MALTHUS GEMTE VE BUGN: BR TANITMA DENEMES

RONALD L. MEEK

1. GEMTE MALTHUS
NFUS TEORS

18. yzyln son on ylnda ngiltere yneticileri, Fransz Devriminin lkeyi batanbaa saran cokusuyla byk bir korkuya kaplmlard. Devrim, tehlikeli fikirler douruyordu. Bu fikirler yalnzca Godwin gibi aydnlar ve Wordsworth gibi ozanlarn zihinlerinde deil, alan halkn Londra ve Glaskov gibi kentlerin iilerinin, zanaatlarnn ve kk esnafnn zihinlerinde de tehlikeli grler oluturuyordu. Fransz Devrimi hemen herkesi etkilemiti. O gnleri yaayan biri, bu tek olay, yalnzca unu ya da bunu deil, her eyi iliine kadar etkiledi1 diye yazyordu. Kkl toplumsal reformlardan korkanlar, bunu isteyen ve bu yolda alanlara kar savayorlard. Dncelerin denetim altna alnd bir bask ve terr rejimi kurulmutu. Habeas Corpus Act askya alnd; sk sk zalimce cezalarla sonulanan birok vatana ihanet davalar ald; ve demokratik fikirler tadndan
1

Henry Thomas Cockburn, Memorials of His Time (1856), s. 80.

23

kuku duyulanlar acmasz cezalara arptrldlar. Ama maddi bask yeterli deildi. Reformdan korkanlar, ayn zamanda halkn geni kesimlerini kucaklamaya balayan insann ve toplumun yetkinletirilmesine ilikin yeni kavramlar altedebilmek iin o sralarda srdrlen amansz fikir savanda yerlerini almak zorundaydlar. 1798de, Papaz Thomas Robert Malthus, nl Essay on the Principle of Population as it Affects the Future Improvement of Society (Toplumun Gelecekteki Geliimine Etkileri Asndan Nfus lkesi zerine Bir Deneme) adl yaptyla onlarn yardmna kotu. Deneme, hi deilse ilk kkenleri bakmndan, siyasi bir bror olarak, olduka ak bir ama tayordu ve (Marxn da belirttii gibi) Fransz Devrimini ve ngilterede reformcu ada fikirleri (Godwin, vb.) hedef alyordu. Giri blmnde Malthus da bunu aka sylyor. Aadaki deneme, diyor, bay Godwinin tamah ve bolluk konusunda Enquirerda yaynlanan yazs zerine bir dostumla yaptm konumadan kaynakland. Tartma, toplumun gelecekteki geliimine ilikin genel sorunun ortaya kmasna neden oldu; yazar, grlerini dostuna aklamak isteiyle, bunu kaleme ald....2 Denemenin ilk basks, insan ve toplumlarn yetkinleebilirliine inananlara kar, yani Malthusun tanmyla, tm bireyleri rahat, mutlu ve daha serbest koullar iinde yaayan, kendilerinin ve ailelerinin geimine ilikin kayglar olmayan kiilerden oluan bir toplumun varolabileceine3 inananlara kar ak bir saldr niteliindeydi. Malthusa gre nfus ilkesi, insanlarn byk ounluunun yetkinleebilecei dncesini kesin bir biimde rtmekte4 idi. Denemenin ilk basksndaki temel sav, sansasyonel olduu kadar, yalnd da. Malthusun kendi szleriyle, bunun ksa bir zeti yledir: Nfusun gc, yeryznn, insann geimini salama g2 Essay, 1. bask (London, Macmillan & Co., 1926). imdi anlaldna gre, bu dost, aslnda toplumsal gelime olanaklarna kuvvetle inanan Malthusun babas Daniel Malthus idi. 3 bid., s. 16-17. 4 bid., s. 17.

24

cne kyasla, snrsz lde byktr. Nfus, kstlanmadnda, geometrik oranla oalr. Geim aralar ise, ancak aritmetik oranla artar. Saylarla ufak bir tanklk, birincinin ikinciye kyasla ne denli gl olduunu gsterecektir. nsan yaam iin gerekli olan besini doa yasas gerei, eit olmayan bu iki gcn etkileri eilenmelidir. Geim nesnelerinin salanmasndaki glk, nfus zerinde gl ve srekli bir kstlamay gerektirir. Bu gln etkisini bir yerde ortaya koymas ve insanln geni bir blmne kendisini zorunlu olarak, iddetli bir biimde duyurmas gerekir. ... Nfusun ve yeryzndeki retimin bu iki g arasndaki doal eitsizlik ve onlarn etkilerini srekli olarak eitlemesi gereken byk doa yasas, toplumun yetkinlemesini olanakszlatranbyk bir engeldir.5 Grld gibi bu sav, esas olarak, nfusun geometrik oranda artt nermesi ve buna karlk, geim aralarnn ancak aritmetik oranda artabildii nermesi gibi iki nerme zerine kuruludur. Bu savn btnyle ayakta kalmas ya da kmesi, bu oranlarn geerliliine baldr. Denemenin daha sonraki basklarnda oranlara ilikin vurgulamann yumuatld dorudur, ama Malthusun modern hayranlarnn sk sk ileri srdkleri gibi Malthusun giderek bunlara daha az deer vermeye balad doru deildir.6 Malthus, diye yazyor Engels, btn sistemini dayandrd bir forml koyuyor ortaya: Nfus geometrik diziyle oalr 1+2+4+8+16+32, vb.. Topran retken gc ise, aritmetik diziyle oalr 1+2+3+4+5+6. Arasndaki fark aktr, korkutucudur; ama doru mudur? Malthusun bunlarn doruluunu kantlama giriimleri, en hafif deyimle, doyurucu olmaktan tamamyla uzaktr. Geometrik orann, nfusun yirmibe ylda iki katna km olduunu (pek de gvenilir bir yetkeye dayanmakszn) iddia ettii o dnemin Amerika Birleik Devletlerindeki nfus bymesiyle kabid., s. 13-16. Kar: Kenneth Smith, The Malthusian Controversy, London, Routledge & Paul, 1951, s. 223.
5 6

25

ntlanabileceini ne srmektedir. Dolaysyla, diyor Malthus, bu sonucu kural olarak kabul edeceiz ve kstlanmadnda, nfusun her yirmibe ylda bir kendisini iki kat artrmaya devam edeceini, ya da geometrik bir oranla artacan7 varsayacaz. Geometrik oran iin gsterilen kantlar doyurucu olmaktan uzaksa, aritmetik oran iin olanlarn durumu daha da ktdr. Aslnda Malthus, buna hibir kant getirmez btn yapt, bunun sylenebileceklerin azamisi olduunu ne srmekten ibarettir. Byk bir zorlamayla adadaki toplam retimin her yirmibe ylda bir, bugnk retime eit nicelikte bir geim nesnesinin retilebileceini kabul edelim diyor, ki en gayretke hayalciler bile bundan daha byk bir art dnemezler.8 Ama bu yalnzca bir savdr, kant deil. Engelsin belirttii gibi, bu sav (dier eyler yannda) bilimin de, bir nceki kuan aktard bilgi kitlesine oranla artt, yani en sradan koullar altnda bile bilimin geometrik diziyle arttolgusunu grmezden gelir. Aslnda aritmetik oran, dpedz bir hayal rnyd. Daha sonralar, Malthusun izleyicileri, gzden den aritmetik oran yerine, azalan getiri yasasn koymaya baladlar. Malthusun kendisi de, Denemenin daha sonraki basklarnda, giderek bu yasaya daha ok dayanmaya balad. Ama bu bile nfus ilkesini kmekten kurtaramad. Aada gsterilecei zere, azalan getiri yasas da, aritmetik oran kadar bir hayal rnyd. Olduka belirgin olan kusurlarna karn Deneme, egemen snflar arasnda hemen hatr saylr bir baarya ulat. Bu, yalnzca toplumun yetkinleemeyeceinin kant olmakla kalmyor, ayn zamanda, mevcut toplumun durumu zerinde nemli herhangi bir reform giriiminin bile yararsz olduu izlenimi veriyordu. Hele, toplumun alt snflarnn isteklerini ortadan kaldrmak olanakszd. Gerek u ki, diyordu Malthus, topluluun bu kesimi zerindeki skntnn basks ylesine kk salm bir ktlktr ki, hibir insan dehas bu basky yok edemez.9 Malthus, bu durumda yaplabilecek tek eyin, Yoksullar Yasasnn
Essay, 1. Bask, s. 20-21. bid., s. 22. 9 Essay, 1. Bask, s. iii.
7 8

26

kaldrlmas gibi geici nlemler ne sryordu. Malthusun, Denemenin ikinci ve daha sonraki basklarnda zerinde durduu ey, mevcut toplumun durumu zerinde reform sorununa ve zellikle Yoksullar Yasas sorununa, nfus ilkesinin bu biimiyle uygulanmasyd. 1803teki ikinci basknn nsznde Malthus, tartma srasnda, kendisinin doal olarak, bu ilkenin mevcut toplumun durumu zerindeki etkileri konusuna eilmek zorunda kaldn belirtiyor; ve her ulusta halkn alt snflar arasnda grlen yoksulluk ve sefaletin ve bunu hafifletmek iin st snflarca gsterilen abalarn boa gitmesinin nedenlerini bu ilkeyle aklamak olanakldr10 diyor. Fransz Devriminin at geni ufuklarn daralmasyla, ykselen sanayi devriminin yoksulluk ve sefalet sorunlarn n plana karmasyla ve Napolon savalarnn yolat sarsntyla, bu ilkenin uygulanmas giderek daha ok arlk kazand. Malthusun Denemesinin ilk basks ktnda, ngiliz Yoksullar Yasas, hl eski ilkeye dayandrlmaktayd ve buna gre, kii, yalnzca bulunduu blge kilisesinden yardm isteyebiliyordu. 1795te yoksulluktaki byk art karsnda, Speenhamland Sistemi byk apta uygulamaya konulmutu. Bu sistemde, toplanan vergilerden cretlere, ekmek fiyatlarna gre deien bir hareketli skalaya gre, prim ekleniyordu. Bu sistem, o sralar, baz byk iverenlerin zellikle tarm iverenlerinin karnayd. nk bu, cretlerin bir blmnn, yoksulluk vergisinin yk altnda ezilen daha kk rakiplerince denmesi demekti, Speenhamland Sistemi, iverenleri cretlerde kesinti yapmaya tevik etti ve emeki halk arasnda yoksulluun daha da yaygnlamasna yolat. Malthus, daha batan, yoksulluk yasalarna kar kmt. Denemenin ilk basksnda ngiltere Yoksullar Yasas, diyordu, onu besleyecek gda rnlerini artrmakszn nfusu artrmak eilimi gsterdiinden, yoksullarn genel durumunu daha da ktletirmekteydi.11 kinci ve daha sonraki basklarnda bu tema giderek daha belirginleti. Malthusun yapt, her eyden
10 11

Essay, 2. Bask, s. iii. Essay, 1. Bask, s. 83.

