Halid Ziya Uaklgil - Saray Ve tesi HALD ZYA UAKLIGL SON HATIRALAR STANBUL NKILP ve AKA KTABEVLER KOLL.

T. Ankara Cad. No. 95 - stanbul Dizildii ve basld yer Gl Matbaas - st. 1981

kyafetine, soluk fesiyle yemenisine, ayaklarnda yrtk arklarna bakarak, dnm, etrafnda halka eviren mabeyincilerine gr sesiyle: Gel!., demi ve onlar camn nne ekip simitiyi gstererek Millet.'.. Millet dedikleri ite u herif deil mi?.. demi. Doru mudur, icad mdr bilmiyorum fakat talyanlarn mehur bir szn tekrar ederek; Se nan e vero, ben trovato Doru deilse bile iyi uydurulmu!. denebilir. Acaba o dakikada hafayay aan bir el padiah da simitiye, o haliyle gsterseydi, padiahm ok yaa diye bara bara grtlan yrtarak urunda her saat kann dkmee hazr olduu bu vcut iin ne dnrd?.. Duvarlarndan rutubet szan, altndan stnden trl kark kokulariyle mide bulandran, yar karanlk bir yolda sendelememee dikkat ederek ilerlerken kendi kendine: Bu yolun sonu darack bir merdiven, oradan bir baca gibi kafamz sokarak ieri girilecek bir delik olmak yakr!..diyordum, birden sa tarafmzda bol bir gne alyan arasndan bir bahe balangcna km ve geni bir nefesle cierlerimi Koltuk kapsnn zehirli havasndan'ykam oldum. Yolun saa tesadf eden kaps sarayn saat kulesinden balayan n bahesinin nihayetine alyordu ve buradan on admda hnkrlarn husus gidi alaylarnda kullanlan binek-tama varlrd. Bunun mukabilinde de deniz gidilerinde kullanlan bir baka binekta vardr. Bunlarn ne zaman ve nasl kullanldklarn sonradan rendim. te imdi saraya gidiyordum. Orta alarn denize doru inen zindanlarna benzer bir yere gitmek vehmiyle getiimiz bask, karanlk yoldan balamtk ki bizi istikbal iin sralanm be kii ile karlatk ve derhal benim Abdlhamid saraynda gre gre alm olduum temennalarn en mu'tensiyle, en mkellefiyle selmlandk. Hl bir mahviyet hissiyle utanarak: selmlandm!.. diyemedim. Bu selmlar terifat memuruna deil Baktib Beye, resm unvaniyle: Mabeyni Hmayunu Cenab Mlkne Baktibine raci' idi. Nereden haber alnmt? Anlalyordu ki bada yeni hnkrla beraber btn saray halk - daha dorusu saray halkndan arta kalan ksm. Asl saray halknn nerede olduunu ileride kaydedeceim - Abdlhamid'i hal'eden stanbul'a ve btn memlekete tekrar hkimiyeti penesini koyan ilk merutiyet padiah olarak Reat Efendiyi Beinci Sultan Mehmed unvaniyle tahta karan kuv-

lk adm Caml kk Abdl'aziz stikbal Merak Yeni Padiah nasl bir adamd?

Ne zaman deniz cihetinden baklsa insanda, Avrupa'nn nde ve makbul bir slb artlan dairesinde vcude getirilmi vakur, cidd kanelerinden ziyade ekerlemeci cameknlarn ssleyen yapma pastalarn ifratla bytlerek dondurulmu bir rnei te'sirini uyandran Dolmabahe'ye en murdar, en kokmu bir yolundan giriyorum. Bu sarayn ilk defa olarak eiini amak zere idim ve kimbilir, hayatmn ka ylm burada, gene kimbilir, ne mkil vaziyetler altnda ezilerek, ne mz'i ehreler arasnda manev kuvvetler krlp dklerek geirecektim. Camlkk diye uzaktan bam kaldrdka grp tandm bu garib bina yamas, bir kk ismine ayan olmaktan ziyade bana daima bir k bahesinin fena yaplm bir camekn te'sirini yapmt. Koltuk kaps diye tanldna sonradan vkf olduum bu saray giri yerini burada kendi kendime kefedemezdim, sefil ve mlevves halinden utanm da saklanm gibiydi. Bana refakat eden terifat me'muru bu yoldan dellet etmi olmak mes'uliyetini zerinden atacak bir cmle sarfna mecbur oldu. Camhkk'e dir iitilmi rivayetlerden birini tahattur ediyorum: Abdl'aziz arasra sarayn ehir hayatna kar taklm gzlkleri mesabesinde olan bir ka dakikasn camlar nne dikilerek sokaa bakmakla geirirmi. Bir gn gene byle bakarken aada, sokakta sehpasna tablasn koyarak mteri bekleyen bir simiti grm. Onun pejmrde

vetin kim bilir nasl niyetlerle gelecek bir mmessiline byk bir merakla muntazrd. Buna biraz iimden glerek, biraz da beni bekleyen mehullerin mzdahim ve kark hayaliyle helecan iinde, merdivenin st sahanlnda gsterilecek yolu takib etmek zere, durdum. Kmenin arasndan, redingotlu, kk kt'ada, pek gle yzl ve pek sevimli, bir zt beni tekrar selmlayarak: Buyurun beyefendi... Msaade ederseniz dellet edeyim!.. diyerek ne dt, saray bekilerinden mrekkep olan dier karlayclar arkamzda kaldlar, sola yneldik ve kara cihetiyle ilk gelen loa, ve, sebebini bir trl anlyamadm, pencereleri demir parmaklkla rtl bir odaya girdik. Bu yeni muhitin yeni havasn biraz yadrgayarak, fakat helecanlarmdan en kk bir emare bile gstermemek iin btn azmimi toplayarak odann kaps hizasnda, fakat kapdan ziyade pencereye yakn geni ve alak bir sedirin kenarna oturdum. Bu sedir sarayn bada kurarak oturmaa alk adamlarna mahsustu, ben bittabi pantalonumun izgilerini koruyarak onlar taklid edemezdim. Bendegndan olduum - padiahn ve hanedan a'zasnn husus hizmetlerinde bulunan ve beyler diye anlan zevat bendegn zmresini tekil ederdi - anlamakta gecikmediim bu nazik zat, artk almak lzm gelecek olan sarayn ssl konumasiyle: Msaade buyurursanz, terifinizi evketmeap efendimize arzedeyim. Zaten haremi hmayundan erkence ktlar, terifinize intizar ediyorlard... dedi; belki de fazla syledi. Son cmlesiyle ne kadar merakla beklendiime iaret etmi oldu. Belki do bu bilerek sylenen bir cmle idi. Padiahn, kendisine baktip, hatt belki de hkmet namna bir murakb olarak gnderilmi olan ztn ne eid bir mahlk olduunu merak etmesi pek tabi idi. Bu belki byklar cengverne burulmu, arka ceplerinde tabanca tayan, sarayn iinde dima tehditkr bir ceberrutla dolaacak, korkun bir adamd; belki de hi yle deildi, belki de mlayim, nazik, ince, hatt ahsan da yle pek enmeyecek bir adam olabilirdi. Asl merakn by bende idi. te u dakikada, lo odada, birbirini mteakip ieri girerek eteklercesine temennalariyle tebrik eden, ahslarn, mevkilerini ancak sonradan renmek mmkn olacak zevata kar mu-

kabelede bulunmakla megulken bir yandan da, biraz sonra huzuruna kacak yeni padiahn nasl bir ahsiyet olduuna hayalimi sevkediyordum. Onu ka kere arabasnda geerken grmtm. Giyiniinde, oturuunda yle kibarca bir hal vard, btn simasnn ifadesinde yle bir iyi hilkat sahibi olduuna ahadet eden mnalar okunuyordu ki, onu nazarmda pek sevimli yapmt. Buna mukabil hakknda birok kt rivayetler vard: Bunlar dima byk bir ihtiyatla telkki etmitim. Uzun bir mr dnya ile ihtilt imknndan mahrum, drt duvar arasnda, sekiz on husus bendegniyle kadnlar ve harem halk iinde geirmi olan saraynn te tarafna alm myd? Memleketin halini, istikbalin ne olabileceini, merutiyet idaresi yeni artlarla uyuacak kadar bir hazm kabiliyeti sahibi miydi? Menba'm Abdlhamid'in muhtemel halefleri hakknda dmanlkla dolu siyasetine hamletmek daha insafa muvafk olan fena rivayetlere itimad caiz olsayd yeni padiahn, fena bir ta'bir kullanmamak iin, gayet rtl bir dima tadna, fazla olarak gecesi gndz bulutlar altnda gmldne ft-raten de pek kurnaz, pek sinsi olduuna, dnyada hi kimseyi sevmediine, sevemiyeceine, hatt en kk eylerle en derin kinler besleyerek frsat drdke houna gitmeyenleri boduuna inanmak lzm gelirdi. Ben bunlarn hi birine inanmamtm, ve inanmakta pek isabet ettiim hkm vermek iin gecikmedim. Devam eden tebriklere mukabele ile megul olurken bir yandan da ne vakittir zihnimi igal eden bu muammalar tekrar ediyordum. Ne kadar zaman geti, tayin edemem, herhalde yukarda sabrszlkla beklendiime dellet eden bir ksa intizar mteakip o nazik delil tekrar grnd ve tekrar mutena temennalarndan birini savurarak: evketmeab Efendimiz sizi bekliyorlar... dedi.

Ba ktib nasl bir adamd? Fena rivayetlere kar ihtiyat Buyursunlar! Mtebessim bir kabul lk Tesirler lk szler Saray lsne gre emelleri lk mlakatn son sz

Bu lo odada, beni bekleyen mukadderatn daha karanlk esrariyle ihata edilmi olarak, herhalde pek az bir zaman kalmtm. Belliydi ki, memlekette ihtill yapan bir cemiyet, mstebid ve zalim, korkaklna ramen her tehlikeye gs gerecek kadar gz pek bir padiah binlerce srgnlerinin arasnda, otuz sene ekinmeden ve korkudan ancak kendi mevcudiyeti ve emniyeti iin igal ettii tahtndan skp kopararak menfaya gnderen bir zmre tarafndan kendisine baktip sfatiyle gnderilmi adam, elbette endie ile bekiiyen bir yeni hnkr, yukarda, erkenden kalkp haremden km, ikide birde de mi? diye sorarak beklemektedir. Belki de gzleri ateten ve kandan ylmayan baklar ile korkun, srtna saraya azok yakacak ireti bir elbise takm bir adamd. Belki de hi yle deildi, bir gn evvel grp memnun kald bamabeyincisi gibi elebi bir efendi ile karlaacakt, gnde kimbilir ka kere saatlerce babaa kalmak icabeden bu baktip de yle huzurundan rklmeyecek, nmeyecek bir saray adamna benzeyecekti. Bu merak yeni baktipte de vard. Hayatnda birinci defa olarak bir hkmdarla kar karya gelecekti. Bir hkmdar ki o gne kadar hakknda iitilmi trl rivayetlerle, ve uaktan uzaa arabasnda yarm dakikalk r'yetlerle tynet ve mahiyeti iin bir sarih fikir verememiti. Onun tarihin tasvirler silsilesi arasnda li Osman zincirine balayarak bir istidlal yapmak, geerek ehvetleri, ve hiddetleri feveranna biare kzlar kurban eden, gnahsz insanlarn kellelerini uurtan haris, zlim, mecnun ecdadndan filn ve filna benzetmek mmkn deildi. Uzaktan alman intibalarla o derece halm, selm, otuz senelik tek bana yaamann mahsusiyetinden fark olmayan keniinliinde yle saburne bir hizmetle dolgun grmt ki hakknda ilk duygusu daha ziyade bir gnl akmasiyle tefsir olunabilirdi. Hatt tarihin uzak devrelerine kmakszn onu kendisine en yakn olan amcas Abdlziz'e, kardeleri Hamid'e ve

