You are on page 1of 233

1

BZMKLER
Anadolu Merkezli Dnya Tarihi 6. KTAP M.S. 500- M.S. 700 Mslmanlk

Yazarlar Arda Ksakrek

BZMKLER............................................................................................................................. 2 6. KTAP .................................................................................................................................... 2 Marovenj ................................................................................................................................ 5 ustinus ................................................................................................................................... 8 Volkanik K ........................................................................................................................ 10 Justinyen............................................................................................................................... 11 Roma tekrar Baty istiyor .................................................................................................... 17 Dou Romada Sosyal gelimeler ........................................................................................ 19 Roma Sasani Savalar ......................................................................................................... 21 Dou Bat kar Farkllamas ............................................................................................. 26 Roma Kenti Boalyor.......................................................................................................... 27 Bedeviler .............................................................................................................................. 30 Hristiyanlk Arabistanda .................................................................................................... 33 Mrvvet .............................................................................................................................. 35 Mekke................................................................................................................................... 36 Gktrkler ............................................................................................................................ 39 Mu-Kan (Mogan) Kaan...................................................................................................... 41 pek Ticareti ......................................................................................................................... 45 Bat Gktrk elileri Dou Romada ................................................................................... 50 Avarlar Macaristanda.......................................................................................................... 52 ehin ah.............................................................................................................................. 53 Hazar .................................................................................................................................... 57 Sui Hanedan ........................................................................................................................ 59 Avarlar techizatlanyor......................................................................................................... 63 ine Bamllk................................................................................................................... 64 Paral Ordunun paras kesilemez.......................................................................................... 69 Dou ve Bat Avrupa............................................................................................................ 71 Protokol ................................................................................................................................ 75 Herakleios............................................................................................................................. 79 Dalan Avrupann ilac ...................................................................................................... 82 Papa ...................................................................................................................................... 84 Avrupada Deiim Balyor................................................................................................ 88 Kaynama ............................................................................................................................. 91 Benedictus ............................................................................................................................ 94 eytanla ibirlii................................................................................................................... 96 Trklerin adetleri.................................................................................................................. 98 Trklerin yazs .................................................................................................................... 99 Gkte bir Gne ................................................................................................................. 101 Tang Hanedan .................................................................................................................. 103 Dou Romann kar saldrs............................................................................................ 104 Muhammed Peygamber...................................................................................................... 107 Kuran.................................................................................................................................. 109 lk Mslmanlar ................................................................................................................. 112 Kureyin Tepkisi............................................................................................................... 114 Mekkeden Ka................................................................................................................ 117 Hicret.................................................................................................................................. 120 Bedr .................................................................................................................................... 123 Yahudilerle Anlamazlk.................................................................................................... 124 Uhud ve Hendek Savalar ................................................................................................. 125 Hayber ve sonras ............................................................................................................... 126

Constantinopolis alnamaz ................................................................................................. 128 Trklerde kargaa ve dalma .......................................................................................... 130 Veda ................................................................................................................................... 132 Peygamberin lm ve gmlmesi .................................................................................... 137 slam dini hakknda ksa notlar .......................................................................................... 139 Peygamberden hemen sonra ............................................................................................. 143 lk Halife Seimi ................................................................................................................ 144 Ebubekir Dnemi ............................................................................................................... 147 Halife mer........................................................................................................................ 150 Hindistan ............................................................................................................................ 151 Kuds Mslmanlarn ........................................................................................................ 153 Dou Romann Dnm Noktas........................................................................................ 155 Galyada Feodalitenin Temelleri........................................................................................ 157 ran Mslmanlarn ............................................................................................................ 159 Zengin Arap........................................................................................................................ 163 Halife Osman...................................................................................................................... 166 Osmann lm................................................................................................................. 170 Bat Trkmenistan .............................................................................................................. 172 slam Ordusu Horasanda................................................................................................... 178 in Ordusunda Trkler....................................................................................................... 182 Halife Ali............................................................................................................................ 187 Alinin lm ve ayrma................................................................................................... 191 Emeviler ............................................................................................................................. 194 Dou Roma mparatoru Sirakuzada.................................................................................. 197 ngiliz Kilisesi .................................................................................................................... 199 Kadere Hkmetmek............................................................................................................ 200 eriat................................................................................................................................... 203 Bulgarlar............................................................................................................................. 204 Monofisitler tekrar mahkum ediliyor ................................................................................. 207 Kltrn Kayb ................................................................................................................... 209 Kerbela ............................................................................................................................... 211 Emevilerin Kabesi karlardr .......................................................................................... 213 Trk budunun canlan ...................................................................................................... 215 lk Resmi Kuran Yaklyor................................................................................................. 216 Kabe Bombalanyor............................................................................................................ 218 Franklar Toparlanyor ........................................................................................................ 221 Banker Mabetler................................................................................................................. 222 Mavali................................................................................................................................. 224 Mslman olmak Yasak..................................................................................................... 228 6. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar ........................................................................... 231

Marovenj

Anastasius

Dou Roma mparatorluunda Zenon lmt. Zenon'un lmnden sonra, kars Ariadne, saray muhafz komutan Anastasius ile evlendi. Anastasius mparator oldu (491 518). Anastasios, maliye bakanlnda yneticilik, mparator Zenonun kiisel koruyuculuu gibi grevlerde bulunmutu. Maliyedeki grevi srasnda mparatorluun para sistemini yetkinletirmi, hazineyi geniletmi, i ve d ilerde yetenekli bir ynetici olarak n yapmtr. Zenonun lm zerine, kars Ariadne tarafndan imparator seildiinde 61 yandayd. Ariadneyle evlenen Anastasios ynetime geer gemez memurluklarn sat uygulamasn kaldrd, vergilendirmeyi dzeltti ve muhbirlerin ldrlmesine son verdi. Orduyu desteklemek iin, ticarete konu olan mallar zerindeki bir vergiyi toprak zerindeki bir vergiye dntrd. Bu yeni uygulama zaten zaman zaman ayaklanan iftilere ar bir yk daha getirmi oldu. Anastasios, Zenonun dik bal ve gl yurttalar sauriallar Konstantinopolisten (stanbul) kartarak Trakyaya yerletirdi. Daha nce anlatld gibi, devlet ve kent iine yerletirilmi olan sauriallar, bakentte byk bir huzursuzluk kayna idiler. Anastasius, sauriallar tm grevlerinden uzaklatrp mallarna el koydu. D ilikilerinde, talyada Theodoricin Ostrogot ynetimini tand (497), ama iki hkmdar ksa sre sonra kar karya geldiler. Anastasios talya kylarn yamalamak zere bir donanma gnderdi (508). Bu srada, Bat Avrupada yeni bir siyasi oluum, Galyada, gebeler tarafndan gerekletiriliyordu. Daha nce anlatld gibi, Bat Avrupa, Latin kimliini deitirmi ve antik uygarlktan soyutlanmt. V. yzyln ortalarndan itibaren, Galyada le-de-France adl kk bir devlet olumutu. le-de-France Roma imparatorluunun Galyadaki son kalnts idi. Bu ufak devletin etrafnda Franklar, bu devlete baml olarak yayorlard. 470 yllar ivarnda, Franklar arasnda, Tournai kral Childeric le-de-Francen Romal eflerini

saf d ederek, onlarn yerine geti. Tournai imdiki Fransa Belika snr olan blgeydi. Childeric, pek ok Frank kabilesi iinde Salien denilen Franklarn kralyd. Salienlerin kendilerine mahsus miras ve ceza hukukunu kapsayan kanunlar vard. Bunlar IV: yzyldan beri szl olarak biliniyor ve uygulanyordu. Childeric Olu Clovis, Romal byk toprak sahibi senatoryaller ile mcadelesine devam etti ve sonunda hepsini yenerek, hazinelerini, eline geirdi (M.S. 486). Clovis, eitli Frank kabilelerinin beylerini de ortadan kaldrarak, kendi hkm altnda bir birlik kurdu. Douda Almanlarn zerine yrd, onlar da yenerek, Meuse ve Loire nehirleri arasndaki topraklara hkim oldu. Clovis, V ci yzyln sonuna doru, Vizigotlar Tours kentinden kovdu. Burada Aziz Martinin mucizeleri ona anlatld, Clovis de bu mucizelere hayran kalp, Hristiyanl Katolik olarak kabul etti. Clovis, tm Batnn tek Katolik devlet bakanyd. Batnn piskoposlar, onu hemen etraf Hristiyanlatrma konusunda greve ardlar. O da, hemen Ariuscu Vizigotlarn zerine yrd. M.S. 507 ylnda, Vouillede Vizigotlar yendi, kral Alarici ldrd, Vizigotlarn Pirenelerin tesine srd. Dou Roma imparatoru Anastasius, Clovisi konsl ilan edip, konsllk alametlerini ona yollad. Dou Roma, Baty hala kendi paras sayyordu.

Clovis, XIX yy temsili resim

Clovis, Parise yerleti. Frank kilisesinin, Orleansdaki ilk toplantsna bakanlk etti. 511 ylnda ld. Clovis zamannda Salique kanunlar denen ve az nce bahsedilen kanunlar Marovenj krallar zamannda uyguland ve yazya geirildi. Salique kanunlar, bundan 9 -10 asr sonra Fransa tahtna kn kurallarn belirlemek iin kullanlacak ve Fransa ile ngiltere arasnda yaplacak olan 100 Yl Savalarnn nedenlerinden biri olacaktr. 511 ylndan balayarak, Clovisin kurduu devlet drde blnd ve her parasn Clovisin oullarndan biri ald. Bunlar Marovenj krallaryd. Marovenj krallar, kendilerini gebe toplumun kabile eflerinden farkl grmyorlard. Her eyden nce birer sava efiydiler. Halklarn savata ynetmekle ve adli sistemi altrarak i huzuru salamakla ykmlydler. Silahla ele geirdikleri tm Galyann sahibiydiler. Romal veya Germen olduuna bakmakszn, zgr tm erkekleri, askerlik grevi yapmak ve adli durumalarda bulunmak ykmllne tabii tuttular.

Zaten gebe krallar dnemi Avrupasnda, veraset yolu ile sava efi olan kral, silahlanabilecek durumda olan btn hr erkeklere, savaa gitmek iin buluma yeri olarak tespit edilen yere silahl olarak gelmelerini emrediyordu. Gelmeyenler ok byk para cezasna arptrlyorlard. Kraln yannda savalardan meydana gelmi ufak bir maiyet de oluyordu. Kral maiyetine maa derdi. Kraln hazinesi deerli madenlerden olumutu. Eski Roma mparatorluu iinde bulunan eflik-krallklarda hkim olunan toprak eskiden mparatorluun vergi ald toprakt. Bu nedenle yeni gebe kkenli krallar da bu vergiyi almaya altlar. Kentlere de eski bir Roma unvan tayan, kraln yetkilerini kullanan bir askeri komutan yolladlar. Kazak Bozkrnda, daha nce bahsettiimiz Onogurlar, Sabar adl Trk boylarn gmek zorunda brakmt. Sabarlar bask altndaydlar. 503 ylnda, Kafkasyann kuzeyindeki bozkra geldiler. Burada siyasi bir birlik oluturup, Dou Anadolu ve Kafkasyann egemenlii iin Dou Roma ve Sasaniler ile mcadeleye baladlar. Kafkasya zerinden gelecek, gebe aknlarn hem Sasaniler ve hem de Dou Roma durdurmak istiyordu. Sasaniler, Daryal ve Derbent geitlerini tahkim ettiler. Bu arada Makedonyaya ve Trakya'ya Bulgar ve Slav aknlar balamt. Balkanlar talan ve yamadan hi kurtulamyordu. Ancak, gebeler yerleik dzene geene kadar kurtuluu da olmayacakt. Aknlar, Constantinopolis'i de tehdit ediyordu. Anastasius, aknlar baehirden uzakta tutabilmek iin, Constantinopolis'den 40 km batda Marmara denizinden Karadenize kadar uzanan bir sur yaptrd. Ancak istenen sonu elde edilemedi, sur aknlar durduramad. Sasani kral, Kafkasya geitlerinde, Sabarlara kar alnan nlemlerin masrafna Dou Roma'nn da katlmas gerektiini dnyordu. Roma, oral olmad. Sasaniler ortak masraflara kar Nizip kentini istediler. Roma buna raz olmad. Sasaniler de, Anadolu ilerine yama aknlar dzenlemeye baladlar. Perslerin saldrsn bahane eden Anastasios, 442de yaplm olan antlamay tanmayarak, dou snrn korumak iin kaleler yaptrd. Sasaniler, Dou Anadoluda ilerleyip, Erzurum ve Diyarbakr' bir sre igal ettiler. Sonunda Pers kralna deme yapmay kabul edince 505te bar yeniden saland. Dou Roma, Sabar Trklerinden yardm istedi. Sabarlar, Daryal geidini geerek, ran ordusuna saldrdlar. Ancak, ksa bir sre sonra, Sabarlar ve Sasaniler anlatlar. Sabar aknlar, Dou Roma zerine dnd. 515 ve 516 yllarnda, Sabarlar Ermenistan talan ettiler. Ankara, Kayseri ve Konya'ya kadar ilerleyip, bu blgeleri de yamaladlar.

ustinus

ustinus

Dou Roma iindeki din kavgalar da iddetli bir tarzda devam ediyordu. 431 ylnda, Efes konsili, Nasturilii mahkm etmi, Nasurilik de, Sasani lkesine snmt. 451 ylnda, Kadky Konsili de Monofizitlii mahkm etmiti. Ama Monofizitlik, Dou Anadolu, Suriye ve Msrda gcnden hibir ey kaybetmemiti. Hatta daha da glenerek, Constantinopolisde hkmet evrelerine kadar sokulmutu. mparatorlar Monofistlere kar, i barn srebilmesi iin dnler vermilerdi. Ancak bu dnler tam baarl olamam ve bir yandan da Roma kilisesi ile Constantinopolis kilisesinin arasna soukluk getirmiti. Balangta Ortodoks inanc benimseyen Dou Roma mparatoru Anastasios, giderek sann tanrsal tek bir doas olduunu savunan Monofizit retiye baland. Bu durum, Konstantinopoliste ve Avrupa eyaletlerinde byk kargaaya yol atysa da, Msr ve Suriye ile bar salad. Ama Trakyada komutan Bitalianosun ayaklanmasna neden oldu. ki kez bakaldran ve her ikisinde de isteklerinin yerine getirilecei gvencesini aldktan sonra geri ekilen Bitalianos, nc kez saldrdnda bozguna uratld (515). Anastasius'un erkek ocuu olmamt. lnce, mparator olarak 70 yandaki muhafz kuvvetleri komutan ustinus (Justin, Justinus) seildi (518 527). ustinus, Makedonyal bir kylyd. Cahildi ancak ok ihtirasl ve entrikacyd. ustinus (Justin) yeeni ustinianos'u (Jstinyen) bakente getirtip, ona iyi bir eitim verdirdi. ustinianos Roma ve Hristiyan gelenek ve grenekleri ile yetitirildi. Devlet ynetiminde eitli grevlerde alarak deneyim sahibi oldu. Olgun, kltrl ve metin bir kiilii vard. Zamanla devlet ynetiminde amcasnn en byk yardmcs oldu. Denilebilir ki, ustinus'un son zamanlarnda, devletin ynetimi fiilen ustinianos'un elindeydi. Amca, yeen beraberce, Dou Roma mparatorluunun o sradaki en byk derdi olan Hristiyanlar arasndaki ekimeyi ele aldlar. Roma kilisesi ile olan dini ayrlk sona erdirildi. Monofizism'e iddetle kar kld. Monofizitler izlendi, pasifsize edildi. 8

ustinianosun retmeni ve mrebbiyesi Agapetos, rencisi iin, Hristiyan krallarn dini, ahlaki ve siyasal devleri hakknda adl bir eser yazmt. Bu eser ok sevilmi, bir sr dile evrilmi ve yz yllarca okunmutur. M.S. 522 de Yunanistanda meydana gelen byk bir deprem, eski Yunanistandan artta kalm pek ok bina ve eseri yerle bir etti. Dou Roma mparatoru ustinus 523te Ariusulua kar bir ferman kard. Ostrogotlarn Ariusu kral Theoderich, Papa I. Johannesi fermann yumuatlmasn salamas iin Constantinopolise gitmeye zorlad. ustinus daha sonra Ariusulara baz dnler verdiyse de bunlar Theoderich iin yeterli olmad. Douda Perslere kar yrtlen mcadele ustinusu Lazikay (bugn Kalkhis, Grcistan) elde tutmaya ve Mezopotamya ile Gney Suriyede mttefikler bulmaya zorlad. Sasanilerin Arabistana nfuz etmesini engellemek amacyla Etiyopyayla iyi geinmeye alt. Kuzey snrnda ise, Tunay geerek Balkan eyaletlerinde karklklar karan Slavlar pskrtmeyi baaramad.

Volkanik K

M.S. 500 yllarnda, Yemende Himyaritler Hristiyanlara zulmetmeye baladlar. Yahudi bir Himyarit kral Yemende Hristiyanlara kk sktryordu. M.S. 525 tarihinde, Habeler, Hristiyanlar kurtarmak iin, Yemeni tekrar ele geirerek, Himyarit krallna son verdiler. M.S. 535 536 yllarnda, atmosferdeki youn tozlanma nedeniyle, dnya ikliminde nemli bir deiiklik oldu. Scaklk ciddi bir ekilde dt ve hatta yazn kar bile yad. Youn bulutlar nedeniyle, gne gnde ancak bir ka saat grlebildi. Genelde, kuru bir iklime sahip olunan yerlerde bile ar yalar nedeniyle seller olutu. rnler tahrip oldu. Atmosferdeki ar tozlanmann, meteor yamurlar veya volkan patlamas nedeniyle olumu olabilecei dnlmektedir. Endonezyadaki Krakatoa volkannn patlad da dnlmektedir. Sonuta Volkanik k denilen olay yaanmtr. Bu kn yaanm olmasnn pek ok olay aktive ettii de dnlmektedir. Vebann hzl bir ekilde yaylmasn, Orta Asyadan Batya doru bir gn balamasn, Roma imparatorluunun gcn kaybetmesini, Sasani devletinin zayflamasn ve slam dininin ykseliini, Orta ve Gney Amerikadaki pek ok medeniyetin sonlanmasn bu olaya balayanlar vardr. 535 yl Volkanik K ile balayan byk yalar ve seller nedeniyle, Yemendeki devasa toprak baraj atlayarak, byk hasar grd. Kaytlardan barajn son bakmn ve tamirinin 557 de yapld anlalmtr. M.S. 570 veya M.S. 575 de tepesinin kt ama tamir edilmedii anlalmaktadr. Bundan sonraki tek kayt veya bilgi ise Kuran dadr. Kuran barajn yklmasn Saba lkesini cezalandrma olarak tefsir etse de tabi ki bu tefsir politik ama aslsz bir yaklamdr. Kuran barajn tamamen tahrip olduundan sulama sisteminin yok olduu ve 50 000 kiinin g ettiinden sz eder. lleme ile beraber g edenlerin Suriye taraflarna gittii sylenmektedir. Bu olay Kurann 34 c suresinin 16 c ayetinde de anlatlmtr. Barajn yklmas Kuran'da bahsedilen Arim seline yol am ve byk tahribata neden olmutu. Saballarn yzlerce seneden beri iletmekte olduu balar, baheleri ve tarm alanlar tamamen yok olmutur. Sel felaketinin peinden veba salgn geldi. Yklp, iflas eden Yahudi ve Arap kabileleri kuzeye, bazlar Arap yarmadasna g ettiler.

10

Justinyen

ustinianos

Theodora

527 ylnda amca lnce, ustinianos doal bir ekilde ve hi bir direnle karlamadan mparator oldu. 527565 arasnda hkm sren Bizans imparatoru. Asl ad Petrus Sabbatius olan ustinianos, Yugoslavyada bugnk Ni (Naissus) kentinin gneyinde olduu sanlan bir kyde domu, Latince konuan bir llyrialyd. Latince ustinianos (Justinyanus) adn, amcas ustinostan dolay almt. mparator tarafndan yasal olarak evlat edinildi ve nemli grevlere getirildi. 525te Caesar unvann ald, 527de Augustus unvanyla ortak imparator yapld. ustinianosun zerinde olduka etkili olan kars Theodora da Augusta olarak ta giydi ustinianos'un (Justinianus, Justinyanus) 527 ile 565 yllar arasnda 38 yl sren saltanat Dou Roma mparatorluunun parlak dnemidir. Kars Theodora, 548 ylnda lene kadar ustinianos'un en byk yardmcs olmutur. Theodora, Constantinopolis hipodromunda grevli bir ay bakcsnn kzyd. Gen yata tiyatro oyuncusu olarak almaya balayan ve evlilik d ilikilerinden en az bir ocuu olduu sylenen Theodora, ustinianos ile tant srada Monofizit retiyi benimsemiti. Theodorann gzelliinden ve zeksndan etkilenen ustinianos, onu patricilie ykselterek birlikte yaamaya balad ve 525te de evlendi ustinianos, eski, parlak Roma mparatorluunu yeniden kurma ideali ile doluydu ve bunu hedef yapm, grev saymt. Bat Roma topraklar iinde kalan yerlerde, Afrikada, talyada, beryada, Galyada, daha nce bahsedildii gibi, Ariuscu gebe krallara kar, Katolikler, Dou Romann yanndaydlar. Dou Romann bu topraklar ele geirip, kfirleri temizlemesini istiyorlard. Yani, siyasi konjonktr ustinianosdan yanayd. Tabii, temelde, ustinianosu byk Roma mparatorluunu tekrar kurma fikrine gtren neden, mali

11

nedenlerdi. Gebelerle yaplan savalarn inanlmaz masraflarna dayanabilmek iin gelir kaynaklarn arttrmak gerekiyordu. ustinianos, kendini Tanr'nn yeryzndeki temsilcisi ve kilisenin ba veya kilisenin efendisi olarak gryordu. Dou Roma mparatoru ayn zamanda en yksek rtbeli ordu komutan, en yksek yarg ve tek yasa koyucuydu. Konstantinopolisteki (Constantinopolis) Ortodoks Kilisesinin patriini de imparator atard. Bakent Constantinopoliste, Roma Senatosu rnek alnarak oluturulmu bir senato vard. Bu senato imparatora ynetim ilerinde danmanlk yapard. Baz yasalar yrrle girmeden nce senatoda okunurdu. Senato da yasa tasarlar hazrlayarak imparatora sunabilirdi. M.S. 529 tarihinde Yeni Platoncularn son snaklarndan ve dnce tarihinin en byk mabetlerinden biri olan Atina Okulu, Justinianusun emri ile kapattrld. Hristiyanln, kendinden farkl grlere tolerans yoktu. ustinianos, II. Thedosius zamannda alm Ayasofya olan stanbul niversitesinde Hristiyan olmayan hocalarn ders vermesini yasaklad. Hukuka verdii nem nedeniyle de, niversite renimini 5 yla kartt. niversite renimi ustinianostan sonra zayflamaya balamtr. Constantinopolisin tepesinden, her eye hkim olarak ehre bakan Ayasofyay, iki mimar, Miletli sidoros ile Tralesli Anthemius yapmtr. Bu iki mimarn cesaret ve ustal inanlmazdr. Dtan, sade ve hibir sslemenin kullanlmad ktlesel bir yapdr. erden ise, grkemi, inanlmaz boyutlar, renkli mermerlerinin harmonisi, sslemeleri ve kocaman kubbesi ile insanda hayranlk, aknlk ve sayg uyandrr. Constantinopolisde, bu ulvi yap inaa edilirken, Saint Benoit adl bir kei de, Mont-Cassin manastrnda, Benedikten ad alacak olan nemli bir topluluk kuruyor ve bu topluluun yaam kurallarn aklyordu. Benedikten topluluklar ilerde anlatlacaktr.

Ayasofya i grn

ustinianos iktidara geldiinde, kentlerde dzensizlik ve sefalet hkm sryordu. Yasalar ak, seik belirli deildi. Adalet keyfi ve taraf tutularak uygulanyor, yani uygulanmyordu. Vergiler toplanamyor, zaten iyice azalm olan devlet gelirleri daha da azalmaya devam ediyordu. Roma mparatorluunda hukuk dokmanlar ve dolaysyla hukuk eitimi karmaa

12

iinde idi. Aktarldna gre hukuk eitimi nerede ise imknsz hale gelmiti ve renciler mparatora bu durumu dzeltmesi iin bavurdular. Bununla birlikte, artk grmezden gelinemeyecek olan kanun dankln ve hukuk karmaas karsnda, bizzat mparatorun karmaaya son verme gereini grm olma olasl da vardr.

Justinianos

ustinianos'un en nde gelen yardmcs Trebonianosdu. ustinianos, babolua son vermek ve dzeni salamak iin Trebonianos'u grevlendirdi. 528 ylnda, kimine gre 10, kimine gre 16 kiilik iinin ehli insanlardan olumu bir komisyon kurdurdu ve geni yetkilerle donatarak, grevlendirdi. Komisyon mparator adna, yasalarda istedikleri deiiklikleri yapmaya, tekrarlar iptal etmeye, eskimi olanlar yrrlkten kaldrmaya, yenilerini yapmaya yetkiliydi. Komisyonda, Trebonianosa, Theophilus adl nemli hukuku da yardm ediyordu. Bu komisyon, ncelikle I. ve III. Yzylda yaam olan 39 Romal hukukunun eserlerini ve dank halde bulunan Roma Yasalarn derledi. Komisyon, mparator Hadrianus'tan beri karlan yasalarn balcalarn bir btn halinde toplad ve tasnif etti. 529 da, toplanm yasalar Codex ustinianos ad altnda yaynland. Daha nce, Julian kanunlarnn sonraki yzyllarda yenilendiini sylemitik. Bu kanunlara sonuncu atf da Hristiyanln etkisi ile ok arlatrlm olan ustinianos (Justinian) kanunlardr. 530 ylnda yeni bir komisyon kuruldu. Bu komisyon Hadrianus'den sonra yani II. Ve III. yzyllarda, hukukularn verdikleri kararlar birletirip, tasnif etti. 50 cilt tutarndaki bu byk i senede yani 533 de ancak bitti. Bu esere " Digeste " veya " Pandectes " denir. Bu eser daha sonra, hukuk rencileri iin " nstitutiones " 13

Digeste

ad altnda zetlendi. Digestede klasik Roma hukukularnn birbiri ile elien yarg ve dnceleri dzenli bir sistematik iinde toplanmt. Eser temel bir hukuk kitab zelliindeydi. mparator hukuk bilginlerinden yararlanmay mr boyunca srdrmtr. Kanunun yaynndan sonra Roma, Constantinopolis ve Beyrut taki okullarn dnda kalan btn hukuk okullar kapatld. Artk hukuk eitimi uzun ve yorucu olsa da anlalabilir bir eitimdi. Yasalarn merkezinde imparator vardr. mparator, doa ve doast glerin temsilcisi olarak, btn yetkileri elinde tutuyordu. ustinianos yasalar 12 kitap halindedir: . 1.Kitap, yasalarn amac ve Hristiyan hukuku ile ilgiliydi. . 28. Kitaplar zel haklarla ilgili kitaplard. . 9. Kitap, Ceza yasasyd. . 1012. Kitaplar ynetim ile ilgiliydi. Toplam, 4652 yasa hazrlanp yrrle konulmutu. Yasalar, uygulamalar ve ekler Latince olarak hazrlanmt. O yllarda Constantinopolis bata olmak zere Yunanca ne kmaya balamt. Yasalarn anlalp benimsenmesinde dilin Latince olmas byk bir glk kartmaya adayd. ustinianos dneminde herhalde Volkanik K ve devamnda gelen kt hava koullar sonucunda krsal kesimden kentlere byk gler oldu. Kentler i yapmay bilmeyen insanlarla doldu. Bu yoksulluu iyice ykseltti. Ama bu i bilmez kalabalk vasfl i gcnn cretlerinin dmesine neden olamad. Vasfl i gc loncalar eklinde rgtlenmiti ve durumunu dayanarak koruyordu. Yeni gelenler ise eitli ekilde kandrlarak smrlyorlard. Gen kzlar pabu, elbise gibi hediyeler ile kandrlarak loncalar dnda almaya ekildiler. Bu kzlar kendi aileleri de satyordu. Kzlar satldklar yerlerde sresiz alkonuluyorlard. Daha nce bu tip durumlara az rastlanrd. Ayrca fuhu, hrszl da besliyordu. Bu tip insan smrleri iin caydrc olacak bir dizi kanun karld. Ayrca hrszlarla i birlii yapt tahmin edilen bakent polisi yeniden rgtlendi. Hristiyanln etkisi mparatorluun birok yaam alannda grlyordu. rnein M.S. 342 de kartlan bir yasa ile Constantinus (Konstantin) ecinseller iin yzyllardr uygulanmayan lm cezasn yrrle koymutu. M.S. 390 da Theodosius erkek fahieliini iddetle yasaklamt. Erkek ocuklarnn bu amala satlmas ve kullanlmas yasak da olsa VI. yy la kadar mparatorlukta bu tip faaliyetler yine de yaplmt. Hatta erkek fahielerden ve yasaklanmayan kadn fahielerden vergi alma ii bile srmt. Ancak M.S. 532de ustinianos tm ecinsel eylemleri zina olarak vasflandrarak, yasaklad. M.S 538 ve 544 yllarnda yaynlanan yeni yasalarda (bu eklere Novella deniliyor) ecinsel ilikiye girenlerin, bu iten vazgemeleri ve yasalar nnde af dilemeleri istendi. Hatta 123 numaral Novellada manastrlarda papazlarn birbirlerinden ayr odalarda yatmalar kural kondu. Bu kadar yasa, dini kayglarla ve fakirlik nedeni ile fuhu ve e cinsel fuhuun artmas ile aklamak yeterli olabilirdi. Ancak, dnemin tarihileri, iin iinde rakiplerini yok etmek isteyen siyasi hrsn olduunu da sylemektedirler. ki nl tarihi Prokopius ve Malalas'n dediklerine baktmzda iin iinde politikann olduunu grrz. rnein, olanclk bir yasayla yasaklanr ve ynetime kar olanlar adil bir yarglama olmakszn olanclkla sulanp yarglanrlar. Bizans tarihinin en grkemli dneminde mparator ustinianos (Justinianus, Justinyen) ile mparatorie Theodora zamannda yaayan Prokopius hem resmi saray tarihisi olarak hem de nemli grevlerde bulunarak Bizans'taki her olayn i yzne 14

tanklk etti. lmnden sonra aklanmak zere kaleme ald " Gizli Tarih " nemli bir bavuru kaynadr. O yllarda Hristiyan kilisesinin veya din adamlarnn henz ecinsellikle ilgili verilmi kart bir beyanlar veya imparatorun ecinsellik kart yasalarn desteklediklerini gsteren herhangi bir kant yoktur. Malalas, bu yasalarla ilgili olarak sadece iki din adamnn adnn getiin syler. Bunlar ecinsel ilikilere girmekle sulanan iki piskopostur. Bu din adamlar zaten ecinsel suun failleridirler. ustinianos (Jstinyen, Justinianus) mparator olduunda, Douda Sasaniler tekrar Roma topraklarna saldrmlard. Sasani tehlikesi ordunun byk bir ksmn douda tutma zorunluluunu getiriyordu. ustinianosn akl Batda idi. Bu nedenle, Sasanilere yllk vergi vermeyi kabul ederek, onlarla 532 ylnda bar anlamas imzalad. Bu srada Sasani kral I. Kubad (Kavad) lm yerine I. Hsrev tahta kmt. 532 barnda Lazlarn oturduu topraklar Dou Romada kald, Grcistan topraklar Sasanilere geti. 532 bar anlamasna " ebedi bar " dendi. Bu srada. Jstinyen (ustinianos, Justinianus, Jstinyans), Sabarlarla da anlaarak, onlar Sasanilerin yanndan, kendi yanna ekti. Verdii haralarla da, Sabarlarn Anadolu ilerine yaptklar

Sasaniler aslan av

aknlar nledi. Hipodromdaki araba yarlarnda Maviler ve Yeiller ezeli bir rekabet srdryorlard. Daha nce anlatld gibi, bu iki grup zaman iinde partilemi, siyasal ve sosyal bir nitelik kazanmt. Son zamanda, buna dinsel bir farklk da eklenmeye baland. Birbirine rakip olan bu iki partiyi, birbirine yaklatran tek husus, mevcut hkmete kar duyduklar nefretti. 532 ylnda Maviler ve Yeiller birleerek, tarihe Nika (zafer) isyan diye geen, byk bir halk hareketini balattlar. syan, Constantinopolis'e hzla yayld. Binalar, sanat eserleri atee verildi. syan bakenti ykyordu. syanclar Anastasius'un bir yeenini mparator ilan ettiler. Artk mparatorluk ailesi kentten kamay dnyordu. Tek direnen ise mparatorie Theodora idi. Theodora'nn israr ile isyan bastrma grevi General Belisarios'a verildi. Belisarios, n ve kiisel otoritesi herkese kabul grm bir komutand. 6 gn iinde, Hipodroma toplanan 30 40 bin isyancy ldrerek, ok kanl bir ekilde isyan bastrd. Bu isyann bastrlmasnda, Mavilerin efini satn alan mparatorie Theodorann ve hipodromdaki silahsz kalabalk arasna gizlice paral askerleri sokan entrika ve hilenin katksn da unutmamak gerekir. Bu arada Prokopiusun Gizli Tarih inde aktarld ekli ile mparatorie Theodorann siyasi rakiplerini ecinsellikle sulayarak bertaraf etmesi ecinsel sulamalarnn siyasette kullanlmasnn en bilinen rneidir. ustinianos, Nika ayaklanmas srasnda yanan Ayasofyay olaanst boyutlarda yeniden yaptrarak, Hristiyanln en byk kilisesini ina ettirdi. 532 ile 537 yllar arasnda grkemli

15

Ayasofya kilisesi ina edildi. Justinianus, bir taraftan bu byk mabedi ina ettirirken, bir dier taraftan, dnce tarihinin en byk mabetlerinden biri olan Atina Okulunu kapattrmt.

Atina okulu 1

16

Roma tekrar Baty istiyor

Vandalizm

Sasanilerle ebedi bar yaplm, Nika isyan bastrlmt. Geen yzyln sonundan itibaren, Dou Roma donanmasn yeniden kurmaya balam ve sonunda o gnn en kuvvetli donanmasna sahip olmutu. Ksa srede, korsanlk da yapan Vandal donanmasnn Akdenizdeki hkimiyetine son verildi. Kuzey snrlarnda gebelere boyun een Roma, imdi gl bir deniz imparatorluu idi. Btn bunlarn bir sonucu olarak, ustinianos iin,

17

artk Bat'ya dnme zaman gelmiti. Bu srada talya ve Afrika'da Gotlarn ynetiminde yaayan halk, mparatorluk gnlerini oktan zlemiti. mparatorluun nfuzu altna girmeyi istiyordu. Got krallklar, Vandallar ve Ostrogotlar kendi aralarnda eliiyor, bir trl bir birlik meydana getiremiyorlard. Hristiyanlarla anlam olan Vandal Kral Hilderich, 530 ylnda Gelimer tarafndan tahttan indirilmiti. ustinianos, Haziran 533te Hilderiche yardm etmek zere Kuzey Afrikaya saldrd. Hibir direnile karlamadan, 500 gemilik filo ve 92 sava gemisiyle Austosta karaya kt. 533 ylnda, Belisarios komutasnda yaklak 15 bin kiilik bir Dou Roma ordusu, Vandallar zerine yryordu. Bu orduda Kutrigurlar da vard. Ancak dostluk yama aknlarn nlemiyordu. Kutrigurlar, frsat bulduka Tuna'y geip, Dou Roma topraklarn yamalyorlard. Prokopius, Kutrigurlar iin " mparatorluun ayn zamanda dman ve mttefiki " diyordu. Balangta Ostrogotlar Dou Romann mttefikiydiler. Belisariosun ordusu Ostrogotlarn yardm ile Sicilya zerinden Afrikaya geip, Vandallar gafil avlad. Vandal ordusunun yars Kartacada, yars Sardunyadayd. lk bata, Roma Vandallara kar pe pee zaferler kazanmaya balad. Belisarios Vandal ordusunun Kartacay savunan yarsn yenerek kente girdi (533). Sonra Kuzey Afrikaya dnen dier yarsn da yendi ve Vandal kraln btn hazinesi ile ele geirip, Constantinopolise yollad. Bu srada, Belisarios, bakente geri arld. Belisarios, Afrika'dan ayrlnca Berberiler byk bir isyan kardlar. Roma ordusu hem Berberilerle ve hem de Vandallar ile uratndan, sava uzad. Dou Roma, Afrika'daki hkimiyetini ancak 548 ylnda salayabildi. Kuzey Afrika seferinin peinden, Dou Roma ordular, talyadaki Ostrogotlar zerine de seferler yapyordu. Dou Roma Ostrogot mttefiklii ksa srmt. Dou Roma imparatoru Belisariosa 9 bin kiilik bir ordu verebilmiti. 535 ylnda, bir ordu Dalmaya zerine yrd. Belisarios komutasndaki ikinci bir ordu da, deniz yoluyla, Sicilya'ya karma yapt. Sicilya kolayca ele geirildi. talya'ya geen Belisarios, Napoli ve Roma'ya girdi. 540 ylnda Ostrogotlarn merkezi, Ravenna alnd. Ostrogot kral tutsak edildi. Belisarios, tutsak kral yanna alarak Constantinopolis'e geri gnd. Bu dnemde, skenderiye niversitesi hocalarndan oannes Philoponos (490 566) Hristiyan nancnn aklanmasnda Aristo mantndan ve kategorilerinden yararlanyordu. oannes Philoponos gramerci ad ile nldr ve Ammonios Sakkasn rencisidir. Ortodoks skolstiinin mjdecisi saylr. M.S. 538 tarihinde, Japonyada Kofun dnemi biterek, Asuka dnemi balad. Asuka dnemi 710 ylna kadar srecekti. Bu dnem Japon tarihinin en nemli dnmelerinden biridir. Kore ile byk bir etkileim balamtr.

18

Dou Romada Sosyal gelimeler

Dou Roma mparatorluunda, uzun zamandr uygulanmakta olan evlilik, yoksulluk gibi baz sosyal kavramlar Hristiyanlk ile birlikte sarslmt. Ve tabii ilgili kanunlar da ie yaramaz hale gelmiti. Ama VI. Yzyln ortalarnda bu kavramlar yeniden hukuki bir statye kavumaya baladlar. Dou Roma mparatorluunda, eitli toplum kesimleri arasnda evlilik messesesi asndan kanuni farklar ortaya kmt. Yoksullar arasnda, askerler ve kyller iin, kadn ve erkek ayn evi paylayorsa bu onlarn evli saylmas iin yeterli kabul ediliyordu. 538 ylnda karlan bir yasa da, yasa koyucu, bunun gerekesi olarak, toplumun bu kesiminin, kent hayatndan kopuk yaamasn ve hayatla boumasn ileri sryordu. Yoksullarn durumu da yeniden hukuki bir statye kavuturulmaya baland. Batan snrlar geni tutulmutu. Kendini ve ailesini geindiren zanaatkrlar bile bu kapsama alndlar. 539 da karlan bir kanunla 50 altn sikkesi olmayanlarn ifade verme yasa yeniden yrrle konuldu. Bu kiiler ancak ikence altnda ifade verirlerdi. kence olmakszn yoksullarn ifade verebilmesi nc bir kiinin kefaletine balanmt. Bu adan yoksullarla, kleler arasnda bir fark yoktu. Daha nce anlatld gibi, bakent su rgtleri ile ibirlii yapan yoksul bir kalabalkla dolmutu. Bu kalabaln Constantinopolis dna karlmas iin idari birimler kuruldu. Dilencilik yasakland. Bu nlemler sonucu epey insan geldikleri ky ve kasabalarna geri dndler. Bu dnenler fiilen kendileri de ktlkleri grm ve yaamlard. ehirlerde evi olanlara pek dokunulmad. Devletin ek i gcne daima ihtiyac vard. Saylar ok artm olan sokak ocuklar ise, kle olarak yetitirilmek zere toplandlar. Bunlarn durumlarn ele alan yeni kanunlar karld. Buna ilave insana zarar dokunmayacak kk baklar hari her trl silahn devlet kontrol dnda retilmesi yasakland. Bu dnem kentsel iddetin hkm srd, etelerin terr estirdii, ayaklanmalarn kt bir dnemdir. Dou Roma devleti ile halk kentlerde birbirine dmt. Birbirini ve sivil halk vuran kent etelerinin Maviler ve Yeiller rgtlerinden tredikleri dnlr. Kentlerden uzaklatrlan salkl yoksullar, sunabildikleri niteliksiz i gcn kabul eden her yere gittiler. Bu i gcnn ucuzluu, inaatlarn oalmasna neden oldu. Bu meyanda mantar gibi manastrlar oalmaya baladlar. Kentlerden uzaklatrlan yoksullarn nemli bir ksm da manastrlara ynelmiti. Bunun sonucu olarak, kent dnda manastr says 19

inanlmaz bir ekilde artt. Manastrlarn i sistemleri ok gelimiti ve her koulda yaamaya msaitti. Manastrlar yoksullua kar bir zm oldular. Hatrlanaca gibi keiler, nedamet ve tvbe iin, yoksulluun g koullarn, sunni olarak oluturup, bu koullarda yayorlard. Ama kii hem bu koullara gnll olarak katlanyordu ve hem de evresi byk bir gvenlik duygusu ile kaplyd. Bylece yallk ve hastalk dhil her koulda kendini gvende hisseden keiler, dier kardelerinin sorumluluunu da kolayca ve isteyerek sleniyorlard. Manastrlar bir yandan retip, bir yandan ticaret yapyordu. Bir yandan da balar ve muafiyetler geliyordu. Servet fazlal keileri hep koruyarak, gvenli ortamn devamn salad. Manastrlar maddi ve manevi adan snma evleri roln oynamaya devam ettiler. Buralar gezginler iin de geici i, yatacak yer ve a salyordu. Salkl yoksullar gibi hastalar da ifa bulmak iin manastrlara ve kutsal topraklara (Kuds) gidiyorlard. Manastrlar yoksullara ve bakma muhta olanlara yardm ettike, yardm fikri yardm rgtleri kurmak eklinde belirginlik kazand. Bebekler iin, yetimler iin, yallar iin, hastalar iin, fakirler iin, yoksul seyyahlar iin ve fahielikten vazgeen fahieler iin ayr ayr bakm evleri kurulmaya baland. Bunlarn iinde czamllar tedavi iin deil ama onlara bakmak iin kurulanlar, zamanla hastane nitelii kazanacakt. Dou Romada yardm faaliyetleri ve organizasyonlar gittike geliiyordu. Toplum yararna olduuna karar verilen hizmetler karlnda vergi muafiyeti salanyordu. Manastr mlkiyetleri satlamaz ve devredilemez hale getirildi. Bylece manastrlar ve dier yardm rgtlerinin bazlar bamszlatlar. Bazlarnn da ruhban snf dnda bir mlki sahipleri oldu. Btn bu gelimeler manastrlarn ve keilerin halk gzndeki deerini inanlmaz arttrd. Bu byk itibar sadece Dou Roma topraklarnda deil, onun dnda da dalga dalga byyerek yayld. Daha nce grdmz gibi gelimelerin balarnda, Bat Avrupaya manastr sistemi gitmiti. Giderken itibar ile ve organizasyonu ile gitmiti. Halk ruhban snfna gstermedii ilgi ve gveni keilere gsteriyordu. Bu itibar sadece Bat Avrupada Hristiyanln yaylmasna yol amad. Buna benzer bir tarzda Arabistanda, yeni bir dinin douuna, nemli bir etkiyi yapt. Az sonra bu konu tekrar ele alnacaktr. Kilisenin iyi ynetilmesini salamak ve resmi retiyi desteklemek, ustinianosun en ok nem verdii konulardan biri idi. nk kilise ve devlet, birlikte, Hristiyan imparatorluunun blnmez iki temel direiydi. ustinianosun kard yasalarn ou bu nedenle dinsel sorunlarla ilgili ayrntl hkmler getiriyordu. rnein ok tanrl dinlerin, heretiklerin ve Samiriyelilerin herhangi bir konuda retmenlik yapmalar yasaklanmt. ustinianos, ilka kltr mirasnn deerini eksiksiz kavrad halde ok tanrl dine inanan retmenleri de iten kard. III.yzylda skenderiyede yaam nl ilahiyat Origenesin Filistinde manastr evrelerinde yaylan retisinin de mahkm edilmesini salad (542543).

20

Roma Sasani Savalar

Bu srada ismi ebedi olsa bile, Sasani bar ebedi olamad. ustinianosn byk Roma mparatorluunu kurma arzusu yle ayan beyan idi ki, bundan rken Sasaniler, ustinianos Batda megul iken, anlamay bozarak tekrar saldrdlar. Sasani hkmdar Hsrev Anuirvan (Adil), 540 ylnda Suriye zerine yrd. Antakya'y ykp, yakt. Sasaniler Akdeniz'e ktlar. 542 ylnda Malatya ve evresi yamaland. Sasaniler zerine yollanan Dou Roma ordular tutunamyor, bir bir yenilip, geri ekiliyorlard. Bunun zerine, Belisarios, Dou cephesine yolland. Dou Roma, Sasani mcadelesi, sadece toprak kazanma veya hkimiyet alann geniletme mcadelesi deildi. En bata ticari gerekeleri vard. Her iki taraf da pek Yoluna ve burada yaplmakta olan ticarete hkim olmak veya en azndan ondan mmkn olan en byk pay almak istiyordu. Ayrca, iki imparatorluk arasnda kyasya bir din mcadelesi de sryordu. Dou Romann mahkm ettii Nasturilik Sasani topraklarna snm ve hzla geliiyordu. Bu olgu, Monofizitler iin belki en nemli tehlikeydi. Dou Roma saray ve aristokrasisi, ipeksiz, baharatsz olamyordu. Sarayn debdebesi anlatlamaz bir seviyeye varmt. Dou Roma dardan pek pahalya getirdii kimi rnleri, kendi topraklarnda retmeye giriti. mparatorluun gezici keileri, ipek retiminin srrn renmilerdi. Constantinopolise kozalar ve ipekbcei yetitirmekle ilgili bilgileri getirdiler. Bu zanaat Marmara denizi evresine yayld, Sicilyaya kadar gitti. Tabii ki Dou Romann ipek retim kalitesi in retiminin ok altndayd, ama yine de Sasaniler iin ciddi bir tehditti. Dou Roma ile Sasaniler arasndaki srekli savalarn nedenlerinden biri de, iki mparatorluun blt Ermeni ve Arami halklar iindeki uyumazlkt. Bu nedene, Sasani aristokrasisinin sava eilimini ilave etmek gerekir. Monari de aristokrasinin sava eilimini bilerek, onlar savaa tevik ediyordu. 542 ve 544 yllar arasnda Dou Roma topraklarnda byk bir veba salgn oldu. Bu tip felaketler insanlarn dine daha fazla sarlmasna neden oluyordu. Veba salgn sonras Dou Roma mparatorluu daha Hristiyand. Bu salgnn btn acsna ramen bir faydas kentlere dolmu olan ve asayii tamamen rndan karm olan kalabal azaltarak, sularn kontrol edilebilir hale gelmesine yardmc olmasyd. 548 ylnda Kralie Theodora kanserden ld. Kadn haklarna nem veren ilk hkmdarlardan biri olarak tannan Theodora, kadn ticaretini yasaklayan sert yasalar kartm, boanma yasalarnda kadnlarn lehine deiiklikler yaptrmt. Ayrca Monofizitlere kar karlm olan yasalarn yumuatlmas iin de aba gstermiti. Theodora aralarnda Ravennadaki San Vitale Kilisesinde yer alan nl mozaik portrenin de bulunduu birok sanat yaptna da konu oldu. lmnden, ustinianosun lmne (565) 21

dein hibir yasann karlmam olmas, Theodorann Bizansn siyasal yaamnda oynad roln nemli bir gstergesidir.

Theodora Ravenna mozaiki

Ostrogotlarn yeni kral Totila idi. Ostrogotlar, Totila'nn ynetiminde, ksa srede kendilerini toparladlar. talya'da durum ktye gitmeye balad. Belisarios, Dou cephesinden alnarak, talya'ya yolland. Ancak, Ostrogotlar durdurmak mmkn olmuyordu. Roma'nn kazand topraklar ve kentler bir bir Ostrogotlarn eline gemeye balad. Belisarios, bakente geri arlp, yerine, dnemin baka bir byk komutan Narses yolland. Narses, strateji konusunda gerek bir dehayd. Ustaca planlanan askeri harektlar sonucunda, durum, Dou Roma'nn lehine dnd. 552 ylnda, Busta-Gallarum Sava'nda, Ostrogotlar hezimete urad ve kral Totila kamaya alrken ld. 20 yl sren savalardan sonra, 554 ylnda, talya, Dalmaya ve Sicilya, Dou Roma ynetiminde bir kere daha birleti. Bu srada, spanya'da Vizigotlar arasnda taht kavgalar vard. ustinianos, 550 ylnda, spanya'ya, denizden bir ordu yollad. Sefer, byk bir baar kazand ve spanya'nn gney bat topraklar Dou Roma'nn eline geti. ustinianos'un bu baarlar ile mparatorluk eski snrlarna yaklamaya balamt. ustinianos, aslnda denizden varabilecei yerleri eline geirmi, Batnn evresindeki tm eyaletleri Germenlere brakmt. Dou Roma nce varln srdrmek istiyordu. Bunun iin kalknmaya ihtiyac vard. Yeterli kalknmay ve ekonomik gc elde ettikten sonra, gebelerle uramaya balayabilirdi. mparatorluun giderleri inanlr gibi deildi. Sarayn

22

lks karlanacak, ehirlerdeki plebler beslenecek, gebeleri birbirine krdrabilmek iin zengin armaanlar datlacak ve ordu ile donanmann masraflar karlanacakt. Bunun iin vergiyi ve vergi tahsiltn yeniden dzenledi. Btn byk toprak sahiplerini ve tccarlar sisteme katmaya alt. Karadenizin kuzeyinde, Ogurlar birbirleri ile boumaktaydlar. Roma, Utigur ve Kutrigurlar birbirine kar durmadan kkrtyordu. Kutrigurlar yenildiler, Dou Roma da 2.000 aileyi Trakya'ya yerletirdi. M.S. 522 depremine benzer ekilde 551 ylnda Yunanistanda deprem ve sel felaketi oldu. Bu eski eserlerde byk hasar meydana getirdi. Eski Olimpiyat Oyunlar'nn izleri hemen hemen yok oldu. Bu srada dnyann br ucunda, eski Japon into dini amanizmden deiirken bo inanlara ok yer vermiti. Ahlak anlayn da gelitirememiti. Bu yeni bir dinin gelimesine olanak salayacak bir durumdu. Daha nce grdmz gibi, IV. Yzyldan itibaren, Budizm Japonyaya girmeye balamt. 552 ylnda bir Kore elisi (Koredeki Paekche krall), Japon mparatoruna bir Buda heykeli ile Budist sutralarn getirdi. Buda heykelini ve sutralar (kutsal metinler) alan mparator, Budizmi devlet dini olarak kabul etti. Bu Japonyada sert bir atmaya yol at. Budizm kartlar ile yandalar kyasya dvmeye baladlar. Soga Ailesi, Budizmden yanayd ve zaferi onlar kazand. Kore Paekche devleti kanal ile gelen unsur, yaz, Konfyusizm ve Buddha (Buda) Japon kltrn ok derinden deitirmeye balayacakt. Hristiyan reti alannda ustinianosun karsna kan temel sorun, Khalkedon (Kadky) Konsilinin (451) sada tanrsal ve insani doalarn btnlemi olduu ynndeki Ortodoks retisiyle sann yalnzca tanrsal doasn vurgulayan Monofizit reti arasndaki atmayd. Monofizitlik Suriye ve Msrda ok tutuluyor, gitgide artan ulusu duygularla Bizansa ynelik tepkilerle i ie geliiyordu. ustinianosun kars Kralie Theodora Monofizitlerin yanda idi. ustinianos tahta ktktan hemen sonra Monofizit nderleri ikna etmeye alm, onlara Papa I. Agapetusun tepkisine yol aacak kadar iyi davranmt. ustinianos 544te (Mesisli) Thedoros, Kyrrhoslu Theodoretos ve Edesal (Urfa) basn yazlarnn baz blmlerini, Nasturiliin izlerini tadklar gerekesiyle mahkm eden bir ferman kararak uzlama ynnde bir adm daha att. Bylece Khalkedon kararlarn savunanlar Nasturilere yaknlkla sulayan Monofizitleri yattrmay ummutu. Bu ferman Batda fkeyle karlanrken dou eyaletlerindeki piskoposlardan destek grd. II. Constantinopolis Konsili (553) sonunda Khalkedon izgisini onaylad ve Metin ad verilen yazlar mahkm etti. Monofizitlerin gnl alnamad gibi, Antakya Okulunun retmenlerine ynelik saldrlaryla da bu kentin fkesi ekildi. Papa Vigilius karsndaki davran ve reti sorunlarn karara balamaya kalkmas yznden Romay da fkelendirdi. Konsilin kararlar Vigiliusun yandalarnca kabul edilmeyince, Roma ile Constantinopolis arasnda kan blnme devam etti gitti. Bu srada, Dou Romann bitmek tkenmek bilmeyen Sasani savalar, 562 ylnda, Dou Roma'nn Sasanilere yllk vergi vermesi koulu ile sonulandrld. Bu savalarn bir blm de Trabzon Batum arasndaki " Laz " blgesinin hkimiyetine ilikindi.

23

Lazlara Laz ismini veren Romallardr. Lazlarn oturduu Arkeolopolis, Atina (Pazar) gibi tarihi kentlerin isimleri de yerleimlerin kurucusu olan Romallar tarafndan verilmitir. Grcler ise Lazlar an diye adlandrrlar. Lazikann o dnemlerdeki bir ismi de bal lkesidir . Lazikann zm, zeytini, nar, fnd, turungilleri, derisi ve bal mehurdu. Daha nce de bahsettiimiz gibi, Lazlar Kafkasya zerinden gelmi, kuvvetli olaslk ile Grc kkenli bir halkt. erkezlerin basks sonucu, Karadenizin kuzeyinden gneye doru gmek zorunda kaldlar. Sz konusu tarihlerde Hristiyanl kabul etmilerdi. Lazlar Hristiyanl kabul ettikten sonra, Hristiyanla yle sahip kmlardr ki, evre topluluklara dahi papaz yetitirip, gndermeye baladlar. Dou Roma, Laz eflerine kral unvan verdi ve onlar Kafkasyann Bat geitlerini, gebe Trk boylarna kar korumakla ykml tuttu. Ancak Ticaret tekeli Dou Romann elindeydi ve Roma ekonomik olarak smryordu. Roma blgenin sadece rnlerini smrmekle kalmyor, ayn zamanda blgeyi bir esir kayna olarak kullanyordu. Abaza, Grc ve Laz esirler ok iyi kazan kaplaryd. Hayat, Lazlar iin dayanlmaz bir hal alnca, onlar da Sasanilerden yardm istediler. Aslnda Hristiyan olan Lazlarn Sasanilerle geinmesi pek mmkn deildi. Nitekim Sasani hkimiyetinde iken Dou Romadan, Dou Roma hkimiyetinde iken Sasanilerden yardm istiyorlard. Lazistan savalar, Sabarlarn da sonu oldu. nce blndler, sonra Sasanilerden yerlemek iin yer istediler. 53 bin erkekli Sabar topluluu, imdiki Azarbeycan blgesine, efleri ile birlikte yerletirildiler. Bir ksmn da, Dou Roma, kendi topraklarna yerletirdi. Kafkasyada kalanlar ise, Hazar boylar iinde eridiler. Bu tarihlerde, Kuzey Kafkasyada Onogur, Sabar, Hazar, Saragur gibi 13 ayr gebe topluluk vard. Tm bu olaylar olurken, Balkanlarda Bulgarlar ve Slavlar, sk sk saldrp, etraf yamalyorlard. 550 ylnda Utigur, Trakyadan mparatorluun zerine yrd. Sasaniler ve Balkan savalar, ustinianos'u frenlemi ve Batda mparatorluun eski snrlarna varmasn nlemiti.

24

Bu dnemde Slavlarn iki ana kolu olan Sloven ve Antlar gryoruz. VI yzyln balarnda Slovenler, Eflakda bulunuyorlard. Antlar ise Ukraynadayd, baz kollar ise Bodan ve Basarabya'da bulunuyordu. Antlarn, ran kkenli Alanlarla Slavlarn bir karm olduu dnlr. Dou Roma mparatoru, Antlara Akkerman kalesini (Tunada) vererek, snrlarn Bulgarlara kar korumak istedi. Ancak Antlar ve Kutrigurlar mtereken, Trakya ve Yunanistan yamaladlar. Dou Roma'dan, hara almadan topraklarna geri dnmediler. Tuna Irmann tesinden gelen saldrlar bir trl nlenemedi ve sonunda Slavlar, ardndan da Bulgarlar Roma eyaletlerine yerlemeyi baardlar. Hkmdarlnn son dneminde ustinianos bir lde devlet ilerinden ekildi ve ilahiyat sorunlaryla ilgilendi. 564n sonunda, sann bedeniyle ac ekmi olamayacan, bunun yalnzca bir grnt olduunu ne sren Aftartodosetizm (kendi dininin kurallarna kar kan) lehinde bir ferman kararak heretik dnceleri savundu. Bu ferman protestolara yol at, birok din adam bu retiyi onaylamay reddetti. mparatorun lmnden sonra yeeni II. ustinosun tahta gemesi ile konu kapand.

25

Dou Bat kar Farkllamas

M.S. 550 ustinianos dneminde, darda savalar ve fetihler srerken, ierde durum hi de parlak deildi. Grnrde pek ok imar faaliyeti yaplmt. Bakent dhil kentlerde kiliseler, sarnlar, su kemerleri yaplmt. Ancak, rvet alm ban gitmiti. Smerlerde, ilk yerleik toplumlar da grdmz rvet, Hristiyanlk gibi gelimi ve ahlaka nem veren bir dinin hkm altndaki toplumlarda bile var gcyle yayordu. Rvet kiisel vergi olarak, bir hak haline dnmt. Kimsenin gc, hi bir dini sylem, hi bir yaptrm, rvetin nn kesemiyordu. Daha nce bahsedildii gibi, yasalarn ak olmamas da keyfilii krklyor ve rvete, irtikba zemin hazrlyordu. Devlet hazinesi sfr tketmiti. Batda yaplan srekli savalar, i isyanlar, imar faaliyetleri devletin maddi imknlarn tketmiti. Tek are vergileri arttrtmakt. Vergiler arttlar, bir daha, bir daha arttlar. Halk kan kusuyordu. Anadolu tekrar yoksullua dmt. Ama yeni kazanlan topraklarn halklar da bu zalimce vergilerin altnda eziliyordu. mparatorluun nimetlerinden faydalanmak iin, mparatorluu isteyen halklar, imdi mparatorlua iyice yabanclamt. Artk Dounun ve Batnn karlar birbirinden ayrlmt. Douda harcanacak paralar, Batdaki vergi mkelleflerini hi ilgilendirmiyordu. Her yerde, Constantinopolis'den gelen vergi memuru, kin ve nefret duyulan bir zalimdi. mparatorluun ulam da emniyet altnda deildi. Constantinopolis ile talya arasndaki kara yolu, Bulgar ve Slav tehdidi altndayd. Bat ve Dou kiliseleri arasndaki ayrm da gn getike kkleiyordu. Roma, mparatorluun Dou kiliselerine verdii dnleri benimseyemiyor, Roma kilisesi ile Constantinopolis kilisesi arasnda eliki gittike byyordu. ustinianos, Roma ile Constantinopolis arasnda aray bulmaya alm, ancak bu fayda yerine zarar getirmiti. Dou eyaletleri de en az Bat eyaletleri kadar ustinianosdan soumutu. ustinianos dneminde, Yahudilere bask uygulamas da balamt. Bu bask, gittike artarak devam edecekti.

26

Roma Kenti Boalyor

Ravenna mozaik rnei

Dou Roma imparatorluunun Batdaki hkimiyeti, bir deniz imparatorluunun hkimiyetiydi. Batda elinde tuttuu topraklar, denizden rahata ulaabilecei yerlerdi. Fethedilen eyaletler, deniz imparatorluunun ekleri haline gelmiti. Buralarda, hemen, Dounun sanatsal ve kltrel etkisi grlmeye baland. Dou Roma modas, bu kolonileri istila etti. Fresklerde, mozaiklerde Dou ve yerli geleneklerin karmasndan byleyici eserler ortaya kt. Ravennada hayranlk uyandran mozaikler yapld. mparatorie Theodorann ve dier saygn kiilerin grntleri pe pee sraland. Bu kolonilerde kltr artt ama ekonomik smr ondan kat be kat fazla artt. Sonunda, Batda, Yunan arlkl Dou kltr ve ekonomik smr ile birlikte, Roma uygarlnn son temellerini de sarsld. Roma kenti artk, hem gzden ve hem de gten dmt. 541 ylndan sonra Roma konslleri ortadan kalktlar; 549dan sonra sirk oyunlar oynanmaz oldu; 552 den sonra zafer alaylar da yaplmyordu; yl 579a geldiinde artk Senato yoktu. Krsal alan yaklp, ykld. Halkn kalburst ksm dald. Halkta, genel olarak, Dou Romaya kar byk bir kin olutu. Roma kenti ve Bat Avrupann dier nemli kentleri klrken, Dou Roma kentleri hzl bir gelime iindeydiler. lerinde en hzl byyeni de Constantinopolisdi. Balkanlardan ald gmenlerle nfusu bir milyona yaklamt. Gzel, grkemli, tahkimat yerinde, gl bir bakent ve ticaret merkeziydi.

27

Dou Romann mimarisi, sanat sadece Yunan sanat deildir. Suriyenin, Ermenilerin ve Orta Dounun sanatlar, Constantinopolisde, bir potada eriyerek bir Bizans anlay dourmutur. Bu anlay, herhangi bir sanatn zeti mahiyetinde deil, kendi geleneini yaratan ve kendinden sonra gelen sanatlar da derinden etkileyen bir anlaytr. skenderiye okulunda ve Constantinopolisde alan niversitede felsefe ve bilimsel dnce srklenmeye allmt. Ancak, genel olarak, Hristiyan dnyas dini dnce ve motiflere kayarak, dnce zgrln yava yava ortadan kaldryordu. Her yerde dinin belirgin basks ve ynetimi ortaya kmt. Dinsel iir yazmnda, bir Romanos domutu. Onun dinsel trkleri, bundan sonra srekli olarak, Anadolu ve Yunan halklarnn dine olan balln besleyecekti. Bununla birlikte, yeni byme hayalleri, yeni savalar ve olaylar tarih yazcln gelitirmitir. Bu dnem tarihileri arasnda en nemlisi Prokopiosdur. Balangta ustinianosa (Justinianusa) vgler dzm ama sonra karsnda yer almtr. Pers, Vandal, Ostrogot savalar, Yaplar kitab, Gizli Tarih adl eseri dnemi iin birinci snf kaynaklardr. Gizli Tarihinde syledikleri dnemi iin skandaldr. Bundan baka Dou Roma tarihisi oannes Malalas Khronogrophiasn (Dnya Tarihi) yazd. Bu Dnya Tarihi de balangtan 563 ylna kadar olan btn dnya tarihini (Roma ve evresi) kapsamaktayd. 565 ylnda ustinianos ld. zetle, Dou Romann Baty fethi, Roma dnyasnn birliini kurmak yerine, Bat ve Douyu kesin olarak birbirinden koparm oldu. Bat Avrupa, artk tamamen, antik kltr ve retiden soyutlanyordu. Galyada Clovisin lmnden sonra oullar, Merovenj krallar, evrelerini istila ede ede, bymeye devam etmilerdi. Breton, Bask lkesi ve Vizigotlarn Saptimaniesi dnda tm Galyaya ve Germanyann bir blmne sahip oldular. Bu devlete Regnum Francorum dendi. Merovenj krallar, bu devleti kendi gleri ile fethederek kurmulard. Yakp, ykmalar, yamalar olmamt. Kamu topraklarna ve belki baz Galyal-Romal aristokratlarn topraklarna el koymulard. Galyada oturan Romallar Hristiyan bir devletin iinde, gebelerle bir araya gelmilerdi. Roma gelenekleri ile gebelerin getirdikleri rfler birbirine karyordu ve bu karmdan, zgn bir kltr oluuyordu. Oluumu ve yaps itibar ile Galyada olup bitenler, Dou Roma etkisinden tamamen uzakt. Hatta Dou Romadan ap ayr bir yn iziyordu. Merovenj krallar, daha nce grdmz dier gebe krallar gibi Roma eserini srdrmeyi bir grev olarak grmyorlard. Krallklarna, sadece sahibinin yararlanaca bir iletme gibi bakyorlard. Hazine topraklarn khyalarn yollayarak ynetiyor, gelen paralarla da saraylarnn yaamn salyorlard. Roma dneminde, topraktan adam bana alnan vergi ok karmakt. En azndan srekli gncellemesi gereken bir tapu sicili gerektiriyordu. Gebeler iin, dorudan alnan vergi kavram zaten rflerine uymuyordu. Merovenj krallar, topraktan alnan adam bana vergi zerinde pek durmadlar. Buna karlk, gidi-gelilerden, mal nakliyesinden ve pazarlarda mal sergilemekten vergi aldlar veya mevcut vergileri oalttlar. Bu vergilerin tahsilt ok

28

kolayd. Dier yandan, topraktan alnan vergi nemsenmeyince, buna bal idari mekanizmalar da zlp, yok oldular. Ticaretten alnan vergi nakit ve tahsili kolay bir vergiydi, Ama ticaret varmyd. Akdenizle yaplan ticaret iyice azalmt. Bunun yerine, yava yava, Bat Galya ve Britanya arasnda rgtlenen bir ticaret yolu olumaya balad. Seine ve Loire zerinden, Kuzey denizi ve Mana kayk ve gemilerle yaplan mal nakli geliti. Rouen ve Quenturic limanlar byd. Tccarlar, Saint-Deniz, Londra ve York ile Galya, Ren Germanyas ve Baltk lkeleri arasnda ilikiler kurdular. Dou Roma mparatorluunun imparatorluk altnnn yerini Anglosaksonlarn gm paras almaya balad. ustinianos (Justinianus) dneminde btn sapknlara ve imanszlara sava almt. Ariusulara, amanlara, ok tanrl din mensuplarna, Manicilere, Yahudilere, Monofizitlere, Nasturilere zulm edildi. Ama inan ile mcadele kaba kuvvetle yaplamyordu. Monofizitler kesin biimde ayr ve zerk kiliseler kurdular. Kipti kilisesi, Yakubi kilisesi, Ermeni kilisesi byle dodu. Her biri trenlerini kendi dillerinde yapyordu ve kendi hiyerarisine balyd. Artk her halkn kendi kilisesi olmutu. Farkl dillerin, farkl kiliseleri oluunca, halklar arasndaki farkllk daha bir belirginlemeye balad. Farkl yazl eserler verilmeye baland. Bunlar, lahiyat, Kilise hukuku, dinsel tren usulleri gibi genelde dine dnk eserlerdi. Bu eserler arasnda Sryanilerce gerekletirilen eserlerin zel ve ayr bir yeri vardr. Yazl eserlerin kayna manastrlard. Bir blm Monofizit, bir blm Nasturidi. Monofizitlii Urfa Okulu temsil ediyordu. Nizip, Cundiapur (Irakta) Nasturi merkezleriydi. Bu manastrlarda, Hristiyanlk ncesi dnce ve biliminin aheserleri tercme edildi. Bu eviriler sayesinde, nce slam dncesine sonra da Bat Avrupaya Helenistik miras aktarlabilindi. Aristo, yeni Eflatunculuk, Ptolemaios, Hippokrates, Galeienus, Euclides ve dier pek ou insanla tekrar kazandrld. Asl eserler tercme edilirken, fazla sayda olmasa da, bunlara sahteleri de karyordu. Bu sahteler, gelecek kuaklarn epey urap, elikiye dmesine neden olacakt. Sryani din adamlar ok nemli iler baarmlard. Yazk ki, din d Yunan ve Latin edebiyat ve eski tarih onlarn ilgi alanlar dnda kald. Dou Roma imparatorluunun resmi gr olan Ortodoksluk, Hristiyan ncesi kltr redediyordu. Nasturiler ve Monofizitler ise bize kazandrdklar eski eserlerle kltrmze byk katklarda bulunmulardr. Dou Roma topraklarnda yeni Hristiyan topluluklar olutuka, onlarn zgn sanatlar da geliiyordu. Ermenistanda kiliseler ykselmeye balad. Ermeni mimarlar sadece Ermenistanda deil, btn Roma topraklarnda eserler veriyorlard. Etkileri Bat Avrupaya kadar yayld. Suriyede de Hristiyan sanat geliiyordu. Kilise ve manastrlar, geometrik ekillerle, bitkisel ve hayvansal motiflerle ssleniyordu. Msrdaki Hristiyanlar ise, Yunan portre sanatna uygun sanat ve bamsz bir mimari gelitirdiler.

29

Bedeviler

M.S. 535 ylnda, Yemen ticaret ve ekonomisinin k ile Arap Yarmadasnn i blgelerinde yaayan kabilelerin eline bir frsat geti. Bedevi kabilelerine Hay ad verilirdi ve bunlar aslnda birka byk aileden ibaretti. Kiiler, falan veya filann olu diye anlrd. Hay, yalnzca kan akrabal rgtlenmesi deildi. Dier gebe topluluklarda grdmz gibi, yabanclar da aileden ilan edilip, eit hak ve ykmllklerle kabileye alnabilirdi. Hay iinde kle ve cariyeler de vard. Ancak, bu katlmclar da birka nesil iinde zmsenirlerdi. Otlaklar, su kaynaklar (kuyular), tanrlar ortak olan kabile (Hay) yeleri, birlikte ger ve konarlard. eyh veya Seyitlerin ynettii Bedevi kabilelerde, her gebe kabile gibi, birlikteliklerinin temeli kabile balaryd. Bedeviler, ok salam yapl ve kabileleri iinde bireyci davranlara temayll kiilerdi. Kabilenin karar veya kabilenin menfaatleri gerektiinde kabile iin her eyi yaparlard. Ancak, bunun dnda bireysel davranlar severlerdi. Namuslarn korumak, kendilerine snan himaye etmek, gz peklik, yiitlik, mteselsil kefalet, almak, kan gtmek, kabile ahlaknn ana hatlaryd. O dnemde yetimi olan pek ok airin srekli iledii konular da bunlard. Seyidin otoritesi tamamen saygnla dayanyordu. Seyit aslnda eitler arasnda birinci oland. Kabilenin meclisinde tek bir olumsuz oy bile veto zellii tard. Bu nedenle kararlarn oy birlii ile alnma zorunluluu vard. Kabile iinde herkes eit zenginlikte deildi. Devesi fazla olanlar, cariyesi, klesi az olanlar vard. Para kazanmak iin mmkn olan tm yollar denenirdi. Gzel ve gen cariyeleri olanlarn arasnda, cariyelerini kiralayanlara rastlanrd. Kadn ticareti, para getiren karl bir iti. Bedevi yaamnda, susuzluk ve alk yaamn bir parasyd. Ufak vahalarda, ok kstl bir ekilde yaplan tarm kimseye yetmezdi. Gebe Araplar, tarm yapan hor grrlerdi. Sava gebeler, iftileri himaye eder ve buna karlk hurma ile denen bir vergi alrlard. Bedevi beslenmesinin temeli ste dayanrd. Yamurlardan sonra hafif yeillenen le develer, keiler ve aileler birlikte karlard. ldeki su ihtiyacn hayvanlar bitkileri yiyerek, Bedeviler de onlarn stn ierek giderirlerdi. Temizlik ihtiyalar deve sidii ve kumla zlrd. ldeki otlar kuruyunca kabile kendi arazisine geri dnerdi. Alk, kabilelerin birbiri ile savamas sonucunu getirirdi. Kadnlar, ocuklar esir edilir, sonra fidye karl geri verilirdi. Gazve denilen bu yama savalar sonunda, beslenecek adam says azalr, bu da besin nfus dengesini tekrar kurard. Kabilesi iin savamak en byk 30

onurdu. Kabile iinde, ldrd dman saysna bal olarak bir saygnlk oluurdu. Savamak, kazanlan ganimet ve azaltlan dman nedeni ile retici bir faliyetti. Bu nedenle aileler ok sayda erkek ocuk sahibi olmak isterlerdi. Bir anlamda, ailenin zenginlii sahip olunan erkek ocuk saysyd. Kz ocuklar ise neredeyse istenmezdi. Kz ocuu olan aileler, mecazi manada karalar balarlard. Dier aileler, kz ocuu olanlar hor grr, hatta onlarla alay ederlerdi. Doan kz ocuklar ya her trl hakarete katlanlarak al konulur, ya da kuma gmlerek ldrlrd. Bedevi at. A kalnca, kertenkele, ylan, l faresi, kurt, tilki ve bitki kklerini, yani ne bulursa onu yerdi. Bu aslnda, tm gebeler iin geerli olan bir durumdu. Bedevi iin ekirge saldrlar tam bir ziyafetti. ekirgeler tuzlanarak, atete kavrularak yenirdi. Bu alk duygusu ve alk halinde dayanma ihtiyac, Bedevileri konuk sever yapmt. Yiyecekleri varken yer ve yedirirlerdi, cmert davranrlard. Yaanan hayat, Bedeviyi ikiye dkn yapmt. arab ok severlerdi ve her bulduklarnda ierlerdi. Daha sonra grlecei gibi, alnacak btn nlemlere ramen Araplar ikiden uzaklatrmak pek mmkn olamamtr. Zaten dini yasaklarn bile bir snr vardr. Bedevilerde ve genel olarak Araplarda, kadn erkeklerden sonra gelirdi, yani ikinci snft. Kadn zgr bir kadnsa, yani cariye veya kle deilse, ocuk dourduktan sonra, kabile yesi kabul edilir ve az ok bir saygnlk kazanrd. Ancak, daima kadnlar verasete konu olurlard. Babas len bir erkek vey annelerine, kardei len bir erkek, kardeinin karlarna sahip olurdu. Yani aile iinde kadn da terekedendi. Bu detin benzerinin Orta Asyada ve Trklerde de bulunduu unutulmamaldr. Bu adet gebelerin ounda grlen bir durumdur. Yukarda kadnlarla ilgili olarak anlatlanlara ters gelse bile Bedevilerde, kadnlara geni bir cinsi zgrlk tannrd. zgr kadnlar, gizlilie dikkat etmek artyla, dost edinme hakkna sahiptiler. Kadn ve erkek, velilerinin iznine gerek duymakszn, ksa bir sre iin geici evlilik yapabilirlerdi. Bu tip geici evliliklerde, kabilesinde kalan kadn, erkee mzrak ve adr verirdi. Erkek, kadnn kabilesi iinde yaar ve bu sre iinde kabile yesi gibi muamele grrd. Kadn evlilie son vermek istediinde, adrnn kapsn ters evirir, bunu gren erkek de kendi kabilesine geri dnerdi. Bu evlilikten bir ocuk doarsa, bu ocuk kadnn kabilesinde kalrd. Genel olarak ailenin mal varl o kadar azd ki, onun dalmasna msaade edilemezdi. Baz kabilelerde sadece byk aabey evlenirdi. Dier kardeler ayr karlar almazlard. Btn kardeler, aabeyin karsyla serbeste ilikide bulunmak hakkna sahiptiler. Strabon, bu konuda kapya apka asma hikyeleri anlatr. Ama aile zenginse, tek kadnla yetinmek yerine, pek ok kadn ve cariye alnrd. Bedeviler ok tanrl bir din ile aman dini arasnda yer alan bir inana sahiptiler. Her kabilenin belli zamanlarda evresinde toplandklar kutsal talar vard. Ancak Bedeviler uzun bir zamandr Yahudilerle, Zerdtlerle ve Hristiyanlarla sk temas iindeydiler. Dinler aras elimelere, ekimelere ve tartmalara ahit oluyorlard. lerinden pek ou Yahudi ve Hristiyan olmutu. Bu tek tanr fikri, Bedevi kabileleri sarm ve onlarn ok tanrl dinlerini etkilemiti. Daha nce, Romann ticaret yolunu ele geirmesinin pan-arabik bir harekete sebep olduundan ve Yemenden genlerin eitli krallklar kurduklarndan bahsetmitik. imdi

31

Habe Aksum krallnn Yemeni tekrar igal edip, Mekkeye dayanmas ve ldeki Bedevileri tehdit etmesi, bu pan-arabik dnceyi ivmelemiti. Burada, bugnk kavrammza benzer ekilde bir ulusal hareketten bahsedilmemektedir. Sz konusu olan, yine kabile karlar ar basarken, btn Bedevilerin birbirlerini, yabanclara nazaran (Romallara gre, Sasanilere gre), daha yakn hissetmeleridir. Tabii hala kabile menfaatleri nde gelmektedir. Ama artk Arap olmak uzak bir akrabalk gibidir. Arap airleri de bu duyguyu krklyorlard. Bu dnemde yazlan eserlerin gzellii daha sonra Abbasiler dneminde ve Andaluzyada (spanya) yazlanlardan hi aa deildiler. Bu dnem iir ve kasideleri Arap edebiyatnn altn adr. Bu kasidelerin ve iirlerin bir ksm, Araplarca, bugn bile okunmaya devam edilmektedir. Bunlar arasnda, yedi Muallagat diye bilinen, yedi destans iir vardr. Bunlar yazan airler, Kindah emiri prens mru-al-Keys, Tarfah, Zuhair, Labid, Antar, Amr ibn Kalthum, El-Harit ibn Hillizah dr. Bu airlerden Labid, daha sonra Kuran okuduktan sonra, onun gcne ve iirselliine yle k olmutur ki, mrnn son otuz ylnda iir yazmay ret etmitir. Yedi nemli Arap airi, ihtiras, ak, belagat, cesareti ve cinsellii ilemilerdir. Bu yedi air ve onlarn eserleri, dnemlerinde Arap edebiyatnn hazineleri kabul edilirdi ve bugn de, yle kabul edilirler. Bu yedi en nemli aire, o dnemin baka airlerini de katmak gerekir. lave edilecekler arasnda Nabigah el-Tubyani, Hasan bn Sabit, El- Hutayah ve kadn olan El-Khansa saylmaldr. airlerin eserleri, her yl, Mekke yaknnda Ukazda (Okaz) organize edilen fuarnda okunur ve vlrd. Arabistann en uzak kelerinden insanlar bu yarmalara katlmaya ve izlemeye gelirlerdi. Gelenler arasndan Arabistan dndan yabanclar da olurdu. ne kan eserler, halkn okumas, evklenmesi ve etkilenmesi iin, Kbenin kap ve duvarlarna aslrd. Birincilik kazananlar altn harfler ile yazlarak aslrd. nemli airlerin yan sra, saylamayacak kadar ok Bedevi de iir yazmaya alyor ve kendini air sanyordu. nemli airler ve eserleri nasl yere, ge konamyorsa, kendini air sananlarla da alay ediliyordu. Yani, o gnk Arap yarm adasnda iyi bir air olmak ne kadar gurur verici ise, kt bir air olmak, o kadar imtina edilmesi gereken bir durumdu. Bu eliki aslnda, air olmaya heveslenen ama baaramayp sosyal durumunun zayflamasndan korkanlar frenleyici bir durumdu. Hicazda, en eski zamanlarda, Udra kabilesi Hristiyanl benimsemiti. Burada, zel bir iir tr geliti. Bu daha sonra, Bat Avrupada valyelerde greceimiz tarzda, spritel ve k olana eref veren bir akt.

