Antik Msr

Vikipedi, zgr ansiklopedi

Git ve: kullan, ara

Nil nehrini, nehir zerindeki be elaleyi ve Hanedanlk dneminin (M.. 3150 - M.. 30) byk ehir ve blgelerini gsteren Antik Msr haritas.

Piramitler. Antik Msr (Khemet, Egypt), Antik a'daki en byk medeniyetlerdendir. Kuzeydou Afrika'da Nil Nehri'nin denize ulat yars evresinde yaylm antik bir uygarlktr. Uygarln yayld blge, bugnk Msr topraklar iinde yer almaktadr. M.. 3050 yllar civarnda kuruluundan nce, gney Msr ve kuzey Msr olarak ikiye ayrlmaktayd. Uygarlk, M 3.150 [1] dolaylarnda ilk firavunun ynetimi altnda Aa Msr' ve Yukar Msr' politik olarak birletirdi. Bu politik birlik, izleyen 3 bin yl boyunca srd. [2]

Yukar Msr'n tarihine dein bulunan en eski bilgiler M.. 6000'li yllar gstermektedir; ancak kurucusu Tiu'nun doum tarihi ya da yaad dnem hala srdr. Aa Msr'a gelince, bilinen kurucusu Ro en nl kral da Scorpion King - Akrep Kral filminde de ilham alnan Scorpion of Egypt (Msr Akrebi), Zekhen'dir. Yukar Msr' kendi ynetimi altnda birletiren Zekhen'den sonra kral olan Narmer, Delta bataklklarna doru yaylmay srdrmtr. Narmer'in kuzey Msr'daki; Wazner'in gney Msrdaki egemenlii sonrasnda; Hor-Aha (ya da Menes olarak bilinir) birleik Msr mparatorluu'nun ilk firavunuydu. Antik Msr tarihinde, arada Orta Krallk olarak adlandrlan grece istikrarsz dnemlerin yaand bir dizi istikrarl krallk dnemleri yer almaktadr. Antik Msr, Yeni Krallk dneminde en gelikin dzeyine ulat. Ardndan, ar seyreden bir gerileme dnemine girdi. Msr, son dnemlerine doru birbiri ardna gelen d gler karsnda yenilgilere urad ve M 31 ylnda, erken Roman mparatorluu tarafndan istila edilerek firavunlarn egemenliine son verildi, Roma'nn bir eyaleti haline getirildi. [3] Eski Msr uygarlnn baars, ksmen Nil Vadisi'nin koullarna uyum salamakta gsterdii beceriden gelmektedir. Taknlarn ngrlmesi ve verimli vadinin kontroll sulanmas, toplumsal ve kltrel gelimeyi besleyen rn fazlasnn retilmesini salamtr. rn fazlasnn kullanlmasyla siyasi otorite, Nil vadisi ve onun civarndaki l arazisindeki madenleri iletmek, zgn bir yaz sistemini erken evrelerde gelitirmek, karmak inaa ve tarm projelerini hayata geirmek, d dnya ile ticareti gelitirmek ve yabanc istilaclar uzak tutmaya ve Msr stnln kabul ettirmeye ynelik bir askeri yaplan salamak iin gerekli kaynaklar salamtr. Bu yndeki faaliyetleri harekete geiren ve planlayp rgtleyen, sekin yazmanlardan oluan bir brokrasi, dini liderler, bir Firavun'un denetimi altndaki yneticiler topluluuydu. Bu unsurlar, ayn hedeflere ynelik olarak ynlendirildi ve blgede yerleik insanlar, ayrntl dzenlenmi bir dini inanlar sistemi erevesinde bir araya getirdi. [4][5] Antik Msr'n birok baars, bu uygarlk iinde ortaya kan eitli gelimelere, uygulamalara dayanmaktadr, ta ocaklarnn iletilmesi, antsal piramit ve tapnaklarn, dikilitalarn yapmna olanak salayan lmleme ve inaa teknikleri, pratik ve etkili bir tp bilgisi, sulama ve tarm teknikleri, bilinen ilk geminin yapm [kaynak belirtilmeli], Msr fayans ve cam teknii, yeni yazn biimleri ve bilinen en eski bar antlamas gibi. [6] Sonuta Msr, kalc bir miras brakt. Onun sanat ve mimarisi, yaygn olarak rnek alnd ve eski yaptlar dnyann uzak kelerine kadar tand. Antsal kalntlar, yzyllar boyunca gezginlerin ve yazarlarn ilham kayna oldu. Erken Modern Dnem'deki kazlar, Msr Uygarl'nn yaptlarna kar yeni yeni uyanan ilgiye, giderek bu ynde bilimsel aratrmalara yol at gibi dnya ve Msr iin brakt kltrel mirasa kar daha byk bir takdir olutu. [7] Antik Msr; Augustus Caesar'in liderliindeki Roma mparatorluu tarafndan M.. 30 ylnda ele geirilmitir. M.S. 7. yzylda Araplar burada egemen olmu ; 1517 ylnda ise Osmanl mparatorluu snrlarna katlmtr. 1882 ylnda da Msr ; ngiltere'nin kolonisi olmutur.

Konu balklar
[gizle]

1 Tarih 2 Hanedanlk ncesi Dnem o 2.1 Hierakonpolis 3 Hanedanlar Dnemi 4 Eski Krallk Dnemi 5 Birinci Ara Dnem 6 Orta Krallk Dnemi 7 kinci Ara Dnem ve Hiksoslar 8 Yeni Krallk Dnemi 9 Deniz Kavimleri ve Msr 10 nc Ara Dnem 11 Ge Hanedanlk Dnemi 12 Ptolemaios Hanedan 13 Roma Dnemi 14 Firavun Akhenaton'un Msrda Tek Tanrl Din Kurma abas 15 Devlet ve ekonomi o 15.1 Ynetim ve ticaret o 15.2 Sosyal durum o 15.3 Hukuk sistemi o 15.4 Tarm o 15.5 Hayvan yetitiricilii o 15.6 Doal kaynaklar o 15.7 Ticaret 16 Dil o 16.1 Tarihi geliim 17 l kltr, mumyalama 18 Yaz 19 Edebiyat 20 Sanat 21 Teknoloji, tp, matematik o 21.1 Fayans ve cam o 21.2 Tp o 21.3 Gemi yapm o 21.4 Matematik 22 Din 23 Toplumsal Yap 24 Kltr o 24.1 Gnlk yaam o 24.2 Mimari 25 Ordu 26 Antik Msr'n miras 27 Bulular ve catlar zaman izelgesi o 27.1 Hanedan ncesi o 27.2 Hanedanlar Dnemi 28 Notlar 29 Kaynaklar 30 Ayrca baknz 31 D balantlar

Tarih [deitir]
Ge Eski Ta a'nda Kuzey Afrika'nn kurak iklimi giderek snd ve kuraklat. Bu yrelerde yaayan insanlar, Nil vadisinde yaknlamak zorunda kaldlar. Avc-toplayc Modern nsan, gebelikten itibaren, Orta Buzul a boyunca bu blgede yaamn srdrd. Bylece neredeyse 12 bin yllk bir dnem boyunca Nil vadisi, insan trnn yaam alanlarndan biri oldu. [8] Nil vadisinin verimli topraklar, bu blgede yaayan insanlara, yerleik bir tarm ekonomisi ve daha uzmanlam, merkezilemi toplumsal yap gelitirme olana salad. Dolaysyla bu blgedeki gelimeler, uygarlk tarihinin temel talarndan bazlarn oluturdu. [9] 3000 yldan daha fazla olan Antik Msr tarihini incelemek iin blmlere ayrrmak arttr:

Hanedanlk ncesi Dnem Eski Krallk Dnemi (- 6 hanedanlar) Birinci ara dnem (7 - 10 hanedanlar) Orta Krallk Dnemi ( 11 - 14 hanedanlar) kinci ara dnem (15 - 17 hanedanlar) Yeni Krallk Dnemi(18 - 20 hanedanlar) Son ara dnem (21 - 26 hanedanlar) Pers dnemi Ge Hanedanlk Dnemi (28 - 30 hanedanlar) Yunan dnemi Roma dnemi

Hanedanlk ncesi Dnem [deitir]

Msrda insan paleolitik zamandan beri vard. Bu dnemin Msr topluluklar merkezi bir ynetim kuramamlard. Siyasal birlik adna ise ilk gelime bu dnemin sonunda Yukar Msrn kuzeyinde yer alan Hierakonpolis merkezli oldu. Hanedanlk ncesi ve Erken Hanedanlk Dnemi'nde Msr iklimi bugnknden ok daha az kurak bir iklimdi. Msr topraklarnn geni bir blm, toynakl hayvan srlerinin otlad savanlarla kaplyd. Flora ve Fauna (yaban hayat), tm blgede ok daha verimliydi ve bu durum ok sayda su kuu trnn ve poplasyonunun yaamasna olanak salad. Doal olarak bu blgede yaayan insan topluluklar iin avlanma yaygnd ve bu durum birok hayvan trnn sre iinde ilk kez bu blgede evcilletirilmesine olanak salad. [10] M 5.500 dolaylarnda Nil vadisinde yaayan kk insan topluluklar, tarm zerinde etkili bir denetim, hayvan yetitiricilii, zgn mlekilik ve boncuk, tarak, bilezik gibi kiisel eyalar yapm olarak kendini gsteren bir dizi kltrel gelime salam bulunuyorlard. Yukar Msr'daki bu kltrlerin en yksek gelime gstermi olan, Badari Kltr, yksek kalitede mlekilii, ta aletleri ve bakr kullanmyla bilinmektedir. [11] Kuzey Msr'da Badari Kltrn, bir dizi teknolojik gelime salayan Armatyan ve Gerzyan kltrleri izledi. [12] Gerzyan zamannda Biblos sahili ve Filistin blgesi ile temaslar kurulmaya baland gsteren bulgular vardr. [13]

Tipik ceylanlar sslemi toprak kp (Hanedan ncesi, Naqada II) Gney Msr'da Badari Kltr'ne benzer zellikler gsteren Naqada Kltr, yaklak olarak M 4. binli yllarda Nil Vadisi boyunca yaylmaya balamt. Hanedanlk ncesi Msrllar, Naqada I dnemi kadar eski tarihlerde, Etiyopya'dan kesici azlar ve dier yonga aletlerin yapmnda kullanlmak zere obsidyen getirmekteydiler. [14] Yaklak bin yllk bir sre iinde Naqada Kltr, birka kk tarm toplumundan gl bir uygarlk ynnde gelime gsterdi. yle ki bu uygarln siyasi otoritesini temsil eden hkmdarlar, blgede yaayan tm nfus ve blgenin kaynaklar zerinde bir hakimiyet kurdular. [15] Naqada III hkmdarlar, hkmranlklarnn etki alann Nil boyunca Msr'n kuzeyine doru gelitirirken nce Nekhen, daha sonra da Abidos gibi g merkezleri oluturdular. [16] Ayrca gneyde Nubya ile batda Libya l'nn vahalaryla ve douda Dou Akdeniz kltrleriyle ticari ilikiler gelitirdiler. [16] Naqada Kltr, artan gcn ve sekin bir snfn zenginliini yanstan birok eya retmitir. Bunlar arasnda, boyanm mlekler, yksek kalitede dekoratif ta vazolar, kozmetik paletler, altn Lapis lazuli ve fildii'nden yaplma mcevher saylabilir. Ayrca ok sonralar Msr'n Roma hakimiyeti dneminde yaygn olarak kullanlan eitli ilemeli iecek kaplar, muskalar ve kk heykelciklerin retiminde kullanlacak olan seramik sr olarak bilinen fayans gelitirdiler. [17] Hanedanlk ncesi dnemin son evresinde Naqada Kltr, yazy kullanmaya balad ki, bu yaz sistemi sonunda eski Msr dilini yazmak iin gelikin bir Hiyeroglif sistemi halinde gelitirildi. [18]

Hierakonpolis [deitir]

Hierakonpolis

Hierakonpolis'te yaayanlar dier Msr topluluklarna gre daha ileri bir kltre sahiptiler. Dikdrtgen planl evler yapyor, seramik retiyor ve kk hacimli dei-toku ticareti yapyorlard. Ancak M.. 3500 yllarnda meydana gelen iklim deiiklii nedeniyle Hierakonpolisliler Nil Nehrinin taknlarna maruz kalan blgelere inmek zorunda kaldlar. Hierakonpolisi terk etmeyenler ise belli bir zenginlie sahip olan elit snfyd. Bu elit snf g eden topluluklar rgtlediler. Bylece sel sularn kontrol altnda tutacak sulama projeleri gelimeye balad. Yani, sulu tarm ekonomisi kefedilmi oldu. Bu kefi kentlerin kurulmas izledi. Bu sre, M.. 3000li yllarn sonunda Aa ve Yukar Msrn birlemesiyle sonuland.

