Prof. Dr.

Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

VARLIK FELSEFES
Prof.Dr. Mustafa Ergn Aslnda sahip olduumuz btn bilgiler, deiik ekillerde varolan eylerin bilgisidir. Varolan bu eyler canl veya cansz bir madde olabilir; bir ahlk davran, bir roman, estetik deeri yksek sanat eserleri gibi manevi bir ey olabilir; dnme, hissetme, sezme gibi ruhsal bir ey veya matematik, mantk, geometrik ekiller gibi ideal bir ey olabilir. nsan bilgisi, bu varolan eylerin eitli nitelikleri hakkndadr. Varolan eyleri, onlarn temellerini, derinliklerini, onlar arasndaki esas ba felsefenin bir kolu olan Varlk Felsefesi (Ontoloji) incelemektedir. A. Varlk Felsefesinin Konusu 1. Bilime Gre Varlk Bilim varlklar hakknda elde edilen bilginin iyi dzenlenmi, rgn bir hale getirilmi eklidir. Bilim gerei arama faaliyetidir. Bilim bu dnyaya ait nesnel olgular, herkesin incelemesine ve eletirisine ak olgular inceler. Olgular ya dorudan ya da dolayl olarak gzlenebilir ve zerinde deney yaplabilir eylerdir. Olgular, var olan eyler, dnyann bilgisini veren, kullandmz cmleleri doru veya yanl klan eylerdir. Dnyadaki tek tek nesneler, bize, dnyann ne olduunu tam bildiremez. Bu nesnelerin sahip olduu zellikler ve bilhassa nesneler arasndaki ilikiler, dnyann ne olduunun bilgisini verir. L. Wittgenstein, "Dnya olgularn toplamdr, eylerin deil" derken, byk lde bu ilikileri kastediyordu*. Bilim, iinde yaadmz tabiatn ok eitli dzeydeki varlklarn ve olaylar inceler. Bu varlklardan ve olaylardan elde edilen bilgileri mantk, matematik gibi yntemlerle inceleyip oradaki yasalar bulmaya alr. Bilim, varolan dnyasn bir btn olarak inceleyemez, paralayarak inceler. Fizik ve kimya maddeyi, biyoloji canly, astronomi gkcisimlerini ve olaylarn, sosyal bilimler insan tabiatn ve insanlarn kendi aralarndaki olaylar v.s. inceler. Bilim nesneler dnyasn inceler, onlar var olarak kabul eder ve niin var olduklarn aratrmaz. Bilim, varlklarn ve olgularn "niin"ini sormaz, "nasl" olutuunu ve olduunu aratrr. Bu varlk alan mikrokozmostan makrokozmosa doru eitli byklkler ve farkl zelliklerde yaylmtr. Bilime gre varlk, maddedir. Ancak bilimin madde anlay da adan aa deimitir. Balangtan 20. yzyl balarna kadar atomcu madde gr egemen olmutur. Buna gre, maddenin temeli atomlardr. Molekllerden, atom topluluklarndan oluan madde sreksizdir. Maddenin kat, sv, gaz halindeki grnleri, bu atom molekllerinin farkl biimlerde dzenlenilerinden dolaydr. Atomcu madde gr uzun sre maddenin halini aklayan ve maddenin sadece bu halde bulunabileceini savunan bir gr olarak kald. Ancak daha sonraki bilimsel aratrmalar, durumun bu kadar basit olmadn ortaya kard. Gazlar ve svlar arasndaki ayrm mutlak olarak yaplamyordu, sv ve gaz akkanlarndan farkl yeni akkan trleri bulunuyordu. Ayrca sv kristaller gibi ne kat ne de akkan olan bir takm madde halleri de kefediliyordu. Einstein ncesi ve kuvantal madde kavramndan nceki yllarda, atomcu ve sreksiz madde kavramnn karsna maddesel olmayan ma ve elektromanyetik alan kavramlar kartld. Maddenin temeli kuvantonlar ve fotonlar (k paracklar) olarak kabul edildi. 1930'lardan gnmze kadar gelitirilen yeni bir anlaya gre de, her maddeye bir "anti madde" elik etmektedir. Maddenin bu simetrik maddesi ile ikili bir duruma gelmesi, ada bilimde nemli tartmalara neden olmutur. Bilim, hem canl hem de cansz varlklar, hem doann srekliliini hem de evrimini inceler. Fizikokimyasal olaylarn stn derecede bir terkibi olan canl varlk, kendine has zellikleriyle bilimin byk bir inceleme alann oluturur. Baz bilim adamlar canl varl; kendi kendini tamir, kendi kendini kurallama (deta

) Bilimin varlk dnyasna bak as diyebileceimiz olgular da eit eittir: Dnyada varolan eyler hakkndaki basit hkmlerimiz, atomik olgulardr (atomic facts). Mesel "bu yeildir", "kar yayor" gibi. Atomik olgular, dnyadaki en yaln varlk ve olaylarn en basit ifadesidir. Atomik olgular birleerek molekler olgular meydana getirirler. Atomik olgularn zdd, genel olgulardr. Bunlar, "btn insanlar lmldr" ifadesinde olduu gibi genel gerekeleri gsterirler.

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

renme), ekil, hareket, beslenme, sindirilmemi ve zararl unsurlar bedenden atma, oalma, yalanma, lme v.s. gibi unsurlaryla incelerken; baz bilim adamlar da canllarda meydana gelen olaylar cansz teknii ile, osmose, zlme, kataliz, hidroliz, yanma, elektrik akmlar, enerji deiimi v.s. asndan ele alp inceliyorlar. 2. Felsefe Asndan Varlk Varlk sorununu ele almalar bakmndan felsefe ile bilim birbirlerinden birok asl noktada ayrlrlar. Bir kere bilimler varl eitli alanlara blerek deiik alardan ele alp incelerken, felsefe bir "temel-bilim" gibi varl bir btn olarak inceler. Varolan hakknda bilimin soru sorma tarzlar ile felsefeninki farkldr. Bilimin soru sorma tarz, varl ele al ynne, kulland metotlara ve lm biimlerine gre farkllar. Bilim, sadece kendi asndan varl inceler; kendisini ilgilendirmeyen ynlere, derin ilikilere dokunmaz. Eer sadece bilimsel bilgi erevesinde kalnrsa, insan bilgisi birbirinden kopuk paralar halinde kalr. Oysa insan gerek disiplinler (bilim dallar) aras almalarla, ama zellikle de felsefe ile, btn varlklarn bilgisine, varln tmne hkim olmak ister. Felsefe varl ve varolanla ilikili olaylar bir btn olarak ve her eyiyle aklamak ister. Bu ekliyle de bilimlerin paralad varlk alanlarn birletirmek, bilimler arasndaki ba gstermek ister. Felsefe, tm varlk dnyasn yneten ilkeleri bulup aklamak ister. Felsefede bu yndeki abalar balca iki grup iinde toplanr: Metafizik ve ontoloji a. Metafizik - Ontoloji Metafizik (Meta ta physika), Aristoteles incelemesi yapan bilim adamlarnn, onun 14 kitabna verdikleri bir isimdir. Metafizik, "Fizik tesi", "Fizikten Sonra" demektir. Aristoteles nce varlk zerinde bilimlerin, zellikle de fiziin grlerini incelemi; sonra da varl genel olarak incelemeye, varlk konusunda Thales'ten Platon'a Yunan filozoflarnn grlerini deerlendirmeye balamtr ki, bu almasnn adn "Metafizik" koymulardr. Aristoteles, kendi dneminde metafizik varln ve bilginin ana ilkelerini; madde, biim ve maddesiz biim (Tanr) konularn incelemitir. Ortaada metafizik, felsefe ile ilahiyat, Tanr bilimini zdeletirmitir. Descartes'ta metafizik hl gerek felsefedir ve Tanrnn nitelikleri, ruhlar ve insann iindeki ak-yaln bilgi ilkelerine inceler. Felsefenin kkleri metafizik, gvdesi fizik ve dallar dier bilimlerdir.