Murad'a bile benzetmek iin bir emare yoktu. Babas Abdlmecid'in pek ok huylara tevars etmi derlerdi. Onun gibi ehvet buhranlarnn esiridir, onun gibi ayyatr, elinde frsat vesileleri bulsa onun kadar msriftir, sonra gayet dessastr, hud'a ve hileye meyyaldir, mra'idir diye memba'n kefetmek zor olmayan isnadlarla halkn gznden drmee alrlard, ve bu memba, iinde kaymyan maksadlarla o derece az itimad ihsas ederdi ki bu rivayetlerin hi birisine iltifat etmek akla gelemezdi. En doru hkm onu grdkten ve grmekte uzun bir zaman ctevam ettikten, her gnn mahedeleri yeni yeni emareler getirip ilk hkm teyid veya tekzip ettikten sonra mmkn olabilirdi. Onun iin lo odadan kp da Dolmabahe saraynn birinci katndan balayan geni merdiveni aarken, ark tarafndaki byk deniz cihetinden kara cihetine kadar uzanan enli sofay geerken hi bir korku duymadm. Bana dellet eden, bendegndan nazik, halk ve zeki, kk bir kt'ada, zarif, tez canl, serbest ztm delaletiyle - bu zat Esvabba Sabit Beydi - hnkrn bulunduu denize kar odann karsnda bir dakikalk bir durma esnasnda, ancak o zaman, kendi kendime dndm. Nasl girmek, ne yapmak, hizmetinde bulunulacak bir hkmdara kar saygy ne ekilde gstermek icabederdi; buna ne yolda bir ifade koymalyd ki ne klmeye dellet etsin ne de hrmet izharnda bir noksan brakm olsun. Delilim odann kapsn ap da eikten yar ieri yar dar bir vaziyette: Efendimiz, Baktip Bey geldiler, ne ferman buyurulur? diye yksek bir sesle izin dileyince, ieriden gr ve kaln bir ses: Buyursunlar.. cevabiyle mukabele etti. Ancak o dakikada kendi kendime: Nihayet terbiye grm bir adam ne yaparsa onu yaparm!., dedim. Sarayda mkerreren gre gre allm ve birok emsaline gene o' gn orada tesadf olunmu ssl ve kandilli temennalardan biriyle odaya girdim, iki adm ilerleyerek gelecek iareti bekliyerek durdum. Hnkr ayakta, sa tarafta ve kapya yakn bir noktada bir koltuun nnde, koyu lcivert bir redingotun n iliklenmi, ilk tetkik nazar derhal bir memnuniyet tebessmiyle parldayarak, hemen o srada ancak iki

arnlk bir mesafeye getirilip konulan yldzl hafif bir sandalyeyi gsterdi ve oturmaa davet etti. Bu defa tekrar, fakat ksaca bir temenna ile bu oturmak msaadesine teekkr vazifesini ifa ederek, sandalyeye ilitim. Kendisi de ancak o zaman, benimle beraber oturmu oldu. lk sz: Tebrik ederim! diye balad. imdi gzlerinin tebessm btn ehresine yaylan ve konumas ilerledike arasra sesli birer kk gl eklini alan geni bir hande oluyordu. Belliydi ki yeni hnkr yeni baktibini ilk grte beenmiti. Bu o derece belliydi ki bende de derhal bir emniyet, bir teslimiyet uyandrm oldu. O sylemekte devam etti. Syleyiinde bir nevi tereddt, cmlelerinin tanziminde ve kelimelerin intihabnda en mnasib farz edeceklerini bulmak iin bir zenme vard. O sylerken ben de tedkikden uzak deildim; sesi pek kaim, ve alelade bir muhavere perdesini bulmakta zorluk ekecek kadar grd. Btn vcudunda, bilhassa yznde ve ellerinin hareketlerinde beden altrmalarna hi vesile bulamam, kapal bir hayatta vaktinden evvel ve yandan erken ihtiyar olmu bir hal vard. Pek nazik, pek ziyade merasime zeniyordu. Her memlekette, saltanat sren hanedan mensuplarnn mterek bir vasf olan bu tavr ve lisan zarafeti hi de beklenmeyecek bir ey deildi, asl beklenecek olan bunlarn zerini rten ipek perdeleri zamann yava yava kaldrp altnda gizlenen hafayay meydana karmasyd. Bu iki mlakatta neler syledi. Bunlarn iinden en ziyade ehemmiyetli noktalar hatrlyorum: Ben hi msrif deilim; diye balad. Pek azla idare etmee alk bir adam olduum iin gene yle olmakta devam edeceim. Sizden bekleyeceim himmetlerin banda sarayn masrafn tahsisata gre lp tayin etmek ciheti gelir. Bamebeyinci Beyle beraber Hazinei Hassa ile anlap bunu kararlatrrsnz. Sonra, btn saray, eyasiyle beraber harab bir haldedir. Uzun seneler metruk bir halde kalm, hi bir himmet eseri grmemi. Btn atlan akyor, iinde barnlacak bir oda kalmam, eya yamur szntlarnn altnda yllarca kzgn gnelere kar para para olmu, solmu, rm.

Bunlar sylerken gzleriyle etraf dolduran, hakikaten ryp lime lime sarkan ipek perdeleri, sandalyelerin solup anm kumalarn gsteriyordu. Gzlerinin evleri iinde msterih olmadklarma dellet eden bir hareketi vard. Belliydi ki gzlerinde bir sakat denecek derecede deil, fakat bir arza vard. Belki bu yalnz asab bir hdiseydi. Saray gezersiniz, diye devam etti: sarayn tekiltn ona gre yaparsnz. Bir yandan da binann ve mefruatn tamirat imkn dairesinde dnlr. Sonra sizlere her vakit gndz ve gece, hi beklenmeyen saatlerde ihtiya olacaktr, hususiyle bu sralarda, Pederimin zamannda... Sultan Read'm pederinden dima bahsetmek ve onun hatralarna sadk ve merbut kalacak surette izini takib eylemek iin daim bir meyli vard. Sk sk yaptrmak istediklerinden bahsetmek iin Abdlmecid'i yad ederdi. - Niantanda Bamabeynci ile Baktibe mahsus birer konak vard. Biraderimin zamannda bunlar harab oldu ve trl trl akbetlere urad. Bunlar tamir edilip sizlerin ikametinize tahsis olununcaya kadar belki arasra lzum grldke, gecelemek, hatt gndzleri istirahate ekilmek zere sarayda birer yatak odanz bulunmak mnasib olur. Bu suretle yeni hnkr, mahrumiyetin btn uzun yllarnda: Tahta karsam yle yapaym byle yapaym... diye dndklerini birer birer anlatyordu. Belki bu emeller pek geni bir sahaya yaylrd, fakat imdi merutiyetin teesssnden sonra ancak sarayn hududu iinde mahsur kalmak lzu-miyle llyordu. Bu konuma byle, bu yolda devam etti. Ben, hkmdar izin vermedike kalklmayacama vkftm, nihayet ayaa, kalkt, ben de kalktm, ancak o zaman ayakta iken tekrar en mhim noktaya temas etti: Asl dnlecek i, masrafla tahsisat arasnda muvazenedir. Tabi biraderin yolunu tutmaa imkn yoktur... Ve ilve etti: Pek memnun oldum, inallah birbirimizden honut oluruz.

Huzurdan knca Gsterilen itimad Zorluklar Takib olunacak usl Yemek hazr Yaverler Ktibler Saray mdiri ve cib hmayun ktibi kinci Mabeynci.

Ve onun taht ite o gn zerinde oturduu yaldzl, pek mkellef pek muhteem, fakat kuma soluk ve yer yer yrtk, uras buras anm, ypranm koltuktan ibaretti. Bende hasl olan msait intiban en mhim sebeplerinden biri de elbette yaplacak iler iin bizlere gsterilen itimatt O iler iin Ittihad ve Terakki cemiyeti namna bana ne kadar itimad gsterilmise, ayni itimad burada saltanat makamna gemi olan ztn azndan da iitiyordum. Bu bende bir nevi okanm gurur uyandrmaktan hli deildi. Yaplacak iler pek muhtemel, pek mkl ve trl dolak yollardan geilerek, trl muhataralar alarak baarlabilecek nevindendi. Bunun karsnda rkmek, irkilmek lzm gelirdi; bilkis... Faaliyetine geni bir saha al vermi gen ve din bir i adam sfatiyle bundan bir haz duyuyor, vsl olunacak muvaffakiyet neticesinden emin bir itimadla onlarn pein lezzetini duyuyordum. ocukluk ve genlik senelerini, i sahasnda yaplm tecrbelerini hep intizam ve usul diresinde alan zeminlerde geirip grm ve hareket tarz onlardan mahede edilen rneklerle temessl etmi bir mteebbis iin ilk verilecek karar kark ileri ehemmiyet ve acelecilik itibariyle sraya koymak ve bunlarn birbirini eviren direlerini admlar dolamayacak, sendelemeyecek bir arlkla amak esasna mstenid olmalyd. Bence yalnz bir tehlike vard: Hadden an aceleci olmak. Bunu tadil edecek ve makbul bir muvazeneye sokacak bir arlk unsuru lzmd. Bu kymetli sermayeyi benimle mtereken alacak, beraber kararlar alp onlar tatbik sahasna koyacak olan dostum ve refikim Lutfi Simavi'de bulacaktm. Onun gr ve mantkmda isabet, hissiyat ve temayltmda halisi-yet vard, bundan emindim. Her ikimize de mzahir olacak, ve ittihaz olunacak kararlan tatbik mevkiine getirecek olan tabii mzahir ve Hazine Hassa erknyd. Bu messesenin, Abdl-hamid dairesinin trl apraklklar arasndan bile Sakz Ohannes, Portakal ve Agob Paalar kabilinden ihtisas sahipleri tarafndan vazedilmi esaslar sayesinde muvaffakiyetle syrIp ktna, bu son zamanda da Cell ve Sedat Nuri'nin babas Ayandan Nuri Beyin dirayeti ve faaliyeti altnda ynn armayarak takib ettiine vkfm. Bu cihetle de msterih olabilirdim.

Hnkrn huzurundan ktktan sonra onun bana son szn ben de kalben tekrar etmekle u ilk mlakatn intibana terceman olmu bulunuyordum: Pek memnun oldum, inallah birbirimizden honud oluruz.. Bu msait intiban eitli sebepleri vard, bu sebepler toplanarak bir yekn tekil etmi ve beni merdivenlerden adet koa koa inerken bir hafiflik rzgriyle ihata etmiti. Onlar o srada ayklamaa da lzum grememitim. Daha ilerledike, dnerek tahlil frsatlar zuhur ettike u neticeye varyordum: Her eyden evvel bu hkmdar bende tarihin trl trl tablolar arasnda dimama kazlan ve hi de iyi saylamayacak izler brakan ehrelerle bir benzerlik gstermemiti. Onda ne eski Roma'nm Sezar'larndan ne de gemi zamann Rusya arlarndan yahut eski ngiltere krallarndan, hatt uzaklara gitmeksizin, Trk tarihinin muvaffakiyet ve muzafferiyetleri destann altn yaldzl renk renk iekli ereveler ihata etmekle beraber her tarafn zulm kanlarnn buulan rten simalarndan bir emare grememitim; o kadar saf, o kadar yumuak ve sknla kapl bir hali, kendisini yle teslim eden ve dncelerini yle zapta lzum grlmemi bir alaklkla meydana vuran bir ifadesi vard ki adamn ktl, ifale, hile ve desiseye kudret bulamayacan derhal temin ediyordu. Bana bu uzunca mlakat esnasnda ne o gnn taze hdiselerinden, ne gemi gnlerinin mahrumiyetinden tek bir kelime sylemedi; btn mlakat zemini ancak saray sahasna inhisar etmiti ve hemen anlalyordu ki bu padiah saltanat hayatn saraynn duvarlar arasna ve milletten gelecek paray kesesinin dar azma hasretmek kararn alvermi, tam bir merutiyet hkmdar olmak iin tahtna pein bir azimle oturmutu.

Merdivenlerden inince Lutfi Simavi'yi saraya gelmi buldum. Mlakat anlattm, o da bir gn evvelki intihalarn syledi; derhal, ilk teebbsn, saray gezmek ve tekilt temellerini dnmek, herkese, her ie yer bulmak ve sonra sarayn mevcud tekiltn anlayp kalacak, kaldrlacak, dzeltilecek ksmlar tesbit etmek, masarifle varidat arasnda nisbet kurmak olacanda ve bu son meseleler iin Hazinei Hassa erknn toplayp onlarla anlamak icabedeceinde ittifak ettik. Bu ilerin daha ilk adm olan saray gezmek kararn icraya vakit kalmadan haber verdiler: Yemek hazrm... Saray bekilerinden biri nmze dt ve bizi Mabeynin deniz tarafnda geni bir sofaya gtrd. Burada yuvarlak bir sofra, kenarnda drt be tabla, mahud siyah adrla rtl tabla, vard. Galiba yaver beylerle ilk tanma bu her biri baka eitten eski'iskemlelerle etraf evrilmi, zeri benzerine bakkal dkknlarnda tesadf edilen atallarla ve teker teker tabaklarla donanm bir sofrada vukua geldi. Ciheti askeriyece, daha dorusu Hareket Ordusu tarafndan maiyeti ahaneye pek gzide yaverler tayin edilmiti. Ser-yaver Remzi Beydi. Hareket Ordusunun pidarlar arasmda Yeilkyde idareyi eline alan Remzi Bey ki, onunla, o sralarda tanmtk. Maiyetinde ancak yaver vard, bunlar erkn-harb zab'tleri arasnda pek temayz etmi bir sima olan ve Cumhuriyet idaresinde faal bir i adam olduunu isbat eden Sadullah Beyle gene pek takdire ayan vasflara malik Refet ve Resid Beylerdi. Hep birbirimize baktk. Evvel sofrann hline, sonra yerde bekleyen mteaddid tablalara gldk. Sarayn yemek iine az ok, herkesle beraber bizler de vkftk. Derhal umum bir ittifakla kanaat hsl oldu ki her i-den evvel bu bozuk ii dzeltmek lzmdr. lk hayret glmsemelerinden sonra Ltfi Simavi sabredemeyerek bize hizmete hazrlanan tablakra sordu: Bu tablalar neden bu kadar ok?... Tablakr, tereddtsz ve korkusuz sayd: Bamabeyincinin, Baktibin, Seryaverin, ktib beylerin, yaver beylerin, ilh... tablalar!..

