Rusuk ehrinin Yeri ve Ad zerine Dnceler

Mehmet TOPAL*
Tarihi gemii arkeolojik buluntulara gre (M.)ye kadar uzanan Rusuk ehri gnmzde Tuna Nehrinin gney sahilinde ve Lom (Kara Lom) Nehrinin Tuna ile birletii yerdedir. Roma mparatoru Trayan (M.S. 98-117) dneminden itibaren gemii hakknda daha fazla bilgiye sahip olduumuz ehir, tarihi materyal ve belgelerde ok deiik adlarla anlmtr. Bu durum Trke Rusuk, Bulgarca Ruse eklinde yazlan ismin nereden geldii ve yerleim alannn deiip deimedii tartmalarn beraberinde getirmitir. Kaynaklarda Sexaginta Pristis, Pristapolis, Prista, Yrk Ovas, Yerg Beriyaka, Malko Yurgovo, Urus, Urusuk, Rusi -to, Rusiko, Rostzig, Russy, Rusi, Rosi, Ruse, Rusuk isimleriyle karmza kan ehir, Osmanl Dneminde mhim bir kale-ehir ve hatta Osmanl corafyasnn ilk demiryoluna sahip bir ticaret merkezine dnmtr. Anahtar Kelimeler: Bulgaristan, Tuna Nehri, Tuna Vilayeti, Rusuk, Ruse.

zet

Thoughts on The Designation and Location of The Town Ruschuk Abstract

The town Ruschuk, whose history, according to archeological findings, dates back to the period B.C., is located in the southern coast of the river Danube, where it converges with the tributary Lom. Starting with the reign of the Roman Emperor Traian (98-117, A.D.) the town can be better described, during which it is labelled under different names in historical documents and materials. Different designations in Turkish and Bulgarian of the town have naturally given rise to the disscussions as to where these designations originated from and whether the area of settlement were exposed to dislocations. Read as Sexaginta Pristis, Pristapolis, Prista, Yrk Ovas, Yerg Beriyaka, Malko Yurgovo, Urus, Urusuk, Rusi -to, Rusiko, Rostzig, Russy, Rusi, Rosi, Ruse, and Rusuk in the documents, the town under Ottoman rule was transformed into an important garrison town and developed into a commercial center, where the first railway line of the Ottoman Empire was railed. Key Words: Bulgaria, River Danube, Danubian Province, Ruschuk, Ruse

Giri Tunann belli bal geit noktalarndan biri zerinde olmas mnasebetiyle askeri ve ticari sevkiyat bakmndan nemli bir merkez olan Rusuk, Bulgaristanda Tuna Nehrinin gney sahilinde ve Lom (Kara Lom) Nehrinin Tunaya birletii yerdedir. 1
* 1

Yrd. Do. Dr. Eskiehir Osman Gazi niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Tarih Blm - Eskiehir Nikola Georgiev Popov, Opisanie na Rusuk za Vremeto ot 1860-1879 Godina [The Description of Ruse Between 1860-1879], Ruse 1928, p. 5; emseddin Sami, Kmsl-alm, C.3, stanbul 1308, s. 2323; P.L. nciciyan - H.D. Andreasyan Osmanl Rumelisi Tarih ve Corafyas, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, S. 2-3 (Ayr basm), stanbul 1974, s.130.

Rusuk ehrinin Ad ve Yeri zerine Dnceler

244

Tuna kysndaki karayollar ile stanbula balanan gzerghta bir kervansaraya benzeyen, te yandan Orta Avrupadan Karadenize uzanan suyolunun nemli bir istasyonu konumunda olan Rusukta trafiin, zellikle askeri harektlar srasnda canland grlmtr.2 Rusukun yeri ve ad zerine tartmalara gemeden nce tarihesine genel hatlaryla bakmamz faydal olacak ve niin bu ehirle ilgilendiimiz konusu da daha iyi anlalacaktr.3 ehrin kuruluu ile ilgili gnmze ulaan bilgiler olduka snrldr. Bulgar kaynaklarna gre, Roma mparatoru Trayan (M.S. 98 -117) dneminde kurulmu olan ehir, hzla gelierek bir liman ehri halini almtr. Bir garnizon Roma lejyoneri tarafndan korunan ehir ve kale4 4. yzyldaki etnik dalgalanmalar sebebiyle Romann Tuna snrndaki dier topraklar gibi pek ok yama ve saldrya uramtr. Kabileler, ehirler ve kyler yok edilirken, buras da ykm akbetinden payn almtr. 7. yzyldan itibaren Bulgar Devletine tabi olan ehir, eski Roma kalesinin bulunduu yerde bir ky olarak ihtiaml gnlerinden uzak kalmtr.5 Osmanllarn Balkanlar ele geirmelerine kadar Bulgarlarn Ortaa Tuna kalesi hviyetinde olan Rusuk, kinci Bulgar Devletinin (XII. -XIV. y.y.) kuzey snrndaki savunma hattn oluturan kaleler silsilesinden olmutur.6 Osmanllarn blgeyi fethetmesinden yaklak bir asr sonra, Trk kalesi olarak tekrar sahneye kmtr. 7 Balkanlarda Osmanl fetihleri baladnda Bulgar topraklar da yava yava Osmanl hkimiyetine girmi, 1388 ylnda Tuna kenarndaki dier kaleler gibi Rusuk da fethedilmitir.8 Trk hkimiyeti altnda Rusuk hzla gelimi, daha 16. asrda, nakliye, ticaret ve askeri alardan, blgenin son derece hareketli bir merkezi halini alm, daha nce n safta yer alan Nibolu ve Silistre gibi yaknndaki mstahkem ehirleri geride brakmtr. 14 Haziran 1576da Rusuktan geen Fransz seyyah Pierre Lescalopier,