Yani Descartes'ta metafizik, Tanr bilimi olmaktan btn bilimlerin kk olan bilgi kuram durumuna gemitir. Kant metafizii akln kurgusal (speklatif) bilgisi olarak grr ve onun yolunu bilimin yolu kadar gvenli bulmaz. Hegel ise metafizii, akln nesnelere bak biimi, akln dnyay yorumlamas olarak grr. 20. yzyl filozoflarndan Heidegger, Merlau-Ponty, Sartre gibileri de varlk sorununu zmlemek iin metafizii ykmak istemiler; ama bunu yaparken kendileri de metafizik yapmlardr. Varl, var olanlar bir btn olarak ele alp inceleyen felsefe konusuna Ontoloji (Varlk bilim) denilir. Ontoloji Yunanca bir kavramdr ve felsefede kullanm Aristoteles'e kadar gider. Aristoteles zamannda varolan, iki ynl ele alnyordu: olu ve grn olarak. Olu ve grn varolan eyle beraber, sanki varolann zellikleri gibi grnyorlard. Oysa var olan bir btn olarak, 'Varolan varolan olarak" (on he on) incelemek gerekiyordu ve Aristoteles bunu yapmaya alt. Varlk bir tek eydir; varolan ise o varln iindeki birok eydir. Bir tek varlk vardr (hakikat, realite) ve o bir tek varl oluturan, varolanlardr. Gerek grn gerek olu, varolanda ortaya kar. Aristoteles varolan deiik ynlerden deil, sadece varolan olarak incelemeyi teklif etmitir. Reel varlk (Onta) kavramna dayal "Ontoloji", btn bir terim olarak 18. yzylda Christian Wolff (1679-1754) tarafndan kullanld. Aristoteles'te temel felsefe" (prote philosophia) olan Ontoloji, Wolff'ta ve Descartes'te "ilk felsefe" (philosophia prima) olarak anlald. Eski dnemlerde Ontoloji genellikle metafizik ile kark anlalyordu. Onu metafizikten ayrp felsefenin temeli yapmaya alan dnr Nicolai Hartmann (1882-1950) oldu. Felsefede varlk, varolan en son bir ey olarak grlr. Bu en son, esas varlk da birok filozoflarca gizemli, metafizik bir ey olarak anlalr (Platon'da "aeion", Aristoteles'te "substanz" ve form, Kantta "Ding an sich" (kendiliinden ey), Berkeley'de "mind", Hegel'de "mutlak geist", Schopenhauer'de isteme, Husserl'de saf ben). Bugnn ontolojisinde varln kendisi en son eydir. Varln, varolann arkasnda, grn alanna kmayan baka bir metafizik temel yoktur. Bilgi, grnlere (fenomenlere) dayanr; nk grnlerin gerisinde zsel baka

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

bir ey yoktur. Varlk kendini fenomenlerde gsterir. Fenomen, bir eyin aa kmas, kendini gstermesi, gizli kalmamas demektir. Ancak bu fenomenlerin, grnlerin gerei tam olarak yanstp yanstmadklar sorunu vardr. Baz aldatc, yalanc, uydurma, sahte fenomenler de vardr: hem hastalk hem salk belirtisi olan yzdeki krmzlk, tarihteki uydurma hikyeler, fizik dnyada grdmz doal aldatmalar (sudaki kan krk gibi grnmesi v.s. gibi) ve insan tabiatndaki yanl grp deerlendirmeler... Ancak bu gibi olaylara bakarak grnlerin gerisinde bir gizli g veya varlk kabul etmeye, felsefe bakmndan gerek yoktur; nk bu, bizi hemen metafizik kurgulara gtrr. Her kurgu yeni kurgulara srkleyecei iin, realite dnyasndan uzaklap hayaller dnyasnda yaamaya balarz. Oysa varolan, insann onu bilmesine, dnmesine bal olmadan vardr. Varolan ne ise odur, ancak her ey her eye baldr. Varolan eyler, bilinen eylerden ok fazladr. Bilim ilerledike yeni varolan eyler bulacaz ve eskiden bildiklerimizin de yeni yeni ynlerini kefedeceiz. Aslnda btn bilimler ontolojiktir, nk varolan aratrrlar. Ancak felsef ontoloji, bilimlerin paralad varlk alanlarnn btnln gsterir; bilimler arasndaki sk ba ortaya karr. b. Metafiziin varlkla ilgili sorunlar Her dnemin ve her bilgi alannn bir metafizii vardr. Metafizik, son yzyllarda insan hayatnn her alanna hkim olan pozitivist felsefenin propagandasyla bilime ve dnceye dman bir akm olarak nitelenmi ve felsefeden uzaklatrlmaya allmtr. Ancak gerek tarih boyunca felsefede gerekse gnmzde eitli bilim alanlarnda metafizikten kurtulmak mmkn olmamtr. Hemen her alanda bilimsel bilgiyi ve realist-rasyonel dnceyi kuatan metafizik alandr. Bilim ve felsefenin baz alanlarda, insan akl realitelere bal ve onlara hakim dnceler ortaya koymaktadr. Oysa varlk insan duyularnn alglamalaryla ve grnr gereklikle snrl deildir; insan, alglayamad, gremedii varlk alanlarna, yaayamad zaman paralarna ait de dnceler gelitirmek zorunda kalyor. Sk sk bilimsel bilginin snrlar dna almak, oraya dair kurgular (speklasyonlar) gelitirmek zorunda kalyor. Dolaysyla her bilgi alannn bir fizik alan, bir de metafizik alan oluyor. Bir bilim alannda tm problemlere hkim olan bilim adamlar ve dnrler, o bilimin metafizik alanna da geip bir takm kurgular

gelitirebiliyorlar. Bilgisiz ve dar grl kiilerin gelitirdikleri metafizik kurgular gereklerden tamamen uzak zanlar dzeyinde kalrken, geni grl bilim adamlarnn kurgular bilimi yeni aamalara ulatryor; varlk dnyasn ve insan akln aydnlatyor. Belli bir problemin iine iyice giren kiiler, oradaki felsefi ve metafizik problemleri grrler ve bunlar en azndan soru dzeyinde gndeme getirirler. Sorular eklinde ortaya konan metafizik problemlere de, eitli dnrler salt kurgusal veya kurgu bilimsel aklamalar getirirler. Fizik, tp, tarih, kimya, astronomi, biyoloji, hukuk, ahlk, ynetim gibi alanlarda birok metafizik problem ve aklama tarzlar vardr. Varlk alannda ortaya konmu bu gibi sorunlar ve aklama biimleri de oktur. Bunlara baz rnekler verelim: inde yaadmz evren kendiliinden mi olmutur, yoksa bir Tanr tarafndan m yaratlmtr? Gerek zamansal gerek uzaysal olarak evrenin bir ba ve sonu var mdr? Ba ve sonu varsa, evren olmadan nce ne vard, yok olunca buralarda ne olacak? nsan nedir? Canllar dnyasndaki yeri nedir, dier canllardan evrimleerek mi olumutur, yoksa orijinal bir varlk olarak m yaratlmtr? lm nedir? nsanlar ldkten sonra ne olacaktr? Canl varlkla cansz varlk arasndaki bant nedir? Cansz varlklar nasl canllarn devamlln salyor? Canl-cansz dnm nasl oluyor? Dil nedir? Dil insanlara doutan m verilmitir, onlar tarafndan sonradan m gelitirilmitir? Dil ve kltr niin btn insanlar arasnda ortak deildir? nsan zgr mdr; kendi kendini hr olarak gerekletirip ortaya koyabilir mi? Bunlar gibi binlerce soru gerek bilim adamlarnn gerekse dnen her yataki ve her kltrdeki insanlarn kafasn megul ediyor. Varlk alannda ortada duran binlerce problematie filozoflarn getirdikleri aklamalardan bazlarna deinelim. Varln, bu varlk evreninde grdmz milyarlarca varolan eyin asl nedir? Bu soru M.. 6 ve 5. yzyllarda yaayan Yunan doa filozoflarnca ve onlardan aa yukar 100 yl nce yaayan Hint filozoflarnca tartlmtr. M.. 700-550 yllar arasda en grkemli dnemini yaayan Hint felsefesinde, balangta her eyin aslnn bir nefes, bir rzgar olduu fikri ilenmitir. kinci kuak filozoflar, evreni, iinde ate yanan byk bir canlya benzetmiler, en yce varlk olarak da gnei kabul etmilerdir. nc kuak Hint filozoflar,

