T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

MAKNE TEKNOLOJS KILAVUZ PLAKALI DELME KESME KALIPLARI 1

ANKARA-2006

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iv GR ....................................................................................................................................... 0 RENME FAALYET 1 ..................................................................................................... 2 1. KALIP TASARIMI YAPMAK............................................................................................ 2 1.1. Bant Tasarm (erit Yerleimi) .................................................................................... 3 1.1.1. Fire Miktarnn Tespiti........................................................................................... 3 1.1.2. Admn Bulunmas ................................................................................................. 4 1.1.3. Alternatif erit Yerleim Planlar .......................................................................... 4 1.2. Dayama Yerlerinin Bulunmas...................................................................................... 8 1.2.1. Parmak Dayamalar (lk dayama) ........................................................................... 8 1.2.2.Pim Dayamalar ....................................................................................................... 9 1.2.3.Otomatik Dayamalar............................................................................................... 9 1.2.4. Pilot Pimler .......................................................................................................... 10 1.3. Dii kalp ve Klavuz Plakalarn llendirilmesi...................................................... 10 1.3.1. erit Kanal Geniliinin llendirilmesi......................................................... 12 1.3.2. Kesme Olaynn Aklanmas .............................................................................. 13 1.3.3. Kesme Boluunun Hesaplanmas ...................................................................... 14 1.3.4.Kesme Boluuna Etki Eden Faktrler................................................................. 16 1.3.5. Kesme Kuvvetinin Hesaplanmas ........................................................................ 17 1.3.6. Kesme Kuvvetini Azaltma Yntemleri................................................................ 18 1.3.7. Klavuz Plakalar .................................................................................................. 19 1.3.8.Kalp Alt Plakas ................................................................................................... 20 1.4. Delme Kesme Zmbalarnn llendirilmesi ............................................................ 21 1.4.1. Zmba Boyunun Hesaplanmas ............................................................................ 21 1.4.2.Zmba llerinin Hesaplanmas ......................................................................... 22 1.5. Zmba Tutucu Plakas ve st Plakann llendirilmesi ........................................... 23 1.6. Kalp Balama Sap .................................................................................................... 23 1.6.1. Kalp Sap lsnn Belirlenmesi..................................................................... 23 1.6.2. Kalp Sap Yerinin Belirlenmesi.......................................................................... 24 1.7. Kalp Montajnda Kullanlan Elemanlar ..................................................................... 25 1.7.1. Vidalar ................................................................................................................. 25 1.7.2. Pimler................................................................................................................... 26 1.8. elik Malzeme zellikleri ve Isl lemleri ................................................................ 27 1.8.1. Souk Takm elikleri..................................................................................... 27 1.8.2.Scak Takm elikleri ....................................................................................... 29 1.9. eliklerin Tabi Tutulduu Isl lemler....................................................................... 31 1.9.1.Sertletirme lemleri............................................................................................ 32 1.9.2.Menevileme lemi.............................................................................................. 33 1.9.3.Yumuatma lemi ................................................................................................ 33 1.9.4.Gerilim Giderme lemi........................................................................................ 33 1.9.5.Yzey Sertletirme lemleri ................................................................................ 34 1.9.6. zel Isl lemler (Sfr alt ilemi) ...................................................................... 35 1.10. Sertletirme ve Menevilemenin Yapl Amac ....................................................... 35 1.11. Isl lemlerde Meydana Gelen Hatalar ve areleri .................................................. 35 1.12. Malzeme Soutma Ortamlar .................................................................................... 36 1.12.1. Ya..................................................................................................................... 36

1.12.2. Su ....................................................................................................................... 36 1.12.3. Hava................................................................................................................... 36 1.12.4. Gaz..................................................................................................................... 36 1.13. Sertliin Tanmlanmas ............................................................................................. 36 1.14. Malzeme Sertlik lme Metotlar ve Kullanm Alanlar .......................................... 36 1.14.1. Brinell Sertlik lme Metodu ........................................................................... 37 1.14.2.Vickers Sertlik lme Metodu ........................................................................... 37 1.14.3. Rockwell Sertlik lme Metodu ....................................................................... 37 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 40 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 42 RENME FAALYET 2 ................................................................................................... 44 2. KALIP YAPIM RESMLERN ZMEK........................................................................ 44 2.1.Yapm Resmi Tanm ve Yapm Resimlerinde Bulunmas Gereken zellikler .......... 44 2.1.1. Grnler ........................................................................................................... 44 2.1.2. Kesitler................................................................................................................. 44 2.1.3.ller ve Toleranslar .......................................................................................... 45 2.1.4.Yzey Kaliteleri (aretleri).................................................................................. 45 2.1.5.zel lemler......................................................................................................... 45 2.1.6.Yaz Alanlar (Antetler) ve Doldurulmas ............................................................ 45 2.2. Yapm Resimlerinin izilmesi.................................................................................... 46 2.2.1.Para Konumunun Belirlenmesi ........................................................................... 46 2.2.2.Grnlerin Belirlenmesi.................................................................................... 46 2.2.3.Para izim leinin Belirlenmesi .................................................................... 47 2.2.4. Resim izim Kurallarnn Uygulanmas.............................................................. 47 2.3. Boyutlu Kat (3B) Modelleme............................................................................... 47 2.3.1. Kalnlk Atamak .................................................................................................. 47 2.3.2.Katlar Birbirinden karmak .............................................................................. 48 2.3.3.Dndrerek Kat Oluturma ................................................................................. 48 2.3.4.Dndrerek Katlar Birbirinden karmak.......................................................... 49 2.3.5.Yol Kullanarak Kat Cisim Oluturmak ............................................................... 49 2.3.6. ki Yzey Arasnda Kat Oluturma .................................................................... 50 2.3.7. Katlarda Kavis ve Pah Oluturma ...................................................................... 51 2.3.8.Katlarda Et Kalnl Oluturma.......................................................................... 52 2.3.9.Katlarda Aynalama .............................................................................................. 52 2.3.10.Katlarda Dairesel oaltma............................................................................... 53 2.3.11.Katlarda Dorusal oaltma ............................................................................. 53 2.4.Katlarn Teknik Resimlerinin Oluturulmas .............................................................. 53 2.4.1.izim Sayfas Oluturma...................................................................................... 53 2.4.2.Antedin Dzenlenmesi.......................................................................................... 54 2.4.3.Grnlerin izim Sayfasna Aktarlmas .......................................................... 54 2.4.4.llendirme ........................................................................................................ 55 2.4.5. Katlarn zometrik Grntlerinin izim sayfasna Eklenmesi ......................... 55 2.4.6.Yzey Przll ve Toleranslarn Eklenmesi .................................................. 56 2.4.6.zel lemler......................................................................................................... 57 2.4.7.Kesit Alnmas ...................................................................................................... 57 2.4.8.Detay Grnler.................................................................................................. 58 2.4.9.leklendirme ...................................................................................................... 58

ii

2.4.10.izilen Resimlerin ktsnn Alnmas .............................................................. 58 2.5. Para Bandnn izimi ................................................................................................ 59 2.5.1.Parann Bant zerinde Gsterilmesi................................................................... 59 2.5.2.stasyonlarn (admlarn) bant zerinde gsterilmesi............................................ 60 2.6. Kalp Paralarnn Yapm Resimlerinin izilmesi...................................................... 61 2.6.1. Dii kalp Plakann Yapm Resminin izilmesi .................................................. 61 2.6.2.Klavuz Plakann izilmesi .................................................................................. 62 2.6.3.Delme Kesme Zmbalarnn izilmesi ................................................................. 62 2.6.4.Kalp Alt ve st Plakalarnn izilmesi ............................................................... 63 2.6.5.Zmba Tutucu Plakann izilmesi ........................................................................ 64 2.6.6. Kalp Balama Sapnn izilmesi........................................................................ 64 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 65 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 67 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 68 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 69 KAYNAKLAR....................................................................................................................... 71

iii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 521MMI136 Makine Teknolojisi Endstriyel Kalp Klavuz Plakal Delme Kesme Kalplar 1 Temel sac-metal kalplarnn tasarm ve imalat ilemlerini kapsamaktadr. 40/32 Temel Teknik Resim dersi, Bilgisayar Destekli izim dersi modllerini alm olmak. Kalp dizaynn yapmak ve yapm resimlerini izmek. Genel Ama Bu modl ile uygun ortam salandnda tekniine uygun klavuz plakal adml delme kesme kalp dizaynn yaparak yapm resimlerini resim kurallarna uygun bir ekilde izebileceksiniz. Amalar retim tekniine uygun klavuz plakal adml delme kesme kalp tasarmn yapabileceksiniz. Klavuz plakal adml delme kesme kalplarnn yapm resimlerini resim kurallarna uygun izebileceksiniz. Kalp atlyesi, el aletleri, i tezgahlar, CNC makineler, projeksiyon, tepegz, bilgisayar, CAD-CAM programlar, rnek iler, muhtelif kalp rnekleri gereklidir. Bu modl program sresince yapacanz renme faaliyetleri ve uygulamal faaliyetlerden baarl saylabilmeniz iin test ve uygulamalar istenen seviyede yapabilmeniz gerekir. Bu nedenle her faaliyet sonunda kendinizi test ediniz. Baarszlk halinde ise faaliyeti tekrarlaynz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

iv

GR GR
Sevgili renci, Teknoloji anda, kalpln birka cmle ile aklanamayaca bir gerektir. nk kalplk, gnlk hayatmza girmi pek ok paralarn retimini gerekletiren en nemli mesleklerden biridir. Gnlk hayatmza giren bu paralarn retiminde; zaman, kalite ve l taml, malzeme tasarrufu ve zdelik salayan, ayrca iilik giderlerini asgari dzeye indiren kalplk mesleidir. Kalp ve kalpy genel olarak u ekilde tanmlayabiliriz; zde paralar istenen l taml snrlar ierisinde ve en ksa zamanda reten, malzeme sarfiyat ve insan gcnn asgari dzeyde tutulmasna yardmc olan alabilen aygta kalp denir. Aygtn tasarmn hazrlayan, yapmn gerekletiren ve altrabilen kiiye de kalp denir. Kalplk mesleini konu edinen kiiler, en azndan basit matematik kavramlarn, makine teknik resim izimini ve okunuunu, bilgisayarl kat modelleme ve izimlerini, markaclk ve lme bilgisini, btn takm tezgahlarnn kullanln, sl ve sertlik lme ilemlerinin yapln ayrca makine elemanlarnn montajn gerektiren, bilgileri almak zorundadr. Bu bilgileri alan ve pratik uygulamalar iyi deerlendirebilen bir kalp , aadaki konularda bilgi ve beceri sahibi kiidir. yi bir kalp tasarmcsdr. Makine teknik resmini izme ve okuma becerisine sahiptir. Kalp konstrksiyonu hazrlamakta ustadr. Komple kalb oluturan elemanlarn hangi takm tezgahnda ve nasl ilenebileceini organize eden uzmandr. Komple kalb oluturan elemanlarn malzemesini en iyi ekilde seebilen uzmandr. Kalp elemanlarnn sl ilemlerini yapan ve sertlik lme tezgahn kullanarak, sertletirilen paralarn sertlik deerlerini kontrol eden kontrolrdr. Kalplanacak parann malzemesini en iyi ekilde hazrlayan, yapm biten kalb pres tezgahna emniyetle balayan ve doabilecek kazalar nceden tasarlayp bu kazalar giderici tedbirleri daha balangta alabilen kiiler, kalplk mesleine kendilerini adam kiilerdir .

RENME FAALYET1 RENME FAALYET 1

AMA
Uygun ortam ara ve gere salandnda, teknie uygun olarak klavuz plakal adml delme kesme kalp tasarmn yapabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizdeki sac metal paralar inceleyiniz. Sac metal kalplar reten fabrika ve atlyelere giderek, kalp ustalarnn kalp tasarmn nasl yaptn gzlemleyiniz ve aklnza taklan ksmlar kalpya veya retmeninize sorunuz. nternetten sac-metal delme kesme kalplar ile ilgili sitelerde aratrma yapnz. Edindiiniz bilgileri rapor haline dntrp grubunuza sunum yaparak tartnz.

1. KALIP TASARIMI YAPMAK

Klavuz plaka dorultusunda hareket eden zmbann yapt delme kesme ilemine klavuz plakal delme kesme ilemi, bunu yapan kalplara da klavuz plakal delme kesme kalplar denir. Byk para saylarnda ve dar toleransl paralarn kesilmesinde, zmbann kalp ierisinde eit kesme boluu ile almasn salamak amacyla, klavuz plakal kalplar kullanlr. Kullanlan klavuz plakas, zmbalara klavuzluk yapmakla birlikte kesilen sacn zmbalardan syrlmas grevini de yerine getirirler. Kalptan kan para kullanlacaksa bu ileme kesme, kullanlmayacaksa delme ilemi denir.

ekil 1.1: Delme ve kesme kavramlar

1.1. Bant Tasarm (erit Yerleimi)

Kalplanacak parann birka deiik yerleim planndan en uygun olannn erit malzeme zerine aktarlmasna, bant tasarm (erit yerleimi) denir ve kalp tasarmnn ilk admn oluturur. erit yerleiminde aadaki konulara dikkat etmeliyiz. Artk malzeme yzdesi, Ksa boylu veya rulo erit malzeme, Kalplanacak parann hadde yn, Kalplanacak parann apak yn, Kalplamada kullanlacak tezgahn kapasitesi, retimde kullanlacak kalp maliyeti.