32

Hristiyanlk Arabistanda

Hristiyanlk Arap edebi dnyasn 4 c yzyldan balayarak derinden etkilemiti. Bu etkinin sonular 5 ci yzyldan itibaren alnmaya baland. Bu etki dz yazdan fazla, Arap adetlerine daha uygun olan iirsel eserlerde kendini gsterdi. Hristiyanlarn ve tabii Musevilerin dua kitaplar ve kutsal okuma kitaplar, Arapa yaynlanyor ve tabii bunun etkileri edebiyatta ortaya kyordu. Hristiyanlarn Araplar zerindeki en byk etkisi manastrlarla geldi. Araplar, zaten, sessizliin ve unutulmuluun iinde, lde yayorlard. lde, kendi kendileri ile ba baa kalmak adetleriydi. Bu mnzevi Hristiyanlar, manastrlarn keileri, dnyay bir tarafa itip, aynen Araplarn yapt gibi inzivaya ekiliyorlard. Bu Araplar iin ok hrmet edilmesi gereken bir durumdu. Manastrlar, Araplarn kalplerine girdiler. Ve bu yolla da, imdiye kadar hibir dinin giremedii en i blgelere yerletiler. Bylece, manastrlarn Araplar zerindeki etkisi, kiliselerden ok daha fazla oldu. Manastrlarda Hristiyan hayrseverlii ile Arap misafirperverlii karlat ve kart. Bir yandan Hristiyanlk, bireysellii ne kartarak komn ahlakn zayflatyordu. Bireylerin kaderlerine kutsal bir deer katyordu. lmden sonraki yaam retisi, kiinin lmszlnn ancak kabilenin sreklilii ile olanakl olduunu reten kabile lks ile eliiyordu. Bu da bireyi gruba balayan balarn gevemesi demekti. Dier bir yandan, Hristiyan misyonerler, bir taraftan kutsal metinleri Arapaya evirerek, bir taraftan da onlar datp, anlatarak, Araplar smailden indiklerine inandrdlar. smail gibi saygn bir ataya kavumak, Araplara hem yeni bir kimlik verdi ve hem de onlarn pan-Arap duygularn kuvvetlendirdi. smail, brahimin yani halkn babasnn oluydu. Yahudiler de brahimin dier olu shakdan geliyorlard. Bylece Araplar byk bir Atadan, brahimden geldiklerine inanr oldular. Kutsal bir atadan inme fikri, Araplar birbirlerine daha yakn olmaya iterken, onlarn gururunu okarken, akllara bir soru gelmesine de neden oluyordu. Her kavmin bir kitab vard, ama neden Tanr Araplara bir kutsal kitap vermemiti? Yukarda anlatlanlarn doal bir sonucu olarak, artk her kabilenin ayr bir tanrs olmas, Araplara yetmiyordu. Hepsine ortak olan, onlar birletirici olan bir Tanr kendiliinden ortaya kt. Bu, Tanr demek olan Allahd. Arabistanda din birlikte yayordu: dollere tapnma, Yahudilik ve Hristiyanlk. Yahudilerin ve Hristiyanlarn Arapa yazlm kutsal kitaplarnda, Tanr ismi Allah olarak 33

geiyordu. Drdnc asrda, Suriye, Lbnan, Irak ve Filistindeki kiliselerde Arapa yle yazyordu Bismil Allah al- Rahman al-Rahim . Allahtan sonra onun kzlar saylan Uzza, Manat ve Lat da Tanralar olarak tm Arap yarmadasndaki ok tanrl din sahiplerinin saygsn kazanm ve Kabedeki panteonda yer almlard. Mekkeliler Allahn oullarn da tanrlatrmlard. Allah ulu Tanryd. En byk yeminler onun adna yaplrd. Ancak gnlk hayatta dier Tanrlara daha ok taplrd. Allah ulu ve eriilmezdi. Dier Tanrlar, ulalmas daha kolay olan, daha samimi Tanrlard. nsanlar, bu Tanrlarn kendilerine yardm etmesini isterlerdi. Cinler Tanrlarn yardmclar idiler, onlara da inanlr, onlarnda yardm beklenirdi. Araplarn tanrlardan olumu bir panteonu vard ama Tanrlar ve Kutsal yerleri aklayan bir mitoloji gelimemiti. lmden sonra yaam inanc yoktu. lmden sonra yaam yerine kadere inanrlard. Bedevilerin, develeri lde kaybolduunda bavurduklar khinleri de vard. Khinler cinlere sahiptiler veya cinler tarafndan ele geirilmilerdi. Bunlar meczup kiilerdi ve onlara ok da iyi gzle baklmazd. Etrafta dolaan serseri cinler de vard. Bunlar, bir nedenle ortalkta dolaan insanlar ele geirip, onlara olmadk iler yaptrrlard. Herkes cinler tarafndan ele geirilmekten korkard. airler de biraz cinlere karm, biraz da meczupkabul edilen kiilerdi. nk bilinmezlerden gelen ilham pek tekin bir ey olamazd. Hasan ibn Sabit, iir esini geldiinde, cinlerin onu sarp, szleri azndan zorla aldklarn anlatrd.

34

Mrvvet

Temel ihtiya maddelerinin paylalmas konusunda birbiri ile ekien, didien Bedevi kabilelerini ayakta tutan ideoloji, asrlarn iinden szlerek kmt. Yaamn srdrlebilmesi iin toplumsal bir inana ihtiya vard. Buna Araplar mrvvet derlerdi. Bu terim cesareti, sabr ve metaneti, kabileye olan mutlak ball ifade ediyordu. Bir Arap, kendi kiisel gvenlii ne olursa olsun, seyidine annda itaat eder, kabilesine kar ilenen sulara kar valyece bir tavr alr, kabilenin (Airet) zayf yelerini korurdu. Seyit, maln mlkn kabilesi ile paylard. Kabileden ldrlen bir kiinin c, mutlaka sulu kabileden biri ldrlerek alnrd. Katilin kendinin cezalandrlmasna gerek yoktu, bir cana kar bir can alnrd. Kan davas, merkezi otoritenin olmad, her kabilenin kendi kurallarnn bulunduu bir ortamda, toplum gvenliini salayacak tek yaptrmd. Bir eyh veya seyit, misillemede baarsz olursa, artk kimse o kabileye sayg gstermez ve kimse o kabilenin yelerini ldrmekten ekinmezdi. Kan davas, hibir kabilenin dieri zerinde egemenlik kurmasna msaade etmeyen bir hukuk dzeniydi. Ama bir yandan da iddet iddeti eker ve ortaya sonu olmayan bir evrim kard Mrvvet, derin ve kuvvetli bir eitlik duygusu veriyordu. Hayati mallara kar bile umursamaz bir tavrn gelimesini tevik ediyordu. hsan ve merhamet kltlemiti. Bedeviler ertesi gn dert etmeyen bir kltrde yetiiyorlard. Arap yarm adasnn Kuzey ve Kuzey Dousunda, Dou Roma ile Sasaniler arasnda eitli Arap emirlikleri veya krallklar, Dou Roma imparatorluunca Sasanilere kar snrlarn korumas ve tampon grevi yapmas iin besleniyordu. Bakenti Basra olan Gassaniler, bakenti el-Hira olan Lahmiler tampon grevi yapyorlard. Bunlardan Monofizit olan Gassaniler, Dou Romann iindeki din kavgalarna karm, hrsla mcadele ediyordu. Lahmilerin kral ise kendini tm Araplarn kral ilan ediyordu. Tekelci karlar salayan Sasaniler, Uzak Dou ticaretinin Basra krfezinden gemesini istiyorlard. Dou Roma imparatorluu ise, Sasani tekelciliinden kurtulmak iin, ticaretin Kzldeniz ve Arabistan zerinden yaplmasn destekliyordu. Bylece, Dou Roma ile Arabistan Araplarnn karlar birleiyordu. Dou Roma ile Sasani devleti arasndaki savalar Mezopotamya ve Suriye zerinden yaplan ticareti durdurmutu. Ticaret yolu tekrar Arap yarm adasna kayd. Ama Yemen, daha nce anlatld gibi, kendi derdindeydi. Ticaret Arap yarmadasnn i blgelerinde yaayan Bedevilerin eline gemiti. Balangta Bedeviler, kervanlarda alyor ve klavuzluk ediyorlard. Sonra aralarndan yetenekli i adamlar kt. 35

Mekke

Mekke

Arap yarmadasnn orak bir blgesi olan Hicazn bakenti durumundaki Mekke, kervanlar iin bir konaklama merkezi idi. Kutsal tapnak Kbe, Mekkeyi srekli bir panayr, fuar, pazar kenti durumunda tutuyordu. Gebeler hayvansal rnlerini, yerleikler bitkisel rnlerini burada dei toku ediyordu. Bu ticaret o kadar nemliydi ki, uzaklardan gelen kabileler pazara katlabilsin diye, yln drt ay kutsal saylyor ve her trl silahl atmaya ara veriliyordu. Ticaretle beraber, Mekke daha da canland. Mekkeliler, kendileri de kervan dzyor, ticaretle urayorlard. Sonunda Mekke bir tacirler kenti durumuna ykseldi. Mekkeyi kabile efleri ile erafn katld bir kurul ynetiyordu. Arabistanda Bedevilerin bir devlet yaplanmas yoktu. Mekkede de bir devlet yoktu, polis yoktu. Hlbuki kabile balar artk sosyal sorunlar zmeye yetmiyordu. Mekkeliler aralarnda ortaklklar kurarak, ticaret yapyor, kervanlar dzyorlard. Kadn, erkek herkes bu ile ilgileniyordu. Kervanlar hem gney Arabistann rnlerini, hem in, Hindistan ve Afrikadan gelen mallar Akdenize ulatrmak iin durmadan gidip, geliyorlard. Bedevilerin yurdu olan l sadece develerle alabiliyordu. Deve gnde 300 Km yol giden, 200 Kg yk tayabilen, ln scanda 17 gn yryebilen, bir l gemisiydi. Kervanlardaki deve says bazen 2500 adete kadar kyordu. Kervanlar tm le nur yadryorlard. Bedeviler, kendi arazilerinden geen kervanlardan gei creti alyor, ticaretin herkese az ok bir yarar dokunuyordu. 36

Kervan iine para yatran irketler, yzde elli ile yzde yz arasnda kar salyorlard. Parann dolam hz yksekti. Mekke kenti bir taraftan da tefecilik yapyor, banka gibi alyordu. Verilen borlarn faizi yzde yz oluyordu. Mekkeliler simsar olmular, bankaclk deyimleri gnlk hayatlarna girmiti. Vade, kredi, hesap gn, deme gibi terimler her yerde, olaan konumalarda bile durumu ifade etmekte kullanlyordu. Mekkeliler, banka terimleri ile anlatlanlar daha kolay anlyorlard. Gelen para arttka, Hicaz ve zellikle Mekke, ekonomik olarak kalknmaya balad. ln iinde bir ticaret ekonomisi geliti. Mekke kenti, M.S. 500 yllarnda, Arabistann en nemli kentiydi. eitli kabile idollerinin bulunduu Kbe tapna, onu dinsel bir bakent yapyordu. Ticarette ise artk Petrann yerine gemiti. Zenginleen Mekkeli tacirler, bir eit aristokrasi oluturmulard. Mekke kent sakinlerinin tm zengin deildi, fakirler kent varolarnda yaam sava veriyorlard. Genellikle esnaflar bu kesimden kyordu. Mekkenin en kuvvetli ailesi Kurey kabilesi iinden kmt. Daha iki kuak nce, Kurey kabilesi de dier Bedevi kabileler gibi, lde, kat bir gebe yaam sryordu. Her gn yaamda kalabilmek iin acmasz bir mcadelenin iindeydiler. Ksa bir sre iinde, ticarette byk baar gstererek, Mekkeyi Arabistann en nemli yerleim yeri haline getirmilerdi. imdi ok zengindiler. Bu srada da eski airet balar kapitalist ilikiler iinde yok oluyordu. Kurey kabilesi pek ok aileye blnmt. Zengin ve gl Umayya (Emevi) ve Mahzum ailesi, Haimiler, daha sonra Halife olacak olan Ebu Bekir ve merin ailesi olan Taym ve Adis aileleri Kurey kabilesinin nemli aileleri idi. Bu aileler iinde Emeviler ve Haimiler en nde geliyorlard. En zengin aile Haimiler deildi, ama en saygn olan onlard. Emeviler ise Mekkenin siyasi ve askeri ynetimini ellerinde tutuyorlard. Haimiler, Emevilerden daha gsz olmalarna karlk, saygnlklar sayesinde tm lkede szleri nemseniyordu. Haimiler ayrca Kbede nemli grevlere sahiptiler ve bu onlarn ha srasnda nemli rol oynamalarna sebep oluyordu. Hicazdaki gelimeler, kabile dokusunu sarsmaya balamt. Deerler deiiyordu. l ocuklarnn geleneksel nitelikleri zerine, kazan hrs ve doymazlkla egemen olmaya balamt. Zenginler, artk kabilelerinin deil, ahsi baarlarnn gururunu tayorlard. Bu duruma ayak uyduramayanlar, yoksullar, genleri, drst insanlar ise, daha nce tatmadklar manevi bir ezilmilik iine alm, canlarn actyordu. Kabile lks ann gerisinde kalmt, yerine yeni bir lknn gelmesi gerekiyordu. Yahudilik ve Hristiyanlk, Arap dnyasnda iyice yaylm olmasna ramen, onlarda Araplar rahatsz eden bir eyler vard. Edebiyatn krkledii Arap hasletleri, Arap gururu ve gittike gelien Arap birlii duygusu, Yahudi ve Hristiyan dinlerini yabanc bir ideoloji gibi alglamalarna neden oluyordu. Bedeviler, ln hr ocuklar kendi idol tapnmalarna ve Allahlarna daha sk sarlma gerei duyuyorlard. Ama kabile balar zayfladka, idol tapnmalar da geriliyor, birlik duygusu arttka Allah daha ne kyordu. Arap gururu, kimi insanlarn yeni yollar aramasna neden oluyordu. Allahtan korkuyor ama saysz kabile putlar karsnda kukuya dyorlard. Tm Arabistan birletirecek ve ona saygnlk kazandracak devlete ihtiya vard. Bu devlet, kazanlm servetleri koruyacak, ticareti gvence altna alacakt. Ticareti yapan Bedevilerdi Ama karn a olan Bedeviler ticarete engel oluyor veya en azndan kazanlar riske sokuyorlard. Hrsa yeni bir yn vermek gittike daha kanlmaz oluyordu.

37

Yeni yaam kabile dayanmasna deil, ekonomik arz ve talebe dayanyordu. Zenginlemeler kabilenin ortak abas ile deil, bireysel abalarla gerekleiyordu. Kan balar zayflarken, ortaklk balar kuvvetleniyordu. Snflar beliriyor ve zengin yoksul elikileri balyordu. Ama en ne kan bireysellik ve bireysel kurtulu yollaryd. Btn dollere tapan Araplar, Panteonun tepesinde yer alan Allahn, Yahudi veya Hristiyanlarn Tanrs ile ayn olduuna inanyordu. Allahn idol ok uzun zamandan beri Kbede duruyordu. Ama onlara, dier uluslara yaptn yapmam, peygamber ve vahiy yollamamt. Araplarn pek ou Kbenin de Allah adna yapldna inanyorlard. Zaten, btn Mekkeliler, Arabistann en kutsal yeri olan Kbe ile gururlanyordu. Her yl Arap yarmadasnn her yerinden insanlar Ha iin Mekkeye geliyor ve birka gn sren Ha grevlerini belli ritelleri uygulayarak yerine getiriyorlard. Bu sre iinde kentteki btn iddet eylemleri yasaklanmt. Mekkeye gelenler, airet (kabile) dmanlklarnn askya alndn bilerek, rahata ibadet ediyor ve ticaret yapyorlard. Kbe olmadan Kureylilerin ticari baars olamazd. Onlar bunun farkndaydlar. Kbenin muhafzlnn onlara dier kabilelerin zerinde bir saygnlk saladn da gryorlard. Fakat Allah, Kureyi zel olarak semi olmasna ramen, onlara Musa veya sa gibi bir peygamber yollamamt. Eski ve Yeni Ahidin Arapa tercmesi, Allah tarafndan dorudan Araplara, Arapann o iirsel havas ile yollanacak bir Kutsal Kitabn yerini tutamazd. Bu durum psikolojik olarak Araplar rahatsz ediyordu. Yahudi ve Hristiyanlar, onlar Tanrdan vahiy almam bir halk olarak aa gryorlard. Araplar ise onlara, kendilerinin bilmedikleri bir eyi bilen halklar olarak, haset ve sayg kark duygularla yaklayorlard. Arap yarmadasnn iinde Yahudi ve Hristiyan topluluklar vard. Yesribde (Medine) Yemenden gelmi Yahudi topluluklar olduunu sylemitik. Ancak hem kuzey ve hem de gneydeki Hristiyan veya Yahudi Araplar ve Arap devletleri, Dou Roma imparatorluunun veya Sasanilerin ynetimi altndaydlar. Yani bamszlklarn kaybetmilerdi. Bedevilerin zgr kiiliklerinin bunu kabul etmesine imkn yoktu. Dou Romann ve Sasanilerin, kendi emperyal tasarlar iin Yahudilik ve Hristiyanl kullandklarnn tamamen farkndaydlar. gdsel olarak, bozulmakta olan kltrlerinin sonunda bamszlklarn ellerinden alacaklarn hissediyor olmalydlar. En son gereksinimleri, yabanc bir ideolojiydi. Aslnda, baz Araplar, emperyalist balantlara girmeden tek Tanrcl kefetmilerdi. Suriye'de brahim peygamberin zamanndaki gibi olduunu iddia eden bir din ortaya kmt. Yahudilikten ve Hristiyanlktan daha nceki retiyi esas alan bu din, mevcut siyasi ilikilerin dnda kalyordu. Bu dine Hanifilik denirdi. Hanif Arapca Allah tekleyen (birleyen) demektir.

38

Gktrkler

Altaylarda, Juan-Juan'a unagan-bogol olarak demircilik yapan Gktrklerin (Tu-kiu veya Tuke, Trk) ynetimine Bumin gemiti. inliler Bumin'e T'u-men derler. Bumin ne kadar T'u-men'e benziyorsa, in tarihinden rendiimiz Trk boy, kii, yer adlar o kadar Trk isimlerine benzerler. Bumin'in etrafndaki oymak says artmaya balad. Bu oymaklar, ticaret yapmak iin in snrna geldiler. Ancak bu srada To-ba devleti gcn kaybetmi, 550 ylndan balayarak Dou ve Bat olarak ikiye ayrlmt. Bat To-ba ile Dou To-ba kendi aralarnda iktidar mcadelesi yapyorlard. Dou To-ba devleti, Chi veya Tsi slalesinin hkimiyetindeydi. Juan-Juanlar Dou To-ba'y destekliyorlard. Bat To-ba g dengesini kurabilmek iin Gktrklerle ilikiye geti. 545 ylnda Bumin'e eli yollad. Bu tarihten itibaren, in kaynaklarnn Kao-klerden (Yksek tekerlekli araballardan), " Tles " diye bahsetmeye baladklarn gryoruz. 546 ylnda Tlesler, Juan-Juan'lara saldrmak zere hazrlklara giriirlerken, Bumin ve ona bal oymaklar, Tleslere saldrp, onlar yendiler ve kendilerine baml hale getirirdiler. Tlesler Gktrklere unagan-bogol oldular. Gktrkler ise, Tleslerin katlmas ile daha da glendiler. Gktrkler (Trk), Juan-Juan'lara saldrmaya hazrlanan Tlesleri yenmekle, baml olduu Juan-Juan'lara hizmet etmiti. Bumin, bu baarsndan kuvvet alarak, Juan-Juan efinin kzn kendine e olarak istedi. Juan-Juan efi bu talebe ok kzd ve elisi ile Bumin'e haber yollayarak hakaret etti. Sizler Altay dalarnda bizim silahlarmz imal eden demirci klelerimiz deilmisiniz? diye sordu. Bumin bu hakaretlere kzp, Juan-Juan elisini ldrtt. Bu durumda Juan-Juan'lar karsna alm olduundan, kendine e olarak, Bat Toba mparatorundan bir kz istedi. Bat To-ba in mparatorluu ok zayflamt. Bat To-ba mparatorluu Gktrkler ile akraba olmay kabul ederek, Bumin'e bir prenses yollad. 551 ylnda Bumin, bu prensesle evlendi. 552 ylnda, Gktrkler ve Bat To-ba ordusu mtereken, Juan-Juanlara saldrdlar ve onlar yendiler. Bozkrda Juan-Juan egemenlii 407 ile 552 yllar arasnda srmt ve bu egemenlikten halknn ounluu Trk olan Orta Asya pek mutlu olmamt. Juan-Juan zaferinden sonra, Bumin " -li Kaan (l Kaan) unvann ald. Bundan byle, Bozkrda, Krallar kralna verilen unvan, Hunlarn kulland " Tanhu " yerine " Kaan " olacaktr.

39

Kaan olan Bumin bundan sonra tkene kutsal ormana gidip, yerleti. Bu yerleimden Trklerin bozkr imparatoru olmak istedikleri bellidir. Kendilerini Hunlarn (Hiong-nu) ve Juan-Juanlarn doal mirass kabul ederler. tken onlarn yerletikleri kutsal topraklardr. tkende oturan sonsuz kralln sahibi olacaktr. Bumin, Kaan ilan edildii yl ld. Yerine nce ilk olu K'o-lo geti. Ko-lo ad, inlilerce sylenen addr ve Trke karl (orijinali) tam bilinmemektedir. Ko-lo, tahtta 1 yl kald. Bu srede Bat To-ba ile iyi ilikiler devam etti. Karlkl eli teatisi srasnda, Gktrkler inlilere 50 bin at verdiler, inliler buna karlk 100 bin para ipekli yolladlar. 553 ylnda, Ko-lo lnce, vasiyeti icab yerine kardei Mu-kan (Mu-han, Mugan kaan) geti. Btn gebelerde ve tabii Trklerde de, Kaan lnce yerine ona en yakn olan, en yal erkek akraba geer. Bu zel mlkiyet ncesi, eitliki avc toplumdan gelen bir miras dr. Aile bakan, serbeste kullanma hakkna sahip bulunmad aile mallarnn yneticisi durumundadr. O lnce yerine geen saygn ve yal kii kural, aile boy, budun yani her tip toplumsal rgtlenmede geerliliini korur. Bu kural, zel mlkiyetin gelimesi ile birlikte gittike zayflamasna ramen, uzun sre hkmn icra etmitir. skitlerde, Keltlerde, Vandallarda, Makedonyallarda, Trklerde, Moollarda bu kural geerliliini korur. Kaan boylarn bir ksmnn ynetimini fiilen stlenir. Geri kalan boylar ise, ailenin teki erkek yeleri arasnda paylatrr. Merkezde oturan Kaan'a (Gktrklerde merkez tken dir) Byk Kaan denir. Hiyerarinin bana seilen sadece kaan deildir, hanm Hatun ve Kaan birlikte seilirler. Bu mparatorluk ifti Gk tarafndan seilmitir. Bu iftin etrafnda nemli kiiler yani begler (beyler) yer alr. Byk Kaan, Dou ve Bat boy guruplarnn ynetimini karde ocuklarna verir. Bat ve Dou Kaanlar iin, kk Kaan veya Yabgu unvanlar kullanlr. Yabgu unvan, Batda anlam genileterek, Kaan soyunun unvan haline gelmitir. Kk Kaan ve Yabgu gibi benzer anlamda kullanlan bir unvan da " tegin " unvandr. rnein Kl-tegin Kaann tegin'i byle bir unvandr. Tohoristan kralna Yabgu, kardeine Tegin denir. Bu unvanlar doutan verilen unvanlar deildirler. Zaman iinde, ynettikleri yrelere bal olarak verilirler. En stte Kaan, ondan biraz aada Yabgu ve Tegin, onlardan biraz aada da ad en st unvanlar olarak grlmektedirler. Yabgu ve Tegin, sadece Kaan ailesine (Trklerde Aina ailesi) verilebilir unvanlar olarak grlrler. Daha alt kademede kullanlan unvanlar da Tarkan, or, tutuk ve atamandr. Ad ne olursa olsun, ister Kaan, ister Yabgu, ister Tegin, bu prenslere bal boylar vard. Bu prensler, o boylarn komutan, yneticisi ve vergi alcsyd. Bunlar, Byk Kaana itaatle ykml olmalarna ramen, olduka bamsz yneticilerdi. Buna dayanan in politikas iyi bir saptama yapmtr. " Her prensin buyruunda byk ordular vardr. Bunlar, drt ynden birine yerlemilerdir. Grnte birlik iinde bulunurlar. Bunlar kuvvet kullanarak yenmek gtr, ama birbirlerine drmek kolaydr ". Bu gr, in'in Trk tehlikesini azaltmak iin bavuraca politikann temelini oluturur. Gktrklerin bakenti tken, Orhon akarsuyunun dou tarafna yakn bir yerdedir. 47. kuzey enlemi ile 101. boylamn kesime yerindedir. Budapete ile ayn enlemde kabul edilebilinir. Baykal glne gneyden Selenga nehri akar. Selenga nehri Trk tarihi asndan en nemli yerlerden ilkidir. Selenga nehrine, gneydoudan Orhon suyu karr. tkenin az gneyine, daha sonraki tarihlerde, Cengiz imparatorluunun bakenti Karakurum kurulacaktr. Uygurlarn daha sonra bakent yapacaklar Karabalgasun, tkenden 60 Km kuzeydoudadr.

40

Mu-Kan (Mogan) Kaan

Gktrkler

Mu-kan, 553 ylndan 572 ylna kadar 19 yl Kaanlk yapt. Bu dnemde, Juan-Juan siyasi birlii tamamen datld. yice dalan Juan-Juanlar, Bozkr' Gktrklere brakp, in topraklarna getiler. Dou To-ba topraklarna geenler, inelilerle srekli arpmak zorunda kaldlar. Bat To-ba ise, kendi topraklarna geen Juan-Juan'lar, mttefiki Gktrklere teslim etti. Bunlar, Gktrkler tarafndan 555 ylnda tamamen yok edilirler. Burada kullanlan yok ettiler sylemi, tmn ldrdler anlamnda deildir. Daha nce bahsedildii gibi, Bozkr metoduyla, assimile edilmeleri demektir. Bu arada, bir ksm Juan-Juan'lar, Batya kaarak, bir sre sonra, Avrupada, Avarlar ad ile tekrar tarih sahnesine ktlar. in'de, M.S. 556 557 ylnda, gebe kkenli Bat To-ba Hanedan ykld, karabudunu Gktrklere katld. Bunlar kendi boy adlarn yitirerek, Trk boylar iinde eridiler. Yani, ksa bir zetle, Altaylara ekilen Hun kalntlar, baz Tles boylar, Juan-Juan boy kalntlar ve To-ba boy kalntlar, Aina soyunun nderliinde bir araya gelerek, Gktrklerin ekirdeini oluturmulardr. Bu arada, in'de, Bat To-ba Hanedan yerine " Sonraki Chou " ailesi geti. Sonraki Chou hanedann kuranlar Y-wen ailesiydi. Y-wenler, gebe bir kkten geliyorlard. Kuzey in'de halen mevcut olan ve inlememi To-ba kabile bakiyeleri, Batya giderek, bir ksm bu devlete katldlar, bir ksm da, yukarda sylendii gibi, Gktrklere (Trklere) katldlar.

41

Sonraki Chou mezar steli

Bu dnemde bulunan iki kuzey devletine " Dou Wei " ve " Bat Wei " devletleri dendii de olur. Dou Wei, Ch'i devleti, Bat Wei " Sonraki Chou " devletidir. Douda bulunan JuanJuan bakiyeleri Ch'i devleti snrlar iine kamlard. Juan-Juan ve Ch'i ler arasnda savalar oldu, 555 de Juan-Juan'lar yok edildiler. Batda bulunan Juan-Juan'lar da, " Bat Wei " ye kamlard. Gktrklerin srar ile bunlar 555 de iade edildiler. Daha nce de sylendii gibi iade edilen Juan-Juan'lar Trk kabileleri iinde eriyerek yok oldular. Ch'i ile Chou devletleri, durmadan birbirleri ile savatlar. Bu savalara Trkler de kartlar, bazen bir tarafta, bazen dier tarafta savayorlard. Ama sonuta, Trkler (Gktrkler) ar ar, Kuzey in'e yerlemeye, sahip kmaya baladlar. Gktrkler Juan-Juanlar dattktan sonra, Batya kaan Uar-Hunlardan artk Avarlar diye bahsedilecektir. Avarlar, 550 l yllarda, Kuzey Kafkasyada grlmlerdi. Onlarn Kafkasya'ya gelileri Onogur ve Sabarlarda panik yaratm ve yeni bir hareketlenmeye sebep olmutu. 558 ylnda Avarlar, Dou Roma'ya eli yolladlar. Avarlarn istekleri, normal gebe istekleriydi. Avarlar, Dou Roma'y Kutrigur ve Utigur gibi gebelere kar koruyacak, buna karlk kendileri yerleecek bir toprak ve yllk cret (vergi) verilecekti. Dou Roma, Avar elisini ho tuttu, hediyeler verdi ama deti olduu zere, fazla bir ey sylemedi. Peinden, Dou Roma, Valentinos'u eli olarak Avarlara yollad. Dou Roma, kendini korumas koulu ile Avarlara yllk cret ve hediye vermeyi teklif etti. Avarlar yerleecek toprak elde edememilerdi. Bu srada Gktrk Kaan Mu-kan, 560 ylnda, Douda Kitaylar yenerek, onlar Kore yarmadasna srd. Trkler (Gktrkler) artk iyice genilemilerdi. Kuzeyde, Krgzlar Trk egemenlie alnd. Mu-kan Kaan, Kuzeydeki vahi topraklarda yaayan eitli boylar ynetebilmek iin Tles boylarndan istifade etti. Mu-kan Kaan, tkende oturuyordu ve kendine dorudan bal boylar vard. Ancak, Trk siyasi ynetim ekli de, Hunlar gibi lkenin dou ve bat olarak ayrlmasna dayanyordu. Ti-teou Kaan dou boylarn, Pu-li

42

Kaan bat boylarn ynetiyordu. Bu dou ve bat Kaan ynetimleri olduka bamsz ynetimlerdi. in'deki i savalar ve bunun getirdii zayflk, Trklerin iine gelmiti. Trkler de, Bozkrda, savaarak, siyesi bir birlik kurup, geni topraklara hkmetmeye balamlard. inliler, i savalar srasnda, kendi yann tutsun diye, Trklere sk sk kymetli hediyeler yollayarak, bir nevi hara dediler. Kaan da, bu hediyeleri boy beyleri arasnda paylatrarak, kendine olan ball kuvvetlendirdi. M.S. 563 de. in'de, " Sonraki Chou " devleti, Ch'i devletine kar byk bir hcuma kalkt. Ama yardm edeceklerini vaat etmelerine ramen Trkler savaa katlmadlar. " Sonraki Choular " hezimete uradlar. Bununla beraber, Ch'i yi ele geirme fikrinden vazgemediler. Bu srada Hindistanda Budistler gemi katliamlarn intikamn Heftalitlerden aldlar. Trkler (Tu-kue) ve Sasaniler ibirlii yaparak Heftalitleri tamamen ortadan kaldrdlar (565). Glerini tamamen kaybeden Heftalitlere ne olduuna dair pek bir ey bilinmemektedir. Hint halk iinde erimi olmalar gerekir. Tarihi el-Harezmye gre, daha sonra ortaya kacak olan ve Trke konuan Kalalar (Halalar) buradan gelmektedirler. 572 ylnda, Trklerde Mu-kan lnce, vasiyeti icab, yerine nc karde olan T'a-po geti. Mu-kan, Trk ananelerine uyarak, yerine olunu deil kardeini semiti ve bu vasiyete boylar uymulard. T'a-po 581 ylna kadar, Trklerin banda kald. T'a-po'nun hkmranlnn ilk yllarnda, in'deki iki rakip mparatorluk ailesi, Choular ve Chi (T'si, Qi) ler, Trklere (Gktrklere) hediyeler yollamakta birbirleri ile yar etmeye devam ettiler. in'le ticaret hzla geliti. Trk Kaanlna bal, on binden fazla tccar, in kentlerine yerletiler. Trk tccarlar, ayrcalkl olarak, ticaret yapar hale geldiler. Artk, Trk soylular, in lks tketim maddelerini bolca ve kolayca bulabiliyorlard. Ancak, bir yandan da in'in zenginliinin kaynaklarn sorgulamaktan geri kalmyorlard. Budist misyonerler, in'in zenginlik nedenini Budizm dinine balyorlard. Hint misyonerler, Trk lkesine gelip, orada rahata yerleiyorlard. Trklerin tm din adamlarna ve her trl dine gsterdii hogr ve misafirperverlik dillere destan olmutu. 574 ile 584 yllar arasnda mehur Budist misyoner Jinagupta Trk lkesinde zgrce vaazlar verdi ve bununla da vnd. Trk Kaan T'a-po, Budist syleme inand. Budist olup, tapnak ve Buda heykeli yaptrd. T'a-po, Budizm'i yaymaya alt. Trk lkesi din zgrl asndan o kadar ekici idi ki, inlilerden zulm gren Budistler de Trk lkesine kayorlard. Zaten tarih boyunca, Trk mparatorluklar ounlukla dini taassuptan kaanlarn snabilecekleri yerler olmulardr. Ta-po kaana dnersek, Kaan, Budizm'i ve in yaam tarzn benimsemiti ama in siyasetini yolunda gtremiyordu. 576 ylnda in'de, Choular Chi (T'si) leri yktlar. Bir T'si prensi Gktrklere snd. T'a-po Kaan, bu prensi, in mparatoru ilan etti. Artk, in Chou mparatorluu ile Trklerin aras almt. T'a-po, in ilerinde Pekin'e kadar ilerleyip, Pekin'i yama etti. Bar koulu olarak da, bir Chou prensesinin kendine e olarak yollanmasn istedi. Chou'lar kar koul olarak, mparator ilan edilen T'si prensinin kendilerine teslimini istediler. T'a-po Kaan, bu kar teklife fazla direnmedi. Bir av partisi srasnda, Chou'lar T'si prensini karp, ldrdler.

43

Ancak, T'a-po Kaann byle bir ihanete alet olmas, Trk Budun (Trk) arasndaki saygnln zedeledi. Gktrk boylar arasnda gven bunalm balad. M.S. 576dan sonra, " Sonraki Chou " devleti kuzeye hkim oldu. Kuzeyde iyi kt birlii temin edince, gney devletleri arasndaki anlamazlklara karmaya balad. Gneyin nemli prensliklerinin bana nce kendi adamlarn geirtiyor, sonra ilhak ediyordu. " Sonraki Chou " bylece ksa srede, in'in byk bir ksmna hkim oldu. ok ksa zetlemeye altmz in'in bu 300 yllk kark dnemin, nemli hanedanlarn ve devletlerini yine zetleyerek sralayalm. Kuzey in'de: Bir Hun hanedannn iktidarda olduu " Han " sonra isim deitirerek " lk Chao " devleti (304329); Yine Hunlarn iktidarda olduu " Sonraki Chao " devleti (328352); Tibetli bir hanedann iktidarda olduu " lk Ch'in " devleti (351394); Tibetlilerin iktidarda olduu " sonraki Ch'in " devleti (384 417); Hunlarn iktidarda olduu " Bat Ch'in " devleti (385431); Sien-pilerin iktidarda olduu devletler: lk Yen (352370), Sonraki Yen (384409), Bat Yen (384395), Gney Yen (398410), Kuzey Yen (409436); lk To-ba devleti " Tai " (338376); Liang devletleri: inli bir ailenin iktidarda olduu " lk Liang " (313376), Hunlarn iktidarda olduu " Kuzey Liang " (397439), Bat Liang ( 400421), Tibetlilerin iktidarda olduu " Sonraki Liang " (386403), Sien-pilerin iktidarda olduu " Gney Liang " (397414); To-ba devleti (385 550); Kuzey Ch'i devleti (550576); To-balarn hkim olduu " Sonraki Chou " devleti (557 579). Gney in'de: Dou Chin slalesi (317419); Sunglar (420478); Gney Ch'i (479- 501); Liang (502556); Ch'en (557588). Yukardaki zette grlecei gibi, bu dnem Kuzey in'i, yabanclarn yani kkeni inli olmayan ailelerin hkmettii devletler dnemidir. Bu nedenle, bu dneme, " yabanc hkmdarlar dnemi " de denir. Yine Kuzey in'de, ayn dnemde, pek ok devlet birlikte mevcut olmu, Kuzey in'in btnl salanamamtr. Kuzey in'de btnl kuranlar To-ballardr. Gney in'de ise, Kuzey kadar fazla devlet kurulamamtr. Gneyde ayn devletin iktidar, bir aileden dierine geerek ve devletin ad deierek srp gitmitir. Ama daha nce de belirtildii gibi, hem Kuzeyde ve hem de Gneyde esas iktidar daima, brokrat yani " memur kkenli toprak lordu " ailelerde olmutur. Tm in, bu ailelerin, haremaalarnn bitmek tkenmek bilmeyen entrikalarnn, hizip mcadelelerinin, ihtiraslarnn ve menfaatlerinin alandr.

44

pek Ticareti

581 yl geldiinde, dnyann dou ucunda, iki nemli olay birden oldu. in'de yeni bir slale, Suiler, Choular devirerek, hem mparatorluu ele geirdiler ve hem de in birliini saladlar. in birlii 350 yldr bozulmutu, i savalar in'i yiyip bitirmiti. imdi, 581 ylnda, in yeniden birlik ve dzene kavuuyordu. 581 ylndaki dier olay T'a-po Kaann lmdr. Bu Trkler arasnda Kaanlk mcadelesine yol at. Mevcut Gktrk birlii, Aina soyunun baml boylar paylamasna balyd. T'a-po Kaan zamannda, Dou boylarn aabeyinin olu (yeeni) bara, Bat boylarn ise Mu-kan'dan beri Bat Kaan olan Pu-li ynetiyordu. Dou ve Bat Kaanlklar kendilerine bal nemli askeri glere sahiptiler. Bu arada, Gktrklerin Bat snrndan daha batda olan boylar, konfederatif bir disiplin altna almak gerekiyordu. Bumin Kaann kardei stemi, daha Bumin Kaan sa iken, kendine bal boylarla Batya, bu ii kotarmaya gitmiti. stemi, Batdaki Trk boylarn kendi egemenlii altnda rgtledi. Bat da To-lu, Nu-i-pi, Karluk, 'u-y, 'u-mi gibi Trk boylar bu rgtlenmeye temel tekil ettiler. Bylece Batda, tkenden tamamen bamsz baka bir siyasi birlik kuruldu. inliler onlara " On Kabile Trkleri " veya " Yabgu Trkleri " dediler. " Yabgu " deyii, stemi ve onun takipisi Kaanlarn unvanlarnn ayrlmaz bir paras oldu. Bundan byle, Bat Trk Yabgular, tken'deki Kaana biimsel olarak balydlar. stedikleri ile sava ya da ittifak yapmakta serbesttiler. stediklere yerlere eliler yollayabilirlerdi. Bat ve Dou, konutuklar Trke asndan da biraz farkllamt. Balangta, Dou ve Bat Trkleri arasnda ok ufak bir dayanma vardr. Ancak, bu dayanma, ok ksa srede dmanla dnt. Roma mparatorluunun Dou ile ve in ile yapt ticaret, uzun zamandr, gittike artarak devam ediyordu. Hindistann baharatlar Roma mutfa iin, Hindistan fildii mobilyalar iin vazgeilmez olmutu. in'den gelen ipek ise, oktan kurulmu olan ipek sanayii iin zorunlu hammaddeydi. in'den hammadde salanamaz ise, tezghlar durmaya mahkmdu. pekli kumalar ise, Roma zenginlerinin ve Sarayn vazgeemeyecei tketim maddeleriydi. Dou Roma ve Sasani saraylarndaki lks ve grkem inanlmaz bir seviyeye ulamt. Yalnz giyilen giysiler deil, her taraf ipek kumalarla sslenirdi. Bu, hem zenginliin bir gstergesi olarak ve hem de in ve Hindistanla yaplan ticaretin grsel ispat olarak kabul edilirdi. Uzak Dou ile yaplan ticaretin vurgulanmas, siyasi bir g gsterisiydi. Dou Roma, misyonerler aracl ile ipek bcei elde etmeye alyordu. in ise, ipek bceinin snrlar dna kmasn kesin yasaklam ve ciddi nlemler almt. Ama sonunda, ipek bcei in dna

45

karld. Ancak, daha uzun sre, ne ipek bcekleri ve ne de onlar besleyecek dutluklar yeterli retimi yapacak kapasiteye eriemediler. pek yolu ticareti, asrlarca srd gitti.

pek yolu

in ile yaplan ticaret, deniz ve kara yolu olmak zere iki ana ulam yolu ile yaplyordu. Ama ister denizden, ister karadan yaplsn, mal tamacl el deitire deitire yaplrd. Deniz yolu ile yaplan tamada, in gemileri mallar Seylan veya Hindistana kadar getirir, oradan mallar baka gemilerle Svey veya Basra'ya ulatrlrd. Sveyten gemilerle, Basradan kervanlarla, mallar Roma mparatorluuna dalr ve zellikle Constantinopolis'e ulard. in'den gelen kervan yolu yani pek yolu ise ana yol izlerdi. Bu yollar tali yollarla birbirine balanmt. lk ana yol, kuzey yoluydu. Kuzey yolu, Gobi ln ap, Kuzeye dner, Bat Gktrklerin yerletii araziden geerek, Talas kentine varrd. Talas, ok uzun zamandr, her ulustan tccarlarn yaad, uluslar aras bir tccar kentiydi. Talastan sonra, kervanlar Seyhun veya Ceyhun nehirlerini, Aras gln takiben Kafkasyaya ve Karadenize varrlard. ran iinden geilmek istenmiyorsa, Hazar denizinin kuzeyi takip edilerek Krm limanlarna varlrd. kinci ana yol, Gneyden, Tanr dalar boyunca giderek, Buhara ve Semerkant istikametine ilerler, ran'a varrd. nc ana yol ise, Gktrklerin gney ksmndan geer, Pamir yaylasn aar, Toharistandan geip, Bamian ve Gazne boazlar ile

46

Hindistana ulard. Hindistan zerinden ise, kara yolu veya deniz yoluyla ran ve Anadoluya gidilirdi Karayolu kullanldnda, in kervanlar Trkmenistan'a kadar gelirlerdi. Buradan sonra, tamaclk Sodlular tarafndan yaplrd. Sodlular, in kaynaklarnca ranl kabul edilirler. Semerkant, Buhara ve Orta Asya'da yaygn olarak yaarlard. inlilerin Sodlar iin anlattklar yledir: " arab severler, yollarda ark syler ve dans ederler. ocuk dounca, bydnde tatl dilli olsun diye eker verirler. Ticarette stndrler ve kazanc severler. Yirmi yana gelen kii, komu krallklara gider. Her para kazanlan yere giderler ". inliler, Semerkant halkn da yetenekli tccarlar olarak verlerdi. ocuklara, kk yata, okuma ve ticaret retildiini anlatrlar. Trkler daha Altay dalarnda iken Sodlarn kltrel etkisi altna girmilerdi. Mugan Kaann mezar ant olan Bugut mparatorluk Yazt Trke deil Sodcadr. Trkler Sod retilerinden etkilenmeye devam edecekler ve gm levhalar zerine Sasani mparatoru Hsrevin kabartmalarn ileyeceklerdir. Trkler kaan ve yabgularnn yannda yani devlet brokrasisinde Sodlu danmanlar kullandlar. inliler bu Sodlular dzenbaz ve fesat buluyor, gelen her ktl Sodlu danmanlara yoruyorlard. ran snrna giren kervanlar Sasaniler (ranllar), ticaret tekellerine alyorlard. Sasaniler iin, pek yolu ticareti, Dou Romaya kar kullanabilecekleri bir silaht, ekonomik baskyd. Buna karlk Dou Roma'da, ran'dan gemeden ticaret yapmann yollarn arad ve mparatorluk giri kaplarn sk denetim altnda tuttu. Batya giden Bumin Kaann kardei stemi, ksa srede Altay Bugut Ant dalarnn batsn Isk gl ve Tanr dalarna kadar, egemenlii altna ald. Batdaki Trk boylarn da rgtleyerek, iyice glendi. imdi sra, pek yolunun denetimini ele geirmekteydi. stemi Han, Sasanilerle ittifak yaparak, Ak Hunlarn ipek yolu zerindeki tehdidini ortadan kaldrd.

47

Sasani hkmdar Anuirvan'a (531 579), kzn vererek, akrabalk ilikisi kurdu. Bu evlilikten doan Trkzde lakapl IV. Hrmz (579 590) halef ah olacaktr. 557 ylnda Sasaniler ve stemi Han, Ak Hun'lar lkesini payladlar. Paylama sonucu, aslan pay Sasanilere dmt. stemi ise, Ak Hun'lar topraklarndaki payna ilave Sod topraklarn, Semerkant, Buhara, Takent ve Ferganay ele geirdi. Ceyhun nehri, Sasanilerle Bat Gktrkleri (Trkler) arasnda snr oldu. pek yolunun nemli bir blm, imdi Trklerin denetimindeydi. ustinianos'un (Jstinyen) lmnden az nce, 561 ylnda, yaklaan Trklerin etkisi ile Avarlar, Kafkasyadan Batya doru Anuirvan av partisi gitmeye karar verdiler. Karadeniz kylarndan geerken, birtakm Onogur boylarn kendilerine kattlar. Baz Alan, Slav, Onogur ve erkez boylar Kafkasya ve Karadenizin kuzeyinde kalp, ayn topraklar paylamaya devam ettiler. Avarlar, Onogurlarn Kutrigur kolu ile anlap, geri kalan Onogurlar ezdiler. Basarabya'daki Antlara saldrdlar. Onlar byk bir yenilgiye uratarak, Dobruca'y ele geirdiler. Avarlar, bu yeni konumlarnda, Dou Roma'ya tekrar eli yollayarak, yerlemek iin toprak talebinde bulundular. Avar elisi, bir taraftan da, silah yapmclar ile temasda bulunuyordu. Dou Roma, eliyi tutuklad ve silahlara el koydu. Bu olay, Avar Dou Roma ilikilerini bozarak, dmanlk yaratt. ustinianos'un (Jstinyen) lm Dou Roma mparatorluunu byk bir kargaa iine soktu. Daha dorusu, mevcut sefalet perianla dnd. ustinianos'dan boalan tahta 2. ustinos geti (565 578). ustinos, ustinianosun yeeniydi ve yakn danmanyd. lk i olarak, uyruklarna kararllk ve saduyu arsnda bulundu. Devlet borlarn dedi, gecikmi vergileri balad, harcamalar kst. Hkmdarlnn ilk yllarnda kilise iindeki ayrlk Monofizitlere (sann tanrsal olan tek bir doas bulunduuna inananlar) kar hogrl davrand. Balangta Monofizit gruplar birletirebileceini ve daha sonra da bunlar resmi kiliseye balayabileceini umuyordu. 567 ylnda, Dobruca'daki Avarlar, Batya Ren kylarna kadar yama aknlar dzenlemeye baladlar. Franklar yendiler. Lombartlar, ekinerek, talyaya doru gmeye baladlar. Avarlar, Hunlardan sonra, ilk defa, tm Macaristan ovasna hkim oldular. Aslnda, Avarlar kalabalk deildiler. Avarlarn hkimiyetindeki topraklarda, Germenlerden boalan yerlere Slav kabileleri gelip, oturdular. Slavlar, Avarlarn askerleri haline geldiler. 568 de Lombartlar

48

talya'nn byk bir ksmn igal ettiler. Dou Roma mparatorluunun elinde Bat topraklar olarak, sadece, Sicilya, Gney talya, Napoli, Roma ve Ravenna kald. Dier taraftan, ustinos, Sasanilerle yaplan barn koulu olan yllk vergiyi demeyince, Doudaki bar da bozuldu.

Lombard g

Sasaniler, Batdaki Trk glenmesinden ve pek yolunun denetim altna almasndan rahatszdlar. Ne gn Trk istila ordular ran'a girecek diye bekliyorlard. pek yolu ticaretini keserlerse, Gktrklerin ticaretten aldklar vergi, yani kazandklar para kesilecekti. Bylece, Gktrkler ekonomik olarak zayflatlacak ve i huzursuzluklar domasna neden olunacakt. Bu deerlendirme ile Sasaniler, Sod tccarlarndan ipek satn alnmasn yasakladlar. Hakikaten bu yasak hem Sodlu tccarlara ve hem de Trklere zarar verdi. stemi Han, ticaret yasan kaldrtmak iin, Sodlu tccar Maniakh bakanlnda bir heyeti eli olarak, ran'a, yollad. Sasani hkmdar Anuirvan, elilerin getirdii ipekleri nce satn alp, sonra, kararnn kesinliini belirtmek iin, onlar yakt. Heyet, stemi Hann yanna eli bo dnmt. Arkadan yollanan bir baka heyeti de, Sasaniler zehirleyerek telef ettiler. ranla uzlama imkn kalmamt.

49

Bat Gktrk elileri Dou Romada

stemi Han, hem ipek yolunun ran'a girmeden Hazerin kuzeyinden geirilmesi ve hem de mterek bir strateji ile Sasanilere saldrlmas konularn grmek zere, Constantinopolis'e, Maniakh ynetiminde bir heyeti, eli olarak yollad. Dou Roma, Gktrk heyetetine hsn kabul gsterdi. Maniakh, Trklerin (Gktrklerin) pek yolu ticaretine araclk etmek, in ile Dou Roma arasndaki ticareti ran'dan, geirmeden yapmak istediklerini anlatt. Trklerin gcnden bahsetti. Heftalitlere boyun edirilmiti; Avarlar (bir ksm Uar-Hun kabileleri) Trklerin nnden Avrupaya kamlard. Beraberce, Bizans ve Trkler, Sasanilere saldrabilirlerdi. Trkler, Bizans ile yaplacak bir anlamaya sadk kalmay taahht ediyorlard. Dou Roma, bu tip durumlarda, kesin kararn hemen vermezdi. Dou Roma, Trklerin gcn deerlendirmek iin, kar bir eli heyeti yollad. Bu arada, ustinos (Justinos II), Bat Trklerine Avarlarla anlama yapmayacana dair teminat verdi. Zaten, Trklerin yaklatn gren, Avarlar, tedirgindiler, yerlerini terk edip, Avrupa ilerine doru gitmeyi dnyorlard. Dou Roma elisi, Kilikyal Zamarkos idi. 568 ylnda, Tanr dalar zerinde Akda'da bulunan stemi Yabgunun kararghna geldi. stemi Han, Zamarkos'u ok iyi karlad, ona bir Krgz kz ikram etti. Eli, stemi Hann kararghn ok grkemli bulup, etkilenmiti. stemi Yabgu, adrnda, gerektiinde atla ekilebilen, iki tekerlekli altn bir taht zerine oturmaktayd. adr, srma ili ipek kumalarla kaplyd. Altn bir yatak, altn ibrikler, kseler, flar vard. Elinin grd gm hayvan heykelleri, her sanaty kskandracak ustalktayd. Sofralarda kullanlan tabak, atal, kak altndand. 50

Bu srada, Trklerin ran ilerine yaptklar aknlar devam ediyordu. 569 ve 570 yllarnda Horasan Trk aknlarndan kurtulamad. 571 ylndan sonra da stemi Han, Kafkasya'ya girdi. Kafkasyadaki Trk boylarn ve Alanlar kendine balad. Ogurlar, kendiliinden Trk (Gktrk) hkimiyetini tandlar, Onogurlara ve Alanlara ise silah gc ile ba edirildi. Zamarkos'dan sonra, Dou Roma daha elisini, birbiri peinden, Bat Trklere yollad. Bu arada, stemi Yabgu da, 571 ylnda Constantinopolis'e Anankast adl bir eli yollad. Ancak, Dou Roma, Trk (Gktrk) grmeleri net bir anlamayla sonulanamad. Dou Roma mparatoru 2. ustinos balangta Monofizit gruplar birletirebileceini ve daha sonra da bunlar resmi kiliseye balayabileceini umuyordu. Ama Mart 571de bask politikasn balatarak, tm kilise mensuplarnn imzalamasn istedii Monofizitlik kart uzun bir ferman kard.

51

Avarlar Macaristanda

Bu srada, Kuzeyden, Tuna boylarndan Avarlar gelmiti. Avarlar, daha nceki Trk kabilelerinin izledii yolu izleyerek Rusya steplerini am, Macar ovalarna inerek yerlemilerdi. Avarlar, komu Slav ve Germen kabilelerini egemenlikleri altna alarak, Dou Roma mparatorluunun durduramad aknlar yapmaya baladlar. Macaristan'a yerleen Avarlar, araziye hkim olan stratejik noktalara garnizonlar kurdular. Bunlar, etraflar topraktan tahkimatla evrili kararghlar ve yerleimlerdi.. Bunlara Avar Halkalar dendi. Halkalarn iinde ve yakn blgesinde Avarlar, darda krsal alanlarda ise Slavlar yayordu. Zamanla, Avarlarla birlikte yaayan Slav kabileleri, balarndan kendi beylerini kovarak, Avar beylerini bey olarak tandlar. Aa Tuna'daki, Avar etki alan dnda kalan Slavlar ise, kendi eflerine dokunmadlar. Bu dnemde Avarlarn Dou Roma politikas, Bat Hunlarnn uygulad politikaya benziyordu. 568 ylnda, Avarlar Sirminium'a (Mitrovia) saldrdlar ama ele geiremediler. 565- 602 yllar arasnda, Avarlarn egemenliindeki Kutrigurlar Dalmaya kylarna kadar uzanan aknlar yaptlar. Avarlar, Constantinopolis'e eli yollayarak, daha nce, Dou Roma'nn Utigur ve Kutrigurlara dedii yllk vergi ile Mitrovia'y istediler. Dou Roma, buna raz olmayp, Avarlar zerine ordu yollad. Ama giden ordu, daha savamadan, Avarlarn kard sava grltlerinden korkarak kat. 574 ylnda, Avarlarla Dou Roma arasnda yaplan barta, Avarlar artlarn dikte ettiriyorlard. Ancak, her eye raz olan Dou Roma, Mitrovia'dan bir trl vaz geemedi. Avarlar da srarl olmadlar. Dou Roma ile Trkler (Gktrkler) arasndaki grmeler kesin bir sonuca ulaamad, Ama bu grmeler Dou Roma ile Sasanilerin arasn daha da at. Bu esnada, ustinos (Justinos) Dou Roma'nn Sasanilere demekte olduu yllk vergiyi kesti. Sasani elisini, Dou Roma'dan kovdu. Sonu, 572 tarihinde, Ermeni isyan gereke saylarak, Sasani Dou Roma savalar tekrar balad. 572 ile 574 tarihleri arasnda Sasaniler Nusaybin'i kuattlar, snrda bulunan mstahkem Dara kenti Sasanilerin eline geti. Bu srada, stemi Yabgu, Sasanilerden para istiyor, vermedikleri takdirde, Derbent geidi zerinden ran'a saldracan bildiriyordu. Anuirvan, para vermedi, Ama Derbent geidini hem askeri ve hem de yapsal olarak pekitirdi. Bunu renen, stemi Han, saldr dncesinden vazgeti. Ayn zamanda, Sasaniler karsnda baarsz olan Dou Roma mparatorunu da eletirdi.

52

ehin ah

Sasani ordusunun temelini yoksul kesimden devirilen piyade oluturuyordu. ahlar ah olan Sasani hkmdar, savalara ve ynetime fiilen katlrd. ahlar ahnn etraf byk bir debdebe ile kuatlmt. ok saygnd, nerede ise kutsal bir kiilii vard. Dou Roma imparatoru Basileus tan farkl olarak tahta miras yolu ile geiyordu. Ycelik, adil olmak, kltr, ynetim sanatn ve inceliklerini bilmek, yiitlik, Sasani hkmdarlarnn genel niteliiydi. ahlar ahlarnn bu zellikleri, ran ve evre halklarn derinden etkilemitir. Sasani hanedan ykldktan sonra da, gelecek kuaklar, bunu, belleklerinde yaatacaklardr. Asrlar sonra, bin yl varnda, Firdevsi, yazd ulusal destan ehnamede, Sasani hkmdarlarnn bu imrenilecek durumlarn kaleme alacaktr. Sasani devletindeki adaletin derecesini anlatabilmek iin u hikye naklolunur. Bir Sasani ah, yetkililerin halkn dorudan sultana bavurulmasn engelleme ihtimaline kar nlem olarak, ok uzun bir zincire bal an astrr. Yedi buuk yl an hi alnmaz. Sonunda an alnr, alan uyuz bir eektir. Eein sahibi bulunarak, hayvana iyi bakmas salanr. Sarayn hkmranln yneten idari kadro, inceden inceye llp biilmi kurallar ile ve bu kurallara harfiyen uymas ile temayz etmitir. Bu idari kadro da bir kast tekil ediyordu. Velhasl, ran, Perslerden Parthlara ve oradan Sasanilere uzanan ve salam bir devlet gelenei olan, ilkeli bir devlettir. Sasaniler, bu devlet geleneini talandrmlardr. Bu adil ve yce ynetimin oluabilmesinde, Zerdt din ve dncesinin etkisi ve katks unutulmamaldr. Sasani mparatorluunda herkesin, her ayn ilk yedi gn iinde, hkmdara ve devlet yetkililerine ikyetlerini bildirme hakk vard. mparator ylda iki gn btn halka ak toplant dzenlerdi. Bu toplantlara herkes davetliydi ve herkes girebilirdi. Toplantya girii engellemek, Tanrya ve devlete kar en byk sulardan biri kabul edilirdi. ikyetler alndktan sonra, yarglama balard. Yarglamaya, hakknda ikyet varsa, mparatorun

53

kendinden balanrd. Dinsel lider, bu toplantlarda, mparatorun yannda ba yarg olarak yer alrd. Hakknda ikyet olan mparator, bayargcn nnde diz kerek, ufak bir konuma yapard. Hkmdarn suu Tanrnn gznde btn sularn en bydr. nk Tanr hkmdara, adaletsizliklere kar halkn koruma grevi vermitir. Eer hkmdar halkna hakszlk yaparsa, halk da ate tapnaklarn yok etme, mezarlar ineme haklar olduuna inanrlar... Ben sade bir kulum, yarn senin Tanrnn nne kacan gibi burada senin nndeyim. Tanrnn yann tutarsan, Tanr da seni tutar. Hkmdarn yann tutarsan, Tanr seni cezalandrr. Sonra ikyet incelenir, hkmdar haksz bulunursa, hakszlk dzeltilirdi. Eer hkmdar hakl karsa, bu defa davac cezalandrlrd. Dava bitince, hkmdar tahtna oturur ve ba yarg olarak dier davalara bakard. Sasani mparatorlar, ifahi emirler yerine yazl emir verilmesini gelenek haline getirmilerdi. Bu uygulamada hakszlk ve yanllk yapmama istei, aka ortaya kmaktadr. Sasani hkmdar emir verince, sekreteri hemen onu yazar ve bir baka memur da kontrol iin emri deftere geirirdi. Emir sekreter tarafndan annda yazlr ama deftere aylk olarak kaydedilirdi. Ay sona erince, emirlere mparator mhr vurularak arivlenirdi. Emrin orijinali ise, mparator mhrn tayan memura verilirdi. O da emri mhrleyerek, uygulayc memura yollard. Sasani mparatorunun yazl ve mhrl emri, devlet brokrasisi tarafndan tekrar ele alnarak adal bir tarzda yeniden yazlrd. Bu yeniden yazlm emir mhr taycsna yollanrd. Mhr taycs orijinal emir ile yeniden yazlm emri karlatrarak, uygun olup olmadn kontrol eder ve eer uygunsa mparatora sunard. mparatorun onayndan sonra adal slup ile yazlm olan emir, mparatorun huzurunda mhr taycs tarafndan mhrlenirdi. Ancak, btn bu brokratik ilemlerden gemi olan emirler, yrrle girerdi. Sasani mparatoru ikili iken herhangi bir emir verirse, bu emir de annda yazya geirilirdi. mparator kendine geldikten sonra, genel olarak sabahlar, bu emirler okunur, eer mparator uygun bulursa, formaliteler balard. Bylece hata yaplmasnn nne geilmeye allrd. Sasani ynetimi altnda, Zerdtlk bir miktar deimiti. Artk Persler ve Parthlar zamanndan farklyd. Monariye sk skya bal resmi ran dini haline gelmiti. Din adamlar, olabilecek en hiyerarik yapda rgtlenmilerdi. Her yerde ate tapnaklar bulunuyordu. Zerdt dini, ruhban snfnn abalar ile yeni bir alfabe oluturdu. Bu arada dier tek tanrl dinlerin kutsal kitaplar ortaya kmt. Zerdt dininin kutsal kitab Avesta, M.S. 100 yl varnda balayan almalarla, III c asrda bitirilebilmi ve dier kutsal kitaplarla yarmaya balamt. Yeni alfabe, Avestann dev mirasna kondu. Ama i iten

Avesta

54

gemiti, Zerdt dini Hristiyanlkla yapt mcadeleyi kaybetmiti. Zerdt dini, bilim ve hukuk adna byk bir birikimdi. Ancak, ran ulusal dini olarak kalm, ran dndaki insanlarn yreklerine hitap etmenin yollarn aramamt. Bu durumda, Yahudilik ve zellikle Hristiyanlk karsnda, daha az anlalr (net olmayan), kemiklemi (deiime ak olmayan) bir durumda kalm ve devrin insanlarnn yeni sorunlarna yant vermekte yetersiz kalmt. Zerdt dininin dier tek tanrl dinlerle olan mcadelesini kaybetmesindeki bir dier etken de, deien mcadele ortamna uyamamasyd. Zerdt dini, uzun bir zaman diliminde, ok tanrl dinlerin ho gr ortamnda yaam ve bu hogr kurallar iinde hareket etmiti. Yahudilik ve Hristiyanln, yani dier tek tanrl dinlerin, kat ve benden baka tanr yoktur dsturuna adapte olamad. Zora, zor ile karlk vermekte gecikti. Zora bavurduunda ise ge kalmt. Gcn kaybeden Zerdt dininin karsna, ran topraklarnda III c yzylda domu bir baka din, Mani dini kmt. Manicilik ok zulm grmesine karn, gittike gelierek, anlatlan dnemde artk Zerdt dini kadar glyd.

Mani dini, tm dinlerin bir karm olduunu iddia ediyordu. Bu sylem, onun yaygnlamasnda rol oynam olmaldr. V. yzylda, Mani dini yalnz Sasani imparatorluunda deil, Kuzey Afrikada, Msrda, Roma ve Constantinopolis gibi byk kentlerde (az sayda), Orta Asyada yayld. Mani dini, slam hkimiyetine kadar yaayacak, ondan sonra yava yava marjinal duruma decektir. XIII c yzylda bile Mani dininin varl duyulacaktr. Sasani topraklarnda, pek ok din birlikte yayordu. ranl olmayanlar arasnda Nasturilik hzla yaylyordu. Zerdt dini, Mani dini, Nasturilik (Hristiyanlk), Budizm bir arada, i ieydi. V. yzyln sonlarnda, yeni bir din, Mazdekilik bu dinler kervanna katlmt. Mazdekilik, dier dinlerden farkl olarak, sosyal bir protesto nitelii tayordu.

55

amanlk, Zerdt, Mani derken, ran topraklarnda ve ran etkisinde kalm Orta Asya'nn bir blmnde, eski bir inan, insanlarn iine iyice ilemiti. Gerekliin iki yn vard. Biri grlebilinen Gkyz idi. Dieri olaan alglarmzla gremediimiz Gkyz (cennet) idi. Bu dnyada yaptmz ibadet ve erdemli iler, gremediimiz Gkyznde tekrarlanyordu. Ancak bu sayede her ey gereklik ve ebedi bir anlam kazanyordu. Bu, halka mal olan dnce, ilerde greceimiz gibi, Mslmanlktan sonra da yaamaya devam edecek, ii dncesini ve zellikle smailileri ok etkileyecektir. ustinos, Sasani savann kt gidiine ok zlyordu, sonunda akli dengesini yitirdi. ustinos'un kars Sofi, Sasanilere 45.000 altn deyerek bir yllk bir silah brakma yapmay baard. 575 tarihinde, bir yllk sre bitip, sava yeniden balad. Sasani mparatoru Anuirvan, Erzurum'u geti, Kapadokya'ya girdi, Sivas kentini yakt. Bir ara, Dou Roma ordusu, Malatya nlerinde Sasanileri bozguna uratt. Ama Sasaniler glyd, bu Sasani yenilgisi taktik bir yenilgi olarak kald. Dou Roma, Trklerin (Gktrklerin) Sasanilere saldrarak savaa girmesi iin alyordu. 576 ylnda, eli Valentinos, Trkleri ikna etmeye gitti. stemi'nin olu Trk ad (Tourxanth) ile grt. Gktrkler, Dou Romann Avarlarla yapt sulha ve anlamaya ok kzyorlard. Trk ad, Valentinosu azarlad. Klelerimiz Uar-Hunlarla (Avarlar) baa kamyorsunuz; Gelip onlar atlarmza ineteceiz , dedi. Ama Trklerin muhalefetine ramen, Avar Dou Roma ibirlii bir sre daha devam etti. Bu srada stemi Han ld. Bizans elisi de, Trkler gibi yanaklarn kesip, kanl gzyalar aktt. stemi'nin yerine Yabgu olarak Tardu geti. Tardu ile gren Valentinos, bir de ondan Avarlar iin azar iitti. Tm bu gelimeler sonunda, Dou Roma Bat Trk anlamas gereklemedi, tersine Trkler Dou Roma topraklarna yama aknlar dzenlemeye baladlar. Trklere baml Utigurlar, Krm'a girdiler. 576 ylnda Dou Roma iin ok nemli bir kale olan Ker, Utigurlar tarafndan kuatld. Bu srada, Dou Roma'nn ba, aa Tuna'da oturan Slav kabileleri ile de dertteydi. Slavlar cezalandrma iini Avarlar stlendiler ve bunu yaptlar.

56

Hazar

Bu dnemde, Hazar adndan bahsedilmeye balanmtr. Hazarlarn kkeni hakknda ok deiik grler ve tartmalar vardr. Ancak, hi bir kken teorisi ispatlanabilmi deildir. Hazarlar, Orta Asya'dan gm Trklerdendir. Ama hangi Trk topluluundan gelmilerdir. Daha nce sz edildii gibi, Rhetor, Kafkasyann kuzeyinde, 570 tarihlerinde 13 gebe topluluk olduunu sylemitir. Bunlarn byk bir ounluu deiik adl Trk topluluklardr. Baz tarihiler, yere ve Hazerlere adn veren Hazarl sava olduu sanlyor topluluun Akatzirler olabileceini sylerler. Ama Hazarlarn balangc, Sabarlar da olabilir. Hazarlardan sz edilmeye balandktan sonra, Semender, Belencer, Sabar, Saragur, Utigur, Ogur gibi boylarn adlarndan artk sz edilmez olmutur. Krmdaki Ker kalesi alndktan sonra, Gktrklerin, Sabar, Ogur ve Onogur boylarn birletirerek, Kazar (Hazar) adnda, kendine bal bir birlik kurmu da olabilirler. in kaynaklar da Gktrklerin " K'o-sa (Hazar) boyundan bahseder. Hazarlarn orijini gibi, Hazarlarn bandaki hkmran ailenin kimlii konusunda da, deiik fikirler ve tartma vardr. Hkmdar ailesinin Aina soyundan geldiini syleyen tarihiler olduu gibi, bunu Uygurlarn bir boyuna balayanlarda vardr. Kaan ailesi Aina'dan gelse bile Hazar halknn byk ounluu, Gktrklerden ayr bir topluluk olan Ogur Trklerinden gelmektedir. Trklerle, Hazarllarn ortak bir dil konuamadklar " stahri " tarafndan bildirilmiti. Bunun temel nedeni Bulgar ve Ogurlarn konutuklar dilin, teki Trklerin dilinden " z " yerine " r " , " " yerine " l " kullanmalar ile ayrlmasdr.

57

Sasani sava, ustinos'dan sonra mparator olan Tiberios (578 582) ve Maurikios (582 602) zamannda da devam etti. 579 ylnda Hsrev Anuirvan lnce, Sasani devletinde taht kavgalar balatt. Bu i ekimeler, Dou Roma lehine bir durum yaratt. Savan seyri Dou Roma mparatorluunun lehine dnd. Dou Anadolu, Dara mstahkem mevkii dhil Sasanilerden yani ran'dan geri alnd. Anuirvan diye anlan I. Hsrev, uzun saltanat boyunca Sasani mparatorluunu g ve kudretinin zirvesine kard. Onun dneminde Sasani mparatorluu iyice bym ve hatta 570 ylnda Yemeni alarak geni bir alana yaylmt. Daha nce anlatld gibi, Anuirvan stemi Hann kz ile evlenmiti. Bu evlenmeden doan ve Trk-zad (Trkten doma) denilen olu IV. Hrmz, Anuirvann halefi olacakt. 581 ylnda, Trk (Gktrk) Byk Kaan T'a-po, yerine olu Anlo'nun deil, abisi Mukan'n olu T'a-lo-pien'in byk Kaan olmasn vasiyet etmiti. Ama T'a-po lnce, aile meclisi, vasiyeti tutmayp, annesi asil deil gerekesi ile T'a-lo-pien'i Kaan semediler. Bu karar Dou Kaan bara da destekledi. T'a-po'nun olu Anlo tahta kt. Anlo Kaan olunca, T'a-lo-pien kendine bal boylarla, isyan etti. Bunun zerine, Anlo Kaanlktan feragat etti ve bara Kaan oldu. T'a-lo-pien, bara'nn Kaanln tanyarak, yeni bir unvan ald. Bundan sonra, T'a-lo-pien'e Apo Kaan denecekti. Trklerin yaylmasn aslnda hibir ey durduramyordu. Hkimiyetlerini Moolistandan tm Trkmenistana, Hazar Denizinin batsna, Afganistana, Kuzey Hindistan, Kemir ve Kandahara kadar geniletmilerdi. mparatorluk artk Kore ve Manurya snrndan Karadenize kadar btn bozkr kaplyordu. Bu geni topraklara komu olan btn yerleikler Trk saldrlarndan nasiplerini alyorlard. Trkler kuzeyden bir karabulut gibi yerleiklerin zerine kmlerdi.

58

Sui Hanedan

in'de, M.S. 581 ylnda, kuzeybatdan bir General, in'i birletirerek Sui hanedann kurmutu. Sui hanedan M.S. 581 ile 618 yllar arasnda tahtta kald. Bylece yeni bir imparatorluk dnemi balam oldu. Sui hanedan ile onu takip eden T'ang hanedan arasndaki ilikiler, daha nceki Ch'in (i) ile Han hanedanlar arasndaki ilikilere benzer. Sui hanedan, in'i yeknesak bir temele oturtmaya almtr. Birinci Sui imparatoru Wen Ti, kuzey Wei'de kullanlmakta olan topran eit tahsis sisteminin dzeltilmesi, mevcut vergilerin indirilmesi, vergi toplamann adil bir yapya kavuabilmesi iin nfus saym yaplmas gibi, bir seri ekonomik reform yapmtr. Her vergi mkellefi olabilecek erkee, toprak ihsannda bulunuldu. Bu tahsis edilen topran bir blm, mkellef 60 yana gelip vergi deme ykmllnden kurtulunca geri alnyor, bir ksm da mkellefin varislerine kalyordu. Sui hanedan ile birlikte, Kuzey devletinin zaferi tescil edilmiti. Zaten, batan beri, Kuzey askeri bakmdan daha gl ve daha hareketliydi. Kuzey hkmdarlar genellikle, sava kavimlerden geliyorlard. Durmadan gebelerle ve zaman zaman Gneyle savaarak bileniyorlard. Kuzey ve onun gebelerle olan ilikileri, brokrat snf yani " memur kkenli 59

toprak lordu " aileleri de deitirmiti. Mzikte, giyimde, gndelik hayatn pek ok unsurunda Kuzeyin adetleri benimsenmiti. Brokrat ailelere, batan yabanc olan ama sonradan inlileen pek ok yeni aile katlmt. Gebelerin Ak budun snf, in brokrasisini etkileyerek, onlarda da bir asalet hissi uyanmasna sebep olmutu. Byk brokrat aileler kendilerini dierlerinden stn grp, artk sadece kendi aralarnda ve sarayla evleniyorlard. Brokrasi, eskiden asker olmay pek iine sindiremezdi. Ama gebelerle yaplan savalar ve yabanc imparatorlar, bu hissi de deitirmiti. Artk, brokrat aileler, askeri grevler stlenmeyi ve savamay istiyorlard. Sui iin en nemli sorunlardan biri, Kuzey ve Gney in arasnda olumu olan farkt. Kuzey ve Gney in, 350 yl birbirlerinden ayrlm olmalar sonucunda farkllamlard. Gndelik hayatta konuulan dil deimiti. Bugn bile Nankin ve Pekin yksek incesi arasnda farklar sezilir. Suiler, in'in yeknesak bir hale gelmesi iin ilk admlar atmlardr. Bir dier nemli sorun, krsal kesimin nfus younluunun, yer yer ok deiken olmasyd. Batda nfus azd. Batnn byk topraklar, kuzey dounun ufak topraklarndan daha az rn veriyordu. Gneyde yaayan kyller, kendilerinin Batya yollanacandan korkmaya baladlar. Bunlar, eski imparator ailesi olan Tobalarn ynetiminde, pek ok isyan kardlar. Wen Ti'nin lm, ihtirasl olu Yang Ti nedeniyle zamansz oldu. Yang Ti'nin byk projeleri ve askeri Wen Ti hedefleri vard. Projelerinin bazlar retken projelerdi. rnein, Huang Huai ve Yangtze nehirlerini birbirine balayp, kuzeyi gneye birletiren byk kanal retken bir projeydi. Bu kanala imparator kanal dendi. Eskiden beri nehirleri birbirine balayan ufak kanallar vard ve gemiler gneye kadar gidebiliyorlard. Fakat bu gemiler byk yk gemileri deildiler. imdi 500 ve hatta 800 ton yk alabilecek byk mavnalarn geebilecei bir kanal yaplmt. Konfyus retisi yayan mektepler tekrar ald. Memurlara uygulanan imtihan sistemi tekrar kondu. Brokrasi Konfyusa sahip kyor, reti tekrar yaygnlayordu. Yang-ti zamannda d siyaset, P'ei Ch (Pey C) tarafndan ynetiliyordu. Bu devirde Orta Asya ve Bat Asya iin bilgilerimizi, P'ei Ch'nn yazd eserlere borluyuz. P'ei Chu, in'de bir sanat haline gelmi olan entrikann statlarndan biriydi. eitli Trk kabilelerini birbiri

60

aleyhine komplolar kurup, kkrtarak ve onlar birbiri ile vuruturarak, gten drtmeye giriti.

Byk Kanal

Yang Ti

Trk mparatorluu kukusuz usuz bucakszd. Ama inliler bu imparatorlua korku ile baktklar gnleri geri brakmlard. Kendi geleneksel d siyasetlerini byk bir sabrla srdryorlard. Bu siyasette kural askeri savan yan sra ayn iddetle ve hi bkmadan diplomatik abay da srdrmekti. Trkler bu durumun farkndaydlar ancak nlemee gleri yetmiyordu. in halk ok kurnaz olup, nifak sokucu, ayartc ve rvetidir Bu halk byk kardei kk kardee drr Bey ile halkn arasn iftiralar atarak aar 581 ylnda, inde Sui Hanedanl kurulup, in'in birlii salandktan sonra, mparatorluk ipek yolunu denetimi altna almaya giriti. in'in en nde gelen asker ve devlet adamlar, Trklerin (Gktrklerin) gevek konfederatif yaplar iindeki eitli beyleri birbirine drerek, Trkleri zayflatmay, en iyi siyaset olarak grlyorlard. Yabgu Tardu'nun, Kaan bara'dan daha byk bir askeri gc vard. Ama siyasi konumu daha alt bir dzeydeydi. Darya kar birlik halinde grlseler bile ilerinde karlkl kskanlk ve dmanlk vard. Bu durumu deerlendiren in kararn verdi. in, Yabgu unvanl Tardu'ya kurt bal tu yollad. Hlbuki kurt bal tu, tken'de oturan Byk Kaann egemenlik simgesiydi. in, Tardu'yu byk Kaan olarak alglyordu. in saraynda da, Tardu'nun elilerine, bara'nn elilerinden daha st protokol mevkii verildi. Aina soyunun bu iki hkmdar arasnda var olan elikilerin tohumlar yeertilmiti. 582 tarihinde bara in zerine yrd. Yabgu Tardu ise bu seferde, Byk Kaann yannda yer almad. Bu hem in ile olan dostluunu gsteriyor ve hem de bamszln belgeliyordu. 61

T'a-po'nun 580 tarihli Pekin seferi sonunda, kendine Chou Hanedanndan prenses Ts'ien Kien e olarak verilmiti. Kaan lnce, bu prenses, Trk adetleri gerei, Kaan bara ile evlendi. Ayn prenses bara'dan sonra K'i-min Kaann da kars olacaktr. Yabgu Tardu'nun katlmad 582 in seferinde, bara ve Apo Kaanlar, biraz da prensesin yani Chou Hanedannn cn almay dnyorlard. Ama sefer baarl olmad. in, seferden sonra, ticareti engelledi. in kentlerinde ayrcalkl durumda ticaret in seddi yapan 10.000 Trk uyruklu taciri kovdu. Engellenen ticaret, Bozkrda kargaa karr. bara ile Apo'nun aras ald ve birbirlerine dtler. in, Apo'ya bara'dan ayrlp, in ile dost olan Yabgu Tardu ile birlemesini nerdi. Apo, Tardu'nun yanna gitti ve onun da destei ile baraya kar savamaya balad. Ama baar salayamad. Artk, Trkler kendi aralarnda can dman olmulard. 583 ylna gelindiinde, in'in ticareti engellemesi Trkler arasnda problemleri arttryordu. O yl bir de byk bir ktlk oldu. Trk kabileleri, alktan lmemek iin, l kemiklerini ezerek yemek zorunda kaldlar. Hemen peinden veba geldi. Bu srada, Kaan bara, Apo yanls boylar cezalandryor, onlar da kaarak in'e snyorlard. in Sui hanedan mparatoru Yang-Ti, bir yandan Gktrlkler ile ibirlii yaparken, bir yandan da in seddini tamir ettiriyordu.

