt' uqrft*u K, KB 1316, AH,

Unsiiz di.igmesi

K, KB 465; tezgln- odbn-o K (<tezgln), yamfur cyafmurr K, KB 118 A- yagmur K, KB 118,.talas {gaye} K tasal K. . Genizleg,me: n, fl ve g'nin tesiriyle b-> m-: maga ubana (bk. 3218); miin sbenr (bk. 3218); meg "ben, viicuttakie AH; meggii "ebedi" K; meglz ubeniz, K, KB 97; mln-, miin- obin-o K, KB; mlg <binu K, AH; mongu[r oboncuk' K; muna- ubuna*) YB Zg4, AH; mum obunl, (bk. 3218) mug (bun> K; muyan <sevap, hayrr ve hasenet" K, KB 5295; mryr$ *brytko K <*b6'1r.
Dudaksrlagma agalrdaki gibidir: l. Ondeki yuvarlak iinlii sebebiyle. Srk depil: siiwltn rsiiliin> K-siiglln K; 2. Takip eden yuvarlak

riin-

srk: bek nsrkr, saflam> K, KB -r'''! r> A : Ig ve son seste oldukqa 4843, AH, AK- btrlHK, KB K, ' 3ltZ,AH - berk K, AH; !!!f,oile" KKB pgy; Hgnr- ugirdir-, er75 3l il 4985, AH, AK "i-"

' $B 2370;Jutul- K, KB 1374,.4ll-,[curtul- K; -la/-lii eokluk eki K I zffiTo, rr 54/r 3, IrI 1dE:BT-lar/-liir pev -sa/ qart eki. pqy - sar/-siir (bk. 322413).

siir-,

'
\r r ) tci

{inlii sebebiyle : seyrek: [rulabuz, fulawz "lider, krlavuzo K, S.B 129 - fulaguz AB 129 A; yawuk (yakrn, akrabao KB 653 AC*Ia.
guk K, KB 653.

-si

O :Bazt hallerde: iigiik oegek' K - iiqgiik K; e6t9 -E-l-"e-) onral, bardak, kadeh" K, KB 2918 - eg6fg KB 2884; keriik "gerekn K, KB 3209, AH, AK 75: 8 - kergii- oyakrgrk al-,TeTifitl6 ol-' K; kulalr .J<ulako K, KB 436, 611 - [<ul]ak K (kul$ak); fakat pek

da- oaldat*o (<alta-;;

qofGfiil-e d e, _.E- I -ebulandrr-o K, KB 1856;

muhaf aza edilmi I ti r :

bulla-

<

kart

gttr-,

ctmgiin,gi.imgdn <gimen, gayir'>) K, emgtilc remek, rzdrrap, K, KB, 1598, AH; lnqgii,lngkii, ylngkii uince" K' {B 3l&; kaz$an- ukazan-u K, $B 1444, AH; [cs$a ukrsa' K' I,(B 5680;
t50

tur- K, AK 76:30; 6ldtir- uiildiir-o K, AK 75:3, ( <iiltiir-)i ordu (saray, hakanrn oturduSu gehir> K, KB 4834 ( <ortu); umdu q?rz\tt isteko K, KB 2725 (<umtu). 2. Dofrudan dofruya (sebepsiz) ilerleyci sadasulagma: gktr "grktro K III 144: 16, $B 511; utsuBt5t

dtiz"gi.indiiz"K, AH (<kiintiiz); oldur- (otur-D K.KB 1296-ol-

l. Sebepsiz ilerleyici sadahlaqma: al. andrn uordan, oradano (bk.3218) (<antrn); baldu "bal,tan K, l(B 1736 ( <baltu); emdl ugirndi, imdi'r K, KB *"" 1354, AH 1 <ernti); kiindii ukendi,r K, t<B 2988, AH ( <k?intii); ktin- u..,.
Unliilerin benzegmesi:

)\

sesleri agafrdaki iirneklere giire sadasrzlagmrg olmaltdtrlar: eril6tl oerkeklegti, K-er[t- K; r8trlar ukoyduo K, KB 3242; suStur- utti' "giinderdiler" AK 77: 3; ko6tr nengelledi" K - trt- "engelle-n K, K; tr6tr kiirt-' - sutturBazr

(iitiil-K (< utuzuk-);

6-

-*/*tk,-*uki-iik:gok lu bir da! otuo srlrrgrlr, srlrrgu! "srfrrcrk, K;

btrtiim (uzun miiddet)o

f)

sbyrek: [tayagu! ogiizel koku. 3101, AH;

g) -dam/-diim:

seyrek:

erdim oendem, K, $B

ya6lur- oyaydlr-, l(*yattur- K; yo6tur uyoydur-' 1q - yot' tur- K; dikkat edilmeli: afa- 461 ol-, tay at ol-> K - ataSK; kdrkiit- ogiizelleg-o K - kdrkn&- f; kotkr ualgak giiniillii>
K ve kos[q l also6r[<r); K'de -$- un -l-, -t-, ve -$- dan sonra sadastzlagmasr dikkat gekici: kulkak ukulak, K; [rur[rayokur-, ger-o K; saSkay osalacalko K; yofur[ran (yorganD K. 3. sebepleyeci sadasrzlagma: iipke oakcifer, iifkeo K ( <6wke);
yap9an (yavganD K - yawgan K; yapgrn- (yaprStlnl-' l(*)low' gun- K. 4. Sebepsiz gerileyici sadasrzlagma : prg- <pi9-" K -

h) --dag/-diig: srk: Ortakhk, benzerlik ifade eder: adag uarkadag, K, I.(B 1697; 6g&i9 (anneleri bir, babalan ayn gocuklar, K; kadaq "akrabao K, KB 4903; [capdaS (aynr babadan fakat ayrr anneden olma gocuklara denir" K;
iipdt, iipdii uilkio -du/--dii: KB 3077,4018;

i) --dr/dl, j)

seyrek: ektndi oikinci, bagkasr, K;

brq-; pus- (plrs-D K-bus- KB 2028, AH; piirgek <pergem>

5. Sebep ilerlcyici yaktn sadasrzlagma oldukqa azd:,r

i tapgurukomgu, yakrn, K; tutqr t(al6p9urs1-p teslirn ulagtrr-, Err-, daimi, srkstkn K, KB 1302-tutgr K, KB; yapgur- <yapr$tr*> K, KB 401 d yap$ur- K, KB 401 A. 6. Sebepsiz ilerleyici sadaltlagma: erinJ nnimet, bolluku K - ertng K. 7. Sebepsiz gerileyici sadalag' nna : lgtonlan._ (iQ donu giy-, qama$lr giy-o K - tgtonlan- K.
Tam benzegme : obqath nbenzettin rattrD; olgangsr! nokga'maya de[ero.
3194

K. (tap-

kadagu K;

-drg/-dtg:

Sadece gu kelimede: sagdrg (sagdrg, sadrk ar.

k) -fu/-gu: seyrek: Benzerlik ifade eder: buyragu <Deve yavrusu gibi" t(8, 6367; '
K;

l) -k/-k,

Qok seyrek. Kiigiikli.ik bildirir. 96plk usiipriintiin

K ( <o!gatdr); tiiriittl

uya-

2. Sebcpsiz ilerleyici : tugr <yaktn, kom;u, srk srk, daima) $B * tutgr K. KB 5481'

m) Seyrek: Anlamr artrk unutulmug eski gok-[un/-kfn: ogiipheli> K; lcrrtrn (cariye, kadrn esirn K; luk: tktrgkiin n) Seyrek: Ktigiikliik bildirir: kiizktyl <giizciikr -lcrya/-kiyfl: osijzciikp K; tuzJgrya <tuzcuk>; (Gi.izel sevgililer igin); K; siizkiyii o) -lan/-liin: Soyrek: Hayvan isimlerinde: arslan *aslan, ukaplano K; yrlan uyrlann K, KB 1297, AfI; K, AH; burslan p) Srk defil: Mana: uhem... ve hem de, ge-h...-h/-11...-ll: rek... gerek, ve vs.D yrparh biligli...ktzlii- ukokuyu ve bilgiyi gizle-, KB 3ll;6tlt tlr4a$r a8rrmas (et ve trrnak aynlmazu KI177: t7;

eriin nerkekler, erkek, insano K, o[ul, gocuko K, KB 1732;

3ll. isiMDeru isttvt : a) agl-dq sey'rek: biigiig "beycefizo K; b) -an/-iin: seyrek : ManAsr yer yer kaybolmug
KB
1322,

eski gokluk:

oflan uopullar, gocuklar,

c) -a:

seyrek. anag (annecik, anlayrqh kuo K; atag nbiiyiikliik

-luS/-liig: mrg olma ifade eder: ath$ uath" AK 74:l;

q) -h!/lig,

Srk: Aidiyet

ve

birqeyle kaplan-

giisteren qocuko K;

d) -sr/-91: srk: Bir i;i yapan, sahiplik, meslek, eder. algl .hilekir, aldattcl" KB 5231, awsr (avclD K; -grn/4ln: 374 (krg. x)
l\2

u$ra9 ifade

e)

Sadece 9u kelimede: kiikgtn oktr, grio

K' KB

-pn/gln

r) -14/-Itk, -tuk/Iiik: Srk: Soyut ve bazen somut isim yahut yer ismi yapar, a$rl+ ugerefo K; pukluk naq giizliiliik, algaklrk, rSB 4729, AH, totluk utokluk, K; KB 5317, AH; otujlu! uodunluko K; s) -m: seyrek: Unvanlarda kullanrlrr: tanm (prens ve prenses unvantr K;
153

K; --siz, pritativ (vokluk) : biligslz srk: --srzf -suz/-siiz: <cahil" K, KB, AH; kiirksi.iz <Eirki'n AFI;

t) -muft/miik: eokseyrek: [<aramu! ukaramuk bitkisi, K; u) seyrek: kiiliip ndurgun suD K; ne0 ogey, mal mtilka -r;: AH; K, KB 2056, otug <odun> K; v) seyrek: fun/lan,dan gelir: bur[an -kan/-kiin, -!an: (put, burkan" okumandan,,, K; yettkiin nbi.iyiik ayr, K, tarban \v) h)

kiir-, figkr-" K, $B 4892; kadgur-, laygur- "kayrr-, cft3;x1-p lan-o K;

[rararK, KB 5347;

kaygr-

-ra-/-r6-: okiikre-" K;

h)

Seyrek:

rgra-

<hasretten

inle-o; kdkrfl-

az, kfi,,

AH; sarr$ralI "daha sarl, sarlcaD KB 5586; Seyrck: Manasr artrk terk edilmig eski gokluk: alpa$ut -l: savagqt) nkahraman, K; tegit (prens,D K.
1724,

-grn/-9in: Sadece gu kelimede: kiikgln ngri, krro K; (krq. -grn/-Stn); )') -ra[i/-riik. srk: Mukayese, [sriinliik (stiperlatif) ve tekit maualatrr verir: azrak odaha az, birazcrk, KB, 4gSg, AH, e8giirtik odaha iyi, AfI; biitiinr:ik udahzr doSru, biitiince, KB 4945; teltmrek *daha gok, KB 441; vaf6srzra[< ndaha vefasrz> AH; kurah ud.aha
e)

i) Seyrek: semri- oss11i1'-> KB 3094; -n-/-rl-: j) Oldukga srkr Arzu', istek ifade eder: agsa-sa-/-sd-: uigtaha gel-u K; ersiik (erkege diigkiin, erkek delisio K; ban8sa-, barsa- ogitmek ist*r K; kegiiriigsiik nyardrma hazrr, yardrm severo K Il 257: 5; kellgsii-, kelsd- ugelmek iste-, K; iiliigstiodlmek iete-' K; I5a$unsa- ocanr kavun igte-o; tatrgsa- <canr
tath iste-> K;

KB

-sr-/-st-: "bilir giiri.in-, K; erslg l)

k)

OldukEa srk: Benzerlik ifade eder: <erkekEe> K, KB 3167, AH;

blllmsin-

z)

-srra-/-srrii: leyi kayb et-D rfn 4329;

Seyrek: Yokluk ifade eder: baqsrra- ukel-

l.<anr- nkana-o K;
f

3tz. isirvloeu FIlr-: a) OldukEa srk: ata- oadlandrr-, K, AK 24: -a-/-d-: nbcze-, si.isle-o K, KB 386, AH; 4: beziib) Srk dcsil: ata6- <tay ol*, t(; ereS-(erkek ol-"-a5-/ii6-: mur3a6-.uyorul, bunal-, K, KB ^t 2816; IlutaS- umutlu ol-"K, KB 351; ulga6* nihtiyar ol-, K; yoka6- uyok ol-, kayb<ll-n (; c) Oldukga seyrek: e6giir"dikkat et*, iyi bii. yiit-, if i-ar-/Ar-: gdr-, iyi bul-u K; kdliir- "giil ol-n K; tiiz5r- <diizleg-n 6; iistiir- (yang-, inkdr ct-u K; d) -Ca-/-gii-r Seyrek; bulga- .kani;trr-, bulandrr-o uotlat-> K; K; ot$are) -r-/-i-: Oldukqa sevrek: iill- onemlen-p l(, KB l40g;

*da-/-dii-: Seyrek: alda- <aldat-u m) K; tstii- -ta-/-tii-, takip et, ara-D K, AH; so4da- ota.kip et-D K, "iste-, KB 3423.
hasta

KB 488, AH; uzut- (uzat-) K,

(zengin ol-n K, KB 1423; bekiitndar ol-, darlag-, krz-> K, K, KB 5172; taru"saBlamlattrr-o

5692;

n) *u-/-ii-: ol-u K, KB

Oldukga srk: Olmak ifade eder:

bayu-

agru- ua!"n-,

313. FIILDEN ISIU: Bir gok Tiirk dillerinde oldufu gibi, Karahanhca'da da, stiz dizimi fonksiyonlarrna giire, fiilden ismin diirt gegidi vardrr:
t

I
a

-la-/-lhi-: per vcr--, ehemmiyet ys1-2 -r-: Qrk-o K, {B

154

Srk: azla- naz bul-o K, AH; e6lii-

(;

ode-

-srz, kulurlar; bunlar meselA gunlardrri (fiil gekinr -a9, -dr, {, &man -$a ekidir de, bk. 4), -*ak -1, -rn, -m8, -mak, -rr1 -llgr (giiriilen gegmip gekim zaman eki bk. 322412), D,-1.(,
v.s.

1. Indogermen dillerinde isim ve srfatlanna tekabiil eden, isme yakrn olanlar (nominal); donmugturlar ve artrk iiretken defil. dirler ve difer isimler gibi yok, e'rmdz vs. ile menfi gekle so-J, -t -z

g)

-1080;

eskir- ,.g5l5i-o K, AH; belg1ir- nbelir--:-, meydana biirkir-, bi.irkiir- nbulutlan-, biirtin-, piis-

2. Apafr yukarr lndogermen dillerinde masdarlar (i) ve partlslpler (P) gibi ci,imle kurulugunda dnemli bir rol oynayanlar (mel5-5

ile menfileri yaprhr. Bunlar gunlardrr: (P),-Ban -ma-a*an (I+P). (I), (P). 3. ye bir gegigi temsil eder, 3. 9a-$n olarak -gh -gu hrsta gekimli kullanrlrr.
Hcm yarr isim (:2 nin fonksiyonu), hem gekimli fonksiyonu) olarak kullanrlabilen:

seld; indo-germen yan ciimlelerine gevrilebilen) iglektirler ve her ne kadar gekim eki olmasalar da, buna rafmen, fiillende oldufu gibi,

ve isim: a$rm oyiikselme, grli-m: Oldukga srk: Soyut somut mao K, allm (suq> K; basrm obaskr, tazyik, $B 2348;

-man/-miin.

Qok seyrek: drtmdn udam, satrh,r K;

3.

fiil (aiin -mrg, -du!, -yuk, -r, -tagl.

-n:

Qok srk depil: egin <strt, dal, K,

KB

4774;

4 Be.lki yahut muhakkak fiilden isim kijkenli oldufu halde (en azrndan iqlek bir lekilde), gekim eki olarak ,da kullanrlabilen. d Fsar (gart). krg: (bk. yukan), ler: igin -Say - 4a -sa zarf fiillerden (bk. 3223) -t ay322412, difcrlcri igin 32242. Bnnlann nlan yanr (3 te zikredilen gibi) kendilerinden sonra predikat zamiri almalandrr: bular miin ubulurumn, buna kargrhk mfin kellp...
oben gelipo.

ekmek" K;

l) -a9/-ii9:

Sadece qu kelimede: kiimiig

ukiilde pigirilmig

--dr/-di, -du/-dii: Qok srk defil: Bir eylem veya o eylemi yapan: eklndt uekilmigo K; iigdt umiikAfato K, KB 3100, AH; 6giin. dt .it$iilmii$ olano I(; siiri.indi <si.iriilmiip olanu K, KB 5327,
ilc: umdrgr (umucu> K, KB 4272. -gr/-ci Srk: Eylemin sonucu; aktif (i9lek) isim (substantiv) (aclD K, AH; .erslg okahraman> KB 279, AH; batrS oderin,r agrg-El-S:

Qok srk defil: En seyrek olanr: -ngu/-ngii -ng, -ngu/-ngii: isim: awrng <ahgma, avunmaD K, tlflng ubeddua, ithamu K, Soyut r.SB 1610, awrngu ug{iniil eflendirilen, rneseli cariye) K; kl"l{ngii ogizli" K; sdkliingti okebap" K, oldukga seyrek sop (sonD K, -!. K; iist&ig (arttrnlabilir, qolaltrlaI{.8 1302, AH; usal (ihmalkfuo Ba$antr iinliisii biliro KB 3150; yahg nyahn, grblako K; -k/-k golunlukla yuvarlak. Srk. Bir eylemin pasif sonucu: agru$ cprh prtr, aSrrhk, yuku K, KB 5095; artak ubozuk, bozulmugo K, AH; a5nlc uvaad, siizverme" K; Qok srk deSil. Soyut ve somut isim: -g: a6rrg naynlma, yol ayrrmro K; billg nbilgi, tanrdrk'n K, KB 497, AK 77 :8 Baflantr iinliisii go[unlukla yuvarlak. Qok srk depil: So -tz yut ve somut isim: artut uhediyeo K, I.<B t769, LH basut (yardlm, yardrm eden, yardrmcro K, KB 3056; Oldukga seyrek: botuz -z: uboEazo K, KB 2980; uguz (ucuz" K, KB 3159, AH. kesmii Bazr modern Tiirk dillerinin aksine ve -manbaglangtgo -ma[s: K, - ziiliif, pergeru K, KB 5824, baglama[c nkesme, l(B 2147, gibi nadir haller de giiriiniirler.

K, KB 4771; bopla* obog, serbesto K, KB 1505; keglg (gegit yeri,, K, KB 18,51; kezlg uncibet, srra, ateSD K; ga/-ge: Seyrek: Eylemin sonucu; eylemin sahibi: btlge <bilgeo K. KB 5529; [nsta okrsao K; kurt$a "eski, ihtiyar) K; yonga (aFkrn yiiriiyen atD K, KB 1428;

2. Oldukga srk: Bir igi adet haline getirmip olanr -a$an/-iig$rn: ifAde eder: baragan udaima gideno K I 24:12; keltigiin udaimt gelenr K I 24 z 141. sanatan odaimA sayan> AH 59; Oldukga srk: Eylemi yapmayr ahgkanhk haline -San/4iin: getiren: ii6iirgiin "hakkrnda rsrar eden, arayan) K; barSan (varanD K; rsrrgan (rslranD K; arkaSan (arayan) AH; keqiirgiin i6l "affedici Tann"; dlgiin keriik "iilmek gerek" KB 3247;

-!at/-gek: ya$ak oceviz" K,

Srk defil: iiggiik *e9ek' K; kapSak nkapako K,

Srk defil: Eylemin sonucu: biiktill "orta boylu (insan); -l: genig srrtlr (at)" K, KB 5369, lliil "evet (beylere cevap verirken) K, KB 5668; ogul noEul, qocuk, gengo K; luzrl ukrzrlo K, AH; tiigiil (umut> KB 5420; tiikel *biitiin, hepo K, [<B 1260, AH; usal oihmal. k6ro K, KB 5163, AH;
156

--frn/--gin: Seyrek: Eylemin sonucu. Qoklukla elitlik haliyle genigletilmig ve o zaman ekseriya zarf-fiil fonksiyonunda: kdkrtigln ukiikreme" K; [cagfrn *kaqma] K; eattrn csatma> KB, 4399; bedilgtngii <biiyiidiiEiince, KB 1650; bollrnca colduBunca> K I 59: 17; bolmatrnga oolmadrkqan KB, 3857; kelm[glngH ngelmedikge" K III
33:2;
157

"darugmayan", FB ndolan, dofumluu KB, 5255; ot6agh ou[rayan, ziyaret eden" K;

Srk; Menfilik ekiyle de. Yapan, dikkat eden: balrgh -gh/-glt: .bakan, gtireno AH; ke4agmiigll 5650; to$utL

i) Gelecek zaman ismi : keggii serulng ngegecek sevingu KB 5187; keleii lg <gelecek iqu KB 4925; 69gfr turur <siinecektiro {B
5324; ce iiEi.incii gahrs

-ma[c/-miik'le yakrn bir rnanasr vc fonksiyonu var: amp bar$usr <gitmegi, gitmeKB 3532; buSun basgu$a nhalka, millete hakim olmak igin> KB 224; bermiigi.i niip <bir Sey vermemeko KB 28ll;iigsii o<ivgu, dvmeo KB 1731; tabuz$u neg ubilmece> K; biiri uhlu ogur (kurtun uludufu zaman) K I 136:19; gawugSum l.<agan erkl nne zaman kavugacafrm ki, kavugmam ne zaman ki, KB, 6176; yetgiisiiz bol- ebedi ol-, KB 5943;
giileno KB "gi.iliicii, K; dgtingiiqi .,ijggniicii> K; l.sry$ugr uktytcto KB 2013; c) ---gr/gt'siz fail ismi: alpaf,ut *kahraman, savatqr)' K; bulmaubulmayanu KB 3828; ermiigii atenbelr K, KB 6394; o$agu $u ugrmanku K, KB 1426; tusul8u ufaydalto K3; 3l4l; d) Soyut isim: belgi.i obelgi, iqareto K; lggii <igkin K, l(B 5441; tirtlgii <mal, miilk> KB 1344; yegi.i <yiyecekr $B 1732; c) Alet ismi : brggu (makas, brgkr, brgako K; bittgii a,miirekkep" K, \8 1342; sor$u <hacamat, kan aletio K; yullsu ctrag bryrcr>

-gul-cu, -Ar/-gt: a) Soyut isim: lsimden isim yapma eki

(avLlnmaD

Qok yaygrn ve qok gegitli fonksiyonlarda:

gok

$ahrs eki veya igareti almadan zorunluluk ifade eden, sadeteklikle srnrrh, eekimli fiil: agrla['u begliir iidn ham siizln nbeglerin hem ijzii hem de sijzii aBrrlanmah" KB 5000; al.l
j

bolgu ubonkiir olmahn KB 2275:

si" K II 69:13; awrnfu

k) Iyelik ekli, gelecek zaman ifade eden gekimli fiil : sopr bar$usr (sonunda yarayacako AH 391; iiziip k69gii mundrn okendin buradan g6geceksino KB 1445; et iiz iilgti dbrr <viicut sonunda iilecek, KB 5842; sa6a teggiist (sana defecek (ulagacak)' KB 1420;

b) -9r/-91 ile: Fail ismi: at$ugr (atrcrD AH; ba$ugr KB 1477; bilmiigiigi ncahil, 2896; kiitgiigl

cba[la-

gafru K;
f

) kerdk ve -hk/-ltk, -luk/-liik ile: Zorunluluk ve gerekliuhazrrlanmak gerek" KB 1473; bergii ker6k anungu ker[k uvermek gerek" AK 75:8; barSul'* ugitmek zorunda ol-, K, ke6' giiliik ogiymek zorunda ol-o KB 3734, AF{ lik:
Kon5Kak

g) keriik, olmaksrzrn: Gereklilik ve zv -l*/-llk,-lt'k/-liik runluluk: bar$um kellr ugitme zorundayrm, gidece$im (varacalrrn) gelir, KB 5663; iilmligiige ye- nijlmeyecek kadar ye-, KB 4770; iitgii yol ogeEecek yolu KB 5638; [<rldrg ersil, krlmsgu cyaprlmayaca!r yaptrn ise, K I74 18; yama$u ton (yamanacak elbiseu K III 36:11;
isim fonksiyonunda : egtn biitgii ton (slrtl tirtecek elbise', KB 3665; $ann toSgu ag (kann doyuracak yemeko $8, 3665;

kelgii oI ugelecek" KB 1502. 3. -mrl/-mt$: Srk: lsi,m olarak: aSr bolmrg er usaygr de$er insanu KB 4590; biitrnif bag "iyilepmig yara, K I 245: 13; eSltmts sdz <igitilmiq siizn KB 4883; Qekimli fiil olarak : Duyulan anlamrnda: Bizzat tecriibeykj veya bagkalarr tarafindan tesbit edilen olay r e6l yafrgr aymrg <giizel siiylemiqo KB 4707; a6m ktgt omanug nbagkalan yerlegmiq, AK 78: 16. Qok srk defil: Isim olarak: barmadu[<r (varmadr[r,-dul.r/-dtik: varmamasr, K 1I,42l.8; bolduk "olduku AH; [roldut5 (istenen" KB 5093; Eekimli fiil olarak sadece Suwarlar, Krpqaklar ve OSuzlarfda kullanrlrr. Qok seyrek: usayul.c uihmalkAr, K; siiziip s6zliiytik -yulf/-ytk: osiiziinii siiyledin KB 3711. Genig zaman partisibi: -r, Menfisi: lsim Srk:-ar,/ -[r, -ur/-iir, -nr/-lr. -mas-/z/-miis-2. (geveze> olarak: emgilr <acru $B 3139, yalgar AH; al.rar kiiz nakar giSzn K I1 45:27; qekimli fiil olarak: agrr miln (aclrrm, iiziiliiriimo KB, 5637; tatrr bu.tlllm cdilim tadar" AH 27; bular miin obulurumo K III 90: 3; miin bafmas min (varmam, gitmem> K II 65: 21; [ranmaz oihtiyarlamaz, yaglanmaz> KB 1640, AH 306. Gelecek zaman partisibi: srk: Isim ola-ta9r/-tiigt, -da9r/-dii9l: Oldukga rak: alltagr "rnahv edeceko KB 5404; iild6gl <iilecek (olan)u K I 438: 14; Qekimli fiil olarak: budup agar aydagr uhalk ona siiyleyecek" K I352: l1; mtnl yettilgl "beni yedecek, KB 388. 314. FIILDEN FIIL:
seyrek:

h)

a) Anlarnr kaybolmak iizere olan eski te'kit : Oldukqa -6-, -y- (krt, 232): k65- ug6zle-, gdr-u K; [ro5-,
159

158

[<oy- .koy-"K, KB, AH (krq.lcop ugok fazla,) to6-, toy- udoy-o sinr- *say-, far' K, KB 4769, AH (krq. tolr "tok)ni -r-/l-: otath ol-, tat ver-D K. zet-> KB 1443-sEul- <say-)) K; tatragu- uag-' K, KB KB 5627, AH - tat- (tat-)); -u-/-ti-: 1384; iiqii- <iirt-> K, KB 5212. b) Passif:-l-; eril- ngedil-, gedik a9-" K, KB 1351, AH; sugul- ugrkar- (elbise hk.)n; soyul-, gigek a9*, yiizi.il- (hay bulun- nbulun' K; van hk.) K, KB 4958; -k-/-k-ba. s*- nbasil-1 (, $B -n-: 5233; gawr[<- (meghur oI-' K, KB 3080; muSul.r- "bunal-, K, KB 2381. c) Driniigliiltk: -n-: anlul- <hazrrlan-" K, AH; turunogoSal-, yrfrl-o K; r*ipll- oqiiztil-, ay. udiren-o K; -l-: 6ktlarsr[<- naldan-" K, KB 3529; blrlk- obirnl-n K; -k-/-k-: leq-' KB 5312, AH. d) Miigareket (Reztprok) : Birlikte ve karqrhkh eylem: -9a6rrg- (ayns-> K; keltl- obirbiri yanlna gel-, gelig*u K, KB
4167.

3 llki iyelik ekli teklik iigiincii

uzun oeli uzunu KB
5Q88.

.7

qahrs, tamlama halinde: elgi

4. Bir fiilin tamamlayrcrsr olarak: yazuk kegiir- *giinahr affet-> K. II 169:5; gara Yalga keg- uKara Yalga dagrnr geg-> K III 33:2. 5. Agalrdaki edatlar yahn hal alrrlar: klgl ara .insanlar arasrndau K I 87:19; lran blrlii "kan ile> K III 157:20; tiin kiin bilfl ugece giindiiz, K I 1fi):9; tolug tgrii "muhaberede, vurugma iginde" K II 83:23; $uglar Hbl akuglar gibi, K I 483:22; yaylag tapa <yaylaya do$ru> K I 214:18; buz teg nbuz gibi> K I 353:16; boga iig'itur <boEazr igino K II 290:8; kiik iiz5 ovezin ileu 1E III 131:5.
Zamirlerde gofunlukla ilgi hali kullanrlrr.

32122. llgi hali (erkeginD A,H; etntp (memEki -mg/*n14, -nup/-niip'diir : leketinn AK 74:2. 32123. Ytikleme hali iEin agagrdaki ekler kullanrlrr:

giikiir- ng6kttir-> AH; --dar-/ e) Faktitif : -ar-l-iir-: utoplat-) yumdarK, KB 2996; -dur-/---diir-,-tur-/ -diir-: K, AK 75: 3;.-$ar-/ kiigttir- "gegir-,r iildiir- nijldi.ir-" -tiir-: Seyrek: ar$ar- nyorl-u K; o6$ur-giir-: ,.uyandrr'-o K; to68ur- odoyur-o K; -$ur-/-gur-: ttrgiiz- (di-taz-/giiz-: yrhrAK 79:2 rilt-, AH, AK 78:20; tur$uz- udurdurr-o -r-: (mah nso[uk yap.D K; 5220; kiir' et-, troz-u K, KB artat-t-: to5ur- udokit-, kiirkiit- <g6ster-" K, KB 1399; -ur-/-iir-: oaratylndtirnyaklagtrr-,n yur-o KB 5513; yakurK, KB 2247; ttr-o K. 3211. QOKLUK EKI : Birkag istisna ile (kry. 311) ekseri Buna ra[men, herhangi Tiirk dillerinde oldufu gibi, -lar/-liir'dir. eden pek gok isim vardtr: [ragan bir ek almadan da gokluk ifade kiirsii anr Tiirk oe$er Tiirkler onu giirselero K I 352: 10.
32121. Yahn hal agafrdaki durumlarda kullanrlrr. 1: Srfat ola' rak: upa$gr ldgt ndedi,koducu kigio KB 12991' ya6a$ atr (yaya atrl K I 381:5; ata tonr'ubaba elbisesi, K III 87:5; atam atr "babamrn adr, AK 78:2.

2. e6gilnl oiyiyio K; kt$nl *kigiyi, insanlan, AK --/-nt, t do!rululu, 77:26; kdntllknt adaletio KB 5U3; iiltistiirnt niiliileri,r
AH.

-mf-ni'ye yemefin -El-gz udilnyayr" KB 3089; siiziig K; dunyns "siiziio AH,

l.

nazaran daha seyrek

(bk.2)

agrg(aSr,

3. -rl-lz Seyrek: lgl "igio KB 2777; kltibr "kitabr" AH. qahrs iyelik ekinden sonra: boymn uboynunu, 4. -n: ugiinci.i nhepsini, herkesio AK 74:10; tilgiistn niilmesini, K; kamugrn
6075:

-n AK 74:8; yohm uyolunu,

tiltn udilini> AH. Ugi.incii gahrs iyelik ekinden sonra, -m-nt: oerdemini> kadar srk deSil: iirdiimtnt K; dlnliirlnt cdinlerinir
AH; yiiztnt <yiiziinii>

KB

fn

+SlZ.

2. Eg anlamh isimlerde: yal.cn, yaglut uakraba'laro K III 23:1; el, kiin nel giin, KB 2258; me1, tawar omal, miilk" KB 5460.
160

32124. Yijnelme hali ekleri gunlardr: l. Umumi: Ugiincii gahrs iiyelik ekinden -ka/-ka, -!a/-gii:. sonra, nazal !'ye diiniigen -n[r-/-nk-'nin zamirsel n,si ile: Agagrda giisterilen fonksiyonlarl var: a) Yiin ve yaklagma bil. dirir: blr erdln blr erkii "bir adamdan bir adama, AH 139; bilgiliirkii ay ubilgelere siiyler K III 158:8; kdkke yoga- ogiile grk-n K8 1002; Riimilarga tilg- <rRomahlara diig-u AK ?6:29; ugrna tei (ucuna de$-, K I 319:21.

l5l

b) Igin a4lamrnda : aglala tergl ur- (yemek yemek igin sofra kur-D K II 54:2; lgkii ot ohastahk iEin ilAg" KB 3187, c) Bazan bulunma hali anlammda: kiid yo$a bol* ngiizri yolda ol*n K II 176:28; siizkii uh bol- osiizde yagh ol-" KB 441; munlfa bol- ohata iginde ol-" KB 1313. d) Bazr fiiller ycinelme hali eki alan isim alrrlar: erelke awur- okendini iyi hisset-u KB 5235; baldula kork- obaltadan kork-o K III 421:25; Musulm6n[<a san- omiisliiman say-r AH 326; yoktra san- oyok say-D K I68:ll; Tiigrtk?i taprn- <Tanrrya
ibadet

3364; pultarnaynda ktSln uZulkarneynden sonral AK 74:3; bu kiin-

&i naru nbu giinden itibaren, KB 2. --drn/'-Jln,

fonksiyonlarda:

4849.

-tm/-tln, -drm/--diin:

Qok,prk. Alalrdaki

a) Aynlma, uzaklagma, gr,kma ve menge ifade eder: bus*dn grt- (pusudan grk-o KB l38l; yoludrn kltAr- "yolurrdan uzak-

tegl <bu giine kadar, AK 77:18,

et-r ffi 74'19. e) Bazr edatlar yiinelme hali ekli isim alrrlar: lgkii agnu uiqten tinceo KB 5252; tiliiktlkii teg rdileSine giireD KB 5402; bu kfinkfl -a/-ii: ogtiziime bir gey 2. ilig-, (giiri.in-)D K I

Seyrek: Aynr fonksiyonda: kilziime neg eliir179:12; atama ofugat-catama benzet-" K I262:19, kdziime saSr- ogiiziime giiri.in-, K III 268:25; kiiltnfi tegii "kiililne kadar, K III 237:10; tiinii o6un- cgeceleyin uyan-) KB 3951.
32125. Bulunma hali eki --da/--dli, tyelik ekin-ta/-t['dir. girer. utginden sonra ekle kdk veya gcivde araslna pronominal

lagtrrr, gider-, KB 385. b) Bir do!rultudan itibaren: tagtrn bar- odrtanya var-r K I 435:21 soldm bak- *soldan bak-, KB 1857; yerdln gal- (yere gal-n AH 267. c) -den veye iginden: suwdtn kegiir- nsudan gegir-r K II 257:5; eldln kfu,- okaprdan gir-, K III 375: l8; Ayastrn ozoAyasn vasrtasryla geg-' AH 55.

d) Bulunrna hali anlamrnda: alasr lgtln ralasr igter K l9L:23; srpardrn yon- okenarda yiirti-, K III 375: 18; kdd tagtrn boloverrnede, c6metlik' "giizii drgarda ol-o KB 3124; berfmdh baful
te cimrio AH 254. e) Vaslta anlamrnda: trrhtrtrn lara bol- (yaptlklanndan do' layr kara ol-, I,(B 1338; dgdtstndln tatr- r,medhinden tath ol-, tatlan-r AH 27. f) Bazr fiillerden iince: sagrrattudrn tork- usagmaktan kork-o K III 331:2t (korl.r- fiilinin yiinelme hali ile kullamlmasr igin bk. yukan).
5453; iiliimdln 6pii oiiliimden iince,

-n eder: gof,da de, fistiinde, arasrnda, nezdinden manalarlnr ifade nkordan I.(B 5549; bugarda gari arslam *hiddetlifinde $ard - Aslant> AH 52; buEunda talusr uhalk iqinde say$ degerD KB 2966.
32126. Qrkma hali a9afrdaki eklerle temsil edilir (3. gahrs iyelikekinden sonra kiik veya giivde ile ekler araSrna pronominal -n girer) :

1. --da/{ii, -ts/-tti. Qok s\k defil. Apagrdaki fonksiyonlarda : a) Aynlma, grkma ve mente ifade eder: yerdii $op- oyerden kop-, (Erk-)" (K I234:l; ttlda 9r[r- *dilden grk-n K III

161:4; yazu[<ta trSrn- .giinahtan srynl-, KB 1380. b) Kargrlagtrrma ifade eder: [<amugda eslzr$k sherkesten daha kiitii, KB 5319; luzda k'"1a16 (krttan daha krt" AH 411; gakarda tat8hg ogekerden tath" KB 4768; c) Qrkrt menge ve asrl iEin: blrln&i blrlmlz naramrzdan biriu AK 77: I l; mlgtndii btr "binde bir> AH 2M, d) Bazr edatlardan ijnce: k6zlndii a6rn ogiiziinden bagkau K III 151:19; kaulmazda agnu ckatrlmadan, dtiniigten ijnceo KB l3O4; dliimdii basa riiliimden sonraD KB 5416; kelmtglgdii berti "geldi[inden beriu SB
162

Ban edatlarla birlikte: eudln kiirii reve giire, ever KB AH 12; kamufdrn srlar .her tarafar KB 4792. 3. -dan/--diin: Seyrek: a) Ayrtlma, gtkma, uzaklagma, menge bildirir: k$f&in abr- oinsandan sakla-r K III 250:14; kfgldiin sa' par- oadarndan say-o K II 188:23; Tiinrtdiin umun- nTanrrdan um-D K I 206:3. b) Karprlagtrrma ifade eder: btltr*lmlg klgtdiin yeg "bilme' miq kiSiden iyir K III 160:7.

c)

III

c)

Bazr fiillerden iince; Tflgrldfrn

kork-

.Tanrrdan
:

kork-'

421:20.

32127. Vasrta ata$daki eklerle temsil edilir

163

-n: Qok (kuvvetle) tut-D K I 81:21; elgln emlii- oelle giis' tut- ogiiEle ter-> ki Az,ZC; trhn tiig-.dille diifiimle-o K II 20:16' b) Zarf' lar (yapar): bu trSrn obu zamanda> K III l7l:9; btrln btrtn obir bir" kitt :oO,l0; sakrn S""-.ihtiyatla git-" KB 1283; terk ti6tin kel- nhemen gel-o KB 5408; kiigln oasla" K; etrun "yava9' K;
tiiziin ovumugak, K; lktgiin nher ikisi' KB 53ll; terkln K, KB r331, AH 380, AH 78:7.
ohemeno

l.

yaygrn. Fonksiyonlart:

a)

uvasrtasryla, ileu: ktigtn

4. -ar/-dr: Sadece gu kelimede: yo[sar uyukarro K, AH. 5. -r. Sadece gu kelimede : tagrrtrn odrgardan, l(B 5547,

3213. Iyelik eklerinin ballantr i.inliileri gofunlukla, Eski Tiirk.

ge'de oldu[u gibi, (bk. A. von. GABAIN, Alttiirklsche Grammatlk, s. 97 ff) ses uyumuna tabidirler:

2, -la/-lii: OldukEa seyrek Fonksiyonlan: a) ovasttasryla' ile, dolavrsrylau: begllk i.iznlzi yag uzun bol- obeylikle uzun iimiir' lii ol-' KB 405; naq[lat tegiilii- unasihatlao KB 5395; b) Zarflar (vapar) : ttinlii iirtfln- (geceyle (geceleyin) krzrllag-u K I-251: 8; lklgiin arala yon- nikisi arastnda yiirii-n KB 4901; uguzla kdnltnr"rJuzi.r clogrult- (diizelt-), KB 552?; ttrlgt6 yltiik uhayatta kaybolrnugo AH bq; *ita [<urtrl- oikinci kez kurtul-" AK 77:5; yaprla nyenideno K; ara as$ tegriir arala yasr ubazan fayda bazan ,z tar getiriro KB 4926. c) bilii edatr ile beraber: tiinlii bllii ogeceleyino
K II
5:28.

1. Teklik: (Unliiden sonra) -m; (iinstzden sonra) -rm/-tm, -um/-iim 2. Teklik : -\i -vJl-ig/ -u6/-{in , 3. Teklik : -sr/*sl, -r/-l 1. Qokluk : -mrzl-mlz/-mrn/-miia; -tmu'/-&rrdz/-umuz/-iimiiz

-4rz/-rjlz/-nv/- rliz; -rgrz/-lqb/-ii4iiz 3. Qokluk: *lan/-liirl (seyrek kullanrlrr).

Qokluk

2.

u$uzl

Esitlik eki ---9a/-95 agafrdaki fonksiyonlara sahip: a) okadar, gibi, gtireo ufanga telLm [rl- omiirnkiin oldufu kadar gok krl*o K II 44:2; yaoanga bol: "fil gibi ol-" KB 2820; ttlflkgii tur- (diledi$ine giire dur-o KB 5706. b) <yerine> anlamrnda: 6kiiz ada}lbolgrnga buza$r bagr bolsa, yeg udkiiz ayafr olrnak yerine, buzafr bagr olmak daha iyi oKI59:18.o c) Yiin: kanga (nereye) K; solga kal- usoldan gel-o KB 1392. d) Kahplagmrg: baria uhep> K,
32128.

Ohalde; meselA: blrtmtz ubirimiz, AK 77:1, fakat kd5ltimiiz <giinliimiiz> vs. Buna ralmen Harezm Tiirkgesini hatrrlatan gekiller de vardrr; BROCKELMANN, Osttiirklsche Grammatlk bir yanda lrurumuz uriit.bemiz, (KB, xtcurumuz defil) ve di$er yanda nafsum

KB 5197.
32129. Yiin bildirme hali ekleri aqafrdaki gekildedirler:
Qok K II 83:22; Tiigrtgiirii tapfrn ittF (Tannya tapmma giirevi kur-n -$aru/*$6rii: ni yerine getir-n K III 251:11; yo[raru kop- oyukan grk-' KB
s678.