27

ok sanayi burjuvazisinin karlarna dayandrlan bir nlem olan 1834teki yeni Yoksullar Yasasnn onaylanmasna destek salamakta, herhangi bir baka bireyin desteinden daha etkili oldu. Yoksullar Yasasnda reform yaplmas iin nfus ilkesi, bilimsel ve ayn zamanda ahlaksal bir temel salad. kinci basknn bir pasajnda Malthus, yoksullarn yardm istemeye hibir doal haklarnn olmad grn ne srd: Daha imdiden sahiplenilmi bir dnyaya gzlerini aan adam, anababasndan hakl olarak talep edebilecei bir geim olana salayamyorsa ve toplum onun emeini istemiyorsa, yiyeceklerden en ufak bir pay isteme hakknn olduunu ne sremez ve hatta, gerekte, onun bulunduu yerde bir ii yoktur. Doann grkemli leninde ona bo yer yoktur. Doa ona defolmasn syler ve sofradaki baz konuklarn acma duygularn uyandrmayacak olursa, kendi buyruunu derhal yerine getirir. Ama bu konuklar skarak yeni gelene yer aarsa, ortaya derhal baka yabanclar kacak ve ayn iyilii onlar da isteyecektir. ... Tm konuklarnn bolca yiyip-imelerini dileyen, ama snrsz sayda insan besleyemeyeceini bildii iin, sofrada yer kalmamken, yeni gelenleri insanca reddeden len sahibesinin, tm davetsiz konuklara kar verdii o kesin buyrua kar gelmekle, sofradaki konuklar, yaptklar hatay ok ge anlarlar.12 Anlam ak olan bu pasaj daha sonraki basklardan kartlmtr, ama ardndaki temel gr yani yoksullarn bir hak olarak yardm talep etme haklarnn olmad, Malthus tarafndan sonuna dek savunulmutur. Ve yoksullar yalnzca yardm alma hakkndan yoksun kalmyorlar, bunlarn ayrca yoksulluklarndan dolay cezalandrlmalar da gerekiyor. Malthus, kiiyi baml yapan yoksulluk utan verici olarak kabul edilmelidir13 diyor ve bunun olanakl olduu kadar kabul edilmez hale getirilmesi gerektiini ne sryordu. Bu fikirler, sonunda, eli i tutan herkes iin dardan yardm almay yasaklayarak dknleri ievlerinden yardm istemek zorunda brakan ve bylece dokumaclar, kk zanaat ve mevsimlik tarm iilerini zorla fabrikalara doluturan 1834 tarihli yeni Yoksullar Yasasnda
12 13

Essay, 2. Bask, s. 531-31. Essay, 1. Bask, s. 85.

28

yerald. Sanayi artistlerinin ve Webblerin karsnda savam verdikleri sanayilemi ngilterenin evi Sistemi maltusu nfus teorisinin ilk meyvelerinden biridir. kinci baskya nsznde Malthus, ilk baskdaki baz sert yarglar yumuatmaya altn sylyordu.14 Ama gerekte yaplan yumuatma yok denilecek kadar azd. Geri bu kez, eer yoksullar bir aileyi geindirecek konuma gelinceye dek gnll olarak evlilii ve dolaysyla remelerini geciktirecek olurlarsa, bir dzelme umudunun olabileceini iaret ediyordu. Ama bu areye kendisi de pek bel balamam gibi grnyor ve ilk Denemede yeralan temel retilerin tm, yalnzca yzeysel baz deiikliklerle, son baskya dek korunmutur. Deneme, daha sonraki basklarda birok tarihsel ve istatistik verinin (ki bunlarn ounun geerlilik derecesi ok kukuludur) eklenmesiyle iirilmi olmasna karn, teorinin znde, gerekten kkl hibir deiiklik yaplmamtr. Yazarnn niyeti ne olmu olursa olsun, maltusu nfus teorisi banda ne idiyse, sonuna dek yle kald alan halkn iinde bulunduu durum iin bir zr ve toplumsal koullar dzeltmek iin yaplacak tm giriimlere kar bir ihtar oldu. Bu ekliyle, Malthusun yaad sre boyunca, bu teori, ona, sadk bir uak gibi hizmet etti. Ve Malthusun lm zerinden yzyl akn bir sre getiken sonra bugn de hl sadk uak hizmeti gryor.
GENEL OLARAK EKONOMK TEOR

1834n Yoksullar Yasasna giden yolu hazrlayarak krlardan kentlere ucuz emek akmnn nndeki son engelin de kalkmasna yardmc olduu lde Malthusun nfus teorisi, sanayi burjuvazisi iin, memnunlukla kabul edilen bir armaan niteliindeydi. Ama bu, ayn zamanda, kkl toplumsal reformlardan sanayi burjuvazisine kyasla daha ok korkan ve (hi deilse baz yrelerde) yoksulluk vergisinin giderek artan bir ekilde srtlarna binmeye balad tarmsal karlar iin de memnuniyetle kabul edilmeyecek bir ey deildi. Gerekten de, nfus teorisi, toprak sahiplerinin genel karlarna kart olsayd, Malthus,
14

Essay, 2. Bask, s. vii.

29

herhalde buna kar kmak iin de mkemmel nedenler bulurdu. nk toprak sahipleriyle sanayi burjuvazisinin karlar ne zaman ciddi olarak attysa ki 19. yzyln ilk otuz ylnda Tahl Yasalar ve Parlamenter Reform konularnda sk sk atma kyordu Malthus, amaz bir ekilde, toprak sahiplerinin yannda yeralmtr. Ve bu, onun genel olarak ekonomik teorisinin anlalmasnn anahtardr. Marx, Malthus devrimci olmad, geliimin tarihsel bir etmenini oluturmad, ama yalnzca eski topluma daha geni ve rahat bir maddi temel yaratt srece burjuva retimini ister. diyor. Malthusun btn ekonomik yazlarna bu tavr egemendir. Koruyucu gmrk tarifeleri ve rant zerine 1815te yazdklar diye yazyordu Marx, ksmen reticilerin yoksulluu iin daha nce getirdii mazereti olumlamak, zel olarak ise, gerici toprak mlkiyetini aydn liberal ve ilerici sermayeye kar savunmak ve en nemlisi, ngilterede sanayi burjuvazisine kar, aristokrasinin karlar dorultusunda kabul edilen geriye doru bir adm niteliindeki bir yasay hakl gstermek anlamna geliyordu. Ensonu, Ricardoya kar ynelttii Principles of Political Economy [Ekonomi Politiin lkeleri] adl kitabnda, esas olarak amalad ey sanayi sermayesinin, mutlak taleplerini ve onun retkenliini artran yasalar (Malthusun bal olduu) Resmi Kilise toprak aristokrasisinin, devlet memurlarnn ve vergi tketicilerinin mevcut karlar asndan avantajl ve elverili snrlar iinde hapsetmektedir. ngiliz toprak sahiplerinin o sralarda bir savunucuya gereksinimleri oktu. Kendini sermaye birikiminin byk nemine zamann gerekleri asndan hakl olarak kaptrm bulunan sanayi burjuvazisi, onlara ekonomik alanda iki ayr cepheden saldryordu. Birincisi, diyorlard, dardan tahl ithalini kstlayan mevzuat, toprak sahipleri iin kukusuz daha yksek rant anlamna gelmekle birlikte, ayn zamanda pahal ekmek de demektir ve dolaysyla da yksek cret, kapitalistler iin dk kr ve daha az sermaye birikimi anlamna gelir. kincisi, toprak beylerinin aldklar rantlarn byk bir blmn daha ok tketim mallar ve zel hizmet salama yolunda harcadklarn ve sonuta bunun grece kk bir blmnn tasarruf edildiini ve sermaye olarak biriktiini ne sryorlard. Dolaysyla, di30

er eyler ayn kaldnda, toplumun net gelirinin toprak sahipleri yerine sanayi burjuvazisinin avularna akmas daha iyi olacakt, nk o zaman bunun daha byk bir blm sermaye olarak birikecekti. Sanayi burjuvazisi, kendine zg bir biimde, Adam Smithin o pek vd tamahkarlk alkanln gsteriyordu, toprak sahipleri ise, buna karlk, yine Adam Smithin lanetledii msriflikleriyle gze arpyordu. Toprak sahiplerinin, o sralarda, aldklar rantta kutsal bir ey olduunu, gereinden fazla sermaye birikiminin ciddi tehlikeler ierdiini ve gelirlerinin byk bir blmn tasarruf etmek yerine harcamalarna karn, bu modern kapitalist dnyada gene de yararl bir toplumsal ilevi yerine getirdiklerini onlar hesabna kantlayacak bir mazeretiye gereksinimleri vard. An Inquiry into the Nature and Progress of Rant, 1815 (Rantn Nitelii ve lerleyii zerine Bir nceleme) adl bror ve daha sonra da Principles of Political Economy, 1820 adl kitabyla Papaz Thomas Robert Malthus, onlarn yardmna kotu. Malthusun, daha sonralar Ricardonun adyla balantl olarak anlacak olan (azalan getiri yasasna dayanarak) yeni farkllk rant (diferansiyel rant) teorisini ortaya koyduu bu iki yapttan birincisi, genel olarak, Malthusun amalad siyasi etkiyi uyandrmad. Malthusun ikili bir amac vard. Birincisi, o sralarda sk sk ne srlen ve toprak sahibinin, tekeliyle tketiciye zarar veren sradan bir tekelciden daha iyi olmadn iddia eden grleri rtmekti. Malthusa gre, toprak sahibine denen rant, hibir ekilde bir tekelin varlna kant olamazd; tersine bu, tanrnn insana bahettii toprakta en paha biilmez bir niteliin topran kendisini ilemek iin gerekli olan kiilerden daha fazlasn besleyebildiinin ak bir gstergesi idi.15 kincisi, Tahl Yasalarnn savunulmasna teorik bir temel salamak istedi rant zerine brorn yaynladktan ksa bir sre sonra, The Grounds of an Opinion Restricting the Importation of Foreign Corn, 1815 (Tahl thalatn Kstlama Grnn Dayanaklar) adl yeni bir brorde, kendisinin ne srd bir savunmay yaynlad. Ama Malthusun ekonomik teori alannda esas muhalifi olan Ri15

Malthus, Inquiry, s. 16.

31

cardo, bu oyunu ksa srede bozguna uratmakta glk ekmedi. Ricardo, Malthusun rant teorisini, kendisinin bamsz olarak gelitirmi bulunduu bir kr teorisiyle birletirdi ve bu teorik temel zerinde inandrc bir biimde gsterdi ki, toprak sahibinin karlar, her zaman toplumun tm dier snflarnn karlarna karttr. Onun durumu, hibir zaman yiyeceklerin kt ve pahal olduu zamanki kadar iyi deildir; oysa yiyecekleri ucuza elde etmek teki kiilerin byk lde yararnadr.16 Bu uygulamaya, ayn teorik temel zerinde daha bir dizi tartma ekleyerek, serbest tahl ticaretinin avantajlarn gstermeye alt. Ksacas Ricardo, Malthusun rant teorisinin, doru drst gelitirilip yorumlandnda, kantlamasn istedii eyin tam tersini kantladn, ok inandrc bir ekilde gsterdi. Ancak Malthusun Principles of Political Economysinin (Ekonomi Politiin lkeleri) ikinci kitabndaki sav daha etin bir cevizdi. lkelerin, Servetin Gelimesine ilikin blmnde, Malthus, imdiki skntlara byk lde, son yllarda gzlenen ok hzl sermaye birikiminin neden olduunu ileri sryordu. Birikim ok hzl olursa, diyordu, meta retimi, onlar satn almak iin gerekli olan satnalma gcnn dalmndan daha byk bir hzla artabilir ve bu da nispi etkin talep azlndan dolay mallarda bir genel tkanklka yolaar. Kapitalizmde bu tr olaylarn ortaya kma eilimi her zaman varolduuna gre, retken olmayan tketicilerden yani bir ey retmedikleri halde tketenlerden oluan bir snfn srekli varl, ekonomik sistemi tam istihdam dzeyinde iler tutmak asndan yaamsal bir zorunluluktu. Marxn dedii gibi: Yreindeki, zevk istei ile zenginlik peinde koma tutkusu arasndaki korkun atmay bir sihirle skp atmak isteyen Malthus, 1820 yllarnda, fiilen retim ileriyle uraan kapitalistlere, biriktirme devini ykleyen, art-deerden pay alan bakalarna, toprak sahiplerine, devlet memurlarna, rahiplere vb. ise, harcama ve israf grevini veren bir iblmn savunmutu. Harcama tutkusu ile biriktirme tutkusunu birbirinden ayr tutmak son derece nemlidir diyordu.17
16

David Ricardo, Works and Correspondence, Sraffa basks,c. 4, s. 21.