Biz sofrada be alt kii ya vardk ya yoktuk. Zannediyorum ki Seryaver o gn yemekte deildi. Adam bana bir tabla!... Ben bunun tuhaflnda durmayarak ortada tablalar bekleyen fakat kendileri mevcut olmayan ktib beyleri dndm. ilerek yava sesle Ltfi Simavi'ye: Lkin dnlecek ilerin en mhimi ktib beylerdir. Belki yarn, hatt bu gn sarayda yaz yazmak icabedecektir. Her iten evvel bunu temin etmeli. O, derhal are buldu: Sadarete mracaat edelim, dedi: Bize imdilik iki kii gndersinler. Sonra kararlaacak ilere nezaret ve onlar tabip iin bir saray mdr de lzm... Buna da ben are buldum: Hazinei Hassadan birini isteyelim; dedim ve Hnkrn ufak tefek masraflarn tesviye iin bir de Cibihumayn ktibi; diye ilve ettim. Bu suretle Babliden Sadaret Mektub kaleminde bir masa miri olan Mehdi geldi, ona ben de Yldz sarayndan akta kalan Cibihumyun ktibi Hakk'y muvakkat ktip olarak davet ettim. Hazinei Haspadan da Reci Bey Saray mdiri, Hakk Bey Cibihumayn ktibi olarak gnderildi. Bir gn sonra da, Cemiyet tarafndan olacak, Hariciyenin belli bapl memurlarndan Tevfik Bey ikinci Mabeyinci olarak saraya geldi. Bu suretle Mabeyin erkn tamamlanmaca yaklayordu: fakat bunlar yerletirmek, herkese koca saraym kalem ve idare tekiltna hi msaid omayan muhtelif ksmlarnda birer alacak oda bulmak meselesi kalyordu. Bundan daha evvel dnlecek bir i vard. Hemen ertesi gn cuma idi ve Hnkrn ilk selmlk alay iin tedarikte "bulunmalyd. Bu iin hep, tecrbe grmemi adamlarydk. Biz de, bamabeyinci ile baktib, bu alayn asl gerekli eyinden mahrummuuz. Ben bunda ardm, beni

artacak bir kuvvetli seben vard: Mutlaka lzm olan bir niforma!.. Bunu bir dosttan ireti olarak tedarik etmekten baka re yoktu. Resmi li lk selmlk Alklayc halk Hnkr memnun Sarayda tekilta balanyor

Her cumartesi sabah stanbul matbuatnn en banda en ssl cmlelerle, en parlak kelimelerin biribirine tutturulmu secileriyle dolu fkralarda bir gn evvel Yldz'da Hamidiye Cami'i Nurlmi'inde icra edilen selmlk alay iin kullandklar tabir buydu: Resmi li. Ben bu resmi liyi hereyden evvel stanbul'a urayan yabanc seyyahlara arkn en byk saltanatnn en muhteem bir levhas kabilinden gsterilecek bir sahne tertibi mesabesinde telkki etmi ve bu^ bakmdan onu o derece gln vesaitin mahsul grmtm ki bir kerre hazr bulunduktan sonra deta kalbimde bir eza duymutum. Beinci Sultan Mehmed'in clusunu mteakip gelen cuma gn, bu defa yeni padiah iin bu resmi linin tekrar vesilesini getirmi oldu. Hkmet yeni Hnkr halka mutantan bir ereve iinde gstermee lzum gryor, belki halk da hakknda uzun yllar trl trl rivayetlerle kulaklar dolduran bu otuz u kadar senelik mahpusu nihayet saltanatn ihtiam arasnda grp tanmak arzusu ile tutuup yanyordu. imdi u satrlar yazmak iin yeni padiahn bu ilk selmlk alayn teferruatiyle tekrar yaatabilmek arzusiyle gzlerimi yumuyorum ve hi bir eyi sarahatle gremiyorum. Bu r-simeye mutantan bir ereve yapmak, onu saltanatn ihtiamna muvafk tertibatla ihata etmek iin ne hkmet, ne saray hi bir imkna malik deildi. Geirilen buhran btn idare cihazn bozmu, saray henz kendisine bir mihver tedarikine vesile bulamamt. Nasl oldu da bu alay tertib edilebildi. stablmireden khne alay arabalar karld, hnkra bir saltanat arabas bulunabildi, arabaclarla seyislere telli pullu, alvarl cepkenli elbiseleri giydirildi; muzka ve hademe erkn ve efrad giydirildi kuatld; yeni padiahn karsna en eski mir sfatiyle Gazi Muhtar Paa oturtuldu ve bylece btn vastalarn azlna ramen halka yle byle bir alay gsterilmek aresi bulundu. Bu marifeti gsterebilmi olmak meziyeti yeni yaverlerle Hareket Ordusu erknnn mterek mesaisine mdyundur. stanbul halk,

nasl olursa olsun, kendisine bahedilen temaa frsatlarndan memnun olmaa alkn ve hemen alklarla onu selmlamaa mheyya olduundan, daha dn, ilknce merutiyetin ilnn Meb'usan Meclisinin kadm, mteakiben irtica isyann, Yldz'da ve stanbul'da paralanan bireleri, biraz sonra isyan bastrmak zere yetien Hrriyet ordusunu ayni hararetle, ayni etaretle alklad gibi gene dn Abdlhamid'i nasl alklam idiyse bu gn onun halefini de yle evk ve nee ile alklyordu. Ba mabeyinci ile Baktib de, srmal yldzl, gslerinde eit eit nianlarla, ak arabalarnda, nasl oturacaklarn, ne vaziyet takmacaklarrn arm halleriyle bu alayn levazmndan saylyorlard. Zaten allm olup da sonradan terkedilmi bir det miydi, yoksa yeni padiahn pek fakir olan maiyetini bir dereceye kadar doldurmak iin ihtiyar olunmu bir tedbir miydi, bu gnden itibaren hnkrn resm ve husus btn klarnda bu iki zatn yaverlerle beraber maiyeti seniyede bulunmalar bir kaide hkmne girdi; yle bir kaide ki sarayn kapal hayatndan birka saat kmak imknm bahetmesine ramen her ikisinde de pek ar bir klfet tesirini yapard. Elbette tercih ederlerdi ki o bir ka saati kendi varlklarna, kendi dileklerine sahip olarak, urada burada geirmekte muhtar olsunlar. Bu ilk cuma selmln, yumulmu gzlerimin iinde, Top-kap sarayndan Sultanahmet camiine kadar, yerden kalkan, stanbul'un asrdide kirlerini de beraber kaldrp havalarda bir bulut yaratan tozlar arasnda, karmakark, trl kyafetlerle sarklar feslerle, Selanik'ten gelmi eit eit klahlar yer yer mtecessis yabanc apkalarla, mzdehim ve mteltim bir ktle halinde, Istablmirenin khne lndolanm zorlukla srklemee uraan yorgun, yalanm, iri Macar beygirleriyle, yava yava sanki kalabalkta mkiltla kendisine yol ayor-mucasna ilerlemee alyor gryorum, ve bunun iinde padiah, en mkellef resm kisvesiyle, nihayet, o kadar uzun sabr ve intizar yllarndan sonra nasib olan u saltanat gnnden, bittabi pek mesud, kendisine ellerinin bitmez tkenmez akrtlariyle balln iln eden halka beyaz eldiveninin iinde teessrden titreyen elinin selmm gnderirken gryorum. Nihayet bu gn yorucu ve zc merasiminden sonra saraya tozlara ve terlere bulanm avdet myesser olunca ilk tesadf eden yere kendimi attm ve geni bir nefes aldm, tik tesadf eden yere dedim, zira kimse-

nin henz belli bir yeri yoktu. Yalnz saray olarak dnlp yaplm ve bu dncenin delaletiyle bazan pek nefis, ekseriya pek tuhaf eya ile doldurulmu olan bu geni binada idare tekiltna uygun hi bir ke yok gibiydi, btn yeni sarayn yeni dzeni buraya sktrlacak, idare arhnm serbest deveran iin bu msaid olmayan zannm veren sahada imkn aranacakt. Bu ilk cumay takib eden sabahn erken bir saatinden itibaren bu imkn aramak lzm geldi. Hazinei Hassa erkniyle bir toplant ile balayan bu imkn aratrma mesaisi, fikirler ileri srldke sahasn genileterek gnlerce devam etti ve hemen kaydedeyim ki yeni sarayn tekiltn vcude getirmek iin hkmet tarafndan memur edilen bizler, Hazinei Hassa erkn tarafndan gsterilen dirayet ve faaliyet neticesiyle alnan kararlarn hayret verecek bir srat ve mkemmeliyetle yapldna, iinden klmayacak zannedilen bir kargaaln gnden gne bir dzene girdiine ahid olarak rahat oluyorduk. Saray tekilt hakkmda herkese bilinmeyen ve bilinmesinde elbette pek ziyade fayda grlecek olan tafsilta, fazlala dmeksizin, temas ederek yeniden kurulan bu merutiyet sarayna dir hatratmn msaadesi nisbetinde ve mmkn mertebe doru olarak, malmat vermeye lzum gryorum. Bu suretle bir yandan annelerinin ve kurulu ekillerin Ab-dlhamid idaresine kadar gelebilen ve onu devam mddetince hadden ar bir israf sahasna dklen haliyle ilk merutiyet padiah zamannda kurulmasna imkn bulunabilen saray dzeninin teferruatn ksaca ve topluca anlatmak vesilesini bulmu olacam. Yalnz bizde deil, garbde olsun arkda olsun, saraylarn boaz ne demek olduuna, tarihin arasndan geerken hep vkf olmu ve, yan tiksinmek yar kudurmak nevinden bir kark duygu ile irkilmi bulunuruz. Fakat bu duygu, gemi, bir daha almamak zere kapanm bir tarihe ait olduu iin hemen uyuup silkinmekte gecikmez. Hazinei Hassa erkn masann zerine serdikleri defterlerle, vesikalarla, tekrar tekrar ettikleri rakamlarla Matbah mire dedikleri tesisatn masarifini tafsil ettikleri zaman bu gnn saray boaz haylin iinde, doymak ve dolmak bilme* yen bir alkla az alm, her eyi yutmaa hazr ve ne t-knrsa kanamayacak sonu gelmeyecek bir rmak eklinde derinlik-

lerine akacak olan yiyecek dalgalarn bekleyen bir uurum korkunluu ald. Hep susuyorduk. Rakamlarn mthi belgati onlar takrir ve terceme edenlerden bakasnda sz sylemee takat brakmyordu. Zihinlerde hep Abdlhamid saraynn bu mdhi boazna akp eriyen fakir milletin paralan alkanyor, ve millet alktan kvranrken, her gn yzlerce koyun, tavuk, hindi yutan, yklerle meyva ve sebze, eker eriten, mangalna bir avu kmr, ocana iki odun koymaktan ciz bir halk kara ktan titrerken koca kazanlarn altna yzlerce araba yakacak dken bu saray mutbaklan deta bir da heybetiyle iip kabarm korkun bir canavar eklini alyordu. stanbul'da Topkapdan balayarak Beikta'a, sonra srayarak Yldz'a geen ve orada gnden gne daha byyp yaylan bu canavar hakknda herkesle beraber bir de trl hikyeler dinlemitik. Hele ben ilk nce bir vesile ile bu Matbahl Amire denen messesenin ne bozuk bir dzen olmas lzm geleceine vkf olmutum. Bir gn henz grgden, zamann garibelerine dir tam bir bilgiden mahrum bir gerekten, beni bir in ziyarete gelmiti. Bu zt Anadolu'nun pek zengin ve o nisbette pinti bir taciriydi. stanbul'a hava tebdili ve galiba hasta olan karsn tedavi iin gelmiti. Yaz burada geirecekti. Sordum: Nerede yerletiniz?... Beikta'ta, Kyiinde!... cevabm alnca stanbul sayfiyelerinden hi birine rabet etmeyerek en hatra gelmemek lzm gelen bir yere tklm olan bu adamn yzne hayretle bakm olacam ki bana sebebini izah etti: Beikta'ta hatta Ortaky'e kadar, Beikta'n ve yukar mahallelerde Yldz'n saray mutbaklanndan tabaklarla yemek verirler; pek kk bir para mukabilinde, mesel... Burada bir rakam zikretti. Hatrmda deil, fakat inanlmayacak kadar kk bir paradan bahsetti... Kurula bir aylk yemeinizi, breiyle, tatlsiyle, eit eit etleriyle, nefis sebzeleriyle temin edersiniz. Bunu bilirdim, bu kr baka bir yerde bulmak mmkn deil, onun iin Beikta'a karar verdim.