Svetlana vanova, Vzrajdane Km Predistoriyata Na Rusenskata Obina Prez XVII i XVIII V. [Enlighment Towards The Pre-municipal Era of 17th and 18th Centuries in Ruse], Almanah, Tom I, Ruse 1996, p.51; Franz Babinger, Rusuk, A, C. 9, MEB, stanbul 1988, s.784; Jeka Siromahova, Km storiyata na Ukrepitelnata Sistema na Ruse po Vreme na Rusku-Turskite Voyni (1768-1878) [The History of the Defense System of Ruse During the Russo-Ottomano Wars (1768-1878)], zvestiya Na Narodniya Muzey-Ruse [The Bulletins of Public Museum Ruse], Kniga IV[Book IV], Bapha [Varna] 1970, p.43. 3 2003-2007 yllar arasnda Eskiehir Osmangazi niversitesi Bilimsel Aratrma Projeleri Komisyonu tarafndan desteklenen Osmanl Ynetiminde Rusuk: Siyasi, Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Yap konulu ortak bir proje tarafmzdan yrtlm ve sonulandrlmtr. 4 Simeon P. Parmakov, Ruse Vera i Dnes [Ruse Yesterday and Today] , Ruse 1936, p.1; Sim. Simeonov, Ruse V Minaloto i Dnesi [Ruse in The Past and Today] , Rusuk 1929, p. 4. 5 Meryem Kaan Erdoan, Rusuk Kalesi, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Trk-Bulgar likileri Bildiriler, Eskiehir 2005, 425. 6 Teodora Bakardjieva-Stoyan Yordanov, Ruse. Prostranstvo i storiya, [Ruse. Region and History], Ruse: Avangart Print, 2001, p. 2. 7 Simeonov, p. 5; Parmakov, p. 5. 8 Mehmed Ner, Cihnnm, (Haz. Necdet ztrk), amlca Yay., stanbul 2008, s. 117; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.1, Trkiye Yay., stanbul 1971, s. 76. Evliya elebi ve F. Babinger bu fethin Yldrm Bayezid devrinde yapldn ifade etmektedi rler. Bkz. Evliya elebi Seyahatnmesi, 3. Kitap, (Haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal) Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999, s.180; Franz Babinger, a.g.m., s.784.

History Studies Volume 2/2 2010

245

Mehmet TOPAL

ksmen yaynlanm olan seyahatnamesinde, ehri kalabalk nfuslu, canl ve zengin olarak tasvir eder.9 16. yzyl ortalarndan itibaren gerekleen hzl nfus artnn en nemli sebebi, burann Osmanl ordusunun stratejik planlarna dhil edilmesidir. Bu tarihlerde Rusuk kaza merkezi olmu, Tuna limanlar arasnda nemli bir yer igal ederek Yerg ile birlikte Polonya, Transilvanya ve Vlakodan imparatorluun bakentine giden yolu koruma altna almtr. ehir, Varna ile stanbul arasndaki trafie at ve arabaclar temin eden nemli bir kara istasyonu olmasnn yannda; Kladovo-saka arasndaki nehir yolu boyunca kayk, gemi ve eitimli personel temin eden hareketli bir liman ve tersaneye de sahip olmutur. Corafi konumu ekonomik hayatn geliimi iin uygun artlar saladndan ehir Osmanl pazarna aktif ve baarl bir ekilde katlan birimler arasnda yerini almtr.10 17. yzyl balarndan itibaren Rusuk, Roma dneminde olduu gibi Tuna filosunun merkezi haline gelmi, 1603 ylnda Tunay korumakla grevlendirilen 50 firkateyn k Rusuk Limannda geirmitir. Bu durum artk Rusukun dier T una ehirlerine gre stratejik neminin arttna iaret etmektedir.11 17. yzyl Bulgar siyaseti ve tarihilerinden Petr Bogdan Bakev, 8 Eyll 1640 tarihinde ziyaret ettii Rusukta 200 Hristiyan, 200 Ermeni ve 3000 Mslman evi bulunduunu belirtmitir. Buradan hareketle nfus hakknda da rakamlar vererek, ehirde 1000 Hristiyan, 1000 Ermeni ve 15000 Mslman mevcudu olduunu yazmtr. Petr Bogdan Bakevin hane saylarn gsteren rakamlar 1656/57 ve 1663 yllarna ait cizye kaytlarna uymaktadr.12 nl Bulgar Katolik din adam ve Ohrid Piskoposu Franesko Soimirovi 3 Austos 1666 tarihli raporunda Rusuk iin u ifadeleri kullanmtr: 1664 ylnda, Tuna kysnda bulunan katedral ehri Rusuu ziyaret ettim. ehir ok gzel ve birok milletten birok insan burada yayor. Yunan Kilisesine mensup kendi metropoliti var. Bizim yani Katoliklerin, piskoposu yok ve Katolikler, toplam 8 evde 45 kiilik nfusa sahipler. Ben bunlardan 15 kiiyi kutsadm .13 1697den 1701e kadar Osmanl mparatorluunda yaayan Macar gmeni Tkeli mrenin ktipliini yapan Yano Komaromi, Tunada yapt yolculuun tasvirinde, Tuna kysnda uzanan Rusuk, byk bir Osmanl ehridir. Bir kalesi vardr
9

Babinger, s.785; Parmakov, p. 5. Bakardjieva-Yordanov,p. 17-18;Krumka arova,Ruse Prez XV-XIX V.[Ruse Between 15th 19th Centuries], Almanah, Tom II, Ruse 1997, p.63. Rusuk Tersanesinde Tuna iin elverili kalita, frkate, ayka ve stak gibi gemiler yannda, muhafaza maksadyla aktarma, alope ve krlang gemileri ina edilmekteydi. Bkz. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersne -i mire, TTK, Ankara 1992, s. 23. 11 Vasil G. Doykov, Ruse konomgeografska Harakteristika [Ekonomic & Geographic Character (Structure) of Ruse], Sofiya 1959, p. 15. 12 Stoyan Yordanov-Teodora Bakardjieva (Sistaviteli), Podbrani zvori za storiyata na Grad Ruse i Rusenskiya Kray, II-XIX. V., [Selected Bibliography on the History of Ruse and Ruse Region, II-XIXth Centuries], Ruse: Avangart Print, 1999, p. 32-33; Popov, p. 7. 13 Yordanov- Bakardjieva, p. 36.
10