1.1.1. Fire Miktarnn Tespiti Kalplanacak parann biim ve boyutlarna uygun olarak fire miktarnn en az seviyede tutulmas, erit malzemeden kalplanacak para saysn artracak ve retim maliyetini de drecektir.
% Kesme pay =

S S1 100 S

Ayrma izgisi

S = erit malzeme yzey alan, mm S1= Kalplanan toplam Para yzey alan, mm % 100 retim % 0 kesme pay

lerleme Yn

ekil 1.2: Firesiz kesme

Kalplanan Para

S % Verim= 1 100 S

1.1.2. Admn Bulunmas

Kalbn her basmasnda erit malzemenin ald yola adm denir. Tek sral kalplamada adm; kalplanan parann ilerleme ynndeki boyuyla, kesme paynn toplamna eittir. Ters dz yaplacak ift sral kalplamada ise adm; iki para boyu ile iki kesme paynn toplamna eittir. Yani tek sral kalplama admnn iki katna eittir.
Adm Kesme pay

lerleme Yn

1.Basm adm (Dz)

lerleme Yn

2.Basm adm (Ters)

ekil 1.3: Tek ve ift sral kalplamada adm

1.1.3. Alternatif erit Yerleim Planlar

erit yerleimleri yaplrken, birka deiik kalplama yntemi denenerek erit malzeme zerine uygulanr. Deneme sonucunda en az malzeme kaypl tasarm esas alnr. Burada ama malzeme israfn nlemek, kalp maliyetini drerek kullanl ve verimli kalp yapmaktr. erit gerekir yerleimleri yaplmadan nce unlarn bilinmesi erit malzemenin cinsi, erit malzemenin kalnl, Kesme pay miktar, erit malzeme genilii, erit malzeme boyu, erit malzeme adm, Parann erit malzeme zerindeki eim as,
Resim 1.1:Alternatif erit yerleim planlar

% retim veya % kesme pay miktar: Fire miktarn azaltmak iin, erit malzeme yerleim plan, aadaki yntemlerde uygulanr. Kalplanacak para, erit malzeme zerine al konumda yerletirilir.

lerleme Yn

ekil 1. 4: Al konumlu malzeme yerleim plan

Rondela ve benzeri yuvarlak paralarn retilmesinde kullanlan erit malzeme kesme pay fazladr. Malzeme tasarrufu yapabilmek iin erit malzeme genilii, iki veya ok sral kalplamaya gre yaplr.

Tek sra kalplama

Malzeme tasarrufu

ift sra kalplama

Malzeme tasarrufu

sra kalplama
ekil 1.5:Sral kalplama ve malzeme tasarrufu. Resim 1.2:eitli kalplama rnekler

Kesme pay

lerleme Yn

Tek sra kalplama.

M alzeme tasarrufu

lerleme Yn

ift sra kalplama. (eridin birinci yz bitince ters evrilip ikinci yz kalba srlr.)
ekil 1.6:Ters- dz kalplamaya gre erit malzeme tasarm

1.1.3.1. Kesme Pay

erit malzemenin sreklilii ve kalplanan parann dzgn kmas iin baz kalplarda brakmak zorunda olduumuz paya, kesme pay denir. ekil 1.6da kesme pay gsterilmektedir. Kesme pay kalbn almasn engellemeyecek en kk lde tutulmas istenir nk fire miktarn kesme pay belirler. Kesme pay tablolardan belirlenir.Fakat yumuak ve ince malzemelerde fazla, sert ve kaln malzemelerde az braklaca bilinmelidir. Kesme payn etkileyen faktrler aada belirtilmitir. retilecek parann biimi. retilecek parann kalnl. retilecek parann malzemesi.

Kesme pay a ve b mm.

Max.Para boyutlar, mm.

ERT MALZEME KALINLII t , mm

0,1 0,8 1 1,6 1,9 1,8 2,2 2 2,4 0,9 1,2 1,8 2,2 2 2,4 2,2 2,7

0,3 0,8 0,9 1,2 1,5 1,4 1,7 1,6 1,9 1 1,1 1,4 1,7 1,6 1,9 1,8 2,2

0,5 0,8 0,9 0,9 1 1 1,2 1,2 1,5 1 1,1 1 1,2 1,2 1,5 1,4 1,7

0,7 5 0,9 1 1,2 1,4 1 1,2 1,4 1,6

1 1 1,1 1,3 1,5 1,1 1,3 1,5 1,7

1,2 5 1,2 1,4 1,6 1,8 1,3 1,6 1,8 2

1,5 1,3 1,4 1,6 1,8 1,4 1,6 1,8 2

1,7 5 1,5 1,6 1,8 2 1,6 1,8 2 2,2

2 1,6 1,7 1,9 2,1 1,7 1,9 2,1 2,3

2,5 1,9 2 2,2 2,4 2 2,2 2,4 2,6

3 2,1 2,3 2,5 2,7 2,3 2,5 2,7 2,9

-10
100 mm ye kadar.

a b a b a b a b a b a b a b a b

11-50 51-100 100 ve

daha yukars

100 mm den 200 mm ye kadar.

100-110 111-150 151-200 200

ve daha yukars

Sert kat, sert kuma veya ketenlerde a ve b deerleri %50 artrlr.

Anma ls

izelge 1.1:erit malzeme kalnlna gre kesme pay miktarlar (Sert malzemeler iin).

1.1.4.Verimin Hesaplanmas
ncelikle her ie kalp yaplmayacan bilmemiz gerekir Kalp maliyetli bir itir ve basaca para says, maliyetini kurtaracak adette olmaldr. Eer kurtarmyorsa baka yntemler uygulanr veya birden ok parann kalplamasna imkan verecek ekilde tasarlanlarak yaplmaldr. Kalplanan toplam para yzey alan (S1) ile bir admda kullanlan erit malzeme yzey alannn (S) oranlanmasyla elde edilen deere verim denir ve yzle arplmasyla yzde cinsinden verim bulunmu olur. % Verim =

S1 100 S

retimi az olan paralarda ok sral kalplama ilemi tercih edilmez.Kalp maliyeti ve iilik giderlerini azaltmak iin ksa boylu erit malzeme yerleim plan uygulanr. Ksa boylu erit malzeme yerleim plan; retim says az, erit malzeme kalnl 1,5 mm den fazla, erit malzemenin, kalp ierisinden iki veya daha fazla geecei hallerde yaplr.

1.2. Dayama Yerlerinin Bulunmas

erit malzemeyi kalp ierisinde hesaplanan admda ilerleten ve bu konumda sabit tutmaya yarayan kalp elemanlarna dayama denir. Dayamalar retilecek para saysna, biimine, kalbna, tezgaha ve retim safhalarna gre tasarlanr. Dayama yerleri kullanlan dayama eidine gre deiebilir, fakat hepsinin de erit malzemeyi adm kadar ilerletmesi ve konumlandrmas gerekir.

1.2.1. Parmak Dayamalar (lk dayama)

lk basmdan nce parmak dayama elle itilir sonra basma ilemi gerekletirilir. Parmak dayama elle geri ekilir ve erit bitip yeni eride balanncaya kadar kullanlmaz.Bundan sonraki ilerlemeler otomatik dayama tarafndan yaplr
ekil 1.7:Otomatik ve parmak dayama

ki veya ok kademeli kalplarda kullanlan parmak dayamalara ilk dayamada denir. Parmak dayamalar, eridin otomatik dayamadan nceki ilemlerinin yaplmasnda, eridi belirli kademelerde ilerletmeye yarar. Elle ilerletmede parmak dayama says, kalptaki kademe saysndan bir eksiktir. Otomatik ilerletmelerde sadece bir parmak dayama yeterlidir.

1.2.2.Pim Dayamalar
Pim dayamalar genellikle 1 mm den daha kaln saclarn kesilmesinde kullanlan basit ve ucuz dayamalardr. Pim dayama ekil 1.8de grld gibi kalp deliinden kesme pay kadar uzaa yerletirilmitir. Bu dayamalarn sabit ve yay baskl olanlar vardr.
Z m ba K lavuz plak

S D i i K al p

ekil 1.8: Sabit pim dayama

lerlem e Y n

ekil 1.9: Yay baskl pim dayama

1.2.2.1. Sabit Pim Dayamalar

Genellikle retim says az ve ok hassas olmayan paralarn kalplanmasnda kullanlr. Bu tip dayamalar dii kalp zerine monte edilir (ekil1.8).

1.2.2.2. Yay Baskl Pim Dayamalar

Bu tip dayamalar yay basksyla hareket edebilir konumdadr (ekil 1.9).

1.2.3.Otomatik Dayamalar
Bu dayamalar, pres hareketli balyla uyumlu olarak veya yay enerjisiyle alrlar. erit malzeme her zaman iterek dayamaya dayandrlmaz. nce itip sonra ekerek de dayamaya dayandrlabilir. ekil 1.10 da yay baskl geri ekme tipi otomatik dayama grlmektedir.

ekil 1.10: Geri ekme tipi otomatik dayama

1.2.4. Pilot Pimler

Delme zmbas

Kesme zmbas

Kalp st Pilot pimler yalnz balarna plakas ilerlemeyi salayamaz. Dier Zmba tutucu dayamalarla salanan ilerlemelerin Pilot pim istenen deerde olmasna yardm eder. Pilot pimlerin ular konik veya kresel biimli yaplmtr. Dier zmbalardan daha uzun boylu Klavuz plaka olan bu pimler, kendi aplarna erit uygun olarak delinmi deliklere malzeme girerek malzemeyi kesme ileminden nce sabitlerler. ekil Dii kalp 1.11de basit olarak grld gibi, ana kesici, zmba devreye girmeden pilot pimler daha nce alm olan deliklere girerek eridin istenen boy ekil 1.11:Pilot pimlerde ilerlemenin snrlandrlmas kadar ilerlemesini ve kesme esnasnda erit malzemenin kaymamasn salarlar. ekil olarak zmbaya benzedii iin, delme ilemi yapmad halde pilot zmba da denir. Pilot pimlerin aplar 4 mmden kk seilmemeli ve 0,3mm den daha ince saclarda kullanlmamaldr.

1.3. Dii kalp ve Klavuz Plakalarn llendirilmesi

Dii kalp yerleim plan hazrlanrken, dii kalbn ls, kalplanacak parann biimine gre farkl ekilde belirlenmektedir. Kalplama delii yuvarlak dii kalplar Kalplama delii dzgn kenarl dii kalplar Kalplama delii keskin kenarl dii kalplar
A A

L1

L X

ekil 1.12:Dii kalp boyutlar.

10

Kalp deliinden kalp kenarna olan Sac kalnl t ,mm Dii kalp kalnl B ,mm

uzakl

1
Yuvarlak kenarl kalp delii 27 32 38 46 52 A = 1,25.B Dzgn kenarl

2
Keskin kenarl

0 1,5 3 4,5 6

- 1,5 24 - 3 28 - 4,5 35 - 6 40 - 48 Pratik olarak

35 38 52 62 72 A = 1,5.B

46 62 70 86 90 A = 2.B

izelge 1.2: Dii kalp boyutlarna esas, ana ller

Gmme bal cvata Cvata eksenin kenarlara olan minimum uzakl Pim ap Pim ekseninin kenarlara olan minimum uzakl

M8 14 3 6

M10 17 4 7 5 8

M12 19 6 9

M16 24 8 11

M20 28 10 12 12 15

M22 32 16 16 20 20 25 25

izelge 1.3: Cvata ve pimlerin dii kalp kenarna olan uzaklklar

Klavuz plakann llendirilmesi, dii kalp gibidir, tek fark klavuz plaka kalnldr. Klavuz plaka kalnl, yaklak olarak kesme kuvvetinin %10nun kp kk kadardr. Genelde dii plakadan ince yaplr. Kk = 3 0,1.F Kk = Klavuz plaka kalnl. F = Kesme kuvveti. rnek Yanda lleri verilen para delme ve kesme ardk kalbyla retilecektir. Dii kalp yerleim plann yapnz ve boyutlarn bulunuz. (Sac kalnl t=2 mm olan St 42 sac malzemeden retilecektir.)
30
3

22

5 20 40

12

t=2 mm

11

A1

L1

L X

Dii kalp boyutlar X=A+A1+L X=38+32+ 41 (tablodan1.2den X=111 mm Y=A+A+LI (tablo 1.2den) Y=38+38+40 Y=116 mm

L=22+17+1,7 (Kesme pay, tablo 1.1den) L=40,7 mm B=28 mm

1.3.1. erit Kanal Geniliinin llendirilmesi

erit kanal genilii, en az erit geniliinin toleransnn st snr kadar byk yaplr. Bylece erit malzeme, kanal (bant yolu) ierisinde rahat ilerletilebilir. erit kanalnn ykseklii de sac kalnlnn 1,5-2 kat kadar olmaldr.
Resim 1.3: Klavuz plakadan oluturulan bant yolu

12

1.3.1.1. Yan Kaytlar

Yan kaytlar, erit malzemenin istenen konumda ve ynde ilerlemesini salayan bant yolunu olutururlar. Kapal kalplarda iki, yar aklarda tek yan kayt bulunur. Yan kayt ykseklii sac kalnlnn 1,5 ile 2 kat arasnda olmaldr.
Yan kaytlar h=(1,5-2)t

Klavuz Plaka

ekil 1.13: Yan kaytlarla oluturulan bant yolu

1.3.2. Kesme Olaynn Aklanmas

Zmba ile dii kalp arasndaki erit malzemenin kuvvet uygulanarak birbirinden ayrlmasna kesme denir. ekil 1.14de kesme olaynn safhalar gsterilmektedir. Balang safhas (Kenar radysleri oluur)

Akma safhas

Kopma safhas

(Kesme olay oluur) (Krlma olay)

ekil 1.14: Kesme olaynn safhalar

13

1.3.3. Kesme Boluunun Hesaplanmas

Zmba ile dii kalp arasndaki mesafeye tek tarafl kesme boluu denir. Kalplarda kesme boluu verilmezse, zellikle zmba gereinden fazla zorlanr ve dzgn bir kesme yaplamaz. Kesme boluu kesme azlar boyunca her tarafta eit olmaldr. Bylece istenmeyen apaklar olumaz ve kalp mr uzar. Delme ileminde kesme boluunu diiye vermemiz gerekir, yani dii, esas lsnden kesme boluu kadar byk yaplr. Burada kesmeyi zmba yapar dolaysyla parann lsn zmbann ls tayin eder. Kesme ileminde ise kesme boluunu zmbaya vermemiz gerekir. Zmba kesme boluu kadar kk yaplr.

C
Sac kalnl

Zmba

C
Sac kalnl

Zmba

l-2C

Dii kalp

Dii kalp

l+2C

Kesme

Delme

ekil 1.15:Dii kalp ve zmbaya verilen kesme boluu

t 3 mm(ince saclar iin)

C = Tek tarafl kesme boluu mm.

