RENMEK NEDR, NASIL RENYORUZ, NEDEN RENYORUZ

NDEKLER:
NSZ: ........................................................................................................................... 4
GR: ............................................................................................................................. 7
RENMEK NEDR ........................................................................................................ 7
BRNC BLM: ........................................................................................................... 10
SSTEM TEORSNN ESASLAR .................................................................................. 10
TEK BR HCREDE RENME ................................................................................... 10
SSTEM RGTL BR BTNDR ........................................................................... 11
SSTEM, MADDELEM BLGDR .............................................................................. 12
HER SSTEMN BR MERKEZ VARDR ....................................................................... 12
SSTEM MERKEZ, SSTEMN NDEK DOMNANT UNSUR TARAFNDAN TEMSL
OLUNUR ........................................................................................................................ 13
BAST BR SSTEMDEN KARMAK BR SSTEME ..................................................... 14
BR SSTEMN YAPS ................................................................................................... 16
BR SSTEMN LEV ................................................................................................... 17
FORM-EKL ................................................................................................................. 18
KAPAL SSTEM-AK SSTEM .................................................................................... 18
KNC BLM ............................................................................................................... 19
HCRE NASL BR SSTEMDR .................................................................................... 19
HCRE ZAR-HCRENN GR KAPS ...................................................................... 20
HCRE EKRDE VE DNA'LARDAK BLG ............................................................. 20
DNA'LARDAK BLG NEYN BLGSDR ...................................................................... 20
HCRENN NFORMASYON LEME MEKANZMAS ................................................ 21
NFORMASYON NASL ALNYOR ............................................................................... 22
HCRE SNYAL MOLEKLLER ............................................................................. 24
REGLATR PROTENLER ......................................................................................... 26
HCRE HAFZAS NEDR NASL OLUUYOR ............................................................ 27
NEDEN RP-SSTEM- BR HCRE NEDEN RENMEK ZORUNDA KALYOR ......... 27
BR HCRE NASL RENYOR ................................................................................. 28
BU BLGLER SONRA NE OLUR .................................................................................. 30
RENMEK VE N BLG ............................................................................................ 31
BR HCRENN VARLNN TEMSL ......................................................................... 31
EVRM SREC RENME LKS ............................................................................ 34
NC BLM .......................................................................................................... 38
OK HCREL ORGANZMANN OLUUMU VE RENME ..................................... 38
BR DURUMDAN BAKA BR DURUMA GEN DYALEKT ................................ 38
HCRE BLNMES VE FARKLLAMA ..................................................................... 39
FARKLLAMA VE ORGANLAR ................................................................................... 41
DNAMK ................................................................................................................... 42
OK HCREL BR SSTEM OLARAK EMBRYO ......................................................... 44
BALANT SORUNU .................................................................................................... 44
LK SORUNU-HCRELER ARAS HABERLEME ................................................... 45
HCRELER ARAS HABERLEME OK ESKDR ....................................................... 46
HABERLEME-KOMMUNTY EFFEKT .................................................................... 46
KANAL YNTEM-GAP JUNCTON .............................................................................. 47
1
HER HCRE BELRL SNYAL ALVERLERNE GRE PROGRAMLANMTR . . . 47
FARKL HCRELER AYN SNYALE FARKL BMLERDE CEVAP VERRLER ........ 48
BAZ MOLEKLLER BR ANAHTAR, BAZLAR DA NTEGRATR ROL OYNARLAR
....................................................................................................................................... 49
NTEGRASYON SORUNU-EMBRYONAL NFORMASYON LEME MEKANZMAS . 49
EMBRYONAL KMLK-SELF ........................................................................................ 51
NEDEN KEND KENDN RETMEK RENMEKTR ................................................ 53
EMBRYONAL DAVRAN NEDR ................................................................................ 54
GELME SREC ANKARA'DAN STANBUL'A GTMEYE BENZER ........................... 56
"CROSS-FOSTERNG .................................................................................................. 62
AYN YUMURTA KZLER SORUNU ............................................................................ 63
EVREYE UYUM NEDR .............................................................................................. 64
BRLK NDE KL VAROLU .................................................................................... 65
EMBRYODAN FETSE ................................................................................................ 66
DRDNC BLM .................................................................................................... 66
SNR SSTEMNN-BEYNN GELM ......................................................................... 66
TEKRAR FARKLLAMA OLAY VE BR HCRENN KADER SORUNU ..................... 69
SNR SSTEMNN- BEYNN GELM ........................................................................ 70
NRONLAR ARAS REKABET-DOAL SEME .......................................................... 73
LK BALANTLAR NASL OLUUYOR ....................................................................... 73
K ET HAFZA VARDR ........................................................................................... 74
KULLANLAN SNAPSLAR KALC OLURLAR-BEYN RENEREK GELR .......... 79
NRAL HARTALARN OLUUMU ............................................................................... 81
BENC BLM .......................................................................................................... 84
NRONAL NFORMASYON LEME MEKANZMAS .................................................. 84
NFORMASYON NEDR ................................................................................................ 85
BR NRONUN YAPS EKL VE FONKSYONU ........................................................ 85
NRONAL HABERLEME SNAPTK BALANTLARLA GEREKLER ................... 87
MEMBRAN-HCRE ZAR-POTANSYEL ..................................................................... 88
NRONLARN PASF ELEKTRKSEL ZELLKLER .................................................... 89
NRONLARN AKTF ELEKTRKSEL ZELLKLER .................................................... 91
SRAMAL LETM .................................................................................................... 93
LETMN HZ ............................................................................................................. 93
SNAPTK LETM ....................................................................................................... 94
SNAPTK HABERLEME-NRONAL ORGANZASYON ............................................. 95
NRONLAR ARASNDA ETKLEYC- FRENLEYC LKLER ................................... 97
SRECN KMYASAL OYUNCULAR ............................................................................ 99
BR DE MODLATRLER VAR .................................................................................. 100
NFORMASYON NASL LENYOR ........................................................................... 101
SNAPTK BALANTLAR NEY- NASL TEMSL EDERLER ...................................... 104
NRONAL DEVRELER PARALEL ALRLAR ........................................................ 105
NRONAL TANMA-"MUSTERERKENNUNG ............................................................ 106
NRONLAR NASL RENRLER-NRONAL RENME MEKANZMAS-HEBB
LKES- ......................................................................................................................... 107
................................................................................................................................... 107
SALYANGOZUN SOLUNGALARN ER EKME REFLEKS VE RENME ..... 110
EVET, BEYN NASL RENYOR, YEN SNAPSLAR NASL OLUUYOR .............. 114
HAFZANN BYO KMYAS, KSA VE UZUN SREL HAFZALAR ........................... 116
PROTENLER HANG SNAPS GLENDRECEKLERN NEREDEN BLYORLAR
..................................................................................................................................... 118
NRONAL NFORMASYON LEME SRECNN AYRDEDC ZELLKLER ......... 119
ALTNC BLM .......................................................................................................... 120
RENMENN KUANTUM TEORS ........................................................................... 120
DURUM-BLG SEVYES NEDR ................................................................................ 121
RENMEK ANLAMAYLA BALAR .......................................................................... 122
DENGE-D DENGE ............................................................................................... 123
2
YEDNC BLM: ........................................................................................................ 124
RENMEK BR DURUM DEKLDR .............................................................. 124
ANCAK YEN VE NEML OLAN EYLER RENLRLER ...................................... 124
DUYGUSAL DEERLENDRME ................................................................................. 125
YEN NFORMASYONLAR, "Y YA DA "KT NFORMASYONLARDR .............. 130
BEKLENENDEN DAHA Y- VEYA KT- OLAN EYLER NEMLDR, BUNLARA
ULAMAK-YA DA BUNLARDAN SAKNMAK- N MOTVE OLURUZ ..................... 131
BR TR "YENLK DEDEKTR OLARAK HPOKAMPUS VE MOTVASYON
SSTEM ....................................................................................................................... 131
MOTVASYON NEDR-BEYNDEK MKFATLANDRMA SSTEM ......................... 133
DUYGUSAL REAKSYONLAR- STEE BAL-MOTVE DAVRANLAR ................. 134
SNAMA YANLMA YOLUYLA-YA DA DAVRANLAR ARACLYLA RENME . 136
BEYNDE SAVUNMA VE MOTVASYON MEKANZMALAR ARASNDAK LK .... 139
MOTVASYON SSTEM VE UYUTURUCUYA BAMLLN RENLMES ..... 140
BLN D RENMEYE K RNEK: DUYUSAL VE MOTORK RENME,
BEYNDEK NRONAL HARTALAR .......................................................................... 143
AR SSTEM VE ARY RENMEK ..................................................................... 146
UYKU VE UYKUDA RENME .................................................................................. 152
SEKZNC BLM ..................................................................................................... 154
BLSEL NFORMASYON LEME MEKANZMAS-BLSEL RENME SREC 154
NFORMASYON ALMA BELLENDE LENYOR ............................................... 157
DANS EDERKEN HAMLE KALNR M! ...................................................................... 160
KNC ETKLEME ..................................................................................................... 161
BLG RETM DEVRMC BR SRETR ................................................................ 162
RENEREK VAROLMA ............................................................................................ 162
BLG NEDR ................................................................................................................ 163
ALMA BELLE HER SEFERNDE ANCAK BR OLAY ELE ALABLR ............... 164
ALMA BELLE N BEYNDEK NRAL DEVRELERN BR FONKSYONUDUR
..................................................................................................................................... 165
BALANT SORUNU ................................................................................................... 166
ALMA BELLENN YAPS VE NTEGRASYON-BTNLEME SORUNU ......... 172
BR DEL K ORKESTRA VARDR BEYNDE! ......................................................... 176
GRRKEN NASL VAROLUYORUZ ......................................................................... 177
ORGANZMANN TEMSL ......................................................................................... 178
KORKTUUMUZ N KAMAYZ, NCE KAAR SONRA KORKARZ .................... 178
NEFS-BENLK-SELF ................................................................................................... 179
ALMA BELLENDEK BULUMA ........................................................................ 179
BLNC OLUTURAN MEKANZMA, FARKNDA OLMAK NEDR .............................. 180
KENDN FADE EDEREK FARKETME ALMA BELLENDE GEREKLER ..... 182
EMPAT, YA DA AYNA NRONLAR ......................................................................... 184
REZONANS ................................................................................................................ 189
BR MODELE BAKARAK RENME .......................................................................... 191
DOKUZUNCU BLM: ................................................................................................ 194
RENME SRECNDE DUYGULARN ROL ......................................................... 194
STEMEDEN BR YAPMAK, YA DA STEMEDEN "RENMEK ......................... 195
DUYGULARN ORTAYA K-SSTEM NASL ALYOR ..................................... 196
STRES SSTEM NEDR NASL ALR ................................................................... 197
STRES MEKANZMASNN RENMEYLE LKS ................................................. 199
STRESLE-BAKLK SSTEM ARASNDAK LK VE RENME SREC ....... 202
BAKLK SSTEM BOZUKLUKLAR ZERNE BAZ DNCELER ................... 203
ONUNCU BLM: NASL RENYORUZ ................................................................ 205
RETMEN-RENC LKLER, NSAN LKLER VE RENME ................... 205
STEYEREK RENMEYLE ZORLA RENME ARASNDAK FARK ...................... 215
RETMEN-RENC SSTEMNN VE BLG RETM SRECNN DYALEKT
..................................................................................................................................... 216
NEY RENMELYZ, NASL RENMELYZ ......................................................... 220
3
KONTROL BLM VE RENME-FEEDBACK YAPARAK RENME .................... 225
EK: ............................................................................................................................... 228
DALGASAL VAROLU GEREKL VE PARACK ................................................. 228
REFERANSLAR: .......................................................................................................... 233
NSZ:
grenme olayn ele almaya karar verdigim zaman kafamda daha ok insan beyninin
alma mekanizmasn daha ayrntl olarak incelemek vard. Nasl greniyoruz, neden
greniyoruz sorularnn cevaplarn da bu ereve iinde ele almak istiyordum. Ama iin
iine girince durum degiti.
yle ki; grenmek, "dardan-"evreden- gelen informasyonlar sahip oldugumuz bilgilerle
ileyerek yeni bilgiler retmek, sonra da, retilen bu bilgileri muhafaza ederek, bunlar daha
sonraki informasyon ileme srelerinde kullanmak demekti. Ama, bu mekanizmann ile-
yebilmesi iin, yani beyinin duyu organlarmz araclgyla alnan informasyonlar ileyerek
onlar bilgi adn verdigimiz rnler haline getirebilmesi iin, bir n bilgiye ihtiyac vard. Yani
grenmek demek, yle hi bir n bilgiye sahip olmadan beyinin yeni bilgiler "retmesi demek
degildi! grenmek, eskiden beri varolan bilgilere yenileri ilve edilerek gerekleiyordu. Bu
durumda, beyinin nasl iledigini, nasl grendigini aklayabilmek iin, nce bu, yola ilk
kldg anki "n bilgi olaynn aklanmas, bu bilgilerin kaynagnn ortaya konulabilmesi
gerekiyordu. Ama btn mesele de bu degil miydi zaten, yola ne zaman klyordu?
Dogumdan sonra m? Yoksa, ana karnna dmeyle birlikte mi balyordu yolculuk, grenme
yolculugu?
Burada, kk ok eskilere dayanan "Dogalclk-"Deneycilik tartmalarna girmek istemiyo-
rum, nk bugn artk oktan ald bunlar! Kiiligimizin olumasnda hangisi daha
nemlidir; "dogutan (Angeboren) sahip oldugumuz genetik bilgiler mi, yoksa daha sonra,
deneyimler yoluyla elde ettigimiz bilgiler mi? Kiiligimizin yzde ka genetiktir, yzde ka
daha sonradan sahip oldugumuz bilgilerle, deneyimlerle olumaktadr tartmas bu! Bu
tartmada, her ne kadar iki taraf da "uzlamaz fikirlere sahip olduklarn dnseler de,
aslnda bunlarn zerinde anlatklar temel aynyd. grenme olay, iki taraf asndan da,
znde dogumdan sonra balayan bir sreti. Ana karnnda geirilen srecin grenmeyle bir
alkas yoktu! Bu sre tamamek "genetikti. nce, organizmann ve grenme organ beyinin
DNA'larda kaytl "ina planna gre ina edilmesi gerekiyordu! grenme, yani "beyinin yeni
bilgiler retmesi ancak dogduktan sonra balayabilir, dogdugumuz zaman sahip oldugu-
muz n-genetik bilgi temeli zerinde gerekleebilirdi! Dardan gelen ve duyu organlarmz
araclgyla aldgmz informasyonlar bu esas-n bilgiyle ilenebilirdi. grenme olayna bak-
n esas buydu.
Bilimsel ve teknolojik gelimeler o kadar hzland ki, bugn artk yirmi yl nceki, on yl nceki
bilgiler bile yetersiz kalyor! Braknz "Dogalclk-evrecilik tartmalarn bir yana, daha
urda yakn zamana kadar, "insann DNA yaps bir zlsn, bak ondan sonra herey ortaya
kacak diye dnlyordu! Sonra o gn de geldi ve byk "Genom Projesi akland.
Akland da ne oldu peki? Tam bir hayal krklg! nk bir insanla bir fare arasnda,
bunlarn DNA'larndaki gen says ve bu genlerin dizilileri asndan ok az bir fark
bulunuyordu! Bunlar %99 aynyd ve ikisinde de aag yukar 30.000 gen vard. O halde, bir
fareyle, ya da bir maymunla insan arasndaki fark, sadece bunlarn sahip olduklar genlerle
aklamaya almak dogru degildi. Genler bir legonun talarna benziyordu. Ayn talar
farkl biimlerde stste koyarak bir fare, ya da bir insan yapmak mmknd! Sorun, o
talarn biribirleriyle nasl ilikilendirileceklerindeydi. Bu bilgiler ise genler arasnda bulunan
"DNA Kontrol Blgelerinde bulunuyordu. O zaman btn mesele, genetik yapnn ifresinin
sakl bulundugu bu kontrol blgelerindeydi, buralarn nasl aktif hale getirildigindeydi. Nasl
aktif hale getiriliyordu bu blgeler peki? Kontrol blgelerinden organizmann inaa plann
ekip karan instanz ne idi?
4
Ama hepsi bu kadar da degil! Bu inaa plann aktif hale getirsen bile, rnn, yani
organizmann oluumu bir fabrikada bir arabann retilmesi olay gibi sadece bu programn
aktif hale getirilmesiyle gereklemiyordu ki! Ya da, bir binann belirli bir inaa planna gre
yaplmasna benzemiyordu organizmann inaas. Binann inaasna siz karar veriyordunuz,
inaa plannn yaplmas iin mimara giderek plan hazrlatan sizdiniz, peki DNA'larn kontrol
blgelerindeki plan aktif hale getiren kimdi? Ve de, buralarda kaytl olan bilginin-programn
aktif hale getirilmesiyle bitiyor muydu i? Kendi kendini retmekle, bir fabrikada bir araba
retmek arasnda hibir fark yok muydu? Kendi kendini retme srecinin her aamasnda
yeniden oluan ve o anki durumu temsil eden nefsin-self'in gerekligi ne idi?
grenme olayn "daha farkl bir ekilde aklamaya alan bir diger egilim de, grenmeyi,
bilgi retme srecini, dogumdan sonraya brakmadan, ana karnndaki gelime aamasndan
balayarak aklama abasdr. Buna gre, grenme sreci, fetsn kendi evresi olan ana
rahmiyle, dolaysyla da anneyle etkilemesiyle birlikte balyordu. Annenin saglk durumu,
beslenme ekli, sigara-alkol bagmls olup olmadg, hamilelik srecinin nas getigi, stress
faktr gibi birok etki ocugun ekillenmesinde ve grenme srecinde son derece nemli rol
oynuyordu.
Hepsi de dogru ve yerinde tesbitlerdi bunlarn, ama bu almalarda da gene eksik bir nokta
vard, nk bunlar da grenmeyi son tahlilde gene sinir sisteminin ve beynin oluumuyla
birlikte balatyorlard. Sinir sisteminin, dolaysyla da beynin oluumu ise embriyonal
gelimenin belirli bir aamasnda gerekleiyordu, ya ondan ncesi? Beyin olumadan nce
grenmiyor muydu embriyo? Soru bu idi. Bu nedenle, grenme srecini aklarken ana
karnnda geen srecin belirli bir aamasndan itibaren balamak da yetmiyordu problemi
zmek iin. grenme srecinin balangc kabul edilen "beyinin-sinir sisteminin olutugu o
ilk an'a ilikin sorular, o ann iindeki "n bilginin kaynag sorusu hal ortada duruyordu.
Evet ne idi bu bilginin kaynag? "Genetikmi? Grdnz m, gene ayn yerde duruyoruz!
Olaya nereden yaklarsanz yaklan anlay degimiyordu. Sanki ortada, aynen bir
mimarn izdigi inaat plan gibi, iinde daha sonra ortaya kacak rn olan organizmaya
ilikin btn ayrntlarn yer aldg bir inaa plan vard da herey bu plana gre oluuyordu.
Bunun ise grenmeyle bir alkas yoktu. Zaten varolan (DNA'larda) bir bilginin-programn
otomatik bir inaa sreciyle gereklemesiydi bu. Ancak daha sonra, bu srecin belirli bir
aamasnda ortaya kan "grenme organnn (beyinin) oluumuyla birliktedir ki grenme
sreci de balyordu. grenme olayndan anlalan buydu.
Mekanik dnya gr yle bir illet ki onunla baetmesi gerekten ok zor! grenmekten mi
bahsediyordunuz, elimizle ayagmzla grenecek degildik ya, elbette ki beynimizle grene-
cektik! Bu nedenle, grenme srecinin beyinin olumasyla birlikte balamas da son
derece dogald! te yandan beyin, dardan gelen informasyonlar bir n bilgiyle ileyerek
grendigi iin, beyinin sahip oldugu bu n bilgi de elbette ki genlerden beyne aktarlan bilgi
olacakt. nk, baka bir bilgi kaynag yoktu ortada! Belirli bir inaa planna gre organiz-
ma oluuyor, bu oluumun belirli bir aamasnda beyin ortaya kyor, grenmek iin gerekli
ilk bilgiler de gene genetik olarak bu beyine ykleniyordu. Son derece mantki btn
bunlarn hepsi, yle degil mi? yle, mantki, ama bu, kkleri gnlk hayatmzda olan
mekanik bir mantk! "Olaylarn ve nesnelerin biribirlerinden bagmsz objektif-mutlak
gereklikler olarak varolduklar mantg-anlay bu.
Burada bir parantez aalm ve konuyla ilikisi asndan ksaca, daha nceki almalarda
ayrntl olarak ele aldgmz, kuantum fiziginin zn tekil eden tartmaya girelim [3]:
Bir elektron zerinde lme ilemi yapan bir bilimadamn-bir gzlemciyi dnyoruz. lme
ilemi sonucunda elde edilen bilgiler lme ileminden nce "objektif bir gereklik olarak
varolan elektrona ait lme degerleri midir, yoksa, lme-etkileme esnasnda gerekleen,
elektron-gzlemci (lme aletleriyle birlikte) sistemine ait rnler midir? Bu soruya verilecek
cevaptr ki, klasik bilimle ve onun dnya gr olan mekanik materyalizmle modern bilim
5
arasndaki fark ortaya koyan da budur. Klasik bilime gre, "olaylar ve sreler biribirlerinden
bagmsz olarak varolan objektif gerekliklerdir. Bu nedenle, elbette ki, zerinde lme ilemi
yaplan elektron lme ileminden nce de objektif bir gereklik olarak vardr. lme ilemi,
zaten varolan l degerlerini ortaya karmaktadr o kadar. Modern bilim ise "hayr der,
lme ileminden nce gzlemciyi temel alan koordinat sistemine gre objektif bir gereklik
olarak bir elektronun varlgndan bahsedemeyiz. Bu durumda, gzlemciyi temel alan
koordinat sistemine gre elektron potansiyel bir gerekliktir, zerinde lme ilemi yapldg,
yani etkilendigi taktirde ortaya kmas muhtemel zellikleri-degerleri ihtiva eden bir ihtimal
dalgasyla-bir dalga fonksiyonuyla temsil edilir.
Aln imdi yukardaki bu tartmay, "zerinde lme ilemi yaplan o elektronun yerine ana
karnna den dllenmi yumurtay (zigot), "lme aletleriyle birlikte gzlemcinin yerine de,
o zigotun etkiletigi evresi olarak ana rahmini koyun, olay apak kar ortaya! Soruyoruz
imdi: Zigotun evreyle etkilemesinin rn olarak ortaya kan sonular bu etkilemeden
nce zigotun iinde objektif gereklik olarak varolan degerler midir, yoksa bunlar evreyle
etkilemenin rn olan sonular mdr? Daha da aarsak, zigot-evre etkilemesinin sonucu
olarak ortaya kan organizma daha nceden minyatr bir "gerek olarak zigotun iinde var
myd, yoksa o, her aamada zigot-evre etkilemesinin rn olarak oluan bir sentez
midir? "Gerek, bu iki zt grten hangisidir? Eger siz, organizmann btn ayrntlaryla
nceden zigotun iindeki DNA'larda "var oldugunu, daha sonra gerekleen gelime
srecinin ise, zaten varolan bu "geregin ortaya karak gzle grlr hale gelmesinden
ibaret oldugunu dnyorsanz, ve btn bunlarn "apak gzle grlr gerekler
olduguna inanyorsanz bu alma sizi hayal krklgna ugratacaktr! nk, hemen unu
syleyelim ki, gerek durum hite byle "grldg gibi degildir! Degildir, nk her eyden
nce, organizmann oluum srecine ilikin "genetik plan, yle, bir mimarn izdigi inaa
plan gibi, daha sonra ortaya kacak rn olan organizmaya ilikin hereyi iinde barndran
objektif-mutlak bir inaa plan degildir. DNA'larda kaytl olan bilgiler dardan-evreden
gelecek-gelmesi muhtemel etkilere gre gerekleme olanag bulunan opsiyonlardan
ibarettir. Gerekleme olanag bulunan potansiyel bilgilerdir bunlar. Ana karnna den
dllenmi yumurtann iinde bulundugu sre, evreden (dllenmi yumurtann evresi ana
karndr) gelen etkilerden bagmsz olarak gelien, sonucu nceden belirlenmi (bir binann
inaa plnnda oldugu gibi) pasif-tek yanl bir sre degildir. Bu sre, ayn zamanda,
evreyle etkileme iinde gerekleen bir gelime-grenme srecidir de. Srecin her
aamasnda ortaya kan sonu, nceden belirli olan, "genetik olarak belirlenmi olan
(determiniert), mutlak bir ekilde gereklemesi gereken bir sonu degildir. rnegin, ayn
dllenmi yumurta baka bir annenin rahminde geliseydi daha farkl bir sonu ortaya
kabilirdi. Devaml stres altnda olan bir anneden dogacak bir bebekle, saglkl bir ortama
sahip bir annenin bebegi arasnda, dogacak ocugun ka, gz, eli, ayag, sann rengi vs.
asndan belki ilk bakta gzle grlr bir fark olmazd; ama, ortaya kan yapnn-
organizmann informasyon ileme yetenegi- kiiligi farkl olurdu.
Buraya kadar yaplan aklamalardan kan sonucu yle toparlayalm: Eger grenme-
gelime srecinin ne oldugunu, bu srecin nasl ve ne zaman baladgn bilmek istiyorsanz,
kanlmaz olarak, ie en bataki o dllenmi yumurtadan (zigot), o tek hcreden bala-
manz gerekecektir. nk, gelimeyse gelime, grenmeyse grenme, n bilgiyse n bilgi,
her ey o tek hcreyle birlikte balyor, ie oradan, yani iin kaynagndan balamadan olay
aydnlatmak mmkn degildir. Ben de yle yaptm ve tek bir hcre iin grenmek nedir, bir
hcre nasl greniyor, dardan gelen informasyonlar nasl iliyor, bu ilemi yaparken
kullandg bilgi hangi bilgidir, retilen yeni bilgiler hcre iinde nasl muhafaza ediliyorlar,
"hcre hafzas denilen sistemin z nedir, ve de, o tek bir hcre neden greniyor, neden
grenmek zorunda kalyor, neden grenmek gelimek demektir bu sorulara cevap arayarak
ie baladm..
Sonra, o "tek hcre blnerek ogalyor ve ok hcreli bir organizmann oluum sreci
balyordu. Peki bu ne demekti? Bir rn olarak ok hcreli bir organizmann oluumu, gene
araba rnegine dnersek, fabrikada bir arabann oluumu gibi miydi? Yani nasl ki, rn-
6
araba tam olarak oluupta fabrikadan kana kadar henz daha gereklememi saylyorsa,
beyniyle, sinir sistemiyle vs. her eyiyle olgunlapta dogum gerekleinceye kadar emriyo
da o araba gibi ayn ekilde henz daha olgunlamam, eksik, genetik mekanizma
tarafndan retilmekte olan bir hcreler ygn myd? Yok eger degilse, o zaman nasl bir
sistemdi o? Tek bir hcre bile grenebilirken ve grendigi bilgileri "hcre hafzasnda
muhafaza ederek bunlar daha sonraki informasyon ileme srelerinde kullanmay
baarrken, ok hcreli bir sistem olarak gelien embriyo nasl greniyordu? "Hcre
farkllamas (differentiation) olaynn grenme sreciyle ilikisi ne idi? O ilk blnmeyle
birlikte ortaya kan iki hcre arasnda nasl ve neden bir i blm oluuyordu? Hepsi de
ayn DNA yapsna sahip olduklar halde, farkllamaya balayan bu hcrelerin kaderini
belirleyen ne idi? Bir hcre hangi alanda uzmanlaacagna nasl karar veriyordu? Uzmanlk
iin gerekli bilgileri nasl greniyordu? Sadece d dinamik miydi hcre farkllamasn
yneten, i dinamigin hi rol olmuyor muydu bu srete? Beyin olumadan nceki
aamada embriyo nasl bir sistemdi ve kendi kendini nasl retiyordu? Eger herey nceden
hazrlanm bir "ina plannn uygulanmasndan ibaret degilse, belirli opsiyonlara dayanarak
genetik bir harita zerinde yol alnrken, yol boyunca evreyle etkileerek grenmenin ve
grenerek gelimenin diyalektigi ne idi? Gelime sreci (bu arada embriyonal gelime sreci
de) belirli bir n bilgiyle yola karak yol boyunca yeni bilgiler retip, grene grene ilerlemek
miydi? Kendi kendini retmek, genetik opsiyonlarn yol gstericiligi altnda, yol boyunca
retilen bilgileri de temsil eden bir yapnn kendi kendini retmesi sreci miydi?
Balangtaki tek hcrenin yeni bilgileri retme-grenme mekanizmas akt. retilen bu
bilgiler "dzenleyici proteinlerden (regulatory proteinen) oluan hcre hafzasnda ("cell
memory) saklanyorlar, sonra da yeni bilgilerin retilmesinde kullanlyorlard [1,6]. Daha
sonra, sinir sistemi ve beyin olutuktan sonraki durum da ortadayd. Bu kez de retilen
bilgiler nronlar arasndaki sinaptik baglantlarda muhafaza ediliyorlar ve yeni grenme
srelerinde kullanlyorlard. Peki, beyin ve sinir sistemi olumadan nceki ok hcreli
embriyonal yap nasl greniyordu, eger greniyorsa, bu bilgiler mevcut yapnn iinde nasl,
nerede muhafaza ediliyordu; ksacas, bu durumda nasl iliyordu grenme mekanizmas?
Bu alma sadece "grenmek nedir, nasl greniyoruz sorularna cevap aramakla snrl
degil. alma boyunca bir yandan da, neden greniyoruz, neden grenmek zorundayz
sorularna cevap aryoruz .
grenmek, dardan gelen etkilerin basklarn sonucu olarak m gerekleiyordu? Eger
yleyse, rnegin kim zorluydu bizi grenmeye? O tek hcreyi grenmeye zorlayan ne idi?
Ana karnnda grenerek kendini ina eden (buna biz gelimek diyoruz) o embriyonun zoru ne
idi peki, onu kim zorluyordu? Zorla grenmek mmkn myd? Degilse, ierden gelen o
grenme istegi (motivasyonu) ne idi? Dardan-evreden gelen etkilere uyum saglama
zorunluluguyla ierden gelen istek arasndaki bag nasl kuruluyordu? grenme srecinin
duygusal (emotional) yanyla grenme motivasyonu arasndaki bag nasl oluuyordu? Kk
bir ocukta grenme ihtiyac (biz buna grenme istegi-motivasyonu diyoruz) yemek, imek,
tuvalete gitmek gibi dogal bir istekken, ocuk her eyi sorgulayarak bilmek ihtiyacyla yanp
tutuurken, daha sonra ondaki bu istek-motivasyon neden ortadan kayboluyordu? Snm
bir atei tekrar canlandrmak mmkn myd? Bunlar da, alma boyunca cevap
aradgmz konulardan bazlar.
Ama bir de bu almann en st dzeyde varmak istedigi teorik bir hedef var! Onu da yle
ifade edelim: grenme olayn, sistem ve informasyon ileme bilimleri zemininde, dogann
kendi bilincine varmas diyalektigi olarak aklayabilmek.
GR:
RENMEK NEDR
7
grenmek bilgi retimi srecidir; hammadde olarak dardan alnan informasyonlarn ierde
sahip olunan bilgiyle ilenerek bilgi ad verilen yeni rnlerin retilmesi, sonra da, retilen bu
rnlerin-bilgilerin eski bilgi hazinesinin zerine ilve edilerek muhafaza edilmesi olaydr. Bu
o kadar gzel bir tanm ki, tek bir cmlenin iinde konuya ilikin herey var adeta!
nce grenmeyi, grenme srecini bir informasyon ileme sreci olarak ele alalm: Evet,
grenmek bir informasyon ileme srecidir (information processing), ama buradan hemen,
her informasyon ileme srecinin ayn zamanda bir grenme sreci oldugu anlam kmaz!
Bir rnek verelim ve daha nceden retilmi bir bilgiyi temsil eden iki nron arasndaki
sinaptik bir baglanty dnelim. Daha nce bu bilginin olumasna neden olan informasyon
tekrar geldigi-alndg zaman durum aktr. "Presinaptik nronun
1
aksonundan belirli bir
aksiyonpotansiyeli eklinde kodlanm olarak gelen bu informasyon mevcut sinaps tarafndan
tanndg iin hemen gerekli reaksiyon gsterilir ve "postsinaptik nronun aksonunda kt-
output olarak bir aksiyonpotansiyeli oluur. Yani mevcut sinaptik baglant aktif hale getirilir o
kadar. Bu sre bir informasyon ileme srecidir; ama bir grenme sreci degildir. Bir
informasyon ileme srecinin ayn zamanda bir grenme sreci de olabilmesi iin, dardan
gelen informasyonun iinde daha nceden sz konusu sistem tarafndan ilenmemi (yani,
henz daha grenilmemi) unsurlarn da olmas gerekir. O halde, daha nceden ilenmi-
bilinen bir informasyonun degil, bilinmeyen-daha nceden o sistem tarafndan hammadde
olarak alnarak ilenilmemi bir informasyonun ilenmesidir grenmek.
Peki ama o zaman da u soru ortaya kyor: Bilinmeyen-tannmayan bir informasyon sz
konusu sistem tarafndan (bu, beyin de olabilir, tek bir hcre de) hammadde olarak ilenilmek
zere nasl ieriye alnmaktadr? nk, informasyon ileme birimi olarak bir sistem (beyin
veya tek bir hcre farketmez) giri klarnn bir grevli-kapc tarafndan denetlendigi,
ancak daha nceden tannan-bilinen kiilerin (informasyonlarn) ieriye girilerine msade
olunan bir kaleye-iyi korunan bir binaya- benzer! Bu durumda, daha nceden bilinmeyen-
kaytlar kapcda bulunmayan kiiler-informasyonlar nasl ieri alnacaktr da ilenecektir?
Bilinen bir informasyonun, daha nceden retilmi ve sistemin iinde depo edilmi olan
bilgiyle tanndgn sylemitik, bu durumda, bilinmeyen bir informasyon hangi bilgiyle
tannacak ve ilenecektir, yani adna grenmek dedigimiz sre nasl gerekleecektir?
Baka bir rnek olarak bir atomu ele alalm. Olay basitletirmek iin de, bir elektron ve bir
protondan oluan bir hidrojen atomu olsun bu: Bu da bir sistemdir ve diger btn sistemler
gibi, ayn zamanda da bir informasyon ileme birimidir. Sisteme dardan bir foton geldigi
zaman, "dardan gelen informasyonu temsil eden bu foton, sistemin temel unsurlar-
elementleri olan elektronla proton arasndaki elektriksel-magnetik ilikilerle-baglarla temsil
olunan bilgiyle ilenilmekte-degerlendirilmekte ve eger gelen informasyon sistem tarafndan
bilinen-tannan bir informasyonsa da, aynen bir refleks-agentin yaptg gibi, sistem iinde
bulundugu kuantum seviyesinden daha st seviyelere inip karak buna kar bir cevap
oluturabilmektedir. Btn bir kuantum fiziginin z-esas bir atomun bu ekilde bir
informasyon ileme sistemi olarak incelenmesinden ibarettir. Diyelim ki atom n=1 olarak
ifade ettigimiz belirli bir kuantum seviyesinde bulunsun, bu durumda, ancak 1'den 2'ye k
iin gerekli frekansa (ve enerjiye) sahip bir fotonun (informasyonun) gelmesi durumundadr
ki, sistem aynen iki nron arasndaki sinaptik baglant gibi aktif hale gelmekte ve gerekli
reaksiyonu gsterebilmektedir. Btn bunlar bir informasyon ileme olaydr, ama, bir atom
sz konusu oldugu zaman, ancak daha nceden "bilinen
2
belirli informasyonlar alnp
verilebilecegi iin, bu bir grenme olay degildir. Bu nedenle, isterseniz bir atomu belirli bir
bilgiyle programlanm bir bilgisayar olarak da dnebilirsiniz.
Buraya kadar yaplan aklamalardan kan sonu udur: Bir atomdan bir molekle,
astronomik sistemlerden tek bir hcreye ve daha sonra da ok hcreli organizmalara kadar
1
Bir sinaps oluturan iki nrona "presinaptik-postsinaptik nronlar deniliyor. "Presinaptik nron, in-
formasyonun sisteme girdigi "input nronudur. "Postsinaptik nron ise, informasyonun bir aksiyon
potansiyeli eklinde sistemden ayrldg "output nronudur.
2
,Bilinen"den kast, sistemin elementleri arasndaki ilikilerle temsil olunan dogal bilgidir.
8
btn sistemler, ayn zamanda bir informasyon ileme sistemidir de. nk, belirli bir sistem
olarak varolmak demek, bir informasyon ileme birimi olarak varolmak demektir. Her
durumda, her sistem, varoluunun kanlmaz sonucu olarak, dardan gelen informasyonlar
elementleri arasndaki ilikilerde depo edilen bilgiyle ilemekte ve gerekli reaksiyonlar
gstererek varlgn srdrmektedir. Bir atom gibi, bizim "cansz varlklar dedigimiz varlklar,
bu ii yeni bilgiler retemeden (dogal bir refleks agent olarak), ancak belirli bir biimde
yaparak varlklarn srdrrlerken, adna "canl dedigimiz varlklar, ilk oluum annda sahip
olduklar bilgiyle yola karak, bir grenme srecinden baka birey olmayan yaam sreleri
boyunca yeni bilgiler reterek (dolaysyla da kendilerini reterek) varlklarn srdrrler. O
halde btn mesele, yani, dogal sistemlerin "cansz olmasyla "canl olmalar arasndaki
esas farkllk, bunlarn grenme yeteneklerinin olup olmamasnda; bir sistemin o ana kadar
bilinmeyen yeni informasyonlar da iine alarak bunlar da ileyip ileyemeyeceginde
yatmaktadr.
3
Peki, bir informasyon ileme sistemi olarak "canllar o ana kadar tanmadklar-bilmedikleri
bir informasyonu nasl ilerine alr da onu ilerler? ok basit! Gene yukardaki "kale-ya da
"iyi korunan bina rnegine dnersek, byle bir durumda, tannmayan bir kiinin kapdan
ieri girebilmesinin tek yolu vardr, ki o da, bu kiinin yannda kapdaki grevli tarafndan
tannan-bilinen birinin bulunmasdr! Ancak bu durumdadr ki, kapdaki grevli onu bilinen bu
kiinin refakatinde, onun konteksi iinde ieri brakabilir. Dikkat edilirse, bu durumda kapc,
yeni gelen-bilinmeyen kiiyi, bilinenle ilikisi iinde ele alarak, gene bir "bilinen kategorisine
sokmu oluyor. Kapdan ieri girdikten sonra da, bilinen-tannan kii beraberindeki yeni
gelenle birlikte, ona yol gstererek ilerliyor ierde. Ve yle oluyor ki, binann iindeki herkes
yeni gelen kiiyi ilk planda eskiden beri tannan-bilinen kiiyle ilikisi iinde bir yere koyarak
tanmaya (ilemeye) balyor.
nsan beyni sz konusu oldugu zaman btn bu ilemler (yeni gelen bir informasyonun
tannma- degerlendirme ve daha sonra da kayt altna alnmas ilemleri) daha nceden
bilinen-tannan bir informasyonu temsil eden mevcut bir sinapsn iindeki faaliyetlerle
gerekleiyor. nk zaten yeni informasyonun ilk geldigi yer daha nceden mevcut olan bir
sinapstr. Yeni informasyon buraya bu sinapsn temsil ettigi bilinen informasyon araclgyla,
onunla ilikisi iinde, ona yakn oldugu iin gelmektedir. Mevcut sinapsn iindeki ilk
karlama etkinliklerinden sonra da, bunlara bagl olarak, postsinaptik hcrede meydana
gelen genetik faaliyetlerle sre tamamlanyor. Sonunda, yeni durumu temsil eden yeni bir
yap olarak ya yeni bir sinaps ortaya kyor, ya da mevcut sinaps degiiklige ugratlarak,
yeni bilgiyi de kapsayacak ekilde daha da glendirilmi oluyor.
rnegin, ben Almanya'ya gelene kadar "Boskop tr elmay bilmezdim. Ama elma nedir
biliyordum tabi. Boskop elmayla ilk karlatgm zaman (bu elmay ilk srdgm zaman), o an
aldgm (benim daha nceden tanmadgm) informasyonlar, "Boskop da bir elmadr
informasyonuyla birlikte, beynimde daha nceden elmaya ilikin bilgilerin kaytl bulundugu
sinapslara gelmi, burada, elmaya ilikin mevcut sinapslar aktif hale gelirken, bu konteks
iinde genetik mekanizma harekete geirilerek yeni gelen informasyona denk den, onu da
temsil edecek yeni bir sinapsn daha olumasna yol amtr. Bu iin nasl gerekletigini
daha sonra grecegiz, u an bizim iin nemli olan, hi yoktan yeni bir bilginin
grenilemeyecegi gereginin tesbitidir. Yeni bir bilgi ancak, mevcut durumu-bilgileri temsil
eden sistemin iinde, tpk ana karnnda oluan bir ocuk gibi oluarak ortaya kyor-
grenilebiliyor.
Yukardaki, Boskop cinsi elmay grenme olaynda, iki nemli mekanizmann birlikte iledigini
grrz. Birincisi, beynimizdeki elmaya ilikin daha nceden olumu bilgileri temsil eden
sinaptik baglantlardan oluan nronal agdr. Bu ag aktif hale geliyor. Ama grenme iin
3
Ya grenme yetenegi olan, buna gre programlanm bir bilgisayar m diyorsunuz! Bu (yapay zeka)
tamamen ayr bir konudur. u an sadece "dogal sistemlerden bahsediyoruz. Canl olmaktan kastmz
ise, kendi iinde "self-benlik ad verilen instanz retebilen, kendisi iin varolan, kendisini reterek
varolan varlklardr.
9
sadece bu yetmiyor, yeni gelen informasyonun mevcut olann iinde, onun bir paras olarak
ilenmesi yetmiyor, bunun yapsal olarak da temsil edilmesi gerekiyor. nk grenmek,
ayn zamanda, grendigin yeni bilgiyi muhafaza edebilmek de demektir. Yani, grenme
srecinin tamamlanmas iin, yapsal olarak yeni bilgiyi temsil eden yeni bir sinapsn da
olumas, mevcut aga-yapya ilve edilmesi gerekiyor. Yoksa bir sre sonra bu bilgiyi
unutur gideriz.
yle zetleyelim: Bir: grenmek, ham madde olarak dardan gelen yeni informasyonlarn
mevcut-varolan bilgiler erevesinde bir yere oturtularak bunlarla ilenmesi-degerlendirilmesi
ve bylece organizma-evre sisteminin ortak rn olan bilgilerin retilmesi olaydr. ki: Bu
ekilde grenilen-retilen her bilgi mevcut olann-varolann iinde-ana rahminde oluan bir
ocuk gibidir. O, hem varolan sistemin iinde onun bir paras olarak dogar, hem de ondan
ayr, daha ileri bir varolu (bilgi) seviyesini temsil eder.
Yeni bir bilgi neden mi eskiyi-varolan da iinde barndryor ve ondan daha ileri bir seviyeyi
temsil ediyor? Anne-baba etkilemesinin rn olan bir ocuk neden ve nasl anne ve
babasn da kendi iinde temsil ediyorsa, yeni bir bilgi de, eskiden beri varolan bilgilerle
birlikte, dardan gelen hammaddeyi-informasyonu da kendi iinde temsil eder. O, yani yeni
bilgi, eski-varolan zeminin zerine oturdugu iin, yapsal olarak bu zeminin zerinde
ykseldiginden, merdivenin bir st basamagn, bir st bilgi seviyesini temsil eder. te bunun
iindir ki, yeni bir bilgi retmek, yani grenmek gelimektir de. nk her yeni bilgi mevcut
yapya yeni bir unsurun ilve edilmesiyle temsil olunur, ki bu da gelimektir.
ok ey syledik! imdi en baa dnyoruz ve tek bir hcreden balayarak yolumuza devam
etmek istiyoruz. Ama nce, btn bu sylenilenleri elle tutulur gzle grlr hale getirelim!

Her yeni (yeni bir bilgi de), daima eskinin iinde oluur ve onun inkar olarak geliir...
Eski yeninin varlgnda yok oldugu iin, yeni eskiyi de iinde barndrr. Eski yeniyle birlikte
yeniden dogmu olur...
Eski, hem yeniyi yaratandr, onun koruyucusudur, hem de onun iin bir hapishanedir...
BRNC BLM:
SSTEM TEORSNN ESASLARI
TEK BR HCREDE RENME
10
Amacmz tek bir hcrenin nasl grendigini incelemek. Dardan gelen informasyonlarn
hcre iindeki bilgiyle nasl ilendigini, retilen yeni bilgilerin hcre hafzasnda nasl
saklandgn ve bunlarn bir sonraki informasyon ileme srelerinde nasl kullanldgn
ortaya karmak. Ama bunun iin nce, zerinde yol alacagmz zemine ilikin olarak baz
genel teorik bilgilere ihtiyacmz var. Bu nedenle nce, bir sistem, genel olarak bir
informasyon ileme birimi nedir onu grecegiz. Sonra da, bu teorik temel zerinde tek bir
hcreyi ele almaya alacagz.
Genel teorik aklamalar iin "Sistem Teorisi'nin Esaslar, ya da Varoluun Genel zafiyet
Teorisi'ne dnyoruz [4]:
"Kendi aralarnda baglam-iliki halinde olup, biribirlerinin varlk art olan; yani ancak bu
baglamn-ilikinin sonucu olaraktr ki, biribirlerini yaratarak, biribirlerine gre bir varlga
sahip olabilen gerekliklerin (ki bunlar biz PARA ya da ELEMENT olarak tanmlyoruz)
meydana getirdigi btne bir SSTEM denilir.
SSTEM: Para ve elementlerden oluan bir btndr.
PARA: Sisteme ait bir grup elementten oluan birliklerdir.
ELEMENT: Bir sistemin daha kk alt ksmlara blnemeyen temel birimleridir.
SSTEM RGTL BR BTNDR
"Bir sistemin daha kk alt ksmlara blnemeyen temel birimleri olan elementleri bir araya
geliyorlar, para, ya da organ adn verdigimiz alt gruplar oluturuyorlar. Bu alt gruplarn
birlikteligi de bir btn olarak sistem gerekligini oluturuyor.. Ama, bu bir "rgt tanm
degil midir! Elbette ki bir rgt tanmdr! Bizim, "sistem gerekligi diye tanmlamaya
altgmz ey, bir rgttr o halde. Peki rgt nedir o zaman? Neden rgt?
Her sistem (her rgt), evreden-dardan gelen madde-enerjiyi-informasyonu ileyebilmek
iin gerekli olan paralarn toplam olan bir btndr. Ve bu ilevini yerine getirirken,
getirebildigi srece var olur. nk, var olmak demek, evreye uyum saglayabilmek iin,
evreden gelen etkileri kendi iinde ileyerek ona kar bir cevap-bir tepki-reaksiyon-
oluturabilmek demektir. Madde-enerjinin-informasyonun her zgl var olu biimi (yani her
sistem), dardan gelen etkilere kar bir tepki oluturabilmek iin gerekli olan rgtlenmeden
ibarettir. rgtl olarak var olmann gerekesi, varlgn srdrebilmek iin zorunlu olan
tepkiyi-cevab ancak bir btn olarak gerekletirmenin mmkn olmasdr. nk ancak bir
rgt sahip olabilir bu "var olu tepkisini gerekletirecek bilgiye. Bilgi ancak bir rgtn
iinde, bu rgtn paralar-elementleri-yeleri arasndaki ilikilerde (store, speichern) depo
edilmi olarak bulunur.
"Btn-sistemi- oluturan alt gruplar, yani paralar, sistemin dardan gelen madde-
enerjiyi-informasyonu kendi iindeki bilgiyi kullanarak ileme srecinde, belirli bir ite
uzmanlam olan organlardr. Ama bu organlar da kendi ilerinde, gene belirli bir grevi
yerine getirmekle uzmanlam elementlerden oluurlar. Bir organn kts btn bu
elementlerin rgtl kollektif faaliyetlerinin sonucu olurken, organlarn (paralarn) kollektif
faaliyetleri de sistemin btnnn ktsn oluturur. rgt iinde rgt yani! te evrensel
var oluun srr budur!
rnegin, organizma rgtl bir sistemdir. Organlarmz bu sistemin madde-enerji-infor-
masyon ileme srecinde uzmanlam alt uzmanlk gruplar iken, hcrelerimiz de, hem
organizmamzn temel yap talardr, hem de ayn zamanda, iinde bulunduklar organa
gre, her biri belirli gen alm faaliyetine sahip uzmanlam unsurlardr. Organizmann
11
temel yap talar olarak hepsi de ayn DNA yapsna sahiptirler; ama her birinin, iinde
bulunduklar organa ve faaliyete gre "gen alm rnekleri farkldr (gen expression
pattern).
Baka bir rnek de rgtl bir btn olarak toplumdur. Toplumsal kurumlar da bu btnn
paralarn olutururlar. nsanlar ise, toplumsal sistemin elementleridir. "Her insan, iinde
yaadg toplumun bir rndr derken anlatlmak istenilen ey, tek tek insanlarn temel-
implisit bilgi hazinelerinin toplumsal sisteme ait kollektif hafzadaki bilgilerden (ki bunlara,
toplumsal sistemin DNA'lar olarak kltr diyoruz) ibaret oldugunun altn izmektir. Ama her
insan, toplumda iinde bulundugu yere gre, bu hazineden ancak belirli bir ksmn
kullanarak kendi kiiligini oluturur. Aynen, bir hcrenin organizma iindeki yerine gre, belirli
bir gen alm rnegine sahip olabilmesi gibi...
SSTEM, MADDELEM BLGDR

"En az iki elementten oluan sistemlere basit sistemler diyoruz. nk bir rgtn olua-
bilmesi iin en azndan iki elemente (kiiye!) ihtiya vardr. Tek kiilik rgt-sistem olmaz!
Peki neden bir araya gelir iki kii? Ortak bir amac gerekletirmek iin mi? O halde, ortak bir
amac gerekletirmek iin grev blm yapmaya dayanyor iin z. Grev blm ise,
bir iin nasl yaplacagnn belirlenmesi ve sonra da bunun hayata geirilmesinden ibarettir.
evrenin etkisine kar bir cevap oluturabilmek iin, nce bu mesajn ne oldugunun
anlalabilmesi gerekir. Ne anlama geldigini bilemediginiz bir etkiye kar tepki-cevap da
oluturamazsnz. Bu ise belirli bir bilgiyi gerektirir. Eger Almanca yazlm bir mektup
aldysanz, bu mektubu okuyabilmeniz iin Almanca bilginizin olmas gerekir. Yani, d
dnyadan gelen herhangi bir mesaj alabilmek iin o konuda, ya da ona benzer konularda
daha nceden bir n bilgiye sahip olmanz gerekir. Hayatnda hi elma grmemi olan bir
insan, elmann ne oldugunu bilemez! En basit bir refleks agent bile, belirli bir etkiye kar
nasl cevap verecegine ilikin dispozisyonal olarak belirli bir bilgiye sahiptir. O halde, bir
rgtn, bir sistemin oluabilmesi iin mutlaka onun iinde bir n bilginin mevcut olmas
gerekir. grenmek vs. bunlar daha sonra gelir. Hi n bilgi olmadan grenmek de olmaz.
Ama zaten, var olmak demek de, daha dogutan bir n bilgiye sahip olarak dogmak demek
degil midir! Daha baka bir deyile, var olmak demek, belirli bir bilginin kendine zg bir
madde-enerji yogunlugu olarak gereklemesi demek degil midir?
Bilgi ise ilikilerle oluur ve bu ilikilerle kodlanp depo edilerek saklanr. Ama bir ilikinin de,
en azndan, bu ilikiye taraf olan iki kiiyi gerektirecegini dnrseniz, olay apak kar
ortaya. rnegin, bir ocugun oluumuna dair btn bilgiler, dispozisyonel olarak, dllenmi
yumurtann (zigot) hafzasnda, onun DNA larnda mevcuttur. Bunlar, DNA moleklleri
arasndaki baglarda ve "hcre hafzasn oluturan "dzenleyici protein sisteminde
bulunurlar, muhafaza edilirler. Beynimizde ise, nronlar arasndaki sinaptik baglantlarda
oluur ve saklanr bilgiler. rnegin, bir bilgiyi muhafaza edebilmek iin en azndan iki nrona
ihtiya vardr. Ad stnde, "iliki demek, bir eyin diger bir eye baglanmas demektir; ki
bunun iin de en azndan iki elemana ihtiya bulunur.
Daha baka bir rnek olarak, bir elektronla bir protondan oluan en basit atomu, bir hidrojen
atomunu ele alalm. Bu durumda da gene atoma, yani sisteme-rgte ait btn bilgiler
elektronla proton arasndaki ilikilerle muhafaza edilir, saklanr. Peki, elektronla proton
arasndaki bu iliki-bag, ayn zamanda, mevcut sistemin onu bir arada tutan potansiyel-bag
enerjisinin sakl oldugu yer degil midir? O halde, bir rgtn, bir sistemin var oluunu
belirleyen, o rgtn yeleri arasndaki baglarn niteligini belirleyen, o rgtn, o sistemin
dardan gelen bir etkiye kar nasl cevap verecegini belirleyen sisteme ait temel bilgi,
sistemi birarada tutan potansiyel bag enerjisiyle temsil olunan bilgidir.
HER SSTEMN BR MERKEZ VARDIR
12
"Bir sistemin oluabilmesi iin en az iki elemente ihtiya oldugunu akladktan sonra, imdi
de, sistemin iindeki btn etkilemelerin, yani btn etki ve tepkilerin dengelendigi, "sistem
merkezi olarak tanmladgmz noktada yogunlamak istiyoruz. Peki, gerekten sistem
merkezini temsil eden byle bir "nokta var mdr? Hayr yoktur! Evet, her sistem, sistem
merkezindeki sfr noktasnda temsil olunur. Ama, byle bir "noktaya bir varlk izafe etmek,
sfra uzay-zaman iinde maddi bir varlk izafe etmek demektir ki, bu da samadr. Sfr
"yoklugu temsil eder. Olmayan bir eyin uzayda bir noktayla temsili de mmkn olamaz!
Ama gene de her sistem, sistem merkezindeki sfr halinde temsil olunur! Yani onun varlg
yokluguyla temsil olunur, belirlenir!
4
Bu o kadar nemli bir sonutur ki, bunu kavramadan,
yani sfrn bu sanal-potansiyel gerekligini-fonksiyonunu kavramadan baka hi bir eyi
kavramak da mmkn degildir! Bir atom, ya da rnegin, gne sistemi gibi astronomik bir
sistem sz konusu olunca, sistem merkezinin ne anlama geldigini fizik kitaplarndan
biliyoruz. Ktle merkezi deniyor buna. Ne demektir bu? Dnyann merkezinde byle bir
merkezi ("ktle ekim merkezini) temsil eden bir sfr noktas m vardr? Tabii ki hayr! Ama
gene de biz belirli bir "ktle ekim merkezinden bahsederiz. nk, elinizden braktgnz
kalem yerin merkezine dogru der. Bu, yerin merkezinde, hereyi kendisine dogru eken
"sfr noktas adl bir sihirbazn bulundugu anlamna gelmez!
Her sistemin niteligine gre sistem merkezi kavramn da buna uygun bir ekilde tanmlamak
gerekiyor. rnegin, bir sistem olarak organizmann sistem merkeziyle, toplumun sistem
merkezinin ne anlama geldigini, her durumda, madde-enerjinin o zgl biimine ait bilgiyle
ve dille tanmlamalyz.
SSTEM MERKEZ, SSTEMN NDEK DOMNANT UNSUR TARAFINDAN TEMSL
OLUNUR
"Her sistem rgtl bir btndr dedik. rgt ise grev blmyle gerekleiyordu. Bu
durumda, en azndan iki elementten oluan bir sistemde, bir rgtte bu "grev bl-
mnden ne anlayacagz? Hangi grev bllyor ve neye gre oluyor bu grev blm?
Her sistem, her rgt, "dardan gelen madde-enerjiyi-informasyonu kendi iinde ileyerek
(processing) bir rn-output-kt oluturur. Bir sistemin, ya da bir rgtn btn
fonksiyonlarnn z budur, sistemin iinde yaplan btn ilerin esas budur. O halde, grev
blm dedigimiz olay da, bu retim sreci esnasnda, rn gerekletirebilmek iin
yaplyor. Nasl yani? nce neyi retecegini bilecek, bu konuda bir karar vereceksin, buna
ilikin bir model, bir plan oluturacaksn ki, sonra da bu plan, modeli hayata geirebilesin,
gerekletirebilesin. retim olay budur. Her sistemin-rgtn iinde var olan ve bizim grev
blm dedigimiz, yaplan ie, fonksiyona gre, biribirini tamamlayarak var olma olaynn
esas budur. En azndan iki elementten oluan bir sistemin iindeki grev blm, neyin,
nasl retilecegini belirlemeye, buna dair bir model oluturmaya, ya da en azndan, bu
trden hazr dispozisyonel bir modele sahip olmaya-onu temsil etmeye ve sonra da, bu
plan-modeli motor sistem araclgyla hayata geirmeye dayanmaktadr. Bir sistemin iindeki
iki temel var olu fonksiyonu budur.
Peki, bir sistemin iindeki bu grev blm nasl gerekleiyor? Sen u ii, sen de bunu
yap diye grev dagtan bir merkez olmadgna gre, nasl gerekleiyor bu grev blm?
ok basit! Grev blmn belirleyen, informasyon ileme-varolu mekanizmasnn ken-
disidir! Bu ise tabii bir sretir! Evrensel oluumun-varoluun tabii mekanizmasdr yani!
Olay bu kadar basit! nformasyonu alyorsun. Niye alyorsun yok! Etkileme olay bu, kar
4
te btn dinlerde "tanr olarak ifadesini bulan "gerek budur. Her ey son tahlilde bir sistem degil
midir? Evet! Peki her sistem de sistem merkezindeki sfr noktasnda temsil olunmuyor mu? Evet! O
halde bu evrende o sfr dan gayr hi bir ey yoktur. "Nefsini bilen Rabbini bilirin, "beni bende demen
bende degilim, bir ben vardr bende benden ierinin, " O her yerde hazr ve nazrdrn, anlam sfr
noktasnn diyalektiginde gizlidir. Matematikte "sfr olarak adlandrlan bu gerekligin ne anlama geldi-
gini kavramadan bu diyalektigi kavramak mmkn degildir.
13
taraf dardan geliyor, madde-enerji-informasyon eklinde seni etkiliyor! Sen de sistemin
iindeki, sahip oldugun bilgiyle bunu degerlendiriyorsun. Bunun da niyesi yok!
Degerlendirmek zorundasn nk! Dardan gelen etkiye kar bir tepki oluturarak bozulan
dengeyi yeniden kurarak varlgn srdrebilmek iin gerekli bu. Btn bu iler yaplrken de,
sistemin iinde bu ileri yapan, bu ite uzmanlam bir unsur olumu-ortaya km oluyor.
Sonra buna bir de, hazrlanan bu reaksiyon modelini uygulayan, hayata geiren motor g
ekleniyor. Bu ii yapan agent-unsur da sistemin motor gc roln stlenmi oluyor. Gene
bunun da ayrca bir nedeni yok! Dardan gelen etkinin bozdugu dengeyi yeniden kurarak
varlgn devam ettirebilmek iin gerekli reaksiyonu gstermek zorundasn. Bu senin
varoluunun bir sonucu-geregi. Bu ii yaparken de, sisteme zg reaksiyonu gerekletiren
motor unsur olarak gerekleiyorsun. Olay bu kadar basit. Grldg gibi, her durumda,
grev blmnn altnda yatan neden informasyon ileme mekanizmasnn kendisidir. Her
sistem, bu mekanizma ilerken, iledigi iin varoluyor. Tek bir hcrenin de, ok hcreli bir
organizmann da, bir toplumun da varolu mekanizmas budur..

te yandan, sistemin iindeki grev blmnde, neyin-nasl retilecegine karar vermede
uzmanlaan unsur daima "dominant oluyor. Neden? ok basit! Belirleyici olan o olmu
oluyor da ondan! Yani onun hazrladg reaksiyon modeli uygulanyor da ondan. Diger unsur,
yani motor g sadece hazr bir plan hayata geirmi oluyor son tahlilde! Bu yzden,
reaksiyon modelini hazrlayan dominant unsur darya kar sistem merkezini de temsil
eder grnyor. Onun dominant olmasnn nedeni de bu zaten. Daha baka bir deyile,
dardan gelen madde-enerjiyi-informasyonu sistemin iindeki bilgiyle ileyerek ortaya bir
retim modeli-plan karan unsur, yani, sistemin iindeki bilgiyi yneten unsur ilikilerde
dominant, belirleyici bir rol oynam oluyor.
BAST BR SSTEMDEN KARMAIK BR SSTEME

"Sistem gerekligini rgtl bir btn olarak ele aldktan sonra, bu rgtlenmenin iki temel
fonksiyonu oldugunu da grdk. Neyin , nasl retileceginin belirlenmesi, retim srecinin
organizasyonu, buna bagl olarak da motor sistem araclgyla btn bunlarn gerek-
letirilmesi. imdi sra, bu temel rgtlenme ilkesine uygun olarak gerekleen ve en az iki
elementten oluan basit bir sistemle, bir grevin bir ok element tarafndan yerine getirildigi
karmak bir sistem arasndaki farka geldi. Aslnda, her iki durumda da yaplan i ayndr:
Dardan alnan madde-enerjiyi-informasyonu sistemin iinde bulunan n bilgiye gre
ileyerek bir rn outurabilmek. Bu temel fonksiyonu yerine getirirken yaplan grev bl-
m de ayndr znde. Her iki durumda da nce, rne ilikin bir model-plan oluturulur
ve sonra da bu gerekletirilir. Aradaki fark, karmak sistemlerde temel fonksiyonlarn bir
degil bir ok element tarafndan yerine getiriliyor olmasndadr. rnegin, organizma karmak
bir sistemdir. Sistemin dominant unsuru olan beyinle, bunun dnda kalan diger organlar
arasndaki diyalogdan oluur. Dominant unsur beyin, dardan alnan madde-enerjiyi-
informasyonu sistemin kendi iinde bulunan bilgiyle ileyerek neyin retilecegine ilikin
nronal bir model-plan olutururken, bu ii, nron ad verilen milyarlarca elementin ortaklaa
faaliyetinin bir sonucu olarak gerekletirir. Ayn ekilde, motor sistem olarak faaliyet
gsteren organlar da yle. Bunlar da gene milyarlarca hcrenin ortaklaa faaliyeti sonucunda
yerine getirirler grevlerini. Burada altn izmemiz gereken nokta, milyarlarca elementten
oluan karmak bir sistem olan organizmann, kendi iindeki btn bu elementlerin beyin ve
organlar eklinde, iki temel yapsal unsuru oluturacak ekilde rgtlenmi olmalardr.
Ama olay burada bitmiyor. Karmak bir sistemde, A ve B olarak ifade ettigimiz bu temel
yapsal birimlerin her biri kendi iinde de gene ayn rgtsel prensiplere gre rgtldrler.
Bylece, yukardan aagya dogru, her biri iinde bulundugu sistemin faaliyetlerinin bir
ksmn reten, daha alt gruplar-paralar oluuyor. Sonra, gerekirse bunlar da gene daha alt
paralar-gruplar eklinde rgtleniyorlar. Ve bu rgtlenme zinciri tek tek elementlere kadar
iniyor. Ama hep ayn rgtlenme ilkesi tekrarlanarak. Her seferinde, dardan alnan madde-
enerji-informasyon mevcut sistemin iindeki bilgiyle ilenerek bir kt haline dntrlyor.
Bu kt da bir baka alt sistemin dardan aldg mesaj-girdi olarak gerekleiyor. Bu ekilde,
14
belirli bir fonksiyonu yerine getirebilmek iin ne kadar alt sistem gerekiyorsa o kadar alt
sistem oluuyor. htiya zerine kurulan bu rgtlenme zinciri en alttaki elementlere kadar
uzanyor.
Bu tabloyu yle ifade edelim: Alt sistemleri (si) olarak gsterirsek (i=1,2...), S=s1+s2..si .
Ama buradan, bir sistemin, kendi iindeki alt sistem gruplarnn, yani paralarn matematiksel
toplam oldugu sonucu kmaz! S=A+B dedigimiz zaman buradaki S, yani sistem, kendi
iinde, biribirinden bagmsz unsurlar olarak var olan A ve B'nin matematiksel toplam
degildir. (+) ile ifade ettigimiz aradaki o baglant, basit matematiksel toplamdan ok daha
fazla anlama sahiptir. te, "sinerji kavramnn ifade ettigi bu gereklige sistem gerekligi
diyoruz. A ve B, bir ve ayn "eyi gerekletirmek iin bir arada, biribirlerine bagml olarak,
biribirlerini tamamlayarak var olurlar.
Yukardaki tabloya ilave etmemiz gereken ok nemli bir nokta daha var. Her AB sisteminde,
"dardan gelen madde-enerji-informasyonun ilenmesi, A ve B'nin kollektif abalarnn
sonucu olur. Olay sistemin dndan izleyen biri ise, bunu, AB'nin dardan gelen bir etkiye
cevap verirken, sistem merkezindeki varlgyla tek bir vcut olarak gereklemesi olarak
degerlendirir. Yani, bir AB sistemi, kendi iinde olup bitenlerin tesinde, darya kar,
sistem merkezinde temsil olunan varlgyla tek bir vcut olarak temsil olunur, gerekleir.
Evet, onun bu "varlg, dardan gelen etkinin-mesajn sistemin iinde ilenmesi sonucunda
olumaktadr; ama, sistemin iindeki retim sreci tamamlanpta rn-output olutugu an, bu,
sistem merkezindeki varlgyla temsil olunan AB'nin bir d etkiye kar tek bir vcut olarak
gerekletirdigi cevap olarak bilinir. Her durumda, bir AB sistemiyle, bizim "d unsur olarak
ifade ettigimiz evre arasnda byle bir ilikinin mevcut olacagn da dikkate alrsak, ortaya
kan sonucu yle ifade edebiliriz: Her ey kendi iinde bir AB sistemi iken, ayn anda,
sistem merkezinde temsil olunan varlgyla, evreyle kurulan iliki iinde gerekleen baka
bir AB sisteminin iinde de var olur, gerekleir. Bir AB sistemi iin "d unsur olan, "evre
olan ey, ayn anda, AB'nin sistem merkezindeki varlgyla iinde yer aldg baka bir AB
sisteminde A ya da B dir.
Daha ileri gitmeden nce yle toparlayalm: Bir sistemin temel birimleri, yap talar olan
elementleri kendi aralarnda rgtlenerek o sistemin iindeki eitli paralar, ksmlar
meydana getiriyorlar. Bu paralar, ya da ksmlar da, gene kendi aralarnda birleerek, daima
iki temel paray oluturuyorlar. Sistemi meydana getiren elementleri 1,2,3,4,5,6,7,8
rakamlaryla tanmlarsak, nce, bunlar kendi aralarnda birleerek, rnegin, (1-2), (A') y, (3-
4), (B') y, (5-6), (C') y,(7-8) de (D') y meydana getiriyorlarsa, A',B',C',D' den ibaret bu
paralar da, kendi aralarnda birleerek, rnegin A'B' (A) 'y, C'D' de (B) 'yi olmak zere,
sistemin iki temel parasn meydana getirirler. Her btn, son tahlilde, bir AB sistemi olarak
ele alnabilir. nk o, her durumda, kendi aralarnda baglam halinde olan A ve B gibi iki
temel paradan olumaktadr. Bunlar;
1. D kuvvetin, etkinin sfr olarak kabul edildigi durumlarda atalet halinde olan sistemde,
biribirlerine veya sistem merkezini temel alan koordinat sistemlerine gre, belirli bir
konfigrasyon uzaynda, uzay-zaman koordinatlarndan bagmsz, sistem ii potansiyel izafi
gereklikler olarak ortaya karlar, varolurlar. Bir d gzlemci iin objektif olarak hi bir
anlama sahip olmayan bu sistem ii gereklik sadece potansiyel bir gerekliktir.
2. A ve B'nin biribirlerine gre objektif gereklikler olarak var olmalar ancak etkileme annda
olur. Bunlar, AB sisteminin d dnyayla etkilemesi halinde, bu etkinin kaynagn temel alan
koordinat sistemine ve sistem iinde biribirlerini temel alan ivmelenmi- aktif hale gelmi
koordinat sistemlerine gre, uzay-zaman iinde objektif gereklikler olarak ortaya karlar.
Her durumda, bir AB sisteminin varolu temellerine ilikin olarak btn sylenilenler, A ve B
'nin her birinin kendi i diyaloglar iin de geerlidir. Yani, belirli bir sistem iinde A ya da B
olarak gerekleen her para, ayn anda kendi iinde de gene bir AB sistemidir. Bunu yle
de ifade edebiliriz, her AB sistemi, sistem merkezinde temsil olunan btnsel varlgyla, d
diyalogda, bir baka AB sisteminin iinde, A yada B olarak gerekleir.
15
Bu evrensel oluum zinciri, her seferinde sonlu, snrl halkalardan, sistemlerden oluan,
sonsuz bir sre olarak uzar gider. Hi bir zaman, sonsuz-sonlu byklkte-kklkte kapal
bir sistem olarak tek bir evren mevcut degildir. Sonsuz olan tek ey, her durumda sonlu
sistemlerden oluan sonsuz miktardaki srelerdir.

ek.1
BR SSTEMN YAPISI
"Bir sistemin elementleri o sistemin sahip oldugu toplam bilgiye gre biribirlerine baglanm-
lardr. Bu yzden, tek tek elementlerinde meydana gelen degiimler belirli bir seviyeyi ama-
dklar srece, sistemin yaps degimez. Elementlerde meydana gelen degiimlerin belirli
bir snr amalar halindedir ki, bu, sistemin btnnn de degimesine ve yeni bir niteligin-
yapnn doguuna yol aar.
Elementler arasndaki farkl baglam ekillerine uygun olarak, farkl yap ekilleri ortaya
kabilecegi gibi, belirli bir yap, farkl tipteki baglamlar tarafndan meydana getirilmi de
olabilir. nemli olan o yapyla birlikte maddeleen bilgidir. Yapnn elementleri bir puzzel'n,
ya da lego'nun elementlerine benzerler. Ancak farkl bilgiler farkl yaplarda maddeleirler.
rnegin, ayn lego talarndan bir uak da bir bina da yapabilirsiniz. Burada, ne yapmak
istediginize dair bilgi ortaya kan rn karakterize eden balca faktrdr. Yani rn bu
bilginin belirli bir yapyla gereklemi eklidir. Ama ayn rn talar farkl biimlerde
ilikilendirerek de yapabilirdiniz. rn, vardgnz, varmak istediginiz amasa , bu amaca
ulama yollar farkllklar gsterebilir.
Bir sistemin niteligini belirleyen ey, onun dardan gelen informasyonlar ileme yetenegidir.
Bu ise, belirli bir bilgiyi temsil eden belirli bir yapy gerektirir. Bu yzden, belirli bir yapyla
ancak belirli informasyonlar ilenebilirler. Daha ok, daha farkl informasyonlarn
ilenilebilmesi iin, daha karmak, gelimi yaplara ihtiya duyulur.
Daha gelimi, karmak yaplar, evrim srecinde basit yaplardan ortaya karlar. Bu sre-
cin en st basamagnda da kendi kendilerini reterek varolan canllar yer alrlar.
"Kendi kendini retmek ise, son tahlilde, bilgi retmektir; dardan gelen informasyonlar
hammadde olarak alp, bunlar ileyerek, bunlardan rn olarak bilgiler ortaya
karabilmektir. Buna, elde edilen bu rnleri muhafaza ederek, bunlar daha sonra yeni
bilgilerin retiminde kullanmay da ekleyince, adna grenmek dedigimiz yetenek ortaya
kyor. O halde grendike, daha fazla bilgiye sahip olduka, bilginin maddi bir gereklik
olarak ortaya kmasndan baka bir ey olmayan yap da geliir, daha karmak yaplar
byle ortaya karlar.
16
Bilgi reten ve rettigi bu bilgileri muhafaza ederek grenen sistemlerin kendi kendini
reterek gelien sistemler oldugunu syledik. Bu demektir ki, bilgi retmekle, grenmekle
gelimek bir ve ayn srecin parametreleridir.
Peki, canl bir yapnn grenerek, kendi kendini reterek gelimesi somut olarak ne anlama
geliyor? grenme ve gelime sreciyle bu sre iinde ortaya kan yap arasnda ne gibi bir
iliki vardr? rnegin, dllenmi bir yumurta-zigot sz konusu oldugu zaman, srecin daha
sonraki aamalarnda ortaya kan yap en bataki ekirdegin iinde gizli midir? Yani
gelimek dedigimiz sre, en bata varolann iinde bulunan hazr bir programn aktif hale
gelerek tek ynl bir ekilde kendini gerekletirmesi sreci midir? Yoksa gelimek,
balang durumunun potansiyel gerekligi iinde gizli bulunan gereklemesi muhtemel
olanaklardan, evreyle etkileme sreci iinde gerekleme imkn bulanlarn, evreden
gelen etkiler ilenirken ortaya kmas mdr? Bu sre iinde her aamada ortaya kan
yap, daha nceden belirlenmi, zorunlu olarak gereklemesi gereken bir varolu biimi
midir; yoksa, evreyle etkilemeye gre, somut durumun gerektirdigi bir oluum mudur? Bu
trden sorular ogaltabiliriz. Gerek ise apak ortada duruyor: Her sistem (canl), evreyle
etkileme sreci iinde, evreden gelen informasyonlar-etkileri ileyerek bunlara kar
reaksiyonlar oluturabilme-denge kurabilme abas iinde sahip oldugu belirli bir yapyla
birlikte gerekleiyor.
BR SSTEMN LEV
"Yap ve ilev, bir sistemin biribirinden ayr dnlemeyecek iki varolu zelligidir. nk
her sistem, belirli bir yapyla belirli bir ilevi gerekletirirken varolur. lev, var oluun
gerekleme biimidir; evreden gelen etkilere kar reaksiyonlar oluturarak denge
kurabilmenin kendine zg biimidir. Bir sistemin, sistem merkezinde temsil olunan varl-
gyla, baka bir sistem iindeki etkilemede oynadg rolle birlikte gereklemesidir diye de
tanmlayabiliriz onu. Daha baka bir deyile ilev, bir AB sisteminde, A ve B'nin "dardan
gelen madde-enerjinin-informasyonun (etkinin) sistemin iindeki bilgiyle ilenilmesi
srecindeki rolleridir, yani, sistem elemanlarnn informasyon ileme srecinde yaptklar itir.
Peki, ilevsiz bir varlk olabilir mi? Eger "varlk derken objektif gereklik olarak var olmay
anlyorsak, olamaz. nk, var olmak, evrenin etkilerine karlk verebilmektir. Bunun adna
da ilev deniyor.
Peki, belirli bir kuantum seviyesinde atalet halinde bulunan bir elektronu nasl ele alacagz?
Bu durumdayken bir ilevden bahsedilebilir mi? Bu durumdaki bir elektron, objektif bir
gereklik olmadg iin (potansiyel bir gereklik oldugu iin)[3] onun yukarda tanmladgmz
anlamda bir ileve sahip oldugunu da syleyemeyiz. Onun hakknda syleyebilecegimiz tek
ey udur: Elektron, atalet hareketini yapmakla, iinde bulundugu sistemin atalet hareketine,
yani denge durumuna katkda bulunmaktadr. Bu arada eger dardan bir etki gerekleirse,
o, bu etkiye kar oluan reaksiyonla birlikte, dalga fonksiyonunun karesiyle orantl olarak,
muhtemel varolu biimlerine ve ilevlere sahip objektif bir gereklik eklinde de ortaya
kabilir[3]. Syleyebilecegimiz bundan ibarettir.
Bir sistemin ilevini belirlemede yapnn oynadg rol grdk. Peki ilevin yap zerindeki
etkisi nedir? evre koullarndaki degiime bagl olarak bir organizmann ilevini degitirme
zorunlulugu, her ne kadar onda hemen yapsal degiikliklere yol amyorsa da (nk bunun
iin varoluun esasna ilikin bilgi temelinin-DNA-degimesi gerekir), ayn yapyla farkl
ilevleri retebilmenin de bir snr vardr. Tek bir hcrede, zellikle bagklk sistemi
hcrelerinde, ynetici protein sisteminin (regulatory protein) DNA yaps zerinde oynayarak
neler yapabilecegini biliyoruz. Bu srecin, uzun vadeli olarak, yapsal degiikliklerin
olumasnda rol oynayacagn da tesbit ettik. Ama yapsal degiiklik iin tek bana btn
bunlar yeterli degildir[1].
17
Gelimi sistemler, yapsal degiiklikleri gerekletirebilecek mekanizmalara da sahip olurlar.
Ama ister basit, ister gelimi bir sistem olsun, bir sistemde yapsal degiimi zorlayan
etkenler ayndr: Yaamak ve varlgn devam ettirebilmek iin evreye uyum saglamak
zorunlulugu. evre koullarndaki degimeler, yeni duruma uygun yeni bir ileve sahip
olmay zorunlu hale getirdigi zaman, bu, yeni bir yapy da beraberinde getirir.
Bu denklemin en gzel rnegini Trkiye toplumunun iinde bulundugu degiim srecinde
gryoruz bugn! Yeni dnya dzenine, global koullara uyum saglayabilme zorunlulugu
baz yapsal degiiklikleri kanlmaz hale getirince, bunlar "AB'ne uyum reformlar olarak
birer birer gereklemeye baladlar! Dardan esen rzgr da (d dinamigi) arkasna alan
anadolu burjuvazisi, bu yapsal degiiklikleri gerekletiren devrimci burjuvazi haline geldi!
nk hayat, Trkiye'nin ve anadolu burjuvazisinin nne problemi yle koyuyordu ki, hi
aresi yoktu! Ya, yapsal degiikliklerle birlikte kendini de degitirerek aga uyum
saglayacakt, ya da yok olacakt! nnde, Osmanl imparatorlugu gibi bir rnek de olunca,
harikalar yaratt burjuvazi! "Muhafazakarm diye bagrrken devrimci yapt hayat onu!
Degien koullara uyum saglayamadg iin yok olmammyd Osmanl!
FORMEKL
Bir sistemin yapsyla onun ilevi arasndaki ilikiyi grdk. Peki ya ekil, veya form? Yap ve
ilevle form-ekil arasndaki iliki nedir?
Bir sistemin yapsyla ilevi arasndaki ilikiye onun eklini-formunu da ilve edebiliriz. Yani,
nasl ki bir sistemin yaps ve ilevi biribirlerinden ayrlamazsa, bunlar biri digerini belirleyecek
zelliklerse, ekil-form da yledir. nk ekil, ya da form dedigimiz ey, son tahlilde, belirli
bir ilevi gerekletirirken varolan bir nesnenin-sistemin sahip oldugu yapnn gerekleme
biimidir. Yani, yap ve ilev sistemin biimini-eklini de belirler.
Dllenmi bir yumurtann (zigot) ana karnndaki gelime srecini ele alrken bu sorunla
tekrar karlaacagz. rnegin, gelimesinin her aamasnda, belirli bir yapya ve forma sahip
olan embriyonun, bu haliyle, ayn zamanda belirli bir davran biimine de sahip oldugunu,
belirli bir ilevi de yerine getirdigini grecegiz. Gelime srecinin her aamasnn, bu
aamaya zg yeni bilgilerin belirli bir yap-form ve ilevle birlikte maddi bir gereklik olarak
ortaya kmasndan baka birey olmadgn grecegiz.
KAPALI SSTEMAIK SSTEM
"Her ey kendi iinde bir AB sistemiyken, ayn anda, sistem merkezinde temsil olunan varl-
gyla bir baka AB sisteminin iinde, onun bir unsuru olarak da gerekleir, var olur dedik.
Sistem Teorisi'nin, ya da Varoluun Genel zafiyet Teorisi'nin bu tanm o kadar mkemmel
ki, ne ararsan iinde var! nce, "her ey kendi iinde bir AB sistemidir denilerek, kapal olan
kutunun ii tarif ediliyor. Sonra da, kutunun da kar varlg tanmlanyor. Yani, bir eyin var
oluunun sadece onun i yapsna bagl olmadgnn alt iziliyor ve deniyor ki, var olabilmek
iin ayn zamanda, bir "d unsurla da iliki iinde olmak gerekir. nk, bir eyin, kendi
iindeki sistemin merkezinde temsil olunan varlg, ancak onun kendi dndaki baka bir
eyle ilikisi iinde gerekleebiliyor. Bir ey, kendi dnda bulunan baka bir eyle iliki
halinde olmadan objektif bir gereklik olarak var olamaz, gerekleemez demektir bu. Bu
durumdaki bir sistemi, yani kapal bir sistemi, bir d gzlemci iin izafi potansiyel bir
gereklik olarak tanmlamtk.
Mthi bir ey degil mi! Bir denge durumu olarak, kapal bir sistem eklinde var olma hali, bir
sisteme sadece izafi-potansiyel olarak var olabilme zelligini veriyor. Objektif bir gereklik
olarak var olabilmek iin, bu yapnn mutlaka "daryla baglant iine girmesi gerekiyor.
Ancak bu durumdadr ki, yani ancak "dardan gelen madde-enerjiyi-informasyonu ileyerek,
18
yani bir informasyon ileme mekanizmas olarak faaliyette bulunarak, bu faaliyet srerken ve
srdg mddete objektif bir gereklik olarak var olunabiliyor.
Ama bitmedi! Bir sistemin i yapsna gre "d unsur olarak tanmladgmz "evreyle
ilikiler baladg andan itibaren, karlkl etkileme ortamnda var olunurken, diger yandan
da yeni denge durumlar oluuyor ve ayn evrensel oyun degiik biimlerde tekrarlanyor.
Belirli bir sistem iin "isel olan bir ey, baka bir sistem asndan "dsal olabiliyor, d
unsur rol oynayabiliyor.
Btn gerek sistemler, son tahlilde ak sistemlerdir. Yani, evreyle madde-enerji-
informasyon alveriinde bulunurlar. Hi bir zaman mutlak-kapal bir sistem mevcut olamaz.
Yani, evreyle etkileme halinde bulunmadan, "kendinde ey olarak var olan gerek bir
sistem sz konusu olamaz. Kapal bir sistem, ya da potansiyel bir gereklik olarak var olmak
hali, atalet haline zg izafi bir oluumdur. Bunu, objektif bir gereklik olarak tanmlamak
mmkn degildir. Objektif gereklik olarak var olmak, ancak etkileme esnasnda kazanlan
ve belirli bir ilevi gerekletirirken sahip olunan bir oluumdur.
KNC BLM
HCRE NASIL BR SSTEMDR
Kendi kendini reterek varolan sistemlere "canllar demitik. Bu alanda en kk-elemanter
varolu biimi ise bir hcredir
5
. Bir atomla bir hcre arasndaki fark, hcrenin (belirli bir i
dinamige sahip olarak) kendi kendini reterek varolan bir sistem olmasndadr. Yani btn
mesele, bu kendi kendini retmek olayndan kaynaklanyor! Ama, kendi kendini retmek iin
de nce kendin olarak varolman, bir benlige-self sahip olman gerekiyor. Bu nedenle nce,
bir hcrenin varlgnn-benliginin ne anlama geldigi aklanmaldr. Sonra, hemen buna bagl
olarak da, hcrenin varlgn temsil eden bu instanzn kendi kendini reterek nasl varoldugu
ele alnabilir.
imdi konu daha ak. Ne yapmak istedigimiz de daha iyi grlyor. Amacmz, hcrenin
iindeki bu temsili varolu instanzn bulup ortaya karmak. Bu instanzn kendi kendini nasl
rettigini aklayabilmek. Neden bu srele, yani kendi kendini reterek varolma sreciyle
grenme srecinin bir ve ayn ey oldugunu ortaya karabilmek.
Kapal kk bir kutudur hcre! Etrafnda da "hcre zar ad verilen ve "d dnyayla hcre
arasndaki snrlar belirleyen iki katl lipid-protein karm bir duvar vardr. Bu duvarn iinde
ise "sitoplzma denilen sv bir ortam bulunuyor. Bunun iinde de "organelleler ad verilen
hcrenin alt sistemleri yer alyor. Ve de merkezde hcre ekirdegi tabi: Etraf kendine zg
bir zarla evrili, iinde kaltmsal olarak hcreye geen bilgilerin (DNA) bulundugu hcrenin
merkezi bilgi deposu.
6
Bir hcrenin yaps iinde yer alan btn bu alt sistemlerin-organlarn dardan gelen madde-
enerjinin-informasyonun ilenmesi srecinde bir fonksiyonu var. Ama bu almada bizim
amacmz tek tek bunlar, bu organlarn ne iler yaptklarn, bir btn olarak dardan gelen
5
Bu alma boyunca hcre deyince bundan hayvansal hcreler anlalmaldr. Bitkisel hcreler de
znde ayndr, ama, aradaki baz farkllklara girerek konuyu dagtmamak iin bu ayrm yapyoruz.
6
ki eit hcre var, Prokaryot ve Eukaryot hcreleri. Birincisi, yani Prokaryot hcresi evrim
srecinin daha alt basamaklarna ait. Bu trden hcrelerde, belirli bir zarla evrili bir ekirdek
yok. DNA'lar hcrenin iinde serbest bir ekilde bulunuyorlar. rnegin bakteriler bu trden
hcreler. kinci hcre tipi ise Eukaryot hcresi. Kendi iinde, etraf kendine zg bir zarla
evrili bir ekirdegi bulunan hcreler bunlar. DNA'lar da bu ekirdegin iinde muhafaza
ediliyorlar.
19
ham maddenin ierde nasl ilendigini incelemek degil. rnegin, hcrenin enerji sorununun
nasl zmlendigi, bu sorunu halleden organn, Mitokondrilerin ne oldugu, bunlarn nasl
altklar vs bu almann iine girmiyor. Btn bu konularda daha geni bilgiler elde etmek
isteyenler iin harika bir kitap var: "The Cell
7
. steyen, ayrntlar iin bu kitaba bavurabilir.
Bu almada bizi ilgilendiren, dardan gelen bir malzemenin ilenmesi srecinin ilk
aamas; yani, gelen informasyonun nasl ilendigi. nk, dardan gelen ham maddenin
(madde-enerjinin) ilenebilmesi iin, nce bu madde-enerjiyle birlikte alnan informasyonun
degerlendirilmesi-ilenmesi gerekiyor. Her madde-enerji yogunlugu (rnegin dardan gelen
bir molekl), ayn zamanda, belirli bir informasyonu tayan bir mesaj da oldugundan, onun
ilenebilmesi, bir rn haline getirilebilmesi iin, nce onun dilinin zlmesi, informasyon
degerinin anlalmas gerekiyor. Bir hcrenin madde-enerjiyi-informasyonu ileme srecinin
ilk aamas budur. Bu nedenle biz de ie burdan balyoruz. Dardan bir molekln gelip
hcrenin kapsna dayandgn dnyoruz, bundan sonra ne olacak, konumuz budur.
HCRE ZARIHCRENN GR KAPISI
"Hcre zar, lipid ve protein molekllerinden oluan iki katl, ince, dinamik bir yapdr
demitik. Dinamiktir, nk bu yapnn iinde yer alan molekllerin ogu, yap iinde belirli
bir yere bagl olmadan belirli llerde hareket edebilirler . ki katl lipid tabaka, suda eriyen
molekllerin hi elemeye tabi olmadan hemen ieri girmesini engeller, kimlerin ieri alnacag
konusunda bir tr filtre rol oynarken, protein moleklleri de buna benzer diger birok
grevleri yerine getirirler. rnegin, hcreye giri klarda belirli konularda uzmanlam
duyu organlar roln oynayan alc-receptor moleklleri, bu alclar tarafndan ieriye
girmesine izin verilen herhangi bir molekln hcre iinde gerekli yerlere tanmasn
saglayan transport moleklleri, dardan gelen bir informasyonun hcre iinde "dzenleyici
proteinlere (regulatory proteinen) ve DNA'lara iletilmesini saglayan sinyal moleklleri, btn
bunlarn hepsi, ya hcre zarnn bir paras olarak faaliyet gsteren, ya da onunla yakn iliki
iinde alan proteinlerdir.
Hcre zarn, iyi korunan bir kentin etrafndaki surlara benzetirsek, alc molekllerini de,
kaplardaki grevli kapclara benzetmek gerekir. Bunun dnda, hcre zarnda, tpk
surlarda nbet tutan ve dardan gelenleri gzetleyen nbetiler gibi sinyal moleklleri de yer
alrlar. Bunlar, nemli bir durum oldugu zaman, bunu diger hareketli sinyal moleklleri
araclgyla ierdeki gerekli mercilere haber vermekle grevlidirler. [6]
HCRE EKRDE VE DNA!LARDAK BLG
Hcrenin bilgi deposu olan DNA eridini barndran hcre ekirdegi, sitoplzma iinde, etraf
zel bir zarla kapl kapal bir kutudur. ekirdek zarn aarak bu kutudan ieri girebilmek iin
mutlaka hcrenin informasyon ileme srecinde belirli bir greve sahip olmak gerekir. Bu
nedenle ancak, gelen informasyonlar DNA lara tayan sinyal moleklleri, RP'ler
(regulatory proteinen), ve belirli transport moleklleri gei yapabilirler bu kapdan.
8
Ama bu
almann snrlar iinde bizi esas ilgilendiren bunlar degil. Bizim iin nemli olan,
ekirdegin iindeki bilgi deposu, yani DNA'lardr. DNA'larn yaps, informasyonun burada
nasl kodlandg vs de ilgilendirmiyor bizi bu almada. steyen bunlar her biyoloji kitabnda
bulabilir. Bu alma boyunca bizim iin nemli olan, DNA'larn iindeki bilginin ne oldugu,
neyin bilgisi oldugu, bu bilginin ne ie yaradg, bu bilgilerce temsil edilen dispozisyonel
programlarn niteligi, bunlarn nasl aktif hale geldikleridir.
7
"Molecular Biology of the Cell. Garland Science, New York, 2002. [6]
8
Virslerin hcre ekirdegine girip kabilmek iin gelitirdikleri mekanizmalara girmiyoruz..
20
DNA!LARDAK BLG NEYN BLGSDR
nce u soruya cevap arayalm: DNA'lardaki (ve hcre hafzasndaki) bilgiler neyin
bilgisidir? Soruyu yle de sorabilirdik: Anne ve babaya ait reme hcrelerinin birlemesiyle
ortaya kan bir hcrenin-dllenmi bir yumurtann (zigot)- sahip oldugu bilgiler (DNA 'larn
iindeki bilgiler, art hcre hafzasndaki bilgiler) neyin bilgisidir? Sadece olumakta olan
organizmaya-ocuga- ait bilgiler midir bunlar? Yani, DNA'lardaki ve hcre hafzasndaki
bilgiler sadece bir ocugun kana, gzne, kol ve bacaklarna ait bilgiler midir? lk bakta
yle grnyor degil mi? Ama hite yle degil! Bir hcre (bu arada dllenmi bir yumurta
olarak bir zigot da), hibir zaman, sadece anne ve babasna ait bilgilerin karmyla
(recombination) oluan bir yap degildir! O, ayn zamanda, anne ve babasnn evreyle-
dogayla ilikilerinin de bir ocugudur. Bu nedenle, bir zigot ve onun sahip oldugu DNA'lar
"sadece o zigota ait bilgileri tamazlar. Bunlar, ayn zamanda, o zigotun iinde olutugu
evreye ait bilgileri de ihtiva ederler. Yani DNA lardaki (ve zigotun iindeki) bilgiler, daima,
zigot-evre sistemine ait bilgilerdir. Btn bunlarn ne anlama geldigini, az sonra, bir hcrenin
dardan gelen informasyonlar nasl iledigini ele alrken grecegiz. Hcrenin ihtiyac olan
ham maddelerin ve bunlara ilikin informasyonlarn ilenmesi iin gerekli olan bilgilerin
kaynagnn da gene DNA'lar (ve hcre hafzasndaki bilgiler) oldugunu grecegiz. Dardan
alnan madde-enerjiyi-informasyonu ileyerek rn haline getirecek olan proteinlerin ancak
bu bilgiler kullanlarak retildigini grecegiz. rnegin, eger DNA'larda magnezyumu, demiri,
sodyumu, potasyumu tanyan bilgiler olmasayd, hcre bu maddeleri ileyen proteinleri
retebilir miydi? Bu nedenle, DNA'lar sadece bir ocugun kann gznn, kol ve
bacaklarnn nasl olacagna dair hazr programlar ihtiva etmezler, bunlar ayn zamanda, sz
konusu organizmann olumasnda rol oynayan evreye ait bilgileri de tarlar.
Olaya bu adan baktgnz zaman, evrim sreciyle birlikte aslnda dogann kendi bilincine
varmakta oldugunu grrsnz. DNA larn oluumuyla, hcre hafzasnn ortaya k ve
daha sonra da sinir sisteminin gelimesiyle, doga kendi bilgisini retmekte, insanla birlikte
de kendi bilincine varmaktadr. nsan beyninde nronal aglarda sinaptik baglantlarla depo
edilen bilgiler neyin bilgisidir sanyorsunuz! Evet insan, "benim bilgilerim diyerek bunlara
sahip kyor; ama bu bilgiler son tahlilde insan-doga sistemine ait bilgilerdir. nk insanla
birlikte doga kendi bilincine vararak kendi inkrn gerekletirmektedir. Doga'nn kendi
inkrn gerekletirmesi ise, insann da kendini bilerek kendi inkrn gerekletirmesidir.
"Nefsini bilen insann Rabbini bilerek "en El Hak diyalektigiyle birlikte yok oluudur.
Evrensel oluumun btn yasalarn bilen, btnyle kendi organizmasnn bilgisine sahip
olan bir "insan nasl bir insandr ki artk? Hal insan diyebilir miyiz buna? te i buraya
gidiyor!..
te yandan, bir organizmann oluumu, bir binann inaas, ya da rnegin, bir rn olarak
bir arabann retilmesi gibi degildir! Degildir, nk DNA'lar, bir binaya ilikin olarak
mimarn yaptg inaat planna benzemezler! Byle bir planda, rn son haline gelinceye
kadar yaplmas gereken eylerin hepsi kayt altndadr. Ve rn ancak plann uygulanmas
bittikten sonra ortaya kar. Halbuki dllenmi bir yumurta (daha sonra da bir embriyo ve
fets), gelimesinin her aamasnda, hem o ana kadarki srecin bir rndr, hem de kendi
kendini retmeye devam eden bir tam sistemdir. DNA lar, araba gibi bir "son rn olarak
daha sonra dogacak olan ocuga ilikin btn bilgileri nceden kendi iinde ihtiva eden,
dgmeye bastnmyd aktif hale gelecek hazr bir program degildir! DNA'lardaki yol
gsterici n bilgiyle yola kan dllenmi bir yumurta, kendi kendini retim sreci iinde
yeni bilgiler de reterek, ve daha sonraki srelerde rettigi bu yeni bilgilerden de
yararlanarak gelimektedir.
Hcrenin ilk olutugu an sahip oldugu bilgilerin kaynagn biliyoruz. Bunlar kaltm yoluyla
anne babadan ve evreden geen bilgilerdir. imdi ele almak istedigimiz konu, hcrenin
yaam sresi boyunca grenerek elde ettigi yeni bilgilerin hcre iinde nerede, nasl
muhafaza edildigi, bunlarla DNA'lardaki bilgiler arasndaki baglantlarn nasl kuruldugudur.
21
HCRENN NFORMASYON LEME MEKANZMASI
Hcre iinde dardan gelen bir informasyonun ilenmesi aamada yerine getirilir. Birinci
aama, informasyonun hcre zarndan ieriye alnmas aamasdr. kinci aamada, hcre
zarnda bulunan alclar (receptor) tarafndan alnan informasyon, eitli arac sinyal
moleklleri vastasyla reglatr proteinlere (RP)
9
iletilir. Reglatr proteinler de, tadklar
bu informasyonla giderler DNA'larn kontrol blgelerinde gerekli yerlere yaprlar, buralardan
informasyonun ilenmesi iin gerekli olan bilgileri "karrlar. Sonra, bu bilgiler, mRNA'lar
(mesaj tayan RNA'lar) tarafndan ribozomlara iletilir. Birer protein retme fabrikas olan bu
ribozomlarda da, mRNA'larn getirdikleri bilgilere-retim planlarna- gre gerekli proteinler
retilir. Bu ekilde retilen proteinler, dardan gelen madde-enerjiyi ilemek iin zel
olarak imal edilmi, mesleki bilgilere sahip uzman iiler olduklar iin, bunlarn faaliyetleri
sonucunda hammadde ilenir, rn ortaya kar.
Btn bunlar yle de ifade edebilirdik: Dardan gelen informasyona gre harekete geen
RP'ler, bu informasyonla temsil edilen d etkiye kar oluturulacak reaksiyon modelini
retmek iin DNA'lar harekete geirirler. DNA'lardan retilen reaksiyon modelini yklenen
"mesaj tayc RNA'lar (messenger) da bu mesaj, yani bu reaksiyon modelini ribosom'lara
gtrrler. Orada, gelen bu "mesaj zmleyen "transfer RNAlarn yardmyla, nesnenin
etkisine kar hcrenin oluturacag reaksiyonu hayata geirecek olan motor sistem
unsurlar-proteinler retilir. Bunlar da giderler, dardan gelen o nesneyle etkileerek onun
hcre iin gerekli bir rn haline getirilmesini saglarlar.


ek.2

imdi bu sreci biraz daha yakndan ele almaya alalm: nce, informasyon nasl alnyor
onu grelim:
9
"Regulatory proteinenlere ,transcription faktor" de denilir.
22
NFORMASYON NASIL ALINIYOR
Bir hcrenin informasyon ileme mekanizmasnn ilk aamasnn dardan gelen informas-
yonlarn ieriye alnmas oldugunu sylemitik. Bu i nasl oluyor?
Hcreye dardan gelen informasyonlar "sinyal moleklleri ad verilen mesaj tayc
molekller araclgyla gelirler. Bunlar, hcreye komu hcrelerden (ya da daha uzaklarda
bulunan hcrelerden) mesajlar getiren protein molekllerinden ibarettir. ok hcreli bir
organizma elementleri arasndaki haberlemeyi bunlar araclgyla yerine getirir.
Ama buradan hemen, bir hcrenin evreyle olan ilikilerinin-haberlemenin sadece bu trden
zel "sinyal moleklleri (proteinler) araclgyla kuruldugu sonucu da karlmamaldr.
nk aslnda, hcreye dardan-evreden gelen her molekl, beraberinde belirli bir
informasyonu da tayarak geldigi iin, bu, ayn zamanda, sinyal-informasyon tayan bir
molekldr de. Bu nedenle, zel olarak "sinyal molekllerinden bahsedildigi zaman, bununla
daha ok hcreler aras haberlemeyi saglayan protein moleklleri anlalyor olsa da,
aslnda dardan gelen her molekln, son tahlilde belirli bir informasyonu da beraberinde
getiren bir sinyal molekl oldugu unutulmamaldr.
Birok sinyal molekl suda eriyebilir cinsten oldugundan (hydrophilic) bunlar hcre zarn
direkt olarak geemezler, tadklar informasyonlar hcre zarnda bulunan alc
molekllerine baglanarak hcreye iletirler. Baz kk sinyal moleklleri ise, hcre iindeki
hedeflerine hcre zarn direkt olarak geerek ularlar. Bunlarn ogunun suda erime
yetenegi bulunmadg iin (hydrophobic), bunlar hcre d ortamda tayc bir proteine
baglanm olarak hcreye gelirler ve daha sonra, bu tayclardan ayrlarak hcreyle ilikiye
geerler.
ek.3
Hcreler arasndaki haberlemeyi saglayan sinyal molekllerinin ogu direkt kontakt yoluyla
etkide bulunurlarken (ek.4a), bazlar da hcreler arasndaki belirli bir mesafeyi aarak
uzaktan etkide bulunurlar-"paracrine signaling (ek.4b). Bunun dnda bir de tabi, sinir
hcreleri arasndaki sinaptik haberleme ve endocrine hcrelerinin salgladklar hormonlar
(bir tr sinyal molekldr bunlar da) araclgyla haberleme vardr [6].

ek.4
23
ok hcreli bir organizmada yer alan tipik bir hcrenin evresi farkl sinyaller tayan
yzlerce sinyal moleklleriyle kuatlmtr. Bunlar, tek tek oldugu gibi, kendi aralarnda
oluturacaklar birlikler araclgyla da, eitli biimlerde hcre zerine etkide bulunabilirler.
Her hcrenin bu etkilere kar kendi karakterince belirlenen (gen alm zellikleriyle) belirli
bir cevap verebilme potansiyeli-yetenegi vardr. Farkl gen alm zelliklerine sahip olan
hcreler evreden gelen benzer etkilere (mesajlara) kar farkl biimlerde cevaplar
olutururlar.
evreden-d dnyadan gelen molekller (ve bunlarn tadg mesajlar) hcre zarnda
bulunan alclar (receptors) tarafndan karlanrlar. Bu alclara hcrenin "duyu organlar
demitik. Bunlar, biyolojik olarak belirli biimlerde, zel olarak yaplm protein moleklleridir.
zerlerinde kanca eklinde girinti ve kntlar bulunur. Bir alc protein moleklnn yaps
tanma yetenegine sahip oldugu molekln-ya da molekl gruplarnn yapsyla uyum halinde
olup, bu ekilde, belirli bir bilgiyi temsil eder. Bu nedenle, dardan gelen bir molekln
alclar tarafndan tannmas demek, alc bir molekln (receptor) bnyesindeki girinti ve
kntlarn gelen molekln girinti ve kntlaryla uyum halinde olmas demektir


ek.5
Suda eriyebilen btn sinyal moleklleri (bu arada nrotransmitterler de), hedef hcrenin
zarnda bulunan alc molekllere yaparak etkide bulunurlar. Hcre zarnda bulunan bu alc
molekllerin en nemli fonksiyonu, bunlarn gelen sinyali hcre ii bir sinyal haline
dntrmeleridir (signal transducer). Yani alc moleklleri (receptoren), sadece, hcre
dndan gelen bir sinyali (ligand binding event) tanyarak onun hcreye alnmasn
saglamakla kalmazlar, onlar ayn zamanda, gelen mesaj tercme ederek, onun hcre
davran zerinde etkide bulunacak hcre ii bir sinyal haline dntrmesini de saglarlar.
Hcre zarnda bulunan bu alc molekllerin ogu, kullandklar mesaj dntrme yn-
temlerine gre tanmlanan grupta toplanrlar: Bunlardan birincisi yon-Kanal alclardr
("on-Channel-Linked receptors). Bu tr haberleme az saydaki nrotransmitterler
araclgyla gerekleir. Bunlar, baglandklar iyon kanal alc proteinini ap kapayarak iyon
akn dzenlerler. Post sinaptik hcrenin etkilenme durumunu bu yntemle belirlerler
10
.
kinci tip alclara G-protein alclar ("G-protein-linked receptors), nclere de "Enzim
baglantl alclar deniyor. Burada konunun daha fazla ayrntsna girmiyoruz. steyen daha
fazla bilgi iin kaynak kitaplara bavurabilir [6].
HCRE SNYAL MOLEKLLER
10
Bu konuyu daha sonra tekrar ele alyoruz.
24
Hcre zarnda bulunan alclar tarafndan alnan sinyaller (informasyonlar) hcre diline
dntrlerek hcre iinde bulunan sinyal molekllerine ("second messengers) aktarlrlar.
Bunlar da yklendikleri mesajlar hcre iinde gerekli yerlere iletirler. Hcre ii bu sinyal
moleklleri unlardr:
"1-letici proteinler (Relay proteins): Bunlar, aldklar mesajlar fazla birey yapmadan zincirin
diger halkasnda bulunan diger sinyal molekllerine iletmekle grevlidirler.
2-Mesaj tayan proteinler (Messenger proteins): Bu proteinler hcrenin bir yerinden aldklar
mesajlar baka bir yerine tarlar.
3-Adaptr proteinleri: Bunlar, kendileri bir mesaj iletmeksizin, bir sinyal molekln digerine
baglamakla grevlidirler.
4-Amplifikatr proteinler: Bunlar, genellikle enzimler ve iyon kanal moleklleri olup, gelen
mesajlar, ieriklerini degitirmeksizin kuvvetlendirmekle grevlidirler.
5-Dntrc proteinler (transducer proteins): Bunlar, gelen mesajlar hcrenin diline
dntrmekle grevlidirler.
6-Ayrc proteinler (Bifurcation proteins): Bu proteinlerin grevi, sinyali bir kanaldan
(pathway) baka bir kanala iletmektir.
7-ntegratr proteinleri: Birka sinyal kanalndan aldklar sinyalleri integre ederler.
8-Gizli (latent) bir ekilde bulunan "gene regulatory proteins. Bunlar, alclar, ya da diger
sinyal moleklleri tarafndan aktif hale getirildikleri zaman, genlere gidip orada gerekli yerlere
yaparak gen alm faaliyetini ynetirler [6].


ek.6
ek.6 [6] Bir hcrede informasyon ileme mekanizmasnn iki yolu: Birinci yol, informasyonun
eitli sinyal moleklleri araclgyla, hcre ii birok kanallardan-yollardan geilerek DNA
lara iletilmesi srecini kapsyor. Hcreye, daha nceden tannmayan yeni bir informasyon
geldigi zaman kullanlan bu yola uzun yol diyoruz. kinci yol ise, gelen informasyonun daha
nceden tanndg, hcre hafzasnda temsil edildigi durumlarda kullanlan hzl yoldur. Bu
durumda informasyon, latent olarak "hcre hafzasnda bulunan ve kendisini tanyan-temsil
25
eden bir RP araclgyla, hcre ii "uzun yollardan geilmeden, direkt olarak DNA lara
tanr.
Peki, nasl oluyor da, hcre zarnda veya hcre iinde, dardan gelen informasyonlar temsil
eden (representieren), onlarn dilini anlayabilen bir alclar ve sinyal tayclar ag
oluabiliyor; d dnyann hcre iinde temsilini saglayan byle bir agn oluum
mekanizmas nedir? Cevab ok basit gibi grnen bu soru ok nemlidir. yle ki:
Proteinlerin nasl retildigini az nce grdk. Dardan gelen informasyonlarn ilenebilmesi
iin, nce, RP'ler (regulatory proteins) DNA'larda gerekli blgelere yaparak genleri aktif
hale getiriyorlar, genlerden bu ie uygun bilgileri karyorlar, sonra da, bu bilgilere gre
ribozomlarda proteinler retiliyordu. Alc-receptor proteinlerinin (ve tabi sinyal proteinlerinin
de) retimi mekanizmas da ayndr. O halde, yukardaki sorunun cevab yle oluyor:
Dardan gelen moleklleri (sinyal tayc moleklleri) tanma , dolaysyla da ierde onlar
temsil etme grevini yrten alclara ilikin bilgilerin kaynag da, son tahlilde, gene hcre
iinde bulunan bilgilerdir. Dolaysyla, bunlar da gene ayn yntemle retilirler. RP ler bu ite
de gene barol oynarlar. nk, hem dardan gelen malzemenin ilenilmesi iin, hem de
kendi kendilerinin retilmesi iin genetik mekanizmay harekete geirebilecek yegane unsur
bunlardr. Bu nedenle, reglatr proteinleri sadece alc moleklleri grubu iinde ele almak
bunlarn fonksiyonlarn aklamak iin yeterli olmaz.
REGLATR PROTENLER
Reglatr proteinler, kapdaki "birinci grup alc proteinlerle birlikte alan, onlarla srekli
temas halinde bulunan, ama asl grevleri, alnan informasyonlarn ilenebilmesi iin
genetik mekanizmay altrarak buradan gerekli bilgileri karmak olan proteinlerdir. Zaten
bu nedenledir ki bunlara reglatr proteinler (RP) deniyor [6]. Her trl gen alm faaliyetini
kontrol eden, genlerin aktif hale getirilmesi kadar, genetik faaliyetin hzlandrlp-
yavalatlmasn da dzenleyen bunlardr. Ancak, bu RP'leri de gene genetik mekanizma
retiyor! Hcreye gelen yeni bir informasyon ilenirken aktif hale gelen genlerden, bu arada
bir tane de bu informasyonu temsil eden bir RP retiliyor ve retilen bu RP "hcrenin
hafzasn oluturan mevcut "RP sisteminin iine konuyor. Dardan gelen bir
informasyonun ierde temsili mekanizmasnda ok nemli bir rol oynayan hcre hafzas
("cell memory) byle oluuyor.
Olay ok basit grnyor, ama aslnda biraz daha karmak! yle ki: Genleri harekete
geiren RP'lerdir dedik. Bu demektir ki, RP'ler gidipte genlere, genlerin kontrol blgelerine
yapmadan (bu blgedeki genleri aktif hale getirmeden) genetik mekanizma harekete
gemiyor. stelik, dardan gelen bir informasyonun ilenilebilmesi iin hangi genlerin aktif
hale getirilecegini bilen de gene bunlar (yani RP ler). Hatta, baz antigenlere
11
kar gerekli
bagklk sistemi hcrelerinin retiminde oldugu gibi, son derece seici davranarak, bir
ordan bir burdan genleri tarayp gerekli bilgileri karma gibi yetenekleri de var bu RP lerin
[6]. Yani RP'ler yle gidipte rasgele bir yere yapmyorlar genlerde. Tamamen bilinli olarak
gidiyorlar hedefe. Ya da, eger informasyon DNA lara, ek 6 da gsterildigi gibi hcre ii uzun
yoldan geilerek geliyorsa da, bu informasyonu tayan sinyal moleklleri DNA lara geldikleri
zaman, gidipte yle rasgele bir RP ne yapmyorlar. nformasyonun ilenebilmesi iin gerekli
olan bilgilerin bulundugu genleri kontrol eden belirli bir DNA kontrol blgesinde bulunan RP
lere yapyorlar. nk, DNA'lar bir kitapsa eger, bu kitab okumay bilen, bu kitapta neyin
nerde oldugundan haberi olan agentler (ustalar) bunlar
12
.
Peki ama, az nce yukarda da ifade ettigimiz gibi, bu RP'leri reten de gene genler degil mi!
Bu durumda mekanizma ilk olarak nasl harekete geiriliyor? Eger kendilerini reten genleri
de gene ancak bu RP'ler aktif hale getirebiliyorlarsa, balang durumunda bir gen nasl
aktif hale gelmektedir? te size Nobel'lik bir soru!
11
Antigen, bakteri, virs gibi "dmanlara verilen isim..
12
Bir bilgisayarn ,Processor" leri gibi.
26
Devam ediyoruz: Birinci gruptan alclarla (receptors) RP sisteminin ilikileri normal
durumlarda aktif bir iliki degildir. Bunlar, yani RP'ler, bu alclarn hemen bitiiginde, onlarla
pasif iliki iinde, gizli-latent bir ekilde rgtl olarak yer alrlar. Ne zaman ki dardan bir
informasyon gelir, ve bu, alclar tarafndan tesbit edilerek ieriye alnr, hemen o an RP
sistemi de aktif hale gelir. Ve eger sistemin iinde, daha nceden, gelen bu informasyonu
temsilen retilmi bir RP varsa, bu hemen harekete geer, hi vakit kaybetmeden direkt
olarak DNA'lara giderek oradaki gerekli kontrol blgelerine yapr, genleri aktif hale getirir,
genlerden informasyon karma grevini yerine getirir. Acil durumlarda, yaam devam
ettirebilme sreci iinde ok nemli bir yere sahip olan bu mekanizmann ayrntlarn daha
sonra tekrar ele alacagz. imdilik, ek 6'ya bir kere daha gz atarak olay ematik bir
ekilde hafzamza yerletirelim yeter.
HCRE HAFIZASI NEDR NASIL OLUUYOR
Her hcre, dardan gelen madde-enerjiyi-informasyonlar ilerken rettigi RP lerden en az
bir tanesini daha sonraki srelerde tekrar kullanabilmek iin muhafaza eder. Bylece
hcre, her biri belirli bir bilgiyi temsil eden RP lerden oluan bir bilgi deposuna-hafza
sistemine sahip olmu olur. Tabi buradan hemen, hcrenin iinde "RP sistemi ad altnda,
dardan gelen veya gelmesi muhtemel olan btn informasyonlar tanyan-temsil eden bir
hafza sisteminin bulundugu sonucu karlmamaldr! Sz konusu "hafza ve "tanma,
sadece, daha nceden gelen ve hcre tarafndan alnarak gerekli ilemler yapldktan sonra
"artk tannyor statsne sokulan "nemli informasyonlar iindir. Hcre iin hayati nemi
olan yeni bir informasyon geldiginde, genetik mekanizma harekete geirilerek bu
informasyon ilenirken, ayn informasyonun sonra tekrar gelebilecegi de hesaba katlarak,
bu arada, onu temsil eden bir RP de birlikte retilmekte, mevcut RP'lerin bulundugu aga
dahil edilmektedir. "Hcre hafzas ad verilen RP sistemi bu ekilde ortaya kmaktadr [6].
Dikkat edilirse buradaki mekanizma aynen nronal aglarn oluumuna-gelimesine benziyor.
Bu durumda da, dardan gelen yeni bir informasyon ilenirken, genetik mekanizma
araclgyla, bu informasyonu uzun vadeli olarak temsil edecek yeni bir sinaps da birlikte
olumakta, bylece, mevcut nronal aglara yeni bilgiyi temsil eden yeni bir sinaps daha ilve
edilmektedir. Daha sonra nronal informasyon ileme mekanizmasn ele alrken, dardan
gelen informasyonlarn, ilenerek "biliniyor kategorisine konulduktan sonra, belirli sinaptik
baglantlarla temsil edilerek nasl muhafaza edildigini btn ayrntlaryla grecegiz. Bu
durumda, dardan gelen bir informasyonun bilinip bilinmediginin, tannp tannmadgnn
ls, nronal aglarda bu informasyonun daha nceden ilendigi ve temsil edildigi bir
sinapsn bulunup bulunmadgdr. Eger bilinen, yani daha nceden ilenmi ve belirli bir
sinapsla temsil edilerek kayda geirilmi bir informasyon tekrar gelirse, ne olacag bellidir.
Bu sinaps tekrar aktif hale getirilir o kadar. Ayn ekilde, bir hcre de, bu ii, gelen
informasyonlara uygun RP'ler reterek ve bunlar muhafaza ederek yapyor. Bu nedenle,
evrim srecinde daha sonra ortaya kan sinir sisteminin ve nronal aglarn bir hcredeki en
ilkel biimi hcre hafzasn oluturan RP sistemidir. Bu noktann altn izelim. Sonra tekrar
bu konuya dnecegiz.
NEDEN RPSSTEM BR HCRE NEDEN RENMEK ZORUNDA KALIYOR
Peki neden byle bu, yani neden btn canllar u ya da bu ekilde greniyorlar? Neden
grendiklerini muhafaza ederek bu bilgileri daha sonra tekrar kullanyorlar? Neden bunlar
daha sonra gelecek nesillere aktaryorlar? Soruyu daha da basitletirerek yle diyelim: Bir
hcre neden greniyor, birisi mi zorluyor onu grenmesi iin? Bir hcrenin grenme
motivasyonunun kaynag nedir?
Sorunun cevabn yaam devam ettirebilme mcadelesinde buluyoruz. Her canl organizma,
bu ister tek bir hcre, isterse ok hcreli bir organizma olsun, kendi varlgn evreyle
27
kurulan denge ortamnda buluyor. evreden gelen informasyonlar ileyerek bir tepki-
reaksiyon oluturabildigi oranda varolma hakkn elde ediyor. Bu nedenle, dardan gelen
etkiler degitike kendi varlgn srdrebilmesi iin onun da buna uyum saglayabilmesi
gerekiyor. Bu ise bir sre. Yani, dardan gelen informasyonlar alarak bunlar
degerlendirmek ve sonra da buna gre gerekli davranlar-reaksiyonlar gelitirerek bozulan
dengeyi yeniden kurabilmek, veya mevcut dengenin bozulmasn engellemek bir sre.
Ama her sre gibi, bunun da, gerekleebilmesi iin belirli bir zamana ihtiyac var. Dardan
gelen bir molekln alnmas, bunun tadg informasyonun sinyal moleklleri araclgyla,
hcre ii eitli yollardan geilerek hcre ekirdegine iletilmesi (ek.6), orada, amaca uygun
bir RP'in bulunup onun srtna binilerek onunla birlikte genetik mekanizmann harekete
geirilmesi, sonra da, DNA'lardan ,karlan" informasyonlarn mRNA'lar tarafndan
ribozomlara gtrlerek, burada bunlara uygun proteinlerin retilmesi, btn bunlarn hepsi
zaman alan srelerdir. Ve bu yol, zaman alan, uzun bir yoldur. rnegin eger, bagklk
sisteminde vcuda giren bir bakteriye ya da virse kar gerekli savunma hcrelerinin
retilebilmesi iin bu yol kullanlrsa, savunma iin gerekli proteinlerin retilebilmesi iin le
be gn arasnda bir zamana ihtiya duyulacaktr [1,7]. Bu ise ok uzun bir sredir! Hayat
devam ettirebilme mcadelesinde yle durumlar olabilir ki, hcrenin dardan gelen bir etkiye
kar ok daha ksa zamanda cevap vermesi gerekebilir. zellikle, yaamn devam iin
zorunlu olan savunma mekanizmalarnda bu trden zaman faktr ok nemlidir. Diyelim ki
hcre, kendisi iin hayati tehlike yaratan bir ortama girdi. Hemen annda reaksiyon gsterip
kendini savunabilmesi, en azndan bu ortamdan uzaklaabilmesi gerekir. Bu ise, nce
tehlikenin tesbitiyle, sonra da bu ortamdan uzaklamay saglayacak "transport proteinlerinin
retimiyle mmkndr [6]. Ancak eger iler hep yukarda anlattgmz mekanizmaya uygun
olarak yrseydi, hcrenin hayatta kalma ans ok az olurdu. te bu yzdendir ki, evrim
sreci, evreden gelen informasyonlar ok daha hzl bir ekilde ileyerek gerekli
reaksiyonlar annda oluturabilmek, yaam devam ettirebilme kavgasnda stnlk
saglayabilmek iin ikinci bir mekanizma daha oluturmutur: Yaanlan deneyimlerden
grenmek; grendigin bilgileri (ya da reaksiyon modellerini) daha sonraki deneyimlerde
kullanmak iin muhafaza etmek
O halde grenme motivasyonu dardan zorla dayatlan bir zorunluluk degildir, tpk yemek-
imek-uyumak gibi ierden gelen, kkleri varolabilme-ayakta kalabilme mcadelesine
(Homostatik) dayanan bir istektir-insiyatiftir. Bunun "bilinle falan bir ilikisi yoktur. Yani
grenmi olmak iin grenilmez, bilin d tabii bir igddr grenmenin itici gc.
Unutmayalm, bu srecin bilincine varlana kadar, bilinli bilgi retimi sreci (cognitive
processing) ortaya kana kadar evrim srecinde milyonlarca yl geride braklmtr! Tek bir
hcre bilerek mi greniyor? Hayvanlar bilerek mi greniyorlar? Duygusal bir bilinle birlikte
gerekleen grenme, hayat devam ettirebilme mcadelesinin ynettigi, kendiliginden
gerekleen tabii bir sre degil midir? Bununla bilisel bilgi retimi arasndaki fark bir
dnnz!..
Bir hcre, evreyle olan etkilemeleri esnasnda ortaya kan (retilen) hayati neme sahip
bilgileri, gerektigi zaman bunlar tekrar kullanmak zere muhafaza ediyor. Hcrenin
grenmesi olaynn esas budur. Bu iin gerekletirilmesi iin de zel bir mekanizma
gelitirilmitir. Yaamn devam iin ok nemli bir bilgi retilirken (bu i iin gerekli proteinler
retilirken), ayn objeyle ilerde tekrar karlalabilecegi dikkate alnarak, yukarda aklamaya
altgmz ilemlerin ok daha hzl bir yoldan gerekletirilebilmesi iin, DNA-Kontrol
blgelerinden bu ileme uygun bir RP de birlikte retiliyor. Mekanizmann z budur. Ve bu
RP'ler, bir ok elementten oluan bir sistem halinde rgtl olarak hcre iinde
saklanyorlar, hcrenin hafzasn oluturuyorlar. Alclarla (receptors) srekli iliki iinde olan
(ancak bilinen bir nesne ortaya knca aktif hale gelen), normal koullarda ortalkta hi
grlmeyen bu RP'ler, bu ekilde sreci her an kontrol altnda tutmu oluyorlar [6]. Ne
zaman ki, hayati nemi olan ani bir durum ortaya kar ve hcrenin ok abuk hareket
ederek gerekli reaksiyonlar oluturabilmesi gerekir, bu durumda, eger RP sisteminde sz
konusu nesneyi tanyan bir RP varsa, hemen o devreye giriyor, annda aktif hale gelerek
DNA'lara gidip genetik mekanizmay harekete geiriyor. Yok eger obje-nesne tannmyorsa,
28
tabi o zaman mecburen gene daha nce anlattgmz uzun yoldan gidilerek sre
tamamlanacaktr (ek.6).
BR HCRE NASIL RENYOR
Diyelim ki hcreye yeni bir informasyon geldi. Daha nceden "bilinmeyen bu informasyon
nasl ieri alnacak, ilenecek ve sonra da grenilecektir?
Alnma ileminin nasl oldugunu az nce yukarda aklamaya altk. nformasyon bilinen
bir kategori iine sokuluyor ve bu ekilde, alclar tarafndan, bilinenlerin refakatinde ieriye
alnyordu. Buraya kadar ak, ya bundan sonras? RP sisteminde henz daha bu yeni
informasyona uygun bir RP olmadgna gre, yani bu yeni informasyon henz daha
grenilmemi olduguna gre, bu informasyonun ilenebilmesi iin genetik mekanizmay
harekete geirebilecek agent (RP) henz daha ortada yok demektir. Bu durumda, yeni
gelen bu informasyon nasl ilenecektir? yle ya, DNA'lar ancak RP'ler aktif hale
getirebiliyorlard! Belirli bir informasyonun ilenebilmesi iin gerekli RP'i de gene aktif hale
gelmi genler rettigine gre, yeni bir informasyon nasl ilenecektir?
Bu soru ok nemli, nk bu soruya verilecek cevap belirliyor grenme srecinin, ya da
grenme mekanizmasnn ne oldugunu. Hi bilinmeyen informasyonlarn hi bir ekilde
ilenemeyeceginin, yani grenilemeyeceginin kesin aklamas yatyor bu cevabn iinde.
Yeni bilgilerin ancak daha nceden retilmi bulunan bilgilerin zerine ilveler yaplarak
retilebileceginin aklamas yatyor. Nasl m?
Tekrar "alnma ilemine geri dnelim. Yeni bir informasyon nasl alnyordu? Bilinen bir
kategori iine sokularak degil mi. Bu ne demektir? Bu, belirli bir kategoriyi tanyacak ekilde
yaplm bir alcnn (receptor) kancalarnn gelen informasyonu temsil eden molekle bir
ekilde taklmay baarmas demektir. Baka trl yeni bir informasyon ieriye alnamazd.


