T.

C MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS ORTADOU SYAS TARH VE ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

ORTADOUDA BR STKRARSIZLIK UNSURU: ATTL-ARAP SORUNU

(Yksek Lisans Tezi)

Burcu Kurt

STANBUL 2006

T.C MARMARA NVERSTES ORTADOU ARATIRMALARI ENSTTS ORTADOU SYAS TARH VE ULUSLARARASI LKLER ANABLM DALI

ORTADOUDA BR STKRARSIZLIK UNSURU: ATTL-ARAP SORUNU

(Yksek Lisans Tezi)

Burcu Kurt

Tez Danman: Prof. Dr. Zekeriya Kurun

STANBUL 2006

NDEKLER

NDEKLER...I TEEKKRIII NSZIV ZET...VI ABSTRACTVII KISALTMALARVIII GR ATTL-ARAP BLGES VE JEOPOLT 1. Corafi Yap..1 2. Sosyo-Ekonomik Yap...9 3. Jeopolitik Konum..14 I. BLM ATTL-ARAP SORUNUNUN TARHSEL ARKA PLANI VE ZM ARAYILARI 1. att'l-Arap Sorununun Tarihsel Arka Plan.20 2. zm Araylar: Snr Belirleme Komisyonu Kurulmas Fikri..28 3. 1911 Tahran Protokol ve Karma Snr Belirleme Komisyonu 40 1) Mzakere Sreci.42 2) Emperyal Devletlerin Mzakerelere Mdahalesi..48 a) ngiliz Memorandumu54 b) Rusya Memorandumu59 3) Rusya ve ngiltere Muhtralarnn Osmanl Hkmetindeki Yanklar.59 4) Osmanl Nezaretleri Aras Anlamazlk........68

II

II. BLM ULUSLARARASI BR EKME ALANI OLARAK ATTL-ARAP SORUNU 1. Osmanl-ngiliz Mzakerelerinin Soruna Etkisi78 2. 1913 Osmanl-ngiliz Anlamalar ve Muhammara Snrnn Belirlenmesi..85 3. 1913 Osmanl-ngiliz Beyannamesinin Uygulanmas: 1913 stanbul Protokol...93 4. Fenni Komisyonun almalar.105 5. Birinci Dnya Savanda att'l-Arap Blgesinin Durumu ve Sava Sonras in Tasarlanan zm nerileri..136 III. BLM SORUNUN GELECEE TAINMASI: ATTL-ARAP NEHRNDE ULAIM 1. Sorunun Gndeme Geli Nedenleri: Nehir zerinde Egemenlik Tartmalar 145 2. 1913 Osmanl-ngiliz Anlamalar ve att'l-Arap Nehrinde Ulam Sorunu..168 1) att'l-Arap Nehrinde Ulam artlarnn yiletirilmesi almalar ..172 2) ngiltere mtiyaz ve Osmanl-ngiltere Anonim irketi ...198 3. mtiyazn Sonulandrlmas...224

SONU.227 KAYNAKLAR.232 EKLER.237

III

TEEKKR

ki yl sren bu sancl alma esnasnda pek ok kiinin maddi ve manevi desteini grdm. ncelikle gnmzde de son derece stratejik bir neme sahip olan ve bu derece bakir bir konuya ynelmem iin bana yol gsteren ve Arapa belgelerin okunmasnda yardmlarn grdm deerli tez danmanm Prof. Dr. Zekeriya KURUNa mteekkirim. Ayrca Yksek Lisans hayatm boyunca bana her anlamda destek veren, zerimde ok emekleri olan sevgili hocam Yrd. Do. Dr. Nesrin KARAGRe itenlikle kranlarm sunarm. almalarm esnasnda beni baz nemli kaynaklarn varlndan haberdar eden ve belgelere farkl alardan bakmam salayan kymetli hocam Prof. Dr. Ali AKYILDIZa, manevi desteklerini hi esirgemeyen sevgili hocalarm Yrd. Do. Dr. Nalan TRKMEN, Do. Dr. Orhan SYLEMEZ ve Ara. Gr. Dr. Okan YELOTa teekkrlerimi arz ederim. Tezimin oluum aamasnda tm skntlarma ortak olan Sabriye DELCEOLUna, bu iki sene boyunca tm ikayetlerimi byk bir sabrla dinleyen Selda SERT ve Pnar YAVUZTRKe, tezime katklarndan dolay Melahat FINDIKa teekkr borluyum. Ayrca yntem ve aratrma konusunda desteini grdm Sevilay KASAP, beni tezimle ilgili baz fotoraflardan haberdar etme ltfunda bulunan Filiz DIIROLU ve belgelerin okunma safhasnda yardmn esirgemeyen Aye KAVAKa mteekkirim. niversite hayatm boyunca akademik almalara ynelmem konusunda beni cesaretlendiren zcan ve Altay GNDZe bana verdikleri manevi destekten dolay kalpten kranlarm arz ederim. Ayrca tezimin finansmann karlayarak bana daha rahat bir alma ortam salayan Saner ZDENe ve Franszca bir ksm belgelerin evirilerini yapan Glin SILAYa teekkr borluyum. ki senelik alma dnemim boyunca bana her trl kolayl gsteren ve desteklerini esirgemeyen bata Fuat RECEP olmak zere tm Babakanlk Osmanl Arivi personeli ile Trkiye Diyanet Vakf slam Aratrmalar Merkezi Ktphanesi ve IRCCA Ktphanesi alanlarna teekkr ederim. Son olarak bu uzun ve yorucu alma boyunca tm kaprislerime katlanan annem Perihan KURTa ve beni tm akademik almalarm boyunca desteklemekle yetinmeyip Franszca belgelerin evirisi konusunda da yardmn esirgemeyen anneannem Necla N. ALTINOKa sevgiyle kranlarm sunarm.

IV

NSZ

20. yzyln ilk eyrei emperyal devletlerin kar atmalarna sahne olmutur. Bu dnemde sz konusu devletlerin en ok mdahale ettikleri alan ise hi phesiz bu gnk, Ortadouyu oluturan Yakn Doudur. Nitekim Yakn Doudaki en nemli egemen g olan Osmanl Devletinin Basra Krfezi ve ran snrnda bulunan att'l-Arap blgesi de bu uluslararas ekimelerden nasibini almtr. zellikle 20. yzyln ilk eyreinde bu blge ngiltere, Rusya ve Almanya gibi dvel-i muazzamann ilgi alann cezbetmitir. Bu almada emperyal devletlerin hakimiyet mcadelelerinin uluslararas platforma yansmas balamnda att'l-Arap sorunun tarihsel arka plan ele alnmtr. Sorunun suni bir ekilde ortaya karl, uluslararas bir sorun haline getirilmesi ve zm abalar bu almann ana konusunu oluturmutur. Yksek Lisans tezi olarak hazrlanan bu aratrmada, daha ziyade Osmanl kaynaklar kullanlmtr. Bu durum arlkl olarak Osmanl Devletinin soruna baknn yanstlmas eklinde grlebilir. Ancak bu bir zarurettir. Zira konunun ana taraf olmas hasebiyle bugne kadar yaplan aratrmalarda Osmanl kaynaklar kullanlmamtr. Zaten aratrmamzn k noktas da budur. att'l-Arap sorunu hakknda u ana kadar eitli dillerde muhtelif almalar yaplmtr. Khalid Al-Izzinin The Shatt al-Arab River Dispute ve Kaiyan Homi Haikobadn The Shatt-al-Arab Boundary Question adl kitaplar bunlardan en nemlileri olarak saylabilir. Bunlarn yan sra konunun ehemmiyetinden dolay att'l-Arap sorunu hakknda uluslararas literatrde bir ok makale de bulunmaktadr. Alexander Melamidin The Shatt Al-Arab Boundary Dispute (The Middle East Journal, c.XXII/3, 1968) adl makalesi gerek ierik gerekse sorunun farkl balamlardan ele alnmas asndan dierlerinin arasnda ayr bir neme sahiptir. Fakat bu almalar olduka uzun bir dnemi kapsamakta, yalnzca ngiliz arivlerine dayanmakta, dolaysyla da konunun sadece bir ksmna k tutmaktadrlar. Dier taraftan Trkiyede de att'l-Arap sorununa dorudan deinen bir alma u ana kadar yaplmamtr. Sz konusu soruna sadece Yusuf Hikmet Bayurun Trk nklb Tarihi adl kitabnda ksmen yer verildii gibi bir takm konuyla dorudan ilgisi olmayan genel almalarda da zikredilmitir.

21. yzyln banda att'l-Arap sorununun halen varln srdryor olmas, blge lkelerinin dnda uluslararas ekimelerin merkezinde bulunmas hasebiyle sorunun sadece oluum sreci deil, tarihi arka plannn da aratrlmasn zorunlu klmtr. Nitekim bu alma byle bir yaklamla ortaya kmtr. Aratrmamzda yntem olarak birincil kaynaklarn kullanlmas esas alnmtr. ncelikle Babakanlk Osmanl Arivinden elden edilen kaynaklardan istifade edilmeye zen gsterilmitir. Ayrca bu dnemde Osmanl Hariciye ve Bahriye Nezaretleri tarafndan att'lArap sorununa dair baslan kitapklar da kullanlan dier birinci el kaynaklar oluturmutur. Bunlarn yan sra, her almada olduu gibi literatrde dorudan veya dolayl olarak konuyla ilgili olan materyallerden yararlanlmtr. Bu alma, bir giri ile blmden olumaktadr. Giri ksmnda sorunun ortaya kmasna ve girift bir hal almasna neden olan blgenin karmak corafi ve sosyo-ekonomik yaps ile jeopolitik konumu irdelenmitir. Birinci blmde, bir snr problemi olarak att'l-Arap sorunun tarihsel arka plan, yeniden gndeme gelii ve zm araylarna yer verilmitir. kinci blmde ise att'l-Arap sorunun uluslararas platforma tanmas tartlmtr. Burada srecin ileyii ve taraflarn grlerine yer verilerek blge zerindeki uluslararas rekabet ortaya konmaya allmtr. nc blmde, sorunun bir dier boyutu olan att'l-Arap nehrinde ulam sorunu ele alnmtr. Bu blm dier blmlerden bamsz gzkse de uluslararas rekabetin uygulama alan olduu iin bu tezin bir parasn tekil etmitir.

Burcu KURT

VI

ZET

att'l-Arap sorunu yirminci yzyl balarnda blgede iki ekilde kendini gstermitir. Bunlardan birincisi ngiltere ve Rusya devletlerinin de mdahil olduu bir Osmanl-ran snr anlamazl eklindedir. att'l-Arap blgesi, 16. yzyldan balayarak Osmanl ve ran devletleri arasnda snr anlamalarna konu olmutur. Ancak bu uluslararas bir sorundan ziyade ikili ilikileri belirleyen bir mesele olarak srmtr. 19. yzylda ngiltere ve Rusya devletlerinin eitli nedenlerle blgeye gsterdikleri ilgi sonucu, att'lArap blgesinde sz konusu devletlerin karlar dorultusunda bir snr sorunu oluturulmaya balanmtr. 20. yzyl banda blgede petroln kefi ve ngiltere ve Rusya devletlerinin artan mdahaleleri neticesinde att'l-Arap sorunu uluslararas bir boyut kazanmtr. Sorunun 20. yzyl balarnda kendini gsterdii bir dier boyut ise; Rusya, ngiltere ve Almanya devletlerinin mdahalelerine sahne olan att'l-Arap nehrinde ulam sorunudur. Bir yandan blgede petroln kefi ve bu petroln eitli blgelere nakledilmesi, dier yandan da Badat demiryolu, att'l-Arap nehrinde ulam emperyal devletler asndan nemli bir hale getirmitir. Bu durum eitli tartmalara ve bir takm uluslararas anlamalara giden yolu amtr. 1914 senesinde emperyal devletlerin paylam mcadeleleri nedeniyle kan Birinci Dnya Sava yaplan tm bu mzakereleri ve anlamalar geersiz klm, bylece 20. yzyln ilk yarsndan arda kalan bu sorunlar 21. yzylda att'l-Arap sorununun srekli gndemde kalmasnn ana nedenini oluturmutur. Nitekim bu alma bu sreci ele almaktadr.

VII

ABSTRACT

In the early twentieth century, the question of Shatt al Arab appeared at the region in two ways. One of them is a boundary dispute between Iran and the Ottoman Empire in which Great Britain and Russia interfere. The Shatt al Arab region, has been a subject for the boundary disagreement between Iran and the Ottoman Empire beginning from the sixteenth century. But this fact has been proceeded as a matter that determines the bilateral relations rather than an international problem. In nineteenth century, as a result of Great Britain and Russias interests towards the region with several reasons, a boundary dispute has deliberately started to be formed in the Shatt al Arab region in direction of the above-mentioned powers. In the early twentieth century, the discovery of petroleum and increasing interventions of Great Britain and Russia to the region led the Shatt al Arab question to gain an international dimension. The other dimension that the problem arose in the early twentieth century was the navigation question in the Shatt al Arab river, which was the scene of the interventions of Russia, Great Britain and Germany. On the one hand the discovery of petroleum and the transportation of this petroleum to several regions, and on the other hand Bagdad Railway, rendered the navigation in the Shatt al Arab river vital in the eyes of the imperial powers. This situation paved the way for the several discussion and some international agreements. The World War I, which came out because of the imperial powers share struggle, brought the whole discussions and agreements to an invalid point and therefore this problems remained from the first half of the twentieth century formed a basis for the fact that Shatt al Arab question is still a significant in the twenty first century. Likewise, this study treats this process.

VIII

KISALTMALAR

A.DVN.MKL A.DVN.NMH A.g.e. A.g.m. A.VRK BEO bkz. BOA c. DH.D DH.KMS DH.MU DH.SYS DA EI HR.SYS .BH .HR .MM MV s. vol. Y.A.HUS

Divan-i Hmayn Kalemi Mukavele Nme-i Hmayn Ad geen eser Ad geen makale Sadaret Evrak Babl Evrak Odas baknz Babakanlk Osmanl Arivi cilt Dahiliye Nezareti dre-i Ummiye Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye Dahiliye Nezareti Siyasi Evrak Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi Encyclopedia of Islam Hariciye Nezareti Siyasi Evrak rade Bahriye rade Hariciye rade Meclis-i Mahsus Meclis-i Vkela Mazbatalar sahife volume Yldz Hussi Marzat Evrak

GR

ATTL ARAP BLGES VE JEOPOLT

1. Corafi Yap Bu almann konusu olan attl-Arapn yalnzca bir nehir rejimi olarak ele alnmas, aratrmann hedefleri gz nne alndnda yetersiz olacaktr. Burada attlArapn jeopolitiini belirleyen fiziki corafyasnn yan sra; bir anlamda siyasi tarihini de ekillendiren, zerindeki ulam faaliyetleri ile mcavir alanlarnn sosyo-ekonomik yaps da konunun gerektirdii lde ele alnacaktr. Bu yzden attl-Arap genel tanmndan ziyade; Kurnann (Basra Krfezinin kuzey batsnda) kuzey-dousundaki Huveyze balang alnarak bu kasabann (bu gn ehrin) gneyinde, Zaros Dalar ile amiye l arasnda kalan deltay kapsayan bir blge olarak ele alnmtr. 20. yzyln bana kadar bu blgenin bir blm Osmanl Devletinin, bir blm de rann tasarrufunda iken1 gnmzde de ran ve modern Irak Devletleri arasnda blnmtr. Bu blge gerek Osmanl-ran ve gerekse ran-Irak ilikilerinde daima anlamazlk konusu olagelmitir. Dicle ve Frat nehirlerinin Mezopotamya topraklarn suladktan sonra Irakn gneyinde yer alan Kurna mevkiinde2 birletikleri yerden Basra Krfezine kadar olan yataa attl-Arap nehri ad verilir. Nehrin uzunluu yaklak 109 mili (175 kilometre) bulurken eni
1

Bu blge 20. yzylda rann Huzistan Eyaletini ve Osmanl Devletinin Basra Vilayetinin Merkez Sancann Basra ve Kurna kazalarn iine almaktayd. Huzistan Eyaletinin snrlar iin R. M. Savory, Khuzistan, The Encyclopedia of Islam (EI), Leiden, 1979, V, 80. Basra Vilayetinin idari taksimat iin baknz: Salnme-i Vilyet-i Basra, sene 1318, defa 4, s.205-207. 2 Genelde Fratn, kuzeydeki eski yata vastasyla ad geen mevkide Dicleye katlmas attl-Arapn balangc olarak kabul edilmektedir. Ancak Frat, Hammar Gl bataklklar iinden geen gneydeki yatayla da Kermetali (Basrann 9,5 km. gneyinde) mevkiinde attl-Arapa ular. Genelkurmay ATASE Bakanl, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, c. III, Ksm.I, Ankara 1979, s.28; Amatzia Baram, Shatt Al-Arab, EI, Leiden 1996, IX, 368; J. V. Harrison, The Shatt-el-Arab, Asian Affairs, Germany 1942, c. XXIX, s.44.

kuzeye doru gittike daralr. Basray getikten sonra tarihi Osmanl-ran snrn oluturan attl-Arap nehri3 Muhammarann batsndaki Haffar Kanalnda4 Huzistandan gelen Karun nehriyle buluarak, Fav boazndan Basra Krfezine dklr. Karunun sularnn bir ksmn aktt Behimir nehri ise attl-Arapa paralel bir biimde akarak Basra Krfezine ular. Bu iki nehir arasnda kalan blge ise Abadan5 veya Ceziretl-Hzr6 olarak adlandrlr. Ceziretl-Hzr; Muhammarann kar yakasnda olmak zere kuzeyden Karun nehri, batdan attl-Arap, gneyden Basra Krfezi ve doudan Karun nehrinin bir kolu olan Behmiir nehriyle evrilmitir7. Bu genel tanmlamadan sonra Basra Krfezi giriinden balayarak blgenin ayrntl corafyasndan bahsetmek yerinde olacaktr. Basra Krfezi giriinden Basrann yukar kesimlerine kadar attl-Arapn her iki taraf sahili de saysz kanallar ve arklarla yarlm8 alak bir arazi yapsna sahiptir. Nehrin aa kesimindeki arazi srekli yaanan med-cezir hareketlerinden dolay, ounlukla sular altndadr. Bunun tek istisnasn etraf sedde ad verilen toprak eiklerle evrilmi olan hurmalklar oluturur9. Burada nehrin dou sahili Abadan, bat sahili ise Abdullah kylar olarak adlandrlr10. Bu blge Fav hizasna kadar alvyon ynlar (bataklk) ve bunlarn zerinde yeeren im ve kamlarla kapldr. Abadan, Abdullah kysna kyasla daha kat amur ve kum ieren bir yapya sahiptir. Bu kylarn sular altnda kalmayan kesimleri dik ve uurumdur. Basra Krfezinin giriinde sahilin bat kesiminde Fav kasabas (bu gn ehri) bulunmaktayd. Favn yukarsnda 7-8 mil boyunca birbirini takip ederek uzanan geni hurma

3 4

emseddin Sami, at, Kmsul-lm, stanbul 1308, c. IV, s.2859. Kaiyan Homi Kaikobad, The Shatt-al-Arab Boundary Question, Oxford 1988, s.5. 5 Abadan blgesinin corafi olarak ortaya k hakknda ayrntl bilgi iin bkz. R. M. Savory, Khurramshahr, EI, Leiden 1979, V, 65. 6 Bu adaya Ceziretl-Hzr denilmesinin sebebi Hzr Peygamberin makam- erifinin bu adada bulunduuna dair olan inantr. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, stanbul 1997, s.19. 7 Dervi Paa, Tahdid-i Hudud- raniye, Matbaa-i Amire 1286, s.10. 8 Bu arklar ilkbaharda yamurlar nedeniyle ta, toprak ve kumlarla dolup gemi tamaclna engel oluturduundan Osmanl hakimiyeti dneminde senede bir kez nehrin en ziyade ynt yapm olduu yerlerde nehir yataklar temizlenmekteydi. Cengiz Orhonlu, Turhut Iksal, Osmanl Devrinde Nehir Nakliyat Hakknda Aratrmalar Dicle ve Frat Nehirlerinde Nakliyat, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c.XIII, stanbul 1968, s.88. 9 Sahilin yaps hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Basra Krfezi Rehberi, (Mtercimi Sleyman Nutk), stanbul 1317, s.482. zerinde belirtilmemi olsa da bu kitabn, ngiliz Deniz Kuvvetlerinin periyodik olarak yaynlad The Persian Gulf Pilot adl kitabn tercmesi olmas kuvvetle muhtemeldir. Bunun iin bkz. Zekeriya Kurun, Basra Krfezinde Osmanl-ngiliz ekimesi Katarda Osmanllar (1871-1916), Ankara 2004, s.4. Buradan yola karak ad geen periyodik yaynlar incelendiinde Basra Krfezi Rehberi adl eserin The Persian Gulf Pilotn nc basmnn tercmesi olduunu sylemek yanl olmayacaktr. 10 Basra Krfezi Rehberi , s.477.

ve meyve bahelerinden ibaret Maamer (Muamreh11) arazisi vard. 3 mil boyunca uzanan bo alann bitiminde ise Al-Dure (Dureh) hurmalklar12 balamaktayd. Bunun akabinde hurma aalaryla kapl Ceziretl-Fada (Jezirat bin Fadagh) adas, Devasir (Dawasr) blgesi olarak adlandrlan geni hurma baheleri ve kylerle kararak kuzeye doru devam emekteydi. attl-Arapn dou sahilinde ise Fav merkezinin karsnda Kasaba mevkii13 bulunurdu ve byk hurma baheleriyle kaplyd. Alt ksmlarnda birka oban kulbesi barndran en (Shen) arazisi bulunmaktayd. Kuzeye doru 2 mil sren allklarn sonunda yeniden grnen hurma baheleri ise Manyuhi blgesidir. Manyuhiden itibaren 10 mil kadar uzanan aatan yoksun araziden14 sonra Devasir Adas olarak da adlandrlan birbiriyle balantl s dzlkler ve adalar silsilesi ortaya kmaktayd. Daha kuzeyde sahil kenarndaki atet (Shateit) ky geni hurma bahelerine sahip iken, ilerisindeki Baverde (Bawairdeh) czi miktarda hurmal barndryordu. Baverdenn yaklak bir mil yukarsnda Abadan Liman vard ve orada, 20.yzyln banda 140 mil kuzey-batsndaki Mescid-i Sleymandan borular araclyla petrol tayan Anglo-Persian Oil Company Limitedn petrol rafinerisi bulunmaktayd15. Daha kuzeyde nehir bat ynn takip etmeye balayarak iki kola ayrlr. Bu kollarn arasnda kalan geni dzlk halk arasnda Ceziretl-Selbuk16 olarak da adlandrlan Muhalla Adasdr. Arklarla yarlm olan adann etraf youn bir biimde hurmalklarla kaplyd. kiye ayrlan nehrin bat kolunda, Muhalla adasnn karsnda, ierisinde hurma baheleri barndran Seyhan (Seihan) tepesi yer almaktayd. Bu kolun bitimine yakn kyyla Muhalla adas arasnda Bahriye adas uzanrd. Bu adann bitiminde sahil kenarnda Mutavva (Mutawah) ky yer alr. Nehrin dou kolu ise Brayim (Braim) kynden balayarak 3 mil yukardaki Harta (Harteh)da nehrin bat koluyla birleir. Buradan itibaren attl-Arap nehri yer yer adalar oluturarak Ummur-Rassas adasnn kar tarafndaki Haffar Kanalna ular.
11

Yer isimleri, Muhammara hududu hakkndaki 1913 Osmanl-ngiliz anlamasna ek olan ngilizce haritadaki yazm ekliyle de parantez ierisinde gsterilmitir. Harita iin bkz. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Hariciye Siyasi (HR.SYS) 113/23. 12 Blgedeki kyler ve mevkilerle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. The Persian Gulf Pilot; The Persian Gulf, The Gulf of Umman and Markan Coast, London 1908, (Yeniden basm: Archive Edition), London 1989, (5.bask), s.205-219. 13 BOA, HR.SYS 700/2, lef 115. 14 Basra Krfezi Rehberi, s.486. 15 The Persian Gulf, The Gulf of Umman and Markan Coast, London, 1915; (Yeniden basm: Archive Edition), London, 1989, 6. bask, s.287. 16 Bahriye Nezareti, attl-Arab (Basradan Fav Boaz haricindeki fener dubasna kadar rehber), Matbaa- Bahriye 1327, s.5.

Haffar Kanal17 Favn 40 mil kuzeyinde attl-Arapn bat sahilinde18 Karunla birletii noktada yer alr. Bu kanaln da iki taraf hurma aalaryla kaplyd. Haffar Kanalnn kuzey kesiminde, attl-Arap nehri giriinden yaklak bir mil19 ieride Muhammara ehri bulunmaktayd. attl-Arap ve Karun nehirlerinin ulama elverili olmas dolaysyla Muhammara; Karun ile at ve Huzistan ile gney Irak ve Basra Krfezi aralarnda kilit saylabilecek20 bir noktada ok nemli bir ticaret ehridir. Bu ehir Anglo-Persian Oil Company Limitedn brolarn barndrmas21 asndan ayr bir nem tar. Muhammarann tam karsnda ise Kt- Faris mevkii yer alr22. Karun nehri Muhammaradan dolambal bir yol izleyerek 117 mil23 sonra Ahvaz ehrine ular24. Yol boyunca nehrin iki yan alak ve lms bir araziden ibarettir. attl-Arap nehri zerinde Haffar Kanal giriini geip kuzeye doru seyrederken Ummur-Rassas ve Ummul-Khassasif adalar karmza kar. Bu adalarn dousundaki sahil kesiminde Filiye (Failiyeh) mevki25 bulunur. Bu iki adann batsnda ise Ummul-Ibabi ve Rumeyla (Rumaileh) adlarnda iki adack mevcuttur. Biraz ileride sahilin bat kesiminde Dabbe (Dabbeh) mevkii ve tam karsnda amamiye (Shamshamiyeh) adas yer alr. Bu adann kuzeyinde ve onunla ayn hizada ise 11 mil uzunluundaki26 Tuveyla (UmmutTuwailah) adas bulunur. Bu civarda attl-Arapn dou kesimi ana nehre dklen bir ok kk nehirlerle yarlm geni bir dzlk eklindedir. Ummul-Khassasif adasnn hizasnda, sahilin dou kysndaki Nehr-i Naziliyeden balayarak Harnubiye (Kharnubiyeh), Bavarin (Barin) ve Akavat (Aqawat) adalarnn arasndan geerek Daicideki (Diaiji) Osmanl gmrk mevkiine kadar27 uzanan alan Hain (Khaiyin) Kanaldr. Bu blgenin nemi Osmanl ve ran Devletleri arasnda snr oluturmasdr. Kuzeyden Nehr-i Naziliyeye kadar attl-Arap nehrinin her iki yakas Osmanl
17

Haffar Kanalnn yapay olduu ve ok eski tarihlere dayand varsaylr. Baz rivayetlerde kanal Byk skenderin at belirtilinken bazlarnda da daha eski dnemlere dayandn ve Byk skenderin de kanal bu haliyle bulduunu iddia edilmektedir. Basra Krfezi Rehberi, s.487. 18 The Persian Gulf Pilot, 5. bask, s.216. 19 Ayn eser, s.216. 20 emsettin Sami, Muhammara, Kmsul-lm , c.VI, s.4221. 21 The Persian Gulf Pilot, 6. bask, s.295. 22 Bu mevkiin dier ad da Kt- Kabdr. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.20. 23 The Persian Gulf Pilot, 6. bask, s:217. 24 ngilizlerin 1889 tarihinde zengin petrol madenlerine sahip Nasriye ve Ahvaza kadar nehri ulama elverili hale getirmesi Muhammarann nemini bir kat daha arttrmtr. Babali Hariciye Nezareti, Muhammara Meselesi, Matba- Amire 1334, s. 2. 25 Burann nemi ileride bahsedilecek olan Muhammara Hakimi eyh Hazaln ikametgahnn bulunduu yer olmasdr. BOA, HR.SYS 704/1, lef 2. 26 The Persian Gulf, 6. bask, s.290. 27 BOA, HR.SYS 704/1, lef 2.

hakimiyetinde iken, bu mevkiden Basra Krfezine dkld noktaya kadar nehir bat ve dou kesimi olarak ikiye ayrlr. Bu noktadan sonraki blgelerin aidiyeti tartmal olmakla beraber genel anlamda bat kesiminin Osmanl, dou kesiminin ise ran tasarrufunda olduu kabul edilir. Daici mevkiinden kuzeye doru ilerlediimizde 5 mil boyunca uzanan

hurmalklarn28 sonunda nehrin bat sahilinde Basra ehri yer alr. ehrin evresi de geni hurmalklarla evrilmitir. Basrann Hindistan, ran, Arabistan, Anadolu ve El-Cezire blgelerine gnderilen ticari mallarn mbadele yeri olmasndan dolay ticari adan nemi byktr29. att'l-Arap nehrinden Basra ehrinin ieri ksmna doru Aar nehri ad verilen sun bir ark bulunur30. Tam kar yakasnda Kirdeln ky31 bulunan Basra ehrinin yaklak 4 mil kuzeyinde ise Makil veya Magil olarak adlandrlan ve attl-Arapta gemi iletme imtiyazna sahip Lynch irketinin gemi tamir istasyonu bulunmaktayd32. Basrann 49 mil kuzey-batsnda attl-Arap nehrinin balang noktasn oluturan Kurna33 kasabas yer almaktayd. Kurna kasabasndan Havrul-Azim veya Kerha nehrinin bataklktan sonraki mecras olan Sveyb nehrine kadar uzayan saha tamamen dz ve ldr34. Bu bo sahann kuzeyinde Havrul-Azim batakl bulunur. Havrul-Azim bataklnn bitiminde kuzeyde uayib (Shuaib) ky; bu kyn yaklak 16 mil gney-dousunda ise Huveyze35 ehri bulunmaktayd. Huveyzeden gneye doru inerken Yafer (Yafair, Jefair) ad verilen blgeye ulalr. Corafi konumundan dolay, yamur sularndan k mevsimlerinde burada bir gln meydana gelmesi blgeye zel bir nem atfetmekteydi36. Yafer mevkiinin hemen gneyinde ise Kk-i Basri (veya Kasr- Basra) ve Kk-i Huveyze (veya Kasr- Huveyze) vardr. Bu blgenin etraf lden oluan bo bir sahadr37. Snrlar yukarda izilen blge dahilinde da veya orman benzeri araziden bahsetmek gtr. Genellikle Osmanl tarafnda attl-Arap ve ran tarafnda ise Karka ve

28 29

Basra Krfezi Rehberi, s.489. Davut Hut, 19. Yzyln kinci Yarsnda Basra Gmr, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, stanbul, 2000, Say.3, s.122. 30 Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.6. 31 Ayn eser, s.9. 32 The Persian Gulf Pilot, 5. bask, s.215. 33 Kurna kasabasna, halk arasnda Cennet Bahesi ad verilmekteydi. Basra Krfezi Rehberi, s.493. 34 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.91. 35 Huveyze ve civarndaki bu blge de Osmanl ve ran Devletleri arasnda tartmal olan arazilerdendir. 36 BOA, HR.SYS 704/1, Lef 2. 37 Dervi Paa, a.g.e., s.13.

Karun nehirlerinin tadklar alvyonlarla38 oluan geni ve verimli ovalardan ibaret deniz seviyesinden yaklak 30-40 metre39 ykseklikte alak bir arazi yapsndan bahsedilebilir. Kurna ile Basra arasndaki arazinin bir ksm su tamalar sonunda meydana gelen bataklklar olan havrlarla kapldr. Su taknlar40 sonucu Dicle ve Frattan yaylan sular ukur yerlere yaylarak geni alanlar kaplar ve buralarda sazlk, kamlk ve bataklklar oluturduktan sonra bu sularn fazlas nehrin asl mecralarna geri dner. Bu ekilde oluan bataklklara havr ismi verilir41. Bunlar genel olarak senenin en az alt aynda (Kasm-Haziran) bataklk halinde kalarak Austos itibariyle kurumaya balar. Fakat Kasmdan sonra yeniden yaylmaya balar. Bu bataklklarn en nemlilerinden biri Huveyzenin gney-batsnda, Kerha nehrinin sularn boaltt Byk Huveyze veya Havrul-Azim batakldr. Genellikle bataklklar birbirine ve nehirlere balayan bir ok su ayaklar ve kanallar vardr42. Fratn bir kolu Hammar batakl ierisinden geerek; Huzistanda kalan Kerha nehri ise Huveyze batakl vastasyla attlArap nehrine balanr. Bu bataklklar rm hayvan ve bitki llerini de ierdii iin eitli hastalklara sebep olmann yan sra blgede hakim olan ar kokulu ve nemli havann da balca sebebidir43. Favdan Basra ehrinn st ksmna kadar attl-Arapn sahil kesimi son derece verimli bir araziye sahiptir. Sahil nehirden itibaren yarm milden 2 mile kadar uzanan geni hurmalklar44 ve bu hurmalklarn arkasnda uzanan l ve bataklklardan45 oluur. Blgede balca rn olan hurmann yan sra bata dier meyve ve sebze olmak zere ok eitli
attl-Arap ve Karun nehirlerinin tadklar ince topraklar sonucu srekli yeni alvyal ovalar ortaya kmaktadr. George B. Cressey, The Shatt-al-Arab Basin, The Middle East Journal, c.XII/4, s.449. Hatta bir rivayete gre u an Huveyzenin gneyinde yer alan Kk-i Basri ve Kk-i Huveyze bir zamanlar deniz kenarnda veya denize ok yaknd. Harrison, a.g.m, s.44. Bu rivayetin yan sra Bahriye Nezaretinin 1318 ylnda bast attl-Arap rehberinde de u ifadelere yer verilmektedir: Drt be sene sonra buras dolarak nehir baka tarafn suyunu derinletirecei takdirde mrur ve ubur gayetle gleecektir. Bahriye Nezareti, att'l-Arap, s.5. 39 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.27. 40 Bu su taknlar Frat ve Dicle nehirlerinin beslendikleri kaynaklarla ilgilidir. Ocak ve ubat aylarnda dalarda meydana gelen don nedeniyle yeterli beslenemediklerinden bu nehirlerin sularnda alalma grlr. Karlarn erimeye balamasyla da Nisan ve Mays aylarnda su seviyesi en yksek dzeye ular. Su taknlar byk blm bu mevsimlerde olur. Mays sonundan itibaren alalmaya balayan sular Eyll ve Ekim aylarnda en dk seviyesine iner. Hatta bu nehirlerde ulatrmann en gvenli olduu dnem de bu aylar arasnda idi. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.29-30. 41 Ayn eser, s.30. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.3. 42 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.31. 43 Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.3 ve 8. 44 Basra Krfezi giriinde Osmanl Devletinin tasarrufundaki arazinin daha verimli olduunu iddia etmek mmkndr. Nitekim, dnemin nemli ngiliz kaynaklarnda, sahilin Fav kesiminde Osmanl Devletine ait ksmn verimli ve sk hurma aalaryla kapl olduu; buna mukabil, ran tarafnn plak ve verimsiz olduundan bahsedilir. The Persian Gulf Pilot, 5. bask, s.206. Bir baka kaynakta da 1940larda Irak tarafnda yedi milyon ve ran tarafnda milyon hurma aacnn bulunduundan bahsedilmesi de bu iddiay glendirmektedir. Harrison, a.g.m., s.45-46. 45 Basra Krfezi Rehberi, s.482.
38

mahsuller yetitirilir46. attl-Arap nehrinin suyu tatl ve iime elverilidir. Son baharda nehrin sular azalnca, suyun tad aa kesimlerde aclasa da47 yukarlarda daima tatldr. Su kaynaklar bakmndan en nemli mevki Muhammaradr. Buradaki su tm attl-Arapdan daha temiz ve serindir. Yazn dier blgelerle bu mevkiin suyu arasnda 16 Cye varan bir fark mevcuttur48. Blgenin corafyasnda rol oynayan nemli faktrlerden biri de youn med-cezir hareketleridir. Yirmi drt saat iinde iki defa meydana gelen med-cezir hareketleri Fav Boazndan balayarak att'l-Arap ve onun vastasyla Basraya ve bu ehrin kuzeyinde yer alan Kurnaya ve daha kuzeyde Diclede zeyire ve Frat sahilindeki Medine blgesine kadar etkili olur49. Yl boyunca iddeti deiiklik gsteren ve en iddetli olduu dnem mays ay olan Med hareketi; Fav Boaznda sular 2,5 metreye yakn, zeyir yaknlarnda ise 25 santimetre kadar ykseltir50. Blgede med-cezir hareketlerinden arazi sulamas51, seyr-i sefain (gemi tamacl) ve ticarette byk fayda salanmaktayd. Gerekten de arazi med-cezir hareketleri sonucu fazladan bir abaya gereksinim olmadan gnde iki kez sulanyordu. Ayrca blgedeki nehirlerin hem son derece s olmalar ve hem de getirdikleri alvyonlar sonucu oluan adacklar ve kum tepeleri sayesinde aksayan ulam med zamannda sularn ykselmesiyle daha kolay ve daha uzak mesafeleri kapsayacak ekilde yaplabiliyordu. Yolcu ve nakliye gemileri ancak med zamannda Fav Boazndan attl-Arapa girip Basraya kadar ulaabiliyorlard52. Ayrca alan Aar ark sayesinde, med zamannda buraya dolan
Blgede yetien rn eitleriyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Salnme-i Vilyet-i Basra, sene 1318, defa 4, s.204-205. Hurmann blge insan iin nemini hakknda Hurid Paann aktard u diyalog hayli fikir vericidir: Orada bulunduu esnada ngiliz memurunun tercmanna Arablarn biri Sizin medh eylediiniz ngiltere memleketinde hurma bulunur mu? dey sual eyledikte tercman dahi olmadn beyan edince Ya, nasl yaarsnz? demi. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.27. Dnemin Badat Mebusu ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin nl isimlerinden smail Hakk Babanzade de blgenin verimliliine vurgu yaparak burann hurmann vatan olduunu ifade etmekteydi. Babanzade burada pamuun da son derece bereketli olduunu, bunun yan sra blgede tek tk muz yetitirenlerin bulunduunu ve istenirse bu ziraat yaygnlatrlarak milyonlar kazanlabileceini de vurguluyordu. smail Hakk Babanzade, Beyruttan Kuveyte Irak Mektuplar, stanbul 2002, s.163. 47 Belirli mevsimlerde suyun aclamasnn bir nedeni meydana gelen hevrlerden nehrin mecrasna karan sular, dieri ise med hareketleri sonucu nehre deniz suyu karmasdr. Ayn eser, s.9. 48 The Persian Gulf Pilot, 5. bask, s.217. 49 Med ilk gelmeye balad vakitten alt saat sonra sona ererek hemen akabinde cezir olmaya yani sular ekilmeye balar. Cezir hareketinin son bulmas da 6 saat srer. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.6. 50 Salnme-i Vilyet-i Basra, sene 1318, defa 4, s.201. 51 Med-cezir hareketleri sonucu sulanan bu alan Kurna, Basra ve gneyde Basra Krfezine varncaya kadar att'l-Arapn her iki yakasnn yan sra Karun nehrinin bir ksm ile Behmiir nehri boyunca yer alan tm tarm arazilerini de kapsamaktayd. Bu alandaki ba ve bahelerin med-cezirle sulanabilmesi iin sadece bir ark almas yeterliydi. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.7. 52 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.36.
46

sular orta byklkteki gemilerin ark yolundan 20 dakikada Basra ehrinin ilerine ulamasn salyordu. Buradan sonra ise kk kayklar, srklarla yol alarak ehrin ierisine kadar varp yklerini ar iskelelerine veya hanlarn bu ark zerindeki giri kaplarna brakrlard53. Blgede genellikle ar bir hava mevcuttur. Yaz aylarnda kuzeyden esen rzgarlar serinletici etki yaratr. Bunun dnda kalan rzgarlar blgedeki su ve bataklklarn okluu nedeniyle nem getirirken zellikle arki (dou) ve Kble (gney) havalarda nem oran daha da ykselir ve dayanlmaz bir hal alr54. zellikle bahar mevsimlerinde grlen deiken hava eitli hastalklara, zellikle stma ve hummaya yol aar55. Rzgarlarn esi yn med-cezir hareketlerini olduu gibi gemi ulamn da etkiler. Kuzey-batdan esen imal rzgar ller zerinden gelen toz ykl bir rzgar olup etkili olduu dnemlerde attl-Arapda youn bir sis meydana getirerek56 gr mesafesini drr ve ulam kesintiye uratr. Ayrca iddetli rzgarlar sonucu su taknlar grlmesi de muhtemeldir. Blgede ounlukla bu ar hava koullar hkm srse de Basrann kar yakasnda bulunan dou kesimlerinin havas nisbeten daha kuru ve salamdr57. Hava scaklnn en dk olduu zaman 10 C llrken yazn bu scaklk 47-48 Cye kadar ykselebilmekteydi58. Blgedeki nfus yapsyla ilgili elimizde ok net bilgiler bulunmamaktadr. Dnemin nemli Osmanl kaynaklarndan olan Kmsul-lmda kaynak belirtilmeden bu say 15.000 olarak verilmektedir59. 1318/1900-1901 tarihli Basra Vilayet Salnamesine gre Osmanl nfusu dahilinde olduu kabul edilen kesimde Basra kazas 40.00060 ve Kurna kazas 30.00061
53 54

Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.6. Blgenin havasnn ne denli ar olduunu, 1914 Tahdid-i Hudud Komisyonu (Snr Tespit Komisyonunu) olan Rus Komiseri nl arkyat V. Minorsky yle tanmlar: Bir ekilde Ahvaza giden kimse adeta akln kaybeder ve buraya tanan her aroma iklimden dolay kokusunu kaybeder. Savory, Khuzistan, EI, s.80. Nem orannn dayanlmazln Hurid Paa da u cmlelerle anlatmtr: Mays aynda drt gn kadar mezkur Kirdelan karyesi yannda att'l-Arap sahiline konduumuzda orada auru rutubet olduu hiss olunmu idi. ol derece ki stmz bamz ve zerine oturduumuz mefruatmz baya slanurd. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.10. 55 Salnme-i Vilyet-i Basra, sene 1318, defa 4, s.202-203. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.8. 56 The Persian Gulf Pilot, 5. bask, s.5. Oluan sisin iddetini Hurid Paa yle tasvir eder: Ve hasbt-tabi ibu tozlar per-der-pey yeryzne indiinden deirmencilerin yzleri ve st balar una kapland gibi stmz bamz ince tozla kaplanrd. Ve bu toz adamn gzlerine girp gzleri sulandrdndan ve bir taraftan dahi ter geldiinden gzya ve ter damlalarnn ak tozlar aa indirmekte ve insan amur alyorum zanneder. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.10. 57 Salnme-i Vilyet-i Basra, sene 1318, defa 4, s.203. emsettin Sami de bu gr dorulamaktadr: Muhammarann havas dahi nisbeten salam ve yazn harareti Basra ve Badaddan azdr. emseddin Sami, a.g.e, c.VI, s.4221. 58 Salnme-i Vilyet-i Basra, sene 1318, defa 4, s.203. Hurid Paa ise yazn scakln kimi zaman 56 dereceye kadar ykseldiini, kn ise gecelerin sular dondoracak kadar souk getiini belirtmektedir. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.29. 59 emseddin Sami, a.g.e., c.VI, s.4221. 60 Salnme-i Vilyet-i Basra, sene 1318, defa 4, s.205-206. 61 Ayn eser, s.207.

olmak zere blgede yaklak 70.000 nfus bulunmaktadr. ngiliz Deniz Kuvvetlerinin yaynlad ve dnemin nemli kaynaklarndan olan The Persian Gulf Pilotta ise 1912 verilerine gre Basra62 nfusu yaklak 80.000 olarak verilmitir. Ayrca kitapta 1904 verilerine gre burada 400 kadar Hristiyan63, 1000e yakn Yahudi, 60 Avrupal ve Hindistan yerlisi, az miktarda Trk memuru bulunduundan geri kalan ahalinin ise tmnn Arap olduundan bahseder64. Kitabn iddiasna gre, ran hakimiyetinde kabul edilen eyh Hazalin kontrlndeki Muhammarada ise 1913de 12.000 kii yaamaktayd65.

2. Sosyo-Ekonomik Yap Snrlar yukarda izilen blgenin sosyo-ekonomik yapsna nce genel bir ereveden bakmak faydal olacaktr. 20. yzyln banda attl-Arap blgesinde hakim nfusu Araplar oluturmaktayd. Blgede airet yaps hakim olmakla beraber bu yap bedeviler (urban)66 ve yerleik hayat srenler olmak zere ikiye ayrlyordu. Blgenin gneyinde yaayan airetlerin byk bir ksm gebe yaam tarzna sahipken67 kuzeydekiler dzenli hanelerde meskun68 bir haldeydi. Blgenin iinde bulunduu genel durum Osmanlran Tahdid-i Hudud Komisyonu Reisi Aziz Samih Beyin 1914 ylnda Harbiye Nezaretine sunduu raporda u olumsuz cmlelerle tasvir edilmektedir: Arab unsurlar bu civarda pek byk bir skuta uramtr. lm, sanat ve ticaret olmad gibi shhat, cesaret, kuvve-i bedeniye de kalmamtr. Badadn cenubundaki ksm- arazide kav ve evik bir ahsa tesadf olunamaz. Atalet, adem-i nezafet (temizliin yokluu) ve bunlarn netayici olarak, maraz- sriye (bulac hastalklar) ve bilhassa frengi olanca iddetiyle lde icr-y tahribat etmektedir69. 20. yzyln banda, yaknl ve srekli ilikide olmas asndan kltrel ve ekonomik alanda rann nfuzunun blgede Osmanl Devletinden stn olduunu sylemek
62 63

Bu nfusa Basrann d mahalleleri ve civar da dahildir. The Persian Gulf Pilot, 6. bask, s.291. Sleyman Nutkinn tercmesinde ise bu say 500 olarak verilmektedir. Bkz. Basra Krfezi Rehberi, s.491. 64 The Persian Gulf Pilot, 6. bask, s.291. 65 Ayn eser, s.295. 66 Bedevilerin yaay tarz hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Zekeriya Kurun, Necid ve Ahsada Osmanl Hakimiyeti, Ankara 1998, s.11-16. Ayrca Arap lkeleri ile randaki bedevileri ayr olarak inceleyen bir alma iin bkz. Brian D. Clarck, Tribes of the Persian Gulf, The Persian Gulf States, Baltimore and London 1980, s. 485-509. 67 Babali Hariciye Nezareti, Muhammara Meselesi, s.4. 68 BOA, Dahiliye Nezareti Siyasi Evrak (DH.SYS) 108/37, Lef 3. 69 Ayn vesika, Lef. 3.

10

bahsetmek mmkndr. Muhammara ve Basrada yaayan halk ayn cins ve kabilelerden olumasna ramen, ran hakimiyetinde kabul edilen Muhammara ahalisi; Osmanl tebasna gre ticaret, sanat ve temizlik (nezafet) ynnden stn bulunmaktayd70. Aslnda tm blge iin ayn durumun varlndan sz edilebilir. Zira blgedeki Araplarn ticaret ve sanata ilgisizliinden dolay sanat ve ticaret Yahudi ve ranl sermayedarlarn hakimiyetine gemiti. Araplar ise geimini hurma yetitiricilii ve ziraatla salamakta, buradan elde ettikleri mahsulleri ise ekonomik alanda retime dntremeyip zevk ve elenceye harcamakta veya Yahudi ve ranl kar ortakl ile alan tccarlara kaptrmaktayd71. Bu yapnn bir sonucu olarak ise Osmanl Devletinin hakimiyetindeki blge ekonomik olarak ran tarafna muhta bir hale gelmiti72. Ekonomik alann yan sra 20. yzyl banda ran blgede dini anlamda da stnlk kurmaya balamt. ranl mctehidler ve ahundlarn din faaliyetleri sayesinde iilik blgede giderek yaylmaktayd73. Bu arzal sosyal yap blgenin askeri anlamda da zayf dmesine neden oluyordu. Yerleik ahali, ierisinde bulunduu hastalkl ve tl yap dolaysyla askerlie msait deildi. Bunlar arasnda askerlik yapabilecek olanlar ise ancak az sayda bir kuvvet oluturabiliyordu. Ahalinin ounluunu oluturan bedevilerin ise askeri kabiliyetleri olmasna ramen74 bunlar dzenli orduda istihdam edilebilecek gvenilirlikte deillerdi75. stelik gebe airetlerin askerlikten kama istei bunlarn iskanlarn da imkansz hale getiriyordu. Bu yap ise toplumda eitsizlik zerine kurulu bir dzenin varlna sebep olduu gibi blgenin savunulmasnda da sorunlar ortaya karmaktayd. Blgede ekonomik anlamda yerleik halkn en nemli geim kayna tarmd. Burada ok eitli meyve, sebze ve tahl yetimesine ramen balca rn ticari anlamda da deeri

Ayn vesika, Lef 3. Ayn vesika, Lef 4. 72 Aziz Samih Bey durumu u cmlelerle anlatmaktadr: rann kumalar, hal, kilim, battaniye, pirin, gaz, ya, peynir ve sair hamulat ve mahsulat bu civar idare ediyor. Arz etmek isterim ki ran ticaret ve sanatca da bize civarda faiktir. Ayn vesika, Lef 4. 73 Ayn vesika, Lef 3. Bu ahund ve mctehidler mtemadiyen airetleri dolaarak akl ve mantk d telkinlerde bulunmakta ve hkmetin yerletirmek istedii maksatla taban tabana zt efkar- fasideyi neir ve tamim ederek hkmet aleyhine Caferi mezhebi esaslarn alet ederek propaganda yapmaktaydlar. Faik Hurid Gnday, Hayat ve Hatralarm, stanbul 1960, s.63. 74 Aslnda bu, bedevi airetlerin sosyal yapsyla da alakal bir durumdu. Nitekim Basra Valisinin Hariciye Nezaretine sunduu 1912 tarihli bir rapor bu airet yapsyla ilgili ok ilgin ve gnmzle de mukayese edilebilecek ipular vermektedir: Basra Vilayetinde her nevi tfenkler esas- beytiyeden (ev eyas) olduundan . BOA, HR.SYS 730/1-95, Lef 31/2. 75 Bu gvensizliin nedenlerini Aziz Samih Bey raporunda yle ifade etmektedir: Urban biraz daha cesurdur. Fakat onlarda da hiss-i vatan, hiss-i milliyet, tassub- din yoktur. Herhangi bir mttefike kar serefr (itaat) ederler. Binaenaleyh kendilerine pek ziyade itimad olunamazeyhlerine faide temin edilerek her ey yaptrlabilir. Ayn vesika, Lef 3.
71

70

11

olan hurmayd76. Gebe halk ise geimini daha ok hayvanclktan salamaktayd. Blgede az sayda koyun ve manda olmakla beraber asl inek ve sr yetitiricilii yaygnd. attlArap blgesinde halkn nemli geim kaynaklarndan bir dieri ise balklkt. Med-cezir hareketleri sonucu blgede balk rahata ve ok sayda avlanabilmekteydi77. Ayrca Kurna kazas dahilinde dokumaclk ve gemicilik de yaygn ekonomik geim aralar arasndayd78. Genel sosyo-ekonomik durumu anlattktan sonra 20. yzyln banda blgede hakim olan airetlerden bahsetmek yerinde olacaktr. attl-Arap blgesinin gney kesimi bu dnemde ii mezhebine mensub79 gl bir kabile olan Ben Kab airetinin80 tasarrufunda bulunmaktayd. Aslen Necid taraflarndan gelme bir kavim81 olan Kab aireti 17. yzylda blgeye gelerek Badat ve Basra Vali ve Mutasarrflar vastasyla buraya yerletirilmi ve Muaa Hanedanlnn g kaybediini frsat bilerek hakimiyeti ele geirmilerdi82. ounluu bedevi olan83 Ben Kab aireti, Osmanllar tarafndan nce Sabileye yerletirilmi fakat rann blgeye saldrlar sonucu bu blge harabe haline gelince airet, 18. yzylda Kabbanda yaayan eyhlerinin nderliinde Felahiyyeye g etmek zorunda kalmt. Blgede giderek gcn arttran airet 1812 tarihinde Madrav bin Ali bin Kasibn airet reisinden Karun nehrinin azna yerlemek iin izin almasyla Elbu Nesar ve Elbu Kasib olarak ikiye ayrlmt. Bylece Elbu Nesar aireti Felahiyyede kalrken, Elbu Kasib aireti buraya yerleerek Muhammara ehrinin temellerini atm oluyordu84. Yaad blnmeye ramen glenmeye devam eden Ben Kab airetinin
76

Salnme-i Vilyet-i Basra, sene 1318, defa 4, s.204. Mesela Ceziretl-Hzr ile Muhammara ve civarlarnn hurma mahsullerinin bir ksm Karun nehri zerinden uter ve Dezful yoluyla rana ve byk bir ksm ise att'l-Arap ve Basra Krfezi yoluyla Bombay ve bunun gibi Hindistann eitli ehirlerine gnderilirdi. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.20. 77 Salnme-i Vilyet-i Basra, s.205. Burada med-cezir hareketlerinden yararlanarak nasl balk avland ayrntlaryla anlatlmtr: at kenarnda yerde kamlar deniz ile krk-elli metroluk bir mahalli tahdid ve bunun bir tarafn yine kamlarla kaplayp dier tarafn ak brakrlar. Med halinde balklar ak tarafndan kamlarn muhit olduu daireye girip cezir olunca suyun akntsnn mevzu kamlar kmalarna hail olur ve bu suretle gayet suhuletle pek ok balk sayd edilir. 78 Ayn eser, s.207. 79 Ben Kab airetinin mezhebi eskiden afi ve Hanbeli iken sonradan ou iilii kabul etmi olmakla beraber bunlarn iilikleri Acem iiliine benzemeyip ehl-i snnete yaknd. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.25. 80 Babali Hariciye Nezareti, Muhammara Meselesi, s.3. 81 Dervi Paa, a.g.e., s.7. Nejjar ve Safwatn Kab airetini Aa Arabistandan gelme bir Arap aireti olarak tanmlamas da bu iddiay dorulamaktadr. Mustafa al-Najjar, Najdat Fathi Safwat, Arab Sovereignty Over the Shatt Al-Arab During the Kabide Period, The Iran-Iraq War, Beckenham 1984, s.20. 82 R. M. Savory, Khuzistan, EI, s.81; Al-Najjar, Safwat, a.g.m., s.20; J. B. Kelly, Britain and the Persian Gulf 1795-1880, Oxford 1968, s.38-39. 83 Babali Hariciye Nezareti, Muhammara Meselesi, s.4. 84 Muhammarann ortaya kyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Nicola Firzli, The Iraq-Iran Conflict, Paris 1981, s.71; Al-Najjar-Safwat, a.g.m., s.29. Dervi Paa ise Muhammarann yeni kurulmu bir ehir olduunu sylemekte ve kurulu tarihini 1235-36 (1819- 1821), yerleime aln ise 1238-40 (1822-1825) olarak vermektedir. Dervi Paa, a.g.e., s.9.

12

bana 1897 ylnda eyh Hazal geti85. ran ah tarafndan Serdar- Erfa nvan86 verilen eyh Hazaln87 bu dnemde gney Huzistan Arabistan, burann kuzeyi ve Karun nehrinin batsnda bulunan kabileler zerinde byk bir nfuzu88 bulunmaktayd. Ben Kab aireti Osmanl Devletine bal idi ve Basra Hazinesine kalemiye olarak adlandrlan bir nevi vergi vermekteydi89. Kab aireti zamanla ranllarn basklarna dayanamam ve Osmanl Devletinin yan sra ran Devletine de vergi90 vermeye balamtr. Fakat 19. yzylda Osmanl Valilerinin uyguladklar baskc politikalar airetin Osmanl Devletine vermekte olduu vergiyi kesmesine sebep olmutur91. Ben Kab oluturan guruplar Osmanl ve ran Devletlerinin yan sra kendi eylerine de yllk belli oranda bir vergi vermekteydi92. Kab aireti tife olarak adlandrlan eitli kollara ayrlmaktayd. Bunlardan en byk olanlar El-Muhaysin, El-dris ve El-Nesar tifeleriydi. Hac Caber isimli bir kiiye tbi olan El-Muhaysin tifesi hemen hepsi silahl olmak zere alt bin kiilik bir nfustan ibaretti. Bu nfusun iki bini Muhammara ehri ve civar ile Basra ehrine bal muktaalarda;

85

eyh Hazaln Ben Kab ierisinde hakimiyeti ele geiriiyle ilgili rivayetler iin bkz. Firzli, a.g.e., s.81. Kimi yazarlar ise eyh Hazal dnemini Kab airetinin hakimiyetine dahil etmemekte ve bu dnemi Muhammara Emirlikleri dnemi olarak tanmlamaktadr. Al-Najjar-Safwat, a.g.m., s.20. 86 Babali Hariciye Nezareti, Muhammara Meselesi, s.4. 87 eyh Hazal Hariciye Nezaretinin 1917 tarihli raporunda krk be yalarnda fevkalade zengin ve zeki bir adam olarak tanmlanmaktadr. Rapor ayrca eyhin ynetim biimini garip bularak bu idare biimini Avrupann on drdnc asrdaki Derebeyliiyle yirminci asrdaki Merutiyetini meze etmi gibidir eklinde tanmlamaktadr. Babali Hariciye Nezareti, Muhammara Meselesi, s.4. 88 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.11. Basra Valisinin 1912 tarihli raporu da bu nfuzu dorular niteliktedir: attn sahil-i yesarnda nfus- Osmaniyenin azlndan ve mevcud olanlarn matessf han- muma-ileyhin harekat- zalimanesinden rkm bulunmalarndan mhim bir mukavemet icra edemeyecekleri cihetle burasn askerle takviye etmek icab eder. BOA, HR.SYS 730/1-95, Lef 31/2. Dnemin Badat Mebusu Babanzadeye gre ise eyh Haz'aln Basrada da jurnalcileri vard. Babanzade eyhin buradaki nfuzunu Bugn Basrada cereyan eden en kk bir olay, annda eyh Haz'aln kulana gider Basrada eyhin eteleri, ete balar, ayda yetmi-seksen lira dedii en muteber kimseler vardr. te bunlar eyhe kar tecavzde bulunan bu saldrgan ve cretkar ayet gece vakti sokakta lime lime etmeyi baaramazlarsa, eitli iftiralar, yalanc ahitler ve mazbatalar dzenleyerek kendisini ksa zamanda mahv ve perian ederler. Bu hcuma valiler bile tahamml edemez. cmleleriyle ifade etmekteydi. smail Hakk Babanzade, a.g.e., s.174. 89 Ben Kabn Osmanlya vermekte olduu verginin miktar ngiliz ariv kaynaklarnda 300 ton hurma olarak gemektedir. Kaikobad, a.g.e., s.9. Ancak bunun biraz abartl olduu varsaylmaldr. 90 Kab aireti rana 4000 tmen vergi demekle ykml olsa da, fiili olarak ancak 1000 tmen dyordu. Vergi nceleri rann Fars valisine denirken, daha sonralar iraz valisine verilmeye balanmt. Ayn eser, s.10. 91 Blgede grev yapm olan ngiltere siyasi memuru Sir Henry Rawlinsonn raporuna gre Ben Kab aireti, Osmanl Devletine kesintisiz olarak dedikleri bu vergiyi 1844 ylnda kesmitir. Ayn eser, s.10. Kab airetinin Osmanl Devletinden kopu sreciyle ilgili detayl bilgi iin bkz. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.22-23. Ancak bu tarih ok erken gzkmekte ve bu tarihten sonra da Osmanlya vergi verdikleri veya en azndan vergi mkellefi olduklar bilinmektedir. 92 Kab airetinin dedii vergilerle ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz. Dervi Paa, a.g.e., s.7-8.

13

drt bini ise Felahiyye tarafnda ikamet etmekteydi93. El-dris ve El-Nesar tifeleri ise Ceziretl-Hzr ile buraya bal olan Ceziretl-Muhalla (Muhalla Adas) ve Behmiir ile Karun nehirlerinin sol tarafndan balayarak Sabile kasabas yaknlarna kadar uzanan hurmalklarda yaamaktayd. Bu tifelerin hakimiyeti altndaki alanlarda bulunan en gelimi iki blge Kasabetn-Nesar ve Ceziretl-Muhalla idi. El-dris ve El-Nesar tifeleri bir tife eklinde hareket etmekte olup nfuslar El-Muhaysin tifesi kadard. Bu nfusun iki bini Ceziretl-Hzr ve buna bal mahallerde, drt bini ise Felahiyye tarafnda ikamet etmekteydi94. El-Muhaysin, El-dris ve El-Nesar tifelerinden baka byk eyhleriyle beraber Felahiyye taraflarnda yerleik tamamna yakn silahl olan dier tifelerin nfusu ise drt bine yaknd. Ksaca Kab airetinin; kadn, ocuk ve ihtiyarlar dnda eli silah tutan erkek nfusu yaklak on alt bini bulmaktayd95. Ben Kab airetine mensub olanlardan ziraatle uraanlar Mart bandan Mays sonlarna kadar arklar amak ve dzeltmek, o mevsim ekilmesi dnlen tohumlar ekmek, hurma aalarnn bakmn yapmak gibi ilerle uratktan sonra bunlardan Felahiyye, smaili, Ahvaz, uter ve Dezful taraflarnda, tarlalar olanlar kendi ekinlerini bimek, olmayanlar ise bakalarnn tarlalarnda almak iin Mays sonlarnda bu blgelere giderek hububatn nakli ve depolanmas bitene kadar buralarda kalrlard96. Burada ileri biten airet mensublar, bu sefer olgunlam olan hurma mahsulatn toplamak zere ikamet ettikleri yerlere geri dnerek Kasm sonuna kadar bu ile urarlard. Hurma yetitirmeyenler ise bu dnemde kayklkla geimlerini salamaktayd97. Kab airetinin yaps dardan dzensiz bir topluluk (cumhuriyyet-i tabiiyye-i gayr muntazama) olarak grnse de kendi ierisinde airet efine dayanan bir kanun ve adalet anlay sz konusuydu. Airet kendi ierisinde, ve genel bedevi anlayna uygun bir biimde, gasb yani hrszl helal kazan anlay ierisinde merulatrmt. Fakat bu gasb ancak kabile efinin veya byklerinin izni dahilinde olduu srece meruiyet kazanan ve korunma salayabilecek bir eylemdi98. Bunun yan sra airet arasnda son derece gl bir dayanma mevcuttu99. Hatta airet dndan bir kii Kab airetine dahil olmak isterse vedi
Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.19. Ayn eser, s.20. 95 Ayn eser, s.23. 96 Ayn eser, s.26. 97 Ayn eser, s.27. 98 Airetin gasb anlay hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ayn eser, s.26. 99 Airet ierisinden birinin adam ldrmesi veya yaralamas durumunda bunun kar tarafa teslim edilmemesi yollarnn aranmas ve hatta son safhada ldrlen veya yaralanan kiinin hsmlaryla savaa giriilmesi buna bir rnek olarak verilebilir. Ayn eser, s.26.
94 93

14

olarak adlandrlan bir nevi kan bedeli vermek zorundayd. Bu kan bedelini veren kii artk airetin bir yesi addedilerek, airetle ayn yerde bulunsun veya bulunmasn airetin himayesinden faydalanrd100. Bu dnemde attl-Arapn gneyinde Ben Kab aireti yer alrken, kuzeyindeki Huveyze, ayib ve Kk-i Basri arasnda kalan alan ve civarnda ise Ben Salih ve Ben Sakin airetlerinin nfuzundan bahsetmek mmkndr. Bu airetler blgedeki genel durumun aksine yerleik bir yapya sahipti. Hayvanclk ve ziraatla uraan Ben Sakin ve Ben Salih airetleri yaklak drt asrdan beri bu blgede yaamaktayd101. Blgede huzur iinde yaayan102 bu airetler eyhlerine belli oranda vergi veriyor, eyhler de bunu mevl denilen Huveyze hakimine teslim ediyordu103. Huveyze hakimi bir dnem vergiyi ran Hkmetine teslim etse de 1902 senesinden itibaren bu vergiler Muhammara eyhi tarafndan toplanmaya balanmt104. Ksaca 1902 tarihinden itibaren blgenin kuzeyinin de Muhammara eyhinin nfuz alanna girdiinden bahsetmek mmkndr. Burada Muhammara eyhinin tabiiyeti de bir sorundur. Olduka politik davranan eyh Hazal, bir taraftan ranllar dier taraftan Osmanllar idare etmeye alrken, ngilizlerden de destek almaya uramaktayd.

3. Jeopolitik Konum attl-Arapn 20. yzylda jeopolitiini belirleyen ana etkenlerin blgenin rann hinterlandnda olduunu sylemek mmkndr. Gerekten de blgenin ran snrnda ve merkeze uzak olmas buradaki airetlerin iki devleti birbirine kar kullanarak kar salama giriimlerine imkan vermi ve bunlarn bir anlamda da yar otonom bir yap gelitirmelerine sebep olmutur. Statkoya gre ran veya Osmanl Devletinin yannda yer alan airetler bylece hem bu devletler iin ie dnk olarak, hem de iki devlet arasnda neredeyse uluslararas hal alan bir problem tekil etmitir. Blge corafyasnn deiime son derece msait yaps da bu jeopolitii etkileyen ana etkenlerden bir dieridir. eitli zamanlarda iki lke de suni ekillerde attl-Arap
Ayn eser, s.26. BOA, HR.SYS 704/1, Lef 1-2. 102 Ayn vesika, Lef 2. 103 Ayn vesika, Lef 1. 104 Ayn vesika, Lef 1. Burada 1902 tarihinin kullanlmas muhtemelen Muhammarann bamszln ilan ettii tarih olmasndan ileri gelmektedir. Nitekim bu bamszlk ilanndan hemen sonra ngiltere ve Rusya Devletleri Muhammaray de facto yani fiili olarak tanmlardr. Firzli, a.g.e., s.82-83. 1902 tarihi ayn zamanda Mescidi Sleymanda petrol aramaya almalarnn balangc olmas nedeniyle de dikkat ekicidir. Fizli, a.g.e., s.67.
101 100

15

blgesinde corafyay deitirerek105 burada hakimiyet kurmaya almtr. ran, Ben Kab aireti iin hayati neme sahip olan Sabila barajn defalarca ykm106 ve sonunda Karun nehrinin ak ynn deitirerek107 barajn bulunduu ksmla burann kuzeyindeki Kk-i Basri ve Kk-i Huveyze civarn iine alan blgenin kuruyup llemesine neden olmutur. Daha nceleri Karun nehrinin sa tarafndaki Humeyli ark108 tarafndan sulanmakta olan bu verimli arazi, barajn tahribi sonucu arkn suyunun ekilmesiyle kuruyup llemi109 ve bugnk halini almtr. Aslnda Ben Kabn, 18. yzylda Felahiyyeye olan byk g hareketinin altnda yatan temel nedenin de blgenin ekonomik dayanaklarn tamamyla kerten110 bu tahrip hareketi olduunu sylemek mmkndr. Bunun yan sra Osmanl Devleti de, her ne kadar hayata geirememi de olsa, zaman zaman blgeye kar almay dnd nlemlerde corafyay deitirme fikrini gndeme getirmitir111. Blgedeki hakimiyet iddialarna temel oluturan bir baka tartma konusunu da attl-Arap blgesinde bulunan hurmalklarn aidiyeti oluturmaktayd. Muhammara yaknlarndaki Filiyeden balayarak Basra karsndaki Krdelan mevkiine ve Ceziretl-Hille ve Behmiir boazndan burann kuzeyindeki Sabilaya kadar uzanan bu hurmalklar 20. yzyln banda Osmanl Devletinin mlkiyetinde olmakla beraber, Ben Kab airetinin kollarndan olan
112

El-Muhaysin,

El-dris

ve

El-Nesar

taifelerinin

tasarrufunda

bulunmaktayd

. Ben Kab airetinin rann himayesine girmesiyle, hukuki mlkiyeti

Osmanlya fakat tasarruf hakk fiilen rana gemi olan bu hurmalklar bir anlamda blgenin
105

106

Blgede eitli ekillerde corafyann deitirildiine dair iddialar iin bkz. Orhonlu-Iksal, a.g.m., s.98. Bu baraj 18. yzylda Kerim Hann blgeyi igali srasnda tamamen yklmtr. Al-Najjar-Safwat, a.g.m., s.25-26. 107 Dervi Paa, a.g.e., s.7. Karun nehri bu ykm hareketlerinden nce Sabile civarndan akmaktayd. Karun nehrinin sol kolu; Kaban- imali, Kaban- cenubi, mml-Hamr, mml-Izam ve Devrekistan taraflarna doru eitli kollara ayrlmaktayd. Nehrin sa kolu ise Humeyli adl ark oluturarak Kutl-Abd ve Humeyli Kutu civarnda ana kaynandan ayrlarak Kasr- Basra ve Kasr- Huveyzenin arasndan geip buralar sulayarak Basraya bal Kirdelan karyesinin kuzeyinde bulunan Kut- Reyyan isimli mevkide attl-Arapla birlemekteydi. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.21. 108 Bu ark Krdelan mevkii yaknlarnda attl-Arap nehrine karmaktayd. Dervi Paa, a.g.e., s.13. 109 Karun nehrinin mecrasnn deitirilmesiyle ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz. Ayn eser, s.13. 110 Al-Najjar-Safwat, a.g.m., s.26. 111 Byle bir raporda Muhammara eyhi Hazaln blgede hurma baheleri edinmek suretiyle hakimiyetini glendirmeye almasna kar u tedbirler dnlmtr: Bu ittisa- nfuza kar Hkmet-i Seniyyenin tevessl edecei (bavuraca) balca are Muhammara ehrinin karsnda bulunup birlemesi Ummul-Rasas ve ksm- dieri Ummul-Hasasif tabir olunan uzun ekilli adann teden beri ceryanlarn getirdii kumlarn birikintisinden umkunu (derinliini) kaybetmi olan sa cihetinde, yani Osmanl sahilindeki nehir yatan tarayarak attn yukardan beri ibu taraftan gelip mezkur arza hasebiyle adann ucundan birden bire sola dnerek Muhammarann sahilinden geen arzi cereyann kel-evvel (eskisi gibi) adann sa cihetine iade ve hasr eylemektedir ki, bu surette Muhammara limannn umku kamilen zayi olacandan el-yevm ehr-i mezkure uramakta olan byk tonalitodaki vapur ve gemiler badema adann Osmanl sahili cihetinden gitmee mecbur kalarak Muhammaraya urayamazlar ve bu vechle Hazaln merkez-i hkmeti ehemmiyet-i ticariye ve siyasiyyesini bit-tabi ebediyen kaybetmi olur. Babali Hariciye Nezareti, Muhammara Meselesi, s.4. 112 Dervi Paa, a.g.e., s.10 ve 12.

16

aidiyeti problemini de gndeme getirdiinden, yeni bir hakimiyet sorunu olarak ortaya kmtr. Ayrca blgedeki bir dier problemi de mlkiyeti Kuveyt eyhi Mbarek el-Sabah ve Muhammara eyhi Hazala ait olan ve attl-Arap nehri boyunca Osmanl tarafnda yer alan zerleri hurma baheleriyle kapl kum adacklar oluturuyordu. Bunlardan Muhammara limannn tam karsnda yer alan Ummul-Rasas, Ummul-Hasasif, Ummul-Ibabi ve Naufli eyh Hazaln; Zain ise Mbarek el-Sabahn emlak bulunmaktayd. Muhammara limanndan kuzeyde Daiciye kadar olan ksmda ise Akavat, eyh Hazaln airet mensuplarna; amamiye, Barin, Harnubiye ve Ummut-Tuveyla adacklar ise eyh Hazala ait bulunmaktayd113. attl-Arap blgesi bulunduu corafi konum itibariyle ticari olarak da stratejik bir neme sahipti. Blgenin bu konumundan en fazla pay ise phesiz Muhammara ehri almaktayd. Muhammarann Hint okyanusu ile Akdeniz arasndaki ilek ticaret yollarnn tam ortasnda yer almas114 buradan elde edilecek olan gmrk vergisi gelirlerinin hacmini de arttryordu115. Basra Krfezi zerinden gemi veya kayklarla attl-Arapa ulaan Hindistan ve Avrupa mallarndan bir ksm blge ahalisinin116 ihtiyalarn karlamak zere Basrada pazara sunulmakta117, dier ksm ise direkt olarak Basradan Karun nehri vastasyla Muhammaraya nakledilmekteydi. Blgede gerek Osmanl Devletinin hakimiyetinde olan kesimden gerekse rana geecek olan mallardan elde edilen byk miktarda vergi gelirleri118 20. yzyln banda Muhammara ehri ve civar zerindeki ran ve Osmanlnn hakimiyet iddialarn tetikleyen balca unsurlardan biri olmutur119. attl-Arap blgesini nemli klan faktrlerden birisi de, buradaki attl-Arap ve Karun nehirlerinin gemi ulamna elverili bir yapya sahip olmasyd. Bu ulama elverili
Bu adacklarn aidiyetini gsterir harita iin BOA, rade Meclis-i Mahsus (MM) 1331/N/4. Al-Najjar-Safwat, a.g.m., s.21; Orhonlu-Iksal, a.g.m., s.78 ve 90. 115 Blgeden elde edilen gmrk vergilerinin boyutu ve blgenin ticari hacmi Hariciye Nezaretinin yaynlad raporda u ekilde ifade edilmitir: Varidat- rsumiyyesi ol-vakte kadar 1.500 lira mikdarnda olarak valiye muhassas idi. Muahharen ibu varidat ayan- dikkat bir surette tezayd ederek (artarak) 1902 senesinde Belikallarn taht- idaresinde bulunan daireye 8.000 lira tediye eylemitir. Muhammarann ihracat ve ithalat senevi 300.000 lira tahmin olunup varidat- rsumiyye olarak 18.000 lira tediye etmektedir. Babali Hariciye Nezareti, Muhammara Meselesi, s.3. 116 Basrada pazara karlan bu mallardan yararlanan ahali arasnda zellikle zikredilenler; Huzistan ile Luristan ahalisi ve Bahtiyarilerdir. Dervi Paa, a.g.e., s.11. 117 Ayn eser, s.11. 118 Blgenin Muhammaray da iine alan ksm Osmanl hakimiyetindeyken attl-Arap boazna giren her trl ticari maln ve bu blgeden darya ihrac edilen mallarn da tmnn vergisi Basra Gmrne denmekteydi. Bu yzden Muhammarann kaybedilmesi bahsedilen vergi gelirlerinin byk ksmn oluturan bir blgenin, stelik de ran gibi ezeli bir dmana kar, kaybedilmesi anlamna geliyordu. Ayn eser, s.11-12. 119 Bu durum Osmanl Devleti asndan hayati nem tamaktayd. Nitekim Muhammarann ran hakimiyetine gemesi ihtimalini Dervi Paa Muhammara ranlda kalr ise Basra harab olur eklinde deerlendirmektedir. Ayn eser, s.12.
114 113

17

yap ok eitli ticari mallarn Basra Krfezine ve oradan da dnyann farkl noktalarna ulamasn salyordu. Blgede gemi tamaclnn geliimi; Dicle, Frat, attl-Arap ve Karun nehirlerinin buharl gemi ulamna elverili olup olmadn aratrmak iin 1835 ylnda Albay Chesney nderliinde bir grup ngilizin120 blgede keif yolculuuna kmasyla balad. Chesney ve ekibi, Tigris (Dicle) isimli gemilerinin frtnada kaybolmasna ramen Basra Krfezi sahilindeki rann Buir limanna doru ilerlemeye devam ederek, 1837 ylnda buraya ulamay baard121. Dicle nehrindeki ilk keif yolculuu ise 1837-1839 yllar arasnda H. B. Lynch kaptanlndaki Euphrates (Frat) gemisiyle yapld. Lynch, buradaki aratrmalarn bitirdikten sonra Badatta Dicle nehri zerinde gemi ulamn salamak amacyla bir irket kurarak bu nehirde nceden almakta olan gemileri Hindistan Kumpanyasndan satn ald122. Bylece faaliyete geen Lynch irketi, Osmanl Devletinden ald imtiyazla 1861 ylnda bu nehirde ilk defa ticari amalarla buharl gemi iletmeye balad123. ngilterenin Dicle ve Frat nehirleri ile ilgilenmesi Osmanl Devletini de bu iki nehirle ilgilenmeye sevk etmitir124. Bylece ngilterenin blge nehirlerindeki bu faaliyetleriyle rekabet iin dnemin Badat Valisi Mithad Paa tarafndan bu nehirlerde gemi iletmek zere Midhat Paa valilii dneminde dari-i Ummani Osman, akabinde Hamidiye daresi (1909 ylndan itibaren dare-i Nehriyye) kuruldu125. 20. yzyla gelindiinde ise, attl-Arap nehri zerinde Basra-Badat gzergahndaki seyr-i sefain (gemi tamacl) Osmanl Devletine ait Hamidiye daresi ile Lynch irketine ait vapurlar tarafndan yaplmaktayd126. En bynn uzunluu 230 ve genilii 45 feet olan127 ve beraberinde
120 121

Sir Arnold T. Wilson, The Persian Gulf, London 1959, s. 264. Orhonlu-Iksal, a.g.m., s.101. 122 Ayn makale, s.101. 123 Wilson, a.g.e., s.265. 124 Yaar Ycel, Midhat Paann Badat Vilayetindeki Alt Yap Yatrmlar, Uluslararas Midhat Paa Semineri, Ankara 1986, s.176. 125 Cemil Musa Neccar, dretul-Osmaniyye f Vilayet-i Badad, Kahire 1991, s. 431-35.Rifat Uarol, Tarihte; Dicle-Frat Nehirleri Basra Krfezi ve evresinde nemli Gelimeler, Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, stanbul 1993, s.374 . 126 Aslnda yllara gre burada iletilen vapurlarn says ve dalmda kaynaklar farkl rakamlar vermektedir. Baz kaynaklarda 1908 ylnda Hamidiye daresinin alt ve Lynch irketinin iki vapur ilettii belirtilirken, 1912 ylna gelindiinde ise yeni ismi ile dare-i Nehriyye daresinin be, Lynch irketinin vapur ilettii aktarlmaktadr. The Persian Gulf Pilot, 5. bask, s.214; The Persian Gulf Pilot, 6. bask, s.294. Baz kaynaklar ise 1914 ve devamnda bu hat zerinde Hamidiye daresinin be ve Lynch irketinin drt vapuru bulunduunu sylemektedir. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.51. Aslnda bu kaynaklarda belirtilen veriler muhtemelen emtia tamaclnn yan sra insan nakliyat da yapan vapur iletmelerini gstermektedir. Zira baz kaynaklarda 1912 ylnda insan tamacl yapan Lynch ve dare-i Nehriyye vapurlarndan baka sadece emtia nakliyat yapan Aa Cafere ait drt vapurun varlndan da sz edilmektedir. Charles Issawi, The Fertile Crescent 1800-1914, New York and Oxford 1988, s.262. Bunun yan sra Ester Abadiye ait olanlar gibi kk lekli nakliye vapurlarnn da bu gzergahta iledii bilinmektedir.

18

mavna ekebilen bu Amerikan tipi vapurlar; nehir sularnn ykseldii dnemde 340-400 ton, alald dnemde ise 280 ton yk tayabiliyorlard. Badata be gnde ulap drt gnde Basraya geri dnen vapurlar, ayrca Badat ve Hindistan arasndaki posta tamacln da salyorlard128. Yine attl-Arap nehri zerinde, Fav ile Basra arasnda ileyen byk vapurlar ise, yklerinin yarsn Basradan aldktan sonra Fav azndaki s ve kumluk mevkii med (sularn ykselme) zamannda129 geerek, Basradan kk gemilerle oraya gnderilmi olan yklerinin dier yarsn da Basra Krfezinde alrlard130. Byk gemilerin yklerinin dier yarsn Fav aklarnda nakledebilmeleri iin Basrada muhtelif kumpanyalara ait drt duba131 ve bunlardan baka ayrca iki de istimbot bulunmaktayd132. Karun nehrinde ise yllarca sren mzakereler sonucu 1888 ylnda imtiyaz elde edilmesiyle133 Muhammaradan Ahvaza kadar olan gzergah 1899 ylnda seyr-i sefaine elverili hale getirildi. Bu gzergah zerinde vapur iletme imtiyazna iki ngiliz irketi sahipti. Bunlar attl-Arap nehrinde de ayn imtiyaza sahip olan Lynch irketi ve Holtz, Hamilton and Co. irketiydi134. attl-Arapn stratejik nemi 20. yzyln banda blgede petroln bulunmasyla bir kat daha artmtr. attl-Arap ve Karun nehirlerinin gemi tamaclna elverili olmas 20. yzyl banda blgede ciddi anlamda petrol arama almalarnn balamasna sebep olmutur135. Avustralyada kefettii altn madenleri sayesinde n kazanm136 olan ngiliz speklatr137 William Knox DArcy, uzun abalardan sonra 1901 tarihinde randan petrol arama imtiyaz almay baarmtr. Bu anlama DArcyye, Rusyann nfuz alannda bulunan kuzeydeki be eyalet dndaki tm lkede petrol arama ve boru hatlar deme imtiyaznn yan sra byk oranda vergi muafiyeti de salamaktayd138. Bu ekilde petrol arama almalarna baland. nce Kasr- irin civarnda petrol arandysa da bunda baarl

127 128

Bu say 1906 ylnda iletilmekte olan vapurlarn en byne aittir. The Persian Gulf Pilot, 6. bask, s.295. Ayrca Badat-Basra gzergahnda Hindistann yerli irketlerine ait adet yandan arkl vapur da iletilmekteydi. Bu kk vapurlar 30 ila 40 gn arasnda Badata ulaabiliyor ve ancak 30 ton yk tayabiliyordu. Ayn eser, 6. bask, s.295. 129 Med ve cezir hareketlerinin seyr-i sefaine etkileriyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Dervi Paa, a.g.e., s.10-11. 130 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.50. 131 Bu dubalarn attl-Arap zerinde bulunduu mevkiler iin bkz. Bahriye Nezareti, att'l-Arap, s.4-5. 132 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.50. 133 Wilson, a.g.e., s.266. 134 The Persian Gulf Pilot, 5. bask, s.218. 135 Alexander Melamid, The Shatt Al-Arab Boundary Dispute, The Middle East Journal, c.XXII/3, 1968, s.352. 136 Stephen Hemsley Longrigg, Oil in the Middle East, London-New York-Toronto 1954, s.17. 137 William D. Brewer, Yesterday and Tomorrow in The Persian Gulf, The Middle East Journal, c.XXIII/2, 1969, s.152. 138 Buna karlk ran Devleti de 20.000 poundlk nakit ve her sene yllk net karn %16sn alma hakkn elde etmiti. Ayn eser, s.17

19

olunamad139. Daha sonra Huzistan blgesinde petrol aramaya karar verilerek Ram Hrmz yaknlarnda arama almalar balatldysa da bunlar da bir sonu vermedi. En son are olarak 1908 ylnda140, Burma Petrol irketi ve Sir John Cargillden salanan fon sayesinde, yine Huzistan eyaletinde bulunan Mescid-i Sleymanda petrol aramalarna baland141 ve ilk defa baar saland. Mescid-i Sleymanda bulunan geni petrol kaynaklar sonucu 1909 ylnda Anglo-Persian Oil Company Limited142 kuruldu. Mescid-i Sleymanda petroln kefinden sonra bu petroln tanma ve pazarlanma sreleri gndeme gelmeye balad ve 1908 ylnn sonlarna doru petroln buradan denize tanmas iin boru hatlar ina projesi ortaya atld. Bu projenin yapmna 1909 tarihinde baland ve 1912 tarihinde bu boru hatt tamamland143. Yine 1909 ylnda irket, Abadan adasnda rafineri ina etmek zere yaklak 1300 metrekarelik toprak almak zere Muhammara eyhi Hazal ile bir anlama yapt144. Rafinerinin inasna 1910 ylnda baland ve sene ierisinde bitirildi. Rafineri yapm iin bu mevkiin seilmesinin nedeni adann geni ve zerine kolayca bina ina edilebilecek salamlkta olmasnn yan sra su basknlarna kar da korunakl bir yapya sahip olmasyd145. Petrol arama almalar ve petrol retimindeki hzl art, ulatrma sorununu n plana karm ve bylece attl-Arap ve Karun nehirlerindeki gemi ulam daha da nem kazanmaya balamtr146. irketin 1914 senesinde ngiliz Deniz Kuvvetleri ile bu kurumun petrol ihtiyacn karlamak zere yapt anlama sonucu ngiliz Deniz Kuvvetleri yakt kullanmnda kmrden petrole gemi147 ve bylece attl-Arap blgesi artk ngilterenin karlar asndan hayati neme sahip bir blge haline gelmitir.

139

Blgedeki petrol arama almalarnn seyriyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ayn eser, s.18-22. Melamid, a.g.m., s.353. 141 F.R.C. Bagley, A Bright Future After Oil: Dams and Agro-Industry in Khuzistan, The Middle East Journal, c. XXX/1, 1979, s.26. 142 Bu irketin 1914 ylna gelindiinde blgede 30a yakn petrol kuyusu bulunuyordu. Ayn eser, s.19. 143 Ayn eser, s.20. 144 Ayn eser, s.20; X de Planhol, Abadan, EI, Leiden 1982, I, 53. 145 Planhol, a.g.m., s.53. 146 Melamid, a.g.m., s.353. 147 J. F. Standish, British Maritime Policy in the Persian Gulf, Middle Eastern Studies, c.III/4, 1967, s.350.
140

20

BRNC BLM

ATTL-ARAP SORUNUNUN TARHSEL ARKA PLANI VE ZM ARAYILARI

1. att'l-Arap Sorununun Tarihsel Arka Plan Osmanl Devleti ile ran arasndaki snr sorununun 16. yzyla kadar uzanan bir tarihi vardr. 16. yzyldan Osmanl Devletinin yklna kadar bu iki devletten her biri dierinin gszln frsat bilerek topraklarn igal etmi ve bu yzden snrdaki corafi blgeler zaman zaman el deitirdii gibi, durmakszn yenilenen fakat zm getiremeyen anlamalar birbirini izlemitir. Bu karlkl igal giriimlerinde, Snni Osmanl Devleti ile ii ran arasndaki mezhepsel ekimenin148 yan sra snrn iki tarafnn homojen olmayan, stelik uzak mesafeden ynetilmeye elverisiz149 sosyal yapsnn da pay byktr. Ayrca snr tanmlamasnn Osmanl ve ran Devletleri tarafndan belirli bir hat eklinde deil; yerleik ve gebe kabilelerin deiken sadakati150 zerine bina edilmi, snrlar belirsiz bir blge olarak yaplmas151 da sorunun mtemadiyen tekrarlanmasnda nemli bir etken olmutur. Osmanl ve ran Devletleri arasnda sre gelen bu ekime, zamanla gney snrna srayarak bu devletlerin her ikisinin de attl-Arap blgesinde eitli iddialarda bulunmalar ve 19. yzyl balarndan itibaren de smrgeci devletlerin, blgedeki karlar dorultusunda duruma mdahil olmalar sonucunu dourmutur.
Richard Schofield, Interpreting a Vague River Boundary Delimitation: the 1847 Erzurum Treaty and the Shatt al-Arab before 1913, The Boundaries of Modern Iran, London 1994, s.75. 149 Khalid al-Izzi, The Shatt al-Arab River Dispute, Bagdad 1972, s.6. 150 Keith McLachlan, The Iran-Iraq Boundary Question, The Iranian Journal of International Affairs, c.III-IV, 1993-94, s.585. 151 Melamid, a.g.m., s.351. Uluslararas ilikiler literatrnde snr kelimesini karlayacak eitli ngilizce kavramlar mevcuttur. Bunlardan boundary tanm, hkmetlerin nfuz edecekleri alanlar arasnda kesin bir snr izgisini ifade ederken; frontier ve bir yere kadar da border kavramlar ise geni bir blgeyi snr olarak tanmlamak iin kullanlr. Uluslararas snrlarla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ewan W. Anderson, The Middle East Geography and Geopolitics, London and New York 2000, s. 263-272.
148

21

Osmanl ve ran Devletleri arasnda snr anlamazlnn kkenleri, bu iki devlet arasnda yaplan ilk anlama olan 1555 Amasya Anlamasna kadar gider. Bu anlama snrn, belirsiz bir blge eklinde tanmlanmas asndan nem tar152. Genel olarak ise attl-Arap sorununun ortaya knda, 1639 Kasr- irin Anlamas balang kabul edilir. Huzistan rana, Irak- Arab (Gney Irak) ise Osmanlya brakan bu anlama, yllarca iki tarafn blge zerindeki iddialarna dayanak oluturmutur153. Bu anlamada Huzistan, Karun boyunca uzanan ve bu nehir tarafndan sulanan topraklar; Irak- Arab ise Dicle ve Frat nehirlerinin sulad alan olarak nitelenmitir154. Fakat 1639 ylndan sonra bu nehirlerin yataklarn doal olarak deimesi veya kastl olarak deitirilmesi bu tanmlar geersiz klm ve yeni savalar ve anlamalar da beraberinde getirmitir. Bu yeni anlamalar da mevcut durumda bir deiiklik yapmam ve 1727 Hamedan ve 1746 Kurdan Anlamalar, 1639da yaplan anlamay tekrardan teye geememitir155. 19. yzylda sorunu yeniden hararetlendiren olay ise 1812 ylnda Osmanl tabiiyetindeki Ben Kab airetine bal bir grubun Muhammaraya yerlemesi olmutur. Bu tarihten sonra airet zerindeki hakimiyet iddialar iddetlenerek devam etmi156 ve ran, attl-Arap nehrinin iki devlet arasnda doal snr oluturduunu savunurken; Osmanl Devleti, bir noktada gemiteki anlamalardan da g alarak blgedeki Arap airetlerin bir btn oluturduunu iddia etmi ve attl-Arap nehrinin dou kesiminde hak iddiasna bulunmutur157. Bu karlkl hakimiyet iddialarnn sonucu olan 1823 Erzurum Anlamas da daha nceki statkoyu muhafaza etmekten baka bir netice vermemitir. rann iddialarna ramen, bu anlama sonucunda hala ak bir snr tanm veya snr belirleme giriimi ortada grnmemekteydi158. attl-Arap sorununa modern anlamda zm arelerinin aranmas ise ancak emperyalist devletlerin devreye girmesiyle 1847 ylnda gndeme gelmitir. Bundan nce 1555 Amasya Anlamasdan 1823 Erzurum Anlamasna kadar yaplan tm anlamalarn basit, yzeysel ve net ifadeler iermeyen, mulak ieriklerinden bahsetmek mmkndr. Ancak bu anlamalarn dnemin artlarna uygun olduklarn da itiraf etmek
McLachlan, a.g.m., s.585. Kelly, a.g.e., s.39. 154 Ayn eser, s. 39. 155 Kaikobad, a.g.e., s.8; Schofield, a.g.m., s.75; C. J. Edmonds, The Iraq-Persian Frontier: 1639-1938, Journal of the Royal Society for Asian Affairs, c.VI, 1975, s.147. 156 Osmanl Devleti Kab airetinin kendi hakimiyetinde olduu tezini savunurken, ran ise bu topraklarn kendisine aidiyetini ve Kab airetinin bir dnem Kerim Hana demi olduklar vergiyi dayanak olarak gsteriyordu. Kelly, a.g.e., s.39. 157 Peter Hnseler, The Historical Antecedents of the Shatt al-Arab Dispute, The Iran-Iraq War, Beckenham 1984, s.10. 158 1823 Erzurum Anlamasnn tam metni iin bkz. J.C. Hurewitz, Diplomacy in the Near and Middle East, Vol. I, Priceston 1965, s.90-92.
153 152

22

gerekir. Esasnda toprak zerindeki egemenlilten ziyade insan topluluklar zerindeki egemenlik anlay ve blgedeki hareketli nfus, mulak anlamalarn yaplmasna neden olmaktayd. Dier taraftan slam devletler hukukunun iki Mslman devlet arasndaki snrlar net olarak belirlememi olmas da bu anlamalarda modern bir yaklam olan demarkasyonun yaplmasn engellemitir. ran ve Osmanl Devletlerinin karlkl toprak igalleri 1847 Erzurum Anlamasna giden sreci balatmtr. ranllarn; 1823 Anlamasnda Osmanlya aidiyeti kesinlemi olan Zuhab ehrine saldrmalar, Badat Valisi Ali Rza Paann 1837 ylnda Muhammaray igal etmesiyle sonulanmtr. Kab aireti Osmanl Devletinin bu igalini geri pskrtmeyi baarsa da bu airetin taifeleri arasnda eyhlik mcadelesinden dolay kan savatan faydalanarak159 bu sefer ran ayn blgeyi 1841 ylnda tekrar igal etmitir160. Sre giden bu karlkl igaller dolaysyla 1843 ylnda ngiltere ve Rusya, Muhammara meselesi bata olmak zere mevcut snr problemlerinde araclk yapmak zere Osmanl Devleti ve rana teklif gtrmlerdir161. Taraflarn bu neriyi kabul etmeleriyle emperyal devletlerin sz sahibi olduu ve bu devletlerin dayatmalar dorultusunda gelien, somut fakat sun bir zm srecine girilmitir. 1639 ylnda Basrada bir ube aan ve att'l-Arap nehri zerinde gemi iletme imtiyaz alan ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas, 19. yzyl balarnda blgedeki nehirlerin buharl gemi ulamna elverili olduklarnn fark edilmesinden sonra bu faaliyetlerini kuzeyde Badata kadar geniletmek iin almalara balamt. Fakat Dicle, Frat ve att'l-Arap nehirlerin yan banda uzanan snr blgesi gemi ulam iin yeterince gvenli bulunmuyordu. Hindistan ticareti iin bu karl ve ksa yolu kaybetmek istemeyen ngiltere, bu uluslararas nakliyat gzergahn kontrol altna almak iin ran ve Osmanl Devletlerine aralarndaki snrlar kesin bir biimde belirlemeleri iin balamt
162

bask yapmaya

. Dier taraftan ran ve Badat zerinden Kafkasyaya uzanan bir demiryolu hatt

ina etmeyi planlayan Rusya da ngiltereye bu konuda destek vermekteydi163.

159 160

Kaikobad, a.g.e., s.11. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, stanbul 1997, s.23. Izzi, a.g.e., s.8. Bu igali 1847 snr belirleme komisyonu katibi olan Hurid Paa da dorulamakta ve hatta rann igalden sonra Kab airetinden almakta olduu vergileri de arttrdndan bahsetmektedir. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, s.25. 161 Schofield, a.g.m., s.76. 162 Avrupa ile Hindistan arasndaki ticaret iin daha nceleri kullanlan mit Burnu yoluna karlk, Suriye zerinden Dicle ve att'l-Arap nehirlerini izleyen gzergah daha ksa srmekteydi. Melamid, a.g.m., s.351-352. 163 Ayn eser, s.352.

23

Bylece ngiliz, Rus, ranl ve Osmanl delegelerinden oluan karma bir snr belirleme komisyonu blgede almalara balad. 1843-44 tarihleri arasnda Erzurumda yaplan 18 komisyon toplantsnda tartma att'l-Arap nehrinden ok Muhammara ehrinin aidiyeti zerinde younlat164. Bu toplantlarda Osmanl taraf, komisyona kant olarak eitli tapular, sicil kaytlar, ahitler ve haritalar sunmutur. Ayrca bu toplantlarda Ben Kab airet reisi eyh Tamir ahit olarak dinlenmi ve yapt konumada Kab airetinin her daim Osmanl Devletinin hakimiyeti altnda olduunu ifade etmitir165. Bu iddialar karsnda komisyondaki ngiliz yetkililerin Muhammara zerindeki Osmanl hakimiyetini teyit eden grlerine ramen ngiltere adna stanbul Bykelisi Sir Starnford Canning, Badat konsolosu Binba Rawlinsonn 1844 tarihli muhtrasn dayanak olarak kabul etmi ve Osmanldan rann Muhammara zerindeki hakimiyetini tanmasn isteyen bir teklif sunmutur166. Rus babakan yardmcs Kont Nesselrode, ngilterenin bu nerisine cevap olarak rann egemenliinin yalnz Muhammara ehriyle snrl kalmamasn, att'l-Arap nehrinin tm dou kesimi iin de geerli olmas gerektiini aklamtr. Nesselrode ayrca, Behmiir kanalnn giderek amurla dolduunu ve ulama elverisiz hale geldiini belirterek, Karun nehrinin rann Basra Krfezine tek k kaps olduunu ve bu yzden de rana att'l-Arap nehri zerinde serbest ulam hakk verilmesi gerektiini ifade etmitir167. Canning bu grn uygulanmasn kabul etmekle birlikte rann blgede haksz genilemesine de frsat verilmemesi gerektiini vurgulamtr168. Bylece ngiltere ve Rusyann benimsedii bu grler dorultusunda hazrlanan Erzurum Anlamasnn msveddesi 1846 yl Kasmnda Osmanl Devleti ve rana sunulmutur169. Anlama Zuhab ve Sleymaniye eyaletlerinin Osmanlya braklmas karl, Muhammara ehri, liman ve Ceziretl-Hzr (Abadan) adasnn rana terk edilmesini; rana terk edilen bu yerler dnda att'l-Arap nehri zerinde Osmanlnn mutlak hakimiyetinin tannmasn ve karlkl bir anlamaya varlmas iin snr belirleme

164 165

Schofield, a.g.m., s.76. Kaikobad, a.g.e., s.16. 166 Binba Rawlinsonn muhtrasyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Schofield, a.g.m., s.76-77; Kaikobad, a.g.e., s.16. 167 Kont Nesselroden aklamalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Schofield, a.g.m., s.77; Kaikobad, a.g.e., s.17. 168 Kaikobad, a.g.e., s.17. 169 Hurid Paa, Tahdid-i Hudud- raniye memuriyetiyle fi 28 Sefer sene 65 ve fi 11 Kanun- Sani sene 64 tarihinde taraf- Devlet-i Aliyyeden izam buyurulmu olan mteveffa Dervi Paa ile birlikte bulunan Ankara Valisi esbak Mteveffa Hurid Paa tarafndan kaleme alnm olan layihadr, Dersadet 1300, s.2.

24

komisyonunun faaliyetlerini srdrmesini ngryordu170. Osmanl Devleti, anlamada bir ok mulak nokta olduunu ifade ederek ekincelerini ortaya koymutur. Bunun zerine arabulucu olan ngiltere ve Rusya devletleri, zm srecinin uzamamas gerektiini gereke gstererek Osmanl Devletine, kendilerinin teminat vermesini teklif etmilerdir. Bu teklif karsnda Osmanl Devleti 25 Rebil-Ahir 1263/11 Nisan 1847 tarihinde arabulucu devletlere Osmanl Devleti Muhammara ehri, liman ve Ceziretl-Hzr adasn rana terk etmekle bu blgede baka hibir arazi ve liman bu lkeye terk etmi olmaz ifadesini ieren bir nota gndermitir171. Arabulucu devletlerin aklayc nota tabir olunan bir nota ile bu ekinceleri kabul etmesi ve teminat vermesi zerine172, Osmanl Devleti 29 Cemaziyel-Evvel 1263/15 Mays 1847 tarihli notasnda rann da bu notay kabul etmesini ve buna bal olarak da anlama maddelerinde sz edilen yerler dnda att'l-Arap blgesi zerinde daha baka iddialarda bulunmamay taahht etmesini istemitir173. Bunun zerine arabulucu devletler ran zerinde bask uygulayarak bu notann kabuln salamlardr. ngiltere ve Rusya Sefaretleri, 9 Mart 1848 tarihinde Osmanl Devletine cevaben verdikleri mterek notada, rann anlamay imzalamak zere Mirza Muhammed Ali Hana yetki verdiini ve onun da Osmanl Devletinin ekincelerini ieren notay kabul ve tasdik ettiini beyan etmilerdir174. Bylece Osmanl Devleti, ngiltere ve Rusya devletlerinin verdii ak teminata itimat ederek 31 Mays 1847 tarihinde Erzurum Anlamasn imzalamtr. Fakat ran Devleti anlamann onaylanmas aamasnda eitli bahaneler ne srerek175 aklayc notay tanmadn ilan etmitir. Sonunda rann arabulucu devletlerin verdikleri gvenceyi tanmasyla bu engeller alm ve 21 Mart 1848 tarihinde Erzurum Anlamas taraflarca onaylanmtr. Anlamann onaylanmasnn ardndan ngiltere, Rusya, ran ve Osmanl Devleti temsilcilerinden oluan bir snr belirleme komisyonu tayin olunmutur. Bu karma komisyonda Osmanl Devletini Dervi Paa, ran Mirza Cafer Han, ngiltereyi Albay
170

Hnseler, a.g.m., s.11; Melamid a.g.m., s.352; Sayyar Al-Jamil, Iraq-Iranian Boundary and Territorial Disputes, Arab-Iranian Relations, Beyrut 1998, s.260; Schofield, a.g.m., s.77; Kaikobad, a.g.e., s.17. 1847 ylnda imzalanan Erzurum Anlamasnn tam metni iin bkz. Izzi, a.g.e., s. 123-125. 171 Hurid Paa, Tahdid-i Hudud- raniye, s.2. 172 Ayn yln Nisan aynda gnderilen bu notann oluum srecine ngiltere ierisinden muhalif sesler de ykselmitir. Daha nce Babakanlk ve Dileri Sekreterlii grevlerinde bulunmu olan Lord Palmerston, Osmanl Devletinin tm att'l-Arap nehri zerinde egemenliinin tannmasnn uluslararas teamllere aykr olduunu iddia etmitir. Kaikobad, a.g.e., s.79. Bu notann tam metni iin bkz. Izzi, a.g.e., s.126-128. 173 Hurid Paa, Tahdid-i Hudud- raniye, s.3. 174 Ayn eser, s.3. 175 Kimi kaynaklara gre ran Devleti, Mirza Muhammed Ali Hann bu notaya kendinden habersiz ve yetkisini aarak imza koyduunu iddia ederek anlamay imzalamay reddetmitir. Hnseler, a.g.m., s.11; Izzi, a.g.e., s.10. Baz kaynaklarda ise ran Devletinin, Mirza Muhammed Hann yetkisi olmamasna ramen sadece ksa bir sreliine grmelerin tkanmasn nlemek iin imza attn savunduundan bahsedilir. Schofield, a.g.m., s.79.