History Studies Volume 2/2 2010

Rusuk ehrinin Ad ve Yeri zerine Dnceler

246

ve tm Tuna firkateynlerinin, kayklarn ve gda maddeleri tayan gemilerin limandr. Tuna Paas burada yayor ve her eyi ucuza veriyor. demektedir.14 Seyyahlarn izlenimlerini anlatan bu ifadelere ve Rusuk eriyye sicillerine gre ehir, 17. yzyln sonlarna gelindiinde tersanesi ve liman ile askeri sevkiyat merkezi 15 olma zelliinin yannda Mslmanlar ve dier milletler iin gmr ve ticaret potansiyeli ile de cazibe merkezi olmutur.16 18. Yzyln ikinci yarsna gelindiinde Osmanl-Rus savalarndan dolay Rusuk stratejik bakmdan ayr bir deer kazanm 1768-1774 yllarnda kalede yeni savunma sistemi ina edilmi, ehrin etraf surlarla evrilmitir. Yzyln sonlarna doru Rusuk Kalesi umnu, Varna ve Silistre kaleleriyle beraber Osmanl Devletinin kuzeyinde kalan topraklarn korumak maksadyla oluturulan savunma sisteminin nemli bir aya olmutur.17 ehrin yldz zellikle Mithat Paann Tuna Valilii srasnda parlam, 18 bamsz bir Bulgaristan vcuda getirilmesi fikrinin nne geilmesi maksadyla adil ve mreffeh bir idare oluturulmas yolunda admlar atlarak Balkanlardaki Osmanl modernlemesi buradan balatlmtr. 1864 ylnda karlan Vilayet Nizamnamesine gre Rusuk, Vidin ve Ni eyaletleri birletirilerek Tuna Vilayeti kurulmu 19 ve Rusuk bu vilayetin merkezi olma hviyetini kazanmtr. ehirde Trk ve Bulgar genlerinin eitim grecei okullar faaliyete gemi, vilayet matbaas alarak eitim grenlere Bulgarca ve Trke materyal temin edilmi ayrca Tuna adyla ilk resmi vilayet gazetesi ve Tuna Salnamesi neredilmitir.20 "Islahhane" ad altnda sivil teknik okullar alm, asayiin salanmas amacyla karakollar kurulmutur. Halkn isyanna neden olan vergi konusuna da el atlarak vergi trlerini hafifleten ve toplanmasn kolaylatran dzenlemeler getirilmitir. Yol ve kpr yapmnn hzland bu dnemde, bir ngiliz irketine ihale edilen Rusuk-Varna Demiryolu 8 Kasm 1866da trafie almtr.21 Bu hat Osmanl

14

Tsvi Keren, Evreite V Rusuk-Razvitieto Na Evreyskata Obtina V Stolitsata Na Dunavskiya Vilaet [Jews in Ruse: The Development of The Jewish Community President in The Capital of The Danubian Principality], Almanah, Tom I, Ruse 1996, p. 59;Yordanov- Bakardjieva, p. 38. 15 Bulgaristan Milli Ktphanesi, Oryantal Blm (NBKM), Rusuk eriyye Sicili (R) 4, v. 33a, 35a, 39b. 16 Nehir ve gllerde faaliyet gsteren nce Donanma konusunda dnyada en nemli ve grkemli sreci yaayan millet Trkler olmutur. Bunun en gzel ve kendine zgn ifadesi ise Tuna Nehri'nde yaanmtr. Blgede, yaklak be yz yl boyunca Tuna nehrinin pek ok kysna hakim olan Trkler savalarn, ulamlarn, ticaretlerini nemli lde bu nehri kullanarak yapmlardr. Tuna Nehri'nde bin bir eit fayda ile akp giden Osmanl nce Donanmas ve nehir kenarlarndaki gl kaleler dmana kar dzenlenen seferlerde stratejik adan byk bir nem tamakta ve Avrupa ilerine dek uzanan Osmanl destanna ayr bir renk katmaktayd. Avrupa'daki Osmanl topraklar Osmanl nce Donanmas ile hayatiyetini srdrrken, Osmanl nce Donanmas da nehir kenarlarndaki kale ehirlerinden beslenmekteydi. phesiz bu kale ehirlerinin en mhimlerinden biri de Rusuktu. 17 Meryem Kaan Erdoan-Meral Bayrak Ferliba-Kamil olak, Rusuk Ayan Tirsiniklizde smail Aa ve Dnemi (1796-1806), Yeditepe Yay., stanbul 2009, s. 14-15. 18 Parmakov, p. 8-10. 19 Babinger, a.g.m., s.786. 20 Bulgaristanda Trk Basn, Basn Yayn Genel Mdrl, Anakara 1980, s.160; Babinger a.g.m., s.786. 21 Ali Akyldz, Balkanlara Osmanllardan Miras Bir ada Medeniyet rn: Rusuk -Varna Demiryolu, Balkanlarda slam Medeniyeti Milletleraras Sempozyumu Teblileri, Sofya, Nisan 21 -23, 2000, IRCICA, stanbul 2002, s.131.

History Studies Volume 2/2 2010

247

Mehmet TOPAL

Devletinin ilk demiryolu hattdr.22 Tarmn gelimesi ve daha ok rn salanabilmesi iin bo araziler tarma kazandrlm ve Avrupa'dan tarm makineleri getirilmitir. Bu iyi niyetli almalara ve gayretlere ramen Balkanlarn maruz kald i ve d tehditlerden Rusuk da nasibini alm 1877-78 Rus Harbi ve sonrasnda ar hasara uramtr. 21 uba t 1878 Edirne mtarekesi ile boaltlan ehrin 1880de kalesi ve tahkimat yklarak Bulgarlarn eline gemitir.23 ehrin Yeri Roma kalesi Sexaginta Pristisin varisi olduu kaz raporlarndan hareketle kabul edilen Rusuk, Grinvie gre 43 5059 kuzey ve 25 2728 dou boylam ve enlemleri arasnda, 35 m rakml ovada yer almaktadr. Tuna nehrinin gney kysnda, az bir blm ise Lom nehrinin deltasnda uzanmaktadr. Svitovun 50 km kuzey-dousunda, Byalann 45 km kuzeyinde, umnunun 103 km kuz ey-batsnda ve Bkrein 60 km gneyinde yer alan ehrin kuzey blm yine Tuna kysnda bulunan Romanyann Giurgiu (Yerg) ehrinin tam karsnda bulunmaktadr. 24 Bugn iki ehri Tuna zerinden birbirine balayan bir demir kpr mevcuttur. Avrupann ikinci byk nehri olan Tunann azndan 495 km uzaklkta bulunan Rusukun Tuna sahili uzunluu 11 kilometredir. Bu sahil karayla birleik Matey adasndan balayp Tuna zerindeki kprye kadar devam etmekte, Tuna Nehrine ve evre yksekliklere gzel panoramik grnm salamaktadr. ehrin bat ksmndan gemite Rusuk Kalesinin snrn oluturan Rusenski Lom Nehri geip byk ovay oluturmaktadr. Tuna filosunun klad nehir liman da Rusenski Lom Nehrinin aznda yer almaktayd.25 Tsvi Keren Rusukun yerini u ekilde tavsif etmektedir: Ruse ehri Tuna Nehrinin aa ksmnda Pontin Blgesi olarak bilinen yerdedir. Blge Orova ehri (Romanyada) yaknlarnda bulunan Jelezni Vratiden balayp nehrin deltasna kadarki ksmn kapsamaktadr.26 Alak ve dzlk bir yerde konumlanan ehrin kuzey snrn, Tunann sa yakas oluturmakta, dier taraflar ise, sadece onlara yaklaldnda ehrin grnmesine izin veren tepelerle evrelenmektedir. Bu tepeler ehre giren yollarla kesilmitir ve bu zellii ile her zaman doal ve salam bir kale ilevini grm, daha sonra zellikle Osmanl-Rus savalar zamannda Rusukun birinci snf bir kale olmasnn en nemli sebebi olmutur.27 Giri blmnde de ifade edildii zere, Rusukun ne zaman kurulduuna dair gnmze ulaan bilgiler snrl olmakla beraber, Roma mparatoru Trayan (M.S. 98 -117) dneminde kurulduu ve zamanna gre ok hzl gelien bir liman ehri olduu bilinmektedir. Bu tarihlerde Sexaginta Pristis (altm gemi liman) olarak adlandrlan
22 23