32

Bu teoride, kapitalizmin ok hzl gelimesine kar bir ihtar ile, tketmekten baka bir i yapmayan toprakbeyleri ve retken olmayan dostlarnn kapitalist sistemde varlklarn srdrmeleri iin getirilen mazeret, dahiyane bir ekilde birletirilmiti. imdiki skntlarn nedenlerini sermaye fazlalndan ok sermaye ktlnda gren Ricardo ise, bu teoriye var gcyle saldrd. Ricardo, Malthusun savnn esas olarak mazereti nitelikte olduunu yeterince ak bir biimde grmt ve bunu destekleyen dnce tarzndaki yzeyselliin de farkndayd. Notes on Malthusun (Malthus zerine Notlar) adl yaptnda Malthusun retken olmayan tketicileri savunmasna kar ynelttii ksa ve fkeli szleri, Ricardonun tavrn aka ortaya koymaktadr. rnein: malatnn deposunda bulunan ve tersi durumda retken olmayan emekiler tarafndan tketilecek olan mallar yok edecek bir yangn, retimin gelecei asndan ne denli gerekliyse, retken olmayan bir emekiler grubu da o denli gereklidir. ... Birinin, benim rettiimi bana hibir ey getirmeden tketmesiyle, nasl olur da servet edinebilirim? ... Bu kesimde ne srlen eitli nermeler karsnda duyduum aknl ifade edecek sz bulamyorum. ... Bay Malthus, maliye bakannn en gl bir mttefikidir. ...18 Ve Ricardo, kapitalizm altnda, metalarda bir genel tkanklk olasln bile reddederek, ters ynde ok ileri gitmi olmakla birlikte, Malthusa verdii yant, adalarnn bir ounu inandrmt. Malthusun isizlii etkin talep kavramyla aklamas ise, nfus teorisinin tersine, onun yaad sre boyunca fazla itibar grmedi. Gariptir, ama bu kavramn moda olmas iin zamanmza dek beklemesi gerekti. Bugn maltusu etkin talep teorisinin deitirilmi bir biimi, keynesci doktrinin nemli bir paras olarak, Malthusun, kendi teorisinin oynamasn tasarlad kadar gerici rol oynar hale getirilmitir.

17 Capital (Allen & Unwin Basks), c. 1, s. 607 [Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 633]. 18 Works and Correspondence, c. 2, s. 421-33.

33

2. MALTHUS ZERNE MARX VE ENGELS

GENEL ELETRLER

ngiliz ii snfnn... Malthusa kar nefreti, diyordu Marx, bu yzden tmyle haklyd ve halk burada bir bilim adamyla deil, [halkn] dmanlarnn satlm bir savunucusu, egemen snflarn utanmaz bir dalkavuu ile kar karya olduunu igdleriyle sezmitir. Marx ve Engelsin, Malthus retilerine saldrmaya bunca zaman ve enerji ayrmalarnn nedeni budur. Kuku yok ki, Malthusun kendine gre birtakm yeteneklerinin olduunu da biliyorlard. rnein Marx, Malthusun ignnn uzatlmasn protesto etmesini vmtr.19 Gene, Malthusun baz basit aklamalarn Kapitalde yer yer onaylam olmasna bakarak, Marxn, onun baz allm klasik nerileri kolayca ifade edebilme yeteneini beendii sonucuna varabiliriz; ve Marx, Malthusun, en azndan bir lye kadar teorik, speklatif bir kar temsil ettiini her zaman teslim etmeye hazrd. Marx, ayrca, Say ve Bastiat gibi baz vlger iktisatlara bakarak Malthusun stnln her zaman takdir etmiir.20 Malthus, zellikle, uyum vaaz eden zavall burjuva iktisatlardan yani, kapitalizmde toplumsal snflar arasnda gerek kar atmalarnn olmadn ne sren iktisatlardan kesinlikle stnd. Malthus, en azndan, uyumsuzluklara iaret etme becerisini gstermiti ve gerekte, Marxn da dedii gibi, bu uyumsuzluklar papazlara zg kendini beenmi bir bayalkla vurgulanm, abartlm ve ilan edilmitir. Baka bir yerde Marx, Malthus, diyor, burjuva retiminin elikilerini rtbas etmekle deil, tersine,... bu elikileri vurgulamakla ilgilenir. Ama Marx, bu beceriye zellikle nem vermiyordu. nk bi-

19 Kar: Capital, c. 1, s. 537, dipnot [Kapital, Birinci Cilt, s. 557, dipnot]: Malthus kitapnn bir baka yerinde de dikkati ektii bir gerein, i-saatlerinin uzatlmas zerinde srarla durmasnn btn onuru kendisine aittir. Ayrca bkz: bid., s. 568 [s. 590]. 20 Kar: Critique of Political Economy, Chicago 1904, s. 34, dipnot [Karl Marx, Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 58, dipnot].

34

rincisi, Malthus, elikileri kendisi bulmamt ve bunlar vurgulamasnn altnda yatan nedenlerin de beenilecek bir yan yoktu. Ve ikincisi, elikilerin nedenlerine yzeysel ve yanl aklama getiriyordu ve bunlarn giderilmesi iin nerdii areler tamamen mazeret niteliindeydi. Sahip olduu bu trden yetenekler karsnda eksik yanlar byk lde ar basmaktayd. Marx ve Engelsin Malthusa ynelttikleri eletirilerin en nemli genel zellii, bilime kar su ilediini srekli vurgulamalardr. Marxa gre bu bilime kar su, iki ana biim alyordu. Birincisi utanmaz ve mekanik armaclk biimiydi. Kukusuz, metnin fiilen kopya edilmedii durumlarda, armaclk sulamasn kantlamak olduka g bir itir, nk bir bakasnn yaptndan meru ya da gayri meru olarak yararlanmak, bunun bilinli ya da bilinsiz olarak kullanlmas arasndaki snr belirlemek ou kez kolay deildir. Ama Malthusun durumunda, onun teorik alandaki ana katks rant teorisi, nfus teorisi ve etkin talep teorisi ile ilikili konular zerinde kendisinden nceki yazarlar da yeterince alm bulunuyorlard ve buradaki raslantlar dizisinin hi deilse ok byk bir kuku uyandracak lde olduu kabul edilmelidir. kincisi, Malthusun bilime kar gnahnn ikinci biimi de, vard sonularn ok belirgin olan mazereti niteliiydi, ki buna daha nce deinilmi bulunuyor. Marxn bir ka yerde belirttii gibi, Malthusun vard sonular, genellikle ya bir btn olarak egemen snflarn karlarnn yannda ve iilerin karlarnn karsndayd, ya da egemen snflarn daha ilerici kesiminin karsnda, daha gerici kesiminin karlarndan yanayd. Denemenin modern eletirmenlerinden biri, Malthus iin, nfus artnn bilimsel bir incelemesini yapmaktan baka amalar da vard21 diyor ve Marxn da genel olarak Malthusun yaptna ynelttii eletirinin esas arl buradadr. Marx ve Engelsin kulland ok sert dilin bazan ima eder grnd gibi, Malthusun bilime kar gnah ilediinin bilincinde olup olmad, bence, kukuludur. Ama Malthusun yaptnn, en hafif deyile, herhangi bir usta bilim adamnn hakk olduundan ok daha byk bir
21

Kenneth Smith, Malthusian Controversy, s. 244-245.

35

lde sk sk kantlamak istedii ey tarafndan etkilendiini gsteren bir desen oluturduu da kesinlikle dorudur.
NFUS TEORS

Marx, Schweitzere, 4 Ocak 1865 tarihli mektubunda, Proudhonun almasn eletirirken, yle yazyordu: ...Ekonomi politiin kesin bir bilimsel tarihi iinde, bu kitaptan [Proudhonun Mlkiyet Nedir?] szetmeye demezdi bile. Ama bu trden sansasyonel yaptlar, tpk romanlar gibi, bilim alannda da bir rol oynarlar. rnein Malthusun Nfus zerine Denemesini alnz. lk basldnda bir sansasyonel brorden ve stelik batan sona bakalarnn yaptlarndan yaplm armalardan baka bir ey deildi. Ama gene de insan soyuna yaplan bu iftira ne byk bir drt yaratmtr.22 Nfus ilkesinin ortaya kard bu drt, gerekten de gl ve geni kapsaml oldu. 19. yzyln ilk yars boyunca, iktisat teori ve uygulamasn bu grten daha fazla etkileyen bir baka dnce muhtemelen yoktu ve kukusuz, hibiri bylesine tutkulu saldr ve savunmalara konu olmad. Ayrca, yazgsnda, salt iktisat alannn dnda da etkili olmak varm; rnein, darvinciliin ilk gelimesinde bir etmen oldu. Bu drt daha bandan glyd ve gcn gnmzde de hibir ekilde yitirmi deildir. Pek bir bilimsel derinlik iddias tamayan ve yanllklarla dolup taan maltusu teori, nasl oldu da byle byk bir etkinlik salad? Ana nedenlerden biri, Malthusun tanmlayp aklamaya alt asl olgunun alan halk arasndaki yaygn yoksulluk ve sefaletin grmezden gelinemeyecek ve mutlaka aklanmas gereken gerek bir olgu olmasyd. Engels, nfus basks, gerekte, geim aralarndan ok, istihdam aralar zerinde kendisini duyumsatmasna karn Malthus iin, eldeki insan saysnn mevcut geim aralarnn geindirebileceinden daha ok olduunu ileri srerken, kendi asndan ok haklyd diyor. Malthusu eletirenler nfus ilkesinin yanl olduunu kantlama giriiminde bulunabiliyorlar ama, Malthusu kendi il22

Marx and Engels, Selected Correspondence, s. 170.