62

Avarlar techizatlanyor

Flavius Tiberius 574 582 yullaru arasnda Dou Roma mparatoruydu. General Maurikios da 578den beri doudaki imparatorluk kuvvetlerinin komutan idi. Maurikios ranllar karsnda kazand baarlar sonucunda mparator II. Tiberiosun ardl seilmiti 582de ar bir hastala yakalanan Tiberios, lmnden bir gn nce, Maurikiosa ta giydirdi. Maurikios 5 Austos 582de imparator oldu ve Tiberiosun kz Konstantinayla nianland. Maurikios 582602 yllar arasnda Bizans imparatorluu yapt. 583 ylnda, Batda da, Macaristanda oturan Avarlarn bir ksm, kaarak Dou Roma'ya para kazanmaya gidiyorlard. Bunlar, Dou Roma ordusunda, hemen, paral asker olarak grevlendiriliyorlard. Bu kaaklarn, Dou Roma'ya Sirmium (Mitrovia) zerinden gittiini ileri srerek, Avar Kaan Bayan Kaan, Avar ve Slav mterek ordusu ile Dou Roma'nn en nem verdii kalelerden biri olan Sirmium'a saldrp, kenti kuatt. Sirmium bir sre direndi, ama gittike gc azalyordu. Sonuna doru, Bayan Kaan, kent halknn ehri brakarak, srtlarndaki tek giysi ile dar kmalarn buyurdu. Bylece, Avarlar ganimeti kan dkmeden yamalam oldular. Artk, Avarlar Adriyatik kylarna kadar geliyorlard. Sirmium'dan sonra Avarlar birka Roma kentini daha kuattlar. Kyllere iyi davrandlar. Onlarn ekip bimeye devam etmelerini istediler. rnn yarsn vergi olarak almakla yetindiler. retimden pay almak, Avarlara yamadan daha iyi gelmiti. Ama kuatlan kentleri alabilmek iin de, evresini yakp, ykmak gerekiyordu. Avarlarn elinde modern kuatma makineleri yoktu. Sorun, Apiaria kentinin makine ustas Buzas'n Avarlara kuatma makineleri yapmay retmesi ile zmlendi. Sirmium elden gidince ve bu gelimeler olunca, Dou Roma, Avarlara yldr demedii harac vermeyi kabul etti. 240 bin altn dedi.

63

ine Bamllk

584 ylnda, in mparatoru, ansi'nin batsna geldi. Bu arada, yaklak 10.000 kiiden oluan Trk boyu, Tardu'nun yanndan ayrlarak, yerlemek zere in'e gitmiti. Tardu Yabgu, in mparatorunun yanna gidip, ona baml olduunu bildirdi. tken de durum hi iyi gitmiyordu. Ticaret yasa, ktlk, alk, veba, kap in'e snan boylar, merkezi Gktrk devletini iyice zayflatmt. bara bunlar yetmezmi gibi, Batdan Bat Gktrklerinin, Doudan Kitaylarn basks altndayd. bara'ya in himayesine girmekten baka are kalmamt. Biat trenleri iin, in'i temsilen, General 'ang-sun eng, bara'nn kararghna geldi. Davranlar ve szleri Byk Kaan aalyordu. bara, in mparatorunun olu ve klesi olmay kabul etti. Ama in'e bu yetmezdi. in, Trkleri inletirmek istiyordu. Yine 584 ylnda, Dou Roma topraklarnda, Avar - Slav aknlar devam ediyordu. Slavlar, Avarlardan savamay ve kendi glerine gvenmeyi renmilerdi. Suriyeli Piskopos Johannes bu konuda yle yazyordu: " eskiden ormanlardan kmaya cesaret edemezken, Avarlar sayesinde savaa alan ve altn, gm, at srs sahibi olan Slavlar ". Douya, in snrna dnersek, 585 ylnda, bara'nn in mparatoruna yazd mektup yledir: " imdi olum, saraynzda bulunacaktr. Size, her yl, hediye olarak gksel atlar sunulacaktr. Her gn, sabahtan akama kadar, sadece sizin buyruklarnz dinleyecek, baka kimsenin buyruunu dinlemeyeceim. Ancak, giysilerimizin nlerini kesmeye, omuzlarmzda dalgalanan sa rglerimizi zmeye, dilimizi deitirmeye ve sizin adet ve yasalarnz kabul etmeye gelince, bizim adet ve geleneklerimiz o kadar eskidir ki, ben imdiye kadar bunlar deitirmeye cesaret edemedim ". bara ve Trk kabileleri asndan bamllk tamamdr da, i adetleri terk etmeye gelince, buna raz olmak zordur. Daha sonra, 612 ylnda yaynlanm olan bir i ferman bakarak, pek ok eyin deitii ve Trklerin inlemeye balad grlr. " Eskiden lkemiz, snrda, vahi bir blgede bulunduundan, omuzlarmzda dalgalanan salarmz vard ve giysilerimizi soldan ilikliyorduk. imdi, Sui byk slalesinin hkimiyeti altnda, evren bar ve birlik iindedir. Avam kiiler ve onlarn stleri, herkes, sa rglerini bozmal. in usul sa biimi yaplmal, giysileri soldan iliklemekten vazgeilmeli ". Bunu duyan in mparatoru sevinmiti. in adetlerini almak iin, vahi adetlerini terk ettiler diyordu. Bu srada, Batda, Gktrk aknlar ran zerinde younlamt. Tardu'ya bal, ayn soydan (Aina) gelen bir ef, aba, ran ilerine girdi. Ama nl Sasani komutan Bahram-i upin'e 64

yenilerek, ldrld. Bu srada, Bahram-i upin, isyan ederek, Sasani hkmdar Ormuzd'u tahttan indirdi ve gzne mil ekerek kr etti. Ormuzd'un yerine, Sasani tahtna, olu Hsrev-i Parviz geti. ran'da Bahram ile Hsrev arasnda i sava balad. Dou Roma Hsrev'i, Trkler (Gktrkler) Bahram' destekliyorlard. Bahram'n ordusunda Trkler de vard. Batdaki Trkler arasnda, Zerdt, Buda ve Hristiyanlk dinleri olduka yaylmt. Sodyan'daki Trkler arasnda, 560 lardan itibaren, Nasturilik hzla yayld. Bugn mzelerde, Nasturi alfabesi ile yazlm, Trke kitaplar vardr. Sasani i savann sonunda, Bahram yenildi, askerleri Hsrev tarafndan esir alnd. Hsrev esirleri fillere ezdirerek ldrtt. Bu arada, Dou Roma himayesinde olan Hristiyanlar, lmden kurtularak, Dou Roma'ya yollandlar. Hristiyan Trkler de ocukluklarndan beri, alnlarna ha yaptklar iin, lmden kurtulup, Dou Roma'ya teslim edildiler. Alnlarndaki ha, onlar sri hastalklara kar korusun diye, daha

Husrev II

ocuk yata iken yaplmt. Dou Gktrkler de (Dou Trkler de) ise, Byk Kaan bara 587 ylnda ld. Yerine kardei Ye-hu Kaan geti. Artk, hem Dou ve hem de Bat Trk Kaanlar in ile dost ama birbiri ile dmandlar. Bu srada, Apo Kaan, Tardu Kaann destei ile Dou Trkleri zerine aknlar yapmaya devam etti. Apo'ya bal boylar bir sre sonra blndler. Bir ksm, Ye-hu kaann saflarna katld. Bir ksm da Apo ile birlikte mcadeleyi srdrd. 587 ylnda Apo Kaan, Ye-hu Kaan tutsak ald. Apo'ya bal kalan boylar, Tardu Kaann torununu " Ni-li " adyla, kendilerine yeni Kaan seip, mcadeleye devam ettiler. Savalar srasnda, Ye-hu Kaan ld. Yerine, bara'nn olu Tu-lan, Kaan seildi. Yehu'nun olu Tu-li ise, bunu kabul etmeyerek, Kaan olarak Dou Trklerin Kuzey blgelerini ynetmeye balad. En Batda, spanyada, Vizigot kral Ariuscu Recaredo, 589 ylnda Katoliklii kabul etti. Bundan sonra, spanyol-Romallar birbirlerine yaklap, kaynatlar. Bu birlemenin peinden Roma kltr kecek, aristokrat snf ykselecektir. Hristiyan ncesi yazlar okunmamaya baland. Klasik Latince kullanlmaz oldu. Galyada ise Hristiyanlk, kentlerden krsal alana doru yaylmaya balamt. Daha nce anlatld gibi egemen snflar oktan krsal alana g etmiler, bunlar dier halkn g

65

izlemiti. Kentler klp, gszlemi, buna karlk maliknelerin evresi kalabalklap, fonksiyonel hale gelmiti. Maliknelerin zel dua yerleri, vaftiz edilmi kiliselerin dzeyine ykseldi. Bunlar Hristiyanlarn yeni merkezleri haline dntler.

Recaredo

592 597 tarihleri arasnda, Dou ve Bat Gktrkler (Trkler) defalarca savatlar. in bazen arabuluculuk yapt, bazen atei krkledi. Bu yllarda, Bat Gktrk (Trk) Kaan Tardu'nun basks ile Dou Roma mparatoru Mauricios, Avarlar kovmaya giriti. Atl Slav kararghn gece basarak, Slavlar datt. Ama ksa bir sre sonra, Slavlar, Kuzey Slavlarn da yanlarna alarak geri dndler. mparator Mauricios'un ordusu, yine bir gece baskn yapp, Slavlar bir daha datt. Avarlar, Dou Roma igalini protesto ettiler. Dou Roma ordu komutan, Avarlarla atmamak iin, elde ettii ganimeti, Avarlarla paylat. Roma askerleri ise ganimet ellerinden gittii iin bu ie ok bozuldular. 592 ylnda, Avar kaan Bayan Kaan, orlu'ya kadar ilerleyerek, yeni bir yama akn yapt. Japonyada, Soga ailesinden mparatorie Suiko 593 ylnda tahta kt. Suiko, Japonyada tahta kan ilk kadn hkmdard (593629). Yine Soga ailesinden Shotoku Taishi (574622) devrin en nemli kiisiydi. mparatorie, yeeni ve sonra damad olacak olan Shotoku Taishiyi kendine yardmc olarak seti. Bu dnemde Budizm Japonyada nemli bir merhale kazand. Shotoku Taishi, bugn Japonlarn kendileri iin kulland Nihon adn in Sui hanedanna yazd bir mektupta ilk kullanan kiidir. Nihon gnein doduu lke demekti. Japonyaya g eden inliler gelirken, onlarn arasnda, 522 ylnda, Shiba Tatto adl bir semer imalats olu Tasuna ile birlikte gelmiti. Bu aile Japonyada semer yapmclna devam ettiler. Tasunann olu Tori Busi, ailesiyle alrken dkmclk, kaplama ve aa iilii konularnda kendini ok gelitirdi. 588 ylna gelindiinde Tasunann Budist rahiplii yaptn ve Buda heykelleri yonttuunu gryoruz.

66

aka

606 ylnda Tori Busi, Asukaderadaki bronz aka resmini yapt. Yaplan resim mparatorie Suikoyu ok etkiledi. mparatorie, Tori Busiye toprak ve rtbe verdi. mparatorluk ailesince desteklenen Tori Busi, pek ok nl Buda heykel ve resmi yapmtr. Onun stili daha sonra da heykeltralar tarafndan devam ettirilerek, ortaya Tori stilini karmtr. Bu stil in Wei krall tarzndan tremi bir tarzdr. mparatorie Suikonun hkmdarl srasndadr (M.S. 592 628 veya 593 629). 500l yllarda balam ve daha nce anlatlm olan Kore Paekche devleti ile Yamato devleti arasndaki ibirlii ykld. Bunun sonucunda Kore yarmadasndaki Japon ticaret kurulular byk zarar grd. Koreliler dalga eklinde Japonyaya g ettiler. Bu gn getirdii byk sorunlar sonucu, Yamato devletinin gl militer aristokrasisi, Yamato hegemonyasna kar direnmeye balad.

67

Bu arada, 597 ve 598 tarihlerinde, Bat Trkistanda Belh ve Kunduz Gktrklerin (Trklerin) eline geti. O blgelerde oturan Heftalit prensleri, Gktrklere baml hale getirilip, vergiye balandlar. Yine 598 tarihinde, Avar Kaan Bayan Kaan Belgrat ald. Surlar ykarak, halkn Macaristan'a srd. Dou Roma, artk, ne pahasna olursa olsun, Avar saldrlarn durdurmak kararndayd. Dou Roma ordusu, Macaristan ilerine dald. Burada, Avarlarn eline Dalmaya aknlarndan gemi olan, bir sr ganimeti geri ald. Bayan Kaan, Trakyaya akn dzenleyerek, Roma'ya cevap vermek istedi. Ama Avar ordusunda veba kt. Avarlar geri dnerek, bar yapmak istediler. Asyada ise, 599 ylna gelindiinde, dengeler deimiti. imdi Dou ve Bat Gktrkler birbirlerine dost, Kuzey ise in ile beraberdi. Tardu Kaan in ordular ile savarken, Tu-lan Kaan, kuzey Kaan Tu-li ile savayordu. Tu-li yenilerek, in sarayna snd. Ama kendi boylar ayaklanarak Tu-lan Kaan ldrdler. Tardu Kaan imdi kendini Byk Trk (Gktrk) Kaan olarak gryordu. Douya Kaan atad. in ise, kendine tam baml bir Kaan olacan bildii Tu-li'yi desteklemeyi tercih etti. Tu-li, mcadeleyi kazanarak " Kimin " ad ile Dou Trk Kaan oldu (600 609). Ki-min, durumunu in'e borluydu ve bunun bilincindeydi. VI. Yzyln sonlarnda, Gney Dou Asya devletleri iyice Hintlilemilerdi. Bunlarn iinde Funan en etkili olanyd. Funann bir vasal kral olan enla, Funan kral hanedann devirerek yerine Khmer imparatorluunu kurdu. Bu krallk en az 1 yzyl grkemli bir ekilde yaad. Kraliyetin Asyann dier mutlak krallklarndan bir fark yoktu. Devlet kadrolarnda kat bir hiyerari vard. nemli Hint mezhepleri burada bir arada yayordu. Kltr dili Sanskriteydi. En belli bal dikkati eken nokta Tanr ivann erkeklik organnn bir klt olmasyd. Tanr ivann erkeklik organ linga nerede ise devlet dini olmutu.

Linga

68

Paral Ordunun paras kesilemez

Ayn tarihlerde Dou Roma imparatoru Maurikios (Mauricios), Avarlarla uzun ve ypratc savalara giriti. Bu srada, Sasanilerin i ekimeleri nedeniyle, Dou Roma'nn Doudan Batya asker ve birlik kaydrmas mmkn olmutu. Avar savalar, zaman zaman Avarlarn, zaman zaman Roma'nn kazand savalar olarak devam etti. Avarlarn bar isteklerine ramen, vebadan zayflam Avarlar karsnda Dou Roma yakalad frsat karmak istemedi. Roma ordusu, Tuna'nn kuzeyine geti. Avarlar iin, Dou Roma ordusunu Tuna'nn gneyine geri srmek yaamsald. Yaplan savalarda, Bayan Kaann drt olunun drd de ld. Bayan Kaann kendisi de alt kez st ste yenildi. Maurikios, 601 ylnda, Macaristanda Tisa kylarnda, Avar Kaan Bayan' bir daha yendi. 602 ylnda Roma ordular Tuna'ya hkimdiler ve 602 ylnda, duyduu acya dayanamayarak, Bayan Kaan yaamn bitirdi. Bu dnemde Maurikios Strategikon adl askeri el kitabn yazyordu. Bu kitap sadece Dou Roma askeri taktikleri hakknda deil ayn zaman da Avarlar hakknda da bilgi vermekteydi. Bu arada Lombardlar talyann bir blmn igal ederek lkenin ilerine ilerlemeye balamlard. Sivil yetkililerin geri kalan Bizans topraklarn koruyamayacan gren Maurikios Ravennaya, Ravenna ve Romann ynetiminden sorumlu bir eksarkhos (askeri genel vali) atad. Daha sonra Berberi kabilelerinin saldrlarna kar koymak iin Kuzey Afrikadaki Kartacada da bir eksarkhosluk oluturdu. Bu ynetim biiminin, Bizans imparatorluunda sonraki yllarda ortaya kan tema (thema) sisteminin temelini oluturduu sylenir. ranllar, Slavlar, Avarlar ve Lombardlara kar dzenlenen seferler nemli mali sorunlara yol anca, Maurikios vergileri ykseltip, asker cretlerini drd. Bu uygulamann orduda yaratt honutsuzluk, Maurikiosun 602de baz birliklere klk ordughlarn Tunann tesindeki topraklarda kurmalarn emretmesiyle doruk noktaya ulat Ama Avar zaferinden ksa bir sre sonra, 602 ylnda, Tuna ordusunda isyan kt. Maurikios btn ailesi ile birlikte ldrlerek yerine ufak rtbeli bir subay olan Phokas mparator ilan edildi (602 610). Ordunun 602de imparator Maurikiosa kar dzenledii ayaklanmann ardndan, szc olarak Constantinopolise gnderildi. Bakentteki karklklardan faydalanarak imparator seilmeyi baard. Romayla iyi ilikiler kuran Phokas, dinsel konularda papaln stnln kabul ederek Papa I.Gregoriosun desteini kazand.

69

Eski mttefiki Maurikiosun cn almak iin Sasani kral II. Hsrev tekrar saldrd. Suriye ve Filistin igal edildi, Sasaniler Anadolu'yu da yamaladlar. Bu durum, Avarlar da kurtarmt. Yeni Avar Kaan ile yeni Roma mparatoru sulh yaptlar. Dou Roma, Avarlara yllk vergiyi demeye devam edecekti. Dou Roma, Avar basksndan kurtulup, Sasanilere dnmek istiyordu. Sasanilerin bakomutan, Ermeni asll Simbat Bagratuni idi. Simbat Bagratuni, 603 de Heftalitlerin zerine yrd. Heftalitler, Bat Gktrk Kaanndan yardm istediler. Gktrk ordusu Rey ve sfahan'a doru ilerlerken, Tardu orduyu geri ard. Meydan Sasanilere kalmt. Simbat da, Heftalit kraln ldrerek, Belt ve Heart blgesini yamalayp, geri ekildi. Bu srada Sasani tahtnda, Trkten doma denilen IV. Hrmzn olu II. Hsrev vard. II. Hsrev 589 628 yllar arasnda 39 yl saltanat srmtr. Bu dnemde Anadolunun ve Dou Akdenizin hkimiyeti konusunda Dou Roma ile Sasaniler arasnda son derece hrsl mcadeleler olmutur. Bu srada Araplar, kuzeye kmak zereydiler. Sasaniler, Dou Romaya kar kazandklar baarlardan biraz sarho, gelmekte olan tehlikeyi gremiyorlard. Zaten, Arap tehlikesi kolay bilinebilecek bir konjonktrde deildi.

M.S. 600

70

Dou ve Bat Avrupa

Gregory I

Dou Roma mparatorluk ynetimi, Constantinusdan balayarak ve Justinianus dneminde iyice rgtlenerek, kilise ile btnlemiti. Kilise ve Devlet i ie girmiti. Dou Roma topraklarnda kilise, devletin denetimi altndayd. Dou kiliseleri, cemaatinin yardmlarna ilaveten devletin yapt katklarla daha da zenginlemi ve g sahibi olmutu. Patriklerin tm arl olan kiilerdi. Hele Constantinopolis patrikleri dirayetli ve oturakl yneticilerdi. Ancak, hkmdar olan mparatordu ve iman konusunda bile son sz, onun szyd. 71

mparator, Basileus , mutlak ve kutsal bir hkmdard. Genelde asker kkenliydi. ktidara miras yoluyla gelinemezdi. mparatorluk saray, kent iinde, evresi kapatlm, gerek bir kentti. itilmemi bir lks iinde ve trenlerle dolu bir yaam olan mparator halktan soyutlanmt. Basileus ordular yneten bir generaldi, her eyi yneten ve denetleyen bir yneticiydi. Halk kkenli kalabalk bir memur topluluu devlet dairelerinde alyordu. Ama genellikle byk dairelerin bana nemli kiiler tayin edilirdi. Basileusun iradesi dnda bir irade yoktu. Byle olunca da egdm de yoktu. Brokratik yap hiyerarikti, tm memurlar maal olarak alrlard. Bat Avrupada, Roma piskoposluu, Papalk, eliki yayordu. Justinianusun igalinden beri, Roma, Dou Roma mparatorunun vesayetinde bir piskoposluk hviyetindeydi. Kilisede ise, Dou patriklerinin ve Yunan tarznn baskn etkisi vard. Hlbuki Romadaki makam, manevi bir stnle doru, doal olarak, nemli bir yol kat etmiti. Papa, yaklp, yklm talyada saygnln korumay bilmiti. Roma kentinde sivil kurumlar yok olunca, kentin gerek ba durumunda Papa kalmt. Ayrca, Roma piskoposluu, Saint Pierrein mlk sayesinde, talyann en byk toprak servetine sahip hkmi ahsiyeti idi. Servet, ona, byk bir gelir getiriyordu. Lombard istilasna kar direnmede Roma piskoposluu ba ekmeye balad. Yerel milisleri toplayp, rgtleyerek, Latin yurtseverliinin temsilcisi haline geldi. Yava yava, otoritesi Roma Cumhuriyetinin geride kalanlar ile zdeleiyordu. talyay igal eden gebelerin nazarnda da bu byleydi. Onlar da, Roma piskoposluuna, mparatorluk kimliinin bir temsilcisi gibi bakyorlard. 590 ylnda, Gregorius Papa seildi. Yunanca bilmiyordu. Ama dini Dou Roma imparatorluunun etkisinden kurtarmak gerektiini biliyordu. Bu etki mutlakyeti, dediim dedik bir etkiydi. Gregorius, Roma piskoposluunu, gebelerin hkimiyetindeki Bat Avrupann nderi konumuna getirtmeye alt. Yazd yazlar, btn Bat Avrupaya hzla daldlar. Papalk makamnn saygnl hzla artmaya balad. Saksonlarn ngilteresi henz amand. Keltler, lkelerini igal edip, kendilerini kuzeye sren Germen istilaclara kar byk bir hn besliyorlard. Bu psikolojide yetien sko misyonerlerin Saksonlar Hristiyan yapmak gibi bir istekleri yoktu. Etraflar Hristiyanlarla sarl olmasna ramen, Anglosaksonlar hala Hristiyan olmamlard. Papa Gregorius, 596 ylnda, Anglosaksonlar dine dndrmek iin, adaya bir Benedikten kei kafilesi yollad. Benediktenler, Cantenburyde talya dndaki ilk Benedikten manastrn kurdular. Manastr ksa srede byk baar salad, Anglosakson beyleri vaftiz olmaya baladlar. Papa Byk Gregorius (540 604), dini bilgisi fazla, ruhsal dnya konusunda uzman, ama entelektel olmayan tipik bir Romal idi. Gregoriusun dnd Tanr Saint Augustinusun Tanrsna pek benzemiyordu. Gregoriusun Tanrs, insanlarla geilemez bir karanlkla ayrlyordu. Nyssal Gregorios ve Dionysos gibi Dou Romal Hristiyan dnrleri, Tanr ile insanlar arasnda bir bilgisizlik bulutunun olduunu sylemilerdi. Ama Papa Gregoriusun bulutu, bilgisizlik bulutu deil, ac veren zifiri karanlkt. Ac ve izdirap Tanrya ulalamamann zorluundan domaktayd. Tanr ile ortak ynlerimiz olsa bile Tanrnn davranlar hakknda tahminde bulunmamz olanakszd. Tanr hakknda bildiimiz tek doru, bilebilecek yeterli bir eyimizin olmadyd.

72

Gregorius, i dnyasnda Tanrya ulama abasndayd. Tefekkrn verdii nee ve huzur, karanl amak iin yaplan zorlu ve aclar dolu mcadeleden sonra, yaanan ksa bir and. Gnl, kendi iinde grdne, gzlerini dikip bakamaz, arabuk bir gz atar, nk kendi alkanlklar sonucu, aa batmamak zorundadr. Bu srada ruh zlem eker, mcadele eder, kendini amaya urar, Ama yorulur, her zamanki karanlna geri batar. Tanrya ancak zihnin byk abas ile ulala bilinirdi. Yakup nasl melekle gremise, yle, kendinle greilmeliydi. Tanrya yaklatka, ruh, alamaktan baka bir ey yapamaz olurdu. Gregorius, uzun bir sre, en az alt asr, Hristiyan dnyasnda, ruhsal bir klavuz olmutur. Bat Avrupa, Germen krallarn hkimiyetinde, Dou Romadan ayr bir yola sapm gidiyordu. Ama Dou Roma topraklarnn tmnn de ayn yeknesaklkda olduu sylenemezdi. Msr, Suriye, Anadolu, Yunanistan ve Balkanlar pek ok adan birbirlerinden farkl idiler. Yunanistan bir yana brakrsak, Balkan yarm adas Dou Romadan ok daha fazla Bat Avrupaya benziyordu. Blgelerin kendi aralarndaki farkllklar bir yana, brokrasinin demir penesi ve ar vergilendirme, her yerde halk eziyordu. Btn halklar devlet ynetim biimine kar genel bir soukluk duyuyorlard. Douda da byk toprak mlkiyeti gelimiti. zgr kyllerin nemli bir blm kolon uygulamas iinde erimiti. Kyllerin yakalarn devletten veya patronlardan kurtarabilmesi iin tek are kamalar idi. Ama bunu baarmak o kadar kolay deildi. Balkanlar, gebe aknlar ile halla pamuu gibi atldndan, buralarda yaayan kyller, ktnn iyisisi semek zorundaydlar. Kentlerde, kasabalarda, kylerde velhasl her yerde, devlet, insanlar babalarna, mesleklerine ve kamusal sorumluluklarna balayarak, sosyal yaam kalplamt. Zanaat ve ticaret devlete inceden inceye dzenlenmiti. Silah retimi ve lks eya retimi devlet tekelindeydi. Devlet, byk kentlerin yiyecek ve ihtiyacn karlyordu. Ama bunu yaparken zorba yntemleri kullanmaktan da ekinmiyordu. rne, mallara el koyuyor veya bunlar piyasa fiyatnn altnda ok dk fiyatlarla satn alyordu. Dou Roma ordusu da, aynen Batda olduu gibi, gebelerin hkimiyetine girmiti. zellikle V yzylda, Doudaki gebeler de, aynen Batda, talya, Galya, spanya ve Afrikada olduu gibi blgesel iktidar ele geirmenin peindeydiler. Dou Roma da onlar topraklarna yerletiriyordu. Paral ve byk ordu, mali adan devleti kmaza sokuyor, hazineyi yiyip bitiriyordu. Hazine bitiyor, sonra hemen tekrar doluyordu. Dounun Batya olan en byk stnl Ticaret ve zanaatt. Ticaret ve zanaat, antik kltrle srekli beslenen ve oktan zmlenmi bir kltr ortamnda yaamaya ve gelimeye devam ediyordu. Uluslararas ticaret, halk kitlelerini dorudan etkilemiyordu. Zaten konusu lks tketim mallaryd. Bu da aristokrasinin ilgi alanna giriyor, halka yarar dokunmuyordu. Ama i ticaret ve blgeler arasnda yaplan ticaret, halkn dorudan kendini ilgilendiriyordu. Devletin idari olarak bu ticarete karmas zorluklar ve adaletsizlikler yaratyordu ama yine de halkn can damar olmaya devam ediyordu. Bu ticaretten her kesim bir pay alyordu. Kentlerde varlkl bir snf oluuyor ve mal varln gnden gne bytyordu. Gebeler, Bat Avrupada ierlere kadar, gnllerinin istedii her yere girmilerdi. Bunlardan Roma mparatorluunun esas topraklarna girenler, ya zmsenmiti veya zmsenecekti ve etraflar Romallarca evrilmiti. Douda ise gebeler snrlarda kalmlard. erlerdeki zengin ve gelimi kentlere kadar sokulamamlard. Dou Roma ordusu, bu byk ve gl ordu, onlarn ierlere szmasn nlyordu. Dou, durmadan yeni

73

ordular dourabiliyordu. Dounun kaynaklar, gebelerin baa kabileceinden ok fazlayd. Suyun mecrasnda akmas gibi, gebeler de Dou topraklar yerine, direncin tamamen bittii Bat Avrupay tercih ettiler. Buda, Dou Roma zerindeki basky azaltp, onun nefes almasn ve kendini toparlamasn salad. Ancak, Yunanistan hari Balkanlar, Bat Avrupaya benzer ekilde gebe istilalarna ve gebe krallklarna sahne oldular ve olacaklard. Bu nedenle Douda Bat Avrupaya en benzeyen gelime Balkanlarda oluyordu. Her ne kadar, Suriye, Dou Anadolu ve bazen Msr, ranllarn saldrlarna ve igaline maruz kalyorsa da, bu gebe istilasndan ok farkl bir olguydu. Bu topraklar iki imparatorluk arasnda el deitiren ama yap ve kltrn devam ettiren yerlerdi. Topraklarn Dou Romann veya Sasanilerin elinde olmas, yapsal bir deiiklik getirmiyordu. Dou Anadolu, durmadan, Dou Roma mparatorluu ile Sasaniler yani genel olarak ranllar arasnda gidip, geliyordu. Dou Anadoluda ran etkisi, Roma etkisinden ok daha fazlayd. Daha nce anlatld gibi, Dou Anadolu halk ufak ufak blgelerde, paralanm olarak ve yerleik airetler olarak yayordu. Airetin bandaki aile, btn airete hkimdi ve tek otorite idi. Bu sert ve despot bir otoriteydi. Yaam hakk airet reisinin ve meclisinin iki duda arasndayd. Hak hukuk, beslenebilmek, herey aalarn (prenslerin) yetkisindeydi. Airet reisini snrlayan tek ey geleneklerdi. Bu nedenle airetin halk, gelenekleri, kendilerini koruyan tek g olarak grr ve ona sarlrd. Bu gelenekler bu kadar uzun sre insanlarn erevesi ve tek gvencesi olunca, gnmze gelindiinde bile etkisi devam etmektedir. Airetler birbiri ile eliirken, aralarndaki dzen kan davas gelenei ile korunuyordu. Airet ynetici aileleri, Dou Roma mparatorluunu ve ran mparatorluunu politik manevralarla daima lehlerinde kullanyorlard. Hepsi, siyaset ustas olmulard. Zaten ok sktklarnda, Dou Anadolunun o hain, sert ve geit vermez doas onlar koruyordu. Airet, aslnda bir gebe kabilesinden ok farkl bir yaplanmayd. Kabilenin eitliki yaps yerine bir cins kle topluluu gelmiti. Gebelerin rfleri, yz binlerce yllk aman dininin doa ile uyum iin bulduu adetlerdi. Dou Anadoluda geerli olan ise, yerleik dzenin yapsna uygun, snfsal, aalarn kiisel karlar dorultusunda gelimi adetlerdi.

74

Protokol

Son yllarda yaplan Bat Gktrk (Trk) in savalarnda, Trkler baarl olamamt. Savalarn byk bir ksmn in kuvvetleri kazanmt. inliler sular zehirleyerek, byk miktarda insan ve hayvann telef olmasna sebep oluyorlard. Boylar, toplu lmlerin nedeni olarak, Gk Tanrnn, zararl yamurlar yollayarak, onlar cezalandrd zannna kaplmlard. in, bir taraftan da Tles boylarn bakaldrmaya tevik ediyordu. Sonunda, 603 ylnda, isyan patlad. Tardu Kaann yannda ki btn boylar ondan uzaklatlar. Tardu Kaan tek bana kald ve Tibet'e kaarak, yok oldu. Ayn yl, Bat Gktrklerin Dou blgesi Kaan Ni-li de yaplan savalar srasnda ld. Bat Gktrkleri ar yenilgiler almlar, nderlerini kaybetmilerdi. Normal olarak dalmalar gerekirdi. Ancak, dalmadlar. Ni-li'nin olu 'u-lo, Batda hkimiyeti eline ald (603 -611). 'u-lo, kendine balanan boylar iyi ynetemedi. Tles boylarna ar vergiler koydu. Duruma itiraz eden Tles beylerini ldrd. Tlesler isyan ettiler ve Trklerden (Gktrklerden) ayr bir siyasi birlik kurdular. Tlesler Ki-pi boyundan Koleng'i, Baga unvan ile Kaan yaptlar. Baga Kaan, Tanhan dann kuzeyine yerleti. Baga Kaan cesur, etkili ve nitelikleri stn bir insand. Onun zamannda Tles siyasi birlii geniledi, Hami, Turfan, Yarkent Tles hkimiyetine girdi. Bat Trkleri, kendi i problemleri ile urap, zayflaynca, Karadeniz ve Kafkasyann kuzeyinde de hkimiyetlerini kaybetmilerdi. Buradaki Ogur, Alan, erkez, Macar ve Slav boylar, Han Kurt (605 665) evresinde siyasi birlik kurdular. Han Kurt'un ait olduu Dulo ailesi, Attila'nn kk olu rnek'ten geldiini iddia ediyordu. Efsanevi soy ktne gre, ilk Han Avitohol du. Peinden rnek Han tahta geti. Daha sonra Sever Han kaan oldu. Bu Trk Hanlar, gelenee gre, " Kut " kaybedince, tahtlarn da kaybediyorlard. Diceng Han, kr olunca, Kut kaybetti diye, iple boularak ldrlmt. Han Kurt tarafndan kurulan konfederatif siyasi birlie " Byk Bulgarya " ad verildi. Bulgar Kaanlar iki ad tarlard. rnein Han Kurt Kaann, Trk ad Kurt (Kovrak, Kavrak), Slav ad Kobrados du. Kurt'tan sonra gelen Kaan Trke Bat-Bayan (665 668) , Slavca Bezmer adlarn tad. .

75

Japonyada Yamato devletinin gl militer aristokrasisi, Yamato hegemonyasna kar direnmeye balamt. Yamato saray bu probleme, in modeli bir hkmet uygulamas ile cevap verdi. VII. Yzyln hemen balarnda Yamato ine ynetimi, toplumu ve filozofiyi incelemek zere aratrmaclar yollad. Bunun sonucunda da Japonya in tipi ynetim modelini, Budizmi ve in takvimini kabul etti. Btn bu deiiklikler Prens Shotoku Taishi (otoku) (Shotoku Taishi 573 621) tarafndan ynetildi. Bilindii gibi Shotoku, mparator Suiko dneminde Yamato saraynn kral naibiydi. Shotokunun en nemli icraat in yaz ve sitilini Japon yaamna adapte etmesidir (M.S. 604). 604 ylnda mparatorie Suikonun yeeni ve yardmcs Shotoku Taichi Budist ahlaka dayal bir ynetim ferman yaynlad. Kuruluun on yedi maddesi (Kenpo Jushichijo) Japon ynetiminin kurulu filozofisini belirten ilk yazl eserdir. Bu anayasa, iinde Budist unsurlar tayan Konfyus prensipleri dorultusunda hazrlanm bir anayasadr. Bu 17 maddelik ferman otoriter, adil ve merkeziyeti olmayan bir hkmet yapsnn temellerini att. Japon mparatorluk ynetimi, bundan sonra bu ferman ile ekillenecekti. Japonyada Budizm yerlemi ve eski Japon dini intoizm gerilemiti. Budist tapnaklar lkenin her yerinde ykselmeye balad. 607 ylna gelindiinde, Dou Trkler Ki-min Kaan sayesinde, inlilemeye baladlar. Baz Trklerde salarn inliler gibi rme, in giysileri giyme, in yaam tarzn benimseme grlmeye baland. Dou Trk ordular, in saflarnda, Bat Trk ordular ile savayorlard. Ama in, fazlasn istiyordu. in, Bat Trklerin de kendisine baml hale gelmesini istiyordu. in elisi, 'u-lo Kaan baml yapmak iin huzuruna kt.

Shotoku Taichi

in elisinin sylediklerine gemeden, bir hususu akla karalm. Herhangi bir hkmdarn, in elisi veya in mparatoru ile protokol kurallar neyi ifade eder ve neden nemlidir. Bilindii gibi, Gk dinine inanan in iin Gktanr, en byk Tanrdr ve evrenin uyumunu simgeler. in mparatoru, Gn olu olarak, evrenin bir paras olan yeryznde uyumu gzetmek ve salamakla ykmldr. in, dnyann merkezi ve tek asli devletidir. in

76

mparatoru, in'i ynetmekle, dnyay ynetir. Bu nedenle, dnya zerinde in mparatorundan daha kutsal, daha yetkili, daha nemli kimse yoktur. Dier btn devletler ve hkmdarlar, in mparatorundan aa durumdadrlar ve in'e baml olmak zorundadrlar. Bu nedenle, in yabanc hkmdar ve eflere, kendi hiyerarisi iinde unvanlar verir ve onlar verdii unvanlarla arr. Dnya zerinde yaplan riteller, trenler ok nemlidirler. Bunlar, evrenin ileyii ve dnyann dzeni ile yakndan ilgilidir ve hatta bazlar bire bir etkilidir. ok nemli trenleri, bizzat Gn olu ynetir ve herhangi bir yanllk yaplmasn nler. Shang rahipleri ve st dzey yneticileri de trenlerin gerei gibi yaplmasn, bir hata olumamasn salamaya yetkili, grevli ve sorumludurlar. Bu trenlerin gerei yerine getirilmez ise, evrenin ileyiinde bir dzensizlik, bir atlak meydana gelir. Bu da tm dengeyi bozduundan kt olaylarn ve istenmeyen durumlarn ortaya kmasna sebep olur. Veba salgn, kuraklk, byk isyanlar, seller, Sar nehrin mecrasn deitirmesi, depremler, alk, btn bunlar, yaplan yanllklarn sonunda ortaya kan durumlardr. te yukardaki nedenlerle, herkes in mparatoruna biat etmek ve onun nnde secdeye kapanmak zorundadr. in mparatoruna kar, onun cismani varl orada olsun veya olmasn, herkes, konuurken, hediye alp verirken, onun szlerini dinlerken, mparatora kar uyulmas gereken protokol kurallarna uymaldr. Bu kiisel deildir. Dnyann ileyii ile ilgili bir durumdur. Eli ise mparatoru temsil etmektedir. Eliye gsterilecek sayg in mparatoruna gsterilecek saygdr. Eli iin dzenlenecek tren, kurallar belirli bir tren olmak zorundadr. Trenin ekli, sras ve tren srasnda uygulanacak simgesel davranlar in rahiplerince belirlenmi ve zorunlu kurallar haline getirilmitir. Trkler de Gktanrya inanmaktadrlar. Ama bu inan, kken itibar ile in inanc ile ayn menbadan gelmesine ramen farkldr. Trk Kaan Gktanr ile ilikili bir kutsal yaratktan tremedir. Dolays ile Gk tanr ile balantldr ama onun olu deildir. Onu, Ge balayan ve kutsal yapan atalarnn ruhlardr. O sadece yaayan kabilelerinin yelerinin deil, lm btn atalarn temsil etmekte ve onlar adna hareket etmektedir. Bu dnyada atalarn utandracak davranlarda bulunursa, onlar bunun hesabn, lnce, ondan soracaklardr. Atalarnn yzne bakacak durumda olmaldr. Onlar tarafndan dlanmamaldr. Kabile dnda kalmak adsz kalmak demektir. Adsz kalmak da yok olmakla edeerdir. Korunan yalnz kendi onuru deildir, ayn zamanda atalarnn onurudur. Trkler de dnyann dzenini koruyabilmek ve dzenin bozulmasn nleyebilmek iin trenler yaparlar. Tanrlarn kzarak kendilerine ktlk yapmasn nlemek iin, atalarnn onlar korumaya devam etmesi iin kurban trenleri ve riteller dzenlerler. Ama bu trenler, inlilerinki kadar ekilci ve atafatl deildir. Kurallar yazl olmadndan doalamaya aktr. Treni yneten ba amann kiisel tarzn trenlere eklemesini kimse yadrgamaz. Ecdat maarasnda dzenlenen trenler gibi nemli trenleri, bizzat byk Kaann kendisi ynetir. Bylece Kaan en byk aman, br dnya ile araclk edebilen en yetkili kii olur. in elisi ile Kaan karlatklarnda, protokoller atr. O anda uygulanan protokol, gl olan devletin protokoludur Ama yine de trenin in iin minimum bir kabul edilebilirlii vardr. bara Kaan, in'e baml olmay kabul ettikten sonra gelen bir in elisi nnde, in protokoluna uymay ret eder. " Atalarmz bu gne kadar kimseyi byle selamlamad " der. Ama sonunda, mparator mektubunu alabilmek iin yerlere eilip, mektubu bann

77

zerine almak zorunda kalr. Trende bulunan Trklerin yzleri kzarr, ac ac feryatlar ederler. te, in elisi, 'u-lo Kaana kar, Doan Avcolu'nun Trklerin tarihinden aktardmz, u konumay yapar. " Tek krallktnz. Ortadan blndnz, birbirine dman iki krallk kt. Her yl, birok on yl savatlar. kisi de birbirini yok edemedi. Bundan aka ortaya kyor ki K'i-min ve 'olo'nun krallklar, rakip krallklardr. imdi K'i-min bir milyona yakn oymak ve askerinin bana geerek in arazisine girdi ve Gk Oluna bamlln bildirdi. O neden mparatora bu kadar byk ballk gsteriyor? Yalnzca ve yalnzca sizden nefret ettii ve siz Kaan tek bana yenemeyecei iin. Bu nedenle kendini kk drmeye rza gsterdi ve Gk'n Oluna hizmet etti. ki byk kralln askerlerleri, sizi yok etmeye gelecek. Askerlerin yola kacaklar gn saptanm idi. Bununla birlikte, in kkenli anneniz Hiang lkesine geri dnd ve bakentte konuk evine yerleti. Anneniz, Gk'n Olunun verdii karar renince, yok olacanzdan korktu. Ackl bir ekilde yaknarak ve alayarak sarayda kald. Gk'n Olu ona acd ve sava planlarn durdurdu. Anneniz, yere kapanarak hatalarn balanmasn istedi. Uyarmak zere size bir eli yollanmasn nerdi. Gk'n Olu bu istei kabul etti. Bamllnz bildirmeye gelmenizi ve K'i-min'e yaplan balarn ve ereflerin size de yaplmas yolunda yakarmanz buyurmak iin beni eli yollad. Ey Kaan, kendinizi baml tanrsanz ve mektup nnde yere kapanrsanz, krallnz sonsuza dek bar iinde olacak ve anneniz bahtiyarlk gnlerini uzatabilecek, yoksa anneniz Gk'n Olu'nu aldatm saylacak ve zorunlu olarak ldrlecek, kellesi barbarlarn sarayna yollanacak. Byk Sui Hanedan askeri sefere kacak, bir sr kavimlere yardm edilecek. Doudan ve Batdan gelecek yardmlarla size saldracaz. Yok olmanz bir gn bile srmeyecek. O halde ne yapmal? ki kez yere kapanmak size dokunduu iin mi sevgili bir anneyi lme yollayacaksnz? Bamllnz belirten bir sz sylemek isteyiinizden mi krallnzn yitirilmesine neden olacaksnz? " 'u-lo Kaan, iki kez yere secde edip, mparatorun mektubunu dizleri zerinde ald. Peinden, mparatora eli yollayarak bamlln bildirdi. Ancak, kendisi, in sarayna, mparatorun yanna gitmedi. Bu ise in'de, 'u-lo'nun ball konusunda tereddtler yaratyordu. M.S. 600 ile 1200 yllar arasnda, Gney Amerika'da yaylan en azndan politik oluum vard. Titicaca Gl yaknlarndaki Tiwanaku ehri, gcn gl evresindeki zengin tarm alanlarndan alyordu. Zamanla topraklarn Perunun gneyindeki aa blgelere yakn vadilere, hatta ili'nin ve Arjantin'in Kuzey blgelerine kadar geniletmiti. Bylece bu blge ilk nka toplumunun gelitii yer oldu.

78

Herakleios

Herakleios ve olu

zerlerindeki Trk (Gktrk) basks hafifleyince, Sasaniler tekrar Dou Roma topraklarna girdiler. Sasani ordular 608 de Kadky'e kadar geldi. Bu arada Dou Roma ieriden de kaynyordu, anari alm ban gitmiti. Suikastlar, karklklar birbirini izliyordu. mparatorluk kurtarcsn bekliyordu. Maurikios (Mauricios) dneminde, Bat topraklarnn savunmasn kolaylatrmak iin, Bat iki askeri valilie blnmt. Bunlara " eksarh " deniyordu. Tm askeri ve sivil otorite askeri valilerin elindeydi. " Ravenna eksarh " l talya'ya, " Kartaca eksarh " l Afrikaya bakyordu. Daha nce, Avarlardan korktuklar iin talya'ya gen Lombartlar, talya'da zor durumda kalp, Avarlardan yardm istediler. Dou Roma ile sulh anlamasn imzalayan Avar Kaan, 609 ve 610 da talya'ya gitti. Avarlar, nce talya'y yamaladlar, sonra, kendilerini yardma aran Lombartlar ile savatlar. 610 ylnda Kartaca eksarhnn olu Herakleios isyan etti. Msr isyan destekledi. Herakleios, bir donanma ile Constantinopolis'e geldi. Kent halk, hemen onun yann tuttu. Phokas tahttan

79

indirilip, idam edildi. Phokas dneminde eitimi iyice zayflayan stanbul niversitesi kapatld. niversite 50 yldan fazla kapal kalacakt. Herakleios, dalm orduyu toparlayp, yeniden organize etti. Ciddi tasarruf nlemleri alarak maliyeye eki dzen verdi. Bakentte, partilere, yeil ve mavilere kar sert nlemler ald. Onlar etkisiz hale getirdi. Herakleios (Herakleos), devleti yeniden yaplandrmaya alrken, daha hala yeterli gce eriememiti. Bu durumda Herakleios (Herakleos), Avar Kaannn istei ile Marmara Erelisinde, Avar Kaan ile yz yze yaplacak bir grme dzenledi. Herakleios (Herakleos), konuk Kaan onuruna byk enlikler ve araba yarlar yaplmasn buyurdu. Halk, Marmara Erelisinde topland. mparator, en sekin askerleri ile yola kt. Avar Kaan ise, mparatora kar baskn dzenledi. Hileyi nceden anlayan Herakleios, askerleri baskna kar direnirken, kyl klna girerek kat. Avar Kaan ise, baskn baarsz olunca, Constantinopolis surlarna kadar ilerledi. Bu srada, Avar ordusunda yine salgn hastalk kt. Avarlar da ele geirdikleri ganimet ve esirlerle yetinmek zorunda kaldlar. Avar ordusu, kararghna geri dnd. Avar Kaan, Constantinopolis'e eli yollad. Avar elisi, suu laf dinlemeyen, Avar ordusunun zerine atp, Kaan susuz gstermeye alt. Herakleios'un akl fikri Sasanilerde idi. Eliye inanm grnmek iine geldi. Avarlara 200 bin altn dendi. Ancak, bu olaylar Herakleios'a ders olmutu, bir taraftan Avarlarla iyi ilikiler srdrrken, dier taraftan, Avarlara kar bir koalisyon rgtlemeye alt. Bulgarlarla ittifak yapld. Dou Roma ajanlar Galiya'daki Hrvatlar, Elbe Srplarn ve Bohemya eklerini Avarlara kar kkrtmaya baladlar. Sasani saldrs daha da iddetlenerek sryordu. 611'de Urfa ve Antakya, 612de Kayseri Sasanilerin eline geti. Dou Roma mparatoru Herakleiosun ilk kars Eudoksia 612de ld. mparator bir yl sonra yeeni Martinayla evlenince bu evliliin ensest, Martinay da lanetli sayan pek ok uyruunun tepkisi ile karlat. Bu tepki Herakleiosun ynetimine zaman zaman ciddi zorluklar kartt. 613'te Dmak (am), 614'te Kuds ranllarca igal edildi. Kuds patrii Sasanilere esir oldu. sa'nn Ha, Hristiyanlarn en kutsal hatras idi. Sasaniler, kazandklar zaferin bir gstergesi olarak, Ha Kudsten alp Sasani bakenti Medain'e (Ktesiphon) gtrdler. 619 ylnda Sasaniler Msr' igal etmeye baladlar. skenderiye dt. Bu dn psikolojik yanyla birlikte, Dou Roma'nn tahl kayna kaybedilmi oldu. Sasani ordusu, Anadolu'yu bir batan bir baa kat ederek, Constantinopolis nlerine geldi. 617 ylnda, Constantinopolis surlar Sasanileri glkle durdurdu. Sasaniler geri dndler.

80

Avrupa-Akdeniz-Ortadou M.S. 620

81

Dalan Avrupann ilac

Tarihin anlatmnda VII yzylda ilerlemeye baladmz ve Mslmanln ortaya kaca bu srada, biraz geriye dnp, bir zet yapmakta yarar olacaktr. Roma mparatorluu nce Dou ve Bat diye ikiye ayrlm, sonra Bat Roma yklarak, ayakta, Dou Roma kalmt. Ksa bir sre iinde, Avrupa Hristiyan olacak, slam dini doacak, Arap yaylmas balayacak, Trkler Batya gelecektir. Yeni olaylara ve gelimelere gemeden, buraya kadar olduka geni bir ekilde anlatlm olanlarn son ksmn, zellikle Bat Avrupa asndan, ksaca zetleyelim. Bylece konular bir toparlam ve yeni gelimelerin kolay anlalmas salanm olacaktr. Ayrca, Avrupa devletlerinin ortaya k zemini gzden geirilmi olacaktr. III ve IV yzyllara gelindiinde, eski Roma'nn asil aileleri oktan silinip gitmiti. valyeler, asillerle kararak " senatoryal " denen bir snf oluturmutu. Bu snf, btn byk toprak sahibi aileleri, eski bir senatr ataya dayanarak, kapsam iine alyordu. Maddi durumu az ok iyi denebilecek olan orta byklkteki toprak sahipleri de, bal olduklar sitede curia'lara girmilerdi ve bir orta snf oluturuyorlard. Kentlerde toplanm pleblerden oluan geni halk kitleleri " humilis " (aalk, aciz) diye nitelendiriliyordu. Bunlar herhangi bir nedenle mahkm olurlarsa, en ar cezalara arptrlyorlard. Uzun zamandr, savalardan kleler elde edilemiyor, bylece toprak kleler tarafndan ekilip, biilemiyordu. Byk toprak sahiplerinin yanna yerlemi olan, hr ama yoksul insanlar " kolonlar " olarak, kiraladklar topraklarda tarm yapyorlard. Gebeler gelip, kuzey eyaletlerini igal etmilerdi. Yama, istila, kym derken nfus azalm ve yoksullamt. Eski byk ve yaygn ehirler, imdi, ehir surlar iine skyor ve klyordu. Eskiden, ftuhatlar sonucu, Roma'ya akan yabanc krallarn hazineleri, altn ve gmler, artk yoktu. Tam tersine, in ile yaplan ticaret sonucu, altn ve gmler, Douya doru akyordu. Gebeler de yama ettikleri yerlerden ele geirdikleri kymetli madenleri, Roma mparatorluk snrlar dna karyorlard. Enflasyon azd. Aslnda 34 gr gmten yaplan gm sikkeye, gittike daha fazla oranda bakr kartrlmaya baland. III c yzyln sonuna gelindiinde, sikke iindeki bakr oran % 95 bulmutu. Savalardan geri kalan srelerde, askerler, talimlerin yapld ve disiplinin saland garnizonlarda yayorlard. Para ktlanca, asker maalar yiyecek ve toprakla denmeye baland. Bunun sonucu olarak askerlere ailelerini de yanlarna getirme izni verildi. Bylece, snrlardaki ordular, hareket kabiliyetini kaybedip, kyl-asker milisleri haline dntler. Gebeler, efleri ile birlikte askere alnabilindiinden, ordunun savakan blkleri (muharipler), gebe ordusu haline dnt. III. yzyln sonunda, ordularca i bana getirilen mparatorlar, generallik rtbesine km halk adamlaryd. Kaba, cahil ama yiit ve alkandlar. Sade ve eziyetli bir hayat srdler ama mparatorluu geici de olsa kurtardlar. Bir tek kii tarafndan ynetilemeyecek kadar 82

bym olan mparatorluk topraklar iki mparator tarafndan, blnerek ynetilmeye baland. Bu mparatorlar Augustus unvann tayorlard. Biri talya'da oturup, Batya bakyor, dieri, Constantinopolis'de oturup, Douya bakyordu. Daha mparatorluk birliini muhafaza ediyordu. Kamu evraklarnda, iki mparatorun ad yan yana yazlyordu. Ancak, V. yzyln banda, bu blnme kesin bir hale geldi. Dou Roma saray, daha nceki Asya saraylarna benzedi. mparator, banda bir ta tayan, haremi olan, secdeye kapanarak selamlanan, veraset yoluyla ibana gelen, kutsal, mr boyunca tahtta oturan bir hkmdard. Memurlar, artk, ksa sreli seilen majistralar deildi. Her biri yalnz bir ile grevli, daimi bir memurlar topluluu idiler. Brokrasi, kalemler eklinde tekilatlanmt. Servis efleri, grev unvan ve rtbe tayorlard. Belli bir hiyerari iinde, sraya uyarak, bir rtbeden dierine ykseliniyordu. En yksek grevler, mali iler, saray ynetimi, topraklarn idaresi, adna arkada (komit) denen, mparatorun evresinden kiilere veriliyordu. Komit, daha sonra, nemli bir asalet unvan olan " kont " olacaktr. Eski Roma eyaletleri, daha kk paralara blnm, her birinin bana, byk toprak sahipleri aristokrasisinden valiler getirilmiti. Valiler, ynetiyor, adalet hizmetlerini veriyor, mali ilere gz kulak oluyorlard. Snrlar, asker kkenli olan ve adna ef (dux) denilen kumandanlara emanet edilmiti. lerde bir asalet unvan olacak olan " Dk " unvan da bu kkten gelmektedir. Arazi vergisinin toplanabilmesi iin, tarm aralar, rnler ve topraa bal kyller ile birlikte btn topraklar bir deftere yazlyordu. Ticaret ve endstriden de her be ylda bir " altn ve gm " vergisi toplanyordu. Vergiler arlatka, mkellefler bunlardan kurtulmaya alyorlard. Kentlerde, arazi vergisinin denmesinden mteselsil sorumlu durumda bulunan curialler yani toprak sahipleri mlklerini terk ediyorlard. " Altn ve gm " vergisine tabi olanlar, ticareti ve zanaatlarn brakyorlard. Hkmet de, bu ka nlemek iin, meslekleri mecburi ve babadan ola geer bir hale soktu. Curialler, curiaya; zanaatkrlar loncalarna, askerler de orduya baland. iftiler, kleler ve kolonlar topran ayrlmaz bir paras haline getirildiler. Kyl serf olmutu. Herkesin yerinden ayrlmas yasaklanmt. Asrlar boyunca silahszlandrlm, kamu ilerine kartrlmam, uzak bir hkmete tabi olan mparatorluk sakinleri, boyun emeye alk, kar koyamayan, aidiyet duygularndan yoksun, topluma kar duyarsz uyruklar haline geldiler. Kimseyi kendi zel ii ve kiisel menfaati dnda bir ey ilgilendirmiyordu. te hi bir orijinal fikir hayatna sahip olmayan bu tembel ve hareketsiz halka, doudan bir din geldi. Avrupada yaayanlarn btn dinsel alkanlklarn ve ahlak kavramlarn alt st etti. Sonunda, Avrupaya kendi birliini kabul ettirdi. Daha nceki dinlerde, rahip, trenleri icra ile grevli bir nevi tapnak bekisiydi. Hi bir belirli inanca sahip olma mecburiyeti yoktu. Uzun zamandr yrrlkte kalan llere tapnma adetleri gerei ve l bedenlerin sala zarar vermesini nlemek iin, onlar gmmek mecburiyeti uygulanyordu. lnn mezarndan kmas yani hortlak fikri, btn Avrupada kklemi kuvvetli bir korkuydu. Hibir din, tek bir tanrya inanlmasn istemiyordu. Bir tanrnn kudretine beslenen inan, baka bir tanrnn kudretine de inanlmasna engel olmuyordu. Avrupada, Romann Yunanllardan devirilen resmi tanrlarna, mahalli tanrlara, Msrdan gelen sise, Anadolunun Kibelesine, Perslerin Mitrasna (Mithra), hepsine taplyordu. Bu sistem salkl bir ekilde alr gzkrken, Hristiyanlk gelip girdi ve dier dinlere baskn kt.

83

Papa

Hristiyanlk, Anadoluda, Suriyede ve Msr'da domu, serpilmi ve ekillenmiti. Bu lkelerdeki din adamlar, Tanrnn nitelii ve insann lmden sonraki kaderi hakknda, zaten, tutarl bir doktrin kurmulard. imdi, burada, daha nce zaman zaman bahsettiimiz bir konuyu biraz ilemek gerekecektir. Bu topraklarda, gizli dini tarikatlar oktan beri faaliyet gsteriyorlard. Gizli olduklarndan, bunlar hakknda ok ey bilmiyoruz. Bu tarikatlar, eski dini inanlar (rnein sis, Adonis vs), baka kkenli usul ve ayinleri ilerine almlard. Ama, ktlk kuvvetlerinden kurtulup, ruh ve beden temizliini salamak ve ile doldurarak sonunda iin srrna varmakt. Gizli tarikatlarn inananlar ile ekerek, selamete kavuuyor yani Tanr ile ahsen ve dorudan doruya buluuyorlard. Gizli tarikat (Mystere), ayn tanrya tapanlar arasnda bir kardelik ba yaratyordu. Dnyann izah, randan, Zerdt dininden gelmiti. Ik ve iyilik Tanrs ile karanlk ve ktlk Tanrs arasndaki srekli sava meydan dnyayd. Bu ktlk fikri Yahudilerde satan (eytan), dierlerinde diabolos (diable) ekline dnmt. eytan fikri, llerin ruhlarnn yeraltnda kaldklar inanc ile ve Tanrnn efaati sayesinde selamete eriilecei kavram ile birleerek temel bir doktrin olmutu. Yakn Douda, ktlk kuvvetlerinden korkma ve bunlara kar korunma ihtiyac; ile ekerek, gnahlar balatmak ve br dnyada mutlu ve sonsuz bir hayata erimek umudu, iyice yerlemiti. eytan, cehennemin hkimiydi ve daha alt rtbeden kt ruhlardan, iblislerden yardm alyordu. Bat Avrupaya, Hristiyanlk girerken, beraberinde bu doktrini ve eytan da getirmiti. Artk, Bat da, ebedi izdiraplarn dehet verici etkisi altndayd. Tm Dou ve bu arada Yakn Dou, yaarken ruhu bedenin kalbndan kurtarmann yollarn da aramt. Bedenin balarndan kurtulan ruh, vecd ve cezbe haline gelecekti ki, bu sayede, Tanrsal leme ulala bilinsin. Oru, uyumamak, hi hareket etmemek, konumamak gibi usullerle beden zayflatlyordu. Bu yola girenlerin, tanrsal leme yaklatka, mucizeler yaratmas beklenen bir husustu. Bunlara " mucize yapclar " (virtus) deniyordu. Yaratlan mucizeler, uzun uzun anlatlyor ve biyografya yazlarna geiyordu. Okuyanlarn inanlarn pekitirmek iin, yazarlar mmkn olduu kadar ok mucize anlatmay makbul bir i sayyorlard. Yeni din, Hristiyanlk, ulusal bir din olan Yahudilikten treyip, uluslararas bir din olmutu. Bu oluumda Anadolunun ve Paulus'un katks ok bykt. Tabii, bu din iine, yukarda saydmz tm unsurlar almt. lk balarda, uzun uzun, Mesih'in gelip, " Tanrnn Kralln 84

" kurmas beklendi. Sonra, bu umuttan vaz geilip, Mesih bir kral olmaktan kp, mminleri Ktln gcnden kurtaracak olan " Kurtarc " oldu ve kyamet gn de belirsiz bir gelecee brakld. Bu yeni dine, Yunan kltr ve dili damgasn vurmutu. En eski kiliseler, Helenlemi ehirlerde kurulmu; Ortodoks dogmalar tespit eden ilk kmenik (evrensel) kurullar bu kentlerde toplanmt. Kilisenin en eski kurucular, bu kentlerde konuup, yazarak Hristiyan inancnn kesin formllerini vermilerdi. Dinin evrensel niteliini belirleyen " Katolik " deyimi bile Grekeydi. Hristiyanlk, Batya girince, yine ilk kiliseler, Yakn Dou kkenlilerin oturduklar kentlerde kuruldu. Ayinler Yunanca yaplyordu. Roma piskoposlar, " Papalar ", dhil, din adamlar Yunanca isimler alyorlard. Balangta, Hristiyanlarn byk bir ounluu kleler dhil, aa tabakalardan insanlard. br dnyada rahat edecekleri vaadi, yaadklar sefaleti katlanlabilinir klyordu. ncil'de, zenginliin iddetle karsna klyordu. Hristiyanlar, aralarndaki sosyal seviye farkna ramen, kardee bir eitlie alyorlard. Bu din, Yakn Dounun, duygularna cevap veriyordu. Avrupada ise, Hristiyanlk, yabanclar tarafndan getirilmi, yabanclarn oturduu kentlerde yabanc bir dille retilen bir dindi. Din ehitleri bile Avrupa halklar iin yabanclard. IV yzyln balarna kadar, bu din, Avrupa yerli halklarnn yabancs olarak kald. Sonra, birden, Hristiyanlk, mparatorluun resmi dini olarak kabul edildi. Bu birden bire laf, Avrupa halklar iindir. Yoksa Msr, Suriye, Anadolu ve Yunanistan iin, zaten halk birka asrdr, boazna kadar, dini tartmalarn iine girmiti. Ama Dou Roma topraklarnda bir taraftan Hristiyanlk tartlrken, dier taraftan, Hristiyan olmayan halk hala ounluktayd. Constantinius (Konstantin), Hristiyanlar arasndaki dogma tartmasn bitirmek iin znik konsln toplad ve buradan, btn Hristiyanlarn uymas zorunlu olan kurallar kt. Bu konsl sonucu, din, emredici hukuk kurallar kazanmt. Bundan, Hristiyan kilisesinin st kademe din adamlar tarafndan uygulanan, otorite ve disiplin zorunluluu ortaya kt. Bu tartma dlk ve emredici kurallar, Avrupa'da inancn tek olma zorunluluunu hazrlyordu. Hristiyan dini, mparatorluk snrlar iinde ve zellikle Avrupada, IV yzyl boyunca, nce imtiyazl, sonra mecburi din olarak herkese kabul ettirildi. Dou Roma'da mecburi Hristiyan yapma eylemi, Bat Roma kadar baarl olamamtr. nk bu topraklarda, kkleri binlerce yllara dayanan organize ve Hristiyanlk kadar gl dinler, rnein Yahudilik, Zerdt dini, Eski Msr ve Babil dinleri ve bunlarn kkl gelenekleri vard. Douda, Halk resmi dine kar direniyordu. Hkmet piskoposlara yksek memur muamelesi yaparak, onlar korudu. Piskoposlara, Hristiyanlar yarglama yetkisi verildi. Daha sonra baka dinlerin ayinlerinin yaplmas yasakland. Ve eski dinlerin tapnaklarnn yklmas emri verildi. mparator, Kilisenin en st makam gibi davranyordu. Dogma tartmalarnda taraf tutuyor, karar veriyor, doktrin tespit ediyor, szn dinlemeyen piskoposlar ilerinden atyor, dini grevlere kendi ile uyumlu olanlar getiriyordu. mparator, baka dinlerin ayinlerini nasl yasak ettiyse, adna Ortodoks (doru fikir) denen dogmadan baka herhangi bir doktrinin yaylmasn da yasak etti. Dier btn doktrinler, Greke " hairesis " sznden treyen " heresie " (zel fikir) olarak adlandrld. Bunlara inananlar zndk saylarak lme mahkm edildi. Bylece, dine, insanlarn iinden gelen duygular deil, mparatorun gc hkim olmutu.

85

IV yzyl boyunca, Batda, yalnz, kent halk Hristiyan olmutu, kyler ise eski dinlerine balydlar. Her Hristiyan cemaatin kendi nderleri vard ve her cemaat kendi kentinde ibadet ediyordu. Kleler dhil, her sosyal snf bu cemaatlere yeydi. Herkes iin ayn inan ve kurallar vard. Tanrnn ocuklar olarak eittiler ve sa inancnda birleerek karde olmulard. Bu syleme ve grntye ramen, aslnda, Hristiyan cemaati, aynen Roma mparatorluu gibi ynetenler ve ynetilenler haline gelmiti. Ruhbanlar, aynen mparatorluun memurlar gibi, mutlak bir iktidara sahiptiler. Greke " laik " (halk) veya Latince " pleb " ler, ruhban snfna kr krne uymakla grevliydiler. Papazlar " oban ", halk " sr " idi. Cemaatin efi olan piskopos, tm yetkiyi elinde toplamt. Cemaate bakanlk ediyor, din grevlilerini tayin ediyor, kilise mallarn idare ediyor, yoksullara yaplacak yardm belirliyor, papaz adaylarn eitiyor, sistemi ynetiyor, kiileri ve ileri takdis ediyor, vaazlar veriyordu. Cemaat yelerine ar ile doldurmalar emrini vermeye ve aforoz etmeye yetkiliydi. Cemaat zerinde yetkisi snrsz ve kontrolsuzdu. Her eyaletin piskoposlar kendi aralarnda sinod (meclis) olarak toplanyorlard. Burada da yaplanma, mparatorluun eyalet meclisleri rnek alnarak yaplmt. Eyalet merkezine " metropole " deniyor, Sinoda metropole piskoposu (metrapolid) bakanlk ediyordu. Metrapolid, papazlar aras anlamazlklar zme, yarglama ve disiplin tedbirlerini almakla da yetkiliydi. Bazen, znik'te olduu gibi, mparatorluun btn piskoposlar birlikte toplanyorlard. Bu halde meclise kmenik (evrensel) deniyordu. kmenikte, btn Hristiyanlar iin tek olan formller oluturuluyordu. Balangta Greke'nin ar bast dini ayinler, sonralar, Batda yerini Latinceye brakt. Latince'nin hkim olduu kiliseler, Roma Piskoposuna, eitler arasnda birinci olacak tarzda bir stnlk tandlar. Ona, Dou usul " Papa " dendi. Avrupada Cemaatler oluur ve din rgtlenirken, Doudan yeni bir tr din adamlar da gelmeye baladlar. Bunlar, toplumun kt olduunu ve insan tabiatnn da ktle meyyal olduunu dnen keilerdi. Gerek Hristiyan, dnyadan elini eteini ekmeli ve " ascetizm " (perhiz, oru, vs) ile kiisel eilimlerine kar mcadele etmeliydi. Bunlar kendi aralarnda " manastrlarda " toplandlar. Keiler, hayat ho hale getirecek her eyden ellerini ekiyorlard. Tanrya itaatkr olacaklarna, yoksul kalacaklarna yemin ediyorlard. Kaba saba giyiniyor, yasz yiyecekler yiyor, oru tutuyor, uykusuz kalyor, kendilerini sopa veya krbala dverek cezalandryorlard. Balang krsal kesimden ve zellikle lden balamt. Ama imdi, kentlere geliyor ve eski dinlerin tapnaklarn ykyorlard. Bunlarn gelii ve davranlar, Avrupadaki piskoposlarn houna gitmedi. Papa, bunlar ayplad," vaftiz edilip edilmedikleri bile belli deil " dedi. Ama bunlar Dounun " mucize yapclar " gibi mucizeler gsterme imajlar vermeye baladlar. Hastalar iyiletiriyorlard. Halk, bunlarn doast gleri olduuna inand. Bunlara, kutsal yaratklar olarak baklmaya baland. Hibir resmi yetkileri olmamasna ramen, halk zerinde en az papazlar kadar etki ve nfuz sahibiydiler. Hristiyanlk, baka tanrlara tapmay su kabul ederek yasaklyordu. Bunlara " sahte Tanrlar " diyor, yani varlklarn inkr etmiyor, ancak, habis ruh tarafndan gnderildiini anlatyordu. Bir artma riteli olan vaftiz treniyle, kii yeni bir hayata balyordu. Piskopos soruyordu: eytandan ve onun debdebesinden, onun fiillerinden (birok tanrya tapmaktan) vazgeiyor musun ?

86

Eskinin deerleri an, eref, iktidar, zenginlik, zevk, sefa hor grlyor, eskinin hor grlenleri acizlik, itaat, yoksulluk ise ebedi mutluluk iin en emin yol oluyordu. Ama bu halk iin byleydi. Yoksa kurum olarak, Hristiyan kurumu, mparatorluun politik rejimini ve aristokrat snf kabul ediyor ve onunla btnleiyordu. Roma mparatorluu, aslnda Bat Avrupay ikiye blmt. Bir yanda " Roma sulhunun " hkm srd, ayn siyasi rejimle idare edilen, benzer kltre sahip, ekonomisi btnlemi ve Latince konuan bir Avrupa vard. Dier yanda, seyrek bir nfusa sahip, ehirleri olmayan, etin ve basit bir hayat sren, Kuzey ve Kuzey Dounun gebe veya yerleik bile olsa kabileler eklinde rgtlenmi, aman halklar vard. Bu ikinci Avrupa ve orada yaayanlarn hayat pek bilinmiyor. Onlar yazl eserler brakarak kendilerini ifade etmediler. Eldeki bilgiler, zellikle kilise adamlarnn yanl ifadelerine dayanyor. Ecinselliin, doal bir zgrlkle yaand Antik Yunann ardndan, Hristiyan dininin elinde tpk cinselliin kendisi gibi ecinsellik de, baskya maruz kalm ve gizlilie itilmitir. Ortaada Kutsal Kitap kkenli Sadom- Gomore sylencesine atfla ecinsel ilikiler iin Sadomy, sadomite kavram olutu bylece nde gelen gnahlar listesine eklenen homoseksellik bir sorun halini ald. Gnmze kadar ulaan, ecinsellie kar Bat toplumlarndaki olumsuz tavrn Hristiyan geleneiyle balantl olduunu syleyebiliriz. Hristiyanln oluturmaya alt toplumsal normlarda insanlara ne olmamalar gerektii retilmeye allmtr. Aile olarak kar koca ilikisine dayanan model kabul grmtr. Meru ve dl veren kadnlarla kurulacak ilikilerin dndaki ilikiler ahlaka aykr kabul edilmitir. Dl veren kadnn borusu tm, ksr olanlar bir kenara itilmitir. Homoseksel ilikiler ise gnah kabul edilmi ve ecinsellik anormallik olarak nitelenmeye balanmtr. Ortaada sadomiteleri (ecinselleri) vahi trenlerle cezalandrarak sosyolojik anlamda ecinsellik, toplumsal ahlak normlar oluturmakta arasallatrlmtr. Tabi bu arada manastrlarda yaanan her trl homoseksellik rtbas edilmi zaman zaman bir gnah keisi papaz veya yama atee atlarak halka hem sus pay hem de gzda verilmitir. Bir toplumda biz yani kabul gren, erdemli olan olarak belirlenen ahlaki birimin olumas iin ahlaka aykr olanlarn tekiler veya doru olmayanlar veya erdemsizlerin bulunmasnn zorunludur. Bylece, bir gurup insan tekiletirilir. Aytun Altndaldan bir alnt yapalm. Halen Vatikann asla ineyemeyecei kural vardr: Krtaj, Homoseksellerin rahip olmas ve ecinsel birliktelik(evlilik). Bir katoliin ecinsel olmas asla kabul edilemez. Vatikann kurucusu olan Aziz Peterin ve Aziz Paulun yazd risalelere gre Hristiyanlkta ecinselliin kabul edilemeyecei aka yazldr. Bunun nedeni de Hz. sann ecinselleri kurtarmayacak olmasdr. Bu risaleler kilisenin kurulu gerekeleri olan yok edilebilecek veya gz ard edilebilecek dokmanlar deildir. Ama pratikte kiliselerde homoseksellik ok yaygndr.

87

Avrupada Deiim Balyor

Avrupada deiiklik, gebelerin gelip, mparatorluk snrlarndan ieri girmesiyle balad. Gelen gebeler, Hint-Avrupa dilini konuuyorlard. Bunlar iki ana gurupta dnebiliriz. Batda Germenler, douda Slavlar vard. Buraya kadar tarihi takip edenler, bunlarn hi birinin bir rk tekil etmediini anlamtr. Bu kavimler deiik boylarn, kabilelerin bir karm idiler. Onlar birbirine balayan benzer dilleri ile benzer adetleri idi. Germen dili (ok deiik diyalektik) konuan kabileler, daha nce anlatld gibi Avrupa ilerine daldlar. Genel olarak " Nordik " denen Germen kabilelerinin bir ksm, Danimarka, Norve ve svee gelip yerletiler. Langobardlar (Lombardlar), Elbe nehrinin denize dkld yerde kaldlar. Burgondlar, Vandallar, Gotlar Avrupa'ya yayldlar. III yzyla gelindiinde, ne kan kabile isimleri: Kuzeyde, Elbe ile Weser arasnda Saksonlar (bunlara komu olarak az dousunda Jtler, Angiller, Lombardlar)d. Merkezde Renin (Rhein) iki kysnda Franklar; Onlarn gneyinde, Ren'in kollarnn bulunduu yukar Ren (Rhein) blgesinde Alamanlar; Bunlara komu Kuzey-Douda Thuringenler vard. Gney-Douda Bohemyadan gelip, buraya Bavyera adn verecek olan Bajuvarlar grlmekteydi. Bunlarn Avrupa'ya yerlemesi, daha nce anlatld gibi eitli ekillerde gereklemitir. Bazlar, mparatorluk tarafndan boalan topraklara yerletirilmi; kimileri efleri ile beraber ordular eklinde mparatorluun hizmetine girmiler; kimileri krallar ile birlikte, tm bir kavim olarak ve Roma'nn mttefiki olarak, belli bir blgeye yerlemiler; Bir ksm da savaarak, istila ederek gelmilerdir. stilann sonunda, nfusun ne oranda deitiini bilmiyoruz. Bilinen, yerlilerle gelenlerin kaynaarak yeni rklar oluturduklardr. Ksa sre sonra, " Massif Central " a kadar btn Gneyde, spanya'da, talya'da, Galya'da, Vandallardan, Vizigotlardan, Ostragotlardan, Burgondlardan, Langobardlardan (Lombardlar) hemen hemen hi bir iz kalmamtr. Bunlarn hepsi de, ismi bilinen belli bal, rgtl gebelerdi. stiladan sonra dil ve hukuk Romal olarak kalmtr. Sanlan odur ki, Romallam nfus iinde, bunlar az sayda aristokrasi oluturmulardr. Kuzeyde ise, Byk Britanya'da, Kuzey Fransa'da, Belika'da, Gney Almanya'da, bugn bile ok sayda Germence yer adlarna, Germen zel hukukundan kalma geleneklere, Germence bir dile rastlanmaktadr. Konuulan diller, ngiltere'de Saksonca, Belika'da Flamanca, Bavyera'da, Baden'de, svire'de ve Rhein evresinde Almancadr. Romallar Byk Britanya'nn Kuzey ucu ile rlanda'y hi bir zaman hkimiyetleri altna alamamlard. Roma ordular geri ekilince, Kelt kkenli sava kabileler, kendilerine komu blgeleri istila ettiler. rlanda'dan gelen skolar (skot) skoya'nn bir ksmn igal 88

ettiler. Kelt dili konuan Bretonlar ise, durmadan birbiri ile savaan pek ok kk kralla blnd. V. yzyldan itibaren, Germenler Byk Britanya'ya gelmeye balayp, kylara yerletiler. Gney-Douda Jtler, Gneyde Saksonlar, Douda Angiller yerletiler. Sonra, yava, yava kylardan, merkeze doru yaylmaya baladlar. imdi Bretonlar her iki yandan bask altndaydlar, bir taraftan skolar, dier yandan Cermenler. Bretonlar yava, yava ierlere doru ekilmeye baladlar. Bir ksm, denizi aarak, Kuzey Fransa'ya yerleti. Bunlar Fransann Bretonlardr. Hala adlarn ve Kelt dillerini muhafaza ederler. ngilteredeki Sakson toprandan Doudaki Essex, Gneydeki Sussex, Batdaki de Wessex Sakson hkimiyetindeydi. Angiller ise 2 yerde hkimdi ve adlar Norfolk ve Suffolk isimlerini alyordu. Avrupa, pek ok kralla blnmt. Ancak, bu krallklar verayet sisteminin alt, bildiimiz krallklar gibi deildi. Bunlar, ahsi krallklard. Kraln ahsna boyun eiliyordu, yoksa ailesinin hkmetme hakkna deil. Bu krallklarda topraklar bazen birka oul arasnda blnd. Bazen, tek bir kiinin hkimiyeti altnda birleti. Bazen, topraklar fetihlerle byd, bazen ayaklanmalarla kld. Bu nedenle, Avrupa'da, XI yzyla kadar, topraklarn adn tayan krallklar deil, kavimlerin adn tayan krallklar grld. Fransa kral yerine Franklarn kral gibi. Bu kavim adl krallklar, zaman iinde savalar yok etti. Galya'da egemen olan Burgonlarn hkimiyetini Franklar bitirdi. spanyadaki Vizigot Clovis'in vaftizi hkimiyetine, Araplar son verdiler. Bu istila sonrasnda, ancak baz yerlerde istilaclarn hkimiyeti kald. Kuzey talya'da Langobardlar, Byk Britanya'da Angil ve Saksonlar, Fransa'da Franklar hkmetmeye devam edebildiler. Bunlarn iinde, en gls, Clovisin ahsi kabiliyeti ile Galya'ya hkim olan Franklardr. Clovisin oullar, Burgond topraklarn fethettiler, Alamanlar ve Bavyerallar dize getirdiler, Thuringen kralln yktlar, Mein blgesini igal ettiler. Frank hkimiyeti en yaygn ve en srekli hkimiyet oldu.

89

Frank krall

Byk Britanyada Bretonlarn Saksonlara boyun emesi kolay olmad. Ama sonunda, ortada iki krallk kald: biri adann bir ucunda, dieri dier ucundayd. Sakson kral ve Angil kral, Kelt yerlileri aa bir snfa indirgeyip, hkimiyetlerini kurdular. Germen dili, Kelt dilinin yerini ald. Kelt dili skoya ve Bretonyada kald. Roma dnemindeki ynetim ekli ve memurlarn yerini ok daha basit bir rejim ald. Bu rejim, nfus topluluklarnn durumuna gre, deiiklikler gsterdi. Buna karlk, Roma dneminden kalan byk bir nfusun ortasnda aznlk tekil eden yerlerde, talya'da Ostrogotlar, Galyann gneyinde ve spanya'da Vizigotlar, Roma mparatorluk rejimini ksmen muhafaza ettiler. Ancak, gebe gelenekleri uyarnca, hkmet kraln ahsna bal kald. Kraln iktidar iyi tanmlanmamt Ama krallar, yerli, gebe ayrm yapmadan, tm uyruklar zerinde eit bir hkimiyet kurdular. Kral, bir blgenin merkezi olan her ehre, kral adna yetki kullanan asker kkenli birini yolluyordu. Bunlara, Galya ve spanyada Kont, Lombardiya'da Dk deniyordu. Bu kral vekili, asker toplamaya, para cezalarn tahsile, krallk emlakini korumaya ve devletle olan sulara bakan mahkemeyi ynetmekle grevliydi. Germen kabilelerinin hepsi ayn tarzda savamyordu. Vandal, Burgond, Got, Alaman ve Langobard (Lombard) gibi genelde Kuzey Karadeniz ovalarndan gelenler at stnde mzrak ile savayorlard. Kuzey denizi kylarndan gelmi olan Frank, Sakson, Angil gibiler yaya olarak, ellerinde kalkan, karg ve balta ile savayorlard. Bunlar bir yn halinde dmana saldryorlard. Bir tek efleri ata binerdi.