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

gene birinci kuak gibi, tm evrendeki en gl ban nefes olduunu sylemilerdir. Drdnc kuaktan Pravahanaya gre gerek varlk boluk, belirsizlik ve dncedir; insan, dnce ile kurtulua (Nirvana) erer. Dnce, beinci kuak Hint filozoflarnda da stn tutulmutur. Her eyin ilkinin dnce olduu, her eyin ondan kt savunulmutur. Yunan doa filozoflarna bakarsak, evrenin asl hakknda onlarn da benzer dnceler ortaya srdn grrz. Thales, her eyin bann, kknn (arkhe) su veya sv olduunu savunmutur. Her ey sudan gelir ve geri suya dner. Su, meydana gelmemi ve yok olmayacak, her eyin kendisinden olutuu ve kendisine dnecei bir ana maddedir. Thales'e gre evrendeki her ey canldr, "her ey tanrlarla doludur". Gene ilka filozoflarndan Anaximandros'a gre btn varlklarn asl, sonsuz ve snrsz bir eydir (Aperion). Bu aperion'dan, nce scak ile souk, sonra kat ile sv ve oradan da btn varlklar meydana gelmitir. Doa filozoflarnn ncs olan Anaximenes'e gre de her eyin asl olan ilk madde "hava"dr. Btn evreni ayakta tutan, bir hava, bir soluktur. Onun younlamas ve gevemesi atei, svlar ve kat cisimleri ortaya karr. Gene Bat Anadolu'da yetimi bir dnr olan Herakleitos'a gre evrendeki btn varolanlarn temeli atetir; btn ztlklar onun iinde erir. Evren, bir madde olmaktan ziyade durmadan akp giden bir sretir, ba sonu olmayan bir deimedir. Herakleitos'un ana grn "Her ey akar" (Panta rai) eklinde zetlemek mmkndr. Herakleitos metafiziinin tam kartn "Eleal filozoflarda gryoruz. Onlardan Parmenides'e gre, bir tek varlk vardr. O, bir birliktir, kendi iine kapaldr, domamtr, yok olmayacaktr, deimez, blnmez, younlamaz, seyreklemez. Yalnzca varolan vardr ve o dnebilir; var olmayan ise yoktur ve dnemez de." Eleal Zenon da zamann ve uzayn blnebildiini dndmzde, varln ve hareketin imknszl noktasna gelindiini; yleyse var olann bir ve hareketsiz olduunu savunmutur. Gene Antik Yunanda yaam Pitagoraslara gre, btn varlklarn gerisindeki ana ilke saylardr. Herey saylara indirgenebilir. Evren, bir say uyumudur. Tm nesneler bir say sistemi ile aklanr. Dzenin temelinde matematik orantlar bulunmaktadr. Balangta evrendeki her eyin ana

maddesini tek bir eye indirgeyen ve o maddenin kendi znde bulunan eitli hareketlerle oluun meydana geldiini savunan metafizik felsefe, daha sonra yerini temel maddeyi fazlalatran ve oluu mekanik olarak aklayan yeni bir metafizik varlk felsefesine brakmtr Empedokles'e gre, "Her eyin kkleri, temel maddeleri 4 tanedir: toprak, su, hava, ate. Bu temel maddelerin belli oranda karmas ile varlklar meydana gelir, dalmasyla da lr." Aslnda bir temel ge olarak su, hava ve ate daha nceki filozoflarca tek tek ne srlmt; Empedokles adeta bunlarn hepsini birden kabul edip onlara bir de topra eklemitir. Bu drt geyi birletiren kuvvet sevgi, ayran kuvvet de nefrettir. Olu ve yok oluu zlerin ve tohumlarn karmas olarak aklayan Anaxagoras, ana gelerin saysz olduunu, her varln ayr bir ana maddesi (sperma) olduunu savunuyordu. Bu kadar ok ana madde arasnda oluu meydana getiren ve yrten g, "Nous" adl bir dnce, bir akldr. Nous, ok ince, ok temiz ve evrene egemen olan bir maddedir. Ama nous her eyi balatan kuvvettir, oluun daha sonraki safhalar mekanik olarak gerekleir. lkan byk atomcu dnr Demokritos'a gre, varolan meydana gelmemitir, deimez ve yokolmaz. Varolann iinde artk daha ke blnemeyen cisimsel zler (atomlar) vardr. Bunlar bolukta kendiliklerinden hareket ederler. Bu hareket srasnda btn evren ve oradaki varlklar atomlarn birlemesiyle meydana gelir. Bu oluta, Anaxagoras'n nous'u gibi, amal bir meydana getirme yoktur; sadece rastlant ve zorunluluk vardr. Zorunluluu yrten de mekanik kanunlardr. lka Yunan felsefesinde tabiat aklarken ortaya konan bu birbirinden farkl dnceler, bir ara insanlar bu konu ile uramaktan uzaklatrmtr. Protogoras, evrende her eyin srekli bir deime iinde olduunu, salt bir varln olmadn; dolaysyla varlk hakknda genel geerli hkmler vermenin zor olduunu sylemitir. Felsefe tarihinin en byk filozoflarndan olan Platon ise, bu varlk dnyasnn stnde bir idealar dnyas kabul etmi, gerek dnyay da oras olarak gstermitir. Bu dnyadaki varlklar ise, idealarn gelip bu dnyadaki maddeyi ekillendirmesiyle oluur. Ancak madde kararsz ve abuk bozulur bir yapda olduundan, zaman gelince idealar maddeyi terk edip gitmektedir. Platon mrnn son zamanlarnda ise, "Demiourgos" adl yetkin bir Tanrnn bu dnyadaki btn varlklar ve oluu, idealar denilen ilk rneklere gre

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

yarattn savunmutur. Platon'daki idealar dnyas ve madde dnyas eklinde ortaya kan dalist (ikili) metafizik; Aristoteles'te madde (hyle) ve form (morph) olarak devam etti. Bu dnyadaki her ey, form kazanm maddedir. Maddenin z, bir ey olabilme ve bir ey yapabilme potansiyelidir. Madde kendi zn bir form olarak, bir hareket olarak gerekletirir. Aristoteles'in bu ikili metafiziinden sonra tekrar tekli metafiziklerle karlalr. Kbrsl Zenon, varlklarn temel ilkesi atetir diyerek Heraklaitos'u yeniden canlandrmtr. Yaratc ate, bir tohum gibi her varln iinde bulunur. Bu ate insanlarda akl, canllarda ruh, canszlarda bir yetenek olarak vardr. Yeni Platoncu filozoflardan Plotionos'a gre varoluun cisim, ruh, nous ve btn bunlar ortaya karan "Bir" veya "ilk" dedii bir ilk neden vardr, ilk neden Nous'u ortaya karr, Nous idealar dnr, idealar evren ruhunu ve dier ruhlar oluturur ve ruhlar da maddeyi rgtleyerek varlklar ve olaylar meydana getirir. Ortaa felsefesinde varlk konusunda din metafiziklerin egemen olduu grlr. Tanr, evreni ve evrendeki her eyi zgr iradesiyle yaratmtr. Tanr, zaman ve mekn ddr; bu evrendeki varlk ve olaylar zamana ve uzaya bal olduu iin geicidirler. Bu dnyadaki olu sreci, Tanrdan kp yine Tanrya dnen bir daire hareketidir. Rnesans dnemi filozoflarndan Giordano Brunoya gre evren, snrsz ve sonsuzdur. Bu sonsuz evren iinde, her birinin kendine gre hayat olan sonlu dnyalar vardr. Evrende grlen tek tek varlklarn arkasnda Tanrsal kuvvet vardr. Doann yaratc gcnn temeli de tanrsaldr. Doa ve gerek, Tanr'nn dnceleridir. 17. yzyl dnrlerinden R. Descartes'e gre de en yetkin (perfect) ve gerek varlk, Tanrdr. Tanr sonsuzdur ve btn gerei kendisinde toplar. Ruhlar ve cisimler ise sonludur. Ruhun z dnme, cismin ana zellii de yer kaplamadr. Uzayn her yeri sv bir madde ile doludur; evrende bo yer yoktur. Nicole Malebranche, Tanry, hem her eyi yaratan hem de herey zerinde etkin olan tek varlk olarak niteliyor. Cisimler Tanr tarafndan yaratlr, onun tarafndan hareket ettirilirler. Btn varlklarn ve olgularn tek nedeni Tanr'dr. Onun katnda bir ideal cisimler dnyas ve reel dnyada da o ideal cisimlerin rnekleri vardr.