Sonradan hsl olan bilgiyle renmitim ki bu mutbaklar sarayn binlerce kadn erkek sakinlerini doyurmakla kalmaz, civarda birok evleri yok bahasna alarn ve tablakrlarm kazancna braklan yemeklerle beslerdi. Yldz saraynn sakinleri binlerce memur ve mstahdemden mrekkepti: Her biri bir unvan ve iktidar tayan zevattan baka ktipler, mtercimler, yaverler, bendegn, ifre ktipleri, cibi hmyn memurlar, sonra yzlerce casuslar, muhafzlar, tabipler, daha kimbilir neler, ve daha aalara inildike, kapclar, bekiler, gazalar, kuular, bahvanlar, velhasl bir ordu vard ki keseleri hep Yldz'm parasiyle olduu gibi mideleri de hep gene o sarayn kazanlarndan kan gda ile dolard. Hele haremi hmyn, koskoca binalar tklm tklm yalanm kadnlara, gen ve krpe kzlarla dolu bir mahalle idi ki buraya sabah ve ikindi saatlerinde alay alay tablkrlar zerleri siyah adrcklarla kapanm tablalar tarlard. Topkap ve Beikta mutbaklan, yemek saltanat Yldz'a intikal ettikten sonra, ocaklarn tamamiyle sndrmemiti. Burada piirilen ve yenen, makul deilse bile, Yldzla mukayese edilmeyecek kadar mutedil bir dereceye inmiti. Asl Abdlha-mid idaresinde akla durgunluk verecek rakamlarla binlerce boaza yiyecek yetitirmek iin mthi bir faaliyet kayna olan, Yldz'n gece gndz bacalar tten, mutfaklaryd. Sorduk: Bu gn saltanat Dolmabahe'ye intikal edince yeni sarayn mutbak ii de Beikta'a inmi oluyor, u halde Yldz mutbaklar ve onlarn yzlerce alar, inicileri yani bulaklar, tablekrlar ne olacak?.. Hazinei Hassa Nazr cevap verdi: Bu gn Yldz mutbaklar kendiliinden snmtr, dedi; Abdlhamid'in hal'inden sonra bacalar ttmekten ve kazanlar kaynamaktan kesilen bu mutbaklar vakayi'in zarur bir neticesiyle ortadan silinmi ve bu suretle karsnda bulunulacandan korkmak lzm gelen bir zorluk kendi kendisine tasfiye edilmi oluyordu. Bu mut-baklarm ade-

di bini geen mstahdemleri ne olacak sualine de gene bir inirah nef esiyle karlanacak cevap verdiler: Onlar da kendiliklerinden daldlar. Kimi memleketine, kimi baka yerlere gittiler. Bunlardan bazlarn da yeni ihtiyalara, grlecek lzumlara gre Beikta'a almak ve boluklar doldurmak icabederse dneceiz... Bu cevap pek ziyade memnuniyetle telkki edilecek bir eydi. Bu suretle boaz iinde, merutiyeti mteakip hkmet dairelerinde yaplan tensikat tedbirlerinin sakametine ve fena akbetine dmeksizin yeni sarayn paraya taallk eden mevcudiyetinde mhim bir genilik husule gelmi oluyordu. Yldz'n boaz ii bylelikle kendi kendine bir hal suretine vsl olunca askda kalan bir nokta vard. Onu da Hazinei Hassa erknnn nne attk: Bu pek iyi, fakat bekiler, kapclar bahvanlar kabilinden yzlerce mstahdem var. Bunlar dalamaz ya, bunlarn kesesini ve boazn dnmek icabetmeyecek midir? Her suale, her mkile, derhal, zihinleri ilikiden kurtaracak mukabelelerde bulunan Hazinei Hassa erkn bu noktay da muvafk bir zemine koydu. zah ettiler ki henz Yldz sa-rayile mtemiltnn nereye aidiyeti lzm geleceinde bir karar alnmamtr. Bu gn oraya vaziyed eden hkmettir, eh-remanetidir, yahut askerdir. Herhalde Hazinei Hassa deildir. Neticede bu saray mtemiltiyle ve mstahdemleriyle Hazinei Hassaya devredilse bile mstahdemlerden hizmetlerine hakikaten ihtiya olanlar ahkonmak suretiyle bir budama yoluna sapmak zarureti hsl olacaktr. Boaz iine gelince: te-denberi kabul edilmi olan bu usule uyularak alkonulacak mstahdemlerin maana bir de gda karl ek tahsisat verilir, ve bu suretle hem onlar maduriyetten korunur, hem de kark bir ie yeniden girmek tehlikesi ortadan kaldrlm olur. Mstahdemlerin doyurulmas usul yalnz saltanat makam olarak kabul edilmi olan sarayda cridir, btn dier saraylarda, mesel, Beylerbeyi'nde, Maslak'da, Kksu'da, urada burada tedenberi bu kaide tatbik edilmektedir. Yldz saray da bunlar gibi olacaktr.

Bizi byle anszn halli en zor grnen meselelerden kurtaran, ve yeni Padiahn en ziyade zihnini igal eden masarifli varidat arasnda denge imknna yaklatran Hazinei Hassa erknna teekkr etti. Ve ilk hatra gelen bu zorluk bylece yok edilince yeni tekilt tasavvurlarna temas etmek sras gelmi oldu. Yldz btn kark ve kalabalk teferruatiyle ortadan kalkp saray ancak Dolmabahenin nisbeten dar zeminine de intikal etmi oluyordu. Fakat bu dar zeminde de bir saray ya-yacakt. Bu sarayn boaz ii imdi, u son gnlerde nasld, ve bundan sonra nasl olabilirdi? Hele u tabla uslnden ayrlmak, sarayn muhtelif ksmlarnda birer umum sofra vcude getirmek, table dlte usul tatbik edilerek bu ie yeni tarzda, hem temiz hem tasarrufa msait bir ekil verilemez miydi? Bu suallerin birincisine Matbah mire mdiri Bekir Bey, dima skt eden ve azn aarsa ancak lzm olan sylemekle iktifa eden bu zt, cebinden kard bir defterle cevap verdi: ikincisine de o zamana kadar yalnz dinleyen mefruat mdr Hac Akif Bey, her vakit saklanan fakat sz sylemek lzumu grlnce o dakikada daha ziyade sallanan baiyle dikkati kendisine celbetti: Ltfen saray bir kere geziniz; dedi; bir mnasib yemek odas intihab ediniz. Size bir hafta iinde mkemmel ve her trl levazmiyle bir yemek odas yapalm. Bu dediiniz usul mabeynde ve zaten, bir dereceye kadar tatbik edilen Hazinei Hassada pek kolaydr. Dier yerleri uzun uzun dnmek icabeder, fakat... Kendisinden bir ok vesilelerle bahsetmek frsatn bulacam bu mstesna ftret sahibi adam, fakat... kelimesiyle balayan fkrasnda hakikaten mkl bir meseleyi at. Fakatden sonra Yeniden icat! olunacak bir lem Mahmud evket En zor i en kolay ekilde hal olunuyor Aman dost olunuz. mrnde hi bir vakit bu kadar uzun sz sylemek tercbesinde bulunmam olan Mefruat mdr, kesik kesik cmlelerle, ve syledike da-

10

ha ok sinirlenerek, fakat... edatiyle alan ihtiyatl mtalesn bitirdi. Bize anlatt ki Yldz saraynn, asl saray ismine lyk olan yksek duvarlarla evrilmi geni sahada mevcud binalarla bunlarn dnda kalan mtemiltnn mukadderat, gerek binalarn gerek muhteviyatnn velhasl Abdlhamid'den kalan btn kark mirasn aidiyeti takarrr edinceye kadar, bu gnn saray ve onun Hazinei Hassas her trl vastalardan mahrumdur. Bu gn Mefruat idaresinin anbarlarnda mevcut olan ve ie yaramaz, hi bir dzene kabiliyet gsteremez, krk dkk, eski psk eylerle, ite nmze konulan acayip sofradan baka tertibata kyam edilemez; Mabeynin bu gnk erknna birer oturacak yer, hele gece nbetleri iin birer yatak, sarayn her taraf dklp salan mefruatn yenilemek ve slah edebilecek surette bir are dnlemez. Kolumuzu kanadmz kran bu mtalealar skt ile dinliyorduk. O devam etti ve hlsa olarak dedi ki: Haremi hmayunda yeni Padiahn kadnlar, ehzadeleri ve bunlarn maiyeti iin hi bir hazrlkta bulunmak imkn yoktur. Her yer bo, her ke yeniden yaratlacak bir lemdir. Bunlar dinlerken herkesin zihnine tek bir fikir geldi. Hkmet kal'edilmi Padiahn ahsna ait sarayna ve bunlarn eyasna aidiyet ve taallk cihetlerini hal edinceye kadar Hazinei Hassaya ve yeni saltanat makamna gemi olan ztn emrine verilmek mantkl ve zarur olan eya iin acele bir tedbir kabul etmelidir. Bunu icabettiren sebepleri ait olan malcama derhal anlatmak iini bamabeyinci bir vazife olarak zerine ald. Glerek:

plmayacana, fakat bu istisnalardan baka, Mabeynde erkn ve memurlara hatt mstahdemlere mahsus maden ve asr bir ekilde yemek vermek hem mmkn hem de pek lzm olduuna dair izahat verdi. Mtalealarmn bu ikinci ksmnda gecikmedik; asl, vuIna gelecek mracaat yaplacak ilerin ilk noktasn tekil diyordu. Bu mracaatn nereye yaplmas lzm geleceinde henz bir fikir belirmeden toplantya bugn iin son verdik. Ben de biraz ktip beylerle grmek ve yaplacak bir i Tarsa onunla megul olmak iin kitabet dairesine mahsus olmak zere intihap olunan deniz cihetinde ve Hnkrn huzuruna kabul edildiim odann altndaki byk odaya getim. Arz edilmek zere Sadaretten gelmi acele ktlar vard. Padiahtan bunlarn emri nasl elde olunur. Babliye ne suretle iade edilir, bana anlattlar. Mektubu Sadaretten gelen Medri bu usl pek iyi biliyordu ve bana lzm gelen dersleri verdi. Birden, tella bir beki ieriye girdi ve bana yaklaarak: Mahmud evket Paa geldi, imdi bamabeynci beyle grt, galiba huzura kacak, fakat daha evvel sizi grmek istiyor!., dedi. Hemen ktm, Mahmud evket Paann, elinde bir erkez kams ile, sinirli admlarla, sanki enini boyunu lyormuasna dolat sarayn giri sofasna kadar seirttim. Beni grnce, syleyecei ve yapaca iin hi mukaddeme yapmaa lzum grmeyen bu aceleci ve tel adam bana derhal: Sizinle uzunca greceim, dedi; odanza kadar gidelim...

Hangi makama?., diye sordum. Henz stanbul ve btn memleket mukadderatn elinde tutan bir makam yok grnyordu. Hal'li mteakip byk bir kargaalk iinde idare faaliyeti, hep, dileri bozuk bir ark halinde sar-stlp gcrdyordu. Mefruat mdr, tabla usulnn kaldrlmasna herkesle beraber pek taraftar idi. Bu usuln ne kadar zor ve yeni bir saray iin ne derece irkin bir i olduuna ve onda devam edilecek olursa hrszln, israfn nne gemee imkn bulunamayacan iaret ettikten sonra mesel haremi hmyn iin, aavat oca iin table d'hte tarznda umum sofra ya-

Glerek: Henz bir odam yok, urada burada iliiyorum. Kapnn yanndaki salonlardan birine geelim... dedim. Yrdk ve yrrken syledi:

11

 Haberim var. Sarayda hi bir eyiniz yokmu. imdi Ltfi bey anlatt. Defterime kaydettim. Hemen emir vereceim. Saraya lzm olan Yldzn mmkn olan yerlerinden Hazinei Hassaya versinler. Durdu: Bunun iin nasl bir yol tutarsnz? diye yzme bakarak sordu. Hemen akla gelen en doru yolu syledim: Hazinei Hassann pek iyi kaidelerle, davrandn biliyoruz. Orada bir heyet teekkl ve bir defter de tesbit edilerek makbuz mukabilinde lzum grlecek olan tesellm eder. Bu heyete saray namna ikinci mabeyncinin de mmkn olduka katlmas veya nezaret etmesini kendisinden rica edelim... Pek doru!... dedi. Oturulup grlebilecek bir yere ilitikten sonra sordu: Siz ne yapyorsunuz?