ek.7

ekle dikkat edilirse, burada, dardan gelen informasyonu tayan moleklle alc arasnda
tam bir uyum sz konusu degildir. Yani, gelen informasyon tam olarak bilinmemekte,
alclarda onu temsil eden bilgiler bulunmamaktadr. Ama gene de, bu yeni informasyonu
tayan sinyal moleklyle alc arasnda, snrl da olsa bir bag kurulabilmitir. Alcnn
bnyesinde daha nceki informasyonlarn ilenilmesi srecinde olumu olan bir girinti,
gelen informasyonu tayan moleklde bulunan bir kntyla (kancayla) baglanarak, yeni
gelen informasyonla daha nceden gelmi ve ilenmi-grenilmi olan informasyon arasnda
29
snrl da olsa bir ilikinin kurulmasna neden olmutur. Sonra, bu alcyla iliki iinde olan,
ayn kancalara-yapya sahip bir sinyal molekl, tutar alcdan devralr bu informasyonu.
nformasyon bu ekilde DNA'lara tanr. DNA'larda da(kontrol blgelerinde) henz daha
bu yeni informasyona zg, btnyle onu tanyan bir RP yoktur; ama bu informasyonun da
iinde bulundugu kategoriye ilikin bir RP vardr. Yeni informasyonu tayan sinyal molekl
de gider ite tam bu RP'in srtna biner (yani ona kancalarn takarak-yapr). Srtnda yeni
informasyona zg ekstra unsurlar da olan bu RP de gidip genetik mekanizmay tarayarak,
onu ilemeye yarayacak bilgileri buradan karr. Bu arada, ayn informasyonun ilerde tekrar
gelebilecegi de hesaba katlarak (otomatikman) bu ie uygun bir RP de birlikte retilir ve bu
mevcut RP sistemine konulur. Bu demektir ki, bir dahaki sefere ayn informasyon tekrar
geldigi zaman, artk byle uzun ilemlere gerek kalmayacak, hemen, daha nce retilmi
bulunan bu RP devreye girerek, annda genetik mekanizma harekete geirilebilecektir.
Mekanizma budur.
BU BLGLER SONRA NE OLUR
Peki, bir hcrenin yaam sresi boyunca gerekleen ve hcre iin hayati neme sahip olan
bu deneyimler-bilgiler, bunlar temsil eden RP'ler daha sonra ne olur? Yani, hcreyle
birlikte yok olup gider mi btn bunlar? Her hcre, her nesil, sil batan, sadece kendi
deneyimlerinden grendikleriyle mi hayata balayp onu devam ettirir?
Hayr! Bu bilgilerden, "yaam devam ettirmek iin (to survive) gerekli olanlar, hcre
blnmesi esnasnda sitoplazma araclgyla yeni hcreye geerler. Bylece, hem bir neslin
devam iin gerekli olan nemli bilgiler muhafaza edilmi, hem de, evrim srecinde ta
stne bir ta daha konulmu olur. Bir kere retilmi olan bir bilgi yok olmaz.
Altn izerek sylyorum, burada, yaam sresi boyunca ortaya kan her tecrbenin ve bu
tecrbelere ilikin olan her "bilginin RP sistemi araclgyla kaltmsal olarak daha sonraki
nesillere aktarlacagn sylemiyoruz! rnegin, "DNA'larda informasyonun kodlanmasnda
kullanlan bir molekl olan tryptophan'la ilgili alc-receptor, tryptophan'n yeteri kadar hcre
iinde bulunmas halinde, hemen bu molekln retimini durdurur. Hcre iindeki tryptophan
seviyesi azaldg zaman da, genler harekete geirilerek tekrar retime balanr. Bu, ve bu
trden yzlerce mekanizmann devam iin daha sonraki nesillerin ayrca bir hafzaya ihtiyac
yoktur [6]. Hcre iindeki homodinamik dengenin kendi kendini retmesi mekanizmas
hcrenin varoluunun dogal bir sonucudur. Bu mekanizmann devam iin onun ayrca
grenilmesine ve bu trden bilgilerin bir hafzaya sahip olarak onun iinde muhafaza
edilmesine gerek yoktur. Bu mekanizma otomatik olarak iler. Hayatn devam iin gerekli ilk
bilgiler, ocuga ilikin yeni oluan DNA'lar aktive edecek ilk RP'ler vs. btn bunlarn hepsi
iki reme hcresinin birlemesi esnasnda epigenetik unsurlar olarak yeni hcreye geerler.
Daha sonrasn da zaten hcre kendisi ayarlar.
Ama rnegin, bir antibiyotige kar "bagklk kazanmak bir bakteri iin hayati neme sahip
bir olaydr-bir bilgidir. Eger bir antibiyotigi dogru kullanmazsanz, "artk iyiletim diye yarda
keserseniz, hayatta kalan bakterilerin bu antibiyotige kar bagklk kazanacag ve bir
dahaki seferde artk ayn antibiyotigi kullanmann bir anlam ifade etmeyecegi bilinen bir
gerektir. Byle bir durum sz konusu oldugu zaman, "antibiyotigin etkisiyle bakterinin
genetik degiime ugrayacagn, onun direncinin de bu yeni DNA yapsndan
kaynaklanacagn sylemek her zaman dogru degildir! Tpk bir insann (ya da ok hcreli
diger hayvanlarn) bagklk sisteminde, antigenlere kar antibodyleri oluturma becerisi
gsteren RP'lerin yaptklar gibi, antibiyotigin baskn etkisinden cann kurtaran bakterilerde
de, RP'ler, ayn yntemleri kullanarak (birok geni biraraya getirip gerekli bilgileri toplayarak)
zel savunma proteinlerinin retilmesine olanak saglayabilirler [1,6,7]. Byle bir durumda,
hayatta kalma mcadelesi asndan retilen bu bilginin (bu bilgiyi temsil eden RP in) hcre
hafzasnda muhafaza edilmesi, hatta mmknse daha sonraki nesillere de aktarlabilmesi
son derece nemlidir. Ve nitekim de, bir bakteri generasyonunun yaam sresi boyunca
30
kazandg bu trden bir tecrbe ve buna ilikin olarak elde edilen bilgiler, bakteri hcre
blnmesi yoluyla kendini retirken daha sonraki nesillere aktarlrlar. Btn bunlar yle
formle edelim:
RENMEK VE N BLG
1-Bir hcre, "bilinmeyen yeni informasyonlar, ancak daha nceden sahip oldugu bilgilerle-
"bilinenler araclgyla- ileyerek grenebilir.
2-Bir hcrenin (bir zigotun), daha ilk olutugu andan itibaren, evreden gelen informasyonlar
tanyarak ieri alabilmesi ve sonra da genetik mekanizmay altrarak bunlar ileyebilmesi
iin, DNA larnda bulunan bilgilere ilveten (DNA'lardaki bilgileri de aktif-kullanlr hale
getirebilecek olan) epigenetik
13
n bilgilere-insiyatiflere ihtiyac vardr. Bu bilgiler, anne ve
babaya ait reme hcrelerinin birlemesi esnasnda ona geen bilgilerdir ("maternal effect).
Fzyonla birlikte ortaya kan yeni hcrenin, daha o ilk varolu "annda, hcre
ekirdeginde bulunan DNA larnn yan sra, sitoplazmann iinde hazr buldugu bilgilerdir.
Bunlar, alclarla (receptors), sinyal ve transport moleklleriyle, anne ve babaya ait (zellikle
anneye) hcrelerin hcre hafzasndan gelen RP lerle birlikte, o ilk anda hcrenin iinde
potansiyel olarak bulunan, daha nceden retilmi bilgileri temsil ederler. Daha yeni dogmu
bir hcreye gelen bir informasyonu alan bir alc molekl, veya bu informasyonu ilemek
iin DNA'lar aktif hale getiren bir RP bu hcrenin DNA larndaki bilgiyle mi retilmitir?
Hayr! Bunlar, anne ve babaya ait reme hcrelerinin birlemesi (fzyon) sonucunda oluan
yeni hcreye geen unsurlardr-maddelemi bilgilerdir. Bu demektir ki, yeni hcre belirli bir
yap olarak olutugu an, genetik bilgilerin dnda eskiden kalan belirli bir yapy-bilgiyi de
temsil ederek ortaya kmaktadr. Bunun altn bir izelim. yle hereyi "DNA lara
baglayarak iin iinden kmak yok!.
Evet, anne ve babaya ait reme hcreleri birleirlerken, ayn zamanda, bunlarn sitoplz-
malar iindeki RP sistemleri, yani hcre hafzalar da birleerek yeni hcreye geerler
14
. te
bir hcrenin grenme srecinde kullandg ilk-n bilgiler bunlardr. Dardan gelen
informasyonun alnarak DNA lara gtrlp ilenebilmesi iin gerekli olan bu n bilgiler
olmadan ne grenme sreci olurdu, ne de hcre kendini retebilirdi. nformasyon ileme ve
grenme srecinde bir hcreye ilk start veren bilgiler hcrenin sahip oldugu bu epigenetik
bilgilerdir. Kendi kendini reten bir hcrenin varolu instanznn srekliligini saglayan
mekanizma bu temele dayanr. Evrim srecinin kesintisizligini saglayan da daha baka birey
degildir. Bilginin korunumu ve evrimi yasas sadece DNA'lardaki bilgiyi kapsamaz. Her ann
iindeki maddi gerekligin kendisi de belirli bir bilginin gerekleme biimi olarak bu hazineye
dahildir.
BR HCRENN VARLIININ TEMSL
Daha nce, "canllarla "canszlar arasndaki fark belirtirken, "canllarn kendi kendilerini
reterek varolduklarn, bu yzden de, canllardaki grenme srecinin, son tahlilde, bir
"kendi kendini retme sreci oldugunu sylemitik. Her durumda, organizmann bir btn
olarak temsil edilmesinden baka birey olmayan bu "kendin olma (self-benlik) instanz,
evreyle etkileme srecinde, dardan gelen ve mevcut durumu etkileyerek degitirme
egilimi gsteren her yeni informasyonla birlikte, bu informasyonun ilenerek yeni bir denge
kurulmas abasnn sonucu olarak yeniden olumaktadr. retilen her yeni bilgi, dardan
gelen informasyonun ilenmesi srecinde, bozulan dengenin yeniden kurulmas iin gerekli
reaksiyon modelinin olumasnda yeni bir k noktas-srama tahtas olacag iin, bu, ayn
13
Epigenetik bilgiler, direkt olarak DNA larla ilgisi olmayan, sitoplazma araclgyla geen bilgilerdir.
14
Tabi burada esas nemli olan anneden gelen reme hcresi olarak yumurtadr. Babadan gelen
reme hcresinin (sperm) yeni hcreye pek fazla bir katks olmaz. Zaten bu yzdendir ki, birlemede
rol oynayan epigenetik faktrler sz konusu oldugu zaman "maternal effect ten, yani annenin etkisin-
den bahsedilir [6].
31
zamanda yeni bir kimligin-self olumasnn da nedeni olur. Bu ekilde, retilen-grenilen her
yeni bilgiyle birlikte "kendimizi yeniden retmi oluruz. grenmek, bilinen informasyonlara
uygun reaksiyonlarn tekrarlanmas demek olmadg iin, retilen her yeni bilgiyle birlikte,
daha sonra gelecek informasyonlarn ilenerek yeni reaksiyonlarn oluturulacag zemin de
degimi-gelimi olmaktadr. Benligin srekli yeniden olumasnn dinamik temeli budur.
Dardan gelen ve mevcut denge durumunu bozan informasyonlara kar dengeyi tekrar
kurabilmek iin oluturulacak reaksiyonla temsil edilen kimlik, her seferinde, yeni bilgi
zemini kullanlarak olumu olacag iin, kendi kendimizi yeniden retmi-gelimi oluruz.
Bir hcrenin nasl grendigini grdk. Peki, bu sre iinde her seferinde yeniden retilen
hcrenin varolu instanz nedir? Nasl oluyor da hcre grenirken bu instanz da "kendi
kendini yeniden retmi oluyor?
nce u soruyu soralm: Bir AB sisteminde, evrenin etkisine kar reaksiyon-tepki
oluturulurken ortaya kan merkezi var olu instanz tek bir hcrede nasl ortaya k-
maktadr?[1]
Tek bir hcre olan dllenmi bir yumurtada (zigot), yeni oluacak organizmaya ait genetik
plan nasl aktif hale geliyordu? Soruyu yle de ifade edebiliriz: Srecin son durumu (goal
state) organizma ise, zigot, organizmann oluum srecinde "balang durumudur. te
yandan, bir sentez, bir kt-output olarak ortaya kan zigot, bu ilk oluum anndan itibaren
evreyle iliki-etkileme iinde varlgn srdrebileceginden, bundan sonra ortaya kacak
btn sonular artk bu yeni sistemin (zigot-evre) rn olacaktr. yle ki, evreden alnan
madde-enerjinin-informasyonun zigotun iindeki bilgiyle ilenmesi sonucunda bu sistem
kendini retecek ve giderekten gelimi bir organizma haline gelecektir. imdi biz, ite tam
bu noktada, zigotun kendi kendini retmesi srecinin her aamasnda yeniden oluan bu
varolu instanzn, zigotun iindeki, evrenin etkilerine kar oluan reaksiyonlar temsil
instanzn aryoruz.
Burada biraz duralm ve nce bir zigot (dllenmi yumurta) nedir onu daha yakndan ele
almaya alalm. Zigot, anneye ait reme hcresiyle (yumurta ) babaya ait reme hcresinin
(sperm) birlemesi sonucunda ortaya kan bir sentezdir, bir sistemdir. Bu iki hcre, biribirleri
iin birer d unsur, potansiyel gereklik halindeyken, bir araya geliyorlar ve etkileiyorlar.
Etkilemenin baladg o ilk virtuel "ann potansiyel gerekligine (virtuel, nk zamann
balang noktas olan o sfr annn maddi bir karlg yoktur) balang durumu (initial state)
dersek, etkileme sonucunda bir sistem olarak ortaya kan zigot bu etkilemenin son
durumudur ("goal state).
Fakat o da (zigot'da), daha o ilk oluma anndan itibaren, evreyle etkilemeye balar. Bu
iliki (evre ile zygot arasndaki iliki) yeni bir srecin (organizmann oluumu srecinin)
balang durumunu oluturur. Biz ite imdi tam bu noktada, evreden gelen etkileri kendi
iindeki bilgiyle ileyerek evreye kar reaksiyon olutururken gerekleen zigot'un, bir
sistem olarak, kendi iindeki o merkezi var olu instanz nedir diye soruyoruz? Bu instanz
nasl olumaktadr diyoruz? Zigotun iinde daha nceden potansiyel bir gereklik olarak
byle bir instanz var mdr, varsa, evreyle etkileme esnasnda bu nasl objektif bir gereklik
haline dnyor?
Burada bir parantez daha ayoruz ve ilk anda "ne alkas var diye dnlse de, tekrar
kuantum fiziginin o temel problemine, "lme problemine dnyoruz!: Einstein'la Heisenberg
ve Bohr arasnda uzun tartmalara konu olan o mehur soru u idi: lme-bilme ilemine
balamadan nce, belirli bir kuantum seviyesinde bulunan bir elektronun varlg nedir?
Madem ki bilmek lmekle gerekleiyordu, o halde, lme ilemi balamadan nce bir
elektronun "varlgndan bahsedebilir miydik? lme ileminden nce elektronun varlg
gzlemciye gre potansiyel bir gereklikse ve ancak gzlemcinin elektronla etkilemesi onu
objektif bir gereklik haline getiriyorsa, o zaman o elektronun varolmas ne anlama
geliyordu? te size Einstein', Bohr'u-Heisenberg'i ldrtan ve seksen yldr da bir trl
32
zmlenemeyen soru! Ve biz u an, zigotun iindeki varolu instanzn ararken znde
gene ayn soruyla kar karyayz! Ancak, bu konuyu daha nce olduka geni olarak ele
aldgmz iin, burada sadece, konuyla ilikisi asndan baz noktalarn altn izmekle
yetinecegiz[3]. Elektronun yerine bir zigotu, gzlemcinin yerine de evre faktrn koyarak
devam edelim:
Zigot'un bir sistem olarak olumasyla, onun evreyle ilikiye girmesi arasnda bir zaman
aralg yoktur dedik. Zigot'un o ilk oluum "an sfr noktasna tekabl ettigi iin, o "an, yeni
sre asndan sistem potansiyel bir gerekliktir. Bu, sadece bir zigot iin degil, btn
sistemler iin byledir. Ne demek mi istiyorum? Bunun cevabn, sz konusu sistem iin
zamann balang noktasn oluturan o ilk etkileme an veriyor. Dardan (evre) gelen o
ilk objeyle-informasyonla birliktedir ki, sistem buna kar bir reaksiyon oluturmaya alrken
potansiyel-dispozisyonel gereklik alanndan kmakta, objektif bir gereklik haline
gelmektedir (aynen, elektronun lme ilemi esnasnda yaradl-varoluu gibi!). Bu
nedenle, evreden gelen objeye kar reaksiyon oluturulurken ortaya kan merkezi var
olu instanz, bir nceki srecin outputu olan zigot'un iinde potansiyel bir gereklik olarak
mevcut olmal, ve bu, yeni srecin o ilk etkilemesiyle birlikte objektif bir gereklik haline
gelmelidir. Yani, ne yle, hcrenin iinde, onunla birlikte dogan, varlg kendinden menkul,
"var olu instanz (homonculus) diye mutlak bir varlk sz konusudur, ne de, evreyle
etkileme esnasnda birdenbire "yoktan var olan bir hayalet! [3]
imdi, btn bunlarn ne anlama geldigini daha iyi kavrayabilmek iin, "son durum olan
organizmadan yola karak, sreci geriye dogru iletip (backward processing), zigot'un iine
kadar gitmek istiyoruz!
Organizmann olumas iin gerekli olan bilgilerin potansiyel-dispozisyonel unsurlar olarak
DNA'larda kayt altnda oldugu dogru mudur? Evet! DNA kontrol blgelerinde bulunan plana
gre de bunlar aktif hale getiriliyorlar ve proteinler retiliyor. Buraya kadar ak. Biz ite
imdi tam bu noktada, evreyle etkilemeye bagl olarak zigot'un iindeki mekanizmay
harekete geirecek olan, zigotu temsilen hazrlanacak reaksiyon modelini temsil edecek
olan instanz aryoruz! Bu kadar aklamadan sonra artk her halde "reglatr proteinlerden
(RP) bahsettigimizi anlamsnzdr!
Bir bina yaptrmak istiyorsunuz, ne yaparsnz? nce bir mimara giderek yaptrmak
istediginiz bina iin bir plan izdirirsiniz. Kim yapyor bu ii? Siz! Yani sizin varlgnz temsil
eden instanz. Peki bir hcre sz konusu oldugu zaman nasl oluyor bu i? DNA'lara giderek
organizmann oluumu iin gerekli olan plan aktif hale getiren kim?
Ama bu yeter mi, sadece bir planla bina yaplabilir mi? Yaplamaz elbette ki! Siz de bunu
bildiginiz iin bu plan alp onu hayata geirecek bir irkete gidersiniz, "ben byle byle bir
bina yaptrmak istiyorum dersiniz. Onlar da plan alrlar, o plana gre binay inaa ederler.
Olay budur. Burada "sizin temsil ettiginiz instanz, binann yaplmas istegini oldugu kadar, bu
binann nasl bir bina olacagna dair n bilgileri de temsil etmektedir. Mimara gittiginiz zaman
bu n bilgileri vermezseniz mimar nereden bilecek sizin nasl bir bina istediginizi? Mimarn
kafasnda her eit binann yaplmasna ilikin bilgiler var sadece. Nasl bir bina istediginizle
bu bilgileri ynlendiren, ekillendiren siz olacaksnz.
Peki bir bina inaa etmekle organizmann inaas ayn mdr? in zne bakarsanz ayndr!
Ama gene de, olay bire bir mekanik benzetme yntemiyle ele almaya kalkarsak hata
ederiz! nk, bir binann inaas sreci gnlk hayatmza dahil mekanik bir sretir. Bu
yzden de biz, bir binann inaas olayn dnrken olayn gnlk hayatta bizim iin nemli
olmayan bir ok yann grmezlikten geliriz. Ama organizmann inaas sreci yle degildir.
Bu durumda, "detay gibi grnen eyler esasa ilikin unsurlar olarak karmza karlar.
yle ki:
33
Bir binann inaas srecine elimizde hazr bir planla balarken, organizmann inaas
srecinin balangcnda ortada organizmaya ilikin byle "hazr bir imar plan yoktur.
DNA'larda mevcut olan ey, organizmann nasl gerekleebilecegine dair talimatlardr
(Anweisungen). Amaca ulaabilmek iin gerekli yntemler-stratejiler (algorithms) ve bunlarn
uygulanabilmesi iin gerekli olan eylemler-aksiyonlar (operators), ksacas, "problemin
zmne ynelik eylerdir orada kaytl olanlar. Ama, istediginiz kadar mkemmel bir plana
sahip olun, stratejilerinizin ve taktiklerinizin hepsi hazr olsun, sreci harekete geirecek
(bilgiyi processen yapacak) bir instanz, bir protoself yoksa ortada, bunlarn hi biri ie
yaramaz! te bu nedenledir ki, organizmann oluum srecinde zigot bir "balang durumu
oldugundan, yeni oluacak ocuga ait bu ilk hcrede, DNA'larn yan sra, evre koullarnn
etkisiyle aktif hale geerek genleri-genetik plan harekete geirecek bir instanzn daha
bulunmas gereklidir. Ki bu da "hcre hafzas da denilen RP sisteminden baka birey
degildir..Dardan gelen etkilere kar oluturulacak reaksiyon modelini retmek iin DNA'lar
harekete geiren insiyatiftir RP sistemi. Tpk, bir binann yaplmas iin mimara giderek bir
plan izdiren, sonra da bu plan, uygulanmas iin, motor sistem unsurlarna teslim eden
insiyatif gibi!
Bir binann inaas iin gerekli bilgilere sahip olan mimardr dedik; ama sadece mimarn
sahip oldugu bilgiler binann inaas iin yeterli olmuyor! Eger ortada, bu bilgileri harekete
geirerek, ekillendirecek bir instanz yoksa, mimarn sahip oldugu bilgiler potansiyel
gereklikler olarak kalrlar ve bir ie yaramazlar.
ok hcreli bir organizmada, evreden gelen etkilere kar organizmann gsterebilecegi
nronal reaksiyon modelleri olarak tanmlanabilecek benligin-self'in, tek bir hcre iindeki
karlg RP'lerin temsil ettigi instanzdr. Her birisi, gerektigi an aktif hale getirilebilecek
dispozisyonel bir reaksiyon modelini temsil eden RP'ler, tek bir hcrede, ok hcreli
organizmalarda evreye kar oluturulabilecek reaksiyon modellerini temsil eden nronal
aglarn oynadg rol oynarlar. Bir hcrenin evreden gelen etkilere kar oluturabilecegi
reaksiyonlar hazrlayan, genleri tarayarak gerekli reaksiyonlarn oluturulabilmesi iin gerekli
bilgileri DNA'lardan karan insiyatiftir RP sistemi. Bu yzden de onu, hcrenin potansiyel
merkezi varolu instanz, hcrenin d dnyaya kar merkezi varlgn temsil edebilecek
instanz olarak tanmlyoruz.
EVRM SREC RENME LKS
evreyle etkileme sreci iinde grenerek kendi kendini yeniden retmek..te btn
mesele budur! Tek bir hcrenin yaptg da budur, ok hcreli bir organizmann yaptg da!
Adna evrim sreci dedigimiz sre de zaten znde bir grenme srecinden baka birey
degildir. Her aamada ortaya kan varolu hali, belirli bir yapyla birlikte gerekleen belirli
bir bilgiden ibarettir. Ve olay, son tahlilde, doga'nn grene grene kendi bilincine varmas
olaydr. Her varlk, kendi snrlar dnda varolan izafi bir "d dnyayla kurdugu belirli bir
denge durumuna bagl olarak dahil oluyor bu oyuna! Dardaki degiimlere ayak uydurarak
varlgn srdrmeye alrken de greniyor, yeni bilgilere sahip oluyor. Evrim sreci iinde
ortaya kan yeni varlklar bu srecin rn olarak ortaya kyorlar. Her durumda, mevcut
hali temsil ederek varolan unsurlar, grendike, kendi ilerinde belirli bir bilgi birikiminin
olumasna yol ayorlar. Yeni, potansiyel bir gereklik olarak, eskinin-varolann iinde bu
ekilde olumaya balyor. Bu anlamda, her varlk, kendi iinde, kendisinden sonra gelecek
olan tayan, ona hamile olan bir kadn gibidir. O halde, bu srete ne kadar ok bilgiye
sahipseniz hamilelik srecinde de o kadar ilerlemi saylrsnz! Kendi kendini yeniden
retmek srecinin amac ise, kendinden daha ileri bir niteligin varlgnda yok olmaktr.
Bilmek, grenmek kendini inkr etmektir bu anlamda.
Btn bu sylediklerimizin, bu tablonun bazlarnn hi houna gitmeyecegini biliyorum!
nk, anne ve babadan ocuga, sadece DNA'lardaki bilgilerin degil, ayn zamanda, onlarn
RP sistemlerindeki epigenetik bilgilerin de getigini sylemenin "Evrim Teorisi asndan ok
nemli sonular olacaktr. Yaamsal neme sahip tecrbelerin de kaltmsal olarak nesilden
34
nesile aktarlacagn kabul etmek, beraberinde, evrim srecini grenme olayyla birlikte ele
almay getirir ki, bu da hereyden nce "Darwinci Evrim Teorilerine uymaz! nk, Darwinci
Evrim Teorisinde evrimle grenme olay arasnda hibir iliki yoktur. Buna gre evrim
ancak, d faktrlere bagl olarak, DNA yapsnda meydana gelen (tesadfi olarak
gerekleen) mutasyonlar sayesinde olur. Milyonlarca yllk srede gerekleen birok
mutasyonlardan evreyle uyum asndan elverili olanlar kalc olurlar, dogal seim
(selection) srecinde o tre (ya da bireye) yeni avantajlar kazandrrlar. Olumsuz olanlar da,
zaten elenir giderler. Yani, hereyin ba mutasyonlardr
15
. Herhangi bir d etken sonucunda
DNA yapsnda meydana gelebilecek degiikliklerdir. Organizmann i dinamikleri falan sz
konusu degildir evrimde. Sen ne yaparsan yap, genetik yapn neyse o sun! Gnn birinde
eger bir d etken bu yapy tesadfen degitirirse sen de degiirsin. Yoksa agznla ku
tutsan fayda etmez!
nce unu ifade edelim. Ben hibir zaman, Darwinci Evrim Teorisi toptan yanltr, pe
atlmaldr falan demiyorum!
16
Elbette ki, bir hcre, kendi DNA yapsn sadece i dinamikle
(grenerek) degitirecek mekanizmalara sahip degildir. Yani, son tahlilde, DNA yapsnn
degiimi d etkenlere bagl olarak tesadfen gerekleir. Ama, i burada bitmiyor! Evrim
olay sadece bundan ibaret degildir! Diyelim ki, gnn birinde, bir farede, tesadfen kanatlar
kt! kamaz m? Neden kamasn, tesadfn mantg m olur? Bal gibi kabilir! Hadi
diyelim ki, laboratuarda genetik yapyla oynayarak farede kanatlar karmay baardnz!
imdi, bu fare, kanatlar var diye uabilir mi? "Uamaz m diyorsunuz! Neden uamaz? Bu
kanatlar fareye "dogal semede, neslini devam ettirmede stnlk saglayacag halde neden
onun umas iin yeterli degildir? Aklayn bakalm bunu o klasik Darwinci grlerle!
Ama nce biz u "dogal seme nedir onu biraz kurcalayalm! Meselenin z, bir AB
sisteminin kendini gerekletirebilmesi olay degil midir? A, sz konusu organizmaysa, B de
doga-evre olsun. A'nn "var olabilmesi demek, her seferinde, bir etkileme ortamnda,
etkiletigi nesneyle birlikte oluturacag bir AB sisteminin iinde gereklemesi demektir.
"evre denilen ey ise, her etkilemede farkl bir nesnedir. Bu nedenle, A' nn var olabilmesi,
ve bu varlgn devam ettirebilmesi iin, her seferinde evreyi oluturan bir nesneyle kurulan
iliki zemini zerinde, etkilemede bir taraf olarak ayakta durabilmesi gerekir. Yani, evreden
15
in teorik tartma taraf bir yana, bugne kadar yaplan hibir bilimsel alma-aratrma mutasyon-
larla evrim sreci arasnda bir baglant kuramamtr! Mutasyonlar daha ok genetik yap bozukluklar-
na neden olan sapmalar eklinde ortaya kmaktadr. Tamam, teorik olarak, bu trden "sapmalar da
bazan olumlu sonulara yol aabilirler; ama btn bir evrim olayn bunlarla aklamak samadr. Din-
sel kkenli "yaradl teorilerine, bunlarn altnda yatan idealist dnya grne kar kacagz der-
ken, bu sefer de diger ar uca saplanp kalma tehlikesi vardr.
16
Bir durumdan baka bir duruma geiin (evrimin) ne anlama geldigini daha nce "Hereyin Teori-
sinde ele aldk [4]. Buna gre her ey, her an, kendi iinde, belirli bir birlik zemini (denge durumu)
zerinde gerekleen bir mcadele platformundan ibaretti. Ne mutlak bir "birlik sz konusuydu, ne de
mutlak bir "mcadeleden bahsedilebilirdi. Darwincilik ve onun felsefi temelini oluturan materyalizm
ise, etkileme olaynn ve mcadelenin daima izafi bir birlik zemini zerinde gerekletigi geregini
gremez. Bunu gremeyince de, evrim olay, "gllerin "daha az gl olanlar altetmesine-eleme-
sine indirgenir! Olaylar ve nesneler biribirlerinden bagmsz mutlak gereklikler (kendinde eyler)
olarak ele alndg iin, "dogal seme ve "hayatta kalma mcadelesi de, biribirlerinden bagmsz
olan bu varlklar arasndaki stnlk mcadelesi haline indirgenir. Tesadfen, d etkenlere bagl
olarak gerekleen bir mutasyonla daha stn hale gelen bir birey, gelimenin, ilerlemenin de balca
itici gc olarak ortaya kar! Dogal semede ve hayatta kalma mcadelesinde stnlk saglamann
grenerek daha fazla bilgiye sahip olmayla bir ilgisi yoktur! Btn mesele, ne oldugu belli olmayan o
degitirici d etkenle (mutasyonla) ilgilidir. nk eger DNA larn yetersizse ne yapsan fayda etmez.
Bu durumda artk yeni de, eskinin iinde oluarak-gelierek, onun iinden dogarak ortaya kmaz.
Yeniyi, daha ileri olan yaratan tamamen d etkendir-d dinamiktir, mutasyonlardr. Kim ki byle gen
degitirici bir mutasyona raslar, o daha gl olacak, gelime de, onun kendisinden daha zayf olanlar
dogal semede elemesiyle gerekleecektir! Darwinizmin, "Sosyal Darwinizm eklinde, rk
ideolojilere zemin oluturacak noktalara kadar ekilebilmesinin nedeni, onun evrim olayn mekanik
olarak tek yanl bir ekilde ele almasdr. Bu durumda her rk, kendisinin digerlerinden daha stn
oldugunu iddia ederek dogal semede ne kmaya alacaktr! Aln ite size btn o rk-milliyeti
sylemler iin mkemmel bir "teorik temel!.
35
gelen etkileri belirli bir bilgiyle ileyerek bunlara kar reaksiyonlar oluturabilmesi gerekir.
Denge byle kurulur. Var olmak, belirli bir denge-zemin zerinde gerekleecek etkilemeler
iinde bir anlama sahip olabilir. Bu srete kimin daha ok bilgisi varsa, evreden gelen
etkileri o daha kolay ileyebilecegi iin, onun hayatta kalma ans daha fazla olacaktr. Daha
ok bilgiye sahip olmak ise grenmeyi gerektirir. Yani grenmek, yle istege bagl bir fantazi,
olmazsa da olur cinsten bir oyun degildir! "Hani unu bir greneyim diyerek grenilmez!
Yaam devam ettirme mcadelesinde evrenin etkilerine kar koyarken zorunlu olarak
grenilir. Tek hcreli bir bakteri bir antibiyotigin kendisi iin lmcl bir madde oldugunu
grenmek zorundadr. Yoksa yaama ans yoktur.
grenmek etkilemekle balar. Bilgi ise, etkilemenin sonucunda oluan ve bir btn olarak
etkileen taraflara (sisteme) ait olan bir rndr. Bilgi, biz ona sahip ktgmz iin sadece
"bize ait bir ey olarak grnse de, aslnda, daima, AB sistemi olarak organizma-evre
sistemine aittir. Yani yle, varlg kendinden menkul organizmalarn mutlak anlamda sahip
olduklar bir mal, ya da bir deger falan degildir bilgi! Bilgi, daima, bir sistemi oluturan
elementlerin-paralarn kendi aralarndaki ilikileri tanmlar. Bu ilikilerin ne oldugunun,
bunlarn nasl olutuklarnn ifadesidir.
Bir organizmann, yaam sresi boyunca rettigi ve kullandg, yaamn devam iin nemli
olan bilgileri muhafaza etmesinden ve bunlar kendinden sonra gelen nesillere aktarabilme-
sinden daha tabi bir ey olamaz. Ama bu sadece, bu bilgilerin ona "dogal semede avantaj
saglamasyla ilgili mantki bir zorunluluk degildir! in bir de, bilginin korunumuna ynelik
yan vardr.
Her varlk, belirli bir bilginin madde-enerji halinde yogunlamasdr [3]. Bu yzden, iki madde-
enerji alan arasnda gerekleen her etkileme, son tahlilde, iki bilgi alan arasndaki bir
etkilemedir. ki bilgi alannn etkilemesinden dogacak yeni bilgi ise, bir sentez olarak, hem
madde-enerjinin farkl bir gerekleme biimi olacaktr, hem de ayn zamanda, Bilginin
Korunumu Yasas geregince, kendisini oluturan daha nceki bilgilerin diyalektik bir toplam.
Tabi bunun mekanik matematiksel bir toplam olmadgn sylemeye gerek yok. Her yeni
sistem, iinden ktg eskiyi kendi iinde barndran bir sentezdir. Madde-Enerjinin Korunumu
Yasas, Biginin Korunumu Yasasnn farkl bir ifade biimidir. Nasl ki madde-enerji yok
olmuyor, hep degiik biimlerde varlgn srdryor, bilgi de yok olmaz. Bir reaksiyon-
etkileme sonucunda ortaya kan "yeni bilgi yoktan var olan bir bilgi degildir! Etkileme
ncesinde ve sonrasnda toplam bilgi ayndr. Bilgi yok olmaz, yoktan da yeni bilgi kmaz!
Bilgi bir ocuksa, onu oluturan anne ve babann (organizmann ve evrenin) sahip olduklar
bilgilerin bir sentezidir o. Her ocuk, anne ve babasnn (organizma-evre) sahip olduklar
toplam bilgiyi kendi iinde barndrr. yle dnelim:
Dllenmi bir yumurta (zigot), ilk oluma annda, anne baba etkilemesinin son durumu
olarak ocuga ait bilgileri ihtiva eden potansiyel bir gerekliktir
17
. Ama o, daha o ilk "andan
itibaren, evreyle olan etkilemeler iinde objektif bir gereklik haline dnerek varlgn
srdrr. evreyle etkileme sreci boyunca ortaya kan-retilen bilgiler ise, u ya da bu
ekilde organizmann iinde depo edileceklerdir. ok hcreli gelimi organizmalarda bu
bilgilerin depo edilmeleri iin beyin adn verdigimiz ekstra bir organ gelimitir. Tek hcreli
organizmalarda ise, bu grevi RP sistemi stleniyor. Bu nedenle, ister bir hcrenin blnmesi
yoluyla olsun, ister ok hcreli organizmalardaki gibi olsun, bir organizma kendi kendini
retirken, onun sahip oldugu toplam bilgi (yani dogutan sahip olunan DNA'lardaki bilgiyle,
yaam sresi boyunca elde edilen bilgiler) bir sonraki nesle aktarlmaldr. nk, madde-
enerji olarak organizma ile toplam bilgi olarak organizma bir ve ayn eydir. Organizma,
kendisini oluturan bilginin maddelemi eklidir o kadar.
17
Bir ocugun anne ve babasndan bahsedince bundan sadece organizmal dzeyde anne ve baba
anlalmamaldr. Her ocuk ayn zamanda organizma-evre sisteminin de rndr. Babas evreyse
annesinin de organizma oldugu bir rndr o.
36
Eskiden yiyecegi eyleri kolayca bulabilirken, artk bunlar temin edebilmek iin agaca
trmanmak zorunda kalan bir hayvan dnelim. Sorun, yaamak ya da yok olmak sorunu
haline gelince, hayvan btn enerjisini bu noktada yogunlatracak, hayatta kalabilmek iin
mmkn olan her eyi yapmaya alacaktr. Diyelim ki, ok zor da olsa, hayvan bunu
baaryor. Ve bir sre sonra, evreye uyumun sonucu olarak trnaklar uzuyor, kol adaleleri
gleniyor, vcut agrlg azalyor vs. Mevcut genetik yapnn snrlar iinde, trnaklarla,
adalelerle ilgili genlerin daha faal hale getirilmesiyle, bu alanlarda daha ok protein
retimiyle, RP sistemi yeni duruma uygun bir denge kurmaya alyor. Aynen antibody
retimi iin gsterilen abada oldugu gibi, DNA'lardaki btn imkanlar zorlanyor ve ok
pahalya da mal olsa, hayatta kalabilmek iin ok fazla enerji harcanyor da olsa, hayvan
hayatta kalmay baarabiliyor. Ve bu, nesilden nesile uzun bir sre byle gidiyor. Byle bir
durumda, hayatta kalabilmek iin ok nemli olan baz yeteneklerin RP sistemi araclgyla
daha sonraki nesillere de aktarlacag aktr. DNA'larda hibir degime olmadg halde bu
mmkndr. te ancak bylesine bir n gelimenin, mevcut sistem (DNA yaps) iinde bu
trden potansiyel bir birikimin olmas halindedir ki, DNA degiikligine yol aabilecek diger d
faktrler belirleyici rol oynayabilirler. Bu durumda, herhangi bir ekilde (tesadfen) bir
mutasyon olur da, organizma, o ana kadar ok fazla enerji harcayarak yapabildigi faaliyetleri,
yeni olanaklar sayesinde artk daha kolay, daha az enerji harcayarak yapabilir hale gelirse,
byle bir mutasyon sayesinde ortaya kan bireyler daha avantajl hale gelirler.
18
Evrim
srecinde (dogal seimde), daha ok enerji harcayarak hayatta kalmay baarabilenler yok
olurken, geirdikleri mutasyon sayesinde daha elverili durumda olanlar, daha az enerji
harcayarak yaam devam ettirebilenler stnlk saglarlar. Evrim dedigimiz srecin z,
esas budur. Mevcut snrlarn iinde, kendi i dinamiklerini sonuna kadar kullanarak-yani
grenerek- gidebildigin yere kadar gitmek, yeninin eski yapnn iindeki potansiyel geliimine
iaret eder. Byle bir n gelime olmadan, yeni, eskinin iinde potansiyel olarak gelimeden,
sadece d dinamik araclgyla DNA'larn degimesiyle evrim falan olmaz. yle, bir
mutasyon sonucunda tesadfen kanatlar kan bir fare uamayacag gibi, bir mhendislik
faaliyeti sonucunda genleriyle oynandg iin kanatlara sahip olan bir fare de uamaz! Nasl
ki, Bush (d dinamik) istedi diye rak'a demokrasi gelmiyorsa!
Bugn artk bilimsel literatrde, evrim sreci iinde pozitif anlamda (ilerletici anlamda) DNA
degiikligine neden olabilecek faktrler arasnda mutasyonlarn lf bile edilmiyor![6,8] Bu
alanda daha ok, birlikte yaama biimlerinin ("symbiosis), ya da DNA larn yeniden
birleimi sreci esnasnda ("recombination) ortaya kabilecek yeni DNA yaplarnn
rolnden bahsediliyor.
Burada nemli olan udur. Her varlk, evreyle etkileme srecinde kendini reterek
yaamn srdrr. Bu ise, evreden gelen etkileri eldeki bilgilerle ileyerek bir tepki, bir
reaksiyon oluturabilmek sanatdr. Btn mesele, organizmann sahip oldugu bilgilerin bu
trden reaksiyonlarn oluturulmasna (gelen informasyonlarn-etkilerin ilenmesine) yetip
yetmeyecegiyle ilgilidir. Ne kadar ok bilgiye sahipsen, o kadar hayatta kalma ansn artyor
bu srete demitik. Bu yzden, her varlk ansn sonuna kadar kullanr; bilgi dagarcgnda
ne var ne yoksa hepsini ortaya dker. Yaratclgnn snrlarn zorlar ve grenir. Bagklk
sisteminin milyonlarca eit antigene kar antibody retimindeki baarsnn altnda yatan da
budur zaten.
dinamikleri hesaba katmadan, sadece d dinamikler araclgyla bir sistemi degitirmek
mmkn degildir. DNA yapsnda degiikliklere yol aabilecek d etkenler bu ekilde
degerlendirilmek zorundadr! Ancak ierde belirli bir potansiyel birikim varsa d etken
olumlu-kalc degiimlere-evrime yol aabilir. te bu nedenledir ki, hibir genetik mhendisi,
bir organizmann sadece genetik yapsn degitirerek, onu baka bir organizma haline
18
Burada, DNA larda degiime neden olabilecek d faktrden bahsederken bununla sanki sadece
mutasyonlar kastediliyormu gibi bir anlam kyor. Gerekte ise hite byle degildir. Anne ve babadan
gelen DNA larn yeniden birleimi esnasnda meydana gelebilecek degiimlerle, "simbiose denilen
birlikte yaam esnasnda ortaya kabilecek degiimler-sentezler yeni DNA bileimlerinin ortaya k-
masnda mutasyonlardan daha nemlidir [8].
37
dntremez! DNA yapsn degitirebilirsiniz belki, ama eger organizmada-sitoplazmada bu
bilginin karlg yoksa, yani ierde bu yeni DNA kitabn okuyabilecek bir instanz-"bir bilen
yoksa, bir ie yaramaz bu.
Her yeni sistem, eskinin-mevcut olann iinde dogar ve onun olanaklarn kullanarak
geliebildigi yere kadar onun iinde geliir. Bu sre boyunca, objektif olarak, hala eski
sistemdir "var olan ve yaam kavgasn veren. "Yeniyi her yerde hissedersiniz, ama elle
tutulur bir gereklik olarak hibir yerde bulamazsnz onu. Yeni, eskiyle etle trnak gibi iie,
onunla btnlemi halde, potansiyel bir gereklik olarak "vardr onun iinde. te evrim
srecinin z, esas budur.
Ya "devrim? Devrim, srecin nihai amacnn (goal state) gereklemesidir. Mevcut sistem,
bir ok ara aamadan geerek kendi kendini retir, geliir. Bu gelime, ilerleme, ayn
zamanda onun grenerek kendi kendini inkar, kendi kendini reterek yok olmaya hazrlama
srecidir de. Yok olmaktan kast, eskinin yeni oluann, sentezin iinde, onun "varlgnda yok
olmasdr. Bu noktaya gelene kadar eski sistem varlgn srdrr. Yeninin de ihtiyac vardr
ona bu noktaya gelene kadar. Hereyden nce doguma kadar koruyucu bir evredir eski yeni
iin.
NC BLM
OK HCREL ORGANZMANIN OLUUMU VE RENME
Birinci Blmde "hcre kavramn daha ok genel anlamda kullandk. Tek bir hcreyi (bu
arada dllenmi bir yumurtay da -zigot) bir sistem olarak ele aldk ve bu sistemin nasl
iledigini grdk. Bu ileyi iinde grenme olaynn ne anlama geldigini, nasl gerekletigi
aklamaya altk. imdi bir adm daha atyoruz. Bu blmde konumuz, tek bir hcre olan
dllenmi bir yumurtadan ok hcreli bir organizmaya gei srecinde grenme olaydr.
Ancak biz, kendi iinde bir btn olan bu sreci, konuyu daha iyi aydnlatabilmek iin,
ksma ayrarak ele alacagz: Srecin ilk iki aamas ana karnnda geiyor. nc aama
ise dogduktan sonra lnceye kadar geen sreci kapsyor. Birinci ksmda konumuz, "hcre
blnmesiyle birlikte balayan ve beynin, sinir sisteminin-organlarn olumasna kadar
geen ilk on hafta iindeki embriyonal gelime srecinde grenme olaydr. Bunun hemen
ardndan da "fetal aama denilen, sinir sisteminin-beynin ve organlarn olumaya baladg,
embriyonun artk bir fets haline geldigi aamay ele alacagz.
BR DURUMDAN BAKA BR DURUMA GEN DYALEKT
Bu blme de gene, bu almada bize yol gsteren o genel ilkeden yola karak
balayalm: Gelime srecinde hibir ey yoktan varolmaz! Yeni, daima, eskinin, yani belirli
bir anda varolann iinde, onun kendi kendini retmesi srecinin sonucu olarak ortaya kar.
Varolan gereklik kendini retirken, ayn anda, kendi iinde potansiyel bir gereklik olarak
kendi inkrn da retmi, gelitirmi olur.
Ama bu, ayn zamanda, grenme srecinin de diyalektigi degil miydi? Evet! nk gelimek,
kendi kendini retmek ayn zamanda grenmek demektir. Zaten bu yzdendir ki, insan
evrenin kendi bilincine varmasdr demitik. Her canl, belirli bir bilgi temeline sahip olarak yol
alrken, evreden gelen informasyonlar bu bilgiyle ileyerek retiyor-greniyor-geliiyordu.
Bunu yapmakla da her seferinde bilgi temeline kk bir para daha ilve etmi oluyordu.
Yaam seviyesini bir basamak daha ykseltiyordu. Evrim srecinin diyalektigi byle iliyor,
eskinin, varolann iinde gerekleen bilgi birikimi, daha sonra bir biimde, onun inkr
olarak ortaya kan yeninin varolu zeminini oluturuyordu.
38
Tek bir hcreden-zigot-yola karak ok hcreli bir organizmann oluum srecini aklamaya
alrken yukardaki paragrafta yer alan dnceler bize nasl yol gsterecek? Bu durumda,
mevcut hali, yani varolan temsil eden, tek bir hcre olarak o zigot olduguna gre, yle
olmaldr ki:
1)Yeni, yani objektif bir gereklik olarak daha sonra ortaya kacak olan ok hcreli
organizma, potansiyel bir gereklik olarak, daha nceden o zigotun iinde bulunmaldr.
2)Zigot kendi kendini retirken, kendi iindeki bu diyalektik inkrn da retmeli, onu adm
adm potansiyel gereklik alanndan objektif gereklik alanna karmaldr.
Btn bunlar ne demektir? Yeninin eskinin iinde potansiyel bir gereklik olarak varoldugunu
sylerken ne demek istiyoruz? Embriyo, daha nceden, minyatr bir sistem olarak zigotun
iinde zaten var mdr; bunu mu demek istiyoruz? DNA'lardaki "bilgimi hcreleri
farkllatryor da bunlar bir sistem iinde birlikte almaya zorluyor? Milyarlarca hcre
arasndaki grev blmnn esas nedir? Zigotun iinde, her yeni oluan hcreye "senin
grevin udur diye grev veren bir instanz m vardr? Bir ok hcreden oluan bir hcreler
ygnyla ok hcreli bir sistem arasndaki fark nedir?
Tek bir hcrenin nasl iledigini ve nasl grendigini grdk. Peki ok hcreli bir sistem olan
embriyo nasl greniyor? Ortada henz daha sinir sistemi, beyin, sinaptik baglantlar vs.
olmadgna gre, bu aamada nasl gereleiyor grenme olay? Hem sonra, gerekten bir
embriyo da grenir mi? Eger greniyorsa, grenilen yeni bilgiler sistemin iinde nasl
muhafaza ediliyorlar? Yap, bilgi, gelime ve grenme arasndaki iliki bu aamann somut
koullar iinde ne anlama geliyor?
Ve tabi bir de, beynin, sinir sisteminin-organlarn oluumuyla birlikte ortaya kan yeni yap
(fets) ve bu srecin iindeki grenme olay var. Adna "farkllama denilen sre nasl bir
sretir ki, hepsi de ayn DNA yapsna sahip hcrelerden bir ksm beyin hcreleri-nronlar
olarak farkllamaya balyorlar? Ve nasl oluyor da, bu nronlar arasnda ilk sinaptik
baglantlar ortaya kyor? nce btn nronlar ve beyin oluuyor da, en sonunda bu i
bittikten sonra m nronlar arasndaki sinaptik baglantlar kuruluyor? Yok byle degil de,
nronlar daha ilk oluurlarken, bunlarn arasndaki sinaptik baglantlar da buna paralel olarak
gerekleiyorlarsa eger, embriyonal informasyon ileme mekanizmasndan fetal
mekanizmaya gei nasl gerekleiyor? Embriyonal bilgi ile fetal bilgi arasndaki iliki nasl
kuruluyor? Yani eger, fetal grenme sreci ve yap embriyonal sre iinde retilen bilgilerin
ve yapnn zerine geliiyorsa, bu iki durum-state arasndaki bag nasl oluuyor? Daha
baka bir deyile, ilk sinapslar genler mi oluturuyor, genler mi yklyor onlara o ilk bilgileri?
HCRE BLNMES VE FARKLILAMA
Dllenmeden hemen sonra yumurta kanalndan (Eileiter) rahime dogru yol almaya balayan
zigot, bu arada bir de hormon salglayarak annenin organizmasna kendi varlgn bildirir.
Sonra da, blnerek ogalmaya balar.
Blnme srasnda ortaya kan "karde hcreler (Tochterzellen) hibir zaman biribirinin
ayn degildir. Her eyden nce, zigotun sitoplazmasnn iinde bulunan malzeme, blnme
sonrasnda ortaya kan ve hepsi de ayn DNA yapsna sahip olan hcreler arasnda eit
olarak paylalmaz. Baz hcreler, daha ok enerji reten (Mitokondria) ksmlar, bazlar da
yiyecek deposu olanlar (Dottervesikel) daha fazla ihtiva ederler. Bazlarnda alclar-sinyal
moleklleri fazla olabilir, bazlarnda da transport moleklleri. Malzemenin bu eitsizce
daglm daha sonraki hcre blnmelerinde de srer. yle ki, zigottan oluan hcreler
yumag-"Morula ve bundan meydana gelen "Blastula, sadece grn olarak ayn tipte
hcrelerden meydana gelirler. Gerekte ise embriyo, daha geliiminin bu ilk basamagndan
itibaren farkllamaya balamaktadr. Bu durumda, daha sonra (14-21. gnlerde) ortaya
kacak olan katlanma ("Gastrulation) olaynn nasl gerekleecegi de bu ilk gnlerden
39
itibaren belirlenmi olmaktadr. Yani, katlanma sonrasnda hangi hcrelerin hangi tabakaya
(Ekdoderm, Mesoderm, Endoderm) ait olacag bu ilk blnmelerle birlikte ortaya kan
srecin sonucudur[6,8,9,10].
19

Burada duralm! nk bundan sonraki srecin, yani farkllama olaynn z tam bu
noktada dgmleniyor! Soru u: Daha o ilk blnmeyle birlikte ortaya kan iki hcrenin bile
biribirinin ayn olmadgn sylerken, bununla sadece, eitsiz blnmeden dolay bunlarn
sitoplazmalarnn farkl oldugunu mu sylemek istiyoruz? Ya peki bunlarn gen alm
faaliyetleri? Blnmeyle ortaya kan karde hcreler ayn gen alm faaliyetine mi
sahiptirler? Eger bu karde hcreler daha bandan itibaren farkl gen alm faaliyetine de
sahip oluyorlarsa, o zaman, daha o ilk blnmeyle birlikte ortaya kan o iki karde hcrenin
farkl gen alm faaliyetlerine sahip olmalarn belirleyen nedir? Bu farkllama neye gre
olmaktadr? yle bir soru ki bu, gene tam Nobellik! Sistem Teorisi'yle nformasyon leme
Teorisi'ni bir btn olarak ele alp kavramadan bu soruya cevap vermek mmkn degildir!
Bunun dndaki btn abalar krlerin fili tarifine benzer!
Baa dnyoruz tekrar ve en bata kurmaya altgmz teorik ereveyi hatrlamaya
alyoruz: Dllenmi bir yumurta da, rgtl bir btn olarak bir sistem midir? Evet! rgt
ise grev blm demekti. Peki bir sistem, bir rgt olarak, dllenmi bir yumurtann
iindeki "grev blm nedir? Hangi grevler bllmektedir zigotun iinde ve neye
gre olmaktadr bu? Merkezde oturup da, "u senin grevin, u da senin diye grev blm
yapan bir instanz olmadgna gre, nasl oluyor bu grev blm?
Bu soruya daha nce yle cevap vermiiz: "Her sistem, her rgt, "dardan gelen madde-
enerjiyi-informasyonu kendi iinde ileyerek (processing) bir rn-output-kt oluturur. Bir
sistemin, ya da bir rgtn btn fonksiyonlarnn z budur, sistemin iinde yaplan btn
ilerin esas da budur. O halde, grev blm dedigimiz olay da, bu retim sreci
esnasnda, rn gerekletirebilmek iin yaplyor. Nasl yani? nce neyi retecegini
bilecek, bu konuda bir karar vereceksin, buna ilikin bir model, bir plan oluturacaksn ki,
sonra da bu plan, modeli hayata geirebilesin, gerekletirebilesin. retim olay budur. Her
sistemin-rgtn iinde var olan ve bizim grev blm dedigimiz, yaplan ie, fonksiyona
gre, biribirini tamamlayarak var olma olaynn esas da budur. Bir sistemin iindeki grev
blm, neyin, nasl retilecegini belirlemeye, buna dair bir eylem-davran modeli
oluturmaya, ya da en azndan, bu trden hazr dispozisyonel bir modele sahip olmaya-onu
temsil etmeye ve sonra da, bu plan-modeli motor sistem araclgyla hayata geirmeye
dayanr. Bir sistemin iindeki iki temel var olu fonksiyonu budur.
"Peki, bu grev blm nasl gerekleiyor? Sen u ii, sen de bunu yap diye grev
dagtan bir merkez olmadgna gre, nasl gerekleiyor bu grev blm? ok basit!
Grev blmn belirleyen, informasyon ileme-varolu mekanizmasnn kendisidir! Bu
ise, tabii bir sretir! Evrensel oluumun-varoluun tabii mekanizmasdr yani! Olay bu
kadar basit! nformasyonu alyorsun. Niye alyorsun yok! Etkileme olay bu, kar taraf
dardan geliyor, madde-enerji-informasyon eklinde seni etkiliyor! Sen de, bir reaksiyon
oluturarak iinde bulundugun denge durumunu koruyabilmek iin, sahip oldugun bilgiyle
bunu degerlendiriyorsun. Bunun da niyesi yok! Degerlendirmek zorundasn nk! Dardan
gelen etkiye kar bir reaksiyon-tepki oluturarak bozulan dengeyi yeniden kurmak ve
varlgn srdrebilmek iin baka aren yok. Yaamn varoluun geregi bu. Btn bu iler
yaplrken de, sistemin iinde bu ileri yapan, bu ite uzmanlam unsurlar olumu-ortaya
km oluyor. Sonra buna bir de, hazrlanan reaksiyon modelini uygulayan, hayata geiren
motor g ekleniyor. Bu ii yapan organ-unsur da sistemin motor gc roln stlenmi
oluyor. Gene bunun da ayrca bir nedeni yok! Dardan gelen etkinin bozdugu dengeyi
yeniden kurarak varlgn devam ettirebilmek iin gerekli reaksiyonu gstermek zorundasn.
Bu senin varoluunun bir sonucu-geregi. Bu ii yaparken de, sisteme zg reaksiyonu
19
Bu blm yazarken en ok yararlandgm iki kitap; Gerald Hther, nge Krens: "lk Dokuz Ayn Srr
ve nge Krens, Hans Krens: "Dogum ncesi Psikolojinin Esaslar. Konuyla ilgili olanlarn mutlaka oku-
malar gereken harika iki kitap.
40
gerekletiren unsur-motor g- olarak gerekleiyorsun. Olay bu kadar basit. Grldg
gibi, her durumda, grev blmnn altnda yatan neden informasyon ileme
mekanizmasnn kendisidir. Her sistem, bu mekanizma ilerken, iledigi iin varoluyor. Tek
bir hcrenin de, ok hcreli bir organizmann da, bir toplumun da varolu mekanizmas
budur..[4].
Hcre blnmesiyle birlikte ortaya kan "farkllama srecinin esas da budur. "Blnmeyle
birlikte zigotun iindeki malzeme karde hcreler arasnda eitsiz bir ekilde daglyor
derken, burada kastedilen eitsizlik, sadece mitokondrilerin, endoplazmik reticulumlarn, ya
da ribozomlarn hcreler arasnda eitsiz bir ekilde daglyor olmas olamaz . Bunun yan
sra asl, ana hcrenin hafza sistemi de (RP sistemi) karde hcreler arasnda eitsiz bir
ekilde daglmaktadr.
Zigotun iinde sitoplazmada bulunan bu RP sistemi, hcrenin btn gen alm
faaliyetlerinden sorumlu olan balca unsurdur. Blnmeyle birlikte, herey blnrken RP
sisteminin bundan uzak kalacag dnlemez. Bu nedenle, blnmeden sonra ortaya kan
karde hcrelerin farkl gen alm faaliyetlerine sahip olmalarnn nedeni de "hcre
hafzasndaki bu blnme olsa gerekir. nk ok ak: evreden gelen informasyonlarn
genetik faaliyetle ilenebilmesi RP lere bagldr. Eger iki hcrenin gen alm faaliyetleri
farklysa, bu demektir ki, bunlarn gen alm faaliyetini saglayan RP sistemleri farkldr.
Bunun baka bir aklamas olamaz. Bir karaciger hcresiyle bir kalp hcresi, ya da bir nron
arasndaki fark bunlarn mitocondrileriyle veya ribozomlaryla aklayamazsnz. Bunlarn
gen alm faaliyetleri (gen-expression pattern) farkldr. Bu ne demek peki, hcrelerin gen
almlar nasl farkl olabilir? Eger bunlarn RP sistemleri-hafzalar, yani sahip olduklar bilgi
temeli farklysa, gen almlar da farkl olur. evreden alnan madde-enerjiyi-informasyonu
ilemede belirli bir alanda uzmanlamak demek, sadece belirli bir ii yapabilecek gen alm
faaliyetine sahip olmak demektir. Bu ise, o hcre iinde ancak belirli RP lerin aktif halde
olmasyla mmkndr. Blnmeyle birlikte gereklemeye balayan farkllama, daha nce
zigotun tek bir hcre olarak yaptg ilerin, bu kez, ortaya kan ok hcreli sistem
tarafndan yerine getirilmesini saglar. Bu nedenle, informasyon ileme ve retim
mekanizmasnn hareket ettirici unsuru olan RP sisteminin karde hcreler arasndaki eitsiz
daglmdr ki, bunlar arasndaki grev blmnn esas temeli de budur.
lk blnmeyle birlikte, esas olan, iki temel fonksiyonun ayrmasdr: Gelen informasyonun
alnp ilenerek buna kar bir reaksiyon modelinin hazrlanmas ve buna bagl olarak da
bunun gerekletirilmesi. nce bu iki temel fonksiyon ayrmaya balar. Bu arada bir de tabi,
btn bunlarn yerine getirilebilmesi iin gerekli olan enerji ihtiyacnn saglanmas sorunu
vardr. Btn o "farkllama, "grev blm vs. olarak aklamaya altgmz eylerin
altnda yatan temel budur. Embriyonun "Ektoderm, "Mesoderm, "Endoderm olarak
ayrmasnn esas da budur. Ektoderm denilen d ksmdan daha sonra sinir sistemi ve
duyu organlar oluurken, Endodermden eller ayaklar vs-motor sistem ortaya kar.
Mesoderm den ise kalp ciger, mide vs. Burada alt izilmesi gereken nokta, btn bu ilerin-
farkllama srecinin- daha o ilk blnmeyle birlikte balyor olmasdr.
Bu sre, bundan sonraki blnmelere de damgasn vurur. Ekdodermdeki blnmelerle
ortaya kan hcreler, daha ok, informasyonun alnmas ve degerlendirilerek ilenmesi iiyle
ugraarak bu alanda uzmanlarlarken, Endodermdeki hcreler de, hazrlanan reaksiyon
modellerinin hayata geirilmesi-gerekletirilmesi iinde uzmanlamaya balarlar.
Mesodermde de tabi, btn bu fonksiyonlarn gerekletirilebilmesi iin gerekli enerjinin
saglanmas, lojistik faaliyetlerin rgtlenii (i organlarn oluumu) iinde uzmanlar.
Mekanizma byle ekillenmeye balar.
41
FARKLILAMA VE ORGANLAR
Btn ok hcreli hayvanlar, evreyle etkileme srecinde kendi ilerinde aag yukar ayn
ekilde rgtlenerek varolurlar. Bu rgtlenmede evreden gelen informasyonlarn alnmas
bata gelir. Yani mutlaka, dardan gelen informasyonu alan, bu ite uzmanlam bir uzva-
uzuvlara-organlara sahip olmak gerekmektedir. Daha tek bir hcre iken, hcre zarnda
bulunan alclarn yaptg ii, sonra, u ya da bu ekilde gelien organlar yaparlar. Bunlara
biz duyu organlar diyoruz. Daha sonra srada, alnan bu informasyonun sahip olunan
bilgilerle ilenmesi grevi vardr. Bu i de gene bu alanda uzmanlam bir organ araclgyla
yerine getirilmelidir. Bylece ortaya bir reaksiyon modeli kar. Bundan sonras artk bu
reaksiyonun gerekletirilmesiyle ilgili olacaktr. El, kol, bacaklar vs.de bu ileri yaparlar.
Btn bu ileri yaparken, yapabilmek iin gerekli olan enerji ihtiyac da diger "i organlar
araclgyla saglanr. Madde-enerjinin alnmas iin bir agza, bunlarn ilenmesi iin mide ve
bagrsaklara, hcrelerin beslenmeleri iin kan dolamna, kalbe vs ihtiya duyulur. Bu ileri
yapan organlar ortaya kmaya balarlar. Bu arada ortaya kan atklar da gene bir ekilde
sistem dna atlrlar..te farkllama, yani, belirli grevleri yerine getirebilmek iin kendi
iinde uzmanlap rgtlenerek birlikte varolma olaynn z budur. Grldg gibi btn
mesele madde-enerji-informasyon eklinde evreden gelen etkilerin ilenilebilmesiyle ilgilidir.
evre seni etkiliyor, sen de iinde bulundugun dengeyi koruyabilmek iin bu etkiyi
degerlendirerek ona kar bir tepki-reaksiyon oluturmaya alyorsun. Btn o organlar
falan bunlarn hepsi bu temel varolu ilevini yerine getirebilmek iin ortaya kyorlar. Son
tahlilde, evreyle giriilen ve yaam ad verilen bir al-veri oyununun kurallarna uyarken
ortaya kyor herey!
Organlar organizmann alt sistemlerini olutururlar. Her biri kendi iinde ayn gen alm
faaliyetine sahip hcrelerden-elementlerden oluan bu alt sistemlerin faaliyetlerinin orkestral
toplam olarak da organizmal faaliyet ortaya kar. Mthi bir ey degil mi! Organizma bir
btn olarak ele alndg zaman bu sistemin elementleri olan ve hepsi de ayn DNA yapsna
sahip olan hcreler, ayn anda, farkl gen almlaryla organizmann alt sistemleri iinde
faaliyet gsteriyorlar. Evet hepsinde de ayn DNA yaps var, ama iinde bulunduklar alt
sisteme gre bunlardan sadece bazlar aktif halde bulunuyor. Bunu belirleyen de hcrelerin
iindeki hafza sistemi, yani RP sistemi oluyor.
DNAMK
D dinamik belli, evre koullar, evreden gelen madde-enerji-informasyon. Bunu bir yana
brakyoruz imdi ve "i dinamik zerinde yogunlayoruz:
Evet, zigot kendisini reten bir nceki srecin ktsdr-output-. Ama o, objektif bir gereklik
olarak varoluunu ancak evreyle (d dinamik) etkileme esnasnda gerekletirir. Yani zigot
kendisini reten srecin output'udur demek yetmiyor. nk, output'un oluumuyla onun
evreyle etkileerek objektif bir gereklik haline gelmesi arasnda bir zaman dilimi yoktur.
Sfr noktasnda oluuyor rn-output ve gene ayn noktadan itibaren evreyle etkileerek
varoluyor. Bu sreci blmek mmkn degil. Ama biz gene de, bir an iin, onu tam o sfr
noktasnda dnrsek, bir nceki srecin rn olarak o noktada bulunan zigotun, kendi
iinde sahip oldugu varolu potansiyeline onun i dinamigi denilir. Kuantum fiziginin diliyle
ifade edersek, bir elektronun "dalga fonksiyonuna benzer bu! Kendi iinde elektrona ait
btn bilgileri tayan potansiyel bir gerekliktir o. DNA yaps, RP sistemi ve iki hcrenin
birlemesiyle birlikte zigota geen btn diger unsurlarla birlikte, o an btn bunlarn hepsi,
o zigotun i dinamigine ait potansiyel gerekliklerdir.
Sistemi bu potansiyel gereklik alanndan objektif gereklik alanna karan ise evrenin
etkisi oluyor. Ona da biz d dinamik diyoruz. Burada alt izilmesi gereken nokta udur:
42
"Daha nceden ierde belirli bir potansiyel olmadan, sadece evrenin etkisiyle bir yere
varlamaz. Bu ak! Ama o, "daha nceden varolugunu syledigimiz eyler de tek bana
objektif bir gereklik degil ki! Ancak evrenin etkisiyle birlikte objektif bir gereklik haline
geliyor bunlar. te btn o, "daha nceden hcrenin iinde bulunan unsurlarn (DNA larn,
RP sisteminin vs.) z budur. "evre mi, yoksa genler mi dalizminin esas budur.
Bunlardan biri olmadan digerinin objektif bir gereklik olarak dnlemeyeceginin esas
budur.
Bir nceki srecin kts olarak sfr noktasnda bulunan zigotun, nnde katedecegi yola
ilikin btn bilgileri potansiyel bir gereklik-potansiyel bir yol haritas olarak kendi iinde
barndrdgn syledik. Ve dedik ki, gereklemesi mmkn olan ihtimalleri temsil eden bu
program, ancak d dinamigin-evrenin etkisiyle birliktedir ki, gerekleme olanag bulan
oluumlarn ortaya ktg bir sre haline gelir.
Burada iki nemli nokta var. Birincisi u. Gereklemesi mmkn olan eyleri, zigotun
iindeki DNA larda kaytl olan bilgilerle, bunlar aktif hale getirebilecek olan RP ler temsil
ediyor. rnegin, eger bir insan zigotuysa sz konusu olan, bir insan zigotundan hibir zaman
bir tavan kmaz, gene bir insan yavrusu kar! DNA larda, onlarn kontrol blgelerinde
kaytl olan bilgiler, ortaya kmas mmkn olan bu ekilde belirliyorlar. Ama bunlar
potansiyel gerekliklerdir-ihtimallerdir hep. Ne zaman ki d dinamik devreye giriyor, yani
evreden somut madde-enerji-informasyon ak balyor, buna bagl olarak iki ey olur
zigotun iinde.
Birincisi; eger evreden gelen etkiler program aktif hale getirmek iin yeterliyse, bu durumda
nce, kendi iinde rgtl bir btn olan RP sistemi aktif hale gelir. Ama, bununla birlikte
sreci aktif hale getirecek olan mekanizma tetiklenmi oldugu iin de program otomatik
olarak ilemeye balar. Hiyerarinin en tepe noktasnda bulunan ve btn bir sreci aktif hale
getirme yetenegine sahip olan RP gider DNA larda gerekli yere yapr ve bylece btn bir
sre otomatik olarak aktif hale gelmi olur, blnme balar[6]
20
.
kincisi ise, dardan gelen madde-enerjinin-informasyonun, yani ham maddelerin niteligiyle
ilgilidir. nk ne geliyorsa ancak o ileniyor. Deniz kumuysa ham madden, yaptgn sva da
ona gre oluyor! Yani, gereklemesi mmkn olan ihtimallerden evre koullarna gre
gerekleme olanag bulanlar objektif gereklik haline gelerek ortaya kyorlar. Bu sre bir
kere baladmyd ya, artk ondan sonra, bir yandan gidilecek yol haritas oluarak ortaya
karken
21
, diger yandan da, buna paralel olarak, bu yolda giden gerek yolcu ortaya kmaya
balyor
22
.
RP sisteminin, yani hcre hafzasnn, kendi iinde hiyerarik olarak rgtl molekler bir
yap oldugunu sylemitik. Bu hiyerari aslnda organizmann kendisinin hiyerarik olarak
rgtl olmasndan kaynaklanyor. nk, RP sistemi, organizmay temsil eden harita gibi
bir yapdr-bir hafza sistemidir. Bu sistemin iinde organizmann btn alt sistemlerinin,
btn paralarnn temsilcisi bir RP bulunur. rnegin gz ele alalm. Gz bir alt sistemdir.
Aktif halde bulunan DNA yol haritasndan bir gzn ortaya kabilmesi iin, RP sisteminin
iinde gz temsil eden bir RP bulunmal ve bu da gidip DNA kontrol blgelerinde gerekli
20
Bu konuda benim rasladgm en iyi kaynak kitap "The Cell. RP sisteminin hiyerarik olarak rgtl
yaps, RP lerin farkllama srecinde, gen alm faaliyetlerinde oynadklari roller burada mkemmel
bir ekilde ele alnyor. Bazan tek bir reglatr proteinin bile btn bir sreci nasl tetikleyebilecegi ok
gzel anlatlyor. RP konusundaki aratrmalar aslnda daha ok yeni. Son yirmi ylda hzland bunlar.
nmzdeki dnem molekler biyolojide bu alanda byk baarlarn elde edilecegine kesin gzyle
baklyor.
21
,Oluarak" diyoruz, nk bu srele birlikte DNA lardaki plan potansiyel gereklik alanndan objektif
gereklik alanna kyor.
22
,Gerek yolcu", ana rahminde gelien o ocuktur elbetteki!. Burada anlatlmak istenen, her ocugun,
gereklemesi ihtimal dahilinde bulunan olanaklardan (bunlar DNA larda yer alan potansiyellerdir),
evre koullarna gre, objektif gereklik haline gelebilenlerinin oluturdugu bir rn oldugudur.
43
yerlere yaparak oralar aktif hale getirebilmelidir. Tpk mideyi, karacigeri, ya da kalbi temsil
eden RP ler gibi. Ama bunlar da kendi ilerinde gene rgtller; yani gz temsil eden RP de
kendi iinde gzn alt sistemlerini temsil eden RP lerden oluan bir rgttr. Bir btn olarak
organizmay temsil eden RP sistemi ise, btn bu alt sistemleri temsil eden RP
sistemlerinden oluan hiyerarik bir yap oluyor. Hal byleyken, bu hiyerarik yapda en
tepede bulunan RP gidipte sreci aktif hale getirince (tetikleyince), zincirleme bir reaksiyonla,
sra kendilerine geldike zincirin diger halkalar da grevlerini yerine getiriyorlar. Aynen o
Rus Matrukalar gibi! Herey iie. Bir utan balaynca, orap skg gibi, ya da devrilen
o domino talar gibi ilerliyor sre!
OK HCREL BR SSTEM OLARAK EMBRYO
Blnme ileminin sonucunda ortaya kan hcreler toplulugu neden bir hcreler ygn
degildir de bir sistemdir? Bir ok elementten oluan, ancak tek bir btn olarak alan-
varolan bir sistemle, stste ygl hcrelerden oluan bir hcreler ygn arasndaki fark
nedir?
Her hcre, dardan gelen madde-enerjiyi-informasyonu ileyen ve darya kar reaksiyon
veren bir agenttir
23
. Bu ak! Bu ekilde ok sayda agentten-hcreden meydana gelen bir
toplulugun, ayn zamanda tek bir agent gibi de ileyebilmesi iin, onu oluturan elementlerin
faaliyetleri arasnda belirli bir koordinasyonun olmas gerekir. Sistemin iinde byle bir
koordinasyonu gerekletirecek bir st instanz bulunmadgna gre geriye bir tek yol kalyor:
Agentler-hcreler d dnyann-evrenin karsnda bir madde-enerji-informasyon ileme
birimi olarak faaliyet gsterirlerken, onlar ayn zamanda, kendi aralarnda da haberleip-
etkileirler. te, onlarn kendi aralarndaki bu ilikiler-etkilemelerdir ki, onlarn faaliyetlerini
btnletiren, bunlarn makro planda faaliyet gsteren tek bir agentin faaliyeti eklinde
ortaya kmasn saglayan da budur. Birok elementin kollektif faaliyeti, bir ag-network
eklinde ileyen tek bir agentin fonksiyonu halinde gereklemektedir.
Bu iin maddi temeli ise, daha iin bandan itibaren, farkllama sreciyle birlikte oluuyor.
Yani, daha iin bandan itibaren, meydana gelen hcreler toplulugu, mekanik bir ekilde
blnen hcrelerden oluan, biribirinin ayn bir hcreler ygn olmadg iin, problem, nce
ok sayda hcreler oluuyor da, daha sonra bunlar arasnda bir koordinasyon kuruluyor
problemi degildir! Daha o ilk blnmeyle birliktedir ki, farkllama ve grev blm de
balyor. Birlikte almann, grev blm iinde birlikte varolmann maddi temelleri daha
iin bandan itibaren oluuyor. Bu nedenle, embriyonal gelime sreci zaten bir birlikte
varolarak grenme ve gelime srecidir. evreden gelen informasyonlara gre ne
yapacagn belirlerken, ne olacagn da belirlemi, yani grenerek varolmu-gelimi
oluyorsun.
imdi, btn bunlarn gerekleebilmesi, yani ok sayda hcreden oluan byle bir sistemin
ileyebilmesi iin aklanmas gereken baz temel sorunlar var, bunlar ele almak istiyoruz.
Bunlardan birincisi baglant , ikincisi de iliki sorunudur.
BALANTI SORUNU
nce baglant sorununu ("Bindungsproblem) ele alalm. Baglantnn, biribirine bagl olarak
varolmann maddi temellerinin farkllamayla birlikte olutugunu sylemitik. Bu ne demek
onu grelim.
Daha nce, basit bir sistemle karmak bir sistem arasndaki fark yle ifade etmiiz:
"Sistem gerekligini rgtl bir btn olarak ele aldktan sonra, bu rgtlenmenin iki temel
23
Agent, bilisel bilim terminolojisinde otonom informasyon ileme birimi demektir.
44
fonksiyonu oldugunu grdk. Neyin , nasl retileceginin belirlenmesi, yani retim srecinin
organizasyonu, ve buna bagl olarak da, motor sistem araclgyla btn bunlarn
gerekletirilmesi. imdi sra, bu temel rgtlenme ilkesine uygun olarak gerekleen ve en
az iki elementten oluan basit bir sistemle, bir grevin bir ok element tarafndan yerine
getirildigi karmak bir sistem arasndaki farka geldi. Aslnda, her iki durumda da yaplan i
ayndr: Dardan alnan madde-enerjiyi-informasyonu sistemin iinde bulunan n bilgiye
gre ileyerek bir rn outurabilmek. Bu temel fonksiyonu yerine getirirken yaplan grev
blm de ayndr znde. Her iki durumda da nce, rne ilikin bir model-plan
oluturuluyor ve sonra da bu gerekletiriliyor. Aradaki fark, karmak sistemlerde temel
fonksiyonlarn bir degil bir ok element tarafndan yerine getiriliyor olmasndadr. rnegin,
organizma karmak bir sistemdir. Sistemin dominant unsuru olan beyinle, bunun dnda
kalan diger organlar arasndaki diyalogdan oluur. Dominant unsur beyin, dardan alnan
madde-enerjiyi-informasyonu sistemin kendi iinde bulunan bilgiyle ileyerek neyin
retilecegine ilikin nronal bir model-plan olutururken, bu ii, nron ad verilen milyarlarca
elementin ortaklaa faaliyetinin bir sonucu olarak gerekletirir. Btn bu iler yaplrken
nronlarn kendi aralarnda kurduklar baglantlarla, sisteme-beyine dardan gelen
informasyonlar ileten baglantlar kyaslarsak, beyinsel faaliyetin byk bir ksmnn
nronlarn kendi aralarndaki ilikilerden kaynaklandgn grrz. Ayn ekilde, motor sistem
olarak faaliyet gsteren organlar da byledir. Bunlar da gene milyarlarca hcrenin ortaklaa
faaliyeti sonucunda yerine getirirler grevlerini. Burada altn izmemiz gereken nokta udur:
Milyarlarca elementten oluan karmak bir sistem olan organizmann d dnyayla
etkilemesi, informasyon ileme mekanizmasnn iki temel fonksiyonuna bagl olarak,
sistemin (organizmann) iindeki elementlerin beyin ve organlar eklinde iki temel yapsal-
fonksiyonel unsuru oluturacak ekilde rgtlenmelerine yol aar. Organizmann alt
sistemleri (Si) olarak ifade edilirse (i=1,2,3..), S=S1+S2+Si olur. Ki bu da sonunda S=A+B
sonucunu verir. Buradaki S, yani sistem (organizma), biribirinden bagmsz unsurlar olarak
var olan A ve B'nin matematiksel toplam degildir. (+) ile ifade edilen aradaki o baglantlar
basit matematiksel toplamdan ok daha fazla anlama sahiptirler. Bunlar, A ve B'nin bir ve
ayn "eyi gerekletirmek iin (gerekletirirken), bir arada, biribirlerine bagml olarak,
biribirlerini tamamlayarak var olduklarn gsterirler. "Baglant sorununun z budur [4].
LK SORUNUHCRELER ARASI HABERLEME
Birok elementten oluan karmak bir sistem olan organizmann kendi iinde rgtl bir
btn, bir AB sistemi olarak alabilmesi, elementler arasnda bu amaca ynelik belirli bir
koordinasyonun oluabilmesi, ksacas "baglant sorununun zlebilmesi iin en nemli
koul, sistemi meydana getiren elementler arasnda srekli bir iliki-haberleme agnn
mevcut olmasdr. Hem de yle tek ynl de degil, kendi iinde feedback mekanizmasn da
ierecek ekilde karlkl olarak. Yani, bir yandan, A ve B'yi oluturan elementler karlkl
iliki iinde bireysel faaliyetlerini btnn bir paras haline getirirlerken, diger yandan da, bu
ilikiler ag sistemin iki kutbu arasndaki baglanty da ortaya karmal, sistemin temel
unsurlar kendi faaliyetlerini kar tarafnkiyle uyum iinde tutabilmelidir. Dardan ne kadar
hammaddenin-informasyonun alnacag, bunlarn ilenmesi iin gerekli faaliyetlerin
dzenlenmesi, bunlarn hepsi biribirine bagl eylerdir. Ancak srekli bir iliki ve haberleme
agnn ilerligiyle zlebilir btn bu sorunlar. Peki, balangta varolan o tek hcrenin-
zigotun blnmesiyle ortaya kan ok hcreli bu yeni sistemin elementleri arasnda bu
trden bir haberleme-iliki nasl saglanmaktadr? Daha baka bir deyile, bir sistem olarak
embriyoyu oluturan hcreler nasl haberleiyorlar kendi aralarnda?
"Bu haberleme-komnikasyon mekanizmasn saglayan, agrlkl olarak hcre d alanda
faaliyet gsteren proteinler-sinyal moleklleridir. Bu proteinler, hcreler tarafndan,
komularyla (yakn ve uzaktaki) ilikilerini saglamak amacyla retilirler[6]. Bu cmlenin
iinde herey var, ama gene de biraz aalm!
45
Hcrelerin sinyal moleklleri araclgyla haberlemeleri, bu hcrelerin kendi aralarnda belirli
bir dille konutuklar anlamna gelir. nk "sinyal molekl denilen ey, hcre tarafndan
retilen bir proteindir. Proteinlerin nasl retildiklerini ise biliyoruz. Dardan gelen
informasyonu ilemek amacyla aktif hale gelen RP lerin genleri de aktif hale getirmeleriyle
retiliyordu bunlar. Bu durumda ortaya kan sonu udur: Organizmann, kendi iindeki
elementlerin (hcrelerin) karlkl olarak haberlemelerini saglayan bir "sistem dili vardr.
Bu dile ait "dil bilgileri de ortak bilgi temeli olan DNA'larda kaytldr. Bir hcrenin bu dili
kullanmasn, yani konumasn grenmesi demek, bu "dil bilgilerine uygun proteinleri
retmesi demektir: Darya, yani komu hcrelere bir mesaj iletilmek istendigi zaman, bu
mesaj kodlayan bir sinyal molekl retiliyor ve hedefe gnderiliyor. Bu molekl de gidiyor,
ayn dili konutuklar hedef hcrenin yzeyinde bulunan alc molekllerine (receptor)
baglanyor. Sonra da mesaj, bu alclarla iliki iinde olan ierdeki sinyal molekllerine
ykleniyor. Bylece, dardan gelen bir mesajn ierde belirli kanallar kullanlarak gerekli
yerlere iletilmesi saglanyor. Hcre ii haberlemenin gerekletigi bu kanallarn sonunda
daima bir "hedef protein bulunur. Kanal aktif hale geldigi an bu da aktif hale gelir ve
hcrenin davran bu ekilde degimi olur. Sinyalin durumuna gre, bu hedef protein bir RP
de olabilir, bir iyon kanal proteini de, ya da, metabolik mekanizmaya ait bir protein veya
iskelete ait bir protein de olabilir. Btn bunlar ek.6 da mkemmel bir ekilde anlatlyor.
HCRELER ARASI HABERLEME OK ESKDR
Bir hcrenin digerinin davranlarn etkilemesine ynelik mekanizmalar ok hcreli
organizmalar ortaya kmadan nce de vard. Gnmzde tek hcreli bir organizma olan
yeasts'a
24
ilikin almalardan bunu aka grebiliyoruz. Bu hcreler biribirlerinden
bagmsz olarak yaayabildikleri halde, zellikle cinsel ilikinin hazrlanmas gibi alanlarda
karlkl iliki-haberleme mekanizmalarna da sahiptirler. Bu durumda, bunlardan birinin
salgladg bir madde-protein digeri tarafndan alglanr ve ona gre davranlar dzenlenir.
Yeasts'ler zerinde yaplan almalarda yukarda anlatlan btn haberleme mekanizmala-
rn oldugu gibi grebiliyoruz. Hcre dnda faaliyet gsteren sinyal molekllerinden alclara
ve bunlarn hcre ii sinyal molekl baglantlarna kadar btn mekanizmalar mevcuttur
burada da. Ancak yeasts'ler haberlemede sinyal molekl olarak belirli bir peptit'i
kullanrlarken, gelimi ok hcreli organizmalar, rnegin hayvanlar, ok fazla sayda sinyal
molekllerini kullanrlar. rnegin, proteinler, kk baz peptitler, amino asitler, nkleotitler,
stereoidler, retinoidler, baz yag ve asit rnleri, hatta nitrik oksit gibi baz suda zlmeyen
gazlar bile hayvanlar tarafndan bu amala kullanlmaktadr [6].
HABERLEMEKOMMUNTY EFFEKT
u ana kadar daha ok farkl tipte hcreler arasndaki haberlemeleri ele almaya altk.
Bunun yan sra hcereler, kendi kendileriyle ve kendileri gibi olan hcrelerle de sinyal
alveriinde bulunurlar. Bu durumda bir hcrenin, ya da onunla ayn tipteki baka bir
hcrenin gnderdigi sinyaller, gene ayn ekilde, o hcrenin alclarna yaprlar (autocrine
signaling). Daha ok farkllama srecinin balarnda, bir hcrenin digerlerine gre farkl
gen-alm faaliyetinde bulunmaya baladg dnemlerde grlen bu trden sinyal alverii,
hcreleri iinde bulunduklar farkllama srecine tevik eder, onlar bu yolda aktif olmaya
cesaretlendirir [6].
24
,yeasts" tek hcreli mantar ailesine verilen genel bir isim.
46
"Hcre biyolojisi dilinde "community effekt-cemaat etkisi diye adlandrlan bu trden sinyal
al verii, bir sistemin iindeki elementlerin karlkl girdi-kt ilikisi iinde nasl biribirlerini
yarattklarnn, biribirlerinin varlk art olduklarnn en gzel ifadesidir.
Ayn "community effekti bir toplumda, o toplumu meydana getiren bireyler arasndaki
ilikilerde de gzleriz! nsanlar, hi farknda olmadan sahip olduklar baglarla (bunlarn
byk bir ksmna biz kltrel baglar deriz) biribirlerine bagl olduklarn ancak d lkelerde
bulunduklar sre iinde daha iyi anlarlar. nk, bu tr ilikilerin-baglarn varlg ve ne
anlama geldikleri ancak baka lkelerde baka insanlar arasnda yaarken ortaya kar.
Farknda olmadan, otomatikman sahip oldugumuz eylerin degerini ancak onlardan uzak
kaldgmz zaman anlarz. Bu yzdendir ki, yabanc bir lkede rasladgmz bir vatandamz
bize orada bulunan herkesten daha yakn gelir. O zaman, hi konumadan bile biribirimizi
anlayabildigimiz o kadar ok zelliklerimiz kar ki ortaya.
KANAL YNTEMGAP "UNCTON
Komu hcreler arasndaki etkilemenin-mesaj al verilerinin bir diger yolu da kanal
yntemidir ("gap junction). Biribirine ok yaklaan hcreler arasnda meydana gelebilen bu
ok zel etkileme ynteminde, iki hcrenin sitoplazmalar ii su dolu ok ince bir kanalla
biribirine baglanrlar. Aradaki bu kanal araclgyla da iki hcre arasnda sinyal molekl al
verii gerekleir.

ek.8
rnegin Ca
2+
ve cyclic AMP gibi kk molekller iin ok uygun bir yoldur bu [6]. Fakat
protein ve nkleik asit gibi makro molekller iin elverili degildir. zellikle embriyonal
gelimenin ilk aamalarnda bu trden sinyal al verilerinin ok yogun oldugu gzlenmitir.
rnegin, bu trden kanal molekllerinin bulunmadg durumlarda, farelerde ve insanlarda,
daha sonralar kalp rahatszlklarnn ortaya ktg grlmtr. Yukarda daha nce ele
aldgmz "autocrin signaling de ve "gap-junction yoluyla haberlemede, ayn tipteki hcreler
karlkl olarak biribirlerinin faaliyetlerini kontrol ederler. Bu ekilde, ayn alt sistemde ayn
fonksiyonlara sahip olan agentler arasndaki koordinasyon-integrasyon saglanm olur.
Tabi burada hemen yle bir soru kyor ortaya: Nasl oluyor da, organizmada belirli bir alt
sistemin iinde onun bir elementi olarak varolabilmek, ancak karlkl olarak gerekleen
byle bir sinyal alverii-community effect- ortamnda mmknken, bu mekanizma iinde
kanser hcreleri gibi, mevcut ileyie tamamen ters bir yap ortaya kabiliyor? Burada bu
konunun tartmasna girecek degiliz elbetteki, ancak yle grnyor ki, sorun sistemin
iindeki sinyalleme mekanizmasnda bir aksamayla ilgili. Yani bir yerde, bir biimde bu
mekanizmann ilemedigi bir ortam oluuyor ve orada sistemin kontrol dnda bir gelime
ortaya kabiliyor.
HER HCRE BELRL SNYAL ALIVERLERNE GRE PROGRAMLANMITIR
ok hcreli bir organizmada her hcre evreden gelen yzlerce eit farkl sinyallerin
etkisine maruz kalr. Bunlar, tek tek etkide bulunabilecekleri gibi, degiik biimlerde
47
(combination) biraraya gelerek de etkide bulunabilirler. Bir hcrenin btn bu etkilere kar,
gelime-farkllama sreci boyunca ortaya kan kendi zgl karakterine uygun olarak cevap
verebilmesi gerekir. Bir hcre, belirli bir grup sinyalin etkisine, farkllamaya balayarak
cevap verecek ekilde programlanm olabilecegi gibi, baka bir grup sinyale kar da, diger
baka fonksiyonlarn gelitirerek cevap verebilir. rnegin bzlerek (contraction) veya belirli
bir madde salglayarak. Ama, rnegin bir hayvann organizmasnda, hcrelerin ogu, hayatta
kalabilmek iin belirli sinyallere bagml olacak ekilde programlanmlardr. Eger bir an bu
sinyal kesilirse hcre hemen kendi kendini yok edecek program aktif hale getirir. Buna da
hcre biyolojisinde "programlanm hcre lm (apoptosis) deniyor [6].


ek.9
Farkl tipteki hcrelerin hayatta kalabilmek iin farkl sinyal gruplarna ihtiyalar vardr. Bu
sinyaller ise hcrelerin iliki halinde oldugu evreden gelirler. Bu nedenle, organizma iindeki
hcreler ancak iinde bulunduklar evreyle birlikte varolabilirler.
Bir hayvan organizmasnn oluumunda rol oynayan yzlerce eit sinyal moleklnden,
bunlarn degiik biimlerde biraraya gelmeleriyle snrsz sinyal molekl gruplar
(combinations) elde etmek mmkndr. eitli alt sistemlerin ve bir btn olarak sitemin
davranlarnn kontrol bunlar araclgyla gerekletirilir.

Tam bu noktada gene yukarda bahsettigimiz sorun-kanser sorunu akla geliyor! Ve insan
sormadan edemiyor, nasl oluyor da, rnegin karacigerin ortasnda, oradaki btn o
sinyalleme mekanizmalarna ragmen, bir ada gibi bir tmr oluabiliyor? Kanserli de olsalar,
bu hcrelerin evredeki hcrelerle sinyal alveriinde bulunmadan hayatta kalabilmeleri
mmkn degil! Bu nedenle, diger normal hcrelerle kanserliler arasnda sinyal alveriinde
bir sorun olmasa gerek. O halde nasl oluyor da, ok farkl olduklar halde, kanserli hcreler
diger normal hcrelerle haberlemeyi baarabiliyorlar? Belki de bir tr aldatma mekanizmas
geliiyor arada! Ya da herey, haberleme vs. normal iliyor, ancak arada bir tr faz fark
olutugu iin degiik bir yap ortaya kyor?
FARKLI HCRELER AYNI SNYALE FARKLI BMLERDE CEVAP VERRLER
Bir hcrenin evreden gelen etkilere kar gsterecegi reaksiyonun hangi biimlerde gerek-
leecegi degiir. Bu, hereyden nce hcrenin sahip oldugu alclara bagl bir olaydr. nk
bir hcrenin cevap verebilecegi sinyalleri belirleyen bunlardr. Ayrca, gelen sinyallerin
48
ilendigi hcre ii mekanizmalar da nemlidir. Bylece, ayn sinyal molekl, farkl
hedeflerde farkl etkilere yol aabilir. rnegin nrotransmitter acetylcholine'yi ele alalm. Bu
molekl, iskelete bagl adalelerde bunlarn kaslmasna neden olurken, kalp kaslarnda,
bunlarn kaslma kuvvetinin ve hznn azalmasna neden olur. Bunun nedeni, iskelete bagl
adalelerdeki acetylcholine alc protein molekllerinin kalpteki alclardan farkl olmasdr.
Ancak, farkl sonularn ortaya kmasn her zaman alclarn farkl olmasyla aklamak da
dogru degildir. Reaksiyonlarn oluumunda hcre ii kanallarn farkllg da byk rol oynar
[6]. Fakat, hangi biimde olursa olsun, bir hcrenin evreden gelen sinyallere verecegi
cevab, son tahlilde, onun, bulundugu yere gre ekillenen kendine zg gen alm faaliyeti
belirler. nk, hcre zarnda bulunan o alclar da, hcre ii kanallarda informasyon tayan
o sinyal moleklleri de gene hcrenin kendine zg gen alm faaliyetiyle retilmektedir. Bu
adan baknca, btn o alclar, ya da sinyal moleklleri, belirli bir bilginin belirli bir
fonksiyonla birlikte maddi bir gereklik olarak ortaya kmasdr. Her hcre kendi
fonksiyonunu grenerek farkllar ve varolur. Bir hcre iin varolmak belirli bir fonksiyonu
gerekletirecek bilgileri reterek gereklemektir.
BAZI MOLEKLLER BR ANAHTAR, BAZILARI DA NTEGRATR ROL OYNARLAR
Baz hcre ii sinyal moleklleri bir anahtar rol oynarlar. Bunlar normal durumda pasif
haldedirler. Bir mesaj yklendikleri zaman ise aktif hale geerler. Bu durum baka bir sre
onlar tekrar normal hallerine dndrene kadar devam eder. Burada, aktif hale gelme (ama)
kadar tekrar pasif hale gelme(kapatma) da nemlidir. nk, yeni bir srecin balayabilmesi
iin bir ncekinin sona erdirilmesi gerekir. Bu molekler ap-kapama ileminde belirleyici
olan mesaj tayan proteinlerin fosfat tayp tamadklardr. nk, bir proteinin aktif olup
olmadgn belirleyen budur.
Baz sinyal moleklleri de dardan gelen sinyalleri integre ederek bunlar tek bir sinyal haline
dntrme roln oynarlar. Bunlar bir bilgisayarn processoruna benzerler. Gelen
sinyallerden belirli bir kt oluturmakta uzmanlamlardr [6].
NTEGRASYON SORUNUEMBRYONAL NFORMASYON LEME MEKANZMASI
u ana kadar yaplan aklamalardan da anlalacag gibi, ok hcreli bir sistemde
integrasyon sorunu bir baglant-iliki sorunu oldugu kadar, aslnda bir birlikte varolu, birlikte
grenerek gelime sorunudur da. Burada alt izilmesi gereken nokta, bu birlikte varolutan
neyin anlalmas gerektigidir. Eger olay mekanik olarak aklamaya kalkarsak, "birliktelik,
herbiri nceden, biribirinden bagmsz olarak varolan agentlerin- yani hcre ya da hcre
gruplarnn, znde biribirlerinden bagmsz olan faaliyetlerinin biraraya getirilip toplanmas
anlamna gelir. Yani, biribirinden bagmsz olarak faaliyette bulunan agentler-hcreler
arasnda sonradan belirli ilikilerin, baglantlarn oluturulmas demektir bu. kincisi ise,
yukarda paragrafn banda dile getirdigimiz anlaytr, yani birlikte varolma, birlikte
grenerek gelierek bir btn oluturma anlaydr.
Btn bunlarn ne anlama geldigini daha iyi kavrayabilmek iin konuyu biraz aalm. rnegin,
"ayn sistemin elementleri olarak faaliyet gsteren agentlerin bu faaliyetlerinin birletirilmesi-
integre edilmesi ne anlama geliyor?
nce, bir fabrikann iinde, onun bir paras olarak faaliyet gsteren bir blm-bir alt sistemi
dnelim. Bu durumda, bu blmde alan iilerin faaliyetleri arasnda belirli bir
koordinasyonun-integrasyonun olumas ne anlama gelmektedir? Belirli bir sistemde-veya bir
alt sistemde yer alan elementlerin ayn fonksiyona sahip olmalar, bunlarn, srece kendileri
birey katmadan, tpk bir robot gibi, ayn hareketlerle, ayn ii yapyor olmalar anlamna
gelmez! Eger byle olsayd, o zaman yaplan toplam i, mekanik bir ekilde, bir iinin
yaptg ile ii saysnn arpmna eit olurdu! Kendi kendini reten canl bir sistemde,
49
elementler dardan aldklar madde-enerjiyi-informasyonu ilerken otonom-bagmsz
agentlerdir, ama onlarn bu bagmszlgn karlkl bagmllk ilikisi iinde kavrayabilmek
gerekiyor. Her agent belirli bir girdiyi ileyerek belirli bir kty retirken bunu bagmsz bir
unsur olarak yapmaktadr, ama birinin girdisinin digerinin kts oldugu bir agda bu
bagmszlk da ancak karlkl bagmlgn sonucunda gerekleebiliyor. rnegin, ben bir
zamanlar tramvay reten vagon fabrikasnn kap blmnde ii olarak almtm. Aag
yukar 30 kii kadardk bu blmde. Bu otuz kiinin bir ksm kaplarn preste yaplmas iiyle,
bir ksm plastikten (kunststoff) yaplan bu kap paralarnn zmparalanarak dzenlenme-
siyle, bir ksm boyanmasyla, bir diger ksm da, benim gibi, kaplarn montajyla
ugrayorduk. Yani, kap blmndeki iiler olarak hepimiz mekanik bir ekilde ayn ii
yapan robotlar gibi almyorduk. Orkestral bir faaliyetti yrttgmz. Grnte bizim
faaliyetlerimizi koordine eden ve aradaki ilikileri saglayan bir ustaba, onun da stnde
blm efi vard. Ama esas koordinasyonu, ya da integrasyonu saglayan ey, bizim ayn
rnn paralarn yapyor olmamzd. Ayn durum sistemin btn iin de byleydi. Yani,
eitli alt sistemleriyle btn bir vagon fabrikasn birarada tutan, btn bu alt sistemler
arasndaki koordinasyonu saglayan, her alt sistemin ayn rne ynelik olarak faaliyette
bulunuyor olmasyd.
Bu konu (yani birlikte varolu, bir btn oluturarak birlikte gerekleme konusu) gndeme
gelince, olay aklamak iin en sevdigim rnek, degiik enstrmanlarla ayn mzigin
alndg bir orkestra rnegidir. Burada, orkestra elemanlarn birarada tutan, bunlar
arasndaki koordinasyonu saglayan esas faktr, bunlarn farkl enstrmanlarla ayn besteyi
alyor olmalardr. Baz durumlarda orkestray ynetmek zere araya bir "orkestra efinin
girmesi bu geregi degitirmez. rnegin, "oda orkestrasnda koordinasyon, arada ynetici
bir ef olmadan saglanr. Orkestra elemanlar biribirlerine bakarak saglarlar bu koordinas-
yonu.
Orkestra elemanlarnn yaptg iin znn, sistemin reaksiyon modelinin (Aktivittsmuster),
gene sisteme ait motor unsurlar tarafndan gerekletirilmesi oldugunu unutmadan, bir an
iin, orkestra rnegiyle bir grup hcrenin ortaklaa yrttg faaliyetleri karlatralm ve
dardan sisteme bir molekl (madde-enerji-informasyon) alndg zaman ne oluyor, sistem
orkestral bir faaliyetle bu rn nasl iliyor onu dnelim: Kolaylk olsun diye de, belirli bir
informasyon tayan bu molekln daha nceden tannan-bilinen bir molekl oldugunu kabul
edelim:
Tek bir hcre sz konusu oldugu zaman dardan gelen byle bir molekln sistemin iinde
nasl ilendigini biliyoruz, bunu daha nce grdk. Molekl alnr alnmaz, bu daha nceden
bilinen-tannan bir molekl oldugu iin, hcre hafzasnda ona ilikin bilgileri temsil eden RP
aktif hale gelerek genlere gidecek, oradan gerekli bilgileri karacak, sonra da bunlara uygun
proteinler retilerek ham maddenin ilenilmesi gerekletirilecektir. Ama biz u an, tek bir
hcrenin degil de, hcre blnmesi yoluyla olumu ok saydaki hcreden meydana gelen
bir sistemin (embriyonun) davrann merak ediyoruz. Yani, sisteme herhangi bir ekilde bir
madde-enerji-informasyon alndg zaman onun ne yapacagn (ayn ii nasl yapacagn)
merak ediyoruz. Bu durumda (farkllamadan dolay) artk sistemin iinde yer alan hcrelerin
gen alm faaliyetleri farkldr. Her hcre, gelen hammaddenin ilenilmesi srecinin ancak
belirli bir ksmn yerine getirebilir. blmnn anlam da budur zaten. Aradaki
koordinasyon ise haberlemeyi saglayan sinyal moleklleri araclgyla gerekletirilecektir.
Nerede neye ihtiya duyuldugu, dardan ham madde olarak ne zaman-neyin-ne miktarda
alnmas gerektigi, hangi hcrenin ne kadar rezervinin bulundugu, retim miktar, farkl
hcrelerde retilen paralarn biraraya getirilmesi ilemi, btn bunlarn hepsi, aradaki
haberlemeyi saglayan sinyal ve transport moleklleri-proteinleri araclgyla gerekletirilir.
Ve yle olur ki, bu ileyi, bu birlikte yaam-varolu ortam, biribirine bakarak, biribirinden
haberdar olup grenerek ortak yaamn gereklerini yerine getirme mekanizmas, pratikte,
sanki ortak bir merkez varm da herey oradan ynetiliyormu grnmne neden olur.
Evet, iblm ve birlikte yaamn koordinasyonu sreci belirli bir merkezin olumasn da
beraberinde getirmektedir, bu dogrudur. Ama bu "merkez, yle bir orkestra efi gibi objektif
50
maddi bir gereklige denk den bir merkez degildir! Daha ok, bir oda orkestrasnn ynetim
merkezine benzeyen bir instanzdr. Ayn amaca hizmet eden elementlerin-hcrelerin
biribirlerine bakarak yarattklar ortaklaa faaliyetlerinin sonucunda ortaya kan potansiyel bir
gerekliktir. Giderekten sistemin ortak hafzas olarak ilemeye balayan bu merkez,
farkllamann daha ileriki aamalarnda beyinin olumasyla birlikte "varlgn bir st
dzeyde srdrmeye devam edecektir. Ama bu durumda bile, hibir zaman, yle merkez
diye, maddi bir gereklikle temsil edilen bir varlkla karlamayz . nk, benlik (self)
tarafndan temsil edilen organizmal merkez, maddi bir gereklige denk dmeyen sfr
noktasnda kendini ifade eder. Ki bu da, btn alt sistemlerin faaliyetlerinin
sperpozisyonuyla gerekleen izafi bir oluumdur.
Embriyonal gelime aamasnda, evreden gelen ham maddelerin-informasyonlarn
ilenilmesi srecinde, kimin ne yapacagnn belirlenmeye baladg, hcrelerin gen alm
faaliyetlerinin koordine oldugu ortak bir bilgi-hafza sistemi olarak ortaya kmaya balayan
RP sistemi, birlikte yaam sreci iinde, yeni durumlar karsnda yeni eyler grenildike,
grenilen bu yeni bilgilerin muhafaza edildigi kollektif bir hafza olarak gelimeye balar.
Hcreler, dogutan sahip olduklar farkl olma potansiyellerini pratik iinde gerekleti-
rirlerken, karlkl ilikileri iinde, aralarndaki grev blmn de grenerek gelitirmi
olurlar. Sistemin bir btn olarak ileyiini temsil eden merkezi-ortak bilgi temeli, bu sre
iinde ortaya kar ve her aamada srecin nihai hedefini temsil eder.
Herey, bir fabrikada retim srecinin rgtleniinde oldugu gibidir aslnda! Bu durumda da
gene, eger ortada rnn btnne ilikin bir plan, bir byk resim olmasayd, alt sistemler
hangi puzzelin paralarn ileyip reteceklerdi? Hangi biimde olursa olsun bir sistemin
iinde, dardan gelen informasyonu bir btn olarak temsil eden, onu tanyarak onun
hakknda karar verecek olan, o sistemin merkezi bilgi temelini (Wissensbasis) temsil eden
bir instanz olmadan, gelen informasyonun ieriye alnarak ilenmesi mmkn degildir.
EMBRYONAL KMLKSELF
Daha nce, tek bir hcreye ynelik aklamalarda, hcre zarnda bulunan alclarn
fonksiyonunu anlatrken, onlar antik bir kentin kapsndaki kapclara benzetmitik. Birok
hcreden oluan bir sistem sz konusu oldugu zaman da geerlidir btn bunlar. nk
hcrelerin duvarlar ve giri kaplarndaki kapclar gene yerlerinde durmaktadr. Ancak bu
kez bir de, sistemi bir btn olarak kucaklayan ortak bir snr sz konusudur. Bu nedenle,
sistemin bu ortak d snrlarnda bulunan kapclarn elindeki bilgilerle, bu bilgileri muhafaza
eden hafza sisteminin de, artk her biri tek tek kendi hcre duvarlarnn iinde farkllam,
ayr gen alm zelligine sahip hcrelerin elindeki bilgilerden-hafza sistemlerinden farkl
olmas gerekir. yle olmaldr ki, sistemin btnne ilikin toplam bilgiyi temsil eden hafza
sistemiyle (RP sistemiyle), paralardaki bilgiyi temsil eden RP sistemleri arasnda puzzelin
paralaryla byk tablo arasnda oldugu gibi tam bir uyum-iliki sz konusu olmaldr. Btn
bunlar ne anlama geliyor, toparlayalm:
1-Bir ok hcreden oluan bir sistemin, ortak bilgi temelini temsil eden merkezi bir RP
sistemine sahip olmas gerekir.
2-Bu RP sistemi, dardan gelen obje-informasyon ilenirken alt sistemler tarafndan
retilen ve onlarn faaliyetlerini temsil eden RP lerin bir kopyalarnn merkeze yollanmasyla
olumaldr. Sistemin merkezi bilgi temelini (Wissensbasis) temsil eden RP sistemi, bu
ekilde, alt sistemleri temsil eden RP lerin integrasyonuyla ortaya kar.
Btn bunlar ok nemli sonulardr. Bu sonular nasl m ortaya kyor, yle bir
dnnz: Eger btn, paralarn mekanik bir toplam degilse, onun, paralardan ayr bir
varlg-kimligi sz konusuysa, onun bu kimligini temsil eden kendine zg bir bilgi temelinin
bulunmas da kanlmazdr. Evet, koordinasyon ve integrasyon elementler arasndaki
haberleme yoluyla kendiliginden saglanyor, orkestra, banda bir orkestra efine ihtiya
duymadan alyor, bunlar dogrudur; ama, btn bunlar, dardan gelen informasyonun
51
ilenilmesi ve btn alt sistemler tarafndan uygulamaya konulacak merkezi bir reaksiyon
modelinin oluturulmas srecinde merkezi bir varolu instanznn ortaya kna engel
degildir. ok hcreli embriyonal bir sistemde byle bir zemin, ancak az nce bahsettigimiz
ekilde oluan merkezi bir RP sistemi olabilir.
Para ve btn arasndaki ilikiler, sistemin bir btn olarak ileyii, bu aamada da, aslnda
daha sonra ortaya kan sistemde beyinle organlar arasndaki ilikilere benziyor. Sistemin
merkezi varlgnn temsilcisi olarak gelien beyin de, bir anlamda, btn organlarn temsil
edildikleri bir instanzdr. Burada da i organlarmzdan duyu organlarmza, motor sisteme
kadar btn alt sistemlerin temsil edildikleri merkezler vardr. Organizmann bir tr haritas
vardr yani. Ama bunun yan sra beyinde bir de, nbeyin, alma bellegi,
"assoziationscortex ler gibi (bunlar daha ileri derecede ilemlerin yapldg integrasyon
blgeleridir), sistemin bir btn olarak ileyiini dzenleyen-kontrol eden, alt sistemlerden
gelen raporlarn integre edildigi merkezler de vardr. Evet, btn oluturan paralardr, ama
bu, btnn paralarn matematiksel bir toplam oldugu anlamna gelmez. Her btn,
paralarn yan sra, birlikte faaliyetin organizasyonundan dogan merkezi bir varolu
instanzna da sahip olur. Altn izmek istedigimiz nokta budur [4].
Farkllaan hcrelerin kiilikleri onlarn iinde aktif halde bulunan RP sistemleri tarafndan
temsil edildigine gre, embriyonun iinde, btnsel olarak embriyonal kimligi belirleyen,
btn elementlerin faaliyetlerinin koordine oldugu bir sistem merkezinin de olumas
gerekir? Eger byle olmasayd, daha sonra fetal aamaya geerken olumaya balayan
merkezi sinir sistemi hangi zemin zerinde geliecekti? Madem ki yeni, bir btn olarak,
eskinin iinde, onun bilgi temeli zerinde geliiyor, embriyonal aamadan fetal aamaya
geilirken, bu yeni aamada bir btn olarak organizmay temsil edecek olan merkezi sinir
sisteminin de, eskiyi-varolan temsil eden platformdan-zeminden yola karak gelimesi
gerekir.
Bazlar, "embriyonun da bir kimligi var mdr diye tartyor! Bazlar da, "balangta byle
bir ey yoktur dedikten sonra, bunun kimligin-self ne zaman, gelimenin hangi aamasnda
ortaya ktgn tartyorlar! "Benligin, beyin ve sinir sisteminin, organlarn olumasndan
sonra m, yani, embriyonun fets haline gelmesinden sonra m, yoksa dogumdan sonra m
ortaya ktg tartmas yaplyor! te tam bu noktada u soruyu sormak gerekir: Benlik-self
nedir? Kendi kendini reterek varolan sistemler diye tanmladgmz canllarn bu varolu
instanzlarnn z nedir? Bir benlige-kimlige-self sahip olmak iin ill ki "bilinlimi olmak
gerekir? Bir antibiyotige kar hayatta kalma sava veren bir bakteri (tek bir hcre) btn
bunlar "bilinli olarak m yapyor? ine girdigi kimyasal ortamdan kamak iin genlerini
harekete geirerek bu ii gerekletirecek transport molekllerini reten bir hcre bu ii
"bilinli olarak m yapyor? Ormanda gezerken zerine basmakta oldugunuz bir ylana
basmamak iin kenara srarken siz bu ii bilinli olarak m yapyorsunuz?
Benlik-self dedigimiz varolu instanznn zn evreden gelen etkilerin bozdugu dengeyi
tekrar kurmak iin oluturulan reaksiyonlar oluturur. Her durumda, dardan gelen ve
sistemin iine alnan informasyon evreyle sistem arasnda kurulu olan dengeyi bozan bir
etken roln oynar. Bu nedenle, var olma ve yaam devam ettirme sava, bozulan dengeyi
tekrar kurmak iin ne yapmak gerektigini belirleme, bunu belirledikten sonra da, motor sistem
araclgyla bunu gerekli davranlar-reaksiyonlar haline dntrerek gerekletirme
yetenegidir.
Evet, bozulan dengeyi tekrar kurabilmek iin dardan gelen etkiye kar bir tepki
oluturabilmek gerekiyor. Bunun nasl bir tepki olacagn ise, gelen informasyonun daha
nceden sahip olunan bilgiyle ilenmesi, yani incelenmesi belirliyor. lenmek, incelenmek
deyince bu iin bilinli bir aba oldugu falan dnlmesin sakn! Kendi kendini reterek
varolan btn canllarn bu ortak zelligi, evrim srecinin ancak belirli bir aamasnda
"bilinli bir faaliyet haline geliyor. Bunun dnda o, yaam savan srdrmeye yarayan,
bozulan dengeyi yeniden kurmaya yarayan tamamen otomatik bir abadr. Ama, ister
52
"bilinli, ister "bilinsiz olsun, iin z ayndr. nformasyonu almak, sahip oldugun bilgiyle
onu incelemek-ilemek ve etkiye kar bir tepki-reaksiyon modeli oluturabilmek. Sonra da,
oluturulan bu reaksiyon modelini kendi motor sistemin-elin, ayagn-organlarn araclgyla
gerekletirmek. Btn bunlar yapabildigin iin ve yapabildigin oranda canl oluyorsun.
Sana belirli bir kimlik-benlik kazandran da bu abalar oluyor. te, "sen-"ben diye ifade
ettigimiz varolu instanznn z budur. Orkestral bir faaliyet olarak gereleen btn bu
abalarn sperpozisyonudur benlik.
"Embriyonun da bir kimligi var mdr diye tartlyor demitik. u sorulara cevap verelim:
1-Bir hcreler toplulugu olan embriyo da bir sistem midir? Elbette, bu ak!..
2-Bu sistem kendi kendisini retmekte midir? Yoksa, fabrikada iiler tarafndan retilen bir
araba gibi onu da baka birisi mi, rnegin annesi mi retmektedir! Bu da ak; bir
embriyonun, hibir zaman, bir araba gibi pasif bir ekilde retilmedigini tartmaya gerek
yok sanrm! te, benlik-self dedigimiz instanz, bir embriyonun fabrikada retilen bir
arabadan farkl olmasndan, onun, evreden gelen etkilere kar reaksiyon vererek kendi
kendisini reten canl bir varlk olmasndan kaynaklanan bir oluumdur. nk, "kendin
olarak varolmadan, olmayan bir eyin kendini yeniden retilmesi de mmkn degildir!
Gelelim benlik-kimlik-self olaynn "balangta olmadg, bunun "sonradan, "organlar-sinir
sistemi olutuktan sonra, veya "dogumdan sonra ortaya ktg grne:
nsanlar eskiden madde ve ruhun iki ayr ey olduguna inanrlard! Hatta yle ki, ldkten
sonra bu ruhun maddi varlgmzdan ayrlarak uup gidecegini falan dnrlerdi!
25
"Embriyo
henz daha bir hcreler ygndr, onun daha henz bir kimligi-benligi yoktur gryle,
madde-ruh ikiligine dayanan bu dalist dnya gr arasnda ne fark var? nce kimligi-ruhu
olmayan bir madde ygn olarak varoluyor embriyo, sonra da bu maddi varlgn iine "ruh
gibi nerden geldigi belli olmayan bir "benlik giriyor. Neden giriyor, nasl giriyor bunlar belli
degil, "giriyor ite! Btn bunlar sama, zerinde bile durmaya degmeyecek dncelerdir.
Braknz embriyoyu bir yana, daha nce tek bir hcre olarak zigotu incelerken grdgmz
gibi, onun bile bir benligi-self vardr. Ana karnna dlen o ilk andan ldgmz ana kadar
geen btn bir yaam sreci de, bu nedenle, bir grenerek kendi kendini retme srecidir.
NEDEN KEND KENDN RETMEK RENMEKTR
Evet, kendi kendini retmek grenmektir. Btn canllar grenerek kendi kendilerini retirler
ve gelierek varolurlar. Hani grenmek yle, "canm u an hibir ey grenmek istemiyor
diye bir yana braklacak birey degildir! grenmek vardr, grenmek vardr! Okulda, ya da
kitaplardan okuyarak, hazr, daha nce bakalar tarafndan retilmi bilgileri alarak da
grenilir, hi farknda olmadan yolda yrrken de, konuurken de, yemek yerken de.. Yani ne
yapsanz, ya da hibir ey yapmasanz bile grenirsiniz! Hi bir ey yapmadan oturursanz,
en azndan byle oturmayla karnnzn doymayacagn grenirsiniz, yaam devam ettirme
mcadelesinde ayakta kalmak iin almak zorunda oldugunuzu grenirsiniz! Yolda
yrrken, ayagnz saga sola arpmamay, yani yrmeyi grenirsiniz. Hava yagmurluysa
yannza emsiye almanz gerektigini grenirsiniz. grenirsiniz de grenirsiniz, sonu
olmayan bir sretir grenme sreci. Yaamak, grenerek bir durumdan baka bir duruma
gemektir; sonuca giden yolda, bu ekilde, merdivenin basamaklarn birer birer karak
ilerlemektir.
Peki yle dnemez miyiz: Hayat devam ettirmek iin gerekli bilgileri grendikten sonra,
geimimiz iin de belirli bir gelirimiz varsa, artk grenmeye gerek yoktur diyemez miyiz!
Hayr diyemeyiz! nk yaamak, varolmak srekli durum degitirmek demektir. Hibir
zaman, "belirli bir ana ilikin olarak, mutlak anlamda "denge durumu diye birey yoktur!
25
Byle, "inanrlard, "dnrlerdi diyebilmek ne gzel degil mi! Sanki btn bunlar tarih ncesinde
kalm eyler gibi!
53
Denge tamamen izafi bir kavramdr. ki durum arasndaki etkinlikle-gei sreciyle birlikte bir
anlama sahip olur. Hibir zaman, belirli bir kuantum seviyesinde bulunan bir elektronun
objektif varlgndan bahsedilemez[3]. Bu, tamamen potansiyel bir gerekliktir. Elektronun
belirli bir andaki varlgndan bahsettiginiz anda ise, o ana ilikin denge durumu, yani
elektronun iinde bulundugu kuantum seviyesi degimektedir. nk o an siz lme
aletinizle bir lme fotonunu gndererek o elektronu etkiliyorsunuz demektir. Etkiliyorsunuz,
yani onu degitiriyorsunuz. Bilmek de byle gerekleir, yani etkileyip degitirerek bilirsiniz.
Bu durumda, bildiginiz "gerek sizin dnzdaki objektif gerek degildir, etkileyerek,
degitirerek yarattgnz, ya da varoluuna katkda bulundugunuz gerektir.
Bir elektron, belirli bir kuantum seviyesinde, kendine zg bir konfigrasyon uzaynda,
zamana bagl olmadan potansiyel bir gereklik olarak var olabilir. Ama ayn durum canl
varlklar iin sz konusu degildir! Ancak derin uyku-koma ya da narkozlu haldeyken, benlik-
self olumadg iin (o da snrl bir ekilde) bu hale yaklarsnz. Yani ancak bu durumda
iken belirli bir dengeden bahsedilebilir. Bunun dnda, btn canl varlklarn varolu instanz
olan benlikleri, her ann iindeki degiimle birlikte, evreden gelen etkilere kar reaksiyon
oluturulurken gerekleir. Yani her an yeniden yaratlan izafi bir temsil instanzdr benlik.
Temsil edilen ey ise, bir sistem olarak, sz konusu olan o canldr, onun organizmasdr.
Organizma, birok alt sistemin birarada almasyla oluan bir btndr dedik. Btne
ilikin fonksiyon olarak benlik-self de bu nedenle btn bu alt sistemlerin fonksiyonlarn
toplam-sperpozisyonu oluyor. Aynen o orkestradaki gibi yani. Btn enstrmanlar
kendilerince alyorlar. Btn bu ses dalgalarnn sperpozisyonu da alnan o mzigi temsil
ediyor ve diyorsunuz ki Beethoven'in 9. Senfonisi alnyor.. Bunun dnda iimizde oturan
bir "ben yok ayrca!
Peki, benligin kendini yeniden retmesi ne oluyor, organizma her an yeni bir mzik mi
besteliyor? Evet, aynen byle! nk her an yeni informasyonlar geliyor evreden ve
mevcut denge srekli bozuluyor, yeni bir denge kurma abas olarak da, yaayarak her an
yeni bir mzigi besteliyoruz, orkestramz alsn diye! alsn ki varolalm, varlgmz
srdrebilelim! O halde, madem ki her an bir durum degiikligidir hayat, bir durumdan baka
bir duruma geitir, ve durum degiikligi de ancak, dardan gelen informasyon her ann
iinde sahip oldugumuz bilgiyle ilenirken gerekleiyor, bu durumda, sahip oldugumuz bilgi
de her an degiiyor demektir. Baka trls mmkn degildir. Farknda olalm olmayalm bu
byledir, her an greniyoruz ve degiiyoruz. nk, ortaya kan her durum belirli bir bilginin
maddi bir gereklik olarak ortaya kdr. Bir durum degiikliginin sz konusu olabilmesi iin
de, her an, bilgi hazinemize yeni bir bilginin daha ekleniyor olmas gerekir. Yaamak, durum
degitirmek, bunu yaparken de grenmek demektir.
EMBRYONAL DAVRANI NEDR
Bu almann daha ileriki blmlerinde, organizmann nronal dzeyde temsilinin nasl
gerekletigini ele alrken, kimlik-benlik dedigimiz varolu instanznn da, bu temsille birlikte,
evreden gelen etkilere kar organizmann gsterecegi nronal reaksiyon modeli olarak
nasl ortaya ktgn btn ayrntlaryla grecegiz. Ancak imdi, tam bu noktada, yani
temsil-benlik sorununu embriyonal aamadaki haliyle ele alrken, konuya aklk getirebilmek
iin, gelime srecinin bu iki basamagn informasyon ileme mekanizmas asndan kar-
latrmak istiyoruz.
Organizmay bir btn olarak bir AB sistemi eklinde dnrsek, buradaki A beyindir. B de
tabi beynin dnda kalan btn diger organlar oluyor. Sistemin genel yaps byle. Ayn yap
organizmann btn diger alt sistemleri iin de geerlidir. Yani, her alt sistem de kendi iinde
gene bir AB sistemi olarak rgtldr. Midemiz, cigerimiz, kalbimiz, yani btn i
organlarmz gibi, elimiz, kolumuz, bacaklarmz vb. da hep birer AB sistemi olarak
rgtlenmilerdir. rnegin elimizi dnelim. Bir AB sistemi olarak dndgmz zaman
54
elimiz, beynimizde elimizi temsil eden ksmla (A) bir organ olarak elimiz (B) arasnda
gerekleen bir alt sistemdir. Ayn ekilde, beyinde, btn diger organlarmzn da temsil
edildikleri birer nronal blge vardr. Dardan-evreden gelen madde-enerji ve
informasyonlarn ilenmesi srecinde, bir yandan btn bu alt sistemler otonom birer sistem
olarak alarak, her biri kendi apnda iin bir ucundan tutmaya ugrarlarken, diger yandan
da, btn bu alt sistemlerin almalar arasnda kurulan koordinasyonla sistem bir btn
olarak da alm olur. Beyinde, organlar temsil eden nronal aglar arasnda oluan ilikiler
sonucunda, btn bu aglar-temsil odaklar- tek bir ag (A) eklinde rgtlenerek almaya
balarlarken, organlarmz da faaliyetlerini biribirlerine uydururlar (B), ortaya tek bir sistem
gibi alan organizma kar. imdi, bu sistemin iinden bir alt sistemi, rnegin elimizi ekip
karalm ve daha ayrntl olarak onun nasl altgn grelim.
u an, masada yanmda duran su bardagna uzanp, onu elimle tutarak kaldrp iindeki suyu
iiyorum. Fazla uzatmadan, sadece bu ie, elimle bardag tutarak kaldrmama ve suyu
imeme odaklanalm. Su ime istegi-motivasyonu vcuttaki su orannn dmesiyle ilgilidir.
Bu durum beyindeki bu iten sorumlu merkeze (Hipotalamus'ta Nucleus supraopticus)
bildirilince, buras hemen aktif hale gelir ve bir aksiyonpotansiyeli (reaksiyon modeli)
oluturarak durumu beyindeki diger merkezlere bildirir. Eger su yanmda, ya da bilinen bir
yerde duruyorsa, yani su imek iin uzun boylu bilisel bir faaliyete gerek yoksa, su
ihtiyacna ilikin reaksiyon, otomatik bir ekilde, bilin d olarak, beyinde elimin bagl oldugu
merkeze bildirilir, buray aktif hale getirir, buradan kan aksiyonpotansiyeli, yani elimin nasl
hareket edecegine dair motor sistem direktifi de elektriksel bir mesaj olarak gider elimdeki
kaslar aktif hale getirir, elimle bardag tutar suyu ierim.
Benzer bir eylemi tek bir hcre nasl yapyordu? erdeki su oran dnce bu durum sinyal
moleklleri-proteinler- araclgyla hcre zarndaki alclara bildiriliyor, onlar da aktif hale
gelerek ieriye su alyorlard. Eger hcre iinde alnan suyu ilemek iin yeteri kadar protein
yoksa, bu durum da hemen hcre hafzasndaki bu iten sorumlu RP'e bildiriliyor, o da aktif
hale gelerek gidip genlere yapyor, bu ekilde gerekli proteinler retiliyordu. Bu iin
hcrenin iinde hangi ksmlarda, nasl yapldgna falan girmiyoruz.
Peki ayn ii ok hcreli bir sistem olarak bir embriyo nasl yapyor? Hcre farkllamas
srecine bagl olarak embriyonal sistem iinde bir grev blmnn olutugunu sylemitik.
Bunun anlam udur: Belirli hcreler belirli ileri yapacak ekilde uzmanlaarak, belirli gen
alm faaliyetlerine sahip olurlar. Bu hcreler arasndaki ilikilerin nasl kuruldugunu da
grdk. Bu iler iin zel olarak retilen sinyal moleklleri vard. Bu durumda, su ihtiyac
ortaya ktg zaman, olay motor sistem olarak sistemin bu ile uzmanlaan hcreler grubuna
bildirilir, bunlar da aktif hale gelirler ve problem zlr.
Altn izmek istedigimiz nokta udur: ster tek bir hcre halindeyken olsun, ister embriyonal
aamadayken, ya da sinir sistemi olutuktan sonra, organizmal varlgn temsili instanz olarak
benligin-self ortaya k mekanizmas hep ayndr. evreden gelen etkilere kar bir
reaksiyon modelinin oluturulmasdr bu iin z. Sonra da bu davran modeli, sistemin
iinde bulundugu o aamada motor ksm neyse ona iletiliyor ve reaksiyon gerekletiriliyor.
Tek bir hcrede bu ii proteinler yaparken, gelimi bir organizmada da organlar yerine
getiriyorlar. Peki ya embriyoda, embriyo nasl gerekletiriyor hazrlanan reaksiyon
modellerini? nk bu artk yle tek bir hcre degil, te yandan, organlar da henz daha
yeterince gelimi degiller. Ortada sadece belirli fonksiyonlarn gerekletirilmesinde
uzmanlamaya balayan belirli hcre gruplar var. Bu durumda, embriyonal davran deyince
bundan ne anlamak gerekecektir?
"Embriyonal davranlar, allageldigi gibi, organlarn sahip oldugu fonksiyonlar eklinde
gereklemezler. Vcudun, bir fonksiyonu gerekletirmek iin aldg biimlerle gerekle-
irler (formen-gestalten). Biim-ekil ve fonksiyonun canl dogada daima uyum iinde oldu-
gunu ve bunlarn birarada olutuklarn grrz. Bunlar arasndaki iliki ok skdr, bunlar
biribirlerini belirlerler. Hangisinin nce hangisinin sonra geldigini sylemek ok zordur. Biim-
55
ekil fonksiyonu belirlerken, biimi-ekli belirleyen de fonksiyondur aslnda. Embriyo ise
grnen eklini-biimini srekli metamorfoza ugratarak degitirir. Burada eklin degimesi
hareketin-davrann zel bir biimidir. Bir su bardagn tutan insan, koluyla bir hareketi
uygular. El burada anatomik-fizyolojik bir aratr, bir biimdir-formdur ve bu bir bardag tutma
fonksiyonunu gerekletirmektedir. Drt ya da be haftalk bir embriyo ise, anatomik olarak
henz daha bu ekilde bir kola sahip degildir. Ancak onda embriyonal gelime sreci
boyunca bir kolun nasl gelitigini gzleyebiliriz. Gelien kol, bir organn byme hareketi
eklinde kendini gsterir. Bu srecin sonucu ise bir yap olarak bir kolun olumasdr. yle bir
ekil ki, bir bardag tutmak iin ideal bir formdur bu artk. Bu kolun nasl olutugunun ekli, bu
yapnn eklini ve fonksiyonunu da belirler. Ayn sreci btn diger organlarn oluumunda da
izleyebiliriz. rnegin, bacak da, daha ok uzatma ve gerilme hareketleriyle birlikte oluur.
Buradan kan sonu udur: Embriyo biimlerle (formen) bir fonksiyonu yerine getirir.
Gelimi bir organizmada ekil ve fonksiyon biribirlerinden ayrlm gibi grnrken,
embriyoda bunlar henz daha bir btndr. Embriyo byyerek bir fonksiyonu yerine getirir
ve bu ekilde eklini-biimini degitirir. Bu da bir harekettir, davrantr. Bu nedenle diyebiliriz
ki, embriyo kendini byme ve vcut hareketleriyle ifade eder. Bu, embriyonun byme
davran iinde oldugu anlamna gelir.
Form ve fonksiyonun (rnegin bir kolun) biribiriyle uyum iinde oldugu geregi, tutma aleti
olarak kolun bu fonksiyonunun embriyonal gelime boyunca grenildigi (ben) anlamna
gelir. Embriyo vcut fonksiyonlarn, fizyolojik fonksiyonlar ve bununla birlikte psiik
fonksiyonlar byme hareketleri (gebrde) eklinde gerekletirerek daha sonra geliecek
olan organlara ait fonksiyonlar nceden pratik yaparak (ben) grenmi olur[8,9].
Harika! Embriyonal gelime srecini ve bu srecin iinde gerekleen embriyonal varlg
bundan daha iyi anlatmak mmkn olamazd! Yukarda sylenilenlerden kan sonu udur:
Embriyo grenerek geliiyor, varoluyor. Yani, embriyonal gelime sreci bir grenme
srecidir. Neyi greniyor embriyo? evreyle etkileerek varolmay. Ama bu, daha nceden
varolan bir varlgn "grenmesi olay degildir! grenerek varoluyor ve geliiyor embriyo.
Embriyonun grenme sreci onun varolu sreciyle bir ve ayn eydir. Embriyonal davran
biimleri tamamen evreye kar gsterilecek reaksiyonlar grenme davranlardr.
Embriyonun benligi-self de bu reaksiyonlar oluturma abalardr. Yani embriyo hem
benligini (self) oluturmay greniyor, hem de bu arada pratik yaparak nasl davranmas
gerektigini. Ama btn bunlar onun iin bisiklete binmeyi grenmek gibi ikinci dereceden
faaliyetler degil! Embriyo, yaam devam ettirme mcadelesinde zorunlu olan eyleri
grenerek yerine getiriyor. Ve tabi zel olarak bu i iin hazrlanm kontroll bir evre iinde
yapyor btn bunlar. evreyle embriyonal varlk bir btn oluturuyorlar.
Hcre blnmesi ve farkllamayla birlikte ileriki aamalarda kolu oluturacak hcrelerin
biraraya geldig o ilk dnemi dnelim: Tek bir hcre halindeyken kolun yaptg ii hcre
iinde belirli proteinler yapyordu. lerde kolu oluturmak zere farkllaan hcre says
arttka, bu kez bu hcrelerin kendi aralarndaki haberleme ve koordinasyon da giderek
gelimeye balar. Ve yle olur ki, bu hcreler grubu kendi aralarnda koordine bir ekilde bir
i yaparlarken-alrlarken-, hem iin dogas geregi, hem de aradaki i blmnn sonucu
olarak, bunu belirli bir ekil-form alarak yapmaya balarlar. Bir sistem olarak kolun ve elin
eitli alt sistemlerini oluturacak olan hcreler, yapacaklar ie gre farkllatka, yaplan
ile olumakta olan organn aldg ekil de degimeye balar. Daha sonraki dnemlerde kol
haline gelecek olan hcreler toplulugunun embriyonal aamada iinde bulundugu
metamorfozun, fizyolojik degiikliklerin anlam budur. Ve yle olur ki, bu sre giderekten-
kendiliginden- yeni olumakta olan organn ilerdeki fonksiyonunu grenmesi sreci haline
gelir. Yani gelime, nce organlarn olumas ve sonra da onlarn fonksiyonlarnn
grenilmesi eklinde olmuyor! Eger yle olsayd, eger organizma da tpk bir araba gibi
tamamlanm bir rn olarak fabrikadan kana kadar henz daha belirli bir fonksiyonu
olmayan bir hcreler ygn olsayd, bu durumda organlar oluup da dogum gerekleene
kadar organizmay temsil eden bir benlik-self de olumazd. Bu durumda benlik-self, yapya
56
sonradan giren "ruh gibi birey olurdu herhalde! Fonksiyon da bu "ruhun ynettigi
makinenin marifetleri!..
GELME SREC ANKARA!DAN STANBUL!A GTMEYE BENZER
Embriyonal gelime srecinin her adm, yeninin, yani gelimekte olann, eskinin, yani
varolann iindeki oluum srecidir. Bu srecin belirli bir an'n esas alrsak, o an ileyen
mekanizma, belirli bir yol haritasn takip ederek bir hedefe dogru gitme srecinde, harita
zerinde bulunulan yerin zel koullar iinde evreden gelen informasyonlarn eldeki bilgiyle
ilenilerek yol alnmasndan ibarettir. Ayn i, haritaya uygun olarak, her basamagn zel
koullarna gre yeniden yapldka, daima, mevcut olann, varolann zerine yeni
basamaklar ilave edilmi, hedefe dogru giden yolda ilerlenilmi olunur.
Organizmann oluum srecini bir binann inaasyla, ya da bir yerden baka bir yere,
rnegin Ankara'dan stanbul'a gitmeyle karlatrarak konuya aklk getirmeye alalm:
nmzde bir Trkiye haritas var. Burada Ankara'y buluyoruz, sonra da stanbul'u. Sonra,
elimize bir kalem alarak Ankara'dan stanbul'a nasl gidilecegini kalemle harita zerinde
iaretliyoruz. Bu durumda, nmzdeki harita, Ankara'dan stanbul'a gitmek iin gerekli olan
bilgileri ieren bir plandr. Bulundugumuz yer belli. Hedef de belli. Bu hedefe ulamann
yollarn gsteren bir plan var ortada. Peki btn bunlar, Ankara'dan stanbul'a gitmek, yani
hedefe ulamak iin yeterli midir? Ankara'dan stanbul'a gitmek, harita zerindeki bilgilerin
her art altnda-tek ynl olarak, kaytsz artsz-otomatikman gereklemesi mi demektir?
Bir ev yaptrmak istiyorsunuz. Bu amala mimara gidip bir de plan yaptrmsnz. Plan
elinizde. Bu planda yaptrmak istediginiz eve ilikin btn bilgiler yer alyor. Yeterli midir
btn bunlar hedefe ulamak, yani istediginiz eve sahip olabilmek iin?
Ayn soruyu bu kez de yle soralm: Anne ve babann reme hcrelerinin birlemesiyle
oluan dllenmi bir yumurtay dnyoruz. Tek bir hcre bu. inde bir ekirdegi, bunun
iinde de, ilerde dogacak ocugun organizmasna ilikin bilgileri tayan DNA'lar bulunuyor.
Soru u: Sadece bu bilgilerle mi oluacaktr organizma, ya da sadece bu bilgilere bakarak
ilerde nasl bir ocugun ortaya kacagn nceden bilebilir miyiz? Ayn soruyu yle de
sorabilirdik: Organizma, DNA lardaki bilgi kalbnn ablom olarak kullanlmasyla oluan bir
rn mdr? Eger, Ankara'dan stanbul'a gitmek iin elimizdeki harita yeterlidir diye d-
nyorsanz, veya, mimarn izdigi plan bir evin inaas iin yeterlidir diyorsanz, o zaman bu
soruya da, "evet, hereyi belirleyen DNA'lardaki bilgilerdir, bir kere bu bilgilere sahip olursak,
ilerde dogacak olan ocuga ait btn bilgilere de sahip olmu oluruz diyeceksiniz!
2001 ylnda "Byk Genom Projesi'nin sonular aklanana kadar birok insan gerekten
byle dnyordu! DNA'larda yer alan "naa Plannn bilinmesinin insana ait hereyin
bilinmesi anlamna gelecegine inanlyordu! Ancak sonu tam bir hayal krklg oldu!
DNA'lardaki bilgiler, Ankara'dan stanbula gitmek iin gerekli olan yol haritasndaki bilgilerdi.
Bir binann inaas iin gerekli olan "naa Planndaki bilgilere benzerdi bunlar. Kendi iinde
belirli aamalardan oluan bir programd bu. Ama btn bunlar bir organizmann olumas
iin yeterli degildir. nk bir organizma, fabrikada bir arabann retilmesi gibi, kontrol
altndaki bir retim ortamnda-evre- sadece eldeki "naa Planna baklarak retilen bir
rn degildir. O, srekli degien bir evre iinde kendi kendini reten canl bir sistemdir. Yol
boyunca evreden gelen informasyonlar ileyerek grenen, grendike de kendi kendini
reten dinamik bir sistemdir.
Burada alt izilmesi gereken nokta udur: Binay yaptrmak isteyen, ya da Ankara'dan
stanbul'a giden instanz "sizsiniz. Mekanik-makroskobik, ne anlama geldigini gnlk
hayatmzdan aka bildigimiz srelerdir bunlar. Peki organizma sz konusu oldugu zaman
57
kimdir veya nedir bu instanz? Yani, yol alan kimdir, kim gelimektedir kendi kendini reterek?
"Siz misiniz? te, unutulmamas gereken en nemli nokta bu! O halde, daha iin banda
varsnz "siz! Zigot, sadece yle DNA'larda kodlanm bir yol haritasndan ibaret degildir! Bu
haritaya gre gelierek-kendi kendini reterek hayat yollarnda yol alan bir instanz da vardr
onun iinde. Evi inaa etmek istedigi iin mimara gidip gerekli plan izdiren, ya da
Ankara'dan stanbul'a gitme istegini temsil eden instanz gibi.
Alt izilmesi gereken ikinci nokta da udur: Bir hedefe ulamak iin sadece bir plana-yol
haritasna sahip olmak yeterli olmadgna gre, baka ne lazmdr? Bu hedefe nasl
ulalacagna, yani yol boyunca nasl ilerlenilecegine dair bilgiler. Peki nedir bunlar?
Arabaya bindiniz, Ankara'dan stanbul'a dogru yola kyorsunuz. Harita nnzde.
Gideceginiz yolu da iaretlemisiniz bu haritann stnde. Gaza basyorsunuz, arabanz yol
almaya balyor. Gaza basan,arabay aktif hale getiren, ve arabay kullanma bilgisine sahip
olan instanz olarak hedefe dogru yol almaya alyorsunuz. nnzde bir ocuk mu var
hemen frene basarsnz, ya da direksiyonu krarsnz. Radyodan iittiginize gre biraz sonra
yagmur balayabilirmi, dikkatli olmanz gerekiyor. Silecekleriniz de alyor mu acaba?
Veya ilerde, yolda tamirat oldugunu gsteren bir iaret grrsnz. Otuz kilometreden daha
hzl gitmenin yasak oldugu da yazldr bunun yannda. Bunun gibi, evreden gelebilecek
saysz informasyonla-etkiyle karlarsnz yol boyunca.. Btn bunlar dikkate almadan yol
almanz mmkn mdr? Hayr elbette ki! Yol boyunca katedeceginiz her kilometre mesafe,
dardan gelen informasyonlarn sahip oldugunuz bilgilerle ilenilmesinin sonucu olacaktr.
Bir binay ina ederken, bunu, elinizdeki mimarn izdigi "naa Planna gre yapyorsunuz
bu ak. Ama ayn binay deniz kumu kullanarak da ina edebilirsiniz, inaatlarda kullanlan
normal kumla da. Eger ucuza getirmek iin deniz kumu kullanmsanz, bir sre sonra
svalarn patr patr dkldgn grrsnz! Ya da kullandgnz demir, imento, bunlarn
hepsi ok nemlidir. stediginiz kadar gzel bir plana sahip olun, eger kullandgnz malzeme
ktyse, ortaya kan rn de ona gre olacaktr. Ya da yaptgnz bina eger depreme
dayankl olarak yaplmamsa, ilerde bir sarsnt oldugu zaman ilk yklan bina sizinki olur!
nk rn bir sentezdir. Balangta sahip oldugunuz bilgiyle, daha sonra yol boyunca
evreden gelen informasyonlarn etkilemesinin sonucudur.
Organizmann oluum sreciyle yukardaki sreler arasnda tek bir fark vardr. O da bunlarn
gnlk hayatmzda yer alan mekanik sreler olmasndan kaynaklanyor, yani fark esasa
ilikin degildir aslnda. Ankara'dan stanbul'a giderken sahip oldugunuz yol haritas, ya da
mimarn izdigi inaat plan daha iin banda nnzde durmaktadr. Yolu gidecek olan, ya
da binay yaptracak olan instanz olarak siz de yle, daha iin banda ortadasnz.
Organizmann oluum srecinde ise, yol haritas, ya da inaa plan ile, bu harita-plan
zerinde hedefe dogru yol alacak olan yolcu, her ann iinde birlikte retilerek varolurlar.
Yani nceden varolan bir yolcunun belirli bir yolu gitmesi olay degildir bu! Yol ve yolcu o anki
evre koullar iinde ayn anda birlikte oluarak hedefe dogru ilerlerler.
Bir hedefe ulamak iin bir i yapmak gerekir. yapmak, yani evreden alnan ham maddeyi
eldeki bilgiyle ilemek ise statik bir sre degildir. Bir robot da grnrde bir i yapmaktadr.
Ama onun programn hazrlayan insandr. Robot sadece bir alettir, ya da motor sistemin bir
uzantsdr o kadar. i yapan gerekte insandr. nsann o robot iin hazrladg program ise
kontroll bir evrede gerekleen statik-tek yanl bir uygulamay esas alr. Belirli ihtimallere
karlk nceden feedback mekanizmalar oluturulmu olsa da, iin z gene degimez.
Esas olan hep, ngrlebilir degikenlere kar nceden alnabilecek tedbirlerdir. Gerek
hayatta ise byle olmaz, nk kontroll bir evre iinde yaanmaz gerek hayat! Ya da,
nceden belirli feedback mekanizmalar oluturarak sakin sularda seyredemezsiniz daima!
Evet burada da belirli bir planla yola klr. Ama, yol boyunca, bu plan zerinde ilerlerken,
evreyle etkilemelere gre yeni bilgiler de retilir. Her yeni adm-aama inaa plannn
(haritann veya DNA lardaki plann) gsterdigi ynde-dogrultuda, ancak daima yol boyunca
retilen bilgileri de ierecek ekilde oluur ve bir sonras iin k platformu haline gelir. Her
58
aama, balangta varolan harita zerinde bir yere denk der. rnegin, insan DNA sndan
bir fare kmaz! Ancak o, yani varlan aama, yol boyunca retilen bilgilerle de oluur.
Program, sadece, yola k noktasn, yolu ve varlacak hedefi gsterir. Yol boyunca nasl
ilerlenilecegi vs. bunlar programda yazmaz. nk, her admda, evreden gelen
informasyonlar-etkileri ileyerek yol alnr. nemli olan, hangi trden olursa olsun, attgn
admlarn belirli bir harita zerinde kalmasdr. Bu adm yle de olabilir, byle de. Ama her
halukrda belirli bir yolun zerinde gereklemektedir.
(Haritadaki bilgi sreci ynlendirir, (Yol boyunca gelen informasyonlarn
yol gsterir-steuern-Bu anlamda + ilenmesiyle elde edilen bilgiler) = RN (hedef)
o bir "inaa plandr)

Eger yzde yz stabil-degimeyen bir evre sz konusu olsayd, yani evreden gelen etkiler
hi degimeseydi, o zaman, balangtaki plana bakarak, gelecekte ortaya kacak sonular
nceden syleyebilirdik. Ama bu pratikte mmkn degildir. Her aamada ortaya kan sonu,
muhtemel sonulardan mmkn olandr. Sonucun, muhtemel olanlardan biri olmas, onun
yol haritasnn zerinde olmasndandr. Ama onu mmkn hale getiren de evreden gelen
somut etkilerdir. Bu etki baka trl olsayd (ki olabilirdi), ayn harita zerinde baka bir
sonu ortaya kacakt. Bu nokta ok nemlidir. Evet, insan DNA larna sahip bir zigottan bir
fare kmaz, ama ayn DNA lara sahip bir zigottan farkl evre koullarna gre ok farkl
kiilikte insanlar kabilir. Nasl m?

ek.10
ekildeki 1 nolu anne beslenme koullar mkemmel, saglkl, stresten uzak, sigara, iki
imeyen biridir. 2 nolu anne ise, iyi beslenemeyen yoksul bir annedir, yaam koullar iyi
degildir. 3 nolu anne ise srekli stres altndadr.
Ayn zigot, 1,2,3 nolu farkl evre koullarnda gelierek A, B, C nolu farkl embriyonal
gelime srelerine girer.
rnegin, C embriyosunu ele alalm. Onun iinde gelitigi 3 nolu evre koulu da, olaganst
stres altnda olan, duygusal durumu bozuk, sigara ve alkol bagmls bir anne tarafndan
yaratlyor olsun. Byle bir annenin karnnda gelien bir ocukla, ok daha baka koullar
altnda bulunan bir annenin (rnegin 1 nolu evre koulunu temsil eden bir annenin) karnnda
gelien bir ocuk ayn olur mu? Yaam-varolmak, her eyden nce, evreye uyum demektir.
evreye uyum ise, onu kendi iinde temsil etmekle olur. evreden gelen etkileri-informas-
yonlar ileyebilecek bir mekanizmay baka trl oluturamazsn. Bu nedenle, her ocuk
ancak iinde bulundugu evreye uyum saglayarak geliir, oluur.
rnegin stresi ele alalm. Stres aslnda, zor koullar altnda hayatta kalabilmek iin evrim
srecinin gelitirdigi bir mekanizmadr. Organizma, salgladg stres hormonuyla, sahip
oldugu btn olanaklar belirli bir noktada yogunlatrmaya, kar karya bulundugu problemi
bu ekilde zmeye almaktadr. Yani, normal koullar altnda stres yararl-faydal bir
eydir. Ama eger o srekli bir hal alrsa, yani kronikleirse o zaman i degiiyor. O zaman
stres evreye kar mcadelede yararl bir ara olmaktan kyor, evreye yenik den
59
organizmann kurdugu yeni dengenin bir arac haline geliyor. Bir problemi kar koyarak
zemeyince, ya da, problemi zme srecinin uzamas halinde ipin ucu gzden
karlnca, her koul altnda hayat devam ettirmenin geregi olarak probleme neden olan
etken normal bir veri haline getirilir ve onunla bu ekilde bir denge kurmaya allr. yle ki,
bu durumda problem kaynag olan etken-informasyon ve onun neden oldugu stres durumu
yeni-kalc bir denge durumunun vazgeilmez unsurlar haline gelir. Byle bir durumda
hamile kalan bir anneyi ve onun karnndaki bir embriyoyu dnnz. Daha iin bandan
itibaren, bu d ortama uyum saglamaya alan kendine zg bir embriyo olacaktr bu.
Annenin kanndaki stres hormonu (Cortisol) rahimdeki ve gbek bagndaki damarlarn
daralmasna neden olacagndan, bu, embriyonun kan dolam sistemini de etkileyecek, onu
yavalatp azaltacak, bylece, gelimekte olan sreci etkileyen ok nemli bir unsur haline
gelecektir [7,9,10,11].
imdi, byle bir ortamda, damarlarn ve kalbin (organlarn) oluumunu ele alalm. Normal
bir insan, geici olarak stres altna girince, kandaki stres hormonu damarlarn daralmasna
neden olur demitik. Yani organizma o ann stres haline uygun bir biime girer, sonra, durum
normale dnnce bu tekrar dzelir. Ama gelimekte olan bir embriyo-fets btn bunlardan
ok daha farkl olarak etkilenir. Embriyoda, srekli stres ortamnda gelien damar sistemi
daha iin bandan itibaren normale gre daha dar olarak geliecektir. Organlara kan
ihtiyacn pompalayan kalbin geliimi de buna uyacak, kalp atlar da ona gre olacaktr. Aln
ite, ilerde o ocugun bana gelebilecek her trl kalp hastalklarnn maddi temeli var bu
srecin iinde! Ne alakas var imdi btn bunlarn DNA larla!...
Aslnda, normal koullar altnda, evrim-gelime sreci iinde btn bunlarn bir mantg
vardr. Bu trden evreye uyum mekanizmalaryla ocuk, daha dogmadan nce, ana
karnndayken, dogumdan sonra iine girecegi d dnyaya hazrlanm oluyor. Hazrlanyor
ki, dogduktan sonra ona uyum saglayabilsin, hayatta kalma mcadelesinde zorlanmasn!
Yani ocuk, daha embriyo aamasndan itibaren, ana rahminde, evreden gelen
informasyonlar ileyerek daha sonra iine girecegi dardaki dnyay grenmi, elde ettigi
bu bilgilere gre, kendisi iin daha sonra iine girecegi ortama uygun bir yap retmi oluyor.
Sadece damar sistemi ve kalp mi etkilenir evreden? Tabii ki hayr! Btn organlar
etkilenirler bundan. rnegin midenin gelimesini ele alalm. Stres hormonunun belirledigi bir
evrede gelien bir mide normal-saglkl bir mide olabilir mi? Elbette olamaz! Gelime
aamasndayken, dardan gelen etkilere uyum saglayarak gereklemi zel bir rn olarak
ortaya kacaktr bu da. Mideyi oluturacak olan hcreler farkllarlarken dardan gelen
informasyonu ileyecek ekilde bir gen alm faaliyetine sahip olurlar. Ve sonra da
grendikleri bu bilgileri hafzalarnda muhafaza ederek geliirler. Hani derler ya, "a bunun
babasnda da mide hastalg vard, demek ki bu hastalk genetikmi! Btn bunlar
bilgisizlikten kaynaklanan yaktrmalardr. Eskiden iin iinden klamaynca "bu
psikolojiktir denilirdi, imdilerde ise bunun yerini "genetiktir ald!
Neden byle bir ortamda gelien ocuklar daha az kilolu, daha kk dogarlar peki? Gene
ayn ey! evreye uyumla ilgilidir bu da! Stresli bir ortamda, beslenme sorunu ikinci planda
kalr. Bu durumda esas olan strese neden olan etkene kar organizmann mcadeleye hazr
halde olmasdr. Btn kaynaklar bu hedefe yneltilir. Bu nedenle, stres ortamnn srekli
oldugu bir ortamda gelien embriyo, yapsal olarak byle bir evreye uyum saglayacak
ekilde geliir.
Beynin gelimesini ele alalm. Beyinde bulunan nronal aglar organlar nronal dzeyde
temsil ederler. Damar sistemiyle, kalbiyle, midesiyle evreye uyum saglamaya alan bir
fetsn sinir sistemi de bu gelimeye uyacaktr. nk, organlarn gelimesiyle beynin
gelimesi biribirine paralel olarak gerekleir. Bir organ olarak damar sistemi, kalp neyse,
naslsa, beyinde bunlar temsil eden nronal aglar da ona gre oluacaktr. Bu sreci daha
da genelletiriniz, elinizi, kolunuzu, bacaklarnz, btn organlarnz temsil eden nronal
aglarn da ayn srele birlikte olutugunu dnnz, o zaman "siz, yani evreye kar
60
organizmanzn varlgn temsil eden instanz kar ortaya. Demek ki "siz, yle sadece
DNA'larnzdaki bilgi kodunun deifre olmasyla ortaya kan bir varlk degilsiniz. Siz,
organizmanzn gelime sreci iinde, hedefe giden yol boyunca evreden gelen madde-
enerjinin-informasyonlarn ilenmesiyle oluan bir rnsnz. evre-zigot sisteminin bir
rnsnz.
Hepsi bir yana, srekli stres altnda gelimeye alan bir ocugun beyin hcreleri yeteri
kadar gelime imkan bulamazlar. nk stres hormonu Cortisol beyin hcrelerinin, zellikle
de grenme olaynda ok nemli bir yeri olan Hipokampus'un gelimesi zerinde olumsuz bir
rol oynar. Az yararl, ogu zararl bir madde olan Cortisol Hipokampustaki hcrelerin
bzlmesine ve lmelerine neden olur. Ama ocuk zaten bandan itibaren byle bir ortamda
geliiyorsa, o zaman byle bir ortamda gelien Hipokampus da bandan itibaren ona gre
olacaktr.. Ne ilgisi var imdi btn bunlarn DNA larla!..
Bir nokta daha kald aydnlatlmas gereken, o da u: Her rnekte de, yani harita zerinde
bir yerden baka bir yere gitme rneginde de, bir binann inaasnda da, ya da bir zigotun,
iindeki DNA planna gre dardan gelen informasyonlar ileyerek gelimesinde de ortak bir
nokta var. Dikkat edilirse, her durumda, sistemin o an sahip oldugu benlik-self kendi kendini
retme srecinde iki ilemi birarada yapyor. Bir yandan dardan gelen informasyonlar
haritadaki bilgilerle ileyerek yol zerinde kalmaya alrken, diger yandan da, frene basp,
gaza basarak, ya da direksiyonu saga sola evirerek yol alyor, hedefe dogru ilerliyor.
Zigotun yaptg i de bundan farkl degildir. Bir yandan eldeki DNA program uygulanrken,
diger yandan da, evreye uyum sreci iinde bu yolda ilerlenir. Peki nasl baaryor sistem
btn bunlar?
Dikkat edilirse, her durumda da, yol boyunca ilerlerken daima iki temel bilgi kaynag
vardr. Birincisi, haritada yer alan yol bilgisi (ya da "inaa planndaki bilgiler). Zigot sz
konusu olunca da bunu DNA lardaki bilgiler temsil ediyor. kincisi ise, yol boyunca arabay
kullanma bilgisi. Dllenmi yumurtann-zigotun iinde bu "arabay kullanma bilgisini temsil
eden ise RP sistemi oluyor.
nce, birinci rnekte kalalm ve dardan gelen informasyonlarn bu iki bilgi temeliyle, ayn
anda, koordine bir ekilde nasl ilendigini grelim. Haritaya ilikin bilgiyi ister hafzamza
kaydetmi olalm, ister arada haritaya bakarak hatrlayalm, her iki durumda da bu bilgi
beynimizde belirli sinaptik baglantlarla temsil edilmektedir. Arabay kullanma bilgisi de yle
aslnda. mplizit de olsa, son tahlilde gene belirli sinaptik baglantlarla temsil ediliyor bu bilgi
de.
26
Yola ktgmz andan itibaren, bu bilgileri temsil eden nronal aglarn her ikisi de aktif
hale gelirler ve integre tek bir aksiyonpotansiyeli halinde btnleirler. yle ki, bu andan
itibaren, duyu organlarmz araclgyla aldgmz informasyonlar, bunlarn zerinde ayrca
dnmeden tek bir btn halinde ilemeye balarz. Yani, yolda giderken, bir yandan
yoldaki iaretleri okuyarak dogru yolda olup olmadgmz kontrol ederiz, bir yandan da
arabay kullanrz. Bu iki informasyon ileme sreci bir btn haline gelmitir, biri digerinden
ayrlamaz. Gidecegin yer belli olmadan, yani gidecegin yolu bilmeden bir yere
gidemeyecegin gibi, bu yolda nasl gidecegini bilmeden de bir yere gidemezsin!