Machiel Kiel, Rusuk, TDVA(Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi), C.35, stanbul 2008, s. 246. Machiel Kiel, a.g.m, s. 249; Babinger a.g.m., s.786. 24 Parmakov, p. 29 25 Doykov, p. 5-6. 26 Tsvi Keren, p. 59. 27 Siromahova, p. 43.

History Studies Volume 2/2 2010

Rusuk ehrinin Ad ve Yeri zerine Dnceler

248

ehir, gl surlarla evrili olup bir garnizon Roma lejyoneri tarafndan korunmaktaym. O dnemde ehir Lom nehrinin deltasnda bulunuyormu. Gemiin izleri hala silinmemi olan sur duvarlarnn birindeki talarn zerinde bulunan tantm levhasnda okunan LX PRSTS yazsnn Roma mparatoru Antoniyin dneminden kalma olduu kantlanm ve ehrin Roma mparatorluuna bal bir liman kenti olduu belgelenmitir. 28 Bunun dnda Rusukun M.. var oluunu kantlayan izlere de rastlanmtr. Bu izler ehrin 5 km kuzeydousunda Ryahovo ky yolu zerinde bulunmutur. 29 Bulgar tarihi Simeon P. Parmakov ehrin tarihesinden ve yerinden bahsederken u ifadeleri kullanyor: arpc olan uzun bir zaman diliminde sz edilmeyen Sexaginta Pristis XV. y.y. Trklerin Tuna nehri kysndaki kalesi olarak ve Ruse (Rusuk) adyla ortaya kmas. Her ne kadar Ruse Roma ehri Sexaginta Pristis in devam olarak kabul edilse de, baka bir ihtimal daha kafalar kurcalamyor deil. Acaba Ruse Bulgarlarn kurduu, surlarla evrili byk ehir erven (imdiki erven Ky) deil mi? Rusenin 25 km gney-batsnda yer alan bu tarihi kent Lom nehrinin sola kvrld yerde kurulmu ve I. Bulgar arlnn nemli stratejik noktalarndan birini oluturmutur. erven, II. Bulgar arl dneminde de nemini koruyan ve hzl gelien bir ehir olarak tarihte yerini almtr. nl Trk corafyacs Hac KALFA (Ktip elebi) ya gre ehir Trk ordusunun buraya gelmesiyle yok oluyor. Surlarla birlikte gsterili binalar yerl e bir edilmi, grnrde sadece harabeler ve bir Hristiyan ky kalmtr. Civarda oturanlarn daha sonra Ruseye yerletikleri sanlyor. ervenin gemiteki nemi bugnn Ruse Metropollne verilen unvanla yant buluyor, hala Dorostol-erven Metropoll bir baka deile, Birlemi Dorostol-erven Bakentleri Metropoll olarak anlyor.30 Osmanl ariv kaytlarna bakldnda Parmakovun belirttii erven yani ernovi 16. Yzylda Nibolu livasna bal bir nahiye, Rusuk ise bu nahiyeye bal Pertev Paa haslarnn olduu kk bir kasaba olarak grnmektedir. 31 Kanaatimizce bu bilgilerden ve Parmakovun ifadelerinden hareketle Rusuk eskiden ernovi idi demek ok zordur. ki yerleim arasndaki 25 kilometrelik mesafe ve e zamanl mevcudiyetleri bu fikri byk lde ortadan kaldrmaktadr. Ktip elebinin de belirttii gibi zamann ve artlarn kurgusuyla ernovinin yldz snm ve oraya en yakn ve corafi konumu en avantajl yerleim olan Rusuk gelimi, ernovi sakinleri de buraya tanmlardr.32
28

Dobrina Jeleva-Martins Viana, Gradoustroystvena Evoluiy na Grad Ruse, Almanah, Tom II, [The Development of Ruse in the Context of City Planning, Alamanac, vol. II], Ruse 1997, p. 326; Parmakov, p. 3; Yazt Seksaginta Pristann bulunduu blgede bulunmutur. lk nce 19.yy. 70li yllarnda Felikc Kanitz tarafndan grlm daha sonra da Askeri Clubun inaat srasnda duvara ilenmi. Bugn Rusuk Tarih Mzesinde muhafaza ediliyor. Yordanov- Bakardjieva, p. 18. 29 Simeonov, p. 3; Parmakov, p. 3; Popov p. 6-7; Jeleva-Viana p. 326. 30 Parmakov, p. 5-6. 31 370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rm-ili Defteri (937/1530), [Dizin ve Tpk Basm], c.II, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yay., Ankara 2002, s.49 50; Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), TD (Tahrir Defterleri), 382, s. 52; BOA, TD, 467, s. 9,14. 32 17. yzyln ortalarnda ehri gezen Katip elebi u bilgileri aktarmtr: 6000 evli byk bir ehir ve Silistreden bir gnlk yol tesinde, Tuna kylarndaki ovada yer alyor. Buradan stanbula gitmek iin 10 gn gerek. Kyda, kale, gmrk, gzel bir kuyu, bir ka hamam, iki han ve dokuz cami bulunuyor. Eski Cami adyla bilinen cami, Sultan Sleyman tarafndan ina ettirilmitir. Hezargraddan geen Ak Lom ve batdan gelen Kara Lom denilen iki nehir ilingir ky yaknlarnda birleiyor ve Rusuk yaknlarnda Tunaya akyor. Bekir Paa burada bir cami, bir kapal ar ve mal deposu ina etmi. Eski kale ile eski