36

kesine ynelten olgular rtemiyorlar. Bylece, Marxn parti kar dedii eyle ilgili tm sorulardan ayr olarak, daha iyisi ortaya konuluncaya dein, Malthusun olgular aklama tarz dorultusunda bir grev belirlenmiti. Ne var ki, egemen snf evrelerinde bu teorinin yaygn bir saygnlk kazanmasnda, parti kar nemli bir rol oynad. Malthusun nfus ilkesinin yapt gibi, insanlarn sefaletinin lmsz bir doa yasas olarak aklanmasnn, siyasi gericiler iin ak bir ekicilii vard, nk bu sefaletin olumasnda genel olarak snf smrsnn ve zel olarak da kapitalizm gibi snfsal smr sistemlerinin oynad rol dikkatten kayordu.23 Kimse bir lmsz doa yasasndan kurtulamaz. Sefaletin sorumlusu, insan toplumu deil de doa olunca, yaplabilecek tek ey, etkileri biraz hafifletmeye altkan sonra, bu lmsz yasann geriye kalan etkilerine uysalca boyun emekten ibaret oluyordu. Toplumsal deiimin temel yasalarn ve zel olarak da burjuva toplumunu hareket yasasn ortaya karmakla bylesine ilgilenen Marx ve Engelsin, kapitalizm altnda, ar nfus gibi toplumsal bir grngnn lmsz yasa kavramyla aklanmasn yetersiz ve yzeysel bulmalar doald. Bu, maltusu nfus teorisinin esas genel eletirisinde onlara bir temel salamtr. Marx, daha 1847de, ilk iktisadi yaptnda, iktisatlardaki burjuva retim ilikilerinin lmsz kategoriler olduunu ne srme eilimine saldrm ve Ricardoyu da, rantn zellikle burjuva kavramna btn alardaki ve btn lkelerdeki toprak mlkiyetine uygulad iin eletirmiti.24 Buradaki marksist tavr, Engelsin Langea 29 Mart 1865te yazd mektupta yle aklanyor: Bize gre iktisat yasalar denilen eyler, doann sonsuz yasalar olmayp, gelip geici tarihsel yasalardr; ve iktisatlar tarafndan yeterli bir nesnellikle ortaya karld kadaryla, modern ekonomi politiin yasas, bize gre, yalnzca modern burjuva toplumunun varolabilecei yasalarn ve koullarn zetinden baka bir ey deildir ksacas onun retim ve
Kar: Capital, c. 1,s.539 dipnot [Kapital, Birinci Cilt, s. 557 dipnot]. Karl Marx, The Poverty of Philosophy, s. 135 [Felsefenin Sefaleti, Sol Yaynlar, Ankara 1993, s. 168].
23 24

37

deiim koullarnn soyut ve zet bir ifadesidir. Gene, bundan dolay, bize gre, bu yasalarn hibiri, salt burjuva koullarn yansttklar kadaryla, modern burjuva toplumundan daha eski deildir; imdiye kadar btn tarih boyunca azok geerli olmu olan yasalar ise, snf egemenlii ve snf smrsne dayal btn toplumlarda grlen ortak ilikilerdir. Bunlardan birinci gruba, Ricardonun yasas denen yasa girer, ki bu yasa ne feodal serflik iin, ne de eski klecilik iin geerlidir; ikinci grupta ise, maltusu denilen teori bulunur.25 Snfl toplumlar tarihi boyunca snrl bir geerlik tam olan yasa ve koullarn durumunda bile asl nemli ve ilgin olan, Marx ve Engelse gre, deiik trden snfl toplumlarda bunlarn deiik biimde ilerlik gstermeleriydi. Buna dayanarak Marx ve Engels, nfus yasasnn btn zamanlarda ve btn yerlerde ayn olduunu reddettiler. Tersine, onlar, geliimin her aamas kendi nfus yasasna sahiptir diyorlard.26 Kuku yok ki, yalnzca bunu ne srmek yeterli deildi bunun kantlanmas gerekiyordu. Marx ve Engels, daha nceki snfl toplum biimlerine uygun den nfus yasalarn formlletirmek yolunda dorudan herhangi bir giriimde bulunmua benzemiyorlar; byle bir ey yapm olsalard, byk bir olaslkla, bu yasalar, bu toplum biimlerinden herbirinin yaratt istihdam aralar karsnda dorudan reticilerin zel bask biimi erevesinde ekillendirirlerdi. Onlar, yapmalar gereken en nemli iin, bugne, geliimin burjuva aamasna zg fiili nfus yasasn formlleirmek ve bu yeni, zgl yasann, ada olgulara, Malthusun ne srd eski, lmsz yasalardan daha iyi uyduunu gstermek olduu kansndaydlar. Marxn
25 J. Stalin, SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlarnda yle der: Ekonomi politiin kendine zg bir zellii, onun yasalarnn, doa yasalarnn tersine, srekli olmaylardr; bunlarn ou, hi olmazsa bir tarih dnemi boyunca etkili kalrlar, sonra da yerlerini baka yasalara brakrlar. (Bkz: J. Stalin, Son Yazlar 1950-1953, Sol Yaynlar, Ankara 1990, s. 62.) 26 Capital, c. 1, s. xxix [Kapital, Birinci Cilt, s. 25; bu tmcecik, Almanca kinciBaskya Sonsznde N. Sieberin Marx yorumuna ilikin alntdan aktarlmakadr.]. 27 Bkz: Bu kitapta, Kapitalden alnan Nispi Art Nfus ve Kapitalist Birikim Yasas blmleri.

38

bu yasaya ilikin esas formlasyonu, aada verilmitir27 ve burada gerekli olan, zgn metne hakkn vermekte, kanlmaz olarak ok yetersiz kalan ksa bir zetten ibarettir. Kapitalizm altnda nispi fazla nfusun ortaya k nedenlerini anlamak iin, diyor Marx, sermaye bymesinin, emeki snfn gelecei zerindeki etkileri gznne alnmaldr. Ve burada en nemli etmen, sermayenin bileimi ve bunun birikim srecinin ierisinde gsterdii deiikliklerdir. Birikim ilerledike, retim aralarnn deeri (deimeyen sermaye), toplam cretlere (deien sermaye) oranla, nispi bir art eilimi gsterir. Sermaye birikimi, diyor Marx, bileimindeki ilerleyen bir nitel deiim altnda, deien blmnn aleyhine olarak, deimeyen blmndeki srekli bir art altnda... etkindir. Sermayenin deien blmndeki bu nispi azalma, birikimin ilerlemesi ve buna elik eden sermaye younlamasyla bir arada gider. Dolaysyla emee olan talep, sermayenin toplam tarafndan deil, ama yalnzca onun deien blm tarafndan belirlenir, yle ki emee olan talep de, toplam sermayenin byklne nispetle der ve bu byklk arttka talebin dme oran da hzlanr. Geri toplam sermaye arttka emee olan talep mutlak bir art gsterirse de, bu, gittike azalan oranda olur. Dolaysyla, bu nispi ar ii nfusunu, yani, sermayenin kendisinin genilemesi iin gerekli olandan ok daha fazla bir ii nfusunu, bu yzden de bir fazla nfusu kendi enerji ve byklyle doru orantl olarak durmadan reten ey, kapitalist birikimin ta kendisidir. Marx, bu deiikliklerin kendilerini ne ekillerde gsterebileceine ksaca deindikten sonra, sorunu yle toparlyor: Bu nedenle, emeki nfusu, kendi yaratt sermaye birikimi ile birlikte, kendisini nispi lde fazlalk haline getiren, nispi fazla nfus haline eviren aralar retmi olur; ve o, bunu, daima artan boyutlarda yapar. Bu, kapitalist retim biimine zg bir nfus yasasdr: ve aslnda, her zel tarihi retim biiminin, yalnzca kendi snrlar iersinde tarihi bakmdan geerli kendi zel nfus yasalar vardr. Soyut bir nfus yasas, ancak, ve o da insanolu kendilerine mdahale etmedii srece bitkiler ve hayvanlar iin vardr. Marx, bu merkezi sav temeline dayanarak, yedek sana39

yi ordusunun genileme ve daralma yasalarn ve nispi fazla nfusun modern toplumda ald deiik biimleri ayrntlaryla ve zengin tarihsel rnekler vererek incelemesine devam eder. te Marx ve Engels, Malthusun nfus yasasna ynelttikleri eletiriyi, bylece onun yerini alabilecek yeni bir yasa formlletirerek tamamlamlardr.
AZALAN GETR YASASI

Yukarda deinildii gibi, azalan getiri yasas, ok gemeden, besinlerin retiminin, nfus kadar hzl artamayaca dncesinin esas teorik temeli olarak ortaya atld. Modern yenimaltusularn birou, hl azok bu yasaya dayanmaya devam ettiklerine gre, bu sorun karsndaki marksist tutum konusunda bir eyler sylemek gerek. Zamanmzda bu yasa, sk sk, ok genel ve soyut bir ekilde ve retim etmenleri, yani toprak, emek ve sermaye denilen terimlerle formle edilmektedir. Bir etmen ya da etmenler grubunun sabit tutulduunu ve buna bir dier etmen ya da etmenler grubunun ardarda ve eit miktarlarda uygulandn dnecek olursak, o zaman, belirli bir noktadan sonra, elde edilen ek retim miktarlar azalacaktr, deniliyor. Ama bu yasa ilk kez formle edildiinde,sabit etmen toprak olarak ve emek ve sermaye de deiken etmenler olarak kabul ediliyordu. Ve bugne ilikin olarak nemli olan da, bunun bu biimde uygulandr. Topraa yaplan her ek emek ve sermaye yatrm, bir noktadan sonra, zorunlu olarak, bunlara uygun den deil, azalan bir rn miktar verir, denmektedir. Tarmn bu evrensel ve doal zelliidir ki, yeryznn birok blgesinde grld savlanan ar nfustan byk lde sorumlu tutulmaktadr. Kapitalin ilgin bir dipnotunda, byk kimyac Liebigin almasndan szederken Marx, bu yasann ksa bir tarihesini vermektedir: Modern tarmn olumsuz, yani ykc yann, doabilimi asndan gelitirilmi olmas, Liebigin lmsz hizmetlerinden birisidir. Ayrca, tarm tarihi zeti de, byk hatalar olmakla birlikte, baz konulara k tutmaktadr. Bununla birlikte, aadaki gibi gelii gzel iddialarda bulunmas zn40

lecek bir eydir: Daha fazla ufalanma ve daha sk srlmeyle, gzenekli topran iersinde hava dolamna yardm edilmi olur; havann faaliyetleri ile temas eden yzeyi artar ve yenilenir, ama uras da kolaylkla grlebilir ki, topran verimindeki art zerinde harcanan emekle orantl olmaz, bu art ok daha kk orandadr. Bu yasa, diyor Liebig, ilk defa John Stuart Mill tarafndan, Principles of Pol. Econ. adl yaptnn I. cildinin 17. sayfasnda yle ifade edilmitir: Topran rn, dier koullar ayn kalmak zere, altrlan iilerin saysndaki arta oranla azalan bir oranda artar, [Mill, burada, rikardocu okulun ne srd yasay yanl ekilde yineliyor, nk, altrlan ii saysndaki azalma, ngilterede tarmn ilerlemesi ile ayn hzda gittii iin ngilerede kefedilen ve oraya uygulanan bu yasa, en azndan bu lkeye uygulanamaz] diyen yasa, tarmn evrensel yasasdr. Bu ok dikkate deer bir eydir, nk Mill, bu yasann nedeninden habersizdir. ... Liebigin, emek szcn yanl yorumlamas ve bu szc, ekonomi politiin anladndan bsbtn farkl bir biimde anlamas bir yana, ilk defa A. Smithin zamannda James Anderson tarafndan yaynlanan ve 19. yzyln bana kadar eitli yaptlarda tekrarlanan bir teoriyi, bay John Stuart Mille maletmesi ok dikkate deer bir olaydr; bu teoriyi arma stad Malthus da (nfus teorisi, batanbaa utanmazca bir armadr) 1815te kendisine maletmiti. Anderson ile ayn zamanda ve ondan bamsz olarak West tarafndan gelitirilen bu teori, 1817 ylnda Ricardo tarafndan genel deer teorisine balanm ve o andan itibaren btn dnyada Ricardonun teorisi diye tannm ve 1820 ylnda John Stuart Millin babas James Mill tarafndan vlgarize edilmiti; ve ensonu her okul ocuunun bildii orta-mal bir dogma haline gelen bu teoriyi, John Stuart Mill ile dierleri yinelemilerdi.28 Marx, baka bir yerde, bu azalan getiri yasasnda, Malthus, kendi nfus teorisi iin gerek bir temel buldu ve ... rencileri de imdi umutlarn buna balamlardr.29 diyordu. Marx ve Engels, her zaman iin bu yasaya en byk horgryle bakmlardr. Engels, yle diyor: Toprak alan snrldr. Bu ok
28 29

Capital,c. 1, 514-515 [Kapital, Birinci Cilt, s.533-534, dipnot]. Selected Correspondence, s. 27.