Bu itimad mnasn, bu gnn, elinde en byk iktidar ve kuvveti tutan adam azndan iitmi olmak teekkrn hafife ban eerek yaptm. O, cmlesini bir ihtarla bitirdi. Bendegndan kendimizi koruyalm. Zaten Hnkrn etrafnda muzr olabilecek kimse de brakmadk ya... Ben biliyordum ki hal'den sonra urada burada, hele Ydz'da ve yeni Hnkrn etrafnda ne kadar phe verebilecek kimseler varsa, hepsi bir arada, ne mevki ne snf fark gzetilmee vakit bulunamayarak Idarei Mahsusann bir vapuruna tklm ve Selnie gnderilmiti. Orada da ehre karlmayarak haklarnda yaplacak muamelenin kararlatrlmasna kadar vapurda alkonuluyorlard. Bunun iindir ki biz saraya gelince Padiahn etrafnda bendegndan pek azn bulmutuk. Mahmud evket Paa ile konuma buraya gelince odaya Ltfi Bey girdi; kendisine mahsus, acele etse bile insanda ar ve yava tesirini yapan yrynn en abuk ekliyle ilerledi, ve, tam bir saray adamna mahsus bir eda ile, onu grnce benimle beraber ayaa kalkan Mahmud evket Paaya: ev-ketmeap efendimiz zt devletinizi beklerler; dedi.

Grlecek ilerin okluundan, karklndan ksaca bahsettim. Hep ban silkerek ve eli ile kamsn skarak dinliyordu. Gayet seri bir intikal ile anlyor ve kk siyah gzlerinin tasvip manasiyle mukabele ediyordu. Birden baka bir soruya srad: Lutfi Beyle naslsnz? Ben de, onu taklid eden bir tereddtszlk ve acelecilikle cevap verdim: Gayet iyi. Kendisini teden beri tanrm. Dostuz ve iyi geineceiz. deta yalvaran bir sesle cevap verdi: Aman, rica ederim, dost olunuz ve iyi geininiz. Sizin ikinize pek gveniyoruz.

Paa bana: Sizi tekrar grmek isterim, baka konumak istediim meseleler var, dedi ve beni acaba nelerden konuulacak merak iinde brakarak acele ile odadan kt.

12

Acele i dare ark Mahhas acele Bir ikinci grme Ktibler ii Hnkr ne istemi Zeki bir adam Gaileler

zemininde onunla ilk vukua gelecek temasta karlkl durum nasl olacakt? te onu beklerken merakn bir konumann sebebi olan konu idiyse dieri de bu noktada toplanyordu. Bu aceleci adam meraklarmn ikisini de halletmekte hi gecikmedi. Tekrar bir keye iliince hemen yetiilecek baka mhim bir i olduunu farzettiren bir sratle ve pek zarif olmasna itina edilen bir sesle sordu: mid ederim ki saraya birok kalabalk doldurmayacaksnz, deil mi? Hemen cevap verdim. Onunla grrken verilecek cevaplarda abuk olmak lzumunu derhal anlamtm: Bilkis dedim. Yldz'da kendiliinden dalan kalabalktan sonra sallamak mecburiyeti var. Para meselesi... sabet!... diye kesti. Mesel Yldz'da yzlerce ktipler, mtercimler, filn vard, oras adet btn dairelerin ilerini toplam bir merkez haline gelmiti; siz ne yapacaksnz? Bizde yaz ileri pek mahdut olacak. yle tahmin ediyorum ki drt ktiple btn yaz ihtiyacm temin etmek mmkn olacak. Derhal, bu cevabn zerine atld, ve byle acele ile atlndan anlald ki asl benimle grlecek ilerin balcas bu ktip meselesidir. Birka ktip almsnz, bu imdiden dikkate arpt. Vazifenizin hemen ilk gnlerinde size sz getirtecek eylerin olmasna imkn vermemek iyi olur. Alnan ktiplerden biri karnzn kardei imi, dieri de Yldz sarayndan kan bir memurmu. Bunlar deitirmek mmknse... Bu sefer onun szn ben kestim: Karmn kardei benim isteim zerine gelmi deildir. Sadaretten bir ktip istedik, onu gnderdiler, bu bir tesadf eseridir. Dieri de bir talih eseri. Hayatmda tanmak nasip olan en temiz adamlardan biri...

Hep acele etmek mecburiyetini getiren yle nemli bir buhran geirilmiti ki idare makanizmasmn btn arklarm gzleri bulandran bir sratle btn paralar birdenbire zlp dalverecek korkusunu veren delicesine bir davranma tutulmaa mahkm etmiti. Hkmet memleketin iinde ve dnda bir kazaya yer brakmamak iin tedbir dnrken, asker idaresi bir yandan isyana katlan taburlar uraya buraya datarak yerlerine ballk ve itaatine gvenebilecek unsurlar getirmee, bir yandan da teekkl eden divanharbleri kesin ve abuk karar almak iin iletmee, cemiyet de btn mevcudiyetini ve faaliyetinin neticesini tamamiyle mahvolmaa yaklatrmken naslsa savlan bir beldan sonra sersemliini yok ederek uurunu toplamaa alyordu; bu meyanda saray da kendi tekiltn zamann ve parann lsne gre tanzim ederken yeni hnkr yeni saltanat artlan arasnda davranmak ilmine altrmaa mecburdu; btn bu iler aceleye muhtat; yle bir acele ki koulurken etekler ayaklara dolamasn. Bu acelenin en byk mahhas numunesi de Mahmud evket Paa idi. Hareket ordusunun banda gelen bu adam btn varliyle de bizzat bir hareketti. Onu her yerde grrlerdi; her tarafa urar; sanki bir harb idare eden bir ordu miri teliyle her urad yerde hemen o srada zihnine gelen fikirlerle emirler verir, tavsiyeler yapar, velhasl idare ar-knm her parasna daha iyi iletebilmek midiyle efkrndan akan yalardan damlatrd. Huzurdan knca beni tekrar grmek isteyiinden anlamtm ki, bana da yaplacak tavsiyeleri, hatt verilecek emirleri vard. Btn o gnlerde, hatt, uzun bir mddet o gnlerden sonra gelen zamanlarda da, kuvvet onun elindeydi; byle nemli bir zamanda bu derece geni bir iktidar elinde tutan bir adamn etrafa emirler datmasn beklemek abesti. Yalnz temenni etmeliydim ki bu emirler alnrken yle bir ekil bulunsun ki emri veren mutlaka karsnda boyun emee mecbur madunlara hitab ediyor grnmesin, emirleri alanlar da artsz, kaydsz itaate mahkm, az amak salhiyetinden yoksun emir dinleyenler durumuna dm olmasnlar.

13

Zaten bunlar temelli gelmediler. Mehdi derhal yerine dner ve hi bir ey kaybetmez, sadaretten baka birini isterim, Hakk da nasl olsa temiz adam kullanmak isteyenlerin kendisini elinden tutacaklarna emin olabilir. (Hemen kaydedeyim ki: Bu konumadan sonra Medhi tekrar Sadaret Mektubi kalemine iade edildi, bir mddet sonra Hakk Evkaf mzesi mdrlne geti. Mabeyn kitabet dairesi ve orada bir masa miri olan Nzhet Beyle Ahmed'i Divan Hmayundan gelen Murtaza Beyden, ve Asm, hsan Beylerden teekkl etmi oldu. Bu kitabet diresinden ve onu tekil eden kymetli arkadalarndan bahse tekrar frsat olacaktr.) Ona kitabet diresinin yeni tekilt mukaddemesine dir vki olan ihbarn nasl bir menbadan ktm kefetmek zor deildi. Bu noktada durmaa lzum grmedi, o da vazifeme bir nevi karma gibi grlecek ve izzeti nefse dokunacak bir meselede gecikmee lzum grmedi ve birdenbire kendisine mahsus, bir konudan dier bir konuya atlamak detine tbi olarak: Hnkr nasl buluyorsunuz? idaresi zor bir padiah olmasn... dedi. Zannetmiyorum, dedim: btm emellerini, saltanatn btn imtiyazlarm sarayn dar dairesine habsetmee karar vermi grnyor. Saray tamir eder ve detirse, etrafna lzm olan sslce bir halka evrilirse, zel hayatnda onu incitmiyecek bir harekete imkn verilmezse, zamann icablarma pek uygun bir padiah olacaktr. Ben de o fikirdeyim. imdi benden ne istedi biliyor musunuz? Biz bir ok phe verecek adamlarla beraber onun ben-degnm da topladk ve Selnie gnderdik. Bunu biliyorsunuz. Demin benden kendi adamlarnn iadesini istedi. Abdlha-mid saraynda, her dolabn iinden, her ekmecenin gzlerinden, hatt sakslarn, kselerin iinden, velhasl Yldz'm her ke ve bucandan ele geen bu ktlar anbarlar doluudur. Bunlar hep toplatyoruz ve ayklatyoruz. Bunlarn arasndan kendi adamlar tarafmdan 'kendi aleyhinde yazlanlar da ele getike takm takm gnderteceim. O zaman o adamlardan hangilerini tekrar yanma almak isterse alsn; fakat sizin ktipler, bizim de yaverler iin yaptmz azlk usuln bunlar iin de tatbik etmeli. Zten sylediniz ya, bu her

eyden evvel bir para meselesidir. Bu iin size tuhaf bir cihetini de anlataym: Hnkrn Sabit Bey isminde bir adam var. Gayet zeki "bir kimseye benzer, hnkrn da herkesten ok ona ihtiyac var. Onun iin asl onu korumak istiyor. Veliahtken maiyetinde bulunanlar casusluk etmedike mevkilerini muhafaza edemeyeceklerinden bu zt da gayet zarur olarak Yldz'a ihbarlarda bulunmaa mecbur durmu. Fakat bir yandan efendisine karg olan ballna, bir yandan da mevkiinin emniyetine aykr olmamak iin yazdklarm ilk nce efendisine okur, sonra, yani onun muvafakatini ve tasvibini alarak, ylece gnderirmi. Zeki bir adam olduuna bu yeter bir delildir. ilve ettim: Mademki bu kadar zekidir, gene hem efendisinin menfaatine hizmet, hem kendi mevkiini muhafaza endiesine dikkat etmek iin ayni suretle zek icaplarn gzetecektir. Ve ben de ona sualler sorarak konumay bir dereceye kadar denk bir hale getirmek istedim: Siz de, dedim; bu aralk ok byk gaile iindesiniz. Tereddt etmeksizin ve ayaa kalkarak, hemen saray terk edip baka yerlere komaa hazr, cevap verdi: Evet, ok "byk gaile... Evvel stanbul'da kabaran dalgay yattrmak, phe veren daha dorusu tam bir itimad vermeyen askeri datp yeniden emniyet verecek taburlar getirmek, daha sonra, hatt daha evvel, Hareket ordusiyle gelen kark unsurlar yerlerine iade etmek... Beni en ziyade korkutan bu i... O kark askerler her neviden fena olaylara sebep olabilir. uraya buraya sarkntlklar, apulculuklar... Bir kere i -rmdan km bulunur, ve muzaffer olmu bulunmak evkiyle itiha taarsa bunun nne geebilmek iin baka bir Hareket ordusuna imkn yok. Sonra divanharbler, bunlardan kacak kararlar, onlarn yerine getirilmesi... O bundan bahsederken, hayalimde sra sra sehpalar ykseliyor ve btn vcudumdan bir rperme dalgas geiyordu.

14

 Daha sonra, demin size bahsettiim anbarlar dolusu evrak. Bunlar ne yapacaz? Yakp yok etsek: Kendileri de var da iz brakmak istemediler. diyecekler, ortaya dksek meydana... Hatrma Tevfik Fikret'in: Ka nasiye vardr kacak pak u drahn msra geldi: Sacak ... kabilecek pek az adam kalacak. te, dedi, acele edilmeyecek bir i Ve bunu sylerken, fiilen de acele istiyormucasna sk admlarla saraydan kt. lzumunu gstermek

Hanedan ile temas Bir fark Abdlhamid'in evld Merak veren bir vazife Selim Efendi Abdlkadir ve Ahmed Efendiler

Saltanat hanedannn erkn ve azasiyle yllarca ve ska ska yaplan temaslarn, yirmi be sene sonra kalm olan tortularnn tesirlerini u satrlarda tesbite teebbs ederken nemli ve zor bir hafza ilemine ihtiya var. Saray hayatna girinceye kadar onlardan hi birini tanm, hi biriyle temas etmi deildim; ilk grp grtm yeni hnkr olmutu; fakat onu tandktan sonra gn gemedi ki onlardan bir kan grm ve tanm olmayaym. Ve bu suretle balayan tanma muhtelif vesilelerle, ve her vesile yeni bir tesir ekleyerek, haklarnda verilecek hkme baka bir gr kesinden dier bir gr unsuru getirerek, uzun bir zaman devam etti. O gnlerde hsl elan fikirle bu gn, yllar zntlerin izgilerini glgelendirdikten sonra arta kalan fikir arasnda esasl bir fark grmyorum. Yukarda onlarla aramda yaplan temaslar iin tanma kelimesini kullanrken ahs onur duygusuna bir pay ayrmm. Ben onlar tanrken onlar beni tanmlar myd? Bunu zannetmiyorum. Hkmet denilen tekiltn en byk ahsiyeti olan, birinci Trk namiyle tanlmak gereken, sadrazamdan balayarak surasyle ine ine btn hkmet kuvvetini temsil eden paralar onlarn nazarnda hep az ok farklarla, oktan ziyade az farklarla, ayni seviyede let ve edevat kabilindendi. Kuvveti saltanattan alp millete veren merutiyet bile, onlarda yzyllardanberi ta varlklarnn en derin noktalarna kadar kklenmi, yle bir kanaat, bir nevi kutsallkla her imana kar saygl olmaa ve stnl yle yerlemi bir emniyet vard ki, onu sarsamamt. Gariptir ki bunu hepsinden ok tahttan dm ahsn ocuklarnda, ehzadelerinde ve sultanlarnda grdm. Dierleri Abdlhamid'in saltanat mddetince bir nevi mahpusluk yahut srgnlk altmda yaamaa alm, onun ocuklar da babalarnn l ve tart bilmiyen kuvvet ve kudretinden szan bir zihniyetle yetiip bym olduklarndan aralarnda grlen bu fark kolayca izah edilebilirdi.