History Studies Volume 2/2 2010

249

Mehmet TOPAL

Vasil G. Doykov Rusukun ernovi mirasn devraln Trk dmanl kokan ifadeleriyle yle aktaryor: XIV. yy. sonu her yerde savalar, kandan sel gtryor lkemizi. Topraklarmza byk felaketler ulam. Smrgeciler imdiki Rusuktan 30 km uzaklkta bulunan ve Ortaa Bulgaristannn demir ve silah yapm merkezi olan erven ehrini yerle bir etmiler. Trk yataanndan kurtulan erven halknn bazlar eski Prista harabelerinin evresine g etmiler. Bu ekilde erven ehrinin yok edilmesinden on yl sonra yeni yerleim yeri kurulmutur Doykovun verdii bu bilgileri Bulgar meslektalarnn yakn zamanlarda yaptklar almalar rtmektedir. Zira ernovinin Trklerce fethinin ardndan yamalanmann nne gemek maksadyla Rus uk sakinleri savamadan ehri teslim etmilerdir. 33 Yani bu tarihlerde Rusuk yeni kurulmu deildir. inde kalesi ile zaten var olan ve ortaa ky hviyetindeki ehrin nfusu artm, iskn alan genilemi o zamana kadar blgenin merkezi konumundaki ernovinin stratejik ve ekonomik rollerini stlenmitir. ehrin Ad Kaz almalar ve raporlar Rusukta milattan nce yaam olduunun iaretlerini verse de Roma mparatoru Trayan (M.S. 98-117) dnemine kadar adnn ne olduu bilinmemektedir. Trayan devrinden gnmze kadar da ehrin ok deiik adlarla anlm olmas Trke Rusuk, Bulgarca Ruse eklinde yazlan ismin nereden geldii konusundaki tartmalar beraberinde getirmitir. Kaynaklarda ehrin ad, Sexaginta Pristis, Pristapolis, Prista, Yrk Ovas, Yerg Beriyaka, Malko Yurgovo, Urus, Urusuk, Rusi -to, Rusiko, Rostzig, Russy, Rusi, Rosi, Ruse, Rusuk ekillerinde yazlmtr. Rusukun ismine dair Bulgar kaynaklar tarafndan ne srlen varsaymlardan birisi, ehirde yaayan saygn iki kiinin Rusi Dede ve Rusa Ninenin isimlerinden hareketle bu ekilde adlandrlddr. Bu varsaym tpk Rusi Dede ve Rusa Ninenin kendileri gibi efsaneden ibarettir.34 ek tarihi Konstantin reek yazlarnda Rusuk ehrinin yerli adnn Ruse olduunu vurgulam ve XVI. yzyldan gnmze kadar Bulgar halknn bildii tek isim olduunu yazmtr. Bu ismin ilk olarak 1503 ylnda Russy olarak Macar -Trk belgelerinde Tuna nehri kysnda bulunan kalelerin saymnda ortaya konulduunu belirten reek, ehir 1594 ylnda Romen Hkmdar Mihail Voyvoda tarafndan yakldnda bu isimle anlmaktadr demitir.35 Yine reekin ifadesine gre Rusuk, Bulgar halknn sevdii eylere yumuatarak isim takmasndan baka bir ey deildir. Bunlar genelde uk , k eklerinden ibarettir. (Pazar -ck Bal-k v.b.).36 1860 ile 1874 yllarnda
ehir bir zamanlar Tunadan yarm gn uzaklkta bulunuyormu ve ernov (erven) adn tayorlarm. Ele geirilmelerinden sonra bunlar yok olmu ve Rusuk ina edilmi. Eski ehrin kalntlar hala grnyor fakat, fakir bir Hristiyan ky grnmndeler . Yordanov- Bakardjieva, p. 35; Parmakov, p. 6. 33 Bakardjieva-Yordanov,p. 13-14 34 Parmakov, p. 4; Simeonov, p. 6-8 35 Popov, p.7; Simeonov, p. 8; Parmakov, p.4. 36 Doykov, p. 14; Popov, p.7; Simeonov, p. 8; Parmakov, p.4. reekin k -uk ekleriyle alakal Rusuk Bulgar halknn sevdii eylere yumuatarak isim takmasndan baka bir ey deildir ifadelerini