Ayn mekanizma embriyonal gelime sreci iin de geerlidir. Burada ama, yani gidilecek
yer, hedef, organizmann olumasdr. Bu hedefe ulamak iin DNA larda kaytl bilgileri
aktif hale getiren bir de RP sistemi vardr. Ama bu sistem, ayn zamanda, evreden gelen
madde-enerjinin-informasyonlarn ilenmesi srecini de ynetir. Yani bu ama iin genleri
aktif hale getiren de o dur. Bu nedenle, embriyonal gelime sreci boyunca genetik yol
haritasn aktif hale getiren RP lerle, evreden gelen informasyonlarn ilenmesi iin genetik
mekanizmay altran RP ler birlikte alrlar. Hiyerarik olarak rgtl bir sistemin (RP
sisteminin) unsurlar olan RP lerden gerekli olanlar, gerektigi zaman birlikte aktif hale
26
mplizit bilgiler, bilin d olarak grenilip kayt altnda tutulan bilgilerdir. Bunlar, eksplizit bilgiler gibi
istenildikleri zaman hatrlanarak hafzadan aagya indirilemezler. Ancak sre iinde bilin d olarak
kullanlrlar.
61
gelirler ve informasyon ileme srecinde birlikte alrlar. rnegin, belirli bir anda midenin
gelimesi iin farkllama sreci yaanyorsa, bu ii gerekletiren RP ler evreden gelen
informasyonlar temsil eden RP lerle birlikte etkide bulunurlar. Bu ise, her adan, o anki
koullara uyum saglayacak bir gen-alm faaliyetine neden olur. Ve ortaya "mevcut
koullara uygun bir mide kar! Eger koullar farkl olsayd, midenin gelimesini tetikleyen
RP ler de o farkl koullar temsil eden baka RP lerle birlikte gen-alm faaliyetine neden
olacaklard. Bu durumda da tabi, gene ayn DNA planna gre, ama farkl bir malzemeyle
yaplm, farkl bir mide ortaya km olacakt.
#CROSSFOSTERNG$
"imdiye kadar yaplan birok aratrmada, farkl evre koullarnn dogum ncesi ve
sonras gelime zerindeki etkileri, bu koullarn zellikle yetikinlerin daha sonraki
davran repertuarlar, onlarn nrofizyolojik ve nromorfolojik farkllama sreleri zerin-
deki etkileri ak bir ekilde ortaya konulmutur. Annenin hamilelik sresinde maruz kaldg
psikolojik basklar (hastalklar, metabolik bozukluklar, hormonel degiiklikler, ya da beslenme
yetersizligi gibi nedenler), bunlarn ortaya k zamanna ve derecesine bagl olarak, hcre
blnmesi, hcrelerin bir yerden baka bir yere gleri, sinir hcreleri ularnn (dendritlerin,
aksonlarn) k ve bunlarn hedeflerine dogru gelimeleri, yeni sinaptik baglantlarn
olumas veya gereksiz olanlarn silinmesi sreleri zerinde ok nemli etkilerde
bulunabilir.
"Adna Cross-Fostering denilen bir teknigin yardmyla, genetik dispozisyonlarla, dogum
ncesinde (prnatal) ve sonrasnda (postnatal) geerli olan evre koullar arasndaki
karlkl etkilemeleri olduka ak bir ekilde aklamak mmkndr. Buna gre, daha
kompetent ve dikkatli oldugu bilinen bir nesilden gelen bir fareyle, bunun tersi zelliklere
sahip oldugu bilinen bir fare dogumdan hemen sonra degitirilmi, bir anneden alnan yavru
diger annenin yanna, diger yavrularn arasna konulmutur. Burada ama, yeni dogan bir
fare yavrusunun sahip oldugu zelliklerin onun genlerinden mi kaynaklandg, yoksa sahip
oldugu deneyimlerle mi ilgili oldugunun tesbitidir. Yaplan bu trden deneylerin sonunda
aka grlmtr ki, rnegin annelik duygusu, annenin yavrularyla ilgili olarak gsterdigi
dikkat gibi kompleks yeteneklerin genetik yapyla hibir ilgisi yoktur.
"te yandan, belirli davran biimlerinin, yeteneklerin gelimesinde ana karnndaki
koullarn ne lde rol oynadklarn aratrmak iin de, aratrmaclar, bu kez yeni dogan
bebekleri degil, daha ana karnna yeni den dllenmi yumurtalar-embriyolar degitirme
yntemini kullanmlardr. Bu aratrmada da gene iki ayr generasyondan gelen ve farkl
davran biimlerine sahip olan anne fareler kullanlmtr. Birinci tre dahil olan fareler, yeni
bir ortama girdikleri zaman bu yeni evreye uyum saglayabilmek iin daha fazla zamana
ihtiya duyan, daha dikkatli bir trden gelirken, diger fareler, meknsal adan daha kolay
yn bulabilen, bulunduklar ortama daha abuk uyum saglayabilen, igdlerini daha iyi
kontrol edebilen bir tre ait olarak bilinmektedir. Bu durumda, degitirilen embriyolarn daha
sonra, dogumdan sonraki davranlar incelendiginde, bunlarn genetik olarak ait olduklar ilk
trn zelliklerini degil, daha sonra iinde-ana karnnda gelitikleri diger trn zelliklerini
aldklar grlmtr. Bylece, bir trn, grne baklrsa genetik olarak programlandg
dnlen davranlarnn, rnegin yeni bir ortama girince sahip oldugu uyum ve grenme
yeteneginin, genetik olmayp, onun ana karnnda iinde gelitigi ortamla ilgili oldugu
anlalmtr. Bu tr deneylerin en ilgin yan, hem pr, hem de postnatal olarak (yani hem
dogum ncesinde, hem dogum sonrasnda) diger tre ait bir anne tarafndan yetitirilen
farelerin, sonunda, genetik olarak ait olduklar anneleriyle degil, onlar doguran ve byten
vey anneleriyle ayn karaktere sahip olmalardr. Bir neslin belirli bir davran biimine sahip
olabilmesi, ancak dogum ncesi ve sonrasndaki deneyimlerin bir btn olarak etkide
bulunmasyla mmkn olmaktadr [8,9].
62
Dogutan olan bir eyin mutlaka genetik olarak programlanm olmas gerekmez. Bu adan,
zellikle ayn yumurtadan ikizlerin davranlarnn ve kiiliklerinin genetik olarak
programlanm olduguna ynelik aklamalar da yeniden gzden geirilmek zorundadr.
Aslnda bir zelligin genetik mi, yoksa evre koullarnn etkisiyle mi ortaya ktgn bunlar
biribirlerinden ayrarak sylemek imkanszdr. nk her zellik bir rndr. evreden gelen
informasyonlarn hammadde olarak alnp mevcut-varolan bilgiyle ilenilmesi sonucunda
ortaya kar, oluur. Siz burada, ham maddeyle onu ileyen bilgiyi biribirinden ayrarak ele
almaya kalkarsanz ortada rn diye birey kalmaz. Her rn bir ocuktur, ve her ocugun da
bir annesi bir de babas vardr. En fazla, ocuk en ok kime benziyor diye espri yaplabilir o
kadar! nk, taraflardan birini andran bir zellik bile, gene iki tarafn etkilemesinin bir
sonucudur.
AYNI YUMURTA KZLER SORUNU
imdiye kadar bu konuda birok aratrmalar yaplm, degiik koullar altnda gelien-by-
yen birok ayn yumurta ikizi incelenmitir. Ortaya kan sonu udur: ok az da olsa daima
bunlarn aralarnda belirli farklar bulunmaktadr. Yani, ayn genetik yapya sahip olduklar
halde, ayn ana rahminde gelitikleri, ayn aile ortam iinde bydkleri halde, hibir zaman
bunlarn ikisi de ayn kiilige sahip olmazlar. Neden?
Benim hep, dnp dolap altn izmeye altgm bir nokta var ki, o da u: Olaylar ve
sreleri gnlk hayatn ak iinde altgmz tarzda, mekanik olarak ele alp incelemeye
altgmz srece belirli bir snrn tesine geemeyiz! Kapnn nne parkettiginiz arabann
"evi temel alan koordinat sistemine gre evden be metre tede oldugunu syleyebilirsizin.
Bu, gnlk hayatnzda size yararl olan pratik bir zmdr de. Ama iin bu yann unutur da,
koordinat sistemi olayn mekanikletirerek, Einstein'n dedigi gibi, "her kat sabit cismi bir
koordinat sistemi olarak dnmeye balar, mekanik dnyann degerlerini mutlaklatrmaya
kalkarsanz, o zaman i degiir! te snr tam bu noktadadr! Ama siz eger snrn beri
tarafnda kalmak istiyorsanz, yani hibir zaman grnenin tesine gemek istemiyorsanz, o
zaman bu sizin sorununuzdur. Gelir hep o snr izgisine dayanrsnz ve orada kalrsnz.
"Ayn yumurta ikizleri diyoruz. Yani ikisi de genetik olarak ayn yapya sahip bunlarn. Ve
ayn ana rahminde geliiyorlar. Yani, embriyonal ve fetal gelime sreleri "ayn ortamda
geiyor. Dogduktan sonra da "ayn aile ortamnda yetiiyorlar. Toplumsal evre de "ayn
yani. Ama gene de farkl kiilige sahip oluyorlar bunlar, neden? Bu konuda aratrma yapan
"bilimadamlarnn herey aklna geliyor da bir tek ey gelmiyor! O da u: Ana karnnda
birarada gelien bu ikizler bir patates uvalndaki patatesler gibi biribirlerinden bagmsz
olarak gelimiyorlar! Bunlar, ana karnnda karlkl iliki iinde, bir btn oluturacak
ekilde, sistem ilikisi iinde geliiyorlar. Bu ne mi demek?
kizler, daha o ilk oluum anyla birlikte, ana rahminde, bir yandan iki embriyo olarak ev-
reyle iliki-etkileim iinde gelimeye alrlarken, diger yandan da, rahimdeki konumlarna
gre karlkl iliki iinde bir btn oluturarak da geliirler. Yani aralarnda, daha bandan
itibaren evreden gelen madde-enerjiyi-informasyonu alma ve bunu ileme konusunda belirli
bir grev blm oluur. Ve yle olur ki, ikizlerden biri, ikisini de ilgilendiren ve onlar bir
sistem haline sokan informasyonun alnmas, ona kar ortaklaa oluturulacak reaksiyon
modelinin belirlenmesi konusunda ne karken, digeri de, ilikinin-sistemin birinciye bagml,
uygulayc-tabi unsuru olarak geliir. Bunun sonucu olarak da, aradaki ilikiyi-sistemi temsil
ettigi iin, birinci daha dominant, digeri de daha pasif bir kiilige sahip olur.
Ama bir nokta daha var. Karlkl iliki iinde ortaya kan bu grev blmnn yan sra,
bir de, zellikle ilikide pasif konumda olann, bu ilikinin ve grev blmnn dnda kalan
alanlarda kendisine stnlk saglayacak baka yetenekler gelitirmesi olay vardr. Kiiliginin
karlkl iliki iinde gelimeyen yanlarn bakalaryla olan ilikilerde, baka yetenekler
gelitirerek tamamlamaya alr o da. Yani olay tamamen ikizlerin kendi aralarndaki ilikiyle
63
ilgilidir. Grev blmyle ilgilidir. Kiiliklerinin bakalaryla olan ilikilerde alacag yn de
gene aradaki bu iliki belirliyor. Aradaki bu grev blmnn nasl olutugu ise, tamamen
tesadfi. ki embriyonun ana rahminde bulunduklar yere bagl. Tamamen tesadfi olarak
gerekleen, bu pozisyona bagl konumdan dolaydr ki, embriyolardan biri evreden gelen
etkileri-informasyonlar alma ve ortak reaksiyon gelitirme konusunda ne karken, bu
fonksiyonu onu aradaki ilikinin temsilcisi konumuna da tayor. Digeri de bu nedenle, daha
pasif, birincinin aldg kararlar uygulayan, ona tabi olan haline geliyor.
"Cathy ve Rosy ayn yumurta ikizleridir. Dogumun gerekletigi anda Cathy ve Rosy
arasndaki tek fark, Cathy'nin kardeine gre biraz daha agr-kilolu dogmasdr. On sekiz yl
boyunca ikizlerin gelimesini gzleyen Rene Spitz balangtaki bu nemsiz grnen farkn
daha sonraki gelime srecini de nasl etkiledigini hi tartmaya yer brakmayacak ekilde
yle aklyor: Digerine gre daha kilolu dogan Cathy yrmeyi daha abuk grendi ve daha
iyi bir motorik gelitirdi. ok aktifti, iki yana kadar geen sre iinde etrafndaki dnyay
aratrma srecinde olaganst yogun bir aba iinde oldu. Diger ikiz Rosy ise btn bu
alanlarda Cathy'e ayak uyduramad. O da, ilgi alann diger insanlarla ilikiler zerine
yogunlatrd. Konumay erken grendi, diger insanlarla iliki kurma konusunda byk bir
ustalk kazand. ekici ve sempatik bir kiilige sahip oldu. Bylece, be yana kadar geen
sre iinde, ikizlerden birinden, gl bir motorige sahip bir sanat kiilik karken,
digerinden de, terim yerindeyse bir sosyalsanat ortaya km oldu. kizlerin kiiligine ilikin
bu farkllk daha sonraki yllarda da srd, yle ki, bu, daha sonra onlarn mesleki olarak
gelime izgilerini de belirleyen balca unsur oldu[8,9].
EVREYE UYUM NEDR
Bir yandan, benlik-self dedigimiz varolu instanznn, evreden gelen etkilere kar canllarn
reaksiyon gelitirebilme yetenegi oldugunu sylyoruz; diger yandan da, evreyle ilikilerde
uyumdan bahsediyoruz. Uyum nedir, evreye kar reaksiyon gstermek nedir; reaksiyon
gstererek mi uyum saglanyor?
Hi bilmedigin, tanmadgn kiilerden oluan bir ortama giriyorsun. Byle bir ortama uyum
saglayabilmek ne demektir? Ya da, dogma byme bir scak lke ocuguyken soguk bir
lkeye g etmek zorunda kalyorsun. Yeni koullara uyum saglayabilmek ne demektir?
Veya, bir fareyi yeni bir kafese koyuyorsun, farenin bu yeni kafese uyum saglayabilmesi ne
demektir?
kinciden balayalm. G ettigin daha soguk olan lkeye alabilmek, buradaki koullara
uyum saglayabilmek bir grenme olaydr. Eger burada, soguk havayla birlikte evreden
gelen informasyonu alarak, sahip oldugun bilgiyle bunu ileyip, daha korunakl bir evde
oturmak, daha kaln giysiler giymek vs.gibi bir reaksiyon gelitirebiliyorsan, bu, evreye uyum
saglayabiliyorsun, yeni evre koullarn grenmeye balamsn demektir. Aslnda tabi
buradaki grenme olay yle birden, hi yoktan gelimiyor. Daha nce, scak lkedeyken de
evreyle uyum halindeydin. O zaman da, evreden scak havayla birlikte gelen informasyona
kar daha az korunakl bir evde oturarak, giysilerini ona gre daha serin tutacak eylerden
seerek karlk veriyordun. Hava biraz serinleyince, biraz daha kaln eyler giyiyordun vs.
Yani bir n bilgin vard. Ama daha sonra yeni koullarn iinde yaamaya balaynca, somut
olarak oradaki evrenin ne anlama geldigini grdn ve eski bilgilerinin zerine yeni bilgiler de
ekleyerek yeni koullar grenmi oldun. Olay bir yanyla bir etki-tepki sorunudur. Sonu
olarak da, yeni bir denge durumu kyor ortaya. Dardan gelen etkiye kar bir tepki
oluturarak, oluturabildigin lde varoluyorsun. Tepkiyi oluturabilmen iin de nce etkiyi
somut haliyle tam olarak tanman gerekiyor. Tanmak ise onu kendi iinde temsil etmektir.
Yani ona ilikin bilgiyi reterek onu muhafaza edebilmektir.
Ana rahmine den embriyonun yaptg da bundan farkl birey degildir. inde bulundugu
evre ne ise, sahip oldugu bilgilerle-yeteneklerle- bu evreden gelen etkilere kar
64
reaksiyonlar oluturarak bir denge kurmaya, ortama uyum saglamaya alr o da. Ama bu
ileri yaparken, embriyonun, yetikin bir insan gibi rnegin srtna daha kaln bir elbise
giymesi, veya daha korunakl bir eve tanmas falan sz konusu degildir! Embriyo, evreye
uyumun gerektirdigi reaksiyonlar, biyolojik varlgna buna uygun ekiller vererek, bu
reaksiyonlar kendi maddi varlgyla temsil ederek yerine getirir. Yani, evreden gelen etkiler
ynnde gen alm faaliyeti yaparak-gelierek oluur, bu ekilde evreye uyum saglamaya
alr. Srekli stres ortamnda gelien bir embriyo, biyolojik olarak, bu etkiye kar bir tepki
olarak, onunla bir denge kurabilecek ekilde geliir. Damar sisteminden kalp atlarna,
midesinden beynine kadar bu ortama bir reaksiyon olarak geliir. Ha, o bu ekilde geliirken
gene yol haritasnn zerinde kalr, yani gene DNA'larndaki programa gre
gereklemektedir yolculuk. Ama embriyo, genetik haritay izleyerek hedefe dogru giderken,
yol boyunca karsna kan koullara uyum saglayarak ilerlemi olur. Olay budur.
BRLK NDE KL VAROLU
Embriyo, yumurta kanalndan rahme girdigi zaman, 16 hcreden oluan, su alt botu gibi
minik bir sistemdir. Bundan sonraki blnme ve farkllama sreci btn hzyla burada-
rahimde devam eder. Bunun sonunda da, i ksmdaki hcreler daha sonra gerek
embriyonun ortaya kacag (embriyo haline gelecek olan) "Embriyoblast olutururlarken,
d ksmdaki hcrelerden de "Plazenta ortaya kar. Artk bundan sonra, embriyo, ayn
btn oluturan iki para olarak gelimesini srdrecektir. Burada nemli olan, daha sonra
gelierek fets haline gelip dogacak olan embriyonun btn varolu fonksiyonlarnn iinde
gerekletigi plazentann, anneye ait, yani annenin genetik yapsna ait bir organ olmayp,
bizzat embriyoya ait bir "e oldugudur. Embriyologlar mevcut "keim bu aamada
"Blastozyste olarak isimlendiriyorlar. nk o bir kpge (Blase) benzer ve orta ksmnda da
svyla dolu bir boluk vardr.
Embriyonun, iinde bulundugu mekna baglanma, bu arada da, beslenmek iin gdalara vs.
ihtiyac vardr. Rahmin etrafndaki tabaka bu i iin ok uygundur. Ancak, embriyonun
"Endometricum ad verilen bu tabakaya (Schleimhaut) baglanabilmesi (Einnistung) iin
embriyonal gelime ile bu tabakann farkllama srelerinin biribirine sinkron (e zamanl)
hale gelmeleri gerekir. Bir ok hayvan iin oldugu gibi insanlarda da rahmin bu i iin uygun
oldugu belirli bir an vardr. Rahmin bu alc hassas evresi annenin salgladg belirli
hormonlarla dzenlenir. Bunu, embriyonun ve Endometricum'un zerlerinde, baglanty
saglayacak belirli molekllerin olumas izler. Dllenmeden tam alt gn sonra btn bu iler
bitmi olur ve "Trophoblast aamasna ulalr. Hcreler byk bir hzla blnrler ve doku
rahme mmkn oldugunca yapr [8,9].
Plazenta (embriyonal e) sadece embriyonun besin kaynag degildir, o, ayn zamanda
btn embriyonal varlgn iinde gelitigi bir ortamdr da. nc haftadan itibaren plazenta
ile embriyo arasnda bir "gbek bag oluur. Plazenta, rahme kk salm, srekli kollara
ayrlan bir damarlar ag ekline dnmeye balar. eitli hormonlar ve bagklk moleklleri
retir. Hamileligin devamna yarayan ve onu koruyan maddelerdir bunlar. Bunun yan sra,
annenin kan dolamnda bulunan baz maddelerin direkt olarak embriyo tarafndan
alnmasn da engeller. ocuk, annenin kanndan oksijen, besinler ve svlar-su alr. te
yandan atk maddeleri de gene buraya verir. ocugun ve annenin kan dolam sistemleri
sadece ince bir zarla biribirinden ayrlmaktadr. Bu zar belirli lde bir filtre rol oynar.
Ancak bu arada ocuk iin zararl birok maddelerin de buradan ieri girdikleri bilinmektedir.
Alkol, nikotin, uyuturucular ve daha birok maddeler de buna dahildir.
Hamilelik gelitike plazentann yaptg birok ileri bizzat embriyonun kendisi yapmaya
balar. Doguma yakn zamanlarda da plazenta iyice klr. Annenin inkr olarak dogan
ocuk, bu arada, kendi oluum srecinin diyalektigine bagl olarak, kendi inkrn da
gerekletirir. Kabuk krlr, civciv dogar!
65
Plazentay eskiyle yeni arasndaki "baglant kay olarak grmek gerekir. Eskinin, yani
mevcut olann kendi iinde yeniyi nasl gelitirdigini anlayabilmek iin mkemmel bir rnektir
o. Onu, feodal toplumun bagrnda oluan ve gelien bir ortaag "kentine de benzetebiliriz!
Kendi iinde kapitalist toplum bebegini barndran bir ortaag kentinin diyaleiktigidir
plazentann diyalektigi de. Srece dardan baktgmz zaman, o an objektif bir gereklik
olarak varolan toplum feodal toplumdur. Feodal retim ilikileriyle biribirlerine bagl olan
insanlar, evreyle etkileerek, kendilerini ve iinde bulunduklar toplumu retmektedirler.
Kent toplumu henz daha kapitalist bir toplum olarak objektif bir gereklik konumunda
degildir. Kent, kent toplumunun iinde gelitigi, ana rahmi gibi kontroll bir evredir; bir
gelime platformu oldugu kadar bir grenme platformudur da o. Kentin iinde dogan ve
gelien yeni toplum ve onun gleri-snflar bu kontroll evre iinde, o ann gerekligine
uygun olarak gelecekteki rollerinin pratigini de yaparlar, yani o ann pratigi iinde gelecekteki
rollerini grenmeye alarak geliirler. Aynen bir embriyonun yaptg gibi yani! O loncalar
dnnz, usta-kalfa-rak ilikilerini. Bunlar toplumsal genetik asndan feodal topluma ait
eyler degildir. Ama henz daha kapitalist ilikiler de degildir bunlar. Ne var ki, kapitalist
toplumun insan ilikileri (iveren-ii ilikileri) bu usta-rak ilikileri pratigi iinde grenilerek
geliecektir. Yoksa nereden kmtr daha sonra o kapitalist toplumlar? Burjuvalar ve iiler
bu rollerini ne zaman-nerede grenerek gelimilerdir de kapitalist toplum dogmutur
27
.
EMBRYODAN FETSE
Daha sonra ne olur? Embriyonun rahme baglanmasndan (Einnistung) sonraki ikinci ve
nc haftalarda yeni bir aamaya ulalr: Kpk (Blasenkeim) eklindeki Blastozyste bir
tarafa dogru katlanmaya (einstlpen) balar. Artk "Gastrulation aamasna geilmektedir.
Ve Gastrula ad verilen hortum eklinde bir yap oluur [8,9].
Bu yapnn Ektoderm ad verilen d ksmlarndan daha sonra sinir sistemi ve duyu
organlar-deri oluacaktr. tabakalara ise Endoderm ad veriliyor. Sindirim organ, ciger,
boaltma sistemi vs. btn bunlar da bu tabakadan oluurlar. Bu ikisinin arasnda kalan
tabakaya ise Mesoderm deniyor. Buradan da kalp, damar sistemi, Lymphgefsse, adaleler
ve iskelet olumaktadr. Bu ekilde, gelecek 50 gn iinde bu tabakalardan organlar
ekillenmeye balarlar (Embriogenese 4-8 haftalar). Sekiz haftann sonunda ise bu sre
kaba hatlaryla tamamlanm olur, organlar ortaya karlar.
Btn bunlar yle toparlayalm:
1-Embriyonal yapnn gelimesi ve fetsn ortaya k, bu srecin her aamasnda, belirli
zel fonksiyonlarn stlenilmesiyle birlikte oluyor. Yapsal ve fonksiyonel olgunlama sreci
birlikte geliiyor.
2-Her yeni aamayla birlikte ortaya kan yap ve fonksiyonlar bir nceki srecin iinde
yaanlarak grenilmi, grenirken gereklemi-olgunlam oluyorlar. Bu nedenle, her
seferinde, bir nceki srecin varolu pratigi, bir sonraki srecin yaam biiminin grenilmesi
sreci halini alyor. Srekli, nasl varolacagn, nasl yaayacagn, yani evreden gelen
madde-enerjiyi-informasyonlar nasl ileyecegini grenerek geliiyorsun. grenme sreci
iinde varoluyorsun, grendigin zaman da bir sonraki basamaga km oluyorsun ve ayn
aba bu sefer bu basamagn koullar iinde yaanlyor. grenerek kyorsun basamaklar,
nk yaamak-varolmak demek grenmek demektir..
3- Embriyo, ayr ayr retilen paralarnn daha sonra bir araya getirilerek monte edilmesiyle
tamamlanan bir rnle (rnegin bir araba ile) mukayese edilemez. O, daha bandan itibaren
belirli bir fonksiyonu-kiiligi olan bir rndr-organizmadr. Mevcut koullara uyum
saglayarak, grenerek geliir, ustalar. Ana karnnda geen srecin z budur.
27
Bu konuyu daha nceki bir almada (5. alma) btn ayrntlaryla ele almtk [5].
66
4-Bu sre, belirli bir yol-harita bilgisine dayanarak bir yerden bir baka yere gitmeye benzer.
Yol boyunca evreye uyum saglamaya allarak, yani grenerek ilerlenilir.
DRDNC BLM
SNR SSTEMNNBEYNN GELM

nce u soruya cevap arayalm: Neden sinir sistemi diye bir sistem oluuyor, byle bir eye
neden ihtiya duyuluyor?
Daha nce, genel teorik ereveye ilikin olarak yaplan aklamalarda basit sistemlerle
karmak sistemler arasndaki fark yle aklamtk: "En az iki elementten oluan basit bir
sistemle, bir grevin bir ok element tarafndan yerine getirildigi karmak bir sistem
arasnda, bunlarn yaptklar iler asndan, esasa ilikin olarak hibir fark yoktur. Her iki
durumda da, dardan-evreden alnan madde-enerji-informasyon sistemin iindeki n
bilgiyle ilenmekte ve bir rn outurulmaktadr. Bu temel fonksiyonu yerine getirirken
yaplan grev blm de ayndr znde. Gene her iki durumda da, nce, rne ilikin bir
model-plan oluturulmakta, sonra da bu gerekletirilmektedir. Aradaki fark, karmak
sistemlerde her iki temel fonksiyonun da bir ok element tarafndan yerine getiriliyor
olmasndadr. rnegin organizma bu trden karmak bir sistemdir. Sistemin dominant
unsuru olan beyinle, bunun dnda kalan diger organlar arasndaki diyalogdan oluur.
Dominant unsur beyin, dardan alnan madde-enerjiyi-informasyonu sistemin kendi iinde
bulunan bilgiyle ileyerek neyin retilecegine ilikin nronal bir model-plan olutururken, bu
ii, nron ad verilen milyarlarca elementin ortaklaa faaliyetinin bir sonucu olarak yapar.
Ayn ekilde, motor sistem olarak faaliyet gsteren organlar da yle. Bunlar da gene,ok
sayda hcrenin ortaklaa faaliyeti sonucunda yerine getirirler grevlerini. Burada altn
izmemiz gereken nokta, milyarlarca elementten oluan karmak bir sistem olan
organizmay meydana getiren btn bu elementlerin, son tahlilde, aynen basit bir sistemde
oldugu gibi, beyin ve organlar eklinde, iki temel yapsal unsuru oluturacak ekilde
rgtlenmi olmalardr" [4].
Olay bu genel ereve iinde ele alarak degerlendirdigimizde, tek bir hcreden balayan
organizmann gelime srecinin, aslnda, basit bir sistemden karmak bir sistem haline
gelme sreci oldugunu syleyebiliriz. Sinir sisteminin ortaya kmasn da bu adan ele
almak gerekiyor. Milyarlarca elementten-yeden oluan karmak bir sistemin-rgtn belirli
bir fonksiyonu yerine getirebilmesi, btn bu elementler-paralar arasndaki koordinasyonun
kurulabilmesi iin sinir sistemi gibi daha gelimi merkezi bir yaplanmaya ihtiya vard.
Ama, sinir sistemini sadece bir haberleme ag olarak grmekte dogru degildir. O, ayn za-
manda sistemin bilgi deposudur da. Hangi sistemin mi?
1- Bir btn olarak, organizma-evre sisteminin.
2- Organizmann kendi iindeki sistemin.
Organizma (A)-evre (B) sistemini bir AB sistemi olarak ele alrsak, bilisel dzeyde bu
sistemin merkezini temsil eden beyin
28
, kendi iinde de organizma ve evrenin nronal
dzeyde temsil edildikleri bir koordinasyon-bilgi-kontrol merkezidir. Organizmay oluturan
btn alt sistemler-organlar beyinde belirli blgelerde bulunan nronal aglar tarafndan temsil
edilirlerken, evre adn verdigimiz d dnyada bulunan nesnelerle (o ana kadar ilikide
bulundugumuz) organizmann bunlarla ilikileri de, gene beyinde belirli nronal aglarda
28
Duygusal dzeyde organizma-evre sisteminde sistem merkezini temsil eden dominant unsur evre-
dir. Bu nedenle, "insann dogaya kar mcadelesi hem bir "insan olma mcadelesidir, hem de, insa-
nn kendini inkr ederek evrensel oluumun bilincine varmas, "bilinli doga haline gelerek yok olmas
mcadelesidir. nsan bir gei dnemi yaratgdr. Hayvanla bilinli doga arasndaki sreci temsil
eder.
67
temsil edilirler. Bu nedenle, her iki durumda da, beyni, kendi iinde A ve B gibi iki nronal
agdan oluan bir AB sistemi olarak ele alabiliriz. yle gsterelim:

ek.11
Btn bunlarn ne anlama geldigine daha sonra nronal aglar incelerken tekrar dnecegiz.
u an bizi ilgilendiren asl sorun bu sistemin nasl gelitigi, nasl ortaya ktgdr.
Daha nce, sinir sisteminin ve beynin Ektoderm ad verilen embriyonun d tabakasndan
gelitigini sylemi, embriyonal farkllamann aslnda daha ilk blnmeyle birlikte bala-
dgna iaret etmitik. Btn bunlarn nedenlerini de, o zaman, nformasyon leme Bilimi
asndan aklamaya altk. imdi, altn izmek istedigimiz nokta udur: Madem ki
farkllama mevcut yeteneklerin gelimesiyle oluyor, o halde, sinir sisteminin ve beynin
gelimesini incelerken yogunlamamz gereken nokta da, mevcut sistemde-embriyoda
benzeri fonksiyonu yrten RP sistemidir. Yani her halde, mitocondrilerin , endoplazmic
reticulumlarn, ya da ribozomlarn iinden kpta gelimiyor sinir sistemi! Ne var bunun
dnda embriyoda? RP sistemi! O halde, RP sistemine, henz organlar daha gelimeden
nceki dnemde, embriyoda beynin ncl (Vorlufer) gzyle de bakabiliriz. Bu tesbiti
yapmak neden nemlidir?
Dedik ki, embriyo ve daha sonra da fets, gelimenin her aamasnda, belirli bir kimligi olan
ve kendi kendini reten bir sistemdir. imdi, gzmzn nnde embriyodan fets haline
gelme, yani organlarn kma srecini canlandralm. Bu bir sretir. Yani yle bakla kesilir
gibi bir gei ,an" yoktur arada! Yeni, eskinin iinde olgunlayor, geliiyor ve sonra onu da
kendi inde ihtiva ederek doguyor. Btn bunlar, ileyen bir RP sisteminden, bir st
basamag temsil eden sinir sistemine-beyne gei sreci iin dnrsek, tablo udur:
Srecin her aamasnda, ortada daima tek bir sistem merkezi olmaldr. Eger br trl
olsayd, yani sinir sistemi ve beyin, RP sistemi tarafndan temsil edilen mevcut sistem
merkezinden ayr bir ekilde geliseydi, o zaman, ya sre boyunca iki merkez olurdu, yani
iki bal bir yaratk olurdu embriyo, ya da, aynen bir arabann retilmesinde oldugu gibi, nce
sinir sistemi ve beyin hibir fonksiyonlar olmadan bir kenarda retilirler, ve sonra da, nasl ki
araba fabrikadan ktktan sonra belirli bir fonksiyona sahip olarak ilemeye balyorsa,
belirli bir anda beyin de ayn ekilde RP sisteminin yerine devreye girerdi! Ama yle olmuyor
ite! Ne beyin yle bir kenarda faaliyete gemek iin bir araba gibi retilmeyi bekliyor, ne de
embriyo iki bal bir yaratk! Yeni, yani beyin ve sinir sistemi, eskinin iinde geliirken, bu
gelimenin her aamasnda grevi devralmaya hazr hale geldike eskinin yerini alyor. Eski
de o an yeninin varlgnda yok oluyor. Gei byle gerekleiyor. Bu gei mekanizmasn
kolaylatran bir diger nokta da u tabi: Her iki aamada da sistem merkezinin gerekletigi
nokta, yani sfr noktas ayn! [4] Bu nedenle, gelime, sfrn iki ayr dzeyde iki farkl varolu
biimi olarak ortaya kyor!
29
imdi bu sreci daha yakndan ele almaya alalm:
29
Embriyo bir sistem mi? Evet! Bu sistem, sistem merkezindeki sfr noktasnda temsil olmuyor mu?
Evet!. Ayn ekilde fets de bir sistem ve bu da gene sistem merkezindeki sfr noktasnda temsil
ediliyor. O halde olay, bir anlamda, sfrn iki ayr dzeyde iki ayr varo haliyle ilgilidir! [4]
68
TEKRAR FARKLILAMA OLAYI VE BR HCRENN KADER SORUNU
Bir hcre, grnr degiiklikler balamadan ok nce, hangi ynde geliecegine dair bir
karara sahip olur. eitli teknikler yardmyla embriyonun iinde yer alan bir hcrenin ne
olacag (ne ynde geliecegi) yakndan izlenebilir. O hcre lecek mi, bir nron haline mi
gelecek, yoksa baka bir tr bir hcre mi olacak btn bunlar izlemek mmkndr [6].
Ancak, bir hcrenin "kaderini bilmek demek, onun "intrinsic yani "determiniert, yani mutlak
bir ekilde "kendisine ait, onunla birlikte varolan zelliklerini bilmek demek degildir! nk
byle birey yoktur! evreden bagmsz, mutlak anlamda i dinamik diye birey yoktur!
Bir diger u nokta da, hereyi d dinamikle aklama gayretidir. Yani, bir hcrenin kaderini
belirleyen faktrn sadece onun bulundugu yer oldugu, hcrenin, sadece dardan gelen
etkilere (sinyallere) gre farkllatg anlaydr.
dinamikle d dinamigi biribirlerinden ayr olarak ele alan, bunlar mutlaklatran bu
grlerin ikisi de yanltr ve aslnda her ikisinin altnda yatan dnya gr de ayndr:
Mekanik materyalizm! Gerek ise, bu iki u noktann-grnn tesindedir. dinamikle d
dinamigin nasl birlikte altklarn, sreci nasl birlikte oluturduklarn, neden biribirlerinden
ayr olarak dnlemeyeceklerini daha nce grdk.
Bir hcrenin kaderinden bahsederken bundan ne anlalmas gerektigini, onu baka bir
evreye naklederek daha iyi anlayabiliriz. rnegin bir tavugun kanadyla bacagn ele alalm.
Bunlarn her ikisi de adale, kemik ve deriden oluurlar. ki organ arasndaki farkllk, bu
dokularn farkllgndan degil, bunlarn biribirlerine nasl baglandklarndan kaynaklanmak-
tadr. Embriyoda, bu organlarn ikisi de, aag yukar ayn zamanda, belirli tomurcuklar
eklinde oluarak gelimeye balarlar ve balangta, her iki tomurcukta bulunan hcreler
arasnda hibir fark yokmu gibi grnr. Ancak basit bir deney grnteki bu halin yanltc
oldugunu gsterecektir. Eger bacaga ilikin tomurcuktan alnan bir doku paras burdan
kesilerek kanadn bulundugu ksma alanrsa, daha sonra buradan, yani kanattan bir
parmagn ktg grlecektir. O halde farkllama, sonular gzle grlr hale gelmeden ok
nceleri balamaktadr. Kanada alanan parmak paras da burada hal dardan gelen
sinyallere cevap vermektedir, ancak sonunda burada gelien kanat degil bir parmak oluyor.
yle anlalyor ki, vcudun eitli ksmlarn dzenleyen sinyal sistemleri kanat ve bacak
iin ayndr, ancak, i dinamik farkl oldugu iin, gene de buradan bir parmak kyor.
Belirleyici olann sadece d dinamik olmadgnn en gzel aklamasdr bu [6].
Peki, alama olayndan sonra, alanan dokuya dardan farkl sinyaller gelmeye balasayd
ne olurdu? Bu soruya yukardaki rnegi dnerek cevap vermek gerekirse, "hcrelerin
lecegini sylememiz gerekirdi. nk burada, alama olay gereklemeden nce hcreler
farkllaarak belirli bir kimlige sahip hale gelmilerdir. Artk onlarn hayatta kalabilmeleri iin,
dardan, onlar tarafndan bilinen belirli sinyallerin gelmesi gerekir. erdeki RP sistemi ancak
bu sinyalleri ileyebilecek ekilde gelimitir. Ama eger alama ilemi farkllama henz
daha gereklemeden nce olsayd, bu durumda, hcrelerin iine girdikleri yeni ortam
grenerek, ona gre bir kimlik gelitireceklerini syleyecektik. Hcrelerin farkllklarn-
grenerek gereklemeleri, kendi ilerinde potansiyel olarak sahip olduklar gereklemesi
mmkn olanaklardan bazlarnn evreden gelen etkilere gre gerekleerek objektif
gereklik haline gelmesi olaydr.
Farkllamak, bal bana bir grenme-grenerek gerekleme srecidir dedik. nk
farkllamak, evreden gelen informasyonlarn ilenilmesi srecinde hcrelerin sistem
iindeki grevlerini grenmeleri demektir. Bu ise, pratik olarak, belirli fonksiyonlar
69
gerekletirebilmek iin gerekli olan gen alm faaliyetlerini grenmek anlamna gelir. Ama,
gen alm faaliyetini gerekletiren de, kendine zg, ileyen bir RP sistemi degil midir. O
halde grenerek farkllamak, aslnda grenerek gereklemektir. Kendi kaderini grenerek
belirlemektir. Kendi kendini yaratmaktr.
Sinir sisteminin ve beynin geliimi bu srecin nasl gerekletiginin en gzel rnegidir. Eger
grenerek kendi kendini yaratmann, ina etmenin ne anlama geldigini bilmek istiyorsanz,
bunun iin beynin geliimi srecini izlemeniz gerekir.
SNR SSTEMNN BEYNN GELM
Sinir sisteminin geliimi, yava yava byyen bir ehirde, yollarn ve komnikasyon
sisteminin de, zamanla, buna uygun hale gelmesine, byyen-gelien ehre uyum
saglamasna benzer. Bu srecin belirli bir aamasnda, herhangi bir yerden daha sonra bir
yolun geip gemeyecegini, ya da buraya ilerde bir yeralt haberleme kablosunun denip
denmeyecegini bilmek mmkn degildir. Btn bunlarn hepsi, gelime sreci iinde, adm
adm, ihtiyaca gre, karlkl etkileme iinde gerekleirler [8]. Evet, yol belirli bir plana gre
yaplmaktadr, ama o plann kendisi de sre iinde oluuyor ve ekilleniyor. nceden
varolan plan (DNA lardaki plan), genel yapya ilikin bir plandr. Bu plann gerekletirilmesi
pratikte birok faktrn karlkl etkilemesinin sonucu olur. rnegin, farkllamaya balayan
milyonlarca sinir hcresinden her birinin nereye g edecegini, bunlarn gittikleri yerlerde
hangi hcrelerle baglant kurarak beyindeki hangi alt sisteme dahil olacaklarn nceden
bilmek mmkn degildir. Btn bu bilgilerin hepsinin nceden belirli bir "plann iinde yazl
oldugunu iddia etmek gerekten de gln olurdu! nk beyinde 10
11
hcre-nron vardr ve
bu hcrelerin her biri de bir baka hcreyle binle onbin arasnda baglantlar kuruyorlar. DNA
larda mevcut olan gen says ise sadece 30 000 dir! Nereye sgacakt btn bu bilgiler!
Embriyoda, beynin geliiminin ilk aamalarnda, sre daha ok genler tarafndan retilen
maddelerle evredeki kimyasal ortam tarafndan ynetilir. Genlerin grevi, beynin geliimini
ynetecek olan proteinleri retmektir. Bunlardan bazlar belirli kimyasal reaksiyonlar
tetikleyen enzimler olup, bazlar da, daha baka proteinlerin retilmelerini saglamak iin
gerekli olan RP lerdir. Baz proteinler hcre hareketlerini ynlendirmek ve snrlamak iin
bariyerler olutururlar, bazlar da hedefe varan hcrelerin buralardaki hcrelere
yapabilmeleri iin bunlarn yzeylerine tutunacak yerler ina ederler.
Ektodermde oluan nral tabaka-plate bir kere boru eklinde bir yapya sahip olupta burada
nronlar olumaya balaynca, bu sre byk bir hzla ilerler. Aag yukar dakikada 25 000
nron olumaya balar. Nral borunun alt ksmlarndan (derinliklerinden) yukarya dogru
karak genlere yapan ve onlar aktif hale getiren belirli RP ler ynetirler bu sreci [6].
Nronlar, olutuktan hemen sonra biribirlerinden ayrlmaya balarlar. Arka, orta ve n beyini
oluturacak nronlar nral boruda farkl yerlerde bulunurlar. Bu ayrma zel tip bir genin
(homotischen Gene) ynetimi altnda olur. Bu tr genler hcrelerin nereye gidecegini
dzenleyen proteinler olutururlar. Hcre hareketlerini ynlendiren, onlarn hareketlerine
belirli snrlar koyan bu proteinler, hcrelerin gruplar halinde biribirlerine baglanabilmeleri iin
onlarda uygun yzeylerin olumasna da neden olurlar [6,11].
Ayran (segregierte) hcreler farkllamaya devam ederlerken, farkl transmitterlere ve
modlatrlere
30
sahip olacak ekilde gelimeye balarlar. Tam bu srada projeksiyon
nronlaryla internronlar da farkllarlar
31
[6,12].
30
Nronlarda transmitterlerin ve modlatrlerin ne ie yaradklarn daha sonra ele alacagz.Bunlar n-
ronlar arasndaki informasyon al veriinin kimyasal olarak kodlanmas grevini yrtrler.
31
Projeksiyon nronlar informasyonlarn bir blgeden baka bir blgeye tanmas iini yaparlar.
ntetnronlar ise daha ok sinaptik baglantlarn dzenlenmesiyle ilgilenirler.
70
Nral borunun genileyerek kvrlmasyla birlikte, ilerde ortaya kacak olan beyin de yava
yava ekillenmeye balar. Ayn beyin blgesinde yer alacak olan hcrelerin nral boruda
yan yana yer almalar gerektiginden, ayran hcrelerin buna gre gidecekleri yerlere dogru
yol almalar-g etmeleri gerekecektir [6,12].
Geri henz daha g eden bu hcrelerin hedef yerlerini nasl bulduklarn tam olarak
bilmiyoruz, ama bu konuda yaplan birok almalar nmz olduka aydnlatm
grnyor. Buna gre, g esnasnda, g eden hcrelerin takip edecekleri inaat iskelesi
gibi yol gsterici kimyasal bir yap olumakta, hcreler de buna tutunarak yol almaktadrlar.
Nronlarn tutunarak gidecekleri bu iskele-yol (pfade) Glia hcrelerince oluturulmaktadr
32
.
Glia hcreleri ise genler tarafndan retilen belirli molekler yol gstericiler-proteinler
tarafndan ynlendirilirler. Bu ekilde kendi kendini reterek gelien beyin bydke, Glia
hcrelerinden oluan bu ip de beyin kabuguna kadar uzanr. Bu ipe tutuna tutuna buraya
kadar gelen nronlar ennihayet beyin kabugunu da olutururlar. Glia iletken iskelesi, nral
boru zerinde bulunan komu nronlarn, ayn yolu izleyerek, sonunda beyin kabugunda da
yan yana yer almalarn saglar [6,12].
Btn bunlar, beyin kabugunda bulunan hcrelerin buraya nasl geldiklerini belki aklyor,
ama henz daha bu blgelerin nasl olutuklarn aklamaktan uzaktr. Burada hemen,
hcrelerin daha nral boruyu terketmeden nce hangi blgeye gideceklerine ve orada hangi
fonksiyonlara sahip olacaklarna dair belirli bir potansiyele sahip olduklarn dnebiliriz, bu
dogrudur da. Ancak, buna hemen, hcrelerin vardklar yerlerde ne i yapacaklarn oraya
vardktan sonra greneceklerini de eklemek gerekir. Yani, farkllama-grenme bir sretir.
Bu sre, hcreler grev yerlerine vararak orada ne i yapacaklarn grendikleri zaman
tamamlanyor.
Bir rnek olarak, bu sre esnasnda grmeyle ilgili beyin kabugundan kesilen bir parann,
gene beyin kabugunda, dokunma duyusuyla ilgili ksma ilave edildigini (verpflanzen)
dnelim. Bu durumda, dokunma duyusuyla ilgili ksma ilve edilen bu parann bir sre
sonra artk tamamen burann bir unsuru haline geldigini grrz. yle anlalyor ki, nronlar
belirli bir fonksiyonu stlenmeye balarlarken bulunduklar blgedeki koullara uyum
saglamakta diger hcrelere gre daha yeteneklidirler. Koullardan kast ise, buralardaki
kimyasal ortam ve buralarda sona eren aksonlarn getirdikleri mesajlardr. Bu nedenle, Glia
iskelesine tutunarak hedef blgelere dogru giden hcrelerin, buralardaki fonksiyonlar
konusunda kat kurallara bagl olmadklarn, bunlarn esas kaderlerinin vardklar yerlerdeki
ilikiler iinde olutugunu, gerek rollerini burada grendiklerini syleyebiliriz [6,12].
Peki, daha nceki rnekle yukardaki rnek arasndaki fark nedir? Yani, bir tavukta kanat
blgesine alanan bacak hcreleri degimeden kalrlarken, nasl oluyor da beyinde grme
merkezinden alnan bir hcre dokunma merkezine alannca bu yeni ortama uyum
saglayarak burann bir paras haline gelebiliyor? Aslnda her iki durumda da farkllama
sreci hcrelerin daha nce bulunduklar yerlerde balamaktadr; ya da en azndan, bu
hcrelerin iinde onlarn hangi ynde gelieceklerine dair bir potansiyel daha nceden
mevcuttur, ancak, srecin daha sonraki ksm iki rnekte farkl geliiyor neden? lk akla
gelen farkllk, birinci rnekte dardan gelen informasyonlarn-sinyallerin (d dinamik) her iki
durumda da ayn olmasna karlk, ikincide bunun farkl oldugudur. Yani, grme
merkezindeki nronlara gelen sinyallerle dokunma merkezindeki sinyallerin farkl olmasdr.
Bu yzden de, farkl sinyalleri ileyebilmek iin ortama uymak yaamsal bir zorunluluk haline
geliyor diye dnebiliriz. Ama bu yetmez. Eger i dinamik bu i iin elverili olmasayd, yani
grme merkezinden alnan nronlarn i yaps byle bir degikenlige (flexibilitt) sahip
olmasayd uyum gene de mmkn olamazd. Demek ki nronlarn bulunduklar yere uyum-
yani grenerek degime- yetenekleri diger hcrelere gre daha fazladr.
32
Glia hcrelerinin beyinde ne i yaptklar henz daha tam olarak bilinmiyor. Bunlarn daha ok des-
tek-lojistik-amal faaliyetleri yrttkleri dnlyor.
71
Nronlar, hedef blgelerine varr varmaz hemen bunlardan aksonlar ve dendritler kmaya
balarlar. Ama bu sefer de, bunlarn nerelere uzanacaklar ve hangi hedef hcrelere bagla-
nacaklar sorunuyla karlalr.

ek.12 [40]
Aksonlar ve dendritler ularndaki "byme konisi (Growth Cone) araclgyla hedeflerini
bulurlar. Tipik bir nron, uzakta bulunan ve kendisinden sinyaller alnan bir hedefe dogru
aksonunu uzatrken, ayn zamanda, baka nronlarn akson terminallerinden aldg sinyallere
dogru da birok ksa dendritler gnderir. Bu her iki uzantnn da u ksmlarnda "byme
konisi ad verilen belirli kntlar vardr. Bu, sanki emekleyerek, srklenerek, kendisini
kuatan dokular dolanarak geen, arkasndan da bir akson veya bir dendriti srkleyerek
getiren, ona yol gsteren nc bir motor g gibidir. Kendi iinde, yol bulucu, yani gelen
sinyalleri alarak yn tayin edici uzuvlara sahip olan bu nc, ayn zamanda, belirli bir hedefe
dogru hareketi gerekletiren bir motor gle de donatlmtr. Bir byme konisi, srekli
nndeki blgeyi kollayarak gnde aag yukar 1 mm yol alabilir. "Filopodia ve "Lamelli-
podia ad verilen duyu aletleriyle-organlaryla- nn yoklar, nnde bir engele raslaynca
hemen geri ekilir, ynn degitirir. Uygun bir yol bulunca da yola devam eder. O,
etrafndaki kimyasal ortama kar ok duyarldr. Bu zellikleri byme konisinin yapsyla
ilgilidir. D ksmndaki alclar gelen sinyalleri alrlarken, bunlar ierde degerlendirilirler ve
ona gre gerekli davranlar oluturulur. Byme konisinin u ksmlar belirli proteinlere kar
hassastr. Ve bunlar ancak hassas olduklar bu proteinlerle baglanabilirler, digerleri
tarafndansa itilirler. Sonunda, hedefe vararak ona baglandklar zaman da, srecin sona
erdigine dair bir sinyal salglayarak ii bitirirler [6,12].
lk akson nc olarak nden gider ve bir yol izer. Ayn blgeden yola kan diger aksonlar
da bunu takip ederler. Bu aksonlar hedeflerine varp da gelimenin durduguna dair sinyali
aldklar zaman bunlarn ularndaki byme konileri de zlr ve aksonlar buradaki
postsinaptik hcrelere baglanrlar [6].
Burada altn izmek istedigimiz nokta udur: "Nronlar ve dolaysyla da beyin, grenerek
geliir, kendini ina eder derken, bununla, belirli bir ina plannn ve genetik mekanizmann
zorunlulugu dlanm olmuyor! Tam tersine, belirli bir yol haritasyla yola kan, fakat yol
boyunca evreden aldg madde-enerjiyi-informasyonlar da ileyerek kendi kendini reten-
yaratan bir yolcudur organizma. Bu yolcunun grenerek geliebilmesi, yani hayat yollarnda
ilerleyebilmesi iin, balangta belirli bir bilginin-potansiyelin bulunmas arttr. nk,
grenme olaynn z evreden gelen informasyonlarn ilenmesine dayanyor. Ama,
balangta varoldugunu syledigimiz bu bilgi-yol haritas (DNA lardaki) kendi bana ancak
potansiyel bir gerekliktir ve sadece gereklemesi mmkn olan olanaklardan oluur. Bu
olanaklardan hangilerinin gerekleecegi ise yol boyunca gerekleen etkilemelerle
belirleniyor. Bu nedenle, aslnda o haritann kendisinin de objektif bir gereklik olarak yol
boyunca ortaya ktgn syleyebiliriz. yle bir yolcu ki, her ann iinde kendini retip
gerekleerek yolunda ilerlerken, ilerledigi o yol da onun kendisiyle birlikte o an yaratlm
72
oluyor. Yani nceden objektif bir gereklik olarak varolarak, elinde tuttugun bir haritaya
bakarak yol almyorsun bu yollarda! Harita, yol ve yolcu ayn ann iinde gereleen
etkilemelerin rn olarak birlikte oluuyorlar.
Btn bunlar bir rnek vererek belki daha ak hale getirebiliriz. Yeni dogan bir ocugu
dnnz. Daha ana karnna dtg andan itibaren balayan bir srecin rn olarak ge-
liiyor o. Sonra okula gidiyor, bir meslek grenmeye (farkllama) alyor, derken okul
bitiyor. Ondan sonra onun nerede i bulacag, gittigi yerdeki koullara uyum abalar, iini
grenmesi ve giderekten de o alanda uzmanlamas, btn bunlarn hepsi bir sre. Ayn
grenme srecinin aamalar bunlar. Bu srecin sonunda bir bilgisayar uzmannn ortaya
ktgn dnelim. te, hcrelerin grenerek farkllamalar-uzmanlamalar olaynn z
de budur. Hibir ocugun alnnda yazl degildir onun daha sonra ne olacag! ocuklar,
ellerine tututurulmu-kendilerine verilmi hazr bir plana bakarak gitmezler hayat yollarnda!
Bir ocugun daha sonra bilgisayar uzman olacagn belirleyen bir yasa, ya da bir yol haritas-
kader izgisi mevcut degildir. Her ocuk, kendi kaderini, bir yerde kendi abalaryla yaratr.
ve d dinamigin birlikte etkisinin rndr o.
NRONLAR ARASI REKABETDOAL SEME
Nronlar hedef hcrelerle ilikiler (sinaptik baglantlar) kurabilmek iin, bu hcrelere aksonlar
gndererek nce bu iin-ilikinin alt yapsn hazrlarlar. Bunu, bir ehirde telefon
baglantlarnn gerekleebilmesi iin yer altna denen kablolara benzetebiliriz. Nasl ki,
belirli bir alt yap olmadan bireyler ve haneler arasnda telefon baglants kurulamyorsa,
aksonlar ve dendritler araclgyla gerekli hatlar denmeden sinaptik baglantlar da
kurulamazlar.
Hcreler arasndaki baglantlar saglayan sinapslarda mesajlar genellikle aksonlardan
dendritlere dogru tek ynl olarak akarlar. Fakat balangta (yani sinapslar ilk kez
oluurlarken) bu ak ift ynl olur. nk bu durumda, hedef hcreden de (bu hcrenin
dendritlerinden de) sinyaller kmakta, bu sinyaller presinaptik hcrenin aksonunun nnde
bulunan byme konisini ynlendirmektedir. Ama bu sinyaller sadece aksonlara yol
gstermekle kalmazlar, biraz sonra grecegimiz gibi, bunlar ayn zamanda postsinaptik bir
hcreye baglanan presinaptik nronlardan hangilerinin hayatta kalacaklarn da belirlerler.
rnegin, aksonlar gndererek adalelere baglanmaya alan motor nronlarn yars, daha
sonra lrler. Ayn ekilde, duyu nronlarndan da, deriye baglanma abas iinde olanlarn
yars, gene hedefe ulatktan sonra lrler.
Hedefe ulaan nronlarn tahminen yarya varan bir ksmnn lm bunlar arasndaki
rekabetle aklanmaktadr. nk, her hedef hcre ancak snrl bir miktar "Neurotrophic
factor salglar. Hedef hcreye baglanan nronlarn hayatta kalmalarn saglayan da
baglandklar hcreden aldklar bu maddedir. Nronlar arasndaki rekabet de zaten buradan
kaynaklanmaktadr. Yeteri kadar "Neurotrophic factor alamayan nronlar "programlanm
hcre lmyle lrler. Eger hedef doku oraya baka bir doku alanarak bytlrse, bu
durumda Neurotroophic factor salglayan hcre says da artm olacagndan, nronlardan
daha ogunun hayatta kaldg grlecektir. Tersine, baglanlan doku kesilerek kltlrse
de nronlardaki lm oran artar. Bu ekilde, sonunda, her hedef organ, kendisine
baglanmas gereken nron miktar kadar nronla baglanarak sisteme dahil edilmi olur
(innervate) [6].
LK BALANTILAR NASIL OLUUYOR
Peki nasl gerekleiyor bu ilk baglantlar? Genler mi baglyorlar nronlar biribirlerine, gen-
lerin oluturduklar belirli proteinler mi yapyorlar ilk sinaptik baglanma ilemlerini? Bu konu
ok nemli. nk bu soruya verilecek cevaptr ki, olay ne kadar kavradgmz gsterecek
olan da bu olacaktr!
73
Konuya ilikin olarak bilim evrelerindeki genel kabul u: Evet, ilk baglantlar genler
araclgyla gerekletirilirler. Yani, genetik mekanizma belirli proteinler retir, bu proteinler de
ilk sinaptik baglantlar gerekletirirler!
Bundan sonras ise yle aklanyor: Bu ilk alt yap-sinaptik temel bir kere kuruldumuydu ya,
bundan sonra artk nronal informasyon ileme mekanizmas normal olarak almaya
balar. evreden gelen informasyonlara gre yeni sinapslar oluur. Ve bu sre iinde, daha
ok kullanlan sinapslar kalc olmaya devam ederlerken, kullanlmayanlar, o ilk temel atma
srecinde geici olarak kurulmu olanlar kaybolur giderler. Beynin olgunlamasn ve
grenme srecini daha ileri boyutlara tayan da zaten sinaptik baglantlar arasndaki bu
hayatta kalabilme-dogal seme srecidir. zet olarak: ilk sinaptik baglantlar kurarak
sisteme ilk bilgiyi genler yklyorlar; evreyle etkileme, bilgi retme-grenme sreci de
bundan sonra bu temel zerinde geliiyor. Mantk bu!
Tamamen mekanik! Bir kere, "ilk sinapslar genler oluturuyor demenin hibir bilimsel
dayanag yoktur! Nasl oluturuyormu genler sinaptik baglantlar? evreden bir
informasyon gelmeden, bu informasyon alnarak bir elektriksel sinyal-aksiyonpotansiyeli
haline getirilmeden prsinaptik nron nasl nrotransmitter salglayacaktr? Genler zel
olarak bu i iin proteinler retiyorlar ve bu proteinler de gelip prsinaptik nronlar
nrotransmitter salglamalar iin tahrik ediyorlar m diyecegiz! Olur mu byle ey? Olay
sadece rasgele bir nrotransmitter salglanmas olay mdr? Salglanan o nrotransmitterler,
evreden gelen informasyona denk den bir kimyasal kod degil midir? Bu nedenle,
evreden gelen bir informasyon olay olmadan, genler nasl, neye gre nrotransmitter
salglattracaklar da sinaptik baglant oluturacaklar? Bu ekilde hangi bilgiyi ykleyecek
genler bir sinapsa? Bu mantk, grenme olayn da tamamen mekanikletiriyor; olay Yapay
Zek boyutlarna indirgiyor ve onunla snrlyor! Yapay Zeka'da da nce bir robot yapar,
sonra da ona bir program monte ederek onun evreyle etkilemesini saglarsnz. Bu gzel
birey, buna kimsenin bir diyecegi de olamaz! Ama organizma bir robot degildir! nce
retilipte sonra da iine genler tarafndan bilgi yklenen bir biyolojik robot degildir
organizma!
Peki o zaman nasl oluuyor o ilk sinapslar?
K ET HAFIZA VARDIR
Aksonlarn hedef hcrelere kadar uzanmalarn bir ehrin telekomnikasyon sisteminin
olumasna-kablolarn vs. denmesine- benzeterek, buna sistemin alt yaps dersek, bu alt
yap olutuka, bireyler ve haneler arasndaki telefon baglantlar da gereklemeye, sistem
bir btn olarak ilemeye balar.
Organizmann ve beynin oluumu-geliimi sreci de byledir. Ancak, bu durumda sre bir
btndr artk, nce alt yap densin de, sonra, bireysel deneyimlere ilikin sinaptik
baglantlar da bunun zerine kurulurlar diye dnemezsiniz! Alt yapnn olumasna ilikin
bilgi (zigotun iindeki trsel hafzada bulunan bilgi-Phyletische Gedchtnis)
33
kendini reterek
33
Trsel hafza (Phyletische Gedchtnis) nedir? Hafzay trsel ve bireysel olarak ikiye ayran baz
bilimadamlar ,trsel hafzann primre kortex'te bireysel hafzann da assoziations kortex'te
olutugunu" sylyorlar [14]. Bu durumda, ,dogutan sahip oldugumuz primre kortex'teki trsel
hafza", kesin hatlaryla, bireysel hafzadan ayr bir kategori olarak ele alnm oluyor ki bence bu
dogru degildir. Evet, trsel hafzann primre kortex'te, daha ana karnndayken olutugu,
assoziations kortexteki hafzann-sinaptik baglantlarn ise daha sonra bunun zerine kurulduklar
dogrudur; ama buradan bunun, bireyin iinde gelitigi evre koullarndan bagmsz olarak (genler
tarafndan) oluturuldugu sonucu kmaz. Btn bireylerin primre kortex'leri o bireyin iinde
bulundugu tre ilikin bilgileri temsil eden sinaptik baglantlardan oluur; ama bu baglantlar daima
bireylerin iinde bulundugu koullara gre ekillenirler. Bu yzden, yle kesin hatlaryla ,bireysel
hafza" ,trsel hafza" ayrm yaplamaz.
74
maddi bir gereklik haline gelirken, bu sre, ayn zamanda, zigotun iinde bulundugu
evreyle etkilemesine paralel olarak gerekletiginden, sonuta belirli bir tre zg alt
yap, bireysel olarak gerekletirilen deneylerin g altnda kendine zg bir ekilde
gereklemi olur. Yani bireyler, iinde bulunduklar tre ait bilgilerin kendi bireysel
oluum sreleri iinde retilen bilgilerle, kendine zg bir biimde ekillenmesiyle oluurlar.
Hepsi de ayn trsel hafzaya gre ina edildikleri halde, bireyler arasndaki farkllamaya
neden olan ey, bireyleri biribirlerinden farkl klan etken budur. Ama, organizmann oluum
sreci iinde, bireylerin iinde bulunduklar ortama ve bu ortam iindeki deneyimlerine bagl
olarak ortaya kan bilgiler sadece bireylerin yapsal olarak ekillenmeleri srecinde
kullanlmakla kalmazlar, bunlar ayn zamanda, gerekirse daha sonraki deneyimlerde tekrar
kullanlmak zere ayrca hafzada kayt altna da alnrlar (bireysel hafza).
Byle bir srele, bir ehirde telekomnikasyon sisteminin kurulmas arasndaki benzerlik ve
farkllk apak ortadadr. Daha nce de syledigimiz gibi, telekomnikasyon sisteminin
oluumunda sre blnmtr, iki ayr aamada gerekleir. nce alt yap oluturulur.
Bireyler arasndaki ilikiler de daha sonra bu yap zerinde ortaya karlar. Organizmann
oluumu srecinde ise, bunlar byle kesin hatlaryla biribirlerinden ayrmak mmkn
degildir.
rnegin, iki ayak zerinde yrmek, konumak, ellerini kullanmak, duymak, grmek, koku
almak vs. gibi motorik ve sensorik yetenekler, insan soyuna ait, "dogutan sahip olunan
potansiyel yeteneklerdir. Bu trden fonksiyonlar yerine getirebilmek iin gerekli olan alt
yapnn-organlarn ortaya kmas, bunlarla beyin arasndaki baglantlar gerekletirecek
nronal hatlarn (Nervenbahnen) oluumu hep zigotun iinde DNA larda ve hcre
hafzasnda bulunan programn gereklemesinin sonulardr. Bu, bir tre ilikin trsel
hafzada bulunan bilgilerin (Phyletische Gedchtnis'te kayt altnda bulunan bilgilerin) kendini
retmesi, objektif bir gereklik haline getirmesi olaydr. Bir insan zigotundan treyecek
organlarn ekli, bunlarn daha sonraki fonksiyonlar, i yapabilme kapasiteleri, btn bunlar
hep, insan trne ilikin potansiyel bilgiler olarak o zigotun iinde mevcutturlar. rnegin, bir
nronun aksonlarn hangi hedef organlara ve nronlara kadar uzatacagna ilikin bilgiler bu
trden bilgilerdir. Bunlarn, bireyin evreyle kuracag zel ilikilerle alkas yoktur. nk,
evreyle kurulan ilikiler hangi biimde olurlarsa olsunlar, belirli bir zigottan ancak belirli bir
tre ilikin bir birey ortaya kabilir. Yani bir insan zigotundan bir fare kmaz! Fare kmaz
ama, zigotun iindeki (o tre ilikin) bilgiler, bireylerin evreyle kurduklar ilikilere gre
ekillenerek-bu ilikilere uyum saglayarak ortaya kacaklar iin, her durumda, organizmann
alt yaps dedigimiz yap, daima, tre ait bilgilerin bireysel deneyimler iinde ekillenmesiyle
meydana gelir. Bu srecin bir ehrin telekomnikasyon sisteminin oluumundan fark,
organizma sz konusu oldugu zaman, alt yapnn oluumu srecinin, her aamada ortaya
kan bireyin evreyle ilikisi iinde, bundan etkilenerek gereklemesidir. Daha nce de
altn izdigimiz gibi, her birey, belirli bir tre ait bilgileri kendi bireysel ilikileri iinde
ekillendirerek gerekletiren kendine zg bir yap olarak ortaya kar.
Bir ocugun "yrmeyi grenmesi olayn ele alalm. Ne demektir yrmeyi grenmek?
nsan trne ait bir yetenek olan iki ayak zerinde yryebilmeye ilikin bilgiler (phyletisches
Wissen), yrmenin alt yapsnn maddi bir gereklik olarak daha dogmadan nce ana
karnnda olumasna neden olurlar. Ayaklar oluur, ayaklarla, beyinde motor kortekste
ayaklar temsil eden nron gruplar arasnda aksonlar denmeye balanr. Ana karnnda
gerekleen snrl bireysel deneyimlerle de bu hat zerindeki ilk sinapslar olumaya
balarlar. Ama bir ocugun yrmeyi grenmesi iin bunlar yeterli degildir. Yrmeyi
grenmek iin, dogduktan sonra, "kritik dnem ad verilen belirli bir dnemde, ocugun,
bireysel olarak, evreyle ilikileri iinde, yrmek iin aba sarfetmesi, dogutan sahip
oldugu alt yap zerinde bireysel deneyimleriyle bu ii baarmas gerekir. Tabi bu tr
deneyimlere ilikin bilgiler bilind olarak (procedural) retildikleri iin biz bunlarn farkna
varamayz. Hibir insan yrmeyi nasl grendigini syleyemez!
75
Ayn ekilde konumak da byledir. Bir insann konuma yetenegine (dil) ilikin bilgiler de
gene dogutan sahip oldugu alt yapyla birlikte gerekleirler. Bu alt yapy, insann trsel
hafzasnda bulunan konuma yetenegine ait bilgilerin, her bireyle birlikte kendine zg bir
biimde maddi bir gereklik olarak ortaya kmas eklinde tanmlayabiliriz. Olay, hcre
hafzasndaki bilgilerin DNA lardaki program aktif hale getirmesiyle balyor. Ama, bu
bilgilerin maddi bir gereklik haline dnmesi demek olan alt yapnn oluumu srecinin,
bireyin evreyle ilikisi iinde ekillendigini de unutmamak gerekiyor. Dil sistemi oluurken
etkileilen d evre koullar (ana karnndaki), "uyum saglanmas gereken evre koullar
olarak alt yapnn oluumu zerinde etkide bulunurlar. Konumay grenmek ise, dogumdan
sonra belirli bir "kritik safha boyunca gerekleecek bireysel deneyimlerle olur.
Evrim sreci asndan dnldgnde, "kritik safha, bireyin evreyle etkileme sreci
iinde, yapsal olarak mevcut olan bilgi temelinden yola karak, potansiyel olarak sahip
oldugu yeteneklerini daha da gelitirdigi, bunlar objektif-fonksiyonel gereklikler haline
getirdigi bir dnemdir. yle ki, belirli bir yetenek, bu "hassas dnemde gerekli bireysel
abalar sarfedilipte objektif bir gereklik haline getirilemezse, daha sonra onu gelitirmek ok
daha zorlar. nk eger mevcut alt yap bu "hassas dnemlerde bireysel deneyimlere
dayanlarak gerekli sinaptik baglantlarla ekillendirilemezse bu yetenekler geliemezler. Bu
durumda, organizma mevcut hali esas alarak kendisine baka dengeler kurmaya alr ve
sre yoldan kar. Yeni koullara uyum saglamak amacyla oluan bu yeni denge kurma
abalar iinde bu trden yeteneklerin-fonksiyonlarn kullanm yer almadg iin, daha sonra
sreci tekrar normal haline dndrmek olduka zorlar. Kritik safhalar boyunca
kendiliginden elde edilebilecek yetenekler, daha sonra, o da zel olarak aba sarfedilerek bir
miktar gerekletirilebilirler. rnegin, ocuklarda dogutan var olan alk, ogu durumlarda,
okul ncesi dnemde yaplacak basit bir ameliyatla dzeltilebilirken, eger bu yaplmaz da
olay kendi haline braklrsa, daha sonra artk bunu dzeltmek ok zor hale gelir.
Peki, her bireyin iinde bulundugu kendine zg koullar iinde gerekleen-ekillenen trsel
alt yapyla, bireysel deneyimlere bagl olarak ortaya kan st yap (sinaptik baglantlarla
ekillenen bireysel hafza) arasndaki iliki nasl kuruluyor? Bu iki sreci biribirinden ayrmak
neden mmkn degildir?
Grme sistemini ele alalm: Burada her ey, dardan-evreden gelen bir kla-
elektromagnetik bir dalgayla- balyor. Bu k Retinaya geliyor ve orada ga duyarl
nronlar tarafndan elektriksel sinyaller-aksiyonpotansiyelleri haline evriliyor. Bu aksiyon
potansiyelleri, yani elektriksel impulslar da grme sinirleri araclgyla nce Thalamus'a
34
,
oradan da grme merkezine iletilerek burada ileniyorlar-degerlendiriliyorlar.
Mesajn-sinyalin Thalamus'a geldigi an dnelim: Eger Retina'dan Thalamus'a kadar
sinirsel bir hat denmise, grme sinirinin aksonundan gelen elektriksel olarak kodlanm
bu mesajn buradaki bir nrona iletilmesi son derece basit bir olaydr. Yani eger, nronal
g olayyla birlikte Thalamus diye bir sistem olumaya balamsa, Retina'daki nronlar
"byme konileri araclgyla aksonlarn bu Thalamus'a kadar uzatmlarsa, bu aksonlardan
(grme siniri btn bu aksonlardan oluan bir sinir demetidir) gelen elektriksel bir sinyalin
buradaki bir nrona iletilmesi iin baka hibir aracya ihtiya yoktur. Gelen mesaj burada
otomatikman bir sinapsn olumasna yol aar. Presinaptik sinir ucundan nrotransmitterler
salglanr, bunlar Thalamus'taki postsinaptik nron tarafndan alnrlar. Bu postsinaptik
nronun iinde ortaya kan genetik faaliyetlere bagl olarak da burada bir sinaps oluur
35
.
Grldg gibi olay bu yanyla aktr! Ama sorun sadece, gelen o ilk sinyallerle birlikte
nronlar arasndaki baglantlarn otomatikman nasl olutugu sorunu degildir! Sorun, gelen
sinyallerin-informasyonlarn degerlendirilmesi-ilenmesi sorunudur. Sinaptik baglantlar
34
Thalamus beyinde bir alt sistem. Duyu organlarndan gelen informasyonlarn beyin kabuguna-Kortex
girmeden nce ugradklar bir ara istasyon.
35
Btn bunlar daha sonra ayrntl olarak ele alacagz. u an burada, esas nemli olan konuya kon-
santre olalm.
76
informasyon ileme birimleri olduklarndan, gelen o "ilk sinyalin ilenebilmesi iin, ondan
nce de, yani o ilk sinyal daha gelmeden nce de burada belirli bir bilginin bulunmas
gerekir!
36
Baka trl nasl, hangi "n bilgiyle, ya da "bilgi temeliyle ilenecektir ki gelen o
informasyonlar? Yoksa, evreden gelen o ilk informasyonlara bagl olarak oluan
sinapslardan nce de, genetik faaliyete bagl olarak bir tr n baglantlar-sinapslar m
olumaktadr organizmann iinde? Sanyorum, baz bilimadamlarn, "ilk sinapslar genler
oluturuyor yanlgsna gtren sorun tam bu noktada ortaya kyor! Geri hi kimse olay
bu kadar ak bir ekilde tartmyor, ama iin z burada yatyor. grenme olayn
incelerken beni alp ta iin bana, o ilk dllenmi yumurtaya kadar gtren, ie oradan
balatan da bu sorun olmutu zaten! evreden gelen bir informasyonun alnarak
ilenebilmesi iin sistemin iinde daha nceden belirli bir bilginin mevcut olmas gerekiyordu.
Ama te yandan, bilgilerin kayt altna alndg bir sinaps da ancak evreden gelen bir
informasyon araclgyla oluabilirdi! k iin iinden kabilirsen, tavuk mu yumurtadan
kyordu, yoksa yumurta m tavuktan! nce genler sinaptik bir temel saglyorlar da, daha
sonra bu temel zerinde mi grenme balyordu, yoksa daha iin bandan itibaren
grenilerek mi geliiliyordu. Ama eger durum byleyse de, o zaman sinaptik grenme
mekanizmas nasl ilemeye balyordu?
Daha nce sylediklerimizi hatrlayalm:
1-Bir sistemin-bir yapnn elementleri o sistemin-yapnn sahip oldugu toplam bilgiye gre
biribirlerine baglanmlardr. nk, bir yapnn elementleri bir puzzel'n paralarna, ya da
lego'nun talarna benzerler. Ancak farkl bilgiler farkl yaplarda maddeleirler. rnegin, ayn
lego talarndan bir uak da bir bina da yapabilirsiniz. Burada, ortaya kan rn
karakterize eden balca faktr ne yapmak istediginize dair bilgidir. rn bu bilginin belirli bir
yapyla gereklemi eklidir.
2-Bir sistemin niteligini belirleyen ey, onun dardan gelen informasyonlar ileme
yetenegidir. Bu ise, belirli bir bilgiyi temsil eden belirli bir yapy gerektirir. Bu yzden, belirli
bir yapyla ancak belirli informasyonlar ilenebilirler.
3-Yap ve ilev, bir sistemin biribirinden ayr dnlemeyecek iki varolu zelligidir. nk
her sistem, belirli bir yapyla belirli bir ilevi gerekletirirken varolur. lev, var oluun
gerekleme biimidir.
Aslnda bu satrlarla her ey aklanm oluyor, ama biz gene de tartmay sonuna kadar
gtrelim. Embriyonal farkllama sreci, nral platenin nral boru haline gelmesi, nronlarn
ortaya k, bunlarn gleri, aksonlarn-dendritlerin kmalar, hedef hcrelere dogru
uzanmalar, bunlar hep organizma ad verilen yapnn inaas srecinde gerekleen
olaylardr. Bu sre boyunca organizma her aamada kendi kendini inaa ederek belirli bir
bilgiyi temsil eden bir yap eklinde ortaya kar. te o ilk sinapslar da, ilk olutuklar anda
mevcut olan bu yap-bilgi temelini esas alarak ortaya karlar. Nronal alt yapnn olumas
demek, nronlarn baglanacaklar yerlere aksonlarn gndermeleri, dendritlerin kendilerine
gelecek sinyalleri alacak ekilde gelimeleri demektir. Btn bunlar inaa plannda mevcut
olan bilginin maddelemesi sonucunda belirli bir yap olarak kendiliginden ortaya kyor.
Diyelim ki, A nronu aksonlarn uzatarak B nronunun nne kadar getiriyor. Bu, A nn B ye
baglanmasn gerektiren bilginin yapsal olarak gereklemi biimidir. Hal byleyken, bu
zemin zerinde A ile B arasndaki sinyallemeye bagl olarak meydana gelecek bir sinaps,
mevcut yapsal bilgi temelini esas alarak ortaya kmaktadr. Daha baka bir deyile, ilk
sinapslarn olumasna zemin tekil eden bilgi yapsal olarak daha nceden gereklemi
olan bilgidir. Bunu yle gsterelim:
DNA lardaki bilgi + Zigotun iinde, sitoplazmadaki "maternal bilgi + evreden gelen
informasyonlarn ilenmesi sonucunda oluan bilgi = Organizmann belirli bir anda sahip
36
Ayn eyi yrmek, konumak, koku almak vs. gibi btn diger motorik-sensorik faaliyetler iin de
syleyebiliriz. rnegin, yrmeyi, konumay vb. grenirken, evreden gelen informasyonlar deger-
lendirebilmek iin sahip olmamz gereken o ilk bilgi kaynag nedir? Yeni sinapslar hangi bilgi temeli
zerine ina edileceklerdir?
77
oldugu yapnn temsil ettigi toplam bilgi. te ilk sinapslar bu bilgi temeli zerinde ortaya
kyorlar. lk sinyallerin ilendigi-degerlendirildigi "eldeki bilgi temeli budur.
Aksonlar ve dendritler uzaypta hedef hcrelerin kapsna dayandklar zaman ilk sinapslar
bu temeli esas alarak olumaya balyorlar. O an mevcut olan alt yap bu ilk sinapslarn
olumas iin gerekli olan bilgi temelini saglam oluyor. Mevcut yap, zaten bireysel
deneyimlerle de ekillendirilerek ortaya ktg iin, arada hibir kesinti olmadan, bu srecin
belirli bir aamasnda, ayn srecin devam olarak sinaptik baglantlar da gereklemeye
balyorlar. Bu srecin belirli bir aamasnda eger A nronu aksonunu uzatarak B nin
kapsna kadar dayanmsa, bu yle rasgele gerekleen bir olay degildir. Belirli bir bilginin
(trsel-phyletisches-bir bilginin) maddelemi eklidir. Bu demektir ki, sz konusu organizma
evreyle etkileerek oluurken, A nronunun aksonundan elektriksel impulslar eklinde
sinyaller gelecek ve bunlar B nronu tarafndan alnacaktr. Neden? nk B nronu, o
trn yapsal planna gre A dan gelecek bir sinyali alabilecek ekilde-almak iin orada
bulunmaktadr da ondan (o, bu potansiyele sahiptir de ondan). O ilk anda, A dan bir sinyal
gelipte B onu alnca, B bu ilemle sadece sahip oldugu potansiyeli objektif gereklik haline
evirmi oluyor o kadar. Yani ilk sinapslar yle genler tarafndan zel olarak belirli bir bilgiyle
donatlarak falan oluturulmuyorlar! Genler, zel proteinler araclgyla sinapslar oluturarak,
temsil ettikleri belirli bilgileri, tpk bir aky arj eder gibi bunlara doldurmuyorlar!
Organizma ve beyin, belirli bir software'in genler tarafndan iine monte edildigi bir Hardware
degildir! Bilgi bir rndr. Babas evreden gelen informasyonlarsa, anas da, organizmann
yapsal olarak temsil ettigi bilgidir. Sinapslar oluturan ite bu iki unsur arasndaki etkileme
oluyor.
Herhangi bir yapay zeka rnn-bir makiney dnelim, rnegin bir elektrik sprgesini!
Elektrik sprgesi onu yapan mhendisin kafasndaki bilginin maddelemi-bir makine haline
gelmi ekli degil midir? Onun fonksiyonunu belirleyen de sahip oldugu bu yap olmuyor
mu? Sistem yle yaplmtr ki, evreden belirli bir input-girdi alndg zaman, bu,
otomatikman, mevcut yapnn temsil ettigi bilgiyle ilenir ve bir output-kt oluturulur. te o
ilk sinaptik baglantlarn gereklemesi olay da buna benzer. Dardan gelen o ilk
informasyonlarn ilenebilmesi iin gerekli olan bilgiyi mevcut yapnn kendisi temsil ettigi
iin, informasyon gelince makina da almaya balyor, olay budur. Gerisi kolay!..
Bir rnek zerinde duralm ve rnegin Amiygdalay (badem ekirdegi) ele alalm. Amiygdala
beyinde bir alt sistemdir. Organizmann savunma ilerinin ynetildigi merkezdir. Genel
Kurmay Bakanlg gibi yani! Beynin oluma srecini, n, Orta ve Arka Beyinin, Beyin
Kabugu'nun oluumunu dnelim. Bu srecin mekanizmasn grdk. Nronlarn
farkllamalarn, glerini, gidecekleri yerlere vardklar zaman akson ve dendritlerinin nasl
uzamaya baladgn, bunlarn hedef blgelere dogru nasl yola ktklarn grdk. Bu
srecin iinde, beyindeki diger blgelerle birlikte, yapsal bir alt sistem olarak Amiygdala da
ortaya kar. Baka beyin blgelerinden gelen aksonlar Amiygdala'da baglanacaklar hedef
hcrelerin nne kadar gelirlerken, ayn ekilde, Amiygdala'daki hcrelerden kan aksonlar
da gitmeleri gereken hedef hcrelere kadar uzanrlar. Btn bunlarn hepsi eldeki yapsal-
trsel bilginin evreden gelen informasyonlarla etkilemesinin sonucu olarak gerekleir.
Nedir imdi ortaya kan bu yap?
Bu haliyle, sz konusu yap, evrim sreci boyunca oluan ve o trn hayatta kalabilmesi iin
gerekli olan dispozisyonel savunma programlarn ihtiva eden potansiyel bir gerekliktir.
Ancak evreden gelen informasyonlardr ki (bunlar bireysel deneyimlerle oluurlar) bu
yapsal-dispozisyonel temelle-savunma programlaryla- ilenerek gerek savunma
mekanizmalarnn olumasna yol aarlar. Bireysel deneyimler bu yapsal temel zerinde
geliirlerken, yapsal temel de bireysel olarak retilen bilgilerin kayt altna alnmasyla daha
da zenginletirilmi olur.
Ama btn bu sylenilenlerden, nce, sinaptik baglantlardan yoksun bir yap olarak bir
Amiygdala oluuyor da, ancak ondan sonra, yani ancak bu yap tamamlandktan sonra,
78
dardan gelen informasyonlar alnmaya, sinaptik baglantlar kurulmaya, makina almaya
balyor, potansiyel gereklik bu ekilde objektif gereklik haline dnyor sonucu
karlmamaldr! Organizma ve onun alt sistemleri, gelimelerinin her aamasnda, belirli bir
yapyla birlikte, belirli bir fonksiyonu da yerine getirerek oluurlar. Bu, Amiygdala'nn oluum
srecinde de byledir. Amiygdala, oumunun her aamasnda, yapsal olarak neyse o dur ve
o, bu haline uygun sinaptik baglantlarla birlikte, belirli bir fonksiyonu gerekletirirken vardr.
Onun iinde bulundugu gelime sreci, tamamen, grenerek kendini ina etme srecidir.
Bu sre iinde yeni sinapslar eskilerinin yerini almakta sistem olgunlamaktadr.
Peki, laboratuarda yetitirilmi ve hayatnda hi kedi grmemi bir farenin, ilk kez bir kediyle
karlatg zaman hemen savunma haline gemesine (rnegin hareketsiz kalmasna, ya da
kamasna) ne diyecegiz, yukardaki aklamalarn gnda bunu nasl degerlendirecegiz?
Farenin bu savunma reaksiyonu "genetik midir? Yani, farenin kediden korkmasn gerektiren
bilgi, birok bilimadamnn iddia ettikleri gibi onun Amiygdalasna genlerinden mi
aktarlmtr?
Hayr! Genlerde, hibir ekilde, farenin kediden korkmasn gerektirecek somut bir bilgi
olamaz! Bu yzden de, farenin Amiygdalas oluurken genler onun kediden korkmasn
gerektirecek proteinler reterek Amiygdalaya bu trden sinapslar kurmu falan olamazlar!
Byle birey gln olurdu! Zaten topu topu 30 bin civarnda gen var ortada, bunlardan
birinin de bir kediye ayrlm olmas gerekten bir mucize olurdu! Ama bunu savunan ok
kii-bilimadam var bugn!
Farenin Amiygdalaya ilikin genetik-yapsal plan (phyletisches Plan) potansiyel-dispo-
zisyonel savunma programlarndan oluur dedik. Bunlar, ilerde evreden gelme ihtimali olan
(ve tehlike mesaj tayan) informasyonlara karlk hazrlanm yapsal n programlardr.
n programlardr diyoruz, nk bunlar ancak ilk deneyimlerden sonra, bunlara bagl olarak,
somut-objektif baglantlar-sinapslar temsil eden programlar haline dnrler. Balangta,
somut deneyimlere ilikin sinaptik baglantlardan olumadklar halde, beklenen-uygun
informasyonlarn gelmesi halinde derhal aktif hale gelerek gerekli reaksiyonlarn
gsterilmesine neden olan bu dispozisyonel yaplar, daha sonra, ilk deneyimlerin ardndan
sinaptik baglantlarla temsil edilen gerek nronal aglar-programlar halinde muhafaza
edilirler. Amiygdala'nn henz ortada somut bir deneyim ve buna ilikin sinaptik baglantlar
olmadan, evreden gelen bir informasyonun bir tehlikeye iaret edip etmedigini nasl
belirledigine gelince, bu tamamen, gelen informasyonlarn Amiygdalann yapsnda bulunan
dispozisyonel bir programla rtmesiyle ilgilidir. Yani, o an Amiygdala'da, bir kediye ilikin
somut bir bilgi-sinaptik bir baglant- yoktur, ama, genel olarak kedi gibi varlklardan
gelebilecek informasyonlara uygun den, bu trden informasyonlarn aktif hale
getirebilecegi dispozisyonel bir program mevcuttur. Nitekim, fare bir kediyle karlatg
zaman aktif hale gelerek belirli bir savunma refleksine neden olan da bu trden bir
programdr. yle ki, sz konusu deneyime ilikin sinaptik baglarla objektif bir gereklik
haline dnerek gerekleen bu program, daha sonraki deneyimlerde de kullanlmak zere
muhafaza edilecektir. nk, bireysel deneyimler ve bunlarla birlikte retilen bilgiler,
"dogutan mevcut olan yapsal zeminin zerine ina edilirler.
Btn bunlar mekanik bir benzetmeyle (kilit-anahtar ilikisiyle) somutlatrmaya alalm!
Amiygdala'da mevcut olan n program potansiyel bir kilittir. Anahtar ise, daha sonra ortaya
kan o informasyon oluyor (kediden gelen informasyon)! Ne zaman ki kedi ortaya kar,
kediden gelen informasyona bagl olarak kilit de ancak o zaman objektif bir gereklik olarak
ilemeye balar. Evrim sreci iinde Amiygdala'da bu ekilde yle ok potansiyel kilitler-
dispozisyonel programlar- oluur ki, bunlar ancak ilerde uygun anahtarlar ortaya ktg
zaman ilemeye balarlar. Tpk elektrik sprgesi rneginde oldugu gibi, belirli bir girdi
ortaya knca, sistem otomatikman belirli bir kt reterek almaya balyor. Olay budur!
KULLANILAN SNAPSLAR KALICI OLURLARBEYN RENEREK GELR
79
Bir ilikinin-baglantnn kalc olabilmesi iin, bir hcrenin-nronun belirli bir anda bir baka
hcreye-nrona sinaptik bir bagla baglanmas yetmiyor! likinin kalc olabilmesi iin, bu
baglantnn srekli kullanlyor olmas da gereklidir. Peki nasl oluyor da kullanlmak bir
sinapsn yok olmasn engelliyor, onun kalc olmasn saglyor? Postsinaptik bir hcreyle
presinaptik bir hcre arasnda ne geiyor da, bu, aradaki baglantnn kalc olmasna neden
oluyor? Ya da, daha baka bir ekilde ifade edersek, bir etkinlik (Aktivitt) bir baglanty nasl
daha kuvvetli hale getiriyor?
Kanadal Psikolog Donald Hebb 1949 da yle bir tez ortaya att: Eger ayn anda aktif hale
gelirlerse, presinaptik bir nronla postsinaptik bir nron arasndaki baglant kuvvetlenir.
Hebb'in kelimeleriyle ifade edersek: "Eger bir A hcresi-nronu- bir B nronunu tekrar tekrar
etkiler de aktif hale getirirse, ya da onun aktif haline itirak ederse, bu durumda A ile B
arasnda A nronunun B nronunu etkileme gcn arttracak belirli metabolik sreler
(gelime-byme sreleri) meydana gelir. Bunu, "birlikte aktif hale gelen hcreler-nronlar
biribirlerine daha kuvvetli bir ekilde baglanrlar diye de ifade edebiliriz.
Hebb'in yetikinlerde grenmenin ve hafzann nasl gerekletigini aklamaya ynelik bu
ilkesini daha ileriki blmlerde btn ayrntlaryla tekrar ele alacagz. u an bizim iin nemli
olan, beynin gelimesinin ilk dnemlerinde, sinapslarn daha ilk oluum srecinde bile gene
ayn ilkenin geerli oldugunun altn izmektir. nk beyin, ancak gelitikten sonra (yani
ancak yetikinlerde) informasyonlar ilemeye balayarak grenmeyi saglayan bir makine
degildir; o, daha iin bandan itibaren grenerek gelien, grenerek kendini ina eden bir
oluumdur.
Grme korteksinde (beyin kabugundaki grme merkezi) nronal baglantlarn nasl
olutuguna bakalm. Gelimenin belirli bir dneminde, gzlerde meydana gelen etkinliklere
ilikin elektriksel dalgalar, grme korteksinde baz hcrelerin bir gze, bazlarnn da diger
gze karlk vermelerine neden olurlar. Tek bir gzdeki hcrelerin ayn anda aktif hale
gelmeleri daha ok ihtimal dahilinde oldugundan (yani iki gzdeki hcrelerin hepsinin birden
ayn anda aktif hale gelmeleri daha az ihtimal dahilinde oldugundan), bir gzden gelen
presinaptik inputlarn korteksteki belirli postsinaptik hcreleri ayn anda aktif hale getirmeleri,
her iki gzden gelen inputlarn ayn anda bu postsinaptik hcreleri aktif hale getirmelerinden
daha kolaydr (her iki gzden gelen inputlar sinkron olamayacaklar iin bunlarn postsinaptik
kortikal hcreleri ayn anda aktif hale getirmeleri de ok zordur). Bu durumda, Hebb lkesine
gre, ancak bir gze ilikin presinaptik ve postsinaptik hcreler arasndaki baglantlar daha
kuvvetli olacaktr. te kortekste her iki gze ilikin grme alanlarnn farkl olmasnn nedeni
budur [12]. Bu durumda, her iki gz de korteksteki grme merkezine bu ekilde grenerek
baglanmaktadr. Gzlerden gelen grme sinirleriyle korteksteki nronlar arasnda kurulan
baglar, yle ne oldugu belli olmayan "genetik-"intrinsic baglar olmayp, gelime sreci
iinde ortaya kan ve grenilerek oluan baglardr. evreden gelen informasyonlara cevap
verirken ayn anda aktif hale gelen retinal nronlar, daha sonra, nce Thalamusta, ardndan
da grme merkezinde, belirli postsinaptik hcreleri tekrar tekrar aktif hale getirerek, onlar da
kendi aktif hallerine itirak ettirirler. Ve bu ekilde, postsinaptik bu hcrelerle aralarnda kalc
sinaptik baglantlarn olumasna yol aarlar. Beynin grenerek oluma-gelime srecinin
z budur. Beyinde oluan kartlarn-haritalarn esas da bu grenme mekanizmasdr.
Hebb lkesine gre aklanan bu grenme-grenerek gelime srecinin temelinde yatan
nrotransmitter mekanizmasna gelince, hemen hemen btn ayrntlarna kadar bilinen bu
mekanizmay da yle aklyor Le Doux: "Burada ba rol oynayan Glutamattr. Presinaptik
nronun salgladg Glutamat iki tr postsinaptik alcya baglanr. Bunlardan birincisi
postsinaptik hcrenin aktif halde oldugunu kaydederken, digeri de hangi presinaptik sinir
ucunun postsinaptik hcreye baglandgn ve onunla ayn anda aktif halde oldugunu
kaydeder. Bylece, postsinaptik hcre, presinaptik hcreyle nerede, hangi noktalarda ayn
anda aktif halde olduklarn belirler, ki bu da onun aktif halde olan btn bu presinaptik sinir
ularyla kalc ilikiler kurmasna neden olur [12].
80
Bu srete rol oynayan bir diger nemli molekl grubu da Neurotrophine dir. Bu, daha nce
de belirttigimiz gibi, nronlarn yaamlarn devam ettirebilmelerine yardmc olan glendirici
(tonisierende) bir maddedir. Ama o, sadece dogal seme yoluyla nronlarn hayatta
kalmalarnda degil, ayn zamanda, mevcut baglantlarn glendirilmelerinde de nemli bir rol
oynar. Eger postsinaptik bir hcre bir aksiyonpotansiyeli oluturursa, bunun arkasndan
hemen Neurotrophine salglar. Ve bu da sinaps zerinden geriye dogru giderek presinaptik
sinir hcresi tarafndan alnr. Neurotrophine tarafndan tahrik edilen presinaptik sinir hcresi
yeni aksonlar oluturur ve bunlar da postsinaptik hcreyle yeni sinaptik baglantlar kurarlar.
Neurotrophine ancak aktif halde olan, yani ksa bir sre nce nrotransmitter salglam olan
presinaptik hcreler tarafndan alnabilecegi iin, sadece bunlar yeni baglantlar
oluturabilirler. Yani etkinlik (Aktivitt) sadece aktif olan hcreleri iine alan bir bymeye,
oluuma neden olur [12].
NRAL HARTALARIN OLUUMU
ogu durumda, ayn ya da benzer tip olduklar halde, farkl pozisyonlara sahip nronlardan
kan aksonlar yol boyunca biraraya gelirler ve hedefe kaln bir sinir demeti eklinde ularlar.
Sonra, hedefe varnca, bunlar tekrar daglrlar ve buradaki farkl yerlere baglanrlar.
Gzn beyne baglanmas bunun en gzel rnegidir. Retinadaki grsel informasyonu beyne
tayan nronlara "retinal ganglion hcreleri deniliyor. Burada (her gzde) bunlardan bir
milyonun stnde mevcuttur. Bunlarn her biri grme alannn bir noktasndaki durumu rapor
eder. Sonra, bunlarn aksonlar gzn arkasnda optik siniri oluturacak ekilde biraraya
gelirler ve hep birlikte beyne giderler. Thalamus, orta beyinde bir hcreler toplulugu-alt
sistem- olarak, omurgallarn ogunda bir terminal noktasdr. Buradaki nronlarla ilikiye
geerek bunlarla baglantlar kuran retinal nronlar burada da aynen retinada oldugu gibi bir
daglmla temsil olunurlar. Yani, retinada biribirlerine komu olan ganglion hcreleri
thalamusta da biribirlerine komu olan hcrelere baglanrlar. Bylece thalamusta, retinadaki
hcrelerin dzenli bir ekilde temsil edildigi-grsel "retinotopic bir harita ortaya kar.
Bu trden dzenli haritalara beyinde birok blgede raslarz. rnegin duyma sisteminde,
kulaktan beyne uzanan nronlar, burada "tonotopic bir dzen iinde dizilerek beyin
hcrelerine baglanrlar. Bu ekilde, beyinde, farkl blgelerden gelen informasyonlar temsil
eden, bu informasyonlar tayan aksonlarn baglandklar postsinaptik hcrelerin
oluturdugu haritalar ortaya kar. Dokunma duyusu iin de byledir bu.
ek.13
37
Nronlarn dokunma yoluyla aldklar informasyonlar beyin kabugunda sanki bir
Homonculus
38
gibi temsi olunurlar. Vcudun d ksmnn, biraz bozulmu, deforme olmu iki
37
ekil "Cognitive Neuroscience den alnmtr [13].
81
boyutlu bir haritasdr bu. Daha hassas ksmlar daha fazla nronla temsil edildikleri iin,
harita organlarn byklgne gre olmaz, onun deforme olmu grnmnn nedeni budur.
Optik Thalamustaki "retinotopic harita btn bu haritalar iinde en karakteristik olan oldugu
iin, bu harita nasl ortaya kyor, iin biraz ayrntlarna girerek imdi onu grelim:
Byme konisi aslnda aksonlar farkl hedeflere dogru ynlendiren bir tr yol gstericidir.
Otobahnda her frn belirli bir eridi izlemek zorunda olmas gibi, bunlar da belirli bir yol-
Bahn- zerinde kalrlar. Kurbagalar zerinde yaplan deneylerde bir kurbagann optik siniri
kesildigi zaman bunun sonra tekrar gelitigi grlmtr . Retinal aksonlar tekrar Thalamus'a
dogru uzarlar ve ayn tablo tekrar oluur. Eger bu kesilme annda gz kendi deliginde
dndrlr de, aslnda n ksmda bulunan retina hcreleri, retinann arkasnda bulunan
hcrelerin yerine getirilirse, buna ragmen grme ilemi gene devam eder, ancak belirli
hatalarla! Hayvan sanki yukary aag, sag sol gryormu gibi davranmaya balar. Bunun
nedeni, yerleri degitirilmi retinal hcrelerin Thalamus'da mevcut durumlarna uygun
baglantlar iine girmeleridir. Yani retinal hcreler Thalamus'ta degitirilmi durumlarna
uygun ilikiler kurarlar. yle anlalyor ki, hcrelerin belirli pozisyonal degerleri vardr,
pozisyona bagl biyokimyasal zellikleri onlarn orijinal pozisyonlarn temsil etmektedir.
Bunun sonucu olarak da retinann iki yanndaki hcreler znde biribirlerinden farkldrlar.
Aynen, omurilikte bulunan ve farkl adalelere uzanan motor nronlarn farkl olmalar gibi.
Nronlar arasndaki bu eitsizlige "nronlarn kendine zg olmalar (nronal specificity)
deniyor [6,10,12].
te, nronlarn bu kendine zg karakterleridir ki, retinadaki nronlarn Thalamustaki (ve
daha sonra da beyin kabugundaki) hedef noktalara ulamalarn saglayan da budur. Nitekim
de, aksonlar bu hedef hcreleri kolayca ayrdedebilirler. nk, bunlarn (bu aksonlarn)
zerinde onlarn pozisyonlarn iaretleyen belirli etiketleri bulunur. Nronal harita, bu ekilde,
pozisyonal iaretlemeyi saglayan iki sistem arasndaki uyumla gerekleir. Bunlardan biri
retinada digeri de Thalamustadr. Ancak biribirleriyle uyum halinde olan hcreler biribirlerine
baglanabilirler. Retinadan gelen aksonlar, zerlerindeki molekler etiketlere gre,
Thalamustaki itici ve ekici molekllere farkl cevaplar verirler. rnegin, retinann "nasal yani
buruna yakn ksmndan gelen aksonlar Thalamusun arka ksmna (posterior) giderlerken,
"temporal retinadan (burundan uzaktaki taraf) gelenlerse Thalamusun n ksmna (anterior)
uzanrlar, aradaki ksmlardan gelenler de aralara yerleirler. Eger bir temporal retinal
byme konisi posterior Thalamus tarafna dokunacak olursa, onun "folopolia'lar hemen
geri ekilirler [6].
Balangta dagnk, rasgele kurulan sinaptik baglantlarn zamanla, etkinlige-aktiviteye bagl
olarak yeniden oluacalarn, daha kuvvetli baglantlar haline geleceklerini sylemitik. Bu
srece bagl olarak beyindeki haritalar da balangtaki karmakark, biraz da silik
grnmlerini degitirirler ve giderekten daha dzenli haritalar haline gelirler.
Beyinde oluan bir haritann daha da mkemmel hale gelmesi iin dnlen bu mekaniz-
mann ileyebilmesi iin biribiriyle yaran iki nemli kurala ihtiya bulunmaktadr. Bunlardan
birincisi: Retinann farkl blgelerinden gelen ve farkl zamanlarda aktif olan hcreleri temsil
eden aksonlarn, Thalamusta belirli bir etkinlige sahip olabilmek iin yaryor olmalardr.
kincisi ise: Retinada ayn blgede bulunan ve ayn anda aktif hale gelen komu hcrelerin
(bu hcreleri temsil eden aksonlarn), Thalamusta da gene ayn anda aktif hale gelen
komu hcrelere baglanmalardr. Bu kurallarn altnda yatan ve sistemi ileten mekanizma
ise, sinapslarn elektriksel aktiviteleri oluyor. rnegin, eger Na
+
(voltage-gated) kanallar
buraya baglanan toxinler tarafndan bloke edilecek olursa, sinapslarn ekillenmeleri durur
ve harita da belirsiz olarak kalmaya devam eder [6,10].
38
Homonculus, beynin iinde bir yerde oturan ve hereyi idare eden kk organizma! Eskiden byle
bir "varlgn bulunduguna inanlrm!.
82
Sinapslarn oluumunun ve tasfiyelerinin hcresel mekanizmas hakknda daha geni bilgiyi,
omurgal embriyosunda, iskelete bagl adalelerin sinir sistemine baglanmalaryla ilgili yaplan
laboratuar deneylerinden elde ediyoruz. Burada, akson terminalleriyle adale hcreleri
arasndaki iki ynl sinyal al verii sinapslarn oluumunu kontrol eder. Kontakt
blgelerinde, adale hcre zarnda toplanan acetylcholine alclarna karlk, akson
terminallerinde de, bu nrotransmitterin salglanmas iin gereken mekanizma mevcuttur. Her
adale hcresi nce birok nrondan sinapslar alr, fakat sonunda, bunlardan baglanm
olarak sadece bir tanesi kalr. Burada, sinapslarn zl-yok oluu sinaptik
komnikasyona-kullanma bagldr. Eger, hcre zarndaki acetylcholin alcsn bloke eden bir
toksin tarafndan sinaptik iletiim bloke edilirse, adale hcresi ok saydaki sinapslar
muhafaza etmeye devam eder [6,10].
skelete bagl adale sistemi, ya da retino-Thalamus sistemi zerinde yaplan deneylerden
de anlaldg gibi, bir sinapsn muhafaza edilmesi iin sadece onun sahip oldugu elektriksel
aktivite yeterli degildir, bunun yan sra onun temporal-zamana bagl koordinasyonu da
nemlidir. nk, bir sinapsn kuvvetlenmesi veya zayflamas, ayn hedef hcreye baglanan
iki presinaptik hcrenin sinkronize (e zamanl) olarak aktif halde olup olmadklarna bagldr.
Retinann farkl blgelerinden gelen aksonlar farkl zamanlarda aktif olurlar, bu yzden de
kendi aralarnda yar halindedirler. Her seferinde, onlardan biri aktif hale geldigi zaman, bu,
digerinin yaptg sinaps zayflatr. Bu durum, o hcreye bagl tek bir akson kalana kadar
devam eder. Komu retinal hcreden gelen aksonlar ise biribirleriyle ayn anda-sinkron aktif
hale geldikleri iin, bunlar rekabet etmezler, ortaklaa kullanlan alandaki sinapslarn
kuvvetlendirerek muhafaza ederler. Sonuta, retinadaki komu hcrelerin Thalamusta da
komu hale geldikleri mkemmel bir harita ortaya km olur [6,10].
Memelilerin beyninde iki gzden gelen inputlar tayan aksonlar zel bir merkezde (beyin
kabugunda grme merkezinde) bir araya gelirler. Bunlar burada d dnyann biribirine
geen iki haritasn olutururlar. Bunlardan biri sol, digeri de sag gz tarafndan alglanan
grntlerden olumaktadr. Eger belirli bir kritik periyodun iindeyken (insanlarda bu be
yanda sona eriyor) bir gz kapatlrsa, kapanan bu gz sinaptik baglantlarn kaybeder ve
geri dn olmayacak ekilde kr kalnr. nk, baglanma kuralna (Hebb) gre, aktif
olmayan sinapslar yok olmaktadr. Ayn ekilde, eger kritik dnemde her iki gz de ayn
sahneyi ayn anda grmekten engellenirse (nce bir gz, sonra da digerini baglayarak), bu
sefer de kortekste hi binocular (her iki gze de hitabeden) hcre kalmaz ve derinligi grme
(stereo) yetenegi bir daha geri dnmemek zere kaybolur. nk, iki gzn birlikte grme
yetenegi (stereo vision), grme korteksinde, her iki gzden de ayn anda informasyonlar alan
hcrelerin (binocular) bulunmasna bagldr. Ancak, Hebb lkesi'ne gre, her iki gzden gelen
informasyonlarn binocular ileyen bu nronlarda biribirlerine baglanabilmeleri iin, bunlarn
buraya ayn anda gelmeleri, bu informasyonlar tayan aksonlarn, aktif haldeyken,
ortaklaa baglanacaklar nronlar da aktif hale getirmeleri gerekir. Bu ise her iki gzn de
ayn anda bakmasyla mmkndr. Eger kritik dnemde bu engellenirse, iki gzn birlikte
grmesini saglayan sinaptik baglantlar da olumazlar. Daha baka bir deyile, her iki gz de
birlikte grmeyi grenemezler..
Yetikinlerin grenme ve grendiklerini muhafaza etme-hafza- sistemlerinin ve bunun
temelinde yatan sinaptik baglarn oluumunun, gelime srecinde beynin oluumuyla zn-
de ayn mekanizmaya dayandgn syledik. Geri bu mekanizmay (yetikinlerdeki
grenme mekanizmasn) daha sonra btn ayrntlaryla tekrar ele alacagz, ama imdiden,
yeri gelmiken unu belirtelim ki, hangi dnemde olursa olsun (yani ister gelime
dneminde, ister daha sonra), beyindeki sinaptik degiiklikler belirli tipte bir Glutamat alcs
olan NMDA alclarnn davranlaryla ilgilidir. Bu alclar tarafndan alan kanallardan
postsinaptik hcreye dolan Ca
2+
iyonu, bu hcrede (buna bagl olarak da tabi presinaptik
hcrede) iki hcre arasndaki sinapsn kuvvetlendirilmesine, ya da yeni bir sinapsn
oluturulmasna neden olacak degiikliklere yol aar (bu trden yapsal degiiklikler iin
gerekli olan genetik mekanizmay harekete geirir). Ama, altnda hangi mekanizma yatarsa
yatsn, btn bu degiiklikler (NMDA ya bagl olarak meydana gelen bu degiiklikler) gene
83
ayn temel kurala uyarlar: D dnyada gerekleen ve iki nronu ayn anda aktif hale
getiren olaylar, bu nronlar arasnda sinaptik baglantlarn olumasna, ya da mevcut
sinapslarn kuvvetlenmesine neden olurlar.
Bu blm yle tamamlayalm: Beyin, sadece yetikinler iin faaliyette bulunan bir
informasyon ileme-bilgi retme makinas degildir; o, ayn zamanda, ayn grenme
mekanizmasyla kendi kendisini reterek-ina etmi bir rndr de.
BENC BLM
NRONAL NFORMASYON LEME MEKANZMASI
evreden-organizmann dndan- gelen yeni bir informasyonun alnmasyla balayan sre,
organizmann evreyle kurdugu dengeyi bozan bu informasyonun (bu informasyonla birlikte
gelen etkinin) ilenerek-degerlendirilmesiyle devam eder
39
. Bu sre, mevcut dengeyi
muhafaza edebilmek, ya da yeni bir denge oluturabilmek iin, evreden gelen
informasyona-etkiye kar bir tepkinin-cevabn oluturulmasyla sonulanr. te yaplan btn
o "ilerin (yaam devam ettirme mcadelesinin-yaamn kendisinin) anlam budur. Bu
anlamda, btn bu ileri gerekletiren bir sistem olarak organizmay, beyin-sinir sistemi ve
motor sistem unsurlar olarak diger organlardan oluan bir AB sistemi olarak ele alabiliriz.
"Sinir sistemi genel bir kavramdr. Kendi iinde iki ksmdan oluur: 1- nformasyonun
ilenmesi-degerlendirilmesi, buna bagl olarak da, gerekli nronal reaksiyon modelinin
oluturulmas ileminin yapldg Merkezi Sinir Sistemi (Zentralnervensystem). 2- nfor-
masyonun alnmas (girdinin aln) ve sonra da Merkezi Sinir Sistemi tarafndan hazrlanan
ktnn-cevabn-nronal reaksiyon modelinin, bunu gerekletirecek motor sistem
unsurlarna-adalelere iletilmesi grevini yerine getiren evre Sinir Sistemi (Periphere
Nervensystem).
Dikkat edilirse, yukardaki bu tabloya gre organizma, bir AB sistemi olarak organizma-evre
sisteminin iinde, sistemin dominant kutbu evrenin karsnda yer alan bir unsurdur.
evrenin (doga'nn) kendini inkr srecini gerekletiren motor g konumundadr. Ama o
(yani organizma), bu ii yaparken, ayn zamanda kendi iinde de gene bir AB sistemidir. Bu
nedenle, yukarda organizmay ele alrken kullandgmz koordinat sisteminin merkezini
organizmann iine (sistem merkezine) dogru kaydrrsak, bu kez karmza bilin d bir sinir
sistemiyle (Vegetatives Nervensystem) i organlardan oluan baka bir sistem kar.
Ama, her iki durumda da, informasyon ileme mekanizmas ayndr. Bir uta, informasyonun
ilendigi-degerlendirildigi beyin adn verdigimiz bir nronal merkez vardr, diger uta da,
bunun bagl oldugu motor sistem unsurlar-organlar-adaleler. ki kutbu biribirine baglayan ise
aradaki sinirlerdir; yani, merkezi oluturan nronlarn aksonlardr. Bunlar, merkezdeki hcre
gvdelerinden karak adalelere (ya da i organlara) kadar uzananrlar, bu hedef
blgelerine baglanrlar. Merkezde hazrlanan nronal reaksiyon modellerini "aksiyon
potansiyelleri (yani elektriksel sinyaller) eklinde adalelere iletirler. Organlar, adaleler de, bu
elektriksel sinyalleri alnca, eitli biimlerde kaslarak kendilerine iletilen eylem modellerini
"reaksiyonlar eklinde gerekletirmi olurlar. Elimizle bir su bardagn tutarken
gerekletirdigimiz hareketlerden, kalbimizin atn saglayan adale hareketlerine,
bacaklarmzn kaslma hareketlerine kadar btn adale-organ hareketlerinin hepsi byle
oluur.
Sistemin iinde olup bitenlere "bilin d diyoruz. Yani bunlar "otomatik plota bagl olarak
gerekleirler. Bunlardan, yani neyin nasl gerekletiginden hi haberimiz olmaz "bizim.
Neden olmaz, farknda olma iinin esas nedir, nasl "kendimizin farknda oluyoruz, "bilin
39
Buradaki "yeni kavramnn altn izelim. nk, daha sonra grecegimiz gibi, ancak yeni, yani ne
oldugu henz daha bilinmeyen bir informasyon mevcut dengeyi bozacak bir etken roln oynayabilir.
84
(Bewusstsein, consciousness) nedir, btn bunlarn hepsini daha sonra grecegiz; ama
nce, sistemin dardan alnan informasyonlar nasl ilediginin zerinde durmamz
gerekiyor. Evet, informasyon nedir, nasl alnyor ve nasl ileniyor?
NFORMASYON NEDR
"Belirli bir kaynaktan karak, bir kanal-ortam araclgyla tanp, kaynaktan daha uzak
mesafelere kadar iletilebilen, belirli bir biime-yapya sahip, mesaj-haber tayan sinyallere
informasyon [15] deniyor. "Sinyal ise, durum degiikligine bagl olarak ortaya kan bir
zelligin (durum degiikligini ifade eden bir zelligin), herhangi bir biimde, bir madde-enerji
paketi olarak sistem dna iletilmesidir.
Peki, hibir mesaj-haber muhtevas olmayan-hibir mesaj tamayan bir sinyalden bahse-
debilir miyiz? Hayr! Hangi biimde olursa olsun, muhtevas ne olursa olsun, A ve B gibi iki
nesne arasndaki her madde-enerji al verii, son tahlilde bir mesaj-sinyal-informasyon al
veriidir.
A ve B gibi biribirlerinden bagmsz, yani aralarnda hibir iliki bulunmayan, biribirlerine gre
potansiyel gereklik konumunda olan iki obje-nesne dnyoruz. Bu halleriyle bunlar
biribirlerine gre (yani biribirlerini temel alan koordinat sistemlerine gre) objektif gereklik
durumunda degildirler; nk aralarnda bir etkileme-iliki sz konusu degildir. liki-
etkileme ise, son tahlilde, bir informasyon al-verii olaydr. O halde, ancak informasyon
al verii yaparak biribirlerine gre objektif gereklik haline gelebiliyor nesneler. A geliyor,
herhangi bir biimde B yi etkiliyor. Bu demektir ki, informasyonlar-sinyaller bir biimde
madde-enerji paketleri olarak A dan kp, belirli bir kanaldan, bir ortam araclgyla tanarak
B ye kadar geliyorlar ve B tarafndan alnarak B yi etkiliyorlar. Ama te yandan, A nn bu
trden sinyaller-informasyon paketleri oluturarak B yi etkilemesi iin bir nedenin olmas
gerekir. Durup dururken darya sinyal-informasyon gnderilmez. nk, bir sistemin
darya sinyaller-informasyon paketleri gndermesi bir sonutur-output. Bunun iin ortada,
durum degiikligine yol aabilecek, mevcut denge halini bozacak bir nedenin bulunmas
gerekir. Byle bir neden ise, son tahlilde, u ya da bu biimde evreden-dardan alnan
(girdi) bir informasyondur. te, informasyon al veriinin znde bir etkileme olmasnn
nedeni budur. Karlkl olarak biribirini etkileme olaynn esas budur. Daima bir durumdan
bir baka duruma geerken olur informasyon al-verii. Ya bir informasyonu alarak bir
durumdan bir baka duruma geersin, ya da bir reaksiyonu-cevab olutururken, yani
darya etkide bulunurken. Bu etkileme-etkileme eitli biimlerde olabilecegi iin,
informasyon da eitli biimlerde-degiik araclarla kodlanp-tanarak iletiliyor-alnyor-
veriliyor olabilir. in bu taraf u anki konumuzun dnda. Bizim u an altn izmek
istedigimiz nokta, hangi biimde olursa olsun, informasyon tayan her sinyalin, belirli bir
yapya sahip maddi bir gereklik olarak ortaya kabilecegi, bu nedenle, informasyon al
verii olaynn da, son tahlilde, bir madde-enerji al verii olay oldugunun tesbitidir. Yani,
sinyallemenin, madde enerji al veriine dayanan bir karlkl konuma olay oldugudur.

Nronlarn kendi aralarnda ya da adale hcreleriyle sinyal al veriinde bulunarak
haberlemeleri-konumalar olayna ise nronal sinyalleme diyoruz. Amacmz,
hayvanlarn evreyle iliki-etkileme iinde gelitirdikleri bu dilin-madde-enerji-informasyon
al verii olaynn esaslarn ele almak, onu kavramaktr. Bunun iin de ie tek bir nrondan
yola karak balamak istiyoruz. nk, buradaki karlkl konuma olay, son tahlilde bir
nronal sinyalleme olaydr. Hangi biimde olursa olsun, informasyonu alan da, onu
ileyerek verilecek cevab belirleyen de nronlardr.
BR NRONUN YAPISI EKL VE FONKSYONU
Daha nceki aklamalarda yap-ekil ve fonksiyon arasndaki ilikileri ele alm, bunlarn
biribirine bagl oldugunu tesbit etmitik. Btn bu aklamalar bir nron iin de geerlidir:
85
Nronlar informasyonu ilerine alrlar. Sahip olduklar bilgiyle onu ilerler.
40
Ve sonra da,
elde edilen sonucu (daha sonra grecegimiz gibi, bu, aksiyonpotansiyeli denilen elektriksel
bir impulstur), ya incelemenin bir st dzeyde devam etmesi iin diger nronlara gnderirler,
ya da, gerekletirmeleri iin motor sistem unsurlar olarak adalelere iletirler. Onlarn
morfolojik yaplarn belirleyen de bu fonksiyonlardr zaten. "Dendrit ad verilen,
informasyonun ieri alndg ksm, ana hcre gvdesi ve sonra da, elde edilen sonucun
"aksiyonpotansiyeli (elektriksel impuls) eklinde dar verildigi "akson. Btn nronlar bu
yapsal emaya uyarlar. Ama biz gene de onlar, bulunduklar yere ve aldklar biimlere gre
drt eit olarak ele alrz:

ek.14
41
"Unipolar nronlar hcre vcudundan dar uzanan tek bir kola sahiptirler. Bu kol dendritler
ve akson terminallerine ayrlabilir. Srngenlerin sinir sisteminde en yaygn nronlar bu
tiptendir.
"Bipolar nronlar, genellikle duyu organlarnda (sensory process) grev alrlar. rnegin
grme, duyma, koku alma sistemlerindeki nronlar bu trdendir. Bu nronlar iki kola sahiptir.
Biri akson, digeri de dendrit. Bu nedenle, bunlara prototip nronlar da denilir. nformasyon bir
utan, dendritlerden girer, diger utaki aksondan kar. rnegin, retinadaki hcreler bu
trden bipolar hcrelerdir. Bunlar, alnan informasyonu retinann iinde ileyerek, onu
organizmann diline (aksiyonpotansiyellerine) evirirler. Elde edilen sonucu uzun aksonlaryla
Thalamus zerinden beyin kabuguna, grme merkezine gnderirler.
"Pseudounipolar nronlara gelince, bunlar unipolar nronlara benzerler, ama aslnda
bipolardrlar. Bunlarn dendrit ve aksonlar biribiriyle kaynamtr. Bunlara "somato sensory
nronlar da denilir. Bu nronlar baglant yerlerinden, adalelerden ve deriden aldklar
informasyonlar sinir sistemine iletirler.
"Multipolar nronlara gelince, bunlar sinir sisteminin birok yerinde bulunurlar. Motor
srelerde, duyu alma srelerinde yer alrlar. Bunlarn bir tek aksonu vardr, ama birok
dendrite sahip olabilirler [13] .
Nronlarn yaps zerine konuurken alt izilmesi gereken bir diger nokta da, diger
hcrelerde oldugu gibi, nronlarda da, onlar d dnyadan-evreden ayran bir hcre
zarnn-Zellmembran- bulunmasdr. Ancak burada nemli olan, hcre zarnn sadece
40
Burada nronun iindeki ,bilgi"den kast, iki nron arasndaki sinaptik bagla muhafaza-temsil edi-
len bilgidir. Bir de tabi, sinapslarn olumas iin gerekli proteinlerin retilmesini saglayan genetik bilgi-
szkonusudur. Btn bunlar daha sonra ayr ayr ele alacagz.
41
ekil "Cognitive Neuroscience den alnmtr [13].
86
gvdeyi degil, dendrit ve aksonlarla beraber btn uzuvlar da kapsadgdr. Bunlarn (yani
dendrit ve aksonlarn) ii de gene sitoplazmayla doludur.
NRONAL HABERLEME SNAPTK BALANTILARLA GEREKLER
Nronlarn morfolojik yaplarn incelerken, onlarn fonksiyonlarnn, informasyonlarn alnp
incelenmesi ve sonrada iletilmesi oldugunu sylemitik. Btn bir sinir sisteminin amac da
budur zaten.
Her birinin, ilkesel olarak ayn ilemi yaptg milyarlarca nrondan oluan bir sistemdir sinir
sistemi. Kendi aralarnda sinaptik baglantlarla biribirlerine bagl olan bu elementler
(nronlar), birok alt sistemler iinde biraraya gelerek, nce bu alt sistemleri olutururlar.
nformasyonun belirli bir dzeyde incelenmesi grevini yerine getiren bu alt sistemler de,
daha sonra, tek bir sistem olarak alan makro dzeydeki sistemi-sinir sistemini- meydana
getirirler. Sistemin yaptg i ise her dzeyde ayndr. Yani, her dzeyde informasyon
alnmakta, ilenmekte ve sonra da iletilmektedir. imdi nce iki nron ("presinaptik ve
"postsinaptik) biribirine nasl baglanyor, "sinaptik baglant nedir onu grelim:
Bir nron ilknce herhangi bir ekilde bir sinyal alr. Bu, kimyasal bir biimde de olabilir (bir
nrotransmitter, veya bir kokuyu tayan bir molekl eklinde), fiziksel bir biimde de
(rnegin, deriye dokunma eklinde, veya retinadaki fotoreceptor' lere gn gelmesi
eklinde). Bu sinyal nronun zarnda degiikliklere neden olur. Ve sonuta da, nronun
iinde bir elektrik akm ortaya kar. Nronun iindeki ve dndaki sv ortamda bulunan
elektriksel olarak ykl atomlar-molekller-iyonlar bu tr akmlarn olumasnda ba rol
oynarlar. Alnan sinyale gre alan alc (Receptor) kapaklarndan ieri dolan bu iyonlar
nronun iinde (hatta aksonda bile) "electrotonic current ad verilen pasif bir elektrik
akmnn olumasna neden olurlar. Ancak, nronlar arasndaki "sinaptik baglantlar
gerekletiren etkileim-iliki biimi bu degildir. Nronal sinaptik baglantlar, birok
presinaptik nrondan gelen sinyallerin-informasyonlarn-inputlarn integre edilmesiyle veya
duyu organlarndan gelen kuvvetli sinyallerin etkisiyle gerekleirler. Her iki durumda da,
presinaptik nronun (veya nronlarn) aksonundan (veya aksonlarndan) gelen sinyalin
(sinyallerin) etkisiyle akson terminallerinden sinaptik blgeye salglanan molekller-
nrotransmitterler toplanarak postsinaptik nronun etkilenmesi iin gerekli olan eigin
almasna alrlar. Bu baarldg anda da, postsinaptik nronda aksiyonpotansiyeli ad
verilen bir elektriksel impuls oluur. te, postsinaptik nronun aksonunda oluan bu ktdr
ki-output- sinaptik bir bagla biribirine bagl olan iki nron arasndaki ilikinin rn budur.
Yeni informasyonlar daima, daha nceden varolan bir sinapsa gelip onu aktif hale getirerek
sisteme alnrlar. Buna bagl olarak da, mevcut sinapsn temsil ettigi bilgiyle gelen
informasyon arasndaki ilikiye gre, ya buraya yeni bir sinaps daha eklenir, ya da mevcut
sinaps daha da kuvvetlendirilerek onun temsil kapasitesi geniletilir. Her iki durumda da, bir
sinaps, iki nron arasnda gerekleen ve kendisine gelen bir informasyonu degerlendirerek
elektriksel bir impuls-aksiyonpotansiyeli eklinde buna bir cevap oluturan kendine zg bir
yapdr. Kendine zgdr, nk her sinaps ancak belirli bir informasyonu ileyen-
degerlendiren belirli bir bilgiyi temsil eder.