25

Williams ve Rusyay General Tschirikoff temsil etmekteydi176. Komisyon 1849 ylnda Badatta buluarak Muhammaraya gemi ve 1850 ylnda burada snr belirleme almalarna balamtr177. Snr belirleme almalar srasnda, ran temsilcisi Cafer Han daha nce kabul ettii aklayc notay tanmadn beyan ederek, daha nce imzalam olduu bu notaya aykr olarak Muhammarann yan sra att'l-Arap nehrinin dou ve bat ksmlarnda bulunan Ben Kab airetinin ikamet ettii blgelerde, Huveyze ve civarnda hak iddia ettii gibi att'l-Arap nehri zerinde snr izgisinin de nehrin dou kesiminden deil ortasndan gemesi gerektiini ne srmtr178. rann bu talepleri zerine Osmanl daha nce kabul edilen ortak notann anlamann bir paras kabul edildiini hatrlatarak bu notann keen-lem-yekun yani hi olmam gibi kabul edilmesi durumunda anlamann da ayn ekilde geersiz kabul edileceini belirtmi179 ve bir anlamay daha nce tandn aklayan bir devletin daha sonra bu kabulnden vazgemesinin uluslararas teamllere aykr olduunu ifade etmitir180. ngiltere ve Rusya devletleri, buna karlk rann Muhammaraya hapsolduunu ve att'l-Arap nehrinin lkenin Basra Krfezine tek alm olduu savn yinelemitir. Bu taleplere cevaben Osmanl Devleti, Erzurum Anlamas ve daha nce taraflarn kabul ettii aklayc notadaki snrlardan bakasn kabul etmeyeceini vurgulamtr. Osmanl Devleti ayrca, tm dier devletler tccarlar gibi ranllarn da bar zamannda bu nehirde serbeste ulamna mani olunmayacan aklamtr181. Komisyon almalar esnasnda Osmanl ve ran taraflar arasnda bu tartmalarn yaand bir srada Ben Kab airetinin bir kolu ran Devletinin desteiyle, Muhammara ehrinin tam karsnda yer alan Kt- Faris kalesini igal etmi, Ceziretl-Muhallaya memur gndererek burada fiili hakimiyet kurmaya alm, Zuhab ve Kasr- irine de saldrlar dzenleyerek blgede statkoyu bozmaya ynelik hilekrane hareketlerde bulunmaya balamtr182. Ortaya kan bu durum karsnda Osmanl Devleti; ran, CeziretlMuhalladan el ekmek suretiyle Muhammarann statkosunu iade edene ve Zuhab ile Kasr-
176

Hurid Paa, Tahdid-i Hudud- raniye, s. 4; Zekeriya Kurun, 19. Yzyl Ortalarnda Bayezid Sanca, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, stanbul 2000, Say 2, s.104. 177 Izzi, a.g.e., s.11; Edmonds, a.g.m., s.149. 178 rann hakimiyet iddia ettii blgenin ayrntl tasviri iin bkz Hurid Paa, Tahdid-i Hudud- raniye, s.4-5. 179 Ayn eser, s.6. 180 Hurid Paa, rann aklayc notay tanmadn ilan etmesi hakknda u yorumlarda bulunmaktadr: Eere mezkur izahatta muahedeye aykr bir ey olduu ve yahud raniler hakknda denildii gibi mahzur- kllisi bulunduu halde ol-vakit gerek iki sefaret ve gerek Devlet-i raniye tarafndan resmen ve alenen kabul olunmamak iktiza eder idi. Devlete olan mukavelatta kablel-karar (karardan nce) rabtal mtalaa olunmak icab eder. Yoksa sonradan ben filan vakit u karara muvafakat ettim lakin imdi piman oldum demek muamelat- dveliyece kabul ve sga olunur mevaddan olmadn tarif lazm gelmez. Ayn eser, s.7. 181 Ayn eser, s.7-8. 182 Ayn eser, s.8.

26

irin ahalisine mdahaleden vazgeinceye kadar komisyon almalarn durdurduunu aklayan bir protesto ekmi ve bu kararn arabulucu devletlerin stanbul bykelileri Msy Titof ve Msy Canninge de iletmitir183. Snr belirleme komisyonunun almalarn kesintiye uratan bu sorunlar neticesinde komisyonun ngiliz komiseri Albay Williams 1850 ylnda Osmanl ve ran iddialarn uzlatran bir hat nermitir184. Huveyzeden balayarak Muhammara yaknlarna kadar dik olarak inen bu hat att'l-Arap nehrinin dou tarafn takip ederek Basra Krfezine ulamaktayd. Nitekim bu hattn nerilmesinden hemen sonra arabulucu devletler bu hattn benimsenmesi taraftar olduklarn aklamlardr. ran, blgenin kendisine bal Kab airetinin hakimiyetinde olduu savyla nerilen hattn att'l-Arap nehrinin dou kesiminde 6.5 kilometre daha kuzeye ekilmesi gerektiini savunmutur. Fakat rann nerdii bu nokta, Osmanl hakimiyetindeki Basra limann ran etkisine ak brakacandan ngiltere tarafndan uygun grlmemi185 ve ran, Felahiyyede ikamet etmekte olan Kab aireti mensuplarnn ran tarafna nakledilmeleri artyla186 ngiliz yetkililer tarafndan Williams hattn kabule ikna edilmitir. Osmanl Devleti ise bu harita nerisini reddetmitir. Muhammara sorununun zme kavuturulamamas zerine snr belirleme komisyonu faaliyetlerine 1851-52 yllar arasnda kuzeydeki Zuhab eyaletinde devam etmitir. Ortaya kan ve zmlenemeyen bu sorunlar dolaysyla ngiltere ve Rusya devletleri; kendi siyasi memurlar tarafndan 1847 Erzurum Anlamas hkmlerine uygun olarak, Osmanl ve ran Devletlerinin kabul edebilecekleri ekilde bir harita hazrlanmasna karar vermitir187. Bu haritadan Osmanl ve ran taraf ayn anda haberdar olacak ve iki tarafn yapaca itirazlar ngiltere ve Rusya tarafndan deerlendirilip kendilerinin nihai kararlar dorultusunda haritaya yansyacakt188. ngiltere ve Rusya Devletlerinin ald bu kararlar zerine, kendilerine ait mhendisler ve aratrma gruplar snr boyunda bir harita hazrlamak
Ayn eser, s.8-9. Osmanl ve ran taraflarnn talepleri ve Williams hattnn ayrntl tanm iin bkz. Kaikobad, a.g.e., s.19-20; Schofield, a.g.m., s.80. 185 Kaikobad, a.g.e., s.21-22. 186 Ayn eser, s.22. 187 Izzi, a.g.e., s.12. 188 Hurid Paa, ngiltere ve Rusya Devletlerinin bu teklifinin mahzurlarn u cmlelerle ifade etmektedir: Halbuki ngiltere ve Rusya elilerinin iarlar vechle onlarn komiserlerinin diledikleri gibi yapacaklar haritalar kabul edip maslahat ylece bitirmek bir vechle caiz ve kabil olur ey olmadndan sahib-i mlk olan Devlet-i Aliyyenin byle hukuk- mlkiyesinde seyirci gibi kalarak mutavasstlarn (arabulucu) tayin edecei hududu alel-amiya kabulne dair sefaretlerin dermiyan etmi olduklar teklif garaibden grnmekle ve bu suret mukaddema maslahata giriildikte kabul eyledikleri sami sfatn imdi Devlet-i Aliyyeye giydirip kendilerini maslahat sahibi yerine koymak demek olmala byle bir teklif-i hamn bir vechle kabul olunamayaca. Hurid Paa, Tahdid-i Hudud- raniye, s.10-11.
184 183

27

zere almalara balam fakat bu almalar Krm Sava (1853-56)189 ve ngiliz-ran Sava (1856-57)190 yznden durmutur. 1857 ylnda bu faaliyetler yeniden balam ve ngiliz ve Rus mhendisler, ellerindeki materyaller dorultusunda identic map ( mttehid harita) ad verilen nihai haritay hazrlamlardr191. 1869 senesinde Rusya ve ngiltere Devletlerinin stanbul bykelileri tarafndan Osmanl Devletine sunulan harita, kesin hatlar belirlenmemi bir snr blgesinden olumaktayd. ngiltere ve Rusya, Osmanl Devletinden ranla, bu belirlenen blge erevesinde mzakerelere oturarak bir snr hattnda uzlama salamasn talep etmekteydi. 3 Austos 1869da Osmanl ve ran Devletleri, karma snr belirleme komisyonu tarafndan belirlenen statkonun muhafaza edilmesi konusunda anlamaya varmtr192. Bunun hemen ardndan da 1870 ylnda Rus ve ngiliz temsilcileri ran Devletine bu haritann bir kopyasyla beraber nerilerini sunmulardr. Bylece snr belirleme komisyonunun Osmanl ve ranl yetkilileri 1874 ylnda, bu harita dorultusunda snr belirleme almalarna balamak zere stanbulda toplanmtr193. 1875 ve 1876 yllarnda Rus ve ngiliz yetkililerin de katlmlaryla balayan snr belirleme almalar da 1877 Osmanl-Rus Sava ve 1878 Berlin Konferans dolaysyla yeniden kesintiye uramtr. Bylece 1847 Anlamas ve ard sra gelen snr belirleme komisyonlaryla balayan zm sreci bir neticeye varamadan son bulmutur. 1847 Anlamas gerek kurulan snr belirleme komisyonunda tartlan konular ve gerekse emperyalist devletlerin zme mdahil olmas bakmndan bir dnm noktas tekil etmitir. Zira bu tarihten sonra att'lArap sorunuyla alakal yaplan hemen hemen tm anlamalar 1847 Anlamasna atfta bulunmu ve snr belirleme komisyonunun Osmanl temsilcileri bulunan Dervi ve Hurid Paalarn yazdklar layihalar ve eserler srekli tartla gelmi, eitli dillere evirileri yaplm ve gnmz tartmalarnda dahi bavurulan balca kaynak olmaya devam etmitir.

189

Gkhan etinsaya, Tanzimattan Birinci Dnya Savana Osmanl-ran likileri, KK Aratrmalar, Ankara 2000, s.12. Bu sava esnasnda ngiltere Ortadouda dengelerin alt-st olmamas iin ran ve Osmanl Devletlerine yapt diplomatik basky Basra Krfezinde bulundurduu donanmayla da takviye etmi ve bylece bu sava esnasnda kabilecek bir Osmanl-ran sava veya gerginlii de nlenmitir. Standish, a.g.m., s.339. 190 Bu sava esnasnda ngiltere, 1857 ylnda Muhammaray igal etmitir. Wilson, a.g.e., s.257. 191 Izzi, a.g.e., s.12. 192 Kaikobad, a.g.e., s.23. 193 Ayn eser, s.23.

28

2. zm Araylar: Snr Belirleme Komisyonu Kurulmas Fikri Rusya ve ngilterenin de mdahil olduu 1847 Erzurum Anlamasnn baarszlkla sonulanmas ve mevcut probleme hal-i hazrda bir are retememesi, iki smrgeci devletin blgede gelien karlar dorultusunda, Osmanl-ran snr sorununun zm iin yeniden eitli arelerin aranmasn beraberinde getirmiti. Rusya, rann Azerbaycan blgesinde bir nfuz alan yaratmak isterken, ngiltere de gney randa elde etmi olduu hakimiyeti salamlatrmak istiyordu. Bu iki eilim ngiltere ve Rusya devletlerinin 1907 ylnda yaptklar bir anlamayla ran nfuz blgesine ayrmalaryla sonuland194. rann; Sleymaniyenin bir ksmn da iine alan kuzey kesimi Rus, 32. enlemden balayarak Basra Krfezine kadar ulaan gney kesimi ise ngiliz nfuzuna braklmt195. Bu iki nfuz alannn ortasnda kalan ve Sleymaniye sancann bir ksmyla Zuhab ve Huveyze snrlarna tesadf eden196 ksm ise tarafsz blge olarak tasarlanmt. Bu paylamn yan sra 1908 ylnda rann gneyindeki Mescid-i Sleyman blgesinde petrol bulunmas da ngiltere iin blgenin nemini arttran bir baka etken olmutu. Gerek giderek artan petrol aratrmalar gerekse petrol retimindeki son gelimeler att'l-Arap ve Karun nehrinde ticari ulamn artmasna yol amt. Dier taraftan petrol retimindeki bu art karlamak iin kullanlmas zorunlu olan metallerden retilen ar donanmlarn yklenip, boaltlmasn salayacak kullanl bir limann gereklilii Muhammaray, Karun ve att'l-Arap nehrine gelen tm gemiler iin mecburi bir urak yeri haline getirmiti197. Bu da att'l-Arap blgesinde snr sorunun bir istikrara kavuturulmasn smrge devletleri asndan kanlmaz klyordu. Tm bu gelimeler sonucu ngiltere ve Rusya, ran ve Osmanl Devleti zerinde snrn yeniden belirlenmesi konusunda basklarn arttrmaya balad198. Bu basklar zerine konu Osmanl hkmeti nezdinde de tartlmaya balanmt. ncelikle Sadaret sorunun tarihi srecinin aratrlmasna girierek 1847 Anlamas ve sonrasyla ilgili nemli belgeleri, incelemek zere Hariciye Nezaretinden istedi199. Daha sonra ise Ekim aynn balarnda
194 195

Hnseler, a.g.m., s.12. BOA, HR.SYS 705/1, Lef 51. 196 Ayn vesika, Lef 51. 197 Melamid, a.g.m., s.353. 198 Nitekim dnemin Sadrazam, Padiah II. Abdlhamite sunduu ubat 1908 tarihli raporunda tm Avrupa basnnda ve Rusyada srekli sz konusu olmasndan ve tevik edilmesinden dolay Osmanl-ran snr meselesinin neminin gittike arttn vurgulamaktayd. BOA, Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak (YA.HUS) 518/44. 199 BOA, HR.SYS 720/13, Lef 2-3.

29

Meclis-i Vkela (Bakanlar Kurulu), ran snrnn tartmal olan kesimlerindeki sorunun kesin bir biimde zlmesi iin alnmas gereken tedbirlere dair bir rapor hazrlanmas amacyla ikisi ran snr sorunuyla daha nceden megul olmu olan subaylardan ve biri de Hariciye ve Dahiliye nezaretlerinin zerinde anlat bir uzmandan oluan bir komisyon tekiline karar verdi. Bu komisyon her gn dzenli olarak toplanacak ve snr sorunu iin gerekli olan evraklar inceleyecekti200. Osmanl Devletinin iinde sorun bu ekilde tartlrken bir taraftan da ngiltere, Osmanl Devletinin Londra sefiri Tevfik Paa vastasyla hkmet zerindeki basklarn arttryordu. Tevfik Paa, Hariciye Nazr Rfat Paaya ektii telgrafta; ngiltere Hariciye Nezareti mstear Charles Hardingle aralarnda geen diyalogdan bahsediyordu. Osmanl ve ran devletlerinin aralarndaki snr sorununu tek balarna zebileceklerine inanmadn ifade eden Harding, ngiltere ve Rusyann daha nce de bu konu hakknda iki devlet arasnda arabuluculuk yaptn ve uyumazlk halinde de duruma mdahale ettiklerini Tevfik Paaya hatrlatmt. Tevfik Paa ise msteara verdii cevapta byle bir mdahalenin ancak Osmanl ve ran devletlerinin anlaarak araclk iin bu devletlere bavurmalar durumunda ortaya kabileceini ifade etmiti. Tevfik Paa telgrafnda ayrca, rann ngiltere ve Rusya tarafndan nfuz blgelerine ayrldnn da altn iziyor ve snr sorununa bu devletlerin olas bir mdahalesinden Osmanl Devleti lehine bir gelime beklemenin anlamsz olacan ifade ediyordu201. Emperyal devletlerin basks bundan iki yl sonra sonu verdi ve 1911 tarihinde Osmanl hkmeti rana aralarndaki snrn kesin bir ekilde belirlenmesini mzakere etmek zere bir teklif gtrmeye karar verdi. Teklif, stanbulda Osmanl ve ran delegelerinden oluan karma bir komisyonun oluturulmasn ve ran delegelerinin de en ksa srede bu komisyona katlmak zere buraya gnderilmelerini ieriyordu. Meclis-i Vkelann ald bu kararda Osmanl-ran snr zerinde oydama mevcut olmamasnn eitli skntlar meydana getirdii belirtilerek; Osmanl Devletinin, snrn mzakereler sonucu zm adna gstermi olduu iyi niyete ve abalara ran Devletinin ayn ekilde karlk vermedii vurgulanyordu. Hkmete gre, ran temsilcilerinin bundan nce oluturulmu olan komisyonlarda ne srm olduklar kabul edilmesi imkansz iddialarla mzakereleri kartrmalar ve yakn zamanda ise bu lkede meydana gelen i karklar sonucu devlet ynetiminde grlen istikrarszlk neticesinde mesele zmsz kalmt. Hkmet, randa
200 201

Ayn vesika, Lef 5. BOA, HR.SYS 683/8.

30

artk sakin ve i ilerinin istikrara kavutuu bir dnemin yaklatn dnyordu. Hkmet, randa gl bir hkmetin meydana kmasnn yan sra hkmet bakanlna Osmanl Devletinin gvenebilecei birinin gemesi ihtimallerini de gz nnde tutarak snr sorununun zlmesi iin rana teklif gtrmeyi uygun grmt202. Osmanl kabinesi, bu kararn uygulanmasn Hariciye Nezaretine havale etmi ve nezaret de, ran hkmetine sz edilen teklifi gtrmesi iin Tahran sefiri Hassib Beyi grevlendirmiti. Kabine ayrca, dardan gelebilecek eitli engeller ve hileleri de gz nnde bulundurarak komisyon oluturuluncaya kadar bu iin gizli tutulmasn da Tahran sefirine emretmiti. Osmanl Devletinin yapt bu teklif ran hkmeti kanadndan hemen kabul grd. Hassib Bey, 2 ve 3 Mart 1911 tarihli telgraflarla ran tarafnn stanbula delegeler gnderilmesi konusunda Osmanl hkmetiyle hem-fikir olduunu bildirdi. Fakat rann mzakerelerin sonu vermesini kolaylatrmak iin komisyonun mzakereleri hangi esaslar zerine yrteceinin nceden kararlatrlmas ve delegelere buna uygun olarak talimat verilmesi talebinde bulunuyordu. Hatta istifa eden kabinede Hariciye Nazr olan ve yeni kurulacak olan kabineye de dahil olma ihtimali son derece yksek olan bir yetkili de Hassib Beye naib-i hkmetle ayn grte olduunu bildirmiti. stelik bu yetkilinin snr sorununu Osmanl ile mzakere iin grevlendirilme olasl da son derece yksekti203. Bunun zerine Hariciye nezaretinde konu tartlmaya baland. Nezaret, karma komisyon mzakerelerinde iki devlet arasnda daha nceden imzalanm olan anlamalarn dayanak oluturmas gerektiini vurgulamakla beraber 1847 Erzurum Anlamasnn ikinci maddesinin sadece tartmal olan iki blgenin aidiyetinden bahsettiinden ve dier tartmal noktalara bir aklk getirmediinden yaknyordu. 1847 Anlamas, ran Devletinin iddialarnn aksine tm snra bir aklk getirmekten ok uzakt. Hariciye Nezareti bunun zerine, 1847 anlamasnn dokuzuncu maddesinde yer alan 1823 anlamas bata olmak zere gemite iki devlet arasnda imzalanan anlamalarda olup da bu anlamayla deitirilemeyen veya halledilemeyen tm hususlar kelime kelime bu anlamaya ilave edilmi gibi uygulama alan bulur204 hkmne dayanarak 1847 anlamasnn eksik kald noktalarda daha nce imzalanm olan anlamalara bavurulmasn nerdi. Hariciye nezareti bu neriye dayanak olarak ise eski ngiltere sefiri Sir Stanford Canning tarafndan nceki snr belirleme
202 203

BOA, HR.SYS 700/2, Lef 8. Ayn vesika, Lef 9. 204 Muahedat- sabka ve hususen 1238 senesinde Erzurumda akd olunan muahedenin ibu muahede-i hazre ile mahsusen tagyir ve ifa oluanamayan cemi mevad ve fusul ibu sahifeye kelime-be-kelime derc olunmu gibi kaffe-i ahkam ve kuvveti ifa olunmutur. Ayn vesika, Lef 9.

31

komisyonunda grevlendirilmi olan ngiliz delegesi Williamsa verilen 1865 tarihli mavi kitabn 1848 tarihi tayan belge ekinde, eski anlamalarn ve bunlarn kaldrlmam olan hkmlerinin geerli olduunun beyan edilmi olmasyd. zet olarak nezaret, snr belirleme komisyonunun mzakereler esnasnda ilk olarak 1847 Anlamas ve bu anlamann tasdik srecinde teati edilen resmi evraka; bunlarn boluklar oluturduu noktada ise yenisi eskisini hkmsz brakmak zere eski anlama hkmlerine mracaat edilmesini uygun gryordu. Hariciye Nezareti, komisyonun bu artlara uygun olarak almalara balamasnn kararlatrlmas ve mzakerelere giriilmesi durumunda bile bir neticeye ulalmasn kk bir ihtimal olarak grmekteydi. Daha nceki mzakerelerde yaand gibi, ran delegelerinin bu sre esnasnda da abartl ve doru olmayan iddialarda bulunmalar neticesinde Osmanl Devletinin bu giriiminin de baarsz olma ihtimali vard. Hariciye Nezareti, byle bir olasln gereklemesi durumunda artk bu meselenin sadece ran memurlaryla beraber tartlarak zlemeyecei anlalacandan, Osmanl Devletinin yllardr sre giden bu snr sorunundan kurtulmak iin ran La Haye Mahkemesine205 sevk etmekten baka aresi kalmayacan dnyordu. Bunun nedeni ise nezaretin, daha nceki deneyimlerine dayanarak ngiltere ve Rusya gibi byk devletlerin arabulucu olarak soruna mdahil olmalarnn devletin karna uygun olmayaca kanaatini tamasyd. Bundan evvel 1847 Anlamasnn imzalanmasnn ardndan snra, Osmanl ve ran komiserlerinin yan sra ngiltere ve Rusya devletleri tarafndan da arabulucu sfatyla memurlar gnderilmiti. O zaman bu iki devletin sefaretleriyle Osmanl Devleti arasnda yaplan mzakerelerde ngiliz ve Rus memurlarn yetkilerinin snr ihtilafnda hkm ve karar vermek olmayp yalnzca anlamazlk noktalarn zmek iin areler aratrmak ve sorunun neticelendirilmesinde kolaylk salamakla snrl olduu kararlatrlmt206. Buna ramen ran tarafnn, uzlama olmamas durumunda ngiltere ve Rusya devletlerinin hakem olarak olaya mdahale edeceklerini tehditkar bir ekilde ifade etmesi zerine Osmanl yetkilileri iki arabulucu devletin esas yetkilerinin boyutunu kar tarafa hatrlatmak durumunda kalmt. Hariciye Nezareti her ne kadar siyasi durum o gnden beri byk bir deiim gsterse de randan bu tarz beyanlarn duyulmas ihtimalini de gz ard etmek istemiyordu. Bu yzden nezaret,
205

Ondokuzuncu yzyln ikinci yarsndan itibaren hakem mahkemeleri ortaya km ve 1899 ve 1907 La Haye Konferanslarnda bir Daimi Hakemlik Mahkemesi kurulmutu. Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, stanbul 1995, s.542; Faruk Snmezolu, Uluslararas Politika Dersleri, stanbul 1990, s.167. Daha sonra bu mahkeme temeli zerinde daha geni kapsaml La Haye Uluslararas Adalet Divan oluturuldu. Ahmet Mumcu, nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, Ankara 1994, s.109. 206 Ayn vesika, Lef 10.

32

soruna randan bakasn veya kuvvetli bir devleti kartrmak yerine sorunun La Haye Mahkemesinin hakemlii sonucu zlmesine taraftard207. Hariciye Nezareti kaleme ald gizli bir raporla bu grlerini Sadarete iletti. Sadaret ise 1 Nisan 1911 tarihli gizli bir yazyla, Hariciye Nezaretinin grlerini benimsediini belirterek bu esaslar dairesinde hareket ederek ran devletiyle sorunun zmne ynelik bir anlama salanmas iin nezarete yetki verdi208. Osmanl hkmetinde rana ynelik bu gibi tereddtler mevcutken, ran tarafnda da Osmanl Devletine kar ayn phelerin olduundan bahsetmek mmknd. Nitekim ran Hariciye Nazr Muhteems-Saltana, Tahran sefirine 11 Mart 1911 tarihinde yollad telgrafta bu ekincelerden bahsetmekteydi. ran Hariciye Nazr, Osmanl Devletinin stanbulda bir komisyon kurulmas ve buradan kacak kararlar takiben snra hareket edilmesi teklifinde nceden baz ekinceler grdklerini itiraf etmekle beraber sonradan bu fikre hkmetin raz olduunu bildirmekteydi. Muhteems-Saltana, daha nce de sorunun halli iin uraldysa da Osmanl Devletinin itirazlar sonucu sorunun zmsz kaldn, her ne kadar ran Devleti Osmanlnn daha nceki zm srelerinde olduu gibi davranmayacan mit etse de meselenin neticelendirilmesi iin iki tarafn komiserlerine de ayn ekilde talimat verilmesi gerektii belirtiyordu. ran Hariciye Nazr bu talimatn haricinde ifade ve itirazlarda bulunulmamasn ve grmeler esnasnda ngrlen bu ekilde bir deiiklik yaplmamasn da ayrca talep etmekteydi. Osmanl Devleti Hariciye Nazr Rifat Paann mzakerelere esas oluturacak kararlarn ok yaknda tayin edilecei yolundaki ifadesini uygun bulduunu belirten Muhteems-Saltana, Osmanl Tahran Sefiri ile ran Hariciye Nezareti arasnda cereyan edecek olan mzakereler iin Tahran Sefirine zel yetki verilmesi lzumunun da altn izmiti209. Osmanl ve ran devletleri bir komisyon kurulmas fikrinde anlamaya varlmasnn ardndan sra bu komisyona atanacak delegelerin seilmesine gelmiti. ran tarafndan seilen delegeleri Tahran sefareti, Osmanl Hariciye Nezaretine Nisan aynda bir yazyla iletmiti. Hariciye Nezareti de, sz geen delegeleri Sadarete gizli olarak bildirdi210. ran tarafndan komisyona atanan delegeler stanbul ran sefiri htiams-Saltana, Azerbaycan Eyaleti

207 208

Ayn vesika, Lef 11. Ayn vesika, Lef 6. 209 Ayn vesika, Lef 17. 210 Ayn vesika, Lef 33.

33

muavini Nazml-Mlk211 ve daha nce stanbul sefareti memurluunda bulunmu hal-i hazrda ise Cidde
212

Karperdazlnda

pasaport

memuru

olan

Asafl-Vzeradan

olumaktayd

. htiams-Saltana daha nce toplanm olan snr belirleme komisyonu

bakanlnda da bulunmu, Nazml-Mlk ile Asafl-Vzera da daha nce snr meselesiyle megul olmu olduklarndan nezaret, Osmanl Devleti tarafndan da ran delegeleri gibi tecrbe sahibi olan ve istenilen zellikleri tayan kiilerin imdiden belirlenerek komisyona atanmasn talep etti213. Osmanl hkmeti tarafndan seilecek olan delegeler ayrca, ran delegelerinin geliine kadar incelemelerde bulunmak ve Osmanl Devletinin haklarn korumak iin gerekli belgeleri toplamakla da grevlendirilmiti. Bu ekilde, Osmanl delegelerinin haftada bir gn Bblide toplanmasna karar verilmiti214. Bunun zerine konu Meclis-i Vkelaya intikal etti. Hkmetin Mays aynda ald bir karar dorultusunda Osmanl tarafndan komisyona Sadaret mstear Adil Bey Efendinin bakanlnda, daha nce bu ilerle uram olan emekli Ferik Danyal ve Mirliva Ali Nadir Paalarn215 delege tayin edilmeleri kararlatrld216. Alnan kararn Hariciye Nezaretine bildirilmesi, ayrca Harbiye Nezaretinin de durumdan haberdar edilmesi uygun grld. Karar ayrca Sadrazam tarafndan da gizli olarak Hariciye Nezaretine bildirilmiti217. Hariciye Nezareti bunun zerine Osmanl Devleti tarafndan komisyona atanacak olan delegelerin isimlerini Tahran sefaretine bir yazyla gnderdi218. Osmanl Devleti tarafndan komisyona tayin edilen delegelerde bir istikrar bulunurken ran taraf iin ayn durumdan bahsetmek mmkn deildi. Zira her gn komisyona atanmas dnlen bir baka kiinin ad geiyordu. Osmanl Devletinin atayaca delegeleri rana bildirmesinden yaklak bir ay sonra Tebriz Ba ehbenderi tarafndan Hariciye Nezaretine yollanan bir raporda Nazml-Mlkn yan sra Azerbaycan Eyaleti Riyaset-i Nizam muavinlerinden Sadk Han isminin de delege olarak gemesi ran tarafndan bu isim zerinde de bir sre durulduunu gsteriyordu. Tebriz Ba ehbenderliinden gelen bu raporda iki delege hakknda da kiisel zelliklerine varacak
211

Nazml-Mlkn grevi, Azerbaycan Eyalet muavinliinin yan sra kimi belgelerde Tebriz memurlarndan Ayn vesika, Lef 31,32,33; kimi belgelerde ise Azerbaycan Eyaleti Vali muavini olarak gemektedir. Ayn vesika, Lef 232. 212 Ayn vesika, Lef 31,32,33,70. 213 Ayn vesika, Lef 33. 214 BOA, HR.SYS 702/1, Lef 3. 215 BOA, HR.SYS 700/2, Lef 143. 216 BOA, Meclis-i Vkela Mazbatalar (MV) 152/68. 217 HR.SYS 700/2, Lef 32. 218 Ayn vesika, Lef 31.

34

derecede ayrntlara yer verilmiti. Raporda daha nce Badat ve Tiflis karperdazlklarnda bulunup sonradan snr komisyonunda grevlendirilen Nazml-Mlkn buradaki grevinin sona ermesinin ardndan hal-i hazrdaki grevine baladndan bahsedilmekteydi. Tebriz Ba ehbenderi, Nazml-Mlkn ayrca hareket ve kavray ynnden ar bir yapya sahip olduunu belirterek istenilen amaca hizmet edemeyeceinden sz ediyordu219. Sadk Han ise stanbulda Mhendishane-i Berr-i Hmayunda renim grerek 1313/1897-1898 ylnda mezun olmutu. Sadk Han, rana dndnde nce Afganistan snrnda baz memuriyetlerde bulunmu ve ardndan Kirman Krgzarlna(maslahatgzar) terfi etmiti. Bu grevinin ardndan ise Nazml-Mlk ile beraber nceki snr belirleme komisyonunda grev yapmt220. 1911 Tahran Protokolnn imzalanmasnn hemen akabinde de rann delegelerinde deiiklik oldu. Osmanl Tahran sefareti, Ocak 1912 tarihiyle Hariciye Nezaretine gnderdii bir yazyla komisyona, daha nce tayin edilen htiams-Saltana ve NazmlMlkn yan sra ran Hariciye Nezareti, Osmanl yazma ubesi mdr tilal-Mlkn birinci muavin ve Asafl-Vzerann da tercman sfatyla tayin edilmi olduklarn bildirdi221. Bunun zerine Hariciye Nezareti, hem Sadarete hem de Tahran Sefaretine komisyona Osmanl Devleti tarafndan adet delege atandn ve rann da bu sayy tecavz etmemesi gerektiini vurgulayan bir yaz gnderdi222. ran Devleti de, Hariciye Nezaretinin bu uyars zerine htiams-Saltanay bakan, Nazml-Mlk ile tilalMlk de muavin sfatyla komisyon delegeleri olarak kati bir biimde tayin etti223. Komisyon yelerinin oluturulmasnda yaanan bu sre, her iki tarafn da ihtiyatl davranmasndan ileri gelmekle birlikte, rann snr sorunlarn zme konusunda fazla istekli olmad eklinde de deerlendirilebilirdi. Osmanl-ran snrnn belirlenmesi amacyla stanbulda iki devlet delegelerinden olumu bir komisyon kurulmasna dair Osmanl teklifinin, ran tarafnca kabul edilmesinden sonra bir yandan komisyon yeleri belirlenmeye allrken, bir yandan da bu komisyonun almalarn dzenleyecek bir protokol metni zerinde uzlama salanmaya allyordu.

219 220

Ayn vesika, Lef 70. Tebriz Ba ehbenderi ayrca Sadk Hann mizacyla ilgili olarak da bilgi toplanabileceini belirtiyordu. Ayn vesika, Lef 70. 221 Ayn vesika, Lef 232. 222 Ayn vesika, Lef 233. 223 Ayn vesika, Lef 222; BOA, Babali Evrak Odas (BEO) Hariciye Nezareti Gelen Defterleri 166, 300103.

35

ncelikle Osmanl Devleti bir protokol msveddesi hazrlayarak bunu ran hkmetine sundu. ran da bu protokol msveddesi zerinde eitli deilikler yaparak sz konusu msveddeyi Osmanlya iade etti224. Protokol msveddesi her iki tarafn da aradaki snr sorununu bertaraf etmeyi arzuladklarn belirterek balyordu. Metinde taraflarn eit sayda delegelerinden oluacak bir komisyonun mmkn olduu kadar ksa bir zaman zarfnda stanbulda toplanmas ngrlyordu. Bu maddede ve ikinci bir komisyonun blgeye giderek nihai snr yerinde belirlemesi konusunda her iki devlet de hemfikirdi. Ayrca Osmanl ve ran delegeleri arasnda anlamazlk konusu olan maddelerin La Haye Hakem Mahkemesinde zlmesi de zerinde ittifaka varlan konulardan bir dieriydi. Taraflar arasndaki mzakerelerin ran delegesi htiams-Saltanann stanbula varmasnn hemen akabinde balamas konusunda da anlalmt. Ayrca 1847 Erzurum Anlamasnn dokuzuncu maddesine atfta bulunarak bu anlamann sakit kald noktalarda snra ait nceki anlamalara mracaat edilmesi de Osmanl ve ran devletleri tarafndan kabul grmt. Fakat protokol msveddesinin geri kalan fkralarnda anlamazlklar ve farkl talepler mevcuttu. Bu fkralardan birinde Osmanl Devleti, ran delegelerinin iddialarn sabit kantlara dayandrmas artyla Osmanl delegeleri ile birlikte snr tarafsz bir biimde belirlemesini isterken ran, bu artn her iki lke delegeleri iin de geerli olmas gerektiini savunuyordu225. Ayrca snr belirlenirken Osmanl Devleti, 1847 Erzurum Anlamas ieriinin esas alnmasn talep ederken ran Devleti, Erzurum Anlamasnn yan sra hkmetler arasnda teati olunup ierii bu anlamaya uygun olan yazmalar ve siyasi evraklarn da mzakerelere esas oluturmasn istiyordu. 1847 Anlamasndan nceki anlamalara atfta bulunulmas konusunda ise iki devlet arasnda tamamen zt fikirler mevcuttu. Osmanl Devleti hkm kalmasa da bu anlamalarn gz nne alnmasn istiyordu. ran Devleti ise Erzurum Anlamasnn ikinci, nc ve dokuzuncu maddelerinin gz nne alnabileceini savunuyor fakat sonraki anlamalarla feshedilmi olan nceki anlamalara kesinlikle itibar edilmemesini talep ediyordu. Dnemin Sadrazam brahim Hakk Paa da Erzurum Anlamasnn bahsedilen maddelerinin gz nne alnmas konusunda
Bblide haftada bir gn toplanarak bu konular tartan karma komisyonun Osmanl delegeleri Osmanl hkmetini ifal arzusundan feragat edemeyen ran memurlarnn, bu ibare ve kelimeleri ayn maksada hizmet eden dier cmle ve kelimelerle deitirerek protokoln imza ve teatisini bu ekilde geciktirdiklerini ifade ediyordu. BOA, HR.SYS 702/1, Lef 3. 225 Osmanl Devletinin nerdii fkra ran delegeleri iddialarn isbata salih kaffe-i vesaik ve delaili hamil olarak Osmanl refikleriyle memleketeynin hatt- fasln halis bir fikr-i bi-tarafi ile izeceklerdir eklinde iken ran taraf fkrann bandaki ran delegeleri kelimesi yerine Hkmeteyn delegeleri kelimesinin koyulmasn istiyordu. BOA, HR.SYS 720/13, Lef 28.
224

36

ranla hemfikirdi. Nitekim Hakk Paa protokol msveddesi hakkndaki mtalaasnda Erzurum Anlamasnn ikinci ve nc maddelerinin snrn baz noktalar hakknda aklamalar ierdiini ve dokuzuncu maddesinin de sakit kalan ksmlarda eski anlamalardaki deitirilmemi olan maddelerinin geerlilii hakknda olduuna vurgu yaparak snrn belirlenmesinde bu maddelerin hkmlerinin gz nne alnmasn istiyordu226. ran Devletinin bu deiiklik nerilerinin zerine Hariciye Nezareti Hukuk Mavirlii protokol msveddesiyle ilgili bir rapor hazrlad. Raporda rann, Osmanl delegelerinin de ranllar gibi iddialarn belge ve sabit delillere dayandrmalarna dair talebinin kabul edilebilir olduu vurgulanyordu. Hatta raporda metnin Franszcasnda geen revendicationary yani hakk olma, hak kazanma kelimesine bir tedbir olarak bu kelimenin hemen arkasna reclamations yani dava, talep kelimesinin eklenmesiyle fkrann eski haline dndrlebileceine de yer veriliyordu. Hukuk mavirlii, rann teklif ettii ikinci deiikliin ise dikkat ekici olduunu belirterek kendilerinin mzakerelere esas oluturmak zere Erzurum Anlamas ile bu anlamann imza srecinde teati olunan siyasi belgelerin gz nne alnmasn teklif ettiklerini hatrlatyordu. ran hkmeti ise bu belgelerin hkmetler arasnda teati edilen belgelerden ibaret olmasn istemekteydi. Raporda Osmanl Devletinin Erzurum Anlamasn onaylamadan nce anlamada yer alan baz noktalar konusunda ran hkmetinden aklama ve teminat talep ettii hatrlatlarak ran Devletinin tasdiknamesini alarak stanbula gelen Mirza Muhammed Ali Hann bu aklama ve teminat yazl olarak Osmanl hkmetiyle beraber Rusya ve ngiltere sefaretlerine de tebli etmi olduunun alt iziliyordu. Ayrca Rusya ve ngiltere sefaretlerinin 9 Mart ve 26 ubat 1848 tarihli mterek notalar da ran tarafndan verilen bu aklama ve teminat aynen iermekteydi. Bunun zerine Padiahn tasdiknamesi hazrlanm ve bylece rann bu aklamalar 1847 Anlamasnn tamamlayc paras olmutu. Hukuk mavirlii durum bu ekilde cereyan etmiken, ran Hariciye Nazrnn, rann baz ileri gelenlerinin yetkili olmadklar halde vermi olduklarn iddia ettii aklama ve teminat, Erzurum Anlamasnn aklanmasnda geerli olacak belgelerden ayrmak iin protokol msveddesinde bu deiiklik nerisinde bulunduklarn ifade ederek, bu nerinin kesinlikle kabul edilemez olduunun altn iziyordu. Raporda Osmanl delegelerinin bunlardan baka belgeler de bulabilecekleri belirtilerek bulunabilecek
226

Ayn vesika, Lef 28.

37

bu belgelere istinat etmekten mahrum kalmamalarnn lzumundan da bahsediliyordu. Hukuk mavirlii ayrca, Erzurum Anlamasndan nceki anlamalarn da gz nnde bulundurulmasna ynelik fkrann msveddedeki ekliyle kabul edilmesinin de tercih edileceini belirtiyordu. Rapor bu grlerin kabul edilmesi durumunda Tahran Sefiri Hassib Beye gnderilmek zere bir telgraf eklinde kaleme alnmas gereini ifade ederek son buluyordu227. Bu ekilde kaleme alnan telgraf msveddesi Sadarete takdim edildi. Fakat karma komisyona atanan Osmanl delegeleri ile yaplan mzakereler neticesinde Sadaret bu telgrafn yeniden kaleme alnmasn uygun grmt228. Bu ekilde Osmanl-ran snrna dair hazrlanacak olan protokol hakknda Tahran sefaretine gnderilmek zere Sadarete takdim edilen telgraf msveddesi defa kaleme alnm oluyordu. nce 20 Mart tarihli mtalaa takdim edilmi ve Sadaretten gelen emre gre deitirilerek 25 Mays 1911 tarihinde ikinci tezkere gnderilmiti. Sadaretle Hariciye Nezareti arasnda meydana gelen sz konusu mzakere neticesinde de telgrafta yeniden deiiklik yaplmas gerekmi ve bylece telgraf nc kez kaleme alnmt229. Bu ekilde Austos aynn sonlarna doru protokol msveddesi zerinde gerekli deiikliklerin yaplarak Tahran sefareti vastasyla ran hkmetine teklif edilmesine karar verildi230. Kaleme alnan telgraf msveddesi yine Sadarete sunulacak ve uygun bulunmas durumunda gnderilecekti231. Sadaretin, sz konusu telgraf msveddesini benimsemesi sonucu 29 Austos 1911 tarihinde Tahran sefaretine bu grler dorultusunda bir tebligat gnderildi232. Osmanl hkmetinden gelen bu nerilere ran, bir baka protokol tasla ile cevap verdi. ran tarafndan gnderilen bu protokol taslann birinci maddesinde taraflarn eit miktarda delegelerinden oluturulacak olan bir komisyonun, mmkn olduu kadar ksa bir zaman ierisinde stanbulda toplanmas ngrlyordu. kinci maddede, hkmetler tarafndan tayin edilecek olan delegelerin iddialarn salam delillere dayandrmak suretiyle Osmanl-ran snr hattn ciddi ve samimi bir tarafszlkla belirlemeleri ngrlyordu. Ayrca bu madde, daha sonra kurulacak fenni bir komisyonun, nihai snr ilk komisyonun
Ayn vesika, Lef 21; BOA, HR.SYS 700/2, Lef 55. BOA, HR.SYS 720/13, Lef 24, 32. 229 Ayn vesika, Lef 25. 230 BOA, HR.SYS 700/2, Lef 123. 231 BOA, HR.SYS 720/13, Lef 49. 232 BOA, HR.SYS 700/2, Lef 224.
228 227

38

mzakereleri sonucunda ortaya kan esaslar zerine yerinde tatbik etmesini de ieriyordu. nc maddede ise stanbulda toplanacak olan karma komisyonun muamelatna 1847 Erzurum Anlamas hkmlerinin esas oluturaca yer almaktayd. Taraflarn delegelerinin snr sorununu zmek zere alt ay mddetle mzakere etmelerini art koan drdnc maddede, taraflar Erzurum Anlamasnn baz hkmlerinin uygulanmasnda veya yorumlanmasnda anlamaya varamadklar takdirde btn meselenin nihai olarak zme ulamas iin tartmal noktalarn teferruatna baklmakszn btnnn La Haye Hakem Mahkemesine havale olunaca ifade ediliyordu. Beinci ve son maddeye gre ise taraflardan hibirinin tartmal olan arazilerin askeri igal altnda bulunmasn ispata hakk olmayacak ve bu konuda delil gsterilemeyecekti233. ran hkmeti tarafndan nerilen bu protokol tasars deerlendirilmek zere Hariciye Nezareti Hukuk Mavirliine gnderildi234. Hukuk mavirliinin hazrlad rapor, Osmanl hkmetinin bu konu hakkndaki bak asnn ana hatlarnn; stanbulda Osmanl ve ran delegelerinden oluturulacak bir komisyonun toplanmasndan, 1847 Erzurum Anlamasnn mzakerelere esas oluturmasndan ve taraflarn delegeleri arasnda anlama salanamamas durumunda La Haye Hakem Mahkemesine konun havale edilmesinden ibaret olduunu belirtilerek balyordu. Raporda; bir nceki protokol tasarsnda, Erzurum Anlamas hkmleri ile birlikte bu anlamann imzaland dnemde teati edilen diplomatik belgelerin ve ayrca bu anlamada sakit kalan ksmlara dair nceki anlamalarda bulunan ve dokuzuncu madde uyarnca halen yrrlkte olan hkmlerin de mzakerelere esas olmasnn Osmanl hkmeti tarafndan teklif edildii hatrlatlyordu. Buna karlk ran hkmeti dokuzuncu madde ile beraber ikinci ve nc maddelerin de gz nne alnmasn ve diplomatik belgelerin zaman kayd bulunmakszn hkmetler arasnda belge teatisini kapsamasn nermiti. Osmanl hkmeti asnda ise sorunun bir an nce zmnn gerektiini anmsatan Hukuk mavirlii, bu yzden yalnz Erzurum Anlamasndan bahsedilmesinin yeterli grldn ve genel anlamda 1847 Erzurum Anlamas esas alnarak ikinci derecede nemli olan belgelerin kaldrlmasnn istenmi olduunu belirtiyordu. Fakat bu sefer de ran hkmetinin bu esasa iki tane daha ilave ederek protokoln be madde eklinde hazrlanmasn istediini vurgulayan hukuk mavirlii, ran hkmetinin teklif etmi olduu drdnc maddede oluturulacak komisyonun faaliyetlerinin alt ay ile snrlandrldna vurgu yapyordu. Bu zamana kadar snr sorununu ve bu konu hakkndaki
233 234

BOA, HR.SYS 700/2, Lef 134. BOA, HR.SYS 720/13, Lef 51.

39

mzakereleri uzatp erteleyen tarafn ran hkmet olduu ve Osmanl hkmetince meselenin mmkn olduu kadar ksa bir zamanda halledilmesinin zorunlu olduu ifade edilen raporda, sz konusu komisyonun mzakereleri tahmin edilen zamanda son bulmayacak olursa bunun sebebinin ran taraf olaca vurgulanyordu. ran hkmetinin sz konusu protokol imzalamas durumunda La Haye Mahkemesi huzuruna gitmekle mkellef olaca belirtilen raporda ran Devletinin karlarn komisyonda uzlamada deil de bu mahkemenin hakeminde grmesi durumunda zamann azaltlmas veya oaltlmasnn bir faydas olmayacan ifade ediliyordu. nk bu durumda ran hkmeti mzakereleri ancak bu srenin bitimine kadar erteleyebilirdi. Ayrca rapora gre, sre belirlemesi yaplmamas ve ran hkmetinin mzakereleri srkleme yolunu semesi durumunda Osmanl hkmetinin zarar grecei aikard. nk hukuk mavirliine gre, snr belirleme faaliyetlerinin ksa zamanda sonulandrlmasnda ve bizzat Osmanl hkmetinin fikri olan La Haye Mahkemesine mracaat edilmesinde Osmanl Devletinin kar vard. Fakat hukuk mavirlii, ran tarafndan sunulan protokol tasarsnn drdnc maddesinin son satrnn yazl tarz yani stanbulda hazrlanan metne tous ensemble ayn zamanda ve question entiere tm sorunlar kelimelerinin ilave edilmesinin sorun yaratabileceini belirterek bu yzden bu maddeye aklk getirilmesi gereinden bahsediyordu. Raporda ayrca bu konuda snr belirleme komisyonuna atanan Osmanl delegelerinin de grlerini almann gereklilii vurgulanyordu. Hukuk mavirlii raporunda son olarak protokol taslann beinci maddesi hakkndaki yorumlarna yer veriyordu. Beinci madde, tartmal araziler zerindeki askeri igalin hibir hukuki delile dayandrlamamasn ngryordu. Hukuk mavirlii, Osmanl hkmetinin igal ettii yerlerin kendisine aidiyetinden emin olduunu ve bu yzden buralar igale teebbs ettiini belirterek maddenin bu ekli korumas durumunda ok eski sorunlarn bile mzakere edilmesine zemin oluturacan ve bylece zaman kaybedileceini savunuyordu. Fakat bu maddenin protokolden kartlmasn talep etmenin ar bir teklif olacan belirten hukuk mavirlii ayrca bu durumun bir seneden beri mzakere edilmekte olan protokoln imzalanmasn uzun bir mddet daha geciktireceinin altn iziyordu. Bu skntlara ramen protokoln bir an nce imzalanmasndaki de nem gnden gne artmaktayd. Bu durumda maddenin, teorideki ve pratikteki snrn komisyon kararlarna ve gereken durumlarda da La Haye Mahkemesi hkmne gre deitirilmesinin mmkn olduu eklinde dzeltilmesinin uygun olacan belirten hukuk mavirlii, karma komisyona mzakerelere esas oluturmak zere bir anlama gsterilmi olduuna gre

40

herhangi bir noktann askeri gle igal edilmesinin anlama kurallarna aykr olduunun belirlenmesi durumunda orann tahliye edilmesinin de tabii olacan ifade ediyordu. Hukuk mavirlii raporunu bu konuda karma komisyona seilen Osmanl delegelerine de danldktan sonra Tahran Sefaretine cevap yazlmasn gereini vurgulayarak bitiriyordu235. Hukuk mavirliinin tavsiyesi dorultusunda, bu kurumun hazrlad rapor karma komisyonun Osmanl delegeleri tarafndan da bir oturum dzenlenerek tartld236. Hukuk mavirliinin raporuna uygun olarak dzenlenen telgraf msveddesi Tahran sefaretine gnderilmeden nce onaylanmak zere Sadarete sunulduysa da bu telgrafn aynen gnderilmesi Sadaret tarafndan uygun grlmedi. Sadaret, ran tarafndan gnderilen protokol taslann, zerinde deiiklie gidilmeden kabul edilmesini ynnde karar alarak bu ekilde ran Devleti ile anlama yapmak zere Tahran sefiri Hassib Beye yetki verdi237. Osmanl hkmetinde protokol tasla zerinde bu tarz mzakereler yaplrken randa da yeniden bir hkmet bunalm yaanyordu. Kasm aynn ortalarnda ran kabinesi ve Naibs-Saltana istifa etmiti. randa bu gelimelerin yaanmas Hariciye Nezareti tarafndan protokoln onaylanmasnn uzayaca ynnde yorumlanmsa da238 rann i siyasetinde yaanan bu alkant d politikasna yansmam ve Tahran Protokol 21 Kasm 1911de Hariciye Hukuk Mavirliinin sunduu tm ekincelere ramen rann isteklerine uygun olarak imzalanmt.

3. 1911 Tahran Protkol ve Karma Snr Belirleme Komisyonu 21 Kasm 1911 tarihinde Tahranda imzalanan protokoln ardndan Osmanl Devleti, komisyonun toplanmasndan evvel snrda tartmal olan noktalar gsterir bir harita oluturmaya karar verdi. Bu fikir ilk defa Osmanl komisyon delegeleri tarafndan ortaya atlarak ksa sre ierisinde hkmet nezdinde de kabul grd. Osmanl delegeleri, Sadarete, komisyon toplantlar esnasnda snrn hangi noktalar hakknda iddialarda
235

bulunulacan

ve

bu iddialar kuvvetlendirmek zere

neler

Ayn vesika, Lef 52 ve BOA, HR.SYS 700/2, Lef 137. Ayrca Osmanl delegeleri de bu raporu hazrlayan ve ran konusunda uzmanl nedeniyle karma komisyona da atanmak istenen Hariciye Nezareti Hukuk Maviri Reid Bey ile ayn grteydiler. BOA, HR.SYS 702/1, Lef 4. 236 BOA, HR.SYS 700/2, Lef 139 ve BOA, HR.SYS 720/13, Lef 57. 237 BOA, HR.SYS 700/2, Lef 227. 238 Ayn vesika, Lef 224.

41

yaplabileceine dair bir mazbata gnderdi. Mazbataya gre snr hatt, Karun nehrini geerek mlkiyeti anlamalarla belirlenmi olan Huveyze239 ve nceden beri Osmanl hakimiyetinde bulunan Katban livasnn dousundan geecek ve Basra Krezine ulaacakt. Bu snr hattnn Osmanl Devleti tarafnda kalan kesiminden yalnzca Abadan Ceziresi daha nce imzalanan anlamalarla rana braklmt240. Geri kalan tartmal blgelerin aidiyeti ise protokole uygun olarak ran Devleti ile yaplacak olan mzakerelerle veya icap etmesi durumda La Haye Mahkemesinde kararlatrlacakt. Komsiyon delegeleri, ellerinde bulunan kaytlar ve belgelerinden tamamen istifade edilebilmesi ve snr hattnn salkl bir ekilde belirlenebilmesinin, devlet kaytlarnda geen tm noktalar gsterecek mkemmeliyette bir haritann dzenlenmesine bal olduunu belirtiyordu. Byle bir harita ise ne Erkn- Harbiye dairesinde, ne Divan- Hmayunda, ne de Avrupada mevcuttu241. Sz geen bu noktalarn bir harita zerinde gsterilmesinin aciliyetinden dolay devlet kaytlarndaki yer isimlerini ieren kitapklar bastrlp bunlara gerekli krokilerin ilave edilmesine karar verildi. Bu kitapklarda yer alan her yer isminin karsnda o yere ait bilgilerin yazm iin ayrlm bo haneler bulunuyordu. Bu kitapk ve krokilerin; Dahiliye Nezareti vastasyla Erzurum, Van, Musul, Badat ve Basra vilayetleri mlkiye memurlarna; Harbiye Nezareti vastasyla snr civarndaki ilgili askeri memurlara; Hariciye Nezareti vastasyla da ran dahilinde ve snr civarnda bulunan ehbenderliklere gnderilmesi kararlatrld. Bylece istenilen bilgiler dorultusunda mmkn olduunca hzl bir biimde incelemeler tamamlandktan sonra elde edilen sonular bo braklan hanelere ak bir biimde yazlacak ve her ismin tahmini yeri krokilere iaretlenecekti. Gerekli ilemden geen bu kitapk ve krokiler ise daha sonra gzden geirilmek zere yine bu nezaretler vastasyla komisyon delegelerine iletilecekti242. Fakat Osmanl memurlarnn yapacaklar aratrmalar ancak kendi blgeleri ve civaryla snrlyd. Oysa asl incelenmesi gereken yerler rann hakimiyeti altnda bulunan blgelerdi. Bunun zerine bu blgelerin civarndaki askeri birliklerden, gnderilmesi dnlen blgenin sosyo-kltrel yapsna hakim Erkn- Harbiye subaylarndan uygun grlenlerin ehbenderliklerin hesap defterlerini kontrol etmek gibi bahanelerle sivil olarak tartmal

Osmanl Devleti, 1847 Anlamasnn dokuzuncu maddesini referans gstererek Huveyzenin aidiyeti konusundaki iddialarn 1140/1727 Hamedan Anlamasnn yedinci maddesine dayandryordu. Hamedan Anlamasnn yedinci maddesi u ekildeydi: Huveyze memleketi Basraya karib ve Badad ve Basra arasnda vaki olmala daima onda olan urban ekiyas ile teden beri niza ve teshir oluna gelmekle bundan sonra memleket-i mezburenin taraf- devlet-i aliyyemden zabt ve teshir olmasna ehem-i mhimattan olmala ah tarafndan memleket-i mezbureye kata dahl ve taaruz olunmayp taraf- devlet-i aliyyemden zabt ve teshirine mmanaat olunmaya. BOA, HR.SYS 720/13, Lef 30. 240 BOA, HR.SYS 700/2, Lef 193. 241 Ayn vesika, Lef 194. 242 Ayn vesika, Lef 194.

239

42

blgelere gnderilmesi kararlatrld243. Gnderilen subaylar ehbenderlerle birlikte alarak hem bu blgelerle ilgili aratrmalarn abuk ve kolay yrtlmesini salayacak, hem de kroki zerinde gsterilecek olan yer isimlerinin daha salkl ve geree yakn tayin edilmesine alacakt. Komisyon, subaylarn ne ekilde yollanacaklarnn Harbiye ve Hariciye Nezaretleri arasnda kararlatrlarak bir an evvel yola kmalar gereinin de ayrca altn iziyordu. Ayrca karma komisyon almalarna Badat ve Basra vilayetlerinden balayaca iin buralardaki almalarn hzlandrlmasn salamak amacyla komisyon refakatinde bu ilerle ilgili alan Erkn- Harbiye-i Umumiye Dairesinde memur Binba Sabih Beyin o civarlara vukufundan tr blgeye gnderilmesi de uygun grlmt. Bylece baslan kitapk ve krokiler daha nce belirlenen yerlere gnderildi. Ayrca bu kitapk ve krokilerin bakalarna verilememesi ve ilgili blmleri doldurulduktan sonra tekrar nezaretler vastasyla komisyona iade edilmesi konusunda nezaretler ve onlar araclyla da ilgili memurlar uyarld244. Bunun zerine Sadaret, 1912 yl banda Hariciye Nezaretine gnderdii bir yazyla Padiah tarafndan da kabul gren bu fikrin uygulanmas iin gerekenlerin yaplmasn emretti245. Fakat bu arada Hariciye Nezaretinden de gerekli ilemlerin yaplmas ynnde bir karar kmasna ramen kitapk ve krokilerin nezarete bir trl ulaamamasndan dolay uygulamada gecikmeler yaand246.

1) Mzakere Sreci 1911 Tahran Protokolnn imzalanmasnn ardndan komisyon almalarnn balamas iin ortada bir tek engel kalmt; bu da ran delegelerinin stanbula gelmeleriydi. Protokoln imzalanmas zerinden yaklak bir ay gemesine ramen ran delegeleri henz stanbula ulamamlard. Bunun zerine Sadaret, gizli bir yazyla komisyonun mzakerelere balamas iin ran delegelerinin bir an nce yola kmas lzumunu Hariciye Nezaretine bildirerek gnderdii bir telgraf ile Petersburg sefaretine de konu hakknda bilgi verdi.

243 244

Ayn vesika, Lef 195. Ayn vesika, Lef 196. 245 Ayn vesika, Lef 189. 246 Gerekten de kitapck ve krokilerin gelmesi o kadar gecikmiti ki ilgili belgenin zerine Mecmua ve krokiler nereden gelecek ve ne vakit, ran delegeleri geldiinde yani i iten getikten sonra m? eklinde bir not bile dlmt. Ayn vesika, Lef 186.

43

Komisyonun Osmanl delegeleri de bu konu hakknda Sadarete bir mazbata yollamlard247. Sadaret birka gn sonra bu talebini yineleyerek, Hariciye Nezaretine gizli bir yazyla ran delegelerinin stanbula hareket etmelerinin nezaretin bu konuda yapaca giriimlerin sonucuna bal olduunu hatrlatt248. Sadaret bununla da yetinmeyerek, ran delegelerinin bir an nce stanbula gelmeleri konusunda Tahran sefaretine de telgrafla talepte bulunuldu. Bu talep dorultusunda Tahran sefaretinden Hariciye Nezaretine gnderilen yazyla, ran Hariciye Nezareti nezdinde giriimde bulunulduu bildirildi. ran bu taleplere karlk olarak verdii notada, komisyon delegelerinden Tebriz ve Tahrandan gitmeleri gerekenlerin bir sonraki ayn ortalarna doru stanbula hareket edeceklerini bildirdi249. Fakat ubat ay gelmesine ramen ran delegeleri hala stanbula hareket etmemilerdi. Durum daha nce Petersburg sefaretine bildirilmi olmasna ramen, Rusya Hariciye Nazr Msy Sazanovun telkinleri de bir ie yaramamt. Bunun zerine Sadaret ve Hariciye Nezaretinin ortaklaa aldklar karar dorultusunda konu tekrar Rus tarafna bildirildi250. Sadaret ayrca Tahran Sefareti vastasyla ran Devletine, ran delegelerinin stanbula gelilerinin hzlandrlmasna ve gereksiz yere meydana gelen bu gecikmenin yarataca sonulardan Osmanl Devletinin sorumlu olmayacana dair sert bir nota gnderdi251. Tahran sefareti verdii cevapta ran hkmeti nezdinde hem szl hem de yazl olarak giriimde bulunulduunu belirtiyordu. ran Devleti bu giriimlere karlk verdii notada, bu defa da komisyon delegelerinden Nazml-Mlk ile tilal-Mlkn Tebriz ve Tahrandan hareketle Tifliste buluarak stanbula geleceklerini bildirerek; tilal-Mlkn ubat aynn on sekizinde Tahrandan hareket ettiini de ilave ediyordu252. Tahran sefaretinden birka gn sonra alnan dier bir yazda da Nazml-Mlkn Hoyda meydana gelen olaylar aratrmak ve stanbula gelmek zere Tebrizden hareket etmi olduu Hariciye Nezaretine, nezaret vastasyla da Sadarete bildirildi253. ran hkmeti tarafndan gelen bu cevaplar mzakerelere balamak iin aylardr ran delegelerinin stanbula ulamalarn bekleyen Osmanl delegelerine de bildirildi254.

247 248

Ayn vesika, Lef 225. Ayn vesika, Lef 234. 249 Ayn vesika, Lef 232. 250 Ayn vesika, Lef 209,210. 251 Ayn vesika, Lef 220. 252 Ayn vesika, Lef 222. 253 Ayn vesika, Lef 233. 254 Ayn vesika, Lef 219.

44

Bylece ran Hariciye Nezaretiyle aylarca sren karlkl yazmalar ve rann her yazmada fark delege isimleri ne srerek delegelerini stanbula gndermekten kanmas sonucu, ran delegeleri ancak ubat aynn sonlarna doru yani protokoln imzalanmasndan ancak drt ay sonra stanbula ulaabilmilerdi255. ran delegelerinin gecikmeli de olsa stanbula ulamalarndan sonra komisyon nihayet 25 Mart 1912 tarihinde ilk komisyon toplantsn gerekletirdi. Osmanl ve ran delegasyonlarnda bulunan isimlerin tantld bu oturumda ayrca delegasyonlara tannm olan yetkilerin snr ve kapsamlar da tartld. Karma komisyonun yapt bu ilk toplant bir sonraki oturumda yetki belgelerinin karlkl olarak sunulmas kararnn alnmasyla sona erdi256. Bu oturumda ran delegelerinin, Osmanl delegelerinin gerekli tm yetkilerle donatlm olduklarna dair olarak ellerinde bulunan belgelere benzer bir yetki belgesine sahip olmadklar anlald. Bylece komisyonun nihayet drt ay sonunda toplanabilmesinden sonra, bu sefer de ranl delegelerin hkmete sunmak zorunda olduklar yetki belgelerini getirmemi olmalar yeni bir sorun olarak ortaya kmt. Yetki belgelerinin eksik olmasna ramen Osmanl delegeleri bunu da ho grerek mzakereleri erteleme yoluna gitmedi. Hatta Osmanl delegeleri kendi ellerinde bulunan yetki belgelerini ranllara vererek, bunlarn Tahrana ulatrlmasn ve ayn ekilde hazrlanan yetki belgelerinin ilk postayla stanbula gnderilmesini, ayrca bu yetki belgelerinin tasdikli bir suretinin de Tahran Sefaretine yazlmas lzumunun ran Hariciye Nezaretine bildirilmesini teklif etti. Bu ekilde Tahran sefaretinden Osmanl Hariciye Nezaretine gnderilecek yetki belgelerinin tasdikli suretlerine dayanlarak mzakerelere devam edilecekti257. Komisyon yapm olduu ilk oturumun ardndan gn sonra yetki belgelerini teati etmek zere yeniden topland. Fakat Osmanl delegeleri yetki belgelerini sunmalarna ramen ranl delegelerin yetki belgeleri hala ulamamt. Her ne kadar ran delegasyonu tarafndan, ran Hariciye Nezaretinin bu belgeyi Tahrandaki Osmanl sefirine gnderdiine dair bir telgraf okunmusa da sonu olarak bir nceki oturumda kararlatrld zere ikinci oturumda
255

Aslnda ran Devletinin delegelerin gnderilmesini geciktirerek sorun yaratmalar ilk kez yaanmyordu. Bir nceki komisyonun almalar esnasnda da benzer sorunlar yaanmt. Nitekim Osmanl Devleti ok nceden delegelerini tayin edilip grev yerlerine gnderilmesine ve bunun zerinden de iki aydan fazla bir zaman gemesine ramen ran delegeleri bir trl grev yerlerine ulamamlard. Dnemin Sadaret Bakatibi 1907 tarihinde Padiah II. Abdlhamite takdim ettii yazda, Babalinin iyi niyetini gstermesine ramen ranllarn Osmanl Devletini oyalayarak vakit geirmeye altklarn ifade ediyordu. BOA, rade Hariciye (.HR) 1325.N.13. 256 Bir numaral Proces verbalin tamam iin bkz. Richard Schofield (editor), Iran-Iraq Border (1840-1958), Oxford 1989, c.5, s. 159. 257 BOA, HR.SYS 704/2, Lef 1.

45

yetki belgelerinin karlkl teatisi tamamlanamamt. Bunun zerine mzakerelere devam etmek iin randan gelecek yetki belgelerini bekleme karar alan karma komisyon, bu esnada daha sonraki grmeleri kolaylatrmak amacyla karlkl gr alveriinde bulunulmasn kararlatrd258. Bu ekilde ran Hariciye Nezaretinin gerekli belgeleri postaya verdiini Tahran Sefaretine bildirmesi gz nnde bulundurularak karlkl gr alveriine balandysa da, nezaret bu belgelerin tasdikli suretlerini Tahran Sefaretine uzun mddet iletmedi259. Tasdikli yetki belgeleri, Osmanl Hariciye Nezaretine ancak Nisan aynn ortalarna doru iletilebilmi ve bunun ardndan Osmanl delegelerine de durumdan haberdar edilmiti260. ran delegelerinin stanbula varmalar ve gerekli yetki belgelerinin de Osmanl Hariciye Nezaretine ulamasyla sorunlar alarak mzakere sreci balad. Ancak ran delegelerinin ilk toplantdan itibaren eitli bahanelerle almalar erteletmeye almalar mzakerelerin glkle ilerlemesine neden oluyordu. ran delegeleri mzakereler esnasnda, kesin grlerini ifade etmekten ve en ak ve reddedilemeyecek derecede salam olan kantlar bile kabul etmekten kanmalarnn yan sra, somut belgelere dayanmayan iddialarla mzakereleri uzatarak vakit geirmeye almaktayd261. Komisyon ayrca her toplantnn sonunda iki tarafn ileri srd ifadeleri ieren bir proces verbal262 dzenliyordu. Mzakereler boyunca bu proces verballerin dzenlenmesinde de eitli sorunlar yaand. Procel verballer oluturulurken ran delegelerinin beyanlar neden ibaret ise kendilerine okunuyor ve tutulan zabtn ifadelerine uygun olup olmad veya ekleyecek daha baka szleri olup olmad kendilerine soruluyordu. ran delegeleri zabtn ifadelerine uygun olduunu ve eklemek istedikleri baka bir ey olmadn belirttikten sonra Osmanl delegeleri ran delegelerinin sz konusu iddialarna cevap veriyorlard. Fakat Osmanllar, ran delegelerinin iddialarn delillerle rterek kendi iddialarnn doruluunu ispat ettiklerinde, ranllar nceden kendilerine sorularak zabta geirilmi olan ifadelerinin bir ounun zabta gememi olduunu iddia ederek proces verballeri imza etmekten
258 259

kinci Proces verbalin tam metni iin bkz. Schofield, a.g.e., s.160. BOA, HR.SYS 704/2, Lef 1. 260 BOA, HR.SYS 700/2, Lef 273. 261 BOA, HR.SYS 704/2, Lef 2. Osmanl delegeleri sonunda geerlikte olan anlama hkmlerine dayanmayan ve gerek belgelerle kantlanmayan hibir deklerasyonun kendileri tarafndan dikkate alnmayacan aklamak zorunda kalmt. Proces verbalin tam metni iin bkz. Schofield, a.g.e., s. 467. 262 Proces verbal, mzakelerin resmi tutanan ifade eder. Proces verballer, ayrca katlanlar tarafndan imzaland takdirde balayclk kazanr. Metin Kutalolu ve dierleri, Temel Lisan Kurslar Diplomatik Yazma Dersleri ve Mzakere Teknii, Ankara 1985, s.17,57.

46

kanyorlard. Bunun zerine Osmanl delegeleri, ranllarn ifadelerini kendilerine okuyup imza ettirdikten sonra cevap verme usuln benimsemek zorunda kalmt263. Mzakere srecinde ortaya kan bir dier sorun ise ran delegelerinin Osmanl delegelerinin kendilerine verdikleri cevaplara karlk vermekten saknarak gereken cevab bir sonraki toplantda vereceklerini beyan etmeleriydi264. ranl delegeler bu ekilde gerekli cevaplar zamannda vermeyerek hem konunun tartlmasn engelliyorlar, hem de ifade edeceklerini syledikleri beyanlar nc-drdnc toplantya kadar erteleyerek zamann boa harcanmasna sebep oluyorlard265. Osmanl delegelerinin, mzakerelerin faydasz ve Erzurum Anlamasyla badamayan iddialarla bo yere uzatlmas yerine eer taraflar bir maddede uzlaamazsa, o maddenin La Haye Mahkemesine havale olunacann proces verbale eklenerek dier maddeye geilmesine dair teklifleri ise ranllar tarafndan kabul grmemiti. ranl delegelerin bu hareketlerinin iki nedeni vard. Birinci neden ngiltere ve Rusya Hkmetlerinin Rumiye Konsoloslarnn stanbula gelerek mzakere srecinde Rusya Sefareti ba tercman Msy Mandlistam/Mandeltam (?) vastasyla ranl delegelere srekli talimat vermesiydi. ranl delegeler de mzakereler srasnda, bu konsoloslardan aldklar talimatlar dorultusunda cevap vermekte ve aldklar talimat dnda beyanda bulunmaktan kanmaktayd266. kinci nedense ranllarn haksz kacaklarn bildikleri iin La Haye Mahkemesine gitmekten ekinmeleriydi. ranl delegeler, sonu gelmeyen karlkl cevaplarla mzakereleri uzatma ve alt ay olarak belirlenen mddeti tamamlayarak meseleyi kendi haline brakmay siyaset addetmilerdi. ranl delegelerin bu tutumlar yznden mzakerelere balanmasnn zerinden bir aya yakn zaman gemesine ramen Erzurum Anlamasnn ikinci maddesinin bir fkras hakknda yaplan tartmalarda bir karara varlmas veya bu konunun La Haye Mahkemesine havalesi seeneklerinden biri ranl delegelere benimsetilememiti. Osmanl taraf bu teklifte srar edince sonunda bu maddenin La Haye Mahekemesine havale edilecei proces verbale eklenerek ranl delegelere de imza ettirildi. Fakat bu gelime zerine ran sefiri ve delegasyon bakan htiams-Saltana ran Hariciye Nazr ile grecek acil ileri olduunu
BOA, HR.SYS 704/2, Lef 2. Nitekim beinci oturumdaki aklayc notann kabul hakkndaki tartmaya ranl delegeler ancak on yedinci oturumda cevap vermilerdi. ran delegasyonu bu gecikmeye sebep olarak ise Tahrandan yollanmas gereken belgelerin gecikmesini gstermilerdi. Beinci ve on yedinci oturumlarn proces verballeri iin bkz. Schofield, a.g.e., s.164 ve 468. 265 BOA, HR.SYS 704/2, Lef 3. 266 ranl delegelerin mzakerelerde izledikleri politikaya dair dzenledikleri layihada Osmanl delegeleri, ranllarn bu tavrn zabta geecek szleri (Rusya ve ngilterenin Rumiye konsoloslarna) syletme olarak ifade ediyorlard. Ayn vesika, Lef 3.
264 263

47

ne srerek komisyondaki dier delegelerle mzakerelere devam edilebileceini belirtti. htiams-Saltana ayrca, mzakerelerin Erzurum Anlamas erevesinde zmne gerek olmadn ifade ederek, snr sorununun uzlama yoluyla halli taraftar olduunu ve bu nerisi kabul edilmedii takdirde kendisinin delegelikten ekilecei tehdidinde bulundu267. Bunun zerine Osmanl taraf, Tahran Protokolnde snrn karma komisyon tarafndan Erzurum Anlamasna uygun olarak belirlenerek anlalamayan konularn La Haye Mahkemesine havale edilmesinin kararlatrldn ve iki tarafn delegelerine de bu yolda yetki verildiini ran sefirine hatrlatmak durumunda kald. Osmanl delegeleri ayrca sorunun uzlama yoluyla zlmesinin Tahran Protokol hkmleri ve ellerinde bulunan yetki belgeleriyle elieceini belirterek, komisyonun grevi sona erdikten sonra ortaya kacak neticeye gre gerekli grlrse uyuulamayan noktalarn mzakereler ve siyasi yazmalar ile neticeye balanmasnn ancak o zaman dnlebilecei yolunda ran Hariciye Nazrnn szlerini anmsatt268. Buna ramen sorunun uzla yoluyla zlmesi fikrinde srarn srdren htiams-Saltanaya, kendisine bunun ne ekilde belirlenmesi fikrinde olduunun gayr- resmi sorulmas zerine ran sefiri, snrn kuzeyden gneye kadar ranllarn eskiden beri srar ettikleri ekilde zlmesinden yana olduunu ifade etti. Bu ise anlamalarla Osmanl Devletine aidiyeti kesinlemi bir ok yeri rana terk etmek anlamna geleceinden, Osmanl taraf iin kabul edilemez bir istekti. Hal-i hazrda anlalamayan ve srekli tartmalara yol aan sz konusu madde Erzurum Anlamasnn Muhammara ve Ceziretl-Hzra dair olan hkmyd. 1847 Anlamasnn ikinci maddesini oluturan bu hkm yznden zaten anlamann ortaya k srecinde de trl sorunlar ve tartmalar yaanmt. Daha nce de deinildii gibi Osmanl Devleti anlama msveddesinin ikinci maddesinin yan sra drdnc ve dokuzuncu maddelerini mulak ve kimi fkralarn hukuka aykr grerek bunlarn daha anlalr ve ak bir hale kavuturulmalarn talep etmiti. ngiltere ve Rusya devletleri de Osmanlnn bu taleplerini hakl grerek ran Devletine bu istekleri kabul etmesi ynnde bask uygulamt. rann basklar zerine talepleri kabul etmesinin ardndan iki arac devlet Osmanl Devletine gnderdikleri ortak bir notayla durumu bildirmiti. Osmanl Devleti de ngiltere ve Rusya devletlerinin bu ortak notasn teminat olarak kabul ederek anlamay imzalayacan ve eer bu maddeye ileride muhalefette bulunulursa kendilerinin Erzurum Anlamasn keen lem yekun yani hi olmam gibi kabul edeceklerini belirtmiti. Arac devletlerin bunun zerine
267 268

BOA, HR.SYS 704/2, Lef 4. Ayn vesika, Lef 5.

48

gnderdikleri ortak notayla, Osmanlnn taleplerinin ran nezdinde de kabul edildii tekrar edilmi ve bylece bu mterek nota 1847 Erzurum Anlamasnn tamamlayc paras kabul edilmiti269. te hal-i hazrda sren mzakereleri kmaza sokan da ran delegelerinin, hkmetlerinin, reddetmeleriydi
270

sz

edilen

ortak

notay

imzalamadn

syleyerek

tanmay

. Aklayc notaya dair bu tartmalar 11 Nisan tarihli nc oturumun

tmn kaplamt. Ayn tartmalar 15 ve 18 Nisan tarihli drdnc ve beinci oturumlarda da devam etti. Mirza Mahmud Hann aklayc belgeyi imzalamaya yetkili olmadnn yan sra Osmanl Devletinin bu duruma itirazda ge kaldn da iddia eden ran delegeleri, hal-i hazrda devam eden mzakerelerin olumlu sonulanabilmesi iin sadece Erzurum Anlamasnn temel alnmas gerektiini savunuyorlard271. Uzun sren abalar ve Osmanl delegelerinin srarlar sonucu ran delegasyonu bu tavrndan vazgeerek aklayc notay tandn belirtmek zorunda kald272.

2)Emperyal Devletlerin Mzakerelere Mdahalesi Osmanl ve ran delegeleri arasnda Muhammara konusunda bu tartmalar yaanrken ngiltere tarafnda ise Muhammara konusunun bu derece irdelenmesi karsnda duyulan bir rahatszlk mevcuttu. ngilterede duyulan rahatszlk, 26 Nisan tarihli bir telgrafla ve Londra sefiri Tevfik Paa vastasyla Hariciye Nezaretine bildirilmiti. ngiltere, Tahran Protokolnde snr sorununun Erzurum Anlamasna uygun olarak zlmesi kararlatrlmken Osmanl delegelerinin 1848 tarihli aklayc notann ranllarca kabul edilmesi zerinde srar ederek mzakereleri kesintiye uratma tehdidinde bulunduklarn iddia ediyordu. ngiltere Hariciye Nezareti, yaklak 60 seneden beri uyumakta olan Muhammara sorununun kurcalanmasndan kukulandklarn belirterek, Osmanl Devletinin statkoyu ihlal edecek her trl hareketinin Basra Krfezi meselesiyle ilgili iki devlet arasnda sren mzakereleri zora sokacan hatrlatyordu. Tevfik Paa ngilterenin kayglarn aktardktan sonra, Muhammara meselesinin ngilterenin son derece hassas olduu bir konu olduunu belirterek Basra Krfezi ile ilgili meselelerin zme ulatrlmaya alld bir zamanda, Muhammara sorunu zerinde durulmasnn ngiltere nezdinde devletin iyi niyetinden phe
269 270

Ayn vesika, Lef 6. Ayn vesika, Lef 7. 271 Drdnc Proces verbal iin bkz. Schofield, a.g.e., s.163. 272 ranl delegeler on yedinci oturumda, her ne kadar Mirza Mahmud Han aklayc notay imzalama yetkisine haiz olmam olsa da srf mzakerelerin devam edebilmesi iin aklayc notay tandklarn beyan etmilerdi. Ayn eser, s. 468.

49

ettirecei gibi Badat demiryollar hakkndaki mzakereleri de neticesiz brakabileceini ifade ediyordu. Londra sefiri ayrca Osmanl Devletinin asl menfaatinin, randa arazi elde etmeye allmamas ve devletin elinde bulunduu alanlarla badatrlamayacak blgeler iin gayret sarf edilmemesi olduu kanaatindeydi. Tevfik Paa, bunlarn yaplmamas durumunda ngiltere ve Rusya devletlerinin kstrlerek Azerbaycan konusunda birlemelerine sebebiyet verilmi olacan belirtiyor ve Osmanl delegasyonunun bu abartl(!) iddialarn dzelteceklerine emin olduunu da szlerine ekliyordu273. Tevfik Paadan gelen bu telgraf zerine Osmanl delegasyonu, Hariciye Nezareti ve Londra sefareti arasnda bir yazma trafii balad. Her ne kadar Hariciye Nezareti, Tevfik Paaya iddialarn gereklerle rtmediine dair bir yaz gnderdiyse de Londra sefirini duruma bir trl inandramamt. Londra sefiri birka gn sonra Hariciye Nezaretine yeni bir telgraf yollayarak nezaretin kendisine iddialarn asl olmadn bildirmesine ramen, kendisine gnderilen komisyon tutanaklarnn ve resmi evraklarn ngilterenin iddialarn doruladn sylyordu. Tevfik Paaya gre, ngilterenin Hindistan politikasndan dolay Basra Krfezindeki siyasi meselelerde olduu gibi Muhammara meselesinde de Osmanl Devleti tarafndan delil gsterilmesinin fayda salamayacandan, olumlu neticelenecei muhtemel olan Badat ve Basra Krfezi meseleleri mzakerelerinin Muhammara sorunu yznden riske atlmamas gerekiyordu. Ayrca iki devlet arasndaki ilikilerin iyilemesi iin Muhammara meselesi komisyon mzakerelerinden karlarak, La Haye mahkemesine gnderilmesi gibi bir fikirden de uzaklalmas lazmd. Tevfik Paa, Osmanl ve ngiltere devletleri arasnda gvensizlik yaratan sorunlarn iki tarafn da karlarn karlayacak bir biimde zlmeye alldn belirterek, hem stanbul hem de Londrada bu anlamda ok samimi hislerle hareket edildii bir dnemde iki taraf arasnda huzursuzluk yaratmakta olan byle bir sorunun ngilterenin gvensizliini yenileyecek bir ekilde ortaya kmasnn makul bir siyaset olmadn savunuyordu. Londra sefiri szlerini bir nceki telgrafnda olduu gibi Osmanl delegelerine bu grler dorultusunda talimat verilmesi isteiyle bitiriyordu274. Londra sefirinden gelen bu sulamalar zerine Osmanl delegeleri yolladklar bir layiha ile mzakereler esnasnda ranllarn yarattklar sorunlar tek tek akladktan sonra bu ikayetin ngiltere Hariciye Nezaretine phesiz ran sefaretinden szdrldn belirterek gereklerin iddialarn tamamen aksi ynnde olduunu ifade etti. Delegasyon ayrca,
273 274

BOA, HR.SYS 700/1, Lef 6. Ayn vesika, Lef 10.

50

mterek notann kabul edilmemesi durumunda mzakereleri kesecekleri hakkndaki rivayetlerin gerekle ilgisi olmadnn ve kendilerinin sz edilen durum karsnda bu meselenin La Haye Mahkemesine havale edilerek dier maddelerin mzakeresine geilmesini teklif ettiklerini ve bunun da proces verballerle sabit olduunu szlerine ekliyordu275. Tahran Protokolnde mzakerelerin Erzurum Anlamasna uygun olarak cereyan edeceinin belirtilmesi ve mterek notada da bu notann Erzurum Anlamasnn tamamlayc paras olduunun aka ifade edilmi olmasndan dolay Osmanl delegeleri vermi olduklar beyanlarn son derece mantkl ve anlama hkmlerine uygun olduunu savunuyorlard. Delegeler, konunun La Haye Mahkemesine havale edilmesi gibi Tahran Protokolnde yer alan bir tedbirin dile getirilmesinden tela duyulmasnn anlamszln vurgulayarak soruna dair imzalanan nceki anlama hkmlerinin tmn kuzeyden gneye her noktada ineyen ran hkmetinin, Osmanlya aidiyetinden phe olmayan blgelerde delil gstermeksizin hakimiyet iddia etmesine karlk, Osmanl Devletinin anlamalarla kendisine aidiyeti kesinlemi fakat rann igali altnda olan blgelerdeki hukuki haklarn, stelik imzalanm bir protokole uygun olarak deliller gstermek suretiyle ispat etmeye almalarna itiraz edilemeyeceini de belirtiyorlard. Osmanl delegeleri son olarak eer kendileri tarafndan hukuka ve anlamalara aykr bir biimde sahte iddialarda bulunuluyorsa bunun La Haye Mahkemesi tarafndan reddedileceini de ekleyerek savunmalarna son veriyorlard276. Komisyonun bu sert aklamalar karsnda Tevfik Paa geri adm atmak zorunda kalmt. 14 mays tarihinde Hariciye Nezaretine ektii telgrafta Tevfik Paa, komisyon mazbatalarndan Osmanl delegeleri tarafndan Muhammara meselesinin karld rivayetinin doru olmadn kabul ediyor, fakat Muhammara meselesinin, Erzurum Anlamasnn tamamlayc paras olan mterek notann ieriini oluturmas sebebiyle mterek notann mzakeresi srasnda bu meselenin sz konusu olmasnn tabi olduunun anlaldn ifade ediyordu. Londra sefiri ayrca, meselenin bu ekilde mzakerelere konu olmasnn normal olduunu ve ran delegelerinin mterek notay inkara devam ettikleri takdirde konunun La Haye Mahkemesine havale edilmesinden baka are kalmayacan ngiltere Hariciye Nazrna ileterek nezaretin bu tarz aslsz iddialarn tesirinde kalmamas gerektiini de szlerine eklediini belirtmiti. Londra sefirinin bu aklamas karsnda Edward Grey ise ngiltere hkmetinin maksadnn Muhammarada statkonun muhafaza ve devam olduunu bu yzden bu ifadeler erevesinde hareket olunaca temin edilirse
275 276

BOA, HR.SYS 704/2, Lef 7. Ayn vesika, Lef 8.

51

meselenin kapanm addedileceini syleyerek durumdan honutluunu dile getirmiti277. Tevfik Paa, Hariciye Nazrnn bu szlerini aktardktan sonra ngilterenin Muhammara sorununa Kuveyt kadar nem verdiini ve birincisinin meydana karlmas durumunda ikincisinin ve belki dier askda olan sorunlarn da zmsz kalma ihtimali bulunduundan Edward Greyin beyanlar dorultusunda hareket edilmesinin devletin menfaatlerine uygun olacan belirtmeyi de ihmal etmemiti. Aslnda ngilterede bu rahatszln olumas ve dile getirilmesinde iki nedenden bahsetmek mmknd. Bunlardan birincisi yukarda da bahsedildii gibi ran Devleti tarafndan ngiltereye yaplan mracaatt. Bir dier nedense Muhammara eyhi Haz'al Hann Osmanl Devleti hakknda ngiltere sefaretine ikayette bulunmasyd. Asl konu eyh Haz'aln ikametgah olan Filiyeye ve eyhin kardeinin idaresi altnda bulunan Huveyzeye Osmanl Devleti tarafndan asker sevk edileceine dair ortada dolaan bir rivayetti. eyh Haz'al, bu ekilde blgedeki hakimiyetinin tehlikeye gireceinden korkarak ngiltere sefirine ba vurmutu. Rivayetin asl ise bu mevkilerde bulunan ve Osmanl Devletine ait olan snr karakollaryd. Bu mevkilerden biri Filiye karsnda jandarma karakolu bulunan bir adada, dieri ise Ammare sancana bal Duvric nahiyesindeydi278. ngiltere sefareti vastasyla ifade edilen bu ikayet zerine Sadaret ve Hariciye Nezareti konuyu ele alarak279 bahsedilen blgelere ynelik bir askeri sevkyat fikrinde bulunulmadnn Londra sefiri Tevfik Paa vastasyla ngiltere Hariciye Nazr Sir Edward Greye bildirilmesine karar verdi280. Bu esnada Harbiye Nezareti tarafndan da statkonun korunmas konusunda kolorduya oktan emir verilmiti281. Fakat gsterilen abalara ramen ngilterenin mzakerelere mdahalesi yine de nlenememiti. Aslnda mzakereler esnasnda ortaya kan bu durum Hariciye Nezaretinin siyaseten ne kadar byk bir acz ierisinde olduunu gstermesi bakmndan dikkat ekiciydi. Zira bu kadar nemli meselelerin gndemde olduu bir dnemde Londra sefirlii gibi bir greve ykselmi olan bir ahsn Osmanl gndemini bu kadar megul etmi olan bir sorunu bilmemesi ve hatta bilmemesinin yan sra srarla kendi hkmetinin verdii izahatlara gvenmeyerek ngilterenin iddialarn savunmaya almas gerekten de Hariciye Nezaretinin ierisinde bulunduu skntya iyi bir rnekti. Daha nce Hariciye Nazrl ve
BOA, HR.SYS 700/1, Lef13. Ayn vesika, Lef 4. 279 Ayn vesika, Lef 3,5; BOA, HR.SYS 715/1, Lef 157. 280 BOA, HR.SYS 700/1, Lef 5. 281 Ayn vesika, Lef 4; BOA, HR.SYS 715/1, Lef 160.
278 277

52

Sadrazamlk gibi devlet mekanizmasnn en tepesindeki grevlerde de bulunmu olan Tevfik Paa,282 sorunun gndeme geldii esnada Osmanl Hariciyesinden gelen aklamalara inanmad gibi bir de bilmemesi hayret verici olan bir mesele karsnda anlamalara uygun olarak almalar ynnde alm olduklar talimat uygulayan Osmanl delegasyonunu abartl iddialarda bulunmakla sulamt. Ayrca senelerce siyaset ve diplomasinin ierisinde bulunmu st dzey bir grevlinin devletleraras politikada samimi hislerle davranmann kar salamaktan ziyade devletin reel politikalarna zarar vereceini bilmemesi veya dnememesi de ayr bir zaaft. Bunda hi phesiz, Osmanl Devletinin diplomasiyi yrtecek yeterli sayda elemannn bulunmamasnn byk rol vard. Zaten yetersiz olan diplomatlarn bir blm de kendi devletinden ziyade bulunduklar lkenin dorularna gre hareket etmekte oluu Osmanl diplomasisinin bir kmaz idi. Hariciye Nezareti cereyan eden gelimeler neticesinde, Tevfik Paann telgrafn Sadarete gndererek gr bildirmesini istedi. Bunun zerine verilen cevapta, nceki kabineler dneminde Sadarette toplanmas adet olmu olan snr komisyonunun bu defa Hariciye Nezareti bnyesinde toplanmas sebebiyle komisyonun Sadaret makamyla bir ilgisi kalmad vurgulanarak Osmanl delegelerinin Hariciye Nezareti talimatyla hareket etmelerinin uygun olaca belirtildi283. Bylece sorumluluk ve yetkinin Hariciye Nezaretine havalesiyle, Muhammara sorununun zm yolunda Tevfik Paann srar ve tavsiyeleri benimsenmeye balanmt284. Karma komisyon delegeleri arasnda Erzurum Anlamasnn tamamlayc paras olan aklayc notann geerlilii ve sorunun La Haye mahkemesine havalesi konusunda ortaya kan anlamazlk ve ngilterenin duruma mdahalesi, hkmetin hukuki anlamda da kafasnn karmasna neden olmutu. Dnemin Hariciye Nazr Asm Bey, Meclis-i Vkela toplantlarnn birinde La Haye mahkemesine mracaatn Erzurum Anlamasnn baz hkmlerinin yorumu konusunda anlamazlk kmasna bal olduunu belirmi ve komisyon toplantlar esnasnda ran delegeleri tarafndan Erzurum Anlamasnn ksmen deil tamamen tannmamasndan dolay rann La Haye mahkemesine gidilmesini talep

282

Ahmed Tevfik Paann Devlet mekanizmasnda stlendii grevlerin dkm iin bkz. Sinan Kuneralp, Son Dnem Osmanl Erkn ve Ricali (1839-1922), stanbul 2003, s.61. 283 BOA, HR.SYS 700/1, Lef 12. 284 Ayn vesika, Lef 10.

53

etmeye hakk bulunmadn iddia etmiti285. Bunun zerine Tahran Protokolnn asl ve tercmesi Bbli Hukuk Mavirliine gnderilerek konu hakknda gr istendi. Hukuk mavirlii, bu konu hakknda Sadarete gnderdii raporda karma komisyonun toplantlarna dair tutanaklarn incelediini ve ran delegelerinin Erzurum Anlamasn tamamen inkar etmeyip ondan nceki anlamalarn varln inkara teebbs ettikleri kanaatinde olduunu belirtiyordu. Raporda, ran delegelerinin Erzurum Anlamasndan nceki anlamalar inkar ettiklerine dair komisyon tutanaklarndan eitli rnekler gsterildikten sonra dnemin Hariciye Nazr Asm Beyin Meclis-i Vkela toplantsnda dile getirdii iddiann yanl olduunu ifade ediliyordu. Hukuk mavirliine gre Asm Beyin bu yanl anlamasnn nedeni de kendisine komisyon dndan szdrlm olan yanl bilgilendirmeden kaynaklanmaktayd. Rapora gre, 1911 ylnda imzalanm olan Tahran Protokolnn nc maddesinde stanbulda toplanacak olan karma komisyonun mzakerelerine 1847 Erzurum Anlamasnn hkmleri esas oluturacaktr eklinde yer alan ibareyle ran hkmeti Erzurum Anlamasn daha batan beri aka tanmt. Sz konusu anlama da u ana kadar ran Devleti tarafndan inkar veya fesh edilmemi olduundan Tahran Protokol hkmlerine uygun olarak tayin edilmi olan ran delegeleri Erzurum Anlamasn inkar edemezlerdi286. Raporda ayrca, Erzurum Anlamasnn dokuzunca maddesinde 1823 anlamas bata olmak zere gemite iki devlet arasnda imzalanan anlamalarda olup da bu anlamayla deitirilemeyen veya halledilemeyen tm hususlar kelime kelime bu anlamaya ilave edilmi gibi uygulama alan bulur eklinde bir ibare yer ald halde ran delegeleri Erzurum Anlamasndan nceki anlamalarn geerli olmadn iddia ediyorlarsa da bu davrann Erzurum Anlamasn tamamen inkar etmek anlamna gelmedii vurgulanyordu. Yani hukuk mavirliine gre, Erzurum Anlamas inkar edilebilir deildi ve dolaysyla hakeme mracaat yolu da kapanmamt. Zira ne Erzurum Anlamas u anki haliyle inkar olunmaya msait bir metindi ne de onun dokuzuncu maddesinin birinci fkrasnda bahsedilen nceki anlamalarn inkar mmknd. Hukuk mavirlii duruma, eer Erzurum Anlamasndan nce baka anlamalar mevcut deil idiyse, o zaman taraflar dokuzuncu maddenin sz konusu fkrasn bu kadar ak bir biimde beyana neden mecbur olmulardr? eklinde bir soruyla da aklk getiriyordu. Ayrca hukuk mavirlii, devletlerin yeni bir anlama yaptklar esnada nceki anlamalarn devam veya sona ermesi hakknda ortaya kabilecek pheleri
285 286

BOA, HR.SYS 720/13, Lef 53. Ayn vesika, Lef 53.

54

ortadan kaldrmak veya nceki anlamalar dierine teyit ettirmek isterlerse veya taraflardan biri buna lzum grrse yeni hazrlanan anlamaya bu talebi karlayan bir fkra eklendiini de ifade ederek Erzurum Anlamasnda bu tarz bir hkmn olmadn hatrlatyordu287. Raporda daha sonra, ran delegelerinin corafyadaki ksmetsizliklerini drt bir yan igal etmeye kadar vardklar iddia edilerek ayrca bu delegelerin delil ne srmekteki maharetlerinin de safsatalktan baka bir tabir ile aklanamayacandan sz ediliyordu. Raporda ayrca, ran delegeleri ile mzakerelerin srdrlmesinin laf uzatma ve bo yere yaz yazmadan baka bir sonu ortaya karmayacann imdiye kadar cereyan eden mzakere tutanaklarndan anlaldn da belirtiliyordu. Muhammara meselesinin komisyonda mevzu bahis olmasnn ngiltereyi asabiletirdiini ifade eden hukuk mavirlii, kuzey ksmlar hakkndaki mzakerelerin de, Rusyann ran nedeniyle Bbliye kar bir mddetten beri taknd tehditkar tavrlarn daha da bariz ve vahim bir hale getirdiini vurguluyordu. Hukuk mavirlii, Osmanl delegeleri tarafndan mahzur grlmemesi ve ran delegelerinin de raz edilmesi durumunda meseleyi imdiden La Haye mahkemesine sevk etmenin uygun olacan belirtiyor ve zaten taraflarn imdiye kadar hibir noktada ittifak etmemi olduklarn da ilave ederek rapora son veriyordu288. Bu arada mzakereler srasnda Osmanl ve ran delegeleri arasnda kan bu tarz anlamazlklar sonucu ngiltere ve Rusya devletleri sonunda kendi karlarnn muhafazas amacyla duruma mdahale ederek snr blgesindeki taleplerini gnderdikleri notalarla Osmanl Devletine iletti. ngiltere ve Rusya devletlerinin birbirlerinden haberdar olarak gnderdikleri289 notalarn ikisi de snr sorununun Erzurum Anlamasna dayanarak oluturulan statkoya uygun olarak belirlenmesini talep etmekteydi.

a) ngiliz Memorandumu ngiltere Hariciye Nazr Edward Grey her ne kadar Tevfik Paa ile grmesi esnasnda sorunun kapanm varsaylabileceini sylemi olsa da, ngilterenin Muhammara snrnn belirlenmesiyle ilgili talep ve srarlar sryordu. ngiltere, Huveyzeden Basra Krfezine kadar uzanan snr hattnn arzular dorultusunda belirlenmesi durumunda att'l-

287 288

Ayn vesika, Lef 54. Ayn vesika, Lef 54. 289 Schofield, a.g.e., s.285-287.

55

Arap nehrinin aidiyetinin tmyle Osmanl Devletine braklmas konusunda rana bask yaplabileceini ima eden bir memorandumu290 17 Temmuz tarihinde Hariciye Nezaretine gnderdi. ngiltere hkmeti gnderdii muhtrada291, Muhammara snrnda statkonun korunmasna atfettii nemi Osmanl Devletine daha nce de bildirdiini belirterek bu defa Muhammara hakkndaki grlerini daha etraflca aklayacan ifade etmiti. ngiltere bu fikirleri beyan ederken sadece Erzurum Anlamasnda ortaya konan yazl ve szl delillerin incelenmediini, bunun yan sra eitli tarihlerde Muhammara blgesindeki arazi durumu hakknda incelemelerde bulunarak Muhammarann her kesimindeki halkn mlkiyet hakkna dair son derece emin bilgiler elde etmi olduunu iddia ettii Binba Sir Henry Rolinen tarafndan toplanan geni belgelere de atfta bulunulduunu belirtiyordu292. Erzurum komisyonunun ulaamad bir ok bilginin 1635 senesinden beri dorudan doruya Basra ile ticari ilikide bulunan Hindistan Kumpnayasnn kaytlarnda mevcut olduunu ne sren ngiltere hkmeti, bu kaytlarn zellikle 17. ve 18. yzyllarda att'lArapta meydana gelen olaylar hakknda ayrntl ierie sahip olduunu da sylyordu. ngilizler ayrca muhtraya ekledikleri haritalarn Muhammara snrna dair statkoyu gsterdiini iddia ederek snr Huveyze civarndan balayarak att'l-Arapa ve buradan da Basra Krfezine kadar olmak zere ikiye ayryordu. Muhtraya gre Huveyzenin yaklak 16 mil kuzey-batsnda bulunan uayib karyesinde eyh Haz'aln kardei olan Huveyze hakimine bal Beni Sakin ve Beni Salih kabileleri ikamet etmekteydi. uayib karyesinin dou ve gneyinde yaamaya elverili ne kadar yer alan varsa bunlarn hibirinde Osmanl hakimiyetinin zerre kadar eseri yoktu293. Buradaki arazi statkosu, Basra Krfezindeki ngiliz siyasi memurunun ve yrenin ileri gelen ihtiyar ahalisinin grlerine dayanarak tanmlanmaktayd. ngiltereye gre bu kazaya mensup olup rana vergi veren airetler tarafndan mesken edinilen Huveyze kazas ran snr dahilindeydi. Yine ngiliz muhtrasna gre burada genel kabul gren snr hatt HavrulAzim batakl doal bir snr oluturduktan sonra uayib karyesinin batsndaki batakl
290

Esas itibariyle notadan pek fark olmayan muhtra, iki devlet arasnda mevcut bir sorunun eitli sebeplerini, hukuki sonular ve muhtray veren devletin grlerini belirtir. Memorandum veya muhtrada zerinde durulan sorunun ve bu konuda cereyan eden mzakerelerin gerektiinde tarihesi yaplr; bu belgeyi veren devlete izlenen politikann hakll vurgulanr; sorunun siyasi ve hukuki ynleri aklanr. Dileri Bakanl, a.g.e., s.89. 291 Muhtrann ngilizce metni iin bkz. Schofield, a.g.e., s.285. 292 BOA, HR.SYS 704/1, Lef 1. 293 Ayn vesika, Lef 1.