90

Kaynama

Roma dilinin konuulduu yerlerde, Romallar ve gebeler, asr boyunca birbirlerine karmakszn yan yana yaadlar. Herkes kendi kln giydi, kendi yaam tarzna devam etti, aile ve veraset hukukunu muhafaza etti. Davalar her birinin kendi kanununa uygun olarak grld. Kral, herkesin uymak zorunda olduu fermanlar yaynlyordu. Mahkeme kararlar, fermanlar derken, bir kurallar ve ynetmelikler topluluu olutu ki, bu da ortak bir hukukun kurulmasn hazrlad. Roma hukuku, toprak sahibi olan kiiye, bunu satmak, hibe etmek, vasiyet yoluyla brakma hakkn mutlak bir ekilde veriyordu. Anababaya, kzlar evlenirken drahoma verme yetkisi veriyordu ve koca drahomay devr- fera yapamazd. Gebeler ise topra blnmez bir mlk sayyor ve kiiye bunu hibe etme ve satma hakk vermiyordu. Kar ve kocann mallar bir ortaklk eklinde birleiyor ve sadece koca bunun zerinde tasarruf edebiliyordu (ilem yapabiliyordu). Kadn ise anne ve babasndan drahoma almyordu. Roma hukukuna gre, toprak sahibi topran can istedii gibi ekip, bierdi. Germen toprak rejiminde ise ayn kydeki btn toprak sahipleri topra ekmee mecbur tutuluyorlard. Bir btn olarak hareket etmek zorundaydlar. Roma hukuku, memurlara, bir sutan zan altnda olan her uyruk hakknda kovuturma yapma ve lm cezas dhil cezalandrma hakkn veriyordu. Gebelerde ise, savatan kamak gibi kabileye zarar veren davranlar, fermanla yasaklanm fiilleri ileyenler cezalandrlyordu. Devlete kar olan sular cezaya konu olurken, kiileri ilgilendiren fiiller aile meseleleri iinde kalyordu. Madurun yaknlar, suluya ve yaknlarna kar sava aarak, onun cn alabilirlerdi (alrlard). Aileler arasnda byle bir sava knca, devlet, iki taraf sulu tarafa tazminat deterek uzlatrmaya alyordu. Tazminat, fiilin vehametine, madurun deerine, almann tehlikesine gre hesaplanyordu. " nsann deeri " denen bu tazminat, toplumun treleri tayin ediyordu. Tre, el, ayak, gz gibi her vcut paras iin bir fiyat bimekteydi. Bir bakas tarafndan herhangi bir sula itham edilen kii, mahkemeye saylar tre tarafndan tespit edilen saygdeer insanlar getirerek, kendini temize karma hakkna sahipti. Bu gelenler, itham edilenin sulu olmadna dair yemin ediyorlard. Franklarda, mahkeme, ayn tarzda silahlanm iki kiiyi birbiri ile dvtrerek hakly buluyordu. Yenilen, mahkm ediliyordu. Bu sonradan yaygn bir hale gelecek olan dellonun kkdr. Aa tabakadan olanlar ve genelde kadnlar, masumluklarn ispat edebilmek iin, kzgn bir demiri tamak veya elini kaynar suya sokmak gibi bir imtihandan geiriliyorlard. Buna " 91

Tanrnn verdii hkm " gzyle baklyordu. Kilise de bu usul kabul etmi ve dinsel bir trenle takdis ediyordu. Roma mparatorluk snrlar iinde eski asillerin hi bir gc kalmamt. Paralar, topraklar, siyasi gleri ve ounun ad bile kalmamt. Ama Almanya'da, ngilterede, Saksonlarda asilzadeler kalmt. ngiltere'de bunlara " earl " deniyordu. Franklarda, Langobardlarda, Vizigotlarda kraln yaknlarndan, byk arazi sahiplerinden oluan yeni bir snf olutu, bu snf eski Roma asilleri ile karp, kaynat. Yeni kavimlerin istilas ile Bat Avrupa nfusu deimi, politik rejim alt st olmutu. Bu srada yeni din de kylere kadar sokuluyor, manevi dnyay da deitiriyordu. Hristiyanlk, Doudan Bat Avrupa'ya geerken, mahiyet deitirmiti. Artk bu dinin, ilk Hristiyanlar harekete geiren duygular ile u anki durumu ayn deildi. Tanr sevgisinin yerini Cehennem korkusu almt. Kardee sevgi (caritas), merhamet haline dnm ve sadaka vermekten ibaret hale gelmiti. Bat, dinsel trenlere, tapnma usullerine nem veriyordu. Tm bunlar, Roma kanunlar gibi, emirler ve yasaklar ekline brnd. Ayinde hazr bulunmak, takdis edilmek, oru tutmak, perhiz ve imsak, sadaka vermek mecburi hale geldi. Buna kar, pazar gnleri almak, hsmlar aras evlilik, evlilik d cinsi mnasebet, eski dinlere ait fiillerde bulunmak, by yapmak yasak edildi. Bu yasaklarn ihlali gnaht ve cezas ebedi azap ekmekti. lenen gnahlar ancak ile ekilerek balanabilinirdi. ile ekme ile beraber genelde ar fiziki ceza da uygulanyordu. Byk gnahlarn cezas ise aforoz edilmekti. Aforozla, gnahkrlar din kanunlar ve Hristiyan cemaati dnda braklyorlard. Ruhban snfndan oluan bir " ile mahkemesi ", meyyideler konusunda karar verme yetkisine sahipti. Yeni din, kaba saba insanlara retilebilmek iin zetlenmi ve ayinler de geni lde basitletirilmiti. Ruhban snf, halk eski dinlerinden vazgeirmek iin, eski ayinleri, Tanrnn dmanlar olan eytanlar iin yaplan tapnmalar sayarak, sulad. Kilise, putlar krd, Ama halkn mucizelerin yapld, hastalarn iyiletiini grmeye alt yerleri brakt. Bir sre sonra da, buralar bir Hristiyan azize ithaf ederek, buralarda ayinler yapmaya balad. Buralara Douda ayazma dendi. Dinin kurallarnn, herkes tarafndan ayn tarzda uygulanmasn salamak gerekiyordu. Uyulmas mecburi olan kurallar konsl tarafndan kararlatrlacakt. Ama Teslis zerinde Hristiyanlar arasnda belirmi olan anlamazlk, ilk Hristiyan olan gebeleri, Gotlar, Vandallar, Burgondlar ve Langobardlar (Lombard) gibi kavimleri etkilemiti. Bunlar, daha Arius'un retisi, mparatorlukta mahkm edilmeden nce, Hristiyan olmulard. Bunlar Arius taraftar olarak kalmlard. Kendi papazlar vard ve ayinleri bu papazlar, kuvvetli bir olaslkla, kendi dillerinde icra ediyordu. mparatorluun kararndan sonra, Ortodoks mezhebine sadk kalan mparatorluk halk, mezhep ayrl nedeniyle, bu kabilelerden nefret ettiler. Sonuta gebe krallarla, Romal uyruklar arasnda dmanlk ba gsterdi. Almanya'ya daha sonra gelmi veya orada yerlemi kabileler (Franklar, Saksonlar, Alamanlar, Bavyerallar) eski Germen tanrlarna tapmaya devam ediyorlard. Hristiyan din adamlarn rahatsz eden bu iki soruna zm Galya'dan geldi. Galya piskoposlar, Frank krallarndan biri olan Clovisle anlatlar. Clovis vaftiz oldu. Roma halknn iine yerlemi olan Frank kabileleri, Hristiyanl onlarn tarznda, Ortodoks tarzda, kabul etti. Kuzey Franklar ve Almanya'daki kabileler, daha bir sre eski dinlerinin peinden gitmeye devam ettiler. Arius taraftar olan spanya'daki Vizigot ve talya'daki Lombard krallar da, Ortodoks inanca dndler. Bylece, Bat Avrupa'da din birlii salanm oldu. Piskoposlar ise, btn

92

topraklarda, duruma gre, kraldan dke kadar her asalet sralamasna eit nemde ahsiyet muamelesi grmeye baladlar. Bat Avrupa mterek bir otoriteye ihtiya duyuyordu. Dou Roma mparatorluunda, doal olarak, zaten Roma kltrnden daha stn bir kltr durumunda bulunan ve Roma kltrne yn vermi olan Grek kltr ar basmaya balamt. Daha nce teferruatl olarak grld gibi, Hristiyan dininin olumasnda ve yaylmasnda Grek kltr asli ve en nemli unsurdu. Bylece, Hristiyan Dou Roma, hzla Helenistik bir grnm kazanyordu. Bat ise Roma tarzn daha benimsemiti ve onu bundan karacak kuvvetli bir etki de yoktu. Gebelerin etkisi, kltr deitirecek kadar etken olamazd ve olmad da. Bat, Dounun otoritesini, uzaklk nedeniyle, kltr fark nedeniyle, kendini Roma'nn asli unsuru saymas nedeniyle, gebelerin getirdii yeni oluumlar nedeniyle, kabul edemezdi. Ama piskoposlar mterek bir otoriteye ihtiya duyuyorlard. Dou, bu ihtiyac duymazd. nk mparatorluun btnl ve mparatorun kiisel otoritesi, mterek otorite ihtiyacn gideriyor ve hatta onunda zerine karak, merkezi bir otorite tarzna dnyordu. Batdaki piskoposlar, eitler arasnda birinci olarak, Roma'daki piskoposu yani Papa'y tanyorlard. Onun Latince " decretum " adl kararlar, Bat Avrupa'daki kiliseler tarafndan mecburi imi gibi alglanmaya balad. Papa, Constantinopolis'de oturan mparatorun uyruu idi ama bamsz bir hkmdar gibi davranmaya balamt. Byk Roma mparatorluunun bakentinde oturan, Roma ve Latin kltrne sahip km, byk toprak sahibi olarak ve eski dinlerin zenginliklerine el koymu ve ar zenginlemi bir kilise olarak, merkezi otoriteden uzakta ve etraf pek ok kk krallkla evrili olan ve etrafnda kendinden daha gls olmayan bu organizasyonun baka trl de davranmas dnlemezdi. VI. yzyln sonunda, byk ad ile anlan I. Gregorius, elindeki btn kaynaklar, Roma surlarn onarmak ve ehir halkn beslemek iin kullanmaya balad. Greke bilmiyordu. Hristiyanlar gnahtan korku yoluyla korumaya alt. br dnyadan gelen birinin azndan Cehennem azaplarn tasvir eden hutbeler verdi. V. yzyla kadar, Batda Hristiyan ini, ancak kentlerde rgtlenmiti. Kuzey Galya, Britanya gibi yerlerde ehirler ok seyrekti ve Hristiyanlk yaylmamt. Papazlarn, keilerin, genel olarak ruhban snfnn almalar ile ok yava olarak din krsal blgelere yaylmaya balad. Bu yayl IX. yzyla kadar srd. Her ehirde yerlemi piskoposlarn emrinde papazlar vard. Piskopos, eitli topraklara ayinleri ynetmekle grevli papazlar yolluyordu. nce kasabalar, sonra byk maliknelerin topraklar papazlara kavutular. Balangta, piskoposlar komnyon ve vaftiz yapma dhil tm takdis yapma yetkisini kendilerinde saklamlard. Bu da, btn Hristiyanlarn, yortularn kutlamak ve kendilerini takdis ettirmek iin ehre gelme zorunluluunu dourdu. Zamanla, papazlarn yetki snrlar geniletildi. Sonunda her papaz iin bir blge ayrld. Bu blgelerin, topraa sahip bir kilisesi vard. Bu toprakdan elde edilen rn ile papazlar doyuyor, ayinlerin masraflar karlanyordu. Her Kilise, koruyucu olan bir azize ithaf edilmiti. Mritler, bu azizi, gerek bir koruyucu olarak takdis ediyorlard. Yani bir anlamda, kiisel tanrlar veya kent tanrlar, yaamaya devam ediyorlard. Bu koruyucu, hastalar iyiletiriyor, salgn hastalklar, su basknlarn, kuraklklar def ediyordu. Bylece, bir anlamda azizlere bir nevi tapnma balad. Mritler ise, doast gce sahip, grnmeyen bir ef tarafndan korunan mistik bir cemaat haline geldiler.

93

Benedictus

Saint Benoit

Hristiyanlk krsal blgeye sadece papazlarn ve kilisenin gayretleri ile yaylmamt. nsanlardan kaan keilerin de bu yaylmada azmsanamayacak etkisi vard. Douda, manastr hayat demek, elini eteini dnyadan ekip, perhiz, oru, sofuluk gibi fiillerle kendini terbiye etmek, tefekkre dalmak demekti. Ama bu ekil, Batya geerken deimi, batnn yapsna uymutu. VI c yzyln sonlarna doru, aziz Benedictus (Saint Benoit), keilerine, gnn saatlerini nasl kullanacaklarn gsteren ak ve seik bir talimat vermiti. Buna gre zaman, dini eylemlerle (dua, zikir, hatim gibi), el ileri arasnda taksim ediliyordu. Keiler ya topra ekip biiyor veya bir zanaat icra ediyorlard veya dinsel eyalar imal ediyor, el yazmalarn kopyalyorlard.

94

Saint Benoit, hali vakti yerinde Nursial bir aileden geliyordu. Romada edebiyat renimi grmt. 525 yl varnda, MontCassin manastrnda, lml bir yaam biimini evresindeki keilere kabul ettirmiti. yeler herkesin gz nnde ve yazl olarak, dengeli bir yaam srebilmek iin konulmu kurallar kabul ediyorlard. Giyinileri, beslenme biimleri, zaman Mont Cassin manastr (yeni hali) planlamalar, dnemin kyl askerlerine benziyordu. Manastr bir snakt, kaplar herkese akt ama Hristiyan inancn yayma grevi ile de grevli deildi. Oras tam bir snakt. Byk bir kn yaand dnyada, kendi iine kapank, evresinden soyutlanm bir yerdi. Benedictus'un kurallar, ok gemeden, Batdaki tm manastrlarda kabul edildi. Bunlara " Benedictinler " dendi. Bu yaplanmaya uygun olarak, kadn ba rahibeler tarafndan ynetilen kadn manastrlar da kuruldu. Bu manastrlar, trl cefaya eken, eziyete ve kt muameleye maruz kalan kadnlar iin bir snak haline geldi. Btn bu manastrlar, Hristiyan dininin manastrlar olmalarna ramen, ilerinde, Hristiyanlk ncesi an bilgisini, kltrn ve eserlerini iyi kt tayor ve muhafaza ediyorlard. Antik a bilgisinin gnmze gelmesini, Mslmanlarn yan sra bu manastrlara borluyuz. Manastrlar, byk bir mlk sahibinin verdii ve iinde, bu topra ekip bien kyllerin de bulunduu byk arazilere kurulmutu. evre halk (laikler), manastrn kilisesine gelerek, ayinlere katlyorlard. Bu kilise, evre halk iin bir Hristiyanlk propaganda merkezi idi. Bylece, paralel iki sistem kurulmu oldu: Resmi kiliseler sistemi ve Manastrlar sistemi. Yeni din, gebeler arasnda, kolaylkla yaylamyordu. Papann yollad misyoner papazlar ve manastrlardan misyoner olarak yola kan keiler, gebe kabileler zerinde etki salayamyorlard. Zamanla, bunun yolu, yordam renildi. Kabileler, krallar yeni dini kabul etmeden, din deitirmiyorlard. Krallara din deitirtmenin yolu da, karlarnn din deitirmesinden geiyordu. Sonunda, gebe krallar Hristiyan yaplp, vaftiz edildike, tebaalar da Hristiyanlat.

95

eytanla ibirlii

Hristiyanln ilk ylarlda hastalk Tanrnn ltf olarak addedildi. yle ki hastalk Tanrnn gcnn bir delili idi. lediimiz bir gnah karl hasta oluyor ama Tanrnn affna uraynca iyileiyorduk. Duann dnda, kilisenin kabul etmedii yollarla ifa aramak affedilemezdi. Bylece ifa datmak, eski gnlerdeki gibi, tamamen ruhban snfnn tekelinde devam edip gitti. Bununla birlikte ebelik ve ok snrl tedavi ilerinde kilise bir kadn gayr resmi olarak grevlendiriyor veya ifaclk yaplmasna gz yumuyordu. Genellikle dul kadnlarn yapt bu ilerde, ifac kadnn kutsanm azizlerin adlarn tamak art ile muska ve nazarlk gibi ufak tefek geleneksel eyleri kullanmasna da gz yumuluyordu. Bunu dnda davranmak eytanla ibirlii demekti. Daha ileri tarihlerde Engizisyonun yakaca pek ok kadn geleneksel ifaclardan bakas olmayacakt. Gizemle karm olan tbbi uygulamalarn ou gizlilik iinde ve byk bir dikkatle uygulanrd. Eh ne de olsa insanolu Tanrlarn alannda bir eyler yapyordu ve kusur ilenemezdi. Bu bynn etkisini arttrrken bycln tehlikesini oaltyordu. Ruh hayatn temel zellii idi. zellikle gen llerde (idam mahkmlar gibi), doumda len bebek ve annelerde hayatn z olan ey tkenememi olurdu. Hayatn zn elde etmek iin, bu zn iinde bulunduuna inanlan taze kann elde edilmesine allrd. Bu kan elde etmek iin daraalarnn etrafnda kalabalklar oluurdu. Bu z tayan kann katld byl ilalar yaplr ve hastalar byle byl ilalarla tedavi edilmeye allrd. Bu inan tarz, lden medet uman bir inant. Bu inan anlatmaya altmz dnemden sonra bitmemitir, gnmze kadar gelmitir. llerin iyiletirme hasletlerinden medet umulan bu anlay halen aziz ve evliyalarn eya ve mezarlarnn hastalarca ve sakatlarca ziyaretinde srmektedir. yilemek iin lm sembolik olarak oka kullanlmtr. nsanlar lm ile yaam arasndaki eliki ve birlii hissetmi olmaldrlar. Hastalktan kurtulmann yolu olarak yeniden dou her yerde ve her zaman kullanlmtr. Trkler kutsal saylan dibudak aacn hastalklar iyiletirmek iin ok kullanrlard. Hasta ba doan gnee ynelik olarak gvdesinde yark alan dibudak aacnn iinden geirilir ve aaca skca sarlrd. Hasta ve aa birlikte iyileirlerdi.

96

Dinler tarihi doast olaylar ve mucizelerle doludur. Bynn ve byclerin gizemli dnyalarn artrmayan kutsal metin bulmak bir hayli zordur. Birok din, hatta rgtl dinler bile (semavi dinler gibi) bu anlamda byy, sihri tmden ne tam reddedebilir, ne de tam kabullenilebilir durumdadrlar. Dinlerin ou byy kt ve iyi veya ak ve kara byler olarak snflandrm, kt amallar iddetle yasaklanrken dierine daha lml yaklalmtr. Kara by, daha nce de grld gibi, dinsel kurumlarca, devlet otoritelerince, defalarca yasaklanmaya allmtr. Daha sonra Engizisyon dnemine geldiimizde, Kara by Engizisyon sayesinde eytan tapncl olarak kabul edilmeye balanacaktr. Ak ve Kara byde kullanlan malzemeler de farkldr. Ak byde ate, altn, cva, Gm, fildii, inci, elmas, horoz, zeytinya, su, st, tuz, sirke, sarmsak, yumurta, portakal, ayiei, elma, fasulye vb. kullanr. Kara by ise ceset paralar, idrar, kan, karga, kara kedi, kurbaa, kurt kan, timsah dileri, muhtelif tyler tercihen kara, yarasa vs. gibi itici ve kabul grmeyen malzemeler kullanr. Ak by amacyla verilen srlarn da kt amal kullanm mmkndr. Zaten tm gizlerin kayna ayndr. Ama amalar onlar iyi by veya kt by, ak by veya kara by yapar. Zaten kutsal araylarn hemen tmnde iyiyi ve kty temsil eden ayr odaklar olagelmitir. Gizemler lemindeki iyi glerle yaplan ittifaklar daima kabul grm kt glerle yaplanlar ise lanetlenmitir. Genelde iyi niyetle paylalan bir gizli bilgi bile ktlerin elinde ykc bir silaha dnebilir. Byclerin kulland bilgiler de Tanrlara ait gizlerdir. nsann mutluluu iin verilen bilgiler ktleri eline geince ama d kullanlmaya msaittirler. Ktlk, iblis, eytan ne derseniz pusuda beklemektedir. Kara byye kar tlsm, muska ve benzeri eyler kullanlarak, kara bylerin errinden korunulmaya allmtr. Bu tarih boyunca, bildiimiz bileli byle olmutur. Kayna amanlk dnemine dayandndan, tlsm, muska ve benzeri eyler tm ktlerlerde vardr, tek bir kltre zel ve has deildir. braniler de doaldr ki dier toplumlar gibi nceki uygarlklardan aldklar ve kendi biriktirdikleri ile sentezler yaparak bu sanat zenginletirdiler ve uyguladlar. Genel kural olan gizlilik ve sembolik ifade ekline bal kaldlar. Kudretin kendini saklama zelliinden phe edilemezdi. nansz kiilerle bu g paylalamazd. Byclere gre ryalar da gizli srlarn aktarma vastalaryd. Ryalarn sembolik anlamn zebilecek yetenekte olan ok sayda mneccim her kltrn ve her devir saraylarnn vazgeilmezi oldular. Dnya eytanlar ve kt ruhlarla ylesine doluydu ki onlar grebilsek korkudan dmz patlard phesiz. Ama bunlar herkese saldrmazlard balca hedefleri ne yazk ki Hahamlard. Hahamlar onlarn ktlkten korunmak iin cppeler, bol ve ar giysiler giyerler. Hahamlara saldr her an her yerden gelebilir, rnein dii eytanlarn saldrsna uramamak iin gece yalnz yatmamalar gerekir. By ile uraanlar geceleri nasl yatar tam olarak bilemiyoruz. Ama byclerin ve hatta baz Hristiyan kilisesi mensuplarnn olas saldrlara kar korunmak iin eski hahamlarn bu abartl giysilerini yelediklerini biliyoruz. Baz Tlsmlar hem koruyucudur ama hem de byy kalc klarlar. Ateten atlayarak veya su dklerek ktlklerin uzaklatrlmas ve arndrma ritelleri birok kltrde kullanlr.

97

Trklerin adetleri
Bu tarihlerde, Trkler amandrlar. Kaanlar, gkten trediinden, Gkseldir, yani kutsaldr. Kaan, dinsel, siyasi ve askeri eftir. Trk (Gktrk) Kaan, tken danda, adrda yaar. adrnn kaps ve oturduu yer douya, gnein doduu yne bakar. Yeni Kaan tahta knca, kabilenin, ailenin ileri gelenleri tarafndan bir hal zerinde, havaya kaldrlp, gnein devinimi ynnde dokuz kez dndrlr. Bir ipek kumala boaz, kendini kaybedene kadar sklr. Kaann kendinden gemi bir halde syledikleri, hkmranl ve hkmranlk sresi iin sylenmi szler saylr. Buna benzer bir uygulama Hazar krallnda da grlr. Trklerin yaam tarz ile Hunlarn yaam tarz birbirine ok benzemektedir. Salarn tepede topuz yaparlar veya ortadan ayrp, iki yana, kaln ve ksa rg rerler. Genelde bykldrlar ve yanaklarn kaplayan byklar buruludur. Krkten veya yn kumatan yaplm elbiselerini soldan iliklerler. Kee rtl adrlarda yaarlar. Genelde et yemeyi ve kmz imeyi severler. Savata lmek onlar iin onur verici, istenen bir olaydr. Buna karlk hastalanarak lmeyi ayp sayarlar. Savarken ok, kl, bak, mzrak kullanrlar. Ama esas maharetleri at zerinde giderken, isabetli ve hzl ok atmalarndan gelir. Trelerine gre, isyan, ihanet, cinayet, zina ve bal bir at almann cezas lmdr. Dier sular iin, genelde, tazmin etme kural altrlr. rnein, gz karlan birine, bekr bir kz verilir. Bir at alnrsa, bu on kat fazlas ile dettirilir. len kiinin cesedi adrna konur. Oullar ve yakn akrabalar, ayr ayr, koyun veya at kurban ederler. adrn etrafnda yedi kez dnlr. Bu yedi kez dn defalarca, trenin deiik aamalarnda uygulanr. Yzler, gzyalar kan ile karacak ekilde kesilir. Sonunda, l, eyalar ve at ile birlikte yaklp, klleri toplanr. Gmme treni yln belli zamanlarnda yaplr. O zamana kadar, kller bekletilir. Gmme trenleri, sonbahardan ka geerken veya ktan ilkbahara geerken yaplr. Genelde, yapraklarn dmesi veya ieklerin amas beklenir. Gmme trenleri, lmn balangcndaki trenlerin benzeridir. Mezarlarn etrafna, balbal denilen, savarken ldrd kiilerin adedi kadar ta dikilir. Trkler, Gk tanrya, Yer tanrya ve " ecdat maarasndaki " kurt ataya kurbanlar sunarlar. Bu trenler, byk trenlerdir, bayramlardr ve Kaann kendi tarafndan ynetilir. Mcbir sebep varsa, Kaan, treni ynetmek iin bir vekil atar. Sarho oluncaya kadar kmz iilir. Mzik alnr, danslar edilir, kzlar ayak topu oynarlar. inlilere gre, bu trenlerde sylenen arklar, vahi ama melodiktir, insann kulana ve kalbine ho gelir. Trkler spor etkinliklerine de yatkndlar. Kadnlarn oynad ayak topu dnda, ok atmak, at yarlar, gre, cirit, deve greleri gibi sportif oyunlar oynanrd. Sk sk len dzenlerlerdi. Evlenme trenleri, erginlik ritelleri, eli kabulleri, anlamalarn kutlanmas, llerin yolcu etme merasimleri, yaslar hep lenler eliinde yaplrd. lenlerde bol bol yemek yenir, doyasya iilirdi. arap bilinmiyordu, Trkler kmz ierlerdi. Bununla birlikte ine zm ktklerini Trkler gtrmlerdir. lenlerde sarho olmacasna iilirdi. Trkler sarho olmay severlerdi. Trkler lenlerine daima konuklar davet etmilerdir. Trkler daima konuksever olmulard. Bu adet veya huy bugn de Trkler arasnda eskisi kadar gldr. 98

Trklerin yazs

Orhun antlar 1

Trklerin (Gktrklerin) yazy kullandklarn Orhun yaztlarndan biliyoruz. Gktrklerin kullandklar alfabenin, kimler tarafndan ve ne zaman oluturulduu bilinmemektedir. Ancak, kullanlan alfabe, Trk ses uyumuna uygundur. Yaz ilk defa, Orhun antlarnda kullanlmam olsa gerektir. Yaznn ok nceden beri kullanldn, ancak aa gibi nesneler zerine yazld iin zaman iinde yok olup gittiini dndrecek kant fazladr. Alfabede drd sesli olan 38 harf vardr. Sesli harflerde a, e ile , i ve o, u ile , ayn harfle ifade edilmitir. Gktrk alfabesi seneler sren, deiik milletlerden, deiik bilim adamlarnn abalarna ramen, 1822 den 1893 tarihine kadar zlememitir. Nihayet 1893 ylnda, Danimarka Kraliyet Akademisi hocalarndan Vilhelm Ludvig Peter Thomsen alfabeyi zmeyi baarmtr. lk olarak Tengri , Trk ve Kltegin adlar okunmutur. Gktrk yazs, Arap yazs gibi sadan sola yazlan bir yazdr. Alfabenin hangi harfleri ifade ettii bilindikten sonra, okunmas bu gnk yazmz kadar kolaydr. Ayrca, yazm dili de, bugn bizim kullandmz dile aradan 1300 yl gemi olmasna ramen olduka yakndr. Bugn, bizim konutuumuz Trke ile yazy okuyarak, tmn deil ama en azndan manay kavramak mmkndr. Trkenin, o gnle bugn arasndaki byk corafi uzakla ve uzun zaman aralna ramen, anlalabilir kalm olmas, dilin yaz dilinden ok nceleri, gelierek, dengelendiini gstermektedir. Trk (Gktrk alfabesi), Uygur hkimiyetinden sonra, Uygur alfabesinin etkisi ile ortadan kalkmtr. Buna ramen, tm olmasa bile baz harfleri, Batya g eden Trk kabileleri arasnda uzun sreler yaamaya devam etmitir. Takvim olarak, zaman zaman Kaanlarn yalarna ilikin saylar, zaman zaman da inililerin " on iki hayvan takvimini " kullandklar olmutur. Trkler bu takvimi inlilerden almlardr ama iselletirmilerdir. Yaadklar topraklarda mevsimlerin belirledii bir dzen iinde hayvan srleri dolarlar. Yazn yksee yaylaklara, kn vadilere klaklara gidilir. 99

Takvimleri doaldr. Yl otlarn yeermesi ile balar, frtnalar, hayvanlarn doumu, gmen kular gibi olaylar zamann neresinde olunduunu gsterir. Bilinen en eski on iki hayvan takvimi M.S. 584 ylna aittir. Bu takvim Bat Trk topraklarnda bulunmutur. On iki hayvan takviminde, her yl, her ay, her gn ve her saat bir hayvan ad ile anld iin ona on iki hayvan takvimi denmitir. Gktrkler, Uygur Trkleri, Tuna Bulgarlar, dil Bulgarlar, Hunlar bu takvimi kullanmlardr. Kimilerine gre in kkenli, kimine gre bozkr (Trk) kkenlidir.! Hayvan takvimi Gktrk Manas destanlarnda, Bulgar kral listelerinde, Uygur belgelerinde vb karmza kar. Bir ylda 12 ay vardr. 12 yln 5 kat olan 60 yllk devreleri olan bir sistemdir. Bu 12 yllk dnemlerin her birini bir hayvan sembolize eder. Bu yllara Fare, kz, Kaplan, Tavan, Ejderha, Ylan, At, Kei, Maymun, Horoz, Kpek, Domuz adlar verilmiti. Bu takvimi kullanan gebe Trkler bir gn 12 ye blerlerdi Bu 2 er saate tekabl eden blmlere a adn vermilerdi. Her a sekiz Kehten oluuyordu. Yeni yln balangc 21 Mart (nevruz) idi. Mevsimler, lkbahar Olak ay, Yaz Ulu Olak, Sonbahar Ulu ay, K ay olarak adlandrlrd. Bir ylda 12 ay vard. Aylar birinci ay, ikinci ay onikinci ay olarak adlandrlrd. Efsaneye gre bu 12 hayvan Buddha tarafndan belirlenmitir. Buddha, lm yaklarken hayvanlarn hepsini yanna armtr, hayvanlardan sadece 12'si Buddha'y ziyaret etmitir. Bu hayvanlar yle sralanrlar: Byk Fare, kz, Kaplan, Tavan, Ejder, Ylan, At, Kei Maymun, Horoz, Kpek ve Domuz. Buddha bu hayvanlar, 12 yllk Zodyak Ay Takvim dngsn temsil etmeleri iin grevlendirmitir. Trkler de saylar yazlar enteresandr. On yedi iin " yedi yirmi " derler. Yani say kartma ilemi ile belirlenir. Bazen ileriye doru da hesap yaplr. Yani otuz iin " yedi krk " veya " otuz artuki " denilebilir.

100

Gkte bir Gne

Son braktmzda Sasaniler, Dou Roma topraklarndaydlar. Sasanilerin, bu kadar rahat Dou Roma zerine yrmelerinde en nemli etken, Trklerin kendi dertlerine derek Sasanileri rahat brakmas ve Sasanilerin dou kaynakl bir tehlike alglamamas olmutur. 'u-lo Kaan, in mparatoruna her ne kadar baml gzkse de, in mparatorunu ziyaret etmekten kayor ve bamlln gereklerini yerine getirmiyordu. in, 'u-lo Kaandan huzursuzdu. Bat Gktrklerin, Bat blgelerine hkim olan, 'u-lo'nun amcas i-koei'yi desteklemeye balad. in'in entrikalar ve yardmlar sonucu, bir gn anszn, i-koei, 'u-lo Kaana saldrd. Ar bir yenilgiye urayan 'u-lo bir ka bin atl ile ailesini bile brakarak dalara kat. Bat Gktrklerin (Trklerin) hkimi artk i-koei idi. Bundan sonra, Tles boylar, bamsz davranlarn brakp, bir ksm Bat Gktrk, bir ksm da Dou Gktrk Kaanlklarnn ynetimini kabul edip, onlarla birletiler. 611 ylnda, 'u-lo, kendini affettirmek ve yeniden glenebilmek iin in sarayna gitti. in mparatoru ona yle dedi: " Gkte bir gne var. In veriyor. Herkes yerinde ve sakin duruyor. ki, gne olsa, huzur kalmazd ". inde kalan 'u-lo Kaann kendi oymana bal 10.000 savas da, onunla beraberdi. Srleri, inlilerin tahsis ettii bir blgede barnyordu. in mparatoru Yang Ti'nin gerekletirdiklerine mali adan baknca, in mparatorluunun g durumda olduu grlr. Hem entrikalar ve hem de savalar ok pahalya mal oluyordu. Byk kanaln inaat, hazineyi boaltmt. Saray masraflar muazzamd, ayrca Yang-ti, tm maiyeti ile srekli lkeyi dolayor, bu da byk masraflara yol ayordu. mparatora her dediini yaptran brokrasi de ondan kopuyordu. mparator Gktrkler tarafndan da hezimete uratlmt. M.S. 615 den itibaren inde isyanlar balad. Yang Ti'nin imparatorluu geniletme ve bunun iin savama politikas hem kendinin ve hem de hanedannn sonu oldu. Kore'ye saldrd. Kore ile in arasnda ykc, yok edici savalar yapld. Bu savalara, 'u-lo, kendi oymann askerleri ile katld. Dou Trk Kaan i-pi (Shih-pi) (609 619) ise, Tleslerin de katlmas ile tekrar kuvvetlenmiti. Yeni siyasi konjektrn sonucu olarak, i-pi, in'e dedii vergiyi demeyi durdurdu. in'e ani bir baskn yaparak, mparatoru, 615 ylnda, Ordos blgesinde kuatt. Ancak, mparator Yang-ti'yi esir almad veya ordusunu yok etmedi. i-pi, bilinli bir gebe politikas izleyerek, in'den hara almay ve in'den uzakta durmay tercih ediyordu. Bu politika, daha nce Mete'nin ve Atilla'nn uygulad politika ile ayn idi. i-pi, in mparatoru Yang-ti'yi serbest brakt. Kuatmann kaldrmasnda, gen in komutan Li imin'in (Li Shih-min) yaptrd sava hileleri de ie yaramtr. 101

616 ylnda in'de kan ihtilalde, 'u-lo ve askerleri Sui Hanedan yannda savatlar. Zafer Suilerin olunca, mparator 'u-lo'ya " Adalete Dn Yapan Blgesel Kral " unvann verdi. Dou Trk Kaan i-pi ise, dman 'u-lo'nun kendine teslim edilmesini istiyordu. Yang-ti " Bize snm, ldrmek adalete aykr " demesine ramen, bu sze uygun davranmad. in, 'ulo'yu iyice sarho ederek, Dou Trklere teslim etti. 'u-lo, 619 ylnda ldrld. Kore sava, in'i zayflatmt. Bir seri sava sonunda, bir milyon askeri aan in ordusu bozguna urad ve kamak zorunda kald. M.S. 618 ylnda, Yang Ti, bir gurup asker tarafndan ldrld. Suikast askerler arasnda bir gurubun lideri olarak bulunan Li Shih-min, T'ang hanedann kurarak, babasn imparatorluk tahtna oturttu. M.S. 626 ylnda da, taht T'ai Tsung (627 649) adyla kendine kald. 618 ylnda, Sui Hanedan yklnca, birbiri ile arpan komutanlar, prensler Trklerin (Gktrklerin) yardmn istediler. i-pi Kaan, in taht mcadelesine kart. i-pi gen T'ai-Tsung komutan Li i-min ve babas Li Yan ile anlat. Li i-min, i-pi Kaann kuvvetleri ile bakent 'ang-an zerine yrd. Bakentteki mparatorluk servetini Kaana verdi. Ayrca, 30.000 top ipekli ve yllk vergi vermeyi kabul etti. Li Shih-min, 615 ve 616 yllarndan itibaren Trklerle ilikiler kurmaya balamt. Ailesi, eskiden beri To-ba'larla evlendii iin, bunu doal olarak yapyordu. Li Shih-min'in ailesi, " Bat Liang " ailesinden olduunu iddia eder, ancak ailesinin inlilemi To-ba'lardan olma olasl da vardr. Mttefiki Gktrklerle birlikte, Sui bakenti Chang-an zerine yryen Li Shih-min, nce, Yang-ti'nin torununu, kukla bir hkmdar olarak tahta kard, iki sene sonra onu tahttan indirip, yerine babasn tahta karp, Tang hanedann kurdu. Bu usul, her ne kadar bu kitapta bundan nce belirtilmemi olsa bile in tarihinde genel bir kuraldr. Hanedan deiikliklerinde, nce, son hanedandan biri kukla imparator olarak tahta karlr. ki, sene sonra, o tahtan indirilerek yeni hanedan kurulur. Belki de bylece daha lml bir ynetim geii dnlmektedir.

102

Tang Hanedan

T'ang hanedan M.S. 618 ve 907 yllar arasnda imparatorluk yapmtr. T'ang hanedan, devlet memurlarnn hakedi ve eitim dzeyi esaslarna gre grevlendirildikleri brokratik bir sistemi kurdular. mparator, devlet brokrasisinin en st mevkiinde bulunuyordu. T'ang imparatorlar, i bana gelir gelmez, eit tahsis sistemini (topran eit datm) yrrle koydular. Bylece, devlete vergi dnn garantiliyor ve vergilendirmede ciddi bir adalet getiriyorlard. Her ylda bir yaplan nfus saymlar ile hem sistemi denetlediler ve hem de glendirdiler. Bylece her sene sonunda yeni insanlarn sisteme katlmas da salanm oldu. Sonu mkemmeldi. Tahl retiminde ciddi artlar oldu. Bunun sonucunda hem ticaret ve hem de kentler byd. T'ang hanedan dnemi, in'in genileyip, evresini denetimi altna ald dnemdir. En geni snrlarna da VIII. asrn ilk yarsnda varmtr. Tibet, Orta Asya, Bat Moolistan, Manurya ve Kore, bu dnemde in ynetimine tabi olmulardr. T'ang slalesi in'de i karklklarla uramaktayd. T'ang'lar, Dou Trk (Gktrk) hakan i-pi'nin (Shih-pi'nin) yardm ile tahta kmlard. Buna ramen, Dou Trklere vermeyi taahht ettii vergiyi vermeyip, savsaklyordu. Bu durumda, i-pi Kaan, daha nce yklmasna alt Sui Hanedann T'ang'lara kar desteklemeye balad. in ierlerine aknlar dzenledi. 619 ylnda i-pi ld. Kardei 'u-lo (619 621) ayn politikay devam ettirdi. Kars inli ing, onu zehirleyerek ldrd. Yerine kk kardeleri Kie-li (621 630) geti. Kie-li, geleneksel Trk adetleri gerei yengesi -ing ile evlendi. Ama Dou Gktrklerin in politikas deimedi. 103

Dou Romann kar saldrs

Avrupadaki genel dzensizlik hali hala devam ediyordu. Ve VIII. Yzyla kadar da devam edecekti. Marovenj krallarnn topraklar zerindeki hkimiyetleri de VII. Yzylda yklmt. Almanyadaki Alaman, Bavyeral, Thuringenli kabilelerin sava eflerine imdi dk deniyordu ve artk Marovenj krallarna boyun emiyorlard. Galyann (Gaul, Gol), kendi adlarn ald bir blgesine g etmi olan Bretonlar da (Brton) tam bamsz yayorlard. Bu srada, Dou Roma mparatorluunda, Avarlar mparatorluun Bat eyaletlerini yamalyorlard. Sasaniler bir taraftan, Avarlar dier taraftan, Roma mparatorluu iyice skmt. Heraklios, bu iki amansz dmandan nce Sasaniler ile mcadele etmeye karar verdi. Hazrlklar iin gereken paray devlet hazinesinin salamaya gc yetmiyordu. mparator kiliselerin hazinelerine el koydu. Toplad tm altn ve gmleri eriterek para bast. Bat cephesini gvenlik altna alabilmek iin, Avarlara byk miktarda hara verdi ve rehineler yollad. Dou Roma mparatorluu, bir yandan da, dini yorumlarn getirdii kargaay yayordu. Ortodokslar, Monofizitler ve Nasturiler arasndaki mcadele imparatorluu zayf dryordu. Heraklios, mcadeleyi kesebilmek iin yasalar yapma yolunu seti. sann ne olduu konusunda, Bir nitelikten veya ki nitelikten sz edilmesini yasaklad. Tek bir iradeye inanlacakt. Ancak bu yasa da bir ie yaramad, kimse tatmin olmamt. 620 ylnda Ankara ve Rodos Sasanilerin eline geti. Dou Roma'nn Sasanilerle yapaca mcadelenin hazrlklar 622 ilkbaharnda bitti. 622de, Herakleios dinsel pimanlk giysileri iinde ve elinde Meryem Anann tasviriyle Perslere kar yola kt. Herakleios, tm askeri kuvvetlerini yanna alarak, s olarak setii Kafkasya'ya gitti. Constantinopolis askersiz, mdafaasz kalmt. mparator Kafkasya'daki yerli kabileleri de sava olarak ordusuna katt. Parlak bir zafer sonunda Persleri Anadoludan kard ve Pers hkmdarna bir atekes nerdi. Dou Roma kuvvetleri, ran'a aknlara baladlar. II. Hsrev bu neriyi reddetti. Sonraki iki yl boyunca, Herakleios Dou Anadoluya seferler dzenledi, ran istila ederek yakp ykt. 625te Anadoluya geri ekildi. Bu srada Bat Trklerin (Gktrklerin) banda T'ong Yabgu vard. T'ong Yabgu, cesur, akll, sava taktiklerinde usta bir komutand. Tleslerin egemenliini pekitirdi, Heftalit lkesine tamamen hkim oldu. imdi, ran, Hint, Grek ve in uygarlklarn birletiren nemli kltr ve ekonomi merkezleri Bat Trklerin (Gktrklerin) hkimiyetindeydiler. Bu tccar, 104

yerleik tarmc ve sanayici ufak krallklarn bazlar unlard: 21 kenti olan Turfan krall, Kua krall, Tokmak, Hoten, Kagar krall, Udyana krall, 30 kentli Sod krall. Trk (Gktrk) Kaanl, bu krallklardan nemli gelirler elde ediyordu. Bu da, Trklerin gcn arttryordu. Volga nehri ile Karadeniz arasnda bulunan Sabar ve Ogur gibi Trk boylar da Bat Gktrklerine bamlydlar. Hazar etrafndaki ve Karadenizin kuzeyindeki boylar ve topraklar, T'ong Yabguya baml kk bir Kaan ynetiyordu. Bu kk Kaana kaynaklar eitli adlar vermilerdir. Bu Kaandan kaynaklarda, Yabgu Kaan, Cebu Hakan, Cebuks Han, Ziebel diye sz edilir. Burada, ad net belli olmadndan, ondan Yabgu Kaan olarak bahsedilecektir. Bat Trkler, T'ong Yabgu zamannda, Yabgu Kaan nderliinde, Dou Roma ile ittifak iinde, Sasanilere kar tekrar mcadeleye baladlar. Dou Roma ve Gktrk ordularnn birlemesini, Gibbon, Dou Roma ve Ermeni kaynaklarna dayanarak anlatr. Bu anlatmda Hazer Trkleri ile Gktrkler (Trkler) karmakta, Yabgu Kaandan Ziebel diye sz edilmektedir. Karlama yledir: " Hsrevin (Sasani ah) Avarlarla anlamasna karlk, Roma mparatoru da Trklerle onurlu bir anlama yapt. mparatorun arsna uyan Trkler, adrlarn Volga boylarndan skerek Grcistan dalarna tadlar. Heraklios, onlar Tiflis dolaylarnda karlad. Yabgu Kaan ve yanndakiler, birlikte attan indiler, kendilerini yere atarak, mparatorun mor harmanisini eteklediler. Bu gnll sayg gsterisi, salanan byk yardm da dikkate alndnda, en scak karl hak ediyordu. mparator, derhal tacn kararak Trk babuunun bana koydu. Sonra onu evkatle kucaklayp, selmlayarak, ona " olum " dedi. Grkemli bir lenden sonra Yabgu'ya (Ziebel'e) bir tepsi iinde mcevherler sundu. Altnlar, deerli talar, mparatorluk saraynda kullanlan ipekliler verdi. Daha sonra deerli mcevherleri, kpeleri kendi elleri ile mttefiklerine datt. Gizli bir grmede kz Eudocia'nn bir resmini Yabgu'ya gsterdi. Bir barbara soylu ve beyaz bir gelin vererek, onu gnderdi. Ve krk bin atllk yardm szn de bylece koparm oldu ". Baarl olmayan Tiflis kuatmasndan sonra, Yabgu Kaan, olu ad' krk bin kiilik bir kuvvetle Heraklios'un hizmetinde brakarak, lkesine dnd. Bu srada, ba Dou Trkler ile dertte olan in ise, Bat Trklerden yardm salamaya alyordu. in, tekrar. Dou ve Bat Trkleri birbiri ile savatrmaya urayordu. Aslnda, T'ong Yabgu da, Dou Trkleri zerine yrmeyi istiyordu ve bunun iin byk bir ordu hazrlyordu. in mparatorundan e olarak bir prenses istedi. in mparatoru, prenses vermeye yanamyor, danmanlar ise onu raz etmeye alyordu. Batda ise nasl Sasanilere kar, Dou Roma - Bat Gktrk (Trk) ittifak kurulmusa, buna karlk, Sasani - Avar ittifak da kurulmutu. Avarlar ve Sasaniler, birlikte Constantinopolis zerine yrmeyi planlyorlard. Dou Roma da bo durmuyor, bir taraftan mparator ordusu ile Sasanilerle savayor, dier taraftan, Roma ajanlar Avarlara kar isyanlar organize etmeye alyorlard. Daha nce belirtildii gibi, Avar garnizonuna yakn yerleimlerde, Macaristanda, yllar nce, Slavlar kendi eflerini kovarak, Avarlardan kendilerine efler semilerdi. Kendi eflerini kovan Slavlardan biri de eklerdi. 623 ylnda, Samo adl bir tccarn liderliinde, ekler Avarlara kar ayaklandlar. ok sayda Avar ldrld. Avar " halka " larndan biri (dokuz garnizondan biri), eklerin eline geti. Tccar Samo

105

bakanlnda kurulan ve 30 yl devam edecek olan bu devlet, Slavlarn kurduu ilk siyasi birliktir. Avarlar, ekleri cezalandrmak iin eyleme gemediler. Onlar, Sasanilerle birlikte yapacaklar Constantinopolis seferine hazrlanyorlard. Bu srada, Roma mparatoru Heraklios, Douda Sasanilerle urarken ve Macaristanda bunlar olurken, 624 ylnda, spanya'da Vizigotlar Dou Roma igalindeki topraklar zaptettiler. 624 ylnda, Dou Trk ordusu, in bakenti 'ang-an' tehdit etmeye balad. Tang hanedannn kurucusu, o srada komutan olan Li i-min savamaya karar verdi. Dou Trk sava meclisi, savamaktan vaz geerek, orduyu geri ekti. Ordu geri dnerken, ok iddetli bir yamur yamaya balad. Li i-min, " Trklerden ok atabilirken korkmak lazm. imdi, Bozkr denize dnd " deyip, Trk ordusunu gece bast. Baskn ok baarl olmutu. in savalar Kaann adrnn yanna kadar geldiler. Trk ordusu Moolistan'a ekildi. Kie-li Kaan anlama zemini aryordu, in raz oldu, anlama yapld. Ama anlama yrmedi. 626 ylnda, Dou Trk ordusu yeniden in bakentini tehdit etti. Li i-min, yine savamaya karar verince, Dou Trk ordusu geri ekildi.

106

Muhammed Peygamber

imdi tekrar 40 50 yl geriye M.S. 570 ylna dnersek, Habe Aksum krallnn Gney Arabistan ele geirmesi bitmi, ilerlemesi Mekke kenti yaknlarnda durmutu. Asrn sonuna doru Sasaniler gelip, Habeleri Yemenden atp, Gney Arabistana yerleeceklerdi. Muhammed Haimi ailesinden di. M.S. 570 ylnda Mekkede dodu. Doum tarihi kesin belli deildir ve ok fazla sylenti vardr. Annesi Emine, Yesib Hazre kabilesinden Zahra ailesindendi. Babas Abdullah, doumundan iki ay sonra ld (Babasnn Muhammed domadan nce ld de sylenir). Muhammed ad, vlen kii anlamna gelmektedir. O zamann deti gerei, yeni doan ocuklar, krsal kesimde stanneye verilerek, kent dnda baktrlrd. Eminenin ok paras olmamasna ramen, Muhammed, Halime adl, Muhammedin yalarnda ocuu olan, bir stanneye emanet edildi. Halime, Muhammed yana erdiinde, onu Mekkeye getirerek, annesi Emineye geri verdi. Muhammed alt yanda iken, annesi ile Yesibe (Medine) ye akrabalarnn yanna gitti. Yesibde aslen Yemenli Evs ve Hadmutlu Hazre kabileleri yayordu. Bunlar yerletikleri bu yere Yemen Serab anlamnda Yesrip veya Yesib derlerdi. Yesib dnnde annesi hastalanarak ld. ksz ocuu balangta bykbabas Abdl Mutalip korumasna ald. Ama iki yl sonra Abdl Mutalip lnce amcas Ebu Talib Muhammede sahip kt. Ebu Talip, Mekke ile Suriye arasnda kervan ileten bir i adamyd. Muhammedi yanna alarak, kervan srcs olarak yetitirmeye balad. Muhammedin ocukluk ve genlik yllar acl gemi olmaldr. Zeki, ll ve gerekiydi. Sinirli ve tutku dolu bir yan da vard. Kervanlarla birlikte, Muhammed durmadan seyahat ediyordu. Suriyede, manastrlarn birinde Bahira adl bir keile tanm ve Bahira, onun ile yakn iliki kurmutu. Hristiyanlar, Bahirann Muhammede Tanr kavram zerinde bilgilerini aktardn ve ona Kutsal kitabn pek ok blmn rettiini sylerler. Mslman kaynaklar da kei Bahiray yadsmaz, yky yle anlatrlar: Bahira, Muhammedle konuup, onu sorguladktan sonra, amca Ebu Talibe dnp Bu genle geri dnp, onu Yahudilerin gazabndan koru, nk yeeninin byk bir kariyeri olacak demitir. Gen Muhammed on yedi yandayken de amcas Zbeyr ile Yemene gitti. Bu geziler, bilgi ve grgsn artrmasnn yan sra ruhsal yapsnn gelimesinde de etkin rol oynad. Bu arada da amcalar ile birlikte Kurey ve Kays kabileleri arasndaki Ficar Savana katld. Muhammedin ticaretle olan ilgisi Hatice ile tanmasna neden oldu. 107

Muhammed yirmi be ya cvarnda, Mekkede zengin bir dul olan Haticenin yannda almaya balad. Haticenin deve kervanlarn ve ticaretini ynetiyordu. Hatice, Muhammedden epey yalyd, ancak bir sre sonra evlendiler. iftin pek ok ocuu oldu, ancak bunlardan erkek olanlar yaayamad. Kzlarndan biri Fatma, ilerki tarihlerde, Muhammedin yeeni Ali ile evlenecek ve nem kazanacaktr. Muhammedin genlik yllar doyumsuz gemiti. Kendinden yal bir hanmla evlenmiti. Bedevilerin ok nem verdikleri erkek ocuklar yaamamt. Hatice ile evlenmesinin ardndan yoksulluktan kurtulmutu ama hayal krklklar devam etmekteydi. Bilgili, dnen ve farknda olan biri olarak, lde yapt seyahatlerde, Bedevilerin kklerinden uzaklatn ve yitiklik duygusu iine dtklerini izliyordu. Kurey tehlikeli bir yoldayd. Artk onlarn dini para olmutu. Zenginliklerinin, onlar, gebe yaamn risk ve tehlikelerinden koruduunun farkndaydlar. Gittike, daha fazla, kendilerinin efendileri oluyorlard. Zenginlik, onlara, bir nevi lmszlk kazandryordu. Ama kabilenin fakir yelerine ne oluyordu. Onlar, kabilenin koruyucu emsiyesinden kartlmlard. Bireysellik, kabile dayanmasnn yerini almt. Rekabet, kural haline gelmiti. Kiisel servetler birikiyor, ama ihtiya halindeki insanlara kimse aldrmyordu. Rekabet iinde baz aileler baarl oluyor ama bazlar da baaramyordu. Haimiler gibi baaramayan ailelerin varlklar gn getike daha fazla tehlikeye maruz kalyordu. Kurey bencillik ve hrs yenmedike, ahlaki kten ve bunu takip edecek olan paralanma ve siyasi kten kurtulamazd. Hatice'nin kuzeni Varaka Bin Nevfel Hristiyan'd ve bilimle ilgiliydi. Tevrat ile ncil'i de kapsayan Kitab Mukaddes'i iyiden iyiye incelemi ve Arapa'ya tercme etmiti. Dinler tarihini ok iyi biliyordu. Aratrmalar sonucunda ok tanrcl brakp Hristiyanl kabul etmiti. Varaka'nn Muhammed'e Yahudi ve Hristiyan dini metinlerini okuduu, demden sa'ya kadar btn Peygamberlerin menkbelerini anlatt iddia edilir. Bata Kuran'n kendisi olmak zere tm islami kaynaklar buna iddetle kar karlar.

108

Kuran

Hira

Muhammed, M.S. 610 ylnda, Mekkeden birka kilometre uzakta bulunan Hira danda, devaml inzivaya ekildii maarada, uyurken, melek Cebrail, ona oku demiti. Muhammed tereddt edince, Cebrail ona sk sk sarlp, onu skmt. Sonunda Muhammed ne okuyaym? diye sormu, Cebrailde, ona, Yaratan Tanrnn ad ile oku! nsan bir kan phtsndan yaratan, keremine snr olmayan, kalemle insana bilmediini belleten Rabbn adna oku! demiti (Alak suresi 96:15). Bu Muhammedin ald ilk vahiydi ve bundan sonra pek ounu alacakt. Tanrdan inen vahiylerin topland kitaba, Arapa okumak (kraat) kelimesinden gelen Kuran denir. Muhammed kendini cin arpt sanmaktayd. Cebraili her grdnde, mistik bir duruma girip, kendinden geiyordu. Meczup olmak veya toplum tarafndan meczup saylmak en 109

korktuu eydi. Korkuyordu, kimseye de bir ey syleyemiyordu. Ruhsal bir bunalm iine dmt. O kadar mutsuzdu ki yaama isteini kaybetmiti. Maaradan frlayarak, aa atlamaya karar verdi. Yamata grd ise bambaka bir eydi, Cebrail orada duruyordu. Ey Muhammed sen Tanrnn elisisin ve ben Cebraillim . Cebrail tm g tutmutu. Muhammed nereye bakarsa baksn, onu gryordu. slamda Cebrail vahiy getiren melektir. Tanrnn insanlarla iletiim kurma aracdr. Cebrail sradan bir melek deildir. Kalamaz, kar konulamaz, her yerde hazr ve nazr olan bir varlktr. Muhammedden nce brani peygamberleri de, onunla karlatnda, fiziki ve ruhsal olarak glerinin sonuna kadar zorlandn hissetmilerdi. brani peygamberlerini bunalma dmekten kurtaran yerleik bir gelenekleri vard. Araplarn ise, byle bir gelenei yoktu. Muhammed, Tanrnn korkutucu, ezici ve esrarl yz ile karlaan ilk Arap d. Doal olarak, kars Haticenin yanna gitti. Durmadan iddetle titriyerek, beni rtn diyordu. Kendinin bu korkun varlktan korunmasn istiyordu. Biraz yattktan sonra Karsna meczup olup, olmadn sordu. Hatice de onu meczup olmadna Allahn Resul olduuna ikna etti. Sen nazik ve akrabalarna kar duyarl birisin. Fakirlere yardm eder, onlarn aclarna katlp ortak olursun. Halknn yitirdii yce ahlak diriltmeye alyorsun. Konuklar arlar, muhtalara yardm edersin. Sen meczup olamazsn . Hatice, olup biteni, kuzeni Varaka ibn Nevfale danmalarn nerdi. Varakann yorumu akt. Muhammede Musa ve dier peygamberlerin Tanrsndan vahiy gelmiti, artk Muhammed Araplarn tanrsal elisiydi. Muhammed birka gn iinde, yeni durumunu iine sindirmiti. Arkasna dar bir dost evresinin manevi desteini alarak, Tanr buyruunu herkese aklamaya karar verdi. Muhammed'in 610 ylndan balayarak, ld yl olan 632'ye kadar aldna inanlan vahiyler Kur'an' oluturur. Tevrat Sina danda Musa peygambere bir kerede inmiti. Hlbuki Kuran, Muhammede para para, satr satr 23 ylda indi. Vahiylerin gelii daima acl deneyimler olmutu. Muhammed, Vahiy geldiinde ruhumun benden koparlr gibi olmad bir defa olmad demitir. Vahiyler her zaman ak ve szl gelmiyordu. Ak geldiklerinde Cebraili gryor ve szleri duyuyordu. Bazen ise, sanki ziller alyor gibi oluyor ve Muhammed vahiyi anlamadan da susmuyorlard. Sanki bilinaltndan bir eyler kyor, zihninin derinliklerinden yava yava beliriyordu. iir tarznda gelen metinler, Muhammedin beyninden kyordu ama ondan ayr, kendine zg ve kendi iinde bir birlik halinde, kendini dikte ettiriyordu. Tanr Muhammedin iinde doan sesi dikkatle dinlemesini ve zorlamamasn istiyordu. Doru anlam, zaman gelince kendini ortaya koyacakt ve zorlanmamal ve belirli bir tarzn peine dlmemeliydi. Cebrail sana Kuran okurken, unutmamak iin acele edip onunla beraber syleme, yalnz dinle. Dorusu, o vahiy olunan, kalbine yerletirmek ve onu sana okutmak, Bize der. Biz onu Cebraile okuttuumuz zaman, onun okumasn dinle. Sonra, onu sana aklamak, Bize der . (75 sure, 17 19) Zaten btn yaratc sreler zordur. Muhammedin yaad bu vecde gelip kendinden geme hallerini, btn mistikler yaamlardr. Bunlar, tmyle kendini vermenin, btn gcn

110

bilin dzeyinin deimesi uruna harcamann sonulardr. Muhammed terler, aclar iinde kvranr, ba sanki arlam bedenine fazla gelmektedir. Yahudilik kanal ile mistizm (Taht mistizmi) tek tanrl dinlere girmiti. Bunun etkileri Muhammedin Kuds Tapnak tepesine yapt gece yolculuunda da grlmektedir. Ryasnda, Cebrail bir at srtnda, Muhammedi Kudse uurur. Gidecei yere vardnda, Muhammedi brahim, Musa, sa ve daha pek ok peygamber karlamtr. Burada, Cebrail ve Muhammed tehlikeli ykselilerine balarlar (mira). Yedi kat ge klr. Bu katlarn her birine bir peygamber bakanlk etmektedir. Sonunda Allahn katna gelinir. Burada anlatm durur, tasvir devam etmez. Muhammed Tanry deil, onun simgelerini grmt. Ge ykselmek, insan ruhunun en u snra varmas demektir. Ve sonu olarak, anlamn da snrna varlm olunur. Bu mistik ve hayali ykseliin ne kadar yaygn olduunu hatrlamakta yarar vardr. amann ge trman, taht Mistiklerinin seyahatleri, Augustinusun ykselii ve mira ayn tr mistik deneyimlerdir.

111

lk Mslmanlar

Muhammed vahiy ile ald emre dayanarak en yaknlarn evine davet etti. Krk kiiden fazla olan davetlilere nce slam dinini bildirdi. Sonra kim bu ite kendisine yardm ederse onun, kardei, vasisi ve halifesi olacan syledi. Ali bunu kabul edince, Aliyi kardei, vasisi ve halifesi olarak bildirdi. Snni inanna gre Muhammedin slam'a arsna ilk uyan, ei Hatice oldu. Onu amcas Talipin olu Ali, azatl klelerden Zeyd bin Harise ve Ebu Bekir izledi. ia'ya gre ise ilk Mslman amcasnn olu Ali bin Ebu Talib'dir. Bir sre vahiy inii kesildikten sonra on bir ayetten oluan Duha Suresi (93) indi. Bu surede, Allahn Peygamberi yalnz brakmad, yetimken barndrd, bu nedenle yoksullara yardm edilmesi ve iyi davranlmas gerektii zerinde duruluyordu. Bu dnemde islam dinini kabul edenlerin byk bir ounluu st dzeyden, mal ve canlarn vermekten ekinmeyen kiiler olduklar halde, Mekkede yeni dinlerini gizlemek zorunda kaldlar. Muhammed Mekkede t vermeye baladnda, evrensel bir dinin kurucusu olduunu bilmiyordu. Kureydeki kt gidii durdurmak istiyor ve onlara eskinin tek Tanrl dinini getirdiini sanyordu. Hatta sadece Mekke ve cvarndaki insanlar dnyor, dier Bedevi kabilelerine vazedeceini aklna bile getirmiyordu. Allah, onu, Kureyin tutumunun getirdii tehlikeleri konusunda uyarmas iin grevlendirmiti. Verdii ilk vaazlar hkm iermiyor, etrafa umut ve iyimserlik alamaya alyordu. Zaten, Tanrnn varln ispatlamak zorunda deildi. Mekke, Allahn yerin ve gn yaratcs olduuna inanyordu. Hatta byk bir kitle, Allah, Yahudi ve Hristiyanlarn Tanrs ile bir ve ayn Tanr olduuna da inanyordu. Allahn Allah olduu anlatmak malumu ilan etmekti. Onlara gkleri, yeri yaratan; gnei, ay size musahhar klan (yneten, ele geiren, buyruu altna alan) kimdir? Diye soracak olsan muhakkak ki: Allahtr! derler. O halde niin aldanp dnyorlar? Hak Teala, kullarndan dilediinin rzkn geniletir, dilediinin rzkn darlatrr. Hak Teala her eyi hakkyla bilir. Onlara: Gkten yamuru indirip, lmden sonra topraklara can veren kimdir? Diye soracak olursan, herhalde: Allahtr! derler. (Sure 29, 6163) Sorun, Kureyin kendini evrenin merkezine koymasnda, sorumluluklarn unutmasndayd. Aslnda her eylerini Allahn cmertliine borluydular. Bunu anlamalar gerekmekteydi.

112

Allah onu neden yaratt? Onu bir nutfeden (dl suyu) yaratt. Onu bir lye gre yapt. Sonra ona yolu kolaylatrd, sonra onun cann alp kabre soktu, daha sonra dilerse onu tekrar hayata kavuturur. Hayr, insan, Allahn emirlerini yerine getirmedi. O halde insan yiyeceine bir baksn. Sular. Biz, bol bol yadrdk. Sonra yeryzn iyiden iyiye Biz yarattk. Orada taneli bitkiler, zmler, sebzeler, zeytinler, hurmalar, sk baheler, meyvalar, otlar bitirdik. Btn bunlar, sizin ve hayvanlarnzn geinmesi iindir. (Sure 80, 1832) Anmsatlyordu ama yeni bir ey retilmiyordu. Herkeze bilinenlere veya bilinmesi gerekenlere aklk getiriliyordu. Kuranda sk sk Grmediniz mi? , Dnmediniz mi? denir. Tanr, kendi yksek katndan, buyruklar vermek yerine, hatrlatarak, nedamet getirilmesini salamaya almaktadr. Mekkenin tacir aristokrasisi batan kaytsz kald. Daha sonra, Muhammed peygamberin naklettiklerinden rahatsz olup, giderek de kzmaya balad. Muhammed, Mslmanlarn gnde iki kez namaz klarak, Allaha ibadet etmelerini art kouyordu. Mslman, btn varln Allaha teslim eden kii demekti. Kurey, Mslmanlarn ilk defa namaz kldklarn grdnde korkup, armt. Kureyin yce yeleri, onurlu bir Bedevi bamszl iinde iken, imdi kleler gibi yerlere yz m sreceklerdi. Bu kabul edilemez bir durumdu. Kureyliler, gn getike, Muhammed peygamberin Tanrnn buyruklar ile ok tanrl dine saldrmasn tehdit olarak alglayarak dmanca bir tutum iine girdiler. Muhammedin yaymaya alt din kabilelerin tek tek Tanrlara ve Tanr dollerine sahip olmasna kar kyordu. Kurey, bunun Kbenin gelirlerini azaltarak, ticarete sekte vuracandan korkuyordu. Kurey gittike sertleti. mer bin el-Hattap eski dinine bal, Peygamberi ldrmeye hazr bir Kureyliydi. Okuma yazmas olan birka Kureyliden biriydi. Arap iirleri konusunda otorite kabul edilir ve airler, dilin kusursuz kullanm konusunda ona danrlard. merin Mslman olmay kabul etmesi iki farkl ekilde anlatlr. Birincisinde, gizlice Mslman olmu olan kz kardeini, yeni bir sureyi okurken yakalar. fke ile zavally hrpalar. Kan aktn grnce durup, yere dm olan baz yazlar eline alr. Okuduklarnn o kadar etkisinde kalr ki hemen Mslman olmay kabul eder. Szlerin gzellii onun nyarglarn ve nefretini yok etmitir. Dier rivayette, mer bir gece Kbeye gider. Muhammed orada kendi kendine yksek sesle Kuran okumaktadr. Saklanarak, Kuran dinler. Kurann gzellii btn hislerini deitirmitir. Kuran duyunca kalbim yumuad ve aladm ve slam iime dodu der. mer gibi Mslmanlarn, Kuran ilk duyduklarnda, bir duygu frtnasna yakalandklar bellidir. Mslman olmay ret eden Kureyliler bile Kurandan etkileniyor ve Onun bilmedikleri bir kategoride olduunu anlyorlard. Bu ne bir khinin szleriydi, ne bir airin esintileriydi, ne de bir bycnn szleriydi. Bu baka, bilinenin dnda bir eydi. Muhammedin ilk mritleri genler arasndan kmt. Kadnlar, kleler ve airetin zayf yeleri, yani ayrcalk sahibi olmayan ve marjinal olan guruplar bu yeni dine geiyordu. Bir ara neredeyse btn Mekke Mslmanl kabul edecek gibi oldu. Sadece, eski durumdan memnun olan zengin kesim uzak duruyordu, ancak ciddi bir kar koymada da bulunmuyordu.

113

Kureyin Tepkisi

Muhammed grevini yerine getirirken, ilk yllarda, tek Tanry fazla ne karmad. Mekkeliler, eskiden yaptklar gibi, yce Allahn yan sra inandklar dier Tanrlara da tapabileceklerini sandlar. Sonra birden eski kltler ve Tanrlar mahkm edildiler. Pek ok Mekkeli Muhammedin saflarndan ayrld ve Mslmanlar horlanan ve sorgulanan bir aznlk haline dnverdiler. Artk onlar da ilk Hristiyanlar gibi Tanr tanmazlkla sulanyorlard. Etrafta kan kokusu vard, ata Tanrlar kan istiyorlard. Kureyin birden bire byle kopmasn eytan ayetlerine balayanlar vardr. eytan ayetlerinin hikyesi ne Kuranda ve ne de Mslmanln ilk dnemlerine ait yazl veya szl kaynakta yer almamaktadr. Bundan, asrlar sonraki baz yazarlarn eserlerinde olaydan bahsedilir. Onuncu yzyl tarihisi Ebu Cafer t-Taberi eytan ayetlerinden bahseden yazarlarn banda gelir. bn shak ve alVahidinin de konuya deinen yazarlardandr.

Muhammed peygamber Kabe'de dua ediyor

Olayn geliimi yle hikye edilir. Peygamber, Tanralar ret ettikten sonra, Kureyin ounluu ile Mslman aznln aras iyice almtr. Bu srada eytandan gelen bir ilhamla, benatullaha, melekler gibi efaatiler olarak sayg duyulmasna izin veren baz ayetler yaynlar. eytan ayetleri denen bu ayetlerde, Tanra Allaha eit deillerdir. Ancak, Allaha insanlar adna efaat edebilecek kadar da kutsaldrlar. Daha sonra Cebrail gelerek, bu ayetlerin eytan kaynakl olduunu ve Kurandan karlmas gerektiini tebli eder. Onlarn yerine aadaki ayetin konmasn ister.

114

imdi, Lat, Uzza ve ncs Manatn ne olduunu syler misiniz? ... Bunlar sizin ve babalarnzn takt adlardan baka bir ey deildir. Allah onlar destekleyen bir delil indirmemitir. Onlar sadece sanya ve canlarnn istediine uymaktadrlar. Rablarndan and olsun ki, onlara doruluk rehberi gelmitir. (Necm suresi, sure 53, 19 ve 23) Bu ayetten sonra, artk Kurey ile uzlama imkn hi kalmamt. Bu aamann peinden, Muhammed, tavizsiz bir tek Tanrcdr ve irk komak (Allah baka varlklarla ilikilendirmek) slamn en byk gnahdr. eytan ayetleri denen olayn olup olmadn kesin olarak sylemek mmkn grlmyor. Zaten, Kuran, birok peygamberin, ilahi mesajlar aklarken benzer armalar yaadn ve Tanrnn daima onlarn yanln dzeltip, yeni vahiyler gnderdiini sylemektedir. Biz senden nce hibir resul ve peygamber gndermedik ki, o bir ey dilediinde eytan onun dnce ve dilei iine bir ey atm olmasn. Ama Allah, eytann attn siler, sonra kendi ayetlerini muhkemletirir. Allah limdir, Hkimdir. (Hacc suresi, sure 22, 52) Aslnda, btn kaynaklar Muhammedin Kurey ile ok Tanrlk konusunda uzlamay kesinlikle ret ettiini ortaya koymaktadr. nemli grmedii konularda, anlaabilirdi. Siyaseti yaps uzlamaya msaitti. Ama tek Tanr gibi hayati bir konuda taviz veremezdi ve vermedi de. Kuran ahlaknn temelinde Tanrnn teklii vardr. Yeryz ve gkyzn yaratan Allahtan baka Tanr yoktur. Tm nimetleri veren ve insanlar kurtaracak olan Odur. Tek Tanr kabile rgtlenmesinin paralanm yapsnn dmandr ve toplumun birliini salayacak unsurdur. Allahn tek olduunu sylemekle sadece saysal bir tanmlama yaplmamaktadr. Tekliin getirdii birlik, insan yaamnn ve toplumun belirleyici esidir. Ve ayn zamanda da bir ardr, birlie yaplm bir ardr. Mekkeliler, Peygamberin yaknlarn uyardlar. Sonra, Peygamberin yaknnda olup, evresi gl olmayanlara ve klelere kt davranmaya baladlar. Btn bu basklarn ramen, Muhammedin ilk mritleri kleler ve azatllardan geldi. Muhammed olup, bitenlere aldrmadan, doru bulduu yolda yryordu. Kureyin mthi tepkisi, Mslmanlar, Mekkenin evresindeki vadilerde, kimse grmeden, ibadetlerini gizli yapmak zorunda brakt. Tehditlerin daha da artmas zerine, durumlar iyice ktleen yeni mminler Habeistana gtler. ki dalga halinde g edenler, bir sre sonra Muhammedin Mekkeli mriklerle anlat yolunda aldklar bir haber zerine geri dndlerse de Mekkeye geldiklerinde bunun doru olmadn renince bir ksm yeniden gitti. Bu arada iki gl ve nemli mevki sahibi kii olan mer ve Hamzann Mslmanl kabul etmeleri Mslmanlarn moral ve cesaretlerini artrd; Kabede aka namaz kldlar. Muhammedin, amcas Ebu Leheb dndaki akrabalarndan yardm grmesi ve Mekke nde gelenlerinden bazlarnn Mslman olmalar, Mekke halknn tepkilerini daha da artrd. Peygamberin kendisi ise kars Hatice ve amcasnn korumas altnda idi. Ancak, bu ikisi de pe pee ldler. Gn getike Peygambere ve mminlerine Mekkede barnma imkn kalmyordu. Muhammed, ei Hatice ve amcas Ebu Talibin lmeleri zerine Mekkelilerin mslman olmalar konusunda mitsizlie kaplarak Taife yerlemek istedi. Ancak burada tepki daha da byk oldu ve Muhammed geri dnmek zorunda kald.

115

Bu srada Ebu Bekir, Muhammede kz Aye ile evlenmesini nerdi. Bu srada Aye 6 yandayd. Muhammed ile Aye nianlandlar. Aye, bulua erene kadar Babasnn evinde kalmaya devam etti. Muhammed Hac mevsiminde Mekkeye gelen Yesiblilerle ile anlamaya alyor, iki taraf birbiri ile gryordu. Kur'andan ve hadislerden aktarlanlara gre, Muhammed Yesibe gitmeden bir sre nce, sra (gece yry) ve baz kaynaklara gre Mirac olay meydana geldi. Muhammed, bir Hac mevsiminde Akabede Yesibliler (Medineliler) ile grt. Medinelilerden, nce alt, sonra on iki kii Mslman oldu. Medineliler slam kabul edip memleketlerine dndler ve slam anlatmaya baladlar. Ertesi yl ayn yerde yetmi erkek, iki kadn Medineli Mslman, Muhammed Yesibe gelip bu kente yerleirse kendisini koruyacaklarna sz verdiler. Bu anlama Mekkede renilince, Mslmanlara bask ve zulm daha da artt ve Mslmanlar bykl kkl topluluklar halinde Yesibe g etmeye baladlar. Yesibin, Mekke ticaret yolu zerinde bulunmas ve burada Mslmanlarn giderek oalmas, Mekkelilerin karlarna aykr dt; bu nedenle mslmanlarn Medineye g etmelerine engel olmaya altlar.

116

Mekkeden Ka

Arabistan haritas ve belli bal airetler. M.S. 600 Mekkeliler, her trl baskyla, Muhammedi davasndan vazgeiremeyince ve Yesdibde Mslmanlarn giderek kuvvetlendiini grnce; durumun kendileri iin tehlike yarataca dncesiyle, meclislerinde toplanarak meseleyi grmeye baladlar. Grler, slam denen hareketin hzla byd ve Muhammedin bu almalarn durdurmak gerektii merkezinde birleiyordu. slam, Mekkenin dzenini bozabilecek gteydi. nce u gr ortaya atld: Muhammedi prangaya vurup hapsedelim! . Bu kabul edilmeyince: Onu memleketimizden srgn edelim; ne hali varsa grsn! denildi. Bu gr de kabul edimeyince, slam' sevmeyen ve onu ok tehlikeli bulan Ebu Cehil: Benim grme gre, onu ldrmekten baka aremiz yoktur. Bunun iin de, her kabileden birer gen seelim. Her birine de birer keskin kl verelim. Bunlarn hepsi birden, kararlatrdmz yer ve zamanda Muhammedi pusuya drerek ldrsnler; biz de ondan kurtulalm! Byle olursa, onun kan davas btn kabilelere deceinden ve ailesi olan Benu Abdi Menaf, herkese sava aamayacandan, diyete raz olurlar, biz de diyetlerini veririz! dedi. Kabul edilen gr bu oldu.

117

O gece suikastiler, Muhammedin evini sararak, onu ldrmek iin uyumasn beklediler. Muhammed bu durumu rendii iin Ali, Muhammed'in yerine geti. Suikastiler yorgan ap yatakta Aliyi grnce cok ardlar ve durumu anlatmak zere gittiler. Bu frsattan istifade Muhammed, evden karak Ebu Bekirin evine gitti. Peygamber Ebu Bekire hicret iin geldiini syledi. Bunun zerine Ebu Bekir sevinten alamaya balad. Ebu Bekirin evinde bir sre oturduktan sonra beraberce, Mekkenin gneybatsnda bulunan Yesibe doru hareket ettiler. Mekkeliler, Muhammed hicret edecek olursa, Yesibe gideceini biliyorlard. Muhammed, bunu dnerek, Yesib yoluna deil, Mekkenin gneybatsna den Sevr dana hareket etti.

Muhammed, Ebu Bekir ile Sevr maarasnda gn geirdi. Maaraya nce Ebu Bekir girmi ve iinde akrep, ylan gibi zehirli hayvanlarn olup olmadn yoklamt. Muhammedin hicret ettiini renen Mekke Hkmeti, her tarafa asker seferber etmi, onlar bulup getirene yz deve dl vadetmiti. Hkmet askerleri ve Ebu Cehil her tarafta Peygamberi ve sadk arkada Ebu Bekiri aryordu. Nihayet askerler Ebu Bekirin evine gelince Ebu Bekirin kz Esma, onlara Ebu Bekir ve Muhammedin nerede olduklar konusunda bir ey sylemedi. Bu srada Mekkeliler, her tarafta Muhammedi aryordu. Hatta becerikli bir iz srcs, Mekke askerlerini Sevr maarasna kadar getirmiti. Ancak bu srada bir mucize olmu bir rmcek maarann azna a rm ve bir gvercin de yuvasn maara giriine kurmutu. Askerler maarann yanna gelince, Ebu Bekir endienmeye balad. Muhammed, onu teselli ediyordu: Tasalanma, Allah bizimle beraberdir. Bu srada askerler, maara giriindeki rmcek an ve gvercin yuvasn grnce ieride kimse olamayacan dnerek geri dndler.

118

Muhammed ve Ebu Bekir 20 Eyll 622de, Yesib yaknlarndaki Kubaya ulatlar. Kubaya varr varmaz Kuba Mescidini ina ettirdi. Burada Klsm bin Hedme konuk oldu. Muhammed, on gn dinlendikten sonra, yannda bulunan ashab ile beraber Yesibe hareket etti. Bu srada Ali de Kubaya vard. Muhammed Yesibe girdiinde, Peygamberin hangi evde kalaca tartnca, Muhammed " devesinin ilk kecei yere evinin yaplmas " nerini sundu. Devesinin ilk kt yere bir Mescid ve kendi ailesinin kalmas iin mescide bitiik odalar yaptlar. Mescidin bir yanna da barnaksz kiilerin kalabilmeleri iin Suffe ad verilen bir yer yapld. Ayn zamanda slam dnyasnn ilk yatl okulu saylan bu yurtta kalanlara Ashabu's-Suffe denildi.