C=

x t

x = Katsay.(0,005-0,035)

= Malzeme kesme gerilmesikg/mm 2

t = Sac kalnl mm.

t>3 mm(kaln saclar iin)

C=

[(1,5.x.t 0,015). ]

Hassas kesmelerde temiz yzeyler iin x = 0,005 Yzey nemli deilse x = 0,035-0,04 Genel amal kalplarda x = 0,01 alnr.

rnek Kalml 2 mm , kesme gerilmesi 30 kg/mm2 olan sac plakay kalplarken ne kadar kesme boluu verilmelidir? (Genel amal kalp) t =2 mm

=30 kg/mm 2

C= x t

C= 0,01 2 30 C= 0,11 mm

14

rnek Kalnl 4 mm, kesme gerilmesi 25 kg/mm2 olan sac plakay kalplarken ne kadar kesme boluu verilmelidir? (Genel amal kalp) t = 4 mm

= 25 kg/mm 2
C=0,225 mm

C= (1,5.x.t 0,015).

C= (1,5 0,01 4 0,015) 25

Kesme boluunun bulunmasnn pratik yolu A Grubu malzemeler:Ortalama sertlik deeri =23-85(HB) Brinell sertlii Alminyum ve benzeri yumuak malzemelerde C = % 4,5.t B Grubu malzemeler: Ortalama sertlik deeri = 65-130 (HB) C = % 6.t C Grubu malzemeler: Ortalama sertlik deeri= Sertlik > 130 ise C=%7,5 .t Yukarda kesilecek malzemenin sertliine gre kesme boluunun sac kalnl cinsinden deeri gsterilmitir. Bu yntemle formlle bulunan kesme boluuna yakn kesme boluu, pratik olarak bulunmu olur. rnek t = 2 mm, elik sacta kesme boluu C=%7,5.t C=0,075.2 C=0,15 mm olur.
Sac kalnl t mm.

Malzemelerin ekme dayanmlar, 5-10 0,008 0,016 0,024 0,032 0,040 0,047 0,055 0,063 0,071 0,079 0,087 0,095 0,127 0,158 0,190 0,220 0,285 0,348 0,410 15 0,010 0,019 0,029 0,039 0,048 0,058 0,068 0,077 0,087 0,097 0,107 0,106 0,155 0,194 0,232 0,270 0,350 0,425 0,500 20 0,011 0,022 0,034 0,045 0,056 0,067 0,078 0,089 0,100 0,112 0,123 0,124 0,179 0,224 0,268 0,313 0,400 0,490 0,580 25 30 35 40

= kg/mm 2
45

50 0,018 0,035 0,053 0,071 0,088 0,106 0,124 0,141 0,159 0,177 0,195 0,212 0,283 0,354 0,424 0,495 0,636 0,778 1,008

60 0,019 0,039 0,058 0,078 0,097 0,116 0,136 0,155 0,174 0,194 0,213 0,232 0,310 0,388 0,465 0,543 0,698 0,850 1,050

70 0,021 0,042 0,063 0,084 0,105 0,126 0,147 0,167 0,188 0,210 0,230 0,250 0,335 0,420 0,500 0,586 0,750 0,920 1,100

0,25 0,50 0,75 1 1,25 1,50 1,75 2 2,25 2,50 2,75 3 3,50 4 4,50 5 6 7 8

Tek tarafl kesme boluu (C) , mm 0,013 0,014 0,015 0,016 0,017 0,025 0,027 0,030 0,030 0,034 0,038 0,041 0,044 0,047 0,050 0,050 0,055 0,059 0,063 0,067 0,063 0,069 0,074 0,079 0,084 0,075 0,082 0,089 0,091 0,099 0,088 0,096 0,104 0,111 0,117 0,100 0,110 0,118 0,126 0,134 0,113 0,123 0,133 0,142 0,151 0,125 0,137 0,148 0,158 0,168 0,138 0,151 0,163 0,174 0,185 0,150 0,164 0,178 0,190 0,201 0,200 0,219 0,237 0,253 0,268 0,250 0,274 0,296 0,316 0,336 0,300 0,329 0,355 0,379 0,400 0,350 0,384 0,415 0,442 0,470 0,450 0,493 0,533 0,569 0,605 0,550 0,603 0,651 0,695 0,738 0,650 0,710 0,780 0,820 0,920

izelge 1.4: ekme dayanmlarna gre tek tarafl kesme boluu

15

1.3.4.Kesme Boluuna Etki Eden Faktrler

Kesilen malzemenin cinsi ve kalitesi Kesilen malzemenin kalnl Zmba boyutlar ve ekli Kalbn hassasiyeti

Kesme boluu verirken aada belirtilen hususlara dikkat edilmesi gerekmektedir. Temiz ve parlak kesilme yzeylerine gerek duyulan durumlarda dar kesme boluu seilmelidir. Kaln paralarda kesme yzey kalitesi nemli deilse byk kesme boluu tercih edilmelidir. Yumuak malzemelerde yrtlma grlmeyeceinden kk kesme boluklar kullanlabilir. Para kalnlna oranla kk apl delme ilerinde byk kesme boluu seilmelidir. Hzl alan preslerde (dakikada 200 kurstan fazla) takm dayanm asndan byk kesme boluu tercih edilmelidir.

1.3.4.1. Asal Boluk

Kesme dzlnden itibaren dii kalp tabanna doru verilen eim miktardr. Tek tarafl boluk = 1/4-2 derece arasnda tavsiye edilir. Zmbann kestii parann kenarlarnda oluacak apaktan dolay ls biraz byr. Bu parann dii kalba skmasn nlemek iin asal veya dz boluk verilir.Genelde asal boluk vermek zor olduu iin , deliklerde arkadan kesme dzlne kadar daha byk matkapla delinir. Dier ekillerde ise dii kalp arkasndan parmak freze ile boluk verilir. Gnmzde tel erozyon tezgahnda da asal boluk verilebilmektedir.
Zmba
K la v u z p la k a e rit m a lz e m e

Klavuz plaka Kesme ykseklii

Dii kalp
D i i k a lp

D z b o lu k (y u v a rla k )

Asal boluklar

ekil 1.16:Dz ve asal boluklar

16

1.3.4.2.Kesme Ykseklii (Dzl)

Kesme yzeyi ile (Dii plakann zeri) asal veya dz boluun balad yer arasndaki ykseklie, kesme dzl veya ykseklii denir. Kesme ykseklii, 3mm kalnla kadar olan sac malzemeler iin 3 mm alnr. Kalnl 3 mm den fazla olan malzemeler iinde sac kalnl kadar alnr. Kesme dzlnn ve asal boluun faydalar unlardr: Zmbann kurs boyunu azaltarak zamandan ve kalp mrnden avantaj salar. (Zmbann dii plaka kalnl kadar deil de kesme dzln geince ye kadar ilerlemesi yeterli olacaktr.) Delme kesme kalplarnda en hassas i olan zmbann dii kalba altrlmas, asal boluktan dolay sadece kesme dzlnde yaplmas byk kolaylk salayacaktr.

Kalplar belli bir basmdan sonra krleir. Kalp vuruntulu almaya balar ve kan paralardaki apak miktar artar. Biz buna krlenme deriz. Zmba ve dii plaka krlendike, kesme yzeylerinden, dzlem yzey talamada 0,15 mm tala kaldrlarak bilenir. Her bilemeden sonra kesme boluunun artaca unutulmamaldr. Bilemeler sonunda kesme dzln sonuna gelinmesi durumunda dii plaka mrn doldurmu demektir.

1.3.5. Kesme Kuvvetinin Hesaplanmas

Kalplama annda parann erit malzemeden ayrlmasna kar gstermi olduu toplam dirence kesme kuvveti denir. Kesme kuvvetini hesaplamamzn sebebi unlardr: Kesme kuvvetinden ok daha gl pres kullanrsak enerji israfndan dolay verimli almam oluruz. Kesme kuvvetinden daha zayf bir pres kullanrsak tam bir kesme olmayacandan kalp ve pres zarar grebilir. Eer kesme kuvveti mevcut tezgahlarn gcnden daha byk ise kesme kuvveti azaltma yntemleriyle kesme kuvvetinin azaltlmasn salamak.

k =

F A

F = k A

F = Kesme kuvvetikg

A = Kesilmeye maruz kalan alan, mm2 (Kesme kenar evresinin sac kalnlyla
arpmyla bulunur)

k = Sacn kesme direncikg/mm 2

17

rnek Yandaki para tavlanm elik sacdan kalplanacaktr. Sacn kesme direnci k = 36 kg/mm2 olduuna gre oluacak kesme kuvvetini bulunuz ?

10

kk daire evresi 1= 2.r=2.3,14.5=31,4 mm 2 tane olduundan 31,4.2=62,8 mm t=2mm 2 yarm daire1 daire eder 2=2.r=2.3,14.10=62,8 mm 2 dz kenar 3= 20+20=40 A = .t = Kesilen evre R10 A = (62,8+62,8+40).2 t = Sac kalnl 2 A = 165,6.2=331,2 mm F = k A =36.331,6=11937,6 kg Ayrca emniyetli kesme ilemi iin pres emniyet katsaysn (E.K.S) dikkate almamz gerekir. Emniyetli kesme kuvveti, kesme kuvvetinin 1,5 ile 4 kat arasnda alnmas tavsiye edilir.

1.3.6. Kesme Kuvvetini Azaltma Yntemleri

Yaptmz hesap sonunda bulduumuz kesme kuvvetini karlayacak prese sahip olmayabiliriz veya yksek kesme kuvvetinden dolay kalbmz ok grltl alabilir. Bu gibi olumsuzluklar gidermek iin kesme kuvvetini drmemiz gerekir. Kesme kuvvetini drme yntemleri unlar: Kesme azlarna a vererek Alar hem zmbaya hem de dii plakaya verilebilir. Eer ieriden kan para kullanlacaksa alandrma diiye, delik kullanlacaksa alandrma zmbaya verilir.
Klavuz plaka Zmba Klavuz plaka Zmba

Dii kalp

40

Dii kalp

Klavuz plaka

Zmba

Klavuz plaka

Zmba

Dii kalp

Dii kalp

ekil 1.17:Dii plakaya verilen alar ve kesilmi dzgn paralar.(Kesme ilemlerinde kullanlr.)

18

Klavuz plaka

Zmba

Klavuz plaka

Zmba

Klavuz plaka

Zmba

Dii kalp

Dii kalp

Dii kalp

ekil 1.18: Zmbaya verilmi alar ve kan bozuk paralar (Delme ilemlerinde kullanlr).

Zmbalar Kademeli Olarak Monte Ederek

Kesme z mbas K lavuz plaka Delme z mbas erit malzeme

ekil 1.19: Toplam kesme kuvvetini azaltan farkl zmba boylar

Zmba boylar arasndaki fark, sac kalnlndan fazla olmamaldr. Zmbalar aras boy farkllklar ince malzemelerde sac kalnl, kaln malzemelerde sac kalnlnn yars kadar yaplmaldr. Zmba boylar arasndaki farkn fazla olmasnn sakncalar unlardr: Zmba gruplar malzemeye daldnda baz sarsntlar meydana getirir. Ar farkllktan dolay baz zmbalar malzemeye erken girer. Erken giren zmbalar dii kalba daha fazla gireceinden srtnme ve anma fazla olur.

1.3.7. Klavuz Plakalar

Klavuz plakalarn grevleri aada yazlmtr. Zmba yukar hareketinde, zmbay kenarlardan tutan erit malzemeyi zmbadan ayrma grevi. Bu grevinden dolay syrc plaka da denir (Syrma grevi). Zmbann uygun konumda dii plakaya girmesini salama grevi (Klavuzluk grevi). Yan- kaytl (birleik) plaka olarak erit malzeme bant yolunu oluturma grevi. (Bu tip klavuz plakalarn , dii kalbn zerine gelen tarafna erit malzemenin geecei ekilde kanal almtr).

19

Kalplama ilemine gre klavuz plakalar. Ak klavuz plakalar Yar ak klavuz plakalar ki taraf kapal klavuz plakalar

Z mba

Resim 1.4:Ak klavuz plakal kalp

plakas

K lav uz p lak a
K lavuz plaka Dii Plaka

D ii P lak a

ki taraf kapal klavuz plaka Ak klavuz plaka

ekil 1.20:Klavuz plaka ekilleri

Yar ak klavuz plaka

Klavuz plakalar dii kalp yerleim planna gre markalanr ve buna gre ilenerek, zmba altrmas yaplr. Daha sonra dii plakaya cvata ile sabitlenerek, dii plakann zmba altrmas yaplr.Ak klavuz plaka, sac kalnlnn 0,5 mm den dk olan ince saclarda kullanlr. Ak klavuz plaka, sac zerine, zmba malzemeye girmeden basp sabitledii iin hassas kesme yaplmasna yardmc olurlar.

1.3.8.Kalp Alt Plakas

Dii kalplar kalp alt plakasnn zerine veya iine yeter sayda cvata ve en az iki adet merkezleme pimiyle sabitlenir. Ayrca klavuz plakal kalplarda klavuz plakas dii kalba balanamazsa kalp alt plakasna balanr. Kalp alt plakas hem dii kalb sabitler hem de kalp alt grubunu pres tablasna balar.Yanlarnda cvata kanallar bulunur. Kalp alt plakasnn kalnl, iine gmlecek dii plakann kalnlna gre deimekle birlikte, standart para kalnlklarndan uygun olan seilerek yaplr.
K lav u z p lak a erit m alzem e

D i i k al p K al p alt p lak as

ekil 1.21: Kalp alt plakasna gmlm dii kalp ve klavuz plaka

20

1.4. Delme Kesme Zmbalarnn llendirilmesi 1.4.1. Zmba Boyunun Hesaplanmas

Delme ve kesme kalplarnda kullanlan kk apl veya kesitli zmbalarn flambaja (Burkulmaya) uramadan delme ve kesme yapmas iin maksimum zmba boyu hesaplanr. Zmba yapmnda zmba boyunu, hesaptan kan maksimum zmba boyundan daha kk semeliyiz. Eer kalpta birden fazla zmba varsa bunlardan kesiti en kk olan iin zmba flambaj boyu hesab yapmamz yeterli olacaktr. Dier zmbalarn boyu da hesaplanan zmbann boyu kadar olmaldr. (Eer zmbalarn boylar kademeli yaplmayacaksa.)
Zmba Kalp st plakas Zmba tutucu

L = .
d
L

E .I lz . d .t

Klavuz plaka erit malzeme

Dii kalp

L = Zmba boyu , mm E = Zmba malzemesinin elastikiyet modl kg/mm 2 I = Zmba kesiti atalet momenti , mm 4 Lz = Zmbann kesme evre uzunluu , mm d = malzemenin kesme dayanm , kg/mm 2 t = Sac kalnl , mm

I=
d

.d 4
64
b h

b.h 3 I= 12
a

a4 I= 12

ekil 1.22:Zmba boyu ve eitli zmba kesitlerinin atalet momentleri

rnek 4 mm apndaki silindirik zmbann burkulmadan delme ilemi yapmas iin maksimum boyunun ne kadar olmas gerekir. L = ?mm

E = 21500 kg/mm 2

L = .
64 = 12,5mm 4

E .I lz . d .t

I=

.d 4
64

I=

.4 4

lz = 2 .r lz = 2 .2 = 12,5mm

L = .