1.

srk: yafr$aru klrtg

$ur-

udiigmana kirig

unefsimu KB 3636 B gibi haller zikreder; (birinci gahrs teklipin dudak iinsiiziinden sonra luvarlaklagmasr). Geriye kalan bilgi igin, <Harezm Tiirkgesi, makalesine (8.222) ve BROCKELMANN'a (aynl eser S l5). bakrlmahdrr. Fakat bu gekiller, muhtemelen, miistensihlerindirler. 3214. Mukayese igin yer yer kullanrlrr (bk. 311), -ra!r/-rtik ekseriya yalnrzca grkma hali eki (bk. 32126) kAfi gelir. gakarda ta. tr$hg KB 4768. Ustiinliik derecesi yer yer ep ile giisterilir. e4 altrn uen altu. KB 137, bk.331.

2.-ru/-rii:

Sevrek ve kahplaqmrg: berii oberiu K; kerti ogeri>

2022,

K; keqrii ogenig" KB

AH 412-

3215. 1. Asrl sayrlar Eski Tiirkqe'de oldufu gibi. Yalmz iu noktalara dikkat etmek gerek: eH, ekkl, lld <iki" K, 68 5249, AH; yetl, yettf oyedi* K, KB 2797; mlry ubinr, seksdn oseksenn K; to[rson "doksan" K.

3' -ra/-r6: Oldukqa stk: tagra grk- odrgart gtk*u KI424:7; tiiprii (ur-) "dibe kov-o K II 280; 101. Kahplagmrg: lgrfl "iginde'
K, KB, AH.
16,1

2. Sra

sayt srfatlan:

a) -ndr/-ndl. Sadece gunlarda : eklndl, lHndl oikinciu K. b) -ng ile: bldng ubrincio K; eklng, lklng "ikinci" K, KB
165

132, AH, AK 76:8; iigting *iigiinciir K, $B 267, AH,AK76:8; tdrtlng, tiirtting udijrdiinciio K, KB 2M\ AK 76:8. c) -ngr/-ngl: eklngl, lklnc-l oikinci, KB 1452; iigiingl <iigiin' be+lngl abegincio KB 2062. cilo KB 2326; d )-lan9/-Iiing: Seyrek : elslldng, lktliing, ekliing lklling, o ikin. cio.KB l32A; tiirtliing odiirdiinciiu AH 34 B. e) -rlang/-tliing: Seyrek: tiirtlliing udtirdiincii" A,H 348, C. f) Seyrek: tiirtlliingt <dijrdiincii> AH 34.

tanga: [canga bar- (nereye var-> [randa: [anda erdlg cnerede idin,

237:5. [<am eng el? osakin memleket nerede?, KB 5499;

K 174:17, KB 5202, AH 386. -lrayda: K I 418:23; ftayda siin .neredesin, K III 17315; kanr: oflum !am? *o$lum neredeo K III
bat+at ]anr?.

chaki'kat nerede' AH 381. [<ayu: kayu nep? ehangi 9ey?, K I 3l:14. [ayu 19? nhangr ig?o KB 5560; iigiir ttl [ayu? .O!er dil hani?u AH 235; $ayu dln? .[6pgi din?o AK 74:7.

ile: blriir ubirer" AH 361; -ar/-&ir 4. Bcraberlik: *atu/-iigii, -8u/-gfi, 4un/ ---gtin: Blriigii uher biri" KB-agun/-dgun, 4202; ek[gii, *egii uher ikisiu

3.

-rlangr/-ilingl:

Uleqtirme sayrlarr:

mlqiir obinero AH 382.

c) Diiniigliiltik zamiri : kiindii, kiindt: okendin K, SB 2988, AH, AK 74:3; 6z <kendi, bizzat" K, KB 3178, AH. d) Belirsizlik zamirleri : kayu, [rayusr: obazr, bazrsr, LSB 1737, 5243; ktm ersii akimseD KB 3108, AK ?9:1. e)
"bu
sdz

Nisbet zamiri

KB 331 B, AK 79:4; ektgii, lktgii oher ikisi" KB 32ll; ekflgiln, lke giin oher ikisio KB 331 A; eklgtin, lHgiin nher ikisi, KB 1263;iigbCfi oher iigiin KB 1669; AK 78:26; iigegiin "her iigii' KB 1664; beteCu oher beiin AK78:27. 3;217. Son gekim edatlan igin krq. ismin halleri E 32121-32119. 3218. Zamirler: $ahts, igaret, soru, diiniigliili.ik ve belirsizlik zamirleri var: a) $ahrs ve iqaret zamirleri : m6n u'ben' K, KB, AH, AK 75 : 25; siin osen,, K, KB, AH, AK 77:3; ol (o, K, KB, AH, AK 74:l; blz obiz, K, KB, AK 74:7; slz usiz" K, KB, AK; sldiir usizleru AK 75:16; olar.onlar, K, KB 4836, AH, AK 76:18; anlar *onlaru AH 206 A, B, AK 75:l; bu obu, K, KB 337, AH, AK 74:2; bular obunlarr K, KB 276, AK 75:5. b) Soru zamirleri: kim ukim" K, KB 3108, AH; ne <neD K, KB 3382, AH; ne ter .ne der, K II 28713; ne [glur une kilar (yapar)o AH 108. Bazr zarflar da buraya dahil: ne96: lroy sam negfl ukoyun sayrsr ne kadaro K III. 157:16. nemii: nem6 e6gti ktS ol onasrl iyi insan oo K III 214:18; negiik: negiik kagmadrp onigin kagmadrn, KI79:20. neliik, nellk, nel6k: neliik ajar blltgtlm (neye onu tanr' drmo K III 188:19; ya$srn nellk se'!ver? <di.igmanrnr neye sever)) K III 385:6 neliik kerlgtl4 cneye tartrstrn, K1370:12.9unlan da krg' [cagan: [ragan keldln? .ne zaman geldinn K I 403:10; kagan loIS bo Iur? nne zaman (nasrl) doyaru KB 5334, [rah : Seyrek [rah: [urtilur onasrl kurtnlur?r K II 234:5; {cah keldlp? (nasll geldin?' KB 5685.
t66

ki, sen siiyledino KB

Qok seyrek:
3355.

klln: bu s6z, tlm siin aydrg

blzlp kelgiimiiz ubizim gelmemiz, KB 4835. Zamirrleri'n iyelik eki halleri fakat, gokluk -r/-1, ekleri ve iiz'den sonra yer yer 4/- -nl/-ni, ile ifade edilir. Bazllannda iinlii defigmesi olur: mlni <benir KB 393, AH; msnl abenir AK 25: 25; slnt.seniu KB 4719, AH; siinl <seni' AK 74:4; a.nl (onuD K, KB 5576, AH; onu (onu,' K; blant obizir K, I.(R 4931, lK75:2; stzlgrnt usizi> AK 75:17; olarm (onlarlD AK 78:8; olan! <onlarr> KB 5034; anlan *onlann AK 78:24; anlarm nonlano AK 74:4; bunr nbunuo K; mum ubunuo KB 282, AH, AK 77:26; bularnr obunlarr, KB 5559. AK:75:6; bulan$ *bunlarru KB 2929; ktnnl *kimi, K, KB 1761; ktrnl nkimi> KB 3155; nenl "neyin KB 1495; ilal ukendi" t(B 3091; iiziig ukendisinio KB 5434; dziiUnt okendiniu KB 1462.

: eok seyrek de -q/-t4l-ul/-ii4 ile tegkil edilir: btartS 6z lrcqt obizim ak-mp/-nlp, rabalarrrnrzo -nup/-nii0 K I 46:4; bldS al$rmuz oibizim talebimizn K | 341:22;

Zamirlerin ilgi halleri r

ile ortaya gtkar: rnagar yiiw",bana teghizat olarak ver-r K III -r 172:12; maga dastiir ber- ubana izin ver-, AK 75:16; sagar yarar(sana yarai-" KB 3088; sa0a teg- nsana ulaq-r KB 1380; a0arbltl- aona yaz-D KB 3185; apa [<ul bol- uona kul ol-, KB 1376; blz-

Yiinelme hali zamirlerde, kijkiin sonundaki ile birlikte art damak genizsisine diiniigtiikleri; kiik -n'nin -yahut kiik iinli.isii -!/-k deSigikli$i f ydnelme hali eki *ka/-kli ile tegkil edilir. Ek bazen

kli ya$

bol-

nbize diigman

AK 78:12; anlarlra

ber-

ol-u AK 7:19; olarla ayt- uonlara.siil-n oonlara ver-D AK ?5:10; mu0ar e$Sii lql-

167

iyilik yap-o L(B 5319; mupa mu[ur men ubuna mukrrrtm (inanryorunr)" AH l0; bularka ber- ubunlara ver-> AK 75:7' Bulunma hali, ya bulunma hali ekinin ilgi haline eklen'mesiyle yahut da aynr ekin zamir kiikiine eklenmesiyle ifade edilir: mi' ,rtpd" b"r nLcnde varo KB 4864; siinigde turur usendediru $B 5244; anrgda bol- nonda ol- oKB 2888; llmtlde bol- nkimde ol-u KB 2006; minde trn- nbende dinlen-o K I 529:6; slnde tur- usende' diro KB 5279, AH 175; anda oltur- oorada otur-) AK 76:30; mun' da yok uburada yoko K III 143:26.
obuna

diinyayr aydrnlatann K

-dal-dii Z. -drn/--din ekinin ilgi haline eklenmesiyle; 3. -da/--dii ekinin zamir ktikiine eklenmesiyle; 4. -chn/-din ekinin zamir kiikiine eklenmesiyle:-miintpdii iistiin> KB 3150; mfinlgdtn kiitiir- obenden gii' iistiin <benden tiir-o KB 1466; mlnde siiz iirt- obenden siiz 6rt-, (gizle-)' KB 5615; mindin kol- obenden iste-> K II 25:14. Zamir ktikiinde ve' andan yara- "ondan uzak' ya ilgi halindc nadiren -dan/-diin: obundan sonraD KB 388 A' basa munuftan la;-o K III 422:10;
cdilir ve oldukga seyrek giiriiliir. EgitVasrta hali -n ile temsil lik hali ekinden sonra da gelebilir: miinin yawTa- nbenim vasltam' la kuwetlen-, K III 278:12; anln tiikel bol- nonun igin kAmil ol-o KB 4787; angan [rodu ber- uiiylece koyu ver-' KB 4928' Egitlik hali gok srk de$ildir: ansa ay- (onun gibi (biiylece) siil,le-u K I 88:22; anga lglii- uiiyle yap-n KB 419; angan [rodu ber- .onrrn gibi (b<iyle) koyu ver-' KB 4928; bu munga "bu kadar' KB 5381. 3?lg. Bildirme eki (ccvheri fiil) gimdiki zamanda gahts zami'' riyle verilir: l. Teklik: miin: ririn sapa ban$h miin usana geliyorum (gelmek i.izer:evinr)u K ll 57:24; miin iik 6[n "ben oyum> KB 5120; mukrr m[n "ikrar edivorumo AH 10. 2. Teklik : kim siin? nkimsin?, K I 353:2; bu6unka baqr slin .milletin baprsru, KB 1436; sin artak sen (sen mahvolmugsuno AH 395. turur ile tekid edilir: s?in ganc bulmrg turur sen obir hazine
bulmu$sun senn AK 77:15.
168

Qrkma hali agalrdaki bigimlerde ifade edilir; ckinin ilgi haline eklenmesiyle; l.

ol uo giizeldir, AH 34t. 2. turur: osuflu$ ,turur obenzeo KB 4941i kiinl siiz turur udofru sijzdiiru AH 155; atrg ne turur uadrn'iiedir" AK 78:l; 3. eriir: Qok seyrek: ya$r eriir ndiigrnandtrD K III 385:5; eslzkii eriir <kiitiiler igindir,. KB 5279; balasrz eriir ubekAspdrr" AH 193.4. Eksiz (bir gey gtisterilmeden) ttibiim altun udibim altrndano K I 52:10; yazulrum iikiig "gi.inahrm goktur, $B 396. l. Qokluk: .:1ns -mlz: Bayat kullarrmtz <Tann kullartyu, KB 3749; blr [cag klgtliirmtz "bir kag kigileriz" AK 77:16. 2. Qokluk : slz: s,lzlflr ktmliir sld6r usizler kimlersiniz" AK
75:13.

3. Teklik ve gokluk: l. ol: kiin ol aJunuE yarut$an ugtinegtir III 52:16; yolt ol uo yokturn KB 518; k6rkliig-.

: Bazen gekimli fiillerde de: otm dgiirti 3. Qokluk: bllmtisiiliir n ategi -lar/-liir siindiiremeseleru AK 7 6:12.
Yiiklem isminde olumsuzluk ernrds/z ile ifade edilir: r9r ermfis "igi deSil, K I 526:21; bulsu ermiiz obulunacak defil' KB 5149. Yi.iklem olarak kullanrlabilen di$er isimler: bar: yer bdr nyer varo AH 201.2. yolc: glr yok.yap yok" K I323:17;3.Iceriik: taprsr kerflk uuymasr 'eveti' gereko K III 216:19
manasrna gelen bol- fiili; burada srk stk er- ve manasrnda tevsik edilmiqtir: kiigiil ktmtq lcah bolsa yolg, grgay uefer kimin giinlii fakir ise> K III 239:1; k6nt bol- odo[ru ol- (i-), KB 1747; Srz bol- upahah ol- (i-)o AH 480.

tur- (i-)

Ashnda

ol-

gok zamanrn gekiminde yi.iklem belirleyicisi olarak ig giiriir : bular mfln ubulurumo K III 90:3 vs. Miinhasrran gegmig zaman ve nadir hallerde garta (bk. 322412 ve 32242) gahrs igareti olarak iyeIik ekleri gelir. 3222. Isim fiiller igin bk. 313 ve (Sekimli fiil olarak kullanrlrEr iein) 32242. 3223. Karahanhca'da aqafrdaki zarf fiiller tesbit edilmigtir:

3221. Cevheri

fiilin (kopula) gimdiki zamanr (bk. 3219) pek

l. *a/-d a) Yardrmcr fiillerle tasviri durumlarr ifade eder: terii btlotoplr,ya bil-" $B 1285; uka bar* (anlamaya galtg-u KB 1708;
t69

9ah9-" KB 4721, AH 99; yrla tut- (engel. le-, AI{ 135. tur* fiili ile bir nevi si.ireklilik tetkil edilir : aka tur- oaka dur-, siirekli ak-o K I77:7; siizi tur- usiize dur-, siirekli si.iz-, KB 5504; arta tur- qarta dur-, siirekli art-" AH
baka *bakmaya
404.

kiir-

dur-, siirekli giit-r AH 350. b) tep .tdeyip, ile direkt yahut diigiiniilen ifade bildirir (krg. teyii): tiikdl btlsii tep <herqeyi bilsin diyeu AH 80; rbu

tigtir tghdei tururmrzr tep (bu malara iginde duru-

ruz deyipu AK76:32.

b) Eklcndifi fiilleri zarf yapar : [<opa adng- okoparak (yiikselerck) ayrlg-D K I 234:l; ev[ lgle- uacele ederek yap-o KB 5217. Tekrar edilir: Eok seyrek: tama tama kiil bol- odamlaya darnlaya gi-il ol-" K III 360:10; aga, a6ra tut- (agarak ve ayrrarak tut-o KB 1722; u!ra, srnayu bah- (anlayarak ve srnayarak bak*' AH 99. 2.*u/-n a) Yalchrnct fiillcrle tasviri durum ifade eder: yaranu bll-(yrrrarln bil*, K I394: 19; kiilii ber"geli ver-n KB l7l5; u6u bar- ouyn.rarya galtq-o KB 5446; yatu kal- <yata kal-> KB 1363; iigii bll- odfc bil-u AFI 45. tur- yardrmcr fiili ile bir nevi siireklilik, devamlrhk tegkil edilir: tigrtinii tur- <iisrene dur-, siirekli ii$5709. Tekrarlanrr; Qok seyrek; satulayu sa$ragrp 6t- "gevezelik edcrek, crvrldayarak iit-' K III 194:l6i yazlu sewnii, kiile aylt- (yayrlarak, sevinerek, giilerek siiyle-> KB 5073; u!ca, srna5ru bak- uclligiinerek, srnayarak bak-" AH 99. -rak/-rlk ile genigletilmig: Qok sevrek: bi.itriirek ayrt- utasdik ederek siiyle-" KB 507; yetriirAk ayrt- otamamlayarak s6yle*o KB 507. c) Fiil leklinde fa:. kat isim fonksiyonunda: seyrek: kiirii arma- obakmaktan, giirmektei yorulma-u K | 149:2; saga tegdl emgiik kiilii ham baru ugelip gitmekten sana yorgunluk geldi) KB 4872. d) teyii udiyerek, diyen dirckt vcya diiqiiniilen ifade bildirilir (krl. tep): 'ertiir' teyii se rlngil ugegecek diyc sabr et> K III 233:t.5; 'ktinl, teyti btlsiinl ktgl-

4. Seyrek: Eklendifi fiil kendisinden sonra ge-pan/-p6n: len gekimli fiilin eylemine giire iincelik ifade eder: keltpiin tiipriiS"gelip sinirlen-, heyecanlan-" K II 204:16; yatrpan ber- <yatrp

ver-D AH 276. 5. Sadece K'de: anlamrn-ma5rp/-miiflp: -rnadan/-mii&in da: e8giiltik kiirmn8tp alun grkar "iyilik gtirmeden diinyayr terk ederu K I 42026; tiipldnrii6lp btgmiis "iilqmeden biqmezu K I 427:6: yal.rrn, yaluk kiirmii8lp megl kdrlir ohrsrm akrabayr giirmcden, malr miilkii giiriirr K III 23:1. 6. : KB ve -madrn/-m[dtn <hizmet edemeAHide: -matr/-mlitl, -madr/-mddl, anlamrnda: tapnumadr -madan/meden den" KB 1353 B; ayur u[<r4adrn odtipiinmeden siiyleru AH 119.

b) Eklendifi fiilleri zarf yapan ayu tutuz- <sdyle yerek cmr et-, yaz,->> KB 2335; sat$ayu yorr- (gaprazlayarak yii-

ren-> KB

3169.

rii--" KB

7. -$atr/-giili, jaht/l,iillr-: a) iein mana-mek/-mak srnda: yazrda[o siiwlln iidtirgiilt eurdiikl tataSu te$rn- uovadaki siiliinii aramak bulmak igin evdeki tavu[u kagrr-, K I 447:6; tapu$ krlSah bar- utapr krlmak .igin var-o KB 3214; iildiirg?itl BaSd hIniildiirmeye kast et-> AK 75:2; turgurgalrr togurrna- uyapmadan (krq 32214) ile genigletildoyurma-, K II 177:9.

liir .kigiler

nGibi kado$ru diye bilsino AH 165. e) -layu/-liiyii: daru anlarnrnda: ognlayu yiizkii ba[- ohrrsrz gibi ytize bak-u K I 102:13; arslanlayu kiikrii- oarslan gibi kiikre-'r K I 142:16; bdrllt-

-mat/-miit mig: kiilgtiltmet hkiiiiir ngelmek igin kendini toplarn K I 144:10; utgalunat ogragur uyenmek igin ufragrr, K I l7O :2. b) Sadece K'de (-mak i.izere ol-n anlammda: tuq$ah kat- ndurmak iizere kal-" K 122:20; yag [<ur ahr (er-) "yay kurmak iizere nberi" anlamrnda: sana tuggah miin ol-, K Il 177:9 c) -eli/-ah ta[c kegmiiz ay (sana tesadiif edeli, daha bir ay geqmedi" KB 5685: Dakyflnfrs Mallk keqgdlt tkl, tig yiiz artul.r bolmrg turrr "Dakyanus Melik geqeli, iki iiq yiiz (yrl)dan fazla olmugtur, AK 77:17.
8. Sadece er- qi-2 yardrmcr fiili ile uken, anlamtnda:-!an/-kiin: btltgstz tlrlg erltfln atr 6ltig acahil diri iken adr 6'lii" AH 96.

yi.i- nkttrt gitri, K I

189;1.

a) Eklendi$i fiil, zaman bakrmrndan gekimli fiile nazaran eder: bugup [cag tiig- okurp kag qat-o KB 4756. tur-- vardrrncr fiili ile bir nevi sijreklilik tegkil edilir: blltp tur"bilip clur-, siirekli bil-" K III 233:16; kii8tip tur- "giidilp

-p: ifaclc iincelik

3.

322411. Emir: l. Teklik. barayrn -ayrn/-iiyln, -yrn,/-yln: (vara]nmD KB 4943; beziiytn nbezeyeyimu AH 43.

-rnga

zarf

fiili

igin bk.

313.

2. Teklik. a) Srrf taban: tllii udileu K II 8:14; yafma oyaklagma, S.B 1297.-a/-6 iinlemi ile: ay, a9a ustiyle agn KB 2956; e6gii
t7t

170

-trl/-gil: "mafrurlanma" K III 377:13; ba[ca kiirgrl ubak, giir> KB 4721; iiti.ingll (taprn, dua etn AH 4l; bar$rl "varo AK 74:4.
teklik ve qokluk a) kewllsiin agevgesin, zayrflasrnn -sun/-siin: K II l3:14; armasun <aldatmasrn' KB 1373; anlar [<or[.masun (onlar korkmasrn (lar)o AK 78:13. b) AH'da: -su/-sii: Sadece KB ve ktitiirsii <gdti-irsiin, KB 3371; iigretsi.iler KB 5554; "ciEretsinler" bilsii .bilsin" AH 80; kalsu nkalsrno AH 70. c) Sa-sum/-siinl: (unutmasln> dcce KB'de: tusunl (tutsun> KB 1498; urutmasunr KB 5666.
3.

[<rla

"iyilik yap" AH

333

b)

Biraz seyrek: boynama$rl

K II
nl

66:16; sewlng eksiimiigiiy, siiziim tutsa sdn usiiziiimii tutsan.

sevinq eksilmeyecek) KB 1340; sanimu ayutay sazd bu ttllm? sbu dili (sana) yara;rr bir iivgi.i siiyleyebilecek mi?, AH 3; agar bllsiilar, si'

l.
t:rlrmu

solca iildiirgiiyliir ye kdndii 6z kdftrlikliinpii kiiwiirgdyliir iildiireceklerini yahut kendi kAfirliklerini kabul ettireceklerini bilselero AK 78:7; bergiiliir iiziin am4 kiizipii ukendilerini onun gdziine verecekler" K III l4:2; bu 5nfi, tlleldj tiikll !r[a mfln obiiti.in arzularrnr tamamryla yapacafrm> KB 4956; negii btlgii telwEi btlig kadnm?' odeli bilgi kadrini ne bilecek?o gB 473; btztm kiipli.imiiz 6ldt bolla bu kiin nbizim gdnli.imiiz belki bugiin iilmii> ola (olacak)', KB 4913.
oeSer, seni tagla

tafln

-ahm/-iillm, -hm/-lim: K Il l3:11; kiiriiltm ogtirelim" KB 4924.

Qoktuk.

Qokluk.

egriillm usaraltm, kuga-

-1, -llar/-pliir: l0; tutu4lar (tutuntrz> KB 4867.

322112. Gegmiq zaman:

2.

sezlnmiiq (sezinmeyin, K

419:

seyrek olarak da, ifade edilir. Ihti$art, -sa/-s5, -sar/-siir'le gekil olarak ayrrt edilmezler. rnal ve gart Seyrek olarak zaman bildirir. $ahrs ekleri, zamir mengelidir. Nadir hallerde iyelik eki kullantltr. E[er gahis esas ciimlenin fiilinde zikr edilmiq ise, gart yan

leri alrr: grkardrm

kemlgti oattro AK 74:8; bardrmrz nvardrko KI327:14. -mat/-m6t uyaile genigletilrniq: kewlldlmiit "zayrfladr, K I 397:8; yawaldrmat vagladro K I 397:.7; yuwaldrmat oyuvarlandrn K I 397:6.

olarak $ahrs -tl*d: oErkardrmo AH 473; kiirdiip ugiirdiinu {B

igareti

iyelik

ek5053:

ci.imlesinde tekrar edilmeyebiiir. $art ,olarak: muru tlliimiisfl sdn, ayru ne keriik? ubunu istemezsen, bagka ne gerek?D K I 126:2; ihtimal olarak: agrlda oglalr togsa, an[rda otr 6nir ualrlda o$ak doga. cak olsa, ankta otu yetigir> K | 65:22. Zaman bildirir: eltg turdr

ersi,
1644.

ar3a agtr

k6z uhakan kalktrpr zaman, ona giiziinii agtr> KB

Kr9. BROCKELMANN (bilhassa l. Ekl. eki igin), q. 183. Nadiren $artta da iyelik bildiren bildirme ekleri kullantlrr, bk. 32242. 32242. A9a[rdaki isim-fiiller (bk. 313), zamir kijkenli bildirme ekleri alrrlar, gok kere gekimli fiile yakrndrrlar ve biiylece de zaman bildirirler : (gereklilik) aymagu usiiylenmemesi gerek, siiylenmeye-Su 2811 (sadece :3. cek>.KB lahrs)

32243/4. Zarf-fiil+bildirme eki iizerine kurulmug gekimli fiil gekilleri Karahanhca'da yoktur; yardrmcr fiiller vs. den bahsetmeye yer darhgr manidir, krp. 3223.

I): aymlg usiiylemig> KB 4707; (geqmil zaman ll): bk. K I60 ff. BROCKELMANN 5.202; (gegmig zaman III) : siizliiyiik osdyledi" KB 3711; -yuk (genig zaman bularmiin nbulurumo K II 90:3; -'r ngclccek zaman I) : aydagr osijyleyecek, K I 352:11; -tagr (gelecek zaman II) bk. BROCKELMANN S -gay -fa tergdy (o para toplayacak, 184 krq. alafrdaki drnekler: ol yarma[<
-mrg -dul,
o(gegmig zaman
172

331. EDATLAR: isimlerde ve diper bi.ittin gekimli fiillerde, soru edatr kullanrlmamr;sa, soru eki eklenir, hem de -mu/-mii (sen vurgulanmak istenen kelimeye: sdn unadr9mu? kabul ettin mi?u K III 256:20; yi siinmti fahr siin yi miinmii tlrlg? <sen mi yahut ben mi diri (hayatta) kalacafrm?" KB 4726; sanannu e6lz kum? gibi yrgrlmrg kum sayrlabilir mi?o AH 60. "tepe
Artrk, esneklegmig (eklelmiS?), tekit edatlarr: l. ma/mii: negii mii uhsa une kadar da ulusa, KB 1371. 2. oh/6k: bargrl o!< ugit artrk" K I37:11.3. ta!g: yert ta[q a$Iak uyeri de rssrzo K.I 468:8.
Unlem edatlarr : 1. ay: ay oSul "ay o!'ulo KI74:17;2. aya: Seyrek: aya kiiCIU tiiz uey giinli.i dopru (ey iyi kalpli)' KB 1713; 3. ete bHg ua bey" 1E3 5174:4. y6: ya rang l6lsl (ya acr sahibi (acr veren)" AH 464. t73

cdatlarr: munu, munu[a: munu barur miin *igte gidi KB 1446; bu erdl munu[<r rpiintp btlmtglm obu idi igte be. .yoruffr> nim bildigim' KB 4860. 2. ug: ug mundag k'l uigte bunun gibi yap' K I36:19. akar kiiziim u9 te4iz naflayan gii'zlerim ifte (bak) denizp K Il 45:27. ihtinral bildiren cdatlar: l. erlng: ol keldi erlng <o belki geldio K I 132:14,2. erkl: QoE"unlukla soru ciimlelerinde: ol kelirmii erkl? no gelir mi ki?" K I 129:ll. Ijstiinliik bildiren edart : ep: eg altrn oen altta olann KB 137.
Gcjsterrme

tah eksiise

yarpuz utru

oeksilirse" KB 2053. e) kancar $art ile: [tanga barsa, kliliir (ne zaman gitse, kargtstna karpuz geliro K III 40: l; kanqa barsa bagr ureis nereye gitse" KB 5202. f) lranda: Seyrek: Yan ciimlelerin bagtna gelir: [<anda tiiger, [<a6nl (nereye diigerse oraya yerleg" K III 69:2.

34. Baska dillerden ahnmrg kelime ve scizler: Karahanir Tiirkgesi yabancr kelime ve siizler bakrmrndan zengin defildir. Eski
Tiirkqede var olan yabancr kelimelerden bagka, bazr arapga vc farsqa kelimeler dc' vardrr. Bunlardan goSu vazrhglanna (bilhassa uygur yazrsryla yazllmrg olanlarda) r'e aldrklan tiirkqe eklere gijre, (bk 222) hem tiirkEeve uymug, hem de bagka manalar kazanmtglar' drr. Yeni kavramlar giiphesiz, tiirkqc kelimc ve tcr;killcrle dile geti'

332. Baflar: 1. Srralayrcr baflar. Difer biitiin Tiirk dillerindc oldu[u gibi, K4rahanlrca'da da Eok kere ,srralayrcr ba[lar kullanrlmaz. KLrllanrlanlardan biiyiik bir krsmr ise yabancl mengelidir: a) azu: i.iziirn yegil azu l..afun yegll nilziim ye yahut kavun yeo K I 88:15; tilkiimii togdr azu biirlmii? .tilki mi do[dr yahutkurtmu?r K1429:16. b) birl?i, btlii: ii6tiikblrlii ay (zaman ve ay (zaman ile ay)" K 182:l:l; ta$ btrlii yer uda$ ve yer (diinya) (da$ ile yer)o KII 77:21; hunar birlii davlat uhiiner ve devlet> AH 443; maltk birlii burlan nnrclik ve buda, AK 74:6. c) ham: [alu ham baru ukalmak ve gitmek igin, KB 4872; 'Acamham "Arap r.Acem ve Arabr AII 126;cl ) tal.rr: kiikriir tahr magragur oki.ikrer ve giirlerlerD K III 398 27 . e) vat Sllm va zdhid ualim ve zahidn AH 401. f ) yd: s6kiigmii tell. miik yd tigdt k?iltr? usijvme mi Eok yoksa iivme mi ilk? KB 3100; dt rangsiz kiigiir ba[t yn ku+ teg ugar ogecikmeden mi geger baht yahut ku9 gibi mi uqar) Atl 224. g) ker?ik... kerii: keriik !cul, keriik biig ba. nr kiilgtisiiz ugelmeden ya bey ya kul gidern KB 4996. $art ile: keriik ersii oldur, keriik,tur iiri.i <gerek otur, gerek kalk" KB 4006.

rilmiqlerdir. Uzak do$u dillerin'den altnan kelimeler: aJun ndtinya, K, KB 417, AH (<so[d. zvrn); bibll butmul "biber bitkisio K, ( <skr. ptppala); bor ogaiap' K, KB 339 ( <ortafarga bor); bur[an ubuda, put> K, KB 5486, AK 74:6 ( <91. xb'luet + ban); bu$r ssadaka> sin. pu-sht); kann g ubiitiin, hep" K, KB 2853, AH (belki orta fars. h-'g); [<argr nsaray, K, KB 4834 (<kugaca kergiye): sart <tiiccar> K, KB 3002 (<skr. s6rtha okervanr); suy (sug, giinah' (<Ein.tsul); tamu ucehennemo K, KB 3656. (<soEd. tmw); ugma$, ugtma[< (cennet) K KB 63 ( <soEd. 'wgtm'x); iijiik uharf' K ( <Sin.
alem>

l.

x&'leg).

2. Diizenleyici baplar, Tiirkgeye temelden yabanctdtrlar. Bu tip ciimleler, Karahanhca'da, yabancr dillerin tesiri altrnda ve soru edatlanndan meydana gelen baflardan tegekkiil ettiler. $art ciimlesinin bagrna gelir : a) apa1 : Seyrek : $art ciimlelerinin bagrna gc'lir : apap barsa s[n ne$er gidersenn K I 134: 12; apap kelmiisii "e[er gelmesen KB 3159 vs. b) klm: Ekseriya yan ciimlelcr-in bagrna gelir: ol mellkke aytdrlar, klm ol el btigt iirdl uo hakana scivlediler, kim o memleketin beyi idi, AK 77:19; negii, Hm bardr ersii nne kadar kim gitti iseo AK 77:7 c) kagan: Ekseriyegart ile: [<aqan barsa siin (vardrgrn zaman] K I403:13; lragan ekel" te sfl one zaman 'gel' deseo KB 5019. d) katr: $art ciirnlelerinin bagrna gelir: $arga kah bllsn muprn nkarga srktnttsrnt bilse, K I 425:18;
174

alur uahr" ((fars. <arn), KB 752' arsu; istek" 6!ur, dlvar); erzft K, KB 5369 752A (fars. entr); "-anlz saziz, sevgili, KB 2853 (1ar.'azlz); cavdb. cuv6b <cevap" KB 672 den sonra, 672A dan sonra, AH(<ar.cawib);

acal oiiliim saati>); "6llm nbilgin' KB 5.551 (ar. %lim);

Arapga ve Farsgadan ahnmrg kelimeler : acal utjli.imo AH ( <ar.

culEb ugiillab, giil su.yuu KB 2904 ( <ar. cul5b <fars. giilab); daru. toru (ilee,, KB 524/.,5244 A (<fars. darfi); davlat, tavlat udevleto $B 589, 598 A, AH (<ar. daulat);du"6, tuva ndua, KB 75,75A, 459 A (<ar.du%); duny6, tunya <diinyan KB 81,81 A (<ar'dun' ye); giitiif ugiil" K8.5639 (<fars. gdeb .eiil suyu); gdr <mezarr gukur, KB 1405 ( <fars. Bdr); hava oheva vii heveso KB 5472 (ar.

hawi); kud5m (hangi) AH ( (fars. kud6m); musulmen "miislii' man'r gB 4991, AH, AK (<fars. musulmin);nagllrat "nasihato I.(B 5395 (<ar. nagll.rat); 'iiniiir aiimiir> AH (<ar. 'umr); krymat (kry' met, KB 472 (<ar, klmat); pand uiiSiito KB 5158, AH (<fars.

175

(zamanD AH (<fars. r6zgdr); su'il, suvil usoru" SB pand); -859'du., rdzgdr .oi.u,869 A'dan sonra (<ar' su"il); 9d'ir, gEyrr <;air> $B ( te'vdtu' 412, 412 A ( <ar. Ed'ir); gukur ugiiki.iro KB 3114 <ar'gukr): (<ar' oukba" 3087 KB "r*be); <tevazlr> AH ( <ar. tawadu"); "u[bd y6d oyad. AH ( <fars. ydd; ynr't (yardrm> YB 1474, AH (fars' yf,rl)' 4. Metinler. Dlvdn lulat at-Tiirk (B. ATALAY neqri)

119:2-6

Tiirliig
rrgma[<

gegiik Yarrldr,

larlar. Burada, hayvan isimlerinin kAh siiryanice, kAh siiryanice ve Ti.irkge yazrldr$r 12 yrhk hayvan takvimi,bahis konusudur. Kitabelerin Eolunda gok kere sadece snn tarih (hayvan takvimi) verilmigtir. 13. yiizyrl ile 14. yiizyrhn ilk yansrnr kapsarlar. Agalr yukarr 610 kitabe Syrisch-Nestorianische Grablnschriften aus SemlrJetschle, St. Petersburg 1890'da CHWOLSON tarafindan terciime edildi, iglendi ve negr edildi (ilerde I). TiirkEe malzeme iqin de RADLOFF'un yardimlarr istendi. Aynr kitabeler, Neue Folge 1897 (ilerde II) peklinde negredildi. i9 Mofolistanrn tarrm bdlgesinde orta Ea$a ait daha bunlara benzer nestorian mezarlarr bulunur.

bargrn ya6rm kndldt;

yert kiiriildl,
agrldr,

tumlu$ Yana kelgiisiiz..

Tiirlti ctcek

Barqrn hahsr YaYrldl,

Sofu$un artrk geleceli Yok (soguk tekrar gelmeYecek). TII 25:21- 22 Tegm?i evlt r9[ta, kiiriip turSrl ala; 26:l-2 Qakmak gakrp ews[ [rah, u8rnur yula' nBir ige aceleyle baglamadan iince dur, bak; eler bir kimse Eakmak Eakarken acele ederse, rgtk hemen sijner'

Cennet Yeri giiriildi'i,

cdilcbilir. Bunlar, tarihi bilgilcrimizc gdrc Ccngiz irnparatorlufunda tjnemli bir rol oynamr$ olan hristiyan Ongiit Tiirklcrine Aittir. ler. Mezar taglarrnrn isbat ettili gibi, bunlar bir Ti.irk kavmi idiler. Bu mezar taglanndan bazrlan, siiryani yazrsr ve Tiirk diliyle kalc. me ahnmrg kitabelerdir. Ne yazrk ki heniiz negredilememiglerdir ve dolayrsryla kesin bir bilgimiz yoktur. $imdiye kadar, aralarrndan sadece Bu !uwra...nip ol *'bu mezar..;nln'dtr> sijzlerinden ibaret olan beg tanesi ele ahndr. SAEKI, the T6hd Gakuho, no: 9 (Tokio 1939)fda ve GRONBECH, Turkisch inscrip,tion from inner Mongolla, Manumenta Serica IV (1.939/40), 305-308'de (ilerde 0). Her ne kadar, biitiin kitabeler aynr basit bir ciimleyi ihtiva etse de, gahrs isimlerinin iglenmesi ve neqri Tiirk Anthroponymie'si y6niinden biiyiik iinem tagrr.

Aynr Eapta olmamakla beraber, gevrede de biiyle kitabeler tesbit

-EKTiirkleri kitabeleri gegen yiiz Semireq'e (Do[u Tiirkistan'da yedi su) biilgesinde' da ve bazila' hagla krsmr bir yrtrrr-it ir,.i yurrrrrrd-u, taglarrnrn biiyiik grka.ldr' Kitabeleortaya mezar iki y;r;sryla techiz edilmig il;; ke' r*"t.g* Eok kere gok az siiryanice kelime ihtiva eden' Tiirkge alnmtg' kaleme diliyle siiryani bir olmayan tim"l"ite ktrr$rk, fasih trr. Aynca birkag Tiirkqe kitabe vardrr' Bu kitabeler Tiirk kdkenli Nestorian mezhebindeki hristiyanlara aittir. Yer yer tarihlendirilmiglerdir. uzerlerinde tarih bulunan titot"t"r, hemen hemen selguklar ga$rndan sonraki tarihle ba;Semireg'e ve Ongiit

22. Semireg'e ve Ongiit kitabelerinin, mahdut malzemesi ve hatah alfabesi, konugulan dil hakkrnda kesin bilgiler edinmemizi engeller. Mahdut malzeme ve ya bizi yer yer giig durumlarla kar9r kargrya brraksa da, kitabelerimizin vokal durumu (varh&) muhternelen Karahanhca'nrnki gibidir. Bundan dolayr Karahanhca'da olduSu gibi eski iinliilerin muhafaza edildi$i kabul edilmiqtir. O halde: rt nktipek" I 138.97.(137):2 ve kapah e: bes obe;, [ 138.89 (119):2; El oyurt" (erkek adr) II 45.243:6, (kadrn adr) I 50.172 (189 a): 4; s1- s!-p I 139.28 (125): 4; sew- (sev-> (kadrn adlarm. da) II 25.102; yetmtg oyetmig" I140.34, (193). Yuvarlaklagma Karahanhca'ya giire daha ileridir ve agafrdaki
gekillerdedir: Kendisinden 6nce gelen dudak iinsiiziinden dolayr: bu arada ba$lantr i.inli.isii: sewiig usevgilin (kadrn adr) II 25.102.
177

l.

t76

ttlngii "yer, diinya" I 140.484 (39): 5(yertlngii-yertiingl I 141.48s:10. 23. Semireg'e ve Ongtit kitabeleri'nde iinsiiz varhfr Karahanltca'dan biraz defigiktir. Burada, Karahanhca'da da sadece yabancr kelirnelerde g6riilen, J, c, f ve v iinsiizleri tesbit edilememigtir. Yazr' da kargrh$r olmamasrna ra[men 5 ve b seslerinin mevcut oldulrr tahmin edilebilir. Qok eskiden var olan iinstzler bazan muhafaza edilmiglerdir: (erkek ismi) I 93.532:6; takaku utavukn I 14044:3. Bu[a

cir II

2.

Dudak iinliilerinde ilerleyici benzegme olarak : bugu *dilen20. 74:10. Dudak iinliilerinde gerileyici benzegme olarak: yer

4 genlzsisi Karahanhca'da oldufu gibi b-ye gerileyici olarak tesir eder: mdni.i uebedio I l4l.48s:11, (erkek adr) I23.81 (157)' (kadrn adr) II 47.258 mlp obino t 139.21 (150): 3. Z. $utu[< <kurtulmug> (kadrn adr) Unsi-iz diigmesi : l. -r-> (erkek adr) II 48.280<[urtul- ukurtul-D. 2' y-] A;il ll 21,7g, cyrlo II 23.911: l-yrl I 139.11r:3; tlan nytlano l7O'4q (140): 4 -lt' lan I 59.28r (180):4. Unsiiz defiqmesi: l. 9-9: ttirk$ii otiirkEe> I 138.97 (137)22tiirkq5 1139.21 (150): 5; Cak.EaE, zamanD ($utga[r'ta'mutlu 9a[': erkek adr) | 56.27 (120):6 -cak I 141'48s (XXII) ;16.2.4- -22 Seu{nz (seviED (kadrn adr) II 32.141.3' z-r (Rhotazismus): ber$k i obezeko (kadrn adr) II 47.258 -Beziik II 21.98.4. -l-: mu' -rEurrnan .miisli-imann I 140.,14.10 <musulmin. Dolavlr ilerleyici tonsuzlaqma: srg$an (slgan, fareo I l39.1lr (160) :3 <srggan; tawrgl.ran (tavgan> I68'38r (122):6,I89.5010 (30): 4<tawtg$an. Dolaysrz ilerleyici tonsuzlagma: [ropuz ukopuzu II 19.68:8([o
buz.

"bo[ao

(XKI) : 5; $opuzgr "kopuz galan, kopuzcu, II 19.69:8. c) -lan/ Hayvan isimlerinde, yer yer insan isimlerinde de kullamhr: -liin: (erkek (102): uarslanu Arslan adr) I 18.75 5; yrlan-rlan "yrlan" I 59.28 (180): 4, (erkek adr) II 39.203/1 92.52 (147): 4, d) qahrs Bir peye sahip, bir peyle yi.iklii anlamrnda; -\E/ -llg, -lut/-liig: adlarrnda da; l.rutluS ukutlu, mesut> I 141.48s: 4, 7, (erkek adr) I 18,75 (102): 5, (kadrn adr) I 52.1%:7; all.oghg nmukaddes, takdis edilmign I 141.48s (XXII): 7. e) -m: kadrn iinvanr: tanm: II 13.41. f) soyut isim: musurmarhk "miisliimanhk> I -l*/-llk: Ttiziin: nhogn (kadrn adr) I 28.97, (179) : 3. 140.44: 10. g) -n:ki.igiiltme krztrna h) "kiigiiciik, sevimli krzu (kadrn -hna/-klnfi: adr) I 61.31 (69): 4.i) Yokluk: Sansrz (sayrsrzD (ei}ek -stz/42: adr) II 19.70. j) Beraberlik, ortakhk: Elt[9, <yurttaq, -ta9/=t[9: (erkek hemgerin adr) I 139.28 (125): 8. Isimden fiil: Yalntz 6zel isimlerde: Bagak "bagako (kadrn adr) II 38.-a-/-ii-: 200; Beriik ubezek" (kadrn adr) II 141.298; BezHk o,bezeko (kadrn adr) II 49.289: $utag nkutlu> (erkek adr) I 139.21
(150) :8.