41

doru! Bu toprak yzeyinde istihdam edilecek igc, nfusla birlikte artar. Hatta tutalm ki, emek artnn neden olduu verim art, her zaman emek artna orantl olarak artmyor olsun: gene de nc bir e daha vardr ki, bu, kukusuz iktisatlarn asla nem vermedikleri ve ilerlemesi en azndan nfus kadar hzl ve onun gibi kesintisiz olan bilimdir. Lenin, Tarm Sorunu ve Marxn Eletirmenleri adl yaptnda, azalan getiri yasasnn ayrntl bir eleirisini ortaya koymaktadr. Eletirisini, azalan getiri yasasn tarmsal gelime teorisini temel alan ve bunu maltusuluu canlandrmak zere yaplm sama bir giriim iin kullanan Bulgakova yneltmektedir. Bulgakov, tarmda, teknik ilerlemenin, geici bir eilim olarak deerlendirilmesini, buna karlk azalan getiri yasasnn evrensel bir nemlilik tadn duyumsatmaktadr. Bu sav, Lenini sorgulayacaktr: Bu, trenlerin istasyonlarda durmasnn, buhara dayal ulamn evrensel yasasn temsil ettiini, buna karlk trenlerin istasyonlar aras hareketinin, durmann evrensel yasasnn ileyiini felce uratan geici bir eilim olduunu sylemekle ayn eydir. Lenin, azalan getiri yasasnn diyor, Teknolojinin gelimekte olduu ve retim yntemlerinin deitii durumlarda ... hibir geerlilii yoktur; bu yasa ancak teknolojinin deimeksizin olduu yerde kald koullarda, olduka greli ve snrl olarak uygulanabilir. Soyut, sonsuz ve doal yasalaryla birlikte eski ekonomi politiin nyarglarndan kendilerini kurtaramayan Brentano gibi burjuva biliminin temsilcilerinin bu yasa evresinde bu kadar grlt koparmalarnn ve Marx ve marksistlerin ise ondan szetmemelerinin nedeni ite budur.30 Azalan getiri yasas bu yzden reddedilmelidir ve bunun reddiyle, maltusu nfus ilkesinin teorik herhangi bir dayana kalmaz. Bu yasann reddi, esas olarak buna dayandrlm olan rikardocu rant teorisinin de zl bir ekilde dzeltilmesi gerektii anlamna geliyordu. Bu teoriyi ilk gelitiren iktisatlar
30 Selected Works of Lenin, c. 12,s. 51-58 [V. . Lenin, Tarm Sorunlar, 1, Sol Yaynlar, Ankara 1976, s. 68-71]

42

(Anderson dnda), Marxn deyimiyle, topran gittike kt ve daha kt olmasn ya da tarmda retkenliin gittike dmesini gerektirdii eklinde ... farkllk rant (diferansiyel rant) konusunda ilkel bir yanlgnn31 iindeydiler. Marx bunun gerekte doru olmadn sylyordu: En basit biimiyle Ricardo tarafndan ortaya konmu bulunan rant yasas uygulanndan ayr olarak toprak verimliliinde azalma ngrmeyip, (toplum gelitike, topran genel verimliliinin artm olmas gereine karn) yalnzca deiik toprak paralarnda deiik derecelerde verimlilik ya da ayn toprak parasna ardarda sermaye uygulanmasyla deiik sonular alnacan varsayar.32 Marx, kendi farkllk rant teorisini bu temel zerinde gelitirmitir. Teorisinin anahatlarn izdii bir mektupta, Engelse, btn bunlarda esas sorun diye yazyordu, rant yasasn, genel olarak tarmdaki verimlilik artyla uyumlu duruma getirmektir; tarihsel gerekleri aklayabilmenin ve Malthusun yalnzca emein gcnn deil topran gcnn de azald yolundaki teorisini amann tekyolu budur.33
DEER VE ARTI-DEER TEORS

Marx ve Engelsin Malthusa ynelttikleri en nemli genel sulamalardan biri, onun, iktisat teorisiyle urarken, hemen hemen tmyle pazar olaylarnn yzeysel ynleriyle ilgilenmi, bunlarn ardnda yatan toplumsal gerek ilikilerle hibir ekilde ilgilenmi olmasayd, bu olgularn varlndan bile haberdar deildi. Malthusu par excellence bir vlger iktisat yapan, onun deer ve kr teorisinde zellikle belirgin olduu gibi, bu olaylarn yalnzca d drnmleriyle ilgilenmi olmasyd. ktisadi olgulara iki deiik adan baklabilir. Birincisi grntye sk skya sarlarak, iktisatlarn kendileri tarafndan verilen bu olgulara ilikin aklamalar sonsz olarak kabul edebilirsiniz. Bir iadamna, metasnn deerinin nasl belirlendiini soracak olsanz, size, byk bir olaslkla, bunun, piyasada
Capital,c. 3, s. 772. Selected Correspondence, s. 27. 33 bid., s.28.
31 32

43

katan giderse yle belirlendiini yani bunun tketicilerin demeye hazr olduu fiyata gre belirdiini syleyecektir. Ve bu deerin nasl olutuunu sorarsanz, byk bir olaslkla, deerin, satn ald hammadde ve emein karln, makine ve binalarn ypranma payn, art, yatrm olduu toplam sermaye zerinden yzde u kadar bir ek kr ierdii yolunda bir karlk verecektir. Bylece kr, kapitalist tarafndan, mamul metann fiyatna basite eklenmi bir ey olarak grnr. Ya da, ikincisi, bu grntlerin tesine gemeye ve sonunda olarak onlar belirleyen toplumsal ilikilere nfuz etmeye alabilirsiniz. O zaman bir metann deeri, tketiciler ile mamul mallar arasndaki bir ilikinin ifadesi olarak deil de, retici olarak insanlar arasndaki bir ilikinin ifadesi olarak grlr. Ve kr, kapitalist tarafndan eklenmi bir ey olarak deil, cretli emekilerle kapialistler arasnda mevcut olan belirli toplumsal ilikilerin retim sreci iine salgladklar bir ey olarak belirir. Adam Smithin yaptnda iktisadi olgulara yzeysel ve derinlemesine olarak bu iki bak as yanyana bulunur. Ricardonun yaptnda ise, derinlik egemendir ve birok eksikliklerine karn, onun sisteminin, rikardocu sosyalistlerin ve daha sonralar da Marxn almalarna temel oluturabilmesinin nedeni ite budur. Ancak Malthusta yzeysellik egemendir ve bu adan, Marx ve Engelsin, eletirmek iin onun almasnn bu ynn zellikle hedef alm olmalar doaldr. Malthus bir metann deerinin, (Marx ve Ricardonun savunduu gibi), onu retmek iin gerekli-emek miktaryla deil, ama bunun pazarda kumanda edecei emek miktaryla yani bu meta iin elde edilebilecek para miktarnn yrrlkteki cret karl tutabilecei emek miktaryla llmesi gerektii savn ne sryordu. Malthus, kapitalist topluma zg nemli bir iktisadi olguyu gznnde bulundurarak bu deer teorisine ulamtr. Kapitalizmde bir metann retim ve yeniden-retim koullarndan biri, metann kumanda edecei emek miktarnn, kendi ierdii emek miktarndan daha fazla olmas zorunluluudur, nk kapitalistin ald kr, bu fazlann byklne dayanr. rnein, eer bir kapitalist bir meta retmek iin gnde on adam tutarsa, retilecek metalarn toplam tutar, on gnlk
44

emekten daha fazla olmadka, bu sreci yinelemeye hazr olmayacaktr. Onun amac, meta deil, kr retmektir; ve meta ile deiilen canl emein bu art miktar, krn kaynan oluturur. Malthusun deer ve kr teorisi zerine yapt almann tek meziyeti, Marxa gre, bu noktaya verdii arlktr. Ama bu meziyet, deer teorisini formle emeye giritiinde para ya da metann sermaye olarak zgl ilevindeki deerini, metann meta olarak deeriyle birbirlerine kartrmasyla derhal ortadan kalkar. Bir baka deyile, metalar ya da para ... canl emek karlnda sermaye olarak deiildiinde, her zaman ierdikleri emekten daha fazla bir emek niceliiyle deiilmi olduklar konusunda doru bir gzlem yaptktan sonra, bundan, yanl olarak, btn metalarn btn alclarnn, bu metalarn karln kendi deeri zerinden derken, bu metalarn ierdii emek niceliinden daha fazlasn (ya da daha ok emek ieren bir deer) verdikleri sonucunu karyoruz. Bir metann deerinin, ierdii emek miktaryla deil, bu metann deiilecei ya da kumanda edecei emek miktaryla llmesi gerektii yolundaki Malthus teorisinin kkeni budur. Bu yzeysel deer teorisi, Malthusu, yzeysel ve mazereti bir kr teorisine gtrr. Bu tahlilde Malthusun yapt, gerekte, Marxn da belirttii gibi, btn alclar, kapitaliste metann ierdiinden daha ok miktarda emei geri veren kimseler olarak gstererek, bunlar cretli iilere dntrmektir; oysa, gerekte, kapitalistin kr, metalarn ierdii emein yalnzca bir blmne deme yapm olmasna karn, metalarn ierdii tm emei satm olmasndan gelir. ... Malthusun anlamad, belirli bir metann ierdii toplam emek tutar ile bu metann ierdii karl denmi emek tutar arasndaki farktr. Oysa krn kaynan oluturan ey, bu farkn kendisidir. Marx, bir meta ierisindeki denmi emekle denmemi emek arasndaki fark vurgulayarak ve emekle emek-gc arasndaki nemli ayrm belirterek, art-deerin, aslnda, bir metann kendi deeri zerinden (yani ierdii emek miktarna eit olarak) satlmasyla elde edildiini gstermeyi baarmtr. te yandan, bunu anlamayan ve muhtemelen anlamak da istemeyen Malthus, dorudan doruya, elkoymaya dayanan kaba
45

kr anlayna ... ve art-deeri satcsnn metasnn deerinin stnde (yani ierdiinden daha fazla emek-zaman karlnda) satt olgusuna srklenmitir. Marx Malthusun teorisinin u sonuca vardn syler: Bir metann deeri, alcnn buna dedii deerden oluur ve bu deer, metaya edeer (bir deer) ile bunun zerine eklenen bir fazlala, art-deere eittir. Bylece, kabalatrlm bir kavram olan, krn bir metann, alnndan daha pahalya satlmasndan kaynakland grne geliyoruz. Alc, metay, satcya malolan emek miktarndan, ya da maddelemi emekten daha fazlas karlnda satn alr. Bu kr teorisine, Marxn, daha sonralar Malthusun deer anlayna uygulad bir yorumu uygulamak yerinde olacaktr. Bu teori, gnlk yaamda karlatmz olduka sradan bir bak tarzdr. ... Rekabet iinde boulmu, bunun d grnden baka hibir eyden haberi olmayan darkafalnn grdr.
KAPTALST BUNALIMLAR TEORS