Hereyi Tanr'da gren (panentheism) Malebranche'n aksine, B. Spinoza her eyde Tanry gryordu (pantheism). Btn varolanlarn kkleri Tanr'dadr; nk her eyi o yaratmtr. Tanr'nn yarattklar kendisinden ayr bir ey deildir. Biz Tanr'nn zn madde ve ruh olarak, Tanrnn kendini aa vurma tarz olarak bilebiliriz. Tanr evreni yaratmamtr, evrenin kendisi odur. Nesneler, Tanr gerekliinin birer grndr. Varlk konusunda bir baka metafizik retiye Leipniz'de rastlanmaktadr Ona gre her canl varlk etkin bir kuvvettir. Her varln iinde "monad" denilen tzler vardr. Her monad, kendi seviyesine gre evrende ne olup bittiini bilir. deta her monadn iinde evrenin bir kopyas vardr. Baz monadlarn tasarmlar zayf, bazlarnn yksektir. Her monadn orijinal baz zellikleri vardr. Monadlar, pasif maddeden Tanrya kadar sonsuz saydadr. Her monad kendi iinde yaar, ama nceden kurulmu evrensel uyum, onlar, birbirine etkide bulunuyormu gibi gsterir. Din-metafizik bir felsefe retisi gelitiren George Berkeleye gre de, madd bir d dnyay kabul etmek yanl ve hakszdr. Bizim d dnya ve nesnelerin gerek zellikleri dediimiz eyler, bizim bilincimizden kan idelerdir. Objeler, bizce dnldkleri ve tasarmlandklar iin vardrlar iimizdeki ideleri ruhlar alglar. Ruhlar bir orkestra gibi yneten de Tanr'dr, "evrensel ruh'tur. Alman filozoflarndan Hegel'e gre de, btn varolanlarn temelinde "ide", "akl", "sz" veya "tin" denilen manev bir kuvvet vardr, ide kendisini doada gerekletirir. Ama ideler doada, z ile eliik bir duruma gelip kendisine yabanclar. Felsefe tarihine kubak bir yaklamla kanlar bu rnekler, varln olup olmad, kkeni, ana maddesi, varln bir mi ok mu, deiken mi deimez mi, evrende zgrlk m yoksa kat bir dzen mi olduu, evrendeki oluu tesadflerin mi yoksa zorunluluun mu ynettii, evrendeki oluta bir amalln sz konusu olup olmad konularnda birbirlerinden ok farkl filozofk yaklamlarn bulunduunu gsterir. B. Ontoloji Asndan Varlk Ontoloji (Varlkbilimi) Asndan Varlk Varlk sorunu Antik Yunan filozoflarndan beri, varln zniteliklerini bulmaya alan metafizik ortamlarda tartld. Burada varl dnceye baml klan idealizm ile, varl bilincin ve dncenin dndaki bir

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

madde kabul eden materyalizm akmlar att. nk varlk sorunu incelenmeye balandnda, hemen dncenin varlkla balants sorunu haline geliyordu. Kant'a gre de varlk sorunu, bilginin artlarnn incelenmesine baldr. Burada da dnceyi temel alanlarla, doay (veya maddeyi) temel alanlar, hemen birbirine zt fikirler gelitiriyorlard. Bu basit kartl amak isteyenler de vard. Mesela Spinoza ve Hegel, varln maddilii ile madd varln dnce ile zde olduunu savundular. Heidegger'e gre varlkbilim, varolan varla dayanr. Varlk elbette burada-varlk (Dasein) tan daha genitir. nk burada varlk, varln kiplerinden yalnzca biridir. Madde bile toprak, bitki, hayvan, insan v.s. kiplerinde varolabilir. Varlk, dnmek zorunda olduumuz eydir, dnce de varlktan ve varln znden baka bir ey deildir. Varlkbilim de, tm bilimlerin temelidir. E. Gilson da varl, varolu ile zn birlii olarak niteler. Husserl de varlkbilimi ikiye ayrr: biimsel ve maddesel varlkbilim. Biimsel varlkbilim, maddesel varlkbilimin tm iin geerli biimsel yasalar salar. 1. Varln Var Olup Olmad Problemi Varlk felsefesiyle ilgilenen her filozofun cevaplandrmas gereken ilk sorulardan biri, varln gerekten var olup olmaddr. Varlk varsa, yokluktan m gelmektedir; bizim artk alglayamadmz varlklar yok mu olmaktadr? Yokluk, zerinde dnlp felsefe yaplmas ok zor bir konudur. Antik Yunan dnrlerinden Thales, "hiten hi bir ey meydana gelmez" dncesi temeli zerinde meydana gelmemi ve yok olmayacak bir varl, her eyin ilk nedeni saymtr. Bu madde kendiliinden canldr (hylozoizm) ve kendiliinden deiebilir. Anaximandros'un snrsz ilk maddesi (Aperion) de yokluu kabul etmez. Herakleitosta yokluk, varln yeni bir ekle dnmesi olarak aklanr. Evrenin ana maddesi olan ate, btn varlklar deiiklie uratr. Bu deiiklik bazen bir varlk iindeki gelime eklinde, bazen de baka bir varla dnme eklinde ortaya kar. Baka varla dnmeyi biz ou kez yokolma; yeni oluumu da, yokluktan varolma olarak niteleriz. Eleal dnr Parmenides, "yalnz varolan vardr ve ancak bu dnlebilir; var olmayan yoktur ve dnlemez de" diyerek

ana fikrini ortaya koymutur. Dnr, okluu ve durmadan deimeyi bir duyu aldanmas olarak nitelemitir. Empedokles de btn varlklarn temeline toprak, su, ate ve hava unsurlarn koyup, varlklarn bu maddelerin deiik ekilde bileimlerinden meydana geldiini ve yok olmann olmadn ileri srmtr. Varolann yok olmayacan, ama varlk dnyasnn dnda bir varolmayan" uzay boluunun bulunduunu savunan Demokritostur. Sofistlerden Gorgias, Parmenides'in zddna, bir yokluk olduunu iddia etti. Yokluk, bir gerekliktir; yokluu reddetmek iin bile onu dnmek gerekir. Platon'a gre tam yokluk yoktur, greceli bir yokluk vardr. Bir eyin baka bir ey olmas, bulunmay yokluk olarak nitelenir. Aristoteles de yokluun dnlemeyeceini savunarak, genellikle olu ve gelime zerinde durmutur. Ortaa felsefesine egemen olan byk dinler, varlk dnyasnn bir Tanr tarafndan yokluktan (ex nihilo) yaratld inancnda idiler. Tanr, bu varlk dnyasn yaratmadan nce baka varlk dnyalar yaratyordu; bu iinde yaadmz varlk dnyasnn yok olmasndan sonra da yeni yaratmalarna devam edecektir. Tanr, hereyi yaratan ve yok edendir. Yaratma, onun iin g deildir; O ol der ve olur ("kun feyekun"). Ortaa dnrlerinden Augustinus'a gre, Tanr, varlklar yaratm ve zamann iine atmtr. Zaman ve onun iindeki varlklar, varlk" ile "yokluk"un karmdr. Aquino'lu Thomas, varolan bir ey, ayn zamanda yok olamaz" diyerek kendi varlk yasasn koymu; varl ve yokluu ancak Tanrnn meydana getirdiini savunmutur. Pascal'a gre, "btn eyler hilikten kar ve sonsuza varr". Descartes da kendini (insan) Tanr ile yokluk arasnda bir yerde gryordu. Descartesta, Malebrancheta ve Spinoza'da Tanr hereyi yaratmtr. Varoluun sebebi ve dayana Tanr'dr. Yaratma, Tan'nn kendini gstermesi, kendini gerekletirmesidir. Hegel, varlk ve yokluk kavramlarn soyut ve gereklikten mahrum zihin retimleri olarak yorumlamtr. Ona gre, salt varlk ile salt yokluk ayn eydir. Varlk ve yokluk iice gemitir; birbirlerinin iinde kaybolup giderler. Dolaysyla, felsefede yakn zamanlara doru gelindiinde varlk-yokluk problemi, yerini tamamen "olu" un aklanmas abalarna brakmtr.