Hanedanlar Dnemi [deitir]

Msrn tarihi ilk kez Msrl rahip Menetho tarafndan yazlmtr. Menetho Msr hanedanlk tarihini, Msrl tarihi ve rahip Manetho, uzun firavunlar dizisini Menes'den balayarak kendi zamanna kadar 30 Hanedana blmtr(baz kaynaklarda 31 hanedanlk grlmektedir bunun nedeni persli bir slalenin devleti ynetmi olmasdr baz tarihiler bu sulaleyi hanedan saysna katarken bazlar katmamtr). Bu hanedanlk dizisi bugn iin halen kullanlmaktadr. Maneto, kendi resmi tarihini Meni (ya da Grekesi Menes) adl kralla balatmay seti. Daha sora O'nun, M. 3.200 dolaylarnda Aa Msr ve Yukar Msr krallklarn birletiren kral olduuna inand. [19] Birleik bir devlete gei, aslnda antik Msr yazarlarnn bize aktardklarndan daha yava bir sre iinde, aama aama gerekleti ve Menes'le ilgili olarak gnmze ulaan bir kayt bulunmamaktadr. Ancak bugn iin baz bilim insanlar, efsanevi Menes'in, Narmer Tabletleri'nde aa ve yukar Msr'n birlemesini simgeleyen bir trende kraliyet taklaryla resmedilen firavun Narmer olabileceine inanmaktadr. [20]

Narmer Paleti (Erken Hanedanlk) Hanedanlk Dnemi'nin balarnda (M 3.150 dolaylar), ilk firavun Memphis'te bir bakent kurarak Aa Msr zerindeki hakimiyetini salamlatrd. Bu bakente dayanarak verimli deltann tarmsal potansiyeli ve igc kaynaklar zerinde denetim kurabildi. Ayn zamanda Dou Akdeniz'e uzanan riskli ve kazanl ticaret yolu zerinde de kontrol oluturulabildi. Erken Hanedanlk Dnemi boyunca Firavunlarn artan g ve zenginlii onlarn zenle ina edilmi antsal hyklerinde (Mastaba) kendini da vurmaktadr. Bunlar, lmlerinden sonra tanrsallatrlan firavunlar kutsamay ve kalc klmay amalayan abalard. [21] Firavunlar tarafndan gelitirilen kralln gl kurumlar, arazi, igc ve kaynaklar zerinde siyasal otoriteyi meru klmaya hizmet etti. Siyasi otoritenin gl kurumlarca merulatrlmas, Msr Uygarlnn ayakta kalabilmesi ve gelimesi iin gerekliydi. [22]

Msr Tarihi'nde 190 Kral hkm srmtr. 30 hanedanl Msrn tarihi Eski Krallk Dnemi (M.. 3100-M.. 2150), Orta Krallk Dnemi (M.. 2050-M.. 1650), Yeni Krallk Dnemi (1570-935) ve Ge Dnem (M.. 935 - M.S. 343) olmak zere 4 dneme ayrlr. Her dnemin ardndan karklklarn yaand bir ara dnem gelir. Bu ara dnemlerin says 3tr.

Eski Krallk Dnemi [deitir]

Basamakl Piramit Dnemin en nl kral 3. Hanedann 2. Kral olan Zoserdir. Bakent Memphis kenti yaknndai Sakkarada Msrn ilk piramidini, Basamakl Piramit'i ina ettirmitir. Bu piramidin mimar Zoserin veziri mhoteptir. Zoserden sonraki krallar da piramit yaptrmaya devam etmilerdir. Bunlarn en grkemlisi ise 4. Hanedan Krallar zamannda yaplan Keops Piramidi'dir. Mimarideki, sanattaki ve teknolojideki arpc gelimeler Eski Krallk dneminde gerekleti. yi gelimi merkezi otorite, tarmsal verimlilikteki art olanakl hale getirdi. Tarmsal verimlilikteki art ise sz konusu gelimeleri, bir anlamda finanse etti. [23] Vezirin ynetimi altndaki kamu grevlileri, vergileri toplad, rn verimliliini arttrc sulama projelerini dzenledi, inaat projelerinde almak zere ii toplad ve bar ve dzeni srdrmek iin bir adalet sistemi oluturdu. [24] Verimli ve istikrarl bir ekonomi tarafndan salanan kaynak fazlasyla siyasi otorite, devasa antsal inaatlar finanse etmeyi ve kraliyet iliklerinden olaanst sanatsal almalar kartmay baard. Zoser, Khufu ve onun soyundan gelen dierler firavunlar tarafndan yaptrlan piramitler, Eski Msr Uygarl'nn gerekten anlmaya deer sembolleridir ve onlarn yapmn salayan firavunlarn gcyd.

Menkaura ve Kralie Hamerernebti II (Eski Krallk) Merkezi ynetimin artan nemi ve arl ile birlikte, hizmetleri karlnda firavun tarafndan kendilerine arazi bahedilen yeni bir eitimli yazclar ve brokratlar snf ortaya kt. Firavunlar ayrca, kendi antsal mezar kompleksleri ve yerel tapnaklara da arazi vermitir. Bylece lmlerinden sonra kendilerinin yceltilmesi ve bir bakma tapnlmas iin gerekli olan kaynaklar da salanm oluyordu. Be yz yl boyunca sren bu feodal uygulamalar, Eski Krallk'n sonlarna doru firavunlarn ekonomik gcn yava yava andrd ve firavunlar daha uzun bir sre bu geni merkezi ynetiminin giderlerini finanse edemez duruma geldiler. [25] Firavunun gc azalrken, nomark olarak bilinen blge valileri, firavunun otorite ve gcn meydan okumaya baladlar. Bu durum, M 2.200 - 2.150 yllar arasnda [26] yaanan iddetli kuraklklarla birleince, sonuta Msr'n, Birinci Ara Dnem olarak bilinen bir yoksulluk ve toplumsal alkantlar dnemine girmesine yol at. [27]

Birinci Ara Dnem [deitir]

Eski Krallk'n sonunda merkezi ynetimin kmesi ardndan ynetim, Msr ekonomisini artk destekleyemedi ve dengede tutamad. Yerel valiler, kriz dneminde kral iin gvenilir deildi. Yaanan gda maddeleri ktl ve politik ekimeler, lkeyi yoksullua ve kk apl i savalara srkledi. Yaanan g sorunlara karn yerel yneticiler firavuna halen bir hara ya da vergi ykmll altnda deillerdi ve yeni elde ettikleri bamszl, tarada serpilip gelien bir kltr oluturmakta kullandlar. Kendi kaynaklar zerinde denetim saladklar andan itibaren tara giderek daha varlkl oldu. Taradaki tm snflardan insanlarn yaptrd daha byk ve daha iyi mezarlar da bunu gstermektedir. nstan yazn stilleri gelitirdiler.[28] Yaratclktaki atlmlarla taradaki zanaatkarlar kltrel motifleri, Eski Krallk'n dar erevesine uyarlad. Yazclar, dnemin zgnln ve iyimserliini yanstan yazn stilleri gelitirdiler.

Firavuna ballklar kalmayan yerel yneticiler, blgesel denetim ve politik g iin birbirleriyle rekabete giritiler. Sonuta M 2.160 dolaylarnda Teb'de Intef hanedanl Yukar Msr'a hakim olurken, Aa Msr ise rakip Herakleopolis hkmdarnn denetimine geti. 1. ntef, g ve etki alann kuzeye doru gelitirirken iki rakip hanedanlk arasnda bir atma kanlmaz hale geldi. Yaklak olarak M 2.055'de, Teb hkmdar Nebhepetre Mentuhotep (2. Mentuhotep), sonunda Herakleopolis hkmranln yenilgiye uratt. Bu olay, iki Msr' birletii, kltrel ve ekonomik bir rnesansn balad Orta Krallk olarak adlandrlan bir dnemi at. [29]

Orta Krallk Dnemi [deitir]

Orta Krallk Dnemi, 2. Mentuhotepin Msrda siyasal birlii yeniden kurmasyla balar. Firavunlar bu dnemde devleti eyaletlere blmler ve bu eyaletlere valiler atamlardr. Asya ve Nbye snrlarn korumak ve bu topraklarda ticari ihtiyalarn karlamak amal seferler yapmlardr. Yk tama arac olarak eeklerden faydalanan Msrllar Girit ile de ticari iliki iine girmilerdir. Bu dnemde Eski Krallk Dneminden farkl olarak kle ticareti yaplmtr. [kaynak belirtilmeli] Bu dnemde Asyal klelerin says ok fazladr. [kaynak belirtilmeli] Orta Krallk'n firavunlar, lkenin refah ve istikrarn yeniden dzenledi. Bunun devamnda, sanat, edebiyat ve antsal yap projelerinde bir canlan uyarlm oldu. [30] 2. Mentuhotep ve onunla balayan 11. Hanedanlk, Msr' Teb'den ynetti. Fakat taht yaklak M 1.985 civarnda ele geirerek 12. Hanedanlk' kuran vezir 1. Amenemhat, bakenti Faiyum Vahas'ndaki Itjtawy'ye tad. [31] 12. Hanedanlk'n firavunlar, Itjtawy'den balamak zere giderek genileyen bir blgede tarmsal retimi artracak ileri grl bir arazi slah ve sulama dzenine giritiler. Ayrca iiler, Delta'nn dousunda, dtan gelecek saldrlara kar savunma amal, "Hkmdarn duvarlar" olarak adlandrlan bir savunma mevzii inaa ederken, ordu da gneyde, ta ve altn madenleri ynnden zengin Nibia'y yeniden ele geirdi. [32] Salamlatrlm olan askeri ve politik gvenlik, geni tarmsal ve maden varl, blge nfusu, sanat ve din salkl bir biimde geliti. Eski Krallk'n tanrlar konusundaki sekinci tutumunun tersine Orta Krallk dneminde, kiisel dindarln da vurumunda bir art yaand ve yaam sonrasnn demokratiklemesi denebilecek tm insanlarn bir ruhu olduu ve lm sonras tanrlar karsnda kabul grebilecei tarznda inanlara ynelindi. [33] Orta Krallk edebiyat gelimi ve karmak konular benimsedi ve karakterler kendine gvenen, gzel konuan tarzda , [34] yazld. Kabartma ve insan yontularnda ince ve zel ayrntlar yakaland ve teknik yetkinliin doruklarna ulat. [35]

Amenemhat III Orta Kralln son hkmdar

Orta Krallk dneminin son firavunu 3. Amenemhat, zellikle madenlerde ve inaa ilerinde yeterli igc salamak iin Asyal gmenlerin Delta'ya yerlemelerine izin verdi. Ancak bu iddial inaat ve madencilik faaliyetleri, dnemin sonlarna doru Nil taknlarnn yetersiz olmas ile birleince ekonomiyi fazlasyla zorlad kinci Ara Dnem'in sonlarna doru, 13. ve 14. Hanedanlk yllarnda yava seyreden bir ke yol at. Bu gerileme dneminde yabanc Asyal yerleimciler Delta'da kontrol ele geirmeye baladlar ve sonunda Msr'da, Hikksoslar olarak iktidar ele geirdiler. [36] Gebe bir Asyal kavim olan Hiksoslar, Msrn yabancs olan ilk hanedanyd. Hiksos Krallar'na oban Krallar denirdi. Msrllara gre daha ileri silah ve sava tekniine sahiptiler. Msrllar atl sava arabalaryla tantrmlardr. Thebes (Teb) kentinin yerli hkmdar Ahmose onlar Msrdan srm ve bylece Yeni Kralln kurucusu olmutur.

kinci Ara Dnem ve Hiksoslar [deitir]