56

geerek Kk-i Basrinin batsnda eski bir binaya ulaarak buradan gneye doru Daiciye kadar dz bir izgi biiminde inmekteydi. Kk-i Basrinin snr seilmesinin nedeni burann yaknlarndaki Yaferde k aylarnda yamur sularndan oluan gln airetler tarafndan geilmemesi dolaysyla doal bir snr oluturmasyd294. ngiltere hkmeti, Huveyzede meru grdkleri snr belirttikten sonra kendilerinin son derece kesin ve geni delillere sahip olduklarndan sz ediyor ve Osmanl Devletinin kantlarn kast ederek, doruluu ispatlanmam iddia ve delillere mracaat etmeye lzum grmediklerinden bahsediyordu. ngilizler ayrca Dervi Paann, Tahdid-i Hudud- raniye adl eserinin 13. bendinde Huveyzede Osmanl hakimiyetini iddia etmenin adil olmayacann ve buras hakknda ancak baka bir yeri talep etmek iin iddiada bulunulabileceinin yazl olduunu da hatrlatmt295. Notada Dervi Paann bahsedilen talebinin Kerha nehrinin snr kabul edilmesi olduu da iddia ediliyordu. ngiltere snrn birinci ksmdaki iddia ve taleplerini tamamladktan sonra ikinci yani att'l-Araptan denize kadar uzanan ksma geiyordu. ngilterenin talep ettii snr burada Daiciden balayarak Nehr-i Daici ile Nehr-i Ebul-Arabeyr arasnda bir noktada Hain Kanalna dahil oluyordu. Hain kanaln takip eden snr hatt Nehr-i Hain ile Nehr-i Naziliyenin birletii noktada att'l-Arapa ulayordu. Snr hatt bundan sonra att'lArap boyunca nehrin ortasndan geerek Basra Krfezine ulamaktayd. ngiltere, att'l-Arap snrn bu ekilde tarif ettikten sonra eitli rneklerle bu snrn meruluunu ispat etmeye alyordu. Bu rneklerden birisi Osmanl mahalli memurlarnn snr hattn belirlemek zere bu blgeye ukur kazarak kmr gmmeleriydi. Belli mevsimlerde yaplmas icap eden nehrin temizlenmesi grevinin Nehr-i Hainde Muhammara eyhinin emriyle ranllar tarafndan yapld, Nehr-i Daicide ise Osmanl nahiye mdrlerinin emriyle yaplmas da snrn meruluuna gsterilen dier bir kant olarak addediliyordu. ngiltere, yine yerel halkn szlerini delil gstererek att'l-Arap nehri zerindeki amamiye, Barin, Akavat, Ummut-Tuvaile adalarnn rana ait olduunu iddia ediyordu296. ngilizler kara snr zerindeki taleplerini tamamladktan sonra att'l-Arap nehrinin aidiyetini tartmaya ayordu. Uluslararas hukukta bir nehrin komu iki devlet arasnda snr oluturduu durumlarda nehrin ortasndan getii varsaylan hattn bu devletler arasnda snr
Ayn vesika, Lef 2. Bu bendin tamam iin bkz. Dervi Paa, Tahdid-i Hudud- raniye, s.16. 296 BOA, HR.SYS 704/1, Lef 2.
295 294

57

kabul edildiinden sz eden ngiltere, bununla beraber bu teamln, bu iki devletten birinin sz geen nehri daha nce hakimiyeti altna aldnn veya eskiden beri tasarrufunda bulundurduunun eitli deliller veya anlama hkmleriyle ispatlanabilmesi durumunda geersiz kaldn belirtiyordu. Bu hukuki teamlleri hatrlatan ngiltere muhtras; gerek Dou Hindistan Kumpanyasnn, gerek ngiltere hkmetinin arivlerinde bulunan son yz senenin resmi evraklarnda, gerekse Erzurum Anlamasnda att'l-Arap nehrinin mlkiyetine dair ak bir hkm olmadn ifade ederek, st kapal bir biimde Osmanl Devletini tehdit ediyordu. Notada ngiltere hkmetinin sadece mahalli grlere ve anlama hkmlerine riayet etmi olmas durumunda, Huveyzeden balayarak att'l-Arap boyunca Basra Krfezne kadar uzanan sz konusu snr zerinde srar edebilecei ifade edilerek halbuki ngilterenin gerek iki devlet, gerek Osmanl ile Muhammara eyhi arasnda tartmal olan noktalar bertaraf edecek, gerekse dier alakadar devletleri memnun edecek bir uzlama salanmasndan yana olduu belirtiliyordu. ngiltere bundan sonra, Osmanl Devletinin Huveyze civarndan balayarak Hain Kanal ve Nehr-i Naziliyenin att'l-Arapa kart noktaya kadar ki snr yukarda sz edilen statkoya uygun ekliyle kabul etmesi durumunda kendilerinin de Osmanlnn tm att'l-Arap nehri zerindeki hakimiyetinin tannmas iin ran hkmeti ve Muhammara eyhi nezdinde giriimde bulunacan taahht ediyordu297. Gerek Muhammara eyhinin ngiltereye bamll, gerekse rann gney kesimini ngiltere nfuzuna brakan ngiltere-Rusya ittifak gz nnde bulundurulduunda, ngilterenin kara snrnda kendi taleplerinin yerine getirilmesi durumunda, Osmanl Devletinin att'l-Arap nehri zerindeki mutlak hakimiyetinin tannmasn vaat ettii akt. ngiltere bu teklifin kabul edilmesi halinde eitli artlar ne srmekteydi. Bunlardan ilki; Muhalla adas, bu adann karsndaki Bahriye adas, atet ile Maviye (Maawiyeh) adalar arasnda bulunan drt ada ve Mankuhi haricinde/tesinde bulunan iki adann rana aidiyetinin tannmasyd. Ayrca hal-i hazrda mevcut olan, daha sonra meydana kacak, cezir halinde Ceziretl-Hzrla veya Nehr-i Naziliyenin aasnda nehrin ran sahiliyle birleecek adalar da ran topra saylacakt. kinci olarak, att'l-Arap nehrinde gemilerin serbeste ulamnn salanmas ve bunun korunmasna ynelik ngiltere tarafndan teklif olunan anlamann Osmanl hkmeti tarafndan kabul edilmesi gerekiyordu. Ayrca att'lArap ve Karun nehirlerinin birletii noktann yukarsnda ve aasnda bulunan Muhammara liman ran dahilinde bulunduunun kabul edilmesi de talepler arasndayd. Bunun yan sra ngiltere, att'l-Arap sahilinde geerli balk avlama kurallarnn geerliliinin korunmas ve
297

Ayn vesika, Lef 3.

58

bu maddenin ran sahilini ve med-cezir zamannda nehirde meydana kacak olan ran adalarn da kapsamasn arzu ediyordu298. Nehir boyunca Osmanl Devletinin hakimiyeti sularn ykselmesinden veya baka bir nedenden dolay geici olarak sular altnda kalan ran sahilindeki araziyi kapsamayaca gibi, rann tasarruf hakk da nehirde cezir zamannda veya kazara, geici olarak ortaya kacak olan araziyi iermeyecekti. ngiltere muhtrasnda, son olarak ise Muhammara eyhinin Osmanl topraklarnda bulunan mlkiyet hakkn kullanmaya devam etmesi istemine yer veriliyordu299. Muhammarann statkosunda meydana gelecek herhangi bir deiim ngilterenin karlarn etkileyecei iin ngiltere bu blgenin yerel hakimi olan eyh Haz'al Han zellikle att'l-Arap nehrindeki ticaretinin koruyucusu olarak gryordu300. te bu nedenle ngilterenin verdii bu muhtra, tamamen blgede kendi karlarnn koruyucu olarak grd yerel hakimlerin karlarna dayandrlmt. Muhammara hakimi eyh Haz'al Hann ngiltereden istekleri att'l-Arap zerindeki baz adalardaki egemenliinin tanmas ve Osmanl tasarrufunda kalan arazilerini kullanmaya devam etmesiydi. eyh Haz'al bu taleplerinin ngilterenin hazrlad muhtrada yer almasn da baarmt. Muhtrada Muhammara-Fav arasnda teker teker zikredilerek ran hakimiyetine braklmas istenen adalar aslnda eyh Haz'aln kendisine ait olduunu iddia ettii adalardan ibaretti. Ayrca izilmesi istenen snr hatt eyh Haz'aln bu blgedeki hakimiyetini devam ettirmesini salayaca gibi ayrca rann Muhammara limanna mdahalesini de etkisiz brakacakt301. Snrn Huveyze ksmnda ise Beni Salih, Beni Sakin ve Beni Turuf airetlerinin karlar gzetilerek bir snr tanm oluturulmu ve ngiltere muhtrasna da aynen yansmt. nk bu airetler eyh Haz'aln kardei olan Huveyze hakimine vergi demekte ve dolaysyla onun hakimiyetini tanmaktaydlar302.

298 299

Ayn vesika, Lef 3. Ayn vesika, Lef 4. 300 Kaikobad, a.g.e., s.24-25. 301 Ayn eser, s.28-29. 302 Ayn eser, s.29.

59

b) Rusya Memorandumu ngilterenin yollad muhtradan yaklak bir ay sonra, 22 Austos 1912 tarihinde, gnderilmi olan Rusya muhtras Erzurum Anlamasnn oluum srecini zetledikten sonra arlkl olarak snrn kuzey kesimiyle ilgili Rus taleplerini dile getiriyordu. Notada 1843 ylnda Osmanl ve ran devletleri arasndaki snrn belirlenmesi sorununa ngiltere ve Rusyann arabulucu sfatyla katldklar hatrlatlarak Rus ve ngiliz yetkililerin Erzurum Konferans mzakereleriyle konferans tutanaklarnn dzenlenmesi ve oluturulmas srecinde aldklar aktif roln alt iziliyordu. Bu konferans Erzurum Anlamas olarak anlan ve 1848 ylnda tasdik olunan 1847 tarihli anlamann imzalanmasyla sonulanmt. Fakat Rusya, anlamann baz maddelerinin aklanma tarz hakknda ortaya kan anlamazlklar sonucu anlamann yrrle konamadndan ve altm seneye yakn bir mddet snr zerinde belirsiz bir durumun meydana geldiinden bahsediyordu. Notada, 1869 senesinde taraflar arasnda imza olunan ve statkoya geici bir sre uyulmasn temin eden zel bir mukavele sayesinde karkla meydan verilmedii de ifade ediliyordu303. Notann devamnda, Osmanl Devletinin 1905 senesi Eylln Lahicanda statkoyu ihlal ettiini iddia edilerek, snrn kuzey kesimindeki Rus talepleri sralanyordu. Rusya notann sonunda, Erzurum Anlamasnn ikinci ve nc maddeleriyle, Muhammara meselesi de dahil, tm snr sorunlarnn neticelendirildiinden sz edilerek, bu yzden anlamann dokuzuncu maddesinin bundan sonra hibir snr sorununa uygulanamayacan iddia ediliyordu. Nota, Rus Devletinin; Erzurum Anlamasnn 1848 statkosunu oluturan hkmlerinin zaman geirilmeden uygulamaya konulmasn talep ettiini belirterek sona eriyordu304.

3) Rusya ve ngiltere Muhtralarnn Osmanl Hkmetindeki Yanklar ngiliz muhtrasnn Hariciye Nezaretine ulamasnn hemen ardndan nezaret Sadareti gnderdii bir yazyla bilgilendirdi305. ngiltere muhtrasndan bir ay sonra Rusya Devletinden ayn mealde bir muhtra alnmas ise Hariciye Nezaretinde adeta tela

BOA, HR.SYS 704/1, Lef 31. Rus muhtrasnn tam metni iin ayrca bkz. BOA, HR.SYS 705/1, Lef 12-14. BOA, HR.SYS 704/1, Lef 34. 305 BOA, HR.SYS 701/1, Lef 13.
304

303

60

yaratmt. Komisyon mzakerelerinde Osmanl ve ran delegeleri arasnda ortaya kan anlamazlk bir trl hasr alt edilemiyor, yanklar uluslararas alanda halen sryordu. Bunun zerine Hariciye Nezareti, Eyll aynda Sadarete durumu bildiren ve alnmas gereken nlemleri tartan bir yaz yollad. Yazda, ranl delegelerin Osmanllarn delillerle ispat ettikleri hukuki haklarn mzakerelerin bandan beri tanmay reddetmelerine ramen Osmanl delegelerinin, boa zaman harcanmamas iin anlamazlk olan noktalarn La Haye Mahkemesine havale edilerek dier maddeler zerinde mzakerelere devam edilmesi ynnde istekte bulunduklar vurgulanmakta fakat bu talebin de alt aylk mzakere srecinin henz bitmedii gerekesiyle ranllarca kabul edilmedii ifade edilmekteydi306. Hariciye Nezareti, ranl delegelerin mzakereleri bu ekilde neticesizlie srklemekte olduklarnn proces verballerle de sabit olduuna vurgu yaptktan sonra sz edilen bu proces verballerin imzalandka birer kopyalarnn nezarete Rusyann da ierisinde bulunduu eitli sefaretlere gnderildiini belirtiyordu307. Nezaret mevcut durumu zetledikten sonra alnmas gerekli nlemler konusuna geiyordu. Sz edilen proces verballer incelenerek bunlardan karlacak kantlarn Rusya Hariciye Nazrna ve dier gerekenlere mnasip bir dille anlatlmas, alnmas gereken ilk nlemdi. Bunun yan sra, Osmanl hkmetinin komu devletlerin hibirine kar saldrgan bir tavr benimsemedii gibi, ran Devletinden de bir kar yer almak arzusunda ve niyetinde olmad308 vurgulanarak, Osmanl Devletinin sadece, kendi hakimiyetinde iken ranllar tarafndan Osmanlnn zayflndan faydalanarak eitli tarihlerde igal edilmi olan blgelerdeki meru haklarnn komisyonda ispat edilmesi abasnda olduu anlatlmalyd. Osmanl Devletinin komisyonda bir anlama salanamamas halinde protokole uygun olarak La Haye Mahkemesi huzurunda meru hukuki haklarn ispata ve bu haklarn korunmasndan baka bir emeli olmad gibi mahkemenin tarafsz ve adil hakemlerinin nne kmaya da imdiden hazr olduu ayrca ifade edilmeliydi. Hariciye Nezareti, ran delegelerince imzalanm olan proces verballere de yansyan Osmanl Devletinin iyi niyet ve hakkaniyet arayan tavrlarna karlk snr sorunun bir zme ulamamas halinde sorumluluun kendilerine deil ran Devletine ait olacann da belirtilmesi gereiyle szlerini tamamlyordu. Nezaret, Osmanl Petersburg Sefaretine ve

Gerekten de on sekizinci oturumda Osmanl delegasyonu mevcut artlar altnda ortaya yeni iddialar ne srmenin ncekileri tekrar etmekten baka bir ie yaramayacan belirterek sorunun zmnn La Haye Mahkemesine havalesini talep etmiti. Fakat ranl delegelerin mzakereler iin n grlen alt aylk mddetin henz sona ermediini belirtmesi ve bu konudaki srarl tutumlar nedeniyle Osmanl delegeleri bu itiraz kabul etmek zorunda kalmt. Schofield, a.g.e., s.481. 307 BOA, HR.SYS 701/1, Lef 37. 308 Ayn vesika, Lef 38.

306

61

dier gerekli sefaretlere, bu yolda gr beyan etmeleri iin hazrlanacak bir genelge309 gnderilmesini Sadaretten talep ediyordu. Hariciye Nezaretinin talebine uygun olarak ayn gn Petersburg sefaretine bu yolda bir yaz gnderildi. Ayrca Sadaret, Hariciye Nezaretinin isteklerine uygun bir de genelge hazrlayarak gerekli sefaretlere gnderilmek zere Hariciye Nezaretine iletti. Nezaret de 6 Ekim 1912 tarihiyle bu genelgeyi Londra, Paris, Viyana, Berlin, Tahran ve Petersburg sefaretlerine gnderdi. Genelgede, Osmanl-ran snrn belirlemek zere stanbulda gerekletirilen karma komisyon mzakerelerinin cereyan edi tarz ve Osmanl delegelerinin grleri hakknda bir mddetten beri gerek baz siyasi mahfillerde gerekse basnda dolamakta olan bir takm aslsz rivayetlerin red ve tekzibi ile gerek durumun ortaya karlmas maksadyla daha nce Petersburg sefaretine gnderilmi olan yaznn birer kopyasnn ilgili sefaretlere gnderildii belirtiliyordu310. ngiltere ve Rusya notalarna uluslararas alanda bu tepkiler verilirken, konu Osmanl siyasetinde de tartlmaya balanmt. Nitekim Hariciye Nezareti konuyu 7 Ekim tarihinde Meclis-i Vkela grmelerine tad. Nezaret, ngiltere ve Rusya hkmetlerinden gelen talep dorultusunda Erzurum Anlamasndan doan statkonun tamamen uygulanmasn ve snr gzergahna dair talepleri ieren sz konusu muhtralarn kabul edilmesini istiyordu. Bunun zerine Meclis-i Vkelada konu grlerek ngiliz ve Rus muhtralarnn incelenmek zere snr belirleme komisyonuna gnderilmesine karar verildi. Muhammara snrnn neticelendirilmesi, ngiltere ile Basra Krfezi ve Badat demiryollar gibi meseleler hakknda yaplacak olan mzakereleri kolaylatracakt. Bu yzden ngilterenin Muhammara ve civarndaki snrn statko gereince belirlenmesi konusundaki srarlar gz nne bulundurularak Muhammara konusunun da komisyonca incelenerek mzakere edilmesi kararlatrld311. ngiliz ve Rus muhtralar karma komisyon mzakerelerine de damgasn vurmutu. Sz konusu muhtralarn Osmanl Devletine ulamasnn ardndan yaplan ilk komisyon toplantsnda, Osmanl delegeleri komisyona bir bildiri sundu. Bu bildiride ngiltere ve Rusya devletlerinin snr sorununa yaklak yetmi seneden beri arabuluculuk yapm olduklar

Diplomatik lisanda Genelge Nota veya Note Circulaire olarak da adlandrlan bu belge tr Dileri Bakanl tarafndan tm Misyon eflerine, zellikle idare nitelikteki veya protokolle ilgili konulara dair genelge olarak gnderilen diplomatik yazma trdr. Dileri Bakanl, a.g.e., s.88. 310 BOA, HR.SYS 701/1, Lef 36. 311 BOA, MV169/73.

309

62

belirtilerek barn salanmasn amalayan bu arabuluculuk grevinde amaca ulaldna gre doal olarak bitmi olduunun alt iziliyordu. Bildiride, Osmanl ve ran devletleri arasnda 1911 ylnda Tahranda imzalanan protokolde soruna bu devletlerin kendi aralarnda kesin zm bulmay amalad ifade edilerek, sz konusu protokoln her trl arabuluculuu reddettii hatrlatlyordu. nk Tahran Protokolne gre taraflar arasnda karara balanamayan sorunlar La Haye Hakem Mahkemesine havale edilecekti. Bildiride ayrca, mevcut durumda herhangi bir arabuluculuk durumunun sz konusu olmad da vurgulandktan sonra Osmanl delegasyonunun bu konuda olas pheleri bertaraf etmek iin bu tarz bir deklarasyon sunduuna dikkat ekiliyordu312. Hkmet ierisinde bu tartmalar yaanrken komisyon mzakereleri iin ngrlen srenin de hemen hemen sonuna gelinmiti. Tahran Protokol uyarnca stanbulda toplanan karma komisyon be numaral tutananda komisyonun mzakere etmesi iin belirlenmi olan alt ay mddetin 25 Nisan 1912 tarihinde balamasn kabul etmiti. Dolaysyla kararlatrlan alt ay mddet 25 Ekim 1912 tarihinde doluyordu. Oysa mzakereler esnasnda iki taraf arasnda yaanan anlamazlklarn yan sra komisyonca aratrlmas gereken meselelerin eitli ve kark olmas da mzakerelerin yava ilerlemesine neden olmutu. Bu yzden mzakereler iin belirlenen zamann bitmesine ok az bir vakit kalmasna ramen, ou nemli sorunun daha tartlmasna dahi balanamad gibi kalan zaman, bu kadar geni bir alan kaplayan Osmanl-ran snrnn hangi alanlarnda anlama salanp hangilerinin tartmal kalm olduunu belirlemek iin bile yeterli deildi. Bunun zerine Osmanl delegelerinin gelmemesi nedeniyle bir ok toplantnn da yaplamam olduunu iddia ve bahane eden rann stanbul sefiri, snr boyunca geni alanlarn tartmaya konu olmam bulunmasnn uygun olmayacan da ekleyerek 25 ekim 1912 tarihinden itibaren mzakerelerin ay daha uzatlmasn talep etti313. Hatta, Hariciye Nezareti ve Sadaret arasnda bu konu hakkndaki tartmalar srerken rann stanbul sefiri komisyonun alt ay boyunca dzenli toplanamadn gereke gstererek mzakerelerin ay daha uzatlmas fikrini yineledi. Bu srarlar zerine Hariciye Nezareti tarafndan bu teklifin uygun grlerek kabul edildii sefire bildirdi. Nezaret ayrca, Sadarete de bilgi vererek durumdan komisyonu haberdar etmesini istedi314. Komisyon delegelerinin durumdan haberdar edilmesinin ardndan Hariciye Nezareti, gnderdii dier bir yazyla Osmanl delegelerinin toplantya balamalar

BOA, HR.SYS 704/4, Lef 36. BOA, HR.SYS 701/1, Lef 45. 314 Ayn vesika, Lef 48.
313

312

63

iin gerekli emirlerin verilmesi ve ilk toplant gnnn tayin edilmesi hakkndaki stanbul sefirinin taleplerini Sadarete ileterek gerekenlerin yaplmasn istedi315. ran hkmetinin teklifi kabul edilerek komisyon mzakerelerinin uzatlmas Osmanl hkmeti tarafndan da onaylanmt. Fakat komisyonun Osmanl delegeleri, haklarnda ne srlen iddialar sonucu hem devlet mekanizmas ierisinde tartlarak ypranm, hem de uluslararas alanda gvenilirliklerini yitirmilerdi. Komisyon delegeleri arasnda meydana kan bu anlamazlk sonucu mzakerelerin bitimine yaklald halde bir sonu alnamam ve mzakereler ay daha uzatlmt. Gazetelerde kan, komisyonun mzakerelere gerek kalmadna karar verdii ve yeniden mzakerelere balanmasna lzum grlrse delegelere bildirileceini belirten ve mzakerelere sona erdiini iddia eden rivayetler de cabasyd316. stelik mevcut durumda komisyonda bulunan Osmanl delegeleri, ngiltere ve Rusya muhtralarn kabul etmeye de pek istekli deillerdi. stelik bu durumun aksi olsa bile komisyon delegelerinin mzakerelerin bandan beri savunduklar iddialardan bir anda vazgeerek ngiltere ve Rusya muhtralar ynnde karar almalar da beklenemezdi. Bunun zerine Osmanl hkmeti komisyon delegelerini deitirme yoluna gitti. ngiltere ve Rusya tarafndan gelen basklara dayanamayan hkmet 18 Aralk 1912 tarihinde ran snr sorununun bir an nce zme kavumas amacyla eski etine sefirlerinden Sadreddin, eski Tahran sefareti mstear Baha ve Hariciye Nezareti hukuk mavirlerinden Reid Beyler ile Erkn- Harbiye Dairesince konu hakknda deneyimli olan kurmaylar arasndan seilecek bir kiinin de katlmyla bir komisyon kurulmasna karar verdi. Meclis-i Vkelaca alnan bu kararn uygulanmas ve neticesinin kurula bildirilmesi iin Hariciye Nezareti grevlendirilirken, Harbiye Nezareti de durumdan haberdar edilecekti317. Fakat bu karar gereince komisyona dahil olmas istenen delege adaylarndan Reid Beyin ilerinin okluu ve dier adayn da emeklilii dolaysyla grevlendirilemediinden bu isimlerin yerlerine Hariciye Nezareti tarafndan mstear Said ve eski etine sefirlerinden Sadreddin Beyler komisyon delegeliine atand318. Komisyon delegeliine, Harbiye Nezareti tarafndan ise bir nceki komisyonda zaten delege sfatyla bulunan Mirliva Ali Nadir Paa

315 316

Ayn vesika, Lef 50. Kprde gazetenin ismi yer almamaktadr. BOA, HR.SYS 702/1, Lef 11. 317 BOA, MV 172/13. 318 BOA, HR.SYS 701/1, Lef 58.

64

yeniden atanmt319. Aslnda Harbiye Nezaretinin yapm olduu bu grevlendirmenin bir anlamda nceki komisyonun alma ve iddialarndan duyduu memnuniyeti ifade ettiini sylemek mmknd. Yeni komisyona atanan delegeler, ngiliz ve Rus muhtralar ertesinde Hariciye ve Harbiye Nezaretlerinin Muhammara sorununa farkl baktn gsteriyordu. Nitekim Hariciye Nezareti tarafndan belirlenen iki ismin deimesine ramen Harbiye Nezaretinin setii ismin ayn kalmas bu kany dorular nitelikteydi. Hariciye ve Harbiye Nezaretleri tarafndan uygun grlen delege adaylar, hkmet tarafndan da onaylanarak kesin olarak grevlendirildi320. Komisyon delegelerinin kesinletii bu srada komisyon mzakereleri iin uzatlm olan aylk vaktin dolmasna da bir aydan az bir zaman kalmt. ran sefiri de mddetin tkenmesine ok az bir zaman kalmasna ramen halen bir ey yaplmadndan ikayet ederek bir an nce mzakerelere yeniden balanmasn istiyordu321. ran tarafndan gelen bu ikayetlerin zerine karma komisyonun 19 Ocak 1913 tarihinde, yine Hariciye Nezaretinde toplanmasna ve komisyonun toplanaca bu tarihten nce Osmanl delegelerinin yetki belgelerinin de hazrlanmasna karar verildi. Alnan bu karar Sadaret tarafndan nce Hariciye Nezaretine322, nezaret vastasyla da ran sefirine ve komisyon delegelerine bildirildi323. Planland gibi 19 Ocak 1913 tarihinde yaplan karma komisyonun yirmi birinci oturumu; Adil Beyin grevlerinin fazlal, Danyal Paann ise emeklilii nedeniyle grevlerine devam edemeyeceklerinin belirtilmesiyle balad. Oturumda Osmanl delegasyonu, sz konusu delegelerin yerlerine Hariciye Nezareti mstear Said ve eski etine sefirlerinden Sadreddin Beylerin grevlendirildikleri hakknda komisyona bilgi vererek bu delegelerin yetki belgelerini karma komisyona sundu. Karma komisyon mzakerelerinin yeniden uzatlmas konusunda karara varlan oturuma, Osmanl delegasyonunun mzakerelere balamak iin hkmetinden henz emir almadn belirtmesi zerine son verildi324. Komisyon mzakereleri iin belirlenmi olan alt aylk sre sona ermek zere iken gnderilen ngiliz ve Rus muhtralar Osmanl hkmetinde adeta ok etkisi yaratm ve hkmetin ilgisi bir anda i siyasete kayp Osmanl delegelerinin tartlmasna younlanca
BOA, HR.SYS 702/1, Lef 15. BOA, MV 173/15. 321 BOA, HR.SYS 702/1, Lef 14. 322 Ayn vesika, Lef 20. 323 Ayn vesika, Lef 16. 324 BOA, HR.SYS 704/4, Lef 42.
320 319

65

komisyon almalar da durma noktasna gelmiti325. nk Osmanl hkmeti kendi iinde delegelerin ne ekilde hareket etmesi gerektiini tartyordu. Osmanl Devleti kendi ierisindeki tartmalar bitirip komisyona yeni delegeler atamaya karar verdiinde ise daha nce uzatlmas kararlatrlm olan sre bitmek zereydi. Tahran Protokolne gre mddetin dolmas ve bir anlama salanamamas durumunda taraflar konuyu La Haye Mahkemesine gtrmek zorundayd. Fakat anlamazln La Haye Mahkemesine gtrlmesi sorunun zmn uzatacandan, Rusya ve ngilterenin anlamazln acilen halledilmesine ynelik taleplerini karlamayacakt. Ayrca yeni belirlenen komisyon delegelerinin grevlerine balamalar iin de mzakerelerin yeniden uzatlmas ve ilk toplantnn yaplaca tarihten nce ran delegelerine bildirilmesi gerekiyordu326. Bu nedenlerle Hariciye Nezareti 25 Ocak 1913 tarihinde sona erecek olan mzakere srecinin iki ay daha uzatlmasn Sadaretten talep etti. Bir yandan Sadaret, nezaretin teklifini kabul ederek grmelerin iki ay daha uzatlmasn onaylarken, bir yandan da Meclis-i Vkela bir neticeye ulalmas iin sz konusu grmelerin alt ay daha uzatlmas kararn alyordu327. Hkmetin bu karar benimsenerek hem karma komisyona hem de bir notayla ran sefaretine bildirildi328. Bylece Osmanl-ran snrn belirlemekle grevli karma komisyonun mzakereleri alt ay daha uzatlm oluyordu. Komisyona yeni yelerin atanmas ve mzakere srecinin uzatlmasyla

grmelerin yeniden balamas salanmt. Fakat Osmanl delegeleri bir nceki komisyon delegelerinin durumuna dmek istemiyorlar ve mzakereleri ne ekilde yrtmeleri gerektiine dair ak bir talimat almadka grmelere balamak istemiyorlard. Bu yzden delegeler greve balamalarnn hemen ardndan gnderdikleri bir raporla, nceki komisyonun ne srd iddialar ve hareket tarzn zetleyerek mzakereler esnasnda kendilerinin nasl bir tutum izlemeleri gerektiini Hariciye Nezaretine sordu. Raporda nceki komisyon delegeleri Mirliva Ali Nadir Paa ve Sadaret mstear Adil Beyin szlerinden ve komisyon tutanaklarndan yola klarak, nceki komisyonun protokole uygun olarak Erzurum Anlamasn dayanak kabul etmek suretiyle nce Zuhab Sanca zerinde mzakerelere balad belirtiliyordu. Zuhab konusunda Osmanl delegelerin sunduu delil ve iddialar, ranllar tarafndan kabul grmemi ve bu maddenin La
325

5 Eyll 1912 tarihinde yaplan yirminci otumdan sonra komisyon mzakereleri kesintiye uram ve ancak drt ay sonra toplanabilmiti. Yirminci ve yirmi birinci proces verballer iin bkz. BOA, HR.SYS 704/3, Lef 22 ve BOA, HR.SYS 704/4, Lef 42. 326 Ayn vesika, Lef 18. 327 BOA, MV 173/16. 328 BOA, HR.SYS 702/1, Lef 22.

66

Haye Mahkemesine havale edilmesi kabul edilerek Sleymaniye Sanca ile ilgili maddeye geilmiti. Bu madde hakknda da Osmanl delegelerinin, Erzurum Anlamas ve bu anlamann dokuzuncu maddesi gereince h.1049/1639 Kasr- irin Anlamasna dayanarak Sleymaniye Sanca snrlarnn izilmesi teklifi de ranl delegeler tarafndan delil gsterilmeksizin reddedilmiti. Bunun zerine aylardr devam etmekte olan mzakerelerin gidiatndan hibir sonuca varlamayacana kanaat getiren eski Osmanl delegasyonu, iddialarnn hukuka ve anlamalara uygunluuna da gvenerek sorunun La Haye Mahkemesine gtrlmesini uygun grm ve bunu da ran delegelerine kesin bir dille ifade etmilerdi329. Yeni delegeler eski komisyon grmelerini zetledikten sonra, ngiltere ve Rusya devletleri tarafndan gnderilen notalarn ieriklerine de deinerek Londra Sefiri Tevfik Paann Muhammara sorunun zmsz braklmamas ynndeki tavsiyelerini hatrlatyorlard. Mevcut durum hakknda Hariciye Nazrna bavurduklarn belirten delegeler, ngiliz ve Rus muhtralarna gre Osmanl-ran snrnn blgeye ayrldnn kendilerine ifade edildiini belirtiyorlard. Snr biri kuzeyde Sleymaniyenin bir ksmn da iine alan Rus ve dieri ise gneyde Muhammara tarafnda ngiliz nfuz alanlarna blnmt. nc blge ise bu iki para arasnda Sleymaniye Sancann bir ksmyla Zuhab ve Huveyze snrlarna tesadf eden ksmd. Rusya ve ngiltere Sefirleri, muhtralarnda belirtilen blgelerdeki talepleri kabul grd takdirde nc ksma ait mzakerelerin vermekteydi330. Raporun devamnda, bundan evvelki komisyonun nceki anlamalar ve eitli belgelere dayanarak Osmanl Devletinin mlkiyet hakkn ortaya koyduklarn ve bu hakkn elde edilmesi iin yegane areyi de sorunun La Haye Mahkemesine havalesinde grdkleri belirtiliyordu. Delegeler, eer mevcut durumda Osmanl Devleti bu sz edilen areden vazgeerek ngiltere ve Rusya sefaretlerinin taleplerine ve yolladklar muhtralara uygun bir zm talep ediyorsa bunun Meclis-i Vkelada kararlatrlarak kendilerine ona gre ak bir emir verilmesini isteyerek szlerine son veriyorlard331. Hariciye Nezareti Osmanl heyetinden gelen bu raporu Sadarete gndererek, Rus ve ngiliz sefirlerin son gnlerde nezarete srekli bavurduunu ve snr sorunun gnderdikleri
329 330

Osmanl

menfaatlerine

uygun

olarak

zlebileceinin

sinyallerini

BOA, HR.SYS 704/5, Lef 1. Ayn vesika, Lef 2. 331 Ayn vesika, Lef 2.

67

notalarn ieriine uygun olarak bir an evvel zme kavuturulmasn aralksz ve srarla talep ettiklerini ifade etti. Durumun aciliyet ve nemine vurgu yapan Hariciye Nezareti, Osmanl delegelerinin Meclis-i Vkelaca alnacak karar beklemekte olduklarn da belirterek bir an nce gerekenlerin yaplmas istemini Sadarete iletti332. Osmanl heyetinin ve Hariciye Nezaretinin talepleri zerine Meclis-i Vkela toplanarak konu hakknda gr alveriinde bulundu. Fakat Meclis-i Vkeladan, ran snr sorununun karma komisyonca, bar yollarla zm aresinin aratrlmas maksadyla Hariciye Nezaretine durumun havale edilmesi333 eklinde son derece mulak ve Osmanl delegelerini tatmin etmeyecek bir karar kt. Meclis-i Vkeladan kan bu karar Sadaret tarafndan Hariciye Nezaretine ve Osmanl delegelerine de bildirildi334. Meclis-i Vkeladan kan bu karardan yaklak bir hafta sonra komisyonun Osmanl delegeleri tarafndan Hariciye Nezaretine bir rapor daha gnderildi. Bu rapor, daha nce gnderilen raporla hemen hemen ayn ierie sahipti. 6 ubat tarihli bu raporda delegeler, Hariciye Nezaretine bildirmi olduklar talepler dorultusunda konunun Meclis-i Vkelaya gtrldn ve buradan kan kararn da kendilerine iletildiini ifade ediyorlard. Raporda daha sonra, 1911 ylnda Tahranda imzalanan protokoln ardndan snr sorunun Erzurum Anlamasna uygun olarak zm iin grevlendirilen Osmanl ve ran delegelerinin mzakerelere balad belirtiliyordu. Delegeler ayrca, bu mzakereler esnasnda Osmanl delegeleri tarafndan Zuhab, Muhammara ve Sleymaniye Sancayla ilgili olarak ne srlen delil ve tekliflerin ranllar tarafndan kabul edilmedii ve bunun zerine Osmanl delegelerinin konuyu sz konusu protokole uygun olarak La Haye Mahkemesine gtrmeye karar verdikleri yineleniyordu335. Karma komisyonun eski Osmanl delegeleri, Muhammara sorunu iin Erzurum Anlamasnn tamamlayc paras olan mterek notann, Zuhab ve Sleymaniye iin de h.1049/1639 Kasr- irin Anlamasna kadar olan nceki anlamalarn ve belgelerin esas kabul ederek Osmanl Devletinin mlkiyet haklarn ortaya koymu ve bunlar proces verballere de geirmilerdi. Fakat nce ngilterenin Muhammarada hal-i hazrda ran hakimiyetinde bulunan arazinin ihlal edilmemesini ve daha sonra da Rusyann Sleymaniye Sanca snrnn belirlenmesi iin baz teklifleri ieren muhtralar Osmanl Devletine ulam ve bunu Rus ve ngiliz
332

Ayn vesika, Lef 3; BOA, HR.SYS 702/1, Lef 25. BOA, MV 173/25. 334 BOA, HR.SYS 702/1, Lef 31. 335 BOA, HR.SYS 704/6, Lef 1.
333

68

sefirlerinin Hariciye Nezaretine muhtralardaki taleplerinin kabul edilmesine dair yaptklar aralksz mracaatlar izlemiti. Osmanl delegeleri ayrca, raporun yazlmasndan bir ay nce eski Hariciye Nazr Gabriel Noradonkyan Efendinin Osmanl delegelerini ziyaret ederek ngiltere ve Rus taleplerini yenilediini ve sz edilen muhtralar dikkate alnarak mzakerelere devam edilmesinin devletin menfaatleri asndan uygun olacan sylediini de szlerine ekliyorlard336. Osmanl delegeleri tarafndan sunulan raporun sonunda, sz konusu muhtra ieriklerine gre hareket edilecek olursa ortaya kacak olan Osmanl hakimiyeti iddialaryla nceki komisyon delegelerinin savunduklar arasnda hayli fark meydana geleceine ve bu farkn devletin korunmas asndan tehlike ve mahzurlar iereceine dair Ali Nadir Paann ekincelerine yer veriliyordu. Osmanl heyeti raporunu, aklanan nedenler dolaysyla mzakerelerde ne ekilde tavr sergilenmesi gerektiinin Meclis-i Vkelaca kararlatrlmasn ve kendilerine de bu konuda ak bir emir gnderilmesini talep ederek bitiriyordu337. Ksaca Hariciye Nezaretinin adaylar hkmetin kararlarna kar uyumlu bir tutum sergileyeceklerinin sinyallerini verirken Harbiye Nezaretinin aday Ali Nadir Paa nceki delegelerin iddialarnn doruluunu srarla savunarak hkmetin tutumuna yn vermeye alyordu. Osmanl delegelerinin yollad son raporla beraber Hariciye ve Harbiye nezaretleri arasndaki gr ayrl artk iyice aa kmt. Rapora, Ali Nadir Paann grlerinin ayrca eklenmesi, muhtemelen dier komisyon delegelerinin paayla ayn grte olmadnn bir ifadesiydi. stelik komisyonun, belki de Ali Nadir Paann srarlar sonucu, Meclis-i Vkeladan net bir ifade kmadan hareket etmek istememesi ve istedii sonucu alana kadar konunun srarla Meclis-i Vkelaya gnderilmesini talep etmesi de dikkat ekiciydi.

4) Nezaretler Aras Anlamazlk Hariciye Nezareti, Osmanl heyetinden ard ardna gelen raporlar ve Harbiye Nezareti ile arasnda beliren bu farkl grler karsnda bir k noktas aramaya balad. Nezaret, gnderdii bir yazyla komisyon delegelerinden gelen raporu Sadarete sundu.

336 337

Ayn vesika, Lef 2. Osmanl delegeleri tarafndan gnderilmi olan raporun dier bir sureti iin bkz. BOA, HR.SYS 702/1, Lef 32-

33.

69

nceki komisyonun ald kararlar ve ngiliz-Rus muhtralarnn ieriini de zetleyen nezaret, konunun gerek La Haye Mahkemesine gtrlmesi gerekse imdiye kadar komisyon toplantlarnda iddia edilen Osmanl hakimiyetinden feragat edilerek aranacak yeni bir zeminin ngiltere ve Rusya devletleriyle nemli konularda mzakerelerin yapld bir dnemde gecikmeye neden olarak anlamazln devam etmesini salamaktan baa bir ie yaramayacan vurguluyordu. Hariciye Nezareti, Ali Nadir Paann ve dolaysyla Harbiye Nezaretinin grlerine de atfta bulunarak sorunun zmnde ortaya kabilecek mahzurlara meydan vermemek iin alnmas gereken nlemleri ieren bir taslak sunuyordu338. neri taslana gre Osmanl Devleti, Erzurum Anlamasnn ikinci ve nc maddelerinin gerektirdii statkoyu, ngiliz ve Rus muhtralarn ve Dervi ve Hurid Paalarn raporlarn esas alarak anlama yoluna gidecekti. Fakat askeri ve stratejik adan nemi bulunan noktalarda devletin karlarn koruyacak bir snr hattn belirlemek zere Harbiye Nezareti tarafndan konuya hakim birka Erkn- Harb zabitinden (subaydan) oluturulacak bir heyete konuyla ilgili bir rapor ve harita dzenletilecekti. Bu rapor ve haritalarn Meclis-i Vkelada onaylanmasndan sonra bunlar zerinde ngiltere ve Rusya devletleriyle anlalarak ran hkmetine de kabul ettirilecekti. Bundan sonraki adm ise, mevsim uygun olduu bir srada ran ve Osmanl delegelerinden oluacak bir heyetin zerinde anlalan rapor ve haritalara gre snra zel iaretler yerletirerek snr ikiye ayrmasyd. Eer nezaretin ortaya koyduu bu neriler Meclis-i Vkelaca da kabul edilirse karma komisyondaki ran delegeleri durumdan haberdar edilerek karma komisyonun faaliyetlerine son verilecek ve durum ran, ngiltere ve Rusya sefaretlerine de bildirilecekti. Hariciye Nezareti, yazsn konunun aciliyet ve neminden dolay bir an nce Meclis-i Vkela gndemine alnmas talebiyle noktalyordu. Aslnda bir anlamda Harbiye Nezaretinin tavrn yumuatmak amacn da tayan Hariciye Nezaretinin bu teklifi Sadaret katnda da kabul grd. Hariciye Nezaretinin nerileri dorultusunda ran snr hattn belirlemek zere konuya hakim subaylardan oluturulacak bir heyetin mmkn olduunca ksa srede harita ve raporlar hazrlamalarn uygun gren Sadaret, heyette ayrca eski etine sefiri Sadreddin Beyin de bulunmas istemini dile getiriyordu. Sadaret bu talebini Harbiye Nezaretine de iletmiti. Durumdan daha sonra Sadreddin Bey de haberdar edildi339.

338 339

Ayn vesika, Lef 27; BOA, HR.SYS 704/6, Lef 3. BOA, HR.SYS 702/1, Lef 29.

70

Bu arada Osmanl delegelerinin yazdklar son raporun zerinden haftalar gemesine ramen Meclis-i Vkeladan hala bir karar kmamt. Bunun zerine zaten gnderilen son rapor ierisinde de grleri ayr olarak yanstlan Ali Nadir Paa, bizzat bir rapor hazrlayarak snr sorunu hakkndaki grlerini aka yazya dkm oldu. Yaklak be buuk senedir bu sorunla megul olduunu belirten Ali Nadir Paa, beyan ettii grlerin bu grevi srasnda yapt incelemelerden kard sonulara dayandn ifade ediyordu. Paaya gre ran hkmetinin teden beri izledii siyaset Osmanl Devletinin, skntya dt zamanlarda ona kar meydan okuyarak tecavzde bulunmak; kuvvetli olduu dnemlerde ise slam kardelii kisvesi altnda ondan yardm dilenmekti. ran var olma ve hayatta kalma amacn ancak slam devletleri arasnda nifak ve anlamazlklarn devamnda grmekteydi340. Ali Nadir Paa, Osmanl Devletinin rana kar siyasetinin ise kardelik, iyilikseverlik ve iki devlet arasndaki dostlua dayandn syleyerek kuzey snrnda rana balanan topraklar buna rnek gsteriyordu. rann en gsz olduu zamanlarda imzalanan anlamalar bile Osmanl Devletinin byk fedakarlklar gstererek kabul ettiini belirten Ali Nadir Paa, fakat rann bunlarn uygulanmasnda bile bahaneler ne srerek sorun yaratmaktan geri kalmadn ifade ediyordu. Bu ekilde ran Devletiyle dorudan doruya anlama imkan olmad anlalm ve ngiltere ile Rusya devletlerinin arabuluculuu kabul edilmiti. Nadir Paa halbuki, ngiltere ve Rusya devletlerinin asl amalarnn komu slam devletleri arasndaki anlamazln ortadan kaldrlmas deil, tam tersine devam ettirilmesi olduunu savunarak; bylece ierii her trl yoruma msait ve ak hkmler iermekten uzak olan Erzurum Anlamasnn bu arac devletler tarafndan hazrlanarak Osmanl ve ran devletlerine imzalatldn hatrlatyordu. Bu giriimlerin sonucunda ise sorunun, kolaylatrlmas bir yana daha da zorlatrlmasndan dolay zmsz kald ifade edilen raporda, anlamazla konu olan arazide yaayanlarn genelde gebe airetlerden olumasndan dolay da arazi snrnn ve yaayanlarn tabiiyetlerinin mulak kaldn belirtiliyordu. Doal olarak nceki anlamalarda ve uygulanmalarnda ortaya kan bu belirsizliklere sonraki anlamalarda meydana gelen karklklar da eklenmiti341. Raporun devamnda, corafi olarak stratejik bir noktada bulunan rann ngiltere ve Rusya devletleri arasnda rekabete sahne olarak, sonunda bu devletlerin istilalarna maruz

340 341

BOA, HR.SYS 704/7, Lef 1. Ayn vesika, Lef 2.

71

kald hatrlatlyordu. Paann grlerine gre hal-i hazrda rana dair yaplan paylamn fiilen uygulanmas iin de bat snrnn belirlenmesi gerekmekteydi. Raporda ayrca, Erzurum Anlamasnn onaylanmasnn, bu anlamann tamamlayc paras olan mterek notann kabulne bal olduunu hatrlatan Nadir Paa, ran tarafndan notann inkar edildiine de deinerek Osmanl Devletinin buna kar Erzurum Anlamasn feshe ve eski snrn tamamen iddia ve talebine hakk olduunu ifade ediyordu. Rapora gre, Osmanl Devletinin bu hakkn tamamen veya ksmen kullanmaktan feragat etmesi bile hem ngiltere ve Rusya devletlerinin arzularna kar gayet uygun bir tavr, ayrca ran iin de byk bir fedakarlkt342. Ali Nadir Paa, bununla beraber yalnzca ngiltere ve Rusya devletlerinin hatr iin rann ciddiye alnr hibir delile dayanmayan iddialarnn geerli kabul edilmesinin, Irak Krdistan ve Dou Anadolunun savunmasnda tehlikeler ortaya karacann da altn iziyordu. Nadir Paa, ranllarn bu ekilde Basra ve Muhammaradan sonra Irakn iktisadi ve zellikle de askeri anlamda en byk kapsn istila etmeye altklarn vurguluyordu. Ali Nadir Paa, raporun devamnda Azerbaycan ve kuzey snrlar hakknda da ekincelerini dile getirdikten sonra Osmanl-ran snrnn bar bir ekilde zlmesi iin izlenmesi gereken yolu tarif ediyordu. Sorunun zm iin ncelikle uluslararas alanda geerli olan kaytlar ve resmi evraklara dayanarak Osmanl Devletinin hakimiyet sahasn gsteren eski snrn ispat edilmesi, daha sonra ise bu eski snrn Erzurum Anlamas gereince ne ekilde deitirildiinin gsterilmesi gerekiyordu. Ali Nadir Paa zaten ngiltere ve Rusyann tavsiyeleri zerine oluturulan ve belli bir zamanla snrlanan komisyonda anlamazlk yaratan noktalarn enine boyuna incelendiini belirterek, sonraki aama olarak bu konularn protokol uyarnca La Haye Mahkemesine havale edilmesi gerektiini sylyordu. Paaya gre ngiltere ve Rusyann bu ekilde bir zm uygun grmemeleri, yalnzca ranl delegelerin yalan beyanlarnn bir sonucu olabilirdi. Ali Nadir Paa bu durumun ise Osmanl-ran snrnn tamamen belirlenmesi halinde Muhammarann statkosunun korunmas konusunda ngiltereye ve Aras havzas konusunda da Rusya Devletine teminat verilerek alabileceine olan inancn belirterek raporunu noktalyordu343. Raporda Ali Nadir Paann eski komisyon delegelerinin grlerini savunarak La Haye Mahkemesine gidilmesinde srar etmesi bir nevi Harbiye Nezaretinin de konu
342 343

Ayn vesika, Lef 3. Ayn vesika, Lef 5.

72

hakkndaki tutumunu aa karyordu. stelik Nadir Paann inatla Rusya ve ngiltere muhtralarnn aynen kabulne kar karak ekincelerini dile getirmesi de Harbiye Nezaretinin bu konu hakknda Hariciye Nezaretiyle ne kadar farkl bir tutum ierisinde olduunu anlamak iin yeterliydi. Ksaca Hariciye Nezareti, ngiltere ve Rusya muhtralarnn itirazsz kabul edilmesini savunurken Harbiye Nezareti, bu iki emperyal devletin de rzas salanarak, Osmanl Devleti karlarna uygun yeni araylara girilmesinden yanayd. Bu arada Hariciye Nezaretinin sunduu neri taslandaki ilk aama olan, Erkn- Harb subaylardan oluturulacak bir heyetin konuyla ilgili bir rapor ve harita hazrlamas almalarna da balanmt. Yeni komisyon bakan ve eski etine sefiri Sadreddin Bey bakanlnda almalarn yrten askeri komisyon da Ali Nadir Paann sunduu rapordan yaklak bir ay sonra bu grler dorultusunda incelemelerde bulunarak bir rapor dzenledi. Komisyonun dzenledii raporda, Osmanl-ran snrn belirlemek zere Sadaret mstear Adil Bey bakanlnda bir komisyon topland ve daha sonra bu komisyonun grevlerinin yeni kurulan baka bir komisyona devredildii anmsatlyordu. Bu yeni kurulan komisyon tarafndan mzakerelerin ne ekilde srdrleceine dair Hariciye Nezaretine yollanan yaz sonucu nezaret, alnmas gereken tedbirleri aklam ve ilk olarak Harbiye Nezareti tarafndan konuya hakim birka Erkn- Harb subayndan bir heyet oluturularak eski anlamalara, Dervi ve Hurid Paalarn raporlarna, Erzurum Anlamasna ve ngiltere ve Rusya devletlerinin verdikleri notalara dayanarak konuyla ilgili bir rapor ve harita dzenletilmesi istenmiti. Raporda, Sadreddin Beyin bakanlnda Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesi (Genel Kurmay Bakanl)nde toplanan komisyonun, yapt incelemelerden kard sonular sralanyordu344. Komisyon; Dervi ve Hurid Paalarn raporlar, ngiliz ve Rus notalar, Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesinde bulunabilen harita ve krokiler ve de on birinci, on ikinci ve on nc kolordu kumandanlklaryla345 yaplan yazmalar sonucu elde edilen bilgiler dorultusunda mevcut harita ve raporun hazrlandn belirtiyordu. Komisyon raporuna sorunun alt yapsn ve zaman ierisinde geirdii sreci anlatarak balyordu. Osmanl ve ran snrnn eitli tarihlerde yaplan anlamalarla belirlenmesi gerekirken bu snrn asrlardan beri kesin olarak tanmlanmas salanamamt.
344 345

BOA, Babl Evrak Odas (BEO) Sadaret Evrak (A.VRK) 770/13, Lef 1. On birinci kolordu Van vilayetini, on ikinci Musul vilayetini ve on nc de Badat ve Basra Vilayetlerini kapsamaktayd. Ayn vesika, Lef 1.

73

ranllar ise bu kemeketen yararlanarak anlamalarla tanmlanan snrlar ihlal ederek daha fazla toprak talep etmilerdi. Bunun neticesinde, 1848 ylnda ngiltere ve Rusyann arabuluculuuyla Erzurum Anlamasnn imzalanmas sonucu snrn kesin olarak belirlenmesi kararlatrlmsa da bu abalar sonusuz kalmt. Ortaya kan belirsizlik zerine snr sorunu kesin olarak zme kavuana kadar 1848 ylndaki statkonun korunmas, Osmanl ve ran devletleri ile arac devletler tarafndan kararlatrlm; buna ramen ran sz edilen tarihten itibaren kuzey snrnda bu statkoyu srekli ihlal etmiti. Bu olaylar gz nnde bulunduran komisyon, hukuka en uygun snr tanmnn Adil Bey zamannda kurulan komisyonun talep ettii veya Dervi ve Tahir Paalarn belge ve delillerine dayanarak ispat ettikleri tanm olduunu iddia ediyordu. Bu snr hatt gneyde, Kaban arazisinin dousunda Basra Krfezinin girintisini oluturan noktaya kadar uzanmaktayd. Komisyon bu ideal snr 1/1.000.000 leinde bir harita zerinde de gstermiti. Bu harita zerine ayrca Dervi ve Hurid Paalarn belirledikleri snr ile Tahir Paa zamannda kurulan komisyonun incelemeleri sonucu ortaya kan snr hatt da ilenmiti. Bu iki hat gney snr iin aynyd. Kerha nehrinin eski yatayla Huveyzeden geen bu snr izgisi yine Kaban arazisinin dousunda Basra Krfezinin girinti oluturduu noktada denize ulamaktayd. Raporda bu snr izgileri belirtildikten sonra, mevcut anlama ve belgelere gre izilen snr ne olursa olsun, bu snrn en az Dervi Paa hattndan Adil Paa komisyonunun izdii snr hattna kadar olan sahada aranmas gereinin alt iziliyordu. Komisyonun hazrlad harita zerinde ayrca, statko hatt ile ranllarn daha sonra bu hatta tecavzleri sonucu ortaya km olan mevcut durum da iaretlenmiti. Buna ek olarak Erzurum Anlamas gereince rana terk edilmi olan Muhammara ve Ceziretl-Hzr da haritada gsterilmiti. Hazrlanan haritaya, ngilterenin att'l-Arap dahilinde bulunan baz adalarla sonradan oluabilecek adalarn terki, Muhammara limannn geniletilmesi ve Huveyze civarndaki baz arazilerin ranllara verilmesine ynelik talepleri de yanstlmt346. Raporun devamnda Rus muhtrasna deiniliyordu. Komisyon, Rusya muhtrasnda tarif edilen statko hattnn arptlm olduunu eitli deliller gstererek iddia ettikten sonra bu notann incelenmesinin Hariciye Nezaretinin sorumluluunda olduunu hatrlatyordu. Raporun devamnda tm snr blgesi; on birinci, on ikinci ve on nc kolordu kumandanlklarnn grev snrlarna gre e ayrlarak inceleniyordu. Komisyon ncelikle

346

Ayn vesika, Lef 1.

74

kuzey snr hakkndaki fikir ve ekincelerini dile getirdikten sonra on nc kolordunun grev blgesine tesadf eden gney snr hakkndaki incelemelerine yer veriyordu. Komisyon, Huveyze kesimi hakknda Basra Vilayetinin tanmnda yer alan snrn Kurna kazas dahilinde Teve(?) nahiyesi merkeziyle rana bal olan Huveyzenin dokuz saat batsndan getii ifadesinin ngilizlerin Huveyze ile arya347 arasnda bulunan ksm hakkndaki taleplerine uygunluk gsterdiini ifade ediyordu348. Fakat buradan gneye inen hattn tanmnda Basra vilayetinden alnan gr ile ngiltere arasnda farkllklar mevcuttu. Vilayet, hattn Kk-i Basriden sonra Karun nehrine yakn bir noktaya kadar dou ve daha sonra gney-batya ynelerek Nehr-i Naziliye civarnda att'l-Arapa ulatn belirtirken, ngiliz muhtrasnda hattn Kk-i Basriden itibaren gneye ynelerek Daici mevkiinde att'l-Arapa vard iddia ediliyordu. Komisyon snr tanmlamalar arasndaki bu fark belirttikten sonra, Huveyze blgesinde dikkat edilmesi gereken yegane noktann snrn mmkn olduunca att'l-Arap nehrinin uzandan gemesi olduunu vurguluyordu. Bunun nedeni ise bir seferberlik halinde Basra ile Badat arasndaki nakliyat ve nehir tamaclnn rahata yaplabilmesiydi349. Komisyon Huveyze snrnn ardndan Basra civarndan denize kadar uzanan snrdaki incelemelerine yer veriyordu. 1847 tarihinde imzalanan Erzurum Anlamasyla Muhammara ehri, liman, ve Behmiir kanalyla att'l-Arap nehri arasnda uzanan Ceziretl-Hzr ran hkmetine brakld gibi Muhammarann gneyinde kalan kesimde, att'l-Arap zerinde ran gemilerine ulam hakk da verilmiti. Raporda rana bu civarda bundan baka taviz taahhdnde bulunulmadnn ve bu durumun arabulucu devletler tarafndan da resmen onaylandnn alt iziliyordu. Osmanl Devletinin bundan sonra hibir zaman baka bir taahht altna girmediini vurgulayan komisyon, ayrca Dervi Paann yapt incelemelerinden Muhammarann gney-dousundaki Kaban blgesi ile Muaviye livasnn Osmanl Devletine ait olduuna dair gsterilebilecek bir ok delilin de Basra vilayetinde mevcut bulunduunu ifade ediyordu. Komisyon sz geen iki blgenin ran devletinin tevikiyle ran airetleri tarafndan tecavz edildiini ve ran igalinin burada halen srmekte olduunu belirterek Adil Bey bakanlnda toplanan eski Osmanl delegasyonun da incelemeleri sonucu ayn neticeye vardklarnn altn iziyordu. Raporda ranllarn bu blgelere yaptklar tecavzler yetmezmi gibi bir de ngilterenin muhtrasnda Muhammara
arya, Kerha nehrinin gneyinde yer almaktayd. BOA, HR.SYS 704/1, Lef 2. BOA, BEO A.VRK 770/13, Lef 1. 349 Ayn vesika, Lef 1.
348 347

75

snr ve att'l-Arap sahilindeki adalar hakknda yeni ve ok nemli talepler ne srld de ifade ediliyordu350. ngilterenin taleplerinden ilkini att'l-Arap dahilinde bulunan Muhalla adas ile dier baz adalarn ran snr ierisinde tannmasyla ileride ortaya kacak veya cezir halinde ran tarafna yahut Nehr-i Naziliyenin aasndaki ran sahiline bitiecek olan adalarn rana braklmas oluturmaktayd. Raporda ngilterenin bu talepleri, gelecekte Irakn ak denizlere kn engelleyeceinden ve Badat demiryolu hattndan elde edilecek olan fayday sfra indireceinden son derecede nemli ve bir o kadar da zararl olarak tanmlanyordu. Zaten att'l-Arapn sz edilen ksmnda bulunan adacklar yznden gemi ulam glkle yaplabiliyordu. Bir de med-cezir ve su taknlar gibi sebepler yznden ortaya kacak yeni adalarn rana braklmas durumunda buradaki gemi ulam bsbtn kesintiye urayacakt. Raporda ayrca ngilterenin temizleme faaliyetlerini stlendii Behmiir nehrini rivayet edildii gibi yeni bir Svey Kanal haline getirmesi sonucu Basrann ticari neminin Muhammaraya kayacana yer veriliyordu. ngilterein bu sebepler yznden Erzurum Anlamasnda Muhammaraya braklan limanla yetinmeyerek bu limann Nehr-i Naziliyeye kadar geniletilmesini talep ettiini vurgulayan komisyon, bu talebin kabul edilmesinin, askeri adan ziyade daha ok ticari anlamda sakncalar yaratacan vurguluyordu. nk att'l-Arapn Basra ile deniz arasndaki ksm Behmiir Kanalnn almas durumunda askeri nemini korusa da Behmiir nehrinin gemi ulamna elverili hale gelmesi ticari anlamda Basrann nemini sfrlayacakt. Bu ihtimalin gereklemesi durumunda Basra gmrnden salanan gelirler byk lde decei gibi, Badat hattnn gelirlerinde kilometre bana garanti verilmi olmasndan dolay, Osmanl Devleti ayrca nemli bir miktarda tazminat demeye de mecbur kalacakt. Bahsedilen bu askeri ve iktisadi nedenlerden dolay att'l-Arap dahilinde Osmanlnn nceden terk etmi olduu Ceziretl-Hzr dnda mmkn olduu kadar hibir adann terkini kabul etmemesi gerektiini belirten komisyon, aksi halde Irakn ekonomik geleceinin tehlikeye gireceini de szlerine ekliyordu351. Raporda ayrca Erzurum Anlamasyla rana braklan Muhammara limannn Nehr-i Naziliyeye kadar geniletilmesine dair ngiltere talebinin Muhammarada yeni kurulan liman zerinde ran Devletinin hakimiyetini tanmak anlamna gelecei vurgulanarak ngilterenin bu arzusunun ardnda askeri ve ekonomik olmak zere iki nedenin bulunduu
350 351

Ayn vesika, Lef 1. Ayn vesika, Lef 1.

76

belirtiliyordu. att'l-Araptaki adalarn rana terki sonucu buradaki ulam engellenerek bu trafiin Behmiire kaydrlmas durumunda Basrann ticari nemi Muhammaraya geecekti. Bundan dolay Irakn gelecekte denize tek k noktas olmas muhakkak olan Muhammara limannn geniletilmesi, ngilizlerin ekonomik karna son derece uygun ve Osmanl Devletinin karlarna ise bir o kadar zararlyd. Bunun yan sra olas bir Irak igalinde, Hint Okyanusundan gelecek vapurlarla nakledilecek askeri gcn karlmas iin son derece uygun olan Muhammara, ayrca ordunun ileriye doru hareketi iin de seilebilecek en makul nokta olacakt. ngilizlerin ekonomik ve askeri karlarn bu ekilde sraladktan sonra komisyon, Muhammara limannn mevcut durumuyla sz edilen vazifeleri yerine getirmeye uygun olmamasndan dolay ngilizlerce geniletilmesi iin imdiden arelere bavurulduunu belirterek raporuna sona veriyordu352. Sadreddin Bey bakanlnda oluturulan komisyonun sunduu grler Ali Nadir Paann ve dolaysyla da Harbiye Nezaretinin grlerini destekler nitelikteydi. Zaten komisyonun Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesinde toplanmas ve drt yesinden nn de asker olmas da gz nnde bulundurulduunda buradan kacak grlerin Harbiye Nezareti yanls olmas srpriz deildi. Nitekim komisyonca dzenlenen bu rapora, Ali Nadir Paann raporu da eklenerek 22 Mart tarihinde Harbiye Nezaretine sunuldu353. Sadreddin Bey bakanlnda kurulan komisyonun hazrlad raporu ve haritalar sunduklar bu dnemde, Sadaret de Basra Vilayetine gnderdii bir yazyla att'l-Araptaki adalar hakknda ayrntl bilgi talep ediyordu. Fakat Sadaretin talep ettii bilgilerle ilgili Basra vilayetindeki resmi dairelerde ne gvenilir bir kayda, ne de salam bir belgeye rastlanamamt. Bunun zerine bu adalardan yaayanlardan alnan bilgilere eitli belgeler eklenerek Sadarete istenilen cevap verilmeye allmt. Basra Vilayeti, Sadaretten talep edilenlere yeterli cevap verilemediini dnerek; bu baarszln telafisi iin ran snrnda bulunan veya vilayete bal btn ky, kasaba ve mevkiiler; buradaki airet ve kabilelerin ikamet ettikleri ve dolatklar blgeler hakknda bilgiler toplayarak, bunlar bir de harita zerinde iaretlemeyi uygun grmt. Basra Vilayeti, hazrlanacak harita ve raporun eksiksiz olmas iin daha ne gibi bilgilerin toplanmas gerektiini bir yazyla Dahiliye ve Harbiye

352 353

Ayn vesika, Lef 1. Ayn vesika, Lef 2.

77

nezaretlerine sordu354. Bunun zerine Dahiliye Nezareti de ran snryla ilgili olan bu durumu Hariciye Nezaretine bildirerek talep ettikleri bir bilginin olup olmadn sordu355. Harbiye Nezareti, Dahiliye Nezaretine yazd bir yazyla raporun eksiksiz olmas iin eklenmesi gereken bilgileri bildirdi. Harbiye Nezaretine gre bu raporun faydal olabilmesi iin ncelikle vilayette bulunan airetlerin ayr ayr ve doru olarak isimleri ve nfus miktarlar ile eyhlerinin bu airetler zerindeki nfuzlarnn belirlenmesi gerekiyordu. Ayrca bu airetlerin mezhepleri, hayat tarzlar ve ehir hayatna uyum salama kapasiteleri, Osmanl hkmetine ballk dereceleri, geim tarzlar(maiet ve zenaatlar), servetlerinin ve yaptklar ticaretin miktar, bu airetlerin birbirlerine kar durumlar ve nfuzlar, hayvanlarnn cinsi ve miktar, airetlerin ellerinde bulundurduklar silah ve cephanenin cinsi, miktar ve ne vastayla bunlar elde etmekte olduklarnn da aratrlmas gerekmekteydi. Harbiye Nezareti bu bilgilerin yan sra, ulam srasnda Dicle ve att'l-Arap nehirlerinin hangi ksmlarnda ve hangi mevsimlerde hastalklara rastland; eitli mevsimlerde vapurlarn ka gnde gidip geldiklerinin; Frat nehrinde yelkenli gemilerin normal zamanlarda Felluceden Kurnaya ka gnde ulaabilmekte olduklarnn ve bunlarn buharl gemilerle (istimbot) ekilmesi durumunda bu srenin ne kadar azalacann; Frat, Dicle ve att'l-Arap dahilindeki adalarn mevkileriyle bunlardan hangilerinin hangi ayda su altnda kaldklarna dair incelemelerin de yaplarak rapora eklenmesi gerektiinden bahsediyordu356. Bunun zerine Dahiliye Nezareti, Harbiye Nezaretinden gnderilen bu talepleri Basra vilayetine iletti357. Bu ekilde bir rapor veya haritann hazrlanp hazrlanmadna dair ariv belgeleri arasnda bir bulguya rastlanmamakla beraber, Sadreddin Bey bakanlndaki komisyonun ekincelerini bildirmesinin hemen ardndan Sadaret tarafndan bu denli ayrntl bilgileri ieren bir harita ve rapor hazrlatlmasnn talep edilmesi bile bal bana dikkat ekici bir durumdur.

354

BOA, Dahiliye Nezareti Siyasi Evrak (DH.SYS) 25/71, Lef 2. Ayn vesika, Lef 1. 356 BOA, DH.SYS 25/74, Lef 2. 357 Ayn vesika, Lef 1.
355

78

KNC BLM

ULUSLARARASI BR EKME ALANI OLARAK ATTL-ARAP SORUNU

1. Osmanl-ngiliz Mzakerelerinin Soruna Etkisi Osmanl Devleti Muhammara sorunuyla megul olduu bu dnemde ayn zamanda eski sadrazamlardan brahim Hakk Paay da ngiltereyle mzakere etmek zere Londraya yollamt. Aslnda hkmet devletin iinde bulunduu mali sorunlar zmek iin 1910 ylnda nce Fransaya daha sonra da ngiltereye bor almak iin mracaatta bulunmu fakat istedii yant alamamt. Sonunda Alman bankalarndan bor para alnmasna ramen bu para mali sorunlar zmleyemedii iin hkmet, devlet gelirlerini arttrma teebbsne giriti358. Gmrk gelirlerini arttrmay amalayan hkmetin bunu baarabilmesi iin kapitlasyonlar sonucu bir ok iktisadi imtiyaz ellerinde bulunduran byk devletlerin rzasna ihtiyac vard. Bu amala 1910dan 1911 yazna kadar mzakereler yaplmasna ramen, grmelerin daha banda ngilterenin baz talepleri kabul edilmedike Osmanlnn isteklerine msaade etmeyecei belli olmu ve hkmetin ngilterenin bu isteklerini kabul etmemesi sonucu mzakereler kesintiye uramt359. Fakat Osmanl ierisinde bulunduu mali zorluklarla daha fazla ba edemeyerek Londra sefareti vastasyla yeniden ngiltereye bavurdu. 1911 yl sonunda balayan grmelerde Osmanl hkmeti, ngilterenin tekliflerini ksmen kabul etmiti. Fakat Trablusgarb ve Balkan Savalar nedeniyle kesintiye urayan mzakereler ancak 1913 ylnda yeniden balayabilmiti. ngiltere daha ncekilerde olduu gibi Osmanlnn bu zaafndan

358

Cevdet Kk, ran-Irak Hududunu Belirleyen 1913 Tarihli stanbul Protokol, Atatrke Armaan, stanbul, 1981, s.246. 359 Ayn makale, s.246.

79

faydalanarak mzakereler esnasnda iktisadi sorunlarn zmn, siyasi meselelerin halledilmesine balamt360. Mzakerelerde gnlk politikaya ait konular Tevfik Paaya braklm, ana konularn zm iin ise hkmet eski Sadrazamlardan Hakk Paay ngiltere ile bir anlamaya varmak iin her areye bavurmas talimat ile Londraya gndermiti361. Hakk Paa, ubat aynn balarnda ngiltereye vararak grmelere balamt362. Osmanl Devletinin iktisadi talepleri karsnda ngilterenin zmn art kotuu konulardan biri de Muhammara sorunuydu. Bu anlamda Hakk Paann Muhammara hakknda Londrada yapt mzakereler Osmanl-ran snrnn gney kesiminin belirlenmesi ve dolaysyla Osmanl-ran snrn belirlemek iin kurulan karma komisyonun Osmanl yelerinin ne ynde hareket edeceklerinin belirlenmesi asndan da nem tayordu. Ali Nadir Paann ve Sadreddin Bey bakanlnda kurulan komisyonun raporlar merkeze ulatrld esnada brahim Hakk Paa da Londradaki grmelerinden edindii izlenimleri aktarmak ve bu konuda talimat talep etmek zere Sadarete bir rapor gndermiti. Yani hkmetten nasl davranmas gerektii konusunda talimat bekleyen yalnzca Osmanlran karma komisyondaki Osmanl delegeleri deildi. Hakk Paa raporuna, bir nceki yazsnda Muhammara konusuna ngilterenin verdii nemden bahsettiini ve bu konuda Sadaretten talimat talep ettiini hatrlatarak balyordu. Bir nceki yazsndan bu yana ngiltere Hariciye Nezaretinde Muhammara konusunu tartmak zere defa daha toplanldn ifade eden Hakk Paa, ran snr konusunun uzun uzadya tartldn ve kendisinde bu konunun bir an nce zmnde selamet olaca kanaati olutuunu belirterek Osmanl-ran snr sorunun zmne sebep olacak baz malumat ve grleri izah etme gerei duyduunu vurguluyordu363. Hakk Paa raporuna, Erzurum Anlamas esnasnda Osmanl Devleti tarafndan ngiltere, ran tarafndan da Rusyann arabulucu olarak grevlendirildii hatrlatarak devam ediyor ve anlamann da bu devletler araclyla imzalandn szlerine ekliyordu. Son derece dzenli olan Hariciye Nezareti arivinde Erzurum Anlamasna ait tutanaklarn ve o zaman Osmanl ve ran delegelerinin talep ettikleri yerleri gsterir haritalarn mevcut

Kurun, Katarda Osmanllar (1871-1916), s.137. Kk, a.g.m., s.247. 362 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklb Tarihi, Ankara 1983/III, s.334. 363 BOA, HR.SYS 113/10, Lef 5.
361

360

80

olduunu belirten Hakk Paa, bu yzden ister hakeme isterse bir arabulucuya bavurulsun o dnem Osmanl delegesi olan Enveri Efendi tarafndan iddia ve talep edilmemi olan bir yerin mevcut durumda randan talep edilip alnmasnn mmkn olmadnn altn iziyordu364. Erzurum Anlamas ve sonrasnda ortaya konulan gayretlerin de bir sonu getirmedii vurgulanan raporda, Sultan Abdlaziz dneminde yine ngiltere ve Rusyann araclyla taraflarn iddialar sakl kalmak zere, snr belirleme almalarnn yeniden balamasna kadar statkoya uyulmasn kararlatran bir kararname imzaland anmsatlyordu. Hakk Paa bunun ardndan, zamannda rann statko kart hareketleri olmusa da bu statkonun sekiz senedir Osmanl Devleti tarafndan tamamen ihlal edildiinin inkar edilemez bir durum olduunu ifade ediyordu365. Hal-i hazrda srmekte olan mzakerelere sebep olan teklifin kendi sadrazaml dneminde yapldn hatrlatan brahim Hakk Paa, o zaman hakim olan siyasi durum dolaysyla tavizde bulunmadan ve hakem tayin etmeksizin sorunun zmne imkan bulunmad iin sorunun hakeme havalesiyle, onun uygun grd karara boyun emekten baka are grlememi olduunu belirtiyordu. Raporda, daha sonra meydana gelen olaylarn devletin siyasi duruunu deitirdii ve Rusyann mdahale ve srarlaryla bir ok arazinin terk edilerek bundan sene nce Osmanl Devletinin srar edebilecei ou iddiann bugn talep edilmesinin imkan dahilinde olmad vurgulanyordu. Paaya gre, iinde bulunulan durumda ranla olan snr probleminin sadece iki devlet arasnda kalabilecei veya yalnza hukuki bir sorunmu gibi ele alnabilecei dnlemezdi. Hakk Paa ayrca; taraflarn o dnemki iddialarn ieren tutanaklarla, Rusya ve ngilterenin zerinde anlalmas iin hazrladklar harita meydanda iken ve ayrca Dervi ve Hurid Paalarn hazrladklar raporlar bir ok noktada hal-i hazrdaki Osmanl iddialarnn aleyhinde deliller iererek kar tarafn elinde Osmanl Devletinin aleyhine kuvvetli bir kant oluturuyorken bunun dndaki talepleri herhangi bir hakemin kabul edebileceini dnmenin byk bir basiretsizlik olacan iddia ediyordu366. brahim Hakk Paa, yapt deerlendirmeler nda, Osmanl Devletinin bundan sonra atmas gereken admn, srmekte olan snr belirleme almalarnda nceden ngiltere ve Rusyann hazrladklar mterek haritaya uygun olarak hareket edileceini aklamas, olduunu belirtiyordu. Osmanl Devleti ayrca bu teklifi bizzat kendisi yapmalyd. nk
364 365

Ayn vesika, Lef 5. Ayn vesika, Lef 6. 366 Ayn vesika, Lef 7.

81

Hakk Paaya gre Osmanl Devletinin rann kuzey ksmn istila edecei yolundaki sylentiler ancak bu ekilde bertaraf edilebilirdi. Hakk Paa sorunun zmnde bu ekilde bir hareket tarznn kararlatrlmas durumunda srann snr hattnn belirlenmesine geleceini ifade ediyor ve rann mevcut siyasi durumunun allmn dnda bulunduunu hatrlatyordu. ngiltere ve Rusya randa kendilerine nfuz blgeleri belirlemiler ve ortada da tarafsz bir ksm brakmlard. Kuzeyde Rusyann elde ettii nfuz blgesinden taviz vermeyeceini vurgulayan Hakk Paa imkansz ile uramaktan ve Dou Anadolu ve hatta sonunda devletin idamesi iin tehlikeli bir yola girmekten ise imdiden Rus muhtras ieriinin kabul edilmesinin akllca bir hareket olacan ifade ediyordu367. Sz edilen Rus muhtrasnda talep edilen noktalarn hepsinin otuz altnc paralelin kuzeyinde bulunduu belirtilen raporda, bu paralelin kuzeyinde kalan noktalarda Rus muhtrasna uygun olarak snr belirleme faaliyetleri yrtlerek bu ekilde otuz altnc paralelin gneyindeki blgelerin ran iddialarndan kurtarlarak, Osmanl Devletinde kalm olacann alt iziliyordu. ran snrnn, otuz ikinci paralelin gneyinden denize kadar uzanan ksm ise ngilterenin nfuzuna braklmt. ngiltere muhtrasnda snrn bu kesiminin olduu gibi braklmas talep ediliyordu. Hakk Paa, ngilterenin bu blgede toprak sahibi olan randan bile daha hakim olduuna dikkat ekerek Muhammara eyhinin adeta randan ziyade ngiltereyi tanmasndan dolay bu blgede ngilterenin politikalarna ters decek bir kar elde etmenin mmkn olmadn belirtiyordu. Hakk Paaya gre otuz ikinci paralelin gneyinde kalan kesiminde ngiltere muhtras gereince statkonun muhafaza edilmesi zaruriydi. nk ngiltere bu taleplerinin yerine getirildiinden emin olmadka ve stanbul sefirinden gelen telal haberlere bal olduu anlalan asabiyet ve infial hali srdke Osmanl-ngiltere ilikilerinin normallemesi mmkn olamayacakt368. Otuz altnc ve otuz ikinci paralellerin arasnda kalan blge ise rannn OsmanlYunan savan frsat bilerek igal ettii Zuhab369 ile burann gneyindeki Huveyze arazisini iermekteydi. Rusyann bu blge hakknda bir iddias olmadn belirten Hakk Paa,

367 368

Ayn vesika, Lef 8. Ayn vesika, Lef 9. 369 Kaikobad, a.g.e., s.35.

82

ranllarn her tarafta olduu gibi bu blgede de olduka geni istekleri olmasna ramen burada mevcut durumun Osmanl lehine idamesinin mmkn olduunu savunuyordu370. Hakk Paa, bu nerilerin snr sorununun zm iin bir program oluturmak zere Osmanl Devleti tarafndan teklif edilmesi halinde ngiltere hkmetince de destek grecei fikrindeydi. Hakk Paaya gre ngiltere, snrn kuzey kesimini Rus nfuz blgesi olarak tanmsa da bu devletin snr meselesi bahanesiyle Azerbaycanda nemli miktarda kuvvet bulundurmas ve snr sorununun bu kuvvetleri harekete geirmesi ihtimalinden ekinmekteydi. Raporda bu nedenle ngiltere Hariciye Nazr Edward Greyin, snr sorununun Rusya ve Osmanl arasnda bir atmaya dnmeden bir an nce tamamlanmas taraftar olduu da belirtiliyordu. Mevcut durumu bu ekilde tanmladktan sonra Hakk Paa, art arda gelen felaketlerin devleti temelinden sarst bir srada ran snrnda birka kyn mmkn olsa bile elde edilmesinin bir neminin olmadn ve devletin bekasnn her eyin stnde olduunu belirtiyordu371. Meydana gelen olaylarn yaratt hasar tamir etmek iin uzun bir bar dnemine ihtiya olduunu da vurgulayan brahim Hakk Paa, meselenin kk karlarla deil geni bir bak asyla ele alnmas gerektiini ifade ediyordu. Hakk Paa, bu programn stanbuldaki ran delegelerine veya Rusya ve ngiltere sefirlerine teklifi ve bu defa da zm gayretlerinden bir sonu alnamazsa eski statkonun devam edecei eklinde ekince konulmas ynndeki nerisinin kabul edilmesi halinde kendisine bildirilmesini talep ederek snr sorununun, ngiltere ile imzalanmas tasarlanan anlamadan nce zme ulatrlmasnda fayda olacan tekrar vurguluyordu. Hakk Paa, Muhammara konusunda Sadaretten bekledii talimat hatrlatarak raporunu noktalyordu372. Hariciye Nezareti, Osmanl Devletinin iinde bulunduu yalnzlk politikasndan ancak, bir takm fedakarlklar karlnda ngilterenin dostluunu kazanmas halinde kurtulabileceini dnyordu373. O srada Hariciyede yaygn olan gr; dalma srecine girmi olan Osmanl Devletinin kurtuluunun, ancak ngiltere ile anlamak suretiyle mmkn olduu lde kapitlasyonlarn getirdii ar ykmllklerden kurtulmak ve dier devletler ile tartmal alanlarn da bir ekilde zme kavuturularak her hangi bir oldu bitti ile sonulandrlmasn engellemekle mmkn olabilecei eklindeydi374. Nitekim brahim Hakk
370 371

BOA, HR.SYS 113/10, Lef 9. Ayn vesika, Lef 10. 372 Ayn vesika, Lef 10. 373 ttihat ve Terakkinin ngiltere politikas hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Feroz Ahmad, 1908-1914 Yllar Arasnda ngilterenin Gen Trklerle likileri, ttihatlktan Kemalizme, stanbul 1999, s.130-160. 374 Kurun, Katarda Osmanllar (1871-1916), s.137.

83

Paann375 ran snrnda birka kyn mmkn olsa bile elde edilmesinin bir neminin olmadna dair ifadeleri de Hariciyede byle bir kanaatin varln dorular nitelikteydi. Delegelerden ve Hakk Paadan gelen talimat talepleri, Hariciye Nezaretinin zm nerileri ve Harbiye Nezaretinin st kapal basklarna bir de ngiltere ve Rusya devletlerinin sorunun bir an nce zlmesine dair srarlar eklenince hkmet Meclis-i Vkelay toplayarak bir karar alma mecburiyetinde kald. Devletin eitli kurumlaryla ngiltere ve Rusya devletlerinden bildirilmi olan grlerin ele alnd bu oturumdan Hariciye Nezaretinin ve Hakk Paann nerileri dorultusunda bir karar kt. Hkmet, snrn kuzey ksmndaki isteklerinin yerine getirilmesi karlnda Rusyadan; Zuhab snrnn ve dier tartmal sorunlarn Osmanl Devletinin karlar dorultusunda belirlenmesi iin ran hkmeti nezdinde nfuzunu kullanmasn talep etmeyi planlyordu. Ayrca kararlatrlm olan ekliyle snrn kesin bir biimde belirlenerek lazm gelen snr noktalarna zel iaretler yerletirilmesi amacyla yaz mevsiminde bu blgelere taraflarn delege ve memurlarndan oluturulacak bir heyetin gnderilmesi ve bu defa da sorun kesin bir neticeye balanamazsa Osmanl Devletinin eski statkoya geri dnme hakknn sakl kalmas iin de Rusyadan destek istenecekti376. Rusyann muhtrasna bu ekilde cevap gnderildikten sonra Londrada bulunan Hakk Paaya da bir telgraf gnderilerek ngilterenin Muhammara hakkndaki muhtrasnn ieriinin kabul edildii bildirilecekti. Rus muhtrasnn ieriinin kabul edildii ngiltere hkmetine de haber verilerek, kendilerinin snrn Zuhab kesimine dair Osmanl taleplerinin kabul iin ran hkmeti nezdinde bask oluturacaklarna dair vaatleri hatrlatlacakt. Hkmetin belirledii bu hareket tarz hakknda da Hakk Paaya, nceki raporunda talep ettii zere, ilk postayla talimat gnderilecekti. Meclis-i Vkela toplantsndan, Hariciye Nezareti ve Hakk Paann zm nerilerine uygun olarak, ngiltere ve Rusya notalarnn kabul ve bu ekilde tayin edilecek snrn nihai olarak belirlenmesi iin yaz mevsiminde fenni bir komisyon kurulmas fikri kmt. Ayrca hkmet yine bu raporlara uygun olarak; kuzeyde Rusyann, gneyde ise ngilterenin muhtralarnn esas alnmasyla, tarafsz blgede kalan Zuhab snrnn Osmanl karlar dorultusunda zlmesi iin hem Rusyadan hem de ngiltereden ran hkmeti nezdinde giriimde bulunmalarn talep etme karar almt. Bu ngiltere ve Rusya
375

brahim Hakk Paa hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Zekeriya Kurun, brahim Hakk Paa, DA, Ankara 2003, C.21, s.311-314. 376 BOA, HR.SYS 702/1, Lef 63. Meclis-i Vkelann bu oturumunun zabtlar iin bkz. Ayn vesika, Lef 61-63.

84

devletlerinin, gnderdikleri muhtralarn kabul halinde Osmanlya ran topraklar zerinde vaat ettikleri tavizlerle rtmekteydi. Meclis-i Vkelada Ali Nadir Paann ekincelerinden ve Sadreddin Bey bakanlnda kurulan komisyondan sz edilse de bunlarn ekince ve itirazlar karar esnasnda gz nnde bulundurulmamt. Aslnda sorun delegelerin ne ekilde hareket edecekleri noktasndan yola karak adeta devletin politikalarnn sorguland bir hal almt. Hariciye ve Harbiye nezaretleri arasndaki gr ayrlklar ve Hariciye Nezaretinin grlerinin devlet mekanizmasnda ne kmas da bu anlamda deerlendirilebilirdi. Hkmetin ald kararlar Londraya ulam ve nerilerinin kabul edilmesi Hakk Paay son derece memnun etmiti. Hakk Paa, hkmetten bu tarz bir kararn kmasnn akabinde Hariciye Nezaretine bir telgraf gnderdi. Hakk Paa telgrafnda, ngiltere ve Rusya devletleri snr sorunun arzu ettikleri biimde bir an nce zlmesini gerekten istiyorlarsa, Osmanl Devletinin son derece lml ve zme ynelik olarak ortaya koyduu fikirlerine karlk, Zuhab blgesinde Osmanlnn taleplerinin ran tarafndan bahane gsterilmeksizin kabul edilmesi konusunda aba sarf etmeleri gerektiini belirtiyordu. Hakk Paa, ngiltere ve Rusyann, stanbuldaki sefirleri vastasyla kuzey ve gney snrnn kendi istekleri dorultusunda belirlenmesi halinde Osmanl Devletinin Zuhab hakkndaki taleplerini rana kabul ettireceklerini nceden vaat ettiklerini de hatrlatyordu377. Hakk Paa, hkmetten ald talimat dorultusunda ngiltere nezdinde Osmanlnn teklifi dorultusunda snr sorununun zm iin giriimlere balad. Bir nceki telgrafndan yaklak iki hafta sonra yollad dier bir telgrafta Hakk Paa; ngiltere Devletinin, stanbul sefiri Gerard Lowtera Zuhab konusu hakknda Rusya sefiriyle grerek bir karara varmas iin talimat verdiini bildirerek her iki sefirin de bu konuda Osmanl grlerini kabul etme taraftar olduklarn belirtiyordu. Muhammarann kara snr iin anlama salandn da ifade eden Hakk Paa, att'l-Arapn Daici ve Nehr-i Naziliye arasndaki Hain Kanaln takip eden sol taraf zerinde ise ngilterenin srar ettiinden bahsediyordu. Osmanl snrnn, Daicideki gmrk idaresi ubesiyle -sadece- komu olmas ngilterenin tezlerini dorular nitelikte idi. Hakk Paa, kendisine ngiliz teklifini olduu gibi kabul etmeye dair talimat ve yetki verilmi olmasna ramen, hal-i hazrda mnazaal blgede Osmanl Devletinin fiilen hakim olup olmadnn veya o ksmn -ngilizlerin iddiasna gre-

377

Ayn vesika, Lef 121.

85

Muhammara idaresi altnda bulunup bulunmadnn, kendisine ak bir ekilde bildirilmesini Hariciye Nezaretinden talep ediyordu378. Harbiye Nezareti tarafndan Londraya gnderilen cevapta Seb-i Kasban kanalnn Hain kanalyla birletii noktadan Daici noktasna kadar Hain kanalnn sekiz kilometre uzunluunda olan sol sahil kesiminin Osmanl topra olduu ve halen de Osmanl hakimiyeti altnda bulunduu vurgulanyordu. Harbiye Nezareti, bu iki kanaln birletii noktadan, Muhammara tarafna doru bir kilometre uzaklkta bulunan Filiyede, Muhammara eyhi Haz'aln ikametgah olduu bildirilerek, Daici kanalnn att'l-Arapa kart noktada gmrk idaresi ubesinin bulunmasnn da gmrk gelirlerini korumak amal olduunun alt iziliyordu379. Ancak gelien artlar ve zellikle Balkan savalar soruna yeni bir boyut kazandrmt. Birinci Balkan Sava, 1912 Ekiminde Karadan Osmanl devletine sava amas ile balam ve Osmanl ordularnn Balkan devletleri karsnda hemen hemen her cephede yenilgisi ile sonulanmt. Birinci Balkan Savalarnn bitmesinden ksa bir zaman sonra, 1913 yl Austosunda sona erecek olan kinci Balkan Sava patlak verdi. Balkanlarda karklk karlmasnn ardnda, , smanl Devletini daha g bir duruma drerek Ortadouda ngilterenin istedii tavizleri kabul etmesini salamak yatyordu380. Hkmet ise bir yandan devlet iin hayati neme sahip Balkan Savalaryla urayor dier taraftan ise ran ile olan snr sorununu zmeye alyordu. Tam da Birinci Balkan Savan bitiren anlamann 1913 Maysnda Londrada imzaland srada; Osmanl Devletinin, ngiltere ile ranla olan snrnn gney kesimini belirleyen beyannameye imza atmasn tesadf olarak yorumlamak ok zordu. Nitekim ngiltere amalarna ulam ve Osmanl Devleti de, Balkan Savalarnn yaratt siyasi ve mali sorunlar nedeniyle Muhammara konusunda ngilterenin istedii tavizleri vermek zorunda kalmt.

2. 1913 Osmanl-ngiliz Anlamalar ve Muhammara Snrnn Belirlenmesi

378 379

Ayn vesika, Lef 134. Ayn vesika, Lef 132. 380 Kk, a.g.m., s.247.

86

Hkmetin ranla snr sorunu konusunda izlenecek politikay belirlemesinin hemen ardndan Hakk Paaya bir telgrafla gerekli talimat verilmiti. Bunun zerine Hakk Paa, att'l-Arap blgesi kara snr hakknda ngiltere ile mzakerelere balamt. Zaten mzakerelere gayr- resmi olarak da ok daha nceden baland iin hkmetten Hakk Paaya talimat verilmesinin hemen ardndan ngiltere ile att'l-Arap kara snr konusunda anlamaya varld. 6 Mays 1913 tarihinde Muhammara ve civar snrnn belirlenmesine dair ngiltere Hariciye Nazr Edward Grey ile Osmanl temsilcisi brahim Hakk Paa arasnda parafe edilen bu beyanname, gizli damgasyla Hariciye Nezaretine gnderildi381. Bu

Beyanname u ekildeydi: Hkmet-i Seniyye Huveyze havalisinden denize kadar Osmanl ve ran arazisini tefrik eden hudud meselesini tedkik eylemi olduundan hatt- hududun ber-vech-i ati tayin edilmesi lazm geldiini beyan eyler: Hatt- hududun Havrel-Dvelin Havrel-Azimden ayrld Umm-ir nam mahalden bed eder. Ummir, Havrel-Muhaysinin Havrel-Azim ile Bisaitinin dokuz mil imal-i garbisinde telakki eyledii mahalin arknda kaindir. Ve bu mahal 31 43 29 arz derecesindedir. Umm-irden itibaren hatt- hududun cenub- garbiye doru giderek kezalik Azim namyla maruf olan Havrel-Azim dahilinde ve uayibin imal-i garbisinde biraz mesafede bulunan kk bir gln mnteha-y cenubisinde 45 tul derecesine vasl olur. Bu noktadan hatt- hudud otuz birinci arz derecesine kadar bataklk boyunca cenuba doru devam ederek Kk-i Basri mevkiini Osmanl arazisine brakarak mezkur Kk-i Basrinin imal-i arkisinde kain bir noktaya kadar dorudan doruya arka doru takib eyler. Bu noktann hatt- hudud att'l-Araba kadar cenuba giderek Nehr-i Daici ile Nehr-i Ebul-Arabeyr arasnda kain bir noktada Hain Kanal ile telakki ettii noktaya iltihak eyler. Ve bu noktadan hudud att'l-Arab mecrasn denize kadar takib ederek orada kain nehir ile bilcmle adalar atiz-zikr erait ve istisnaat tahtnda olarak zir-i hakimiyet-i Osmaniyede brakr. A) 1. Muhalla Ceziresi ve bu cezire ile att'l-Arabn sahil-i yesar (Abadan nam ran sahili) beyninde bulunan iki cezire, 2. Kaffesi Abadan ceziresinin tevabiinden bulunan atet ve Muaviye beynindeki drt cezire ile Mankuhi nndeki iki cezire, 3. El-yevm mevcud bulunan veyahud mevcud olmayp da ileride teekkl edebilecek olan ve sularn cezri mnasebetiyle Abadan ceziresiyle veyahud Nehr-i Naziliye nehrinin mansab cihetindeki ran topra ile irtibat peyda eyleyecek olan her adack rana aiddir. B) Karun nehriyle att'l-Arabn mahal-i iltisaknn yukar ve aa cihetinde kain Muhammara mersay cedidi ile lenger mahalli Erzurum Muahedesi mucebince kema-kan rann hakk- kazas dahilinde bulunacak ve bu keyfiyet hkmet-i Osmaniyenin nehrin bu ksmn istimal hususunda haiz olduu hakk haleldar edemeyecei gibi rann hakk- kazas da nehrin lenger mahallinden haric kalan aksamna amil olmayacaktr. C) att'l-Arabn ran sahili zerinde sayd-i mahi hususunda mevcud olan hukuk ve rf ve adata asla iras- naksa edilmeyecek ve sahil kelimesi sularn cezri ile sahile inzimam eden araziyi dahi ihtiva eyleyecektir. D) Hkmet-i Osmaniyenin hakk- kazas ran sahilinin med yahud sair esbab- arza dolaysyla muvakkaten sular altnda bulunabilecek olan aksamna amil olamayaca gibi ran hkmeti de hakk- kazasn sularn cezri halindeki hadd-i tabiiyi tecavz ederek muvakkaten ve arzi olarak meydana kacak olan arazi zerinde istimal edemeyecektir. E) Muhammara eyhi Osmanl arazisi dahilinde haiz olduu hukuk- tasarrufiyeden kavanin-i Osmaniyeye tevfiken istifade etmekte ber-devam olacaktr. bu beyannamede tayin olunan hatt- hudud melfuf harita zerinde srh ile irae edilmitir. ngiltere hkmeti balada ve melfuf harita zerinde iaret edilmi olan hatt Devlet-i Aliyye-i Osmaniye ile olan hudud- cenubiyyesinin gzergah- katiyyesi olmak zere kabule Hkmet-i raniyeyi davet etmeyi taahhd eyler. ngiltere hkmeti ibu beyanname ile tayin olunan hududun arazi zerinde tatbiki vazifesiyle mkellef bulunacak olan komiserlerin mddet-i kalile-i mmkne zarfnda tayini iin Hkmet-i Osmaniye ile akd-i itilafa Hkmet-i raniyeyi davet etmeyi dahi deruhde eyler. Balada zikr olunan Hain Kanal zerindeki arazinin geen (efrenci) kanun- saninin biri tarihinde memurin-i Osmaniye tarafndan bil-fiil igal ve idare edilmi olduu hududun tahdidi esnasnda ngiltere hkmeti ile Hkmet-i Osmaniyece tahakkuk ettii takdirde gzergah tashih edilecektir.

381

87

beyannameyle beraber ayn zamanda snr izgisinin geecei noktalar gsteren ve ngiliz Harbiye Nezareti tarafndan 1912de hazrlanm olan harita da parafe edilmiti382. Beyannamenin parafe edilmesinin ardndan Hakk Paa, 15 Mays tarihli raporuyla Londrada beyannamenin kararlatrlma sreci ve beyannamede dikkat edilmesi gereken noktalar hakknda Osmanl hkmetine bilgi veriyordu. Raporun giriinde Osmanl Devleti ve ran ilgilendiren bir konuda nc bir devletle anlama imzalamann uluslararas hukuka aykrlndan bahsedilerek bu yzden alnan kararlarn bir beyanname eklinde ilan edildii ifade ediliyordu. Alnan kararlarn ilan edilmesinde ortaya kan bu sorun, snr hattnn Osmanl Devleti tarafndan beyan edilmesi ve ngiltere tarafndan da arabulucu sfatyla kabul edilmesi eklinde bir zmle almt383. Hakk Paa hkmetten ald emirlerin ngrlen snr hattn ngiltereye kabul ettirmek olduunu fakat bu taleplerin kar taraftan kabul grmemesi durumunda HavrulAzimden Daiciye kadar ngilterenin talep ettii statkonun korunmasna dair snr hatt teklifini kabul etmeye de yetkisi olduunu hatrlatyordu. Hakk Paa, anlamaya varlmasnn tahmin edilenden uzun srmesinin nedenini de mzakerelerin her admnda Hindistan Nezareti ve bazen de Hindistan hkmeti ile yaplan yazma trafiine balyordu. Sonuta ne srdkleri teklifin kabul edilmediini fakat kara snr hakknda baz nemli noktalarda dzeltmeler yaptrmay baardn syleyen Hakk Paa, hazrlanan beyannamenin ekindeki harita ile ngiltere muhtrasnn haritasnn karlatrlmasndan da anlalaca gibi snr hattnn balangcnn ilk teklife gre daha douya ekilerek Kk-i Basrinin Osmanl tarafna braklm olduunu belirtiyordu. Hakk Paaya gre beyannameye yansyan bu yeni snr hatt ngiltere ve Osmanl tekliflerinin orta yolunun bulunmas anlamna geliyordu. Gerekten de Huveyze civarndaki snr hattnda Osmanl lehine deiiklikler mevcuttu. Daha nce Sadreddin Bey bakanlndaki komisyonun beyan ettii gibi Basra ve Badat arasnda mhimmatn sevki iin bu kesimde nehir ulamnn baka bir devletin etkisine maruz kalmadan rahata yaplabilmesi gerekiyordu. Beyannameye ekletilen bu deiikliklerle snrn bu kesimde daha douya ekilerek att'l-Arap nehrinden uzaklatrlmas bu amaca hizmet etmekteydi.

bu mukavelename .. (29 Temmuz 1913) tarihinde Londrada iki nsha olarak tanzim ve tasdike taliken sahh edilmitir. BOA, HR.SYS 113/10, Lef 3. 382 Kk, a.g.m., s.249. 383 Ayn vesika, Lef 1.

88

Raporun devamnda Hakk Paa; ngilterenin daha nce de srarlarn dile getirmi olduu att'l-Arap zerindeki ksmda ise Nehr-i Naziliye ile Nehr-i Daici arasndaki Hain Kanal tarafnn Osmanl Devletine aidiyeti konusundaki iddialarnn ngilizler tarafndan katiyen kabul edilmediini bildiriyordu. ngilizler, bu kesimin eskiden beri Muhammara eyhine ait olduunu ve hatta Hain Kanalnn daima ranllar tarafndan temizlendiini iddia ederek snrn Daicide balad konusunda srar etmekteydiler. Alm olduu talimatta Daici snrn kabul etmesi konusunda kendisine yetki verilmi olduundan bu hatt kabul ettiini belirten brahim Hakk Paa, fakat bu kesimin gerekten Osmanl idaresinde bulunmakta olduunun anlalmas durumunda, ngiltere ile hazrlanan beyanname gereince bu kesimin nceden tahliye edilmesi gibi bir durumun meydana gelmemesi iin bu beyannamenin son fkrasna bir ekince koydurmay da baardn vurguluyordu. nk eer bu beyanname gerekten mevcut statkoyu srdrmek amacn tayor idiyse, Osmanlnn hal-i hazrdaki hakimiyetini de kabul etmek durumundayd. Bu konuda mzakereler sonucu elde edilmi olandan fazlasn kazanmann mmkn olmadn belirten Osmanl temsilcisi, uluslararas hukuk ve teamller gz ard edilerek snr hattnn att'l-Arap nehrinin ortasndan gemesi engellenerek nehrin Osmanl hakimiyetinde brakldnn altn iziyordu384. Hakk Paa aklamalarna devam ederek beyannamenin A fkras zerinde Osmanl hkmetinin daha nce iki noktada ekincesi olduunu belirtiyordu. Bunlardan biri Bahriye adasyd. Hakk Paaya gre sorun bu blgede Bahriye isimli iki ada bulunmasndan kaynaklanyordu. Muhalla adasnn rana aidiyeti konusunda iki devletin hem-fikir olduunu hatrlatan Hakk Paa, Muhalla adasnn kuzeyinde ve bu adayla Ceziretl-Hzrn arasnda bulunan Bahriye adasnn mantken rana ait olmas gerektiini ve dzenlenen haritalarda da Muhalla adas ile Abadan arasnda iki ada gsterilmi bulunduundan fkrann ngilterenin talepleri dorultusunda yazldn ifade ediyordu. brahim Hakk Paa, bu fkra dorultusunda Muhalla adasnn gneyinde baka bir Bahriye adas daha mevcut ise bu durumda bu adann tabii ki Osmanl hakimiyetinde olacan vurguluyordu. Osmanl Devletinin itiraz olan bir dier konu ise sularn ekilmesiyle olumu veya oluabilecek adalar hakkndayd. Hakk Paa, buna itiraz edecek bir teklifin kabul edilmesinin ihtimali olmadn belirtiyordu. Med-cezir hareketi sonucu sahiller zerinde genileme ve daralmalar olduunu ifade eden Osmanl temsilcisi, sularn ekildii zamanlarda plak kalan ve bir sahilin yannda ada gibi gzken yerlerin o sahilin doal uzants olduunu ve hatta kara sularnn belirlenmesinde bile bu adalarn sona erdii noktann dikkate alndn
384

Ayn vesika, Lef 1.