87

ek.15
42

Btn bunlar nronal haberlemenin genel erevesi; yani srece dardan baktgmz
zaman grnenler. Ama biz bununla yetinmek niyetinde degiliz. Srecin iine, ta iine
girmek, olup bitenleri adm adm orada izlemek istiyoruz! nk, btn mekanizmann, sinir
sisteminin ileyiinin temeli budur. Nronal aglarn informasyonu ileme mekanizmas da,
bilin dedigimiz etkinligin ortaya k da, nronal grenme olay da, son tahlilde nronlar
arasndaki sinaptik baglantlarn olumasyla ve ileyiiyle ilgilidir. ki nron arasndaki ilikiyi
ne kadar iyi anlayabilirsek, beynin alma mekanizmasn da o kadar iyi anlayabiliriz.
MEMBRANHCRE ZARIPOTANSYEL
Diger hcrelerde oldugu gibi nronlarda da, hcre zar (Zellmembran) lipid molekllerinden
(yagl bir madde) oluan iki katl bir yapdr. Bu yzden de hcre ii ve dndaki sv ortamda
erimez. Bu zelligi onun suda eriyebilen maddelerin hcreye giri klarn kontrol
edebilmesi ve bu arada da bozulmadan kalmas iin gereklidir. yonlar, proteinler, i ve d
ortamda bulunan suda eriyebilen diger molekller iin gerek bir engeldir o. Yagla suyun
hibir zaman biribirine karmayacagn dnerek onun bu fonksiyonunu daha anlalr hale
getirebiliriz. Ama nronlarda hcre zar sadece ieriyle dary biribirinden ayrmakla
kalmaz. O, ayn zamanda, aktif pompalama sistemi araclgyla baz iyonlarn hcre dna
karlmasn saglayarak, hcre dyla iinin farkl kimyasal yogunluklara sahip olmalarna da
yol aar. Hcre zarnda bu ii gerekletiren kk "transmembran pompalar bulunur.
Bunlar enzimlerdir (proteinler); enerji tayan ATP (adenosine triphos-phate) moleklleri
araclgyla faaliyette bulunurlar. Gerekli oldugu zaman ATP molekllerinin kimyasal bagla-
rn krarak enerjiyi aga karrlar ve bu enerjiyi kullanarak bir pompa gibi alp, Na
+
iyonunu hcre dna atarken, K
+
iyonunu da ieriye dogru ekerler. ki K
+
iyonunun ieriye
alnabilmesi ve Na
+
iyonunun darya karlabilmesi iin bir ATP moleklnn yakt
olarak kullanlmas gerekir [13].
Bu pompalama ilemi bir sre sonra Na
+
ve K
+
iyonlarnn hcre ii ve dndaki yogunlukla-
rn degitirir. Hcre zarnn izafi yar geirgenligi de bu iyonlarn tekrar eski yerlerine geri
dnmelerine engel olur. Dogal egilim, iyonlarn daha yogun olduklar bir yerden daha az
yogun olduklar bir yere dogru hareket etmeleri oldugu halde, zar bunu engeller. Bylece,
sakin haldeyken (ruhe-silent) dardaki Na
+
yogunluguna karlk ierde de bir K
+
yogun-
lugu oluur.
Hcre zarnn seici geirgenligi zardaki transmembran moleklleriyle ilgilidir. Hcre zarnda
belirli zamanlarda alp kapanabilen kaplar-tneller roln oynayan bu proteinlere
(nongated) Na
+
ve K
+
kanallar denilir. Burada en nemli nokta, hcre zarnn Na
+
ya nazaran
K
+
iin daha geirgen olmasdr. nk Na
+
kanallarna kyasla daha ok (nongated-
kontroll) K
+
kanal bulunur.
42
ekil "Cognitive Neuroscience dan alnmtr [13].
88

ek.16
43
Sonu olarak, K
+
ierdeki yogunlugun basnc altnda daha ok darya szarken, bu arada
bir miktar Na
+
da ieriye szar. Ancak K
+
szntsnn biraz daha fazla olmas nedeniyle, zarn
i ksm darya gre bir miktar daha fazla negatif hale gelir. Daryla ierisi arasndaki bu
fark (elektriksel yk fark) membran zerinde elektriksel bir gerilime neden olur. te, hcre
sakin haldeyken (silent state) llen "membran potansiyelinin kaynag budur. Nronlarda
-60-80 mv arasnda degien bir degerdir bu. Ve nronlar bu halleriyle bir bateriye benzerler.
nk, onlarn elektriksel sinyaller retebilmelerinin balca kaynag sakin haldeyken sahip
olduklar bu potansiyel enerjidir [13]. .
NRONLARIN PASF ELEKTRKSEL ZELLKLER
Nronlarn hcreler aras sinyallemede iki nemli zellikleri vardr. Bunlardan biri, onlarn
elektriksel impulslar-sinyaller retebilmeleri iken, digeri de, kendi ilerinden elektrik akmnn
akna msade etmeleridir. Bizim asl zerinde durmak istedigimiz konu nronlarn aktif
elektriksel zellikleri ve membran potansiyelinin bu konuda oynadg rol oldugu halde, btn
bunlar daha iyi kavrayabilmek iin nce nronlarn pasif elektriksel zelliklerinden
bahsetmemiz gerekiyor. Biri anlalmadan digerini anlamak imkansz oldugu iin nce bu
konuyu biraz aalm:
Nronlar aslnda, belirli bir yaltkanla kuatlm, elektrigi ileten svlarla dolu birer kk kutu
gibidirler. Hcre iindeki btn organlar sitoplazma ad verilen, iletkenlik derecesi yksek
tuzlu bir svnn iinde bulunurlar. Bu nedenle, nronlar ve evreleri, aralarnda bir yaltkanla
biribirlerinden ayrlm olan iki iletken sv ortam olarak da dnlebilirler. Burada yaltkan
roln oynayan hcre zar, belirli bir elektriksel potansiyeli muhafaza etme yetenegine sahip
bir resistansa benzer. Btn bunlar laboratuar ortamnda edeger bir baterinin yaplmas iin
bir model olarak da kullanlabilir. Ancak bizim u an zerinde durmak istedigimiz esas nokta,
herhangi bir etkilenme annda (duyu alm yoluyla, ya da sinaptik bir etkinlik araclgyla)
elektrik akmnn nronlardan pasif olarak nasl getigidir. nk, bunu kavramadan, bu
trden elektriksel akmlara bagl olarak ortaya kan diger aktif sreleri (rnegin
43
ekil "Cognitive Neuroscience den alnmtr [13]
89
aksiyonpotansiyeli olayn, iyon kanallarnn alp kapanmalarn vb.) kavramak mmkn
degildir.
Pasif bir elektrik akmnn bir nrondan ak o nronun iletkenligiyle snrl oldugu iin bu
trden akmlar ancak ksa mesafelerde bir etkinlige sahip olabilirler. Bu yzden, uzak
mesafelere kadar uzanan nronal sinyallemede bunlar o kadar nemli degilmi gibi
grnrler. Ama az sonra grecegimiz gibi, nronlarn aktif elektriksel faaliyetlerinin (rnegin
bir nronun aksiyonpotansiyeli oluturup oluturamayacagnn) temelinde yatan da gene bu
pasif akmlardr.

ek.17
44

Eger bir duyu alcs veya bir sinaps aktif hale getirilirse, postsinaptik hcrenin zarndaki
alclarda (dendritlerde) bir elektrik akm meydana gelir. Nronlarda ve aslnda genel olarak
vcutta elektrik akm toniktir, yani bu akm bir eriyik iinde elektriksel olarak ykl olan
atomlar, molekller (iyonlar) tarafndan tanr. Nronlarda bu yk tayclar genellikle Na
+
,
K
+
ve Cl
-
iyonlardr. Bu nedenle, sodyum akm, potasyum akm veya klorid akm gibi iyonik
akmlardan bahsederiz. Bu tr akmlar, iyonik paralar (rnegin Na
+
, K
+
) iyon kanallar
araclgyla nral zar getikleri zaman ortaya karlar. Belirli kimyasal ve fiziksel etkenler-
stimuli- araclgyla alan kanallardan ieri dolan elektriksel olarak ykl paracklar pasif bir
elektrik akm oluturarak nronun iinde yaylmaya balarlar. te bu trden, belirli iyonik
paracklarn hareketiyle ortaya kan elektriksel akmlaradr ki biz "electrotonic akmlar
(passive current) diyoruz. te yandan, bir elektrik akmnn daima devreyi tamamlayacak
ekilde akmas gerekir. Bu nedenle, nronun iindeki elektriksel hareketlerin, devrenin
tamamlanmas asndan, nronun dndaki akmla (return current) birlikte olumas gerekir.
Ancak, bu tr elektriksel akmlarn, bunlar dendrit, akson veya hcre iinde aktif sreler
tarafndan desteklenmedikleri srece fazla bir etkinlikleri olamaz. nk bunlar nronun
iinde ok fazla ilerleyemezler. Akmn byklg, miktar kadar, zarn direnci, hcre ii ve
d svnn iletkenligi de burda belirli bir rol oynar. Tpk sesinizin etkinliginin mesafe arttka
azalmas, ya da gzel kokan bir iegin kokusunun mesafeye bagl olarak artk duyulamaz
hale gelmesi gibi, aktif srelerle desteklenmeyen pasif elektriksel akmlar da uzun soluklu
olamazlar. Bu nedenle, nronlar arasndaki sinyallemede tek bana bu tr akmlar yetersiz
kalrlar. Bu trden "electrotonic-pasif akmlarn haberlemede etkili olabilecekleri mesafe
orijinal akmn byklgne bagldr. Akm ne kadar bykse etkili olacag mesafe de o kadar
fazla olur. Normal fizyolojik koullarda bu akmn amplitudu (genligi) alcdaki (receptor)
fiziksel etkinin (stimuli) iddeti gibi fizyolojik faktrlerle, ya da, nron zerindeki sinaptik
girdilerin kuvveti ve saysyla belirlenir. Duyu alclar ve sinaptik potansiyeller farkl
byklkte akmlar yaratabilecekleri iin, bunlarn membran potansiyelinde meydana
getirecegi degiiklikler de farkl olur (graded). Bu nedenle, membran dayanklgnn
44
ekil "Cognitive Neuroscienceden alnmtr [13].
90
(resistivity) electrotonic potansiyelin iletkenligi zerine etkisi nemlidir. Genel olarak,
membran dayankllg arttka aksonlardan geen akm miktarnn da artacagn (daha az
sznt olacagn) syleyebiliriz. Bunu, iinden su akan bir bahe hortumuna benzetmek de
mmkndr! Eger hortumun yapldg materyal kaln ve saglamsa, suyun eperlere yaptg
basnca kar hortumun direnci de fazla olacaktr. Ama eger bu diren yeteri kadar degilse
(yani, hortumun yapldg malzeme yeteri kadar gl degilse), bir sre sonra bunda delikler
vs. alacak ve bir utan giren su, szntlardan dolay, hortumun iinde uzaklara kadar
gidemeyecektir. Hortumun geirgenligi ve szntlar arttka suyun zerindeki basncn
azalacagn ve suyun aknn engellenecegini syleyebiliriz. Ayn ekilde, nronlarda da,
elektrik akmnn aksonlarda ne kadar uzaklga kadar akabilecegi hcre zarnn
dayankllgna bagl olacaktr. Tabi burada hcre ii ortamn iletkenlik derecesi de nemlidir.
Genellikle hcre ii ve d ortamlar tuzlu eriyiklerdir ve bunlar elektrigi iyi iletirler. Btn
bunlara ek olarak, iletkenligi etkileyen faktrlerin arasnda dendritlerin, hcre gvdesinin ve
aksonlarn byklklerini de saymak gerekir. Gene bahe hortumu rnegine dnersek,
hortumun ap bydke iinden akan suyun aknn da o kadar kolay olacagn grrz.
Bunun gibi, byk bir aksondan akan elektrik akm miktar da daha byk olacaktr [13].
Fakat, en olumlu artlar altnda dahi, uzak mesafelerde (1 mm den fazla) bulunan nronlar
arasndaki sinyallemede pasif elektriksel akmlara dayal electrotonic iletiim yeterli
degildir. Bu ekilde iletiim en fazla 1 mm lik bir alan iinde dnlebilirdi. Omurilikteki
aksonlar dnelim, hcre gvdeleri beyin kabugunda-motor kortekste bulunan bu
aksonlarn bazan metrelerce uzaklklara elektriksel sinyaller iletmeleri gerekecektir. rnegin
bir zrafay ele alalm, ya da bir fili veya balinay dnelim! Bu yzden, evrim sreci
elektriksel sinyallerin daha uzak mesafelere iletimi iin baka bir mekanizma daha
gelitirmitir.
NRONLARIN AKTF ELEKTRKSEL ZELLKLER
Nronlarn kendi aralarnda elektriksel sinyal al verii yaparak konutuklarn syledik.
Burada "elektriksel sinyal dedigimiz ey, nronlarn evreden gelen informasyonu ileyerek
oluturduklar "aksiyonpotansiyelleridir.
Daha nceki aklamalarda nronlarn pasif elektriksel zelliklerini ele alrken, bunun hcre
zarnda meydana gelen elektriksel potansiyel farkyla ilgili oldugunu grmtk. Elektriksel
olarak ykl baz iyonlarn hcre zarnda bulunan iyon kanallarndan ieri girmeleriyle
balayan bir srecin rnyd bunlar. te, tek bana ele alndklar zaman nronal
haberlemede ok fazla bir fonksiyonu yokmu gibi grnen bu pasif-electrotonic akmlardr
ki, membran potansiyelinde lokal degiikliklere yol aarak, membrann belirli blgelerinde
aksiyonpotansiyeli ad verilen aktif elektriksel srelerin olumasna neden olan da (bu
sreci tetikleyerek) gene bunlardr. Bu nedenle, nronlar aras iletiimde bu iki elektriksel
sre biribirlerini tamamlayarak oluurlar.
Dardan elektriksel sinyaller verilerek depolarize edilen nronlarn, aksonlarnda, aksiyon-
potansiyeli ad verilen elektriksel impulslar rettiklerini hcre iine yerletirilen elektrotlar
araclgyla izlemek mmkndr. Hcre-nron, amplitudu (genligi) adm adm ykseltilen bir
akmla etkilenirse (stimulieren), belirli bir noktada, hcrenin aksonlarnda bir aksiyon-
potansiyeli (AP) ortaya kar. Bu (yani bu AP olay), hcre zarnn belirli bir ksmnda (lokal
bir blgede) hzla gerekleen bir depolarizasyonun sonucudur. yle ki, hemen bunun
ardndan da, ayn blgede tekrar bir polarizasyon (repolarisation) olay yaanlr, hcre zar
tekrar balangtaki "sakin haline dner [13].
Bir aksiyonpotansiyelinin oluabilmesi iin, hcre zarnda belirli bir blgenin depolarize
olmas gerektigini syledik. Hcre zarnn depolarize oldugu bu noktada, zar potansiyelinin
ulamas gereken degere "eik (Schwelle) denilir. Bu demektir ki, dardan gelen etkinin
ancak bu eigi amas halindedir ki postsinaptik nronun aksonlarnda bir AP meydana
gelebilir. Yani yle kendilerine ulaan her informasyona cevap vermiyor nronlar. Bu konuda
91
olduka seici davranyorlar. Ancak belirli bir eigin zerinde olanlar alnarak ileme
konuluyorlar. Fakat, bir kere bu degere ulalpta bir AP olutuktan sonra, meydana gelen
AP nin amplitudu artk depolarizasyonu gerekletiren akmn amplituduna bagl olmaz. Bu
nedenle, hcre zarnda depolarizasyona yol aan akm eik iin gerekli olan miktardan daha
yksek degerlere kadar arttrlsa bile, meydana gelen AP gene ayn byklkte kalr. nk,
bir AP "hep ya da hi (alles oder nichts) ilkesine bagl olarak ortaya kar. Hcre zarn
depolarize eden electrotonic akmn amplitudundaki degime, dardan gelen etkinin
(stimulus)-presinaptik girdinin- degimesine bagl oldugu halde, aktif sre tarafndan
oluturulan AP nin bu akmn amplituduyla ilikisi yoktur (tabi membran potansiyelini
depolarize edebilmek iin gerekli olan eige ulaldg srece) [13].
BRBRLERYLE LK NDE OLAN GRDLER TOPLANRLAR
Sinir sisteminde bulunan milyarlarca nronun her biri diger nronlarla binle onbin arasnda
sinapsla baglant halindedir. Yani, bir nrona, belirli bir anda, sadece tek bir nrondan sinyal
gelmez. Yzlerce, bazan binlerce mesaj birlikte ularlar. Ancak bunlarn ogu bir AP
oluturmak iin gerekli olan eigin altnda degerlere sahiptir. Bu durumda, tek balarna hibir
haber degerleri olmadg halde, biribiriyle ilikili olan bu girdiler toplanrlar; ortaya kan
sonu eger bir AP oluturmak iin gerekli olan eigin almasna yetiyorsa o zaman hcre
harekete geer ("feuern) ve bir AP ortaya kar.
YON KANALLAR VE MEKANZMA NASL ALYOR
Nronlarn membranlarnda iyon kanallarnn bulundugunu sylemitik. Bunlar yapsal olarak
belirli iyonlara uygun ekilde olumulardr. Ancak bunlar geirgenlik durumlarna gre de
biribirlerinden farkl olurlar. Pasif akmlarn voltajlar , nrotransmitterler gibi kimyasal
molekller ve fiziksel d etkenler bunlarn (bu iyon kanallarnn) iletkenlikleri zerinde etkili
olurlar. Ama bu kanallar genellikle ya ak ya da kapal olurlar (gated). Eger kanallar aksa,
iyonlar bu kanallardan hcre iine girip kabilirler. Buna bagl olarak da ierdeki ve dardaki
elektriksel-iyonik yogunluk degiir.
Bir de "nongated olan, yani yle, kapal veya ak degil de, her zaman ak durumda olan
kanallar vardr. Buna en gzel rnek "non-gated K
+
kanaldr. Bu kanal, K
+
nn nronun
dna kmasna izin vererek, hcre sakin haldeyken belirli bir "membran potansiyelinin
olumasna neden olur. Bunun dnda, gene "non-gated olan, Na
+
ve Cl
-
kanallar vardr.
Ama AP nin olumasnda voltage-gated iyon kanallar daha nemli bir rol oynarlar. nk
bu kanallar, membran potansiyelinin durumuna gre alp kapanarak sreci daha ok
etkilerler. Hcre sakin haldeyken (resting membran potential) genellikle kapal olurlarken,
membran depolarize olmaya balaynca bunlar da yava yava almaya balarlar (ya da
bunlar aldka membran depolarize olmaya balar). Alan bu kanallardan ieri girmeye
balayan iyonlarla birlikte pasif bir akm oluur. Bu ise, zar daha ok depolarize ederek,
voltage-gated Na
+
kanallarnn daha ok almalarna neden olur ki, bu da nronu daha ok
depolarize eder. Ennihayet diger voltage-gated Na
+
kanallar da alrlar. Eik alr, nron
atelenir bir AP ortaya kar [13].
Bu iler olup biterken, hcre zarnda meydana gelen depolarizasyon, ksa bir gecikmeyle, K
+
(voltage-gated) kanallarnn da almasna neden olur. Alan bu kanallardan hcre dna
kmaya balayan K
+
la birlikte de hcre zar tekrar polarize olmaya (repolarisation) balar.
Bu sre hcre sakinleene, sakin durum membran potansiyeline ("resting membran
potential) ulalana kadar devam eder. Zamanlama bakmndan, Na
+
kanallarnn
kapatlmasyla uyum halinde alan bu mekanizma sayesinde, ksa bir sre iinde tekrar
baa dnlm, yeni bir AP nin oluabilmesi iin objektif artlar hazr hale getirilmitir [13].
Bu arada, hcre sakin hale geldigi zaman K
+
kanallar da kapanm olacagndan, geici bir
sre iin normalin stnde polarize bir durum (hyperpolarisation) oluur. nk bu durumda
membrann ii dna gre ok daha fazla negatiftir (sakin haldeki durumdan daha fazla
92
negatiftir). Ama bu hal sadece bir ka saniye srer ve membran sonra tekrar sakin haldeki
potansiyeline (resting potential) eriir. Depolarizasyonu takip eden hyperpolarizasyon ve
sonra tekrar polarize olmak iin geen sre iinde, nron yeni bir AP retemez. nk bu
aralkta membran potansiyeli yeni bir AP ni tetiklemek iin henz hazr hale gelmemitir.
Ancak bu, bu gei dnemi sresince nronun yeni bir AP oluturamamasnn tek nedeni
degildir. Bir diger neden de, kapanm ve artk inaktif hale gelmi olan Na
+
(voltage-gated)
kanallarnn bu arada tekrar almalarnn mmkn olmamasdr. Bu nedenle, bir nronun bir
AP oluturduktan sonra tekrar yeni bir AP oluturabilmesi iin ksa bir zaman dilimine
(refractory period) ihtiyac vardr
45
[13].
Nronlarn bu snrl AP retebilme yetenekleri, onlarn informasyonu zamana bagl olarak
kodlama yeteneklerinin temeli olur. Buna bir rnek olarak, auditory sistemde (iitme sistemi)
ses frekansnn kodlanmasn gsterebiliriz. Baz ses dalgalarnn frekanslar ok yksektir,
fakat nronlarn AP retebilme (girdiyi alp ileyerek ona cevap verme) yetenekleri snrl
oldugu iin, onlar en fazla 1000 Hz kadar olanlar takip edebilirler. Bunun stnde olan ses
dalgalarn ileyemeyecekleri iin biz onlar hi duymayz!
SIRAMALI LETM
Nronlarn aktif elektriksel faaliyetlerini ve AP oluturabilme yeteneklerini onlarn pasif
elektriksel zelliklerinden ayr dnemiyoruz. Bu ak. nk ancak, pasif electrotonic
akmlar hcre zarn depolarize hale getirdikleri zaman bir AP retmek mmkn olabiliyor. Bu
durum, bir AP nin akson boyunca kendi kendini reterek daha uzak mesafelere kadar gitmesi
sreci iin de geerlidir. Her seferinde, bir AP ne bagl olarak meydana gelen pasif elektriksel
akmlar yol boyunca membranda baka blgeleri de depolarize hale getirirler ve bu ekilde
sramal bir ekilde AP leri retilerek ilerlenilir.
Btn bunlar, bir yangn sndrmek iin yan yana dizilen itfaiye grevlilerinin, ii su dolu
kovalar biribirlerine ileterek kaynaktan atee kadar suyu tamalar olayna benzetebiliriz!

ek.18
Bu zincirdeki her grevlinin bir AP ni temsil ettigini dnrseniz, kovalarn elden ele geii
de akson boyunca akan electrotonic akm temsil etmektedir. Eger itfaiyeciler suyu tama
iini kovalar biribirlerine vererek degil de suyu mmkn oldugu kadar ileriye dogru frlatarak
yapsalard aradaki benzetme daha gerege yakn olacakt. Ama burada nemli olan olay
kavramaktr. Her benzetmenin bir snr vardr [13].
LETMN HIZI
Nronlar arasndaki, ya da nronlarla adaleler arasndaki haberlemede (sinyal al veriin-
de, bu haberleme kadar onun hangi hzla yapldg da nemlidir. rnegin zrafa, fil, balina
gibi hayvanlarda, beyinde motor kortekste (beyin kabugunda) bulunan motor nronlarn
aksonlar omurilige kadar uzanrlar
46
. Bunlar beyinden omurilige kadar olan metrelerce
mesafeye sinyal tamak durumundadrlar. steliktete bu sinyallerin ok hzl bir ekilde
45
Nron, mutlak "refractory period dan sonra gelen "relative refractory period da ancak normalin ok
daha stnde bir akmla (depolarizing current) tekrar depolarize olabilir ve bir AP retebilir.
46
"Motor nronlar hareketlerin planlandg blgede (prmotorischer Cortex) oluturulan nronal reak-
siyon modellerini aksiyonpotansiyelleri eklinde adalelere ileterek bunlarn burada gerekli hareketler
eklinde gerekletirilmelerini saglarlar.
93
iletilmeleri gerekir. nk aksi taktirde motor etkinligin kontrol zayflar. Herhangi bir
davran, rnegin daldan bir otu koparmak, ya da nne kan bir tehlike karsnda annda
reaksiyon gsterebilmek, ancak beyinle organlar arasnda hzl bir sinyal al verii
mekanizmasyla mmkndr. Beyinden sinyal gnderip u ii yap diye emir vermek yetmiyor.
Geriyle baglam (feedback) sistemi araclgyla atlan admlarn kontrol ve gerektigi zaman
annda dzeltmeler yapabilmek de gerekir. te yandan, elektrik akmnn nronlarn iinden
(aksonlarndan) nasl akacagn belirleyen belirli fiziksel etkenler vardr. Eger membrann
direnci artar, ya da aksonun direnci azalrsa, akm akson boyunca daha az diren olan
blgeleri takiben daha hzl akacaktr. Aksonun iindeki direnci azaltmann bir yolu da tabi
onun apn bytmektir. nk daha geni apl hortumlardan su daha kolay akar. Ama bu
durumda da sorun, aksonlarn apnn pratikte ne kadar arttrlabilecegine bagldr. Bu
nedenle, evrim sreci bu sorunun zm iin daha baka bir yol bulmutur. Buna
"miyelinleme diyoruz. Aksonlarn d ksmlarnn miyelinlenmesi membrann direncini arttrr.
Buna bagl olarak da, akson boyunca akm daha kolay akar, daha uzak mesafelere kadar
gidebilir. Bu ayrca, sznty da azaltacag iin, akson boyunca ara istasyonlarda yeni AP
leri yaratlmasna ihtiya da azalr. Yani yle sk sk AP leri yaratlarak glendirmeye gerek
kalmadan sinyal daha uzak mesafelere kadar iletilebilir. Hatta, miyelinlenmi bir aksonda AP
sadece miyelinli olmayan ara bolmlerde yaratlr. Bu dgm noktalarnda Na
+
(voltage-
gated) kanallar AP ni tetiklerler. Bu da, daha sonraki dgme kadar akacak olan electrotonic
akm oluturur. Bu ekilde, her seferinde electrotonic akm AP ni olutururken, AP de bir
dahaki dgme kadar yeni bir electrotonic akm oluturarak sinyali iletmi olur. Bu trden
iletiime sramal (saltatory) iletim diyoruz.

ek.19
47
Bu ekilde iletiimle memelilerde 120 m/sn. bir hza erimek mmkndr. Bir futbol sahas
kadar uzaklgn 1 sn. de katedildigini dnrsek buna byk bir hz demek mmkndr [13].
SNAPTK LETM
Nronal sinyallemenin, nronlarn kendi aralarndaki haberlemeleri oldugu kadar,
nronlarla adaleler arasndaki haberlemeleri de ierdigini syledik. Her iki durumda da,
iletmek istedigi mesaji elektriksel bir impuls-AP eklinde akson terminaline kadar ulatran bir
nron, burada nrotransmitter ad verilen molekller salglayarak mesaj kimyasal paketler
ekline sokar. te, bu paketlerin (nrotransmitterlerin), presinaptik ve postsinaptik iki nron
arasndaki mesafeyi (sinaptik blge) aarak (diffzyon yoluyla) postsinaptik nronun
dendritlerinde bulunan alclara baglanmasnadr ki biz sinaptik haberleme diyoruz.
Presinaptik nronun akson terminaline kadar gelen AP nce buradaki hcre zarn depolarize
ederek buradan ieriye Ca
2+
iyonlarnn dolmasna neden olur. Bu da (yani Ca
2+
da) iinde
47
ekil "Cognitive Neuroscienceden alnmtr [13].
94
nrotransmitter ad verilen belirli molekllerin bulundugu kk torbalar (Vesikel) etkileyerek,
bunlarn aksonun u ksmnda bulunan hcre zaryla kaynamalarna ve buradan sinaptik
aralga nrotransmitter brakmalarna yol aar. Bu nrotransmitterler de iki nron arasndaki
mesafeyi diffzyon yoluyla geerek postsinaptik nronun zarnda bulunan alc-receptor-
protein molekllerine baglanrlar. Buraya kadar olup bitenlere srecin birinci aamas
diyoruz.

ek.20
kinci aamann nasl ekillenecegi nrotransmitterlerle alclar-receptor-arasndaki etkile-
menin sonucuna bagldr. Daha nce aklanan mekanizma geregince, ya hcre zarnn
depolarize olmasna dayanan olaylar zinciri tetiklenecek ve bunun sonunda da bir AP
oluacaktr, ya da, eger mesaj getiren nrotransmitterler bir AP olumasn tahrik edici
(excitatory) trden degil de, onu engelleyici-frenleyici trdenseler, bu durumda,
hyperpolarizasyon nedeniyle sre frenlenecek (inhibition) AP falan olumayacaktr.
Postsinaptik hcre alclaryla etkileen nrotransmitterlerin tahrik edici (excitatory) olmalar
halinde postsinaptik hcrede meydana gelen AP nin genellikle hcre gvdesiyle aksonun
keime noktasnda ortaya ktgn gryoruz (axon hillock). Eger postsinaptik hcre bir
adale hcresiyse, bu durumda AP bu adalede oluuyor, ve bu da eitli adale hareketlerine
neden oluyor.
SNAPTK HABERLEMENRONAL ORGANZASYON
Peki nronlar neden kendi aralarnda haberleiyorlar? Nronal sinyal al veriinin amac
nedir? Bu sorunun cevabn daha nce verdik aslnda: Nronlar informasyon ileme
birimleridir. nformasyonun alnmas, daha nceden sahip olunan ve belirli bir sinapsla temsil
olunan bir bilgiyle ilenmesi, cevap olarak da bir AP nin oluturulmas, onlarn fonksiyonu
oldugu kadar, ayn zamanda varolu nedenleridir de. Bu sre iinde onlar hibir zaman tek
balarna almazlar. Bir nron daima bir rgtn yesi olarak varolur, faaliyet gsterir.
nk, onlarn varolu nedeni olan informasyonun ilenmesi olay, ancak karlkl ilikileri
temsil eden sinaptik bir yapnn varlgyla mmkndr. nformasyonlar daha nceden sahip
olunan bilgilerle ilenirler. Bilgi ise, ancak iki nron arasndaki ilikiyle temsil olunur, kayt
altnda tutulur. Nronlar tek balarna bir bilgiyi temsil edemezler.
95
Peki nedir bu iin esas, beyin nronal aglardan oluan rgtl bir sistemdir derken bununla
ne demek istiyoruz? Beyinde yle, nronlarn ye oldugu belirli rgtler mi var ki? Eger
durum byleyse, nronal sinyallemeyle bu nronal rgtllk arasndaki iliki nedir? Yoksa,
her somut durumda, her yeni informasyon ilenirken yeni rgtler mi kuruluyor? Her an,
amaca uygun yeni rgtler kurarak ileyen bir mekanizma mdr beyin dedigimiz ey?
Nronlarn biribirlerine sinaptik baglarla bagl olduklarn syledigimiz zaman, bundan, onlarn
her ann iinde objektif baglarla biribirlerine bagl olduklar sonucu karlmamaldr! Normal
koullarda, belirli bir denge durumunda iken (silent state) nronlar biribirlerine baglayan
sinaptik baglar potansiyel baglardr
48
. Ne zaman ki evreden bir informasyon gelir ve bu,
presinaptik nronun aksonunda bir AP (girdi) olarak ortaya kar, iki nron arasndaki sinaptik
bag da ancak o an aktif hale gelir ve bir kpr gibi objektif bir gereklik olarak varlgn
ortaya koyar.
Beyin bir informasyon ileme sistemidir. Ama yle, bir televizyon, ya da araba fabrikas gibi,
hep ayn rne ilikin ham maddeleri ileyen-hep belirli bir informasyonu ileyen- bir makine-
rgt degildir o! Her objeye-nesneye gre yeniden rgtlenen, her yeni malzemeyi ilemek
iin- ilerken- yeniden ekillenen plastik bir fabrikadr. Her seferinde, belirli bir ham madde
(informasyon) ilenipte bir rn (bir AP) olutugu an daglan, potansiyel gereklik haline
dnen bir rgttr. Mthi bir ey! Her an, ham madde olarak, yeni bir objeye ilikin yeni
bir informasyonun ilendigini dnrseniz, yukardaki ifadeye gre buradan, her an yeniden
rgtlenen bir fabrikayla-beyin- kar karya oldugumuz sonucu kar. Milyarlarca sinapstan
oluan potansiyel baglar bu fabrikann informasyon ileyebilme potansiyelini ortaya koyarlar.
nk ancak, potansiyel bir gereklik olarak da olsa, varolan bir sinaps daha sonra aktif hale
getirilerek bir informasyonun ilenmesinde kullanlabilir. Yeni sinapslardan-baglardan m
bahsediyorsunuz? Yeni baglar-sinapslar ancak varolanlarn zerine ina edilebiliyorlar. Bu
nedenle, yeni bir informasyonun alnarak ilenebilmesi iin, nce potansiyel bir gereklik
olarak zaten varolan sinapslarn aktif hale getirilmesi gerekiyor. Yeni informasyonu temsil
eden yeni bir sinapsn ortaya kmas, mevcut bir rgtn iinde yeni bir grevi temsil
eden yeni bir alt sistemin ortaya kmas gibi oluyor.
Btn bunlar yle formle edelim: Sinaptik haberleme nronal rgtlenmenin temelidir.
Yani nronlar kendi aralarnda (ya da adale hcreleriyle) haberleerek rgtlenirler. Bu
nedenle, her an milyonlarca rgtn kurulup dagtldg muazzam bir rgt kurma sistemidir
beyin. Nronlar bir Lego oyununun talarna benzetirseniz, her an, dardan gelen
malzemeye-informasyona gre bu talar belirli biimlerde biraraya geliyorlar ve yeni bir yap-
rgt ortaya kyor. evreden gelen informasyon degitike bu rgt-yap da degiiyor.
Girdi-ham madde kendisini ileyecek mekanizmann olumasn tetikliyor. Her seferinde,
potansiyel olarak mevcut olan bir rgt objektif gereklik haline gelerek almaya balyor.
bitince de bu lagvediliyor. Yeni bir rgt kuruluyor, o almaya balyor. Daha nceden
mevcut olmayan yeni rgtlerin oluturulmasna gelince, bu da gene mevcut rgtlerden biri
esas alnarak gerekleiyor. Yeni informasyon nce bu zeminin zerinde ileniyor, sonra da
bu zemine ilaveler yaplarak yeni bir yap oluturulmu oluyor.
Bir rnek verelim. Herhangi bir cismi grme olayn ele alyoruz. Bu iin gerekletigi yer
beyinde bir alt sistem olan grme merkezidir. Bu sistemin elementleri olan nronlar, bu i
iin uzmanlam, belirli gen-alm yeteneklerine sahip unsurlardr. Sistem, bu ekilde,
belirli grevlerin yerine getirilmesi iin biraraya gelmi nronlardan-nronal aglardan- oluan
hiyerarik olarak rgtl bir yapdr (Schaltkreis-Netz). Renk, ke, hareket vs. gibi farkl
48
Aynen bir atomda elektronlarla atom ekirdegini biribirine baglayan elektriksel-magnetik baglar gibi.
Atom belirli bir kuantum seviyesinde denge halindeyken bunlar da potansiyel baglardr. Yani yle her
an elektronlar ekirdege baglayan objektif bir bag-baglayc bir kuvvet sz konusu degildir. rnegin,
belirli bir kuantum seviyesindeyken hibir kuvvetin etkisinde olmakszn zgrce atalet hareketi yapan
elektronlar, ancak dardan gelen bir etkiye cevap olarak, atom bir durumdan bir baka duruma ge-
erken objektif bir gereklik kazanrlar. Sisteme dahil unsurlar birarada tutan baglar da, gene ancak
bu durumda objektif baglayc kuvvetler olarak kendilerini hissettirirler [3].
96
zellikler farkl aglarda (Netz) incelenirler. Ama bunlar degimez baglarla rlm aglar
degildir. Potansiyel sinaptik baglar belirli bir grevle birlikte objektif baglar haline dnrler.
Mekanizma bu ekilde oluur ve iler. Belirli bir zellik belirli bir agda (Netz) ilendikten sonra
elde edilen sonu-output- girdi olarak baka bir aga gnderilir ve inceleme bir baka
dzeyde orada devam eder. Btn bu alt sistemler iinde yaplan ilemlerin-incelemelerin
sonunda da rn oluur, biz, rengiyle, keleriyle, hareketiyle vs. bir cismi grm oluruz.
Her seferinde, yani her yeni grme ileminde, evreden gelen informasyon beyinde
potansiyel olarak mevcut olan nronal aglardan kendisini temsil edenleri aktif hale getirir, bu
aglarda kayt altnda bulunan bilgilerle degerlendirilerek-ilenir ve sonu olarak da tannarak
grlm, ne oldugu bilinmi olunur.
NRONLAR ARASINDA ETKLEYC FRENLEYC LKLER
Bu sistem-mekanizma nasl m alyor? eitli alt sistemler (nronal aglar) arasndaki
ilikiler nasl m kuruluyor? Bu trden sorulara cevap verebilmek iin nce biraz daha
nronlar arasndaki ilikiler zerinde durmamz gerekiyor.
ki tr nron vardr: Projeksiyon nronlar ve internronlar. Projeksiyon nronlar izafi olarak
daha uzun aksonlara sahiptir. Bunlar, esas hcrenin (hcre gvdesinin) bulundugu blgeden
ok daha uzak mesafelere kadar gidebilirler. Bunlarn belirli bir ag (-alt sistem-Schaltkreis-
Netz-) iindeki grevleri, hiyerari iinde bir sonraki projeksiyon nronunu aktif hale getirerek
ona bir mesaj iletmektir.
Buna karlk, lokal devrelerdeki (aglardaki) internronlarn aksonlar daha ksadr ve bunlar
genellikle yaknda bulunan komu projeksiyon nronlaryla baglant iine girerler. Bunlar,
frenleyici (nhibitorische)-mevcut aktif durumu engelleyici yndeki etkileriyle projeksiyon
nronlarnn etkinliklerini (Aktivitt) ynetirler ve bu ekilde sinaptik trafigi dzene sokarlar.
Akson ularndan (Endknpfchen) salgladklar nrotransmitterlerle postsinaptik projeksiyon
nronunun bir AP oluturma ihtimalini azaltrlar. Bu ekilde, projeksiyon hcrelerinin tahrik
edici etkilerine karlk bir denge unsuru roln oynarlar.
Projeksiyon nronlar, diger projeksiyon hcrelerinden bir impuls gelmedigi srece, genellikle
sakin kalrlar. Buna karlk internronlar srekli aktif haldedirler (tonische Aktivitt).
Projeksiyon nronlarnn genellikle sakin durumda olmalarnn nedeni, bunlarn srekli aktif
halde olan internronlarn etkisi altnda bulunmalardr. Bu nedenle, bir impulsun bir
projeksiyon nronunu aktif hale getirebilmesi iin, nce internronlarn bu frenleyici etkilerinin
almas gerekecektir. Bir nronun aktif hale gelip gelmeyecegi, onun zerine etkide bulunan
tahrik edici ve frenleyici (inhibition) etkilerin toplamyla belirlenir [12].
Bir hcre zerindeki frenleyici etkilerin miktar baka nedenlerden dolay da degiebilir.
rnegin, eger bir alt sistemde, belirli bir blgede bulunan projeksiyon hcreleri, ayn anda,
yeteri kadar, biribirleriyle btnleen (konvergent) impulslar gndererek baka bir blgedeki
projeksiyon hcrelerini etkiliyorlarsa, bu durumda, byle bir etki de frenleyici sonulara yol
aabilir. nk, tahrik edici etkiler bu blgedeki projeksiyon nronlarn aktif hale
getirirlerken, bunlar ayn zamanda internronlar da aktif hale getirirler. Ancak ksa vadede
internronlar daha ok impuls alacaklarndan, sonu olarak bunlarn projeksiyon nronlar
zerindeki frenleyici etkileri artm olur. "Vorwardshemmung, yani ileri dogru gidiin
engellenmesi ad verilen bu frenleme mekanizmasnn ileyii "tonik frenlemeden farkldr.
Tahrik olma ve engelleme durumlarnn hzla degimesi beyindeki informasyon aknn
dzenlenmesinde ok nemli bir rol oynar. Eger bu ak bir an iin tkansayd bu bir felket
olurdu.
leri dogru gidiin engellenmesi ("Vorwardshemmung) ve tonik frenleme (tonische Hem-
mung) mekanizmalarnn nronlarn tahrik olma (Erregung) srecini nasl dzenlediklerine
97
ilikin olarak bir rnek verelim: A ve B gibi biribirine bagl iki projeksiyon nronundan oluan
bir devre dnelim [12]:

ek.21
Eger A nronu aktif olursa bu B nronunu da aktif hale getirir. Mevcut AB sisteminin-
devrenin (Schaltkreis) grevi, A aktif oldugu srece B nin de buna bagl olarak mmkn
oldugu kadar sk AP leri retmesi ise, bu i iin iki nron yeterlidir. Ancak grev, A da oluan
AP lerine karlk B de mmkn oldugu kadar az sayda AP nin olumasnn saglanmasysa,
o zaman bu i iin mevcut AB devresi yetersiz kalr. Byle bir durumda B nronunun
frenleyici bir arkadaa ihtiyac olacaktr. Bu durumda bu arkada nron da A dan gelen tahrik
edici etkiyi alarak ileyecek ve oluturdugu ktyla-output B zerine engelleyici bir etkide
bulunacaktr. Her seferinde, A aktif hale geldigi zaman meydana gelen AP B gibi bu
frenleyici arkada nron tarafndan da girdi olarak alnacagi iin, bu durumda, B, aldg tahrik
edici etkiden dolay bir AP oluturarak devredeki diger nronu etkilemeye alrken, arkada
nron da frenleyici ktsyla B yi etkileyerek onun bir AP oluturmasna engel olmaya
alacaktr. Bu durumda sonu olarak B nin bir AP oluturabilme yetenegi snrlandrlm
olur. nk bir nron aldg tahrik edici ve frenleyici etkilerin toplamna gre bir kt
oluturur. Eger internron nin gc B nin bir AP oluturmasn engellemeye yetiyorsa, bu
durumda A nn B yi aktif hale getirebilmesi iin daha fazla AP retmesi, daha gl bir
ekilde B zerine etkide bulunabilmesi gerekir. A y, kendisiyle ayn anda B zerine impuls
gnderen diger nronlarla birlikte dnrsek, bu durumda tonik frenlemenin daha kolay
alabilecegi sonucuna varrz.
Bir hcrenin-nronun srekli aktif halde olmas mmkn mdr? Elbette!. Ancak srekli
bask altnda olmak nronlar iin iyi degildir. Frenlenmeyen srekli etkinlik hali onlar sakat
brakabilecegi gibi, onlarn lmlerine bile neden olabilir. Bu nedenle, her etkinligin frenleyici
bir kar etkinlik mekanizmasyla dengelenmesi gerekmektedir. Eger tahrik edici etkilerden
oluan bir dalga tonik frenlemeleri aarsa, o zaman "Vorwardshemmung denilen frenleme
yntemi devreye girer. Bylece, devre tekrar sakin haline geri dner ve yeni girdileri almak
iin hazr hale gelir.
Nral devrelerde frenleme olay ok nemlidir dedik. nk, bir AP nin olumasn tahrik
etme ve bunu engellemeye alma (bu iki zt sre), belirli bir amaca ynelik olarak
informasyonun ilenmesi srecinde birlikte etkide bulunurlar. Frenlemeyle tesadflere bagl
olarak meydana gelen impulslar filtern yaplarak bunlarn istenilmeyen AP ler yaratmalar
engellenir. Bu durumda sadece, ayn anda bir araya gelen impulslar engeli (eik) aarak bir
aktiviteye neden olabilirler. te yandan frenleme, meydana gelen bir aksiyonpotansiyelinin
hemen ardndan da byk nem tar. nk ancak bu ekilde bir devrede (Schaltkreis)
dizginler elde tutulabilir ve sistemin yeni bir srecin balayabilmesi iin tekrar k noktasna
dn saglanabilir.
98
nternronlar lokal devrelerin ogunda frenleyici etkide bulunurlar, bu dogrudur; ama baz
internronlar da vardr ki, bunlar tahrik edici roller de stlenebilirler. Bu durumda, sre
iinde, frenleyici internronlar filtre, tahrik edici olanlar da kuvvetlendirici (Verstrker) olarak
tasavvur edebiliriz. Yukardaki ekilden de (b) anlalacag gibi, eger B'ye bagl internron ()
tahrik edici bir nronsa, bu durumda B, hem A hem de den gelen tahrik edici impulslarn
etkisi altnda kalr ve tabi bu da B nin daha kolay AP retmesine yol aar [12].
SRECN KMYASAL OYUNCULARI
Daha nce de syledigimiz gibi, bir projeksiyon nronunun grevi, devre iinde (Schaltkreis)
kendisine bagl olan diger nronlar tahrik ederek onlar aktif hale getirmektir. O, bu grevini
yerine getirmek iin akson terminalinden amaca uygun nrotransmitterler salglar. Salglanan
bu nrotransmitterler de, diffzyon yoluyla, iki nron arasndaki sinaptik blgeyi aarak, gider
etkilenme durumunda olan postsinaptik nronun alclarna baglanrlar. Ancak, postsinaptik
bir nronun aktif hale gelebilmesi iin btn bunlar yetmez. Presinaptik nrondan gelen
etkinin bu hcreyi aktif hale getirmek iin gerekli olan eigin zerinde olmas gerekir. Bu
nedenle, bir nron genellikle tek bir presinaptik nrondan gelen impulsun etkisiyle degil,
birok presinaptik nronlardan gelen impulslarn toplanmasyla aktif hale gelir. Burada
belirleyici olan presinaptik nronlarn salgladklar ve postsinaptik nronun alclarna
baglanan nrotransmitterlerdir. nk, postsinaptik nrona gelen impulslarn toplam bu
nrotransmitterlerin toplamyla belirlenir.
Bir projeksiyon hcresinin sahip oldugu nrotransmitterin tahrik edici olmas ve bunun gidip
postsinaptik hcrenin alclarna yapmas burada bir AP olumas iin n kouldur, ama bu
i iin sadece bu yeterli degildir. Burada zaman faktr de byk rol oynar. Yani, btn bu
ilerin son derece hzl bir ekilde yaplabilmesi de gereklidir. te, bir nrotransmitter olarak
Glutamatn nemi burda ortaya kyor. nk, bir aminoasidi olan Glutamat bu zelliklerin
her ikisini de yerine getirir. Bu nedenlede o, beyinde projeksiyon nronlarnn sahip oldugu
tahrik edici temel nrotransmitterdir. Ama Glutamat sadece beyinde bir nrotransmitter
olarak grev yapmaz, o, bunun dnda vcutta daha baka fonksiyonlara da katlr. u anki
konumuzla ilgisi bulunmadg iin bunlar bir yana brakyoruz.
Buna karlk, frenleyici nronlar (zellikle de frenleyici internronlar) ksa akson
terminallerinde gene bir aminoasidi olan ve frenleyici (inhibitorische) bir nrotransmitter
olarak bilinen GABA ya sahiptirler (Gamma-Amminobuttersure). Glutamatn tersine bu
frenleyici transmitter postsinaptik hcrenin bir AP oluturmas ihtimalini azaltr. GABA
internronlar projeksiyon nronlarna baglanan aksonlaryla buralardaki informasyon akn
ynetirler [12].
Beyinde nronlar arasndaki haberleme (Botendienst) srecinin byk ogunlugunu bu iki
nrotransmitter (Glutamat ve GABA) yaparlar. Bu nedenle, sinapslarn nasl ilediklerini
anlamak, bir yerde, bu ikilinin nasl altklarn anlamaya bagldr. Diger transmitterler gibi
bunlar da alc (receptor) ptotein molekllerine baglanarak etkide bulunurlar. Her iki
transmitterin de kendine zg alclar bulundugu iin, rnegin Glutamat gider direkt olarak
kendi alcsna baglanr. Tabi ayn ekilde GABA da yle, o da gider kendi alcsna
baglanarak etkide bulunur.
Bunlarn, baglandklar hcreyi nasl etkilediklerini ise daha nce grdk. Postsinaptik
hcrenin alclarna baglanan Glutamat ayn zamanda iyon kanallar grevini de yapan bu
alclarn kapaklarnn almasna ve alan bu kanallardan dardaki pozitif ykl iyonlarn
hcre iine dolmalarna neden olur. Eger presinaptik nron tarafndan yeteri kadar Glutamat
salglanmsa ksa bir sre sonra postsinaptik hcrenin ii pozitif ykl paracklarla dolmaya
balar ki bu da bir AP nin olumasna neden olur.
99
Ama eger, presinaptik nron tarafndan Glutamat degil de GABA salglanmsa, bu durumda
postsinaptik hcredeki GABA alclar aktif duruma geerler ve alan kaplarndan Clorid gibi
negatif ykl iyonlar ieriye alarak hcre iinin daha da negatif hale gelmesine neden olurlar
ki bu da hcrenin bir AP meydana getirmesini zorlatrr.
Bylece, postsinaptik bir hcrede bir AP nin meydana gelip gelmeyecegi presinaptik hcreler
tarafndan salglanan Glutamat veGABA arasndaki ilikiye bagldr. nk, postsinaptik bir
hcrenin birok presinaptik hcreyle ilikisi vardr. Ve o sadece bir hcreden degil, saylar
bazan 10000'e kadar varan btn bu presinaptik hcrelerden (tabi ayn anda hepsinden
birden degil!) impulslar (dolaysyla da transmitterler) alr. Ve her seferinde bunlar toplanarak
etkide bulunurlar. Yani, hcreyi aktif hale getirici etkisi olan Glutamat miktaryla, hcrenin
aktif hale gelmesini engelleyici etkiye sahip GABA miktar o hcrenin aktif hale gelip
gelemeyecegini belirler. Eger toplam Glutamat miktar, hcrenin aktif hale gelmesi iin gerekli
olan egigin almasn saglayacak kadar depolarizasyona neden oluyorsa postsinaptik
hcrede bir AP ortaya kar. Aksi taktirde hcre mevcut halini devam ettirir. Nronlar, "ya hep
ya hi ilkesine gre hareket ettiklerinden, mevcut Glutamat miktar ancak belirli bir seviyenin
zeride oldugu zaman depolarizasyon iin gerekli olan eik alabilir ve bir AP oluur. Bunun
dnda, hi Glutamat olmamasyla bir miktar bulunmas arasnda nronun aktif hale gelmesi
asndan hibir fark yoktur.
Kural olarak Glutamat alclar postsinaptik hcrenin dendritlerinde (Dornlarda) bulunurken,
GABA alclar daha ok hcre gvdesine yakn ksmlarda bulunurlar (ya da hcre gvdesine
yakn ksmlardaki dendritlerde). Bu durumda, Glutamatn neden oldugu etkinligin (Erregung)
postsinaptik hcrenin gvde ksmna ulaarak orada bir AP ne neden olabilmesi iin bunlarn
nce nlerinde bulunan GABA bekilerini gemeleri gerekir. Biri hcreyi aktif hale getirmeye
alrken, digeri bunun tam tersini yapmaya ugratg iin sonucu aradaki denge belirler.
Eger nronlar bu ekilde GABA tarafndan engellenmeselerdi bunlar Glutamatn etkisinden
dolay srekli aktif halde olacaklard ki bu da onlar iin bir tr intihar olurdu [12].
BR DE MODLATRLER VAR
Glutamat ve GABA ilikisi beynin informasyonlar nasl ilediginin anlalmas asndan ok
nemlidir. Ancak, bunlarn yan sra, informasyon ileme srecinde kullanlan daha baka
maddeler de vardr. rnegin, gzdeki alclar bir gn geldigini kaydedipte bunu AP leri
haline evirerek grme sinirlerinin aksonlar araclgyla beyne gnderdikleri zaman bu
mesajlar-impulslar kendilerini tayan aksonlarn u ksmlarna geldiklerinde burada
nrotransmitter olarak Glutamat salglanmasna neden olurlar. Bu arada tabi GABA
moleklleri de salglanmaktadr, yani onlar da ibandadrlar. Ancak, bu durumda,
postsinaptik nronun aktif hale gelerek bir AP retip retmemesi sadece bu iki
nrotransmitterin etkisine bagl olmaz. Srecin nasl geliecegine ilikin olarak bu arada
"Modlatr ad verilen baka molekller de rol oynarlar.
Bu modlatrleri de gene nrotransmitterler olarak tanmlayabiliriz. nk bunlar da serbest
brakldklar yerle etkide bulunacaklar yerin alclar arasnda kimyasal ilikiler kurmaya
yararlar. Ancak bunlar informasyonun bir yerden baka bir yere tanmasnda Glutamat ve
GABA gibi direkt olarak rol oynamazlar. Etkileri dolayl olur. stelik bunlarn (modlatrle-
rin) Glutamat ve GABA gibi transmitterlere gre etkileme hzlar da farkldr. Glutamat ve
GABA ok hzl bir ekilde etkide bulunurlarken, modlatrlerin etkileri ok yava olur. Ama
buna karlk, Glutamat ve GABA nn etkisi ok ksa srerken, modlatrlerin etkileri daha
uzun sreli olur [12].
Modlatrler grupta ele alnabilirler. Peptit'ler, Amine'ler ve Hormon'lar. Bunlarn hepsi de
hem tahrik edici (aktif hale getirici) hem de frenleyici roller oynayabilirler. Bu, onlarn devre
iindeki grevlerine bagldr. Yava etkide bulunan modlatrler iinde Peptit'ler en byk
grubu olutururlar. Bunlara beyinde her yerde raslanr. Aminoasitlerinden oluurlar,
100
Glutamat ve GABA ya gre ok daha byk molekllerdir. Genellikle akson terminallerinde
Glutamat ve GABA ile birlikte bulunurlar ve bir AP gelince duruma gre bunlarla birlikte
serbest braklrlar. Postsinaptik hcrede bunlarn da kendi alclar vardr ve ancak bunlara
baglanabilirler. Grevleri ise, diger nrotransmitterlerin etkilerini azaltp arttrarak
ynetmektir. Bunlar yava etkide bulunduklarndan ve etkileri uzun sreli-kalc- oldugundan,
postsinaptik hcrede bir sonraki AP dalgasndan nce daima belirli bir etkinlige sahip olurlar.
Bu etkinin hcrenin aktif hale gelip gelmeyecegi konusunda belirli bir rol bulunmakla birlikte,
etki uzun bir zamana yaylm oldugu iin, bunun belirli bir ana ilikin olarak belirleyici bir
rol olmaz [12].
Bunun yan sra, Serotonin, Dopamin, Epinephrin ve Norepinephrin gibi Monoaminelerden
oluan bir baka grup modlatr daha vardr. Monoamin reten hcreler daha ok
Beyinkknde (Hirnstamm da) bulunurlar. Ancak bularn aksonlar uzun oldugu iin bunlara
da gene beyinde her tarafta raslamak mmkndr. Monoaminlerin etkisi de Glutamat ve
GABA nn etkisini azaltr veya arttrr. Bunlar daha ok yeni bir durumla karlaldg zaman
(rnegin bir tehlike annda) beyinde genel bir durum degiikligi halinin olumasnda rol alrlar.
Bu durumda beyinin en st dzeyde aktif hale gelmesine yardmc olurlar [12].
Psikolojik bozukluklarda kullanlan bir ok il da bunlardan yaplr. rnegin Prozac
serotoninin sinaptik blgeden toplanmasna engel olur. Normal olarak, nrotransmitterleri
salglayan ular (vesikel) sonra onlar tekrar emerek geri toplarlar. Prozac serotoninin bu
emilme ilemini geiktirerek serotoninin daha uzun sre etkide bulunmasna neden olur [12].
Baka bir monoamin ise Acetylcholin dir. Bu da, belirli bir alcyla birlikte hzl i gren bir
transmitter roln oynarken, baka bir alcyla birlikte de bir modlatr rol oynar.
Acetyscholin adale hareketlerinde ve kalp atlarnn dzenli olmasnda rol alan ok nemli
bir transmitterdir [12].
Hormonlar da bir tr modlatr rol oynarlar. Bunlar, normal olarak bbrek st bezleri,
Hirnanhangdrse (Hypophyse) ya da Keimdrse'ler tarafndan salglanrlar ve kan dolam
yoluyla beyne giderek etkide bulunurlar. Diger modlatrler gibi bunlar da gene belirli
alclara baglanarak Glutamat ve GABA nn etkilerini dzenlemeye yardmc olurlar. rnegin
stres durumunda salglanan streshormonu Kortisol (Bbrek st bezleri tarafndan salglanr)
stres halinde informasyonun baz devrelerde daha hzl iletilmesini saglar, GABA'nn
Glutamat zerindeki etkisini dzenler. Bunun dnda Testosteron ve strojen gibi cinsel
hormonlar da birok beyin fonksiyonlar zerinde etkide bulunurlar. Hormonlar kan dolam
yoluyla dolatklarndan, bunlar ayn anda beyinde birok blgeyi birden etkileyebilirler.
Gerekli olan yerlerde zel alclar bulundugu iin ve ancak bu alclar vastasyla etkide
bulunabileceklerinden, hormonlarn etkileri yle rasgele degildir [12].
NFORMASYON NASIL LENYOR
u ana kadar yaplan aklamalarla A ve B gibi (presinaptik ve postsinaptik) iki nrondan
oluan basit bir devrenin (Schaltkreis-Netzwerk) nasl altgn grmeye altk. nformas-
yon alnyor, bu informasyon bir girdi olarak A ve B arasndaki sinapsta kayt altnda bulunan
bilgiyle degerlendiriliyor-ileniyor- ve sonra da bu ilemin sonucu postsinaptik B nronunun
aksonlarnda bir AP eklinde ortaya kyor. Bylece, dardan gelen girdiye-input karlk
sistemin (AB sisteminin-sinapsnn ) cevab-output oluturulmu oluyor.
Bu srete informasyonun nasl alndg ak. Ya evreden direkt olarak geliyor ve alnyor,
ya da girdi baka bir nronal devrenin kts oluyor. Nronal bir devrede incelenen ve
output olarak bir AP ekline dntrlen informasyon, daha ileri dzeyde ilenmek zere
baka bir devre tarafndan alnyor ve inceleme-ileme sreci bitene kadar bu ekilde, bir
alt sistemden digerine, beynin iinde dolap duruyor.
rnegin, grme sz konusu oldugu zaman, k-elektromagnetik dalga eklinde geliyor,
retinadaki ga duyarl alclar etkiliyor, bunlar da onu elektriksel impuls ekline evirerek
101
beyne gnderiyorlar. Yani, gelen informasyonun-ham maddenin ilk degerlendirme ilemi
burada yaplyor. Grme organnda gn organizmayla ilk temas noktas olan retinadaki
fotoreceptorler-ga duyarl alclar- yapsal olarak, baka hi bir eye gerek kalmadan,
belirli frekanslardaki elektromagnetik dalgalar otomatik bir ekilde AP leri-elektriksel
impulslar haline evirme yetenegine sahiptirler. Yani sadece "alc olmak degildir bunlarn
grevleri. Alnan informasyonu ilemek- degerlendirmek de grevleri arasndadr. Bu
degerlendirmenin sonularna gre de bir AP oluturuluyor. te, evreden gelen grsel bir
informasyonun ilenilmesi srecinin ilk basamag budur. nformasyonun bu ilk aamada
alclar tarafndan nasl alndgnn ve incelendiginin ayrntlar, alclarn yapsal zellikleri vs.
btn bunlar u an bizi ok fazla ilgilendirmiyor. Bu baka bir almann konusu. u an biz
daha ok, A ve B gibi iki nrondan oluan bir devrede, baka bir nronal devrenin kts
olarak presinaptik nronun (A) akson terminaline gelen bir AP nin burada nasl
degerlendirildigiyle-ilendigiyle ilgileniyoruz.
Duyu organlar tarafndan alnan ve elektriksel bir impuls ekline evrilen mesajn daha sonra
buradan beyne gnderildigini sylemitik. Duyma, tat alma, dokunma, koku alma
sistemlerinin hepsinin alma ilkesi ayndr. evreden gelen informasyon tayc hammadde
alnyor, bu, sz konusu duyu organ tarafndan AP ad verilen elektriksel impulslar ekline
dntrlyor ve inceleme-ileme srecinin devam etmesi iin beyne gnderiliyor. Ancak,
beyinde bulunan btn nronal devrelerin-alt sistemlerin alma ilkeleri de znde gene
ayn oldugundan, biz A ve B gibi iki nrondan oluan basit bir devrenin nasl altgn ne
kadar iyi bilirsek, milyarlarca nrondan ve devreden oluan beynin alma ilkelerini de o
kadar iyi anlam oluruz.
Peki, madem ki beyindeki btn devreler-alt sistemler hep ayn ekilde alyorlar, o zaman
nedir bunlarn aralarndaki fark? Yani btn bu alt sistemler biribirlerinden farkl olarak ne
yapyorlar? nformasyonun btn bu alt sistemlerde farkl dzeylerde ilenilmesini saglayan
nedir? Ksacas informasyon nasl ileniyor? Kim iliyor informasyonu, neye gre iliyor?
lemek-degerlendirmek demek ne demektir?
Problemi bu kadar ak bir ekilde ortaya koyunca, btn bu sorularn cevabn bulmak iin
gene iki nron arasndaki ilikiye dnyoruz. A ve B gibi iki nrondan oluan bir devrede,
baka bir nronal devrenin kts olarak presinaptik A nronunun akson terminaline
gelen bir AP nin burada nasl degerlendirildigini-ilendigini anlamaya alyoruz. Olayn
nasl gerekletigini daha iyi grebilmek iin de ekli tekrar nmze koyuyoruz:


ek.22
nce u noktann altn izelim: Dikkat edilirse, A'nn akson terminalinden AB sistemine-
sinapsna- gelen girdi-input- ilk bakta (mekanik olarak) hemen "A'nn B zerine etkisi
olarak grlr-degerlendirilir; ama aslnda durum hite byle degildir. nk, A'nn akson
terminalinden AB sistemine gelen girdi, objektif-mutlak bir gereklik olarak A'nn B zerine
gerekletirdigi bir etki olmayp, A'nn daha nceden iinde bulundugu ilikinin (AA'
ilikisinin) bir rndr. Yani, A'nn da iinde yer aldg daha nceki bir sistemin-sinapsn
ktsdr. Burada altn izmeye altgmz nokta, A ve B'nin (ve btn diger hcrelerin)
hibirinin bir digerinden bagmsz-mutlak gereklikler olmadklardr. A, B ile ilikisi iinde A
dr. A'nn daha nceki iliki iindeki kimligiyle AB ilikisi iindeki kimligi-fonksiyonu ayn
degildir. Varolmak dedigimiz eyin (varolu instanznn) her ann iinde gerekleen ilikilere
102
gre ortaya ktgn, bunun izafi bir oluum oldugunu bundan daha iyi hibir ey
gsteremezdi.
Evet, A nn aksonu araclgyla bir informasyon geliyor. Sonra ne olur? Gelen bu
informasyon, gelir gelmez hemen buradaki hcre zarn depolarize eder (buradaki elektriksel
denge durumunu etkiler ve bozar). Bu da hcre zarndaki Ca
+
kanallarnn almasna
neden olur ve presinaptik A nronundan ieriye Ca
+
iyonlar dolmaya balar. eri dolan bu
Ca
+
iyonlar ise, ii nrotransmitter ad verilen kimyasal maddelerle dolu olan Vesikel adl
torbacklar etkiler, bu torbacklarn hcre zaryla kaynamasna neden olur. Ki bu da
bunlarn iindeki molekllerin (bunlar informasyon tayc nrotransmitterlerdir-Botenstoff)
sinaptik aralga dklmesiyle sonulanr. Sinaptik aralga dklen-salglanan bu molekller
daha sonra burada bulunan svda yzerek (diffusion) postsinaptik B nronunun alclarna
giderler ve onlara baglanrlar. A nn aksonundan gelen informasyonun-girdinin ilk
degerlendirme ve ilenme mekanizmasnn esas budur. nk, bundan sonras tamamen
bu degerlendirmenin sonularna bagldr. Mevcut sinapsn bir paras olan A nn akson
terminalinden salglanan nrotransmitterler ve tabi bunlarn miktardr ki, bundan sonraki
sreci belirlemede temel unsur bu oluyor. rnegin, postsinaptik B nronunun bir AP
oluturup oluturamayacag buna bagldr. Eger salglanan nrotransmitter Glutamatsa ve
bundan da yeteri kadar salglanmsa, B yeteri kadar depolarize olacak ve bir AP
oluturabilmek iin gerekli olan eik alarak sonuta btn bu srecin rn olan bir AP
ortaya kacaktr. Grldg gibi, en sonda ortaya kan rn-AP en bata yaplan
degerlendirmenin ve varlan sonucun hayata geirilmesi oluyor.
Burada dikkat edilmesi gereken en nemli nokta udur: A nn akson termimalinde bulunan
torbacklar-Vesikel ve bunlarn iindeki nrotransmitterler, bunlarn hangi trden olduklar,
miktarlar vs. btn bunlarn hepsi, daha nceden olumu bulunan AB sinapsnn
unsurlardr. Yani, A nn (ve herhangi bir diger nronun) B den bagmsz olarak rettigi
maddeler degildir bunlar. A ve B arasndaki sinaps-kpr-bag bir yap olarak genetik
mekanizma tarafndan oluturulurken
49
bunlar reten mekanizmalar da o srecin iinde
oluturulmulardr. Bu nedenle, A nn akson terminaline gelen bir impuls, bu noktadan
itibaren, artk sadece A degil, AB sinaps tarafndan ileme alnm oluyor. Nrotransmitter
salglanmas da bu ilemin-degerlendirmenin bir sonucudur. Ne trden nrotransmitterin,
hangi miktarda salglanacagn, gelen impulsun etkinligi-gc-kuvveti oldugu kadar, bunu
degerlendiren AB sinapsnn yaps da belirliyor. Ama genel kural olarak, eger gelen impuls
zayf bir impulssa daha az nrotransmitter salglanyor, kuvvetli bir impulssa da daha ok.
te yandan, bir nronun akson terminalinde bulunan nrotransmitterler o hcrenin iinde
retildigine gre, yani, A ile B arasnda, ortak rn olarak nrotransmitter reten ayr bir
organ bulunmadgna gre, demek ki, AB sinaps oluurken aradaki etkileme iki hcre
arasnda sadece mekanik bir bagn-kprnn olumasyla kalmyor, bu sre her iki hcreyi
de yapsal olarak derinden etkiliyor. Ve yle oluyor ki, A ve B artk biribirlerini yaratarak,
biribirlerini tamamlayarak varolabilir hale geliyorlar. yle ya, B ile olan sinaptik bag
ilikisinden sonra B den bagmsz bir A dnlebilir mi artk?
evreyle etkileerek varolan-ayakta kalan bir sistemin btn fonksiyonlarnn iki temel balk
altnda toplanabilecegini sylemitik. Bunlardan biri, gelen informasyonun alnarak ilenmesi-
degerlendirilmesi, digeri de, bu degerlendirme sonucu oluan reaksiyon modelinin
gerekletirilmesiydi. A ve B gibi iki nrondan oluan en basit nronal bir sistemde-devrede
bu iin nasl yapldgn grdkten sonra, daha ileriye giderek nronlarn nasl grendiklerini
grmeden nce, olay daha da basitletirerek gzler nne sermek iin bir rnek zerinde
duralm.
49
Bunun nasl gerekletigini daha sonra grecegiz.
103
SNAPTK BALANTILAR NEY NASIL TEMSL EDERLER
nce u geregin altn bir kere daha izelim: Beyindeki btn sinapslar, yani nronlar
arasndaki baglantlar-nronal devreler, son tahlilde, organizmann evreyle ilikilerini-
etkilemesini anlatrlar-temsil ederler
50
. A ve B gibi iki nrondan oluan herhangi bir nronal
devre, d dnyadan alnan bir informasyonun organizma tarafndan (u ya da bu dzeyde)
ilenilmesi sreci iinde yer alr. Bu demektir ki, sz konusu informasyon (i) daha nce
gelmi, organizma onunla etkilemi, onu ilemi, onun kendisi iin ne anlama geldigini tesbit
etmi ve sonra da ona kar bir reaksiyon gstererek (bu reaksiyonu da (r) ile gsterelim)
onunla hesaplamtr. Ama bununla da yetinilmemi, ilerde ayn informasyonun tekrar
gelebilecegi de hesaba katlarak, btn bu ilem-sre A ve B nronlar arasndaki sinaptik
ilikiyle, bu ilikiye yapsal bir zellik kazandrlarak kayt altna alnmtr. Bu nedenle,
nronlar arasnda genetik mekanizma tarafndan retilen proteinlerin ina ettigi bir yap olan
sinapslarn giri kaplarnda yle yazar: Eger (i) olarak ieriye girersen, (r) olarak
karsn! Sinapslar, organizmann nesnelerle olan ilikilerini kayt altna alan, yaam ad
verilen hikyenin belirli bir annda gerekleen bir "olay temsil eden nronal yaplardr. Yani
bir sinaps, sadece dardan gelen bir informasyonu temsil etmekle kalmaz, o, ayn zamanda,
bu informasyona kar organizmann cevabn-reaksiyonunu da temsil eder.
Btn bunlar bir rnek zerinde aklamaya alalm: Sinir sisteminde sadece alt nron
bulunan bir yaratk dnyoruz. Bu nronlarn tanesi retinada bulunan ve evreden
gelen informasyonu alan presinaptik-girdi-input nronlar, diger tanesi de (1,2,3) beyinde
bulunan postsinaptik kt-output nronlar olsunlar (sterseniz bu yaratg zihnimizde
yarattgmz bir kurbaga olarak da dnebiliriz!)
51
[15]

ek.23
Kurbaga bir kelebekle, ya da bir sinekle karlatg zaman retinada bulunan presinaptik
input nronlarnn aktif olma durumunu (Aktivierungsmuster) ekilde gryoruz. rnegin,
kurbagann nnde bir kelebek bulundugu zaman, input nronundan en yukardaki ve en
aagdaki aktif hale gelirlerken, ortadaki nron hibir faaliyette bulunmuyor, pasif kalyor.
Ayn ekilde, sinege kar da sadece ortadaki nron cevap vererek aktif hale gelirken, diger
iki nron bu etkinlige katlmyorlar. Nronlarn, belirli bir nesneden gelen informasyonu ala-
rak aktif hale gelirken oluturduklar bu "nronal faaliyet rneklerini (Aktivierungsmuster)
50
Organizmann kendi iinde bir sistem olarak ileyii de buna bagldr.
51
Kurbagann beyninde tabiki ok daha fazla nron vardr! Ama bizim iin nemli olan bu degil u an.
nk, basit bir AB devresi nasl alyorsa, daha karmak devrelerin alma prensibi de ayndr. Bu
nedenle, zihnimizde yarattgmz kurbagayla gerek kurbaga arasnda znde bir fark yoktur. Bu r-
nek Spitzer' den [15]. ok arpc, ok gzel bir rnek oldugu iin buraya alyorum.
104
ekilde her iki nesne iin A ve B olarak gsteriyoruz. Bunun dnda, beyinde bulunan ve
kurbagann gsterebilecegi farkl reaksiyon biimini temsil eden nronlara da 1,2,3 output-
nronlar diyoruz. Her seferinde, input nronlarnn faaliyet rneklerine gre, bunlardan birisi
aktif hale geldigi zaman, bu, sz konusu nesneye kar kurbagann gsterecegi reaksiyonu
temsil eder. Nitekim, bu nronal reaksiyon rnegi bir AP eklinde adalelere iletildigi zaman,
adaleler eitli kaslma hareketleriyle bunu (bu reaksiyon rnegini) gerekletirirler.
rnegin, kurbagann nne bir kelebek ktg zaman, ekilde grldg gibi bunu belirli bir
faaliyet rnegiyle-"Aktivierungsmusterle- temsil eden input nronlar, kurbagann kelebegi
yakalamas iin gerekli olan srama eylemini temsil eden output nronunu aktif hale
getirirler. Output nronunda oluan AP de, bu i iin gerekli adaleleri aktif hale getirerek
kurbagann sramasna ve kelebegin yakalanmasna neden olur. Ayn ekilde, bir sinek sz
konusu oldugu zaman da, gene, presinaptik input nronlarnn oluturdugu faaliyet rnegi
sinegin yakalanmas iin gerekli reaksiyonu temsil eden postsinaptik nronu aktif hale getirir,
bu da kurbagann dilini kararak sinegi yakalamasna neden olur vb.
Soru 1:Her durumda, retinadaki input nronlarnn temsil ettikleri informasyon beyinde
bulunan ve gerekli organizmal reaksiyonlar temsil eden output nronuyla nasl iliki kuruyor.
Yani, presinaptik bir input nronunun aksonundan beyne giden informasyon beyinde nereye
gidecegini, hangi output nronunun kendisine uygun AP ni oluturacagn nereden biliyor,
ksacas, hedef output nronu nasl bulunuyor?
kinci soru da: nput nronlarnn faaliyet raporlar olarak AP leri eklinde beyne giden infor-
masyon burada output nronlarn nasl aktif hale getiriyor?
NRONAL DEVRELER PARALEL ALIIRLAR
nce birinci sorudan balayalm. Yukardaki rnekte, kelebege ilikin informasyonu temsil
eden presinaptik nronlarla, organizmal reaksiyonu temsil eden postsinaptik nron
arasndaki sinaptik bagn daha nceden mevcut olmas gerekir. Yani kurbagann nne bir
kelebek ktg zaman srayarak onu yakalayabilmesi iin, bu olaya ilikin bilginin daha
nceden onun beyninde mevcut olmas gerekir. Bu bilgi a) Kelebege ilikin, onu tanyan-
temsil eden bir bilgidir. b) Kelebekle karlatg zaman nasl hareket edecegine dair bir
bilgidir. Bu nedenle, gelen informasyonun yaptg, sadece, zaten varolan ve bu bilgileri
temsil eden bir sinaps aktif hale getirmekten ibaret oluyor.
Ama sorun urada: Bu bilgiyi temsil eden sinaps (retinadaki presinaptik nronlarla beyindeki
postsinaptik nron arasndaki) srekli aktif halde bulunmadg halde, presinaptik nronlardan
gelen impuls beyinde hangi postsinaptik nrona giderek oraya baglanacagn nereden
biliyor? Normal koullarda beyinde milyarlarca nronun bulundugunu da dnrsek,
grenmek istedigimiz ey, input nronlarndan beyne giden informasyonun beyinde aradg
postsinaptik hedef nronu nasl buldugudur. Eger beyin bir bilgisayar gibi alsayd, duyu
organlarndan beyne giden bir informasyon, aynen bir bilgisayarda oldugu gibi, seri alma
yntemiyle tek tek btn nronlarn kapsn alarak aradg nronu bu ekilde bulmaya
alacakt. Bu durumda da tabi, bu i ok zaman alacag iin, kurbaga bu ii yapana kadar
kelebek oktan kap gitmi olacakt! yle olmadgna gre, yani nne bir kelebek ktg
zaman kurbaga annda-hi vakit kaybetmeden- bir reaksiyon oluturabildigine gre, demek
ki beynin bu i iin gelitirdigi daha baka bir yntem var?
Bir informasyon ileme sistemi olarak beyin bir bilgisayar gibi seri olarak degil, paralel olarak
alr. Bu demektir ki, dardan alnan bir informasyonu beyne ileten input nronlar
beyindeki output nronlarna (nronal devrelere ve aglara) tek tek-srayla, "seri olarak
baglanmazlar; belirli bir blgede bulunan nronlarn hepsine birden-paralel olarak baglanrlar.
rnegin, yukardaki rnekte input nronunun her biri beyindeki her output nronuna da
bagldr ve bunlarn ne de ayn informasyonu (impuls eklinde) iletirler. Bu nedenle, input
nronlarndan gelen informasyon beyinde hangi output nronunu aktif hale getirecegini
105
aramak iin ayrca zaman kaybetmez. nformasyon btn nronlara ayn anda geldigi iin,
bunlardan, gelen informasyona uygun reaksiyonu temsil eden output nronu hemen aktif
hale gelir ve devre tamamlanm olur. Bu durumda, output nronlarnn bizim rnekte oldugu
gibi tane degil de milyarlarca olmas halinde bile zaman kayb olmaz. nformasyon annda
btn bu nronlara iletilir ve bu informasyonu temsil eden sinaps-postsinaptik nron annda
bulunarak aktif hale getirilir. te beyindeki temsil olaynn esas ve beyinin alma prensibi
budur.
NRONAL TANIMA#MUSTERERKENNUNG$
Peki bu i, yani input nronlarnn aksonlarndan beyne gelen informasyonlarn beyinde
kendilerini temsil eden sinapslar bulma ve onlar aktif hale getirme ii nasl gerekleiyor?
Burada belirleyici olan, yani btn bir sistemin ilemesini saglayan esas, output nronlaryla
presinaptik input nronlar arasnda mevcut olan sinaptik baglarn ne derece kuvvetli
oldugudur. Postsinaptik nronlar btn input nronlaryla baglant halindedirler, ama bu
baglantlardan ancak belirli bir informasyonu temsil edeni onlar aktif hale getirebilir. Yani,
ancak belirli bir informasyonu getiren bir input nronuyla olan bag yeteri kadar kuvvetlidir. Bir
bagn, yani bir sinapsn yeteri kadar "kuvvetli olup olmadgn belirleyen ise, presinaptik
nrondan gelen informasyonun postsinaptik nronu aktif hale getirmek iin gerekli olan
eigi aacak kadar depolarizasyona neden olup olamayacagdr. Ki bu da, presinaptik
nronun akson terminaline gelen informasyonun, burada salglanmasna neden oldugu
nrotransmitter miktaryla belli olur. Eger salglanan nrotransmitter miktar postsinaptik
nronun aktif hale gelmesi iin gerekli olan eigin almasn saglyorsa, bu sinapsn yeteri
kadar kuvvetli bir sinaps oldugunu, ve onun gelen bu informasyonu temsil ettigini syleriz.
Tekrar yukardaki rnege dner ve kolaylk olmas iin rnekteki btn output nronlarnn
aktif hale gelmeleri iin gerekli olan eigin ayn oldugunu kabul edersek (rnegin, en az sekiz
nrtransmitter alan bir output nronu aktif hale geliyor olsun) [16], belirli bir davran temsil
eden bir output nronunun, eitli input kanallarndan gelen informasyonlar nedeniyle aldg
nrotransmitter miktar sekizi buldugu an onun aktif hale gelecegini dnrz. nk
nronlar, kendilerine gelen informasyonlar bunlarn neden olduklar nrotransmitterleri
toplayarak degerlendirirler. Bu nedenle, eger presinaptik nronlarn akson terminallerinden
salglanan nrotransmitterlerin toplam, postsinaptik bir nronun depolarize olmas, yani aktif
hale gelmesi iin gerekli olan miktar buluyorsa o nron aktif hale gelir.
Yukardaki ekilde btn bunlarn kelebek-kurbaga ilikisi asndan nasl gerekletigi
grlyor. Bu durumda, kurbagann srayarak kelebegi yakalamas iin gerekli olan
nronal faaliyet rnegini temsil eden en stteki output nronu, en stteki input nronundan
be, en alttaki input nronundan da nrotransmitter alarak, eigin almas iin gerekli
olan nrotransmitter miktarn (sekiz) yakaladg iin aktif hale gelir (ortadaki input
nronundan hibir nrotransmitter almyor). Bu durumda, output nronunda meydana gelen
AP derhal bu nronun bagl oldugu adalelere iletilir, bunlar da gerekli hareketleri (srama
vs.) gerekletirerek kelebegi yakalarlar. Ayn mekanizmay sinegin yakalanmas iin de bu
ekilde gsterebiliriz [16]. Postsinaptik bir nron asndan, eigin altnda nrotransmitter
alnmasyla hi alnmamas arasnda bir fark yoktur. Her iki durumda da nron pasif olarak
kalr. nk nronlar "ya hep ya hi (Alles oder nichts) ilkesine gre aktif hale gelirler.
Btn bunlarn hepsi ok gzel, mevcut sinaptik-yapnn nasl aktif hale geldigi ok gzel
aklanyor bu rnekte. Ama, yeni sinapslar eklenerek bu yapnn nasl gelitigi, yani
grenme olay yok burada. Ayn informasyonlar gelince ayn davranlar oluuyor, bu
tamam. Eger kurbagamz mekanik bir kurbaga, rnegin oyuncak bir kurbaga olsayd sorun
yoktu! Peki evreden yeni bir informasyon geldigi zaman ne olur? rnegin, kurbagann o ana
kadar tandg kelebek eidinden daha farkl bir kelebek ortaya ktg zaman ne olur? Ya da
kurbaga, kendisi iin tehlikeli olabilecek bir sinekle karlatg zaman ne yapar? Bu
sorularn cevab yok yukardaki rnekte. Bizim iinse asl nemli olan sorular bunlar. nk
106
bizim asl amacmz grenme olaynn altnda yatan mekanizmay bulup karmak.
Kurbagann beynindeki output nronu sekiz nrotransmitteri buldugu zaman aktif hale
geliyor, bu da kurbagann srayarak kelebegi yakalamasna neden oluyor, tamam! Peki ya,
yeni bir informasyonla birlikte sekiz degil de onsekiz nrotransmitter alrsa o zaman ne yapar
bu output nronu? te bizim cevap aradgmz asl soru budur: Yeni bir informasyon geldigi
zaman nronal aglar-sinapslar ne yaparlar, bu informasyonu nasl grenirler?

NRONLAR NASIL RENRLERNRONAL RENME MEKANZMASIHEBB LKES

Yl 1949, Donald Hebb, Kanadal bir Profesr: "Birlikte aktif hale gelen hcreler-nronlar
biribirlerine baglanrlar ("Zellen, die zusammen feuern, verdrachten sich) diyordu. Aslnda,
buna benzer dnceleri daha nce nronlarla ilgili nc fikirlere sahip olan, hatta nron
teorisinin kurucusu kabul edilen Ramon Cayal da ileri srmt. Bu nedenle Hebb, yukardaki
dnceyi ifade ederken bunun ne kadar nemli bir ilke oldugunun kendisi bile farknda
degildi. Bugn, aradan elli yl akn bir zaman getikten sonra, bu szler artk "Hebb ilkesi
ad altnda, nronal grenme olaynn temeli olarak kabul ediliyor [12].
Evet, "birlikte aktif hale gelen hcreler biribirlerine baglanrlar! Ama bu ne demektir? lk
bakta bundan anlalan u: A ve B gibi, biri presinaptik digeri de postsinaptik iki hcre-
nron var ortada. Presinaptik A hcresinin akson terminalinden ardarda gelen inputlar
postsinaptik B hcresini etkileyerek onu aktif hale getiriyorlar. Daha ilk inputla birlikte aktif
hale gelen postsinaptik hcrenin bu aktif hali devam ederken presinaptik hcreden gelen
ikinci, nc input dalgalaryla birlikte, iki hcre ayn anda aktif halde bulunduklar iin de,
bu durum "arada belirli metabolik gelimelerin ortaya kmasna neden oluyor.
Btn bunlar dogru tabi; ama hepsi bu kadar degil! Hebb'e ait cmlenin tam alm yle:
"Eger bir A hcresi-nronu, bir B nronunu tekrar tekrar etkileyerek onu aktif hale getirirse
(erregen), ya da onun aktif haline itirak ederse, bu iki hcre arasnda, A hcresinin B
hcresini aktif hale getirme etkinligini arttracak belirli metabolik sreler ortaya kar [12].
Burada, "ya da onun aktif haline itirak ederse szlerinin alt zellikle izilmi. Bunun ne
anlama geldigini yukarda grdk. Ama bir baka anlam daha var bu szlerin: Bir C
postsinaptik nronunun A ve B gibi iki presinaptik nrondan ayn anda input aldgn
dnelim. Bu durumda, A nronu C yi etkileyerek (bunun kuvvetli bir etki oldugunu
dnyoruzu) onu aktif hale getirirken, ayn anda B de C yi etkilerse (bunun da zayf bir etki
oldugunu dnyoruz), onun bu etkisi tek bana oldugu zaman C yi aktif hale getirmeye
yetmeyecegi halde, o an B, C nin ve A nn aktif haline itirak etmi oldugu iin, o da onlarn
etkinligine katlr. nk bu durumda, A nn ve B nin salgladklar nrotransmitterler
toplanarak C zerinde birlikte etkide bulunurlar. Sonu: A ve B presinaptik nronlaryla C
postsinaptik nronu ayn anda aktif hale gelmi olurlar. te, "ya da onun aktif haline itirak
ederse szlerinin (birincisi kadar nemli olan) diger anlam da budur. Eger etkileme-ve
grenme olay- A ve B gibi presinaptik ve postsinaptik iki nron arasnda geiyorsa buna
"assoziative olmayan (ilikiye bagl olmayan) grenme biimi denirken; etkileme A ve B
presinaptik nronlaryla C postsinaptik nronu arasndaysa (A ve B, C araclgyla
biribirleriyle iliki iine giriyorlarsa) buna da "assoziative (ilikiye bagl) grenme biimi
deniliyor. grenme olaynn nronal dzeyde iki biimi budur [12].
107

ek.24
Btn bunlar bilinen eyler. grenmenin nrobiyolojisiyle ilgili her kitapta bulunabilecek
genel ifadeler. Ama bence grenme olayn, Hebb lkesini kavramak iin bunlar
tekrarlamak yeterli degildir! rnegin, burada ok basit gibi grnen, bu yzden de hi
zerinde durulmayan bir nokta var. A ve B gibi presinaptik ve postsinaptik iki hcreden
bahsediyoruz. Ve sonra da diyoruz ki, A nn akson terminalinden gelen input B yi etkiliyor,
tekrar tekrar etkiliyor vs. Bunlar tamam! Peki A ilk olarak B yi etkilemeden nce, A ve B
arasnda bir baglant-sinaps yok mudur? Varsa eger (ki vardr), yani A ve B daha nceden
baka bir informasyonun ilenmesi-onun kayda geirilmesi srecine katlmlarsa (yani zaten
biribirlerine sinaptik bir bagla bagllarsa), o zaman Hebb lkesiyle aklanmaya allan
nronal grenme olay da, biribirlerine ilk kez baglanarak sinaptik bir bag oluturacak olan
hcrelere degil, zaten varolan bir AB sinapsna yeni bir informasyon geldigi zaman bu
sinapsta gerekleen srece (mevcut AB sinapsnda meydana gelecek degiikliklere)
ilikindir. Yani, Hebb lkesiyle aklanmaya allan sinapslar, hi yoktan, gkten paratle
iner gibi olumuyorlar; ya zaten varolan bir sinapsn daha etkin-kuvvetli hale gelmesiyle
oluuyorlar, ya da mevcut bir sinapsa yeni sinaptik baglantlarn eklenmesiyle ortaya
kyorlar.
A ve B arasnda daha nceden hibir sinaptik bagn bulunmadgn dnmek, grenme
olaynn (ve dolaysyla da Hebb lkesinin), aralarnda daha nceden hibir bag-iliki
bulunmayan nronlar arasndaki etkilemeyle gerekletigini dnmek samadr. Beyinde
nronlar arasnda ilk sinaptik baglantlarn nasl olutuklarn daha nce grdk. Yeni
informasyonlarn alnmas ve bunlarn ilenilmesi, yeni bilgilerin retilmesi ite zaten varolan
bu zemin zerinde gerekleiyor. Yani, aralarnda daha nceden sinaptik baglar bulunan
nronlar, yeni informasyonlar geldike, bu baglara yeni ilaveler yaparak greniyorlar. Hebb
lkesini de bu ekilde anlamak gerekiyor. nk ancak bu durumdadr ki, yani A ile B
arasnda daha nceden belirli bir bagn bulunmas durumundadr ki, A nn aksonundan gelen
bir sinyal B yi etkileyebilir. Hele hele, A nn B yi "tekrar tekrar etkilemesi ancak A ile B
arasnda daha nceden byle bir bagn-AB devresinin bulunmas halinde sz konusu
olabilir. Ortada hi bir sinaptik bag, ya da-kpr yokken, bir nronun aksonundan gelen bir
informasyon yle rasgele baka bir nronu etkileyemez! Eger byle olsayd kaos olurdu!
Arada bir iliki olmadan A dan gelen bir impuls niye gidipte B yi etkilesin ki! A dan gelen
informasyon paralel ileme srecinde baka birok hcrelere de gidiyor. Ama onlar
etkilemiyor da B yi etkiliyor, neden? nk B de kendisine yakn bir zemin buluyor. Oraya
giderse mevcut kapdan ieri girebilecegini gryor. grenme olay, belirli bir zemin-temel
zerinde ykselen bir binaya benzer. Yeni grenilen bir bilgi yoktan varolmaz beyinde!
Bunlar daima eskileri temsil eden sinapslarn iinden karlar. Yeni sinapslar ancak eskiden
beri varolanlarn stne ina edilirler. Bir nron tek bana bir bilgiyi temsil edemez. Bilgi, iki
nron arasndaki baglantyla-sinapsla kayt altna alnr. Bu yzden de, dardan-evreden
gelen yeni bir informasyon ancak sinaptik bir bagla kayt altnda tutulan bir bilgiyle ilenebilir.
Yeni bir bilginin ancak eskiden beri varolan bir bilgiyi temsil eden bir sinapsn iinden
dogabileceginin en gzel aklamasdr bu.
52

52
Yeni (her yeni), daima, eskinin (mevcut olann) iinde, onun kendini retmesi srecine (ki bu onun
kendini inkr srecidir) bagl olarak oluur. te, benim btn almalarma yol gsteren temel ilke
budur.
108
Bir rnek verelim. rnegin, bir tandgnza ait telefon numarasn "grenmek istiyorsunuz,
ne yaparsnz? Size sylenilen-verilen numaray bir ka kez tekrarlayarak onu hafzanza
kazmaya alrsnz degil mi? Aynen Hebb'in dedigi gibi yani! Ne yapm oluyorsunuz bu
ekilde? Beyniniz bir not defteri de, siz de yle bu defterde rasgele bir yere bu numaray
kayt m ediyorsunuz? Hayr! Tandgnz kiiye ilikin olarak (bu kiinin ad Ahmet olsun) o
ana kadar sahip oldugunuz bilgilerin kafanzda belirli nronal aglarda, belirli sinapslarda
temsil edildigini dnn. Ahmet'ten bahsedildigi an, bu informasyon btn bu sinapslarn
hepsini birden aktif hale getirir. nk, her biri ayn agn-dosyann iindeki farkl sinapslarda
kaytl olsa da, grenme nesnesi-konusu Ahmet'e ilikin btn bu informasyonlar arasnda
bir baglant sz konusudur. Bunlar hep assoziative-biribirleriyle iliki iinde grenilmi
bilgilerdir. Biri aktif hale gelince, zincirleme bir reaksiyonla hemen digerleri de aktif hale
gelirler. Bu nedenle, az nce ele aldgmz Ahmet'e ait telefon numarasn kaydetme olay, ilk
bakta Hebb lkesinin birinci kkna uygun olarak gerekleiyormu gibi grnse de (tek bir
etkinin-Reiz tekrarlanmasyla gerekleiyormu gibi grnse de), gerekte, zaten varolan ve
o an aktif halde tutulan assoziative bir devreye yeni bir informasyonun daha kayd olaydr.
Siz, telefon numarasn tekrarlamakla, Ahmet'e ait belirli bir input kanaln aktif hale getirmi
oluyorsunuz. Bu etkinlik esnasnda salglanan nrotransmitterler de, aktif halde olan
devredeki diger nronlarn salgladklar nrotransmitterlerle toplanarak, ya mevcut sinapsn
daha kuvvetli hale getirilmesine, ya da ona yeni bir sinapsn daha eklenmesine neden
oluyorlar.
Eger telefon numaras, sizin iin nemili olan Ahmet diye bir tandgnza ait olmasayd,
yle rasgele bir numaray (hibir anlam olmayan bir numaray) tekrarlayarak salglanmasna
yol aacagnz nrotransmitterler hibir zaman herhangi bir postsinaptik nronu aktif hale
getirecek miktara ulaamayacag iin, ne yaparsanz yapn onu hafzanza kaydetmeniz
mmkn olamazd.
53
Burada nemli olan udur: Telefon numarasnn bir bilgi olarak
beyindeki Ahmet devresine ilave edilmesine yol aan kanal zaten bu devrenin iinde bulunan
bir kanaldr . Yeni bir sinaps, beyindeki dosyann-eskiden beri varolan bir sinapsn- iine
ilenen yeni bir sayfa gibidir. Belirli bir anlam olmayan, sizin iin nemi olan bir kiiye, ya da
kuruma ilikin olmayan bir telefon numaras ise, tek bana zayf bir impuls olacagndan,
beyinde herhangi bir sinaps aktif hale getiremez, bu yzden de grenilemez. Yeni bir
informasyon-bilgi, ancak aktif halde olan bir dosyayla-agla ilikisi iinde, ona ilave edilerek,
mevcut etkinlikle birleerek, onun bir paras haline gelerek kayt altna alnr.
Btn bunlar yle aklyor Le Doux [12]: ki etkinin (Reiz) bilincimizde biribirleriyle
baglanabilmesi, ya da iliki iinde olabilmeleri iin, beyinde bu iki olayn nral temsilinin bir
araya gelmeleri gerekir. Yani bu iki etkiyle ilgili informasyonlar alabilen bir ya da bir grup
nron bulunmaldr. Ancak bu durumdadr ki, iki etki arasnda bir ilikiden bahsedilebilir.
Hebb teorisine gre bu ilikilerin nasl oluabilecegini bir rnekle aklamaya alalm.

53
Bu sylenilenleri test etmek iin yle dnebilirsiniz: ,Neden olmasn, bak ite, hibir anlam olma-
yan alt rakaml bir numaray tekrarlayarak ezberliyorum..Daha sonra neydi o numara diye sordugunuz
zaman da pekala buna cevap verebilirim"! ok gzel! Byle bir deneyi yapmaya karar verdiginiz za-
man bunu yukarda tarttgmz konuya ilikin olarak yaptgnz unutuyorsunuz ama! Yani, son tahlil-
de gene mevcut bir agla-devreyle iliki iinde yapm oluyorsunuz bu deneyi de! O an sbjektif olarak
buna nem verdiginiz iin de, belirli bir sre bu numaray hafzanzda tutabilirsiniz; ama sonra bu
nem ortadan kalkacag iin, kullanlmayan bu sinaps da-silinir-ezberledigniz o numara ne idi unutur
gidersiniz!..
109
ek.25
ekildeki A nronu E ve S nronlarna gre postsinaptik bir konumdadr. Yani A, E ve S
presinaptik nronlaryla iki ayr sinapsla bagl durumdadr. AE bagnn kuvvetli, AS bagnn
ise daha zayf bir bag oldugunu dnyoruz. Bu durumda E ne zaman aktif hale gelirse,
aradaki bag kuvvetli oldugundan A da hemen aktif hale gelecektir. Fakat S'nin aktif olma
durumuna A ayn ekilde cevap vermez (yani hemen bir AP oluturmaz). Ancak eger, her iki
hcrede (E ve S) ilenen etkiler (Reiz) ayn anda ortaya karlar da, zayf olan girdi A'ya, A
kuvvetli girdiye kar reaksiyon gstererek bir AP olutururken ularsa, bu durumda Hebb'in
koydugu kurala gre zayf olan baglant da kuvvetlenecektir. Bu durumda A, beyinde kuvvetli
ve zayf iki baglant arasndaki ilikinin olutugu bir nokta olacaktr. Ve bu baglant olutugu
andan itibaren artk zayf olan baglantnn aktif hale getirilmesi de aynen kuvvetli bagn aktif
hale geldigi zaman oluturacag etkiyi oluturacaktr [12].
Byle bir durumla gnlk yaamda sk sk karlarz. rnegin, komunun evinin nnde
kaldrmdan yrrken (zayf etki) eger komunun kpegi tarafndan srlmsak (kuvvetli etki),
bu durumda, kaldrmdan yrme olay ile kpegin srmas arasnda bir iliki ortaya kar.
Ve ne zaman ayn kaldrma gelsek ayn olay hatrlarz ve tedirgin oluruz. Sagmza
solumuza bakarak kpek geliyor mu diye aratrrz.
yle toparlayalm: Duyu organlar araclgyla yeni bir informasyon geldigi zaman, bunun
alnarak degerlendirilebilmesi iin, nce bu informasyonun genel olarak neyi (ne tr bir
objeyi) temsil ettiginin, beyinde o ana kadar temsil olunan objeler kategorisi iinde nereye ait
oldugunun belirlenmesi gerekir. Yani, sz konusu informasyon nce, daha nceden beyinde
temsil edilen bir objeye benzemeli, ya da, belirli bir objeler grubuna girmelidir. O ana kadar
beyinde temsil olunan hibir bilgiye benzemeyen, hibir kategoriye girmeyen bir informasyon
ne alnabilir, ne de degerlendirmeye tabi tutulabilir. Beyindeki nronal aglarda bulunan
ablomlara uymayan, onlardan en azndan birini bir miktar bile olsa aktif hale getiremeyen
bir informasyon alnamaz, degerlendirmeye tabi tutulamaz.
rnegin uzaydan bir yaratk geldigini dnelim! Bir anda pat diye karnza kyor! Duyu
organlarnz araclgyla gelen informasyonlar beyindeki btn aglarda paralel olarak ileme
sunulduklar iin, nce hemen, bu informasyonlar temsil eden, bunlara denk den sinapslar
aranr. Eger aynlar yoksa, o zaman, en azndan benzer sinapslar var m ona baklr. nce
karnzda duran objenin genel olarak ne oldugu konusunda bir karar oluur. Bu bir insan
mdr, bir hayvan mdr vs. Diyelim ki bu insana benzeyen bir yaratktr. Ama kulaklar normal
bir insana gre ok daha uzun, kafas daha byk vs. olsun! Bu durumda, beynimizdeki
informasyon ileme mekanizmas yle iler: Bir kere, "bu insana benzeyen bir yaratktr
dedik ya, artk o andan itibaren, beynimizdeki "insan olma durumuna ilikin btn aglar aktif
hale gelirler. Geriye kalyor "normal bir insana benzemeyen zellikler. Bunlar da, mevcut
input kanallarndan, aktif halde olan agn iine alnarak, daha nce bahsedilen mekanizmaya
uygun bir ekilde ilenirler. Hebb lkesi geregince (assoziativen Lernen) yeni informasyonu
mevcut agn iine kaydederek yeni bir sinapsn olumasna neden olacak genetik
mekanizma harekete geer. Burada kilit unsur, gelen informasyonun daha nceden
beynimizdeki aglarda temsil olunan bir bilgiye-objeye benzemesidir. Eger byle birey
olmasayd, yani eger beynimizde daha nceden yeni gelen informasyona ilikin-ona
benzeyen hibir ey bulunmasayd, yeni informasyon mevcut kategorilerin hi birine
girmeseydi, onu ieri almak ve ilemek de mmkn olamazd. nk bu durumda, gelen
input kanalyla ayn anda aktif halde bulunan baka bir kanal-sinaps mevcut
olmayacagndan, Hebb lkesine gre gelen yeni informasyonun mevcut agla btnlemesi de
(Kopplung) mmkn olmayacakt.
SALYANGOZUN SOLUNGALARINI ER EKME REFLEKS VE RENME
Aplysia bir salyangoz tr. Bir kabugu var etrafnda, onun iinde yayor ve solungalar
(Kiemen) araclgyla da nefes alp veriyor. Bu kabuga hafife dokundugunuz zaman, bir
110
refleks olarak hemen solungalarn kabuktan ieri ekiyor ("solungalar ieri ekme
refleksi). Eric Kandel bu olay btn ayrntlaryla incelemi ve bu yzden de Nobel dl
kazanm. grenme olayn kavrayabilmek iin gzel bir rnek oldugundan buraya al-
yoruz [12].
Aplysia'nn merkezi sinir sisteminde bulunan 20000 nrondan en fazla 400 tanesi
"solungalar ieri ekme refleksiyle ilgili. Bunlar da ikiye ayrlyorlar: Dardan gelen
informasyonu alp inceleme iini yapan duyu-"input nronlar ve buna kar organizmann
cevabn-refleksi gerekletiren motor nronlar. Duyu-input-nronlar sinapslar araclgyla
motor nronlara bagllar. Bu arada bir de, mekanizmay, refleksin akn kontrol etmekle
grevli "internronlar var arada.


ek.26
Salyangozun solungalarn ieri ekme refleksinde grenme olaynn birok eklini
gryoruz. "Habituation yani alkanlk bunlardan biridir. lk dokunula birlikte solungalarn
ieri eken salyangozun kabuguna tekrar tekrar dokunulmaya devam edilirse solungalarn
artk ieri ekilmedigi grlr. Balangta bir savunma refleksi olarak solungalarn
kabuktan ieri eken salyangoz, daha sonraki dokunularla gelen informasyonlar
degerlendirerek, bunlarn kendisi iin bir tehlike oluturmadgna, bunlarn mevcut durumu
(organizmann mevcut durumunu) degitirecek nitelikte girdiler olmadgna karar vermekte,
bu yzden de, daha nce, ne oldugu bilinmeyen bir inputa kar savunma refleksi olarak
gerekleen davrana-reflekse gerek duymamaktadr. Tekrar tekrar gerekleen dokunu-
lar sonucunda presinaptik input nronlaryla postsinaptik motor nronlar arasnda, Hebb
lkesi geregince, yeni bir sinaps daha olumakta, yeni oluan bu sinaps, muhtemelen, bir
internron araclgyla postsinaptik nronun aktif hale gelmesini engelleyici bir fonksiyona
sahip olmaktadr. Presinaptik nron postsinaptik nronu aktif hale getirirken, ayn anda bu
frenleyici internronu da aktif hale getireceginden, bir sre sonra, postsinaptik nron artk
aktif hale gelmemeye balar.
Ancak dikkat edilirse, "Habituation-alma ad verilen bu grenme olay "assoziative bir
grenme degildir. Degildir, nk ortada olay ynlendiren bir tek etken-Reiz vardr.
Assoziative-grenmede ise, iki informasyon kaynag-etken arasnda kurulan baglantyla
grenilir. rnegin, komunun nndeki kaldrmdan giderken komunun kpegi tarafndan
srlma olaynda oldugu gibi. Burada, komunun nndeki kaldrm ve kpek, olayda yer
alan iki unsurdur-etkendir. Bunlardan biri zayf, digeri de kuvvetli bir input kaynag olduklar
halde, bunlar ayn anda etkide bulunduklar iin, zayf ve kuvvetli iki etki btnleirler-
Koppelung- ayn sinapsta birlikte kayt altna alnrlar. Yukardaki solungalar ieri ekme
olaynda ise, tek bir etken-salyangozun kabuguna dokunma- sz konusudur. Bu yzden, bu
trden, tek bir etkene bagl olarak gerekleen grenmeye, bir ilikiye bagl olmadan
("nichtassoziative) gerekleen grenme diyoruz.
111
"Habituation-alma- yoluyla grenilen bir eyden sratle geri dnlebilir [12]. Vucudun
baka bir ksmna kuvvetli bir etkide bulunulursa (rnegin bir elektrookla) alkanlk
kaybolur ve salyangoz dokunmaya kar tekrar reaksiyon vermeye, solungalarn ieri
ekmeye balar. Hatta yle ki, bu kuvvetli etkinin sonular hemen ortadan kalkmayacag
iin, bir sre boyunca, hafif bir ekilde bile dokunulsa, salyangoz solungalarn gene ieri
ekmeye devam eder. nk artk o kuvvetli-ac verici etki onu hassaslatrmtr
(Sensibilisierung). Bu da gene, "Habituation gibi, ilikiye bagl olmayan (nichtassoziative),
bir grenme trdr. Gene ortada tek bir etken sz konusudur. Ama hassaslaarak
grenmeyi, basit bir ekilde, Habituation'un ortadan kalkmas olarak degerlendirmek de
yanltr. nk, hassaslamaya neden olan grenmede elektrook vcudun baka bir
ksmna uygulanm ve daha kuvvetli bir reaksiyona neden olmutur.
Hassaslamann (Sensibilisierung) etkileri ksa ve uzun vadeli olabilir. Bu, olayn etkinligine
bagldr. Bir sefere mahsus zayf bir ok, reflekste ksa sreli degiikliklere neden olurken,
ardarda uygulanan oklar daha uzun sreli, bazan etkileri gnlerce sren kalc degiikliklere
neden olabilirler [12].
Salyangozun solungalarn ieri ekme refleksini artl bir refleks (Furchtkonditienierung)
haline dntrmek mmkndr. Bylece, o artk tek bir etkene bagl basit bir savunma
refleksi olmaktan kar, baka bir etkenle birlikte grenilen (assoziative) artl bir refleks
haline gelir. rnegin, salyangozun kuyruguna bir elektrook verilirken, ayn anda, kabuguna
da dokunulursa, daha sonra sadece dokunmayla birlikte, hi "Habituation olmadan
solungalar gene ieriye ekilecektir. nk bu durumda sre, baka bir etkenle birlikte,
"assoziative olarak grenilmektedir. Ancak eger, elektrookla kabuga dokunma ayn anda
gereklemezse, bu baglant tam olarak kurulmaz ve grenme olay az nce belirttigimiz gibi
bir artl refleks halinde gerekleemez. Belirleyici olan, iki etken arasndaki ilikidir,
bunlarn ayn anda gereklemeleridir. rnegin, eger kabukta iki farkl yere dokunulur da
bunlardan sadece biri bir elektrookla birlikte gerekleirse, bu sonuncunun digerine gre
daha kuvvetli bir reaksiyona neden oldugu grlr.
artlanma ve Hassaslamann, kuvvetli bir etkenin zayf bir etkene bagl olarak gerekleen
reaksiyonu degitirmesi bakmndan biribirlerine benzeyen yanlar vardr, ama bunlar aslnda
farkldrlar. likiye bagl (assoziative) artlanmada kuvvetlendirilmi bir reaksiyon ancak
elektrookla birlikte ortaya kan bir etkiye bagl olarak gerekleirken, Hassaslamada,
okla bir ilikisi bulunmayan bir etkenden dolay bile gene kuvvetli bir reaksiyon ortaya
kabilir.
112

ek.27[12]
Hassaslama salyangozu rkek yapar. yle ki o, kuvvetli bir etkenden sonra artk daha zayf
etkilerden bile korkar-etkilenir hale gelir. Buna karlk artlanmada, sadece daha nce
kuvvetli bir etkiyle birlikte olumu olan etkiye uyulur. Bu durumda yle, genel olarak hassas
hale gelmek sz konusu degildir.
te yandan, Hassaslamaya bagl reaksiyonlar da ikiye ayrlrlar. Tek bir elektrookun neden
oldugu hassaslamadan dolay gerekleen bir reaksiyon takriben bir saat kadar devam eder
(ksa sreli Hassaslama). Bu durum, aynen artl reflekste oldugu gibi, oka ilikin
informasyonu presinaptik duyu nronuna ileten internronun salgladg serotoninle
aklanmaktadr. Serotonin presinaptik akson ularnda bulunan serotonin alclarna baglanr
ve baz protein kinaselerini-enzimleri aktif hale getirir. Bunlar da daha kuvvetli bir postsinaptik
reaksiyonun olusmas iin daha fazla Glutamat salglanmasna neden olurlar. Bu nedenle,
ksa sreli hassaslamann presinaptik baglantyla ilgili oldugunu syleriz. Elektrookun
tekrarlanmas durumunda ise, etkisi gnlerce srebilecek uzun sreli hassaslama hali
ortaya kar. Bu durumda, yukarda iaret edilen presinaptik baglantnn yan sra daha baka
sreler de iin iine girerler. Serotonin daha baka enzimleri de aktif hale getirir (PKA, MAP
gibi). Bunlar da hcre ekirdegine giderek orada bulunan CREB adl proteini
(Gentranskriptionsfaktor) fosforlayarak onu aktif hale getirirler. Bylece, gerekli gen almlar
yaplr, amaca uygun proteinler retilerek bunlar olay mahalline gnderilirler. Burada mevcut
sinapslar bu proteinler tarafndan yeniden dzenlenirler [12].
Ksa ve uzun sreli Hassaslamay ele alrken alt izilmesi gereken nokta udur: Uzun sreli
Hassaslamada, gen alm faaliyeti, protein retimi ve bu proteinlerin mevcut sinapslar
degitirmeleri, veya yeni sinapslar ina etmeleri sz konusuyken, ksa sreli Hassaslama
113
tamamen ayr bir mekanizmaya bagldr. Ksa sreli hassaslama dneminde neden daha
fazla Glutamat salglandgn ve buna bagl olarak neden daha kuvvetli bir reaksiyonun
olutugunu anlayabilmek iin, okun duyu ve motor nronlarn biribirine baglayan sinapsla
nasl etkiletigine bakmak gereklidir. oku ileten baglant duyu nronunun akson ucunda
sona erer. Yani bu durumda iliki-baglant bir aksonla baka bir akson arasnda olmaktadr.
Halbuki biz imdiye kadarki rneklerde akson ularnn daima dendritlere baglandgna ahit
olmutuk. oku ileten baglantnn duyu nronunun presinaptik akson ucunda sona ermesi,
ve bu baglanty saglayan internronun bu blgeye serotonin salglamas, buradan daha
fazla nrotransmitter (Glutamat) salglanmasna neden olmaktadr ki bu da motor nronlarn
davranlarn (yani burada meydana gelecek AP ni) etkilemektedir. nk motor nronlarda
meydana gelecek AP ni belirleyen tamamen presinaptik duyu nronlarndan gelen inputtur.
Bu durumda, ok baglantnn sonucu olarak ortaya kan degiiklikler, esas olarak
presinaptik blgede gerekletiginden buna "presinaptik baglant deniliyor. Ortaya kan
sonu (ksa sreli Hassaslama) direkt olarak postsinaptik hcreye bagl olmadg iin bunun
Hebb lkesiyle de bir ilikisi yoktur [12].
Bu konuyu tamamlamadan nce bir nokta daha var alt izilmesi gereken. Az nce, komu-
nun evinin nndeki kaldrmdan giderken komunun kpegi tarafndan srlma olayn ele
alrken dedik ki, "kaldrmla aramzdaki iliki tek bana zayf bir ilikidir. Yani bu durumda
dardan gelen informasyon tek bana beyindeki bir sinaps aktif hale getiremez. Bu ii
gerekletirecek kadar nrotransmitter salglanmasna neden olamaz. Ne zaman ki bu,
kpek tarafndan srlmayla ilikili bir input haline gelir, ancak o zaman, yani iki olayn birlikte
kayt altna alnmalar durumunda olayn kaytl oldugu sinaps aktif hale getiren bir unsur
haline gelecektir. Nitekim, daha sonra komunun evinin nnden geerken, ortada kpek
falan olmadg halde kendiliginden aktif hale gelen bu sinaps yznden tedirgin oluruz,
savunma haline geeriz. Burada cevap verilmesi gereken soru (altn izmek istedigimiz
nokta) u: Bir ilikinin "zayf ya da "kuvvetli olmasn belirleyen nedir? Neden kpek
tarafndan srlmak beyinde kuvvetli bir sinaptik baglantyla kayt altna alnrken, "komunun
nndeki kaldrm tek bana fazla birey ifade etmiyor? Kim belirliyor bunu? Kim belirliyor
neyin grenilip, neyin grenilmeyecegini? Bir eyin nemli olup olmamas m?
Evet, beyin, nronal aglar, ancak nemli olan eyleri greniyorlar! Tek bana nemli
olmayan eyler ise, yaamn iinde birer aksesuar gibi kalyorlar. ogu zaman bunlarn
farknda bile olmuyoruz. Bunlar ancak nemli olan eylerle birlikte olduklar zaman, bunlarla
iliki iinde olmalar kaydyla (tabi ayn anda ortaya kmalar durumunda), bu ilikiye bagl
olarak nem kazanyorlar ve birlikte grenilebiliyorlar. nk, duyu organlar araclgyla
organizmayla iliki iine giren bir olay, ya da bir nesne ancak nemli oldugu orandadr ki
nronal aglarda yeteri kadar nrotransmitter salglanmasna neden olabiliyor ve kayt altna
alnyor. Eger byle olmasayd, beynimiz tpk bir video kamera gibi her eyi kayt altna
alsayd, kayt kapasitesi ne kadar fazla olursa olsun bir sre sonra artk hibir ey almamaya
balard!
Dikkat edilirse, u ana kadar, beynin ancak nemli olan eyleri grendigini sylemi olduk;
ama onun bir eyin nemli olup olmadgna nasl karar verdigi konusunda henz daha birey
sylemedik! Ancak bu konuya gemeden nce, biz, onun kendince "nemli olan eyleri
nasl grendigini ele almak istiyoruz. nk beynin neyin nemli olduguna nasl karar verdigi
sorusunun cevab biraz da buna bagl.
EVET, BEYN NASIL RENYOR, YEN SNAPSLAR NASIL OLUUYOR
Hebb'in ortaya attg grn deneysel olarak ilk ispat 1973 de gerekleti. ki bilim adam,
Timoty Bliss ve Terje lomo Hippocampusta
54
sona eren bir siniri zayf bir akmla etkiledikleri
zaman, sinyallerin srece katlan sinapslar tarafndan daima daha etkin bir ekilde
54
Hippocampus beyinde bir alt sistem. zellikle, grenme ve grendiklerini kayt altna alma srele-
rinde ok nemli bir rol oynuyor.
114
nakledildigini, hcrelerin sre iinde daha hassas hale geldigini grdler. Bugn buna LTP
(Langzeit-potenzierung), yani uzun sreli bir potansiyelin (hafzann) olumas deniyor. Bu
bulu, diger sonularnn yan sra, hereyden nce, nronlar arasndaki baglantlarn
nceden belirlenmi degimez eyler olmadklarnn bir gstergesiydi. Bir ka saniye sren
ksa sreli etkilemelerde bile, sinapslarda, sonular haftalarca devam eden kalc
degiikliklere yol alabiliyordu [12].
te yandan, daha sonra yaplan deneylerin de gsterdigi gibi, postsinaptik bir nron, bu
ekilde kalc etkilere neden olabilen ("potenzierende) bir girdi-input aldg zaman, bu, sz
konusu nronla iliki-baglant halinde olan btn diger sinapslarn da bundan etkilenecekleri,
bu nrona bagl olan btn sinapslarn degiecegi anlamna gelmiyordu! Sadece srece
katlan sinapslar etkileniyordu bundan. Bu nedenle, bir nron binlerce baglantsyla, ayn
anda birok farkl srelerin iinde yer alabilirdi. nk, informasyonu ileyen direkt olarak
nronlar olmayp, nronlar arasndaki baglantlard. Ortaya kan sonular da (yani bilgiler
de) gene bu baglantlarda meydana gelen degiikliklerle temsil edilerek kayt altnda
tutuluyordu.
Daha sonra, Bruce Mc Naughton ve arkadalar, LTP nin birlikte harekete ("kooperativitt)
bagl olarak ortaya ktgn gstermilerdir. Zayf bir akmla iki siniri ardarda etkiledikleri
zaman hibir LTP olumadg halde, etkilemenin zaman iinde uyumlu olarak ayn anda
gereklemesi halinde arada bir iliki oluuyor ve bu da LTP ye yol ayordu. Bu nedenle,
sinaptik bir mekanizmann grenme sreci iinde ugradg degiikliklerin de etkiler (Reiz)
arasnda bulunan belirli ilikilerin sonucu olabilecegi dnlmeye baland. Chip Levy ve
Oswald Steward 1979 da bu ilikinin LTP oluumunda gerekten de belirleyici oldugunu
gstermilerdir. ki bilim adam bir sinir kanaln (Bahn) zayf bir akmla etkilerken, baka bir
siniri de kuvvetli bir akmla etkiledikleri zaman, bunlardan sadece kuvvetli bir ekilde
etkilenende LTP olutugunu, digerinde ise hibir degiikligin olmadgn tesbit etmilerdir.
Ancak ne zaman ki, iki etki arasnda bir iliki oluur, yani kuvvetli akmla etkilenerek aktif hale
getirilen hcre, ayn anda zayf olarak da etkilenir, ancak o zaman, meydana gelen LTP nin
ve sinapsn bu iki presinaptik etki kaynagn da kapsayacak ekilde olutugu grlmtr.
Yani herey aynen Hebb'in syledigi gibiydi: Tek bana olduklar zaman postsinaptik bir
hcreyi aktif hale getirmek iin gerekli olan eigin altnda kalan zayf etkiler, postsinaptik
hcre aktif halde iken gelirlerse, onun aktifligine katlma olanagn buluyorlar, bylece, aktif
halde olan postsinaptik hcreyle, onun bu haline itirak eden zayf etkiyi gnderen
presinaptik hcreler arasnda bir iliki-bag oluuyordu [12].
Peki beyinde Hebb baglants (plastikiyet-"Plastizitt) nasl ortaya kyordu? Daha baka bir
deyile, beyin, ayn anda aktif halde bulunan pre ve post sinaptik nronlar nasl belirliyor ve
bunlar kayt altna alyordu? Seksenli yllarn ortalarnda bu konuda iki bulu yapld.
Bunlardan birinde Graham Collingridge, eger belirli bir Glutamat alcs etkisiz hale getirilirse
(blokieren) bu durumda LTP nin oluamayacagn gsterdi. Sinaptik ak normal olarak
gerekleiyor, bir AP oluuyordu, ama sonuta bir LTP ortaya kmyordu. kinci bulu ise
birbirinden bagmsz olarak, Gary Lynch ve Roger Nicoll tarafndan gerekletirildi. Bu iki
bilim adam, postsinaptik hcrede AP oluurken kalsiyum yogunlugunun ykselmesinin
engellenmesi halinde LTP nin oluamayacagn ispat ettiler. Her iki bulu da biribirini
tamamlyordu, nk, postsinaptik hcrede aksiyonpotansiyeli oluurken kalsiyum
yogunlugunun ykselmesini saglayan Graham Collingridge'nin etkisiz hale getirdigi Glutamat
alcsyd [12].
Daha nceki aklamalarda Glutamatn presinaptik hcre tarafndan salglanan tahrik edici
("erregende) bir nrotransmitter oldugunu sylemitik. Ancak, postsinaptik hcrede,
Glutamatn baglandg bir degil, iki nemli Glutamat alcs vardr. Bunlardan biri "AMPA
alclardr. Bunlar normal sinaptik ilikiyi saglarlar. Glutamat gelir, bunlara baglanr. Bunlar
da, gelen etkinin kuvvetine gre, postsinaptik hcreyi aktif hale getirirler veya getiremezler.
kinci tip Glutamat alclarna ise "NMDA alclar deniyor. Presinaptik hcreden salglanan
115
Glutamat postsinaptik hcreye ulatg zaman, ayn anda, hem AMPA, hem de NMDA
alclarna baglanr, bularn ikisi zerinde de etkide bulunur [12].
Zayf bir input kanalndaki etkinlik (Aktivitt) de Glutamat salglanmasna neden olur. Ve
bunlar da gene postsinaptik alclara baglanrlar. Fakat etki zayf oldugu iin, sadece buna
bagl olarak salglanan nrotransmitterler postsinaptik hcrede kendi balarna bir etkinligin-
AP nin olumasna neden olamazlar. Ne zaman ki kuvvetli bir input kanalnn sinaptik etkinligi
postsinaptik hcreyi aktif hale getirir (buna bagl olarakta, NMDA alclarn bloke eden,
normal koullarda bunlarn kapal olmalarna neden olan Mg engeli buradan uzaklatrlr ve
bu kanallar almaya balarlar), bu durumda, kuvvetli ve zayf her iki input kanal asndan
da hcre iine yeni bir yol-kap alm olmaktadr ve bu kapdan ieriye iki sinaps arasndaki
aralk blgede bulunan Ca
+
iyonlar dolmaya balarlar [12,14]

ek.28
Burada biraz duralm. NMDA kanallarnn almasnn ilk bakta zayf input kanalyla hibir
ilikisi yoktur. nk, kuvvetli input postsinaptik hcrede bir AP ne neden olunca, bu kanallar
da buna bagl olarak otomatik bir ekilde alrlar. Ortada kuvvetli input kanalnn dnda
baka bir kanaln daha bulunmamas halinde, eger bu kuvvetli input kanalndan gelen etki
ardarda tekrarlanarak alan kanallardan ieriye daha fazla Ca
+
iyonlarnn girmesine
neden olmuyorsa, bu durumda, ortada mevcut sinapsn kuvvetlendirilmesi, ya da eskinin
zerine yeni sinapslarn ilave edilmesi iin bir neden de olmayacaktr.
55
Ama, postsinaptik
hcreye, kuvvetli inputla ayn zaman dilimi iinde zayf bir inputun da gelmesi ileri
degitiriyor.
56
Bu durumda, zayf input kanalndan gelen Glutamatlar da, o an zaten aktif
halde bulunan ayn NMDA alclarna baglandklar iin, kuvvetli ve zayf iki kanaldan birden
gelen toplam etki mevcut NMDA kanallarnn daha fazla almasna, ieriye daha ok Ca
+
iyonunun dolmasna neden oluyor ve ortalk karyor! [12,14]]
Bu durumda, NMDA alclar, pratikte, Hebb lkesinin hayata gemesini saglayan bir tr
uyum dedektr roln oynamaktadr: Bir sinapsn ya tek bir inputa (Reiz) bagl olarak
stste etkilenmesi halinde, ya da tabi, kuvvetli ve zayf inputlar tarafndan ayn anda
etkilenmesi durumunda, ilk etkiden sonra zaten aktif halde bulunan postsinaptik hcredeki
NMDA alclar stste gelen nrotransmitterlerin toplam etkisiyle daha ok alrlar; ki bu da
mevcut sinapsn kuvvetlendirilmesine veya onun stne yeni bir yapnn-sinapsn daha
oluturulmasna neden olur. Postsinaptik bir hcre asndan, kendisi aktif halde bulundugu
zaman, hangi input kanallarnn da ayn anda aktif olduklarn tesbit etmek gene NMDA
alclar sayesinde mmkn olmaktadr. Postsinaptik bir hcreyi ayn anda etkileyen input
kanallar arasnda yeni baglantlarn (sinapslar) kurulmas bu ekilde gerekleir.
HAFIZANIN BYO KMYASI, KISA VE UZUN SRELI HAFIZALAR
55
Bu durumda, ieri giren snrl Ca
+
iyonuna bagl olarak en fazla ksa sreli bir LTP oluabilir.
56
Ya da tabi, postsinaptik hcrenin kuvvetli input kanal tarafndan ardarda etkilenmesi halinde.
116
Presinaptik hcreden salglanan Glutamatn postsinaptik hcredeki alclara baglanarak
burada bir AP nin olumasna neden oldugunu, sonra da, buna bagl olarak, alan NMDA
kanallarndan ieriye Ca
+
iyonlarnn dolmaya baladgn grdk. Peki sonra ne olur? Ca
+
iyonlarnn postsinaptik hcreden ieriye dolmasyla, yeni sinaptik baglantlarn olumas,
yeni bilgileri kayt altna alacak yeni yaplarn olumas arasnda ne gibi bir iliki vardr?
NMDA alclarndan ieriye dolan Ca
+
iyonlar, gelen etkinin ne derece kuvvetli olduguna,
dolaysyla da, ieri dolan Ca
+
miktarna bagl olarak, postsinaptik hcrede iki fonksiyonu
yerine getirirler. Bunlardan birincisi, hcre iinde zaten mevcut olan proteinlerin
fosforlanarak aktif hale getirilmelerine dayanan (kalc bir yapyla desteklenmeyen) ksa
sreli bir hafzann (LTP) olumasdr. kincisi ise, uzun sreli, kalc bir yapnn-yeni sinaptik
bir baglantnn olumasna giden srecin balatlmasdr. Daha baka bir ekilde ifade etmek
gerekirse, NMDA alclarndan postsinaptik hcreye dolan Ca
+
iyonlar, bizim ksa ve uzun
sreli hafza dedigimiz, informasyonlar ksa ve uzun sreli olarak kayt altnda tutma
mekanizmasn oluturan sreci balatrlar, harekete geirirler [12,14]].
Biyolojik olarak bakldgnda, ksa ve uzun sreli hafza, sadece informasyonlarn ne kadar
sreyle kayt altnda tutulacaklar asndan degil, bu sonuca yol aan biyo-kimyasal
mekanizmalar asndan da farkldrlar. rnegin, hayvanlar zerinde yaplan aratrmalarda,
grenme srecinden nce hayvanlara beyindeki baz proteinlerin yeniden retilmelerini
nleyen maddeler verildigi zaman, bu hayvanlarn (gene eskisi gibi grenmeye devam
ettikleri halde) artk grendikleri eyleri kalc hatralar haline dntremedikleri grlmtr
[14]. Btn bunlarn nedenlerini anlayabilmek iin, hcre iinde kalsiyumun ieri giriiyle
birlikte balayan sreci incelemek gerekiyor.
Glutamat gibi birinci dereceden ("Primre) bir nrotransmitter rol oynayan kalsiyum,
postsinaptik hcreye girdigi zaman, ikinci dereceden transmitterleri ("Secondrebotenstoffe)
harekete geirir. Bunlar "proteinkinazeleri ad verilen enzimlerdir. Kalsiyum tarafndan aktif
hale getirilen bu enzimler daha nceki sreler sonucunda retilmi olan ve pasif bir
durumda grev bekleyen belirli proteinleri fosforlayarak bunlar aktif hale getirirler. Burada
bu "fosforlama iinin ayrntlarna girmek durumunda degiliz, ama konu ok nemlidir. Belirli
fosfat gruplarnn sz konusu proteinlere baglanlmasyla yaplan bu fosforlama ilemi
dardan gelen informasyonun hcre iinde ilenilmesi srecinde belirleyici bir rol oynar.
Dardan gelen informasyonun niteligine gre bu i iki trl yaplr: Eger gelen informasyon
ok nemli degilse ve onun kayt altna alnmas iin yeni bir sinapsn oluturulmasna gerek
yoksa, sadece ksa bir sre iin muhafaza edilmesi yeterli grnyorsa, fosforlanarak aktif
hale getirilen proteinler bu sre boyunca aktif durumlarn muhafaza ederek, ksa sreli bir
hafzann olumasnn sinaptik-biyokimyasal alt yapsn saglam olurlar. Bu sre boyunca
informasyonu ileyen sinaps, fosforlanm bu proteinler araclgyla, istenildigi zaman tekrar
aktif hale getirilebilir. "Erken LTP denilen bu srecin karakteristik zelligi, hcre iinde zaten
varolan proteinlerin, gelen informasyonu temsil edecek ekilde fosforlanarak aktif hale
getirilmesidir. Bylece, ksa bir sre iin aktif halde bulunan bu proteinler araclgyla, sanki
yeni bir sinaps oluturulmu veya mevcut sinaps kuvvetlendirilmi gibi olur. Bu da, ortada
kalc bir sinaps olmadg halde, bir ka saatlik bir sre iinde olan bir olay hatrlamamza
yarar [14].
Dardan gelen informasyonun yeni bir sinaps oluturularak kayt altna alnmasn
gerektirecek kadar nemli olmadg durumlarda ortaya kan ve elde edilen bilginin ksa
sreli olarak muhafaza edilmesine yarayan "Erken LTP de enzimler hcre iinde zaten
mevcut olan proteinleri fosforlayarak aktif hale getirirlerken; dardan gelen informasyonun
nemli oldugu, onun uzun sreli olarak kayt altnda tutulmasnn organizma asndan yararl
oldugu durumlarda, bu i iin gerekli yeni sinaptik baglantlarn oluturulmas iin yeni
proteinlerin retilmesi gerekir. Bu durumda, dardan gelen informasyonu tayan-temsil
eden enzimler (kinaze'ler)
57
dogruca hcre ekirdegine giderler ve orada genleri aktif hale
getirmekle grevli olan proteinlere (rnegin CREB regulatory protein'ine) baglanrlar. Bunlar
57
Bunlar A(PKA), (MAPK), (CaMK) gibi enzimlerdir [12,14]]
117
da srtlarnda informasyon tayan bu enzimlerle-sinyal moleklleriyle birlikte belirli genlerin
regulatory region'larna baglanarak onlar harekete geirirler. Gelen informasyonu temsil
edecek yapnn-sinapsn inaas iin gerekli olan zel proteinlerin retilmesini saglarlar.
retilen bu proteinler de, belirli bir yapy ina etmek iin gerekli olan bilgilerle donatlm
uzman iiler olarak giderler belirli yerlerde sinapslar ina ederler [11,12,14].
Organizmann evreyle olan ilikilerinde, dardan gelen ve organizma iin nemli olan
informasyonlarn ilenmesine bagl olarak ortaya kan, bu ilem sonucunda elde edilen
bilgilerin uzun sreli olarak muhafaza edilebilmesine yarayan yaplarn-sinaptik baglantlarn
(uzun sreli LTP nin) ortaya knn esas budur.
PROTENLER HANG SNAPSI GLENDRECEKLERN NEREDEN BLYORLAR
Peki ama, henz daha tam olarak ak olmayan bir nokta var burda! Hcre ekirdeginde
genetik faaliyet sonucunda retilen o "zel proteinler daha sonra nereye gideceklerini, hangi
sinaps kuvvetlendireceklerini, ya da nerede yeni bir sinapsn inaasna balayacaklarn
nasl biliyorlar? Bir nronun bir tane sinaptik baglants yok ki! Binlerce sinapsla biribirlerine
bagl nronlar. Bu sinapslar da dendritlerde olduguna gre, hcre merkezinde retilen
proteinler hangi sinapsn aktif halde oldugunu nereden biliyorlar?
Presinaptik nronun salgladg informasyon tayc nrotransmitterler postsinaptik nronun
alclarna baglandg anda, gelen bu informasyonu ilemek iin aktif hale geen postsinaptik
nron hemen belirli bir iaret moleklyle (bu da son tahlilde bir proteindir) aktif hale gelen
bu sinapsa bir iaret koyar. Gelen informasyon, daha sonra, ister ksa sreli, ister uzun sreli
bir LTP ye yol asn, bundan bagmsz olarak, daha iin banda iken, aktif hale gelen sinaps
bylece iaretlenmektedir. nk, hem hcre iinde mevcut olan ve fosforlanarak ksa sreli
bir LTP iinde grev alacak olan proteinlerin nerede yogunlaacaklarn bilmeleri asndan,
hem de yeni retilen proteinlerin daha sonra grev blgelerini bulabilmeleri asndan bu
zorunludur. Nitekim de, genetik faaliyet sonucunda retilen yeni proteinler hcre iinde
daglarak grev yerlerini ararlarken, bu iarete rasladklar yerde dururlar ve orada
yogunlaarak gerekli sinaptik degiikliklere balarlar [12,14]].
Bunlar, gelen informasyona gre zel olarak retilmi proteinler olduklar iin ne
yapacaklarn ok iyi bilirler. Mevcut sinaps m kuvvetlendireceklerdir, yoksa yeni bir sinaps
m oluturacaklardr btn bunlar genetik faaliyet esnasnda hesaba katlm faktrlerdir. Sz
konusu proteinler zel bir ile programlanm agentler (iiler diyelim) olarak kendi
misyonlarn yerine getirirler.
Bir nokta daha var! Mevcut sinapsn kuvvetlendirilmesinden, ya da yeni bir sinapsn
oluturulmasndan bahsederken u ana kadar hep postsinaptik hcreyi hesaba kattk!
Halbuki sinaptik bir baglant presinaptik hcreyi de iine alan bir oluumdur. Bu nedenle, bir
sinapsn kuvvetlendirilmesi ya da onun zerine yeni bir sinapsn daha eklenmesi
almalarna presinaptik hcrenin de katlmas gerekir. Sinaps bir kprdr. Eger bu kpr
kuvvetlendirilecekse, veya hemen yanna yeni bir kpr daha yaplacaksa, bu sadece
kprnn bir ucundaki hcreyi degil, teki ucundaki hcreyi de ilgilendiren bir oluumdur.
Nitekim de yle olur. Postsinaptik hcrede degiiklikler olurken, bu arada, bu hcrenin
salgladg bir nrotransmitter ("Retrograd) geriye dogru presinaptik hcreye giderek
tamamlayc bir srecin burada da balamasna neden olur. rnegin daha nce de
bahsettigimiz "Neurotrophine bu trden bir nrotransmitterdir. Neurotrophine presinaptik
hcreyi aktif hale getirir, bu arada postsinaptik hcreden salglanan baka nro-
transmitterlerin de alnmalarn kolaylatrr. nk eger mevcut sinaps kuvvetlendirilecekse,
veya yeni bir sinaps ina edilecekse, presinaptik hcrenin de buna hazr hale getirilmesi
gerekir. rnegin, nrotransmitterlerin salglandg ksmn akson ularnn ve buralardaki
Vesikellerin kuvvetlendirilmesi vs.gibi. Ya da, yeni bir sinaps oluturulacaksa da, ayn ekilde
bu sinapsn presinaptik kolunun da oluturulmas gerekir. Presinaptik hcreye giden
"Retrograd nrotransmitterler btn bu paralel sreleri balatacak mekanizmay harekete
geirirler [12].
118
NRONAL NFORMASYON LEME SRECNN AYIRDEDC ZELLKLER
Bu blm tamamlamadan nce aklk kazanmas gereken bir nokta daha var, onun da
altn izmek istiyoruz: Nronlar dardan gelen informasyonu diger hcrelere gre daha
farkl bir ekilde mi iliyorlar? imdiye kadar yaplan aklamalardan byle bir sonu
karlabilir mi?
Cevap hayrdr! in znde degien birey yoktur; ama bu, nronal informasyon ileme
mekanizmasnn kendine zg bir yan yoktur anlamna da gelmiyor. Gelmiyor, nk
nronlar informasyonu bireysel olarak sadece kendi ilerinde ilemezler; ayn zamanda,
kendi aralarndaki baglantlarla kollektif olarak da ilerler. Bir hcre olarak kendi ilerinde
informasyonu ilerken digerleriyle ayn kurallara uyarlar, ama informasyonu kendi
aralarndaki aglarda ilerlerken de yeni mekanizmalar gelitirmilerdir. Tek tek hcreler sz
konusu oldugu zaman, informasyonu ilemede kullanlan bilgi, ya genlerde ya da hcre
hafzasnda bulunurken, nronlar arasndaki baglardan oluan nronal aglar da bilgiyi temsil
ederler ve gelen informasyon bu bilgilerle de ilenir.
Bir hcrenin dardan gelen bir informasyonu nasl iledigini btn ayrntlaryla biliyoruz.
Daha nceki blmlerde bu konuyu yeterince ele aldk. Ksaca hatrlarsak; informasyon bir
molekl ya da bir atom araclgyla, veya bir fotonla (herhangibir taycyla) geliyor, hcre
zarnda bulunan alclara baglanyordu. Birinci adm bu idi. kinci admda, alclarla ve tabi
dolaysyla, gelen informasyonla temas halinde olan sinyal molekllerinin ve Regulatory
proteinlerin harekete gemeleri yer alyordu. Bu andan itibaren btn mesele dardan gelen
bu informasyonun (hammadde) ilenmesi oldugundan, eger gelen informasyon daha nceki
srelerden dolay ierde zaten tannyorsa ve onu temsil eden-onu ilemek iin zel olarak
retilmi bulunan proteinler hcre iinde zaten varsa, sorun kalmyor, annda, bu
hammaddeyi ileme-rn oluturma ii yerine getiriliyordu. Yok eger, gelen informasyon
yeteri kadar tannmyorsa, veya hcre iinde onu ilemeye yarayan yeteri kadar protein
yoksa, bu durumda da hemen, sinyal moleklleri durumu hcre ekirdegine iletiyorlar, gidip
orada DNA lara yakn bir yerde bulunan ve grevleri genleri aktif hale getirmek olan
Regulatory proteinlere baglanyorlar; bu Regulatory proteinler de, srtlarnda yklendikleri
sinyal moleklleriyle gidip genleri harekete geirerek, onlardan sz konusu informasyonu
ilemek iin gerekli olan bilgileri karyorlard. Gerisi kolay. Bu bilgilere gre retilen
proteinler de gidip hammaddeyi (yani gelen informasyonu) iliyorlard.
Dikkat edilirse, nronlarn informasyonu ileme mekanizmalarnn z de budur. Aradaki
fark, nronlar arasndaki ilikilerden kaynaklanyor. Normal hcreler aras ilikilere ek olarak,
nronlar arasnda, yeni fonksiyon ve yeteneklerle donatlm zel yeni bir baglant biimi
daha gelimitir. Ve informasyon tek tek hcrelerin yan sra, bu kez artk esas olarak bu
baglantlarla da ilenmektedir. nformasyon gene belirli bir tayc vastasyla geliyor; ama
bu sefer informasyonun ilenmesi sreci presinaptik-postsinaptik nronlar ad verilen en
azndan iki (bazan yzlerce) nron arasnda ortaklaa bir biimde gerekletiriliyor. Yani
informasyon tek tek hcrelerin iinde ilenirken, ayn zamanda bu hcreler arasndaki
baglantlarla da ileniyor. Ve sonunda elde edilen rn, yani bilgi de, bu nedenle artk tek
tek hcrelerin iinde "hcre hafzasnda bir Regulatory protein araclgyla degil, iki hcre
arasndaki bir yapyla-bir sinaps araclgyla temsil ediliyor, muhafaza altna alnyor. Tek tek
hcrelerde bulunan "hcre hafzasnn yan sra bu sefer bir de hcreler aras ilikilerle
temsil olunan yeni bir hafza sistemi ortaya kyor. Tek tek hcreler gelen informasyonu
bireysel olarak iledikleri iin rne de bireysel olarak sahip karlarken, ok sayda
nrondan oluan nronal aglar ortaklaa iledikleri rne gene ortaklaa sahip kyorlar.
Presinaptik nronun akson ucundan bir AP eklinde gelen informasyon, burada kimyasal bir
biime dntrlerek postsinaptik nrona aktarldg, ve sonrada burada, postsinaptik
nronda, tekrar elektriksel bir akm ekline dntg iin, ilk bakta informasyonun
119
ilenmesi olay sanki daha nce oldugu gibi gene sadece tek tek hcreler (nronlar)
tarafndan bireysel olarak yaplyormu gibi grnr. nformasyonun ilenmesi srecinde iki
hcre arasndaki baglantnn rol gzden kaar! Halbuki hite yle degildir! ki nron
arasnda bir kpr olan bir sinapsn presinaptik ayag olan akson ucunun yapsyla, burada
bulunan "Vesikeller ve "Retrograd haber tayclar alan alclar vs. ile, postsinaptik
hcrenin dendritlerindeki postsinaptik yap biribirlerinden ayr olumu eyler degildir. Yani
bunlar, pre ve post sinaptik hcreler tarafndan, biribirlerinden bagmsz olarak ina edilmi,
bu hcrelere ait zel yaplar degildir. Ayn kprnn n ve arka ayaklar olarak, o kpr
yaplrken iki hcre tarafndan birlikte ina edilmilerdir. Yani, iki ayag da olsa, kpr tektir ve
belirli bir suyun zerine olumutur. Yeni bir informasyon gelipte yeni bir bilgi retildigi
zaman, bu, her iki hcrenin ortak gen alm faaliyetiyle gerekleen yeni bir kpr-sinaps
eklinde temsil edilerek sisteme dahil edilir.
Diyelim ki, belirli bir sinapsa (f1) frekansna sahip yeni bir akm-AP geldi. Bu input ilenirken
ve mevcut sinaps buna uygun olarak degitirilirken (ya da tabi onun yanna yeni bir sinaps
daha eklenirken), btn bu ileri her iki hcrenin genlerinin rettigi proteinler kollektif bir
faaliyetle yaparlar. Bu nedenle, kollektif bir rn olarak bilgiyi temsil eden sinaps da-
kollektif bir yapdr. nputta degiiklik olduka (rnegin f2 frekansl bir AP ile temsil edilen yeni
bir input sz konusu olunca) onu temsil edecek-kayt altna alacak olan yap da (sinaps) buna
gre degitirilecektir vs. Halbuki, tek tek hcrelerin informasyon ileme mekanizmasnda,
rn bireysel olarak sadece o hcre tarafndan gerekletirildigi iin, onun muhafaza edilmesi
de gene buna uygun bir ekilde olur
58
. Buna uygun olarak hcre iinde zel bir "cell memory
sistemi dogar. Her yeni informasyonun bir Regulatory proteinle temsil edildigi molekler bir
agdr bu. nformasyonun nronlar arasndaki baglantlarla temsil edildigi-kayt altnda
tutuldugu sinaptik informasyon ileme mekanizmasnda ise artk bu trden hafza
molekllerine ihtiya kalmaz. nk sinaptik baglar kat degimez kalplar degildir. Srekli
degiirler. Nronal informasyon ileme mekanizmas evrim srecinde informasyonun ok
daha st dzeyde ilenme biimidir. Bu durumda dardan gelen informasyon hem ok daha
fazladr, hem de srekli degiim halindedir. Bir karaciger hcresinin kayt altnda tutmas
gereken informasyon snrldr. Bu yzden de bu hcrenin hafzas onun fonksiyonuyla ilgili
bilgileri ierir. Nronal aglarda ise durum bambakadr. Burada btn organizmay
ilgilendiren bilgiler kayt altnda tutulmaldr. Bunlar ise, organizmann iliki halinde oldugu
ok daha genilemi bir evreye ilikin bilgiler olacaktr. Eger bu durumda da gene her bilgi
bir hafza moleklyle temsil edilseydi o zaman nronlarn iinde yer kalmazd!
ALTINCI BLM
RENMENN KUANTUM TEORS
grenmek bir durum degiikligidir. Bir durumdan, yani bir bilgi seviyesinden, baka bir
duruma, baka bir bilgi seviyesine (bir st bilgi seviyesine) geitir! Unutmak da yle, o da bir
durum degiikligidir. Bir st bilgi seviyesinden bir alt seviyeye inmektir. Bilgi ise, belirli bir
durumu-bilgi seviyesini- karakterize eden temel rndr-kuantumdur. Yeni bir bilginin
"grenilmesi-retilmesi, sisteme dahil edilen bu yeni bilgiyle birlikte sistemin bir st bilgi
seviyesine kmas olaydr. Buradaki sistem, yani beyin, sadece, bilgileri kayt altnda tutan
nronal aglardan oluan bir yap-depo degildir. O, ayn zamanda, kayt altnda tuttugu
bilgilere gre belirli bilgi seviyelerinden oluan, d dnyayla, bu bilgi seviyeleri zerinden
informasyon alverii yaparak iliki kuran, bu ekilde kendini reterek varolan kuantize bir
yapdr da.
Her bilgi seviyesinin karakteristik bir bilgi temeli bulunur. Bu temel, d dnyadaki belirli
informasyonlar temsil eden kendine zg bir sinaptik yapdr. Dardan ancak bu yapya
58
ok hcreli bir organizmann oluum srecinde bir gei aamas olarak embriyonal informasyon
ileme srecinin zelliklerini daha nce ele almtk.
120
uygun, bu yap tarafndan temsil edilen informasyonlar alnabilecegi gibi, darya da gene
ancak bu yapda kayt altnda tutulan bilgilere uygun belirli informasyon paketleri
verilebilirler. Bu nedenle, rnegin iki insan arasnda karlkl konuma eklindeki bir iliki,
son tahlilde, belirli bilgi seviyelerine sahip iki sistem arasndaki, her biri kuantize bilgilerden
oluan belirli informasyon paketlerinin al-verii olaydr. Bu alveriin gerekleebilmesi
iin, nce ortak bir bilgi seviyesinde buluulmas gerekir. yle ki, taraflar biribirlerini
"anlayabilmelidirler!. nk anlamak, kar taraftan gelen informasyon paketlerini alabilmek
demektir. Ancak bundan sonradr ki, karlkl olarak yeni informasyonlar alndka, bunlarn
degerlendirilip ilenmesi yoluyla yeni bilgiler retilebilir. Bunlar da eskilerin-yani mevcut
olanlarn zerine ilve edilerek diyalog-iliki daha st bilgi seviyelerine dogru geliebilir. Bir
ilikinin-diyalogun gelitirici-gretici olup olmadgnn ls budur. Bilgi, informasyonun
ilenmesiyle oluan rn oldugu iin, iliki-diyalog esnasnda yaplan ey bilgi al-verii
degil, informasyon alveriidir. Kuantize paketler eklinde kar tarafa iletilenler, iine belirli-
kuantize bilgilerin dolduruldugu informasyon paketleridir. Her iki taraf da bu paketleri ham
madde olarak alr, iler ve yeni bilgiler retir.
nce u, "durum, "bilgi seviyesi gibi kavramlar ele alarak bunlar biraz daha aalm:
DURUMBLG SEVYES NEDR
Bir AB sisteminde, A ve B arasndaki ilikilerin, karlkl madde-enerji-informasyon
alveriinin, yani etkilemelerin her denge haline bir "durum denilir. A, B'yi etkiliyor. B'de
A'nn bu etkisini degerlendirerek ona cevap (bir tepki-reaksiyon) veriyor ve arada bir iliki-bir
denge durumu oluuyor.

ek.29
Dogadan bir rnek verelim: A, bir KA kuvvetiyle B'yi etkiliyir, B'de buna kar bir KB kuvvetiyle
cevap veriyor, yani A'y etkiliyorsa, bu durumda, KA=KB haline bir denge durumu denilir. ki
kart etkinin-kuvvetin biribirini dengeledigi her sfr noktas bir denge durumunu temsil eder.
Bu durumda, sistem merkezindeki sfr noktasnda temsil olunan her sistem, her biri kendine
gre sfr noktasnda temsil olunan birok denge durumlarnn (zustand-state) toplamndan
oluan bir btndr [4]: S=

i =1
n
S
i
Organizma (A) evre (B) ilikisini ele alalm: Organizmann evreden gelen "yeni ve
"nemli bir informasyonu alp ileyerek onu bir bilgi haline dntrmesi olay ("grenme)
bir bilgi retimi olaydr. Ve bu ekilde retilen her bilgi, organizmaya, onun bir paras olan
beyindeki nronal aglara "sinaps ad verilen yeni bir yapnn eklenmesiyle sonulanr. Ama,
aka grlecegi gibi, bu, yani yeni bir bilginin retilmesi olay, ayn zamanda, yeni bir denge
durumunun olumas olaydr da. nk; organizmann evreyle ilikileri son tahlilde bir
uyum (evreye uyum) olaydr. Buna, organizmann evreden gelen etkileri (madde-enerji-
informasyon eklinde) ileyerek bir denge kurmas olay da diyebiliriz. Diyelim ki hava scak!
Bu ne demektir? Dardan gelen etki-scaklk eklinde organizmay etkiliyor, bu da mevcut
121
dengeyi zorluyor demektir. Ne yaparsnz bu durumda? Bu etkiyi degerlendirerek bir sonu
retirsiniz ve en azndan stnzdeki elbiseleri degitirirsiniz. rnegin ksa kollu bir gmlek
ve pantolon giyersiniz. Yani ne yapm olursunuz bylece? Durum degitirerek evreyle olan
ilikilerde yeni bir denge kurmu olursunuz. Nasl kurdunuz bu "dengeyi peki? Darda
scaklk arttg zaman stnzdeki klk giysileri kararak ortama uygun yazlk giysileri
giymeniz, daha nceki deneyimleriniz esnasnda retilmi bir bilginin sonucudur (bu bilgi,
farkna varmadan -implizit veya farknda olarak -eksplizit retilmi olabilir). Beyninizdeki
nronal aglarda-sinaptik baglantlarda kaytl olan-temsil olunan bu bilgiyi aktif hale getirerek
onu bir davran haline dntrm oluyorsunuz. Btn bunlar yle de ifade edebilirdik:
nce, dardan gelen ve duyu organmz araclgyla alglanan etki-scaklk bir AP ekline
dntrlyor. Sonra da bu input, paralel olarak beyindeki aglarda ileniyor. Nerede
kendisine uygun sinaptik baglantlar varsa onlar aktif hale getiriyor. Bu da davran ekline
dnyor ve giysilerimizi degitiriyoruz. Dikkat ederseniz burada, bir durumdan baka bir
duruma geerken, yeni durumu-dengeyi temsil eden bir bilgiyi kullanm oluyoruz. Yeni
denge durumu bu nedenle yeni bilgi seviyesine uygun bir ekilde oluuyor.
Diyelim ki okula gidiyorsunuz ve birinci snftasnz. Btn bir yl boyunca greneceginiz
bilgileri B=

i =1
n
B
i
eklinde gsterirsek, bu, bir ok bilgilerden oluan bir toplam bilgi
seviyesini ifade eder. Ve bu durumda sizin bilgi seviyenizin birinci snf dzeyinde oldugu
sylenir. Bilgi seviyenizin daha da ykselmesi, ikinci snf seviyesine kmas iin yeni bilgiler
grenmeniz ve bunlar mevcut bilgilerin (birinci snf bilgilerinin) zerine ilave etmeniz
gerekecektir. Nitekim, ikinci snfa baladgnz andan itibaren greneceginiz her bilgi, ikinci
snfa ait bilgi seviyelerinden birine ait-onu temsil eden bir kuantum olurken, ikinci snf da, bir
btn olarak, bu trden birok kuantize bilgilerden oluan bilgi seviyelerinin toplamndan
meydana gelen bir bilgi seviyesi olacaktr. Her snf genel olarak bir bilgi seviyesi eklinde
ele alrsak, birok bilgiden oluan bir bilgi seviyesinin kendisinin de tek bir bilgiden oluan bir
seviye-durum oldugunu syleyebiliriz. Her durumda, evreyle ilikilerinizde kuracagnz her
denge, sahip oldugunuz bilgi seviyesince belirlenen bir denge olacagndan, siz de, bu
dengeyi ayakta tutmaya alrken varolan bir varlk olarak onun iinde yer alrsnz. Bu
sre, hem sizin varlgnz belirleyen bir sretir, hem de siz karlkl olarak onu belirlersiniz.
RENMEK ANLAMAYLA BALAR
Tekrar iki insan arasndaki ilikileri ele alalm: Bunun, son tahlilde bir informasyon al verii
olay oldugunu sylemitik. liki boyunca her iki taraf da bir durumdan bir baka duruma
geerek aradaki uyumu muhafaza etmeye alr. Karnzdaki size bir ey syledigi zaman
bu sizin iin bir informasyondur. Siz bunu alrsnz ve daha nceden sahip oldugunuz
bilgilerle degerlendirirsiniz. Eger beyninizdeki nronal aglarda bu informasyonun karlg
olan bilgiler varsa, bunlar aktif hale gelirler, integre bir AP leri demeti eklinde bir cevap
oluur. Kar tarafa ileteceginiz cevabn-davranlarn zn tekil eden nronal reaksiyon
modeli byle ortaya kar. Arada denge byle kurulur. Buna biz "anlama deriz. Siz onu, o
da sizi "anlamtr, karlkl davranlarla bu dogrulanm, arada belirli bir denge durumu
olumutur. Belirli bir bilgi temelinde kurulan bir dengedir bu. Eger karnzdakinin size
syledigi eyleri siz "anlayamasaydnz, yani gelen informasyonlar degerlendirecek n
bilgileriniz olmasayd (sizin bilgi seviyeniz karnzdakine uymasayd) o zaman arada byle
bir denge-anlama zemini de olumayacakt. Bir ilikinin devam edebilmesi iin, iki taraf
arasnda ortak bir zeminin bulunmas, iki tarafn da aag yukar ayn bilgi seviyesine sahip
olmalar gerekir. Bu nedenle grenme, bir anlama ve anladklarn degerlendirerek bunlara
kar cevap verebilme olaydr. Anlayamyorsan grenemezsin de ve arada bir denge-iliki
olumaz. Anlayabilmen, yani gelen informasyonlar alabilmen iin ise belirli bir n bilgi
seviyesine sahip olman gerekir. O halde, anladgn srece, belirli bir temelden yola karak
daha st bir bilgi seviyesine ulama olanagna sahip oluyorsun. Karlkl ilikilerde yeni bir
bilgi seviyesini esas alan yeni bir denge durumunu oluturabilmek ancak bu ekilde
mmkndr.
122
Henz birinci snfta bulunan, birinci snfta grenmesi gereken bilgileri grenme srecinde
olan bir ocuga, ikinci, nc snf dzeyinde informasyonlar vererek, onun bunlar
anlamasn, bunlar ileyerek yeni bilgilere sahip olmasn bekleyemezsiniz! Neden? nk
ocugun, ancak ikinci, nc snfta grenilebilecek bilgilere ait informasyonlar-hammadde
olarak- alabilmesinin maddi temelleri henz daha olumamtr. kinci snfta grenilecek
bilgilere ait informasyonlarn alnabilmesi iin, nce birinci snfta grenilmesi gereken
bilgilerin grenilmesi, yani ikinci snf iin gerekli alt yapnn hazr olmas gerekir. Yeni bilgi
seviyesine ait informasyonlar, Hebb grenme ilkesine gre, ancak varolan seviyedeki
bilgileri (ve onlar temsil eden sinapslar) aktif hale getirerek ilenebilirler. Yeni sinapslar (yani
yeni bilgileri temsil edecek yeni yaplar) ancak mevcut olan-varolan- eskilerinin zerine ina
edilebilirler. Bu anlamda, kuantize bir bilgi deposu olan beynin oluumu ok katl bir binann
inaasna benzer. nce bir temel atlmaldr ki, daha sonra katlar bunun zerine stste
klabilsinler! Ayrca, birinci kat ina edilmeden ikinci kat ina edemezsiniz! nk, ikinci
kata ilikin tuglalar ancak birinci kattakilerin zerine koyarak ilerleyebilirsiniz...
DENGEDI DENGE
Organizma kendi iinde de bir AB sistemidir. Beyin (A) ve diger organlardan (B) oluan bir
AB sistemi. Neden beyin ve diger organlar? nk btn diger organlar beyindeki nronal
aglarda sinaptik baglarla temsil edilirler. rnegin mideyi ele alalm. Mide bir organdr.
Organizmaya ait belirli bir fonksiyonu yerine getiren bir alt sistemdir. Beyinde, bilin d sinir
sisteminde-vegetativ- mideyi temsil eden bir merkez-bir kontrol merkezi vardr. Organ olarak
mide bu nronal merkeze bagl olarak alr. Merkezde oluan nronal aksiyon modellerini
hayata geirir. Belirli AP (aksiyonpotansiyelleri) eklinde mideye iletilen faaliyet modelleri
mide kaslarnn hareketiyle gerekletirilir ve midemiz belirli bir fonksiyonu yerine getirmi
olur. Btn diger organlarmz da ayn ekilde alrlar. Ancak, organizmann iinde olup
biten bu srelerin biz "farknda olmayz. Yani bunlar bilin d olarak gerekleirler. Peki
neye gre alyor bu sistemler, yani hangi letme Sistemine ("Betriebssystem) gre
faaliyette bulunuyorlar? Sistemi ayakta tutan, onun eitli paralar arasnda koordinasyonu
saglayan mekanizma nedir? rnegin, kandaki eker oran dyor, ya da vcuttaki su
dengesi bozuluyor, veya sistemin stress durumuna gemesi gerekiyor, btn bu durumlar
(state) arasndaki koordinasyon ve denge nasl saglanyor? Merkezde oturupta btn bu
fonksiyonlar yneten bir instanz m var?
Stress, uyku, s dengesinin ayarlanmas, alk ve susuzlugun giderilmesi ve seksel
ihtiyalar gibi btn bu elemanter itici gler ("Antriebe) organizmann optimal bir denge
iinde tutulabilmesi iin sistemin iinden kaynaklanan etkenlerdir. Bunlar organizmann
iindeki denge bozuldugu zaman ortaya karlar ve bozulan dengenin tekrar kurulmas iin
gerekli davranlara temel tekil ederler. Merkezinin beyinde-Hipotalamusta bulundugu bir
kontrol sistemi dnnz, hatta kolaylk olmas iin bunu bir termostata benzetiniz; sistemin
optimal dzeyde almas iin her durumda belirli degerlere ("Sollwert) gre ayarl olmas
gerekir. rnegin vcut ssnn 36-37 derece arasnda tutulmas gerektiginden, s bu degerin
altna dtg zaman hemen sistem almaya balar. s retmek iin titreme dedigimiz
olay ortaya kar vs. Ayn ekilde enerji dengesi bozuldugu zaman, yani organizmaya
dardan besin almak gerektigi zaman da gene sistem almaya balar. Biz bunun ackma
hissiyle farkna varrz ve bireyler yemek iin motive oluruz. Bozulan enerji dengesinin
yeniden kurulmas iin Hipotalamustaki belirli nronal aglar aktif hale gelirler, belirli
hormonlar salglanr. Bozulan dengenin yeniden kurulmas iin ne gerekiyorsa onlar yaplr.
Su dengesi bozuldugu zaman da gene byledir. Su ime isteginin olumasnn, su imek iin
motive olmann esas da budur. te, "Homostase denilen ve organizmann i dengesini
ayakta tutmaya yarayan organizmann "letme Sisteminin esas budur.
Peki ya d denge? D denge nedir? Onu kim, nasl oluturuyor ve ayakta tutuyor?
123
Organizma, kendi iinde beyin ve organlardan oluan bir AB sistemi olarak alrken, ayn
anda, bu AB sisteminin merkezinde temsil olunan varlgyla (biz buna benlik-kimlik diyoruz)
organizma-evre sisteminin iinde, bu sistemin bir paras olarak gerekleir. Yoksa yle,
benlik-kimlik (self) diye mutlak, varlg kendinden menkul bir "varlk falan yoktur! "Ben (yani
self), evreyle iliki iinde oluan, organizmann evreden gelen etkilere kar oluturdugu
reaksiyonlar temsil eden izafi bir gerekliktir. Her ann iinde evreden gelen etkilere-
informasyonlara-kar bir tepki zemininde yeniden olutugu halde biz onu srekli, kalc bir
varlk olarak alglarz. Bunda tabi, yaam sreci boyunca oluan deneyimler hafzaya
kaydedildigi iin, bu deneyimlerde barol oynayan benligin de hafzada yer almas byk rol
oynar. Her seferinde, evreden gelen informasyonlarla birlikte yeniden oluan benlik, ayn
anda hafzada daha nceki varolu biimlerini de aktif hale getirdigi iin, kendi kendini
zaman-mekn iinde srekli bir varlk olarak alglar.
Tekrar konuya dnersek, bir AB sistemi olarak organizmann kendi iinde geerli olan temel
varolu prensipleri, ayn ekilde, organizmann evreyle ilikileri iin de geerlidir. nk bu
sistem de (organizma-evre sistemi), son tahlilde, gene belirli bir "Homostase ye gre
alan belirli denge durumlarndan ibarettir.
59
Her durumda, organizmann i yaps-ileyii
bakmndan bir d unsur olarak grnen evrenin etkisi mevcut bilgilerle ilenirken,
sonunda hem ierde, hem de darda (organizma-evre sisteminde) yeni bir denge kurulmu
olur. rnegin, evreden gelen bir etki olarak snn dmesini ele alalm: Organizmann i
ileyii asndan bu bir d etkidir. Sistem tarafndan alnarak (duyu organmzla tabi)
ierdeki bilgiyle ilenip-degerlendirildigi zaman, bunun, sistemin sahip olmas gereken
degerin altnda oldugu tesbit edilince, olay hemen Hipotalamustaki merkeze bildirilir, ve
gerekli tedbirler alnr. Bu arada durum beyin kabuguna da iletildigi iin, bir me hissiyle
birlikte biz bunun farkna varrz ve stmze birey giymek iin motive olarak, "dardan-
evreden gelen etkiye kar yeni bir denge kurmaya alrz. Dikkat edilirse, stmze daha
kaln bir giysi giymeyle sonulanan eylem, ierdeki faaliyetin bir devam olarak
gereklemektedir. me hissi, titreme ve kalkp daha kaln bir ey giyme. Bozulan i
dengeyi yeniden kurmaya alrken, darda da yeni bir denge kurmaya alm oluruz.
Her durumda, sistemin i dinamiklerinin faaliyetleriyle-ve i dengeyle, d dinamikler ve d
denge arasnda bir iliki mevcuttur.
Peki, degiimin ve yeni denge durumlar oluturmann belirleyici dinamigi hep d dinamik
midir? Yani organizmann grevi hep, pasif olarak, dardan gelen degitirici etkilere kar bir
uyum abas iinde olmak mdr? Yaamn, varoluun z bu mudur? Evet, bilisel-cognitive-
faaliyetin ortaya kna kadar durum budur. Belirleyici olan daima d dinamiktir. Ancak
bilisel faaliyetle birliktedir ki iler degiiyor. Organizma, dnerek, plan yaparak yeni denge
durumlar oluturma faaliyetinde insiyatifi ele alyor. alma belleginde gerekleen kinci
Etkileme adn verdigimiz bu srece daha sonra Bilisel grenme srecini ele alrken tekrar
dnecegiz.
YEDNC BLM:
RENMEK BR DURUM DEKLDR
ANCAK YEN VE NEML OLAN EYLER RENLRLER
59
Organizmann letme Sistemi olarak Homostase kavramn kullanrken dikkatli olmak gerekir.
Evet, belirli bir anlk bir kesiti temel alrsak, burada sz konusu olan, mevcut (Homostatik) dengenin
korunmasdr. Ama srecin bir de srekli degiim yan vardr. Bu nedenle, dardan-evreden gelen
etkilere gre organizmann kendini ayarlayarak belirli bir uyumu-dengeyi muhafaza etmesi olay asln-
da daha ok dinamik bir dengenin (Homodinamik) korunmas olaydr. Yani, grnrdeki Homo-
statik denge izafidir. Homodinamik denge ise, bir durumdan baka bir duruma geiin i dinamiklerini
de kendi iinde tayan, degiim iinde oluan izafi bir dengedir.
124
grenmek bir durum degiikligidir, organizmann bir durumdan baka bir duruma geiidir
dedik. Ve bu arada, durum nedir, durum degiikligi nedir bunlar ele almaya altk. imdi
buna bir ey daha ilave etmek istiyoruz: Ancak yeni ve nemli olan eyler grenilirler. nk
ancak onlar organizmada bir durum degiikligine neden olurlar.
Bir an iin yle bir dnnz. Duyu organlarmz araclgyla her an saysz informasyon
giriyor dardan ieriye. Eger beyin bunlar arasnda bir seim yapmasayd, hepsine ayn
nemi vererek rasgele bunlar ilemeye kalksayd iin iinden kamazd! En azndan, bir
sre sonra, artk hibir eyi grenemez, grendiklerini de kayt altna alamaz hale gelirdi!
Ama yle olmuyor ite! Beyin, kendisine gelen informasyonlar nce nemli olup
olmadklarna gre degerlendiriyor. lk elemenin kstas bu. Ve bu ilk aamada, sadece
nemli olanlar ileme alyor. Digerlerinin ise zerinde bile durmuyor (Bottom-up
processing). Evet, duyu organlar bunlar da (nemli olmayan bu informasyonlar da) gene
alyorlar. Bunlar her an ilenilmeye hazr hammaddeler olarak gene beyne sunuluyorlar, ama
beyin bunlar ileme almyor, sadece izlemekle yetiniyor. O, her an, ancak nemli olanlar,
kendisi iin gerekli olanlar alarak ileme koyuyor.
DUYGUSAL DEERLENDRME
Duyu organlarmz araclgyla alnan informasyonlar, informasyon ileme srecinin daha ilk
aamalarnda, yani sre beyin kabuguna (Cortex) kadar uzanarak burada sona ermeden
nce, nem derecelerinin aratrlmas ve gerekiyorsa-gecikmeden-annda cevap verilebil-
mesi iin, nce, Thalamus zerinden beyinde belirli merkezlere gnderilirler (Bottom-up
process). Bunlara, beyindeki, informasyonlar nemlilik derecelerine gre tasnif eden
duygusal (Emotional) degerlendirme merkezleri diyoruz. rnegin Amiygdala (Badem
ekirdegi) bu merkezlerden biridir. Organizmann savunma merkezi de diyebiliriz ona. Eger
gelen informasyon organizmay tehdit edebilecek zelliklere sahip, nemli bir informasyonsa,
bu durumda Amiygdala hemen devreye girer. Burada (LA-"laterale Amigygdala'da), daha
nceden sahip olunan bilgiler-deneyimler sonucunda olumu belirli hazr programlar vardr.
nformasyon paralel olarak btn nronal aglara birden gittigi iin, bu programlardan
hangisine uyuyorsa hemen annda onu aktif hale getirir. Bir AP eklinde "zentrale
Amigydala ya-ZA- iletilen bu mesaj da (nronal davran modeli), buradan, gerekli davran
biimlerini oluturacak nronal programlar eklinde organlara gnderilir (tabi, bu organlar
yneten Beyinkk-Hirnstamm, Hipotalamus gibi merkezler araclgyla) gerekli reaksiyon-
larn oluturulmas saglanr [14].
ek.30
rnegin, ormanda gezerken, yapraklarn arasna gizlenmi bir ylana basmamak iin,
tamamen bilin d bir refleksle kenara srarz; ya da, karmza aniden bir ay ktg
zaman, bir savunma refleksi olarak donup kalrz (erstarren). Buna bagl olarak da tabi, kalp
atlarmz, dolaysyla da kan dolammz hzlanr. Daha hzl soluk alp vermeye balarz.
Bbrek st bezlerimiz stres hormonu (cortisol) salglarlar. Avu ilerimiz terler, mide
125
asidimiz ykselir vb. Ksacas, dardan-evreden organizma iin tehlike iareti veren nemli
bir informasyon (Reiz) geldigi zaman, buna kar (Amiygdala tarafndan) oluturulacak
savunma refleksine btn organlarmz birlikte katlrlar. Aslnda kendi nefsimizle (self)
"biz de o ann iinde gerekleen nronal reaksiyon modelinden baka birey degilizdir.
nk, hzl hzl atan kalp "bizim kalbimizdir. Daha hzl soluk alp veren cigerler "bizim
cigerlerimizdir. Herey, o an Amiygdala'da oluan-aktif hale gelen bir nronal reaksiyon
modelinden ibarettir.
60
nformasyon-reaksiyon zincirine dayanan duygusal reaksiyonlarn tamamen bilin d olarak
gerekletikleri basit bir deneyle yle aklanabilir [12,14]]: Beyin, birok yntemle, bilinci
oluturan eigin altnda kalacak ekilde, ("sublimal) etkilerle kar karya braklabilir. Bu
adan en ok kullanlan yntem "geriye dogru maskeleme ("Rckwardsmaskierung)
yntemidir. Bu durumda, bir denege, sadece birka milisaniye gibi ok ksa bir sre iin,
duygusal olarak tahrik edici bir grnt (Reiz) gsterilir (rnegin bir ylan, ya da dilerini
gstererek saldrya geen bir ay vs). Hemen bunun ardndan da (daha denek ilk gsterilen
eyin ne oldugunu anlamaya zaman kalmadan) ona, daha uzun bir sre, ntral bir grnt
(Reiz) gsterilir. Bu durumda, ikinci grnt birinciyi karartarak onun bilince kmasn
engellemektedir, yani denek, hibir ekilde, ilk nce ekranda ne grdgn syleyemez.
Ancak bu durum onun, yani birinci grntnn nemli bir informasyon olarak alnp bilin d
olarak degerlendirilmesine ve buna kar bir reaksiyon oluturulmasna engel olmamaktadr.
Nitekim, bu arada, ne olup bittiginden (ne grdgnden) hi haberi olmadg halde, denegin
kalp atlar hzlanm, ellerinin ii terlemi, yani onda tipik duygusal korku reaksiyonlar
ortaya kmtr (Deney esnasnda denek eitli elektrotlara bagl oldugu iin bunlar lmek-
tesbit etmek hite zor olmaz).
Amiygdala'da kaytl olan bilgilerin hepsi de organizma iin nemli olan bilgilerdir. Zaten daha
nce de bu nedenle grenilmi, kayt altna alnmlardr. Bu bilgileri aktif hale getirebilen,
bunlara benzer, bunlarla ilikili olabilecek informasyonlar da bu nedenle nemli olarak de-
gerlendirilirler. Ama eger, gelen informasyon daha nceden bilinen bir informasyonsa, zaten
mevcut olan bir sinapsn (sinapslarn) aktif hale gelmesi bir grenme olay degildir. Bu
durumda, gelen informasyon nemlidir ama yeni degildir, bilinen bir informasyondur, tekrar
grenilmesine gerek yoktur. Daha nceden "hi bilinmeyen bir informasyon ise zaten
grenilemeyecegine gre, geriye kalyor, daha nceden bilinen-nemli informasyonlarla
baglant iinde gelen, bunlara yakn olan, ya da bunlarla ortak yanlar bulunan yeni
informasyonlar. te, bir informasyonun yeni, fakat ayn zamanda da nemli olarak
nitelendirilebilmesinin artlar bunlardr. Ve ancak bu artlara sahip informasyonlar deger-
lendirmeye alnrlar, ilenerek grenilirler, sonra da kayt altnda tutulurlar.
Btn hayvanlar (bu arada insanlar da tabi) yaam devam ettirme mcadelesinde temel
varolu fonksiyonlarn srdrebilmek iin girdiyle-input (yani evreden gelen etkilerle-
informasyonlarla) kt-output (yani evreye kar oluturulan cevap, davranlar) arasnda,
dardan gelen informasyonlar degerlendirebilmek ve bunlara kar gerekli cevaplar
oluturabilmek iin duygusal degerlendirme sistemlerine sahiptirler. Beyinde bu trden
birok "alt sistemler mevcuttur. Amiygdala bunlardan sadece bir tanesidir ve organizmann
savunma ilerinden sorumludur. Bunun dnda, yeme-ime, seksel ilikiler, vcudun s
dengesinin ayarlanmas gibi temel fonksiyonlar yrten daha baka birok merkezler
vardr. Dardan-evreden gelen informasyonlarn (Reiz), duyu organlar tarafndan
alndktan sonra, beyinde, bilin d bir ekilde-otomatik olarak-reaksiyonlar dzeyinde ilk
degerlendirmeye tabi olduklar bu merkezleri, genel olarak duygusal-degerlendirme
merkezleri diye tanmlarsak, bu merkezlerde retilen reaksiyon modellerinin daha sonraki
degerlendirmelere (daha st dzeydeki, Kortex'teki degerlendirmelere) temel tekil ettiklerini,
dolaysyla da kiiligin olumasnda k noktasn oluturduklarn syleyebiliriz.
60
Bu konuya daha sonra tekrar dnecegiz. u an nemli olan informasyonlarn duygusal sistemler
tarafndan nemlilik derecelerine gre nasl degerlendirildiklerinin incelenmesidir.
126
"Duygusal reaksiyonlar dedigimiz bu tepkiler, ve bunlara bagl olarak gerekleen fizyolojik
degiiklikler duygularn vcuttaki akn temsil ederler. Daha sonra da, bunlarla birlikte (en
azndan insanlarda ve daha birok hayvanlarda) "hisler-Gefhl-gelir. Bunlar, duygusal
reaksiyonlar takip eden sre iinde, duygularn bilince-alma bellegine- yansy biimleri
olarak ortaya karlar. Yani duygularn (Emotionen) hislerle farkna varrz. Duygusal bir olay
bir his eklinde bilince yansdg zaman, bu, beynin nemli bir olay-nesneyi tesbit ettigini ve
buna kar bilin d bir reaksiyonun gsterilmi oldugunu ortaya koyar. Bu andan itibaren
olayn iine artk "bilin faktr de dahil olmaktadr. Ama henz bu "bilin (his) daha
"duygusal bir bilintir. Bunun "bilisel bir bilinle alkas yoktur.
Bir olaya kar duygusal olarak (veya "duygusal bir bilinle) yaklamak, olayn akna gre
gerekli reaksiyonlar gstermektir. Buna bagl olarak da tabi (gene duygusal dzeyde) bu
olaydan belirli sonular karlr ve bunlar kayt altna alnrlar. Buna da, duygusal
deneyimlere bagl olarak gerekleen grenme olay diyoruz. yle ki, bu, sadece insana
zg bir yetenek olmayp, btn hayvanlar da iine alan temel bir varolu fonksiyonudur.
Duygusal varolu srecinin "nemli basamaklar, bu ekilde, duygusal grenme yoluyla
kayt altna alnarak daha sonraki srelerde de kullanlrlar.
Gene ormanda gezerken rasladgmz ylana kar gsterilen reaksiyon rnegine dnersek, o
an aslnda daha hibir eyin farknda degilizdir. Belki de yerde yatan o grnt bir ylana
bile ait degildir, basit, kvrlm bir dal parasdr! Ama organizma rizikoya girmiyor ve hemen
reaksiyon gsteriyor. Neden? nk gelen informasyonun nemli olma ihtimali vardr!
Buna benzer daha saysz rnekler sralayabiliriz. stelikte, bu rneklerin hepsinin yle
dardan gelebilecek tehlikelere ilikin olmas gerekmez. Genel kural udur: Daha nceden
grenmi oldugumuz eyler (beynimizde sinapslar tarafndan kayt altna alnm olan
bilgiler) organizma tarafndan nemli olarak degerlendirilmi informasyonlardan olutuklar
iin, daha sonra gelerek bu aglar aktif hale getirebilen informasyonlar da gene nemli
olarak degerlendirilirler. Demek ki beyindeki ilk filtre sistemi bizzat onun yaps oluyor. erde
daha nceden temsil edilmeyen informasyonlarn "alnamyor olmas bu i iin yetiyor.
Beynin neyin nemli olup neyin olmadgn ayrdetmesinin en nemli yntemi budur. Daha
nceden hi karlalmam olan, hi bilinmeyen, ve bilinen baka eylere de benzemeyen
informasyonlar beyin iin hibir nemi olmayan informasyonlar olduklar iin, bunlar hibir
zaman alnamyorlar-ilenemiyorlar. nk bir informasyon ileme sistemi olarak beyin
kendisine gelen informasyonlar ancak daha nceden sahip oldugu bilgilere dayanarak alp
ileyebiliyor.