21500 .12 ,5 12 ,5 .35 .2

d = 35 kg/mm

L = 55 mm t = 2mm
21

1.4.2.Zmba llerinin Hesaplanmas

En kk kesitli zmbaya gre zmba boyu hesab yapldktan sonra kan deer dier zmbalara da uygulanr.Dier zmba lleri standart olur ve tablolardan seilir veya iimize gre biz belirleriz.
S
12

d1

SI L

D S2

ekil 1.23: Kademeli silindirik standart zmba.

d
1 5 2 6,5 3 8 4 10 5 12 9 16 12 20 18 25

d1
5 6,5 8 10 12 16 20 25

D
6,5 10 11 13 16 20 22 32

S
4,5 5 6,5 8 12 15 18 22

S1 S2
11 13 14 16 20 24 28 32 4 4 4 4,5 4,5 4,5 6,5 10 38 44 50 56

38 44 50 56 62 38 44 50 56 62 70 75 44 50 56 62 70 75 88 50 56 62 70 75 88 50 56 62 70 75 88 56 62 70 75 88 100 62 70 75 88 100

izelge 1.5:Kademeli standart zmba lleri

82

ift kademeli fatura bal zmba

Hava zmbas

Pilot zmba

ekil 1.24:Standart zmba eitleri

22

60

Hava bal zmba

Kalp st plakas Zmba tutucu plakas

Kesme zmbas

Delme zmbalar

ekil 1.25: Zmba ve zmba tutucu plakas

1.5. Zmba Tutucu Plakas ve st Plakann llendirilmesi

Zmbalar belli bir konumda tutan ve sabitleyen elemana zmba tutucu plakas denir. Zmba tutucu plakasnn baland elemana da kalp st plakas denir. Kalp st plakas zmbalar arkadan destekleyerek presin hareketini zmbalara aktarr.Baz durumlarda da kalp st plakas zarar grmesin diye, kalp st plakas ile zmba tutucu plakas arasna, bir plaka daha konur. Bu plakaya zmba bask plakas denir.

1.6. Kalp Balama Sap 1.6.1. Kalp Sap lsnn Belirlenmesi

Kalp balama saplar standart olur ve kalbmzn byklne ve kesme kuvvetine gre seeriz. Presimizin ve kalbmzn zelliine gre kalp balama sap bulamadmz takdirde kendimiz de imal edebiliriz.
L2 d 1

30

10
A A h L1 r 1 d 2 L3

90

L4

ekil 1.26: Kalp saplarnn llendirilmesi

23

d 3

L3

d1
20 25 32 40 50 65

d2
15 20 25 32 42 53

d3
M161,5 M161,5 M201,5 M201,5 M241,5 M241,5 M302 M302 M423

L1
40 45 56 70 80 100

L2
3 4 4 5 6 6

L3
12 16 16 26 26 26

L4
58 68 79 93 108 128

k
18 23 23 23 28 28

h
6 6 8 10 10 10

r1
2,5 2,5 2,5 4 4 4

AA
17 22 27 32 41 55

izelge 1.6: Form C Standart kalp balama sap lleri ( DIN 9859 ).

1.6.2. Kalp Sap Yerinin Belirlenmesi

Kalp balama sap kalp st grubunun (zmba, zmba tutucu, kalp st plakas) prese balanmasna yarayan kalp elemanlarndandr. Kalbn dzgn ve uzun mrl almas iin sapn kesme kuvvetlerinin bilekesinin olduu noktaya monte edilmesi gerekir. Bunu bir rnekle aklayalm. rnek
10

23

10

25

2 1

Y X 50,5 77,5

Yandaki para kalplanacaktr. Altndaki ekilde dii kalp yerleim plan verilmitir. Bu plana gre kalp balama sapnn yerini bulunuz. (t=2 mm , k = 30 kg/mm 2 ) Kalp balama sapnn yerinin bulunmas. Kesme kuvvetlerinin ayr ayr hesaplanmas: 1 nolu dairesel delme: F1 = . t. k F1= .10.2.30 F1= 1885 kg. 2 nolu kare delme: F2= .t. k F2= 4.10.2.30 F2=2400 kg 3 nolu dikdrtgen kesme: F3= .t. k F3=2.(25+35).2.30 F3=7200 kg R=Toplam delme kesme kuvveti R=F1+F2+F3 R=1885+2400+7200=11485 kg Arlk merkezinin X eksenine uzakl: A noktasna gre moment alrsak. R.Sx =(F3.50,5)+(F1.77,5)+(F2.77,5) 11485.Sx =(7200.50,5)+(1885.77,5)+(2400.77,5)

10 9 35
55,5 61 47

24

363600+146087,5+186000 Sx = mm
F1+F2=4285

= 60,57

F3=7200

11485 Arlk merkezinin Y eksenine uzakl: A noktasna gre moment alrsak. R.Sy =(F1.47)+(F3.55,5)+(F2.61) 11485.Sy=(1885.47)+(7200.55,5)+(2400.61) 88595+399600+146400 Sy = 11485
K al p ba lam a sap n n yeri

X 5 0 ,5 Sx 7 7 ,5 R

=55,25mm

F2 R F3
55,25

X
60,57

1.7. Kalp Montajnda Kullanlan Elemanlar 1.7.1. Vidalar

Kalp elemanlarnn montajnda en ok silindirik, hava ve mercimek (kresel) bal cvatalar kullanlr. Resim 1.5 te cvata eitleri gsterilmitir.

Talanm silindirik bal cvatalar. Resim 1.5: Kalp elemanlarnn montajnda kullanlan standart cvatalar

47

55,5

Sy

F1

61

25

1.7.2. Pimler
izimde gsterilmese de kalplarda kullanlan pimlerin tek tarafna 5-12 arasnda koniklik verilir. Merkezleme pimi kalba konik ksmdan kolayca taklabilir. Pim delikleri nce ksratl matkapla (6,8-9,6.v.b.) delinir. Daha sonra bu deliklere rayba ekilerek l taml, silindiriklii ve yzey kalitesi salanm olur. Burada dikkat edilmesi gereken olay plakalarn bir btn halinde delinmesi ve raybalanmasdr, bylece eksen kakl nlenmi olur. Merkezleme pimleri standarttr ve hazr alnrlar. Fakat istenilen aptaki cva eliinden kesilerek de yaplabilirler. Merkezleme piminin zellii, l taml, yzey kalitesi ve sertliinin yksek kalitede olmasdr. Merkezleme piminin grevi, kalp plakalarn merkezleyerek balant cvatalarnn kolay taklmasn salamaktr.Bir dier grevi de alrken oluabilecek vuruntularda, plakalarn ayn konumda kalmalarn salamaktr. ekil 1.27de silindirik pim gsterilmitir.
D L

ekil 1.27: Silindirik pim

Raybalanacak delik ap, mm 3,85 4,85 5,80 7,75 9,60 11,50 13,50

Pim ap D, mm 4 5 6 8 10 12 14

Pim boyu , mm

L (min)
12 15 18 24 30 36 42

L
(max) 40 50 60 80 100 120 160

izelge 1.7: Silindirik merkezlemep Pim boyutlar ve raybalanacak delik ap (TS69/15)

1,5 D

1,5 D

min.1,5

1,5 D

D/2

2
26

1,5 D

ekil 1.28: ki plakann eitli pimlerle birletirilmesi.

1,5 D

1.Boydan boya delinmi iki plakann pimle montaj. 2.Tek taraf kr delik olan iki plakann vidal ektirme pimi ile montaj. 3.Tek taraf yar kr delik olan iki plakann birletirilmesi. Pimin kmas iin kr delik tarafna D/2 apnda delik delinir. 4.Plaka kalnlklar toplam 50 mm yi aan durumlarda pim boyunu uzatmamak iin plakann tek taraf 1,5xD apnda boaltlr.
Resim 1.6: Standart pimler

1.8. elik Malzeme zellikleri ve Isl lemleri

Uygulamalarda kullanlan eliklerin bir ok eidi vardr. Alaml, alamsz, yksek hz, souk i ve scak i takm elikleri olarak olduka geni bir kullanm alanna sahiptir. Takm ve kalp eliklerinde aranlan zellikler unlardr: Dayanm, Sertlik, zllk, Anmaya kar dayanm, Yksek scaklklara dayanm .

1.8.1. Souk Takm elikleri

Genel olarak yzey scakl 200C yi gemeyen takmlarn imalinde kullanlan eliklerdir. Talal veya talasz imalat iin kullanlrlar. Dii plaka ve zmba yapmnda kullanlrlar.

27

Souk i Takm elikleri

Kesme ezme svama gibi kalplarda kullanlan anma direnleri yksek olan nitelikli takm elikleridir. Malzeme 1.2379 1.2363 C Cr Mo 1.55 12.00 0.70 1.00 5.00 1.20 V Dierleri Aklama 1.00 Si 0.40 Yksek anma dayanm Isl ilem esnasnda l deiiklii 0.20 Si0.30 ok az olur,yksek tokluk zellii vardr. Parlatlabilirlii, sertleebilirlii ve tokluu yksektir. lenebilirlii ok Ni 4.00 iyi olan desenleme iin uygun malzemedir. ok yksek anma direncine W 0.65 sahiptir. Makaralar ve hadde toplar iin 0.30 W 0.50 idealdir. Rulman elii olarak bilinir. Tokluu yksek kesme kalplar iin 1.40 Si 0.90 idealdir. 2.00 Andrma direnci ok yksektir. 0.20 W 0.60 Darbe direnci iyidir.

1.2767

0.45

1.30

0.20

1.2436 1.2601 1.2067 1.2360 1.2378 1.2510

2.12 11.20

1.65 12.00 0.60 1.00 0.50 2.20 1.00 1.50 7.00 12.5 0.55 1.50 1.00 -

izelge 1.8: Souk i takm elikleri ve kullanld yerler

UYGULAMA YERLER Ekstrzyon, iirme takmlarnda, zmbalarda, bask plakalarnda, madeni eya 1.2379 imalatnda, bask plakalarnda, yksek anma direnci gereken plastik kalplarnda ve baklarnda, 6 mm 'e kadar olan saclarn hassas kesiminde kullanlr. Tokluu ile beraber anma dayanm da yksektir. Ekstrzyon, kesme, ezme gibi 1.2363 souk ekillendirme takmlarnn hepsinde kullanlr. Desenleme kalplarnda, atal kak ve bkme kalplarnda kullanlr. 1.2767 Ate tulas ve seramik retiminde, yksek performans ile 1.2080 in yerine her trl 1.2436 kesme ve ekillendirme daha iyi sonu verir. Makaralar ve Hadde toplar iin idealdir. 1.2601 DIN 1.2379 (X155 CrVMo12-1) erdii % 0,70 Mo alam tokluunu arttrrken, %1V'un varl da mkemmel karbr yaps ile anma direncini arttrr. Ayrca yksek Cr ierii sertleebilirliini ve sl ilem kabiliyetini arttrmaktadr. Sertletirme ilemi sonras 63-65 HRc sertlie ulaabilmektedir. Nitrasyon sonras 1200HV yzey sertlii elde edilir.
izelge 1.8: Souk i takm elikleri ve kullanld yerler (devam)

MALZEME

28

1.8.2.Scak Takm elikleri

Scak i takm elikleri genel olarak yzey scakl 200C yi geen, 300-600C aras srekli sya tabi takmlarda kullanlrlar. Daha ok plastik kalplarnda kullanlrlar.

Scak i Takm elikleri

Yksek scaklk altnda sertliini yitirmeyen, menevi dayanm, ekme mukavemeti, tokluklar anma dayanmlar yksek olan eviklerdir.

Malzeme 1.2344 1.2343 1.2367 1.2365 1.2714

C 0.40 0.39 0.38 0.33 0.55

Cr 5.10 5.10 5.00 2.90 1.10

Mo 1.30 1.20 2.85 2.75 0.47

V 0.95 0.30 0.55 0.55 0.10

Dierleri

Aklama En ok kullanm olan scak is Si 1.10 takm eliidir. 1.2344'e gre ok daha iyi tokluu Si 1.10 vardr Sertleebilirlii ve yksek scaklk dayanm iyidir. Yksek scaklk dayanm ve tokluu yksektir. Ni 1.60, Dvme kalplar iin ideal. 40-44 Mn0.85 HRC de sevk edilir.

izelge 1.9:Scak i takm elikleri ve kullanld yerler

29

Malzeme 1.2885 1.2709 1.2581

C Cr 0.31 2.95 0.03 0.25 0.30 3.00

Mo 2.80 4.80 -

V 0.55 0.40

Dierleri Aklama Co 2.85 Isl iletkenlii ok yksektir.