Marx, Malthusun deer teorisi iin, amacna fazlasyla uyar. Toprakbeylii, Devlet ve Kilisesi, emeklileri, vergi tahsildarlar, yzde-oncular, ulusal borcu, borsaclar, yarg memurlar, rahipleri ve uaklar (ulusal harcamas) ile ngilterenin iinde bulunduu durumu mazur gstermektedir. demiti. nk biraz nce grdmz gibi, Malthusun deer teorisi, nce, kr, yabanclamadan kaynaklanan bir ey olarak grmeye itmitir ve buradan Malthusun retken olmayan tketiciler iin ne srd o nl mazeretine ve kapitalizmin bunalmlarn etkin talepteki yetersizlik ile aklamasna varmak iin ksa bir adm atmak yeterlidir. Eer kr, yalnzca, Malthusun tanmlad biimde ortaya kyorsa, kapitalistlerin bu kr fiilen nasl gerekletirebileceklerini anlamak son derece gtr. Aktr ki, tek bana ii snfnn talebi, kapitalistlerin kr gerekletirebilmeleri iin yeterli deildir, nk ii snfnn talebi, kapitalistlerin iilere dedikleri cretle snrldr, ve kapitalistler doal ki, dedikleri bu cretler karlnda, bu cretlerin stnde ve tesinde bir ey
46

elde etmek isteyeceklerdir. Bunun bir sonucu olarak, Marxn dedii gibi: iilerinkinden baka bir talep, iilerden ayr alclar gereklidir, yoksa ortada kr diye bir ey olamaz. Bunlar nereden gelecektir? Eer onlar da, kapitalist, satc iseler, o zaman kapitalist snf iinde, yukarda deindiimiz karlkl aldatma ilemi balayacaktr. nk her biri, dierine satt metann fiyatn ayn oranda ykseltir ve her biri, alc olarak yitirdiini, satc olarak kazanr. Bu yzden, kapitalistin krn gerekletirebilmesi ve metalarn deerine satabilmesi iin, satc olmayan alclar gereklidir. u halde toprak beyleri, emekliler, atl devlet grevlileri, rahipler vb. gerekmektedir, bu arada bunlarn ayak iine bakan hizmetileri ve kahyalar da unutulmamaldr. Malthusun retken olmayan snflarn olabildiince geniletilmesi dileinin dayand teorik temel budur ve rikardocularn (yukarda deindiimiz) sulamalarna, yani bu snflarn (ve zellikle toprakbeylerinin) kapitalist toplumda artk yararl bir ilevlerinin olmad grne, o, bu karl verir. Malthus, eer kapitalist sistem genileyecekse, diyordu, bunalmlarn nlenmesi iin retken olmayan tketiciler snfnn da onunla birlikte genilemesi gerekir, nk bunalmlar kapitalist sistemin znde bulunan, etkin talep eksiklii nedeniyle ortaya karlar. Malthusa gre bunalmlarn kkndeki neden, (birikim ok hzl olduunda) tketicilere datlan ve kapitalistlere makul bir kr brakacak ekilde retilen metalar almaya yeterli olan alm gcn engelleme eilimi gsteren deiim alanndaki bir elikiydi. Grdmz gibi Malthus, burjuva retiminin elikilerini gizlemekten ok, Marxn dedii gibi, bir yandan alan snflarn sefaletinin gerekli olduunu ... kantlamak ve te yandan da kapitalistlere kendi retmekte olduklar metalara yeterli bir talep yaratlmasnda besili devlet ve kilise hiyerarisinin vazgeilmez olduunu gstermek amacyla bu elikileri vurgular. Ve Marx, bu elikileri vurguladndan tr, Malthusu takdir etmeye hazrd ama bu, yalnzca, bu elikilerin varln reddeden dier adalaryla karlatrld zamanlara zg bir tavrd. Malthusun bunalmlar teorisi, (bunun, byk bir ksmn olasdr ki kendisinden alm olduu) Sismondinin bunalm
47

teorisi gibi, esas olarak, bir yetersiz-tketim teorisiydi yani bunalmlarn temel nedeni olarak, retim ile tketim arasndaki uyumsuzluu ne sren bir teoriydi. te yandan, marksist bunalm teorisi, una iaret eder: ilerin tketimleri, zellikle bunalmlardan nceki dnemlerde ykselir.34 (Bunalmlarn nedeni olduu ne srlen) yetersiz-tketim ok farkl ekonomik sistemlerde varolmutur, oysa, bunalmlar yalnzca bir ekonomik sistemin ayrdedici zelliidir kapitalist sistemin.35 Bu teori, bunalmlar, bir baka elikiye, yani retimin (kapitalizm tarafndan toplumsallatrlan) toplumsal nitelii ile mlk edinmenin zel, bireysel biimi arasndaki elikiye baldr36 ... Szn etmekte olduumuz iki bunalm teorisi, bunlar tamamen farkl biimde aklamaktadr. Birinci teori, bunalmlar, ii snfnn retimi ve tketimi arasndaki elikiye balar; ikincisi ise, bunlar, retimin toplumsal nitelii ile mlk edinmenin zel nitelii arasndaki eliki ile yorumlar. Dolaysyla birinci teori, grngnn kkenini retimin dnda grr...; ikincisi ise, bunu, tamamen retim koullarnn iinde grr. Ksaca sylersek, birincisi, bunalmlar yetersiz-tketime balar..., dieri, retim anarisine balar. Bylece, her iki teori de bunalmlar ekonomik sistemin bnyesindeki bir elikiye balarken, bu elikinin nitelii noktasnda birbirlerinden tamamen ayrlrlar.37 Ama bu, marksist teorinin retimle tketim arasndaki elikiyi ve yetersiz-tketim grngsnn fiilen varolduunu reddettii anlamna gelmez. Leninin de belirttii gibi, bu teori, bu olguyu kabul eder, ama bir btn olarak ele alndnda, kapitalist retimin blmlerinden ancak birine ilikin bir olgu olarak onu ikincil derecede nemli olan asl yerine oturtur. Bu olgunun mevcut ekonomik sistemdeki bir baka, daha derin, daha temel olan eliki tarafndan, yani retimin toplumsal niteliiyle mlk edinmenin zel nitelii arasndaki eliki tarafndan yaratlan
Capital, c. 2, s. 475-476. Kar: Engels, Anti-Dhring, nc Ksm, kinci Blm [Friedrich Engels, Anti-Dhring, Sol Yaynlar, Ankara 1995, s. 400-423]. 36 Kar: Ibid., s. 400-423. 37 V. . Lenin, A Characterization of Economic Romanticism, Moscow, s. 63-64. 38 Ibid., s. 64-65.t
34 35

48

bunalmlar aklayamayacan retir.38 Bu, marksist teorinin, bunalmlar olanakl klan eyin metalara olan talep eksiklii olduunu reddettii anlamna da gelmez. Ama sorun udur: Bunalmlar olanakl klan bu koula iaret etmek bunlarn nedenini aklamak anlamna gelir mi? Efrusi,39 bir grngnn olaslna iaret etmekle bunun kanlmazln aklamak arasndaki fark anlamam myd? Sismondi diyor ki: bunalmlar olanakldr, nk, imalat talebi bilmez; bunlar kanlmazdr, nk, kapitalist retim biimi altnda retimle tketim arasnda bir denge olamaz (yani rn gerekletirilemez). Engels diyor ki: bunalmlar olanakldr, nk, imalat talebi bilmez; bunlar kanlmazdr, ama hi de rn genel olarak gerekletirilemedii iin deil. Durum bu deildir: rn gerekletirilebilir. Bunalmlar kanlmazdr, nk, retimin kolektif nitelii mlk edinmenin bireysel nitelii ile atr.40 Ne var ki, bu, aslnda, bunalmlarn kapitalizmden ayr dnlemeyecei ve kapitalizm varolduu srece patlak verecei anlamna gelir. Stalin yle yazyor: ayet kapitalizm, retimi, azami kr elde etmeye deil de, halk kitlelerinin maddi koullarnn sistemli olarak iyiletirilmesine uyarlayacak olursa, ve krlar asalak snflarn kaprislerini doyurmak iin deil, smr yntemlerini gelitirmek iin deil, sermaye ihrac yapmak amacyla deil de, ii ve kyllerin maddi koullarnn sistemli olarak iyiletirilmesi iin kullanabilseydi, bunalm diye bir ey olmazd. Ama o zaman da kapitalizm, kapitalizm olmazd. Bunalmlar yok etmek iin kapitalizmin yok edilmesi gereklidir.41

39 B. Efrusi, bir Rus yazardr, Sismondi hakknda yazd bir makalede, Bunalmlarn nedenleri sorunu hakknda ... sonralar daha tutarl ve daha ak olarak gelitirilen grleri kefeden olarak Sismondiyi gsterme yetkimiz vardr diyordu. Bu grler, sonralar marksist teori tarafndan gelitirilmitir. 40 V. . Lenin, A Characterization of Economic Romanticism, s. 68-69. 41 Josef Stalin, Report to the Sixteenth Congress of the CPSU (B). Moscow, s. 18-19. Ayrca bkz: SSCBde Sosyalizmin Ekonomik Sorunlar, Son Yazlar 1950-1953, s. 91-95.

49

3. GNMZDE MALTHUS
NFUS TEORS

inde yaadmz u gnlerde, insan ve toplumlarn yetkinletirilebilirliine ilikin topik olmaktan ok bilimsel nitelikte yeni retiler insanln geni kesimlerinin gnlk pratik yaantsn ynlendirmeye balamtr. Sovyetler Birliinde, inde ve halk demokrasilerinde, marksizmden esinlenen byk toplumsal devrimler olmutur yalnzca unu ya da bunu deil, her eyi iliine kadar etkileyen devrimler. Kapitalizmin hl dayanabildii lkelerde kkl toplumsal deiikliklerden korkanlar gene bir meydan okumayla kar karyadrlar, ama bu seferki, Malthusla ayn devirde yaayan atalarnn dlerinde bile grmedikleri derecede ok daha gldr. Bir kez daha yalnzca fiziksel alanda deil, ama dncel alanda da dvmeleri gerekiyor. Ve, her zamanki sadakatiyle, Papaz Robert Thomas Malthus onlarn yardmna komutur. Malthusun, zamannn ilerici snflarna kar kulland balca teorik silahlar, gericiliin cephaneciliinden karlyor, tozu alnyor, cilalanyor ve gnmzn ilerici snflarna kar kullanlyor. Maltusu nfus teorisi, bugn, modernletirilmi eitli biimleriyle, rnein, ABDde pek moda olmutur. Modern maltusularn temel grleri, zde, Malthusun grlerinin ayndr: nfus geim aralarndan daha hzl oalma eilimindedir. Dnya nfusunun, sonunda, dnyann yiyecek depolarn tketeceini ne sren Malthusun bu kehanetinin yaknda gerekleebileceini ne sryorlar. William Vogt, Road to Survival adl yaptnda tarihin daha nceki hibir evresinde, yzlerce milyonu bulan bunca insan, bir uurumun kenarna aslp kalmamtr42 diyor. Yaptn bir baka yerinde, yazar, unlar ekliyor: yksek bir yaam dzeyi iin ok snrl kaynaklara sahip olan dnyada ok fazla insan vardr.43 Aktr ki, bu gibi grler, eer, dnya bugn gerekten bir uurumun kenarnda sallanp duruyorsa, bunun ok baka bir nedenden dolay olduunu dnenlere ve
42 43

William Vogt, Road to Survival, s. 265. Ibid., s. 78.