Unsiiz gegigi Karahanltca'da oldu[u gi,bi: 1' b>w: [cuvrra omezaro I 139.21 (150):7,0; sewlnz (sevinq> (kadrn adl) II 32.141 ve Sewtig usevgilin (kadrn adr) II 25.102; tawrg[ran (tav$an)) I 89.50'5 (30) :4.2. d>6 (?): ku6uz (orta ya$h kadtno (kadrn adr) II 47.254; u6 oinek, stfrru II 2020.74 5.3. ff)y: [<oy nkoyuno 172.42 (61): a' a' 161ztrna ,iktigiiciik sevimli kuo I 61, 31 (69): a. fi)n:

-[ona/-ktnii: 31. lsimden lsim: a) -anl-iin: o$lan uo$lan' I 139.21 (150): g. b) ovapan, sahip olan ve meqgul olan>: ba99r n!4, li -cr/-ql der> I 140.484 (39) :6; biitgergtgt oe$itici, yetigtiriciD I 138.48r
178

*t/*S: Eylemin sonucu anf Fiilden isim: a) asli isim: t. I l4l.48r (XXII) : 11:'-12; sewiig osevgili, sevgio (kadrn adr) II 25.102; urut <rtohum, hubu,batu (erkek adr) II 25.105. (kadrn adr) II 13.44, II -ta/--gliz Eylemin sonucu: Bllgd "bilge> 28, l2l; tuz-Bolga ogiizel, gilzel olacak olanu (kadrn adr) ll 23.94. soyut isim : biitgiirgiigl <yetigtirici, elitici" I 138.48s -gu/-gti. (XXII) : 5. 4. ogrl nopulu II 45.243: 6; qSlan uoplan, I 139.21 (150) : 9. 5 -l: Srfat olarak: [ulma yaaS nkrhnmry gtinah, Il 20.74:9. 6.-ma/mii: sansuz (saylsrz> (erkek adr) II 19.70; Tolun "tolu-n: II nay" (kadrn adr) 35.172.J.-112, Soyut is'im: servlnz -ngu/-ngii: cseving> kadrn adr) lI32.l4l; yerttingii,yertitngt (yer, dtnya:'I I 140. 48r S (39): 5, I l4l.48s (XXII): 5-6, 10 8.-k/-k Bylemin edilgen sonucu: bagaft ubagaku (kadrn adr) II38.200; Beriik ubezeku (kadrn adr) II 47.258; beziik ukadrn adr, II 24. 98; yaa$ *gi.inahp II 20. 74:10. 9. isim: a$rg nalkrg, kutlamao I 141. 48s (XXII): 7; I.(u-9. soyut(erkek tag adr) I 139.21 (150): 8; sakq csaygl, hesap, tak"kutluu tiru II 21.7 6: 2. 10.kdz o,giizo I 138. 97 (137 ) : a; kopu" ukopuz" -zt gu6uz <orta yaqh, olgun kadrnn (kadrn adr) II 47.254. II 19.69:8; b) Parttstpler (isim ve gekimli fiil) l. iulc/-dtik: tofdu$ odo$duko (erkek adr) II 42.235.2. Ad olarak: barmrg -mr;/-mt;: (XXII):6; Biitmlgninanmtt, kiin ovardrfr (itldiifi.i) giinr I l4l,48s
<art, temizr
179

fiil olarak: turur "-dur'. -ur/-iir: lur- fiilindc aekimli sal.si (say$, sayr, hesapo Fiilclcn liil. a) Kalrplarqrnrq -[-: ile pasif: sal<rl- niyileg-, srhhatli 1 141.485 (XXII): 1 b) -lol-, I 98.VII (l-58): 3; Oldukqa kahplagmrg: l..tnl- nkrnl- (or' ile faktitif: biitgtirgt' du) v.s., I 1.10.34, (193):6. c) -8ar-/-giir(XXII) : 5. gi oyctiEtirici, efitici, I 138.48s ile ifade edilir: atalar natalaro I 141'485 321. Qokluk -lar/-liir nga$lar, I 141'48s (XXII): 10. (XXII): 12; Eaklar Yalril lrirl rr;a[rtlaki ()rrl<siyonlat'lvla tcsbit cclilrnis;tir: l' Tatn3.
f

32.143. Anlatrlan veya duyulan gegmig zaman anlanrrnda gekimli fiil olarak: kiizt erimiq ugdzii erimigo I 138.97 (137)4.

(clkck acfi)

II

Vastta hali aga[rdaki eklerle temsil edilir: l. uile, anlamrn-n: da: analarrn oanalanyla, I 141.48s (XXII) :9.2.-lal-lii: birlii<ile> son gekim edatrnda kahplaq;mr;;: I 14l.48s (XXII): 12.

Eqitlik hali eki

hesaba gijreu

(125): 2; Tiirkge otiirkqeo I139.21 139 -qa/-gii

ogcire, gibi,

dil adlan": sa[ugga (sayrca, (150):5.

lanan ivclik cki ahnrgsa, ilgi hali durumunda: Yuntuz Beg btitgiirgii' qisi uYtrrrtuz Bcg'in cfiticisi" I 141.48: (XXtI):4-5; Kiil Tegln Beg

siizle biten isimlerden sonra -r/-i ve iinlii ile bitenlerden sonra Aga$rdaki fonksiycxlara sahip: l. llgi halinde tamlana. -sr/-si'dir. nr ifade eder. ilgi hal eki ile: Ay,ta!m6 l.<rzr oAy Tagin krzr, I 98. VII (158): l; Ay tagnrn of,h cAy Tag'rn olluo I 138.89 (ll9): 5. Belirsiz halle birlegir: Eltiiq ogh .Elte; o[lu, II 45.243:6; Tegln Beg oglr <'l'cgirr Rcg oflr" I 140.34, (193): 4; bars yrh npars yrlr' I 138.89 mtnda: baggrsr obagr, lideri"

Ugi.incii Sahrs iyelik eki,

di[er Tiirk dillerinde oldufu gibi, iin.

o$h "Ki.il TEGiN Be!'in o[lr-r, I 140.34, (193):34.2.Aqrklayrcr olalak : Aleksandros San sal.<rg oAleksandros takvimine g'6re (kelt

ga[r), lI 2l .76: 1'2. ilgi hali eki -nr1/ni1'dir: Aqa[rdaki fonksiyonlara sahip : tamlayrcr olarak: ASdrnrp 22 kiin nAdar I. ilgi hali clurumlarrnda
avrnln 22. giinti
gg.

(l19): 3; srg[<an yrh oslgan yrho I 139.llj (160):3.2.IyelikanlaI 80.48r (39) : 6; yazrlr ogiinahr, I 20. 74:10.3. Yiikseltici anlamrnda: yetmlg seklz yagr n78 yergrndao I 140. 342 (193): 5-6; yrh nyth, I 13897 (137):2. Sayrlar: l. Srra sayrlarr: Birlegik srra sayrlarl, ki.iqiik sayrlartn
biiyiiklere eklenmesiyle ifade edilir: mig altr yiiz ytglrml bir (1621) | 139.21 (150): 3-4; otuz lkt o32, II 23.9\; l; s[ksiin nsekseno ikinci hecede yuvarlak olmayan (cliiz) iinlii ile giiriiliir: I 138.89 (119): 2-3.2. ile bir beraberlik sayrsr: iigfigi.i "her iigii' I 140.

I 139.11. (160): 4; Ay Ta$"rnrp [<rzr oAy Tag'tn ktzto ' I vII (158): 1.2. turur ve ol, ile birlikte cevheri fiil olmaksrzrn yiiklem olarak : Bamtanrg turur oBamta'nrndrr, Bamta'ya aittir" It ZO, Z+,S; ...mp ol (...nrndrr, -e/-a aittirD O; Eltel o$hnrg uElteq oflurrtrn, Elteg ofluna aittiro lI 45.243:6.
lahrs -$a/-gii: Aga$rdaki fonksiyonlarda: l. Yijn ve yaklagma: me5ii ra -ga/-iii: qaklarga bar- nebediycte var-o I 141.48s (XXII) : 11.2. nigino an' lamrnda: yazr-[(rga ugiinahr igin" II 20'74: 10'3. ogdre" anlamtnda Aleksandros Kantra nAleksandrr Han'a gdre, yani kelt galrna anlamtnda: rlka otuz lkl '32 ytgiireo I 139.21 (150): l. 4. -de/-da
:

44

10.

-afii/-.e5tt

yiinclnrc hali eki

Ugiincii

iyclik ekindcn

Belirsiz hal alan iki son qekim edatr: birlii, 'i"i: atalar blrlfl "atalar ile, I l4l.48s (XXII): 12; izii... oiizre...u II 45.243:3.

son-

hnda"

II

23.91:1.

Br-rlunma hali eki: *ta/-tii'dir: 3' gahrs iyelik ekinden sonra girer: oiginde, nezdinden anlamrisinrle ck zrrasrna zamirsel -nnr vc|ir: Musurmantr[<ta nmtisliimanhkta" I 140'44:10; yagrnta (ya'
$rnclao

140.34, (193): 6.

O nOntigliiltik zamiri tiz okendi, I 141.485 (XXII): 10. Erkek adr olarak da kullanrlmrgtrr: Oz IL22 8z. Ugiincti gahrs bildirme, Scmireg'e kitabelerinde turur, Ongiit kitabelerinde oI ile yaprhr: Bu [ruwra... turur uBu mezar.... nrndrr", I 139. 21(150):7-9. Bu [<uwra.. -nrg ol nbu melar ... nln-ru4 drr, 6. 322. zarf fiili: Kendisinden sonra gelen Eekimli fiilden, za-p man bakrmrndan bir ijncelik ifade eder: keglp bar- (gegip var-, (git-)" I 140 48r (39): 6; titiip bar- (gegip var- (git*)' I 141.48r

lI

Srfat olarak kullanrlan igaret zamiri bu: bu [<uwra ubu nrezaro

45.243:2,

ile temsil edilir: <ayrrlma> ifade Avnlma hali eki -drn/-dtn git-, giig-o I 141'48s ndiinvadan ecler: yerti.ingi.i/idin kee-/iit(XXII): 12. (XXII): 6; 10.
r80

(XXII): 10. Istek gereklilik - emir'in iigiinci.i teklik gahsr apa[rdaki eklerle ifade edilir: 1. bolsun <olsuno lI 20.74.9, 10, -sun/siin:
t81

falsun nkalsuro

I l4l.48s (XXII) : 12-2. -zrl-d; barzr *varstno (XXII): bolzu uolsun' I138.89 (119):8.4. 11.3. I141.48: -zufziz uolsunu 45.243:7. lI -zunf-zinii bolzun nidi" I 139.11! (160): 4, 5; tildl Geqmigzaman: -dl-t:erdi (160): niildii, I l39.llr 5;l 140.444 t0; l.trrrltr ukrrrldt; Il40.34t
(193):6.
34. Ahntr malzeme : l. Eski Tiirkqeden ahnmrg malzeme: bugu .saclaka; 6 veya 10 erdernden biri' II 20.74:10; Buyan uiyilik, saa' det, kutn (erkck adr) II 22'32; lu oejderha" I 555.27:3.

HAREZM TURK9ESI
JANOS ECKMANN

Siiryaniceden: Amln namin, I 140.48c Q9): 7; kaga upapaz, rirhiyr" I 139.28 (125): 8; kuwra (mezar, kabiro 11 45.243:3'

2.

y[6 "yad, anrD I l39.llr(160):ll.

Farqa'dan: iSdr .Ay takvimine gcire 9' ay> I 139'll: (160)4; Musurman omiisliimann I140.44t10;96h oqah, (erkek adr) I21.78:42

3.

44.

Yunanca'dan: Aleksandros nlskender" METIN.

139'21

(150): l.

SemlrJetsehle, St. P6tersburg 1890. s.

(D. CHWOLSON; Syrlsch'Nestorlanlsche Grablnschrlften l4l, Nr. 48s (XXII).

aus

Aleksandros [<an sal.crg mip altr yiiz [nr[c seklz erdl; tiirkge yrl u5 [<utlug Tiimiin Begl Yuntuz Beg biitgiirgiigtst Miimrtg Ka+a Beg' bu yertiinqiidin kegip, barmrq ktini. Sutlu$ alkrsl$ bolsun. It{arl Yu[ranan, Marya analann iiz bu yertiingidin iitiip, kegtp barzr mepii galrtar, ang $la Kuia, irrS Yona atalar birlii [<alsun Amln, amln!

Kutlu Tiimen Beg'i Yuntuz Beg c[iticisi (lalasr?) Miimrig [ft' bu di.in-'-adan gtigiip gittifi giin Aleksandros takvimine gii' re 1648 (M. 1337), Tiirk takvimine gtire srfrr yrh idi. Kutlu olsun' Mzrri Johann:r ve Marya analarrt ile birlikte bu diinyadan geEip gi' dip cbedi zanlana erigsin ve mukaddes $la Kaga ve mukaddes Yuna atalarr ile (beratrer) kalsrn. Amin, Amin!
ga Beg'in

l. 13. yi.iryrldan itibaren, Harezm ve Sir derya'nrn agafr kesiminde krsmen ofuz (tilrkmen) ve krpgak yerli afizlarlnln tesiri altrnda Karahanhca'dan tegekkiil eden, Orta Asya Tiirkgesi (Dolrr orta Tiirkqesi) edebiyat dilinin inkigaf merhalesine Harezm Tiirk gesi adrnr veriyoruz. Karahanhca'dan belli bagh aynhklar agafrdaki gibi bazr ses depigikliklerinde gtiri.iltir: srk srk kiik hecede (krl. 22) iiden I (e?) ye gegi$, dudak iinsiiziinden sonra b,a$lantr iinliisiiniin yuvarlaklagmasr (krg 22), d\den moydana gelmi$ 6 nin srk yiikleme hali ehinin ve srk y'ye dtini.igi.i (krg. 23), sonra: 4/< gekiminde mitntpslz vs. gibi zamirlerinin miinllde, miinlpdtn, Sahrs gekillerinin bulunmaytgt, giirlilen gegmig zaman 1. gokluk eekimin eklerinin yaygrnlagmasr de --drmrz/-dlmlz aleyhine -duk/--diik (krs.322412), --tum/giim yahut ile gelecek -gum/-g"- turur zarnan teskili (krg. 322412) vs. Harezm Tiinkgesi'nin belirli bir ,givenin adr (ipreti) olarak doluda da kullanrlmrg oldugu, Nev6llnin Meciltgii'n - nefe'is'inin bir yerinde dile gelen Hdrezrnli bilgin Hiiseyin Hareami'nin megnevl ve g.iglde-i Biinde'ye Harezm Tiirkgesi ile (H,Erlzmlga tiirh tfl{bile bir tefsir yazdrpr (kry. A.K. BOROVifadesinden aydrnlarur. Harezm Tiirkgesi edebiyat dili'nin altrn 9a$, sadece Harezan ve Sir Derya'nrn a9a[r yiiresinde de[il, Altrn Ordu'nun diler kiiltiir merkezlerinde, her geyden iince bag gehir

KOV Aliger Navoi,

MosKau-Leningrad 1946, s.

104) ibaresindeki

Sariy'da da kullanrldr[r 14. yiizyrla rastlar. Mamafih bu (harezm tiirkeesi) bir birlik tegkil etmez. Harezm Tiirkgesinde eski ve yeni gekillerle, a!,rz iizellikleri yan yanadr. Bu dil merhalesi, Timurlu. lar devrinde, yerini kendisinden grkmrg olan Qafatayca'ya brrakmak tizere siiniip, gitmiptir.
182

183

Harezrn Sir Derya'ntn denizc diikiildtilii biilge ile birlikte, daha Mofol devrinden dnce, Kdg$ar'rn yantnda ikinci bir edebiyat nlerkezi olarak ijnemli bir rol oynuyordu. Tiirk Dili burada gittik qe onemli bir yer ahyordu. Muhammed b. Kays, son Harezmgah Celdleddin (f 1231) adrna TIBYAN AL-LUGAT AT-TURKI"AL,4 LiSAN AL-KANKLT adh heniiz elimize geEmemiq olan, Krpgakqa Kaplr givesiyle bir lfrgat yazdr, (bk. FUAD KOPRULU, fUrt dilt ve edebiyatr hakkrnda aragtrrmalar, lstanbul 1934, s. 155-161)' Uzun zammn siyasi agrdan da Altrn Ordu'ya baph olan Harezm ve Sir Derya'nrn agafr yatafr, deferlerini Altrn Ordu devresinde de rnuhafaza ettiler. Moiol akrnlarr burada, IslAmi Tiirk edebiyatrnrn inki5afrnr nzrrn siirc dr,rrduramadr. 13.-yiizyrhn sonlartna do[ru Harczm ve Sir Dcr-ya'ntn agerfr yata$rncla kiilti.ir hayatrnrn yeniden canlandr[rnr gdri-ivclruz; 14. yiizyrlda bunlara Sardy ve Ktrtm da eklenirler. Birqok bilgin, qair, yazar ve sarlatgr Harezm'dcn batr ki.iltiir rncrkczi Quqi irnparatorlu[una gelip, harezm tiirkqesi edebiyat dilinirr geniglertresini tegvik ediyor ve bu dille eserler verivorlardr. (Altrn Olclu'cla konugulan Tiirk Dili, Harezm Tiirkgesi'nden ayn bir Krpsakqa verli give idi, krg. ALESSIo sONIneCI, Storta della letteratura turca, Milano 1956, s. 112.) Mofol hakimiyeti Harezm'in ctnik vaprsrnda bazt defigikliklere sebep oldu: Qeqitli Tiirk bo'ylan clopudarr batrva gelirl<en, bazt Opuz ve KrpEak boylan ise Harezm''
den gdgiivor ve giineve, batrya ve kuzey batrya qekiliyordu.

her geyden iince, Oluz ve Krpgak givelerinde mevcut belirli kelimelerin kullanrlmasrnda kendini gtisterir. Ses ve gekil bilgisi hususundaki gok heceli kelimeler ve bilhassa -hS/-ltg eklerinin sonundayerine ki diigmesi, ydnelme hali -gl-g'nin -[ra/-ke, -ta/-Ed: *^/-e flkleme hali elai -m yerine -r; birinci gahrs genig zamanl c'rniltmfln yerine man, gelecek zaman eki vs.) Oluzca ve Krp -rsar ,gakca iizelliklere gelince, bunlara, vezin kafiye zarureti ve diler giire has mi.ilAhazalarda ijneml rol oynadrklarr igin, miinhasrran giirde tesadiif edilir. (Krq. ABDULKADIR IueN, TDB-Ti.irk Dili Belleten-seri III. Nr. 14-15, Ankara, 1951, s.7 d). SAMOYLOVIQ'in biiliimlemesini Qalatay Edeblyatr (Isldm Ansiklopedisi, cilt III, istanbul, 1945 s. 273 d.) adh makalesinde ele alan KOPRULU, Harezm Ttirkgesi ne ait eserleri Qafatayca olarak kabul cder; tabiatryla bu do$rr"r delildir. JOHANNES BENZiNG'in de Einfiihrung in das studlum der altalschen Phllologte und der Turkologie (Wiesbaden 1953) adIt eserinde Orta Tiirkge edebi dilinin Harezmce devnini segsizce gegmesi dikkat gekicidir.
Harezm Tiirkgesi edebi dili, gramer yiiniinden, gimdiye kadar kimse tarafrndan ele almmadr. Sebebi, belki de, ekseri ilgili eserlere yaklaErlmasrnrn giigliipiindendi. Kaldr ki, bazrlanna elde etmek gimdi de giiqtiir. Bundan dolayr CARL BROCKELMANN'm Osttiirklsche Grammatik der islamlschen Llteratursprachen Mlttelaslens (Leiden 1954) adh eserinde bu konuya i.ivey evlAt muamelesi giistermesine gagmamak lAzlrndrr. Agalrda Harezm Tiirkgesi'nin tarafimrzdan incelenen,eserlerini ele almak istiyoruz. Mevcut el yazmalarrnrn (Nehcii'I-ferddls harig) ekseriya, eserlerin telif .tarihinden daha sonra istinsah edilmig olmalan; bu metinlerin dil ydniinden de[erlendirilmesini giiglegtiriyor. Bundan dolayr, yazmalann dilinde, incelenen eserhrin esas dilinden aynlmasr gereken yenilikleri hesaplamak zorundayrz.
.

HarezmTiirkgsi, Karahanltca'dan Qapatayca'ya geqig dili olarak, dil tarihi aqtsrndan bi.iyiik 6nem tagrr. Orta-Asya T'iirk edebiyat dillerinin tarilri isinde bir ijzel devrenin oldu$u ilk iince A.N. SA' MOJLOVIQ tarafindan ortaya atrldr. SAMOJLOVIQ, KUTB'un Husdayanarak,

rev u glrln'in ve H'drizml'nin Mu[rabbetndme'sinin dil tahlillerine K istorii llteraturnago sredneazlatsko'tureckogo yaryka (Mir-Ali - $ir, Leningrad 1928, s. 2l d.) adh makalesinde Onta Asya Tiirk cdebi dilini iiE devreye aylrlr: Karahanltca, O!'uzca - krpgakga ve Qafatavca. San-ro1'loviq'in bu iiElii ayrrrmr dil tarihi gerqeklerine trvar. Yalnrz oofiuzca-krirEakga" adr ilzerine biraz diigiinmek gere' kir. Mu"inii'l-miirid ve Nehcii'l-fer6dis gibi bazr ijnemli Harezm Ti.irkqcsi cscrle'rinin dilini heniiz bilmeyen SAMOYLOVIQ, temelde ,bu tip ijzclliklerrin Karahanhca, Qa[atayca gibi Dofu Ttirkgesi'ne ait olnr;rsrna rafnrcn, Harezm Tiirkgesinin (yahut E I IV, 983 de ikinci devrcnin dili dediSi Cugice'nin) teqekkiiliinde Opuzca-Krpqakqa elcnranlarrrr roliinii nriibala$a eder. O$uzca ve Krpgakqa'nrn tesiri liil

Harezm Tiirkgesi devresinin ilk eseri Ndsrred-din b. Burhaneddin er-Rabgftzi yahut krsaca Ndsrr Rabg[2\ (710/1310) tarafmdan, Ribat-r Oguz'da (Maverai.innehir, belki miiellifin do$um yeri) Mo[ol prensi Nisrreddln Toh Buga adrna, farsEa bir terciimedren tiirkgeye adapte edilen bir siyer-i nebl derlemesi olan $rsagu'l-enbly5

adh eserdir. Avrupa ve Rus kiitiiphanelerinde eserin pek gok yazmalan vat'drr. En eskisi ve en iyisi, gimdi, K. GRONBECH'in fevkaI6de bir trpkr-basrm'r [Rabghuzi, Narratlones de prophetls, Kopen
185

hagen 1948 (:Monumenta Linguar:um Asiae Majoris IV)l,elimiz' de olan Londra yazmasrdrr (Rieu, Turk. Mss., s.269-273). Aynr yaz'

manln rni"inferit krsrmlannrn daha iinceki negirleri : P. MB LIORANSKIJ, Skazanie o prorok6 Saliche (al - Muzaffariyd. Ebornik statej uqenikov Prof. Barona V. R. Rozena, St. Petersburg 1897, s. 279 - 308) ve S. E. MALOV, Musul'manskle
skazanija o prorokach po Rabguzi (ZKV V, 1930 s.507525). Eserin birkaE Kazan basmasr da vardrr. (ilki N. I. IL'MINSKIJ; 1859). Londra yazmasrnrn dili iizerine notlar, RIEU (s. 270 dd.) ve MALOV (s. 521 dd.) da bulunabilir. Londra yaz,masrna
dayanarak JAKOB SCHINKEWITSCH, Rab$fids'syntax'(MSOS

sayfalann kenarlarmda, aynr gekilde miitekarible yazrlmrg Gevi. hlri.i'l-esrdr admda anonim bir manzume vardrr.
Muhtemelen Harezm veya Maveraiinnehir mengeli bir Altrn ordu gairi KUTB, Tini Beg Han (1341-1342) ve kansr Han Melek Hatun adrna, Nizdmi'nin aynt addaki mesnevisinin bir benzeri, Hilsrev ii glrln adh romantik mesneviyi kaleme aldr. 25 sefer 785/29 nisan 1383'te Memluklu devletinde, Mrsrr'da Krpgak tiirklerinden Berke Fakih tarafindan istinsah edilmig olan Paris Bibliotheque Nationale (Mss. Turcs A.F. 312) deki yazmasr tek niishadrr. Eserden ahnmrri metinler guralarda bulunur: ABDULKADIR INIAN, Kutup'un Husrev ve gfu{n'lnden drnekler (TDB seri III, Nr 14-15, Ankara 1951, s. 5-28: 4 s. trpkr.basrm ve 13. s. gevriyazr) ve ANANIASZ ZAJACZKOWSKI Zabytet Jezykowy ze Zlotet Ordy, Husrev u glr{n g,utba (Rocznik Orientalistyczny XIX, 1954 s. 45-123,42 sayfasr trpkr ba. srm; 45-79 sayfalar eserin edebi baktmrndan, Nizami'nin eseriyle miinasebeti ytiniinden lfrgati ve gekil bilgisi agrsrndan derinlifine de ferlendirilmesi). KUTB'un eserinin diliyle SAMOJLOWIQ te ilgi lendi: bilhassa yukarrda zikr edilen K tstorli vs. ve Cuzi ulusu veya Altrn Ordu edebi dili (TDB seri I, Nr, 12, Ankara 1935, s. 3449)'da. $u1b'un dilini uUygurca-Krpgakga, kabul eder (K istorii,
s. 6).

2.

Abt. XXIX, 1926, S. 130-172, XXX, 1927 S. 1-57), eserin ciimle bil' gisini tzrsvir elrnigtir. BROCKELMANN, Oqttiirktsche Gram' matlk'inder Rabgfrz.I'nin eserinden vc bilhassa SCHINKEWITSCH yazmasrnda,n istinqahpmasrndan ijrnekler almrgttr. GROUNBECH'e giire muhtemelen 15. yiizyrlda yazrldr. Biz, bu tarihin, diline bakarak, 15' yi.izvrhn sonlanndan daha iince olama' yaca[r hususunu ekleyebiliriz. Londra yazmasrnrn dili, gergi arka' iktir, buna rafmen, fonetikte oldufu kadar morfolojide de bir srra gafatayca iizellikler giisterir: a-i.i>ii-ii (msl. iiksiik. ueksikriin yanrnda iksiik); p)f, tolrak otoprakntn yanrnda topur$af ve toprak; yiinclme eki daha srk kullanllmasr; alar vanrnda -[<a'nrn -Sa'nrn oonlarn; nonlaru yanrnda zarf fiili verine yu zarf fiili: yrfla' olar -ya yu yrglay; turur'suz gekimli fiil: yr$layu tumr "aflavarako verine mdn yerine yrglay miin, kiillp turur miin yerine k6llp miin, killtp tu' rur iirdlm yeriire kiilip iirdlm vs. Eserini Harezm'de Ramazan 713/Kasrm 1313 te bitirmig olan tslim adrnda birinin miltekarip vezninde Mu"lnti'lmiirld adh bir dini kitabr da aynl zamana aittir. Eser tek niisha olarak, Bursa Orhan kiitiiphanesinde (Ti.irkiye) bir mecmuanrn igindedir, bk. AHMED zEKi VEI-IDi (TOGAN), Harezm'de yazrlmrg eskl tiirkge

-Londra veri yoktur. RIEU sah tarih iizerine her hangi bir

ve

eserler (TM iI, 1926, s.'315-330). Ebu'l-Gdzl Bahddur da $ecere-l reraklme'sinde (trpkr bastm, Ankara 1937 516) Mu"Inii'l - miirld'i gevh gerif F.f"oca'nrn bir eseri olarak zikreder. Ti.irk Dil Kurumu

754/1353 te H,irizmi, Sir derya'da, muhtemelen Muhammed Hacr Beg'in Srgnak'taki sarayrnda, elimizde iki yazma niishasr bulunan manzum Muhabbq,tname'sini yazdr. Biri uygur yazrsryla,835/ 1432'de Emir Celdleddln FIr[z gdh adrnayazrldr (Brit. Mus. or.8193. bk. V. V. BARTOLD, NovaJa rukopls'ujgursklm griftom v Brltanskom Muzee DAN 1924, s. 57-58; G. CLAUSON, A hitherto unknourn Turklsch manuscrlpt ln Ulghur characters JRAS 1928, s. 99-130), diferi arap harfleriyle (tarafrmrzdan istifade edilen) 16. yi.izyrlda yazrlmrgtrr. (Brit. Mus. Ldd.7914, Foll. 290,-313"). SAMOJLOVIQ'e g<ire Mu[rabbetnAme'nin dili .O!'uzca - Krpgakga,drr ki, isabetsiz bir hiikiimdiir. Arap alfabesiyle yazrlmrg Londra yazmasrmn dili biiyiik gapta Qafatayca'nrn tesirinde kalmrgtr. Harezm Tiirlgesi igin en iinemli kaynak, diirt biiliimde Haz. ret-i Muhamnned'in (L Bitliim) HulafA-i Ragidln,in ve ehl-i beyt ve dijrt imamrn (II. Btiliim), hayat ve icraatrnr, insanrn iyi (III. Biiliim) ve kiitii (IV. Bdli.im) davranrglannr konu edinen genig gaph biiyiik nesir eseri Nehcii'l-ferddls'tir. Basit ve agrk bir frslfipla yazrlmrgtrr.
r87

taralindan temirr edihriq, fakat gimdiye kadar yayrnlanmamtg bil trpkr-basrm kullarndrk. Muhtemelen 15. asrrn ilk yartstndan daha sonra istinsah edilmemiq olan yazmanrn dili, ses bilgisinde pek az ycnileptirmelere rafmen eski (arkaik)dir. 36,37, 44, 46 ve 48.
i i'' ir

br.rndan clolavr

mnlrtemel y^zan Mahmfrd b. "AlI kitabrnr 1358'den 6nce Harezm ve' ya Saravda ),azmr$trr. AHMET zEKi VELIDI (TOGAN), TM II' i9Ze, r.3-it-345 (sekiz sayfalk bir fotokopi ile) tarafrndan ilk defa crrallr bir qckilde ele ahnan, istanbul Siileymaniye kiitiiphanesi, Ycnicirtni (879) yazmasr, gimdi bir trpkr basrmla (JANOS ECK' I\/IANN, Nehci.i'l-ferndls, I, trpkrbasrm, Ankara 1956 [=T'D'K' Trpkr' basrrnlan Dizisi 351) elimizde bulunuyor. Tamamiyle harekeli olan bu vaznra, Harezmll miistensih Muhammed b' Muhammed b' ,cl-H,arizrni tarafindan 6. cemaziyiil ula76l126 mart 1360'da Hrrsl.c., rniiellifin ijliimiinden dtirt giin sonra bitirildi. Bu yazmanrn, KIVA' METTIN (BI-IRSLAN) taraFrnclan, ne vazrk ki yanhglarla dolu' Neh' cii'l-feradis'ten derlenen Tiirkge siizler (TM IV, 1934, s. 169-250) adr altrncla, qevri yazr olarak, Tiirkiyc Tiirkgesinde kullanrlmayan kclinrc:lcrinin bir" lfrgati ncAr edildi. Eserin sadece iki btiliimiinti ih' tiva eclerr bir difer vazma (792/1390'da istinsah edilmig, harekeli) Krnm'cla bulundu, bk. JAKUB KEMAL, Tjurko'tatarskaJa rukopls' XIV veka, NehdjuJl'feradls, Si'mferopol 1930 [ - jaltinskij Ob'edinennvi Kravedgeskii Muzejl Arap yazrsryla 15 sahife basma ve 4 s'

dil deferlendirmesi iEin bilhassa uygundur' Eserin

yrnlan No.62) s. 131-166, Kisas-t Rabgflzi, Nehci.i'l'ferddls ve Mi"ric' ndme'den latin harfleriyle Eevri yazt tirnekleri.
Gramer krsmtnda kullanrlan krsaltmalar
:

= Mulrabbet-nime Mif = Miltehu'l-"adl Mi"r : Mi"ric-n6me MM = Mu"Inii'l-miirld

Mah

NF = Nehci.i'l-ferddls
Rab

: Rabgld -Sisas-l HS : Hiisrev ti $lrln

21. Harezm-Tiirkgesi belgeleri arap harfleriyle yazrlmrglar' .drr. Uygur yaztsryla olanlan nadirdir, krq. BROCKELMANN, ye. cilt. 21 d ve di$er negriyat aynl yer s. altta 22 ve 23.
221. A9a[rdaki iinliiler varclrr: a,r, o, u, i, (e?) ir 6, ii.

t,pt, fru'* ite Lirlikte). fazanh tiigin 9THABADDIN MARCANI'nrn elinde olan ilk tanrnmr$ vazmanrn (Kiteb mustafed al-ahbdr fl ah' rvdl !azan wa Bul$6r, cilt I, Kazan 1885, s. 15 d') akibeti ne yazrk ki meqhuldiir. 75911358'de Sarav'da istinsah edilen bu yazma, MARCANI ve difer tiirkolo$lann eserin miiell,ifi olarak kabul ettikleri, Mahmhd b. "Ali MARGANI ismini ihtiva eder.

- I deEitrnesi Daha Kaqldrifde bazan& (-i) ile bazan o (=i)siz yazrlan kijk vokaller tesbit edilmigtir: iimdi-tmdt ogimdiu, esit--igit<igit->, yiil-yil "yel, ri.izgAr" vs. (BROCKELMANN, Osttiirkische Grammatik S 9 d.) Daha sonraki metinlerde aslmda 6 olanlarrn i ile
222.

Kok hecede A - e (?)

.adl,

Yer ver aqalrdaki metinlere de baE vurulmuqtur: Mlfte[ru'l' bir anolim frkrh kitabr, metinler Fitret'in ozbek itdlbtyyatl namtrniiliir.i'nde - Taqkent - Semerkant 1928 s. ll2-124 (hafif iizbek" gelegtirilmig bir Qevri yazr ile) ve Mh5cn5m6, Paris Bi;bliotheque Nationale'cleki uvgur harfli, Herat'ta 840/1436 da da istinsah edil'

mi5 vazmaclan A.-PAVET DE COURTEILLE tarafindan arap harflerivle negredilmigtir' (:Publications de I'Ecole des Langues Orien' tales Vivantes, IIo sdrie, vol. VI' Paris 1882).

yazrldrfr giiriiliir. Yazmalartn istinsah tarihleri daima, eserlerin telif tarihlerinden daha sonradrrlar, bu yiizden ii den t (e?) ye gegigin nerede ve ne zaman vuku buldu$unu kesinlikle tesbit etmek giigtiir. Harezm Tiirkgesi yadigdrlarrnda d ve i yazrhgr hig bir kaide ye uy'madan defipip dururlar. Sadece NFlde ii hakimdir, ve f,l$'de i'nin yanrnda ?i yazrltgt da srktrr, bundan dolayr bi.iyiik ihtimalle, ii'nin 14. yiizyrhn ortasrna kadar muhafaza edildifini, sonra i (e?) ye gegigin umfimilegti$ini kabul edebiliriz. NFfin harekeli Yeni Ca'

nri yazmasrnda i.istiinlii

rt meseld ,A., t ,I

yazrlrytna tesadtif

olur: A' CAFEROGLU, Tiirk rliii tarihi notlan, II, I. Biiliim, Istanbul 1943 (- lstanbul tlniversitesi vavtnlart: 187). Bilhassa 82-85, 89, 9l-1A9, 130, 175'e kaclar ve SAADET $. qAGATAY, Tiirk Lehgelerl orneklerl, Ankarir lcl50, (: Ankara tlniversitesi Dil ve Tarih - Co$rafya Fakiiltesi yaAqaprclaki eserleri de zikretmek yerinde t88

edilir. Bu yazrhgla neyi.n kastedildi[i kesinlikle bilinemez. Ama bunun il ve i den farkh bir sesin kargrhfr olmak gerek. Bu yazrhgta bir kapah e yi, yani beg, beg, gtirmek temayiili.indeyim'
14. yiizyrtrda, farsgada, heniiz bdyle telaffuz edilen, farsga'dan ahnma. Machfrl iinlii e (uzun ve kapah e)nin, aynr gekilde i$a189

ret edilmesi ilgi Eekicidir:

bh[da u yurrltg, iirnekleri: beg( -6iig;,.beyo, bel ubelo, belgiir( -biilgiir-) obelir-, $s1- qvspv, beg ubeg", beplk nbegik>, egln (omuz>, egliin- neflen-o, ekin nekino, elitndii oikindio, ekkt uiki', el ndiyar, halk", el, ehg <elo, elf,t- ( -elet-) 6ilef-v, emdl c9imdi", en (en>, s11- iin-p, er (er, adalrr, er- ('yaygln olan iir-) <i->, erte (-Arte osabah, erkenu, et (et>, ew (ev>, kegd ugeceo, kel oge" nigo, ket- ugit-,, ketdr- ogider-o, meni nbeni>, ne ( -n6; one,t?, senl uscni,, sez- (sez-n, sezlk .giiphe>, te- ude-o, teg ( -tiig; ogibio, temi.ir nclemirn, tevii .deveo, ye- uye-o, yel nyelo, yet.1.r,

i3l

. r..

/ "higo ve bilhassa b iin eki e .. thEg . nbcyhudeo .l* bhfig (guursuz) vs. NF'

uirn-r'

iip omuhatabrn, (H9 52 r: l5), oram-up uyoluno (Mah 301 v:10), tam.u9 udamrnn (NF 224:11), ew.lig uevin, (NF 42:12), caw.up <cevriin> Mah 308 r: 7), niifs-iip onefsinn (NF 9:15), 3. Riibb.iimiiz ..Rabbrmrzo (NF 273:5), s6l6m-umuz -rmrz) uselAmr-muz: mrzo (NF 78:11), {a"im-umuz (taamamrz) (NF 257:?), ew-i,imiiz nevirnizu (NF 125:11), niifs-i.imiiz unefsimizn (NF 302:l), 4. rgrz) -uguz: Riibb-i.ijiiz uRabbrnrzo (NF 273:4), kiiriim-iipiiz ukereminizu (NF 128:8), $alam.uguz okaleminizu (NF 186:10), n$f*iijiiz <nefsinizu (NF 430:8).
"arab-nu1 uarabrnn (Rab. -mp)-nup: obabrn, btjliimiin" (NF 273:13), Vnbeb-nul h2ib-niip oVahab'rno (NF 298:8), ,4dam-nur., oAdem'in, (Rab. 25 r: 6), Ibrnhlm'nup nlbrahim'inn (Rab. 45v:18), lmflm-nup uimamrno (MM 30: 14, NF 228 17),lsl6m-nu4 .lslAm'rno (NF 9l:15), klm. niip <kimin, (Rab. 26 r: 16, NF 50:10), ktm.iig aynr anl. (MM,Mrl0), tam-nu! odamrno (NF 218:9), anam-nu4 (anamlnD (NF 415:14), lanndagrm-nurj okardegimin', (NF 436:12), ew-niig (evinD (NF 436:12), nefs-ni,ip (nefsinD (MM t0:9). 37

b) llgi hali eki:

18, NF 253:12),

nyct-o, yet(t)i nyedi,.

Dudak.srla;rna
:

Dudak ijnsiizlcrinin yanrndaki dudak iinliisii olmayan iinliiler yuvarlaklaqabilirler (dudak benzegmesi): mfinera (<ar' monira, minira) ominareo (NF 364:8), ziimim (<ar. ztmim) odizgin> (NF 24:5),9abur (<gabrr ar. sabr osabtro (Mah 296 v:9, NF 34:13) vd.; [<apug (Etii, haprg okapr) ve tapug (Etti. taprB) nhizmet, huzur, yiiccltmc, daha Karahanhca'da dudaksrlagmrglardr; difer iir' nekler: sawu\ (Etii. KB so$*) nso$uk" (NF 30:16), yawuz (Etii. y^btz,yawn) (yavuz, kttti.i" (NF 60:12).

up (kovalayrp" (NF 73:5).

c) Zart-tiil eki: gap-up oat siiriipo (NF 49:ll), tap.up ubulupu (H$ 9 -rp>-up: r: l8), ew-iip nacele edip" (NF 133:8), kawd)
Yaprm ekleri:

Dudak benzegmesi bilhassa dudak uyumunun drgrnda kalan belirli cklcrcle de giiriiliir (bk. a9a[rya). Harezm Tiirkqesi igin ka' rekteristik olan bu durum, NF'de Eok bol olarak ortaya Erkar, geriye kalan metinlerde daha sonra ortadan kalkmrg olan kullanrhE gekliyle tek tek bozulur. a) Iyelik ekleri : l. -rm/-um: "a15b-um uazabtmu (NF 18:12), Rabb-iim oRabbrmo (NF 8l:14). "amm-um (atrncam' (Rab, 2l r: 9' NF 6:3), "llm-iin oilmim, (NF 368:7), kiillm'iim "muhatabrm (Mu' sa)> (NF 55: l6), [<avm-um nkavmim, (Rab 210 r:3, NF 13:3)' y[miim nvivecefim" (H$ 57 r:4), ew'iim aevim> (H$ 57 r:12, NF 95:8); duclak i.insiizii sondan bir evvelki de olsa: gabr'um usabnmn (NF 176:ll), n?ifs-iim nnefsimo (NF 266:17), lravl'um "havuzumo (NF 263:8). 2. "ayb-ug ,,ayrbrno (H$ 52 v:9), kitib'up okita' -rq)ur1z brno (NF 150:13), Riibb-iii oRabbtnn (NF 9:15), 6rnm'u1(aramrn, huzuruno (Mah 297 v:2), hdtiim'ii0 .yi.izii[iin, (ES 6 r: 11), kAUm'
i(./)

-ung: -rng> nbulun-o (U$ 6v: l); tap.ul-rl->-ul-: 7. tap-un-$ugr (taprnlcl> (Rab 19 v: 6), siiv.iin-rn-) (NF -un-: asgyin-p 24:16); 8. lgaw.ug-tur- .kavugtur-i, -rg') (NF -ut-: (NF 5l:3), yap-ug- ((yaprg-) 267:3). 18 v:3); 6.
191

7:3), [rablb-liik udostluk' (MM 49:5), harib.lulr "haraphk, (NF 82:6), mutrlbJiik ndostlukr (MM 47:8) mubt?istbtu$ upolis memurlufu' (NF 307:10) - muhtiislb.liik (NF30Z:il),ta:Iflu$ uzayrflrk, (NF 16l:2), TarlfJu[r uincelik> (H$ 8v: l0), erfmJt't ohuzuro (NF 20:13), lraremJu$ uharamhko (MM 33:4, NF 205:14), tm^dm-lu! oimamhko (NF 53:6), mu$m-lu[r (mukimlik] (.MM 24:13); 3. ---srz )-suz: iidiib-siiz nedepsizo (MM 39:1), tidfib-siiz.liik <edepsizliko (g$ tOr: l0), l.rtsib-suz *hesapsrzo (NF 260: 5); 4. rt> -ug:tap ut oyiiceltme, huzur, hizmet" (H$ 7 v: 18, NF 96:7), s6w.iig <sevi, (Rab. sevgi, agk, 18 v: 3); 5. siiw-ting osevingo (Rab.