Co 9.00 Ni 18.00 Ti1.10

zel managing elii

Yksek scaklk mukavemeti ok iyidir. 0.50 5.10 1.30 0.95 Si 1.10 Sertleebilirlii ok iyidir. 1.2345 MALZEME UYGULAMA YERLER Demir ve demir d metallerin scak ekillendirilmesinde, delme zmbalar, 1.2344 sert maden gmlekleri, matris, zmba, yolluk olarak ve de anmann yksek olduu plastik kalplarn yapmnda kullanlmaktadr. Yksek tokluk zellii ile scak dverek ekillendirilen pres takmlarnda, 1.2343 hafif metallerin ekstrzyonun da ve dvme uygulamalarnda. Metal enjeksiyon kalplar, dvme kalplar, ekstrzyon profil kalplarnda. 1.2367 Bakir ve alamlarn enjeksiyonunda, dvlmesinde, piston ve yolluk olarak, 1.2365 ekstrzyon olarak baslmasnda kovan olarak. Btn dvme kalplarnda ahmerdan olarak, ekstrzyon presleri iin bask 1.2714 zmbalar matris, kovan koruyucu gmlekler ve scak makas azlarnda kullanlr. Hadde baklar iin. ok kaln kesitli paralarn kesilmesinde. 1.2345 DIN 1.2343 (X38 CrMoV51) Doru sl ilem uyguland takdirde son derece niform bir yap elde edilebilen, yksek tokluu sayesinde de hafif metallerin enjeksiyonu ve dvme kalplarnda ok iyi performans gsteren bir malzemedir. Yksek scaklk mukavemeti ve menevileme direnci ok iyidir. W 9.0
izelge 1.9: Scak i takm elikleri ve kullanld yerler

1.8.3. Yksek Hz elikleri

Yksek hz elikleri; malzemelerin yksek hzlarda ilenmeleri iin kullanlan takm elikleridir. Yksek kesme hzlarna direnlidirler ve genelde talal imalat iin kullanlrlar. Souk i takm eliklerine gre daha stn olup, zmba ve dii plaka yapmnda kullanlr.

Yksek Hz elikleri
Malzeme 1.3343 1.3243 1.3207 1.3247 C 0.90 0.90 1.25 1.10 Cr 4.10 4.00 4.00 4.20 Mo 5.00 5.00 3.40 9.50 V 1.80 1.80 3.20 1.20 Dierler i W 6.20 W 6.50 Co 5.00 W 10.00 Co10.50 W 1.50 Co 8.00 Aklama Standart yksek hz elii %5 cobaltl yksek hz elii. %10 Cobaltl, yksek scaklk mukavemeti ok iyidir. %8 Cobaltl. Tokluu yksek malzeme

izelge 1.10: Yksek hz elikleri

30

Malzeme

Cr 4.00

Mo 5.00

CPM Rex 121 3.40

CPM Rex 76 1.50 CPM Rex T15

3.75

5.25

1.60

4.00 4.00

4.50

Dierler i W 10.00 9.50 Co 9.00 S 0.03 W 9.75 3.10 Co 8.50 S0.06 W12.00 4.90 Co 5.00 S0.06 V 4.00 W 5.50

Aklama 70 HRC sertlie kabilen anma direnci ok yksek olan Crucible zel toz metalurjik malzeme Crucible zel toz metalurjik malzemesi anma direnci yksek Yksek scaklk dayanm iyi olan Crucible toz metalurjik malzeme

CPM Rex M4 1.40

Tokluu yksek olan zel Cr vable toz metalurjik malzeme Crucible zel korozyon dayanm CSM 21 XL 0.02 15.25 0.20 4.75 Cu 3,75 yksek olan paslanmaz eliktir. Crucible zel sertleebilir V 0.30 CSM 420 XL 0.38 13.60 paslanmaz elik Crucible %5 vanadyumlu yksek V 5.50 CPM S30V 2.15 17.00 0.40 sertleebilir paslanmaz elik Crucible anma direnci ok yksek V 9.00 CPM S90V 2.35 14.00 1.00 olan paslanmaz elik MALZEME UYGULAMA YERLER Talasz ekillendirmelerde kullanld gibi, kesici testereler, frezeler, 1.3343 klavuzlar,raybalar, ve benzerleri iin. 1.3343 den farkl olarak yksek scakla ve oluan scaklk deiimlerine 1.3243 kar dayankldr. Azdrma frezeler, modl frezeler ve ok yksek direnli malzemeleri ilemede kullanlan matkap ular. 1.3207 1.3247
Yksek performansn beklendii freze baklar delme zmbalar ve tornalarda kullanlr.

Al ve alamlarn, prinleri otomat eliklerini ilemede kullanlan tornalarda, testereler ve delme zmbalar iin idealdir.

DIN 1.3207Kesme esnasnda oluabilecek anmalara ve scaklk artlarna dayankldr. Isl ilem sonras, mkemmel anma direnci iin gerekli olan yksek sertlie (64 HRc) ulaabilir. Ayrca tokluu iyi homojenize edilmitir.CVD veya TiN ile kapland takdirde maksimum anma direncine ular. izelge 1.10: Yksek hz elikleri (devam)

1.9. eliklerin Tabi Tutulduu Isl lemler

Btn sl ilemlerin amac, malzemenin zelliklerini istenilen ekilde deitirmektir. eliin i yap zelliini deitirmek amacyla yaplan, stma ve soutma ilemleriyle, yzeye alam elementi verilmesi yada ekilmesi ilemlerinin tmne sl ilem ad verilir. elikler suda, yada ve havada olmak zere ekilde sertletirilirler.

31

1.9.1.Sertletirme lemleri
Takm eliklerinin mmkn olan en yksek sertlik derecesine ve anma dayanmna sahip olmalar istenir. Bu bakmdan serletirme; eliklerin daha nce belirlenmi sertletirme scaklklarna kadar tavlanmas, bunun ardndan soutulmas ve son olarak da sert yapnn istenilen dzeyde snek hale getirilmesi eklinde yaplr. Dolaysyla sertletirme ilemi aamadan meydana gelir. Tavlama, Soutma, Gerginlikleri giderme.

Sertletirme ortamlar unlardr:

1.9.1.1. Suda Sertletirme

Genel olarak su vererek sertletirmenin balangc, eliin her yannn eit su verme scaklna kadar tavlanmasyla salanr. Bylece elik i yapsnn tamamen austenitten olumas salanr. Sertletirmek iin nceden tavlanm elik, su iine batrlnca, etrafnda buhardan bir klf oluur ve elii sya kar korur. Bu nedenle suda sertletirmenin balangtaki soutma hz dktr. Daha sonra bu klf kalkar ve soutma hz ykselir.

Malzeme cinsi

Karbon miktar (%)

Su verme scakl (C)

870-900 830-860 800-830 770-820 760-790 750-780 740-770 780-1100 760-1000 1100-1350

Yap elii 0,3 Yap elii 0,4 Takm elii 0,5 Takm elii 0,6 Takm elii 0,85 Takm elii 1 Takm elii 1den fazla Volframl takm elii Kromlu takm elii Seri elik

izelge 1.11: Karbon oranna gre eliklere uygulanan su verme scakl

32

1.9.1.2.Yada Sertletirme
Ya souma hzn drr. Yan bu zellii kritik souma hz dk olan eliklerin yada sertletirilmesini gerekli klar. Ayrca yada sertletirme btn eliklerde en yksek korozyon direncini salar. Ya banyolarnda en salkl soutma scaklklar 40-60 C dir ve yan ilem srasnda kartrlmas gerekir. Yada serletirilen paralar tamamen yaa daldrlmal, ya scaklna kadar bekletilmeli ve sonra gerginlik giderme frnna sokulmaldr.

1.9.1.3.Havada Sertletirme
Havada sertletirme, souk ilem takm elikleri ile yksek karbonlu, eliklere uygulanr. Havada sertleecek olan eliklerin austenit yapnn olumas iin yaplacak tavlama, tuz banyolarnda yada gaz atmosferli frnlarda yaplr. Para tavlamadan sonra, durgun hava, fanla soutma veya basnl hava ile soutma, yntemlerinden biriyle soutulur. Havadaki oksijenden dolay, havada soutma parann korozyon direncini drr.

1.9.2.Menevileme lemi
Menevilemenin dier ad temperlemedir ve sertletirildikten sonra tekrar stma anlamna gelir. Menenevileme scaklklar 150-650 C arasndadr ve amaca gre bu deerler arasndan seilir. Sertletirilmi elik sertlikle beraber krlganlkta kazanr.Darbeli almalarda krlganlk istenmeyen bir durumdur. Menevileme ile daha az sert, ancak zl bir yap elde edilir. Menevileme ilemi genel olarak sade karbonlu eliklerde 100-300 C, katkl eliklerde 200-400C, scaklklar arasnda gerekletirilir. Sertletirme ileminden hemen sonra para byklne gre hava, maden banyosu, tuz banyosu, kum banyosu yada scak tepsiler iinde menevileme scaklna kadar stlr. ki saat menevileme scaklnda tutulur. Menevileme sonucunda martenzit doku, sertlik ve krlganlk azalm olur.

1.9.3.Yumuatma lemi
elikten beklenen, hep sertlik ve dayanm deildir. Elde edilecek yumuama, bir ok ilem iin en iyi balang halidir. Bylece para zerinden tala kaldrma kolaylam olur. Para birka saat sre ile 723 C civarnda tavlanr. Ardndan 600 C ye kadar yava souma yapldktan sonra oda scaklna kadar soutulur.

1.9.4.Gerilim Giderme lemi

Isl ilemler srasnda meydana gelen, dzensiz souma sonucunda oluan i gerilmelerin giderilmesi gerekir. Bunun iin paralar 550-600 C scaklklar arasndaki blgeye yava, yava eriecek ekilde stlr ve burada yaklak olarak 4 saat sre ile tavlanr. Soutma parann btn ksmna daima ayn scaklkta kalacak ekilde, yani ok yava yaplr.

33

1.9.5.Yzey Sertletirme lemleri

Bu yntemde sertletirilecek parann tamam sertletirme scaklna ykseltilmeyip yalnz sertlemesi gereken blgeler, yani paralarn st yzeyleri stlr. Hemen arkasndan, i paras birdenbire soutularak kristal yapsndaki deiikliin sabit kalmas salanr. Bylece hem parann d yzeyi sertlemi hem de i yaps deimeyerek gerilimsiz ve deformasyonsuz kalm olacaktr. Bu yntem aada sralanan i paralarna uygulanr. Blgesel olarak anma ile kar karya kalma, Sertlik alanlar arttnda ekonomik zararlara urama, Dk karbonlu elikten i paralar yapma. Yzey sertletirme yntemleri temelde ikiye ayrlr. Yzeyin kimyasal yapsn deitirerek yzey sertletirme. Yzeyin kimyasal yapsn deitirmeden yzey sertletirme.

1.9.5.1.Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirerek Yzey Sertletirme

Sementasyon lemi: Sementasyon ilemi ksaca; dk karbonlu eliklerin yzeylerine karbon emdirilerek sertletirmesi ilemidir. Karbon emdirme yntemine gre kat, sv, gaz sementasyon olarak snflandrlrlar. Nitrrleme lemi: eliin st yzeyine, azot atomlarnn meydana getirdii nitrr katmannn oluturulma ilemidir. Dier yzey sertletirme ilemlerinden ayrlan en nemli zellii, yzeyde sementit kristalleri yerine bu kristallerden daha sert zelliklere sahip olan nitrr katmannn oluturulmasdr. Nitrrasyon ilemi paralarn 500-600 C arasnda stlarak, amonyak gaznn altnda tutulmas ile gerekletirilen bir yzey sertletirme yntemidir. Nitrr katman sertletirilecek gerecin yaklak 0,5 mm derinliine kadar iler ve bu noktalarda yksek sertlik deerleri verir.

1.9.5.2.Yzeyin Kimyasal Yapsn Deitirmeden Yzey Sertletirme

Alevle Yzey Sertletirme: Alevle yzey sertletirme ynteminde yanc ve yakc gazlar kartrp yakan bir fleten yararlanlr. Bu fle i parasnn olduka ksa srede tavlanmasn salar. Daha sonra tavlanm paralar su, tuz zeltisi veya havada soutularak sertletirme ilemi tamamlanr. Endksiyon Akmyla Yzey Sertletirme: Bu yntemde yksek frekanstaki elektrik akmndan yararlanlr. Srekli bir retim iin kullanlmaya uygundur.

34

1.9.6. zel Isl lemler (Sfr alt ilemi)

Metal ve baz baka malzemelerin anma dayanmn artrmak zere uyguladmz EkiNL ilemi srasnda paralar -180C dereceye kadar soutulmaktadr. EkiNL uygulayarak, sl ilem grm metallerin sl ilemini tamamlamakta, para mrn uzatc etki salamaktayz. Bir kez EkiNL uygulamamz, rnein kesici takmlarda, bilemelerden sonra da etkisini srdrmektedir. Avantajlar Paralarn mrnde %100 ile %700 arasnda uzama. Paralarn anma dayanmn arttrr. Isl ilem srasnda zorunlu olarak oluan kalnt stenit yzdesini drr. Paralarda boyutsal kararllk.(Kaynak: http://www.nilisil.com.tr/Ekinil.htm )

1.10. Sertletirme ve Menevilemenin Yapl Amac

Malzemeler, yksek sertlie ve bu sayede yksek anma direncine sahip olmas iin sertletirilir. Sertlik kazandrdmz malzeme ayn zamanda krlganlkta kazanr ki, bu istenmeyen bir durumdur. Malzemenin bu krlganln gidermek iin menevileme yaplr. Menevileme sayesinde malzemenin sertlii fazla drlmeden krlganl azaltlm olur. Bu iki ilem sonucunda hem sert hem de tok bir malzeme elde edilmi olur.

1.11. Isl lemlerde Meydana Gelen Hatalar ve areleri

Su verme ileminde karlalan en nemli problemlerden biri, i parasnn atlamasdr.atlamann nne gee bilmek iin, sertletirilmek zere tavlanan parann boyutlaryla orantl olarak tavlama sresinin belirlenmesi zorunludur. Tavlama mmkn olduunca yava yaplmaldr. Bylece su verme scakl, i parasnn ilerine kadar ulaacaktr. Aksi takdirde s kaynandan en ok etkilenen d ksmlar da scaklk su verme scaklna ulamken, i ksmlar daha dk scaklkta kalacaktr. Bu da soutma esnasnda i parasnn deiik yap zellikleri gstermesine neden olacaktr. Sonuta i gerginlikler meydana gelecek ve bu i gerginlikler parann arplmasna ve atlamasna neden olacaktr. Isl ilemde dikkat edilecek hususlar u ekilde sralaya biliriz: Her eliin yapsna uygun su verme scaklklar bilinmeli ve tavlama normal hzla bu deere getirilmelidir. Su verilecek para zerinde bulunan delikler de sorun yaratabilir. Bu delikler ya amurla kapatlmal yada kk ivilerle doldurulmaldr. parasn tutmak iin, scakl etkilemeyecek aralar seilmelidir. nce azl kskalar, tel kafesler ve eitli asklar nerilebilir. Tavlama ncesi, para yzeyinde bulunabilecek ya, kir ve tufal tabakalar temizlenmelidir.