119

Hicret

Arabistanda, Muhammed Peygamber, M.S. 622 ylnda, Mekkenin kuzeyindeki Yesibe snmt. Hicret diye adlandrlan ve slam takviminin balangc olan bu olay salt bir ka deildi. ok yakna gelmi bir risk azaltlyordu ama bunun sosyal bir yn de vard. Kabile dna klm ve kabile balar koparlmt. Bu imdiye kadar Arabistanda duyulmu, iitilmi bir ey deildi. Kabile (Airet), Bedevilerin en kutsal deeriydi ve bu adm, en nemli deerleri iniyordu. 622 yaznda Peygamber ve 70 kadar Mslman, aileleri ile birlikte, Yesibe gmt. Yesibte Yahudi dininden byk kabile ile Arap ok tanrl dininden iki kabile (Avs ve Hazre kabileleri) yerlemiti. Yesib tarm yaplan sulak bir vahayd. Bu kabilelerin bir biri ile uzlaarak, birlikte yaamas gerekiyordu. Ama iki Arap kabilesi durmadan birbiri ile bouuyor ve boutuka gsz dyorlard. Haimilerin saygnl ve Peygamberin ispatlanm uzlatrc kiilii, bu iki kabileyi, Muhammedin hakemliinde aralarndaki anlamazlklar zmeye itti. Hakemlik grevi iin Muhammedi kentlerine davet ettiler. Mekkede zaten yaayamaz hale gelen Mslmanlar iin bu bir frsatt. Yesibe hicret edildi. Yesibte ki Beni Kurayza, Beni Nadr ve Ben Kaynuka adl byk Yahudi kabilesi, burada atalarnn dinine inanan Araplar oktan tek Tanr fikrine altrmlard. Yani Arap Tanrlarnn ret edilmesinden Kurey kadar etkilenmiyorlard. Araplarn byk bir ounluu, sorunlar zecek ise, Mslman olmaya razyd. Yahudi kabileleri arasnda birlik salamak olduka gt. Medine snrlar yaknlarnda Hayber vb.gibi yerlerde yaayan Yahudiler, varlkl kiiler olduklarndan, evre zerinde etkiliydiler. Yesibde Evs ve Hazre kabileleri arasndaki geleneksel dmanln yeniden alevlenme olasl vard. Ayrca Ensar ile Muhacirunu kaynatrmak, zlmesi gereken bir sorundu. Ancak her eyden nce ok yoksul olan gmenlerin durumlarnn dzeltilmesi gerekiyordu. Muhammed Muhacirleri Ensar ile karde ilan ederek, ensarn onlara yardm etmesini salad. Yahudiler ile alan aralarn dzeltmek iin Yahudileri, Hristiyanlar, ok Tanrl dinden olanlar, Mslmanlar iine alan Medine kent devletini kurdu. Btn kesimlerin hak ve ykmllklerini saptayan 47 maddelik bir tr Medine Anayasas'n (Medine vesikas) benimsendi. Hicretten sonra Mslmanlar arasnda Yesibin ad deiip, Peygamberin kenti anlamnda Medinet-l Nebi veya ksaca Medine denmeye balanmt. Mslmanlar, kendi dinlerine ok yakn bulduklar Yahudiliin yanna tanmalar ile birlikte, ibadet eklinde de deiiklie gittiler. Mslmanlar Yahudilerin Kefaret gnnde oru tutmaya baladlar ve o zamana kadar gnde iki defa olan namaz saylarn, Yahudilere benzer ekilde gnde defaya 120

kardlar. Mslmanlarn Yahudi kadnlarla evlenmesi serbestti. Yahudilerin baz yemek kurallarna uymakta bir mahzur yoktu. badet, Yahudi ve Hristiyanlar gibi Kudse dnlerek yaplyordu.

Yahudi namaz

Medinedeki ilk yllarnda Mslmanlar askeri bir gten ve maddi bir destekten yoksundular. Tarmdan anlamyorlard, hurma aac yetitirmeyi bilmiyorlard. Alk ektiler, kuyudan su ekip, aa sulamak gibi dz ilerle karnlarn doyurmaya altlar. Drt duvar bir mescit, imece ile yapld. Peygamber burada yaamaya balad. Gece, mescide bitiik yaplm olan, karlarnn kulbelerine gidiyor, gndz, mesidin avlusunda oturuyordu. Mslmanlarn pek ou da, geceleri bu avluda yatyorlard. Hi para yoktu. Peygamber, balarla gelen paralar kabul etmeye balad. Aslnda, faizle para verebilecek ve hatta vermek isteyen pek ok kii vard. Ancak faizle bor almak, slam toplumunun sonu olurdu. Bu srada, faizi yasaklayan hkm geldi ve bu yol tamamen kapand. slam topluluu bamszln korumaya devam ediyordu. slam dininin faizi yasaklam olmasna ramen, tarihin btn dnemlerinde, ismi deiik ve yntemi farkl olsa bile asl itibar ile Mslmanlarca faiz uygulanmtr. Bunun eitli rnekleri ileride verilecektir. Medineye geldikten sonra, Peygamberin sylem ve davran da deimiti. Mekkede iken Tanrsal bir greve arldn sylyordu. Medinede rgtleyiciydi ve devlet bakan olarak davranyordu. brahim peygamberden gelen Araplarn dini ve siyasi rgtlenmesi beraber yryordu. Devlet ve din i ie girmiti. Bu yadrganacak bir durum da deildi. Ezelden beri bilinen ve uygulanan rgtlenme ekliydi. nananlar arasnda Mekkeden Medineye Muhammed ile birlikte gelenlere Muhacirun, Medinede Muhammedi kabul edenlere Ensar (Ansar) deniyordu. Peygamberin Medineye gelmesi ile sosyo politik bir mcadele de balad. Mekkedeki ticaret aristokrasisi yerel adetler konusunda tutucu ve ovendi. Medine ise, kabilelerin birliine dayanan herkesi kucaklayan bir lk peinde kouyordu. atma srerken, ie Peygamberin kiilii kart. Rakiplerini iyi tanyan Muhammed, gerektiinde onlarla uzlaarak ana hedefine doru yryordu. Peygamberin yakn evresinde, Mekkelilere derin bir kin besleyenler bu

121

uzlamalara kar kyordu. Ancak Peygamber, gereinde cann, gereinde gururunu ortaya koyarak, ince bir hat zerinde yrd ve sonunda zaferi diplomasi ile kazand. Hicretten sonra, 9 yana girip bulua eren Aye ile Muhammed evlendiler. Aye bu gelimeyi yle aktarr. Muhammed el-Buhari'nin Sahih-i Buhari'de aktardna gre Aye yle demitir: Peygamber benimle 6 (yanda) bir kzken nianland. Medine'ye gittik ve Beni-el-Haris bin Hazrec'in evinde kaldk. Sonra hastalandm ve salarm dkld. Daha sonra salarm (yeniden) byd ve annem, Um Ruman, salncakta kz arkadalarmla oynarken yanma geldi. Beni ard, yanna gittim, bana ne yapacan bilmiyordum. Elimden yakalad ve beni kapda bekletti. Soluum kesilmiti, nefesim yerine geldiinde, biraz su ald ve yzmle bam bu su ile ovdu. Daha sonra beni eve ald. Evde Ensari bir kadn grdm ve kadn yle dedi, "Hayrl olsun, Allah selamet versin, iyi anslar." Daha sonra beni onlara emanet etti ve onlar beni (evlilik iin) hazrladlar. Hi beklemezken sabah Allah'n Elisi bana geldi ve annem beni ona teslim etti, o esnada 9 yanda bir kzdm.

122

Bedr
624 ylnda, Mslmanlar, Bedrde bir Mekke kervann bastlar ve soydular. Mslmanlar Kreyin ana damarna, yaplan ticarete saldryorlard. Ve bylece, paraszlk sorunlarn zyorlard. Peygamber, amcas Hamzay, Kurey konvoylarn soymaya yollad. Arap yarmadasnda, savalarn durduu kutsal ayda bile soygunlar devam etti. Gelen ganimetler, balangta, mesidde, byk kk, zgr kle, kadn erkek tm Mslmanlara eit datlyordu. Ama devletin de kuvvetlenmesi artt. Balangtaki, inananlarn o ilk yoksulluu biter gibi olunca, Bedr savandan hemen sonra gelen bir ayetle, ganimetin bete birini devlet ald. Biliniz ki, ganimetinizden bete biri Allaha, Resulne, onun ailesine, yetimlere, yoksullara ve yolda kalanlara aittir . Yaplan dzenleme ile bu bete birin, bete ikisi Peygamber ve ailesine, bete skntdaki kiilere datld. lk ncelik, muhta kiilerin ihtiyalar karlamaya verilmi olmasna ramen, Peygamberin elinde, devletin ilk kurulu masraflarn karlayacak bir fon, artk vard. Devletin hazinesi ile Peygamberin kiisel serveti arasnda bir ayrm yaplmyordu. Bedr sava, Mslmanlarn talihini deitirmitir. Savan en kritik anlarnda, Muhammed askerlerini cesaretlendirmek iin yle bard: Byk Allah adna sylyorum ki, bugn gerilemeyen, dn ilelerine gs geren her sava, eer lrse dorudan doruya cennete gidecektir . Cennet, cann sznden gelir. Sk dallar ve yapraklar ile yeri glgelendiren hurmalk ve ba anlamnadr. Genel olarak Mslmanlarn tasvirlerine bakarak denilebilir ki, cennette evler, odalar, adrlar altn ve gmtendir. ok gzel kokan, bol meyve ve glge veren aalar vardr. Meyveler, onlar koparmak isteyenlerin yanna kadar sarkar. Cennet pnarlarla dolu, her yerde rl rl berrak sularn akt bir yerdir. Burada hastalk, ihtiyarlk, sakatlk yoktur. Her trl yemek, her eit et, gzel kokulu ve lezzetli erbetler, pak arap sakinlerinin hizmetine sunulmutur. Cennetin kzlar yani Huriler, safran, misk, amber ve kfurudan yaratlmlardr. Kemiklerinin ilii yetmi kat ipekli altndan grlecek kadar saydamdrlar. Cennete giden kiiyi bu kzlardan biri karlar. Cennetteki kii, salnda yapt hayrlarla orantl olarak, istedii kadar Huri ile birlikte olur. Huriler, bakiredirler ve her zaman yle kalrlar. Kuranda (sure 9, 112) cennet konusunda, Allah ile mminler arasndaki iliki, ticari bir ilikiye benzetilir. Cennet mminlerin yeridir, inanmayanlar yani kfirler ise, br dnyada cehenneme giderler. Bedr savanda Ebu Cehl dahil pek ok Mekkeli lider ld. Mslman kuvveti kendinden ok daha kalabalk bir dman yenmiti. Bu savata herkes ama en fazla Hamza kahramanlk gsterdi. Peygamberin kz Rukiyye hasta olduu iin Peygamberin damad Osman Mslman ordusuna katlmamt. Savatan az sonra peygamberin kz Rukiyye ld. Bu srada Peygamberimizin en kk kzlar ve o zaman yirmi yalarnda olan Hz. Fatma evlilik yana gelmiti. Eshab ona en uygun kii olarak Aliyi grd ve Fatmay istemesi hususunda onu tevik etti. ift yaplan sade bir trenle evlendi.

123

Yahudilerle Anlamazlk

Bu srada, stratejik bir deiiklik de oldu. Balangtan beri ibadetin yn Kuds idi. Kudsn kutsal yn olmas, sanki brahim peygamberin yolunun izlendii intiban veriyordu. Bu tutum, Medinede yerleik Yahudilere de sempatik gelen bir tutumdu. Bu arada, Ahidde anlatlm pek ok hikye, Kuranda halka, daha anlalr gelecek tarzda tekrar anlatlyordu. Ancak, normalde uzlamaya doru gitmesi gereken durum, yn deitirip, ortaya ciddi bir ayrlk kard. Yahudilerin, Muhammedin peygamberliine inanmalar dnlemezdi. Onlar peygamberler ann bittiine inanyorlard. Gemite, duruma gre deiik Arap kabileleri ile mttefik olarak, vahada yaayabilmi ve kuvvet kazanmlard. imdi, Mslmanlar kuvvetlendike, yaamak iin mmetin iine ekildiklerini hissediyorlard. Dmanlk ba verdi. Yahudiler, eski Ahid ile vahiyle gelenler arasndaki farklar karp, Mslmanlarla alay etmeye baladlar. Peygamberin cevab netti, Yahudiler kitaplarn bozmu ve deitirmilerdi. Ocak 624 tarihinde, artk Medinedeki Yahudilerin dmanlnn kalc olduu anlaldnda, Peygamber, yeni dinin bamszln ilan etti. Peygamber, Mslmanlara Kuds yerine Mekkeye dnerek ibadet etmelerini emretti. Mslmanlar, Kble olarak Kbeye dnmekle hibir kurumlam dinle balarnn olmadn, yalnzca Tanrya teslim olduklarn ilan ediyorlard. Onlar, tek Tanrnn dinini yozlatranlara kar kyor ve brahim'in esas dinine dnyorlard. brahim peygamber ilk Mslmand. Yahudi veya Hristiyan olarak doru yolu bulun, dediler. Ey Muhammed de ki: Doru yola ynelmi olan ve Allaha e koanlardan olmayan brahimin dinine uyarz. Allaha, bize gnderilene, brahime, smaile, shaka, Yakuba ve torunlarna gnderilene, Musa ve saya verilene, Rableri tarafndan peygamberlere verilene, onlar bir birinden ayrt etmeyerek inandk. Biz Ona teslim olanlarz (Bakara suresi, sure 2, 135136) Medinedeki byk Yahudi kabilesinden biri olan Ben Kaynuka kabilesine mensup Yahudiler ile Mslmanlar arasnda kuyumcu dkkannda kan bir anlamazlk nedeni ile karlkl ldrme olaylar oldu. Muhammed bunu Medine Anayasasnn bozulmas kabul ederek Beni Kaynuka kabilesine saldrd. Kent dndaki mustahkem mevkileri kuatma altna alnd. 14 15 gn kuatmadan sonra Beni Kaynuka teslim oldu. Muhammed Beni Kaynuka erkeklerinin ldrlmesini istiyordu. Bata Abdullah ibn Ubayy olmak zere bir ksm Mslmanlar buna kar ktlar, Beni Kaynuka kabilesi de Medineyi peinden de Arap yarm adasn terke zorland. Beni Kaynuka kabilesinin mallar Mslmanlar arasnda paylatrld. Mslmanlarla Yahudi Beni Nadr kabilesi arasndaki gven ortam da yok olmutu. Mslmanlara gre Beni Nadr, Muhammedi bir punduna getirip ldrmek istiyordu. Bu durumda Beni Nadr kabilesi mallarn alarak Medineden ayrlma karar verdi. Kabilenin bir ksm Suriyeye gitti. Bir ksm da Hayber topraklarna, oradaki Yahudilerin yanna yerleti.

124

Uhud ve Hendek Savalar

Mekke, Bedr savann cn bir yl sonra, Uhudda Mslmanlar yenerek ald. Mekke bin kiilik bir ordu ile Medine'ye doru yola kt. Mekke ordusunda, Hamzay ldrmekle grevlendirilen Habeistanl kle Vahi de bulunuyordu Bu srada peygamberin kz Fatma Hasan adnda bir erkek ocuu dourmutu. Uhud savan ok byk kayp veren Mslmanlar kaybetti. Savata Vahi, Peygamberin amcas Hamzay ldrm, ceseti yarp iinden karacierini karmt. Mekke ileri gelenlerinden Ebu Sfyann kars Hind de Hamzann ierini srarak, ondan bir lokma yedi. Sava Mekke kazanm, ama Mslmanlar yok olmamlard. Uhud savandan sonra cesaretlenen Mekke, Medineyi kuatt. Medine kendini savunabilmek iin kentin evresine hendek atndan, bu savaa hendek sava denir (M.S. 627). Bu savatan nce, Kurey ordusu Medineye yaklarken, Selman- Farisinin nerisi ile Mslmanlar evrelerine handek yapmaya girimilerdi. Medine anayasas gerei, hendek kazlrken Beni Kurayza Yahudileri Mslmanlara yardm etmiti. Ancak daha sonra Beni Kurayza, Kureylilerin sava kazanacan sanarak, Mslmanlara yardm durdurdu. Bu kar saflara katlmak olarak yorumland. Kureyliler hendei geemediler. Muhammed peygamberin, politik oyunlar sonucu, Mekke cephesinde atlaklar oldu. Mekkeliler Medine kuatmasn kaldrmak zorunda kaldlar. Sava srasnda dneklik yapan Beni Kurayza Yahudi kabilesi zerine Mslmanlar kuvvet yollad. Yahudilerin kaleleri kuatld. Teslim olduktan sonra, peygamber tm Beni Kurayza erkeklerinin kafalarnn vurulmasn emretti. yle yapld. Beni Kurayzann mallar ve esirler Mslmanlar arasnda paylatrld.

125

Hayber ve sonras

Haybar

627 ylna gelindiinde, Yahudilerin hkim olduklar Hayber vahasnda zengin hurma plantasyonu vard ve Mslmanlarn da bu hurmalara ekonomik gereksinmesi vard. Kanl savalar sonucu, Mslmanlar Hayber vahasna hkim oldular. Bundan sonra Mslmanlarn geim sorunu da bitmiti. Peygamber Hayber vadisine hkim olunca, Yahudilerin arazilerini ganimet olarak datmad. Yahudilerin bu arazileri ekip bimesine msaade etti. Ama rnn yarsn ald. Mslmanlara paylatrd, bu gelirlerdi. Bu gelir trne fay dendi. Bundan sonra, Hayber ad slam toplumunda fay adyla anlmaya baland. Artk devletin fonu gittike zenginlemekteydi. Ganimet savalarnda veya basknlarnda, ele ne geerse alnyordu. Erkek, kadn, ocuk esirler, silahlar, hayvanlar yani, baskn yaplan yer veya kervandaki her ey alnyordu. Esirler fidye karlnda kabilelerine geri satlyorlard. Krey esirlerinden drt bin dirheme (bir dirhem 2,97 gr gmtr) iade edilenler bile vard. Mekke ile yaplan Bedr ve Uhud savandan sonra, Peygamber abalarn Mekke dnda younlatrd. Baz kabile veya aileleri Mslmanla kazandrabilmek iin eitli evlilikler yapt. Bu dnemde gelen vahiyler, toplumu istim zerinde tutucu vahiylerdir. Ebedi mutluluk bu sralarda anlatlr. Hibir sulama karlksz kalmaz. Topluma srekli cesaret verilir. Bu dnemde, Mslman dini neredeyse tamamlanmak zereydi. Btn eski inanlarn zerine kmt. Kendini, kendinden nceki tek Tanrl dinlere balamt. brahim peygamberi Kbenin kurucusu yaparak, hem Araplar birletiriyor, hem birlemenin somut gstergesi olarak Kbeyi iaretliyor ve hem de eski Bedevi inanlarn kendi btnlne katyordu.

126

Artk, Mslmanlarn yaptklar silahl eylemlere, gn getike daha fazla Bedevi katlyordu. Bedevileri, eylemlere katlmaya iten neden, hem cennete gidecek olmak lks ve hem de yamalardan elde edilen ganimetin ekiciliiydi. Mkfat bu ve br dnyada, her durumda vard. Peygamber ise iddet, cezalandrma, kar salama gibi eitli yntemleri byk bir ustalkla kullanarak, Bedevileri kendine ekiyordu. Peygamberin diplomasisi baarl oluyor, ama buna ramen Mekke ve Yahudi kabilelerinden saflarna yeni katlmlar olmuyordu. Peygamber, politikann her unsurunu kullanyordu. Lihyan oullar kabilesinin eyhi, bir fedai yollanarak ldrld. Mtalik oullar aireti baslarak 2000 deve ve 200 kadn gasp edildi. Mtalik oullar eyhinin kz da esirler arasnda idi ve bir Mslman savacnn payna dmt. Muhammed, kz para vererek satn ald ve evlendi. Bylece Mtalik oullar kabilesi, Mslmanl kabul etti. Mekkelilerle i birlii yapan Gatafan ve Fezara kabilelerine, ibirliinden vaz gemeleri karl olarak, hurma rnnn te biri nerildi. Zengin Taif kenti ve mttefik kabileleri yenilgiye uratlarak, mallar ve kadnlar alnd. Bu kabileler, kadnlarn geri alabilmek iin Mslman oldular. Bakaldran kabileleri iteate almakla ilgili bir seferden dnerken Peygamberin en sevdii ei olan ve Ebu Bekirin kz Aye, kaybettii gerdanl bulmak iin ordudan geride kald. Yannda Sahvan b. Muttal vard. Ertesi gn Aye veSahvan b. Muttal orduya yetitiklerinde, haklarnda dedikodu kp, Aye gayri meru iliki ile suland. Aye bunu redetti ve inen bir vahiy Ayeyi aklad. Bu inen ayetlerin gerei olarak Hasan b. Sabit ve Mistah b. Esase iftira cezas olarak seksener denek vurulmak suretiyle cezalandrldlar. Bu iftiray esas yayan iftira cezas gerei bni Sell de cezaya tabi oldu ve ilelebet ahitlik yapmas yasakland. Yine bu dnemde, Peygamber Dou Roma, Sasani ve Habeistan krallarna mektup yollayarak, onlar hak dinine davet etti. Ancak, krallardan ret cevab ald. Arap yarmadas iinde eitli, kabileleri hizaya getirici seferler dzenlendi. Bu seferleri, peygamberin yakn arkadalar ynettiler.

Beni Nadr itaate alnyor

127

Constantinopolis alnamaz

626 ylna gelindiinde, Kafkasya'daki Dou Roma ordusu, Sasanilere kesin bir darbe indirecek konuma gelmiti. Lazika, Grcistan ve Ermenistan artk tam olarak Roma hkimiyetindeydi. Ama bu srada Dou Roma'nn kendi bakenti tehdit altndayd. Bir tarafta Slav, Kurtigur ve Bulgarlarn destekledii Avar hakan, dier yanda Kadkye kadar gelmi olan Sasani ordusu, hep birlikte Constantinopolis'i sktryordu. Avar - Sasani anlamasna gre, Avarlar ve mttefikleri Constantinopolis surlarna kadar geleceklerdi. Sasani ordusu da Kadkye varacak ve oradan karya, Slav kayklar ile geilerek, iki ordu birleecekti. Sasani ordusu Haziran aynda Kadkye geldi. Avarlar ise ancak 27 Temmus ta Constantinopolis surlarna varabildiler. Kenti koruyacak asker yoktu, ama kentin surlar ve Marmarada Dou Roma donanmas vard. mparator Kafkasya'da olduundan, ynetimi Patrik Sergio stlenmiti. Bakent halk cann diine takarak, Patrik Sergio ynetiminde direnmeye balad. Boazlarn Dou Roma donanmasnn denetiminde olmas, kentin mdafaasna byk katkda bulundu. Sasanilerin deniz gcnden yoksun olmalar, Dou Roma donanmasn Boazn tek hkimi haline getirmiti. Slav kayklar bir ie yaramad. Avarlar, bir ka defa, hafif gemilerini (veya byk kayklarn), karadan Halice indirdiler. Ama Roma donanmas bunlar, her seferinde imha etti. Avar ve mttefiklerinin kara harekt da surlarn nnde eridi. Yine salgn hastalklar balad. nce Avarlar, sonra Sasaniler elleri bo geri dndler. Constantinopolis, halknn kahramanl sonucu, igal edilmekten kurtulmutu. 626 seferindeki baarszlk, Avar Kaannn prestijini sarst. Bu tip baarszlklarn, kut yokluuna yorumland ve Gktanrnn elini o eften ektiine inanld unutulmamaldr. Dou Roma'nn da etkisi ile Srplar ve Hrvatlar birleerek, Avarlar yenip, bamszlklarn kazandlar. Elbe'deki Srplar ve Galiya'daki Hrvatlar, yer deitirerek, bugnk yerlerine geldiler. Srp ve Hrvat baars dier toplumlar da cesaretlendirdi. Daha nce anlatlanlardan hatrlanaca zere, Avarlar tarafndan Makedonyadan Macaristan'a gtrlen Bulgarlar, 60 yl orada kaldktan sonra, geri dnerek Selanik evresine yerletiler. Bu srada kuzeydou Karadenizde bulunan Bulgarlar zerinden hem Avar ve hem de Trk (Gktrk) basks kalkmt. Bulgarlarn bir ksm, Slavlarla birlikte hareket ederek, bugnk Bulgaristan topraklarna geldiler ve orada siyasi birlik kurdular.

128

Balkanlardaki Avar hkimiyeti, Balkanlarn Trklemesi sonucunu getirmemitir. Avarlar sayesinde, Balkanlar Slavlamtr. 627 ylnda, Dicle kysnda, Musul cvarnda (eski Ninova harabeleri yaknnda), Dou Roma ordusu, Sasani ordusunu ar bir yenilgiye uratt. Bu yenilginin sonucu olarak Sasani hkmdar 2. Hsrev tahtan indirilerek ldrld (628). Yeni Sasani hkmdar bar yapmak zorunda kald. Bar koullarna gre Suriye, Filistin, Msr Dou Roma'ya geri veriliyordu. Kutsal Ha da mparatora geri verildi. Heraklios, bu baarlardan sonra Constantinopolis'e byk bir trenle dnd. mparatorun karlan ve yaplan geit alay ok grkemli olmutu. Heraklios 630 ylnda Kuds'e giderek kutsal Ha' yerine koydu. Sasaniler Boazda ve Egenin Anadolu kylarnda at kotururken, Arap tehlikesi byyordu ve Sasanilerin bundan haberi yoktu. Sasanilerde II. Hsrev lm yerine olu Kavat tahta karak, Dou Roma imparatorluu ile bar yapmt. 628 ylnda II. Hsrev lnce, Sasani ailesi iinde ciddi ve ypratc bir taht kavgas balad. 628 ylnda 1 yl iinde taht 4 defa el deitirdi ve 4 ayr kii baa geti. Dou Roma imparatoru Heraklios, muzaffer bir hkmdard. Bat Trk (Gktrk) devleti ise, Yabgu Kaan ynetiminde, Kafkasyann fethine devam etmekteydi. Yabgu Kaan Tiflisi zapt etti. Olu ad' Grcistan'n ve ran'n fethi ile grevlendirdi. Ermenistan, Bat Trklerinin hkimiyetine girmiti. Ermenistan gibi yeni ele geirilen yerlerde, eitli i kollarnn denetimi iin mfettiler atand. Altn ykamada, gm ve demirin karlmasnda ve baln temizlenmesinde uzman zanaatkrlar yolland. Sasanilerin yapt nfus saymna dayanlarak, herkese bir drahmi vergi kondu. Kur ve Aras gibi byk nehirlerde yaplan balklktan vergi alnmaya baland. Ticaret ve baz mallar vergilendirildi. 628 ylnda, Bat Trklerini oluturan boylardan 10 boy, bir sebeple, kendi aralarnda birbirine dman iki guruba ayrld. Bu guruplardan biri kendine To-lu, dieri Nu-i-pi dedi.

129

Trklerde kargaa ve dalma

Yine 627 ylnda, in kendini toparlam, mdafaadan hucuma gemitir. Dou Trklerde (Gktrklerde), Kie-li Kaann kk kardei -ol, Tles kabilelerini ynetmekteydi. -ol, ufak yatan beri cesareti ve bilgeliyle n kazanmt. Kendi ynetimindeki kabilelerden vergi almazd. Onlarn bolluk iinde olmas bana yeter derdi. Abisi Kaann in ilerine yapt seferlere de muhalefet ediyordu. Abisi hem ynetimindeki kabilelerden yksek oranda vergi alyor ve hem de in'e getirisi olmayan, baarsz aknlar yapyordu. Dou Trklerde boylar arasnda genel bir honutsuzluk hkm sryordu. Durumu deerlendiren ve oluturan in, Uygur ve Sir Tardu boylarn ayaklandrmay baard. Sava, bakaldran boylar kazanp, pek ok Trk Buduna ait oyma esir aldlar. Bamszlaan Uygur ve Tardular, in himayesine girdiler. Bir ara Kie-li Kaan, Tardulara kar zafer kazand ama artk kendi oymaklar da onu dinlemiyorlard. Uygurlar, Ouzlar gibi, Tles boylarndand. in'e gre, Uygurlar dokuz oymaktan meydana gelirler. Uygur Kaannn iinden kt egemen boyun ad " Yaglakar " (Yalakar) dr. Uygur adl bir oymak yoktur. Her oyman kendine ait bir ad vardr. Uygur, dokuz oymaa birden verilen genel bir addr. Uygur, Ouz, Onok vs gibi adlar, boylarn birliini gsteren genel adlardr. Yani bunlar bir boy ad deil, boy topluluklar iin kullanlan genelletirmelerdir. Uygur efleri, zaman iinde " lteber " veya " Yabgu " unvanlarn almlardr. inliler Uygurlar ksa boylu, gururlu ve acmasz, mkemmel binici ve oku, btn dier bozkr boylarndan daha yrtc olarak tanmlarlar. 629 ylnda, olu Kie-li Kaana kar isyan etti. Kendine bal boylarla, in'e snd. yice zayflayan Kie-li Kaan da in himayesini istedi, ama in bu isteini ret etti. Sonunda, in, Uygur, Tardu ve ayaklanm Trk boylarnn ortak askeri harekt ile Kie-li Kaan malup edilip, esir alnd (630). Esir den Kie-li Kaan, in saraynn bahesine kurduu adrnda yaad. lnce, Trk gelenekleri uyarnca na yakld ve klleri mezara kondu. in mparatoru onu Trklerin " Gk Kaan " ilan etti. Bundan sonra, Doudaki Trk Budun dalp, paraland. in, onlar, guruplar halinde, Sar nehrin dirseindeki blgelerde, in valilerinin nezaretinde, yerlemeye zorlad. Bir milyondan fazla Trk bylece zorunlu olarak iskn edildi. Trkler de To-ba'larda olduu gibi inliletirileceklerdi. Trk beyleri, in generalleri oldular, Trk asilleri in sarayna alndlar.

130

Balayan, bu elli yllk zaman inlileme sreciydi. Bu sre, daha sonra Orhun antlarnda ac ac anlatlacaktr. Daha sonra, Bilge Tonyukuk, bu duruma dlmesinden Trk kara Budunu sorumlu tutar. Kaanlarn yalnz braktlar der. Kl-tegin ve Bilge Kaanlar ise, beyleri, kt Kaanlar ve onlarn yardmclarn yani ynetimi sorumlu tutarlar. Bat Trkleri, T'ong Yabgu dneminde (618 628), in ve Bizans ile iyi komuluk ilikilerini srdrmlerdir. Sasaniler de artk korkulacak bir dman deildir. Ama kuvvetli bir olaslkla vergi nedeniyle, konfederasyona bal boylar huzursuzdu. T'ong Yabguya kar Karluk boylar ayakland. Bu kargaa iinde, amcas T'ong Yabguyu ldrd. Bylece, Bat Gktrklerin en parlak dnemlerinden biri biterek, lke anari iine dt. Kuvvetli bir siyasi birliin, kaan lnce, byle birdenbire anari iine dmesi kimseyi artmamaldr. Birdenbire darmadan olan bu siyasi birlik, Bat Trk (Gktrk) devleti, bilindii gibi gebe boylarn konfederatif bir rgtlenmesi idi. Daha nce, defalarca anlatld gibi, bu konfederasyon birbirine ok gevek balarla bal bulunuyordu. Kuvvetli ve ganimeti adil datan bir liderin ynetiminde ok gl grlen birlik, liderin lmesi gibi bir nedenle annda darmadan olabilirdi. Her gebe aile alr ban, eker giderdi. O zaman ortada ne ordu, ne devlet, ne organizasyon kalrd. Tong Yabgunun lmnden sonra, Bat Trk topraklarnn iine dt anari anlatlabilinir gibi deildir. Birbiri ile dven boylar; ayn anda birka kiinin birden kendini Yabgu veya Kaan ilan etmesi; in'in ilere karmas; Blnmeler; birok Yabgu, Kaan gibi nemli kiilerin ldrlmesi; Yani lafn ksas kargaa. Bir ara daha nce adndan sz ettiimiz Dou Trk ufak Kaanlarndan Aina soyundan -ol, Batya saldrp, lkenin yarsn eline geirdi. Ama Tardularla yapt savalarda yenilince in'e snd. Aina soyundan -ol, daha sonra in'in en nemli generallerinden biri olacaktr. -ol, nce, " Sol Atl Muhafzlar Birinci Generali " oldu. Saraydan bir prenses ile evlenip " mparator Damad Askeri Komutan " unvann ald. lerde anlatlaca gibi, -oln in imparatorluu iindeki ykselii devam edecektir. Bat Trklerdeki bu byk kargaa srasnda, Hazar siyasi birlii bamszln kazand. Bylece, ilerde anlatlacak olan Hazer devleti ortaya kt. Bat Trkleri arasndaki kargaalar srasnda, bir ksm u-y Trk boylar, Ainalardan M-i ile birlikte in'e gittiler. Mi-i, ilerde, Bat Trk tarihinde, inli bir general ve memur olarak, nemli rol oynayacaktr. Bir ksm u-y Trk boylar da, ilerde yine adndan ok sz edilecek olan Aina Ho-lu Yabgu ile kaldlar. Bunlar, Bar gl evresinde bulunuyorlard. Burada l vard. Bunlara " kumlu l insanlar " anlamna gelen ato ad verildi. ato adn alanlar tm u-y'ler deildi, sadece lde bulunan boylardan oluan bir guruptu.

131

Veda

Veda hacc

Mekke ile Mslmanlar arasnda yaplmakta olan scak temaslar bir sonu vermiyordu. Mslmanlar gittike oalyor, din oturuyor, devlet yerleiyordu. Mekkeli tacirler iin en nemli olan rahata ticaretlerine ve para kazanmaya devam edebilmeleriydi. Kurey, artk, kurulmakta olan devletin getirecei ekonomik faydalar anlyordu. Mekkeliler, Mslman olmann kendileri iin faydal olduunu grmeye balamlard. Durumu deerlendiren Muhammed, takdik bir eyleme geti. M.S. 628 ylnda, mminlerinin banda, Mekkeye Hac iin yrmeye balad. Mekke svarileri, kafilenin yolunu kesmek iin mevzilendiler. Grmeleri yapmaya, tam yetki ile Emevi ailesinden gelen, gelecein Halifesi, Osman yolland. Sonuta on yl silah braklmas ve Mslmanlarn gelecek yl Mekkede hac yapabilmesi ve bunun iin gn orada kalabilmeleri kararlatrld. Mslmanlar kendilerine snm olan Mekkelileri iade edeceklerdi. Mslmanlar ekyalk, apul yapmayacaklard. Mekkenin gl aristokrasisi, Muhammed ile bir anlama yapmt. Yani Muhammed legalitesi ve otoritesi kabul edilmiti. M.S. 629 ylnda Mslmanlar Mekkeye gidip, Hac

132

yaptlar. Peygamberin saygnl tm yarmadaya yaylmt. Bu srada, durumunu iyice kuvvetlendirmek isteyen Muhammed, Mekke aristokrasisinin en nemli isimlerinden Ebu Sfyann kz ile evlendi. Peygamberin, mehur ilk kars Haticenin lmnden sonra pek ok kars olmutur. Peygamber politik nedenlerle, ilikileri kuvvetlendirmek iin, bazlar bakma muhta olduklar iin pek ok kadn almtr. Bu kadnlarn iinde en mehuru Ebu Bekirin kz olan Ayedir. Peygamberin amcaolu Ali ile evlendirilen kz Fatma, ilk kars Haticeden olma ocuudur. Muhammed Peygamberin Fatmadan baka kzlar da vard. Daha nce grld gibi kzlarndan Rukiye ilerde halife olacak olan Emevilerden Osmanla evlenmiti. Yani Ali ve Osmann her ikisi de Peygamberin damatlaryd. Ayrca Muhammed, merin kz kardei Hafsa ile evlenerek, onunla da akrabalk ilikisi kurmutu. Daha ileride grlecei gibi Hafsa ilk Kuran muhafaza etmi olan kiidir. Peygamberin amcasnn olu ve damad olan Alinin de Fatmadan baka karlar olmutur. Bu hanmlarndan da ocuklar vardr.

Kabe'nin ii

Hacdan bir yl sonra, kabileler arasndaki bir anlamazlk bahane edilerek Mekke zerine yrnd. Mekke savamadan ele geirildi. Kbeye girilip, tm idoller paraland. Kbe kble olmutu, Mslmanlarn Kbeyi ziyareti ykmllk haline gelmiti. Kreyin ticareti asndan, durum belki eskisinden de iyiydi. Ticaretin belirledii ortamda doan slam, ticarete iyi bir gzle bakyordu. Ticaret Allahn bir bayd ve Hac srasnda bile yaplabilinirdi. Fiyatlarn arz ve talep mekanizmas ile olumas, Allahn iradesine uygundu. Besin maddeleri zerinde karaborsa yaplmas ise knanmt. 133

Kabe'nin kesidi

Mekke Mslmanlarn eline geince, btn Mekkeliler, slamn ba dmanln yapm olan Umayya (Emevi) ailesi dhil Mslman oldular. Bu Mslman olanlarn pek ou istemeden, mecburiyetten Mslman olmutu. Bunu herkes biliyordu ama bizzat Peygamberin kendisi Ebu Sfyann kz ile evlenerek eski dmanlklarn bittiini ve yaralarn kanmamas gerektiini gstermiti. Emeviler Mekkeyi ynetmeye almlard. Zengin, gl, rgtl ve devlet ilerinde tecrbeli idiler. Mekkenin dmesi ve Mslmanlarn bu kadar kuvvetlenmesinin peinden Medine artk Arap yarmadasnn bakenti gibi davranyordu. Emevi ailesinin ileri gelenleri de Medineye, gcn merkezine gittiler. M.S. 631 ylnda Arap yarm adasnda Muhammede ba kaldrlar oldu. Bakaldran kabilelerin zerine yrnp, Huneyn geidinde zafer kazanld. eitli yerlerden peygamberlik iddialar yaplyordu. Hepsi bertaraf edildi. Arap yarmadasnda yaayanlar isteyerek veya zorla slam dinine giriyorlard. Bylece siyasi ynden de slama boyun emi oluyorlard. M.S. 631 ylnda Dou Roma mparatorunun Arabistan zerine sefer yapaca haberi alnnca, Muhammed 30 bin kiilik bir ordu ile onu karlamaya kt. Tebk denen yere gelindiinde haberin aslsz olduu anlald. Tebk seferi srasnda blgedeki pek ok Arap kabilesi slamiyeti kabul etti. Onun iin bu baarl bir seferdi. Tebk savana giderken Peygamber Aliyi Medinede yerine halife brakmt. Bu srada kendi ile Ali arasndaki ilikiyi, Musa ile Harun arasndaki ilikiye ve yaknla benzetmitir.

134

Muhammed peygamber 632 ylnda Mekkeye Veda hacc denilen ziyareti yapt. Orada insann hak ve devlerini belirten Veda Hutbesini okudu. Ayn gn gelen vahiy, Muhammedin vahiy alma srecinin sona erdiini bildirdi. Maide suresi,3.

Hac

Veda hacc ile birlikte, Araplarn asrlardr devam eden hac ritelleri slamlatrlm oluyordu. Bylece, Araplar iin ok nemli olan haclk, dinin beinci art oldu. Btn Mslmanlar eer, koullar msait ise, hayatlar boyunca en az bir kere hac olmak zorundadrlar. Hacn yorumunda arlk brahim peygamberin, Hacerin ve smail peygamberin hatrlatlmas dorultusundadr. Hac faraziyesine katlanlar, her trl rk ve snf farklarnn ortadan kalkt, gnlk yaamn bencilliklerinden uzaklap, amac ve oda ayn olan bir topluma ait olduklarn kuvvetle hissederler. Bu duygu ranl filozof Ali eriati tarafndan yle anlatlr: evresinde dnp, Kbeye yaklatka, kendinizi koca bir rmaa katlan kk bir aknt olarak hissedersiniz. Bir dalga tarafndan tanarak, toprakla temasnz kaybedersiniz. Aniden, yzyorsunuzdur, bir sel zerinde tanyorsunuzdur. Merkeze yaklatka, kalabaln basks sizi o kadar sktrr ki size yeni bir yaam verir. imdi Halkn bir parassnzdr; imdi canl ve ezeli bir nsansnzdr... Allahn evresinde dnerken, ok gemeden, kendinizi unutursunuz... Yava, yava eriyen ve yok olan bir paraca dnrsnz. Hacdan sonra Medineye dnen Muhammed, birka ay iinde hastalanarak ld (8 Haziran 632). Medineye gmld. Peygamber, kendinin btn zaaflar ile bir insan olarak alglanmas iin elinden geleni yapmt. O keramet sahibi biri deildi, hata yapmayacak biri de deildi. Her fani gibi, zayf anna rastlar ve hata yapabilirdi. Peygamber, insanlarn kendini sadece bir rehber olarak grmesini istemiti. Ama btn abalarna ramen, peygamber ldkten sonra, inananlarca bir model olarak alglanmas kanlmazd ve yle de oldu.

135

Muhammed, Araplar iin yeni bir siyasal dzlem oluturmutu. Bu srete, ortaya dini edebiyatn en parlak rneklerinden biri, bir klasik kmt. Sz konusu olan, Tanrnn Arapa olan buyruklaryd. slam retisi, eitli dinlerin ve toplum inanlarnn seici bir zmsenmesi gibidir. Kendinden nceki tek Tanrl dinlerden de ald pek ok e vardr. Ancak, Mslmanl Musevilie, Hristiyanlk ve dier dinlerden ok daha yakn grmek mmkndr. slamn temel ilkesi tek Tanrya, Allaha inanmaktr. Allah buyruklarn peygamber yoluyla ve Arapa yollamtr. Gelen vahiyler Kuran oluturur. Kuran, slam dininin temeli ve kutsal kitabdr. Tanrnn sz olduu iin de ebedi bir eserdir. Balangta, slam dini bir Arap diniydi. Ve hatta sadece kentli Araplar iin vaz edilmi bir dindi. Gebe Bedevi kabileleri bile hesaba katlmamt. slam dininin evrensel bir nitelik alp, uluslararas bir din haline gelmesi, ok sonralar olacaktr. Sras geldiinde bundan bahsedilecektir. slam dini Araplar iin olumu bir din olduundan, Araplar iin balayc bir dindi. Eski ok tanrl dinlerini srdrmekte olan Araplar iin alternatif yoktu. Ya ldrlrler veya slam dinini kabul ederlerdi. Hlbuki Yahudi ve Hristiyanlara byle davranlmyordu. Onlar kitap sahibi olduklarndan, slam himayesine girerek dinlerini koruyabiliyorlard.

136

Peygamberin lm ve gmlmesi

8 Haziran 632 ylnda, Muhammed, 63 yanda Medinede ld. ldnde, etrafnda bulunanlarn nemli bir ksm Halife seimi ile megul olunca cenazenin defnine katlm olmad. Cenaze, Peygamberin ailesinin dnda sahabeden 17 kiinin hazr bulunduu cemaat tarafndan Hz. Alinin maml ile kaldrld. Bu durum slam iinde byk bir tartmaya sebep oldu ve ileriki zamanda Snni / ia ayrmasnn en nemli sebeplerinden biri haline geldi. Muhammedin leceine ve ldne inanmak istemeyen merin bilerek veya bilmeden yapt iki nemli durum vardr. Bunlardan biri olarak Muhammedin vasiyetinin yazlmasn engellendii iddia edilir. Hakikaten peygamberin vasiyet brakmadan lm olmas ok garip bir durumdur. Yazlmasn ise Kuran bize yeter diyen mer engellemitir. Dieri ise merin peygamberin lmnn halktan gizlenmesini istemi ve salam olmasdr. mer, Muhammed ld diyenleri lmle tehdit etmitir. A. Glpnarl Hz. Ayenin yle bir anlatmn naklediyor: mer ve Mugyra b. abe, izin alarak Resulullahn hcresine girdiler; yzlerine rtlm olan bezi kaldrdlar. mer bararak Ah dedi, Resulullah nede iddetli bir baygnla dm ; sonra kp yola dtler. Mugyra, hcre-i saadetten karken mere, Andolsun Allaha ki dedi, Resulullah dnyadan gitmitir. mer, yalan syledin dedi; Resulullah asla lmedi. Fakat sen fitneci adamsn; onun iin byle sylyorsun Hatta bu sz de yeterli bulmad; Resulullah vefat etti diyeni lmle tehdide balad ve Musa nasl krk gn kavminden gizlendiyse, nasl bu mddet iinde ona ld dendiyse, Resulullah da onun gibi Rabbinin katna gitti, Andolsun ki gene dnecek; bu pheye denlerin, ld diyenlerin ellerini, ayaklarn kesecek demeye balad. Muhammedin topraa verilmesi Ali, amcas Abbas ve birka yakn tarafndan byk bir gizlilik iinde gece yaplmtr. Bu defin ileminden, ayn avludaki baka bir odada bulunan Ebu Bekirin kz olan, Muhammedin gen ve en sevgili ei Ayenin bile haberi olmamtr Peygamber Pazartesi gn vefat etmiti. aramba gecesi sabaha kar defnedildi. Zevceleri (Aye), biz, kazma seslerini duyup Resuln defnedilmekte olduunu anladk der. Mekkede hava yle scaktr ki, bir lnn bekletilmesi, hele merin dedii gibi krk gn bile bekleyebileceinin dillendirilmesi, korkun bir eydir. Maxime Rodinson, olay yle anlatr: Ve o gece, alabildiine anormal ve hi beklenmedik bir i yaptlar. Bu byk lnn anna layk bir trenle Baki mezarlna, olu brahimin, kz Rukiyenin ve saysz yoldalarnn 137

yanna gmlmesi gerekirdi. ok daha nemsiz nice kimseler parlak trenlerle gmlmt oraya. Ama yle anlalyor ki Ali, Abbas ve dostlar, cenaze alayn ynetecek olan Ebu Bekirin, peygamberin tartmasz halefi olarak kabul edilecei bir trene meydan vermek istemiyorlard. Daha sonra Muhammed peygamberin gmld odaya, Ayeden izin alnarak ilk iki halifenin, Ebu Bekir ile merin cenazeleri de defnedildi. Konunun iyice anlalmas iin u ayrnty da aktaralm: Muhammedin torunu, Hasan bn Ali hastalandnda dedesini yanna gmlmek istediini syler (vasiyet eder), ancak cenazeyi buraya gmmek iin yrye geen halk durdurulur, bu gerekleirse i sava kaca tehdidi savrulur, kargaa kar, sonra Muhammedin torunu dedesinin yanna deil de Baki mezarlna defnedilir. Ev sahibesi, Ayenin bu konuyla ilgili tavr rivayetlere gre muhteliftir: Konuyu Nabia Abbott, Aye adl kitabnda yle anlatyor: Peygamber, Ayenin dairesinde gml olduundan, Hasann isteinin yerine getirilmesi iin Ayenin razl gerekmekteydi. Hasann kardei Hseyinin bu izni ald sylenir ancak yazar o anki atmosferi anlattktan sonra anlatmna yle devam eder: Aslnda Ayenin byle bir defin iin gerekten izin verip vermediini tespit etmek olduka zordur. Bu yknn baka bir anlatmnda Aye, gri bir katrn stnde protesto edilen cenazeyi karlamaya kt: Buras benim evim, kimseye (gmlmesi iin) ieri girmesi iin izin vermiyorum diyerek Hasann vasiyetinin gereklemesini engelledi. ok sonralar, ok mutsuz bir ruh hali iine, son gnlerini yaayan Aye kendisinin Muhammedin yanna gmlmesini aka yasaklar. Baki mezarlnda kz kardeinin yanna gmlmek ister. Aye Hi domam olmay dileyerek , Allah beni keke hi yaratmasayd diyerek lecektir.

138

slam dini hakknda ksa notlar

Muhammed peygamberin kabri

Peygamber ldnde Kuran oluturan vahiyler, kimi ezberde kimi yazlm halde idi ama kitaplap, bir formata konmu deildi. Kuranda eitli ayet ve surelerin tam tarihleri bellidir. Buradan grn nasl evrimletii ve sonunda evrensel bir gr as kazand izlenebilinir. Balangta, planlanm ve buna gre yaplm bir dzenleme sz konusu deildir. Gelimeler meydana geldike, olaylarn temelinde yatan mantn cevaplar verilmitir. O nedenle de Kuran para para aklanmtr. Kuranda slamn balangc hakknda an be an yorumlar vardr. Eletrilerin cevab verilir, sava veya atmalarn neyi ifade ettii anlatlr. Kuran ardk sra izleyen bir metin deildir. Allahn insanlarca alglana bilinir yanlar, Peygamberin hayat, Ahiret gn gibi konularda bilgiler verir. Ayn konular, ayr ayr yerlerde, defalarca insann karsna kt da olur. Ancak Kuran insanlar ikna etmek iin deil okunmak iindir. Arapann harmonisi ve gzellii ile okunduunda, Arapaya vakf olanlarn iine iler ve tylerini diken diken ederek, onlar baka bir leme tar. Kurann dinlenmesi ve verdii duygular ancak mistik deneylerle mukayese edilebilinir. Peygamberin lmnden sonra, vahiyler bir araya getirilerek kitaplatrlmtr. Kitap toparlanrken 114 blm (sure) uzundan ksaya gre sralanarak dizilmitir. Kuran surelerinin sralannda vahiylerin geli srasna hi uyulmamtr. Bu sralamann getirdii en nemli problem, elien buyruklarn iinde hangi buyruun, hangi buyruu ortadan kaldrdnn anlalamamasdr. Kuran vahiyler olarak, Peygambere malum olurken, okuryazar olmad swylenern Muhammed bunlar yksek sesle tekrarlam, sonra bunlar Mslmanlarca ezberlenmitir. Bu ezberlenen metinler, okuryazar olan ufak bir aznlk tarafndan kaleme 139

alnmtr. Peygamberin salnda, para para ve elden ele dolaan metinlerin dalp, kaybolmasn nlemek iin, drt halife dneminde, Kuran kitap haline getirilmitir. slamda, bakmasn bilene, doadaki her ey Allah iaret eder ama Kurann kendisi en byk iarettir. Kuran, Arapann zelliklerinden faydalanlarak, youn, imal, ksa bir anlatm ierir. Arapay baka bir dile evirmek zordur. Kuran Arapa dna tercme etmek daha da zordur. Kuran Arapa okumakla, baka bir dilde okumak, sanki iki ayr kitap okumak gibidir. Kuran, yksek sesle ve sesi kullanarak, ezberden okumak zere meydana getirilmitir. Kuran okunurken, onu dinleyen Mslmana verdii ilahi duygu bir kendinden geme hali, dnyay bir tarafa brakp mutlak gce erime halidir. Kuran sadece bilgi edinmek iin okunacak bir kitap deildir. Bu nedenle Arap olmayanlar, Kuran'n ilahi yanna kendi dillerinde yaplm tercmesini okuyarak varamazlar. Onlar bilgiyi kendi dillerinde okuyarak ve ilahi duyguyu da Arapa Kuran dinleyerek alabilirler. Ama Arapay iyi bilmeyen birinin Kuran dinlemesi yine de bir Arabn Kuran dinlemesi kadar amacna uygun olmaz. Yunanca Yeni Ahitin, yukardaki anlamda olduu gibi ahenk asndan kutsal bir yn yoktur. Ama Yahudiler iin Tevratn anlam, Mslmanlarn Kuran gibidir. Kitab Mukaddesin ilk be kitabn belli bir makamda, yksek sesle, ou zaman ezberden, ileri geri sallanarak okurlar. Sanki Musa, Sina danda Yahovann nndedir. Ama Pentateuchu okuyan Hristiyanlar hi de byle bir duyguya kaplmazlar. Hatta ou zaman onu skc bile bulurlar. Bu dilin zellii, yazltaki harmonidir. lk Mslmanlar, Kuran ilk defa iittiklerinde vecde gelmi, byk bir duygu seline kaplm ve pek ou hemen o anda Mslmanl kabul etmitir. Bir dil, Tanrnn parma olmadan, bu kadar olaanst kullanlamaz demilerdir. Kuran dinlerken bir Arabn hisleri ok sevdii bir iiri dinleyen veya bir mzik eserini ruhunda hisseden birinin hislerine benzetilebilinir. Kuran, Tanry dardaki bir gereklik olmaktan karp, inanann iine, yreine sokar. Kurann bu tr bir etkisi olmadan, slam bu denli kk salamazd. sraillilerin, tek tanrya gemesi 700 yl almt. Araplarn ise bu zorlu dnm yaamas sadece 23 ylda olmutur. Bunda Kurann etkisi ok byktr. Kuranda nitelik asndan farkl blm vardr. En eski olan, dnyann sonunu ve son hkm, tehditkar bir tarzda aklar. Dier bir blm, eski halklar ve peygamberlerini hikye eder. Ama Kurann en nemli blm yasa ieriklidir. Uyulmas gereken kurallar dikte eder. Ayrca Mekkedeki vahiylerle, Medinedekiler arasnda da ierik fark vardr. Mekkede retiye ve ahlaka ilikin vahiyler ounluktadr. Medinede ise dinsel topluluun byyp bir devlet olmas ile ortaya kan siyasal ve yasal sorunlar ele alnmtr. Allaha btnlkle balanmak demek olan selem den treyen slam, kelime manasna uygun olarak, Allaha tam bir ball n grr. nsan snrsz gc olan bir varln karsnda kendi iradesinden vaz geerek, Allaha mutlak bir bamllkla balanr. Bu kavrama biimi slam dinini tm dier dinlerden ayrr. Tanrnn snrsz gc ve bu gce olan mutlak bamllk, tm insan etkinliklerinin kurallar ile dzenlenmesi zorunluluunu getirir. Hi bir eylem dinin kapsam dnda deildir. Her sorun karsnda Mslmanln syleyecekleri veya syledikleri vardr.

140

slam retisi ksadr, aktr, yalndr, hibir esrar perdesi tamaz. Allahtan baka Tanr yoktur ve Muhammed Onun Peygamberidir . Buna ahadet denir. Bu ilke, aziz, ermi, kim olursa olsun, Allahtan bakasna tapnmay nler. Ama insanolu, kendince bir nedenle ulviletirdiklerine aidiyet duymay hep istemitir. Bu nedenle, yasaklanm olmasna ramen, insanlar Allaha araclk edebilecek kiileri hep arayp, bulmulardr. slamda Tanr konusunda zorlayc retiler yoktur, dinsel kurgu yaplmamtr. Kimsenin gerei bilemeyecei ve ispatlayamayaca konularda akl yrtlerek tahminde bulunulmas ret edilmitir. Bu dinde pheye zan a hi yer yoktur. Hristiyanlarn dirili ve Teslis retileri zan olarak grlr ve bu nedenle iddetle ret edilir. Yahudilikte olduu gibi, Mslmanlkta da Allahn varl ahlaki bir mecburiyettir. Allah insann alglama snrlarnn o kadar zerindedir ki, tasvir edilemez. Onun hakknda ancak doadaki iaretlerinden bir eyler sezilebilinir, ancak benzetmelerle konuulabilinir. Kuran, Allah idrak edebilmek iin, dnyann izlenmesini ister. Onun iktidarna baklp, anlaldka, Onu alglayabilme dzeyi ykselebilir. Kuran, Allahn mesaj ve iaretlerinin anlalmas iin akln gereini vurgular. Doa merak edilmeli, dikkatle incelenmeli, Mslman mant ile yorumlanmaldr. Bunun sayesinde, gelecekte, Mslmanlar doay dikkatle inceleyecekler ve nemli doa bilimcileri yetitireceklerdir. leride, Hristiyanlk doa bilimlerini kendi iin tehlike olarak grrken, Mslmanlk bunu dini destekleyen bir unsur sayacaktr. Doa zerinde yaplacak aratrmalar, Allahn bykln, kerametini vurgulayacak iaretleri bulacaklarndan, Onu daha iyi anlamamza neden olacaktr. Allah, kavram olarak basit bir kavram deildir. Bizim bilebileceimiz, anlayabileceimiz, bizim boyutumuzda bir varlk deildir. Ancak, bu kavranlamaz ve ulalamaz Tanr kendisinin bilinmesini istemitir. Tanr Muhammede Ben gizli bir hazineydim ve bilinmek istedim. Ve bilineyim diye dnyay yarattm demitir. Mslmanlk da, Yahudilik ve Hristiyanlk gibi, Tanry ancak eylemleri ile grebileceimizi kabul eder. Tanrnn sz ile ifade edilemez varl, bu ekilde, insanlara sunulmutur. Allah, dier iki dinde olduu gibi, mutlaktr. Sahici varla sahip olan sadece Odur. Yeryznde bulunan her ey fanidir. Ancak, Yce ve Cmert olan Rabbinin varl bakidir (sure 55, 26). Kuranda Allahn 99 ad veya sfat vardr. Bu adlar, Allahn insann anlayabilecei niteliklerini belirtirler. rmein el-Alim, her eyi bilen Odur demektir. ElMuhyi, yaam veren Odur demektir. Allahn adlar Mslman inancnda merkezi bir rol oynar, ezbere sylenirler, tespihle zikir edilirler. Allahn ilahi adlarndan biri de en-Nur dur. Yani ktr. Kurann nl Nur suresinde, Allah btn bilginin kaynadr. Ik Tanrnn kendisi deildir. Onun insanlar aydnlatmak iin yollad bir eydir. Ik tanabilinir ama ona sahip olunamaz. Yani k, onu tayanla zleletirilemez. Ik zaman ve mekn at iin, ilahi Gereklik iin iyi bir simgedir. Dalite gibi olmasa bile Allahn karsna eytan konmutur. Aslnda eytan da Allahn bir meleidir. Kyamet gnnde affedilecektir. Bu nedenle eytan, her olayda muhalefet yapc ve snayc olarak bulunabilir. Bu slam dininde bir rahatszlk meydana getirmez. slam dininde, bireyler Tanr nnde eittir, bireylerin zel mlkiyeti ilke edinilmi ve Mslman bireyler arasndaki toplumsal dayanma dzenlenmitir. Kabile hiyerarisinin

141

yerini, hukuk bakmndan eit bireyler almtr. Kabilenin dayanmas, cemaatin dayanmas haline getirilmeye, kan davas snrlanmaya allmtr. Alnan cn, yaplm olan ktl amas yasaklanm ve yeni bir n konusu olmas nlenmitir. Ama bu hkmler kan davalarn bitirmeye yetmemitir. Tanrya kar olan grevlerin nemlilerinden biri de Tanrya ibadet etmektir. badet, be unsurdan oluur. ahadet edilmelidir. Gnde be vakit namaz klnacaktr. Namaz vakti ezan okunarak belirtilir. Namaz, Allaha yaplan bir niyaz veya dua deildir. Salt, Allaha tapmaktr. Camide olmas art deildir. Nerede olursa olsun, yz Mekkeye evrilerek (Kble) yaplmaldr. Namazdan nce temiz su veya su yoksa kumla abtes alnr. badetin dier bir unsuru da oru tutmaktr. Ay ylna gre dzenlenmi takvimde, Ramazan aynda bir ay oru tutulur. Gnein douundan, batna kadar hi bir ey yenip, iilmez, cinsi mnasebette bulunulmaz. badetin bir unsuru da zekt vermektir. Gelirin onda biri, muhta durumdakilere verilir. Son art, Mekkeye Hacca gitmektir. Ancak bu, salk ve mal varl ile koullandrlmtr. slam dininde yiyecek ve iecekle ilgili kstlamalar da vardr. arap ve mayalanm iki iilmez, domuz eti ve l hayvan eti yenmez. Kuran, zaman zaman ayrntya girse bile Mslman toplumunun btn zorluklarn zmleyemeyecei bellidir. Bylece, eriat denen slam hukuku, balangda doldurulmas gereken pek ok boluk ieriyordu. Ama burada problem, dinin temel mefhumundan geliyordu. Kuran, sessiz kald yerlerde, adna laf edilmesini ve din adamlarnn toplanarak yani konsil kurarak Allah adna yargda bulunmasn kabul etmiyor ve yasaklyordu. Bu amazdan nasl kurtulunulacakt. Kurtulu aresi Muhammed Peygamberin kendinden ve yaamndan kartld. Muhammedin grleri, tutumu, konumalar, hareketleri, suskunluklar, tm deerlendirildi ve Hadis ad altnda topland. Btn bunlara da adet demek olan snnet dendi. Ortodoks Mslmanlara verilen Snni ad buradan gelir. Snniler arasndan kan Hadis aratrmaclar ellerindeki malzemeyi durmadan zenginletirdiler. Sonunda ortaya, bir insan mrnn yapmaya yetmeyecei hacimde bir birikim kt. slam dininde ruhban snf yoktur. Ama yine de ortaya bir takm din adamlar kmtr. Mslmanlar arasndaki uyumazlklar zen Kad vardr. Hukuki konularda gr bildiren Mft vardr. Mftnn yant Kady balamaz ama itihada yol aar. Dier yandan Mftnn yetki blgesi ile snrl bir yetki ve etki alan vardr. Mslmanlara maddi ve manevi her konuda bakanlk eden kiiye mam denir. mam, dar anlam ile saf tutmu mminlerin nndeki kiidir, ama geni anlam ile slam topluluunun ba olan Halifedir. Halife mminlerin hkmdardr. Askeri gcn ba olarak manevi gcne, maddi bir g de katmtr. Halifenin manevi gc vardr ama dine katkda bulunma hakk yoktur. Halife, eriatn uygulanmasn denetler ama onu etkileyemez. slam da hkmdara kar bile eriat isteriz deme hakk vardr. Bu slamn temel hukuk kurallarnn uygulanmasn isteriz, adalet isteriz demektir. eriat isteriz sz, bir cins direnme hakkna dnm ve pek ok halk ayaklanmasnda kullanlmtr.

142

Peygamberden hemen sonra

Peygamber lr lmez yerine kimin kaca meselesi hemen gndemin bana oturdu. Peygamber salnda, bamsz ruhlu Bedevileri bir arada tutmay baarmt. Ancak imdi otorite tanmazlk hortluyordu. Kabile anlayna gre, Muhammede ballk yemini eden kabileler, imdi kendilerini kimseye bal saymyorlard. Kadn veya erkek bir sr peygamberlik iddiasnda kii ortaya kt. Ancak, Arap yarmadasnn siyasi birlii gl bir ekilde kurulmutu. Araplar artk kendilerini ada dnyann yesi olarak gryorlard. Sonunda inkrc bir kabile kalmad. Yeni din, kendi cemaati iin, sevecen bir ahlak anlay getirmiti. Kardelik ve toplumsal adaleti n plana karmt. Gl bir eitilik duygu insanlar sarmt. Mslmanlk ncesinde, Arap yarmadasnda kadnn cinsi iliki hari, ne denli ezildiini anlatmtk. ok eliydiler, zengin kadnlar hari kleler kadar hak sahibiydiler, siyasal haklar yoktu, toplumsal haklar yoktu, bireysel haklar yoktu, kz bebek katli yaygnd. Buna karn, Kadnlar, kleler gibi ilk Mslman olanlardand. slam dini, kz ocuklarn ldrlmesini kesinlikle yasaklad. Hatta Araplarn kz ocuk dourduklarnda piman olmalarn nledi. Kadnlara miras ve boanma konularnda yasal haklar verdi. Topluluu ilgilendiren konularda fikirlerini aka ifade edebilir ve dinlenir hale geldiler. Kadnlara da hitap eden Ahzab suresi indirildi. Burada, cinslerin ahlaki ve ruhsal eitlii ilendi. Bu sureden sonra da Kuranda sk sk kadnlara hitap edildi. Ancak, daha sonra, erkekler, Kuran kadnlar aleyhine yorumlayarak durumu kadnlar aleyhine deitirdiler. Kuranda, Peygamberin elerinin sosyal konumlar gerei pee zorunluluu sadece onlara getirilmiti, yoksa tm kadnlara deil. Ancak, fetihlerden sonra, Mslmanlk d dnya ile Mslmanlar tannca, bu dnyada kadnn ikinci snf durumunu hemen kabullendiler. Bizans ve rann pee detini kabullendiler. Kadnn hareme kapatlmas da, yine Bizans ve ran etkisiyle oldu.

143

lk Halife Seimi

Peygamberin lmne, mmeti hazrlksz yakalanmt. Muhammedin ldne ve lebileceine uzun sre inanlmad. mer gibi nde gelen bir sahabe, Onun lmnden bahsedenleri lmle tehdit etti. Musa bin mrann krk gn kavminden uzaklaarak Onun yanna gidii gibi, O da Onun yanna gnderilmitir. Allaha and olsun ki, tekrar dnecek ve ona ld diyenlerin ellerini ayaklarn kesecektir. Peygamberin ani lmnden sonra, Halifenin kim olaca konusunda Muhacirler ve Ensar (Medineliler) arasnda ciddi anlamazlk oldu. Muhammed lnce Ensar (Medineliler) Saideoullarnda toplandlar. Hazrec kabilesi Ubade olu Saiti halife yapmak istiyordu. Ebubekir, Medine de deildi, hemen Medineye dnd. mere Muhammed ancak bir peygamberdir; ondan nce de peygamberler gelip, gemitir. O lr veya ldrlrse gerisin geriye mi dneceksiniz? Geriye dnen Allaha bir ziyan vermez; fakat Allah kendisine hamdedenlere ihsanda bulunur. (III, 144) ayetini okudu. mere bu ayeti daha nce bn mm Mektum hatrlatm ama sonu alamamt. Ebubekirden sonra, mer yatt ve Peygamberin ldne inand. mer ve Ebubekir, Medinelilerin kendi balarna karar almamalar iin yaplan toplantya katldlar. Bu srada baz Muhacirler de toplantya katlmlard. Bu olaylar olurken, Peygamberin lsn ykama ii Ehlibeyte braklmt. Muhammedin amcas Abbas, Ali, Abbasn oullar Fazl ve Kusam, Hariseolu Usame bin Zeyd, Usamenin klesi Salih Peygamberin nan ykadlar. Peygamberin halifesi olarak ortaya aday kmt. Bir aday Abu Talip olu Aliydi. Alinin halifeliini nemli sayda Muhacir ve bir miktar Ensar istiyordu. Bu arada Ebu Sfyan Alinin halifeliine iddetle taraftard. kinci aday, Medinelilerin aday Sadd. Hasta hasta aday olmutu. Halifeliin Muhacirlere braklmamasn istiyordu. Halife Muhacir mi olacak, Ensar m olacak tartmas srasnda her iki taraftan da bir halife olsun fikri bile kt. Durum enteresand. slam kabileleri gya ortadan kaldrp, birlik kurmutu. Ama daha ilk anlarda Mslmanlar blk blk blnmlerdi.

144

nc aday Ebubekirdi. Halife seilemiyor, Mslmanlk paralanyor, olay gittike byyordu. Sorunu, kararl davranlar ile mer zd. Ali, Fadl bin Abbas, Evs, Usame bin Zeyd gibi birka yakn gm ileri ile urarken, slam nderlerinin byk ounluu iktidar sorununun zm ile uramaya devam ediyorlard. Ebu Bekir, mer, Sad bin Ubade, Ebu Ubeyde, Abdurrahman bin Avf, peygamberden sonra kimin halife olacana dair tartyorlar, zm yollar ve mutabakat aryorlard. ok insan halife olmak istiyordu ve herkesin kendine gre geerli nedenleri vard. Aradan gn gemi ama herhangi bir sonuca ulalamamt. Sorunu mer klc ile Ebu Bekiri iaret ederek zd. Ebu Bekire olan muhalefet sinmiti. zm, tehdit ieriyordu ve bu iddeti iaret eden zm, aslnda, ilerideki yaanacak olaylarn ipucuydu. Bu ortam iinde peygamberin gmlmesi de nc gnn gecesine kalmt. Halifenin Ensardan m yoksa Muhacirlerden mi olaca sorununa mer klc ile Ebubekiri iaret ederken, legalite de Ebubekir tarafndan getirilmiti. Ebubekir: Ey Ensar topluluu, Kureyin dnda bir imam nasl olabilir? Peygamberin imamlar Kureytendir szn duymadnz m? demiti. Bu hadis karsnda aresiz kalan Ensar kendilerinden birinin seilmesi fikrinden vazgemilerdi. Bylece ortaya halifenin Kureyten olmas zorunluluu km oldu. Ancak bu sorun Abbasilerden sonra tekrar gndeme gelecekti. Osmanl halifelerinin meruiyeti tartlacakt. M.S. 632 tarihinde Ebubekir halife seildi. Halife muhacirlerden yani Mekkeden seilmiti. Muhammed Peygamber pazartesi gn lmt. Sal gn Ehlibeyt cenaze hazrlklar yaparken, Ebubekir Halife seildi. aramba gecesi, Ali, Abbas ve oullar, Peygamberin klesi kran ve rivayete gre Usamenin bulunduu bir aznlk Peygamberin cenazesini defnetti. Hilafet seiminde Haimiler bulunmamt. Bu nedenle Ali, Abbas ve onlarn tarafn tutanlar, uzun bir sre, Alinin hanm ve Muhammed peygamberin kz Fatma lene kadar Ebubekire biat etmediler. Ali ancak karklk kmasn diye Fatmann lmnden sonra biat etti. Buna karlk Sad inat ederek biat etmemi ve hatta Ebubekirden sonra mere de uymamtr. mer zamannda Sad ama gmtr. Sad, Havranda kalbine saplanan iki okla ldrlmtr. Onu cinlerin ldrdne dair bir rivayet yaylmtr. Peygamberi Medineye kabul eden Avs ve Hazre kabileleri gneyliydiler. Kreyliler ise kuzeyli saylyorlard. Bu atmay Kurey kazanmt ama gney kuzey rekabeti bitmedi ve hatta iddetlenerek devam etti. Bu tartmalar srasnda, ilk defa Alinin mmetin nderi olmas gerektii de tartld. Peygamber ldnde yerini alacak olan lider sorunu peygamberin salnda zlmemi ve hatta sanki byle bir olay olmayacak gibi davranlmt. slamiyet, daha sonra, dnyann siyasal, ideolojik ve teolojik ekillenmesine tayin edici bir faktr olarak katlacakt. Byle bir ideolojinin devlet yaps ve iktidarn nasl belirlenecei konusunda sessiz kalm olmas anlalabilir bir durum deildir. Kuranda iki, faiz ve pek ok konuda ayet varken, bu kadar nemli bir konunun ele alnmam olmas gariptir. Peygamber ldnde geride siyasal bir hukuk brakmamt, bu nedenle her sorun geleneklere ve g dengelerine bal olarak zmlendi. Bu konuda ii kaynaklar Alinin bizzat Muhammet tarafndan vasi olarak atandn sylerler. Bu atama, lmn hemen

145

ncesinde, binlerce kiinin nnde aka ilan edilmiti. Buna kar Snniler, hadislere ve onlarn dorulanmasna dayanarak bu iddiann doru olmadn sylemektedirler. ii iddias doru olsa bile, bu bir yntem deildir. slamn bu konuda yntem vazetmedii gereini deitirmez. Ayrca, bu durum Mslmanlarn ynetilmesini monarik bir ynetime mahkm etmitir. iilerin iddias yledir. Peygamber son hac ziyaretinden dnerken Cuhfede Gadiru Humm denen su birikintisinin yannda durup, tm hatan dnenleri etrafna toplad. Onlara veda anlamnda bir sylev verdi. Bu sylevin sonuna doru Ben kimin mevlas isem, Ali onun mevlasdr. Allahm ona dost olana dost ol, ona dman olana dman ol; ona yardm edene yardm et; onu horlayan horla; nerede olursa gerei onunla beraber kl. diye dua etti. Orada bulunanlarn, bulunmayanlara da bildirmelerini emretti. Tebliden sonra V. Surenin 2. ayeti indi. Bugn dininizi ikmal ettim; size nimetimi tamamladm; size din olarak Mslmanl verdim ve honut oldum. Bu ayetin iniinden sonra bata Ebubekir, mer olmak zere sahabe, Aliyi tebrik ettiler. Bu yukarda ufak bir paras verilen hadisi, pek ok Snni hadis bilgini, tarihi; kelamc yazmtr. Ayrca pek ok sahabe de rivayet etmitir. Ali bunu Kufede iki defa anlatm ve anlattklarna drd Bedir savanda bulunmu olan Sahabeler ahitlik etmilerdir. Halife merin lmnden sonra ve Sffn savanda da bu hadiseyi anmtr. Alinin Ebubekirin Halifeliini nasl kabul ettii de bir sorudur. Alinin kendisi, halife iken, kkyye denilen hutbede bu konuda unlar demiti: Andolsun Allaha ki Ebubekir halifelii bir gmlek gibi giyindi; oysaki o da bilirdi; ben, halifelie, adeta deirmen tann mili gibiydim, sel benden akard; hibir ku utuum yere uamazd. Halifelik elbisesini soyundum; kendi kendime dndm; yardmcm yokken saldraym m, yoksa halkn krlne sabr m edeyim? ylesine krlk ki hem ihtiyarlar ypratr, genleri kocatr; hem de inanan, lnceye dek zahmet eker. Grdm ki sabretmek aklllktr; sabrettim; fakat gzlerime toz toprak doluyordu; mirasm zapt edilmi gryordum (mam Ali Buyruu).

146

Ebubekir Dnemi

Ebubekir ile birlikte Hlefa-i Raidin denen drt Halife dnemi balad (M.S. 632 661). Bu drt halife dnemi kavramn iiler kabul etmezler. Drt Halife dnemi hem Mslmanln fetihler yoluyla Arap yarmadas dna kmas ile ve hem de i siyasi atmalarn balamas ile ne kar. Bu dnemde balayan i atmalar, daha sonra mezhep mcadelelerine dnecek ve Mslman lemini asrlarca megul edecektir. Yatanda lebilen tek Halife Ebubekirdir. Dier suikasta kurban gideceklerdir. Siyaset bir Mslmann kiisel dini yaamndan kopuk bir konu deildir. Mslmanlar, kendilerini, Tanrnn istei dorultusunda, adil bir toplum olarak yaatmakla ykml sayarlar. mmetin yani Mslman toplumun siyasal birlii, psikolojik olarak byk bir nem tar. Hristiyan ve Yahudiler, Mslmanlarn bu siyasi tutkusunu anlayamazlar ve garipserler. Ama Mslmanlar da Hristiyan veya Yahudilerin bitmek bilmez teolojik tartmalarn, ayn ekilde, anlayamaz ve garipserler. Mslmanlar arasnda kan, mmeti kim ynetecek ve ynetim kurumlar nasl olacak tartmalar, biimlendirici olmutur. Hristiyanlarda nasl sann kiilii ve nitelii zerindeki tartmalar Hristiyanl ekillendirmise, ayn ilevi, Mslmanlarda kimin Halife olacana dair tartmalar yapmtr. Yahudi kabileleri ile ara bir kere aldktan sonra, bir daha dzelmemitir. Yahudi kabileleri uzlalamaz kabul edilmilerdir. Yahudi kabileleri nce Medineden daha sonra da Arabistandan kovuldular. Genel olarak, her ne kadar Mslmanlkta ayn Tanrdan kabul edilen Hristiyan ve Musevilere, hara vergisi karl, dinsel zgrlk veriliyor olsa da bu hak Arap yarm adasndaki Yahudilere uygulanmamtr. Hristiyan ve Musevilere Kuranda verilen bu sz, bizzat Peygamberin kendi tarafndan Arabistanda geersiz klnmtr. Yahudiler, kendi dinlerinde kalmak istiyorlarsa, tm mallarn brakarak, Arap yarm adasndan gitmek zorunda kalmlardr. Kendilerini Arap saymayan ve dilleri de farkl olan gney Arabistan halk hzla Araplatrlmtr. Sonunda Arap yarmadas tmyle Arap ve Mslman oldu. Bunun dnda kalanlarn yarmadada barnmasna msaade edilmedi. Peygamberin lmnden hemen sonra, dininden dnen kabilelerin olduundan bahsedilmiti. Dinden dnen kabileler arasnda bir ibirlii veya mterek hareket etme rgtlenmesi yoktu. Bu nedenle, zerlerine yollanan merkezi ordu onlar tek tek yendi. Onlar direndike, slam ordusu zorbalat. Mslmanlar iddet gsterdike, dinden dnenlerin direnci artt. Sonunda byk bir iddete maruz kaldlar. Demirle dalandlar, atete yakldlar. Kendini peygamber 147

ilan edenlerin, yalancl ilan edildi ve bir doktrin olarak Muhammed peygamberin son peygamber olduu vurgulanmaya baland. Bu srada dinden dnenlere uygulanan ikencelerin korkunluu, anlatabilinir gibi deildir. Ebu Bekirin halifelii yllarnda, dinden dnenlerle yaplan savalar srasnda, Kuran ezbere bilenlerin (Hafzlarn) says, savataki lmler nedeniyle azalmaya balad. Hafzlarn tm lp gitmeden orada burada yazl ayetler derlenmeli, tm bir kitap halinde toplanmalyd. Ebu Bekir, bu fikre bata scak bakmamt. Ancak merin kesin tavr ve diretmesi sonucu Kurann toplanmasn kabul etti. Ebu Bekir zamannda toplanan ve yazlan Kuran iin bavurulan hafzlarn says konusunda Mslmanlar arasnda bir uzlama yoktur. Buharinin es-Sahihinden anlald kadar ile hafz says en fazla yedi dir. Zaten, peygamberin salnda da, kurann tmn bilen hafz says bir elin parmaklarndan fazla deildi. Yazl olan ayetler ise talara, deriye, kemiklere, aa paralarna yazlm olarak, Peygamberin evinde, bir arada bulunuyordu. Bunlar dalp, kaybolmasn diye, bir iple birbirlerine bal olduklar sylenir. Kuran derleme ii Zeyd ibn Sabite verildi. Zeyd, herhangi bir parann Kitaba alnmas iin iki ahit art koydu. Mminlere duyuru yaplarak, herkesten, Peygamberden ayet olarak elde ettii ne varsa, getirmesini istedi. Zor ve sorumluluu ok byk olan bir iti. rnein Zeyd, Beraat suresinin sonunu sadece Huzeymetul-Ensaride bulup, baka hibir yerde bulamad. alma bir yl srd, Zeyd bu zor iin altndan kalkmt. Bu birinci Kuran, lene dek Ebu Bekirin yannda kald. Sonra halife merin yannda bulundu. mer lnce de, kz Hafsaya verildi. Bu ilk toplanan Kurandan nce yaplm derlemeler olduu da bellidir. Bu gne kadar gelmemi bile olsa Peygamberin yakn ve ezberine bavurduu drt hafzdan biri olan ibn Mesudun derlemesi, yine drt hafzdan biri olan beyy ibn Kabn derlemesi, Abdullah ibn Abbasn derlemesi, Muhammedin elerinden biri olan Ayenin derlemesi, Alinin derlemesi. Bunlara esas derleme dediimiz Kuran ile kavram karkl olmasn diye derleme dedik. Bu derlemeler bu gne gelmemitir ancak ierik listeleri gnmze ulamtr. erik listelerdeki sure isimleri ve sure uzunluklar nedeniyle, Mslmanlar arasnda, zaman zaman tartmalar yaanm ve eldeki Kurann tam olup olmad meselesi gndeme gelmitir. Halife Ebu Bekirin dneminde, Arap yarmadasnda uygulanan iddet sonunda meyvesini verdi ve Arabistan tek bir dinin egemenliine girdi. Ancak, birlik zorla, kanla elde edilmiti. lk frsatta, yeni ba kaldrmalar beklenebilinirdi. are, Arap yarmadas dna tamaktayd. Bedevilerin gebe toplumlara zg savalklar nitelikleri harekete geirildi. Zengin ganimet vaat edilerek, kabilelerin halifenin bayra altnda toplanmas saland. Ebu Bekir hem gn kurtaracak ve hem de gelecee kpr olacak zm bulmutu. Arabistan yarmadas evresindeki topraklarda yaayan Halklar, hayatlarndan bezmi, ait olduklar rejimlerden oktan soumulard. Onlar aslnda kendileri farknda olmasalar bile kurtarc aryorlard. Mslmanlar, kendi snrlar tesinde talan hareketlerine giriince, hibir diren ile karlamadlar ve dier lkelerin ne denli zayflam olduklarn fark ettiler. Bundan sonra fetih hareketleri balayp, kimsenin n gremeyecei kadar hzl bir ekilde

148

geliti. Fethin hz ve baars, Mslmanlarn kendilerine duyduklar gveni arttrd. Bu da fethin daha da yaygnlamasna yol at. slam ordular, slam dinini yaymak iin harekete gememilerdi. Peygamber dneminden balayarak, askeri harekette ncelik daima yama ve talanda olmutu. Yabanc topraklara girildiinde bu nedenlere bir de smrgecilik eklenecekti. slamn da yaylmasnda, siyasi nedenler, yama ve talan, bu yolla gebe Araplarn (Bedevilerin) enerjisini kanalize etme esas nedendi. Ama byle bir d yaylmaclk iin gereken motivasyon da dinde vardr. 632 ylnda balayan Suriyenin fethi ylda, hemen peinden gelen Irakn fethi bir ylda tamamland. Muhammed daha saken Usame bin Zeydi ama gidecek (Dou Roma zerine yryecek) orduya kumandan tayin etmiti. Usame Medine dnda ordugh kurmutu. Herkes Peygamberin hastalnn sonucunu beklediinden, ordu bir trl toplanamad. Orduya katlan ok az saydaki kii de Muhammed lnce Medineye dnd. Ordu ancak Ebubekire biat edildikten sonra toplanabildi. 634 ylnda Ebubekir ld. Yerine, mer seildi.