-hg>-lug: 235:4). sevib-lut <sevaphu (NF 274:14), 2.-l+> btii-lu$: (NF d$bliik <edebsizliku (MM 52.8), farlbJuk-rn (acayip bir gekilde,
lr" (NF

l.

heldl kisbJiig .helal kazang-

UNI-U UYUMU:

Dil trvunru Tiirkge kelimelerde tamamiyle kaideye uygundur.

Arapga vc FarsEa'dan ahnma kelimeler, ve Qa-Karahanhca fatayca'de oldufu gibi- Eofunlukla art damak tinsiizlii ekler alrrlilr: buthdna-$a, cariya-$a, Fdtrma-ka, Mu"avlya-[ra, "iilarn'[ra, bilrm!ra, minbar-ka, [oydmat-[<a, barebet-ka,"irif-ga, dln-ga, kdfir-$a, mu'mlnlar-ka; ziy6da-ra[t, "ilim-ralg, laflf-ra[r; k6flr-hl.<,'aTamatJrS vs. On damak seslerinin kullanrhgrnrn Harezm Tiirkgesinde (bilhassa NF'de) Qaiatayca'ya nazaran daha srk olugu dikkat edilecek bir husustur: Mekkii-kii, Mal.rammiid.kii, hac-kii, mll.rniit.kd 6sir.k?i, miiscld-kii,':rz.Iz-riik, hasiidJig, zihtdJtk vs.

-rn-/-un-: (bk. yukarr);

17'
yukan);

-rl-/-ul-: (bk. yukarr); 16.

15.

yr8'rl-

oengellen--u,

kiim-iil-

ogi;im1il-o

krl-rn- okrlin-u, ktir-i,in- cgiiriin_o,

[ul.rg- okrhg-,, kiil-iif- *giiliig_>
(bk.

-r9-/-u*-: -rt-/-ut-:

18.

Ba[lantr iinli-ilerinin ve eklerin dudak uyumu

-rgtzl-tu3rzf -urytz 2. -nrr3/-nup (bk. yukan);

I. Dudlk uvulnuna gire.n baflantr i.irrliileri ve ckler : I . iycl ik c,kler: , -rm/*um, -rmrz/-umuzf -umtz, -rn/-uf (ilk 0nlii igin, bk. yukarr); 3.
Vasrta hali

,1. Giiri.ilcn gegmir; zaman *drm/-dum, prz/-durSuz/-duprz (ilk iinlti ile ilgili olarak) ; -drg/-duq,

-rn/-un

(bk. 3212\;

-dr.

*uprz (ilk iinlii ile ilgili olarak); -5. Ernir -rpl-u!, -r0rzl 6. rgh/-u$h (ilk iinlti ile ilgili olarak); 7. -rp(an)/-up(an) (bk. yukan ve 3223); 8. -hg/-lug: tathg <tath>, tiigltik <tiiylii> (bk. yukarr); an$-hk oternizlik,, eSgii.ltk .iyilik (bk. yu9.
karr );

-hk/-luk:

10. srz/-suz:
n);
11.

ata-srz ubabaslz", suw.su.,z ((suslrz> (bk, yukasat-rg <satr, satma>, yun-u! oyrkamao (bk. yu-

-&nga; 10. -9r: biiz-g| odokumacr,; 11. -r: [<ong-r okom$u,; 12. Dereceleme _rngr/_ungr (ikinci iinli.i); ya"kiib-h oisa ve ve yakupo; 13. -h: ls0Jr 14. -kr/-gr: brldrr-g (geEen yrlu, iisttinlil <iisttekir. b. Sadece Dudak i.inliisi.i ile:

II' a) l. 2. 3. -drn; 4. 3. gahrs gtiriilen gegmig zaman eki __dr; 5. Emir eki (eok nadir _gul); -g-rl 6. Emir eki (sadece ikinci iinlii); -urJrz 7. -Bh/-u*h: (sadece ikinci i.inli.i); 8. rru$; 9.

a[i-rt_ (atlt_), ftortr-ut_ okorkut_,. Dudak uyumuna girmeyen ba$lantr iinli.ileri ve ekreri Yalnrz dudaksr olmayan i.inlii ile: -3. Sahrs iyelik cki _(s)r; Yiikleme hali eki _ru ve _rn; Ayrrlma hali eki

karr );

-rg/-u$:

t2.
13.

14.

iil-iim -rru/-um: ugiinet batmaslD, ur.ug (vurug, kavgar; -rq/-ug: bat-lg tar-rl.r- ndaral-o, yol-uk- okar$rlag-,t; -Ik-/-uk-:

lg-im niEim",

uijliim,;

l. -ru, -garu; 2. l. gahrs gciri,ilen gegmig zaman gokluk eki __du[r; 3. Fiilden isim yapma eki _duft; 4. Fiilden isim yapma eki _gu; 5. Fiilden isim yapma eki _ur, _yur; 6. Zarf-fiil eki _yu; -u,
193

le2

7. -fun: k"S-g.rn-gt nkaqako; 8. [cara-mtul nsiYahrmtrak'; g. -mtul: bulak'mu! uun laPasro; -muk: ag-u[c uaqlkn, tiitiik udelik"; 10. -u!i: (ye' 11. -dur-, -tur-: srndur- nklr-, ktrdrr-'' ye-ti'irdir-,; yatlbur- <yatrr*>, kl-giin- (<kir'gur-) "gir' 12. -Amr: dir-ui tlr'giiz- udirilt-"; 13. -!v-t okaqtr-'; tg-iir- "igir-"; 14. -ur-: kag'ur-,
15.
Soru eki mu/mii.

w heniiz muhafaza edilir: aw suw (suD; avuunga (avuntu, tesellin (H$ llr: 19), iiwiir- ngevir-,, 6wkii uijfke' (H$ l0v:15, NF 158:2), sliw(sev->, tawar <davaro, tiilvii <delio (rab. 32v:19), tevfi udsver, yalawag "elgi, peygamberu (Rab. 28 r:4), yawla[r upeko, yawuz okcitii> vs. Yer yer v'ye diiniigiir, (Ma!r'de yalnrz v) : giiwiir- - gdviir(NF 144:17) <gevir:->, [<aw--lrav- (NF 76:13) (avlan-, kov-o vs. w-b: abuglra (EtO. avrg[<a, K599. awrgga) uihtiyar, koca, eg, ehil,.
uavn,dvrew
Qok daha iince b'den diiniigmiig
<(evD,

Dig iinsiizleri

Dudak uyumundan sapmalar (Yuvarlak : sonra) ziinden

III. l.

bir kiik

iinsii-

On ses t tamam,iyle muhafaza edilmigtir; Ofuzca'dan ahnma duda! ududako (Malr 30ar:6), NF 405:17'de tudak uM"h'de dlko <gibio, dl- ude-" Qalataycalagmrgdrrlar) olarak giiriiniir; budalr (fa9g. buta[) obudak, datr (NF 56:17), krndik (Etii.ktntlk,TT VIII lrtndtk) ogtibeko (NF 282:8) kelimelerinde ig seste t>d de[iqmeleri vardrr.

Iyelik eki

gili); lleili);

-umrz/-umuz, -u0tz/-u{rrz

(lkinci iinlii ileil.

Ek iin sesinde d/t defigmesi: Buluirma hali ekleri --da/-ta ve ayrrlma hali ekleri {uo./ sadasrz i.insiizlerinden sonra d4 golunlukla d iinsiiziinii ahr-trn lar: (Mat"de daha srk) kullanrlrlar. bilhassa -ta ve -trn seyrek ga[rri-da, ktiwflg-&i, teghld.de, [<apuf-da, iiligdit, ugtmalda, k6kde, ma$6m.da, cihdn-da, iiltg-dii, trula[cda, ttgtliir-dii, aytmrgda, hakitat-da, [coy-da, ma$rrbda, 1araf,ta, magn[r-ta, bolmryta, [ra[<Ikat-ta, Tagn drn, [rrcii-drn, k0weg-dtn, ziimriid-dln, bavf-drn, ta!-drn, tg-dln, k6l-dtn, "amiil-dln, r{damdrn, Ufan-drn maf siidu g-drn, topra[c.drn, ydr-dln, clns-din, tagdrn, daraltdrn, ay-drn, suwdrn, stiz-dln, nrtbiid. tm. Giiriilen gegmig zaman eki --dr/-tr iinliilerden ve sadah iinsiizlerden sonra --dr, diSerlerinden sonra -tr kullanrlrr: oftr-dr, lg-tl, ko8dr, [co6-tr, bogdr, iig.dl, lral.dr, yun-dr, bardr, aydr, kiiz-dl, 96ktl, lgop-tr, bal.r-tr, lds-tl, tiigtl, yarat-tr (Rab.'de sadasrz i.insiizlerden sonra da gok kere -d). Faktitif eki: sadah iinsiizlerden sonra -dur, sadasrzlardan sonra -tur, iinliilerden ve l'den sonra keyfi olarak --dur veya em-diir, srndur, yuvdur, kiiydiir, ag.tur, -tur: ye-diir, kiis-tiir, I5ang-tur, iigtt.tiir, ye-tiir, k5l-diir, kiit-tiir-.
Srzmah dig sesi .-6-, _6 (<atti.d) genellikle muhafaza edilmigtir. Fakat srk srk y dle (bilhassa NF'de) yer deli9tirir. QaSatay. calagmrg bir metin olan Mah'de bu sese tamamiyle son verilmigtir.
195

2.Gjriilengegmigzaman--duluz/--du0rz(Ikinciiinli.iilc

3. Dereceleme -rng/-ung: iig'tng-iigiing "iigiinci'i"; 4. -rng/-ung: um'rng - um'ung (urmutD; 5. ---dr/--dii: 6g--dt - 6gdti cmedih>'
231, Harezm Tiirkgesi'nin iinsiiz varlrft (mevcudu) Karahan. ( hcl'dan farkhdrr. Heniiz varlrfrnr siirdilren 6 ( .] ) ve w J

veya ;; ),sesleri,srksrk,y( d )vev(

ler.

J )ileyerde[igtirir'

232. Unsiizler:
Dudak Unsiizleri:

b: rsbarla- utsmarla-u (NF 102:1), yalbar- 'yalvar-t (H$ tl r; 14), [fakat yalwar- (Rab' 29r:7J kelirnelerinde muhafaza b-v: karabat (cariyeD (Rab' 36v: 7, MM ll:18)-fara' "alf*itti.. vag (H$ 56 r: 5, NF 17:107).
.rr" yup"u1. (yaprakD, (Rab'de

p,oprakoelbise, (MM 12:16, NF 192:12), topra$ otoprak, yerr rastlanllan nadir f yazrhglan gaSat1' yizmdir), kelimelerinde muhafaza edilmiltir.
t94

(fakat adalr oayako Nevi{'den tinceki Qafatay gairlerinde oldufu gibi arkaizm olarak yagar). Ornekler: a6aS uayakr, a6r (<.drg) nayrk, temkinli' (HS 5v:4), a6rn obagkar, aSrr- (aylr-)), a6naodeEi$*", A56r ne[er,, iiSgii "iyi> be8iik obfiyiik,, bo6 uboy", hr 6un nhalk, rnillet", 16"giinder-" l6d, l5l osahip,, kid niyi, pek', kii6- ugiy-o, kl6ln, ke6ln (sonra>, kti6- sbekleo, Hi. Eiigti *gi.ivc[i", kii6iiz- ogiit-, koru-o, ii8liik <zaman), ti6tin.1aylr-D, [<a6ag oakrafa', ta6$uokaygr,n, [<o6- okoy-u, [ru6n$
"kuyruko, ltudu$ ukuyuo, u5 .inek", u5- "takip et-D, udr(uvu-,), yaSaS <yaya", yrSg okoku', vs. kii8tk (faqg kiiy'k) *ge-

topra[<, yapra[r vs.

fakat-diigmiig gekilleri de vardrr: b6ltir_, bulag_, kfirek, $utqk,

son seste t/gve k/k: iki ses de yanyana muhafaza edilmigtir, yer yer sadah iinsiiz sadasrz, sadasrz i.insiiz sadarr orur: sa[sr[c (<sa[<srg) usaksru (NF 29g-:6), uluk (<ulug), ."f,r, iUviit"l"* 1?t7), "et*a$rk ocennetliko (NF'204:2) --r"-ugf"*,,""t"rrrr"rrr. Ijk" u't'i Rab've Matr'de her iki sesin de srk srk v".-a"?is,i.*"ri culatayca nrn tesiriyledir.
Sadah son damak sesi giirde vezin ve kAfiye zaruretinden do_ layr gok kere diiger; nesirds de gok naair gtirtile., ui, ot"fa* u,r, sasr <sasrS) (sasr, pis kokulu, (NF 39?:17), tiUf" tfirftii-ilitrftgl "ba9ka tiirlii> (NF 194:13) vd.
seste y: yrfag- ..1E"c" - agag (sopa, dayako (NF lg6:13), .. 0n (aEla-r rgla-( t 0v:2ti'), yrrak .*"t, Ug _ {1$t"48:ll), yrgr- (Osm. rgrk) aparla-, aydrnlat_o (NF"luf. " r"",i-inlU 241:6),,,G.;"_ !9:l t[re5) uigren;-,.iNr oz:ti), vrr* forrn. lrk) .ilik-;iNF

yik, av haln,anro (MM 3l:10, 12, 14;32:2) kelimesinde

Farqa'dan geqme usta6, y56 vs.

de.

kelimelerde 6 (NF'de) :
:

p5696h,

9i6, umld,

Damak iinsiiz.leri

t iq ses mr-rhafaza edilmigtir: eakrr- (ga!rr-),, Brkrrt- cEafrrt-o. (Ug 9v:8), sal.un- odiigiin->, sr[e <okga-> (NF 43;9), ta{<r uve,

de,,avnl gekilde: ada}.r, topra}-r, yazulr-r.

iinsi.izlerden 6nce:

a;1[s11'-p (Rab. 6v:13) - a[sur* (NF 278: l0), a[$am (ak$amD, altar- (ara-, araStlr-D, okga- nbenze*o, yabgr riyi, gtizel) fakat tolrta- .dikilip kal-" (Rab. 3r:18), y{rtu r<parlak> (Malr 290:2). h/8> w: sawulr (EtU. sd8rt) osoBuk,, tawuk (Etii. lnkrku, tahgu, Ke$g takagu) utavuk,, yawu( (ke;g. VatUtr) nyakrn,. !/g de ve bilhassa beraberlik sayr ekinde (3215) muha-agu/-iigti faza edilmigtir: buzagu nbuzaEru, ldidigii <gtivefio, blrtigii,

ti)b,

alsa[

<aksak>, (MM

26:14), a[sun-

65;17), ytnckii (Osm.-lnge) nince, nazii", ytngii (Osm. lncl)-..incl,, ytp (Osm. lp) aipn,lpiik (Osm.fpek) nipek, v.d.

Frsrltrh ve patlamahlar

9)q, t'den cince seyrek: tg.ttliir (<ig-ttliir) *igtileru (NF 362:l), [."gtrlar (<*acrilar) *kagtrtar" (r,rb ii,il, k,a"r, anoe - ;t"*" (bk. yukan) kelimesinde; $->9 ugtma[, ugmab> ugtmaS (rdJ wltm'b) (cennetD
kelimesinde.

ekiigii,

iiqiiCu.

Genizsiler:
o

Ek iin sesinde k/k-E/Sz Aidiyet eki -[ir- !r: burun-[u, oza-tr "cinccki, (NF ll:6)-srtr..* oalrtakin (NF 106:4). brldur.gr <evvelki senekio (NF 46:17) vb. Yijnelme hali eki (NF ve Hg,de) -ka/-k[ daha hakim) - 4a/--ii (Qa[atayca'nrn tesiriyle difer metinlerde tercih edilir).
q<-rfunltrkla ek ve hece iinseslerjnde iutunur: l.ranng-[a .kannca,, trs-ka "krsar, ylng-lcii <ince>, gtm.g$n *gimen,, yal-$an n,valano, iim-g5k .acr, rzdrrapr, tar-Sa{r <tarak>>, yapur-$at<

alntz" kelimesinde g'ya d<iniigiir.

Art damak genizsisig yalnrz yalguz (Etii. yahguz, Kirg. yahgus)

Akrcrlar:

E/e (>\/k)

r, dr-ni-o fiilinde muhafrza edilir, kutul_, futrt_ (<kurtrt) okurtul-u ve [<ut!ar- ( q kurtgan-j .lurt"r_,
kaybolmugtur.

fiillerinde goktan

(vaprakD, (Rab.

NF 57:3), suw-$ar- osula-r, sat-gqukar$rla$-, sata$-D, bul.gag- obulag-u, bel.giir- nbelir-, vd.
14,
196

l2r:

Yaygrn olan kiiltiir-,_ oltur_ yanmda kiitiir-_ (getir_) (U 8v:12) ve otur- (otur-), (Hg Slv:Z) kelimelerind" ,"fir-i.uyUolrriurr.
f

197

lkizleqme

lki, yati,
leqtiEi de

s6kiz, tot<uz, otirz sayr isimlerinde orta iinsiiziin ikiz3215).

giiriiliir (bk.

Epitlik hali: --na,3. gahrs iyelik ekinden sonra -..rr!a; suw*a rsu gibio (Rab. 129r: l5), [iikmiip-gfi rhiikmiine giirer (gg 54v:7), 'arab tll-l-ngd <arap dilinde, (NF 3:8).
<igeri>, tapa.ru

3211. Qokluk ekleri bilindili gibi 3212. isim gekim ekleri:

-lar/-liir'dir'

Yiin bildirme hali: --.lam/--gerii (kahplalmrg): l9-r[ -r81-ru, (HS do$ru,r l12v-5), art-$aru (geriyer. "e-

3213. Iyelik ekleri gunlardrr (kr5.222):

-[ral-lrd, -gul-ge (cen' ma$nb-lra n batrva o, tamu8'[ra n cehennemeu, ugtma['lra nete', o$ul-I.<a o cl[ulau, anam'l.ra (anama)' "piiyg6mbar-f,a <<peygam' bere', frfittot-1.u ukAfirlereu, suw-l.ra <<suYd>, lallfa-ga ohalifeyeo' kuSuS-$a nkuyuyao, yol'fa oyolao, Mrgrr-la uMtslr'an' vs' Ondamak iin.tiii-i" yor.,iiii.rao bu farklSk tabiatiyle ortaya Erkmaz: Mekke'ke gahrs iyelik eklerinden sonra: '!a, -$a/-kii yawuzlulrug' "Mekke,yc,. 2. kaynaqrr' I.ruka, arkan-gh, yiiziil'kii; -nl.ca vs. Qok kere -5a ile Iuga 3. quiltt iy"lik ekinden sonra daima'tamamiyle -nSa/-ngii . kuilanrlrr: baE r-n$a, qok seyrek n'siz: o$r-!16; -nta/-ng[ gok kere geklincle kaynaqtr: kul-r-na ukulunao iil'i'4ii uelineo'
drna o,

Ilgi hali: -nrt1 yuvarlak bir iinli'iden sonra genellikle :nug ata'nr! (atanln' babanrno,yalawag (Rab. ve Mah'de srk slk -mp): ngdfiino, tug'nun ukugun'' Dudak iin' nr1 <peygarnberino, kiik'niip igin bk' 222' yuvarlaklagmast siitteiinacn sonra ek iinliisiiniin 3. gahrs iyclik ekinden sonra -m veya n: Yiiklcrnc hali: -nl: biizgi-nt uclokttmerctyt', yol'm, k6liil'nl, atam'nl, siiziip'ni' yol'r'ru' yol-r-n, ana-sl-nr, ellgliirlliz-nl. (bk' 232): za"ifa-[ca 'ka' Yijnelme hali:

l. Teklik: ata-m .babamo, kulatr-rm okulafim', of,l. -(r,u)m: um <o$lumo, kiiz-iim <gdziim>, korl.cu8-um ckorkumr, kiig-iim "giiciimn.

2,
siiz-iin
u

Teklik

: stizi,in o,

u)p: ata-n, aSak-n -(r, urut-u6 ( a$iretin D, ytiz-ii0

rayaSrnr, orn-uo cyerinn,

.yiiziir:r

".

3.
yiiz-f.

Teklik :

-(s)r

: ata-sr, kiizgii-sl, (aynasrD, aSak-r, o!l-r, kdz-I,

l. Qokluk: (son ses dudak ii:nsi.izii ise, -(r, u))muz, -umuz yoksa seyrek) : uya-mrz *akrabamrzr, bagunrz "bagrmrzn, okulurnuz,, kiig-iimtizdti, dg-iirniiz-dii oiiniimiizde, (NF 254:6). 2. Qokluk: nadiren (Mah'de srk srk) -(r)0r2, -(u)0u2, -(u) nwz ata-{ltz, tll-lplz ndiliniz", uy[cu-guz {uykunuzD, ton-uluz uelbise. niz", [cul-unuz, ogl-uprz (NF 220:7), itkii+liik-iillz *goklugunuzo NF.
74:ll):
Qokluk : -lan: Fkat-lan utakatlarrr. galus zamirlerinin ilgi halinden sonra l. ve 2. sahrs iyelik eklerinin brrakrlmasr: bldn pEiylambar l4"trammed .bizim peygamberimiz Muhammeto (Rab. 15r:3), bldm et r katnda rbizim evimizin yanrnda, (NF 130:16), btdt.ttl btrH nbizim dilimizde, (Mah 292r;8), slztA g:irlg usizin askeriniz' (NF 42:7).

3.

-qa/-r1e Bulunmahali:-da/-ta(bk'232),3.lahrsiyelikekindenson' dtinyi-da, yol'r-nda, kiidiirlndii; -n siz gekiller seyrektir: ra -nda: gakmatr-r-da .iakmalrnda" (U$ 7r:12);3. gahrs iyelik eki bazan du'
l.r.,rna hali
lerclen

(NF 83:12)' Bq' clak uyumuna girer: yol-u-nda (MM 50:2), so4-u'nda blrl <aziz' verir. anlamrnr "azlzlarda hali aynlma qok kere
nadiren -din, tan>; 3. qahrs iyelik ekinden sonra

biri" (NF 222:2). Aynlma hali:

yiiz-i-ndln, bag-r-drn, ot'r'drn.

-ndrn,

-trn

(bk. 232): biirti'dtn *kurt'

nadiren

-1'5i2;

sag'r-ndrn,

(MM 17:17), m5n iiz kiiz-iin kiirdiim ukendi giiziimle giirdiim, (Rab. i:v::), biitiinli.ik'in ubiitiiniiyleo (NF 233:3), ol va[rt-rn (o vakitD iindiikstz-ln ndavetsizo (HF 56r:6)' (Nf' :Z:tZ); -suz'rn;
198

Vasrtahali:-n,-ln'-un:iln'iinrftanral.<nyiiksekseslea$la-"

3214. Kargrlagtlrma eki ile yaprlrr: ya[9r.rak odaha -ral.c/-riik iyi",'6llm-rak udaha bilgin", bllgfin-rek udaha gok bilenu, itvh-ralr (aym anlamda', kdp-riik rdaha goko, dkil+rfik "daha iyi,, yiig-rtik naynr anl.o, artukrak naynr anl.o dynda-ra$ *aynr anl.o, [ratrrdrn kfgfg-riik ei:ikdtn uh&rak ukatrrdan daha ktigtik, epekten daha biiyi.ikr (NF 53:2). Ustiinltik giiyle ifade edilir: [alnyrglardmesgiirekl uhalayrklann en iyisi, en iyi kul,, (NF 158:15), "amElliirdp kdrkliig. rilH uen iyi ameh (NF 32a:8) Rab.de eg ll& uen ilk" (24v:14).
1t9

3215. Asrl sayrlar:

big, 6 altr 7

I bir,2. ik(k)i, ek(k)t, 3 tig, 4 tiirt, 5 biig, beg, yiit(t)i, yet(,t)l, yit(t)t, 8 siik(k)lz, 9 tok(k)uz, 10 on, 20

yigtrmi,

30 ot(t)u2,40 !<rr$, 50 iillig, illig, 60 altmrg, 70 yitmrg, 80 seksdn, 90 to[<san, 100 yiiz, 120 yiizylglrmi, 500 beg yiiz, 1000 btp, hiizir (<Fars.), 10000 on ml4, tiimiin, 70000 yiitrnlg mig, yiiti tiimiin, l0

milyon tiimdn mi4. Birlegik sayrlarda sayr gruplan arastnda bazan ta[cr ove, gclir: yiiz talcl og o110,r, mtp talu altryiiz o1600", bagkalarr: on siikkiz "18", ikl yiiz yiitmig u270", ?illig iiksiik mtp yrl u950 yrl' (Rab. 294r:11). Kesirler: tiinni.il iigtii btri ugecenin iigte biri, (NF:198:14). blrtng, tlk, [p tlk (Ra,b.), avval(kr/8r), -ng(r): (l), 2. lkine eking(t), 3. i.istns(i); iiCiing(l),4. tiirtlng, tiirtiing(t),5 beging, biigingl, 6. altrng(r), 7. yiiting(i), 8. siiksing, stiklzingt,siikzlngl, 9.to[<srng tol.<trzungr, 10. onrng, onungr, 11. on birtng(t), 12. on eklng, 20. yigirming, 30. otuzlngr, 40. [ur[ung. Aynr gekilde: ortangr (ortanSrra savrlan

san, sl0ar utarafarr, saSru (sayarak) uher" (kiin sayu oher giinu), tapa, taparu utarafa, dofrun tfig, teg., tlg <gibir, tigiin oigino, iid, iizr5 <iizere>; b) Yiinelme hali eki ile: l.<argu ukargr,, t?igt, tiigrii, tlgrti u-e kadaro, utru <kargl, iitrii', c) Ayrrlma hali ile: a6rn obagkao, ayrlD, agnu .ijnce> (Rab. de bulunma hali ile), bag[<a ubagka" (NF), biirii, berii uberio, bes*i "fsgla" (NF), burun(rak) oijnceo, kl6ln (sonra> (Rab. ve NF'de srk srk bulunma hali ile), nan u6biir taraf,, oza (6nceD, iizgii a!agl51>, $ll, so0ra <(sonraD. tag udrgarro. ii7 <iin.
ce>, 6gln ubagka,r,

6trii uiitiiriio.

cil

D,

sin, i.igdgii,

btrtigii "her biri", ekngu(n) uher iki' tkiiliist uher ikibt9[gii, alta$u, ylttigri; b) tiirtdgii, -aCu/-dgii: -la-sr: si', iigiiliisi oher iiEiiu. blrir <birero, ekklgiir, lkiglr uikigero, tlleptirme sayrlarr : -ar: nbe$eln, yiiziir. ydtlgiir, biitiir $unlan da saymah: blrln blrin <bir <her yediden yettl birio. bir', tiigmfi
Beraberlik: a)

Asli olmayan iin gekim edatlarr : alrr- uilnu, (tabt ahqa) utahtrn 6ni.inde, (H$ l0v:12), alt- ualt-,, ara (araslndaD, art<?rt-r>, asra- (alt-D (ol tak asrasrnda: o tak altrnda NF 82:3), ast: (alt), lg- uig-", flek-, tliiy- j(jp-; (piiySnmbar tleldpii peygamber ijniineo NF 161:12) ii9- odn-o, kat- (yan-D, t6gri- <gevresindeo tug- (kar$t,)).e nazaran, (senin "tlmig anrp (llrni tugrnda suga bo$ay usenin ilmin onun ilmine nazaran su gibidiro Rab. l29r: l5),iisk-okargrsrnda, nazaran> (triir [ra1ra yagrm iisklndtiCiiy. [rfin uCeyhun ya$rm kargrsrnda damla gibidir> (Hg 57r:20). 3218. Agafrdaki gahrs zamirleri mevcuttur.
Yahn hal

Kerclik : Blr yoh obir keren, iig [cata uiig kereo, eklng [ta. ta, "ikinci kele", iigiingl navbat <iigiincii kereo. Belirsiz saytlar: kiip, iikiig, td'lim, ogokr, az <<az>>, kag,blrkag, niqii obil kaE,, bar(r), baiga (biitiin, hepo, tamu! ubiitiin, hep', tigmii, tiigmii blr "her, her birio, tiikiil ohepn, ciimlii, tamdm <hep,

: men ubenu, sdn nsen>, biz, blzldr obiz, bizlero, slz <siz> Ilgili hali : minlg (Rab. siintp btztp (Rab. MM, NF, stzliir MM,NF) mii_ Mah) btdm (H$, NF) "t"tD, nim (Rab., H9, NF) stuliirntl Yiikleme hali: miird siini btz(liir)nt stz(liir)ni
(Rab.JvIM.

NF), ment

hcpsi,, ba"2rlar nbazrlaru. 3216. Zarflar : astrn naga[t", iisti,in uyukan, iis,t>, ko6r, [royr, [royu uas;a!r, (yiizii) ko]uno, iirii oyukano, kargu .kargt,, l.rayra otekrarD, emdi, tmdl ugimdi), agnu <<ijncer>, burun <ijnce>, kt6ln u-dan sonraD, [rdllnhemeno, hiimtgii, tutug, ulagu ndaima, durmadanu, asru, indn, iikiif , yawlaft opekn, tark(ln) nqabuko, hiir ayna oher sefero vs.
3217. Son gekim edatlarr: a) Yahn hal ile: ara *arasrndar, (hallr ara ohalkrn arastndao), asra naga$t,o, blrlii nadiren bll6 uileo, gagl*, mnOiz( lie ), yaghg " gibi ", lgrd o iginde ", iizd u ile,, vasltasryla> tiyaml.ohr3

(NF)

senl, slnl

mJnr (H$)

Bulunmahali:
Bulunma

maga sapa,sa{la
(MM 33:l)
(Rab. MM,stndii

btz(ler)ke/.giistz(ldr)kii/-gei

hali : miindii send[ (NF)

NF) mendii

(NF) mindii

mum

an! ylr 6z[ utemiz toprak ile teyemmiim ktltnu MM 16:7,),

(usl

2ffi

201

Ayrrlma hali

rn?indln

siindtn
sendin (NF) sindln

blz(ler)dfn

slz(liir)dt-

mendln

(NF)

mfndh
Vasrta hali
:

s6nln oseninle, senin vasttanla" (MM 41:7)

Yokluk lrali

siinsidn
usen olmadann
(

antiig, antlg, amg tlg, andaf, (onun gibi, bugekildeu, anda$ o[r utanr onun gibi", ol tadar "o kadar,. Soru eamirleri: kim okimo, klmnig, "lilm(n)iig <kiminn, nA, ne, nl une?rr, nlgii <nigin, nasrlo, ndm6, nimii <ne?o, niikS uniginr, niitdg rnasrl", niigii nne kadar,,, ntigiik unasrl?u niiliik unigin?", kayu .,nereye?u :(Mese*hangi,r, kagan une zamanD, kanr "hani'r, kanga lA), kenga barur sln (nereye gidersino, (gidiyorsun) (Rab. 41v:3, NF 410:3), [sanda, kayda (nerede, nereye), trandrn [raydrn (nereden'.

Mah. 296r: l0) 6yntstn, u9nl "o ol olar (Rab., MM, H$), an.

ilalct
il)'nlSl '.

z.anrirleri

: bu .bttr, sl <6r, ugbu .$q,

bular (biitiin metinler NF dahil) munlar (NF) bularnr4,munlarnrg anrp
bularm,

Belirsiz zamirler: litmarsii ukimseo, a6rn (NF'de yok), 6ntg, 6zgii ubagkao, niifirsl (neyse>, niigd uniceo, niigiimA <ne kadar>, hlg, heg (Nn) .h19". Diini.igltliiik zamirleri : iiz, klndii "kendi,, 6zi.im okend.im, vs. klindti atasr nkendi babasr' (NF 284:17), kendii 6zlnlukendisini" (NF 148:7), kiindiiziignt nkendini, (NF. 152:2).

Yalrn l'rali

bu

Iar (NF) alar

(Rab., H$)

klm

llgi hali

munug : munr
:

olanug anlarmp olarnr anlarnr

olarfa, anla'
ra[ra/'Sa'
alarlca

Yiiklcrnc hali
Yiinclrnc hali

munlarnr

aru

mupa

bulaq$a, munlarl.<a/

muqJar -!a
:

apa aqar

Bulr.rnnra hali

munda bularda, munlarda anda olarda, rorada, anlarda oburada,

ondano

Ayrrlrna hali

mundrn

bulardrn, munlardrn,

andrn olardrn, an'

lardrn, alar'
drn

Vasrta hali

munun "bununlau

I|nrrl

(onunla, onun iqin,

$unlarr da sayaltm: munsa obuncar, muntig, muntig' munus tlg, mundag nbunut't gibi, biiyle, bunun kadaro, mundag o[c otam br,nurr gibi,, bunsuzun obunsuz, bu olmadanu (MM 33:16); anga (onun !ibi,.rnun kaclar,, blr anga.bir onun gibi, bir o kadar',
2i)2

Nisbet Zamirleri: klm ukimo, klm kim, [rayu kimiirsii, nii one kim, ne, (Nisbet ciimlesinin yiiklemi) genellikle tart, bazan da, mastar geklindedir). MiigAreket zamiri: btrt blrt <'birbiri, , btri blrkii veya btrl blrt!?i, btrl blrtnl, blrt btrlmlznt, blrt birl birlii,r "birbiryleo, ba%rprz ba%lpzga (NF 384:8). 3219. Bildirme l. ve 2. gahrslar her geyden iince gahrs ekleri ile (3221),3. pahts genellikle turur (Rab. de nadiren, Malr'de srk srk dur kullanrlrr. Bu bir Qafataycalagmadrr), nadiren iirtir, lriir, bolur, MM. ve H$ de srksrk ol (Eski Tiirkqe ve Karahanlrca'daki gifsnrllar (iirtirler, lriirler) ile gekilir: bi) 3. Eahrs qo$ulda -16y, mln 2a"Ifa miin uben bir kadrnrmu (Rab. l70r:15), siin ktm sen (sen kimsin?, (Rab. 14v:2, NF 53:8), t9l5 dlf btu "acab tll turur "agk dili bir baqka dildir, (MM 43:ll), "trmur trslra trtir <iirniir krsadrr, (H9 115v:17), yasayb, murdkaba ni bolur uya qeyh, miirakebe nedir?> (NF 427:17), bu "dlam Hteb ol ubu alem (bir) kitaptrrr (MM 44:3),blz uya blz ubiz akrabayrz> (MM 53:2), blzmundrniigriiniirliirdtn mlz ubiz bundan iifrenenlerdenizu (Rab. 172 v:15), ktmliir slz, kirn slzliir okimlersiniz?u (NF 54:5), ba"tusr a[ tonluglar .bazrst ak elbiselidillslo (NF 55:l), bular ol ktmiirsiiliir tururlar obunlar o ki,mselerdiru (NF 301:ll ). 1-ve2. gahrslardan sonra da srk srk turur, nadiren de driir, lriir ve bolur gelir: miin Cebrd"Il turur mdn oben Cebrail'im" (NF 53:9),
203

siin bizim riibbiimiiz iiriirsiin nsen bizim rabbimizsin' (NF 273:5). iiy abug[<a, siin kim bolur sdn oey ihtiyar, sen ki,msin) (NF 19:2), biz Talrr fiirigtiiliiri turur miz nbiz Tannnrn melekleriyizo (Rab. 6Ov: 16), siz kim turur siz "siz kimsiniz?' (NF 64:8). Bildirmcnir-r menfisi drmfiz (iimds, trmiiz)*gahrs eki ile yaprlrr. (bk. 3221): irmdz miin ?isriik usarhog de$ilimo (IJg 56v:14), siin rnana lr6cat irmds sdn <senin bana ihtiyacrn yok, (Rab. 49r: l8), ol i9 m6nip iilgimdii drmdz oo ig benim elimde defil, (Rab. 2Ov:4), sendln hEg lognfid iirmiiz miz usenden hig hognut de[iliz:r (NF 440:3).
Mah'dc bir verde d?igiil (Neva'i'den iinceki Qagatayca metinlerdc r.rlclufu gibi) mevcuttur: viqdhg [radrnr bllmiis diigtil miin uvi salin (sauir kavu;manrn) kadrini bilmez de$ilimo (370 v:9). Gegrnig zaman: iirdlm oidimo vs. menfi: iirmiiz iirdlm *-mez idinru vs: miin bay iirdim talu bu o$lum gr$ay iirdi oben zengin ve bu ollum fakir idi" (NF 286:12), anaf yawuz hrhkhf iirmiis6rdl (annen kiit[ karekterli de$ildi" (NF 286:13).

igm?ik orucu bozar" (MM 23:12), yrglama[rlanru

nnr igittim" (NF 107:17). destffr beriir mti siln am sagmalg[ca uonu sa$ma$a izin verir misin?> (NF 22;6), ktqt iiltiirmiikdtn ulug yazuk yok uinsan ijldiirmekten biiyiik giinah yok" (Rab. 2tv:tZj, bolile <istemek, karar vermeku anlamrnda: bularm iiltiirmtik boldrlar "bunlarr dldiirrneye karar verdilsl" (Rab. 24lv:20); ttmiik bolur udemek olur, ifade edero. ile genigletilmig: butl.ra siicd?i -l*/-lik secde krlmak kAfirliktir, 1Nf lee: klmathk kifrrhl5 turur (puta 15),bukiilmiikltkdii makg&d irdi bu "bu gelmekte maksut bu idio (Hg 8r:z).

lglttlm

<a[lamala-

ziinii gtirmek istememo (Rab. l59r:8), nii [crlgusrnr btlmiis boldr

nne yapacafrnr bilmez olduo (NF 281:10). Eiitlik halinin <_cepim kadarn anlamr var: siin kirgiigii sandu[r usenin girecefin kadar iandrk, (Rab. 28r:17); b) Fiilden srfat' (gelecek zaman partisibi ve zarf fiili): Hak kekii yazullanprzm yarlrkap turur (Hak.. gele-

-gu/-Cu ile yaprlan fiilden isimde gelecek zaman-zorunlulukanlamr vardrr. $unlar olabilir: a) Fiildcn isim (gelecek zaman anlamrnda isim) : yiiziigni kdrgiim kiilmiis <yi.iziinii gdrecefim yok, yii-

li,

iirmig r;ekli gimdiki zaman anlamhdrr: piiygambar ataslru iindiitbir abug[<a iirmlg "pevgantber atasrnl ga$rrttr, bakar bir ihtivardrr o" (NF 285:6).
ba[<ar,

Ccvheri fiilin diler zaman ve gekilleri, tesbit edilebildifi kadanyla, bol- fiilinin ilgili 5ekilleriyle, gart ise iirsem ile de ifade cdilir. iiy cdnya, ugbu rdst bolsa, siin 6z5d siin (ey cariye, eEer bu clofru ise, sen hiirsiin (6zdd edilirsin), (NF 259:5), ya. lawag iirsii4, mu"ciza kiirgiizgtl opeygamber isen mucize gdsterr (Rab. l70v:.5).
3221

cek giinahlarmur affedecektir, (NF 314:15), sqgrngu yiir osrfmacak yerD, (NF 393:15), yatEu yir <yatacak yer, (H$ 5v:9), olturlu yilr (oturacak yer, ikametgAh" (NF 2:9), sawutgu niilrsii (savutacak geyo (NF 429:6), mangu niidrsti ukatrk olan gey, (NF 301 :4), yegiin5iirsii oyiyecek geyn (NF 269:8), [nlmagu f9 (yaprlmayacak itn (Rab. l26v 4), tiig ile de: tigiir l5ollu teg mdl uiigilr ahnacak kadar malo (Rab. 45 r:12), nt [<rlgu .ne yapacak (ne yaprlmah)o (tI$ 57 r: l2), niitiig kiiriik bllgii mu'mtn lglnt uMi.i,min iiini nasrl bilmeli" (MM 4:15).
geklinden gunlar tiiretilir: a) fail ismi: biitgiigt -Eu/-Cu -$ ile verici, <inanrcr, inanan> (MM 5:5), d6d blrgiigl uadalet kadr, ha-

gahrs igaretleri giiyledir: Tkl. l. mfln,2. sfln,3. yok veya olturur. Qkl. l. miz,blz,2. siz (liir), 3. yok veya

-p, yok veya (gcqmig zamanda)-rl-t, qkl. l. mlz/ -15/-k, vs. 2. vs., 3. veya belirli -rmlz -nrz -lar iyelik -rlar/-llflr, gelecek zamanda turur ile veya turursuz ekleri kullanrlrr (s. 3213), ijnlii durumu isin krs. 222. 3222. Fiilden isim yapma ekleri (gekim igin krg. 32242 ve
2.

Geqrnig zaman ve Sartta Eahrs igaretleri gunlardrr:

-lar/-liir.

Tkl. l.

biz-n,3. veva

kimo (Rab.216r:17), kiig krlgugr <gi.iq (kuwe,t) krhcru (Ug 9v:6), "alam tutfugr ubavrak tutucu (tutan)u (NF 139:12), btttgiigt *yazrcr" (NF 78;12), yuvgugr <yuyucuD (NF 130:8, NF 222:ll); b) ile isim (seyrek): ytgiiliik niiiin*i oyiyecek nesne (gey)o -tut/-liik (Rab. 138 v:4); c) -suz ile isim: sapa siinltftlp btl htceb kaggiisiiz

ubil, sana benlilin agrlamayan bir perdedir" (MM 44:5).