35

1.12. Malzeme Soutma Ortamlar

Tavlanm elik, uygun zaman ve uygun bir ortamda soutulursa, mikro yapsndaki deiiklikler, tm yapnn dayankl ve sert olmasn salar. Malzeme soutma ortamlar unlardr:

1.12.1. Ya
Isl ilemlerde kullanlmak amacyla gelitirilmi ya bileimlerinin dzenli soutma ve korozyon yapmama nitelikleri, bunlarn kullanm iin yeterli nedendir. Ya banyolarnda scakln 25-60 C yi gemesine izin verilmemelidir. Seilecek yan tutuma scaklnn mmkn olduunca yksek olmas tercih edilmelidir.

1.12.2. Su
Isl ilemlerde soutma arac olarak en ok su kullanlr. Su, bir kap iine konur yada direk malzeme zerine pskrtlr. Her durumda da suyun ar souk veya scak olmas nlenmelidir.

1.12.3. Hava
Paralar genelde su ve yada soutulduktan sonra havada soutulmaya braklr. Nadiren de olsa havada soutulabilir buda ancak frnlarda kontroll bir soutmayla olur.

1.12.4. Gaz
Genelde azot gaz kullanlr. Tavlanm paralar zel frnlarda durgun veya hareketli azot gazyla soutulur.

1.13. Sertliin Tanmlanmas

Sert bir cismin malzemeye batmas srasnda, malzeme i yapsnn gsterdii dirence sertlik denir.Kesme ilemini gerekletiren dii plaka ve zmbann, kalbn dier elemanlarndan daha sert olmas istenir.

1.14. Malzeme Sertlik lme Metotlar ve Kullanm Alanlar

Sertlik dnm cetveli kataloglarda ve internet sitelerinde vardr. Ayrca www.assabkorkmaz.com sitesindeki sertlik dnm programyla malzemelerin ekme dayanmna gre sertliklerini bulabiliriz. Ayrca aldmz standart paralarn ve malzemelerin sertlikleri kataloglarnda vardr. Sertlik lmede en ok u metotlar kullanlr.

36

1.14.1. Brinell Sertlik lme Metodu

Hassas olmayan ve ucuz batc u olarak sertletirilmi ve talanm bilyeler kullanlr. Brinell sertlik lmede uygulanan arl, kresel elik bilyenin batan ksmnn alanna oranladmzda Brinell(HB) sertliini buluruz.

Resim 1.7: Brinell sertlik lm

1.14.2.Vickers Sertlik lme Metodu

En sert malzemelerin sertlii bu yntemle gerekletirilebilir. Batc u olarak, elmastan yaplm 136u al, bask drt kenarl bir piramit kullanlr. Uygulanan arlk ise 1 kg ile 120 kg arasnda deiir. Sertlik uca uygulanan kuvvetin, iz alanna blnmesiyle bulunur.

Resim 1.8:Vickers sertlik lm ve sertlik lm cihaz

1.14.3. Rockwell Sertlik lme Metodu

Bu metotta u as 120 olan bask elmas konik u yada 1,59 mm apndaki elik bilye kullanlr.Kullanlan ucun cinsine ve uygulanan kuvvete gre e ayrlr.

1.14.3.1. Rockwell-A Sertlik lme Metodu(HRA)

Bu metotta elmas konik u 60 kg arlkla malzeme zerine bastrlr.

37

1.14.3.1.Rockwell-B Sertlik lme Metodu(HRB)

Bu metotta 1/16 in apnda elik bilye 100 kg arlkla malzeme zerine bastrlr.

1.14.3.2. Rockwell-C Sertlik lme Metodu(HRC)

Bu metotta elmas konik u 150 kg arlkla malzeme zerine bastrlr.

Resim 1.9:Rockwell sertlik lm cihaz

38

Brinell Sertlii Tungsten Carbide Bilye 3000 KG

Rockwell Sertlii

Brinell Sertlii

Rockwell Sertlii

A 60 KG

B 100 KG

C 150 KG

Tungsten C A B Carbide 60 100 150 Bilye KG KG KG 3000 KG

767 757 745 733 722 712 710 698 684 682 670 656 653 647 638 630 627 601 578 555

85.6 85.3 85.0 84.7 84.4 84.1 83.8 83.4 83.0 82.6 82.2 82.2 81.8 81.3 81.2 81.1 80.8 80.6 80.5 79.8 79.1 78.4

68.0 67.5 67.0 66.4 65.9 65.3 64.7 64.0 63.3 62.5 61.8 61.7 61.0 60.1 60.0 59.7 59.2 58.8 58.7 57.3 56.0 54.7

331 321 311 302 293 285 277 269 262 255 248 241 235 229 223 217 212 207 201 197 192 187 183

68.1 67.5 66.9 66.3 65.7 65.3 64.6 64.1 63.6 63.0 62.5

35.5 34.3 33.1 32.1 30.9 29.9 28.8 27.6 26.6 25.4 24.2

61.8 100.0 22.8 61.4 99.0 21.7 60.8 98.2 20.5 97.3 20.0 96.4 18.0 95.5 17.0 94.6 16.0 93.8 15.0 92.8 91.9 90.7 90.0 -

izelge 1.12: Brinell ve Rockwell sertlik dnmleri

39

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

LEM BASAMAKLARI NERLER
Parann llerini kararak, imal edilecei malzemeyi ve kalnln belirleyiniz. Kalbn ne kadar basm iin yaplacan reniniz. Malzemenin hadde ve apak ynn belirleyiniz. Kalbn baslaca tezgahn kapasitesini reniniz. Parann deiik erit yerleimlerini yapnz. Fire miktarn ve kalp maliyetini de dnerek en uygun erit yerleim planlarn seiniz. erit yerleim planna ve kesme payna uygun adm bulunuz. Verim hesabn yaparak tasarmn verim yzdesini belirleyiniz. Bant yoluna ve adma uygun parmak (ilk) dayama ve otomatik dayama yerlerini bulunuz. Tek sra dz kalplama yaplacaksa, admn, para boyu art bir kesme pay kadar olaca unutulmamaldr. erit yerleim planndan ve tablolardan yararlanarak dii kalp llerini belirleyiniz. Dii kalp yzeyine ortal olacak ekilde, dii kalp yerleim plan yapnz. Dii kalp tasarmn aynen klavuz plakaya aktarnz. erit yerleim planna ve sac kalnlna uygun olarak klavuzun ak, yar ak veya kapalm olacan belirleyiniz. zel durumlar hari, en iyi kesmenin kapal klavuzlu kalplarda olacan unutmaynz ve mmknse kapal klavuz tasarlaynz. Bant yolu llerini belirlerken malzemenin rahat ilerletilmesi salanmaldr. Bant geniliinin, sacn fazla oynamasn nleyecek kadar olmaldr.

Parann bandn oluturarak llendiriniz.

Adm bulunuz ve verim hesabn yapnz.

Dayama yerlerini belirleyiniz.

Dii kalp llerini bulunuz.

Klavuz plaka llerini bulunuz.

Bant yolu llerini belirleyiniz.

40

Artk sacn kalptan rahat kmas salanmaldr. Bant yolu yksekliini belirlerken sacta oluacak apak dikkate alnmaldr. Sac malzemesine ve kalnlna gre kesme boluunu, hesaplayarak veya tablodan Kesme boluunu bulunuz. bakarak bulunuz. Kesiti en kk olan zmbann flambaj (burkulma) boyunu bulunuz. Zmba boylar hesaplanan boydan fazla olmamaldr. Zmba llerini belirleyiniz. Silindirik delme zmbalarnn llerini, zmba standartlar tablosuna baklarak belirleyiniz. Zmbalarn, zmba tutucu plaka tarafndaki ularna knt yaplaca unutulmamaldr. Zmba tutucu plakay klavuz plaka ile ayn lde yapnz. Zmba tutucu plaka llerini Zmba tutucu plakann, st plaka tarafna, belirleyiniz. zmbay tutacak olan kanallarn alacan unutmaynz. Alt plaka llerini belirlerken, dii kalbn plakaya nasl yerletirileceine dikkat ediniz. Kalp alt plakasnn, kenarlarndaki kntnn pres tablasna balanacak ekilde olmasna dikkat ediniz. st plaka zmbalar arkadan destekleyecek st ve alt kalp plaka llerini ekilde olmaldr. belirleyiniz. Eer kalp, basma esnasnda st plakann zara grme ihtimali varsa,araya zmba bask plakas konabilir. st plaka hareketli olaca iin, evreye ve prese zarar vermeyecek ekilde tasarlanmaldr. Sap yerinin X ve Y koordinatlarn hesaplayarak bulunuz. Sap yerinin, presin almasna engel olmamasna dikkat ediniz. Kalp balama sap yerini bulunuz. Kalbn byklne ve presin sap balama yerine uygun llerdeki sap seiniz. Standart saplarn iimize yaramad durumlarda zel sap yapabiliriz. Kalbnza uygun, cvata ve pimleri seerken Standart kalp elemanlarn kalp bykl ile orantl olmasna dikkat belirleyiniz. ediniz.

41

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

renme faaliyetinde edindiiniz bilgileri lmeye ynelik oktan semeli ve doruyanl tr sorular sorulmutur. Test sonunda yer alan cevap anahtar ile konu hakknda ne derecede bilgi edindiinizi deerlendiriniz. Yanl yaptnz sorularla ilgili konular tekrar gzden geiriniz. Cevaplarnz doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.

A-OKTAN SEMEL SORULAR

1. erit yerleimini yaparken aadakilerden hangisi dierleri kadar nemli deildir? A) Artk malzeme yzdesi C) Kalp maliyeti. B) erit malzemenin kalnl. D) Kalplama sra says. Birden fazla sral kalplama hangi amala yaplr? A) Kalp maliyetini drmek iin. C) Kesme kuvvetini azaltmak iin. B) Artk malzeme yzdesini drmek iin. D) Az sayda malzeme basmak iin. ki veya ok kademeli kalplarda kullanlan, eridin otomatik dayamadan nceki ilemlerinin yaplmasnda eridi belirli kademelerde ilerleten dayamalara ne denir? A) Pim dayama. C) Parmak (lk) dayama. B) Yay baskl pim dayama. D) Pilot pim. Sac kalnl 0,5 mm den ince saclarda eilmeyi nlemek iin ne eit klavuz plaka seilebilir? A) Ak klavuz plaka. C) Yar ak klavuz plaka. B) Kapal klavuz plaka. D) Hepsi. Aadakilerden hangisi kesme boluunu etkilemez? A) Kesilen malzemenin cinsi. C) Zmba boyutlar ve ekli. B) Kesilen malzemenin kalnl . D) st plaka kalnl. Aadakilerden hangisi kesme kuvvetini azaltma yntemlerinden deildir? A) Dii plakaya a vermek. C) Zmbaya a vermek. B) Kesme boluunu azaltmak. D) Zmba boylarn kademeli yapmak. Aadakilerden hangisi, kesme boluunun her tarafta eit olmasn salar? A) Dii plaka. C) Zmba tutucu. B) Dayama. D) Klavuz plaka. Bir kalba en az ka merkezleme pimi taklmaldr? A) 4 C) 2 B) 3 D) 1

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

42

9.

Menevileme sl ileminin yapl amac nedir? A) Sertletirme. C) Soutma. B) Yumuatma. D) Krlganl azaltma. Hangi ikisinin sertliinin en yksek olmas beklenir? A) Dii plaka-Zmba. C) Alt plaka-Klavuz plaka. B) st plaka-Zmba tutucu. D) Yan kaytlar-balama sap.

10.

B-DORU-YANLI SORULARI
Aadaki cmleleri okuyunuz. Doru ise (D) yanl ise (Y) iareti koyunuz. 1. 2. 3. () Kalptan kan para kullanlacaksa bu ileme kesme ilemi denir. () Birden ok sral kalplama kalp yapm maliyetini drr. () ki kalplama arasnda brakmak zorunda olduumuz erit malzeme payna kesme pay denir. 4. 5. 6. () retim says az olan paralarda ok sral kalp tercih edilmez. () Pilot pimler dii plaka ile klavuz plakay birbirine balamaya yarar. () Kalp malzemesinin sertliinin ve darbelere kar dayanmnn, yksek olmas gerekir. 7. 8. 9. 10. () Kesme dzl, kalnl 3 mm yi geen saclarda sac kalnl kadar alnr. () Kalp montajnda ilk nce merkezleme pimleri taklr. () Zmba tutucu plakas, kalp alt plakasna sabitlenir. (...) Kaln malzemelerde byk kesme boluu, ince malzemelerde kk kesme boluu tercih edilmelidir.

43

RENME FAALYET2 RENME FAALYET 2

AMA
Uygun ortam ara ve gere salandnda, teknie uygun klavuz plakal adml delme kesme kalplarnn yapm resimlerini, resim kurallarna uygun izebileceksiniz.

ARATIRMA
Sac metal kalplar reten fabrika ve atelyelere giderek kalplarn yapm resimlerini inceleyiniz. Aklnza taklan konular atelyedeki teknik elemanlara veya retmenlerinize sorunuz. Bilgisayarl tasarm yaplan yerlerdeki tasarmclarn almalarn inceleyip, rn tasarmn bilgisayarda nasl yaptklarn sorunuz. nternetten sac-metal delme kesme kalplar ve bilgisayarl modelleme ile ilgili sitelerde aratrma yapnz. Edindiiniz bilgileri rapor haline dntrp gurubunuza sunum yaparak paylanz.

2. KALIP YAPIM RESMLERN ZMEK

2.1.Yapm Resmi Tanm ve Yapm Resimlerinde Bulunmas Gereken zellikler
Yapm Resmi; bir parann imal edilebilmesi iin gerekli tm bilgileri kapsayan teknik resimdir. Bir yapm resmi, parann eklini, bykln, malzemesini, yzey durumlarn, zerinde yaplacak ilemleri ve gerekli dier bilgileri tamaldr. Bu bilgiler verilirken, teknik resim kurallarna uyulmaldr.