M 1.650 dolaylarnda Orta Krallk firavunlarnn gc zayflarken, Delta'nn dousunda Avaris kentinde yerlemi olan Asyal gmenler, blgenin kontroln ele getiler ve merkezi ynetimi Teb'e ekilmeye zorladlar. Teb'deki firavun, bal olmaya ve hara demeye zorland. [37] Eski Msr dilinde "yabanc krallar" anlamna gelen Hiksoslar, Msr ynetim modelini benimsediler ve kendilerini firavun olarak gsterdiler. Bylece Msr kltr unsurlar, Hiksoslar'n Orta Bronz a uygarlyla kaynat. [38] Bu gerilemeden sonra Teb krallar kendilerini kuzeyde Hiksoslar'la gneyde Hiksoslar'n Nubyan mttefiki olan Ku Krall arasnda tuzaa dm durumda buldular. Bu durumu M 1.555 ylndan ncesine kadar hemen hemen 100 yl nispeten sakin bir dnem izledi. Bu tarihte artk Teb askeri gc, Hiksoslar'a meydan okumaya yeterli gc toplamt. Hemen ardndan 30 yldan fazla srecek bir atma balad. [37] Firavun 2. Seqenenre Tao ve Kamose sonunda Nubyallar yenilgiye uratmay baard. Fakat Hiksoslar'n Msr'daki varln kalc olarak sona erdiren, Kamose'nin ardl 1. Ahmose'nin birbiri ardna giritii baarl seferler oldu. zleyen Yeni Krallk'ta ordu, firavunlarn Yakn Dou hakimiyetini gven altna alnmasn salamak ve Msr snrlarn geniletmek istemesiyle merkezi bir nem kazand.
[39]

Yeni Krallk Dnemi [deitir]

Yeni Krallk Dnemi'nde 1. Tuthmosis ile Msrn d politikas deimi ve Msr emperyalist bir d politika izlemitir. Yani Krallk'n firavunlar, snrlarn gvenlii ve komularyla ilikileri glendirme yoluyla grlmemi bir refah dnemi getirdiler. Frat Nehrinin tesine geen ilk Msr Firavunu olan 1. Tuthmosis'in torunu 3.Tuhtmosis zamannda kuzeyde Suriye, gneyde ise Nubye ilerine kadar Msr hakimiyeti altna alnmtr. Bu dnem egemenlik politikas kapsamnda dier devletlerle evlilik yoluyla balar kurulmu ve vasal devletler oluturulmutur. Sonuta bu firavunlar, Msr'n etkisinin yayld alanda sadakati pekitirdi ve bronz ve aa gibi dardan getirilebilecek mallarn Mrs'a aknn srmesini salad. [40] Yeni Krallk firavunlar, tanr Amon'u ycelten ve ona tapnc gelitiren byk lekli inaat ilerini Karnak merkezli olarak balattlar. Hem hayali hem gerek baarlarn yceltmek iin de antlar inaa ettiler. Kadn firavun Hatepsut da taht zerindeki iddiasn yasallatrmak iin bu tr propaganday kulland. .[41] Somali - Puntland'a yapt bir ticaret seferinin baarlarn, zarif bir antsal mezar - tapnak, devasa bir ift dikilita ve Karnak'taki bir apel'le antlatrd.

Kralie Hatepsut ticari ilikilere nem vermi, Punta (Somali) gemiler gndererek mit Burnuna ulalmasn salamtr. Bu lkeden Msrllar deersiz mallar karlnda deerli mallar almlardr. Alnan mallarn listesi Hatepsut Tapnak Duvar'na yazlmtr. Bu listede fildii, abanoz, maymun, leopar derileri, kleler gibi maddeler yer alr. Bu baarlarna karn yeeni ve ayn zamanda vey olu olan 3. Tuthmosis, kendi hkmdarlnn sonlarna doru, belki de taht gasbetme giriimine misilleme olarak onun mirasn silmeye alt. [42]

Ebu Simbel tapna giri kaps kenarlarnda bulunan II. Ramses'in drt devasa heykeli M 1.279 civarnda tahta kan ve Byk Ramses olarak bilinen 2. Ramses, Msr tarihindeki dier firavunlardan daha ok tapnak, daha ok yontu ve dikilita ina ettirdi ve daha ok ocuk sahibi oldu. [43] Atlgan bir askeri lider olan 2. Ramses, ordusunu Kade Sava'nda Hititler'in stne yrtt. Kazanan tarafn belli olmad savan sonunda, tarihin ilk yazl antlamas M 1.258 tarihinde akdedildi. Ancak Msr'n zenginlikleri, zellikle Antik Libya'llar ve Deniz kavimleri asndan blgeyi istila iin cazip bir hedef haline getirdi. Balangta Msr ordusu bu istila giriimlerini pskrtmeyi baard. Ama sonunda Msr, Filistin ve Suriye'nin kontroln kaybetti. D tehdidin etkisi, yolsuzluk, mezar soygunculuu ve sivil huzursuzluk gibi i sorunlar arlatrc ynde oldu. Teb'deki Amon tapnak kompleksi'ndeki yksek rahipler, ok geni lde arazi zerinde g elde ettiler ve geni bir servet topladlar. yle ki onlarn gelien gc, nc Ara Dnem boyunca tm Msr'a yayld. [44]

Deniz Kavimleri ve Msr [deitir]

Msrllar Ege Gleri'yle gelen kavimleri Deniz kavimleri olarak adlandrmlardr. M.. 1208 ylnda Msra saldran kavimler baarl olamamlardr. Msrllar bu sava baarsn unutulmaz klmak iin bu gn adna srail Ant Ta denilen ant dikmiler ve bu antn zerine de egemen olduklar blge ve halklarn adlarn yazmlardr. srail adnn ilk kez getii belge bu ant tadr. Deniz Kavimleri 20. Hanedan (Ramsesler) Dneminin son nemli hkmdar 3. Ramses zamannda farkl yerde ve zamanlarda birok saldr dzenlemiler; fakat baarsz olmulardr.

nc Ara Dnem [deitir]

Tanis hkmdar Smendes, 11. Ramses'in M 1.078 tarihinde lmnn ardndan Msr'n kuzey kesiminde ynetimi ele geirdi. Gney ise, Smendes'i sadece ismen tanyan Teb'deki Amon yksek rahipleri tarafndan kontrol edildi. [45] Bu sre boyunca Delta'nn batsna Libyallar yerleiyordu ve Libyal kabile efleri zerkliklerini artrmaya balamt. M 945'de Sirenayka'dan bir Berberi kabile efi olan 1. oeng, Delta'nn kontroln ele geirdi ve yaklak 200 yl hkm srecek olan Libya ya da Bubastit hanedanln kurdu. oeng nemli dini konumlara ailesinden bireyleri yerletirerek gney Msr'n kontroln de ele geirdi. Libya hakimiyeti, Delta'dan Leontopolis ve Kui'de yerleik rakip hanedanlklar ynnden gelien tehditlerle sarslmaya balad. M 727 olaylarnda Kui kral Piye, kuzeye ynelen aknlarla Teb'in, dolaysyla sonuta Delta'nn kontroln ele geirdi. [46] Msr'n geni kapsaml ve uzak erimli itibar ve nfuzu, byk lde nc Ara Dnem'in sonlarna doru azald. Yabanc mttefikleri, Asur mparatorluu'nun etki alanna girmi, iki lke arasnda sava kanlmaz olmutu. M 671 ile 667 yllar arasnda Asur ordular Msr topraklarna saldrmaya baladlar. Kui krallar Taharqa ve onun halefi Tanutamun'un hkmdarlklar, Nubya yneticilerinin birka zaferine karn Asurlularla srekli atmalarla geti. [47] Sonuta Asurlular Kui hakimiyetini Nubya ilerine doru geri atarak, Memphis'i istila ettiler ve Teb tapnaklarn yamaladlar. [48]

Ge Hanedanlk Dnemi [deitir]

Kesinlemi ve srekli bir istila planlarnn olmamas sonucu Asurlular, Msr'n kontroln birok vassala braktlar. Bu yneticiler, Yirmi altnc Hanedanlk'n Saite krallar olarak bilinir. Saite kral ve ayn zamanda Msr'n ilk donanmasn Yunan paral askerlerin de katksyla oluturan 1. Psamtik, M. 653 yllnda Asur hakimiyetine son verdi. Yunan etkisi, byk lde Delta'da Naukratis'de bir Yunan yerleimi olarak gerekleti. Saite krallarnn hkm srd yeni bakent Sais, ekonomik ve kltrel ynden ksa fakat canl bir yeniden dirilie tanklk etti. Fakat M 525'de 2. Kambises nderliindeki gl Pers ordular, Msr' ele geirme giriimlerine baladlar. Sonuta Pelisyum Muharebesi'nde firavun 2. Psamtik'i Pers kuvvetlerine esir dt. 2. Kabises, daha sonra resmi olarak firavun unvann ald fakat, ran / Huzistan'a dnerek Msr'n ynetimini atad bir satrap'a brakt. M 5. yzylda birka baarl ayaklanma yer almtr. Fakat Msr, asla Pers hakimiyetini krmay baaramad. [49] Perslerin istilas ardndan Msr, Ahameni mparatorluu'nun Kbrs ve Fenike ile birlikte alt satraplna katld. Msr'daki Pers hakimiyetinin bu ilk dnemi ayn zamanda 27. Hanedanlk olarak bilinir. 27. Hanedanlk M 402 ylnda sona erdi ve M 380 - 343 tarihleri arasnda 30. Hanedanlk, son Msrl kraliyet hanedanl oldu. Msr, 2. Nectanebo'nun krallyla sona erdi. Pers hakimiyetinin ksa bir dzenlemesi baz kaynaklarda 31. Hanedanlk olarak yer alr. Bu dnem, M 343 - 332 tarihleri arasnda yer ald. Msr, M 332 ylnda Pers yneticisi Mazaces tarafndan savamadan Byk skender'e teslim edildi. [50]

Ptolemaios Hanedan [deitir]

M 332 tarihinde Byk skender Msr' az bir Pers direnmesiyle karlaarak istila etti ve Msrllar tarafndan kurtarc olarak karland. Yeni bakent skenderiye'de Byk skender'in ynetimi brakt Ptolemaios Hanedan tarafndan kurulan yeni ynetim, Msr modeline dayandrld. Bakent, Yunan gcnn ve nfuzunun bir ifadesiydi. nl

skenderiye Ktphanesi'yle bilimin ve kltrn yeerdii bir kent haline geldi. skenderiye Feneri, kente ulaan deniz ticaret yolunu aydnlatt. [51] Kentle d dnya arasnda gelien, papirs retimi ve dier karlatrmal stnl olan mallar konu alan geni ticari ilikiler, kente nemli lde gelir salad. [52] Msr halknn balln srdrmek amacyla Ptolemaios Hanedan hkmdarlar, eski gelenekleri desteklediler ve bylece Yunan kltr, Msr kltrnn yerini almad. Msr tarz yeni tapnaklarn yapm geleneksel kltrel deerleri destekledi ve yeni hanedanln hkmdarlarn hakln gznde firavunlar kadar saygn duruma getirdi. Msr ve Yunan tanrlar, rnein Serapis gibi karma tanrlar olarak birletirildi (Senkretizm). Yontularda klasik Yunan formu, geleneksel Msr motiflerini etkiledi. Msrllarn tepkilerini yumuatma, sourma abalarna karn Ptolemaios yneticileri, yerel bakaldrlara, aileler arasndaki sert rekabete ve 4. Ptolemi'nin lmnden sonra skenderiye'de ortaya kan yoksul kesim arasndaki rgtlenmelere kar tavr da almtr. [53] Bu arada Antik Roma'nn tahl gereksiniminin nemli bir blm Msr'dan karlanyordu. Doal olarak Roma, Msr'daki siyasi durumla yakndan ilgilenmekteydi. Msrllarn sregelen tepkileri, hrsl yneticiler, gl rakip Suriye, Msr'n durumunu istikrarlatrd. Bu durum Roma'y, imparatorluun ister istemez ilgi alan olan Msr'daki durumu gven altna almak zere kuvvet gndermeye yneltti. [54]

Roma Dnemi [deitir]

Ptolemaios Hanedanndan Kleopatra ile Marcus Antonius komutasndaki Msr donanmasnn Caesar Divi Filius Augustus komutasndaki Roma donanmasna yenildii Aktium Sava ardndan Msr, M 30 ylnda Roma mparatorluu'nun bir eyaleti oldu. Roma, Msr'dan gelen tahl ykl gemilere bel balamtr ve mparator tarafndan atanan yksek rtbeli bir komutann idaresi altndaki Roma ordusu, bu bakaldry bastrmt. Ayn ordu, kat bir biimde ar vergileri dayatt ve o dnemde nemli bir sorun haline gelen ekya faaliyetlerini nledi. [55] Roma'da Msr'dan gelen lks mallara ynelik talebin ykselmesiyle skenderiye'nin dou ile ticaret hattndaki nemi giderek artt. [56]