322412)

lik
204

masdarr isim gibi qekilir (Isim giirevindedir), Iye-ma!/-miik ve isim Eekim ekleri alrr. orugnr buzar ylmflk tgmiik uyemek

ile yaprlan isimden fiil 9u gtirevleri yapar: a) Fail -$an/-giin ismi: Y0suf tgln yrflafamm uYusuf igin aglayanrm (a$larrm)" (Rab.. 100:3), blr siat 'adl [clfamjmp siivibr ubir saat adalet krlmanrn
205

scl/abr>

t<rlur sdn nbenim Mul-rammed'e uymaml nigin kiitiiliiyorsun> (NF 16:3), bildlnr4 musulmdn bolganrnr bildt *Bilal'm miisliiman oldufunr-r bildi, (NF 96:3), Mrsrr'drn grftgammrzda ."Mrsrr'dan grktrfrmrzclao (Rab. 97 r: l4), ol viifetr bolgandrn biiri.i utildiiEiinden beri, (NF 13:ll), baqrnr kittrti bilmegiinl iigiin obagrnr kaldrramadr$r iEin, (NF 82:4); Z.iiknrgy6,ldrg?in sayr ,,Zekeriya girince> (Rab. 167 r:9), CiibriiTl ayganr <CebrSil'in dedigi gibi' (NF 38:14); b) Tam olmamrg veya olmug, nadiren olmakta olan eylem bildiren
partisip gcqigli fiillerde Eo!-unlukla pasif anlamrnda: I.{akka inangan kigl oHakk'a inanan kigi' (MM 8:10), saga ing6n gurhn [ra!r turur .sana irrcn Krrr'an haktrro (NF 79:17), bu kitibru o[<rfanlar "bu kitabr okuvanlar> (NF 2:17), bu aytgan elliirdii ubu sdylenilen illerdc" (NF -30:12), iigltgiinimni umtmadrm <igittifimi unutmadrmD (NF 266:10), piiygnmbar olturgan y?irdd olturayrn "Peygamber'in otrrrclu[u ycrdc oturayrmn (NF 47:13), oltu4$mm yiir&i mongu[da. rrmnr buldum <oturduSum yerde boncuklanmr buldumo (NF 414: l2), kargrlaqtrrma cki ilc: Tapndrn $or[<ganra[ugrz <Tanrrfdan da-

(Mit. I 14 14), miin Mu[rammedke uyganrmfta nt+ii miildmat

art-ar, at-ar, 6k-?ir, em.er, ba[<-ar, bas-ar, bat.ar, buz-ar, btit-[r, ga!. ar, gom-ar,giik-iir, rdor, ( -rd-ur), ig-iir, kiig.iir, kds-iir, ket-er, kiiriir, kiiy-iir, kiil-er mln.iir, miin-dr, iig"iir, iil-[r, iirt-6r, I.rat,ar, I.<az-ar, [co6-ar, !ro.y-ar, !ron-ar, [rop.ar, [or[-ar, sag.dr, sang-ar, silw-iir, s6z-er, sl5-dr, sol5.ar, sor.ar, sdk-iir, siirt-lir, tam.ar, tan-ar, tap-ar, tat-ar, tdg-5r, tlg-er, tart.ar, to$-ar, ,tiik-?ir, t6z-dr, tut-ar, ug-ar, iiryag-ar, yan-ar, (udijner"), yar-ar, yat-ar, yr!.ar <yr$- ve engelle-", Jnrt-ar, yun-ar vs. ile: al-ur, (ay(t)-ur, bar.ur, bll-ur iir, blr-iir, bol-ur, bul-ur, r6-ur, ( -r6-ar), kiil-iir, kir-i.ir, lral-ur, l5ayt. ur, [crl-ur, san ur, ten.i.ir, [q1-qy '-d11', ur-ur, yat-ur, vs. Unsiizlg biten Eok heceli kiik veya giivdeler daima ahrlar: man-ur, olar-ur 6griin.iir, 6ltfir.i,ir, sa[<rn ur, uftan-ur, -ur uyal-ur, yarat.ur, yr$lan-ur, yiirit-iir vs.

[r, (iir-).

zalletler (yaprlmri ve yaprlacak giinahlar, (4:2), pdyggembar "aley. hl'ssalEmnug kiilmig ta[<r kltdiigl yazu[<r oPeyga'mber aleyhi's-selamrrr gelmiq ve gelecek gi.inahro (83:17).

ha q,ok korkanrnrz o ( NF 5 I : I 3 ). Yiiklem ismi : miin ofugan iirmiis miin obcn okuyamam, (NF 7:15), Abii ganlfiiiikiig .tbddat krlfan iirdt "Ebfr Ilanifc Eok ibadet krlardro (NF 186:1), --dagr ile yaprlmrg partisip side NF'de aqa$rdaki ifadelerde bulunur: [rhnmrg fuldagr

u)gh/-(l,ii)gli partisibi, NF ve Malr'm drgrnda oldukga srk: -(r, nraq;a siivdb birigll Ta4n turur (bana sevep veren Tann'drrn. (Rab.58v:17), yol urugh nyol kesenu (Hg 6r:7), kiiriik ile zorunluluk ifade eder: bu i"lam kltib ol, o[rugh kiiriik obu alem bir kitapttr, okunmasr gerek, (MM a4:3).

faydasr varu (MM l0:2), [ronarga iiw tiledl ukonmaya (geceyi geqi" recek) ev aradr), (Rab. 87v:17), abgamfta tiigiirtryni bilmiiz siin oak$ama kadar yagayacaSrnr bilmezsin" (NF 435:9), ki.in tofarda <giin doEuncau (MM 22: 4), Nfr,tr iiliirindi n Nuh iil diiftinde > ( Rab. 3 I v:20 ). kiigliiri yiitiirlng5 ugi.igleri yetti$ince> (NF 24:iZ), b) partisip (srfatisim): yunu$m buzar nfip.oabdestini bozan gey" (MM 12:10), kdliir yrl .rgelecek yrlo (NF 39:17), on ya$ar o$an <on yagrndaki oglano NF 289:7), bu kiin diinyidrn siifiir [alur kiiniim turur <bugiin diinyadan sefer krlacak giiniimdiir, (NF 88:15), pasif : ey sdwiirim (ey sevdiFim (sevgilim)o, Rab. 72r:8, slwiir oglum (sevgili oglum'
273:15).

Bu fiil gekilleri qu fonksiyonlarr ifade ederler: a) Eylem ismi: tiik[l diinye meh yrfar nii asrg nbiitiin diinya mahnr yrlmanrn ne

(NF 242:8), mlndr kdlth "binilen hayvan (binek hayvanr)o (NF

(-rr bulunmaz) ile fiilden isim. Unlii ile -r, -Jrur, -ar, -ur biten fiillerde gelir. (ikisi de agafr yukan egit gok-yur veya -r asra.yur fiirminla-5rur, Iuktadrr) : afrrla-5rur, agn-yur, tndii-yiir, klz. l?i-yiir, miigzii-yiir, obga-yur, ol.<r-yur, [ran-yur, lrumr-yur (parlar),sal5. la-yur siizlii-yiir, ti-yiir, tllii.yiir, yarh[<a-yur, yaga-Jrur, yiitpt-yiir, yrfla-yur, yl-yiir, yiiri-yiir, vs., awla-r, a$rrla-r, ba$gla-r, bltt-r, klzlli-r, miijzii-r al.u-r, oyna.r, I5ayna-r, sr[<a-r, siizlii-r, te.r, tll6-r, iindil-r, yar. Irka-r, yaga-r, yrgla-r, yl-r, yiiri.r vs. Unsiizle biten tek heceli kiikler ek olarak va veyahut ---ur alrrlar: --ar'h bir kag iirnek: a$.ar, -ar
106

veya ile yaprlan fiilden isimler, yukardakinin, ay-ma,z -mas nr fonksiyonlanna sahip, menfi gekillerdir: a) Eylem ismi: klgl k6rmiisdli ukigi giirmedi$i zamann (Rab. 133v:20), miin togmazdrn agnu o'ben dopmadan iince (Hg 56r:17), miipliiri boimas tigiin obenleri olmadrpr iginu (Rab. 2l5r:15); b) Partisip: tiikiinmAs grni <ti.ikenmez zenginliko (MM l0:l), bu tawukru ktm2irse kdrmez yiirdii boguzlap tdltiirgll a,bu tavupu kimsenin giirmedili yerde bo[azlayrp getjr'r

(NF 428:11)

isim (gogunlukla gegmig zaman): a) Eylem -mrg ile fiilden ismi: eH+bar veya yoh ile yaprlan kurulug Cok -mrg*iyellk yaygrndrr, biiyle bir fiilden isimde iyelik eki fail olarak vazife gii.

rtir:

miin "Ayigiidln yanran i9 kiirrnigtm yok .ben Ayige'den

kijtii bir

ig gdrmedim' (NF 416:6), kayu ata of,hm [rurb6n ttlt-g bar ohangi baba oflunu kurban etmigtir> (Rab. 5Ov:8), mu"ayyen blldi'agr[<

bolmrgrnr usonunda agrk oldu$unu kesinlikle bildi (anladr), (!$ 60r:19), Muhammdd togmrgta "Muhammed dofdufu zaman, (NF l8:ll), tal atmrgta ki6in <tan attlktan sonra) oMM 22:6o, olaral(MM 9:8), kiigiim yiitmtggri ugiiciim mr$rnga "onlann dedifi gibi' yetti$incern (U$ 7r:21), aytmrgrp tdg turur <dedi$in gibidir, (NF

kiitr-ii, kiiwiin-ti, kiiliig-ii, iigriin U, iir-ii ( - iirii), iitn-ti kaggr-u, ,ktl-.r, sdwn-i.i, tiig(ii)r-ii, tiizgln-ii, uyal.u, yara*,u, yarh[<at-u, yrSrl-u, yrflag-u, ylgriin-ii, vs.; iinlii ile Liten tOt itiu""yu deden sonra: t4rii.yii, lstii-yii kde-yii, obta-yu, okr-yu, oyr"-y,r, -yu 6te-yii, sa[da-yu, taya-yu, tile-yii, titr6-yi.i, tl-yii, iin&i-yii, yarh[a_]ru, yr6la-yu, yrgla-yu, yuri-yu vs. Kullanrhg : Zarf olarak: i9 zamanh
eylem ve gaye: ol siiwnii klrdi osevinerek girdio (Hg 5lv:15),ga. san Hi.isiiynnl tstiiyii bardr oHasan Hiiseyin,i aramaya gitti> (NF
172:13).

84:5), b) Geqmig zaman partisibi (srfat ismi). gegigli fiillerin aktif gekli dc pasif manaya sahip olabilirler: Resiilmg tlmigi upeygamberin dcdi[i, pevgamber tarafrndan sdylenilenn (Rab. 50r:18), rnen ayrnamrg hadls obenim tarafrmdan s6ylenmeyen (siiz), hadis, l>cnirn siivlemcdifirn (siiz) lradiso (NF 2:8), 6lml9 klgl "6lmiig ki$i (irrsarr)u (NF 438:7). ile vaprlan fiilden isim Rab.de srk srk, NF'de seygdriiltir: sa4a ne ma"lflm boldr anrp ugtma$r$ drdiiki (onun rek -duk/-diik cennetlik oldufu sana nasrl (ne) malfim oldu" (NF 239:7), [cldul5um igliirnip t5'vili oyaptrfrm iglerin te'vili" (Rab. 13lr:2). 3223. Zarf-fiiller
:

Bu zarf-fiil agagrda giisterilecek olan bazr fiillerle

yapar:

fiil terkipleri

*al nal*" (Yalnrz Rab. ve Mi"r.'do seyrek olarak olumlu, genellikle olumsuz iktidar): bahimm ktm blrii aftay iirdi obahamr kim verebilecekti" (Rab. 73r:l), btH almas rrlz <bilemeyizn (Rab. E9v: l0). btl- (nadiren olumlu, genellikle olumsuz iktidar, biiti.in metinlerde belgeleri var): bilii bllmigtmgii .bilebildifimce> (MM 4:n), slzliirgabur trlu btliir slz nsizler sabrr krlabilirsinizrn (NF 76:g), g{ca bilmiiz mfln ugrkamam> (Rab. 39 v:9).
<-3-6s-), zarf-fiil ekiyle karrgmrg olarak (olumsuz ik_ -u-magekli, yaygm de$il): trlumas m$n <kilamam,, (Rab. l70r:ll), tidar sdzliiyiimlis <siiyleyemezo (Rab, 26r:l), kdrtimlis btz ugdremeyizo (NF 2l:la). bagla-, dgdz krl- oba$la-,: ladr,r (Rab. l7r:17, NF 89:16),
okumaya bagladrmu NF 199:16).

z.arf fiili. Unli.i ile biten fiillerde dogrudan dofruya eki alrrlar: -p bagla-p, ti-p, o[<r-p. Baflantr iinliisii, son ses iinsiiz ise,. dudak

givelerde oldu$u gibidir. msl. iiliip tirilmik hak turur oiilmek ve dirilmck haktrro (NF 230:8). Fiil terkiplerinin ilk pargast olarak: ahp kiil- "allp gel-, getir-u ahp bar- ualtp var-, giitiir-,,, alrp kd- uahp kal-, tut-, muhafazs o1-e, olrup tiiktt- "okuvup bitir-,, y*lp tur- udevamh geri dur-", ttrlp [ro6- oderleyip kov-", kiistp tagla- urkararla kes*n.

uvumuna girer: [rag-rp, iig-iip son ses dudak iinsilzil ise, dudaksilagnral'a scbep olabilir: Sap-up, ew-iip, (bk. 222). Fonksiyonlan: di-

ler

yr$ayu bagladr oaglamaya ba$I.(ur'6n okryu eE6z kildrm uKur,an

zarf-fiili, ijncekinin genigletilmiq bir gekli, miinhasrran -pan giirde vezin zaruretiyle. kullanrlrr: na4ar 6z iiglnde tutupan ylgii oinsan kendini giiz iiniine ahp yemeli" (MM 39:7).
zarf fiili. ile: ag-a, alr-a, ayt-a, (-ayt-u), r6-a, kdr.ii (-kdr-ti), 6r.6 (-6r-ii)' biit-fi, -a [caz-a, lrork-a, [<or[cut-a, sor-a, toy-a, tut-a, ug-a, u[r-a, ur-a, yan-a y?ing-ii, yon-a, vs. ile: a[<rt-u ayt-u ( -ayt-a),iiStt-ii, bar-u, ( -bar' -u a), btl-i.i, bir-ii, bol-u, gulgag-u, kiil-ii, keg-ii,klr-ii,kiir-ii,(-kdr-ii),
ba[<-a, bar-a

lehine bir tlltmnl [nlu btr ang <dilimi arr krhver, (MM 3:4), maja "Vl-"-liindeyii berlp cAli'yi bana gaprnverin, (NF "All'nl 139:l), .6.

blr-, ber-1 <!er-; (tezlik bildirir, bir bagkasrnrn

-o, -u, (-bar-u), -yu

ber- "giinderiverr, (NF). kal- *kal-' (bir eylemde israr, bir eylemde devamhhk): bu liimiirsiiliir anlar artrn$a ba[ra [alur obu kimseler onlann ardrndan baka

kalrr" (NF

439:17)

-a

- tur- adgl-; (eylemin bir anhk olugu veya daimilifi): 6z tgln. de bir anga sal.'nu turdr u6z igini birazcrk di,igiindti" 1gg roo,'sl; turur miin "gimdiki zaman olarako bk. 32243.
209

208

piiygnnnbar "aleyht's-salim !t' (peygarnber haber vermeyi buyu' aleyhisselam, bar berii yarhkar

yarlrka- <yarhga-, buyur-o:

ruru (NF l0: 17).

tir- "i-)in zarf-fiil gekli [rkiin oiken" anlamrna gelir; gok -r ile fiilden isimle beraber kullanrlrr: ndr[slde itrlcfin viifit [rldr *kilgi.ikken vefat etti,, (Mi"r. 29:5), ugtma[da yiirtyiir iirkiin
kere
Tal[ranrg batum Rumeyiam kiirdiim (cennette yi.iriirken Talha'nrn karrsr Rumeyzan'r giirdiim, (NF 65:7), suw tlliisii iirdl, suwlan bar 6rkiin, urup [<aytarur iirdtldr.(Yusuf) su istese idi, sularr var iken

zarf-fiili (seyrek): a) Gaye: Ka"b5kd dyint [rl' -$ahl-gilll oKa'be'ye, ziyaret etmek igin gitmigidim> (NF 188: iirdi bardrm $ah :), u) si. eylemin grkrg yeri: siz 619[ll .dldiiEiinuzden beri" (Rab.
163

r:7).

vurup kovarlardr?" (NF 355:a).

zarf-fiili (MM ve MF'de yok) bir eylemi bir di[e' -.}ael-Sd1 rinin takip ettifini giisierir: Ya"[<fip kiipleknt k6"lkii siirtgiig kiiz' liirt agrldr.Ya'kup g6mleSi giiziine siirtiince, gpzleri agrldrn (Rab' l05v:21), yir Opgiig aydr uyeri iiptiikten hemen sonra dedi" ($$ llv:15). zarf-fiili (Rab' ve MMlde tek tiik rastlanan du' -$rnqa/-gin95 daksrla$rnr$ gekiller sonraki mi.istensihlerden gelir) : a) "miiddet' sakla' Ee, kadar, tjnce> miin kiilging:i sa[cla$rl uben gelinceye kadar (tan agrp (H$ kiiz l0r:3). kadaru atrncaya (Rab. 16r:18), tan at$rnga (NF bariirgln' ttrigt 429:2), kadar" yumuncaya yumgrnga ngdzagtp gii nyagadrfr miiddetge, yagadrkqa" (NF 187:5), kiieiim yiitgtng5 <giiciirniin yettifi kadaro (Mah.297v:5); anlam anga[<a tiigl ktm vast' tasryla kuvvetlendirilir: anga[ra tiigi Hm tam5m b"l$t"St (tamam oluncaya kadaro (NF 250:ll); b) u-cak/---cek yere, yerdeo; dltiin gtngii iilgln ii8akrn ba$lap kuduAga kiimigiiltp udldiirecek yerde (iil' diirwefimize) elini ayafrnr ba[layrp kuyuya atalmu (Rab.70r:12), aynr zan'ran(la kargrlaqtrrma zarf-fiili olarak: ewtirn tglnde Sey$nnt tiirmiik siiwiigltg*ik turur yastut kiirglngii qevimde yastrk gdr' mektense, geytanr gdrmek daha iyidir' (NF 318:9).
NF'dc miin bArS-rnga oben gelinceye kadaro (28:17) mHn klil' ging[ <aynr anl., (ll0:9) gibi normal qekillerin yanmda miin kiilgim' gii (al4:13), miin iilgiimgii ubenim dliimiime kadar" (177:17) Sibi pekillere de rastlantr.
ve zarf - fiillerinin olumsuzlannr yap-p,da -pan -a, -u, -yu yarayan zarf fiili (qmamaya -madrn/nadiren -mayrn anlamlartna geliri dan/ -medifinden, -meden, -madrSrndan/ su"6l sormadrn ldd aytur rdst cavdb osoru sormadan do$ru cevabt

322411 Istek-emir:

1. gahrs tkl. ..-aym, nadiren i.inlii ile biten (Eok seyrek -aylm, de iinsiiz ile biten) kdk veya giivdeden sonra --,gayrn/-giiyin, tek tiik barayrn (varayrmo, bililyln, ayayrm (H9 71121), -Bayun/--g[ytm: mlngflyin <NF 23;llu, baglagayrn, tlliigiiyin, yegiiyim (NF 138:2). 2. gahrs tkl.. srrf kdk veya g6vde, veya

bar veya bargrl "git", kiir veya kiirgil, bolgul (MM 46:11), -giil: tiiggiit (NF 2l: 14), sewgiil (NF 160:l),

-{rll-gll

tek

tiik --&il/

3. pahrs tkl. tek tfik (MM ve tI$) de trlsun ukrlsrn>, -su: (MM 3:5, H$ 9v:5), kiilsii (flg dgr5nsiin, bolsu-sun, 53r:9).
1. gahrs gkl.

delerden ronru

(NF 353:1a),

nadiren iinlii ile biten ktik veya gdv-ahp, -ahm, o grkahmr, kdriilig, brral.ral'm *tahn grkahg : 7-g2iltg nttiiltm (MM a8:3), oynafahp, tilnglltr3.

-4, -10, -llrz, -rplar, -ug, -ugrizr (yatmayrn)), aytrp, !<rhjrz, aytrllar, buyurup, bolugrz.
3. gahrs gkl.

2. gahrs gkl:

yatmal

Meseli: burun al-krgga t*ig medhln ayayrn, ugandrn sopra nirn[ baglalayrn ..krssadan dnce beyin medhini siiyleyeyim, ondan sonra anlatmaya baglayayrmu (Mah. 293v;5), Ka'biikii dydratt'lahp takr [rurbinlar boguzla$ahp, l.<aytahg uKAbeyi ziyaret edelim ve kurbanlan keselim, dijnelim (NF 39:16) I8tdtn [cor[c uyal$l, tidf n*indin uTanrr'dan kork, utan dedi benden,, (tl9 53v:11), 5l5 Hadlsa, rrstl (NF 8:8), gulSag talr yat[<uru! "Ya Hatice, beni sarrn ve yatrrrn) kfglktrmiisiibdggrlar begnga ukimse girmesin ba$cilar baSrna' (H$ ev:z).

-sunlar:

alsunlar ,.alsrnlaro, kiilsiinler.

ll:l), iimgihmiidln rdl.rat yo$ oemek Eekmeden rahat (NF yok, 164:10),lroylar blrlii baru bilmedh munda yatur (koyun. gidemedi[inden burda ]atarr (NF 22:5). lar ile
sciylero (MM

Bir birlegik emir qekli *mrq*bol-un emri ile yaprlrr: btlmtg bolu4,14trllafinr araruzdrn g+arEu tiig tunrrlar nbilmig olun: Mustafa'yl ararnudan grkaracak gibiler' (Rab. 236r:16), [a9an t tqn suf-

2to

2lt

ra ii4i.imiizdii $o6san, siin grra$m yanrtmug bolgrl nsofrayr tiniirniize koydugunda, rgrlr parlat (yak), (NF 257:34). 322412. Gcirtilen gegmig zaman:

--drm/-trm (bk.222
kiirdiim
k6rdiig

ve 232).

Tkl. l.

aydrm usdyledim"

2. aydrg 3. aydr

ktirdl
kdrdUk

Anlam: a) Gergek gart: latun $ansa, kdrkstiz bolur ukadrn ihtiyarlasa, girkinlegiru (Rab. 8 r:14); b) Gergek olmayan Sart: eg$r "rgk bolmasa bolmaz trdt 6dam nagk olmasa insan olmazdr" (tl$ 8r:17); c) Istek, rica: mapa tak' lcdzat bersiglz,miin$Smfabarsam, tlcirat trlsam sBana izin verseniz, ben $arn'a gitsem, ticaret lapsamr (NF l5:4), gok kere bolgay mu nolur mu, miimki.in mii, nasrl olurduD veya bolmaz mu oolmaz mr" ile: btzliir&ilonsagrz bol$ay mu ubize misafir olsanrz olur mu> (NF 24:4), marya blr lglm suw bersitgtz bolmaz mu? obana bir isim su verseniz olmaz

ekl. L

aydu[c

mr?' (NF

355:7).

2. aydrjrz 3. aydrlar

kiirdiiSiiz

kiirdtltir

l. gahrs gokluk Rab.'de gok seyrek NF'de daha eski qekil -drmrz da gciriiliir: hlduruz (Rab. 22r:1), keldLnlz (Rab. 26r:5), 6l' tiirdiimiz (Rab. 36r:2), yrtladrmrz (NF 103:8). 2. gahrs tkl. nadiolturdunrz (NF 78:2, 37) bk. 222. Anlam: difer giveler. ren -duprz: gibi. de oldulu
Gtjriilen gegmi$ zamanrn hikAyesi: --drm iirdt: yaSa$ bardrm iirdl, tewiillg bolup kiildlm (yaya gittim idi, develi (deve sahibi) olup geldim' (NF 164:3). $art : -sa-m nadiren

$art+bol- o-a/*e bll-, milmkiin ol-, ifade eder, genellikle Sahrs belirsiz: niitiig kiilttrs6 bolur <nasrl getirir insan onuo (Rab. 142 r:18), bazan gahrs belirli: yanalr kiin mAplz, kiiz bqtra bolmaz (yanagr gi.in gibi, giiz bakamaz" (U9 8v:ll). kiiriik "gerek" de gart ile yan yana gelir: kiir*tk iigriinsii padl$hl*n slndln
upadigahhfr senden iigrenmesi gerekn ( H$6r:tg).

$artrn hikAyesi: -sa iirdlrn veya -$am erdl (3. gkl. -salar [rdt: krlf,alsr iirdt (NF 144: 16) : a) gegmiqte geraek olmayan gart: miin btldiikiimnl slz blls&i iirdlflz, siiwiinmiigiiy iirdlplz nbenim bildipimi siz bilseydiniz sevinmeyecektinizn (Rab. 236r:15- 16); b) $imdiki ve genig zamanda gergek olmayan gart: [<oylanmrz munda bolsa iirdl, stzliirkii siit bergtiy iirdlm "koyunlanmrz burada olsaydr,sizlere siit verecektim.u (NF 22:34); c) yerine getirilmesi miimkiin olmayan istek: yi miin tofmazdrn agnu dlstim lrdl ukegke do!madan iince tilse idim, (H$ 56r:17); d) lart ciimlesi olmayanlarda: Gegmig zaman: nii klm ttig kdrcii iirdl, 6zt ta'blr $rlur iirdt "giirdiilii diigleri kendisi yorardtn (NF 7:5).
Gtiriilen gegmig zamanln gartr: 6refi (H$'de irua, -drm giiriilen gegmig da var): a) zamanda gergek gart: -drpsa, -drsa itgtir Ka"biikii zlydrat [rilu knldplz iirsii, kiiliir yrl dydrat hl*ay slz, bu yrl funzat yo[r "e[er Ka'beyi ziyaret etmeye geldiniz ise, gelecek yrl ziyaret krlmahsmrz, bu yrl izin yok" (NF 39:17); b) Zaman bildirir:Ziihriinlj iirl kiildl drsfl, anr takr dldiirdtler uZiihre'nin kocasr geldifii zaman, onu da iildiirdiilero (NF 367:2). Anlatrlan gegmig zamanln $artl. Agagldaki terkipler bulunur. bolsam: Anlam: Gegmig zamanda gergek gart: tiigme bl-m$ btr rlmizdtn ii8giiliik kiilmtg bolsa, ol a6gtiliiknl Tagn ta"dlifta gfi.

-sa miin: TU. l. barsam (varsarn) 2. bareag 3, barga Qkl. l. barsa[<

2. barsaprz 3. barsalar

kdrclim

kdrslti k6n{i
kiirsiik
kbrsiir3tz

kiirsiiliir

Rab., MM., H$., ve NF'de yer yer qahts zamirleriyle tegkil edilmig gekillere de rastlanrr: l5ut$arsa miin (NF 37A:A), tapsa m6n (t-lg 7v:18), aysa siin (NF 20t16), bllsfl siin (MM 43:l), alsa mlz (Rab.7"3r:12), btrsii mlz (Rab. 2lv:12), ttsli blz ($$,8l v:6).

a)

2t2

2t3

fi" krLp yalbanp Ta6ndm niicdt ttliigiilll .de$me rbirianizden bir iyr' lik gelmip olsa, o iyilifi Tanrr teala'ya gefi"krlrp, yalvanp Tartn'dan necat dileyelim' (NF 292:ll); gart (anlamr) olmayan ciimlelende: Tapnrup siilSmr ol ldmiirsiikd bolsun, kim kiint yolta uymrg bolsa nTann'nrn seldLnrr dolru yolda olan kin'rseye olsun" (NF 78:14)' b) -mr; iirsiim ve -mrg bolsa iirdim. Anlam: geqmig zaman' da gergek olmayan gart: ol ktin $afvdn ornrnda siin bolmrq drsfiD, riisfrl hariimtnii bu sa[<rngm sa[<rn$ay mu iirdlg no giin Safvan ye' rinde olmug olsan, resuliin haremi hakkrnda bu diigiinceyi diigi.iniir mii iclirr?, (Rab. 235 v:2), iigiir bu f,dr$a Muhammed lidrmtg bol' sa tirdl, bu iiriimqiik ewi bozul$ay Srdi oefer Muhammed bu ma[a' raya girmiE olsaydr, br.r driimcek yuvasl (aSr) bozulacaktro (NF

r: 6), [rynmat boknaSunga 6zgli ktilgtig yo[

dan gelecepin yokn (Rab. 215 r:9).
vs. yerine bazen

<artrk kryamet olmavs. kullamlrr:

eH'nl

-fum/-Sum satgln atrp FzEd k'bam, boynum kulakrmdalo altun kiimiit ylngar' liirnt saja btrgiim miin md saga bol$am dseni satrn ahp azad edecefim, boynum ve kulafrmdaki altun, gumiig ve incileri sana verecepim, ben de senin olacafmln (Rab. 224r: 16-17, SCHINKEWITSCH
-$am/-glim
9132), iigiir tiizmiisil ansrz bu ktigiil hiim grl.ranp bu kd6iilnlttkii
sal$am. "eBer bu gdniil onsuz dayanmazsa, bu giini.ilii grkarrp ite ataca[rm> (H9 56r:la), ktgt ldm bolmasa ttsii viifesl, amp[6gusrnr ntdln ylgiisl nit kadar vefasl olmayan kimse, onun kaygusunu ne' den yiyecek" (U$ 56r:15). 32242. DiSer gekimli qekiller isim fiillerle gahts zamirlerinin yan yana getirilmesiyle elde edilir.
Genig zaman:

2ll2). (-ar, iirsiim veyabolsam, Gcnig z.anranrn gartl: -ur, -yur) -r vcya bolsam. Anlam: gelecek zaman iirsam menfisi -rrraz/-mas verva $imdiki zamanda gerqek gart: eylem anhk veya ahgkanhk haline getirilnrig olabilir: alur 6rs?it3, saDa satar rnlz ualtrsan' sana sat^.rr' 1tlnb.73r:5), v'Zigir siiwme,z irsii bu tiirtt[ blrln, tamuS lgrii bilsiin bu yatgu yirin oeier bir kirnse diir,t (halife)den birini sevmezsc, kalacafr yerin cehennem oldr"rfiunu bilsin" (H$ 5v:9)' mun' drn kaytur bolsa(, bkke bortlu[c bolgay nburadan geri ddnerse, bi' z-irn iqin skandal olacako (NF 40:2)'

Tkl. I. aytur ndin

2. aytur sfln

-r

(-ar,

-ur) + gahts zamiri:

nstiylerimo

3. aytur, lalur ol (MM l0:2) Qkl.

1 aytur mtzlblz
2. aytur slz, yagar sidiir (Mif. lt2:14) 3. ayturlar

(-ar, bol' Gcniq zamanrn tartrnrn hikAyesi: -yur) -ur,, -r (ahskanhk gart haline gerEek zamanda sa iirdim. Anlam: Gegmig gc.tirilmiS cvlem): biz diinyida mii'iizzln dvFnm iigttiir bolsa 2irdiik, h9 diinyd i9i btrlii miit$dl bolmas [rdiik .biz di.inyada miiezzin se.sini drrvsavdrk, hiE bir zaman diinya igiyle meggul olmazdlk" (NF
241:8).

Menfi qekli

: -arnz.f-mas*

gahrs

zamiri:

(turur), menfisi -u'm/ Belirli gelecek zaman: -$u-m/-gii-m yok bularm tiirt iiliig krl$u-m turur nbunlan dijrt parga ya' -gii-m pacafrmo (Rab. l0v:l'!), yaratrlmrl sen, awal 6fur iilgii1 oyaratrl*,q.i.,, evvel ahir dleceksinn (H9. I 14 v:4), emdl tamu! otr [rahp turur, hiir ayna ol ta[c kiilgiisi turur, am| lcar$sr bol$usr tunrr ogimcli celtennem ategi kalmrgtt, her seferde o da gelecektir, onun beclduasr verine gelecektiro (NF 137:4'5), klm gr[cmasa, munda$ mundag |rnlar krl$umuz ukim (sava;a) erkmasa, bu kadar bu kadar ezil,etler krlacafrzo (Rab. 221 r:13-14). Tiltmlar kanng[ra Pe$t' hg yagllgiiliirl uzalimler kannca gibi pargalanacaklaro (Rab' 249
2t4

Tkl. l. btlrrgz m6n (bilmiim) 2. bth*iz sen

bilmez, kfrnriis

ol (MM 2l:5)

Qkl.

l.

brtmSz mlz/blz

2 hlnriiz stz
3. bilm5zt5r
1. tkl. de yer yer O[uzoa'dan almmtg

-man/-mtin hrnur: tsknar ukrlmam' (Rab. l48r:5), btlmiin qbilmem' (U$

qekli de bu'
tOtt

2t5

*-'...r.%-i:k-#

1.1,

NI;381:()), bu rli'yrrl lrrrzrnRn.btr fikri de$igtirmem" (NF

7(t:9).

eB-er

Anlam: gimdiki zaman, anhk eylem (Harezm Tiirkgesi'ndegimdi. fiil gekli genig zamandrr): bu kiin siinl Iniin ka8gulug kiirtir miin nbu giin seni gok kaygrh gpniiyorurno NF 16: 7); b) vaygrn, zaman ifade etmeyen eylem: tlkiin urgrn !ikr*in, gtgiik i.inmis ol odiken tohumu eksen, giqek yetigmez, (MM 37:4); c) geIecek zaman: |oyga barur miin tiyiir sdn, ytpni tafu brgalm nii kr. lur siin .kovuna gidiyorum .diyorsun, ipi ve brga$r ne yapacaksrn,
ki zaman ifade eden yaygrn bir (Rab..s0v:12-13).

t
I

-r(-ar)/-ur) *mas iirdim: Anlam: a) Gcqmig -mau./ zamanda devam eden, bitmemig ey. le'r: slz tiiwa miiniip barur iirdlgiz, miin ytrdii ya6ay lirdlm usiz deveye binip giderdiniz, ben yerde yaya idim, (Rab. 235v:20_21) b) Geqnrigtc adet haline getirilmig eylem: Adam yrl sayu turben l.<rlur iirdl nAdem her yrl kur"ban krlardr (keserdi)" (Rab. l+v:r5); c) bir gart ci-irrrlesinin esas ciimlesinde gergek olmayan (gart): iigilr Adam btr sd'at gabrr [<rlsa firdi, I.lawi ,4damga kiiliir nrdt nAdem bir saat sabl etseydi, Havva Adem'e gelirdiu (Rab. 7v:12).
Gelecek zaman-gereklilik:

Genip zamanrn hikiyesi:

cEbu Lehebi i,tuhammed'den ayrrnqa| igin ne yapmahyrzo (NF l4:2); c) Tahmin: btr aylamg mii giir ol bolgay .bu siiyledilim mefer o mu?> (NF 23:l). Ofuzca'dan almmry gelecek zamanr Ug ve Malr. (Uir -(y)rsar defa) de tesbit edilmiqtir: dztimtzkii dziirdz yrgtaso! zdr, Hm'ug btz ttg btzii ktn yrglayrsnr rkendimize kendimiz zar aflayahm, bize bizim gibi kim (aflayacak) aElayabilir, (Hg ttfv:IS), tslilbbe. dflnt, giilliir sohsar; tilrrlmtr" .ekrbat fopraf botpar *badeyi igltim giiller solacak, tenimiz akibet toprak olacakr (Mab. 309 ,,-A). aSrrEay

-gidersen uihiibnt Muba'msddtn

yanrlmayaygn, (NF 23:3), ne tS hlgay rntz, Ltm

dz

|bii

drdlm, menfisi:

Gelecek zaman-gereklili$in hikAyesi: 4ay/*fiy flrdtm: a) Yerine getirilemeyecek olan istek: ol kltn m[liik aymadrp? mlin sii. nl satgrn almagay iirdtm rnigin o giin siiylemedim? seni satm almazdrmu (Rab. 75 v:lGll); b) Bir gart ci.imlesinin esas ci.imlesinde
gergeklegmemig zaman,

bk.

322412.

Anlatrlan gegmig zaman:

Tkl. l. bolmrg miin (olmugum)

2. bolmrg siin 3. bolmrg

-mrg +

gahrs zamiri:

qkl. l. bolmrg mlz

2. bolmrg stz 3. bolmrglar

Tkl. l. bolgay miin "olacaSrm, olmahyrm>. yiirltgiiy miin

2. bolgay siin, kiilgiiy siin

-Sa(y)/-Sii(V) *

gahrs zamiri

3. bolgay, bltfgey

ekl. l. bolsay miz, btlgiiy mlz

2. bollay slz, iiltiirgiiy slz

3. bolgaylar, bllgiiyler
pekillerine giirde rastlanabilir: tutga miin (MM 23: -Aa/-ge 7), tapga miin (Hg llv:10), urfa sdn (MM 37:3),tapga (flg llr:4). Anlam: a) Gelecek zaman: kiiliir yrt Mfikkekii klrgay mlz ugelecek vrl Mekke'vc girecefiz.o (NF46:13), ataga Hm bu yaptrf lrtsa [rdmat, iiz oglundrn anrp tig tapla "izzat nkim atasina biiyle hizmet etse, kendi ofilundan onun gibi hizmet bulacak gtirecek)o (Hg llr: a); b) lstek veya talep: mar3a trl ktginir; grfitrm yalgr biiyen fulgl: iigdr barsam yanrlma$ay mHn obana o kiginin srfatrnr iyice anlat:

_ Anlam: DiSer givelerde oldufu gibi yani, konugan tarafindan dolrudan do$uya bilinmeyen, bagka ki,mseler tarafindan anlatrlan yahut belirtileriyle anlagilan olay veya duygularrn ifadesi: e$tttiik, klm siin Mulrammiid dlnlnfi krnntg niin"iglttik, ki sen Muha,mrnet dinine girmiqsin" (NF 13:16), kEfrrlar kiirdlliir, klm Mu[rammidiil. miimlg nkifirler giirdiiler, kim Muhammet dlmemign (Rab. 223v:rr). A9a$rdaki iirnek giiriilen gegmig zarnanla anlatrlan gegmig zaman arasmdaki farkr agrkga giisterir: iisitttm, bu kiipltirdtn blr kiipnt srndurmamrg sfln, lrlkmiit n[ turur, liim ol brr kiipnt s,ndururadrg <iqittim, bu kiiplerden birini krrmamrqsrn, ne sebepten o bir kiipii ktrmadrn?" (NF 307: 1415).
iirdlm: arzrrg Srdl, ^ _Gtiriilen gegmig zamanrn hikAyesi u6rdr ayorulmugtu, uyudu' (Rab. 32v:16).-mrg
Tam (kesin) gelecek zaman: bo[ay* gahrs zamiri: a) -mrg gelecekte tamamlanmrg eylem: ol ki.in rghdf mcnr kdrmsgtiy elz,
2t7

2t6

nalcl trlmrg bolgay mdn <o giin beni giiremeyeceksiniz, ben ahircte griEmiig olaca$rmo (NF 77:9); b) Tdhmin: Mubammiid togrnazdrn agnu bu iiri.imgiik bu ewinl tokumrg bollay obu iiriirn' cck bu o'ini (a[rnr) Muhammet do$madan dnce iirmiig olacakn (NF 2l:15).
m^dn afurarl.<a

Belirli geEmig zaman:

Tkl. L ahp turur miin (aldrm, almrgrm) 2. iiltiiri.ip turur siin

3. kargap turur Qkl.

-p

(turur) +

qahrs zamiri

zamiri. Anlam: ZaMecbr-rriyet (gereklilik) : -$u/-giil-$ahts man giisterrneyen mecburiyet: sivi'lldhdrn tiziip tam6miizgiinsiin uTanrr'clan bagkasrndan kendini koparmahsrno' (MM 4S:kenar), yunug nii buzar, bilgii mii'mln yalgrn <abclesti ne bbzar, mi.i'min ke-

l.

ahp turur ralz/blz

2. Luhp turur slz

sinliklc bilnrclio (MM 13:4) bu nagllratlarm yat ld$ka krl$u nbu nasilratlan yacl kirnselcre clmclio (Rab. 69r:19).
32243. Difier gekimli gekiller zarf-fiil +turur (daha sonra bu olmadan da) + $ahrs zamiri'nin yan yana gelmesiyle tegkil edilir.

3. bolup tururlar
Rab'de l. ve 2. gkl turur suz (Qalatayca'da olduSu gibi): kiiriip miin, ktiriip miz, kiilip slz vs. (kr9. C. BROCKELMANN, Osttiir. ktsche Grammatlk, s, 313) Anlamr: a) Neticeleri devam etmekte olan tamamlanmrg eylem: ekkt tewii sat$rn ahp turur miin, birt4ii slz mingiiy slz uiki deve satrn aldrm, (almrgrm) biririe siz bineceksiniz (binin)n (NF 23:10),.argm Tapn ta"ele krzil yif,iittrn yaratrp turur "Tanrr taala argr krzrl yakuttan yaratmrStrr> (Mi"r. 24:12); b) baqlanmrq ve hdlA .devam etmekte olan eylem: piiygimbar ewtgii kirdt, ba[rar, blr 2a"Ifa olturup turur (peygamber evine girdi, bakar (baktr), ki bir kadrn <rturmaktadrro (NF 33:13), I.<amuglan saga kfl6tip tururlar ohepsi geni beklemektedirler, (Rab. 244 v: 2l). Menfi gekil: a) turur + gahrs zamiri : ol drz0m[ca tiig.. -madrn m$dfn turrrr miin uo arzuma ulagamadrm, (NF lg0:l), bfz fertgiiIiir kanStlanmtz toz- topratun silkmiidln turur mlz <(savagtan sonra) biz ferigteler kanatlanmrzrn tozu topraprnr heniiz silkmedik, (Rab. 229 v:12); b) turur*$ahrs zamin (Qafatayca, Mi"r'rle

$imdiki zaman :

-a

(-u,

-yu) turur *

$ahls zamiri:

Tkl. l. bara turur mdn .gidiyorum,

2. bara turur stin
3. bara turur

gitmekteyimu

Qkt.

l.

bara turur mfu

2. bara turur slz

3. bara tururlar

turur sdn nncrcvc l<aErp gidiyorsun?o (Rab. l2v:13), bu iivniip V*"l.lannr igl6f krlu turur mlz ubu cvin yrkrklarrnr islah (tamir) ediyonrzo (NF 436:13).
[<anda [ragrp bara

Anlan'r: gimdiki, grr nndaki

eylcm: Msl.

