Gemi Mhendislii ve Sanayimiz Sempozyumu, 24-25 Aralk 2004

ULUSLARARASI STABLTE KURALLARININ TANKER DZAYNI ZERNDEK ETKLER

Do. Dr. Metin TAYLAN1

ZET Bu makalede, periyodik olarak karlan Uluslararas stabilite kurallarnn gemi ina sektrnde yaratt olumlu ve/veya olumsuz etkiler aratrlmtr. zellikle kimyasal tankerlerde IBC kodunun bu tip gemiler zerindeki yansmalar mercek altna alnmtr. Gvenlik ile rasyonel ve karl gemi inaat arasnda ince bir izgi mevcuttur. Dolaysyla, gereki bir dizaynnda bu iki faktrn optimizasyonu, evreci ve ticari kayglar ortak bir paydada birletiren gemiyi ortaya karacaktr. almada, kk bir kimyasal tanker rnek olarak seilmi ve bu tankerin IBC kodu kurallar erevesinde yapsal olarak hangi tip tanker olabilecei ve yapsal olarak gerekletirilecek bir takm deiiklikler neticesinde tipinin nasl deiecei konusunda eitli varyasyonlar ele alnmtr. Belli bir tip kimyasal tankerin kargo ve balast tanklarnn konfigrasyonu, onun gvenlik asndan uluslararas stabilite kurallarn salayp salamad ynnde belirleyici olmaktadr. Buna bal olarak gemi tipleri arasndaki yapsal farkllklar ise geminin karllk ve iletmesi zerinde etkili olan faktrlerdir. Anahtar kelimeler: Kimyasal tanker, stabilite, IBC Kodu, evre gvenlii.

.T.. Gemi naat ve Deniz Bilimleri Fakltesi, 34469 Maslak stanbul Tel: 212 285 6410, e-posta: taylan@itu.edu.tr

88

1.

Giri

Son elli ylda, eitli alanlarda ortaya kan gelimeler kimyasal maddeler iin de geerlidir. Gnlk hayatmzda kullandmz birok kimyasal madde aslnda ok karmak kimyasal ilemlerle retilmektedir. zellikle son yirmibe ylda, kimya endstrisinde meydana gelen byk gelimeler, kimyasal hammadde talebini byk oranda arttrmtr. Buna paralel olarak, kimyasal maddelerin tanmas gereklilii, bu tip maddeleri tayabilecek gemilerin dizayn edilmesine yol amtr. Balangta ham petrol ve trevlerini tamak amacyla tasarlanan ve ina edilen tankerler, kimyasal maddelerin doas gerei arz ettikleri tehlikeler sebebiyle olduka karmak gemiler haline gelmitir. Ham petrol tankerlerinden daha kk olan kimyasal tankerlerin ortaya kmas krk yl ncesine uzanr. Daha sonraki on ylda, kimyasal tankerler genellikle dier tankerlerin dntrlmesi yolu ile retilmekteydi. Daha sonraki yllarda, ihtiyaca gre tanker retimi hz kazand. Kimyasal tankerlerin retiminde, malzeme ve iilik kalitesinin en st dzeyde olmas gerekir. Baz kimyasallarn tanmasnda, elik kargo tanklarnn uygun olmamas nedeniyle farkl trde malzemeler kullanlmaktadr. Kimyasal tankerler, dier tankerlerden daha kk olmalarna karn, daha fazla sayda kargo tankna sahiptirler. Bu durum onlarn ykleme boaltma sistemlerinin daha karmak boru donanm gerektirmesine neden olur. Kargo tanklar ve dier blmeler arasnda koferdam kullanm dier tankerlere oranla olduka yaygndr. Kimyasal tankerlerin yaygnlamas ile birlikte, bunlarn yarataca tehlikelerle ilgili kayglar da artmtr. Uluslararas anlamda kimyasal tankerlerin gvenlii ile ilgili konu 1960l yllarn ortalarnda konuulmaya balanm ve 1967 ylnda ilk defa MSCde ele alnmtr. Oluturulan alt komite, kimyasal madde tayan tankerlerle ilgili bir kod gelitirmi ve 1972 ylnda yrrle koymutur. O tarihten sonra ina edilen btn kimyasal tankerlerin bu koda uymas art koulmutur. Daha sonra ortaya kan ihtiyalara gre kodla ilgili deiiklikler ve ilaveler o yldan itibaren sregelmektedir. Genelde, tanker dizayn yllar ierisinde farkl ihtiyalara cevap vermek zere bir takm bnyesel deiikliklere uramtr. Bu ihtiyalar, nceleri mukavemet, stabilite ve ykleme-boaltma sistemleri gibi konularda younlarken, zellikle son 30 ylda meydana gelen tanker kazalar neticesinde ortaya kan evre facialar, Uluslararas kurulular daha sk nlemler almaya ve tasarmclar da evre kirliliini azaltacak daha gvenli tankerler dizayn etmeye ynlendirmitir. Zaman ierisinde, tek cidarl tanker formlarnn ift cidarl tankerlere doru deiim gstermesi, yukarda bahsedilen gvenli dizayn araylarnn doal bir sonucu olarak ortaya kmtr. Yine gvenlii arttrc nlemlerde arasnda, kargo tanklarnn havalandrma sistemlerindeki iyiletirici deiiklikler saylabilir. MSC 67, kargo pompa dairelerindeki patlamalar engellemek iin bir dizi neriler sunmaktadr. Bu almada, alnan btn bu nlemlerin zellikle kimyasal tanker dizayn zerindeki olumlu veya olumsuz etkileri, gemi sahipleri ynnden incelenmitir. Her alanda olduu gibi, gemi inaat alannda da alnan nlemlerin dayana, geerlilii, ksa ve uzun vadeli etkileri her zaman tartmaya aktr.