Feyyum mumya portreleri: Antik Msr ve Roma kltrlerinin karlap bilemelerinin sembolleri Bununla birlikte Roma ynetimi, mumyalama ve Msr'n geleneksel tanrlarna sregelen tapnma ritelleri konularnda Yunanllara oranla daha dmanca bir tutum sergiledi. [57] Feyyum mumya portreleri gelime gsterdi ve baz Roma imparatorlar, Yunan yneticiler

kadar yaygn ve kapsaml olmasa da kendilerini bir firavun gibi betimlediler. Msr gelenekleri, Msr dnda yaad. Blgedeki Roma ynetimi, Roma tarzn ald ve geleneksel Msr tarz sona erdi. [57] MS 1. yzyln ortalarnda, kabul edilebilir bir dier din olarak Hristiyanlk skenderiye'de kk sald. Ancak Hristiyanlk, "paganlk"'tan Hristiyanla geiler salamak konusunda taviz vermez bir dindi ve bu ekliyle geleneksel yaygn dinsel gelenekleri tehdit ediyordu. Bu durum Hristiyan inanlarn benimseyen kitleler zerinde baskya yol at. Hristiyanlarn tasfiyesi ynndeki bu basklar MS. 303 ylnda imparator Diocletianus'la dorua ulat. Fakat Hristiyanln yaylmas nlenemedi. [58] MS. 391 ylnda Hristiyanl kabul eden Roma mparatoru I. Theodosius, Hristiyanl yasal hale getirdi, pagan tapn yasaklanarak tapnaklar kapatld. [59] skenderiye, gerek genel gerekse kiisel yontularn imha edilmesiyle sonulanan geni apl pagan kart ayaklanmalara sahne oldu. [60] Sonu olarak Msr'da pagan kltr srekli olarak geriledi. Yerli halk kendi dilini konumay srdrrken Msr tapnaklarndaki rahip ve rahibeler azald ve hiyeroglifi okuyup yazabilme becerisi giderek ortadan kalkt. Msr tapnaklar ise, bazlar kiliseye dntrld, bazlar ise lde terk edildi. [61]

Firavun Akhenaton'un Msrda Tek Tanrl Din Kurma abas [deitir]

M 1.350 civarnda 4. Amenofis tahta kt ve bir dizi radikal fakat dzensiz reformlara giritiinde, bir bakma Yeni Krallk'n istikrar tehdit altna girdi. Adn Akhenaton olarak deitirdi ve nceki gizemli gne tanrs Aton'u en stn tanr olarak lanse etti, dier tanr tapnlarn bastrd ve din adamlarnn kurumsallam gcne saldrd. [62] Bakenti Akhetaton'a, gnmzdeki Amarna'ya tayan Akhenaton, d ilikilere kendini kapad ve tmyle yeni din ve sanat tarzyla ilgilenir oldu. lmnden sonra Aton klt hzla terk edildi ve sonraki firavunlar Tutankhamun, Ay ve Horemheb, Akhenaton'un yerleik dinsel geleneklere aykr tm izlerini sildiler. Akhenaton'un hkmdarlk dnemi, Amarna Dnemi olarak bilinir. [63] 4. Amemofis'in dier tanr ve tanralar dlayarak, Msrda tek tanrl bir din inanc yerletirmek abasnda olduu kabul edilir. Amenofise gre Heliopolisin ba tanrs olan Aton-Ra (Gne Tanrs) tek bir tanryd ve firavunun babasyd. Msr, tek bir firavunun otoritesi altnda birlemeden nce her kralln kendi tanrs vard. Msr birleince, ister istemez ok tanrl bir din ortaya km oldu. Akhenaton, tek bir hkmdarlkta, tek bir tanrya(o da, firavunun tanrs) dayal bir inan sistemi kurmaya alt.

Devlet ve ekonomi [deitir]

Ynetim ve ticaret [deitir]
Firavun, lkenin mutlak hkmdaryd ve en azndan teoride, tm kaynaklarn ve topraklarn zerinde hakim grnyordu. Kral en yksek askeri komutand ve devletin bakanyd. Belirledii ilerin yrtlmesi iin atanan grevlilerden oluan bir brokrasiye dayanmaktayd. Ynetimin stlenilmesinde onun hemen altndaki ynetim kademesindeki vezir, kral temsilen hareket ediyordu. Vezir, arazi kullanmn, hazineyi, inaat projelerini, yasal sistemi ve arivleri koordine ediyordu. [64] lke, blgesel dzeyde 42 kadar yerel ynetim birimine ayrlmt. Bu yerel birimler, yetki alanlarnda vezire kar sorumlu olan yar feodal ynetimlerdi ve Antik Msr'da nomark olarak adlandrldlar. Her bir nomark, nome ad verilen bir yetkilinin ynetimindeydi. Tapnaklar ekonominin temel dayanan oluturdu.

Tapnaklar sadece dini merkezler deildi. Ayn zamanda, bu konulardaki yetkililer tarafndan ynetilen kraliyet hazineleri ve tahl ambarlar sistemindeki ulusal servetin toplanmasndan, depolanmasndan ve yeniden datlmasndan da sorumluydular. [65] Ekonomi byk lde merkezi olarak dzenlendi ve ileyii sk bir biimde denetlendi. Antik Msr'da Son Dnem'e kadar madeni para kullanlmad. Ancak mal deiimlerinde bir tr takas sistemi kullandlar. [66] Takas sisteminde standart hacimde tahl ve bir deben arlnda altn ya da gm ortak bir payda oluturacak ekilde kullandlar. [67] Antik Msr'da kullanlan bir arlk birimi olan deben kabaca 91 gr. arlkt. ilere tahlla deme yaplrd. Bir ustaba ayda 250 kg. tahl kazanrken sradan bir iinin aylk kazanc 200 kg. kadar olurdu. Fiyatlar lke genelinde sabitlenmiti ve ticareti kolaylatrmak zere listeler halinde belirlenmiti. rnein bir gmlek be gm deben, bir sr fiyat ise 140 debendi. [67] Tahl dier mallarla, belirlenmi olan listelere gre ilem grebilir, dei toku edilebilirdi. [67] Madeni para Msr'a ilk kez MS. 5. yzylda dardan getirildi. lk sikkeler gerek para yerine standart hale getirilmi deerli maden paralar olarak kullanld. Daha sonraki yzyllarda uluslararas ticaret gerek sikkelerle geldi. [68]

Sosyal durum [deitir]

Msr toplumu belirgin biimde tabakalam bir toplumdu ve sosyal stat kesin olarak katyd. iftiler toplumun ana gvdesini olutururdu. Fakat tarmsal retim, dorudan doruya kraliyet, tapnak ya da toprak sahibi soylu aileler tarafndan sahiplenilirdi. [69] ifti de bir igc vergisine konuydu ve bir angarya sistemi iinde sulama ya da inaat projelerinde almas gerekirdi. [70] Sanatlar ve esnaf, iftilerden daha yksek bir statdeydi, ama onlar da hkmdarln kontrol altndayd, tapnaa bal iliklerde alr ve dorudan hkmdarlk hazinesinden cret alrlard. Yazclar ve kamu grevlileri Antik Msr'da st snft. Bulunduklar st snfn bir iareti olarak giydikleri beyazlatlm keten giysilere atfen "beyaz etek snf" olarak bilinirlerdi. [71] st snf, sosyal statlerini sanat ve edebiyatta aka ortaya koyard. Onlarn bir alt snf, kendi alanlarnda grdkleri eitimle uzmanlam rahipler, hekimler ve yap ustalaryd. Antik Msr'da klelik vard ancak, yaygnl ve kle emeinin kullanm tarz ok net olarak bilinmemektedir. [72] Antik Msrllar, tm snflardan insanlar (kadn ve erkek), esasen hukuk nnde eit olarak klelerden ayr tuttu. Tm Msrllarn, hatta en alt tabakadan kyllerin dahi, yaplan bir hakszln dzeltilmesi iin vezire ve onun mahkemesine dileke verme hakk vard. [73] Her kadn ve erkein kendi mallarn satmaya, mal edinmeye, szleme yapmaya, evlenmeye ve boanmaya, mirasla ve mahkemelerdeki hukuki itilaflar takip etmeye hakk vard. Evli iftler, ortaklaa mal sahibi olabilir ve boanma durumunda nceden yaplm olan evlilik szlemesiyle haklarn koruyabilirdi. Bylece evliliin sona ermesi durumunda erkein, eine ve ocuklarna kar olan mali ykmllkleri dzenlenebilmekteydi. Antik Yunan, Roma, hatta dnya yzndeki daha gelikin uygarlklarla karlatrldnda Antik Msr'da kadnlar, daha geni baar frsatlarna ve daha geni kiisel karar ve tercih alanna sahiptiler. Bir yanda, Hatshepsut ve Kleopatra gibi kadnlar firavun dahi olurken, dier yanda yine bir kadn, Amon kltnn en yksek mevkiine kabilmitir. Bu zgrlklere karn Antik Msr'da kadnlar ynetimde resmi olarak bir rol oynamad, tapnaklarda da ikincil dzeydeydiler ve herhangi bir kadnn, herhangi bir erkek derecesinde eitim almas olaan bir durum deildi. [73]

Hukuk sistemi [deitir]

Hukuk sisteminin ba resmi olarak firavundu. Firavun, yasama ilemlerinden (yasa karma), adalet datmaktan, hukuku ve dzeni korumaktan sorumluydu. Firavun bir bakma doruluk ve adalet tanras Ma'at'n yeryzndeki temsiliydi. [64] Antik Msr'dan elimize ulaan yasal dzenlemeler yoksa da, mahkeme kaytlar Msr yasal dzeninin, doru ve yanla ilikin saduyuya dayandn gstermektedir. Bu saduyu, konuyu karmak yasal dzenlemelere uydurmak yerine uzlamaya varmaya, anlamazlklar zmeye ynelmitir. [73] Yeni Krallk dneminde, Kenbet olarak adlandrlan yerel yallar meclisleri, mahkemelerde ufak ekimeleri ve kk davalar zmlemekle grevliydiler. [64] Daha byk davalar ise, rnein cinayet, byk emlak ilemleriyle ilgili uyumazlklar ve mezar soygunculuu gibi, Byk Kenbet olarak adlandrlan, vezir ya da firavunun bakanlk ettii mahkemede grlrd. Daval ve davac kendilerini savunabilirlerdi ve gerei syleyecekleri zerine bir dini yemin etmeleri gerekirdi. Baz davalarda devlet, davac ve yarg rollerini birlikte stlenir ve ikence / dayak ile suludan bir itiraf ya da su ortaklarnn adnn alnmas yoluna gidilebilirdi. Dava nemli ya da nemsiz de olsa mahkeme ktipleri, sulamalar, tanklklar ve mahkeme kararn, gelecekteki davalara dayanak olmak zere kayda geirirlerdi. [74] Kk sulara verilen ceza, suun arlna gre para cezas, dayak, burun ya da kulak vb. kesme ve srgn olabilirdi. Cinayet ve mezar soygunculuu gibi ciddi sular, ban kesilmesi, suda boma ya da kaza oturtma suretiyle idamla cezalandrlrd. Cezalandrma, sulunun ailesini de kapsayabilirdi. [64] Hukuk sisteminde, hem sulh hem de ar ceza davalarnda adalet datmada kahinlerin byk rol oynamas, Yeni Krallk'la balad. Kahin, tanrya bir konu hakknda, cevab "evet" ya da "hayr" olabilecek bir soru sorard. Yarglama, bir grup rahibin hazr bulunduu bir oturumda, tanrnn birini ya da dierini semesi, ileri ya da geri hareket ettirmesi, ya da bir papirus ya da mlek paras zerine yazlm yantlardan birini iaret etmesiyle yaplrd. [75]