Ama, beynin kendisine gelen informasyonlarn nemli olup olmadklarn degerlendirme
mekanizmas, sadece, bilin d olarak gerekleen bu yapsal zelligiyle ilgili degildir.
Bunun yan sra, beyinde (buna paralel olarak alan) bir mekanizma daha vardr.
Gene daha nceki rnege ("ormanda gezerken karlatgmz ylan rnegine) dnersek:
Biz srayarak kenara ekilme eylemini gerekletirirken, bu arada, "ylan oldugu sanlan
nesneye ilikin informasyon da "uzun yolu takip ederek Thalamus zerinden beyin
kabuguna (grme merkezlerine) gitmi, burada, srama eylemine neden olan nesne
hakknda daha kesin degerlendirmeler yaplm, ortaya kan sonular da alma bellegine
gnderilmitir. Bu arada, informasyonun Hipokampusu aktif hale getirmesiyle, beyin
kabugunda bulunan ve daha nceki deneyimler esnasnda kayt altna alnm olan nronal
aglar da taranm, buradaki benzer informasyonlar da alma bellegine indirilmitir. Buraya
(yani alma bellegine) Amiygdala'nn oluturdugu reaksiyon modelinin bir kopyas da
gnderilir tabi. Bunu, "korku adn verdigimiz hissin ortaya kndan anlarz. nk hisler,
duygusal reaksiyonlarn alma belleginde kendilerini ifade edi biimleridir. Btn bu
informasyonlar burada (alma belleginde) degerlendirilirler ve bir sonuca varlr. Eger
ortada nemli bir durum sz konusu degilse, rnegin, ylan sanlan ey aslnda bir al
parasysa, durum anlalm olur, organizma tekrar eski "normal haline dner. Korku
reaksiyonuyla birlikte salglanan hormonlar vs.geriye toplanrlar, kalp atlar normale dner
127
vs. Yok eger orada gerekten bir ylan varsa ve de bu zehirli bir ylansa, ylann yapraklarn
arasna gizleni biiminde vs. yeni-orijinal bir durum sz konusuysa (yani informasyonda yeni
unsurlar varsa), o zaman bu olay hemen kayt altna alnr (yani grenilir). Tabi, hem bilin
d-implizit bir bilgi olarak (olay hemen yeni sinapslarla Amiygdalada bulunan nronal
aglarda kayt altna alnr), hem de, bilinli olarak (Hipokampus araclgyla, eksplizit bir bilgi
olarak hafzaya kaydedilerek). yle ki, bir dahaki sefere ormanda gezerken btn bu bilgileri
(bilinli ve bilinsizce) kullanma imknna sahip oluruz.
yle toparlayalm: Organizma iin nemli olmas (bir durum degiikligine neden olmas)
ihtimal dahilinde olan bir etkinin (informasyonun) aktif hale getirdigi duygusal bir reaksiyon
program (yukardaki rnekte bu bir savunma programdr), srecin bilinli olarak kontrol altna
alnmasndan sonra, artk ona ihtiya kalmadg iin tekrar pasif hale gelmektedir. nk,
bu andan itibaren insiyatif artk bilinli kontrol mekanizmasnn elindedir. Neyin nemli olup
olmadgna kesin olarak karar verecek olan artk bu mekanizmadr.
Beyinde, bilinli veya bilin d olarak aktif hale gelebilen btn nronal aglar-sinaptik
baglantlar- daima, daha nceden nemli olarak degerlendirilerek ilenmi-kayt altna
alnm informasyonlar temsil ederler. Bu nedenle, ancak daha nceden mevcut olan bu
aglardan-sinapslardan birini aktif hale getirebilen informasyonlar nemli olarak degerlendi-
rilirler ve ileme tabi tutulurlar. Bir ka dokunutan sonra, bu dokunularn kendisi iin nemli
olmadgn anlayan salyangoz iin artk olay bitmi oluyor, nk artk grlmtr ki, bu
informasyon beyinde nemli olarak kayt altna alnm olan bilgiye denk dmemektedir.
61

Dikkat edilirse, burada iie gemi olan iki sre var. Birincisi, bilin d olarak otomatik bir
ekilde gerekleirken, ikincisi bunun arkasndan geliyor ve belirli bir bilinle birlikte ortaya
kyor
62
. Ama her ikisinde de ortak olan bir yan var ki, o da, ster bilinli, isterse bilinsiz
olarak grenilmi olsunlar, grenilen btn bilgiler bir durum degiikligi esnasnda
grenilmilerdir ve daima bu srecin (yeni bir bilginin retilmesi srecinin) sonunda ortaya
kan yeni bir durumu temsil ederler. Dokunmayla birlikte salyangozun kabuklarnn iine
ekilmesi daha nce retilen bir bilgiyle ilikilidir. Bu bilgi, bir durum degiikligine neden
olabilecek kadar nemli oldugu iin grenilmitir ve kayt altnda tutulmaktadr.
Baka bir rnek olarak, eksplizit olarak grenilmi olan bir bilgiyi, rnegin hayvanlar
ehliletirerek onlardan yararlanma bilgisini ele alalm ve bunun neden grenilmi oldugunu
kavramaya alalm. Bu bilgi de, mevcut durumu degitirme gcne sahip nemli bir bilgi
oldugu iin grenilmitir. Srekli kullanldg iin de unutulmadan kayt altnda
tutulabilmektedir. Hatta yle ki, krsal alanda yaayan insanlar iin, pratikte, bunun bilinli
olarak sahip olunan eksplizit bir bilgi mi, yoksa bilin d olarak sahip olunan ve otomatik
olarak hayata geirilen (artk bilin d hale gelmi) implizit bir bilgi mi oldugunun nemi
kalmaz. Bunun gibi daha saysz rnek verebiliriz. Ama, grenmenin n koulu olarak
informasyonlarn alnp degerlendirmeye tabi tutulabilmelerinin ls daima ayndr: Ancak
mevcut bir durumla iliki iinde olan informasyonlar nemlidirler ve bunlarn ilenerek
grenilebilme potansiyelleri vardr.
Bu konuya ilikin bir soru: Peki duyu organlarndan gelen informasyonlar hangi duygu
(Emotion) sistemine gideceklerine, nerede ileme tabi olacaklarna nasl karar veriyorlar?
Evet, btn duygusal srelere ilikin alt sistemler ayn duyu organlarndan informasyonlar
alrlar, ama, belirli bir alanda uzmanlam olan bir alt sistem, ancak kendi alannda bir
informasyon geldigi zaman aktif hale gelir. Burada btn mesele, dardan gelen
informasyonlarn beyindeki btn alt sistemlerde ayn anda paralel olarak ilenmesiyle
ilgilidir. Yani informasyon birinden balayarak srayla btn sistemleri dolamyor! rnegin,
61
Nitekim, eger salyangozun kuyruguna elimizle basit bir ekilde degil de, bir elektrook araclgyla
,dokunsaydk", salyangoz hite buna ,almayacak" (Habituation olmayacak) her seferinde reaksiyon
gstermeye devam edecekti.
62
Beyninde ok az nron bulunan salyangozun ne oranda ,bilinli" saylabilecegi ayr bir konudur.
128
kandaki eker oran dnce, bu informasyon, srayla btn sistemleri dolaarak
Hipotalamus'a gitmiyor! Ya da, ormanda karmza kan ayyla ilgili informasyon direkt
olarak sadece Amigydala'ya gitmiyor! Eger yle olsayd derdik ki, nereden biliyor o
informasyon Amigydala'ya gidecegini? Ya da, derdik ki, kandaki eker orannn dmesiyle
ilgili informasyon neden direkt olarak Hipotalamusa gitmiyor? nformasyon ayn anda btn
duygusal-Emotional-alt sistemlere birden gidiyor. Ve yle oluyor ki, gelen informasyon hangi
alt sistemde temsil ediliyorsa, yani nerede karlg varsa ancak oray aktif hale getiriyor.
Konuya ilikin olarak akla gelen baka bir soru: "Basit duygusal reaksiyonlar otomatik olarak
gerekleirler. Tehlike arzeden bir informasyonla-bir etkenle karlatgmz zaman
hareketsiz mi kalacagz, kalp atlarmz m hzlanacak vb. bunlar grenmemize gerek
yoktur diyor Ledoux [12]. Dogru! nk, evrim sreci boyunca bunlar grenilmitir. Bunlara
ilikin dispozisyonel nronal programlar beynimizde kayt altnda tutulmaktadr. Btn bunlar
taman. "grenilmesi gereken, her seferinde degiik bir biimde ortaya kan etkenlerdir
(Reiz). Bu, bazan bir ylan, bazan bir ay, bazan da bir bombann patlamas olabilir. Yani
neden korkacagmz grenmemiz gerekir, nasl korkacagmz degil [12] diye devam ediyor
Ledoux. Burada ortaya kan soru u: nformasyon-reaksiyon zincirinin, daima, duygusal bir
deneyimin iinde birlikte kayt altnda tutuldugunu biliyoruz. Basit bir sinaptik baglanty gz
nne getirirsek, presinaptik nronun aksonundan gelen informasyon, postsinaptik nronun
aksonundan bir AP (aksiyonpotansiyeli) eklinde, bir reaksiyon modeli olarak kmaktadr. Bu
durumda, yukardaki, "nasl korkacagn degil, neden korkacagn grenmen gerekir
eklindeki ifade eksik olmuyor mu? Neden korkacagn kayt altnda olmadan nasl
korkacagna ilikin bilgiler nasl kayt altnda tutulabilirler?
Olay daha ak hale getirebilmek iin, gene daha nce tarttgmz bir rnegi hatrlayalm:
Laboratuarda dogmu ve hayatlarnda hi kedi grmemi olan laboratuar fareleri, ilk kez bir
kediyle karlatklar zaman hemen korku reaksiyonlar gsteriyorlard (bir korku-savunma
reaksiyonu olarak hareketsiz kalyorlard-erstarren-), byle birey nasl mmkn olabilirdi?
Bu durumda, fareler girdiyle kt arasndaki baglanty nasl kuruyorlard?
Ortaya kan sonutan yola karak olay daha nce yle aklamtk: "Demek ki beyinde
(Amiygdala'da), somut olarak bir kediye ilikin olmadg halde, bir kedi ortaya ktg zaman
aktif hale gelebilen dispozisyonel bir program-ag-netz vardr! Gene daha nceki baka bir
rnegi, kurbagann, nne bir kelebek ktg zaman srayarak kelebegi kapmas rnegini
hatrlarsak, bu demektir ki, farelerin beyninde kediye ilikin-kediyi temsil eden input nronlar
olmadg halde, bir kediyle karlatklar zaman belirli output nronlar aktif hale geliyorlar
ve gerekli reaksiyonlar ortaya kyor; byle birey nasl mmkn olabilir?
Eger kedinin bir anlk bak, bizim farkna varmamz mmkn olmayan davranlar, belki de
o an salgladg bir koku, veya bizim duyma alanmzn dndaki frekansta kan bir ses,
ksacas, herhangi bir etken, hayatnda hi kediyle karlamadg halde bir farenin
Amigydalasnda bulunan bir savunma programn (nronal ag) aktif hale getirebiliyorsa,
byle bir olayn bir tek aklamas olabilir: Demek ki beyin, trn devam iin nemli olan
informasyonlar bir araya getirerek bunlar tasnif edip soyutlamakta, bunlardan (bu
informasyonlardan) geni bir spektrum iin, bir tr "nemlilik kriteri kararak, dispozisyonel
bir ereve program eklinde bunu kayt altna almaktadr. yle ki, bu program, somut bir
nesneye ilikin belirli bir informasyonu (ya da informasyonlar) temsil ediyor olmamasna
ragmen, kediden gelen informasyonun frekans bu programn temsil ettigi spektruma-
ereveye-aralga denk dtg iin o hemen aktif hale gelmektedir.
Aslnda bu trden dispozisyonel nronal aglar beyinde hep vardr. rnegin, elmay
dnelim. Genel olarak "elmaya ilikin soyut bir nronal ag vardr beyinde. Elmaya ait
btn diger informasyonlar kendi iinde elementler olarak barndran, ama btn bu somut
zelliklerin tesinde soyut bir kavram olarak elmay ifade eden bir ag dnnz. lerde,
hayatnzda hi grmediginiz bir elma eidiyle karlatgnz zaman, byk bir ihtimalle
hemen bunun bir elma oldugunu syleyebilirsiniz. Neden? Tanmadgnz elma eidine ait
129
informasyonlar paralel ileme srecinde beyinde kendilerine en yakn hangi devreleri
bulurlarsa onlar aktif hale getirirler de ondan. Ortada, daha nceden elmaya ilikin bilgileri
biraraya getirmi bir ag varken herhalde armuta ilikin aglar aktif hale getirilmeyecektir!
Bunun gibi, hayatlarnda hi kedi grmemi olsalar bile, farelerin beyinlerinde
(Amiygdalalarnda) genel olarak kedi ve ona benzeyen hayvanlara ilikin dispozisyonel bir
program bulundugu iin, bir kediyle karlatklar zaman bu program hemen aktif hale
gelmektedir.

YEN NFORMASYONLAR, #Y$ YA DA #KT$ NFORMASYONLARDIR
Bir informasyonun ileme alnarak grenilmesi iin nemli olmasnn ilk koul oldugunu
syledik. Sonra da hemen dedik ki, ama "sadece bu yetmez! nk, nemli olarak
nitelendirilerek alnmas onun zaten daha nceden bilinmesiyle-tannmasyla ilgilidir. Bu
nedenle, bilinen bir eyin tekrar grenilmesi sz konusu olamaz. Yeni bir bilginin
retilebilmesi iin, gelen informasyonun hem daha nceden mevcut olan bir bilgiyle temsil
ediliyor olmas (mevcut bir ag-aglar aktif hale getiriyor olmas), hem de onun iinde yeni
unsurlarn bulunmas gerekir.
imdi btn bunlara ek olarak bir ey daha sylemek istiyoruz: Yeni bir bilginin grenilmesi,
bir durumdan baka bir duruma gei anlamna geldiginden, organizma asndan durum
degitirici potansiyele sahip olan yeni informasyonlar daima ikiye ayrlrlar: 1- Mevcut
durumun daha ktye dogru gitmesine neden olabilecek "kt informasyonlar. 2- Mevcut
durumun daha ileriye-daha iyiye dogru gitmesine neden olabilecek "iyi informasyonlar. Tabi
btn bunlarn hepsi izafi kavramlardr
63
. Her ann iindeki denge hali, o ann iindeki bilgi
seviyesine denk den o anki durumu temsil ederken, bu seviyeden daha aag durumlara
inmek daima "kt, daha yukar durumlara kmak ise daima daha "iyidir. Neden "iyi ve
"kt oluyora gelince? "Kt demek, gelen informasyonu ileyerek denge kurabilmek iin
yeterli bilgiye ve olanaklara sahip olmamak demektir. Belki bunun iin gerekli bilgi vardr,
ama bu bilgi daha nceden iyice zmsenerek grenilmedigi iin, o an o bilgiyi gerekle-
tirecek motor sistem olanaklar mevcut degildir
64
, ya da, d faktrlerden dolay bu
olanaklardan mahrum kalnmaktadr. Bu yzden de, belirli bir durum-denge hali olu-
turulamamaktadr. Bunun iin daha ok almak, enerji sarfetmek gerekecektir. Ksacas,
hayat devam ettirebilmek "kt informasyonla gelen yeni koullar altnda artk daha zor
olacaktr.
ten atldgnz dnn. Bu sizin iin nemli ve "kt bir informasyondur. nk artk
yaam seviyeniz mevcut durumdan daha aagda bir duruma inecektir. Elinize geen para
daha az olacag iin bu hereyinizi etkileyecektir. Bu nedenle, iinizi kaybetmemek iin aba
sarfedersiniz. Dardan gelen informasyonlar degerlendirirken bu nemli bir referans noktas
olur. Diyelim ki rekabet, daha ok ey bilen, daha kaliteli elemanlara olan ihtiyac
arttrmaktadr. Buna paralel olarak, siz de tutar, iinizi kaybetmemek iin, mesleki egitim
kurslarna vs. devam ederek kendinizi gelitirme yoluna gidersiniz. nk, mevcut durum
dinamik bir denge iinde geliirken, eger siz de bu gidie ayak uyduramazsanz sizin iin
"kt olur!
yi neden "iyidir peki? Sizi, iinde bulundugunuz durumdan daha ileriye, daha ileri durumlara
gtrecek olan eyler "iyidir demitik! Neyin, hangi durumun daha ileri oldugunu belirleyen
ise, son tahlilde, bu yeni durumun mevcut duruma gre daha fazla bilgiyi temsil ediyor
olmasdr. Ki bu da sizi evreyle ilikilerde daha avantajl duruma getirir.
65

63
Koordinat sisteminin merkezi olarak organizmay aldgnz zaman bir anlama sahip olurlar.
64
Yeni bir bilginin retilmesi-grenilmesi- demek (yeni bir bilgiye sahip olmak demek), o bilginin hayata
nasl geirilecegine dair bilgilere de sahip olmak demektir. nk bilgiler hayatn iinde retilirler.
65
Peki, diyelim ki lottodan ykl bir para kazandnz, bu sizin iin neden "iyi bireydir? Bu parayla
daha yksek bir yaam seviyesine mi sahip olabilirsiniz! Peki, "daha ok bilgiyle" ne alkas var
130
Organizmann, mevcut durumdan, daha fazla bilgiyi temsil eden, daha ileri bir duruma
gemesine neden olabilecek nemli bir informasyon, daima yeni bir informasyondur. nk,
eski bir informasyon zaten bilinendir, daha nceden ilenmitir. Bu yzden de bir durum
degiikligine neden olamaz. O halde, bireyin grenilebilmesi iin onun "iyi ya da "kt
olmasnn yan sra, ayn zamanda mutlaka "yeni olmas da gerekiyor. Organizma,
"yeni-"nemli ve "iyi bir informasyonu alp ileyerek-grenerek daha ileri bir duruma
geerken, yeni-nemli fakat "kt bir informasyonu alp ileyerek de mevcut durumdan
daha aag bir duruma der. Ama o, bu sre iinde grenerek kayt altna aldg bilgilerden
yararlanarak ilerde tekrar ayn duruma dmekten de kurtulmann yolunu am olur.
BEKLENENDEN DAHA Y VEYA KT OLAN EYLER NEMLDR, BUNLARA
ULAMAKYA DA BUNLARDAN SAKINMAK N MOTVE OLURUZ
BR TR #YENLK DEDEKTR$ OLARAK HPOKAMPUS VE MOTVASYON SSTEM
Organizmann evreyle ilikisini-etkilemesini dnelim. evre (yani bizim dmzdaki
dnyada bulunan nesneler) bizi etkilerler (input-girdi). Biz de evrenin bu etkisini
degerlendirerek buna kar bir aksiyonpotansiyeli oluturur, bir davran biimi gelitiririz
(output-kt). Bir denge durumu ortaya kar, "evreye uymu oluruz. Ancak, bu yle bir
sretir ki, bu srete ne mutlak bir dengeden-uyumdan bahsedilebilir, ne de srekli bir
etkilemeden! Her an, btnyle kendini yeniden reten izafi bir oluumdur bu. Belirli bir an-
da kurulan bir denge-uyum, onu oluturan ve artk geride kalan srecin sonucu-rndr.
Ama te yandan, o an, bu rnn, yani belirli bir denge durumuna elik ederek ortaya km
bulunan sentezin bir sonu-output olarak gerekleebilmesi, yani objektif bir gerek haline
gelebilmesi iin mutlaka evreyle iliki iinde olmas gerekir. Ancak bu durumda da o,
evreden gelecek etkilerle degimeye balar. Bireyin varlgnn evrenin etkilerine kar
gerekleen reaksiyonlarla birlikte olumasnn anlam budur. Yani, evreden gelen etkilere
kar bir reaksiyon oluturarak degiirken varolunur. Bu nedenle, hibir zaman mutlak bir
dengeden bahsedilemez. Mutlak bir dengeden bahsettiginiz an, burada artk her ann iinde
gerekleen etkilemelere ve organizmann varoluuna esas tekil eden reaksiyonlara-
degiime yer kalmaz. Varolu metafizik bir karaktere sahip olur; bir "kendinde ey haline
gelir.
Organizma ve onun temsilcisi olarak beyin, belirli bir denge durumunun izafi potansiyel
gerekligi iinde, her an, dardan-evreden gelebilecek etkileri tahmin etmekle meguldr
(tabi bilin d bir ekilde). Bu, organizma ve beyin asndan, mevcut durumu muhafaza
ederek varlgn srdrebilme kaygsyla, evreden gelebilecek etkileri nceden tahmin etme
abasdr (bu aba, potansiyel bir benligi-self temsil eder). Organizmann evreyle ilikileri
iinde oluan denge durumunun ve bunu korumak iin faal halde olan mekanizmann
(Homostase'nin) mantg budur. Evet, bu mantk statik bir denge hesabna dayanan basit
bir mantktr, ama organizma iin yararldr. nk bu durumda, dardan-evreden gelmesi
muhtemel olan etkiler-informasyonlar, bilinen, daha nceden kayt altna alnm olan
informasyonlar olacagndan (bilinmeyen, yani daha nceden kayt altna alnmam olan
informasyonlar hakknda bir tahminde bulunulamaz) beyin, zaten bilinen bu etkenleri
ilemek iin ayrca bir aba sarfetmek zorunda kalmayacaktr.
Ama ne zaman ki, "tahmin edilenin tesinde ("yeni) bir informasyon gelir, ve bu, orga-
nizmann daha nceden nemli sayarak kayt altnda tuttugu bilgilerle (sinapslarla) iliki iine
girerek yeni bir aksiyonpotansiyelinin (AP) olumasna neden olur, gelen informasyon ve
bunun! ok basit! Para snfl toplumlarn icaddr. inde yaadgmz kapitalist toplumda daha ok
paraya sahip olmak demek, toplumsal olarak sahip olunan bilginin rnlerine daha ok "sahip
olabilmek demektir. Kapitalist toplumda para sermayedir. Sermaye ise retim ilikisidir. Paraya sahip
olan, retim ilikilerinde dominant unsur olarak, retim srecinin zn oluturan toplumsal bilgiye de
sahip olur. nk bilgi alnp satlabilen bir rndr burada. Bu konuyu bir nceki almada ele
almtk (www.aktolga.de) 5.alma.
131
ona kaynak tekil eden nesne organizmann oluturdugu bu AP ile birlikte oluan
davranlarla ilenerek organizma iin yararl bir rn haline dnr, ite o zaman, "yeni
ve "nemli olan bu informasyon nronal aglarda ek bir sinapsla kayt altna alnr.
Organizma iin yararl olan (mkfatlandrc-Belohnende) bir sonu ortaya kmtr. En
nemlisi de, organizma kendi abasyla bu sonucu retmeyi grenmitir. Yaam devam
ettirme mcadelesinde organizmann iini kolaylatran yeni bir bilgi retilmitir.
Beyinde, bu ite (evreden gelen bir informasyonun yeni olup olmadgnn belirlendigi
srete) ba rol oynayan bir sistem vardr: Hipokampus! Bu yzden de ona bazan "yenilik
dedektr de deniliyor [15]. O, bilinen, yani daha nceden eksplizit olarak grenilmi olan
informasyonlar temsil ettigi iin, yeni gelen bir informasyonun gerekten "yeni olup
olmadgn da kolayca ayrdedebilir. Eger gelen informasyonun kayd varsa, yani o daha
nceden gelmi ve grenilerek kayt altna alnmsa Hipokampus bunu hemen tesbit
edebilir. Byle bir grevi yerine getirebilmek iin onun tabi hem duygu sistemleriyle (Emoti-
ons systeme), hem de beyin kabuguyla yakn iliki iinde olmas gerekmektedir. nk,
duyu organlar (sensorische Organe) tarafndan alnarak "ksa yoldan Thalamusa, oradan da
duygu sistemlerine giden informasyon, bir yandan burada bilin d bir ekilde
degerlendirilirken (bylece, ilk aamada bilin d yolla onun nemli ve yeni bir informasyon
olup olmadgna karar verilirken), diger yandan, bu informasyonun bir diger kopyas da
("uzun yoldan), daha st dzeyde degerlendirilmek zere beyin kabugunda bulunan duygu
degerlendirme sistemlerine gitmekte, burada daha ayrntl bir ekilde incelenmektedir. te,
bu incelemeler sonunda ortaya kan sonu, daha sonra Hipokampusa gelir. Ve
Hipokampus araclgyla, onun beyin kabugunda daha nceden kayt altna alnm bulunan
nronal aglarla ilikisi aranr, yeni gelen bu informasyona benzer bilgilerin bulunup
bulunmadg aratrlr. Bu incelemeler esnasnda, eger informasyon beyin kabugunda
bulunan aglardan en azndan birini aktif hale getirebiliyorsa, bu onun nemli oldugunun kant
olacaktr. Eger o, daha ileri gider de, bilinen bu sinapslar aktif hale getirirken, ayn
zamanda onlardan daha fazla nrotransmitterin salglanmasna da neden olursa, bu da onun
iinde ilenmesi gereken yeni unsurlarn bulundugunun kant olacaktr. Bu ekilde her iki
testi de (yenilik ve nemlilik testlerini) aan informasyon, bir yandan yeni sinapslarla kayt
altna alnrken, diger yandan da, daha st dzeyde degerlendirmeler iin alma bellegine
gnderilir.
grenme sreci iinde Hipokampus'un roln ortaya koyabilmek iin Nrobiyolojiyle ilgili
btn kitaplarda mutlaka H.M olayndan bahsedilir. Biz de yle yapacagz!
H.M, epilepsi (sara) nedeniyle geirdigi bir beyin operasyonu sonucunda Hipokampusunu
kaybetmi bir hastadr. Operasyonun epilepsiyle ilikisini ve sonularn bir yana brakrsak,
operasyon sonrasnda H.M nin durumunu yle zetleyebiliriz: lk bakta herey normal gibi
grnmektedir. Ancak, birka dakika sonra, H.M nin kendi syledigi, ya da bakalarnn ona
syledigi eyleri hemen unuttugu grlmektedir. yle ki, yattg odada ona bakan hasta
bakclar ve doktorlar bile, her ieri girilerinde sanki onlar yeni gryormu gibi olmaktadr.
Sohbet esnasnda glnecek bir ey oldugunda o da diger insanlar gibi glmekte, ancak ayn
fkra, ya da olay bir ka dakika sonra tekrar anlatldgnda, sanki onu daha nceden hi
duymam gibi reaksiyon vererek gene ayn ekilde glmektedir. grenme mekanizmas
yerindedir ancak grendigi eyleri artk uzun sreli olarak kayt altnda tutamamaktadr. Artk
diyoruz, nk operasyon ncesinde grenilmi ve hafzaya kaydedilmi olan eyler oldugu
gibi durmaktadr. Sadece grenilen yeni eyleri kayt altna alma problemi vardr. Ama buna
karlk bilin d olarak grenme ve grenilenleri kayt altna alma mekanizmasna birey
olmamtr. Her trl el becerisini grenebilmekte ve bunlar hafzasnda tutabilmektedir.
Ancak her seferinde bu becerileri bilip bilmedigi soruldugu zaman hayr bilmiyorum cevabn
vermektedir. Yani, motorik olarak (procedural) bilin d bir ekilde grendigi eyleri kayt
altnda tutabilmekte, ancak bunlar grenmi oldugu bilgisini unutmaktadr. Bir rnek vermek
gerekirse, on parmakla piyano almay grendigi zaman, bu beceriyi beynindeki bilin d
hafza sistemlerinde muhafaza etmekte ve yeri geldigi zaman da bunu kullanabilmektedir,
ancak bunu (piyano almay) ne zaman, nasl grendigini eksplizit bir bilgi olarak hafzasnda
132
tutamamaktadr. Hibir zaman ezberledigi bir telefon numarasn hafzasnda tutamamakta,
bir iiri ezbere okuyamamaktadr. Ksacas, H.M nin bilin d grenme sistemi yerinde
dururken, Hipokampusuyla birlikte eksplizit bilgilerin (yani, hafzadan tekrar aagya
indirilerek bilince karlp hatrlanabilecek bilgilerin) grenildigi bilinli grenme sistemi yok
olmutur [14].
MOTVASYON NEDRBEYNDEK MK%FATLANDIRMA SSTEM
Bir olayn (ya da bir nesnenin) Hipokampus tarafndan "yeni ve nemli olarak
degerlendirilmesi sadece iin (yani bilinli grenme srecinin) bir balangcdr, n artdr.
Bu arada, bu srece paralel ileyen, onun bir paras olan, ve onu tamamlayan baka
sreler de vardr. rnegin, ne zaman ki bu ekilde "yeni ve "nemli bir informasyon gelir
ve grenilir, retilen yeni bilgi ve rn sayesinde organizma asndan daha "iyi bir durum
66
ortaya kar, buna bagl olarak beyinde, bu durumu adeta kayt altna alan ve daha sonra
ayn rnn tekrar retilmesi iin bir istek-motivasyon kaynag olarak faaliyet gsteren bir
mekanizma almaya balar. Mkfatlandrma sistemi ("Belohnungssystem), ya da
"Dopaminsystemi olarak da adlandrlan bu mekanizmann nasl iledigini Spitzer'den
dinleyelim [16,17]:
"Beynin derinliklerinde kk bir nronlar toplulugu olan A 10 dan kan aksonlar, hem,
gene bir alt sistem olan Nucleus accumbens'e, hem de direkt olarak nbeyine (Frontalhirn-
prfrontaler Cortex) uzanrlar. Peki bu nronlar ne yaparlar? Saylar ok az oldugu iin
bunlarn yle karmak informasyon ileme faaliyetlerinde bulunduklar falan sylenemez.
Burada daha ok, Nucleus accumbens'e ve nbeyine iletilen bir sinyal sz konusudur.
Umulann tesinde daha iyi birey gerekletigi zaman, hemen A 10 daki nronlar aktif hale
gelirler ve bir yandan Nucleus accumbens'e, bir yandan da direkt olarak nbeyine
nrotransmitter olarak Dopamin salglamaya balarlar. Her seferinde, pozitif bir ey
gerekletigi zaman (ya da negatif bir sonutan saknmak-korunmak gerektigi zaman) aktif
hale geldigi iin bu sisteme beyindeki "Mkfatlandrma sistemi deniyor. Ama burada sz
konusu olan sadece basit bir "mkfat haberciligi degildir; aslnda bu yolla beyine,
grenmesi, kayt altna almas gereken nemli bir informasyonun sz konusu oldugu da
bildirilmi oluyor. "nbeyin'e direkt olarak salglanan Dopamin, burada dnme srecinin
daha etkin bir ekilde gereklemesine neden olurken, Nucleus accumbensde dopamine
bagl olarak aktif hale gelen nronlar da, nbeyine uzanan aksonlaryla buraya beyine zg
(endogenen Opioide) ve beyin tarafndan retilen opiat benzeri baz maddeler salglayarak
btn organizmada iyi-ho-mutluluk hissi veren duygularn olumasna neden olurlar


ek.31[12,16]
66
,Daha iyi bir durum", ya elde edilen bir mkfatla birlikte ortaya kan pozitif anlamda daha ,iyi" bir
durumdur, ya da, daha kt bir duruma dmemek iin, baz eylerin yaplmas halinde oluan, ne-
gatif gelimelerin engellendigi bir durumdur.
133
"Dopamin sistemi evreden bize-organizmaya girmek isteyen milyonlarca informasyonun
degerlendirilmesiyle grevlidir. Etrafmzdaki nesnelerin ve olaylarn bizim iin ne kadar
nemli olduklarna bu sistem karar verir. nemli olan, bizim iin yeni ve bekledigimizden
daha iyi (veya kt) olan bu sistem belirler. Bizi btnyle kuatan, davranlarmz motive
eden ve bylece neyi grenecegimizi belirleyen de bu sistemdir. "Fareler zerinde yaplan
deneylerin de gsterdigi gibi, Dopamin-Mkfatlandrma sistemi belirli kimyasallar araclgyla
bloke edildigi zaman grenme ilemi tamamen durmaktadr. "Bu nedenle Dopamin,
merakllk yaratan, yaratclg, yeni eyleri kefetmeyi ynlendiren bir madde olarak bilinir.
Mkfatlandrma sistemindeki Dopamin eksikligi ilgisizlige, isteksizlige, toplumsal
dlanmlga, duygularn bask altnda olmasna neden olurken, tersine, bu sistemin
normalin tesinde aktif halde oluu da gene birok ruhsal hastalklara neden olur[16,17].
Gene daha nceki rnege, "ormanda gezerken rasladgmz ylan rnegine dnersek,
Amiygdala'dan daglan informasyon (reaksiyon modeli) Hipokampusa giderken, bir yandan
da, Beyinkknde (Hirnstamm'da) bulunan A10'a gidiyor. Bylece, bir yandan Hipokampus
aktif hale gelerek degerlendirmesini yaparken, diger yandan da "Motivasyon sistemi
hazrlanyor. Ve btn bu sistemler paralel olarak alyorlar.
Buraya kadarki aklamalarla duygu sistemlerinin ve Hipokampus'un roln, bunlara paralel
olarak ileyen Motivasyon sisteminin nasl altgn, evreden gelen informasyonlarn
aagdan yukar bir mekanizmayla bili d olarak degerlendirilirken, ayn zamanda da
yukardan aagya dogru bilinli bir ekilde, nemlilik derecelerine gre nasl
degerlendirildiklerini grdk; ama, sreci bir btn olarak daha iyi kavrayabilmek iin, btn
bunlarn, bu srelere damgasn vuran, onlar harekete geiren temel varolu biimiyle
(duygusal reaksiyonlarla-reflekslerle) ilikileri iinde daha yakndan ele alnmalar gerekiyor.
DUYGUSAL REAKSYONLAR STEE BALIMOTVE DAVRANILAR
Btn hayvanlarn (bu arada insanlarn da tabi) yaam devam ettirme mcadelesinde temel
varolu fonksiyonlarn srdrrken, girdiyle (yani, evreden gelen etkilerle-informasyonlarla)
kt (yani, evreye kar oluturulan cevap) arasnda iliki kurabilen belirli duygusal
sistemlere-mekanizmalara sahip olduklarn syledik. Bunlar (bu sistemleri-mekanizmalar)
iki ksmda ele alabiliriz: 1-Basit refleksler eklinde ortaya kan- tamamen bilin d
duygusal reaksiyonlar. 2-Belirli bir amaca ulamak iin ortaya kan-motive-duygusal anlam-
da bilinli davranlar.
Basit refleksler eklinde ortaya kan duygusal reaksiyonlarla neyin kastedildigi aktr. Bu
durumda, evreden gelen informasyonu-etkiyi (Reiz) direkt olarak bir tepki-reaksiyon takip
eder. nformasyon bilin d-implizit- bilgi merkezlerinde degerlendirilmi, gereken cevaplar
da gene bilin d bir reaksiyon eklinde ortaya konulmutur.
Bilin d gerekleen bu reaksiyonlar takip eden ve duygusal anlamda bir "bilinle birlikte
ortaya kan davranlar ise, duygularmz-hislerimiz-bizi birey yapmaya motive ettikleri
zaman, bireyi duygusal olarak istedigimiz zaman meydana gelirler. Birinci trden
informasyon- reaksiyon (ve daha sonra gelen his) zincirinde istege-motivasyona yer yoktur.
kinci trden "duygusal davranlarda ise, motivasyon-istek, duygusal bir reaksiyonu takiben,
belirli bir amaca ulaabilmek iin ortaya kar ve belirli bir davranla sonulanr. Motivas-
yon-istek bir tr itici gtr, nronal eylem modelini (Aktivittsmuster) tevik edici-
kuvvetlendirici bir etkinliktir. Burada alt izilmesi gereken nokta, istege bagl-motive
davranlarn daima bilin d duygusal reaksiyonlar takiben ortaya ktklar, bunlarn
tetikledigi srecin rn olduklardr.
134

ek.32
Bu konuda en yetkili adres olarak Ledoux'u dinliyoruz: "1996 ylnda Atlanta'da Olimpia
parknda byk bir konser esnasnda patlayan bir bombann video kaytlarna bakyoruz: lk
anda herkes donup kalyor (erstarren). Sonra, yava yava olay yerinden kamaya balyor
insanlar. Ani bir tehlike annda nce, evrim sreci tarafndan programlanm bir reaksiyon
biimi olarak "erstarren-donup kalma eylemi-gerekleiyor. nsanlarn olay yerinden kama
istegini duymalar ise daha sonra geliyor. Burada, bir kere aktif hale getirildikleri zaman,
duygularn-Emotionen- bir eyi yapma konusunda insanlar nasl motive ettiklerini
gryoruz [12].
Duygularla istekler-motivasyonlar ve bilinli davranlar arasndaki ilikide duygular nce
geliyorlar. Bu nedenle, nce duygusal reaksiyonlar oluuyor (bilin d olarak). Sonra, olay
bir yandan Hipokampusa iletilerek burada degerlendirilirken, diger yandan da beyin
kabugunda (alma belleginde) bir his (Gefhl) eklinde kendini ifade ediyor. Bu arada da,
btn bunlara paralel olarak, Motivasyon sistemi aktif hale getiriliyor, duygusal reaksiyonu
yaratan etkenin (Reiz) niteligine gre, ya belirli bir amaca ulamak, ya da bir tehlikeden
kamak iin motive olan davran biimleri ortaya kyorlar.
Duygusal bir reaksiyonun kendini ifade ederken yarattg hisle (Gefhl) motive bir davran
arasnda direkt bir baglant yoktur. Yani motive davranlar yaratan hisler degildir. Daha
baka bir deyile, bombann patladg yerden uzaklamaya alan insanlar, bunu, direkt
olarak, korktuklar iin yapmyorlar. Korku ve Motivasyon sistemleri biribirlerinden ayr
alan-paralel sistemlerdir. Ama gene de, btn bunlarn hepsi bir ve ayn srecin iinde
ortaya kyorlar. yle diyor Ledoux: "Motivasyon kavramnn birok ekilde tanm
yaplabilir. Ben bundan, bizi belirli bir amaca ulamak iin aba sarfetmeye, ya da belirli
durumlardan uzak durmaya ynelten, bizim iin olumsuz olabilecek baz sonular
engellemeye sevkeden nral aktiviteleri anlyorum [12].
Ledoux'a gre motivasyon, ya belirli bir hedefe ulamay, ya da bir tehlikeden uzaklamay
tevik eden nral bir etkinliktir; ama her iki durumda da, duygusal bir reaksiyonun ardndan,
duygusal bir bilinle (his) birlikte ortaya kar. Buradaki ama, en bataki duygusal reaksiyo-
na neden olan olay, ya da nesneden kaynaklanyor. Ama, duygusal reaksiyonla kapan-
mayan (ak kalan) hesabn tamamlanabilmesidir. "Bunun iin, ulalmak istenilen ama
("Anreize) etkileyici-tahrik edici bir unsur olarak ele alnr. Bu, bazen kendiliginden motive
edici bireydir (yiyecek-iecek gibi), ama bazen de, ancak kendisiyle yaplan deneyimler
sonucunda bu niteligi (motive edici zelligi) kazanr. Bu ikinci trden etkileyici unsurlara
(Reiz) ikincil etkenler ("Sekundrereize) denilir. Bunlar, gzetleme yoluyla grenme
araclgyla (bir etkenin digeri zerinde nasl etkili oldugunu grerek), veya karlkl
konumalar esnasnda (birisi bize bir eyin iyi veya kt oldugunu izah ettigi zaman), ya da
fantazi gcyle, daha az degere, neme sahip bir etkenin daha nemli, daha yksek degere
sahip bir etkenle (klasik artlanmada oldugu gibi) iliki iine girmesiyle ortaya karlar. Benim
burada savundugum motivasyon anlayna gre motivasyonlar, hangi biimde olurlarsa
135
olsunlar, etkenlerin (Anreize) duygu (Emotion) sistemini aktif hale getirmesinin sonucunda
ortaya karlar. Bir bomba patlamasnn sonucunda donup kalmak (erstarren) Duygu
sisteminin aktif hale getirilmesinin sonucu iken, birka saniye sonra olay yerinden kamaya
almak da bu aktif hale geliin sonucu olarak ortaya kan motivasyona bagldr [12].
Bombann patlamas, organizma asndan saknlmas gereken, "tahmin edilenin tesinde
"kt ve "nemli bir olaydr. Bu nedenle, ilk andaki hareketsiz kalma ve "korku
reaksiyonlarn
67
takiben, bir yandan bir korku hissi oluarak olayn farkna varlrken, diger
yandan da, "zentral Amiygdala zerinden A10'a iletilen mesajn aktif hale getirdigi "olay
yerinden uzaklamay tevik edici bir sistem, "Motivasyon sistemi almaya balar.
Dikkat edilirse burada iie gemi iki mekanizma var
68
. Evrim sreci, sadece en bata
oluan reaksiyonla yetinmeyerek, hemen bunun ardndan, yaam devam ettirme mca-
delesinde organizma asndan hayati neme sahip baka bir mekanizmay daha harekete
geirmektedir.
Evet, duygusal bir reaksiyon zaman kaybn nlyordu, ama kr bir tepkiydi o. Evet, annda
harekete geildigi iin, bazan hayat kurtaryordu bu mekanizma; bu yzden de vazgeilemez-
temel bir varolu biimiydi, ama belirli bir hedefe ynelik bilinli bir aba olmadg iin, sadece
onunla (bir refleksle) yetinilemezdi. Sadece onunla belirli bir hedefe ulalabileceginin bir
garantisi yoktu. Basit reflekslerle-duygusal reaksiyonlarla- karmak olmayan sorunlar
zmlenebilirdi belki, ama, iin iine "yeni ve henz daha ne oldugu tam olarak bilinmeyen
"nemli bir etken girdigi zaman artk bunlar yeterli olamazd. te, evrim sreci tam bu
noktada gelitiriyor motivasyon mekanizmasn. Bununla varlmak istenilen sonu ortadadr:
Bir nesne, ya da bir olay, duygusal bir reaksiyona neden olan bir etken (Reiz) olarak ortaya
karken, eger tek bir reaksiyonla ulalamayacak bir hedef karakteri de tayorsa, bu
durumda, bu hedefe ulaabilmek iin uygun davranlarn bulunmasnn tevik edilmesi
gerekir. Ya da, eger organizma iin tehlike yaratan bir durum sz konusuysa da, ondan
uzak durulmas iin gerekli davranlarn belirlenmesi gerekecektir. te, evrim sreci iinde
motivasyon mekanizmasnn yeri ve anlam budur. Byle bir durumda, bir yandan, yeni ve
nemli bir eyin ortaya ktgn bildirerek, organizmann bu yeni ve nemli nesneyle-olayla
ilikisini kayt altna almak iin Hipokampus aktif hale gelirken, diger yandan da, paralel bir
srele, organizmann bu objeyle etkilemesinin mekanizmas olarak Motivasyon sistemi
almaya balyor. Bu da m yetmedi! Evrim sreci daha sonra bir nc mekanizmay
daha katyor iin iine: Bilisel ilemleme mekanizmasn. Ama bunu daha sonra grecegiz..
SINAMA YANILMA YOLUYLAYA DA DAVRANILAR ARACILIIYLA RENME
Daha ileri gitmeden nce burada, beyindeki bu "Motivasyon-Mkfat sistemiyle grenme
arasndaki iliki zerinde biraz daha duralm. "Operasyonel artlanma, ya da "davranlar
araclgyla grenme ("nstrumentelles Lernen) de denilen bu grenme biimi pratikte
"snama yanlma yoluyla grenme olarak bilinir. Belirli bir hedefe ulamak iin (bu, ya elde
etmek iin ugralan bir mkfattr, ya da kendisinden uzak durulmaya allan bir sonutur)
gerekli davranlar (snama-yanlma yoluyla) grenme olarak da ifade edebilecegimiz bu
grenme tr, "klasik artlanma denilen grenmeden farkldr. Klasik artlanmada,
dardan-evreden gelen bir informasyona-etkiye kar belirli bir reaksiyon-davran
gerekleir ve bu sre organizma tarafndan kayt altna alnrken, "snama yanlma yoluyla
grenmede, ortada davranlar yneten belirli bir informasyon-Reiz-reaksiyon zinciri yoktur.
"Mkfat-Belohnung- denilen bir rn vardr ortada ve ancak belirli davran biimleri
gelitirilerek bu rne sahip olunabilmektedir.
Daha nceki blmlerde grenme olayn, "dardan-evreden gelen informasyonlarn mev-
cut bilgilerle ilenerek yeni bilgilerin retilmesi ve bunlarn kayt altna alnmas olarak
67
,Korku reaksiyonlar", kalp atlarnn-kann dolamnn hzlanmas, avu ilerinin terlemesi, mide
asidinin ykselmesi, rengin sararmas vb.
68
Eger bilisel mekanizmay da hesaba katarsak mekanizma says e kyor.
136
tanmlamtk. Buradaki mekanizma aktr. nformasyonun, ya da etkinin (-Reiz) kaynag
olan bir evre-d dnya vardr ortada ve bu d dnyada yer alan nesneler-objeler- degiik
biimlerde organizmay etkilemektedirler. Organizma da, evreye uyum saglayarak varlgn
srdrebilmek iin, dardan gelen bu etkileri-informasyonlar alp bunlar degerlendirmekte-
ilemekte- ve sonra da bunlara kar bir cevap-reaksiyon oluturmaktadr. Mevcut durumu-
dengeyi muhafaza edebilme abasnda olan organizma, sonuta, grenme adn verdigimiz
srele yeni bir denge durumunun olumasna (yeni bir bilginin retilmesine) neden olmakta,
retilen-yani grenilen bu bilgi de ayn srecin iinde oluan ek bir yapyla birlikte kayt
altna alnmaktadr. Btn bunlar matematiksel olarak ifade etmek iin basit bir fonksi-
yondan yola karsak, y=f(x) de (x) dardan gelen informasyonu-etkiyi temsil ediyorsa, (y)
de buna kar organizmann verdigi tepkiyi-reaksiyonu gsterir. y=f(x) ise, btnyle bu olay
temsil eden bilgidir. Ki bu da belirli sinaptik baglantlarla yapsal olarak temsil edilerek kayt
altna alnmaktadr. "artl, ya da artsz refleks olaynn z budur. Belirli bir input (etki-
informasyon) belirli bir outputu (tepkiyi-reaksiyonu) oluturmakta, bu sreci temsil eden bilgi
de belirli bir sinaptik yapyla temsil olunmaktadr.
Diyelim ki karnnz ackt. Bu duygu, daha bir his-alk hissi olarak kendini ifade etmeden
nce, beyninizdeki-Hipotalamustaki- bireyler yiyerek karnnz doyurmaya ynelik nronal
aglar aktif hale getiren bir sinyaldir. Ve rnegin bir hayvan, tamamen duygusal bir
reaksiyonla nne kan bir yiyecegi alr ve yer
69
. Burada, bu mekanizmada input-girdi sz
konusu yiyecek ve buna ilikin informasyonlardr. Bunlar alnr, degerlendirilir, sonra da
gerekli output-reaksiyonlar oluturularak yeme ilemi gerekletirilir. Bu sreci aklarken
deriz ki: Dardan alnan ham madde (girdi) bir output-reaksiyon oluturularak ilenmi,
srecin sonunda oluan rne de (sentez) organizma tarafndan el konulmutur (onu
yiyerek). Yani, en sonunda yenilen rn, girdinin ve ktnn birlikte rettikleri bir sentezdir
(ama-hedef). Hayvann yeme ilemi (reaksiyonu), ham maddeyi ileme, onu rn haline
getirme ilemidir. Ama bu, bu kadaryla henz motive-istege bagl, belirli bir amaca ulamak
iin motive olup, snama yanlma yoluyla grenilmi bir davran degildir. Bu durumda
yiyecek maddesine ulamak, belirli davran biimlerinin gelitirilmesini-grenmeyi-
gerektiren karmak bir sre olmayp, annda gerekleen bir reflekstir-reaksiyondur.
Snama yanlma yoluyla grenmede-yani davranlar araclgyla grenmede- ise, ortada
belirli basit bir input-output devresi yoktur! En sondaki rnden yola klarak, bu amaca
ulaabilmek iin gerekli davran biimleri bulunmaya allmaktadr. Hayvan, istedigi
sonucu elde edebilmek iin belirli bir davran biimine ynelmek zorunda kalmaktadr. Yeni
bir davran ise, son tahlilde, yeni bir bilgiden kaynaklanr. nk, davran degiikligi yeni
bir bilginin grenilmesinin sonucu olabilir. Bu durumda hayvan, henz daha ortada grenilmi
ve kayt altna alnm yeni bir bilgi olmadg halde, vadedilen mkfat elde edebilmek iin
rasgele bir yerden (basit duygusal bir reaksiyonla) ie balar. Yani, sonucu bir obje olarak ele
alp, buradan gelen informasyonlara gre belirli bir duygusal reaksiyon belirleyerek ie giriir.
rnegin bir fare, kendisine gsterilen bir para peynire ulaabilmek iin, nnde bulunan
eitli yollardan nce birini takip ederek peynire ulamaya alr. Olmad, digerini dener.
Her seferinde, bir nceki yolu denedigi ve buradan hedefe ulaamayacagn grendigi iin,
baka bir yolu deneyerek amaca ulamaya alr. Sonunda da, bu ekilde, "hatalarndan
grenerek dogruyu bulmu olur. Bir dahaki sefere ayn ii yapmas gerektigi zaman artk o
ne yapmas gerektigini bilmektedir.
Burda altn izmek istedigimiz iki nokta var. Birincisi u: Farenin ordan oraya gidip eitli
alternatifleri deneyerek peynire ulamak iin aba sarfetmesine neden olan duygu-istek-
motivasyon, en bata (kendisine peynir gsterildigi zaman) aktif hale gelen Motivasyon
sisteminin sonucudur. Eger bu istek-yani motivasyon olmasayd fare peynire ulamak iin o
kadar aba sarfetmek durumunda olmayacakt. Nitekim, enjekte edilen baz maddelerle
Motivasyon-Dopamin sistemi bloke edildigi zaman farelerde bu istegin-motivasyonun
olumadg grlmtr. Fare, kendisine verilen eyleri gene yiyordu, ama artk bunlar elde
69
nsan iin de byledir bu. Ama insan sz konusu olunca bir de bilisel mekanizma var. Onun iin
burada sadece ,hayvan" dedik.
137
etmek iin bir aba sarfetme zorunlulugunu hissetmiyordu. Farenin peynire ulama istegine
bagl olarak ortaya kan faaliyeti, Dopamin sisteminin aktif hale getirdigi nbeyinde
(prmotorische Rinde'de) hazrlanan eylem programnn, motor sistem araclgyla kaslara
iletilerek gerekletirilmesiyle oluur. Bizim, bir istek-motivasyon-harekete geirici bir mesaj
olarak onun farkna varabilmemizin nedeni de budur zaten.
"Atlanta'daki bomba olaynn video kaytlarn izlerken buradaki insanlarn davranlar bana
1940 larda Niel Miller'in farelerle yaptg bir deneyi hatrlatt diyor Ledoux ve devam ediyor:
"Miller, fareleri, aralarnda gei bulunan, biri beyaz digeri siyah iki kafesten ibaret bir
dzenege brakmt. Fareler nce, belirli aralklarla elektrik akm verilen beyaz blmde
bulunuyorlard. Ancak daha sonra, siyah blme geerek, elektrik akmnn etkisinden
kurtulabileceklerini grendiler. Bir sre sonra artk, daha kafesin iine braklr braklmaz
siyah ksma kouyorlard. Deneyin her tekrarlannda bunu otomatik olarak yapar hale
gelmilerdi. Bu davran onlar iin bir alkanlk haline gelmiti. Artk kafese hi elektrik
akm verilmese bile bu gene byle devam ediyordu. Deneyin daha sonraki bir aamasnda
iki blm arasndaki gei kapatlr. Artk bir taraftan digerine gemek mmkn olamyor, eski
alkanlk da yerine getirilemiyordu. Ancak fareler bu sefer de, snama-yanlma yntemiyle,
bir kolu evirdikleri zaman aradaki kapnn aldgn grendiler. Bylece, yeni duruma uyum
saglayarak yeni bir alkanlga sahip oldular [12].
Burada, farelerin ilk davran basit bir reaksiyondur. artl refles yoluyla siyah blme
geerek elektrik akmnn etkisinden kurtulabileceklerini greniyorlar. Ama ikinci davran,
yani kolu evirerek aradaki kapy amay grenme farkldr. Bu durumda artk farelerin
davranyla elektrik akm arasnda direkt-bire bir bir etken-reaksiyon ilikisi yoktur. Fareler
artk elektrik akmnn zarar verici etkisinden kurtulabilmek iin davranlarn bir ara
(nstrument) olarak kullanmaktadrlar. Aradaki kapy amay grenme bu trden motive-
istege bagl davranlarn bir sonucudur. Sonunda da snama yanlma yntemiyle en dogru
davran bulmu oluyorlar. "Burada mkfat (ya da cezalandrma) davranla baglantl
oldugu iin, buna etken (Reiz)-reaksiyon-grenme sreci diyoruz.
Davrana bagl artlanmann (instrumentelle Konditionierung) Pawlow tipi artlanmadan
farkn yle ifade edebiliriz: Pawlow tipi artlanmada hayvan belirli bir mkfat ya da
cezadan bagmsz olarak davranr. liki (Kopplung), mkfat veya ceza ile bir reaksiyon
arasnda olumaz. Tersine, ntral bir etkenle, onunla birlikte ortaya kan mkfat veya ceza
arasndadr. Bu nedenle, Pawlow tipi artlanma yoluyla grenme, etken (Reiz)-etken (Reiz)-
grenme olarak adlandrlr. Pawlow'un kpeklerinden (an alarken) salyalar akyordu,
nk an sesi daha nceden yiyecek maddeleriyle baglant iine girmiti. Kpek yiyecek
maddelerine ulamak iin birey yapmaz. O, yani yiyecek maddeleri an sesiyle birlikte
kendiliginden ortaya karlar (Reiz-Reiz Kopplung). Eger kpek belirli bir yere giderek an
sesini iitince ayaklaryla bir kola basmak gerektigini, ancak bu ekilde mkfat olarak
yiyecek maddelerine sahip olabilecegini grenmi olsayd, o zaman onun bu davran
"nstrumentell olacakt. nk ancak bu durumda baarl bir davran yiyecekle mkfatlan-
drlm olacakt (Reiz-Reaktion Kopplung) [12].
artl (sonradan grenilmi) ya da artl olmayan (dogutan) bir etken Duygu sistemini
(Emotions-system) aktif hale getirerek beyni yle bir duruma sokar ki, beyin, zorunlu olarak,
davranlar kullanarak belirli bir hedefe ulama noktasna gelir. Beyin, evreyle etkileerek
hayatta kalabilmek iin ok sayda alt sistemi devreye sokarak faaliyette bulunan multiagent
bir sistemdir
70
. Bu alt sistemlerin ogunu Duygu sistemleri olarak adlandrrz. Ama burada
nemli olan bu sistemlerin nasl adlandrldklar degildir. nemli olan, bunlarn her birinin
zel fonksiyonlar yerine getiriyor olmalardr. Bu sistemlere etkide bulunan bir etken (Objekt-
Reiz), ya biyolojik olarak evrim sreci iinde daha nceden olumu bir mekanizmayla, ya
da, daha sonradan, yaam sresi esnasnda grenilmi bilgilerle degerlendirilir. Bu ekilde,
artl veya artl olmayan bir etken bir hayvan (bir insan da) aktif hale getirdigi zaman, o
70
Multiagent bir sistem, her biri otonom faaliyet gsteren ok sayda alt sistemden oluan karmak bir
sistemdir.
138
hayvan "instrumentell davran biimleri gsterebilmesi iin de aktif hale getirilmi olur.
Duygular tarafndan harekete geirilen bu instrumentell reaksiyonlarn amac veya motivi
organizmann iinde bulundugu duygusal durumu (Hirnzustand) degitirmektir [12].
BEYNDE SAVUNMA VE MOTVASYON MEKANZMALARI ARASINDAK LK
imdi, beyindeki, Korku Sistemi'nin aktif hale gelmesinin ardndan bunu motive bir davran
haline dntren mekanizmay biraz daha ayrntl olarak ele almak istiyoruz.
Belirli bir Ton'a (ses) bagl olarak bir artlanmann gerekleebilmesi iin, bunun (yani bu
sesin), nce Amiygdala'nn "lateralen Nucleus blgesine ulamas gerekir. Buradan da
mesaj, korku reaksiyonunu yneten "zentrale Nucleus blgesine gnderilecektir [12]. Bu
nedenle nce, Amiygdala'nn "lateralen ya da "zentralen Nucleus blgelerinde meydana
gelecek bir sakatlgn instrumentel korku reaksiyonunun artlandrlmasn bloke edip
etmeyecegini bilmek istiyoruz. Sonular ok aktr. "Lateralen Nucleus'un sakatlanmas
kama reaksiyonunun grenilmesini engellerken, "zentralen Nucleus'un sakatlanmasnn bu
tr bir sonuca yol amadg grlmtr. Yani, Beyinkk'nn (Hirnstamm'n) "zentralen
Nucleus'tan aldg outputlar (otomatik korku reaksiyonlar iin gerekli olan) yeni
davranlarn grenilmesiyle pek ilgili degildi. Ama "lateralen Nucleus'taki belirli hedef
blgelerin sakatlanmasnn (rnegin "basalen Nucleus'un) ne gibi sonular doguracag
nemliydi. Bu blgede meydana gelecek bir sakatlk farelerin korku reaksiyonunda
grendikleri informasyonlar kullanmalarn engelliyordu (bunlarn motive savunma
davranlar haline dntrlmesini engelliyordu). Ancak "basalen Nucleus'un sakatlanmas
farelerin deneyin ilk ksmnda grendiklerini etkilemiyordu (sese kar donup kalma). Her iki
beyin blgesinin de oynayabilecekleri roller biribirinden farklyd. "Zentrale Nucleus otomatik
korku reaksiyonlarndan sorumluyken, onun, gene korkuya dayanan motive hareketlerle bir
ilgisi yoktu. "Basale Nucleus ise, sadece korkuya dayal motive davranlarla ilgiliydi. Onun
da korku reaksiyonuyla bir ilgisi yoktu. Peki, Amiygdala tarafndan degerlendirilen artl bir
etken (Reiz) nasl olupta bir davran motive ederek onu kuvvetlendiren bir unsur haline
gelebiliyordu? [12]
"Daha nce ele aldgmz, Motivasyon sisteminin ve Nucleus accumbens'in, pozitif
motivasyonlarda oynadg rol negatif motivasyonlara da uygulamak istiyorum diyerek
devam ediyor Ledoux: "Sre (informasyon ileme sreci) informasyonun alndg duyu
sistemlerinde (eger elektrookla baglant halinde olan bir ses sz konusuysa, duyma
sisteminde) balyor ve Amiygdala'da, her eyden nce de onun "lateralen Nucleus
blgesinde devam ediyor. Ki bu da hemen "zentralen Nucleus'u aktif hale getiriyor.
"Zentralen Nucleus'un outputlar, o tre zg savunma reaksiyonlarn (donup kalma ve
otonom sinir sisteminde buna ilikin diger degiiklikler) harekete geirirken, bu arada Beyin
kkndeki (Hirnstamm) "Arousal sistemi de
71
harekete geiriliyor (buna ventral tegmental
blgedeki-A10-Dopamin nronlar da dahildir). Buradaki (A-10) Dopamin nronlarnn aktif
hale gelmeleri Nucleus accumbens'e ve n beyinin birok ksmna Dopamin salglanmasna
yol aar. Nucleus accumbens'in Mkfat ve Motivasyon sistemi iinde zel bir neme sahip
oldugunu biliyoruz. rnegin hayvanlar, Nucleus accumbens'lerine Dopamin, veya molekler
yaps ona benzer baka bir madde (kokain vb.) verilmesine yol aan bir davrana
yneltildikleri zaman (rnegin bir dgmeye basmay grenerek), bu eylemi srekli
yapmaktadrlar. Bunun dnda, dogal mkfatlandrma durumlarnda da gene Nucleus
accumbensteki Dopamin oran ykselmektedir. Peki nasl oluyordu da Nucleus
accumbensteki Dopamin seviyesinin ykselmesi btn bu etkenlerden (motivasyonlardan)
sorumlu hale geliyordu? Yirmi yl kadar nce Ann Graybiel ve Gordon Mogenson Nucleus
accumbens'in duygularn (Emotionen) kesime noktasnda bulundugunu ve bu blgeye
Dopamin salglanmasnn belirli bir amaca ynelik motive davranlarn gelimesinde esasa
71
,Arousal" duygusal kalkma demek. Burada kastedilen ,Arousal sistem", ,zentrale" Amigydala'nn
harekete geirdigi korku reaksiyonlaryla birlikte savunma sistemidir. Tabi bu arada Beyin kkndeki
(Hirnstamm) A10 nronlar da aktif hale getiriliyor.
139
ilikin bir rol oynadgn sylemilerdi. Onlarn bu anlay drt gzleme dayanyordu.
Birincisi: Nucleus accumbens Tegmentumdan yeteri kadar input alyordu. kincisi: Nucleus
accumbens'e Amphetamin ya da kokain verildigi zaman hayvanlar aktif hale geliyorlar, sanki
birey aryormu gibi etraf aratrmaya balyorlard. ncs: Nucleus accumbens,
Amiygdala gibi duygularn ilenmesiyle grevli blgelerden de inputlar alyordu. Drdncs
ise: Nucleus accumbens, davranlarn ynetimiyle ilgili blgelere (Hirnstammla Korteks
arasndaki ilikiyi saglayan ksma, Pallidium) output gnderiyordu. Bugn artk Nucleus
accumbens'in ve onunla baglant halinde olan blgelerin, duygusal etkenlerin davranlar
belirli bir hedefe yneltebilmesi iin gerekli olan nronal devrelerin esasa ilikin elementleri
oldugu konusunda herkes hem fikirdir(ek.31-32) [12].
MOTVASYON SSTEM VE UYUTURUCUYA BAIMLILIIN RENLMES
Laboratuarda yaplan deneylerde, beynine (Nucleus accumbens'e) elektrotlar baglanan
maymunlar, devreyi ap kapayarak kendi kendilerini (beyindeki, istek-haz uyandran Mkfat
sistemini) etkilemeyi (Stimulieren) grenendikleri zaman, bu ie o kadar kendilerini
kaptryorlard ki, yemeyi imeyi bile unutuyorlar, hatta yan balarnda duran kart cinsi bile
gremez hale geliyorlard! Kendi kendilerini (beyindeki, stek-Lust-sistemini) etkileyerek elde
ettikleri hazz daha da arttrarak, ldrmay ya da alktan lmeyi bile gze alyorlard!
Beyindeki Mkfat-istek-Motivasyon sisteminin ne derece nemli oldugunu bundan daha
gzel hibir deney anlatamazd [12].
Beyindeki Dopamin sistemi elektriksel olarak etkilendigi zaman bu sistemin nasl aktif hale
geldigi akt. Bu durumda, nrotransmitter olarak Dopamini kullanan hcrelerin akson
terminallerinden sinaptik aralga Dopamin salglanm oluyordu. Bu da gidip postsinaptik
hcredeki Dopamin alclarna baglanyor, postsinaptik hcre aktif hale geliyordu. Gene
laboratuarda yaplan deneylerde, elektriksel olarak aktif hale getirilen bu hcrelerin, ayn
anda, hayvana eroin, kokain, Amphetamine gibi maddeler verildigi taktirde etkisinin daha da
arttg grlmtr. Nedenine gelince:
Normal koullarda, elektriksel bir impulsa (bir AP ne) bagl olarak sinaptik aralga salglanan
Dopaminin bir ksm, daha sonra verici presinaptik hcre tarafndan geri alnr ve ilerde
tekrar kullanlmak zere ya tekrar Vesikel'lerde depo edilir, ya da ayrtrlr. Ancak, kan
dolam yoluyla sinir sistemine ulaan kokain, eroin gibi maddeler, molekler yaplar
Dopamine ok benzedigi iin, presinaptik hcrede bulunan ve sinaptik aralktan Dopamini
tekrar geri alan alclara-Receptoren- baglanarak bunlar bloke ederler, bunlarn sinaptik
aralkta bulunan Dopamini tekrar geriye almalarna engel olurlar. Bunun sonucu olarak da,
sinaptik aralktaki Dopamin miktar normalin ok stne km olur. Bu durumdan
etkilenen postsinaptik hcrede de daha kuvvetli bir aksiyonpotansiyeli meydana gelir. Ancak
bununla da kalmaz, bu arada, Hebb lkesine gre presinaptik hcreyle postsinaptik hcre
arasnda, aynen normal grenme mekanizmasnda oldugu gibi, mevcut durumu kayt altna
alan yeni bir sinaptik baglant da oluur
72
. Uyuturucu (Droge) kullanmann grenilmesi ve bir
"Uyuturucu belleginin ("Drogengedchtnis) ortaya kmas olaynn z budur. Tabi bu
iler olup biterken iin iine artl refleks ve "iliki iinde grenme olay da ("assoziatives
Lernen) girer. Uyuturucuyu alrken bulundugunuz ortam, rnga, vs gibi, kendi bana
olduklar zaman hibir nemi olmayan etkenler de bu maddelerle iliki iinde onlarla birlikte
grenilmi olurlar ve hafzaya birlikte kaydedilirler.
72
Bu nokta ok nemli oldugu iin altn izme ihtiyac duyuyorum. Normal koullarda, salglanan
dopaminin bir ksm daha sonra presinaptik nronda bulunan alclar tarafndan geriye dogru alnarak
toplandg iin buradaki sinaptik yapda bir degiiklik olmaz. Ama uyuturucunun etkisiyle presinaptik
nrondaki alclar bloke durumda olduklarndan, sonu olarak postsinaptik hcreye ulaan dopamin
miktar normalin ok zerinde olur. Bu ise, hcre-nron dilinde ,nemli ve yeni" bir informasyonun
geldigine iaret eder. nk ancak nemli ve yeni informasyonlar normalin zerinde nrotransmitter
salglanmasna neden olurlar. te Hebb ilkesiyle uyuturucuyu grenmenin-alkanlk kazanmann-
ilgisi buradadr.
140
Peki nasl "bagmllk yaratyor bu maddeler? Bagmllktan bahsettigimiz an, artk
organizmann evreyle kurdugu dengede, tpk yeme ime gibi bu maddeler de bir denge
unsuru olarak iin iine giriyorlar demektir. Yeni bir ey grendigimiz zaman nasl ki
organizma bir durumdan baka bir duruma geiyorsa, yeni denge durumu, grenilen bu
yeni bilgiyi de iine alarak oluuyorsa, ayn ekilde, belirli bir uyuturucuyu grenme
durumunda da organizma artk eski organizma olmaktan kyor. Bir durumdan baka bir
duruma gemi oluyor. Ve yeni oluan denge durumunu ancak bu madde kanda yeteri
kadar bulundugu srece muhafaza edebilir hale geliyor. Nasl ki, kandaki eker orannn
dmesi durumu Hipotalamusa bildirilince, dengeyi muhafazayla grevli sistem aktif hale
geliyor ve hemen bireyler yeme ihtiyac hissediyorsak, ya da vcuttaki su dengesi
bozulmaya balaynca hemen gidip su iiyorsak, ayn ekilde, bagmllk yaratan madde de
organizmann kurdugu yeni dengenin vazgeilmez bir paras haline geliyor. Bagmllk
yaratan maddeye ynelik olarak beyinde oluan sinaptik baglant organizmann her ann
iinde kurdugu dengeyi kontrol eden Homostatik mekanizmann bir paras oluyor. Kandaki
madde-uyuturucu- oran dnce bu durum merkeze bildirilmekte ve aynen bireyler
yemede veya su imede oldugu gibi hemen sz konusu madde alnarak denge yeniden
kurulmaya allmaktadr. rnegin, kandaki kokain oran dnce, uyuturucu hafzasnda
bulunan presinaptik nronlardaki alclar bloke eden kokain miktar azalacag iin, bu alclar
sinaptik aralga salglanan dopamini tekrar geri toplama fonksiyonlarn yerine getirir hale
geleceklerdir. Bu ise, postsinaptik nronu etkileyen dopamin miktarnn azalmas demektir, ki
bu durumda da Nucleus accumbens'e ve nbeyin'e salglanan dopamin-opium miktar
azalacagndan durum hemen Homostaseyi kontrol eden merkeze bildirilir. Ve buradan,
duygusal bir reaksiyonla, uyuturucu temini ynnde bir aksiyonpotansiyeli oluturulur. Eger
o an bagmlnn elinin altnda bu madde yoksa, yani duygusal bir reaksiyonla denge yeniden
kurulamyorsa da, bir yandan olay alma bellegine bildirilerek uyuturucu alma istegi
eklinde kendini ifade ederken, diger yandan da, buna paralel bir ekilde Motivasyon sistemi
harekete geirilir, uyuturucu bulmaya ynelik bir faaliyet balar. Motivasyon sistemi
tarafnda kuvvetlendirilmi bir aksiyonpotansiyeli motor sistemi bu ynde daha etkin olmaya
yneltir. Tabi ayn sre bilisel mekanizmay da harekete geirip, onu da ayn ynde
kullanabilir. Yani bagml kii uyuturucu temini iin planl bir davran iine de girebilir.
nk bagml iin uyuturucu madde artk ekmek-su gibi yaam devam ettirebilmeye
ynelik vazgeilmez bir unsur haline gelmitir.
Peki, madem ki uyuturucu bagmllg bir grenme olaydr ve beyinde oluan sinaptik bir
baglantyla temsil edilmektedir, bu bagmllktan kurtulmak mmkn mdr?
grenilen birey unutulabilir mi? Elbetteki! Ama bunun iin o eyin artk nemini kaybetmi
olmas gerekir. Ancak bu durumdadr ki, artk kullanlmayan bir sinaps zamanla silinir, bu
sinapsla temsil edilen ey de unutulur. Ama hadi siz gelin de uyuturucu almay yle kolayca
unutun bakalm! Organizma uyuturucuya bagml hale geldigi zaman, uyuturucuyu temsil
eden sinaps artk organizma iin nemli bir bilgiyi kayt altnda tutan bir sinaps haline
gelmektedir ve sk sk kullanlmaktadr. Bu yzden de, braknz kullanlmadg iin
kendiliginden silinmeyi, tam tersine, giderekten daha da kuvvetlenmekte, organizma iin
oluan "Toleranz snr daha da ykselmektedir.
73
O zaman ne yapmak lazmdr? Bagmllg
kayt altna alan mevcut sinaptik bir baglanty unutarak yok etmek mmkn olamayacagna
gre, geriye ne kalyor?
Daha nce "nternronlar ele alrken, bunlarn belirli bir aktiviteyi "kuvvetlendirici veya
"frenleyici roller oynayabileceklerini sylemitik (ek.21): Hatrlanacag gibi, buradaki A ve
B iki nrondur: Presinaptik ve postsinaptik iki nron. A presinaptik nronundan gelen tahrik
edici (erregende) etki B'yi etkiledigi zaman B de aktif hale geliyordu. Ama ek.b. de oldugu
gibi, A, B'yi aktif hale getirirken, ayn zamanda ile gsterilen ve A ile B arasnda bulunan
73
,Toleranz", uyuturucu alma miktarn belirleyen snrdr. Bu gittike ykselir. Belirli bir miktar uyu-
turucuya vcut altg zaman, artk uyuturucunun Dopamin sistemi zerindeki etkisi azalmaya ba-
lar. Bu yzden de alnan miktarn devaml arttrlmas gerekir.
141
frenleyici bir internronu da aktif hale getiriyorsa, bu durumda B, bir yandan A nn etkisiyle
aktif hale gelmeye alrken, diger yandan da nin etkisiyle onun bu aktif hale gelme durumu
engellenir. Sonu olarak da B pasif kalm olur. Eger; presinaptik A nronunun objeyi,
postsinaptik B nronunun da organizmay temsil ettigini dnrseniz, arada frenleyici bir
internron olmadg srece, A, obje-Reiz olarak B yi etkiledigi zaman, B' de oluan
aksiyonpotansiyeli de davranlar harekete geirerek elinizin kokaine (veya sigaraya)
gitmesini saglayacaktr. O halde btn mesele, A ile B arasna gibi frenleyici bir
internronun daha girmesinde, yani A ile B arasndaki mevcut nronal devreyi pasif hale
getirici yeni bir baglantnn daha olumasnda yatyor. Peki bu mmkn mdr, mmknse
eger, ne yapmak, nasl yapmak gerekir? A ile B arasndaki mevcut sinaps etkisiz hale
getirecek-frenleyici yeni bir sinaptik baglant (byle bir sinaps uyuturucudan kurtulmay
grenmek anlamna gelecektir) nasl oluturulabilir? Bunun iki yolu vardr!
Birincisi duygusal (Emotional) yoldur-zmdr! ok nemli bir etken, ya da bir olay ortaya
kar, bunun yarattg duygusal reaksiyon ve buna bagl olarak gelien istek-motivasyon
sizin uyuturucu (veya sigara) kullanma alkanlgnz engelleyebilir. Bu durumda, A ile B
arasna bilin d bir mekanizmayla frenleyici yeni bir sinaps daha eklenmektedir (implizit-
duygusal grenme). rnegin, doktorunuz, uyuturucuya (sigaraya) devam ederseniz hayatta
kalma ansnzn ok azalacagn sylerse, o an, yaamla lm arasnda bir seme yapma
zorunlulugu, sizi bu sonuca ynlendirebilir. Ynlendirebilir diyoruz, nk gene de garantisi
yoktur bunun! inizdeki yaama-varolmaya devam etme duygusunun ne kadar kuvvetli
olduguna bagldr olay! "Ne olacak, lrsem leyim diyerek son nefesinize kadar
alkanlgnza devam da edebilirsiniz!
kincisi ise, duygusal bir srecin agrlgyla-ynlendirmesiyle gerekleen bilisel-kognitiv
zmdr. Dikkat ederseniz sadece bilisel bir zmden bahsetmiyoruz! nk, iin iine
duygu sistemi girmeden, sadece bilisel mekanizmay harekete geirerek sigaray
brakamazsnz! Ne kadar sigarann zararlarna ilikin haberler okusanz da, ya da
televizyonda bu yndeki yaynlar grp iitseniz de, btn bunlar yetmez! inizdeki o
"eytan bir yolunu bulur kar iin iinden! Buradaki "eytan tabi alkanlklarmz da temsil
eden duygusal-benliktir (self). Ve bu, yle sadece "sbjektif bir unsur falan degildir!
Organizmann kendini gerekletirmesi srecinde maddi temelleri olan nronal bir etkinliktir.
Uyuturucu-ya da Nikotin-hafzas beyindeki nronal aglarda karlg olan maddi bir olaydr.
"eytan dedigimiz, iimizdeki, bizi uyuturucudan vazgememeye ikna eden etkinlik,
organizmann iinde bulundugu (uyuturucu maddeyi de iine alan) dengeyi temsil eden
nronal bir modeldir (nefs-self adn verdigimiz bir aksiyonpotansiyelidir). Bu nedenle,
sadece uyuturucunun zararlarn "bilmek (Faktenwissen) yetmez! Uyuturucu kullanmay-
bu yndeki bilgiyi- temsil eden sinapsn etkisiz hale getirilebilmesi, araya girecek bir
internronun yeteri kadar nrotransmitter salglayarak mevcut sinaps ntralize edebilmesi
iin, daha baka bir deyile, uyuturucu alkanlgn da temsil eden benligin-self- yerine,
uyuturucuyu darda brakan yeni bir benligin-self-oluturulabilmesi iin, mutlaka bilisel
bilgiyle desteklenen duygusal bir faktrn mevcut olmas, bu iki etkenin birlikte uyuturucu
hafzasn temsil eden nronal aga etkide bulunabilmesi gerekir. Sadece bilisel etkenin, ya
da ok kuvvetli olmayan duygusal etkenlerin salglatacag nrotransmitter miktar mevcut
sinaps ntralize etmek iin yeterli olmayabilir. rnegin, sigara ien hamile bir kadnn
sigaray brakmas iin, sigarann kendisi ve dogacak ocugu iin ne kadar zararl oldugunu
"bilmesi yetmez! Bu bilgilerin ondaki annelik duygusuyla btnleerek-bireysellemesi-
mevcut duygular kuvvetlendirici bir etken haline gelmesi de gerekir. Yani, "devam, birey
olmaz diyen mevcut negatif benligin-self- karsnda (ki bu benlik, uyuturucu hafzasn da
iine alacak ekilde, organizmay temsilen oluan nronal bir etkinliktir), bundan daha
kuvvetli bir duygu olarak annelik duygusuyla (pozitif benlik) btnlemi bilisel bilgiler yer
alabilmelidir. te size sigaray braktrabilecek forml! Eger kzm benim iin sigaray
brakmam ynnde duygusal bir faktr olarak aba sarfetmeseydi, hatta elimden imzal bir
kgt alarak beni taahht altna almasayd, belki hal u an sigara iiyor olabilirdim ben de!
Okulda, ya da gnlk hayatta "bilimsel gerekler olarak bize aktarlan bilgiler (Faktenwissen)
ancak duygusal srelerle birlikte grenildikleri zaman bize ait olurlar ve kullanlabilir bilgiler
142
olarak kayt altnda tutulurlar (benimsenirler). teki trl, kafamza doldurulan, hatta bazan
ezbere bildigimiz bilgiler, gerek anlamda bize ait olan, grenilmi bilgiler degildir. Hatta,
herhangi bir nedenle ezberleyerek beynimizdeki sinapslara soktugumuz eyler beynimiz iin
bir yktr! Beyin, zorlayc neden ortadan kalknca hemen bu ykten kurtulur! Bunlar faydal
eylermi falan diye dnmez! Duygusal srelerle desteklenerek grenilmeyen,
grenilmeden zorla beyine sokulan (ezberlenilen) bilgiler bizim iin bilgi degildir.
BLN DII RENMEYE K RNEK: DUYUSAL VE MOTORK RENME,
BEYNDEK NRONAL HARTALAR
Daha nce, sinir sisteminin-beynin oluumu srecini ele alrken, beyindeki nronal harita-
lardan bahsetmitik. rnegin, retinadaki presinaptik nronlara bagl olan Thalamus'taki ve
grme merkezindeki postsinaptik nronlarn, buralarda da, aynen retinada oldugu gibi bir
daglmla temsil olunduklarn, retinada biribirlerine komu olan hcrelerin, beyinde de
biribirlerine komu olan hcrelere baglandklarn, bylece beyinde "retinotopik, "tonotopik
haritalarn ortaya ktgn, bunun dokunma duyusu iin de byle oldugunu sylemitik.
Beyin kabugunda ("somatosensorische Cortex) organizmann d hatlarn temsil eden n-
ronlarn, dokunma yoluyla gelen informasyonlar ilerlerken, vcudun d ksmnn biraz
bozulmu, deforme olmu iki boyutlu bir haritasn oluturacak ekilde dagldklarn, daha
hassas ksmlar daha fazla nronla temsil edildikleri iin, bu haritann organlarn byklgne
gre olmadgn, onun deforme olmu grnmnn altnda da bu temsil zelliginin yattgn
ifade etmitik.
Beyin aslnda, genel olarak, btnyle bu trden haritalardan oluan bir ynetim merkezidir.
Yani, i organlar da dahil olmak zere, btn organlar beyinde bu trden nronal haritalarla
temsil edilirler-ynetilirler. Nron gruplarndan-nronal aglardan- oluan bu haritalar bir tr
merkez komitesi olan beyindeki alt ynetim sistemlerini olutururlar.
Otonom-vegetatif- sinir sistemine bagl olarak alan i organlar u an bir tarafa brakyoruz.
nk bunlarn sahip olduklar bilgiler bellidir ve yle kolay kolay degimezler. Yani bu aglar
yle kolay kolay grenemezler. Evet, iinde bulunulan evre koullarna gre, zamanla,
rnegin mideyi temsil eden bir agn kayt altnda tuttugu bilgiler de degiiklige ugrayabilirler,
yani bunlar da grenebilirler, ama buradaki grenme snrldr. Bunlarn grenmeleri, gene
bilin d olarak gerekleen, rnegin duyusal (sensorisches) ve motorik (motorisches)
grenmeyle kyaslanamaz .
nce biraz duyusal grenmeden (sensorisches Lernen-wahrnehmungs Lernen-) bahsedelim:
Yzlerce eit cvatann bulundugu bir depoda alan uzman bir ii, bu kadar cvatann
arasndan aradg belirli bir cvatay hemen bulabilir. Buna karlk, ie yeni balayan birinin
bu i iin daha fazla zaman harcamas gerekecektir. nk, daha fazla deneyimi olan uzman
ii, bu i iin kendine gre bir "bak-yntem gelitirmitir. Bilimadamlar bu "Algsal
grenme ("wahrnehmungs Lernen) olayn aratrmlardr [14]: "Bir monitorun zerinde
bulunan kk Musterleri-izgi eklinde ekiller- dnnz. zerlerinde test yaplan kiiler-
denekler- dz-horizontal izgilerden oluan ekillerin arasndan dikey olanlar-izgileri-
bulmakla ykmldrler. Bu ekiller (izgiler), ya ayn srada yan yana, ya da alt alta
sralarda yer almakta olup, monitordaki pozisyonlar degitirildigi halde, bunlar her seferinde
daima monitorun sag alt kesine yakn bir yerde bulunmaktadrlar. Bir de u var: ekillerin
her seferinde monitorda gsterilme ilemi bir ka mili saniyeyi gememektedir (20-200 ms
aras). Yani hi bir zaman, deneklerin gsterilen eyleri bilinli bir ekilde alglamalarna
olanak tannmamaktadr. Bilimadamlar burada "Maskeleme teknigini kullanmlar, ekilleri
ok ksa zaman aralklar iinde, biribiri ard sra gstererek, deneklerin, bilinli alglama
sresinin altnda olan bu sreler iinde, kendilerine gsterilen eyleri bilinli bir ekilde
alglamalarna olanak tanmamlardr.
143
"Denekler, balangta, kendilerinden beklenilen cevaplar vermekte ok yava olduklar hal-
de, iki hafta sonra, 15 000 denemenin ardndan bu durumun degitigi grlm, mkemmel
hale gelmilerdir. Yani, onlar artk ekranda grlen ekilleri annda ve mkemmel bir ekilde
syleyebiliyorlard. stelikte bu becerilerini (grendikleri bu yetenegi) haftalarca muhafaza
edebiliyorlard. Ama grenilen btn bu sre, ekiller monitorun sag alt kesinde degil de,
baka bir yerinde grndg zaman, tamamen boa gidiyordu (ya da izgiler dikey degil de
yatay oldugu zaman). Ayrca, bir gzle elde edilen yetenegin diger gze nakledilemedigi de
grld. rnegin, denekler sag gzleri kapal olarak sol gzleriyle grenmilerse, sol gzleri
kapandg zaman, grendiklerinin bir ie yaramadg anlalmtr. Buradan da anlalacag
gibi, bu tr grenme beyin kabugunda daha st blgelerde gereklemiyordu. nk, daha
st blgelerde iki gz arasnda bir uyum saglanyordu. Yani grenme primre Sehrinde' de
(ilk grme merkezinde) gerekleiyordu. Burada (primre Sehrinde'de) retina (Netzhaut) bire
bir temsil edilmekte olup, algsal grenme bu blgedeki sinir agnn (nronale Netz) btn
yapsn degitirir. Fakat buna ragmen gene de bilinli bir hafza yoktur ortada. Geri, depoda
alan uzman ii (Lagerist) etkileme halinde oldugu nesneleri yeni ie balayan birine
gre daha baka biimde alglar, ama o da, aradaki bu fark, bunun nedenlerini bir trl
aklayamaz "[14].
Bir baka rnek daha. Bu da iitme sistemiyle, bu sistemin grenme yetenegiyle ilgili: "Bilin
d hafza (ve grenme) zerine ilk denemeler daha 1936 ylnda Edward Girden tarafndan
yaplmtr. Bu Amerikal psikolog bir kpegin byk beynini operasyonla btnyle beyinden
ayrm ve sonra da onu (kpegi) artlandrmtr. Bir an sesinin ardndan ayaklarna
elektrik akm verilerek artlandrlan kpek, birka grenme denemesinden sonra, an
sesinin ardndan gelen elektrookun neden oldugu acy iselletirmi ve artk an sesinden
sonra, elektrooktan kurtulmak iin ayaklarn oynatmaya, yerden kaldrmaya balamtr.
Yani artk an sesi tek bana reaksiyonu harekete geirmeye yetiyordu. Sadece bu basit
deney bile grenmenin ve hafzann byk beyin olmadan da mmkn olabilecegini
kantlayan gzel bir rnektir [14].

Motorik grenmeye (motorisches Lernen) gelince: Motorik grenme "procedural grenmedir.
Yani, sre-eylem-hareket-iinde, grenme nesnesiyle etkileerek grenmedir. rnegin,
bisiklete binmeyi grenme, araba kullanmay grenme, piyano almay, on parmakla daktilo
yazmay, ya da dansetmeyi grenme gibi.
"Leslie Ungerleider deneklere bir el hareketi gretti. Buna gre, denekler mmkn oldugu
kadar hzl bir ekilde, belirli bir sraya-kurala-gre, parmaklarn baparmaklarna degdirmeyi
greneceklerdi. Onlar (denekler) bu ii yaparlarken, Ungerleider de onlarn beyinlerini
"funktionellen Kernspin-Tomografie ile gzetlemeye balad. Tahmin edildigi gibi, bu eylem
esnasnda deneklerde istege bagl hareketleri yneten beyin blgeleri (yani "motorisches
Rinde) aktif durumdayd.
Beyin kabugunda, nbeyinin hemen bitiiginde yer alan bu blgede, eitli davranlar-
hareketleri gerekletiren uzuvlar (el, ayak, yz, dil vs. gibi) belirli nronal aglarla temsil
edilirler. Duyusal beyin blgelerindeki (somatosensorische Cortex) haritalarda oldugu gibi,
bu blgede yer alan haritalarda da, uzuvlar temsil eden blgelerin belirli snrlar vardr.
Gene tahmin edilecegi gibi, deney esnasnda hangi parmak aktif haldeyse, o an, bu
blgede o parmag temsil eden ksm aktif halde bulunuyordu. Denek, kendisine gsterilen
parmak hareketlerini balangca gre iki kat daha hzl yapar hale geldikten sonra
Tomografideki tabloya tekrar bakldgnda, burada parmaklar temsil eden beyin blgelerinin
ok ak bir ekilde bydkleri grlmtr. Hatta yle ki, belirli blgelerin, daha nce
parmaklarla hi ilikisi olmayan yerlere dogru yayldklar bile tesbit edilmitir. Aka
anlalacag gibi, grenme sreci beyin kabugunda motorik blgede bulunan (motorisches
Rinde) nronal organizasyonu tamamen degitirmiti [14]. Parmaklar kullanarak grenilen
yeni beceri buradaki sinaptik yapy tamamen degitiriyordu. Bu durumda, ok kk
yalardan beri piyano alan bir kiinin beyin kabugunda parmaklarn temsil eden blgenin,
bu yetenekten yoksun birine gre daha farkl bir ekilde organize oldugunu, ya da, on
144
parmakla daktilo yazmay grenmi birinin bu yeteneginin beyin kabugunda motorik blgede
bulunan sinaptik baglantlarla kayt altna alnm oldugunu syleyebiliriz.
Peki btn bunlardan kan sonu nedir, bilin d grenme demek, hereyin, tamamen
bilin-istek d bir mekanizmayla, tpk bir bilgisayarda oldugu gibi "grenilerek nronal
alglarda kayt altna alnmas m demektir? Tabi ki hayr! En azndan grenmenin balang
aamalarnda nbeyini de iin iine sokmadan, algsal ya da motorik olarak hibirey
grenemezsiniz.
Gene daha nceki bir rnekten yola kalm: Bir ev yaptrmak istediginiz zaman ne
yapyordunuz? Ama nce hemen, bu noktann-yani k noktasnn- altn bir iziverelim!
nk o an artk sre balamtr. O an ortada, "ev yaptrmak isteyen bir instanz olarak
"siz varsnz. Evet, ne yapyordunuz? nce bir mimara gidiyordunuz, ona ne istediginizi
anlatyordunuz, o da sizin isteklerinize uygun bir plan yapyordu.
te, beyinde ileyen mekanizma da aynen byledir. "Sizin, yani, organizmanz temsil eden
nronal modelin, "bir ev yaptrma istegi eklinde nasl olutugunu daha nce grdk. stek-
motivasyon sisteminin nasl altgn, duygusal sistemlerle motivasyon sistemi arasndaki
ilikiyi grdk. Daha sonra ele alacagmz bilisel mekanizma da, hiyerarik olarak, bu
ileyiin bir st basamagdr
74
. Burada nemli olan, btn bu srelerin sonunda, "sizin "bir
ev yaptrmak istegi eklinde ortaya kmanzdan sonra, bunu, bu isteginizi (yani kendinizi)
gerekletirmek iin mimara gidiyor olmanzdr. Ama eger "siz, bu evi kendiniz yapmak
isteseydiniz, yani, ev yapmak iin plan yapmay biliyor olsaydnz, bu durumda mimara
gitmenize de gerek kalmayacak, oturup kendiniz bir plan yapmaya alacaktnz. nk
beyinde mimarn karlg olan blge "prmotorische Rinde dir. Btn davranlar-eylemler-
burada planlanrlar. Siz de, bir evin nasl yapldgn bildiginiz iin, ev yapma isteginizi (bu,
son tahlilde bir aksiyonpotansiyelidir) beyninizdeki planlamadan sorumlu bu blgeye havale
edecektiniz.
Sonra ne olur? Eger mimara gitmiseniz, onun yaptg plan alr, gerekletirmesi iin bir
firmaya verirsiniz. Bir inaat mhendisinin ynetiminde, ustabalar ve iilerden oluan bu
inaat firmas da plan hayata geirir. Yok eger, hazrladgnz plan kendiniz hayata geirmek
istiyorsanz da, prmotorische Rinde'nizde hazrladgnz plan buradan motorische
Rinde'nize iletirsiniz, bu beyin blgesi de aksiyonpotansiyelleri eklinde adalelere gerekli
talimatlar gndererek binay ina eder. Olay budur!
Diyelim ki bir bina ina etmek degil de o an yapmak istediginiz ey bisiklete binmeyi
grenmektir, ya da dans etmeyi, piyano almay grenmek istiyorsunuz. Mekanizma ayndr.
nbeyinde (alma belleginde) oluan bu istek gene prmotorische Rinde'ye gider. Gene
burada ne yaplmas gerektigi kararlatrlr ve durum hemen bitiikte bulunan primre
motorische Rinde'ye iletilir. Artk gerisi bu blgeyle adaleler arasndaki ilikilere kalmtr.
Burada alt izilmesi gereken nokta udur: Bir evin yaplmas sz konusu oldugu zaman,
byle bir sre, belki kendi iinde daha ok n-eksplizit-bilgiyi, bilisel insiyatifi gerektirirken,
rnegin, bisiklete binmeyi, ya da araba kullanmay grenmede bilisel insiyatif sadece sreci
balatmada nemli bir rol oynar. Bundan sonra artk insiyatif tamamen primre motirische
Rinde-adale ilikisine braklr. Bu andan itibaren bilisel mekanizma sadece yukarda bir
kuleden olup bitenleri gzetleyen bir kontrol instanzna benzer, srece karmaz, sadece
gzetler. Ne zaman ki kontrol dna klan bir durum olur, olay primre Cortex'in
kapasitesinin dna kar, ancak o zaman devreye girer ve yoldan kan srecin tekrar kendi
ak iine girmesini saglar.
74
Duygusal olarak ortaya kan bu istegin ne kadar gereki-mantki olup olmadgn test etmek iin
olay bilisel olarak da degerlendirebilirsiniz. Sonra, bu degerlendirmenin sonularn da ,isteginize"
ilve ederek, ev yaptrmak isteginizin, bilisel kimliginizle de desteklenen bir n proje haline gelmesini
saglarsnz!..
145
Srecin normal ak iinde (yani, bilin d olarak primre Cortex araclgyla grenme
srecinde) evreden gelen informasyonlarn her seferinde artk uzun yola (Cortex'e) girerek
burada olduka ayrntl bir ekilde degerlendirilmesine gerek yoktur. Bunlar, duyu
organlarndan direkt olarak (Thalamus zerinden) primre motorische Rinde'ye (ya da
primre Cortex'e) gelirler. Ve burada degerlendirilerek, aksiyonpotansiyelleri ekline evrilip
adalelere gnderilirler. Ama (rnegin bisiklete binmeyi grenmek) en bata nbeyinde
(prefrontaler Cortex) belirlendigi iin, btn insiyatif artk motorische Rinde'nin elindedir.
Btn mesele, evreden gelen informasyonlar degerlendirerek amaca giden yolda grenme
basamaklarn birer birer aabilmektir. Bu yolda elde edilen baarlar da tabi
"Mkfatlandrma sistemi (Dopamin sistemi) tarafndan kayt altna alnarak dllendirilirler.
Baarm olmann verdigi yeni enerjiyle diger basamaklara geilir. Sre bu ekilde adm
adm grenilir.
Tabi bu arada Kk beyin ve Basalganglien'ler vs. de iin iindedir. Yani sadece primre
motorische Rinde'yle kalmaz i; ama biz iin bu tarafna fazla girmek istemiyoruz burada.
Daha fazlas bu almann snrlarn aar. Bizim iin nemli olan iin genel
mekanizmasdr.
Btn memelilerde hareketlerin ynetimi, hiyerarik olarak biribirinin zerinde rgtl olan
nronal instanz tarafndan yerine getirilir. Bunlar: Beyin kabugunun motor ksm (motorische
Rinde), Beyinkk-Hirnstamm ve Omuriliktir (Rckenmark). Tabi en altta da, bu instanzlar
tarafndan hazrlanan nronal faaliyet modellerinin (aksiyonpotansiyellerinin) gerekletirildigi
adaleler yer alrlar.
Daha aag dzeyde bulunan omurgallarda, ilk iki instanza gerek kalmadan, Omurilikteki
motorik nronlar direkt olarak adaleleri harekete geirebilirlerken (hatta hayvan bu nronlar
araclgyla, yrrken nne kan bir engeli alglayarak, ona gre davran modelleri bile
oluturabilir), baz maymunlarda ve insanlarda, beyin kabugunun motor ksmndan
(motorische Rinde'den) Omurilige kadar uzanan (aradaki Beyinkk-Hirnstamm-devre d
braklarak) direkt bir hat mevcuttur ("Pyramidenbahn) [18]. "Hzl yol da denilen bu hattn
sinirleri (aksonlar) direkt olarak Omurilikteki "Mustergenerator lara (adaleler iin davran
modelleri oluturan nronlara) gelirler. Bu ekilde, nbeyin direkt olarak Omurilikteki
merkezlere baglanm olur. nsanlarda buna ek olarak bir de, eli ve parmaklar yneten baz
sinirleri Omurilikteki "Mustergeneratorlar atlanlarak, buradaki motor nronlar araclgyla
direkt olarak adalelere baglayan hatlar da bulunur. Bu ekilde, nbeyinle adaleler arasnda
kurulan bu direkt baglant sayesindedir ki, zellikle insanlarda el becerileri olaganst
gelime imkn bulmutur. Hatta, insann dil yeteneginin gelimesinin bile bu hzl yolla ilgili
oldugu, dil sistemine zg karmak seslerin, bunlarla ilgili hareketlerin, hi aksamaya ve
zaman kaybna yer vermeden gerekleebilmesinin bu hatlar sayesinde mmkn oldugu
sylenmektedir. rnegin, bu hat sayesindedir ki, insanlar bir hedefe dogru nian alarak at
yapabilmektedirler. Bir hayvann elindeki ekile bir ivinin zerine bile tam isabet ettirerek
vuramamasnn nedeni de gene budur. Ama buna karlk insanlarda, rnegin bacaklar
beyinde el kadar temsil edilmezler. Zaten beyindeki (somatosensorische ve motorische
Rinde'deki) temsili haritalarn-Homonculus'un-grnndeki acayiplikte buradan
kaynaklanr. Beyindeki haritalarda daha ok nronla temsil edilen blgeler daha byk
grnecekleri iin buradaki oranlar vcuttaki oranlara uymazlar [18].
ARI SSTEM VE ARIYI RENMEK
"Saglgmzn havlayan beki kpegidir (alarm sistemidir) agr [22]. Bu alarm sistemi,
organizmaya zarar veren, onun organik btnlgn zedeleyen, organlarn fonksiyonlarn
yapmalarna engel olan bir tehlike sz konusu oldugu zaman (bu tehlike ierden ya da
dardan gelsin farketmez) hemen devreye girerek, zillerini almaya balar. Ama biz, bir
yerimizde bir agr oldugu zaman, ya da rnegin, elimiz scak bir yere degerek canmz
146
yandgnda, vcudumuzda meydana gelen tahribat unuturuz da, sanki btn bu olup
bitenlere duydugumuz o agr-ac neden oluyormu gibi sadece ondan ikyeti oluruz!
nsan sahip oldugu bir eyin degerini ancak onu kaybettigi zaman anlarm! Agr sisteminin
ne kadar nemli oldugunu da ancak dogutan ona hi sahip olmayan baz insanlarn
durumunu grerek anlayabiliriz. Saylar az da olsa, genetik bozukluk nedeniyle agr
sisteminden yoksun olarak dnyaya gelen insanlar vardr. Bu insanlarn neyin organizma iin
zararl oldugunu anlayabilmeleri ve ondan saknmalar iin onu bilinli bir abayla
grenmeleri gerekir. Scak bir ocaga dokunmann, ya da ayagmza bir cam parasnn
batmasnn, veya, elimizi bir bakla kesmemizin neden kt birey oldugunu anlamak iin
ekstra aba sarfetmek zorunda oldugunuzu dnn! Ne olacak, bunlar da greniveririz mi
diyorsunuz! Ya midenizde, veya kalbinizde (i organlarnzda, banzda) ortaya kan
rahatszlklar-agrlar ne yapacaksnz? Bir an iin, agr sistemine sahip olmadgnzdan
bunlarn farkna varamadgnz dnn! Bu durumda hi yaama ansnzn kalmayacagn
grrsnz. Nitekim de, agr sisteminden yoksun olan insanlar uzun yaayamazlar [22]..
Madalyonun bir de baka yz var tabi. Organizma iin bu kadar yararl olan bir sistem,
bazan sistem ii bozukluklar nedeniyle gerekten tam bir ikence kaynag haline de
gelebilir. Bahenizdeki, ya da evinizin iindeki kpeginizin srekli havlayp durdugunu
dnn, stelikte ortada objektif bir neden yokken! Bundan daha kt birey olabilir mi!
Hadi kpegi kaldrp atttnz diyelim; ama ya, "agry grenerek bildigini okuyan, bozuk bir
plak gibi srekli "agr var sinyali veren agr sisteminizi ne yapacaksnz, onu da kaldrp
atamazsnz ki!.
Agr da, korku, znt, veya sevin-mutluluk gibi duygusal-sbjektif bir histir-duygudur
(Empfindung-Gefhl). yle ki, diger hisler gibi bunun da ikinci ahslar iin hibir anlam
yoktur
75
. Btn mesele, organizmann kendi iinde ve evreyle olan ilikilerinde oluan
dengenin (Homostatik) bozulmasna neden olabilecek bir etkenin ortaya kmasyla ilgilidir.
Byle bir etken ortaya ktg zaman, nce organizma buna kar bir reaksiyon gsterir
(aynen ormanda gezerken karlatgmz ylana basmamak iin kenara sramamz gibi).
rnegin, elimiz kazara scak bir yere degdigi zaman hemen elimizi ekeriz. Bu, bilin d bir
reaksiyondur. Elimizin yandgna, elimizde belirli bir hasarn ortaya ktgna ilikin (bunu
haber veren) acma hissi ise daha sonra gelir. Bu, yani agrnn hissedilmesi, olayn artk
duygusal reaksiyon sisteminden karak beyin kabuguna (alma bellegine) ulatgn
gsterir. Bundan sonras artk, sz konusu informasyonun bilinli bir ekilde degerlen-
dirilmesine bagldr. Olaya ilikin daha nceki deneyimler taranr, bunlardan yararl olabilecek
olanlar alma bellegine indirilir. Gsterilen ilk reaksiyondan sonra, bu reaksiyonu
gerekletiren organlardan gelen feed-back raporlar izlenir. Olay btn ynleriyle
degerlendirilerek bir sonuca varlr.
Bu degerlendirme ileminde kullanlan bilgilere gelince, bunlar iki eittir. Birincisi, daha
nceki deneyimlere ilikin bilgilerdir. Organizmann da bizzat iinde yer aldg duygusal
srelere-deneyimlere ilikin bu bilgiler sbjektiftir. Bu trden bilgilere btn hayvanlar da
sahiptirler. kinci tr bilgilere ise ("Faktenwissen) objektif bilgiler diyoruz. Bunlar, bize bagl
olmayan, bizim dmzda, bizden bagmsz olarak gerekleen srelere ilikin bilgilerdir
76
.
Bu trden bilgilere sadece insanlar sahip olabilirler. nk, bilisel olarak bilgi retme
mekanizmas sadece onlarda vardr. Her seferinde belirli bir nesneyle (objekt) temsil olunan
75
Empati yoluyla diger insanlarn agrlarna-aclarna itirak etmek, bunu kendi iinde duymak ayr bir
olaydr, bunu daha sonra ele alacagz.
76
Yanl anlalmaya neden olmamas iin altn izmek istiyorum. "Bizden bagmsz, objektif srele-
re ilikin bilgiler" demek, ,varlg kendinden menkul mutlak gerekliklere ilikin bilgiler" demek degildir!
Burada kastedilen ,objektif bilgi" (Faktenwissen), bilisel bilgi retme srecinin rn olan bilgidir. Bu
bilgiler ,bize"-self-bagl degildir, nk bilisel bilgi retme srecinde benlik-self-bilginin iinde (onun
varlgnda) yok olur. Bu durumda bilgi, insan-doga sisteminin bir ocugudur. Babasnn doga (evre)
annesinin insan oldugu bir ocuktur. Onun, kendisini doguran insandan ,bagmsz" varlg buradan
gelir.
147
"evreye kar nronal bir reaksiyon modeli olarak ortaya kan duygusal benligin (self),
nesneyi temsil eden nronal modelle alma belleginde ikinci kez karlaarak
etkilemesinin rn olan bu bilgiler, tpk anne ve babann meydana getirdikleri ocugun
varlgnda yok olmalar gibi kendilerini reten unsurlardan (evre ve benlikten-self) bagmsz
bir karaktere sahip olurlar. rnegin suyun iki hidrojen atomuyla bir oksijen atomunun
birlemesinden meydana geldigine ynelik bilgi bu trden bir bilgidir. Son tahlilde insan-doga
etkilemesinin rn olan byle bir bilgi, hem onu reten insanlardan, hem de evreden
bagmsz bir karaktere sahiptir.
Duygusal ve bilisel bilgi retme mekanizmalar insanlarda ayn binann alt ve st katlar
gibidir. Duygusal degerlendirme olmadan bilisel ilem de olmaz. rnegin, elimiz scak bir
yere degdigi zaman, nce, duygusal bir reaksiyonla, bilin d bir ekilde, elimizi ocaktan
ekeriz, elimizin daha fazla yanmasn bu ekilde engellemi oluruz. Hemen bunun ardndan
da ac hissi duyulur. Olay, daha st dzeyde degerlendirmelerin yaplmas iin beyin
kabuguna (alma bellegine) havale edilmektedir. Ancak burada da gene iki sre iiedir.
ki ey olabilir, ya duygusal benlik ipleri eline alr ve duygusal sbjektif bilgilere dayanlarak
duygusal bir degerlendirme yaplr (duygusal bir sonu ortaya kar); ya da, duygusal
deneyimlerden (bilgilerden) de yararlanlarak objektif bilisel bilgiler retilir. Benlige (self)
bagl olmayan objektif sonular ortaya kar. Scak bir yere degince eli yanan bir hayvann
yapacag tek ey vardr, bir daha oraya yaklamamak! nsan ise, bu olaydan objektif-bilisel
sonular kararak, bunlar daha sonraki srelerde de kullanmaya alr.
"Agr sistemi btn vcudu, deriyi, i organlar kapsadg iin, bir informasyon olarak onu
(agry) beyne tayan sinirler (nociceptive Fasern) vcudun her yanna daglrlar. Bunlar (ki
bunlar belirli nronlarn aksonlardr) daha sonra arka ksmdan omurilige girerler, buradan da
br tarafa geerek projeksiyon nronlarna dnrler ve Thalamus'a kadar uzanrlar
(ek.33) [11,22].

ek.33
Ara beyine dahil olan bu yap (Thalamus) beyin kabuguna alan bir kap gibidir. Byk
beyine giden btn informasyonlar nce buraya bir ugrarlar, dagtm, hangi informasyonun
nereye gidecegi burada belirlenir.
Diger informasyonlar gibi agrya ilikin informasyonlar da beyinde "bilateral olarak temsil
edilirler. Yani, vcudun sol yanna ilikin bir agr sinyali beyinde sag yar kreye gnderilerek
ilk degerlendirme ilemleri orada yaplrken, sag tarafta ortaya kan bir agr da beyinde sol
yar kreye gnderilir, onun da ilk degerlendirme ilemleri burada yaplr. Tabi daha sonra,
diger srelerde oldugu gibi, son degerlendirmeler iin, informasyon gene daha st
blgelere gnderilir, ve eldeki btn bilgiler-informasyonlar burada integre edilirler.
148
ki eit agr vardr. Buna bagl olarak da iki eit agr iletim kanal-sistemi bulunur.
Bunlardan binincisine -kanal, veya hzl kanal, ikincisine ise C-kanal veya yava kanal
diyoruz. Elimize bir igne battg zaman, ya da elimiz kazara scak bir yere degdigi zaman bu
informasyon hemen hzl kanaldan beyne iletilir (saniyede onbe m. ye varabilen bir hzla).
Buna bagl olarak da bir reaksiyon ortaya kar. rnegin, elimizi ekeriz vb. Bu tr agrlarn
yerini tam olarak belirlemek mmkndr. Deriz ki elimin tam ucuna, aha uraya igne batt,
ok acyor. Ama rnegin, midemiz agrdg zaman byle olmaz. C-kanalyla beyne iletilen bu
agr saniyede birbuuk m. gibi olduka yava saylabilecek bir hzla beyne ular ve agrnn
yeri de tam olarak belirlenemez. Deriz ki midem agryor, o kadar. Hzl kanaln aksine, yava
kanalla iletilen agr informasyonlar bir reaksiyona da neden olmazlar [22].
Dokunma duyusunun nasl iledigini ele alrken, daha nce vcudun btn ksmlarnn
beyin kabugunda ("somatosensorische Rinde) temsil edildiklerini grmtk. Geri, beyin
kabugunda agr merkezi diye buna benzer bir merkez yoktur. Ama, vcudun herhangi bir
blgesinden gelen ve agr mesaj tayan bir informasyon da, gene ayn ekilde, organlarn
temsil edildikleri bu blgede (somatosensorische Rindenfeldern) temsil edilir. yle ki, bir
yanmzdan bir agr sinyali geldigi zaman, bu, vcudun o ksmnn temsil edildigi beyin
kabugu blgesine (sensorische Cortex) iletilir. Normal koullarda, vcudun btn blgeleri
agrya hassas olduklar oranda burada belirli nronal aglarla-sinapslarla- temsil edilirler.
Ancak, eger agr srekli bir hal alrsa (yani hi dinmeyen kronik bir agr haline gelirse), bu
durumda, Hebb lkesi'ne gre, bu blgedeki sinaptik baglantlarda da degiiklikler ortaya
kmaya balar. Ve, kronikleen bu agrya ilikin yeni bir agr hafzas (Gedchtnis) oluur.
yle ki, agrya neden olan etken ortadan kalktktan sonra bile buradan srekli agr sinyalleri
gnderilmeye devam edilir. Daha nce, agrya ilikin informasyonla birlikte kayt altna
alnm olan diger yan etkenlerin de (artl refleks) kolayca aktif hale getirebilecekleri bu
sinapsn alma mekanizmas da aynen digerleri gibidir (diger artl refleks mekanizmalar
gibidir). Komunun nnden geerken kpek tarafndan srldgmz hatrlayarak korkuya
kaplmamz, ya da uyuturucu bagmls birinin her igne grnde uyuturucuyu hatrlamas
ve uyuturucu komasna girmesi gibi, agryla birlikte kayt altna alnm olan bir etken ortaya
knca da, bu hemen mevcut sinaps aktif hale getirir ve burada kayt altnda bulunan agrya
ilikin informasyon bir aksiyonpotansiyeliyle alma bellegine iletilir. Ortada hibir objektif
neden yokken uramz buramz agryor demeye balarz. Bu durumda artk agr objektif bir
tehlikeyi haber veren bir alarm sinyali olmaktan km, kendine zg bir yaam olan
sbjektif bir faktr haline gelmitir. Uzun sre bel agrs, mide agrs eken (kroniklemi
agrlar kastediyoruz) insanlarda grlen bu trden agrlar, eger tedavi edilmezlerse ok kt
sonulara yol aabilirler. Dnn bir kere, midenizde srekli bir agr var! Doktora
gidiyorsunuz, rntgen ektiriyorsunuz, tomografi ekiliyor, gereken herey yaplyor, btn
bunlardan, ortada "agrya neden olacak hibir neden yok sonucu kyor. Her seferinde
doktor bireyinizin olmadgn sylyor. Ama siz biliyorsunuz ki midenizdeki o agr hala orada
duruyor! Bir sre sonra kendinize olan gveniniz kaybolmaya balar. Ya, kafay tyorum
diye dnmeye balarsnz, ya da "kanser oldum diyerek umutsuzluga kaplrsnz. Srekli
bir stres kaynag olur bu sizin iin. Srekli stres ise vcuttaki cortisol seviyesinin srekli
normalin stnde olmas demektir. Ki bu da bagklk sistemini fel eder. Durduk yerde
baka hastalklara kap alm olur.
Peki ne yapmak gerekir, tedavisi yok mudur bu durumun? "grenilmi olan bir agry
hafzadan silmek mmkn mdr? Bu soruya cevap vermeden nce biraz daha agr
sisteminin zerinde duralm.
"1973 ylnda Amerikal aratrmac John C.Liebeskind kedilerde agr hissi duymay tamamen
engellemeyi baard. Bunun iin orta beyindeki "periaquduktale Hhlengrau (PAG)
blgesini (ek.33) elektriksel olarak etkilemek yeterli olmutu. Bu olay o zaman yle
akland: Normal koullarda vcudun kendisi agry engelleyici bir madde retiyordu. yle ki
bu, morfine benzeyen bir madde olmalyd. nk, Naloxon (agr kesicinin etkisini engelleyen
bir madde) verildigi zaman, elektriksel olarak yaplan tahriklerin hibir tesiri olmuyordu. 70'li
149
yllar boyunca yaplan aratrmalar sonunda vcudun rettigi agry engelleyen bu maddenin
ne oldugu belirlendi ve buna "Enkephaline ad verildi. Bugn artk PAG nin vcuttaki agry
dindirici sistemin dgm noktas oldugu bilinmektedir. Normal koullarda burada bulunan
nronlar srekli frenleyici (hemmende) nrotransmitterler salglayarak daha aag blgelerde
(Medulla) Enkephaline salglanmasna engel olurlar. Bu nedenle, normal koullarda,
vcuttaki agr kesici mekanizmann "kapal oldugunu syleriz. Sistemin aktif hale gelmesi,
yani kapal olan devrenin almas ancak PAG 'deki frenleyici nrotransmitter salglayan bu
nronlarn faaliyetlerinin engellenmesiyle mmkndr (frene fren prensibi!). Bu ise, ancak
agrya neden olan bir etken ortaya knca gerekleir. Bu durumda Medulla da ve DLP 'nin
sinir ularndan Enkephaline salglanr ve agry ileten sinyal daha omurilikten kndan
itibaren kontrol altna alnmaya allr. Bu nedenledir ki, rnegin bir cam parasna
bastgmz zaman ilk anda duyulan agr en iddetli olur. nk o andan itibaren Enkephaline
de retilmeye balanlmakta, agry dindirme sistemi de faal hale gemektedir [11,22].
Bu sistem yaam devam ettirme mcadelesinde ok nemli bir rol oynar. nk, srekli agr
sinyalinin gelmesi dikkati zerine toplayan, beyin kapasitesinin byk bir ksmn kullanan
nemli bir etkendir. rnegin, bir yaralanma halinde, hzla olay yerinden uzaklamak
gerekirken, eger agr nedeniyle bunu dnemez hale gelir de olay yerinde kalrsak, bu
daha kt sonulara neden olabilir. (savata yaralanan askerlerin olay yerinden uzaklaana
kadar-tehlikeyi atlatana kadar- agr hissi duymamalar bu nedenledir). Bu durumda almaya
balayan stres mekanizmas organizmann agr kesici sistemini daha da aktif hale getirir ve
bol miktarda Enkephaline salglanarak agrnn duyulmas engellenir. Bu sistemin bir diger
yarar da, agr sinyallerinin kronik bir hale gelerek hafzada yer etmesine (yeni sinaptik
baglantlara neden olmasna) engel olmaktr [22].
Ama hepsi bu kadar da degil! Organizmann agry kontrol altnda tutabilmede kullandg bir
diger sistem daha vardr ki, buna da bilisel agr kontrol mekanizmas diyoruz.
"Agrnn bilinli olarak kontrol altnda tutulabilir olduguna en gzel rnek "Fakirlerdir
77
. Bu
insanlar nce, bilinli olarak, kendilerini agrya neden olacak eylerle etkilerler (rnegin, bir
tahtaya aklan ivilerin zerine yatarak). Sonra da, dncelerini tek bir noktaya
yogunlatrarak, kendilerini hibir agr hissi duymadklarna ikna ederler. Fakir'in bu
yetenegi, nbeyinde alma belleginin bulundugu blgeyle (prfrontaler Cortex) ilgilidir. Bu
beyin blgesinin duygularn olutugu "limbik sistemle
78
yakn ilikisi vardr (zellikle de
"cingulumla). Ayrca, beyin kabugunun motorik ve sensorik ilemlerin yapldg blgeleriyle
(motorische-sensorische Rindenfeldern) ve Thalamus'la da ilikileri vardr. Prfrontaler
Cortex agrya neden olan etkenin ne oldugunu tahmin eder ve onun ne derece nemli
oldugunu belirler. Eger bu degerlendirmeden "nemli degil sonucu kmsa da onu hemen
dikkat d brakarak etkisiz hale getirebilir (hemmen). Ya da tabi baka bir etkenle onu
saptrabilir (ablenken). rnegin, bir yerinizde bir agr varken baka bir eye glmeye
kalkarsanz agry unutursunuz! Bir futbolcu oyun esnasnda yaralandg zaman (eger tabi
ok nemli bir durum sz konusu degilse), o bu agry pek hissetmez (ksa bir duraklamadan
sonra oyuna devam eder) neden? nk o an onun btn dikkati oyun zerinde toplanmtr.
alma bellegi byk lde oyuna ilikin informasyonlarla doludur. Bu nedenle, agry
ileten informasyonlar buraya giremezler. Baka bir rnek de eskiden ak denizde gemilerde
alan denizcilerle ilgili olarak anlatlr. Bu durumda, dii agryan denizcilerin dileri ilkel
yntemlerle ekilirmi. Diger ucunda ta ya da agr bir ey bagl olan bir ip die baglanr,
sonra da ta frlatlarak diin de onunla birlikte kmas saglanrm. Ama burada ilgin olan,
bu i yaplrken gemicilerin acy hissetmelerinin nasl engellendigidir: Dii ekilen denizcinin
eli yanmakta olan bir mumun ateine tutularak, yanmadan dolay meydana gelecek agryla
diger agr rtlmeye-engellenmeye allrm. Bu durumda, elin yanmasndan kaynaklanan
agr, nedeni belli olan, bilinen, bu yzden de nemli olmayan bir etken olarak
77
Eger o an, ivilerin zerinde hibir agr hissi duymadan yatan Fakirin eline bir igneyi hafife batrma
ansnz olsayd, can yanan Fakir'in birden srayarak elini ektigini grrdnz!..
78
Duygusal reaksiyonlarn oluma platformu oldugu dnlen evrimsel olarak en eski beyin blgele-
rine verilen ad.
150
degerlendirildiginden, bu, ne oldugu, nasl birey oldugu bilinmeyen, daha kt, daha nemli
olmas ihtimal dahilinde olan diger agrya kar tercih edilmektedir. alma bellegini yanan
elden gelen acma hissi kaplam oldugundan, ekilen diin agrs duyulmaz. Bu iin
nrobiyolojik mekanizmas ise yle aklanyor [11]:
Normal koullarda agrya ilikin informasyon presinaptik nrondan Glutamat (ve P maddesi
denilen agr iletimine zg bir madde) salglanmasna neden olur. Ki bu da postsinaptik
nronu etkileyerek, burada, agry yukarya-beyne iletecek bir aksiyonpotan-siyelinin ortaya
kmasn saglar. Ama eger beyin (prfrontaler Cortex) bu agry engellemek, duymak
istemiyorsa, bilinli bir abayla bunu engelleyebilir [11].