Mslman fetihleri balangc

149

Halife mer

mer dnemi slam mparatorluu

mer Halifelik seimini, bir dzene soktu. ura uygulamasn getirtti. ura yeleri Kurey kabilesinin nde gelenlerinden oluuyordu. Yeni Halife seimi iin Halife merin talimat yleydi. gn danp, grn. Aznlk ounlua uysun. Size muhalefet edenlerin boynunu vurun. Bylece, Halife seiminde konu kapanm oldu. Bir an iin Mslman dnyadan Hristiyan dnyaya dnersek, bu dnemde yazlan dini felsefe eserleri ile Yeni Platonculuk Hristiyan Ortodoks dncesine yerleiyordu. Dier bir yandan da Maximos Homologetesun (580 662) felsefi grleri Dou Hristiyanl mistik dncesine mal oluyordu. Maximosa gre Allah ile insan, akl deil sezgi (hisler) birletirirdi. Bu dnemde Douda Hristiyan mistizmi daha manastrlardan dar kamamt ve hala manastrlarn iinde icra ediliyordu. Dou Roma mparatorluu ranllar yenmiti, ancak imdi douda yeni bir tehlike gittike byyerek geliyordu. Mslmanlar, byk fetih hareketlerine girimiti. 634 ylnda slam ordular Suriyeye girdi. Yermuk da yaplan savata slam ordusu, Dou Roma ordusunu byk bir yenilgiye uratt. 635 ylnda, Suriye'nin merkezi Dimak Mslmanlarca ele geirildi. 636, Ecnadin savanda Dou Roma ordusu ikinci kez yenildi. Suriye ve Filistin Mslmanlarn eline geti. Btn bu yenilgiler zerine Heraklios, Constantinopolis'e geri dnd. Suriye'den ayrlrken " Elveda Suriye, dmanlar iin ne gzel lkesin " dedii sylenir.

150

Hindistan

Orta Douda slam dini Arap yarmadasnn snrlar dna karken, Hint yarmadasnda kast sistemi btn gc ile devam ediyordu. Brahmanlar, hkmdar soyundan Katriyalar, tccar Vaisyalar, ifti veya kyl Surdalar, daha aalk kastlar, kast dnda kalanlar ve dokunulmazlar vard. Kasaplar, balklar, celltlar kent dnda oturmak zorundaydlar. Bunlar kylere gidip gelirken akta ve yolun sol kysnda yrrlerdi. Kuzey Hindistann hkmdar olan Hara (Harsha veya Harsavardhana) 590 ile 647 tarihleri arasnda yaam nemli bir imparatordu. 606 tarihinde tahta kt. Tahta ktnda kuzey Hindistanda drt krallk vard. Budist olan bu hkmdar Pencap ve Rajastann bir ksmn da hkimiyeti altna alarak geni topraklara, nerede ise tm kuzey Hindistana hkmetmitir. Yal ve hastalarn bakm iin kurumlar oluturmutur. 641 ylnda Hindistan ile in arasnda ilk diplomatik ilikileri kuran da o dur. mparator Hara, Guptalarn izinden gidiyor, onlarn grkemini srdryor ve Budizmi heyecanla koruyordu. mparator Hara byk bir komutan ve yetkin bir devlet adam olmann yannda dneminin en sekin aydnlarndan biriydi. iir ve dram yazard. Meclisleri yazarlarn buluma yerleri olurdu. Budizmin ateli bir yanda olmasna ramen, Hint mparatorlarnn geleneini devam ettirerek, tm dinler karsnda tarafsz kalm ve dier dinlere kar geni bir hogr politikas izlemiti. Bakenti Kayna-kubja (Kananj), in hacs Hiuan-sangn anlatm ile yledir. Ganja yakn bir yerde, yksek duvarlar ve derin ukurlarla korunmutur. Her yerde, pek ok kule ve kk grlmektedir. Her yanda iekli korular, sular duru ve ayna gibi parlak kk gller ve balk havuzlar vardr. Yabanc lkelerden getirilmi en nadide mallar bulunur. Kentte oturanlar, zengin ve mutludur ve her aile bolluk iinde yzmektedir. Her yanda iekler ve yemiler dklmekte Yz kadar manastr vardr ki, bunlarda yaklak 1000 din adam oturmaktadr 200 kadar (Hindu) tanrlarnn ve binlerce de sapknn (Budist olmayan) tapna vardr. inli haclarn yazdklarna gre, Hinduizm, artk iyice gelimiti. Budistlerin bulunduu yerler, Hindu tapnak ve kentleri ile evrelenmiti. Hinduizmin kutsal kenti olan Benareste otuz Budist manastrna kar yz Brahman tapna vard. Tanr ivaya inananlar, Ganj kylarnda toplaarak, sularda ykanp arnmaktaydlar. Hindular, bu sularda boulanlarn, tanrlar arasnda doma hakkn elde ettiine inanyorlard. 151

Budist manastrlar, batya bakan yznde antsal kaps olan, drt katl, etraf surlarla evrili, sslemeler iin mermer veya taklitleri, altn, gm ve kymetli talar kullanlm, heykellerle bezenmi antsal yaplard. Manastrlar ayn zamanda byk topraklarn da sahibiydiler. lerinde 200 den fazla ky barndran ve bunlarn gelirlerinden faydalananlar vard. Manastr gelirlerinin nemli bir blmn de balardan salanyordu. Byk ba yapanlarn yannda, normal halk her gn keilere ve rencileri pirin, tereya ve st getiriyordu. Ayrca hkmdarn da nemli balar oluyordu. Bu Budist manastrlar ayn zamanda niversite ilevi de gryorlard. Zamann en bilgili hocalar, buralarda ilahiyat ve dier bilimleri okutuyorlard. renciler, daha nce temel eitimden gemi, yirmi yandan byk genlerdi. Manastrlarda byk bir disiplin hkm srerdi. Zaman su saati ile llyordu. Toplant, yemek, dua, ders ve uyku saatleri an alnarak bildiriliyordu. Gndzleri ardna kadar ak olan kaplar, gece kilitlenir ve mhrlenirdi. Adli vakalar, topluluka grlr ve kararlar oy birlii ile verilirdi. Manastr mensuplar verilen kararlar kendileri uygularlard. Hrszlk ve dolandrclk gibi sularn karl, toplumun dna karlmakt. mparator, her be ylda bir, geni halk kitlelerinin katld servet datma veya hediye verme trenleri dzenlerdi. Ganj ile Jumnann birletii geni ovalarda yaplan bu trenlere Byk Kurtulu Meclisi denirdi. Hiuan-sang katld byle bit toplanty ayrntlar ile anlatmaktadr. Kamlardan ina edilmi geni bir surun ortasna, iine altn, gm, inci, deerli talar, ipekli ve pamuklu giysiler, paralar gibi armaanlar konmu, kulbeler yerletirilirdi Surun dnda byk bir yemekhane ile bin kiilik toplant salonu yaplmt. Keiler, mritler, ileciler, yoksullar, kszler, yurdunu yuvasn kaybetmi kiiler davet ediliyordu. mparator ile vasallar Ganja yakn bir yerde adrlarn kurmulard. Filler ve askerler ovaya yaylyordu. Datm iki buuk ay sryordu. nce, bir Buda heykelinin huzurunda Budistlerin armaanlar veriliyordu. Sonra srayla gne kltne inananlar, ivaya tapanlar ve eitli Hindu mezhepleri geliyordu. Daha sonra plak ileciler, en son olarak da din adamlar, yoksullar ve kszler geliyordu. mparator be yldr birikmi olan servetleri orada datrd. mparatorun zerinde bulunan mcevherler, vasallar tarafndan satn alnp, tekrar mparatora geri verilirdi. mparator bu geri alnm mcevherleri de datrd. Gney Hindistan daha tropik ve bunun sonucunda arlklar daha fazla idi. Burada da egemen olan Hinduizm idi. Ama Budizm de direnmeye alyordu. Kuzeybat eyaletlerinde ise Trkler gelmiti, ranllar ve Aryenler vard. Zerdt dini, Mani dini, Nasturilik, Budizm ve Hinduizm i ie girmi, bir dinler mozaii alm ban gitmiti. Btn bunlarn zerine ise slam dini gelecekti.

152

Kuds Mslmanlarn

637 ylnda Halife mer, Kuds' Patrik Sofronios'dan teslim ald. Hatrlanaca gibi Kudste Yahudilerin oturmas Roma tarafndan 500 yl nce yasaklanmt ve hala Kudse Yahudiler alnmyordu. Halife mer, Kuds ele geirince 70 Yahudi ailesine gsterdii yerde yerleme hakk verdi. Mslmanlar Tapnak tepesini de plk olarak kullanlyor buldular. Dou Roma, Yahudileri kmsemek iin bir kararname ile Tapnak tepesini plk haline getirmiti. mer tepeyi temizletti ve oradan Mekkeye dnerek namaz kld. Namaz kld yere de bir cami yaptrd. Bu cami yaptrp yaptrmad konusu, tarihiler arasnda tartlan bir konudur. Ancak, cami yaplm biler olsa, o cami bugnk Cami deildir. Ayn yl Sasanilerle yaplan Kadisiye (Kaadisye) sava Mslmanlar tarafndan kazanld. Hemen peinden yaplan Celula savan da slam ordular kazand. Bu savatan sonra Sasani bakenti Ktesifon (Medyin) Araplarn eline geti. Mslmanlar Babili ele geirince, oradaki Yahudi cemaatinin ban tekrar tayin ettiler. Babildeki Yahudilerin ba yneticisine Re Galusa denirdi. Bu diasporann ba demekti. Babildeki Re Galusadan Halife mer ok memnundu ve yakn ilikiler kurmutu. 639 ylna gelindiinde btn Suriye ve Filistin Mslmanlarn eline gemiti. 639 ylnda Amr b. el-As komutansnda bir Mslman ordusu Msr' fethe gitti. Msr iki yl iinde Mslmanlarn eline geti. Dou Roma mparatorluu artk Msr' ebediyen kaybetmiti. Msrn Mslmanlarca ele geirilmesinden hemen sonra, eski Msr halk olan Kptilerin Mslman yaplmasna allmam, bir taraftan lke yamalanm, bir taraftan da en verimli topraklara Arap yarmadasndan akn akn gelen Araplar yerletirilmitir. Bir taraftan Kpti Msr Araplatrlrken, dier yandan Kptiler ve kurmu olduklar Firavunlar dnemi Msr medeniyeti aalanmtr. Mslmanlar Msra gelmeden ksa bir sre nce Yeni Platonculuk Msrda tamamen ortadan kalkmt. Hatrlanaca gibi M.S. IV. Yzyln sonlarnda Ortodoks Kilisesi Gnostik rgtlenmeyi yok etmiti. Bundan sonra 250 yl kadar daha Yeni Platonculuk devam etti. Ama yava yava eriyerek o da silindi. Bu iki akmn silinip gitmesine karlk Hermes Trimegistos, hem Hristiyanlk ve hem de Mslmanlk iinde yaamaya devam etti. 642 ylnda Nehaventde slam ve Sasani kuvvetleri bir sava daha yaptlar, bu sava da slam ordusu tarafndan kazanld. Artk ran topraklar igale hazrd. Araplarn nnde Ceyhun nehrine kadar ok geni topraklarn n almt. 153

Bu srada kuzey Afrikada Araplar berberi kabileleri ile mcadele ediyorlard. Bat Gktrklerin byk bir kargaa iine dtkleri anlatlmt. Bu kargaa iinde in, pek yolunu ele geirmek iin, Dou Trkistan ele geirmeye balad. 640 ylnda, Turfan in hkimiyetine girerek, bir in ili oldu. Sod lkesi ve Ceyhun nehrinin gneyindeki kk krallklarn esas istei gvenli bir ticaretti. Onlar da in'in desteini istediler. Bu srada, Dou Trkmenistandaki baz krallklarn, in'e dedikleri vergileri savsaklamalar zerine, artk bir in generali olan, Aina soyundan -ol, Trklerden ve Tles boylarndan kurulu bir ordu ile nce baz boylar sonra da krallklar cezalandrd. rnein, szn tutmayan Kua krallnda 11.000 ba kesip, 5 byk kenti yakp, ykt. Terr sonu verdi, Dou Trkistanda ki tm krallklar in'e baml oldular. Kua, Dou Trkistandaki in ynetiminin merkezi oldu. Kua, Hoten, Tokmak ve Kagar'a garnizonlar kurularak, bunlara " Drt garnizon " ad verildi. in mparatoru. General -ol' Pi krall Dk yapt.

154

Dou Romann Dnm Noktas

Herakleios dneminde, Dou Roma mparatorluu Sasanileri yenmiti, Balkanlarda Avarlarn gc krlmt ama hi hesapta olmayan bir ey, yeni slam devleti birdenbire karsna kmt. slam devleti nedeniyle oluan bu yeni durum, siyasi ve kltrel olarak Dou Roma mparatorluunun dnm noktas oldu. Msr, Suriye gibi eyaletlerin kayb Dou Roma mparatorluunu iyice sarsmt ama dini adan bir birliin kurulmasna da yardm etmiti. Mslmanlarn eline geen topraklarda Ortodoks inan yerine resmi olmayan Hristiyanlk ar basmakta idi. Bylece geri kalan topraklarda Ortodoks inan erevesinde dini bir btnlk salamak kolaylat. Herakleios dnemine kadar, Latince, srarla devlet dili olarak kullanlmt. Dini btnln salanmas ile beraber, Latince braklarak Grekeye geildi. Kilise zaten, belki batan beri Grekeyi kullanyordu. Bu Kutsal Kitabn diliydi. imdi kilisenin kulland dil, resmi devlet dili olmutu. Latincenin braklmas, Bat Avrupa ile balarn daha da gevemesine yol at. Bat Avrupa kiliselerinin dili Latinceydi.

Themalar M.. 650

155

Bunun sonucu olarak mparatora verilen unvan da deiti. Artk mparatora Basileos deniyordu. Herakleios, bu unvan ilk defa 629 ylnda kulland. Sasanilerin, uzun zamandr, Roma mparatorluu ile savatn, her frsatta Dou Anadoluyu igale altklarn ve zaman zaman Constantinopolis kadar geldiklerini grmtk. Bu saldrlara zm bulmaya alan Dou Roma mparatorluu, sonunda, thema (ordu) adl bir sistemi yrrle soktu. Snrdaki ordular geri ekilerek, onlara Anadoluda yerler verildi ve buralara yerletirildiler. Anadoluda drt thema oluturuldu. Bunlara Anatolikon, Armeniakon, Obsikion ve Kibyraioton adlar verildi. Bunlar ordunun hkim olduu ynetim blgeleriydi. Balarndaki komutana strategos deniyordu. Blgelerin eskiden, eyalet ynetimi dneminden kalan ve prekonsl denen sivil valileri vard. Ama ksa sre iinde prekonsller, strategoslarn yannda ikinci plana dtler. Themalarda orduda savaan askerlere toprak veriliyordu. Mlkiyet askerlere ait oluyordu. Ekilip, biilebilecek ve ailesini geindirebilecek byklkte topraklard. Ama toprak alabilmenin koulu, saval kabul etmek ve fiilen uygulamakt. Herakleios dneminin buluu olan themalar, gelecek yllarda gelitirildiler. Sistem ksa srede, Dou Roma mparatorluunun belkemii haline geldi. Aslnda thema yeni bir ey deildi. Roma mparatorluu bunun bir benzerini, kimi gebe kabilelere federe olarak uygulamt. imdi yaplan bu uygulamay tm orduya temil etmekti. Slavlar veya dier gebe kabileler, topraa yerletirildiinde, zaten, byle bir uygulamaya gidilmesi kanlmaz oluyordu. Sistem uygulanp, yaygnlatka, btn sonular itibar ile ufak toprak mlkiyetinin gelimesine de katkda bulundu. Bu dnemden sonra Dou Roma imparatorluu kabuk deitirdiinden, artk ona Dou Roma mparatorluu deil Bizans demek adet olmutur. Dou Roma mparatorluuna Bizans demek, akllarda bir kopukluk yaratp, Roma mparatorluundan ayr bir mparatorluk olumu intiba verdiinden bizim tarafmzdan benimsenmemektedir. Bu nedenle biz Dou Roma mparatorluuna, Dou Roma mparatorluu demeye devam edeceiz. Herakleios uzun ve olduka baarl bir ynetimin sonunda 641 ylnda ld. Yerine birinci karsndan olan olu 3. Konstantinos geti. Ama ayn yl birka ay iinde ld. Hkmdarl srasndaki saray entrikalarnn lkeyi srkledii i sava onun lmyle nlenebildi. vey annesi Martinanin buyruu ile zehirlendii sylenmekle birlikte veremden ld sanlmaktadr. Bu sefer tahta Herakleiosun ikinci kars Martinadan olan olu Herakleon geti. III. Konstantinos veremden ld halde, Martina ve Herakleon tarafndan zehirlendii sylentileri lkede ayaklanmaya yol at. Martinann dili, Herakleonun da burnu kesildikten sonra Eyll 641de Rodosa srldler. Herakleonn bu srgnden sonraki yaam ile ilgili bilgi bulunmamaktadr. Yerine 3. Konstantinosun olu 2. Konstans 11 yanda mparator ilan edildi. 2. Konstans (Konstans II. Konstantinos Pogonatos) 641 ile 668 yllar arasnda 27 yl Basileos oldu. 2. Konstansn ilk yllarnda, ynetim senatonun etkisi altnda kald. Araplar ilk kez 641 ylnda Dou Anadolu blgesine girdiler. Dvin Araplarn eline geti. Blge Emeviler tarafndan bir eyalet yapld. Gelen Mslman valisi sadece vergi ile urayordu, i ynetim Ermeni prenslerinin elindeydi. slam kuvvetlerinin her ynde ilerleyii devam ediyordu. 642 ylnda, Mslmanlar skenderiyeyi aldlar. Bylece, Msrdaki Roma egemenlii kesin olarak sona erdi. 643 ylnda Mslmanlar Kuzey Afrikay ele geiriyorlard. 643 ylnda Trablus kenti Araplar tarafndan alnd. slam ordusu Anadoluda da ilerlemeye alyordu.

156

Galyada Feodalitenin Temelleri

Uzun bir sredir, Bat Avrupada olup bitenlere bakmadk. imdi, Galyadaki gelimelere bir gz atalm. dari mekanizma daldktan sonra, Merovenj krallar, kraln dostu olan kiilere yani kontlara , blgeleri, yerel otorite olarak, ynetme yetkisi vermilerdi. Daha nce grdmz, Merovenj krallarnn, topraklar khyalar kanal ile kendi iftlikleri gibi ynetmeleri ve alnmayan adam bana toprak vergisi sonucu idari mekanizmalar yklnca, ynetim etkinliini kaybetmiti. Merovenj krallar, gvendikleri, dostlar olan kiileri aryorlard. Gebe Frank toplumunun yaps gerei, byle bir zmre, onlarn iinden kamyordu. Zaten, genileyen topraklar nedeniyle, Frank toplumu iinde toplumu krallara balayan geleneksel ba zayflamt. Bu zaman zarfnda, Galya-Romal senatoryal byk aileler, ocuklarn Frank eflerinin ocuklar ile birletirerek, yeni bir sekin topluluk oluturmulard. Bu yeni nesillerin, menfaatleri ve gr alar krallarnki ile uyuuyordu. Krallar, aradklar dostlar buradan buldular. Krallarn gvendikleri kiiler, szl yaplan bir ballk yemininden sonra, Kraln sadk hizmetkrlar oluyorlard. Krallar, bu sadk bendelerine, altn ve toprak dattlar. Onlar, kontlar olarak, blgesel ynetim yetkileri ile tehiz ettiler. Kontlarn kendi askeri ve idari gc vard. Gelirlerini vergi ve uygulanan cezalardan alyorlard. Kazandklar paralarn bir ksmn kendilerine ayrdktan sonra, geri kalann saraya yolluyorlard. Krallar, kendi zel korumalarn da, bu ballk and imi uyruklar arasndan setiler. Kontlar, krallarn glerine ortakt ve grevleri ile ilgili topraklar vard. Krallar, Hristiyan cemaatin zerinde sz sahibi olduklarna da inanyorlard. Bu nedenle, kont seer gibi piskopos setiler. Krallar, kontlarn ve piskoposlarn, ayrcalkl durumlarn miras yoluyla gelecek nesillere geirmelerini de uygun buldular. Kralln ltfunun miras yoluyla geii destekleniyordu. Merovenjler, gl kaldklar srece, ltuflarn adilce datarak ve boyun emeyenleri iddetle cezalandrarak, kendilerine yaplm ballk yeminlerine sadk kalnmasn saladlar. Araclar vastas ile de, kralln sahibi olarak kaldlar. Ta ki M.S. 639 ylna gelene kadar, ondan sonra, krallar ok gen yata tahta kmaya baladlar ve elence yaam iinde soysuzlap, etkisizletiler. Erken lp, erken tahta kan krallarn gc kalmad. G, aristokrasinin eline geti. Neustria, Austrasia ve Burgonyada kral soyundan gelenler, krall kendileri ynetebilmek iin rgtlendiler. Saray nazrlarn bunlar grevlendirir oldular. Saray nazrlar (majordomus, maire de palais), gelirleri bir merkezde toplayarak ve nasl harcanacana karar vererek, sarayn tm iktisadi yaamn denetler hale geldiler. Mevki edinmek iin saraya gelen gen soylular da kabul eden onlard. Bylece, btn siyasi g, 157

byk toprak senyrlerinden oluan, kk bir zmrenin eline geti. Onlar, kolonlarn, klelerin ve az serveti olan Franklarn efendileriydi. Bu arada, Anglosaksonlarn gm parasnn kullanm, Galyada iyice yaygnlam ve Dou Roma imparatorluunun altn tamamen yok olmutu. Dou Roma mparatorluunun altn Galyada yok olmutu ama Uluslararas ticarette, daha uzun yzyllar boyunca geerlilik ve nemini koruyacakt. Dou Roma imparatorluunun altn, uluslararas parann ls olacak kadar salam bir parayd. Frank topraklarnn paras olan Neustria, Austrasia ve Burgonyada byk toprak sahipleri artk saray nazrlarn dinlemez olmulard. Sadece o kadar da deil kargaa ruhban snfna da yaylmt. Piskoposlar sava byk toprak sahiplerinin aileleri iinden seiliyorlard. Onlar da akrabalarna benzer yani din adamna benzemeyen bir yaam yaamaya balamlard. Herkes gibi giyiniyor, savayor, avlanyor, zet olarak herkes gibi yayorlard. Ortada dini bir disiplin de kalmamt. spanyada Vizigotlarn merkezi Toledoydu. Bir asiller meclisi vard ve bu meclis piskoposlarla belli bir etkileim ve anlama iinde lkeyi ynetiyordu. Kraln emirleri bu mecliste kararlatrlyordu. Bu emirlere herkesin uymas mecburiydi. Bunlar sadece sivil emirler deildi, tebaann uymas gereken dini emirler de vard. Ve her ikisi de ayn sertlikte uygulanyordu. Kraln ve piskoposlarn mutlak otoritesi altnda Romallar ve gebeler kaynayorlard. spanya kilisesi de bu durumda Papadan bamsz bir hale gelmiti. talya birka paraya blnmt. Toskanaya kadar kuzey blgesinde Langobardlar vard. Bunlar byk toprak sahiplerinin pek ounu ldrp yerlerine gemilerdi. Bu topraklarda Romallar, daha nce gelmi olan gebeler ve Langobardlar (Lombard) vard. talyada Adriyatik kylar ile Gney talya Dou Roma mparatorluuna balyd. Dou Roma mparatoru adna egzarhos denen ok yksek rtbeli bir temsilci Ravennada oturuyordu.

158

ran Mslmanlarn

rann fethi dierleri kadar kolay olmad. Binlerce yldr kurulmu olan devletlerden arta kalan devlet bilinci ve ranllk bilinci yer yer direndi. Zerdt dini de Mslmanlk karsnda direniyordu. Yalnz bu direncin soylulardan geldii sanlmamaldr. Esas direnen, yapabildii kadar, imknlar nispetinde halkn kendiydi. rann byk bir blm 651 yl cvarnda Mslmanlarca ele geirildi. slam devletinin, ran ve Dou Anadoluya girmesiyle beraber, slam dini de Mazdek ve Zerdt dini ile karlayordu. Kuruluundan ksa bir sre gemesine ramen resmi slam, kendi iinde daha paralanmamt ama bu ayrla yol aacak siyasi gelimeler u vermiti. slam daha sadece Ortodoks bir inant. Ancak, ran ve Dou Anadolu, slam Ortodoksluunun yannda slamn Heterodoks gelimesini salayacak dnce, kltr ve alt yapy tayordu. Hele, ksa bir sre sonra, slam devleti Horasana varnca ve Bat Trkmenistan ile ilikiye geince, aman inancnn kuvvetli etkisi, Mazdek etkisi ile birleerek, Heterodoks slam douracakt. Asrlar boyunca, Sasani hkim snflar mazdek dinine yle bask uygulamt ki, Mazdek dini oktan yeraltna inmi ve illegal yaamn koullarna almt. slam devleti tarafndan sratle ele geirilen topraklarda ki tm dinler slam dini karsnda arpldlar. Ama Mazdek inanc, asrlarca daha nce yapt gibi yaamaya devam etti. Btn eski Sasani topraklarnda, ama zellikle Azerbaycan, Horasan, Sod, Taberistan ve Grcan da asrlarca yaad ve Heterodoks slam dourdu. slam kuvvetleri rana girip, Sasani devletini yknca, aslnda Mazdekler geni bir nefes aldlar. Mazdek zerindeki Zerdt basks kalkmt. Yeraltnda yaamaya alm, kurulu dzene defalarca ba kaldrm, fakir halkn gnlne taht kurmu bir din balarndan da kurtulunca, ilerde greceimiz pek ok sayda bakaldrnn nvesi ve itici gc oldu. Dou Romaya ait topraklarda Arap ordusu umduunu bulamad. Sra Anadoluya gelene kadar Roma eyaletleri ok kolay ele geirilmiti. Ama Anadolu direndi ve Mslmanlarn ilerlemesi orada durdu. Anadoludan ilerleyemeyen slam ordular Kafkasyaya yneldiler ama orada, Hazer Trk devleti slam ordularna Avrupann kapsn kapatt. Orta Asyaya doru ilerlemede de ayn durum grld. Trklere veya ine bal topluluklar iddetli bir direnme gsterdiler.

159

Kuzey Afrikada da Berberiler direndiler. Berberilerin mcadelesi ok iddetli oldu. Mslmanlar spanyay ele geirdikten sonradr ki, Berberi muhalefeti ancak krlabilindi. Ele geen geni topraklarda, Araplar balangta rgtlenmeyi gevek tutup, yerli rf ve adetlere saygl oldular. Bu yerli halkn kolay boyun emesini salad. Yresel ynetim ileri yerli memurlarn elinde kald. Kaytlar Arapa tutulmad. Eskiden yapld gibi Farsa ve Yunanca tutulmaya devam edildi. Yerli memurlar zerindeki devlet denetimi yok denecek kadar azd. Halk vergi iin karsnda eski memurlar gryor ve alk olduu kadar vergi veriyordu. Merkez Medine, bu lkelere bir ynetici atamakla yetiniyordu. Bazen yneticinin yanna dorudan Medineye bal bir maliyeci veriliyordu. Sonuta, bu topraklarda Arap istilas ykc deil birletirici olmutur. Herhangi bir yerde, Araplar yerli halkn arasnda eriyeceklerini hissedince, aralarna karmyor, ordughlar kurup, buralarda yayorlard. Ancak ok ksa sre iinde bu ordughlar kentletiler ve oul olarak emsar denilen ordu kentlere dntler. Kufe, Basra ve Kahireye bitiik Fustat bu ordu kentlerin en bilinenleridir. Bu kentler tarmsal blgelerle l arasnda kurulmulard. Mslmanlar daha denizlere hkim olmadndan ordu kentlerin denizle ilikisi yoktu. Kentlerin inaatnda nce amur kullanld, daha sonralar yaklak 20 yl sonra, yapm malzemesi olarak tula kullanlmaya baland. Ordu kentler mahalle mahalle dzenlenmiti. Mahalleye bir kabilenin ismi verilir ve bu kabileye ait savalar, o mahallede otururlard. Mahallenin i gvenlii kabilenin eyhi tarafndan salanrd. eyh, kabile savalar arasnda ganimeti de paylatrrd. Fetihler ve da alma beraberinde kabile rgtlenmesini bir miktar zayflatm ancak tam bir paralanma meydana getirmemiti. lerki yllarda, kabileler aras atmalar, Araplarn bana byk dertler aacakt. Bata Halife, yakn evresinde Sahabe vard. Erkekler eli silah tutacak yaa gelince, milis ordusuna alnyor ve uzak lkelere gidiyorlard. Gittikleri yerlerde, kurduklar ordughlarda, belli bir hiyerari iinde, harp ganimetleriyle ve evrelerindeki yerli halktan aldklar deneklerle yayorlard. Yukarda bahsedildii gibi, bu ordughlar hzla kentleiyordu ama yine de bu sralarda milisler halktan kopuk bir yaam sryorlard. Fetihler sosyal enerjinin byk bir ksmn yutmasna ramen, Mslmanlarn sahip olduklar topraklarda, siyasi guruplamalar da byyor ve kemikleiyordu. Her eye ramen, kabile balar hala nemini muhafaza ediyor ve sosyal yaamda yer alyordu. Bunun en bariz gstergesi, daha nce bahsedilen, ordu kent iindeki mahalle yaplanmasyd. Fetihler, btn Araplara zenginleme yollarn amt, en basit askerlere bile nemli paylar dyordu. rnein, Sasani hazinesi rann fethi srasnda ele gemiti. Halifenin bete bir pay ayrldktan sonra, hazine altm bin kiilik Arap ordusuna pay edildi. Her savaya 12 bin dirhem ganimet dt. Fetih edilen yerlerde, Araplar egemen kast durumuna geliyorlard. Devletin kuruluu srasnda, nemli bir yer tutan ekonomik karlar, imdi lke ve halklarn smrlmesi ile Arap birliinin tutkal haline gelmiti. Zaten Araplar arasnda var olan ortak tarih, dil ve din birlii, ekonomik birlikle birleince, Araplar, Arap olmann ortak bilincine tamt. Fetihler bir sre iin bile olsa, dikkatleri dar ynlendirerek, Arabistann iindeki siyasi tartmalar rtmt. Daha nce de bahsedildii gibi, fetih edilen yerlere, Medineden bir ynetici yani emir atanmas ile ynetim Mslmanlara gemi oluyordu. Bu emirler, merkezden olduka bamsz olarak hem sava ve hem de ibadeti ynetiyorlard. Mekke ve Taifli tccarlar,

160

ticareti brakp, emirlie soyundular. Fethin hemen banda, daha camiler ina edilmeden, emirlerin bakanlnda namaz kiliselerde klnyordu. Arap yarmadasnda, tm halk zorla Mslman yaplmt. Arap yarmadas dna klp, uygar topraklara gelindiinde bu yola bavurulmad. Dier tek tanrl din mensubu kiilerden, vergi alnd. Bu ayn zaman da Mslman olmayanlarn slam devletine olan ballklarn simgeliyordu. Devlet de bu vergi karlnda, onlarn canlarn koruyordu. slam devleti snrlar iinde, Mslman olmadan yaayanlara zmmi dendi. Vergi veren zmminin can, paras ve mlk korunuyordu. nce Araplar, daha sonra da slam devleti, yeni ele geirilen topraklardaki eski devlete ait olan veya sahipsiz olan toprak, mlk ve mallar alyordu. Fetih edilen topraklardaki halk iin aslnda bir ey deimemiti. Eski soylularn yerini, imdi Arap ordusu almt. Mslmanlarn yerli halklara dinsel zgrlk (sadece kitapl dinlere) tanmas tek Tanr felsefesinin doal bir sonucu idi. Her zaman tek Tanr olduu iin, btn doru yne ynlenmi dinler Allahtan gelmekteydiler. stn varla ve tek Gereklie inanmak, deiik kltrlerin etkisi ile farkl toplumlarda farkl yollarla ifade edilmi olabilirdi. Ama sonu itibar ile hepsinin kayna ayn tanryd. Hristiyan olan Varaka ibn Nevfal Muhammedi hakiki peygamber olarak tandnda, aslnda Mslman olmu deildi. Muhammed, Yahudi ve Hristiyanlarn, kendileri istemedii srece, din deitirmelerini talep etmemitir. Kuran, Muhammedden nceki peygamberlerin mesajlarn ortadan kaldrmyordu. Tam tersine, insanlarn dinsel deneyiminin srekliliini vurguluyordu. Mslmanlara atfedilen hogrszlk, dierlerine rakip olan bir Tanr kavramndan kmamtr. slam, kendinden nceki dinleri dorular, grlerini kapsar ve grevlerini srdrr. slam dnne gre Muhammedden nce 124.000 peygamber gelmitir. Kuran znde yeni bir mesaj getirmediini syler ve Mslmanlardan eski dinlere yakn durmalarn ister. Haksz davrananlar bir yana, Kitap ehliyle en gzel ekilde mcadele edin. Onlara yle deyin Bize indirilene de, size indirilene de inandk; bizim Tanrmz da, sizin Tanrnz da birdir, biz Ona teslim olmuuzdur. (Sure 29, 46). Mslmanlar, Muhammedin peygamberlerin sonuncusu olduuna inanrlar. Onun gerek tek Tanr yolunu gstermekte, brahim, Musa ve sa gibi byk brani peygamberlerinin balatt ii tamamladn dnrler. Dier yandan devlet genileyip, mparatorluk haline dntke, hkmetin yaps ve rgtlenmesi yetmemeye balad. Ortaya devasa problemler kt. En byk sorun da uyumazlklard. Uyumazlklar kiisel grnml olsa bile asl daha derindi. Birinci kuak ortadan ekilir ekilmez, ikinci kuakta uyumazlklar artarak devam etti. Guruplama ve mezheplemeler ortaya kmaya balad. Bu retilerde siyaset ve din i ie girmiti. Sorunlarn zm iin ciddi bir devlet rgtlenmesini hzla kurmak gerekiyordu. Ama bu da yeterli deildi, yeni ortaya kan sosyal sorunlara dinsel hkmler erevesinde zm getirmek de gerekiyordu. Artk Peygamber dnemindeki dini yasalar sorunlar zmede yetersiz kalmlard. Gnmzde slamiyet eksiksiz bir sistem olarak doduu iddialarna ramen aslnda Peygamber dneminde sadece acil ihtiyalara cevap veren bir tasarm kurmutu. Ancak bu dzen, genileme dneminde ortaya kan ihtiyalara cevap vermekten uzakt.

161

Her yerde youn tartmalar yaanyordu. Hadisler toplanyor, hadislere herkes farkl bir yorum getiriyordu. Fikirler birbirini tutmaynca da guruplamalar oluyordu. Btn bunlar farkl doktrinlerin domasna yol at. htiyatan doan bu tartmalar, din bilginlerinin ortaya kn hzlandrd. Sorunlara dini yasalara uygun zm retme zerinde youn olarak dnmeye baland. Fetihler yoluyla kazanlan yeni lke ve ehirlere Arap Yarmadasndan youn olarak gelen Arap kabileleri yerletirildiler. Yeni topraklarda zamanla kentli bir aristokrat snf ve kentli bir slam kltr olutu. Bu snf iinde kendini Kurann aratrlmas, peygamberin hadislerinin yorumlanmas, fkh, kelam ve tasavvuf konusuna adayan, bilgili ve imanl kiiler hibir resmi sfatlar olmakszn halk arasnda sayg grdler. Bylelikle halifelik dnda bir dini otoritenin oluumu da balam oluyordu. Ksa srede bu din ulemasnn takipileri de olutu. Buradan da eitli mezhepler ve akmlar ortaya kacakt. Mezheplerin ortaya kn sadece Kurann ve hadislerin yorum farkna balamak yanltcdr. Halifelik kurumuna atfedilen zellikler ve halife olanlarn bu zellikleri haiz olup olmadklar tartmas da slam toplumunun eitli mezheplere blnmesinde etkin rol oynayacakt. Balangta, Mslmanlar hepsinin ayn amaca hizmet ettii dncesiyle mezheplerin tmne kar hogr ve saygyla yaklalyorlard. Zaten mezhepler arasnda da derin uurumlar henz olumamt. Bu dnemde sk sk mezhep deitirenler oluyordu ve bu ho grlen bir hususdu.

162

Zengin Arap

Fetihin ilk yllarnn hemen peinden, Halife ile Araplar arasnda, ganimetin paylalmas konusunda ihtilaf kt. Tanmaz mallar paylatrlyordu, ama ele geen arazinin geliri ne olacakt. Savalar, gelirin de paylatrlmasn istiyorlard. Bir sre, gelirler paylatrld. Halife mer, bu arazilerin bireylere deil, tm slam toplumuna ve hatta gelecek kuaklara da ait olduunu syleyerek, arazi gelirlerinin paylalmasn nlemek istedi. Peygamberin Hayberde uygulad metodu ve Kurann ilgili ayetini davranna dayanak yapt. Araziler, eskiden olduu gibi, yerli kyllerce ekilecek ve vergisi (hara) alnarak toplum menfaatlerine uygun kullanlacakt. Ancak, arazi gelirlerinin paylalmasn isteyenler, Bizim kllarmzla kazandmz haklar, savaa katlmayanlarn ve gelecek nesillerin yarar iin kullanamazsn diyerek direndiler. Ancak, fetihler hzla ilerliyordu ve ganimet ganiydi. Ganimet bolluu, direnii krd. Konu daha sonralar, slam hukuk (fkh) limleri tarafndan tartld. afiler, arazilerin paylalmas gerektiini savundular. Malikiler, tam kar dncedeydiler, arazilerin btn slama ait yani fay olduunu sylediler. Hanefiler, ganimet veya fay olma yetkisinin mamda (devlet bakannda) olmas gerektiini mdafaa ediyorlard. Halife merin fay grne ramen, fethedilen topraklarda, baz Araplar byk arazilerin sahipleri haline geldiler. Bu Araplarn nasl olup ta bu kadar byk arazilere sahip olabildiklerinin mekanizmas belirli deildir. Klelere ekilmeyen arazileri mi ektirmilerdir, devlet arazilerini ele mi geirmilerdir, yoksa para verilerek satn m almlardr, net deildir. Net olan, devlet mekanizmasnn bu arazi ele geirileri, bazen durduramaddr. slam dini zel mlkiyete kar kmam ve hatta zel mlkiyet yanls olmutur. Peygamber, Halifeler ve Sahabe arazi sahipleriydiler. Arazilerini belli bir bedel karlnda, ilenmek zere kiraya verirlerdi. Daha nce de grld gibi, fetih edilen yerlerdeki sahipli topraklar eski sahiplerine braklarak, onlardan vergi yani hara alnyordu. Fetih edilen sahipsiz topraklarn ise fay sayldn ve gelirinin slam toplumu iin harcandn grmtk. Devletin eline geen topraklar, bazen ve genellikle o ana kadar iletilmeyen araziler ise, ilenmesi koulu ile zel kiilere verilirdi. Katai denen bu durum, arazi mlkiyetinin zel mlkiyete geiiydi. Genellikle Mslman olan bu kiiler, topra ilemekle ykmlydler. Bu kii topra fiilen ileyecek demek deildi. Araziyi ileyecek kylleri bulmak, onun sorumluluundayd. Eer ekmez veya ektirmezse, arazi geri alnrd. Ama toprak ileniyorsa, kii arazinin tam sahibiydi. Katai, bazen ok geni bir arazi, bazen kyn bir paras, hatta 163

bazen kentteki bir tanmaz olabiliyordu. Katai sahibi r vergisi (zekt) derdi. Daha sonra Seluklu devletinde grlecek olan ikta y katai ile kartrmamak gerekir. kta, bir askeri hizmet karlnda, hizmet sresi ile bal olarak verilen bir arazidir. Katai ise ahfada geen, satlan, tam bir zel mlkiyettir. kta genellikle, parasal deme yaplmadnda askere verilen bir demedir. Katai ise, topran iletilmesi amac ile yaplan bir uygulamadr. ktada araziyi verene bir bamllk ve ballk sz konusudur. Katai de ise byle bir durum yoktur. Baz byk arazilerin Araplarn eline gemi olmas, devletin iine gelmiyordu. Devletin glenebilmesi iin, geni arazilerin gelirlerinin bireylere deil, devlete vergi olarak gitmesi gerekmekteydi. Zaten devlet gelirinin en nemli ksm, yine denek olarak savalara geri dnyordu. Savalarn elde ettii ganimetlere ramen, devlet onlara bir de denek yolluyordu. Alnan denek boldu. Yllk 200 ila 2500 dirhem arasnda deme yaplyordu. Ordu kentler ayrca yiyecek asndan da devlete takviye ediliyorlard. Halife merin dzenlemesine gre, denek sadece savaanlara deil, baka baz kiilere de veriliyordu. denek almaya hak kazananlar listesinde, bata Peygamberin hanm Aye ve Peygamber ailesinin teki yeleri, sonra slam olutaki kdem srasna gre ilk Mslmanlar vard. lk iki halife, Ebubekir ve mer zamannda, etrafa bol para datldndan Araplarn genel hayat standard ok ykselmiti. Toplum iinde nemli bir sorun fark edilmiyordu. Daha, Peygamber zamanndaki sadelikten de vazgeilmemiti. Halife Medinedeydi ve dier Mslmanlardan onu ayrmak kolay deildi. steyenler, Halifenin yanna gidip, sorunlarn ona rahata aabiliyorlard. Halife Ebubekir ve mer, Kurey kabilesinin pek zengin olmayan ailelerindendiler. Batan beri peygamberin yannda yerlerini almlar, dine ve devlete byk yararlar dokunmutu. Seimle i bana geldiklerinde ak itirazla karlamamlard. 640 yl geldiinde, Arap ordusu Kafkaslara girmiti. Arap ordusu Kafkasyada, Dou Roma basksndan bunalm olan Ermeni ve Grclerce dosta karland. slam ordusunun serdar Habib bn Maslama, Hristiyan Grclerin dinlerini ve canlarn savunmay garantiledi. Grc ve Ermenilere az vergi kondu. Her Grc aile 1 dinar vergi verecekti. slam olan Grcler ise vergi demeyeceklerdi. Hristiyan topluluklarn dinlerine karlmad. Araplar, her trl d saldrya kar, Grcleri koruyacak, buna karlk, Grcler, slam ordusunda grev yapacaklard. Ermenilerle yaplan anlama da yleydi. Sresiz bir anlama yaplyordu. Ermenilere 7 yl vergi konmuyordu. Ermenistanda, Arap atl kuvvetleri bulunmayacak ve Ermeni kalelerine Arap komutanlar atanmayacakt. Ermenistan ise, Araplarn her istediinde, hemen Arap ordusuna katlacak, 15.000 svariyi, her an hazr tutacakt. Araplar, bu orduyu istedikleri yere arp, savatrabileceklerdi. Ermenistan d saldrlara kar kendini ve Arap devletini koruyacakt. Eer, Ermenistan'a Dou Roma saldrrsa, Arap ordusu hemen yetiecek ve Ermenistan koruyacakt. slam fethinin hzlanmas ile Hazar devletinin kuruluunu tamamlamas ayn tarihlere rastlar. Araplar Kuzey Kafkasyaya gemeyi dnyorlard. Ermeni ve Grcleri yanlarna almlard. Yeni kurulmu, aman Hazar tehlikedeydi.

164

lk Arap - Hazar savalar 642 ile 652 yllar arasnda olmutur. Araplar, Derbent'in kuzeyindeki Belencer'i alp, yamalad. Bir sre sonra Hazar, kenti geri alp, Arap ordusunu ekilmeye zorlad. Sava, eitli atmalar eklinde srd, gitti. Her iki taraf da korkusuzca savayordu. Araplar, savata lp, ehit olup, cennete gitmek istiyorlard. aman Hazarllar iin ise bu dnya, br dnya fark etmiyordu. Onlar da, lp, atalarnn yanna saygn bir ekilde gitmeyi istiyorlard. M.S. 644 ylnda Halife mer, Arap Hazer savalar yeni balad tarihlerde, Basra valisinin klesi tarafndan ldrld. mer 53 yanda ldrldnde, geride peygamberin 632 ylnda lrken braktndan ok farkl siyasal bir miras brakmt. Sasaniler yklm, Dou Roma iyice hrpalanm, Ortadounun tmne hkim olunmu, talan gelirleri ile hem devlet ve hem de Araplar olaanst zenginlemilerdi. Ancak devlet, bu hzl gelimeye uyumlu siyasi bir hukuktan ve siyasi bir kurumlamadan yoksundu. Kurann getirdii hukuk peygamber yaarken karlalan sorunlar ancak zebilen yzeysel bir hukuktu. Ebu Bekir ve mer tamamen g dengelerinin sonucu olarak, birer oldubitti ile halife olmulard. Dnemlerinde, slamiyet ok yeniydi ve bunun sonucu olan idealist ortam hala yayordu. Ayrca her iki halife de hem ok saygn bir kiilie sahiptiler ve hem de ibilir bir yaplar vard. Dnemlerinde Araplarn enerjisi darya boaltlmt. Ve bu boalan enerji de kat be kat fazla vermiti. Tm bunlarn sonucu olarak, bu iki dnem sorunsuz dnemler olarak grlyordu ve grld. Hlbuki iktidar hukuku asndan olan boluk potansiyel bir tehlike olarak duruyordu. Her iki halifenin seilmesinde tutulan yol, monari getireceine, bir nevi halk iradesi yani cumhuriyet getirecek tarzda seilebilinirdi. Aslnda Araplar ve halifenin kim olacana karar verenler, cumhuriyet ynetiminden bihaber deildiler. slam ncesi dnemde, antik kentler misali bir halk rejimi Mekkede sz konusuydu. Ama bu rejim, kabileler aras g dengesine ve ok tanrc dinin oulcu yapsna dayandndan slama uygulanmas zel bir gayret ve buna matuf kurumlarn kurulmasn gerektirirdi. Mevcut hali ile Mslmanlk oktanrcl tamamen ret ve mahkm ederek, cumhuriyete dnk bir rejimin ideolojik dayanan ortadan kaldryordu. Bununla birlikte, ilk dnemlerin idealist ortam, mevcut g dengeleri cumhuriyete dnk kuvvetli bir potansiyele de sahipti. zellikle mevcut kadrolar idealist ve paylamcydlar. Bu durumda slam devleti bir cumhuriyet olarak da ekillenebilirdi. Ama bu olmad. Yerine mutlak otoriter bir ynetim kuruldu. Talan gelirleri ok yksekti. Ele geirilen yeni topraklarn ynetimi iktidar kavgalarnn ynn deitirdi. Orta Douda islamn nlenemez ilerleyii srerken, ok uzaklarda, Japonyada da hareketlenme vard. Japonyada Kuruluun on yedi maddesi (Kenpo Jushichijo) Anayasasnn peinden, Shotokunun iinden kt Soga ailesine kar bir hkmet darbesi yapld. Yeni mparator Kotoku Tenno (645 655), 645 de balatlan ve Taika reformlar denilen enerjik bir reform hareketini yapt. Bu reformlar, Yamato sarayndaki Konfyuscu ustalar tarafndan yazld ve oluturuldu. mparator mutlak otoriteyi temsil ediyordu. 645 ylndan itibaren Fujiwara dnemi balad. Bu srada Japonyada yaz kullanlmaya balandndan beri tutulan kaytlar bir dzene sokuldu.

165

Halife Osman

Halife mer lrken prestijinin en yksek noktasndayd. Etraftan istenmesine ramen yerine geecek olan semedi. Toplumsal talep Aliden yanayd, ama belli ki mer de onu istemiyordu. mer, sorumluluu yklenmek yerine Kurey nde gelenlerinden 6 kiilik bir ura atad. Ama adaleti ile ne karlan merin bu atamasnn adil olduu sylenemezdi. Seilen ura iine Ensardan kimse alnmamt. Seim Medinede yaplyordu, brakn halife olmay, Medinelilerin halifeyi seme hakk bile yoktu. Halife mer, uray toplarken, niyeti eksik olan siyasi hukuk asndan boluu doldurmak deildi. Bu uradan bir ynetim gelenei veya hukuk ortaya kmad. ura sadece o ana mahsus krizi zer gibi grlp aslnda krizi erteledi. ura grnrde, suikasta urayan halifenin peinden ynetim boluunu gideriyormu gibiydi. Ama aslnda toplumsal prestijle seilecei nerede ise belli olan Alinin seilmesini engelliyordu. Arap toplumunda akrabalk balar ok nemliydi. Kabile dayanmas tm unsurlar ile devam ediyordu. Byle bir ortam da ura yeleri birbirlerine kabile balar ile balydlar. Abdurrahman bin Avf ile Sad bin Ebu Vakkas Mekkenin Zhre kabilesinden amca ocuklarydlar. Sadn annesi Ebu Sfyann kz, Abdurrahman da Halife Osmann ana bir kz kardeinin kocasyd. Talha bin Ubeydullah, Mekkenin Beni Teym kabilesinden olup hem Ebu Bekirin yeeniydi ve hem de Ebu Bekirin kz mm Glsm ile evliydi. Zbeyir bin Avam da Peygamberin halasnn olu olup, Ebu Bekirin dier kz Esma ile evliydi. urann son iki yesi de halife adaylar olan mmeye (Emevi) kabilesinden Osman ve Beni Haim kabilesinden Aliydi. urann nasl alaca da mer tarafndan belirlenmiti. Eitlik durumunda Abdurrahmann gr tercih edilecekti. urada ondan baka kimse de kl bulunmayacakt. ura, yeni halife belirlenmeden dalmayacakt. Karara itiraz olursa Abdurrahmann boyun vurma yetkisi vard. urann sonucu toplanmadan belirliydi. Bu uradan Ali kmazd. Amcas Abbas, sonucu belli olan bu uraya katlmamas, eer katlrsa sonucun resmilik kazanaca yolunda Aliyi uyard. Ali ise sonucu grmesine ramen, dzenin paras olma yolundaki tutumuna devam ederek, uraya katld. ura bir sre toplandktan sonra, karar Osman lehine kp, Abdurrahman bata olmak zere Osmana biat ettiler. Boynu vurulma riski altndaki Ali de biat etti. nc Halife, Kureyin zengin ve gl ailesi Umayyadan (Emevi) seilmiti. Saltanat Halife Osmannd.

166

Normal koullarda, Emirler, kendi blgelerinde elde ettikleri gelirlerden ynetim giderlerini ve savalara denen denekleri kesip, geri kalann merkeze yollarlard. Fetihlerin getirdii zenginlik, Araplar sava olmaya tevik ediyor ve gn getike sava says artyordu. Bu durum gelirlerin deneklere yetmemesi sorununu beraberinde getirdi. Emirler, blge gelirlerini merkeze yollamak yerine kendilerinde tutma eilimi iine girdiler. Emirlerin askeri gc, kabile savalarna dayandndan, savalar emirleri destekliyorlard. Ayrca, fay ganimet ayrmnn kaldrlmasn, fetih edilen yerlerdeki topraklarn gelirlerinin kendilerine verilmesini istiyorlard. Halife Osman, emirlerin bu tutumuna, onlar grevlerinden alarak cevap verdi. Yerlerine, daha fazla gvendii, kendi ailesinden kiileri atad. Umayya ailesinin ba Ebu Sfyan ve kars Hind, daha 15 yl nceye kadar, Peygamberin ve Mslmanlarn en azl dmanlar idi. Hatralar daha canl iken, Ebu Sfyan ile Hindin olu olan Muaviye, am emiri yapld. Halife Osman ailesini kayrmakla ve zenginletirmekle sulanmaya balamt. Medineye gelen paralarn azalmas, bakent ileri gelenlerini de honutsuzlua itmiti. Peygamberin yakn arkada (sahabe) Ebu Zerr el-Gifari, bu honutsuzluu dile getirdi. Peygamber Ebu Zerr el-Gifari iin Yeryznn en doru szl insan demi ve onu byle ilan etmiti. Ebu Zerr, mminlerin zengin yaamlarndan honut deildi. Bireylerin az para harcayp, esas paralarn hayr ilerine harcamalarndan yanayd. Kuran nasl Yahudi ve Hristiyan din adamlarn ar para harcadklar iin suluyorsa, Ebu Zerrde slam devletinin bandakileri ayn katagoriye sokuyordu. slam ileri gelenlerinin, asl slamlktan ayrldklarna dair eletirisi toplumda yank buldu. Ebu Zerr srgne yollanmasna ramen, fikirleri toplumu hareketlendirmiti. Halife Osman Ebu Zerri susturamyordu. Muaviyenin vali olduu ama srgn edildi. Ebu Zerr orada da susmad, Medineye tekrar yolland. En sonda Rebezede srgnde, ld. Ebu Zerr, Aliden tahamml etmesi konusundaki telkinler dnda ak bir destek grmemiti. Ebu Zerrin Osmana kar muhalefeti konusunda, Sunilerin pheli yaklatklar bir hikye vardr. Halife Osman, Ebu Zerre sorar: Sen Resullullah a atfen, mmeye kabilesi 3 kiiye ulatnda, Allahn topraklarn kendilerine devlet, kullarn kle ve dinini oyuncak edinirler eklinde bir hadis rivayet ediyormusun, doru mu? Ebu Zerr Evet diye cevap verir. Halife Osman, byle bir hadis olup olmadn tahkik edebilmek iin Aliye sorar. Alinin cevab dolayldr. Peygamber demiti ki, yeillikler, Ebu Zerrden daha doru szl bir kiiyi zerinde tamamtr . Gerekesi ne olursa olsun sonu itibar ile Osman, btn nemli grevlere ailesi olan (Umayya, mmeye) Emevileri atyordu. Aslnda, ok ksa bir srede olaan st bir bykle ulam olan slam devleti kendi hiyerarisini dzenlemeye alyordu. Ama bunu slama en zor koullarda destek vermi olan idealistler, nc kadrolar ve kabileler zerinden yapmyordu. Tersine batan beri slam ezmeye alm olan Umayyalarn kar ve birikimleri dorultusunda gerekletiriyordu. Bu tutum hem nc kadrolarda krgnlklar yaratyor ve hem de zgrlklerine son derece dkn olan gebeleri rahatsz ediyordu. Osman, amcasnn olu Mervan bin Hakemi devlet sekreterlii ile grevlendirmiti. Bu grev devlet hiyerarisi iinde ikinci adam olmak demekti. Ayrca Mervan bin Hakemim babas Mekke dene kadar Mslmanlar ile mcadele etmi bir kiiydi. Sahabe, Osmann amcas Hakemin Mekke Mslmanlarn eline getikten sonra zoraki Mslman olduu kansna

167

sahipti. Mervann babas, sylentilere gre Medinede de bo durmuyor, dedikodu yapyor, Peygamberin szlerini deitirerek aktaryordu. Medinedeki tutumundan dolay Mervann babas, Mervanla birlikte Taife srgne yollanmt. Halife Ebu Bekir ve mer zamannda Osman srgn cezalarnn affedilmesi iin iki halifeye de defalarca ricac olmasna ramen, Mervann babasnn cezas affedilmemiti. te, Osmann devlet sekreteri yapt amcaolunun byle bir gemii vard. Tabii bu gemi Sahabeyi ok rahatsz ediyordu. Osmann btn nemli devlet memurluklarna kendi ailesini atamasnn balangc, emirlerin merkezi dinlemeyip, devlet hazinesinin yeterli geliri alamamas olabilir. Ayrca, Osman, merkezi bir ynetimin gven ilikileri kurduu kiilerin ortak ynetimi ile salanacan dnp, uygulamak istemi de olabilir. Ancak bu uygulamada arya kat bir gerektir. Msra, Msr fatihi Amr bin el-As grevden alarak, stkardei Abdullah bin Sad atad. Abdullah bin Sad, Mslman olduktan sonra Mslmanlktan vazgemi (mrtedi olmu) bir kiiydi. Fiili nedeniyle hakknda lm cezas verilmiti. lm karar Osmann araya girmesi ile engellenmiti. Kufeye vali olarak ayn anneden doma vey kardei Velidi atamt. Velid daha nce vergi toplarken yapt uygulamalar nedeniyle hakknda ayet inmi ve mnafk ilan edilmi bir kiiydi. Halife Osman aile fertlerini sadece nemli devlet grevlerine getirmekle kalmyor ayn zamanda onlara gelir balarnda da bulunuyordu. Bu balarn hakkaniyetli olduunu kimse dnmyordu. Eletiriler karsnda Osman, eriata uygun ve hakk olan aldn ve kendi hakkn ailesine dattn sylyordu. Bu srada halka alanan uydu: Ne olursa olsun slami otoriteye boyun eilmelidir. Aksi davranlar fitne demektir. Halife Osman zamannda, Ebu Bekir zamannda derlenen Kuran, kopyalanarak, oaltld. Ermenistan ve Azerbaycan da savalyordu. Huzeyfe ibnul-Yeman, halife Osmana gelerek, Mslmanlarn okuduklar Kuranlarda birbirini tutmazlktan yaknd. Bunun zerine, halife Osman, geri iade etmek artyla, oaltmak iin, Hafsadaki Kuran istetti. Kurann oaltlma grevi Zeyd ibn Sabite, Abdullah ibn Zyebre, Sad ibnul-Asa ve Hiam olu Haris olu Abdurrahmana verildi. oaltma srasnda, Zeyd ile elikiye dlp, herhangi bir para tartlrsa, o para Kurey dilinde yazlacakt. nk Zeyd Medineli idi ve Kuran Kurey dilinde indirilmiti. oaltma ii bitince, Osman ilk Kuran Hafsaya geri yollad. oaltlm nshalar da drt bir tarafa yollayp, etrafta dolaan Kuranlar (resmi olmayan Kuranlar, Musaflar) yaktrarak imha ettirtti. Osmann resmi olmayan Kuranlar yakarak imha etmesine, o zaman ve imdi de, pek ok kii tarafndan, Kurann sakatlanmas olarak baklr. Kuranlarn imha edilmesi Osmana kar balayan muhalefetin temel nedenlerinden biri olmutur. Osman merkezi bir ynetim kurmak istiyordu. te dier Kuranlar toplatarak yaktrmasnda, bu merkeziletirme istei barol oynamtr. Tek bir resmi Kuran olmadan nce, Kura denilen hafz ve Kuran tefsircileri kitleler zerinde etkiliydiler. Bunlarn etkileri merkezi iktidarn etkisini azaltyordu. Kurann en nde gelen uzman Abdullah bin Mesut bata olmak zere pek ok Kuran uzman Osmann dier btn Kuranlarn toplatp, yaktrmasn iddetle tenkit etmilerdir. Abdullah bin Mesut, Osman, tahrif edilmi ve Emeviler aleyhindeki btn ayetleri silen bir metin oluturmakla itham etmitir.

168

Bu srada Dou Roma mparatoru II. Konstansn i politikadaki amac, dinsel tartmalarn imparatorluu blmesini nleyerek kilisenin birliini salamakt. 648de kard Typos adl fermanla, sann tanr ve insan doalar zerine tartlmasn yasaklad. Papa I. Martinus Typosa kar knca, Dou ile Batdan oluan birleik bir Roma mparatorluu dncesi ile Papay srgne gnderdi slam devletinin ordular, Suriyedeki stlerinden hareket ederek, Anadolu ilerinde ilerlemeye alyorlard. Dou Anadolu ve Kayseri Araplarn eline geti. Suriye valisi Muaviye ilk slam donanmasn kurmutu. slam donanmas kendine ilk hedef olarak Kbrs seti. 649 ylnda yaplan Kbrs seferi baarl oldu. Bu srada 642 ylnda balam olan Hazar savalar tm iddeti ile devam ediyordu. Hazarlar 652 ylnda, Arap ordusunu tam bir bozguna urattlar. 4 bin Arap askeri ld. ller arasnda Arap ordusu komutan da vard. Araplar, karma kark katlar. Bundan sonra 30 yl yeni bir atma olmad. slam ordusunun geri ekilmesi ile birlikte, Hazar gleri gney Kafkasyaya inerek Ermenistana girdiler. slam ordularna kar, Hazar devletinin yapt savalar srasnda Dou Roma ve Hazar mttefik olarak davranmlard. 654 ylnda Mslmanlar Rodosa sefer yaptlar. Bu srada 2 ci Konstans bym ve devleti fiilen ynetmeye balamt. Konstans, slam donanmasnn ve Mslmanlarn denizde kuvvetlenmesinin Dou Roma zerindeki tehdidi iyice arttracan gryordu. nce Kbrs, sonra Rodos, Konstans buna seyirci kalmad. 655 ylnda Fenike aklarnda slam ve Dou Roma donanmalar karlatlar. Bizans donanmas ar bir yenilgiye urad. mparator cann zor kurtard. Bu sava sonunda slam devleti, denizlerde de Dou Romaya stnlk salam oluyordu.

169

Osmann lm

Bedeviler Halife Osmana olan gvenlerini kaybetmilerdi, isyan ettiler. O dnemde Halife Osman ile ilgili genel kan yleydi. ok nemli ve karl yerleri Osman kendi ailesine (kabilesi Emeviler) vermiti. Bu arada Irakn verimli topraklar da Osman yandalarna verilmiti. Bedeviler, devlet disiplini ve brokrasiden sklmlard. Yolsuzluklara kar Halife Osmann yetersiz kald ve Kuranda ngrlen cezalar uygulamad dnlyordu. Aranan Hak d. Ama kimin hakkyd. Araplar, topraklarnn igal ettikleri tm halklar soyup, soana eviriyorlard. Problem baka halklardan zorla alnan zenginliklerin paylamnda kyordu. Bu kavga iinde Halife Osman dostlarn ve saygnln gittike kaybediyordu. Peygamberin hanmlarndan biri olan Ebu Bekirin kz Aye, Osmana kar muhalefetin n saflarnda yer almt. Hz. Resuln ayakkablarn, elbiselerini halka gstererek: Bunlar daha eskimedi, Osman Onun dinini eskitti, ypratt diyordu. Dahas ldrn Naseli (erkek srtlan, ahmak ihtiyar), Allah ldrsn Naseli diyerek halk ayaklanmaya tevik ediyordu. Medinede halkn tepkisi arttka Osman kendisini tutanlarn okluuna iaret ederek etraf tehdit ediyor, yangna krkle gidiyordu. Allaha yemin ederim ki, taraftarlarmn says sizden daha oktur. Adamlarm arrsam hemen gelirler. Bana dil uzatmayn ve valilerimi eletirmeyin. lk Mslmanlardan Ammar halkn ikyetlerini Osmana aktarmaya gitti. Ama baylncaya kadar dayak yiyerek, sokaa atld. Bu olay, barda taran son damla olmutu. syan nce Kfede balad. Kfe, Osmann atad valiyi kentten att. Sonra Msrllar, Basrallar bakaldrdlar. syanclarn temsilcileri isteklerini belirtmek iin Medineye geldiler. Halife mtevaz ve balayc bir tavr alarak, istekleri kabul etti. syanclarn temsilcileri sonutan memnun kentlerine geri dnerken, al-Ari konak yerinde Msr valisine yazlm resmi bir yaz tayan bir haberciyi yakaladlar. Habercinin yanndaki yazda, Osman Msr valisi Abdullah bin Sada isyanclarn liderlerinin yakalanp, ldrlmesi emrini veriyordu. Osmann esas gayesi ortaya kmt. syanclar hrs iinde Medineye geri dndler. Ali araya girerek, Osman aklamaya davet etti. Osman, yemin ederek, mektubu kendinin yazmadn ve yazdrmadn sylyordu. syanclar ise Nasl olur da birisi kalkar ve senin kleni, sana ait bir deveye bindirip, bir mektup verir ve mektubu senin mhrn ile mhrleyip 170

valine gnderirde, senin haberin olmaz. diyerek, Osmann Halifelikten istifasn istiyorlard. Osman hem Halifelii brakmay ve hem de Mervan isyanclara teslim etmeyi kabul etmedi. Bunun zerine isyanclar Osmann sarayn kuattlar. 40 gn boyunca kuatma devam etti ve Osmann pes etmesi beklendi. Halife Osman pes etmiyordu. Ama Osmana hibir yerden yardm da gelmiyordu. Ne muhacirler, ne ensar kimse Osman korumuyordu. Peygamberin hanm Aye, Medineden gitmiti. syanclarn banda Ebu Bekirin olu, Ayenin erkek kardei Muhammed vard. 17 Haziran 656 tarihinde isyanclar, Osmann sarayna kar saldrya getiler. Osman sadece saylar 500 varnda olan kle askerler savunuyordu. Osmann evi oda oda, dve dve ele geirildi. Sonunda Ebu Bekir in olu Muhammedin banda olduu isyanclar Osmana ulaarak, onu ldrdler. O srada Medinede ashaptan en az 10 bin kii yayordu, eli silah tutan Medinelilerin says 20 binden az deildi. Halife Osman 40 gn yardm istemesine ramen kimse ona yardma gitmedi. ldkten sonra cenazesine de kimse gitmedi. Osmann na 3 gn ldrld yerde kald. 3 c gnn sonunda, Osmann cesedi, Osman korumaya alrken parmaklar kesilen kars Naile ve birka kii tarafndan kaldrld. Cenaze namazn 3 veya en fazla 7 kii kld. Medineliler, Osmann cesedinin Mslman mezarlna gmlmesine izin vermediler. Baz kiiler cesedi talamak istedilerse de bunu Ali nledi. Sonunda ceset Ha-i Kevkeb Yahudi mezarlna defnedildi. Daha sonra, Halife Muaviye tarafndan Osmann gmld mezarlk, Mslman Baki mezarlna katlarak, bir anlamda Osman Mslman mezarlna tanm oldu. Osman ldrldnde, serveti 100 bin Roma altn,1 milyon Pers gm ve 100 bin Pers gm karl mlk ile pek ok at ve deveydi. M.S. 656 ylnda halife Osman ldrldnde, slam imparatorluu inanlmaz lde genilemiti. Batda Kirenaikeya, kuzeyde Kafkaslara, douda Ceyhun (Amuderya, Oxus) nehrine ve Hinduku dalarna varlmt. Bundan sonra yaylma devam etti ama hz biraz yavalamt. Halife Osmann ldrlmesinden sonra, slam devleti iinde kan kargaa, Dou Roma mparatorluuna rahat bir nefes aldrd. mparator Konstans Balkanlara yneldi.

171

Bat Trkmenistan

Burada Bat Trkmenistan diye bahsedeceimiz topraklar, bugnk Trkmenistan, zbekistan, Tacekistan, rann Horasan blgesini kapsayan topraklardr. Bu blgeyi Hazar denizinden, Tanr dalarna kadar olan ve ortasnda Aral glnn bulunduu blge olarak da syleyebiliriz. Burada Amuderya (Ceyhun) ve Siriderya (Seyhun) nehirleri akar. Bu blgede Horasan, Buhara, Semerkant, Harzem, Furgana, Sod gibi pek ok kent devletleri vardr. Ceyhun nehrinin Aral glne dkld blge Harzem dir. Harzem de Ka, Hilva ve Hazaras gibi kentler vardr. Ceyhunun bats Horasandr. Ceyhunun gneyine ve Horasann dousuna Toharistan denir. Sod, Ceyhun ve Seyhun nehirleri arasndaki orta blgeye verilen addr. Buhara, Baykent ve Semerkant Sod kentleridir. Seyhun ve Ceyhun arasnn dou blgesinde Fergana yer alr. Seyhunun kuzeyinde Takent, imkent, Taraz bulunur. Tarihi batan beri takip edenlerin hatrlayaca gibi, ok uzun zamandr, bu blge, HintAvrupa dili konuan topluluklarca iskn edilmiti. zellikle M.S. 300 400 yllarna kadar, blgede rnein Sodlular gibi ran kkenli topluluklarn ounluk oluturduu sylenmelidir. Ancak, yine hatrlanmaldr ki, ok eski yllardan beri bu topraklarda Trkler de bulunmulardr. Trkler, deil Bat Trkmenistan, milattan nceki zamanlarda, Kafkasya da bile grlmlerdir. Trklerin bazlar Bat Trkmenistanda yerlemi, bazlar gelip gemi, bazlar belli bir rutinle zaman zaman blgeye uramlardr. Trkler srekli

172

ranllarla savamlar ve ticaret yapmlardr. Zamanla, Trk ve ran dili konuan boylar, giderek birbirlerine karmaya balamlardr. Bu blge topluluklarndan olan Ouz ve Peeneklerin, ok eski tarihlerde Doudan gelen Trk Mool topluluklarla blgedeki ranl topluluklarn karmalarndan meydana geldii bile iddia edilir ve byle olma olasl fazladr. imdi ksaca blgenin gemiini, hatrlamak amac ile gzden geirelim. Bugnk Gney Kazakistan bozkr, ran kkenli olduu sylenen Aslarn (Alanlarn bir kolu), Akhun da denilen Uar-hunlarn (Avrupaya gitmeden nce Hunlarn bir blm), Ogur Trklerinin (Ting-ling ve sonra Tles denen) ve ran kkenli Harizmlilerin (Choalitlerin) ortak yurduydu. Aa Ceyhun nehrinde, tarmclk ve tccarlk yapan, ran kkenli Harizmliler vard. Harizm lkesinin etraf llerle evriliydi. Seyhun ve Ceyhun nehirleri arasnda, daha nce bahsedilen ve ran kkenli olan Sodlular yayordu. Harizm ve Sod, Kltrel adan Perslere, Parthlara ve Sasanilere baml ama siyasi adan bamsz topluluklard. skenderin bu topraklara geliinden sonra, Grek usul kent devletleri kurulmutu. Ve bulunduumuz tarih kesitinde bile ekonomik ve kltrel hayat, bu kent devletlerinin etrafnda dnyordu.

Yue-i kral (kuvvetli olaslkla)

Sod ve Harizm de, tarm, sulama imkn olan vahalarda gelimiti. Sulama da yapay yollardan salanyordu. Genel olarak vahalar, ekonomik bir birim tekil ederlerdi. Rustak denilen bu ekonomik birimlerin birlemesinden de eyaletler meydana gelirdi. Eyaletlerin merkezinde genelde kent devleti bulunurdu. Eyaletlere ve Rustaklara, byk arazi sahibi olan dihkanlar egemendi. Dihkanlar hem byk arazi sahibi, hem sulamann organizatr, yerel ynetici ve hem de savata askeri kuvvetlerinin lideriydi. Sasani devletinde dihkanlar, snrl topraa sahip, kyl ile devlet arasnda vergi konusunda araclk ederek gelir salayan bir snft. Sasani brokrasisinin temelini olutururlard. Hlbuki Seyhun ve Ceyhun dihkanlar ise, kuleler ve surlar ile kuvvetlendirilmi atolarda yaarlard. Yaant ve yetkileri asndan feodal birer beydiler. Dihkan atolar, sulama kanallarnn kesitii yerlerde kurulmu, tehdit edici yaplard. Bu Dihkanlara baml orta byklkteki iftlik beyleri de yine, ufak lekli atolarda yaarlard. Ama kyller birer serf durumuna dmemiti ve hala zgr insanlard. Bu kyller, arazilerini ilemenin yan sra arazi vergisi derler, sulama kanallar yapm ve bakm ile ato yapmlarnda angaryaya katlrlard. Sava

173

durumunda, kyller, kendi silahlar ile orduya katlmakla ykmlydler. Dihkanlarn serveti sadece topraa ve aldklar vergiye deil ayn zamanda klelere de dayanrd. Seyhun, Ceyhun blgesinde byk toprak sahibi dihkanlar, orta toprak sahibi dihkanlar, zgr kyller ve klelerden oluan bir snfl toplum vard. Dou Roma yazar Ammianusa gre dihkanlar kleler ve kyller zerinde lm ve yaam hakkna sahiptiler. Dihkanlar arasnda bir hiyerari olduu ve baz dihkanlarn dierlerine baml olduklar da bellidir. Ancak bunun nasl bir mekanizma ile olutuu ve kurallar bilinememektedir. Dihkanlar sadece tarmla yetinmezlerdi. Bunlar uluslararas ticaretten de nemli kazan salarlard. Byk arazi sahipleri ile byk tccarlar birbirinden ayrmaya imkn yoktu. Bulunduumuz tarihlerde inanlmaz lde zenginlemi tccarlar vard. Tccarlarla dihkanlar, hem birbirinden ayrlmazd ve hem de karlar aynyd. Bir ya da birka rustak bir araya gelerek bir kent devleti olutururdu. Bunlar kk ve bamsz prensliklerdi. in kaynaklar, Sod prenslerinin Ye-i (Tohar) kkenli au-vu ailesinden olduunu yazar. Bu bilgi pek gvenilir deildir. Hatrlanaca gibi, Dou Hunlarnn basks sonucu, Ye-iler (Toharlar) Seyhun, Ceyhun blgesine gelmi ve buralara yaylmlard. Arkadan Uar-hunlar gelmilerdi. Uar-hunlar da Tohoristana, Hindistan ve ran ilerine, Dou ve Bat Trkistana yaylmlard. Burada, Uarhunlar, Toharlar ve Sakalar karm, M.S. 450 cvarnda balarna Akhun (Heftal) ailesi geince, tm bu halk Akhunlar veya Heftal adyla anlmaya balanmt. Akhunlar, Horasan blgesini Mumya, kuvvetli olaslkla Yue-i Sasanilerden alarak, Sasanileri haraca balamlard. Akhun siyasi rgtlenmesi iinde Hala Trkleri ve bir ksm Ouz Trkleri de grlyordu. Hala Trkleri kuzey Afganistana kadar yaylmlard. Kakarl, Halalar, Ouzlarn 24 boyu iinde sayyordu. Halalar Ouz konfederasyonuna katlmayp ayrldklar iin, sonradan Ouz saylmaz olmular ve onlarn ayrlmas ile Ouzlar 22 boya dmlerdir, diyordu. stahri de, Halalardan Ceyhunun gneyine gemi Trkler olarak bahsederdi. Yllar sonra, Gazne blgesindeki Halalar, yerlilerce zmseneceklerdir. Bunlar Budist olup, dillerini unuturlar. Ama hala randa eski bir Trke konuan Halla kalntlar vardr. Halalar, uzun bir sre, Tohoristanda ve kuzey Afganistanda, nemli bir Trk varl olmutur.

174

Tekrar kent devletlerine, ufak prensliklere geri dnersek, bunlar kendi aralarnda ska savarlard. Saylar ok fazla olan bu kent devletlerine rnek olarak, Semerkant, Buhara, Takent, Harizm, Furgana saylabilinir. Kent ahalisi iinde tccarlar, zanaatkrlar, din adamlar, para ticareti ile uraanlar, askerler, soylular diyebileceimiz dihkan ailesi efrad vard. Dihkanlarn kendilerinin tccar olmas yannda, ayrca byk tccarlar ve tccar aileleri de bulunuyordu. Bu tccar aileleri kklere, geni arazilere sahiptiler. Sodlular ve Harizmliler, Orta Asya ticaretine egemendiler. Harizmliler, bu ticarete ilave Hazar ile Dou Avrupa arasndaki ticarete de katlrlard. inden ipek gelirdi. randan ine ise srme, deerli talar, hal yollanrd. Ayrca narkotik ticareti yapld da sanlmaktadr. Hatrlanaca gibi, in Sodlular iin, doutan tccar derdi. Seyhun nehrinin kuzeyinde, M.S. 500 tarihlerinden sonra, Seyhun, Talas ve u nehirleri arasndaki blgeye youn bir Trk szmas oldu. Trklerin younlamas ile de, giderek, eskiden ran dili konuan topluluklar Trkletiler. Bu blgede Peeneklerin de bulunduu hatrlanmaldr. Peenekler, Aral gl evresinde, Harizmlilere komu olarak yayorlard. M.S. 550 yllarndan sonra blgede Trkler (Gktrkler) grlmeye baladlar. Trkler, pek ok kenti egemenlikleri altna alm olmalarna ramen, kendileri adrl gebe hayatlarna devam etmilerdir. Balangta, Trkler (Gktrkler), kentlerin ynetimini yerel yneticilere brakm, sadece vergi almn denetleyecek bir grevli yollamlard. Ancak, egemenler, yerel yneticilerden aranan pek bulamamlard. Bunun zerine, Trkler, herhangi bir kentin veya blgenin yerel yneticisinden memnun olmaynca, cezalandrmak iin, Aina soyundan bir ynetici atamaya baladlar. Zamanla, pek ok kentin yneticisi olarak Trk kkenli prensler greve geldi. Ynetimin Trk prenslere gemesi ile de, prensin evresindeki otlaklarda, gebe Trk aileleri oalmaya ve yaylmaya balad. Trklerin en Batdaki boylar, inlilerin Nu-i-pi dedikleri Talas vadisinde bulunan boylard. Bu boylar, Aral gl evresindeki Peeneklere komu olarak yaamlard. Daha sonra Karluklarn da blgeye gelmesi ile Peenekler, Karluklar ve Trkler i ie girmilerdir. Trkler zamannda, Sod lkesindeki kentler, daha Trklememiti ve Sod kentleri durumundaydlar. rnein, u nehri kysnda ki Balasagun tipik bir Sod kentiydi. Ayn ekilde, Isk gl kysndaki Barshan bir Sod kentiydi. Isk gl ve Tanr dalar evresi, surlarla evrili Sod yerleimleri ile doluydu. Buralarn Trklemesi daha yz yl alacaktr. Buna karlk, Fergana eyaleti evresi, gebe Trklerle dolmutu. Ancak Ferganann tarm ve ticaret yapan yerleik halk ran kkenliydi. Genelde, bu dnemde yerleik ranllar, gebe Trklerin iinde kalm adalar gibiydiler. Bat Trkmenistanda kentlerin kuvvetli sur ve kulelerle evrilmi olmas, dihkanlarn atolarda yaamas, tamamen gebe ve zellikle Trk basks nedeniyleydi. Her yerleik yer, ky bile olsa berkitilmi yerlerdi. in kaynaklar, Buhara eyaletinde etraf surlar ile evrilmi 40 kent ve 1000 berkitilmi yerleim yeri olduunu yazar. Hem ky ve hem de kent halk silahl ve savayd. in kaynaklar, iftilerin toprakla bile urarken zrh giydiklerinden bahseder. Halk, senenin belli bir aynda askeri eitimden geirilir ve zellikle at zerinde ok atma altrmalar yaplrd. Belli aylarda tm halkn katlm ile yaplan askeri eitimler, tatbikat safhasna da geerek, taktik eitimler uygulanrd.