Tarm [deitir]
Uygun corafi koullarn bir araya gelmesi, Msr uygarlnn baarsnda nemli bir rol oynamtr. Bu corafi koullar arasnda en nemlisi Nil nehriydi. Nil, her yl yenilenen taknlaryla blgeye verimli topraklar kazandryordu. Bu sayede antik Msrllar, bol gda maddesi retmeyi baardlar. Bylece toplum, kltrel etkinliklere, teknolojik ve estetik ynelimlere daha geni zaman ve kaynak ayrabildi. Arazi ynetimi antik Msr'da nemliydi nk vergiler, her kiinin sahip olduu arazi lsne gre belirlenirdi. [76] Msr'da tarm, Nil'in dngsne bamlyd. Bunun doal sonucu olarak da Msrllarnn iklimi vard, Akhet (takn), Peret (ekim) ve Shemu (hasat) Takn mevsimi Haziran'dan Eyll'e kadar srerdi ve Nil nehri kylarnda mineralce zengin bir alvyon tabakas ylrd. Bu alvyon, bitki yetitirmek iin son derece uygun bir toprak oluturmaktadr. Takn sularn gerilemesinden sonra rnlerin gelime mevsimi Ekim'den ubat'a kadar ki dnemdi. Bu dnemin hemen banda iftiler tarlalar srer ve tohum ekerdi. Devamnda, ark ve kanallar yardmyla tarlalar sulanrd. Msr, o zaman iin de kurak bir iklime sahipti ve iftiler bu yzden tarlalarn sulanmasnda Nil'e bel balamak zorundaydlar. [77] Mart - Mays aylarnda iftiler orak kullanarak hasat yaparlard. Daha sonra samanla tohumu ayrmak iin bir dven kullanarak harman dvlrd. Daha sonra kepek ve tahl ayrlr, un ve bira retmek ya da daha sonra kullanmak zere depolanrd. [78] Eski Msrllar, verimi dk bir tahl olan emmer, arpa ve baz dier tahllar yetitirirlerdi. Bu tahllar, iki temel gda maddesi olan ekmek ve bira yapmnda kullanlrd. [79] Yetitirilmeye balanlmadan nce ak araziden kklenen keten, elyaf olarak kullanld. Bu

lifler iplik olarak bklr, giysi ya da dier kullanmlar iin dokunurdu. Nil kylarnda yetien Papirus, ise bir tr kt yapmnda kullanlrd. Sebze ve meyve, hazrlanan bahelerde, civar yerleimlerde, ksmen yksek arazide yetitirildi ve insan gcyle suland. Eski Msr'da yetitirilen sebzeler prasa, sarmsak, kavun, karpuz, bakliyat, marul, kabak ve bunlarn yan sra arap yapmnda kullanlan zmd. [80]

Hayvan yetitiricilii [deitir]

Eski Msrllar, insanlarla hayvanlar arasndaki ilikilerdeki dengenin, evrensel dzenin ana unsurlarndan biri olduuna inanyorlard. Dier deyile, insanlarn, hayvanlarn ve bitkilerin, tek bir var oluun unsurlar olduu kabul ediliyordu. [81] Bu nedenle, evcil ya da vahi tm hayvanlar, tinsel yaamn nemli bir hareket noktasyd. Bykba hayvanlar en nemli iftlik hayvanyd. Ynetim, dzenli nfus saymlarnda iftlik hayvanlarndan vergi toplad. Arazinin ve tapnan nemi ve sahip olunan srlerin bykl, saygnln ls saylyordu. Eski Msr'da bykba hayvanlarn yan sra koyun, kei ve domuz da beslenmitir. rdek, kaz ve gvercin gibi kmes hayvanlar alarla yakaland ve iftliklerde yetitirildi. Bu tr hayvanlar, hamur yutmaya zorlanarak iyice semirtilirdi. [82] Ayrca Nil, balk ynnden zengin bir kaynak saylrd. Arlar da, balmumu ve bal elde etmek iin en azndan Eski Krallk'tan itibaren yetitiriliyordu. [83] Eski Msr'da yk hayvan olarak eekler ve kz kullanld. Bu hayvanlar ayn zamanda topran srlmesi ve ekim ilerinde de kullanlyordu. Ayrca, besili bir kzn kesilmesi, kurban trenlerinin ana temasn oluturuyordu. [82] At, kinci Ara Dnem'de Hiksos'lar tarafndan Msr'a getirildi. Deve de Yeni Krallk'tan itibaren biliniyor olduu halde, bir yk hayvan olarak deveden yararlanlmas Ge Dnem'e kadar yaygnlamad. Fillerin de Ge Dnem'de ksa bir dnem kullanldn gsteren bulgular vardr. Fakat otlaklarn filler iin yetersiz olmas nedeniyle bu hayvann yetitirilmesinden vaz geildi. [82] Kpek, kedi ve maymun gibi ev hayvanlar sradan evlerde beslenirken, Afrika'nn ilerinden getirilen yabanc rk kpekler ve aslan, kraliyet ailesine ayrlrd. Heradot Msrllarn, hayvanlarn kendi evlerinde tutan biricik toplum olduunu gzlemlemitir. [81] Hanedanlk ncesi ve Ge Dnemler boyunca hayvan ekilli tanrlara inan, olduka yaygnd. rnein kedi tanra Bast ve ibis tanr Thoth. Bu hayvanlar, iftliklerde kurban trenleri iin ok sayda yetitirilirdi. [84]

Doal kaynaklar [deitir]

Blge, yap ya da dekoratif amala kullanlabilecek tan yan sra bakr ve kurun cevheri, altn ve yar deerli talar ynnden zengindi. Bu doal kaynaklar eski Msrllara antlar ina etme, heykeltralk, aralar yapma ve mcevhercilik konularnda alma olana salad. [85] Mumyaclar Natron Vadisi'nden gelen natron tuzunu kullanrlard. Ayn yerden sva yapmakta kullanlan al da gelmekteydi. [86] Maden cevheri ieren kaya oluumlar uzakta bulunmakta idi. Bu tr blgeler daha ok dou l ve Sina'daki ar kurak vadilerdi ve bulunduklar yerden karlp getirilmeleri, devletin ynetebilecei byk apl dzenlemeleri gerektiriyordu. Nubya'da zengin altn madenleri vard ve bilinen ilk harita, bu altn madenlerinden birinin haritasdr. Hammamat Vadisi'nde dikkate deer granit, sert bir tr kumta ve altn kaynaklar vard. akmakta, Nil vadisinde ilk karlan ve alet yapmnda ilk kullanlan malzemeydi. Nil vadisinde yerleimler olduunun ilk delilleri, akmaktandan yaplma el baltalardr. akmakta paralar dikkatlice inceltildi ve orta sertlikte ok balar, kesici yzeyler elde edildi. Daha sonralar bu aletlerin yapmnda bakr kullanld. [87]

Msrllar, Gebel Rosas'daki kurun cevherinden elde ettikleri kurunla akl, olta kurunu ve kk heykelcikler yaptlar. Bakr, eski Msr'da alet yapmnda kullanlan en nemli madendi. Sina'daki maden ocaklarnda malahitin frnlarda ergitilmesiyle elde ediliyordu. [88] iler, alvyon birikintilerdeki keltilerde kle altn topladlar ya da daha faza igc kullanlarak altn ieren paralar tld, ykand ve altn elde edildi. Ge Dnem'de yukar Msr'da demir yataklar bulundu ve iletildi. [89] Yksek kalitede yap talar Msr'da bolca vard. Msrllar, Nil vadisi boyunca kireta ocaklar ilettiler, graniti Aswan'dan, bazalt ve kumtan dou l vadilerinden getirdiler. Dekoratif amal kullanlacak talardan porphyry, alabaster ve benekli carnelian yataklar dou lnde bulunuyordu ve 1. Hanedanlk Dnemi'nden beri getiriliyordu. Yunan ve Roma Dnemi boyunca Msrl madenciler, Sikait Vadisi'ndeki zmrt ve el Hudi Vadisi'ndeki ametist yataklarnda altlar. [90]

Ticaret [deitir]
Eski Msrllar ender olarak komularyla ticari ilikilere girdiler, yabanc mallar Msr'da pek bulunmazd. Hanedanlk ncesi Dnem'de Nubya ile, altn ve tts salamak iin ticari ilikiler gelitirmilerdi. Ayrca Filistin'le de ticaret yapld, 1. Hanedanlk Dnemi firavunlarnn mezarlarnda bulunan Filistin tarz ya testilerinden anlalmaktadr. [91] 1. Hanedanlk Dnemi'nden ksa sre nce gney Kenan (blge)'da bir Msr kolonisi kurulmutu. [92] Narmer, Kenan'da Msr mlekleri rettirerek Msr'a getirtti. 2. Hanedanlk Dnemi sonlarnda, Msr'da bulunmayan kaliteli kerestenin nemli bir kayna olan Biblos'la ticari iliki kurdu. Drdnc Hanedanlk dneminde altn, kokulu reine, abanoz, fildii ve vahi hayvan (maymun ve babun gibi) salamak iin de Punt'la ticaret kuruldu. [93] Msr Anadolu ile ticarete nem vermiti. Anadolu, nemli miktarda kalayn yan sra bakr da salyordu. Her iki metal, bronz retimi iin gerekliydi. Afganistan'n uzak kesimleriyle de mavi ta lapis lazuli iin ticaret yapmaktayd. Ayrca Akdeniz ticaretine de katldlar. zellikle Antik Yunanistan ve Girit Uygarl ile dier mallarn yan sra zeytinya salamak iin ticaret yapld. [94] Bu hammaddeler ve lks mallar karlnda Msr esas olarak tahl, altn, keten, papirus ve mamul rnlerden cam ve ta eyalar ihra etmitir. [95]

Dil [deitir]
Tarihi geliim [deitir]
Msr dili, Afro-Asyatik diller iinde yer alan berberi diller ile Sami dil ailesine dahil bir dildir. [96] M. 3.200'l yllardan Orta a'a kadar yazy kullanan Msr dili, yazy en uzun sre kullanan dildir. Ayrca ok daha uzun bir sre konuma dili olarak kullanlmtr. Antik Msr dilinin alar, Arkaik Msr Dili, Eski Msr Dili, Klasik Msr Dili, Ge Msr Dili, Halk Dili ve Koptic Dildir. [97] Msr yazs, Koptik ncesinde lehe farll gstermez. Fakat muhtemelen Memphis ve daha sonra da Teb evresinde konuulan lehelerdir. [98]

l kltr, mumyalama [deitir]

Nil Nehrinin dzenli taknlklar ve geri ekilmesi Msrda l kltnn domasnda etkili olmutur. Msrllar ekinin kuruduktan sonra tekrar yeermesini gzleyerek bu srecin insanlar iin de geerli olduunu, yani insann fiziki yaamnn lmden sonra da devam edeceine inandlar. Bu lmle yaam arasndaki snr onlarn firavunlar iin grkemli mezarlar, yani piramitler yapmalarn salamtr. Firavunlarn br dnyaya geiine de nem verdikleri iin onlar mumyalamlardr. Kukusuz bunlar firavunlarn abasyla,

basksyla yapmlardr. Ayrca kendileri iin de, olanaklar elverdii lde gmtler yapmlar, mumyalanmalarn salamlardr. Mumyalamann ilk izlerine Hierakonpolis mezarlnda rastlanmtr. Eski Msrllar, lmden sonra lmszln salanmas iin gerekli olduuna inandklar ayrntl l defnetme geleneklerini srdrdler. Bu gelenekler, mumyalama ile bedeni koruma, defin trenlerini yapmak ve topraa verme eklindeydi. Bylece teki dnyada lnn, bedenini ve eyalarn kullanacana inanlyordu. [99] Eski Krallk ncesinde, lde maden ocaklarna gmlen bedenlerin kurumayla doal olarak korunmu kald grld. Antik Msr tarihinin bandan sonuna kadar kurak l koullar, yoksul halkn gmlmesinde bir nimet olarak grlmeye devam etti. nk, zengin snrlarn yapt gibi ayrntl ve dolaysyla pahal defin ilemlerine olanaklar yoktu. Varlkl Msrllar llerini ta mezarlarda gmmeye baladlar. Sonuta insan eliyle mumyalamay kullandlar. Bu ilemlerde i organlarn kartlmas gerekiyor, beden ketenle sarlyor ve dikdrtgen biimli ta lahitle ya da tahta tabutla gmlyordu. Drdnc Hanedanlk'tan itibaren baz i organlar, zel toprak kavanozlarda korundu. [100] Yeni Krallk'la itibaren antik Msrllar mumyalama ilemlerini yetkinletirdiler, bir sanat haline getirdiler. En gelikin teknikte, ilemler 70 gn buluyordu. organlarn yine karlmas gerekiyordu. Beyin, burun kanalndan zel aletlerle karlyor ve vcut, natron ad verilen bir tuz karm iinde kurutuluyordu. Beden daha sonra ketenle sarlyor, koruyucu muska kuaklaryla donatlyor, insan eklinde ve boyanm, sslenmi bir tabuta yerletiriliyordu. Ge Dnem mumyalar da keten ya da papirs katmanlarndan yaplan ve koruyucu bir macunla kaplanan zel malzemelerle defnedildi. Kullanlan koruma uygulamalar Ptolemaik ve Roma dnemlerinde geriledi, sslenen mumyann d grn daha fazla nem kazand. [101] Fakat tm llerin mezarlarna, sosyal durumlar ne olursa olsun bir eyler kondu. Yeni Krallk'la birlikte mezarlara ller Kitab da brakld. Ayrca, br dnyada kendilerine hizmet edeceine inandklar kk biblolar olan Uabtiler de konuldu. [102] Daha sonra mezar yaknlar tarafndan zaman zaman mezara yiyecek gtrlyor ve l adna dualar okunuyordu. [103]