15

Yalnz ikisinde bu fark gze arpacak kadar ak deildi: Yusuf Izzddin Efendiyle Vahidddin Efendi. Sultan Read'n kendisinden sonra en byk kardei olan ve Boazii'nin bir srtnda maliknesinde her eyden elini ekmi, toplum hayatndan uzak yaayan Sleyman Efendi lnce veliahdlik makamna geen ve yalanm bir hnkrn yakn olmak lzm geldiine hkmedilebilecek lmn sabrszlkla bekleyen Yusuf zzddin Efendi nihayet saltanat Abdlmecid eldndan alp, Ab-dl'aziz evldna kendi ahsna geirecek olan veraset deiikliinin pein sevinciyle hayalen tahta kmasna kk vcudunda toplamak mmkn olabilen azameti taknmt. Yalnz bir derdi vard: Kendisinden sonra gelen Vahidddin. Ve bu rakibin imdiden tahta engel takmak istiyerek pir parmaiyle pey srercesine ikinci veliaht unvanna hak iddias, onun btn saltanat hlyalarnn gnelerini glgeleyen ve gnden gne daha ok byyerek adet istilc bir kara bulut nemini alan bir leke olmutu. Bunun sonuciyle ve artk btn kafasn altst eden bir korku ile onda azamete bedel bir eit rkeklik, ekingenlik, her elinin ulaabileceinden derdine re ve imdat uman bir perianlk geliyordu, tekine gelince?... Lkin onu imdilik brakmak ve bu kark ii, daha ok kartrmamak iin izlenimleri bir sraya koyarak zabtetmek uygun olacak. Sultan Read'n tahta kndan sonra ehzadeler mabeyne, sultanlar hareme gelmee, ve yeni hnkra kar sayg ve tebrik vazifesini yapmada maraat gstermee baladlar; yalnz Abdrrahim Efendiyle pek kk yata olan Ahmed Nrddin Efendi bir yana, Abdlhamid'in btn ocuklar dier hanedan azasnn iten yapyor grndkleri bu ziyarete, babalarna kar bir eit hiyanet gzyle bakarak, amcalarn grmee lzum duymamlard. yle zannediyorum ki saltanat ailesi arasnda byklere hrmet ve sayg kaidesi gerekli olduuna gre eer bunlar bu kzgnlk siyasetini tatbikten evvel babalarnn oyuna bavurma imknn bulmu olsalard onun tarafndan aksine bir ihtarla karlaacaklard. Onlarn kendilerinden dnemediklerini yeni hnkr dr nd. Hemen ilk gnlerden birinde anlatlmas gerekli eyleri bitirerek huzurdan henz

kmtm, bendegndan biri bana gelerek padiahn beni tekrar grmek istediini syledi. Tekrar huzura girince Hnkr dedi ki: Size belki ho olmayan bir vazife vermek arzusundaym. Biraderin... Abdlhamid'den bahsederken ya birader der, yahut, o gn eer uykusundan eskiden kendisine ektirilmi eziyetlerin cn almak isteyen bir halde uyanmsa, bir kk kahkaha arasnda dk hakan derdi. ... Biraderin ocuklar bizi grmek istemediler; fakat bize onlar aramak yakr. Ne kadar olsa mahzundurlar ve bizden hal ve hatr sorulmasn beklerler. Belki de bir istekleri, bir ihtiyalar vardr. Bugnden balarsanz... Her gn kullandnz arabadan daha gzel bir araba hazrlatr ve yanmza sultanlar iin bir harem aas, mesel musahiblerden ya Enver Aay ya Hfz Aay, Efendiler iin de uygun greceiniz birini yahut sadece bir odacy alrsnz. Bunlar semt bakmndan deil, ya sr asiyle grmek ve tarafmzdan selm gtrerek bir arzular olup olmadn sormak pek uygun olur diye dndm. Hnkr szn bitirdikten sonra bir saniye durarak ve benden de bir oy bekleyerek sordu: Siz de bu fikirde misiniz? Ya bir kibarca zariflikte bulunmak, yahut kendisini ziyarete lzum grmeyen yeenlerine bir ders vermek emeliyle dnlm olan bir eye kar ne denebilirdi?... Aslnda hi d fena olmayan buyruu hemen yerine getirdim. lknce Selim Efendiden baladm. O beni epeyce beklettikten sonra konann en st katnda bir sofrada ve ayak zeri kabul etti. Resm denebilecek surette giyinmiti. Galiba bekletmesine sebep de bu kyafetine zenmesiydi. Ben sslce bir cmle ile ziyaret maksadm syledim. O ksaca boylu, sinirli vaktinden evvel ypranm bir adamd. Hereyden evvel dikkate arpan, yznden balayarak btn vcudunu kaplyan bir sinirli titreme idi. ahsen benzememekle beraber bu bakmdan Yusuf zzddinle aralarnda bir yaknllk buldum. Ksaca ve ne sesinde, ne yznn ifadesinde duygulanm olduunu belirtebilecek bir iz gremeden, teekkr etti;

16

o kadar... Artk konuma bitmi oldu. Belki dakika ancak srebilen bu konumadan sonra ayrlmaktan baka yaplacak bir i kalmyordu. Ya kibirlenmeye ya halk ile mnasebette bulunmak ilminde bilgisizlikle ykl olabilen bu kabul ekli bende ne onun iin ne de kendi bakmndan uygun bir intiba brakmamakla beraber dev olarak gereken kibarl yapp ktm. Abdlkadir ve Ahmet Efendilerle yaplan grme daha iyi deildi. Abdlkadir Efendi, pudral yanaklariyle, akaklarndan aaya doru epeyce sarkan traiyle, Ahmet Efendi de hoppa ve zppe haliyle uygun bir tesir uyandrmaktan pek uzak kalyorlard. Bu ehzadelerin de kibirli bbrlenmelerinden bir zerre kaybetmemilerdi. Byk kardeleri kadar korkak denebilecek derecede ekingen davranmamakla beraber konumay gene ayakzeri ve ancak tarafmdan sylenecek cmleye ve onlar tarafndan yaplacak ksack teekkre yer brakacak bir sre iinde-sonuna eritirdiler. Bir ihtiyalar olup olmadna dair yaplan yoklamaya da cevap vermediler. Belliydi ki hi bir eye muhta deillerdi, bunlarn hep konaklar, arabalar, maiyetleri ve elbette babalar tarafndan temin edilmi geni lde yiyecekleri vard. Zaten Yldz'daki zel dairelerinden kp da ayr ayr konaklara yerletikten sonra serbest ve zengin bir hayat kurmu olan bu Abdlhamid ocuklar saltanat deiikliinden madd bir zarara uram grnmyorlard. Brhanddin Efendi bende aksi tesir yapt. Onun hepsinden daha zek olduuna dair birok rivayetler iitilirdi. Resim yapar, piyano alar, okur yazar, lisan bilir derlerdi ve kardelerinden ok byk farklarla ayrlan bu olunu Abdlhamid hepsinden ok sever diye bilinirdi. Onun lehine sayp dklen meziyetlerden bir byk pay indirmi olmakla beraber, ahsen dierleriyle hi mukayese edilemeyecek olan sevimliliinden domu olsa gerek, Nianta'nda konann bir salonunda kar karya, iki ahbap tek-lifsizliiyle otururken bir sknt duymadm; hatt teden beri iitilmi sylentilere genileyen bir inanmak arzusu duydum. Beni uzaktan tanr myd? Hakkmda sonradan edinilmi bilgiye mi sahipti? Okur yazar olmasna pek gvenmemekle beraber herhalde zek bir gen olduuna dellet eden bir ak emare vard: Bu nazikne kabul ekli. Amcasnn bu zenmesine kar uzunca teekkrler etmekten ekinmedi. Sayei ahanede... Bu tbiri kullanna atm. Belki de babasn dnerek sylyordu.

... Sayei ahanede hibir eye ihtiyac olmadndan bahs etti ve taraflarn iki eit vaziyette yaplan bu konuma tatlca bitti. Beni salonun kapsna kadar deilse bile birka adm geirdi, hatt Memnun oldum!... dedi. Bu memnun oldum!... tabiri hanedan azasnn kullandklar balca bir iltifatt. Bunu sarayda o kadar sk iitmee almtm ki her iittike cevap olarak bir aksrk kabilinden ben de memnun oldum... mukabelesini savurmamak iin yutkunurdum.

17

lm saatini daima daha ilerlere, daha uzaklara brakmas hususundaki inadn dnmyordu. Temasta devam Sultanlar Grmenin zorluklar Enver aa Hfz aa Besim ve Hsamddin aalar Sultanlar grmeden kamyor Nasl greceklerdi? Evlenmeye kar Hikyenin sonu Fahir bey Hnkrn ocuklar Ziya'ddin efendi mer Hilmi Efendi Necmddin Efendi Bir ihtar. ikinci Musahib Hfz Aa okur yazar, sz sohbeti yerinde, akl banda, deta aydn bir adam denecek kadar hatrn saydracak liyakat sahibi, fakat clz ve maraz bir zatt. Bunun mizac ve merebi hakknda bir fikir vermek zere bir szn nakledeyim: Hfz Aa ikide birde bana gelir ve pek nazik bir selmla: Amcalar namna biraderinin evldn ziyaret vazifesinde sra sultanlara gelmiti, bu vaziyetin en zor ve en ziyade merak eken yan da buydu. Sultanlarn kocalarna kar bile ne derecede kibirli ve azametli davrandklar hakknda te-denberi iitilmi hikyelerin tesiri altnda idim. Bunlarla ister ayakta, ister be dakika kar karya bir konuma mmkn olamyacam tahmin ediyordum; hususiyle bu konuma yle artlar iinde istenecekti ki onlara tahtndan alnp srgne gtrlen babalarnn kahrn ve mrnn en kymetli yllarn yoksulluk ve hapislik iinde geirdikten sonra nihayet tahta geen bir amcann muzafferiyetini iln etmi olacakt; hatt grnrde bir efkat eseri kabilinden grnen bu hatr sorma gerekte bir eit ac alay hkmnde bile kabul edilebilirdi. Istablmirenin gzelce bir landosunda karma Bamusa-hip Enver Aa ile Sultan Efendilerinin en by elann konana gitmek zere Kurueme'ye doru yollanrken Enver Aann ak renk yznde daha temiz, daha parlak grnen dilerini gsterecek bir kk kahkaha ile: Hey Allahm!... Bize bu gnleri de gsterdin!... kabilinden ikide birde savurduu cmlelere yalnz bir glmseme ile cevap vererek kendi kendime beni bekleyen souk kabulleri dnyor ve bunlara kendimi hazrlyordum. Enver Aa yeni hnkrn pek saylan bendegm gibi pek saylan musahibleri iinde en ok itimat kazanm olanyd. Efendisi saltanat makamna geince kendisi iin her emelin gereklemesi imkn nihayet belirmi diye dnerek bunun pein neesiyle, hemen daima endi. Bu emellerin banda Sultan ad'm en eski aas olan Fahrddin Aa Darsseadet-erife aalna ykselince (ki bundan sra gelince bahsedeceim) onun pek yallndan mitlenerek yakn bir gelecekte o makama kendisinin gemesi ihtimali vard. Ne are ki bu Afrika evldnn Efendim, bir hizmetim kalmad, msaade ederseniz Fndkl'ya kadar gideceim... derdi. Fndkl'dan maksat Meb'usan Meclisi olacakt. Benden msaade istemek iin hi bir resm sebep yoktu, olsa olsa Bamabeynciyi haberdar etmesi gerekirdi. Bunu ya bana kar bir yaranma eseri, yahut Meb'usan Meclisine gitmekte bir iftihar sebebi tasavvur ederek yapard. Bir gn: Canm Hfz Aa, Beb'usan mzakerelerini dinlemekten byk bir zevk mi alyorsunuz? diyecek oldum. deta irkilerek, deta isyan ederek hemen cevap verdi: Hayr!... dedi, meb'usana iki kere gittim, pek grltl oluyor. Sinirlerim tahamml edemiyor. Onun iin 'yana devam ediyorum. Orada btn mzakereler kibarca oluyor... Bu iki musahibden sonra Besim ve Hsamddin Aalar gelirdi. Bunlarn ikisi de pek gen, pek gzel, uzun boylu tam mnsiyle sevimli ocuklard. Besim Aa hayatn sonuna kadar mahrumiyete mahkm eden maluliyetinin acsn elencelerde, gezip tozmakta, bir eit hovardalkta ararken Hsamddin Aa deva kabul etmeyen bir marazn balangcn bilmekten mtevellid bir hzn iinde gnden gne daha siyah oluyordu. Bu ikisinden baka iki gen daha vard ki bunlar bir eit yamak vaziyetinde ve nemleri ihmal edilecek kadar ikinci derecede idi. Ben Enver Aa ile Sultan efendilerin ziyaretine giderken tahmin ettiimde hi aldanmamm. Abdlhamidin naz'iinde bym sultanlar, deta tredi bir hnkr deerinde grdkleri amcalar tarafndan gelen bir