-msy tesbit edilmigti); bular millannrp ziikitrn biirmiiy tururlar obunlar mallannrn zekdtrnr vermemiglerdir" (Mi"r.. 38 :3v).

Bu Eincliki zaman gekli 14. asrr metinlerinde heniiz oldukga se-vrektir. 14. asrr metinlerrinde genig zaman yerine kullanrlan bu gekil ilkin Crgatavca'da genel pirndiki zaman gekli haline geldi. Londra Rrb. r'azmasrnda gdriilen: y$Iay mfin caplryorumo, ohgay
sdn oigitmiyorsunuz> vs, gibi Qa$atayca "[cnzi1'orsun>, tgitmfly stz gimdiki zanrAn gckilleri bu devrenin di[er metinlerinde bulunmaz.

dlm, l5andrm (susamlgtrm, kandrmn (Rab. 162 vl3). Rab. de gd,riilen ve SCHINKEWITSCH tarafindan giiriilen gegmi$ zaman olarak kabul edilen iirdtm qekli iirdtm belirli -may -p gey gegmig zaman hikAyesinin menfisinden bagka bir defildir: du"Esr tn'''5'n bolrnay erdr, lralnug p$aglar yapratdamp varnbter

Belirli gegmig zamanrn hikAyesi: tumr ilrdlm (Rab.'de tu. -p rur suz, Qafatayca'la9ma): gan"d athg el bar iirdi, oI elkii Abreihii atLg ktgtni beg futrp turur iirdl usan"d ath bir memleket vardr, Ebrehe ath bir adamr memlekete bey yapmrgtr> (NF 4l:5), susap iir.

ris

219

biilgiirdt obtitiin afaglar yapraklanrp meyveler verdiSi zaman du"6sr tamam olmamrgtrn (Rab. 162 v: 17).
32244. BirleSik zaman tegkil eden ve bol- yardrmcr fiil. -flr birlegik lerinin gekimleri igin kr9. adr gegen fiillerin olmayan gekillerinin Eekimleri. Yardrmcr tasviri fiiller (al-, btl- vs.) igin kr$.
3223.

hav

[abiil [glur mu siz? tjiin, trabiil t'Iur mlz osiz kabul eder misiniz? Evet biz kabul ederiz> (NF 195:ll), hel6, an&g [<rlahg ogimdi tamam, iiyle yapahm> (NF 133:4), ey lbra$mot-senl k6ylirmEismii?aydr: yolr*ey lbrahim ateg seni yakmaz mr? dedi: hayrru (Rab. 43v:5).
208v:12), slz

tldl

<seni ona mr giinderdiler deyip sordular, evet dedi,a (Rab.

tatr *ve, de/da" ma, mii ude/dao (Rab. MM, f,Ig), ytmii (Rab.), klm <kim, "yine, kio, kagan kim one zalnan ki, zaman>, niigd klm, niitiig klm -dr!r onice kim, nitekimD vs. $u da zikr edilmelidir: bolmasa (onun igin, (Rab. bunun iizerineo NF) Msl. sog klrgiin iigkiik iirdl,... kerdke kirmiidl, anrq iigiin ktm lblls [qkiik [u6ru$rn tutu tartar irdl, bol. masa NOI;r aydr; kirgll (son giren egek idi,... gemiye ginnedi, giinki.i Iblis egeSin kuyrufunu tutup gekerdi; bunun i.izerine Nuh (gtiyle) dedi: gir" (Rab.24v:16), biiz iSisinip tanul.cr yo[<, bolmasa datvE fulma[tm ]oydr nbez sahibinin tanrfr'yok, onun igin dava etmeyi brraktro (NF 194:3), di[er 6rnekler J. ECKMANN1n nblmasa ke. hmeslne dalr, Tiirk Dili Aragtrrmalarr Yrllrfr, Ankara, 1954, s. 33.
Bazr baflama edatlarr gunlardan ibarettir: 38'inde.

33.

Tahmin iirkt (Rab.'de seyrek, krg. SCHINKEWITSCH S 164) veya (yaygrn) flrkiin ile ifade edilir: bu.a"I"rl0 nii .amAUbariirktin kim piiylembar mula ugtma! btrlii biigdrat kildr .bu azizin ne ameli var, ki Peygamber bunu cennetle miijdelediu (NF 413:3).

4. METINLER
Muolnii'l-Murld (T.D.K. negri s. 45) den:

l.
2.

baEa$ tiig, 1ar{rat olun, gerl"atm bllgll bu oknug yuntn.

Haklkat

Unleme edatlan olarak gunlar var: E, -yi ISlyd <ey Tanrt> (Rab. 36v:9), y6, dyi, iiy oey"

(kelimeye ba!h):

Yiipl yoft o[ atgl, barur mu kanr? $!irl'at, tarllat haFkat kanr. 3. Halrlkat kiiptil tiig, [arIISat "a!ul, giirl"at iiriir bu vuciidul c6m.

Tekit edatlarr: o[<, nadiren 6k "bizzat, tam, aynr, trpkro: olsnbt ok (tam o saat> (Rab. 27r:3), siin iik "bizzal senn (MM 44:6).
Igaret kelimesi (srfatr): ug: 69lr ci,irm lrs6, ul rnen, ug [rrhgrm, hiim iiltiirsiig, ug tiisllm boldum oe[er (bu bir) ciirm ise. igte ben, igte krlrcrm, beni iildi.irmek istesen de igte tesli.m oldu,m" (U$ I 0v: l7).

4. Ched

cinsrzrn ol, nii lgkii yarar? gula[r mu dgltiir, bu ktiz mii k6rtir? 5. glirl"at tll ol, btl, larllat kulak, Ha$rat bu kiiz,tlg. gam,,klm sorar?

6. giirl"at blltp, kaFd [uhp 7. llattat lelib

sormaft ol,

Tarl'ltat klrtp, yol yuriip barmalg oI.

mafliibrnga tiigtp

Soru difer qivelerde oldufu gibi ifade edilir: soru eki mu/ m0 diir. Soru siizleri iqin bk. 3218.

Anr3 btrl6 miiclts tiizii lrurrrak ol.

drl (<Fars.) ball ((Ar.), hav, lgdn, hiilii *gim. di, ivio; red sijzii yol.r tur: ol Mubammiid mii, ldm ciimlii bulay*. ka miib'frs turur? 5r{, ol turur (Ciimle yaratrlmrga mebus olan o
Tasdik sijzleri:
Muhammet midir? evet odurD (NF 56:3), siz Ab0 Hanlfiinlg qegtrdl iiriirmii siirr? ol aydr: biill, miin AbE {anlfenlp segbdt turur mdn "siz Ebfr Hanife'nin lalebesi misiniz? o dedi: evet ben Eb& Hanifel nin talebesiyill" (NF 190: l3), siinl a6a mu yibiirdtldr tlp sordrlar,
220

A. iert"at Riisiit lravtr. Tutg:l yiirt! Tarlkat Riisffl fl"lt. Tutgl yiirf! 9. Ifa!{$at nii ol ttp 6gflr sorsa s[n: Riisiil trelt ahveh. Tutgil yiirt!

l.

Hakikat temren gibi,

$eriatr bu okun yiinii

(tiiyti) olarak bil.

tarikat

temrensiz

ok (okun sapr), 2. Tilyii olmayan oku aiar22t

san, nereye kadar gidebilir, $eriat ve Tarikat haki.katrn cevheridir. 3. Ilekikat gdniil, tarikat akrl gibidir, $eriat bu viicudun canrdrr. 4. Tag toprak cansrzdrrlar, ne ige l,ararlar?, bu kulak mr ki igitsin, gOzmii ki giirsiin? 5. $eriat dildir, bil ki tarikat da kulaktrr, hakikat brr gciz gibidir, lrani sorun soran nerde?. 6. $eriat, bilmek, amaE edinmek ve sormaktrr, tarikat ise (hakikata) girmek, yol yiiriimek ve varnrali (ilerlemck)tir. 7. Hakikat isteyenin istediline erigip, onunla birliktc bir yerde olmasrdrr. 8, $eriat Peygamber sijzi.idiir, (o srizii) tut vc (ona gdre) yi.irii, tarikat Resul Peygamberin yap trklarrdrr, (onu da) tut ve (ona gdre) yiirii.9. E$er hakikat nedir diyc sorarsar-r; Peygamber'in hal ve tavrtdrr: (onlarr) tut ve (ona grjrc) harckc-t ct. Nahcu'l - Faradls (nr;r. JANOS ECKMANN, s. 364 d.)'den
:

[<nru apa berdl tatr ekiigtint lalvat tcoydrlar. Mii'ddn aydr, klnr: "0g:ikkii rntniiytn tah trdkat l.ulayrn, andrn sop lalvat krlayrn" tep iigiikk[ mlnlp tii,siirindii tal5r tiibiin yr[uldr hel6k boldr ta[<r makgt drnga tiigmiidin, d,ldt. Hamn sdbflbidtn lm6mru ugiundr tah ebfidl
tamugluS boldr. sen

sallatrll

Ya Rebbl, ciimlfl mu'minlarm kiiriimiig birlii munup tiig lrildm

Bafdad elinde (gehrinde) Salih ath bir miiezzin vandr. Krrk yrl miiezzinlik etmig'ti. Mescid'e yakrn bir hrrrstiyanrn, gok giizel bir krzr vardr. Bu miiezzin ne zaman ezan okumak iEir, minareye Erksa (o krza) bakardr. Bu i9i devamh yaptrlrndan 69rk oldu; o kadar (furk) oldu ki, hiq sabn ve kararr kalmadr.
Yine birgiin minarede yine ezan okudu ve yine bu krz (da) damda idi. Buna g.ok baktr. A9k galip geldi ve minareden inip onun damrna vardr ve o hrristiyan krzrnr kucaklayayrm derken, krz kurtuldu kagtr, gitti, atasrna haber verince (babasr) tuttu ve miiezzine (giiyle) dedi: osen miisliimanlarur m;J,ezzini olacaksrn da bunun gibi kiitii ige kas,t edeceksin? Ben seni Adet iizre miisliimanlarrn kadrsrna gcitiireyim de terbiye ettireyim> deyip onu tehdid edince, mii'ezzin (giiyle) dedi: uBen senin krzrna 6qrk oldum; bu krzrnr benimle evlendirmelisinn.O biiyle deyince o hrristiyan da (l6yle) dedi: uE$er benim yaptl$m igleri yaparsan benim dinime girersen, domuz eti yersen, ve de igki igersen,. O biiyle deyince, milezzin (giiyle) dedi: usenin dinine girmek muhal (imkinsrz) olacak, dornuz eti yemek de gok kiiti.i bir igtir, arna igki igeyimn. Bunun iizerine gittiler ve iarap getirdiler ve o ktza gittiler. O krz saki olup miiezzine igki iEirdi. Miiezzin igince sarhog oldu. Ondan sonra igtihasr geldi, domuz eti getirdiler, onu da yedi. Ondan sonra (krzrn) babasr (siiyle) dedi: ngimdi e[er beni'm dinime girmezsen, sana krzrml vermem> dedi. Hrristiyan olman gereku deyince, krzdan vazgegmedi ve (giiyle) dedi: "PekAla, hrristiyan oldum,. (Bitylei deyince ibabasr da krzrnr ona verdi ve ikisini gerdefe kcrydular. Miiezzin dedi ki: udama grkaymr ve rahatlayayrm, ondan sonra gerdeEe gireyim., Dama grkrp inerken tepesi iistiine diigtii ve heldk oldu ve muradrna ermeden ijldii. Iqki yi.iziinden imanrnr kaybetti ve ebedi cehennemlik oldu.

Bagdad elindii bir mtfii3gin bar iirdl. Salih ath$. mii'iiginlik krldr. Miiscidkii yak'n blr nagrdnlmg 'aydh bar iirdl. tniin sdt'ib-ciimdl iirdi. Bu [<agan klm mii'd3gln, :Een olumak iisiin miindraga mlniir bolsa, ba[<ar iirdl. Bu lgnl miidivamat krlu "eglk boldr, ol mikddr boldr, klm hEg gabn [<arin kalma&.

I.(rrk yrt

Yana bir kiin miinirada talr iizhn olcrdr ta[<r bu "aydl dgekdfl iirdi. Mupa iikiig nazar krlmrg erdi. "Iqkr falaba hldr tal<r mtindra' drn tiigiip anr4 iigiikinii bardr ta[<r ol nagrnl [rzrnSa mu'anllra trlayrn tedi iirsh, ol krz tagrp tiigti tal.c atasn$a [abar berdl, ersd, tuttrlar ta[rr mii'ii4inkii aydrlar: *SAn musulmdnlar mti{gglnl bol$ay sdn, munup tiig fdhiq igkii kasd lolgay siin. Miin sed hell musulmSn' lar kdirsrnga Ziletliyin takr iidbb [rlduraym" ;tep tiifzlc vil tiihdld trldr ?irs6, mii"d-4in aydr: "Mdn slnlg luz,lAa "dgr[< bolup turur miin, k?ir?ik kim bu l5rzrgnr mapa ciiftliindiirsiip"tedi flrsd, oI nagrdnl aydr: .Bu krzrmm sapa ciiftl?indiir6yln, [agan kim miin krlAan flHrnl l.ql saq yd minim dinimkli kirsiiq yd tah to6uz etl yesiil yd tatrr bamr igsdp" tedi ?irsd, bu mii"fl4pin aydr: "Sdnig dfnbkii ktrmlik mul.rel bolgay ta\r topuz etinl yemiik hiim lgiln yaman 19 turur, v[llktn [amr ig?iytn" tedi iirsi, bardrlar ta[<r lamr kiildiirdiler ta[a ol ku$a bardrlar. Ol [rz snkl bolup mif?iZginkii [amr tgiirdt. [kgan ktm mii"fip$n lamr iqtl 6rs{, ilsriidl. Andrn so6 lqtahdsr bo}dr iirsii, to6uz etlni kiildiirdiliir, anr takr tiinEvul k'ldr. Andrn so{ krz atasr aydr, klm: nEnrdl igiir m?inim dlntrnk?i klrmiisiip, saga bu krzrmm ber. miiz mlnr tedi, "k[rdk lilm nagrinl bolsag" tedl erte, [nzdrn l"r6:t lulu btlmiidl talu aydr: cHfilii, nasrinl boldumr tedt 6rs,ei, atasr talr
22)

Ya rabbi, ciimle inananlan lcereminle bu gibi hallerden

sakla.

sen

223

qAGATAYCA JANOS ECKMANN

*(r,u)gh, partisiplerinin terki, gimdiki zaman -d.gr, -Jrur, (dur)mln (32243) yaygrnlagmasr, devamhhk bildiren bir in-duk -a dur (krl. 32242) u,n tegekkiilii vs. Nazrm dili bazr hallerde -makta bazr morfolojik hususlar ve l0gat bakrmtndan nesir dilinden ayrrltr:
Yijnelme hali

L Qafatayca, Islirmi Orta-Asya Tiirkgesi (DoSu Orta Tiirk gesi) edebiyat dilinin inkigafmrn, iigiincii safhasr, Timurlular imparatorlufunda (1405-1502) Harezm Tiirkqesinin devamr, olarak tegekkiil etti. Qegitli yerli afrzlarr da igine alan bu dil (krE. A.K. BOROVKOV, Altger Navoi kak osnovopoloJntk uzbekskogo llteraturnogo yazyka, adr gegen tarafrndan ydnetilen Allqer Nevol (adh) kitapta Moskova-Leningrad 1946, s. 103d.) Ti.irkistan'.da ve Avrupa Rusya'srnda 19. asrln sonuna kadar, Osuzlar'm drgrndaki IslAm-Ttirklerin edebiyat dili olarak yayrlmrgtr. Daha iinceki devre gtire QaSatayca'yr karekterize eden belli bagh defigiklikler gunlardrr: Kiik hecede Zi den l(e?) ye gegig (krt 222), dudaksrlagan iinlii depigmesi (krg. 222), bazr belirli haller drgrnda son sesteki dudak iinsiizlerinden sonra ek iinltisiiniin yuvarlaklagmaslnln terki (krs. 232), kesin olarak 6 den y ve w den v ye gegig (krg. 231,232), son seste sadah ve sadasrz damak iinsiizlerinin kargrhkh deEilmesi (kry. 232), arkaik

-rnda, -rndan, iigiincii tahrs emir eki; -dfHiir ol-, gob, duda$ vs. gekilleri daha ziyade ve tercihen nazrmda gir riiliir.

-a, -lna, genig zaman aluram, alman;

bulunma hali

Jtk,

aynlma hali

uQagatayo ve <Qafataycao

tabirleri vazrh deEildir; gok qegitli

anlamlarda kullanrlmrg ve kullanrlmaktadrr. QaSatay ( oEit ) adr babasr (+ tZZll tarafindan Molol imparatorlufu paylagtrnlrrken Maveraiinnehir (Harezm harig), yedi su havzast, Gazne ve Ka225

bil'e kadar Pamir yiiresi, Dofu Tiirkistan ve Cungarya'yr alan Qengiz Han'rn ikinci ollunun adrndan gelir. Qalatay 1242 de iildii. Sonra isimin kendisinden (Qa$atay'dan) alan imparatnrluk, ondan 2030 sene sonra torunu Kara Htilegii zamanrnda kuruldu ve gene Qafatay hanedanlanndan biri olan Duwa Han'rn idaresi altrnda yeniden tegkildtlandrrrldr. Mofol hanlannrn hakimiyeti altrndaki OrtaAsya bcilge'sinin resmi adr olarak Qagtay ulusr veya sadece Qa$atay tabiri bu dcvirde'kullanrlmaya baglandr. Bundan bagka do$"u biilgesi giigebelerine Mogol dend.ifi halde Hanlarrn askeri gtglerinin dayandr[r Maveraiinnehir Tiirk ve Tiinklegmig gtiebeleri de Qafatay adrnr alrrlar, (Bibiirnime'nin, n$r. BEVERIDGE 2O2r:5, ILMINSKT 255:44, bir vcrinde kaydedildifi gibi, Hanlarrn hAkimiyeti altrndaki halk stp{}rl, ra"lyat, mofol vc Aagatay olmak iizere (dtirde) aynlmrg. tr). Artrk Qafatay hanedanrndan kimse olmamasrna rafmen gtigebe

(MELTORANSKIJ n9r. s. 75, VAJv1BERY nqr. s. 148) gir, (Hanrn) Qafatayhlar tarafindan nasrl ihanetle suglandrfrnr giiyle anlatrr:

Dldller:sin gagatay
Ugbu ytrdd QaEatay

lll

sln,

[ayh sln.

Nl dtp dzbiik btlii ydviir boldup. Hinga bu yaplrt gikiir boldug?

oDediler ki, sen Qapatay halkrndansrn, burada Qapatay cemaatrna aitsin. Ne diye Ozbeklerle birlik ve biiylece Hanrn kiilesi oldun?'

Timur ImparatorluSunun yrkrhglndan sonra, Ozbek giigebeleriyle karrgtrlar. Hive ve Zerefgdn vadisi Ozbekleri arasrnda, daha 19. asrn sonuncla, Qagatay adrnr tagryan kabileler var& (krg. N.A. ARISTOV, jivaya Starina, r,ryp. III, IV, 1897, s.423, I ve s.425, dipnot 1).
QaSatay adr halen gegitli yer adlarrnda da muhafaza edilmigtir. Tag-

Qa[ataylar adlannr

15. asrr boyunca da

muhafaza.ettiler,

16.

yi.izyrlda

(MELIoRANSKIJ 21 l, VAMBERY 418). NEvA"l tdzanu'l*rzin rnda Timur Imparatorlufu Tiirkleriyle biitiin Tiirkliifti kargrlagtrnrkcn QaSatay lalh 1x;[;6ri aynr anlamda kullanrr: Tlirk ulusr, bi& ta!9l9 gagqtay !a$r arasrda 95y1" iirzdn oTiirk ulusu, iizellikle Qafatay halkr arasrnda yay$n (olan) vezinleru (kng. FITRET, Ozbek iidiiblyyqtr nfimun[Iiirl, Tagkent-semerkant I 928' s. 274, KOPRTJLUZADE M. FUAT, Tiirk dtli ve edeblyatr baklcnda arngtrmralar lst. 1934, s.206).

kent'in bir Eok mahalleleri Qa$atay adrnr tagrrlar.Qagatay[<ap[asl

(Qafatay kaprsr), Qa$atay tepa (Qapatay tepesi), Qafatay yajl gahar (Qapatav yeni qc'hiri), vs. (bk. BOROVKOV, yuk. zikr., s. 119). Nihayet eaEatay kelimesi, halk (millet) adr olarak da Timur knparatorIugunun biitiin ahalisini anarken kullanrldr. Timurlulardan Ozbek. lere intikal eden Qa$atay gairi Muhammed Sdlih'de Qagatay tli nQaSatay

halkr' tabiri bu anlamda

de, Ozbekler tarafrndan kupatrlmq Semerkanttn elgisiyle geybdnl Hanin konugmasrnr anlatrrken, $eybdnl've agafrdaki s6zleri siiyle

geger. $ey,bdnl-ndme'sinin

bir yerin-

tir:

Bil, lil mtn bargala mutfi!<' dur mln,

Barga

il blrlii muvifrl5 dur mln. Qafatay il mint iizbii* dlmiisiin

BIhfidA

flkr lfrtp fam fmiisi.in.

uBil ki ben herkese aynr derecede qefkatliyim, biittin halk ile muvafrfrn (anlaqmrg vaziyerteyim, aynr fikirdeyirn). ea[atay halkr bana ijzbek demesin, beni Ozbek sanarak bog yere kaygulanmasrnn.
226

ttlt "Qafatay dili, veya gagatay tiirHsil cQapatay Tiirktabiri, ilkin, muh,temelen, gogebe Qafataylann, sonna Qapatay imparatorlugunun bi.ittin ahalisinin dili ve nihayet, Timurlulann hakimiyeti altrnda tegeltkiil eden Onta Asya edebiyat dili igin kullanrldr. Fakat Qagatay kelimesi son anlamryla, 15. ve 16. yiizyil gairleri tarafindan hemen hemen hig kullanrlmadr, (bu dwir gairleri) onun yerine tiirkl, tiirkgii, tiirk(I) tlll gibi tabirleri tercih ettiler. Sadece NEVAI'nin llllziinu'kvz6n'rnda gagatay lafu tabiriyle kargrlagrlrr, ki gair bununla zamanlnln edebiyat dilini anlar: *lran gairleri ve Iran siiz ustalan,,gelini, yani kellmeyt gegitli rykillerde ihtigam ve tantana ile siislediler. Ben qimdi Tiirk Dili ctiirk tlll)ne diiniiyorum ve diigiincenin, krzrn siislenmesi igin kullanrlan kelimeleri Qalatay dili (Qagatay lafrF btle) ifade ediyorum. Bu adr gegen dil higbir gairin 96z koymadrlr ve hig bir gaire nasib olmayan bir edebiyat dilinin temelidiro (krg. FITRBT, yukar. zikr. s. 273 d.). Ebu'l GEd'ye gii re Qafatay TiirHsl Timurlular zamanlnln arapga ve farsga unsurlarla lcangmrg edebiya,t dilidir. gacara.l Tiirk'iinde agafrdaki sdderi siiy. ler: "Herkes, aydmlar ve halk (hEs u im) anlasrn diye bu tarihi Tiirk dili ile (ttirlil tllt Hilfin) telif ettim. Tiirkge'yi de be9 yagrndaki gocu!'un anlayabileceg gdkilde yazdrm. Vazrh olsun diye, Qa$atay Tiirkgesi'nden (Qagatay ttirHrlndln), hig bir arapqa ve farsga sdz
Qa$atay
gesiD
227

almadrrnu (DESMAISONS npr. s. 32; S.$. QAdATAyln Ttirk Leh. geled drneklerl Ankara, 1950, s. 207). 18. yiizyrhn en dnemli Qa!atayca lfigatlanndan (gramerle birlikte) birinin yazail Mirzi Mahdl de Mabinl'l-lugat'rnda ele aldrfr dili kah Ti.irkge (luSat-t tiirk veya luEat-i tiirld) kAh Qa$atayca (lugat-t gagatay) diye adlandrnlrr, bk. benim arat&rmam Mllz6 Mehdls Darstellung der tschagatalschen Sprache, Analecte Orientalia memoriae Alexandri Csoma de Kcirijs dicata, Bibliotheca Orientalis Hungarica V, Budapest lg42-1947, s. 160). Mirzi Mehdl'nin kaynak olarak Lutfl, Nevd"I, Hiiseyin Bdykari ve Babiir'iin eserleri ile Keltle ve Dimne hikAyesinin Qafatayca bir terciimesini kullandr$rnr bilmek yerinde olur Yukarrdaki kaydedi. Ienlerden anlagrlacaSr gibi dofulular, Qalatayca deyince, 16. asrdan 17. asra kadar yagamry olan bazr yazarlann (lu!at-i neviiya) da dedikleri Nevd"l ve gafdaglarrnrn dilini anlarlar.

Jazykam, EtnografiEeskoe Obozrenie, kn. 84-85, Mr:skova l9l0'da,

bir

ca'ya,

bir give grubu igin de Dogu Tiirkgesi tabirini kullanrlrr. A.

taraftan - Orhon Tiikrgesine, Uygurca'ya, Qalatayca'ya Koman. difer taraftan KarakasEa'ya, Kaybalca'ya - Saga.yca'ya, ait olan

KRYMS'KYJ'de de (Brockhaus - Efronschen Enciklopedigeskij Slovar, Cld. XXXIV, 1902, S. 161'de) Qa$atayca, yalnrz 13.- 18. asrrlann Orta Asya Tilrkgesi edebi eserlerinin dili anlamrndadrr.
Qa$atayca'nm yeni aragtrrrcrlarrndan A. N. SAMOJLOVIQ, K istoril llteraturnogo sredneazlatsko-tureckogo Jaryka, Sbornik Mir Ali-$ir, Leningrad 1928, s. 23, dil iizelliklerine bakarak Qa$atayca kelimesinin anlamrnr daha da daraltmr; ve Qalatayca tabirini I5.asrrdan 20. asrrn baglangrcrna kadar meydana gelmir; Orta Asya Ti"irk dili yadigarlan igin kullanmrgtrr. Her geyden ijnce edebi inkigAfr giizijniinde tutan, edebiyat tarihgisi M. FUAD KOPRULII, Qalatay Edeblyatr, lslAm Ansiklopedisi, IIL cilt, istanbul 1945 s. 270-323'de, bu-

bir devresinin admr anmaya yarayan Qapatay kelimesi,

19. yi.izyrlda daha gok genig

Dofuda, lslAmi devir Orta Asya tiirkgesi edebiyat dilinin belirli

batrda

bir anlam kazanrr. E. BEREZINE (I. N.

BEREZIN), Recherches sur les dlalectes musul,mans, Kazan 1g4g s. 26 dd. Qafatayca'yr en eski Tiirk givesi olarak kabul eder. Bu diigiince di$er Tiirkologlarda da ortaya grkar. Genellikle Qagatayca Uygur. ca'nln devamr olarak giiriiliir. Sadece 12. asrrdan 19. asra kadar olan
Orta-Asya Tiirkgesi edebiyat dillerini depil, aynr zamanda Do[u ve Batr Tiirkistan'ln yagayan givelerini, her geyden tince Ozbekgeyi de Qa$atayca adr altrnda toplamak isteyen H. VAMBERy daha ileri gider. J. THURY, M. HARTMANN vs. oni takip ettiler. VAMBERy,in $agatalsche Sprachstudlen (Leipzig 1867) adh eseri Qalatayca kelirnesine biiyiik bir popi.ilarite kazandrrrr. yalnrz Fransrz Tiirkolog]aTT E.M. QUATREMERE, A. PAVET DE CoURTEILLE ve Alman J: TH. ZENKER Qafatayca'yla eS anlarnda kullanrlmrq olan uTiink ori-

na karglhk, yeniden kelimenin anlamrnr genigletir ve 13. yiizyrh QaSatay dilinin baglangrcr olarak ahr ve aga[rda giiriilen devirlere ayr-

nr:

1. llk Qa$atayca devri (13.-14. yiizyrl), 2. Klasik devrin baglangrcr (15. yiizyrhn ilk yarrsr), 3. Klasik devir veya Nevd"I eaEr (15. yiizyrhn ikinci yansr), 4. Klasik devrin devamr yahut Bdbur ve geybiinller gafr (16.
vv.)

5.

DiitiiS (gerileme) devri (17. - 19. yiizyrl).

savagrndar-r

Ikinci diinya

beri, Sovyet tiirkologlarrnda,

hergcy-

entalo, nosttiirkisch> (DoSu Tiirkgesi) tabirini tercih ediyorlardr. Ruslar veya XIX. yiiz yrhn sonlarrnda Rusya'da okutan Tiirkolo!. lar Qagatayca kelimesinin anlamrnr daralttrlar. W. RADLOFF Jarlykl Toktamyga I Temir-Kutluga, ZyO III, 1888, s. 2'de ve F.E. KOR$. DrevnJ narodnyJ stlch turecldch plemen, ZVO XIX, 1909, s. l40,da uygur sonrasr edebiyat yAdigarlannr Qafatayca, yagayan Tiirk givelerini de Dopu Tiirkgesi tabiriyle adlandrrrrlar, ve gergi RADLOFF, Phonettk der ndrdlichen Tiirksprachen, leipzig 1882, s. 2g0dd Sibirya piveleri igin, fakat KORg, Klassclflkac{a turecklch plemen po
228

den iince BOROVKOV'un yazrlarrnda Qafatayca yerine "Eski Ozbekgc> tabiri kullanrlmaktadrr. A.M. SQERBAK, K lstertl uzbekskogo llteraturnogo Jazyka dreynego perloda, Gordluvskij - Armafanr, Mos. kova, 1953, s. 317-323'de, daha ileri gider ve biitiin Orta-Asya Ti.irk Edebiyatr'na ESKI OZBEKQE der. Eski Ozbekgeyi i.iE devreye ayrrrr:

l. Devir (10.- 13. yiizyrl): Batr Tiirkgesi (Krpgakqa) vc Ciiney Tiirkgesi unsurlartnrn kab0lii; Mofol istildsr geligmenin bu dofrultusuna bir son verir; 2.
ca s6zii yalnrz bu devre igin gegerlidir;

Dcvir (14. yiizyrldan 17. yidrzy:/,a kadar) : Sanat dili; Qa[atay)'ro

Devir (17.- 18, yi.izyrl) : Edebiyat diline yerli dil unsurlanSovyet tiirlaologlarrnrn teorisi tabiatryla kabul edilenrn girmesi. kadar bugiinkii 0zbekler bir iilgiide eski Orta'Asya Tiirk mez. Her ne halkrnrn torunlan iseler de, bu eski Ozbekqe'nin srntrlannt bu kadar genigletmek ve Ozbekge'de Eski Tilrkge'nin kesintisiz devamrnt gti rebilmek iEin yeterli de$ildir. (krq. N. POPPE, UAJb KXV, 1953, s. 142). Qafatayca'nrn gimdiye kadar yaprlmrp tarifleri arasrnda en gok SAMOJLOVIQ'inki dil tarihi gergeklerine uyar. Bundan dolayr bu ayrnm, a9afrdaki avrrlmln da temelini tegkil eder. Qapatayca edebi yat dilinin inkigafrnr a9afrdaki devirlere ayrrlyoruz: l. Erken (ilk gafatayca) veya Nevi'I ijncesi dev-ri (15. yiiryr hn ilk yzrnsr): SekkAlil, HaydarU'6rizml, Lugfl, Yusuf AmIr{, Sey' r-id Ahmcd Mlrzi, GednT, Ya[Inl, At5'I'nin dili,

3.

1867, takip ediyordu. VAMBERY Q.alatayca kelimesini gok genig bir anlamda kullandr[r igin, gramer iizeti, Qalatayca hakkrnda yanhg bir kanaat verir. N. L ILMINSKIJ'nin Materlaly dlJi dJagatayskogo spryaJentya lz Baber-Name, Kazan 1865, Ugenye Zapiski Imperatorskago Kazanskago Universiteta za 1863 goda'da adh ki.igiik doktora tez,i (23 s.) metot yiiniinden gok daha iyidir. ILMINSKIJ sadece-r,

-gu ile yaprlan fiilden yaprlmrg isim fiilleri ve --fay ile ya-tnos, prlan .gelecek zaman - dilek kipini ele ahr ve fonksiyonlarmr gok do[ru olarak tesbit eder. Aynr zamanda, ne yazrk, ki BabilrnAme'nin tam bir gramerini yapmaya tegebbiis etmemigti. Abuglfa'ntn bagka bir yazmasr V.V. VEL'IAMINOV-ZERNOV tarafindan yayrnlandr : Slovar' dJagataysko turrcktJ, St. Petersburg 1868 (Tiirkge metnin

2. Klasik Cagatayca devri (15. yu? yrhn ikinci ve 16. yiiryrhn ilk varrsr) : Nevi'I, Hiiseyin BdyfarS, $imidl, plt'bammed $alih,
geybani,'Ubeydi vs.;

3. Klasik sonrasr devri (16. yiizyrhn ikinci yarrstndanJg. yiizvrhn sonurra kidar) : Ebu'145d vs. Qa$atayca ile megguliyet, Avrupa'da gok erken bagladr. Buna rafimen, bugiin, bu iinemli edebiyat dilinin ne iyi bir grameri ne de giivenilir bir l0gati var. Qa[atayca'nrn dil yiiniinden incelenmeiiyle .,grugun ilk Avrupah TiirkJo[ E. MARC QUATREMERE'dir]ig

tamamr). lki yrl sonra PAVET DE COURTEILLE, Dlctlonnalre turc. onlental, desttn6 prlnclpalement h factltter la lecture d'Aboul Gezl et de Mtr-Allhtr.Nevdl, Paris, 1870 adh eserini yayrnladr. Ti.irkiyelde de Qafatayca iizerine iki eser grktr: $EYH SULEYMAN EFENDI, Lufat-r gagatay ve tiirH-t .osminl, lstanbul, 1298 (=1882/83), IGNAZ KUNOS tarafindan Almanca olarak it. lenmigtir: geJx SiileJmm Efendl's Qagatalosmanlsches Wdrterbuch, Budapest 1902 (ihtiyatla kullanrlmahdrr) ve MEHMED SADIQ, Uss-I lis6n-r tiirlC, lstanbul 13l3 ( = 1897/98), MARTIN HARTMANN

hes. Ussl ltsdn-r

bir zaman yayrnlanmamtg olan, fakat sonrdan, malzerhesi J. TH. ZENKER tarafrndan Tiirldsch - arablsch ' perslsches Hundwiirterbuch, Leipzig 1866 - 1876 adh eserde (to = Tiirk oriental ile giisterildi) kullanrlan, biiyiik bir qafatayca liigat iiae

rinde qahgryordu. 1860 yrllanndan itibaren Qalatayca aragtrrmalan biiyiik canhhk kazandr. Qe$itli iilkelerde, Qafatayca iizerine, pek gok lOgat ve gramer aragtlrmalarr neir edildi' Seri, HERMANN (ARMIN) VAMBERY tarafindan Qa$atayca0smanhca ltpt Abugka'nrn yay rmryl a a grl dr : Abuska, Csagatal tiirtik szogyliJtemny (Abuqka, Qa!'atay Tiirkgesi kelime listesi olfigatr>), Pest, 1862 (Giril ve notlan, J. BUDENZ'in). Bu lfrgat sadece Qalatayoa kelimeleri, ijrnek vermeden, Macarca kargrhklanyla verir. Bunu VAMBERY'nin, krsa bir gramer ijzeti (s. 13-29), metin iirnekleri (s.45'193) ve bir Qafatayca - Almanca - Franstzca ltgatge (s. 203 ' 358) ihtiva eden bag eseri,Qagatatsche Sprachstudlen (Qa$atay dili araptrrmalan), Leipzig
230

turkl, Heidelberg 1902. Macar Tiirkologu J. THURY'. nin iki qahgmasr Qafatay lfigatgilifine ijnemli katkrlarda bulunur: A *Behdset-iil-lugatr czknfi csagatat szotar (Qalatayca l0gat Behceti.i'l-lfigat), Budapest 1903 "Feth "Ali Kagar'rn aynr adh lfigatrndan Macarca terciimesiyle birlikte drnekler, 1850), aynr eserin daha sonra bulunmug bir yazmasr hakkrnda bk. A.A. ROMASKEVIQ, Novyl gagatajsksperstdsHf slovar', Sbornik Mir.Aligir, Leningrad 1928, s. 88-99'da, ti.irkqesi Tiirkiyat Mecmuasr IV, lstanbul 1934, s. 281293'de; THURY'nin ikinci eseri Az "Abugka Lugatb cztmii gagataf szotar (Qa[atayca Abugka ltgatr), Keleti Szemle V, Budapest 1904, s. 1-21 (gimdiye kadar neqredilmig Abugka l0gatlanndan ayn bir iirnek bahis konusudur; THURY, difer lfigatlarda bulunmayan Qafatayca kelimelerin bir listesini verir). E. DENISON ROSS MirzA MEHDI'nin Qa$atayca gramerinin Farsga metninin bir bagka ni.ishaslm temin etti: The Mabdnl'l-Lughat belng a Grammar of the TurlJ Language ln Perslan bi Mkze Mehdl Khen, Bibliotheca Indica, New Series, No. 1225, Calcutta 1910'da, tarafimdan Almanca iglenmigtir, bk. yukarr. Aynr eserin lstanbul Siileymaniye kiittipha23t

tarafindan almanca olarak iglenmig, ildveler yaprlmrgtrr: Qaghatatsc.

nesinde br"rlunan bir yazmasrnrn trpkr bastmtnr BESIM ATAI^A'Y negr etti: Mirzi Mehdl Han, Seng'ldh, l&gat-i Neval, Istanbul 1950 (Tiirk Dil Kurumu). ROSS'un eserinden sonra Qa[atayca dil tetkiklerinde bir cluraklama baglar; duraklama$r, K'K. JUDACHIN'in Materialy k voprosu o zvukovom sostave gagatajskogo Jazyka, Kul'tura i pis'nrennost' r,ostoka IV, Baku 1929 u ile bilhassa N.N. POPPE'nin Mongol'skij slovar' Mukaddimat al-adab Moskova-Leningrad, t'II 1938, III 1939'u bozar.POPPE'nin eseri, Arapga kelimelerin Mololcaclan ba;ka Qafatayca kargrhklartnr da ihtiva eden 898 (1492) de istin' sah eclilruig bir Mukaddimetii'l-edeb niishasrnrn iglenmesidir. POPPE son zarnanlarda Qafatayca krsmrnrn sesbilgisini de igledi: Elne viersprachtge T,arnaxgari - Handschrift, ZDMG 101, lS5l, s. 301 ' 332'clc. Qa$ittavca'nrn itvrtntrh bir tasviri, gimdi, C. BROC' KIILMAN N'r rr Osttiirkische Grammatlk der lslamlschen, Lltteratur' sprachen Mitt elaslens, L.cidcn 1954 (VIII*429 s')'inde bulunmak' tarlrr. BROCKELMANN bu galtgmasrnda, IslAmi Orta-Asya Tiirk cdcbi-vatrnrn, clil tarihi agrsrndan, rnuhtelif devirlerini giiziiniinde brrlunclurrnalrl$trr. Buna r:rfmen ijrneklerin kaynaklarr eksiksiz verilcliginclen, Qalatayca malzemenin QaSatayca olmayanlardan avnlmasr miinrki.incliir. Qok yeni yaytnlanan bir eser: K. H. MEN' GES, Das Qa$atajische in der persischen Darstellung von Mkzi Mahdi Xdn, Akaclemic: der Wisscnsclraften und der Literatur (Mairrz), Wicsbaden 1956.

ile ilgili gc'nel mahiyetteki gahgmalardan gunlar da irnrlmak gerekir: J. THURY, A ktizdpazslai ttiriik nyelv lsmertetdsel (Orta-Asva Ti.irk Dili'nin tetkiki), Budapest. 1906, Tiirkgesi, Milli 'Ictebbular Mecmuasr II, lstanbul l33l (1915), s- 20V'232'de; AB' DUI-KADiR iruaN, Qafatay yazr dtltnin kurulugu tarlhlne dalr dii' r;iincelcr, Tiirk Dili, Belletcn, seri III, Nr.6-7, Istanbul, 1946, s.531' 543'cle; A. CAFE,ROCILU, Qalatay Tiirkgesi ve Neval, Tiirk Dili ve Edebiyatr Dergisi Il,lstanbul 1948, s. 141-154'de; HASAN EREN QaSatay ltgatleri hakkrnda notlar, Ankara tJniversitesi Dil ve Tarih' CoErafya Faki.iltcsi Dergisi VIII, Ankara, 1950, s. 145-163 de.
Qagatavca

A. LUMLEY DAVIDS'in A grammar of the Turktsh Language, London, lB23 (1832 basktstnrtt 182-191. sahifesi) te neqretti$i metin iirueklcri ve C.M. FRAEHN tarafindan meydana getirilen ilk Abu'lG6zi baskrsr, Abulghasi Bahadur Chani Hlstorla Mongolorum et Tataronrm. Kazan' 1925, bugiin de tarihi de$erlerini muhafaza edi232

yorlar. Daha sonraki ki.iqiik ve biiyiik metin yayrmlarmdan bir krsml sraslna giire agafrya Erkanlmrgtr: M. QUATREMERE, Chrestomathie en turk orlental, I, Paris 1841 (Nevai'nin Mulrakemetii'l-lugateyni (s. 1-39) ile Ta'rllu miilf,ki'l- "Acem'ini (s. 40-114) ihtiva eder); I. BEREZIN, anonim geybdnl.nSme, Biblioteka Vostognych Istorikov I, Kazan' 1849; aym yazar, TureckaJa chrestomattja, cild I, Kazan' 1857; (Qafatayca Metinler s. 52-375); N. ILMINSKI (IL'MINSKI'J) Baber-nameh, Kazan' 1857; BARON DES MAISONS, Hlstolre des Mongols et des Tatares par Aboul-Ghdd Bdhddour Khan, cilt I, St. Ptersbourg l87l (gecere-t Tiirk metni), cilt II 1874 (Fransrzca terciimesi), AHMED VEFIK PA$A, "AlIgIt NevE"l Mahbiibu'l-kulfib, Istanbul 1289 (1s73); H. VAMBERY, Dte Scheibanlade. Eln iizbeglsches Heldengedtcht ln 76 C'esingen von Prlnz Mohammed Sallh aus Charezm, Wien 1885; AHMED CEVDET, MIr "All $Ir Nev6"I. Mulrflkemetii'l.lugateyn, lstan,bul 1315 ( 1899/1900), ANNETTE S. BEVERIDGE, The Babar-Nama, belng the Autoblography of the Emperor Babar, the Founder of the Moghul Dynasty, wrltten in Chaghatay Turklsch, London 1905 (Trpkr basrm, Gibb Memorial series, vol. 1); P.M. MELIORANSKIJ - A.N. SAMOJLOVIC, Muhammed Salth, Selbaninarne, Sankpeterburg 1908; E. DENISON ROSS, A collecdon of Poems by tfue Emperor Babur, Journal and Proceeding of the Asiatic Society of Bengal, vol VI, Extra No: Calcutta 1910; aynt yazar, The perslan and Turkl DlvAns of Bayram KhAn, KhAn-KhAnan, Bibliotheca Indica, New Se. ries, No. 1241, Calcuua 1910; KoPRULUZADE MEHMED FVAT, "Rlsile-t villdlyyeo terciimesl, Milli tetebbular Mecmuasr I, Istanbul 1331 (1915), s. 113-124; aynr yazar, <B6bur gih"rn gt"rlerl, aynr eser s. 235-256, 464-480, II, s. 307- 336; NECIB "ASIM, Hadls.l erba"In terci.imelerl, Milli Tetebbular Mecmuasr. II 1331 (1915), s. 149-155 (Nevd"I'nin eseri); A. N. SAMOJLOVIQ, Sobranle stlchot. voreniJ lmperatora Babura, Petrograd 1917, aynt yazar, Qetverostlgfia.tujugl Neval, Musulmanskij Mir, AN, Petrograd l9l7; aynt yazar, Iz tutugov gagataJca Emlrl, DAN 1926, s.75-77; aynr yazar, Qagatalskle tulugl Llutfl, aynr yer, s. 78-80; A. HIKMET, Hiisiiyn Bey[<ard dlvim, Baku 1926; aynr yazar, Vakflyii Baku 1926; A.N. SAMOJLOVIQ, Otryvok lz aTeagguknarnsD s tgroju rtfmufuggtch slov, DAN 1927, s.36-38lde; ayil yazar, Materlaly po sredneadatskotureckoJ Ilterature IV. CagataJsktJ poet XV veka Atal, ZKV Il, 1927, s. 257-274; FITRET, Ozbek edebiytatr nemunelerl, Tagkent-Se233

merkant 1928 (Qa$atayca metinler s. 184 124319'de); EBULGMI BAHADIR, $ecerel Teraldme (Fotokopi), Istanbul 1937 (Ttirk Dil Kurumu); Isuell HIKMET ERTAYLAN, Tiirk Edebtyao sr' nekleri II. Ris6le-t Sultan Hiiseyn Baykara, tstanbul, 1945 (Istanbul Universitesi yaymlarrndan); Latin Harfleriyle'Ti.irk Dili ve Edebiyatr Dergisi I, lstanbul 1946, s. 40-47'de aynr yazar, Tiirk edeblyatr iirneklerl V, Dlvan-r Sultan Hiiseyn Mtrza Baykara cHiiseylnL, Istanbul, 1946, (Istanbul Universitesi yayrnlarrndan); RE$IT RAHMETI ARAT, Blr yazr niimtnesl mi.inAsebetl lle, Fuad Kiipri.ilii Ar' mafanr, Istanbul 1953 (Dil ve Tarih Cofrafya Faktiltesi tarafindan negr edildi), s. 17-29'da Yfrsuf Amiri'nin Dehndmesl'nin 23 beytinin Uygurca trpkr basrmtnr lAtince qevri yaztsrnr, ve tiirkge terciimesini ihtiva edcr). Gramcr krsmrnda kullanrlan krsaltmalar
:

yesl,

Tiirk Dili ve Edebiyatr Dergisi V, lstanbul 1954, s. 51-58 (4 sahife Trpkr-basrm).