89

vurguluyordu. Sularn ykselmesi ve ekilmesi esnasnda ortaya kan bu durumun iki taraf arasnda hakimiyet iddialarna dnp anlamazla yol amamas iin bu fkrann kaleme alndn syleyen Hakk Paa, fkrann kaleme aln biiminin devletin karlarna uygun olduunu iddia ediyordu. Bylece ran topraklarndaki bir alann geici olarak sular altnda kalmas durumunda burada Osmanl Devletinin hakimiyet iddialar nlenecei gibi, Osmanl topraklarndaki bir noktadan geici olarak sularn ekilmesi durumunda da ran Devletinin burada hak iddia etmesinin nne geilecekti385. Beyannamenin bahsedilen bu fkras tamamen ngiliz muhtrasnn ieriine uygundu. Beyannamenin B iaretli fkrasyla, yeni kurulmu olan Muhammara liman zerindeki hakimiyet hakk rana veriliyordu. Bu durumun Erzurum Anlamasnda rana verilen tavizlerin geniletilmesi anlamna gelmesine ramen beyannameye Erzurum Anlamasna uygun olarak ibaresinin konulmas Erzurum Anlamasnn tamamlayc paras olan ortak notann tamamen geersiz sayldnn bir ifadesiydi. Hakk Paa ise bu fkrann kabulnn mecburi olduu kanaatindeydi. Ona gre kabul edilen bu durumun daha sonra bir sorun yaratmamas iin ikinci ksmda yer alan ekincenin ilave edilmesi bile bir kazant. Bylece Sadreddin Bey bakanlndaki komisyonun Irakn ekonomik geleceini belirleyecek kadar nemli olduunu ifade ettii yeni kurulan Muhammara liman rana terk edilerek, hem ekonomik anlamda bir zarara neden olunuyor, hem de Erzurum Anlamas delinerek bundan sonra Osmanlnn bu anlamada elde etmi olduu dier kazanmlarn da tartlr hale getirilmesi salanm oluyordu. brahim Hakk Paa, geri kalan konularn zaten hkmet nezdinde daha nceden de ngiliz muhtrasna uygun olarak kabul grdn hatrlatyordu. Bylece Huveyze blgesinde alnan ufak ve ok da nemi olmayan bir taviz karl, Osmanl Devleti ngilterenin muhtrasnn tamamna yaknn kabul etmi oluyordu. ngiltere ile parafe edilen bu beyanname, hkmet nezdinde Harbiye Nezaretince sunulan fikirlerin ok fazla dikkate alnmadn gstermesi asndan da dikkat ekiciydi. Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda bu ekilde gney snrnn belirlenmesine ynelik anlama salanmas Rusyay da harekete geirmiti. Viyana sefiri Hseyin Hilmi Paa Sadarete gnderdii386 mektubunda ran snrnda anlamazlk konusu olan noktalarn La Haye Mahkemesine gtrlmesini Rusyann artk kabul etmediinden bahsederek bu
385 386

Ayn vesika, Lef 1. BOA, BEO A.VRK 772/32, Lef 1.

90

iin uzatlmamasnn baz taraflardan iddetle tavsiye olunduunu sylyordu387. Zuhab konusunda Osmanlya verilecek tavizler ile yetinmenin devlet karlarna uygun olduunu belirten Hseyin Hilmi Paa, zaten Osmanl Devletinin geni bir araziye sahip olduunu ifade ederek bu gibi ileri srncemede brakarak yine tehlikeler ortaya kmasna neden olmann akl kar olmadndan sz ediyordu388. Viyana sefiri devletin ncelikle elinde bulunan araziyi iyi idare etmesi gerektiini vurgulayarak devletin, yz sene nce elinden km olan araziyi Osmanl Devletinden pek byk kuvvetlere kar elde etmee uraacak halde olmadn iddia ediyordu. ngiltere ile Osmanl-ran gney snrn belirleyen sz konusu beyannamenin, 6 Maysta parafe edilmesinin ardndan, yine Hakk Paa ve Edward Grey tarafndan 29 Temmuz 1913 tarihinde imzaland. Beyannamenin taraflarca imzalanmasnn ardndan tasdik edilmesi sreci balad. Beyanname ve buna ek olarak ngiltere Hariciye Nezaretince hazrlanan snr haritalarnn kopyalar Londra sefareti vastasyla Hariciye Nezaretine gnderildi. Hakk Paa, sz edilen haritalarn ve padiah tarafndan, beyannamenin onaylandna dair hazrlanan tasdiknamenin (tasdikname-i hmayun) beyannameye eklenerek ngiltere ile teati edilmek zere kendisine gnderilmesini Hariciye Nezaretinden talep etti389. Hariciye Nezareti de Hakk Paann bu talebini Sadarete iletti390. Bunun zerine 19 Austos gn toplanan Meclis-i Vkela, Edward Grey ile Hakk Paa arasnda imzalanan beyanname ieriini mnasip grerek bunun Londrada teati edilebilmesi iin gereken tasdiknamenin dzenlenmesine ve Londra sefaretine yollanmasna karar verdi391. Bu toplantda hazrlanan ve konuyu uygulanmas iin Hariciye Nezaretine havale eden irade392 de ayrca Londra sefareti vastasyla Hakk Paaya gnderilecekti. Hkmetten kan bu karar dorultusunda ayn gn Divan- Hmayunda beyanname iin gerekli tasdikname hazrland393. Sz konusu tasdikname Padiah tarafndan onaylanp
387 388

Ayn vesika, Lef 3. Ayn vesika, Lef 3. 389 BOA, HR.SYS 113/23, Lef 1. 390 BOA, HR.SYS 113/13, Lef 2 ve BOA, .MM 1331.N.17/4, Lef 7. 391 BOA, .MM 1331.N.17/4, Lef 8. 392 Ayn vesika, Lef 10. 393 Tasdikname aynen u ekildeydi: Biz ki bi-lutfihil-mvelli Trkistan ve amil olduu memalik ve buldann Padiah es-sultan ibnis-sultan el-sultan Muhammed Han ibn-i el-sultan el-gazi Abdlmecid Han ibn-i el-sultan el-gazi Mahmud Hanz. bu tasdikname-i hmayunumuzla beyan ve ilan ederiz ki Hkmet-i Seniyyemle ran Devletine aid araziyi tefrik eden hatt- hududun cenub ksmnn suret-i katiyede tayini iin murassa -i osmani ve mecidi nianlarn haiz ve hamil olan ibu Sadrazammz dstur- mkerrem ve muazzam mir-i mufahham

91

mhrlendikten sonra Sadarete iade edildi394. Tasdikname Sadarete sunulmasnn395 ardndan Hakk Paaya gnderildi396. Fakat tasdiknameye eklenerek onaylanmas gereken drt para haritann Londraya gnderilmesi unutulmutu. Bunun zerine Hakk Paa, yollad bir telgrafla sz edilen haritalarn da ayn usulde tasdiknameye eklenerek onaylanmas gereini ifade ederek tasdiknameyi, tamamlandktan sonra iade edilmek zere Hariciye Nezaretine gnderdi397. Durumun Sadarete iletilmesinin ardndan398 haritalar Hakk Paann istei dorultusunda onaylanarak399 Londra sefaretine iade edildi400. Fakat kan bu aksilikler sonucu harita ve tasdiknameler Hakk Paann eline ancak Kasm aynn banda gemiti. Gerekli evraklarn Hakk Paann eline ulamasnn ardndan Edward Grey ve Hakk Paa daha nce imzalam olduklar beyannamenin tasdiknamelerini teati etmek zere Londrada bir araya geldi. Tasdiknameler, karlatrlmak suretiyle ayn ieriklere sahip olduklarnn belirlenmesinin ardndan imzalanp mhrlenerek 11 Kasmda teati edildi401. Tasdiknamelerin teatisi akabinde ngiltere Kralnn
402

tasdiknamesinin

Bbliye

ulatrlmasyla beyanname geerlilik kazanm oldu

ngiltere hkmeti ile ran snrnn gney kesimi hakknda anlamaya varlmasnn ve beyannamenin parafe edilmesinin ardndan snrn kuzey ksm da Rusya ile kararlatrlm ve Zuhab hakknda ngiltere ve Rusyann arabuluculuuna karar verilmiti403. Snrn bu ekilde halledilmesinden sonra, bir yandan beyannamenin tasdik edilmesi iin almalar srerken bir yandan da fenni bir komisyon kurularak bu komisyona atanan memurlar tarafndan snrn kesin olarak belirlenerek iaretlenmesi kararlatrlmt. Daha Osmanl Devleti ve ran arasnda resmi bir anlama imzalanmadan kurulacak fenni komisyon ve buraya atanacak yeler tartlmaya balanmt. Bylece Harbiye ve Hariciye nezaretleri,

ve muhterem nizam el- mealim vezir-i fatanet semirim Hakk Paa edamellahu-teala iclalehu ile ngiltere hkmet-i fehimesi Hariciye Nazr Sir Edward Grey beynlerinde zirde muharrir beyanname bil-mzakere kararlatrlmtr. Balada aynen mnderic olunan beyanname Meclis-i Vkelamz karar ile led-el-arz hatime tarf- eref-i ahanemden kabul ve tasdik klnm olduunu mbeyyen ibu tasdikname-i hmayunum isdar ve ngiltere hkmet-i fehimesine ita klna tahriren fi-el-yevm. BOA, BEO Nme-i Hmayun (A.DVN.NMH) 37/6. 394 BOA, .HR 1331.L.01. 395 BOA, MV 231/176; BOA, HR.SYS 113/13, Lef 3. 396 BOA, HR.SYS 113/13, Lef 1. 397 BOA, HR.SYS 113/12, Lef 5. 398 Ayn vesika, Lef 6. 399 BOA, BEO A.DVN.NMH 37/6. 400 BOA, HR.SYS 113/12, Lef 7. 401 Ayn vesika, Lef 1-2. 402 ngiltere Kralnn tasdiknamesi Sadarete sunularak ardndan Divan- Hmayun Dairesinde saklanmasna karar verildi. Ayn vesika, Lef 9. 403 BOA, HR.SYS 702/1, Lef 233.

92

taraflarca gnderilecek olan memurlarn nce stanbulda bulumas ve bu ekilde daha sonra hareket etmeleri ngrlen noktalara gnderilmelerinin uygun olacana karar verdi. Harbiye Nezareti, arabulucu devletlerin memurlarnn stanbula ulap ulamadklarnn ve hareket noktalarnn kendisine bildirilmesini Hariciyeden ayrca talep etti404. Hariciye Nezareti cevabnda, fenni komisyona atanacak Osmanl yelerinin belirlenmekte olduu ve snr hatt hakkndaki esas mzakerelere bitmi gzyle baklabilecei Rusya ve ngiltere sefaretlerine bildirildiinden405 bu devletlerce tayin edilecek memurlar hakknda kendilerine bir yaz gelmesi durumunda bu memurlarn isimleri ve buluma noktalar hakknda Harbiye Nezaretine de bilgi verileceini beyan etmiti406. Bylece oluturulacak fenni komisyonda grevlendirilecek Osmanl yeleri belirlenmeye baland. ncelikle kuzey ve gney olmak zere iki fenni komisyon oluturulmas dnldnden grevlendirilen adaylar da buna gre belirlenmiti. Fenni komisyona nce Harbiye Nezareti tarafndan atanan yeler belli oldu. Kuzey komisyonunun bakanlna, daha nce snr meselesiyle eitli defalar megul olmu olan Erkan- Harb Kaymakam Behet Bey atanmt. Komisyonda ayrca ye sfatyla Erkan- Harb Binbas Aziz Samih Bey, toporaf sfatyla Yzba Seyid Bahri ve Salih efendiler, Svari Mlazm Nzhet bey ve bir adet de askeri doktor bulunmaktayd. Gney komisyonu bakanlna ise Erkan- Harb Miralay Cevdet Bey uygun grlmt. Gney komisyonda ayrca ye sfatyla Binba Sabih Bey, toporaf sfatyla Yzba Sabri ve Fehmi efendiler, Mlazm Halid Efendi ve yine bir adet askeri doktor bulunuyordu407. Harbiye Nezareti tarafndan komisyona gnderilecek yelerin belirlenmesinin ardndan komisyona Hariciye Nezareti tarafndan nezaretin Kalem-i Mahsus Birinci snf memurlarndan Hasan Basri Bey atand408. Harbiye Nezareti tarafndan gney komisyonunun bakanlna atanan Aziz Samih Beyin Beyrut Jandarma Alay Kumandanlna tayini nedeniyle komisyondaki grevine snr sorunuyla daha nceden de megul olmu olan Erkan- Harb Yzbas Abdlhamid Beyin atanmasna karar verilmise409 de Osmanl ile ran arasnda imzalanan snr protokolnden sonra komisyona atanan isimler arasnda Aziz Samih Beyin de bulunmas bu dnceden daha sonra vazgeildiini gstermekteydi.

404 405

Ayn vesika, Lef 246. Durum ayrca Tahran Sefaretine de bildirilmiti. Ayn vesika, Lef 249. 406 Ayn vesika, Lef 245. 407 yelerin isimlerinin bulunduu yazda ayrca atanm bu memurlarn atamalar yaplmadan nce nerelerde ve hangi grevlerde bulunduklar da belirtilmiti. Ayn vesika, Lef 183. 408 Ayn vesika, Lef 256. 409 Ayn vesika, Lef 259.

93

3. 1913 Osmanl-ngiliz Beyannamesinin Uygulanmas: 1913 stanbul Protokol Osmanl-ran gney snrnn 29 Temmuz 1913te Londrada ngiltere ile kararlatrlmasnn ardndan ngiltere ve Rusya sefaretleri Osmanl Devletine 18 Austos 1913 tarihinde gnderdikleri mterek bir notayla410 Osmanl-ran snrna dair o zamana kadar yaplm olan yazmalarla kararlatrlan esaslar ksaca tekrar ettiler411. Osmanl Devleti de, bu mterek notalara 23 Eyll 1913te yollad cevabi bir notayla ayn ierikte bir cevap verdi412. Bu ekilde bu devlet snr sorununun zm zerinde mutabakata varm oluyordu. Bunun zerine ngiltere, giriimlerde bulunarak srncemede kalan Osmanl-ran snr sorununun zmlenmesi konusunda ran ikna etti. Osmanl, ngiliz, Rus yetkililer stanbulda buluarak mzakerelere baladlar. Zuhab blgesi snrnn tartld bu mzakerelere ran katlmam ve dolaysyla sz konusu blge hakknda bizzat bir iddiada da bulunmamt. ran hkmeti sadece, zaman zaman Tahrandaki ngiliz sefiri tarafndan mzakereler hakknda bilgilendiriliyordu. Bunun nedeni, rann bizzat kendi giriimleriyle salayabileceinden ok daha fazlasn arac glerin mdahalesiyle elde edebileceine dair ran hkmetinde hakim olan kanaat idi. ran hkmetindeki bu kanaate gvenen ngiltere ve Rusya da, Osmanl Devletinin, nerilen snr hattn kabul ettiini aklamasna kadar ranla daha fazla iletiime geilmemesine karar vermiti. Arac devletler, nce Osmanl Devletini ikna edip sonra bu snr tanmnn tamamn kabul ettirmek zere rana mutabakata varlan anlama metnini gndermeyi planlyorlard413. Bylece 27 Ekim 1913 tarihinde ngiltere ve Rusya tarafndan ran hkmetine gnderilen mterek notada ran hkmeti, Osmanl Devleti ile yaplan anlamay imzalamaya ve snr zerinde taviz vermeye arlyordu. Mterek notada ayrca, anlamann imzalanmasndan sonra kurulacak fenni komisyona rann da vakit geirmeden delege atamas talep ediliyordu. Bu notalara cevaben, her ne kadar ran hkmetinden att'lArap zerinde rann egemenlik haklarnn korunmas gibi eitli istekler geldiyse de bu
ngiltere ve Rusyann gnderdii mterek notalar iin bkz. Schofield, a.g.e., s.706-711. BOA, HR.SYS 720/11, Lef 3. 412 BOA, MV 180/33. 413 Kaikobad, a.g.e., s.49.
411 410

94

talepler arac devletler tarafndan hasr alt edilerek anlama ierisinde yer almad414. Bu ekilde taraflar snr konusunda anlamaya vararak, 17 Kasm 1913 tarihinde stanbul Protokol olarak da bilinen Osmanl-ran Snr Belirleme Protokolne imza attlar. stanbul Protokol415 Osmanl-ran snrnn tanmlamasyla balyordu. Protokoln devamnda snrn nihai gzergahnn ne ekilde tayin edileceine dair maddeler yer alyordu.
414 415

Ayn eser, s.50. stanbul Protokolnn att'l-Arap blgesiyle ilgili ksmlar u ekildeydi: I. Huveyze ktasndan denize kadar olan tahdid-i hududa gelince ; hatt- hudud, Havrl-Dvelin Havrl-Azimden ayrld Umm-ir nam mahalden bed eder (balar). Umm-ir, Havrl-Muhaysin 31 43` 29`` arz derecesinde kain, Bisetinin 9 mil imal-i garbisinde Havrl-Azim ile birletii noktann arknda kaindir. Umm-irden itibaren hatt- hudud cenub- garbiye doru tevcih eder ve Azim namyla dahi maruf olub uayibin biraz imal-i garbisinde kain bulunan ufak bir gln mnteha-y cenubisinde 45 tul derecesine vasl olur. Bu noktadan itibaren hatt- hudud 31 arz derecesine kadar bataklk boyunca cenuba doru devam ederek burasn Kk-i Basri mevkiini Osmanl arazisinde brakacak suretde bu mevkiin imal-i garbisinde bir noktaya kadar arka doru ve doruca takib eder. Bu noktadan sonra hatt- hudud, Nehr-i Daici ile Nehr-i Ebul-Arabeyr arasnda kain bir noktada Hain kanalna kadar cenuba gider ve Hain kanalnn Nehr-i Naziliye mansabnda att'l-Araba iltihak etdii noktaya kadar bu kanaln hatt- miyah-i vstasn takib eyler. Bu noktadan itibaren hudud, att'l-Arab mecrasn denize kadar takib ederek nehir ile nehirdeki adalarn kaffesini atiyz-zikr erait ve istisnaat ile taht- hakimiyet-i Osmaniyede brakr: a) 1. Muhalla adas ve ibu ada ile att'l-Arabn sahil-i yesar (rana aid Abadan sahili) arasnda bulunan iki ada 2. atet ile Muaviye arasndaki drt ada ve Menkuhi nnde kain olub cmlesi Abadam adasnn tevabiinden bulunan iki ada 3. El-yevm mevcud olan veyahud mevcud olmayb da teekkl edebilecek ve sularn cezir halinde bulunduu zaman Nehr-i Naziliyenin mansab cihetine doru ve Abadan adasna veya ran toprana ittisal peyda edecek olan her bir adack rana aiddir. b) Muhammara yeni liman ile mersa-y Karun nehrinin att'l-Arab ile birletii noktann menba ve mansab cihetlerinde Erzurum Muahedenamesine tevfiken rann taht- hkmnde bulunmakta devam edecek ve bu cihet hkmet-i Osmaniyenin nehrin bu ksmn istimal hususundaki hakkn iskat edemeyecei gibi, rann hkm ve nfuzu nehrin mersa haricinde kalan aksamna amil olamayacakdr. c) att'l-Arabn ran sahili zerinde sayd- mahi icras (balk avlama) hususunda mevcud olan hukuk ve usul ve adta hibir naksa- iras (engel) olunmayacak ve sahil kelimesi sularn cezri halinde sahil ile birleecek olan karalar dahi ihtiva eyleyecekdir. d) Devlet-i Osmaniyenin hkm ve nfuzu, ran sahilinin med vukuundan veya dier esbab- arzadan nai muvakkaten su altnda kalabilecek olan aksamna amil olamayaca gibi, rann hkm ve nfuzu dahi cezir halinde sularn sath- tabiisini aarak muvakkaten veya kazaen meydana kacak olan araziye amil olamayacakdr. e) Muhammara eyhi, arazisi-i Osmaniyedeki hukuk- tasarrufiyesinden, kavanin-i Osmaniyeye tevfiken istifadeye devam edecekdir. bu beyanname tesis ve tayin olunan hatt- hudud, melfuf harita zerinde srh ile gsterilmidir. Hududun salifz-zikr gzergahta tafsl olunmayan aksam Erzurum Muahedenamesinin nc maddesi hkmlerine tevfiken statko esas zerine tayin klnacakdr. II. Hatt- hudud, drt hkmet komiserlerinden mrekkeb olan tahdid-i hudud komisyonu marifetiyle mahallerinde tayin ve iaret olunacakdr. Her bir hkmet ibu komisyonda bir komiser ile bir komiser muavini bulunduracak ve komiser muavini icab halinde komisyonda komiserin yerine kaim olacakdr. III. Tahdid-i hudud komisyonu uhdesine tevdi edilmi olan vazifenin ifasnda: Evvela ibu protokol ahkamna, Saniyen ibu protokole merbut bulunan tahdid-i hudud komisyonunun nizamname-i dahilisine tevfik-i harekete mecbur olacakdr. IV. Hududun filan veya falan ksmnn gzergah hakknda komisyonca ihtilaf- efkar vukuu halinde Osmanl ve ran komiserleri kendi noktalarn havi olarak bir fezleke tahrir ederek bunu krk sekiz saat zarfnda Rus ve ngiliz komiserlerine tevdi edecekleri ve ibu komiserler suret-i hususiyede akd- ictima ederek mesail-i

95

mnazan-fiha hakknda ita-y hkm ve karar eyleyecekler ve kararlarn Osmanl ve ran komiserlerine bildireceklerdir. Bu karar ictima- umuminin zabtnamesine derc edilecek ve hkmat- erbann cmlesince mecburil-icra ad olunacakdr. V. Hududun bir ksm tahdid edilir edilmez bu ksm suret-i katide tayin edilmi ad olunacak veya bilahare tedkik veya tashih olunamayacakdr. VI. Ameliyat- tahdidiye ilerkedikce hkmet-i Osmaniye ile ran hkmeti hudud zerinde karakollar tesis etmek hakkn haiz olacaklardr. VII. uras mukarrardr ki hkmet-i raniye canibinden 28 Mays 1901 ve 9 Safer 1319 tarihli mukavelename ile William Knox dArey ita olunan ve el-yevm (ibu protokoln (b) iaretli melfufunda mukavelename diye yad olunan) mukavelename-i mezkurun dokuzuncu maddesi ahkamna tevfiken merkezi Londrada Winchester Houseda bulunan Anglo-Persian Oil Company Limited kumpanyas tarafndan iletilen imtiyaz, ibu protokol ile (b) iaretli melfufun ahkam vechle ran canibinden Devlet-i Osmaniyeye devr fera olunan arazinin her tarafnda tamamyla meri ve cari olacaktr. VIII. Hkmet-i Osmaniye ile ran hkmeti komisyon tarafndan tanzim olunan tahdid-i hudud haritasnn ve bir de komisyonun nizamname-i dahilisinin on beinci maddesinde musarrah beyanname tercmesinin suretlerinden hudud zerindeki memurinin mikdar- kafi tevzi edeceklerdir. Mamafih uras mukarrardr ki yalnz Franszca metin muteber ve mamuln-bih olacaktr. A iaretli melfuf Osmanl-ran tahdid-i hudud komisyonu nizamname-i dahilisi 1. Mevki-i ahsileri ne olursa olsun drt komiser tamamen ayn- hukuk ve imtiyazat haiz olacaklardr. Komisyonun ictimaatna komiser tarafndan bil-mnavebe riyaset edeceklerdir. Gerek komiser muavinlerinin kendi beynlerindeki mnasabatda ve gerek ayn- vezaifi ifa etmekde olan komiserlerin aza-y sairesi beynindeki mnasabatda msavat- kamileye dair ayn prensib tatbik edilecekdir. 2. 1869-1870de hkmet-i Osmaniye ile ran hkmetine tebli olunan mttehid haritann nsha- asliye-i sahihas tahdid-i hudud iin topografyaca esas ittihaz olunacakdr. 3. Bir hastalk veya dier bir sebeb zuhuru takdirinde komisyon azasndan her biri komisyonda vekaleten muavinini hazr bulundurabilecek ve bu halde muavin-i mma-ileyh vekalet eylemekde olduu komisyon azasndan birinin haiz bulunduu hukukun kafesini haiz olacakdr. 4. Komisyon lisan- resmisi Franszca olacakdr. 5. Komisyon mahallerinde icra olunan ameliyat- tahdidiyenin netayicini tedkik iin haftada bir defa veya indel-lzum daha ziyade ictima edecekdir. Her ictimada bir zabt varakas tutulacak ve bu zabt varakas ictima- atinin bidayetinde kraat edilecek ve komisyon azasnca alel-usl tasdk olundukdan sonra onlar tarafndan imza klnacakdr. bu zabt varakalar gerek hudud iaretlerinden her biri ve gerek hudud hakknda tarifat- mfsileyi ihtiva edecekdir. Hatt- hudud suret-i katiyede kararladrldkca komisyon azas tarafndan sah keide edilecek olan mttehid harita zerinde perder-pey irae edilecekdir. 6. Komisyon zabt varakalarnn tahrr ve tanzmine ve komisyonun tevdiini muvafk grecei vezaif-i sairenin ifasna memur edilecek olan kalemin vezaifi hakknda tertibat ve tedabir-i lazmeyi icra eyleyecek ve kalem erkan komisyonun ictimatnda hazr bulunacakdr. 7. Zabt varakalarnn suretleri komisyon azas tarafndan vakt-i mnasibinde hkmet-i matbualarna tebli eyleyecekdir. 8. Tesis ve ina edilecek hudud iaretlerinin mahiyeti komisyon tarafndan kararlatrlacak ve bunlarn tesis ve inas iin ihtiyar olunacak masarif hkmet-i Osmaniye ile ran hkmeti tarafndan mnasefeten deruhde edilecekdir. Masarf- inaiye her menzil iin komisyon tarafndan takribi olarak tayin edilecek ve tayin olunan mebla bilahare hkmet-i Osmaniye ile ran hkmetinin komisyondaki azas tarafndan mnasefeten tediye klnarak dokuzuncu maddede musarrah tali komisyonlarn tefti ve murakabeleri tahtnda sarf- edilecekdir. Komisyon masarf- vakann iki hkmet beyninde suret-i katiyede tevzii iin bir hesab tutacakdr. 9. Komisyon, hudud iaretlerinin vaziyeti suret-i katiyede tayin edildikce bunlarn inasna nezaret iin bir tali komisyon tekil edecekdir. Gerek bu tali komisyon azas ve gerek komisyon memurini meyannda intihab edilmek zere la-ekal iki azadan mrekkeb olacak ve tali komisyon tarafndan kendi vezaifi hakknda tanzim edilecek mufassal bir zabtname srat-i mmkine ile komisyona ita edilecekdir. Bu rapor komisyonun zabtnamesine derc olunacakdr. Tali komisyon daimi olarak tekil edilebilecekdir. 10. Komisyon hkmat- erbaann heyet-i umumiye halinde ictima edecek olan drt azas tarafndan vezaifi tasvib ve tasdik edilmek kayd- ihtiyarisi tahtnda olarak ledel-hace erait-i anife dairesinde suret-i mahsusada bir takm tali komisyonlar tekil edebilecekdir. 11. Komisyon azasnca kendi maiyyet memurlarnn tezyidi muvafk grld takdirde iktiza-y hale gre hkmet-i Osmaniyenin veya ran hkmetinin komisyondaki azasndan biri hkmet-i mahalliye nezdinde teebbsat- lazme icrasn deruhde eyleyecekdir.

96

Ayrca protokole dahil olan A iaretli ekte Osmanl-ran snrn nihai gzergahnn belirlenmesi iin oluturulacak olan snr belirleme komisyonunun dahili nizamnamesi ve B iaretli ekte de Zuhab blgesinde Osmanl Devletine geen topraklar zerinde AngloPersian Oil Company Limitedn haklarnn korunmasna ynelik maddeler bulunmaktayd. stanbul Protokolnn Osmanl-ran snrn zikreden blmnde, snrn gney ksmn Osmanl ve ngiltere arasnda belirleyen 29 Temmuz 1913 tarihli beyannameye hemen hemen sadk kalnmt. Sadece gney snrnn tanmland blmn bir yerinde 29 Temmuz tarihli beyannamede Bu noktann hatt- hudud att'l-Araba kadar cenuba giderek Nehr-i Daici ile Nehr-i Ebul-Arabeyr arasnda kain bir noktada Hain Kanal ile telakki ettii noktaya iltihak eyler eklinde ifade edilen gzergah, stanbul Protokolnde Bu noktadan sonra hatt- hudud, Nehr-i Daici ile Nehr-i Ebul-Arabeyr arasnda kain bir noktada Hain kanalna kadar cenuba gider ve Hain kanalnn Nehr-i Naziliye mansabnda att'l-Araba iltihak etdii noktaya kadar bu kanaln hatt- miyah-i vstasn takib eyler ibaresiyle belirtilmiti. Snrn nihai olarak belirlenmesi iin drt devletin delegelerinden oluan karma bir fenni komisyon oluturulmasn ngren ve snrn nihai gzergahnn ne ekilde tayin edilecei hakkndaki esaslarn akland blmde ise ngiltere ve Rusya lehine verilmi ciddi tavizler bulunuyordu. Anlamann drdnc maddesine gre, snrn bir kesimiyle ilgili Osmanl ve ran komiserleri arasnda bir anlamazlk kmas durumunda bu komiserlerin kendi grlerini yanstan bir fezlekeyi krk sekiz saat iinde Rus ve ngiliz komiserlerine vermeleri gerekiyordu. Bunun zerine ngiliz ve Rus komiserler zel olarak toplanarak anlamazlk konusu olan sorun hakknda hkm ve karar vererek Osmanl ve ran komiserlerine bildireceklerdi. ki arac devletin vermi olduu bu kararn itiraz olmayacak ve uygulanmas zorunlu addedilerek tutanaklara geirilecekti. Anlamann bu maddesi Osmanl
Komisyon azasndan her biri mahiyetindeki adamlaryla birlikde hududdan serbestce geecekdir. 12. Komisyon tebdil-i mekana aid hususat mttefiken kararladracakdr. Mamafih komisyon azasndan her biri mmkn olduu kadar komisyonun harekatna imtisal etmek artyla kendi ikametine mahsus olan mahalli intihab edecekdir. 13. Komisyon ahval-i havaiyeye mstenid esbabdan veya esbab- saireden dolay hududun bir ksmnn tahdidini muvakkaten tehir etmek hakkn haiz olacak ve bu babdaki karar ekseriyet-i ara ile ittihaz edilecekdir. 14. Komisyon vezaifinin tamamyla ikmalini mteakib azann kaffesi tarafndan imza olunan ikinci maddede mezkur harita suretleri srat-i mmkine ile tevafuk ve ihzar ve ber-vech-ati tevzi edilecekdir: Komisyonda memur bulunduran hkmetlerden her birine birer suret Tahrandaki Devlet-i Osmaniye sefiri ile Rusya ve ngiltere sefirlerinden her birine birer suret Dersaadetteki ngiltere, ran ve Rusya sefirlerine birer suret. 15. Komisyon azas tarafndan hududa aid marz-zikr harita drt devlete ita olunmakla beraber ayn zamanda hududun mufassalan tarifini mbeyyin bir beyanname dahi ita edilecek ve ibu tarifname komisyonun zabtnamelerinde mnderic tarifnameye harfiyen tevafuk eyleyecek ve drt komiserin imzalarn muhtevi bulunacakdr.

97

ve ran arasnda kan bir anlamazln ngiliz ve Rus komiserlerin keyfine gre zlmesi anlamna geliyordu. stelik snr Osmanl ve ran devletlerine ait olmasna ramen sanki bu devlet karar alc olmaktan karlarak snrn belirlenmesinde seyirci rolne indirgeniyordu. Anlamann B iaretli ekine atfta bulunan altnc maddede ise Zuhab blgesinde kendisine kazandrlan araziler karlnda Osmanl Devleti, ngiltereye, burada daha nce kazanm olduu petrol anlamalarn eskisi gibi devam ettirme imtiyazn vermi oluyordu. stanbul Protokolnn imzalanmasnn hemen sonrasnda devletler protokol uyarnca oluturulacak fenni komisyona tayin edilecek yeleri kararlatrmaya balad. Zaten Osmanl hkmeti ierisinde protokoln imzalanmasndan nce gney ve kuzey olarak iki blmden oluaca tasarlanan fenni komisyona atanacak yeler hemen hemen belli olmutu. stanbul Protokolnn imzalanmasnn ardnda da hkmet iinde komisyonda grevlendirilecek isimler zerinde tartmalar devam etti. Protokolde devletlerin fenni komisyona birer komiser ile birer komiser muavini tayin etmeleri kararlatrlmt. Hariciye Nezareti, Sadarete bir yazyla gney komisyonuna Erkan Harbiye binbalarndan Aziz Samih Beyin komiser ve Basri Beyin de komiser muavini olarak atanmalarnn uygun grldn bildirdi. Durum Sadaret tarafndan da onaylanrsa bu isimler ilgili hkmetlere bildirilerek Harbiye Nezaretine de haber verilecekti416. Fenni komisyonun kuzey ve gney olmak zere iki ksmdan olumas planlandysa da daha sonra bundan vazgeilerek tm snr iin bir komisyon oluturulmasna karar verildi417. Bu durumun
BOA, HR.SYS 702/1, Lef 260. Fakat daha Osmanl ve ran devletleri arasnda protokol imzalanmadan nce Osmanl hkmeti ierisinde fenni komisyon ve buraya atanacak yeler tartlmaya balanmt. Protokoln imzalanmasndan nce fenni komisyonun kuzey ve gney olarak iki ksmdan olumas planlanyordu. Dolaysyla da protokol ncesi fenni komisyona atanan Osmanl yeleri kuzey ve gney olarak iki ksm eklinde atanmt. Fakat stanbul Protokolnn imzalanmasnn ardndan bu grten vazgeilerek benimsenen tm snr hatt iin tek bir komisyon oluturulmas fikri, Osmanl tarafndan daha nce bu komisyonlara yeler atanm olmas bakmndan sorunlara yol at. Nitekim kuzey ve gney komisyon yelerinin belirlenmesinden tm snr hatt iin tek bir fenni komisyon oluturulmasnn kararlatrlmasna kadar aylk bir zaman dilimi gemiti. Bu sre zarfnda belirlenen isimler komisyon adna almalarda bulunmu fakat komisyonun teke indirilmesi sonucu grevlerine son verilmiti. Bu yelerin grevleri dorultusunda sarf etmi olduklar masraflarn devlet tarafndan karlanmas gerekiyordu. nceden komisyona tayin edilerek daha sonra atanmasndan vazgeilen Erkan- Harbiye yzbalarndan Mesud Bey komisyon almalar iin yapm olduu harcamalar yznden ykl miktarda borlanmt . Ayrca daha nce fenni komisyonun gney ksmnn bakanlna atanm olan Erkan- Harbiye Kaymakam Reisi Behet Bey de grevini yerine getirmek zere Erzincandan stanbula gelmi ve dier komisyon yeleriyle bulumak zere hazrlklarda bulunmak iin burada ay kadar ikamet etmiti. Behet Bey bu sre zarfnda grevini yerine getirmek iin eitli harcamalarda bulunarak borlu duruma dmt. Bylece bu gibi nedenlerle zarar gren eski komisyon yelerinin zararnn tazmin ve borlarnn temin edilmesi iin gerekli miktarda cret denmesine karar verildi. Hkmet bu parann denmesini muvafk- madelet (adalet, hakkaniyet) olarak gryordu. Bunun iin nce Dahiliye tertibatndan kaynak aktarlmas dnlmse de nezaretin bu fondan istenen parann karlanamayacan belirtmesi zerine Harbiye nezaretine bal tahkikat-
417 416

98

ortaya kmasnn ardndan Harbiye Nezareti tarafndan, fenni komisyona bakan sfatyla Erkan- Harbiye binbas Aziz Samih Beyin yan sra ye sfatyla da Erkan- Harbiye yzbalarndan Abdlhamid Beyin atanmasn teklif etti. Harbiye Nezareti ayrca, fenni komisyon yelerinin grevlerine balayabilmeleri iin Sadaretten gerekli yetki belgesi ve komisyonun grevleri hakkndaki talimatnamenin kendilerine gnderilmesini de talep etti418. Tm snr iin tek bir fenni komisyon kurulmas karar ve Harbiye Nezaretinin bu komisyon iin teklif ettii adaylar Hariciye Nezaretine de bildirilmiti419. Bunun zerine Hariciye Nezareti cephesinden de komisyona Nezaretin Kalem-i Mahsus katiplerinden Hasan Basri Bey komiser muavini olarak tayin edildi. Bylece Sadaret, Hariciye ve Harbiyenin ortak grleri dorultusunda isim komisyonun Osmanl taraf yeleri olarak atand.Fenni komisyonun Osmanl yeleri olarak belirlenen bu isimler resmi bir yazyla ngiltere, Rusya ve ran sefaretlerine de bildirildi420. Osmanl Devleti kendi yelerini tesbit ettii esnada Rusya da gnderdii bir yazyla fenni komisyona tayin ettii yeleri aklad. Rusya fenni komisyona stanbul sefareti katiplerinden V. Minorskyyi bakan, Bender-Buir konsolos muavini D. Belayeffi de komiser muavini olarak tayin etmiti. Rusya sefaretinden gelen yazda ayrca, Belayeffin Muhammaraya doru yola kt, Minorskynin ise en ksa srede stanbuldan bu blgeye hareket edecei bildiriliyordu421. ngiltere de Rusya ile ayn gn komisyona atad isimleri Osmanl hkmetine bildirdi. Fenni komisyona ngiltere tarafndan, Girit Bakonsolosu A.C. Wratislaw komiser, Hindistan ordusu subaylarndan yzba A.T. Wilson komiser muavini ve G.E. Hubbard da ngiliz komiserler nezdinde katip olarak atanmt422. Fenni komisyonun ngiliz yeleri birka gn ierisinde Basraya hareket edeceklerdi423. Snr sorunu ncelikle ngiltere, Rusya ve Osmanl arasnda kararlatrlarak snr tartmalarna rann daha sonra dahil edilmesi fenni komisyon yelerinin atanmasna da yansmt. Srecin ileyiine daha nceden vakf olan devletin atayaca yeleri belirlemelerinden yaklak iki ay sonra ranl yeler ancak belirlenebilmiti. Tahran
ura (?) fonundan bu parann karlanmas uygun grld . BOA, Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti (DH.KMS) 6/8, Lef 1-3. 418 Ayn vesika, Lef 270. 419 Ayn vesika, Lef 272. 420 Ayn vesika, Lef 271. 421 Ayn vesika, Lef 269. 422 Ayn vesika, Lef 278. 423 Ayn vesika, Lef 293.

99

sefaretinden gnderilen resmi yazyla fenni komisyona ran tarafndan, tilal-Mlkn bakan, Mansurs-Saltanann komiser muavini, Muzaffer Han Salar- Muzafferin askeri ye, Mirza Abdrrezak Hann mhendis, Mirza Nasrullah Han Celill-Mlkn katip ve Saidl-Etbbann da doktor sfatyla tayin edildii Hariciye Nezaretine424 bildirilmi ve nezaret vastasyla da Sadaret durumdan haberdar edilmiti425. ranl delegeler hakknda ayrca Osmanl Dahiliye Nezareti, ran snrnda bulunan Erzurum, Van, Badat ve Basra Vilayetlerini de bilgilendirdi426. Komisyonun alma masraflarnn dnda snrlarn tayin ve iaretlenmesinin de ekonomik boyutu vard. Bu nedenle bir yandan komisyon delegeleri belirlenirken dier taraftan da snrn kesin olarak belirlenmesi iin snr hattna yerletirilecek iaretlere dair masraflarn ne ekilde karlanaca tartlyordu. stanbul Protokolnn A iaretli blmnn sekizinci maddesinde; snra yerletirilecek iaretlerin eklinin blgeye hareket edecek komisyon tarafndan tayin edilmesi ve inaat masraflarnn Osmanl ve ran devletleri tarafndan yar yarya denmesi yer ald gibi snrn her kesimi iin bu masraflarn komisyon tarafndan tahmin edilerek Osmanl ve ran komiserleri tarafndan komisyona teslim edilmesi ngrlyordu. Ayrca komisyon, snr belirleme iinin bitiminde her iki hkmete decek miktarn paylatrlmas iin bir hesap tutacakt. Protokoln imzalanmasnn hemen ertesi gn gney komisyonu bakan Behet Bey, sekizinci maddeye dayanarak snr zerinde ina olunacak piramit eklindeki iaretlerin masraflar iin 500 liralk bir havalenin Badat Vilayetine gnderilmesini talep etmiti427. Sorun Sadaret ve Hariciye Nezareti arasnda tartld srada komisyon yeleri deierek komisyon bakanlna Aziz Samih Bey getirildi. Aziz Samih Bey de greve geliinin ardndan yazd bir yazyla sz edilen meblan bir an nce vilayete gnderilmesi talebini yineledi. Bunun zerine Hariciye Nezareti, acil iaretli bir yazyla konuyu Sadarete ileterek gerekenin yaplmasn istedi428. Sadaret de Hariciye Nezaretinin talepleri dorultusunda Maliyeye bavurarak sz edilen meblan vilayete gnderilmesini salad429. Bu arada anlamann imzalanmas ve komisyonun almalara balamas ran kamuoyunda da tartlmaya balanmt. Ulalan sonulardan rahatsz olanlar zellikle d
BOA, HR.SYS 703/1, Lef 52. Ayn vesika, Lef 51. 426 BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 4. 427 BOA, HR.SYS 702/1, Lef 265. 428 Ayn vesika, Lef 264. 429 BOA, BEO Hariciye Nezareti Gelen Defterleri 892, 317273.
425 424

100

mdahalelerden ikayet etmekte idiler. Daha nce Osmanl-ran snrnn belirlenmesi iin oluturulmu olan karma komisyonda da grev yapan eski etine sefirlerinden Sadreddin Bey buradaki grevinin sona ermesinin ardndan 16 Haziran 1913te Emin Beyden boalan Tahran sefirliine getirilmiti430. ranla olan snr sorununda bu derece zme yaklald kritik bir dnemde Tahran sefirliine konuya bu derece vakf bir kiinin getirilmesi meyvelerini veriyordu. stanbul Protokolnn imzalanmasndan yaklak bir hafta sonra rann Berk gazetesinde kan ve Rusya, ngiltere ve ran devletlerine kar sert ve ciddi eletirilerde bulunan ba makale Tahran sefiri Sadreddin Bey tarafndan dikkat ekici bulunarak Hariciye Nezaretine gnderildi431. Sz edilen yaz, 23 Aralk 1913 tarihinde Berk gazetesinde, Biz ve Osmanllar stanbul mukavelenamesi mnasebetiyle balyla yaynlanmt. Ba makalede, son olarak alnan haberlere gre Osmanl-ran snr sorununun ngiltere ve Rusyann da mdahil olduu bir ekilde kararlatrld belirtilerek taraflarn kesin bir biimde soruna son vermek amacyla bir mukavele imzaladklar yer almaktayd. Yazda, bu kadar nemli bir meselenin bu kadar hzl ve ran hkmetinin rzas alnmadan ve hatta hkmetin 16 Kasm tarihli notasna bile cevap verilmeden zme ulamasnn asla beklenmedii vurgulanyordu. Sorunun ran ile Sultan Mahmud arasnda seksen sene nce imzalanan Erzurum Anlamasndan beri belirsizliini koruyan ve bir ok deiiklie uram olan son derece nemli bir siyasi anlamazlk olduu ifade edilen makalede, bu anlamazln 17 Kasm 1913te iki devlet arasnda imzalanan mukaveleye kadar devam etmi olduunun da alt iziliyordu432. Gazete, Osmanl ve ran arasndaki bu anlamazln zmnde bu kadar ge kalnmasnda iki devletin de kar olmadn aksine anlamazlnn zmnn devletler aras dostluu salamlatraca gibi ayrca anlamazlk konusu olan blgelerde de dzen ve emniyetin salanarak buradaki airetlerin yattrlmasn garantiye alm olacan savunuyordu. Makaleye gre, hem Osmanlnn hem de rann karlarna aykr olan bu gecikme, iki slam devletinin iyi niyet veya idarelerinin yokluundan deil d glerin ortaya kard glkler ve engellerden ileri gelmiti. Makalenin devamnda gemiin ksa bir muhasebesi yaplyordu. Makaleye gre Erzurum Anlamas snr hattn gayet baarl bir biimde belirlemise de Savabulak,
430

BOA, BEO Hariciye Nezareti Gelen Defterleri 370, 313705. BOA, HR.SYS 702/1, Lef 283. 432 Ayn vesika, Lef 284.
431

101

Rumiye, Muhammara ve att'l-Arap gibi konularda snrn kesin olarak izilmesi iin ayrca bir komisyonun kurulmasna gerek duyulmutu. Bu ihtiya dolaysyla 1850 ylnda ilk komisyon kurulmu ve almalarna balamsa da hibir neticeye ulaamamt. O zamandan beri bu konuda srekli tekrarlanan uzun mzakereler yaplm ve ran Anayasal Devriminden ksa bir sre nce htiams-Salatanann bakanlnda bir komisyon daha oluturulmutu. Bu komisyon Hoy ve Rumiye taraflarndan almalarna balayarak kuzey snrnn kesin bir biimde izimine yaklamsa da gerek ran Devrimi gerekse dier siyasi meseleleri yznden bu giriim de yarm kalmt. Gazeteye gre, randa iktidara gelen yeni hkmet sorunun halledilmesi iin eitli giriimlerde bulunarak hem kuzey hem de gney snrndaki devlet karlarn gz nnde bulundurmutu. Ayn zamanda Rusya da Osmanl Devletinin yeni araziler elde edeceinden ve kuzey snrnda askeri anlamda stratejik noktalar ele geireceinden korkarak sorunun Osmanl lehine halledilmesi ihtimalinden rahatszlk duymaktayd. Osmanl hkmeti ise sorunun zmn geciktirerek daha fazla toprak talebinde bulunmak arzusundayd. Sz konusu devletin bu dnceleri sorunun zmn geciktirmiti433. Ba makalede, ran Devriminin balamasndan sonra Osmanl Devletinin snrn kuzeyindeki baz noktalar igal etmesinin ngiltere ve Rusyay harekete geirdii belirtilerek bu iki devletin Osmanlya snr meselesinin kurulacak karma bir komisyona havalesini kabul ettirdikleri hatrlatlyordu. Makalede, snr sorununun zm iin ran hkmeti vastasyla giriimde bulunulmu olmas gerektiinden bahsedilerek, ran hkmetinin ise konudan haberdar bile olmad vurgulanyordu. Gazete, Rus ve ngiliz hkmetlerinin ran hakknda karar verme yetkisine sahipmi gibi davrandklarn belirterek halbuki ran hkmetinin bu devletlere byle bir yetki vermediini ifade ediyordu. ngiltere ve Rusya devletlerine kar bu eletirileri ynelten gazete, kendi hkmetlerini de korumadklarn belirterek ran hkmetini memleketin hayati meselelerini ihmal ederek bunun yerine park yapmyla megul olmakla suluyordu434. Makalede Reuters muhabirinin haberi kaynak gsterilerek, iki ay nce Tahran ngiliz ve Rus sefirlerinin ran hkmetine snr sorunu hakknda gr ve taleplerini bildirdiklerine yer veriliyordu. Gazete, ran hkmetinin meseleye dorudan katlmad bu dnemde stanbul Rus ve ngiliz sefirleriyle Osmanl Devleti arasnda snr meselesinin kesin bir
433 434

Ayn vesika, Lef 284. Makalenin bu noktasnda Sadreddin Bey mdahalede bulunarak, park kelimesinden ran Hariciye Nazrnn da kardei olan Maliye Nazr Kavams-Saltanann ina ettirdii hana ve baheye atfta bulunulduunu ifade ediyordu. Ayn vesika, Lef 284.

102

biimde zlmesi iin karara varldn anmsatyordu. Bunun zerine ngiltere ve Rusya sefaretlerinin verdikleri muhtrayla Osmanl ve ran devletlerinden yetki belgesi hazrlanm bir temsilci tayin ederek bu temsilcinin Aralk aynda Muhammarada toplanacak olan karma komisyona yollanmasn talep ettikleri ifade edilen ba makalede, ran hkmetinin bu muhtraya 16 Kasm 1913te verdii cevapta att'l-Arapta gemi ulamnn serbeste yaplmas artyla bu neriye rza gsterebileceklerini bildirdiinden bahsediliyordu. Bu cevabn akabinde Rusya ve ngiltere sefaretleriyle Osmanl Devleti arasnda bir mukavele imzaladklar duyulmutu. Ba makale, bu mukaveleye gre Osmanl Devletinin kuzey snrnda baz mevkileri rana terk etmesi karlnda gneyde Terukliye (?) nin atta ulaan gney kesimi ve Berikan ile buna bal alt ada dndaki tm att'l-Arapa hakim olacan ifade ediyordu. Gazetede ayrca, Zuhab nahiyesinin Osmanl hakimiyetine geeceinin ve Muhammara eyhinin btn emlak ve arazisi Osmanl topra saylm olacann da haber alndn ilave ederek makaleyi noktalyordu435. stanbul Protokolnn imzalanmasnn zerinden bir aya yakn zaman gemesine ramen protokoln Franszca ve Trke nshalar konuyu yakndan tekip eden ve iinde olan Harbiye Nezaretine ulatrlmamt. Bunun zerine Harbiye Nezareti, bir yazyla sz konusu protokol nshalarnn gnderilmesini Hariciyeden istemiti436. Bu arada eitli snr vilayetlerinden de ayn ekilde talepler Hariciye Nezaretine ulamaktayd437. Hariciye Nezareti bu talepler zerine Sadarete durumu aklayc bir yaz gnderdi. Padiahn onayna sunulmu olan stanbul Protokol Franszca ve Trke nshalarndan snrl bir miktar Tahran Sefareti ile Osmanl-ran snrnda bulunan Osmanl vilayetleri ve ehbenderliklerini bilgilendirmek zere Hariciye Nezaretine nceden ulatrlmt. Nezaret de, Bakanlar Kurulu kararlarna uygun olarak, bu protokol nshalarnn Matbaa- Amireye gnderilerek vilayetler, ordu kumandanlklar ve nezaretlere datlmak zere baslmasn ve bu protokoln Divan- Hmayundaki aslna eklenmi olan haritalarn oaltlmas iin bir Erkan- Harbiye subaynn Divan- Hmayuna gnderilmesini Sadaretten talep ediyordu. Hariciye Nezareti ayrca, durumun Harbiye Nezaretine bildirilmesi ve bu ekilde sz konusu haritalarn kopyalanarak nshalarnn yine Matbaa- Amireye verilmek zere kendilerine ulatrlmas taleplerini de szlerine ekliyordu438.

Ayn vesika, Lef 284. BOA, HR.SYS 705/1, Lef 153. 437 BOA, HR.SYS 703/1, Lef 55, 56, 57, 58. 438 Ayn vesika, Lef 125.
436

435

103

Hariciye Nezareti bundan birka gn sonra, Harbiye Nezaretine protokolnn sureti ve tercmesini ulatrd439. Hariciye Nezareti ayrca, Harbiye Nezaretine gnderdii dier bir yazyla protokoln yeterli miktardaki nshalarnn gelen talepler zerine snrda bulunan vilayetler ve bu civardaki ehbenderliklere gnderilmek zere Dahiliye Nezaretine ve Tahran sefaretine ulatrldn da bildirdi440. Snrn kesin halinin komisyonun grevini tamamlamasndan sonra meydana kacak olmasna ramen Hariciye, komisyona havale edilen noktalarn gz nnde bulundurulmadan tm snr boyunca sadece protokol uyarnca belirlenmi yerleri gsteren bir harita hazrlanmasndan yanayd. Nezaret, zm komisyona havale edilmi olan tabiiyeti belirsiz noktalarn da ok fazla olmamas nedeniyle byle bir haritann mevcut snr hatt hakknda bir dereceye kadar da olsa fikir verebilecei kanaatindeydi. Bu nedenlerle Hariciye, Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesinde bu ekilde bir harita hazrlanarak bunun yeterli miktardaki nshalarnn gerekenlere ulatrlmak zere kendilerine gnderilmesini Harbiye Nezaretinden talep etti441. Bir yandan stanbul Protokol, benimsenmesi amacyla eitli noktalara

gnderilirken dier yandan da protokoln onaylanma sreci devam ediyordu. Hariciye Nezareti, Divan- Hmayun kaleminde kayt ilemleri yaplmak zere stanbul Protokolnn tercmesini Sadarete gnderdi442. Bundan birka gn sonra da, tasdik edildikten sonra Divan- Hmayunda saklanmak zere protokoln asl Sadarete ulatrld443. Bunun zerine Meclis-i Vkela toplanarak ran snrnn kesin olarak belirlenmesi iin hazrlanm olan ve stanbulda imzalanan protokol onaylad444. Ayrca protokoln Franszca asl, Trke tercmesi ve haritalarnn, tasdik sreci tamamlandktan sonra yeterli sayda nshasnn bastrlarak vilayetler, kolordu kumandanlklar ve nezaretlere datlmasna karar verildi. Meclis-i Vkela protokoln tasdik edilmesi iin Divan- Hmayunca gereken muamelenin yaplmas grevini de Hariciye Nezaretine havale etti445. Protokoln onaylandna dair iradenin de 3 ubat 1914 tarihinde kmas zerine446 Sadaret, Hariciye Nezaretine bir yaz gndererek alnan Meclis-i Vkela kararlarn bildirdi. Alnan bu kararlara uygun olarak protokol tercmesinin Divan- Hmayunca kayt ilemlerinin yapldn belirten Sadaret, Hariciye
439 440

Nezaretinden

protokoln

oaltlan

nshalarnn

vilayetlere

ve

kolordu

BOA, HR.SYS 705/1, Lef 152. Ayn vesika, Lef 154. 441 Ayn vesika, Lef 154. 442 Ayn vesika, Lef 129. 443 Ayn vesika, Lef 155. 444 BOA, MV 233/58. 445 BOA, MV 185/11. 446 BOA, HR.SYS 705/1, Lef 127.

104

kumandanlklarna ulatrlmak zere Dahiliye ve Harbiye nezaretlerine gndermesini istedi447. Bu arada snrn nihai gzergahn belirleyecek olan komisyona atanacak yelerin belirlenmesinin ardndan, fenni komisyonun Basra yoluyla Muhammaraya ulamas ve buradan balayarak snr hattnn belirlenmesine karar verilmiti. yelerin belirlenmesinin ardndan ngiltere, Londra sefaretine bavurarak Basraya hareket edecek olan ngiliz komisyon yelerinin beraberlerinde bulundurduklar ahsi eyalaryla, adr ve snr belirleme ii iin kullanlacak dier malzemelerinin kontrol edilmeksizin gmrklerden geirilmesi ve bu konuda kendilerine kolaylk gsterilmesi iin gereken emirlerin yollanmasn talep etti448. ngilizlerin bu bavurusunun ardndan ran Hariciye Nezareti, ngilizlerle ayn talepleri ieren bir telgraf Osmanl Hariciye Nezaretine gnderdi. ran memurlarnn Badat yoluyla Muhammaraya doru yola kmak zere olduu belirtilen telgrafta bu memurlarn kiisel eya ve silahlarnn kontrol edilmeden gmrklerden geirilmesi iin ranla komu olan vilayetlere gerekli emirlerin gnderilmesi isteniyordu449. Benzer taleplerin Rusya tarafndan da dile getirilmesi zerine Hariciye, yaynlad bir genelgeyle, komisyon memurlar ksa bir zaman ierisinde belirlenen noktalara ulam olacaklarndan, bu konudaki taleplerin karlanacan ve gerekli giriimlerin yaplm olduunu yabanc sefaretlere bildirdi450. Gerekten de Hariciye tarafndan, Maliye Nezaretine gmrklerde sorun karlmamas iin gerekenin yaplmasn istemiti. ran, daha sonra yollad dier bir telgrafla yolculuk esnasnda korunmak iin yanlarnda ran Kazak askerlerinden oluan 40 kiilik bir svarinin de bulunduunu belirterek bunlarn da gmrkten sorunsuz geirilmesini talep etti451. Bunun zerine Kirmanahtan yola kacak olan bu svarilerin Lurlarn saldrsna uramas ihtimali gz nne alnarak452 sz konusu askerlerin Badat zerinden Muhammaraya gemelerine izin verilmi ve durum Badat vilayetine de bildirilmiti453.

Ayn vesika, Lef 126. BOA, HR.SYS 702/1, Lef 293. 449 Ayn vesika, Lef 297-298. 450 Zaten dile getirilen bu talepler stanbul Protokolne ek olarak imzalanan Osmanl-ran Snr Belirleme Komisyonu Dahili Nizamnamesinin on birinci maddesiyle de rtmekteydi. Ayn vesika, Lef 303. 451 Ayn vesika, Lef 296. 452 BOA, DH.KMS 5/14, Lef 2. 453 Ayn vesika, Lef 1.
448

447

105

yelerin Osmanl topraklarna ulamalarndan nce zlmesi gereken bir dier sorun da haberlemeydi. Komisyonun snr zerinde urayaca noktalardan bazlarnn, posta hizmetinin gtrld yerler dnda kalmas, komisyonca zel posta hizmeti salanmasn gerektiriyordu. Bu zel posta hizmetlerinin gerektii gibi salanabilmesi iin mahalli memurlara gerekli uyarlar yaplm olmakla beraber ihtiya duyulduunda en yakn telgrafhaneye gnderilerek komisyonun haberlemesini kolaylatrmakla ykml olacak yabanc dil bilen bir memurun da Osmanl heyetine katlmas uygun grld. Hariciye, Posta ve Telgraf ve Telefon Nezaretine bavurarak, bu vasflara sahip bir memurun nezaret tarafndan sz konusu greve atanmasn talep etti454. Hariciyenin bu talebi zerine, Posta ve Telgraf ve Telefon Nezareti Fav telgraf memurlarndan Diloti Efendi grevlendirilerek Osmanl heyetine katlmak zere Muhammaraya gnderildi. Haberlemenin kolaylatrlmas iin alnan bu nlemden ngiltere, Rusya ve ran sefaretleri de haberdar edildi455.

4. Fenni Komisyonun almalar Osmanl hkmeti tarafndan komisyon yelerinin blgeye ulamalarn ve alma koullarn kolaylatrmak iin eitli hazrlklar yaplrken ngiliz heyeti snrn gney kesiminde ulam ve ilk olarak blgenin corafi konumunu belirleme almalarna balamt. ngiliz heyeti bakan, Muhammara mevkiinin tayini ve Muhammaray balang noktas alarak bylece snrn trigonometrik lmlerle belirlenebilmesi iin Karai ve Bender-Buirden Grinwich meridyenine gre Basrann corafi konumunu lmek zorundayd. Bunun iin ngiliz heyetinin, bir hafta mddetle her defas bir saat olmak zere yalnz drt saat iin Basra ile Fav arasndaki telgraf hattn kullanmas amacyla Basra ngiltere konsolosluu, Basra vilayetine bavurarak izin istedi456. zin talebi ayrca Osmanl Devleti nezdindeki ngiliz sefiri tarafndan Hariciye Nezaretine de iletilmiti457. Bunun zerine Hariciye Nezareti, Posta ve Telgraf ve Telefon Nezaretine gnderdii bir yazyla ngiliz heyetinin talebine olumlu cevap verildiini bildirdi. Posta ve Telgraf ve Telefon Nezareti de, talep edilen hattn kullanlmasna msaade edilmesi iin Basra vilayeti ve Badat posta ve telefon ve telgraf mdrlne gerekli emirleri vererek Sadareti durumdan haberdar

BOA, HR.SYS 702/1, Lef 295. BOA, HR.SYS 703/1, Lef 54. 456 BOA, HR.SYS 702/1, Lef 300. 457 Ayn vesika, Lef 301.
455

454

106

etti458. ngiliz heyeti tarafndan talep edilen hattn kullanmna izin verildii resmi bir yazyla ngiliz sefaretine de bildirildi. Komisyon yelerinin hareket noktalarna varmalar iin bu nlemler alnrken Aziz Samih Bey bakanlndaki Osmanl heyeti de 19 Aralkta ehr-i Zora vararak buradan Badata doru hareket ediyordu459. Osmanl heyeti 31 Aralkta Badata460, 13 Ocak 1914te ise Basraya vard. Heyetin Ocak sonunda Muhammaraya vararak dier komisyon yeleriyle birlemesi planlanyordu461. Fenni komisyon tasarland gibi ilk toplantsn 21 Ocak 1914 gn Muhammarada gerekletirdi. ngiliz, Rus, ranl ve Osmanl komiser ve komiser muavinlerinin hazr bulunduu bu oturumda, ilk gndeme gelen mesele oturuma kimin bakanlk edeceiydi. Toplantda usule uygun olarak, komisyon almalar hangi hkmetin topranda yaplyorsa o hkmet yetkilisinin oturuma bakanlk etmesi kararlatrld462. Bylece komisyonun almalarn Muhammarada srdrmesinden dolay ilk oturuma ran komiseri tilal-Mlk bakan olarak seildi. Ayrca bundan sonra yaplacak her toplantda bakanln, delegelerin temsil ettikleri lkenin ba harfine gre alfabetik srayla belirlenmesi konusunda da karara varld. Bu ilk oturumda arlkl olarak Favdan Daiciye kadar olan snrn nasl belirlenecei tartld. Komisyon bu ksm iin tali komisyonlar kurulmasna lzum grmeyerek snr hattnn yn deitirdii noktalara snr iaretleri ina edilmesini kararlatrd. Sz edilen snr gzergahnn belirlenmesi iin Osmanl ve ran devletlerine ait vapurlar kullanlacakt. Komisyonca; Muhammaradan Fava kadar Osmanl, Muhammaradan Daiciye kadar ise ran vapurlaryla seyahat edilmesi uygun grld463. Snrn belirlenmesinde esas alnacak olan mterek haritann yeterli miktarda nshalar da komisyona datlarak Muhammara ve Fav arasnda bu haritada gsterilmemi olan ada ve adacklarn da komisyon almalar esnasnda bu harita zerinde iaretlenmesi ayrca karara

BOA, BEO A.VRK 781/89. BOA, HR.SYS 702/1, Lef 13. 460 Ayn vesika, Lef 30. 461 Ayn vesika, Lef 305. 462 BOA, HR.SYS 706/1, Lef 23. 463 Ayn vesika, Lef 24.
459

458

107

baland464. lk oturum, Daici ile Kk-i Basri arasndaki blgede snrn nasl belirlenecei konusundaki teknik tartmalarla sona erdi465. Fenni komisyonun ikinci toplants 25 Ocak gn Osmanl Devletine ait olan Marmaris ganbotunda466 Muhammara-Fav arasndaki snr belirlemek zere ngiltere komiseri bakanlnda yapld. Drt lkenin komiser ve komiser muavinleri ile fenni heyetin hazr bulunduu toplantda, sz konusu blgede komiserlerin gsterecekleri snr gzergahnn fenni heyet tarafndan mterek harita zerine iaretlenmesine karar verildi467. Muhammara-Fav arasnda, yol boyunca stanbul Protokolne gre rana ait bulunan adalar tespit eden komisyon yeleri, Fava ulaldnda snr gzergahnn ak denizden gelerek ran sahiline temas ettii noktay belirlemek iin karaya kt. Osmanl komiseri, bu incelemeler srasnda harita zerinde gsterilen adalar iinde hal-i hazrda mevcut olmayanlarn da bulunduunu beyan ederek bu ifadesinin kaytlara geirilmesini talep etmi ve bu talep uygun grlerek komisyonca kabul edilmiti. Komisyon dn yolunda vapurda yeniden toplanarak bu blgedeki snr hattn belirledi. Bu hat; ak denizden gelerek eyh Haz'ala ait olan kaleden, nehrin denize dkld tarafa doru iki mil mesafede bulunan bir noktada att'l-Arapn ran sahiline temas ediyordu468. eyh Haz'ala ait olan sz konusu kalenin mevkii, Favdaki Osmanl telgrafhanesinden de incelenerek daha salkl biimde llmesi salanmt. Hat, bu noktadan itibaren ran sahili sath- cezirini(suyun ekilmesi halindeki yzey) Manyuhinin nneki iki adaya kadar takip ederek bu iki aday rana brakacak ekilde yn deitiriyordu. Daha sonra sath- mail (eimli yzeye) hattna kararak bu hatt Muaviye ve atet adalar arasnda bulunan drt adaya kadar takip eden snr gzergah, bu adalar ran arazisine brakacak ekilde yn deitirdikten sonra tekrar sath- cezir hattna karyordu. Bu hatt, rana ait Muhalla adas ve bu ada ile ran sahili arasndaki iki adaya kadar takip eden snr izgisi, Muhalla adasn dolaarak Muhammara limannn balad noktaya ulayordu469. Tuveyla olarak adlandrlan bu nokta Karunun att'l-Arap ile birletii noktann yaknlarnda, ran sahiline yaklak 4,650 ngiliz kademi470 uzaklkta bulunuyordu.

464 465

Ayn vesika, Lef 25. Bu teknik tartmalar ve taraflarn nerileri hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ayn vesika, Lef 26-28. 466 Ganbot, buharl gemilerin icadndan nce kullanlan sava gemilerinden beinci snf tekil eden bir gemi tryd. Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1993, c.1, s.643 467 HR.SYS 706/1, Lef 34. 468 Ayn vesika, Lef 35. 469 Ayn vesika, Lef 36. 470 Kadem yaklak 37.5 santimetreye tekabl eden bir l birimiydi. Pakaln, a.g.e., stanbul 1993, c.2, s. 118.

108

Fakat Osmanl komiseri bu snr tanmlamasna kar karak, rann hakimiyetine geecek olan adalarn snr gzergah belirlenirken teker teker zikredildii halde Osmanl hakimiyetine geen adalardan sz edilmediini vurgulayarak snr tarifinin eksik olduunu ifade etti. Aziz Samih Bey, bu noktadan itibaren snr, att'l-Arap nehrini ve bu nehirde mevcut btn adalar Osmanl hakimiyeti altna brakarak, att'l-Arap nehrini denize kadar takip eder eklinde bir fkrann snr tanmlamasna eklenmesini talep ediyordu471. Aziz Samih Beyin bu talebi karsnda Rusya komiseri, snr hattnn ran sahilini takip ettiini ifade ederek bu konuda fazla aklamaya gerek olmadn belirtirken; ran komiseri de bu ilavenin lzumsuz olduu kanaatini dile getiriyordu. ngiltere komiseri ise Osmanl Devletinin att'l-Arap ile dier adalardaki hakimiyetinin daha nceden tannm ve protokolde tasdik edilmi olduunu iddia ederek komisyonun yalnzca snr gstermekle grevlendirilmi olduunu ifade ediyordu. devletin de bu fikre kar kmas sonucu Osmanl komiseri Aziz Samih Bey tutumunda esasta srar etmek kaydyla biraz yumuam ve dier adalar Osmanl Devletine aittir eklinde bir fkrann eklenmesini de makul grebileceini belirtmiti. Bunu takiben Rusya komiserinin nerisi zerine Osmanl Devletinin bu beyannn sz konusu zabtnamede dikkate alnmasna karar verildi472. Komisyon, daha sonra drt devlet komiserlerinin Muhammaradan Daiciye kadar uzanan snr gzegahn belirlemek zere 29 Ocak gn ran vapuruyla hareket etmesine ve her komisyona mensup delegelerden snrl sayda alnmak kaydyla oluturulacak bir komisyonun da ubatn birinci gn Kk-i Basriye doru yola kmasna karar verdi. ngiltere komiserinin, snrn sz edilen kesiminde arazinin byk bir kesiminin l olmas nedeniyle gerekli hazrlklar ve nlemleri kendi komisyonunun stlenmesine dair teklifinin kabul edilmesiyle komisyonun ikinci toplants sona ermi oluyordu473. Komisyonun nc toplants 29 Ocak tarihinde Muhammara-Daici arasndaki snr gzergahn belirlemek zere rana ait Karun isimli gemide ve ran komiseri bakanlnda yapld. Hain nehri ile att'l-Arapn birleme noktasna ulaldnda kanaln yatan takip edebilmek iin kk sandallara binen komisyon yeleri, daha sonra kanaln giriini gstermek iin ina edilecek olan bir numaral snr iaretinin yerini belirlemek zere karaya kt. Bu iaret, nehrin iki tarafnda uzanan sahilin bitimine direkler konulmas eklinde tayin

471 472

BOA, HR.SYS 706/1, Lef 37. Ayn vesika, Lef 38. 473 Ayn vesika, Lef 39-40.

109

edilecek474, ayrca Osmanl ve ran komiserlerinden her biri bu snr iaretini kendi hkmetine ait olan arazi zerine ina ettirmekle grevli olacakt. Komisyon, daha sonra Nehr-i Haini, snr hattnn Kk-i Basriye gitmek iin bu nehirden ayrld noktaya kadar takip ederek iki numaral snr iaretini ina ettirdi475. Bu iaretin yerinin belirlenmesinden sonra; iki numaral snr iaretinin kuzeyine tesadf edecek ekilde, iki ve numaral snr iaretleri arasndaki mesafenin 260 metre, ve drdnc snr iaretleri arasndaki mesafenin de 420 metre olmas kararlatrld. Muhammaraya dn esnasnda gemi iersinde toplantya devam eden komisyon yeleri tarafndan snrn Tuveyladan Daiciye kadar olan gzergah tayin edildi. Snr hatt, Tuveyladan itibaren att'l-Arapn su blm izgisine intikal ederek nehri, doudaki Ummur-Rassas ve batdaki Ummul-Khassasif adalar ile ran sahili arasndan geerek takip ediyordu. Snr gzergah, att'l-Arap nehrinin iki tarafnda uzanan sahillerin bitiminde ina edilmi olan bir numaral snr iaretleri vastasyla nehirden ayrlan Nehr-i Hainin dou giriinin nne ulanca kanala dahil oluyordu. Snr hatt daha sonra, bu kanaln su blm izgisini Nehr-i Ebul-Arabeyr ile Nehr-i Hainin birletikleri noktann batsna tahminen 122 metre uzaklkta bulunan bir noktaya kadar takip ediyordu. ki numaral snr iareti bu noktaya yerletirilmiti476. Buradan itibaren snr hatt, zerine iki ve numaral snr iaretlerinden biri 260 metre ve dieri 420 metre uzaklkta olmak zere ve drt numaral snr iaretleri ina edilmi olan eski bir toprak ynnn tepesini takip ediyordu477. Muhammaradan Daiciye kadar uzanan snr bu ekilde belirleyen komisyon oturuma bundan sonra yaplmas planlanan faaliyetleri tartarak devam etti. ncelikle komiserlerin snr belirlemek ve Kk-i Basri mevkiinin gneyinde ve batsnda yani Daici ile Havrul-Azim bataklklar kesiminde snr iaretleri ina etmek zere ubatn birinci gn Kk-i Basriye doru yola kmalarna karar verildi. Ayrca yzba Alief, mlazm (temen) Mehmed efendi ve Muhsin Handan oluturulacak bir tali komisyonun, Daici mevkiinin kuzeyinde ve Kk-i Basri tarafnda snr belirlemek ve ayrca iki numaral snr iaretinin yerini Nehr-i Ebul-Arabeyre gre tayin etmek zere ayn gn Daiciye hareket etmeleri kararlatrlarak oturum sona erdi478.

474 475

Ayn vesika, Lef 43. Ayn vesika, Lef 44. 476 Ayn vesika, Lef 46. 477 Ayn vesika, Lef 47. 478 Ayn vesika, Lef 45.

110

Bylece ubat aynn balarna gelindiinde fenni snr belirleme komisyonunun almalar ilk sonularn vermeye balamt. Aziz Samih Bey nc oturumdan bir gn sonra ektii telgrafta Favdan Daici civarna kadar olan ksm ile Daiciden Kk-i Basriye uzanan hattn snrlar kesin olarak belirlendiini ifade ediyordu. Osmanl heyeti bakan Aziz Samih Bey ayrca, snrn bu ksmnn mevcut statkoya ve hkmet karlarna uygun olarak belirlenerek snr iaretlerinin yerletirildiinin de altn iziyordu. Bundan sonra Kk-i Basriden itibaren snr belirleme almalarna devam etmek zere bu noktaya hareket edileceini belirten heyet bakan, belirlenmi olan ksma ait tutanaklarn suretleriyle haritalarn Harbiye Nezaretine gnderildiini de ekliyordu479. Snrn gney ksmnn byk lde belirlendiine dair Aziz Samih Beyden alnan bu telgraf Dahiliye, Hariciye480 ve Harbiye nezaretleri ile Sadarete481 bildirildi. Snr gzergahnn bu kesiminin belirlenmesinin ardndan komisyon, almalarna Kk-i Basriden itibaren devam ederek, drdnc toplantsn 3 ubat 1914 tarihinde bu mevkide Rusya komiseri bakanlnda gerekletirdi. Oturuma son gnde yapt faaliyetleri zetleyerek balayan komisyon, ubatn birinci gn Muhammaradan hareketle Sabaya ulaldn ve ertesi gn de buradan Kk-i Basriye doru yola kldn ifade ediyordu. Kk-i Basrideki ykntnn yaklak be mil dousunda bulunan ve bu civardaki yegane su kayna olan kk bir gle varan komisyon, burasnn karargah olarak kullanlmasna karar vermiti. Ayn gn Kk-i Basriye de giden komisyon, Hain kanalndan 31 paraleline kadar uzanan snr hattnn geecei noktay, buradaki harabe kuzey tarafnn 300 metre dousundaki bir nokta olarak tayin etmiti. Komisyon bu noktadan itibaren, kuzeyde bulunan ve mterek haritaya gre, Kk-i Basri ile 31 paraleleline uzakl 3,019 metre mesafede bulunan bir hat belirliyordu482. Snr hattnn Hain kanalndan gelerek 31 paralelinde sona erdii noktay belirlemek zere bu hattn bitimine tahmini alt kadem yksekliinde ve taban (kaidesi) on yedi kadem apnda toprak yn eklinde bir snr iareti ina ediliyordu. Snr gzergahnn tayini iin, bu hattn gney ksmndaki birinci snr iaretinin hacmen daha kk olmak zere topraktan drt snr iareti daha oluturulmutu. Bu snr iaretlerinden birincisi, 31 paraleli zerinde bulunan balca snr iaretinden itibaren 1,409 metre mesafede, Kk-i Basrideki harabenin 300 metre dousunda bulunan ikinci iaret 3,019 metre mesafede, ncs 4,021 metre mesafede ve drdncs de 6, 240 metre
BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 8. BOA, HR.SYS 703/1, Lef 129. 481 Ayn vesika, Lef 128. 482 BOA, HR.SYS 706/1, Lef 48.
480 479

111

mesafede ina edilmiti. Bu mesafeler tahmini rakamlara dayanmaktayd483. Bunlardan baka komisyon, hattn Havrul-Azim bataklna doru 31 paralelini takip ettii gzergah belirlemek iin balca snr iaretinin batsnda, yani biri bu iaretin yaklak 3,221 ve dieri 5,797 metre uzaklnda iki snr iareti daha ina ettirmiti. Komisyonun gerekli ime suyu salad noktadan uzaklamada yaad sknt sonucu bu noktalarn gney ve bat ksmlarna daha fazla ilerleme imkan bulunamam ve almalar bununla snrl kalmt. Komisyon daha sonra, bir sonraki bulumada Umm-ire ne zaman hareket edileceinin belirlenmesine karar verdi. Ayrca bir sonraki toplantda, fenni zabitlerin (teknik subaylarn), belirlenmi olan snr gzergahn, mterek haritann fotorafla alnm bir sureti zerinde komisyona gstermesi ve tali komisyon tarafndan verilecek raporu gzden geirilmesi kararlatrlarak oturuma son verildi484. Bir sonraki oturum Osmanl komiserinin bakanlnda Muhammarada yapld. Favdan Kk-i Basriye kadar olan snr gzergahnn belirlenmesinden dolay komisyonun toplant yeri deitirilerek ubatn yirmi beinci gn Umm-irde yeniden toplanmasna karar verildi. Komisyonda daha sonra lde ina edilen snr iaretlerinin mahiyetinden sz edilerek bunlarn topraktan imal edilebilmeleri konusunda da karara varld485. Bunun ardndan oturuma bakanlk eden Aziz Samih Bey, snrn belirlenmesi esnasnda Daiciye ait birka yz metre arazinin ran tarafnda kalm olduunun kendisine bildirildiini syleyerek, Daicideki iftilerin bu arazileri serbeste kullanmalar konusunda gerekli emirlerin verilmesini ran komiserinden talep etti. Bu teklifinin ran komiserince kabul edildiinin beyanndan sonra Aziz Samih Bey, fenni heyet tarafndan zerinde snr gzergahnn izilmi olan mterek haritann deerlendirilmesini nerdi. Haritann incelenmesi esnasnda Osmanl komiseri haritada, atet ile Muaviye arasnda bulunan drt adann birbirlerine ok yakn olmalarndan dolay snr hattnn sahile ulamak zere iki aday terk ettikten sonra nceki iki aday dolamak zere tekrar geriye dnmesinin komisyonca lzumsuz bulunduunun not edilmesini talep etmi ve bu talep kabul edilmiti486. Bu dzeltme dnda haritaya baka itiraz olmaynca, Favdan Kk-i Basriye, yani 14 numaral snr iaretine kadar uzanan snr gzergah bu ekilde kabul edilerek; bu ksm gsterir iki

483 484

Ayn vesika, Lef 49. Ayn vesika, Lef 50. 485 Ayn vesika, Lef 51. 486 Ayn vesika, Lef 52.

112

sayfa parafe edildi487. Bylece Fav ve Kk-i Basri arasndaki snr gzergah zerinde taraflar arasnda anlama salanarak oturum sona eriyordu. Altnc oturum planlanandan bir gn sonra yani yirmi alt ubatta Umm-irde, ngiltere komiseri bakanlnda topland. Toplantya Daiciye gnderilen tali komisyonun raporunun okunmasyla baland ve bu raporun zabtlara geirilmesine karar verildi. Raporda drt numaral snr iaretinden itibaren Kk-i Basri istikametinde tabanlar 3 metre apnda ve ykseklikleri de 2 metre olmak zere adet snr iareti ina edildii belirtilerek bu iaretlerin aa taraflarna kmr ve ortalarna da aatan direkler yerletirilmi olduu ifade ediliyordu488. Yzba Alief ve Muhsin Han imzal raporda ayrca, bir eit toprak yntsndan ibaret olan bu snr iaretlerinin Kipregele gre llm mesafelerinin drt ve be numaral snr iaretleri arasnda 2,178 metre, be ve alt numaral snr iaretleri arasnda 2,150 metre ve alt ile yedi numaral snr iaretleri arasnda da 2,214 metre olduu da bildiriliyordu. ngiltere komiseri, gney kesiminden Havrul-Azime girie mani olan sebepler yznden bu hat hakknda bir karar alnmadan nce Umm-ire varn beklenmesinin kararlatrlm olduunu hatrlatarak kendisinin Bisetin ile Umm-ir arasndaki bataklktan getikten sonra Havrul-Azimin snrnn belirlenmesinin imkanszlna kanaat getirdiini ifade ediyordu. Wratislaw ayrca, stanbul Protokolne ek olan harita zerinde gsterilmi olan kanaln bulunmas iin sarf edilen abalarn da baarszlkla sonulandn anmsatarak489 ortaya kan skntnn almas iin dier komiserlerden teklif beklediini belirtiyordu. Bunun ardndan ran komiseri tilal-Mlkn snr olarak bir meridyen hattnn kabuln teklif etmesi zerine protokoln ekinde yer alan harita zerinde gsterilen meridyen hatlarnn shhati kesin olmadndan mterek haritaya bavuruluyordu. Sz konusu snrn belirlenmesi iin; 47 40` meridyen hattna, bu hattn 31 paralel hattyla kesimesinden itibaren dz bir hat klarak, Umm-ire ulamak zere bu meridyen hattnn belirli bir noktada terk etmesi kararlatrld. Bylece sra bu noktann neresi olacana karar vermeye gelmiti. 31 25` paralel hattnn 47 40` meridyen hattyla kesitii noktann, stanbul Protokolnde belirtilmi olan kk gln Osmanl arazisine bititii mevkiin balang alnmas ileri srlmse de,490 Aziz Samih Bey bu zm yolunun hkmetince uygun bulunmadn ifade ederek baka bir teklif sunmutu. Aziz Samih Bey, bahsedilen balang noktasnn 31 25` paralel hattnn 47 40` meridyen hattyla kesime noktas olacak ekilde
487 488

Ayn vesika, Lef 53. Ayn vesika, Lef 67. 489 Ayn vesika, Lef 68. 490 Ayn vesika, Lef 69.

113

tayin edilmesini nerdi. ran komiserinin fenni zabitanla yapt gr al verii sonucu Osmanl komiserinin teklifini kabul etmesiyle sorun zlm oldu. Bu sorunun halledilmesinin ardndan fenni heyet, harita zerinde snr gzergahnn iziminin kolaylatrlmas amacyla, mterek harita zerinde yaplmas gereken dzeltmelerle ilgili bir raporu komisyona sundu491. Raporda, topografya almalarna bir esas oluturmas iin Albay Ryder ile Binba Cowienin telsiz telgraf vastasyla Fav ile Buirde bir takm lm almalarna giritikleri ifade edilerek sz edilen iki mevkiinin meridyen hatlar arasndaki farkn bu ekilde belirlendiine dikkat ekiliyordu. Fenni heyetin raporunda, Madras (?) meridyen hattnn Greenwich ile telgrafla haberleme suretiyle incelenmesi esnasnda durak vazifesi grm olan Buir mevkiinin lmlerinin tamamyla doru kabul edilebileceinin belirtiliyordu. Fav meridyen hattnn da ayn ekilde olduka salkl bir surette tayin olunduunun ifade edildii raporda, bu hattn Greenwich saatiyle 48 28` 55`` olarak belirlendii de beyan ediliyordu. Bu sonucun, ayn noktann ngiltere Bahriyesi tarafndan yaplan lmler nihayetinde ortaya kan 48 28` 25``lik bahriye derecesiyle karlatrlmas neticesinde arada ancak otuz saniyelik czi bir fark grlmekteydi. Ayrca rapora gre, mterek harita zerinde Fav meridyen hattnn, bu noktann paralel hattnn att'l-Arapn Osmanl sahilini kestii nokta esas alnarak hesapland takdirde 48 35` 39`` meridyeninde bulunduu anlalmaktayd492. Yani Favn mterek harita zerinde gsterilmi olduu nokta ile gerekte bulunduu nokta arasnda 6` 44``lk bir fark mevcuttu. Birinci komisyon zamannda Muhammarann nehre kart noktada muhtemelen trigonometrik veya baka bir usule dayanan hibir lm yaplmam olduu belirtilen raporda; Muhammarann paralel derecesinin doru olduunun yaplan lm sonucunda ortaya ktnn da altn iziyordu. Raporda Muhammarann meridyen derecesinin ise gerek konumunun 2` 13`` dousunda bulunduu belirtilerek; Muhammarann gerek konumunun Favn gerek meridyen derecesi ile denizdeki meridyen derecesi arasndaki farkn denizdeki derecesinden kartlarak bulunduu ifade ediliyordu. Bu iki mevkii arasnda bahriye memurlar tarafndan yaplan trigonometrik lmler sayesinde doru sonulara ulalmt493. Mterek harita zerinde yaplan ve sar mrekkeple gsterilen deiiklerin iki sene nce Yzba Wilson bakanlndaki komisyon tarafndan hazrlanan harita esas alnarak yapld belirtilen raporda, fenni heyetin Fava ulat zaman bu dzeltmelerin ne derece
491 492

Ayn vesika, Lef 70. Ayn vesika, Lef 71. 493 Ayn vesika, Lef 72.

114

salkl olduunu bir kez daha anlayarak yeniden dzeltme yaplmasna gerek grmedii vurgulanyordu. Fenni heyetin hazrlam olduu raporda; Hain kanalnn yaknlarndaki sulama kanallarnca yaplmakta olan tadilat nedeniyle, snr hattnn Hain kanalndan ayrld noktann daha ak bir ekilde belirlenmesi iin Albay Ryder tarafndan hazrlanan kk bir haritann komisyonun evrak ve belgeleri arasna eklenmesinin faydal olaca da belirtiyordu494. Raporda, snrn Hain kanalndan ayrld nokta ile Kk-i Basri arasndaki ksmnda su kaynaklarnn yetersiz olmas nedeniyle lde trigonometrik lm yaplmasnda ortaya kan zorluklar ve ayrca mterek haritann Basradan gemek zere Kk-i Basri ile Muhammara arasna getirilen kestirme yola istinat etmi olmas gz nne alnarak bu iki noktann konumlarnn mterek harita zerinde olduu gibi kabul edilmesi uygun grld belirtiliyordu. Hatta Kk-i Basrinin mevkii bile mterek harita zerinde iaret edilmiti. Raporda, Hain kanalndan geen snr hattnn balang noktasn belirlemek iin bu nokta ile Nehr-i Daici arasndaki mesafe Ryder tarafndan hazrlanan haritaya bavurarak hesapland belirtiliyordu495. Mterek harita zerinde yaplan lmlere gre snr hatt, Kk-i Basriye doru kuzey istikametini takip ettii ifade edilen rapor, fenni heyetin snr gzergahnn gerektirdii noktalarda dzeltme yaplmasyla yetindii ve bu noktalar dnda mterek harita zerinde herhangi bir dzeltme yaplmadnn ifade edilmesiyle son buluyordu. Fenni heyetin hazrlad raporun incelenmesinin ardndan, bahsedilen Hain kanal blgesine ait haritann Daici yaknlarndaki snrn tarifnamesine eklenmesine karar verildi. Komisyon daha sonra, Umm-ire doru yola karak 15 numaral snr iaretinin yerini belirleyip bu noktaya birka kazk diktirerek bu mevkide topraktan bir snr iareti inasna balyordu. Bir sonraki toplantnn ise ertesi gn yaplmasna karar verilerek oturuma son verilmitir496. Ertesi gn ran komiserinin bakanlnda ve yine Umm-irde yaplan oturumda bir nceki oturumda belirlenen hat zerinde anlamazlk kmt. Osmanl komiseri Aziz Samih Bey, bir nceki oturumda belirlenen meridyen hattn 47 45` olarak anladn halbuki hattn tutanakta 47 40` olarak yer aldn syleyerek hatt bu ekliyle kabul edemeyeceini
494 495

Ayn vesika, Lef 73. Ayn vesika, Lef 74. 496 Ayn vesika, Lef 75.

115

belirtiyordu. Aziz Samih Beyin bu nerisi komisyonca dikkate alnarak, mhendislerin hakkaniyete uygun olacak bir meridyen hatt izmeleri iin grevlendirilmelerine karar verildi497. Bunun zerine bir nceki oturuma ait tutanan olduu gibi imzalanmas ve fakat meydana gelen yanl anlalma nedeniyle, Osmanl komiserinin bu tutana ekince koymak artyla imzalamasna karar verildi. Oturumun devamnda snr hattnn mzakere edilerek mterek haritann kltlm bir kopyas zerinde gsterilmesi ve ardndan da arazi zerinde uygulanmas teklif ediliyordu. Komisyona gre, bu hareket tarz acilen zme ulalmas iin izlenecek en salam yoldu. Bunun ardndan komisyon Umm-irden Tayb nehrine kadar olan ksmda snr hattnn belirlenmesi almalarna balad. Komisyona bakanlk yapan ran komiseri, Aziz Samih Beyden bu ksmda belirlenecek snr hatt iin bir teklif vermesini istedi. Bunun zerine Osmanl komiseri, hkmet kaytlar ve defterlerinden karlm olan belgelere dayanan bir snr hatt nerdi498. Bu teklife gre Duveric (Douveridj) nehrinden geen snr hatt Kanatrdan bir saat uzaklktaki bir noktada Kerha nehrine ulayor ve bu nehri takip ederek Havrul-Azime varyordu. ngiltere komiserinin tanmlanan bu hattn mterek harita zerinde yer almadn ifade etmesi zerine499 Osmanl komiseri, snrn bu harita zerinde iaretlenmi olan noktalardan geirilmesinin esas olarak kabul edilmi olmas sebebiyle nihai hattn, statko hattna mmkn olduu kadar yakn olmas gerektiini beyan ederek, iki lke arasnda oluturulacak ideal gzergahn ancak corafi snrlara dayanan bir hatla mmkn olabileceini belirtip yeni bir teklif sunuyordu500. Aziz Samih Beyin ne srd bu teklif tartmalara neden oldu. Aziz Samih Beyin Osmanl topraklarnda kalmasn teklif ettii arazilerdeki halkn Muhammara hakimi eyh Haz'ala vergi verdiini savunan ran komiseri, bu alann ran tasarrufunda kalmas gerektiini savunuyordu. te yandan Osmanl komiseri de bu topraklarn kendi hakimiyetleri altnda olan airetler tarafndan ynetildiinde srar ediyordu501. Bylece Umm-ir ile Tayb nehri arasndaki snr hattnda Osmanl ve ran komiserleri arasnda anlamazlk kmas sonucu konu stanbul Protokolne uygun olarak ngiltere ve Rusyann hakemliine havale ediliyordu502.

497 498

Ayn vesika, Lef 76. Ayn vesika, Lef 77. 499 Ayn vesika, Lef 78. 500 Ayn vesika, Lef 79. 501 Ayn vesika, Lef 81. 502 Ayn vesika, Lef 85.

116

Tartmal geen yedinci oturumun ardndan Umm-irde yaplan 28 ubat 1914 tarihli oturum Rusya komiserinin bu blgedeki almalara katlamamasndan dolay komiser muavini Belaief bakanlnda topland. Toplantda fenni heyetin snr gzergahn mterek harita zerinde 16 numaral snr iaretiyle gsterilen noktaya kadar nceden tayin etmi olmas nedeniyle, ncelikle bu gzergah komisyonca onaylanarak bu noktalar gsterir snr haritalar imzalanyordu. Daha sonra ise komisyon snr hattnn ve snr iaretlerinin belirlenmesi iin en uygun yolu bulmak zere mzakereye giriiyordu503. Mzakereler sonucu, fenni heyetin bundan sonra konumlar belirlenerek gsterilmek zere snr hatt ve snr iaretlerinden her biri hakknda ayrntl aklama sunmalar lazm geleceine ve bu aklamalarn komisyonda onaylandktan sonra snr hatt belirlendike pey-der-pey komisyon tutanaklarna eklenmesine karar verildi. Bunun iin fenni heyete derhal gerekli talimatlar verilecekti. Bunun ardndan ngiltere ve Rusya devletleri adna ngiltere komiseri sze balayarak Osmanl ve ran komiserlerinin Umm-ir ile Tayb nehri arasndaki snra dair kendilerine sunmu olduklar raporlarn incelendiini ve bu konuda bir karara varldn ifade etti504. Karara gre snr hatt 15 numaral snr iaretinden balayarak dz bir hat eklinde 16 numaral snr iaretine kadar gidiyor ve buradan attl-Amma kanal ve Duveric nehrini geerek Cebel-i Fohkann en yksek noktasn, bu dalar Cebel-i Hamrine balayan sradalarla birletii noktaya kadar takip ediyordu505. Wratislaw ve Belaief imzal raporda snr gzergah bu sradalarn zirvesini Cebel-i Hamrin ile birletii noktaya kadar takip ettikten sonra kuzey-batya doru yol alyor ve Tayb nehrine ulancaya kadar Cebel-i Hamrin dalarn izlemeye devam ediyordu. ngiltere ve Rusya komiserlerinin hakem sfatyla akladklar kararlarnn ardndan ran komiserinin, iki tarafn sunmu olduu raporlarn tutanaa eklenmesi ynndeki nerisinin kabul edilmesiyle oturum kapanm oluyordu506. Bylece Havrul-Azimin kuzeyinde bulunan Umm-ir noktasndan Tayb nehrine kadar olan snr ksm belirlenmi, sonucu da Osmanl komiseri Aziz Samih Bey bir telgrafla hkmete bildirmitir. Snr, Umm-irden itibaren Duverice kadar haritalarda attl-mer olarak da gsterilen Duveric nehrinin eski yatan takip ederek, Duvericden itibaran Cebel Fohkaya kadar yukar kyordu. Daha sonra kuzey-douya ynelen snr hatt Cebel-i
503 504

Ayn vesika, Lef 86. Ayn vesika, Lef 87. 505 Ayn vesika, Lef 88. 506 Ayn vesika, Lef 89.

117

mmt-Tabareye ulatktan sonra Cebel-i Hamrin ve Cebel-i arkann st ksmndan geerek Tayb nehrine varyordu. Belirlenmi olan bu snr izgisinin zamannda Dervi Paa tarafndan teklif edilip kabul ettirilemeyen hat olduunu vurgulayan Aziz Samih Bey, Duverice kadar snra iaretler yerletirildiini ve geri kalan mevkilerin de ertesi gnden itibaren iaretlenmeye balanacan belirtiyordu. Aziz Samih Bey ayrca komisyonun srekli hareket halinde bulunmas nedeniyle haritalarn ve zabtlarn hazrlanmasnda sorunlar ktn ifade ederek sz konusu harita ve zabtlarn iki gne kadar gnderileceini de ekliyordu507. Heyet bakan tarafndan gnderilen bu haber Hariciye, Dahiliye508 ve Harbiye nezaretlerinin yan sra Sadaret509 ile Badat, Basra ve Musul vilayetlerine510 de ulatrld. Bundan sonra komisyon snrn kuzey taraflarndaki gzergah belirlemek zere almalarna devam etti. 16 Mart 1914 tarihinde Rusya komiseri bakanlnda ve Tayb nehri yaknlarnda yaplan oturumda511 fenni heyet tarafndan komisyona snr gzergah ile snr iaretlerinin bir numaral snr iaretinden Duveric nehrine kadar olan aklamalar sunuldu. Komisyon da bu aklamalar onaylayarak tutanaklara geirilmesine karar verdi512. Btn bu almalar neticesinde fenni heyetin sunduu snr tablosu u ekildeydi513:

BOA, HR.SYS 703/1, Lef 131. BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 7, 10. 509 BOA, HR.SYS 703/1, Lef 130. 510 BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 6. 511 BOA, HR.SYS 703/2, Lef 102. 512 Ayn vesika, Lef 103. 513 Tablo iin bkz. Ayn vesika, Lef 104-108.
508

507

118

Numara

Paralel

Meridyen

Snr iaretlerinin mevkiileri ve snr hattnn aklamalar Nehr-i Hainin att'l-Arap ile birletii noktadaki iki sahilin bitiminde snr hatt kanala dahil olur. Bu kanal 2 numaral snr iaretine kadar su blm izgisinden takip eder.

Snr iaretlerinin aklamalar

30 27 30

48 08 28

Tuladan yaplm ve kare eklinde iki snr iareti (mterek 1 numaral). Ykseklii 2 metre, genilii 90 santimetre.

30 29 00

48 03 00

Nehr-i Hainin kuzey sahilinde ve Nehr-i EbulArabeyrin Nehr-i Hain ile birletii noktann yaklak 122 metre batsnda. Buradan itibaren snr 3 ve 4 numaral snr iaretlerinin ina edilmi olduu eski bir toprak ynnn zirvesini takip eder.

Tuladan yaplm kare eklinde snr iareti. Ykseklii 2 metre, genilii 90 santimetre.

30 29 10

48 03 06

2 numaral snr Ayns. iaretinin mesafesi 260 metre. stikamet, kuzeydouda 23. azimut.

119

Numara

Paralel

Meridyen

Snr iaretlerinin mevkiileri ve snr hattnn aklamalar 3 numaral snr iaretinin mesafesi 420 metre. stikamet, kuzeydouda 23. azimut.

Snr iaretlerinin aklamalar

30 29 28

48 03 12

Topraktan yaplm kare eklinde snr iareti. Ykseklii 1.60 metre, genilii 60 Snr daha sonra 12 santimetre. numaral snr iaretine kadar gerek kuzeye doru dz bir hat eklinde takip eder. Toprak yn. Ykseklii 2 metre, taban genilii 10 kadem apnda. Ortasna aa bir direk ve aa tarafna da kmr yerletirilmitir. Ayns.

30 30 22

48 03 00

4 numaral snr iaretinin mesafesi 2.178 metre.

30 31 42

48 03 00

5 numaral snr iaretinin mesafesi 2.178 metre. 6 numaral snr iaretinin mesafesi 2.321 metre. 7 numaral snr iaretinin mesafesi tahminen 24.25 corafi mil (46.50 kilometre). Mesafesi 6.240 metre.

30 32 42

48 03 00

Ayns.

30 56 50

48 03 00

Toprak yn. Ykseklii 1.50 ve ap 3 metre.

120

Numara

Paralel

Meridyen

Snr iaretlerinin mevkiileri ve snr hattnn aklamalar 12 ve 13 numaral snr iaretlerinin mesafesi 4.021 metre. Kk-i Basri harabesinin kuzey tarafna 300 metre mesafede bulunur. 12 numaral snr iaretinin mesafesi 3.019 metre. 12 numaral snr iaretinin mesafesi 1.409 metre. 10 numaral snr iaretinin mesafesi 3.019 metre. Mterek haritaya gre Kk-i Basri harabesiyle 31 paraleli arasndaki mesafe. Snr hatt 12 numaral snr iaretinden itibaren batya doru 31 paralelini takip eder.

Snr iaretlerinin aklamalar

30 57 57

48 03 00

Ayns.

10

30 58 28

48 03 00

Ayns.

11

30 59 15

48 03 00

Ayns.

12

31 00 00

48 03 00

Toprak yn. Ykseklii 2 ve ap 5 metre.

13

31 00 00

48 01 10

12 numaral snr iaretinin mesafesi yaklak 4.219 metre.

Toprak yn. Ykseklii 1.50 ve ap 3 metre.

121

Numara

Paralel

Meridyen

Snr iaretlerinin mevkiileri ve snr hattnn aklamalar 31 paraleli zerinde bulunan 12 numaral snr iaretinin mesafesi yaklak 5.797 metredir. Snr hatt, 47 42 meridyen hattna kadar 31 paralelini takip eder ve bu hattn 31 24 paralel hattyla olan kesime noktalarna kadar bu hattn yukarsna doru kar. Buradan dz bir hat eklinde 15 numaral snr iaretine doru ynelir.

Snr iaretlerinin aklamalar

14

31 00 00

47 59 35

Ayns.

15

31 46 55

47 51 50

att'l-Arapn Umm-irdeki iki kolu arasndaki batakln kenarnda, kuru arazi zerinde bulunur. Snr hatt 16 numaral snr iaretine kadar dz bir hat eklinde devam eder.

Toprak yn. Ykseklii 4 ve ap 6 metre.

122

Numara

Paralel

Meridyen

Snr iaretlerinin mevkiileri ve snr hattnn aklamalar attl-Ammann iki kolunun birleme noktasnda bulunur. 15 numaral snr iaretinin mesafesi 2.463 metredir. Snr hatt 17 numaral snr iaretine kadar attl-Ammann kurumu olan yatan takip eder. 1 numaradan 16. numaraya kadar olan snr iaretlerinin paralel ve meridyen dereceleri mterek haritadan alnmtr. Sayfa numaralar: 12, 13, 14.

Snr iaretlerinin aklamalar

16

31 48 10

47 51 15

Toprak yn. Ykseklii 2 ve ap 4 metre.

17

31 49 15

47 50 05

attl-Ammann kurumu bir bataklkta grnmez olduu noktada bulunur. attl-Ammann kuru yatann yeniden grnmez olduu noktada bulunur. 19 numaral snr iaretinin mesafesi 1.708 metredir.

Toprak yn. Ykseklii 2.50 ve ap 5 metre.

18

31 49 55

47 49 25

Ayns.

123

Numara

Paralel

Meridyen

Snr iaretlerinin mevkiileri ve snr hattnn aklamalar Snr hatt 20 numaral snr iaretine kadar dz bir hat olarak uzanr. 19 numaral snr iaretinin mesafesi 1.037 metredir. Snr hatt 21 numaral snr iaretine kadar attl-Ammann yatan takip eder.

Snr iaretlerinin aklamalar

19

31 53 45

47 46 50

Ayns.