175

Btn bunlar gstermektedir ki, ok uzun zamandr yerleik gebe savalar yaplmaktadr. Bu savalar iddetli ve srekli savalardr. Ama daha nce grdmz gibi, zellikle Gktrkler zamannda, menfaatleri gerei Sodlular ve Trkler yakn ibirlii yapmlardr. Sodlular ile Trkler arasndaki askeri, siyasal ve ekonomik (ticari) ilikileri, doal olarak, bir sre sonra kltrel ve dini ilikiler izlemitir. Zaman iinde gebe Trk kltr ile Sod kltr birbirine karmaya balad. Dini alanda da Zerdt dini Trkler arasnda yaylr oldu. Bilindii gibi randa bile resmi bir devlet dini yoktu. Bu durumda, bana buyruk kent devletleri ile dolu Bat Trkmenistanda pek ok din bir arada bulunuyordu. Tohar, Toharistan ve Kabul zerinden gelen Budizm blgeye yaylmt. Ceyhunun gneyindeki Trkler Budizmi benimsediler. Akhunlar, baz Trkler Budist oldu. Budizm, ticaret yollar zerinden Dou Trkmenistana, Sod zerinden Orta Asyaya yayld. Buradaki baz Trk boylar da Budizmi kabul ettiler. Daha nce grdmz gibi, Dou Romadan kovulan Nasturi Hristiyanl da Seyhun ve Ceyhun blgesine yerlemiti. Bu blgedeki bir ksm Trkler de Nasturi Hristiyan oldular. Nasturilik ine doru giderken ngt, Nayman, Kereyit, Hun ve bir ksm Merkit gibi Trk ve Mool boylar Nasturi Hristiyanl kabul ettiler. Genelde aman olan Ouzlar arasnda da Hristiyan olanlara rastlanmaya baland. Nasturiler gibi, Mani dininden olanlar da, Dou Roma imparatorluunun basks altnda (bu aslnda Hristiyan basksdr), nce rana sonrada Soda snmlard. Nasturilik de, Mani dini de, aslnda Dou Anadolu kkenli dinlerdi. Dicle ve Frat nehirlerinin kaynaklarnn olduu yerlerde domulard. Bu topraklarn uzun zaman Sasani topraklar iinde kalm olduunu

Nasturi bir hanm - Mumnestorian

da hatrlamak gerekir. Mani dini Soda yle yerleti ki, Dou Anadoludaki dini liderinden bile koparak, bamsz bir dini liderlik kurdu. Kutsal kitaplarnn yazl olduu Sryani dilini brakarak, Sod dilini kullanmaya balad. Sod dili, yine hatrlanaca gibi, Orta Asyann beynelmilel ticaret ve kltr diliydi. Sod dili, Mani dininin Orta Asya ve ine yaylmasn kolaylatrd. Mani rahipleri beyaz giysiler giyerlerdi. ok daha sonra, Bat Trkmenistan da Resmi slama ba kaldrldnda bu beyaz giysi sembol olacakt. Bat Trkistana Mani dini yerleince, baz

176

Trkler bu dini kabul ettiler. in kaynaklar beyaz giysiler giymi Trklerden (Gktrklerden) sz ederler. Tarihin bu kesitinde, Bat Trkmenistanda, Trklerin iyice oaldndan, Trkler ile Sodlular arasnda menfaat birlii kurulduundan, Sod Trk karmasnn iyice ilerlediinden, pek ok kent devleti ynetiminin Trk Aina soyunun eline getiinden bahsedilebilinir. Trkler hala byk ounlukla aman dinindendi. Ancak ilerinde, Maniciler, Nasturiler, Zerdtler, Budistler ve dier dinlerden olanlarda vard. Bat Trkmenistan ok uluslu, ok dinli ama ekonomik ve kltrel adan gittike daha fazla homojenlemeye giden bir yap gstermekteydi. Zenginler (dihkanlar, tccarlar), din adamlar ve okumular arasnda ran dili ne karken, geni halk kitleleri Trke dili etrafnda birlemeye balamlard. Bat Trkmenistanda Trklerin bir ksm gebe, bir ksm yerleik dzende bulunuyordu. Gebe Mani rahipleri olanlar genelde aman dinine ait inanlarna devam ediyorlard. Ama yerleik dzene geenler, snfl topluma karnca, snfl toplumun dinlerinden birini kabul ediyorlard. Yerleik dzende ve snfl toplumda aman dini ihtiyalara cevap veremiyordu. Ancak, buna ramen tm yerleik dzene geen Trklerin, hemen aman dinini terk ettikleri sanlmamaldr. Yerleikler iinde de aman dini varln srdryor, baka dine geenler iin ise, aman dininin pek ok esi yeni din iinde yaatlyordu. Yerleik dzene geen Trkleri kimse Mazdek dinine girmesi, Zerdt olmas, Mani dinini semesi, Hristiyan Nasturi olmas, Yahudi olmas, Budist olmas iin zorlamamt. Herkes bir nedenle kendine yakn bulduu dini semi, eski aman alkanlklar ile yeni dini birlikte gtryordu. Trkistan artk tam bir dinler mozaii idi. Blge taassup ve dar grllkten uzakt. Her din msamaha ve tolerans iinde karlanyordu. slam gelene kadar hibir din buraya silah zoruyla, dayatma ile girmemiti. Dinler, aman dininin demokratik ortamnda, ideolojilerine uygun insanlar tarafndan seilip, benimseniyorlard. Bat Trkmenistandaki ok dinli yap, byk bir kltrel zenginlikti. Bu eitlilik, kent devletleri arasnda ki bara da hizmet ediyordu. Tolerans ve ho gr gittike yaylmaktayd.

177

slam Ordusu Horasanda

slam mparatorluunun snrlar inanlmaz lde genilemiti. Yirmi yl iinde bu denli bir byme Allahn bir ltf olmalyd. Yaylma ahlaki gerekesini de beraberinde getirdi. Daha nce bahsedildii gibi, yaylmann esas amac yama ve talan yani zenginlik idi. Ama bu yaylmann ahlaki alt yaps da slam dininde vard. Kuranda Ey iman edenler... Allah yolunda cihat edin ki kurtulua eresiniz (Maide 5, 38); phesiz ki Allah, cihat eden mminlerin mallarna ve canlarna karlk cenneti vermitir. nk onlar Allah yolunda savarlar... (Tevbe 9, 112) ; hounuza gitmese bile savamak size farz klnd... (Bakara 216) diyordu. Buradan hareketle dnya ikiye blnd. eri hukukun geerli olduu yerler Dar-l-slam , eriatn dnda kalan yerler Dar-l-Harb ilan edildi. Buradan kan sonu aikrd. Her ey Allahn olduuna gre, yeryznde Allah adna hkimiyeti salamak Mslmanlarn grevi ve btn mlklerin emiri olmak da onlarn hakkyd. slam hukuku olan eriat asndan durum aktr: slam dininden olmayan aslnda dmandr, ama hak dinine davet edilmesi gerekir; Kabul etmez ise vergi demelidir; Bunu da kabul etmez ise, dinin emri gerei kl zoruyla kabul ettirilir. Yani ya lr veya kabul eder. Baka bir deyile de katli vacip olur. slam dininde zorlama yoktur derken, aslnda vergi vererek, din deitirmekten kurtulunabilinir denmektedir. Bu bile ancak, slam dinince kitap sahibi kabul edilen dinlere uygulanan bir ayrcalktr. Yoksa Trkler gibi aman olanlar iin Mslman olmak veya lmekten baka yol yoktur. slam dini, dier dinleri zorlamaktadr. Ya hak dini kabul edilecektir veya ikinci snf olarak yaanarak, Mslmanlarn ynetimi altna girilecek ve ek vergi verilecektir. Bu vergi bir ba vergisidir. Yani, ban kurtarmak iin kitap sahibi dinlere uygulanan bir ayrcalktr. slamda zorlama yoktur demek aslnda lmenin dnda ikinci snf yaama hakk vardr demektir. Bu daha nce grdmz, aman dini gibi, ok Tanrl dinler gibi birlikte eit koullarda, eit haklarla yaama hakk deildir. Zaten hibir tek tanrl dinde bu tolerans yoktur. slam ordular, Sasani snrlar iine ilk girdiinde ciddi ve rgtl bir direnile karlamadlar. Sasani byk soylular, arazilerini korumay tercih ederek, Arap generali Ebu Musa el- Eariye teslim oldular. Halife merin karar ile bu soylularn topraklarna el konulmad, arazi sahiplerinde brakld. Tabii, bu Sasani soylularnn kolay teslim olmasnda nemli bir etken oldu. Son Sasani mparatoru Yezdigirt (Jadzgerd, III. Yezdicerd), Horasanda slama kar bir direni rgtlemek istedi. Mervdeki Sasani valisi, mparatoruna yardm edeceine, 178

Yezdigirti kendi eline geirmek iin Badgis (Afganistann kuzey batsnda) eyaleti egemeni olan Akhun kkenli Neyzek Tarhan ile anlat. Tarhan, Trklerden olumu birliklerini yollad. Yezdigirt, 651 ylnda ldrld.

Merv

slam ordular, 650 tarihinden sonra Horasan ilerine ilerlemeye balad. Balangta direnme grlmedi. Niapur ve Serahs teslim oldu. Merv, iki milyon dirhem deyerek bar yapt. Herat ve Badgis de bamll kabul ettiler. slam ordusu, El-Ahnaf komutasnda Murgab nehrini anca, ilk ciddi direni grld. Bat Toharistan dihkanlarnn, Trk askerlerine dayal mterek ordusu, El-Ahnafn ilerleyiini durdurdu. Bu slam ordusunun Trkler ile ilk ciddi karlamasyd. Belh kadar ilerlemi olan slam ordusu, Trkler ile atmaktan kanarak, geri ekildi. Bu taktik bir ekilmeydi. Yerli halkn desteinden mahrum olan slam kuvvetleri, yenilerek sadece yeni igal ettikleri topraklar deil ama Horasan ve belki de tm ran kaybedebilirdi. El-Ahnaf bu riske girmedi. Sod-Trk karma ordusu da onlar fazla takip etmeyip, geri dnd. Halife mer, kesinlikle Ceyhun nehrinin almasn istemiyordu. Yollad bir mektupta yle diyordu: Sakn ha, Ceyhun nehrinin tesine gemeyiniz. Nehrin berisinde kalnz... Geerseniz dalrsnz, perian olursunuz . Tabariden renildiine gre, Horasan igal haberinin gelmesi zerine, Halife mer, kayglarn dile getirmiti. Keke oralara kadar bir ordu yollamam olsaydm. Ceyhun nehri ile aramzda ateten bir deniz olmasn ne kadar isterdim. ... nk orann ahalisi oradan kacak ve defa dalarak dnyay istila edecektir. ncs onlarn sonu olacaktr. Bu bela ve musibetin Mslmanlarn zerine gelmesi yerine Horasan halk zerine gelmesi daha evladr.

179

Baka bir zamanda merin yle dedii rivayet olunur: Trkler ne yaman bir dmandr. Onlarn verecekleri ganimet ok az, alacaklar ise pek oktur. Sz konusu olan dnceye, yani Trklere pek bulamamak gereine, u noktadan hareketle gelinmitir. Kurann Kehf suresi 93 99 ayetlerde, Peygamber Zlkarneyn bozgunculuk yapan Yecc ve Mecclere kar duran bir kavme yardm eder. ki da arasn demirle kapatr, Yecc ve Meccleri oraya hapseder. Bu Yecc ve Mecclerin ortaya k kyamet alametidir. Peygamberin bunu tamamlayc hadisleri vardr. Buhariye gre bir hadiste Peygamber, ... Kyamet kopmasnn artlarndan biri de sizlerin kldan arklar giyen bir kavimle harbetmenizdir... demitir. Abdullah bin Mesuta gre baka bir hadis de yledir: Trkler size dokunmadka, onlara dokunmaynz. Zira Kantura soyundan gelenler ilk defa Allahn mmetime verdii mlk ve saltanat onlarn ellerinden ekip alacaklardr . Abdullah bin Breydenin de rivayet ettiine gre Peygamber Sizler phesiz, ekik gzl bir kavimle arpacaksnz. Onlar sizleri defa srp kovalayacaklar ve sonunda sizlere Arap yarmadasnda yetieceklerdir. Birinci istilada onlarn nnden kaanlar kurtulacaklardr. kinci takipte bazlarnz kurtulacak ve bazlarnz ise helak olup gidecektir. ncsnde ise onlarn istilalarnn kk kesilecektir demitir. Buna benzer pek ok rivayet ve hadis vardr. slam yorumcular burada kast edilenlerin Trkler olduu kanaatine varmlardr. Bu yorumculardan biri olan Aliyyl-Kari yle der: Trklerde insanla has yumuaklk ve elebi insanlara mahsus merhamet yoktur. Belki onlar baka tr bir insan cinsidirler. Onlara insan deil nesnas (bir cins maymun) dense daha uygundur. Trklere Yecc ve Mecc artklar ve onlarn kardeleri ve temsilcileri olduklarn sylemek, onlarn ne menem insanlar olduunu beyan etmeye kfidir. ... Allah onlarn yzlerini kyamete kadar bize gstermesin. (Mirkatl Mefatih) Bu genel kan sonucu, daha batan Trklerden korkuluyordu. Onlarn lkesine gitmek, Ceyhun nehrini gemek yasaklanyordu. Buhari, Taberi, Badadi, Belhi, ve daha pek ok Mslman yorumcu Yecc ve Meccn aslnda Trkler olduunu ve Araplarla, insanla felaket getireceini savunmulardr. Btn bunlara ramen, para hrs, korkuya galip gelir. Zaman zaman Arap ordular ganimet kazanmak iin Ceyhun nehrini geerler. Ceyhunun te tarafnda zengin bir kent kltr ve ele geirilecek ok mal vardr. Dou Roma mparatoru Konstans i politikadaki dinsel tartmalar nlemek iin 648de Typos adl ferman karmt. Typos ile sann tanr ve insan doalar zerine tartlmasn yasaklamt. Papa I. Martinus Typosa kar knca, Dou ile Batdan oluan birleik bir Roma mparatorluu dncesi ile att. Konstans Papay srgne gnderdi (653). Sonraki yl Konstantinosu kendisiyle birlikte imparator ilan etti. Bu yolla kardei Theodosiosun tahta kmasn nledi. 654 ylnda, Araplar Ceyhunu geip Buhara varna yama akn dzenlediler. Araplarn, ganimet salama amal aknlar devam etti. Bunlarn bazlar baarl, bazlar baarsz oldu. Bu srada, Sasanilerin yedi byk ailesinden birinden gelen Karin liderliinde, Horasanda Arap igaline kar genel bir ayaklanma oldu. slam kuvvetleri, bu srada balayan Ali Muaviye ekimesi nedeniyle, Horasan brakp, ekildiler. Halife Ali zamannda, Araplar Horasan'a yama aknlar dzenlemekle yetindiler.

180

M.S. 650

Avrupa-Akdeniz- Ortadou M.S. 650

181

in Ordusunda Trkler

Tang hanedan M.. 700

in ile Trklerin ilikilerine geri dnersek, 630 ylnda Kie-li Kaan tutsak edilip, Dou Trk (Gktrk) egemenlii sona erdiinde, in'in kuzeyinde Uygurlar ve Sir Tardular iki nemli topluluk olarak kalmlard. in mparatoru Sir Tardu Kaanlnn glenmesinden ekiniyordu. Uygurlar, Sir Tardulara saldrarak, onlar baml hale getirdiler. 646 ylnda, Uygurlarn in'e bamll tevsik edildi. 647 ylnda, in, Dou Gktrklerin kuzeyini de kapsayacak ekilde 66 karakol kurdu. Karakollarn kurulduu Kuzey yoluna " Gk Kaan Ziyaret Yolu " ad verildi. in, 13 Tles boyunu, alt il ve yedi ile eklinde rgtledi. Krgz ve Kurikan gibi topluluklarda, toplam 16 il ve ile eklinde dzenledi. in mparatoru T'ai-tsung dneminde Araplarn ve slamiyetin, Bat Trkistana doru yaylmas balamt. 638 ylnda, Sasani kral Yezdigirt (Jadzgerd, III. Yezdicerd), Araplara

182

kar in'den yardm istedi, ama arad yardm bulamad. Yezdigirtin bana gelenleri grmtk. T'ai-tsung, son saltanat yllar Kore savalar ile gemitir. Daha sonra da devam eden savalar sonucu, Kore tam anlamyla in hkimiyetine geti. Kore savalarna, daha nce anlatlan, eski Dou Gktrk kk Kaanlarndan Aina soyundan -ol'de general olarak katlm ve baarl olmutur Bu dnemde, T'ang bakenti, dnyann en byk ticaret ve kozmopolit kenti durumuna geldi. Bakent Chang'an (Ch'ang-an), in'in dier kentleri gibi, ana blmden oluuyordu: Saray, imparatorluk kenti ve kent varolar. Bu blm birbirinden duvarlarla ayrlmt. pek yolunun almas ile birlikte, in'e ticaret kervanlar akn ettiler. Batdan gidip, gelen ticaret kervanlar in'i doldurmu, ticaret ban alm gitmiti. in'e gelen yabanclar da artk koloniler tarznda oturuyorlard. Bunlar sadece bakentte deil, tm nemli ticaret merkezi olan kentlere yerlemilerdi. Yabanclarla beraber, Maniheizm (Mani dini), Mazdeizm (Zerdt) ve Nasturilik gibi dinler de gelmiti. Bu srada, kuma tccar olarak ilk Yahudiler de gelmeye baladlar. Bu srada in'de Trkler asker olarak, orduda veya sarayda bulunuyorlard. Ticaret yapan Trkler ve at ticareti yapan Uygurlar da vard. Uygurlar burada Mani dinini rendiler ve daha sonra bahsedilecei gibi, Uygur hakan, bu dini resmi din olarak kabul etti. Daha nce ilkelerinden bahsedilen bu dinin bozkr koullarna hi uymad bellidir. lerde, gebeler Mani dinini seince, onu koullarna daha uyumlu hale getirmek iin deitirmi olmaldrlar. Yalnz, bu deiiklikler konusunda bilgimiz yoktur. T'ang dnemindeki in, Japonyay derinden etkilemiti. Japon egemen snflarnda youn bir in severlik balad. inden gelen her ey byk bir hayranlkla kabulleniliyordu. Mzik, takvim, resim teknii, adap, yaz, kpr yapm teknii, ariv, tapu sicili, akla gelecek her ey inden Japonyaya akt. in tbbn, bilim ve sanatn renmek iin Japonya ine renciler yollad. Japonyada mparatorluk miras yoluyla geiyordu. mparator, imparator olunca ayn zamanda ulusal Tanr oluyordu. Dolays ile imparatorun maddi gc yannda manevi gc de byk oluyordu. Japon imparatoru emrinde, into Dairesi ve Devlet Konseyi adl iki kurulu vard. into Dairesi din ilerine ve eski Japon tanrlar da dhil olmak zere tapnaklara bakyordu. Devlet Konseyi ise idari piramidin tepesiydi.

Tang dnemi Budist tapna

183

646 ylnda Japon mparatorluk tahtnda mparator Kotoku vard. Bu srada Shotoku Taishi yeni lmt ve aslnda o, merkezi ynetimin kuvvetlenmesi iin pek ok reform balatmt. mparator Kotoku, sonra Tenji adyla imparator olacak olan prens Naka no Oe ve Fujiwara ailesinin kurucusu olacak olan Nakatomi no Kamatari beraberce ve fiilen alarak bir reform paketini kaleme aldlar. Bu reform paketi Taika reformlar adyla anlr. Bu reformlarn oluturduu Japonya aada zetlenmitir. Japon mparatoru Tanr olduuna gre doal olarak tm topraklar da imparatorun topraklar saylyordu. Dolays ile toprak miras yoluyla gemiyordu. ifti lnce toprak mparatora kalyordu. Her alt ayda bir Fujiwara no Kamatari yeniden toprak datmna gidilerek, topra kimin ileyecei belirleniyordu. Toprak devredilemez ve satlamazd. Sadece evler ve Coka (Koka) aac dikili alanlar bu kapsamn dndayd. Japonyada tr vergi uygulamas yaplyordu. Ekilen topran verimlilii ile orantl olarak pirin vergisi alnyordu. nsanlarn her birinden bir kafa vergisi yani kii bana bir vergi alnyordu. Bir de kiiler angaryalara katlarak bir nevi i gc vergisi dyorlard. Eyalet yneticileri, merkezi devletin onayn alarak, iftiye faizi olan dn rn, tohumluk, vs verirlerdi. ifti bylece bir de faiz derdi. Bu faiz zaman zaman ok ar olabiliyordu. Yani bu faiz demeleri de kylnn srtna yklenmi bir drdnc vergi halindeydi. Ayrca erkeklerin srtnda bir de yllk mecburi askerlik hizmeti ykmll vard. Askerler kendi donanm ve azklarn kendileri salarlard. Bir adalar devleti olan Japonyann dardan istila edilmesindeki glk ordusunun i mcadelelerde kullanlmas dnda bir pratik uygulama getirmiyordu. Japonya, merkezi imparatorluk ncesi, yerleik kabileler eklinde ynetiliyordu. Japonyay yani kabilelerini eskiden ynetmi olan byk ailelerin topraklarnn nemli bir blm imparatorun topraklarna dhil edilmiti. Ancak hala topraklar ve atolar (shoen, oen) olan eski kabile bykleri vard. Toprak ve oenleri olsun olmasn byk toprak ailelerinden gelenler, mparatorluk niversitesinde yetitirilerek, ynetim grevleri alyorlard. Japon yneticileri kura ile seilmiyor, imtihan ile ie alnmyor, tamamen eski ve kkl ailelerin

184

eitilmi fertlerinden oluuyordu. Bu grev onursal bir grev saylyor ve yneticiler byk bir sayg gryorlard. Ama aslnda yetkileriyle, aldklar vergilerle, evreden grdkleri saygyla zel bir yaam yayorlard. Byk toprak sahipleri topraklarn kaybetmiler ama sanki miras yoluyla geen zel bir stat kazanmlard. Yararlar ve ayrcalklar, zaman iinde giderek artacakt. Bu anlatlan Japon yaplanmas, in Tang hanedanna hayran kiilerce oluturulmutu. Bu sistemin iyi almas iin gereken merkezi otorite ise, daha yeteri kadar tekil edilememiti. 649 ylnda in mparatoru T'ai-tsung ld. Tahta olu Kao-tsung kt (650 683). Kao-tsung, babas zamannda balayan tm ileri bitirdi. Aina soyundan General -ol, len imparator ile birlikte gmlmek istedi. Yani imparator buna raz olmad ve -ol'u " Sa Muhafzlar Birinci Generali " yapt. -ol 655 ylnda ldnde, Yen ad ve " Devletin Destei Birinci General " unvan ile tam bir inli olarak gmld. Oluna da general rtbesi verildi. 651 ylnda, Bat Trklerde (Gktrklerde), Aina soyundan gelen Ho-lu, Trk Budunun bir ksmn yanna alarak, kendini Yabgu ilan etti ve ine yama aknlar dzenlemeye balad. in, yine, Uygurlar ve Trk Kao-tsung Budun erlerinden oluan ordular ile Ho-lu ile savamaya giriti. in'e baml Trk boylar ve in'in teviki ile baz bamsz Trk boylar, in ordusu saflarna katlarak, Ho-lu ya ve onunla birlikte hareket eden Trk boylarna saldrdlar. Trk boylarnn bir ksm Ho-lu ile birlikte, bir ksm da in ile birlikte hareket ediyordu. u-y Trkleri, Ho-lu Yabgu yannda isyana katldlar. Bu srada ato Trkleri in'e sadk kalp, Ho-lu isyanna katlmadlar. Alt yl sren kama, kovalamaca ve savalar sonunda, in Ho-lu'yu esir ald. Bu dnemde in ordularnn banda Trk Aina kkenli generaller Mi-i ve Pu-en vard. Son Bat Gktrk Yabgusu Ho-lu, inlilere esir dmeden nce Takente snmt. Takent hkimi ad, Ho-lu Yabgu yu korumad ve ine teslim etti. Ho-lu yenilip, Bat Trkleri in egemenlii altna girince, onlar da Dou Trklerine yapld gibi, il ve ileler eklinde rgtlendirildiler. l ve ileler, Babalk'ta organize edilen in yksek komiserliine balandlar. Batdaki gl Trk topluluklarndan To-lu boylarnn bana Kaan olarak Ho-lu'yu yenen generallarden biri olan Aina kkenli Mi-i atand. Yine gl boy topluluklarndan Nu-i-pi'lere de Kaan olarak, Ho-lu'yu yenen dier General Aina kkenli Pu-en tayin edildi. inlilemi bu iki general hem Kaan ve hem de in Mlki amiri idiler. Bunlar da, Babalktaki in yksek komiserliine balydlar. in, u-y Trklerini de ikiye bld ve iki ile olarak organize etti. Bir ileye K'in-man, dierine ato dedi ve in yksek komiserliine balad.

185

Batda bulunan Trkler, imdi, Arap basks ile urayorlard ve dolays ile in iin bir tehlike oluturmuyorlard. Ancak, 650 tarihinden itibaren, Tibetliler glenmeye baladlar. Sasani ah Yezdigirtden boalan yeri, prens Firuz doldurmutu. Firuz 651ve 654 tarihlerinde, slam ordularnn geri ekilmesinden yararlanarak, Sasani tahtn tekrar ele geirmek iin inden yardm istedi. Toharistan ordusunun destei ile Firuz, Seistan blgesinde hkimiyet kurdu ve ran kral ilan edildi. Toharistann banda Trk kkenli bir Yabgu vard. Toharistan, in egemenliini tand. in, Toharistan 16 ynetim blgesine ayrarak, in usul ynetim tarz uygulad. Toharistann bandaki Trk kkenli Yabgu da in valisi oldu. Sasani prensi Firuza ise ran valilii verildi. Hem Yabgu ve hem de Firuz, inden unvan deil, askeri yardm istiyorlard. in askeri destei bir trl gelmedi. Bu arada kuvvetlenmi olan Tibetliler, Dou Trkistanda ilerlediler, bunun sonucunda Bat Trkistan ile inin balants kesildi.

186

Halife Ali

Halife Osman ldrldnde, slam ileri gelenleri arasnda, ondan sonra kimin halife olacana dair bir yntem ve mutabakat yoktu. am valisi Muaviyeye Osmann kanl elbisesi ve ei Nailenin kesik parmaklar ulat. Muaviye, Osmann intikamnn alnmas iin bunlar zerinden evresine yemin ettirmeye ve amda kuvvet biriktirmeye balad. Medinede ise en kuvvetli aday Ali olmasna ramen, zerinde tam bir mutabakat salanamamt. Yine de Aliden daha uygunu olmad iin, o halife seildi. Ama seilir seilmez ciddi bir muhalefet de balad. Aliye kar Medinedeki muhalefetin ban Peygamberin sevgili ei Aye ekiyordu. Aye nce Osmana muhalefet etmiti, ona kar halk kkrtmt. Ama imdi Aliye kar muhalefetin en n safndayd. Keke gkler yere inseydi de bunu duymasaydm. Osman zulmle ldrdler, vallahi onun kann isteyeceim. diyordu. Peygamberin yeeni ve damad Ali 656 tarihinde drdnc halife seilir seilmez, Medineyi brakp, Kufeye gitti ve bir daha Medineye dnmedi. Suriye emiri Muaviye ise, ldrlen halife Osmann cn almak iin, Ali ile mcadeleye balamt bile. Drdnc Halife Aliye, nce nc halife Osman sonra da Suriye valisi Muaviye kar kmt. Aslnda atma, kuzey gney atmasnn devamyd. Kreyin Umayya soyu, Mslmanla kar direnen ve en son Mslmanl kabul eden ailelerden biriydi. Umayya (Emevi) ailesinden gelen Osman halife olunca, mamlk, Muhammedin ailesinin iinde kalmal diyen Ali yanllar (iiler) kar kmlard. Baa geecekleri sadece Peygamberin ailesine balayanlar, aslnda imamlk makamn Peygamberin kz Fatma ile yeeni ve damad Aliden gelenlere balyorlard. Burada sadece siyasi veya dini bir bakanlktan deil, daha ileri bir atftan bahsedilmektedir. Bakanlk Peygamberin soyunda kaldka, ancak vahilerin, doru yol gstericisi olarak, ehil elerde kalaca iddias vardr. Bylece bu aileden gelenler, mminlere gerek yolu gsteren mamlar olabileceklerdi. Ali daha halifeliinin ikinci gnnde Osmann una buna verdii arazilerin, una buna verdii mallarn hepsi de Allahn maldr, ammenin hakkdr; hepsi batldr ve hepsi BeytlMale (devlet hazinesi) alnacaktr. diyerek keyfi datlm mallar geri toplamaya balam ve sosyal eitlikten yana bir tavr koymutu. Hlbuki Aristokrasinin (kabile ileri gelenleri) daima bir snf bilinci vardr. Ve aristokrasi mallarn yle kolay kolay kaybetmezdi. Alinin 187

bu tutumu, aristokrasiyi (kabile ileri gelenlerini) btnletirdi ve giderek Emeviler etrafnda toparlad. slam ileri gelenlerinden Talhann ve Zbeyrin Aliye kar olan muhalefetleri iddetlendi. Ama Alinin geri ekilmeye niyeti yoktu ve sosyal eitlik alannda ileri doru adm atmaya devam ediyordu. Osman halife oldu, bildiiniz iler oldu. Sonra bana bavurdunuz. Hi biriniz Ebu Talipin olu bizim hakkmz bize vermedi diyemez. Kim Allaha inanr, dinimize girer, kblemize ynelirse, slamn vacip ettii eyleri kabul etmek zorundadr. Siz Allahn kullarsnz; mal da Allahn mal Allah aranzdaki eitlikle onu blmemi emretmitir. Hibirinizin brne stnl yoktur diyerek, devlet hazinesinin eit paylalmas emrini verecekti. Talha, Zbeyr, Abdullah bin mer, Sad bin As, Velit bin Ukbe ve dierleri buna iddetle kar kmaya baladlar. Onlar bir nceki halife Osmana dzenin meruiyeti adna kar kmlard, hlbuki imdi Ali bizzat dzeni deitirmeye giriiyordu. Deitirilmeye allan dzen, Mslmanlarn i dzeniydi. Yoksa Mslmanlar, fetih savalar yaparak, Arap olmayan halklarn zenginliklerine el koyuyor ve onlar sonuna kadar smrmekte bir mahsur grmyorlard. Kimsenin Mslman olmayanlar insan saymaya niyeti yoktu. Medine aristokrasisi, Halife Alinin yanna giderek, bu tavrndan vazgemesini ve daha nceki halifelerin yapt gibi onlara farkllk yaplmasn istediler. Bunu isterken slam ilk kabul edenleriz, savalarda bulunduk, mer de, Osman da bizi stn tutard diyorlard. Alinin cevab susturucuydu: benden nce mi Mslman oldunuz? Peygambere benden daha m yaknsnz? Benim kadar m savatnz? . Ali tavrn net koyuyordu: Benimle iim arasnda fark yoktur . Artk Mslmanlar fiilen ikiye blnmlerdi. Peygamberin ei Aye, yanna dnemin sekin kadrolar Zbeyr ve Talhay da alarak, Aliye bakaldrd. Alinin kuvvetleri ile muhalif kuvvetler 656 ylnda Cemel savanda kar karya geldiler. lk kez Mslmanlar birbirleri ile savayorlard. Ayenin sava bir devenin zerinden ynettii iin adna Cemel (deve) denen savata 10 bin Mslman ld. Sava alannda Zbeyr ve Talha da lmler, Aye esir dmt. Ayenin hayat mr boyu siyaset yasa karlnda baland. Cemel savan Sffn sava izledi. 657 ylndaki Sffn sava gnlerce srd. Alinin ordusunun banda mehur komutan Malik bin Eter vard. Malik bin Eter, Muaviye kuvvetlerini bozguna uratt. Tam Muaviye kamay dnrken Amr bin As devreye girdi. Muaviye ordusunun mzraklarnn ucuna Kuran yapraklarn taktrd. Bunun Alinin askerleri arasnda psikolojik etkisi mthi oldu. Sava durdu. Muaviyeden gelen bar nerisi yleydi: ki taraf birer hakem sesin, bu hakemler bar grmelerini yapsnlar . Ali, ordusunun basks ile bu neriyi kabul ederek, Ebu Musa el Eariyi kendi hakemi tayin etti. Muaviyenin hakemi ise Amr bin As d. Ali kararn ordusuna duyururken, baz Bedeviler buna itiraz ettiler ve Hkm yalnz Allahndr dediler. Bu guruplar, Halife Alinin ordusu Kfeye dnerken, ordudan ayrlp Harura blgesine ekildiler. Bunlar yaklak 12 bin kii kadard. Bunlara nce Muhakkimum veya Haruri dendi. Ama kalc isim olarak, anlamann dnda kalanlar anlamnda, Harici adyla anlmaya baladlar. Sffn savan durdurmak iin toplanan hakem heyetinde, Ebu Musa el Eari, Ali ve Muaviyenin dnda nc bir kiinin halife seilmesi nerisinde bulundu. Amr, Ebu Musann teklifini kabul edermi gibi grnerek kalabaln nne kt. Amr, Mslmanlkta benden stnsn diyerek ilk sz Ebu Musaya verdi. Ebu Musa ben

188

Aliyi halifelikten azlettim dedi. Sra Arma gelince, o Ebu Musay duydunuz. Kendisini hakemlie atayan Aliyi halifelikten azletti. Ben de halifelii Muaviyeye veriyorum dedi. Tabii sorun zlm olmad. ki ordu tekrar karlamak zere, birbirlerinden ayrldlar. Yolda yukarda sylendii gibi, Hariciler Alinin ordusundan ayrldlar. Haricilerin k, balangta siyasi idi. Ama kn kendi iinde ar bir taassup vard. Bunlar balangta da ar dindar Mslmanlar myd, yoksa arlar sonradan m bu guruba katld, bu net deildir. Net olan, Hariciliin ksa srede iman konusunda bile dinsel bir farklla dntdr. Hariciler, tm mminlerin eit olduunu ve baa geecek olann kkenine bakmakszn, tamamen liyakat ilkesi uyarnca baa gemesi gerektiini sylyordu. Baa yetkin bir Mslman gememise, bu kii kim olursa olsun, onu imansz kabul ederek, ona kar savalmalyd. Bu gr slamlk ncesi Bedevi geleneklerine uygun bir grt. Bundan sonra Hariciler, hemen her konuda kat ve iddete dayanan tutumlaryla tanndlar. Mslman dnyasnda iler iyice karmt. Emeviler iilere kar, iiler Emevilere kar, Hariciler her ikisine de karyd. Muaviye kendini Halife ilan ettirdi. amda bir halife, Kfede bir halife vard. Muaviye, Mekke Mslmanlarn eline geene kadar, slamn en byk dmanlarndan biri olan Ebu Sfyann oluydu. Bedr savanda dedesi Utbe, amcas Velid ve kardei Hanzala Ali tarafndan ldrlmlerdi. te Mslmanlarn bana gemeye alan Muaviye, byle bir gemiten geliyordu. Ali, Muaviye ekimesinden ok rahatlayan Dou Roma mparatoru Konstans, ba ars Balkanlara dnmt. Avarlar ve Slavlar Ege denizine kadar iniyor, Dou Roma donanmasna saldryor, bakente giden yiyecee el koyuyorlard. 658 ylnda 2 ci Konstans (Constantinius Pogonatos, 630 668), Balkanlarda Avarlara kar baarl savalar verdi. Ele geirdii tutsaklara, Anadolunun savunma gcn arttrmak iin, toprak vererek yerletirip, ordusuna ald. Dou Roma, elindeki topraklarda, dini yorumda birlii salaynca, Roma kilisesi ile olan anlamazlklar da bitirmek istedi. Anlama salamak iin giriimlerde bulunmaya balad. Ama Papa Martinus aka cephe ald. Hatrlanaca gibi, bu durumda, Konstans Ravenna eksarhna emir vererek, Papay yakalatt ve Krmda Kerson kentine srd. Papa orada ld. Yeni Papa, Hristiyanlar aras anlamaya yumuak bakyordu. Roma ve Constantinopolis kiliseleri arasnda belli bir yumuama ve beraberlik balad. Bu srada Mslman dnyasnn her yerinde savalar oluyor, taraflar birbirini yamalayp, ldryorlard. Msra vali olarak Ali Halife Ebu Bekirin olu Muhammeti, Muaviye de Amr bin As atamlard. Arm Muhammetin kafasn kestirip, tm vilayetlerde dolatrtt. Cesedi ise, eek pislii ile birlikte yakld. Mslmanl kimseye brakmayan ve Mslmanln ileri gelenleri olduklarn iddia eden kiilerin davranlar akl alacak gibi deildir. Yaptklar hibir dine ve ahlaka smaz ama onlar bunu Mslmanlk adna yapmaya devam ederler. Bu meselede olduu gibi, fetihler srasnda gsterilen gaddarlk, zenginleip g sahibi olmann her eyden stn olduunu mu, yoksa Araplarn yapsal olarak ok gaddar m olduklarn veya Mslman retisinin gaddarlklar durduramayacak kadar zayf m olduunu gstermektedir?

189

Bu iktidar mcadelesi srasnda yaanan dramlar korkuntur. Taraftar olmaktan baka suu olmayan insanlar aileleri ile birlikte, kadn, oluk, ocuk katledildiler, soyuldular, ikenceye uradlar. Sadece Hicaz ve Yemende 30 binden fazla insan ld. Tm slam topraklarnda lenlerin says 100 binleri at. Halife Ali, aslnda yamadan, baskndan kand iin, Muaviyeye yeteri kadar iddetle cevap vermiyordu. Bu da gn getike Aliyi zayflatyordu. Savalar sryor, halkn aclar gn getike artyordu. Dou Roma mparatorluunda da mparator II. Konstans, tecrit ettii kardei Theodosiosu 660 ylnda ldrtyordu. Bu ldrtme karde katili olarak halkn tepkisini ekti. Tabii Dou ve Bat kilisesi birlemesinden yana olmayanlar da olayn zerine krkle gidiyorlard. Harici kafadar bni Mlcem, Berke ve Temimden Arm, halk kurtarmak iin Ali, Muaviye ve Arm bin As ayn anda ldrmeyi kararlatrdlar. Karar 19 Ramazanda sabah namaznda uyguland. Ali, sabah namazn klarken ldrld, Muaviye kaba etinden yaraland, Amr ise hastalanp namaza gidemediinden, onun yerine namaz kldran ldrld.

190

Alinin lm ve ayrma

M.S. 661 ylnda, Ali bir harici olan Abdurrahman bin Mlcem tarafndan, Kufe mescidinde ldrlnce, Muaviye iktidarda tek bana kalm oldu. Aliyi ldren, klcn indirirken Ya Ali, hkm ancak Allahndr diye barmt. Sahiden bu hkm Allahn hkmmyd? Mslmanlarn Allah adna bu tr davranlar bundan nce olmutu, imdi Ali ldrlmt, ne yazk ki bundan sonra da devam edip gidecekti. Mslmanlarda Allah adna hkm vermek alkanlk haline geliyordu. Artk, Mslmanln merkezi Arap yarmadasndan dar kmt. Muaviye ile birlikte Medine bakent olma niteliini kaybederek, bakent am oldu. Arap yarmadas, Mekke ve Medine siyaset sahnesinden ekildiler. Siyasetin merkezi olma zelliini ok ksa srdrmlerdi. Akdenizden Basra krfezine kadar olan topraklar tek bir egemenin eline geince, ticaret yolu tekrar Mezopotamyay kendine daha uygun buldu. Arap yarmadasnn sarp ve meakkatli geiini terk etti. Mekkenin elinden ticaret gidince, tccarlar ve kervanclar artk bu yerlerde barnmaz oldular. Mekkede dkknlar ve maazalar kapand. Buna karlk, iyice zenginleen Kreyliler, baba topraklarna geri dndler ve zenginliklerini burada harcamaya baladlar. Zengin Kureylilerin peinden airler ve mzisyenler de Mekkeye geri dndler. Mekke zevk ve sefann, Arap kltr ile i ie girdii bir kent durumuna geldi. Drt Halife dnemi sonunda, slam toplumunda snflama balamt. zel mlkiyet ve ticaret, beraberinde servet farkllamasn getiriyordu. Kuran, btn Mslmanlar Allah karsnda eit saymt. Ama servetteki eitsizlii de yadsmyordu. Bir taraftan, br dnyada hesaplama gn geldiinde servet hibir ie yaramyordu. Ama dier taraftan, Tanrnn baz kiilere, dierlerinden fazla verebilecei ve bundan da kskanlk duyulmamas gerektii tavsiye ediliyordu. Cennette kiiler farkl haklara sahip olacaklard ki bu da eitlik ilkesini bozuyordu. Kuran, fakirlere sahip klmasn emrediyordu. Varlkl olanlara zekt deme ykmll getirilerek, zengin ile fakir arasnda toplumsal bir dayanma ngrlmt. Bunu fakirin zengin zerinde hakk olduu tarznda yorumlayanlar olmutur. Buradan daha ileri giderek, slam snfsz bir toplum n grr diyenler vardr. Ancak, slam dinindeki eitlik kavram, anayasalarda belirtilen ve yurttalarn eit sayan bir ilkenin benzeridir. Mslmanlar, hukuk asndan, hakimin (kadnn) nnde eittirler. Ama rnein klelik vardr. Klelik yasaklanmaz. Drt halife dnemi, slam lksne en yaklalan dnem kabul edilir. Snnilere gre, bu dnem devrisaadettir, altn bir adr. Ancak, byk servet farklarnn olutuu, akraba 191

kayrma ve zenginletirmenin de balad bir dnemdir. Drt halife dneminde byk bir idealizm varm gibi grnse de, bu dnemde iktidar ve hret uruna dnyevi bir mcadele srp gitmitir. Bu mcadelelerin sonunda varlan yer ise, dier imparatorluklardan farkl olmayan bir devlet yaplanmas olacaktr. Snnilerin Raidin (doru klavuzluk eden) dedikleri drt halife dnemi sona erdiinde, Araplar, yaylmaya devam eden bir imparatorluun efendileri olmulard. nderleri, dnyalk ve hrs peinde gibiydiler. Lks ve yozlama balamt. Artk saray yaamnn, peygamber ve arkadalarnn yaamna benzer bir yan kalmamt. Politik adan, Haricilerin gr, iilere nazaran daha demokratt. Bunun temel nedeni, Haricilerin grnn, Bedevilerin ilkel kabile demokrasisine uygun olmasyd. Bu dneme gelindiinde, Irak ve ran slam ordularnca ele geirilmiti. Irakta halkn Mslmanl kabul hzl ve kitlesel oldu. randa da Mslmanla geiler ufaktan balamt. Irak uzun zamandr, Persler, Parhtlar ve Sasaniler tarafndan ynetilmiti. Sasani bakenti, imdiki Badat yaknlarndaki Ktesifon kentiydi. Irak ve ran halk, ok uzun zamandr, despotik rejimler altnda yayorlard. Bu halkn Halife seimini dnmesi bile mmkn deildi. Onlar, devlet bakanl iin ancak veraset yolunu biliyor ve tanyorlard. te, bu noktada, Sasani halknn ie karmas ile iilik bir dnce sramas yapt. iiler zaten Halifeliin Peygamber ailesine ve zellikle Ali soyuna ait olduunu dnyorlard. Bu dnce, Sasani alkanl ile rtt. Mademki Peygamber erkek ocuk brakmadan lmt, damad Ali onun doal mirassyd. Bu halk, hkmdarlarn Tanr soyundan grmeye almt, bu geleneklerini Ali ve onun soyundan gelenlerin zerine aktardlar. Artk hem Mslmanlk kkten bir ayrma gidiyordu ve hem de Batnilik gibi oluumlarn yolu alyordu. Balangta, Alinin yann tutan byk bir gurupta, Aliyi Tanrlatrma eilimi karsnda, iilerden koparak Kuran ve hadislerin ak anlamlarna sadk kaldlar. Bunlara elil-i snnet (Snni) dendi. Bunlar giderek daha geleneki oldular. iilere gre Ali Tanrnn dostu anlamnda Veli dir. Bu ise onu sadece nebi (peygamber, Allahn elisi) olan Muhammede stn klar. Artk Aliye, Allah kastedilerek, sen O sun denmeye balanmtr. Bu deyi hem g kazanacak ve hem de yeni oluumlara yol aacaktr. Ali soyuna Tanrsallk izafe edilecektir. Alinin maml ise, Peygamberin ben kimin efendisi isem, Ali de onun efendisidir szne dayanr. Ali yle demitir: Ben her akam Peygamberin evine giderdim. Peygamber pek ok ayetleri bana yazdrr, gizli anlamlarn aklard . Bu, nce, sadece mamlarn bildii bilgiler olduu yolundaki dnceye, sonra da, giderek, Batni grlere yol aacaktr. Abd Allah b. Saba, Galiye veya Sebeiye kolunu kurmutur. Bu yola bal olanlara gre, Ali Tanrdr ve bulutlarn zerinde oturmaktadr. Bir gn yeryzne inerek, dnyay dzeltecektir. Gk grlemesi Alinin sesi, yldrm Alinin kamsdr. Haram denilen her ey, gizli anlamna bakldnda helaldir. Ancak, iann en gl kolu mamiye veya Rafzlik denen koldur. Rafzlik, genel olarak btn iileri de adlandrr. Ebu Bekir ve merin dnda tm Halifeleri (mamlar) ret edenler (terk edenler) demektir. mamiye koluna Caferilik te denir. iiliin nc byk kolu da, Alinin torunu ve mam olan Zeynelabidinin olu Zeydin kurduu Zeydiye koludur. Bu anlaya gre, ancak Fatmadan gelenler mam olabilirler.

192

iaya gre imam, Allahn Kuranda tarif ettii gibi insanlarn en faziletlisi, ilimde hibir limin yaramayaca, Kurey kabilesinden ve Haimioullar iinden zalim olmayan biridir. Allah, Kuranda, Muhammedden sonra peygamber gelmeyeceini, dolaysyla vahiy gelmesinin de mmkn olamayacan aklamtr. Ancak gelen vahiylerin teblii, yorumlanmas ve ilahi hkmlerin dnyada yaama geirilmesi henz tamamlanmamtr. Bu nedenle iiler, Peygamberin imamet ve velayetinin devamnn zorunluluunu iddia ederler. Onlara gre Allahn hkmleri henz dnyaya hkim klnmad srece bu grevleri icra edecek bir imama ihtiya olduu ortadadr. Zaten Kurann zahiri ve batni olmak zere iki yn vardr. Zahirde sadece slamn hkmleri ve ibadet konular insanlara anlatlr. Ancak batn ynn, yani zn yorumlayacak ilim sahibi biri gereklidir. Bu kii Allahn imamet ve velayet makamna tayin ettii kii olabilir. Batni yorumu yapabilecek kii, ilahi ilimle donatlm, her trl hatadan, gnahtan masum ve ilahi tayinle o grevin verildii Muhammedin amcazadesi ve damad Alidir. ii inancnda imamet, velayet ve hilafet makam birbirinden ayrlmaz tek bir otoritedir ve bunu ancak Allah belirleyebilir.

193

Emeviler

Mslmanln genilemesi ------- 622 632 Muhammed peygasmber dnemi

----- 632 661 Halifeler dnemi ----- 661 750 Emevi dnemi

M.S. 661 ylnda Halife Alinin Kfe de ldrlmesi zerine, Muaviye ibn Sfyan amda tek Halife olarak kalmt. Alinin byk olu Hasan, Muaviyenin Halifeliini tanmad. Halife Ali lmeden nce, Peygamberin kutsal emanetlerini Hasana brakmt. Ayrca, iiler, Alinin slam dini ve yorumu ile kimsenin bilmedii gizli bilgileri Hasana devrettiine inanyorlard. Kfede kendisine biat edilerek, Hasan Halife ilan edildi. Ancak, Hasann, evresinden yeterli yardm alabildii ve yeteri kadar desteklendii sylenemez. Hasan, Muaviyeye kar giritii askeri teebbste baar salayamaynca halifelik zerinde hak iddia etmekten vaz geti. M.S. 661 ylnda Muaviye Emevi hanedann kurdu. Muaviye ibn Ebu Sfyan, 680 ylna kadar hkmranlk (halifelik) yapt. Artk bakent, Suriyede am kentiydi. Muaviyenin ilk ilerinden biri, gl bir Suriye ordusu kurmak olmutur. Ordunun ounluunu Suriyedeki Arap kabileleri oluturuyordu. Bu ordunun rahatna ve donanmna zen gsterdi, deneklerini iki katna kard, ordu maalarn gnnde demeye balad. O zamana kadar, kimsenin paras kimsede kalmyordu, ama zamannda denek ve maa almak da pek grlm bir ey deildi. Muaviye, slam ncesi Mekke i adamlar geleneinden geliyordu. Bir taraftan, zellikle gneyden gelmi Arap kabile eflerinin kzlar ile evlenerek, bir taraftan da kabile eyhlerine

194

ayrcalk tanyp, onlar ynetime dhil ederek durumunu kuvvetlendirdi. Kabile eflerine kar eitler iinde birinci gibi davranyordu. Eyleme dnmedike sz beni ilgilendirmez diyordu. Bu sylem ve uygulama, bugn iin bile son derece ileri bir tavrdr. Kabile ve Mslmanlk gelenei iinde monari yoktu. Monarik anlay, Bedevi kabile zihniyetine ters dyordu. Btn gebelerde, Trklerde, Bedevilerde, Germenlerde, Franklarda, Anglosaksonlarda ve dier gebelerde devletin, egemen ailenin ortak mlk olduu anlay vard. Ailenin btn yeleri devletin bana gemekte kendilerini hak sahibi sayarlard. Bu yzden tm devletlerde, kanl taht kavgalar devaml olmutur. Muaviye kulland metotlar sayesinde, yava yava ynetimin babadan oula geme fikrine kabileleri altrmaya alyordu. Halifeliin, seimle yaplmasn gerektiren bir grev olduu dnlrken, Emevi ailesi halifelik hanedan kurmutu. Muaviyeye kadar, halifeler, yanl yapmalar halinde, halktan kendilerini uyarmalarn isteyecek kadar eletiriye aktlar. Bu aklk Emevi hanedan ile gemie mal olmutur. Muaviyeye kadar, slam devleti, kurumlar itibar ile bir devlet hviyetini tam olarak kazanamamt. Devlet kasas, Mslmanlarn bir ortak serveti kabul ediliyor ve fetihler iin yardmc kasa rol oynuyordu. Muaviye, devlet hazinesini kurdu. Suriyeli Hristiyanlarla yakn ilikiler kurarak, onlar ynetimde kulland. Muaviye, halifeliin teokratik yaps yerine devlet mekanizmasn geerli hale getirmi olan kiidir. Aslnda idealist Mslmanlarn aknlkla izledikleri bir sre balamt. slamdan nce ynetim grevleri ve ekonomik g mmeye oullarnn (Emeviler) elindeydi. imdi Peygamberin lmnden ksa bir sre sonra ynetim ve ekonomik g yeniden Emevilerin eline gemiti. Hakk gelince zail olacan sandklar batl her eyi tekrar eline geirmiti. Emeviler iktidar ele geirmiler boyun emeyen kim olursa olsun, eskinin anl savalar, Kuran tefsircileri, Muhacir ve Ensar, fark gzetilmeksizin tasfiye ediliyorlard. Emeviler, teokratik yapdan uzaklatka, aralarnda birlik olmamasna ramen, Hariciler her yerde ba kaldrdlar. iiler, Hariciler kadar kavgadan yana tavr almadlar, ancak muhalefete de devam ettiler. Emevi hanedanlna kadar halifeler, eletirilirlerdi. Emevi Hanedanlndan itibaren Snni ulema, ibadet ve itikadi konularda Peygamber ve sahabeyi rnek alrken, ynetimle ilikiler konusunda bir tavr deiikliine giderek, ynetime isyan dinden kmakla edeer grmeye balad. Bu anlayn gelimesinde iktidar zorla ele geiren ve toplumu bask altnda tutan yneticilerin pay vardr. Ama i mcadeleler nedeniyle fetihlere ara verilmesi ve bunun savalara kaybettirdii olas servetler bir dier etkendir. Son zamanlarda duraklam gibi grlen Arap yaylmas, Emevilerle birlikte tekrar hz kazand. 661 ylnda, Muaviye, Horasann yeniden fethedilmesi iin emir verdi. slam ordusu, bu sefer, sert ve acmasz bir tarzda ilerliyordu. Gaddarlk direnmeye yol at. Badgis, Herat ve Belh kent devletleri ba kaldrp, direndiler. Araplar, Belhe zor kullanarak boyun edirdiler. Kentteki Nevbahar adl mehur Budist tapna yktrld. Bermek ailesi bu tapnakta hizmet ediyordu. Bu Belh kentindeki en byk Budist makamd. lerde bu Bermek ailesi, Abbasilere, en yetenekli ve kudretli vezirleri verecektir.

195

Bu srada Snni ve ii slam arasndaki farklar daha belirginleiyordu. Snni slamda ynetenin kiilii, ynetimi nasl ele geirdii, hatta kiisel olarak dini akidelere ball ok nemli deildi. Daha nemli grlen toplum dzeninin slami kurallara gre yaplandrlm olmasyd. Hilafet makam da dini deil siyasi bir kurum olarak beliriyordu. slam dnyevi bir dindi. Hem din ve hem de devletti. slami yasalarn uygulanmas iin slami ynetimin zorunluluuna iiler de Snniler kadar inanyorlard. Farkllk, yneticilik makamnn tanmlanmasnda ortaya kyordu. Snni anlaya gre hilafet makam, dini deil siyasi bir kurumdu. Bu nedenle meruiyetini dinde aramyordu. O makama gelecek kiiyi mmetin iradesinin belirlemesini yeterli buluyordu. Halifelik makamnn Peygamberin halefi olarak tanmlanmas, bu makamn dini otorite olduu anlamna gelmiyordu. Halifede, ilahi bilgi, ilahi tayin, masumiyet ve ilahi zellikler aranmyordu. Hem dinsel hem de siyasal otoriteyi birlikte temsil etme yetkisi sadece peygamberlere verilmiti, halifelerde olmas gerekmiyordu. Snniler iin ynetenin kiilii, ynetimi nasl ele geirdii, hatta kiisel olarak dini akidelere ball nemli deildi. Snnilere gre, Peygamber, kendisinden sonra grev yapacak halifenin seimini mmete brakmt. Dolaysyla halifenin (imametin) mmetin tm ya da ileri gelenleri tarafndan seebilecei konusundaki icma geerliydi. te burada iilikteki imam kavram ile Snnilikteki imam anlay farkllayordu. Snniler imamet kavramndan siyasi otoritenin anlalmas gerektii sylerken, iiler imamet kavramnn hem dini hem de siyasi otoriteyi kapsadn ne sryorlard.

196

Dou Roma mparatoru Sirakuzada


Dou Roma mparatoru 2 ci Konstans, 663 ylnda, Constantinopolisi terk ederek Sicilyann Sirakuza kentine yerleti. Bakentten gidi sebeplerinden biri de, kardeini ldrdkten sonra halkn ona kar duyduu bitmeyen kindi. Bakentte her an bir halk ayaklanmas olabilirdi. Dier bir amac ise hem Arap ilerlemesini ve hem de talyann kuzeyindeki Lombard hareketlenmesini izlemek ve tedbir almakt. Araplar Mervi, Toharistana yaptklar cezalandrma ve sindirme aknlar iin merkez setiler. Sasani tahtn geri almaya alan Firuzun Trklerden olumu bir ordusu vard. 667 ylnda, yaplan bir savata, Firuz yenildi ve ine kat.

Constantinos IV ve ynetim

Burada ilgin bir ii gelimesinden bahsetmek gerekir. Masala gre, Firuzun kz ahbanu Alinin olu imam Hseyin ile evlenmitir, aslnda ise Hseyin devrik Sasani mparatoru Yezdigirtin kzndan biri ile evlendirmitir. Bylece, masallar ve halk arasndaki szl hikyeler ile Hseyinin ardllar bir taraftan Peygambere balanrken dier yandan Sasani kraliyet ailesine balanm olurlar. ii hareketi ranllar. Toharistanda, Arap saldrlarna kar Trkler direniyorlard. Bu srada, Neyzen Tarhan da ran ilerinde, dalara ekilmi, slam kuvvetlerini ypratmaya alyordu. Emeviler, 197

Arabistandan elli bin aile getirerek, Horasana yerletirdiler. Horasan iinde halk hareketlerini nlemek ve srtlarn gvenilir tutmak istiyorlard. Hatrlanaca gibi, Sasaniler dneminde dihkanlar vergi topluyor, yani, devlet ile kyller arasnda vergi toplanmasna araclk ediyorlard. slam ordular geldikten sonra da dihkanlarn bu ilevi devam etti. Dihkan, Arap ynetimi ile belli bir yllk vergi rakkamnda anlayordu. Dihkan, vergi toplamakla ykml olduu kylerden, eskiden olduu gibi, arazi ve kelle vergisi alyordu. Araplara verdii ile kylden ald arasndaki fark da kendine kalyordu. 50 bin Arap ailenin yerlemesinden sonra, nemli sayda kyl Mslman oldu. Mslman olan kyllerden kelle vergisi alnmayacakt. Ama dihkanlar bunu dinlemediler. Hatta Mslman kyly, olmayandan daha ar vergilendirdiler. Emevi dneminin sonuna doru, 80 bin kfir kyl vergi demez iken, 30 bin Mslman kylden haksz yere vergi alnyordu. Dihkanlarn kendileri Mslman oluyorlard. Ama kylnn olmasna tahammlleri yoktu. Bu sadece gelirden gelen bir nedenle de deildi. randa uzun zamandr kast benzeri bir sistem olduunu grmtk. Soylu olan ve soylu olmayan ayrm son derece kuvvetli idi ve kiilerin ilerine ilemiti. slam dinindeki eitlik kavram ran soylularnn kabul edebilecekleri bir husus deildi. Kyly kendilerine eit gremezlerdi. Sirakuzada oturan Dou Roma mparatoru 2. Konstansn davran biimi evresini rahatsz ediyordu. 668 ylnda kendi adamlar tarafndan ldrld. Yerine olu 4. Konstantinos gen yata tahta kt. Ayn yl, Muaviye dorudan Constantinopolis zerine bir ordu yollad. Arap ordusu, Kalhedona geldi ve k burada geirdi. 669 ilkbahar ile birlikte, Muaviyenin olu Yezit komutasnda takviye birlikleri geldi. Yezit Bakenti kuatt, ama surlar kentin fethedilmesini nlyordu. K gelince, baarsz kalan Emevi ordusu geri dnd. Bu sefere Peygamberin mehur sancaktar Ebu-Eyyubul-Ensari (Halid ibni Zeyd) de katlmt ve Constantinopolis surlar nnde ld. Mezar, lmnden 754 yl sonra Fatih Sultan Mehmet zamannda bulunarak trbe haline getirildi. Constantinopolise yaplan bu ilk seferden sonra, Dou Roma topraklarna yaplan Arap aknlar btn iddeti ile devam etti. Aknlar devam ediyor ancak net bir sonu elde edilemiyordu. 670 ylnda Kapda yarm adas Araplarn eline geti. 672 ylnda, Ege blgesinde, Emeviler baz kprbalarn tuttular. Araplarn Constantinopolisin bu ilk kuatmas srasnda Dou Roma topraklarnda yazlan bir dini kehanet metininde, Mslmanlar brahimoullar olarak adlandrlarak, nce Tanrnn onlarn yannda olmasyla, neredeyse tm Dou Romay ele geirecekleri anlatlyordu. Ama daha sonra, Tanr taraf deitirince, Roma tmn kltan geirip, onlarn ana yurdu Yesribe kadar kovalayacak ve Yesibi yerle bir edecek ve hepsi kle olacaklard.

198

ngiliz Kilisesi

660 ylna gelindiinde, ngiltere batan aa Hristiyanlamt. Kuzeyi Hristiyanlatrma iini rlandal keiler slenmiti. Anglosaksonlar ise Benedikten keileri Hristiyanlatrmt. Ancak, bu oluum, skoyal ve Romal olmak zere iki uygulama ortaya karmt. Benedikten tarikatnn kuruluunda olmayan misyonerlik almalar, artk tarikat uygulamasna girmiti. Benediktenler misyonerdiler. Benediktenler bir yandan Papann hizmetindeydiler, bir yandan da rlandal gezici keilerle srekli irtibat halindeydiler. Bat kilisesinde genel olarak, klasik yazarlar horlama ve aa grme hala egemendi. Hristiyanlk ncesi eserlere kar korku duyuluyordu. Bu eserler Hristiyanlar tekrar batan karrlar phesi yaanyordu. Dnyevi kitaplar okumak yasak bir istek olarak alglanyor ve mahkm ediliyordu. Ancak, talya ve Afrikaya snm olan Doulu din adamlar, bu tutumun deimesinde byk bir rol oynayacaklard. Dou Roma imparatorluunda Hristiyanlk, Batya nazaran ok daha kkl bir biimde yerlemi ve Hristiyanlk ncesi dnce mirasnn byk bir ksmn kendine mal etmiti. Batda ise din d inceleme yapma zevki, nce Roma kentinde yayld. Papalk 669 ylnda, Anglosakson kilisesinin rgtlenmesini bitirmeleri iin iki kiiyi grevlendirmiti. Bir tanesi, renciliini Atinada yapm olma olasl ok fazla olan Tarsuslu Theodoredu. Dieri, Dou Roma imparatorluk Kartacasnda Yunan ve Latince eitim grm olan, Afrika kkenli, Hadrianus idi. Bunlar, ngiliz kilisesine yeni nitelikler kazandrdlar. ngiliz kilisesi kat bir hiyerari ile rgtlendi ve Papa ile sk bir ibirlii oluturuldu. Ama yaptklar en nemli ey, kutsal kitabn anlalabilmesi iin retilmekte olan Latince bilgisini geniletmek ve din d edebiyat konusunda derinleme bilgi verilmesini salayan bir program, manastr okullarna sokmalar idi. Sonu ok olumluydu. Wermouth, Yarrow gibi Benedikten manastrlar, gl dnce odaklar haline geldiler. Ktphaneler oluturuldu, Romadan ynla el yazmas getirildi. Ksa bir sre iinde, Yorkda Latin Hristiyanlnn en byk eitim merkezi kuruldu. Antik kitaplara bal bu al, peinden dier sanat kollarn da srkledi. Minyatr sanatnn ilk aheserleri ortaya kmaya balad.

199

Kadere Hkmetmek

Tek tanrl dinlerin iyice gelitii, Hindu dininin ve Budann kurumsallat bu zaman dilimine gelindiinde, faln, kehanetin ve bynn eskiden olduu gibi devam ediyor olmas enteresandr. Bu doast kavram ve eylemlerin gnmzde bile hala devam ediyor olmasn hatrlayarak, neden devam ettiklerini aklamaya alalm. aman dini hkm srerken, fal, kehanet ve by bu din ile uyum iinde dinin doal bir uzants olarak vard. aman dininde, insanlar lnce, br dnyaya ailelerinin yanna dnlyorlard. br dnya hakkndaki bu varsaym, aman topluluklarda yaayan insanlar iin yeterli huzur ve gveni veren bir teoriydi. Zaten, dnemlerinin yaam koullar insan istek ve arzularnn snrlarn daha geniletmemiti ve insanlar kalender insanlard. nsan topluluklar yerleik dzene geerken, avc toplum aamasnn dini olan aman dini de deierek, yerleik toplumlarn dinleri haline geliyordu. inde aman dininden Gk dini tremiti. Bu dinin br dnya hakkndaki yorumu, aman dinine bal kald. in aile yaps da ata kltne bal kalnca, br dnyada ailenin yanna gitme fikri, ok uzun zaman inde toplumu tatmin ederek yaad. br dnya, ahiret yorumunun deimesi iin Budizmin ine gelmesi gerekiyordu. inde lmden sonra ne olacamz ile ilgili aman dini yorumunun uzun zaman diliminde geerli gr olarak yaam olmasnn bir nedeni de Konfys retisinin genel olarak ahlakla ve dnya ileri ile urap, br dnya ile ilgilenmemesidir. Bir dier neden de Tao dininin de ana konu olarak mr uzatmay kendine yol semi olmasdr. in Gk dinini uygularken fal, kehanet ve by, aynen aman topluluklarda olduu gibi, yaamn ve dinin doal bir paras olarak yaamaya devam etti. Ortadouda ise insan topluluklar yerleik dzene geerken, aman dininden ok tanrl dinler tremiti. Bu dinler ldkten sonra ne olunacana dair yorumlarnda aman dini yorumuna bal kalmlar ve br tarafta ne olaca ile pek ilgilenmemilerdi. Sadece Msr dini Maat ile br dnyada bir mahkemenin kurulacan ve herkesin bu dnyadaki eylemleri ile tartlp, mkfatlandrlacan veya cezalandrlacan sylyordu. Cezalandrma tam olarak yok olmakt. Mkfatlandrma ise, milyonlarn teknesine binerek, herkesle birlikte Gne dngsne katlarak sonsuz var olmakt. Dikkat edilince buradaki mkfatn aile ile ve sevdikleri ile birlikte var olmak olduu grlmektedir. Bylece Msr dini bile, br dnya hakknda insana aman dininden daha cazip bir alternatif sunamamaktayd. Mezopotamyada, Anadoluda, Yunanistanda ve talyada ldkten sonra hep beraber yaanaca fikri ok tanrl dinlerle birlikte srp gitmiti. Batda ok tanrl dinler hkm srerken, fal, kehanet ve by de bu dinlerin doal bir paras olarak hkm srmeye devam etmiti. Delfi tapnann ve buna benzer kurumlarn Bat toplumundaki yeri unutulmamaldr. Ancak, zaman gemekte ve yerleik dzen de, hem snf farklarn oaltmakta ve hem de servet farkllamasn bytmekteydi. Bylece grgs ve 200

gc gelien insann istekleri de artmaktayd. Hele savalar ve smr dayanlmaz boyutlara vardka, artk insanlara br dnyada sadece aileleri ile birlikte olacaklar fikri yetmemekteydi. nsanlar bu dnyada ektikleri aclarn biteceini ve hatta tersine mutlu olabilecekleri bir yeri zlyorlard. Yaamn dayanlmaz ykn kaldrmalarn mmkn klacak bir eylerin bulunmas gerekiyordu. Yahudilerin tek tanrs Yahova tm Yahudilerin lnce cennete gideceini garantiliyordu. Yahova srail halknn kabile tanrsyd. Bylece Yahudiler iin br dnyada ne olaca sorunu yoktu. Fal, kehanet ve by devam edip gitti. Daha sonra en yetenekli byclerin Yahudiler arasnda olduu iddia edilecekti. Gelecekte, Hristiyanlar byclk nedeniyle Yahudileri sk sk yakacaklard. ine ise Budizm gelmiti. nsanlar, lmden sonras iin rekarnasyon zmn ok cazip buldular. Artk inde yaayan insanlarn byk ounluu iin br dnya sorunu zlm oldu. Hristiyanlk ise Yahudi olmann yerine getirip, say koymutu. sa, insanlar kurtarmak iin armha gerilmi ve bu nedenle ac ekmiti. Ve bylece de insanl kurtarmt. Hristiyanlarn sa gibi bir kurtarcs varken br dnyada cennetten baka bir yere gitmeleri dnlemezdi. br dnya sorunu zldnde, bu dnyada olup bitenlerle br dnyada ne olacann ilikisi ok net deilse, insanlar bu dnyadaki olaylar kendi lehlerine zmeyi tercih edebilirlerdi. Bylece Fal, kehanet ve by Hristiyanln yaygnlamas ile bitmedi ve devam etti. Mslmanlk, br dnya iin en belirsiz yorumu getiren tek tanrl dindi. Ne Yahovann kabilesinden olunduundan ve ne de sa nedeniyle otomatik olarak br dnyada cennete gidilemiyordu. Kimin cennete gideceine ve kimin ne ceza ekeceine maher gnnde Allah karar verecekti. Bu belirsizlik beraberinde bu dnyada yaplanlar kader mi yoksa zgr irade mi tartmasn tekrar gndeme getirip, youn bir ekilde tartlmasna neden oldu. zgr irade insann d etkiler karsnda nasl davranacana kendi akl ile karar vermesidir. Bu irade d etkiler karsnda hayvanlarda grlen tepkilerden farkl bir eydir. Ayrca belli bir yaa kadar insanlarn da bu iradeden yoksun olduklar kabul edilir. Tm hukuk sistemlerinde bu nedenle ocuklar ve zrllerin bu iradelerinin olmad varsaylmtr. Bu irade da banda yalnz byyen bir insanda da geliemez. zgr irade, ancak sosyal yaamda oluabilen, bilgi ile donatlm insana ait bir zellik olmutur. zgr irade, zgr doma gibi benzer kavramlar filozoflar uzun yllar megul etmi konulardr. Dinlere dnp baktmzda ise olup biten her ey Tanrnn bilgisi dhilindedir ve ondan sakl hibir ey yaplamaz. Hatta kader bile bellidir. Ayrca Tanrnn yasaklad eyler vardr ve bunlarn yaplmas halinde gnah ilenmi olur. Gnahlar da cezasz kalmaz. te bu durum iinde olduka byk bir eliki barndrmaktadr. Her eylemini Tanrnn bilgisi dhilinde ve onun iradesi ile yapt halde cezalandrlmak anlalr bir ey deildir. Dinsel retiler bu amaz ancak zgr irade kavram erevesinde zebilmilerdir. Her ey Tanrnn iradesi ile ortaya kar ve bilgisi dhilinde vuku bulursa da, O, yalnzca insanlara has olan bir zellik ile kullarn donatmtr. te bu zgr iradedir. Tanr insanlara zgr irade ile yaratldn iin yaptklarndan sorumlu tutulacaksn ve de tutulmalsn der. Belli bir yaa kadar ocuklar, belli koullarda lenleri ve baz sevgili kullarn da cezadan muaf tutar. O her eye kadirdir.

201

Kader konusunda tarih boyunca filozoflar ok kafa yormulardr. nsann yaptklarnn tmnn Tanr iradesi olduunu, iyiliin de ktln de bireyin dnda belirlenen bir takdirle olutuunu savunan kat kaderciler veya fatalistlere gre insan kaderine sadece boyun eebilir. Bu grn karsnda yer alanlar ise insan tm yaptklarndan sorumludur. nk insan zgr iradesi ve aklnla seim yapabilir. Ktlklerden de Tanry sorumlu tutamaz derler. Dinler, zellikle tek Tanrnn mutlak hkimiyetini srarla savunanlar, bu iki gr arasnda bir orta yol bulmaya almlardr. Bulduklar zmn kpr ilevini sadece insana ait bir zellik olan zgr irade kavram yapmaktadr. ki grn karmas olan bu gr din felsefelerinde savunulan grtr. Bireyin zgr iradesi ile yapaca iyi ve kt seimleri Tanrnn biliyor olmasnn bireyin iradesini kullanmasna engel olmadn yani sorumluluun bireye ait olduunu syler. Bylece Tanr, sorumluluk tamad yani deitiremedii kaderinden dolay insan sorgulayp sonra da cezalandran bir varlk olmaktan karlmaktadr. Yaln haliyle aktarmaya altmz bu sorunu, felsefe ile uraanlar, determinizm (gerekircilik) ve stokastik (rasgelecilik) ana balklar altnda tartmay alar boyu srdrdler. Filozoflar konuyu tarta dursun, normal insanlar, gnlk hayatta yaam mcadelesi verenler ne yapacaklard. Her ey batan belli ise ve takdir edilen gelecek deitirilemiyorsa insan yaptklarndan nasl sorumlu tutulabilirdi ki? nsann temel amac mutlu olmakt. Kader vardr ama insann hr iradesi de vardr diyenler bunu byk kavram karklklar ile sunuyorlard. nsanlara pek ok deiik ritelle beslenen inan sistemlerini bir umut kaps olarak benimsettiler. Ama insanlk deimez kaderine ramen kaderini bilmek isteinden, geleceini aramaktan, ktlklerden korunmak ve iyiye kavumak iin didinmekten vazgemedi. nsanlarn kader karsnda ilk kabullendii ey bu g veya glerin ululuu ve kendisinin aresizlii olmu olmaldr. nsan kendi gelecei hakknda sz sahibi deildi. Kaderi belliydi. Becerse becerse kaderini biraz bilmeyi becerebilirdi. Belki, yalvarp yakararak bu ulu gcn kendisini duyup insafa gelmesini de salayabilirdi. Olacaklar bilebilirse daha az zarar grebilecei tedbirleri alabilirdi. Kaderi hakknda sz hakk olmayan insan yine de her eye ramen kaderini deitirmenin veya ksmen de olsa ona hkmetmenin yollarn aramtr. Bunu yapmann bir yolu varsa, o yol herhalde bu dnyaya ait deil Tanrsal leme ait olabilirdi. Zaten, binlerce yllk birikiminin eseri olan gizemler dnyasnda daha nce atalar bir yol bulmaya alm ve by lemini yaratmt. Ta balangtan beri, daha iyi yaamn peinde koan insan beyni lmle yok olmay kabullenememiti. Din ve gizemler dnyasn ina ederken amac ruhunun lmszln salamakt. Bu bilincin yok olmaya isyanyd. nsanlar kurtulularn dinlerde aradka, fal, kehanet ve by var olmaya devam edecekti. Hatrlanaca gibi, balangta, kehanet, fal, by gibi gizemli dnyaya ait iler dinin kabul gren paralar, olmazsa olmazlar idi. Dinler tek Tanrl dinler haline geldiinde de tam olarak dlanmadlar. Zaten dinlerin efendisi ile gizemlerin efendisi aynyd. Ancak zaman geerek dinler daha rgtl dinler haline geldike kehanet ve byye yakn olmak dini organizasyonlarn iine gelmedi. Bynn ve dier gizemli glerin efendisi ile dinlerin efendisi ayrld. Gizemler dnyasnn efendilerini karanlk gler temsil eder oldu. Bylece bu glerle yaplan ittifaklarn yasaklanmas ve zaman zaman lanetlenmesi gndeme geldi. Bundan sonra dnem dnem din adna insanlar kyma urarken bir gereke de byclk olacakt.