History Studies Volume 2/2 2010

Rusuk ehrinin Ad ve Yeri zerine Dnceler

250

Bulgaristan ziyaret eden Avusturyal gezgin ve aratrmac Kanits ehrin adnn XVI. Yzyln balarnda itibaren Ruse olarak anld bilgisini desteklemekte ama ismin menei ile ilgili herhangi bir aklama yapmamaktadr. 37 Vasil G. Doykova gre Mihail Voyvodann ehri yakmasyla ilgili birok Romen kaynanda bilgi mevcuttur. Ondan dolay ayn yl bir haritada ehrin yerine antik Prista ehri harabeleri gsterilmitir. ok az bir zaman ierisinde ehir yeniden kurulmu. O zamandan itibaren de artk Trk ismi olan Rusukla anlmtr. 38 Doykovun Rusuk ismi iin verdii 1594 senesinin sonrasna iaret eden bu tarih ariv belgeleri ve dier yazl materyal ile uyumamaktadr . 987 (1579-1580) tarihli Nibolu Mufassal Defteri ve 994 (1585-1586) tarihli Aknc Defterinde Nibolu Sanca ernovi Nahiyesine bal ve Rusuk ad ile kaytldr.39 Rusukun Bulgarca eklini ifade eden en eski kaynak 1380-1388 yllar arasnda Bruggelu bir tccarn seyahat notlarnda yer almakta ve Rosi eklinde yazlmaktadr. 40 Bu bilgi, Konstantin reek ve takipilerinin ehrin bu gnk ismine yakn telaffuzuna ilk defa 1503 ylnda rastlanlmtr eklindeki deerlendirmelerinin ve Doykovun verdii tarihin yanlln ortaya koymaktadr. Yine Simeonov ehrin adnn Kratovol Aziz Georginin Slav yazsnda ve nl haritac Merkatorun 1584 tarihli haritasnda Ruse eklinde getiini belirtmektedir. Marsigli41 ise 1714 ylnda ehri Rostzig diye anmtr (Rusuk yerine).42 Rusuk Mzesi yneticilerinden ve Rusuk tarihi zerine almalar yapan Teodora Bakardjieva ve Stoyan Yordanov Rusuk ve Yerky kalelerinin Fra Mayronun 1459 tarihli haritasnda grndn belirtmektedirler. Yazarlar Tunann sa kysnda, Tutrakan ile Svitov (Zitovi) arasnda Torgio Grando (Byk Giurgiu -Yerky), sol kysnda da Torgio Zoltro kaleleri grndn zikrediyorlar. 43 Yani nehrin iki tarafnda yer alan Rusuk ve Giurgiunun her ikisi iin de bizim tahrir defterlerimizde belirtildii gibi Yerky (Torgio) ifadeleri kullanlmtr. Bulgaristan tarafnda kalan ve Rusuk yerine kullanlan Torgio Grando yani Byk Yerky ifadesi yine blge zerine almalar yapan Machiel Kiel tarafndan Romanya tarafndaki Giurgiu iin kullanlmtr. Kiel, Rusuk isminin Bulgarca ad olan Ruseye Golyamo Yurgovonun (Byk Yurgova-Yerky) kar yakasndaki Malko Yurgovonun (Kk Yurgova -Yerky)

Parmakov Ruse Dn ve Bugn isimli eserinde zikretmitir. Ancak reekin bu eklerle ilgili deerlendirmesi dier Bulgar kaynaklarnda farkl gemektedir. rnein Popov ve Doykov, reekin k uk eklerini Trke kltme eki olarak belirttiini sylerler ki dorusu da budur. 37 Parmakov p. 4. 38 Doykov, p. 14-15. 39 Tapu Kadastro Genel Mdrl Arivi (TKGMA), Nibolu Mufassal Defteri, 42, s. 10b; BOA, TD, 625, s. 40. 40 Machiel Kiel, a.g.m, s. 247. 41 Orgeneral Kont Marsigli, Bologna ehrinde bir talyan soylusudur. Almanya mparatorluu hizmetinde bir askerdir. 18 yandan balyarak Alman ordusunda Trklerle savam, 1683de Viyanay kurtaran, 1686da Budapeteyi Osmanldan alan orduda bulunmutur. Uzun mddet stanbulda yaam, iyi Trkce renmitir. http://www.tahavi.com/tarih/018.html 42 Simeonov, p. 8. 43 Bakrcieva-Yordanov, p. 13.

History Studies Volume 2/2 2010

251

Mehmet TOPAL

karl olarak Trke kltme ekinin eklenmesiyle ortaya ktn ifade etmitir.44 Kiel kltme ekinden hareketle yapt bu deerlendirmede Yerky kelimesinin Ruse ile ayn anlam tadn ve Kk Yerky anlamnda Rusuka dntn sylemitir fakat iki kelimenin birbirinin karl olduunu kantlayacak bir bulgu yoktur. Ruse ismiyle ilgili geree daha yakn ve ilgin aklamalar Trkoloji almalar yapan Bulgar bilim adam Prof. St. Mladenov dan gelmektedir. Ona gre ehirlerin isimleri Hint-Avrupa kkenli Ru szcne dayanyor, anlam ise: Kol, dere olup nehir kenarndaki ehirlerin isimlerinde kullanlmtr. Mesela: Strumitsa, Struga, Rumo (Roma) v.s.45 Simeonov da Mladenovun grn daha akla yakn bularak eserinde bu isim deerlendirmelerini btn detay ile zikretmitir. 46 Prof. Mladenovun, tahminlerini desteklemek iin verdii btn inandrc kantlara ramen Rusuk isminin orijini yine de tartmaya ak bir mesele olarak kalmaktadr. Bulgar kaynaklarnn ne srd dier bir varsayma gre isim, bu ehre g etmi olan Rus kolonisinden kalmtr. 968 ylnda, Kiev Knezi Svetoslav, Peeneklerle savat srada bu gzel Bulgar blgesine hayat boyu yerlemek istemi ve askerlerinin bir ksmn bu maksatla Pristadaki kalede brakmtr. lm onu Kievde yakalaynca Pristada unutulmu olan askerler, ehri yeni Rusi ad altnda barl bir Slav yerleim merkezine dntrmek zere buraya srekli olarak yerlemilerdir. kinci Bulgar arl dnemi (XII-XIV. y.y.) boyunca, buras bir Rus ky Rusi-to olarak varln srdrmtr.47 Rusuk isminin meneine dair Osmanl kroniklerinde ve ariv belgelerinde de nemli ipular vardr. Mehmet Ner Bulgar kral imann kalelerinin isimlerini
44