20

31 54 20

47 46 40

Ayns.

21

31 54 45

47 45 50

Nehir yatann biri 21 numaral snr iaretinin batsnda ve en byk iki kolu arasnda bir toprak kabarts zerinde bulunur. Snr hatt 22 numaral snr iaretine kadar attl-Ammann en byk kolunu takip eder.

Toprak yn. Ykseklii 2.50 ve ap 5 metre.

124

Numara

Paralel

Meridyen

Snr iaretlerinin mevkiileri ve snr hattnn aklamalar 32 metre uzunluunda ve 3 metre yksekliinde ve Duvricin sol sahilinden 30 metre uzaklkta bulunan bir toprak yn zerinde bulunur. Snr hatt dz bir hat eklinde Duvrice varr ve Cebel-i Fokkann en kuzeydeki zirvesinin nehre ulat noktaya kadar su blm izgisini takip ederek tekrar Duvricin yukarsna kar.

Snr iaretlerinin aklamalar

22

32 03 40

47 38 40

Toprak yn. Ykseklii 2 ve ap 4 metre.

Bu oturumdan sonra, Osmanl komiseri Aziz Samih Bey bakanlnda 26 Mart 1914te Baksay arazisinde yaplan514 oturumda da fenni heyet tarafndan Nasriden Dubrice kadar yaplm olan topografya almalarna dair bir rapor sunularak komisyonca kabul edildi. Fenni heyet tarafndan topografya almalarna dair altnc oturuma ait tutanaa eklenmi raporun devam niteliinde olan bu raporda kuzey-batya doru Umm-irde gerekletirilen almalar iin bir esas elde etmek zere Binba Cowie, Ahvaz yaknlarnda bulunan Nasriye gittii ifade ediliyordu. Binbann burada ngiliz konsoloshanesinin mevkiini tayin ettii belirtilen raporda bu lmler dorultusunda bu mevkiin Grennwich hesabyla 31 19` 21`` paralelinde ve Muhammarada Miralay Ryder ile telgrafla haberleme neticesinde ortaya kan sonulara gre de 47 40` 43`` meridyeninde olduu beyan
514

BOA, HR.SYS 703/1, Lef 161.

125

ediliyordu515. Binba Cowienin, bu rakamlar doru kabul ederek Umm-ire kadar komisyonun bu noktaya ulamasndan nce trigonometrik lmlere devam ettii vurgulanan raporun, devamnda attl-Ammann kurumu olan yatann Umm-ir yaknlarndaki bataklkla birletii noktann mterek haritaya gre paralel ve meridyen hatlarnn trigonometrik lmlerle belirlenmesi sonucu elde edilen neticenin de geee son derece yakn olduu ifade ediliyordu. Bylece 15 ve 16 numaral snr iaretlerinin yerletirilecei mevkilerin mterek harita zerinde olduka doru olarak belirlenmesi mmkn olacakt. Ayrca batakln snrna ait plann izilmesi iin uayib yaknlarna bir topografyac gnderilerek neticenin buradaki snrn, stanbul Protokolne ekli harita zerinde mterek haritadan daha doru olarak gsterilmi olduu belirlenmiti516. nk rapora gre bataklk, Kk-i Basriye mterek harita zerinde gsterildiinden daha yaknd. Yaplan trigonometrik lmlere Umm-irden Duvrice kadar devam edildii belirtilen raporda bu noktann paralel hatt mterek haritaya gre gerek konumundan 4` aada olarak gsterilmi olduundan snr hattnn ve Umm-ir ile Duvric arasndaki snr iaretlerinin mevkilerinin tayin edilmesi iin yeni bir harita izilmesi gerektii belirtiliyordu. Rapor mterek harita zerine snrn kesik izgilerle gsterilmi olan ksmnn nihai gzergah iin 2 numaral tamamlayc haritaya mracaat olunmas ibaresinin yazlmasnn dier bir gereklilik olduunu belirterek sona eriyordu. Raporun kabul edilmesiyle 26 Mart tarihli oturum da sona ermi oluyordu517. Snr hattyla ilgili bu dzeltmelerin yaplmasnn ardndan Osmanl heyeti kuzey snrnda almalarna devam etmek ve emiranda bulunan ngiliz ve Rus memurlaryla bulumak zere Musul Vilayeti dahilindeki Glanberee hareket etti518. Komisyon almalaryla ayn esnada protokol ve harita nshalarnn nezaretlere ve dier gerekenlere ulatrlmasna dair Meclis-i Vkela kararnn ardndan Harbiye Nezareti, Dahiliyeye 1913 ylnn Aralk aynda Osmanl-ran snrna ait kroki eklinde bir harita gndermiti. Fakat bu gnderilen haritann stanbul protokolnde sz edilen mevkilerden bir ounun isimlerini iermemesi Dahiliye Nezaretinin, vilayetlerden gelen bilgileri deerlendirmesinde glk karyordu. Bunun zerine Dahiliye Nezareti, bir yazyla

515 516

Ayn vesika, Lef 163. Ayn vesika, Lef 164. 517 Ayn vesika, Lef 165. 518 Durumundan Hariciye, Harbiye, BOA, HR.SYS 703/1, Lef 146 ve Dahiliye, Ayn vesika, Lef 147; BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 9 nezaretleri haberdar edilmiti.

126

protokolde bulunan isimleri ve snr gsteren bir harita mevcut ise bu haritann veya byle bir haritann yokluu halinde de daha nce gnderilmi olan haritann dier bir nshasnn zerinde nemli noktalarn iaretlenerek kendilerine gnderilmesini Harbiyeden talep etti519. Fakat stanbul Protokolnde belirlendii ekliyle Osmanl-ran snrn gsteren ngilizce haritalarn Daire-i Erkan- Harbiyece tercme edilen kopyalar konu hakknda fikir sahibi olmalar iin ilgililere gnderilmek amacyla Matbaa- Amirede baskdayd. Sz edilen haritalarn basm aamasnda olmas nedeniyle Harbiye Nezareti, Dahiliyenin talebinin aciliyetini gz nnde bulundurarak protokol uyarnca tm Osmanl-ran snrnn 1/253.000 metre byklndeki 9 pafta ngilizce harita zerinde iaretlenerek nezarete gnderilmesine karar verdi520. Haritaya ayrca, snr gzergahna ait bilgileri de ieren bir liste eklenmiti. Listede komisyon tarafndan Mays ortasna kadar belirlenmi ve protokol ieriine gre tahmini olarak izilmi olan gzergahlara aklk getirilmiti. Ayrca protokolde snrn, Divan- Hmayunda bulunan 1/73.000 metre byklnde ve gayet ayrntl olan haritaya gre tarif edildii belirtilerek, bu haritann fotorafla alnm kopyalarnn fenni komisyonda olduu ve blgelerin kesin snrlar belirlendike bu harita zerinde iaretlendiinin de alt iziliyordu. Bu iaretlenen haritalar komisyon memurlar tarafndan bal olduklar hkmetlere gnderilecekti. Aklamada 1/253.000 byklndeki ngilizce haritann, bu bahsedilen haritann kltlm ekli olduundan sz edilerek, protokolde snr gzergah boyunca tarif edilen da, tepe, nehir ve karye (ky) isimlerinin iaretlendii ifade ediliyordu. Fakat harita kltlm olduundan baz noktalarn iaretlenememi olduunun da ayrca alt iziliyordu. Aklamada, komisyonun tamamyla grevini bitirip tasdik ve imza edilmi haritalar elde edilmedike, burada iaretlenmi gzergaha kesin gzyle baklamayacana da dikkat ekiliyordu521. Bu ekilde hazrlanan harita ve eki, talep edilmesinin zerinden neredeyse bir hafta gemeden Dahiliye Nezaretine ulatrld522. Bu arada Osmanl heyet bakan Aziz Samih Bey, Irakdan Hanekine kadar snrn iki tarafnda ikamet eden halkn ve airetlerin durumlar hakknda eitli bilgileri ieren bir raporu Mays aynda Harbiye Nezaretine sundu523. Raporda snr hatt boyunca ikamet eden ahalinin tabiiyetleri, dinen ve cinsen ballklar ayrntl bir biimde incelendii gibi tm snr

519 520

BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 12. Ayn vesika, Lef 19. 521 Ayn vesika, Lef 18. 522 Ayn vesika, Lef 17. 523 BOA, DH.SYS 108/37, Lef 2.

127

boyunca uzanan eitli blgelerdeki yerel dengeler de ayrntlaryla irdelenmiti524. Aziz Samih Beyin bu raporu Dahiliye Nezareti vastasyla Basra ve Badat vilayetlerinin yan sra Sadarete de gnderilmi ve raporun dikkat ekici ieriine de vurgu yaplmt525. Bu esnada fenni komisyonun almalar srasnda sorunlar ve ikayetler de meydana gelmeye balamt. Snr gzergahn belirleme almalar kuzeye doru ilerleyerek devam ettii srada Osmanl heyeti, snr hattn belirtmek zere yerletirilmekte olan piramitlerin salam ina edilmediine dair ikayetlerini dile getirmeye balamt. Osmanl heyeti, fenni komisyon yelerinin grevlerini bir an nce sona erdirmek amacyla piramitlerin inasn da abuklatrmak istediklerini belirterek bu hareketlerin piramitlerin salam ina edilmemesine yol atn iddia ediyordu. Osmanl heyetinin bu ikayetleri Sadarete ulatrld. Sadaret de her ne kadar snr belirleme iinin abuk bitirilmesinde fayda grdn belirtse de bu zamana kadar tartmalara yol aan ran snrnda gelecekte skutun temini ve yanl anlalmalar sonucu yeniden bir komisyon oluturulmasna gerek duyulmamas iin piramitlerin salam ina edilmeleri gerektiinin de altn iziyordu. Ayrca gney ksmda Mendeliye kadar yaplan piramitlerin ou l ve ssz mntkalara ina edildiinden buralarda yanl anlalma ihtimali dk olsa da, bu notann kuzeydeki snr gayet arzal ve her iki tarafta ikamet eden ahalinin de urak yeri olan mntkalar iermesi nedeniyle piramitlerin de kolay kolay tahrip edilmeyecek ekilde inalar gerekmekteydi. Bu noktalara dikkat eken Sadaret, gereinin yaplmas iin konuyu Hariciye Nezaretine havale etti526. Hariciye Nezareti ald emir zerine, stanbul Rusya ve ngiltere sefaretlerine gereken tebligat szl olarak ilettii gibi Londra, Petersburg ve Tahrandaki Osmanl sefaretlerine de gerektiinde cevap vermeleri iin sz konusu tebligat yazl olarak gnderdi. Osmanl tarafndan verilen ifahi notann Rusya sefaretine ulamasndan sonra stanbul sefiri De Giers, gnderdii bir telgrafla sz konusu piramitlerin inasna dikkat edilmesi ve salam olmalar iin azami abann gsterilmesi gereini Rus heyeti bakan Minorskyye bildirdi527. Fenni komisyon memurlar arasnda kan anlamazlk, sadece snr gzergahnda ina edilecek piramitlerle ilgili deildi. Osmanl heyeti bu sefer de, Rus ve ngiliz yetkililerin ve topograflarn yanlarna Osmanl Devletine tabi muhafzlar almakszn snr civarnda dolamalarndan dolay eitli olaylarn meydana gelmekte olduuna dair ikayetlerini

524 525

Aziz Samih Beyin sunduu raporun tam metni iin bkz. Ayn vesika, Lef 3-4. Ayn vesika, Lef 1. 526 BOA, HR.SYS 703/2, Lef 60. 527 Ayn vesika, Lef 132.

128

aktaryorlard528. Durumun Sadarete iletilmesinden sonra bir nceki ikayette olduu gibi Londra, Petersburg ve Tahran sefaretlerine konuyla ilgili notalar gnderilmekle yetinildi. Bu arada Austos aynn balarnda Osmanl heyeti katibi Basri Bey baz zel ilerini mazeret gstererek bir aylna stanbula dnme talebinde bulundu. Basri Beyin yokluu esnasnda ngiliz komiserlii katibi onun grevlerini stlenecekti529. Hariciye ve Harbiye nezaretleri arasnda yaplan yazmalar sonucu530 Basri Beye bir aylna stanbula gitmesi iin izin verildi. Bu izin resmi bir yazyla Osmanl heyetine de bildirildi531. Basri Beyin bu talebiyle hemen hemen ayn tarihlerde Aziz Samih Bey ile Abdlhamid Beyin dokuzuncu kolorduya katlmasn emreden bir yaz Osmanl heyetine ulamt. Ayrca Harbiye Nezareti gnderdii resmi bir yazyla ayn talebi Hariciye nezdinde de dile getirmiti532. Bu talep zerine Hariciye, ran snr belirleme komisyonundaki Osmanl memurlarnn eskisi gibi grevlerine devam etmeleri gereinin Harbiye Nezaretine daha nce tebli edilmi olduunu hatrlatarak, dokuzuncu kolorduya bu tebligata uygun olarak cevap verilmesini nezaretten talep etti533. Hariciyenin bu hatrlatmasn dikkate alan Harbiye Nezareti, Aziz Samih Bey ve Abdlhamid Beyin dokuzuncu kolorduya gnderilmelerinden vazgeildiini belirterek sz edilen Osmanl heyeti memurlarnn grevlerine devam edebileceklerini ve bu durumun dokuzuncu kolorduya da tebli edilmi olduunu nezarete bildirdi534. Osmanl heyetinin grevine devam edecei ve ayrca kendilerinin de celp edilmeyecekleri Aziz Samih ve Abdlhamid beylere de iletildi535. Komisyonun almalarna balamasndan ksa bir sre sonra Birinci Dnya Sava patlak vermiti. 28 Haziran 1914 gn, Avusturya-Macaristan veliahd Aridk Franois Ferdinandn Saraybosnada bir Srpl tarafndan ldrlmesi sonucu Avusturya ve Srbistan arasnda balayan sava536 4 Austos tarihine gelindiinde bir dnya sava halini almt. Sava ncesi tilaf devletleri blouna katlmak iin yapt teebbsler baarszlkla sonulanan Osmanl Devleti ise Almanya ile bir ittifaka mecbur olmutu. Sava ncesi Almanya ile ittifak anlamas imzalamasna ramen Osmanl Devleti savan balarnda
528 529

Ayn vesika, Lef 128. Ayn vesika, Lef 137. 530 Ayn vesika, Lef 138. 531 Ayn vesika, Lef 136. 532 Ayn vesika, Lef 135. 533 Ayn vesika, Lef 134. 534 Ayn vesika, Lef 146. 535 Ayn vesika, Lef 145. 536 Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, Ankara, 1983, s.100.

129

mmkn olduunca tarafszln koruma alt. Hatta Osmanl Devleti savan balangcnda tarafszln ilan etmesine ramen gerek Almanyann artan basks gerekse gelien olaylar sonucunda savaa dahil olmak zorunda kalmt. Nitekim Enver Paann emri ile Amiral Souchan kumandasndaki Osmanl donanmasnn Odesa ve Sivastopol gibi Rus limanlarn topa tutmalar sonucu 29 Ekim 1914te537 Osmanl Devleti resmen savaa dahil olmutu. te Austos ayndan itibaren Osmanl Devletinin giderek kzan savaa doru srklendiini anlayan Harbiye Nezaretinde, komisyon almalarnn durdurulmas dncesi arlk kazanmaya balamt. nce memleket dahilinde uygulanan seferberlik hali ve daha sonra da Osmanl Devletinin savaa dahil olmas nedeniyle komisyon almalarnn durdurulmas bir ok kez gndeme geldi. Rusyann kuzey snrnda istedii kabul edilemez tavizlerin bu konuda oynad nemli roln yan sra ayrca komisyonun, almalarn savan olduu noktalarda srdrmesi de glkle salanyordu. stne stlk yaanan ekonomik skntlar da komisyonun almalar iin sarf edilecek olan miktarn bulunmasn gnden gne zorlatryordu538. Nitekim Harbiye Nezareti, komisyon almalarnn durdurulmasna dair talebini birka kez dile getirdiyse de Hariciye Nezareti, ngiltere ve Rusya ile byle kritik bir zamanda ilikileri bozmamak adna bu taleplere kar km ve sonuta komisyonun almalarna devam edebilmesini salanmt. Eyll ayndan itibaren komisyon almalarnn durdurulmas tartlmaya

balanmt. Harbiye ve Hariciye nezaretleri Eyll aynn banda mevcut siyasi durumdan tr snr belirleme faaliyetlerine ara verilmesine karar verdi539. Komisyon almalarna ara verilmesi kararn aldran konu Kotur civarndaki alt kyn rana terk edilmesi sorunuydu. Burasnn rana terk edilmesi, silah altna alnm olan yre halknda olumsuz ynde etki yaratacandan dolay Osmanl Devleti bu noktalar elinden karmak istemiyordu540. Nezaretlerce alnan bu karar komisyon bakanlna da bildirilmiti541. Fakat daha sonra almalarn durulmas fikrinden ziyade sz edilen kylerin elde tutularak Ararata kadar olan ksmdaki statkonun muhafaza edilmesi ve stanbul Protokolne de uyulmas artyla

537 538

Ayn eser, s. 110. Nitekim daha sonra ran snr belirleme komisyonu bakanlna atanan eski Rus snr belirleme komisyonu bakan Miralay Fuad Ziya Bey ve stanbula gnderilen Hasan Basri Beyin harcrahlar Almanya tarafndan karlanmt. BOA, HR.SYS 703/2, Lef 207. Birinci Dnya Sava esnasnda Osmanl Devletine yaplan Alman iktisadi yardmlaryla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Ali Akyldz, Para Pul Oldu Osmanlda Kat Para, Maliye ve Toplum, stanbul, 2003, s.308-316. 539 BOA, HR.SYS 703/2, Lef 156. 540 Ayn vesika, Lef 174. 541 Ayn vesika, Lef 154.

130

komisyon faaliyetlerinin devam ettirilmesi fikri arlk kazand542. Alnan bu karar Osmanl heyetine de bildirildi. Fakat bu sefer de Osmanl heyeti snr belirleme faaliyetlerine devam edilmesinin emredilmesine ramen kendilerine aydr almalar devam ettirmek iin gerekli parann denmediini belirterek paralar olmadndan hareket edemediklerini belirtiyor ve Van vilayetinden gereken meblan kendilerine tahsis edilmesi iin gerekli emirlerin verilmesini talep ediyordu543. Osmanl heyetinden gelen bu talep zerine Hariciye Nezareti tarafndan, gerekli olan elli bin kuruun heyete ulatrlmas iin Van vilayetine talimat verilerek sorun halledildi544. Fakat Rus heyeti bakan Minorsky ve topograflarnn snr civarndaki hareketlilikleriyle komisyon almalarnn durdurulmas bir kez daha gndeme geldi. Birinci dnya savann iddetini arttrmasyla Osmanl Devletinin ald askeri nlemler de artmaya balamt. Bylece ran snrndan Osmanl tarafna geiler bir sreliine yasaklanarak askeri ve mlki memurlara bu ynde gerekli emirler verilmiti. Fakat bu durum komisyonun almalarn srdrmesini zorlatryordu. Zira tam da bu kararn alnd srada Hoyda bulunan Rus komiseri Minorsky ve topograflar, Osmanl tarafna gemeye hazrlanyordu. Bunun zerine Osmanl heyeti bakan Aziz Samih Bey, Harbiye Nezaretine Minorsky ve topograflarnn almasna engel olunmasnn stanbul Protokol hkmlerini ihlal edeceini vurgulayan bir yaz gnderdi. Aziz Samih Bey ayrca, zeri rtlmesi gereken konular mevcut ise komisyonun almalarna ara verilmesi gerektiini belirterek aksi halde alnan tedbirlerin uygulanmasndaki emr-i vakinin ortadan kaldrlarak komisyonun zgrce almasna izin verilmesini gerektiinin de altn iziyordu. Osmanl heyeti bakan, bu durum karsnda taknlacak tavrn bir an nce belirlenerek kendisinin de zor durumda braklmamasn talep etti545. Harbiye Nezareti komisyon bakanlndan gelen bu talebi dikkate alarak Minorsky ve topograflarnn Osmanl arazisi dahilindeki hareketlerinin srekli gz altnda bulundurulmas kaydyla almalarn srdrmelerine engel olunmamasn emretti546. Fakat komisyon almalarnn durdurulmasn talep eden sadece Osmanl heyeti bakan Aziz Samih Bey deildi. Bir yandan Aziz Samih Bey snrlara giri kta yaanan sorunlardan ikayetini bildirerek komisyon almalarnn durdurulmasn isterken Erzurumda bulunan nc kolordu kumandan Hasan Aziz Paa da Ruslarn snr belirleme
542 543

Ayn vesika, Lef 174. Ayn vesika, Lef 185. 544 Ayn vesika, Lef 184. 545 BOA, DH.SYS 108/44, Lef 3 ve BOA, HR.SYS 707/2, Lef 47. 546 Alnan bu karar Dahiliye Nezaretinin yan sra, Erzurumdaki nc ordu kumandanlna da bildirilmiti. BOA, DH.SYS 108/44, Lef 1-2 ve BOA, HR.SYS 707/2, Lef 49.

131

almalar esnasndaki davranlarndan duyduu endieyi dile getirerek sorunun srncemede braklmasn teklif ediyordu. Osmanl-ran fenni snr belirleme komisyonunun Ruslar tarafndan ileri srlen genel istikamet dorultusunda birka kilometre uzunluunda eridvari bir harita hazrladna deinen Aziz Paa, hattn daha sonra kesinleeceini hatrlatarak hazrlanmakta olan bu eridin Osmanl Devletine nahiyeler ve kazalar byklnde toprak kaybettirdiini vurguluyordu. Kumandan, hazrlanmakta olan bu erit dahilinde kendi arzular dorultusunda bir hat kabul edilse bile Osmanlnn kayplarnn asla telafi edilemeyeceinin altn iziyordu. Rusyann Osmanl Devletinin Balkan Savalaryla meguliyetini frsat bilerek bu snr meselesini ortaya kardn ifade eden Aziz Paa, mevcut durumda komisyon faaliyetlerinin bsbtn durdurulmas mmkn deilse bile durum kesin bir ekil alncaya kadar bu faaliyetlerinin srncemede braklmasn talep ediyordu547. Bylece Harbiye Nezareti, nc kolordu kumandanlndan gelen bu talep dorultusunda zaman kazanlmas iin faaliyetlerin srncemede braklmasna dair snr belirleme komisyonunun Osmanl memurlarna yazl bir emir gnderdi548. Ayrca komisyonun grevlerini srdrmekte olduu Erzurum vilayeti549 ile Hariciye550 ve Dahiliye nezaretleri de mevcut durum hakknda bilgilendirildi. Komisyon almalarnn devam konusundaki bu kararszlk Osmanl heyetinin davranlarnda da bir belirsizlie yol ayordu. Nitekim Osmanl heyeti bakan Aziz Samih Bey gnderdii bir telgrafla, hastaln bahane ederek almalar ertelettiini ve komisyon almalarna devam edilip edilmeyecei hakknda kendisine drt gn zarfnda bir emir bildirilmesi gereini ifade ediyordu551. Aziz Samih Beyin bu telgraf zerine Harbiye ve Hariciye nezaretleri arasnda yeniden bir haberleme trafii balad. Harbiye Nezareti, Meclisi Vkelann nc ordu kumandanlndan gelen talep ve Aziz Samih Beyin seferberlikten dolay tayin olduu vazifeye devam gerei dolaysyla komisyonun almalarna ara verilmesi ynnde karar aldn iddia ediyor ve bu emrin Hariciye Nezareti tarafndan Osmanl heyetine iletilmesini talep ediyordu552. Hariciye Nezareti ise verdii cevapta, Meclisi Vkelann bu tarzda bir karar aldna dair kendilerine bir bilgi ulamadn belirterek bu ynde Sadaretten gelecek talimata gre553 hareket edeceklerini belirtiyordu.554 Bunun
547 548

BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 70. Ayn vesika, Lef 71. 549 Ayn vesika, Lef 69. 550 BOA, HR.SYS 707/2, Lef 68. 551 BOA, HR.SYS 703/2, Lef 193. 552 Ayn vesika, Lef 194. 553 Hariciye Nezareti, ayn gn Sadaretten de konu hakknda bilgi talep etti. Ayn vesika, Lef 196. 554 Ayn vesika, Lef 192.

132

zerine, Harbiye Nezareti Aziz Samih Beyin tayin edilmi olduu yeni grevinin snr belirleme almalarndan daha nemli olduunu ve bu yzden bir an nce yeni grevine balamas gerektiini Hariciye Nezaretine bildirdi. Harbiye Nezareti ayrca, komisyonun almalarna devam ettikleri blgenin uygun grlmemi olmasndan dolay u andan itibaren snr belirleme almalarna ara verildiine ve Aziz Samih Beyin yeni grevine katlmas gereine dair Osmanl heyetine ve Dahiliye Nezaretine tebligat gnderildiini de belirtiyordu. Harbiye Nezaretinin Hariciyeden istei ise alnan bu kararn komisyonun dier delegelerine uygun bir lisanla anlatlmasyd555. Harbiye Nezaretinin sz konusu talebi zerine Hariciye, snr belirleme komisyonunun ngiltere ve Rusya devletleriyle zel olarak imzalanan anlamalarla ortaklaa oluturulmu olduunu belirterek hkmetin Osmanl heyetini geri ekerek komisyon faaliyetlerine son vermesinin uygun olmayacan ve bu yzden Osmanl heyetinin grevine devam etmesi gerektiini ifade etti. Hariciye ayrca, Aziz Samih Beyin ordudaki hizmete ihtiya grld takdirde yerine birinin vekil tayin edilmesiyle556 sorunun alabileceini vurguluyordu. Bu tartmalardan birka hafta nce yine Harbiye Nezareti tarafnda, komisyonun almalarna devam edecei mevkie dair bir baka sorun ortaya kmt. Komisyon memurlar snr belirleme almalarnn sonunda haritalarn yeniden gzden geirilmesi ve eitli belgelerin dzenlenmesi iin bir noktada ikamet etmeye mecburdu. Osmanl heyeti de bu noktann Bayezid olmasnda bir saknca olup olmadn resmi bir yazyla Harbiye Nezaretine sormutu. Fakat nc ordu kumandanl, seferberlikle megul olunduu byle bir zamanda, fenni komisyonun hudut taburu merkezi olan Bayezitte ikamet etmesinin kesinlikle uygun olmayacan belirterek komisyonun, snr yaknlarndaki Bazergan kynde veya ran dahilinde mnasip bir mevkide almalarn srdrmesinin daha yerinde olacan vurgulad. Bunun zerine nc ordu kumandanlnn talebi dorultusunda komisyona emir verilerek557 Dahiliye558 ve Hariciye559 nezaretleri de durumdan haberdar edildiyse de komisyon bu ekincelere ramen yine de Bayezitte toplanmak zorunda kald. Bu gibi eitli sorunlar nedeniyle Harbiye ve Hariciye nezaretleri arasnda yaanan bu yazma trafiinin ardndan Harbiye Nezareti ordudaki vazifesine katlmas mecburi grlen Osmanl-ran snr belirleme komisyonu bakan Aziz Samih Beyin yerine halen
BOA, HR.SYS 707/2, Lef 69. Ayn vesika, Lef 66. 557 BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 67. 558 Ayn vesika, Lef 68. 559 BOA, HR.SYS 707/2, Lef 55.
556 555

133

Osmanl-Rus snr belirleme komisyonu bakanlnda bulunup buradaki grevi bitmek zere olan Erkan- Harb Miralay Fuad Rza Beyin tayin edildiini ve bu grevin kendisine de bildirildiini aklad. Nezaretce ayrca, Rus snrndaki grevin bitimine kadar ran snr belirleme komisyonu faaliyetlerinin aksamamas iin Fuad Beyin yeni grevine balamasna kadar komisyon bakan sfatyla halen bu komisyonda ye bulunan Erkan- Harb Yzbas Abdlhamid Beyin almalara devam etmesi uygun grlm ve durumdan Abdlhamid Bey de haberdar edilmiti560. Aziz Samih Bey 17 Ekim tarihinde yollad telgrafta, alnan kararlara uygun olarak yerine Abdlhamid Beyi vekil tayin ederek ertesi gn yeni grevine balamak zere yola kacan belirtiyordu561. Fakat Aziz Samih Beyin yeni grevine gitmek zere komisyondan ayrlmas ran tarafnn tepkilerine yol amt. rann stanbul sefareti Aziz Samih Beyin grevinden ayrlmasndan iki gn sonra Osmanl Devletine bir nota verdi. Notada, Osmanl heyeti bakannn grevini terk ederek yalnz o zamana dein belirlenen ve iaret konulan yerlerin karar ve haritalarn imzalayarak stanbula hareket etmek istediinden bahsediliyordu. Birok aba ve mzakerelerle stanbul Protokolnn imzaland ve snrn, arac olan devletlerin sefaretleriyle beraber mtereken onaylanp imzaland hatrlatlan notada snr gzergahnn belirlenmesi iin buraya gnderilen karma komisyonun grevini bir ok masraf ve zahmetten sonra bitirmek zere olduu srada almalarn kesilerek Osmanl komiserinin stanbula arlmasnn, Osmanl ve ran devletleri arasndaki iyi ilikiler ve hkmetin bu konuda gstermi olduu iyi niyetle rtmeyecei ifade ediliyordu. Sz konusu notada, snrda tayin edilmemi olan az miktardaki arazi zerinde almalara hz verilerek bu kesimin snrlar da nihai olarak belirlendikten sonra Osmanl komiserinin yola kmasnn Aziz Samih Beyden talep edildii ve kendisinin de mlakat esnasnda bu konuda ran tarafna teminat verdii anmsatlyordu. ran sefareti, Osmanl heyeti bakannca verilen bu teminatn yerine getirilmesinin Osmanl Devletinin iyi niyetini teyit edeceini ifade ederek notaya son veriyordu562. Ekim aynn sonlarna gelindiinde Fuad Beyin heyete henz katlmamasna ramen snr belirleme almalar neredeyse tamamlanmt. Zaten bu dnemde artk sava da iyice
560

Mevcut durum Hariciye Nezaretinin yan sra Dahiliye Nezaretine de iletildi. BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 80, 82 ve BOA, HR.SYS 703/2, Lef 200. Ayrca konu birer telgrafla ran, Rusya ve ngiltere sefaretlerine de bildirildi. BOA, HR.SYS 707/2, Lef 71. Durumdan ran snrnda bulunan Erzurum, Van, Musul, Badat ve Basra vilayetleri de haberdar edildi. BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 79. 561 BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 81. Aziz Samih Beyin Harbiye Nezaretine ektii bu telgrafndan Hariciye Nezareti de haberdar edildi. BOA, HR.SYS 707/2, Lef 72. 562 BOA, HR.SYS 703/2, Lef 199.

134

iddetlenmi ve Osmanl Devleti yava yava tarafszlndan dn vereceine dair ipular vermeye balamt. Seferberlik ilan edilmesinin ardndan Osmanl heyeti katibi Hasan Basri Bey de silah altna alnmt563. Osmanl heyetinin yan sra ran heyetinden Salar Muzaffer Han da ran Seraskerinden ald emir zerine komisyondan ayrlp Tahrana doru yola kmt564. Tam da bu esnada Osmanl heyetine, Bulakba mevkii ve civar snrnn ilerde Koturla beraber belirlenmek zere komisyonun srdrmekte olduu snr belirleme almalarnn ertelenmesi emri gnderildi. Fakat gnderilen bu telgraf heyete Fuad Beyden dolay Rus komisyonu ifresiyle geldii iin emrin zlmesi zaman alm ve bylece telgrafn ifresinin zlmesinden nce komisyon oktan bu civarn snrlarn belirleyerek snr iaretlerini yerletirmiti. Bunun zerine, Fuad Beyin yerine vekaleten Osmanl heyetine bakanlk eden Abdlhamid Bey bir telgraf gndererek, Bulakba mevkiinin seferberlik nedeniyle terk ve tahliye edilmemesi ve buras ile Kryaran ky arasndaki kamlklardan Bayezid ve civar halknn eskisi gibi yararlanmas artyla bu blgeye snr iaretleri yerletirilmi olduunu ifade ediyordu. Abdlhamid Beye gre, kamlk bu blge ve civarnn en nemli ve en vazgeilmez korunma aralarndan biriydi. Komisyonun dier lkeye mensup delegelerinin, bu gibi artlar ne srlerek snr belirleme almalarn yrtmenin imkan olmadn ve grevlerini belirleyen protokol ieriinden baka hibir ey tanmayacaklarn beyan ettiklerini de belirten Abdlhamid Bey, kendisinin bu artlar kabul edilmedike bu ksmn snrnn belirlenmesinin mmkn olamayacan delegelere izah ettiini vurguluyordu. Abdlhamid Bey, delegelerle uzun sren tartmalar sonucunda sz konusu artlarla bu blge arazisinin belirlendiini belirtiyor ve bu ekilde devlet ve hkmetin menfaatlerinin korunmu olduu kanaatinde olduunu da szlerine ekliyordu565. Bylece Bulakba ile Sedarbulak arasndaki snr belirlenerek iaretleri yerletirildii gibi harita ve tutanaklar da eksiksiz olarak imzalanarak komisyon almalarna son verilmiti. Fakat komisyon almalarna son vermesine ramen bir yandan ran delegesi, Kotur ve civar snr belirlenmedike snr terk etmemesine ve srncemede kalan bu ksmn snr belirleme almalarnn bitirilmesine dair hkmetinden emir aldn belirtiyor; bir yandan da Rus delegesi, Kotur ksm ve civar iin snrn yeni yaplan harita zerinde iaretlenmesi iin Osmanl delegelerine emir ita edilecei hakknda Sadrazamn Rus sefirine vaatte bulunduuna dair sefaretinden emir aldn sylyordu. Bunun zerine Abdlhamid Bey, bu anlamda hkmetinden hibir emir almadndan dolay bu ksm hakknda karar almak iin

BOA, HR.SYS 707/2, Lef 65. BOA, DH.SYS 11/8-6, Lef 72, 73 ve BOA, HR.SYS 703/2, Lef 198. 565 BOA, HR.SYS 707/2, Lef 114.
564

563

135

yetkisi bulunmadn ifade ederek bu konuda hkmetinden talimat talep edeceini belirtiyordu. Bu ekilde uzayan tartmalardan sonra nihayet bir oturum daha yaplarak almalara son verilmesine karar verilmiti566. Bylece komisyon almalarnn bir ka gne kadar tamamlanaca gerekesiyle gerekli evraklarn Hasan Basri Beyle beraber Tiflis-Ktk vastasyla Erzuruma gtrlmesine ve oradan da stanbula gnderilmesine karar verildi567. Aslnda ran ve Rus snr belirleme komisyonlarna ait evrak ve byk boyuttaki haritalar ieren bu belgelerin bizzat Fuad Bey tarafndan stanbula gtrlmesi dnldyse de Fuad Bey nc ordu tarafndan istihdam edileceinden dolay bu grevi Osmanl-ran snr belirleme komisyonu katibi Basri Beyin568 stlenmesine karar verilmiti. Bu karar Fuad Bey tarafndan telgrafla Hariciye ve Harbiye nezaretlerine569 ve Hariciye Nezareti tarafndan da Petersburg sefaretine570 iletildi. Sonunda Kasm aynn ortalarna doru hacmi kk olan harita ve tutanaklar postayla gnderilmi geri kalan byk boyutta olanlar ise Erzurum vilayetine teslim edilmiti571. Komisyon bu ekilde 27 Kasm 1914 tarihinde almalarna son vermi oluyordu. Ocak aynn ortalarnda faaliyetlerine balayan komisyon, Kasm aynn sonuna kadar, sonuncusu Rusya ve Osmanl Devleti arasnda sava kmasndan yirmi drt saat nce yerletirilmi olmak zere 227 snr iareti ina etmi572 ve Kotur arazisinin kk bir ksm dnda tm Osmanl-ran snr gzergahn belirlemiti. Komisyon faaliyetlerinin sona yaklat Eyll ayndan beri Osmanl-ran snr belirleme komisyonu yelerinin birer nian veya madalyayla taltif edilmeleri tartlyordu. Fikir ilk nce komisyondaki Osmanl heyeti tarafndan ortaya atld. Harbiye Nezareti de konuyu uygun grerek komisyon delegelerinin isimlerinin yazl olduu bir listenin hazrlanarak gnderilmesini uygun bulmu573 ve durumu Hariciye Nezaretine havale etmiti574. Bylece Kasm aynn sonlarna Harbiye Nezareti eline ulaan listeyi Hariciye

566 567

Ayn vesika, Lef 116. Ayn vesika, Lef 99, 101. 568 Ayn vesika, Lef 103. 569 Ayn vesika, Lef 100, 102; BOA, HR.SYS 703/2, Lef 202. 570 BOA, HR.SYS 707/2, Lef 98. 571 Ayn vesika, Lef 111, 112. 572 Al-zzi, a.g.e., s.17. 573 BOA, HR.SYS 703/2, Lef 179. 574 Ayn vesika, Lef 178.

136

Nezaretine gnderdi575. Hariciye Nezareti ise Harbiye Nezaretine 1 ubat 1915 tarihinde gnderdii cevapta bu komisyondaki ngiliz ve Rus delegelerin, mensubu bulunduklar devletlerle Osmanl Devleti arasnda srmekte olan sava nedeniyle taltiflerinin sz konusu olamayacan vurguluyordu. ranl delegelerin ise, snr belirleme almalar tm snrda bilfiil devam ettii ve henz sonulanmad iin taltif edilmelerinin askda braklmas Hariciye Nezareti tarafndan uygun grlmt576. Bylece Harbiye Nezareti tarafndan gnderilen isim listeleri de Hariciye tarafndan iade edildi577.

5. Birinci Dnya Savanda att'l-Arap Blgesinin Durumu ve Sava Sonras in Tasarlanan zm nerileri Osmanl Devletinin savaa dahil olduu bu dnemde Irakn ve dolaysyla att'lArap blgesinin durumu ise hi de i ac deildi. Seferberlikten nce Irakta bulunmu olan birliklerden ou buradan alnm ve bu blgede sava olan ve olmayanlar dahil yalnzca sekiz bin kiilik bir kuvvet braklmt. Enver Paa, bu blgenin Trablusgarb ve Bingazide olduu gibi yerli airetlere dayanlarak savunulabileceini umuyordu578 ki bu durum blge artlarn kesinlikle gz nne almamak demekti. Zira her ne kadar blgedeki gl airet reisleri olas bir savata Osmanl Devletinin yannda yer alacan beyan etseler579 de bu airetlerin ou daha nceden kendilerini balayc ngiltere ile zel anlamalar yapmlard. Enver Paa ayrca ahalisi byk lde Mslman olan bu blgede cihat ilan edilmesinin de olumlu tesir yarataca kanaatindeydi. Ekim ayn balarnda ngilizler Bat Hindistandaki altnc tmenin bir tugayn gizlice vapurlara bindirip Basra Krfezine getirmiler ve bir sre bu vapurlarda beklettirmilerdi. Bu esnada Osmanl-ngiltere ilikileri de giderek gerginlemeye balamt.

575 576

BOA, HR.SYS 707/2, Lef 120. Ayn vesika, Lef 119. 577 Ayn vesika, Lef 121. 578 Bayur, a.g.e., c.III/I, s.397. 579 Savan iddetlendii Austos aynn ortalarnda, Kuveyt ve Muhammaradaki ngiliz konsoloslarnn Fav, Muhammara ve Basraya geldii ve bunlarn Muhammara eyhi Haz'al Han ve Kuveyt eyhi Mbarek el-Sabah Paa ile eyh Haz'aln ikametgah nnde demirlemi bir vapurda uzun uzadya gizli mzakerelerde bulunduklar tespit edilmiti. Bunun zerine Haz'al Han ile Mbarek el-Sabah Paa sorguya ekilmi ve ifadelerinde konsolosa olas bir sava durumunda tarafsz kalacaklarn fakat ngiltere ile mnasebetlere de devam edeceklerini ifade ettiklerini belirtmilerdi. Konsolosun srar zerine bu konuda yazl teminat vermek mecburiyetinde de kaldklarn belirten Mbarek Paa ile Haz'al Han, sava durumunda Osmanl Devletinin mdafaas anlamnda faydal olamayacaklarn fakat slami cemaat adna gizli olarak her trl yardmda kusur etmeyeceklerini de belirtmilerdi. BOA, HR.SYS 96/19, Lef 1.

137

Sorun Muhammarada bulunan ngiltereye ait sava gemilerine uygulanacak muameleydi. Osmanl Devleti, bu konu hakknda stanbul ngiltere sefaretine 11 Ekim 1914 tarihli bir nota verdi. Notada, ngiliz sava gemilerinin ksa bir zaman ierisinde Muhammaradan karlmadklar takdirde La Haye mukavelesi gerei sava sonuna kadar buradan karlmamalar ve liman dndaki sularda dolatklar takdirde devletleraras hukukun msaade ettii nlemlerin alnaca belirtilerek Muhammara limanna giren ngiliz gemilerinin sekiz gn zarfnda liman terk ederek aa kmalar talep ediliyordu580. stanbul ngiltere sefiri Sir Lois Mallet ise cevaben gnderdii 14 Ekim 1914 tarihli notada hkmetinin, Osmanl Devletinin kendi topra olmayan Muhammara limanndan ngiliz sava gemilerinin karlmasn talep etme hakkn tanmadn belirtiyordu. Malletn tabiriyle, ngiliz sava gemileri burada barl amalarla bulunuyordu. Muhammaradan hareket eden veya buraya gelmekte olan gemilerin att'l-Arap nehrini kullanmalarnn hukuka uygun olduu da belirtilen notada, Osmanl Devletine tarafsz bir devlet gibi davranmas tavsiye ediliyordu. Sz konusu notada, tarafsz olmann gerektirdii vazifelerin, verilen tm szlere ramen Goben ve Breslau gemilerinin subay ve mrettebatnn alkonulmas sonucunda, Osmanl Devleti tarafndan ciddi bir biimde gz ard edildii de vurgulanyordu. Bblinin tarafsz bir g olarak uygulamak mecburiyetinde bulunduu grevlerini uluslararas hukuk kurallaryla uyum ierisinde yerine getirdii noktada, ngiltere hkmetinin de Osmanl Devletiyle daha uyum ierisinde hareket etmeye hazr olaca vurgulanarak notaya son veriliyordu581. ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda karlkl verilen notalar neticesinde Bblide bu konuda ne tarz bir hareket tarz benimsenecei tartlmaya balanmt. Zira bir yandan da Basra vilayeti ngiltereye verilen sekiz gnlk mddetin bir sonraki gn dolmak zere olduunu belirterek, bu zaman zarfnda Osmanl taleplerinin yerine getirilmemesi durumunda ngiliz sava gemilerinin aa kmalar halinde top atyla karlk vereceklerini ifade ediyordu. Her ne kadar Harbiye Nezareti tarafndan kendilerine tebli edilen talimatnamede att'l-Arap nehrinin yasakl blge ilan edildii ve bu sahaya giren yabanc sava gemileri zerine ate edilmesi lzumu bildirilmi ve Basra vilayeti de bu talimatnameye uygun olarak davranacan ifade etmise de Dahiliye Nazr Talat Paa daha soukkanl davranmak taraftaryd. Talat Paa, Basra vilayetinin mevkii olarak nemi ve hal-i hazrda bu civarda bulunan ngiliz sava gemileriyle Osmanl kuvvetleri arasnda meydana gelecek bir
580 581

BOA, HR.SYS 96/17, Lef 5. Ayn vesika, Lef 2-3.

138

arpmann zaten son derece kritik olan karlkl siyasi ilikileri zerinde meydana getirecei nemli tesirleri dikkate alarak daha sonra bir siyasi sorunun ortaya kmamasna meydan vermemek iin bir defa daha ngiltere sefaretine bu ynde nota verilmesi kanaatindeydi582. Aslnda durum 1 ve 4 Ekim 1914 tarihlerinde verilen notalarla ok daha nceden ngiltere hkmetine intikal ettirilmiti. Bu notalarda da Osmanl Devleti, ranla imzalanan Erzurum Anlamas ve ngiltere ile imzalanan Muhammara beyannamesine gre Muhammarann rana aidiyeti belirlenmi olsa da baz adalar ile nehrin Muhammara nndeki kenar dnda att'l-Arap nehrinin tamamen Osmanl Devleti egemenliinde olduu belirtilmiti. ran da dahil olmak zere yabanc devletlere ait tm sava gemilerinin att'l-Arap sularna girmesini yasaklama ve yasak kart davrananlarn nehirden karlmasn talebe Osmanl Devletinin hakk bulunduuna dikkat ekilen notada, halen Muhammara limannda bulunan ngiliz sava gemilerinin tayin edilecek zaman zarfnda buradan karlmad takdirde kinci La Haye Konferansnn on nc mukavelesinin zel maddesi gereince sava sonuna kadar karlmayacann ve hari sularda dolatklar takdirde de uluslararas hukukun yetki verdii lde gerekli nlemlerin alnmasna, yani silahlarn kartmak tedbirine mracaata mecbur kalnaca vurgulanmt. Dahiliye Nezaretinin nerisi, Hariciye Nezareti stiare Odasnca incelenerek, konu hakknda iki k neriyordu. Bunlardan biri yabanc devletlere ait sava gemilerinin att'lArap nehrine giri yasa gz nne alnarak Basra vilayetinin, Osmanl sular dahilindeki nehre giren ngiliz gemileri zerine ate etmek merkezinde olan Harbiye talimatnamesine uygun hareket etmesine mani olmamakt. Dier seenek ise diplomatik giriimlerde bulunarak bir sonraki cevaba kadar iddetli tedbirlere bavurulmamasyd583. Blgede Osmanl kuvvetlerinin zayfl da gz nne alnarak Dahiliye Nazr Talat Paann grleri dorultusunda ikinci kkn tercih edildii anlalyor. Zira ngiltere ile Osmanl kuvvetleri arasnda scak atma ancak Kasm aynn balarnda kacakt. Bu gelimeler dorultusunda 5 Kasmda ngilterenin Osmanl Devletine sava ilan etmesinden sonra btn altnc tmen, yani yaklak 15.000 asker Iraka getirildi. ngilizler Iraka kartma yapmaya Favdan balad. ngiliz kuvvetleri nce att'l-Arap azndaki Fav bataryasn susturup buray igal etti ve 9 Kasmda burann kuzeyinde karaya asker kard. Birka noktada meydana gelen nemsiz arpmalardan sonra 22 Kasmda boaltlm olan Basray igal eden ngiliz birlikleri, arpmalar esnasnda ele geirdikleri yerli bir ok ufak
582 583

Ayn vesika, Lef 5. Ayn vesika, Lef 6.

139

gemi sayesinde att'l-Arapn s ve bataklk olan kesimlerinde de kolaylkla ilerleyerek askeri harekat yapabilmiti. Bylelikle ngilizler 9 Aralkta Kurnay ele geirerek tm att'l-Arap blgesini de igal etmi oluyorlard584. Bu derece stratejik bir noktann bu kadar ksa zaman iersinde kaybedilmesi zerine 20 Aralk 1914 tarihinde Irak ve civar Genel Komutanlna ve Basra valiliine Binba Sleyman Askeri atand. Sleyman Askeri, 1911-1912 yllarnda talyaya kar Trablusgarb ve Bingazide Enver Paa ile alm ve gnll kuvvetlerle mcahitlerle talyanlara kar direni gstererek onlar yldrmt. Balkan Savalarnn ikinci devresinde Bat Trakyada grev yapan Askeri, Birinci Dnya Savann patlak vermesiyle Tekilat- Mahsusada almaya balamt. Makedonyada Srplar aleyhinde gizli bir tekilat kurmakla grevlendirilen Sleyman Askeri buradan Irak ve civar Genel Komutanlna atanmt585. Kurnann igaline kadar yaanan atmalarda buradaki airetlere gvenilemeyecei, bu topluluun karsnda dman grnce dald ve kat ve asl amalarnn yama olduu bir kez daha meydana kmt586. Zaten askerlik eitimi olmayan bu topluluun hkmete ballklar da bulunmuyordu587. Blgede gl ve savama kabiliyeti olan airetler ise zaten ngiltere ile ittifak halindeydi. Bunlarn banda da Huveyzeye kadar uzanan blgede hakim olan Muhammara eyhi Haz'al Han geliyordu588. Ayrca Basra yaknlarndaki Zbeyr, Kurna, Harise eyhleri de ngilizlere hizmet etmekteydi589. Ayrca bu blgedeki hurmalklarn ve adalarn bir ksmnn Kuveyt kaymakam Mbarek el-Sabah Paaya ait olmas ve Mbarek Paann da ngiltere ile ibirlii halinde olmas Osmanl kuvvetlerinin durumunu zorlatran bir baka etkendi. Zira Kuveyt kaymakam daha nce gnderdii talimatlarla bu hurmalklarda
590

alan

airet

mensuplarndan

blge

savunmasna

katlmamalarn bildirmiti

. Ayrca ran topraklarnda yaamakta olan Bahtiyariler de

ngiltere yandalar arasndayd. ran petrollerinin iletme hakkna sahip olan Anglo-Persian Oil Company Limited adl ngiliz ortakl Bahtiyarilerin ileri gelenlerine bu petrollerden

584 585

Bayur, a.g.e., c.III/I, s.398-399. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.120. 586 Bayur, a.g.e., c.III/I, s.399. 587 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.68. 588 Muhammara eyhi Osmanl kuvvetlerinin tm hareketlerini nceden haber alarak ngiliz kuvvetlerine bildirmekteydi. Ayn eser, s.73. 589 Bayur, a.g.e., c.III/III, s.91. 590 Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.70.

140

hisseler vererek sava boyunca petrol tesislerinin ve petrol boru hatlarnn minimum zarar grmesini salamt591. Airetlerin bu durumunun yan sra Osmanl kuvvetleri ayn zamanda sahip olduklar tatlar ve silahlar ynnden de ngilizlerle kyaslanamayacak durumda zayft. Savan cereyan ettii bu blgeye ngiliz ve Hintli birlikleri deniz yolu ile gelebilmekteydi. Sahip olduklar vastalar sayesinde Badata kadar nehirler vastasyla rahatlkla ulaabilen ngiliz kuvvetleri ayrca yiyecek konusunda da sknt ekmiyordu. Osmanl birlikleri ve bu birliklerin tm gereksinimleri ise binlerce kilometre uzaktan kara yoluyla gelmek zorundayd. Osmanl birliklerinin elinde Dicle ve Frat zerinde ulam salayabilmek iin neredeyse hi tat yoktu. Bu durum sava esnasnda Osmanl kuvvetlerinin eitli kollar arasndaki irtibat imkansz klyordu592. stelik cephane bakmndan da Osmanl ordusu son derece fakirdi593. ngiliz askerlerinin Odin, Lawrens ve Espiyagel adl ganbotlarn destei altnda arpmasna ramen Osmanl kuvvetlerinin elinde sadece Marmaris ganbotu bulunmas aradaki uuruma iyi bir rnekti. Ayrca Osmanl kuvvetlerinin elinde adi ateli toplar bulunurken, ngilizlerin abuk ateli toplarla savamalar ngiliz stnlnn bir dier gstergesiydi594. Bundan sonra ngilizler Basrann batsndaki uayibte istihkamlar yapmak suretiyle beklemede kalarak Osmanl kuvvetlerinin saldrsn beklemeye balamlard. Bu esnada ran iersinden ilerleyen yaklak 3.500 kiilik bir Osmanl kuvveti 6 ubat 1915ye Huveyzeye girdi. Hemen ayn gn ran sefareti, Osmanl Devletine bir nota gndererek topraklarnn igal edilmesini protesto etti. Protestoda, Osmanl kuvvetlerinin bir mddetten beri Ammarede topland ve bu kuvvetlerden be taburunun Gasbani aireti ve dier taifelerle beraber rann Beni Tarif ve Sunra taraflarna geerek oradan ran topraklarna tecavz edeceklerinin haber alnd ve byle bir durumun o civarda gvenlii tehdit edecei ifade ediliyordu. ran topraklarn igal anlamna gelecek bu hareketin nlenmesi iin Osmanl kuvvetlerinin ve sz konusu airet ve taifelerin tez elden o civardan kartlmas istenen protestoda, emniyet ve gvenlii bozacak bu hareketlerin sebebinin aklanmas da talep ediliyordu595.

Bayur, a.g.e., c.III/III, s.126. Ayn eser, s.92. 593 Ayn eser, s.89. 594 Birinci Dnya Savanda att'l-Arap blgesinde yaanan atmalar ve taraflarn elinde bulundurduklar mhimmatlarla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, s.67-158. 595 BOA, HR.SYS 720/17, Lef 2.
592

591

141

Osmanl Devleti ise buna karlk gnderdii 11 Mart 1915 tarihli notada, ncelikle rana Ocak aynda gnderilmi olan Osmanl notasna dikkat ekiliyordu. Daha nceki notada, Rusyann igali altnda olan Osmanl topraklarnda cihat ilan edildii ve oralarda dmann uzaklatrldnn alt izilerek bu blgelerin Rusya igalinden kurtarlmas ile ran hkmetinin de karlarnn korunduu belirtilmiti. 21 Ocakta gnderilmi olan notada, bu ortak dmann istilac amalarnn ortadan kaldrlmas hususunda iki slam lkesinin ortak karlara sahip olduu ifade edilmi ve Osmanl Devletinin rana kar gizli amalar gtmedii, bilakis ortak amaca ulamak iin her trl yardm gstermeye de hazr olduu vurgulanmt. nceki notada Osmanl Devletinin, randan da mevcut durumu gz nne alarak dostluk ve yardm grmeyi beklediinin de alt izilmiti. 11 Mart 1915 tarihli notada, daha nce gnderilmi olan 21 Ocak tarihli nota bu ekilde anmsatldktan sonra; Osmanl Devletinin ran kuzeyi hakkndaki grlerinin, benzer artlar barndran gneyi hakknda da ayn ekilde geerli olduu belirtiliyordu. Notada bunun akabinde, Osmanl hkmetinin Huveyzede asker ikamesine ve Muhammara arazisine girmeye mecbur kald ifade edilerek ran halk ve baz kabile eyhlerinin tarafszla aykr faaliyetlerde bulunduklarndan ikayet ediliyordu. Baz kabile eyhleri hasar grm olan ngiliz ganbotunun tamirine yardmc olmular, ayrca Seyhan ve KutzZeyn muharebelerinde kabile yelerinin byk bir ksmyla beraber Osmanl kuvvetlerinin yan ve gerilerinden ate ederek arpmaya fiilen katlmlard596. Ayrca bu kabileler Kurna arpmasnda da Mezira noktasnn dousunda cepheden ilerlemek isteyen ngilizlere karlk verildii srada sazlklar arasndan kayklar ile gelerek Osmanl kuvvetlerine gerilerden taarruz etmilerdi. Notada, ngilizlerin mevcut durumda Karun nehrinde bir ganbotlar ve Ahvazn kuzeyine kadar uzanan mntkada ise nemli miktarda kuvvetleri olduu da ran hkmetine hatrlatlyordu. ran airet ve kabilelerinin bu davranlar dikkate alnarak ran hkmetinin tarafszlk kurallarna ciddi anlamda uymadnn ispat edildii ifade edilen notada gerekten tarafsz olan bir devletin kendi nehri sularnda savaan devletlerin sava gemilerini ve kendi topraklarnda savaan devletlerin askeri kuvvetlerini bulundurmamas gerektii de anmsatlyordu. Sz konusu notada, Osmanl hkmetinin ortak dmanlarn istilac emellerine son vermek ve ran Devletini kurtarmak amacyla hareket ettii ve ran hkmetinden de bu konuda iyi niyet ve yardmseverlik beklendii yinelenerek ran airet ve kabileleri ile bunlarn
596

Ayn vesika, Lef 4.

142

eylerine Osmanl kuvvetlerine kar dmanca davranlmamas konusunda tavsiyelerde bulunulmas talebiyle Osmanl notas son buluyordu597. Osmanl-ran hkmetleri arasndaki nota al-veriine ramen Osmanl kuvvetleri rann Huzistan blgesinde ilerlemeye devam ediyordu. 9 Mart 1915 tarihine gelindiinde Osmanl kuvvetleri bir ngiliz tugayn yenerek Ahvaza yaklamt598. Bu arada sz konusu kuvvetler Nasriyeden Mescid-i Sleymana kadar uzanan petrol borularn delmek suretiyle tahrip ederek atee vermiler ve bylece byk hasara sebep olmulard. ran da, bu gelimenin zerine derhal, hasarn sahibine ait olacana dair bir nota gndererek599 Osmanl Devletini protesto etti. Protesto ve notalarn ard arkas kesilmiyordu. Huveyze hakkndaki Osmanl-ran tartmas ve nota trafii de bir trl sona ermiyordu. 11 Mart 1915 tarihli Osmanl notasna ran gnderdii cevabi notayla karlk verdi. ran bu notasnda, Huveyzenin eskiden beri ran topra olduunu belirtiyor ve karma snr belirleme komisyonunca da burann rann mlk olduunun aka tasdik edildii beyan ediyordu. rann Huveyze hakkndaki bu iddialarna karlk vermek zere Bbli Hukuk Mavirliinin hazrlad mtalaa Harbiye Nezaretine sunuldu. Hukuk Mavirlii, stanbul Protokolnn Huveyzenin hangi tarafta kaldna tam bir aklk getirmediini belirterek protokolde yer alan Huveyzeyle ilgili ksm aktardktan sonra bu tariften Huveyzenin hangi tarafta kaldnn iyice anlalamadn tekrarlyordu. Fakat Dervi Paa haritasna gre Huveyzenin snr hatt zerinde olduunu vurgulayan hukuk mavirlii 1909/1325 senesinde oluturulan Osmanl-ran snr komisyonu tarafndan hazrlanan haritada burasnn Osmanl topraklar dahilinde gsterildiinin altnn iziyordu. stanbul Protokolnn o srada mevcut durumdan istifade eden ngiltere ve Rusya basklar nedeniyle Osmanl Devleti tarafndan imzalandn da hatrlatan hukuk mavirlii, sz konusu protokolde hal-i hazrda sava halinde olunan iki devletin imzalarnn bulunduuna deiniyordu. Hukuk mavirlii, bu devletlerle imzalanm olan btn mukavele ve anlamalar fesh edilmi bulunduundan Huveyzenin Osmanl topraklar dahilinde olduunu savunmann mmkn olduunu belirterek meselenin bu zemine kaydrlmasndan nce Huveyzenin askeri anlamda stratejik nemi haiz ve Osmanl

597 598

Ayn vesika, Lef 5. Bayur, a.g.e., c.III/III, s.92. 599 BOA, HR.SYS 720/17, Lef 3.

143

topraklar dahilinde olmas gerekli olan bir nokta olup olmadnn kendilerine bildirilmesini talep ediyordu600. Osmanl ve ran arasnda Huveyze hakknda diplomatik mcadele srerken bir yandan da Sleyman Askeri nderliindeki Osmanl kuvvetleri ngilizlere kar bir baskna hazrlanmaktayd. 12 Nisanda Sleyman Askeri Nasriyedeki kuvvetleri ileri srerek ngilizlere baskn harekat yapt. Fakat airetlerin arpmann ikinci gn kamalarndan dolay birlikler yar yarya eridiinden Osmanl kuvvetleri geri ekilmek zorunda kald. Yaanan bu hezimet zerine yaral olduu iin arpmay bizzat yerinden ynetemeyen, Irak ve civar Genel Komutan Sleyman Askeri kendini ldrd. Huzistanda Ahvaz zerine yrmekte olan kuvvet de oradaki ii Araplardan yardm grmesine ramen uayyibe yenilgisinden sonra gelien ngiliz kar saldrs nedeniyle Huveyzeye ekilmek zorunda kald. Bylece Irak arpmalarnn ilk safhas sona ererken ngilizler att'l-Arap blgesi zerine hakimiyetlerini yerletirmi oluyorlard601. att'l-Arap blgesinin ngilizlerin egemenliine gemesine sebep olan

arpmalarda en dikkat ekici noktalardan biri de Osmanl halifesinin yapt cihat arsna Snnilerden ziyade ii Mslmanlarn itibar gstermesiydi. Hatta ranl mtehitler cihat lehine propaganda yaparak halk ve airetlerin dmana kar direnmesini rgtlemiti602. Osmanl Devletinin blgede cihat eksenli propagandalarna ngiltere blge halkna ve ileri gelenlerine bildiriler datarak karlk vermiti. Bildiriler savan gidiatna ve datlacak blge halknn eilimine gre farkl sluplarda yazlyordu. Bunlardan biri de ngilizlerin Beni Kab aireti mensuplarna ynelik 15 Mart 1915te yaynlad bildirgeydi. Bu bildirgede Beni Kab airetinden, Osmanlya destek vermeyerek ngilizleri desteklemeleri isteniyordu603. Burada ilgi ekici olan nokra Beni Kab airetinin banda bulunan Muhammara hakimi eyh Haz'aln batan beri ngiliz yanls olmasna ramen bu airet ierisinden yine de Osmanl Devleti yannda yer alan taifelerin km olmasyd. att'l-Arap blgesi zerindeki ngiltere hakimiyetinin 1915 ylndan itibaren perinlenmesine ramen Osmanl hkmeti hala blge hakknda umutlar besliyor ve blgenin savatan sonra nasl yaplandrlmas gerektiini tartyordu. Osmanl-ran karma

600 601

Ayn vesika, Lef 7. Bayur, a.g.e., c.III/III, s.93. 602 Ayn eser, s.93. 603 Bildiri metni iin bkz. Ayn eser, s.97-98.

144

komisyonunda bakanlk yapm ve bu grevinin bitiminde Tahran sefaretine atanm olan ve dolaysyla Osmanl-ran snr meselesine vukufu bulunan Sadreddin Bey 1916 ylnda eski Tahran Sefiri sfatyla hkmete att'l-Arap blgesinde gelecek iin ne gibi nlemler alnabileceine dair bir rapor sundu. ngilizlerin Muhammara hakimini himaye etmekteki maksatlarnn att'l-Arapn k noktasnda dolayl olarak hakimiyet elde etmek olduunu belirten Sadreddin Bey, bu durumun ise Osmanl karlarna tamamyla zt ve son derece zararl olmasndan dolay buradaki ngiliz nfuzunun krlmasnn o civarda huzur ve dzenin salanmas iin elzem olduunu ifade ediyordu. Aslnda Muhammarann mlken rana ait olduunu ve ngiltere ile asla alakas olmadn vurgulayan Sadreddin Bey, ran hkmetinin de Muhammara eyhinin elde etmi olduu bamszlktan endie duyduunu ve bu nedenle ran hkmeti ile bu konuda anlama salayarak eyh Haz'aln yerine bir bakasnn geirilmesinin de imkan dahilinde bulunduunu belirtiyordu. Sadreddin Beyin hazrlam olduu raporda, bu maksada ulamak iin ncelikle Muhammara hakknda ngiltere hkmetiyle 11 Ekim 1913 tarihinde teati edilmi olan beyannamenin iptal edilmesi gereinin alt izilerek yaplacak bar anlamalarnda bu konunun temin edilmesinin gereklilii zerinde duruluyordu. nk Sadreddin Beye gre, rana ait bir mevkii iin nc bir hkmetin mdahalesi her haliyle kabul edilemezdi. Raporda, ngiltere ile imzalanm olan beyannamenin fesh edilememesi durumunda alnabilecek nlemler de sralanyordu. Tasarlanan nerilerden biri, eyh Haz'aln Osmanl hkmetine meyletmesinin arelerinin aranmas ve bunun iin eyhin Basra vilayeti dahilinde sahip olduu geni arazilerin msadere olunaca tehdidinin ileri srlmesiydi. Haz'al Hann slami duygularnn tahrik edilerek tevik ile hkmete sadakate arlmas da dnlen baka bir areydi. Sadreddin Bey, Osmanl hkmetinin sava sonrasnda Basra sahillerinde oluturaca istihkamlar ve nehir ierisinde bulunduraca gerekli donanma sahip ganbotlarla etkisini arttracak olmasndan dolay eyhin her durumda itaatini temin etmenin kolay olaca kanaatini belirterek raporunu tamamlyordu604. Ancak btn bunlar savan sonularna bal idi. Osmanl Hariciyesi eskiden olduu gibi, galip ve malp taraflarn bir masa etrafnda toplanp anlaacaklarn umuyordu. Zaten sz konusu raporlar da buna istinaden hazrlanmt.

604

BOA, HR.SYS 113/10, Lef 4.

145

NC BLM

SORUNUN GELECEE TAINMASI: ATTL-ARAP NEHRNDE ULAIM

1. Sorunun Gndeme Geli Nedenleri: Nehir zerinde Egemenlik Tartmalar

20. yzyln banda blgede petroln kefedilmesi ve petrol arama almalarnn hzlanmasyla beraber att'l-Arap nehrinin, karlan petroln tanmas konusunda stlendii rol nedeniyle nemi giderek artmaya balamt. stelik petrol uzak lkelere tamak zere att'l-Arap nehrine gelen gemi saysndaki art ve petrol karma almalar iin gerekli olan ar ekipmanlar tamak iin gemilerin artan byklkleri sonucu Muhammara liman yeterli gelmemeye balamt. Bu nedenle gemiler Muhammara dnda yklerini boaltmak ve demirlemek zorunda kalyordu605. att'l-Arap nehrinin ngiltere nezdinde bu ekilde artan nemine karlk, nehrin Osmanl hakimiyetinde olmas ve giri klar iin denen gmrk harlar ngiliz ekonomik karlarna bir engel tekil ediyordu. ngiltere, Muhammara limannn artan neminden dolay bu noktay Osmanl denetiminden uzak tutmak iin Muhammara eyhi Haz'al Hanla ittifak yapmann yan sra, bir yandan da nehir zerinde eitli yollarla fiili bir hakimiyet kurmaya alyordu. Bu ekilde blgede Osmanl Devleti ve ngiltere arasndaki rekabet iddetlenmi oldu. 1911 ylnn balarnda Osmanl Devleti artan gemi trafiini gz nne alarak att'lArap nehrinin giriini tekil eden Fav boazna yerletirilmek zere birka adet amandra imal edilmesine karar verdi. Nehir giriine yerletirilmesi dnlen bu amandralardan iki tanesi ubat aynn sonlarna doru tamamlanarak gerekli yerlere konulmak zere Marmaris ganbotuna gnderildi. Fakat Osmanlnn bu hareketi ngiltere tarafndan protestoyla
605

Melamid, a.g.m., s.353.

146

karland. ngiltere hkmetine ait Lawrens vapuruyla blgede bulunan Bender-Buir konsolosu verdii muhtrada sz konusu amandralar yerletirme hakknn ngiliz hkmetine ait olduunu belirterek bir daha kendilerinden habersiz bu tarzda bir harekete kalklmamasn talep ediyordu. Ortaya kan bu durum zerine Basra valisi, merkeze bir telgraf ekerek durumu bildirdi. Basra valisi, Fav boaznn Osmanl Devletinin hakimiyetinde olduunun aikar olmasndan dolay burada amandra yerletirilmesi, fener koyulmas gibi faaliyetlerin Osmanl Devletinin hukuki hakk olduunu ifade ediyordu. Basra valisi, ngilterenin amacnn karlkl yazmalar ile zaman kazanmak suretiyle blgeye bir dizi amandra yerletirmek ve Osmanl hkmetini bir emr-i vaki karsnda brakmak olduuna kanaat getirdiinden sz konusu Osmanl amandralarnn derhal yerletirilmesini emretmiti. Vali ayrca konsolosa da, amandra yerletirme hakknn kime ait olduunu takdir ve tayin etmenin kendi yetkisi dnda olduunu ve hkmetinden ald emirlerin amandralar belirli noktalara yerletirmek olduunu ayrca bu hareketin de gemilerin ulamn kolaylatrmak amacndan ileri geldiini bildiren bir cevap yazmt606. Bu olaydan birka gn sonra ngiltere ile Osmanl arasnda yeni bir gerginlik meydana geldi. Marmaris ganbotu sz konusu amandralar yerlerine yerletirip607 Fav merkezini terk ettikten sonra ngiltere devletinin telsiz telgrafla tehiz edilmi Odin ganbotu, Fav telgrafhanesinin ve hkmet konann karsna, buradaki fenerin istikametinde med zamannda sularn ne kadar ykseleceini tahmin etmeye yarayaca iddia olunan bir direk yerletirmiti. Bunun zerine Basra liman reisi, bu tarz olaylarn ilerde daha byk sorunlar karacan belirterek Osmanl hkmetine mracaat etmeksizin ngilterenin kendi kendine buraya bir iaret yerletirmesinin uygun olmayacan ve bu iaretin derhal kaldrlmas gereini Odin vapuru svarisine bildirdi608. Liman reisi ayrca uluslararas hukuka aykr olan bu direin kaldrlmamas durumunda jandarma vastasyla kaldrlarak kendilerine teslim edileceini de vapur svarisine bildirdi. ngilizlerin direi kabule yanamamalar durumunda direk hkmet konanda muhafaza edilerek daha sonra Basra vilayetine gnderilecekti. Fakat tm bu yaplan uyarlara ramen ngilizler direi kaldrmaya yanamamt. Bu durum zerine direk Osmanl grevlileri tarafndan kaldrlarak liman reisine ait bir filika609 ile Odin ganbotuna gnderilmi ve ganbot svarisi de direi geri almay kabul etmiti. Basra valisi yaanan bu olaylar merkeze bildirerek ngilizlerin son zamanlarda sz konusu blgede ve
BOA, HR.SYS 94/20, Lef 2. amandralarn olaysz bir biimde yerlerine yerletirildii de ayrca merkeze iletilmiti. Ayn vesika, Lef 7. 608 Ayn vesika, Lef 3. 609 Genellikle sava gemilerinde bulunan, krek veya yelkenle yrtlen gvertesiz kayklara filika denirdi. dris Bostan, Osmanl Bahriye Tekilat XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 1992, s.94.
607 606

147

zellikle Fav taraflarnda uygulamakta olduklar siyasetin dikkat ekici olduunu ve amalarnn sorun yaratmaktan ibaret olduunu da szlerine eklemiti610. Basra liman reisi tarafndan gnderilen bu protestoya ancak olaylarn sona ermesinden sonra Odin ganbotundan Osmanlnn direk hakkndaki itiraznn teessfle karlandna dair yant gelmiti. Sz konusu cevapta ayrca, direin sed haricinde bulunan kylarda suyun derinliini lmek amacyla yerletirildii belirtiliyordu. Ganbot svarisine gre, eer Osmanl Devleti bu tarz bir iareti daha nceden yerletirmi olsayd bundan att'l-Arap nehrini kullanan tm devletler fayda elde edeceklerdi611. Basra vilayetinden gelen telgraflarla olaylar merkeze de ulatrlm ve vilayetin meydana gelen bu olaylar karsndaki tutumunu merkezce son derece isabetli bulunmutu. Olaylarn bu ekilde merkeze ulamasyla, mesele eitli kurumlar araclyla Hariciye Nezaretine bildirilmi ve sorunun giderilmesi iin yaplmas gereken giriimler de yine bu nezarete havale edilmiti612. Bunun zerine Hariciye Nezareti, ilk etapta Londra sefareti vastasyla ifahi olarak durumu ngiltere hkmetine bildirmekle yetindi613. Fakat gerek sylentiler gerekse ngilizlerin giriimleri bitmek bilmiyordu. Osmanl hkmetinin ngiltereyi ifahi olarak uyarmasnn zerinden daha bir hafta gemeden Rusya konsolosu Basra vilayetine olas ngiliz faaliyetleri hakknda alm olduu istihbarat bildirdi. Rusya konsolosu, ngilizlerin iki vapurunun Fav boaznda bir takm giriimlerde bulunmakta ve amandralar yerletirmekte olduklarn belirterek ngilizlerin Osmanldan nce att'lArap nehrine bir fener yerletirmeye teebbs edeceklerini hatta Osmanl hkmeti buraya kendilerinden daha nce bir fener yerletirse bile ngilizlerin yine de bir fener koymaktan vazgemeyeceklerini haber aldn ifade etmiti. Konsolos hatta, ngilizlerin bu tarz davranlarnn boazda hak iddia etmeye kadar varabileceinin de altn izmiti. Basra valisi ise souk kanl tutumunu srdrerek boazn Osmanl hkmetinin hakimiyetinde bulunduunun phe gtrmez bir gerek olduunu hatrlatm ve ngilizlerin giriimlerinin hibir zaman kendilerine bu tarz bir hak salayamayacan savunmutu. Basra valisi Rusya konsolosu ile arasnda geen bu konumay merkeze ilettikten sonra aslnda ngilizlerin boazdaki faaliyetlerinin zararl ve Osmanl hukukunu iner nitelikte olduunun altn izerek hazrlanmakta olan duba tamamlanr tamamlanmaz zerine fener yerletirilerek derhal
610 611

BOA, HR.SYS 94/20, Lef 6. Ayn vesika, Lef 21. 612 Bahriye Nezareti ve Sadaretin konu hakknda Hariciye Nezaretine gndermi olduklar yazlar iin bkz. Ayn vesika, Lef 4, 5, 8, 11. 613 Ayn vesika, Lef 8.

148

boaza konulacan da szlerine ekledi. Basra valisi, alnacak tedbirleri ifade ettikten sonra buradaki komodor (Amiral yetkisiyle grevli deniz subay) vekilinden ikayet ederek614 bir an nce gnderilmesini talep ediyordu. Vali ayrca, Fav gibi siyasi nemi gnden gne artmakta olan bir kasabaya tecrbeli bir kaymakamla uluslararas denizcilik kurallarna hakim bir liman reisinin sratle tayin edilmesi gereinin de altn iziyordu615. Bir yandan bu gibi rivayetler Rusya vastasyla hkmete yanstlrken bir yandan da ngilizler Odin ve Palanoris ganbotlarn gn ar Osmanl sularnda dolatrmaya balamlard616. Bu bir anlamda hakimiyet iddias olarak yorumlanabilecei gibi bir taraftan da verilen ifahi nota zerine ngilizlerin bir gvde gsterisi olarak nitelendirilebilirdi. Nitekim Rusyadan bu istihbaratn alnd srada ngilizlerin yeniden amandra yerletirmek zere harekete getikleri Basra vilayetinden haber alnd. Daha nce ngilizlere ait Odin ganbotunun ran sahilinde iaretler yerletirildii istihbar olunmu ve Marmaris ganbotu incelemelerde bulunmak zere blgeye gnderilmiti617. Yaplan incelemelerde ngilizlere ait Palanoris ganbotunun on adet amandrayla blgeye geldii ve bunlar yerletirmek iin bir salapurya618 kiralam olduu tespit edilmiti619. Bu ekilde ard arda meydana gelen olaylar zerine Sadaret, bir telgrafla Basra vilayetine daha nce ngilizler tarafndan Fav boazna dikilen direin bulunduu mevkiin kendilerine mi rana m ait olduunu sordu. Ayrca Basra vilayetinin nerilerini de dikkate alan Sadaret; liman reisinin deitirilmesi hakknda Bahriye Nezaretine, gerekli niteliklere haiz bir kaymakam tayin olunmas iin de Dahiliye Nezaretine gerekli emirleri gnderdi620. Basra vilayetinden Sadarete gnderilen cevapta ngilizler tarafndan yerletirilerek zerine kanal yazlm kk amandrann Osmanl sahilinde bulunduu; bahsedilen direin ise hem ran, hem Osmanl sahilinde dikilmeye alld belirtiliyordu. Boazda

614

Vali komodor vekilinden ikayetinin nedenlerini u ekilde ifade etmekteydi: u kadar ki orada bulunan komodor vekili o kadar atl, o kadar niyetsizdir ki lakrd anlamak, i grdrmek imkan haricindedir. Ayn vesika, Lef 20. 615 Basra valisi, Fav meselesinin nemi nedeniyle birka nezareti ilgilendirmesinden dolay durumu direk olarak Sadarete bildirmiti. Ayn vesika, Lef 20. 616 Ayn vesika, Lef 9, 10, 12. Basra valisi de bu sava gemilerinin ikide birde gidip gelmesin(nin) gayr- mnasib olduunu merkeze iletiyor ve Hariciye Nezareti vastasyla ngiltereye tebligat gnderilmesini talep ediyordu. Ayn vesika, Lef 10. 617 Ayn vesika, Lef 22. 618 Salapurya zel bir biimde alr bir yelkeni olan byke bir eit kaykt. Ayn vesika, Lef 23. Salapurya, kk mavna olarak da tanmlanabilir. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara 1988, s. 457. 619 BOA, HR.SYS 94/20, Lef 23. 620 Ayn vesika, Lef 62.

149

daha nce yerletirilip ou batm olan amandralarn da ngiliz tabiiyetindeki Mil kumpanyas tarafndan yerletirildii rivayet olunuyordu. Fav boaznn Osmanl hkmetine ait olduu gereinin altn izen Basra valisi, kumpanyalarn amandra yerletirmelerinin tabi olduklar devlete bir tasarruf hakk kazandrmayacan vurguluyordu. Basra valisi ayrca, 1847 Anlamas gereince rann att'l-Arap nehrinde yalnzca ulam hakkna sahip olduunu hatrlatarak bu yzden ngilterenin ran ileri srerek bir hak iddia etmeye de imkan bulunmadn ifade ediyordu621. Basra vilayetinden alnan cevap zerine Sadaret, konun zmn Hariciye Nezaretine havale etti622. Bu arada da Fav boaznn giriinde ve civarnda ngiltere sava gemileri tarafndan amandra ve bunun gibi eitli iaretler yerletirildii ve bekaye (?) denilen gemiler imal edilerek zerine ngiliz bandras iaretlenmi olduu Bahriye kumandanlndan bildiriliyordu. Bunun zerine Basra vilayeti, Basra ngiltere konsolosluuna bir protesto ekti. Protestoda att'l-Arap nehri tamamyla Osmanl hakimiyetinde olduundan ve nehre giriin harici de dolaysyla Osmanl kara sularnda bulunduundan, ngiltereden uluslararas hukuk kurallarna aykr davranlardan vazgeerek amandralar ile dier iaretlerin ve gemilerin buradan kaldrlmas talep ediliyordu623. Basra vilayetinden ekilen bu protestonun ngiltere hkmetine ulatrlmas zerine624 ngiltere sefiri tarafndan konu Osmanl Hariciye Nazrna iletildi. ngilterenin protestoya verdii cevap ise sz konusu amandralarn Osmanl sularnda olmad eklindeydi625. ngiltereden alnan bu cevap zerine Hariciye Nezareti konu hakknda Basra vilayetinden bilgi isteyerek imdilik protesto ile yetinilmesini ve verilecek talimata gre hareket edilmesini talep etti626. Fakat bu diplomatik grmelerin srd esnada bile Osmanl-ngiliz gerginlii blgede yeni olaylarla devam ediyordu. Osmanl Devleti gemi ulamnn rahata salanabilmesi iin Fav boaz giriine be adet amandra yerletirdi. Ayrca aydnlatmalar Avrupadan sipari edilmi olan bir adet fener dubas da birka gn ierisinde boaz giriine yerletirilmek iin hazrlanyordu. ngiliz sava gemileri de bu srada bo durmayarak iskandil627 etmek bahanesiyle sz konusu blgeye amandralar ve fener grevi gren yelken

621 622

Ayn vesika, Lef 60. Ayn vesika, Lef 61. 623 Ayn vesika, Lef 16. 624 Ayn vesika, Lef 17, 59. 625 Ayn vesika, Lef 18. 626 Ayn vesika, Lef 25. 627 skandil, denizin derinlik derecesini anlamak iin gemilerde kullanlan alete verilen addr. emseddin Sami, Kms- Trk, stanbul 2004, s.110.

150

gemileri yerletirmiti. Durumun Basra Bahriye komodorluundan haber alnmasnn ardndan bu sefer de Bahriye Nezareti ciddi nlemler alnmasn talep eden bir yazy Hariciye Nezaretine gnderdi. Hariciye Nezaretinin yant ise Basra vilayetine verilenle hemen hemen aynyd. Hariciye, ngiltere hkmetinin sz konusu dubalarn Osmanl sularnda olmad ynndeki aklamasnn altn izerek hal-i hazrda ngiliz sava gemilerinin yerletirmek istedii dubalarn Osmanl sahillerine uzaklnn kendilerine bildirilmesini Bahriye Nezaretinden talep etti628. Hariciye Nezaretinin bu talebine cevap gecikmeden geldi. Basra vilayeti gnderdii ifreli telgrafta ngiltere ganbotlar tarafndan itilen amandralarn tamamnn att'l-Arap deltasnda olduunu belirterek bu deltann dorudan doruya Osmanl hakimiyetinde olduunu hatrlatyordu. rann burada yalnzca gemilerinin gei hakk bulunduu da belirtilen telgrafta amandralarn Talweg629 hattnn batsnda yani nehrin Osmanlya ait ksmnda bulunduunu da ifade edilmekteydi630. Blgeden gelen srarl talepler zerine konu Londra sefiri Tevfik Paa tarafndan ngiltere Hariciye Nezareti nezdinde de gndeme getirildi. Tevfik Paa, ngiltere Hariciye Nazr Edward Greyin Londrada bulunmamas nedeniyle yerine vekalet eden mstear Sir Artur Nickolson ile grmt. Konunun dile getirilmesi zerine mstear, amandra yerletirilmesi hareketinin yeni bir durum olmadn ve eskiden beri gemilerin gvenlii asnda tesis edildiklerini belirtmi ve bu amandralarn konulmu olduu mevkiin Osmanl sular dahilinde bulunmadn; Fav boaznn bir tarafnn Osmanl Devletine, dier tarafnn ise rana ait olduunu iddia etmiti. Sir Nickolson ayrca, nehrin kenarna gerektike dikilen srklar ile att'l-Arapn srekli mecra deitirmesi sonucu gemilerin karaya oturmamas iin yol gstermek amac gdldnn de altn izmiti631. Tevfik Paa ise ngilterenin bu cevaplarna karlk olarak kendisinin bu durumu dile getirmesinin ngiltereye kar bir gvensizlik deil, iki tarafn memurlar arasnda ortaya kan baz yanl hareketleri dzelterek iki devlet arasndaki samimiyeti koruma olarak alglanmas gerektiini belirtmekle yetinmiti632.

BOA, HR.SYS 94/20, Lef 24, 33. Genel kullanmyla, iki devleti birbirinden ayran nehirler iin kullanlan Talweg kuralna gre; nehrin ortasndan geen hat, iki devlet arasnda snr olarak tanmlanr. Ayn kurala gre, eer bu nehir ulama elveriliyse snr izgisi ulamn saland kanaln ortasndan geer. M. S. Agwani, Politics in the Gulf, New Delhi 1978. Hariciye Nezaretine bal stiare Odas ise Talwegi suyun akntsyla oluan ve su yzeyinin ortasndan geen kurgusal hat olarak tanmlamaktayd. BOA, HR.SYS 94/20, Lef 88. 630 Basra vilayeti telgrafnda sz konusu amandralarn corafi konumlarn da ayrntl olarak belirtmiti. Ayn vesika, Lef 19. 631 Ayn vesika, Lef 26. 632 Ayn vesika, Lef 27.
629

628

151

Nisan aynn ortalarna gelindiinde yaplan tm mracaatlara ramen ngilizlerin att'l-Arap nehri zerindeki faaliyetleri devam ediyordu. ngiliz sava gemileri bu sefer de Fav istihkam klas nne med zamannda sularn ne kadar ykseleceini gsterir direk daha saplamlard633. Fav civarnda meydana gelen bu olaylar da derhal merkeze iletildi634. Ayrca ngiliz sava gemileri de sk sk Osmanl sularnda dolamaya devam ediyordu. Odin ganbotunun att'l-Arap dahilinde iskandil ederek ilerlemekte olduu ve Buir konsolosunu tayan635 Lawrens ganbotunun da Fav civarlarnda grld Basra vilayetinden haber alnmt. ngilizlerin srarla bu tarz hareketleri devam ettirmeleri zerine Basra valisi Hariciye Nezaretine bir kez daha ifreli telgrafla mracaat etmek zorunda kald. Fav civarlarnda dolaan ngiliz sava gemilerinin sorun karmak iin vesileler hazrladklarn iddia eden Basra valisi bu gemilerin Osmanl hakimiyetinde bulunan att'l-Arap nehrinde harita almak, iskandil etmek, amandra koymak, fener dikmek gibi uluslararas hukuka aykr bir ok hareketlerde bulunduklarn da ifade ediyordu. Dokuzu silahsz, 39 askerin Sih (?) denilen sahraya karlm olduu belirtilen telgrafta, ngiltereye ekilen protestolardan bir fayda grlmedii vurgulanyordu. Basra valisi, sefaret vastasyla ciddi bir tebligat gnderilmesini ve bundan da fayda salanmazsa askeri kuvvete bavurulmasnn zaruri olacan ifade ediyordu. nk buradaki hareket Osmanl hukuki haklarn ihlal ettii gibi, blgede halk ve airetler arasnda da rahatszlk yaratmaktayd. Basra valisi gsterilmi olan msamaha ve iyi davranlarn ngiliz vapur svarilerinin cesaretini arttrmakta olduunu da ifade ederek telgraf bitiriyordu636. Fakat Basra valisinin tm uyarlarna ramen gerekli nlemlerin alnmamas ngilizler tarafndan ayn tarzda hareketlerin tekrarlanmasna yol ayordu. Nitekim Basra valisinin uyar niteliindeki bu telgrafndan yaklak iki gn sonra ngiltereye ait ayn sava gemileri yine izinsiz olarak iskandil faaliyetlerine girimilerdi637. Bunun hemen ertesinde ise ngilterenin Odin ganbotu tarafndan harita izmek maksad ile Maar arazisi karsna beyaz ve krmz iaretli bir gnder brakld638. Ayrca Buir konsolosunu tayan Lawrens gemisi de hemen hemen ayn esnada yine Fav civarna gelmiti639. ngilizlerin bu tutumu vilayetten

633 634

Ayn vesika, Lef 48. Durumdan Dahiliye ve Hariciye nezaretleri ile Sadaret haberdar edilmiti. Ayn vesika, Lef 49, 51, 58. 635 Ayn vesika, Lef 39, 41. 636 Ayn vesika, Lef 43. 637 Ayn vesika, Lef 44. 638 Ayn vesika, Lef 42. 639 Ayn vesika, Lef 32.

152

merkeze rapor edildi640. Bunun zerine Londra sefaretine gnderilmek zere Hariciye Nezareti tarafndan bir nota msveddesi hazrlanarak Mays aynn sonlarna doru sefarete gnderildi641. ngiltereye gnderilen notann zerinden on be gn gemeden, Fav boaznda fener yakan Osmanl gemisinden bir mil deniz tarafna ve sekiz kula suya British India adl ngiliz kumpanyas tarafndan gazl bir amandra koyularak tututuruldu642. Basra komodorluu bu amandralarn hibir lzum ve faydas olmadn da ekleyerek durumu Bahriye Nezaretine bildirdi643. Gelimeler zerine Osmanl Hariciye Nezareti yerine ngiltere Hariciye Nezareti harekete geti. ngiltere ba tercman att'l-Arap giriinde ngilizler tarafndan koyulan ve Osmanl karasular haricinde bulunan amandralarn Basra mahalli memurlar tarafndan kaldrlmaya alldn ifade ederek bunu nlemek iin blgeye ngiltere hkmeti tarafndan bir gemi gnderildiini Osmanl Hariciye Nezaretine bildirdi. Bunun zerine Osmanl Hariciye Nezareti, Dahiliye Nezaretine gnderdii bir yazyla ngiltere ile Basra Krfezi hakknda mzakerelere giriileceinden dolay amandra sorunun zmnn de bu zamana ertelenmesinin uygun olacan belirtti644. Yerletirilmi olan amandralarn Basra valisi tarafndan kaldrlmamas zira buna teebbs edildii takdirde ngiliz vapurunun harekete gemesinin olas olduu da Dahiliye Nezaretine iletildi. Hariciye Nezareti, Dahiliyeden mevcut durumun muhafaza edilmesi hakknda Basra vilayetine telgrafla haber verilmesini de ayrca talep etti645. Tam da Hariciye Nezaretinin blgede mevcut durumun korunmas emrini verdii srada Basra vilayetinden konu hakknda yeni bir telgraf alnd. Bu sefer de bir ngiliz kumpanyas (irketi) tarafndan Braimde karaya iki amandra karld ve bunlarn oraya gelecek vapurlarn balanmas iin suya itilecei haber alnmt646. Basra vilayeti amandralarn yerletirilmesinden nce harekete geilmesi gereini Dahiliye Nezaretine iletti647. Fakat Osmanl hkmeti harekete geene kadar sz konusu kumpanya amandralardan birini att'l-Arap nehrine brakmt bile. Bunun zerine Basra valisi, dier amandrann da blgeye yerletirileceinin aikar olduuna ve bunlarn nehirdeki gemi
Durum Bahriye ve Dahiliye nezaretleri ile Sadarete rapor edilmiti. Sadaret de konuyla ilgili Hariciye Nezaretini tekrar uyararak gelimeleri kendisine bildirmesini emretmiti. Ayn vesika, Lef 38, 45, 46. 641 Ayn vesika, Lef 56. 642 Ayn vesika, Lef 31. 643 Bunun zerine durum Sadarete ve daha sonra da Hariciye Nezaretine aksetti. Ayn vesika, Lef 57. 644 BOA, Dahiliye Nezareti dre-i Ummiye (DH.D) 130/2, Lef 17. 645 Ayn vesika, Lef 18; BOA, HR.SYS 94/20, Lef 52. 646 BOA, DH.D 130/2, Lef 15. 647 BOA, HR.SYS 94/20, Lef 64.
640

153

ulamn gletirdiine dair Dahiliye Nezaretine bir yaz gnderdi. Yazda, att'l-Arap nehrinin sadece Osmanl hakimiyetinde olduu ve burada hibir hkmetin tasarruf hakk olmad halde ngilizlerin bu giriimlerine kar msamaha gsterilmesinin ngilizlere cesaret verecei belirtiliyordu. Vali, srekli devam eden bu tecavzlerin nlenmesi iin gerekli tedbirlere bavurulmasn nezaretten ayrca talep etmiti648. Basra valisi, bu yaznn hemen ardndan Dahiliye Nezaretine bir telgraf daha gnderme gerei duymutu. Basra valisi bu telgrafnda Abadan adasnn adeta bir ngiliz smrgesi haline getirildiinin altn izerek ngilizlerin burada hibir tasarruf haklar olmad halde, buralar kendi mallar gibi kullandklarn ifade ediyordu. Vali, merkezi hkmetin ngilizlerin bu tavrlarna gz yummasnn ve hatta Basra vilayetini bile hakkn aramaktan men etmesinin kar tarafn cesaretini arttrdn da ekliyordu. Valiye gre, hkmetin bu gz yumma politikasna devam etmesi durumunda ngilizlerin yakn zamanda Basrada da buna benzer tecavzlere cret edecekleri phesizdi. Vali gerekli tedbirlerin alnmas isteini yineleyerek telgrafna son veriyordu649. Benzer talepler ezamanl olarak Bahriye Nezaretinden de gelmekteydi. Nezaret, bir hkmetin limanlar arasndaki ulamn sz konusu liman ve nehirlerin ait olduu hkmet tebaasna mahsus olmas gereinin uluslararas hukukun temellerinden olduunu belirterek baz istisnai izinlerle baka milletlerin tebaalarnn bu uluslararas hukuk kurallarna ramen sahip olduklar imtiyazlarn hibir ekilde geniletilmemesi gerektiini vurguluyordu. Bu imtiyazlardan daha da nemli olan bir nevi hakimiyet hakk iddialarna kap amak suretiyle dier milletlerin tebaalarnn gemi ulam haklar bile bulunmayan i sularda amandra koymaya teebbs etmeleri olduunun da altn izen nezaret, bu durumun kesinlikle grmezden gelinecek veya gz yumulacak bir hadise olmadn ifade ediyordu. Bahriye Nezareti, i ve karasularnda amandra koyulmas ve eitli iaretler yerletirilmesi gibi hareketlerin yalnzca hkmranlk hakkna sahip olan devlete ait olduunu ve Osmanl tebaasnn bile ancak bir takm kanuni artlar ve kaytlar altnda, snrl ekilde bu tarz hareketlere haklar olabileceini hatrlatyordu. Nezaret, sz konusu ngiliz irketi tarafndan Braime yerletirilmeye teebbs edilen amandralarn sklmesi iin gereken emirlerin verilmesini Hariciye Nezaretinden talep ediyordu650. Fakat tm bu ikayetlere ramen Hariciye Nezareti ancak olaylarn Sadarete de ulamas651 ve konun bylece kendisine havale edilmesinin ardndan harekete geebildi. Hariciye Nezaretinin konu hakkndaki ilk teebbs

Ayn vesika, Lef 68; BOA, DH.D 130/2, Lef 16. BOA, DH.D 130/2, Lef 19. 650 BOA, HR.SYS 94/20, Lef 55. 651 Ayn vesika, Lef 54.
649

648

154

Braimin nerede olduunu Dahiliye Nezaretine sormak oldu652. Basra Vilayetinden gnderilen bir telgrafla Braim corafi tanm Dahiliye Nezareti vastasyla Hariciyeye ulatrld. Basra valisi, Braimin nceden rana terk edilen Ceziretl-Hzr zerinde ve Muhammaradan tahminen be mil gneyde, yani 30 21` kuzey enleminde ve 48 16` dou boylamnda bulunduunu ifade ediyordu. Sz konusu mevkiinin att'l-Arap sahilinde ve ngilizlerin Ahvaz petrol kumpanyasnn iskele olarak kulland yerde olduunu belirten vali, att'l-Arap nehrinde ran hkmetinin tasarruf hakknn olmadn, yalnzca ran gemilerinin ulam hakk bulunduunu hatrlatyordu653. Braimin yeri konusunda alnan bu cevap zerine Hariciye Nezareti, Londra sefaretine bir yaz gnderdi. Yazda, Braim mevkiinin bulunduu nokta bildirilmi ve eer ngilizler tarafndan att'l-Arap nehrine amandralar yerletirilmesi nehirde ulam dzenlemek amacna dayanyorsa bunun iin Osmanl hkmetine mracaat etmek gerektii, bu durumda dostane bir ekilde fikir alverii neticesinde gerekli nlemlerin alnabilecei vurgulanmt. Aksi takdirde ngiltere hkmetinin Osmanl sularnda mdahalesinin hukuka uygun olmayaca ve mevcut duruma son verilmesi iin ngiliz hkmeti nezdinde giriimlerde bulunulmas da yazda Londra sefaretine tavsiye edilmiti654. Hariciye Nezaretinin, Londra sefareti vastasyla yapt bu giriimden Basra vilayeti de ayrca haberdar edildi655. Ayn zamanda Mays aynda ngilterenin (Olert/Alert/Albert656) isimli ganbotunun Basra limanna gelmesi sonucu da gerginlik yaanmt657. Bu olay zerine hukuki inceleme balatlmadan nce teamln incelenmesine karar verilmi ve Basraya on be senedir baka milletlere ait sava gemilerinin giri-knn benzeri grlmemi olup olmad sorulmutu. Bu konuda Basra komodorluundan alnan cevapta 1904 senesinden beri Basraya senede veya iki senede bir defa yalnzca ngilterenin sava gemileri geldii belirtilmiti658. Alnan bu cevabn ardndan olay hukuki boyutunun incelenmesi amacyla Hariciye Nezareti istiare odasna havale edildi. stiare odas raporunda, uluslararas hukuka gre nehirlerin ksma ayrldn ifade ediyordu. Bunlarn birincisi bir memleketin arazisi ierisinde cereyan eden dahili
652

Ayn vesika, Lef 63. Fakat Hariciye Nezareti konuyla o kadar alakaszd ki Braimin Basra vilayeti snrlarnda olup olmadn bile bilmiyordu. Hatta ilk olarak Braimin, eyh Saidin karsnda, Badel-Mendeb boaznda bir ada olduu dnlerek Yemen vilayetine telgrafla sorulmas bile dnlmt. Ayn vesika, Lef 64. 653 Ayn vesika, Lef 66. 654 Ayn vesika, Lef 67. 655 Ayn vesika, Lef 68. 656 Osmanlca imlasndan tam okunmamakla birlikte Albert olma ihtimali yksektir. 657 BOA, DH.SYS 117/7. 658 BOA, HR.SYS 94/20, Lef 89.

155

nehirlerdi. kincisi iki devletin arazisini ayran ve snr oluturan nehirlerdi. ncs ise, birka devletin arazi boyunca uzanan mterek nehirlerdi. stiare odas att'l-Arap nehrinin Muhammaraya kadar olan ksmn birinci ksm nehirlere, bu nehrin Muhammaradan balangc olan Kurnaya kadarki ksmn ise ikinci ksm nehirlere rnek gsteriyordu. nc ksm nehirlere rnek olarak ise Tuna nehri verilebilirdi. stiare odas uluslararas hukuk kurallarna gre nehir eitlerini tanmladktan sonra nehirlerin tabi olduu usul hakkndaki grlerini beyan ediyordu. Dahili nehirlerin bir devletin arazisiyle evrili olmasndan dolay bu nehirlerde tasarruf hakk ve hakimiyetin sz konusu devlete ait olduunu ifade eden istiare odas, bu balamda sz konusu devletin buralarda gemi ulam dzenlemek ve baka milletlerden gemilerin giri kn engellemek yetkisine sahip olduunu belirtiyordu. ki devlet arasnda snr oluturan nehirler konusunda ise gr ayrlklar bulunduunu ifade eden istiare odas bazlarnn iki devletin bu nehirlere ortaklaa sahip olduklarn, bazlarnn ise sz konusu devletlerin bunlara Talweg hattna kadar hakim olduklarn iddia ettiini ifade ediyordu. Mterek nehirler iinse devletler aras anlamalarla belirlenen ortak bir idarenin oluturularak gemi ulamnn dzenlenmesi teaml halini almt. Bunun ardndan raporda, 1847 tarihli Erzurum Anlamasnn ikinci maddesinin birinci fkrasna gre att'l-Arapn tamamen Osmanl hakimiyetinde olduu ve rann sadece gemilerinin bu nehirde ulam hakk olduu belirtilerek ranllarn sahip olduklar bu imtiyaz ngilizlere devretme gibi bir haklar bulunmad ifade ediliyordu. Daha nce de att'l-Arap nehri zerinde ngilizlerin duba ve iaret koymak ve iskandil yapmak gibi faaliyetleri bulunduu ve bunun zerine Londra sefareti vastasyla yaplan mracaata kesin bir cevap alnamad da raporda hatrlatlyordu. stiare odasna gre, devletler arasnda snr oluturan bu tarz nehirler zerinde alakadar devletlerin ticareti gelitirmek maksadyla baka milletlerin sivil gemilerinin ulamna msaade etseler de aksine bir anlama bulunmad srece bu nehirlere snrda devletlerinkinden baka sava gemilerinin girii yasaklanmt. Hatta mterek nehirlerin en nemlilerinden saylan Tuna ve Kongo nehirlerinin bile tarafsz bir hale getirilmesi kararlatrlm ve bu nehirlere sava gemilerinin girii yasaklanmt. Bu aklamalara gre ngiltere sava gemilerinin Erzurum Anlamasnn ran lehine en geni ekliyle yorumlanmas halinde bile nehrin ran-Osmanl ortak mlk olan ksmna girilerinin uluslararas hukuk kaidelerine aykr olduunu belirten istiare odas, fakat Basra komodorluun beyan olunanlara ramen, Hariciye belgelerinde ierisinde 1904 senesinde Basrada iki ganbot bulunduuna dair deliller bulunduu gibi, Osmanl hkmeti tarafndan

156

bu hareketlere kar itirazda bulunulduuna kar belgelere de rastlanamadn ifade ediyordu. stiare odas, ngiltere sava gemilerinin att'l-Arap nehrine girmesine gz yumularak Osmanl aleyhine bir teaml meydana getirilmi olduunu da belirtiyor ve ngiltereyle Osmanl arasndaki siyasi ilikilerin Albert (?) ganbotu hakknda giriilecek teebbsten dolay zarara uramas ihtimali zerinde duruyordu. stiare odas, bu nedenlerle ilerde uygun bir zamanda giriimde bulunulmak zere imdilik durumun oluruna braklmas gerektiini ifade ederek grlerine son veriyordu659. stiare odasnn bu grleri Hariciye Nezareti tarafndan Sadarete de iletildi660. Sadaret, Hariciyenin bu grne Dahiliye Nezaretinden gelen bir yazyla karlk verdi. Dahiliye Nezareti, att'l-Arapn Muhammaraya kadar olan ve dahili nehirlerden saylan ksmnda baka milletlere ait gemilerin ulamnn yasaklanmasna sz konusu devletin hakk olduu ve Tuna ve Kongo nehirlerine bile sava gemilerinin girii men edilmi olduu halde ngilterenin Albert (?) ganbotunun Basra limanna gelmesine kar sessiz kalnmas uygun gren istiare odasnn grne kendilerinin katlamayacan ifade ediyordu661. Bunun zerine konu Dahiliye Nezaretinin grleriyle beraber tekrar istiare odasna havale edildi. stiare odas bu sefer hazrlad raporda, bir nceki defa aklad kararn yineleyerek, Hariciye Nezareti belgelerinin incelenmesinden de anlalaca zere 1874 senesinden beri Basraya baka milletlerin ve zellikle de ngiliz sava gemilerinin gidip gelmekte olduklarn belirtiyordu. 1874 senesinde Fransz ve ngiliz gemilerinin Basradan Kurnaya gitmelerinden dolay Paris sefaretine gnderilen ikayette hibir sava gemisinin Basray gemesine izin verilmeyeceinin beyan edildii de raporda vurgulanmt. stiare odas, ngiltere gemilerinin ise nehirde ulamn yan sra zabta grevine bile kalktklarn fakat buna kar ngiltere hkmetine yaplan bavuruda bazen Hint gemilerinin korunmas iin bazen de hurma mevsiminde deniz hrszlnn nlenmesi iin yardmda bulunmak zere geldikleri karlnn alndn ifade ediyordu. Raporda, ayrca sz konusu sava gemilerinin konsoloslar nakletmek ve bunun gibi baka nedenlerle de att'l-Arapa gidip geldikleri belirtilerek, bu aklamalar balamnda ngiltere hkmeti nezdinde giriim yapma karar Sadarete braklyordu662. Hariciye Nezaretinin istiare odasnn bu grlerini Sadarete

659 660

Ayn vesika, Lef 88. Ayn vesika, Lef 87. 661 Ayn vesika, Lef 93. 662 Ayn vesika, Lef 92.