89

2.

rnek Gemi

Kimyasal tankerlerin tabi olduu stabilite kurallarnn tanker tipi ve dizayn zerindeki etkilerini yakndan analiz edebilmek amacyla kk bir tanker rnek olarak seilmitir. Balangta Tip 2 olarak tasarlanan tankerin, bu zelliklere haiz olup olmad aratrlacak daha sonra eer mmknse bir st kategoriye geiene imkn salayacak yapsal deiiklikler incelenecektir. ift cidarn kalnl dolaysyla tankerin mevcut haliyle Tip 1 kategorisine girmesi mmkn deildir. Ana Boyutlar Tam boy Dikeyler aras boy Genilik Derinlik Draft Deadweight Lightship deerleri Arlk KG LCG Wlight KG LCG = 1715.5 ton = 4.51 m. = 5.815 m. (mastoriden ka) LOA LBP B D T DWT = 97.73 m. = 89.73 m. = 15.00 m. = 7.00 m. = 5.90 m. = 4825 ton

Tankerde, iskele ve sancak olmak zere 5 adet kargo tank mevcut olup, tanklarn boylar aadaki gibidir: Tank No.1 (P/S) : 10.80 m. Tank No.2 (P/S) : 12.80 m. Tank No.3 (P/S) : 12.80 m. Tank No.4 (P/S) : 12.80 m. Tank No.5 (P/S) : 12.80 m. Tanklar oluturan enine su geirmez perdelerle snrl olmak zere yine iskele ve sancak olarak 1.3 m. geniliinde bir ift cidar mevcuttur ve ift cidarla snrlanan bu hacimler ift diple birlikte L eklinde balast tank olarak kullanlmaktadr. ift cidar genilii, kuralda Tip 2 gemiler iin istenen minimum ift cidar genilii olan 0.76 m.nin yaklak iki katdr. Tankerin farkl younluklarda kargo tayaca ngrlmtr. Tanmas dnlen kargo younluu 0.72 t/m3 ila 1.12 t/m3 arasnda deimektedir.

90

3.

Yaral Stabilite Gereklilikleri

IBC kodu gereince, tankerin stabilite analizi, hasarsz ve yaral stabilite olmak zere iki ayr blmde incelenmitir. Hasarsz stabilite kurallar, IMOnun bilinen standart kurallardr. Buna karn, gemi tipine gre deien yaral stabilite kurallar kimyasal tankerler iin balayc olacaktr. Kimyasal tankerlerin snflar da yaralanma sonrasnda geminin gsterecei hayatta kalma kabiliyeti ile orantl olarak belirlenmektedir. ncelikle yarann bykl belirlenir ve yaral stabilite hesaplar bu yara bykln kapsayacak kompartmanlar dikkate alnarak gerekletirilir. Seilen rnek tanker iin yara bykl, aada Tablo 1de belirtilmitir. Tablo 1. Yara byklnn belirlenmesi. YARA BYKL KABULLER Yara tipi Yara boyu Yara derinlii Dip yaralanmas (F.Pden 0.3L ka) Dip yaralanmas (dier blgeler) Borda yaralanmas 5.0 m. 6.68 m. 6.68 m. 2.5 m. 2.5 m. 3.0 m.