Golyamo (Byk Yurgova) Tuna nehrinin teki tarafndaki eski Giurgiu kalesi ve ehri olup, ortaa talyan kaynaklarnda San Giorgio diye isimlendirilmitir. Buna dayanlarak en son ansiklopedi maddelerinde burann XIV. Yzylda Cenova / Ceneviz tccarlar tarafndan ina edildii ifade edilmise de bu yerin tarihi daha eskiye iner. Bkz. Machiel Kiel, a.g.m, s. 247. 45 Parmakov p.4-5. 46 Prof. Mladenovun temel k noktas birok ehrin eski adlarnn bir cins ismi olan nehirden kaynaklanddr. Bunun karakteristik bir rnei Adriyatik Denizinde ikinci liman ehri olan ve imdi talyaya bal olan Fiume ehridir. talyancada Fiume, Latincedeki flumene benzemekte ve nehir anlamna gelmektedir Ruska ile deitirmekten baka bir ey yapmamlardr. Kk olmayan bir ihtimalle Ruse isminin de ehrin o zamanlar ve imdi yannda bulunduu nehre dayanarak nehir anlamna geldiini sylemek mmkndr. Bu tahmin ok basit bir geree dayanmaktadr, o da udur ki nehirler ehirlerden daha eskidir ve ounlukla ehirler yaknlarndaki nehirlerin adlarn tamaktadrlar ve birok ehrin ad basite nehir anlamna gelmektedir, rnein adlarnda Hint-Avrupa kk ruyu (daha dorusu (s)ru) = nehir, akarsu, dere, akmak, fkrmak) aramamz gerektii Fiume, Strumitsa, Struga, Roma v.s gibi.. Bizim Struma admz (klten Strumitsa ve Strumitsa ehri) eski Trak dilindeki Strym, Slav dilindeki struya, Latincedeki Strumion = aknt, nehir (Almancadaki Strom, Yunanca reuma, Bulgarca ruyno; i-ri sesli harfiyle benzer bir kkmz var, Latince rivus akarsu, Franszca riviere, Slavca po-roy, Almanca rinnem akmak v.s) ile ayn anlam tamaktadr. Ayn ekilde Rusuk ehrinin eski ad akmak veya nehir anlamna gelen ve Stru-mitsa, Struga, Lat. Roma (Tibr) nehrinin eski ad Rumodur) isimlerinde bulunan ru kknden tremektedir. Tibr nehrinin adna gre Romaya nehir ehri dendii gibi (Yunanca reuma=nehir) Rusuk da adn bulunduu nehirden almaktadr. Simeonov, p. 6-8. 47 Ruse V Zorata Na Osvobojdenioto, [Ruse on the Verge of Liberation], Ruse 1928, p., 6.

History Studies Volume 2/2 2010

Rusuk ehrinin Ad ve Yeri zerine Dnceler

252

sayarken Rusuku da zikrediyor. Nerinin bahsettii Bulgar kaleleri arasnda Rusuk, Yrk Ovas adyla yer alyor.48 Yrk Ovas ile zellikle tahrir defterlerinde yer alan Yerky isimlerinin telaffuzlarnn az da olsa benzerlii Yerky, Yrk Ovasndan m devirildi sorusunu akla getiriyor. Bu konu halledilmi olsa bile Rusuk isminin nereden geldii sorusuna cevap olamayaca aikrdr. Evliya elebi ehrin adn Nibolu Eflak krallarndan olan Urusuktan aldn sylemekte ve bu isimlendirmeyi Emevi halifelerinden mer bin Abdlazizin halifelii dnemine kadar gtrmektedir.49 Fakat bu bilgiyi destekleyen kaynak olmad gibi ehrin tarihsel geliimi ile de ters dmektedir. VIII. Yzyla tekabl eden Hz. mer devrinde verilmi olan bir ismin XV. Yzyla kadar hi kullanlmayp sonra sahneye kmas ihtimali olduka zayftr. XV ve XVI. Yzyllara ait Osmanl ariv kaynaklar Rusuku Yerg Beriyaka, Yergn ise Yerg teyaka olarak adlandrr. 884 (1479) tarihli bir Osmanl tahrir defterinde ise Rusi olarak bilinen Yerg Beriyaka ifadesine rastlanr. 50 965 (1557-1558) Tarihli evkaf ve emlak defterinde ernovi Nahiyesine bal olduu ve nefs-i kasaba-i Rus eklinde ifade edildii grlmektedir.51 Yine Kanuni devrine ait 382 numaral defterde52 yer alan Hassa-y Hazret-i Pertev Paa nefs-i Rus ve Gebran- nefs-i ehr-i Rus ifadeleri daha sonra ve halen kullanlmakta olan Rusuk ismine henz geilmediine iaret etmektedir. II. Selim devrinde (1566-1574) ise ak bir ekilde Rusuk adnn kullanld grlmektedir.53 976 (1568-1569) Tarihli icmal defterinde ve tarihsiz bir defterde ise Yerg Beriyaka Rusuk adnn yerine kullanlmtr.54 Rus ve Yerg Beri Yaka adlarnn tahrir kaytlarnda e zamanl kullanlyor olmas ehrin adna dair bir kararszln iareti olarak alglanabilir. Bu durum blge insanlar tarafndan kullanlan Rus ya da Rusi isminin Osmanl idarecileri tarafndan balangta sempatik bulunmayp deitirilmesi yolunda bir gayret sarf edildii izlenimini de vermektedir. Fakat daha nce de ifade edildii gibi II. Selim dneminden (1566-1574) itibaren tahrir defterleri gsteriyor ki ehrin ismi artk Trkelemi biimi olan Rusuk eklinde kaytlara gemektedir. 55 ehre Ruse diyenler sadece orda ve evresinde yaayan Bulgarlar olmutur. Bu ismin yaygnlamas Rusukun Bulgarlarn eline gemesinden sonra olmutur. ehirde yaayan
48 49

Mehmed Ner, a.g.e, s. 113,117. btida bnsi Hz. mer ibn Abdlaziz hilfetinde mmet -i Muhammed amdan birka kere slmbol zre hurc edp Kostantiniyyeyi muhsara ettiklerine lgar ile nice bin mcahidn bu semtlerden ml -i ganyimler aldklar sene Nigebolu Eflak krallarndan Uruscuk nm bir kral - bed-nm bu kalay bin edp Dobruca kral zre tegallbe kasd etmiidi. Evliya elebi Seyahatnmesi, 3. Kitap, s.180. 50 Machiel Kiel, a.g.m, s. 247. 51 BOA, TD, 309, s. 72. 52 BOA, TD, 382, s. 51, 59; Ayn fonun 452 numaral defterinde de nefs -i Rus denilmitir ki, bu defter de Kanuni devrine isabet eder. s.36. 53 TKGMA, Nibolu Mufassal Defteri, 42, s. 10b. 54 BOA, TD, 467, s. 214; BOA, TD, 439, s. 136. 55 TKGMA, Nibolu Mufassal Defteri, 42, s. 10b; TKGMA, Nibolu Mufassal Defteri, 58, s. 6b BOA, TD, 625, s. 40; BOA, TD, 664, s. 28; BOA, TD, 689, s. 102. 1619 ylnda hala ernoviye bal grnen Rusuk, 1642 tarihli Avarz defterinde artk bir kaza merkezi olarak zikredilmektedir. BOA, TD, 738, s. 78; BOA, TD, 771, s. 154.