ek.34
Bu durumda, byk beyin, seretonin
79
araclgyla, Enkephaline salglayan bir internronu
aktif hale getirir. Enkephaline de, agry beyne ileten postsinaptik nronun bir aksiyon-
potansiyeli oluturmasna engel olarak, agrnn beyne iletilmesini engellemi olur [11].
Grldg gibi, buradaki mekanizma da aynen uyuturucu bagmllgndan kurtulmak iin
nerdigimiz mekanizmaya benziyor. Ancak, daha nce de altn izdigimiz bir noktay burada
gene hatrlamakta yarar var: Byk beyin ve prfrontaler Cortex araclgyla (top-down
processing), sinapslara mdahale ederek, daha nce grenilmi olan bir sinaps pasif hale
getirebilmek iin, sadece objektif bilgilere ("Faktenwissen) sahip olmak ve bunlar
tekrarlamak yeterli degildir! Ayn zamanda, duygusal ilem mekanizmasn aktif hale
getirerek, olay yaamak da gereklidir. Yani, byk beyinin bir internronu aktif hale
getirerek seretonin salglanmasna neden olabilmesi iin, "Fakirin yaptg gibi, o an
yaarken onunla btnleebilmek gerekir. O an dnrken, agr zerinde yogunlamay
saglayan aksiyonpotansiyeliyle benligi temsil eden nronal reaksiyon modelinin bir ve ayn
ey olarak gereklemesi gerekiyor. nk beyinde, bilisel-objektif bilgilerin kayt altnda
tutulmasyla, duygusal deneyimlerin (bunlarn iinde sakl olan bilgilerin) kayt altnda
tutmasnn mekanizmalar farkldr. Duygusal bir deneyimi-bilgiyi-kayt altnda tutan bir sinaps
aktif hale geldigi zaman, burada oluan aksiyonpotansiyeli, ayn zamanda, organizmann bir
reaksiyon modelidir. Objektif bilgiler-"Faktenwissenler- ise, beyinde, oldugu gibi kayt altna
alnrlar. Bu tr bilgileri kayt altnda tutan sinapslarda organizmann reaksiyonu (self-benlik)
kaytl degildir. Bunlar organizmadan bagmsz objektif bilgilerdir
80
...
Agrya ilikin informasyonun beyin tarafndan alnarak ilenmesiyle, bunun bir duygu olarak
hissedilmesi arasndaki fark-baglanty, en gzel, narkozla agr hissinin duyuluunun
engellenmesi esnasnda grrz. Bu durumda, yani narkoz verilmekle, sinyal ileme
sisteminin n basamaklaryla (primre), daha st blgeler-alma bellegi- arasndaki iliki
79
Seretonin bir nrotransmitterdir.
80
Bu konuya, grenme teorisini ele alrken daha sonra tekrar dnecegiz.
151
kesilmi oluyor. Yoksa agr beyine gene gelmektedir. Beyin, bu informasyonlar
degerlendirerek gene belirli reaksiyonlar gstermektedir. Ama, n-benligi (proto-self)
oluturan bu reaksiyon modelleri alma bellegine giremedikleri iin agr hissi duyulmuyor
[22].
UYKU VE UYKUDA RENME
Uykunun bilimsel tanm yle yaplyor: "Tekrar bilinli hale (Bewusstsein) dnmenin
mmkn oldugu, dzenli bir ekilde tekrarlanan bilinsizlik durumu [14]. Neden uyuyoruz
sorusunun cevabna gelince; grnen odur ki, beyin, bilinli haldeyken yapamadg baz
eyleri ancak bilincin olmadg bir durumda yapabilmektedir. Bunlar ne midir? Beyin, daha
nce (yani uyank durumdayken) balayan grenme srecini ancak uyku halindeyken
sonuna kadar gtrebilmektedir, nk grenmek, sadece, gelen informasyonlar
degerlendirerek gerekli sonular (bir aksiyonpotansiyeli eklinde) ortaya karmak degildir.
Ayn zamanda, grenilen bu bilgilerin, daha sonraki srelerde kullanlmak zere, kayt
altna alnabilmesi de gereklidir. Yoksa, belirli bir anda grenilen eyler ksa zamanda
unutulur giderler. grenilen bilgilerin kayt altna alnmas ise, bunlar temsil eden sinaptik
yaplarn oluturulmasyla, ya da mevcut sinapslarn daha da kuvvetli hale getirilmesiyle
mmkndr. te beynin uykuya ihtiyac burda ortaya kyor. Uyku beyin iin gereklidir,
nk, uzun sre kalc olan sinapslar ancak uyku esnasnda oluabilirler.
Ama sadece bu da degil! Uyku esnasnda kalc sinapslar oluurken, beyinde dagnk halde
bulunan biribiriyle ilikili informasyonlar arasnda yeni baglantlar da ortaya karlar. Bu
ekilde, farknda olmadan grenmi, yeni bilgilere sahip olmu oluruz. "Sabah ola hayr ola,
ya da "bir olay hakknda karar vermek iin onun zerine en azndan bir gece yatp uyumak
gerekir szleri bu geregi ifade ederler. Btn test sonular da bunu kantlamaktadr.
sterseniz byle bir deneyi kendi zerinizde siz kendiniz bile yapabilirsiniz. Btn gn
grendiginiz bir konuyu bir de ertesi gn dnn tekrar. Mutlaka onun iinde yeni eyler
bulacaksnz. Ya da baz noktalarn kafanzda daha ak hale geldigini greceksiniz. Ertesi
gn imtihana girecek ocuklarn iyi uyumalar bu yzden nemlidir.
81
Ksacas uyku, beyin
iin bir dinlenme, enerji toplama zaman degil, tam tersine, bir inaa, yeniden yaplanma
durumudur.
Uyku, eksplizit bilgilerin grenildigi bilinli-bilisel grenme sreleri asndan son derece
nemlidir. nk bu durumda, uyank haldeyken grenilen eyler, geici olarak
Hipokampus'ta toplandklar iin, bunlarn hafzada kalc sinapslarla temsil edilir hale
gelmeleri ancak uykuda mmkn olur. Uyku durumunda, tekrar aktif hale getirilen bu geici
sinapslar, beyin kabugunda bilgilerin depo edildigi hafza sistemleriyle Hipokampus arasnda
kurulan nronal kpr sayesinde, beyin kabugundaki uzun sre kalc olduklar yerlerine
nakledilirler. Ama bu ilem, sadece, basit bir ekilde beyin kabugunda yeni sinapslarn
oluturulmas ilemi degildir. Yeni sinapslar eskiden beri varolanlarn zerine kurulduklar
iin, nce, eskiden beri varolan sinapslarla yeni informasyonlar arasndaki ilikiler aratrlr.
Sonra da, bu aratrmann (degerlendirmenin) sonularn temsil eden yeni sinapslar mevcut
olanlarn zerine kurulurlar (ya da tabi bu i eski sinapslar daha da kuvvetlendirilerek yaplr).
Burada alt izilmesi gereken nokta udur: Btn bu ilemler yaplrken, sadece, yeni retilen
bilgiler uzun sreli olarak kayt altna alnyor olmakla kalmazlar, ayn zamanda, ortaya kan
yeni baglantlar sayesinde yeni ek bilgiler de retilmi olurlar.
Ama uyku sadece, eksplizit bilgilerin grenildigi sreler iin gerekli degildir, o, ayn zamanda
bilin d-implizit-bilgilerin grenildigi sreler iin de, bu sreler esnasnda oluan
sinapslarn kalc hale gelmeleri ve bu arada yeni baglantlarn ortaya kabilmesi iin de
nemlidir. eitli denekler zerinde yaplan aratrmalar, belirli becerilerin grenildigi
(procedural) srelerde, grenme seanslar arasnda uyuyan deneklerin digerlerinden daha
81
Sadece ertesi gn imtihana girecek olanlarn degil tabi, btn grencilerin-grenenlerin- iyi uyumala-
r gerekir!
152
iyi grendiklerini gstermitir. rnegin, bisiklete binmek, on parmakla daktilo yazmak gibi
becerileri, bir an nce greneyim diyerek, hi ara vermeden almayla daha hzl bir ekilde
grenemezsiniz! Bunun iin, grenme seanslar arasnda mutlaka uyumanz da gereklidir. Bu
da grenme srecinin bir parasdr. nk siz uyurken kurulan yeni baglantlar sayesinde
ertesi gn altrmalara daha iyi balarsnz. Fareler zerinde yaplan deney sonular da
bunu kantlamaktadr. Belirli grenme sreleri sonunda uyumalarna olanak verilmeyen
farelerin grendikleri eyleri hafzalarnda tutamadklar tesbit edilmitir [14].
Bu konuya ilve edilmesi gereken diger bir diger nokta da, Cortisol ve Acetylcolin'in rolyle
ilgilidir. Daha sonra grecegimiz gibi, Cortisol'un baka bir ad da "stres hormonudur.
Acetylcolin ise, daha ok hareketlerin gereklemesinde rol alan bir nrotransmitterdir.
Ancak, her ikisinin de ortak yan, bunlarn organizma aktif haldeyken salglanyor olmalardr.
Nitekim, organizmann biyolojik saatine (circadian) gre uykuya geildigi an, Cortisol
seviyesinin en dk oldugu andr. Tam o anda, bir ekilde, vcuda Cortisol verilirse
uykunun katg grlmtr. Aslnda bunu siz kendiniz de deneyebilirsiniz. rnegin, tam
uykuya geeceginiz anda kafanza bir problemi takar da onu zmeye kalkarsanz
uyuyamazsnz! nk o an, organizma, sz konusu problemi zmek iin Cortisol
salglamakta, kendini bu ie hazr hale getirmektedir [13,17].
Zaten, bugn artk uykuyla grenme sreci arasndaki iliki tartlmyor bile. Bu ok ak,
deneysel olarak kantlanm, bilimsel bir gerek olarak kabul ediliyor. Ama, beynin yeni
sinapslar oluturabilmek, ya da mevcut sinapslar arasnda ilikiler kurarak, bunlar zerinde
degiiklikler yapabilmek, baz sinapslar kuvvetlendirerek, bazlarn da zayflatmak iin
neden uykuya ihtiyac oldugu sorusu hal gndemde ve tartlyor. Biz de, tartmaya
katlabilmek iin, bir sinaps nasl oluuyordu tekrar oraya dnelim:
Yeni sinapslarn nasl olutugunu daha nce grmtk. u an ele aldgmz konu asndan
nemli olan baz noktalar yle zetleyebiliriz: Presinaptik nron tarafndan salglanan
nrotransmitter (rnegin Glutamat) postsinaptik nronun hcre zarnda bulunan NMDA
alclar tarafndan alnnca, bu, normal koullarda Magnezyum iyonlar tarafndan kapal
tutulan NMDA kanallarnn almasna neden oluyor, alan bu kanallardan da ieriye
Calsium iyonlar dolmaya balyordu. Bu arada, baz enzimlerin (Kinasen) aktif hale
gelmesine neden olan bu srete, baz proteinler fosfatlanrken (Phosphatgruppen
anhngen), alclar da daha aktif hale getiriliyordu. Daha sonra, biribirine bagl olarak ortaya
kan eitli kimyasal srelerin olay genlere kadar tamasyla RP ler de (regulatorische
Proteinen- rnegin CREB-) aktif hale geliyorlar, buna bagl olarak da tabi gen alm
faaliyeti balyor, mevcut duruma uygun, onu kayt altna alacak yeni bir sinapsn
oluturulmas iin zel proteinler retiliyordu.
te btn mesele burada! Problem, uyank haldeyken gelen yeni informasyonlarn bu sreci
engelliyor olmalarndan kaynaklanyor. Yeni bir sinapsn oluturulmas iin, baka d
etkilere maruz kalmadan genlerin belirli proteinleri retebilmeleri gerekiyor. Her sinapsn
belirli bir bilgiyi kayt altna alan zgl bir yap oldugunu, bu sinapslar ina eden proteinlerin
de, sadece bu i iin retilen zel proteinler olduklarn dnrseniz olay btn aklgyla
kar ortaya. Ama biz gene de, olay daha anlalr hale getirebilmek iin, belirli bir sinapsa
bir informasyonun (buna 1 nolu informasyon diyelim) geldigini dnyoruz ve onu takip
ederek, onunla birlikte sinapsn iinde ilerlemek istiyoruz:
Bu informasyon nce presinaptik hcreyi aktif hale getirir ve buradan belirli bir miktar
Glutamat salglanmasna neden olur. Bu da gidip postsinaptik hcreyi, buradaki alclar (bu
arada NMDA alclarn da) aktif hale getirir. Ve yeni bir sinapsn olumas iin bu hcrenin
iinde yukarda ele aldgmz gen alm faaliyetleri balar. Ancak, tam o srada, ayn sinapsa,
az ncekine benzer baka bir informasyonun daha geldigini dnrsek (nk, biribirlerine
benzeyen informasyonlar ayn sinapsa gelirler), bu da gene ayn ekilde postsinaptik hcreyi
etkileyecek ve burada genetik faaliyete neden olacaktr. Bir, iki, derken, biribirinin ard
sra gelen informasyonlarn hepsinin de ayn hcrenin iinde farkl genetik faaliyetlere
153
neden olduklarn dnnz! te, beyne srekli informasyon aknn sonucu budur. Byle
bir durumda herey biribirine girerdi ve beyin hibir eyi dogru drst grenemezdi. nk,
bu aamada, retilen bilgiler henz daha kalc sinapslarla temsil edilir hale gelmemilerdir
(sinapslar ancak genetik faaliyete bagl olarak retilen proteinler tarafndan olutururlar). Bu
aamada bilgiler fosforlandklar iin hcre iinde aktif hale gelen belirli miktardaki Calcium
iyonlaryla ve enzimlerle, bunlarn iinde bulundugu eitli kimyasal srelerle temsil
olunmaktadr. Bu nedenle, stste gelen informasyonlarn neden olacag Calcium-enzim
yogunlugu ile kimyasal reaksiyon karmaas hcre iinde trafigin altst olmasna, biribirine
gemesine neden olur. Her informasyon belirli bir miktar Calcium-enzim retimine ve
kimyasal etkinliklere neden olacagndan, bunlar hcre iinde biribirlerine karrlar ve belirli
informasyonlar temsil yeteneklerini kaybederler. te uyku, yani beyne yeni informasyon
aknn durdurulmas, tam bu noktada gereklidir. Nronlarn (ve tabi bu nronlarn iindeki
genlerin) informasyonlar ileyerek, bunlara uygun sinapslar ina edecek proteinleri
retebilmeleri iin belirli bir faaliyet kapasiteleri vardr. Bu kapasitenin zerindeki yogunluk
onlarn almalarn felce ugratr.
Bir binann inaas iin mimarn bir plan izdigini ve mhendislerin de bu plan uygulamaya
altklarn dnelim. Ama tam bu arada, yani tam inaat balamken, mal sahibinin
istegi dogrultusunda mimardan stste yeni ek planlar gelmeye balasn! Diyelim ki, bina
nce katl olacakken, daha sonra bu drt kata karlm olsun. Kaplar ve pencereler,
nce belirli bir biimde ve yerdeyken, daha sonra bunlarn ekillerinde ve yerlerinde
degiiklikler yaplsn ve bu srecin hi sonu gelmesin! Byle bir binann inas mmkn
mdr? Srekli yeni bir planla inaat alanna gelen bir mhendis, ve herbiri baka birey
yapmak isteyen iilerden oluan bir kadro dnnz, orada kaos olur ve hibir ey
yaplamaz. Sonunda da herkes daglr evine gider! Aslnda, ayn binaya ilikin srekli yeni
ilave isteklerle gelen bir mterinin btn bu isteklerine uygun bir plan izmek de mmkn
degildir. nk, rnegin belirli bir kapya ilikin bir plann ortaya kabilmesi iin, bu konuda
snrlar belirli bir informasyonun olmas gerekir
82
. Ayn kapya ilikin olarak srekli yeni
informasyonlar geliyorsa eger, bu durumda mimarn yapacag birey kalmaz. Ne yapacagn
aran mimar, sonunda, kafay tmemek iin elindeki kgd kalemi atar bir yana ve
brosunun kapsna bir kilit asarak dinlenmeye ekilir! te uyku bunun iin gereklidir.
Uyku, organizmann (ve beynin) bir durumdan baka bir duruma gei aralgnda ortaya
kan izafi denge halidir. Eskinin iinde oluan yeninin kendi snrlarn izerek doguunu
temsil eder. nk, eskinin-var olann iinde oluan yeni, ancak uyku haliyle birliktedir ki
kendi st yapsn oluturarak varlgn ortaya koyabilir. Bir yerde, inkrn inkrdr uyku. Her
seferinde, uyku haliyle birlikte oluan yeni bir durum, sabah olupta uyandgmz zaman, yeni
gelen informasyonlarla birlikte kendini inkr srecine balar. Btn gn boyunca mevcut
yapnn iinde oluan yeni bilgiler, ancak gece olupta uyku haline geildigi zaman
gerekleme, kendine zg maddi bir yapyla temsil edilme olanagn bulurlar; ve ancak o
zaman eskinin-varolann- iinden dogmu olurlar. Bu nedenle, her sabah yeni bir kimlikle
uyanrz, yeniden dogarz. Bu, bizim istegimize bagl olmayan bir sretir. Eger, uyank
oldugumuz zamanlar, yeni bir duruma gemek iin devrimci bir degiim-oluum sreci
olarak degerlendirirsek, uyku hali de bu degiimin kendini ifade etme olanagn buldugu bir
yeniden dogutur.
SEKZNC BLM
BLSEL NFORMASYON LEME MEKANZMASIBLSEL RENME SREC
Kandaki eker oran dyor, ya da organizmanzdaki su seviyesi azalyor, ne olur?
82
Neden? nk her ey (bu arada bilgi de tabi) kuantizedir. Bu nedenle, belirli bir kapya ilikin belirli
bir bilginin olmas gerekir. Snrsz bilgiyle bir kap ina edilemez [4].
154
1-Eger o an, hemen yaknda, elinizin altnda yiyecek birey varsa (ya da tabi iecek birey
varsa), onu alr ve yersiniz (veya iersiniz). Bu davranlarn her ikisi de tamamen bilin d
gerekleen duygusal birer reaksiyondur. Aynen, ormanda gezerken rasladgnz ylana
basmamak iin kenara sramanz, ya da, bir ayyla karlanca hareketsiz kalmanz
(erstarren) gibi. Tabi bu kez, beyinde bu ilerden sorumlu alt sistem Amiygdala degil,
Hipotalamustur.
2-Eger elinizin altnda yiyecek-iecek birey yoksa, olay (bir aksiyonpotansiyeli eklinde) bir
yandan beyin kabuguna-alma bellegine iletilerek burada ackma-ya da susama hissi
eklinde kendini ifade ederken
83
(bu ekilde, organizmann en st ynetim organ olan beyin
kabuguna, bireyler yaparak yiyecek-iecek temin etmesi iin uyar sinyali gnderilmi
olurken), diger yandan da, paralel bir srele, motivasyon sistemi aktif hale getirilir.
Karnnzn acktgn-susadgnz hissederek, duygusal bir bilinle evin iinde yiyecek-iecek
bir eyler aramaya balarsnz! Neyin nerde oldugunu bilmediginiz bir durumda, bu iin hite
yle kolay olmadgn dnebilirsiniz! nnzdeki tek yol, snama-yanlma yntemidir!
Oraya bakarsnz olmad, uraya, buraya derken, diyelim ki bir trl aradgnz eyleri
bulamyorsunuz. Belirli bir amaca (yiyecek-iecek maddelerini elde etme) ulamak iin
motive olarak yaptgnz btn almalar fayda etmemitir!
3-te tam bu noktada bir hayvanla bir insan arasndaki fark ortaya kyor! Hayvann
yapabilecegi ilerin (davranlarn) snr bellidir. O, amaca ulamak iin motive bir ekilde en
uygun davran biimini aramaya devam eder. Evin iini birok labirentten oluan bir
dzenege benzeterek, byle bir ortamda bir farenin yiyecek bireyler aradgn dnnz!
Bu durumda fare, beyninde (Hipotalamus), evin her kesinin adeta bir haritasn karr.
Gittigi her keyi Hipotalamus'taki belirli bir nron grubunun aktivitesiyle kayt altna alr ve
bu ekilde, tpk bir taksi srcsnn altg ehrin sokaklarn grenmesi gibi evin iini
grenir. Sonunda aradgn bulur ya da bulamaz, bu ayr bir eydir; ama o, amaca ulamak
iin grenerek aramaya devam eder. Tipik bir "nstrumenlelles Lernen olaydr bu. Belirli bir
amaca ulaabilmek iin en uygun davran aranmaktadr.
Ama, farenin yerinde bir insan olsayd durum farkl olurdu. nk, insan iin are tkenmez!
Hemen dnmeye balar insan. nne kan olay, onun iin sadece zlmesi gereken bir
problemdir. Der ki nce, "yiyecek-iecek birey kalmam evde. Sonra da, hemen bunun
ardndan problemin zmn ortaya koyarak, "alverie gitmem gerekiyor sonucuna varr.
Hayvan, ya da insan iin ama ayndr: Yiyecek-iecek bireylere sahip olmak. nsanda da
hayvanda da, kandaki eker orannn dmesi, veya organizmann su ihtiyac, yiyecek-
iecek maddelerinin bir girdi-input olarak sistemi etkilemesi anlamna gelir. kt-output, yani
sistemin buna kar cevab ise, nce bu ihtiyacn giderilmesi iin basit bir reaksiyon modeli
oluturarak harekete gemekle balar. Sonra bunu, motive bir davranla yiyecek iecek
maddelerine ulama abas izler. Bu da olmuyorsa, hayvan iin yapacak birey yoktur artk;
insan ise, ortaya kan problemi zmek iin dnmeye
84
ve bir zm retmeye alr.
83
Hi dndnz m, neden alk-ya da susuzluk hissi duyuyoruz diye? Bunlar istege bagl olmayan
bilin d eylerdir! Ya da, Eliniz scak bir yere degipte yannca neden acma hissi duyuyorsunuz hi
dndnz m? Her iki durumda da, karmak bir sistem olan organizmann denge durumunda mey-
dana gelen bir degiiklik, kendine zg bir uyar sinyaliyle en st ynetim organna bildirilmekte, buna
kar tedbir alnmas istenilmektedir. Hisler, duygusal reaksiyonlarn kendini ifade etme biimleri ola-
rak ilk anda gerekleen reaksiyonlardan sonra ortaya karlar ve olayn daha ayrntl olarak ince-
lenmesi iin beyin kabugunu-alma bellegini aktif hale getirirler. Bu yanyla onlar-hisleri organizma-
nn n kimligi (proto self) olarak da tanmlayabiliriz.
84
Eger, dnme kavramn geni anlamda kullanrsanz, hayvanlar da dnr diyebilirsiniz. Bir
informasyonu ilemek-degerlendirmek iin, onu, hafzada daha nceden kayt altna alnm olan
deneyimlerle-bilgilerle kyaslamak, benzer olaylar hafzadan indirerek o ann iinde zm bekleyen
soruna are bulabilmek hayvanlar da iine alan zihinsel bir faaliyettir, bu dogru. Ama eger, dnme-
yi, bir amaca ulamak iin zihinsel olarak plan yapma-problem zme faaliyeti olarak tanmlarsanz, bu
anlamda dnmek bilisel bir faaliyettir ve sadece insana zgdr. Burada belirleyici-ayrdedici olan,
planl dnmek, plan yaparak dnmek, bir problemi plan yaparak zmeye almak oluyor.
155
te, duygularn-duygusal davranlarn sona erdigi, bilisel mekanizmann ortaya karak
harekete getigi nokta burasdr.
Evet, o halde biz de, bilisel anlamda "dnmeye devam ediyoruz! Acaba yryerek mi
gitsek alverie, yoksa bisikletle mi, yoksa arabay m alsak! "Evde de birey kalmam,
yryerek gitsem hem vakit alacak, hem de elim dolu olacag iin dnte zor olacak.
Bisikletle gene olmaz; en iyisi mi ben arabay alaym da dogru drst bir alveri yapaym
diye geer iimizden. Sonra da hemen "acaba nereye, hangi markete gitsem diye
dnrz! Yaknmzda tane byk alveri merkezi vardr ve bunlarn her birinde baz
eyler daha ucuzdur! Bir hesap yaparz kafamzda, "madem ki arabayla gidiyorum, o zaman
ne de ugrar ona gre haftalk byk alveriimi yaparm diye dnrz. Ama o ara,
tam kapdan karken bir de bakarz ki darda yagmur yagyor! Arabaya kadar slanmamak
iin hemen emsiyeye uzanrz!
Btn bunlar, yani, bilisel anlamda dnme adn verdigimiz btn bu zihinsel sreleri,
genel olarak, belirli bir amaca ulamak iin plan yapp problem zmek diye ifade edebiliriz.
Yukardaki rnekte ama ortadadr, yiyecek-iecek maddelerine sahip olmak. Bu amaca
ulamak iin en uygun davran biimini de bulmuuzdur, alverie gitmek. Alverie nasl
gidecegimizi de belirlemiiz. Ara olarak arabayla gitmeye karar vermiiz. Byk bir alveri
yapmaya karar verdigimizden, bu amac gerekletirmek iin en uygun vasta (Opetator)
arabadr.
Btn bunlar, bilisel bilim terminolojisiyle yle de ifade edebilirdik: Amaca ulamak iin en
uygun Algoritm (strateji) alverie gitmektir. Bu stratejiyi gerekletirmek iin kullanacagmz
vasta-Operator ise arabadr. Ortada bir problem var: Evde yiyecek iecek birey kalmam,
yiyecek iecek temini gerekiyor. Problemin zm, alverie gitmek. Nasl gidecegimiz,
nereye gidecegimiz belirleniyor. Problemi zmek iin bir eylem program hazrlanyor ve
sonra da bu program adm adm uygulamaya konuluyor. te bilisel srecin (cognitive
processing) z esas budur: Plan yapmak-problem zmek! Her ey bu cmlenin iinde
zetleniyor..
Beyinde, dnme-karar verme eyleminin gerekletigi yer, nbeyinde-"prfrontaler Cortex
ad verilen blgedir. Burada, alma bellegi ad verilen bir ya da birka alt blgede birden
gerekletiriliyor bu i. Her yeni durumda ama burada ortaya kyor. Bu amaca-hedefe
ulamak ise, bir problemi zmek olarak anlalyor. Ve bu problem, zlmesi iin,
alma bellegiyle yakn ibirligi iinde olan planlamadan sorumlu komu blgeye-
prmotorische Cortex'e gnderiliyor. Beyinde, problem zmek iin plan yapmakla grevli
olan bu blgede, sz konusu problemin zm iin hemen bir plan hazrlanarak, daha
nce belirlenmi olan amaca nasl ulalacag ortaya konuluyor. Sonra da bu plan,
uygulanmas iin, bitiikteki motor blgeye-primrer Motorcortex'e iletiyor. Buras da plana
uygun olarak yaplmas gereken ileri belirleyerek, bunlar aksiyon potansiyelleri eklinde
adalelere iletiyor-bunlarn gerekletirilmelerini saglyor. Mekanizma budur.
Peki ne fark var bu srecin-mekanizmann belirli bir amaca ulamak iin gerekleen motive
duygusal davranlardan? rnegin, bir farenin evin iinde yiyecek aramasyla, insann
yukarda ele almaya altgmz bilisel faaliyeti arasnda esasa ilikin olarak ne fark vardr?
Her iki faaliyetin de "motive bir faaliyet oldugu aktr! Yani, motivasyon sistemi farede de
almaktadr, bilisel faaliyette bulunan insanda da. Bu adan bir fark yoktur arada! Aradaki
fark, davranlarn hazrlan ve ortaya k biiminde yatyor. Farenin kafasnda, sadece,
amaca ulamak vardr ve o, bu amac gerekletirmek iin, snama yanlma yntemiyle, en
uygun davran biimini aramaktadr. Farenin problem zme yntemi budur. Problemi
zmek iin plan yapmak diye bir derdi yoktur onun! Byle bir yetenegi de yoktur zaten. O
halde, iin z gelip problem zmek iin plan yapabilme yetenegine dayanyor. Peki, insan
nasl plan yapyor? rnegin, yukardaki alverie gitme rneginde bu ii nasl
156
gerekletirmitik biz? Ne yapmtk, nasl yapmtk da ortaya bir alverie gitme plan
kmt?
Plan yapmak, problem zmek iin dnmektir; basit duygusal reaksiyonlarla ulalamayan
hedeflere ulamak iin, daha karmak olan problemleri zmek iin yaplan zihinsel bir
faaliyettir. Bir fare, kolayca elde edemedigi bir para peynire ulaabilmek iin, snama
yanlma yntemiyle en uygun davran bulmaya alarak problemi zmeye alrken,
insan, problemi kafasnda planl bir ekilde dnerek zmeye alr. Zihninde, ama
olarak ortaya kan ve bir duygusal reaksiyona neden olan etkenin (Reiz) nronal modelini
karan insan, biryandan bunu daha nceden sahip oldugu bilgilerle degerlendirmeye
alrken, diger yandan da, bu nesne-ya da olaya kar gelitirdigi reaksiyon modeliyle onu
etkileyerek problemi zmeye, sonuca ulamaya alr. Yani son tahlilde, organizmay
etkileyen nesne-ya da olaya ilikin nronal modelle, bu nesne ya da olayn neden oldugu
organizmann nronal reaksiyon modeli arasndaki etkilemedir dnmek. Duygusal
reaksiyona neden olan nesne ya da olaya ilikin nronal modeli sreci tetikleyen girdi olarak
ele alrsak, buna kar oluan ve integre bir aksiyonpotansiyelinden baka birey olmayan
organizmann reaksiyon modeli de srecin ktsdr. Dnmek ise, alma bellegi ad
verilen beyindeki atlyede (ya da fabrikada) bu iki nronal model arasndaki etkileme
oluyor.
Ham maddesini, duygusal reaksiyona neden olan nesneye ilikin nronal modelin
oluturdugu bir retim faaliyetidir bu. Bu srete ham maddeyi ileyen, ona ekil vererek
belirli bir sonuca ulamaya alan ise, bizim benlik-self adn verdigimiz, evreden gelen
etkiye-nesneye kar oluan nronal reaksiyon modelidir. Peki "benlik (self) adn
verdigimiz bu nronal reaksiyon modeli neye gre etkilemeye-ilemeye alyor ham
maddeyi (nesneye ilikin nronal modeli): Daha nceki deneyimleri-bilgileri temsil eden
nronal modellere gre. lem (dnme sreci) devam ederken uzun sreli hafzadan
aagya-alma bellegine- indirilen bu bilgilerin g altnda nesneye-objeye ilikin nronal
model ileniyor. Aktif olarak bu ii yapan, yani ileyen ise, organizmann nronal reaksiyon
modeli olarak "ben oluyorum (self). Organizmay temsil eden bu nronal etkinlik ("Executive-
funktion), yle yaparsam ne olur, byle yaparsam ne olur diye nronal modeller oluturarak,
aynen lego talaryla belirli bir modeli yapmaya alr gibi, istenilen sonucu elde etmek iin
srekli nron gruplarndan oluan "talar stste koyarak ilerlemeye alr. Lego yaparken
nasl ki yapmak istediginiz eye ilikin nnzdeki resme bakyorsanz, zihinsel icra organ
olarak benlige ilikin nronal etkinlik de, ayn ekilde daha nceki nronal modellere bakarak
bir kar yol bulmaya alr. Farenin, labirentlerin hangisinin onu peynire gtren yolu temsil
ettigini deneyerek bulmas (grenmesi) gibi, insan da dnerek nndeki zihinsel
labirentleri birer birer dener ve en sonunda amaca giden yolu bulur. Farenin yaptg i bilisel
anlamda dnmek degildir. Sadece nndeki yollar denemektir. Fare, kafasnda, nndeki
yollara ilikin nronal modeller oluturarak, bunlarla amaca (peynire) ilikin nronal model
arasnda baglant kurup hedefe ulamak iin en uygun davran (bu davrana ilikin nronal
modeli) bulamaz. Problemin zmn nce kafasnda oluturarak sonra da bunu
uygulamak degildir farenin yntemi. O, zm pratikte deneyerek bulur. Deneyerek neyin
olamayacagn grenirken bu yol onu zme gtrr. Bu durumda grenme sreci ancak
pratikte amaca ulaldg zaman sona ermektedir. Ancak ondan sonradr ki, olay beyinde
sinaptik baglantlarla temsil edilir hale gelir. Daha nceki denemeler, duygusal reaksiyonlar
dzeyinde kalan, motive ama bilisel olmayan etkinliklerdir.
Bu genel giriten sonra, imdi olay (bilisel informasyon ileme srecini) daha yakndan ele
almak istiyoruz. nce, informasyonun ilendigi-dnme srecinin gerekletigi- zihinsel
mekndan-atlyeden ie balayalm:
NFORMASYON ALIMA BELLENDE LENYOR
Gene basit bir rnekten yola kalm. Bir an iin, oturma odanzda bulunan mbleyi baka
trl nasl dzenleyebileceginizi dnnz. Dikkatiniz odann bir o yanna bir bu yanna
157
ynelir. Zihninizde birok farkl fikirler oluur. Bunlar biribirleriyle mukayese edersiniz. "yle
yapsam nasl olur diye bir model kurarsnz kafanzda. Sonra bunu, "hayr byle daha iyi
olur diyerek degitirirsiniz. Sonunda "hounuza giden
85
bir zm (model) oluur ve bunu
uygularsnz. Koltugu uraya eker, masay buraya koyarsnz. Kafanzdaki modele uygun
olarak dzenlersiniz oday.
Beynimizde, btn bu ileri yaptgmz bir merkez vardr: alma bellegi (working memory-
Arbeitsgedchtnis). D dnyada bulunan olaylara ve nesnelere ilikin olarak duyu
organlarmz araclgyla aldgmz informasyonlar, beyin kabugunda gerekli blgelerde
ilendikten sonra, bu nesne ve olaylar temsil eden nronal modeller haline dntrlerek
buraya, alma bellegi ad verilen bu atlyeye gelirler. Bunlar, yani o an ilenmekte olan
olay ya da nesneye ilikin bu nronal modeller (ki bunlar son tahlilde belirli integre aksiyon
potansiyelleri demetlerinden baka bir ey degildirler), bu arada, beyinde daha nceden
oluturularak hafzaya yerletirilmi bulunan benzer olay ve nesnelere ilikin sinaptik
baglantlar da aktif hale getirerek, buralarda kaytl olan bilgilerin de, aksiyonpotansiyelleri
eklinde buraya (alma bellegine) indirilmesine yol aarlar. Burada kastedilen
"aksiyonpotansiyelleri demetleri, ya da "nronal modeller, olaylarn ve nesnelerin bire bir
benzerleri olan mekanik modeller degildir tabi! Yani, beyin kabugunda nronlar legonun
talar gibi stste konularak mekanik modeller falan ina edilmiyor! Dardan gelen
informasyonlarn degerlendirilerek sinaptik baglantlarla kayt altna alnmalar sonucunda
oluturulan zihinsel-nronal modellerdir bunlar. rnegin, elmaya ilikin nronal modelden
bahsettigimiz zaman, bu, elmaya benzeyen bir nronlar toplulugu olmayp, elmaya ilikin
zelliklerin-informasyonlarn sinaptik baglantlarla kayt altna alndg bir nronal modeldir.
Peki, elmaya ilikin bu "nronal model nasl temsil ediliyor alma belleginde? Elmaya
ilikin informasyonlar eitli duyu sistemlerinde (grme, koku vb) ilenipte alma bellegine
gnderildikleri zaman (ya da tabi bu informasyonlar hafzadan buraya indirildikleri zaman),
alma belleginin bu informasyonlar belirli bir sre iin burada hazr tutabilme yetenegi
vardr. Bu nedenle zaten, alma bellegine, bazan "ksa sreli hafza da deniliyor. Ancak,
informasyonun alma belleginde bu ekilde tutulmas olayyla uzun sreli hafzada kayt
altnda tutulmas biribirinden farkl eylerdir. nformasyonlar uzun sreli hafzada sinaptik
baglantlarla temsil olunarak kayt altnda tutulurlar. Her sinaps, bu anlamda belirli bir bilgiyi
temsil eden bir yapdr. Bu demektir ki, dardan bir daha ayn, ya da benzer bir informasyon
gelirse, bu informasyonu temsil eden sinaps aktif hale gelecek ve bir aksiyon potansiyeli
oluturacaktr. alma bellegindeki durum ise bundan farkldr. nformasyonlar-ya da bilgiler
hafzada oldugu gibi burada da belirli kalc sinapslarla temsil edilerek "tutulmuyorlar! Eger
byle olsayd, alma belleginde her an milyarlarca yeni sinapsn oluup sonra tekrar
silinmesi gerekirdi! Ama buras bir kayt altnda tutma merkezi degildir. Bir atlyedir-
fabrikadr. Buraya gelen informasyonlar, ilenmek iin gelen ham maddeler olarak, aksiyon
potansiyelleri eklinde (elektriksel impulslar olarak) gelirler. Ve geldikten sonra da, belirli bir
sinapsla temsil edilerek, kalc olarak buraya yerleip kalmazlar! leme-yani dnme-sreci
boyunca, bu sre sona erene kadar "ileme hazr tutulurlar o kadar.
alma belleginde informasyonlarn belirli bir sre hazr tutulabilmesi demek, bunlarn,
nronal aglarda oluan aksiyonpotansiyelleri olarak hazr tutulabilmeleri demektir. Bu nokta
ok nemlidir. nk, imdiye kadar grdgmz nronal iliki-haberleme mekanizmas
dinamik bir sreti. Elektriksel bir impuls eklinde presinaptik nronun aksonlarndan gelen
informasyon, gene elektriksel bir impuls eklinde postsinaptik nronun aksonlarndan kp
gidiyordu. yle elektriksel bir impulsun-bir aksiyonpotansiyelinin-, belirli bir sre iin bile olsa,
akp gitmeden "hazr tutulmas diye bir olay yoktur bu tablonun iinde. Ama ite alma
belleginde olan budur!
85
,Hoa gitmek" nedir peki? ok basit! Eger bir etkilemenin sonunda organizma iin elverili bir
durum ortaya kyorsa, bu durumda motivasyon sistemi elde edilen bu baary "hoa gitme hissiyle
birlikte kayt altna almaya alr. Nucleus accumbense ve nbeyine salglanan Dopamin bu blgeleri
etkilerken, Nucleus accumbensten nbeyine salglanan maddeler de burada ,hoa gitme" duygusuna
neden olurlar.
158
Son tahlilde, integre aksiyonpotansiyelleri demetinden baka birey olmayan bir infor-
masyon, alma bellegindeki nronal aglarda nasl "tutuluyor bunu henz daha kimse
bilmiyor! Ancak bilinen, bunun bir gerek oldugudur! sterseniz u an durun ve rnegin gene
bir elmay dnn! Bilincinizde canlanan elma, alma belleginizde oluan ve siz baka bir
konuya geene kadar orada ileme hazr vaziyette tutulan, elmaya ilikin aksiyon
potansiyellerinin meydana getirdigi bir nronal modeldir. alma belleginin bu ii nasl
yaptgna ilikin nrobiyolojik mekanizmay bir yana brakrsak, diyebiliriz ki, hafzadan
aksiyonpotansiyelleri olarak gelen informasyonlar, burada (alma belleginde) aktif halde
bulunan nronal aglardan oluan bir sistemle, elmaya ait nronal model olarak hazr halde
tutulmaktadrlar. Mekanik bir benzetmeyle bunu, olaylarn ve srelerin kayt altna alndg
bir video kamerada, bir an iin ekimin-srecin durdurulmasna benzetebiliriz! Kameray
istedigin gibi kullanarak, ilemek istedigin tabloyu o anki ihtiyaca gre yava, ya da hzl,
veya duragan bir ekilde hareket ettirerek olay iliyorsun!
Ama buradan, alma belleginin, olaylara ve nesnelere ait informasyonlarn (ksa bir sre
iin bile olsa) hazr halde tutulabildigi bir depo oldugu sonucu da karlmamaldr! O, bu
informasyonlarn ham madde olarak ele alnp ilendigi bir retim merkezidir, bir atlyedir, bir
bilgi retme fabrikasdr dedik. Bu nedenle, "tutulma denilen olay da sadece retim
faaliyetine ilikin geici bir durumdur.
imdi! rn belli: Yeni bilgiler retildigine gre, rn bilgidir. Bu rnlerin retilmesinde
kullanlan ham maddeler de bellidir: Duyu organlarmz araclgyla evreden alnan, olaylara
ve nesnelere ilikin informasyonlardr bunlar da (bu informasyonlarn daha sonra
kullanlmak zere hafzada depo edilmesi ve gerektigi an buradan aagya-alma bellegine
indiriliyor olmas bir eyi degitirmez). Bu bilgilerin neye gre retildikleri, yani dardan ham
madde olarak gelen informasyonlarn neye gre ilendikleri de bellidir: Daha nceden sahip
oldugumuz bilgilere gre ileniyorlar tabi. Bu bilgiler, retim faaliyeti esnasnda uzun sreli
hafzadan aagya, alma bellegine indiriliyorlar. lenilmesi gereken informasyon, bunlara
gre degerlendiriliyor, ileniyor. retimin nasl yapldg, yani informasyonun nasl ilendigi,
bilginin nasl retildigi de bellidir: Buna da dnmek diyoruz. Yani dnerek retiyoruz.
Geriye kalyor bir tek soru ki, o da bu retim faaliyetinin znesine ilikindir, yani "kim
retiyor! Evet kim retiyor? Kimdir, nedir bu "dnerek reten instanz? Yani beynimizdeki-
alma bellegindeki- dardan-evreden gelen informasyonlar ham maddeler olarak ele
alp, bunlar eldeki bilgilere gre ileyerek-reten instanz nedir? yle ya, bir fabrikada, ham
maddeleri ileyerek rn oluturan, hiyerarik olarak rgtl (iveren ve iilerden oluan)
bir alanlar instanz vardr. Tek bir hcrenin iinde bile, dardan gelen ham maddelerin
ilenilmesini saglayan, onlarn bir rn haline getirilmesi srecini yneten, gene rgtl bir
instanz-mekanizma vardr. Peki beyinde, alma belleginde nasl yaplyor bu i, kim, hangi
instanz yapyor bunu? Bilisel bilim terminolojisiyle "icra instanz (Exekutivinstanz) olarak
adlandrlan bu zihinsel-nronal gerekligin esas nedir?
Duyu organlarna informasyonlar gelipte bunlar alnarak ilendikten sonra, output olarak bir
aksiyonpotansiyeli oluuyor. Nedir bu aksiyonpotansiyeli, neyi temsil ediyor? Organizmann
iliki-etkileim halinde oldugu objeyi-ya da nesneyi-veya d dnyada gerekleen,
organizmann da iinde yer aldg (veya gzlemci olarak katldg) olaylar m? Evet! Ancak,
organizmann, kendi dndaki olaylara ve nesnelere ilikin informasyonlar alarak bunlar
ilemesinin, bunlara ilikin nronal modeller oluturmasnn bir nedeni vardr: evreden
gelen etkilere kar reaksiyon modelleri oluturarak, evreyle kendisi arasnda mevcut olan
dengeyi koruyabilmek. nk varolmak, ancak bu dengeyi koruyarak mmkn olabiliyor.
Gelen informasyonlar (bu informasyonlarla birlikte gelen etkileri) alarak degerlendiren
organizma, bu srecin belirli bir aamasnda bunlara kar bir reaksiyon modeli oluturarak, o
ann iinde kendi varlgn temsil edecek nronal modeli de oluturmu oluyor. Organizmann
belirli bir andaki varlgn temsil eden nronal model, onun, o ann iindeki dengeyi
muhafaza iin-ya da daha ileri dzeyde yeni bir denge kurabilmek iin- gerekletirmekte
oldugu davranlara ilikin nronal bir modeldir. rnegin, eliniz scak bir yere degdigi zaman
159
hemen geri ekersiniz. Neden? Neden elinizi atein zerinde tutmuyorsunuz da hemen
ekiyorsunuz? Kim-nasl karar veriyor buna? Organizma m? Nasl karar veriyor "organizma
peki? Organizmann varolmas olay, tamamen, evreden gelen etkilere uyum saglayarak bir
denge kurabilme olaydr dedik. Btn sistem buna gre olumu-kurulmutur. evre ve
organizma bir sistemin iki kart kutbudur bu denklemde. Organizma, her seferinde,
evreden gelen etkilere kar bir tepki-reaksiyon oluturarak bozulan dengeyi yeniden
kurmaya alrken varoluyor. Bu nedenle olay aktr! Her seferinde, bir nesne gelipte
etkileyince, bu etkiye kar oluan nronal reaksiyon modeliyle yeniden varoluyor, temsil
ediliyor organizma. Elinizi ateten ekmenizi saglayan, kolunuzdaki kaslar bunun iin
harekete geiren nronal reaksiyon modeli, o an organizmay temsilen oluan nronal
instanzdr. Yani o ann iindeki "siz, sizin organizmanz-kimliginizi temsil eden nronal
model, elinizi ateten ekmenizi saglayan o aksiyonpotansiyelidir. Evet, o an iin bu, bilin
d olarak, duygusal bir reaksiyon-refleks eklinde gereklemektedir. Adna bilin dedigimiz
olay, yani, bu organizmal reaksiyonun duygusal ve bilisel dzeyde kendini ifade etmesi
olay, daha sonra, olayn beyin kabuguna-alma bellegine iletilmesiyle birlikte ortaya
kyor. Gene elinizin yanmas olayna dnersek, elinizi ateten ektikten sonra, hemen bir
yanma-acma hissi duyarsnz. Bu, alma bellegine giden nronal reaksiyon modelinin bir
kopyasnn burada kendini ifade ediidir.
alma belleginde, bir yanda, o an inceleme altnda olan olay ya da nesneye ilikin nronal
model yer alrken, diger yanda, bunun karsnda da, organizmann reaksiyon modeli olarak,
o ann iindeki "sizi (self-selbst) temsil eden aksiyonpotansiyeli yer alr. alma belleginin
yaps genel olarak bu ekilde oluur. Ve burada ne oluyorsa, bu yap zerinde, bu iki
nronal model arasndaki etkilemelerle olur.
DANS EDERKEN HAMLE KALINIR MI&
alma belleginde olup bitenleri daha nceki almada yle tasavvur etmiiz [2] .
"Durgun bir deniz dnnz. Sonra frtna kyor ve dalgalar oluuyor. O durgun (aslnda
mutlak durgun bir deniz olamaz hibir zaman) zemin zerinde dalgalarla frtnann grei
balyor. Alt alta st ste! Bazan kran krana, tpk bir boks ma gibi, bazan da iki sevgili
arasndaki bir dans bu. Temposu yava, hzl. Organizmann objeyle ilikisi de byle.
"imdi, o denizi, milyarlarca nrondan oluan beyin olarak tasavvur ediniz. alma bellegi
de bu denizde firtnann ktg blge olsun! Frtnann yerine objeyi temsil eden nronal
etkinligi, dalgalarn yerine de, organizmay temsil eden nronal etkinligi-modeli koyalm.
Ortaya kan tablo, iki nronal etkinlik arasndaki bir danstan ibarettir! Biri kadn, biri erkek iki
kiiyi getirin gznzn nne danseden! Aynen budur durum! Biribiriyle sinkronize halde
dans eden, biribirlerine yaklap uzaklaarak, mzige gre degiik grntler veren iki sevgili
de diyebilirsiniz buna! Soru udur: Nasl oluyor da, bu dans esnasnda kadn hamile kalyor?
Glmeyin, aynen byle durum! nk, babasnn obje, annesinin organizma oldugu bir
ocuktur bilgi
86
. Bilgi retimi sreci ise, bu ocugun oluumu srecidir. Nasl oluyor da,
dogaya (obje) kar yaam kavgas vererek hayatta kalmaya alan hayvan (insan), gnn
birinde bilgi retmeye balyor? Ve bu bilgiye sahip karak, bilinli olarak bir st seviyeye
kp, orada kendisi iin daha uygun koullar altnda yeni bir dengeyi kurabiliyor?
yle diyor Ledoux: "alma bellegi iki ksmdan oluur. Birinci ksmda belirli mental
(zihinsel) grevleri yerine getirmek iin kendi alannda uzmanlam sistemler yer alrken,
ikinci ksmda da, btn aktif dnme srelerinde yer alan, her ie-amaca uygun bir
86
Buradaki ,bilgi", bize bagl olmayan, duygusal deneyimlerin tesinde, bilisel anlamda objektif ger-
eklige ilikin bilgidir (,Faktenwissen"). Organizmann (insann) kendi rn olan bu bilgiyle ilikisi
ise, aynen anneyle ocugunun arasndaki iliki gibidir. Doga, insanla-insanda kendi bilincini retirken,
insan bu srete kendi nefsiyle bilgiyi reten bir mekan-ara roln oynuyor. Her seferinde, retilen
her yeni bilgiyle birlikte hem onun varlgnda yok oluyor, hem de sonra ona sahip karak bir st bilgi
seviyesine ulaarak yeniden dogma olanagna kavumu oluyor. Doga'nn kendi bilincini oluturmas
srecinin basamaklarn byle kyor insan...
160
(Allzwecksystem) sistem yer almaktadr. "Her amaca uygun (Allzweck) sistem bir alma
alanndan (Arbeitsbereich) ve icra fonksiyonu denilen bir grup mental operasyonlardan
oluur. alma alannda hazr tutulan informasyonlar bu mental operasyonlarla ele alnarak
ilenilmeye allrlar [12].
Yani bir "alma alan (atlye) var. Hammadde olarak buraya gelen informasyonlar burada
belirli bir sre iin ilenilmeye hazr tutuluyorlar. Bir de bunlar ileyen, Ledoux'un "icra
fonksiyonu ("Executivefunktion) dedigi bir instanz var. Ki o da, bir takm mental
operasyonlarla bu hammaddeyi-informasyonu iliyor. Neye gre iliyor peki?
1-Amaca uygun olarak iliyor: Amac ve ilemin hangi ynde olacagn belirleyen ise,
organizmay etkileyen, ilenen informasyonlarn kaynag olan nesnedir.
2-Daha nceden sahip olunan bilgilere gre iliyor.
Peki, Ledoux'un "icra instanz dedigi, benim, "organizmann reaksiyon modeli olarak
"benlik-self diye tanmladgm bu etkinlik btn bunlar nasl baaryor? ok basit! "cra
instanz, ya da "benlik-self dedigimiz nronal etkinlik, son tahlilde integre bir aksiyon
potansiyelleri demetidir. Objenin etkisine kar bir reaksiyon modeli olarak olutugu iin de,
daha iin banda, varolu koullarnn geregi olarak belirli bir hedefe-amaca yneliktir.
Dardan-evreden gelen objenin-bu objeye ilikin informasyonlarn ilenmesi onun varolu
gerekesidir. Bu nedenle, iin dogas geregi, amacn belirlenmesi, neyin retileceginin
belirlenmesi diye ayrca bir sorun yoktur. Bu, otomatik olarak, srecin banda ortaya kar.
Daha nceden sahip olunan deneyimlere ilikin bilgiler ise, uzun sreli hafzada kaytl olan
bilgilerdir. alma bellegine giden organizmann reaksiyon modeli "icra instanznn, bu
arada, paralel alan bir bilgisayarn prozessoru gibi, uzun sreli hafzadaki nronal aglar
da tarayarak kendisine yakn sinapslar aktif hale getirdigini, bunlar birer aksiyon
potansiyelleri demeti olarak alma bellegine indirdigini dnrseniz olay apak ortaya
kar. Neyin retilecegi bellidir. Nasl retilecegine dair bilgiler de ortadadr. Geriye, tpk bir
fabrikada iilerin yaptg gibi, eldeki bilgilere gre hammaddeyi ileyerek rn oluturmak
kalyor. te alma belleginde olan da budur zaten. Ve rn bir kere ortaya ktktan sonra o
artk kendisini reten glerden (iveren-ii ve ham maddelerden) bagmsz, bu retici
glere gre objektif olan bir gerekliktir. Bir fabrikadan kan bir arabayla, onu retenler
olarak iveren-ii, ve ham maddeler arasndaki ilikiyi dnn, olay bu kadar basittir! Hem
ham madde, hem de retici gler (iiler ve iveren) rnn varlgnda yok olarak onu
yaratmlardr. te bilgi retiminin diyalektigi de byledir. "Bizden bagmsz objektif bilgilerin
gerekligi budur!..
imdi, bu "yaratma-retme iinin mekanizmasn daha yakndan ele almaya alacagz:
KNC ETKLEME
Objeyi temsil eden nronal modelle organizmay temsil eden nronal modeli en son brakt-
gmzda bunlar alma belleginde dans ediyorlard! Ve biz de, "dans ederken hamile kalnr
m diye sormutuk! te, alma bellegindeki ikinci etkileme diye tanmladgmz olayn z
budur. Objenin-nesnenin- etkisine kar organizmay temsil eden bir nronal reaksiyon
modeli olarak oyunda yer alan benlik (self), bu evrensel dansn belirli bir aamasnda, dans
ederken "dnmeye, yani karsnda yer alan ve objeyi temsi eden nronal modelle
etkilemeye balyor. Tpk, lego talaryla belirli bir modeli ina eder gibi, istedigi sonucu
elde edebilmek iin eldeki malzemeden neleri yapmas gerektigini aratryor, karsndaki
nronal etkinlikle ne trden bir iliki iine girmesi gerektigini hesaplyor. Buradaki "stek-
motivasyon- bir hedefe ulama duygusudur. Btn diger duygular gibi bu da benligin-self'in
belirli bir ekilde gerekleerek kendini ifade etme biimidir. Organizmay temsil eden nronal
etkinligin alma belleginde "bir amaca ulama arzusu eklinde gereklemesidir. te
dnrken (alma belleginde), bir yanda bu, belirli bir ii yapma "istegi eklinde
161
gerekleen (organizmay temsil eden) nronal model, te yanda da, objeyi temsil eden
nronal model bulunmakta, bunlar arasnda bir iliki-alt stlk-etkileme gereklemektedir.
rnegin, kandaki eker oran dt, karnnz ackt, yemek yemek "istiyorsunuz! Objenin
etkisiyle birlikte ona kar oluan bu tepki, ikisi birden, mevcut zemin zerindeki etkilemeyi
yanstrlar. Organizmann istegi, objenin etkisine kar, ona zt bir reaksiyon modeli olarak
ortaya kmtr ve onun bozdugu dengeyi tekrar kurmaya yneliktir. Bir tr termostat gibi
almaya balyor sistem. te, duygusal reaksiyonlardan bilgi retimi srecine geiin
baglant halkas budur. Yani, istekle ama arasndaki ilikinin kurulabilmesiyle balyor
herey. Birkere bu iliki kuruldumuydu da gerisi geliyor. Amac gerekletirebilmek iin
nelerin yaplmas gerektigi, bunlarn nasl yaplabilecegi belirleniyor. Ve bu sre, ilk ortaya
k itibariyle mevcut dengeyi korumaya ynelik ("gerici bir sre) de olsa, sonuta sistemi
bir st duruma tayor.
Ama, buradan hemen, bir istegin gerekletirilmesi iin yaplan her "bilinli eylemin d-
nlerek yaplan planl bir eylem (bilisel bir aba) oldugu sonucu da karlmamaldr!
rnegin, hayvanlarn daha nceki duygusal deneylerini esas alarak gelitirdikleri davranlar
da bilinlidir. Yani hayvan, hafzasndaki eski deneyimlerine dayanarak hareket ederken
kendi varlgnn farkndadr. O an nefs, alma belleginde, eski deneyimlerini temsil eden
nronal modelleri esas alarak daha mkemmel bir reaksiyon modeli haline gelmeye
almaktadr. Ama btn bunlar, dnlerek yaplan planl almalar degildir. ster
bilinsiz bir eylemle birlikte gereklesin (ormanda gezerken yolumuza kan ylana
basmamak iin sramamz gibi), ister bilinli bir ekilde (daha nceki deneyimlere gre
gerekleen bilinli bir eylemle birlikte), iin iinde plan yaparak problem zmek olmadg
taktirde btn bu davranlara neden olan zihinsel faaliyet dnmek (ve bilgi retmek)
degildir. rnegin, daha nce su ierken saldrya ugrayan bir hayvann, bu deneyimine
dayanarak bir daha ayn yere su imeye gitmemesi dnlerek gerekletirilen planl bir
faaliyet degildir. Duygusal bir tepkidir. Ama bilinlidir. Yani hayvan neden oraya gitmediginin
farkndadr.
BLG RETM DEVRMC BR SRETR
kinci etkileme, objenin etkisine kar oluan bir tepkinin, bir reaksiyonun gereklemesi
olay degildir. Tepki-reaksiyon, hangi biimde olursa olsun, birinci etkilemenin sonucudur.
kinci etkileme, objenin etkisine kar bir reaksiyon modeli olarak ortaya kan organizmal
talebin gerekletirilmesi iin planl olarak yaplmas gereken eyleri kapsar. lk doguu
itibariyle, nefsin-self hedefi-varolu gerekesi mevcut durumun korunmas oldugu halde,
ikinci etkileme dedigimiz bilgi retimi sreciyle birlikte, artk amaca mevcut durum
korunularak ulalmyor. Yeni bir durum (state) yaratlarak aslnda yeni bir amaca ulalm
olunuyor. nk, daha st dzeyde, yeni bir denge kuruluyor objeyle. lk etkilemenin
unsurlar olan obje ve organizma ise, artk tpk anne ve babann ocugun varlgnda yok
olmalar gibi, "rn denilen bu sonucun iinde yok oluyorlar. Anne ve baba ocugun
varlgnda yok olurlarken, ocuk, yeni, ayr bir varlk, nitelik olarak doguyor. te, bilgi retimi
srecinin neden devrimci bir sre oldugunun z, esas budur. Bir durumdan, mevcut
durumdan baka bir duruma geiin esas budur. Yeni oluan bilgiye sahip karak kendini
yeniden retmi olan nefs, ayn mekanizmayla kendini reterek varolmaya devam eder.
RENEREK VAROLMA
Bir durumdan baka bir duruma gei etkinligi (buna yaam diyoruz) olarak tanmlaya-
bilecegimiz her makro sre, birok ara aamalardan oluur. Bu basamaklara o srecin
kendi iindeki evrim aamalar diyoruz. Kendi bana ele alndklar zaman, o ara aamalarn
kendileri de gene ayn diyalektige tabi srelerdir. Yani bu ara aamalardan birinden
digerine geilirken de gene bir durumdan bir baka duruma geilmi olunur. Ama gene de biz
bir sreci tanmlarken yle deriz: Makro dzeyden bakldg zaman, bir srecin kendi
iindeki evrimi boyunca, onun niteligini belirleyen temel zellikleri degimez. Degiim,
162
sistemin-srecin kendi iinde kalr. Evet, sistemin kendi iindeki basamaklarn da kendilerine
gre bir bilgi kapasiteleri, ve buna bagl olarak da belirli zellikleri vardr, ve bir aamadan
digerine geilirken bu zellikler de degimi olurlar. Ama gene de, btn bu degimeler
makro plandan baknca o eyin kendi iindeki degiiklikler olarak kalrlar. Ne zaman ki
ierdeki evrim tamamlanr, sistemin iinde merdivenin en st basamagna kadar klr, ancak
ondan sonradr ki, makro planda baka bir duruma geiten bahsederiz.
te yandan, bir sistemin kendi i evrimi srecinde yaanlan her ara aama, ayn anda,
hem mevcut sistem iin onun kendi iindeki bir gelime aamasdr, hem de, var olann
iinde gelien yeniye ait potansiyel bir gelime basamagdr. Daha baka bir ifadeyle, "retici
glerin gelimesi sreci, hem var olann kendini yeniden reterek gelimesi srecidir, hem
de, yeni dogacak sisteme ait glerin eskinin iindeki potansiyel gelime sreci. Her
durumda, bu diyalektige tabi olarak eskinin iinde dogan yeni, gelimesinin belirli bir
aamasna kadar, onun iinde kalarak (etle trnak gibi onun bir paras olarak) varlgn
srdrr.
Mthi birey! Her sre, makro planda, bir durumdan baka bir duruma geii ifade
ederken, ayn anda, kendi iinde, "evrim basamaklar adn verdigimiz birok ara "durum-
lardan-aamalardan oluuyor. Ve yaam dedigimiz ey de, devaml, kendi iindeki bu
merdivenin basamaklarndan karak "sonuca dogru ilerlemek olarak gerekleiyor!. Mevcut
olann, var olann son'u ise, ayn zamanda, onun kendini yeniden retmesi srecinde,
yeniden doguu anlamna geliyor. Her "son yeni bir balangc kendi iinde barndryor.
BLG NEDR
Bilgi bir rndr. Beyin ad verilen fabrikann rettigi zihinsel bir rndr. Obje-nesne (doga)-
organizma ilikisinin ocugu olan bilgi belirli bir sinapsla temsil edilir ve bir
aksiyonpotansiyeliyle gerekleir. Ama, geni anlamda dnrsek, organizmann kendisi
de bu "doga kavramnn iindeki bir obje degil midir? O halde bilgi, dogann insan beyninde
rettigi kendi bilinci-bilgisi oluyor. Yani, bilginin esas "sahibi
87
dogadr. nsann nefsine (self)
ait zel bir mlk degildir o! nsan beyni, bu retimin gerekletigi bir fabrika oluyor sadece.
Ve de, rnn muhafaza edildigi, nronal aglardan oluan bir depo. Bu nronal aglarda,
dgm noktalarndaki nronlar (sinir hcreleri) arasnda sinaptik baglantlar oluuyor. Bilgiler
de, bu sinaptik baglantlarla temsil edilip (kodlanp) muhafaza ediliyorlar. Btn mesele, bu
baglantlarn zelliklerinde, bunlarn ne oranda kuvvetli ya da zayf olduklaryla ilgili. Bilgi bu
ekilde kodlanyor. Yani yle "bilgi diye varlg kendinden menkul bir obje, bu anlamda elle
tutulur "maddi bir rn falan yok ortada! rnegin bir "araba bir rndr. Neden? nk
onun retilmesi iin gerekli olan bilginin maddelemi bir biimidir o. Bu bilgi nce, beyindeki,
arabaya ilikin nronal modelde, nronlar arasndaki sinaptik baglantlarda oluuyor. Sonra
buna, bu bilginin nasl hayata geirilebilecegine dair uygulamaya-retime ilikin bilgiler de
ekleniyor. Bir retim "plan ortaya kyor. Ve bu plan motor sisteme verilerek
gerekletiriliyor. Nronlar arasndaki sinaptik baglantlarla ifade olunan bilgi, arabann
olumasyla onu temsil eden maddi bir varlk haline dnyor.
Bilginin kaynagnn doga-obje oldugunu syledik. Bu ne demektir? Bilgi retmekle ve retilen
bu bilgiyi depo ederek ona "sahip kmakla, bilginin evrensel-potansiyel varlgn-kaynagn
biribirine kartrmamak lazmdr. Bu evrende var olan her obje, her sistem bir bilgi kayna-
gdr. Bilgi, btn sistemlerde o sistemi birarada tutan ilikilerle, baglantlarla depo edilir.
rnegin bir atoma ait btn bilgilerin kaynag o atomun iindeki elektronlarla atom ekirdegi
arasndaki elektromanyetik baglantlarda gizlidir (gespeichert). Bir insann DNA's gibidir bu
baglantlar. Peki, bu anlamda, bir atom, ya da bir su molekl, belirli bir bilginin maddi bir
gereklik haline dnm ekli olarak ele alnabilir mi? Az nce, bir arabann insan
87
Snfl toplumun-yaamn rn olan bu ,sahip olma" kavram ok tehlikelidir! Ne anlama geldiginin
kavranlmas en zor olan kavramdr da diyebiliriz buna! Herkes onu kendisine gre kavrar!. Bireye
sahip olmann ne demek oldugunu gerekten kavradgmz zaman ise zaten by bozulmu oluyor!
Snfllgn verdigi zrh- ya da ,benlik", ,nefs" ad verilen niforma- ancak o zaman deliniyor!..
163
beyninde oluan bilginin maddelemi ekli oldugunu sylemitik. Bir atom da byle midir,
yani, insan beyninde retilmi olmasa bile, belirli bir bilginin maddelemi ekli midir?
Bu evrende var olan her ey, her obje bir dogal rndr. Ve kendi iinde onun varlgna temel
olan belirli bir bilgi hazinesine sahiptir. Bu bilginin maddelemi bir eklidir o bu haliyle. Bu
bilgi, onun oluumu esnasnda, etkileerek onu yaratan unsurlarn sahip olduklar bilgilerin
orijinal bir sentezidir. Ve onu bir arada tutan zamk, bag enerjisi-potansiyel enerji olarak onun
iinde sakldr. Bu evrensel bir oluumdur [1,2,3,4].
nsann sahip oldugu bilgi hazinesine gelince, bu, onun bilgi temeli olan ve ona anne ve
babasnn reme hcrelerinden geen bilgilerle birlikte, onun tek bir hcreden itibaren
balayan kendi yaam sresi boyunca reterek sahip oldugu bilgilerden oluur. Bu
yzdendir ki, insan dogann kendi bilincine varmasdr diyoruz. Yoksa rnegin, farknda
olmadg halde, bir hayvann, ya da bir atomun da kendine gre bir bilgisi vardr. Rasgele bir
foton gndererek, bir atomun belirli bir kuvantum seviyesine kmasn saglayamazsnz!
Sistem (atom), dardan gelen objeyi, ierdeki bilgiyi kullanarak iler. Atomun kendisi bilinsiz
de olsa, dardan gelen etkiyi ierdeki bilgiyi kullanarak degerlendirir. Bir hcrenin yaptg
farkl birey midir sanki! Dardan gelen bir molekl, kendi iinde DNA'larda bulunan bilgiyle
ilerken ne yaptgnn farknda mdr hcre? Hem sonra farknda olsa ne degiiyor ki! Yaplan
ey hep ayn degil midir: Her durumda, nce dardan bir informasyon geliyor, bu, ierdeki
bilgiyle ileniyor ve sonra da, ortaya kan sonu, kt olarak darya veriliyor. "Bilinli ya
da "bilinsiz, olay bu kadar basit degil midir!..
nsan dogann kendi bilincine varmasdr demitik. Bu, evrensel oluum srecinin insanda
kendi bilincini yaratmas anlamna gelir. alma belleginde insann kendi varlgn
hissetmesiyle balayan sre, daha sonra, ikinci etkilemeyle birlikte bilgi retme sreci
haline dnyor. Ve doga kendi kendini biliyor. nsanla birlikte kendini aynada seyrediyor
yani!
ALIMA BELLE HER SEFERNDE ANCAK BR OLAYI ELE ALABLR
Eger btn hereyin-varoluun esasn organizmann evreyle ilikisi belirliyorsa (ki yledir),
organizmann iliki iinde oldugu nesnelerden oluan bu "evre, her defasnda, o an
organizmayla etkileim (madde-enerji-informasyon alverii) halinde olan bir nesneden, ya
da olaydan oluur. Organizma eger ayn anda bir degil de birka nesneyle (ya da olayla)
birden etkileim halindeyse, bu demektir ki, bu nesneler (ya da olaylar) arasnda onlar tek
bir sistem halinde bir arada tutan bir bag-iliki mevcuttur.
Organizma, her seferinde tek bir nesne-ya da bir olayla iliki iinde olabilir, nk, kendi
iinde rgtl bir sistem olan organizmal varlg temsil eden merkezi varolu instanz (benlik-
self), her an, belirli bir olay ya da nesnenin etkisine kar oluan nronal bir reaksiyon
modelinden baka birey degildir
88
. Bir olay ya da bir nesneye ilikin informasyonlar
(bunlar, ister o an evreden-dardan gelerek organizmay etkiliyor olsunlar, ister hafzadan
alma bellegine indirilmi olsunlar) rgtl bir btn (bir sistem olarak bir nesneyi ya da
bir olay) temsil ettikleri iin, birok zellikleri (renk, koku, ses, hareket, ke, konum vb.)
temsil eden bu informasyonlar, son tahlilde, organizma zerine btnsel (integre) olarak
etkide bulunurlar. Bu informasyonlar alarak, bunlar, organizmann iinde bulundugu denge
halini bozucu etkiler olarak degerlendiren organizmann eitli alt sistemleri ise, mevcut
dengeyi muhafaza edebilmek gdsyle yrttkleri kollektif faaliyetlerin sonucunda,
btnsel bir reaksiyon modelini ortaya karrlar. te, dardan gelen bir objenin etkisiyle
birlikte, o ann iinde oluan organizmal varlgn esasn bu orkestral-kollektif reaksiyonlar
oluturur. Her ann gerekliginin, bir etken ve bir reaksiyon olarak bir benlik-self- olmasnn
esas budur. alma belleginde ortaya kan (yani kendini ifade ederek kendi bilincine
88
,Nronal reaksiyon modeli" diyoruz, nk davranlarmz bu modeli hayata geirmekten baka bir-
ey degildir. Benlik-self-her ann iinde oluan nronal reaksiyon modellerinin davranlarmzla haya-
ta gemelerinin rn oluyor.
164
varan) "icra fonksiyonunun, "dikkati ynlendirerek, btn organizmal fonksiyonlar o an
gereklemekte olan etkileme zerine toplayabilmesinin nedeni de budur. "Dikkati belirli bir
olay ya da nesne zerine toplayabilmek demek, o ann iinde oluan organizmal
reaksiyonun-yani icra fonksiyonunun kuvvetlendirilmesi demektir. Bu ekilde, "icra
fonksiyonu denilen benlik, kendi kendini glendirerek mevcut dengeyi muhafaza edebilme
fonksiyonunu daha iyi yerine getirmeye alyor. Daha nce de syledigimiz gibi, btn
mesele, belirli bir anda ortaya kan bir etkiye kar bir tepkinin olumasdr. Neden byle bir
tepkinin olutugunu ise bizzat varoluun kendisi veriyor! nk varolmak demek, evrenin
etkilerine kar reaksiyon gsterebilmek demektir. En alttaki bu reaksiyon temeli olmadan, bu
zemin zerinde ykselen diger fonksiyonlar da (rnegin, bilisel fonksiyon) gerekleemez.
"cra instanz biribiriyle baglants olmayan faaliyetleri ayn anda yrtmek zorunda kalrsa
sistem kendini zora sokar (zellikle de bu grevler biribiriyle elikili grevlerse). Birok farkl
ii ayn anda yapmak zorunda kalan insanlarn strese girmelerinin nedeni budur. cra
instanzna fazla yk binerse bundan onun planlama ve karar verme yetenekleri de zarar
grr[12].
ok gzel! Btn bunlar, hayatn iinde yakndan bildigimiz, tandgmz gerekler. Ancak,
nasl bir sonu karmak gerekiyor buradan? nk, eger dikkat edilmezse, buradan
kolayca, ortada sanki varlg kendinden menkul bir varlk olarak bir benlik ("icra instanz)
varm gibi bir sonu da karlabilir! Hayr, byle bir "varlk-benlik- sz konusu degildir. Yani,
mutlak bir gereklik olarak nceden (evreden gelen etkilerden bagmsz olarak) varolan bir
benligin neleri ne kadar yapabileceginden bahsedilmiyor yukardaki paragrafta! Organizmann
zerine etkide bulunan her olay ve nesneyle birlikte, o an, organizmal reaksiyonu temsil eden
izafi bir benlik de birlikte ortaya kyor. Ama eger organizma, belirli bir anda, biribiriyle ilikisi
olmayan, yani ayn btnn paralar olmayan iki etken tarafndan etkileniyorsa, bu durumda
bu iki etkene kar ayn anda farkl reaksiyonlar olarak gerekleme durumunda olan
benligin-icra fonksiyonunun zora gireceginden bahsediliyor. Belirli bir etkiye kar
gerekleen organizmal reaksiyonu nronal bir reaksiyon modeli (son tahlilde bir aksiyon
potansiyeli) olarak dnrsek, ayn anda biribiriyle elien iki aksiyonpotansiyelinin icra
fonksiyonu olarak alma bellegine girdigini dnnz! Olay budur. Bir fabrikada ayn anda
hem otomobil, hem de amar makinesi retmeye benzerdi bu!
ALIMA BELLE N BEYNDEK NRAL DEVRELERN BR FONKSYONUDUR
"n beyin (prfrontaler Cortex) bir integrasyon-btnleme alandr (Konvergenzzone).
Burada, beyindeki birok uzmanlk alan alt-sistemlerden gelen girdiler-inputlar buluurlar.
Bunlar, d dnyadan alnan informasyonlarla integre edilirler. n beyinin Hipokampusla ve
uzun sreli hafzann-eksplizit bilgilerin- bulundugu birok kortikal blgelerle de (beyin
kabugunda bulunan) baglants mevcuttur. Gerektigi anda buralarda kaytl olan bilgiler aktif
hale getirilerek informasyon ileme srecine dahil edilirler. Bu blge, hareketlerin ynetilmesi
iini yrten sistemlerle de baglant halindedir. Bu ekilde, kararlarn istege bagl hareketler
haline dntrlmesi mmkn olur[12].
Btn bunlarn ne anlama geldigini daha ayrntl olarak grecegiz. Ancak u an, konuyu
biraz daha aarak anlalr hale getirebilmek iin gene Ledoux'tan bir alntyla devam edelim:
"Grme sistemi btn digerleri iinde en ok aratrlm olan ve bilinenidir. Bu nedenle,
alma bellegi ve diger bilisel srelerle ilgili almalar da daha ok bu sistem zerinden
yrtlmektedir. Kortikal dzeyde (beyin kabuguna ilikin) grme ilemi
"Okzipitallappenlerde (beynin arka ksmnda) bulunan "primre visuelle Cortexde balar. Bu
blge ise girdilerini "visuellen Thalamustan alr. Aldg bu girdileri iler ve meydana gelen
ktlar da diger kortikal blgelere (beyin kabugundaki diger blgelere) dagtr. Bilim adamlar
beyin kabugunda grme ileminin gerekletigi bu yollar belirlemilerdir. Sz konusu
devreler ok karmaktr, ama gene de, grme ileminin gerekletigi en st dzey iki yol
olduka iyi bir ekilde incelenmitir. Bunlar, "neyin "nerede oldugunun incelendigi
kanallardr ("was-"wo Bahnen). "Ne kanal nesnelerin tanmyla ilgiliyken, "nerede kanal
165
da nesnelerin diger nesnelere gre uzay iindeki konumlarnn belirlenmesiyle ilgilidir. "Ne
kanal "primre visuelle Cortexten balayp "temporale Cortexe (yan ksm) kadar uzanan
bir ilemler yoludur (Verarbeitungsstrom). "Nerede kanal ise, "primre Cortexten "parietale
Cortexe uzanr. "Nerede kanalnn son ksm ("parietale Cortex) direkt olarak nbeyinle
("prfrontale Cortex) baglantyken, "ne kanalnn son ksm olan "temporale Cortex de
gene nbeyinle baglantldr [11].


ek.35
alma belleginin "ne ve "nerede girdileri (bu iki eit temsil-nronal model) alma
bellegine geldikten sonra burada integre olurlar. Bylece, grlen nesnelerin sadece ne
olduklarn belirlemekle kalmayz, ayn zamanda onlarn konumlarn da belirlemi oluruz.
Daha aag blgelerden daha yukarlara dogru olan informasyon akna "Bottom-Up, yukar
blgelerden aaglara dogru olana da "Top-Down denmektedir. Bu durumda, "ne ve
"nerede kanallarndan nbeyine gelen informasyonlar aagdan yukarya (Bottom-Up)
dogru informasyon akn temsil ederken, nbeyinden aagya dogru verilen sinyaller de,
olaylarn ve nesnelerin daha iyi alglanabilmeleri iin "icra fonksiyonu tarafndan duyu
organlarna gnderilen talimatlar temsil ederler.
Yukardaki ekilden de anlalacag gibi, nbeyin ve onun iindeki eitli nral devrelerin bir
fonksiyonu olan alma bellegi, merkezi varolu instanz olan benligin gerekleme alan
olarak beyindeki btn diger alt sistemlerle karlkl iliki iindedir. Btn alt sistemlerden
gelen informasyonlar burada integre olurlar-btnleirler ("Konvergenzzone). Ama ayn
zamanda, gene buradan, btn diger alt sistemlere de feedback baglantlar uzanmaktadr.
"cra fonksiyonu, bir ynetim merkezi olarak, istenilen sonularn elde edilebilmesi iin, ya da
istenilmeyen sonularn engellenebilmeleri iin buradan diger organlar ynetmektedir.
Peki nerede oluuyor bu "icra fonksiyonu beyinde? Ya da beyinde byle, "icra fonksiyonu
olarak "benligi temsi ediyor diyebilecegimiz bir blge var mdr?
"cra fonksiyonu nbeyinin ("prfrontaler Cortexin) birok blmlerine daglm grnyor.
Yani yle btn icra ilerini yneten tek bir blge yok gibidir. nbeyinin alma bellegi olarak
adlandrlan blgesi da dogru ynelen "lateraler prfrontaler Cortex olmaldr. Ancak,
yaplan aratrmalara gre, "prfrontaler Cortexin ie dogru olan "medialer blgesinin de
icra fonksiyonuna katldgn syleyebiliriz. "Gyrus cinguli olarak adlandrlan bu blge de
"lateraler prfrontaler Cortex gibi birok alandan girdiler almakta ve "lateraler prfrontaler
Cortexle iliki iinde bulunmaktadr. Her iki blge de stelik "prfrontaler Cortexte dikkati
ynlendiren blgelerdir. Bunlar, karar verme srelerini koordine edip, ynlendirme ilerini de
yaparlar. Bu durumda, icra fonksiyonunun bu iki blge tarafndan yerine getirildigi
sylenilebilir [12].
BALANTI SORUNU
166
nbeyinin ("prfrontaler Cortex) bir "Konvergenzzone-bir integrasyon blgesi oldugunu
sylemitik. Organizmann etkileme halinde oldugu olaylara ve nesnelere ilikin
informasyonlar beyinde eitli alt sistemlerde incelendikten sonra burada biraraya geliyorlar,
biribirleriyle baglant haline geip "integre oluyorlar. Etkileme halinde olunan nesnelere
ilikin nronal modeller bu ekilde ortaya kyorlar. rnegin, bir nesne olarak gene bir
elmay ele alalm: Elmaya ilikin zellliklerin her biri beyinde ayr blgelerde inceleniyor
(rengi, kokusu, ekli, byklg vb). Ve sonrada btn bu ilemlerin sonular, aksiyon
potansiyelleri eklinde alma bellegine gelerek biribirleriyle iliki-baglant iine giriyorlar.
Yani integre oluyorlar. Geri biz bu zelliklerin her birini ayr ayr da alglayabiliriz. Bir
elmann rengini, kokusunu vb. ayr ayr da alglayabiliriz. Ama ayn zamanda bir de, btn bu
zelliklerin toplam olarak, "elma diye integre bir nesne, bu nesneye denk den, onu
temsil eden nronal bir model de vardr kafamzda. "Elma deyince, hafzadan alma
bellegine indirilen de bu nronal etkinliktir zaten. Soru u: Elmaya ilikin btn bu zellikler
daha sonra alma belleginde nasl biribirlerine baglanyorlar-integre ediliyorlar? Bu yle bir
soru ki, beyin ve grenme mekanizmas zerine yaplan aratrmalarda-tartmalarda belki
de zerinde en ok tartlan konu budur da diyebiliriz. Bu nedenle nce biz gene bir
Ledoux'u dinleyelim bakalm o ne diyor. Sonra da tabi Singer'e dnecegiz.
"Grsel bir etkenin (Reiz) eitli grnmleri (ekil, renk, pozisyon, hareket vb.) beyin
kabugunun farkl blgelerinde incelenir. Ama bunlarn bir ekilde biribirleriyle baglant iine
girmeleri de gerekecektir. Ancak bu ekilde bir nesneyi bir btn olarak alglayabiliriz. Eger
byle olmasayd, nesneler eitli zelliklerinin bir toplam gibi olurlard. Geri eitli
grnmleri (renk, koku vb.) biribirlerinden ayr olarak da alglayabiliriz, ama genellikle
bunlar bir btn halinde alglarz. Burada soru udur: Bu integre olma ilemi nasl oluuyor?
"Bindungsproblem (Baglant sorunu) olarak da adlandrlan bu sorun nasl zlyor? Bu i
bir adan eitli blgelerde ilenen informasyonlarn belirli bir blgeye gelmesiyle oluyor.
Ancak, bu tr integrasyon daha ok belirli duyu sistemleri asndan geerlidir. rnegin,
beyin kabugundaki grme merkezinin ilk basamag nesnelerin elemanter zelliklerini ele alr
(ke, hareket, renk, koku vb.). Daha sonraki basamaklar ise hareket vs gibi ("ne, "nerede)
daha kompleks zellikleri ele alrlar. nformasyon ileme srecinin her basamagnda bir
nceki devrenin-devrelerin kts-ktlar bir sonraki devre-devreler iin girdi olarak
gerekleeceginden, hem belirli bir devrenin, hem de bir sistemin iindeki integrasyon bu
ekilde girdi-kt ilikisiyle zincirleme olarak saglanm olur. te yandan, grsel
informasyonlar tek balarna gelmezler. Bunlar diger informasyonlarla birlikte alnrlar (ses,
koku vb.), ki bu da, duyu organlarnn iledikleri informasyonlar arasnda bir integrasyonu
zorunlu klar. Ayrca, duyu organlar tarafndan alnan bir informasyonun bilinli olarak
alglan sadece duyusal algnn tesine geer. Biz, informasyonlar (Reiz) integre ederek,
onlar nesneleri tanmlayan zellikler eklinde alglarz. nk, bizim iin nemli olan bu
nesnelerdir. Bu nedenle, duyu organlar araclgyla alnan informasyonlar bizim iin sadece
duyusal (sensorische) izlenimler degildir. Bir nesnenin nasl grndg, nasl iitildig ve
koktugudur nemli olan. Ayrca, btn bu alglarn daha nceden kayt altna alnm olan
hatralarla integre edilmeleri de gerekmektedir. nbeyinin alt sistemleri (prfrontale Areale)
duyu (sensorische), duygusal (Emotional), motivasyonal ve hatralarla ilgili devrelerden
girdiler aldklar iin, bunlarn btn bu informasyonlar integre ettiklerinden yola klr. Baz
aratrmaclar, eitli alanlardan-alt sistemlerden-gelen informasyonlarn alma belleginde
integre edildikleri eklindeki aklamalarn yeterli olmadg kanatindedirler. Bu ilem iin
(integrasyon ilemi iin) nronlarn-nronal devrelerin sinkronize olmasn n koul olarak
ileri srmektedirler. Bu durumda, sinkronize olmann iki amaca hizmet ettigi sylenmektedir.
Birincisi aktr: Ayn anda gelen (sinkronize bir ekilde) girdiler postsinaptik hcreleri daha
kuvvetli bir ekilde aktif hale getirecekler, bu da lokal blgelerden daha ileri blgelere dogru
bir koordinasyonun olumasna yol acacaktr. rnegin beyin, belirli bir grsel informasyonu
ilerken, beyindeki grme blgesinde bulunan hcreler ayn anda (synchron) aktif halde
olacaklarndan, bu blgeden gelen ktlar nbeyindeki (alma bellegindeki) postsinaptik
nronlar daha kuvvetli bir ekilde aktif hale getirecekler, bu da informasyonun burada
(alma belleginde) daha btnsel (integre) bir ekilde temsiline neden olacaktr.
167
"kincisine gelince; e zamanllgn (Synchronization), informasyonlarn belirli bir integrasyon
alannda integre edilemeyecegi durumlarda bu grevi yerine getirebilecegi, yani bizzat e
zamanllgn baglant-integrasyon sorununu zecegi sylenmektedir. Bu teze gre, beyinde
farkl blgelerde bulunan nron gruplar ayn anda aktif hale geldikleri zaman, bu, biribiriyle
ilikili olan informasyonlar arasnda belirli bir baglantya neden olur. Ayn anda oluan
aksiyonpotansiyelleri alma belleginde otomatikman bir integrasyona neden olurlar. E
zamanllgn postsinaptik etkinligi kuvvetlendirecegi aktr. Ancak bunun dagnk beyin
blgelerinde bulunan informasyonlar arasnda bir koordinasyona neden olacag henz daha
tartmal bir konudur[12]
W.Singer bu gr paylamyor tabi
89
. O, integrasyon-baglant sorununun, informasyonlarn
belirli bir blgede (Konvergenzzone) biribirlerine baglanmalaryla, ortaya, bu trden
baglantlar temsil eden nronlarn kmasyla degil, e zamanllkla (Synchronization)
zlebilecegini sylyor: "Klasik gre gre, her biri ayr ayr incelenen zellikleri temsil
eden nronlar, "Konvergenzzone ad verilen, merkezi bir integrasyon alannda birleecekler
ve objeyi temsil eden nronal modeli oluturacaklardr. Ancak daha sonra, her zelligin en az
bir nronla temsil edildigi bu nronal modellerin hafzada muhafaza edileceklerini de
dnrsek, giderekten objelerin temsili iin o kadar ok nrona ihtiya duyulacaktr ki,
beynimizde bu kadar nrona yer yoktur. Dnn, her obje ne kadar zellige sahipse, o
kadar nronla temsil ediliyor. Ve btn bu nronlar da hafzada oldugu gibi saklanyorlar
byle birey imknszdr [19,20]!
Singer'e gre objeler, onlarn eitli zelliklerini temsil eden (ve farkl beyin blgelerinde
ilenen) informasyonlarn, daha sonra belirli bir integrasyon alannda (Konvergenzzone)
biribirlerine baglanmalaryla ortaya kan (bu trden baglantlar temsil eden) belirli
nronlarla temsil edilmiyorlar. Objeler, beyin kabugunun her tarafna daglm vaziyette
bulunan ve herbiri bir ok nronun katlmyla oluan nron gruplarnn faaliyetleri araclgyla
temsil edilmektedirler. Bu gruplar, farkl zamanlarda farkl objeleri ve zellikleri temsil
edebilecekleri iin, bu ekilde, az sayda nronla ok sayda objenin ve zelligin temsili de
mmkn hale gelecektir.
Bu aklama tarz ileri ok kolaylatryor tabi. Fakat bu durumda da, farkl zellikleri
kodlayan nron gruplarnn bu faaliyetlerinin biribirine karmasn nleyecek bir
mekanizmaya ihtiya vardr. Ancak, e zamanllk-Synchronization- anlayna gre, bu
problem, belirli bir gruba dahil olan nronlarn aktiviteleri biribirlerine sinkronize oldugu iin
zaten kendiliginden zlmektedir [19,20]. ki farkl gruba ait nronlar, farkl zamanlarda aktif
halde olduklarndan, bunlarn biribirlerine karmalarna imkn yoktur. Diyelim ki, bir grup
nron, belirli bir anda, belirli bir objenin, rnegin rengini temsil ediyor olsun. Bu gruptaki
nronlar bir arada tutan ve bunlar grup dndaki diger nronlardan ayran zellik, bunlarn
aktivitelerinin biribirlerine sinkronize olmasdr. Yani bunlarn ayn anda aktif halde
olmalardr. Diger zellikleri temsil eden gruplar iin de ayn ilkenin geerli olacagn
dnrsek, sonuta, bir objeyi temsil eden ve beyin kabugunun birok yerine daglm
vaziyette bulunan, herbirisi kendi iinde sinkron nronlardan oluan birok grupla karlarz.
Ama yle ki, bu gruplar ayn objenin farkl zelliklerini temsil etmekle ugratklarndan,
bunlarn da gene kendi aralarnda sinkronize almalar gerekecektir. Belirli bir nesnenin
etkisiyle birlikte ayn anda aktif hale gelen nronlar, ayn nesnenin farkl zelliklerini temsil
eden nron birliklerinde e zamanl olarak faaliyet gsterdikleri iin, bunlarn e zamanl
etkinlikleri daha sonra kendiliginden belirli bir integrasyona yol aacaktr [19,20].
Bir rnek olarak dilin gelimesini ele alalm diyor Singer [20]. "Kk bir ocuk, 'krmz'
kelimesinin anlamn, akustik etkenle (kelime), optik etken (renk) arasnda iliki kurarak
grenir. Bunun iin de nce, onun beyninde, akustik alglamay ve grerek alglamay
gerekletiren, biribirinden bagmsz iki nronal birligin aktif hale gelmesi gerekir. Krmz
kelimesinin anlamn kazanabilmesi iin, bu iki nronal birlik arasnda srekli bir baglantnn
89
Joseph LeDeux New York niversitesi Nral Bilimler Merkezinde profsr.Prof. W.Singer ise Alman-
ya'da Max Planck Enstitsnde beyin zerine aratrmalar yapan blmn bakan.
168
olumas gerekecektir. Eger bu mekanizmann ayrntsna girecek olursak olay yle
aklayabiliriz: Bu iki network'den ( sinir ag) her birinde yer alan birer nronu gz nne
getirelim. Bu nronlar biribirleriyle sinapslar araclgyla baglanrlar. Kelime (krmz) ve renk
biribiriyle baglanmadan nce aradaki sinapsn etkinlik derecesi ok zayftr. Yaplan
deneylere gre, bir nronun digeriyle olan ilikisi (aradaki baglantnn etkinligi) bunlarn daha
nce (baglanmadan nce) ayn anda aktif halde olup olmadklaryla ilgilidir. ki nron
arasndaki iliki, eger bunlar ayn anda aktif haldelerken gerekleiyorsa daha kuvvetli olur
("Hebb lkesi). Bu yzden, ayn objeyi temsil eden nron gruplarnn oluturdugu birliklere
dahil olan nronlar, ayn etkiyle aktif hale geldikleri (fire) iin, bunlarn kendi aralarnda iliki
kurmalar daha kolay olur. Nronlar arasnda kurulacak bu trden zel ilikiler farkl
zelliklerin temsili iin nronal birliklerin ortaya kmasnda ilk admdr. Singer devam
ediyor: "Peki, nronlar arasndaki bu ilikileri dzenleyen, onlarn sinkronize almalarn
saglayan bir instans var mdr, "beynin derinliklerinde oturan ve orkestray yneten,
nronlara takt (buradaki anlamyla, uyum iin komut vermek, ynetmek) veren bir orkestra
efi var mdr?. Yoksa, "bu nronal gruplar, tpk oda mzigi sanatlar gibi, grnrde bir
orkestra efi olmadan, biribirlerine bakarak m sinkronize hale geliyorlar? Sorunun cevabn
gene kendisi veriyor Singer'in: "Nron gruplarnn, onlar yneten bir orkestra efine
ihtiyalar yoktur. Onlar, kendi ritmlerini, aynen oda mzigi sanatlar gibi, biribirlerine
bakarak bulurlar ve takt halinde olurlar. Karmak bir objenin vizel-nronal temsili, beyin
kabugunun birok yerine daglm bulunan yzlerce ve binlerce nronun sinkron halde dearj
olmalar (depolarisation) sonucunda gerekleir. Bu arada, beyin kabugundaki "association
area denilen belirli blgeler, birok nronal birliklerin aktivitelerini sinkron hale getirme
grevini de stlenirler. Ve bir objenin farkl zelliklerinin birlemesi bu ekilde gereklemi
olur [20].
ki gr arasndaki fark daha ak hale getirebilmek iin tekrar LeDoux'a dnyoruz: "u
ana kadarki rneklerle, beyin sistemlerinin biribirlerine paralel olarak grendiklerini grdk.
Paralel grenme benligin (self-selbst) olutugu karmak srelerde ok nemli bir
mekanizmadr, ancak tek bana bu, bir insann btnsel-uyumlu bir kiilige sahip olmasn
aklamaya yetmez. Benligi oluturan diger nemli yap ta, eitli sistemlerden gelen
informasyonlarn biribirleriyle integre olduklar "Konvergenzzonelerdir (integrasyon-
btnleme alanlardr).


ek.36
Bu "Konvergenzzoneler paralel olarak etkide bulunan plastikligin (nronal aglardaki sinaptik
baglantlarn grenerek degimesinin) integre olmasn saglarlar. Bir "integrasyon alan
birok beyin blgesinden gelen girdileri alr ve ayr ayr ilenmi bulunan bu informasyonlar
biribirleriyle integre ederek-btnletirir.. Bir hayvann bilisel olarak gelimiligi onun
beyninde ne kadar "integrasyon alannn bulunduguyla ilgilidir. rnegin bu, insanlarda en
gelimi dzeydedir. Eger iki blge ayn anda oluan ktlarn belirli bir "integrasyon
blgesine gnderirlerse, burada bir plastiklik ortaya kar (yani bu girdiler burada her iki
girdiyi de temsil eden integre yeni bir baglantnn olumasna neden olurlar).
"te yandan, beyindeki eitli sistemler arasnda bir btnleme (integrasyon) olumadan
nce, bu sistemlerin kendi iinde de bir integrasyonun olumas gerekir. rnegin, grme
169
sisteminin "ne kanaln ele alrsak, btn diger kortikal (beyin kabuguna ilikin) sistemler gibi
bu da, kendi iinde hiyerarik olarak yaplanm bir sistemdir. Sistemin ak iinde daha
sonra gelen alt sistemler daima daha nce gelenlere bagml durumdadrlar. nformasyon, bu
ekilde, basamak basamak daha karmak olarak temsil edilerek ilenir (her basamakta
ilenen informasyon integre edilerek diger basamaga iletilir vb.). rnegin, bir basamakta
bulunan hcrelerin her biri bir nesnenin bir parasnn temsili iiyle ilikili olarak faaliyette
bulunuyorsa, birok hcrenin bu yndeki faaliyetleri sonucunda o nesnenin ekli ortaya
km olur. Bir sonraki basamagn hcreleri bir nceki bu basamagn hcrelerinin ktlarn
girdi olarak alacaklarndan, bunlar nesnenin daha gelimi bir ekilde temsilini
gerekletirme olanagna sahip olacaklardr. Bu trden bir btnleme-integrasyon btn bir
hiyerari boyunca srer gider, ta ki son basamagn hcreleri nesneye ilikin daha byk
ksmlar temsil edene kadar. Bu nedenle, en son basamagn hcrelerine bazan "bykanne
hcreleri de denilir. Bunlarn nesneye ilikin btn informasyonlar integre ettikleri
dnldgnden, rnegin bykannenizin yzne ilikin btn informasyonlarn byle bir
hcre tarafndan temsil edildigi kabul edilmelidir. Ancak son zamanlarda, ii bu kadar ileri
gtrmek artk o kadar ragbet grmyor. Daha ziyade kk hcre topluluklarndan
(Ensemble) oluan belirli gruplarn bu ii (temsil iini) yaptklar kabul grmektedir. Bu
anlay ematik olarak ortaya koyabilmek iin bazan "papa hcrelerinden bahsedilir. Bunlar
tek balarna en son durumu ifade ederler. "Kardinal hcreleri ise daha altta bulunan kk
hcre gruplardr. Baz hcrelerin tek balarna bazan olaganst grevler stlendikleri
ispatlanmtr. Ancak birok aratrmac eitli fonksiyonlar byle tek tek hcreler tarafndan
degil de belirli hcre gruplar tarafndan yapldgn dnmektedirler[12].
kide bir "nronal etkinlik-aktivite deyip duruyoruz! Nedir bu "nronal etkinligin esas?
Sonunda bir aksiyonpotansiyeli, yani elektriksel bir sinyal degil midir bu? Evet! Peki
elektriksel bir sinyal, ya da bir aksiyonpotansiyeli nedir? Belirli bir frekans, dalga boyu olan
elektriksel bir dalga-dalgasal bir hareket degil midir? Evet! O halde mesele ok basit, hi yle
yuvarlak lflarn arkasna gizlenerek, olay iinden klmaz hale getirmeye gerek yok!
"Baglant sorununun, son tahlilde bir "integrasyon-btnleme sorunu oldugundan yola
kan birinci gre- Singer'e gre "klasik gr- dnelim. Kim ne derse desin, bu grn
varacag yer sonunda "bykanne nronlardr! Yani bu anlay bizi kanlmaz olarak,
olaylarn ve nesnelerin, son tahlilde, belirli nronlar tarafndan temsil edildigi sonucuna
gtrr ki, byle bireyin mmkn olamayacag apak ortadadr. Singer'in dedigi gibi,
"beynimizde bu kadar nron iin yer yoktur!. Peki buradan, eitli alt sistemlerde retilen
sonularn hibir ekilde integre edilmedikleri sonucu mu kar? Hayr! Bir tr integrasyonun
gerekletigi de apak ortadadr. Nesnelere ait farkl zellikleri temsil eden informasyonlarn
eitli alt sistemlerde ayr ayr incelendikleri bir gerektir. rnegin, bir elmann rengi, ekli vb.
btn bunlarn hepsi beyinde ayr ayr blgelerde inceleniyorlar. Ama daha sonra da biz
elmay bir btn olarak alglyoruz. Bu nedenle, ayr ayr incelenen informasyonlarn bir
ekilde integre edildigi ortadadr. Sorun bu integrasyon olaynn gerekleme biimiyle
ilgilidir.
E zamanllk-sinkronizasyon anlayna gre, bir grup (Ensemble) iinde bulunan
nronlarn, belirli bir zelligi ilemek iin ayn anda aktif hale gelmeleri, otomatikman, daha
sonra bunlarn faaliyetlerinin integre olmas sonucunu da birlikte getirmektedir. Yani
integrasyonun nedeni ve gerekleme mekanizmas bizzat sinkronize faaliyetin kendisidir.
Nasl?

170
ek.37
A, B ve C nronlarndan oluan bir nronal devreyi-sistemi (Ensemble) dnyoruz.
rnegin bir elmann rengini inceleyen bir nronlar toplulugu olsun bu. nformasyon her
nrona da ayn anda geldigi iin, bunlar ayn anda aktif hale gelecekler, yani ayn anda birer
aksiyonpotansiyeli oluturacaklardr. Bu aksiyon potansiyellerini de 1,2,3 olarak gsterelim.
Nedir bunlar imdi? Son tahlilde birer elektriksel dalga degil midir bu aksiyonpotansiyelleri?.
Her biri belirli bir frekansa, bir dalga boyuna sahip olan birer dalga degil midir bunlar? Elbette
mi diyorsunuz! Sonuta ne olur peki? Sonuta, belirli bir informasyonun ilendigi bir
basamaktan kan outputlarn-dalgalarn hepsi, "sperpozisyon ilkesine gre toplanrlar. Ve
hiyeraride bir st basamakta bulunan diger ilem merkezinde integre tek bir elektriksel
dalga haline gelir informasyon. Bu adan baknca, su ve ses dalgalaryla, ya da
elektromagnetik dalgalarla, aksiyonpotansiyelleri-elektriksel dalgalar arasnda hibir fark
yoktur. rnegin, evinizdeki radyonun (veya televizyonun) antenine her an binlerce
elektromagnetik dalga gelmektedir. Bunlarn her birinin, temsil ettikleri, yani kodladklar
informasyona gre birer dalga boyu-frekans vardr. Daha sonra ne oluyor peki bu dalgalar?
O an anlatlmakta olan olaya-konuya ilikin olarak sinkronize informasyon paketleri eklinde
gelen bu dalgalar, antenden ieri alndktan sonra, belirli bir grnty ya da sesi temsil
ederken sperpozisyon yaparak integre tek bir dalga grnmne sahip olurlar. Sonra da,
bu informasyon paketleri-dalgalar deifre edilirler. Meydana gelen ses-grnt dalgalar da
gene sinkronize bir ekilde yola karlar, sonra gene sperpozisyon yaparak integre bir dalga
eklinde bize ularlar
90
.

zetlemek gerekirse: Belirli bir olaya (veya nesneye) ilikin informasyonlar, bu olayn (ya da
nesnenin) farkl zelliklerini kodlayarak bize geldikleri halde, bunlar beyindeki alt sistemleri
ayn anda etkiledikleri iin, bu sistemlerde bulunan nron gruplarnn ayn anda aktif hale
gelmesine neden olurlar. Bu durumda, output-kt olarak ortaya kan aksiyon
potansiyelleri de e zamanl olacaklarndan, bunlar da sperpozisyon yaparak, sanki
sistemden tek bir integre dalga kyormu grnmn verirler. te, ortada direktif veren
merkezi bir instanz, veya btn bu elektriksel dalgalar kendi iinde integre eden bir
"bykanne nronu olmadg halde, sonu itibariyle gene de bir tr integrasyonun
gereklemesinin maddi temeli budur. Bu trden bir btnleme-integrasyon, baglant
probleminin zl asndan ok daha mantikidir, gerekidir.
Problemin bu ekilde zm "Sistem Teorisiyle de uyum halindedir [4]. Bir D unsuruyla
etkilemekte olan bir AB sistemini gznne getirirsek (rnegin, evreyle etkileen
organizma bu trden bir AB sistemidir (beyni A ile gsterirsek, diger organlarn da B olarak
ifade edilebilecegi bir AB sistemi). Byle bir sistem, D'nin karsnda, sistem merkezinde
temsil olunan varlgyla C olarak gerekleir-temsil olunur. Ne demektir bu imdi? Sistemin
kendi i diyalogu sz konusu oldugu zaman sistem merkezinde sfr noktasndan baka
birey yokken, nasl oluyor da ayn anda bir d unsura (D'ye) kar bu sistemi temsil eden C
diye bir instanz (varlk) kyor ortaya? Ayn anda, ierden baknca "yok, dardan baknca
"var olan bir instanz! Olur mu byle ey, ya da nasl oluyor byle birey? A ve B yi iki
dalgasal hareket olarak dnrseniz (son tahlilde her "ey bir dalga olarak dnlebilir),
sisteme ierden baknca "var olan gerekler bunlardr. Bunun dnda sistem merkezinde
oturan ve AB yi temsil eden C diye bir varlk-bir gerek yoktur. Ama ayn anda, bir d unsur
(D) asndan baknca da, AB sistemi A ve B nin sperpozisyonuyla oluan integre bir C
dalgas tarafndan temsil edilmektedir. Olay bu kadar basittir. Bir hidrojen atomunun bir d
unsura gre dalgasal varlg, elektron ve protonu temsil eden dalgalarn sperpozisyonuyla
oluur. Btn bunlar daha nce "Varoluun Genel zafiyet Teorisi olarak adlandrdgmz
almada ayrntl olarak ele aldgmz iin u an burada iin ayrntsna daha fazla
girmiyoruz [4].
90
Dalgalarn toplanmasna-sperpozisyonuna ilikin daha geni bilgi iin en sondaki ,ek"ler ksmna
baklmas gerekiyor.
171
Ama sorun burada bitmiyor! u ana kadar daha ok, informasyonun beyindeki alt
sistemlerde nasl incelendiginin zerinde durduk. Alt sistemlerde yaplan ilemlerin
sonularnn nasl integre edildiklerini ele almaya altk. nformasyonun, aksiyon
potansiyellerinin sperpozisyonuyla oluan integre outputlar eklinde, hiyerarik olarak
rgtl sistemlerden birinden digerine nasl iletildigini grdk. Ama henz daha, eitli alt
sistemlerden, sperpozisyon yoluyla integre olan elektriksel dalgalar eklinde karak
alma bellegine gelen bu informasyonlarn burada nasl integre edildikleri zerine birey
sylemedik. Sylemedik, nk yukardaki modelin burada artk yetersiz kalacag
kansndayz.
ALIMA BELLENN YAPISI VE NTEGRASYONBTNLEME SORUNU
Genel olarak bir nronal ag nedir? Sinaptik baglarla biribirlerine bagl olan nronlarn
oluturdugu bir sistem degil midir bu? Elbette! Peki ne i yapar nronal bir ag? Ham madde
olarak dardan gelen informasyonu alr ve iler! Nasl iler, ne ile iler? Daha nceden
sahip oldugu bilgiyle iler! Bir nronal agn "daha nceden sahip oldugu bilgi nedir peki? Bu
agn iinde bulunan nronlar arasndaki sinaptik baglantlarda kayt altnda tutulan bilgiler
degil midir bunlar? Evet! Szn ksas, nronal bir ag bir informasyon ileme sistemidir.
nformasyonu alr, daha nceden sahip oldugu bilgiyle-bilgilerle bunu ileyerek bir sonu-kt
oluturur. Bunu da darya verir (evreyi etkiler).
En basit nronal ag, presinaptik ve postsinaptik iki nrondan oluan nronal bir devredir.
Ama, en karmak bir nronal ag da (yani, ok sayda nrondan oluan ve daha karmak
grevleri yerine getirmeye alan bir nronal ag da) kendi iinde gerekletirdigi fonksiyon
asndan, son tahlilde gene, A ve B gibi (presinaptik ve postsinaptik) iki grup nrondan
oluan bir AB sistemi olarak ele alnabilecegi iin, biz eger iki nrondan oluan basit bir
nronal devrenin alma prensiplerini bilirsek, ok daha karmak sistemlerin nasl
altklarna ilikin bilgilere de bu ekilde sahip olabiliriz.
Varmak istedigimiz nokta udur: ster nbeyinde belirli bir blgede bulunsun, ister ok paral
dagnk bir sistem olsun, kendi iinde, bir dnce-bilgi retim atlyesi ("Arbeitsbereich) ve
bir "icra fonksiyonundan oluan alma bellegi de, son tahlilde, nronal bir ag olarak bir AB
sistemi eklinde ele alnabilir. Hatta ii daha da basitletirerek, beyindeki btn diger alt
sistemler gibi, alma bellegini de, gene iki nrondan oluan basitletirilmi bir devre gibi
dnebiliriz. Yalnz burada, hemen iin banda altn izmemiz gereken bir nokta var:
Beyinde, alma belleginin dndaki sistemlerde yer alan iki nron arasndaki ilikiyle (ki
bu iliki, son tahlilde, belirli bir bilgiyi kayt altnda tutan sinaptik bir bagla karakterize olunur)
alma belleginde yer alan nronlar (ve tabi iki nron) arasndaki iliki esasa ilikin olarak
biribirinden farkl olmaldr. nk, alma bellegi, hangi biimde gerekleirse gerek-
lesin (ister LeDoux'un dedigi gibi bir integrasyonla, ister Singer'in dedigi gibi
sikronizasyonla) bir integrasyon blgesidir. Bu nedenle, buradaki sinapslar, diger blgelerde
oldugu gibi, belirli bilgilerin uzun sreli olarak kayt altnda tutuldugu kalc sinapslar-yaplar
olamazlar. Bir dnce ve bilgi retim merkezi olan alma belleginin yapsnn da her an
degien ierigiyle uyum halinde olmas gerekir (yani, buradaki sinapslarn srekli degien
ierige gre degiken bir yapya sahip olmalar gerekir) . alma belleginin ikinci bileeni
"icra fonksiyonu dedigimiz instanz da, yle "Homonculus tipi bir kk benlik olarak alma
bellegini mekan tutmu kalc bir varlk-instanz falan olmayp, etkileme halinde olunan her
nesne-ya da olaya gre, her an farkl bir reaksiyon modeli olarak yeniden oluan izafi bir
instanz olmaldr.
Bir an iin, organizmann herhangi bir nesneyle etkileme halinde oldugunu dnnz: O
an, sz konusu bu nesneye ilikin olarak duyu organlarnca hazrlanan btn nronal
modeller-raporlar alma bellegine gnderilmektedir. Bunun dnda ayrca, gene bu
nesneye ilikin olarak daha nceden kayt altna alnm olan bilgiler de uzun sreli
hafzadan alma bellegine indirilmitir. Bununla da kalmaz, o an, bu nesneye kar bir
reaksiyon modeli olarak oluan ve organizmay temsil eden, bizim benlik-self- dedigimiz
172
nronal etkinlik de alma bellegindedir. Bu arada buraya, bu nesneye kar oluan
reaksiyon modelini gerekletiren organlardan feedback raporlar da gelirler. Btn bunlarn
hepsi nronal etkinliklerdir, yani son tahlilde aksiyonpotansiyelleridir. Ve bunlar sz konusu
nesne ile etkileme devam ettigi srece burada-alma belleginde tutulurlar.
91

Tam biz etkileme halinde oldugumuz bu nesne ile ugrarken (bu nesne A olsun), bir an iin
dikkatimizin bir baka olaya (buna da B diyelim) evrildigni dnelim. Ne olur bu durumda?
O an, alma belleginde bulunan (bunlar A'ya ilikin olarak burada tutulan aksiyon-
potansiyelleridir) btn aksiyonpotansiyelleri bir anda yok olurlar ve bunlarn yerini B'ye ilikin
olanlar alr! Ve bu mekanizma-ilem-sre- yeni bir nesneyle karlatgmz her an
yenilenir. stelik, bu nesne, ya da olayn daha nceden hafzada kaytl olan "zihinsel bir
obje olmas da degitirmez iin esasn. Yani, sadece hafzada yer alan bir eyi
"dnmemiz bile yeter alma belleginin ierigini bir anda degitirmek iin. Nasl oluyor
btn bunlar? Eger alma bellegindeki nronal devreler de diger beyin blgelerindeki
devreler gibi olsalard (buradaki nronlar arasnda bulunan sinapslar da, digerleri gibi,
olaylara ve nesnelere ilikin belirli-kalc informasyonlar temsil ediyor olsalard), bu
devrelerin, ierigi her an degien sreleri nasl temsil ettiklerini aklamak mmkn
olamazd. Byle bir durumda, alma bellegindeki nronlarda bulunan genler en sonunda
kafay trlerdi her halde! nk, her an degien bir temsil ortamnda ne trden bir sinaps
ina edeceklerini biribirine kartrrlard!
Ama o zaman da u soru kyor ortaya: Eger, alma bellegindeki nronlar arasnda
bulunan sinapslar belirli bilgileri kayt altnda tutan, normal, allagelmi sinapslar degilse,
nedir bunlar o zaman ve nasl almaktadrlar?
Tekrar iki nron arasnda bulunan basit bir sinaps dnelim. Ne kadar basit olursa olsun,
son tahlilde bu sinaps-bag belirli bir yapdr, dardan gelen belirli bir informasyonu ilemek
zere olumutur. Gelen informasyonun tetikledigi hcre ii etkinliklere bagl olarak, belirli bir
genetik faaliyetin sonucunda retilen proteinler tarafndan ina edilmitir. O, dardan gelen
informasyonu temsil ettigi, onu kayt altna aldg gibi, ayn zamanda, buna kar verilen
cevab da kayt altnda tutar. Btn bunlar demektir ki, eger ayn informasyon bir daha
gelecek olursa, onu temsil eden bu yap-sinaps tarafndan tannacak, aktif hale gelen bu
sinaps tarafndan degerlendirilerek, sonunda da bir aksiyonpotansiyeli haline dnt-
rlecektir. Bu ekilde oluan bir sinaps, eger ie yaryorsa, zamanla, kendisine benzer
informasyonlarla geliir (grenir) ve beyinde muhafaza edilir. Yok eger, zamanla ie
yaramadg anlalrsa da (yani kullanlmazsa da) silinir gider (unutulur). Ama alma
bellegindeki "sinapslar byle degil ite! Burada bulunan sinapslarn fonksiyonlar ok farkl
oldugu iin bunlarn farkl yapsal zelliklere de sahip olmalar gerekir.
nce tekrar alma bellegindeki sinapslarn fonksiyonlarndan bahsedelim ve buna bagl
olarak da, model olarak, burada bulunan A ve B gibi iki nron arasndaki ilikiyi dnelim:
Bu durumda, A ve B arasndaki iliki-sinaps artk belirli bir informasyonu temsil eden-kalc
bir bag olamaz. nk buras (yani alma bellegi) artk olaylar ve nesneleri temsil eden
belirli bilgilerin kayt altnda tutulduklar, ve dardan gelen informasyonlarn bu bilgilere gre
ilendikleri basit bir informasyon ileme birimi degildir. Buras bir integrasyon alandr.
nformasyon ileme mekanizmas, burada, gelen informasyonlarn biribirlerine integre
edilmeleri yoluyla gereklemektedir. Daha baka bir deyile, bu blgenin grevi, kendisine
gelen girdileri-inputlar kayt altnda tuttugu belirli bir bilgiyle ileyerek bir kt-output
oluturmak, yani bunlar degerlendirmek degildir. Bu ilemi yapan yeteri kadar blge-alt
sistem vardr zaten beyinde. alma bellegi, daha nceki degerlendirmelerle oluturulmu
91
Peki nasl oluyor bu tutulma ilemi burada? Nedir bu "tutulan eyler? Son tahlilde birer
aksiyonpotansiyeli degil midir bunlar? Elbette! Yani alma bellegi, o an, sz konusu
nesnenin organizmay etkilemesiyle birlikte ortaya kan btn nronal etkinlikleri-aksiyon
potansiyellerini bu nesneye ilikin operasyon-degerlendirme sona erene kadar burada hazr
tutmaktadr.
173
bulunan nronal modellerin btnletirildikleri-integre edildikleri bir "Konvergenz alandr o
kadar.
Gene elma rneginden yola karak, nmzde krmz bir elmann durdugunu dnrsek,
daha biz "nmzde krmz bir elma duruyor dedigimiz anda i bitmi oluyor! Elmaya-
krmz elmaya- ilikin aktel informasyonlar duyu organlarmzda incelenmi-degerlen-
dirilmi, ortaya kan sonular da alma bellegine aksiyonpotansiyelleri (elektriksel
dalgalar) eklinde gnderilmi oluyor. Bu arada, beyinin eitli blgelerinde bulunan sinapslar
da (hafzaki) taranarak (paralel bir ilemle) elmaya ilikin daha nceki bilgiler de gene
aksiyonpotansiyelleri eklinde buraya indirilmitir. Elmaya kar bir reaksiyon modeli olarak
oluan "ben (self) de bir nronal model- aksiyonpotansiyeli- olarak orada bulunuyor o an.
Btn mesele, burada, bu nronal etkinlikler (herbirisi kendi iinde sperpozisyon yapm
birer elektriksel dalga olan bu etkinlikler) arasnda gerekleecek yeni bir etkilemeye
indirgeniyor.
alma belleginde ne oldugu, ne olacag bellidir: Herbiri birer aksiyon potansiyelleri demeti
(sperpozisyon yapm elektriksel dalgalar) olarak buraya gelmi olan btn bu girdilerden,
son tahlilde gene sperpozisyon yoluyla bir kt oluturulacaktr. Bu ktnn nasl
oluturulacag da bellidir: Benligi-self- temsil eden nronal etkinlik, tpk bir fabrikada oldugu
gibi, retici bir g olarak, girdiyi elindeki bilgilere gre (daha nceden sahip olunan ve
hafzadan alma bellegine indirilen bilgiler) ileyerek, belirli bir amac gerekletirmek iin
faaliyette bulunacak ve sonunda da rn olarak bu amac gerekletirecektir. imdi btn bu
sylediklerimizi alma belleginde bulunan nronlarn diliyle ifade etmeye alalm:
1- Belirli bir nesneye ya da olaya ilikin olarak alma bellegine gelen girdiler (bunlar son
tahlilde elektriksel dalgalardr), bu olaya ya da nesneye ilikin olarak beyindeki eitli alt
sistemler tarafndan, e zamanl-sinkronize- bir faaliyet sonucunda retilmi rnlerdir-
informasyonlardr. eitli alt sistemler tarafndan, e zamanl bir faaliyetin sonucu olarak
retilen bu informasyonlar temsil eden elektriksel dalgalar, dalgalarn sperpozisyonu
ilkesine gre burada biribirleriyle integre edilirler. yle ki, bu integrasyon, burada, teorik
olarak, LeDoux'un bahsettigi tipten "bykanne nronlarnn olumasna kadar bile gidebilir.
Yani, olaylar ve nesneler, alma belleginde, son tahlilde tek bir nrona kadar inmesi
mmkn olan bir integrasyon sreciyle temsil edilebilirler
92
. Ancak hemen altn iziyoruz. Bu
trden "bykanne nronlar (bu alma iindeki anlamyla) sadece alma bellegine zg
izafi oluumlardr. Olaylar ve nesneleri temsilen, bir an iin oluurlarken, alma belleginin
ierigi degitigi an bunlar da degiirler, bunlarn yerine baka integre temsili instanzlar-
nronlar ortaya karlar (yani ayn nron-nronlar bu kez baka olay ve nesneleri temsil eder
hale gelirler). Dikkat edilirse, burada kullandgmz "bykanne nronu kavram literatrdeki
kullanl biiminden tamamen farkldr. Bu durumda artk olaylar ve nesneler, hibir ekilde,
uzun sreli olarak hafzada tutulan byle "zel hafza nronlar tarafndan temsil
edilmiyorlar! Bunlar, sadece alma bellegine zg olan, buradaki integrasyon faaliyetinin
rn olarak ortaya kabilen izafi-geici temsil unsurlar olarak anlalmaldr. rnegin u an
eger ben bykannemi dnebiliyorsam (tasavvur edebiliyorsam), bu, bykanneme ilikin
olarak beynimde-hafzada "bykanne nronu diye tek bir nron bulundugu ve ben de onu
dnerek hafzadan aagya-alma bellegine indirdigim iin falan olmuyor!
93
Bykannemi
tasavvur edebilmem, beynimde, bykanneme ilikin olarak eitli blgelere daglm halde
bulunan informasyonlarn, e zamanl (sinkronize) bir etkinlik sonucunda aksiyonpo-
tansiyelleri demeti eklinde alma bellegine gelmelerinin ve burada, belkide, geici olarak
bir "bykanne nronu eklinde integre olmalarnn sonucudur. Yani, "bykanneme ilikin
btn informasyonlarn integre olarak (btn elektriksel dalgalarn sperpozisyon yaparak)
92
Tabi bu, her olay veya nesne mutlaka bu ekilde temsil edilirler anlamna gelmiyor. Bu trden bir
temsilin mmkn oldugunun alt iziliyor o kadar.
93
Bu trden nronlara ilikin olarak Singer'in yaptg btn aklamalara katlyorum. Benim anlad-
gm ,bykanne nronlar" sadece alma bellegine zgdr ve bunlar kalc temsil iiyle ugra-
mazlar. Yani olaylar ve nesneler hafzada kalc olarak yer tutan bu trden nronlarla temsil
olunmazlar...
174
tek bir nron tarafndan (onun oluturacag aksiyonpotansiyeli tarafndan) temsil edilebilir
hale gelmesi, alma bellegine zg, izafi-geici (bykannemi dndgm srece) bir
oluumdur. Ama buradan, alma bellegindeki btn temsil ilemlerinin mutlaka tek tek
nronlar tarafndan yerine getirilebilecegi sonucu da kmaz! Bu grev pekala belirli nron
gruplar araclgyla da (Ensemble) yerine getiriliyor olabilir. Belirli ktlar-outputlar
(aksiyonpotansiyellerini) temsil eden nronlarn oluturacag birlikler, integre sonular temsil
eden birliktelikler olarak ortaya kabilirler.
Bu trden bir ngrnn nnde hibir bilimsel engel yoktur. Sanyorum Singer de byle bir
"integrasyona, bu trden bir "Konvergenzzone anlayna kar kmazd! alma bellegi,
oyuncularn nronlarn veya nronal birlikteliklerin oluturdugu bir tr "zihinsel sinemaya
94
,
ya da tiyatroya benzer. Belirli bir anda olaylar ve nesneleri temsil eden belirli grntler
(nronal modeller) oluurlar burada. Ama sonra, konu degitigi an bunlar da konuyla birlikte
yok olurlar, yerlerini baka bir konuya ve oyunculara (nronal ekillenmelere) brakrlar.
Oynanlan oyunun ve oyuncularn srekli degitigi bir tr zihinsel tiyatro dnnz; btn
bunlarn, bu trden bir integrasyon-tiyatro anlaynn Singer'in savundugu sinkronizasyon
anlayna ters den hibir yan yoktur.
2-alma belleginde bulunan nronal devrelerin (ve bu devrelerin iindeki sinaptik
baglantlarn) digerlerinden farkl olmas gerektigini, bunlarn, belirli bilgileri kayt altnda
tutan kalc sinapslar olamayacagn, bunlarn, bu blgenin esas fonksiyonuna-integrasyona-
hizmet eden zel tipte sinapslar olmas gerektigini syledik. Btn bunlar ne demektir? Eger
bu soruya bilimsel dncenin bugn iinde bulundugu dzeyden yola karak cevap
aramaya kalkarsak, henz daha bu sorunun bir cevab yoktur. Ama mutlaka bir gn bu da
olacak! Fakat bu, bu konuda u an hibirey syleyemeyecegimiz anlamna da gelmiyor.
nk biz biliyoruz ki, yapyla fonksiyon arasnda, bire bir olmasa bile, kopmaz bir iliki
vardr. Bu nedenle, eger alma bellegine, onun fonksiyonlarna ilikin olarak sylenilenler
dogruysa, bu fonksiyonlarn nasl bir yapyla yerine getirilebilecegine ilikin olarak bilimsel
ngrlerde de bulunulabilir. Bunun speklasyonla bir ilgisi yoktur! Olay ok ak: Belirli bir
sinaps belirli bir bilgiyi kayt altnda tutan-onu temsil eden bir yap degil mi? Evet! Bu yap
gelen informasyonu temsil edecek ekilde genetik faaliyetin sonucunda retilen proteinler
tarafndan ina edilmiyor mu? Evet! Beyindeki btn alt sistemler (alma belleginin
dndakiler), birer informasyon ileme birimleri olarak, kendilerine gelen informasyonlar
kayt altnda tuttuklar bilgilerle-bu bilgileri temsil eden sinapslarla ileyerek grevlerini yerine
getirirlerken, alma belleginin yaptg, bu trden bir informasyon ileme-degerlendirme olay
degildir. Onun yaptg, diger alt sistemlerde ilenmi-degerlendirilmi olan informasyonlarn
integrasyonudur. Bu yzden de alma bellegi, her biri bir yap olarak kendi varlgyla belirli
bir bilgiyi temsil eden ve kimyasal olarak alan-klasik sinapslardan oluuyor olamaz. Her an
degien bir temsil ve integrasyon sreci kalc yaplarla-sinapslarla gerekletirilemez.
Buradaki sinapslarn, girdi olarak gelen aksiyonpotansiyellerini integre etmek grevini yerine
getirebilecek bir tr elektriksel sinapslar olmas gerekir.
95

3-Beyindeki btn sinapslar, son tahlilde, tek ynl bir informasyon akn gerekletirirler.
nformasyon daima "presinaptik bir nrondan gelir, "postsinaptik nronun aksonundan
kar baka blgelere gider. Ayn sinaps hibir ekilde geriye dogru ilemez!
96
Bu nedenle,
alma bellegini btn ilemler bittikten sonra ulalan en son blge olarak dndgmz
zaman, buraya gelen bir informasyonun-girdinin- buradan geri dnp gitmesi de sz konusu
olamaz! Gelinen nokta tek ynl bir yolun sonudur! Bu yzden de, girdi-input- ilem devam
ettigi srece alma bellegi iinde kalmak zorundadr. te, informasyonun alma bellegi
iinde (belirli bir sre iin bile olsa) "tutulabilmesinin alt yaps budur
97
. Biraz daha aalm:
94
Bu kavram Damasio'ya aittir [21].
95
Elektriksel sinapslara (,gap-junction") beyinde birok yerde raslanyor. Bu konu birok almada
ele alnyor. Ama, alma belleginin fonksiyonuyla buradaki sinapslarn yaps arasnda iliki kuran
baka bir almaya henz raslamadm ben.
96
Burada kastedilen informasyonun genel ak yndr.
175
alma bellegini gene bir AB sistemi olarak dnrsek (A'nn organizmay, B' nin de
nesneyi temsil ettigi bir AB sistemi), bu sistemin ieriginin, son tahlilde bu iki nronal model
tarafndan oluturulacag aktr. Burada yaplan btn ilemler-zihinsel operasyonlar da
gene bu iki nronal model arasnda gerekleen etkilemelerle ilgili olacaktr. Btn bunlar
ak! te yandan biz, en azndan bilisel ilem asndan, bu etkilemede srecin pasif
yannn (hammadde olarak ilenen unsur oldugu iin) nesneyi temsil eden nronal model
tarafndan, aktif yannn ise (ileyen, reten instanz olarak) organizmay temsil eden nronal
model (yani benlik-self-) tarafndan temsil edildigini de biliyoruz. nk son tahlilde, "icra
unsuru olan nronal etkinlik, elindeki bilgilere gre (hafzadan indirilmi olan) nesneyi temsil
eden nronal modeli etkilemekte-degitirmektedir ("ikinci etkilemenin mantg budur). Bu
nedenle, bizim "karar verme ya da "dnme dedigimiz btn bilisel ilemlerin-zihinsel
operasyonlarn altnda yatan, son tahlilde, icra unsurunun, nesneyi temsil eden nronal
modelle oynayarak, istenilen sonucu elde edebilmek amacyla, tpk lego yapar gibi belirli
nronal modeller ina etmesinden ibarettir. Ancak, bu trden etkinliklerin-faaliyetlerin
gerekleebilmesi iin de, benligi temsil eden nronal modelin hem kendini, hem de elindeki
malzemeyi belirli bir sre iin bile olsa "alma alannda ("Arbeitsbereich) ileme hazr
vaziyette "tutabilmesi gerekiyor. Tutulan bu ey-eyler ise, son tahlilde birer
aksiyonpotansiyeli olduguna gre, sorun, bu informasyonlarn, yani aksiyonpotansiyellerinin
alma belleginde nasl "tutulduklarna yneliktir. Ki bunun da cevabn yukarda vermi
bulunuyoruz: alma bellegi gibi bir nronal devreye girdi olarak gelen bir aksiyon-
potansiyeli, beyindeki informasyon ileme srelerinin sonucunda ilenerek tek ynl bir
yolda buraya kadar gelmi bir ktdr-sonutur. Ve artk onun geldigi bu tek ynl yoldan
geri dnp gitmesi mmkn degildir. Bir kt-output olarak o, arkasnda kendisini yaratan
srecin bir sonucudur. Byle birey, yani onun tekrar geri dnp gitmesi beyinde cereyan
eden btn sreleri geriye dogru dndrmek olurdu ki, zaten kimyasal olarak ileyen
sinaptik bir mekanizmann geriye dogru ilemesi de mmkn degildir. Bu yzden, alma
belleginde, A'nn (benlik-self) etkinligi karsnda B' yi (nesne) temsil eden
aksiyonpotansiyeli ilem bitene kadar bulundugu yerde hapis tutulur. Yani, nesneyi temsil
eden nronal modelin (buna B dedik), ilem bitene kadar, A nn esiri olarak burada
tutulmaktan baka aresi yoktur. A' nn alma bellegindeki durumu ise zaten ortadadr,
srecin aktif unsuru olarak o da, B' yi etkilerken, kanlmaz olarak alma belleginde
"kalm-tutulmu olur. Aynen iki sevgili gibi! Kim kime "tutulmu, kim kimi "tutuyor-
alkoyuyor belli degil!. Organizma asndan bakarsanz onun orada bulunma nedeni
nesnedir. Ama nesne asndan bakarsanz da onu "tutan organizmadr!.
BR DEL K ORKESTRA VARDIR BEYNDE&
Beyinde ayn anda aktif halde olan iki orkestra vardr! Bunlardan biri, srekli olarak, olaylara
ve nesnelere ilikin nronal modeller karmakla ugrar. Btn duyu organlarmz, ve
bunlarla birlikte alan diger sistemler, olaylara ve nesnelere ilikin olarak "dardan gelen
informasyonlarn alnmas, bunlarn degerlendirilip bunlara ilikin nronal modellerin
oluturulmas iiyle ugrarlarken aynen bir orkestra gibi alrlar. Belirli bir anda dardan
gelen btn informasyonlar, belirli bir nesne ya da olaya ilikin olduklar iin (yani btn bu
informasyonlar ayn kaynaktan ktklar iin), bunlar duyu organlarmza biribirleriyle uyum
halinde-e zamanl-sinkron- olarak gelirler; bu yzden de bunlar ileyen sistemleri ayn
anda (iin dogasna uygun olarak) aktif hale getirirler. Beyinde, farkl informasyonlar ileyen
farkl sistemlerin ayn orkestraya dahil enstrmanlar gibi biribirleriyle koordine bir ekilde
alabilmelerinin nedeni budur. Bu durumda, alglayabilecegimiz, ya da tasavvur
edebilecegimiz her nesne, bir mzik parasnn, bir senfoninin konusu olan bir ham madde
gibidir. Organizma, orkestral bir faaliyetle bu ham maddeyi alarak onu bestelemekte
97
phesiz bu trden sorulara sadece teorik aklamalarla cevap vermek mmkn degildir!
Ben sadece, bilinenlerden yola karak henz bilinmeyenlere ilikin teorik ngrlerde
bulunmaya, belirli hipotezler gelitirmeye alyorum. Gerisi srmekte olan aratrmalarn
konusudur...
176
(degerlendirerek ilemekte), ondan bir senfoni (nronal notalardan oluan bir model-rn)
yaratmaktadr. Biribirleriyle sinkron halde alan nron gruplarnn hi bir orkestra efine
ihtiya duymadan gerekletirdikleri btn o faaliyetlerin anlam budur. Ama o (organizma)
bu kadaryla yetinmiyor. O, ayn anda, kendi besteledigi bu mzigi, gene orkestral bir
faaliyetle alarak gerekletiriyor da.
rnegin, "grme olayn ele alalm. Grme olay, sadece grme organmzn ve beyindeki
diger grme merkezlerinin faaliyetlerinden mi ibarettir? Eger byle olsayd, bunun iin
grme nesnesinin nronal modelinin karlm olmas yeterdi. Bu durumda biz de,
"organizma, orkestral bir faaliyetle grme nesnesinin nronal modelini kararak grme
olayn gerekletiriyor derdik ve i biterdi. Ama grme olay bundan ibaret degildir. Bu
nedenle, eger, ham maddenin alnmasn, bunun degerlendirilerek ilenilmesini, nesnenin
nronal bir modelinin karlmasn organizmal-orkestral bir faaliyet olarak dnyorsak,
organizmann iinde bu srece bagl olarak gerekleen diger faaliyetleri de, birinciye paralel
olarak alan ikinci bir orkestrann etkinlikleri olarak degerlendirmemiz gerekir. Bu durumda,
bir nesnenin nronal modelinin nasl oluturuldugu aklanmakla, sadece, orkestrann
alacag mzik parasnn-senfoninin nasl bestelendigi aklanm oluyor. Srecin bir btn
olarak kavranlmas iin, bu noktadan itibaren aktif halde olan ikinci orkestral faaliyetin de iin
iine katlmas gerekiyor.
GRRKEN NASIL VAROLUYORUZ
Beyin, bir degil iki orkestrann biribiriyle sinkronize olmu-iie gemi faaliyetlerinden
olumaktadr dedik. Bir yanda, dardan gelen informasyonlar alarak bunlar daha nceki
bilgilere gre degerlendiren-ileyen bir mekanizma, diger yanda da, bu degerlendirme
sonularna gre oluan organizmal reaksiyonlar. te, bilinli alg dedigimiz ey (grmek,
duymak vb.) biribirine kart bu iki orkestrann sinkronize faaliyetlerinin rndr (ortaya
kan bir sentezdir).
Bir nesneye ilikin nronal modeli karma faaliyetini yrten orkestrann da (birinci orkestra)
organizmaya ait oldugunu, organizmann, bandan beri zaten, etkileme halinde oldugu
nesneye kar bir reaksiyon modeli oluturmaya altgn, bu yzden, iki ayr orkestraym
gibi grnen ileyiin, aslnda ayn madalyonun iki yznden ibaret oldugunu, gerekte tek
bir orkestral faaliyetten bahsedilebilecegini syleyebilirsiniz. Bu ekilde dnmek elbette
yanl degildir de. Bizim altn izmek istedigimiz ey de zaten, srecin, kendi iinde,
biribirinden ayrlmas mmkn olmayan iki bileenden olutugudur: Bir nesnenin organizma
tarafndan tannmasyla, organizmann ona kar reaksiyon oluturmas ayn btnn
paralarn olutururlar. Bunlar iie gemi srelerdir. Yani, nce nesne tannyor da, bu i
bittikten sonra ona kar bir reaksiyon modeli oluturuluyor diye birey yoktur! kinci
orkestrann faaliyeti birincinin ii bittikten sonra balamyor! Bunlarn her ikisi de her
aamada ayn anda iie gemi olarak alyorlar.
Yalnz bu arada, kavranlmas gereken bir nokta daha var ki o da udur: Her nesnenin bir
kimligi vardr. Bu kimlik, o nesneye ilikin btn zelliklerin toplamdr bir yerde. Ama o, ayn
zamanda, tek tek bu zelliklerden bagmsz bir instanzdr da. te, organizmann bir nesneye
kar oluturacag reaksiyon da, onun bu btnsel varlgnn-kimliginin organizma zerinde
yarattg etkiye karlk olur. rnegin, organizmann elmaya kar reaksiyonu sadece onun
rengine, ya da kokusuna veya ekline kar olmaz. Bunlarn yan sra bir de btnsel bir
nesne olarak "elma diye bir ey vardr ortada. "Elma deyince organizma onu alglar. Bu
nedenle, bir nesnenin yaratacag etkiye kar organizmay temsil eden btnsel bir reaksiyon
modelinin oluabilmesi iin, bir yerde, girdiyle kt arasnda bir ncelik-sonralk
sralamasnn da olmas gerekir. te bizim beyinde bir degil iie iki orkestra faal haldedir
tesbitimizin altnda yatan bu anlaytr. yle gsterelim: G (girdi) nesneye ilikin nronal
modeli, (kt) de bu nesneye kar ortaya kan organizmal reaksiyonlar temsil ediyor
olsun. Btn bunlar yle de ifade edebilirdik: G=
g
i ve =
c
i. Yani, nesneye ilikin
177
nronal modeli temsil eden G, ayn zamanda, kendi iindeki btn bileenlerin bir toplamdr.
Ayn ekilde de yle. Eger bu birinci toplama-integrasyon-iini temsil eden mekanizmay
orkestral bir faaliyet olarak nitelendirirsek, buna bagl olarak gerekleen diger mekanizma
da () gene orkestral bir faaliyetin sonucu olacaktr. Ama siz isterseniz btn bunlar kendi
iinde bir btn (ztlarn birligi) olan tek bir orkestral faaliyet olarak da tanmlayabilirsiniz,
sonunda ayn eyi sylemi oluruz..
ORGANZMANIN TEMSL
Dardan yeni bir informasyonun gelmesi ve bunun alnmas organizma asndan mevcut
denge durumunu etkileyen, bu dengeyi bozma egilimi tayan bir olaydr. O ana kadar,
baka nesnelerle ilikileri esnasnda, bu ilikiler iinde gerekleen-varolan organizma, yeni
bir nesneyle ilikinin baladg o ilk an'da, izafi bir balang durumunda (initial state), izafi bir
denge halinin bir paras olarak dnlmelidir. Sfr denge haline denk den byle maddi
bir gereklik, byle bir "durum bulunmadg halde, bu trden potansiyel bir balangc (initial
state) hesaba katmadan, daha sonra bu zemin zerinde gerekleecek ilikileri anlamak da
mmkn degildir [4].
Gerisi kolay! Kolay, nk bu andan itibaren organizmann yapacag btn faaliyetlerin z,
nesnenin etkisiyle bozulan dengeyi yeniden kurmak iin aba sarfetmek olacaktr! Her
durumda tek bir ama vardr ortada, o da, nesnenin etkisine kar tepki olarak nce nronal
bir reaksiyon modeli oluturabilmek, sonra da bunu gerekletirerek bozulan dengeyi
yeniden kurabilmektir (ya da tabi, daha nceden dispozisyonel olarak mevcut olan bir
nronal program aktif hale getirerek bunu gerekletirmektir). Btn o "yaam devam
ettirme (survive-berleben) mcadelelerinin, "evreye uyum (adaptation) abalarnn z,
esas budur. Organizma bu oyunda btn orkestral faaliyetlerinin toplamyla (bunlarn
sperpozisyonuyla) temsil olunuyor-yerini alyor. Yaam, grnen yanyla, bu abann aras
hi kesilmeden srekli yenilenmesinden ibarettir! Gerekte ise "sreklilik diye birey yoktur
yaamda. Her sre kesintilidir ve sonludur. Biri biter biri balar. Ama, aradaki o "sfr
noktasnn maddi bir varlg olmadg iin, biz bu sreci hep "srekli olarak alglarz.
KORKTUUMUZ N KAMAYIZ, NCE KAAR SONRA KORKARIZ
Daha nceki aklamalarda evreden gelen informasyonlarn duygusal sistemler tarafndan
nasl ilendikleri konusuna deginmitik. Ama, bu aklamalar yaparken konumuz, evreden
gelen informasyonlara bu sistemler tarafndan uygulanan nemlilik testiyle snrlyd. O
zaman, ancak bu sistemleri (duygusal sistemleri) aktif hale getirebilen informasyolarn
nemli olarak nitelendirildiklerini gstermekle yetinmitik. imdi konuyu biraz daha amak ve
bu sistemlerin nasl altklarn daha yakndan ele almak istiyoruz. Bu kez amacmz,
duygusal sistemlerin benligin ve bilincin oluumu srecinde oynadklar rol incelemektir.
Bunun iin de gene daha nceki rnege, ormanda gezinti yaparken rasladgmz ylan
rnegine dnecegiz
98
. lk bakta biraz tekrar var gibi gelse de, daha sonra bunun nedeni
anlalacaktr sanrm:
Bir anda, otlarn arasnda kvrlm yatan bir ylan kyordu nnze! Ve siz de, tam onun
stne basmak zereyken, daha ne olup bittigini bile anlamadan, birden yana dogru
sramtnz! Sonra bir de bakmtnz ki, tam nnzde bir ylan var! Az kalsn zerine
basyormusunuz! Btn bunlar olay olup bittikten sonra anlyorsunuz tabi. Yani, nce kap,
sonra bilinli olarak "gryorsunuz-farkediyorsunuz- ylan! Peki o zaman, ylan "grmeden
(grdgnn farknda olmadan) nereden bildiniz orada bir ylan oldugunu da hemen yana
sradnz? Halk arasnda "altnc his, ya da "iine dogmak da denilen bu mekanizmann
nro-biyolojik temeli nedir? "Grmeden nasl grm gibi hareket edebiliyor insan?
98
Bu rnek aslnda LeDoux'undur. ok arpc oldugu iin benim de houma gidiyor ve sk sk kullan-
yorum.
178
Grme olaynn nasl gerekletigini biliyoruz. Retinadan kan grme sinirlerinin %90' daha
ayrntl incelemeler iin beyin kabuguna giderken, %10'uda "subkortikal blgelerde
kalyordu. te bu %10'luk kesimden bir ksm Thalamus zerinden direkt Amygdala'ya
gidiyor. Henz yeterince ilenmemi ham bilgileri tayor olsa da, nesneyi tam olarak
tanmlama zelligi bulunmasa da, gene de, yerde yatan kvrlm bir nesneye ilikin bir
informasyondur bu. Tabi bu, ylana benzeyen bir dal paras da olabilirdi, ama, multiagent bir
sistem olan organizmann ynetim merkezi olan beyinde savunmadan sorumlu blge olan
Amygdala, en kt ihtimali hesaba katarak hemen bunu bir ylan olarak alglar. Ve annda
buna kar bir refleks-reaksiyon oluturarak, tehlikeye kar zaman kaybetmeden
organizmay korumu olur.
Amygdala'dan organlara yaylan sinyaller (Beyinkk-Hirnstamm ve omurilik zerinden),
ylana kar savunmay ieren merkezi plandan onlarn paylarna den talimatlar ierirler.
rnegin, kenara dogru srama hareketini yaparken kalbimiz daha hzl atmaya, bu ani
hareketi gerekletirmek iin organizmaya daha ok kan pompalamaya balar. Solunum
sistemimiz bu tempoya ayak uydurur. Midemizden cigerlerimize kadar vcudumuzdaki btn
organlar ve hatta hcreler reaksiyon planndan kendileriyle ilgili ksm talimat olarak alrlar ve
gerekletirirler. stelikte btn bunlar olup biterken bizim daha hibir eyden henz
haberimiz yoktur! Ama dikkat edin, "haberimiz yoktur diyorum! Bu, ortada "bizi temsil eden
bir protonefs'in (self) "var oldugu, ama onun henz daha kendi varlgnn
"bilincinde-"farknda olmadg anlamna geliyor.
Ylan rnegi, savunma sistemini ilgilendiren tipik bir rnektir. Ama, organizmann
gerekletirdigi btn etkilemelerin mekanizmas ayndr. rnegin, kandaki eker oran
dt diyelim. Hemen bir eyler yemeye ynelirsiniz. Elinizi yanllkla scak bir yere mi
degdirdiniz, hemen ekersiniz. Hava scak olunca ceketinizin dgmelerini aarsnz. Soguk
olunca iliklersiniz. Ksacas, her etkileme, ilk planda, belirli bir nesnenin organizmay
etkilemesiyle balar. kinci admda da, organizmann uzmanlam bir alt sistemi tarafndan
bu etkiye kar bir tepki oluturulur. Bu tepkiye ilikin nronal bir reaksiyon modeli, gereginin
yaplmas bildiren bir talimat eklinde btn organlara iletilir. nc adm, bu talimatlarn
organlar tarafndan gerekletirilmesi oluyor.
NEFSBENLKSELF
Olaylar ve nesneler karsnda bir organizmal reaksiyon modeli olarak ortaya kan benlik-
self- her durumda (her yeni olay veya nesne karsnda) yeniden oluan bir instanzdr. Her
seferinde, organizma asndan "dardan gelen bir unsur olan bir nesne ortaya ktgnda,
orkestral bir faaliyetle onu "tanyarak iine alan sistem, buna paralel bir mekanizmayla-
ikinci bir orkestral faaliyetle- hemen buna kar bir reaksiyon modeli oluturur ve bu
reaksiyon modelinden (besteden) orkestra elemanlar olan organlarn kendilerine den
ksmlar alarak almalaryla da mzik hayata geirilmi olur. Bu ikinci orkestrann aldg
mzigin notalarna, yani besteye "protoself dersek (organizmann nronal reaksiyon modeli),
orkestra elemanlarnn (organlarn) faaliyetleriyle birlikte ortaya kan toplam orkestral faaliyet
de (burada kastedilen organlardan gelen feedback raporlardr) bizim benligimiz-nefsimizdir
[2]. Ama bitmedi! Bir de seyirciler var! Nefs, self adn verdigimiz bu toplam faaliyetin objektif
bir gereklik olarak ortaya kabilmesi iin, yani "varolabilmek iin, seyircilere de ihtiya
vardr! Onlarn da bu faaliyeti grmeleri-dinlemeleri gerekir! Hi seyircisi olmayan bir orkestra
dnebiliyor musunuz! Yani, orkestral bir faaliyet, ancak seyircilerle birlikte, seyirciler iin;
bir mzik parasn onlara alarken-ya da almak iin objektif bir gereklik olarak oluabilir.
Bu demektir ki, belirli bir nesnenin etkisiyle ona kar bir reaksiyon olarak ortaya kan benlik-
nefs, bu varlgn tekrar nesnelerle etkileerek gerekletirir. Nesne-organizma etkileme-
sinin ve bu etkileme esnasnda gerekleen izafi varoluun hikyesi bundan ibarettir..
ALIMA BELLENDEK BULUMA
179
Thalamus'dan kan %90'lk diger sinir demetinin beyin kabuguna giderek orada-grme
merkezinde nesneye ilikin daha mkemmel bir nronal modelin olumasna yol atgn
sylemitik. Nesneye ilikin bu nronal model, daha sonra buradan alma bellegine gider
(tabi, sperpozisyon yapm bir aksiyonpotansiyelleri demeti eklinde). Bunun yan sra (az
nceki rnekten yola karsak), oraya, Amygdala'da oluup da btn organlara iletildigini
syledigimiz nronal reaksiyon modelinin (ki buna protobenlik-self dedik) bir kopyas da
gider. Bunlar alma belleginde buluurlar. Nesneye ilikin olarak, daha nceden bellege
kaydedilmi ne kadar bilgi, tecrbe, hatra varsa, bunlara ilikin ne kadar nronal ag-netz
varsa, bunlar da aktif hale getirilerek uzun sreli hafzadan aagya, alma bellegine
indirilirler. Bu arada, Amygdala'dan organlara iletilen emirlere (protoself) karlk, organlarn
gerekletirdikleri, ya da gerekletirmeleri mmkn olan aktivitelere ilikin faaliyet raporlar
da (feedback raporlar) buraya-alma bellegine ularlar
99
. Bylece, nesneye ilikin olarak
grme merkezinde oluarak gelen nronal model, uzun sreli bellekten indirilen bilgileri
temsil eden nronal etkinlikler-modeller, Amygdala'dan gelen ve organizmann nesnenin
etkisine kar oluturdugu o ilk tepkinin bir rnegi, bir de, organlardan gelen faaliyet raporlar,
bunlarn hepsi alma belleginde buluurlar.
Buraya kadar olup bitenleri ok gzel aklyor LeDoux [12]. Bilincin, bilinli duygularn, bu
zemin zerinde, alma belleginde ortaya ktgn sylyor. Tamamen katlyorum. Ama o,
bu iin mekanizmasna, yani nasl gerekletigine girmiyor. Yani, alma belleginde ne
olup bitiyor da, burada "bilin dedigimiz farkna varma olay gerekleiyor, bunlar yok
LeDoux'ta! Bu yzden de, bilinli alglama nedir (conscious perception), buna ak-somut bir
cevap bulamyorsunuz.
BLNC OLUTURAN MEKANZMA, FARKINDA OLMAK NEDR
nce unu tesbit edelim: Ne oluyorsa, az nce belirttigimiz drt esas kanaldan gelerek
alma belleginde buluan nronal aglar arasndaki iliki-etkileme esnasnda oluyor. Bu
ilikiler, nesne organizma ilikisini temsil eden sistemin nronal bir modelini olutururlar ve
adeta ona can verirler! nk, ilk kez o an, bu sistemin iinde organizmann nronal
temsilcisi olan nefs, kendi varlgn hisseder, kendisinin ve nesnenin farkna varr. Nefs-self,
alma bellegindeki etkileme zemininde aktif halde olan bir nronal ag olarak, iinde
bulundugu koordinat sistemine gre uzay-zaman iindeki varlgn ("hissederek) dile getirir.