157

ulatrmas zerine663 Sadaret, ngiltere sefareti nezdinde giriimde bulunmaya gerek olmadna karar verdi664. Osmanl hkmeti ierisinde ngiltereye kar nasl bir tavr sergilenmesi gerektii konusunda bu tartmalar yaanrken 7 Austos 1911 tarihinde Times dergisinde yer alan bir makalede de ngilizlerin Osmanlya baklar gzler nne seriliyordu. Msy Chiroll tarafndan yazlan makalede Muhammara eyhinin ngiltereye ballndan dolay Osmanllarn tecavzne urad belirtildikten sonra Osmanllarn son faaliyetlerinin dorudan doruya ngiliz karlarna dokunduunun alt iziliyordu. att'l-Arap nehri giriinin aydnlatlmas ve burada bulunan seddeler zerine amandra koyulmasnn sadece ngilizlerin giriimi ile ve bedava olarak meydana geldii savunulan makalede, Basra Krfezi sularn kullanan gemilerin tmnn bundan istifade ettikleri belirtiliyordu. ngilizlerin bu giriiminin Trklerin yapamadklar veya yapmak istemedikleri grevlerinden olduu iddia edilen Times dergisinde, bu giriimin Hindistan hkmetine intikal ettii srada Osmanllarn Alman ulam irketleri tarafndan seddelerin halinden dolay yaplan ikayet nedeniyle amandra koyularak aydnlatlmas grevini kendilerinin yapacaklarn beyan ettikleri zerinde duruluyordu. Makalede, Osmanl hkmetinin ngiltere tarafndan yaplmasna gerek duyulmu olan bu giriim konusunda bir mzakere yaplmasn dahi teklif etmedikleri yazlarak, Trklerin Avrupadan ithal edilen amandralar yerlerine yerletirmek iin Basradaki Marmaris ganbotunu gndermeleri ve ngilizler tarafndan koyulan amandralarn kaldrlmasnn istemelerinin bu mesele hakknda Osmanlnn niyetleri konusunda yeterince bilgi verecei de iddia ediliyordu. Makalenin yazar Chiroll, Trklerin att'l-Arap nehrinde ulamnda sadece kendileri tarafndan tefti edilmesi hakkndaki taleplerinin daha ciddi olduunu savunuyordu. Chirolle gre, byle bir talep zaman iersinde kazanlm olan ngiliz hukukunu ihlal anlamna geldii gibi rann hukuki haklarna da aykryd. Makalede ayrca, zellikle Buir limanndan ieriye doru giden yollardaki emniyetsizlikten dolay bu liman gerilemeye baladndan beri ngilterenin Muhammara ile Karun nehri zerindeki karlarnn daha fazla nem kazand vurgulanyordu. Gerek karlar, gerekse Muhammara eyhine verilmi olan taahhtler nedeniyle Osmanlnn att'l-Arap nehri zerindeki iddialarn ngilterenin kabul etmesinin mmkn olmadn belirten Chiroll, zaten bu iddialarn da uluslararas hukuka aykr olduunu, bir nehrin her iki sahiline sahip olmayan bir devletin o nehrin
663 664

Ayn vesika, Lef 91. Ayn vesika, Lef 93.

158

ulamn tek bana denetiminde bulunduramayacan ifade ediyordu. Makalede ayrca, Osmanl Devletinin bu iddialarnn garip olarak nitelendiriliyordu. Times dergisinde, ngilterenin Basra Krfezindeki karlarnn mttefiklerinin buradaki karlarna bal olduu belirtiliyor ve Osmanl hkmetinin ngilterenin Badat demiryolu irketine ortak olmasn kolaylatrma yanls bile olsa Basra Krfezi hakknda Osmanl ile ngiltere arasnda nihai ve makul bir anlamaya varlmas iin ngiltere hkmetinin elinden geleni yapaca vurgulanyordu. Makalenin devamnda ngilizlerin dostane bir ekilde yaplacak mzakerelerle uzlamaya varmak konusunda istekli olduu iddia ediliyordu. Chirolle gre, Osmanllarn uzlamaya yanamamas durumunda baka arelere mracaatla bunu her zaman iin kuvvet zoruyla salanabileceinin Trklere bildirilmesi zaman gelip atmt. Makalede bu tehditlerle de yetinilmeyerek Basra Krfezine birka sava gemisi gnderilmesinin Osmanl gibi hareketlerinde mstakil olmayan bir devlete ngiltere dostluunun asl kymetini ve ngiltere hkmetinin Asyadaki smrgelerinin ballklarn salamak konusundaki arzusunu ortaya kardn iddiaya kadar varyordu665. Times dergisinde yaynlanan bu makale hem Osmanl Hariciyesinin verdii tavizler sonucu ngiltere gznde dlen durumu gstermesi, hem de ngiltere hkmetinin ileride ne srecei talepler konusunda fikir vermesi asndan dikkat ekiciydi. Times dergisi vastasyla yaplan bu tehditlerin ardndan ngiliz sava gemilerinin att'l-Araptaki faaliyetleri artarak devam etti. Austos aynn sonlarna doru ngiltere hkmetinin Buir konsolosluu mahiyetindeki Lawrens ganbotu Basra limanna gelmiti666. Sz konusu ganbotun hafta kadar limanda kalaca Basra vilayetine bildirilmise de vilayet ganbotun daimi olarak Basrada kalacann hissedilmekte olduunu ifade ederek durumu Dahiliye Nezaretine rapor etti. Dahiliye Nezareti de durumu hemen Hariciyeye bildirdi667. Hariciye Nezaretinden gnderilen cevap ise Lawrens ganbotunun daimi olarak Basrada kalacann vilayete nasl hissedildii sorusuydu. Hariciye, bildirilmi olan haftann sonunda eer sz konusu ganbot hala Basradan ayrlmam olursa durumun o zaman incelenmek zere kendilerine gnderilmesi gerektiini Dahiliye Nezaretine bildirdi668. Zaten

BOA, HR.SYS 96/1, Lef 10. BOA, DH.SYS 39/24, Lef 11. 667 Ayn vesika, Lef 12. 668 Ayn vesika, Lef 2.
666

665

159

Lawrens ganbotunun bildirilenden de nce Buire dnmesiyle konu geici olarak kapanm oldu669. Fakat bu tarihten sonra da ngiliz ganbotlarnn att'l-Arapa giri-k yaparak boy gstermeleri devam etti. Bu durum 1911 ylnn Eyll ve Ekim aylar boyunca devam etti. Eyll aynn sonlarnda Odin ganbotu Fav civarlarndan geerek geri dnd670. Bu olaydan yaklak bir hafta sonra ayn ganbot yeniden att'l-Arap sularna girerek Favn gney kesimindeki ran sahiline demirlemi ve iki gn kaldktan sonra geri dnmt. Hatta ayn gn Palanoris ganbotu da yine bu civarda bir saat kadar dolatktan sonra yeniden denize almt671. Sz konusu iki ganbot bundan iki gn sonra da yeniden Fav civarna gelmi Palanoris ganbotu Favn gneyindeki ran sahiline demirlemi dier ganbot ise birka saat sonra geri dnmt672. ngiliz sava gemilerinin faaliyetleri durmak bilmiyordu. Son olaydan bir hafta sonra bu sefer de Odin ve Palanoris ganbotlar Fav karsna demirlemiti673. Ardndan yine Odin ganbotu Muhammaraya gelmi ayrca Mbarek el-Sabah Paa ile eyh Haz'ala ait iki vapur da Fav karsnda ran sahiline demirlemiti674. Lawrens ganbotu da yine birka gn sonra gelip Fav limanna demir atm fakat ksa bir sre sonra ayrlmt675. Ocak 1912 tarihine gelindiinde bu sefer daha nce amandra koyulmasyla gndeme gelen Braimde scak gelimeler yaand. Braimde daha nce bir ngiliz kumpanyas tarafndan atlm olan amandralar kaldrlmam ve halen mevcuttu. ngilizler bu sefer de sz konusu amandralarn istikametini gstermek iin karaya flama cinsi bir bayrak dikme giriiminde bulunmu fakat bu bayrak ran hkmetinin giriimiyle kaldrlmt. Bunun zerine bu bayrak Muhammaradaki ngiltere konsoloshanesinin penceresinden uzatlan bir srk zerine yerletirilmiti. Hatta ngiltere konsolosu bununla da yetinmemi ve bayra dikmek iin zemine bir direk dikme giriiminde bulunmu fakat bu giriim Muhammara eyhi Haz'al tarafndan engellenmiti. Basra vilayeti olay zerine Dahiliye Nezaretine gnderdii ifreli telgrafta Muhammara eyhi Haz'al ile ngilizlerin arasnn son zamanlarda pek iyi olmadn ve ngiliz sava gemilerinin sk sk Muhammaraya uradn hatta Badat ngiliz konsolosunun birka gn nce Muhammaraya giderek eyh Haz'al ziyaret ettiini bildirdi. Basra valisinin blgedeki
669 670

Ayn vesika, Lef 1, 13. Ayn vesika, Lef 3. 671 Ayn vesika, Lef 4, 5. 672 Ayn vesika, Lef 6. BOA, BEO A.VRK 737/86. 673 Ayn vesika, Lef 9. 674 BOA, DH.SYS 39/24, Lef 7, 8. 675 Ayn vesika, Lef 10.

160

konsoloslar tarafndan konuya nem atfedilmediini bildirmesi676 zerine bu konu da kapanm oldu. ngilterenin yapm olduu tm bu giriimler gerek nemi gn getike artan att'l-Arap nehri zerinde hak iddia etmek gerekse yaplmas tasarlanan Osmanl-ngiltere Anlamalarnn mzakereleri esnasnda yeni talepler ne srmek amacna dayanyordu. Ayrca att'l-Arap nehrinin giriinde bulunan amandralarn ounun ngilizlere ait olmas nedeniyle kazanlan gelir ve ayrcalklar da ngilterenin giriimleri iin bir baka neden oluturuyordu677. ngiltere hkmetinin burada elde etmi olduu bu fiili hakimiyet ise Osmanl Devleti asnda ciddi bir tehlike oluturmaktayd. Zira ngiltere elinde bulundurduu bu imkanlarla Osmanl vapurlarnn nehre girmesini yasaklayp engelleme imkanna bile sahipti. ngiltere ile Osmanl Devleti arasndaki rekabet sadece att'l-Arap nehri zerindeki egemenlik gstergeleri zerinde hakimiyet kurma giriimleriyle snrl deildi. Bunun yan sra sz konusu nehir zerinde vapur iletme konusunda da iki devlet arasnda bir ekime sz konusuydu. Zira Osmanl Devleti Lynch kumpanyasnn haklarn geniletmeye ynelik hareketlerinden ve kard eitli sorunlardan rahatszd. ttihat ve Terakkinin iktidara gelmesinden sonra Frat ve Dicle nehirlerinde vapur iletme imtiyaz Hazine-i Hassadan alnp Maliye hazinesine devredilmiti. Ayrca yeni padiah Mehmed Reat tarafndan da bir irade karlarak daha nce Hamidiye daresi olarak anlan kurumun nvan dare-i Nehriyye olarak deitirilmiti678. darenin Maliye hazinesine devirden sonra gerek Maliye gerekse Ticaret ve Nafa nezaretlerinden hkmete sz konusu idareyle ilgili eitli raporlar gnderilmeye balamt. Bunun zerine 1909un Haziran aynda Meclis-i Vkela konuyu grmek zere topland. Toplant sonucunda dare-i Nehriyyenin Maliye hazinesine intikal etmi olmasna ramen hkmete vapur iletilmesinin zorluklar gz nnde tutularak uygun artlar yerine getirmek kouluyla bir Osmanl Anonim irketi679 kurulmas ihtiyac vurgulanmt. Mecliste bu konuda eitli mracaatlar olduu da belirtilerek bu konunun duyurulmas ve en uygun teklifi verecek talibe ihale edilmesi

BOA, DH.SYS 39/32, Lef 2. smail Hakk Babanzade, a.g.e., s.165. 678 BOA, rade Bahriye (.BH) 1327-C-17. 679 Anonim irketler, hibir hissedarn ismi zikredilmeksizin hisse senedi kararak oluturulan ticari kurululard ve 19. yzylla birlikte Osmanl Devletinde geliim gstermeye balamlard. Ali Akyldz, Osmanl Dnemi Tahvil ve Hisse Senetleri, stanbul 2001, s.22.
677

676

161

kararlatrlmt. Bu imtiyaz Frat ve Dicle nehirleri zerinde Basradan Meskeneye ve Musula kadar olan alan kapsayacakt. Bu anonim irket iin karlacak hisse senetlerinin yz elli bin ngiliz liralk ksm, irkete terk ve devr olunacak mevcut vapurlara ve verilecek imtiyaza karlk Osmanl hkmetine ait olacakt. Bu senetlerin gerek hkmet gerekse irket tarafndan daha sonradan satlmas arzu edilirse Osmanl tebas elinde kald mddete geerli olmasna ve bunlarn karl iin usul gereince st snr tarifesi uygulanmasna karar verilmiti. Ayrca Basradan Meskene ve Musula kadar nehir mecrasnn gemi ulamna uygun hale getirilmesi iin yaplacak almalara dair masraflar da irket tarafndan karlanacakt. Bylece Meclis-i Vkelaca ihale ilemi iin esas olacak artlar ve dier teferruat ieren bir mukavele ve artname hazrlanmasna karar verilerek konu Ticaret ve Nafa Nezaretine havale edildi680. Bu gelimeler nda Temmuz ayna gelindiinde bir Osmanl anonim irketi kurularak en uygun artlar ne srecek teklife ihale olunmas fikri arlk kazanmaya balamt. Meclis-i Vkelann talebi zerine Ticaret ve Nafa Nezaretinden gnderilen raporda mevcut durumda Dicle nehrinde Lynch kumpanyasna ait vapurlarn ilemekte olduunun alt izilerek dier bir irkete imtiyaz verilmesi durumunda ya Lynch vapurlarnn iletilmesinin yasaklanmas yahut eskisi gibi devam lazm gelecei beyan edilmiti. Birinci durumda Lynchin bir takm iddialara bavurarak hkmete glk karabilecei ve ikinci durumda ise Lynchin olduu gibi kalmasyla oluturulacak bir anonim irketse rekabet etmek durumunda kalacandan her iki seenek de mahzurlarla doluydu. Ticaret ve Nafa Nezareti, bu mahzurlardan dolay bir Osmanl anonim irketi kurularak Lynch kumpanyasnn da bu irkete katlmyla nceden verilen imtiyazn keen lem yekun hkmnde, yani hi olmam farzedilmesinin hkmetin karlarna uygun olacan ifade ediyordu. Nezaret, bu konuda tanzim edilecek olan mukavelename ve artnamelerde Lynch kumpanyas gz nne alnarak m yoksa sz konusu kumpanyann da katlm yoluyla m bir Osmanl anonim irketi oluturulmasnn mnsip olaca sorusuyla raporuna son veriyordu. Bahsedilen raporun Meclis-i Vkelada tartlmasnn ardndan Lynch kumpanyasnn da katlmyla bir Osmanl anonim irketi kurulmasnn devletin menfaatlerine ve mevcut duruma uygun olacana karar verilmi ve bu dorultuda gerekenlerin yaplmasna karar verilmiti. Meclis-i Vkela ayrca karlacak hisse senetlerinin Osmanl hkmeti ile irket tarafndan yar yarya bllerek alnmas ve oluturulacak meclis idare bakanlnnn da nbetlee, bir sene Osmanl bir sene

680

BOA, MV 128/80.

162

dier ortaklar tarafndan yaplmas konusunda da karara varmt681. Lynch kumpanyasnn da katlmyla bir Osmanl anonim irketi kurulmasnn Osmanl hkmetinin iktisadi karlarna uygun olaca gibi ayrca Lynch kumpanyasnn Irakta yabanc devletlerin bayrayla ve snrsz bir mddetle vapur iletmesinde doan manevi zararlarn da ortadan kalkaca dnlyordu. Hkmetin kanaatine gre bylece durumdan nemli lde fayda da salanm olacakt682. Lynch kumpanyas yetkilileriyle bu konuda yaplan grmelerde kumpanya tarafndan hkmete sulama iinin bir irkete ihale edilmesi eletirilmi ve sulama sebebiyle vapur iletmesine ara verilecei de hatrlatlmt. Bu yzden irket yetkilileri meydana gelecek olan zarar ve ziyana, ayrca faiz miktarnn drlmesine karlk belli bir mebla vermeye sulama irketinin mecbur tutulmas veya sulamann bizzat hkmete yaplmas durumunda nasl davranlaca hakkndaki ekincelerini Ticaret ve Nafa Nezaretine bildirmilerdi. Konu bylece Meclis-i Vkelaya havale edildi. Meclis-i Vkela, Frat ve Dicle nehirlerinde vapur iletmenin bir tekel oluturmasnn ve sulama ilerinden dolay tazminat verilmesinin kabul edilemez olduuna karar verdi. Mecliste ayrca bu nehirlerde yaplacak temizleme faaliyetlerinin hkmete yaplmas ve bunun karlnda da gemi ulamndan mnasip bir vergi alnmasnn uygun olaca kararlatrlarak Lynch kumpanyasyla grmelere bu esaslar dorultusunda devam edilmesi karara baland683. Fakat Lynch tasars nedeniyle bu sefer de bir hkmet krizi ortaya kmt. dare-i Nehriyye ile Lynch kumpanyasnn birletirilmesi tasars, ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Mahmut evket Paann arasnn iyice almasna sebep olmutu. Cemiyet yanls basn, bu tasarya kar balatlan muhalefetin bir Alman komplosu olduunu ne sryordu684. Hatta bu gelimeler zerine Cemiyetin yayn organ Tanin, Harp Divan tarafndan kapatlmt. Lynch olay mecliste de ateli tartmalara yol am ve birleme tasarsndan yana olan Hseyin Hilmi Paa gvenoyuna gidilmesini istemiti. Oylama ezici ounlukla Hseyin Hilmi Paann lehine sonulansa da Hseyin Hilmi Paa yine de istifa etmi, yerine brahim Hakk Paa Sadrazam mevkiine getirilmiti685. Aslnda Hseyin Hilmi Paann istifasnn altnda yatan neden, kendisinden sonra hkmete geleceklerin kendi dneminde alnm kararla balanmalarn engellemekti. nk her ne kadar Lynch kumpanyas konusunda
681 682

BOA, MV 130/22. BOA, MV 133/91. 683 BOA, MV 142/33. 684 Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, stanbul 1999, s.79. 685 Ayn eser, s.80.

163

yaplan giriim usul ynnde uygunsa da devlet karlarna aykryd686. Ayrca Lynch kumpanyasyla dare-i Nehriyyenin birletirilmesine halk ve blge mebuslar da karyd. ngilizlerin Irakta daha fazla yaylmalar ihtimali Arap mebuslar arasnda korkuyla karlanmt687. Bu tasarnn en nde gelen muhalifi Badat mebusu Babanzade smail Hakkyd. leri gelen ittihatlardan biri olan Babanzade, zaten mevcut durumda Irakta yeterince gl olan ngilterenin bu tasaryla hakimiyetini daha da genileteceini dnyordu. Babanzadeye gre, hkmet Irak zerinde daha az deil, daha fazla sz sahibi olmalyd688. Ayrca mebuslarn yan sra halk da gelimelerden huzursuzdu. Daha konu mecliste tartlrken bile Badatta ngilizlere imtiyaz tannmas aleyhine protesto gsterileri balamt. Hatta durum o kadar ciddilemiti ki hkmet skynetim ilan etmeyi bile dnmt689. Sonuta tm bu gelimeler nedeniyle tasars geri alnd, veya bir anlamda daha ar artlarla geri dnmek zere donduruldu. Bundan yaklak bir sene sonra Lynch kumpanyas hakknda Basra vilayetinden hkmete bir ikayet ulat. Baz tccar, irket ve acentelere mensup eitli bayraklar altndaki istimbotlar (buharl gemiler) ile Lynch kumpanyasnn Balamir vapuru Muhammara ile Basra arasnda insan ve yk tamakta, zellikle karantina beklememek iin vapurlardan Muhammaraya kan yolcular bir lira tama creti karlnda Basraya nakletmekteydiler. Bunun zerine Basra Bahriye kumandanl harekete gemi ve bu durumun bir teaml haline gelerek sonradan byk vapurlarla resmi izin almakszn Basra ve Muhammara arasnda nakliyat yaplmasna zemin yaratlmamas iin Basra vilayetine bavuruda bulunmutu. Basra Bahriye kumandanl bu gibi giriimlerin nlenmesini ve bunun iin de liman dairesinde bir komisyon kurulmasn talep etmiti690. Basra vilayeti eitli devletlerin her eit deniz aracnn att'l-Arap nehri zerinde seyrettiklerini de belirterek sz konusu faaliyetleri yasaklama yetkisinin Bahriye zabtasna ait olduunu belirtiyordu. Vilayet Basra Bahriye kumandanlndan bu talebin defalarca tekrarlandn fakat elde bunu engelleyecek hibir vasta olmad iin bu faaliyetlerin ancak vilayete gelecek olan kano otomobiller vastasyla
686

Ayn eser, s.92. Fakat dnemin Sadaret Bakatibi Halid Ziya Uaklgil anlarnda farkl bir gre yer vermektedir. Halid Ziyaya gre, Hseyin Hilmi Paa istifasn verirken, Padiahla olan samimi diyalouna dayanarak Mehmet Reatn kendisini himaye edeceine ve yeniden Sadrazamla atayacana, bu ekilde de ttihat ve Terakki Cemiyetini sarsacana inanmt. Ayrntl bilgi iib bkz. Halid Ziya Uaklgil, Saray ve tesi, stanbul 2003, s.313-317. 687 Ayn eser, s.91. 688 Ayn eser, s.80. Babanzade blgedeki ngiliz nfuzunu u cmlelerle ifade etmekteydi: Aarda en nce gze arpan ey be-alt byke vapur oluyor. Fakat hepsinde ngiliz bayra var. Basrann ne tarafna baksanz, ngilizlie ait bin trl ey ibretli ve kederli baklarnza arpar. ngilizlerin trnann bu memleketin etine ne derece batm ve nfuz etmi olduunu hissedersiniz. smail Hakk Babanzade, a.g.e., s.162. 689 Ayn eser, s.90-91. 690 BOA, Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye (DH.MU) 129/33, Lef 5.

164

temininin mmkn olacan ifade ediyordu. Basra vilayetinin bu ifadeleri Dahiliye Nezaretine sunuldu691. Dahiliye Nezaretinden gnderilen yazda ise Basraya yolcu ve eya tamakta oldu ne srlen tatlarn hangi devlet bayran tadklar, bu tatlarn miktar ve hangi mevki arasnda ne vakitten beri nakliyat yaptklar vilayetten sorulmutu. Basra vilayeti cevaben yollad telgrafta Basraya yolcu ve eya tamakta olan tatlarn mavna692, istimbot, duba ve kayktan ibaret olup bunlarn Osmanl, ngiliz, Alman, Fransz ve Amerikan bandras altnda olarak seyrettiklerini belirtti. Sz konusu tatlarn 1793 adet olduklarn belirten vilayet, bunlarn eskiden beri Basrann nne kadar gelmekte olduklarnn da altn iziyordu. Vilayet ayrca Dahiliye Nezaretine liman dairesinden alnan listeyi de beraber gnderdi693. Basra limanna gelen vapur ve yelkenli gemiler ile limanda mevcut istimbot ve mavnalarn bir senelik kayd yle gsterilmitir694.

Adedi 600

Geminin cinsi Mehile ve Belem695

Bayra Osmanl

zahat Basra ve civar limanlar arasnda seyreden yelkenli gemilerin miktar

1000

Belem

Osmanl

Basra liman ve iskelesine bal byk ve kk gemilerin miktar

6 16

Vapur Mavna

Osmanl Osmanl

dare-i Nehriyyeye mahsus vapurlar dare-i Nehriyyeye mahsus mavnalar

691 692

Ayn vesika, Lef 6. On altnc asrdan itibaren Osmanl Donanmasnda kullanlan mavna, batardadan daha geni ve yksek, ift krekli, ou zaman iki bazen direkli ve iki katl ina edilen ekdiri cinsinden bir sava gemisiydi. Mavna hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Bostan, a.g.e., s. 87-88; Uzunarl, a.g.e., s. 460-461. 693 BOA, DH.MU 129/33, Lef 4. 694 Tablo iin bkz. Ayn vesika, Lef 3. 695 Frat nehrinde tarade, mehile, meruf, belem ad verilen farkl hacimlerde vastalar kullanlmaktayd. Bu gemiler rzgar msait olduu takdirde yelken de aarlard. Havann msait olmad zamanlarda ise merdi denilen skrklarla sahil veya suyun dibi basla basla ilerlenirdi. Orhan Avc, Irakta Trk Ordusu (1914-1918), Ankara 2004, s.88.

165

Adedi 2 1 2 1 1 2 4 2 5 1 20

Geminin cinsi Vapur stimbot Duba Vapur stimbot stimbot Vapur stimbot Duba stimbot Vapur

Bayra Osmanl Osmanl Osmanl Osmanl Osmanl Osmanl ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz ngiliz

zahat Aa Cafer elebiye mahsus Aa Cafer elebiye mahsus Aa Cafer elebiye mahsus Bessamzadeye mahsus Abdlcebbar elebiye mahsus Kasm elebiye mahsus Lynch kumpanyasna mensup Lynch kumpanyasna mensup Lynch kumpanyasna mensup Miyor kumpanyasna mensup Kasm Paann idaresi altnda bulunan Londra ve Bombaydan gelen ve aktarma vazifesini grlen vapur

19 94

Vapur Vapur

ngiliz ngiliz

Ester Bey kumpanyasna mensup Kerimakzi (?) kumpanyasna mensup Bombay ve Londradan gelen ve aktarmada bulunan vapur

12 2

Vapur Duba

Alman Alman

Alman kumpanyasna mensup Alman kumpanyasna mensup

166

Adedi 2 1 1793

Geminin cinsi stimbot stimbot TOPLAM

Bayra Fransz Amerika

zahat Ceburi Asfar Efendiye mensup Amerika kumpanyasna mensup

Lynch kumpanyasyla bir dier sorun da Frat ve Dicle nehirleri zerinde iletilecek vapurlarn saysyla ilgili olarak kt. 1910 ylnn Austosunda, Lynch kumpanyasnn Frat ve Dicle nehirlerinde, biri Osmanl bayra dier ikisi ngiliz bandras altnda ilettii vapur, Osmanl bayra altnda olmas ve ancak bu vapurdan birinin sakatlk veya tamirat sebebiyle alamad zamanlarda iletmek zere bir drdnc vapur ilavesine ruhsat verilmesi ngiltere sefareti vastasyla talep edilmiti. ngiltere sefaretinin bu talebi zerine konu hakknda Maliye Nezareti tarafndan da bir rapor hazrlanmt. Raporda Lynch kumpanyasnn son zamanlarda ina ettirdii vapuru dier vapuruna ilave olarak ilettirmeye teebbs etmesi durumunda dare-i Nehriyye vapurlarnn ticaretine sekte vuraca ifade ediliyordu. Raporda ayrca Dicle ve Frat nehirlerinde vapur iletme imtiyaznn Hazine-i Hassa namna verilmesi srasnda kumpanyaya yalnzca Frat nehri zerinde msaade verilmesine ramen sonradan kumpanyaca Dicle nehrini de ieren bir biimde geniletildii hatrlatlyordu. Maliye Nezareti, Lynch kumpanyasnn bu ekilde kendisine verilmi olan ruhsat daha da geniletmesinin dahili nehirlerde devletin hakimiyet hakkn ihlal edeceini ifade ediyordu. Nezarete gre, ayet mesele bu merkezde olmayp yeni vapurun mevcut vapurlardan birinin yerini almasndan ibaretse, bunun Muhammara civarnda iletilecei gz nnde bulundurulduunda drdnc vapura ait eitli paralarn transit surette gmrk resminden karlmas sonucu bu sefer de hukuk ve hazineye zarar verilmi olacakt. Maliye Nezareti bu nedenlerle, Lynch kumpanyasn hukuku ineyen hareketlerine kar gerekli nlemlerin alnmasn talep etmiti. Konu hakknda Hariciye Nezareti de bir rapor sunmutu. Hariciye Nezaretinin raporunda, Lynch kumpanyas tarafndan ran sularnda iletilmek zere paralar halinde Basraya getirilen ve ithalat vergisi depozito

167

eklinde tamamen denmi olan vapurun ran sularnda iletilmesinden vazgeilerek Dicle nehrinde ilemekte olan khne vapurun yerine konmasna karar verildii ifade ediliyordu. Kumpanyann yapm olduu bu deiiklikten dolay demi olduu vergi ngiltere sefareti tarafndan geri istenmiti. Hariciye Nezareti ayrca, nceki vapurlardan daha byk bir vapur iletilmesinde saknca grlyorsa ngiltere sefareti nezdinde giriimde bulunulmas iin hkmete gerekli emirlerin verilmesi gerektiini belirtiyordu. Nezaret, Lynch kumpanyasnn iskelelerde Osmanl bayra ekip yollarda ngiliz bandras altnda seyretmek gibi dzeni bozmaya ynelik hareketletinin sona erdirilmesi hakknda ngiltere sefaretine imdiden tebligat ekileceini de beyan ediyordu. Rsumun geri verilmesinin hkmetin vapuru kabul edip etmemesine bal olduu da vurgulanan raporda, birinci seenekte ngiltere sefaretinin notas dorultusunda nceden Avrupadan getirilmi olan vapurun tm paralar iin Badat gmrnce alnm olan ithalat vergisinin iade edilmesi iin Rsumat Mdriyet-i Umumiyesine tebligat ekilmesi gerektiinin alt iziliyordu. kinci kta yani vapurun ran sularnda iletilmesi veya baka bir yere gnderilmesi halinde ise vergi kanunu hkmleri gereince hareket edilmesi gerekecekti. Bu raporlar gz nnde bulundurularak Lynch kumpanyasnn kararlatrlm olan artlar erevesinde ten fazla vapur iletmeye hakk olmad ve ayet drdnc bir vapur iletmek isterse buna engel olunmas gerekeceine karar verilmiti. Bylece sz konusu artlar eskisi gibi baki olmak ve ileyen vapurlarn adedi hibir sebeple artmamak zere bu vapurlardan tamire muhta olduu beyan edilen birinin tamirinin bitimine kadar Blus/Blos Lynch vapurunun, bu vapur yerine geici olarak kullanlmasna ruhsat verilmiti. Ayrca, geici olarak iletilecek vapura Osmanl bayra ekilmesi de kararlatrlmt. Durum bu gelimelerin ardndan Meclis-i Vkelaya havale edildi. Meclis-i Vkela, raporlar dorultusunda atlm olan admlar onaylam ayrca sonradan getirilmi olan vapurun dierlerinden daha byk olmasnn mevzu bahis edilmesine gerek grmemiti. Meclis, Basraya paralar halinde getirilen vapurun Dicle nehrinde iletilecek olmasndan dolay ve zel kanunlar gereince gmrk resminin denmesinin zorunlu olduunun ngiltere sefaretine bildirilmesine de karar vermiti696. Bu olaylardan yaklak bir sene sonra Osmanl tebaasndan birka kii Frat nehrinde vapur iletmek iin hkmetten ruhsat istedi. Mahmud Cemil Efendi ve ortaklar, Fratta iletmek zere ngiltereye sipari edilmi olup Beyruta gelen vapurlarnn gmrk
696

BOA, MV 146/47.

168

resminden muaf tutulmas iin Temmuz 1911 tarihinde hkmete mracaatta bulunmutu. Bu talep zerine hkmete Maliye ve Ticaret ve Nafa nezaretlerinden konu hakknda raporlar da gnderilmiti. Konu bu ekilde Meclis-i Vkelaya intikal etti. Meclis-i Vkela, dare-i Nehriyye vapurlarnn Lynch kumpanyas vapurlaryla rekabet edemediini ve nakliyatn fiilen Lynch kumpanyasnn tekelinde kaldn ifade ederek siyasi ve iktisadi sakncalar bulunan bu durumun ortadan kaldrlmas iin Osmanl ticari gemilerinin oaltlmasnn gereine dikkat ekiyordu. Ayrca Frat ve Dicle nehirlerinde ulamn tekellememesinin meclisce kararlatrldn da hatrlatlyordu. Meclis-i Vkela bu nehirlerde vapur iletmek zere yerli halktan talep edenlere adi ruhsatlar (alma izni) verilmesinin bu karara uygun olaca gibi mahalli ulam da kolaylatraca fikrindeydi. stelik bu ekilde Lynch kumpanyasnn ticari eyalarn birikmesini bahane ederek vapurlarna duba balamak iin aralksz yapt mracaatlar da sona erecekti. Maliye Nezaretinin, Lynch kumpanyasnn yerli halka verilecek ruhsatlardan istifade ederek vapurlarn oaltmaya alabileceine dair raporu da Meclis-i Vkelada deerlendirildi. Osmanl arazisi ierisindeki bu nehirlerde ulam hakknn uluslararas hukuk kurallar uyarnca Osmanl tebaasna ait olduunu belirten Meclis-i Vkela, bahsedilen nehirlerden birinde vapur iletmek iin Lynch kumpanyasna verilen ruhsatn ise snrl sayda vapuru ierdiinin belirtilmi olduunu hatrlatyordu. Meclis-i Vkela, bu nehirlerde vapur iletmek iin Osmanl tebaasna verilecek ruhsatn Lynch kumpanyasna verilen istisnai msaadeyi geniletmeye kesinlikle izin vermeyeceini ifade ederek bu nehirlerde vapur iletmek isteyen Osmanl tebaasna tekel oluturmamak artyla adi ruhsat verilmesine karar verdi. Bu kararn uygulanmas iin Ticaret ve Nafa Nezaretine tebligat ekilecek, Dahiliye ve Maliye nezaretleri de durumdan haberdar edilecekti697. zetle Lynch kumpanyasyla ilgili tartmalar gerek mzakerelerin yaplmasna karar verildii esnada gerekse mzakereler esnasnda devam etmiti.

2. 1913 Osmanl-ngiliz Anlamalar ve att'l-Arap Nehrinde Ulam Sorunu Dicle ve Frat nehirlerinde yabanc devletlere ulam imtiyaz verilmesi sorunu aslnda 1890l yllarn sonlarndan itibaren Osmanl Devleti ierisinde tartlmaya

697

BOA, MV 154/87.

169

balanmt. ngiltere bu dnemde sz konusu nehirlerde ulam imtiyaz iin talip olmu698 fakat dnemin padiah II. Abdlhamitin ngiltereye kar duyduu kukular, dolaysyla Almanyaya yakn bir politika takip etmesi nedeniyle bu talep kabul edilmemiti. Bu nedenlerle bu dnemde Dicle ve Frat nehirlerinde Alman sermayesinin katlmyla ulamn dzenlenmesi gndeme gelmi ve 1898 ylnda bu nehirlerde ulam Osmanl Nafa Nezareti ile Anadolu Demiryolu irketinin birlikte stlenmesi gndeme gelmiti699. Dnemin Osmanl padiah II Abdlhamit, Anadolu Demiryolunun Dicle ve Frata ulaacan varsayarak demiryolu ile Basra Krfezi arasnda dorudan bir balant salanmasn ve bylelikle bu blgelerde Osmanl nfuzunun arttrlmasn hedefliyordu. Dier taraftan Alman demiryollarnn sz konusu nehirlerdeki ulam imtiyaz ile beraber n Asyadan Frata kadar uzatlmas, ngiliz ve Rus etki alanlarnn ortasnda bir Alman nfuz blgesi yaratacak olmasndan700 dolay Almanya iin de byk nem arz ediyordu. 1911lerden itibaren younlukla gndemi igal etmeye balayan ulam imtiyaz sorunun 1913 senesinden itibaren uluslararas bir boyut kazanmasna neden olan bir dier etken ise, 1903 tarihinde Alman sermayesiyle Badat Demiryolunun inasna dair imzalanan anlamayd. Nitekim bu anlamayla Osmanl Devleti Alman irketine Badat ve Basra Krfezinde liman ina etme hakk tand gibi701 Dicle ve Frat nehirleri zerinde ulam hakkn da veriyordu. Alman irketine ulam konusunda tannan bu ayrcalk, 1831 senesinden beri bu nehirler zerindeki ulamda tekel konumunu srdren ngiliz Lynch irketine verilmi olan ayrcal ortadan kaldracak olmasndan dolay ngiliz muhalefetinin artmasna neden olmutu. Bunun yan sra Badat-Basra arasnda yaplacak demiyolu hattnn, on drt gn srmekte olan yolculuk sresini ksaltarak nehir tamaclna darbe indirme riski de yksekti702. Ayrca Almanlara Basra ve Badatta liman imtiyaz verilmesi ile ngilizlerin her eyin zerinde tuttuklar Hindistan yolunun gvenlii de tehlikeye dm oluyordu703. II. Abdlhamitin tahttan indirilii ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin ynetimi ele geirmesiyle birlikte Almanya odakl d politika anlayndan, nce yalnzlk sonra da ngiltere odakl bir d siyasete ynelinmiti. ttihat ve Terakki Cemiyetinin bu eilimleri dorultusunda Abdlhamit dneminde Alman sermayesine verilmesi planlanm olan Dicle ve Frat nehirlerinde ulam imtiyaznn da ngiliz sermayesine verilmesi gndeme gelmiti.
698 699

Murat zyksel, Anadolu ve Badat Demiryollar, stanbul 1988, s.110. Ayn eser, s.109-110. 700 Ayn eser, s.120. 701 Ayn eser, s.174. 702 Ayn eser, s.202. 703 Ayn eser, s.194-195.

170

1913 tarihinde Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda imzalanan bu anlamalarn altyaps aslnda 1911 tarihinden itibaren hazrlanmaya balanmt. brahim Hakk Paa Temmuz 1910da hava deiimi bahanesiyle kt Avrupa seyahati srasnda baz Avrupal devlet adamlaryla da grmelerde bulunmutu. Osmanl Devletinin ngiltereye yaknlamasnn gerekliliine inanan Hakk Paa, Badat demiryolu projesi nedeniyle bozulan ilikilerin dzeltilebilmesi iin bu devlete, eitli tavizlerin verilebilecei yolunda ipular vermiti. Bylece Mart 1911 tarihinde Hariciye Nazr Rfat Paa, bu tarihte Sadrazamlk grevinde bulunan brahim Hakk Paann grleri dorultusunda hazrlad bir notay ngiltereye vermiti. Notada Badat demiryolu ve Basra Krfeziyle ilgili meselelerin mzakere edilerek ngilizlerin istekleri dorultusunda zlebilecei ifade ediliyordu. Fakat ngiltere ttihat ve Terakki ynetiminin gittike kuvvetinin azaldn grerek hemen cevap vermemi, Temmuz 1911de verdikleri cevapta ise yeni tavizler istemilerdi. Babalinin bu notaya cevap vermeye hazrland srada ise Trablusgarb sava patlak vermiti. Bu tarihten sonra ttihat ve Terakki Cemiyetinin devlet ynetiminden uzaklatrlmalar ve etkinliklerinin azalmasyla dondurulan bu sorun Ocak 1913 tarihinde ttihatlarn bir hkmet darbesiyle iktidar ele geirmelerinin hemen ardndan tekrar gndeme gelmiti704. Aslnda 1913 Osmanl-ngiliz anlamalaryla Osmanl Devletinin asl elde etmek istedii sonu ngiliz genel destek ve yardmn salayarak bu devletle balamakt705. Osmanl Devletini ngiltere ile anlama imzalamaya iten bir dier nedense daha nce de deinildii gibi iktisadi sorunlar olmu ve bu devlet de Osmanlnn iinde bulunduu skk durumu son derece iyi deerlendirerek bugnk Ortadou corafyasndaki amalarna bir adm daha yaklama frsat bulmutu. ngiltere ile bu artlar altnda ortaya kan mzakerelerin yrtlmesi iin Osmanl Devleti tarafndan eski Sadrazamlardan brahim Hakk Paa grevlendirilmiti. Bunun zerine Meclis-i Vkela bir toplant yaparak Avrupaya yollanmasna karar verilen Hakk Paaya yol harcrah olarak toptan 250 lira ve Avrupada bulunaca mddete zaruri ihtiyalarnn karlanmas iinse gnlk 15 lira verilmesini kabul etmi, ayrca zaruri ihtiyalar iin kendisine balanan cretin 15 gnlk ksmnn da harcrahla beraber bir defada ve acilen denmesini karara balamt. Meclis ayrca, Hakk Paaya tahsis edilen bu meblan daha sonra beklenmeyen giderler iin ayrlan paydan yerine konulmak zere, imdilik Hariciye Nezareti rtl deneinden karlanmasna da karar

704 705

Kurun, brahim Hakk Paa, s.312. Bayur, a.g.e., c.II/III, s.333.

171

vermiti706. Bylece brahim Hakk Paa 1913 senesi ubatnn ortalarnda Londraya varm ve yaklak iki aylk mzakereler sonucunda iki taraf arasnda eitli konularda anlamaya varlmt707. Nitekim Hakk Paa Hariciye Nezaretine gnderdii 30 Nisan tarihli telgrafta att'l-Arap ve dier bir ok konuda mzakerelerin sona erdiini ve kendisinin elde edilen sonucu genel itibarla Osmanl karlarna uygun bulduunu bildiriyordu708. Zaten bu telgraftan yaklak bir hafta sonra 6 Mays 1913 tarihinde ngilterenin zmn talep ettii tm meseleler zerinde bir ilk anlamaya varlmt. Bu metinler Osmanl ve ngiltere temsilcileri tarafndan ileride kabul edilmek zere ad-referandum olarak parafe edildi709. Sz konusu metinlerin parafe edilmesinin ardndan Hakk Paa Hariciye Nezaretine gnderdii bir telgrafla yaplan 18 toplant sonunda att'l-Arap komisyonu da dahil olmak zere eitli konularda anlamaya varldn ve bu anlama metinlerinin nezarete gnderildiini ifade ediyordu710. Hakk Paa ayrca, sz konusu anlamalarn imzalanmas iin kendisine yetki verilmesini de ayn telgrafla talep ediyordu711. brahim Hakk Paann bu talebi hemen bir hafta ierisinde, Meclis-i Vkelann Mays sonunda yaplan toplantsnda ele alnd. Toplantda Hakk Paann gnderdii raporlarn ierii, msanip ve verilen talimatlara da uygun grlerek birka deiiklik nerisi dnda kabul grd. Meclis bylece hem anlamaya varlm olan, hem de halen mzakere edilmekte olan konularla ilgili hazrlanacak olan mukavelename ve beyannamelerin imzalanmas iin Hakk Paaya yetki verilmesini kararlatrd. Gerekli olan bu yetki ruhsatnamesi, Divan- Hmayunda usulne uygun ekilde yazlarak Sadaret tarafndan Padiaha arz edilecekti. Padiahn onayndan sonra da bu hatt- hmayun sslenerek Hariciye Nezareti vastasyla brahim Hakk Paaya gnderilecekti712. ngiltere ile Osmanl arasnda gerekleen bu mzakereler esnasnda Osmanl Devletini birinci dereden bir grevlinin temsil etmesine ramen, sz konusu mzakerelerin balcalarnn Hindistan yolu ile ilgili olmasndan dolay ngiltere adna bu mzakereleri ounlukla Hindistan Nezareti memurlar idare etmiti713. Bylece siyasi anlamda ngilterenin egemenliine vurgu yapan temsili bir eitsizlik ortaya kmt. Bunun yan sra
706

BOA, HR.SYS 1886-A/24, Lef 4. Bu Meclis-i Vkela kararnnda tarih belirtilmedii gibi Hlasa-i Meali ksm da mahremane olduu gerekesiyle bo braklmt. 707 Bayur, a.g.e., c.II/III, s.334. 708 BOA, HR.SYS 113/1. 709 Bayur, a.g.e., c.II/III, s.334. 6 Mays 1913 tarihinde ilkharflenen Osmanl-ngiliz anlamalar, 8 Maysta Petersburg ngiliz sefaretine gizlice bildirilmi, 18 Haziranda ise resmi olarak Londradaki Fransz, Alman ve Rus sefirlerine gnderilmiti. Ayn eser, s.336. 710 BOA, HR.SYS 113/2, Lef 1. 711 Ayn vesika, Lef 2. 712 BOA, MV 177/79. 713 Bayur, a.g.e., c.II/III, s.335.

172

ngiltere, Osmanl Devleti ile yapt mzakerelerin ardndan Almanya, Fransa ve Rusya ile de grmelere devam ederek714 bu devletlerle yapt pazarlklarn sonularn Osmanl Devletine dikte ettirme giriiminde bulunmu ve bunu da baarmt. Ayrca sz konusu ilk anlamalarn parafe edilmesi sonucu ngiltere, Irakta kendine kar salayarak Almanyann etkinliini krma amacna yaklarken, Osmanl hkmeti ise nem atfettii sorunlardan hibiri hakknda bir anlamaya varlmasn salayamamt715. 1913 Osmanl-ngiliz Anlamalar ierisinde att'l-Arap sorunu iki konu halinde gndeme gelmiti. Bunlardan birincisi 6 Mays 1913 tarihinde ad-referandum olarak imzalanan anlamalar arasnda yer alan, att'l-Arap nehrinde gemi ulamnn slah edilmesi iin bir komisyon kurulmasyla ilgiliydi. att'l-Arapta gemi ulamna dair gndeme gelen ikinci sorun ise ad-referandum anlamalarn imzaland tarihte henz bir neticeye varamam olan Dicle ve Frat nehirlerinde vapur iletmek zere ngilizlere imtiyaz verilmesi ve bunun sonucunda oluturulmas dnelen Osmanl-ngiliz Anonim ulatrma (seyr-i sefain) kumpanyas hakkndayd.

1) att'l-Arap Nehrinde Ulam artlarnn yiletirilmesi almalar Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda yaplan mzakerelerde ele alnan konulardan biri de att'l-Arap nehrinde gemi ulamnn iyiletirilmesi iin bir komisyon kurulmas fikriydi. ki taraf arasnda sren mzakereler esnasnda bir taslak metin oluturulmu ve bu metin zerinde de eitli deiikler yaplmt. Mzakereler sonucunda att'l-Arap komisyonu hakkndaki metin zerinde bir uzlamaya varlm ve hazrlanan mukavele 6 Mays 1913 tarihinde ad-referandum olarak parafe edilmiti. mzalanan mukavelenin ilk iki maddesine gre att'l-Arap nehri tm devletlerin gemilerine ak olacak ve Osmanl hkmeti de bu nehirde gemi ulamnn rahata salanmas iin bir komisyon oluturacakt. nc madde ieriine gre ise att'l-Arap komisyonu iki yeden meydana gelecek ve bu yelerin biri ngiliz dieri Osmanl tebasndan olacakt. ngiliz yenin seilmesi iin ngiliz hkmeti eitli isimler nerecek, Osmanl hkmeti de bu isimler arasndan birisini sz konusu greve atayacakt. Mukavelenin drdnc maddesi ise bu iki komiserin senelik iki bin Osmanl liras maa almas ve bu
714 715

Ayn eser, s.335. Ayn eser, s.335.

173

maan komisyon tarafndan denmesi hakkndayd716. Birinci ve drdnc maddeler Osmanl hkmeti tarafndan kabul grm, ikinci ve nc maddeler ise Meclis-i Vkela kararlar dorultusunda dzenlemeye tabi tutulmutu717. Mukavelenin beinci maddesine gre komisyon lzum grecei grevlileri tayin etme hakkna sahip olacak fakat Osmanl hkmeti, nehir idaresinin ba mhendis ve ba mfettiini ngiltere tebasndan ve ngiltere hkmetinin aday gsterdii isimler arasndan seecekti. Komisyonun mhendis muavini ile mfetti muavini ise Osmanl tebasndan kiiler olacakt. Bu grevlilerin maalarnn da komisyon tarafndan denmesine karar verilmiti. Hakk Paa hkmete gnderdii, yaplan mzakereler ile anlama hkmlerinin meydana geli srecini anlatan raporda, ba mfettile ba mdendisin Osmanl tebasndan seilmesini teklif ettiini fakat bunun kar tarafa kabul ettirilemediini ifade ediyordu. Hakk Paaya gre Osmanl Devletinde byle byk bir ii stne alabilecek tecrbeyi ve de iktidar sahip kiilerin bulunduunu isbat etmek son derece zordu. brahim Hakk Paa raporunda ayrca, bir hayli mzakereden sonra mfetti ve mhendis muavinlerinin Osmanl tebasndan olmasn kabul ettirebildiini vurguluyordu718. att'l-Arap mukavelesinin bir dier maddesi de komisyonun stlenecei grevlerle ilgiliydi. Bu grevlerden ilki nehrin yatann denizle birletii noktalarn ulama elverili halde tutulmasyd. Ayrca gemi ulamnn aksamamas iin nehir yatann her trl engelden arndrlmas da komisyonun grevleri arasnda yer alyordu. att'l-Arap komisyonuna verilen nc grev ise gemi ulam, nehrin gvenlii ve komisyon tarafndan kullanlan arazi ve inaatlara ynelik dzenlemelerin hazrlanp baslmas ve icraya konulmasyd. Bunun yannda klavuzluun teftii ve gzetimi de bir baka madde oluturuyordu. Bunun yan sra amandra yerletirilmesi, fenerler koyularak kanallarn aydnlatlmas ve nehrin kollarndaki fener ve amandralarn teftii de yine komisyonca yaplacakt. Yabanc hkmetlerin anlamalara dayanan hukuku sakl kalmak zere ahslara ait olan ve nehir veya sahilleri zerinde bulunan iskelelerle rhtm ve doklarn att'l-Arap mukavelesi hkmelerinin uygulanmas iin teftii ve gzetim altnda tutulmas, ayrca komisyonca uygun grlecek kolaylklarn gsterilmesi de komisyonun grevleri arasndayd. Bunun yan sra Osmanl hkmeti tarafndan, hal-i hazrda taahht ieren herhangi bir mukavele yapld ve bu mukavele gereince Basrada bir liman tesis edildii takdirde, bu
att'l-Arap komisyonu mukavelesinin tam metni iin bkz. BOA, HR.SYS 113/24, Lef 13-15. BOA, HR.SYS 113/10, Lef 7. 718 Ayn vesika, Lef 7.
717 716

174

mukavele ve artnameyle sz konusu limanda Osmanl hkmetine salanacak hukuk zamanla att'l-Arap komisyonuna geecekti. Komisyonun grevleriyle ilgili ilk iki madde Osmanl hkmetince kabul edilmiti. nc maddenin arazilere dair ksmna, Meclis-i Vkela tarafndan ekince konulmas zerine bu madde mzakerelere konu olmutu. Hakk Paa gnderdii telgrafta, dokuzuncu maddenin hkmetin istei dorultusunda dzeltmeye tabi tutulmas dolaysyla buradaki fkrann aynen korunduunu ifade ediyordu. Bundan sonraki fkra da Meclis-i Vkela tarafndan kabul edilenler arasndayd. Son fkra ise daha sonra brahim Hakk Paann istei zerine eklenmiti. Hakk Paa, sz konusu teklifin Sadrazam Said Halim Paadan ald resmi yazya uygun olarak yapldn belirtiyordu. Badat ve Basra arasndaki demiryolu hattnn yine Badat irketine ina ettirilmesi uygun olacan vurgulayan Hakk Paa bu durumda irketin Basrada bir liman ina etme ihtimali belirdiini ve att'l-Arap komisyonunun gerek liman inaatna mani olmamas gerekse vazifesine giren maddeler vastasyla Badat mukavelesinin hkmete tand hukuktan fazla tefti ve mdahale hakk iddiasnda bulunmamas iin bu fkrann hazrlandn ifade ediyordu. Ayrca, komisyonun grevleri arasna girmeyen maddelerdeki hkmetin hukuki haklar da komisyonun her trl kaydndan muaf tutulacakt. Hakk Paann ifadelerine gre ngiliz memurlar bu fkrada iyi niyetlerini ispat etmilerdi719. att'l-Arap mukavelesinin yedinci ve sekizinci maddeleri sonradan ilave edilmiti. Yedinci madde, altnc maddenin nc fkras gereince yaplan dzenlemelere aykr harekette bulunanlardan alnacak para cezalarnn bu dzenlemelerde tayin edilmesi yetkisinin komisyona verilmesini ieriyordu. Ayrca bu tarz dzeni bozucu durumlar sadece komisyon tarafndan aratrlacak ve benzer durumlarda komisyon, dzen bozucu hareketlere bavuranlardan para cezas ve bu cezann denmemesi durumunda da Osmanl kanunlarna gre bu cezalara uygun hapis cezas verebilmek iin belediye dairelerine ait olan yetkilere sahip olacakt. Sekizinci madde ise yedinci maddeyle balantlyd. Bu maddeye gre komisyonun yetkisi dahilinde bulunan her trl cezai durumda yalnz bu komisyona mensup zabta memurlar tutklama icras yetkisine sahip olacak ve sanklar daha sonra kendi ilgili memurlarna teslim edilecekti. Komisyon bunlarn yan sra, yarglama esnasnda davac/iddia makam (mddei) sfatyla bir vekil bulundurma hakkna da sahip olacakt. Bu madde aslnda mukavele msveddesinin on yedinci maddesiyle ilgiliydi ve bu maddeye Meclis-i Vkela tarafndan ekince konulmutu. Bu nedenle ngiliz memurlaryla mzakerelere girilmi ve ngilizler tarafndan bir ok teklif ne srlmse de Hakk Paann bunlarn hibirini kabul
719

Ayn vesika, Lef 7.

175

etmemesi zerine sonunda maddenin karlmasna karar verilmiti. Fakat ngilizler bu sefer de komisyonun kendi hakimiyeti dahilindeki cezai ilerde Bidayet Mahkemesi sfatyla hkm hakkna sahip olmas zerinde srar etmilerdi. Hakk Paa merkeze gnderdii raporda bu srar zerine kendisinin, idari bir heyete yarg yetkisi vermenin imkanszl ve komiserlerin adliye mfettilerine tabi klnmas veya haklarnda itika an-il-hkkam muamelesinin (taraflardan birinin, mahkeme reis veya azasnn hkm ve kararna itiraz etmesi) kabul gibi zaruri neticelerin burada uygulanmasnn karaca zorluklar ve dier ayrntlar hakkndaki aklamalar sonucu nihayet ngiliz memurlarn ikna edildiini ifade ediyordu. brahim Hakk Paa, att'l-Arap komisyonunun Tuna nehri komisyonu, Shhiye Dairesi, Belediye dareleri gibi ancak para cezalar tahsil edebilmeleri ve bu cezalarn denmedii takdirde kanun nisbetinde hapis cezasna dntrlmesini teklif etmiti. Hakk Paa bu ekilde komisyonun yetkilerinin snrlandrldn ve komisyona dair dier cezai hususlarda sanklarn ait olduu mahkemeye gnderilmesi esasnn da kabul edildiini belirtiyordu. Hakk Paaya gre bu haliyle komisyonun mahkemede iddia hakk da grevleri asndan uygundu. Ayrca, devlet daireleri kendilerine ait ilerde savc olabileceklerinden dolay bu ekilde anlamalardan doan bir hakla ayn hakkn yabanc grevlilere de verilmesi mmknd. Hakk Paa, rnek olarak esir ticaretiyle ilgili konularda ngiliz konsoloslarnn ve esir kayklarn tutan sava gemilerinin kaptanlarnn Hudeyde ve Cidde Mahkemelerinde savc sfatnda bulunmalarnn bile anlama hkmlerine uygun olduundan bahsederek bu durumda bu hakkn sadece Osmanl Devletinin mal olan bir komisyondan esirgenmesinin anlamszln vurguluyordu. Hakk Paa bu nedenlerle sz konusu fkrann konulduunu ifade ediyordu720. Mukavelenin dokuzuncu maddesinde Osmanl hkmeti, komisyonun grevlerini yerine getirmek iin gerek grecei her arazinin istimlak edilmesini kolaylatrmay taahht ediyordu. Bu istimlak, umumi karlar gereince yaplan istimlaklar iin uygulanan Osmanl kanun hkmlerine uygun olarak yaplacak ve bedeli komisyon tarafndan denecekti. Ayrca komisyon balk av vergisine tabi olan bir takm arazinin istimlak edilmesine karar verirse, bu vergi eitli snrlamalara tabi tutulmayacakt. Hakk Paa gnderdii raporda sadece, bu maddenin mukavelenin altnc maddesinin nc fkrasna koyulan ekinceye uygun olduunu ve umumi karlar iin istimlak kanuna dair bir dzenleme sonucu kaleme alndn belirtiyordu721.
720 721

Ayn vesika, Lef 7. Ayn vesika, Lef 7.

176

Mukavelenin bir sonraki maddesinde, yaplan hizmet karl olmadka att'lArapta gemilerden veya mallardan yalnz seyr-i sefer iin gerek Osmanl hkmeti tarafndan gerekse komisyon tarafndan herhangi bir vergi alnmayaca ifade edilmiti. Hakk Paa, bu maddenin kaldrlmasn talep etmesine ramen mzakereler neticesinde buna imkan bulamadn belirtiyordu722. att'l-Arap mukavelesinde ayrca komisyon tarafndan yerine getirilen hizmetlerden dolay meydana gelen masrafn kapatlmas iin gerekecek vergileri toplamaya sadece komisyonun yetili olduuna dair bir madde de bulunuyordu. Bu vergi miktar, komisyonun genel masraflar idaresi tarafndan belirlenecek ve sz konusu maksada ulamak iin gereken tutar amayacakt. Ayrca bu ilave vergiden elde edilen haslat sadece bu ama iin kullanlacak ve haslat fazlas olduu takdirde de bu fazla vergide indirim yaplmas iin harcanacakt. Bu verginin miktar gemilerin safi tonalitosu (yksz arl) bana bir frank asla amayacakt. Hakk Paa raporunda, vergi koyulmas hakknn komisyonun yetkileri dahiline girmesinin ngiliz memurlarnca srarla talep edildiini ve bu yzden bu maddede bir deiiklik yaplamadn ifade ediyordu. brahim Hakk Paa, ngiltere ticaret nezaretinin vergi artrm konusunun kabulne iddetle itiraz etmesinden dolay bu talebin de kar tarafa kabul ettirilemediinin altn iziyordu723. Sz konusu mukavelenin on ikinci maddesinde, komisyonca konulan her trl verginin; geldii liman ile ulat yer, bandras, donanm, tabiiyeti veya yknn sahibi her ne veya her kim olursa olsun her gemiye, yalnz nehirlere mahsus gemiler istisna olarak, tarafsz ve adil bir ekilde dzenlenmesinden bahsediliyordu. Bu maddeye gre ayrca, bu gemilere kolaylk gsterilmesi konusunda, ne sz konusu gemilerin sahip olduklar bayraklara veya donanmlarna gre, ne yola ktklar veya vardklar limanlar arasnda, ne de mal sahiplerinin tabiiyeti arasnda hibir fark gzetilmeyecekti. Hakk Paann bir dier telgrafnda belirtildii gibi taraflar bu mukavelenin on ikinci maddesine bir fkra daha ilave edilmesine karar verilmiti. Bahsedilen maddede gmrk vergisinin eitlenmesi (tesavisi) beyan edilmiti. Fakat komisyonun balca grevinin nehirlerin denizle birletii noktalarda toprak dkm seddesi amak ve bunlar daimi bir halde tutmakt. Bu hizmetten sadece nehir ierisinde ileyerek denize kmayacak olan deniz tatlarnn faydalanmasnn mmkn

722 723

Ayn vesika, Lef 7. Ayn vesika, Lef 7.

177

olmad dnlerek bu tr tatlar iin farkl bir tarife uygulanmas uygun grlm ve bylece sz konusu fkra eklenmiti724. On nc madde ise komisyonun grevlerini yerine getirebilmesi iin asli sermaye olmak zere borlanmaya lzum grecei her trl meblan ngiltere ile anlaarak salanabilmesi zerineydi. Bu borlanmann faizi %5i gememek artyla avans olarak Osmanl hkmeti tarafndan verilecekti. Aslnda Meclis-i Vkela sz konusu borlanma iin ngilterenin kefaletini uygun grmt. brahim Hakk Paa da raporunda, bu konuda son derece uzun mzakereler yapldn ifade ediyordu. Hakk Paa, ngilterenin kefil olmas durumunda harcamalar esnasnda da bu devletin tek bama hakim olmas gereinin ve komiserler arasnda anlamazlk kmas halinde hakemin ngiltere tarafndan tayin edilmesi lazm geleceinin ngilterenin Hazine ve Ticaret nezaretleri tarafndan dile getirildiinin altn iziyordu. Osmanl temsilcisi bu teklifi kabul edilebilir grmedii iin ngilterenin kefaletinden vazgeilmiti. Hakk Paa, dier yandan Basra limannn demiryolu kumpanyas tarafndan yaplacan ifade ederek att'l-Arapa dair masrafn hemen hemen tamam demek olan bu mebla knca balang sermayesinin pek fazla bir miktara ulamayacan belirtiyordu. Eski sadrazam, byle kk bir mebla iin ngiltere kefaletini ve dolaysyla meydana kacak ar artlar kabul etmenin doru olmayacan dnmt725. att'l-Arap mukavelesinin on drdnc maddesiyle komisyon tarafndan elde edilen veya harcanan tm meblalar gzetim altnda tutma yetkisi sadece komisyona braklyordu. brahim Hakk Paa bu konuda Osmanl hkmetinin taleplerinin kabul edilmediini belirterek bu btenin sadece mali ihtiyalara ait olmas itibaryla belediye bteleri gibi mahalli bir bte addedilmesinin ngilizler tarafndan zaruri grldn ifade ediyordu. Hakk Paann ifadelerine gre bu noktay baka trl dzenlemenin imkan yoktu726. Mukavelenin on beinci maddesinde ise komisyon tarafndan toplanan ve harcanan meblan mikarnn aklanmak zere her sene dzenli bir bilanosunun baslmas ve bu bilanonun incelenmek zere Divan- Muhasebata havale edilmesi ngrlyordu. Bu madde de Meclis-i Vkela tarafndan kabul edilen hkmler arasndayd. att'l-Arap komisyonuna dair bir dier madde, komisyonun gelirlerinin on birinci maddede belirtilmi snra ulam olmasna ramen kendi masraflarna yetmeyecek olmas
BOA, HR.SYS 1886-A/24, Lef 2. BOA, HR.SYS 113/10, Lef 7. 726 Ayn vesika, Lef 7.
725 724

178

durumunda mali denkliin salanmas konusunda iki devlet arasnda anlama salanan kadar an Osmanl hkmeti tarafndan kapatlmasna dairdi. Bu konuda da Osmanl hkmetinin grleri dikkate alnmamt. Hakk Paa Osmanl Devletinin kendi memleketinin ihtiyalarna dair bir ite ngiltereye daha fazla maddi zorluk yklememesi ve bylece bu devlete daha fazla mdahale hakk verilmemesi gerektiini ifade ediyor ve maddenin uzun uzadya sren mzakereler neticesinde bu hali aldn sylyordu. brahim Hakk Paa ayrca, att'l-Arap komisyonun koyaca verginin dier devletlerce de kabul edilmesi gereine vurgu yaparak hal-i hazrda bu nehre giren gemilerin yzde yetmiinin ngiliz bayra tadn, geri kalanlarn ounun ise ngilterenin nfuzunda bulunan rana ait olduunu hatrlatyordu. Bu yzden sz konusu verginin dier devletlere de kabul ettirilmesinde ngilterenin yardmna ihtiya vard ve bu nedenle dier devletlerle zt dmemek iin bu konuda fazla srar edilememiti727. On yedinci maddeye gre, att'l-Arapn slah ve dzenlenmesi iin ne gibi iler gerekecei veya bu ilerin ne ekilde yaplaca konusunda komisyon yeleri arasnda bir gr ayrl meydana geldii takdirde anlamazlk konusu olan nokta komisyondaki komiserler tarafndan ortaklaa veya byle bir ittifakn olmamas durumunda iki hkmet tarafndan tayin edilecek uzman mhendislere havale edilecek ve bu mhendis tarafndan verilen karar komisyonca kabul olunacakt. Anlamazlk kmas halinde hakem tayini iin mracaat edilecek yerin imdiden gsterilmesi sorunlara yol am ve bu noktada mzakereler brahim Hakk Paann deyimiyle uzayp gitmiti. Hakk Paa, bu mzakereler sonucunda komisyonda ittifak olmamas durumunda hakemin iki hkmet arasnda ortaklaa tayininin oybirliiyle ile kabul edildiini de szlerine ekliyordu728. Fakat Hakk Paann verdii bu izahatlara ramen madde Meclis-i Vkelaca kabul grmemiti. Meclis-i Vkela bu maddede komisyon azalar arasnda meydana gelebilecek teknik gr ayrlklarnn belirtildiini ifade ederek komisyon arasnda teknik konular ilgilendirmeyen konularda da anlamazlk kma ihtimalinin gz nnde tutulmasn ve bu gibi ayrlklarn ne ekilde halledileceinin de belirlenmesinin gereinin altn iziyordu. Bylece Meclis-i Vkela bu noktann mzakereler yoluyla kararlatrlarak dzeltilmesini talep ederek mukavelenin bu ekilde imzalanmas konusunda Hakk Paaya yetki verdi729.

727 728

Ayn vesika, Lef 7. Ayn vesika, Lef 7. 729 BOA, MV 177/79.

179

Sz konusu mukavelenin bir dier maddesinde, komisyonun verilecek grevlere dair konular iin Osmanl hkmetine mahalli memurlar vastasyla deil, dorudan mracaat etmesi hakk ifade edilmiti. Bu madde de Meclis-i Vkelada kabul edilmi olan maddeler arasnda bulunuyordu730. On dokuzuncu madde ile mahalli memurlarn; komisyona ait gayr- menkullerle inaat, arazi veya dier emlaklara, bunun yan sra komisyonun sermayesine, ayrca komisyon tarafndan gerekletirilen zabta, klavuzluk grevleri ve dier hizmetleri yapmaya grevli memularn vazifelerini yapmalarna ve nehir ve sahilleri zerinde bulunup kiilere ait olan iskele, dok ve rhtmlara ait meselelere hibir ekilde mdahale etmemeleri ngrlmt. Ayrca komisyon tarafndan istihdam edilecek olan zabta memurlar Osmanl tebas arasndan ve tercihen daha nce devlet hizmetinde bulunmu olanlar arasndan seilecekti. te yandan bu madde komisyona, tekilata ait grevleri iin yabanc devletlerin tebasndan olan byk rtbeli subaylar istihdam etme hakkn da veriliyordu. Bu maddenin ilk fkras Meclis-i Vkela tarafndan kabul edilen ekliyle maddeye yanstlm, ikinci fkrann koyulmas ise Hakk Paa tarafndan teklif edilmiti731. att'l-Arap mukavelesinin yirminci maddesinde att'l-Arap nehrinde son bulan kanallara yerletirilmi olan amandra ve fenerlerin komisyona teslimi konusunun sz konusu amandra ve fenerlerin bulunduu sularda hakimiyet sahibi olan devletin hukuki haklarna halel getirmeyei yazlmt. Ayrca bu mukavele hkmlerinden hibiri komisyona, hak sahibi olan devletin onay alnmakszn bir hukuki hak, grev icra etme veya vergi koyma yetkisi kazandrmayaca gibi Osmanl Devletine ait topraklar haricinde arazi satn almak yetkisi vermeyecekti. Ayrca komisyon, Osmanl Devleti snrn belirleyen hibir anlamay, bu mukavele hkmlerinin uygulanmasn veya aklanmasn deitirecek ekilde yorumlayamayacakt. Mukavelenin bu maddesi Osmanl hkmetinin talepleri dairesinde deitirilmiti732. Mukavelenin yirmi birinci ve son maddesi de att'l-Arap mukavelesinin geerli kalaca zamana dairdi. Sz konusu mukavele imzaland tarihten itibaren altm sene mddetle geerli olacak ve taraflardan biri bu altm senenin sona ermesinden on iki ay nce mukaveleye son vermek istediini aklamadka taraflardan birinin mukavelenin

730 731

BOA, HR.SYS 113/10, Lef 7. Ayn vesika, Lef 7. 732 Ayn vesika, Lef 7.

180

hkmszln ilan ettii tarihten itibaren bir sene boyunca daha geerli kalacakt. Mukavelenin son maddesi Osmanl hkmeti tarafndan kabul grmt733. Hakk Paann yapt tm aklamalara ve mazur gsterme abalarna ramen mukavele ok ar hkmlerle doluydu. Her eyden nce nc, beinci ve on dokuzuncu madde ile komisyonla ilgili en asli ve etkili grevler ngilizlere verilerek komisyonda fiili bir ngiliz hakimiyeti salanrken dier yandan on ve on altnc maddelerle tm maddi sorumluluk Osmanl Devletine yklenmiti. zellikle on altnc maddede yer alan ortaya kan aklarn, ne kadar srecei mulak olan bir tabirle geici bir sre iin Osmanl hkmeti tarafndan kapatlmasna dair ibare phesiz mukavelenin en ar maddelerinden biriydi. Burada iki hkmet arasnda anlama salanana kadar ibaresi yer almasna ramen bu anlamann ne kadarlk bir zaman zarf ierisinde yaplacana dair bir snrlama yer almamaktayd. Bu da komisyon aklarnn belki aylarca, belki yllarca Osmanl hkmeti tarafndan denmesi anlamnda yorumlanmaya imkan veriyordu. On nc madde ise Osmanl Devletinin, hukuki olarak ortak olduu fakat fiili olarak ngilizlerin denetimine geen komisyona, ki daha nce belirtildii gibi Hakk Paa bu komisyonun yalnz Osmanl hkmetinin mal olarak nitelendirmekteydi, yzde bei gemeyecek miktarlarla uluslararas piyasann altnda kredi vermesini ngryordu. Bunun yan sra nc madde Osmanl hkmetinin grn koruyarak esaslar feda ettiine iyi bir rnek olarak da nitelendirilebilirdi734. brahim Hakk Paann att'l-Arap mukavelesinin dokuzuncu maddesi hakknda yapt aklama da bu gr dorular nitelikte kabul edilebilirdi. Ayrca altnc madde ile nehir zerindeki amandra yerletirmek gibi hakimiyet gstergelerinden bir ou fiili olarak ngilizlerin eline gemi ve bylece ngilizlerin gerek att'l-Arap nehrinde sava gemisi dolatrmak, gerekse uluslararas hukuka aykr bir biimde nehre amandra, duba gibi alametleri yerletirerek elde etmeye altklar hak resmi bir mukaveleyle kendilerine tannm oluyordu. Yine altnc maddenin son iki fkrasna gre Osmanl Devletinin nehir civarna istihkamat yapma hakk da fiili olarak ngiliz denetimine gemi oluyordu. Bunun yan sra yedinci ve sekizinci maddelerle komisyona belediye idarelerinin sahip olduu hukuki haklar verilmek suretiyle bu noktalardaki Osmanl hakimiyeti kesintiye uramt. Ayrca yine on drt ve on beinci maddelerle komisyona belediye idarelerinde olduu gibi kendi btesini hazrlama ayrcal verilmiti.

733 734

Ayn vesika, Lef 7. Bayur, a.g.e., c.II/III, s.340.

181

En ar artlardan biri de kukusuz dokuzuncu maddeydi. Komisyona istedii her araziyi istimlak etme hakk veren bu madde ile ne ekilde ve ne amala kullanlaca ngilizlerin denetimine braklm bir ekilde Osmanl topraklar ok ucuz fiyatlara komisyonun, dolaysyla da ngilizlerin eline gemi olacakt. stne stlk onuncu ve on birinci maddelerle Osmanl Devletinin, hakimiyetinde olan bir nehir vesilesiyle ihtiyac olan vergiyi belirleme hakk ve zgrl de elinden alnarak komisyona devredilmekteydi. Yine on birinci ve on ikinci maddeler ise ak bir biimde att'l-Arapa girip-kan gemilerin yzde yetmiine sahip olan ngilizlerin iktisadi karlarna hizmet etmekteydi. Nitekim Mescid-i Sleymanda petrol bulunmasyla balayan srete att'l-Arap nehrinin nemi gn getike artm ve ngilizler iin buradaki ulamn dzenlenmesi ve ucuz maliyetle salanmas vazgeilmez hale gelmiti. te taraftan on yedinci maddede anlamazln hakeme havale edilmesi ve bu hakemin verdii kararn bir temyiz sreci olmamas da yine Osmanl hkmeti aleyhine ileyecek bir durum meydana getirmekteydi. Osmanl Devleti asndan son derece ar olan maddelerden bir dieri de on dokuzuncu maddeydi. Bu maddenin ierdii hkmler dolaysyla komisyon, mahalli idarelerin tm denetimlerden azade bir biimde hareket edebilecekti. Ayrca yine bu maddede Osmanl hkmeti, mahalli memurlar ve zabta ileri gibi en nemli noktalarda bile mdahale hakkndan mahrum braklyor ve tekilat ve idare yabanc subaylarn eline geiyordu. stelik yirminci maddede yer alan komisyonun bu mukavele ile sahip olduu hukuk, Osmanl Devletinin hukuki haklarna halel getirecek ekilde yorumlanamaz ibaresi bir nceki maddeyle elimekteydi735. att'l-Arap komisyonuna dair 6 Mays 1913 tarihinde parafe edilen mukavelenin iki adet de eki bulunuyordu. Bunlardan biri att'l-Arap nehrinde bulunan amandra ve fenerlerin listesiydi736. Bu liste ngiltere Bahriye Nezaretinin 1235 numaral Frat, att'lArap ve Behmiir nehri girii haritalarndaki tariflerden alnmt737.

735

Hariciye Nezareti, att'l-Arap Meselesi, Matbaa- Amire 1334, s.8. Bu liste iin bkz. BOA, HR.SYS 113/24, Lef 15 ve BOA, A.DVN.MKL 55/8, Lef 23. 737 BOA, HR.SYS 113/10, Lef 7.
736

182

Fenerlerin cinsi ve kumpanyas 1 Fener gemisi

Sahibi

Mevkii

Harita zerindeki tarifi

Osmanl hkmeti

Harici sed

Lt.Fl.Ey.5sec.56feet.vis.10m

Asetilin gazl amandra

ngiltere hkmeti

Harici sed

Lt.F.

Iksz amandra

ngiltere hkmeti

Harici sed

Old bar buoy

Iksz amandra

Osmanl hkmeti

Harici sed

No1

Iksz amandra

ngiltere hkmeti

Harici sed

No 2

Iksz amandra

ngiltere hkmeti

Kanal

No 3

Iksz amandra

ngiltere hkmeti

Harici sed

No 4

Iksz amandra

Osmanl hkmeti

Harici sed

No 5

Iksz amandra

Osmanl hkmeti

Harici sed

No 6

10 Iksz amandra

ngiltere hkmeti

Harici sed

No 7

183

Fenerlerin cinsi ve kumpanyas 11 Iksz amandra

Sahibi

Mevkii

Harita zerindeki tarifi

Osmanl hkmeti

Harici sed

No 8

12 Iksz amandra

Osmanl hkmeti

Dahili sed

No 9

13 Iksz amandra

ngiltere hkmeti

Dahili sed

Inner bar buoy

14 Fener

Osmanl hkmeti

Fav

Lt.F.red 25feet.vis.6m

Mukavelenin bir dier eki ise brahim Hakk Paa tarafndan parafe edilen bir beyannameydi. Bu beyannameye gre Muhammara eyhi, ran ticaret ve gemi ulamna ait konularla megul olmasn att'l-Arap komisyonu komiserlerden birinden talep ettii takdirde Osmanl hkmeti buna msaade edeceini ve bu durumun sz edilen komiserin sahip olduu Osmanl sfatna ve bu mukavele ile aklanan grevine halel getirmeyeceini taahht ediyordu738. Hakk Paa bu beyannamenin ngilterenin att'l-Arap kara snryla ilgili olarak vermi olduu 18 Temmuz 1912 tarihli muhtrada talep edilenler dorultusunda hazrlandn ifade ederek bu beyannamenin yazm tarznn Osmanl Devletinin rana stnln gsterir bir ekle sokulduunu iddia ediyordu739. Oysa bu beyanname ngilizlerin Muhammara eyhine gsterdii ak destei hem Osmanl Devleti, hem de rana kar vurgular nitelikteydi. Sz konusu beyanname ve mukavelenameleri imzalamas iin kendisine yetki veren ruhsatname 1913 senesinin Haziran ay ortalarnda Hariciye Nezareti tarafndan brahim
738 739

BOA, HR.SYS 113/24, Lef 14. BOA, HR.SYS 113/10, Lef 7.

184

Hakk Paaya gnderildi740. Fakat bu ruhsatn gnderilmesinin zerinden daha birka gn gemeden Hariciye Nezaretinden ikinci bir emre kadar ngiltere ile yaplan anlamalar imzalamamas konusunda Hakk Paaya bir emir gnderilmiti741. Hakk Paa ise verdii cevapta sz konusu anlamalarn imzalanmasnn gecikmesinde saknca bulunduunu ifade ediyordu742. kan bu przlere ramen att'l-Arap komisyonuna dair mukaveleyle ilgili almalar Temmuz ay ortasnda bitmi743 ve 29 Temmuzda da Osmanl temsilcisi brahim Hakk Paa ve ngiltere Hariciye Nazr Sir Edward Grey tarafndan imzalanmt. Mukavelenin imzalanmasnn hemen ardndan Hakk Paa Hariciye Nezaretine bir telgraf gnderdi. Bu telgrafta ngilterenin gmrk vergisinin zammna dair beyannamedeki ekinceleri devam ettii srece att'l-Arap nehrine dair mukavelenin geerlilik kazanmayaca ifade ediliyordu. Hakk Paa ayrca, mukavelelerin geerlilik kazanmas iin gereken tasdiknamelerin zaman gelince teati edilmek zere hazr bulundurulmasn talep ederek Sir Edward Greyin istei zerine imzalanan bu mukavelelerin imdilik gizli tutulmasnn uygun olacan ifade ediyordu744. Eyll ayna gelindiinde ngiltere, dier devletlerin de att'l-Arap mukavelesi artlarna uymas iin almalarna balamt. Fakat Almanya ve Rusya, att'l-Arap mukavelesinin yedinci ve sekizinci maddeleri hakknda tereddtlerini dile getirerek bu tereddt ortadan kaldrmak iin brahim Hakk Paadan bu maddelerin uygulanmasnn kendi tebalarnn kapitlasyonlardan doan haklarna tesir etmeyeceine dair ngiltere Hariciye Nazr Edward Greyle bir beyanname imzalamasn istiyorlard. Bir takm para ve hapis cezalar sz konusu olmasndan dolay, yabanclarn tabi bulunduklar hkmetlerce anlama zerinde deiiklik yaplmasna onay verilmedii srece bu devletler kapitlasyon hkmlerine dair hukuku muhafaza edeceklerdi. Hakk Paadan imzalanmas istenen metin 29 Temmuz tarihinde imzalanan ve att'l-Arapta ulam artlarn slah iin bir komisyon kurulmasna dair olan mukavelenin yedinci ve sekizinci maddeleri ieriinin Osmanl Devletinde bulunan yabanc tebann mevcut anlamalarla istifade etmekte olduklar hukukun hibir ekilde deitirilemeyeceine ynelikti. Bunun zerine Hakk Paa bu beyannamenin imzalanmasn uygun grmekte olduunu Hariciye Nezaretine bildirerek imza iin kendisine yetki verilmesini talep etti745. Hariciye Nezareti de Hakk Paadan gelen telgraf Sadarete
BOA, HR.SYS 113/6, Lef 2. BOA, HR.SYS 113/16. 742 BOA, HR.SYS 113/17. 743 BOA, HR.SYS 113/18. 744 BOA, HR.SYS 113/24, Lef 23. 745 BOA, HR.SYS 113/25, Lef 3.
741 740

185

bildirerek konunun Meclis-i Vkelaya havale edilmesini talep etti746. Bylece konu Eyll aynn ortalarnda Meclis-i Vkela gndemine alnd. Acil ve gizli olduu belirtilen oturumda Hakk Paann telgraf incelenerek sz konusu beyannamenin imzalanmas iin kendisine yetki verilmesi kararlatrld747. Meclis toplantsnn hemen ardndan Hakk Paaya gnderilmesine karar verilen talimatn hazrlanmas grevi Sadaret tarafndan Hariciye Nezaretine havale edildi748. Hakk Paaya gereken yetkinin verilmesinin ardndan sz konusu beyanname 21 Ekimde ngiltere Hariciye Nazr Edward Grey ve brahim Hakk Paa tarafndan imzaland749. Fakat bu beyanname de Rusya ve Almanyann tereddtlerini gidermeye yetmemiti. Hakk Paa Aralk aynda ektii bir telgrafla, Rusya hkmetinin att'l-Arap komisyonu tarafndan dzenlenecek olan ulam vergisine uymak iin ne srd taleplerin, ngiltere stanbul sefiri Sir Luis Mallet tarafndan Sadarete ileteceini ifade ediyordu. Hakk Paa bu taleplerin mevcut duruma yeni bir ey ilave etmediini, fakat her trl anlamazlk ihtimalini ortadan kaldrmak iin hal-i hazrdaki duruma aklk getirmeyi amaladn belirtiyordu. Aslnda Hariciye Nezareti tarafndan, konu hakknda Hakk Paann da dncesi alnmak istenmi fakat Osmanl temsilcisi, Sadrazam Said Halim Paann ngiltere sefiriyle grmesinden nce fikir beyan etmek istememiti. Fakat Hakk Paa bu beyanlarna ramen yorum yapmadan da duramamt. Osmanl temsilcisinin edindii duyumlara gre, ngiltere hkmeti, Rusyann talep ettii teminatlar veremeyecek olursa Rusya, verginin dzenlenmesini kabul etmeyecek ve bu ekilde att'l-Arap hakkndaki zm giriimleri de neticesiz kalacakt. brahim Hakk Paa sz konusu taleplerin hukuk mavirlerince incelenmesini talep ederek szlerini tamamlyordu750. Osmanl hkmetinde bu konu tartlrken 1913 senesinin sonlarna doru ngiltere Hariciye Nazr Edward Grey tarafndan Hakk Paaya bir nota verilmiti. Sz konusu notada; Rusyann 29 Temmuz 1913 tarihli mukavelenin yedinci ve sekizinci maddelerini yorumlayan 21 Ekim 1913 tarihli ngiliz-Osmanl genel beyannamesiyle raz edilemedii vurgulanarak ngiltere hkmetinin, att'l-Arap komisyonunun zabta ve yarg yetkisine dair hukuki haklar hakknda Rusya hkmetiyle notalar teati etmek arzusunda bulunduu ifade ediliyordu. Rusya bu maddelerin genel bir beyanname ile dzeltilemeyecek derecede kesin
746 747

Ayn vesika, Lef 2. BOA, MV 180/14. 748 BOA, HR.SYS 113/25, Lef 5. 749 BOA, HR.SYS 113/24, Lef 19; BOA, HR.SYS 113/31, Lef 3. 750 BOA, HR.SYS 113/34, Lef 2.

186

ifadeler ieridiini ne srerek beyanname tarznda bir belge imzalanmad srece kendi gemileri ve tebas tarafndan att'l-Arapta ulama dair verginin tannmasnn kabul edilemeyeceini beyan ediyordu. ngiltere ise, Osmanl hkmetinin Rusya tarafndan ne srlen bu talepleri reddetmeye hukuki bir hakk olmad fikrindeydi. Notada, Ruslardan vergi almak iin baka bir imkan bulunmadndan, yegane arenin ngiltere ve Rusya devletleri arasnda nota teatisinden ibaret olduu bildiriliyordu. Bu gelimeler zerine, ngiltere Hariciye Nazrnn sz konusu notas, derhal Hakk Paa tarafndan Sadarete gnderildi751. Bu notadan yaklak iki hafta sonra Hakk Paa, Hariciye Nezaretine bir telgraf gndererek Rusyann taleplerini sralyordu. Rusya Devletinin talepleri be maddeden olumaktayd. Bu maddelerden ilki, Rusya tebasndan olan zanllara ait davalarn grlmesi esnasnda, Rusya konsoloshanesine komisyona tercmann gnderme hakknn tannmasna dairdi. kinci madde ise, Rusya tebasndan alnacak para cezalarnn Rusya konsolosluuna verilmesi ve konsolosluk vastasyla komisyona ulatrlmasyd. Ayn maddeye gre, Rusya tebas icap ettii durumlarda konsoloslukta tutuklu kalacakt. Bir dier madde ise konsolosun kendi tebas hakknda aklan davalarla ilgili bilgi edinme ve dava hakknda komisyon tarafndan bir karar verilmeden nce komisyonla ilikide bulunma hakkn ieriyordu. Telgrafla iletilen drdnc madde; Rusya konsolosunun komisyon nezdinde, gerek Rus gemilerinin ierisinde gerekse sahillerde bulunan Rusya tebas hakknda kapitlasyonlar ve konulan usuller gereince giriimde bulunmasna imkan tanyordu. Rusyann isteklerine dair son madde ise; Rus konsolosunun, vergi ve yaplan ilerle ilgili hesaplara dair talep edecei tm bilgilerin, bu vergi ve ilemlere kar itiraz hakk olmamak kaydyla kendisine verilmesinden ibaretti752. Hakk Paa Rusyann isteklerini sraladktan sonra, bu taleplerin mevcut halin yeniden belirtilmesinden baka bir ey olmadn ve bu devletin sahip olduu imtiyazlar geniletmediini ifade ediyordu. brahim Hakk Paa, kapitlasyonlara ait maddelerin yeniden dzenlenerek yazlmas taleplerini bertaraf etmise de Edward Grey kendisine bir ifahi nota vererek ngiltere hkmetinin, Rusya taleplerine itiraz olunmamasn ve att'l-Arap mukavelesine bu devletin onay vermesi iin gereken taleplerin yerine getirilmesini uygun grdn bildirmiti. Hakk Paa, Edward Greye henz bir cevap vermediini belirtiyor
751 752

BOA, HR.SYS 114/14, Lef 5. BOA, HR.SYS 114/1, Lef 2. Ayrca Rusya ve ngiltere arasnda imzalanmas kararlatrlan notalarn msveddeleri iin bkz. BOA, HR.SYS 114/13, Lef 10.

187

fakat Osmanl hkmetinin, Rusya tebasyla konsoloslarnn hukuki haklar konusunda kapitlasyonlar ve usullere uygun bir ekilde hareket etmek istediini ve bu nedenle de Osmanl hkmetinin itirak etmemi olduu bir anlama veya mukavelenin bu hukuku geniletilmemesi lzumunu vurgular tarzda bir cevap verme fikrinde olduunu ifade ediyordu. Bu tarz bir ekincenin her mukaveleye kar konulmasnn gerekliliinden bahseden brahim Hakk Paa, bu ekincenin Rusya konsolosluklarnn Osmanl Devletinde sahip olduklar hukuku ihlal etmeyecei grnde olduunu belirtiyordu753. Hakk Paann telgrafndan birka gn sonra ngiltere tarafndan bir nota daha gnderildi. Burada, bir nceki notaya atfen Rusya ve ngiltere arasnda imzalanmas kararlatrlan notalarn msveddeleri ve bunlarn suretleri bulunmaktayd. Sz konusu notann ieriine gre, Petersburgdaki ngiltere sefareti Rusya taleplerinin kabuln bir notayla Rusya Hariciye Nezaretine bildirecek ve Rusya Hariciye Nezareti de karlnda Rusya gemileri ve tebasnn komisyonca konulan vergiyi demesini ve para cezalarnn konsolos tarafndan komisyona teslimini taahht edecekti. Hakk Paaya gre, bu notalar hali hazrda Rusyadan onay alnmasnn hazrlk sreci eklinde olacak fakat buna Osmanl Devletinin muhalefet etmesi durumunda att'l-Arap nehrinde ulam iin vergi konulmasna imkan kalmayacak ve bylece komisyona dair alnan kararlar hkmsz kalaca gibi bu sorunlar dolaysyla ngiltere ile olan anlamazlklar da devam edecekti. ngilterenin bu son notas zerine Hakk Paa, Rusyann taleplerinin tamamnn Rusya ve dier byk devletlerin anlamalar ve teammllere dayanarak iddia ettikleri ve Osmanl Devletinin de fiilen reddetmedii bir durum olduunu ifade ediyordu. Bu talepler hakkndaki birinci maddenin zaten muhakemede mevcut olan imtiyazlarn tekrarndan ibaret olduunu vurgulayan Osmanl temsilcisi, ikinci maddenin adliyeye ait grevlerin de konsolos vastasyla yerine getirilmesi imtiyazna dair, ncnn ise birinci madde hkmnn teyid edilmesinden ibaret olduunun altn iziyordu. Rusyann taleplerine dair drdnc maddenin, Osmanl zabtasnn bahsedilen konularda crm ilenmesi halinde Rusya tebalasndan olanlar tutuklamamas hakknda olduunu ve bunun tm sefaretlerin sahip olduklar bir hak olduunu ifade eden Hakk Paa, bu konunun Maliye Nazr Cavid Bey ile Msy Pion/Pichon(?) arasnda parafe edilmi olan itilafnamede de yer aldnn altn iziyordu. Hakk Paa, shhiye vergisinin on drt yabanc yenin bulunduu karma bir meclis tarafndan dzenlendii gz nnde tutulunca Rus konsolosun vergi hakknda komisyondan bilgi almas ve yaplan ilere itiraz edememesi gibi nemli bir art ieren beinci maddenin
753

BOA, HR.SYS 114/1, Lef 2.

188

hafif addedilebileceini iddia ediyordu. Hakk Paa, Rusyann isteklerini sraladktan sonra bu maddelerin Rusyann balangta talep ettikleri olmadn, bu taleplerin komisyonda ye bulundurmakla balayp aylarca sren mzakereler neticesinde bu ekle indirildiine vurgu yapyordu. brahim Hakk Paa, sz konusu maddelerin geerli anlama hkmletine uygunluu hakknda Edward Greye cevap yazabilmek zere hkmetin kendisine yetki vermesini isteyerek szlerini tamamlyordu754. Bu istek zerine Hariciye Nezareti, Rusya ve ngiltere arasnda imzalanmas kararlatrlan nota msveddelerinin ieriinin hkmete kabul edilebilir grldn Hakk Paaya bildirdi. Hkmet notann nc, drdnc ve beinci maddelerini kabul edilebilir grmt. Fakat dier maddeler konusunda baz ekinceler mevcuttu. att'l-Arap mukavelesinin yedinci maddesinde belediyenin sahip olduu yetkilere, komisyonun; teati edilecek notada ise Rus tebasyla alakal ilerin aratrlmasnda ayn haklara Rusya konsolosluu tercmannn sahip bulunaca ifade edilmiti. Hkmet bu maddeler nedeniyle sonradan Rusya hkmetinin, bu konuda sahip olaca hakk genileterek belediyeye ait konulara da uygulamasndan ekiniyor ve bu nedenle mmkn olduu takdirde bu hakkn ancak istina olarak komisyon ilerine uygulanacann belirtilmesini istiyordu. Ayrca ikinci maddede yer alan konsoloslukta hapis maddesinin mmkn olduu takdirde karlmas ve buna imkan olmazsa bu hakkn da istisnai olarak komisyon kararyla mahkum olan ahslara uygulanaca artnn ilave edilmesinin uygun olaca da Hariciye Nezareti tarafndan bildiriliyordu. Ayrca att'l-Arap nehiriyle ilgili ilerin Osmanl topraklar dahilinde gerekletirilecek olmasndan dolay komisyondaki en alakadar devletin Osmanl hkmeti olaca phesizdi. Hkmet bu nedenle sonradan dier byk devletlere de tebligat gnderilmesi gerekeceini ifade ederek bu nedenle sz konusu notalarn; ngiltere ile Rusya arasnda kesin surette mutabakata varldktan sonra, Osmanl Devleti ile Rusya sefareti veya Rusya Hariciye Nezareti ile Petersburgdaki Osmanl sefareti arasnda teati edilmesi gereini iaret ediyordu. Hariciye Nezaretinin brahim Hakk Paaya gnderdii yaz, notalarn ifade edilen ekilde hazrlanmas isteiyle son buluyordu755. Hariciye Nezaretinin sz konusu taleplerini karlamak zerine Hakk Paa tarafndan gnderilen telgrafta, mukavelenin genelinden de anlalaca zere sz konusu olan noktalarn yalnzca komisyondan ibaret bulunduunun bir kez daha alt izilmek zere birinci ve ikinci maddelerde gerekli ilavelerin yaplacann kendisine vaat edildiini belirtiyordu.
754 755

BOA, HR.SYS 114/14, Lef 5. Ayn vesika, Lef 8.

189

kinci maddede hapis kelimesi bulunmadn da ilave eden Hakk Paa, bu durumun tercmede meydana gelen bir yanllktan kaynaklanm olabileceini, zira durumun Rusya tebasnn bekletilmelerinden ibaret olduunu ifade ediyordu. Hakk Paa notalarn teatisi konusunda ise, ngiltere hkmetinin Fransa ve Almanya ile mukaveleler imzalayaca gibi Rusyayla da bu mukaveleyi imzalamay arzu ettiini vurgulayarak ngilterenin sz konusu mukavelenin yorumlad (tefsir ettii) bir senede imza koymak suretiyle bunu yapmaya da kendisini yetkili grd belirtmekteydi. Mukavelenin hkmleri ve ieriinin bu yoruma mani olmadnn altn izen Osmanl temsilcisi, bu nota teatisinin Rusyann hal-i hazrda ierisinde bulunduu olumlu tavrdan faydalanlmas ve bylece meselenin kapatlmas iin arzu edildiini de vurguluyordu. brahim Hakk Paa, att'l-Arap nehrine ulam vergisi konulmas hakkndaki Osmanl taleplerinin Rusyaya tebli edilecei zaman, Osmanl hkmetinin de Rusya ile bu tarz bir mukavele imzalayacan ifade ederek szlerini noktalyordu756. Hkmetle Hakk Paa arasndaki bu yazma trafii esnasnda Rusya ve ngiltere arasnda nota teatisi balamt bile. lk nota 1914 ubatnn ortalarnda Petersburgdaki ngiltere sefiri George Bukanon (?) tarafndan, Rusya Hariciye Nazr Sergey Dimitriyevi Sazanova gnderilmiti. Bu notayla ngiltere, Rusyann att'l-Arap komisyonuyla ilgili daha nce belirtilen isteklerini kabul ettiini beyan ediyordu757. Rusya Hariciye Nazr Sazanov da Martn banda gnderdii bir notayla, att'l-Arap mukavelesinde belirlenmi olan ulam vergisinin Rus gemilerinden alnmasn kabul ediyor ve komisyonun bu anlamda sahip olduu yetkiyi tandn bildiriyordu. Rusya Hariciye Nezareti ayn notayla, Rusya gemilerinin bu vergiyi demekten kanmamalar ve dier devletlerin gemileri iin komisyon tarafndan konulacak dzenlemelere itaat etmeleri konusunda dikkatli davranmalar iin kendi konsoloslarn da uyaracaklarn ifade ediyordu. Bu notann son fkrasnda, att'l-Arap mukavelesinin yedinci maddesi gereince komisyon tarafndan Rusya tebasndan alnacak olan para cezalarnn Rusya konsoloslar tarafndan komisyona verileceinin de alt iziliyordu758. Bundan yaklak bir ay sonra, Nisan aynda Petersburgdaki ngiltere sefareti tarafndan Rusya Hariciye Nezaretine bir nota daha gnderildi. Rusya hkmeti att'l-Arap komisyonuna dair notalarn teatisini kabul ettii zaman, ngiltere hkmeti; att'l-Arap
BOA, HR.SYS 114/5, Lef 3. BOA, HR.SYS 114/14, Lef 9. 758 Ayn vesika, Lef 10. ngiltere ile Almanya arasnda teati edilen bu notalarn iki adet matbu kopyas Hakk Paa vastasyla gizli olarak Hariciye Nezaretine gnderilmiti. BOA, HR.SYS 114/13, Lef 5.
757 756

190

komisyonu hakknda Osmanl Devletinden baka dier herhangi bir devletle bir anlama imzalad takdirde, Rusya hkmetiyle de bu anlamann bir benzerini imzalamak istediini dile getirmiti. Hal-i hazrda ngiltere hkmeti, vermi olduu bu sze uyarak att'l-Arap, Badat Demiryolu ve bunlar gibi meseleler hakknda imzalanan Almanya-ngiltere mukavelesine eklenecek olan iki maddenin kopyalarn bu nota vastasyla ve gizli kalmak kaydyla Rusya Hariciye Nezaretine tebli ediyordu. ngiltere sefiri ayrca, hkmetinin kar taraf da istekli olduu takdirde baz dzenlemelerle bu iki maddenin hkmleri dairesinde Rusya hkmeti ile bir mukavele imzalamaya hazr olduunun da altn iziyordu. ngiliz notasnda, Rusya hkmetinin bu konuda istekli olmas durumunda, ngiltere Hariciye Nazr Edward Greyin bu mukavelenin Nisann yirmisine kadar imzalanmasn umuduu da vurgulanyordu759. ngiliz sefareti ayn gn bir baka nota daha gndererek ngiliz-Alman mukavelesinin altnc ve yedinci maddeleri hakknda aklayc notaya ilave edilmesini gerekli grd noktalar ifade ediyordu. ngiltere sefiri, bu ilavelerin komisyonun grevleri iin bir esas tekil etmesi asndan yararl olaca hakknda gr birlii salanm olduunun da altn iziyordu. Bu ilavelerden ilki komisyonun bir an nce ie balamasyd. Ayrca komisyon tarafndan daimi iler iin genel masraflarn belirlenmesinden en az on iki ay nce, belirli bir zaman zarfnda balang aratrmas yaplmas da ngrlmt. Bunun yan sra komisyon, ilk olarak nehrin yatanda olumu olan kumluk alanlardaki sularn en yksek zamanda yirmi drt kadem derinliinde bulunmasn salamaya alacakt. Nehrin Muhammaradan aa ksmndaki s noktalar gstermek zere buralara bir an nce amandra konulmas ve Basrada mmkn olduu kadar, eitli irketlere, nceden belirlenmi olan amandralarn bir an nce tahsis edilmesi de aklayc notaya ilave edilmiti. Yaplan son ekleme ise komisyonun kendi dzenini mmkn olduu kadar Tuna Komisyonunu rnek alarak hazrlanmasyd760. ngilterenin bu notalarna yaklak bir hafta sonra Rusya Hariciye Nezaretinden cevap geldi. Rusyann cevabi notasnda, Rusya ile imzalanmas dnlen ngiliz-Alman mukavelesinin altnc ve yedinci maddeleri ile bu mukaveleye eklenecek olan aklayc notann alt maddesinin incelenerek uygun grld ifade ediliyor ve byle bir mukavele imzalanmasna hkmetin hazr bulunduu ilave ediliyordu. Bylece Rusya Hariciye Nezareti

759 760

BOA, HR.SYS 114/14, Lef 10. Ayn vesika, Lef 10.