History Studies Volume 2/2 2010

253

Mehmet TOPAL

Trkler hala ona Rusuk demekte, Avrupal milletler arasnda da ehir Rusuk adyla tannmaktadr.56 Son sz olarak belirtmemiz gerekir ki; Rusuk adna dair ne srlen iddialarn hi biri meseleyi tamamyla halletmiyor. Lakin bu iddialardan St. Mladenovun Tuna Nehrinden hareketle yapt deerlendirme yani nehir anlamna gelen Ru kelimesinden esinlenildii varsaym ve Kiev Knezi Svetoslav zamannda ehre yerleen Rus kolonisinin ehre adn verdii iddias daha gereki grnmektedir. Osmanl kaynaklarnda balangta Rus ve daha sonra Rusuk kelimelerinin kullanlm olmas ikinci ihtimali daha gl klmaktadr. 1928 ylnda Spas Ganev redaktrlnde Rusukta bir heyet tarafndan hazrlanan Bulgarca eserdeki kinci Bulgar arl dnemi (XII -XIV. y.y.) boyunca, buras bir Rus ky Rusi-to olarak varln srdrmtr57 ifadeleri de bu kanaatimizi desteklemektedir. KAYNAKA I. Ariv Belgeleri Bulgaristan Milli Ktphanesi, Oryantal Blm (NBKM), Rusuk eriyye Sicili (R) 4 BOA (Babakanlk Osmanl Arivi), TD (Tahrir Defterleri), 309,382, 439, 452, 467, 625, 664, 689, 738, 771. TKGMA (Tapu Kadastro Genel Mdrl Arivi), Nibolu Mufassal Defteri, 42, 58. II. Yaynlanm Ariv Belgeleri 370 Numaral Muhasebe-i Vilayet-i Rm-ili Defteri (937/1530), [Dizin ve Tpk Basm], c.II, T.C. Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yay., Ankara 2002 III. Kaynak Eserler Evliya elebi Seyahatnmesi, 3. Kitap, (Haz. Seyit Ali Kahraman-Ycel Dal) Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1999. Mehmed Ner, Cihnnm, (Haz. Necdet ztrk), amlca Yay., stanbul 2008. emseddin Sami, Kmsl-alm, C.3, stanbul 1308. IV. Telif Eser ve Makaleler AKYILDIZ Ali, Balkanlara Osmanllardan Miras Bir ada Medeniyet rn: RusukVarna Demiryolu, Balkanlarda slam Medeniyeti Milletleraras Sempozyumu Teblileri, Sofya, Nisan 21-23, 2000, IRCICA, stanbul 2002. BABINGER Franz, Rusuk, A, C. 9, MEB, stanbul 1988. BAKARDJIEVA Teodora -Stoyan Yordanov, Ruse. Prostranstvo i storiya, [Ruse. Region and History], Ruse: Avangart Print, 2001.
56 57

Simeonov, p. 6-8 Ruse V Zorata Na Osvobojdenioto, p. 6.

History Studies Volume 2/2 2010

Rusuk ehrinin Ad ve Yeri zerine Dnceler

254

BOSTAN dris, Osmanl Bahriye Tekilat: XVII. Yzylda Tersne-i mire, TTK, Ankara 1992. Bulgaristanda Trk Basn, Basn Yayn Genel Mdrl, Anakara 1980. DANMEND smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.1, Trkiye Yay., stanbul 1971. ERDOAN Meryem Kaan -Meral Bayrak Ferliba-Kamil olak, Rusuk Ayan Tirsiniklizde smail Aa ve Dnemi (1796-1806), Yeditepe Yay., stanbul 2009. ERDOAN Meryem Kaan, Rusuk Kalesi, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi TrkBulgar likileri Bildiriler, Eskiehir 2005. http://www.tahavi.com/tarih/018.html INCICIYAN P.L. -H.D. Andreasyan Osmanl Rumelisi Tarih ve Corafyas, GneyDou Avrupa Aratrmalar Dergisi, S. 2-3 (Ayr basm), stanbul 1974. IVANOVA Svetlana, Vzrajdane Km Predistoriyata Na Rusenskata Obina Prez XVII i XVIII V. [Enlighment Towards The Pre-municipal Era of 17th and 18th Centuries in Ruse], Almanah, Tom I, Ruse 1996. JELEVA Dobrina -Martins Viana, Gradoustroystvena Evoluiy na Grad Ruse, Almanah, Tom II, [The Development of Ruse in the Context of City Planning, Alamanac, vol. II], Ruse 1997. KEREN Tsvi, Evreite V Rusuk-Razvitieto Na Evreyskata Obtina V Stolitsata Na Dunavskiya Vilaet [Jews in Ruse: The Development of The Jewish Community President in The Capital of The Danubian Principality], Almanah, Tom I, Ruse 1996. KIEL Machiel, Rusuk, TDVA (Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi), C.35, stanbul 2008. PARMAKOV Simeon P., Ruse Vera i Dnes [Ruse Yesterday and Today], Ruse 1936, p.1; Sim. Simeonov, Ruse V Minaloto i Dnesi [Ruse in The Past and Today], Rusuk 1929. POPOV Nikola Georgiev, Opisanie na Rusuk za Vremeto ot 1860-1879 Godina [The Description of Ruse Between 1860-1879], Ruse 1928. Ruse V Zorata Na Osvobojdenioto, [Ruse on the Verge of Liberation], Ruse 1928. SIROMAHOVA Jeka, Km storiyata na Ukrepitelnata Sistema na Ruse po Vreme na Rusku-Turskite Voyni (1768-1878) [The History of the Defense System of Ruse During the Russo-Ottomano Wars (1768-1878)], zvestiya Na Narodniya MuzeyRuse [The Bulletins of Public Museum Ruse], Kniga IV[Book IV], Bapha [Varna] 1970. AROVA Krumka,Ruse Prez XV-XIX V.[Ruse Between 15th 19th Centuries], Almanah, Tom II, Ruse 1997. Vasil G. Doykov, Ruse konomgeografska Harakteristika [Ekonomic & Geographic Character (Structure) of Ruse], Sofiya 1959. YORDANOV Stoyan -Teodora Bakardjieva (Sistaviteli), Podbrani zvori za storiyata na Grad Ruse i Rusenskiya Kray, II-XIX. V., [Selected Bibliography on the History of Ruse and Ruse Region, II-XIXth Centuries], Ruse: Avangart Print, 1999.

History Studies Volume 2/2 2010