ek.38
Burada nefsin "kendi varlgn hissetmesi, onun aktif halde olmasnn, bir aksiyonpotansiyeli
olarak alma bellegine girerek (girdi), burada, gene bir aksiyonpotansiyeli eklinde (bir
kt-output) kendini ifade etmesinin sonucudur. Aktif durumdaki bir nronal etkinligin
(aksiyonpotansiyelinin) "ilk durumu (denge durumunu) temel alan (KS)'ne gre uzay zaman
koordinatlaryla kendini ifade ediidir. Bilinteki uzay-zaman kavramlar da bu an oluurlar
zaten.
Btn bunlar tabi, bir nesneye kar oluan, bir nesnenin varlgyla-onun organizmay
etkilemesiyle birlikte tanmlanabilecek, aklanabilecek eylerdir. Bu diyalog mekanizmasn
bir ak hikayesine de benzetebiliriz! nk bu hikye, son tahlilde, birinin varlgnn digerine
99
Protoself'i (nefs) temsil eden nronal etkinlikle birlikte, orkestra unsurlarnn (yani organlarn)
faaliyetlerini ifade eden bu feedback raporlar, bir btn olarak alma belleginde organizmann
merkezi varlgn, nefsi-selfi temsil ederler.
180
bagl oldugu iki sevgilinin evrensel ak hikayesinin alma belleginde dile geliidir! te,
kendinin farkna varmak, ya da bilincine varmak dedigimiz olay budur. Olay, ivmelenmi (aktif
hale gelmi, bu anlamda balang durumundan ayrlm
100
) bir nronal etkinligin (aksiyon
potansiyelinin), sfr noktas olarak balang durumunu temel alan bir koordinat sistemine
gre kendini dile getiriidir. Neden ve nasl dile getiriyor peki? Nedeni u: Bu onun var olu
halidir!
101
Aktif halde bir nronal ag tarafndan temsil edilen nefs, nesnenin karsnda, ona
kar bir reaksiyon modeli (kart bir aksiyonpotansiyeli) olarak kendini ifade etmi oluyor!
Naslna gelince: Btn mesele iki kart nronal etkinligin karlamasyla ilgilidir. Bunlarn
her ikisi de, son tahlilde, nronal aglarda varlk kazanan birer aksiyonpotansiyelidir, yani
elektriksel dalgadr. Bu dalgalar kar karya geldiklerinde, nefsi temsil eden
aksiyonpotansiyeli, kendi varlgnn snrlarn belirleyebilmek iin evreyi (nesneyi) temsil
eden aksiyonpotansiyeliyle araya bir snr koymak zorunda kalr; iki elektriksel dalgann
etkiletigi noktada ortaya kan bu sfr snr noktas ise kendini tanmlama olaynda
koordinat sisteminin merkezi roln oynar. Ve yle olur ki, nefsi temsil eden elektriksel dalga
kendi varlgn bu sfr noktasna gre, "farkna varmak dedigimiz bir etkinlikle-hisle ifade
eder; yani, bir elektriksel etkinlik olarak uzay-zaman iindeki varlgn iinde bulundugu
koordinat sistemine gre bu ekilde dile getirmi olur . nk eger bunu yapmasa,
organizmay temsil etme ayrcalg kaybolacak, nesneyi temsil eden dalgayla birleecek "yok
olup gidecek, iki kart dalga biribirlerinin iinde kaybolacaklar! te btn o "duygularn
esas, ortaya k biimi ve mekanizmas budur. Farknda olmak anlamnda kullanlan
"bilinli olmann z budur. Farknda olmak, varlk nedenin olan nesneyle kendi arandaki
snrn belirlenmesiyse, farknda olmak anlamnda kullandgmz duygusal bilin de,
(insanlarn ve byk beyni olan btn hayvanlarn) kendini bilme srecinin ilk basamagdr.
"Hayvanlarda bilin yoktur diyenler, duygusal bilinle bilisel bilinci, bilgi retme srecini
(cognitive processing) kartryorlar.
Her ilikiyle yeniden oluan duygusal deneyimler, hafzaya da gene byle, dal yaplaryla-
nesneyi ve organizmay temsil eden nronal sistemler olarak kaydedilirler. Yani bizim,
hafzada kayt altnda bulunan "duygusal deneyimler dedigimiz eyler, bir ucunda nesnenin
(input-girdi), diger ucunda da organizmann bulundugu (bu inputa kar organizmann
reaksiyonu- output-kt- olarak) nronal devrelerden baka bir ey degildir. Bu durumda, sz
konusu deneyimlere ilikin bilgiler de, sistemin iindeki karlkl ilikilerde (sinapslarda)
kaytl olan bilgilerdir. Duygusal deneyimlere dayanan bu bilgileri, daha sonra grecegimiz
bilisel bilgilerden ayran en nemli zellik burada ortaya kyor. Bilisel bilgi, kendisini
reten organizma ve nesneden bagmsz bir rnken, duygusal bilgi, duygusal deneyimlerin
iinde obje-organizma ilikisiyle kayt altnda tutulan sbjektif bir unsurdur.

ek39
100
Duygusal deneyimler belirli bir denge durumundan (ilk durum) itibaren balarlar, "son duruma
kadar kendi iindeki dal-ikili (bir AB sistemi olarak) yaplarn muhafaza ederek geliirler, yani, duygu-
sal deneyimlerde, srecin sonunda, etkilemeye katlan unsurlarn kendi varlklarnda yok olduklar bir
sentez olumaz, ocuk dogmaz! Organizma-obje ilikisinin kendi iindeki evrimi srecidir yaanlanlar.
Ve hafzada da bu ekilde muhafaza edilirler.
101
Bir aksiyonpotansiyeli bu ekilde oluur! "Benlik dedigimiz ey de son tahlilde bir aksiyonpotansi-
yeli degil midir!..
181
ek.39:Organizma-nesne etkilemesinin rn (sentez), o ilk oluma "annda,
102
kendisini
yaratan unsurlardan (organizma ve nesneden) bagmsz, objektif bir gerekliktir (buradaki
"objektif gerekligin, materyalizmin, "btn koordinat sistemlerinden bagmsz objektif-mutlak
gerekligiyle hibir alkas yoktur!). O "an, onun maddi varlgna temel olacak olan bilgi de
gene objektif bir gereklik olarak ortaya kar. Varolu problemi ele alnrken btn mesele
olaya hangi koordinat sisteminden bakldgdr. Etkilemeye katlan unsurlar (organizma-
nesne) asndan varolan tek gerek onlarn kendi gerekleridir. nk onlara gre uzay-
zaman iindeki varoluun kendini ifade ettigi koordinat sistemi kendi varlklarn temel alan
koordinat sistemidir. "O ve "Bendir esas olan! "O, "Benim dmda yeralan ve beni
etkileyen, benim iinde bulundugum denge durumunu bozandr. "Ben ise, ona kar bir
reaksiyon olarak gerekleenim! Olay bundan ibarettir! Uzay-zaman iindeki varoluun
belirlendigi koordinat sistemi olaynn mantg budur.
rn-sentez ise, o ilk oluum annda kendi varlgn temel alan bir koordinat sistemiyle
birlikte dogdugu iin, kendisini yaratan organizma ve nesneden bagmsz bir gerekliktir.
Bilisel srecin rn olarak ortaya kan bilgiler de yledir, bunlar da bir rn olarak ele
alndklar srece daima objektif bir karaktere sahiptirler. rnegin bir su moleklnn iki
atom hidrojenle bir atom oksijenin birlemesinden meydana geldigine ilikin bilgi soyut bir
rn olarak suyun o ilk oluum anna iliikin objektif bir bilgidir. Bunun iinde, maddi gereklik
alanndaki bir su moleklnn her an iinde bulundugu ilikilere dair baka bilgiler yoktur.
rnegin, onun ka derece oldugu, kat m, yoksa sv halde mi oldugu vs. yoktur. Bu tr
bilgiler suyun objektif maddi gereklik olarak varlgna ilikin izafi bilgilerdir.
Duygusal deneyimlerin sonucunda ise, objektif soyut gereklikler olarak byle rnler-
bilgiler- ortaya kmazlar. Bu durumda bilgi, daima, duygusal ilikiler agnn-sistemin- iinde,
onun bilgisi olarak, ona bagl sbjektif bir gereklik olarak kalr. Bilisel bilgi, olaylardan ve
nesnelerden, insan ilikilerinden bagmsz oldugu halde, duygusal bilgi sbjektiftir. Olayn
iinde yer alan aktre-aktrlere gredir. rnegin, bir insanla ilikilerinize ait duygusal
dzeydeki bilgileriniz size ait bilgilerdir, karnzdaki insanla sizin ilikilerinize gre olan
sbjektif bilgilerdir, bu ilikiyi temel alan koordinat sistemine gre bir anlama sahip olurlar.
KENDN FADE EDEREK FARKETME ALIMA BELLENDE GEREKLER
Bu konuya ilikin olarak cevap verilmesi gereken bir nokta daha var, o da u: "Kendini
farketme, "hissetme, ya da "duygusal bilin dedigimiz olay, neden rnegin Amygdala'da
(ya da beyindeki diger baka bir alt sistemde) olumuyor da, illa nbeyin'de (prefrontale
Cortex'te) alma belleginde gerekleiyor?
Bu aslnda ok basit bir sorudur: Amygdala'da (ve btn diger alt sistemlerde) nesneye ilikin
olarak ortada henz daha kesin-btnsel bir informasyon yoktur (yani nesneye ilikin nronal
model tam degildir). Nefsi (yani, organizmadaki btn alt sistemlerin orkestral bir ekilde
oluturduklar kollektif reaksiyon modelini) temsil eden nronal ag da bu yzden yetersiz
kalr. nk, bir eye kar var oluyorsun sen. O eyin ne oldugu tam belli degilse, senin o
anki varlgn-nefsin de tam olarak tanmlanamaz. Bu i en iyi alma belleginde yaplyor,
nk orada, nesneye ilikin nronal model tam oldugu iin, byle bir sorun yoktur. te
yandan, alma belleginde, hafzadan indirilen tecrbelerin de yardmyla, nefse ilikin
nronal model daha mkemmel hale getiriliyor. Amygdala'nn (ya da diger alt sistemlerin)
oluturdugu ilkel reaksiyon modeli, burada, bir heykeltran kayay yontarak ona ekil
vermesi gibi dzenleniyor. Ve bir de tabi, alma bellegine organlardan gelen feedback
raporlar var. Organizmal-orkestral faaliyetin olmazsa olmazdr bunlar da. Bu raporlardr ki,
orkestral btnlgn saglanmas ve nefsin oluumu ancak bunlarla birlikte mmkn hale
geliyor. Ve sonunda, hem kendini, hem de nesneyi farkeden nefs ortaya kyor.
102
Bu ilk oluum "annn gerekliginin sfr noktasnn gerekligi oldugunun altn izelim [4].
182
Bilinli alg olaynn z, esas budur. Baz "bilimadamlarnn arayp arayp da bir trl
bulamadklar ve sonunda da bir "illzyondur deyip iin iinden ktklar o merkezi var olu
instanznn esas budur. Herey, son tahlilde, iinde birok nronun yeraldg bir ag'la birlikte
oluan bir aksiyonpotansiyelleri kompleksinden, bir elektriksel dalgalar kompleksinden-
bunlarn sperpozisyon yapm eklinden ibarettir. Kendi aralarnda sinkronize olmu
milyonlarca nrondan oluan organizmay temsil eden nronal ag, son tahlilde, btn bu
aksiyonpotansiyellerinin sperpozisyonu olan elektriksel bir etkinligi temsil eder. "Ben
dedigimiz olayn-instanzn z-esas budur. Eger hal kim oldugunuzu, ne oldugunuzu
bilmiyorsanz ve merak ediyorsanz syleyeyim! Srekli yeniden oluan bir elektriksel dalga-
bir aksiyonpotansiyelisiniz "siz, "ben de tabi!..
Daha nceki bir deyiimizi, biraz degitirerek bu kez yle ifade edelim: Alglayabileceginiz,
ya da tasavvur edebileceginiz her nesne, kendisi iin beste yaptgnz (ona kar bir
reaksiyon modeli ve tabi bir aksiyonpotansiyeli olarak gerekletiginiz) bir sevgilidir! Siz ise,
hem sevgiliye kar besteyi yapan o bestekrsnz, hem de sonra, organlarnz ad verilen o
muhteem orkestranzla bunu (bu nronal modeli) bir senfoni, bir ark, bazan da bir trk
eklinde syleyerek gerekletiren orkestral faaliyetin kendisisiniz. Ama bitmedi! Siz, ahsen
siz, bu orkestray yneten orkestra efi de sizsiniz! sterseniz ba kemanc da diyebilirsiniz
"kendinize! Seyircilere kar gerekleen bir instanz olarak, "organizma adn verdiginiz
btn o orkestral faaliyetlerin sperpozisyonu olarak sizsiniz orkestrann efi! Ve siz, bunu
ancak alma bellegindeki o buluma annda "farkediyorsunuz. Bir yanda nesne, nesneye
ilikin nronal model, te yanda da, onun iin bestelenen arkyla birlikte, onu gerekletiren
orkestral faaliyetlerin toplam olarak siz! Orkestral faaliyetlerin toplam olarak "siz diyoruz,
nk, organizmanz btn alt sistemleriyle, organlaryla birlikte alyor bu mzigi. Sadece
gznzle grmyorsunuz, btn organizmanzla birlikte gryorsunuz. Kalbinizle,
cigerlerinizle, midenizle, hereyinizle bu eylemin iindesiniz. Ve siz, btn bu sinkronize
reaksiyonlarn sperpozisyonuyla oluan ve organizmay temsil eden o nronal ag'dan (ve o
ag'la gerekleen bir aksiyonpotansiyelinden) baka birey degilsiniz! Her an yeniden, farkl
bir biimde oluan bir aksiyonpotansiyelinden ibaretsiniz sonunda!
Akla gelen diger bir soru da duygusal reaksiyonlarn eitleriyle ilglidir. rnegin, sevinmek,
zlmek, korkmak, acmak vb. nce unu syleyelim: Btn bilinli duygularn oluum
mekanizmas ayndr. Duygular, nesneyle olan ilikinin alma belleginde nefs tarafndan
kendisini temel alan koordinat sistemine gre, tek yanl olarak dile getiriliidir.
Nefs asndan btn mesele, nesnenin bozdugu dengeyi tekrar kurabilmektir demitik. Bu
yzden, onun (nefsin) bu yndeki abalarn zora, tehlikeye sokan her ey "kt, buna
yardmc olan eyler de "iyidir. Btn duygular, nesneyle etkileme iinde gerekleen nefsin
bu etkilemeyi kendi asndan ifade edi biimleridir. rnegin, bir eyi ok gzel buluruz. Ne
demektir bu? Nesneye izafe edilen bu zelligi tanmlarken, aradaki ilikiyi-uyumu tanmlam
oluruz (Rezonans). Bu diyalogda, iki kart kutup arasndaki uyumun artmas demek, nesneyi
temsil eden nronal etkinlikle organizmay temsil eden etkinlik arasndaki (son tahlilde,
aksiyonpotansiyeli adn verdigimiz iki kart elektriksel dalgadr bunlar) faz ve frekans
farknn azalmas demektir. te "mutluluga giden yol! Mutluluk dedigimiz ey ise,
organizmayla nesne arasndaki sinkronize ilikinin yapc bir giriimle, btnlemeye dogru
ynelmesidir. Ayn faz ve frekanstaki iki kart hareketin (nronal dalgasal hareketin) yapc
giriimi bunlar btnlemeye, bir ve ayn ey olmaya, birlik iinde yok olmaya gtrr
(Rezonans).
103

Bunun tam tersi ise "yalnzlk duygusudur. Ki bu da, organizma-nesne ilikisinde aradaki faz
farknn byklgne iaret eder. likinin yabanclamas olarak da aklarz biz bunu. Bu,
organizmann i ilikilerine de yansr. Bestenin kt olmas bunu alan orkestra elemanlarn
103
rnegin, eger elektron ve protonun her ikisi de dnmeselerdi, bunlar, biribirine kart iki
dalgasal hareket olarak biribirlerine dogru "ekilirler, birlik iinde "mutluluktan yok olurlard!.
183
da etkiler. Kt bir mziktir artk orkestrann aldg. Dinleyici de bunu farkeder. Orkestrayla
aldg mzik paras biribirlerine yabanclarlar.
Sevinmek? Bizim iin "iyi olan eylere seviniriz. "Kt olanlara da zlrz. Organizmann,
iinde bulundugu durumdan (state) kendisi iin daha elvirili yeni durumlara gemesini
saglayan her ey "iyidir. Mevcut durumu degitirerek, onun daha aag, daha az elverili
"durumlara inmesine yol aabilecek eyler ise "ktdr! Yani, bir st var olu seviyesine (ki
bu, son tahlilde bir enerji seviyesidir) kmakla, ya da daha aag bir seviyeye inmekle ilgilidir
olay. Merdivenin yukar basamaklar, yaam standard asndan daha elverili oluyor tabi.
Daha az enerji sarfederek yaamn srdrebiliyorsun.
Peki "sevmek ne demek? Bir eyi, ya da bir kimseyi ok severiz, veya hi sevmeyiz. Ne
oluyor burada "sevmek? Gene aradaki ilikiye ynelik bir duygudur sevgi de! liki, iki
elektriksel dalga arasndaki etkileme olduguna gre, bunun niteligini belirleyen eyin de iki
dalga arasndaki faz ve frekans fark olmas gerekir. Bu fark azaldka, aradaki rezonans-
yapc giriim daha fazla olur. Bu da aradaki bagn daha da kuvvetlenmesi anlamna gelir.
Ve biz o eyi, ya da o kiiyi daha ok severiz! Sevgi arttka mutluluk da artar! Sevgi
azaldka, aradaki giriim ykc olmaya balyor demektir! Aradaki bag enerjisi de azalmaya
balar. Bunun bir adm sonras ise ilikinin kopmasdr, "zlrz!
Kzmak? Karlkl ilikilerde dengenin bizim aleyhimize bozuldugunu, ya da bozulmaya
baladgn ifade eden bir duygudur kzmak. Organizma bir ok nesneyle uyum iinde
varolmaya alr (ayn anda birok dengeyi birden muhafaza edebilme abasdr bu). Ama
bazan btn bu nesnelerle olan ilikilerin hepsi de ayn ekilde uyum halinde
tutulamayabilirler. Bir tarafla kurulan ilikiler, bazan baka taraftaki ilikilerin gerilmesine,
bozulmasna neden olabilir. Bu durumda, denge bozulupta kar taraf ilikilerde daha
avantajl bir duruma getigi an, bu bizim iin bir "kzma nedeni olur. Yani kzmak, kendi
aleyhine bozulan dengeye kar oluan duygusal bir uyardr-tepkidir aslnda. Nasl ki agr,
organizma iin bir alarm sinyaliyse, kzmak da gene ayn ekilde, bozulan dengenin yeniden
kurulabilmesi iin byk beyine verilen bir sinyaldir. Kzma duygusundan ama,
organizmann aktif hale getirilerek, onun, bozulan dengeyi yeniden kurmak iin (kar tarafla
tekrar ayn seviyeye kmak iin) aba sarfetmesidir.
Bir atomdaki kuantum seviyeleri ne ise "yaam seviyeleri dedigimiz eyin z de odur.
nk, "varolu seviyeleri (bir atom sz konusu olunca bunlara "enerji seviyeleri deniyor)
sadece atoma zg birey degildir. Her ey kendi iinde belirli kuantize-durumlardan-yaam
seviyelerinden oluur. Bizim hayat, yaamak dedigimiz ey ise, daima, iki yaam-varolu
seviyesi arasnda, bir durumdan baka bir duruma geerken gerekleen izafi bir oluumdur.
Her an, o ann iinde oluan belirli bir aksiyonpotansiyeline bagl olarak gerekleen belirli bir
davran-varolu biimidir yaam.
EMPAT, YA DA AYNA NRONLARI
Nefsin (self), alma belleginde kendini ifade ederken, "hissederek kendini farkettigini, bu
ekilde kendi varlgnn (duygusal olarak) bilincine vardgn syledik. Ama alma
belleginde sadece nefse ilikin nronal model yok ki, nesneyi temsil eden nronal model de
var orada, onun karsnda. Peki o da (yani nesneyi temsil eden nronal model de) burada
kendini ifade ederek kendine gre bir "bilin yaratabilir mi? Biraz aalm:
Giacomo Rizzolatti, bir talyan bilimadam. 1996 ylnda maymunlarla bir deney yapyor.
Beyninde elektrotlar bagl olan bir maymuna, bir cevizi krmakta olan baka bir maymunun
davranlarn izlettiriyor. Bu arada da, elektrotlar araclgyla, her iki maymunun beyninde
hangi blgelerin aktif hale geldigini aratryor. Sonu u: O an, cevizi gerekten kran
maymunun beyninde, iin planlamasna ynelik olarak hangi nronlar aktif halde
bulunuyorlarsa, gzlemci konumunda olan, yani olup bitenleri sadece monitordan izleyen
maymunun beyninde de gene ayn nronlarn aktif halde olduklar grlyor. Gzlemci
184
konumunda olan maymunun kendisi hibir i yapmadg halde, ayn anda, onun beyninde de,
ceviz krma eylemine ilikin nronal faaliyet modelini hazrlayan nronlarn aktif hale geldik-
leri grlyor [8].
104
nce u, "ceviz nasl krlyor onu bir grelim:
Aagdaki ekilde, beyindeki "ceviz krma eylemini gerekletiren blmler grlyor. Ceviz
kabugunun krlmas, onun iindeki cevizin karlarak yenilmesi iin yaplmas gereken bir
itir. Yani ama cevizin yenilmesidir. Bu ama bir istek olarak Hipotalamustaki
Homodinamik mekanizmann drtsyle oluur ve buradan da alma bellegine gider.
105
Bir maymun iin cevizin krlarak yenilmesi eylemi bilisel bir faaliyet olmadgndan, bunun
iin alma belleginde dnlerek ayrca bir plan yaplmasna da gerek yoktur tabi! Beyin
kabugunda-hafzada bulunan daha nceki deneyimlere ilikin sinapslarn aktif hale
getirilerek, buralarda kaytl olan bilgilerin aagya-alma bellegine indirilmesi yeterlidir.
Daha sonra, bu bilgilerin ve o anki duruma ilikin informasyonlarn hepsi, alma bellegine
bagl olarak faaliyette bulunan "hareketlerin planlanmasndan sorumlu ksma iletilirler
("prmotorische Rinde).

ek.40
Cevizin krlmasna ilikin eylem plan burada hazrlanr (daha dogrusu, mevcut bir program
burada aktelletirilerek aktif hale getirilir). Bu plan (nronal faaliyet modeli) daha sonra,
gerekletirilmesi iin, bitiikte bulunan blgeye ("motorische Rinde) gnderilecektir.
Planlama ksmndan aldg talimatlar pratik bir eylem modeli haline dntren motor sistem
de organlara gerekli aksiyonpotansiyellerini (direktifleri) gndererek, onlarn sz konusu
nronal modeli gerekletirmelerini saglar.
Tekrar Rizzolatti'nin deneyine dnersek, buradan kolayca, bir eylemi bizzat gerekle-
tirmekle, sadece gzlemci olarak byle bir olay seyretmek arasnda, beyindeki nronal
faaliyet asndan (bu eylemin tasarlanmas-planlanmas aamasna kadar) bir farkn
bulunmadg sonucunu karabiliriz.
106
Gzetleme iini yapan maymun, kendini cevizi bizzat
kran maymunun yerine koyarak (kendini onunla zdeletirerek) olay o an onunla bilikte
104
Cevizi gerekten kran maymunda hem planlamadan sorumlu blge (prmotorische Cortex), hem
de ceviz krma iini fiilen gerekletiren blge (motorische Cortex), bunlarn ikisi birden faal halde ol-
duklar halde, gzlemci maymunda sadece prmotorische Cortex aktif haldedir.
105
"Motivasyon sisteminin nasl altgn hatrlaynz..
106
Bir eyi sadece dnmekle onu gerekletirmek arasndaki fark aktr. Sadece dnmekle-
tasavvur etmekle- kaldgnz srece, beyinde, alma bellegindeki ve planlamadan sorumlu ksm
olarak "prmotorische Rinde deki nronal aglar aktif hale gelmi olurlar. Dndgn gerek-
letirmek iin ise, bu blgede oluan aksiyonpotansiyellerinin (yani eylem planlarnn) organlar
harekete geirme fonksiyonuna sahip olan "motor bgeye iletilmesi gerekir. Bu nedenle, rnegin bir
maymunun beyninde ceviz kran baka bir maymunu seyrederken aktif hale gelen nronlarla, onun
hafzasnda kaytl bir olay olarak daha nceki kendi ceviz krma eylemini dnrken aktif hale gelen
nronlar ayndr.
185
yaam oluyor. Evet, o an o sadece bir gzlemci, yani cevizin krlmas eylemine bizzat
katlmyor, iin motor ksmnda yok yani; ama bunun dnda o da, o an cevizi bizzat kran
maymunla ayn ruh halini yaam oluyor. Kendini cevizi bizzat kran maymunun yerine
koyarak adeta onunla zdeleiyor. Hatta, deneyi zihnimizde daha da gelitirerek diyebiliriz
ki, cevizi kran maymun daha sonra onu yerken, o an gzlemci maymunun da ayn
duygularla agz sulanacak, mide hcreleri faaliyete geecektir! Maymunlar bir yana, bizim
bile bazan birisi karmzda birey yerken agzmz sulanr. Bu, kendimizi karmzdakinin
yerine koydugumuz an onunla ayn ruh halini yaamaya baladgmz anlamna gelir. te
insan ilikilerinde "empati olarak tanmlanan olayn z budur: Kendini karndakinin yerine
koyarak onun duygularn yaayabilmek-sezebilmektir iin asl.
Ama bu mthi birey! Bununla, tamamen sbjektif (yani kiiye zg) oldugunu syledigimiz
duygularn (en mahrem olanlar da dahil) bakalar tarafndan da anlalmasnn mmkn
oldugunu sylemi oluyoruz! Sadece bu kadar da degil! Eger btn bunlar dogruysa, bunun
grenme srecine ilikin olarak da ok nemli sonular olacaktr. nk, imdiye kadar
aklamaya altgmz grenme olay, hep dardan gelen ve duyu organlarmz araclgyla
aldgmz informasyonlarn ilenmesine-degerlendirilmesine dayanyordu. Empati yoluyla
alnan informasyon ise btn bunlardan daha farkldr. Bu durumda sz konusu olan, renk,
ses, koku, ekil vb.gibi, bir nesnenin zelliklerine ilikin objektif informasyonlar degildir.
Empati yoluyla elde edilen informasyon, karmzdakinin o an sahip oldugu nronal reaksiyon
modeline (benligine-duygularna) ilikin bir informasyondur. Duygular ise daima yaplan
ilerden nce gerekletikleri iin, bu durumda (yani empati yapma durumunda)
karmzdakinin ne yapmak istedigine dair informasyonlar, daha o bunlar gerekletirmeden
nce elde etme olanagna sahip olmu oluruz. Daha baka bir deyile, empati yoluyla,
bizimle iliki iinde olan bir insann veya hayvann (bu ilikinin, o ann iinde yaanan
objektif bir iliki olmasyla, daha nceden hafzamzda kaytl bulunan bir iliki olmas
arasnda hibir fark yoktur) sbjektif olarak sahip oldugu reaksiyon modellerini, kendimizi
onun yerine koyup "sezgi yoluyla "hissederek normal bir informasyon gibi alabiliriz.
Karmzdakinin "iinden geenleri okuyabilmemizin, ya da, halk arasnda "altnc his olarak
adlandrlan olayn z budur. Bu durumda, be duyu organ araclgyla aldgmz
informasyonlara ek olarak, bize karmzdakinin duygularn-niyetlerini ileten altnc bir
informasyon kanalna daha sahip olmu oluyoruz ki, bu, insann hareket kabiliyetini arttran
mthi bir eydir.
imdi, olayn nro-biyolojik esaslarna ilikin olarak akla gelen ve aklanmas gereken baz
sorular ele almak istiyoruz.
Birinci soru udur: Byle birey nasl mmkn oluyor? Evet, karmzdakini gzetlerken o an
onun beynindeki nronal aktiviteyi beynimizdeki ayna nronlar ("spiegel Neuronen)
araclgyla kendi iimize yanstabiliyoruz ve bu ekilde bu nronal faaliyetin ne anlama
geldigini sezerek hissedebiliyoruz. "Altnc hissimiz araclgyla (be duyu organna ek
olarak) aldgmz bu informasyonlar, digerlerinin tamamlaycs olduklar iin de bunlar
informasyon ileme-degerlendirme srecinde bize stnlk saglyorlar.
107
Bunlar anladk,
peki nedir bu iin srr, ayna nronlar araclgyla sezerek-hissederek informasyon alma
olaynn z nedir? Beynimizde gerekten altnc bir duyu organ m var?
Hemen ikinci bir soru daha: Bu, yani empati yapabilme zelligi , herkese zg, otomatik
olarak herkesin sahip oldugu bir yetenek midir?
Daha nceki aklamalarda, organizmann reaksiyon modelinin (yani belirli bir anda nefsi
temsil eden aksiyonpotansiyelinin), bir girdi olarak alma bellegine ulatg an, buradaki
nronal aglarda kt olarak gerekleerek kendini ifade ettigini sylemitik. Nefs, nefsi temsil
eden nronal etkinlik, bir kt (aksiyonpotansiyeli) olarak alma bellegini bu ekilde megul
107
nk insan ilikilerinde (snfl toplumlarda) bazan karmzdaki bir insann agzndan kanlarla
iinden geenler tamamen biribirinden farkl olabiliyor. Bu durumda, eger biz sadece onun agzndan
kan szleri (ve yaptklarn) dikkate alarak hareket edersek yanlm oluruz.
186
ettigi mddete (yani nefs hep kendisiyle megul oldugu srece) nesneyi temsi eden nronal
etkinlik burada (yani alma belleginde) kendini ifade edemez, kapda (alma belleginin
kapsnda) bekler durur
108
. Byle bir durumda, empatiden, yani karndakinin duygularn-
niyetini-beynini okumaktan da bahsedilemez! nsan ne zaman ki "kendine-nefsine-
(duygularna) hakim olur
109
(kendisinin alma bellegini btnyle igal eden bir kt olarak
gereklemesine engel olur), kendisini bir gzlemci statsne sokmay baarr, ancak bu
durumdadr ki, nesneyi temsil eden nronal model de girdi olarak alma bellegine girerek
kt olarak burada kendisini ifade edebilme olanagn bulacaktr. te empati olaynn
mekanizmas budur. Kendini karndakinin yerine koyma olaynn esas budur. Aslnda
gidipte karndakinin iine girip, "kendini onun yerine koyarak onun iine saklanmyorsun!
Kendi benligini temsil eden nronal etkinligin alma bellegini btnyle igal etmesine
engel olabildigin oranda karndakini temsil eden nronal model buraya girip burada
kendisini ifade edebilme olanagn buluyor, olay budur. Peki bu nasl olacak, yani kendi
benligimizi temsil eden nronal etkinligin alma bellegini btnyle igal etmesine nasl
engel olacagz?
Empati-yanstma olaynn (Spiegelungsprozess) gerekleebilmesi iin, nefsin gzlemci
konumuna gemesi gerekir. nk ancak bu durumdadr ki, nefs, bir reaksiyon modeli olarak
gerekleerek alma bellegindeki nronal aglar kendi varlgyla igal eden bir etkinlik
olmaktan kar. Bu anlamda "gzlemci
110
olmak demek, kendi dnda gerekleen bir
etkilemeyi, bu etkilemeye direkt olarak katlmadan izleyebilmek demektir.

ek.41
ek.41: Organizmann, A ve B gibi kendi dndaki iki unsur arasnda gerekleen bir
etkilemeye gzlemci olarak katlmas demek, AB sisteminden gelen informasyonlarn,
gzlemci konumunda bulunan organizma asndan, onun mevcut durumunu degitirmeye
ynelik informasyonlar olmamas demektir. nformasyon geliyor ve alnyor, ama organizma
nesneyle (AB sistemiyle) direkt olarak etkileme halinde olmadgndan, gelen bu
informasyonlar organizmann iinde bulundugu durumu degitirebilecek zellikte
informasyonlar degildir (bunlar, belirli bir eigin altnda kalan, onun iin direkt olarak "nemli
olmayan informasyonlardr). Bu yzden de organizmann gelen bu informasyonlara karlk
bir reaksiyon modeli oluturma zorunlulugu yoktur. Peki ama, bu durumda eger nefs (yani
organizmann reaksiyon modeli) olumuyorsa, o zaman organizmann, "gzlemci olarak da
olsa varlgn temsil eden ey nedir, ne olacaktr? Bu soru ok nemli! Gzlemci durumunda
iken, hem nefsin, yani organizmal reaksiyon modelinin olumayacagn sylyoruz, hem de
bir "gzlemci kimliginden bahsediyoruz! Bu bir paradoks degil midir? Ya da nedir bu
"gzlemci kimligi?
108
Duygular agr bastg srece saglkl olarak dnemezsiniz, neden? nk alma belleginizi
duygular doldurdugu iin, burada etkileme konusu olan nesneye yer kalmaz da ondan. Olan degil,
olmasn istediginizi dnrsnz hep. Ki bu da sizin dogru kararlar vermenizi engeller.
109
nsann nefsine hakim olmasn daglayan prfrontaler Cortex'tir. Prfrontaler Cortex gelitike nefsi-
mize hakim olmay greniriz.
110
Buradaki "gzlemciyi bir elektron zerinde lme ilemi yapan gzlemciyle kartrmamak gerekir !
Bu durumda "gzlemci lme aletleriyle birlikte etkilemede bir taraftr [3].
187
yle aklayalm: Gelen informasyonlar organizma tarafndan alnmakta ve degerlen-
dirilmektedir. Ama bunlar, o an, direkt olarak organizmayla ilikili "nemli informasyonlar
statsnde olmadklar iin (nk bu informasyonlar o an organizmann iinde bulundugu
denge durumunu-Homostase- etkilemeye ynelik informasyonlar degildir), bunlarn neden
oldugu kimlik de (self), nronal dzeyde, mevcut dengeyi korumaya ynelik objektif bir
reaksiyon modeli degildir. Bu durumda, en fazla, potansiyel bir kimlikten bahsedilebilir.
nk organizma, o an, gzetlenen nesneden gelen informasyonlar izlerken, bir durum
tesbiti yapmakta, sadece, mevcut durum iindeki potansiyel varlgnn farknda olmaktadr.
Ortada, kendine zg objektif bir reaksiyon modeli olarak ortaya kan, alma bellegini
igal edip burada kendini ifade ederek gerekleen nronal bir etkinlik (self) sz konusu
degildir. O an, prmotorische Cortex'te meydana gelen nronal faaliyet de, gene bu
potansiyel varlgn kendini objenin yerine koymasndan kaynaklanan bir etkinliktir. O an,
gzetlenen nesneye ilikin olarak gelen informasyonlar alma belleginde kendilerini ifade
etme olanag bulduklar iin, sonu olarak, kendi dmzdaki bir olay, ya da nesneyi kendi
iimizde yanstm oluruz. Farknda olmadan, kendimizi kar tarafn (gzetleme nesnesi-
nin) yerine koydugumuz zaman ortaya kan "benlik potansiyel bir benliktir, nk, eger
byle olmasayd da, bunun yerinde ortada objektif olarak kendini ifadeye ynelik bir benlik
olmu olsayd, bu durumda, gzlemci olarak sahip oldugumuz "tarafsz konuma da yer
kalmazd. Yani "kendimizi iin iine katmaya baladgmz an "by bozulmaya balyor!
nk, o andan itibaren artk "tarafsz bir gzlemci olmaktan kyoruz, etkilemede bir
"taraf haline geliyoruz! Bu durumda artk hereyi "kendimize gre (kendimizi temel alan
koordinat sistemine gre) grmeye balyoruz. Gzlemci konumunda oldugumuz srece,
potansiyel benligimize ilikin sfr noktasn temel alan koordinat sistemiyle, AB sisteminin
(gzetleme nesnesinin) merkezini (bu merkezde oluan sfr noktasn) temel alan koordinat
sistemi arasnda hibir fark yoktur.
Ama ne zaman ki gzlemci gelen informasyonlardan kendisi iin sonular karmaya balar,
bunlar girdi olarak alarak bunlara kar reaksiyon modelleri oluturmaya, nronal dzeyde
objektif bir benlige sahip olmaya balar, buna paralel olarak, artk o, iinde, olaylar ve
"kendini birlikte degerlendirmeye baladg yeni bir koordinat sistemine daha sahip oluyor
demektir. te, gzlemcinin yerini "benin aldg an bu andr. "Ben merkezli yeni bir
koordinat sistemi olumaya baladg iin, gzlemcinin potansiyel varlgn temel alan
koordinat sisteminin yerini de bu yeni sistem almaktadr. Bu durumda etkilemede bir taraf
sz konusudur artk; bunu da nefs-benlik temsil eder. Gzlemci kimligiyle nefs-benlik
arasndaki ilikinin nro-biyolojik temeli budur.
Gzlemci sfatyla bakalarnn deneyimlerine ilikin olarak aldgmz informasyonlar bize
ynelik olmadklar-bizim iin nemli olmadklar- srece bizi ilgilendirmezler dedik (yani bu
durumda, bir reaksiyon oluturarak olayn iinde gerekleip yer almayz). Bu durumda
sadece, olay izleriz ve gelen informasyonlar kayt altna alrz o kadar. Bu arada, gelen
informasyon alma bellegine girerek (girdi) orada bir kt (output) eklinde kendini ifade
etme olanag bulacag iin, bu ekilde, gzetlemekte oldugumuz kiinin (ya da kiilerin)
iinde bulundugu duygusal hali de yanstm oluruz. Yani, gzlemci olarak, sadece kendi
dmzda cereyan eden olaya ilikin objektif informasyonlar almakla kalmayz, bununla
birlikte, ayn zamanda, karmzdaki kiinin (gzetledigimiz kiinin) ruh haline ilikin sbjektif
informasyonlar da ( o kiinin duygularn da) alrz. yle ki, karmzda gzetleme nesnesi
olarak yer alan kii o an hangi duygulara sahip oluyorsa biz de ayn duygular kendi iimizde
hisseder hale geliriz. Yani, "yanstc ayna nronlar (Spiegelneuronen) sayesinde
karmzdakinin o anki duygularnn farkna varrz. rnegin, birinin elini kestigini, elinden
kanlar aktgn grdgmz zaman, o an bu bizim iin-direkt olarak bize ynelik "nemli bir
informasyon olmadg halde, sanki kendi elimiz kesilmi gibi oluruz ve karmzdakiyle birlikte
ayn acy duymaya balarz. Ya da, bir eye ok sevinen birinin yannda biz de "sanki aynen
kendimiz seviniyormu gibi oluruz! Ayn ekilde, zlmek ve korkmak iin de geerlidir bu.
Ama, olup bitenler son tahlilde bizim dmzda oldugundan, ve o an bizi ilgilendiren baka
bir durum da sz konusu olmadgndan, olay burada biter. Ayna nronlar araclgyla
yansttgmz nronal etkinlikler ("Erzwungeneschwingungen), izledigimiz olaya-ya da kiiye
188
ilikin etkinliklerin kendi iimizdeki yansmalar olarak kalrlar. Btn bu sre boyunca,
"aynen kendi elim kesilmi gibi oldu derken, ya da, "aynen kendim seviniyormu gibi oldum
derken dile gelen "kendim (self) olaya ilikin olarak gerekleen objektif bir kimlik degildir,
potansiyel bir kimliktir burda sz konusu olan.
REZONANS
Ne zaman ki, empati yaparak yansttgmz ve gzetledigimiz bir olaya ilikin olarak gelen
informasyonlar bizim iin nemli olmaya balarlar, o zaman iler degiir! Bu durumda,
gzetledigimiz kiiden gelen informasyonlar (karmzdakinin duygularna ynelik olanlar
da dahil), sadece yanstmakla kalmayz, bunlar, durum degiikligine yol aabilecek nemli
informasyonlar olarak da ele alp degerlendirerek, bunlara kar reaksiyon modelleri
oluturma yoluna da gireriz. Ve tabi buna bagl olarak da artk gzlemci statmz sona erer.
Olayn iine gireriz ve az nce gzlemci olarak yer aldgmz olayn kahramanyla birlikte,
onunla rezonans haline girerek hareket etmeye balarz.
Neden "rezonans? Ayna nronlar araclgyla yansttgmz informasyonlar (ve bunlarn
neden oldugu nronal etkinligi) belirli bir frekans olan dalgasal bir hareket olarak
dnrsek (bunu D1 olarak gsterelim), bunu bir informasyon olarak alarak buna kar
gelitirdigimiz kendi reaksiyon modelimiz de, buna zt, ama bununla ayn frekansta ve fazda
baka bir dalga olacaktr (bunu da D2 olarak gsterelim). te tam bu durumda D1=D2 haline
rezonans hali denilir. Daha baka bir ifadeyle, "Eigenschwingung (kendi
salnmn)=Erzwungeneschwingung (kar tarafn etkisiyle yaratlan salnm) koulu
olutugu an rezonans hali ortaya kar.
111


(a) (b)
ek.42
Bir mzik aletinin telini, ya da, bir ucu bir yere bagl olan, elimizle salladgmz bir ipi
dnelim. Elimizle ipi sallayarak dalgasal bir hareket yarattgmz zaman, bu dalga ip
boyunca soldan saga dogru hareket ederek, ipin bagl oldugu yere kadar gider. D1 olarak
gsterilen bu dalga, daha sonra, bu noktadan itibaren, sagdan sola dogru hareket eden,
kendisine zt yeni bir dalgann daha olumasna neden olacaktr (D2). Ve bu iki dalga, ip
111
Burada ok nemli bir nokta var! Gzlemcinin prmotorische Cortex'inde meydana gelen aktivite
empati yoluyla oluan bir ,Erzwungeneschwingung"dur (yani, kar tarafn etkisiyle meydana gelen
,zorunlu bir salnmdr"). Bauer bu olay ,rezonans" olarak ifade ediyor [8]. Bence bu dogru degildir.
Degildir, nk byle bir anlay empati ile rezonans ayn ey olarak degerlendirmek anlamna ge-
lirdir. Rezonans, kendin olarak (kendi self'inle) kar tarafn meydana getirdigi dalgasal hareketle ayn
frekansta ve fazda bir salnma sahip olmak demektir. Yani, kar tarafn duygularn hissederek
almak (empati) onunla rezonans haline girmek iin zorunludur, ama yeterli degildir. Rezonans olmas
iin kar tarafla ayn frekansta-fazda dalgasal bir hareket olarak gereklemek de gerekir. Ceviz
kran maymunu gzetleyen gzlemci maymunun prmotorische Cortexinin o an diger maymunla
ayn e-kilde aktif hale gelmesi iki maymun arasndaki rezonansn alt yapsn oluturur, ama bu
kadaryla olay henz daha rezonas olarak ifade edilemez. Gzlemci maymunun digeriyle rezonans
haline girmesi iin, onun da, digerinin etkisiyle harekete geip bizzat (kendi benligiyle) ceviz krma
eylemine kalkmas gerekir.
189
boyunca stste geip (overlapping) giriim yaparak rezonans haline geerler. Burada
nemli olan, her iki dalgann da, rezonans haline zg belirli bir frekansa ve faza sahip
olmalardr. Nitekim, ip rasgele bir frekansla (fazda) salnrsa rezonans olumaz. Bir mzik
aletinin tellerini arada bir akort etmemizin nedeni de budur. Ancak telin geriliminin belirli bir
oranda olmas halindedir ki tel titretirildigi zaman rezonans oluur.
nsan beynini de bir ipe benzetirsek, gzetlenilen olaylardan gelen informasyonlar, ayna
nronlarn aktif hale getirerek-yanstma yoluyla- beyinde belirli bir dalgasal hareketin ortaya
kmasna neden olurlar. te, rezonans halinin maddi temelini oluturan, beyinde bilin d
olarak ortaya kan bu dalgasal harekettir. Ama bununla, yani bu dalgasal hareketle
rezonans ayn ey degildir. Empati yoluyla kar tarafn duygusal halini yanstan kii iin bu
yanstma olay bir tr "Erzwungeneschwingungdur (yani kendi iimizde kar tarafn neden
oldugu-zorladg bir salnmdr). Rezonansn olmas iinse, yanstlan-yanstlarak yaratlan
bu salnma kar bir de "Eigenschwingungun (kendimize zg bir salnmn) olmas gerekir.
Yani, darnn etkisiyle yaratlan salnmla ayn frekansta ve fazda, ama kendimiz tarafndan
(kendimiz olarak) gerekleen bir salnmn daha ortaya kmas gerekir. Ancak bu
durumdadr ki, organizmann yarattg bu dalgayla, kar tarafn etkisiyle yaratlan dalga
iie geerek rezonas halini alrlar. yle ki, bu durumda artk sadece gzetliyor olmakla
kalmayz, hazrlam oldugumuz reaksiyon modelini motor blgeye (organlarmza)
gndererek bunu bir davran haline de dntrrz. Bu kez, az nce gzlemci olarak
izledigimiz ve iimizde yanstarak yaadgmz olayla rezonans haline girip etkileerek
btnlemeye de balarz.
Btn bunlarn ne anlama geldigini daha iyi kavrayabilmek iin son gnlerin en ok tartlan
olayn (Hrant Dink'in ldrlmesi olayn) nrobiyolojik adan ele almak istiyoruz! Olay
aktr! Hrant Dink, gpegndz, sokak ortasnda vurularak ldrldg zaman, bu olaya
ilikin haber, ok ksa bir sre iinde, televizyonlar araclgyla her yerde duyulmutur. Bu
durum, o an iin (olayn ilk aamasnda) bizim dmzda gerekleen, bizim sadece gzlemci
olarak yer aldgmz, bizden bagmsz objektif bir olaydr. imdi, bu olay, gerekleme
anndan itibaren iki aamada ele alarak degerlendirmeye alalm:
Birinci aama "empati aamasdr. Olay duyan btn normal insanlar (beyni rk-kafatas
dncelerle programlanmam olan, bu trden milliyeti duygularla dolu olmayan insanlar),
o an, beyinlerindeki ayna nronlar araclgyla bu olay hemen kendi ilerinde yanstrlar.
Olay buraya kadar, aynen, yaknmzda bakla elini kesen birini grdgmz zaman olay
kendi iimizde yaamamza, ayn acy hissetmemize benzer. Ama, olayn nasl
gerekletigine dair detaylar grenildike, birinciye bagl olarak, ikinci bir sre daha
ilemeye balar. Gelen informasyonlar, bir yandan, ayna nronlar araclgyla yanstlarak
empati yoluyla kendilerini ifade ederlerken, diger yandan da, bunlar alma belleginde
degerlendirilmeye balanrlar.
Srecin ilk aamasnda belirleyici olan duygusal yndr ve olay genellikle "empati aa-
masnn snrlar iinde kalr. Bu aamada olayn kahramannn kim oldugu da nemli
degildir. Nitekim Hrant Dink degil de hi tanmadgmz biri olsayd bile gene ayn duygular
duyardk. rnegin, televizyonda rak'la ilgili haberleri gsterirken her gn buna benzer birok
cinayete tank oluyoruz ve iimiz yanyor. Bunlara bakyoruz, zlyoruz. Ama o kadar!
nk, son tahlilde bunlar bizim dmzda gerekleen olaylardr, ve o an iin yapacak bir
eyimiz de yoktur.
Ama, srecin ikinci yanna bagl olarak, olayn bilinli bir ekilde degerlendirilmesi ileri
degitirir. Hrant Dink'in ldrlmesi rasgele bir olay degildir diye dnrz. "nk o bir
demokrattr deriz. Onun, rk-kafatas dncelere sahip bir katil tarafndan bu nedenle
ldrldg sonucuna varrz. Bugn Hrant Dink'in bana gelenlerin, yarn lkenin btn
demokrat insanlarnn bana gelebilecegini dnrz. Bu trden dnceler lkenin
190
demokrat insanlar iin yaamsal neme sahip oldugundan
112
(olay, bu ynyle herkesi
ilgilendiren bir olay oldugundan), ortaya, insanlar harekete geiren objektif bir reaksiyon
modeli kar. Ki bu da, ayna nronlar araclgyla (empati yoluyla) meydana gelen nronal
etkinlige paralel, onunla ayn frekans ve fazda bir reaksiyon-etkinlik olarak gerekleir,
yzbinlerin katldg bir gsteri haline gelir. Bireylerin otonom agentler olarak kendi ilerinde
yaadklar sre, toplumsal bir reaksiyon haline gelmektedir. "Hepimiz Hrant'z, "hepimiz
Ermeniyiz sloganlaryla btnleerek bir sel halini alan (rezonans) kitle hareketinin anlam
budur. Bu, bir yanyla empati duygularn yanstan bir etkinliktir elbette, ama ayn zamanda,
olayn btn demokrat insanlar iin nemli bir olay olarak alglandgn gsteren bir
davrantr da. Nitekim, lkenin en yetkili agzlarndan "Hrant'a sklan kurunun lkenin
btn insanlarna sklm oldugunun ilan da olayn bu ekilde alglandgn gstermektedir.
yle gsterelim: H=

i . Buradaki i, gsteriye katlan insanlar-bireyleri , bunlarn

oluturduklar bireysel reaksiyonlar ifade etmektedir. Gsteriyle birlikte (btn bu
reaksiyonlarn toplamyla sperpozisyonuyla) ortaya kan irade-dalgasal hareket ise (H),
btn insanlarn beyninde, o an onlarn kendi kimlikleri olarak gereklemektedir. O an bir
Hrant Dink lmtr, ama milyonlarca Hrant Dink yaratlmtr. Olayn nrobiyolojik temeli
budur.
BR MODELE BAKARAK RENME
Btn bunlar grenme sreci asndan ele alrsak da olay yle ifade edebiliriz: Nesneyi
(gzetledigimiz olay ya da kiiyi) temsil eden aksiyon potansiyeli alma bellegine girerek
burada bir kt eklinde kendini ifade edebilme olanagn buldugu srece, bu, organizma
asndan, nesneye ilikin olarak elde edilen (onun i dnyasna-duygularna ilikin) bir
informasyondur.
113
Ve bu informasyon da, digerleri gibi, daha nceden sahip olunan
bilgilerle karlatrlarak degerlendirir. Eger bu degerlendirme sonunda ortaya kan
sonular bu informasyonlarn organizma asndan durum degiikligine neden olabilecek
derecede "yeni ve nemli olduklar eklinde olursa, o zaman, diger informasyon ileme
srelerinde oldugu gibi, hemen bir reaksiyon modeli oluturularak bozulma egilimi gsteren
dengenin yeniden inaas iin aba sarfedilmeye balanr ve ortaya "kendimizin de iinde
yer aldgmz duygusal bir deneyim kar. Olay, yeni sinapslarla kayt altna alnr, duygusal
bir deneyim olarak grenilmi olur. Yani, bakalarnn deneyimlerine ilikin olarak ayna
nronlar araclgyla (empati yoluyla) aldgmz informasyonlar, bizde hemen-otomatikman
bir reaksiyon uyandrarak, bizim de, izlemekte oldugumuz olayn iine girmemizi gerektirmez
(her empati otomatikman bir rezonansla sonulanmaz). Ya da, ortada rezonansa neden
olacak bir durum sz konusu olmadg halde, srf i olsun diye, bou bouna, bu olaylar
tekrarlayarak kendimize i yaratmayz! Gzledigimiz olaylar (bakalarnn deneyimleri),
bizim iin, sanki bunlar bizim kendi deneyimlerimizmi gibi, otomatikman sahip oldugumuz
deneyimler-bilgiler yerine gemezler. Bu nokta ok nemlidir. Tekrar ceviz krma deneyine
dnersek, evet o an cevizi kran maymunla onu seyreden maymunun beyninde
prmotorische Cortex'te ayn nronlar aktif halde bulunuyorlar. Bu dogrudur. Ama, cevizi
kran maymun asndan bu olay bizzat onun kendisinin iinde yer aldg bir deney iken,
gzlemci maymun iin bu, sadece gzetlemeye bagl olarak elde edilen bir informasyondur.
Arada ne fark m var? ok fark var! Cevizi kran maymunun beynindeki faaliyet (hem
112
Bu degerlendirme ilk nce Amiygdala'da olur. Olay karsnda gsterilen anlk reaksiyonlarn
aklamas budur. Daha sonra da, bilisel olarak kontrol altna alnm (sloganlarn vb.denetim altnda
olmas) duygusal bir gsteri olarak ortaya kar.
113
Bauer diyor ki: "Empati olaynn gereklemesi iin karmzdaki nesnenin mutlaka bir canl olmas
gerekir. Cansz bir nesneye (bir ta parasna rnegin) empati yaparak yaklaamazsnz [8]. lk ba-
kta dogru bir yaklam bu. nk "duygular "canllara zgdr. Bir ta parasnn "i dnyasn-
nasl yanstacaksnz ki? Ama ben konuyu burada daha fazla kurcalama taraftar degilim, nk o
zaman konunun biraz dna km olacagz. u an, bu konuda farkl dndgm sylemekle
yetinmek istiyorum. Bauer'e gelince, materyalist kltrle yogrulmu bir yazardan "ol cennetin
rmaklar akar Allah deyu deyu diyen bir Yunus'u anlamasn bekleyemezsiniz her halde!. Evreni kendi
iinde hissedebilmek iin, Yunus gibi "kendi varlgnda yok olmak gerekir. Baka trl evrenle-bir ta
parasyla bile- empati yapamazsnz! Bu konuyu daha sonra baka bir almada ele alacagz..
191
prmotorische, hem de motorische Cortex'teki) onun "kendisinin de iinde yer aldg bir
deneyimde, kendini gerekletirmesi iken, onu gzetleyen maymunun beynindeki faaliyet,
benligin olumasna neden olacak bir reaksiyona iaret etmez. Gzetleme eylemi
esnasnda, alnan informasyonlar oldugu gibi yanstlrlar. Bunlarn ileme tabi tutularak bir
reaksiyona neden olabilmeleri iin, organizmay "ilgilendirmeleri, organizma asndan bir
durum degiikligine neden olabilecek derecede "nemli olmalar-saylmalar gerekir. Yoksa,
yanstldklar haliyle bunlar sadece birer ham maddedir. Eger byle olmasayd, o zaman,
nmze kan her eylem modelini (rnegin televizyonda grdgmz her eyi, ya da
evremizde bakalarnn deneyimlerine ait ahit oldugumuz her olay), sanki bunlar kendi
deneyimlerimizmi gibi hazr bilgi kalplar olarak, zerinde hi dnmeden alp benimser,
daha sonraki srelerde kullanmak zere kayt altna alrdk (yani grenmi olurduk)!
rnegin, televizyonda seyrettigimiz her filmi kendi deneyimlerimizin bir parasym gibi
dndgmz, ya da grp duydugumuz her eyi bunlar sanki objektif gereklermi gibi
ele alarak hafzamzda kayt altna aldgmz dnn! Bu korkun bir ey olurdu! Eger her
seferinde, her olayn karsnda rezonans haline geseydik bu felaket olurdu. Ama byle
olmuyor ite. Bir mzik aletinin teli bile yle her durumda rezonansa neden olmuyor! nk,
empati yoluyla da olsa, gelen informasyonun mutlaka, daha nceden sahip oldugumuz
bilgilerle (kafa yapmzla) uyum iinde olmas gerekir. Eger bir Hrant Dink olay bizde empati
ve rezonans yaratyorsa, bu, bizim kafa yapmzla ilgilidir. Nitekim bir sr insan da farkl
dnd. Ne empati hissi uyand onlarda, ne de rezonasa neden oldu bu olay. zledigimiz bir
olayda-bakalarnn deneyimlerinde- bizim iin "nemli ve "yeni birey varsa, bunlar ancak
bu durumda kendi deneyimlerimiz haline getirerek greniriz. Bunun dnda kalan diger
informasyonlar iin beynimizin p kutusunda yeteri kadar yer vardr. Bir modele dayanarak
grenme olaynn esas budur. Ama bir istisnayla!
Prfrontaler Cortex'in (kiiligin) henz daha yeterince gelimemi oldugu dnemde,
ocuklar asndan, onlarn en yaknnda bulunan kii ya da kiilerin (nce anne, baba ve
kardelerin, daha sonraki dnemlerde de tabi arkadalarn) davranlar, bir "model olarak,
grenme sreci asndan zel bir anlama sahiptir. Bu durumda, ocugun kiiligi henz
daha yeterince gelimemi oldugu iin (yani onun dardan gelen informasyonlar
degerlendirerek bunlara kar kendine zg reaksiyon modelleri hazrlama yetenegi henz
daha yeterince gelimedigi iin, daha baka bir ifadeyle de prfrontaler Cortex henz daha
yeterince gelimemi durumda oldugu iin), o, kendisine en yakn duran gvenilir kiilerin
(kendisi iin referans oluturan kiilerin) davranlarn rnek olarak alr ve hi farknda
olmadan bunlar oldugu gibi benimser (grenir), bunlar, evreyle ilikilerinde hazr bilgi
kalplar-modeller olarak kullanmaya balar. Byle birey o dnemde ocuk iin hayat
devam ettirebilme mcadelesinde son derece elverilidir. Ancak bunlar, bilin d olarak
alnarak benimsenmi programlar olduklar iin, daha sonra bunlar degitirmek de pek
mmkn olmaz. Geri ocugun kiiligi gelitike bu trden bilgileri temsil eden sinapslarn
zerine oluan yeni sinapslarla bu davran biimleri de degiiklige ugrarlar ve ortaya kan
yeni kiilige uygun unsurlar haline gelirler, ama bu ekilde de olsa, bunlar gene de varlklarn
srdrm olurlar. Bu nedenle, yetikinler iin, ilenilmesi gereken bir informasyondan daha
fazla deger tamayan bakalarnn davranlarna ait modeller, ocuklarn grenme
srecinde ok daha fazla neme sahip olurlar. rnegin, kendilerini megul etmesin diye
aileleri tarafndan rasgele televizyonun karsna oturtulan ocuklar, seyrettikleri filmleri,
referans olarak aldklar aileleri tarafndan zararl bulunmayan programlar olarak
degerlendirecekleri iin (nk referans kiiler gvenilir kiilerdir, onlar zararl bir eye
msade etmezler, onlardan ktlk gelmez), bu filmlerde grdkleri birok eyleri
kendilerine rnek olarak almaya, empati yoluyla bunlar iselletirerek bunlarla rezonans
haline girmeye-bunlar taklit etmeye balarlar. Ya da, arkadalarndan grdkleri her
davran, onlardan geri kalmamak endiesiyle (onlarla rezonans halini kaybetmemek iin)
hemen benimseyiverirler. Yetikinler, gzlemci olarak katldklar srelerin sonunda elde
edilen informasyonlar ilenilmeleri gereken ham maddeler olarak ele alrlarken, ocuklar
bunlar kolayca, zerlerinde hi dnmeden, taklit edilmesi gereken rnekler olarak
kullanabilirler. ocuklar, bakalarnn davranlarn "taklit ederek grenmeye (mitations-
lernen) ynelten en nemli neden, bu davranlarn grnrde "baarl (Belohnend)
192
olmalardr. ocuklar bunlarn uzun vadeli olarak gerekten yararl olup olmayacaklarna,
bunlarn toplumsal sonularnn neler olacagna dikkat etmezler (bu kadar bilgi birikimine
sahip degillerdir). O an iin elverili grnen sonular, onlara, ulalmas gereken ve kolayca
ulalabilecek amalar olarak grnrler. Ki bu da direkt olarak bilin d "motivasyon
sistemini aktif hale getirir. Dopamin sisteminin ynlendirmesiyle zerinde hi dnlmeden
"taklit edilen bu davranlar ise, bir sre sonra kiinin kendi deneyimleri haline gelirler ve bu
ekilde kayt altna alnarak "grenilirler. "zm zme bakarak kararr, ya da "krle yatan
a kalkar szlerinin altnda yatan anlam budur.
Taklit ederek grenmeyle kiiligin oluup-gelimesi sreci arasndaki iliki ok iyi
kavranlmaldr. Sadece taklite dayal grenmede kiilik fazla bir rol oynamaz. Bu durumda,
kar taraftan gelen informasyonlar yanstlp benimsenirler. Bunlara uygun davran
biimleri gelitirilir ve bunlar kayt altna alnrlar. Olay bu kadar basittir! Burada,
"benimsenen davran modelleri, dardan gelen informasyonlara kar organizma
tarafndan oluturulan reaksiyon modelleri degildir. Yani iin iinde benlik-self- yoktur.
ocuklar asndan son derece normal olan bu mekanizmada alacak bir ey aramamak
gerekir. nk, ocuklarda benlik-kiilik henz daha gelime aamasndadr. Bilin d
olarak taklit edilen davran modelleri, farknda olmadan hafzaya kaznrlar. Daha sonra,
kendi benligini retme srelerinde, diger bilgilerle birlikte bunlar da (arada bir fark
olmakszn) "sahip olunan bilgiler olarak kullanlrlar. Bu durumda taklit, kiiligin gelimesi
srecinde bir tr srama tahtas rol oynar. Blug agyla birlikte, kiiligin gelimesine paralel
olarak, kendin olma sreci agrlk kazandka da, ipler benligin-self-eline geer. Daha sonra
da tabi, prfrontaler Cortex daha ok devreye girer, sreci daha agrlkl olarak kontrol altnda
tutmaya alr vb.
Yetikinler asndan grenmek, hangi biimde olursa olsun, evreden gelen informasyonlara
kar kendin olarak reaksiyon modelleri retebilme esasna dayanr. Kendin olarak karar
verebilmenin, bagmsz bir kiilige sahip olabilmenin en nemli dayanag ise, phesiz
toplumsal olarak kendini retebilmektir. Bu da kiiligin toplumsal retim ilikileri iinde
gerekletirilebilmesine bagldr. reten, kiiligini toplumsal retim sreci iinde oluturan ve
gelitiren insanlar daha iyi grenirler, grendiklerini yaam sreci iinde daha iyi
degerlendirecekleri iin, bu, onlara baarnn yolunu da aar. Bu durumda "mkfat
sistemiyle grenme sreci ve kendi kendini retme sreleri bir ve ayn btnn paralar
haline gelecegi iin, insan isteyerek, motive olarak grenir. nk, her aamada, "ne iin
greniyorum sorusunun ak bir cevab vardr.
"Taklit ederek grenmenin, sapma olmadan, baarl bir ekilde ilerleyebilmesi iin, bu
srecin mutlaka prfrontaler Cortex'in denetimi altnda, kontroll bir ekilde gelimesi gerekir.
te bu yzdendir ki, yani ocuklarda prfrontaler Cortex henz daha yeterince gelimemi
oldugu iindir ki, bu bolugun mutlaka yetikinlerce doldurulmas gerekir. Hani, "ocuk
istiyor, "ok sevdigim ocugumu zmeyeyim diye ocugun her istedigini yaparsanz, hi bir
snrlama koymadan ocugunuzun sabahtan akama kadar televizyonun nnde oturmasna
msade eder, onun her trl ortama girip kmasna, her trl arkada evresiyle dp
kalkmasna izin verirseniz, hi kukunuz olmasn, o ocuk ilerde sizin ocugunuz olmaktan
kacak, banza byk iler aacaktr! Btn mesele, ocuklarla, onlarn seviyesine inerek
karlkl sayg-sevgi esasna dayanan iyi bir diyalog kurabilmeye bagldr. Yetikinlerin
ocuklara verebilecekleri en nemli ey, onlarn, kendi kiiliklerini retme srecinde, dogru
bir yola girebilmelerine yardmc olabilmektir. Ki bu da, grenerek kendini retmek, grenerek
kendin olmak srecinden baka bir ey degildir. ocuk bir kere bunun, yani grenmeyle
kendin olma sreci arasndaki ilikinin farkna varnca artk maya tutmu demektir. nk
ocuklar iin en nemli hedef bymek, yetikinler gibi kendin olabilmektir.
193
DOKUZUNCU BLM:
RENME SRECNDE DUYGULARIN ROL
Duygular beyinsel faaliyetler zerinde kilit rol oynarlar. Aslnda onlar, organizmann alarm
sistemi olarak da degerlendirebiliriz. Zaten evrim srecinde duygularn ortaya kmasndan
ama da budur. Onlar, sorunlarn zlebilmesi iin btn zihinsel kaynaklarn seferber
edilmesine, tek bir nokta zerinde yogunlalabilmesine yardmc olurlar. Biraz aalm:
Bir nesnenin organizmay etkilemesiyle balayan herhangi bir sreci dnyoruz (bu
nesnenin dardan gelen bir nesne olmasyla, daha nceden hafzada kayt altna alnm-
zihinsel bir nesne olmas arasnda hibir farkn olmadgn biliyoruz). rnegin gene, ormanda
gezerken karlatgmz ylan rnegini dnelim. Burada sre, ilk aamada, daha biz ne
olup bittigini bile farketmeden, bilin d olarak gerekleen bir reaksiyonla balyordu.
Thalamus zerinden, beyinde, organizmann savunmasndan sorumlu alt sistem olan
Amiygdala'ya gelen informasyon, burada, belirli bir nronal reaksiyon modelini aktif hale
getirdigi zaman ortaya kan etkinlik, o ana ilikin olarak organizmal varlg temsil eden bir
n benlik, bir "proto self eklinde ortaya kyordu.
114
. Bir kopyas beyin kabuguna-alma
bellegine- gnderilen bu nronal reaksiyon modelinin, bir diger kopyas da (elektriksel bir
impuls eklinde) beyin kk'ne ("Hirnstamm'a) iletiliyor; buradan da, gerekletirmeleri
gereken davran modelleri olarak organlara gnderiliyordu. Daha sonra, organlardan gelen
faaliyet raporlaryla, Amiygdala tarafndan buraya gnderilmi olan reaksiyon modelinin
(proto self), burada (alma belleginde) sperpozisyon yaparak birlemesiyle ortaya kan
aksiyonpotansiyelinin ise, bizim benlik (self) adn verdigimiz-organizmay temsil eden
instanz oluturdugunu biliyoruz. Bir girdi olarak alma bellegine den bu instanzn-
aksiyonpotansiyelinin (benligin), alma belleginde kt-output olarak gerekleerek
kendini ifade ederken, korkma duygusuyla birlikte kendinin farkna varmasndan ama,
tamamen, btn zihinsel kaynaklarn tek bir noktaya, benligin kendi varolu noktasna-
nedenine yneltilmesidir. nk, bir reaksiyon modeli olarak gereklemek onun varolu
nedeni-biimi iken, korku duygusunun altnda yatan da, varolma, varlgn devam ettirebilme
kaygsdr. D dnyada (ya da organizmann iinde bir yerde) ortaya kan bir etken
organizmann varlk artn oluturan denge durumunu tehdit etmektedir. Verilen mesaj
budur. Organizma, varlgn srdrebilmek iin, ortaya kan bu etkene kar bir reaksiyon
oluturarak, bozulan dengeyi muhafaza edebilmelidir. te, alma belleginde ortaya kan
korku duygusu bu dengenin yeniden kurulmasna ynelik bir uyar sinyalidir. Geri
organizma, ilk anda bilin d bir ilk reaksiyonla (ylana basmamak iin kenara srayarak)
bir tepki oluturmutur, ama bu tepkinin yeterli olup olmadg henz belli degildir. Evet, o ilk
tepkiyle birlikte (kenara sranlarak) o an iin tehlike atlatlmtr, ama ylan hal karda
durmaktadr. Bu yzden de, tehlikenin ortadan kalkp kalkmadg henz belli degildir. te
korku tam bu anda ortaya kyor ve btn zihinsel kaynaklar olayn aydnlatlmas iin
harekete geiriyor. alma belleginde korku duygusu olarak ortaya kan (output)-
elektriksel impuls yukardan aagya dogru (Top-down processing) btn alt sistemleri
harekete geirerek (aktif hale getirerek) onlardan olaya ilikin daha ayrntl raporlar ister.
Duyu organlarndan hafza sistemlerine kadar beyindeki btn alt sistemler tek bir olaya-
nesneye konsantre olurlar. Duyu organlarndan daha ayrntl raporlar gelmeye balarken,
hafza da tekrar taranr, daha nceki deneyler yeniden gzden geirilir, mevcut rnekler
alma bellegine indirilerek bunlar tekrar incelenirler. Ve sonunda bir "karar verilerek bu
uygulamaya koyulur. Basit bir korku duygusuyla balayan sre, u ya da bu ekilde bilinli
bir kararla sonulanr. Ve yeni, bilinli davranlar ortaya karlar. Olay, bu olayla birlikte
grenilen yeni bilgiler, yaanlm, yaanlarak grenilmi eyler olarak daha sonraki
srelerde de kullanlmak zere hafzada kayt altna alnrlar. Mekanizma budur.
114
Tabi buradan, Amiygdala'nn sadece daha nceden mevcut olan nronal modelleri aktif hale
getirebildigi, bunlara yeni aglar-sinapslar ilve edemeyecegi, yeni eyler grenemeyecegi anlam
kmaz. Beyindeki btn diger sistemler gibi Amiygdala da plastiktir. Yani o da grenir, yeni
informasyonlar eskiden beri mevcut olanlarla degerlendirerek o da kendini gelitirebilir.
194
Burada altn izmek istedigimiz noktaya gelince: Grldg gibi, organizma hibir zaman i
olsun diye grenmiyor! grenmek, dogrudan dogruya varolu srecine bagl bir sonu
olarak ortaya kyor. Daha nceden sahip olunan n bilgilere dayanlarak gerekletirilen o
ilk reaksiyon aamasnda bile, eger gelen informasyonda yeni bir unsur varsa bu hemen
eskilerin zerine eklenerek kayt altna alnyor. yle ki, eger bir daha ayn etken (Reiz)
ortaya karsa daha kolay reaksiyon verilebilsin. Daha sonra, bu reaksiyon modeli alma
belleginde belirli bir duygu eklinde kendi bilincini olutururken de, buna bagl olarak, btn
zihinsel kaynaklar mobilize ediliyorlar, reaksiyon dzeyinden bilinli davran dzeyine bu
ekilde klyor. Sre, bu aamada da grenilerek, daha sonraki deneylerde de
kullanlmak zere gene kayt altna alnyor. Belirli bir olaya ilikin olarak gerekleen
grenerek varolma sreci bu ekilde tamamlanm oluyor. Baka bir olay, ya da nesne
(baka bir etken), baka bir reaksiyon modeli olarak grenirken-varolmak, ite varoluun srr
budur!
grenmek, "beyin ad verilen bir kayt cihazna, bakalar tarafndan retilmi olan "bilgilerin
mekanik bir ekilde depo edilmesi (doldurulmas) olay degildir! O, varoluun rndr.
nk, varoluun her aamasnda, bilinli ya da bilinsiz olarak, srekli greniriz, grenerek
varoluruz. Bilinsiz olarak grendigimiz eylerin farknda olmayz ama, bunlar da gene
digerleriyle birlikte yaam srecinde kullanrz. Bilinli olarak varoldugumuz her an, o ann
iinde oluan varlgmz ve bu varlgmzn kendini ifade etmesinin sonucu olan
duygularmz, bilinsiz ve bilinli olarak grendigimiz bilgilerin rndr. Duygular, neden
grenmek gerektiginin alt yapsn oluturan, grenerek ulalmas gereken amac belirleyen
itici glerdir. stemek dedigimiz eyin altnda yatan da belirli bir hedefe ulamak duygusu
degil midir. Bu ise, o ann iinde oluan varolu bilincinden baka birey olmuyor.
Varolabilmek iin ortaya kan problemi zmek gerekiyor . Problemi zmek ise belirli bir
hedefe ulamaktr. Bu nedenle, isteyerek aba sarfeder ve ilerleriz hayat yollarnda.
Motivasyon sistemi dedigimiz mekanizma da direkt olarak bununla ilikilidir. Bir eyi istedigin
an, belirli bir hedef koyuyorsun karna. yle ki, bu hedefe ulamak organizma iin bir
zorunluluk oluyor (ya da, bu hedefe ulamak elverili bir durum yaratyor diyelim). te o an,
daha nce akladgmz "dopamin sistemi (motivasyon sistemi) almaya balyor. Nucleus
accumbens'e dklen dopaminle birlikte, belirlenen hedefe ulamak iin gerekli enerji
kaynaklar harekete geiriliyor. Beyinsel mekanizmalarn aktif hale gelmeleri kolaylatrlyor.
Ve biz, "isteyerek amaca ulam oluyoruz.
STEMEDEN BR YAPMAK, YA DA STEMEDEN #RENMEK$
Peki ya "istemeden bir ii yapmaya, ya da "istemeden grenmeye ne diyecegiz, bir de o
var! Bir kere unu syleyelim: stemeden yaplan bir i, ya da istemeden "grenilmi olan
bilgiler gerekten grenilmi bilgiler degildir. Bu durumda organizma tpk bir robot gibidir.
Biyolojik "hardwaree bir program-software-yklenmitir, bu programa gre hareket
edilmektedir. Bir kleyi dnnz, aynen onun gibi! Kle bir retim aracdr, bir makineden-
robottan hi bir fark yoktur, dardan dayatlan (yklenen) bir programa gre hareket eden
bir makine gibidir. Zorla birey "grendiginiz zaman, beyin, hayatta kalabilme
mcadelesine bagl olarak (aynen klenin yaptg gibi, bir kayt makinesi olarak) kendisine
dayatlan informasyonlar alr ve bunlara gre davranlar iine girer.
115
Bu durumda, bir d
etkene bagl olarak alnan informasyonlar, ilenerek benimsenmeden-hazr bilgiler olarak
(mekanik bir ekilde) kayt altna alnmakta ve sonra da bunlara uygun davranlar ortaya
kmaktadr. Burada belirleyici olan tabi o d faktrdr. Nitekim, daha sonra, bu d faktr
ortadan kalkarsa, kullanlma ortam kalmayacag iin, bu ekilde "grenilen (yani kayt altna
alnan) "bilgilerde kolayca unutulurlar.
116
Ancak daha nceden sahip olunan bilgilerle
115
Nrobiyolojik olarak ele alrsak, elbette ki, zamanla bu bilgiler de benimsenerek klenin beynindeki
nronal aglarda kayt altna alnrlar ve bylece de "grenilmi olurlar. Ama, klenin bir insan olarak
bagmsz bir kiiligi olmadg iin, bunlar onun tarafndan retilmi-grenilmi- bilgiler degildir.
116
Okulda, snf gemek iin, ya da bir imtihanda iyi not almak iin, bask altnda ,zorunlu olarak
grendiginiz" eylerden ne kadar aklnzdadr! grenmek, bir patates uvalna patatesleri istif etmek
gibi, belirli bilgileri ("Faktenwissen) beyine doldurmak degildir! grenmek, sinaptik baglarla oluan
195
ilenilerek, degerlendirilerek bir rn haline getirilmi olan-kendi rnmz olan bilgiler
grenilmi bilgilerdir. Bunlar, varolma mcadelesinde retildikleri iin, daha sonraki
srelerde de kullanlma potansiyeline sahiptirler. Kullanldklar srece de unutulmazlar.
DUYGULARIN ORTAYA IKIISSTEM NASIL ALIIYOR
Duygularn beyin kaynaklarn ynlendirdigini syledik. rnegin, karnnz aken ister istemez
bunu dnrsnz. "Alk duygusu ister istemez zihninizi megul eder. Olay (algn
giderilmesi) yaam devam ettirebilmek iin bir zorunluluk boyutlarna geldigi an ise, artk
alk duygusunun ynlendirdigi "karnnz doyurmak hedefinden baka birey dnemez
hale gelirsiniz. Bouna "a ay oynamaz dememiler! nk i belirli bir noktaya gelince,
motivasyon sistemi sadece bu amaca hizmet edecek ekilde alr. Ve "siz, sadece tek bir
hedefe kilitlenir, tek bir eyi "ister hale gelirsiniz. Ayn ey "susamak, vcudun s dengesini
korumak vb. iin de geerlidir. Peki neden byledir bu, "beyin kaynaklarmz ynlendiren
duygularmz ortaya karan mekanizma nedir?
Organizma kendi iinde bir sistemdir, beyin ve organlardan oluan bir AB sistemidir dedik.
Ama o, ayn zamanda, sistem merkezinde temsil olunan varlgyla, evreyle birlikte
oluturulan bir baka sisteminin iinde, onun bir unsuru-paras olarak da gerek-
lemektedir. Her sistem, kendisini meydana getiren paralar (A ve B) arasndaki ilikiden
kaynaklanan orijinal bir BRLK ve MCADELE zemini oldugundan, organizma gibi
organizma-evre sistemi de kendi iinde bir birlik (denge durumu) ve mcadele (etkileme)
zeminidir [4]. Birlik, yani ortaklaa varolu zemini, taraflar arasndaki belirli bir denge
durumuna denk der ve bu denge muhafaza edildigi srece sistem varlgn srdrebilir.
Mcadele ise, bu denge bozulmaya baladg zaman ortaya kar ve taraflarn dengeyi bir
ekilde tekrar kurma abalar olarak anlam kazanr. Ancak, bu temel varolu oyununda,
hibir zaman mutlak bir birlik olamayacag gibi, mutlak bir mcadeleden de sz
edilemeyecegini unutmayalm. Her AB sisteminde, sistemi meydana getiren unsurlar, her
durumda izafi bir birlik zemini zerinde mcadele ederek varolurlar [ 4].
Organizma sz konusu oldugu zaman, sistemin iindeki denge durumunun (birlik zemininin)
korunmas ilkesine HOMOSTASE deniliyor.
117
Her sistem gibi organizma da, son tahlilde,
madde-enerjinin belirli bir yogunlama biimi oldugundan, korunmaya allan "denge de
bir enerji al-verii dengesidir. Sistemin belirli bir "anda sahip oldugu enerji d dnyayla
ilikiye bagl olarak degiime ugradgndan, sistem srekli olarak bu dengeyi koruma
mcadelesi iinde varoluyor. Aslnda tabi byle, "belirli bir an diye mutlak bir zaman dilimi
falan yoktur ortada, ama, srecin ak iinde, bir aamadan digerine geilirken, sanki arada
byle gei noktalar-izafi basamaklar- varm gibi alglanyor. Neyse, u an zerinde durmak
istedigimiz konu bu degil [4].
Bir sistem olarak organizmann iinde bulundugu dengenin korunmasn gnlk yaamda biz
yemek, imek, s ayar, uyku, sistemin yapsal varlgnn korunmas (yaralanma vb.) eklinde
alglarz. Yeme, ime, s ayar vb. gibi direkt olarak Homostase'nin konusu olan unsurlarn
yan sra, aslnda seks de bu dengenin iindedir tabi, ama u an onu bir yana brakyoruz.
nk o, daha ok, bir trn devam sreciyle ilikili bir olaydr. Bireyin maddi varolu
dengesine ilikin olarak digerleri kadar belirleyici bir rol oynamaz. rnegin, a ve susuz
olarak yaayamazsnz, ya da s dengesi olmakszn yaam devam ettiremezsiniz, ama
seks olmadan da yaamak mmkndr.
Peki Organizma-evre sistemi asndan baknca nasldr durum? Burada nasl korunuyor
denge? Homostase burada nasl alyor?
nronal aglar kendi i dinamigine uygun olarak gelitirmektir..
117
Olay ok basitletirirsek, bunu, bir oday stan, ya da sogutan bir termostadn alma ilkesine
benzetebiliriz. Sistem belirli bir degere gre ayarlanmtr. s bu degerin altna ya da stne knca
mekanizma almaya balar. Ama, oda ssn daima verili degerde tutmaktr..
196
Daha nceki aklamalardan da anlalacag gibi, bu iki sistem (yani kendi iinde bir sistem
olarak organizma ve organizma-evre sistemi) bir arada, biribirlerini tamamlayarak
varolabilirler. Hibir zaman kapal bir sistem olarak bir "organizma dnmek mmkn
degildir. Ancak evreyle madde-enerji-informasyon al verii iinde varolabilir bir
organizma. Bu iliki iinde, ilikinin degiken taraf olarak belirleyici unsur ise evredir.
nk bizim evre dedigimiz ey, hibir zaman, degimeyen-mutlak bir nesne ya da olaydan
ibaret degildir. Her seferinde baka bir nesne ya da olaydr evre. Organizmann yaptg ise,
srekli degien bu evreye uyum saglayabilmek iin, onun kendi zerine yaptg etkiye
karlk tepki oluturarak aradaki dengeyi koruyabilmek iin aba sarfetmektir. te bizim
"yaam devam ettirebilme mcadelesi dedigimiz olayn anlam da budur zaten. "Uyumun
z budur. Ve bu da bir tr "Homostasedir.
Duygulara gelince! Btn mesele organizmann iinde bulundugu dengenin bozulmasyla
ilgilidir! Duygular, bu dengenin bozuldugunu iln eden bir alrm sistemi olarak ortaya
kyorlar; ama onlar ayn zamanda dengenin yeniden kurulmas iin Homostase
mekanizmasn harekete geiren, btn beyinsel-zihinsel kaynaklar bu noktaya ynelten bir
organizatr, bir itici g roln de oynarlar.
118
rnegin, kandaki eker oran dtg an,
durum hemen Hipotalamustaki merkeze bildirilir. Organizmann savunmasndan sorumlu
olan alt sistem-Amiygdala- nasl ormanda gezerken ylana basmamak iin hemen kenara
sramamz saglyorsa, ayn ekilde, bu kez de Hipotalamus araclgyla, bireyler yiyerek
bozulan dengeyi yeniden kurmak iin belirli reaksiyonlar oluturulur. Ve bu arada da durum
alma bellegine bildirilerek, olayn burada "alk duygusu eklinde kendini ifade etmesi
saglanr. Daha sonra ortaya kacak olan btn zihinsel etkinlikler, kendini bu "alk
duygusuyla ifade ederek-gerekletiren "icra fonksiyonunun, beyin kaynaklarn yneterek
(hafzadan alma bellegine indirilen bilgileri vs. tarayarak, eldeki imknlar aratrarak)
sorunu zme abalar olacaktr.
Grldg gibi mekanizma hep ayndr. Sre nce hep bilin d olarak gerekleen bir
reaksiyonla balyor. Yani nce vakit kaybetmeden ilk tedbirler alnyor. Daha sonra, bunun
ardndan da olay duygusal olarak bilince karlarak geregi yerine getiriliyor. Peki btn bu
ileri nasl baaryor organizma? Sistem nasl alyor da bilin d olarak balayan sre
daha sonra bilinli bir sre haline geliyor?
STRES SSTEM NEDR NASIL ALIIR
Stres nedir? Neden "strese gireriz? Stres, duygusal kalkmalarn biyolojik altyapsdr!
evreye uyum srecinde, belirli reaksiyonlar gerekletirebilmek iin organizmann iine
girdigi aktif durumdur; bilin d olarak ortaya kar, bilisel (cognitive) bir faaliyet degildir!
Yani, planl bir ekilde hazrlanarak stresi yaayamazsnz! Veya, belirli bir program
gerekletirebilmek iin, "strese ihtiyacm var diye dnpte kendinizi buna hazrlayarak
strese giremezsiniz!
Bilisel faaliyet planl bir faaliyettir. Srecin her aamasnda nelerin yaplacag nceden
belirlenmitir. Buna da program denilir. Bu srecin iinde strese hi yer yoktur! Yol boyunca
yaplan dzeltmelere gelince, evet her aamada feedback yaplarak ilerlenilir, ama bunun da
prensip olarak stresle ilgisi yoktur. Bunlar, daha nceden hesaba katlan muhtemel
gelimelerdir. Stres sz konusu oldugu an, program ilemiyor demektir! Planda bir eksiklik
(bir bilgi eksikligi) var demektir, veya daha nceden ngrlemeyen bir problemle kar
karyasnz ve ne yaplmas gerektigini henz daha tam olarak bilemiyorsunuz demektir. Bu
nedenle stres, daima, ortaya kan bir problemin zm iin sahip oldugumuz bilgilerin
eksik oldugu anlarda ortaya kan organizmal bir alarm durumudur. Sonucun ne olacagnn
bilinmedigi durumlarda, organizmann, btn olanaklarn seferber ederek kendini her trl
mcadeleye hazr hale getirmesidir. Var olma, mevcut varlgn devam ettirme
mcadelesinde yenik dmemek iin alarm durumuna gemektir.
118
alma belleginde ortaya kan "icra fonksiyonu duygusal olarak kendini ifade eden benliktir.
197
Duyguyla stres arasndaki ilikiye gelince: Ormanda karmza kan ylana basmamak iin
kenara srarken organizmamz stres halindedir, ama o an bu durum henz daha duygusal
olarak kendi bilincini oluturmu degildir. Stres hali ancak alma bellegine ulatg zaman
korku eklinde bir duygu olarak kendini ifade edebilir. Organizmal bir durum olarak stres,
nce, bilincimize bagl olmakszn objektif bir gereklik olarak ortaya kar. Onun bir duygu
(rnegin korku) eklinde kendini ifade ederek bilince kmas ise daha sonra gelir. rnegin,
nce kalp atlarmz hzlanr, avu ilerimiz terler vb. Bunlarn, bu biyolojik durumun, korku
duygusu eklinde ortaya kmas ve bizim de bunun farkna varmamz daha sonraki admdr.
Stres duygularn alt yapsdr, maddi temelidir derken sylemek istedigimiz budur . Her
duygu, belirli bir stres hali zerinde gerekleir. Duygular her ann iinde kendini yeniden
reten varlgmzn-benligimizin kendini ifade edi biimi olarak gerekleirken, stres de
bunun biyolojik alt yaps, objektif zemini olarak anlam kazanyor. nk yaam, her ann
iinde yenilenen-yaanlan bir durum degiikligi olaydr.
imdi, daha ileri gitmeden nce, bu mekanizma nasl iliyor onu grelim:
Gene ormanda gezerken rasladgmz ylan rnegine dnersek; ylana ilikin informasyon
Thalamus zerinden Amiygdala'ya ulatg zaman, "laterale Amiygdalada hazrlanan
reaksiyon plannn, "zentrale Amiygdala tarafndan, gerekletirilmesi gereken reaksiyon
modeli olarak organlara dagtldgn sylemitik. Bu i de (dagtm ii), Beyinkk
(Hirnstamm-Brainstem) ve Hipotalamus zerinden gerekleiyordu. Hirnstamm' bir yana
brakrsak, biz imdi, stres sistemiyle ilikisi asndan Hipotalamus zerinde durmak
istiyoruz.
Hipotalamus: Otonom sinir sisteminin ve endokrin sisteminin (hormonlarn salglandg ve
ynetildigi sistem) ynetim merkezidir. Beyinde kk bir alt sistem oldugu halde, o da gene
kendi iinde 15 kk alt sistemden olumaktadr. Fonksiyonlar ise ok byktr! nk,
bilin d olarak gerekleen birok zihinsel faaliyetler buradan ynetilirler.
Ama, Hipotalamus'un nemi sadece onun bu nronal etkinlikleriyle de snrl degildir. Hipofiz
(Hypophyse) ve bbrek st bezlerinin de (Nebennierenrinde-mark) iinde bulundugu
endokrin sistemini de o aktif hale getirmektedir. Birok organizmal fonksiyonlarn yerine
getirilmesinde hayati neme sahip olan hormonlarn salglanmas bu ekilde gerekleiyor.
Hipotalamus'un iindeki "Periventrikulare Zone adl alt sistem btn bu faaliyetlerin
ynetildigi merkez olarak ortaya kyor. Amiygdala'dan sinyal geldigi zaman, bu blgedeki
nronlarda bulunan genler (CRH genleri) aktif hale geliyorlar ve CRH (Corticotropin-
Releasing-Hormon) adl bir hormonu salglyorlar. Bu da Hipofiz bezlerine (Hypophyse)
giderek, buradan ACTH (adrenocorticotropem Hormon) adl hormonun salglanmasna yol
ayor. ACTH da gidip bbrek st bezlerini (Nebennierenrinde) aktif hale getiriyor, buradan
Cortisol salglanmasna neden oluyor [11,23].
Cortisol, bbrek st bezlerinin merkezi evreleyen d kabuk ksm tarafndan (Nebennie-
renrinde) salglanyor. Bu kabugun kuattg merkez blgeleri ise (Nebennierenmark) stres
durumunda Adrenalin ve Noradrenalin adl hormonlar salglyorlar. Sonu: Kalp atlarnn
hzlanmas, kan basncnn artmas, agz kurumas ve avu ilerinin terlemesi gibi,
organizmann stres durumuna girdigini gsteren tipik zelliklerdir. Ayrca, stres durumunda
gerekli olabilecek ek enerji ihtiyacnn karlanmas iin btn metabolizmal faaliyetler de
buna gre yeniden dzenlenirler. Cortisol btn dokular zerinde ok nemli etkilere yol
aar. Kandaki Glukoz yogunlugunu arttrrken, acil durumlarda kullanlabilecegi gerekesiyle
dokularn Glukoz tketimini kstlar. Proteinlerin Aminoasitlere ayrmas srecini hzlandrr.
Kalp ve kan dolam sistemlerinin srekli yksek kan basnc durumuna kar
dzenlenmesini saglar. Btn bunlarn hepsi organizmann stres durumuna hazrlanmasnn
ideal rnekleridir [11,23]. rnegin, tehlike durumunda yeme ime faaliyetlerine ara verildigi
halde, bu durumda kandaki Glukoz orannn gene de yksek olmas bu yzdendir. nk,
198
acil durumlarda, zellikle beynin enerji ihtiyac ok daha fazla olacaktr. Eger nceden tedbir
alnmazsa sistem tkanr kalr, yaam devam ettirebilme mcadelesinde dardan gelen
etkiye (stres kaynagna) kar gerekli reaksiyonlar oluturulamaz.

ek.43
Cortisol'un bir diger ad da "stres hormonudur. Bu tanm onun, Adrenalin ve Noradrenalin
den farkl olarak, "dzenleyici zelliginden, gerektigi zaman stres muslugunu kapayabilme
yeteneginden kaynaklanr. Yani Cortisol, stres sisteminin dzenlenmesinde ayn zamanda bir
feedback unsurudur. Normal koullarda Cortisol-Adrenalin-Noradrenalin salglanmasyla aktif
hale gelen stres mekanizmas, strese neden olan etkenin ortadan kalkmasna bagl olarak
Cortisol'un stres muslugunu kapatmasyla sonulanr. Kan dolam araclgyla beyne
giderek, CRH hormonu reten genlerin aktif halde bulundugu Hipotalamusu etkileyen
Cortisol, bu genlerin faaliyeti zerine negatif olarak etkide bulunur, onlarn pasif hale
gemelerini saglar. CRH retiminin durmasyla birlikte de sistem normale dner.
Ancak, bu mekanizmann normal bir ekilde ileyebilmesi iin, strese neden olan kaynagn
bir sre sonra ortadan kalkmas gerekir. Eger bu gereklemez de organizma stresin srekli
oldugu bir ortama girerse, bu durumda Cortisol, dzenleyici, yani muslugu-stres
mekanizmasn kapayc roln oynayamaz hale gelir. Srekli stres srekli Adrenalin-Cortisol
retimine yol aar.
STRES MEKANZMASININ RENMEYLE LKS
Hipokampus da beyinde bir alt sistemdir. grenme ve grenilen eksplizit bilgilerin hafzada
kayt altnda tutulmas asndan ok nemlidir (Hipokampus'ta LTP-uzun sreli potansiyel-
oluumu deneysel olarak kantlanmtr). Bbrek st bezlerinden salglanan Cortisol,
geriye dogru pozitif olarak Amiygdala'y etkileyip onu daha da aktif hale getirmeye alrken,
diger yandan da, Hipokampusu ve Hipotalamustaki CRH hormonu reten genleri de
etkileyerek onlar sakinletirmeye (muslugu kapatmaya) alr (ek.43). Cortisol, ayn
zamanda nbeyini de (prfrontale Cortex) etkiler, onu da pasif hale getirmeye alr.
Cortisoln Hipokampus ve prfrontale Cortex zerindeki etkisini dolayl yoldan, Glukoz
retimini ksarak gerekletirdigi dnlyor [11,12]. Stres durumunda Hipokampus ve
199
nbeyinde tahrik edici-aktif hale getirici- bir nrotransmitter olan Glutamat retimi arttg
halde (nronal faaliyet en yksek seviyeye gelmektedir), nronlarn enerji ihtiyacn
karlayan Glukoz miktar Cortisol tarafndan drldg iin, bu durum (Glutamat
miktarnn artna karlk Glukoz miktarnn azalmas) nronlar asndan bir tr toksin-
zehir-etkisi yapar.
119
Ki bu da uzun vadede nronlarn lmesine, Hipokampus'un-nbeyin'in
bzlmesine (klmesine) neden olur. Bu durum Hipokampus'ta daha ok "CA3 ve "Gyrus
dentatus adl blgelerde grlyor. Bu blgeler ayn zamanda grenmeye paralel olarak
Hipokampus'ta yeni hcrelerin olutugu (Neurogenese) blgelerdir de. Zaten, yaplan
aratrmalara gre, yeni eyler grendike Neurogenese geliirken, kroniklemi stres haliyle
birlikte hcrelerin ldg, bu blgelerin kldg grlmtr [11,23].
Ar stresin ksa vadede grenme srecini etkileyen, yeni eksplizit (bilinli) bilgilerin
retilmesini ve bunlarn kayt altna alnmalarn engelleyen (LTP oluumunu engelleyen) en
nemli etken olarak ortaya ktg grlmektedir. Btn bunlar, zellikle fareler zerinde
yaplan deneylerle bilimsel olarak ispatlanm gereklerdir. Srekli stres altnda olan
farelerin, iine girdikleri yeni bir ortam (rnegin, srekli elektrik oku beklentisi altnda
bulunduklar bir kafesi) grenmekte, buradaki referans noktalarn beyinlerindeki
(Hipokampustaki) mekn nronlarna ("Ortsneuronen) kaydetmekte glk ektikleri
grlmtr. Tersi durumda, yani daha rahat bir ortamda ise, farelerin ksa zamanda
evreyi kolayca grendikleri, iinde bulunduklar evreye ilikin referans noktalarn ksa
zamanda Hipokampusta bulunan mekn nronlaryla temsil eder hale geldikleri anlalmtr
[11].
Amygdala bir yanda, nbeyin (prfrontale Cortex) ve Hipokampus diger yanda! Bunlar
beyinde duygusal ve bilisel (cognitive) faaliyetlerin ynetildigi iki nemli merkez roln
oynarlar. Bu nedenle btn mesele, belirli bir anda iplerin kimin elinde olduguyla ilgilidir! Eger
stres (burada, dozaj normalin stnde olan ar stres kastediliyor) srekli bir karakter
kazanrda, Cortisol retimi (ve Adrenalin retimi tabi) pozitif feedback yoluyla bu
mekanizmay (yani stres mekanizmasn) srekli tahrik eder hale gelirse, o zaman i
grndan kyor. Organizma Amiygdala'nn kontrol altna giriyor. nbeyinin ve
Hipokampus'un etkinligi azalyor. Bu durumda artk dnemez hale geliriz. Daha nceki
deneyimlerimizi (ve hafzamzdaki diger eksplizit bilgileri) aktif hale getirerek olaylar ve
sreleri soguk kanllkla (bunlara gre) degerlendirip dogru sonulara ulama srecimiz
tkanr. Her an, o ana ilikin stres faktrne bagl olarak kr bir reaksiyon zinciriyle hareket
etmeye balarz
120
.
119
Normal, yani kronik olmayan stresle kronik stres biribirinden farkldr. Stres halinde insan yemeden
imeden kesildigi iin, bu durum uzarsa, bu, kandaki Glukoz miktarnn dmesine neden olur. Buna
karlk, organizma srekli bask altndadr ve beyinsel faaliyet btn aktifligiyle srmektedir (ancak n-
ronal faaliyet iin gerekli olan enerji kaynag snrldr).
120
Bugn Trkiye'de, devlet snfnn iktidar burjuvaziye kaptrmasn bir trl hazmedemeyen
,ulusalclarn" lkeyi igal altnda gstererek ,Sevr sendromu" iine sokmaya almalarnn,
,topraklarmz yabanclara satlyor", ,bagmszlgmz kalmad, ldk, bittik, mahfolduk" diyerek kendi
yok olu psikolojilerini lkeye egemen klma ugralarnn, milliyeti-rk duygular kkrtarak lkede
yabanc dman bir atmosfer yaratp, lkeyi sunni bir kurtulu sava atmosferi iine sokmaya
almalarnn, bu amala, kendi iinde bulunduklar stres ortamn lkeye egemen klmaya
ugramalarnn nro-biyolojik temeli budur! Korkuya dayanarak kitleleri-insanlar harekete geirme
mekanizmasnn temeli budur. Toplum, bireylerden oluan bir sistemdir. Bireyler ise maddi varlklarn
toplumsal retim ilikileri iinde olutururlar. Bu nedenle, toplum gelitike, toplumsal olarak geriyi-
eskiyi temsil eden snf, iinde bulundugu yok olma psikolojisini-stresini btn topluma yaymaya
alr. nk, ona gre, onun kendisinin yok olmasyla, toplumun, herkesin yok olmas ayn eydir
(,ya devlet baa, ya kuzgun lee" mantgdr bu!). Bu hastalkl ruh halinin, sosyal izofreninin bir tek
tedavi yolu vardr ki, o da, daha ok retmek, daha hzl gelimektir. Eskinin iinden gelien yeni ne
kadar hzl byrse, eskinin yok olma sreci de o kadar hzlanr. Yani, tek kar yol, daha ok
retmektir, ekonomik ve demokratik anlamda daha ok demokratiklemek, daha ok dnyalamaktr...
200
Ama, btn bu sylenilenlerden, stresin grenme srecinde daima olumsuz bir faktr olarak
yer aldg sonucu da karlmamaldr. Normal koullarda stres grenme srecini olumlu
olarak etkileyen bir faktr roln oynar. Nasl?
Daha nceki aklamalarda, beynin ancak "yeni ve "nemli olan eyleri grendigini
sylemitik. Yeni ve nemli olan informasyonlar ise, bir miktar bilinmeyeni de temsil ettikleri
iin, belirli bir stresi de beraberlerinde getirirler. Yani, her yeni informasyon, dogas geregi,
belirli bir stres kaynag rol oynar. Bu yzden de grenme sreci daima belirli bir miktar
stresle baglant halindedir. nsann iinde bulundugu grenme srecini bir makineninkinden
(bir bilgisayardan) ayran en nemli yan da budur zaten. nsan, baka birileri tarafndan
programlanabilecek (kafasna bilgiler sokuturulabilecek) bir makine degildir. Bir bilgisayarn
grenmek iin "heyecanlanmaya ihtiyac yoktur; ama grenme sreci bir insan iin heyecan
verici bir olaydr. Btn mesele, bu heyecann ne oranda olduguyla ilgilidir. Bu durum
aagdaki ekilde ok ak bir biimde grlyor:

ek.44
ekildeki egrinin tepe noktas, stresle- i yapabilme-grenme yetenegi arasndaki ilikinin
uyum halinde oldugu u noktay iaret etmektedir. Bu noktaya gelene kadar stres grenme
sreci asndan faydal-ve zorunlu- bir mekanizmadr. Ama bu nokta geilirse, yani stres
srekli bir hal almaya balarsa (Cortisol-Adrenalin retimi kapal bir devre oluturacak ekilde
kendi kendini ogaltarak devam ederse), o zaman, i yapabilme yetenegi azalrken, yeni
bilgileri grenme yetenegi de yok olmaya balar. Daha fazla Cortisol, daha fazla Glutamat,
ama daha az Glukoz ksr dngsne girilir ve sistem ke dogru gitmeye balar.
Bir rnek olarak hayatnda ilk kez paratle atlama durumunda olan birini ele alalm.
Paratle nasl atlanacagn daha nce teorik olarak (bilisel olarak) ne kadar grenmi
olursa olsun, atlama ncesinde kan tahlili yapldg zaman bu insann kanndaki Cortisol
miktarnn normalin ok stnde oldugu grlr. Ama, ilk atlaytan sonra, rnegin ikinci
seferde durum byle degildir! lk atlamayla birlikte, sre "prozedural olarak da bir miktar
grenilmi oldugundan, ikinci seferde artk olayn iindeki "bilinmeyen miktar azalmaktadr.
Buna paralel olarak da, kandaki Cortisol ve Adrenalin miktarnn azaldg grlr. Yani,
karmza kan problemin zmn bildigimiz oranda strese gerek kalmyor. te
duygularla bilisel faaliyet (cognition) arasndaki iliki burada ortaya kyor. ok fazla
duygusal olmak dnmeyi ("rasyonel hareket etmeyi) engellerken, iin iinde hi duyguya
yer olmadan da rasyonel olunamaz! Duygular bilisel faaliyetlerin alt yapsn olutururlar.
Bilisel benlik ise daima ata binmi bir jokere benzer! Buradaki at, duygusal benligimizdir
(nefsimizdir). yi bir joker, kendi atnn (nefsinin) dizginlerini hibir zaman elden brakmaz.
Bindigi ata (kendi vcuduna) iyi bakan, onu severek yneten bir binicidir o!
201
STRESLEBAIIKLIK SSTEM ARASINDAK LK VE RENME SREC
Stres sistemiyle bagklk sistemi biribirlerini karlkl olarak etkilerler. Stres hormonu
Cortisol, bagklk sistemi zerinde, genel olarak, dzenleyici-kontrol altna alc (yattrc)
bir rol oynarken, akut stres halinde, stres sistemini ve Cortisol retimini harekete geiren
CRH hormonlar (bunlar, Amiygdaladan gelen direktif zerine aktif hale gelen Hipota-
lamustaki CRH genlerinin rndr), ayn zamanda, otonom sinir sistemine bagl olarak
faaliyet gsteren bagklk sistemini de aktif hale getirirler (ek.43). Yani, Hipotalamustaki
CRH genlerinin aktif hale gelmesi, Cortisol retimine neden olarak, bir yandan bagklk
sistemi zerinde dzenleyici-frenleyici bir rol oynarken, diger yandan da, ksa vadeli akut
stres durumunda bunlar otonom sinir sistemi araclgyla bagklk sistemini tahrik ederek,
onun aktif hale gelmesine de neden olurlar. Ancak, normal koullarda bu iki mekanizma
arasnda bir denge oluur. Buna, "circadiane Rhythmus deniyor. rnegin, gece yatmaya
yakn saatlerde stres sisteminin aktifligi azalr, kandaki Cortisol seviyesi derken, ayn anda
bagklk sistemi aktif halde bulunur. Sabaha kar ise, stres sistemi aktif hale gelir, Cortisol
seviyesi artarken, tersine, bagklk sistemi pasifleir. gleden sonra da, stres
mekanizmasnn yavalamasna paralel olarak gene bagklk sistemi harekete geer vb.
Gnlk ritme gre organizma kendi biyolojik saatini de ayarlar ve bir denge kurulur
(Homostase byle iler).
Ne zaman ki bu denge bozulur, o zaman iler degiiyor! Dengenin bozulmasna neden olan
faktr ise, strese neden olan etkenin srekli olmasdr. Srekli stres demek, organizma
asndan srekli tehlike anlarnn almas demektir. Amiygdala srekli aktif halde olunca da
Hipotalamusa srekli direktifler yagdrmaya balar. CRH genleri aktif hale gelirler. Bbrek
st bezlerinden srekli Cortisol ve Adrenalin salglanmaya balanlr. Organizma, her an
savunma (savama, ya da kama da buna dahildir) haline girer.
Cortisol retiminin srekli ve kontrolsz bir ekilde artmas, bagklk sistemini de etkiler ve
onu etkisiz hale getirir. Btn dikkatler "d dmana evrildigi iin, ierdeki btn kaynaklar,
ne oldugu bile artk belirsiz hale gelen bu "d etkene gre ayarlanrlar ki bu da bagklk
sistemini fel eder. Pusuya yatm vaziyette bekleyen ne kadar bakteri, virs varsa bunlara
gn dogar, eitli hastalklar ortaya karlar.
Dikkat edin, ok iinizin oldugu dnemlerde daha az hasta olursunuz (ya da hi olmazsnz,
"hasta olmaya hi vaktiniz olmaz)! Neden? nk o an (akut stres durumunda) strese neden
olan etken (Stressor) stres sisteminizi aktif hale getirirken, ayn anda bagklk-immun
sisteminizi de aktif hale getirmektedir. Ama, ne zaman ki elinizdeki ii halleder biraz
rahatlarsnz hemen hastalanverirsiniz! nk, strese neden olan etken ortadan kalktg an,
hem stres sisteminiz, hem de bagklk sisteminiz artk mevcut aktif durumlarna son
vermektedirler. rnegin, nnzde mutlaka baarmanz gereken bir imtihan var ve siz srekli
bunun iin alyorsunuz. Hi korkmayn, bu arada yle kolayca hasta falan olmazsnz!
nk, Hipotalamustaki CRH genleriniz srekli almakta, otonom sinir sisteminiz ve buna
bagl olarak alan bagklk sisteminiz srekli aktif halde tutulmaktadr. Evet bu sre
beraberinde Cortisol da (stres) retmektedir ve Cortisol (uzun vadede) bagklk sistemi
zerinde yavalatc-frenleyici bir rol oynar; ama, normal sre iinde (yani kronik olmayan
bir stres ortamnda), buradaki kontrol engelleyici degil, dzenleyici bir kontroldr. Yani
arlklar kontrol altna alnmaktadr. Ne zaman ki iiniz biter (imtihan biter), oh dersiniz,
geversiniz (bu durum, tam izine ayrldktan sonra da geerlidir), ite tam o aralar
hastalanma zamandr! Hatta ateiniz bile kabilir! Hi korkmayn! Btn bunlar saglk
iaretidir, stres sisteminizin bagklk sistemiyle uyum halinde altgnn gstergeleridir.
Hele ate kmas, hite yle sanldg gibi hemen panik yaplacak bir durum degildir! Bu,
bagklk sisteminizin iyi altgn gstermektedir. O an bagklk sisteminiz Hipotalamusa
atei ykseltme talimatn vermitir. nk, bakteriler ve virsler, vcut ss ykseldike
buna dayanamayarak lrler. Ateli bir hastalgn, baz durumlarda, kronik stresten
kaynaklanan depresyona bile iyi geldigi bilinmektedir [23].
202
BAIIKLIK SSTEM BOZUKLUKLARI ZERNE BAZI DNCELER
Peki hepsi bu kadar mdr? Yani, bagklk sistemiyle stres sistemi arasndaki iliki bu kadar
basit ve tek ynl mdr?. Hayr, olayn baka boyutlar da vardr tabi:
Kronik stres durumunda, depresyona kadar uzanan sre boyunca, Cortisol-Adrenalin
retiminin artna paralel olarak, bagklk sisteminin de giderek zayfladgn, ar dozdaki
Cortisolun bagklk sisteminin krelmesine neden oldugunu syledik. Ama bazan yle
durumlar sz konusu olabilir ki, byle durumlarda ortaya kan sonulara bakarak sanki bu
genel mekanizma her zaman geerli degilmi gibi bir izlenime de kaplabiliriz!
Diyelim ki, ok byk bir bask altndasnz ve ufukta da hibir k yolu grnmyor, ne
yaparsanz yapn hi aresi yok yani! Ne kap kurtulabiliyorsunuz, ne de mcadele ederek
bu durumu degitirebiliyorsunuz ("Trauma). rnek olarak, sava durumunda yaanlan baz
olaylar, kazalar, rza geme, saldrya ugrama gibi durumlar gsterebiliriz. Bunlar yle
olaylardr ki, olay geip gittikten sonra bile (tedavi grlmezse) bazan bir mr boyu sren
psikolojik bozukluklara ("post traumatische) neden olabilirler. Byle durumlarda,
Amiygdala'dan gelen sinyallere bagl olarak Hipotalamusta retilen CRH hormonlar, otonom
sinir sistemi araclgyla bagklk sistemini aktif hale getirirlerken, aresizlikten dolay,
organizmay aktif hale getirecek stres sistemi (Cortisol-Adrenalin retimi mekanizmas) ayn
ekilde aktif hale gelemez. Hibir k yolunun olmamas durumu (aresizlik hali) grevi
organizmay aktif hale getirmek, mcadeleye hazrlamak olan Hipotalamus-Bbrekst
bezleri ekseninin aktif hale gelmesini engeller (yle durumlar olabilir ki, hayatta kalabilmek o
an tamamen teslim olmaya, hibir reaksiyon gstermemeye, yani stres sisteminin tamamen
devre d kalmasna bagl olabilir). Mthi bir ey! Bagklk sistemi alm ban gidiyor,
yani "cin ieden km srekli saga sola saldryor, ama buna karlk, organizmada bu
ileyii kontrol altnda tutabilecek yegne unsur olan Cortisol retimi olmuyor! te size strese
bagl olarak ortaya kan bagklk sistemi bozukluklarndan bir rnek..
121
Baka bir rnek olarak da biribiriyle hi uyuamayan iki insann (bunlar kar koca olsunlar)
ok zel koullarda devam eden-etmek zorunda olan birlikteligini dnelim! Dominant,
uyumsuz bir erkekle, kendine gre belirli nedenlerle kiiliginden fedakarlk yaparak bu
birliktelige raz olmu bir kadn getirin gznzn nne. Byle bir beraberligi iki aamada
ele alabiliriz. Birinci aamada iliki henz daha oturumamtr, yani arada henz daha
"alkanlk dzeyine varan bir denge sz konusu degildir. Bu durumda, dominant rol
oynayan erkek kadn iin srekli bir stres-bask kaynag iken, kadn asndan da, kronik
strese bagl olarak depresyona kadar gidebilecek bir sretir bu. imdi, bu srecin belirli bir
aamasnda, kadnn artk dayanamayp teslim oldugunu, mevcut durumu oldugu gibi kabul
ettigini dnelim. Bu durumda artk erkek de rol degitirir ve ortada -grnrde- strese
neden olan bir kaynak kalmaz! Kadn kiiligini mevcut sistem iinde kendisine biilen role
gre oluturdugu iin, grnte bir denge kurulmutur. Kurulmutur ama bu denge
madalyonun bir yanna zg izafi bir dengedir. Madalyonun te yannda ise eski sistem hala
potansiyel olarak varlgn srdrmektedir. Potansiyel stres kaynag bir erkekle gene
potansiyel olarak bask altnda olan bir kadn arasndaki ilikidir bu. Bu durumda, ortada aktif
bir stres kaynag bulunmadg iin, kadn asndan kronik stres ve buna bagl olarak ar
Cortisol retimi falan sz konusu degildir. Tam tersine, kadn, her seferinde, madalyonun
diger yannda yazl olan roln yaparak kiiligini olutururken, ayn zamanda, nronal
dzeyde mevcut olan potansiyel kiiligine ilikin programlar da aktif hale gelecegi iin
(gereklemeyen istekler, arzular vs. eklinde), bu arada, bilin d sinir sistemi araclgyla
(sempatik sinir sistemi) aktif hale gelen CRH genlerine bagl olarak, tek yanl bir ekilde
sadece bagklk sistemi aktif hale gelmektedir. Kadnn objektif kiiligi oynadg role gre
olutugundan, potansiyel kiiliginin olumas srecinde stres sistemi (Cortisol-Adrenalin vs
121
Tabi ki btn bagklk sistemi bozukluklar bu ekilde aklanamaz! Burada sadece stresten kay-
naklanan bozukluklara bir rnek veriliyor.
203
retimi) aktif hale gelemez. Bu nedenle, bagklk sistemi iten ie dengesiz bir ekilde aktif
hale gelerek saga sola saldrmaya balarken, vcutta Cortisol retimi olmadg iin bu sreci
kontrol altna almak mmkn olamaz!..Bagklk sisteminin kontrolsz bir ekilde altg bu
trden hastalklarda hastaya dardan Cortisol vererek sreci kontrol altna almaya
almann nedeni bu olsa gerekir..
Tabi buradan hemen, yukardaki rnegi mekanik bir ekilde degerlendirerek, benzer durumda
olan her ilikinin ayn ekilde sonulanacag sonucu karlmamaldr! Olay son tahlilde bir
informasyon ileme olay oldugu iin, her somut durumda belirleyici olan sadece dardan
gelen informasyon (burada strese neden olan informasyon) degildir. Bu informasyonu alan
ve ileyen kiilerin farkl yaplar da nemlidir. Ayn stres kaynagn farkl kiiler farkl
biimlerde degerlendirerek farkl sonular retebilirler. Dardan gelen informasyonlar o ana
kadar sahip olunan bilgilerle ilendigi iin, bilgi temeli farkl olunca ortaya kan sonular da
farkl olur...
Baka bir rnek: Metal bir kafesin iine konulan farelere belirsiz aralklarla elektrik akm
veriliyor (tabi sadece biraz canlarn yakacak ekilde). yle ki, farelerin yapacak hibir
eyleri yoktur! Fareler, srekli olarak, ne zaman gelecegi belli olmayan bir elektrookun etkisi
altnda bulunmaktadrlar. Bu durumdaki farelerde, ksa bir sre sonra eitli hastalklarn
ortaya kmaya baladg grlyor. ogunda nce mide iltihaplanmalar ortaya kyor. Bir
sre sonra da eitli tmrler grlmeye balyor, lp gidiyorlar [23]. Neden? Yaplan test
sonularna gre, bu durumda bulunan farelerin kanlarnda Cortisol orannn ok yksek
oldugu grlyor. Yani, kronik stres ve ar dozdaki Cortisol farelerin bagklk sistemini
kertiyor, fareler eitli hastalklara yakalanarak lp gidiyorlar..
Fareler pasif bir ekilde -"aresiz- kaldklar iin, bbrek st bezleri Adrenalin-Noradrenalin
retemiyor. Ama buna karlk Cortisol retimi devam ediyor. Bbrek st bezlerinin merkez
ksmyla kenar ksmlar biribirlerinden bagmsz olarak alabildikleri iin, stres kaynagna
bagl olarak stres mekanizmasnn bir kanal alyor, sirke kpryor, ama eylem olmadg
iin diger kanal aktif hale gelemiyor, keskin sirke kpne zarar veriyor, fareler lp gidiyorlar!
Ama ayn fareler, eger elektrook gelmeden nce durumdan haberdar edilirlerse (rnegin
her seferinde bir ddk alnarak), bunlarda iltihaplanma, tmr oluumu gibi hastalklara
raslanmyor [23]. Buradan da stresle bilme sreci arasndaki ilikinin ne kadar kuvvetli
oldugunu anlyoruz. Stres, tamamen, bilinmeyen karsndaki dogal-organizmal tepki olarak
ortaya kyor (otomatikman mcadele haline gei oluyor). Bu nedenle, stresi kontrol altna
almann en iyi yolu grenmektir, grenerek problemi zmektir. nk, problem zldg
oranda strese neden olan "bilinmeyen bilinir hale gelmi oluyor. "Bildiginiz anda da,
organizma evre sisteminde yeni bir denge kuruluyor, organizma bu dengenin iindeki
"gvenilir yerini alyor. rnegin, gene yukardaki deneyde, kafes ikiye blndg zaman
(arada bir taraftan digerine geie olanak saglayacak bir delik braklarak), elektrook
gelmeden nce alnan ddkle birlikte elektrookun gelecegini anlayan farelerin, ksa
zamanda, aradaki deligi grendiklerini, buradan diger ksma geerek elektrookun
etkisinden kurtulmay baardklarn gryoruz. Stres karsnda hibir aresi bulunmayan
farelerin bir sre sonra eitli hastalklara yakalanmalarna karlk, problemi zmeyi
grenerek kendilerine bir k yolu yaratan farelerin saglk durumlarnda hibir degiikligin
olmamas son derece ilgintir [23].
Btn inan sistemleri (dinler, ideolojiler), diger fonksiyonlarnn yan sra, hereyden nce,
yeni durumlar karsnda insanlarn bilgi eksikliginden kaynaklanan gvenlik duygularna
hitab ederler. Bilimsel olmasalar da, hatta daha sonra yanl olduklar anlalsa da, ortaya
ktklar dnemin maddi hayat artlarna uygun olduklar srece, insanlarn nne kan
sorunlara zm retebildikleri oranda, hazr programlar olarak bunlar zihinlerde yer ederler.
rnegin dinleri ele alalm. Btn dinlerin esas fonksiyonu snfl topluma geile birlikte
ortaya kan sorunlara bir zm getirebilmektir. Yeni retim ilikileri iinde kendine bir
denge, bir st yap arayan, btn olup bitenlere bir aklama bekleyen insanlara bir cevaptr
204
bunlar. Toplumsal planda da tabi bir tr iletme sistemi (Betriebssystem) roln oynarlar.
Neyin ne olduguna ve nasl yaplacagna ilikin olarak, bilinmeyen btn sorulara u ya da
bu ekilde bir cevap bulmak mmkndr bunlarda. Nedeni niini sorgulanmadan
"grenilecek, hap gibi yutularak beyne kaznacak bilgi sistemleridir bunlar. Bu byledir
dedin mi i bitiyor! nemli olan o an ortaya kan problemin zmdr. nk, o an iin bir
aklamadr bu, bir cevaptr. Ve bu cevap o dnemde yaanlan hayata uydugu iin de
insanlar rahatlatmaktadr. nk stresi yok ediyor. rnegin, "yaradl teorisini ele alalm.
Hereyin stnde duran, hereyin nedeni olan bir Tanr anlay bu alandaki btn sorulara
cevaplar getiriyor. Bunlarn ne oranda dogru olup olmadg nemli degildir. nemli olan bu
cevaplarn o dnemdeki maddi hayat artlarna uyup uymadklardr. Ve bir de tabi bu
dncelerin herkes tarafndan kabul ediliyor olmasdr. nk, stresin kaynag bir yerde
insan ilikileridir. Bu nedenle, btn insanlarn kabul ettigi bir inan sistemi, size, hereyden
nce, belirli olaylar karsnda diger insanlarn ne dnecegini nceden bilme olanagn
verir. Ve siz de topluma ters dmemek iin davranlarnz ona gre ayarlarsnz. nan
sistemleri, bir yerde, kafesin iki ksm arasndaki o geie benzerler. nsanlar ne zaman bir
problemle karlasalar buradaki hazr formlleri kullanarak bir zm yolu bulurlar ve
rahatlarlar. Birok yerde insanlarn hal hocalara vb. giderek problemlerine zm
aramalarnn nedeni de budur zaten. Bu tr kiiler inan sistemlerinden g alan ilkel
psikologlardr. Hani derler ya, "inanrsan zm vardr diye, aynen yle! Bir tr
psikoterapidir yaplan!
ONUNCU BLM: NASIL RENYORUZ
RETMENRENC LKLER, NSAN LKLER VE RENME
Buraya kadar olan aklamalarla, grenme olaynn nrobiyolojik temellerini ele almaya
altk. grenme organ beyini bir sistem olarak ele alarak, bu sistemin nasl altgn-
grendigini grdk. Her durumda, d dnyadan-evreden-gelen informasyon, duyu
organlarmz araclgyla alnyor, bu ham madde, daha nceden sahip oldugumuz bilgilerle
degerlendiriliyor-ileniyor- ve bir rn olarak ortaya yeni bir bilgi kyordu. Olayn z bu idi.
retilen bu bilgiler de tabi, daha sonraki srelerde kullanlmak zere nceki bilgilerin
zerine konularak hafzada kayt altna alnyorlard. Bu ekilde grenerek yaam, varl-
gmz devam ettirip gidiyorduk. Bilgi retim fabrikas-sistemi olan beynin kendi iindeki
rgtleni biimi, yaps, alc-duyu sistemlerin ve informasyonu eitli dzeylerde ileyen
diger alt sistemlerin ortaya k, btn bunlarn hepsi tek bir amaca ynelik olarak
gerekleiyordu: Ham madde olarak dardan-evreden gelen informasyonun tpk bir
fabrikada oldugu gibi ilenerek bir rn haline getirilmesi. Bu nedenledir ki, bu sisteme biz
bilgi retimi fabrikas demitik.
imdi tartmak istedigimiz konu udur: Madem ki ancak bir sistem grenebiliyor, infor-
masyon ileme sreci ve grenme olay kendi kendini reten canl sistemlerin varolu
biimidir, o halde, nsan-evre ilikisi gibi, gretmen-grenci ilikisi ve btn diger insan
ilikileri de, kendi iinde grenme olaynn gerekletigi sistem ilikileridir. Daha baka bir
deyile, "bireylerin (btn ilikilerden soyutlanm insanlarn), ya da tek tek nronlarn degil,
bu bireyler-elementler arasnda kurulan ilikilerin grendigini, grenme olaynn znde bir
iliki olay oldugunu tartmak istiyoruz.
grenmenin, "dardan
122
gelen informasyonlarn daha nceden sahip olunan bilgiyle
ilenmesi demek oldugunu sylerken, buna, daha nceden belirli bir bilgiyle donanm
olmann ancak bir rgtn sahip olabilecegi bir zellik oldugunu da eklemitik. nk bilgi,
ancak bir rgt oluturan elementler-bireyler arasndaki ilikilerle kayt altnda
tutulabiliyordu. Bu nedenle de, rgt yoksa bilgi de yoktu
123
. Bilgi olmaynca da
122
Buradaki ,dar" kavram izafidir [4].
123
En basit rgt, iki kii arasndaki ilikiyle gerekleir. Bu ilikiyle kayt altnda olan belirli bir bilginin
maddelemi halidir.. Tek kiilik rgt olmaz! [4]
205
informasyonun ilenmesi ve bilgi retimi olamazd. Bu gerek, btn insan ilikileri iin
oldugu kadar, gretmen grenci ilikileri iin de geerlidir.
gretmen-grenci ilikisini ele alalm: gretmek, ve grenmek, hereyi "bilen bir "gretici-
nin-"gretmenin- hibir ey bilmeyen "grenenlere-"grencilere- tek yanl olarak
informasyon-bilgi aktarmas-"gretmesi olay degildir. gretmen ve grenciler bir sistem-bir
rgt ilikisi iinde olabildikleri oranda birlikte grenerek kendi kendilerini retebilirler. nsan
ilikileri de byledir. Ancak karmzdakiyle aramzda ortak bir varolu-birliktelik zemini, bir
iliki varsa, bu zemini-ilikiyi gelitirerek grenebiliriz. te bu blmde tartmak istedigimiz
konular bunlar. Ancak, konu ok nemli oldugu iin, olay daha da somutlatrabilmek
amacyla, biraz kenarndan kysndan dolaarak yaklamak istiyoruz!
nce gene beyine dnelim: Evet, tamam, beyin yz milyar nrondan oluuyor. Buna,
nronlar arasndaki baglantlar da katarsanz (her nron digerlerine on bine yakn sinapsla
bagl bulunuyor) muazzam bir sistemle kar karya oldugumuz ortaya kar. Ama, ayn
zamanda ok basit bir sistemdir de bu! Basittir, nk hep ayn prensibi tekrarlayarak
olumaktadr! A ve B gibi "presinaptik ve "postsinaptik iki nron arasndaki iliki-
rgtlenme-informasyon ileme mekanizmas ne ise, yz milyar nron arasndaki ilikinin
z de ayndr. A ve B nronlarndan oluan bir sinaps-sistem nasl greniyorsa, milyarlarca
sinapstan oluan bir sistem olarak beyin de gene yle grenmektedir.
grenme olaynn gerekleebilmesi iin, A ve B nronlarndan oluan bir sinapsn, belirli
bir bilgiye sahip bir yap-rgt olarak daha nceden (grenme ileminden nce) varolmas
gerekir. Yani nce, ortada, iki nron arasndaki sinaptik bir baglantya dayanan bir yap-rgt
olacak ki, bu sistem grenebilsin. Bu nokta ok nemlidir. nk, ortada byle bir yap
yoksa grenmek de yoktur. Ancak varolan bir sinaps-sistem grenebilir. Bu ilke, gretmen-
grenci ilikisi iin de geerlidir. nk, grenme olay, bu durumda da, gene mevcut bir
ilikiler zemini zerinde gerekleebilir. Bu noktann altn izerek tekrar AB sinapsna
dnyoruz:
Dardan, evreden gelen informasyonun, daima, daha nceden varolan bir sinapsa-rgte
geldigini; bu rgt var eden, onu birarada tutan eyin ise, A ve B gibi iki rgt eleman- iki
nron- arasndaki ilikilerle somutlaan, bu ilikilerle kayt altnda tutulan belirli bir bilgi
oldugunu syledik. Gelen informasyon, kendine en yakn sinapsa gelerek onu aktif hale
getirince, bu sinapsla kayt altnda tutulan belirli bir bilgiyi aktif hale getirmi oluyor ve bu
bilgiyle degerlendiriliyordu. Daha sonra yeni bir bilgi retildigi zaman da, bu gene, daha
nceden varolann zerine ilve edilerek bu ekilde kayt altna alnyordu. Bir bilgi retim
fabrikas olarak beyinin grenme mekanizmas bu idi, beyin byle alyordu. Ayn
mekanizma gretmen-grenci ilikisi (ve diger btn insan ilikileri iin de) geerlidir. Bu
durumda, gretmenin rol, aynen, presinaptik nronun oynadg role benzer. nformasyon
sisteme nasl presinaptik nronun aksonundan giriyorsa, gretmen-grenci ilikisinde de
informasyonu (grenme malzemesini-Lernstoff) sisteme dahil eden gretmendir. Sonra ne
olur? Tekrar AB sinapsna dnyoruz. Birincisi u: Bir kere bir sinapsa bir informasyon
geliyorsa, bu yle rasgele bir informasyon degildir. Gelen informasyonun, u ya da bu
biimde, daha nceden, bu sinaps tarafndan temsil ediliyor olmas lzmdr. Yani, dardan
gelen-alnan bir informasyon ancak en yakn biimde temsil edildigi bir sinapsa gelebilir.
rnegin, bir elma eidi olan "Boskop elmasna ilikin daha nceden tanmadgmz yeni bir
informasyon, gidipte arabaya ilikin sinapslar aktif hale getirmez! Direkt olarak elmaya ilikin
sinapslara gider ve onlar aktif hale getirir. gretmen-grenci sisteminde de, gretmen,
grencilere yle rasgele informasyonlar aktaran-"greten, onlardan bagmsz, varlg
kendinden menkul mekanik bir "gretici degildir! O, grencilere, kendisinin de iinde
bulundugu-gerekletigi gretmen-grenci sisteminin bilgi seviyelerine uygun informasyon-
lar iletendir. Bu nedenle, bir gretmenin "gretmen fonksiyonunu yerine getirebilmesi iin,
hereyden nce, grencilerin daha nceki ilikileri iinde sahip olduklar bilgi seviyelerini
tesbit edebilmesi, bu seviyeye inerek onlarla bir sistem ilikisi iine girebilmesi gerekir. yle
ki, yeni bir konu ilenilmeye-grenilmeye balamadan nce, mutlaka, bu konuyu ileye-
206
bilmek iin gerekli olan n bilgilerden oluan bir basamakta gretmenin grencilerle
bulumas, belirli bir sistem ilikisi iinde olmas gerekir. Peki, bir gretmen grencilerle ayn
bilgi seviyesine nasl inecek? Bu konu ok basit gibi grnyor ama, olay varoluun
izafiligiyle ilgili oldugu iin hite yle grndg kadar basit degildir!
nsanlar arasndaki ilikilerden, insann dogayla ilikilerinden, ya da gretmen grenci
ilikilerinden bahsediyoruz. Nedir bu ilikilerin esas? Biribirlerinden bagmsz-mutlak
gereklikler olarak varolan unsurlar arasnda daha sonra kurulan ilikiler midir bunlar? Yoksa,
bu ilikiler varoluun zyle mi ilgilidir? Yani varolmak, karlkl ilikiler iinde gerekleen
izafi bir oluum mudur? Bu ikisi biribirinden farkl eylerdir. rnegin, A ve B gibi iki insan
arasndaki ilikileri ele alalm (bunlardan biri gretmen, digeri de grenci olsun). Bu durumda
iliki, biribirlerinden bagmsz mutlak gereklikler olarak varolan iki insan arasnda kurulan bir
"ilikimidir, yoksa, A ve B 'nin biribirlerine gre olan varlklar bu iliki iinde mi
gereklemektedir? Eger byleyse, o zaman, A ve B diye biribirlerinden bagmsz mutlak
gereklikler olarak varolan insanlar yoktur ortada. Her ilikide, o ilikiye gre varolan
insanlardan bahsedebiliriz. Yani, biribirlerinden bagmsz olarak mutlak bir ekilde varolan
insanlar arasnda sonradan kurulan ilikilerden degil, ilikiler olutugu an, bu ilikiler
zemininde, bu ilikilere gre izafi olarak varolan varlklardan (insanlardan) bahsedebiliriz.
Bu neden mi nemlidir: Esas tartma konumuz olan gretmen grenci ilikilerine dnersek,
burada da, gerekte, yle "gretmen, ya da "grenci diye biribirlerinden bagmsz mutlak
unsurlar sz konusu degildir. Belirli bir anda kurulan ilikiyle birlikte biribirlerini yaratarak,
biribirlerine gre varolan izafi gerekliklerdir bunlar da. Ve grenme olay da, varlg
kendinden menkul, grenciden bagmsz olarak varolan bir gretmenin grencilere bilgi
aktarmas-"gretmesi olay degildir.
124
Degildir, nk bir bilgisayarn grenmesiyle bir
grencinin grenmesi biribirinden ok farkl eylerdir!
Bir gn kzmla bu konuyu, varoluun izafiligi konusunu tartrken, demiti ki bana: "Ne
yani baba, ben imdi Osnabrck'te oldugum zaman (o zaman orada okuyordu) sana gre
yok mu oluyorum! Aynen, kuantum fiziginin esaslar zerine tartrlarken Einstein'in
Heisenberg'e dedigi gibi! : "Ne yani, biz u an orada degiliz diye Paris ehri bizden bagmsz
objektif mutlak bir gereklik olarak yerinde durmuyor mu? ki dnya gr arasndaki
tartmann tipik sorusuydu bu! Bir elektron zerinde lme ilemi yaparken, "gerekte
gzlemciden bagmsz-objektif bir gereklik olarak var olan bir elektron zerinde, onun daha
nceden var olan varlgna ilikin degerleri mi lmeye-bilmeye alyorduk, yoksa lme
ilemiyle etkileerek yarattgmz degerleri mi biliyorduk? Bohr-Heisenberg ekibine gre
lme ilemiyle elde edilen degerler lerken yaratlan degerlerdi. Yani bu degerler lme
ileminden nce de varolan mutlak degerler degildi. Bilmek lmekle gerekleiyordu, ama
lerek bilmeye altgn nesneye ait l degerlerini de lme ilemi esnasnda kendin
yaratyordun.. Yani olay, bilincimize ynelik sbjektif bir eksiklikle ilgili degildi. Braknz bir
elektronun yerini ve hzn ayn anda tam olarak tesbit etmenin mmkn olamayacagn bir
yana, lme ileminden nce aslnda uzayda mutlak bir pozisyona ve hza sahip bir
elektronun varlg bile tartma konusuydu! nk, bir elektronun belirli bir pozisyona sahip
olarak gereklemesi iin onu mmkn oldugu kadar dalga boyu kk bir fotonla
etkilemeniz gerekiyordu. Ama hi bir zaman, dalga boyu sfr olan bir foton
olamayacagndan, lme fotonunun dalga boyu kldke frekans da artacak, elektronu
lokalize etmek iin gstereceginiz aba onu daha ok ivmelendirecek, yani hzn daha ok
degitirecekti. Bu durumda, bir elektronun uzay iindeki pozisyonunu belirlemek iin
yapacagnz almalar, ayn anda, onun momentumunu, ya da hzn belirlemek iin
yapacagnz almalarn nne bir engel olarak kacakt. Ama btn bunlarn, gnlk
hayatn ak iindeki makroskobik cisimler iin bir anlam yoktu! Makroskobik nesneler
zerinde lme ilemi yaparken l aletlerimizle yapacagmz etki ok kk olacag iin,
bunu hi hesaba bile katmadan byk bir rahatlkla, "eyler, bizden, gzlemciden, lme
ileminden bagmsz olarak var olan objektif realitelerdir diyebilirdik! rnegin, bir arabaysa
eger sz konusu olan, "araba, bizden bagmsz olarak var olan objektif bir realitedir
124
Btn bunlar, gnlk hayatmzn ak iinde kullandgmz kavramlardan-bu kavramlara verdigimiz
anlamlardan ve alkanlklarmzdan ne kadar farkl degil mi!
207
diyebilirdik. Belirli bir anda, belirli bir yeri ve hz vard arabann. Gnlk hayatmz belirleyen
bak alarnn z buydu. Bu alanda, bir elektron iin syleyemeyecegimiz eyleri kolaylkla
bir araba iin syleyebiliyorduk. Gnlk hayatmz hep bu trden kabuller zerine kurulmutu!
Daha nce yle demiiz: "Uygulamaya ynelik yaklak degerlere, pratik zmlere
kimsenin bir diyecegi olamaz. Ama, bunlardan yola karak, gnlk hayatn ak iinde
iimize yarayan bu pratik kabulleri genelletirir de, bunlar bir dnya grnn temelleri
haline getirirsek, o zaman iler degiiyor. Yani, gnlk hayattan yola kpta, "nesneler, her
biri kendinde eyler olarak, hi bir koordinat sistemine bagml olmakszn var olan objektif
gereklerdir sonucuna varrsak, bu bambaka birey oluyor [3].
Peki, lme ilemine balamadan nce o elektron yok muydu? Elektronun varlg gzlemciye
mi bagldr? Ya da, belirli bir durumda bir gretmenin varlg onun o an iliki iinde oldugu
grencilere mi bagldr?
125
Mekanik-materyalist dnya grne gre, eyler, her trl
gzlemciden bagmsz olarak var olan, bizatihi, mutlak, objektif gereklikler olup, onlarn
sahip olduklar zellikler de, kendilerine ait ("intrinsic) mutlak degerleridir. Bunlar, degiik
gzlemciler tarafndan, eitli lme ilemleriyle, farkl biimlerde belirlenebilirler, ama
znde (gzlemcilere gre) degimezler. nk l degerleri, lme ileminden nce var
olan gereklerdir. Bunu, gretmen-grenci ilikisine (ve diger insan ilikilerine de tabi)
tercme edersek: gretmen ve grenci, bunlar, znde biribirlerinden bagmsz olarak
varolan mutlak gerekliklerdir. rnegin, gretmen Ahmet bey, grenci Mehmet'in gretmeni
olmadan nce de "gretmen Ahmet bey olarak vard. grenci Mehmet de yle. Aradaki
iliki, her biri daha nceden biribirlerinden bagmsz olarak varolan unsurlar arasndaki
ilikidir. Nitekim bir sre sonra, grenci Mehmet gidecek onun yerine grenci Ali gelecek,
ayn Ahmet gretmen, bu kez de onun gretmeni olacaktr! Bu bir dnya grdr.
Mekanik-materyalist dnya gr. Ve bu gre gre bir gretmenle grenci arasndaki
ilikinin bir sinapsla biribirlerine bagl olan iki nron arasndaki ilikiyle hibir alkas yoktur.
"O ayrdr br ayrdr!
Kuantum teorisi ise yle diyor: Bir elektronun belirli bir andaki yerini ve hzn tam olarak
lemeyecegimiz geregi ilkesel bir sorundur. Ve bu, sadece onun yerine ve hzna ilikin bir
olay olmayp, ayn ekilde, ktlesi, enerjisi vs. yani, elektronun btn zdegerleri iin de
geerlidir. O halde, belirli bir "an'a ilikin olarak, sz konusu bu degerlerini tam olarak
bilemeyecegimiz (lerek elbette) bir elektronun, bu degerlere daha nceden, yani lme
ileminden nce de sahip oldugunu sylemek metafiziktir. Bilmek iin lmek lazmdr.
lmek ise, en azndan bir fotonla etkilemektir. Ama etkileyince de "zaten var olan degerleri
tesbit etmi olmuyorsun. lme-etkileme ilemi esnasnda gerekleen, bu etkilemeye
bagml olan degerleri elde ediyorsun. O halde, elektronun lme ileminden nceki varlgna
ilikin hibir objektif gereklikten bahsedemeyiz. Bu haliyle elektron sadece potansiyel bir
gerekliktir ve bir ihtimal dalgas olarak ifade edilebilir. Bu ise bize sadece, ilerde elektron
zerinde herhangi bir lme ilemi yapldg taktirde ortaya kabilecek mmkn sonulara
ilikin ihtimalleri verebilir. Yani, rnegin bir elektronun belirli bir andaki yerini belirlemeye
ilikin bir deney yapmak istiyorsak, nceden sadece unu syleyebiliriz. yle yle
yaparsak, byk bir ihtimalle elektron urada olabilir. Bunun dnda hibir ey
syleyemeyiz.Yani, bu durumda bile, ihtimal dalgasnn iinde nceden var olan mutlak
degerleri aga karm olmuyoruz. htimal dalgas'nn iindeki potansiyel degerlerle, bunlar
zerine gerekleen etkinin sonucudur elektronun objektif varlg [3].
125
Burada, bir elektronun varlgyla bir gretmenin-insann varlgnn farkl eyler oldugu dnlebilir!
yle ya, bunlardan biri ,mikroskobik", digeri ise ,makroskobik" bir nesne degil midir! Eger insan
mekanik-makroskobik varlgyla (rnegin bir araba gibi) ele alrsanz bu ekilde dnmek dogrudur.
Ama, bir sistem olarak insann (organizmann) her ann iindeki varlgn temsil eden benlik (self), o
ann iinde oluan nronal bir etkinlikten (nronal aglarda oluan bir aksiyonpotansiyelinden) baka
birey degildir. Ki bu da, evreden gelen etkilere kar bir reaksiyon modeli olarak her ann iinde
yeniden oluur. Bu nedenle, ,makroskobik" nesneler sz konusu olunca, pratikte snrl bir uygulama-
geerlilik alan olan mekanik-materyalist dnya grnn, nrobiyoloji asndan hibir geerliligi
yoktur.
208
Diyelim ki uzayda, herhangi bir yerde bir elektron var ve herhangi bir foton geliyor, bu
elektrona arpyor! Ama btn bunlar bizden, bizim o mehur "gzlemcimizden bagmsz
olarak cereyan ediyor! Yani bizim gzlemcinin byle bir olayla ne bir ilikisi var, ne de bu
olaydan haberi!. imdi, bu arpma, etkileme annda o elektron objektif bir realite olarak
gerekleiyor mu, gereklemiyor mu? Biz onu bilemedigimiz halde, bu elektronun belirli bir
varlg oluuyor mu, olumuyor mu? Byle bir olay karsnda kuantum teorisinin konumu
nedir? Kuantum teorisini ve onun "realite anlayn eletirenler, onu idealizme kaymakla
suladklar iin, nce bu noktann aklk kazanmas gerekiyor. "Ne yani, Paris ehri bizden
bagmsz mutlak objektif bir gereklik degil midir mantgyla kuantum teorisine kar
kanlara, cevap vermek gerekiyor!.
Bizden ve bizim bilincimizden bagmsz olarak gerekleen olaylarn ve srelerin varlgn
kabul etmemek diye birey sz konusu olamaz!.Byle bir mantgn kuantum teorisiyle de hi
bir ilikisi yoktur! Kuantum teorisinin altn izdigi ey, bir olayn, ya da bir nesnenin, bizimle
ilikiye girmeden nce, yani bize gre objektif bir gereklige sahip olmadan nce, bizim iin
potansiyel bir gereklik oldugudur. nk, eyleri, ancak bizimle olan ilikileri bize gre
objektif gereklikler haline dntrr. Ama bu demek degildir ki, bizimle iliki halinde olan
eylerin dnda baka objektif gereklik yoktur!..Bizimle ilikileri olmadan nce, baka
koordinat sistemlerine gre objektif gereklikler olarak ortaya kan-varolan bu nesneler, bu
halleriyle bizim iin potansiyel gerekliklerdir. Ve bir ihtimal dalgasyla temsil olunurlar. O
halde, kuantum teorisinde bir elektronun ancak lme ilemi esnasnda gerekleen objektif
varlgndan, l degerlerinden bahsedildigi zaman, bunun, "bu evrende bizimle-gzlemciyle
ilikiye girmedigi srece hibir eyin varlg gerek degildir gibi bir samalkla alakas
yoktur!.Bu tr sbjektif idealist bir yaklamla kuantum teorisinin alakas yoktur! Btn
mesele, hangi koordinat sistemine gre belirleme yaptgmzla-konutugumuzla ilgilidir [3].
Tekrar gretmen-grenci ilikisine dnersek, grenci Mehmetle ilikisi iinde varolan
gretmen Ahmetle, grenci Aliyle ilikisi iinde varolan gretmen Ahmet "ayn kii degildir!
Degildir, nk, "gretmen Ahmet denilen kii, tpk bir araba, ya da bir ta paras gibi, bir
molekller ygn-"makroskobik bir nesne degildir! O, evreden gelen etkilerin (madde-enerji-
informasyon eklinde) ilenebilmesi iin, o ann iinde beynindeki nronal aglarda (bir
nronal reaksiyon modeli olarak) oluan ve dardan gelen etkilerdeki degiime bagl olarak
her an yeniden yaratlan bir aksiyonpotansiyelleri sentezidir. Bu nedenle, grenci Mehmet'le
olan ilikisi iinde gerekleen ve Ahmet gretmeni temsil eden nronal reaksiyon modeli
(aksiyonpotansiyeli), grenci Ali'yle olan ilikileri iindeki Ahmet gretmenden (aksiyon
potansiyelinden) farkldr. Farkldr, nk her iki durumda da gelen informasyon farkldr.
nformasyon farkl olunca onu ilemek-degerlendirmek iin gerekli olan reaksiyon modeli-
aksiyonpotansiyeli de farkl oluyor. Olay bundan ibarettir! Bir elektronun varlgyla bir insann
varlg arasnda ne gibi bir ilikinin bulundugunu merak edenler iin tabi btn bunlar yeterli
olmayacaktr! nk ortada koskoca bir dnya gr (mekanik-materyalist dnya gr)
vardr almas gereken!
Bu durumda, genel olarak "gretmen Ahmet kavram, aynen bir elektronu temsil eden bir
ihtimal dalgasna benzer. yle ki, her somut iliki iinde, bu paketten, o anki ilikiye uygun
objektif bir gretmen Ahmet gerekleir. Biz istesek de istemesekte pratikte byledir bu. yi
bir gretmen, bunun byle oldugunu bilen ve bir ilikiyi kendi diyalektigi iinde kavrayarak,
kendini ona gre, onunla uyum saglayacak ekilde gerekletirebilendir. Bir insann kiiligi
(otobiyografik kimligi), o insann ana rahmine dtg andan itibare oluan tarihsel geliimi
iinde gerekleir. Her ann iinde, evreden gelen etkilere cevap olarak kendini yeniden
reten bu kiilik mutlak-degimez bir varoluu temsil etmez. Her ilikiyle birlikte grenerek
ve grendiklerini kayt altnda tutarak geliir. yle ki, bir sonraki iliki, daima, bir nceki
ilikiden grenilen yeni kimligi temsil eden nronal aglarn zemini zerinde gerekleir.
gretmen Ahmet'in grenci Mehmet'le olan ilikisi iinde ortaya kan kimligi de tamamen bu
ekilde ortaya kar. Daha nceden varolan bir kimlik degildir bu. Daha nceden potansiyel
bir gereklik olarak varolan nronal otobiyografik varolu zemininin, grenci Mehmet'ten
gelen informasyonlarla aktif hale gelerek bunlar degerlendirmesiyle-ilemesiyle-(o esnada,
209
bu ii yapabilmek iin gerekli olan reaksiyon modeli olarak) ortaya kar. Nitekim, grenci Ali
sz konusu oldugu zaman, buradaki gretmen Ahmet, artk, grenci Mehmetle ilikisi iindeki
gretmen Ahmet degildir. Ama ne olur, btn bu ilikileri temsil eden deneyimler ve bu
deneyimler iinde aldg rollerle gerekleen gretmen Ahmet bey kimlikleri, gretmen
Ahmet'in beyninde bulunan nronal aglarda kayt altna alnrlar. Bunlar, gretmen Ahmet
kimligine ait repertuarlar temsil eden otobiyografik-dispozisyonel nronal reaksiyon modelleri
olarak muhafaza edilirler (gretmen Ahmet'i temsil eden o ihtimal dalgasnn iinde). Daha
sonra yeni bir grenciyle iliki sz konusu olunca (rnegin grenci Mustafayla), bu durumda,
Mustafann karsnda oluacak olan yeni gretmen Ahmet kimligi, Mustafadan gelen
informasyonlarn daha nceden sahip olunan bilgilerle (ki bunlar, daha nceden sahip olunan
kimliklerin de iinde yer aldg deneyimleri temsil ederler) ilenmesinin-degerlendirilmesinin
sonucu olacaktr. Belirli bir anda ki gretmen Ahmet, o ann iinde gerekleen etkilemenin
rndr, objektif bir gereklik olarak, tamamen bu etkilemeye bagl olarak ortaya
kmaktadr.
Peki pratikte btn bunlar ne anlama geliyor, bir gretmenin "iyi bir gretmen olabilmesi iin
ne yapmas gerekir?
Olay yle formle edelim: gretmen Ahmet, gretmen okulunu yeni bitirmi gen bir
gretmen olsun ve o ana kadar hi bir ilikisinin bulunmadg bir okulda grencilerin karsna
geerek gretmenlik yapmaya balasn. O ann diyalektigini, yani gretmen grenci ilikilerini
nasl aklamak gerekecektir?
nce grencilerden balayalm: Ahmet gretmen henz daha kapdan ieri girmeden nce,
grenciler kendi aralarnda birok elementten oluan (multiagent) kendine zg bir sistem
durumundadrlar. grenciler arasndaki degiken baglarn-ilikilerin oluturdugu bu sistemi o
an (bekleme halindeyken) birarada tutan ey, yeni kurulacak gretmen-grenci-grenme
ilikisine dair potansiyeldir. Yeni bir gretmenin gelecegini duymulardr (bu bir
informasyondur). Bu informasyonu her biri kendi kafasnda degerlendirmitir. Bu arada da
tabi biribirleriyle konuarak (informasyon al verii yaparak) karlkl etkileme iinde yeni
gelecek gretmene ilikin potansiyel bir duru oluturmulardr. Nedir bu potansiyel duru?
grencilerin tek tek ve snf (sistem) olarak, yeni gelecek gretmen karsndaki bir tr n
kimligidir. Ayn eyler gretmen iin de geerlidir. O da ie balayacag okula ve grencilere,
snfa ilikin baz eyler duymutur ve bu duyduklarn degerlendirerek kendine gre bir n
kimlige sahip olmutur. Yani bu durumda henz daha herey potansiyel (biribirini tanma ve
yaratma potansiyeli) bir oluum sreci iindedir. gretmen bu heyecanla snfa girer.
126