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

Yokluk kavramn felsefesinin temel talarndan biri yapm olan Heidegger'e gre, insann kendisini bilmesi, yokluk (lm) nedeniyle ortaya kan tasa ve korkudan, bunalmdan dolaydr. nsan dndaki tm varlklarda da bu yokluun belirginletirdii bir varlk sz konusudur. Varlk, lm ve yokluk rkntsnden doar. "Varlk ve Yokluk" adl eserinde bu konuya varoluu felsefe asndan yaklaan J.P. Sartre'a gre ise, "varlk veya varolu, devaml olarak varlkla yokluk arasnda bulunmak demektir". Varlkla yokluun iice olmas, insanda bir i bulants dourur, insan, srekli yoklukla savaan ciz bir varolutur. Varlk ve Grn Felsefenin en nemli sorunlarndan biri, varlk ile grn arasdaki ilikinin anlalmasdr. Uzun yzyllar boyunca, vasat insanlarn gerek ile grn ayn kabul etmelerine karn; filozoflar, gerek varl grnn arkasnda, onun dnda bir yerde aramlardr. Herakleitos, varlklarn deimiyor gibi grnmesine aldanlmamasn, aslnda varlk dnyasndaki her eyin srekli deimekte olduunu savunmutur**. Herakleitos'un ada Parmenides ise, bunun tam tersini sylemitir. Deime diye birey yoktur; deime gibi grnenler gerek deil, glgelerdir. Asl gerek, varln hi deimediidir. Bu birbirine zt iki fikir, Platon'da iki ayr lem kabul edilerek zmlenmitir. Platon'a gre deimenin ve bozulmann olmad bir idealar lemi ile, deime ve bozulmann egemen olduu bir madde ve olu lemi vardr. Platon'un idealar lemi ve fenomenler (grnler) lemi olarak ikiye ayrd varlk dnyasn, Aristoteles tekrar birletirdi. Ona Gerekten de evrende en kat, cansz ve deimiyor gibi grnen varlklarda bile bir deime vardr. Milyarlarca yl srse de, her cansz maddenin bile bir mr vardr. Maddedeki atomlar istikrarszdr ve srekli paralanmaktadr. Radyum ve uranyumda grlen enerji kayb ve zlme, dier maddelerde de vardr. Bu bakmdan toryumun mr 11 milyar yldr. Uranyum 4 milyar ylda bir gramdan yarm grama dmektedir. Karbonun mr 5100 yl, fosforun 14.3 gn, aktinyumun ise 0.003 saniyedir. Bu rneklerden de anlalaca zere, cansz varlklarda bile srekli bir deime ve hareket vardr.
**

gre gerek varlk, fenomenlerin iinde gelien "z" idi. Fenomenlerin dnda ayr bir idealar lemi yoktu. Her varln iindeki bir z, o varl, bir gelime sreci iinde biimlendiriyordu. zn daha gerisinde, ikinci ve daha yksek bir gereklik yoktu. Genelde yeni Platonculuun temele alnd Ortaa din felsefesinde, varlklarn esas kayna Tanr katnda idi. Tanrsal akl dnyor ve yoktan yaratyordu. Yaratma, hem fikir iinde hem de madde evreninde oluyordu. Akl, ruh ve madde, bu yaratmada kullanlan malzemeler idi. 17. yzyl filozoflarndan Descartes, Antik Yunan dnemindeki Pitagoras'lar gibigerein gerisinde saysal dengelerin bulunduunu savundu. Dolaysyla gereklik, grneni sbjektif olarak alglyan duyu organlaryla deil, ancak matematik yolla kavranabilirdi. Kant da, grnler ile varln kendisini birbirinden ayrr. Biz, nesnelerin olu ve grnlerini (fenomen) bilebiliriz. Varln kendisi (numen) ise bizim bilgimizin dndadr; onu tam doru olarak kavrayamayz. nsan varln asl zne yaklaamaz; ancak grnleriyle urar. Hegel, varlk dnyasnda fikirlerle maddeyi tekrar birletirmeye alt; ide, akl, sz veya tin (Geist) dedii g, kendisini ancak doada gerekletirir. Ancak doaya, madde dnyasna da iner inmez kendisine yabanclar ve kendi zne aykr durumlardan kurtulmak ister. Husserl'e gre fenomenler -Kant'n dedii gibi- grnler deil, zlerdir. Bu zlerin arkasnda da baka z yoktur. Bergson da, felsefede deimeci fikri savunur. Her an deiime uramayan hibir varlk, fikir, duygu ve istek yoktur. Her ey hi durmadan deiir, hatt iinde yaadmz u durum bile bir deiimin eseridir. Aslnda herey srekli deimektedir. Bize deimiyor gibi grnen ey, zihnimizin srekli ak sk sk kesip oradan kesintiler kaydetmesidir. Zihnimiz, oluu bile bu kesik kesik yaplan kaytlar arka arkaya ekleyerek anlamaya alr. Varlk ve hrriyet Varlk dnyasnn meydana gelmesinde, sebepler zincirinin bandan imdiki tek tek olaylara kadar bir hrriyet var mdr? Varlk dnyasn hr bir kudret mi ekillendiriyor, yoksa her ey kendiliinden, tesadfen mi oluyor? Hrriyet veya zorunluluk genel geerli

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

mi, yoksa belli zaman ve meknlarda, belli varlk katmanlarnda m geerli? Varlk konusunu ilerken, byle problemlerle de karlayoruz. Antik Yunan dnrleri, varlk dnyasnda, insann da kesin uymas gereken bir dzen grmlerdir. Hrriyetin olmad bu dzeni, baz filozoflarda mekanik hareketler, bazlarnda tesadfi birlemeler, Platon'da hem idealar leminin hem de maddenin zorunluluklar, Aristoteles'te bilinli ve amal zler ynlendirir. Varlk dnyasnda ve zellikle insanda hrriyetin olup olmad, Ortaa boyunca bir "cz' irade" (libre arbitre) kavramyla tartld. Burada Tanr tamamen hr idi. Varlk dnyasn istedii gibi yaratmt ve gene hr olarak yaratmaya da devam ediyordu. Ancak insanlarn iledikleri gnahlarn cezalarn ekmeleri iin onlara cz' bir irade verilmiti. slm dnyasnda Mu'tezile bunu aklla anlamaya alrken, E'ariler bunun iman meselesi olduunu savunmulardr. Filozoflar ise bu aklamalara katlmamlardr. Farabi, Tanr'nn mutlak hrriyetini kabul ettikten sonra, varlk dnyasnda ona bal zorunluluklar olacaktr demitir. Dolaysyla insann karar verme hrriyeti de grnten ibarettir. Thomas, varlk dnyasn Tanr, melekler, insan, hayvanlar, bitkiler ve cansz cisimler diye katmanlara ayryor. Tanr katnda tamamen akl ve hrriyetin egemen olduunu, cansz cisimler dnyasna gidildike hrriyetin azaldn sylyordu***. Descartes, varlk dnyasn ruh ve madde diye ikiye ayrd. Dnce ve irade gibi sfatlar olan ruh, hrriyet alandr; yer kaplama ve hareket gibi sfatlar olar madde de zorunluluk ve mekanik ileyi alandr. Spinoza, hrriyet ve zorunluluu Tanr'nn iki sfat haline getirdi. Tanr, yaratrken hrdr, ama yaratt varlk dnyasnda zorunlu yasalar geerlidir. Hrriyet ve zorunluluk, Leipniz'in monadlar dnyasnda da iie Bu, kademeli hrriyet gr 1976'da baka bir ekilde Arthur Young tarafndan da ileri srld. O da, varlk dnyasn yedi kademeye ayryor ve en stne de insan koyuyordu. Bu kademeler k, nkleer paracklar, atom, molekl, bitkiler, hayvanlar ve insanlar idi. Burada tam determinizm, molekller dnyasnda geerlidir. Iktan molekl dnyasna doru hrriyet giderek azalr, ama bitkilerden itibaren geliim tersine dner (invalsyondan evolsyona) ve hrriyet artmaya devam eder. nsana ulaldnda ise hrriyet en yksek derecesine ular.
***