Yara ykseklii 1.0 m. 1.0 m. Limitsiz yukar

Yaral stabilite hesaplarnda aadaki kriterler geerlidir: Pozitif dorultucu moment kolu erisi, denge asndan itibaren en az =20 lik bir arala sahip olmaldr. Bu = 20lik pozitif stabilite aral iinde, maksimum rezerv dorultucu moment kolu deeri en az 0.1 m. olmaldr. Bu = 20lik pozitif stabilite aral iinde, dorultucu moment kolu erisi altnda kalan alan deeri en az 0.0175 m.radyan olmaldr.

Kimyasal tankerlerin yerine getirmesi gereken hasarsz ve hasarl stabilite ile ilgili dier kriter ve kurallar EK A. da verilmitir. 4. Hidrostatik ve Stabilite Hesaplar

Yaplan hidrostatik hesaplar sonucunda, geminin planland gibi arzu edilen kargo deadweightini tayabilecei anlalmtr. Yine mevcut balast, yakt ve tatl su tanklar ihtiyaca cevap verebilecek kapasitededir. Bunun yan sra hasarsz stabilite hesaplar da IMOnun Uluslararas hasarsz stabilite kurallarn gvenilir marjinlerle salamaktadr. Ancak yaral stabilite kurallar iin ayn olumlu sonular elde etmek mmkn deildir. Yukarda Tablo 1de belirtilen yara boylarnn kullanlmas ile oluturulan dip ve borda yaralanma senaryolarnn birounda, asimetrik yaralanmalarda oluan byk meyil alarndan dolay Asimetrik yaralanmadan dolay oluacak meyil as = 25oyi

91

gememelidir kural ihlal edilmektedir. Dolaysyla tankerin mevcut haliyle Tip 2 veya Tip 3 tanker klas almas mmkn deildir. Bu durum zellikle dk kargo younluklarnda gzlemlenmekte, kargo younluu arttka arlk merkezinin aaya ekilmesiyle stabilite orantl olarak bir miktar iyilemektedir. rnein ba taraftaki kargo tanklarnn ikisi ve o blgede bulunan balast tanklarnn yaralanmasna (iskele veya sancak yaralanmas olabilir) ait yaral stabilite grafii aada ekil 1de gsterilmitir.

ekil 1. Yaral stabilite erisi. 5. Sonularn Deerlendirilmesi ve neriler

Yukarda ana hatlar ile aklanan yaral stabilite analizinin sonularna gre bu tankerin IBC yaral stabilite kurallarn salamas iin bir takm deiiklik veya dzenlemelerin yaplmas gerekmektedir. Burada nerilecek deiikliklerin bazlar tasarm aamasndaki bir gemide uygulanabilir, ancak ina edilmi bir gemide bazlarnn uygulanmasnn imknsz olabilecei unutulmamaldr. Ayrca yaplacak bu deiikliklerin tankerin mukavemet, denizcilik gibi dier zelliklerini nasl etkileyecei titizlikle aratrlmaldr. Mesela, bu tankerde dier zelikleri ayn kalmak kaydyla genilik %10 arttrlrsa yukarda bahsedilen yaral stabilite kurallar salanm olur. Tahmin edilecei zere, geniliin artmas tankeri daha diri bir hale getirecek ve mrettebat rahatszlna neden olarak onlarn performansn drebilecektir.