Yaz [deitir]
Msrllara ait ilk yaz rneklerine M 3.200 dolaylarndan balayarak Hanedan ncesi Dnemi mezarlklarnn zerinde rastlanr. Bu durum bize yaznn Msrda l kltyle ilikili olarak gelitiini gsterir. Msr yazs sembollerden oluuyordu. Bu semboller bazen bir heceyi, bir kelimeyi hatta bir cmleyi bile ifade edebiliyordu. Bu nedenle Msr yazsnda sembollerin says 700 civarndadr. iir ve dz yaz halinde din, hukuk, hikye, efsane gibi pek ok edebi eser yazlmtr. Yaznn gnlk kullanmlarnda, hieratik denilen daha hzl ve daha kolay yazmay salayan bir alfabe kullanld. Hiyeroglif normal olarak sadan sola yazlmakla birlikte stunlar ya da satrlar halinde yazlabilirken hieratik, daima sadan sola, genellikle de yatay olarak yazld. Yaz malzemesi olarak ta, tahta, deri ve papirs kullanlmtr. Papirs bitkisi, Nil kysndaki bataklklarda oka yetien bir bitkiydi. MS. 1. yzyldan itibaren Koptik alfabeyle Demotik yaz da kullanlmaya baland. Koptik alfabe, Msr'da Hristiyanln yaylmas srasnda, alt demotik simgenin eklenmesiyle deitirilmi olan Grek alfabesidir. [104] Her ne kadar resmi hiyeroglif, MS. 4. yzyla kadar trensel olarak kullanldysa da az sayda rahibin okuyabildii bir yazyd. Geleneksel dini

kurumlar datlnca hiyeroglif yaz bilgisi, byk lde kayboldu. Gerek Bizans'ta, [105]Eski Msr yaznndan baz iyi bilinen paralare [106] hiyeroglifleri zme giriimleri olmutu. Fakat ancak 1822 ylnda Rosetta ta'nn bulunuu ardndan, Thomas Young ile Jean-Franois Champollion tarafndan zlmtr. [107]

Edebiyat [deitir]
Yaz, balarda kraliyet mezarlarnda, elipstik bir etiket iine alnan kral adlarnda grld. Daha sonra devlet kurumlar, ktphaneler (Kitap Evi denirdi) ve gzlemevleri olutu. [108] Eski Msr yaznndan baz iyi bilinen paralar, Piramid yaztlar ve Koffin yazt, klasik Msr dilinde yazld ve M. 1.300 dolaylarna kadar bir yaz dili olmaya devam etti. Ge Msr dili Yeni Krallk'tan itibaren konuuldu ve Dometik ve Koptik metinler olarak Ramses Dnemi (19. ve 20. hanedanlk) belgelerinde, ak iirlerinde, yklerde kullanld. Bu dnem boyunca yaz gelenei, ant mezarlardaki zgemilerde gelime gsterdi. Sebayt olarak bilinen tarz, nl soylularn ders ve tlerini iletmek iin gelitirildi. Ipuwer papirus olarak bilinen, doal felaketleri ve sosyal alkantlar anlatan at, Msr yazn konusunda en nl rnektir. Orta dnem Msr dilinde yazlan Sinuhe'nin yks, Msr yaznnn en klasik yapt saylr. [109] Ayn dnemde yazlan Westcar Papirs de, rahipler tarafndan gerekletirilen bir dizi mucizenin yksn, oullarnn azndan Khufu'ya anlatr. [110] Amenemope Ynergesi, Yakn Dou edebiyatnn bayapt saylr. [111] Yeni Krallk'n sonuna doru, argo dil daha sk olarak, Wenamun'un yks gibi popler paralar Eski hikyelerde, Lbnan'dan sedir aac almak iin yolculuk ederken soyulan ve Msr'a dnmek iin uraan bir soylunun bandan geenleri anlatr. M. 700'lerden itibaren yklerin, ynergelerin yan sra kiisel ve i yaamyla ilgili belgeler, dometik alfabeyle yazld. Yunan ve Roma etkilerinin srd dnemlerde yazlan bir ok yk, lkenin 2. Ramses gibi byk bir firavun tarafndan ynetildii bamsz Msr'n gnlerinden kalmadr. [112]

Sanat [deitir]
Msr Uygarlndaki heykeltralarn ve ressamlarn birok eseri gnmze kadar ulamtr. Ancak sanatlarn adlar bilinmemektedir. Bu eserler daha ok Orta ve Yeni Krallk Dneminden kalmadr. Maden, ta, tahta, fildii gibi malzemeleri kullanmlardr. Heykeltralk alannda firavun bstleri zellikle ilgi ekicidir. Heykeltralar ve ressamlar devletin desteini almlardr.

Kralie Nefertiti'nin bst Eski Msrllar ilevsel amalara hizmet eden bir sanat rettiler. Sanatlar 3.500 yldan fazla, Eski Krallk dnemi iinde gelitirilen sanatsal formlara ve ikonografiye bal kaldlar. te yandan, dikkatlice ve kat bir tarzda belirlenmi ilkeler, d etkilere ve i deiimlere diren gsterdi. [113] Bu sanatsal standartlar - basit izgiler, biimler bileik renkli dz alanlar, ekillerin keskin izdm ile mekansal derinliin olmamas- dzenleme iinde bir denge ve dzen duygusu yaratt. ekiller ve metinler, mezarlarda ve tapnak duvarlarnda, tabut, dikilita ve hatta heykellerde yan yana birlikte rld. rnein Narmer Tabletleri'nde, ayn zamanda hiyeroglif olarak da okunabilecek ekiller yer almaktadr. [114] Kat kurallar nedeniyle son derece stilize ve sembolik anlatm seen antik Msr sanat, kesin ve ak olarak politik ve dinsel amalara hizmet etti. [115] Msrl sanatlar, heykeller ve zarif kabartmalar oymakta ta kullandlar. Fakat ucuz v e ilenmesi kolay bir alternatif malzeme olarak tahtay da kullandlar. Boyalar, demir cevheri (krmz ve sar a boyas), bakr cevheri (mavi ve yeil), is ya da mangal kmr (siyah) ve kireta (beyaz) gibi minerallerden elde edildi. Boyalar, balayc madde olarak arap reinesi ile kartrlabiliyor ve kalplarda presleniyordu. Daha sonra, kullanldnda suyla nemlendiriliyordu. [116] Firavunlar, savalardaki zaferleri, kraliyet kararnamelerini ve dini sahneleri lmszletirmek iin kabartmalar yaptrdlar. Sradan yurttalarn kendi cenaze trenleri iin, uabti ad verilen kk heykelcikler ve Msr ller kitab gibi eyalar edinme olanaklar vard. Bu tr paralarn br dnyada onlar koruyacana inanlyordu. [99] Orta Krallk dnemi boyunca tahta ya da kilden yaplan ve gnlk yaam sergileyen modellerin mezarlara konulmas adet olageldi. nsanlar br dnyada sahip olmay hayal ettikleri eylere ilikin bu tr imgelerin mezarlarna konulmasn istiyorlard. rnein iiler, evler, tekneler ve hatta askeri birlikler gibi. Tm bunlar, antik Msrlnn teki dnya yaamna ilikin ideal sayd bir "yaam" temsil ediyordu. [117] Eski Msr sanatnn homojen yapsna karn, belirli zaman ve yrelere ilikin tarzlar, deiik kltrel ya da siyasi tutumlar da yanstyordu. rnein Hiksos igalinin ardndan gelen kinci Ara Dnem'e ilikin, Girit Uygarl tarz freskler Avaris'te bulunmutur. [118] Siyasal odakl

deiimlerin en arpc rnei, Amarna dnemine tarihlenen sanatsal biimlerde grlmektedir. Bu dnemin sanatnda biimler ve tarzlar, Akhenaton'un devrimci dinsel grlerine uydurularak temelden deitirilmiti. Amarna sanat olarak bilinen bu sanatsal tarz, Akhenaton'un lmnden hemen sonra hzla silindi ve yerini geleneksel sanat tarz ald.
[119]

Teknoloji, tp, matematik [deitir]

Msr Uygarlnn sahip olduu pek ok gzellik bilimle ekillenmitir. Gkyzn izlemiler ve bylece yn tayini, mevsim bilgileri, zaman geiini hesaplama gibi konularda bilgi sahibi olmulardr. Bugn kullandmz Gnee dayal takvimi yapmlardr. 365 gnn 10 aya blnmesiyle oluan 5 gnlk fark da bayram gnleri olarak kutlamlardr. Sel sularn kontrol etme ve sulama sistemleri oluturarak matematik ve geometri bilgilerini ilerletmiler ve piramitlerin inas neticesiyle ilk defa Pi Saysnn tam deerini bilen bir forml bulmulardr. Mumyalama teknii sayesinde Msrllarda tp bilimi ok gelimiti. Ayrca piramitlerin inas srasnda yaanan kazalar da bu bilimin geliimine katk salamtr. Msrllar mzik bilgisine de sahiptiler. Yedi sesli notay icat etmeseler de onu kullanmasn biliyorlard. Bunu bize kadar ulaan kabartma resimlerde gryoruz. Teknolojide, tpta ve matematikte antik Msr, retkenlik ve ok ynllk asndan grece yksek bir standart salamt. Msrllar, kendi alfabelerini ve ondalk sistemlerini oluturdular.

Fayans ve cam [deitir]

Eski Krallk'tan bile nce Msrllar fayans olarak bilinen bir cam malzeme gelitirmilerdi. Fayans, yar deerli bir ta olarak kabul ediyorlard. Kil olmayan seramik olarak fayans, silikon dioksit, az miktarda kalsiyum oksit ve sodadan (sodyum oksit) yaplr ve renklendirici olarak bakr kullanlr. [120] Bu malzeme tespih tanesi, ini, heykelcikler ve dier kk eyalarn yapmnda kullanld. Bu malzeme tespih tanesi, ini, heykelcikler ve dier kk eyalarn yapmnda kullanld. Fayans retmek iin eitli yntemler kullanlabilir, fakat tipik retim teknii, kilden bir kalp zerine svanan toz malzeme daha sonra frnlanmasdr. Msrllar, bu tr ilerde kullandklar "Msr Mavisi" olarak bilinen bir boya maddesi rettiler. [121] Eski Msrllar byk bir beceriyle camdan ok eitli eyalar retebildiler. Fakat ilemin tm retim sresi boyunca bamsz olarak yrtlp yrtlmedii ok net deildir. [122] Ham cam kendilerinin retip retmedii de bilinmiyor. Kle halinde dardan getirmi, ilemi de olabilecekleri dnlyor. Oysa cam eyalar yapma konusunda teknik ustalklar olduu gibi, tamamlanm camn rengini belirlemek iin eklenecek mineraller konusuna da yabanc deillerdi. Sar, krmz, yeil, mavi, pembe ve beyaz renkleri elde edebiliyorlard ve cam, effaf ya da opak (buzlu cam) olarak yapabiliyorlard. [123]

Tp [deitir]
Antik Msrllarn zerinde altklar tbbi sorunlar, dorudan doruya evreden kaynaklanan tbbi sorunlard. Nfusun byk ksmnn Nil'e yakn yayor olmas, karacier

ve barsak ykmna yol aan stma ve istozomiyaz gibi riskler getirmiti. Timsah ve hipopotam gibi saldrgan olabilen yaban hayvanlarnn varl da genel bir tehdit oluturuyordu. nsanlarn yaam boyu ar ilerde almas eklem ve omurga zerinde ar bask ve sonuta travmatik yaralanmalar yaratmaktayd. Ayrca savalar da nfus zerinde nemli bir bask yaratt. Kullanlan undaki kum ve ta gibi kk ve fakat sert paracklar dileri andrd ve apselere kar savunmasz kld. Bununla birlikte rk, ender grlmektedir. [124] Varlkl kesim, eker ynnden zengin besinler tketmekteydi ve bu durum dieti hastalklarna neden oluyordu. [125] Mezar duvarlarndaki resimlerde vcut yaplarnn dzgn gsterilmesine karn, varlk snflarn mezarlarnda kilolu ocuk mumyalarnn fazlal, ar beslenmenin yaygn olduunu gstermektedir. [126] Yetikin yaam beklentisi erkekler iin 35, kadnlar iin 30'du. Ancak yetikinlie ulamak gt, nfusun te biri ocuk yalarda lyordu. [127] Antik Msr hekimleri iyiletirme becerileriyle antik Yakn Dou'da nlendiler. Bu hekimler iinde en nls mhotep'tir. [128] Herodot, Msr tbbnn nemli lde uzmanlam olduunu belirtmektedir. Baz hekimler sadece ba ya da mide zerinde alrken, gz doktorlar ve diiler vard. [129] Tp eitimi veren kurumlar da oluturulmutu. rnein Per Ankh ya da "Yaam Evi" bunlara rnektir. zellikle Per-Bast ya da Bubastis olarak bilinen yerleimde Yeni Krallk dneminde, Abidos ve Sais'de Ge Dnemde bu tr kurumlar oluturulmutu. Kazlarda bulunan tbbi bir belge, Msrl hekimlerin gelitirdikleri anatomi, hastalklar ve pratik tedavi hakkndaki deneysel bilgileri gstermektedir. [130] Yaralar, enfeksiyonu nlemek iin bal emdirilmi bezle, [131] i etle, keten sarg bezleri, alar, petlerle sarld ve tedavi edildi. Arlar gidermek iin afyon kullanld. Sarmsak ve soan, salk iin kullanld ve astml hastalar rahatlataca kabul edildi. Msrl cerrahlar yaralar diktiler, krk kemik ularn hizaladlar ve hastalkl kol ve bacaklar kestiler, fakat baz hastalklar onlar iin de fazlasyla ciddi idi. Yapabilecekleri tek eyin, hastay lene kadar rahat ettirmek olduunu kabul ettiler. [132]