18

memuru kimbilir ne deerde telkki etmi olacaklard ki himi hasta olduundan, kimi kacak halde bulunmadndan, bir harem aas vastasiyle, bahsederek zr dilediler. Gsterdikleri zr sebepleri e-gitli olmakla beraber bir noktada birleiyorlar ve teekkrle beraber hi bir eye ihtiyalar olmadm sylyorlard. Hakikaten, hibir eye ihtiyalar olamazd, babalar erkek evldn dnd kadar, belki daha byk bir mikyasta kz evldn dnmt. Netice olarak Hnkrn bana verdii vazife Enver Aa tarafndan grlm oluyordu, o da bu vazifeyi dorudan doruya deil, gene sultanlarn ba aalar eliyle yapmt. Bunu halletmek iin Enver Aaya sordum: Acaba sultanlarla grmek nasl mmkn olacakt?.. Kap aralnda... diye cevap verdi. Bu tarihi takip eden senelerde, Abdlhamid'in sultanla-riyle deil, fakat dier sultanlarla kar karya, yanyana grmek frsatn ska ska bulmu olurdum. Bir uzunca mddet sonra sultanlarn en gencine, adiye Sultana yaptm ziyaretimde, bu neviden grmenin yapl ekli hakknda bilgi vereyim: Babasiyle beraber annesinin yannda Selnik'e kadar gitmi olan adiye Sultan epeyce bir zaman sonra stanbul'a dnmt. Kendisiyle halledilecek bir de evlenme ii vard. Yine hnkrn emriyle sultandan bir grme talep ettim. Bu gen Sultan hemen beni kabul edeceini syledi ve hemen hi bekletmeden beni yanma kardlar. Enver Aa ile beraber... Yanma karlm olmak tabirini geni bir surette tefsir etmemelidir. Evet, yanma, fakat arada bir siperle, bir perde ile: Bir tarafta aasiyle o, bir tarafta ben Enver Aa ile!... Sultann beni kabul etmesinde ve hatt bunun iin tel gstermesinde bir kuvvetli sebep vard: Ak!... Amcas tarafndan bir ihtiyac olup olmadna dair soruya hemen tereddtsz ve korkusuz ve pek gzel diliyle cevap verdi: Evet, bir ihtiyac, tek bir ihtiyac vard. Evlenmesine kar gsterilen engelin kaldrlmas...

Ben bu hikyeye bir dereceye kadar vkftm. adiye Sultann, smail Paa oullarndan biriyle evlenmesi tasarlanm iken, sonralar buna hkmete engel gsterilmekte olduundan bahsediliyordu.. O genci uzaktan tanrdm: Bana pek yakkl, pek sevimli grnmt. Zabit elbisesinin iinde hakikaten bir sultann zihnini, kalbini tamamiyle igal edecek bir namzetti; fakat maatteessf Zlfl diye tanlan, ve bu lkabndan ziyade yaman bir hafiye sfatiyle birok genlerin hayatn mahvetmi olmak hretiyle de herkesin nazarnda ismine nice naho ekler taklan bir adamn oluydu. O hrete lyk myd, buna hkm vermek bana ait deildir, olsa olsa bir babann kabahatinden evldn mesul tutulmasna itiraz edilmeyecek bir adalet kaidesi nazariyle bakmayabilirdim. Fakat kimbilir niin, bu izdivaca ne hkmet, ne asker, ne de saltanat makamnda bulunan padiah taraftar deildiler. Ben sadece Sultan dinledim, ve bittabi onun bu konuda dinletecek eyleri pek uzun srd. O kadar ho konuuyordu ki bundan bir lezzet alyordum. Dnmde hulsa ederek Hnkra arzettim. Enver Aa da ayakta hikyemi dinliyor ve ikide birde benim Sultana mukabelelerimi kasdederek, ve Padiaha kar gsteriten uzak konuma usulne serbest bir hareket vererek, onlar pek beenmi olacak ki: Ah, efendimiz, Baktibinizi iitmeliydiniz... diye araya sokuluyordu. Hnkr asl yeenini dinlemeliydi. Benim bu ak macerasnda vazifem burada bitmi olacakt, eer neden sonra adiye Sultan Fahir Beyle evlenmemi olsayd. Fahir Beyi ocukluundanberi tanrdm, o beni ska ska grrd. Uzun bir zaman Evkaf Nazrlnda bulunan, cidden istanbul'un en gzel, en halk, en edip bir ocuuydu. Onu pek ziyade takdir ederdim, hatt kendisine pek iyi bir muallim tedarik etmi olmak frsatn da bularak tahsiline de vesile bulduka yardm ve nezaret etmitim. Sultann ilk namzedi kaybetmi olmas acsna telfi vesilesini Fahir Beyin getirmi olacanda hi phe yoktur. Fakat ne re ki bunu da talih grerek lmn korkun penesi bedbaht genci hayatnm en beklenmeyecek bir anda alp gtrd. Bu vazife henz bitmiti ki Hnkr bizi, Bamabeyinci ile Baktibi, kendi ocuklar ile tantrmak istedi.

19

Bu ehzadelerin yalnz en byn, Ziya'ddin Efendiyi, uzaktan tanrdk. Onu yalnz biz deil, btn stanbul, tuhaf giyinileriyle, ak arabasnda trl renklerde elbiselerini, ayakkablarn gezdirirken, mesirelerde kadnlara selmlarnn en cesurlarm yollarken, gre gre hep tanmt. Dier ikisini, Necnddin ve mer Hilmi Efendileri hi grmemitik denebilir. Karar verilen gnde efendiler Dolmabahenin yukar kat sofalarndan birinde bizi kabul ettiler. Ziya'ddin Efendi bizde uzaktan hsl ettii tesiri deitirmedi. Bu tesir ta sonralar deiti, ve hi umulmayacak bir tarzda lehine gerekleti. mer Hilmi Efendi ahsan gzel, din, fakat melekeleri gelimemi, toy denecek halde, lkrd sylemekten ekinen bir ocuk hkmnde idi. Lkrd sylenen ve doutan pek zeki olduu hemen anlalan Necmddin Efendi idi. Yz de pek gzel olan bu ehzade ne kadar teessf olunur ki sakatt. Sol kulann pek irkin bir ekilde yapk olmasndan baka yle bir fazla imanlkla her trl vahim eyler hatra getirecek derecede malld ki onu grnce derhal hasl olan tesir rkmek ve acmaktan ibaret bir histi. Filhakika az zaman sonra bu ehzade kendisini tehdit eden tehlikeye malfr olarak, ld. Bu grme ayakta, belki yarm saat belki bir saat srd. Bunu hulsa edecek yalnz bir htra var: Bir aralk Necmddin Efendi bizim ikimizi kardelerinden uzaka bir yere ekerek hemen aynen u szleri syledi: Bu ilk grmemizde size bir hizmet etmek isterim, baarlarnz iin dualar ederim, fakat imdiden haber vereyim ki baarnza en byk engel olacak zat amcamz Vahidddin Efendidir. Ondan saknnz. Bu sz size benden bir hediye olsun. Grme bittikten sonra her ikimizde arta kalan te'sir bu ehzadenin o szleri oldu. Bunu daima, her vesile ile de ehzadenin grgsndeki isabeti bir kat daha anlam olduk.

Harab bir saray Geni bir mahalle Tamir ve temizlikte sr'at lk tertibat Yatak odalar Yemek odas Tabla usulnn kaldrlmas yahud tenkihi Sarayda nbet Nianta konaklar.

Her teebbste yaplacak olan ilerin nce sahasn grp anlamak, mahall ve mevzi bir tetkik icrasndan sonra karar almak gayet tabi olduundan biz de Dolmabahe saraym ve mtemiltn gezip grmekle baladk. Saray uzaktan grenler yahut yalnz Mabeyn cihetini gezmi olanlar onun genilik ve ehemmiyeti hakknda pek eksik fikirler edinmi olacaklardr. Biz de yle idik, ancak bir gn bsbtn dolduran bir dolama esnasnda anladk ki buras koskoca bir mahalledir, ve asl zihinlere dalgnlk veren, batan baa otuz seneden fazla bir metrukiyetten sonra bu mahallenin dm olduu harap haldir. Hi bir tarafn, hi bir kesini grmedik ki bizi mteessir ve ayni zamanda nasl imar ve ihya edilebilecek diye bir endie ile hayrette brakm olmasn. Rhtmlardan balayarak, atsndan bodrumlarna kadar^ merdivenleri, demeleri, duvarlar hep metrukiyetin yasn a-larcasma gsteren bu sarayn bykl hakknda kfi bir fikir edinebilmek, ve tamamiyle ihya ve imarmn ne bylt himmetlere tevakkuf edeceine hkm vermek iin onu dndan ve iinden ayr ayr grmek lzmdr. Bir kere saat kulesinden balayarak dtan asl sarayn gvde tabiriyle ifade edilebilecek esas ksmn yryerek gemek, sahille sokak arasndaki geni sahay dolduran mtemilt dnmek, ve yrmekte devam ederek Beikta iskelesi yaknlarna kadar uzanan mutbaklar, koular grmek gerekir. Bu da yetmez. Dolmabahe camiinin avlusunda saat kulesine kadar olan ve Sultan Reat zamannda maiyeti seniye blne tahsis edilen direyi, daha sonra camiden sonra Fndkl'ya doru uzanan binalar, ki bunlardan biri sarayn hamlaclarna ve kayklarna mahsustu, ve nihayet Istabl mireyi, caddenin kesinde ve sed stnde, Abdlmecid ve Abdlziz zamannda sarayn tiyatrosu olan ve nihayet

20

mefruat dairesinin bir anbar haline gelen binay, hep Dolmabahe saraynn kollar olmak zere akla sdrmak lzmdr ki meselenin byk nemi gerei gibi anlalabilsin. Yaplacak ilerin iinden kmak mmkn olmazd, eer ehemmiyet ve acelelik itibariyle bir tasnifle balanmasayd, Mabeyn ksmnda, nisbetle, byk bir i yoktu. Akan atlar tamir, kokmu bir pislik anbar halinde olan bodrum temizlenip slah edilecek olursa sarayn bu ksm yeniden hayat bulmu olacakt. Ve her eyden evvel, saray mimarlna tayin edilen Ve-dad'a, ilerin banda bu vazife verildi. Mimar Vedat yalnz, pek zevk sahibi olmakla kalmayan, ayni zamanda nereden klacan ve geirilecek mesafede nasl yrneceini pek iyi tasarlayp sraya koyan bir i adam idi. Hi armadan ve ilk hamlede yaplacak Mabeyn tmiratndan sonra birbirini takip eden ynlarla karlat dier tamiratn nnde de bulunmayan bir mantkla yrmee balad. Ve bu evsaf neticesiyledir ki sarayn, Mabeyn ksmiyle .Haremi Hmayun direleri, iinde barnlabilecek bir bina haline gelmek iin bir aydan fazla bir mddete ihtiya grmedi. Mabeynden maksad byk binek merdivenlerinden ve Mu'-ayede salonlarndan sonra balayp ayni cephe ve slbda saraya bal olan ve veliahdle ondan sonraki ehzadeye ayrlan iki byk daireye kadar uzard. Haremi Hmayun asl Hnkrn dorudan doruya kendi ahsna ve yaknlarna mahsus olan dire demekti. Yaknlar denirken kendisine evlt vermi olan karlarn ve onlarn ocuklarn dnmemelidir. Bunlar aksine yakn olmaktan ziyade uzak idiler, ve onun iindir ki kendilerine asl Haremi Hmayun ksmndan balayarak cadde tarafna doru sralanan ve dtan grnmeyen her biri ayr ayr birer saray hkmnde muhtelif direler tahsis edilecekti. Bunlar da derhal tamir ve temizlenmi oldu. Gene acele ile ve Hnkrn babasmdan kalma gelenekleri yaatmak yolunda her vesile zuhur ettike grlen arzusiyle Nianta'nn ifte konaklan tamir edildi. Bir yandan bu ilk aylar iinde bamabeynci ve baktib, seryaver ve maiyeti, ktip beyler, ikinci mabeynci ile Mabeyn mdr, Cib Hmayun ktibi, bendeler, musahibler, kendilerine mahsus odalarna yerlemi oldular; ve sarayda nbette bulunmas icabedenler iin yatak odalar, her tr-