202

eriat

Bu tarihlerde, VII. Yzyln ikinci yarsna geldiimizde, Mslmanlar kendi aralarnda, inantan ne anlaldn tartmaya balamlard. Bir ksm Mslmanlar iman, Tanry tanmak, onu gnlden sevmek ve Tanrya kar alak gnll davranmak olarak gryorlard. Bunlara murcia (murcie) denildi. Murcia, ibadetin iman ve Mslmanlkla bir ilgisinin bulunmadn, imansz ibadetin bo olduunu, iman sahibinin ileyebilecei gnahlarn ho grleceini sylyordu. Bu dnceye kar kanlara ise vaidiye dendi. Vaidiye yandalarna gre ibadet imann vazgeilmez parasyd. Bir Mslman byk bir gnah iler ise, slamdan karlrd. Bu iki gr, VII. yzyln sonlarnda, srekli tartlmtr. Baz Mslmanlar, Muaviyenin kurmu olduu yeni dzeni, Kurann eitliki ve fakirden yana mesajlar ile badatramyorlard. Bu yeni dzen slama uymuyordu. Durumu dzeltmek iin zm araylar balad. Sra farkl zmlerin, mezheplerin ortaya kmasna gelmiti. Bulunan zmler iinde en fazla taraftar bulan, Peygamberin ve raidinin lksne geri dnmek isteyen hukuku ve gelenekilerin zmyd. Buradan eri hukuk kt. eri hukuk, k ekli olarak Tevratn kna benziyordu. Kuran ve Peygamberin yaam ve szleri zerine kurulmutu. Peygamberin szlerini (hadis) ve yaptklarn (snnet) derleyenler arasnda en nlleri smail el-Buhari ve Mslim ibn el-Haccac el-Kueyri idi. Mslmanlar, Muhammedin Allaha olmas gerektii gibi teslim olduuna inandklarndan, peygamberi rnek almalar normaldi. Hadis genellikle gnlk sorunlar ele alr. Ama metafizik, kozmoloji ve ilahiyatla da ilgilenir. Hadisde yer alan baz szlerin, Allah tarafndan peygambere sylendiine inanlr. Bir hadiste, bir Mslmann Tanry nasl kavrayaca anlatlr. nce Kurann ve eriatn emirlerine uyulur. Oradan istee bal ibadete geilir. Bir kulum bana, kendisine farz kldm eylerden daha sevimli bir amel ve ibadetle yaklaamamtr. Kulum bana nafile ibadetle de durmadan yaklar, sonunda onu severim. Bir kere de onu sevdim mi, artk ben o kulumun iitecei kula, grecei gz, iddetle kavrayaca eli ve yryecei aya olurum. Aslnda, kuralna uygun ibadet edilerek, kiinin iindeki tanrsallk canlanm olur deniliyordu. 203

Bulgarlar

Karadenizin kuzeyinde, Han Kurt'un lmnden sonra " Byk Bulgar " konfederasyonu dald. Han Kurt'un oullar kendilerine bal boylar alarak, hepsi bir tarafa gtler. ounluu Utigur boylarndan oluan bir gurup, Kurt'un olu Kotra efliinde, kuzeye ynelip, Orta Volga'ya yerleti. Bunlara " Volga Bulgarlar " dendi. Kurt'un olu Asparuh (668 695) ynetiminde bir gurup, Aa Tuna blgesine geldi. Bunlara " Tuna Bulgarlar " dendi. Byk olan Bat-Bayan efliinde, ilerinde Macarlarnda bulunduu bir gurup, yerinde kalp, Hazer hkimiyetini kabullendi. Batya giden guruplardan biri, nce Macaristan da Avarlara katld, sonra Balkanlara geldi. Beinci son gurup ise, talya'ya gittiler. Lombartlar bunlara toprak vererek yerletirdi. Volga Bulgarlar ticarete dayanan zengin bir devlet kurdular. Tuna Bulgarlar ise, Asparuh ynetiminde etraflarndaki Slav boylarn kendilerine katarak, gl bir devlet kurdular. Bu devlet, Bizans ve Avar basklarna ramen, varln srdrebilmitir. Asparuh (Isperik) (668 695), snr bekilii karl olarak Dou Roma'dan, Tuna azna yerleme izni almt ve Tuna Bulgarlar buraya yerlemiti. Volga Bulgarlar ise, orada bulunan baz Hun topluluklar ile yerli Fin-Ugorlarla kartlar. Bu karm, daha sonra oraya gelen Vikingler ve Novgord Slovenleri ile devam etti. 204

Orta Asyann Batsnda ise, Bat Trk boylarnda dalgalanmalar devam ediyordu. Trkler bir taraftan Araplarla, bir taraftan birbirleri ile dvyorlard. in, denetimi tam olarak ele geiremiyordu. Bir ara, bakaldrmasndan phelenilen General Mi-i'yi in'liler ldrtrler. General Pu-en de 667 ylnda ld. in, Batdaki denetimi bsbtn elinden kard. Btn bu dnemde ato Trkleri, in'e sadk kalmlard. Bu srada Halife Alinin byk olu Hasan, Muaviye ile anlaarak, Halifelik iddiasndan vaz gemiti, ama bu Muaviyeye yetmiyordu. Hasann kars Cude bin Eas ile Peygamberin torununun ldrlmesi konusunda anlat. Hasann kars, altn ve Muaviyenin olu Yezit ile evlenme karlnda Hasan zehirleyerek ldrd (670). Muaviye vaat ettii altn verdi ama peygamberin torununu ldren, benim olumu da ldrr diyerek, evlilik vaadine uymad. Hasan, iiler tarafndan ikinci mam kabul edilir. 674 ylnda, Horasan valisi Ubeydullah, Ceyhunu geti. nce, tccarlar kenti Baykent haraca baland. Buhara nlerine gelindi. Buhara dihkan Buhar-hudat Bidun, kendi ifadesi ile 22 kuaktr Buhara dihkanyd. Bidun, Arap tehlikesine kar hem kent surlarn kuvvetlendirmi ve hem de Trklerden yardm istemiti. Ancak, 674 Arap istilasndan ksa bir sre nce ld. Yerine, aylk ocuu Tuada geti. Ynetim fiilen, Tuadann annesi Kaba hatuna kalmt. Kaba hatun, 15 yl eyaleti ynetti. slam ordusu Buhara nlerinde yardma gelen Trk kuvvetlerini yendi. Buhara derken, Kaba hatun ykl bir hara demeyi kabul ederek, dihkan ailesinin zarar grmesini nledi ve aile yerinde kald. Ubeydullah, Buharadan iki bin usta okuyu tutsak alp, Basra kentine yollad. Bunlar Basrada zel muhafz oldular. Bu okular ilk kle Trk askerleri kabul edilirler. Bunlarn askeri niteliklerinin stnl Araplar tarafndan ksa srede anlalmtr. Yeterli hara alan ve ganimete sahip olan Arap ordusu, klamak zere, Horasana geri ekildi.

Rum atei

Emeviler, Dou Roma mparatorluunu da bitirmeye alyordu. 674 ylnda deniz yoluyla gelen Emevi ordusu karadan ve denizden Constantinopolisi kuatt. Surlar nnde geen savalar btn yaz boyunca srd. K gelince, Emevi ordusu Kapda yarm adasna ekilerek, klad. 675 yl ilkbaharnda, kuatma tekrar balad. Bu srada, Suriyeli bir mimar olan Kallinikos suda bile yanan bir ate silah gelitirdi. Buna Rum atei dendi.

205

Constantinopolisin artk herkes tarafndan ad bilinen mehur surlar zaten Araplara geit vermiyordu. imdi birde buna Rum atei ilave olmutu. 676 ylnda, Horasann yeni Arap valisi Sait, Sod lkesine yeni bir akn dzenledi. Horasan valisi Sait, halife Osmann olu idi. Kaba hatun, Saite bamlln bildirdi. Bu srada, Sodlu ve Trklerden oluan bir ordu, slam ordusunun zerine yrmeye balamt. Arap ordusu Buharaya, dier ordudan daha abuk geldi. Bylece, Buhara ordusu Arap ordusuna katld. Bu srada, Kaba hatun, Sait bin Osmana, kentteki ileri gelen Trk ailelerinden 50 80 aras genci rehin verdi (say tam belirli deildir). slam ordusu Semerkant zerine yrd. Trk-Sod karma ordusu ile yaplan sava Araplar kazandlar. Semerkant hara demeyi kabul etti. Sait, Kaba hatundan ve evredeki tm kent devletlerinden hara alarak, seferi sonlandrp, Horasana geri dnd. Bu sefer srasnda ve zellikle Semerkant civarndan 30 bin dolaynda, ou Trk olan esir alnarak, esir pazarlarna yolland. 677 ylnda, Lbnan dalarndaki " Mardai " ayaklanmas ve Dou Roma donanmasnn Suriyeyi tehdit etmesi karsnda, Araplarla Dou Roma arasnda bar yapld. Bu bar Gneyde arpan ordular kapsayan bir anlamayd. Yoksa Emevi Dou Roma ordular birka yerde birden birbirleri ile kapmlard. Sasani ailesi de ran tahtndan vaz gemi deildi. Firuzun olu Narses, 678 ylnda, inli bir generalle birlikte, tahta sahip kmak iin Bat Trkmenistana geldi. inli General, Narsesi, Talas blgesindeki Trklere emanet ederek geri dnd. Narses, Toharistanda, yirmi yl, Trk Yabgular ile ibirlii yaparak dolat. Ama ran tahtn hi ele geirme frsat yakalayamad. 678 ylnda Dou Anadoluda, Roma kuvvetleri Araplara stnlk saladlar. Bunun zerine yaplan anlamayla, Ermeni topraklar ve berya (Grcistan) topraklarndan elde edilecek gelirin iki lke arasnda paylalmas konusunda anlald. Bundan sonra blge bazen Arap, bazen Romal valilerce ynetildi.

206

Monofisitler tekrar mahkum ediliyor

Hatrlanaca gibi, Dou Roma mparatoru Herakleios Monofizitler ile uzlam ve bir konsenss oluturmutu. Ancak, bu konsenss Ortodoks kilisesini rahatsz ediyordu. Tek Tanrl dinlerdeki her mezhep ve her dini yorum gibi, Ortodoks kilisesi de benim yorumum doru, bunun dndakiler kfirdir anlayn zerinden atamyor ve dier yorumlar karalamak iin elinden geleni yapyordu. Zaten kaybedilen topraklardan sonra, dini bir yorum birlii salanmt. Ortodoks reti iktidarda idi ve resmi reti niteliini koruyordu. Bir uzlamaya ihtiyac yoktu, onun yerine aykr grleri temizleyerek Tanrya hizmet etmei ba grevi sayyordu. Ortodoks mezhebinin ba olarak, Dou Roma mparatoru 4. Konstantinos, Constantinopolisde dini konsili toplad. Konsil Monofizitler ile uzlamay ret etti. Dou Roma kesin olarak monofizit gre karyd ve dmand. Emevi ordusunun Constantinopolis kuatmas yedi yl srd. Her yl ordu, kn Kapda yarm adasna ekiliyor, baharla birlikte kuatma tekrar balyordu. Emeviler, savalarn dnda souk ve salgn hastalklar nedeniyle de krlyorlard. Gelen takviye birlikleri, Constantinopolisin zenginliklerini yamalamak istei ile zor yaam koullarnn getirdii bezginlik arasnda bocalyordu. Sonunda, Araplar yamadan umutlarn kestiler. Emevi ordusu 680 ylnda kuatmay kaldrarak geri dnd. Yedi yl kuatmadan sonra baarsz bir ekilde Arap ordusunun geri dnmesi, hem mparator Konstantinosun, hem Dou Romann baarsdr. Ama ayn zamanda, Avrupann da kurtuluudur. Araplar, Constantinopolis kapsn ok zorlamlar ama aamamlardr. Bundan sonra, Kafkasya kapsn zorlayacaklardr. Bu srede, Araplarn Constantinopolis'e saldrmalar, Dou Roma'y tmden megul ediyordu. Tuna Bulgarlar hareket serbestisi kazandlar. Asparuh, Dobruca, Tuna ve umnu'ya kadar uzanan blgeye yayld. Bu blgelerdeki Alanlar ve Slav Antlar, birlie katldlar. Bulgar siyasi birlii amand ve gebe federasyonlarnn daha nce anlatlan btn zelliklerine, sosyal ve siyasi tablosuna uyuyordu. Byk aile, Kabile efi, htiyarlar meclisi, eli silah tutanlarn katld kabile meclisi gibi gebe kurumlar yaamaya devam ediyorlard. Zaman iinde zel mlkiyet olumu, servet farkllamas ve buna bal asillerin ortaya k balamt.

207

Bulgarlarn, bugnk topraklarna gelii ile beraber (680), orada konuulan Greke ve dier diller unutularak, Slav dili arlk kazanmaya balad. Dil deiimi ile birlikte kimlik deiimi de balad, yerli halk Slavlat. Sadece dalk blgelerde bugn Arnavut ve Ulah dediimiz toplumlar kimliklerini korudular. Volga Bulgarlar ise, zaten var olan ticaretin iine gelmilerdi. Ticaret Volga'ya, sadece Bulgarlar deil, Skandinav ve Slav'lar da ekmiti. Baltk - Karadeniz ve Orta Asya ticareti, milattan ok nce balam olan canl bir ticaretti. Volga kysnda oturan tm boylar bu ticarete katlrlard. Bylece, Volga Bulgarlar da ticaret yapmaya baladlar. Kuzeyin uzak blgelerine kadar ktlar. Bazen, ticaret, en ilkel biimi ile yaplyordu. Bulgarlarn Veslerle yapt ticaret byleydi. Bulgarlar, " Karanlklar lkesinde ki Fin kkenli Visolarla (Ves) " sessiz deiim " tarz ticaret yaparlard. Bulgarlar getirdikleri mallar belli bir yere brakrd. Mallarn deiim deerini belirten iaretler koyarak, oradan uzaklarlard. Vesler gelir, deiim iin getirdikleri mallar brakp, ekilirlerdi. Bulgarlar, al-veriten memnun kalrlarsa, Veslerin braktklarn, memnun kalmazlarsa, kendi mallarn alp giderlerdi. Volga Bulgarlarnn da dhil olduu, bu canl ticaret, eitli etnik gruplarn birbiri ile temasn ve karmalarn arttrd. Macarlar boylar, ok eski zamandan beri, Trk boylar ile karmt. Macar ve Fin'lerin atas Fin Ugor boylar ile Ogur Trkleri arasnda karmalar olmutu. Macarlar, eski yurtlar olan Ural dalarnn ormanlk alanlarndan, bozkra inmiler, oradaki Ogur Trkleri ile uzun zaman birlikte yaamlar, bir ksm Ogurlarla birlikte Kafkasya'ya gmlerdi. Kafkasyadakiler uzun zaman Onogur ynetiminde kalmt. Ural dalarnda kalan Macarlar da, oradaki Trklerle kararak, bir ksm " Bakurtlar " oluturmutu. Bugn Trk kabul edilen " Bakurtlar "n, Trklemi Macarlar olduu pek ok tarihi tarafndan iddia edilir. Bakurtlar iin " Bakr ", " Bakrt " adlar da kullanlr. ran efsanelerinde, " Gurkser " yani " Kurtba " diye geerler. Volga evresindeki Trkleme, Volga Bulgarlarndan daha nce buraya gelen, Suvar, Hun ve Sabar Trk kabilelerince balatlmt. Bulgarlar buraya geldikten sonra, Trkleme hzlanm, Fin kkenli eski halk zmsenmiti. Dou Roma'nn, Araplarla yapt savalar biter bitmez, Dou Roma dikkatini, genileyip, kuvvetlenen Bulgarlar zerine evirdi. 679 ylnda, mparator 4 c Konstantinos (Konstantin), Bulgarlara kar byk bir donanma ve ordu yollad. Orduya Konstantinos bizzat kumanda ediyordu. Tuna Bulgarlarnn efi Asparuh, gllerin, bataklklarn olduu blgede yava yava geri ekilerek ypratma savalar yapt. embere alnmakta olduunu anlayan Dou Roma ordusu korkarak, kat. Bu durumda, Dou Roma mparatorluu, bakenti Pliska olan yeni Bulgar devletini tand ve hara demeyi kabullendi. Dou Roma mparatoru Konstantinosun ars zerine toplanan III. Constantinopolis Konsili (680681) Monoteistlii mahkm ederek Khalkedon (Kadky) Konsilinde (451) belirlenen retiyi benimsemitir.

208

Kltrn Kayb

VII yzyln sonuna doru, Bat Avrupada kilise rgtlenmesinde bir gerileme meydana geldi. Galya, Frank egemenliinde, iman birliine kavumutu. Bunu daha nce eitli defalar grmtk. Galyada ilahi tartmalar ve sapknlklar Merovenj dneminde olmad. Kral kiliseyi maddi ve manevi olarak destekliyordu. Kilise mlklerine dokunulmuyor, kilisenin mali ykmllkleri bulunmuyordu. Zaten, selamete erebilmek iin, herkes kiliseye bata bulunmakta neredeyse birbiri ile yar ediyordu. Bu atmosferde dinsel kurulularn serveti gittike artt. Bir asr nce, piskoposlar Galya-Romal bozulmam ailelerden seiliyorlard. Merovenj dnyas zlmeye balaynca, bir sre, kilise kurumlar, en canl ve en salkl organ olarak ayakta kaldlar. Ama Merovenj krallar, manevi bir deeri olmayan ve evrelerini smrmekten baka bir ey dnmeyen kiilere, piskoposluk grevlerini datmaya balaynca, bu kurumlar da kmeye baladlar. Ulusal konsiller, Frank kilisesinin ynetim birliini ve disiplinini srdren organlard. Ulusal konsiller gittike daha seyrek toplanmaya baladlar. 696 ylndan sonra ise hi toplanmadlar. Bundan sonra pek ok piskoposluk makam da bo kalmaya balad. Kilisenin temel esi piskoposluklard. Piskoposluk kurumunun zayflamas, vahim sonulara gebeydi. Galyann kuzeyinde, hala aman dini veya onun deiik versiyonlar hkm sryordu. Hristiyan iman geriliyordu. Manevi yaamdaki gerileme rflerde de gerilemeye neden oluyordu. zellikle aristokrat evrelerde bozulma alm ban gitmiti. Evlilik ahlak kalmamt. Nikhsz yaama her yanda yaygn bir haldeydi. Adalet mekanizmasn kimse altrmyordu. Gce gle karlk veriliyor, alma adaletin yerine geiyordu. ocuk lmleri ok fazlayd. Ortalama mr ksayd. Roma gelenekleri bozulmu, Germen rf ve adetleri iyice szmt. Galyada bir nemli bir eksiklik de aydnlarn bulunmamas idi. Uzun zamandr sistemli klasik bir Latince eitimi yaplmyordu. Gemi alarn aydnlatc ve dndrc eserleri ortalktan kalkmt. Bunlar artk, baz keiler dnda kimse hatrlamyordu. Dou Roma ile ilikiler koptuundan, doudan batya kltr ak da olmuyordu. Hristiyan dnyas, kendini yenilemeden hem banazln batana doru gidiyor ve hem de gebelerin dininin hurafe ksmlarndan etkileniyordu. Roma kltr mirasnn srdrlmesini salayacak metinlerin bazlar manastrlarn elindeydi. Ancak bu manastrlar, Galyada deil, genellikle talya, Britanya ve Akdeniz kylarndayd. eliik bir ortam vard. Bir yanda Hristiyan iman geriliyor, dier yandan, Hristiyanln din olarak aman kltr iinde yaylmas devam ediyordu. VII yzylda, pek ok nl piskopos, 209

Saint Eloi, Saint Suplice, eski Roma dnyas dna seferler dzenleyerek, putlar yakp, ykmlard. Bunlar, amanlarn eski tren yerlerini ya bir ehidin veya bir melein korumasna veriyor, yani onun adyla adlandryor ve bylece, eski kltr kendi Hristiyan inanlaryla btnlemi oluyorlard. Yaplan aman tren yerlerinin Hristiyan kutsal yerleri haline getirilmesiydi. Hristiyan din adamlarnn uzun sredir devam eden krsal kesimi ve gebeleri Hristiyanlatrma abalar semerelerini vermeye balam ve tarm klt trenleri Hristiyanlamt. Sonra, kuzey Galya hzla Hristiyanlamaya balad. Mezarlarda, aman iaretlerinin yerine Ha iaretleri grlr oldu. Hristiyan dini, Bat krsal yaam biimine ve anlayna uygulanyordu. Germen istilas ile birlikte, yepyeni ve ok gl bir sanat Roma lkesine girmiti. Bu sanat aman kkeni nedeniyle hayvan biimlerini yorumluyordu. Bunun yan sra silah retmeye dnk ve maden ileyen bir demircilik sanat da gebelerle birlikte gelmiti. Roma dnyas ile Germen dnyas kaynamaya balaynca, demircilik sanat altn ve deerli talarn ilenmesine dnk bir vehe kazand. Roma estetiinden tamamen farkl olan bu sanat, kuzey Galyada kendine uygun bir ortam bulup, gelimeye ve deimeye balad. Kuyumcular nce byk boyutlu ilere giritiler, sonra bronz dkm ve demir zerine ssleme yapmaya koyuldular. Yeni teknikler uyguluyorlard. Ksa sre iinde insan yzn betimlendirmeye, biimlendirmeye baladlar. VII yzyln sonuna doru kuyumcu atlyeleri le-de-Francea (Paris) tandlar. Sanatlar orada, yumuak kalker zerinde insan yznn kabartmasn yeniden yapmaya baladlar. O zamana kadar, heykeltraln merkezi, Prenelerdeki mermer ocaklarnn evresi idi. spanyada ise, Roma kltrnn knden sonra genel bir gszleme yaand. Vizigotlarn Germen kltr, Roma uygarln bozacak kadar nemli, ama yaama yeni bir g ve canllk veremeyecek kadar zayft. Bu kltrn kaybetmi lkeyi, Mslmanlar 711 ylnda kolayca ele geireceklerdi. Galyada, VII. yzyln sonlarnda, Man denizi kysndaki yeni limanlarda Anglosakson misyonerler karaya kmaya baladlar. Anglosakson misyonerlerde, Galyadaki din adamlarnda olmayan bir ey vard. Onlar az ok antik kltr tanyorlard. Dier yandan, Adada Hristiyan dini, Karaya gre daha saf kalmt, ama kurallar daha sertti. Anglosakson misyonerler, kendilerini Romadaki Papaya daha bal hissediyorlard. Anglosakson misyonerler, Frank krallnn hala Hristiyan olmam dou snrlarndaki halklar Hristiyanlatrmak amac ile yola kmlard. Ama sonu umulandan ok fazla oldu. Saray nazrlarnn ynettii en gl Bat Avrupa Hristiyan devleti olan Franklar ile Papalk arasnda iliki kuruldu. Latin kltr; Paristeki gen Galya-Frank sanat ile karlat.

210

Kerbela

Muaviye, Alinin byk olu Hasan ile uzlaarak Hasan hakkndan feragat ederken, Muaviye, lmnden sonra halifelii Alinin soyuna brakaca szn vermiti Ama 680 ylnda lrken, yerini olu Yezite brakt. Yezit ibn Muaviye, ancak yl halife olabildi. Yezit halife olunca, M.S. 680 ylnda, Alinin kk olu Hseyin, hakknn elinden alnd ve verilen szn tutulmad gerekesi ile Yezite ba kaldrd. Hilafetin vesayet yoluyla gemesinden herkes rahatszd. Kfeliler, Hseyine mektup yazarak, Kfeye gelirse ona biyat edeceklerini bildirdiler. Bu temayl zerine Yezit Basra valisi Abdullah bin Ziyad Kufeye vali atayp, onun aracl ile Hseyini kontrol altna almak istedi. Hseyin, durum tespiti yapmas iin temsilcisi Mslim bin Akl Kufeye yollad. Abdullah bin Ziyad, Mslim bin Akl yakalatarak, nce ikence ile taraf deitirmeye zorlad. Bunu baaramaynca da, kafasn keserek, Kufe sokaklarnda dolatrd. Abdullah bin Ziyad, Kufe halkn yldrmak istiyordu. Mslim bin Akln kesik kafas bu ie yarad. Kufe halk ylmt. Hseyin ailesi ile birlikte Kfeye giderken, Frat nehri yaknlarnda Kerbelada Yezitin yollad Hurr bin Yezit komutasndaki 2.000 kiilik ordu tarafndan yolu kesilip, kuatld. Kufeye gitmeye alan muhacirler ocuk, kadn, toplam 155 kiiydiler. Bunlarn iinde savaabilecek olanlar 32 svari ve 40 yaya olmak zere sadece 72 kiiydi. Emevilerin muhacirlerin yolunu kesen 2.000 kiilik ordusuna, Sad bin Ebi Vakkasn olu Amr komutasnda 4.000 kiilik bir kuvvet daha katld. Bylece Emevi kuvvetleri 6.000 savaya ulat. 6.000 kiilik ordu 155 kiiyi sarm, yerinden kprdatmyor, yaknlarndaki sudan bile almasna msaade etmiyordu. Hseyin ve kafilesi susuz kalp, sonunda Yezite biat etmek zorunda kalacakt. Hseyin boyun emedi ve sonunda susuz leceine savaarak lmeyi yeledi. Sabah gne dounca balayan bu eitsiz sava, gn batmna kadar srd. Emevi ordusu isteksiz savayordu. Aslnda Peygamberin torununa kl eken herkes korkuyordu. Bir lahi mdahale bekleniyordu ama olmad. Akama doru Hseyinin lm zerine sava sona erdi. Emevi komutan, Hseyinin lp lmediinden emin olmak istiyordu. Bunun iin Peygamberin torununun ban elindeki sopa ile grmek iin evirince, kalabalktan bir ses ykseldi Yava ol, Allahn habercisinin dudaklarn o yzde grdm ben . Amr, llerin balarn keserek Kufe valisi Abdullah bin Ziyada yollama emri almt. Bu emri yerine getirdi.

211

Kerbelada Hseyinin olu Ali (Zeynelabidin) de bulunuyordu. Halife Ali olu Hseyini, Medineye getirilen devrik Sasani mparatoru Yezdigirtin kzndan biri ile evlendirmi ve 655 656 ylnda, Ali (Zeynelabidin) bu anneden domutu. Hastaland iin savaa katlamam, daha sonra da ailenin kadnlar tarafndan yorganlara sarlarak saklanmaya allmt. Ayrca, Kerbelada leceini anlayan Hseyinin, olunu, slale devam edebilsin diyerek, geri planda tuttuu da sylenir. Hseyini ldren gurubun lideri amir, Aliyi (Zeynelabidin) ldrmek istemi, ancak, ordu komutan mer bin Sad buna izin vermemiti. Kerbela katliamndan kurtulan kadnlar yanlarnda Hseyinin lmden kurtulup tek sa kalan hasta olu Zeynel Abidin olmak zere, boyunlarndan zincirlenerek, paralanm cesetlerin arasndan geirilerek nce Kufeye sonra da ama Yezite gtrldler. Hseyinin kz kardei Zeynep dayanamam baryordu: Ya Muhammed, sana semann melekleri salt ve selam gtrsn. te senin Hseyinin, kanlara bulanm, uzuvlar kesilmi, kzlar esir, zrriyetin maktul . iilerce nc imam kabul edilen Hseyin ve yanndakiler, Kerbelada vahice katledilmilerdi. Peygamberin torununun ve en yaknlarnn ldrlmesi, slam leminde byk bir korku ve heyecana neden oldu. Bundan sonra, M.S. 692 ylna kadar bastrlamayan yeni bir ii ayaklanmas balad. Artk iilik bir mezhebe dnmt. iilerin aslnda Hseyini Kerbelada yeteri kadar destekleyip, desteklemedikleri tartma konusudur. Kerbeladan sonra ii muhalefetinin inatla direnmesinde, ilerindeki eziklik de rol oynam olmaldr. Halk arasnda bu katliamda parma olanlarn asla cennet yz gremeyecekleri syleniyordu. Hseyin iin yazlan atlar her yerdeydi. Yezit saraynda bile protestolara uruyordu. Tepkinin yaygnl, Yeziti korkuttu. Bunun zerine Kerbela esirlerine kar davranlar deimeye balad. Onlarn her ihtiyalarn karlayaca sz vererek, esirlerini Medineye uurlad. Katliamn sorumluluunu da Kufe valisi Abdullah bin Ziyadn zerine atmaya alt. Zeynelabidin de, Kerbeladan sonra Medineye ekilerek, din meseleleri ile uramaya balad. Asl ad Ali bin Hseyin olan Zeynelabidine bu ad, ibadete olan ar dknl nedeniyle verilmiti. iiler tarafndan drdnc mam kabul edilen Zeynelabidin 712 ylnda ld.

212

Emevilerin Kabesi karlardr

Emeviler Kerbeladan sonra rakipsiz kaldklarn sanyorlard. Hlbuki Mslmanlarn fkesi yle bykt ki, Mekke ve Medinede, bu iki kutsal merkezde halk Emevi iktidarn ret etmeye balad. Zbeyrin olu Abdullah, Kerbela vahetini hutbe okuyarak telin etti. Mekke halk Abdullahn balarna gemesini istedi. Hatrlanaca gibi babas Zbeyr Mslmanln ileri gelenlerinden biriydi, Halife Aliye, Ayenin yannda bakaldrm ve Cemel savanda lmt. Benzer bir gelime de Medinede yaand. Yezit ikna etmek iin Medine ileri gelenlerinden bir heyeti ama, yanna davet etti. Ancak oradaki rvetli, arapl, raksl, danszl ve sefih hayat Medine heyetini akna evirdi. Heyet Medineye dndnde Allaha ahitlik ederiz ki biz onu azlettik dediler. Yezitin silah tam ters tepmiti. Medine Abdullah bin Hanzalaya biat etti ve Yezite kar ba kaldrd. Zeynelabidin, bu isyana karmak istememi ve istei de isyanclarca kabul edilmiti. Zeynelabidin yanna kendi ailesini ve Mervan bin Hakemin ailesini alarak, Medineden ayrlp, gitti. Daha sonra Mervan onu Emevilerin hmndan koruyacaktr. Yezit, iki kutsal kentteki direnileri yok etmek iin yal Mslim bin Ukbetil-Meri komutasnda 12 bin askerden oluan bir orduyu yollad. Medine kuatld. Kanl arpmalardan sonra Abdullah bin Hanzala tm erkek ocuklar ile birlikte ld. Medineye giren Emevi ordusu kenti gn boyunca yamalad. Medine harap olmutu. Kentte pek ok slam sekini katledilmi, tecavzler gereklemi ve yangn kenti tannmaz hale getirmiti. lenler arasnda 700 Kuran hafz da vard. lenler iinde 80 Sahabenin de bulunduu sylenir. Artk Bedir savanda Peygamberle birlikte arpanlardan hi kimse sa kalmamt. Sra Mekkeye gelmiti. Yezitin yal komutan Mslim bin Ukbetil-Meri ld. Yezit komutay Hseyin bin Nmeyre verdi. Mekke sava iddetli bir saldr ile balad. Mekke direnince de mancnk ateleri balad. Kayalardan biri Kbenin tayc direklerine isabet etti. Kbe yklp, kan yangnla yanmaya balad. Ate Hacer-i Esvet tan da drde bld. Her eye ramen Mekke direniyor, teslim olmuyordu. Bu srada Yezitin lm haberi geldi. Yezitin halifelii 3 yl srebilmiti. Bu dnemde, Ukbe bin Nafi komutasndaki Emevi ordular, Kuzey Afrikann tmn fethederek, Atlas okyanusuna ulamlard. 680 ylnda, Muaviye'nin lm zerine, slam devletinde kan byk i kargaa, komularn iine yaramt. Ayn dnemde, Hazarlar, Kuzey Karadeniz'deki Bulgarlarn bir ksmn, Macar ve Slavlar egemenlikleri altna alarak, Ukrayna ve Krm'a 213

kadar genilediler. slam devletindeki i kargaa, 681 ve 682 de Grc ve Ermenilerin ayaklanmasna imkn verdi. Hazarlar, bu frsattan yararlanarak, gney Kafkasyay yamalamaya baladlar. Yezitin lm haberini alan komutan Hseyin bin Nmeyr, hemen Abdullah bin Zbeyre sen halifelie daha layksn, gel ama gidip, ynetimi ele geirelim diye haber yollad. Abdullah bunu kabul etmeyince de kendi Mekke kuatmasn kaldrp, ama gitti. Yeni halife Muaviye bin Yezitti. Yeni Halifeye ramen Hicaz, Yemen, Irak, Msr Mslmanlarnn byk ounluu Abdullah bin Zbeyre biat etmeye devam ettiler. Hilafet tekrar ikiye blnmt. Abdullah bin Zbeyr bir Snni idi ve Emevilere kar bu bakaldr, iiler ve Haricilerce desteklenen bir Snni bakaldrsyd.

214

Trk budunun canlan

Asya'da ise, 630 ylnda dalan Dou Trk siyasi birlii, 680 ylna kadar bir daha kurulamad. Bu arada, in saraynda bulunan Aina soyundan Trk prensleri zaman zaman, imparatora ba kaldrarak, baz giriimlerde bulundular. Ancak baarl olamadlar. Aina soyundan Kutlu ise, Kuzey in'deki dank Trk boylarn toparlayarak, tken'de Dou Trk siyasi birliini tekrar kurmay baard. Trk tarihinin bu blmn, Orhun antlar sayesinde, ilk kez Trklerin kendi kaynaklarndan renilebilinmektedir. Kutlu kaan ie ok az kii ile balamt. evredeki boy kalntlar, Kutlu Kaann etrafnda toplanmaya balad. Gelenlerden biri de, inililerin " ihtiyar kurt " dedii Tonyukuk idi. Tonyukuk (A-shih-te Yan-chen), ansi eyaletinin kuzeyinde oturan bir memur ailesinden geliyordu. in kltr ile yetimi bir in memuruydu. Kutlu Kaana katlarak, eski kimliini ret etmi ve bilge bir yardmc, nemli bir komutan olmutur. Kutlu, ilk balarda, kaanlk iddia edebilecek bir gte deildi, olsa olsa bir ef idi. Trklerin etraf hasmlarla evriliydi. Gneyde in, Kuzeyde Ouzlar, Douda Mool kkenli Kitaylar vard. Bu srada, Tula nehrinin kuzeyinde yaayan Tles boylarna " Dokuz Ouz " denir. Ouzlar, Trklerin glenmesinden tedirgindiler. in ve Ktay'a eliler yollayarak ittifak nerdiler. Ancak, bunu haber alan Kutlu, ittifak gerekleemeden, Ouzlara saldrd. Dokuz Ouzlar 3000 asker, Kutlu'un Trkleri 2000 askerdi. Kutlu kazand ve Ouzlar Kutlu'a baml hale geldiler. Ouzlarn katlmas ile glenen ve tken'e yerleen Kutlu, 682 tarihinde, lteri ad ile Kaanln ilan etti. Yeni siyasi yaplanma Trkler ile Dokuz Ouz'a dayanyordu. lteri Kaan, kardei Kapgan' ad, kardei To-si-Fu'yu Yabgu unvanlar ile boylarn ynetim ve komutasna atad. Tonyukuk, Kaann ba danman ve bayardmcs yani " Aygui " idi.

215

lk Resmi Kuran Yaklyor

Yezitden sonra Muaviye II ve Mervan I ksa sre halife oldular. Mervan I ibn Hakem, 684 ve 685 yllarnda halifelik yapt. Halife merin kz ve Peygamberin elerinden Hafsa lene kadar birinci Kuran sandnda saklamt. Hafsa lnce, Mervan ibn Hakem, bu ilk Kuran alarak yaktrd. Bu yaktrma iini neden yaptn, Mervan yle aklamtr. Bunu yaptm nk Onda yazl olanlar, resmi Kurana yazlp, geirilmi ve korunmutur. Korktum ki aradan uzun zaman getiinde kukucu kimseler bu (resmi) Kuran hakknda pheye derler. Gnmze kadar ilk Mslmanlardan pek ok eya gelmi olmasna ramen (Peygamberin sakal, elbisesi vs), vahiylerin ilk yazld derilerin, talarn, kemiklerin, tahtalarn ve ilk derlenen Kurann (Zeydin derlemesi), dier Kuran derlemelerinin (beyy ibn Kabn derlemesi, Abdullah ibn Abbasn derlemesi, Muhammedin elerinden biri olan Ayenin derlemesi, Alinin derlemesi) gnmze kadar ulaamam olmas garipsenecek bir durumdur. Mslmanlarn, hatralara ne kadar sahip kt ve bunlar titizlikle koruduklar bellidir. Hadis ve snnetin oluturulabilinmesi iin, Peygamberin szleri, davranlar, eylemleri, mimikleri, velhasl her ey, cmbzla ayklanyormu gibi bir hassasiyetle, toparlanm ve saklanmtr. Ama Kuran sure ve ayetlerinin ilk yazldklar paralar yok olmulardr. lk Kuran derlemeleri yok olmulardr. Bunlarn hepsinin kaybolduunu sylemek mmkn deildir. Bunlar resmi Kuran tek kalsn ve Vahiyler arasnda eliki kmasn diye, bilinli bir tarzda yok edilmilerdir. Burada da Mslmanlkta siyasetin ne denli nemli olduunu grlmektedir. Devlet karar vererek, bir Kuran yani Allahn szlerini, dierlerine stn veya daha doru kabul ederek, semi ve dierlerini yok etmitir. Hlbuki slamda Allah ile kul arasna kimse giremez. Din adamlar snf ve birilerinin Allah adna karar vermesi yasaklanmtr. Buna ramen, birileri karar verip, uygulamtr. Bu uygulama, sonu itibar ile amacna da ulaamam, Mslmanlar arasnda blnmeler olmasn da nleyememitir. nsan akl var olduka, yorum farklar ve gr ayrlklar hep olacaktr. Ebu Bekir zamannda Zeyd tarafndan toplanan ilk kurann toplanp, toplanmama tartmalar srerken, Ebu Bekir, mere bunu yapmak dorumu. stese idi, Peygamber salnda yapmazmyd? demiti. Ama peygamber'in kuvvetli bir olaslk ile yapmak istemediini, daha sonrakiler yapmlardr. Mervan bin Hakemin halifelii dneminde, Mekkede ortaya km olan Snni arlkl muhalefet kendi iinde paralanmt. iiler kendi yollarna gitmi, Hariciler kendi yollarna gitmi, Mekkede Abdullah bin Zbeyr gszlemiti. Ancak ayrma bu kadarla 216

kalmyordu. Yeniden herkesin herkesle savat bir dnem balyordu. iiler, Snnilere kar, Hariciler her ikisine kar, Snniler iiler ve Haricilere kar bir iddet ve vahet gittike ykseliyordu. Yakmalar, Kafa kesmeler, el ayak kesmeler, saf deitirmeler, kuralna uygun savalar, gerilla savalar, pusular, yol kesmeler, ev basmalar, suikastlar derken Mslmanlar acmaszca birbirlerini katledip duruyorlard. Vahetin ve acmaszca birbirini ldrmenin sonucunda gler ykseliyor gibi grlyordu. Sanki Snniler daha gleniyor, sanki iiler daha gleniyor, sanki Hariciler daha gleniyordu. Ama aslnda ekonomik gc elinde tutan ve ynetim tecrbesi tm guruplardan daha fazla olan Emeviler kendilerini topluyorlard. Mslmanlarn birbirini yok eden savalar, Emevilerin yolunu ayor, iktidarlarnn devamnn zeminini hazrlyordu.

217

Kabe Bombalanyor

Douda Trk budun glenirken, Batda Araplar, Ceyhunu bir daha getiler. Arap valisi Selm bin Ziyad, 681 683 yllarnda Semerkant alarak klk karargh yapt. Arap ordusunun Hocende yapt akn, yenilgi ile sonuland. Bunun zerine tm Sod lkesinde bir isyan balad. syana Buhara da katld iin Selm Buhara zerine yrd. Buharaya yardma gelen Trklerden ve Sodlulardan oluan ordu, Selm tarafndan bozguna uratld. syann nderi Bandun ld. Seferden Araplar byk ganimet toplamlard. Her Arap atlsnn payna 2400 dirhem dt. Araplar, Ceyhunun te tarafnda tam baar salam ve durumlarn kuvvetlendirmeye balamken, Emevi devleti iinde i sava patlad. Horasanda Arap kabileler birbirine girdi. M.S. 685 ylnda, Mervan bin Hakem yastkla boularak ldrlnce, Abdlmalik halife oldu ve 705 ylna kadar hkmdarlk yapt. Abdlmalik, ilk i olarak iyice zayflam olan i otoriteyi kuvvetlendirmeye yneldi ve isyanclarla savamaya balad. Kendine yardmc olarak ad zalime kan Haccac semiti. Emeviler nce bir bir Abdullah bin Zbeyre biat eden topraklar ele geirerek, Abdullahn kaynaklarn kuruttular. Mekke yeteri kadar yalnzla itildiinde, Haccac Mekkeyi kuatt ve mancnk ile dvmeye balad. Ha zamanyd ve Emevilerin eylemi Ha farznn yerine getirilmesini engelliyordu. Halife merin olu Abdullah araya girerek, Ha sresince Emevilerin Mekkeyi bombardman etmelerini nledi. Ha sresi bitince, Haccacn mancnklar tekrar ilemeye baladlar. Mancnk ile atlan talarn bazlar Kbeyi isabet ederek, Mslmanlarn kutsal mabedinin yklp, hasara uratmasna sebep oluyordu. Siyasi karlar o kadar nemlidir ki, Allahn evi olarak tanmlanan Kbenin yklacak olmas bile sava durduramamt. ktidar, Mslmanln be artndan biri olan Hac farznn engellenmesinden daha nemliydi. Emeviler iktidarn bilincine sahiptiler. Yamurlu ve frtnal bir gnde, mancnk talar Kbeye derken, bir yldrm, talar atan byk mancnn zerine derek, oradaki 12 askeri ldrd. Emevi askerleri, yldrm Allahn yolladn dnerek byk bir korkuya kapldlar ve sava braktlar. Bunun zerine Haccac mancnn bana bizzat geerek bombardmana devam etti. Haccac, bir taraftan mancn kullanyor, bir taraftan da askerlerinin maneviyatn kuvvetlendirmeye alyordu: Korkmayn, Hicaz lkesinin deti byledir. Her vakit yldrm der. Bugn sizi yakan yldrm, yarn onlar yakar . Hakikaten de her yere yldrm dyordu. Mekkeye de

218

yldrmlarn dtn gren Emevi askerleri yava yava korkularndan syrlmaya balamlard. 40 bin askerin aylarca sren acmasz saldrlarnn sonucunda Mekkenin dayanacak hali kalmamt. Yer yer aman isteyip, teslim olan Mekkelilerin says gittike artyordu. Bu srada, Haccac, Abdullah bin Zbeyre can gvenlii ve hayat boyu gelir vaat ederek, teslim olmaya aryordu. Abdullah, ok sayg duyduu annesi Esma hanmn fikrini ve onayn aldktan sonra, erefsiz bir hayat yerine erefli bir lm seti. Abdullah bin Zbeyr bir avu yolda ile birlikte saldrya geti. arpa arpa ldler. Haccac, Abdullah bin Zbeyrin kafasn kestirip, ama yollad. Gvdesini de yksek bir diree astrp, tehir ettirdi. Abdullah bin Zbeyr Hicretle yatt. Bu yal ama onurlu beden imdi Mekke kentinin zerinde bir bayrak gibi sallanyordu. Mekke 9 yl boyunca Emevi iktidarndan bamsz yaamt. imdi 7 ay sren savatan sonra, yaklm ve yklm kenti Haccac zorla Emevi halifesi Abdlmelike biat ettirdi. Horasanda, Kays airetinden olan vali Abdullah b. Hazm, Emevi halifesi Abdlmelike kar isyan etti. Abdlmelik, vali ile anlamaya alt. Horasan gelirini on yllna ona brakmaya raz oldu. Tek istei, halifeye ballk yemini etmesiydi. Ama vali buna yanamayp, kendi adna altn paralar bastrd. Bunun zerine Tamim airetine mensup kuvvetlerle, Kays airetine mensup kuvvetler birbiri ile atmaya baladlar. Abdlmalik, Haccac tm dou ilerinden sorumlu bir nevi genel vali olarak Iraka atad. Dou Roma mparatoru Konstantinos, 33 yanda iken 685 ylnda ld. Yerine, Herakleios slalesinin son mparatoru olarak ustinianos II (685 695, 705 711) tahta kt. Tam ismi ustinianos (Justinyanus) II. Rhinotmetosdur. Bu srada Mslmanlarla mcadele iinde olan gney ve dou cephelerinde durum iyi deildi. Ancak, Emevilerin i sorunlar nedeniyle, Halife Abdlmalik Dou Roma cephesini salama almak istiyordu. Bar istedi. Yaplan bara gre, silahl mcadele durduruldu ve Emeviler, Dou Romaya vergi vermeyi bile kabul ettiler. Merdailer, Amanos dalk blgesinde oturuyorlard. Bunlar Dou Roma egemenliini kabul etmiler ancak slam topraklarna yaptklar aknlardan vaz gememilerdi. Halife Abdlmalik, mparator ustinianos ile temasa geerek, bu aknlar durdurmasn istedi. Dou Roma da Merdaileri snr blgesinden alarak i kesimlere yerletirdi. ustinianos II 688 ve 699 yllarnda Slavlara kar seferler dzenleyerek onlar yendi ve Slavlarca igal edilmi olan Selaniki geri ald. Bu durumda Slavlar da Dou Roma egemenliini kabul etmek zorunda kaldlar. Ayrca, 80 000 Slav, Mslmanlara kar mcadele edebilmeleri iin Anadoluda Opsikion themasna yerletirildi. Bu srada, Douda, Trkler (Gktrkler) gittike glenmekte ve tekilatlanmaktadrlar. in garnizonlar ve eyalet merkezleri yamalanarak, glenme salanyordu. 682 ve 687 tarihleri arasnda defalarca ansi ve Hopei eyaletleri yamaland. Ancak yine bu dnemde, defa daha Ouzlarla kapmalar oldu. Ouzlar, Aina soyunun ynetiminden ok mutlu olmasalar gerekti. Ancak, her eye ramen, genelde, gen Gktrk devletinde, yamalar sonucu, in'den elde edilen ganimetlerle iler yolunda gitmekteydi. Bu esnada, in'de T'ang hanedan, saray entrikalar yznden, d siyasetle fazla ilgilenemiyordu. Bu da lteri Kaann iini kolaylatryordu.

219

Kralie Wu

683 ylnda Kao-tsung lnce, tahta kralie Wu'nun olu kt, anakralie Wu vasi olarak ynetimi ele ald. Wu, nceki imparator T'aitsung'un karlarndan biri idi. mparatorun lmnden sonra, adetler uyarnca rahibe oldu. Ksa bir sre sonra, len mparator T'aitsung olu mparator Kao-tsung, Wu'ya k oldu ve onunla evlenerek, Wu'yu meru imparatorienin yerine imparatorie yapt (665). 674 ylna gelindiinde, sarayda ipleri eline imparatorie Wu almt. Kao-tsung lnce de, tahta meru varis yerine kendi olunun kmasn salad (683). Bu srada ine Trk aknlar devam ediyordu. 685 ylnda Trk ordular Taiyan kylarna vardlar. 687 ylnda Pekin blgesi talan edildi. Wu, bir sre sonra tahtaki olunu deitirip, baka bir olunu tahta kard. Sonra bu da yetmedi, 690 ylnda kendini " Chou " slalesi mparatoriesi ilan ederek, tahta kendi kt (690705).

685 ylna gelindiinde, gney Kafkasya'da Hazar aknlar younlamt. Hazarlar, Grcistan, Ermenistan ve Azarbeycan'n bir ksmn aldlar. Ermeni prensi Grigor Mamikonyan ve bir Grc prensi yaplan savalarda ldler. Hazar ordusu, byk ganimetle kuzeye dnd. 689 ylnda Lazlar Dou Romaya ba kaldrdlar. Dou Roma mparatorluu da Laz kralln kaldrarak baa Laz Patrii Eristav S. Bornukisdzeyi geirdi. Lazikada bundan sonra Araplar gelene kadar nemli bir deiiklik olmad.

220

Franklar Toparlanyor
Bat Avrupa, bu yzyln balarnda, birbirinden kopuk birka merkez hari vahi bir yerdi. Toplumlarn eski dinlerinden gelen inanlar, Hristiyan dinine girip, onu deitirmiti. Aristokrasi hibir disiplini tanmadan kendi bildii ve istedii gibi davranyordu. Aristokrasi kltrszd, kabayd ve ne yaptn da pek bilmiyordu. Yapt sadece etrafna iddet samakt. lkel yntemlerle ilenen toprak gittike daha verimsiz oluyordu. Tek zenginlik kayna olan toprak etrafn beslemekten uzaklatka, Bat Avrupa halk da lkesini brakp gidiyordu. Kta boalyordu. Kta bir de d tehditler altndayd. Kuzeyin aman inanl topluluklar mevsimsel olarak aknlar yaparak, alabilecekleri her eyi gelip, alyorlard. Douda Avarlar, i blgelere aknlar dzenliyorlard. Gneyde ise yeni din slam gelmi oturmutu. Ksa zaman sonra, slam, spanyada Vizigot kralln ykacak, Pirene dalarna dayanp, ilerlemesini srdrecekti. Merovenj krallarnn otoritesinin yok olmas ile birlikte, otorite saray nazrlarna gemiti. Artk fiili iktidar Marovenj krallarnn deil saray nazrlarnnd. Bu Frank krallklarndan biri de Austrasia adl krallkt. Austrasiann nfusu azd, aristokrasi daha lmlyd, Hristiyanlk dier krallklara nazaran daha az deimiti ve dine daha fazla deer veriliyordu. Austrasia, Marovenj dnemi Frank krallnn kuzey dou topraklarna verilen isimdi. Bugnk dou Fransay, bat Almanyay, Belika ve Hollanday kapsayan topraklard. Metz ve zaman zaman da Rheims idare merkezi olmutu. Dousunda Saksonya vard. Batsnda Neustria blgesi bulunuyordu. Gneyinde Baviyera vard. Austrasiann dousunda ki Saksonya Elbe nehrine kadar uzanyordu. Austrasiann batsndaki Neustria, Loire nehrinden ngiliz kanalna kadar olan ve bugnk Fransann kuzey blgesini oluturan topraklard. Paris ve Soissons nemli kentleriydi. Aquitaine ise, Loire nehri ile Pirene dalar arasnda kalan ve bugnk Fransann Bat blgesini oluturan topraklard. 687 ylnda, Austrasia nazr Herstalli Pepin (Pippin) Marovenj krallklar ve nazrlar arasndaki mcadelelere son vererek, pratikte btn Frank topraklarnn hkimi haline geldi.

221

Banker Mabetler

Tibetliler, 688 tarihinde inlileri ar bir hezimete urattlar. Ama in entrikalar bitmek bilmiyordu. in byk paralar harcayarak, 699 da, Tibeti iten kartrd ve gsz drd. Bu dnemde in saray, Trklere nemli grevler vermitir. klan askeri seferlerde, mutlaka Trklerden olumu birlikler bulunuyordu. To-ba ailesi st devlet memurluklarna getirilmiti. Ancak, Trklerin devler iinde kuvvetlenmesi, dier aileleri endieye sevk ediyor ve gizli bir muhalefete yol ayordu. Wu dneminde, bakent yeniden douya Lo-yang'a tand. Ticaretin artmas ile inde banka gibi alan Budist mabetlerin gelirleri de artt. Mabetlerde byk sermayeler toplanyor ve bununla topraklar satn alnyordu. Budist tapnaklar, bir taraftan da, sikkeleri eriterek Buda heykellerine ve tersine heykelleri eriterek sikkeye evirerek, para zerinde, ilerine geldii gibi oynuyorlard. Yani, Budist tapnaklarnn, in ekonomisi zerinde etkisi mthiti. Dou Brokrat " memur kkenli toprak lordu " aileleri, mparatorie Wu'ya destek vermilerdi. Bunlar, sarayda Trk nfuzunun artmasna ve Dou brokrat ailelerine muhaliftiler. Budist tapnaklar ile organik bal olan tccarlar da kralieye destek verenlerdendi. mparatorie Wu, hem Budist tapnaklarna byk parasal yardmda bulundu ve hem de Budizmi resmi devlet dini haline getirmeye alt. 689 ylnda, slam dnyasnda Horasanda isyanc vali Abdullahn olu Musa, Tirmizi ele geirip, Trklerle ibirlii yaparak glenmeye balad. 691 ylnda Trk (Gktrk) Kaan lteri Kaan ld, Bu srada oullar Bilge sekiz, Kltegin ise yedi yandayd. Kaan, lteri'in kardei, inlilerin Mo-'o (Mo-ch'o) dedikleri Kapgan Kaan oldu. Kapgan Kaan olduunda 27 yandayd. Kapgan dneminde Trkler in'e akn yapmaya devam ettiler. 692 ylnda, Horasanda vali Abdullah, Emevi kuvvetlerince ldrld. Ancak, olu Musa, Tirmiz blgesinde tutunmutu. Toharistan dihkanlar, Trk boylar, Akhunlar Horasan ilerine aknlar dzenlemeye baladlar. Hatta Niapur kentine kadar ilerlediler.

222

Artk, Halife Abdlmalik rakiplerini bertaraf etmi ve durumunu kuvvetlendirmiti. Emevilerin Dou Romaya saldrlar tekrar balad. 692 ylnda, Sivas yaknlarnda Emevi kuvvetleri bir Bizans ordusunu bozguna urattlar. 693 de Muhammet bn Mervan komutasndaki slam ordusu, Ermenileri cezalandrmak zere blgeye geldi ve buraya yerleti. Dou Roma, Ermenistan kendi topraklar kabul ediyordu. Roma, Hazarlarla anlat. 693 tarihinde, Hazarlar, gneye inerek, Muhammet bn Mervan' yenilgiye urattlar. Ama az sonra, Muhammet bn Mervan'n yeeni Maslama, Hazarlar geri pskrtt. 694 ylnda Trk aknlar inin Ning-hia blgesine odaklanmt. 695 ylnda slam kuvvetleri ile Dou Roma ordusu arasnda yaplan sava da Emeviler kazandlar. Bu arada, Dou Roma, Afrikann kuzeyinde Berberiler ile anlama yapt ve Mslman kuvvetlerin Kuzey Afrikada ilerleyileri nispeten yavalatld. 695 ylnda, Dou Roma donanmasnn yardm ile Mslmanlar malup edilerek, Kayrevana ekilmek zorunda brakldlar. ustinianos, beinci (553) ve altnc (660681) ekmenik konsillerinin belirledii reti ilkelerini tamamlayacak disiplin kurallarn dzenlemek amacyla Trullo Quinisext Konsilini toplad. Bu kurallar tanmay reddeden Papa I. Sergiusla anlamazla dt. Dou Roma mparatoru ustinianos II sert ve zalim bir ynetim sergiliyordu. Uygulad bask politikas ve maliye memurlarnn acmaszca vergi toplamas 695te halkn ayaklanmasna yol at. Komutan Leontiosun ynettii bir ayaklanma kt ve ustinianos tahtan indirildi. Yeni mparator zorya (sauria) asll Leontios oldu. Yeni mparator, ustinianosa (ustinianus, Justinianus) ikence etti, burnu kestirdi (ilave olarak dili de kesilmi olabilir), hapse att. Bundan sonra, ustinianosun lakab " burnu kesik " oldu. Burnu kesik (Rhinotmetos), Krm adasndaki Kerson'a srld. Kerson ok fakir ve zavall bir yerdi. ustinianos, Kersonda sefil koullarda yayordu. Bu srada Dou Romada mparatorlar birbiri peinden deiiyordu, Leontios (695 698), 3 yl tahtta kaldktan sonra, bir ihtilalle devrildi. Apsimor, Tiberios III (698 705) adyla mparator oldu.

M.S. 700 223

Mavali

Emevi dirhemi

Emeviler bakent olarak am semilerdi. Bu dnemde, Arap olmayan topluluklara kar gsterilen dini hogr devam etti. Musevi, Hristiyan, Zerdt, Manici, Budist, Gke tapan topluluklara, vergi verme ve slamn siyasi stnln kabul etme art iinde, iliilmedi. Bu politika, Mslmanca duru tarzndan daha ok vergi gelirleri ile ilgili bir devlet politikasyd. Araplar, savayor ve ynetiyorlard. Zaten bir Arap iin tarlada almak, dokuma yapmak gibi iler hor grlen ilerdi. Ekonomisi kendine braklm topraklardan vergi alnmasn yeterli gryorlard. Vergi gelirleri azalmamalyd. Yahudi ve Hristiyan gibi Allahn kitabna sahip topluluklara, Zerdtler, Harran ok Tanrl din mensuplar ve Belh Budistleri de katlarak, vergi verenlerin says oaltld. Aslnda ehl-i Kitap olmayanlar, ya Mslman olmak veya lmek ikilemi iindeydiler. Ama devlete Araplarn Mslmanl yetiyordu, fazlasna gerek yoktu. Bir ara, bu politika yle arya kat ki, Mslman olmak isteyen Yahudi ve Hristiyanlar falakaya yatrld. Msrda Hristiyan Yakubi kilisesi yani Kpti kilisesi bilinli bir ekilde gelitirildi. Emeviler dneminde, drt halife dneminin bir uzants olarak ikili ynetim devam etti. Sava, kamu dzeni, slam dininin ynetimi, deneklerin datlmas, rn alnmas gibi konularda yetki ve sorumluluk Araplardayd. Eyaletlerde Arap bir ynetici bu konular la ynetim grevini srdryordu. Ama bunun yannda, ikinci olarak, yerli bir ynetim bulunuyordu. Bu yerli ynetimler, kendi dillerini kullanm, idari yazmalar yapm ve hatta para bile basmlardr.

224

slam devletinde hukuk dzeni yani eriat daha oturmamt. Kuran tek bana gnlk sorunlar zmeye yetmiyordu ama hadislerin derlenip snflanmas da yeterli dzeye eriememiti. Arap toplumunun kendi hukuksal sorunlarnda problem varken, fethedilen yerlerdeki yabanc topluluklarn hukuksal sorunlar nasl halledilecekti. Ayrca, ele geirilen topraklarda ok uzun zamandr egemen olan rf ve adetler vard. Romann veya Sasanilerin hukuk sistemleri oturmu ve uzun zamandr uygulanyordu. Yerel rf adetler, din farklarna, dil farklarna, ait olduu siyasi sisteme ve yrenin tarihi geliimine bal olarak ok eitli farkllklar gsteriyordu. slam hukuk sistemi, btn bu koullar iinde, Arap olmayan topluluklarn hukukuna pek fazla karma ortam bulamad. Bu durumda, eriat, yerel ynetimlerle de ilikilendirilemedi. Bylece, devlet ile eriat arasnda bir ayrm belirmeye balad. Bu ayrm, Mslman kesim iinde bile olumaya balamt. Hkmetler, kamu yaamnda yeniliki giriimlerde bulunmak zorundaydlar, kat kurallar olan eriat ile bu pek mmkn olamyordu. Bunun sonucu olarak, bir taraftan, hukuk dzenini daha kapsaml bir hale getirme abalar din adamlarnn gndemine otururken, dier taraftan, kamu ileri ile zel yaam birbirinden ayrlmaya balad. Yukardaki oluumun, en abuk sonucu olarak, her toplumun, kendi z hukuku ve onu uygulayacak grevlileri durumlarn korudular. Kiisel ve toplumun i ileri ile ilgili konularda, kamu hukuku sz konusu deildi. Toplumlar aras ilikilerde ise bir Mslman yarg karar veriyordu. Bu yarg, yani kad, hkmetten yar bamszd. Maan devlet veriyordu, ama kad, hkmetin koymad bir kanunu uyguluyordu. Emevi devletinin snrlar iindeki topluluklar, dinsel adan, iktisadi ve sosyal adan eski durumlarn muhafaza ettiler, yaamlar alt st olmad. Krsal kesimde, topraklar iki ana guruba blnd. Bir ksm topraklar zel mlkiyette kald, bir ksm topraklar kamu topraklar (fay) oldular. zel mlkiyete konu olan topraklardan, daha nce de anlatld gibi, Dou Roma veya Sasani dneminden farkl olmayan, hara adl vergi alnyordu. Kamu topraklar ise, yine daha nce anlatld gibi, kiraclara ilettiriliyordu. Ama kamunun olmas gerekirken Araplarn eline geen topraklar da vard. leyi olarak baktmzda, bu iki tip toprak arasnda farkl bir ekonomik durum grlmemektedir. Bu nedenle de iki tip toprak birlikte var olmu ve biri lehine teki terk edilmemitir. Sonu itibar ile hayat kyller iin, bundan nce naslsa yle devam etti. Kent yaam da deimemiti. En nemli deiiklik ticarette olmu, gvenlie kavuan topraklarda, ticaret daha rahat yaplr hale gelmiti. Mslmanlk Araplarn zel diniydi. Araplarla slam e anlamlyd. Emevi rejimi Arap stnlnn rejimi idi. Sonra birden, yerli toplumlar, kitleler halinde Mslman olmaya baladlar. Bu daha nce, dier imparatorluklarda ve dier dinler de grlen bir durum deildi. Kimsenin bekledii ve devletin hazrlkl olduu bir durum da deildi. Aslnda, slam dini ile dier dinler arasnda, teolojik dzeyde tartma ve atmalar yaanyordu. Ama bunun muhataplar ilhiyatlard. Normal insanlar, bu inceliklerin farknda deillerdi. Onlar slam olduka yaln bir tarzda alglyorlard. Zaten Mslmanlarn ele geirdikleri topraklarda, tek tanrl dinler, halkn byk bir ksmnn diniydi. zel olarak Hristiyanlara gelince, onlar dini yorum kavgalarndan bkm usanmlard. Mslmanlk herkese sade ve adil grnyordu. Mslman toplumun kendi iinde uygulamaya alt adaletin bu kadar ile ekmi toplumlara cazip gelmemesi zaten dnlemezdi.

225

Mslman olmak, devlet ve toplumda egemen snfa girmek demekti. Bu sosyolojik olgu bile kendi bana bir cazibe merkeziydi. Dier yandan, yerli topluluklarn kabul ettikleri slam, resmi slam deil ounlukla muhalefette olan mezheplerdi. Bylece, kklk duygusuna kaplmadan, hem de resmi slama bir anlamda kar karak, dinlerini rahata deitiriyorlard. Pek ok ynden, uygulanan slamn Peygamber zamanndaki slam olduu da sylenemezdi. Zaten, slam dini, temas ettii halklarn etkisi altnda deiiyor ve kltrel bir etkileim yaanyordu. Ama toplu katlmlarla birlikte, toplumlar kendi manevi miraslarn Mslman toplumun iine zerk ediyorlard. slama ilk girenler, Mavali adyla, Araplarn ileri gelenlerinin korumas altna girdiler. Ama bu hala eit bir durum deildi. Aslnda sivil brokrasi iinde nemli grevler almlard. Ama fetih ordusu iindeki rolleri yok denecek kadar azd. Ganimet, denek alamyorlard. Birinin, hizmet ve himayesine girildiinde, oluan iliki trne Arapa da vala denirdi. Vala kurumu, Trk ve Moollarda ki unagan-bogol kurumuna benzer bir kurumdu. slamlk ncesi Arap kabileler aras ilikilere dayanyordu, kabileler veya bireyler arasnda olabilirdi. Bir kabile yesi bir kiiyi kendi ailesine alnca, o kii kabile yesi kabul edilirdi. Aileye alnan kii kle veya esir ise, aileye alan kiinin Mevl s olurdu. Mevl, Mavalinin tekil halidir. Yani mavali de azatl kle anlamna benzer bir anlam vardr. lk mavaliler, iki kaynaktan geldiler. Biri fethedilen lkelerden alnan sava esirleriydi. lke fetih edilip, Arap imparatorluuna katlnca, esir de imparatorluun tabas haline gelip, imparatorluk snrlar dnda kalan devletlerin esirlerinden ayrlyordu. Bunlar, efendisine bal kalmak ve Mslman olmak koulu ile azat ediliyorlard. kinci kaynak ise, mevkiini korumak veya kendini gvene almak amac ile bir Arap ileri gelenine balanmak isteyen zgr kiilerdi. lk mavaliler ortaya ktnda, Araplar daha garnizon kentlerde yayorlard. Arap ileri gelenleri, etrafndaki mavali saysnn artmas ile g kazandlar. zgr Araplarla yrtemeyecekleri politikalar, mavali sayesinde yapabilir oldular. Genelde devlet ilerinde tecrbeli olan mavali, yerel ynetimleri ve yresel memurluklar ele geirdi. Bu da efendi Arabn etkisini arttrd. Mavali, dier din mensuplarndan alnan cizyeden kurtulmutu. Hara vergisi de r vergisine dnmt. Ancak, son tahlilde, Araplarla dierleri arasnda eitsizlik ve ekonomik dengesizlik sryordu. slam yeni kabul eden topluluklar, kkenine bakmakszn, tm Mslmanlar arasnda eitlik istemeye baladlar. ran, bu kkl imparatorluklar lkesi, kendi gcnn, kltrnn farkndayd. ran halk ise neredeyse ulusal bir bilince benzer bir bilin gelitirmiti. randaki eitlik hareketi hem ok glyd ve hem de ba ekiyordu. Bu sralarda Magripte de Berberi ocuklar kle olarak toplanyordu. Eitlik isteine, Berberiler ve ksa sre iinde spanya katld. Emeviler, yneticileri Suriyelilerden seiyorlard. Uzak eyaletlerin hepsinde, haklarnn yenmekte olduu dncesi dalga dalga yayld. Artk, slam devleti snrlar iinde, ulusal, sosyal, mali sorunlar i ie girmiti. Buna bir de Mlkiyet meselesi eklendi. Yerli halkn elinde bulunan topraklar, Araplar tarafndan zorla alnmaya veya alm satm yaparak el deitirmeye balad. lk yaylma esnasnda da bu tip davranlarn, slam devletinin kar kmasna ramen, olduunu grmtk. Ama o zamanlar, bu, seyrek grlen, tekil olaylard. Halbuki Emeviler dneminde, Araplar, yerli

226

topraklar ele geirme yollarn gittike genilettiler. Yerli iftiler, iddete maruz kalyor, maliyenin hakszlklarna uruyor, kt hasat zamanlarnda tefecilerin eline dyorlard. Borlarn deyemedike de, borlar artyor, geri dnlmez bir yola giriyorlard. Sonunda areyi, kendilerini tm bunlardan koruyacak gl birilerinin korumas altna girmekte buluyorlardr. Magripte, hkmdarn gznden tamamen uzakta, Araplar, soygun ve kleletirme rejimi uyguluyorlard. randa yerli byk toprak sahipleri oktan Araplarla uzlamaya varmt. Yneticiler, ezilen halk soymann tadna varm olarak, halk ezmeye devam etmek iin, onlarn Mslman olma isteklerinin bile nn kesmeye urayorlard. Ancak hi bir ey, halkn zlemini durduracak gibi deildi. Enteresan bir ekilde, durumdan memnun olmayan Araplarla, eitlik isteyen yerliler birletiler. Deiim isteyenler, Araplarn en radikal kanad idi. nk onlar iin eriat, slam geleneine dn demekti. Yerliler iin ise eriat Mslmanlarn eitlii demekti. Sonuta her iki taraf da, rejimin slamlatrlmasn istiyordu. Kk paralar halindeki pek ok bakaldry Emeviler ezmilerdi. imdi, sra geni bir cephe kurup, byk lokma olmaktayd. Emeviler, rejimi yerletirme abalarnda bulunmulardr. Halife Abdlmalik, Emevi snrlar iinde kullanlmakta olan tm paralar birletirdi ve Arapa yeni para bastrd. Bunlar altn dinar ve gm dirhemdi. Bu para basm sadece ekonomik bir nlem deil, ayn zamanda Dou Romaya kar yaplm politik bir manevrayd. Dou Romann para tekeli son bulmutu. Bundan sonra, hal seferlerine kadar, altn dinar, uluslar aras para birimi oldu. Abdlmalik dneminde, Arap dili imparatorluun resmi dili yapld. Bu tarihe kadar, devlet belgeleri Yunanca ve Farsa tutuluyordu. Belgeler ve vergi defterleri Arapaya tercme edildi. Hristiyan ve Yahudiler, devlet grevlerinden imkn nispetinde uzaklatrldlar. Arap diline stnlk tannmas, ksa bir srede, geni bir blgenin Arap dilini benimsemesine ve Araplamasna yol at. Irak Aramileri, Msr Kptileri, Kuzey Afrika Berberileri ve Krtlerin bir ksm kimlik deitirdi. lkedeki Yahudi ve Hristiyan aznlklar da Arapay kabullendiler. Sonuta, on drt milyon kilometre kare gibi ok geni bir blgede, en ok konuulan dil ve tek yaz dili Arapa oldu. Dou Roma ile yaplan savalar, ou zaman zaferle sonulanan savalar olmuyorlard. Ama. Hristiyan temsilcisi ile Mslman temsilcisinin yapt savalar haline gelmilerdi. Emeviler, Hristiyanlara kar nlemler aldlar. Bu nlemler, tm Hristiyanlara temil edilen, genel nlemler deildi. Zaman zaman alnan ve blgesel nitelikli nlemlerdi. rnein Msrda yer deitirmeler iin pasaport ykmll getirildi. Pratikte yrmemesine ramen, zel giysi zorunluluu kondu. Hristiyan resimlerinin ortalkta olmas ve dardan grlmesi yasakland. Bu tip resimler toplatlarak, yakld. Ancak, bu nlemler, hibir zaman, esas i muhalefeti susturabilecek veya tatmin edebilecek tedbirler olamadlar. Hariciler, her yerde muhalefet ediyorlard. Asl baarlarn Berberiler arasnda saladlar. Berberilerin kendi rfleri, Haricilerle uyuuyordu. Berberiler ba kaldrmt, ama Magrip merkezden ok uzaktayd. Zaten, Hariciler kendi aralarnda tam bir birlik oluturamyorlard. Hareketleri devleti etkiledi ama sistemi ykamad.

227

Mslman olmak Yasak

Emevi sikkeleri

Bu srada doudaki Ktaylar da (K'i-tanlar) in'e aknlar yapyorlard. 696 da bir Ktay efi inlileri bozguna uratt. Bu zaferden ksa bir sre sonra, bu ef ld. Kitaylar efin olunu kovdular. Kapgan Kaan, len efin mttefiki idi. Ktay'lar cezalandrmaya karar vererek, ortak bir harekt iin in imparatoriesi ile anlat. 696 ylnda Ktay'lar ar bir yenilgiye uratldlar. Kapgan bu zaferle, in'e nemli bir hizmette bulunmutu. Karlk olarak in'den tohumluk dar, 3 bin tarm arac, demir silah, ipekli ve Ordos'a yerletirilen Trk Budunun iadesini istedi. in bu istekleri gnlsz bile olsa karlad. Kapgan Kaan (Mo-ch'o), Trkleri geri alarak, kendine kar savaacak ordulardaki Trk saysn azaltmay hedefliyordu. Kapgan'n in aknlar devam ediyordu. 698 ylnda, 687 ylnda Pekin blgesine yaplan akn benzeri saldrlar Trkler Pekin ve evresinde gerekletirdiler.699 ylnda Ho-peiye ve 702 de an-siye Trk yama ve aknlar oldu. in imparatoriesi, in zerindeki basky azaltmak iin Bat Trkleri devreye sokmaya alt. Batda, Onok boylar, General Pu-en'in lmnden sonra basz kalmlar ve Tibetlilerle iliki kurmulard. Tibetliler, Onoklara Aina soyundan Kaanlar atamlar, ancak bu Kaanlar denetimi salamakta baarl olamamlard. Kargaa devam ederken, Dou Trkleri Bat zerine yrdler.

228

696 ylnda, kendilerini toparlam olan Emeviler, Bat Trkmenistana kar tekrar saldrya getiler. Ceyhunu geen bir Emevi ordusu, Trklerin saldrlar sonucu yok olmaktan zorlukla kurtularak geri ekildi. kinci bir Arap saldrs balarken, Horasan valisi Bukayr isyan etti. Vali Bukayrn ynettii Horasanda hem bask vard ve hem de vergiler Horasan yerli halkna fazla geliyordu. Horasan ileri gelenleri, Halifeden, Horasana Kurey ailesinden gl bir vali yollamasn istediler. Problem, Horasanda Arap yneticilerin sk sk deitirilmesinden kaynaklanyordu. Her gelen yeni ynetici, ok ksa sre iinde kesesini doldurmaya urayordu. Soyulmaktan ylan halk, merkezden zengin biri yani halk ok hzl soymayacak biri gelirse, biraz nefes alacaklarn dnerek, Emevi soyundan bir vali istemilerdi. am, yeni vali olarak Umayyay yollad. Eski vali Bukayn ise ba kaldrd. Bukayn, yanda kazanmak iin, Mslman olan Horasanllardan vergi alnmayacan duyurdu. Pek ok Horasanl Mslman oldu. Ancak, sonuta Bukayn, ama boyun edi. Vergiler de yeniden kondu. Bu halk da byk bir honutsuzluk yaratt. Sabit b. Kutba, tannm bir Arap yiidiydi. Vergi davasnda yerli halkn szcln stlendi. Ama onun abalar da bir sonu vermedi. Afrikada ise 698 ylnda Mslmanlar Kartacay aldlar. Bu Dou Romann Afrika egemenliinin bitmesi demekti. Bundan sonra, 709 ylna kadar olan ksa bir zamanda Arap ordular Atlas okyanusuna varacaklardr. 699 ylnda, slam ordular Erzurum ve Erzincan Dou Roma mparatorluunun elinden kesin olarak aldlar. Bu tarihe kadar Ermenistan Dou Roma ile slam devleti arasnda bir ona, bir dierine tabi olmutu. Hazar devleti ise, Ermenistan topraklarn kendi gvenlii iin nemli bulmu ve bu nedenle Ermenistann Dou Romaya baml olmasn veya kendi denetiminde kalmasn desteklemiti. imdi, Dou Anadolunun hkimiyetinin Dou Roma mparatorluundan Emevilere gemesi ile birlikte, Ermenistan ve Grcistan hkimiyeti de, daha elle tutulur bir ekilde slam devletine geiyordu. Bu dnemde Emeviler, Karadeniz kylar hari bugnk Kuzeydou Anadolu ile Gney Kafkasyann en byk blmnde Ermenistan (Ermeniye) adl bir eyalet tekil ettiler. Gneydou Anadoluda Harran, Urfa, Suru ve Rakkay iine alan blgeye Diyar- Muzar, Nusaybin ve Cizre ile havalisine Diyar- Rebia ve Amid, Silvan, Mardin, Siirt blgesine Diyar- Bekir deniliyordu. Buralar Mslmanlarca ilk fethedilen yerlerdendi. Ksa sre iinde blge Harici mezhebinin nemli bir merkezi haline geldi. Blgede sk sk iddetli Harici ayaklanmalar oluyordu. 699 yl geldiinde, Araplar Sod topraklarna yeniden aknlar dzenliyorlard. Arap kuvvetleri Hocente, Nesef gibi Ceyhun nehrine yakn olan baz kentleri ele geirdiler. Ancak Trk direnii krlamad. Trkler geri ekilirse, daha kuvvetli ve daha bilenmi bir halde geri geliyorlard. Araplar Ceyhunun tesinde tutunamyordu. Gidiyor, yamalyor, esir ve ganimet alarak geri dnyorlard. Arap aknlar bu minvalde 705 ylna kadar srd. Siyasi bir stnlk elde edilemedi, ele geen kentler uzun sre elde tutulamad. Trklerin mukavemeti ve direnci inanlmazd. Elli yldr, izlemekte olduumuz, Bat Trkmenistan slam ilikilerine bakarak, Bu tarihlere kadar Araplarn Seyhun Ceyhun blgesini fethetme arzularnn gl olduu sylenemez.

229

Araplar, 705 ylndan sonra, bu blgede yaylmaya ve fethe balayacaklardr. Trkler Mslman olana kadar, daha uzun yllar srecek olan Trk Arap savalarnda, saldran taraf Araplardr. nce ganimet iin, sonra smrgeletirmek iin saldrmlardr. Trkler genelde mdafaada kalm, yurtlarn ve zgr inanlarn korumaya almlardr. Aslnda, Araplar smrgeletirmek iin douya yrrken, Trkler de yeni topraklar bulmak iin batya yryorlard. Onun iin eninde sonunda Trk Arap atmalar kanlmazd. Ancak, tarihte bunu balatan ve devam ettiren slam mparatorluu olmutur. Arap ordusu, Arap olmayan topraklar ele geirdikten sonra, geni kyl kitlesinin Mslman olmas ilerine gelmiyordu. Byle bir Mslmanlama, dihkanlarn da iine gelmezdi. Hara vergisi bir kye kesilirdi. Bir kyn bir ksm Mslman, bir ksm baka bir dinden ise, kyden alnan verginin tm yk Mslman olmayanlara binerdi. Bu nedenle, Mslman olsa bile kyde kalanlar, hara vergisine itirak etmek zorunda kalyorlard. Vergiden kurtulmak iin Mslman olmak yetmiyor, ky brakarak kente tanmak da gerekiyordu. Bylece Mslmanlama, bir taraftan kylerin boalarak, retimim ve vergi gelirlerinin dmesine sebep oluyor, dier yandan ehirler kalabalklat iin sosyal problemler artyordu. Bu nedenle Haccac, kentlerde yakalatt tm kylleri zorla geri yollatt ve Mslman olmay yasaklad.

230

6. Kitap, Faydalanlan eser ve kaynaklar


. Adontz N., Histoir de lArmenie, Paris 1946 . Alinge Curt, Mool Kanunlar, Ankara niversitesi . Armstrong Karen, Tanrnn Tarihi, Ayran . Avcolu Doan,Trklerin Tarihi, Tekin yaynevi . Anadolu Uygarlklar Cilt 1, 2, 3 Grsel yaynlar . Barthold V.V., Orta-Asya Trk tarihi hakknda dersler, Trk Tarih Kurumu . Benz, Ernst. The Eastern Orthodox Church. Aldine Transaction 1963 . Berktay. Halil, mit Hassan, Ayla dekan, Trkiye Tarihi 1, Osmanl Devletine Kadar Trkler, Cem yaynlar, 1995 . Bokenkotter, Thomas, A Concise History of the Catholic Church, Doubleday 2004 . Bowker J. The Religious Imagination and the Sense of the God, Oxford, 1978 . Bowker J. Problems of Suffering in Religions of the World, Cambridge, 1970 . Blunder Caroline, Evlin Mark, in, letiim Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi . Browning, Robert. The Byzantine Empire. The Catholic University of America Press 1992 . Bury, John Bagnall. History of the Later Roman Empire. Macmillan & Co.1923 . Campbell Joseph, Tanrnn Maskeleri, mge . Challaye Felicien, Dinler Tarihi, Varlk yaynlar . Cogito, Bizans, Yap Kredi yaynlar 1999 . Cornell T., Matthews J., Roma Dnyas, Atlasl Byk Uygarlklar Ansiklopedisi, letiim yaynlar . Colin A Ronan, Bilim tarihi, Tbitak . in dnyas, iletiim yaynlar . Diamond Jared, Tfek, Mikrop ve elik, TBTAK, Popler Bilim Kitaplar . Eberhard Wolfram, in Tarihi, Trk Tarih kurumu, Ankara 1995

231

. Encyclopaedia Britannica. . Encyclopedia of Homosexuality ilgili blmler . Encyclopedia Mythica . Encyclopaedia Britannica Online. Encyclopaedia Britannica, Inc. . Encyclopaedia of Islam Online. Ed. P.J. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs. Brill Academic Publishers . Encyclopedia of Islam and the Muslim World. Ed. Richard C. Martin. New York: Macmillan 2004 . Erdoan Aydn, Nasl Mslman olduk, Cumhuriyet . Esposito, John. Oxford History of Islam. Oxford University Press 2000 . Esposito, John. The Oxford Dictionary of Islam. Oxford University Press 2003 . Fernand Le Quenne, Galatlar, TTK 1991 . Gaarder Jostein, Sofinin dnyas, Pan yaynclk, . Hamilton Edith, Mitologya, Varlk yaynlar . Hanerliolu Orhan, Dnce Tarihi, . Hanerliolu Orhan, Felsefe szl, Varlk yaynlar. . Hanerliolu Orhan, zgrlk dncesi, Varlk yaynlar. . Hawting, Gerald R. The First Dynasty of Islam: The Umayyard Caliphate AD 661750. Routledge 2000 . nan Abdlkadir, amanizm, Trk Tarih Kurumu . slam dnyas, iletiim yaynlar . James William, The Varieties of Religious Experience, New York 1982 . Kazhdan, Alexander, Oxford Dictionary of Byzantium. Oxford University Press. 1991 . Lewis, Bernard. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Open Court 1993 . Jewish Encyclopedia, New York, 1901 . Leroux Gabriel, Eski Akdeniz ve Yakn Dou uygarlklar, Varlk yaynlar

232

. Lloyd Seton, Trkiyenin Tarihi, TBTAK . Onurkan S. Do. Dr., Anadoluda eski Yunan ve Roma arkeolojisi, Anadolu Uygarlklar Cilt 2, Grsel yaynlar . zsait Mehmet Do. Dr., Anadoluda Roma egemenlii, Anadolu Uygarlklar Cilt 2, Grsel yaynlar . Petit P., Histoire Generale de LEmpire Romaine, Paris 1974 . Piganiol A., Histoire de Rome, Paris 1954 . Roma dnyas, iletiim yaynlar . Roux Jean - Paul, La religion des turcs et des mongols, Payot et Rivages, 1984 . Roux Jean - Paul, Histoire des Turcs, Fayard 2000 . Seignobos Charles, Mukayeseli Avrupa tarihi, Varlk . Sencer Oya,Trk Toplumunun Tarihsel Evrimi, . Sevin Veli, Anadolu Uygarlklar Cilt 1ve 2, Grsel yaynlar . Shepard B. Clough, Uygarlklar tarihi, Varlk yaynlar, . ener Cemal, amanizm, Trklerin slamiyetten nceki Dini, Etik Yaynlar, 2001 . Tanilli Server, Yzyllarn gerei ve miras, Adam yaynlar . Wells H.G., Ksa dnya tarihi, Varlk yaynlar . Zeldin Theodore, nsanln Mahrem Tarihi, Ayrnt Yaynlar 1999 . en.wikipedia.org . http://www.dunyadinleri.com

233

You might also like