191

ile ngiltere sefareti arasnda tamamlayc notalarn teatisi de ayrca uygun grlm oluyordu761. Rusyann bu cevabi notasna ngiltere sefareti, bir hafta sonra gnderdii bir dier notayla karlk verdi. Bu notada ngiltere-Almanya mukavelesinin altnc ve yedinci maddeleri beyan edilmiti762. Altnc maddede ngiltere hkmeti ile Alman hkmeti att'lArap hakkndaki eitli konularda ibirlii yapmay kararlatrmlard. Ak denizlerde seyreden gemilerin daima kolaylkla ve serbeste Basra limanna yanaabilmesi iin att'lArapn mmkn mertebe mkemmel bir hale getirilmesi ve daima bu halde kalmasn temin etmek anlamaya varlan noktalardand. Ayrca ak denizlerde ileyen gemilerin att'lArapta daimi surette serbeste seyretmetlerini ve bu ulamn gemilerin tabiiyetine veya yklerine baklmakszn tm milletlerin gemileri hakknda tamamen eit bir ekilde uygulanmasn teminat altna almak zere Osmanl hkmeti nezdinde araclk yapmak konusunda da bu devletler arasnda ibirlii yaplacakt. Bu maddede, yalnz komisyonun idari masraflar, att'l-Arap nehrinin gemi ulamna imkan salayabilmesi iin gereken dzenlemelerin yaplmas ve limann kolaylkla kullanlabilecek bir hale getirilmesi iin bilfiil sarf edilen mebla karlamak zere vergi alnaca ve bu verginin hibir zaman iki hkmet arasnda bir anlama yaplmakszn bir frank amayaca da yinelenmiti. Bunun yan sra her trl verginin ak denizlerde seyreden gemilerin tabiiyetine veya bunlarn yklerine baklmakszn eit olarak tahsil edilmesine de vurgu yaplmt. ngiliz-Alman mukavelesinin yedinci maddesi ise ikiye ayrlmt. Birinci ksmda Almanyann; tm milletlerin gemilerinin eit bir biimde att'l-Arap nehrinde seyretmesi temin eden, bu nehrin ulama uygun hale getirilmesi iin gereken grevlerin yaplmasn salayan ve att'l-Arap mukavelesinde bulunan bu ve buna benzer dier amalarn fiiliyata geirilmesi iin bu nehirde bir komisyon kurulmasn son derece olumlu karlad ifade ediliyordu. Almanya, att'l-Arap mukavelesi gereince komisyona verilen grevler eksiksiz bir biimde yerine getirildii mddete bu mukaveleye uyacan da taahht ediyordu. Bu
Ayn vesika, Lef 10. Aslnda ngiltere, hem Rusya ile hem de Almanya ile bu konuyla ilgili mzakerelerde bulunmaktayd ve Osmanl hkmeti de bundan haberdard. ngiltere, Almanya ile mzakereler sona erip de mukavele imzaladnda bu mukavelenin maddelerini nce Rusyaya, ardndan da bir gn sonra Osmanl Devletine gndermiti. Edward Grey aynen Rusyadan talep ettii gibi, Osmanl hkmetinden de mevcut itirazlarn Mart aynn sonuna kadar bildirmesini istemiti. Zira bu maddelerin hukuki anlamda geerlilik kazanmas iin Almanya ile Osmanl Devleti arasnda da buna benzer bir mukavele imzalanmas gerekiyordu. Bu ekilde sz konusu maddeler Osmanl Devletine de yollanm ve Osmanl hkmetinin deiiklik talepleri de Osmanl temsilcisi tarafndan ngiltereye iletilmiti. Osmanl temsilcisi brahim Hakk Paa, bu maddeleri kabul edilebilir grmenin yan sra, bu maddelerde gerekli dzeltmelerin yaplarak bunun bir Osmanl-Alman itilaf ekline getirilmesi ve Almanya ile imzalanmasna da taraftard. BOA, HR.SYS 114/10, Lef 4.
762 761

192

maddenin ikinci ksm ise ngilterenin taahhtlerini ieriyordu. Maddenin bu fkrasna gre Basradaki Almanya konsolosu komisyonun yetkisi dahilinde bulunan meseleler hakknda komisyonla iletiim halinde bulunabilecekti. Ayrca att'l-Arap komisyonu nehirde ticari faaliyetler iin gereken artlar yerine getiremedii ve Almanya konsolosu tarafndan dile getirilen ikayetlerin nedenlerini ortadan kaldrmaktan kand takdirde anlamazlk konusu olan mesele komisyon yelerinden iki kii ile Almanya konsolosu arasnda meydana gelecek anlama neticesinde tayin edilecek bir uzmana havale edilecekti. Ayrca ayn ikayet veya bu ikayetin bir benzeri dier bir konsolos tarafndan dile getirildii takdirde bu konsolos da sz konusu uzmann seilmesine itirak edebilecekti. Bu uzmann tayini konusunda bir ittifak meydana gelmezse uzman hakemi belirlemek zere Flemenk Kraliesine mracaat edilmesi de ngrlmt. ngiltere hkmeti de, uzman hakem tarafndan yaplacak bu arabuluculuk faaliyetinin usullere uygun olarak icra edilmesini salamak zere Osmanl hkmeti nezdinde arabuluculuk yapmay stlenecekti. ngiltere sefareti tarafndan Rusya Hariciye Nezaretine gnderilen bu notada aklayc notaya eklenecek noktalardan da bahsediliyordu. Bunlardan biri ngiltere-Almanya mukavelesinin yedinci maddesinin ikinci fkrasna eklenecekti. Bu ilaveye gre, alakadar olan hkmetlerce baka bir anlamazlk sz konusu olmadka, uzman hakem inceleme maksadyla Basraya hareket edecek ve komiserlerinin her ikisinin de dahil olduu bir ekilde tm alakadar olanlardan lazm olan maddeleri ald tarihten itibaren drt ay veya Basraya hareket ediinden itibaren drt ay zarfnda raporunu sunacakt. Yedinci maddeye yaplan bu ilaveye gre, hakem creti de dahil olmak zere inceleme masraflar alakadar hkmetler tarafndan eit bir biimde karlanacakt. Ayrca komisyonun grevlerine esas olmak zere faydal olaca konusunda gr birliine varlan ve daha nceki notada beyan edilmi olan alt madde de bu notada tekrar edilmiti. Nota ngiltere hkmetinin, bu maddelerin hkmne ve gerekli deiiklikler yaplm olan aklayc notann ieriine ngiltere ile Rusya hkmetleri arasnda uyulmas mecburi gzyle bakt ifade edilerek son buluyordu763. ngilterenin bu notas 29 Nisan tarihinde cevap buldu. Rusya Hariciye Nazr tarafndan gnderilen bu notada Rusya hkmetinin de, ngiltere hkmeti gibi gerek bu maddeler hkmlerini gerekse aklayc notay iki hkmet arasnda uyulmas mecburi bir mahiyette addedildii ifade edilmiti764.

763 764

BOA, HR.SYS 114/14, Lef 10. Ayn vesika, Lef 9.

193

Bylece Nisan ay sonuna gelindiinde ngiltere, Rusya ve Almanya arasnda, bu konudaki nota trafii de sona ermi oluyordu. att'l-Arap mukavelesinin 29 Temmuz 1913 tarihinde imzalanmasnn hemen ardndan ngiltere, mukavelenin tannmas iin Almanya ve Rusya devletlerindeki gibi ran nezdinde de giriimlere balamt. Nihayet att'l-Arap komisyonunun toplayaca verginin ran gemileri tarafndan da verilmesi iin ngiltere Devletinin Tahran sefiri ile ran Hariciye Nezareti arasnda nota teati edilmesine karar verilmiti765. Bylece ngiltere ayn yln Kasm ay sonlarnda rana bir nota vererek att'l-Arap mukavelesinin tannmasn resmen talep etti. ngilterenin Tahran sefiri Sir W. Townley tarafndan ran Hariciye Nezaretine verilen nota, ngilterenin hibir zaman att'l-Arap nehrinde ulam serbestisine kar olmadnn vurgulanmasyla balyordu. Osmanl hkmetinin att'l-Arap nehrinde ulam dzenlemek iin zel bir komisyon oluturma niyetinde olduu ifade edilen notada, bu konuda gerekenlerin yaplmas iin gerekli masraflara karlk olmak zere yerine getirilecek grevler karl gemilerin tonas zerine tarafsz bir verginin konulaca beyan ediliyordu. ngiltere notasnda, bu verginin tarafsz bir biimde her memleketin gemilerinden alnaca ifade edilerek bu verginin nehrin nemiyle orantl bir hale getirilmesi iin gerekli olan masraflara karlk alnmasnn zorunlu olduunun da alt iziliyordu. Notada, att'l-Arap nehrinde ulamn iyiletirilmesinden ran hkmetinin yararlanaca da beyan ediliyordu. ngiliz notasnda, Erzurum Anlamasnda snrn kesinlikle orta kanal hattn takip etmeyeceinin yazl olduu ve bunun da 1850 tarihinde arac komiserlerin ifadeleriyle ispatlanm olduu belirtilerek766 rana rtl olarak att'l-Arapta hak iddia etmemesi tleniyordu. ngilterenin gnderdii bu notaya cevap 18 ubat 1914te ran Hariciye Nazr Vusukud-Devle tarafndan gnderilen cevabi bir notayla verilmiti. Cevabi notada, ran hkmetinin Erzurum Anlamasnn ikinci maddesine uygun olarak att'l-Arap zerinde serbest bir ekilde ulam hakkn muhafaza etmekle beraber ran gemileri iin att'l-Arapta ulam artlarnn iyiletirilmesi iin kurulacak komisyon tarafndan yerine getirilecek grevler ve idari masraflara karlk koyulacak vergileri vermeyi kabul ettii bildiriliyordu. Notada daha sonra ran tarafndan zen gsterilmesi arzu olunan noktalar st kapal bir biimde ifade ediliyordu. Bunlardan biri, alnacak vergilerden elde edilecek tutarn bahsedilen
765 766

BOA, HR.SYS 114/7, Lef 1. Ayn vesika, Lef 2.

194

maksatlara ulamas iin gereken miktar gememesi, komisyonun genel masraflar idaresinin de bu tutara dahil olmas ve elde edilecek meblan sadece bu noktalarda kullanlmasna dairdi. rann altn izdii dier nokta vergi miktarnn ulam iin tonalito bana bir frank gememesi ve bu verginin, komisyon tarafndan att'l-Arap zerindeki gemilerden ulam ve ticari eyalardan deil yalnzca verilen hizmete karlk alnmasyd. Ayrca ran, komisyon tarafndan toplanacak vergilerin ve gsterilecek kolaylklarn tarafsz ve adil bir biimde yaplmasna da vurgu yapyordu767. ran hkmeti bylece Osmanl Devletinin att'l-Arap nehri zerindeki hakimiyetini bir kez daha tanrken, kendi iin nemli noktalarn da altn izmeyi ihmal etmiyordu. Osmanl hkmeti bir taraftan Almanya, Rusya ve rann att'l-Arap muvakelesi hakknda ngiltere ile imzalanm olan anlamay tanmasn salamaya alrken dier taraftan da ngilterenin mukavele hakkndaki iktisadi taleplerini karlamaya abalyordu. ngiltere sefareti 1914 senesinin Mart aynda Osmanl Hariciye Nezaretine bir nota vererek att'l-Arap mukavelesinin on nc ve on altnc maddelerinde aklanan borlanma iin bir teminat gsterilmesini talep etti. ngiltere bu borlanma iin gmrk ek vergilerinin teminat olarak gsterilmesini istiyordu768. Fakat gmrk ek vergileri bir buuk milyon liradan fazla olarak tahmin ediliyordu. Bu yzden bu verginin tamamnn karlk gsterilmesi mmkn deildi. stelik gmrk ek vergilerinin daha byk bir borlanma iin karlk gsterilmesi dnlmt. Bundan rnein yalnzca Badat gmrne ait olan bir ksmn ayrlarak baka bir borlanmaya karlk gsterilmesi de mmkn olmadndan bu teminat ok da mmkn gzkmyordu. Zaten Maliye Nazr da borlanma iin bu kaynan karlk gsterilmesine muhalif bulunuyordu. Sonu olarak tm bu sakncalarn alt izilerek iktisadi mzakereleri yrtmekte olan Cavid Beye danlmasna karar verilmiti769. Hkmet ierisinde konun tartlmasnn ardndan verilen cevapta devletin ierisinde bulunduu mali durum nedeniyle ngilterenin bu talebinin kabul edilmesinin mmkn olmad belirtilerek bununla beraber Osmanl hkmetinin bu borlanmann temini iin iki hkmet tarafndan kararlatrlacak olan tedbirleri uygulamaya hazr olduu bildirilmiti. Bunun zerine ngiltere nceki talebinden vazgeerek Osmanl hkmetinin,

767 768

Ayn vesika, Lef 2. BOA, HR.SYS 114/6, Lef 2. 769 BOA, HR.SYS 114/8, Lef 2.

195

att'l-Arap nehrinde iyiletirme almalarnn yaplabilmesi iin gerekli olan borlanmann salanabilmesi iin gerekli geliri ayracan taahht etmesini istemiti770. Osmanl hkmeti bunun zerine stanbul ngiltere sefaretine Nisan aynda bir nota gndererek att'l-Arap nehrinin iyiletirilmesi iin gerekli faaliyetlerin yerine getirilmesi iin att'l-Arap mukavelesinin geerli olduu tarihten bir sene sonra elli bin lira ve ikinci sene iin ise yz bin lira vereceini belirtmiti. Bu iki meblan ya dorudan doruya devlet gelirlerinden veya Osmanl Bankasnn onayyla Dyun- Umumiye tarafndan tahsil edilen gelir fazlasyla ve yahut gmrk vergisiyle temin edilecei de notada vurgulanmt. nc sene iin gerekli olan bir milyon lirann da Parisde imzalanan borlanmaya karlk ayrlan devlet gelirlerinden ayr bir gelir teminat gsterilerek tercihen Londrada imzalanacak borlanma yolu ile elde edilecei bu notayla ayrca taahht edilmiti771. Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda sren tartmalardan bir dieri de att'l-Arap komisyonuna tayin edilecek yeler ve bunlarn maalaryla ilgiliydi. ngiltere hkmeti Haziran ay banda komisyon yelii iin Osmanl Devletine isim tavsiye ederek, ge kalnmadan bu adaylar arasnda bir seim yaplmasn istedi. Bu adaylardan birincisi Albert Charles Wratislawd. Wratislaw daha nce Basra konsolosluu, Tebriz ve Canee bakonsolosluu ve Osmanl-ran snr belirleme komisyonu bakomiserlii grevlerinde bulunmutu. 1862de doan Wratislaw, Bain ve St. Michel ve St. Georgesda ordu komutanl yapmt. Wratislaw bunun yan sra, 1887 tarihinde Selanikte konsolos vekillii, 1887 ve 1888 tarihlerinde de Erzurumda konsolosluk grevlerini stlenmiti. 1888 senesinde zmirde konsolos vekillii, Filipolide konsolosluk grevlerinde bulunmu ve 10 Ekim 1896dan 17 Ocak 1897ye kadar da stanbul konsolosluuna vekalet etmi olan Wratislaw, stanbuldaki grevinin ardndan Basraya gemiti. Adaylardan bir dieri Binba Doughty-Wylie idi. St. Michel ve St. Georgesda ordu kumandanl yapm olan DoughtyWylie 1868de domu ve 1889da orduya girmiti. 1890dan 1900 senesine kadar Msr seferinde bulunmu, 1906 senesinde Konyada konsolos vekillii yapmt. 1909 senesinde Adis-Ababada konsolosluk yapan Doughty-Wylie, ayrca sava srasnda Osmanl topraklarnda ngiliz Kzl Ha iin almt. nc aday ise Binba Louis Samsond. St. Michel ve St. Georgesda ordu kumandanl yapan Samson 1866da domu, 1886da da orduya katlmt. Gney Afrika savana da katlan Samson, 1896da Adrinople konsolosluuna getirilmiti.
770 771

Hariciye Nezareti, att'l-Arap, s.17. Ayn eser, s.17.

196

Bu aday ngiltere tarafndan brahim Hakk Paaya bildirildi. Hakk Paa, Hariciye Nezaretine gnderdii bir yazyla ngilterenin adaylarn iletti. Hakk Paa bu adaylardan hibirini ahsen tanmadn ifade etmi fakat bu adaylarn her nn de ok iyi derecede Farsa, Trke ve Arapa bildiklerini, Basra Krfezini ok iyi tandklarn ve ayrca ran ve Mezopotamyaya kendi memleketleri gibi sempati duyduklarn eklemeyi de ihmal etmemiti. ngiltere Hariciye Nezareti tarafndan belirlenen bu adayn da Osmanl hkmeti iin kabul edilebilecek adaylar olduunu belirten Hakk Paa, bu adaylardan birinin tercih edilerek kendisine bildirilmesini talep etmekteydi772. Adaylarn isimlerinden baka att'l-Arap mukavelesinin drdnc ve beinci maddelerinde ifade edilen ngiliz komiser, bamfetti ve bamhendisin maalar ve yaama koullar da iki lke arasnda mzakerelere konu olmutu. ngiltere, 31 Mays 1914 tarihinde Osmanl Devletine bir nota gndererek att'l-Arap mukavelesinde, komisyonda grev alacak olan komiserlerin maann iki bin Osmanl liras olarak belirlenmesine ramen bu mukavelede ev kiras, hazrlk masraflar ve Basraya ulam harcamalar gibi noktalara yer verilmediini hatrlatyordu. ngiltere, Osmanl hkmeti tarafndan komiserlere hazrlk masraflar iin iki yz elli, ulam harcamalar iin senelik yz ve kalacak yer salanana kadar ev kiras iin de senelik iki yz lira verilmesini arzu ediyordu. ngiltere, hizmetlileriyle beraber salanacak ikametgahn komiserlerin grev yerlerine ulamasnn ardndan zel raporlarla yeniden tartlmasn istiyordu. Bunun yan sra komiserlere bu ihtiyalarnn karlanabilmesi iin Osmanl hkmeti tarafndan elli bin, yz bin ve bir milyon Osmanl liras tutarnda avans verilmesi de bu notayla talep edilenler arasndayd773. ngiltere hkmeti, daha sonra 24 Haziran 1914 tarihinde bu sefer de bamfetti ve bamhendisin maalar hakknda Osmanl hkmetine bir nota gnderdi. ngiltere Hariciye Nezareti vastasyla gnderilen notada bamfetti ve bamhendise verilecek cret konusunda iki tarafndan da hemfikir olmas gereinin alt izilerek, aksi takdirde bu grevler iin muhtemel adaylara alacaklar cret konusunda fikir verilemeyeceinden dolay, bu tarz yetenekli memurlarn bu i iin isimlerini ne srmelerinin de mmkn olmayaca vurgulanyordu. ngiltere hkmeti bu ekincesi ifade ettikten sonra bu grevliler iin uygun grd koullar beyan ediyordu. Bu teklifte bamhendisin alaca cretin bin yz liradan balayarak senelik elli liradan azami bin be yz liraya kadar artmas ngrlmt. Ayrca hazrlk masraflar, Basraya yolculuk ve donanm giderleri iin de iki yz seksen lira
772 773

BOA, HR.SYS 114/12. BOA, HR.SYS 114/15, Lef 2.

197

ayrlmas dnlmt. Bamhendis iin kalacak yer salanmas veya kiralanmas ve yahut bunun iin bir kira bedeli verilmesi de ngiltere tarafndan uygun grlmt. Ayrca bamhendis bu neriye gre ylda iki aylk tam maal izin kullanma hakkna da sahip olacak ve bu haklarn sene boyunca biriktirebilecekti. Bamhendis ilk sene boyunca izin kullanamayacak fakat bundan sonra iki senelik aralklarla izin alma hakkna sahip olacakt. Tam cretli izin en fazla alt ay srebilecek, herhangi bir uzatma durumunda alt aylk yar cretli izin kullanlabilecek ve toplam kullanlan izin on iki ay aamayacakt. Bu izinin on iki ay amas durumunda grevli ipso facto -yani otomatik- olarak emekli edilecekti774. Bunun yan sra komisyon, hastalk izni iin zel dzenlemeler yapma yetkisine sahip olacakt. Hastalk izni de on iki ay amayacak, ilk alt ay tam cretli, ikinci alt ay yar cretli izin alnmas mmkn olacak ve hastalk iznini kullanan grevli bunun yan sra normal izin kullanmay talep edemeyecekti. Toplam izinler bu artlar altnda uyguland takdirde, senenin ve iki senelik arann sonunda ngiltereye gidi-dn masraflarnn karlanmas ayrca hastalk izni durumunda salk sertifikas verilmesi de ngrlmt. Bamhendisle imzalanacak olan bu kontrat on senelik olacak ve taraflardan birinin alt ay ncesinden haber vermesi durumunda sona erecekti. ngiltere hkmeti bamfettiin cretinin ise yllk sekiz yz liradan balayarak senelik 25 liralk artlarla azami bin liraya karlmasn teklif etmiti. Bamfettile imzalanacak kontrat dier noktalarda bamhendise tannan haklarla ayn dorultuda hazrlanacakt. ngilterenin verdii notada ayrca, senede drt veya alt hafta, tercihen k aylarnda alacak mhendis muavini istihdam edilmesi gereinin de alt izilerek bu grevin en dzgn ekilde yaplabilmesi iin cretin pein olarak denmesi gerektii ve bu cretin belirli bir sre iin tm masraflar karlayacak veya beklenmedik bir durumda bu grevin uzatlmasn salayacak ekilde hazrlanmas lzumu ifade ediliyordu. Drt haftalk alma iin toplam ne kadar cret verilmesi gerekecei konusunda aratrma yapma grevi de bu neriyle ngiltere hkmetine verilmekteydi775. ngilterenin notasnda, ngiliz komisere tayini iin edinecei donanmlar iin yz elli lira, ikamet edecek uygun bir ev veya bunu salamak iin gerekli meblan salanmas da ngrlyordu. Ayrca ngiliz komiser izin konularnda da bamhendis ve bamfettile ayn haklara sahip olacak, yalnz komiser dierlerinden farkl olarak her sene izin alma yetkisine sahip olacak ve iki senede bir defaya mahsus olmak zere birinci snf ulam
774 775

BOA, HR.SYS 114/18, Lef 7. Ayn vesika, Lef 8.

198

masraflar da karlanacakt. Notada son olarak bu grevlinin maalarnn, yolculuklarn Basraya normal var srelerini uzatmamalar artyla, ie balamak zere ngiltere veya Hindistan terk ettikleri gnden balamas talebi dile getiriliyordu776. ngilterenin gnderdii notalar bununla da snrl kalmamt. ngiltere Temmuz aynda Osmanl Devletine bir nota daha gnderdi. Notada att'l-Arap komisyonunda grev yapacak ngiliz komiserine ev kirasnn karlanmas iin iki bin Osmanl liras denmesi talep ediliyordu. ngiltere hkmeti sz konusu grevin cazip klnmas iin kalacak yer ayarlanmas veya buna mukabil bir mebla verilmesi gerektiini dnyordu777. Fakat Osmanl Devleti ile ngiltere arasnda sren mzakereler kesin bir sonuca ulamadan 24 Temmuz 1914 tarihinde son bulmutu778. Zaten Haziran aynda AvusturyaMacaristan mparatorluu ile Srbistan arasnda patlak veren sava Austos ayndan itibaren bir dnya savan halini almaya balam ve Osmanl Devleti de Ekim ay sonunda savaa resmen dahil olmutu.

2) ngiltereye mtiyaz Verilmesi ve Osmanl-ngiltere Anonim irketi Kurulmas Hakk Paa vastasyla ngiltere ile srdrlen mzakerelerden bir dieri de Dicle ve Frat nehirleri zerinde vapur iletme imtiyaznn ngiltereye verilmesine ilikindi. Zaten bu konu ttihat ve Terakkinin ynetime gelmesinden beri gndemde olan bir sorundu. Mevcut durumda bu nehirlerde vapur iletmekte olan Lynch Kumpanyas ile ilgili olan sorunlar hkmeti eitli zm araylarna sevketmi, nihayet konununun 1913 ylnda ngiltere ile yaplan toplu mzakereler esnasnda ele alnmasna karar verilmiti. 1913 senesinin Nisan ayna gelindiinde sz konusu nehirlerde vapur iletilmesi, Osmanl bayra altnda bir Osmanl Anonim irketi779 kurularak sermayenin ngiltere ve
Ayn vesika, Lef 9. BOA, HR.SYS 114/15, Lef 2. 778 Hariciye Nezareti, att'l-Arap, s.30. 779 Anonim irketlerin idaresi, geici bir sre iin grevlendirilen ve tayin ve azilleri mmkn olan yneticiler tarafndan yrtlmekteydi. Ortaklar veya irketle ilgili olmayan kiiler arasndan seilebilen bu yneticiler, irketin taahht ve borlarndan deil, sadece ilerinin idaresinden sorumluydu. Hissedarlar, satn aldklar hisse orannda irketin kar ve zararna ortakt. Hisse senetleri ise, hamiline veya isme yazl olmak zere ikiye ayrlmaktayd. Hamiline yazl hisse senedinin sahibi, senedi elinde bulunduran kii olduundan bu tarz hisse senetlerinin sat muamelesi, senedin el deitirmesiyle gereklemekteydi. sme yazl hisse senetlerinde ise sat muamelesinin irket kaytlarna eklenme zorunluluundan dolay sat ilemlerinin irket tarafndan
777 776

199

Osmanl devletleri arasnda yar yarya bllmesi, bu irketin idare kurulu bakanlnn dnml olarak yaplmas, mevcut haklar korunarak Lynch kumpanyasnn iki vapuruna dokunulmamas ve dare-i Nehriyyenin ve Badat irketinin ihtiyalarnn tanmasyla ilgili haklarnn devam hakkndaki ngiliz teklifleri Osmanl hkmetine sunulmutu. Hakk Paa merkeze bir yazyla, sz konusu teklifin Lynch kumpanyasyla ilgili sorunlar bertaraf edeceini ve kendisinin de teklifi uygun grdn belirterek yeni bir talimat almad takdirde bu teklifleri mzakere edeceini bildirmiti780. Bu tekliflerin kabulyle balayan ve Hakk Paa tarafndan yrtlmekte olan mzakereler Mays ay ortalarna gelindiinde bir hayli ilerlemi bulunuyordu. Mzakereler esnasnda Basra limannn Badat irketi tarafndan ina edilmesi de karara balanmt. Bu arada gizlilik ierisinde yrtlmesine zen gsterilen mzakerelerin basna yansmasnn ardndan Hakk Paa, basnda kan bu haberlerin bytlp, anlamalar imzalanmadan yalan yanl haberler yaynlanmasnn zararlarna dikkat ekerek mzakerelerin gizlilii konusunda daha dikkatli olunmas konusunda hkmeti uyarmt781. Mays aynn sonlarna doru Hakk Paa ile ngiltere arasnda anlamaya varlm ve konu hakknda bir de beyanname hazrlanarak ad-referandum olarak parafe edilmiti. Beyannamede ncelikle Osmanl Devletinin Dicle ve Frat nehirleri zerinde vapur iletilmesi iin ngiltereye imtiyaz vermeye hazr olduu vurgulanyordu. Bu imtiyaz gereince kullanlacak olan vapurlar baz istisnalar dnda imtiyaz mddeti zarfnda bu nehirleri zerinde tek bana ileme hakkna sahip olacaklard. mtiyaz sahibi, Dicle zerinde Musulun, Frat zerinde ise Meskenenin yukarsnda olmamak artyla daha sonra belirlenecek noktalara kadar gerek bu nehirler, gerekse bu nehirlerin ulama uygun olan tm kanallar zerinde vapur iletme hakkn kazanacakt. Beyannamenin ikinci maddesine gre, att'l-Arap zerinde gemi ulam hakknda mevcut olan genel teamle uygun olarak imtiyazl vapurlar Kurna ile deniz veya bunlarn ortasnda kalan tm noktalar arasnda ulamda bulunmak yetkisine sahip olacakt. Ayrca nc madde ngiltereye verilen bu imtiyazn; en az altm sene mddetle, onar senelik uzatmalar mmkn olmak artyla geerli olmasn ve bu imtiyaz kullanmak zere bir Osmanl irketi oluturulmasn salayacak bir imtiyaz sahibine ihale olunmasn ngryordu. Sz konusu imtiyaz sahibi ngiltere
yaplmas gerekiyordu. Anonim irketlerin kuruluunda kullanlan i tzk ablonu Osmanl Devletinde, Avrupa anonim irketlerinin nizamnamelerinin bir tercmesi olarak hazrlanm ve 1882 tarihinde yaymlanmt. Ali Akyldz, Osmanl Dnemi Tahvil ve Hisse Senetleri, s.22. Bu i tzk ablonu hakkndaki ayrntlar iin bkz. Ayn eser, s.25. 780 BOA, HR.SYS 113/1, Lef 2. 781 BOA, HR.SYS 113/2, Lef 2.

200

tarafndan seilerek Osmanl hkmetine teklif edilecekti. Kurulmas kararlatrlan bu irketin sermayesi ise Osmanl ve ngiltere arasnda aa yukar/takriben eit bir biimde bltrlecekti. Beyannamenin drdnc maddesine gre sz konusu irketin bakan Osmanl tebasndan olacak ve hissedarlarn genel toplantsna bakanlk edecekti. dare meclisi bakannn ise ngiltere tebasndan olmas teklif edilmiti. irket ve idare meclisi bakanlarnn her ikisi de adi oylar dnda ikinci oy hakkna da sahip olacakt. Ayrca Osmanl ve ngiliz mdrlerinin saysnn da birbirine eit olmas tasarlanmt. Bunun yan sra irketin i tz ile imtiyaz ve muamelelerin meydana geliine dair ayrntlarn tm, Osmanl hkmeti ve imtiyaz sahibi arasnda ortaklaa ve vakit geirilmeden kararlatrlacakt. ngiltere ile parafe edilen bu beyannamenin beinci maddesine gre, Osmanl hkmeti beyannamenin birinci maddesinde aklanan snrlar dahilinde vapur iletme konusunda sahip olduu tm haklar, adil bir biimde yeni irkete devredecekti. Bir sonraki madde ise Badat demiryolu irketinin, bu hattn inaat iin gerekli malzemenin nakli konusundaki hakknn sakl kalmasn ieriyordu. Ayrca yedinci maddeye gre, imtiyaz hkmlerinden hibiri ngiltere gemilerinin hal-i hazrda Dicle ve Frat nehirleri zerinde vapur iletmek konusunda sahip olduklar hakk ihlal etmeyecekti. Bu hak tamamyla sakl kalacak ve ekte tarif edildii ekliyle eskisi gibi devam edecekti. Bir sonraki maddeyle irket, imtiyazn sona ermesinden sonra izilmi olan snrlar dahilinde vapur iletme hakkndan faydalanmaya devam edecek fakat hibir tekel oluturamayacakt. Beyannamenin dokuzuncu maddesi ise, bu beyanname ve ekinin yalnz ticari gemiler iin geerli olduunun altn iziyordu. Bir dier madde de beyanname ve ekinde geen vapur iletmek tabirinin elektrik veya her trl yakc gle alan vapurlar anlamna geldii aklanyordu. Beyannamenin son maddesinde, sz konusu imtiyaznamenin veya beyannamenin yorumlan veya geerlilii hakknda anlamazlk kmas durumunda, sorunun alakadar devletlerden herhangi biri tarafndan uluslararas La Haye Mahkemesine havale edilmesinden bahsediliyordu782. ngiltereye verilen imtiyaza dair parafe edilen bu beyannamenin bir de drt maddelik eki bulunuyordu. Bu ekin ilk maddesinde ngiliz bandrasna sahip iki vapurun Dicle, Frat ve att'l-Arap nehirleri zerindeki genel ulam haklarndan yararlanmaya devam edecekleri ifade ediliyordu. kinci maddede bu vapurlardan birinin hizmetten ihrac
782

BOA, Divan-i Hmayn Kalemi Mukavele (A.DVN.MKL) 55/8, Lef 62 ve BOA, HR.SYS 111/35.

201

durumunda yerine ikame edilmek zere ngiliz bandral bir ihtiyat vapuru bulundurulmas yer alyordu. Bir dier madde de, hal-i hazrda ilemekte olan iki vapurdan her birinin ikier mavna ekme hakknda sahip olmasn ngryordu. Son maddede ise, Msy Lynchler veya onlar tarafndan gsterilecek dier kiilerin idaresi altnda bulunup liman haricinde Osmanl bandras tayacak bir vapurun sz konusu iki vapurla ayn zamanda ileme ve bunlar gibi mavna ekme hakkna sahip olmasn ieriyordu783. Aslnda konu hakkndaki tartmalar yaklak bir sene nceye dayanyordu. ngiltere, Osmanl Devletinden halen ilemekte olan vapurlarna, Basra ile Badat arasnda ilemek zere tane daha ilave edilmesini784 talep etmi ve bu lke ierisinde byk tartmalara sebep olmutu. Bu talep zerine Londra sefiri Tevfik Paa konu hakknda ele ald ayrntl bir raporu merkezi hkmete iletmiti. Londra sefiri szlerine, Lynch kumpanyasna II. Abdlhamit dneminde Frat nehri zerinde iki adet vapur iletme ruhsat verildiini anmsatarak balyordu. Tevfik Paa, hal-i hazrda bu kumpanyaya vapur iin daha iletme imtiyaz verilmesi durumunda, ayn talebin dier byk devletler tarafndan da dile getirileceinin altn iziyor ve bu durumun ise Frat ve Dicle nehirlerinin uluslararas nehirler statsne sokulmas anlamna geleceini vurguluyordu. Tevfik Paa, kendi Hariciye Nazrl dneminde de ngiltere tarafndan bu konunun gndeme getirildiini ve eski ngiltere Hariciye Nazr tarafndan sular ekildiinde ticari mal ve eya ykl kayklar ekmek iin nc bir vapurun iletilmesi iin Lynch kumpanyasna izin verilmesininin talep edildiini belirtiyordu. O dnemde ngilterenin talebinin, bu vapurun Osmanl bayra altnda ve geici olarak iletilmesine rza gsterilerek aldn ifade eden Londra sefiri, bu durumu haber alan Fransz, Rus ve Alman sefaretlerinin de hkmete bavurarak ayn izinden yararlanmaya altklarnn ve durum kendilerine aklanarak bu taleplerden vazgemelerinin salandnn altn iziyordu. Tevfik Paa szn ettii mahzurlarn yannda Osmanl Devletinin karlarna aykr olacak baka zararlarn da ortaya kacandan bahsediyordu. Tren ve vapurla yaplan nakliyat cretleri arasnda ciddi fiyat farklarnn varln hatrlatan Tevfik Paa, vapurun daha eklenmesi halinde sadece Osmanl sermayesiyle kurulup iletilecek olan Badat-Basra demiryolu nakliyatnn sfra ineceini belirtiyordu. Bylece vapur ve tren arasnda lsz bir rekabet meydana gelecek ve bu da tabi ki Osmanl hkmetinin zarar grmesine neden olacakt.

783 784

BOA, A.DVN.MKL 55/8, Lef 61 ve BOA, HR.SYS 111/35. BOA, A.DVN.MKL 55/8, Lef 60.

202

Londra sefiri bu sakncalar dile getirdikten sonra, sorunun ancak Lynch kumpanyasyla Osmanl gemi ulam irketinin birletirilmesi veya maddi fedakarlkta bulunularak birka misli fiyat teklif edilmek suretiyle Lynch vapurlarnn ve kumpanyasnn elindeki imtiyazlarla hukuki haklarn satn alnmasyla zlebileceini ifade ediyordu785. Konuyla ilgili gr bildiren yalnzca Tevfik Paa deildi. ngiltere ile mzakereleri srdrmekte olan Hakk Paa da konu hakkndaki grlerini hkmete sunmutu. att'lArap ve Diclede ilemekte olan vapurlara yeni vapurun eklenmesi talebinin ngiltere ile uzun mzakerelere neden olduunu ifade eden Hakk Paa, kendisinin bu durumun getirecei sakncalar akladn fakat ngilizlerin sz konusu nehirlerdeki imtiyazn Lynch kumpanyasna deil ngiltere hkmetine ait olduunu iddia ettiklerini belirtiyordu. Hakk Paa, ngilizlerin Badat-Basra hattna ok nem vermelerinden dolay bu konuda srarc olacaklar fikrindeydi. Bu grleri nedeniyle duruma olumlu yaklaan brahim Hakk Paa, bu nehirlerde vapur ilemesinden esasnda memleketin faydalanacan ifade ediyor ve mevcut durumda vapularn yetersizliinden yine memleket ticaretinin zarar greceini iddia ediyordu. ngilterenin bu talebinin bir felaket olarak nitelendirilmemesi gerektiini de savunan Hakk Paa, sorunun bu nehirlerde yabanc bayra tayan gemilerin oalmasndan meydana geldiine vurgu yapyordu. Hakk Paaya gre, eklenmesi planlanan dier vapurlarn da mevcut nc vapur gibi Osmanl bayra altnda iletilmesi artyla bu talebin kabul edilmesinde bir mahzur yoktu786. Tevfik ve Hakk Paalarn grleri merkezinde cereyan eden tartmalar sonunda Tevfik Paann grleri dorultusunda Lynch kumpanyasna tazminat verilerek hukuki haklarnn iptalinin teklif edilmesine karar verilmiti. Bu teklifin kabul edilmemesi halinde ise Lynch idaresi vapurlarnn altya karlarak bir Osmanl irketi haline dntrlmesi dnlmt. Bu giriimin de etkisiz kalmas durumunda ise mevcut vapurun dierleri gibi gerek seyir halinde gerekse iskelelerde bulunduklar zamanlarda yalnzca Osmanl bayra ekmeleri artyla vapur saysnn altya karlmasnn kabul edilmesi kararlatrlmt787. Bu gelimeler nda ekillenmeye balayan beyanname mzakereler esnasnda da uzun sren tartmalara neden olmutu. Nitekim Hakk Paa merkeze gnderdii 22 Mays 1913 tarihli raporunda bu mzakereleri ayrntl bir biimde ele alyordu. Dicle ve Frat
785 786

Ayn vesika, Lef 59. Ayn vesika, Lef 58. 787 Ayn vesika, Lef 57.

203

nehirleri zerinde vapur iletilmesine dair beyannemenin mzakereleri bir hayli uzam, bu gecikme ise mzakere esaslarnn birka defa deimesi nedeniyle ortaya kmt. ncelikle ngilterenin Temmuz 1912 senesinde yapt teklif ele alnmt. Bu teklif Lynch kumpanyas vapurlarna alt tane daha eklenerek arttrlmas esasna dayandrlmt. Fakat Hakk Paa, bu esasn ancak yeni vapurlarn Osmanl bayra altnda olmas artyla kabul edilebileceini belirtmi, ngiltere delegeleri ise buna karlk Frat ve Dicle nehirlerinde snrsz olarak vapur iletme hakkna sahip olduklarn iddia etmilerdi. Hakk Paann, ngilizlerin bu konuda sunduklar delillerin ieriinin Lynch vapurlarna dair mzakereler ve alnan kararlar neticesinde deimi olduu fikrinini dile getirmesi zerine uzun bir hukuki tartma haline gelmek zere olan bu esas terk edilmi ve yeni bir irket oluturulmas gndeme gelmiti. Bunun zerine Hakk Paa, irket sermayesinin te birinin Osmanl Devleti, te birinin Deutsche Bank ve te birinin de Lynch kumpanyas tarafndan verilmesi fikrini ortaya atmt. Fakat ngilterenin Badat-Basra ulamn ve Basra limann Badat irketine terk etmesinden sonra, ulam irketinde de yalnz te bir katlma raz edilmesi mmkn olmamam ve bu yzden bir ara sermayenin te birinin Osmanl Devleti, te birinin Belikada oluturulmu olan irket ve te birinin de ngilizlere ait olmas mzakerelere konu olmutu788. Fakat Belika irketinin sermayesinin yars Lynch kumpanyas ve yars Almanlar tarafndan karlanm olduu iin bu dzenlemeyle sermayenin yzde ellisi ngiliz, otuz ksr Osmanl ve on alt ksr de Alman olaca iin bu konu bir ok toplantda mzakere edilmesine ramen bir sonuca ulaamamt. Hakk Paa, sz konusu nehirlerde ngiliz bayra uzun zaman dalgalanmken bu fiili durumun bu ekilde ortadan kaldrlmasnn ngilterenin erefine dokunaca dnlerek bu esasdan da vazgeildiini ifade ediyordu. Son olarak ortaya konulan esas zerine yeniden mzakereler balam ve sonuca ulalmt. Hakk Paa, mzakerelerin meydana geli biimini bylece ifade ettikten sonra parafe edilen beyanneme hakknda bilgi veriyordu. Beyannemenin ilk maddesinin, hazrlanmas dnlen Lynch mukavelesindekilerle ayn olduunun altn izen Hakk Paa ayrca altnc maddeyle Badat demiryolu irketinin haklarnn korunduunu ve bylece Belika irketiyle meydana gelebilecek sorunlarn da nne geilmi olunduunu belirtiyordu. irketin sermayesinin hemen hemen eit olarak bltrlmesi konusuna da deinen Hakk Paa, Osmanl Devletinin sermayenin yarsn almay arzu etmesi durumunda ngilterenin buna onay vereceinin temin edilmi olduunu ifade ediyordu. Hakk Paa imtiyaz sresinin
788

BOA, A.DVN.MKL 55/8, Lef 69.

204

bitiminin ardndan ortaya kan durumun da Lynch mukavelesine uygun olduundan bahsediyordu. dare meclisinde iki grup yelerinin eit ve bakann ngiliz olduunu ifade eden Hakk Paa bunun da Lynch mukavelesindekiyle ayn olduuna vurgu yapyordu789. Hakk Paa, bunun yan sra genel kurula bakanlk edecek ve irketin en erefli yetkilisi addedilen kiinin Osmanl tebasndan olacan belirtiyordu. brahim Hakk Paa ayrca, vapur iletmekten maksadn belirlenmesine dair dokuzuncu ve onuncu maddelerin de yanl yorumlar nleme amacn tadn ekliyordu. Lynch kumpanyasna ait vapurlarn olduu gibi kalmasnn ngilizlerce olmazsa olmaz olarak grldn ve kendisine verilen yetkinin gerekli olmas durumunda bu teklifi kabule uygun olduunu da ifade eden Hakk Paa, yedinci maddenin bu ekilde ortaya ktn belirtiyordu. Ayrca beyannameyenin ekinde yer alan maddeler de Hakk Paaya gre sadece Lynch kumpanyasnn mevcut durumdaki haklarn aynen tarif ediyor ve ngiltere Devletine bu halin devamndan baka bir talepte bulunma yetkisi vermiyordu. Hakk Paa, ayrntlar imtiyaz sahibi ile kararlatrlacak olan bu beyannamenin genel olarak Osmanl hkmeti tarafndan kabule uygun olduu grndeydi. imdiye kadar kurulan demiryolu irketlerinde Osmanl Devletinin bir idare yesinin bile bulunmadna dikkat eken brahim Hakk Paa, bu yeni irkette yelerin yarsnn ve genel kurul bakannn Osmanl olmalarnn ve Frat ve Dicle nehirlerinde ngiliz iletmelerinin Lynch kumpanyasnnn mevcut durumuyla snrlandrlmasnn nemli noktalar olduunu dnyordu. Hakk Paa ayrca, sz konusu nehirlerde vapur iletilmesine dair ortaya kan sorunun Osmanl Devletinin erefini muhafaza eden artlarla belirlenmi olmasnn, ngiltere Devletinin bu konuda dostane ve iyiliksever bir tavr takndnnn da ispat olduu kanaatindeydi. Hakk Paa merkeze gnderdii raporunu bu beyannamenin imzalanmas iin kendisine imdiden yetki verilmesini talep ederek sonlandryordu790. Hakk Paann bu beyanname ve ekini imzalamak zere kendisine yetki verilmesine dair talebi zerine hkmet hemen harekete gemiti. Hakk Paann gnderdii beyanname ve eki hemen Meclis-i Vkelaya gnderilmi ve Mecliste cereyan eden grmeler sonucunda verilen talimatlara uygun bulunarak kabul edilmiti791. Meclis-i Vkelann onaynn ardndan Haziran ortalarnda brahim Hakk Paaya gereken yetki belgesi,

789 790

Ayn vesika, Lef 68. Ayn vesika, Lef 67. 791 BOA, HR.SYS 92/1, Lef 8.

205

Londraya gnderilmiti792. Her ne kadar bundan ksa bir sre sonra ikinci bir emre kadar Hakk Paann beyannameleri imzalamamasna dair hkmetten talimat geldiyse793 de sz konusu beyanname ve eki 29 Temmuz 1913 tarihinde imzalanmt. 29 Temmuzda imzalanan metne yaplan tek ekleme birinci maddeye konulan ve imtiyaz sahibine adet ve miktarlar snrsz olarak vapur iletme hakkn veren cmleydi794. Bu arada Mays ay sonunda ngiltere hkmetinin Dicle ve Frat nehirlerinde vapur iletmek iin imtiyaz sahibi olarak gsterecei aday belli olmutu. ngiltere hkmeti imtiyaz sahibi olarak Lordlar Kamaras yelerinden Lord Inchcapei gstermiti. Bunun zerine brahim Hakk Paa; ngiltere hkmetinin, kendisinin Londrada Lord Inchcape ile mzakerelere balamasn arzu ettiini ifade eden bir yazy Hariciye Nezaretine gndererek bu talebin yerine getirilmesi iin kendisine yetki verilmesini istedi. Hakk Paa, ayrca bu istein kabul edilmesi durumunda zerinde gerekli dzenlemeler yaplmak zere Lynch mukavelesinin kendisine gnderilmesini de talep ediyordu795. Fakat zerinden bir haftadan fazla zaman gemesine ramen Hakk Paann bu isteine cevap gelmemiti. Bunun zerine Hakk Paa ikinci bir yazyla hkmetten gelecek cevabn hzlandrlmasn istedi796. Fakat Hakk Paa bu sefer de bir cevap alamam stelik ngiltere hkmeti tarafndan kendisine konu hakknda bir de muhtra verilmiti. Gelimeler zerine Hakk Paa Hariciye Nezaretine bir yaz daha gndererek kendisine verilecek talimatn hzlandrlmas talebini yineledi797. Bu srarl talepler zerine konu Meclis-i Vkelada grlm ve Lord Inchcape ile mzakerelere balamas iin Hakk Paaya yetki verilmesine, ayrca yine istekleri dorultusunda Lynch mukavelesinin bir kopyasnn da kendisine gnderilmesine karar verilmiti798. Gerekten de birka gn ierisinde Lynch mukavelesinin bir kopyas Ticaret ve Ziraat Nezareti vastasyla temin edilerek799 Hakk Paaya ulatrlmt800. dare-i Nehriyye vapurlaryla Lynch kumpanyas vapurlarnn birletirilmesiyle bir Osmanl Anonim irketi kurulmasna dair daha nce kararlatrlm olan bu mukavele,
792

BOA, HR.SYS 113/6, Lef 2. BOA, HR.SYS 113/16. 794 Hariciye Nezareti, att'l-Arap, s.13. 795 BOA, HR.SYS 92/1, Lef 11. 796 BOA, HR.SYS 112/4, Lef 2. 797 BOA, HR.SYS 92/1, Lef 13. 798 Ayn vesika, Lef 14. 799 Ayn vesika, Lef 20. 800 Ayn vesika, Lef 17.
793

206

Hazine-i Hassadan Maliye Hazinesine intikal etmi olan dare-i Nehriyyenin tm imtiyazlarn ve 1250 ve 1257 (1835 ve 1841) tarihli fermanlar ve bundan sonraki izinlerle Lynch kumpanyasna verilmi ruhsat haklarnn yetmi be sene mddetle yeni kurulacak olan bu irkete devredilmesini ieriyordu. Ayrca hem dare-i Nehriyyeye hem de Lynch kumpanyasna ait tm nehir vastalar ve binalar da ayn ekilde Osmanl Anonim irketine devredilecekti. Lynch mukavelesine gre Osmanl hkmeti arzu ederse otuz yedi buuk sene sonra bu tekel hakkn satn alarak Frat ve Dicle nehirlerinde Osmanl bayra tayan vapurlarn ilemesini salayabilecei gibi elli iki buuk sene sonra da bu tekeli bedel demeden geri alma hakkna sahip olacakt. Bu mukavelede Anonim irkete ait sermayenin nasl dalaca da belirlenmiti. Osmanl Anonim irketi tarafndan karlacak yz elli drt bin iki yz liralk hisse senedinin yzde ellisi irkete devredecei haklar ile nehir vastalar ve binalara karlk Osmanl hkmetine; yzde otuz yedisi Osmanl irketine devredecei imtiyazlar, nehir aralar ve binalara karlk Lynch kumpanayasna; yzde on ise nakit olarak koyulacak sermayeye karlk olarak ngiliz taliplerine verilecekti. Anonim irketin elde edecei haslattan ncelikle hisse senetlerine ait yzde altlk faiz denecek, daha sonra geri kalan haslatn yzde onu idare meclisi yelerine verilecekti. Bundan arta kalan kazan da yar yarya paylalacakt. Lynch mukavelesinde ayrca Osmanl Anonim irketinin idare meclisi yelerinin drd Osmanl ve drd ngiliz olmak zere sekiz kiiden olumas da yer alyordu801. mtiyaz sahibi olarak gsterilen Lord Inchcapele Hakk Paa arasndaki mzakereler bu dncelerle balamt. lk grmede Inchcape, Hakk Paaya imtiyazname projesini sunmutu. Hakk Paa da Hariciye Nezaretini durumdan haberdar ederek sz konusu projeyi incelemekte olduunu ve nemli noktalar belirleyerek Sadarete gndereceini bildirdi802. Sz konusu mzakereler devam ederken Osmanl hkmeti tarafndan, haklarnn yeni kurulacak olan irkete devredilmesi planlanan Msy Lynch cereyan eden mzakereleri protesto etmek iin Hakk Paay grmeye gitmiti. Bu Lynchin ilk giriimi de deildi. Hakk Paa, Hariciye Nezaretine konuyla ilgili gnderdii raporda Lynchin ayn amala daha nceden de ortak tandklar olan bir avukat kendisine gnderdiini ifade ediyordu. Bu ziyaret esnasnda Hakk Paa, ngiltere hkmeti imtiyaz sahibi olarak bir bakasn gnderdiini hatrlatm ve bu yzden kendi hkmetini muhatap almas gerektiini Lynche

801 802

Ayn vesika, Lef 19. Ayn vesika, Lef 16.

207

sylemiti. Hakk Paa raporuna Msy Lynchin sorun yaratabileceine de dikkat ekerek son veriyordu803. brahim Hakk Paa ile Lord Inchcape arasnda 23 Haziran 1913 tarihinde balayan mzakereler 12 Austos 1913te sona ermi ve imtiyazname iki yetkili tarafndan parafe edilmiti. mtiyazname otuz alt madde ile iki ekden oluuyordu. Sz konusu imtiyaznamenin birinci maddesi imtiyaz sahibinin hukuki hak ve yetkilerini tasvir eden maddelere atfta bulunuyor ve ayrca bir hkm iermiyordu. kinci ve nc maddeler ise sz konusu imtiyazn hkmlerini yerine getirmek iin bir Osmanl irketi tekiline ve burada bahsedilen hukuki imtiyazlarn bu irkete devrine dairdi804. Fakat ikinci ve nc maddelere eklenen birer cmleyle maddelerin ruhu deitirilmi ve imtiyaz sahibinin taahhtlerini yerine getirmekten kanmas iin boluklar yaratlmt. kinci maddede imtiyaz sahibinin irket tekilini iki sene ierisinde tamamlamas ve bunu baaramad takdirde belli bir para cezasna maruz kalmas kararlatrlmt. Fakat maddeye konan irketin tekil edilememesi gerek tamamiyle, gerek ksmen, gerek dorudan doruya ve gerek dolayl olarak imtiyaz sahibinin arzusu dnda bir sebepten meydana gelmise byle bir para cezas talep olunamaz805 ibaresi ile imtiyaz sahibi lehine bir boluk yaratlmt. mtiyaznamenin nc maddesinde ise imtiyaz sahibinin kendisine tannan haklarn irketin kuruluundan bir sene sonra bu irkete devretmesi yer alyordu. Fakat bu maddenin sonuna da bir ncekiyle ayn amalara hizmet eden eer imtiyazn devrinde imtiyaz sahibinin arzusu dnda olan herhangi bir sebepten dolay irketin tekilinden itibaren bir seneden fazla bir zamana ertelenirse imtiyaz sahibi bundan sorumlu tutulamayacak ve dolaysyla kendisinin bu imtiyaznameden doan haklarna hibir zarar gelmeyecektir ibaresi konulmutu. mtiyaznamenin drdnc ve beinci maddeleri irketin vapur iletme hakkyla alakal ve daha nce imzalanan beyanname metnine de uygundu. Drdnc maddede irketin sahip olaca haklar dnda kalan, gezinti iin dzenlenmi olan vapurlarn iletilmemesi, Lynch kumpanyasnn mevcut haklarnn devam etmesi ve Badat demiryolu irketinin mukavelesine gre inaat malzemesi nakli hakkndaki haklarnn istisna tekil etmesi gibi konulardan bahsediliyordu. Hakk Paa drdnc maddenin beinci fkrasna Badat demiryolu irketi lehine bir fkra daha ilave edildiini ve bunun Almanlarla ilerde bu nedenle

803 804

Ayn vesika, Lef 22. Ayn vesika, Lef 25. 805 Lord Inchcape ile brahim Hakk Paa arasnda imzalanan imtiyaznamenin tam metni iin bkz. BOA, A.VRK 777/68, Lef 3.

208

bir anlamazlk kmasn nlemek iin zel olarak konulduunu ifade ediyordu806. Beinci madde ise vapur iletme hakknn Frat ve Dicle nehirleri zerinde hangi noktalar arasnda yaplaca hakkndayd. Altnc madde imtiyaznamenin geerlilik sresine dairdi. mtiyaz sresi devir ilemlerinin tamamland tarihten balayarak altm sene geerli olacak ve bu srenin bitiminden itibaren de onar senelik devreler eklinde uzatlabilecekti. Osmanl hkmeti bu devrelerin herhangi birinin bitiminden be sene ncesinde haber vermek kaydyla imtiyaza son verebilirdi. Yedinci maddede Osmanl hkmetinin irketi korumasna ve yardmc olmasna dair taahhtler807 yer alyordu. Sekizinci madde ise irketin ne ekilde vapur ileteceini ayrntl olarak tarif ediyordu. Bu maddenin son fkrasnda ise irkete vapur iletme eklini ara sra belirleme ve sz konusu nehirler zerinde faaliyet gsteren Lynch kumpanyasnn muamelelerini de genel olarak icra etme yetkisi veriliyordu. Bylece Dicle ve Frat nehirlerindeki ticari ulam stnl fiilen ngilizlerin eline gemi oluyordu. mtiyaznamenin dokuzuncu maddesi de beinci maddede belirlenen vapur iletme imtiyaznn snrlarn tekrardan ibaretti. mtiyaznamenin onuncu maddesi ngilterenin senelerdir amandra ve duba yerletirmek suretiyle elde etmek istedii hakk bu devlete verdii gibi ayrca att'l-Arap mukavelesiyle de belli noktalarda eliiyordu. Onuncu maddeye gre; Dicle ve Frat nehirlerinde irketin kullanaca gzergah zerindeki nehir yataklarn tarama, buralar derinletirme, slah etme ve bu sularda emniyeti salamak iin amandra koyma gibi hakimiyet gstergeleri olan haklar irkete devrediliyordu. Ayrca irketin bahsedilen tedbirleri uygulamas iin de bir zorunluluk getirilmiyordu. stelik bu maddeye gre irketin, Osmanl hkmetinin kendisinden talep ettii iyiletirme faaliyetlerini yapmay reddetmesi durumunda, hkmet bu iyiletirme almalarn irketin faaliyetlerini sekteye uratmadan gerekletirmek zorundayd. Bu madde imtiyaznamenin en ar hkmlerinden biri olarak nitelendirilebilir. Nitekim burada hakimiyet gstergesi olarak nitelendirilebilecek olan ve senelerdir ngiltereye kar mcadele verilen bir konuda tm hak fiili olarak ngilizlerin ellerine braklyordu. stelik imtiyaznamenin bu hkm att'l-Arap mukavelesiyle de eliiyordu. Zira bu maddede belirtilen gerekli iyiletirme almalarn yerine getirme hakk
806 807

BOA, HR.SYS 92/1, Lef 25. Ayn vesika, Lef 25.

209

att'l-Arap nehri dahilinde kurulan komisyona devredilmiti. Bu imtiyaznameyle ayn haklarn kurulacak olan Anonim irkete de verilmesi bir anlamda blgede hakimiyet kargaas yaratlmas anlamna geliyordu. Onbirinci madde ise onuncu maddede aklanan haklara istisnalar getiriyordu. mtiyaz sahibine verilecek bu haklar Osmanl Devletinin bahriyesi ve askeriyesinin ihtiyalar iin yaplacak vapur iletme yetkilerini kapsamayacakt. Ayrca onuncu maddede belirtilen yetkilerle Lynch kumpanyasnn ve Badat demiryolu irketinin mevcut haklarna halel getirilemeyecekti. On ikinci maddede, on ve on birinci maddelerde aklanan imtiyazlarn doksan dokuz sene boyunca geerli olmasn ve bu srenin bitiminde, Osmanl hkmetinin arzusuyla bu imtiyaz mddetinin uzatlabilmesini ieriyordu. Osmanl hkmeti sre sonunda imtiyazn uzatlmasn istemezse bu nehirleri ulama uygun bir halde muhafaza etmek iin yaplmas gereken faaliyetleri kendisi stlenecekti. Aslnda bu maddenin mzakeresi bir hayli tartmal gemiti. Hakk Paa imtiyazname hakknda hkmete sunduu raporda bunun nedenini Badat irketinin ngilizlerin nnde bir rnek tekil etmesine balamaktayd808. Ayrca bu maddenin ierii sadece bunlardan ibaret de deildi. Maddenin son fkras son derece ar artlar iermekteydi. Bu fkraya gre imtiyaznamenin drt, be, alt, on ve on birinci maddelerinde belirtilen haklar dnda bu imtiyazname ile verilen hukuki imtiyaz ve muafiyet haklar daimi olarak geerli olacakt. On nc maddeyle imtiyaz sahibi ve irket, att'l-Arap komisyonu tarafndan alnan vergi de dahil olmak zere nerdeyse tm vergilerden muaf tutuluyordu. Bu imtiyaz sadece ufak tefek damga vergileri iin geerli deildi. Bunun yan sra bu vergi muafiyetinin geerlilik sresi de doksan dokuz seneydi. Hakk Paa bu maddenin de uzun mzakereler neticesinde bu ekle getirildiini belirtiyordu. Bu maddenin hazrlanmasnda da Badat demiryolu irketine ait mukavele esas alnm fakat maddenin yeni damga kanuna uygun hale getirilmesine dikkat edilmiti. Hakk Paa ayrca, bu maddenin Badat mukavelesine oranla Osmanl Devletinin lehine daha fazla hkm iermekte olduu kanaatini de bildirmeyi ihmal etmiyordu809. On drdnc ve on beinci maddeler irketin i tznn ieriinde bulunmas gereken esaslar ieriyordu. Bu esaslardan ilkine gre irketin bir bakan olacak ve bu bakan
808 809

Ayn vesika, Lef 25. Ayn vesika, Lef 25.

210

Osmanl tebasndan olup Osmanl hkmeti tarafndan tayin edilecekti. kinci fkrada bakan veya onun yokluu halinde idare meclisi bakannn, hissedarlar genel kuruluna bakanlk etmesi ve oylarn eitlii durumunda hissedar sfatyla kendisinin sahip olduu oya ek olarak bir stn oya sahip olmas ngrlmt. nc fkraya gre, yeni bir sermayenin tedavle karlabilmesi iin yaplacak oylamada, gerek idare meclisi bakan tarafndan gerekse Osmanl hkmeti tarafndan uygun bulunacak eitli zel artlar ve ekinceler altnda, her bir hissedar sahip olduu hisse orannda bir oya sahip olacakt. Drdnc fkra Osmanl hkmetinin irketin ilk mdrlerinin yarsn tayin etmesini ngryordu. irketin ilk mdrlerinin dier yars da imtiyaz sahibi tarafndan belirlenecekti. Bundan sonra Osmanl hkmeti tarafndan seilmi olan mdrler arasnda meydana gelecek bir ak pozisyona yine Osmanl hkmeti tarafndan tayin edilecek yeni bir mdr atanacakt. Dier mdrler arasnda ak bir pozisyon meydana gelmesi durumunda ise idare meclisi bakan tarafndan seilecek yeni bir mdr bu pozisyona tayin edilecekti. Ancak bu imtiyaznamede bulunan hibir hkm; idare meclisinin, meclis asli nizamnamesinin -en son maddesinde zikredilen hkme uygun olarak- grev yapmas engellenmeyecekti. Ayrca idare meclisi bakan veya onun yokluunda vekili, mdrlerin topluca oy kullanmasna karar vermedike her bir mdr idare meclisinin her toplantsnda bir oy hakkna sahip olacakt. Toplu oy kullanlmas sz konusu olursa Osmanl hkmeti tarafndan seilen mdrler bir topluluk dier mdrler de bir topluluk oluturacaklard. Bu ekilde oluturulacak her topluluk bir oy hakkna sahip olacak ve bu oy da her topluluun sz konusu toplantda hazr bulunan yelerinin ounluu tarafndan belirlenecekti. Topluluklar arasnda anlamazlk meydana geldii takdirde Osmanl hkmeti tarafndan belirlenmi mdrlerin yerine irket bakan ve dier mdrlerin yerine de idare meclisi bakan veya yokluunda vekili bu topluluun oyunu belirlemek iin stn oya sahip olacaklard. Mdrlerin topluca oy kullanmalar halinde idare meclisinin her bir toplantsnda oylarn eitlii sz konusu olursa idare meclisi bakan veya yokluunda vekili kendi mensup olduu topluluun oyuna ek olarak stn oy hakkna da sahip olacakt. Bunun yan sra idare meclisi, bir toplant yaplmas iin mevcut bulunmas lazm gelen yelerin miktarn da belirleme hakkna sahip olacakt. Fakat bu miktar hakknda bir snr oluturulmas iin imtiyaz sahibi veya idare meclisi bakan tarafndan seilmi olan mdrlerden ikisinin mevcut bulunmas daima zorunlu olacakt. Beinci fkrada idare meclisi bakan ve meclis idare bakan vekilinin daima ngiltere tebasndan bulunmas gerektii ifade ediliyordu. Bu fkraya gre her bir toplantya, mevcutsa bakan tarafndan, yokluu durumunda ise vekili tarafndan bakanlk edilecekti. Bakan veya bakan vekili idare meclisinin her bir toplantsnda oylarn eit olmas durumunda mdr sfatyla sahip olduklar

211

adi oy dnda bir de stn oya sahip olacaklard. mtiyaz sahibi idare meclisinin birinci bakan olacak ve arzu ettii halde bu memuriyeti muhafaza edecekti. Her bir meclis bakannn lm veya istifa etmesi halinde bakan vekili bu kiinin yerine geecek ve bakan vekili mevcut olmad takdirde de idare meclisi bakan vekili, imtiyaz sahibi veya meclis bakan tarafndan seilen mdrlerin arasndan seilecekti. lk bakan vekili imtiyaz sahibi tarafndan tayin edilecek ve imtiyaz sahibi istedii zaman bakan vekilini azletme hakkna sahip olacakt. Bundan sonraki bakan vekili de idare meclisi bakan tarafndan tayin edilecek ve bakan istedii zaman bu vekili azletme hakkn elinde bulunduracakt. Altnc fkrada irketin, imtiyaz sahibinin mdr, vekil veya acenteler tayini iin bunlarn istidam edilmesinden nce irket namna imzalayaca her trl kontratlarla geici mukaveleleri kabul etmesi ngrlyordu. Yedinci fkra ise bu imtiyaznamede bulunan hkmler sakl olmak zere irket ilerinin idaresinin tamamyla meclise braklmasna dairdi. Sekizinci fkraya gre, idare meclisinin vazifeleri ancak irketin her genel toplantsnda bizzat kendileri hazr bulunarak veya vekaletname gndererek oy kullanmak yetkisine sahip olan irket yelerinin drtte nden az olmayacak bir ounluk tarafndan alnacak bir kararla tefti edilecek, snrlanacak veya geniletilebilecekti. Ayrca irketin nizamnameleri de ancak bu ekilde alnacak bir kararla dzeltilebilecekti. Bunun yan sra dzeltilecek olan nizamname maddeleri imtiyazname hkmlerine ait bulunduu takdirde ancak irketle idare meclisi bakan ve Osmanl hkmeti arasnda meydana gelecek bir anlama zerine dzeltilebilecekti. Dokuzuncu fkrada ise irketin merkez kaleminin stanbulda bulunmas ve irketin Osmanl topraklar dahilindeki eitli ehirlerde veya yabanc lkelerde bir takm merkezler oluturabilmesi yer alyordu. Bu fkraya gre idare meclisi kendi alaca kararlar dorultusunda irketin merkezlerinden birinde toplanacak ve hissedarlar genel kurulu toplants da her seferinde idare meclisi tarafndan belirlenecekti. Ondrdnc maddenin onuncu fkrasna gre, irkete ait hisse senetlerinin her trl devir ilemleri ncelikle idare meclisi tarafndan ve devreden ngiltere tebasndan olduu takdirde de idare meclisi bakan tarafndan tasdik edilmedike geerli olamayacakt. Bu tarz her trl onay ilemi duruma gre ya idare meclisi veya sadece idare meclisi bakannn oyuna havale edilecek ve meclisle meclis bakan bir red durumunda bunun sebebini aklamaya mecbur tutulamayacakt. Yaplmas dnlen her trl devir ileminde devreden Osmanl tebasndan olmad takdirde, bu hisse senetleri ngiltere tebasndan olup idare meclisi bakannn uygun bulduu bir veya birka ahsa ncelikle teklif ve bu ahslar tarafndan reddedilinceye ve bundan sonra Osmanl tebasndan olup Osmanl hkmetinin uygun bulaca bir veya birka ahsa teklif edilinceye kadar herhangi bir devir ilemi gerekletirilemeyecekti. Ayrca her trl devir

212

ileminde, devreden Osmanl tebasndan ise bu ilemler ancak mteri Osmanl tebasndan olduu ve Osmanl hkmeti uygun bulduu takdirde gerekletirilebilecekti. Bu tarz her trl arz veya teklifler, duruma gre Osmanl hkmeti, senet sahibi veya idare meclisine tebli edilmesinden itibaren bir ay ierisinde kabul edilmedikleri takdirde reddedilmi saylacakt. Tahvil veya senet sahibinin, bu senetlerde aklanm tahvillere sahiplik hakkn haiz bulunduklarn gsteren hisse senetleri ve gerekli durumlarda devir ilemlerini ieren tahvil ehadetnameleri ihra edilmeyecekti. Onbirinci fkrada, i tzn imtiyaz sahibinin uygun grecei baz hkmleri iermesini taahht ediliyordu. Bunlardan biri, her grubun irketin hisse senetlerine sahip olmasna izin veren artlarn belirlenmesine dairdi. Dieri ise irkete ait hisse senetlerinden hibirinin bu senede sahip olan ahs tarafndan idare meclisi tarafndan aka onaylanmayan dier bir ahsa veya ahslarn elinde ve yahut herhangi bir grubun tasarrufu veya kontrol altnda dorudan doruya veya dolayl olarak tutulmamasn temin ediyordu. Ayrca bu tahvillerin sahibi tarafndan mecburi olarak devrini emir suretiyle veya meclisce uygun grlecek eitli ekillerle bu hkmlere kar olarak ortaya kacak her trl muhalefetin idare meclisi tarafndan engellenmesine yardmc olunmas da ayn ekilde taahht ediliyordu. Onbeinci maddeye gre; i tzk, irket tarafndan ilk datm esnasnda hisse senetleri miktarnn Osmanl ve ngiltere tebas arasnda eit oranda bltrlmesini salamak iin bir takm hkmleri ierecekti. Ayrca tahvillerden ibaret olan balang sermayesinin irketin ihtiyalarn karlayacak ekilde belirlenmesi maksadyla idare meclisi, ngiltere tebasnn aldklar tahviller zerine denecek mebla hakknda uygun grecei hkmleri koyabilecekti. dare meclisi ayrca bu tahviller zerine meydana gelecek yeni demeler talebi hakknda da gerekirse uygun grecei hkmleri getirebilecekti. Aslnda on drdnc ve on beinci maddeler iddetli tartmalara neden olmutu. Hakk Paa bu maddelerin pek farkl ekillerden bu hale gelmi olduklarn ifade ederek sz konusu maddeler zerinde baka bir dzeltme yaplmasna imkan kalmadn belirtiyordu810. On altnc ve on yedinci maddeler ise imtiyaznamenin eklerine atfta bulunuyordu ve dare-i Nehriyyenin imtiyaz sahibine ve irkete devredecei mallara dairdi. On altnc maddede bunlarn yan sra, Osmanl Devletinin bu mallar irkete fiilen devretmesinden nce meydana gelecek zarar ve ziyann da Osmanl Devletine ait olmas yer alyordu.

810

Ayn vesika, Lef 25.

213

On sekizci ve yirmi birinci maddeler aras ise Osmanl hkmetinin devredecei malzeme fiyatlarnn belirlenmesine dairdi. Hakk Paa bu kymetlerin az veya ok olarak belirlenmesinin iktisadi adan bir fark oluturmayaca kanaatindeydi. Fakat on sekizinci maddenin son paragrafnda taliplerin oalmas sonucu sz konusu malzeme fiyatlarnda art olmas durumunda bunun imtiyaz sahibine uygulanmamas yer alyordu. Ayrca yirmi birinci maddede de taraflar arasnda sz konusu malzeme fiyatlarnn belirlenmesinde anlamazlk kmas durumunda uygulanacak hkmler belirlenmiti. Bu maddeye gre bu tarz bir anlamazlk irket ile Osmanl hkmeti arasnda karlkl mukavelelerle belirlenecek olan bir hakem tarafndan zlecekti. Taraflarn hakem konusunda da anlaamamas durumunda ise bu hakem Paris Temyiz Mahkemesi tarafndan seilecekti. Yirmi ikinci madde hakeme gidilmesi durumunda izlenecek yolu tarif ediyordu811. Bu maddeye gre sz konusu anlamazlk irketin devredilmesi tarihinde hala zlememi olursa bu devir ilemlerinin ertelenmesine yol amayacakt. Byle bir durumda devir iin verilecek olan bedel, tahvil karma yoluyla veya karlacak tahvillerin karlkl mukavelelerle belirlenecek olan bir bankaya verilmesi yoluyla elde edilecekti. Yirmi nc madde yeni kurulacak olan irkete arzu ettii takdirde dok, rhtm, mendirek, iskele, fener ve depo gibi inaatlarda bulunma yetkisi veriyordu. Ayrca bu inaat faaliyetleri irket tarafndan belirlenecek artlarla ve zel olarak veya herkes iin ak bulunacak ekilde yaplacakt. Ayrca irkete verilen bu yetkilerin, Badat demiryolu irketinin sahip olduu haklar hibir ekilde ihlal etmemesi hkm de bu maddeye eklenmiti. Yirmi drdnc madde ise bu inaatlar iin gerekli arazilerin istimlak tarzn ieriyordu. Bu maddeye gre ahslara ait olan araziler Osmanl Devletinin istimlak kanununa uygun olarak devrolunacakt. Bu arazinin Osmanl Devletine ait olmas veya sahipsiz olmas durumunda ise bedava olarak irkete teslim edilecekti. Bu inaatlar esnasnda kullanlmas lazm gelen arazilerin mahalli memulara ait olduu durumlarda ise belli bir tazminat karlnda yine irkete verilecekti. Ayrca imtiyaznamenin bir sonraki maddesi ise sz konusu inaatlar iin gerekli kerestenin yaplacak zel dzenlemelerle civardaki ormanlardan salanabilmesini ngryordu. Yirmi altnc maddede, irketin Osmanl tebasnn tabi olduu Osmanl kanunlarnn tmne bu imtiyazname artlarn muhafaza etmek kaydyla uymay kabul ettii beyan

811

Ayn vesika, Lef 25.

214

ediliyordu. Fakat bu maddenin son cmlesine gre, Osmanl hkmeti irketin zararna hibir kanun dzenleyemeyecekti. Yirmi yedinci madde ise irket tarafndan yerine getirilecek olan grevlerin kolaylatrlmas iin gerekli tedbirlerin alnacana dair Osmanl hkmeti tarafndan verilen taahhd ieriyordu. Yirmi sekizinci madde irketin, bir memleket mal ve eyasn dierinin zararna sahip olamamas hakkndaki hkmlerden ibaretti. Hakk Paa bu maddenin, ngilizlerin Badat demiryolu mukavelesiyle kendi lehlerinde salamak istedikleri eitliin vapur iletme konusunda herkese temin edilmesi maksadyla yazlm olduunu belirtiyordu812. Yirmi dokuzuncu madde vapur cretlerinin belirlenmesi ve burada Osmanl Devleti lehine yaplacak indirimlerle ilgiliydi. irket alt ay ierisinde en alt snr gsteren bir fiyat listesini hkmete sunacakt. Hkmet ay ierisinde bir itirazda bulunmazsa bu liste kabul edilmi saylacakt. Hkmetin itirazda bulunmas ve irketin bu itiraz kabul etmemesi durumunda da yirmi birinci maddede belirtilen hkmler uygulanarak hakeme bavurulacakt. Ayrca bu listelerde meydana gelecek herhangi bir hata bu imtiyazname ile irkete verilmi olan hukuki haklarn kstlanmasna neden olamayacakt. Dier yandan bu maddeyle devletin yolcu nakliyat yzde elli ve eya nakliyat yzde on be derecesinde indirimden yararlanmas salanmt. Hakk Paa, bu yzde on bein Lord Inchcapee zorlukla kabul ettirilmi olduunun altn izerek Inchcapein, Lynch kumpanyasyla rekabet edecek olmasndan dolay yk tarifesini en aa derecede tutacandan, bu konuda daha fazla bir indirimde bulunamayacanda srar ettiini ifade ediyordu813. Otuzuncu madde irketin vapur cretine dair listelere riayet etmemesi durumunda alaca para cezalarna yer veriyordu. Bu maddeye gre, irket tarafndan dzenlenecek listelerde bir kusur tespit edildii takdirde hkmet irketten listelerin kontrol edilmesini isteyecekti. irket bu ihbarnamenin kendisine ulamasndan itibaren alt aydan az olmayan bir zaman zarfnda bu kusurunda srar edecek olursa Osmanl hkmeti sz konusu srenin bitiminden sonra bu kusurun devam edecei bir sene zarfnda irket tarafndan kazanlan safi karn yzde beini amamak zere irketten bir para cezas talep etme hakkna sahip olacakt. Fakat hkmet herhangi bir sene iin hibir zaman birden fazla para cezas talep edemeyecekti. Bunun yan sra, bu para cezas talep hakkna kar irket tarafndan itiraz
812 813

Ayn vesika, Lef 25. Ayn vesika, Lef 25.

215

meydana gelirse mesele yirmi birinci madde hkmlerine gre hakeme havale edilecek ve bu hakem de para cezasn miktarn bu maddedeki ekincelere uygun olarak belirleyecekti. mtiyaznamenin otuz birinci maddesi imtiyaz sahibinin irketi oluturaca zamana kadar kurulacak geici idarenin grev zamanna mahsus hkmlerden oluuyordu814. Otuz ikinci madde ise irketin memur ve mstahdemlerlerinin Osmanl hkmetinin belirleyecei elbiseleri giymesini ve byk memurlar dndaki memur ve mstahdemlerin mmkn olduunca Osmanl tebasndan seilmesini ngryordu. mtiyaznamenin otuz nc maddedesinde irket tarafndan yerine getirilen grevler esnasnda karlan tarihi eserlerin bu konudaki nizamname hkmlerine tabi olmasndan bahsediliyordu. Bir dier madde de Osmanl hkmetine ulam engellememek kouluyla istihkam ina etme hakk veriyordu. Otuz beinci maddeye gre irket kendi hesabna telgraf ve telefon direkleri ve telleri veya telsiz telefon alet ve edevat yerletirme veya tesis etme hakkna sahip olaca gibi telgraf ve telefon muhaberat da kurabilecekti. Bahsedilen teller nehir yatan takip edecek veya irketin istei dorultusunda doru bir hat eklinde bir iskeleden dierine geecekti. Fakat bu teller nehirlerdeki ulamla alakal olmayan zel muhaberatta kullanlamayacakt. Osmanl hkmeti irketin snrlarndan geen telgraf muhaberatnn tmn Posta ve Telefon Nezareti tarafndan grevlendirilen mfettiler vastasyla her zaman tefti ettirmek hakkna sahip olacakt. Ayrca hkmet bir veya gerektiinde iki telgraf teli kurmak iin irkete ait telgraf direklerini kullanabilecek ve irkete ait telgraf direkleri sonradan ilave edilecek bu iki telle, irketin telgraf tellerini kaldrabilecek ekilde ina edilecekti. Hkmet bu hatlar krlp bozulduu takdirde gerekirse nehirlerde yerine getirilen ulam hizmetlerini kesintiye uratmamak artyla nemli ve acil olan resmi yazlarn irkete ait telgraf hatlaryla gnderilmesi iin haberlemenin kesintiye urad zamanlarda telgraf memurlar grevlendirme hakkna sahip olacakt. Hakk Paa bu maddenin mevcut mukavelelere ve Umur- Nafa mukavelesi numunesine gre ortaya ktn belirterek bu konuda Posta ve Telgraf Nezareti tarafndan gr beyan edilmesini talep ediyordu815.

814 815

Ayn vesika, Lef 25. Ayn vesika, Lef 25. Posta ve Telgraf Nezareti, Hakk Paann talebi zerine madde hakkndaki fikirlerini bir yazyla Hariciye Nezaretine bildirmiti. Posta ve Telgraf Nezareti, muharebe maksadyla herhangi bir ekilde elektrik tesisat yapma hakknn yalnzca hkmete ait olduunu belirterek bu konuda Lord Inchcapee yalnzca telgraf ve telefon hatlar tesisi iin msaade verilmesiyle yetinilmesini istemiti. Bunun yan sra irketin kendi hesabna telgraf ve telefon direkleri, telleri veya telsiz telefon alet ve edevat yerletirmesinin hibir ekilde

216

mtiyaznamenin otuz altnc ve son maddesine gre de gerek Osmanl hkmeti ile imtiyaz sahibi, gerekse imtiyaz sahibi ile irket arasnda bu imtiyazlarn yorumlanmasndan veya uygulanmasndan dolay ortaya kacak her trl anlamazlk imtiyaznamedeki hkmler sakl kalmak artyla taraflardan herhangi birinin talebi zerine uluslararas La Haye Hakem Mahkemesine havale edilecekti. Her maddesi Osmanl Devletini birbirinden ar ykmllkler altna sokan otuz alt maddelik imtiyaznamenin iki adet de eki bulunuyordu. Bu eklerden ilki Lynch kumpanyasnn hukuki haklarn aklayan beyanname ekinin aynsyd. mtiyaznamenin ikinci eki ise dare-i Nehriyyenin irkete brakaca malzeme ve dier mallarn ayrntlarn ieriyordu816. kinci ek iki ksmdan oluuyordu. Birinci ksmda Hamidiye, Burhaniye, Frat, Resafe, Musul ve Badat isimli alt tane vapurun; ayrca vapur, alope817 ve mavnalar da dahil olmak zere tm dier nehir nakil vastalarnn techizat, alet, edevat ve armalar ile birlikte irkete braklmasn ngryordu. Ayrca araziler, binalar, mendirekler, doklar, rhtmlar, iskeleler, sath- mailler, deniz nianlar, maazalar, idarehaneler, alet, edevat ve bunlar gibi irketin vapur iletecei sularda ulam faaliyetleriyle ilgili olan eylerin tm de irkete terk edilecekti. Bunlarn yan sra, sz konusu nehirlerin sahilinde kurulmu olan depolarda bulunan yakacak maddeler, yedek alet ve edevatlar ile dier buna benzer mallar da irkete devredilecekti. ki numaral ekin ikinci ksmna gre ise devir tarihinde sona ermemi olup arazi ve binalarn kira ve kullanlmasna; memurlardan faydalanlmasna; yakacak, erzak ve levazmn tedarikine; alopelerin ekilerek emtia nakline ve eitli binalarn inasna dair olan kontratolar da yeni irkete devredilecekti. brahim Hakk Paa, Lord Inchcape ile parafe edilen imtiyaznameden baka hkmete adet beyanname msveddesi de gndermiti. Bunlardan ilk ikisinin yazlmas
kontrol altna alnmasnn mmkn olamayacann da altn izen Nezaret, sz konusu alet ve edevatlarn yerletirilmesine kesinlikle izin verilmemesi gerektiini ifade ediyordu. Posta ve Telgraf Nezareti, izin verilecek olan telgraf ve telefon hatlarnn bile yalnzca irketin iletme muamelelerine dair muhaberata tahsis olunacann ve bu muhaberatn daima nezaret memur ve mfettileri tarafndan denetim altnda bulundurulacana dair yetkilerin de kesin kaytlarla teyit edilmesi gerektiini vurguluyordu. Telgraf ve telefon hatlar tesis etmekle irketin hkmete ait bir hakk kulanm olacannn da altn izen Nezaret, buna karlk irket tarafndan da nezarete ait posta paketleriyle evrak antalarnn, vazifeleri nedeniyle seyahat edecek nezaret memurlarnn ve posta ve telgraf levazmnn parasz olarak nakli ve nakl olacak postalarn kaybolmas veya hasar grmesi durumunda nezarete belli bir miktar tazminat denmesi gerekeceinden imtiyaz mukavelesinin bu konudaki maddesinin ak olarak yeniden dzenlenmesini talep ediyordu. Ayn vesika, Lef 105. Posta ve Telgraf Nezaretinin bu grleri Hariciye Nezareti tarafndan brahim Hakk Paaya da ulatrlmt. Ayn vesika, Lef 104. 816 Ayn vesika, Lef 25. 817 alope kk yelkenli ve anbarsz gemilerden olup muhabere ilerinde kullanlrd. alopelerde mevcut her iki direkte de sbye denilen dz yelken bulunmaktayd. Bu gemilere ayrca on iki adet top da yerletirilmekteydi. Uzunarl, a.g.e., s.466.

217

ngiltere Hariciye Nezareti tarafndan talep edilmiti. Bu ek beyannamelerden birincisine gre Osmanl Devleti tarafndan onaylanm olan imtiyaz sahibi hastalktan veya baka bir sebepten dolay sz konusu imtiyaz iletmek zere bir irket oluturulmasn baaramad takdirde Osmanl hkmeti, bu imtiyazn kullanm hakkn ngiltere hkmeti tarafndan belirlenecek ve Osmanl hkmeti tarafndan kabul grecek bir halefe devretmeyi taahht ediyordu818. Bu beyannameyi, Dicle ve Frat nehirlerinde vapur iletme imtiyazna dair olan 29 Temmuz 1913 tarihli beyannemeye uygun gren Hakk Paa bu ek beyannameyi imzalayarak ngiltere Hariciye Nezaretine vermiti819. Ek beyannamelerden bir dieri ise Osmanl hkmetinin bu taahhdne karlk Lord Inchcape tarafndan verilen taahhtnameden oluuyordu. Bu beyannameyle Lord Inchcape, bir nceki sebeplerden tr irketi kurmay baaramad ve bu imtiyaz ngiltere hkmeti tarafndan bir baka adaya verildii takdirde varislerinin, vasilerinin veya mtevellilerinin sz konusu imtiyazn elde edilmesi, bu imtiyazn verdii veya verecei hukuki hak ve imtiyazlarn yerine getirilmesi veya bu hak ve imtiyazlarn yerine getirilmesi iin yaplm olan hazrlklarn karlanmas iin kendisi tarafndan yaplm olan masraflarn tazmin edilmesinden sonra, bu imtiyazn kendilerine verilmesi iin hibir hak iddia edemeyeceklerini taahht ediyordu820. nc ek beyanname msveddesi ise, irketin tekil edilmesinden nce imtiyaz sahibinin dare-i Nehriyyeyi devralmas durumunda Osmanl Bankas tarafndan verilecek olan kefaletnameye dairdi. Hakk Paa mzakereler neticesinde kararlatrlm olan
821

bu

beyanname

msveddesinin Nafa Nezaretine hitaben yazlmasn uygun grmt

Hakk Paann, Inchcape ile imzalanan imtiyazname ve buna ek olan beyannameleri hkmete gndermesinin ardndan Hariciye Nezareti Eyll ay ortalarnda, Sadarete gnderdii bir yazyla durumun Meclis-i Vkelaca tartlarak Hakk Paaya gerekli talimat ve imza yetkisinin verilmesini talep etti822. Fakat kasm ayna gelindiinde hkmetten hala konuyla ilgili bilgi alamayan Hakk Paadan Hariciye Nezaretine cevap almay uman telgraflar ulamaktayd. Nitekim Hakk Paa 1 Kasm 1913 tarihinde gnderdii telgrafta imza yetkisinin bir an nce kendisine gnderilmesini talep ediyordu. Kendisi tarafndan sah ekilen msveddelerin gnderilmesinin zerinden iki buuk aydan fazla zaman getiini vurgulayan Hakk Paa, ngiltere Hariciye Nezareti ve imtiyaz sahibinin bu konudaki
818 819

BOA, A.VRK 777/68, Lef 7. Ayn vesika, Lef 5. 820 Ayn vesika, Lef 9. Bu iki beyannameden ilki 10 Aralk 1913 tarihinde Hakk Paa, dieri de 12 Aralk 1913 tarihinde Lord Inchcape tarafndan resmen imzalanmt. BOA, HR.SYS 92/3, Lef 126-1. 821 BOA, A.VRK 777/68, Lef 6. Bu beyanname msveddesinin tam metni iin bkz. Ayn vesika, Lef 8. 822 Ayn vesika, Lef 10.

218

gecikmeye bir mana veremediini ve kendisine her gn konu hakknda bir takm sorular sorulduunu ifade ediyordu. brahim Hakk Paa ayrca kendisine yneltilen bu sorulara bir cevap bulmakta zorlandnn da altnz iziyordu823. Hakk Paadan gelen bu telgrafn ardndan Hariciye Nezareti, Sadarete bir yaz gndermi ve Hakk Paann bir telgrafla hkmet tarafndan verilecek talimatn mmkn olduu kadar ksa zamanda kendisine gnderilmesini rica ettiini bildirerek Hakk Paaya bir an nce cevap verilmesini istemiti824. Fakat daha Sadaretten bir cevap alnmadan Hakk Paa Hariciye Nezaretine bir yaz daha gnderdi. Hakk Paa bu defa telgrafnda ngiltere Hariciye Nazr Sir Edward Grey tarafndan kendisine gnderilen notaya yer veriyordu. Edward Grey tarafndan gnderilen notada, 1912 senesi yaznda balayan mzakereler neticesinde Hakk Paa tarafndan uygun grlen imtiyaz mukavelesine Nafa Nazrnn ciddi bir biimde itiraz ettiine dair stanbuldaki ngiltere sefiri Sir Mallet tarafndan kendilerine bir telgraf gnderildiinin alt iziliyordu. Bu telgraftan son derece znt duyduunu ifade eden Edward Grey, imtiyazn verilen yetkiye bal olarak imza edildiini bilmekle beraber her maddenin derin tartmalardan sonra zenle oluturulmu olmasndan dolay kendileri tarafndan bu imtiyaz msveddesiyle kesin bir zm elde edildii ve konunun stanbuldan sorulmasnn ise yalnzca ekil itibaryla lzumlu olduunun zannedildiini vurguluyordu. Edward Greye gre bu zan, Osmanl hkmetinin haftalar getii halde bir itiraz bildirmemi olmasyla dorulanmt. Bu gecikme nedeniyle yalnz Lord Inchcapein deil, ngiltere hkmetinin de ierisine dt zor durum hakknda bir ok defa Osmanl hkmetinin dikkatini ekmeye altklarn belirten Edward Grey, sonuta Lord Inchcapein Msy Lynche kar zor bir vaziyette kaldn, dier taraftan ngiltere hkmetinin de Almanya ile nemli mzakereler giritiini ifade ediyordu. Notada, ne srlen itirazlarn bilinmemesine ramen Nafa Nazrnn her madde iin sarf edilen zeni ve hatta hissedar sfatyla Osmanl hkmetinin elde edecei karlar gz nne almam olduunun aikar olduu iddia ediliyordu. Lord Inchcape gibi byk bir sermayedardan Osmanl hkmetinin topraklarnn bir ksm iin edecei istifade hakknda nazrn bir fikir hasl edemediinin anlaldn da savunan Edward Grey, her ne olursa olsun Osmanl hkmetinin bu mukavelenin imzasna msaade etmemesinden dolay zgn olduunu ifade ediyordu. ngiltere Hariciye Nazr ayrca, ortaya kan bu durumu, iki taraf arasnda gerekleen mzakerelerin gayesini oluturduunu ifade ettii iki hkmet arasnda genel bir itilaf imzalanmasna Osmanl hkmetinin, ngiltere hkmeti kadar nem vermemesine atfettiini de beyan ediyordu. Notada, Osmanl
823 824

BOA, HR.SYS 92/1, Lef 45. Ayn vesika, Lef 32.

219

hkmetinin mzakerelerin bu nemli noktas hakknda asl niyetlerini memnuniyet verici bir ekilde bildirilinceye kadar yaplmas dnlen genel itilafn eitli noktalarna dair cereyan etmekte olan mzakerelere devam etmenin bir anlam tamayaca da vurgulanarak bu konuda 5 Kasm tarihinde yaplmas dnlen toplantnn ertelenmesi gerektii ifade ediliyordu. Bunlarn yan sra, diplomatik slupla tehdit edici nitelikler tayan bu notada, Cavid Beyin yzde drt gmrk vergisi fazlalarna ngilterenin onayn salamak iin yaplmas gereken mzakereleri ngiltere hkmeti tarafndan yeni taleplerde bulunulmas zerine erteledii hissi uyandrm olduu beyan ediliyordu. Durumun byle olmadn ve ngiltere hkmetinin yeni taleplerde bulunmadn belirten Edward Grey, taleplerinin mzakerelerin Osmanl hkmeti tarafndan birka ay nce onaylanan imtiyazname taslana uygun olarak tamamlanmas olduunun altn iziyordu. ngiltere Hariciye Nazr tarafndan brahim Hakk Paaya gnderilen nota, gndeme getirdikleri artlarn Hakk Paayla baz imtiyazlara dair Temmuz ay sonunda balam olduklar mzakerelere dair olup gmrk vergileriyle alakas olmadn vurgulayarak sona eriyordu. Hakk Paa, ngiltere Hariciye Nazr tarafndan kendisine verilen notann tamamna yer verdikten sonra son derece sert ifadeler kullanarak grlerini belirtiyordu. Hakk Paa, Ne akerlerini byle bir notay aldracak ne de ngiltere hkmetini bunu gnderecek hale getirmemek lazm gelirdi. Her ne ise, olan oldu. ifadeleriyle szlerine balyordu. brahim Hakk Paa, Osmanl hkmetinin, ngiltere ile iyi ilikiler srdrmeye halen nem veriyorsa mevcut ilikilerin Osmanl hkmetinin tm iktisadi dncelerine ve siyasi karlarna son derece zararl olacak bir ekil almak zere olduunun gz nnde bulundurulmas gerektiinin altn iziyordu. Kendi emeklerinin heba olduunu grmekten son derece znt duyduunu da ifade eden Hakk Paa, eer uygun bir biimde mzakerelere nihayet veremeyecekse memuriyetinin sona erdirilmesi talebini dile getirerek yazsna son veriyordu825. Bunun zerine Hariciye Nezareti Hakk Paann gndermi olduu bu son telgraf Sadarete sunarak bir kez daha Hakk Paaya gerekli talimatlarn gnderilmesini talep etti826. Hkmet ierisinde ve hkmetle grevlendirdii Hakk Paa arasnda bu tartmalar yaanrken Edward Grey tarafndan stanbul ngiltere sefiri Sir Malleta bir tebligat gnderilmiti. Bu gelimeler zerine Hakk Paadan Hariciye Nezaretine bir yaz daha ulat. Sz konusu gelimelerin, uzun sren gecikmelerle ileri srlen itirazlardan dolay
825 826

Ayn vesika, Lef 57. Ayn vesika, Lef 34.

220

ortaya kan bir honutsuzluu gsterdiini ifade eden Hakk Paa, bu tebligatn ncelikle, Osmanl hkmeti kararlatrlan noktalar uygulamaya balad takdirde ngiltere hkmetinin de imdiye kadar rza gstermi olduu imtiyazlar yeniden gzden geirecei yolunda bir eit tehdit ierdiini belirtiyordu827. Bu honutsuzluk grnrde Aa Caferin elde etmi olduu hukuki haklarna ait fkradan kaynaklanyordu. Bunun 29 Temmuz 1913 tarihinde imzalanan beyannameye muhalif olduunu savunan Hakk Paa, Aa Caferin her zaman feshedilebilecek bir izne sahip olduunu ve imtiyaz olmadn, ayrca zaten iflas durumunda bulunduununun ileri srldn belirtiyordu. Hakk Paaya gre gerekte ise Aa Cafer Almanlardan grd destek sayesinde itibar kazanmaktayd. Ayrca Aa Caferin hukuki haklarna dair ileri srlen beyanlar da Lord Inchcapee verilen hukuki haklarn Alman menfaatleri urunda kullanld fikrini uyandryordu. Konunun son derece nazik olduuna dikkat eken brahim Hakk Paa, ngiltere Hariciye Nezaretinin iddialarnn 29 Temmuzda imzalanan beyannameye dayandndan sz ediyordu. Hakk Paa, bu beyannamenin mzakeresi srasnda Osmanl hkmetinin Aa Cafer hakknda hibir ey sylemediini ifade ederek, Osmanl Hariciye Nezaretinin bu konuda fazla mklpesent davrandn iddia ediyordu. Nafa Nezaretinin kendisinin gndermi olduu yazlar incelemesinin mnasip olacan da belirten Hakk Paa, bu yazlardan da anlalaca gibi bu konuda ne kendisinin ne de ngilizlerin bir kusuru olmadn savunuyordu828. Sz konusu tebligatta ikinci olarak sefaretin dier iki noktaya dikkati ekiliyordu. Bu noktalardan biri Badat liman zerindeki hakknn yorumlan biimine ynelikti. Hakk Paa, Badat irketinin, kurulmas dnlen vapur iletme irketi muamelelerine mdahale etme hakk olmadn beyan ederek bunun aksi olmas durumunda ise her eyin bozulacann altn iziyordu. ngilizlerin Almanya ile gerekleen mzakereler neticesinde Basra limannda aznlk hisseye talep etmekle yetinerek Badat liman imtiyazn tek bana Alman grubuna brakmaya raz olduklarn vurgulayan Hakk Paa, imdi ise bu rzalarndan cayp Badat liman iin bile aznlk hisseyle zel bir irket kurmay talep ettiklerini ifade ediyordu. Sz konusu tebligatta dikkat ekilen ikinci nokta ise Alman grubunun vapur iletme irketinde sahip olmak istedikleri hisse hakknda talep edilen talimatn ulamamasyla alakalyd. Hakk Paa bu konuda bir gr beyan edilemedii iin ngiliz-Alman

827 828

Ayn vesika, Lef 64. Ayn vesika, Lef 65.

221

mzakerelerinin sekteye

uradn

belirtiyor ve

beklenen talimatn ilk postayla

gnderileceini mit ettiini sylyordu. Bahsedilen tebligatta ne kan bir dier nokta da, imtiyaz sresinin dolmasndan sonra muafiyet verilmemesine dair Hariciye Nezareti tarafndan ortaya koyulan talebe dairdi. Hakk Paa petroln tekellemesi zerine yakacak maddeler iin muafiyetin bu gibi giriimler iin hayati bir mesele olduunu savunarak sz konusu talebin endieyle karlandn belirtiyordu. Hakk Paa bu konuda, Sir Malletn bu iler hakknda Sadrazam Said Halim Paa ile grecek olmas nedeniyle kendisinin ayrca bilgi vermeye lzum grmediini bildiriyordu829. Hakk Paa yazsnn devamnda bahsedilen noktalarn nem derecelerine gre ve hkmetin yeni kurulacak olan irkette byk bir hissedar olduu gz nne alnarak incelenmesini rica ediyor ve ngiltere hkmetinde honutsuzluk mevcut olduunu yineliyordu. Hakk Paaya gre, bekledii talimat bir ay nce gnderilmi olsayd bu hale hi gelinmememi olacakt830. Hakk Paadan bu telgraflarn alnd srada hkmet ierisinde de Lord Inchcapele beraber sah ekilen imtiyazname hakknda tartmalar yaplyordu. Hkmet altm sene boyunca geerli kalacak olan bu imtiyazname maddelerinin mulak olduu kanaatindeydi. Bu yzden de bir ok madde hakknda tadilat yaplmasn arzu ediyordu. Aa Cafer ve belediyelerden irkete devrolunacak vapurlar iin gereken bedelin irket tarafndan denmesini isteyen hkmet, ayrca posta antalarnn irkete ait vapurlarla bedel denmeksizin tanmasn da talep ediyordu831. Gnderdii bir ok telgraftan sonra nihayet hkmetin imtiyazname metni konusundaki istekleri Hakk Paaya bildirilmi ve bu istekler dorultusunda giriimlerde bulunmas iin de gerekli talimat kendisine verilmiti. Fakat ngiltere, Osmanl hkmetinin yaplmasn arzu ettii dzeltmeleri kabul etmemi ve hkmeti st kapal olarak gmrk vergileri ile ilgili devam etmekte olan Osmanl-ngiliz mzakerelerini kesmekle tehdit etmiti. Hakk Paa ise, mzakerelerde elde edilenlerle yetinilmesini, aksi halde ngilizlerle mevcut sorunlarn zmsz kalacan bunun yan sra mevcut ilikilerin de bozulacan savunuyordu. Bu arada Hakk Paa ile ngiltere arasnda srdrlmekte olan grmeler esnasnda, Almanlarn da kurulmas tasarlanan Osmanlngiliz Anonim irketine katlmas ynnde Almanya ve ngiltere arasnda anlamaya
829 830

Ayn vesika, Lef 66 Ayn vesika, Lef 67. 831 Ayn vesika, Lef 48.

222

varlmt. Bu anlamaya gre ngiltere, Almanlara kendi hisselerinden pay vermeyecek, Osmanl Devletine ait olan yzde elli hissenin yzde yirmisinin Almanlara verilmesiyle Almanya, Osmanl-ngiliz Anonim irketine katlm olacakt832. Kasm ayna gelindiinde ngiltere ile Hakk Paa arasndaki mzakereler halen devam etmekteydi. Anlama metni zerinde taraflarca dzeltmeler yaplmsa da833 bunlar Osmanl hkmetini tatmin etmeye yetmemiti. Hakk Paa ise merkeze ektii bir telgrafla ikinci bir gecikmenin ngilizleri rahatsz edeceini belirterek mzakerelere devam edilmesi gerektiini ifade ediyordu. Bu ekilde iki tarafn da isteklerini karlanmaya allarak mzakereler devam etmiti834. Sz konusu mzakerelerin bitiminde Hakk Paa merkeze gnderdii telgrafta, mzakereleri kesmeksizin elde edilebilecek olan en iyi sonucun hal-i hazrdaki olduunu belirterek elde edilen bu neticeyle nceden sah ekilmi olan mukavelenamenin pek ziyade dzeltilmi olacan ifade ediyordu835. Sonuta brahim Hakk Paann mzakereleri kesmenin uygun olmayaca ynndeki fikirlerini benimsemi olan Hariciye Nezareti, Hakk Paaya oluturulmu olan yeni metni Ad-referandum suretiyle kararlatrmas iin bir yaz gnderdi836. Bunun zerine sz konusu imtiyazname metni 12 Aralk 1913 tarihinde taraflar tarafndan Ad-referandum olarak imzaland837. ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda bu gelimeler yaanrken, blgede de huzursuzluklar balamt. Blgedeki honutsuzluklara ve sz konusu imtiyazn blgenin karlarna aykr olduuna dair Badat Vilayetinden merkeze bir ok telgraf gnderilmiti. Fakat vilayet, merkezden her defasnda bu imtiyazn verilmesinin zorunlu olduuna dair cevabi telgraflarla yetinmek durumunda kalyordu838. Badat vilayetinin yan sra Basra Ticaret Odas ve Basra Tccarlar gibi sivil kesimden de Dahiliye Nezaretine bu konudaki ikayetleri ifade eden telgraflar yayordu839.