girmitir. Bergson, insann bir girikenlik (initiative) hrriyeti bulunduunu; insan psikolojisinde genileme ve gerileme gibi nbetlee durumlarla ontolojik bir hrriyetin gerekletiini savunuyordu. amzda hrriyet dncesini en youn ileyen dnrler, varoluu (exitantialist) filozoflardr. Bunlardan M.Merleau-Ponty'ye gre, kendi bilincine sahip ben, hrdr. nsann karar verme ve seme hrriyeti vardr; insan, bir makine ark deildir. nsan, tarih bir varlktr, bandan geenleri bilgi haline getirip ders alabilir ve ileriye ynelik de projeleri vardr. inde yaadmz dnyann kurulu bir dzeni vardr, ama insan bu tam olarak kurulmam dzende hr hareket etme imknlarna sahiptir. nsan d dnya ile karlarken hrdr; hem d dnyay deitirebilir hem de kendi i dnyasn. Varoluu filozoflardan Sartre'a gre de, insan hr olmaya terkedilmitir. Hrriyet, onun varolmasnn bir zorunluluudur. Varolma ile hrriyet, eanlamldr. nsann hrriyeti, yalnzldr. nsan, hr olmay brakmada bile hr deildir. "Ben"e ait herey, hatt insann korkusu bile hrdr. amzda biyoloji felsefesi yapanlardan J.Monad'a gre de, canl varlklarn meydana gelmesinde rastlant ve zorunluluk i iedir. Tek tek trler amal (teleonomik) hareket ederler, ama birbirlerini tesadfi olarak etkilerler. Etkileme baladktan sonra da doal zorunluluklar geerli olmaya balar. 2. Varln Ne Olduu Problemi Varln d grnnde madde, iinde enerji, dinamizm ve g vardr. Madde snrl, varlklar snrsz denecek kadar oktur. Varlk dnyas ok ynl, ok kademeli ve ok anlamldr. Gerekliin kozmolojik, fizik, biyolojik, psikolojik, sosyolojik v.s. ynleri vardr. Kozmolojik dnyann mekan (uzay), zaman ve nedensellik kategorileri vardr, insan, bu kategoriler iinde varlk evreninin dzenini anlamaya alr. Zaman, mekan ve nedensellik olmadan varlk dnyasn aklamak ok zordur. Ama modern bilim bile zamann ve uzayn snrlarn bulmaktan ok uzaktr. u anda en byk l birimi olan k yl ile bile, bu boyutlara ulamak imknsz gzkyor. Augustinus, zaman ve meknn da evrenle birlikte yaratldna inanyor. Kant, zaman ve mekan insann varlk dnyasna bak kalplar olarak deerlendiriyor. J. Bhme, "bunlar Tanrnn duyu organlardr" diyor.

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

Schopenhauer, boyutlu zaman (gemi, imdi, gelecek) ve gene boyutlu mekann (ykseklik, genilik, uzunluk) insan zihni tarafndan kontrol altna alnmaya alldn anlatmtr. Nedensellik de, insan zihninin sebep bulma ve sonu karma zelliinden domaktadr. Ama atom alt dnyada bir nedensellik bandan ok, iliki belirsizlii grlmektedir. Gereklie fizik asndan baktmzda, madd varlklarn ve olgularn temelindeki yasalarn ve saysal dengelerin nemli olduu ortaya kar. Fizik, durmadan maddeyi paralamakta, atom alt dnyaya inmekte ve orada da fotonlar dnyasna ulamaktadr. Varlklarn znde hem madde hem de enerji ortaya kmaktadr. Btn her eyin temelinde lsz, arlksz k vardr. Buradan protonlar, elektronlar, ktleler kyor. Cansz varlklar bir btn olarak koruyan, canl varlklar bytp yaatan enerjidir. inlilerin Yin ve Yang' da canllar yaatan enerji kutuplardr. Gzlerimizle atomu ve atom alt dnyay gremediimiz gibi, evrendeki pek ok byklkleri de gremeyiz. Gerein biyolojik grnmne baktnzda, karnza hemen hayatn niin ve nasl balad problemi kyor. Bu konularda "niin" sorusu, hem hayatn ba hem de sonu olarak cevaplandrlamaz durumdadr. Canl hayatn nasl balad konusunda ise, teoriler ve speklasyonlar vardr. Hayatn suda balad, canl varlklar arasnda biyolojik zelliklerin DNA kodlar vastasyla aktarld biliniyor. Ancak canl trlerinin ortaya k noktasnda, biyolojik bir evrim ile trlerin deimezliini savunan grler, dnce tarihi boyunca srdrdkleri tartlmalarn hl devam ettiriyorlar. Herakleitos, Demokritos ve Aristoteles'ten beri, biyolojik hayatta bir evrim olduu ileri srlyordu. 19. yzylda C. Darwin, canllarn bir kkten evrimleerek gelitiklerini ileri srd. Haeckel, her canl trnn uzun bin yllar iindeki geliiminin (filogenez), o canlnn embriyonal geliim devresinde (ontogenez) gizlendiini iddia etti. J. Monad da, mutasyon vastasyla olan evrimin tesadfen meydana geldiini savundu. Bunlara kar ise, canl ve cansz varlklarn bir Tanr tarafndan planl ve programl olarak yaratldklar eklinde din temelli felsef aklamalar hep canl kald. Varlk dnyasn gerek felsef gerekse bilimsel adan incelerken, karmza kan en nemli kavramlardan biri de olutur (genesis). Antik Yunandaki doa filozoflarna gre

varln ana maddesi (su.hava, ate v.s.) tek ve canl idi. Tm olu bu ana varlk tarafndan meydana getiriliyordu. Empedokleste drt ana unsur (toprak, su, hava ve ate) sevgi ile birleip nefret ile ayrlyor ve bylece olu meydana geliyordu. Anaxagoras'a gre, evrende ne kadar varlk varsa o kadar da ana madde vard, ilk hareketi "nous" salamakta; sonraki hareketler arpma ve basn ile mekanik tarzda olmaktayd. Demokritos'a gre varlklarn znde maddenin en kk paras olan atomlar vard. Atomlarn hareketleri sonucu mekanik ve zorunlu bir olu meydana geliyordu. Platon ideler dnyasn oluun ve deimenin olmad, bu varlk dnyasn da olu ve bozuluun olduu bir dnya olarak anlatr. Olu dnyasn yaratan Demiourgos adl iyilik idesidir. Aristoteles'e gre da olu, madde iindeki gizli gcn harekete geip o maddeyi gelitirmesidir. zn kendini gerekletirmesi drt nedenle olur; madd, formal, hareket ettiren ve ereksel nedenler. Varln oluu, belli bir amaca yneliktir (teleolojik). Plotinos'a gre hereyin temeli ruhtur ve varlklarn oluu da ruha baldr. "Nous" dnr, ruh da bu dncelere gre maddeye ekil verir. Eer ruh olmasayd canllk, hareket ve biim olmazd. Augustinus'a gre, Tanr evreni zgr olarak yaratm ve zaman iine atmtr. Her ey zamann ak iinde Tanr'nn belirledii ekilde deiir. Descartes da, cisimlere ilk hareketi Tanr'nn verdiini kabul eder. Ama daha sonraki her ey mekanik olur. Tanr doay ve doa kanunlarn yaratmtr, ama ileyiine karmaz. Doa kanunlar kendi kendine iler ve hereye hkimdir. Olu konusunda Malebranche, Descartes'e kardr. Ona gre cisimler kendi kendilerine hareket edemez ve birbirlerini etkileyemezler. Dnyada olan her ey Tanr tarafndan gerekletirilir. Spinoza da, Tanr'nn, kendi eseri olan evrenin iinde olduunu syler. Olu, tanrsal zn kendisini gerekletirmesidir. Doa olaylarnn hepsi, Tanr'nn kendisidir. Tanr Leibniz'de de evrenin dzenini ayarlam olan gtr. Bu dzen bir kere batan saat gibi ayarlanmtr ve Tanr ikide bir ie karmaz. Tanr evreni belli bir amaca gre yaratmtr (teleoloji). Ancak bu ama gerekleirken tam bir mekanizma egemendir. Kant da, Tanr'nn yaratma srasnda hem evrene hem de insana kendi aklndan pay verdii, dolaysyla Tanr'nn evreni mucizelerle deil, rasyonel yasalarla ynettiini savunuyordu. Doadaki olu, daha nceden Tanr tarafndan kurulmutur; doa, Tanry gstermektedir.