2.1.1. Grnler
Paray, hibir anlamazla imkan vermeyecek, onu en iyi ifade edebilecek ve gze ho gelecek ekilde izmeliyiz. Bunun iin, en uygun bak yn ve yeterli grn says belirlenmelidir. Parann geometrik yapsna gre, ka grnte ifade edilebilecei, paray meydana getiren girinti ve kntlara baldr.

2.1.2. Kesitler
ksmlar delik, boluk vb. bulunan paralarn daha iyi anlalabilmesi ve llendirilebilmesi amacyla, uygun yerlerden kesildii kabul edilerek, kesit grnleri izilir. Parann ekli ve zerindeki elemanlara gre; tam kesit, yarm kesit ve koparlm

44

kesit alnabilir. Kesit grnler kesit kurallarna gre (TS 10849) izilmeli ve isimlendirilmelidir.

2.1.3.ller ve Toleranslar
Parann yeterli grnlerle iziminden sonra, parann bykln ve elemanlarnn konumlarn gsteren ller verilmelidir. Bu ller verilirken, llendirme kurallarna (TS 11347) uyulmaldr. Yapm resimlerine l verilirken, paray meydana getiren geometrik elemanlarn grevleri, girinti ve knt durumu, markalama ve imalat ekli dikkate alnmaldr. ller verilirken, hibir lnn ve eklin tam olarak yaplamayaca kabul edilerek, boyut llerine Boyut Toleranslar ve geometrik ekillere ekil ve Konum Toleranslar verilmelidir.

2.1.4.Yzey Kaliteleri (aretleri)

Paralar, eitli imalat yntemleriyle (dkme, dvme, tala kaldrma, kesme vb.) retilir. Dolaysyla, paray meydana getiren btn yzeylerin, nasl meydana getirilecei belirtilmelidir. Bir yzeyin, hangi yntmle ve hangi kalitede olduu, yzey ileme sembolleri (TS 2040) kullanlarak gsterilir.

2.1.5.zel lemler
retim ncesi veya sonrasnda yaplacak baz ilemler ve aklamalar, eklin veya kadn uygun bir yerinde yaplr.rnein sertletirme, birlikte ilem grecek paralar bu alanlara yazlabilir.

2.1.6.Yaz Alanlar (Antetler) ve Doldurulmas

Para resmi zerinde gsterilmeyen baz bilgiler, yaz alan veya antet dediimiz izelgelere yazlr. Antet; teknik resimlerin idari ve teknik ynden tantlmas ve pratik olarak kullanlabilmesi amacyla yeterli bilgileri tayan en az 170 mm uzunluunda ve en az 40 mm yksekliinde olan, dikdrtgen biiminde bir izelgedir.Bu izelge, yazlacak bilgileri tam olarak kapsayacak boyut ve ekilde, ayrca yatay ve dikey olarak blntlere ayrlr. Antet; resim kadnn daima sa alt kelerinde ve ereve izgisine bitiik olarak izilir. Antet; kurumun ad, resim, parann ad, lek, resimde sorumlu kiilerin ad, imza ve tarihler, paradan ka adet retilecei ve hangi malzemeden yaplaca, gibi bilgileri tamaldr.

45

2.1.6.1. Tek Para Antedi l ve zellikleri

20 5 5 5 5 5 10 izen Kontrol St.Kont. lek 15 Tarih 30 Ad 20 mza 15 Say 80

Resim Numaras

ekil 2.1:Montaj resmi olmayan tek para yapm antedi

9 6 Gere 25 lek 15 Say 10 Ad 55 izen 25

40

15

Resim Nr. 35 15

ekil 2.2: Montaj resmi olan tek para antedi

2.1.6.2.Tolerans Antedi ve zellikleri

Tolerans antedi, para yapm antedinin hemen zerine sa tarafa konur.

7 7 7 6 l 15 aret 15 Tolerans 20

ekil 2.3:Tolerans Antedi

2.2. Yapm Resimlerinin izilmesi

Yapm resmi izilirken, parann ekli ve bykl dikkate alnmaldr. Grnlerin tespit edilmesinden sonra; kat bykl, resim alannn uygun kullanlmas ve yerletirilmesi ok nemlidir. Kadn yatay veya dikey tutulmas, kenar boluklar ve grnler aras boluklara dikkat ediniz.

2.2.1.Para Konumunun Belirlenmesi

Parann biimine gre imalat ekli, kullanld yere gre duru ekli, parann resmini izerken konumunu belirtir. Prizmatik paralar, tala kaldrlarak ilenecekse, genellikle; eeleme, vargelleme veya frezeleme ilemleriyle imal edilir. Dolaysyla; tezgaha balama ekli, konumunu belirtir.

2.2.2.Grnlerin Belirlenmesi
Paralar en iyi ifade eden yzeyleri ve karakteristik zellikleri genellikle n grnlerde gsterilmelidir. Temel grn olarak ifade edilen bu grne gre paralarn ka grnle ifade edilebilecei aratrlr. Bu grnler izilirken, tek grnle ifade edilecekse; n grn yeterlidir (sac paralar, miller, cvatalar, pimler vb). ki grn izilecekse, n-yan veya n-st grnler izilir. Bu grnler izilirken parann zelliine gre; tam kesit, yarm kesit ve koparlm kesit olarak izilebilir.

46

2.2.3.Para izim leinin Belirlenmesi

Yapm resmi izilirken; parann bykl ve izilecek kadn standart lleri, izim leinin belirlenmesini gerektirir. ok byk paralar standart kltme lekleri (TS 3532ye gre;1:2, 1:5, 1:10 vb) kullanlarak kltlr. Ancak para zerinde baz ksmlar ok klyor ve anlatlamyorsa bu takdirde; ayn pafta iinde uygun bir lekle detay grnler izilir. ok kk paralar ise, byltme lekleri (2:1, 5:1, 10:1 vb) kullanlarak izilir. Hangi lekle izilirse izilsin, llendirme yaplrken yazlacak l rakamlar, parann asl lleri olmaldr.

2.2.4. Resim izim Kurallarnn Uygulanmas

izime balamadan nce grn saysnn tespiti, llerin nerelere konulaca, grnler aras boluklarn belirlenmesi, gerekli iaretlerin ve aklamalarn nerelere konulaca gibi ilemlerin nceden tasarlanmas ve bir kroki izilmesinde fayda vardr.

2.3. Boyutlu Kat (3B) Modelleme 2.3.1. Kalnlk Atamak

ki boyutlu izilmi ekil, extruded komutuyla ykseklik verilerek boyutlu hale getirilir.

B
ekil 2.4: Extruded komutuyla kalnlk atamak

A: eklimiz iki boyutlu izilir. B: ki boyutlu izilmi ekle extruded komutuyla istenilen kalnlk (ykseklik) verilir. C: Kalnlk onaylandktan sonra resim boyutlu kat hale gelmi olur.

47

2.3.2.Katlar Birbirinden karmak

Katlar birbirinden karma, extruded-cut komutuyla yaplr.

B
ekil 2.5: Extruded- cut komutuyla katlar karma

A: ki kat para oluturulur veya karlacak ekil para zerine iki boyutlu olarak izilir. B: Extruded-cut komutuyla karlacak kalnlk ve yn belirtilir. C: Komutlar onaylandktan sonra kat karlm olur.

2.3.3.Dndrerek Kat Oluturma

Dndrerek kat oluturma, revolved komutuyla yaplr.

ekil 2.6: Revolved komutuyla dndrerek kat oluturma

A: Dndrlecek olan ekil iki boyutlu olarak izilir. B: ki boyutlu izilmi ekilde revolved komutuyla, dndrlecek olan referans eksen seilir(yeil izgi). Dndrlecek olan a girilir. C: Komutlar onaylandktan sonra kat oluturulmu olur.

48

2.3.4.Dndrerek Katlar Birbirinden karmak

Dndrerek katlar birbirinden karma, revolved-cut komutuyla yaplr.

ekil 2.7: Revolved-cut komutuyla katlar birbirinden karmak

A: Para dzlemine dik dndrlecek profil izilir. B: Revolve-cut komutuyla dndrme ekseni ve profil seilip dndrme as girilir. C: Komutlar onaylandktan sonra para seilen profilde girilen ada kesilmi olur.

2.3.5.Yol Kullanarak Kat Cisim Oluturmak

Yol kullanarak kat cisim oluturma, swept komutuyla yaplr.

A: Kullanlacak olan yol iki boyutlu olarak izilir.(eksen izgisi) B: ki boyutlu izilmi eklin izgi dzlemine dik dzlemi hazrlanr plane komutu ile hazrlanr. C: Eksende (path) ilerleyecek olan profil izgi, eksen izgisine dik olacak ekilde hazrlanr.

49

ekil 2.8: Swept komutuyla yol kullanarak kat oluturmak

D: Swept komutuyla nce pembe renkli yol izgisi seilir, sonra yeil renkli ekil seilir. E: Komutlar onaylandktan sonra yol kullanarak kat model oluturulmutur.

2.3.6. ki Yzey Arasnda Kat Oluturma

ki yzey arasnda lofted komutuyla kat oluturulabilir.

ekil 2.9: Lofted komutuyla iki yzey arasnda kat oluturma

A: ki kat para oluturulur ve birletirilecek olan yzeyler belirtilir. B: Lofted komutuyla aras doldurulacak olan yzeyler seilir. C: Komutlar onaylandktan sonra seilen iki yzey arasnda kat oluur.

50

2.3.7. Katlarda Kavis ve Pah Oluturma 2.3.7.1. Katlarda Kavis Oluturma

Katlarda kavis oluturma, fillet komutuyla yaplr.

A
ekil 2.10: Filet komutuyla kavis oluturma

A:Filet komutundan sonra kavis oluturulacak kenarlar seilerek, kavis yarap deeri girilir. B:Komut onaylandktan sonra kavis, seilen kenarlara, girilen yarap lsnde oluturulur.

2.3.7.2.Katlarda Pah Oluturma

Katlarda pah oluturma, chamfer komutuyla yaplr.

A
ekil 2.11: Chamfer komutuyla pah oluturma

A: Chamfer komutundan sonra pah oluturulacak kenarlar seilerek, pah ls ve as girilir. B: Komut onaylandktan sonra pah, seilen kenarlara, girilen l ve ada oluturulur.

51

2.3.8.Katlarda Et Kalnl Oluturma

Katlarda et kalnl shell komutuyla oluturulur.

ekil 2.12: Shell komutuyla katlarda et kalnl oluturma

A: Et kalnl oluturulacak para izilir. B:Et kalnl oluturulacak yzey seilerek shell komutu tklanr.Et kalnl genilii girilir. C: Komutlar onaylandktan sonra seilen yzeye girilen l kadar et kalnl verilmi olur.

2.3.9.Katlarda Aynalama
Katlarda aynalama mirror komutuyla yaplr.

A
ekil 2.13: Mirror komutuyla aynalama

A: Aynalanacak para seilir.Mirror komutu tklanarak referans yzeyi seilir. B: Komutlar onaylandktan sonra, para referans yzeyin karsna aynalanm olur.

52

2.3.10.Katlarda Dairesel oaltma

Katlarda dairesel oaltma circular pattern komutuyla yaplr.

ekil 2.14:Circular pattern komutuyla dairesel oaltma

A: Dndrlecek yzey seilir. B: Dndrme ekseni seilir.Dndrlecek obje adedi ve as girilir.

2.3.11.Katlarda Dorusal oaltma

Katlarda dairesel oaltma linear pattern komutuyla yaplr.

ekil 2.15: Linear pattern komutuyla dorusal oaltma

A: oaltlacak para seilerek linear pattern komutu seilir. B: oaltma eksenleri seilerek oaltma saylar girilir. C: Komutlar onaylandktan sonra para seilen eksenlerde, girilen sayda oaltln olur.

2.4.Katlarn Teknik Resimlerinin Oluturulmas 2.4.1.izim Sayfas Oluturma

Drawing komutuyla istenilen llerde izim sayfas alr. Daha nceden kaydedilmi paray izim sayfasnda amak iin make drawing komutu tklanr.

53

ekil 2.16:izim sayfas oluturma

2.4.2.Antedin Dzenlenmesi
Antet; rn aacndaki sheet format komutu sa tklanp, edit sheet format seilerek dzenlenir. Buradan programdaki antedi kullanacamz gibi kendi antedimizi de oluturabiliriz.

ekil 2.17:Antedin dzenlenmesi

2.4.3.Grnlerin izim Sayfasna Aktarlmas

izilen paralar kaydedilir. Daha sonra ekildeki komut (Make drawing from part) tklanr. Sayfa alnda istenilen izim sayfas seilerek, parann grnleri ve perspektifi, izim sayfasna aktarlr.

ekil 2.18:Grnlerin izim sayfasna aktarlmas

54

2.4.4.llendirme
llendirme tools mensndeki dimensions komutuyla yaplr.

ekil 2.19:Eklemeli ve mutlak llendirme

2.4.4.1. Eklemeli llendirme

Bir nceki l izgisinden itibaren yaplan llendirmedir, artl sistemde denir.

2.4.4.2. Mutlak llendirme

Btn llerin bir noktaya gre yapld llendirmedir.

2.4.5. Katlarn zometrik Grntlerinin izim sayfasna Eklenmesi

Para izildikten sonra izim sayfas alr.izim sayfasnn solundaki model view mensnden isometric seilir, daha sonra sayfann istenilen yeri tklanarak, parann sometrik perspektifi izim sayfasna aktarlr.

ekil 2.20: zometrik grntlerin izim sayfasna eklenmesi

55

2.4.6.Yzey Przll ve Toleranslarn Eklenmesi 2.4.6.1.Yzey Przllnn Eklenmesi

Yzey przll izim sayfasndaki annotatios mensnden surface finish komutuyla eklenir. Ra 1.6:Yzey przllnn st snr1.6m. Ra 0.8:Yzey przllnn alt snr0.8m. 0.5:Ar ileme kalnl 0.5 mm 2.5 Rz :2.5 mm rnek uzunluu,16 ile 6.3m deerlerinde snrlandrlm.
ekil 2.21: Yzey przllnn eklenmesi.

2.4.6.2.Toleranslarn Eklenmesi
Toleranslar, annotations mensnden geometric tolerance komutuyla eklenir.

ekil 2.22:Tolerans penceresi.