Burda gene biraz duralm! Daha nceki aklamalarda dedik ki, grenmek, mevcut bilgilerin
zerine yenilerini ilve etmektir. Yani yle, hibir ey bilmeden yeni eyler grenilemiyor! Bu
demektir ki, her ne kadar, Ahmet gretmen ve onunla birlikte grenme srecine balayacak
olan grenciler iin bu iliki yeni bir deneyim olacak olsa da, her iki taraf da bu etkilemeye
o ana kadar kendi z gemileri iinde oluan, ama biribirleri iin potansiyel bir gereklikten
daha teye gitmeyen deneyimleriyle-bilgi birikimleriyle ve bu zemin zerinde oluan
kimlikleriyle balamaktadrlar.
Taraflardaki bu bilgi-deneyim birikimi ve kimlik oluumu srecini daha da ileriye gtrrsek ta
ana rahmine kadar gideriz! nk, herkesin ilk gretmeni annesidir. grenme sreci de, ana
rahmine dle birlikte balayan bir, "grenerek gelime-varolma srecinden baka birey
degildir. Yani insan grenerek varoluyor, yle, DNA larnda yazl bilgilere gre rtaya
kyorsun-varoluyorsun da, daha sonra da bir robot gibi grenmeye balyorsun yok! DNA'
lar evreden gelen informasyonlara gre aktif hale geliyorlar. Bu yzden de, organizmann
oluumunun her aamas, o aamay yaratan bir grenme srecinin rn oluyor. evreden
alnan madde-enerjinin-informasyonlarn DNA' larda kaytl bulunan bilgilerle ilenmesi
sonucunda oluan yeni bilgilerin maddelemi biimidir organizma. DNA' lardan karlan
126
Neden ,heyecan"? nk o an ,stres sistemi" almaya balyor. Ortaya kacak yeni duruma
kar organizmann hazrlanmas gerekmektedir. Otonom sinir sistemi aktif haldedir.
210
bilgilerle retilen protein moleklleri, evreden gelen informasyonlarn DNA' lardaki bilgilerle
ilenmesi sonucunda ortaya kan maddi bir rn degil midir? Organizmada ne kalyor o
zaman geriye "maddelemi bir bilginin dnda? Organizma, bu yap talarnn (proteinlerin)
oluturdugu bir bina degil midir?
imdi tekrar braktgmz yere dnyoruz. Ahmet gretmen geliyor, snftan ieri giriyor! lk
yaplacak i nedir? yapmak m? O halde, nce bunun altn izelim, i yapmak nedir?
yapmak, belirli bir amac gerekletirmek iin, evreden alnan madde-enerjiyi-informasyonu
sahip olunan bilgiyle degerlendirerek ileyip bir rn haline getirmektir. O an Ahmet
gretmen iin yaplacak ilk i de grencilerle tanmaktr. Tanmak? Yani, hem tek tek
grencilerle, hem de bir btn olarak snfla insan ilikileri kurmaktr (bunlar birer sistem
ilikileridir). Snfa girince o ilk "merhabayla birlikte snf o an hemen bir btn haline gelir.
grencilerin verecekleri merhaba karlklar sperpozisyon olur ve ortaya tek bir "snf
(sistem) olma hali kar (A ve B kutuplarndan oluan). Ancak bu iliki henz daha
gretmen-grenci ilikisi degildir, basit insan ilikisidir. Bir btn olarak snfla tanmadan
sonra, her biri bu sistemi oluturan birer otonom agent olan tek tek grencilerle tanma
sreci balamaldr. Bu ilk tanmalar ok nemlidir. nk o an, her iki taraf da,
karsndakine ilikin olarak kafasnda bir nronal model oluturma abasndadr. Bundan
sonra atlacak her admda elde edilecek yeni bilgilerle zenginletirilecek bir model olacaktr
bu. Diyelim ki o gece Ahmet gretmen iyi uyumamtr, stelikte evde karsyla kavga
etmitir, ya da baka bir problem vardr kafasnda ve hala onu zmekle meguldr! Daha o
ilk merhabada bile grenciler hemen bunu farkederler. nk o an en ok alan
mekanizma "empati mekanizmasdr. Sesin tonu, baklar, davran biimleri vb. bunlarn
hepsi degerlendirilir ve daha sonra geliecek ilikinin temel talar olarak bir yerlere konulur.
gretmen-grenci ilikisi, presinaptik ve postsinaptik iki nron arasndaki ilikiye benzer
dedik. Tpk presinaptik bir nron gibi, gretmen de dardan-evreden alnan informas-
yonlar-grenme materyallerini (Egitim Bakanlgnca belirlenen programa dahil olan
informasyonlardr bunlar) sisteme dahil ederek ie balar. Ama bunu iin de nce
grencilerin postsinaptik bir nron haline getirilerek, tpk iki nron arasndaki iliki gibi arada
bir baglant zemininin kurulabilmesi gerekir. Zaten bizim gretmen-grenci ilikisi dedigimiz
ey de budur. Byle bir ilikinin kurulabilmesinin yolu ise, ilk merhaba ve tanma sreciyle
birlikte oluan insan ilikileri zemininden yola karak, bu zemini (grenme ilikisi zeminini)
birlikte aramaktan geer. Ahmet beyin Ahmet gretmen, grencilerin de Ahmet gretmenin
grencileri olabilmeleri iin, nce, Ahmet beyin hem bir btn olarak snfn, hem de tek tek
grencilerin bilgi seviyelerini grenmesi, bilmesi gerekecektir. Bunun iin de, Ahmet beyin
sorular sorarak grencilerin iinde bulunduklar bilgi seviyesini lmesi-belirlemesi ve
kendisini de bu seviyeye indirerek onlarla kuracag grenme ilikisini bu zemin zerinden
yrtmeye karar vermesi gerekir. Ahmet beyin bu tesbitinin ve verecegi bu kararn dogruluk
derecesi bundan sonra kurulacak grenme ilikisinin de ne kadar saglkl olacagnn
gstergesi olacaktr. nk grenmek mevcut bilgi seviyesinin zerine yeni bilgileri ilave
etmekle gerekleir. Yeni bilgilerin retilebilmesi iin ise, Ahmet gretmenin sisteme dahil
edecegi (grencilere iletecegi) informasyonlarn, tpk postsinaptik bir nronun presinaptik
nrondan gelen informasyonlar alabilmesi gibi, grenciler tarafndan alnabilmesi gerekir. Bu
nokta ok nemli! Presinaptik bir nronun aksonundan gelen informasyonun postsinaptik
nron tarafndan alnabilmesi yle tesadfen gerekleen bir olay degildir! Bu, iki nron
arasnda oluan ilikinin sonucudur. ki nron asndan sinaps dedigimiz ey, baglanarak
birlikte varolma olaydr. Ona, belirli bir bilgiyi temsil eden bir yap olma zelligini kazandran
budur. Bu, birlikte varolma halidir. te, yeni bir informasyon, zaten varolan byle bir zemine
geldigi srece, bu zemini-sinaps- aktif hale getirebildigi srece alnabiliyor. Daha nce
verdigimiz rnegi hatrlarsak, ancak tannan-bilinen kiilerin ieri girebilecegi bir kalenin
kapsndan, yannda bir tandkla birlikte ieri girebilmeye benziyor bu. Bu nedenle,
gretmenin grencilerin bilgi seviyesini lerek onlarla ayn seviyeye inmesi ve onlarla bu
dzeyde bir diyalog iine girmesi rasgele sylenmi bir sz degildir. Bu, gretmenin
grencilerle birlikte o ann gerekligine uygun gretmen kimligini yeniden yaratmas olaydr.
gretmen bunu baardg oranda "gretmendir ve baarl olur.
211
Gene biraz duralm burada! Yukarda paragrafn banda dedik ki, "gretmen-grenci ilikisi
presinaptik ve postsinaptik iki nron arasndaki ilikiye benzer. Sadece bir benzetme midir
bu? yle dnelim: Diyelim ki gretmen grencilere bir informasyon "veriyor. Bu
informasyon, ses dalgalaryla kodlanarak grencilere iletildikten sonra, kulakta deifre
edilerek elektriksel bir impuls haline dntrlmyor mu? Evet! Bu andan itibaren
grencinin beyninde aktif hale gelen nronal aglar tek bir sinaps gibi dnrsek, presinaptik
nronun aksonundan gelen informasyon (gretmenden gelen informasyon) bu sinapsta
degerlendirilecek ve sonu postsinaptik nronun aksonundan gene bir aksiyonpotansiyeli
eklinde kacaktr. Olayn z budur. Daha sonra bu da grencinin agzndan ses
dalgalaryla kodlanarak bir cevap ekline dnebilir vs. u an tarttgmz konu asndan
bunlar nemli degildir. nemli olan, gretmenle grenci arasndaki genme ilikisinin
gerekten de iki nron arasndaki iliki gibi oldugunu kavrayabilmektir. gretmen,
grencilere, grenme materyali olarak belirli bir informasyonu verirken, bu informasyonun
onlar tarafndan alnabilecegini bilmelidir. Neden bilmelidir? te, gretmenin grencilerin bilgi
seviyesine inmesi, onlarla bir sistem ilikisi iine girmesi olay burada anlam kazanyor. Bu
demektir ki, iyi bir gretmen, kendi kafasnda, grencilerin sahip olduklar bilgilere denk
den bilgi seviyesini bularak bu bilgileri-bilgi seviyesini temsil eden nronal aglar aktif
hale getirebilmeli, buradan karak sisteme dahil olacak informasyonlarn (aksiyon
potansiyellerinin) tpk presinaptik bir nronun aksonundan kan aksiyon potansiyellerinin
postsinaptik bir nron tarafndan kolayca alnabilmesi gibi, grenciler tarafndan
alnabilmesinin yolunu amaldr. Bu durumda zaten, grenciler gretmenin beyninde temsil
ediliyorlar demektir. Bu yzdendir ki, grencilere bir informasyon ilettigi zaman, gretmen
bu informasyonun onlar tarafndan nasl-hangi bilgilerle ilenecegini de nceden bilir. Olay
aslnda, gretmenin kendini sisteme (grenme mekanizmasna) tpk presinaptik bir nron
gibi adapte edebilmesi olaydr. getmen, grenme sreci iindeki roln ayarlarken ne
kadar plastik bir yapya sahip olursa, yani kendi gretmen kimligini grencilerle ne kadar
uyum haline getirebilirse, yaptg ite de o kadar baarl olur.
Bir tr katalizatr rol oynamaktr gretmenin fonksiyonu. gretmen, grenciyle kurdugu
diyalog-sistem ilikisi iinde, onunla birlikte, gretirken-grenir de. Potansiyel bir gereklik
olarak sahip oldugu gretmen kimligi repertuarna, her somut durumda grencilerden aldg
informasyonlarla ekil vererek kendine somut-objektif bir kimlik oluturur. grencilerin
karsnda, onlarla diyaloga uygun bir gretmen kimligi yaratma olaydr bu. Kendini,
grencilerin bilgi seviyesini temsil eden sinapstaki presinaptik nronun konumuna getirir ve
diyaloga-reaksiyona (grenme srecine) bu ekilde girer. Nasl ki, informasyonu sisteme
sokan presinaptik nron ayn zamanda onun ilenmesi srecinin de bir parasysa, ve
retilen yeni bilgiyi temsil eden sinaps eskinin zerine ina edilirken, bu oluum, onu, yani
presinaptik nronu da iine alan bir srese (onu da yeniden ekillendiriyorsa), ayn ekilde
gretmen de, grenme srecinde sadece bir informasyon aktarcs olarak rol almaz, o da
"gretirken grenir (degiir). grenen, daima, gretmen ve grencilerden oluan sistemdir.
nk grenmek bir sistem gerekligidir. Ama gretmen, bu sisteme-grenme srecine bir
katalizatr olarak girdigi iin, daha sonra o tekrar bu sreten kar ve sadece grenciler
"grenmi olurlar!
gretmen-grenci ilikilerini ve grenme srecini ele alrken altn izmemiz gereken bir
nokta daha var. yi bir gretmenin grencilerin bilgi seviyelerini lerek onlarla bu dzeyde bir
diyalog-grenme ilikisi kurmas gerektigini syledik. Ama "grenciler dedigimiz kitle-
sistemin br kutbu- her zaman homojen bir birlik degildir ki. grencilerin bilgi seviyeleri ve
informasyon ileme yetenekleri arasnda daima farkllklar bulunur. Bu nedenle gretmen, bir
yandan bir btn olarak snfla diyalog kurarak grenme srecini ynetirken, diger yandan
da, tek tek grencilerle, onlarn seviyesine inerek ilikiler de kurabilmelidir. Her grenciyi
belirli bir dalga boyu-frekans olan bir hareket olarak dnrsek, iyi bir gretmen, tek tek bu
dalgalarla da ilgilenerek (etkileerek) aradaki faz ve frekans farklarnn bymemesine dikkat
etmelidir. nk eger dalgalar arasndaki faz ve frekans farklar artarsa bunlarn
sperpozisyon yaparak tek bir dalgay (btn-snf-)oluturmalar zorlar. Byle bir
212
durumda grenciler arasndaki uyumsuzluklar byyecegi iin, bir sre sonra ortak ders
yaplamaz hale gelinir.
grenme srecinin bir sistem gerekligi oldugunu syledik. Ve dedik ki, ancak bir sistem
grenebilir. gretmen-grenci ilikisi de ancak bir sistem ilikisi olarak gerekleebildigi
zaman bir grenme ilikisi haline dnr. br trls, yani gretmenin "greten,
grencinin de "grenen oldugu bir iliki gerek bir grenme ilikisi degildir. Bu, mekanik bir
"ilikidir. Tek yanl bir informasyon akna dayanr. Bu durumda esas olan gnlllk, istek,
motivasyon degildir, askerlik hizmeti gibi bir zorunluluktur. Peki ne yaplmaldr, nasl
yaplmaldr da motivasyona, istege, gnlllge dayal bir grenme ilikisi ortaya kabilsin?
Ne yapmak gerekir ki, grenciler her sabah okula isteyerek gelsinler. grenmek iin
motive olsunlar, grenme akyla yanp tutusunlar; yle ki, herhangi bir nedenle o gn ders
olmaynca sevinmesinler, bundan gerekten zlsnler! Bugn, btn "bilimadamlarnn-
"egitimcilerin-"psikologlarn zerinde harl harl altklar bir konu bu! nk, gelecegimiz
buna bagl bir yerde. Yaam devam ettirme mcadelesinde ayakta kalabilmenin daha ok
bilgiye sahip olmakla zdeletigi bir aamada, globalleme ve bilgi toplumuna gei
aamasnda zlmesi gereken en nemli problem olarak karmzda duruyor bu sorun.
Sorunun biribiriyle ilgili iki boyutu var. Birincisi yle: Her ocuk ana karnndan grenme
istegiyle-motivasyonuyla birlikte dogar. nk grenmek hayatta kalma mcadelesinin-
yaamn vazgeilmez bir sonucudur. Bu nedenle, her ocuk, daha dogdugu andan itibaren,
evreyi-d dnyay aratrarak, onu bilmeye-kefetmeye alan bir bilimadamdr. "Anne bu
ne, baba bu neden byle sorular her ocugun dnyay-evreyi bilme-kefetme isteginin
sonucudur. Yani her ocuk, dogas geregi, grenmek iin bir motivasyona sahiptir. Ama ne
olur sonra, ocuktaki bu grenme-bilme istegi-motivasyonu yetikinler tarafndan yok edilir.
ocuk sorduka sinirlenen, "e, yeter artk, bktm senin bu sorularndan diyerek ocugu
azarlayan "yetikinlere bakarak, ocuk, fazla soru sormann, grenme isteginin yetikinler
tarafndan tasvip edilmeyen-mkfatlandrlmayan (Belohnung) bir ey oldugunu dnmeye
balar. Ve en ok ihtiyac olan sevgiden-ilgiden mahrum kalmamak iin de "evreye uyum
saglayarak istenilmeyen, (hatta cezalandrlan) bir ey olan soru sorma-grenme arzusunu
bastrr. Bu konudaki motivasyonunu baka alanlara yneltir. Byklerin istedikleri eyleri
yaparak onlarn sevgisini-ilgisini kazanmaya, onlar tarafndan mkfatlandrlmaya alr.
Hayatta baarya ulamann ve mkfatlandrlmann yolunun fazla soru sorarak
grenmekten, bilmekten gemedigini "grenir! Zaten, sordugu sorulara karlk aldg
cevaplar da onun bir iine yaramamaktadr! Anne babann, evrede "saygn bir konumda
olan kiilerin bile dogru drst bilmedikleri eyleri o mu bilecektir, hem sonra bilse de ne
olacaktr, ona ne faydas olmaktadr bunlarn! grenmek, daha ok bilgiye sahip olmak iin
aba sarfetmek, yaam kolaylatrdg srece tercih edilen bir ey olabilir. Ama,
yetikinlerin verdikleri cevaplar hite yle yaam kolaylatrc eyler degildir. Bunlar daha
ok mekanik, ie yaramayan, merak giderici eylerdir. te bir ocugun grenme istegini
krelten yaam izgisi byle bir srece bagl olarak oluur. ocuklar, ksa vadeli olarak onlar
mkfatlandran eylere ilgi duymaya balarlar. Mkfat sistemi (Belohnungssystem)
kendine zg bir yola girer. Bu yolda grenmek-bilmek gibi can skc eylerin dnda herey
vardr. Byklerin houna gittigi ve onlar tarafndan mkfatlandrldg srece her ey
mbahtr. Ama ne gariptir ki, bu sefer de, "bu ocuk niye byle oldu diye yaknmaya
balayan gene o ayn "yetikinlerdir! Kabahati bazan genlere bulurlar, bazan da "evreye!
Siz, nce, anne-baba, en yakn evre, hatta okuldaki gretmen olarak (okulda da fazla soru
soran ocuklar sevilmezler) btn gcnzle ocuktaki bilme-grenme motivasyonunu
elbirligiyle yok edeceksiniz, sonra da, i iten geerek ocuklar da kendinize benzettikten
sonra, "ocukta grenme motivasyonu yaratmak iin yanp tutuacaksnz, "ne yapsakta bu
ocukta grenme istegini yaratabilsek diye "areler arayacaksnz! Olmaz byle ey! Bu iki
yzllk degimeden ocukta ne grenme istegi yaratlabilir, ne de ocuk bu konuda motive
edilebilir. "Bak derslerine alrsan sana unu alacagmla, ya da "almazsan sopay
yersinle ocuk egitimi olmaz! ocuk, daha dogdugu andan itibaren, etrafnda bir grenme
ortam grmeli, yetikinler dnyasnn da bir grenme-bilme-kefetme dnyas oldugunu
anlamaldr. Her sordugu soruya kendi bilgi seviyesine uygun cevaplar alarak tatmin olmal,
213
grendigi her yeni bilgiyle hayat-evreyi daha iyi kavradgn hissedebilmeli, grenmenin,
daha ok bilgiye sahip olmann mkfatlandrc bir ey oldugunu grerek, bu sreci
kiiligine kazyabilmelidir.
127
grenen ve grendike mutlu olan bir kiilige ancak byle sahip
olunabilir. Bu sre bir kere byle baladmyd ya artk maya tutar. Sonra siz isteseniz de
artk bunu degitiremezsiniz. nk ocuk artk evresiyle byle bir kiilikle iliki iine
girmitir. Yani o artk arkadalar arasnda grenmeyi seven, hep daha ok bilmek iin aba
sarfeden, derslerinde hep iyi notlar alan bir kii olarak tannmtr. Bunun tersine bir gelime
ocuk iin kiilik sorunu haline gelir. rnegin, kt bir not alsa, bu, hereyden nce onun
evresiyle kurdugu ve o ana kadar kiiligini oluturdugu ilikilere zarar verir. Mkfat-
dopamin sistemiyle grenme srecinin ve grenerek kiiligini oluturma mekanizmasnn
btnlemesi gerekir. Bu baarldg an artk korkmaya gerek yoktur.
Peki btn bunlar nasl baarlacak? ocuklarn, daha dogduklar andan itibaren, aile iinde
ve evrede, grenmenin, bilmenin tevik edildigi, mkfatlandrldg bir ortam iine girmeleri
nasl mmkn olacak?
Bu yle sylemeyle, ya da sadece istemeyle, byle olsun demeyle falan olacak bir ey
degildir. Bu sorun ancak yaam devam ettirebilme mcadelesinde olmazsa olmaz bir ey
olarak karmza ktg zaman zlebilecek bir sorundur. Yani yaamak iin, ya da, daha iyi
yaam koullarna sahip olabilmek iin grenmek zorunda kalacaksn. Ancak grenmenin,
daha ok bilgiye sahip olmann mkfatlandrldg bir ortam yaratabilir bunu da. Peki byle
bir ortam nasl yaratlacak? Ne yapmak gerekir bunun iin?
Yaanlan maddi hayatla onun bilincinin olumas arasndaki ilikide maddi yaam daima
nce gelir. Yani insanlar nce yaarlar, iinde varolduklar maddi yaam koullarn bilin d
bir ekilde olutururlar, sonra da onun bilincine varrlar. Btn zamanlar iin geerli olan bu
bilme, hayatn bilincine varma sreci bugn iin de geerlidir. Bugn insanlk globalleme
adn verdigimiz bir sreci, dnyann teklemesi, dnya insanlgnn btnlemesi srecini
yayor. Kapitalizmin dnyann geri kalm btn blgelerinde gelitigi, buralar halla
pamugu gibi atarak, vahi bir ekilde de olsa, dnyay-insanlar birletirdigi bir sre bu.
Serbest rekabeti bir iletme sisteminin yeniden, ama bu kez ulusal boyutlarda degil de
global dzeyde dnyaya hakim oldugu bir sre. Bir mal ancak en iyi kalitede ve en ucuza
retebilenlerin ayakta kalabildikleri bir sre. te bugn dnyay, insanlg "bilgi toplumuna
gtren srecin z budur. nk bir mal daha iyi kalitede ve daha ucuza retebilmenin
tek bir yolu vardr: Daha ok, daha yeni bilgilere sahip olabilmek. Kim bunu kavrar ve bunun
geregini yerine getirirse o ayakta kalabilir bu srete. nsanlg daha ileriye gtrecek srecin
i dinamigi budur. Kapitalist sistemi egitime daha ok yatrm yapmaya, kaynaklar
silahlanmaya degil de grenmeye, daha bilgili insanlar yetitirmeye yneltecek olan dinamik
budur. ine girilen bu yeni srete hibir sorunun g kullanarak silahla zorla
zlemeyecegi grldke, bilgiye, grenmeye yatrmn tek kar yol oldugu daha iyi
anlalacaktr. Bu yle bir sretir ki, bir yerde zamana kar yar da iermektedir kendi
iinde. Hani gnn birinde nasl olsa herkes bu geregi anlayacak denilipte geilecek-yan
gelip yatlacak bir oluum degildir bu! Kim btn bunlar, srecin i dinamigini daha nce
grr ve kavrarsa, bu alanda digerlerinden nce davranarak daha ok yatrm yapar, aba
sarfederse onun ne geecegi bir sretir.
Bu srecin kendi iinde birok tehlikeyi de barndrdg, global dzeydeki amansz rekabetin
evreyi mahfettigi, dnyay yaanlamaz hale getirmekte oldugu, insanlg topyekn bir
ykma yok olmaya gtrdg de dogrudur. Ama bunun baka yolu yoktur! Yani bu gidie
kar artk eskiyi, geride kalan savunarak birey yapamayz. Ulusal snrlar dahilinde kendi
127
Beyindeki ,Mkfat sistemi"(Belohnungssystem) grenerek, yeni bilgilere sahip olarak da alr, bir
para ukulatayla da, veya gzel bir szle de! Ama o, ayn zamanda, her trl uyuturucuya kar
hassas hale de gelebilir. Btn mesele, kiiligin nasl olutuguyla, binann hangi temel zerine ina
edildigiyle ilgilidir. Bu temel ise, ilk -be ya sresince bilind olarak olutugu iin, burada en
byk grev yetikinlere dyor. Herkes, her aile, her toplum ne ise ocuklar da onlarn aynas olur
bir yerde. Yani ocuklar bu temelin zerinde gelimeye balarlar.
214
iine kapal lkeler, ulus devletler ag artk geride kalmtr. imdi yaplacak olan,
gelimeye, ilerlemeye sahip karak kapitalizmi eletirmektir. Snf mcadelesini global
boyutlar iinde kavrayarak sreci kontrol altnda tutabilmek, daha iyi kalitede-daha ucuza
mal reterek rekabet mcadelesinde ayakta kalabilme dinamigiyle, evre ve sosyal adalet
bilincinin bir arada gelimesini saglayabilmektir. nsanlg bilgi toplumuna gtrecek yol
budur.
Bir yanda mthi bir gelime, ilerleme, hereyi yeniden kefederek grenme sreci-dinamigi,
diger yanda da yok olma tehlikesi! te insanlgn bugn iinde bulundugu nokta budur. Evet,
kapitalizm gelitiriyor, degitiriyor ve objektif olarak insanlg bilgi toplumuna dogru gtryor;
ama o ayn zamanda ykyor, mahfediyor, dnyay yaanlamaz hale getiriyor da. Bilgi
toplumu falan derken bilimadamlar yirmi otuz sene sonra iklim degiikligi yznden yaamn
felce ugrayacagn sylyorlar. Nedir bu iin aresi? Snf mcadelesi diyebilirsiniz,
kapitalizmi kontrol altna almak diyebilirsiniz, bunlarn hepsi dogrudur, ama yetmez! i
snfnn da yok olmaya dogru gittigi bir dnyayada bunlar yeterli degildir. zm gene
srecin iinde aramak lzmdr. Ve nitekim de yle oluyor, zm onun iinden kyor!
Bilginin demokratiklemesi srecidir bu dgm zecek olan. Bilgi, artk sadece
kapitalistlerin-sermayenin kontrolnde olan bir meta olmaktan ktka, herkesin kolayca elde
edebilecegi bir rn haline geldike, bu, global dzeyde yeni tip bir bilinlenmenin, ve buna
bagl olarak da yeni tip rgtlenmelerin yolunu aacaktr . te sreci kontrol altna
alabileceik en nemli etken budur bugn. Evet kapitalistler bugn bilgiyi kullanarak muazzam
servetler elde ediyorlar, dnyay degitiriyorlar, globalletiriyorlar; ama bu sre kendi iinde
baka bir sreci de birlikte yaratyor, her geen gn bilgi de globalletirip-demokratikleiyor.
Bylece global bir bilincin maddi koullar oluuyor. Globalleme insanlar birletirirken,
bilginin demokratiklemesi de birleik bir insanlk bilinci yaratyor.
STEYEREK RENMEYLE ZORLA RENME ARASINDAK FARK
grenme olay ve grenme ihtiyac, tpk yeme, ime, uyuma gibi yaam devam ettirmek
iin gerekli bir olay haline geldigi zaman grenmek artk isteyerek grenmektir. Nasl ki
kandaki eker oran dnce bu durum Hipotalamus'a bildirilir, ve Hipotalamus da, bir
yandan bireyler yemek iin sreci aktif hale getirirken, diger yandan da durumu alma
bellegine bildirerek burada bir duygu olarak yeme isteginin olumasna neden olursa, ayn
ekilde, grenme ihtiyac da byledir. yle olur ki, yeni eyler grenmediginiz zaman
rahatsz olursunuz. grenme kendi varlgnz retme srecinin vazgeilmez bir paras
(bileeni) haline geldigi zaman, yani ancak grenerek varolmakla mutlu oldugunuzun
bilincine vardgnz zaman, grenme motivasyonu dediginiz ey kendiliginden oluur. nk
motivasyon-dopamin sistemi ancak o zaman aktif hale gelmektedir.
Zorla grenmede ise, "grenme dardan dayatlan bir zorunluluktur! Ortada, ierden gelen
(i dinamige ilikin) bir istek yoktur. Bu durumda hemen, buna (bu dayatmaya) kar bir
reaksiyon oluur. Ortada bir d mdahale vardr, organizmann savunma sistemi harekete
geer. ki ey olabilir. Ya "hayr der kurtulursun (ormanda karmza kan aydan kap
kurtulmamz gibi), ya da, eger o an d bask ok kuvvetliyse, yani kap kurtulma yolu
kapalysa, bu durumda da greniyormu gibi yaparak "evreye uyum saglamaya, d
faktrle bir denge kurmaya alrsn. Eger bu srecin sonunda grenip grenmedigin kontrol
ediliyorsa da (imtihan), o zaman ezberlersin biter! Bask altnda "grenmenin varabilecegi
yer budur. Tabi bu durumda, d faktr ortadan kalknca, zorla "grenilen o eyler de silinir
giderler. Beyin bir "ykten kurtulmu olur! Dikkat edilirse, iin iine zor faktr-d bask
unsuru girdigi zaman sistem tamamen farkl bir ekilde almaya balyor. nce hemen
Amiygdala devreye giriyor. Amiygdala hazrladg reaksiyon modelini organizmann diger alt
sistemlerine bildiriyor. Hipotalamus stres sistemini aktif hale getirirken, Beyinkk
(Hirnstamm) zerinden A10, Nucleus accumbens-Dopamin sistemi aktif hale getiriliyor ve
organizma bu d bakya kar mcadele iin motive hale giriyor! Yani, zor kullanarak
ocuklar grenmeye motive edeyim derken tam tersine grenmemeye motive etmi
215
oluyorsun. O halde, ya kendi isteginle grenirsin, ki bu durumda zor ve baskya yer yoktur,
ya da grenmeye dman hale getirirsin!
Ama burada tabi, grenme disipliniyle grenmeye zorlama olayn biribirine kartrmamak
lzmdr! grenme disiplini grenmeye konsantre olmak iin gereklidir. yi bir gretmen, bu
anlamda disiplini elden brakmayan iyi bir yneticidir de. Ama gene iyi bir gretmen, bunu,
iin iine zor faktrn sokmadan baarr. Burada btn mesele gretmen-grenci ilikisinin
ne derece saglkl olduguna, gretmenin sisteme informasyon-grenme materyali-verme
konusunda ne derece yetenekli olduguna bagldr. nk, grenmeye ilginin artmas
grenme materyalinin anlalabilirligine, bu materyalin sunulu tarzna, grenme srecinin
kk basamaklara ayrlarak, grenciye her basamagn sonunda grendigini hissetme
olanagnn tannmasna, grenciye, yol boyunca grendikleriyle kendisini mkfatlandrma
olanag verilerek motivasyon sisteminin srekli aktif halde tutulmasna bagldr.
RETMENRENC SSTEMNN VE BLG RETM SRECNN DYALEKT
"Her sistem rgtl bir btndr demitik. rgt ise grev blmyle gerekleiyordu. Bu
durumda, iki paradan oluan bir rgt olarak gretmen-grenci sisteminde bu "grev
blmnden ne anlayacagz? Hangi grev bllyor burada ve neye gre oluyor bu
grev blm?
"Her sistem, her rgt, "dardan gelen madde-enerjiyi-informasyonu kendi iinde ileyerek
(processing) bir rn-output-kt oluturur. Bir sistemin, ya da bir rgtn btn
fonksiyonlarnn z budur, sistemin iinde yaplan btn ilerin esas budur. O halde, grev
blm dedigimiz olay da, bu retim sreci esnasnda, rn gerekletirebilmek iin
yaplyor. Nasl yani? nce neyi retecegini bilecek, bu konuda bir karar vereceksin, buna
ilikin bir model, bir plan oluturacaksn ki, sonra da bu plan, modeli hayata geirebilesin,
gerekletirebilesin. retim olay budur. Her sistemin-rgtn iinde var olan ve bizim grev
blm dedigimiz, yaplan ie, fonksiyona gre, biribirini tamamlayarak var olma olaynn
esas budur. En azndan iki elementten oluan bir sistemin iindeki grev blm, neyin,
nasl retilecegini belirlemeye, buna dair bir model oluturmaya, ya da en azndan, bu
trden hazr dispozisyonel bir modele sahip olmaya-onu temsil etmeye ve sonra da, bu plan
hayata geirmeye dayanmaktadr. Bir sistemin iindeki iki temel var olu fonksiyonu budur
[4].
Grldg gibi, her durumda, grev blmnn altnda yatan neden, informasyon ileme
mekanizmasnn kendisidir. Her sistem, bu mekanizma ilerken, iledigi iin varoluyor. Tek
bir hcrenin de, ok hcreli bir organizmann da, bir toplumun da, gretmen-grenci
sisteminin de varolu mekanizmas budur.

te yandan, sistemin iindeki grev blmnde, neyin-nasl retilecegine karar vermede
uzmanlaan unsur daima dominant oluyor. Neden? nk, belirleyici olan o olmu oluyor da
ondan! Yani, onun hazrladg reaksiyon modeli uygulanyor da ondan. Diger unsur, yani
motor g ise, sadece hazr bir plan hayata geirmi oluyor! Bu yzden, reaksiyon modelini
hazrlayan dominant unsur daima sistem merkezini de temsil eder grnyor. Onun
dominant olmasnn nedeni de bu zaten. Daha baka bir deyile, dardan gelen madde-
enerjiyi-informasyonu sistemin iindeki bilgiyle ileyerek ortaya bir retim modeli-plan
karan unsur, yani, sistemin iindeki bilgiyi yneten unsur ilikilerde dominant, belirleyici bir
rol oynam oluyor [4].
Bu satrlar "Hereyin Teorisi'nden. Aln gretmen-grenci sistemini bu byk tablonun
iindeki yerine oturtun, baka hibir eye gerek yok! gretmen-grenci ilikisinin neden bir
sistem ilikisi olarak anlalmas gerektigi, gretmenin neden bu sistemin dominant unsuru
oldugu, grencinin grenme fonksiyonunun ne anlama geldigi, btn bunlarn hepsi bu
tabloda var. Biz gene o byk tablodan okumaya devam ediyoruz:
216
"Bir AB sisteminde, A ve B arasndaki btn ilikiler iki kart potansiyel madde-enerji
alannn-kuvvetin birligi zemininden dogarlar ( Bunu, gretmen ve grencilerin bir araya
gelmeden nce biribirleri iin potansiyel bir gereklik olmalar, biraraya gelile birlikte objektif
bir gereklik olarak sistemin doguu eklinde anlayn). Devam ediyoruz: "lk durum adn
verdigimiz bu platform (gretmen-grenci ilikisi) daha sonra gerekleecek btn etkile-
melerin (grenme, bilgi retme srecinin) ortak zeminini oluturacaktr. nk her sistem,
son tahlilde, bir ak sistemdir. Varlgn d dnya ile etkileim halinde srdrr. Bu anlamda
da canl, dinamik bir yapdr. te, evreyle gerekletirilen bu etkilemelerin sonucu olaraktr
ki, hi bir sistem, hi bir zaman, mutlak denge halinde kalamaz. Yani, iinde mutlak birligin,
"huzurun hkm srdg kapal bir sistem dnlemez. Daha o "ilk gerekleme
"anndan itibaren, d dnyadan gelen etkiler kart kutuplar arasndaki dengeyi bozarlar".
,Aynen yle olur: Dardan alnan madde-enerji-informasyon sistemin iine girince, sistemin
dominant kutbu (burada gretmen) bunu ierdeki bilgiyle ileyerek bir reaksiyon modeli
hazrlar ve sonra da hazrladg bu reaksiyon modelini gerekletirmesi iin grencilere verir.
grenciler de grevlerini yerine getirirler, bunu gerekletirirler-grenirler". Hepsi bu kadar!
Burada aklanmas gereken iki nokta var sanrm. Birincisi u: gretmen araclgyla sisteme
giren informasyon neden ,dardan" gelen bir informasyon oluyor? Bu, aynen, presinaptik bir
nronun aksonundan sinaptik aralga gelen informasyonun, o sinaps iin ,dardan gelen bir
informasyon" olmasna benzer. Bu durumda presinaptik nron, sisteme-sinapsa dardan
gelen bir informasyonu dahil ediyormu gibi gzkr. Buradaki ,dar"-,ieri" kavramlar
tamamen izafidir. rnegin, organizmay bir sistem olarak ele aldgmzda, bunun dnda yer
alan eyler bu sisteme gre birer ,d unsur" roln oynarlarken, bunlar ayn anda,
organizma evre sistemi asndan sisteme ait unsurlar olarak grlebilirler. Bu nedenle,
gretmen de bir yanyla gretmen-grenci sisteminin bir unsuru iken, diger yanyla da
(sistemin dominant unsuru olarak) sistemi darya kar temsil eden kutup oldugu iin, onun
d dnyaya alan kaps roln de oynar. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, bu
fonksiyonlarn hepsinin aslnda bir btn olarak sistemin fonksiyonlar oldugudur. Sz konusu
,rollerin" sahipleri-aktrler bu rollerini sistem adna yapmaktadrlar. Yani yle varlg
kendinden menkul bir gretmen ya da grenciler yoktur ortada! Bunlar, karlkl iliki iinde
biribirlerini yaratarak varolan ,gretmen" ve ,grencilerdir".
kinci nokta da udur: ,Dardan" gelen informasyonu sistemin iine dahil eden gretmen,
bunu yaparken informasyonu sistemin iindeki bilgiyle ileyerek neyin-nasl grenilecegine
ait bir grenme modeli de oluturmu oluyor. Bu nokta ok nemli. rnegin, nc snfta
unlar gretilecek diye bir program yapm Egitim Bakanlg. gretmenin grevi, , programda
bunlar yazl, haydi bunlar grenin" diye buradaki grenme materyallerini ocuklarn nne
koymak degildir! gretmen, bu materyalleri bir ham madde olarak degerlendirip, bunlar
grencilerin o ana kadar sahip olduklar bilgilerle (sistemin bilgi seviyesi) ileyerek
grencilere sunmakla grevlidir. Dikkat edelim, bu, ,aln bunlar grenin" ilikisi degildir.
gretmen bu materyalleri sistem adna degerlendirerek, neyin-nasl grenilecegine dair bir
model oluturuyor. grenciler de bu modeli hayata geiriyorlar. Yani gretmenin kendisi de
grenme srecinin iinde yer alyor. Evet burada o bir katalizatr rol oynuyor, ama bu
nemli degildir. Sistem asndan baknca o da greniyor.
Etkilemenin baladg andaki durum, bir AB sistemi olarak gretmen-grenci sistemi
asndan ilk denge durumudur (,initial state"). Etkileme baladg an A, yani gretmen, AB
sisteminin mevcut durumunu (sistem merkezini) temsil eden dominant unsur haline gelir. O
an o, hem dardan gelen informasyonun ilenmesi iin sistemin gerekletirecegi reaksiyon
modelini hazrlayarak bunu B'ye (yani grencilere) iletendir (ki bu B asndan bir etkidir,
mevcut dengenin ihlalidir), hem de, mevcut durumu temsil eden unsur olarak onu muhafaza
etmeye alandr. rnegin, AB sistemi olarak bir atom sz konusu oldugu zaman, sisteme
dardan bir foton alndgnda, atomun ekirdegi, elektrostatik ekme kuvvetiyle elektronlarn
bir st enerji seviyesine kmasn engellemeye alrken, elektronlar da, mevcut dengenin
kendini inkrn gerekletirmek iin bir st seviyeye kmakla meguldrler! Aynen
217
grencilerin yaptklar gibi! Sistem denge durumundayken gretmen araclgyla sisteme
alnan informasyon (grenme materyalleri) bu dengeyi bozuyor. Bu durumda gretmen, hem
mevcut denge durumunu-sistemi temsil eden dominant unsurdur, hem de, sisteme dardan
informasyon giriine araclk ederek, bu dengenin kendini inkarna neden olandr. grenciler
ise, bu inkar gerekletirirlerken, yani yeni bilgileri grenirlerken, sistemin bir st denge
durumuna-bilgi seviyesine-kmasna neden olurlar.
,Bir st seviyeye (bir st bilgi seviyesine) kmak iin gerekletirilen eylemler daima
devrimci nitelik tarlar! nk, ilk bata, sadece bir tepkiyle yola klyor gibi grnse de,
(grencilerin grenme faaliyetleri), btn bu etkinliklerden ama, yeni ve organizma iin daha
elverili olan bir denge durumuna ulamaktr. Bu nedenle, sistemin varolu fonksiyonu
olarak gerekleen reaksiyon (grenme sreci), kendisinden dolay degil, kendi iinde
tadg potansiyelden dolay (ulalacak olan hedeften, yeni dogacak ocuk olarak yeni
bilgiden dolay) ilerici bir ze sahiptir. Yani, sistemin motor unsurlarnn (grencilerin)
sistem adna gerekletirdikleri reaksiyon (grenme eylemi), yeni bir denge durumuna gebe
bir anne roln oynar! Bir anne ise, ancak, kendi iinde-ana rahminde tadg ocuktan
dolay devrimcidir! Ne zaman ki, yeni denge durumu, reaksiyondan ayrarak, yeni bir bilgi
seviyesi eklinde bagmsz bir varlk olarak olumaya balar, buna bagl olarak, eski durum
zemininde oluan varlklaryla A ve B de, eskiye ait kimlikleriyle yok olarak rnle-bilgi-
kendilerini yeniden yaratm olurlar" [4].
,Dikkat ederseniz, her durumda, nce girdi, yani sisteme "dardan giren madde-enerji-
informasyon, mevcut-var olan- erevenin iine alnyor (gretmen grenme materyallerini
sisteme dahil ediyor). Daha sonra bu, eldeki bilgiyle yogruluyor, ileniyor, bir rn olarak
ekillendiriliyor (greniliyor). Ama bu rn, belirli bir noktaya kadar hep mevcut sistemin
iinde onunla btnleerek, onun bir paras olarak varoluyor. yle ki, bir sre sonra,
mevcut sistem sadece bu rn yaratan ve onu tayan haline geliyor
128
. Bu, aynen bir
kadnn hamile kalmas olaydr. Yeni dogacak olan sistem, ocuk, mevcut sistemin ana
rahminde geliiyor. Ve sonra da dogum oluyor. Bir atomda da byledir bu, bir toplumda da,
bir insanda da. nk bu mekanizma, grenerek varolma srecinin-evrim srecinin- evrensel
mekanizmasdr. Hangi sistem olursa olsun, ister bir atom, isterse bir insan, ya da bir toplum,
btn sistemler, ancak d dnyayla etkileerek var olurlar. Bu etkilemeye gre, ve bu
etkilemenin sonucu olarak.
Her etkileme, ayn zamanda bir kendi kendini yeniden retme srecidir de. Baz sistemler
(canllar) bunu otonom agentler olarak kendi kendilerine yaparak varolurken, bazlar da
(cansz dogadaki nesneler), eitli nedenlerle tesadfen etkileerek degiirler. Bu durumda,
yeni bilgileri temsil etme ve evrim tesadflerin sonucudur (canllar byle bir srecin sonucu
olarak ortaya kmamlar mdr). Ama znde mekanizma ayndr. Bir atomun dardan bir
foton alarak bir st kuantum seviyesine gemesi ne ise, bir kadnn dogum yapmas da odur.
Toplumsal dzeyde de, insanlar bir yandan hayatta kalabilmek iin, yani mevcut durumu
muhafaza edebilmek iin retirlerken, diger yandan da, ihtiyalarndan daha fazlasn
rettike, "toplumsal gelime seviyesinde daha st basamaklara dogru karlar. Yani, hem
sistem iindeki gelimenin, evrimin, hem de sonra, daha st bir toplumsal sisteme geiin
temeli retimdir, d dnyadan alnan madde-enerjiyi sistemin iinde ileyerek zmlemek ve
bir st basamaga kmaktr"...
128
Bir sinaps ve buraya yeni bir informasyonun geldigini dnelim: Bu informasyon presinaptik
nronun aksonundan gelir, sonra da ilenerek postsinaptik nronun aksonundan bir aksiyonpotansi-
yeli eklinde kar. Aka anlalacag gibi, yeni informasyonu temsil eden aksiyonpotansiyeli eski-
varolan sinapsn iinde olumaktadr. Bu arada, genetik mekanizma da aktif halde oldugu iin, mevcut
sinapsn zerine yeni bilgiyi temsil eden yeni sinaptik baglantlar ilve edilir. Yeni, eskinin iinde, onun
ana rahminde dogar ve sonra da onun zerine ina edilir. Ayn durum gretmen-grenci ilikilerinde de
byledir. Her yeni bigi grenilerek yeni sinapslarla kayt altna alnrken, bu, aradaki ilikinin de bir
durumdan baka bir duruma gemesine paralel olarak gerekleir. Her bilgi seviyesi, gretmen-
grenci sisteminin o anki ilikilerini temsil eden baglarn da yeni temelini oluturur.
218
"te, "ztlarn mcadelesi olaynn esas-z de budur. Her durumda, "dardan gelen
girdiyi-informasyonu alarak onunla btnleen, sonra da ona kar bir reaksiyon modeli
hazrlayarak varolan, sistemin dominant unsuru bir A vardr ortada. Bir de, A'nn hazrladg
reaksiyon modelini gerekletirerek, sanki ona kar-zt bir hareket yapyormu gibi varolan-
gerekleen bir B. Herey, bu A ve B'nin karlkl diyalogundan-etkilemelerinden ibarettir!
129
Merkezi temsil eden dominant kutup, bir yandan, kendi temsil ettigi mevcut denge halinin
inkarn gerekletirirken, diger yandan da onu muhafaza etmeye alarak varoluyor; buna
karlk sistemin motor gc olarak rol oynayan kart kutup da, hazrlanan reaksiyon
modelini gerekletirmeye alrken (yeni bir denge durumuna geiin geregini yapmaya
alrken) gerekleiyor. Bu arada da sistem hamile kalm oluyor ve sistemin iinde yeni
sisteme ait potansiyel gler olumaya balyorlar. Bu nedenle, dardan baknca mekanik
olarak devrimi-geii yapan, sistemin iindeki kart kutbun (B'nin) gerekletirdigi
reaksiyonmu gibi grnse de, gerekte byle degildir (yani devrim bir reaksiyon degildir) !
B'nin gerekletirdigi reaksiyon sistemin iindeki "eitsizlige kar bir mcadeledir o kadar!
Bunun "devrimle bir alakas yoktur! Devrim, eskinin iinde olgunlaan yeniye ait glerin
eskinin kabuklarn krarak ortaya kmas olaydr. Ama, eskinin iindeki "kart kutup, yeni
dogacak olan bebege hamile oldugu iin, onu kendi ana rahminde tadg iin, sanki bu
geii sagayan, gerekletiren de oymu gibi grnr!..Hamilelik sresi boyunca ocuk
henz ortalkta grnmediginden, annenin kendisi bile kerametin kendisinde oldugunu sanr!
Aslnda haksz da degildir bunda! nk "zm gerekten de o tamaktadr. Ama bu
tama-temsil yetkisinin, kendisinden degil de, karnnda tadg bebekten dolay onda
oldugunu, o dahil, mevcut sistemin iinde kimse anlayamaz"![4]
Devrim dedigimiz olay (yeni bir bilginin grenilmesi olay da devrimci bir olaydr), bir d
kuvvetin sistemi etkilemesi, onu zorlayarak degitirmesi olay degildir (yani bir gretmenin
zorla grencilerin kafalarna bilgileri sokmas degildir! Her durumda, gene bu ister bir atom,
ister bir insan, ya da toplum olsun, btn sistemlerde, d kuvvetler, daima sistemin i
yapsn oluturan unsurlar araclgyla, onlarla btnleerek etkide bulunurlar. rnegin, bir
atomun belirli bir kuantum seviyesinden bir st seviyeye kmas iin gerekli olan d etken,
enerji (girdi), nce mevcut sistemle baglar, onun iinde ilenir ve sistemin iinde bir rn,
potansiyel yeni bir durum ortaya kar. yle ki, sistemin bulundugu enerji seviyesinin snrlar
artk bu yeni durumu-enerji kapasitesini muhafaza edemez hale gelir. Bir st seviyeye geiin
n koulu budur. Sonunda, mevcut durumun iinde oluan yeni sistemin gleri, onun
erevesini, snrlarn aarak, kendi enerji kapasitelerine uygun yeni bir seviyeye karlar.
Olay budur. Yoksa yle mekanik bir gei olamaz. Dardan bir enerji (hv) geliyor, atom bir
st seviyeye kyor. Ama nasl oluyor bu? Gelen o enerji nce nereye geliyor? Enerji
yogunlamas nerede oluyor? Mevcut-varolan sistemin iinde bu girdi nasl ileniyor? Ortaya
kan reaksiyon nedir? Yeni bir durum-kt nasl oluuyor? Ancak bu sorulara cevap
verdikten sonradr ki problemi zlm olarak grebiliriz [3]. Neden ve nasl sorularn
atlayarak yaplacak aklamalar eksik kalmaya mahkumdur. Bir problem ancak nformasyon
leme Bilimi
130
zemininde aklanarak zldg zaman tam olarak zlm kabul
edilebilir.
Demek ki, her yeni sistem, nce eskinin iinde bir yogunlama (gelime diyelim buna) olarak
oluuyor (yeni bir sinapsn eskinin iinde olumas gibi). Ve ancak bu yogunluk, eskinin, yani
mevcut sistemin snrlar iinde tanamaz hale geldigi zaman dogum olay gerekleiyor.
Bilgi retme srecinden baka birey olmayan grenme sreci de byledir. Yeni bilgileri
129
A ve B arasndaki iliki neden bir ,ztlk-"eliki ilikisidir? nk A, kendi varolu fonksiyonunun
geregi olarak , sisteme dardan madde-enerji-informasyon almakla mevcut denge durumunun
inkarna neden olmaktadr. B de, buna karlk, bu inkar inkar ederek, yeni bir denge durumunun
kurulmas iin mcadele verir; bu mcadelenin sonunda ortaya kacak olan yeni denge halini, tpk bir
ocuk gibi kendi ana rahminde gelitirir, sonra da onu dogurur. Evet, ocugu doguran, anne olarak
daima B dir. Ama o, ayn zamanda, A'nn da ocugudur. nk son tahlilde B, A'nn hazrladg
reaksiyon modelini gerekletirmektedir. A ve B, ocugun (yeni denge durumunun) varlgnda yok
olarak yeniden dogarlar. Btn hikaye bundan ibarettir.
130
"nformasyon leme Bilimi iin bak [4].
219
retme, yani grenme sreci, daima, mevcut bilgileri temsil eden sistemin-nronal aglarn-
iinde balar. Yeni bilgiler eskinin-mevcut varolan sistemin iinde dogarlar ve aynen bir
ocugun dogmas gibi onun iinde geliip oluarak ortaya karlar.
NEY RENMELYZ, NASIL RENMELYZ
Daha nceki aklamalarda grenme olayn iki genel balk altnda ele almtk: Duygusal
grenme ve bilisel grenme. Duygusal grenme, yere ve zamana bagl olarak gerekleen,
kiiye zg-sbjektif-deneyimlerden kaynaklanyordu. Bunlar, belirli bir duygusal bilinle
birlikte oluan kendi deneyimlerimiz olabilecegi gibi, bir taraf olarak katldgmz bakalarnn
deneyimleri de olabilirdi. Hayatn ak iinde, etkilemelere bagl olarak ortaya kan, daha
nceden planlanmam deneyimlerdir bunlar. Burada, u an bizim iin nemli olan ve altn
izmek istedigimizi nokta udur: Her durumda, duygusal bir reaksiyona neden olan "duygusal
bir etken (emotionales Reiz) ortaya ktg zaman, duygusal reaksiyon mekanizmas
ilemeye balarken (stres sistemi de bunun iindedir), ayn anda, buna paralel olarak
"motivasyon sistemi de harekete geer. Duygusal reaksiyonla balayan sre, kendi iinde,
belirli bir amaca ulama istegini-abasn da birlikte oluturarak geliir. Sonunda da btn
olup bitenler bir btn olarak nronal aglarda kayt altna alnrlar. Daha nceki
aklamalarda bu mekanizmann nasl iledigini ayrntl olarak grdk. Peki, gretmen-
grenci sistemi asndan buradan nasl bir sonu karacagz? Eger duygusal reaksiyona
neden olan etkenler-informasyonlar daha kolay greniliyorlarsa, buradan, bir getmenin
grenme materyalini-informasyonlar- grencilere, daima, onlarda duygusal reaksiyona
neden olacak bir etken biiminde vermesi gerektigi sonucu mu kar? Veya, bir gretmen
srekli bakalarnn deneyimlerine dair hikayeler mi anlatmaldr! Daha baka trl ifade
etmek gerekirse, okullarda sadece duygusal reaksiyona neden olacak informasyonlar m
grenilmeli-gretilmelidir? Tabi ki hayr!! grenme konusuna bagl olarak, mmkn oldugu
srece, informasyonun duygusal reaksiyona neden olacak bir etken eklinde verilmesinde
her zaman byk yararlar vardr, bu ak. Duygusal grenmenin malzemesi olabilecek eyleri
kuru-soyut bilimsel gerekler ("Faktenwissen) olarak gretmeye almann hibir anlam
yoktur. Ama buradan, ne gretmenin srekli hikaye anlatmas gerektigi sonucu kar, ne de
grenmenin sadece hikaye dinleyerek gerekleebilecegi! Yeri geldigi zaman, insan
ilikilerinden, ya da insann evreyle ilikilerinden rnekler vermek de yeterli olabilir. nk,
hikayeler de, son tahlilde bu trden ilikileri konu edinirler. Bu nedenle, verilecek rnekler de
ayn ekilde duygusal reaksiyonlara neden olabilirler. nemli olan, bir ekilde, grenciyi
konunun iine ekebilmek, grenme materyaliyle etkilemeye sokabilmektir. unu
unutmayalm, gnlk hayatn iinde insanlar yaam devam ettirme mcadelesinde
kendilerine kolaylk-avantaj saglayacak eyleri grenirler. Neyin "nemli oldugu ise, gene
hayatn iinden belirli kesitleri konu edinen duygusal deneyimlerle ortaya kar. Bu trden
grenme-gretme ynteminde btn mesele grenciyle grenme materyaline-informasyona-
kaynak tekil eden nesne arasnda bir sistem ilikisinin olumasna olanak saglayabilmektir.
Olaylar ve sreler (bunlar ister insan-evre ilikisi biiminde, isterse insanlar arasndaki
ilikiler biiminde ortaya ksnlar) bir sistem ilikisi eklinde ele alnabilmeli, grenme olay
da, bu sistemin grenerek kendini yeniden retmesi sreci olarak anlalabilmelidir. rnegin
gene, ormanda gezerken karlatgmz ayyla olan etkilemeye dnersek; bu ilikiyi btn
ynleriyle kavrayabilmemiz iin, olay, aynn A, insann da B olarak yer aldg bir sistem
ilikisi eklinde ele alabilmemiz gerekir. Bu durumda, aydan gelen informasyon ay-insan
sisteminin daha nceden sahip oldugu bilgilerle degerlendirilmekte (bu bilgiler insann
beyninde kayt altnda tutulmaktadr), bu degerlendirmenin sonucu olarak ortaya kan
reaksiyon modelleri de insann davranlarnn temelini oluturmaktadr (insan temel alan
koordinat sistemi asndan durum budur). Bu arada, olaya ilikin olarak, varsa yeni ve
nemli olan informasyonlar da grenilmekte, bunlar, eskiden beri varolan bilgilerin zerine
eklenmektedir (yeni sinapslarla). Burada grenen aslnda ay-insan sistemidir. Ama insan
olaya kendisini temel alan koordinat sisteminden bakarak sisteme ait bu bilgilere sahip kar
ve daha sonra da kullanmak zere bunlar kayt altna alr. Der ki "bu benim deneyimimdir,
retilen bilgiler de benim bilgilerimdir! nsann dogay kefetmesi olaynn mantg byle
iliyor! Kolayca anlalacag gibi, bu bilgiler evrensel, heryerde, her koul altnda geerli olan
220
bilgiler degildir. Sz konusu sisteme ilikin olarak ortaya kan izafi bilgilerdir. Bir baka insan
da aylarla (belki de ayn ayyla ) daha baka deneyimler yapm, daha baka bilgiler retmi
olabilir. Ya da, belirli bir kiinin bu tr deneyimlerle rettigi bilgiler bakalar iin ayn ekilde
geerli olmayabilirler. B kiisi aynn karsnda hareketsiz kalarak hayatn kurtarmsa, bu
demek degildir ki, herkes ayyla karlanca mutlaka byle yapmaldr! Duygusal deneyimler
ve bu deneyimlerle birlikte ortaya kan duygusal bilin, dogann kendi bilincini-bilgisini
retmesi srecinin sadece alt yapsdr, binann zemin katdr!
Bir de, bu zemin zerinde ykselen bilisel grenme sreci vardr. Belirli bir amaca (grenme
hedefine) ulamak iin yrtlen planl-programl bir sretir bu. Yere-zamana-kiilere bagl
olmadan, her yerde, her zaman, herkes iin geerli olan eksplizit bilgilerin grenildigi-
gretildigi ("Faktenwissen) bu sre okullarda yrtlen grenme faaliyetinin temelini
oluturur. rnegin, suyun iki hidrojen atomuyla bir oksijen atomunun birlemesinden
meydana geldigine ynelik bilgi bu trden bir bilgidir. Tpk, suyun doksan dereceye kadar
stldg zaman buharlaacagna dair bilgi gibi. Ya da, bir hidrojen atomunun bir elektron ve
bir protondan meydana geldigine ilikin bilgi gibi. Btn bunlar birer gerektir, Ay'da da
byledir bu (eger su varsa tabi), dnyann baka bir kesinde de. Yere, zamana ve kiilere
bagl olmadklar iin, bu trden bilgilerin artk kendi balarna duygusal bir etken olma
(duygusal bir reaksiyon yaratma) zellikleri de bulunmamaktadr. imdi soru u: grenme
sreci iinde ok nemli bir yer tutan bu trden bilgiler nasl grenileceklerdir?
grenmenin, evreden alnan informasyonlarn ilenerek bilgi (rn) haline getirilmesi ve bu
bilgilerin kayt altnda tutulmas demek oldugunu sylemitik. Peki, daha nce bakalar
tarafndan retilmi bir bilginin "grenilmesi ne demek oluyor? Ayrca, bu trden bilgiler,
kendi balarna duygusal reaksiyonlara neden olabilecek duygusal etkenler olmadklar iin,
bunlarn bizim iin neden "nemli olduklarnn anlalmas da kolay olmaz! nk, ilk bakta
gnlk yaam direkt olarak "etkilemeyen eylerdir bunlar! Bir hayvan (duygusal varlgyla
bir insan da) suyun iindeki atomlarn ne oldugunu bilse ne olacak bilmese ne olacak! Ayrca,
duygusal reaksiyon ortaya kmaynca stres sistemi-motivasyon sistemi de harekete gemez,
grenme istegi olumaz! Bu nedenle, bu alandaki grenme anlay ok daha farkl bir
zemine oturtularak kavranlmak zorundadr.
Bilisel grenme srecini duygusal grenme srecinden ayran en nemli zellik, bilisel
grenmenin, belirli bir amaca (Lernziel) ulamak iin planl bir ekilde grenmeyi iermesidir.
Duygusal grenmede, nceden belirlenen bir amaca (Lernziel) ulamak iin planl bir
grenme faaliyetine yer yoktur. Yaam devam ettirme srecinde yaarken grenilir. Ama
bilisel grenme yle degildir. Bu durumda ama, yaam seviyesini ykselterek, yaam
daha iyi bir dzeyde srdrebilmek iin belirli bir bilgi seviyesine ulaabilmektir. te,
grenme srecine damgasn vuracak olan esas itici g de buradan kaynaklanr. grenme
heyecann-motivasyonunu- harekete geirecek olan asl etken budur. Yani, duygusal
grenme srecinde mekanizmay harekete geiren "duygusal etkenin yerini, burada, bilinli-
planl bir abayla ulalmaya allan belirli bir ama almaktadr.
Ama bu yeterli midir? tay belirli bir yere oturtmak, ya da belirli bir amac (Lernziel)
belirlemek ona ulaabilmek iin yeterli midir? Duygusal grenmede, duygusal bir etkenin
ortaya kmas, btn mekanizmay kendiliginden harekete geirmeye yetiyordu; ama bilisel
ogrenmede, sadece amac (Lernziel) belirlemek, ona ulamak iin yeterli degildir! Bu amaca
ulamak iin nelerin yaplmas gerektiginin de belirlenmesi gerekir. Bunun iin de srecin
kendi iinde birok basamaklara ayrlmas, her basamagn kendine gre ulalmas gereken
bir ara hedef olarak belirlenmesi ve sonra da bu ara istasyonlara-hedeflere ulamak iin
nelerin yaplmas gerektiginin ortaya konulmas gerekir. Yani evet, balangta tay belirli
bir ykseklikte bir yere oturtacaksn, bu senin motivasyon kaynagn olacak, dogru, ama ayn
zamanda, bu hedefe ulaabilmek iin sreci birok alt basamaklara da bleceksin. yle ki,
nihai hedefe ulama mcadelesinde bu grenme basamaklar grenme heyecann-
motivasyonunu kamlamada, srecin uzun vadeli btnlgn-srekliligini saglamada
yardmc olsunlar. grenme srecinin aksamadan devam edebilmesi iin, yol boyunca,
221
mkfat sisteminin ara basamaklardaki grenme baarlaryla srekli olarak aktif halde
tutulabilmesi gerekir. Dopamin sisteminin sadece nihai hedefe ynelik olarak aktif halde
bulunmas yetmez! Ara aamalarda elde edilecek o kk baarlardr ki, grenme
heyecann-motivasyonunu canl tutan esas onlardr.
"Btn bunlarn hepsi iyi gzel, dogru eyler; ama bugn tartlan asl sorun baka, bu
yzden de sadece genel teorik ereveyi izmekle sorun zlm olmuyor! Bugn sorun,
daha iin banda iken, insanlarn-grencilerin- tay belirli bir yere koyabilecek iradeye nasl
sahip olacaklarnda yatyor! Ne yapmalyz da grencilerde grenme motivasyonuna kaynak
tekil edecek byle bir perspektifi-bilinci yaratabilmeliyiz? Ne yapmalyz da yol boyunca
onlarn grenme isteklerini canl tutabilmeliyiz? Acaba Norobiyoloji ne diyor bu konuda,
beyin zerine yaplan aratrmalar de diyorlar"?
Yukardaki paragraf ekstra trnak iine aldk, nk egitim dnyasnda bugn en ok
karlalan sorular bunlar! Tartmalar yaplyor bu konularda, byk lflar ediliyor, kitaplar
yazlyor ama grnrde henz daha bir sonu yok! Niye yok peki? "Yetikinler olarak
sorunun kaynagn hep kendi dmzda aryoruz da ondan! ocuklarda dogutan var olan
grenme heyecann-motivasyonunu yok eden kim? ocuklarn soru sormalarndan sklan,
fazla soru sorduklar iin onlar azarlayan, cezalandran kim? Anne ya da babalar olarak biz
"yetikinler degil miyiz? Sonra da tutup "ne yapsak etsekte ocuklarda grenme evki-
motivasyonu yaratsak diye yanp yaklyoruz! grenme istegi-motivasyonu insan olmann
tabii bir sonucudur. Sonradan zorla yaratlabilecek birey degildir bu! nsanla birlikte doga
kendi bilincine varyor. Bu nedenle, "neden grendigimizin, "neden grenmek istedigimi-
zin balca sebebi insan olarak dnyaya gelmi olmamzdr. Siz bu sreci dumura ugratn,
grenme srecinin i dinamiklerini neden grenmemeliyiz ynne dogru evirin, yani sreci
yolundan saptrn, sonra da, "ne yapsak da grencilerde grenme istegi-motivasyonu
yaratsak diye abalayn! Yaplacak i, insanlarda dogutan varolan grenme istegini-
motivasyonunu tevik ederek (bu yoldaki abalar mkfatlandrarak), tabii olarak gelien bu
sreci bilisel grenme sreciyle baglant iine sokmak, onun kesintisiz bir ekilde, kendini
reterek gelimesini saglamaktr. Baka hibir ey yapmaya gerek yoktur! Ancak,
yetikinlerin bunu yapabilmeleri iin, nce o grenme istegine, motivasyonuna kendilerinin
sahip olmalar gerekir! nk ocuklar kiiliklerinin olutugu ok kk yalarda bilin d
olarak grenirler. Bu srete en yakn evrelerini oluturan aileleri onlar iin bir rnektir,
referanstr. Sen grenmeden zevk alyorsan, evin iinde srekli bir grenme ortam varsa,
konuulan eyler, davranlar hep bu srecin etrafnda dnp duruyorsa, insanlar ancak
yeni bilgilere sahip olduklar zaman mkafatlandrlyorlarsa, ocuk da kiiliginin temellerini
byle bir ortama uyum saglayacak ekilde oluturur. ocukta grenmeden zevk alan bir
yaam izgisi byle oluur.
Bilisel grenme sreci, grencilerin, biribirinden kopuk bilgileri-informasyonlar ("Fakten-
wissen) bir hap gibi yuttuklar-ezberledikleri bir sre degildir! Bu sre iinde informas-
yonlar-bilgiler grencilere daima bir byk resmin iinde yer alan ve onun paralarn
oluturan elementler olarak verilmelidir. nk, belirli bir sistem btnlg iinde (belirli bir
konteks iinde) bu sistemin elementleri-paralar olarak alnan informasyonlar daha iyi
grenilirler. Bu durumda, alnan btn bu informasyonlar, nronal aglara ayn sisteme
(Objekt) ilikin informasyonlar olarak, biribirleriyle iliki iinde (sinkronize bir ekilde)
gelecekleri iin, burada (grenme srecinin gerekletigi sinapslarda) daha fazla
nrotransmitterin salglanmasna neden olurlar (Hebb lkesi). Bu da, yeni oluacak ve
grenme olayn kayt altna alacak olan sinapslarn daha kuvvetli olmasna neden olur
("assoziatives Lernen).
222


ek.45
ekildeki 1,2,3.. nolu presinaptik nronlardan gelen informasyonlar biribirleriyle iliki iinde
olduklarndan (bunlarn ayn sisteme-kontekse ait informasyonlar olduklarn dnyoruz),
bunlar postsinaptik nrona da ayn anda, yani sinkronize bir ekilde gelerek burada-sinaptik
aralkta-daha fazla nrotransmitterin toplanmasna neden olurlar. Bu durumda, postsinaptik
nron daha kuvvetli bir ekilde aktif hale geleceginden, sonu olarak, Hebb lkesine gre,
btn bu informasyonlar iine alacak ekilde, yeni, ve kuvvetli bir sinaps ortaya kar. Daha
sonra, kayt altna alnan bu bilgilerden bir tanesi bile tekrar ortaya ksa (sorulsa), bunlar
hep birlikte grenildikleri-kayt altna alndklar iin, btn sistem hep birlikte tekrar aktif hale
gelir. grenilenler bir btn halinde grenildigi iin biribirleriyle ilikileri iinde tekrar
hatrlanrlar ve hibir zaman unutulmazlar.
Bir rnek olarak H2O'yu, bu bilginin grenilmesi srecini ele alalm. Bir nesne olarak
hepimizin bildigi suyun iki hidrojen atomuyla bir oksijen atomunun birlemesinden
olutugunu ifade eder bu forml. imdi eger bunu, "al bunu gren diye grenciye hap gibi
verirseniz nasl grenecek grenci bunu? Bunun gibi baka bir ok bilgiyi daha biribirinden
kopuk ansiklopedik bilgiler eklinde grencilerin nne koyuyorsunuz! Ne yapacak grenci
bunlar? Tek yolu var, ezberleyecek! mtihanlar bittikten sonra da, bu bilgileri hafzasnda
tutma zorunlulugu ortadan kalkacag iin, unutup gidecek tabi! "Ya kullan, ya da kaybolur
ilkesine gre, kullanlmayan sinapslar silinip gidecekler. Bu durumda, en bata belirlenen
grenme amacyla ara aamalar arasndaki bag da artk ortadan kaybolmakta, grenme
sreci kesintisiz bir btn olma zelligini kaybetmektedir. nk grenme motivasyonu
ierden gelen bir istekle desteklenmemektedir. Yetikinler dnyasnn zora dayal mekanik
gretme mekanizmasnn iinde neyi neden grendigini bilmeyen zavall grenciler
cezalandrlmaktan kurtulmak iin-mecburen "grenirler!
Peki ne yapmak gerekir? Birkere nce, "bunlar genel kltre ilikin mutlaka grenilmesi
gereken gereklerdir-nemli bilgilerdir diyerek, grencinin nne konulan btn o
ansiklopedik bilgiler bir tarafa braklmaldr! nternette, ya da her hangi bir ansiklopedide
onlarn hepsi var, neden grencinin beynini dolduruyorsunuz ki bunlarla! steyen aar bakar!
Hem sonra "kltr denilen ey yle zorla, ya da planl bir gretme-grenme abasyla
grenilmez. Kltr, hayatn iinde, kendiliginden, nasl grendigini hi farketmeden implizit
olarak grenilen bilgilerden oluur.
Peki bu trden bilgiler (Faktenwissen) okullarda hi mi gretilmesin grencilere? Olur mu hi
yle ey, sylemek istedigimiz bu degil! Bu bilgilerin nasl gretilmesi gerektiginin zerinde
duruyoruz. rnegin, organizmay ele alalm. Bu alanda aklnza gelen btn bilgileri
sralayabilirsiniz u an. Yanl olan, bu bilgilerin grencilere bir patates uvalnn iindeki
patatesler gibi tek tek gretilmeye allmasdr! nce organizmay bir sistem olarak gretin
bakalm! Sistem olmak-bir btn olmak nedir bu tabloyu koyun bir grencilerin nne. Sonra,
bu tabloyu, tpk bir puzl gibi paralarna ayrarak, bu paralar belirli bir konteks- sistem
ilikisi iinde (yani o byk tablo gzden karlmadan) gretebilirsiniz. yle ki, o zaman
grenci, her seferinde kendisine gretilen bu paralar yerine koyunca organizmann bir
sistem olarak nasl olutugunu-altgn grebilsin. Paralar, biribirleriyle iliki iinde, bir
btn olutururken grerek grensin, olay budur.
223
Ama tek bana bu da yetmez! Yani belirli bir nesneyi, ya da olay bir sistem olarak ele alp
incelemek de yetmez! O olay, ya da nesneyi, baka olay ve nesnelerle ilikileri iinde ele
alp inceleyebilmek de gerekir. rnegin, organizmay bir sistem olarak ele alp bunu
grencilere gretiyorsunuz. Tamam iyi gzel! Gzel ama, organizmay evreyle olan ilikileri
iinde ele almadan nasl yapacaksnz bunu? Organizma kendi iinde bir sistem, dogru, ama
o, ayn anda, evreyle olan ilikileri iinde de baka bir sistemin bir paras olarak
varoluyor. Demek istedigimiz udur: Zincirin halkalarn tek tek gretmeye kalkmann bir
anlam olmadg gibi, bu halkalar biribirlerinden bagmsz olarak ele alp, bunlar kendi
ilerinde birer sistem olarak incelemeye almak da yeterli degildir. nk, olaylarn ve
nesnelerin "esas olarak kendi ilerinde kapal sistemler olarak varoldugu, bunlar arasndaki
ilikilerin sonradan ortaya ktg, esas olarak herbiri "kendinde ey olan nesnelerden oluan
bir patates uval degildir bu evren! Evrensel oluum sreci, herbiri kendi iinde ak bir
sistem olan nesnelerin, biribirleriyle ilikileri iinde oluturduklar gene ak olan
sistemlerden meydana gelmektedir [4]. Bu nedenle bir eyi iinde bulundugu sistem
ilikilerinden soyutlayarak grenemezsiniz!
O halde yaplacak i udur: grencilere nce, hereyin iinde yer aldg o byk tablo-resim
gretilmelidir. Bir grenci, daha grenme srecinin bandayken, neyi grendigini bilerek yola
kmaldr; yle ki , daha sonra grenecegi btn bilgileri kutu iindeki o kutular gibi
(Matrukalar gibi) bu byk tablo iindeki yerine oturtabilsin. "Hereyin Teorisi'nde [4] bu
resmi yle izmiiz:
"1) Bu evrende var olan her ey, kendi iinde bir AB sistemi iken, ayn anda, sistem
merkezinde temsil olunan varlgyla, bir baka AB sisteminin iinde A ya da B olarak da yer
alr, var olur.
2) Her sistem, ya da her varlk, "dardan gelen madde-enerjiyi-informasyonu kendi iindeki
bilgiyi kullanarak ilerken, ona kar bir cevap-reaksiyon olarak gerekleir; bu infor-
masyona kaynak tekil eden nesneyle birlikte oluturulan bir AB sisteminin iinde, sistemin
bir paras olarak var olur.
Yukardaki tanmdan da anlalacag gibi, Sistem Teorisi daha ok evrensel oluumun
yapsal yanyla ilgilenirken, onu hayata baglayan, ona ruh veren nformasyon leme
Teorisi'dir [4]. Aslnda bu iki teori biribirini tamamlyor. nk, sistem gerekligi, dardan
gelen madde-enerjiyi-informasyonu kendi iindeki bilgiyle ileyerek bir rn oluturan,
bununla da dary etkileyen interaktif bir oluumdur. Bu anlamda Hereyin Teorisi, Sistem
Teorisi'nin ve nformasyon leme Teorisi'nin birlikte oluturduklar en st bir teorik ereve
olarak ortaya kyor. Fizik, kimya, biyoloji, astronomi, ksacas btn bilimler, her biri kendi
alannda, sistem gerekligini kendine zg biimleriyle kavrayp, bu zemin zerinde
informasyon ileme mekanizmasnn nasl iledigini aklamaya alrlar. Kuantum
teorisinden, evrim teorisine, genel izafiyet teorisinden, elektromagnetizme, hatta Newton'un
hareket yasalarna kadar btn bilimsel almalarn hepsini kucaklayan evrensel oluum
yasasdr Hereyin Teorisi.
Her somut durumda, grenme materyalleri verilmeden nce, grencilere, bir sistem olarak
neyi greneceklerinin byk resmi izilmelidir. yle ki, daha sonra grenciler grenme
materyallerini-informasyonlar biribirleriyle ilikileri iinde bu tablonun iindeki yerlerine
oturtabilsinler. Bunlar, belirli bir sistemi oluturan elementler olarak kavrayabilsinler. Bu
sistemin dardan gelen informasyonlar ileyerek varoluu sreci iinde elementlerin-
paralarn oynadklar rolleri grebilsinler. Yani paray btnn iindeki yeriyle birlikte
kavrayabilsinler.
rnegin, organizma m konu, nce beyin ve organlardan oluan bir AB sistemi olarak
organizmann genel bir resmi izilmeli, grencilere en genel olarak bu sistemin nasl altg
anlatlmaldr: "evreden-dardan- informasyonlar geliyor. Duyu organlarmz, bunlarn
alnmas iini yerine getiren alt sistemlerdir. Sonra bunlar (bu informasyonlar) daha nceden
224
sahip oldugumuz bilgilerle degerlendirilip, ileniyorlar. Bu bilgiler beynimizde beyin hcreleri
arasndaki sinaptik baglantlarla kayt altnda tutuluyorlar. Sonra da, ortaya kan sonular (ki
bunlar aksiyonpotansiyeli ad verilen elektriksel impulslar eklinde retiliyorlar) sinir sistemi
araclgyla organlara iletiliyorlar, organlar da, organizmann motor sistem unsurlar olarak,
kendilerine iletilen reaksiyon modellerini gerekletiriyorlar, evreyi etkiliyorlar. Bitti! te
organizmann byk resmi bu! nce bu tabloyu koyacaksnz grencilerin nne. Bundan
sonra anlatacagnz hereyi artk onun kendisi bunun iindeki yerine koyabilir. "Duyu
organlar diyorsunuz, "beyin diyorsunuz, "kol, "bacak diyorsunuz, "ciger diyorsunuz, nedir
bunlar, bunlar nasl oluyor da biribirleriyle ilikileri iinde bir btn oluturuyorlar, bu
paralardan neden bir btn-sistem ortaya kyor? Evet, tek tek paralar ezberleterek ie
baladgnz zaman da sonunda belki gene grenciler bunlar arasndaki ilikileri grerek
kafalarnda bir btn oluturmaya alrlar, ama bu durumda hep bireyler eksik kalr. Hem
sonra bu durumda ortaya kan organizma tablosu, tpk bir makina gibi, btn bu
paralardan oluan mekanik bir btndr. Gene "sistem laflar edilir, ama bu sistem
mekanik bir sistemdir. Bir makineyle canl bir sistem arasndaki fark tam olarak bir trl
anlalamaz. nk her ey, son tahlilde, tek tek patateslerden oluan bir patates uval
gibidir! Bu dnya gr degimedigi srece ne yapsanz fayda etmez! Dnyaya, evrene
belirli bir ideolojiyle bakmaya devam ettiginiz srece elbette ki grencilere de degiik biimler
altnda son tahlilde hep bunu greteceksiniz!
Bir nokta daha kald aydnlatlmas gereken! Diyelim ki yeni bir dil greniyoruz. Bu durumda,
yzlerce, binlerce yeni kelimeyi de grenmemiz gerekecektir. Bunlar, bu kelimeleri nasl
grenecegiz, ezberlemekten baka yolu var m bunun?
Burada durum farkldr! Evet, bir dili grenirken kelimeleri, ya da baz kurallar vs.
ezberliyoruz, ama, bunu yaparken bunlar belirli bir amaca ulamak iin gerekli aralar-ara
basamaklar olarak gryoruz. Yani, belirli bir konteks-ierik-ereve iinde yapyoruz bu ii.
Bu durumda yeni bir kelimeyi grenmek (o an iin bu ezberlenerek de yaplsa) bir problemi
zmek iin sarfedilen bir abadr. Ve grendigimiz o kelime, beyinde, birok hafza
sisteminde, baka eylerle ilikisi iinde kayt altna alndg zaman, zamanla, belirli bir
sistemin bir elementi olarak onun bir paras haline gelir. Ortada bir "dil grenme sorunu
olmadan, yle tek bana, ne oldugunu bilmediginiz bir kelimeyi ezberleyin de uzun sre
hafzanzda tutun bakalm! Zaten uzun vadede ancak kullanlan kelimeler hatrda kalrlar. Dili
grenme sreci iinde ezberlenilen kelimeler zamanla bir seime tabi olurlar. Ve, "kullan ya
da unut ilkesi geregince, kullanlmayan kelimeler unutulur giderler. Sonunda hafzada kalan
kelimeler ise, artk "ezberlenilmi (bilinli olarak zorla hafzada tutulan) kelimeler olmaktan
karlar, bilin d olarak grenilmi eyler haline dnrler!
KONTROL BLM VE RENMEFEEDBACK YAPARAK RENME
nce, sistem kontrol bilimi nedir onu grelim: "stenilmeyen neticelerin meydana gelmesini
engelemek iin, sebebi (girdiyi) kontrol altnda tutarak, neticeyi (kty) kontrol edebilmek
sistem kontrol biliminin esasn oluturur [4]. Bunun iin de, daima, sistemin iki kutbu
arasnda geriyle haberlemeyi saglayan, normal informasyon akna zt bir haberleme
agnn bulunmas gerekir. nk, mevcut durumu temsil eden kutbun, kendisi araclgyla
sisteme alnan girdiyi (dolaysyla da kendi kendisini) kontrol altnda tutabilmesi iin, diger
kutupla-sistemin ktsn gerekletiren motor unsurla- haberleme halinde olmas, onun
durumunu her an bilmesi gerekmektedir. Ancak bundan sonradr ki, yani, sistemin ktsn
oluturan kutuptan alnan informasyonlara gredir ki, mevcut durumu temsil eden kutup
tarafndan, ya istenilmeyen sonularn engellenmesi iin girdi zerinde negatif bir etkide
bulunulur (frene baslr), ya da, elde edilen sonucu desteklemek-onun devamn saglamak
iin girdi desteklenir (gaz verilir). Bu iki ileme negatif ve pozitif olarak geriyi besleme
(feedback yapma) diyoruz. Bir rnek zerinde konuyu biraz daha yakndan ele almaya
alalm:

225




ek.46
Kova s=1 seviyesindeyken mevcut sistemi AB olarak gsteriyoruz (kolaylk olsun diye buna
S1 sistemi diyelim ve bunu belirli bir sinapsa benzetelim. Vana alyor ve tpk presinaptik
nronun aksonundan elektriksel bir impulsun sinapsa gelmesi gibi, girdi olarak sisteme su
alnmaya balanyor. Kovaya su dolduka kovann aagya dogru hareket etmesi ise
postsinaptik nronun aksonunda bir aksiyonpotansiyelinin olumasna benzer (kt). Sonu
mu? Suyun etkisiyle yay gerilecek ve kova s=1 den s=2 seviyesine dogru inmeye
balayacaktr. Kova s=2 deyken meydana gelen yeni sistemi S2 olarak gsterirsek, bu da
gene, aynen, yeni bir sinapsn olumasna benzer. Mevcut sinapsa gelen yeni bir
informasyon buradaki bilgiyle degerlendirilmi ve yeni duruma uygun yeni bir sinapsn
olumas iin genler harekete gemitir
131
.
Ama, eger biz, kovann s=1 den s=2 ye iniini, yani, S1' den S2' ye geii engellemek-kontrol
altnda tutmak- istiyorsak, eger bu bizim iin istenilmeyen bir sonusa, bunun iin kovann
altna, gerekli yere bir anahtar koyarz. yle ki, kovaya su akpta yay gerilerek kova bu
anahtara degince, hemen devre kapansn ve rnegin vanay kapatacak bir motor almaya
balasn. Bylece su kesilecek ve mevcut durumun muhafazas saglanm olacaktr. Vanay
kapatan motorun iini biz kendimizle de halledebiliriz. Yayn gerilimini izleyerek-gzmzle-
gerekli noktaya gelince vanay elimizle kapatrz. nemli olan mekanizmann asldr.
Ayn mekanizma beyinde sinaptik kontrolde de kullanlmaktadr. Btn mesele, ktdan
alnacak mesaja gre girdiyi kontrol altnda tutarak kty kontrol edebilmektir.

ek.47
Gnlk hayatn ak iindeki duygusal deneyimlerde (duygusal grenme srecinde) sk sk
hatalar yaparz. nk duygusal davranlar planl davranlar degildir. z bakmndan o
ann iinde oluan reaksiyonlardan kaynaklanrlar. Bunlar phesiz daha nceki
131
Kova rnegi sz konusu oldugu zaman, burada, sistemin iindeki bilgiyi temsil eden kovann asl
oldugu yaydr. Sisteme alnan girdi-su- sistemin iindeki bu bilgiyle-yayn zellikleriyle-degerlendiril-
mekte, ona gre bir kt olumaktadr. Kovann su dolduka meydana gelen hareketi, suya oldugu
kadar yayn yapsna da bagldr.
226
deneyimlerimizin szgecinden de geerek ortaya karlar ama eger, ,hatalarmzdan
grenerek dogruyu bulma" mekanizmasna sahip olmasaydk, hi gelime-ilerleme olmazd,
hep ayn hatalar yaparak dner dner ayn yerde kalrdk! ok kr ki evrim sreci byle bir
mekanizma oluturarak, gelimenin, ilerlemenin yolunu amtr.
,Hatalarmz" dedigimiz eyler, istenilmeyen sonulara yol aan davranlarmzdr. Peki
neden hata yapyoruz, neden davranlarmzla istenilmeyen sonulara neden olabiliyoruz?
Duygusal deneyimler dnyasnda genellikle sadece kendimizi dnrz. Bu alandaki
davranlarmz sadece kendi istek ve arzularmz gerekletirmeye yneliktir. Ama bize
gre sadece bize ait olan davranlarmz, ayn zamanda evreyi etkileyen ve bu etkiye kar
bir tepki-reaksiyon oluturan bir etken durumundadr da. te, hatalarmzn kaynag da
burada yatar zaten. Davranlarmzn, ayn zamanda evreyi etkileyerek reaksiyon
uyandrabilecek bir etken oldugunu unuttugumuz an hata yapmaya balarz. Belirli bir andaki
istek ve arzularmzn davranlarmzn muhtemel sonularn nceden grebilmemize engel
oldugu anlardr bunlar. nk o an sadece kendi isteklerimizi dnmzdr.
Davranlarmzn meydana getirecegi sonular hesaba katmamzdr (yani hi feedback
yapmamzdr).
Peki ya daha nceki deneyimlerimiz? Elbette ki daha nceki deneyimlerimizden yararlanrz.
Ve muhtemelen daha nce yaptgmz hatalar tekrar yapmayz da. Ama, duygusal
deneyimler dnyasnda henz daha plan yaparak problem zme anlay olmadg iin,
grenme sreci tek yanldr, snrldr. Bir olay ve yaplan bir hata, duygusal bir deneyim
olarak kayt altna alna alndg iin, buradan grenilecek eyler de sadece bu olayla snrl
kalacaktr. rnegin, bir kaynaktan su imeye giden bir hayvan burada bir saldrya ugradg
zaman, onun buradan grenecegi ey, sadece yer ve zamana bagl olarak bu olayla
snrldr. Bu yzden de bir dahaki sefere en fazla daha dikkatli olmaya alr ve rnegin
sabah degil de gleden sonra gider oraya. Baka birey gelmez elinden. nk bu olaydan
ok fazla birey grenememitir.
Basit girdi-kt (input-output) ilikileriyle oluan duygusal deneyimlerimiz bir zincirin
halkalar gibi ucuca eklenerek gnlk yaamn srekliligini olutururlar. Her durumda,
duygusal reaksiyona neden olacak bir etken-informasyon- ortaya ktg zaman (girdi), daha
nceki deneyimlerimize ilikin bilgilerimizi de kullanarak buna cevap veririz (kt). Sonra, biz
de bu davranmzla evreyi etkilemi olacagmz iin (girdi), bu sefer de buna kar
etkiletigimiz nesneden bir raaksiyon-cevap oluur (kt) ve bununla ugrarz. Ve bu zincir
byle uzanr gider. Duygusal yaam zinciridir bunun ad. Her durumda ama, yaam devam
ettirmek iin mevcut dengeyi korumak, mmknse daha iyi yaam seviyelerine ulamaktr.
Bu amac gerekletirmek iin, hatalarmzdan da grenerek zamanla daha da olgunlarz,
davranlarmz daha iyi kontrol altnda tutmay greniriz. Bu ekilde grendigimiz yeni
bilgiler, mevcut sinapslarn internronlar araclgyla (bu internronlar daha ok aktif hale
getirici, ya da frenleyici olabilirler) gelitirilmesiyle-takviye edilmesiyle kayt altna alnrlar.
Geriyi besleyerek (feedback yaparak) problem zme ve grenme mekanizmas bilisel
faaliyette-genme srecinde daha da nemli bir yer tutar. Duygusal grenme srecinde
yaplan geriyi beslemeler daima daha nce yaplan deneyimlere dayanrlar. Her seferinde,
daha nceki benzer olaylarda bir hata ya da bir baar elde etmisek ancak bundan
yararlanarak feedback yapma ansmz olur. Bilisel grenme srecinde ise feedback
mekanizmas ok daha kapsaml bir ekilde kullanlr. Bu durumda feedback, her aamada,
plan yapma ve problem zme srecinin vazgeilmez bir aracdr.
En batan, plan yapma aamasndan balayalm. Feedback yapmadan plan yaplamaz!
Eldeki materyalleri mevcut bilgilerle yogurarak belirli bir sonuca ulamak iin aba
sarfetmektir plan yapmak. Ki bu da ancak problemi feedback yaparak zmeye almakla
mmkndr. Yani daha plan yaparken balyor feedback yapmak. nk feedback, bir
problemi zihinde zmenin "dnme adn verdigimiz mekanizmasdr. te yandan,
problem zmek grenmektir. nk ancak bilinen eyler problem olmaktan karlar. Bu
227
nedenle, plan yaparken, eldeki materyali n bilgilere dayanarak bir sonuca varmaya
alrken, daima feedback mekanizmasna bavururuz. stenilen sonularn elde
edilebilmesi iin, ya da istenilmeyen sonularn ortaya kmasna engel olabilmek iin
gereklidir bu. Bu ekilde, sreci, olmas gerekene gre yneterek amaca giden yolda
ilerlemeye alrz.
Ama, bilisel faaliyet mekanik bir sre degildir. Yani sadece en bata yaplan bir planla
bu plan hayata geirecek bir programdan olumaz! Programn hayata geirildigi aamalar
da da, feedback yaplarak, ilerin gerekten plana uygun olarak yryp yrmedigi kontrol
edilir. Eger yol boyunca daha nceden hesaba katlmam faktrler ortaya karsa, yle
yaparsak ne olur, byle yaparsak nasl olur diye sorular sorulup cevaplar aranarak bu
problemler de zlmeye allr. Bu nedenle, bir plann -ve bu plan gerekletirmek iin
yaplan bir programn- temellerini oluturan bilgiler, daha nceden, plan yaplrken sahip
olunan genel bilgiler olduklar kadar, plann uygulanmas sreci esnasnda feedback
yaplarak retilen bilgilerdir de. Bilisel bilgi retimi mekanizmas, her somut durumda
eldeki mevcut bilgilerden yola karak, feedback yoluyla bunlardan mevcut duruma uygun
aktel bilgilerin retilmesi esasna dayanr. Hibir plan mutlak ve mkemmel degildir! nk
her plan o anki veriler ve koullar-evre koullar- esas alnarak yaplr. Daha sonra,
uygulama sreci esnasnda koullarda meydana gelebilecek degiiklikler, plann akn
etkileyecek dzeyde olmasalar da, devaml planda kk degiikliklerin yaplmasna neden
olurlar. Bu nedenle, uygulama srecinde ortaya kabilecek bu trden problemlerin zm
iin srekli feedback yaplmas gerekir. Her aamada, meydana gelen sonularn planda
ngrldg gibi olup olmadklar bu ekilde kontrol edilir. Eger aksamalar varsa bunlarn
nedenleri aratrlr. Ortaya kan problemler zlerek ilerlenilir. yle ki, sonunda, ina
ilemi bittigi zaman ortaya kan bina, hibir zaman, sadece balangtaki plann yzde yz
uygulanm ekli olmaz. Mutlaka yol boyunca elde edilen bilgiler de vardr onun iinde.
Herey aynen ana rahmine den bir organizmann oluumu srecine benziyor degil mi!
nk burada da ayn ey oluyor. Kendi iinde belirli bir DNA plann tayarak ana rahmine
den dllenmi bir yumurta da, burada, evreyle ilikileri iinde feedback yoluyla grenerek
geliiyor.. Bu anlamda her ocuk, kendi binasn ina etme srecinde elindeki inaa planna
bakarak evreyle etkilemeye alan, feedback yapp grenerek yol alan, kendini reten bir
grencidir. Eger grenme sreci, evreden alnan informasyonlarn eldeki bilgilerle ilenmesi
sreciyse, bilinli ya da bilinsiz olarak yaplan zihinsel feedback de bu srecin
vazgeilmez bir parasdr. Herey, tpk, belirli bir hedefe dogru giden bir arabay
kullanmaya benziyor! Fren yapp, direksiyonu kullanarak, ya da gaz vererek ilerlenilir bu
yollarda!.
EK:
DALGASAL VAROLU GEREKL VE PARACIK
Olaylar ve sreleri gnlk hayatn deger yarglaryla aklamaya altgmz zaman, dalga
ve parack madde-enerjinin iki ayr varolu biimidir. rnegin, dalga deyince aklmza bir su
dalgas, ses dalgas veya elektromagnetik dalga gelir. Parackla neyi kastettigimiz ise zaten
ortadadr; btn nesneler, maddenin yogunlama biimleri olarak, belirli varolu snrlar
iinde birer paracktr. Bu durumda, madde enerji informasyon eklinde dardan-evreden-
gelerek bir sistemi etkileyen btn girdiler son tahlilde ya bir parack, ya da bir dalga olarak
ele alnabilirler. rnegin, bir mektup, informasyon tayan bir paket-paracktr; ama
informasyon ayn zamanda ses ya da elektromagnetik dalgalar araclgyla da tanabilir.
nformasyon, birinde, belirli bir ktlesi olan maddi bir nesne ile, digerinde ise, dalga eklinde,
enerji nakli yoluyla tanmaktadr...
Btn bunlarn hepsi, klasik fizigin konusu olan eyler olup, gnlk hayatmzn ak iinde
geerli olan dncelerdir-deger yarglardr. Ama kuantum fiziginin ortaya kyla birlikte
228
artk biliyoruz ki bu trden mekanik bir doga yoktur. Dogada, madde enerjinin znde byle
bir ikilik yoktur; nk herey, ayn anda, hem bir dalgadr, hem de bir parack! Bu konuyu
daha nceki bir almada ele aldgmz iin burada iin ayrntlarna fazla girmek
istemiyoruz [3]. yle zetleyelim:
Objektif-maddi gereklik daima izafidir ve belirli bir koordinat sistemine gre bir anlama sahip
olabilir. rnegin, bir elektron zerinde bilme-lme ilemi yapan bir bilimadamnn bilme
nesnesi elektrona ilikin olarak elde edebilecegi bilgiler, bu bilimadamnn iinde bulundugu
koordinat sistemine gre olan bilgiler olacaktr. Eger, bilme-lme ilemi esnasnda kullanlan
lme fotonunun frekans-yani enerjisi- fazlaysa, bu durumda o (yani elektronu) daha ok
belirli bir konuma sahip bir parack eklinde gerekletirilerek bilinirken, bilme ilemi
esnasnda frekans dk (dalga boyu byk) bir foton kullanlyorsa da, elektron daha ok
bir dalga eklinde gerekletirilerek bilinmi olacaktr. lme-bilme ilemine balamadan
nceki elektron ise, btn bu zellikleri potansiyel olarak kendi iinde barndran bir ihtimal
dalgasndan ibarettir.
Peki, mikroskobik dnya iin (rnegin bir elektron iin) geerli olan bu durum, makroskobik
cisimleri de iine alacak ekilde genelletirilebilir mi? [3] Burada u kadarn syleyelim ki,
znde tek bir evrensel gereklik vardr. Dogada yle snrlar falan yoktur. Snrlar koyan
biziz. Belirli snrlar iinde geerli olan bilimler arasndaki farkllklar da izafidir. Tek bir
gereklik, tek bir bilim vardr aslnda. Btn mesele bizim onu kavray biimimizde yatyor.
Ki bu da bizim, insanlarn iinde bulundugumuz evrim sreciyle ilgilidir. Dogann kendi
bilincine varmas olan insan kendini bildike, kendi benligiyle-nefsiyle sahip oldugu duygusal
bilincini aarak evrensel bilince ulaacaktr.
Varmak istedigimiz nokta udur: Bu evrende varolan her ey (ister mikroskobik, isterse
makroskobik dzeyde, hangi dzeyde olursa olsun), teorik olarak, son tahlilde tpk bir
elektron gibi, hem bir dalga, hem de bir parack olma zelliklerini iinde barndran bir
dalga fonksiyonuyla ifade edilebilir. Bunun pratik olarak mmkn olup olmayacag ayr bir
sorun, ama teorik olarak bu ekilde dnmek mmkndr. Bu adan baknca, rnegin bir
elektronla yer kre arasnda esasa ilikin hi bir fark yoktur. Teorik olarak, yer kreyi de
dalga boyu olaganst kk bir dalga eklinde dnebiliriz. Bunlarn her ikisi de (elektron
ve yer kre), son tahlilde, madde-enerjinin belirli yogunlama biimleridir ve ayn evrensel
yasallkla gerekleirler.
Peki bir insan ele alalm. Onu da tpk bir elektron gibi, bir dalga fonksiyonuyla (bir ihtimal
dalgas olarak) ifade edebilir miyiz! Eger byle birey mmkn olsayd, bu durumda sz
konusu dalga fonksiyonu o insana ilikin btn zellikleri iinde barndran objektif-potansiyel
bir gereklige denk decekti! yle ki, daha sonra insann iine girecegi ilikilere gre
bunun iinden her ilikiye zg degerler gerekleerek ortaya kacakt!.
Biraz daha aalm: Az nce dedik ki, bir insan bir an iin btn ilikilerinden soyutlayarak bir
ihtimal dalgas olarak dnelim. Ne kalr bu durumda o insandan geriye? Milyarlarca
sinapstan oluan bir nronal agn temsil ettigi potansiyel bir gereklik degil midir geride
kalan! Potansiyel diyoruz, nk ancak her ann iindeki etkilemelerle-ilikilerle izafi objektif
gereklik haline dnyor bu sistem. Her ann iindeki etkilemeye gre, bu ihtimal
dalgasnn iindeki potansiyelden bir ksm objektif gereklik haline dntrlyor. Peki,
her durumda objektif gereklik haline dnerek varolan-bilinen ey, son tahlilde, aksiyon-
potansiyeli adn verdigimiz elektriksel bir dalgayla temsil edilen izafi bir varolu hali degil
midir? O halde, madem ki, bir insann btn zelliklerini, bu arada benligini-varlgn da
temsil eden ey (aksiyonpotansiyeli), son tahlilde elektriksel bir dalgadr, bu durumda, insan
ilikilerini ve beyinde gerekleen btn fonksiyonlar da elektriksel dalgalar arasndaki
ilikiler-etkilemeler eklinde ele alabiliriz. nsan, canl ya da cansz bir nesneyle etkiletigi
zaman, nce hemen bu nesnenin nronal dzeyde bir modelini oluturuyor, onu bir
aksiyonpotansiyeli haline getiriyor. Sonra, kendisi de buna kar bir reaksiyon olarak, gene
bir aksiyonpotansiyeli eklinde gerekleiyor. Aln size iki elektriksel dalga! Bundan sonras
229
hep bu iki dalga arasndaki ilikilerden ibarettir! Buradan varmak istedigimiz nokta aktr:
Olaylar ve sreleri oldugu kadar insan ilikilerini de, nro-biyolojik dzeyde, son tahlilde,
elektriksel dalgalar arasndaki etkilemeler olarak ele alabiliriz!
Bu durumda, madem ki olay son tahlilde bir dalga mekanigi olaydr, o halde biz de imdi iin
biraz bu tarafna egilelim. phesiz, madde-enerjinin ok daha gelimi karmak bir biimi
olarak bir insanla bir elektronu, ya da bir ip zerinde meydana gelen bir dalgay ayn kaba
koyarak "bunlarn hepsi de bir dalga eklinde ele alnabilir derken burada altn izmek
istedigimiz nokta iin zdr. Yoksa mekanik bir benzetmeyle yetinmek degil niyetimiz.
Elbette ki, belirli bir anda belki de milyonlarca elektriksel dalgann sperpozisyonuyla oluan
bir aksiyonpotansiyelleri demetini yle basit bir dalga gibi ifade etmek her halde kolay bir i
olmasa gerek. Amacmz da bu degil zaten. Biz sadece olayn esasnn ne oldugunun altn
izmek istiyoruz o kadar.
Bir ucu duvara bagl gergin bir ipin diger ucundan tutup sallayarak ip boyunca dalgasal bir
harekete neden oldugumuzu dnyoruz. Basit mekanik bir dalgadr bu. Bu dalga, ip
zerindeki bir noktaya eritigi zaman, bu noktann dalgann hareket ynne dik bir ekilde
aag-yukar dogru hareket etmeye baladgn grrz. "Transverse-sinusoidal dalgalar
denilen bu tr dalgalarn yan sra bir de "longitudinal dalgalar vardr. rnegin, ii hava dolu
bir pistonu ileri geri hareket ettirdigimiz zaman meydana gelen dalgalar da bu eittendir. Bu
durumda, havann iindeki elementlerin (noktalarn) hareketi meydana gelen dalgasal
harekete paralel oldugu iin bunlara "longitudinal deniyor."Transverse ya da "longitudinal,
hangi trden olursa olsun, bir noktadan baka bir noktaya dogru bir harekete neden olan bu
dalgalara "travelling wawes (seyahat eden dalgalar) deniyor. Burada dikkat edilecek nokta,
her iki durumda da, bir yerden baka bir yere dogru hareket eden eyin (seyahat eden
eyin) dalgalarn iinde olutuklar ortam degil, bizzat dalgann kendisi oldugudur. rnegin,
ipin zerinde bulunan bir nokta, dalga ipin bir ucundan digerine dogru hareket ederken hep
ayn yerde kalmakta, sadece bulundugu yerde aag yukar dogru hareket etmektedir. pin
bir ucundan digerine dogru hareket eden ey ise, ipin zerinde meydana gelen dalgadr. Ayn
ekilde, suya bir ta attgmz zaman meydana gelen dalgalarda da, bir yerden baka bir
yere dogru hareketi gerekletiren-seyahat eden- ey, su-su moleklleri- degil, suyun
zerinde meydana gelen dalgalardr. Bu durumu, suya braklan bir mantar parasnn
hareketini gzetleyerek tesbit etmemiz mmkndr. Su dalgalar hareket ederken, mantarn
yaptg, sadece, aag-yukar dogru hareket etmekten ibarettir.
Her neyse, biz gene konumuza dnelim. Tekrar ip zerinde meydana gelen dalgaya
dnyoruz: Byle bir dalgay matematiksel olarak ifade edebilmek iin, y=f(x,t) eklinde bir
dalga fonksiyonuna ihtiyacmz vardr [24]. Bura-daki (y), ipteki bir noktann, zamana (t) ve
bulundugu yere (x-pozisyona) bagl olarak aag yukar dogru hareketini (displacement) ifade
eder. Bu ekilde "sinzoidal bir dalgay gz nne getirirsek (bu dalga x ekseni boyunca
soldan saga dogru hareket etmektedir), byle bir dalga, bir (t) zamannda, ip zerinde (x)
pozisyonuna sahip bir noktann (y) ile ifade edilen hareketini (yer degiimini-displacement)
gstermektedir: y(x,t)=ymSin (kx-wt). Buradaki ym meydana gelen dalgann genligi
(Amplitude) iken, (kx-wt) ifadesi de dalgann fazn (phase) gstermektedir. Bu ifade bize ip
boyunca meydana gelen dalgann eklini, bu eklin zamana bagl olarak nasl degitigini
gstermektedir [24].
132
DALGALARN SPERPOZSYONU LKES
Belirli bir blgede birden fazla dalga bulundugu zaman, bunlar matematiksel olarak
toplanarak etkide bulunurlar. rnegin, bir orkestray dinlerken, eitli enstrmanlardan gelen
ses dalgalar kulagmzda toplanrlar ve biz de bylece tek bir mzik parasn dinlemi
oluruz. Buna "dalgalarn sperpozisyonu ilkesi deniyor. rnegin, yukardaki ip rneginde, ipin
zerinde y1(x,t) ve y2(x,t) gibi iki dalgann bulundugunu dnrsek, bu dalgalarn
132
ym (amplitude-genlik) ip zerinde bulunan bir noktann-elementin- dalga oradan geerken, denge
durumundan itibaren maksimun yer degiimini gsterir.
230
matematiksel olarak toplanmasyla-sperpozisyon yapmasyla- meydana gelen dalgann (bu
dalgaya ilikin yer degiiminin-displacement), bu dalgalarn tek balarna olduklar zaman
meydana getirdikleri yer degiimlerinin (displacement) toplamna eit oldugunu grrz.
y
'
(x,t)=y1(x,t)+y2(x,t)
Yani, eger belirli bir blgede, ayn anda, birok dalgasal etken-hareket- ortaya kyorsa, bu
dalgalarn-etkenlerin net sonucu bunlarn toplanmasyla belirlenir. Bu durumda her dalga, bir
yandan sanki digerleri orada degilmi gibi onlarn iinden geip giderken (onlar etkileyerek
degimeye ve degitirmeye almadan), diger yandan da, puzzelin bir paras roln
oynayarak meydana gelen ortak sonuca katkda bulunmu olur. Burada alt izilmesi
gereken nokta udur: Belirli bir noktada sperpozisyon yapan dalgalarn meydana getirdikleri
ortak sonu bunlarn biribirlerini etkileyerek degitirmesinden kaynaklanmyor. Bunlar kendi
durumlarn muhafaza ediyorlar ve biribirlerinin iinden geerek yollarna devam ediyorlar.
Degiim, bu dalgalarn biribirleriyle iliki iine girdikleri o noktada oluyor. Bu noktann
"displacement'i (zamana bagl olarak aldg pozisyon-ekil-) degiiyor. Gene ip zerinde
bulunan ve dalga geerken aag yukar dogru salnan o noktay dnrsek, her iki dalga da
biribirlerinden bagmsz olarak bu noktadan geerlerken bu noktay aag-yukar dogru ne
kadar hareket ettiriyorlarsa, dalgalar ayn anda bu noktada bulunduklar zaman bu nokta
onlarn toplam etkisine gre hareket ediyor.
rnegin, bir orkestray dinlerken eitli enstrmanlardan gelen ses dalgalar biribirlerini
etkileyerek degitirmiyorlar. Eger byle olsayd ortaya tam bir kaos kard! Bunlar
kulagmza ayn anda geldikleri iin burada sperpozisyon yaparak toplanyorlar ve bunlarn
net etkileri olarak ortaya ortaklaa alnan o mzik paras kyor. Tek tek enstrmanlardan
kan ses dalgalar puzzelin paralar roln oynuyorlar. Bunlar kulagmzda birletikleri
zaman da o byk tablo ortaya km oluyor. Paralar sperpozisyon yaparak btn
meydana getirmi oluyorlar. Btn meydana getirirken paralar yok olmuyorlar, btnn
iindeki varlklarn devam ettiriyorlar, ama btnn de paralardan ayr bir kimligi var.
Ayn ekilde, organizmay da eitli enstrmanlardan oluan orkestral bir faaliyet olarak
dnrsek, bu durumda, mide, ciger, kalp gibi organlar da, her biri kendi enstrmanyla
alarak bu orkestra iinde yer alan orkestra eleman alt sistemler durumundadr. Btn bu
organlarn faaliyetlerinin, son tahlilde, beyin tarafndan oluturulan belirli elektriksel dalgalarn
(aksiyonpotansiyellerinin-nronal aksiyon modellerinin-) hayata geirilmesinden ibaret
oldugunu dnrsek, organizmann kimligini (self) oluturan aksiyon modelinin de, son
tahlilde gene btn bu dalgalarn sperpozisyonuyla oluan bir dalga oldugunu syleyebiliriz.
DALGALARN GRM
Duvara tutturulmu ip rneginde, ipin zerinde ayn dalga boyuna ve genlige (amplitude)
sahip iki dalga oluturdugumuzu ve bunlarn sperpozisyon yaptklarn dnelim. Bu
durumda ortaya kacak olan sonu, her iki dalgann da ayn fazda olup olmadklarna bagl
olacaktr (yani, bir dalga eklinin-waweform-digerinden ne kadar farkl olduguna bagl
olacaktr). Eger dalgalar tam olarak ayn fazda iseler (birinin tepesi ve alt noktas digerinin
tepe ve alt noktasna uyum halindeyse), bu durumda sperpozisyon sonunda meydana gelen
dalga, dalgalarn tek banayken yaptklar yer degiiminin (displacement) iki katn yapar.
Eger dalgalar tam olarak zt fazda iseler de (yani birinin tepe noktas digerinin alt u
noktasna denk geliyorsa da), bu durumda dalgalar biribirlerini giderecek ekilde birleirler
ve o noktada ipten sanki hibir dalga gemiyormu gibi olur. ki dalga arasndaki faz farknn
ara degerlerde olmas halinde ise duruma gre iki u nokta arasnda bir sonu ortaya kar.
Dalgalarn bu ekilde biribirleriyle sperpozisyon yapmalar olaynn bir diger ad da giriimdir
("interference). Giriim yapan dalgalar,
y1(x,t)=ymSin(kx-wt) ve y2(x,t)= ymSin(kx-wt+Q)
231
olarak gsterirsek, bu durumda her iki dalgann da ayn asal frekansa (dolaysyla da ayn
frekansa) sahip olduklarn grrz. Asal dalga numaralar (k) da ayndr (dalga boylar da
ayn), genlikleri (ym) de keza. Her iki dalgann da (x) ekseni boyunca pozitif ynde hareket
ettiklerini dnrsek (ayn hzla), bunlarn sadece, Q ile gsterilen faz sabiteleri farkldr. Bu
nedenle de onlarn ayn fazda olmadklarn syleriz (ya da, birinin faznn digerine gre Q
kadar farkl oldugunu syleriz). Dalgalarn sperpozisyonu ilkesine gre bunlar toplarsak:
y
'
(x,t)=y1(x,t)+y2(x,t)
=ymSin(kx-wt)+ym(Sin(kx-wt+Q)
=[2ymCos1/2Q]Sin(kx-wt+1/2Q)
-genlik- -salnm ksm-
ki sinzoidal dalgann toplam da gene sinzoidal bir dalga olur. Bu durumda meydana
gelen dalga, giriime katlan dalgalardan iki adan farkldir: Birincisi, 1/2Q ile ifadesini bulan
faz sabiteleri farkldr. kincisi de, ym ile gsterilen genlikleri farkldr [24].
ym'=2ymCos1/2Q
Eger, Q=0 ise, bu durumda, giriim yapan dalgalarn ayn fazda olduklarn syleriz. Mey-
dana gelen dalgay da,
ym'(x,t)=2ymSin(kx-wt) eklinde ifade ederiz. Buna yapc giriim deniliyor.
EgerQ=180
0
ise, bu durumda iki dalga biribirlerine gre zt fazdadrlar. Sonu:
y'(x,t)=0 Buna da ykc giriim deniliyor.
Ama eger rnegin Q=120
0
ise, bu durumda bir "ara-intermediate giriim olay meydana gelir
[24].
u ana kadarki aklamalarda ip boyunca (ya da baka bir ortamda) ayn ynde olan
dalgalar gz nne aldk peki eger dalgalar biribirlerine zt ynde iseler ne olur? Hibir ey
olmaz! Gene ayn ilkeler geerlidir, bunlar gene toplanrlar.
Gerilmi bir teli, rnegin bir gitarn, ya da bir sazn telini dnelim; elimizle (ya da mzrapla)
tele dokunarak saga dogru bir dalga yaratyoruz. Bu dalga telin bagl oldugu sag uca kadar
gider, sonra da buradan yansyarak geriye-sola-dogru hareket etmeye balar. Bir sre sonra,
bu ekilde saga ve sola dogru giden dalgalar biribirleriyle sperpozisyon yaparak giriime
neden olurlar. Ortaya kan sonu, belirli frekanslar iin ekil 42 b. deki grnm alr:
Bu durumda dalgalarn rezonans halinde olduklarn syleriz. Rezonans olaynn ortaya
ktg bu frekanslara ise "rezonans frekanslar diyoruz.
Tel zerinde meydana gelen (ve saga dogru ilerleyen) ilk dalgay, telin kendine zg ilk
salnm ("Eigenschwingung) olarak ifade eder de, bu dalga sag uta telin bagl oldugu
yerden yansdg zaman meydana gelen (ve sola dogru ilerleyen) ikinci dalgay da, birincinin
etkisiyle yaratlan bir dalga ("Erzwungeneschwingung) olarak ifade edersek, bu durumda;
f(ilk, kendine zg salnmn frekans)=f(birincinin etkisiyle yaratlan salnmn frekans)
rezonans artdr.
Saz (ya da gitar veya piyano) alarken "kendinden geen bir insan dnelim. Bu durumu
nasl aklayacagz peki? Bu da gene bir tr rezonans olaydr. Ama rezonans bu durumda
saz alan kiiyle saz arasnda olmaktadr. Elimizle sazn teline dokundugumuz zaman, teli
232
hareket ettiren instanz olarak kendimizi dalgasal bir hareket yerine koyar da, buna, hareket
ettirici ilk dalga anlamnda "Eigenschwingung dersek, bu etkenin telde yarattg dalgasal
hareket de "Erzwungeneschwingungdur (yani, bir etkene bagl olarak meydana gelen
harettir). Bu durumda, her iki salnm da ayn frekansta olduklar zaman arada gene bir
rezonans meydana gelir. Ve yle olur ki, saz alanla saz, yapc bir giriim yaparak
rezonans haline gelirler. Her ikisi de sperpozisyon yaparak btnlemi (bu anlamda),
biribirlerinin varlgnda yok olmu olurlar. Peki ya dinleyiciler, onlara ne olur, onlar da
etkilenirler mi bu durumdan? Elbette! Duruma gre, alnmakta olan paray (mzigi)
dinleyen dinleyiciler de o an olaya itirak edebilirler. Nasl m?
Daha nce verdigimiz rnegi hatrlayalm: Bir maymun ceviz krarak yerken, beyninde
elektrotlar bagl olan baka bir maymun da gzlemci olarak onu seyrediyordu. Ve o an cevizi
gerekten krmakta olan maymunla, gzlemci olarak onu seyreden maymunun beyninde
(prmotorische Cortex'te) ayn nronlarn ("Spiegelneuronen) aktif halde olduklarn
sylemitik. Ayn mekanizmann saz alan sanaty dinleyen dinleyiciler iin de geerli
oldugunu syleyebiliriz. Tabi burada, sanatnn usta biri oldugunu, saz mkemmel bir
ekilde, hi hata yapmadan aldgn dnyoruz. yle ki, sonuta ortaya kan ses
dalgalar-mzik- "Eigenschwingung olarak belirli bir frekansa sahip dzgn bir dalgadr. Peki
bu durumda, dinleyicilerin beynindeki (prmotorische Cortex'te) yanstc nronlarn etkinligi
("Erzwungeneschwingung) hemen arada bir rezonans oldugunu mu gsterir? Yani fizikteki
rezonans olayyla nro-biyolojik bir olay olarak rezonans ayn ey midir?
Bu nokta ok nemli! Elimizde, ucunda bir agrlk bagl olan bir yay var (ocuklarn yo-yo
dedigi, bir tr oyuncak da olabilir bu). Ve elimizle bu yaya, belirli bir frekansla bir salnm
veriyoruz (bu durumda elimizin hareketi "Eigenschwingungdur, yani ilk hareketi yaratandr).
Yay da buna bagl olarak salnmaya ("Erzwungeneschwingung) balar. Buradaki durum,
aynen, elimizle sazn teli arasndaki durumdur. Bu iki hareketin-salnmn- ayn fazda ve
frekansta olmalar haline de fizikte rezonans deniliyor. Ama, nro-biyolojik anlamyla
rezonans bu kadar basit degildir. Yani, gzetleme durumunda olan maymunun beynindeki
yanstc nronlarn hareketiyle cevizi bizzat kran maymunun beynindeki nronlarn
salnmnn ayn olmas (empati hali), hemen, gzetleme durumundaki maymunun digeriyle
rezonans halinde oldugunu gstermez. Eger byle olsayd o zaman, empatiyle rezonans
ayn eylerdir der kardk iin iinden! Gzetleme konumunda olan maymunun (ya da,
alnmakta olan mzigi dinleyen dinleyicilerin) digeriyle, yani bir hareketi bizzat yrtenle
rezonans halinde olabilmesi iin empati yetmez. Buna paralel olarak, dardan gelen etkiye
(empatiyle oluan "Erzwungeneschwingunga) kar benligi (self) temsil eden bir reaksiyon
modelinin de ("Eigenschwingung olarak) ortaya kmas gerekir. Bunun ne anlama geldigini
Hrant Dink rneginde grmtk. Burada rezonans, sadece, Hrant Dink'in ldrlmesi
olayn empatiyle iselletirmek degildir. Buna paralel olarak, insanlarda, onlar harekete
geiren bir reaksiyon modelinin ortaya kmas ve bu reaksiyon modelinin motor sistem
araclgyla bir davran haline gelmesi de gerekmektedir. Empati yoluyla yanstc
nronlarda meydana gelen salnmla motor sistem arasnda bir baglant yoktur. Yani sadece
empatiyle davranlar ortaya kmaz. Eger byle olsayd, o zaman, televizyonda seyretti-
gimiz ve empati hissi duydugumuz her eyi taklide kalkardk! Nitekim, dinleyicilerin mzigi
sadece iselletirmeleri de rezonans degildir. Rezonans olmas iin dinleyicilerin de bir
"Eigenschwingungla srece aktif olarak katlmalar gerekir. rnegin, mzigin etkisiyle coan
dinleyiciler de balarlar mzige katlmaya, veya alklayarak yaparlar bu ii. Ancak bu
durumda bir rezonanstan bahsedebiliriz. Yani, nro-biyolojik anlamyla bir rezonansn ortaya
kabilmesi iin bir ekilde aktif katlm arttr.
REFERANSLAR:
233
[1] Aktolga, M. (2004). "Bir Hcrede nformasyon leme Sreci ve Evrim.
http://www.aktolga.de (30.12.2004)

[2] Aktolga, M. (2004). "ok Hcreli bir Organizmada nformasyon leme Sreci ve Evrim.
http://www.aktolga.de (30.12.2004)
[3] Aktolga, M. (2004). "Dogada Sistem Gerekligi ve nformasyon leme Sreci.
http://www.aktolga.de (30.12.2004)
[4] Aktolga, M. (2004). "Sistem Teorisi, ya da Var Oluun Genel zafiyet Teorici Her eyin
Teorisi. http://www.aktolga.de (30.12.2004)
[5] Aktolga, M (2006). "Bilisel Tarih ve Toplum Bilimlerinin Esaslar-lkel Komnal Toplum-
dan Bilgi Toplumuna Gei ve Trkiye. . http://www.aktolga.de (2006)
[6] Alberts, B. et. al. (2002). "Molecular Biology of the Cell. New York: Garland Science.
[7] Spektrum der Wissenschaft (2001). Spezial: "Das mmunsystem.
[8] Joachim, Bauer (2006). "Warum ich fhle, was du fhlst. Wilhelm Heyne Verlag.
Joachim, Bauer (2006). "Das Gedchtnis des Krpers. Piper Verlag. Mnchen
Joachim, Bauer (2006), "Prinzip Menschlichkeit. Hoffmann und Campe Verlag, Hamburg
[9] Gerald Hther-nge Krens, (2005). "Das Geheimnis der ersten neun Monate. Walter Ver-
lag, Dsseldorf.
[10] nge Krens-Hans Krens. (2005). "Grundlagen einer vorgeburtlichen Psychologie.
Denhoech-Ruprecht Verlag, Gttingen
[11] Richard F. Thompson. (2001). "Das Gehirn. Spektrum Akademischer Verlag.
Heidelberg. Berlin
[12] Ledoux, J. (2003). "Das Netz der Persnlichkeit Wie unser Selbst entsteht.
Dsseldorf, Germany: Walter Verlag.
Ledoux, J. (2001). "Das Netz der Gefhle Wie Emotionen entstehen. Munich,
Germany: Deutscher Taschenbuch Verlag .
[13] Gazzaniga, M. S. et. al. (1998). "Cognitive Neuroscience The Biology of the Mind.
234
New York: W. W. Norton & Company, nc.
[14] Spektrum der Wissenschaft (2002). Spezial, Nr. 01/2002: "Gedchtnis.
[15] Lexikon der Neurowissenschaft in vier Bnden (2000), Heidelberg/Berlin, Germany:
Spektrum Akademischer Verlag.
[16] Spitzer, M. (2002). "Lernen. Heidelberg/Berlin, Germany: Spektrum Akademischer
Verlag.
[17] Spitzer, M. (2004). "Selbstbestimmen. Spektrum Akademischer Verlag. Heidelberg-
Berlin.
[18] "Spektrum der Wissenschaft. Dossier 4/2005
[19] Singer, W. (2004). "Spektrum der Wissenschaft. Spezial, Nr. 01/2004: Bewusstsein;
article: "Ein Spiel von Spiegeln.
[20] Singer, W. (2002). "Der Beobachter im Gehirn Essays zur Hirnforschung. Frankfurt,
Germany: Suhrkamp Verlag.
[21] Damasio, A. R. (2002). "ch fhle, also bin ich Die Entschlsselung des
Bewusstseins. Munich, Germany: Paul List Verlag.
Damasio, A. R. (1997). "Descartes' rrtum Fhlen, Denken und das menschliche
Gehirn. Munich, Germany: Paul List Verlag.
[22] ,Gehirn und Geist".N.4/2003; article:"Schmerz". Burkhart Bromm.
[23] Spektrum der Wissenschaft (1999). Dossier Nr. 03/1999: "Neurobiologie der Angst.
[24] Halliday, D., Resnick R., Walker J. (2001). "Fundamentals of Physics. NY: John
Wiley&Sons nc.
[25] Eysenck M. W., Keane M. T. (2000). "Cognitive Psychology. Hove, UK: Psychology
Press Ltd.
[26] Goldstein, E. B. (2002). "Wahrnehmungspsychologie. Heidelberg/Berlin, Germany:
Spektrum Akademischer Verlag.
[27] Lurija, A. R. (2001). "Das Gehirn in Aktion Einfhrung in die Neuropsychologie.
235
Hamburg, Germany: Rowohlt Taschenbuch Verlag GmbH.
[28] Ramachandran, V. (2003). "Gehirn und Geist, Dossier Nr.1/ 2003"; interview: Das ch
im Schneckenhaus.
[29] Roth, G. (2001). "Fhlen, Denken, Handeln. Suhrkamp Verlag Frankfurt.
[30] Russell, S. J., Norvig P. (2003). "Artificial intelligence: A Modern Approach. Upper
Saddle River, NJ: Prentice Hall.
[31] Scheck, F. (1999). "Theoretische Physik. Berlin/Heidelberg/NewYork: Springer Verlag.
[32] Spektrum der Wissenschaft (2004). Spezial, Nr. 01/2004: "Bewusstsein.
[33] Springer, S. P., Deutsch, G. (1998). "Linkes Rechtes Gehirn. Heidelberg/Berlin,
Germany: Spektrum Akademischer Verlag.
[34] Stillings, N. A. et al. (1998). "Cognitive Science: an introduction. Cambridge: The MT
Press.
[35] Storch, V., Wink, M., Welsch, U. (2001). "Evolutionsbiologie. Berlin/Heidelberg,
Germany: Springer Verlag.
[36] Trepel, M. (1999). "Neuroanatomie. Mnchen, Jena: Urban&Fischer-Verlag.
[37] Futuyama, D., J. (1990). "Evolutionsbiologie. Basel, Germany: Birkhaeuser Verlag.
[38] Spektrum der Wissenschaft (2000). Digest: "Gene und Verhalten.
[39] Weiss, G. (2000). "Multiagent systems: a modern approach to distributed artificial
intelligence. Cambridge: MT Press.
[40] www.Vikipedia.org

[41]Marcus, G. (2005). "Der Ursprung des Geistes. Walter Verlag. Dsseldorf
[42] Rose, S. (2000). "Gehirn, Gedchtnis und Bewusstsein. Verlagsgruppe Lbbe GmbH.
[43] Pinker, S. (2003). "Das Unbeschriebene Blatt. Berlin Verlag.
[44] Koch, C. (2005). "Bewusstsein. Spektrum Verlag
236