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

10

lk bakta Platon'un iki paral evren anlayn kabul eden Hegel, idenin kendi dnyasnda potansiyel bir imkn olduunu, ancak kendisini doada gerekletirdiini savunur. Varolan her eyin arkasnda bir ide vardr. Ancak ide madde iine girdiinde kendine yabanclar, paralara blnr ve srekli deiir. Doa, akl ve ruhun zgrlkten yoksun ve bilinsiz bir ekilde gereklemesidir. Marx ve Engels de, oluun merkezine dinamik maddeyi koydular. Evrende gerek varlk maddedir ve o da hareket vastasyla zorunlu geliim yasasna uyar. Felsefe tarihinde Porphyrios (232-304), Thomas (1225-1274) ve Hartmann'n varlk katmanlar veya aamalar mehurdur. Bunlarda, cansz varlklardan canllara ve insana (akll varlklara) doru giden katmanlar sralanyor ve bunlarn oluu birbirine balanyor. Varl Kabul Eden Grlerin Onu Deerlendirmesi Varl var" olarak kabul eden grler, varla yaklamlar asndan eitli gruplar ayrlrlar. rnek olarak u gruplar zerinde durulabilir: dealizm Her trl varolu insann dncesindedir, grn savunan felsef akmdr. dea, Platon felsefesinde, her trl madd varln ve kavramn idealar dnyasnda ve insan zihnindeki orijinal ekli idi. Bu kavram, daha sonraki filozoflarda da dnce, dncenin bir tipi, doutan ruhumuzda veya zihnimizde var olan doru kavramlar olarak kullanld. Platon, gerek dnya olarak idealar dnyasn alyordu, Varlk dnyasndaki herey, idealar dnyasndan pay alarak madd gereklie ulayor, ama madde bozulup yok olduu halde idealar yaamaya devam ediyordu. dea fikri, Tanr'nm bu dnyadaki varlklar ve oluu yaratp ynettii fikirleri olarak Ortaa filozoflarnda da yaad. Descartes, Locke ve Hume'da ideler, varlk dnyasnn insan bilincindeki doru tasarmlar idi. nsanlarn sbjektif olarak oluturduklar tasarlara dayanan bu idealizm, ideleri tanrsal kaynaktan ayrp insan psikolojisine balyordu. Ancak "idealizm" kavram ilk kez 18. yzyl ortalarnda Berkeley'in felsefesini adlandrmak iin kullanld. Berkeley, "hi bir zaman tasarmlarmzdan bakasn bilmediimize gre, niin, onlarn herhangi bir eyi temsil

ettiklerini varsayyoruz", diyordu. Herhangi bir eyin varl, onun alglanmasndan ve zihinde bir tasarm olmasndan ibarettir. Bir nesnenin bilinten bamsz olarak varolduunu sylemek, bo ey sylemektir. Varlk dnyas sadece dnp tasarlayabildiklerimizdir. Doa veya evren dediimiz ey de Tanr'nn algsnn btnnden ibarettir. 17. yzyl filozoflarndan Leipniz, evrenin esas ilkesi olarak "kuvvet" kavramn kabul etmi; evrenin, "monad" adn verdii bu enerji birimlerinden ibaret olduunu savunmutur. Snrsz deime yeteneine sahip olan bu monadlar onu idealist bir atomculua gtrmtr. dealizmin en ar ekli Berkeley'de gzkse bile, idealizmi srekli bir felsefe okulu haline getirenler 18. yzylda Kant ile balayan Alman idealist filozoflardr. Kant'a gre, geri insan zihninden ve dncesinden bamsz bir gerek nesne dnyas vardr. Ama biz onu tam gerek ekliyle bilemeyiz. Biz, sadece algladmz eyi biliriz. Gerek dnyann da zn (numen) alglayamayz, sadece grnleri (fenomen) alglarz. Alglarken de duyu organlarmz, anlama ve deerlendirme kategorilerimiz hem alglarmz hem de bilgimizi dzenler. Bilgide, d dnya kadar insann i dnyas da etkili olur. Kant, gerek dnyann var olduunu kabul ediyor ama bizim onu tanmamz ve bilmemiz konusunda olduka idealist davranyordu. Fichteye gre, ister biim ister ierik olsun btn bilgilerimiz ruhumuzdan, benliimizden kar. Btn varlk dnyas "ben"in faaliyetinin rndr. Fichte bylece Berkeley'in sbjektif idealizmine geri gitmitir. Fichte'nin idealizmini "znel" bulan Schelling, znenin oluumunu nesneye, doaya balad. Varlk dnyasnn sadece zihinsel ve ruhsal aba ve kavramlarla tannabilecei doru idi. Ama doa ve zihin birdirler, doadaki reel bilgilerle insan zihnindeki ideal bilgiler birbiri ile uyumlu idi (bu nedenle Schelling idealizmine "realist idealizm" denir). Schelling izgisinde giden Hegel, dnce ile varln ayn ey olduunu syler. Geree sadece dnce ile varmak mmkndr. Varlk dnyas da, dnme de ayn akln bir baka ekillenmeleri olduu iin; dnce, dardan bir destee veya onaya gerek duymadan, kendi kendisini besleyerek geree ular. Duyumlar bizi geree gtrmekten ziyade, gerein okluu ve blnml ile oyalanrlar.

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

11

Materyalizm Varlk dnyasnn, insan zihninden bamsz olarak varolan bir madde dnyas olduunu savunan grtr. Thales, Heraklaitos, Demokritos gibi Antik Yunan dnrleri maddeci idiler. Ama madde ile bilgi arasndaki ilikileri ilk inceleyen Aristoteles oldu. Ona gre madde, ancak ekil ile varla gelebiliyordu ve bunu da salayan, onun iindeki z idi. Ortaa slam ve Hristiyan felsefelerinde madde, Tanr'nn yaratt bir ey, ama bizim varlk dnyasnn en byk dayana idi. Madde, akl ve ruh ile birleerek eitli ekiller alyor ve bylece biliniyordu. Maddecilik, btn gerein maddede ve maddenin hareketinde, birbirlerini etkilemesinde olduunu savunur. Btn canl ve cansz dnyas madde ile aklanabilir. Burada maddeciliin esas destei mekanik ileyitir. Demokritos, Epikuros, Ortaada yaayan Gassendi, insan psikolojisine kadar hereyi mekanist materyalizm ile aklamaya almlardr. Hobbes, Lamettrie, Holbach gibi 18. yzyl dnrleri varlk evrenindeki madd ve manev her eyi (ruhu bile) madde ve onun hareketleri ile aklamlardr. Lamettrie, ustas Descartestan fazla olarak, maddenin hem uzayda yer kapladn hem de hareket edebilme ve duyumlama yetenekleri olduunu savunur. Dolaysyla btn hayvanlar da duyar ve dnr. Burada, ruhun da maddenin bir paras olduu, organik hayatn da mekanik nitelikte alt anlatlyor. 19. yzyl Almanya'snda L.Feuerbach, L. Bchner gibi materyalistler insan, iinde yaad madd artlarn bir rn olarak grmlerdir. Darwin, E.Haeckel gibi biyolojik materalistler de, canl hayattaki tm gelimeleri maddeci olarak aklayan teoriler gelitirmilerdir. Marx ve Engels gibi diyalektik materyalistlere gre de gerek varlk dnyas ide deil, maddedir. nsanlarn sosyal, siyasal ve dnsel yaplar ve dzenler de madde dnyasnn eseridir, insann ruhu ve zihni de, madde dnyas tarafndan ekillendirilir. Varlk dnyasnn ve gereklik dzeninin anlalmasnda kademe kademe dkm ve aklamalar yapma metodu olan diyalektik, Herakleitostan beri, evrendeki oluu kavramaya alan bir metodolojidir. Herakleitos'ta evren ateten gelir, Logos'un kurduu dzene gre olu meydana gelir ve geri atee dner. Bu, hi durmayan bir harekettir. Herakleitos, gerekliin ztlarn birliinden meydana geldiini, hereyin