92

Ayrca asimetrik yaralanmay azaltmak amacyla balast tanklar iskele-sancak uygun valflarla apraz balanabilir. Son olarak, n dizayn aamasnda kargo tanklarnn says arttrabilir veya yerletirmesi asimetrik yaralanmada byk meyil alarna yol amayacak biimde dzenlenebilir. Bu durum, ykleme boaltma sistemini daha karmak hale getirerek maliyet ve iiliin artmasna neden olabilir. Tip 1 gemilerde ise, ift cidar kalnlnn fazla olmas, tanacak kargo miktarnn azalmasna neden olacaktr. Grld gibi, yeni kurallar gvenlii arttrc ynde dnlm olmalarna ramen, iletmecilik ve karllk gibi iin zn oluturan parametreleri olumsuz ynde etkileyebiliyor. yleyse, herhangi bir kural ortaya atlrken durum konunun uzmanlar ve muhataplar ile enine boyuna aratrlmal ve optimal bir sonuca varlmaldr. Aksi takdirde iin ana fikrinden uzaklam olunur. Kaynaklar [1]. MARPOL 73/78, Consolidated edition 2002. [2]. PC-SHCP User manual, Tremblay and Associates, Canada, 2001. [3]. 5000 DWT tanker blue prints and Stability Booklet. EK A. IBC KODU 17 Haziran 1983 tarihinde Denizcilik Gvenlik Komitesi (Maritime Safety Committee, MSC), Kural MSC 4(48), dkme tehlikeli kimyasal madde tayan gemilerin yapm ve ekipman iin uluslararas kodu (IBC code) yrrle koydu. SOLAS 74 Blm VII altnda, 1 Temmuz 1986 tarihinde ve daha sonra ina edilen kimyasal tankerler kodun kurallarn salamak zorundadr. 5 Aralk 1985 tarihinde Kural MEPC 19(22) ile IBC kodu, Deniz Ortamn Koruma Komitesi (Marine Environment Protection Committee, MEPC) tarafndan MARPOL 73/78 protokolnn Ek II deki deniz kirlilii konularn da ierecek ekilde geniletilmitir. Buna gore, 1 Temmuz 1986 ve daha sonraki bir tarihte ina edilen kimyasal tankerler MARPOL 73/78 Ek II-kural 13 gereince ad geen kodun gereklerini yerine getirmek zorundadrlar. Daha sonra MSC resmi olarak MEPC tarafndan MSC. 10(54) gereince alnan kararlar IBC kodunun MARPOL 73/78 ve SOLAS 74 teki ayn amalara hizmet etmesi iin SOLAS 74 VIII(b) altnda kabul etmitir.

93

Uygulama 1.1.1 Bu kod, 500 grostondan kk gemileri de iine alan gemi, byklne baklmakszn, petrol veya benzeri yanc rnler dnda dkme olarak aada belirtilen tehlikeli veya zehirli sv kimyasal maddeleri tayan btn gemileri kapsamaktadr: Petrol rnleri ve benzeri yanc rnlerden daha fazla yangn tehlikesi tayan rnler Yanclk dnda veya buna ek olarak ciddi tehlike arz eden rnler Ykleme Durumlar

1. 2. 2.2

Geminin yaralyken hayatta kalabilme kabiliyeti, olas btn ykleme durumlar ve draft ve trim deiimleri iin dareye sunulan ykleme bilgilerine dayanarak yaplmaldr. Kimyasal tankerin kodda belirtilen rnlerin tanmad balast durumu veya bu rnlerin sadece artklarnn tand durumlarn dikkate alnmasna gerek yoktur. 2.3 Yara Kabulleri Geminin aada boyutlar verilen bir yaraya maruz kald kabul edilecektir: (a) Borda Yaralanmas: (i) (ii) Yara Boyu: Yara genilii:

1 2/3 L veya 14,5 metre, hangisi daha kkse, 3

(Geminin yaz ykl su hattnda, gemi bordasndan simetri hattna dik mesafe) : hangisi daha kkse,

B veya 11,5 metre, 5

(iii) (b)

Yara Ykseklii :

Simetri hatt zerinde, dip kaplamas kalp hattndan, yukar doru snrsz

Dip Yaralanmas Ba kaimeden, 0,3 L ka (i) kkse Yara Boyu : Geminin dier ksm

1 2/3 L veya 14,5 metre 3

hangisi daha kkse

1 2/3 L veya 5 metre, 3

hangisi daha

94

(ii) m.

Yara genilii:

B veya 10 m. 6
hangisi daha kkse

B veya 5 6
hangisi daha

kkse (iii) Yara ykseklii: Simetri hatt zerinde, dip kaplamas kalp hattndan, llen deer

B veya 6 m. 15
m. hangisi daha kkse kkse 2.5 Kargo tanklarnn yerleri

B veya 6 15
hangisi daha

2.5.1 Kargo tanklar aada bordadan mesafeleri belirtilen yerlerde olmaldr: 1. Tip 1 Gemiler: borda kaplamasndan, yukarda belirtilen enine yara boyundan az olmayacak mesafede ve merkez hattnda dip kaplamas kalp hattndan yine yukarda belirtilen yara yksekliinden az olmayacak mesafede ve hibir yerde d kaplamadan 760 mm. den az olmayacak. Bu zorunluluk, tank ykamas sonucunda slop tayan tanklar iin geerli deildir. Tip 2 Gemiler: Merkez hattnda dip kaplamas kalp hattndan yukarda belirtilen yara yksekliinden az olmayacak mesafede ve hibir yerde d kaplamadan 760 mm. den az olmayacak. Bu zorunluluk, tank ykamas sonucunda slop tayan tanklar iin geerli deildir. Tip 3 Gemiler: Zorunluluk yok.