56

2.4.6.zel lemler
Simgesi tklanarak resim zerindeki zel ilemleri belirtebiliriz. retim ncesi veya sonrasnda yaplacak baz ilemler ve aklamalar, eklin veya kadn uygun bir yerinde yaplr.rnein sertletirme, birlikte ilem grecek paralar bu alanlara yazlabilir.

ekil 2.23:Resme ekleye bileceimiz zel ilemler

2.4.7.Kesit Alnmas
Kesit alma section view komutuyla yaplr.

A
ekil 2.24:Kesit alma

A: Kesit alnacak parann st ve n grn. B: Section viewKomutu ile parann kesilecek olan ekseni belirtilerek, kesitin alnaca yere tanr.

57

2.4.8.Detay Grnler
Detay grnler bir parann anlalabilir grnleridir. Grn says paradan paraya deiir.

ekil 2.25: Detay grnler

2.4.9.leklendirme
leklendirme ile kk paralar byltlerek anlalr hale getirilir. Byk paralar da kltlerek izim sayfasna smas salanr Ana para lei

Levha lei

Kullanc lei
ekil 2.26:leklendirme

2.4.10.izilen Resimlerin ktsnn Alnmas

izilen resimler A4 kat lsne kadar yazcdan (printer), A4 kat lsnden byk olanlar da iziciden (plotter) kts alnabilir.Yazdr dediimiz zaman yandaki pencere alr. Bu pencereden gerekli yazdrma ayarlar yaplp onayland zaman izimlerimiz baslmaya balar.

ekil 2.27:izilen resimlerin ktsnn alnmas.

58

2.5. Para Bandnn izimi

Taslaklarn enine mi yoksa boyunam srlecei kararlatrldktan sonra erit geniliine gre para band izilir. erit malzemeler hadde ynnde kesilmelidir. Aadaki para kalplanrken; erit genilii =50+2.5+2.5=55 mm. Kalplanacak para kalnl 3 mm olduu iin kesme pay, izelgeden 2.5 mm olarak bulunmutur.
Hadde Yn

t =3 mm. 14

19

R4

erit Genilii

R2

18 50
ekil 2.28:Para bandnn izimi

2.5.1.Parann Bant zerinde Gsterilmesi

parasnn erit malzeme stnde izilmi ekli ekil 2.29da gsterilmitir.

ekil 2.29:Parann bant zerinde gsterilmesi

59

22

2.5.2.stasyonlarn (admlarn) bant zerinde gsterilmesi

Taral alanlar zmba ile kesilecek olan yerleri gstermektedir. Delme kesme kalplarnda zmbalarn ok yakn olmas istenmez, nk dii plakadaki kesme kenarlar atlayarak dier kesme kenarlaryla birleebilir. Bunu nlemek iin de adm atlatlarak erit yerleimi yaplr. Bu ilemde kesme zmbas, delme zmbasndan hemen sonraki adma deil de daha ilerdeki admlara tasarlanr. Zmbalarn aralarn gereinden fazla amakta kalp ebatlarn bytecek ve dolaysyla da kalp maliyetini artracaktr.
Adm

2.5 (Kesme Pay) 2.5

erit lerleme Yn

ekil 2.30:Admlarn bant zerinde gsterilmesi

2.5.3.Dayama Yerlerinin izilmesi (Gsterilmesi)

Bu Kalplamada aslnda parmak dayamaya gerek yoktur, nk ilk delikten sonra otomatik dayama ilerlemeyi salamaktadr. Fakat delmeden sonraki ilk kesme ileminde kesme zmbasnn btn yzeyiyle kesmemesinin douraca momentin, kalba zarar vermesinin nlenmesi dnlmtr. Sonuta parmak dayamalarn yapm da zor deildir ve yaplmasnda yarar vardr.
tipi dayama

Parmak (lk) dayama

ekil 2.31:Dayama yerlerinin izilmesi

60

2.6. Kalp Paralarnn Yapm Resimlerinin izilmesi 2.6.1. Dii kalp Plakann Yapm Resminin izilmesi
Dii kalplar genelde n grn kesit olmak zere iki grnte gsterilirler.Asal boluklar st grnte kesik izgilerle gsterilir.
N11 24 14 8 N9

A -A
M 10 N9 25

22

18

14

M 10

28 15 0

23

10 24

0 .02

A
A 10 9

4 9 .5

500.02

A
126

18 0.015 A

69

31 41 0.015 A

17

17

ekil 2.32: Dii plakann yapm resminin izilmesi

61

17

2.6.2.Klavuz Plakann izilmesi

Klavuz plakalar iki veya grnte izilebilir. Cvatalar diiye girdii iin vida yerleri sadece di st apnda bo delik olarak izilir. Cvata ba yuvalar cvata bandan kk olmamaldr. A -A B -B
N11 N9 14 22 16 10 10 N9 N9 51 150 N9 10 17 56 25 5

B
0 .0 2

A A

4 9 .5

500.02

18

0.015 A

69

31

0.015 A

41

126

A B
17

17

17

ekil 2.33: Klavuz plakann yapm resminin izilmesi

2.6.3.Delme Kesme Zmbalarnn izilmesi

ekil 2.34: Delme kesme zmbalarnn yapm resimlerinin izilmesi.

62

2.6.4.Kalp Alt ve st Plakalarnn izilmesi

Kalp alt plakas pres tablasna balanaca iin lsnn, yanlardan knt oluturacak kadar olmas gerekir. Kalp st plakasndaki balama sap vida deliini, hesaptan kan yere, sap vida lsnde izilmelidir.
N10

M16

12

A-A
N10 10 25

N10

A -A

7 20

30

150

150

A
4 9 .5

10

85
20

126

A
63

53

16

32.5

41 94

A
17 17

42

17

ekil 2.35:Kalp st plakasnn yapm resminin izilmesi. ekil 2.36:Kalp alt plakasnn yapm resminin izilmesi.

63

42

176

2.6.5.Zmba Tutucu Plakann izilmesi

N10 20 14 28 22 M8

A-A
20

51 150

49.5

56 50

24

18

69

31

126

A
17 17

ekil 2.37: Zmba tutucu plakann yapm resminin izilmesi

2.6.6. Kalp Balama Sapnn izilmesi

Kalp balama saplar standarttr ve lleri tablodan alnr.
d1

30
h L2 AA
10

L1

r1 d2

90

L4

L3

ekil 2.38: Kalp balama sapnn yapm resminin izilmesi

d1
25

d2
20

d3
M161,5

L1
45

L2
4

L3
16

L4
68

d3

k
23

h
6

r1
2,5

AA
22

64

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

LEM BASAMAKLARI NERLER
Parann kesme payn, tablodan bulunuz. Uzun kesme boylarnn malzemenin hadde ynne paralel olmasna dikkat ediniz. erit yerleimine ve kesme payna uygun olarak erit geniliini bulunuz. Adm belirlerken dayama yerlerini ve kesme payn dikkate alnz. Zmbalar birbirine ok yakn oluyorsa, adm atlatarak zmbalar aras mesafeyi bytnz. Yaptnz erit yerleim planna uygun olarak, dii kalp boyutlar tablosundan dii kalp llerini bulunuz. Dii kalbn d llerini iziniz. Admlara ve erit yerleim planna uygun olarak, zmba deliklerini iziniz. izimde, zmba deliklerinin kesme kenarlarnn,dii kalp plakasn ortalamasn salaynz. Cvata ve pim delik yerlerini tablodan bularak iziniz. n ve st grnte asal boluu iziniz. Klavuz plakay izerken delik eksenlerinin, dii kalptaki delik eksenleriyle ayn olmasna dikkat ediniz. Klavuz plakay dii kalba balayan cvatalar, klavuz plakay bo geer, klavuz plaka sadece kullanlacak cvatann di st apnda delinir. Kalpta kullanlan cvatalarn balar mmknse kntsz olacak ekilde kalp paralarna gmlmelidir.izimde de bunlara dikkat ediniz. Kullandmz cvatalar standart olduu iin cvata delii izimlerini standart llere gre iziniz. Kalp alt plakas, kalb prese balayaca iin dii kalptan byk olmaldr. Kalp alt plakasndaki zmba deliklerini, dii plakadaki asal boluun bitiminden itibaren dz olarak iziniz.

Paray bant zerine yerletiriniz.

Bant zerinde admlar belirleyiniz.

Dii kalpyi(Plakay) iziniz.

Klavuz plakay iziniz.

Kalp alt plakasn iziniz.

65

 Delme kesme zmbalarn iziniz. Zmba tutucuyu iziniz. st plakay iziniz. Kalp sapn iziniz.

Zmbalarn boylarnn flambaj boyundan uzun olmamasna dikkat ediniz. Zmbalarn zmba tutucuya balanacak ksmlarn belirtiniz. Zmba tutucu, zmbalarn balanma ekli gz nne alnarak izilmelidir. Kalp sap yeri hesabyla bulduumuz yeri belirleyiniz. Kalp sap yerine, setiimiz kalp sap cvatasna uygun cvata deliini iziniz. Kalbmza uygun kalp sap standart llerini tablodan alarak iziniz.

66

LME VE DE ERLEND RME LME VE DE ERLEND RME

renme faaliyetinde edindiiniz bilgileri lmeye ynelik oktan semeli sorular sorulmutur.Test sonunda yer alan cevap anahtar ile konu hakknda ne derecede bilgi edindiinizi deerlendiriniz. Yanl yaptnz sorularla ilgili konular tekrar gzden geiriniz.Cevaplarnz doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. OKTAN SEMEL SORULAR 1-Tolerans antedi kat zerinde nereye izilmelidir? A) Sa st keye. C) Ortaya. B) Sol st keye. D) Antedin zerine sa alt keye. 2-Aadaki komutlardan hangisi iki boyutlu izimi boyutlu hale dntrmez ? A) Extrude B) Revolve C) Mirror D) Swept 3-Aadaki komutlardan hangisiyle iki yzey arasna kat oluturabiliriz ? A) Revolve B) Lofted C) Fillet D) Swept 4-Aadakilerden hangisini tklayarak, resmimize yzey iareti koyabiliriz ? A) B) C) D)

5-Merkezleme pimi, aadakilerden hangi ikisinin merkezlenmesinde kullanlr? A) Zmba tutucu ve st plaka. C) Klavuz ve zmba tutucu plakas. B) Klavuz ve dii plaka. D) Zmba ve zmba tutucu plakas. 6-Aadakilerden hangisinin yzey ileme iareti dierlerinden hassas olmaldr? A) Dii plaka. C) st plaka. B) Zmba tutucu. D) Alt plaka. 7-Aadakilerden hangi ikisinin tolerans dierlerinden daha kktr? A) Dii plaka-Alt plaka. C) Zmba-Zmba tutucu. B) Dii plaka-Zmba. D) Klavuz plaka-Zmba. 8-Aadakilerden hangi ikisinden genellikle cvatalar bo geer ve vida di dibi ap izilmez? A) st plaka-Zmba tutucu. C) Alt plaka-Dii plaka B) Dii plaka-Klavuz plaka. D) Klavuz plaka-st plaka 9-st plakada en az ka tane vida delii olmas gerekir? A) 4 C) 5 B) 6 D) 3 10-Yapm resimlerinde aadakilerden hangisi olmaldr. A) Yzey ileme iaretleri. C) ller. B) Toleranslar. D) Hepsi.

67

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME

Modlle kazandnz yeterlilii lmek iin herkes ayr bir parann kalbn, klavuz plakal olarak tasarlayp yapm resimlerini izecektir. Bunun iin aadaki davranlar srasyla yapmanz gerekmektedir.Cevaplarnzda hayr seenei var ise bir sonraki davrana gemeden, hayr dediiniz davran yapmanz gerekmektedir. Uygulama sonunda retmeniniz tarafndan yaplacak deerlendirme ile modl geip gemeyeceiniz size bildirilecektir.

DEERLENDRME KRTERLER
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 Parann bandn oluturarak llendir diniz mi ? Adm bulunup, verim hesabn yaptnz m? Dayama yerlerini belirlediniz mi? Dii kalp llerini buldunuz mu ? Klavuz plaka llerini buldunuz mu? Bant yolu llerini belirlediniz mi? Kesme boluunu buldunuz mu? Zmba llerini belirlediniz mi ? Zmba tutucu plaka llerini belirlediniz mi? st plaka llerini belirleyiniz mi? Alt plaka llerini belirlediniz mi? Kalp balama sap yerini buldunuz mu? Standart kalp elemanlarn belirlediniz mi? Standart kalp elemanlarnn, kalp plakalar zerindeki yerlerini belirlediniz mi? izim yaplacak ortam ve ara gereleri hazrladnz m ? Paray bant zerine yerletirdiniz mi? Bant zerinde admlar belirlediniz mi? Dii kalb (plakay) izdiniz mi? Klavuz plakay izdiniz mi? Kalp alt plakasn izdiniz mi? Delme kesme zmbalarn izdiniz mi? Zmba tutucuyu izdiniz mi? Kalp st plakasn izdiniz mi? Kalp sapn izdiniz mi? izimleriniz sonucunda standart kalp elemanlarnn izimlerinize uygunluunu kontrol ettiniz mi? Yaptnz tasarm ve izimleriniz nda, kalbnzn almasn kafanzda canlandrdnz m? Tasarmnzn sorunsuz altna inandnz m?

Evet

Hayr

68

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI OKTAN SEMEL TEST
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 B B C A D B D C D A

DORU-YANLI TEST
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D Y D D Y D D D Y D

69

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D C B A B A B D C D

70

KAYNAKLAR KAYNAKLAR
UZUN brahim, Yakup ERKN,Sac Metal Kalpl, stanbul, 1983. ERKN Yakup,Uygulamal Sac Metal Kalp Konstrksiyonu, Ankara, 1986. SERFEL Y.Saip, Malzeme Bilgisi, stanbul, 2000. GNE A.Turan, Pres leri Teknii, Ankara, 1989. EN .Zeki, ZLNGR Nail, Makine Meslek Resmi 1, stanbul, 2000. KURT Hseyin, Kalplk Teknii ve Konstrksiyon (Kesme Kalplar), stanbul, 1988. PAQUIN J.R.eviren KIRMIZI Cokun, Kalp Yapm ve iziminde Temel Kurallar, Konya, 1987.

http://www.assabkorkmaz.com http://www.nilisil.com.tr http://www.makinakalip.com http://www.anadolcivata.com

71