Korankom: Tefdr-t $erlf, Qalatayca bir Kur'an tefsiri, yazma, Istanbul Topkapr Ahmet III ktb. 16; istinsah 950 (1543/1544); birinci ciltten istifade edildi.
L. Diw.

Luffl, Dlv:an, yazm , Bursa, Mi.ize Kitaphlr E ll3/156, lstUall HIKMET rarafindan meydana getirilmig fakat gimdiye kadar
yayrnlanmarnrg

bir

trpkr-basrmdan istifade

edildi.

LGN
Mab.

Lutfl, Giil li Nevriiz, y^zma, Brit. Mus. Add. 7914, Foll. 5Gl14 (RIEU, turk, MM, s. 284).
Mlrzn Mahdl, Mabenl'l-lutat, Ross. negri.

B.
B llnr
B.

BiburnS.ma, BEVERIDGE baskrsr.

BEiburntuna, IL'MINSKIJ baskrsr. SAMOJLOVIQ, Sobranle stlchhotvorenll tmpemto-

Diw.

BAd

Nevd{, BedS'l'ii'l.vasat, yaana, Istanbul Ayasofya 3980; lstinsah 957 (1550).

Neve:I, Fevd'ldii'l-ldb ar, yazma, lstanbul Universite ktb. T. 5669; lstinsah 930 (1523/24).

ra Babura,

B$ Ba. Ch.

KOPRULU, nBSbur $5h"rn gl'rlerl,

NFK
N
Gar.

ERTAYLAN, Dlvan-r Sultan Hiiseyn Mtrza,Bay'

kara.

NavEl, Gara'tbu "gr$l$ar, yazma, lstanbul, Uni versite Kiitiiphanesi T. 5669; istinsah 930
(1s23/24).

Hucendl, La{dfatndma, yazma, Brit.

s.287)

Mus.

Add.7914 Foll. l42v-157v (RIEU, Turk' MM'

E G H

N Isk.
N kiill

Emlrl, Dlvin( yazma, lstanbul Universitesi kii' tiiphAnesi T 5452, 3611414 v; istinsah 1232
(

Nevi"I, sedd.l lskender, Hamse'l Neve"I mecmq-, asr, lstanbul Ayasofya 3854 (tarihsiz)
Nevddl,

1816/1817)

Ged6.veya Ged6'I, Dlvdn, yazma, Paris Bibl. Nat., BLOCHET Nr 981, Foll. 96v-l6lv; tstinsah,
16. yiizyrhn bagr.

kiilltyat, yazma, lstanbul Siileymaniye Fatih 4056; istinsah qos (t+sg/t500), krs. H. RITTER'in Oriens VIII, 1955, s. 142d.
rndaki yazrsr.

N Quatr.
Sek. A

$nmidl, Yiisuf u Zeltlr6, yazma, Topkapr Revan ktb. 838; istinsah 922 (1516) bk. HALIDE DOLU, Sultan Hiiseytn Baykara adma ya' zrlmrg Qalatayca maruzum blr Yusuf hlkA'

QUATREMERE'in Chrestomstlrte en turk orlen,tel'rndaki Nevdl'nin eserleri. SEKI(AKI;nin Istanbul Ayasofya knb. 4757 numarada kayrth mecmudntn 163-167. sahifelerindeki gazelleri.
235

234

.Ub. T
.Lrb. u

"Ubeydullah Han ('Ubeydl), Dlvin, yazma, Istan' bul Topkapr Enderun ktb. 2381, Foll. 2lr'

Aynr, r'azma, Istanbul tlniversitesi ktb. T 1988; istinsah 959 (1552). $erefccldin Yezdi'nin lafer'nime'sinin Qalatay ca terciimesi, yazma, lstanbul Nurosmaniye ktb. 3268 (tarihsiz)

4lr (tarihsiz)

; i1.,

21. Qafatayca belgeler arap, nadiren uygur yazrsryla kaleme

ahnmrglarchr. 221. (.afatavca'ntn bk. $'arcznrce,22l .

le tek tiik dudaksrlagma olaylarr: a) a>o, kendisinden sonra bir u geliyorsa: sadece gu iirnekte: acun udiinya" (H, Abugka, PAV. DE COURT.) yanrnda ocun (Atii. aJun, azun nhayat, varhk lekliu); b) li>ii: kendisinden sonra bir ti geliyorsa: giikiig (K69!. $tzz 96' kiik, Abuqka giikiig) ngekig,, tigkii (KaSg. iigki.i) .kegi", iiksii(Kale. iiksii-) ,,azal-,, 6riik (Kagg. ArUk) uerik,,, iisriik-tsriik (Keqe. iisriik) (sarhoq>, iitaik-lti.ik (Kalg. iitiik) nEizme>, tdgi,ikttgiik (Kag!. tii$ik) <de9ik, deliku, bundan bagka gu ijrnekte de: dyiigii-tyiigii (KaSE. [yegu) "kabunga"; c) t)ii, kendisinden sonra bir ii geliyorsa: lngi,i-iingii oinciu, tilIkii (Etii. K59S. ttlkii) .til'
kiu. Dudaksr son ses iinsilziinde'n sonra ek iinliisii yuvarlaklagmasr:

iinlil varhfr flarczm

TiirkEesinin ayntdtr.

t ( 4f ) olarak giiriiniiyor: illS( <Atgl tv ( <[b, dw) uevr, blyik (<b[dUk) *biiyi.ik", kic- (<kiie-) (geg-), kil- (<kel-) ngel-,, min ( <miin) .,beno, nt ( <nii) "ne>, tlg- ( <te8-) ude[-", yit- ( <yet-) <yet-, gel-o vs. RADLOFF ve onu takip eden
uelu, irngiik ( <[mgek) oacr, endige, emeku,

ha o zanrern srk srk i e si Qa[ata1'ca'da tamamiyle

222.'tt,i: Karalranhca'da da hentiz

muhafaza edilen fakat da' (e?) ile yer deSigtiren Eski TiirkEe kiik hece

tiirkologlal ve nihayet POPPE (ZDMG 101 1951, s. 301-332), biiyle durumlarda tereddiidsiiz ii okurlar ki yanhgtrr' J. NEMETH (Zur Kenntnis des geschlossenen e tm Tiirkischen, KCsA I, ek cilt 1939 s. 516, 520'de), ise oilk tiirkqe *ii'nin Qalatayca'da 4l ile giisterildili hal<te, igarctin temsil ettiSi sesin I defil e veya t olmahdrro fik'
rindedir.
(Qag Spraohst 13) ve RADLOFF (Phon 12 yalnrz tin damakh ince t oldulu anlaytgtna kard.)'urn Qafatayca'da grlrk Qafatayca'da kahn bir r'ntn da oldufunu kabul etmek gerekir. Eski vazmalann imldlartndan anlagrlaca[r gibi, Qa$atayca kelime' lerde, bagka qivelerde r beklenen yerlerde art-damak iinsiizlti (g' k)'

Harezm Tiirkgesi igin karekteristik olan bu duruma, Qafiatayca'da tamamiyle son verilmigtir. Yuvarlaklagma yalnzca guralarda var' drr: a) v- son sesiyle biten fiil ktjklerinden sonra: l.rav-dum u'kovdumo, [rav-up ukovupo, [rav-ug- "kavsg-r, stv-diim <svdim>, siv'iip (sevipD, slv-iin- usevin-o vs.; b) av (-au) diftongu ihtiva eden Arapga isimlerden sonra: cavr-u! (cevrin>, davr-upuz udevrinizo, kavl-up okavlinr, gav[c-um ugevkiimo vs. Bunun gibi sarv-up'da da. Buna kargrhk Tiirkge isimlerde hig bir yuvarlaklagma yok: lv'im (evim>, gav-Ill umeghur,r.

r ve i. VAMBERY

Dil uyumu TiirkEe kelimelerde oldukga sa$lamdrr. Art damak ve cin damak sesli eklerin yer de$igtirmesi eski el yazmalartnda nisbeten seyrektir: al-diik oaldtk,, kiiygliimdii-$r ugiinliirndeki", Muahhar el yazmalannda dil uyumundan, konugulan a$rzlara dayanan sapmalara daha srk rastlanrr.
ArapEa ve Farsga'dan ahnma kelimeler -daha cinceki devirlerde oldufu gibi- go$unlukla art damak iinsi.izlfi ekler altrlar. "6lam-Sa <aleme>, banda-$a ubendeyeo, "tgrat-fa " i$reteo, mastJr[c umestlikn, $udratJrk ukudretlin, mu'tabar-rak udaha muteber" vs. k veya g ihtiva eden kelimelere gofunlukla ijn damak iinsiizlii ekler gelir: feHk-ke ufelegeo, g0lgii ugiileo, btbek-hk "korkusuzluk", pnk-riik <daha temiz> vs. Sayrsrz istisnalardan dolayr (bilhassa k, g li keli-

beklcnen yerlerde de iindamak iinsiizlii (g, k) ekler gelir: krl-ma.k, yrl-ga, karr-hk,'fakat ktt-miik, klgl-gfi, ytgit?ilk vs. Gergi sapmalar vardrr, bunlar herqeyden iince muahhar yazmalarda ekler,

dal'ra

srktrr (Ozbekqe'nin tesiri).

:

DUDAKSII.A$TIRICI SES DEdI$MEST

(krr. M. RASANEN, Materlallen zur

kischen Sprachen, I{elsinki,
236

1949;

Lautgeschlchte der tiir' s.79)' Dudak iinliilerinin tesiriy'

melerde) kesin bir kaide tesbit etmek imkAnszdrr. Her geye ra[men art-damak iinsiizli.i eklerin gofunlukta oldufu tesbit edilebilir, buradan da, Qafatayca'da (ve daha dnceki orta Tiirkge devirlerinde de) Arapga ve Farsga kelimelerin art damak iinsiizlii telif.
237

fuzunun, mesclA Osmanhca'dan, daha umuml oldulu netlcesi grka.

rrlabilir.

Son hcce iinli.isii l, r olan Arapga ve Farsga'dan gegme kelimeler, hep art damak iinsiizlti ekler alrrlar. dln Ba ndineo, tsm$a ris. meD, mucabbir-8a ntabirciyer, 2a"If-ral. odaha zayrfr, 'rln'h! uilimli, vs. Tabiatiyle burada l, r'nln art damaksrlagmasr dtigiiniile. mez (en azrndan bu durumda). l, r'nrn yabancr kelimelerde ger. gekten damaksrlrk bakrmrndan farkh olmadrfrnr (Ttirkge kelimelerde defil, kr9. yukan) kabul etmek daha dogrudur.

16. -$-/-ug-: al.rg- oahg-', kug-ug-- okucaklag-,; 17. *tz- /<rz--: tau:rz- ndamlat--n, tit-iiz- ogeglr-r;
II. Dudak uyumuna girmeyen ekler ve baplantr iinliileri
:

a)

Dudaksr olmayan tinliilerle

Ballantr iinliilerinde ve eklerde dudak uyumu da Harezm Tiirkqesi'nden aynlrr.

bir gok nokta.

I. Dudak uvumuna giren ekler ve baflantr iinliileri : I l. ltc.lik (ilk iirrliil-r. tckabiil eder) -rm/-utnl -10/-uS, .--uO(nadiren (nadiren -rmrzf-umrz -umuz), -rprz/-u4rz uz);

2. Giiriilcn geEmig u.aman -drm/-dum, rz/-dupuz; 3. Emir (birinci vokale tekabiil eder)
-u{pz;
(nadiren

drl/-dun, -drg. -rg/{lt, -Ilr/

10.

l. 3. gahrs iyelik : -(s)r; 2. Yiikleme hali -m ve -rn; 3. Ayrrlma hali eki Jrn; 4. Gijriilen geemiS zaman 3. Teklik gahrs eki -dr; 5. Emir ekl -{rl ve -frn; 6. -mrf; 7. ---gr: koy-gr "koyun Qobamr; 8. -&/-h: bunrn-g oilk, iinceki,; 9. -Srna/-Brna: $uggna nkugca$u'; -(r,
u) ngr (ikinci iinliiye rekabiil eder);

10.

4. -rp/-up; 5. -rmtul/-umtul (ilk illiiye tekabiil eder) : af-rmtul ea[<rmsro, kdk-iimtiil <mavimsir; 6. -rngr,/-ungr (ilk iinli,iye tekabi,il eder) (bk. S.232); 7. -h8/-lug ve -ht/-luk 8. -* (<**)/-ug (<-u*): sat'rg qsatrgD, Ul-tlgrfltir; 9. -rm/-um: at-rm catrm, atrtr, tut-un rtutuml kaideo; -rn/-un:
yag-m <yapmur, yaElg,',
[srl-mg oig, krhng,r,

-uguz);

ttit{ln

*dumano;

ll.

oaltg", ug-ut {uguSD; 12. -rg/-trg: al-rg 13. $rl-rl- oyaprl-,, tdk-iil- .d6kiil-n; -rl-l-ul-: *faft1n-p, kdr*tin- rgbriin-o; 14. -rn-/-un-: ba!-ln15. at-r[- *adlandtrtl-r, yol-u[- .kargr-

-rng/-ung:

siikiing rsiivmer;

-+-/-uk-: lat-';

ll. -srz: kii4iil-slz ukalpsiz"; 12. -r: kopgr "komguo; 13.. 6l-tt oatlann (iiliim)ii". -rt: b) Yalnrz dudak iinliisti ile: l. Giiriilen gegmig zaman birinci gokluk.--du[r; 2. Emir iiqiincii gahrg -sun; 3. Zarf-fiil {unga ve -fuga; 4. --duruk: $a$an duru[< 'kalkan tutanr; ' 5. --du!: gapdut iteqJrizat,; (ikqrci iinli.iye teka,bi.il eder): 6. -(r, u)mtul 7. -{u: al-fu htFgtt.ahs verigo; 8. --{un: gap.lun (akrn, baskmn; g. -!ur: trn-,{gr nsAkin, dinlenmign;
239

23E

10.
12.

tl. -dur-/-tur-:

-u!<:

ag'u[< oaqrk";

kat aSag (Osm. ada) oada,,, budag (Osm. budak) obudak, (belki ahn-

al'dur- <aldrr-"; kls'ttir- rkestir->;

13. -$uz-: Yat'$uz- "Yattr->; tat-ur- <tattlr-); 14. -ur-: 15. Soru edatr mu/mii.

-Atrr: Yit-giir- "ulagtrr->;

IIL

Dudak uyumundan sapmalar (Yuvarlak stinden sonra): eder)

bir

gbvde iinliinadiren

-umrz, -ut)th 3' Vasrta hali: nadiren : 2. ilgi hali -nup; -rut3, -Lmllrz, -ul.luz; 4. Enrir (ikinci iinltiye tekabiil eder) -u{lrz, nadiren -rn/-un; bo!-uz ubofazo, fakat to!'u "gocuko' 5. -urJuz; -rzl-uz:
231

1. ivclik (ikinci iiuliivc tckabiil

<len 6

Qafatayca'nrn iinsiiz varh$r, Karahanhca ve Harezmce'' yazarlarda te. )ve w ( ;, j ) seslerinin-Nevddl ijncesi ( O) sadiif edilcn arkaik bazr istisnalar haricinde- tamamiyle y ve ( t ) ye diiniigmiig olmasryla aynltr' 732. Dudak iinsiiz.leri : a) Ilk Qafatayca'da oprafr, topra[r' yapra! olan ofra[r uelbisen; tofral.r 'toprako ve yafral5 *1apr1ki ]elimelcrintlcki p)f deSigiklili karekteristiktir, 6fke'de P/w>f IKaSE' dpke, KB, Harezm tiwm)1ahis konusudur' b) Eski Tiirkge'deki b' (Etii tabar, Ka' Karalranlrca ve Harezmce'deki w,v olmugtur: tavar (Eti'i' NF elv (ev] [b' lv raharnltca, Harezmce tawar) umal, davarn; usu"' 3' $asu suw' Qafatayca vs. Etii. sub, Karahanhca, Harezmce

. (,

Karahanhca, Harezmce ( <adrr., -5(ayrr-); btyik (<bediik, be6iik) obiiyi.ik,; ayrr-6-, a$rr-) uy (<ud, u6) "inek, srfrr" vs. Eski Ti.irkgeden gelme 16 (y iinsesinin, Etii. yrd, yrt,KaggyrS, diigmesiyle) ukokuo (aynr anlamda kullanrlan rs bir agrz kelimesidir); rdr-, rtr- (Etii. yrdr-, Kdgg. yr[r- <kiitii kok-o) ukoko; siidrti- osiiriin-o gibi bir kag kelimede muhafaza edilmigtir. Bilhassa Nevd"I'den ijnceki bazr gairlerde bazan ada[t (ayalc'rn yanrnda) .ayakr, ktdtm (kiflm'in yanmda) <sonra> vs. gibi kelimelere arkaizm olarak rastlanrr. d) On seste d/t de$i9mesi. --da,/-ta, -{rh/-tm, -dr/-tr ekleri iinli.ilerde ve sedasrz iinsiizlerden sonra d- ile giiriiliirler; sadasrz iinsiizlerden sonra (g, f, b, k, p, k, s, $, t,) iin sesler her iki gekilde de kayarlar (giiri.ilen gegmig zamanda t daha yaygrndrr): yrgag-ta/-da, tarafda, ter&-da,ktgiktfkte, blk-te, "ira[r-ta, ulus.da, yag,ta, altmrg-ta, furgat-ta, bulut-da, agtrn, yrgag-drn, 2a"f-drn, llik-tln, tpiik-dln, kiip-ttn/d,in, yrra$.trn, 'r9[<drn, ulus-trn, iilmis-dln, bag-trn, krg-drn, muddat-trn, bulut-drp:, kagtr, tiik tl, tap-tr, gr[<-tr, kis-ti, urug-tr, ,tut-tr. Aynr sapma dur/tur da da gd,riiltr: lilllp tur, dip dur, yo[r tur. funfls tur, yatrusnras dur, taprnmrg dur. Faktitiv eki sadasrz iinsiizlenden sora ve I den songeklini korur: kll-tiir-, kls"tiir-, iil-tiir-,,tlrtlra da ekseriyetle eski -turtiir-, (fakat al-dur, tol.dur-), difer hallerde sor-dur-.

ma bir kelime). c) Etii. -i-,

-d, Qafatayca'da kesinlikle y'ye dciniigmi.igtiir:

-dur-:

hrs iyelik eki ile suyr. lv ses grubu, lv-iiy <ev>r, tvriil- -6y"Uloclcln-' kelimelerinie ekseriya, slv- - s6y- kelimelerinde nadircn tiy olur. ude-'; Diri tinsiizleri: a) daSr (<tahr) ove, deo; dl- (<tl-) &ig). t6g, nadiren tlg, tjncesi dik -vahut dig ( <teg) ..fibi" 1N"ud.I nadi' yanrnda tlgrii'niin ( <ltrr ve dumr <tu;r)'-"d:u /dur/dft/dtir', (Rabuzl-tiidn9il) digiinge dlgtng5, .La.lar' ve rcn digrii ( <tegiirii) nkadar' kelimelerinde t_) d- defigmesi zikredilmeye deBer' b) Iki iintii arasr t leri muhafaza edilmigtir' atat (Osm' adag) uadag'' i ip io.nr edip) "edipo, otaf (Osm. oda) ugadrr', otun{Osm' odun) *oi*', iitii- (Osm' OA"-) udde-o, titiik (Osm' edlk) "gizmeo' l5,rl.r.- (osm. kudur-) ukudur-'; yttl (Osm' yedt) uyedi' vs' fa'
240

Damak i.insiizleri : a) k ve [r iin seste tamamiyle muhafaza edil. migtir. b) k iC seste yer yer !ya diiniigiir: da& (<tatr) (ve, deD, a$mtul saklmslD (fakat al.rar- (agar-D, sagan- (Etii. Harezm sakrn-) .diigiin-,. c) k>b iinsiizlerden dnce ve sonra (daha Harezmce'de): salla- (Eti.i. sakla-n-, sagla-n:) nkoru-,mubafazaet-,, to$u[c * toHuk otokluko, ya[tu-yagdu aparlakhk", 5nlbr,rlbr,-yrl[c,rltr usiirii,,, uyhu-uy[u ouykur. d) k/g (Harezm w) bazr kelimelerde v've diiniigiir: [<awn (KaSC. tagun) nkavuno; lcavuk (Etti. ka$uk) (mesaneD. savuf (Eti.i. soSrft, Harezmce sawu[) "so[uk,; tavu[< (Etii. tak+u talngu, Kag8. taka. 8u, Harezmce tawul5)' *tavuk,r, yavuk (Kdlg.ya$rr[c, Harezmce yawu{r) *yakrnu, yavurkan, yovur[<an (Eti.i. Kagf. yo$urkan) cyorganD; de -av/-iv'e diiniigiir: buzav - buzagu -agu/-egu (Etii. kiiyev kiidegu, Kefg. ktidegfi) ngiivegio ve bil"buzaEru, hassa beraberlik (3215) sayr srfatr eklerinde : blriiv ikiiv, iig. iiv. e) Hece bagr iinsiizii durumundaki 8/S (k/k) de belirli
241

bir deEigiklik olmamrqtrr. igik ( aegkek) oegek,; hrek (kiirgek)

(gerekD; [<ula[< ( <k tl$ak, kult ak) nkulako; tama$ ( <tamgal.() damako; tofra$ (<*topur$a[r) otopraku; yafra[r (ayaprr$at) oyaprak' gibi kelimelerde var olan art damak sadah iinsDzleri gofun-

gakrgmrqlukla qok dnccden diigmiiqlerdir. f) Asli *l.< ile asli -g Asli trr, bu yiizdcn tercihe giire hcr iki ses te, son seste giiriilobilir: ak-"8 oaku; artu[-artu8 <arttk, fazla"; ayak-aya* (ayak) -1..: bula[c-bulag nkaynak>; savu[-5ayrg (so['uko; yafr4( - yafraS

ki"r, tokkuz- tol.cuz odokuzo, sa[c[<al - satal csakal>, gunlar da ilAve edilebilir: otlua (otuz'un yanrnda) (Harezm Ttirkgesinde oldu$u gibi vezin zarureti ile de). Mu[raddtmetii'l-edeb'in QaSatayca ktsmmda (bk. N. POPPE, ZDMG 101,s.318,320) batka- bata okurbaEa),kathk^ kat* <katr, sert,, sakku - saJ.<rz osakrz,,, tfikk$teke (tekeD gibi difer ijrnekler de verilmigtir.
3211. Qokluk ekleri bilindifi iizre 3212. lsim Eekimi giiyledir:

uyaprako vs.; asli I.ratrg * katrk osert, peko; l[<unt- [unr[ uku-S: ulu!-uluk nulu, biiyiikD; vs. Bu durum ru>; san8-san-k osann (isim yapma eki Osm. (s:fat yapma eki, Osm. -I{ ve

-lar/-liirdir.

-l*) -hg eklerinin de kargrhkh yer'depigtirmelerine

-h) sebep olur: aghk-,agh!

(Osm. aghk); orta boylu! (Osm. orta boylu) oorta boyluD; tare boylu! (Osm. selvt boylu) oservi boylun. Her ne kadar yaztdan anlamak miimkiin depilse de, aynr gey muhtemelen son sesteki k ve g iEin dc gegerlidir: iitiigdiitiik (Osm. edtk) ugizmei,; 6liig.-Oltilt (Osm. iilii) niilii"; yigltllg-yfgttltk (Osm. yf$t[k) ngenglik, yrgrt. lik"; ay yrizliig-ay yiizliik (Osm. ay yiizlii) "aY yiiiliiu; Gdrtilen
gegmig zaman eki

-duk/-diilc, -sak/-s$k yine de sonuncuda te hig bir defigiklik buulnmaz; -malr/-m[k iinlii ile veyahut sadah bir iinsiiele baglavan ek ve kelimelerden tjnce bir sadalrlagma bahis konusu olabilir: alma[c-r, alma[r-nr, al. malc iigiin yanrnda-almagr, alma$-ru alma!-Lk, alma! iigiin. Fiil kdklerinin artdamak sadah iinsiizleri bu defigmeye uymazlar; ugosl[-o; yag- oyag-D; Fg- cylS-n; fakat s[- usrk-u; yakoyak-o; yrk- oyrk-o. Srzrcr ve patlayrcrlar; a) g)9, Harezm Tiirkgesinde oldu$u gibi. b) q-> q- gerileyici benzegme ile : g'tigilg (Etii. stiglg, Harezm siigiig) < tatlr >. Geniz iinsiizleri : Harezm Ti.irkgesi'nde oldup'u gibi. Akrcr ilnsiizler : a) r, btlii ( <bUe) ailen ve goklukla l( <ir- <[r-) fiilinde kendisinden sonra bir iinsiiz geliyorsa, ldl ( <fat) oidio, lmiis ( <lrrniis) udeSiln vs. iirneklerinde di.iger. Difer durumlarda Harezm Tiirkgesinde oldulu gibidir. b) l- Harezm Tiirkqesinde oldufu gibi kitiir- (<kiilttir-) kelimesinde diiger. Ikizlegme : mirzd Mehdl'nin Qafatayca dil bilgisinde (bk. Bibl. Or. Hung. V, S 170 g 2l'deki qahgmam) ortadaki iinsiiziin aga$daki kelirnelerde ikizlegmeli veya ikiglegmesiz halleriyle var olduSu oikin, ylttt-yttl uyedi", slkkiz-rlldz rse. zikr edilmigtir: ikll-lll
242

gart eki

ve masdar eki

"Efrasiyab'rn hali eki ile yi.ikleme hali eki birbirleriyle gakrgtrfrndan eki de -r-ndardrfa bazan yerine kullanrlmrgtlr: yarar bu lasta kdptil -r-ruj o[rrn yarasr nbu hasta gtiniil derdine okunun yarasr iyi gelir>, (B. Diw. 3;ll), agalann, [ratrda uASabeylerinin yanrndau, (H 59r:15). Ilgi hali eki gok kere (giirde daha srk) kullanrlmaz: atasr atr Fiirnrb (ataslnln adr Fermh'turr (L. GN l5v:6).
Y{ikleme hali :
dece

Ilgi hali: rup. yuvarlak iinliilerden sonra (bilhassa Nevdglden iince) -<rup: [cuyagmp cgiinegin>, tll-nln, k6ngliim-ntg, btSlfi.rl-nt[ kdziimlz-nlp, boyuju-m7. yerini gok kere alrr: Afri. -pg'111 srydb'm ogh o[Iu,, (N Quatr .53:ll).-m tkiylelikle ilgi

Yijnelme
manda

-n:

gahrs.iyelik ekinden sonra ekseriye sa-m: 3. kuym, kiijiil-rd, tatlar-m, bagr.m, b.g.rn k6d-nl, k6zt.n.

sonra ekseriya -ka/-kii, giirde, iyelik eklerinden -o,fd, 3. gahrs iyelik ekinden sonra ata-ga, li$i-$fi, su-fa, ya"$iib -na/-nd: 8a, yr$ag- 8a/-ka, dardda, Ytisuf.Sa, taf,arnrc-ga, $h*a ceh,ta, kdk kil yol.ga, Adam-ga, zlndin-ga, ayak-fa/-ta kuqlar-Ea, utus-ks, tuyat.Sa/-ta, ot-ga/ -[ra, aya, kdagti, bag- ga, alnrm-ga, alnrrn.o, l5ulalrpga, boynup-a, ytiziig-gii, kiizlertp-ii, ayagr-fa, ayag-na, bagrmrz-$a, sdziimiizti Bulunma

hali: --'fa/--gi:

sadasrz iinsiizlerden sonra aynr za-

hali: --da/-ta (krt. 232), giirde,

3, galus iyelik ekin.

den sonra gok kere

-nda: d6, ytiz{in-dti, yoh-da, yoh-nda, kiizgtisldii, kttzgttsil-ndti.

den s'onra aynr zamanda

suda, clhdn-da, bagta, yitriik-tti, kdglitm.

Aynlma hali: --.drn/-trn (krg. 232) giirde, 3. gahrs iyelik ekin. may[rnnadrn,tagdrn, e1-'-n, ilu& drn, bagrp-drn, otlar-drn, -ndrn: sdddln, eagr-ndm,

Egitlik hali: -,aa: : tt-gii cit eibi, hba bil ckrl gibi (ince) bel,, blr gupguk yumurtlasr.ga ubir serqe yumurtasr kadarr, Hnl.

u3

kiin&i-g5 <diirt g0n kadar,, (B. l3r:9). gok kere yiinelme hali ekinden sonra gelir ve so' -9a (-e kadar) manasrna gelir : bli gahar-$aaa bardr "bir gehre nug kadar vardro (N Quatr. 64:3), yanm kiin-gii'g{i niifleye kad4r" (N. lsk.209v:19). (kahplagmrg): blrln tkln obirer Vasrta hali: -nl-rn/-un ugiindiiziin, giindi.izu, tiln kiin'ln ogece giindiizo, ikiger,, kiindiiz-iin yaftuz-un oyalnrzlayrn, yalntz,, lkbvlii'n uher ikisio, bargalar-rn. sonrar ansuz-ln kagtr .hepsi (birden) kagtr" (H 63v:3); -5s'd3n <onsuzun, onsuz>, slnslz-in (sensizin, sensizr, susuz'ln 6l- "susuz'
gd (arkasrnca,,

iizgilja

nbagkacau,

tiirt

3215. Asrl sayrlar: 1-10; btr, tk(k)t, ilg, tdrt, big, altr, ytt(t)i
tok(l.r)uz, on. 20.1@: ylglrml-dgfrmii ot(t)uz, $rr[r, tlltg, alt(r)mrg, yit(i)mlg-yii,t(l)miS, slksin, toksan, yiiz; 3@ iigyiiz-tiqgiiz (H), 1000 mlg, giirde aym zamanda hethr, 10000 on mi7-,tiimiin, 100 000 yiiz ml4, qiirde aynr zamanda gad hdzir, I milyon yiiz tiimdn, 1 milyar ytiz mtg ttimiin. Ara sayrlarr bazan vfi ile yaprlr: [cr[c vn ylti <47 >>, tiC. yiiz vii to[cuz u3@,, yaklagrkhk bildiren sayr gruplan: tlJ yiizgii Sbddn ytgltliir ciki yi.iz kadar yakrgrkh gengn, (B ll0r:4), yiizga Caght kfgf "yiiz kadar adamo (B l06v:14), mipgd yavul.(ga klgl o,bine yakm insann (B 52r: 3), btg yll vii blr nim$ "beg yrldan tazla", (N Quatr. 85:4). Kiigiiltme: blr glnii ubiricik>, (B 87r:11). Kesirler: blr yanm nyarim, Dilerleri Harezm Tiirkgesinde oldufu gibi.

-y5t(t)t, stk(ktz, - sek(k)fz,

lr"rktan

cjl-' (L Diw. 50:8). Y,ijn bilclirmc hali i _.ro,, 4ll*an/-g/kiirt:

8o0'ra, tagkan,

ll-giirt.

3213. iyelik Ekleri : u) m: ata-m, uyku.m [rfizgfi'm (aynam>, bag'r'm, 1. Tkl. -(r, siizJiir-lm.
2. Tkl.

-(r, u)-rD: a,ta.g,uy[<u'r3, ata-sr, uyku-sr, ktizgii-sl, ba;'r, kdz-t tiigl, *diigi.i, 3. Tkl. -(s)r: riiYasr ' l. Qkl.. -r, u)mrz, nadiren -(u)muz: atn'mu, uy\<u-mrz, kiiz'
kiizgu'n, ba9-r1 kdz'iip.
o

-(r, iigiingl, tdrtiingl, btgtunct, altrngr, onunawalf-r, burrng), lk(k)tngt, gr vs. Bunun gibi ortangr uortancdo. Di[er gekilleri : tklmglet, iigilmgtsl tiirtiimgtst,btgiimglsl, altrmgrsr, yttlmglst, slktdmgtst (B ILM. 504: 20d.) veya beraberlik bildiren ile: ykfrm:itiingl.. Beraber-la ( <'-iiCii) : blr6v lik sayrlarr : a) -6n ( < -a8u) -.iiv "biri", rriv <her ikisiu, ii95v uher iigii"; b) : tldlii(sl), lkliliisl, -la-(sr)
iisiilii(
st

Srra sayrlarr:

u)ngr: btrlngl (aynr zamanda awal

gii-mlz, bag-rmiz, kiiz-iimlz, k6z-timtiz'

ikiivldn, Ostivliin. -av-la-n: Ulegtirrne sayrlarr: blrdr ubirer", lklrtir-tldlflr uikigeru -ar: (B), btgiir, altrgar, yltlgiir, ylglrmigiir, altmrgar,

) tdqtdlA(

st

; c)

ata-!n, uyku'1r2, kiizgii' 2. Qkl.-(r,u)1rz: nadiren -(u)9uz: niz, bag-rgrz, kiiz-iiplz, kiiz-iipiiz. Qok nadir sdzhtz (H).
ata-lar-r, sdzJiir.t. 3. Qkt. -lar-r: gelebilir : yerine Akrabahk kelimelerinde -g.lar.da -lar-rg 5v:6). siiyleme), (H dimii agaplarga oa$abeylerine -iyelik ekle' rinin brrakrlmasr: btdq kin [raltan uru[cmg gadrrlarr ubizim arkaya (sona) kalan urufumuzun gadrrlarru (B 138v:10).'

Kerelik sayrlan : blr yoh orbir kere,, iig tatla niig \ereu, tdrt navbat <.diirt kereu,,blg martab" obel kere,, lHngl navbat aikinci keren; bunun gibi rdgii navbat onice kereu, Sblr navbat-songl nav. bat "son kerer. Belilsiz sayrlar: ban, barga, kamuf ohep, hepsi, her, bi.itiin", ceml' ciiml6, tamdm uhep, hepsi", kdp, 6kiig, [ahn, olga neok, eok, eob (<giiney tiirk., giirde) vs. krq. 32182.
3216. Zarflar: blrl, bdri uberio, naru, nan utiteu, narurak ndaha iiteu, lggiiri <igeri>, llg:irt "ilerir, tagl5an udr$arto, tag[ranra[r nda-

{Uzer.

(-r[g): 3214. Kargrlagtrrma: Artrkhk: -rak, -rat/-riik, savug-rak, "daha so[uk,,, bth-r$k udaha iyi", iifziin-rak ndaha fazla), battar-rak, ndaha kiitiio, aga!-ratr odaha do[ru,,, [ran$anda tavba b69ral.< dur ylgitl5r "rglcrdrn oyaglanrldr$rnda tevbe, genglerin agkrndan daha iyidir, (N FK 72r:8). Usttinliik: bandrn ktglk [tu uen ki.isiik krzo (B 20r;9).
214

ha drgan", yo[<an uyukarru, yo[<ar(r)ra[< udaha yukan", klndln oarkadan, sondano, klyln (arkaya, sonra, kiytngii (arkaslnca>, koyr.(yi.izii) koyun, altr, loy(rralr odaha alto, utru <kargr>, tisiiin u'ist, iiste, iistte>, lndl "gimdi', burun(ra[r) odaha dnceo, sopra(rak) (sonra, daha sonrao, ka5rra, yana "yineo; asru, tniin (Ne245

vd"I iincesi) kdp, olga o9oko, iiylii, biiylii ciiyle, biiyler, (bl(r)Ifi ciler, yatura, ya$lrrun cgizlicer vs.

Yijnelme

hali:

mana

sa0a

bt"Ch

rlzgii
slzdii slzdln

a) Yahn hali ile: ara (arasrnda', blr(r)lii(n), tlii(n) "ile,, btgt(n), gaghg, dtk/g (Neval iincesi ekseriyA ttk/g, tdk/g, bazan ddk/g), Hbl, mtplzltk/mlstlltk/g, ya8h8, Vo3217. Son gekim edatlarr:
sunlu[</g ogibin, lgrii oigindeo, lsrii (Harezm Tiirkgesinde asra.) "alt, altar, san u---/-a tarafa>, saJn, aaJru, sapn (sadece la yaprl. -fan mrg partisiplerden sonra, bk. oraya), iigiin niginr, lizj, ilgril oiizerer.

Bulunma hali : mlndii Aynlma

slndii slndln

btzdfl bizdfn

hali:

mindln

llgi hali olarak bazan mlnl, sinl, siini de kullanrhr: mtnt ba$. nm obenim kalbimo (H 9v:2), riisfiluj sflnt {peygamberin senin' (H l3r:15).
Eqitlik hali: mlngii, mlnlggii ubenim gibi>, slngii, s!inl69$'dir, fakat gok kere dik, kibl, ya4h! son gekim edatlanyla ifade edilir: mln dlk, m6nlp ktbl, stn yalhg, slz klbl.
ugal,

b) Yijnelme hali ile : ba[<a, ktird ogiiren, kargu ( <giiney trk.) okar;r,, ttgrii, tlgi.irii, dlgin, dlgtng*i, dlgiinCEi ukadaru, utru ckargrr. c) Aynlma hali ile: birl, b?irl oberi", burun, burna uiince" kl5dn n"onra>, nan utarafu, mundrn nan (bundan yana, bundau taraf, bu yanaD, iigiin, 6zgil obagkao, iite uiite", hrak,knk (asrl anlarnr kryr) "bagka, drglnda, sudrn [ura[r (sudan)r, sop (sonrar,
tag[<an odr$arro.

igaret zamirleri: bu, ol, ugbu, ugol nft1g. Harezm Tiirkgesi', himol (aynlD, bu blr obuo, ol blr uiibi.iro.