Ayn vesika, Lef 73. Anlama metni zerinde yaplan deiikliklerin ayrntlar iin bkz. Ayn vesika, Lef 78-81. 834 Ayn vesika, Lef 92. 835 Ayn vesika, Lef 96. 836 Ayn vesika, Lef 107. 837 BOA, HR.SYS 92/2, Lef 1. Sz konusu imtiyazname ile beraber adet de beyanname imzalanmt. Bunlardan birincisi Ester Abadi ve Aa Cafere ait vapurlarn yeni kurulacak Anonim irkete devriyle ilgiliydi. kinci beyanname ise, dare-i Nehriyyenin memur ve emekli sandklarna (memurin ve mtekaidin sandyla) dairdi. Son beyanname de, Osmanl Devletine ait postalara irket tarafndan salanacak ayrcalklar ieriyordu. Bu beyannamelerle ilgili ayrntl bilgi iin bkz. BOA, HR.SYS 92/1, Lef 121. 838 Badat Vilayeti ile merkez arasndaki haberleme trafii ile ilgili ayrnlar iin bkz. BOA, DH.KMS 2-1/39, Lef 1-12. 839 Ahali tarafndan merkeze gnderilen eitli telgraflar iin bkz. Ayn vesika, Lef 13-17; BOA, DH.D 130/6.
833

832

223

Blgede ngilizlere verilen imtiyaza kar geni bir muhalefet olmasna ramen, imtiyazname metninin Ad-referandum olarak imzalanmasnn hemen ardndan imtiyaznemanin i tz (dahili nizamname) hakkndaki mzakereler balatlmt840. Mzakereler esnasnda Lord Inchcape tarafndan dzenlenmi olan i tzk msveddesine Osmanl Anonim irketleri nizamname numunesinin gerekli maddeleri eklenmi, baz noktalar da dzeltilmiti. Bundan sonra sz konusu metin Franszcaya tercme ettirilerek bir kez daha gzden geirilmi ve bu haliyle Sadarete gnderilmiti841. Mzakereler sonunda anlamaya varlarak kurulacak olan Anonim irketin i tz Lord Inchcape ile brahim Hakk Paa arasnda 23 Nisan 1914 tarihinde imzaland842. Bu arada 1914 senesinin Ocak aynda dare-i Nehriyye, belediyeler ve zel ahslardan yeni kurulacak Anonim irkete devredilecek mal ve mlklerin ilemleri iin gerekli almalar balatlmt. ncelikle Lord Inchcape tarafndan tekil edilecek olan irkete devredilmesi planlanan, Badat Vilayetine ve dare-i Nehriyyeye ait vapur, bina ve alet-edevatn listelerinin hazrlanmas ve irketin teekklnde dikkate alnmas gereken bedel ve tazminat miktarlarnn tayin edilmesine karar verildi. Ayn almalar Ester Abadi ile Aa Cafere ve belediyelere ait vapurlar iin de uygulanacakt843. ubat aynda sz konusu listeleri hazrlamak zere hkmet tarafndan Badat defterdar ve Badat enlak mdr brahim Paa ile dare-i Nehriyye mdr Sevyan Beyden oluan bir heyet meydana getirildi. Sz konusu incelemeleri gerekletirmek iin Lord Inchcape tarafndan ise Lynch Kumpanyasna mensup Msy Wills de Gray Machenzie ile Msy Todolun seilmilerdi844. Devir ilemleri srerken Harbiye Nezareti bir yazyla hkmete ekincelerini bildirdi. Bu devir ileminin blgede memnuniyetsizlik yarattn hatrlatan Harbiye Nezareti, askeri harekatlar esnasnda sevkiyatn hzlandrlmas ve kolaylatrlmasnda dare-i Nehriyye vapurlarndan faylanldnn, ayrca gerektiinde bu vapurlarn ierisini mitralyz konularak harekata da dahil edildiinin altn iziyordu. Harbiye Nezaretine gre, sz konusu vapurlarn devri halinde askeri harekatlarn gerekletirilmesinde glkler ortaya kacakt845. Fakat Harbiye Nezaretinin sunmu olduu ekincelere ramen, hkmet devir ilemlerini srdryordu. Bunun yan sra devir ilemleri srasnda srekli olarak sorunlarla
BOA, HR.SYS 92/3, Lef 111. Ayn vesika, Lef 117. Ayrca i tzn hazrlanma sreciyle ilgili ayrntlar iin bkz. Ayn vesika, Lef 113141. 842 Ayn vesika, Lef 43. tzn tam metni iin bkz. Ayn vesika, Lef 113/2-113/10. 843 BOA, HR.SYS 92/3, Lef 70-80. 844 Ayn vesika, Lef 92. 845 Ayn vesika, Lef 81/2.
841 840

224

karlalyordu. Mart ayna gelindiinde Lord Inchcapein memurlar dare-i Nehriyye, zel ahslar ve belediyelere ait vapur, bina ve aletleri tedkik etmek ve bunlarn kymetlerini belirlemek zere blgeye ulamt. Lord Inchcapein memurlarnn blgeye ulamasnn hemen ardndan bu memurlara mahalli yetkililerce zorluk karldna dair Hariciye Nezaretine ikayetler gelmeye balam ve Badat Vilayetine sz konusu memurlara kolaylk gsterilmesi hakknda telgraflar gnderilmiti846. Buna karlk Badat Vilayetinden gnderilen cevapta ise, daha nce alnm olan talimatlar dorultusunda bu memurlara kolaylk saland ve bahsedildii gibi bir zorluk karma durumunun sz konusu olmad bildirilmiti847. Devir ilemleri esnasnda kan tek sorun Lord Inchcapein memurlarna zorluk karld iddialar da deildi. Devir ilemleri srasnda da Lord Inchcapein semi olduu yetkililerle Osmanl heyeti arasnda, devredilecek mal ve mlklerin kymetlerinin hesaplanmas konusunda anlamazlk kmt. Nitekim devredilecek vapurlar, binalar, eitli mlkler ve alet-edevat iin Lord Inchcapein semi olduu yetkililerin nerdii kymet, Osmanl heyetinin belirledii kymete oranla bir hayli dk tutulmutu848. Devir ilemleri esnasnda bu sorunlarn kt srada bir Dnya Savann kmas olasl artk yava yava kendisini gstermeye balamt. Bylece Dicle ve Frat nehirlerinde vapur iletmek zere bir Anonim irket kurmaya ynelik giriimler, dolaysyla da devir ilemleri sona ermeden kesilmi ve neticesiz kalmt.

3. mtiyazn Sonulandrlmas att'l-Arap nehrinde ulam artlarn iyiletirmek zere bir komisyon kurulmasna, Osmanl hkmetinin Dicle ve Frat nehirlerinde vapur iletmek zere ngilizlere verecei imtiyaza ve buna bal olarak Lord Inchcapee verilecek olan imtiyaza dair mukavelelerin imzalanmasnn ardndan bu mukavelelerin hkmetler tarafndan onaylanarak teati edilme sreci balamt. brahim Hakk Paa, Ocak aynn ortalarnda Hariciye Nezaretine bir yaz gndererek sz konusu mukavelelerin tasdiknamelerinin teatisi iin belirlenmi olan mddetin ubat aynn on beinde sona ereceini hatrlatt. ngiltere Devletinin kendi tasdiknamesini hazrlamakta olduunu vurgulayan Hakk Paa, Osmanl Devletinin de sz konusu tasdiknameyi tayin edilen mddetin bitiminden nce Londraya gndermesi gerektiini ifade
BOA, DH.KMS 2-1/39, Lef 20-29. BOA, HR.SYS 92/3, Lef 29. 848 Ayn vesika, Lef 9-11. Ayrca yeni kurulacak irkete devri ngrlen mal ve mklerin listesi iin bkz. Ayn vesika, Lef 17-21.
847 846

225

ediyordu849. Londradan gelen bu telgraf zerine Hariciye Nezareti, Sadarete brahim Hakk Paa ile Edward Grey arasnda imzalanm olan mukavelelerin asllar ile bunlarn tercmelerini gndererek zamannda Londraya ulatrlmas gereken tasdiknamenin hazrlanmasn ve nezarete gnderilmesini talep etti850. Bunun zerine konu Meclis-i Vkelaya havale edildi851. Meclis-i Vkela kararyla hazrlanarak Padiaha ulatrlan geici kanuna gre Osmanl ve ngiltere hkmetleri arasnda teati olunacak olan mukaveleleri havi olarak yazlan ve Padiaha arz edilmesinden sonra hazrlanan tasdikname852 ubat aynn banda Sadaret tarafndan Hariciye Nezaretine gnderilmiti853. Tasdikname kararlatrlm olan tarihten nce hazrlanmasna ramen Londraya, brahim Hakk Paaya gnderilmemiti. Bunun zerine Hakk Paa, tasdiknamelerin teatisi iin son gn olarak kararlatrlan on be ubatta Hariciye Nezaretine bir yaz gndererek ngiltere Hariciye Nazr Edward Grey ile ek bir mukavele imzalandn ve bu ekilde tasdiknamelerin teatisi iin kararlatrlm olan mddetin 31 Mart 1914 tarihine uzaltldn bildirdi854. Hakk Paann gnderdii bu yaznn zerinden bir ay akn bir zaman gemesine ramen sz konusu tasdikname henz Londraya gnderilmemiti. Bunun zerine Hakk Paa 25 Martta Hariciye Nezaretine bir telgraf daha gndererek tasdiknamelerin teatisi iin kararlatrlm olan mddetin, yine Edward Greyle imzalanan bir ek mukavele ile bu defa iki ay daha uzatldn haber verdi855. Fakat brahim Hakk Paann bu abalar sonusuz kalmaya mahkumdu. Zira Hariciye Nezareti 17 Mart 1914 tarihinde, Londraya ulatrlmas tasarlanan tasdiknamenin Dnya Sava nedeniyle teati edilememi olduunu ifade ederek sz konusu tasdiknameyi Sadarete iade etmiti856. Dicle ve Frat nehirlerinde vapur iletme konusunda ngilizlere ayrcalk tanyacak olan anlama, onay sreci tamamlanmad ve tasdiknameleri teati edilmedii iin geerlilik kazanmam ve keen lem yekun, yani hi olmam gibi, hkmne girmiti. Birinci Dnya Savann patlak vermesinden iki sene sonra 1916 senesinde ald bir kararla Lynch kumpanyasnn Dicle ve Frat nehirlerindeki faaliyetlerine izin veren anlamalar da fesheden Osmanl hkmeti, 1913 tarihinde Dicle ve Frat nehirleriyle ilgili sz konusu anlamann geerlilik kazanmamasndan dolay, bu anlamann Osmanl Devleti ve ngiltere tarafndan
BOA, HR.SYS 114/2. BOA, HR.SYS 112/17, Lef 1. 851 BOA, MV 233/50. 852 Tasdiknamenin tam metni iin bkz. BOA, HR.SYS 114/3, Lef 1 ve 3. 853 BOA, HR.SYS 112/17, Lef 3. 854 BOA, HR.SYS 114/4, Lef 3. 855 BOA, HR.SYS 114/9, Lef 3. 856 BOA, HR.SYS 112/17, Lef 2.
850 849

226

onaylanmasndan sonra geerlilik kazanmas kararlatrlan ve Lord Inchcapele imzalanm olan imtiyaz mukavelesinin de geerlilik kazanmam olduunu dnyordu. Meclis-i Vkelann 16 Nisan 1916 tarihindeki oturumunda, bu nedenlere vurgu yaplarak Osmanl Devletinin i sularndan bulunan Dicle ve Frat nehirlerinde vapur iletilmesine dair hibir yabanc devlete taahhd kalmad ifade ediliyor ve artk bu nehirlerde diledii gibi yerli gemilere ulam hakk vermenin de Osmanl hkmetinin yetkisinde bulunduunun altn iziliyordu857.

857

BOA, MV 201/60.

227

SONU

att'l-Arap sorunu, Osmanl ve ran devletleri arasnda blge snrnn kesin olarak belirlenememesi neticesinde 16. yzyldan itibaren eitli aralklarla bu devletler nezdinde gndeme gelmitir. Sorunun zmsz kalmasnda her iki devletin, Mslman toplumlar arasndaki geleneksel anlay dorultusunda, snr belirli bir hat zerinden deil, blgede yaayan topluluklar zerinde kurduklar hakimiyete dayanarak tanmlamaya almalarnn byk rol oynadn sylemek mmkndr. att'l-Arap sorunu; 1907 senesinde ngiltere ve Rusya devletleri arasnda yaplan bir anlamayla rann nfuz blgelerine ayrlmas, ayrca ayn tarihte blge dahilindeki Mescid-i Sleymanda ngiliz irketler tarafndan petrol karlmas sonucu 20. yzyln balarndan itibaren ngiltere ve Rusya devletlerinin artan mdaheleleri ile uluslararas bir sorun halini almtr. ngiltere ile Rusya, 1911de Osmanl ve ran devletleri tarafndan imzalanan Tahran Protokolnn hazrlk srecinde de Osmanl Devletine bask yapmay srdrmlerdir. Demarkasyonun ne surette yaplacana aklk getirmeyi amalayan Tahran Protokolnn imzasnn ardndan, Osmanl Devletinin Trablusgarp ve Balkan Savalar nedeniyle iine dt skntl siyasi durumu frsat bilen sz konusu arac devletler, mdahalelerinin boyutunu giderek arttrm ve sonunda bu devletlerin Osmanl Devletine verdikleri sert ifadeler ieren notalar sonucu bu mdahale had safhaya ulamtr. Osmanl Devleti uluslararas arenada ngiltere ve Rusyann siyasi basklarna maruz kalrken, ayn zamanda hkmet iinde de ran ile olan snr sorunu nedeniyle ortaya kan nezaretler aras anlamazlklar bertaraf etmeye alyordu. Nitekim Hariciye Nezareti, ngiltere ve Rusyann taleplerinin aynen kabul edilmesi gerektiini savunurken Harbiye Nezareti, devletin karlar korunarak belli noktalarda emperyal devletlere taviz verilebilecei kanaatini tayordu. Hariciye ve Harbiye Nezaretleri arasnda meydana gelen bu anlamazln iddetlenerek su yzne kmasnn ertesinde ttihat ve Terakki Cemiyetinin tekrar iktidar

228

ele geirmesiyle mevcut sorunlar nasl olursa olsun temizleme politikas gerei Hariciye Nezaretinin grleri kabul grmeye balamtr. att'l-Arap sorunu konusunda Hariciye Nezaretinin grlerinin arlk kazanmasyla beraber daha nceden altyaps hazrlanm olan Osmanl-ngiliz grmeleri balam ve bunun neticesinde blgede snrn belirlenmesine dair ngiltere ile bir beyanname imzalanarak teati edilmitir. Bylece ran ve Osmanl Devleti arasnda mevcut olan bir sorunun, Osmanl ile ngiltere devletleri tarafndan imzalanan bir beyannameyle zm gndeme gelmi ve ran Devleti kendi snrlarn ilgilendiren birincil bir sorunda zm araylarn ngiltereye devrederek pasif bir rol alm oluyordu. ngilterenin bu tavr, Osmanl Devletinin yaad tm savalara ve maddi kntye ramen uluslararas arenada halen Avrupann bir paras gibi grlerek blgenin paylamna dahil edildiini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. Osmanl ve ran devletleri 1914 tarihinde, Osmanl ile ngiltere arasnda imzalanan 1913 tarihli beyannameyenin uygulanmas olarak nitelendirilebilecek olan ve blgenin snrlarnn belirlenmesi iin fenni bir komisyon kurulmasn ngren stanbul Protokoln imzalamlardr. Demarkasyonun bu dnemde Bat iin bile yeni bir uygulama olduu dnlrse, stanbul Protokoln bir anlamda Bat iin yeni olan bu kavramn, Dou lkeleri zerinde test edilmesi eklinde yorumlamak da mmkndr. 1914 stanbul Protokol neticesinde Osmanl, ngiliz, ran ve Rus delegelerinden oluan karma bir snr belirleme komisyonu kurulup blgeye gnderilmi ve demarkasyon ilemlerine balanmtr. Zaman zaman komisyon yeleri arasnda ufak apl ikayetler meydana gelmesine ramen att'lAraptan balayarak tm Osmanl-ran snrn belirlemeyi amalayan bu komisyon, almalarn dzenli bir biimde srdrmtr. Birinci Dnya Savann patlak vereceinin anlalmasyla, Babali ierisinde komisyonun faaliyetlerinin durdurulmas gndeme gelmi ve nihayet savan kndan yaklak bir ay sonra Osmanl Devletinin arzusu dorultusunda komisyon almalarna son verilmitir. 1914 stanbul Protokol hkmleri dorultusunda yaplan fenni komisyon almalar neticesinde Kotur arazisinin kk bir ksm dnda tm Osmanl-ran snr gzergah belirlenmitir. Babali, sava srasnda igal edilmi olmasna ramen blgeye olan ilgisini kaybetmemi, Hariciye Nezaretine sava sonras att'l-Arap blgesi iin ne tarz bir siyaset belirlenmesi gerektiine dair raporlar dahi hazrlatmtr.

Dnemin Sadaret Bakatibi Ali Fuad Trkgeldi de anlarnda, Mahmut evket Paann dahi nasl olursa olsun przl meseleleri temizlemek emelinde olduunu ifade etmektedir. Ali Fuad Trkgeldi, Grp ittiklerim, Ankara 1984, s.99.

229

att'l-Arap blgesi 20. yzylda yalnzca bir snr sorunu olarak gndeme gelmemi, blgede petroln kefiyle beraber bu petroln tanmas ve Avrupaya ulatrlmas konusu da nem kazanmtr. Bu nedenlerle att'l-Arap nehrinde ulam ve nakliyat da 20. yzyl balarnda blgede zlmesi gereken bir sorun olarak ortaya kmtr. Aslndan att'l-Arap nehrinde ulam ve nakliyatn bir sorun olarak tanmlanmasnn arkasnda ngilterenin blgede hakimiyetini merulatrma abalar yatmaktayd. Gerekten de ngiltere bu dnemde gerek att'l-Arap nehrine amandra, direk ve bunun gibi hakimiyeti gsterir alametler yerletirmek, gerekse bu sularda srekli olarak kendi sancan tayan gemileri dolatrmak suretiyle bir oldu bittiyle att'l-Arap nehiri zerinde fiili bir hakimiyet yaratmaya ve bunu merulatrmaya alyordu. ngilterenin bu giriimlerine Osmanl Hariciye Nezareti tepkisiz kalarak durumu kabullenirken, Dahiliye ve Bahriye Nezaretleri ard arda gnderdikleri yazlarla durumun vehametine dikkat ekiyordu. att'l-Arap nehrinde ulam konusunda da nezaretler aras anlamazlk kmasna ramen, Hariciye Nezaretinin grleri bu konuda da kabul grm ve bu sorunun zm de Osmanl-ngiliz mzakerelerine braklmtr. 1913 Osmanl-ngiliz anlamalarnda att'l-Arap sorunu iki ekilde gndeme gelmitir. Bunlardan ilki att'l-Arap nehrinde ulam artlarnn iyiletirilmesi iin bir komisyon kurulmasn ngren anlamadr. Osmanl Devleti aleyhine bir ok ar art ieren bu anlamayla Osmanl Devleti, kendi hakimiyetinde olan att'l-Arap nehrinin ynetimini fiili olrak ngiliz yetkililerin eline brakm oluyordu. Fakat att'l-Arap nehrinde bir komisyon kurulmasna dair anlamann imzalanmasyla bu konudaki sorunlar bertaraf edilememiti. Zira anlamann fiilen uygulanabilmesi iin ngilterenin yan sra Rusya ve Almanya gibi dier dvel-i muazzamann da onaynn alnmas gerekiyordu. Fakat anlamann yedinci ve sekizinci maddelerinin bir takm hapis ve para cezalarn ierimesi Almanya ve Rusyay rahatsz etmi ve bu devletler kendi tebalarnn kapitlasyon hkmlerine dair hukukunu muhafaza etmeleri karlnda anlamay imzalamaya raz olacaklarn bildirmiti. Bunun zerine Osmanl Devleti tarafndan nce bir beyanname imzalanm, fakat bu beyanname sz konusu devletler tarafndan yeterli bulunmaynca bu konuda Almanya ve Rusya ile nota teatisi yaplarak nihayet bu devletler anlamay tanmaya ve uygulamaya raz edilmilerdi. Almanya ve Rusyadan baka, att'l-Arap nehrinin kar yakasn egemenliinde bulundurmasndan tr rann da anlamann fiiliyat kazanabilmesi iin onay vermesi gerekiyordu. Bylece ngilterenin giriimleri sonucu ran ikna edilmi ve bu devletle yaplan nota teatisi sonucu anlamann tannmas salanmtr.

230

1913 Osmanl-ngiliz anlamalarnda att'l-Arap nehri konusunda yaplan bir dier anlama ise bu nehir zerinde vapur iletmek zere ngiltere Devletine imtiyaz verilmesine dairdir. Bu anlama neticesinde ngilterenin gsterdii bir adaya imtiyaz verilmi ve bylece att'l-Arap nehrinde vapur iletmek zere bir Osmanl-ngiliz anonim irketi kurulmasna karar verilmiti. Aslnda bu nehirde vapur iletmek iin bir anonim irket kurulmas fikri II. Abdlhamid dnemine uzanmaktadr. II. Abdlhamid Dicle ve Frat nehirlerinde bu tarz bir Anonim irket kurarak Badad Demiryoluyla birletirmeyi ve blgede nfuzunu arttrmay planlyordu. Bu planlar dorultusunda Abdlhamidin imtiyaz vermeyi dnd devlet ise Almanya idi. II. Abdlhamidin tahttan indirilmesi akabinde ttihat ve Terakki Cemiyetinin nfuzunun artmasyla bu imtiyazn ngiltereye verilmesi tasarlanmt. Fakat ttihat ve Terakki iktidarnn ilk yllarnda Lynch kumpanyasnn da bu irkete devriyle, ncelikle bu irketle olan sorunlarn zmlenmesi fikri kabul gryordu. Halbuki 1913 anlamalarnda Lynch kumpanyas bu anonim irkete katlmam ve nceden olduu gibi faaliyetlerini srdrmeye devam etmitir. Ayrca sz konusu Osmanlngiliz anonim irketinin kurulmas esnasnda Almanlar da duruma mdahil olmu ve nihayetinde Osmanl Devletinin yzde ellilik hisselerinin yzde yirmisinin Almanyaya devriyle Almanlarn da bu anonim irkete katlmalar kararlatrlmt. att'l-Arap konusunda yaplan 1913 Osmanl-ngiliz anlamalar parafe

edilmelerine ramen Birinci Dnya Savann kmas nedeniyle teati edilmemitir. Bylece neredeyse tm maddeleri Osmanl Devleti aleyhine ok ar hkmler ieren bu anlamalar hkmsz kalmtr. att'l-Arap sorunu, 20. yzyln balarnda burada yaayan airetlerin byk bir ksmnn halen bu blgede yaamas itibariyle halen byk nem tamaktadr. Ayrca 20. yzyln balarnda yaplm olan sz konusu anlamalar, emperyal devletlerin mdahaleleri sonucu ve bu devletlerin karlarn karlayacak ekilde hazrlanm olmas nedeniyle daha sonra blgede kurulmu olan devletleri tatmin etmemi; bu nedenle att'l-Arap sorunu konusunda 20. yzyl boyunca eitli anlamalara bavurulmutur. att'l-Arap sorununun zmlenmesine ynelik olarak ran ve Irak devletleri arasnda yaplan ve mtemadiyen 1913 stanbul Protokolne atfta bulunan 1937 ve 1975 tarihli anlamalar da att'l-Arap sorununu zmeyi baaramamtr. ran ve Irak devletleri arasndaki anlamazlk, 1980 ylnda bu

231

devletler arasnda sava ilanna kadar gitmitir. Sava sonrasnda da zmlenemeyen att'lArap sorununun gelecekte de blgedeki istikrarszln kaynaklarndan biri olarak devam etmesi muhtemeldir.

232

KAYNAKLAR A- ARV BELGELER Babakanlk Osmanl Arivi (BOA) a.radeler rade Meclis-i Mahsus (.MM) rade Hariciye (.HR) rade Bahriye (.BH) b.Babl Evrak Odas (BEO) Sadaret Evrak Divan-i Hmayn Kalemi Mukavele (A.DVN.MKL) Nme-i Hmayn (A.DVN.NMH) Sadaret Evrak (BEO A.VRK) c.Dahiliye Nezareti Evrak Dahiliye Nezareti Muhabert- Umumiye (DH.MU) Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahss Mdriyeti (DH.KMS) Dahiliye Nezareti Siyasi Evrak (DH.SYS) Dahiliye Nezareti dre-i Ummiye (DH.D) d.Hariciye Nezareti Evrak Hariciye Nezareti Siyasi Evrak (HR.SYS) e.Yldz Tasnifi Yldz Hussi Marzat Evrak (Y.A.HUS) f.Meclis-i Vkela Mazbatalar (MV) g.Defterler Babl Evrak Odas (BEO) Hariciye Nezareti Gelen B-SREL YAYINLAR Salnme-i Vilyet-i Basra 1318 ehbal, stanbul, 1326-1327-1328-1329-1330. Resimli Kitab, stanbul, 1325-1328-1329. C-BASILI KAYNAKLAR AGWAN, M. S., Politics in the Gulf, New Delhi 1978.

233

AHMAD, Feroz, 1908-1914 Yllar Arasnda ngilterenin Gen Trklerle likileri, ttihatlktan Kemalizme, stanbul 1999. ______, ttihat ve Terakki 1908-1914, stanbul 1999. AKYILDIZ, Ali, Para Pul Oldu Osmanlda Kat Para, Maliye ve Toplum, stanbul, 2003. ______, Osmanl Dnemi Tahvil ve Hisse Senetleri, stanbul 2001. AL-IZZI, Khalid, The Shatt al-Arab River Dispute, Bagdad 1972. AL-JAML, Sayyar, Iraq-Iranian Boundary and Territorial Disputes, Arab-Iranian Relations, Beyrut 1998. AL-NAJJAR Mustafa - SAFWAT, Najdat Fathi, Arab Sovereignty Over the Shatt Al-Arab During the Kabide Period, The Iran-Iraq War, Beckenham 1984. ANDERSON, Ewan W., The Middle East Geography and Geopolitics, London and New York, 2000. ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi 1914-1980, Ankara, 1983. AVCI, Orhan, Irakta Trk Ordusu (1914-1918), Ankara 2004. BABIL HARCYE NEZARET, Muhammara Meselesi, Matbaa- Amire 1334. ______, att'l-Arap, Matbaa- Amire 1334. BAGLEY, F.R.C., A Bright Future After Oil: Dams and Agro-Industry in Khuzistan, The Middle East Journal, c. XXX/1. BAHRYE NEZARET, attl-Arab (Basradan Fav Boaz haricindeki fener dubasna kadar rehber), Matbaa- Bahriye 1327. BARAM, Amatzia, Shatt Al-Arab, EI, Leiden 1996, IX. Basra Krfezi Rehberi, (Mtercimi Sleyman Nutk), stanbul 1317. BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, Ankara 1983/III. BOSTAN, dris, Osmanl Bahriye Tekilat XVII. Yzylda Tersane-i Amire, Ankara 1992. BREWER, William D., Yesterday and Tomorrow in The Persian Gulf, The Middle East Journal, c.XXIII/2, 1969. CLARK, Brian D., Tribes of the Persian Gulf, The Persian Gulf States, Baltimore and London 1980. CRESSEY, George B., The Shatt-al-Arab Basin, The Middle East Journal, c.XII/4. ETNSAYA, Gkhan, Tanzimattan Birinci Dnya Savana Osmanl-ran likileri, KK Aratrmalar, Ankara 2000. Dervi Paa, Tahdid-i Hudud- raniye, Matbaa-i Amire 1286.

234

EDMONDS, C. J., The Iraq-Persian Frontier: 1639-1938, Journal of the Royal Society for Asian Affairs, c.VI, 1975. FIRZLI, Nicola, The Iraq-Iran Conflict, Paris 1981. GENELKURMAY ATASE BAKANLII, Birinci Dnya Harbinde Trk Harbi, Irak-ran Cephesi 1914-1918, c. III, Ksm.I, Ankara 1979. GNDAY, Faik Hurid, Hayat ve Hatralarm, stanbul 1960. HARRISON, J. V., The Shatt-el-Arab, Asian Affairs, Germany 1942, c. XXIX. HUREWITZ, J.C., Diplomacy in the Near and Middle East, Vol. I, Priceston 1965. Hurid Paa, Seyhatnme-i Hudd, stanbul 1997. ______, Tahdid-i Hudud- raniye memuriyetiyle fi 28 Sefer sene 65 ve fi 11 Kanun- Sani sene 64 tarihinde taraf- Devlet-i Aliyyeden izam buyurulmu olan mteveffa Dervi Paa ile birlikte bulunan Ankara Valisi esbak Mteveffa Hurid Paa tarafndan kaleme alnm olan layihadr, Dersadet 1300. HUT, Davut, 19. Yzyln kinci Yarsnda Basra Gmr, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, stanbul 2000, Say.3. HNSELER, Peter, The Historical Antecedents of the Shatt al-Arab Dispute, The Iran-Iraq War, Beckenham 1984. ISSAWI, Charles, The Fertile Crescent 1800-1914, New York and Oxford 1988. smail Hakk Babanzade, Beyruttan Kuveyte Irak Mektuplar, stanbul 2002. KAIKOBAD, Kaiyan Homi, The Shatt-al-Arab Boundary Question, Oxford 1988. KELLY, J. B., Britain and the Persian Gulf 1795-1880, Oxford 1968. KUNERALP, Sinan, Son Dnem Osmanl Erkn ve Ricali (1839-1922), stanbul 2003. KURUN, Zekeriya, Basra Krfezinde Osmanl-ngiliz ekimesi Katarda Osmanllar (1871-1916), Ankara 2004. ______, Necid ve Ahsada Osmanl Hakimiyeti, Ankara 1998. ______, 19. Yzyl Ortalarnda Bayezid Sanca, Trk Kltr ncelemeleri Dergisi, stanbul 2000, Say 2. ______, brahim Hakk Paa, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), Ankara 2003. KK, Cevdet, ran-Irak Hududunu Belirleyen 1913 Tarihli stanbul Protokol, Atatrke Armaan, stanbul 1981. LONGRIGG, Stephen Hemsley, Oil in the Middle East, London-New York-Toronto 1954.

235

McLACHLAN, Keith, The Iran-Iraq Boundary Question, The Iranian Journal of International Affairs, c.III-IV, 1993-94. MELAMID, Alexander, The Shatt Al-Arab Boundary Dispute, The Middle East Journal, c.XXII/3, 1968. MUMCU, Ahmet, nsan Haklar ve Kamu zgrlkleri, Ankara 1994. NECCAR, Cemil Musa, dretul-Osmaniyye f Vilayet-i Badad, Kahire 1991. ORHONLU, Cengiz - IIKSAL, Turgut, Osmanl Devrinde Nehir Nakliyat Hakknda Aratrmalar Dicle ve Frat Nehirlerinde Nakliyat, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, c.XIII, stanbul 1968. ZYKSEL Murat, Anadolu ve Badat Demiryollar, stanbul 1988. PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, stanbul 1993. SANDER, Oral, Siyasi Tarih (lkalardan 1918e), Ankara 1989. SAVORY, R. M., Khurramshahr, EI, Leiden 1979, V. ______, Khuzistan, EI, Leiden 1979, V. SCHOFIELD, Richard (editor), Iran-Iraq Border (1840-1958), Oxford 1989. ______, Interpreting a Vague River Boundary Delimitation: the 1847 Erzurum Treaty and the Shatt al-Arab before 1913, The Boundaries of Modern Iran, London 1994. SNMEZOLU, Faruk, Uluslararas Politika Dersleri, stanbul 1990. ______, Uluslararas Politika ve D Politika Analizi, stanbul 1995. STANDISH, J. F., British Maritime Policy in the Persian Gulf, Middle Eastern Studies, c.III/4, 1967. emseddin Sami, at, Kmsul-lm, stanbul 1308, c. IV. emseddin Sami, Kms- Trk, stanbul 2004. Metin Kutalolu ve dierleri, Temel Lisan Kurslar Diplomatik Yazma Dersleri ve Mzakere Teknii, Ankara 1985. The Persian Gulf Pilot; The Persian Gulf, The Gulf of Umman and Markan Coast, London 1908, (Yeniden basm: Archive Edition), London 1989, (5.bask). The Persian Gulf, The Gulf of Umman and Markan Coast, London, 1915; (Yeniden basm: Archive Edition), London 1989, 6. bask. UAROL, Rifat, Tarihte; Dicle-Frat Nehirleri Basra Krfezi ve evresinde nemli Gelimeler, Su Sorunu, Trkiye ve Ortadou, stanbul 1993. UAKLIGL, Halid Ziya, Saray ve tesi, stanbul 2003.

236

UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinin Merkez ve Bahriye Tekilat, Ankara 1988. TRKGELD, Ali Fuad, Grp ittiklerim, Ankara 1984. YCEL, Yaar, Midhat Paann Badat Vilayetindeki Alt Yap Yatrmlar, Uluslararas Midhat Paa Semineri, Ankara 1986. WLSON, Sir Arnold T., The Persian Gulf, London 1959.

237

EKLER

238

EK-1

att'l-Arabda Seyr-i Sefain eraitini Islah in Bir Komisyonu Tekiline Mteallik Mukavelenme Bir taraftan zat- evket-simat- hazret-i padiahi ve dier taraftan hametl Britanyay Kebir ve rlanda Memalik-i Mctemeasiyle Mavera-y Ebharda kain ngiliz arazisi Kral ve Hindistan mparatoru hazretleri att'l-Arap zerindeki menafi-i ticariyyelerinin ehemmiyetine binaen att'l-Arapda seyr-i sefain eraitinin slahn ve kendi tebalar ticaretinin nehr-i mezkurde maruz kalabilecei mehalik ve muharatn tahfifini arzu eyledikleri cihetle zat- evket-simat- hazreti padiahi murassa Osmani ve Mecidi nian- zi-anlarn hamil bulunan sadr- esbak ebhetl devletl brahim Hakk Paa hazretlerine ve hametl ngiltere Kral ve Hindistan mparatoru hazretleri parlamento azasndan ve Dizba nian- muteberi hamillerinden olup Memalik-i Mctemea Baronesi nvann haiz bulunan Hariciye Nazr Sir Edward Greyi murahhas tayin etmiler ve marnileyhma murahhaslar yolunda ve muntazam grnen salahiyetnamelerini badet-teati mevadd- atiyeyi kararlatrmlardr: Birinci Madde: att'l-Arap nehri bilcmle milel-i akvama mensub sefaine kad bulunacaktr. kinci Madde: Hkmet-i Osmaniyeye Kurnadan denize kadar att'l-Arapda seyr-i sefaine dair olup altnc maddede tayin edilmi bulunan vezaifi ifaya memur bir komisyon tekil eyleyecektir. nc Madde: bu komisyon taraf- hkmet-i Osmaniyyeden tayin ve intihab edilecek, yalnz iki azadan mrekkeb olacak ve hkmet-i Osmaniye bu iki azadan birinin ngiltere tebasndan bulunmasn arzu eyledii cihetle kendisine bir takm namzedler iraesini

239

ngiltere hkmetine teklif edecek ve komiserlerden birini bunlar miyanndan intihab eyleyecektir. Drdnc Madde: Bu komiserlerden her biri her guna tenzilatdan ari olarak senevi iki bin lira-y Osmaniden ibaret bir maa ahz edecektir. Beinci Madde: Komisyon lzum grecei memurin ve mstahdemini tayin eylemek salahiyetine malik olacak ve fakat hkmet-i Osmaniye dare-i Nehriyye bamhendisi ile mfettiinin ngiltere tebasndan olmasn arzu eyledii cihetle kendisine bir takm namzedler iraesini ngiltere hkmetine teklif edece ve bu memurlara onlar miyanndan intihab eyleyecektir. Komisyon teba- Osmaniyyeden olmak zere bir mhendis muavini ve bir mfetti muavini tayin edecek ve bu memurin-i mstahdeminin maat komisyon tarafndan tayin ve tesviye klnacaktr. Altnc Madde: Komisyon atiz-zikr vezaifin ifasyla mkellef olacaktr. A- Mecra-y nehir ile deniz cihetinden nehr-i mezkure mnteha olan mecari-i sairenin slahna muktezi addedilecek bilcmle ameliyatn icras. B- Her zaman seyr-i sefainin en muvafk bir surette temin-i icras iin mecra-y nehrin her guna mevaniden temin-i mahfuziyeti. C- Seyr-i sefaine ve nehrin inzibatna ve komisyon tarafndan tasarruf edilen arazi ve inaata mteallik nizamatn tertib ve ihzar ve neriyle mevki-i tatbil ve icraya vaz. D- Klavuzluun taht- tefti ve nezaretde bulundurulmas. E- amandralar vaz ve kanaln tenviri ve ibu mukavelenme melfufunda irae olunduu vecihle nehre munsabb olan kanallara mevzu fenerlerle amandralarn taht- muhafaza ve teftide bulundurulmas. F- Hkmat- ecnebiyenin mukavelata mbteni hukuku mahfuz kalmak zere ehasa aid olan ve nehirde veyahud sevahili zerinde bulunan iskelelerle rhtm ve doklarn ibu mukavelenmede mnderic ahkamn temin-i tatbiki iin icab edecek mertebede tefti ve nezaret tahtnda bulundurulmas ve komisyonca tensib olunacak bilcmle teshilatn istikmali salahiyetinin istimali. G- Hkmet-i Osmaniyyece hal-i hazrda bir taahhd tazammun eden lalet-tayin bir mukavelenme mucebince Basrada bir liman tesis edildii takdirde ibu mukavelenme ve artname ile bu limanda hkmet-i Osmaniyyeye temin olunacak hukuk fkarat- salifede mevzu- bahis olan mevadda taalluk ettike mnhasran komisyon tarafndan istimal olunacaktr. Yedinci Madde: bu mukavelenmenin altnc maddesinin D iaretli fkras mucebince komisyon kendi tarafndan tertib ve ihzar klnacak nizamata muhalif harekette

240

bulunanlardan istifa olunacak ceza-y nakdileri bu nizamnamelerle tayin eylemek salahiyetini haiz olacaktr. Bu gibi muhalif-i nizam ahval mnhasran komisyon tarafndan ruyet olunacak ve akval-i mmasilede komisyon nizam-eknane harekata mcaseret eden kesandan ceza-y nakdi istifas ve bu kabil ceza-y nakdilerin adem-i tediyesi takdirinde kavanin-i Osmaniye mucebince bu cezalarla mtenasib hapis cezas tayini hususunda ayniyle devair-i belediyenin haiz olduu salahiyeti haiz bulunacaktr. Sekizinci Madde: Komisyonun daire-i salahiyeti dahilinde bulunan dier her guna umur- cezaiye de yalnz bu komisyona mensub memurin-i zabta tevkifat icras salahiyetini haiz olacaktr. Maznunlar badehu memurin-i iadesine teslim klnacaktr. Komisyon esna-y muhakemede mddei sfatyla kendi tarafndan bir vekil bulundurmak hakkn haiz olacaktr. Dokuzuncu Madde: Hkmet-i Osmaniye, komisyonun kendi uhdesine tevdi edilecek olan vezaifi suret-i messirede ifa iin lzum grecei her araziyi istimlak etmesini teshil eylemei taahhd eyler. bu istimlakat menafi-i umumiye maksadyla icra olunacak istimlakata mteallik Osmanl kanun- ahkamna tevfiken vuku bulacak ve bedelat komisyon tarafndan tesviye klnacaktr. Komisyon sayd- mahi rsumuna tabi bir takm arazinin istimlakine lzum grd takdirde ibu sayd- mahi rsumu bir guna tahdidat- itisafkaraneye tabi tutulmayacaktr. Onuncu Madde: fa olunan hdemat mukabili olmadkca att'l-Arabda sefain veya emtiadan yalnz seyr-i sefain iin gerek canib-i hkmet-i Osmaniyyeden ve gerek komisyon tarafndan bir guna rsum veya tekalif istifa olunmayacaktr. Onbirinci Madde: Komisyon kendisi tarafndan ifa olunan ameliyat ve hdemattan mtehassl masarfn kapatlmas iin lzum grnecek rsum veya tekalifi ahz ve istifaya yegane salahiyetdar olacak ve rsum ve tekalif-i mezkurenin mikdar komisyonun masarf- umumiyye-i idariyyesi dahi dahil olduu halde salifz-zikr maksada vusul iin muktezi olan mebla tecavz etmeyecek ve rsum-i mezkureden mtehassl haslat mnhasran bu uurda sarf edilecektir. Her guna fazla- haslat- rsumun tenzil-i mikdar iin istimal edilecektir. bu rsumun mikdar sefainin safi tonalitosu bana bir frank asla tecavz etmeyecektir. Onikinci Madde: Komisyonca vaz olunan her guna rsum veya tekalif-i sefinenin mevredi olan liman ile mahall-i azimeti, bandras, mcehhizi, tabiiyyeti veya hamulesinin sahibi her ne ve her kim olursa olsun her sefineye (yalnz enhara mahsus sefain mstesnadr) suret-i bi-tarafane ve adilanede tarh ve tevzi olunacak ve ibraz- teshilat hususunda ne sefainin hamil olduklar bayraklarla mcehhezleri veya vrud veya azimet ettikleri limanlar arasnda ne de emtia sahiblerinin tabiiyyeti beyninde hibir fark gzetilmeyecektir.

241

Onnc Madde: Komisyonun kendi uhdesine tevdi edilecek olan vezaifin ifas zmnnda sermaye-i asli olmak zere istikraza lzum grecei her guna mebali ngiltere hkmeti ile usul-i itilaftan sonra faizi yzde bei tecavz etmemek artyla avans suretiyle hkmet-i Osmaniyye tarafndan ita klnacaktr. Ondrdnc Madde: Komisyon tarafndan ahz ve sarf olunan bilcmle mebalii taht- teftide bulundurmak vazifesi mnhasran komisyona aid olacaktr. Onbeinci Madde: Komisyon kendi tarafndan ahz ve cibayet ve sarf olunan mebaliin mikdarn mbeyyin olmak zere her sene hesabatnn mkemmel ve hakiki bir bilanosunu neredecek ve bu bilano beray- tedkik Divan- Muhasebata havale olunacaktr. Onaltnc Madde: ayed komisyonun varidat onbirinci maddede musarrah had ve nisaba vasl olduu halde kendi masarf- adiyesine kifayet etmeyecek olur ise muvazene-i maliyyenin takarruru esbab ve vesaiti hakknda iki hkmet beyninde bir itilaf hasl oluncaya dein ak hkmet-i Osmaniyye canibinden kapatlacaktr. Onyedinci Madde: att'l-Arabn slah ve tanzimi iin ne gibi ameliyat- mahsusa icras lazm gelecei ve yahud ameliyat- mezkurenin ne suretle icra olunaca hakknda komisyon azas miyannda bir itilaf- efkar zuhur ettii takdirde mesele-i mnazan-fiha komisyonca komiserler tarafndan mttefikan ve yahud byle bir ittifakn fkdan halinde iki hkmet tarafndan tayin olunacak ve vukuf ve ihtisas msellem bulunacak bir mhendise havale edilecek ve bu mhendis tarafndan verilen karar komisyonca kabul olunacaktr. Onsekizinci Madde: Komisyon tevdi edilecek vezaife mteallik bilcmle hususat iin hkmet-i Osmaniyyeye memurin-i mahalliye marifetiyle deil fakat dorudan doruya mracaat eyleyecektir. Ondokuzuncu Madde: Memurin-i mahalliye ne komisyona aid emval-i gayr- menkule ile inaat ve araziye veya emlak- saireye ne de komisyonun sermayesine ve komisyon tarafndan tayin olunan zabta ve klauzluk vezaifi ve hdemat- saire ile mkellef memurinin icra-y vazife etmelerine ve nehirde veya sevahili zerinde kain olup efrada mteallik bulunan iskele, dok ve rhtmlara aid mesaile hibir vechle mdahale etmeyeceklerdir. Komisyon tarafndan istihdam edilecek olan memurin-i zabta teba- Osmaniyye miyanndan ve tercihen evvelce hdemat- hkmet-i Osmaniyyede istihdam edilmi olanlar miyanndan intihab edilecektir. Komisyon tekilat ve kumandaya aid vezaifi ifa etmek zere tabiiyyet-i ecnebiyede bulunan byk rtbedeki zaitan istihdam etmek salahiyetini haiz olacaktr. Yirminci Madde: att'l-Araba mntehi kanallarda mevzu amandralar ile fenerlerin komisyona teslimi hususu bu amandralar ile fenerlerin mevzu bulunduu sularda

242

sahib-i memleket ve devlet sfatyla icra edilmekde bulunan hakk- kazaya iras- naksa eder bir ey addolunamayaca gibi ibu mukavelenme ahkamndan hibir komisyona sahib-i arazi olan devletin muvafakati inzimam etmeksizin bir hakk- kaza istimal veya vezaif icra etmek bir takm rsum ahz ve istifa ve yahud memalik-i Osmaniyye hududu haricinde baz arazi itira eylemek salahiyetini bahedecek veya memalik-i Osmaniyyenin hududunu tayin eden hibir muahedenameye suret-i tesviye ahkamnn tatbik ve yahud tefsirini tadil eyleyecek surette tefsir edilmeyecektir. Yirmibirinci Madde: bu suret-i tesviye tarih-i imzasndan itibaren altm sene mddetle meriyyl-icra olacak ve tarafeyn- akdeynden biri marz-zikr altm senenin inkzasndan oniki ay evvel suret-i tesviye-i mezkureye nihayet vermek hususundaki fikir ve niyetini bildirmedikce tarafeyn- akdeynden birinin ibu suret-i tesviyenin mefsuhiyetini ilan eyledii tarihden itibaren bir sene mrur edinceye kadar meriyyl-icra kalacaktr. Tasdiken lil-makal tarafeyn murahhaslar ibu mukavelenmeyi imza ve kendi mhrleriyle tahtim eylemilerdir. bu mukavelenme 29 Temmuz 1913 tarihinde iki nsha-i asliyye olarak Londrada tanzim klnmtr. Kaynak: BOA, HR.SYS 113/24, Lef 13-15.

243

EK-2

Dicle ve Frat Nehirleri zerinde Seyr-i Sefaine Mahsus mtiyaznme Dicle ve Frat nehirleri zerinde seyr-i sefaine mahsus imtiyaznme msveddesidir. Bir taraftan hkmet-i seniyyenin mezuniyet-i lazmeyi haiz mmessili bulunan ebhetl devletl Hakk Paa hazretleri ve dier taraftan (atide sahib-i imtiyaz diye tesmiye olunan) James Lyl Baron Inchcape ve G.C.M.G.K.C.S.I K.C.I.E. arasnda mevad- atiye kararlatrlmtr. 1. Hkmet-i Osmaniyye sahib-i imtiyaza a. ibu imtiyaznmenin drdnc, beinci ve altnc maddelerinde tarif olunduu vechle seyr-i sefaini mnhasran icra etmek hakkn b. ibu imtiyaznmenin yedinci, dokuzuncu ve on ikinci maddelerinde tarif olunduu vechle seyr-i sefain icras serbestisini c. ameliyatn mecmuunu veya bir ksmn icra etmek ve ibu imtiyaznmenin onuncu ve on ikinci maddelerde tarif olunan tedabirin mecmuunu veya lalet-tayin birini ittihaz eylemek hak ve salahiyetini d. ibu imtiyaznmenin on birinci ve on ikinci maddelerinde tarif olunan kavaid ve nizamat tanzim ve tatbik hak ve salahiyetini e. ibu imtiyaznmenin on nc maddesinde tarif olunan muafiyet-i rsumu f. ibu imtiyazn intifan nc maddede gsterildii vechle devr fera etmek hakkn bah eder. 2. Sahib-i imtiyaz ibu imtiyaz ibu imtiyaznme ile bah olunan hukuk ve imtiyazatn icras zmnnda bir srat-i makule ile ve nc madde ahkamna tevfiken bir Osmanl irketi (atide irket diye tesmiye olunmutur. Bu kelime-i ibarenin siyak ve sebak msaid olduu

244

zaman irketin alakadaranna amil olacaktr) temil etmeyi taahhd eder ve hkmet-i Osmaniyye dahi irket-i mezkurenin mmkn olduu mertebe en az tehirle teekkl iin icab eden bilcmle teshilat bah eylemeyi taahhd eder. Sahib-i imtiyaz mezkur irketi ibu imtiyaznmenin tarih-i imzasndan itibaren iki sene mddet zarfnda tekilde tecviz-i terazi ettii takdirde marl-beyan iki sene mddetin inkzas ile irket-i mezkurenin zaman-i teekkl arasnda mrur edecek uhur- emsiyeden her biri iin yz lira-y Osmaniden ibaret bir ceza-y nakdi ile tecziye edilecektir. Mamafih u artla ki riketin adem-i teekkl gerek tamamyla gerek ksmen gerek dorudan doruya ve gerek dolaysyla sahib-i imtiyazn ihtiyarndan haric bir sebebden mnbais ise byle bir ceza-y nakdi taleb olunamayacaktr. 3. Sahib-i imtiyaz irketin hin-i tekilinde ibu imtiyazn istihsali iin ve yahud ibu imtiyaznme ile bah olunan hukuk ve imtiyazatn icras ve yahud bu hukuk ve imtiyazatn icrasnn ihzar iin vaki olan bilcmle masarfat ve dyunu irket tarafndan kendisine tazmin olunduktan sonra imtiyaz- hazrn intifan ibu imtiyaz mucebince sahib-i imtiyazca iktisab olunan kaffe-i hukuk ve menafii irketin teekklnden nihayet bir sene sonra irkete devr fera eyleyecektir. u artla ki eer imtiyazn devr fera sahib-i imtiyazn ihtiyar haricinde olan lalet-tayin bir sebebden dolay irketin teekklnden itibaren bir seneden fazla bir zamana tehir ve talik olunur ise sahib-i imtiyaz bundan mesul tutulmayacak ve binaenaleyh kendisinin ibu imtiyaznmeden mtevellid hukukuna hibir zarar iras olunmayacaktr. 4. bu imtiyaznmenin birinci maddesinin a fkras mucebince suret-i munhasrada bah olunan hak kamilen veya ksmen buharla tahrik olunan her nevi sefain veya merakib iinden yaklarak iletilen motorlar kavaid-i muhrika-i elektirikiye ve yahud dier kavaid-i muhrika-i mihanikiye ile ve vasta- cerr olarak dier sefain veya merakib istimal olunmak veya olunmamak suretiyle beinci maddede tarif olunan sularda mnhasran icra-y seyr sefer etmek hakkdr. u artla ki ibu imtiyaznme yalnz ticaret veya muamele-i dad ve senedden gayr hususat iin icrasna teebbs olunan seyr-i sefaine ve yahud istikra veya isticara mahsus olmayan husus tenezzh sefainine amil olmak zere asla tefsir olunamayacaktr. uras da meruttur ki ibu imtiyaznme Msy Lynch ile reka veya alakadarannn Dicle ve Frat nehirleri zerinde elyevm haiz bulunduklar imtiyazata hibir vechle iras- naksa etmeyecektir. bu imtiyaznmenin birinci melfufunda zikr olunan bu imtiyazat tamamyla mahfuzdur. uras dahi meruttur ki ibu imtiyaznme Badad Demiryolu irketinin imendfer levazm-i inaiyesinin nakli hususundaki hukuk- mevcudesine asla iras- naksa etmeyecektir.

245

Kezalik uras da meruttur ki Badad Demiryolu irketi Badad ve Basra limanlarnda yalnz imendferle mezkur limanlar hizmetine mahsus olmak zere yolcularla eyann bir sahilden dier sahile nakli iin kelekler istimal etmek imtiyazn haiz olacaktr. 5. zerlerinde mnhasran icra-y seyr sefer hakk bah olunan sular Musul ile Kurna dahil olmak zere oralara kadar olan ve onlar arasnda bulunan Dicle sular ile Meskene ve Kurna dahil olmak zere oralara kadar olan ve onlar arasnda bulunan Frat sular ve bir de kabil seyr-i sefain bulunan veya bilahare byle olabilecek olan ve gerek Musul ile Kurna dahil olduu halde oralara kadar olan veya onlar arasnda bulunan Frat sular ile irtibat bulunan veya ileride kesb-i irtibat edebilecek olan btn sulardan ibarettir. 6. Suret-i mnhasrada olan hak on altnc maddede musarrah devr fera emvalin vuku bulaca tarihten balayacak ve bu tarihten itibaren altm senelik bir devre iin ve bu mddetten sonra da onar senelik edvar- mtetabie iin devam edecektir. Meer ki ihbar- keyfiyetin vuku bulduu devrenin hitamnda hkmet-i Osmaniyyenin suret-i mnhasrada olan hakka nihayet vermek fikir ve niyetinde bulunduu salifz-zikr altm senelik devrenin ve yahud marl-beyan onar senelik edvardan lalet-tayin birinin inkzasndan la-ekl be sene evvel tahriren irkete ihbar edilmi ola. 7. Hkmet-i seniyye irketi ibu imtiyaznme ile suret-i mnhasrada bah olunan hakdan intifa hususunda himaye etmeyi ve bu hakka tecavz edilmesini men iin icab eden bilcmle tedabire tevessl eylemeyi ve bir takm hukukdan irketin tamami-i intifana iras- naksa edebilecek hukuk- ahire bah etmemeyi taahhd eder. 8. bu imtiyaznmenin birinci maddesinin b fkras mucebince bah olunan imtiyaz irketin srf kendi ihtiyaryla en muvafk ad edebilecei her nevi sefain ve merakib-i bahriye vastasyla ve alel-husus istimal olunacak sefainin cinsi ve mikdar ile suret-i tahrik veya ceri hususunda bir guna kuyud ve eraite tabi olmayarak dokuzuncu maddede tayin olunan sularda icra-y seyr- sefain etmek mezkur mevadn dahil olduklar limanlarla mevakie dahil olmak ve buralarda meks ve aram eylemek yolcularla iya veya mevai ve hayvanat sefaine erkab ve nakil veya karaya ihrac eylemek bunlar bir sefineden dier bir sefineye sahile doru ve yahud sahilden marz-zikr sular zerinde kain dier mahale aktarma etmek hususundaki gayr- mahdud ve gayr- mukayyed imtiyazdr. irket bunlarn suver-i icrasn ara sra tayin edebilecei gibi mezkur sular zerinde icra-y faaliyet eden bir seyr-i sefain iketinin suret-i makulede yaplabilecei bilcmle malumat da umumiyetle icra eyleyebilecektir. 9. Marl-beyan imtiyazn amil olduu sular beinci maddede tayin olunan sularla Kurna ile denize kadar mmted ve Kurna ile deniz arasnda kain olan sulardr.

246

10. bu imtiyaznmenin birinci maddesinin c fkras mucebince bah olunan hak ve salahiyet imtiyaznmenin beinci maddesinin mnderic tarife dahil bulunan ve yahud kabil-i seyr-i sefain bir hale isal edildikleri takdirde bu tarife dahil bulunacak olan bilcmle miyah- cariyenin mecra veya gzergahn taramak veya derinletirmek ve suver-i saire ile tanzim ve slah etmek ve yahud mezkur sularda seyr-i sefaini slah eylemek ve bu sular zerinde seyr-i sefainin suhulet ve emniyetle icras iin tenvirat icra etmek amandralar vaz eylemek ve yahud suret-i ahirle tedabir-i lazme tevessl eylemek hak ve salahiyetidir. uras meruttur ki imtiyaznmede hibir ey ve imtiyaznmeye tevfiken vaki olan hibir muamele irkete bu yoldaki ameliyat icra etmek ve bu kabil tedabire tevessl eylemek ve yahud lalet-tayin dier bir taahhd veya vazife ifa etmek hususunda bir guna taahhd ve yahud vazife tamilini tazammn eder ad olunamaz. Mamafih uras da mukarrardr ki eer hkmet-i seniyye bu kabil ameliyat icra etmesini irketten taleb edib de irket dahi bu ameliyat deruhde etmek istemez ise hkmet-i marnileyha ameliyat- mezkureyi seyr-i sefaini sektedar etmeyecek surette icra etmek salahiyetini haiz olacaktr. 11. bu imtiyaznmenin birinci maddesinin b fkras mucebince bah olunan hak ve salahiyet imtiyaznmenin beinci maddesinde mnderic tarife dahil bulunan ve yahud kabil-i seyr-i sefain bir hale isal edildikleri takdirde dahil olacak olan miyah- Hariciye zerinde seyri sefainin tanzimve idaresi iin irketce lzum grnecek kavaid ve nizamat tanzim ve tatbik etmek hususundaki hak ve salahiyetden hkmet-i seniyye dahi (irket tarafndan kendisinden taleb vukuunda) irketin bu kavaid ve nizamat tatbik edebilmesi iin lzum ve faidesi grlecek olan bu yoldaki kavaid ve nizamata tevfiken veya suret-i ahirle icra eden hkm ve kuvveti ita eyleyecektir. uras meruttur ki ibu kavaid ve nizamat devletin ihtiyacat- bahriye veya askeriyesi iin canib-i hkmet-i Osmaniyyeden mezkur sular zerindeki seyr-i sefaine tatbik ve temil olunmayacaktr. uras da meruttur ki bu kavaid ve nizamat Msy Lynch ile rekasnn veya alakadarannn elyevm haiz bulunduklar hukuk ve imtiyazata iras- naksa etmeyecektir. Kezalik uras dahi meruttur ki bu kavaid ve nizamat ibu imtiyaznmenin drdnc maddesi mucebince Badad Demiryolu irketinin haiz bulunduu hukuk ve imtiyazata iras- naksa eylemeyecektir. 12. bu imtiyaznme ile bah olunan ve imtiyaznmenin onuncu ve on birinci maddelerinde tarif olunan hukuk imtiyaznme-i hazrn tarih-i imzasndan itibare doksan dokuz senelik bir mddet iin ita olunmu olub bu mddetin inkzasnda hukuk- mezkure

247

hkmet-i seniyyenin arzu ve ihtiyaryla kararlatrlacak bir mddet iin tecdid edilebilecektir. Hkmet-i marnileyha hukuk- mezkureyi tecdid etmek istemedii takdirde bu hukukun tarih-i hitamnda mezkur sular zerinde istimal edilecek olan irket sefaini iin sularda icra-y seyr-i sefain hususunun idamesine muktezi ameliyat deruhde etmek hkmete terettb edecektir. (bu imtiyaznmenin drdnc, beinci, altnc maddelerinde tarif olunan ve suret-i mnhasrada olan salifz-zikr hakdan ve bir de imtiyaznmenin onuncu ve on birinci maddelerinde tarif olunan hukuktan gayr olarak) mtiyaznme ile bah olunan hukuk- imtiyazat ve muafiyat daimi olmak zere bah ve ita olunmutur. 13. Sahib-i imtiyaz ile irket: (evvela) evkafa aid rsum ve tekalif, (saniyen) hdemat- vaka mukabilinde vaz olunan rsum- belediye, (salisen) irket sefaini att'l-Arabda dorudan doruya mstefid olduklar ve mnhasran enharda icra-y seyr sefere tahsis olunan bilcmle sefaine komisyon- mahsusu tarafndan suret-i bi-tarafanede tatbik edilecek olan tenzilatl tarifeye gre rsum- muayeneyi tesviyeye bu suretle mecbur bulunduklar takdirde att'l-Arab mecrasnn slah mesarf iin mevzu tekalif, (rabian) irketin kendi ihtiyacat- idariyesi haricinde olarak mutasarrf olaca her bir akara mteferri vergiler mstesna olduu halde gerek ibu imtiyaznme ile bah olunan hukuk ve imtiyazatn icras zerine ve gerek arsa ile mebani, sefain, malzeme, demirba, eya ve emval-i saire ve varidat zerine hkmet-i Osmaniyye ile memurin-i mahalliye devair-i belediye idare-i nehriyye komisyonlar veya her guna suretle olursa olsun teekkl eden heyat- saire taraflarndan elyevm vaz olunan ve yahud ileride vaz olunacak olan her trl rsum ve tekalif ve curattan azade olacaklardr. Tesisat- ibtidaiyeye ve bir de hdemat- nehriyyenin hsn-i halde muhafazasyla atiyen tezayidine muktezi olub sahib-i imtiyaz imtiyazn veya irketin memalik-i Osmaniyyeden itira edecei ve yahud memalik-i ecnebiyeden celb ettirecei levazm ile demir, kereste, maden kmr, makine, araba, vagon ve saire levazm ve mhimmat daima her guna rsum ve tekalif-i dahiliye ile bilcmle gmrk rsumundan muaf olacaktr. Ara sra hdemat- nehriyyeye lzumu olan her nevi sefain ile merakib-i bahriye dahi her guna rsum- dahiliye ile bilcmle gmrk rsumundan muaf olacaktr. letme iin lzumu olub sahib-i imtiyazn ve yahud irketin haricden celb eyleyecei maden kmr ile petrol ve saire mahrukat iin dahi gmrk rsumundan muafiyet bah olunur. Gmrk rsumundan muafiyet ibu imtiyaznmenin tarih-i inkzasndan itibaren doksan dokuz senelik bir mddete katiyen hasr ve tahdid edilmitir. Meer ki muafiyet-i mezkure irketce ifa

248

olunan hdemat nazar- itibara alnarak hkmet-i seniyyece tecdid edile. Gerek ibu kontratodan gerek irketin dahili nizamnameleri ile mukavelat- munzama veya vesaik ve mukavelat- lahika ve ahireden hibir damga resmi istifa olunmayacaktr. Sahib-i imtiyaz veya irket bilcmel hisse senedat ile hisse tahvilat- mmtazesi ve tahvilat ve yahud her ne cins ve neviden olursa olsun dier senedat iin damga resmine tabi tutulacaktr. Sahib-i imtiyaz veya irket ibu imtiyaznme ile kendisine bah olunan muafiyetin amil olduu muamelattan gayr bilcmle muamelat iin dahi damga resmine tabi olacaktr. Yolcularla hayvanat veya eyaya gerek bunlarn sefainle nakilleri veya irketin messesatndan mrurlar mnasebetiyle gerek duhullerinde ve gerek huruclarnda hkmet-i seniyye ile bir idare-i mahalliye, daire-i belediye, nehir komisyonu veya dier bir heyet tarafndan bir guna rsum ve tekalif tarh olunmayacaktr. Meer ki rsum ve tekalif-i mezkure dier bilcmle vesait-i nakliye ile nakil ve imrar olunan bilcmle yolcularla eya veya hayvanattan dahi istifa olunmu ola. 14. irketin nizamname-i esasisi ile nizamat- dahiliyesi sahib-i imtiyazn srf kendi ihtiyar ve ictihadyla irketin menafi ve ihtiyacatna en muvafk ad edecei ekil ve surette olacaktr. Mamafih u artla ki bu nizamat (aksi maddeye dair hkmet-i seniyye ile sahib-i imtiyaz veya irket arasnda her guna mukavele akdi kayd- ihtirazisi tahtnda olarak) hususat atiyeyi temin edecek mevad ve ahkam ihtiva eyleyecektir: a. irketin bir reisi olacak ve bu reis teba- Osmaniyyeden olub canib-i hkmet-i seniyyeden nasb edilecektir. b. Reis veya onun gaybubeti halinde meclis idare reisi hissedaran ictimaat- umumiyesinin cmlesine riyaset edecek ve tesavi-i ara vukuunda hissedar sfatyla kendisinin hakk olabilecek rey veya araya zamimeten bir rey-i mtefevvuk ve racihi haiz olacaktr. c. (Beyan- reye aid olub yeni bir sermayenin meydan- tedavle ihrac olunabilmesi iin gerek meclis-i idare reisi tarafndan ve gerek canib-i hkmet-i seniyyeden tasvib olunacak olan bilcmle erait-i mahsusa kayd- ihtirazisi tahtnda olarak) Her bir hissedar hamil olduu her bir hisse nisbetinde bir reye malik olacaktr. d. Hkmet-i seniyye irketin ilk mdrlerinin nsfn nasb ve tayin eyleyecektir. irketin ilk mdrlerinin nsf- dieri sahib-i imtiyaz tarafndan tayin olunacaktr. lk nasb ve tayinden sonra hkmet-i Osmaniyyece nasb olunan mdiran meyannda zuhur edecek bir mnhalle hkmet-i marnileyhaca tayin klnacak yeni bir direktr nasb edilecek ve dier mdrler miyannda zuhur eden mnhale dahi meclis-i idare reisi canibinden nasb edilecek yeni bir direktr tayin olunacaktr. u artla ki ibu imtiyaznmede hibir ey (atide meclis

249

diye tesmiye olunan) meclis-i idarenin meclis nizamname-i esasiyesinin en son zikr olunan maddeye tevafuk etmeyecei bir zamanda ifa-y vazife etmesine mani olmayacaktr. Meclis reisi veya onun gaybubeti halinde meclis reis vekili mdirann bir heyet-i mecmua halinde ita-y rey etmelerine karar vermedikce her bir mdr meclisin her bir ictimanda bir reyi haiz olacaktr. bu maddenin mazmunu vechle canib-i hkmet-i seniyyeden mensub mdiran bir heyet-i mecmua ve dier mdiran dahi dier bir heyet-i mecmua tekil eyleyecektir. Bu vechle teekkl edecek her bir heyet-i mecmua bir reyi haiz olacak ve bu rey ibu heyet-i mecmuann bu ictimada hazr bulunan azasnn ekseriyeti tarafndan izhar olunacak arzuya tevfiken ita klnacaktr. Bu aza dahi rca dar-i inksam olduklar takdirde canib-i hkmet-i seniyyeden mansub mdirann yerine irket reisi ve dier mdirann yerine dahi meclis-i idare reisi veya gaybubeti halinde meclis-i idare reis vekili bu heyet-i mecmuann reyini tayin ve takdir iin mtekabilen bir rey-i racih ve mtefevvuku haiz olacaklardr. Mdirann bir heyet-i mecmua halinde ita-y rey ettikleri meclisin her bir ictimanda tesavi-i ara vukuunda meclis-i idare reisi veya onun gaybubeti halinde meclis-i idare reis vekili kendi mensub olduu heyet-i mecmuann reyine zamimeten bir rey-i racihi haiz bulunacaktr. Meclis bir ictima tekili iin mevcud bulunmas lazm gelen azann had- muayyen ve nizamisini tayin edebilecektir. u artla ki bir had- muayyen ve nizamiyi tekil iin sahib-i imtiyaz veya meclis-i idare reisi tarafndan mensub mdirandan ikisinin mevcudiyeti daima muktezidir. e. Meclis-i idare reisi ve bir de meclis-i idare reis vekili daima ngiltere tebasndan bulunacaktr. Meclisin her bir ictimana mevcud ise reis tarafndan veya onun gaybubeti halinde reis vekili canibinden riyaset edilecektir. Reis veya reis vekili meclisin her bir ictimanda tesavi-i ara vukuunda mdr sfatyla alelade haiz olduu reye zamimeten bir rey-i racih ve mtefevvuku haiz bulunacaktr. Sahib-i imtiyaz meclis-i idarenin reis-i evveli olacak ve arzu ettii halde bu memuriyeti muhafaza eyleyecektir. Her bir meclis reisinin vefat vukuunda veya istifas halinde reis vekili kendi yerine geecek ve reis vekili mevcud olmad takdirde meclis-i idare reis vekili sahib-i imtiyaz veya meclis reisi tarafndan nasb ve tayin olunan mdirann arasyla intihab olunacaktr. lk reis vekili sahib-i imtiyaz tarafndan tayin olacak olub mumaileyh istedii zaman reis vekilini azletmek salahiyetini haiz bulunacaktr ve ondan sonraki reis vekili meclis-i idare reisi tarafndan tayin olunacak ve reis-i mumaileyh istedii zaman bu vekili azletmek salahiyetini haiz olacaktr.

250

f. irket sahib-i imtiyazn direktrlerle vekil veya acenteler tayini iin onlarn istihdamndan evvel irket namna olarak akd edecei her guna kontratolarla mukavelat- muvakkateyi kabul edecektir. g. bu imtiyaznmede mnderic ahkam mahfuz kalmak zere irket umurunun idare ve temiyeti meclise tevdi edilecektir. h. Meclisin vezaifi ancak irketin her bir ictima- umumisinde bizzat kendileri hazr bulunmak ve yahud vekaletname gndererek ita-y rey etmek salahiyetini haiz bulunan irket azasnn rabiinden dn olmayacak bir ekseriyet tarafndan ittihaz olunan bir karar ile tefti, tahdid veya tevsi edilebilecek ve irketin nizamnameleri ancak byle bir kararla tadil olunabilecektir. Mamafih tadil olunacak nizamat ibu imtiyaznme ahkam ve eraitine aid bulunduu takdirde ancak irket ile meclis-i idare reisi ve hkmet-i seniyye beyninde husule gelecek bir itilaf zerine tadil edilebilecektir. i. irketin merkez kalemi Dersaadette olacak ve irket memalik-i Osmaniyyenin muhtelif ehirlerinde ve yahud memalik-i ecnebiyede bir takm merkezler tesis edebilecektir. Meclis-i idare kendi karar mucebince irketin merkezlerinden birinde ictima edecek ve hissedaran meclis-i umumisinin mahal-i ictima her defa meclis-i idare tarafndan tayin olunacaktr. j. irkete aid hisse senedatnn vuku bulacak her guna devr fera muamelesi evvelbe-evvel meclis tarafndan ve fari ngiltere tebasndan olduu takdirde meclis reisi canibinden dahi tasdik ve tasvib edilmedikce muteber olmayacaktr. Bu kabilden olan her guna tasdik ve tasvib muamelesi iktiza-y hale gre ya meclis ve yahud reis-i meclisin rey-i mutlakna tevdi ve havale klnacak ve meclisle reis-i meclis byle bir reddin esbabn beyana mecbur tutulamayacaktr. u artla ki icras mutasavver olan her guna devr fera muamelesinde fari teba-i Osmaniyyeden olmad takdirde marz-zikr hisse senedat ngiltere tebasndan olub meclis-i idare reisinin mazhar- tasvib ve tasdiki bulunan bir veya bir ok ehasa evvel-beevvel teklif ve ehas- merkume tarafndan red edilinceye ve badehu teba- Osmaniyyeden olub hkmet-i Osmaniyyenin mazhar- tasvib ve tasdiki bulunan bir veya bir ok ehasa teklif oluncaya kadar bir guna fera muamelesi icra edilemeyecei gibi icras mutasavver olan her guna fari muamelesinde de fari teba-i Osmaniyyeden ise muamele-i mezkure ancak mteri teba-i Osmaniyyeden olduu ve hkmet-i Osmaniyyenin mazhar- tasvib ve tasdiki bulunduu takdirde icra edilebilecektir. Bu kabilden olan her guna arz ve teklifler lalet-tayin her trl art veya taahhdden azade ve irketin nizamat- dahiliyesi mucebince gerek hisse senedatna ve gerek mnasib bir fiyata ve yahud hisse yok ise hisse senedatnn kymet-i

251

mnasibesi olmak zere meclis tarafndan tayin edilecek bedele mteallik kuyud ve tahdidattan maada bir guna kay ve tahdide gayr- tabi bir arz ve teklif olacaktr. Bu kabilden olan bir guna arz ve tekliflere iktiza-y hale gre ya hkmet-i Osmaniyyeye veya sened hamiline ve yahud meclis-i idareye tebliinden itibaren bir ay mddet zarfnda kabul edilmedikleri takdirde red edilmi nazaryla baklacaktr. Tahvilat ve yahud sened hamilinin senedat- mezkurede musarrah tahvilata malikiyet hakkn haiz bulunduunu mbeyyen olan hisse senedat ve zuhurunda bir devr fera muamelesini muhtevi veya mutazammn bulunan tahvilat ehadetnameleri ihrac edilmeyecei gibi tahvilattan hi biri dahi irketin defatirinde mseccel bir fera senedinden maada bir eyle kabil-i fera olmayacaktr. k. Nizamat- dahiliye sahib-i imtiyazn atiz-zikr mevad iin mnasib grecei ahkam ihtiva edebilecektir. Bu mevad unlardr: 1) Her ictimaatn irketin hisse senedatn hamil olmasna mesa veren eraitin (eer erait-i mevcude ise) tayini 2) irkete aid hisse senedatndan hi birinin ibu senedi hamil olan kimse tarafndan meclis-i idarece sarahaten tasdik edilmeyen dier bir ahs veya ehas ve yahud lalet-tayin cemaatin nam ve hesab ve istifadesine veya tefti ve murakebesi tahtnda olarak mstevdi sfatyla dorudan doruya veya dolaysyla elde tutulmasnn temini ve tahvilatn hamili tarafndan mecburi olarak devr feran emir suretiyle veya meclisce muvafk grlecek suver-i saire ile ibu ahkama kar vuku bulacak her guna muhalefetin meclis tarafndan men edilmesinin teshili 15. Bundan maada nizamat- dahiliye irket tarafndan vuku bulan ilk tevziat esnasnda hisse senadat mikdarnn Osmanl ve ngiltere tebas beyninde nisbet-i mtesaviye zerine tevziini temin iin bir takm ahkam ihtiva edecektir. Tahvilattan ibaret olan ve itfa-y deyyine mahsus bulunan sermaye-i ibtidainin irketin ihtiyacatna tekabl edecek surette tayini maksadyla meclis ngiltere tebasnn aldklar tahvilat zerine tediye klnacak mebla hakknda mnasib grecei ahkam vaz edebilecei gibi bilahare ibu tahvilat zerine vuku bulacak tediyat- cedide talebi hakknda dahi ledel-hace mnasib grecei ahkam dahi vaz ve tesis eyleyebilecektir. 16. Hkmet-i Osmaniyye ile sahib-i imtiyaz tarafndan bilahare tayin edilecek ve sahib-i imtiyazn muvafakati mstesna olduu halde irketin tarih-i tesisinden itibaren iki ehr-i emsiden fazla bir mddetten mehhir olmayacak olan bir tarihte (zirde devr fera tarihi olmak zere gsterilen tarih) hkmet-i Osmaniyye her guna terhinat- rsum ve tekalif ve tevkifat veya dier taahhdattan azade olarak

252

a. ibu imtiyaznmeye merbut ikinci melfufun birinci ksmnda taadad olunan ve zerinde hkmet-i Osmaniyyenin her guna hak veya menfaati bulunan emvali b. sahib-i imtiyazn ibu imtiyaznmenin on yedinci maddesine tevfiken intihab eyleyecei emval-i saireyi c. ibu imtiyaznmeye merbut ikinci melfuf ikinci ksmnda taadad olunan kontratolar miyannda bulunub sahib-i imtiyaz tarafndan fera edilmek zere intihab edilecek olan emvalin intifan irkete devr fera eyleyecektir. Canib-i hkmet-i seniyyeden irkete devr fera edilecek olan bilcmle emval irkete bilfiil devr fera edilinceye kadar tevelld edecek zarar ve ziyan hkmet-i marnileyhaya aid olacaktr. 17. bu imtiyaznmenin imzasn mteakib hkmet-i Osmaniyye ile sahib-i imtiyaz tarafndan bir memur tayin olunacak ve bu suretle tayin edilen memurlar ikinci melfufun birinci ksmnda mnderic emvalin mufassal bir kta cedveliyle (zirde mnderic A iaretli cedvel) hkmet-i Osmaniyyeye aid olub dokuzuncu maddede tayin edilen sulardaki seyr-i sefain ilerinde istimal edilmekte olan ve hkmet-i marnileyhaca devr ferana meyyal bulunulan ve fakat marz-zikr melfufun birinci ksmnda mnderic olmayan dier emvalin bir kta cedvelini (zirde mnderic B iaretli cedvel) birlikte edecekleri gibi devr fera tarihinde tayin edilemeyecei keyfiyetini mmkn olduu kadar nazar- itibara alnarak mezkur melfufun ikinci ksmnda mnderic kontratolarn bir kta cedvelini (zirde mnderic c iaretli cedvel) de mezkur kontratolarn mddetlerine mteallik izahat- mufassala ile beraber tanzim eyleyeceklerdir. Son cedvelde icra olunan tashihatn kaffesi ledel-hace sahib-i imtiyazn memuruna tebli edilecekdir. Tarih-i fera olmak zere tayin edilen tarihten la-ekl bir ay evvel sahib-i imtiyaz hkmet-i Osmaniyyece irkete devr fera arzu olunan ve (b) iaretli cedvelde mnderic bulunan emvalin mfredatyla hkmet-i marnileyhaca temettn irkete devr fera arzu edilen ve (c) iaretli cedvelde mnderic olan kontratolarn mfredatn hkmet-i Osmaniyyeye tebli edilecektir. 18. (a) iaretli cedvelde mnderic emval ile (b) iaretli cedvelde mnderic olub bervech-bala beyan olunduu vechle sahib-i imtiyaz tarafndan devr fera edilmek zere intihab olunacak olan emvalin ferandan dolay hkmet-i Osmaniyyeye itas lazm gelen bedel mesel emval-i mezkurenin on dokuzuncu maddede musarrah olduu vechle tediye edilecek olan kymet mnasib olacaktr. bu kymet elyevm hkmet-i Osmaniyye tarafndan idare edilmekte olan seyr-i sefain ileriyle mnasebetdar olacak taliblerin zuhurunda ve yahud irkete bah ve ita edilen kaffe-i hukuk- mahsusadan veya ona tahmil olunan kaffe-i taahhdattan dolay emval-i mezkureye atf edilebilecek olan tezyid-i kymeti mutazammn

253

olmayacaktr. Kymet-i mezkure kararlatrlamad takdirde yirmi birinci madde mucebince tayin edilecektir. 19. Marz-zikr bedel mesel tamamyla itfa edilmi gibi meydan- tedavle ihrac edilerek kymet-i itibariyesi on sekizinci madde ahkam mucebince tayin olunan kymete muadil bulunan irket tahvilatnn Osmanl hamillerinden bir veya bir kana ihale suretiyle tediye edilecek ve ibu bedel-i meselin natk olduu mebla on beinci maddede telmih olunan sermaye-i tahvilatn teba- Osmaniyyeye aid nsfn tekil eyleyecektir. 20. (c) iaretli cedvelde mnderic olub sahib-i imtiyaz tarafndan devr fera edilmek zere intihab edilen kontratolara mteallik temettn ferandan dolay ita edilecek bedel-i mesel aksi surette hkmet-i Osmaniyyece bu babda ifa edilmesi lazm gelen taahhdat-i mtekabilenin irketce ifa edilecei hakknda bir taahhd demek olacaktr. bu taahhd indel-iktiza suret-i mtenasibede olacaktr. u vechle ki irket tarafndan deruhde edilecek olan taahhd ile evvelce hkmet-i Osmaniyyece deruhde edilen taahhdat beynindeki nisbet irkete devr fera olunan temett ile kontrato ahkamna tevfiken evvelce hkmet-i Osmaniyyeye temin edilen temett beynindeki nisbet msavi bulunacaktr. 21. bu kontratolarn tevzii ve yahud balada beyan olunduu vechle devr fera edilecek olan emvalin kymeti hakknda itilaf- efkar hasl olmad takdirde her guna ihtilaf irket ile hkmet-i Osmaniyye arasnda mukavele-i mtekabile ile tayin edilecek olan bir hakem tarafndan fasl ve tesviye edilecek ve byle bir mukaveleden bir netice hasl olmad takdirde bu hakem Paris mahkeme-i temyiz reisi tarafndan intihab olunacaktr. 22. Byle bir itilafn devr fera tarihinde fasl ve tesviye edilemeyecei keyfiyeti devr fera muamelesini tehir iin bir sebeb tekil etmeyecek ve devr fera iin ita edilecek olan bedel-i mesel tahvilat ihrac suretiyle ve yahud mukavele-i mtekabile ile tayin edilecek olan bir bankaya ihrac olunan tahvilatn tevdii suretiyle temin edilecektir. 23. irket kendi teebbsne aid mevad iin lzum grd ve yahud arzu ettii takdirde muhtac olaca arazi zerinde doklar, rhtmlar, mendirekler, iskeleler, sath- mailler, fenerler, maazalar, destgahlar, depolar ve sair eyler ina ve kad edebilecek ve bunlar irket tarafndan tayin edilebilecek erait mucebince suret-i hususiyede ve yahud umum iin kade bulundurulabilecektir. u art ile ki ibu imtiyaznmede mnderic hususattan hibiri 5 Mart sene 1903 (20 ubat sene 318) tarihli Badad Demiryolu Mukavelenmesinin yirmi nc maddesi mucebince Badad Demiryolu kumpanyasna bah olunan hukuku ihlal etmeyecektir. Hukuk- mezkure tamamyla mahfuzdur. 24. Teebbs menafi-i umumiyeye mteallik olduundan irket tarafndan doklar, rhtmlar, mendirekler, iskeleler, sath- mailler, fenerler, maazalar, destgahlar, depolar ve sair

254

eyler inas iin hin-i hacette itira olunan arazi ve yahud efrada aid olub irketin teebbsne mteallik mevad ve eya iin dier suretle itira edilen arazi ibu araziyi itira iin irketle eshab- arazi beyninde bir itilaf husul mmkn olamad takdirde istimlak kanununa tevfiken itira olunacaktr. Hkmet-i Osmaniyye bu suretle itira olunan araziyi istimlak ve kaffe-i mtemilatyla beraber irkete teslim edecektir. Eer bu suretle itira olunan arazinin lalettayin bir ksmn hkmet-i Osmaniyyeye aid olur ve hli bulunursa mezkur kzm meccanen irkete teslim olunacaktr. naat esnasnda muvakkaten igali lazm gelen arazi irket tarafndan eshabna tazminat ita edilmek artyla memurin-i mahalliye canibinden irkete teslim edilecektir. 25. naat ile seyr-i sefain hizmetinin ifas iin muktezi olan kereste hkmete aid ve civarda kain mahallerdeki ormanlardan nizamat- mahsusas mucebince kat edilebilecektir. 26. irket teba- Osmaniyyeden olan umum ehas ve cemaatin elhalet hazihi tabi olduklar ve madema dahi tabi olacaklar kavanin-i Osmaniyyenin kaffesini ibu imtiyaznmede mnderic ahkam- mahsusann kafesinin muhafazas kaydyla tabi olacak ve fakat irketin zararna olarak ayrca hibir kanun tanzim olunmayacaktr. 27. Hkmet-i Osmaniyye irket tarafndan icra olunacak ameliyat- teshil iin tedabir-i lazmenin kaffesini ittihaz etmeyi suret-i mutlakada taahhd eyler. 28. irket tarafndan emtia hakknda mesken ve ibu emtiann bulunduu mahal ve yahud emtiann mrsil veya mrsil-i ileyhi olan sahib-i mlkn tabiyeti veya mezkur emtiann mna ve mevridi olan memleket esaslar zerine veya emtiann Osmanl limanlarna veya bu limanlardan naklini icra eden sefinenin tabiyyet veya mlkiyeti hakknda bir guna muamele-i mtefavide icra edilmeyecei gibi hkmet-i Osmaniyye canibinden dahi byle bir muamele taleb olunmayacaktr. u artla ki ibu imtiyaznmede mnderic hususattan hi biri sahib-i mrsil veya mrsil-i ileyh devlet-i Osmaniyye ile elhalet hazihi hal-i harbde bulunacak olan bir hkmetin memalikinde ikamet eden veya orada i gren emtia hakknda hkmet-i Osmaniyyece muvafk grlecek tedabirin irket tarafndan ittihazna mani olmayacaktr. Sefain ve merakib-i bahriyenin cerrine kar vuku bulacak bu gibi farkl muamelatn kaffesi dahi memnu ve ayn- kayd ve arta tabidir. irket herhangi bir kumpanya tarafndan bir ecnebi limanndan Basraya ve yahud irkete aid sefainin uramakta olduklar dier bir limana ve yine sefain-i mezkure tarafndan mezkur limandan Badada ve yahud mezkur sefainin uradklar dier bir mahale kadar nakledilen emtia lehine olarak hususi bir tarifenin tatbiki zmnnda seyr-i sefain kumpanyalarndan hibiriyle suver-i tesviye akd etmeyecektir.

255

Meer ki irket emtia- mmasileyi ayn- eraitle ayn- limanlar arasnda nakledecek olan dier seyr-i sefain kumpanyasn hemen byle bir suret-i tesviyeden tahassul edecek olan menfaate (bu cihet irkete aid bulundukca) terik etmi ola. 29. irket teekklnden itibaren alt mah tecavz etmemek zere bu imtiyazn iletilmesi hususunda ihraz- mmarese edecek zaman mrur eder etmez alelade icra eyleyecei seyr seferin had-i asgarisini mbeyyen bir kta cedvel ile ibu seyr seferin havi olduu nikat arasnda emtia ve yolcu nakli hakknda azami olarak vaz edecei tarife-i adiyeyi mbeyyen bir kta cedveli hkmet-i Osmaniyyeye takdim eyleyecektir. Eer mezkur cedvelin takdiminden itibaren ay zarfnda canib-i hkmet-i seniyyeden irkete kar bir guna itiraz dermeyan edilmeyecek olur ise mezkur cedvel hkmet-i Osmaniyye canibinden kabul edilmi nazaryla baklacaktr. Eer canib-i hkmet-i Osmaniyyeden mezkur cedvel hakknda bir itiraz dermeyan edilir ve bu itiraz kabul olunmaz ise mesele (yirmi birinci maddede musarrah olduu vechle) hakeme havale edilecektir. u artla ki irketin temettat herhangi bir zamanda tahvilat- adiye hamillerine (tenezzl-i fiyattan dolay ihtiyar edilecek masarifden kat- nazar) la-ekl yzde be nisbetinde bir hisse-i temett tediyesine kifayet eyledii takdirde irket cedvelde had-i asgari olarak gsterilen seyr seferin tenkisini hkmet-i Osmaniyyeden taleb edebilecektir. Cedvelin muvafakat- mtekabile veya saire ile tayininden itibaren be senenin inkzasnda bu kabilden olan her guna cedvel veya bu cedvel hakknda vuku bulacak her guna tedkikat irket tarafndan vuku bulacak taleb zerine ve bu talebin vukuunda tedkike tabi tutulacak ve bu babda vuku bulacak talebden dolay tahadds edecek her guna ihtilafat ayn- surette ve ayn- kayd- ihtirazi tahtnda fasl ve tesviye edilecektir. u artla ki ibu imtiyaznmede mnderic hususattan hibiri ne de irketin hal-i hazrda mukayyed bulunduu cedvele tevfik-i hareket emrinde vukua gelen hatas ibu imtiyaznme ile kendisine bah edilmi olan hukuk- hrriyet, salahiyet ve yahud menafinden hibirinin tenzil ve taklil veya tahdidine hibir suretle mahal vermeyecektir. Ancak otuzuncu maddede musarrah olub hkmet-i Osmaniyyenin hak talebini haiz olduu ceza-y nakdi bundan mstesnadr. Vazife iktizasndan olan seyahate gelince hkmet memurlaryla gerek esna-y seferde ve gerek vakt-i hazrda mecmuaten veya mnferiden seyahat eden asker-i berriye veya bahriyenin nakilleri yzde elli nisbetinde tenzilat icrasyla elyevm meri olan tarife mucebince icra edilecektir. Usera-y harbiye ile mahkuminin nakilleri de bu yolda tenzilat ile icra edilecektir. Edevat ve mhimmat-i harbiye yzde on be nisbetinde tenzilat icrasyla elyevm meri olan tarife mucebince nakledilecektir. irket gerek mstaceliyet sebebiyle ve gerek esbab- saireden dolay kendisinden mahalli memurin-i mlkiye ve

256

askeriyesi tarafndan evvelce iar vukuu suretiyle taleb olunan hizmeti ifaya muktedir olamad takdirde hkmet-i Osmaniyye tenzil edilmi olan ibu tarifeyi nazar- itibara almak ve on birinci maddenin ikinci fkras ahkamn ihlal etmemek zere irkete aid sefain ve merakibi marz-zikr nakliyatta istimal edecektir. 30. Yirmi dokuzuncu madde ahkam mucebince tayin ve tanzim olunan ve hal-i hazrda kendisini mukayyed bulunduran cedvele (ledel-hace) tevfik-i hareket hususunda irket tarafndan bir taksir vuku bulduu takdirde hkmet-i Osmaniyye marz-zikr taksirden mtevellid ahvali irkete tahriren ve ber-tafsil bildirmek hakkn haiz olacak ve mezkur cedvele tevfik-i hareket etmesini irketten taleb eyleyecektir. Eer irket bu ihbarnamenin vusulnden sonra alt aydan az olmayan bir mddet zarfnda bu taksirinde an-kasd sdar edecek olursa hkmet-i Osmaniyye mezkur alt ayn inkzasndan sonra ibu taksirin devam edecei bir sene-i kamile zarfnda irket tarafndan kazanlan temettat- safiyenin yzde beini tecavz etmemek zere irketten bir ceza-y nakdi taleb etmek hakkn haiz olacaktr. Herhangi bir sene iin hibir zaman birden ziyade ceza-y nakdi taleb edilmeyecektir. Eer mezkur ceza-y nakdiyi taleb hakkna kar irket tarafndan itiraz vuku bulacak olur ise mesele yirmi birinci maddede musarrah olduu vechle bir hakem marifetiyle fasl edilecek ve bu hakem tertib edilecek ceza-y nakdi mikdarn ibu maddede musarrah kayd-i ihtirazi tahtnda olarak istedii gibi tayin eyleyecektir. 31. Ahkam- salife ile beraber irket tesisine ve ibu imtiyazn irkete devr ferana aid tedabir-i ibtidaiye cmlesinden olmak zere sahib-i imtiyaz zirde beyan olunan teminat ita ve bir madde evvel ihbar- keyfiyet eylemek zere ikinci melfufun birinci ksmnda mnderic emlak- muhtelifenin mecmuu veya herhangi bir ksm ile kontratolara merbut olub ayn- melfufun ikinci ksmnda beyan ve sahib-i imtiyaz tarafndan kendisine devr fera edilmek zere imtihab olunan emlakdan mtahassl temett ve hkmet-i Osmaniyyenin seyr-i sefaine aid hukukuyla ibu imtiyazn mevzuunu tekil eden hukuk- saireden mnbais kaffe-i menafii taleb etmek ve ibu imtiyaznme ile bah olunan bilcmle hukuk- hrriyet ve salahiyeti gerek bizzat kendisi istimal etmek ve gerek kendi memurlarna istimal ettirmek salifz-zikr seyr-i sefaini icra eylemek ve (Msy Lynch ve rekas ile Badad Demiryolu irketinin himayesi iin balada derc olunan kuyuda riayet etmek zere) buna mteferri bulunan ve tamamen kendi dilhh vechle kendisince mnasib grlecek olan bilcmle muamelat ifa etmek hakkn her zaman haiz olacak ve hkmet-i seniyye marl-beyan ihtarnamenin hin-i inkzasnda veya ondan evvel hukuk ve emval-i mezkureyi sahib-i imtiyaza devr feraa mecbur bulunacaktr.

257

Balada beyan olunan teminat Bank- Osmaninin Londradaki ubesinin teminat olaca gibi ibu teminat dahi tatbik edilmek zere Hakk Paa hazretleriyle sahib-i imtiyaz tarafndan sah- keide olunan teminat layihasnn mutazammn bulunduu mikdar iin ve mezkur layihann ekil ve suretinde olacaktr. uras mukarradr ki sahib-i imtiyaz irketin tekilinden evvel marz-zikr hukuk ve emvali kendi hesabna geirmek hususundaki hakkn istimal eyledii takdirde irket teekkln mteakib (ibu imtiyaznmenin nc maddesi ahkamna tevfik-i hareket etmekten maada) a. sahib-i imtiyaz ve yahud memurlar tarafndan akd edilen kontrato ve mukavelenmelerle suver- tesviyenin kaffesini kabul edib kendi hesabna geirmeye ve ibu imtiyaznme ile irkete bah olunan salahiyetlerin hakiki veya itibari bir surette istimali halinde gerek kendi ve gerek memurlar tarafndan tanzim olunan bilcmle senedat kabul ve tasdik etmeye b. sahib-i imtiyaz ile memurlarn ibu imtiyaznme ile bah olunan hukuka ve hrriyet ve salahiyetin kendisiyle memurlar tarafndan hakiki veya itibari bir surette istimali ve alel-umum seyr-i sefainin icras halinde mukaddema aleyhlerinde ikame olunan vaadi icra edilen takibat sadr olan hkmler dar olduklar zarar ve ziyan dermeyan olunan mddiyat ile metalib ile dar olunan her guna masarife ve muahharen ikame edilebilecek vaadi icra olunabilecek takibat sadr olabilecek hkmler zarar ve ziyan dermeyan olunabilecek metalib ve mddiyat ile dar olunan her guna masarife kar temin etmeye srat-i mmkne ile mecbur tutulacaktr ve ol-vakit sahib-i imtiyaz balada beyan olunduu vechle marz-zikr seyr-i sefainin icrasndan tahassul edebilecek temettatn kaffesini irkete bildirmeye mecbur tutlacaktr. 32. irketin memurin ve mstahdemini hkmet-i Osmaniyye tarafndan tayin ve kabul olunan elbiseyi iktisa edeceklerdir. Byk memurlardan gayr memurin mmkn olduu kadar teba- Osmaniyye miyanndan intihab edilecektir. 33. irket tarafndan icra klnan ameliyat esnasnda zahire ihrac olunan asar- sanatkarane ve atika olbabdaki nizamat ahkamna tabi tutlacaktr. 34. Hkmet-i Osmaniyye nehirlerde icra-y seyr-i sefaini sektedar etmemek artyla nehirlerin sahillerinde kendi hesabna olarak tabyalar ve istihkamlar ina ettirebilecektir. 35. irket kendi hesabna olarak telgraf ve telefon direk ve telleri veya telsiz telgraf alat ve edevat vaz ve tesis edebilecei gibi tahtel-arz gerek telgraf ve gerej telefon muhaberat tesisi eyleyebilecektir. Bu teller nehirlerin mecrasn takib edecek ve yahud irketin arzusu vechle hat- mstahkim zere bir iskeleden dier iskeleye geecek ve bunlarn nehirlerdeki seyr-i sefaine mteallik olmayan muhaberat- mahsusada istimal edilmeyecektir.

258

Hkmet-i Osmaniyye irketin hututundan geen telgraf muhaberatnn kaffesini posta ve telgraf nezareti canibinden memur mfettiler marifetiyle her zaman tefti ettirmek hakkn muhafaza eyler. Hkmet bir ledel-hace iki telgraf teli tesisi iin irkete aid telgraf direklerini istimal edebilecek ve irkete aid telgraf direkleri sonradan ilave olunacak bu iki tel ile irketin telgraf tellerine mtehammil olabilecek surette ina edilecektir. Hkmet ibu hatlar krlb bozulduklar takdirde ledel-hace nehirlerde icra edilen seyr-i sefain hizmetine bir guna sekte iras etmemek artyla mhim ve mstacel olan muharrerat-i resmiyenin irkete aid telgraf hatlaryla keidesi iin mevkuflarda telgraf memurlar ikame etmek hakkn haiz olacaklardr. 36. Gerek hkmet-i Osmaniyye ile sahib-i imtiyaz veya irket ve gerek sahib-i imtiyaz ile irket beyninde ibu imtiyazn tefsir veya icrasndan dolay tahadds edebilecek her guna ihtilaf ibu imtiyaznmede mnderic ahkam- katiyye mahfuz kalmak artyla ve alakadar olan tarafeynin vuku bulacak taleb zerine beynelmilel La Haye hakem mahkemesine havale klnacaktr. Kabule taalliken sah- keide edilmitir. 12 Austos sene 1913.

Birinci Melfuf a. ngiltere bayran hamil iki kta sefine Dicle ve Frat nehirlerinde icra-y seyr seferde devam edecekler ve att'l-Arabda icra-y seyr sefer hak- umumisinden mstefid olacaklardr. b. ngiltere bayran hamil bir sefine marz-zikr iki sefineden biri veya dierinin icra-y seyr sefer edemeyecek bir hale geldii zaman onun yerine ikame edilmek zere ihtiyaten hazr bulundurulacaktr. c. Elhalet hazihi icra-y seyr sefer eden iki sefineden her biri kemafis-sabk iki mavna cerr etme salahiyetini haiz olacaktr. d. Gerek Msy Lynch ve rekasnn ve gerek onlar tarafndan tayin olunacak dier ehasn idaresine tevdi edilen ve limandan ktktan sonra Osmanl bayran keide eyleyen bir sefine ayn zamanda balada beyan olunan dier iki sefine gibi icra-y seyr sefer etmek ve onlar gibi mavnalar cerr etmek salahiyetini haiz olacaktr. bu melfuf mucebince buhar ile seyr sefer tabiri elektrik veya dier kuvva-y muhrikenin kafesiyle seyr sefer hususunu dahi ihtiva eyler.

259

kinci Melfuf Birinci Ksm 1. Hamidiye, Burhaniye, Frat, Kesafe, Musul, ve Badad namlarnda olan alt kta sefine bilcmle techizat, alat ve edevat ve armalaryla maen 2. Bilcmle sefain ve merakib-i saire (sefine, alope ve mavnalar dahi dahil olduu halde) kaffe-i techizat, alat ve edevat ve armalaryla maen 3. Arazi, mebani, mendirekler, doklar, rhtmlar, iskeleler sath- mailler, bahri nianlar, maazalar, idarehaneler, alat, edevat ve saire gibi elhalet hazihi dokuzuncu maddede beyan olunan sularda icra edilen sefainle mnasebetdar olan eylerin kaffesiyle bilcmle tertibat ve teferruat 4. Devr fera tarihinde marz-zikr enharn sevahilinde tesis olunan depolara mevzu mahrukat, mevad- telgrafiyye, yedek alat, edevat- tamiriye ve mevad- saire-i mmasile kinci Ksm Devr fera tarihinde mnkaziye olmayb: a. arazi ve mebaninin icar ve istimaline b. memurinin istimallerine c. mahrukatn ve erzak ve levazmn tedarikine d. alopelerin cerriyle seyyahin ve emtiann nakline e. asar- sanat ile mebaninin inasna mteallik olan kontratolar Kabule taallik suretiyle sah- keide edilmitir. Fi 12 Austos sene 1913. Kaynak: BOA, A.VRK 777/68, Lef 3.

260

EK-3

Trk-ran Snrn Gsteren Osmanl-ran Tahdid-i Hudud Haritas Kaynak: BOA, HR.SYS 113/23, Lef 2.

EK-10

Marmaris Ganbotunda Osmanl ve Rus Topograf Zabitleri Kaynak: ehbal, Aded 96, 1 Mays 1330, s. 468.

EK-11

Eski Hariciye Nazr ve Osmanl Murahhas brahim Hakk Paa Kaynak: ehbal, Aded 26, 1 eyll 1326, s.24.

EK-12

ngiltere Hariciye Nazr Sir Edward Grey Kaynak: ehbal, Aded 33, 15 kanun- sani 1326, s.173.

EK-13

Eski Hariciye Nazr Tevfik Paa Kaynak: ehbal, Aded 50, 15 mart 1328, s.39.

EK-14

Eski Hariciye Nazr Gabriel Noradinkyan Efendi Kaynak: ehbal, Aded 32, 15 kanun- evvel 1326, s.145.

EK-15

ttihat ve Terakki Dnemi Badat Mebuslarndan Babanzade smail Hakk Bey Kaynak: ehbal, Aded 27, 15 eyll 1326, s.45.

EK-16

Bb- li Hukuk Mavirlerinden ran Uzman Reid Bey Kaynak: ehbal, Aded 67, 15 kanun- evvel 1328, s.365.

EK-17

Posta ve Telgraf Nazr Oskan Efendi Kaynak: ehbal, Aded 72, 15 mart 1329, s.462.

EK-18

Rusya Hariciye Nazr Sergey Dimitriyevi Sazanov Kaynak: Resimli Kitab, Numero 40, Mays 1328, s.273.

EK-19

Hariciye Nazr Said Halim Paa Kaynak: Resimli Kitab, Numero 47, ubat ve Mart 1329, s.797.

EK-20

ran Eski Hkmet Naibi Naibs-Saltana Kaynak: Resimli Kitab, Numero 9, Haziran 1325, s.914.

EK-21

Osmanl-ran Tahdid-i Hudud Komisyonu ran Azas Nizaml-Mlk Kaynak: Resimli Kitab, Numero 9, Haziran 1325, s.915.