Gemi yapm [deitir]

Eski Msrllar, M. 3.000 yllarndan itibaren bir gemi gvdesinin iine kalaslarn nasl yerletirileceini biliyorlard. Amerikan Arkeoloji Enstits raporunda, [133] Abidos'ta yaplan kazlarda en eskilerinin henz kazlp karlmad 14 gemi kalntsnn bulunduunu, karlan geminin tahta plakalarn bir araya getirilerek adeta "dikilmesi" suretiyle ina edilmi olduu bildirilmektedir. Kalaslar birbirine balamak iin rlm kaylar, [133] balant yerlerini yaltmak iin kam ya da kuru otlar kullanld, .[133] New York niversite'nden Msr bilimci David O'connor tarafndan bulundu. [134] Gemi, firavun Khasekhmwy'nin kiisel mezar yaknlarnda, [134] bir btn halinde gml bulunduu iin tmnn O'na ait olduu dnld. Fakat bu gemilerden biri, M. 3.000'li yllara tarihlenmektedir [134] ve gemilerle ilikili anak mlekler daha eski tarihleri gstermektedir. .[134] M. 3.000'li yllarda yaplm olduu dnlen tekne, yaklak 23 metre uzunluundadr [134] ve artk daha eski bir firavuna ait olduu dnlmektedir. [134] Profesr O'Connor'a gre, 5 bin yllk olan bu teknenin, firavun Hor-Aha'ya ait olmas bile mmkndr. [134] Ayrca eski Msrllar ahap ivilerle kalaslar birbirine nasl tutturacaklarn biliyorlard. Balant yerlerini kalafatlamak iin de reine kullandlar. Khufu gemisi, 43,6 metre uzunluunda bir gemiydi. M. 2.500 dolaylarnda Drdnc Hanedanlk dneminin Keops

Piramidi'nin altnda bulundu. Tm paralaryla salam kalan bir rnektir ve muhtemelen gne tanrs semboln ifade etmektedir. Eski Msrllar ayrca paralar, geme paralar halinde yapmay da biliyorlard. [133] Eski Msrllarn gemi inaas konusundaki bu teknik gelimilik dzeyleri, yine de ok byk tekneler yapmak iin yeterli deildi. Yaptklar tekneler, Nil'de kolayca seyir yapabiliyordu fakat, hem iyi denizci olarak biliniyor deillerdi hem de, Akdeniz ve Kzl Deniz'de denizcilik faaliyetlerinde bulunmuyorlard.

Matematik [deitir]
Matematik hesaplamalarla ilgili bulunmu en eski kantlar, Hanedanlk ncesi dnemin Naqada evresine aittir ve tam olarak gelimi bir say sistemini gstermektedir. [135] Eitimli bir Msrl iin matematiin nemini, Eski Krallk dneminden bir roman-mektup aka gstermektedir. Bu belgede, yazar muhatabna bir bilgi yarmasnda kendisiyle yarmasn neriliyor. Yarmann konusu, toprak, igc ve tahl konularndaki gnlk hesaplamalardr. [136] Onlar cebir ve geometrinin temel prensiplerini anladlar ve basit ok deikenli denklemler setlerini zebildiler. [137] Matematiksel gsterim ondalkt ve hiyerogliflere dayanyordu. Bir milyona kadar her 10'un her kuvveti iin bir hiyeroglif sembol kullanld. Bunlarn her biri, yazlmak istenen saynn gerektirdii kadar kez yazlm olabilir. Bylelikle 80 ya da 800 rakamn yazmak iin on ya da yz sembol sekiz kez yazld. [138] nk onlarn hesaplama yntemi, birden byk payl fazla sayda kesirle ileyemiyordu. Eski Msrllar kesirleri, birka kesirin toplam olarak yazmak zorundayd. rnein iki bl kesri, bir bl be ve bir bl onbe kesirlerinin toplam olarak ele alyorlard. Bu ilem, standart deer tablosu yardmyla kolaylatrld. [139] Ancak baz basit kesirler hiyeroglifle yazld. ki bl kesrinin hiyeroglifle yazl yanda gsterilmitir. .[140] Hiyeroglif olarak:
2

Eski Msr matematikileri, Pisagor teoremi'nin altnda yatan ilkelere ilikin bir kavraya sahiptiler. rnein dik al bir gende kenarlar arasnda 3-4-5 orannn geerli olduunu biliyorlard. [141] Onlar dairenin alann, dairenin apnn dokuzda bir eksiini alarak ve kare'den hareketle hesaplayabildiler. Sonu, bilinen dairenin alan formlne ok yakn bir deerdi. Altn oran, piramitlerde de olduu gibi bir ok Msr mimari eserinde grnmektedir. ancak bu durum, ahenk ve uyumun sezgisel bir kavran ile dml ipler kullanlarak yrtlen eski Msr uygulamalarnn birlikte ortaya kard, fakat hesaplanmam, ngrlmemi bir sonu da olabilir. [142]

Din [deitir]
Tanrsal ve ahirete ilikin inanlar, balangcndan beri antik Msr Uygarl'nda desteklendi. Bu inanlar, firavunlarn otoritesinin tanrsal olduunu, tanrsal dzene dayandn anlatmaktayd.

Msrllar ok tanrl bir dine sahiptiler. Msr panteonu, doast gleri olan ve yardm ya da koruma iin yakarlan tanrlardan oluturuluyordu. Ancak tanrlar her zaman yardmsever olarak grlyor deildi. Msrllar, tanrlarn doyurulmas iin onlara bir eyler sunmak ve dua etmek gerektiine inanyorlard. Bu panteonun yaps, hiyerariye yeni tanrlarn eklenmesiyle srekli olarak deiti, fakat rahipler, gerekleen deimeleri ve zaman zaman ortaya kan tutarl bir sistemle uyumayan mitler ve ykleri dzenlemek iin hi aba harcamadlar. [143] Dinsel alandaki bu eitli kavram ve anlaylar bir tutarszlk olarak grlmedi, daha ok, gerein eitli yzeylerindeki kesitler olarak kabul edildi. [144] Tanrlara, firavunlarn lehine hareket eden din adamlarnn ynetiminde ibadet edildi, tapnld. Tapnaklarn merkezinde, bir ayr blmde, o tapnca ait bir yontu vard. Tapnaklar, bir topluluun ya da genel olarak toplumun ibadet yerleri deildi. Tapnaklarda ibadet edilmez, sadece belirli bayram ve kutlama gnlerinde tanrnn yontusu genel ibadet iin dar tanrd. Normalde, tanryla iletiim alan d dnyaya kapatld ve sadece tapnak yetkililerince ulalabilir durumda tutuldu. Sradan yurttalar evlerindeki kendilerine ait tanr yontularna ibadet edebiliyorlard ve bir dier ibadet nesnesi olarak muskalarn, kaosun glerine kar koruma saladna inanlyordu. [145] Yeni Krallk'tan sonra firavunun manevi bir arac olarak rol zayflad ve dini gelenekler, dorudan tanrlara ibadet ynne kayd. Sonuta rahipler, insanlara dorudan doruya tanrlarn iradesini bildirecek kahinler sistemini gelitirdiler. [146] Eski Msrllar, her insann ruhsal ve fiziksel paralar ya da boyutlardan olutuuna inanyorlard. Bedenine ek olarak her kiinin, glgesi (ya da hayaleti), bir kiilii ya da ruhu, bir yaam gc, ve bir ad vard. [147] Dnce ve duygularn merkezi, beyin deil, kalp olarak grld. lmden sonra manevi ynler bedenden serbest kalr ve bir iradeye sahip olabilirdi. Fakat bu manevi ynler, fiziksel dayanaa, kalntya, (deyim yerindeyse bir pozisyona), srekli bir barnak olarak gerek duyard. lnn nihai ynelimi, kiilik ya da ruhun yaam gcyle yeniden birlemesi ve kiinin bir "mbarek bir l" olmasdr. Bunun olmas iin lnn, bir mahkemede, "gerein ty" kadar hafif bir kalbi olduunu kantlamaldr. Eer layk grlrse, l yeryznde ruhsal dzeyde varlolmaya devam edebilir. [148] Firavunlar iin Osiris ayinleri yaparlard. Osiris, Doa Tanras sisin kocasyd. Onlar, doann doumunu ve lmn temsil ediyorlard. Tapna Abidosta bulunan Osiris firavunla zdetirilmiti. Piramitlerin i duvarlarndaki resimlerde de firavuna Osiris denilmitir. Msrn tanr ve tanralarnn her biri bir hayvann adn tayor ve adlarn tadklar hayvan biiminde gsteriliyordu.

Toplumsal Yap [deitir]

Yeni Krallk Dneminde Msrda brokrasi ayrcalkl bir snf oluturmutu. En nemli makamlardan birisi ktiplikti. Katipler bir okul sistemi kurmular ve soylularn eitimiyle ilgilenmilerdir. Eitim ise dil ve hitabet zerineydi. Dier gl kesim ise rahiplerdir. Ancak ktipler zorunlu askerlikten muaf iken, rahipler deildi. Yine de rahiplerin ayrcalkl bir konumu vard. Sulu tarm yapan halkn kendilerine ait arazileri vard. zel mlk gelimiti ancak bu kiilerin zengin ya da gl olmas zordu nk tarmn kayna sulama sistemi Firavunlarn kontrolndeydi. Ticaret ise rahiplerin elindeydi. Bu nedenle tccar ve zanaatlarn etkinlii yerel, kk pazarlarla snrl kald. Ordunun en byk askeri kayna ise kyllerdi. Msrda

kle sistemi vard;ancak angarya ilerini zgr kyller yapmak zorundayd. Kleler daha ok st snf oluturan ailelerin evinde yer alyordu. Erkek egemen bir toplum olan Msrda kadnn konumu, erkee mutlak ballk deildi. Msr yasalar boanmak hakkn kadna da tanmt. zellikle l gmme kltnde kadnlarn erkeklerle eit muamele grmesi, kadnn toplumdaki yerinin nemini gsterir.