Yahn hal

$on qekim edatr giirevinde olanlar: al-, all- (ijn', ftler ahga uktipeklerin riniindeu, ald- uiin,, hallc aldrda ohalkrn iiniinde), ara<<ara->, ast- oalt-r $am ytild astrda <,gam. yiikii altrndan, ba$kargr- o,Mlrzi'Abdulldh bagrta bardrlar c Mirza Abdullah kargrsma " vardrlar> (Z 9v 12), ig- oig-u, tltiy- uiin-n, gayb ile$dii e geyhin ijniindeo, kln- (1116 oson*) <41ft4-p, piirdti klnlgii (perde arkasrna>, orn- ( <orun <yerr) (yer-D, tbn Yamrn ormla aBiinyamin yerine)), [rag- o--e, -:-de, iin-r, aru0 lrapr*a (ona, iiniineu, $atu-e, yan-o ata ubabaya, baba yamnar, Sr:a!r. <jtn-r, -de, [crrafrnda$atrfa ukoyunlarrn yanrnda o]nardrr tlgriioynartdi toy "gevre, kuyag tlgriislde ngiineg qevresinde,), utru- ukargr-u tuyal utrusrda (giineg kargrsrndao, iist- <iist-o, k6z iildde agiiz iistiindeo

: llgi hali:

bu bular ol alai (Nevn"I mump bularmq arup alarmq

mru'rurJ

iincesi: olar)

Yiikleme hali
Ydnelme hali

nurnt
rmrna

bularm

am

alarnr

bularfd

a0a alarla a0ga

Bulunma hali Ayrrlma hali:

munda bularda anda alarda mundrn bulardrn andrn alardrn

yan- nyan-o

vd.
I

3218. A9a[rdaki zamirler vardrr

gahls zamirleri
:

Dilerleri: munga nbunca,,'munug dlk, mundag/k obunun gibio, anga uo kadar,, an'0 dlk, andag/k (onun gibi, o kadaro, ansrz (rn) (onsuz, o olmadan', ugmrmu4 dlk "tarn bu kadar, tam bunun gibi>, uganga, hiimanga u'bu kadaro utanda*, hiimanda$ nbunun
gibi".
Soru zamirleri: ldm okimo, rrt (nadiren nil) cner, nLm6 *ner, nlgii (neyer, nldln unedenr, nlgii (naslll nlgbsh rniceyer, nlgtik <nasrl", nigiikdfn <ne gibi,, natu ((Et{t n$gti) *nigino, tay, kayu, Bais changi,r, [ragan (ne zamanr, [anr chani, flreder, fanda, $ayda onerede, nereyen, frayan, layan$a (nereyeD, kandrn, lraydrn (neredenD.
kern,

Yahn

hal:

mln "ben> ldn oseno

mAnlp,

btz,bldiir
"biz,

dz,sld6"r
.rsiz, sizleru

bizler"

Ilgi hali :
Yiikleme 2M

nll hali : mlnl

rnl-

siinlg
stnlg

blz(n)tn
bfznl

stz(n)t9

slnl

dad

Belirsizlik zamirleri: Hmsli okimse,, bagla, iiz4il, yana obagnlm6, nlnrlirsli nhangi, hangisio, nimsglnii cbirazr, (blr) ngt

u7

(B 117 r:14). (st) uher birio, hiir hiir kim her kigl, hiir taysr oherkesn, hiir btrt ni(mii) nher ne ise, hepsi,, hflr nig[, hiir ntgiik uher zamanki gibio, hdr kagan, hiir \ayan uher zaman oldupu gibi", hlg klm, hig Hmtr'
(nice>, ntgdmii nher ne kadarsa dao, nigiiliik ndi$eru
sii, hiq kimsfl, hig [caysr, hig ktgt ohig kimse,, hlg nim6, hlg ntmiirsii ohig bir gevo,

Genig zaman anlamrnda anlatilan gegmi9 zaman:

lnlm, bahddur lmlg slz *,karde$im (giiriiyorum (B l08v:9).

dtntz,

ki)

siz

t(r)mtg mtn: bir yifitsinizn

Drintisliiliik zamirleri : iiz okendi,,, iizi.im, mtn lod uben ken' dim" iiziin, iizl. iiziimiz, 6zir1lz, iizliiri, Ber,abcrlik zarnirleri : birt btri nbirbiri", btrl blrnlq, btr btrl' nirr, biri birgii, birt birt4lz-g5, blrl btrln, blr blrln, bir birnl; blriiv briivi ubir biri ", ba"2l ba"ilga obaztsr baztslnan. Nisbct zamirlcri : kim, klm ki nkim, kim kio, nl klm nne kim>, ntgiik kim onasrl ki,', kayda klm nnerede kio vs'
3219. Clevheri
Genig zarnatr
:

Gijriilen gegmiS zaman: t(r)dtm, i(r)din, t(r)dt, t(r)diik, t(r)i(r)dtjliir, I(r)dtl6r oidimo vs. aynr zamanda bari(r)dtm,bk. yukan. Menfisi: t(r)mns l(r)dfm udefilim", fturlis irdl btrt m5niind sapa ukimse sana benzemediu (N FK 6v:6).

Difer gekiller Harezm Tiirkgesinde oldu!'u gibidir: t(r)s6m, l(r)ken nikenn. Zarffiil : f(r)gtig "oldukga, vs. 3221. $ahrs alAmetleri apalr yukan bildirmede oldu$u gibidir: Tkl. 1. miln;2. sln; 3. @ veya dur, tur, nadiren durur, tururi
bolsarn, bollay mtn, bolgum dur, bolay(rn) vs.

Qkl.

fiil

ve bildirme

Giiriilen gegmig zaman, $art ve belirli gelecek zaman gahts ekleri gtiyledir: yaprlan)'m ile

l. blz; 2. slz; 3. -lar/-liir yahut durlar, turlar.

{--*u/-Su

Tkl. l.
)

1,

min, lriir mln, dur (tur) mln, bar mln, bar dur mtn nbenimn

-m _n.

LJ,

2. sin vs.;

3. dur, tur, iriir, giirde aynr zamanda durur, turur; Qkl. L biz vs.; 2. siz vs.; durlar, turlar, lriirler. $iirde l. Qkl. gahrs: srk srk iiriirdrn'e, de rastlanabilir: t<ulup mln "kulu-am/-iim'e, nrrm, (Ata,i ZKV II, s.271, Nr. 130:4), bigira durmin ubigareyimo
(L GN l8r:4), sin irtir sin banmrz sdrviiri "sen hepimizin bagrsrn>. (H 22v:3), bar dur sin piiri <sen> bir perisin, (N FK l3v:l)),61{m durlar nzalimdirler" (N. Q. ar. 30r:1); ma[rabbat ktqvflr{ tgrH iimt' rem (sevgi memlcketinde emirimn (E 397 v:13), min lriirtim ban' da-r bagg-r llih "Ben Tann'ntn has kuluyum, (H l4v:17)' Menl'isi : i(r)m[s (tur/dur) min udefilim, vs. l. ve 2' tkl. aym zamanda imiin, imiip: la'lm irmiis min nhassis.defilimu (B$ 309:4),

(belirli gelecek zaman.);-r/-l

3.

O (tart);

(giiriilen gegmiq zaman),

-sr/-sl

lirli

Qkl.

gelecek-k/-k zaman);

l.

(9art ve gtiriilen gegmig zaman),-mrz vs. (be-

-grz (tart), (giiri.ilen gegmig za3. -lar/-liir -rlar/-tliir (belirli gelecek zaman). man), -lan -l2irl gok kere 3222. Masdar eki: ile genig-ma[c/miik -h[/-ltk letilir: Harezm Tiirkgesi'nde oldufu gibi; h-, veya -mal.c9r -ma[c omak iste,; bular ldlmiikgt tdtliir ubunlar gelmek istedi. -boller, (B 154v:1).

2.

vs.;

sindin tizg?i kiqigii mdyil imiin .senden baqkasma mAyil de$ilimo ("Ub.i.i49d:3), imdi irmiis tur siz anda[<, klm burun bar trdtitz *qimcli i-ince olcluffunuz gibi deSilsinizo (N FK 66r:10). Ne6"I iin' ccsi ;;airlcrri bazan diigiil(dur), dtgiil ii kullanrrlar (krS. SAMOJLO' VIQ: ZKV II, s.262):'acab ddgiil mii oacayip depil mi?o (L Diw. 86:l), sinl sivmiis kigt ddam diigiil dur.seni sevmdyen kigi adanr clefildir' (Ch. l47r:7).
248

-gu/-Cu partisibi bir mecburiyet ifade eder; her geyden iince yrglagum ldliir oaflamahyuno (N FK 62r:l), [6hma gah yrtlagU

dur, gih ki.ilgii "halime kAh aglanmahdrr, kdh gi.iliinmeli" (N FK 56v:4) gibi ifadelerde. Bu qeklin eski dilde srk srk rastlanrlan ydnelme ve yiikleme halleri nadiren kullanrlrr. Buna kargrhk dtk ngibio, ile kullanrhgr gok yaygrndrr. (daima birlegik yazrlmrg ve tek bir ek olarak kabul edilmigtir); stvgiidtk aplilr usevile.

-gudlk/-giidlk

249

liyrk) ahlik, (8. Ilm. 2O7:3), kiiptil,tllsgiidlk <giinltin (B 22lv:l), h6hmga ol ay ra[rm htEudfk lm?is ohalime o ay (yi.izlii) rahm ktlacaEa benzemez,' (N FK 75v:l), hiicrdardrla diivd giir trlmasag vaqh4 bilii, viy klm iiltiirgiidtk dur dard-r hlcrE'
cek (sevgiye

dile$ince"

bol- ool-n (menfi gekil, imkAnszhk bildirir): siidnt filhal ajlap bolmas ldl qsdziinii hemen anlamak imklnsrzdr> (B 20r:ll).
tutup

frn derd bcni cildiireceku ("Ub. i.] 57r: ld.), biitgiidfk tudt vagl iln kiipliim cirdl.rat, hlcrdn krhcr btrlii yana yara t'ldrlar ugiinltimiin yarasr vuslat ile iyilegecekti, ayrrhk krlrcr ile yine yaraladrlaru (N
gekille 6 I r:4 ) . -gugr/-Cii9i, -!uh't/-giiliik, -8usrz/-Suslz Harcznr Tiirkqesi'ndeki gibi kullanrlrr. isim fiili: Kullanrhq: Harezm Tiirk -ganl-kan, -gin/-klin qcsi'rrdi:ki gibi; bundan bapka: kiipliim tilfig5ngii tGiinli.imiin dile' fiinccn (BSj 473:17), tligimdin kilgeingii uelimden geldilinceo (B 200v:5), tutkavuldrniitii barSan sayt [car ulu$rak boldr oMevki'dcrr ijr.o'c gittikqa kal arltru (B l97v:6), ta"r{f }rl$an yosunlu$ ctarif edildifii gibi' (B -53v:8); gok kere zam6n, gagda, mahalda, fur' gatta, furgatlar gibi kelimelerle kullantlrr, zaman bildirir: Yfisuf alar [6hnr kiirgiin zamin oYusuf onlarrn halini giirdi.iff.i zannan, (H -50r:17); mln ktirgiin mahalda .giirdiifiim zaman) (B 46r:3),

nrg rnini uayrrhk derdinc vashn ile deva krlmasan, vay kim, aynlt-

kll- ngel-' (yaklagma) : yanrp ldl- odijn-D (Neuatr.52:8), kll- ctutup gel-, getir-> (H 9r:14).

_ tagla- <at*, ragla*r

ri

FK

(eylemin tamamlanrp bittilini bildirir): ba$rrlann stiktiiriip taglatur trdl <ciEerlerini sijkti.iriip attrnrdr>. (N Quatr. 81:10). tur* <dur-u (eylemin devam ettigini veya bir anhk olduSunu bildirir: lrugugup turdrlar okucaklagrp durdularo (B 103r:6). ytbiin- ugfjnder-, at-, (eylemin tamamlanrp bittifini bildirir): blr ntgii ba9 Hslp ylbdrdt.bir nice bag kesip atir, (B ll0r:g). Yiirii- nyiirii-o (eylemin dwamh oldulunu bildirir). au or. ruga gagr tgtp yi.irlirliir ldl rsu yerine garap igip dururlardr, (B 134 v: l3).

Samarlcandga

kllgiin ftrrgatlar nsemerkand'a gelir gelmezu (B 2lr:

(-maz kullanrlmaz) (-yur yok), ar -mas -ur, menfisi -r gibi: Menfisinden partisiplcri : Harezm Tiirkgesindeki -l+/-lik ile milcerret isim vaprltr: btkniislik obilmezlik, cahilliku, tgltmssltl ugiirmezlik, kijrliiko, ba[unashlr bit' "iqitmezlik, safrrlrk", kiirmiisttk la ftrla dur obakmazhEr (bakmamasr) belli ktlar" (L, Diw. lI4:2).
partisibi, Qafatayca'da daha iinceki devirlerin aksine qok -mrg az kullanrlmrqtrr, bundan dolayr da varh[r arkaizm olarak ka' bul idilebilir: g6yd Yfrsuf nuziil ltmtggfi BeHt ara nsanki Yusuf Babil'e inmigcesineo (N. Biid. 7r:13). zarf fiili: Harezmce'deki gibi. Menfisi 3223. Zarf-Fiiller: -p ktrllanrlmaz, yine de krg.: turmap ndurmayrp, (B l05v:8), kal" -map map tdi nkalnramrqtr' '(H 38r:11): Onun yerine goSunlukla -may gekli kullanrlrr: almay, kiirmiiy. Wkli, qiirde Harezmce'de -ban zarf-fiili ile yaprlan oldufu gibi vezin zaruretiyle kullanrlrr. -p birleqik Iiiller: bar- ovar-, git-u nuzakla$ma): ahp bar- uahp git-, Sagrp bar- nkagrp git-o. atrnr o$adrm, yumalamp bardr oatrnt okladlrrn, 1'uvarlanrp gitti' (B 104 v: 14).
250

t2).

zarf-fiili, son ses i.inlii ise menfisi : ala, o[ruy, -y, sonra -may (i.insi.iz ile biten fiillerden beigelendiriime-u, Kullanrhgr; Hamigtir) -yu sadece, giirde, vezin zaruretiyle kullanrlrr. rezm Tiirkgesi'nde oldulu gibidir: nftib oltura n,giinet battrflndao (B l15v:2), krya bak-.kryasrya bak-o, yandura bh-ogeriver->, taE ata yavusup ldt otan atmaya yakrndru (B. Ilm. 250:10), ekseriya tekrarlanrr: [raytupm glkii gtkti lSanp tur B6bur uBabur, acrnr geke geke yaqlandn (89 311:15). zarf-fiili ile birlegik fiiller: -a al- ual-, (Olabilirlilik ve menfisi): bola alur *olabiliiu (N Ki.ill. 24r:4, BROCKELMANN, Osttti. Grammatlk, S 239a), ttlbfi kdjliipnt labt ilylfly alnradrp ndeli giinliimii zabt edemezsin,r (N
ldlnrtiy,
Mab. 88:10)

ban- ovar-, git-r (eylemin tamamlanrp bittigini veya debildirir): bfr [rarn bola bardr ldm obir nesil meydana geldi klo (N kiill. 68lv:19, BROCKELMANN Osttii. Grammartk g 237:4) buna kargrhk tu9 sala bardr nksq iie ava gitti, (Z 9r:8). bagla- obasla-u a[rara bagladr bag ubag afarmaya bagladro
vam ettifin'i FK 76v:12), dynr zamanda masdar ile: ulus bagtadr.arl-r [r5l iiy. lfimdk nmillet halini arzetmeye bagladr, (N Isk. 209v:16).
-(N htg Hm mfnf

(nadiren olabilirlik, yaygrn olanr imkAnsrzhk): ldag ttii bllmiis migiir lud5 nbeni Tann,dan batka hiq kimse kirtatam zb (G 99v:7).
251

bll- ubil-u

mundak siiz ayta bolgay (anneme bizzat biiyle siizler siiyleyebilmek

Erverdi" (B l98r':6), loya blr<koyu veru (Mab. 53:2). bol- ool-n (olabilirlik) : anamla bod miimktn tmAs ldl, ldm

bir- nver-" (Harezmce'deki gibi) yalr [raga blrdl

<diigm'an ka-

giilt biirii uHorasan'a geleli berio (N kiill. 623r:23, BROCKELMANN, Osttil. Grammettk, S 191 2a, Anm. l.), ti bolgah dtlder ugal ay mana uBu ay (yiizlii) bana sevgili olah (giinliimti alah)dan berio (B$ 313: l5)
Burada aslmda iki tegkil var, bunlardan yalnrz -*unga asli bir zarffiildir. Qafatayca'da iki gekil de zarf-fiil olarak iki anlamda ortaya grkarlar: a) (-neye kadar, iinceu: yirdrn -digi miiddetge, -meden iilgiingii aynlmas tdlm <yardan iiliinceye kadar ayrrlmaz idim" ("Ub. U65r:4), eft6b batlunga ogiinet batmadan iincen (860v:9), tag atkuga (tan atrncaya kadaro, (N BAd. 8v:3), bolmagay k6rmiigtsti bdvar apa ngiirmedifi m{.iddetge ona inanmayacaku (N FK 4v:13); ti ile kuvvetlendirilir: ti kryimat bolma$unga <kryamet olmadrfr miiddetqeo ("Ub. T 3lv:5); b) n*mak yerine, -ecepine, -ecek yerdeo: bu edzllir dlgiingi a[nz [canrmrz ubu siizleri diyece[ine, ka. nrmrzrakrt> (Nlsk.209r:ll), blrgtigii piind flylii iizii4 tiirk-i rtyi obu sijzleri siiyleyecefine, riyayr terk et> (N FK 39r:l).

miimkiin dc!ildi' (B 120r:3). dur- ((tur- odqp-,', eylemin devam ettifini bldirir): minl tirlg tuta durgan laynh dur nbeni hayatta tutup duran (tutan) hayalidiro (L Dirv. 90:4). KrS. 32243.

-Sun9a/-Cun9a

<hn9a/-ginSa) ve *guga/-giige zarf-fiili:

kil- "gel-" (devam etmekte olan ahgrlmrq eylem) : bu vlli" yatlar kadrmdrn tiirkkii ta"allu[r bola kilgiin dur nbu vilAyetler eskiden beli Tiirklerc ait olmakta idi" (B 224r:12),
(ashnda birlikte gir-,): tund yll kopup yamgur yaga kirigti okuvvetli bir yel kopup, yagmur yalmaya bag-

klrlg- uba5la-, girig-o

l:rdr, (B Ilrr.

470:ll).

narar-, gayret et-, gahg-, yorul-o (ashnda <giir->): iizii4ni iirg?itii k6r yirsrz (yarsrz (yagamaya) kendini altgttrmaya qahs;o (B Diw. l:6). kal- "kal-" (Harezmce'deki gibi): bu labar kllgiin btlii basrla kaldrlar obu haberin gelmesiyle basrhp kaldrlar, (B 156v:ll).

kiir-

Hatrrlatma:
da no kadar ki,

tiig- *6liig-u (A. von GABAIN'e giire, Ti.irk Dili Aragtrrmalarr

19.53, s. 6., bir eylemden hemen gerileme). A[grdrn k Ctp Srkaynla tiiSkendii AndlcSn kfldh uAhsi'den grkrp sizden slzdin |anda ayrr diiqttiiiimde Andican'a geldim" (B 119r:13).

Yrlhfr

kadar) anlamrndaydr. krg. of131g2m Tiirkgesio. Bu anlamryla -acak Qafatayca'da da bulunur: !n. h9 so$ur$uga furgat bolmadr ukrhg gekecek kadar zaman olmadru (B l07v:2). Bu anlam gunga'yr da kapsar: gfrt dlv6n tertlb [algunga bolmay dur tdi "giiri divan tertib edecek kadar de$ildi" (B 68v:9, BROCKELMANN, Osttti. Grammatlk S 196 d).

-$ugakadar" (Osm. *acak

qekli

(-Bu partisibinin eiitlik hali)

ashn.

yap-), (ashnda isabet ettirememek) Mab. s. 97 ye gijre olmayacak ige bagla-: gar[< bola yazdr obofula yazdtn (B llm.3l0:ll) yibiir- ngdnder-n: ga$5 sub[r6nahu ayta ytbdrdl lilm uHak,
nnerdeyse subhanehu s6yledi (siiyleyip giinderdi) kimo (Korankom.

yaz-

-mayrn'drr. zarf-fiili gibi. Bu zarf-fiil gogunlukla olarak krsaltrlrr, (bk, -may yukarr):'ktlsii dpmiiy koymagrl alzrm ugelire afzrnr (dudafrm) tipmeden brrakma, ("Ub.U6,4v:5).

Menfi zarf-fiilin ekt

Anlam Harezm Tiirkgesi'ndeki

I,

196v:

t2). zarf-fiili : Harezmce'deki gibi. Anlamt kuwetlendir-Bac/-giic mek iEin bazan zamdn kelimesi ilAve edilir: ugbu muniicfitnr krllag zamin Rnl.ruliimln yittl (bu miinacaatr krhnca, Cebrail yetigti (geldi, giiriindii)' (H 47:1). zarf-fiili : Anlam Harezm Tiirkgesi'ndeki gibi. -Sah/-giili oberi, anlamr b6rii veya td ile kuwetlendirilebilir: Horisinf,a ktl.
252

3224n. ISrnr - EMIR : krlay min (H), krlayrm ukilayrm), son ses i.inliisiinden

sonra:

-y(rn):

okuy(rn),

Tkl. l. --..ay(rn) nadiren

2.
-eiln:
3.

Do!rudan dofruya kiik veya g6vde, yahut al, aIgI, algrn ualr;

-ay

mln, ayrm: alay(rn) rlayrm,n,:iyldy;

-Sl/-gll,4n/
253

*sun, ara

srra

-dtki

alsun, aldlk ualsrno, kiirdtk, lgdlk.

-f alsunlar oalsrnlaro, sordlkltir (sorsun_ lat,. -sunlar, -dikliir: a) biten kiik veyer giivdelerde bazan 2. tektik -arl-liir'le ilivesiyle gahsrn emri teqkil edilir: altanr uaktar, ara,, -u,/-ii baru ..var, git,, [raytaru udiindiir, geviru vs. ibt" ktgt, klm s6nfp l"tlmadrg aga bolgay, ylbiirii, klm Rfim'da satlanat krlsun citima3. 16). Abugka'da (neqr. VEL'JAMINOV-ZERNOV, s. 127, N9r. VAM. BERY, s. 30), bundan bagka, ban ogit, manAsrnda kullanilmrgtrr. devran meclisinde zehir igsin" (N FK 50r:7),cuniinumdrn ptirl.rfiyumga elivdn giir iisiir h'ldr, blttdtkliir kiiz u kiigliim l.rugrdrn tdksii $an tatrli : ugrlgrnh$rndan, peri yi.izliime sevda eser krldr ise, giiz ve giiniil kugunun ditktii$i.i kan ile muska yazsrnlar, (N, S. BOROVKOV, Altger Navol, s. 116).
322412. Gijriilen gegmig z:rman:

giivdeden sonra:

fkl. l. -ah(n): alah (n) *alahmo; iinlii ile biten kiik veya giiv. -h(p): baflah, ayliilt4; 2. -rn(n), -rl(rz)lar/-u0(rz), up(rz)lar: ahp(rz), ahplar: ,,alur, ahnrz,, soruprzlar (sorun, sorunuzD; iinlti
delerden sonra
l

bol'un gelecek zamant giiriilen gegmig zamanln anlamrnr belirsizlegtirir: g*tr botSay (erkmr$ olacak" (BROCKELMANN, Osttii.
Gramrnatlk
S

225 d).

vs. iiyliip(z), bolmaprzlar;

ile biten kiik veya

$artln genig zamanl : -safir. Tkl. l. okusam "okusam>

kllsAm
kilsEig

ng.elsemn

. 2. okusap
3. olum Qkl.

ldls[
kllsdk
ktlsiirylz

l.

o[<usa[r

dm olan bir kiqi giinder ki, Rfrm'da saltanat krlsrnro (Neuatrg4:

2, olusaprz 3. olusalar

kllsiiliir'

b) -dil(, gekilleri Nevd"I'de bulunur: fstiigting*ibEda -dtkler lgdik, ziihr drvr5n baanrtnda uigki isteyeceBine (bu)

-drm/-trm

(,bk. 232).

Tkl. l. aldrm taptrm

"aldlmo, obuldumo,

kdrdiim
ngiirdiimo,
kiirdiiS kdrdl

tiistiim
ngrktrm,

indim" 2. aldra taptrn 3. aldr taptr Qkl.

tU$tU0

tttttt
ttiptiik tiigtiiptz

l. alduk

taptul5

'

2. aldlgrz .taptl9rz 3. aldrlar taptrlar

kdrdttk kiirdiiplz kdrdtliir

Anlam ve kullanrhg: Harezm Tiirkgesi'ndeki gibi. Bundan bay ka gartm genig zamAnr bazan Osmanhca ve di$er givelerde oldufu gibi bildirme kipi olarak da kullamhr: (krt. DENY, Grammatre, g lZZq) z ugal tilnda bu atl'lrlar... klrdiliir, kiirsflm, litm t(uth'k Mu. lgamln$d Barlas vii Babay Biirtan (?) yttfp Hldtliir ubu atirlann (bahgeye) girdikleri zaman; Kutluk Muhammed Barlas ile Babay Pengari'nin yetigtiklerini giirdiimu (B l19r:6). gartrn hikdyesi: lc'lsam i(r)di nkrlsa idimo. Anlam: gergek olmayan gart. $art ciimlesinden sonra gelen hiik{im ciimlesinde -r l(r) dlm veya a-fay l(r)dtm gekl,i nadiren gtiriilen gegmig zaman, gergeklegmemig eylemi ifade eder: ni boldr, l,tlon tdl tfirk blveifdlrtm "vefasrzhS terk etseydin ne olurdu" ("Ub. T31v:2). Giiriilen geEmig zamantn $artr: t(r)sii. Anlam Harezm. -dtm ce'deki gibi, zaman giisteren kullanrhgr eski givelere gdre daha az. drr: bu [abarm lglttl lrsii, mlrS[onm tiC yuz kfgf biln [aravutlu[a ylbiirdt obu haberi igitince, mlrahorunu Uc yuz kigi ile karakolluEa gtinderdir (Z7rzl3). Rivayetin gartr : kdrurdk ktriik, hiir nl Ttgrt salmry olsa alna nTanntnrn alna yazmrg oldu$unu gdr,rnek *gekmek) gerek, L Diw. Blochet 981).
Giiri.ilen gegmig zaman
baSlap lsiig

tiistfliir

Ikinci gahrs goklukta tek tiik, bir, --.drglar (-Jrg,rn bir qoklu. Eu) eki de vardrr: aldrglar ualdlnrz>, ktttl0litr ugittinizr,
254

(-p ile)rn tartl: sln [raram "aanmga gtir t[rrim, klt ce$er ehram giymig isen Harem'e gitD (N FK
255

26v:3).

Genig zamanrn

tsii4 luddnr padgah [ulur okimi isterse, onu paditah

tartl : -r t(r)siim, -r$em, -r bolsam: slvflr ("Ub.ii 68r:5), hiir litmnt ol tilersii, nHuda'yr seversenD

(7>^
Genig zarnari:

suf

eder' ("Ub U. 18v:8), bolsa, rhg mlnl <Yusuf buradan giderse (geEerse) beni (onun yanrna) giitiirilno (H 40v:2).

yt

iitir

Tkl. l. alur mln oahnmn 2. alur sln

3.

-(a, u)r+

pahrs

zamiri:

w/
Qkl.

t. alur blz

2. alur siz 3. alurlar

Gelecek zamanrn gartr: bolmagug bolsa mfni6 dlk rlnd-l dardFg6m, klt obenim gibi dert dolu bir rind olmak istemiyorsan (ol-

alur

.1

mayacak isen),

git, (N FK 26v;4).

Bclirli (kesin)
Tkl.

gelecek zarnan:

-gu/-Cu*iyelik
ktlgiig dur

eki (+dur)

l.

al$um dur ualacaElm,

ktlgi.im dur ogelece$im"

( Tiirkgesi) $iirde 1. tkl'te men yerine gok keie -am <giiney kullanrhr: aluram, blliirdm nbilirimr. Menfisi: hlnas nrtn nkrlmarnD vs. l. ve 2. tkl.te hergeyden iince giirde gi.iney tiirkgesinden .--.m8ntrn, ahnmrg gekillerine de rastlanrr: alman -mtn, -nrag oalmaml,. bllmiln cibil,memr, tapmanam .bul,mamr, almag oalmaz-

srn, blbniig cbilrnezsior".

2. algurydur

3. algusr dur Qkl. L algumrz dur 2. alsuprz dur 3. algulan dur

algusr durlar

}illgiist dur ktlgiimlz dur

ktlgtintz dur

ktlgiiliirt dur ldlgiisl durlar

ktlgiistliir diir

al$usrlar dur

Yukarrdaki qekiller dur suz da giiriiltirler: algum, algun, kllgiisl (dur) veya algum yok calmayacagrmD. Anlam: Belirli (kesin) gelecek zaman (Harezmcedeki gibi): tE cim6 casadda bolgusr, t5ilgum ciifi ocanrn viicudunda oldulu miidd6tqe cefa krlacafrm, (N FK 42v:8). mtn lod 6,lgiim, qiikr ltm ol lriim bara algusr yo[< uben iilecefim, giikiirler olsun, onun da gidebilece!i yok" (N FK 62r: 5), hnrgiz tapunmagumrz dur 6zgli ma"b0dl uondan balka bir Tannfya tapmayaca$rzo (Korankom l, 297r:21), bular bu alqam klrndnda.bolgulan dur obunlar bu akgam Keman'da olacaklar' (B. llTr:5).
vs. Menfisi: alma$rrm

Anlam: Harezm Ttirkge'sindeki gibi (yalnu Qagatayca'da mevcut durum gimdiki zamanla ifade edilir). Bundan bagka genig zaman gegmiqte gimdiki zaman olarak kullanrlrr: yitrnb sftsnnsi eMen yarafth$ ylsldfir ldrgendn Sidyyfd fGsrmga babar bolur; uykuluk, k69li&gin kopup btg altr ktgt btlii atlulap ura ura bularnr gl$arur, btr dge bag k!ilp y,ibiirdf nApalr yukan yetmig seksen iyice silAhlanmrg yifit (kaleye) girdigi zarnan,'Seyit Kasrm'a haber verilir: uykulu bir halde giimlekcek kogup beg altr kigi ile vuruia vurusa bunlarr grkanr, bir nice kesip atar (metinde giinderdi)" (B 110r:68) t(r)dS kelimesi genig zamanrn anlammr belirsizlegtirir: ol ll tiigtirnnl tapar trdg $am oo ki diigiimti yorarrnrt, nerde?o (H 33r:14).
Genig zamamn hikiyesi: t(r)dlrn, menfisi: rnas l(r)4lrn: -r ldl, oltunrr lrdtm, blriir tdlp, oSmar ktliir trdtik, krtar tudfnh, tr. lurlar ldl,'kdr[r tudilAr, bltiirler hdlliir; kdrrrfis lrdlm, hlmas tdt, barnras tdllIr vs. Anlam: Harezmce'deki gibi. Gelecek zamanln - gereklili,k - istek : --8(v)/ge(y) + qahs zamiri.

Tkl. l. kalSa(y) mln (kalacagnr, kalayrm, kalmahyrm) j

2. kalga(y) sin
3. kalSay

trdi ile geqmigte gelecek ifade eder: ytbiirgttm lrdl ugiinderecektimn (N Kiill. 83r:13, BROCKELMANN Osttii. Grammatlk
5 235a).

32242. Difer gekimli fiiller partisip eklerine gahrs zamirleri nin eklenmcsiyle tegkil edilir:
256

Ckl. L kalSa(y) blz z. kalga(v) rtz 3.kalSaylar

257

Menfisi: *almata(y) mln nkalmayacagrm, kalmayayrm, kalpekiler giirde giiriiliir. Anlam: Harezm mamalryrmo: -Sa/-giir'li Ti.irkgesi'nde oldufu gibi. < 4a) gekline yer $iirde Gi.incry Ti.irkgesi'nden ahnma gahrs belgelidir). Anlam: yer tesadiif edilebilir: (sadece 3. teklik -a( a) Genig zaman-gelecek zanran: ni tag, g5r tigii [<atra gu tagm n;agtlmaz, bir katre clelegek olsa bu tagru (N Mab. 26), lsorlcaram, k69Itim bu gamdrn yanla ukorkanm, giinliim bu gamdan yarrlacak' (L DAN 1926, s.79:5); b) Gereklilik: kiiz tutar mln, klm kiiziimniir3 suyrdrn kiillidii tulm-r mahabbat tanla ngtiziimiin suyundan g6nliindc n-rulrabbet tohumu.frgkrrsrn diye bekliyorumu (L Mab. 25). mtn ilc yaprlan anlatrlan geqmig zamrmn ge-mrg bolsa(y) reklili$i, bolga(y) mfn ile yaprlan kesin gegmis zamanrlun ge-p reklifi, gegmigtcki bir ihtimal veya bir arzuyu i,fade ederler: miindsib bu liildi, kt hadlstn iide dyliimig bolga mfn ouygundur ki, hikAyesini anlatayrm (hikAyesini anlatmam gerekir)n (N Isk. 211 v:15), Vimrk u Fiirh6d u Mscniin krsgasrn koy iiy plid veh /tlp bolgay siinin "rglg1pda ban mtn Hbt oey peri, Vamrk, Ferhad ve Mecnun hikiyesini brrak, eyvah hepsi benim gibi senin agkrnda mahvolmuS gitmig" ("Ub U 63v:3). i(r)dim, 3. qkl. i(r)dt veya --fay t(r).lrliir ile -!ay -$aylar yaprlan gereklilisin lrikdyesi agagrdaki anlamlarda giiriiltirr a) geemiqte ihtimal: Hdnrug ollanlandrn ugbu tklci sullan 61 trllF ldl: on iiq on tiirt ya$ta bolgaylar ldl uHan'rn oflarilanndan bu iki sultana geldi, muhtemelen on iig on d,iirt yaglarrnda idiler (olmahydrlar); b) Ycrine getirilmesi miimkiin olamayan istek: [rlmalay lrdim yiidn kiirnniik temiinne k59H "kegki yiiziinii gtirmek isteme seydimn (Ba. 232:10); c) hiikiim ci.imlesinde gergek olmayan eylem,
Anlatrlan geqnrig zaman

-ap'h mi.igiim>, asrruSa4 (asmlgslnD. Anlam

$iirde, 1. ve 2. tkl. ;;ahrsta, Giiney TiirkEesi'nden ahnma gekiller de kullanrhr: [<rlmrgam, ukrlmrgrmo, kiirmtgiim-dmr *giirHarezmce'deki gibi.

Anlatrlan gegmi$ zamanrn hikiyesi: i(r)dtm (srk de$il): mh ganllnet tutmrq lrdlm ol slmflnbdr -mr; vaghm, flylddt rntndln crrd;n gar!-r sttiimgiii vaghm oo semenbere kavugmayr ganimet bilmil idim, (fakat) kahbe felek ona kavugmayr benden esirgediu (Ba.

243: 34).
Osnranltca'da oldu$u gibi, Qafiatayca'da da gok seyrek te olsa siirekli eylemi ifade etmek igin dur gekli kullanrhr: ytflt-makta llk diimblidtim iitmdktii dur Ayydm ara ugiinlerle birlikte genglik'te gegip gitmektcdir" (N FK 7v:3). t(r)dt gekli'de giiriiliir: -ma[cta ba'h gadrrlar tlktllp, ba"tr tllcllmekte tdt obazr gadrrlar dikilmig, bazrlan dikilmekte idir (B Ilm. 410:10). 32243. Di[cr gekimli fiiller zarf-fiil+dur/,tur+ pahrs igareti ile tegkil edilir:

$irndikt zaman :

-a

dur

iahrs zamiri.

Tkl. L tapa dur mln nbuluyorum, bulurumo 2. tapt dur sln

3. tapa dur

Ckl.

l.

tapa dur blz

2, tapa dur slz 3. tapa durlar

Bbylece: kilii dur mln ogeliyorum, gelirimu, diy dur sln odiyor. sun, dersino, okuy dur blz ookuyoruz, okuruz, vs. l. ve 2. gahrsta dur suz gekilleri de gok yaygrndrr: tapa mln, tapa sln, tapa blz, tapa sfz, dty mn, o[ruy slz vs. Menfisi: tapmay dur mln veya tapmay mln nbulmuyomm, bulmamo. Anlam: a) Anl.rk (simdi yaprlan) eylem: Eaharda btr l5ul sata durlar bu diim "gehirde gimdi bir kul satryorlaro (H 20r:11); b) AhSrlmrg (her zaman yaprlan) eylem: bu yll yrlda tiirt big navbat btsyir tund kopa dur uBu yel yrlda diirt bep defa esiyor (kopuyor)' (B 29lv:4); c) Nadiren gelecek zarnan: 'Ublydt dardrga hiirCtz dilvi taprlmay dur, miigiir kt boltay anrg dardrga diivd slndln "Ubeydi'nin derdine deva bulunmayacak, eBer derdine senden bir deva gelmezseD ("Ub U 44r:7).
259

-rrug

+ gahls zamiri.

Tkl. l. tapmrg min nbulmugum,

2. tapmrg sln 3. tapmrg veya t.dur/tur Qkl.

l.

lapmrq blz

2. tapmrg stz 3. tapmrglar \,eya tapmr$ durlar/turlar

258

dur l(r)dlm, 3' Qkl' bara durtar lrdt .gtdiyordumo, *"rrfitit barmay dur t(r)dlm: ldlii durlrdf fta' ger'i blbrm-mini kiirgiig yandr ndostum geliyordu, beni gtiriince dijndii" (N Mab- 23:17).
Geniq zamanrn hikAyesi: bara

ll),tuttr Hudny otuh .Tanrr olulu tuttu (Tann kendine bir otlan aldr), (Korankom. I 296r:16), okr,lt yadrn gr[g .Bu ok ki, yaydan grktro (yaydan grkan, bu ok)o (Nevil, BROCKELIVI.ANN Osttii. Gramuratl& 5 128a).
Ballar ortaya grkar. Sadeoe da{f (Neve:I'den 6nce ta$ gekli de var) (ve, de' Ti.irlc9e'dir. Klmtn yanmda kt ( <Farsga) de gtiriiliir.
it 1t

Belirli geqmig zaman: -p tur/dur) + Tkl. l. blrlP tur min 'verdim'

2. btrlP tur sln
3. birlP tur

qahrs zamiri'

il
\'

Qkl.

l. blrtp tur blz

2. birtP tur slz

nereye vanr acabao (897v:4), ayliip tkiin dur bu

racaba deli misin, (N FK 6v:10), glndtn tkiin dur'bu gtinih. obu giinah senden belki' (H 25r:12), bu yol [sayanfa banrr tktn ubu yol nbelki bu kuyu iginde makam

Ihtirnat l(r)lriin, l(r)Hn ile ifirde edilir: sln thn sln mii

tilbl

sih l$tt tutmuttur' (H llv:4).

makSm

3. biriP turlar vc 2. gahrslarda tur olmayabilir: btrtp mtn, blrlp sln' bfrtp blz, blrip siz, giirde 3. gahrsta da. kr9. metin' S6tln5*" 2' 8' Menfisi: menfi timcliki zamantnkinin aynrsr (krq' Mab', s' 23' 4l' 59)' Anlam : Harezmce'deki gibi. Menfi gekilleri igin iirnekler: 9l' kiinc4 lurrasrdrn, ktm gtrlh yazrlmaydur, biinfgii turur' ammi h6' ntrz agrimny dur "g6ziilmemiq olan almndaki sagrnrn biikltimii, heniiz aqrltnarnrg olan bir menekgedir" (Mab' s' 23)' salpnatlanmp muddatlanm hiim muvdhk bftfmay durlar (saltanatlanmn mtiddet' lerini cle clofru vazmadrlar (yazmamrstrrlar) (N Quatr' 71:7; bun' larrn kar;rlrgr olan mi.isbet ciimlelerde blttp durlar bulunur). t(r)dtm: men'fisi -may dur GeEmig zamanrn hikAyesi : -p f(r)dfm: hlr ni kt +'11p tdtm, piiglm6n boldum 'her ne ki yapmrstrm (yaptrfrm her ioye) pigman oldumo (B$ 309:l)' bu btr lq irar, n- andr]r burun nf peagU krlmay dur trdl obu bir ig idi, kim ondan iince hiE bir padigah yapmamrltr" (N' Qatr' 88:9)'

l.

Modern Ozbekce'de giiri,ilen bir olay (krt. J. BENZING: U.LIb XXV, 1953, s. 147), passif fiillerde yiikleme halinin kullanrhgrdrr. hiir tgnt gfrn somlgrrsl .her ig sorulacalr zaman' (Sek. A 163:3), tanawu'vti tagayyurm gar$ ttlldl qtenewii ve tagayyiirii gerh edildir (Qua6 3:14)' Muhamntid 'All b. Dlirvlg 'AlI Buhirngh iterat boldr, Ltm TiirH tttl btlii ?azarnernanr tvrillg6y bin "Muhammed Ali Deruip Ali Buhari'ye Zafername'yi Tiirk dil'ine govirmesi emr edildi, (Z 2v:l-2). Bilhassa Beburn5ma'da gok srk: yiitd efikkl. ldglnl tlgiirl labgr alSah $b6dldl cyedi sekiz kiqi ileri haber almaya giinderildi' (B 224v:l).

4. METIN

Nevnil'nin Sihnima'sndan (Yazma. lstanbul, Universite ktb. No. T. 1565. Vrk. 2l2a d).

l.
2.

Se*ry5,

Satrasr lia'|, vflll y$kdnna.

tut kadaS-f f5hinat

yardrmcr 32244. Birlegik zamin tegkil edet' t(r)- ve bolkrg. zarnanlan, olmayan ve birlegik eden tekabiil fiilleri iEin, onlara 3223' krS' (al-, vs') btliei+ fiilleri yardrmcr Tasvir anlan'rh

k'l

kanr [l[t lumdrn g4gban, I-a'l-l yiikdnna ftfrdtn C{rrban. na"l Hbl, Tnbr seh fifsflddl

yer 33. FarsEa gekim gekilleri r26fat, Yn-r va[ndat, ye'r $tre1 *giinliimiin yer Tiirkge kelimelerc de aktanlmrgttr: Ka'ba.t ktilltim (G 99r: ka'besi" it-. pi'uu' 28: kenar), ktqviir-l kdrk 'giizellik diya''
2(fr

h'l ldbl. a. Rfrlr$a lflmca$drn ntr u paf5,

Tnbrdrn [riirga yol( siitr u l-raf[.
261

3. Reng! otda lrurlcan

Iltnii [orgld, b

Cnm-r diirhor ana

kis-l [orgld,

c6m-l Cliimgld.

7.

Bolsa gin bazmda C[mqld-l zamin Tabt-r zerke i.izii lorgld.miikdn, $ihlar altrda givug yaghg, "Akl anr4 diirktdii bl-hu9 yafl*. Tebi"-i rii'y tlii hiilsni !5nlar,

Amri mti'miin bolup sull5nlar.

9

Taltr "nll bu biytk {arrimdrn, Hayh kiipriik bu kahn iincumdrn.

t0. Tutsa anda[

ki

gafa[<-grfn nray.r ndb,

Cim-r mln6yr ara la"l-l mi[eb.

lt.

Ugbu rnay, kim am ta"rlf lttlm,

Zikrin iiylSrdii o[c iizdtn Httlm.

t2. $5h am lLir suyr dtk yutsa, Mapa hiim diirdt-yt ciimrn tutsa,
t3. BEda nfrg oldr gu hemdestena,

"Ari tols6pl nlgii siiz miist5na: t4 K'iiy ulus !5m, gah-r gar!-ciinib, H6,trnn balr u kiiftp rnisl-t sdbeb.
15.

Bl-vafi dur fiiliik-l b&[caliimiin, Siz u dhiinglgii yok blr kiniin.

Yo[c
bel.<e cah ile gavkatlra dntr, Yo[,viifd trmr ilii davlat[ca dagr.

l6
17.

$i.ikr apa, kfun kthban Sih slnl,

'

Krldr hiir niiktiidin 6g5h slni.

262