50

herkes iin yksek bir yaam dzeyini eninde sonunda gvence altna alacak biricik toplumsal ve ekonomik koullar gerekletirmek iin savam edenlere kar yararl birer silahtr. Modern maltusularn bazlar, nfus ilkesini, Malthusun kendisini bile akna evirebilecek amalarla kullanyorlar. Vogt gibi yazarlarn elinde maltusuluk, souk savata nemli bir silah haline geliyor. rnein, Hindistan iin, dnyann bu blgesinden muhtemelen daha sefil ve kesinlikle daha umutsuz bir yer yokur;44 in iin, szcn tam anlamyla daha fazla insan besleyemez;45 ve Sovyetler Birlii iin, kesinlikle ar kalabalk bir lke, halknn yaam dzeyini bizimki [yani Amerika] kadar ykseltmesi iin ok az olanak var46 deniyor. Sonra da dnya bar iin en byk potansiyel tehlikenin baz ar nfuslu lkelerden ve zellikle, elbette, Sovyetler Birliinden geldiini renirsek hi amayalm. Vogt, Asyadaki en byk tehlike, diye yazyor, Sovyetler Birliinde artan nfusun basksdr.47 Maltusu ilke, ayrca, bu ar nfuslu lkelere yardm giriimlerinden vazgeirmek amacyla da kullanlabilir. Vogt, ar nfuslu bulduu yerlerde, Birlemi Milletler Gda ve Tarm rgtnn, gda retim ve saklama programlarnn yansra, doum kontrol programlar da dzenlemesini ve bundan be yl sonra elli milyonu lebilsin diye, bu yl on milyon Hintli ile inliyi yaatacak gda yardmn kesmesini48 neriyor. Ve en nemlisi, bu ilke, bat dnyasnda, Amerikan nderliini hakl gstermek iin kullanlabilir. Vogt, yaptnn ilgin bir pasajnda, yle diyor: Amerikan erlerine zenen ngiliz halk, gzlerini, zlemle, Amerikan yaam dzeyine evirmitir. Hibir temele dayanmayan, ayaklar yerden kesik ekonomik ve politik hokkabazlklarna gvenen sosyalist hkmet, Birleik Krall izme backlarndan ekerek ayaa kaldrmaya szvermitir. Ama bu backlarn kopma derecesinde ypranm olduunun farknIbid.,s. 277. Ibid., s. 224. 46 Ibid., s. 229. 47 Ibid., s. 238. 48 Ibid., s. 281-282. Ayrca bkz: s. 224-25: inin bana gelebilecek en byk trajedi, imdilik, lm hznda bir azalma olmasdr.
44 45

51

da deil. Eer biz [yani Amerikallar], yemek masalarmzn altnda elli milyon ngiliz ayan grmeye raz olmazsak, alk bir kez daha Londra sokaklarnda kolgezmeye balayacaktr. Ve alkla elele, o uzak grl din adam Robert Thomas Malthusun glgesinin birlikte yrdn grecegiz.49 Vogt, dncelerinin kabalyla aknlk yaratmay amalayan popler bir yazardr. Ama ondan daha ince ve bilgili, dolaysyla daha tehlikeli olan baka yeni-maltusular vardr. Bunlar, bilim ikilemi dedikleri bir eyi aklamak iin Malthus retisini kullanrlar. rnein, 1952de British Associationda yapt a konumasna profesr A. V. Hill, bu konuyu seti. Hastalklarla savam, kr ve sanayi kesimlerindeki salk koullarnn iyiletirilmesi, ve salk hizmetleriyle gerelerinin gelitirilmesine uygulanan bilimsel yntemlerin, zorunlu olarak dnya yiyecek kaynaklar zerindeki nfus basksn artrma sonucunu douracan syledi. Bylece bilim u ikilem iine konulmu oluyor: Bu uygulamann bu byk baarsn nceden tahmin etmek mmkn olsayd, dier ilerlemelerle birlikte planl ve dzenli paralel bir gelimenin salanmas iin, insancl kiiler bu konuda biraz daha ar davranmay kabul ederler miydi? Sorunu salt biyolojik adan ele alanlar, eitimde zamanla salanan gelime ve daha iyi bir yaam dzeyine ulama istei akllarn balarna getirinceye dek, tavanlar gibi abuk reyebilenlerin tavan gibi lmesi gerektii dncesiyle, bu soruya evet karln verebilirler. Gene de ounluk, hayr diyecektir. Hastalklarla dizginlenemeyen nfusun gittike artan basksnn, yalnzca topra ve dier sermaye kaynaklarn tketmekle kalmayp ayn zamanda srekli olarak artan uluslararas gerginlik ve dzensizliklere yolaacann, uygarln geleceini tehlikeye sokacann kesin olduunu varsayalm: o zaman acaba saduyu sahibi insancl kiilerin ounluu dncelerini deitirirler miydi? Eer ahlak ilkeleri, iyilii getirmek iin ktlk yapma hakkn bize tanmyorsa, ktln geleceini bile bile iyilik yapmaya hakkmz var mdr?...50
49 50

alnt.

Ibid., s. 71-72. J. D. Bernal tarafndan The Modern Quarterly, c. 8, n 1, s. 45ten yaplan

52

Profesr Hill, Malthus retisinin zde doru olduunu varsayyor nfusun, doal olarak, yiyecek retiminden daha hzl arttn, bu yzden sava, alk ve hastalklarn (yani maltusu kstlamalarn), insanolunun kanlmaz kaderi olduunu kabulleniyor. Bylece gerekte kapitalist sistemin ikilemi olan bir eyi, bilimin bir iktilemi biimine dntrebiliyor. Ne var ki, modern maltusular, Malthusun zgn baz savlarn inandrc bir biimde kullanmakta glk ekiyorlar. Hele temel ilkenin, insan iin deitirilmesi ok olanaksz olan tamamyla doal bir yasa olarak sunulmasna artk olanak kalmamtr. rnein, son bir-buuk yzyl sresince toprak veriminin baz blgelerde dmesinden doa deil, insanolunun sorumlu olduu aka grlmtr ya da, daha dorusu, insanolundan ok, doal kaynaklarn yamalanmasn tevik eden smrye dayal toplumsal rgtlenme biimleri ve toprak mlkiyet sistemleri bu durumdan sorumludur. Ve artk baz gerekler de yaygn olarak kabul edilmektedir: birincisi, yeryzndeki topraklarn yzde-ellisinin ekime elverili olmasna karlk, bunun ancak yzde-onu kullanlmaktadr; ve ikincisi, rasyonel tarmsal uygulamalarla dnyann byk bir blmnde acre bana retim byk lde artrlabilir.51 Politik ve ekonomik etmenlerin nfus ile gda kaynaklar arasndaki bant sorunuyla en azndan ilikili olduklarn reddetmek, yeni-maltusular iin giderek zorlamaktadr. Bu nedenle modern maltusularn reddetmeleri gereken ey, politik ve ekonomik etmenlerin, temel etmenler olduklar ve nfusla gda kaynaklar arasndaki balantnn u anda baz lkelerde gerek bir sorun olduu lde, bunun kkl politik ve ekonomik dnmler temeli dnda etkin bir ekilde zlemeyeceidir. Bu yzden baz modern maltusular, insanolunun (herhalde sosyalistler tarafndan olacak) aldatldn ve aslnda politik, ekonomik, corafi, psikolojik, kaltmsal, fizyolojik vb. olan sorunlara yalnzca politik ya da ekonomik zmler aramaya itildiini52 ne sryorlar. Elbette, bu tr eyler sylemek, sorunun birinci derecedeki nedenlerini ikincil nedenlerle eit gte gstererek esas gizlemektir.
51 52

J. de Castro, Geography of Hunger, s. 25. Vogt, Road to Survival, s. 53.

53

Leninin bir kez belirttii gibi, maltusulukla tehlikeli biimde flrt etmek, kanlmaz olarak, en baya burjuva mazeretiliinin iine dmekle sonulanr.53
GENEL EKONOMK TEOR

Elbette, baz yle yoksulluk ve ac durumlar vardr ki, en ar yeni-maltusular bile bunu herhangi bir geim kaynaklar zerinde nfusun basksna balayamazlar. Kapitalist lkelerin alan halk, genellikle, kendilerini varolan geim aralar karsnda henz belirli bir fazlalk gsterir durumda bulmamaktadr. Gerekten, bugnlerde, fazla nfus deil, genellikle eksik nfus umacsyla karlayorlar. Ama onlar, kendilerini zaman zaman, varolan istihdam aralar karsnda fazlalk gsterir durumda bulmulardr. Bizzat Malthusun kendisi bir keresinde geim aralarnn salanmasndaki gle ksmen topran iinde bulunduu zorunlu durumun, ksmen de rn ve emek talebinin zamanndan nce kstlanmasnn yolatn sylemitir.54 ounlukla asl nemli olan, bu zamanndan nce kstlama olaydr. Nfusun geim aralar zerindeki maltusu basknn byk apta bir efsane olmasna karlk, kapitalizmde, alan halkn istihdam aralar zerindeki devresel basks ar bir gerektir. Grdmz gibi Malthus, bu ikinci tr fazlal etkin talepte genel bir eksiklik kavramyla aklamaya alm ve Ricardo ise, buna, genel bir darboaz olasln reddederek, karlk vermiti. Daha sonra gelen ortodoks iktisatlar, bir yzyla yakn sre boyunca bu olasl Ricardoya kyasla ok daha yetersiz gerekelerle fiilen reddetmeye devam ettiler, ta ki, 1930 bunalm, onlarn teorilerini geree daha yakn klmalarna acil bir zorunluluk haline getirinceye dek. Onlarn gereksindii ey, devresel ve kronik isizliin teorik olasln artk reddetmemekle birlikte, bunun, kapitalist toplumsal yap iinde devletin uygun nlemler almas kouluyla yok edilebileceklerini syleyerek aklayan yeni bir ekonomik teoriydi. Artk durgunluun teorik olasln reddederek ya da bunlardan
53 54

Selected Works, c. 12, s. 59. Supplement to the Encyclopedia Britannica (1824), c. 6, s. 316.