Kltr [deitir]
Gnlk yaam [deitir]
Antik Msr'n en eski dnemlerinde iftiler topraa balyd. Kerpiten, gndzn scanda grece serin kalacak barnaklarnda, en yakn aile yeleriyle snrlandrlm olarak yaamaktaydlar. Her barnakta, ekmek piirmek iin kk bir ocak ve tahl tmek iin bir deirmen ta bulunan ak atl bir mutfak bulunurdu. [149] Duvarlar beyaz boyalyd ve boyal keten duvar kumalar ile kapl da olabiliyordu. Taban, hasrla kapl olurdu ve ev eyas olarak tahta tabureler, sedirler ve sehpalar bulunurdu. [150] Eski Msrllarda temizlik ve grnm, byk nem tard. ounlukla Nil'de, hayvansal ya ve kireta tozundan yaplan yumuak sabun kullanlarak ykanlrd. Erkekler temiz kalmak iin tm bedenlerini tra eder, kt kokular gidermek ve cildi yumuatmak iin kokulu merhem ve parfm kullanrlard. [151] Giysiler beyazlatlm basit keten kumat. st snrlardan hem kadnlar hem de erkekler peruk takar, mcevher ve kozmetik malzemeler kullanrlard. ocuklar, ergenlik ana kadar, ou kez 12 ya, plak dolarlar ve erkek ocuklar snnet edilir ve balar kaznrd. Babalar ailenin geimini salarken anneler ocuklarn bakmndan sorumluydular. [152] Gnlk beslenmenin en nemli ksm ekmek ve birayd. Ek olarak soan, sarmsak gibi sebzeler ve hurma, incir gibi meyveler de yenilirdi. Balk, et ve kmes hayvanlarnn eti, tuzlanm ya da kurutulmu olarak tutulur, gvete piirilir ya da zgarada kzartlrd. [153] mkanlar olanlar iin, mzik ve dans aranan elencelerdi. lk mzik aletleri flt ve arpt. Daha sonralar trompet, obua ve boru benzeri mzik aletleri yaygnlat. Yeni Krallk dneminde Msrllar zil, tef, davul ve Asya'dan getirilen lavta ve lir gibi alglar da kullandlar. [154] Sistrum ad verilen bir alg ve ngrak da, zellikle dini ayinlerde nem tayordu. Eski Msrllar, oyun ve mzik gibi eitli bo zaman etkinliklerinden byk honutluk duymaktaydlar. Senet, ans faktr arlkl bir oyun olarak eskiden beri yaygn olan bir masa oyunuydu. Benzer bir oyun olan mehen'in dairesel bir oyun tahtas vard. Hokkabazlk ve top oyunlar ocuklar arasnda yaygnd. Gre de Beni Hasan'daki bir mezarda resmedilmitir. [155] Eski Msr toplumunun varlkl snflar, ayrca tekne gezileri ve avclktan holanrlard. Set Maat'n ii evlerinde yaplan kazlar, antik dnyadaki yaklak drt yz yla yaylan dnemde toplum yaamnn en kapsaml bulgularnn ortaya karlmasyla sonuland. Bir toplumdaki toplumsal rgtlenme, sosyal etkilemeler, alma yaam ve yaam koullar hakknda bylesine ayrntl malzeme sunan baka bir kaz almas bulunmamaktadr. .[156]

Mimari [deitir]

Piramitler dnyann tek ayakta kalan yedi harikasndan biridir. Piramitlerin en by Firavun Keopsun kendisi ve kars iin yaptrd Gizede yer alan Keops Piramididir. Bu piramidin inas iin iki milyon yz bin ta blok kullamlmtr. Herodotosa gre bu piramidin tamamlanmas 20 yl srmtr. Piramitin inasnda alanlar kleler deil, ziraatla uraan Msrl yerli halktr. Bu nedenle, ziraat ilerinin youn olmad zamanlarda inaat yaplabiliyordu. Eski Krallk Dneminden sonra ise piramit yapm durmutur. Gl bir konumlar olan valiler (vezirler), firavun iktidarna kar her zaman alternatif iktidar aday durumundaydlar. Bu valiler, elde edilen zenginliklerin halkn refah iin kullanmak yerine piramit yapm iin kullanlmasna kar ktlar. syan eden valiler dolaysyla 4. Hanedan yklm ve Eski Krallk Dnemi sona ermitir. Halkn honutsuzluuyla ilgili efsaneler Yunan tarihilerin eserlerine de yansm, .. 1.yzylda yaam olan Diodorus, firavun mumyalarnn soylu Msrl aileler tarafndan piramitlerden aaya atldn anlatmtr. Piramitler, Antik Msr mimarisi dnyann en nl yaplarnn bir ksmdr: Gize Piramitleri ve Karnak tapnaklar gibi. Devlet tarafndan finanse edilen dini ya da antsal amal inaat projeleri organize edildi. Fakat tm bunlar esas olarak, firavunun gcn pekitirmekteydi. Eski Msrllar basit ama etkili aletler ve lm aralaryla alan usta inaatlard ve mimarlar, byk ta yaplar kesin doru bir biimde ina edebiliyorlard. [157] Gerek sekin, gerek sradan Msrllarn oturduklar konutlar, kerpi ve ahap gibi dayanksz malzemelerden ina edildii iin gnmze ulaamamtr. Kyller basit evlerde yaarken varlkl snflarn evleri daha zenle inaa edilmi ve daha fazla ayrntlyla donatlm yaplard. Gnmze ulaan Malkata ve Amarna'daki gibi birka kraliyet saray, zengin bezemeli duvarlar ve havuzlar, insan, ku tanr ve tanra motifleri, geometrik desenleriyle dikkati eker. [158] Tapnak ve mezar gibi nemli yaplar, sonsuza dek ayakta kalmas istenerek kerpi yerine ta kullanlarak ina edildi. Bu dnyann ilk byk lekli yaps olan Zoser'de, papirus ve lotus desenli stun ve kirileri ieren mimari unsurlar kullanld. Gnmze kadar ayakta kalan en eski msr taplanlar, rnein Giza, tavan rtleri stunlarla desteklenen ayr salonlardan oluur Yeni Krallk dneminde mimarlar antsal kaplar, ak avlular ve etraf evrili, tapnaklarn kutsal mekanlarna stunlarda desteklenmi tavanlar eklediler. Bu mimari stiller, Yunan ve Roma dnemlerine kadar deimeden kullanld. .[159] Eski Krallk dneminde en yaygn ve en eski mezar mimarisi olan mastaba, kerpi ya da ta bir yeralt mezar odasnn zerinde ina edilen bir dz atl dikdrtgen yap eklinde ina edilmekteydi. Zoser'in basamakl piramidi, birbirinin stne ina edilen bir dizi mastabadan olumaktadr. Piramitler, Eski Krallk ve Orta Krallk dnemleri boyunca ina edildiler. Fakat daha sonra firavunlar, daha az gze batan kaya mezarlar tercih ettiler. [160]

Ordu [deitir]
Msr ordusunun ilevi, lkeyi d istilalara kar savunmak ve Msr'n Yakn Dou zerindeki hakimiyetini srdrmekti. Ordu, Eski Krallk dnemi boyunca Sina'daki maden seferlerini askeri ynden destekledi ve Birinci ve kinci Ara Dnemler'de i ayaklanmalar bastrd. Ayrca, nemli ticaret yollar zerinde ulamn gvenliini salamak iin kurulmu olan ana mstahkem mevkileri (kalelerin) korumay da stlenmiti. Nubya yolundaki Buhen bunlara rnek gsterilebilir. Dier nemli bir rnek Levant'a yaplan seferlerde operasyon ss olarak kullanlan Sile'deki kaledir. Yeni Krallk dneminde baz firavunlar Msr

ordusunu, Kuan mparatorluu'nun ve Dou Akdeniz'in bir ksm topraklarn istila etmek iin kullandlar. [161] Orduda standart tehizat, ok, yay, mzrak ve yuvarlak bir ahap ereve zerine hayvan derisi gerilerek yaplan kalkand. Yeni Krallk dneminde, daha nce Hiksos ordularnda grdkleri sava arabalar da kullanld. Bronzun yaygn kullanmna balanmasndan sonra silah ve zrhlarda kullanlmas yaygnlat. Artk kalkanlar bronz bir toka ile som ahaptan, mzraklarn temrenleri tuntan yaplmaya balanmt. Ayrca genelde kullanlan ters orak eklindeki kllar terk edilerek, Asyal askerlerinkilere benzer kllar kullanlmaya baland. [162] Firavunlar sanatta ve edebiyatta, genellikle ordunun banda ilerlerken betimlendi ve en azndan 2. Seqenenre Tao ve oullar gibi birka firavunun bu tarz benimsedii grlmektedir. [163] Askerler yerli nfustan alnd. Fakat Yeni Krallk dneminde ve zellikle de sonrasnda Nubya'dan ve Libya'dan paral asker alnmtr. [164]

Antik Msr'n miras [deitir]

Eski Msr kltr ve antlar, dnya zerinde kalc bir miras brakt. rnein tanra sis klt, dikilitalar ve dier tanabilir eserler, gtrld Roma mparatorluu'nda popler oldu. [165] Romallar da Msr'dan Msr tarz yaplar kurmak iin inaat malzemesi ithal ettiler. Erken dnem tarihilerinden Herodot, Strabon ve Diodorus, gizemli bir lke olarak grdkleri Msr zerinde altlar ve yazdlar. [166] Orta a ve Rnesans boyunca Msr'n pagan kltr geriledi. Sonra Hristiyanlk ve ardndan slam yaygnlat. Fakat ortaa bilim adamlarnn yazlarnda eski Msr'a ilgi devam etti. rnein Dhul-Nun al-Misri ve al-Maqrizi gibi. [167] Avrupal seyyah ve turistler, 17. ve 18. yzyllarda Msr'dan antika eyalar getirdiler ve gzlemlerini, izlenimlerini yazdlar. Bylelikle Avrupa'da Msr'a ynelik bir ilgi yaylmaya balad. Bu yeni ilgi Msr'a koleksiyoncular ekti. Sonuta Msr'dan ok deerli antik eserler alnd, satn alnd ya da verildi. [168] Her ne kadar Msr'da Avrupal smrgecilerin istilas, lkenin tarihi mirasnn byk bir blmn tahrip ettiyse de baz yabanclarn Msr'a olumlu ynde etkileri de olmutur. rnein Napolyon Bonapart Msr bilimdeki ilk almalar dzenledi. Yaklak 150 bilim adam ve sanaty, Msr tarihi zerinde almalar ve belgelemeleri iin Msr'a getirdi ve bu almalar daha sonra Description de l'gypte adyla yaymland. [169] 19. yzylda Msr Hkmeti ve arkeologlar, kazlarda btnln ve kltre saygnn nemini ayn ekilde fark ettiler. Eski Eserler Yksek Konseyi imdi hazine yerine bilgi bulmay amalayan tm kazlar onaylamakta ve izlemektedir. Konsey ayrca, Msr tarihi miras korumak iin tasarlanm mze ve ant yeniden ina programlar denetlemektedir.

Bulular ve catlar zaman izelgesi [deitir]

Hanedan ncesi [deitir]

M.. 4500: Senet, dnyann en eski masa oyunu. M.. 4500: Fayans ve Seramik, dnyann ilk toprak ana. M.. 4500: Kuma, dnyada bilinen ilk kuma retimi. M.. 4500: Msr (bitki), dnyann ilk msr unu ve ya retildi. M.. 4300: Papirus, Papirus bitkisiyle dnyann ilk bilinen kad.

Hanedanlar Dnemi [deitir]

M.. 3300: Tun iler (bknz: Tun a) M.. 3200: Msr hiyeroglifleri, tamamen gelitirilmitir (bknz: Msr'n ilk hanedan) M.. 3200: Ondalk sistem[1], dnya daki ilk kullanm M.. 3100: arap mahzenleri, dnyadaki ilk bilinen[2] M.. 3100: Madencilik, Sina Yarmadas M.. 3050: Gemi yapm Abidos'ta[3] M.. 3000: Filistin ve Levant'a Nil'den ihracat: arap (bknz: Narmer) M.. 3000: Tbbi messeseler[4] M.. 2900: muhtemelen elik: karbon ieren demir[5] M.. 2700: Cerrahi, dnya da bilinen ilk M.. 2700: niliteral iaretler, dnyann bilinen ilk abecesinin temelini oluturur M.. 2600: Sfenks, bugn dnyann en byk tek tatan oluan heykeli M.. 2600: Mavna tamacl, ta bloklar M.. 2600: Djoser Piramidi, dnyann bilinen ilk byk apl ta binas M.. 2600: Menkaure Piramidi ve Krmz Piramit, dnyann bilinen ilk granitten yontulmu ileri M.. 2600: Krmz Piramit, dnyann bilinen ilk 'gerek' yumuak-kenarl piramidi M.. 2580: Byk Gize Piramidi; MS 1300 ylna kadar dnyann en yksek yaps M.. 2500: Arclk M.. 2400: Astronomik Takvim, matematiksel dzeni nedeniyle Orta a'da dahi kullanlmtr M.. 2200: Bira[6] M.. 1860: muhtemel Nil-Kzl Deniz Kanal (12. Hanedan) M.. 1800: Abece, dnyann bilinen en eski M.. 1800: Moskova Matematik Papirs, frustum hacmi iin genel(letirilmi) forml M.. 1650: Rhind Matematik Papirs: geometri, kotanjant analou, cebir denklemleri, aritmetik seriler, geometrik seriler M.. 1600: Edwin Smith Papirs, yaklak M.. 3000'e kadar uzanan tbbi gelenekler M.. 1550: Ebers Tp Papirs, geleneksel ampirizm; dnyann bilinen ilk belgelenmi tmrleri (bknz: Tp tarihi)

M.. 15. yzyl

aa-yukar M.. 730

M.. 1258: Bar antlamas, dnya da bilinen ilk (bknz: II. Ramses) M.. 1160: Turin Papirs, dnyann bilinen ilk jeolojik ve toporafik haritas M.. 5. yzyl-M.. 4. yzyl (belki de daha erken): petteia ve seega, sava oyunlar; satran oyununun muhtemel atalar (bknz: Satrancn kkeni)