ztlarn atmasndan doduunu anlatr. Platon'da da "idea"larn belli bir dzenle varlk dnyasna yansyp, -maddenin bozulmasylatekrar idealar lemine dnd anlatlyor. Hegel'de tinin (Geist) varlk dnyasn oluturmas tez-antitez-sentez yntemiyle olur. Her gerekliin iinde tez-antitez ve sentez vardr. Deiimin kanunu budur. Marxist felsefede de, madde mekanik olarak deil diyalektik olarak hareket eder. Varlk dnyasnn tez-antitez-sentez eklinde gelimesi, tarihte ve toplum dzeninde de geerlidir. Madde, varl oluturabilmek iin diyalektik olarak hareket eder. Hareket iin dnceye gerek yoktur; maddedeki niceliksel deimeler nitelie de etki eder. Realizm Felsefe tarihinin en karmak akm olan realizm, genellikle bilincimiz dnda bir gereklik olduunu kabul eder. Bu varlk, genellikle madde ve doa olarak anlalr. Ancak evrenin asl gereinin madde dnyas deil, idealar dnyas olduunu syleyen Platon da realisttir. Hatt Ortaada, bireysel varlklarn ve olaylarn deil, trlerin ve genel hkmlerin gerek olduunu savunan "kavram realizmi" ortaya kt. Platonculuun bir yorumu olan bu akma gre "gen", "baba", "aa", "insan" gibi genel kavramlar gerektir. Adclarn (nominalistler) dedii gibi "u gen", "Ali Baba", "kays aac", "bu insan" gerek deildir. Adc olmayanlar da, tek tek varlklar gerek kabul edip, onlara verilen genel kavramlar gerek olarak kabul etmiyorlard. Daha sonraki felsef gelimeler iinde, gereklik anlay deiti. Ama gene de Descartesta, dnce rn genel fikirler gerek olarak kabul ediliyordu. Kant, dnen zihin dnda bir madd gerekliin olduunu kabul ediyordu. Ancak bizim iin gerek dnya, bir takm fenomenlerden ibaret idi. Fichte'de de gerek ile dnce arasndaki gidip gelmeler, onu hem realist hem de idealist yapyordu. 20. yzylda yeni realistler (Morgan, Whitehead, Munn, Russel, Alexander, Broad, Price, Ayer v.s.) genellikle mantk ve matematik yardmyla bilimsel metod ve kavramlar incelediler. Onlara gre en yksek deer bilimdir. Burada, idealizm ve maddeciliin ksr dnglerine dmeden dil ile gereklik balantsn doru olarak kurmak istediler. Monizm (tekilik) ve Dualizm (madde ve ruh ikicilii) Varln ne olduunu aklarken, baz filozoflarda teki ve ikici aklamalara da rastlanyor.

Prof. Dr. Mustafa Ergn

FELSEFEYE GR

12

Teki grler ayn zamanda panteist grlerdir. Mesel Spinoza'ya gre bir tek tz (substantia) vardr; o blnemez, snrlanamaz, yok olamaz. O tz Tanr'dr, ama ayn zamanda doadr. Ruhlar da, tek tek cisimler de Tanrnn kendisinden baka bir ey deildir. Tanr varlk dnyasndaki her eyin iindedir Tanr bize, ruh ve madde dnyas olarak iice grnr. Bu tr teki grlerin yan sra ikici grler de vardr. Mesel Platon'un idealar lemi ve madd varlk lemi, daha sonra Plotinos ve St. Augustinus ile Ortaaa aktarld ve yaygn bir kabul grd. 17. yzylda yaayan Descartes'te ikiciliin en iyi ilenmi eklini grrz. Ona gre evrende varlk dnyasn kuran iki e (tz) vardr: cisim ve ruh. Cismin zellikleri yer kaplama ve hareket, ruhun zellii de dnme (bilin) dir. Bu birbirinden ayr iki dnya, Tanr tarafndan birbirlerine kartrlmtr. Evrende bo mekan yoktur; dolaysyla evrendeki hareketler bitiik bir ekilde yandakine atlar. Evren byk bir makineye benzer ve mekanik kanunlarla aklanabilir. Descartes, dmzda bulunan eylerin gerekliinden phe etmememiz gerekir, diyordu. Ancak d dnyann varl hakkndaki dncemizin ve evrendeki her trl hareketin kayna da Tanr idi. Fenomonoloji Fenomen, Yunanca, varln grn demektir. Dnce tarihinde uzun yllar varln grnnn gerei tam yanstmayaca dnlmtr. Ancak Husserl, varln grn arkasnda metafizik bir temeli bulunamadn, gerek varlk dnyasn tanmak iin varlk fenomenlerinden baka bir ey olmadn sylemitir. Ona gre, varolan kendisini fenomenlerinde gsterir. Varl anlamak iin, bouna, ulaamayacamz tzler aramayalm. Varlk, grnd gibidir; biz onu incelediimizde dorudan doruya zlerini kavryoruz. Gerei ruh ve madde diye ayrmaya gerek yoktur. Terimler Ontoloji: Varlk biliminin (felsefesinin), varolan eyleri, onlarn temellerini, derinliklerini, varlklar arasndaki balar inceleyen felsefe dalnn Yunanca ad. Varlk: Varolma tarz ne olursa olsun, evrende veya dncede varolan tikel bir ey. Varolu: Varolma, bir gereklie sahip olma olgusu. Varlklarn varolma biimi. Bu, felsefe tarihinde bazen somut gereklik, bazen kavram ve idea, bazen dnce biimi olmutur.

nsann varolu problemini tartan filozoflara da "varoluu" filozoflar denir. deal varlk: Platon'dan balayp daha sonraki dnrlerde de devam eden, deimez, bozulmaz, yaratc varlk. Maddi varla kar, bir tmevarm yntemiyle ulalan genel kavramlar. Zorunlu varlk: Belli bir ekilde olan, baka trl olamayan gerek varlk. Zorunluluun belli artlarda nedensel balar var. Zorunlu varlklar geri reel varlktr ama mantksal zorunlu varlklar da olabilir. Mmkn varlk: Akln tasavvur edebilecei veya Tanrnn idaresinde olup da yaplmas, yaratlmas mmkn varlklar. Aristoteles'teki zden varlk haline gelmede de bir "mmkn" durumu grlmektedir. Yokluk: Var olann bulunmamas, var olmamas hali. Yokluk olduka greceli( relatif) bir kavramdr. Baz dnrlere gre yokluk yoktur ve aslnda dnlemezde. Hilik: Yoklukla eanlamldr. Varlk kavramnn zdd. Pascal'da her eyin iinden kt ortam, Descartes'da Tanr fikrinin zdd. Hilik de gerekte yoktur ve insann dncesinin rndr. Olu: Bir varln gereklemesi, meydana gelmesi olgusu. Her varln eitli geliim amalar ve olu biimleri vardr. Metafizik: Fizik tesi. Duyu organlarmzla alglayabildiimiz eylerin dndaki nermeler alan. z: Bir varln esas ksm (esence). Aristoteles'de ve Ortaa felsefesinde iyice ilenen ve varla esas zelliklerini veren bir kavram. Ruh: Canl varlklarda ve zellikle insanda, varln maddi olmayan ksm. Varla canlln veren, onu yaatan, dndren, byten, hareket ettiren g. Beden: Canl varlklarda, varln maddi ksm. Madde: Varlklar oluturan ve fiziksel zellikleri olan nesne. zellikleri ok tartmal olan maddeyi, varlkta biimin dndaki ey,insan bilinci dndaki ey olarak tanmlayanlar olmutur. Dalizm: kicilik Diyalektik: ki gr tartmaya getiren ve elikileri bu ekilde kaldran inceleme yntemi. Hegel'de doann tez-antitez-sentez eklinde gelimesi. Marx, bu yntemi tarihe ve sosyal yapya da uygulamtr.