54

dolay iileri sulayarak sosyalistlerin meydan okumasna etkin bir ekilde kar koyma olana kalmamt. Bu meydan okumaya kar direnmek, ancak, sosyalizmin getirecei ekonomik stnlklerin kapitalizmin doru olarak kontrol edilmesi ve dzene sokulmas kouluyla, gerekte, kapitalizmde de salanabileceini gstermekle gerekleebilirdi. 1936da Keynes tarafndan ortaya konulan yeni Genel Teorinin eninde sonunda, bu amalara ok uygun olduu ortaya kt. Esas olarak, tekelci kapitalizmi ekonomik ykmdan kurtarma arac olmay amalayan bu teori, daha sonra, ii snf hareketine, tarihsel taleplerini gerekletirmenin bir arac olarak sunuldu. Bugn, batdaki ii hareketi iindeki reformculuk, hemen hemen tmyle Keynesin ekonomik teorisine dayandrlmtr. Keynes, Malthusa byk bir hayranlk duyard. Nfus zerine Denemeyi Keynes, u ekilde tanmlamaktadr: Geree duyulan sevgi ve sekin bir aklk, duygusallk ve metafizikten arnm arbal bir saduyu, karclktan uzak olma ve toplumculuk ruhu tayan ... geleneksel insancl ngiliz biliminin gerek bir rnei.55 Keynes, Malthusun etkin talep retisini ise, zellikle vmtr. Bu teoriye atfta bulunarak Keynes, ayet, der, 19. yzyl iktisadnn filizlendii ana gvde Ricardo deil de Malthus olsayd, bugnn dnyas ne kadar daha aklc ve zengin bir yer olurdu!56 Gene, Genel Teoride, Keynes, Malthusun daha sonraki evresinde etkin talep yetersizlii kavram, isizliin bilimsel bir aklamas olarak belirli bir yeralr57 diye belirtir. Ve, Keynesin Marx hakknda sk sk kulland aalayc ifadelerle garip bir ztlk oluturan bu tr vgler uzadka uzar. Malthusun isizlik ve bunalm sorunlarna genel yaklamna Keynesin ok ey borlu olduundan kuku yoktur. Keynesin kendisi Malhusun ekonomik olaylara yapt temel yaklam, bunu Ricardonunki ile kyaslayarak yle tanmlar: Malthusun salam, saduyulu kavrayna gre, fiyat ve kr, esas olarak, etkin talep diye tanmlad ama hi de akla
John Maynard Keynes, Essays in Biography, London 1933, s.120. Ibid., s. 144. 57 Keynes, General Theory of Employment, Interest and Money, London 1936, s.
55 56

362.

55

kavuturamad bir ey tarafndan belirlenir. Ricardo ok daha kat bir yaklam yeleyerek, etkin talepin tesine geip, onun ardnda yatan koullar aratrm ve bir yanda parann, te yanda gerek maliyetlerin ve rnlerin gerek blmnn koullarn inceleyerek bu temel etmenlerin esiz ve ak bir biimde kendiliklerinden olutuklar sonucuna varm ve Malthusun yntemini ok yzeysel bulmutur... Malthus, sonuca daha yakn yerden balayarak gerek dnyada neler olabileceini daha iyi kavram bulunuyordu.58 Elbette, burada Malthus propagandas yaplmas amalanyordu, ama eer duygusal szler bir yana braklrsa, burada Malthusun ve dolaysyla Keynesin ekonomik sorunlara yaklamlarnn tmyle yzeysel nitelii aka grlebilir. Ekonomi politiin esas grevi, kukusuz, pazarda gzlemlediimiz olaylarn altnda yatan nedenleri aratrmaktr. Fiyat ve krn etkin taleple belirlendiinden baka bir ey sylememek, Ricardonun zellikle iaret ettii gibi, hibir ey sylememektir. Oysa etkin talepin tesine geip, sonu olarak bu pazar olaylarn belirleyen gerek toplumsal ilikilere ulamak gerekir. Eer biz sonuca daha yakn yerden balarsak, balangc gzden karma ve dolaysyla btn kavramama olasl byktr. Bu nihai belirleyici gler hakknda hibir ey sylemezsek, teorimiz, burjuva bak asndan salam saduyu olarak grlebilir. Ama iadamnn salam saduyusu ekonomik olaylarn temel nedenlerini kavramakta mutlaka ya da gerekte ou kez gvenilir bir rehber deildir. adam, grntye sk skya sarlr ve bunu son sz kabul eder ve sonucu da salam saduyu olarak adlandrr. O halde, Marxn sorduu gibi, bilime ne gerek var?59 Keynes her zaman Malthusun Cambridge iktisatlarnn ilki olduunu iddia emitir60 ve Keynesin, maltusu iktisat teorisi geleneini srdrd herhalde, bir gerektir. Grdmz gibi bu gelenek kendisini iki esas biimde ifade etmiir: birincisi, deer ve art-deer sorununa, bunlar gerek toplumsal ilikilerden soyutlayan yzeysel yaklam biiminde; ve (buna
Keynes, Essays in Biography, s. 122-23. Letters to Kugelmann, s. 74. 60 Keynes, Essays in Biography, s. 144-45.
58 59

56

bal olarak) ikincisi, kapitalist bunalmlarn, kapitalist retim alanndaki temel eliki asndan aklanmas yerine, deiim alanndaki ikincil bir eliki asndan aklanmas biiminde. Bu alanlarda birincisinde Keynes, deer ve datm konusundaki ortodoks teorilerde ciddi hibir kusur bulmam grnyor. Kendi deyimiyle, merkezi kontrollerle tam istihdam salandnda bunlarda dzene girer.61 Ve ikinci alanda da, Keynes, ayn lde maltusudur yle ki, Marx ve Leninin Malthus ve Sismondi tarafndan ortaya konmu bulunan bunalm teorilerine ynelttikleri eletiriler ok az bir deiiklikle Keynesin teorilerine de uygulanabilir. Keynesin bu genel yaklamdan hareketle, Malthus gibi, kapitalizmin balca ktlklerinin sistem iinde (etkin talebi kamlayarak, vb.) giderilebilir olduu ve bizzat kapitalizmi yok etmeye gerek olmad sonucuna varmasnda alacak bir ey yokur.
MALTHUS VE EMPERYALZM

Malthusun teorileri, her zaman olduu gibi bugn de, insanln daha dolgun ve daha bolluk iinde bir yaama doru ilerlemesini bilerek ya da bilmeyerek engelleyen kiilerin ellerinde bir silah olmaktadr. 19. yzyl bandaki toplumsal savamlar esas olarak, Malthusla Ricardo arasndaki tartmayla zetlenecek olursa, zamanmzdakileri de maltusularla marksistler arasndaki tartmalarla zetlemek herhalde hakszlk olmayacaktr. Bu yzden, Marx ve Engelsin Malthus teorilerini eletirdikleri balca pasajlar ieren bu yaptn yararl bir amaca hizmet edebilecei sanlmaktadr. Kukusuz, Marx ve Engelsin Malthusa ynelttikleri ayrntl eletirilerin tmnn, otomatik olarak ve mekanik bir ekilde, onun bugnk hayranlarna ve izleyicilerinin retilerine uygulanabileceini beklememeliyiz. Ama bunlarn byk bir miktar gene de bu biimde uygulanabilir: burada en dikkat ekici nokta, Marx ve Engelsin dier almalarnda da gzlenen yaklamlarnn artc modernliidir. Ama, seilen pasajlarn salad ve bugnn ii snf hareketine gerekten yararl olan ey, marksist
61

Keynes, General Theory, s. 378-79.

57

yntemin, deiik biim ve klflar altnda bir-buuk yzyldan beri gericilie hizmet etmi olan ve bugn de hizmet etmekte bulunan baz retilerin eletirilmesine devaml bir uygulandr. Bu retiler, emperyalizmin bugnk bunalm iinde nemli bir ideolojik snak haline gelmitir. Emperyalist lkeler yurt iinde ekonomik durgunluk ile ve yurt dndaki smrgelerde milyonlarn isyan ile kar karyadr. Bu arada, Sovyetler Birlii ve halk demokrasileri gn getike daha da gleniyorlar. Bu aresiz durumda emperyalizm yeni mttefikler bulmak zorundadr: bask giriimlerini aktif olarak desteklemesini salayamad yerlerde, geni halk kesimlerini, en azndan kendisine kar pasif bir tutum taknmaya ikna etmek isiyor. Emperyalizm, gnmzde ald trl biimlerle maltusu retilerin, ideal birer ikna yntemi olduunu anlamtr. Malthusta emperyalistlerin istedii tm yantlar vardr. nsanln geleceinden umutlu musunuz? Malthus size, (Sir Charles Darwinin azndan) u karl verir: Bir milyon yllk ok uzun bir erimde insanlk tarihinin genel gidii, byk bir olaslkla, byk apta, gemite olduu gibi srecekir. [Bu gidite] nfusun geim kaynaklar zerindeki basks srekli olarak duyulacak ve nfusun marjinal bir blm yokolmaktan kurtulamayacakr.62 Smrge blgelerinin, eer kendilerini emperyalist egemenliinden kurtarabilirse, yaama dzeylerini ykseltebileceklerini mi dnyorsunuz? Malthus, modern izleyicilerinin azndan, size, byle bir eye olanak olmadn syleyecektir bu nedenle, bu lkeler, pekala baml kalabilirler. Okul kitaplarnn ar nfuslu lkelere rnek olarak gsterdii Hindistan iin herhangi bir umut mu var sanyorsunuz? Yeni-maltusular size hibir umut olmadn, yiyecek retiminde herhangi bir artn, ksa srede, reyen milyonlar tarafndan tketileceini syleyeceklerdir. Ve eer, Hindistanda iki yzyl sren ngiliz egemenliinin bu sonucun ortaya kmasnda bir pay olduunu, ve bat deneyiminde yaama dzeyinin ykselmesiyle doum hznn da artt savnn pek dorulanmadna iaret etmeye yeltenirseniz, yeni-maltusular,
62

alnt.

J. D. Bernal tarafndan The Modern Quarterly, c. 8, n 1, s. 48-49dan yaplan

58

size, nfus yasasnn lmsz ve doal bir yasa olduu ve bu yzden deitirilemeyecei karln verirler. Nihayet, yeni-maltusularn yanlabileceklerinden kukulanmaya baladnz ve yiyecek retiminin artrlmas iin yaplan byk hamlelerin maltsuu nfus yasas ve azalan getiri yasasn gln duruma drd SSCBde neler olup bittiine baktnz varsayalm. Bunun ardndan, yaam dzeyinizi benzer biimde ykseltebilmek iin ngilereye de sosyalist sistemin getirilmesini istediinizi varsayalm. O zaman, Malthus, size, keynesilerin azndan, kapitalist sistemin en nemli kusurlarnn, bizzat bu sistem erevesi iinde giderilebileceini ve sosyalizme gerek olmadn syleyecektir. Yalnzca bu kadar da deil. Bugnk biimiyle maltusu retiler, sava hazrlklarn tevik etmekte ve fiili savaa kar direnci krmaktadr. Keynesi bir ok iktisat, gnmz kapitalist dnyasnda durgunluklar nlemek iin etkin talebi yeterince kamlayc olan, tek devlet harcamasnn silahlanma olduunu sylemi ve bu harcamalarn etkili olmas iin srekli ve eer mmknse, kmlatif nitelikte olmas gerektiini belirtmilerdir. Batda halen devam eden silahlanma hareketi sk sk iktisatlar ve devlet adamlar tarafndan bu adan savunulmakta ve hakl gsterilmekte ve mevcut programlarn sona erdirilmesinin ve hatta kstlanmasnn bat bloku ekonomileri zerindeki etkileri konusunda endieler dile getirilmektedir. Hep bilindii gibi, silah bulundurulmas, onlarn kullanlmasn tevik edecektir. Geri maltusu gerekelerle, bu silahlarn, in ve SSCB gibi ar nfuslu lkelerin nfuslarn azaltmak iin kullanlmasn aka neren henz pek fazla kii olmamakla birlikte byle bir giriimin hemen douraca tepkilerin iddetini hafifletmekte yeni-maltusu retiler kukusuz, yararl olacaktr. Ne de olsa, bebek katliamlarnn savunulmas ya da ar nfuslu lkelere tbbi yardmn kesilmesi gibi nerilerle, nfusun daha da yaygn ve etkili nlemlerle azaltlmas yolundaki neriler arasnda fazla bir fark yoktur. Maltusulua kar savam, gnmz dnyasnda, bar uruna savamn ayrlmaz bir parasdr.
Glasgow, 12 ubat 1953

59