2.

3. 2.7 2.7.1 1. 2. 3.

Yara standard Gemiler, 2.5te belirtilen yaralanmalarda 2.7de ki su basmas kabulleri erevesinde gemi tipine gre aadaki standartlara gre hayatta kalabilmelidir: Tip 1 gemi, boyunca herhangi bir blgeden yaralanabilir. 150 m. den byk Tip 2 gemi, boyunca herhangi bir blgeden yaralanabilir. 150 m. ve daha kk boydaki Tip 2 gemi, kta yer alan makine dairesini snrlayan perdelerinden herhangi biri hari, boyunca herhangi bir blgeden yaralanabilir.

95

4. 5. 6.

225 m. den byk Tip 3 gemi, boyunca herhangi bir blgeden yaralanabilir. 225 m. yi gemeyen 125 m. veya daha byk boydaki Tip 3 gemi, kta yer alan makine dairesini snrlayan perdelerinden herhangi biri hari, boyunca herhangi bir blgeden yaralanabilir. 125 m. den Tip 3 gemi, kta yer alan makine dairesini snrlayan perdelerinden herhangi biri hari, boyunca herhangi bir blgeden yaralanabilir, ancak makine dairesi yaralanmasnda geminin hayatta kalabilme kabiliyeti dare tarafndan dikkate alnmaldr. 2.8.1.3 ve 2.8.1.6 uygun gereklerini salamayan kk Tip 2 ve Tip 3 gemilerde, dare tarafndan ayn derecede gvenlii salamak alternatif nlemler alnmas kaydyla zel ayrcalk tannabilir. Alternatif nlemler onaylanmal ve aka ifade edilmeli ve Liman daresine verilmelidir. Bu ayrcalk, 1.5.4 te deinildii gibi Uluslararas Uygunluk Sertifikasnda belirtilmelidir. YARALI STABLTE KRTERLER

2.7.2

4.3

4.3.1 Kimyasal tankerler yaralanmann herhangi bir aamasnda aadaki stabilite kriterlerini salamaldrlar: (a) Yaralandktan sonra geminin meyili ve trimi de dikkate alnarak hesaplanan nihai su hatt, mteakip su basmasna sebep olacak herhangi bir akln alt ucundan aada olmaldr. Bu tr aklklara rnek olarak, hava firarlar ve su geirmez kaplar veya ambar kapaklar ile kapatlan aklklar verilebilir. Su geirmez menhol kapaklar ve mezarnasz tip kapaklar olan aklklar, gemi gvertesinin btnln koruyan kk su geirmez yk tank kapaklar, uzaktan kumandal su geirmez srme kaplar ve almaz tipteki lumbuzlar hari tutulabilir. Asimetrik yaralanmadan dolay oluacak meyil as = 25oyi gememelidir. Gverte kenarnn suya girmedii durumlarda bu deer = 30oye arttrlabilir. Yaralanmann ara kademelerinde artk stabilite deerleri, yetkili idare tarafndan yeterli bulunmaldr. Ancak hibir zaman 4.3.2 maddesindeki deerlerden nemli bir farkllk arz etmemelidir.

(b)

(c)

4.3.2 Geminin yaralandktan sonraki nihai denge durumunda aadaki kriterleri salamaldr: 1. (i) Pozitif dorultucu moment kolu erisi, denge asndan itibaren en az = 20 lik bir arala sahip olmaldr.

96

(ii) (iii)

Bu = 20lik pozitif stabilite aral iinde, maksimum artk dorultucu moment kolu deeri en az 0.1 m. olmaldr. Bu = 20lik pozitif stabilite aral iinde, dorultucu moment kolu erisi altnda kalan alan deeri en az 0.0175 m.radyan olmaldr.

Korunmam aklklar, yaralanan blmeye ait olmadklar srece bu = 20lik bir aralk iinde suya girmemelidirler. Ancak 4.3.1 (a) paragrafnda ifade edilen aklklar ile su geirmez olarak kapatlan dier aklklarn, bu = 20lik aralk iinde suya girmelerine msaade edilebilir. 2. Acil g kayna, her koulda almaldr.

Not: yukardaki blm kodun tamam olmayp, ilgili blmler alnmtr. Dolaysyla ksm numaralar deitirilmeyip aslna uygun braklmtr.

97