l levazmiyle, hazrlanm bulundu. Bunlarn hepsinden mhimi Mabeyn yemek odasyd. Mefruat mdrnn nasl becerikli bir adam olduunu en evvel mahede edilen ve bizlere hayret verea eseri bu yemek odas oldu. Bir kere bunun yeri (Mabeynin n ksmnda ve kara cihetinde gayet geni bir sofa) ta'yin edildikten sonra i kendisine braklnca bu tamamiyle bo yer be gn iinde en mkellef ziyafetlere bile sahne olabilecek bir hle geldi. Adet Mefruat mdrnn elinde bir sihir asas var denebilirdi. Gayet yksek, camekn ksmiyle altnda sar ksm tklm tkz tabak ve bardak takmlariyle, atal, bak, ve teferruatla, bir sofra iin her trl levazmla dolu iki byk dolap ortada yirmi drt kiilik, biraz sklnca hatt otuz alt kiilik bir masa, kenarlarda hizmet masalar, velhasl vekilleri, mebuslar, sefirleri, Mabeyn erkniyle beraber doyurmaya msait bir yemek odas vcude geldi. Enderun hadebesinden eline i yarar drt gen arlarak bunlara beyaz ceketlerle mna-sib bir kyafet verildi. Kendilerine byle bir sofrada lykyle hizmete altrmak zere geici bir zaman iin muallimlik vazifesini grecek bir mtehasss arld. Bu genler, esasen kslmas kararlanm olan Enderun'dan alnarak Mabeyn hizmetine nakledildi. Btn bu i gayet acele vcude gelince her yemein tertibini Matbahmire ktibi ile kararlatrmak vazifesini de ikinci Mabeynci Tevfik Bey zerine ald; ve neticede Bamabeyn-cinin reislii altnda ktiplerden, yaverlerden, dier Mabayn erknndan ve bizlerle beraber yemekte bulunmak isteyen beylerden yani Hnkrn bendegnmdan mteekkil bir heyet saraya lyk ve tamamiyle zamann artlarna uygun bir sofrada yemek yemek imknn bulabildiler. Mahud tabla usul bu suretle tarihe karm oldu. Hatt Hazinei Hassada zten az ok tatbik edilen bu usul slah edildii gibi sarayn bodrum kat tamirat bitince sarayda beytutet eden mstahdem iin, bittabi ok daha basit bir ekilde, gene bir tabla d'hte usul tatbik mevkiine konuldu. Yalnz evvelce bize ihtar edildii gibi Mabeyn dnda, yani Haremi Hmayunda ve onun muzafat saylan ehzadeler iin, aavat ocaiyle Mabeynin d saylan mtemilt sekenesi iin tabla usuln, makul bir hadde indirildikten sonra devam etmekten baka are bulunmad.

21

Hakikaten bunlar da asr bir usul tatbikma kalkmakla o kadar zorluk karsnda kalnacak ve o derecede ikyet zuhuruna vesile verilecekti ki bundan saknmak en sde bir ihtiyat eseriydi. Yaplacak i ancak tablalar muhteviyatnda israfn nne gemekten ibaret kalyordu. Haremi Hmayuna verilen ve ayrca bir perhiz tablas diye bir nevi mahsusu olan tablalarn sekiz on trl muhteviyatnda ayklama yapmaya kalkarak harem halknn Hnkr nez-dinde tr iz'acatma sebeb olacan ve bizleri trl trl hcumlara maruz braklacan dnerek bu neticeye doru-rudan doruya padiah tarafndan gelen bir irade ile vsl olmak tedbirini bulduk. Zten tasarruf meselesine pek riayet eden Hnkrdan, bendegndan mnasip olanlar tavsif ederek, byle bir irade elde edivermek pek kolay oldu. Sarayda nbet tutacak olanlara iaret etmitim. Her trl ihtimallere kar drt ktipten ve yaverden birer kiinin sra ile Mabeynde gece kalmasn usulden saymtk ve bunun iin gayet geni bir yatak odas intihab olunarak herkes iin ayr ayr birer karyola ve teferruat hazrlanmt. Bu nbet usulne Bamabeynci ile Baktib ve dier erkn tabi1 olmakla beraber benim Yeilky'de bulunduuma pek can sklan Hnkr, ekingenlik mizacna uyarak, Nianta konaklar hazr oluncaya kadar Mebeynde gn ar kalmakl-mda bir mahzur olup olmadn soruturur ve bu suretle trl ihtiyatlarla elinin altnda bulunmaklma dir bir arzu gsterirdi. Ben de olduka sk, Mabeynde yeni yaplan odamda geceler ve bu sayede hem uzak bir yolculuktan kurtulur, hem de ile megul olmak iin daha geni bir zaman bulurdum. Ltfi Bey ili'de oturduundan Mabeynin kendisine mahsus yatak odasnda gecelemek mecburiyetini pek nadir buldu. Hnkrn bu yolda gsterdii arzu hakknda, bizleri yakn bulundurmaktan bir nevi manev kuvvet aradna hkmetmek yanl olmaz. Hatt Nianta konaklarnn dima lkrdsn eder ve "bunlarn bir an evvel hazr olmasn isterdi. Bir gn: Pek arzu ediyorum ki Kl alaynda evlerinize gemi olasnz... dedi.

Niin? O tarihi bilhassa tayin etmesinde nasl bir maksat -vard? Bunda bir nevi iyiye doru bir gidi olacana m hkmediyordu? Bunu hi bir zaman anlayamadm, fakat yle oldu ki hakikaten kl alay gn biz oraya ksmen gemi bulunduk. Bir gece, henz ben Yeilky'den ayrlmam ve Mabeyn-de kamusken, tam yataa girmek zere idim... Fakat bu ayrca hikye edilmee deer.

22

Bir gece hediye Bir gzel robe de cambre Hnkrn dncesini yoklama Nasl mukabele mnasibdir? Bulank su Hnkr boyanyor Ahmet Bza'nu itiraz . Bana da ihtarlarndan bir rnek Benden de ona bir ihtar Cevab.

Tabi, muharremin ilk gnlerinde komu evden gelen aure kabm iade ediyor gibi al canfes boann iindeki alndktan sonra geri gnderilmesi dnlemezdi. indekiyle beraber zarf da alkonacakt, ve, odada yalnz kalnca en evvel boay atm. Bir hrka!... Bunu zaten renmitim. Yakasndan tutarak ayaa kaldrr gibi yksekten tuttum, topuklarma kadar beni rtecek uzunlukta ve istenildii kadar kavuturulabilecek genilikte, en nefis tussor'dan ii gayet kaln satin'le kaplanm bir hrka, daha dorusu bir robe de chambre ki bir ka kere giyildikten ve artk usanldktan sonra rak karlmaa karar verilmi olduunu gsterecek bir emaresi yoktu. Her halde pek gzel, ssten uzak pek kibarca sde bir eydi; o srada masann zerinde duvarda asl aynada yzmn mtebessim aksini grnce anladm ki bu hediyeden pek ok memnun olmuum. O kadar memnun olmuum ki bu hrka, belki fazla dayankl olduu, belki de benden fazla itina grd iin yllarca, anmadan, ypranmadan devam etti. Onu hemen yatamn ayak ucuna serdim, ve artk uykum kat iin bir sigara yakarak, maden suyu iesiyle bulank su iesinin karsna oturarak, odamn, gizli sessizlii iinde bu iki ienin mnasn dndm. Maden suyunun ifadesi gayet sarihti. Son zamanlarn sinirlerinde dourduu kargaalk neticesiyle, kara cierden yahut safra kesesinden, belki de emadan gelen, ve ilk nce hafif ikazlar hkmnde kalan, biraz da beni muayene eden ta-bibleri kat' bir hkm vermek hususunda artan sanclar vard. Bunu bendegn vastasiyle haber alan Hnkr, arasra, mesel maruzattan birine grlmtr makamnda tarih atarken kd elinden brakr, ve yarm kalan tarihi sonra bitirmek zere bir durma devresinde Sanclarnz nasl? diye sorard. Hastalarn kendi straplarndan bakalarna bahis ettim. Bir gn bendegndan biri bana demiti ki: Efendimize tesirleri grld, daha baka hastalklar bulunduuna az ok rahatszlklarnzdan biraz iirerek bahsetseniz iyi olur.

Mabeynde nbet tutan ktible yaverden, bir de musahib-den ve bekilerden baka kimse kalmad, Hnkr hareme ekildikten sonra bendegnm da evlerine dald bir saatte, yatak odamn kapsna vurulan elin bana nasl beklenmeyen bir haber getirmi olacana, bir saniye iinde, zihnen yzlerce ihtimalleri devrettim. Tella kapy atm; gelen, bir haber deil, Musahib Besim Aann ellerinde Hnkr' tarafndan bana gnderilmi hediyelerdi: Al canfes bir boa, biri byk biri kk iki ie. Besim Aa boay benim ellerime teslim ettikten, ieleri de masann zerine koyduktan sonra serbest kalan sa eliyle temennasn savurarak syledi: Efendimiz size selm ediyorlar, dedi; geceleri serin oluyor buyurdular, meyesiniz iliye size bir hrka gnderdiler. Bir de maden suyu. Belki midenizde bir arlk hissedersiniz... Maden suyunda fazla durmad. Kk ieyi eline alarak ve onu daha ok dikkatime maruz tutarak izah etti: Bu su, bir boya deilmi. Salara srlrse onlara asl kendi rengini verirmi. Tecrbe ederseniz memnun olursunuz, diye dndler... iesinin iinde bulank grnnden nasl bir fevkalde sihirli hassaya malik olduu kefolunamayan bu suya ksa bir gz attktan sonra ieyi aldm, tekrar masann zerine koydum, ve hemen yaplmas icabeden teekkr vazifesini ifa ederken en tatl tebessmlerle bu gzel gen musahibi kapya doru iki admla geirdim.

23

Evvel bana pek garib grnen bu mtalea zerine ben ona o bana baktk, ben izahat ister gibi, o manidar bir glmseme arasndan sebebini siz kefediniz... der gibi..'. Hnkrn mesanesinde ta olduuna, ki bunun sonralar tesirleri grld, daha baka hastalklar bulunduuna az ok vkftm; ve btn hastalarda grlen bir ruh haletle bakalarnn da hastalna vkf olduka bir nevi tesliyet hissetmesinin pek beer olduuna hkmetmek kolayd. Bu gece maden suyu ieleriyle beraber musahibin onun yanna brakt anahtarn elime alnca bu hediyenin hikmetini anlamakta zorluk ekmedim. Asl zorluk bulank suyun mnasn kefetmekte idi. Her eyden evvel ona atfedilen sihir srrna asla inanmayan bir phe nazariyle baktm. Bu sadece bir boya idi. Hnkr benim akaklarmdan balayarak aarmaa yz tutan salarma dikkat etmi olacakt, fakat beni olduumdan ziyade genletirmek iin bu zenti eserinin sebebi ne olabilirdi? Hep o ieye glmseyerek bakyordum. Hastalk hakknda yrtlen muhakeme bu yallk ve genlik meselesine de tatbik olunamaz myd? Zten birka kere farketmitim, kendisinden bahsederken beni de kartrarak: Artk biz yalandk... kabilinden bir szle, arada yirmi yldan fazla bir fark Biler, ve beni kendisi ile akran yerine kordu. Bunu ben gayet tabi bulurdum. Nihayet ulama mmkn olabilen noktada kendisine mukadder mesafenin pek ksa olduunu grerek,, hayatnn en hareketli zamann yoksulluk iinde, hep gereklemeyen emellerin ac bekleyileri arasnda geiren bu adamn gemi bo zamannn, geirilecek mahdut istifade mddetinin acsn duymakta olmasna pek tabi nazariyle bakyor, ve bundan dolay onu rikkat ve muhabbetle saracak bir sebep buluyordum. Salarma bu bulank sudan srmek iine gelince: Havalen kendimi akaklarnda, ensesinde, pene pene kna lekesi grnen sahte genlik mbtellar halinde grdm ve byle tecessm eden gln hlimin karsnda rperdim. Ben Bilkis aarmaya balayan salarm pek gzel, pek ho buluyordum, yle bir ailenin ocuu idim ki onda erkeklerin ve kadnlarn salar vaktinden evvel aarmaa balar ve o ailede hi bir ferdi tanmyordum ki tabiatn kendisinden esirgemee balad rengin

telfisini boyalardan alsn. O halde bu ie tapas almadan ylece kalacakt. Masann bir kenarna koydum; fakat bu onun bana byle gece vakti yatak odama kadar gnderilmesinin sebebini izah etmi oluyordu. Onu da anlamakta gecikmedim. Belliydi ki Hnkr salta nat makamna geince sakal salvermee balamt. Galiba yalnz Yavuz Sultan Selim'den baka btn Osmanl padiahlar bu gelenee uyard. Sultan Read'n da sakal, salar gibi asl renginden ok uzaklam ve beyaz olmaa pek yaklamt. u halde kardei nasl sakaln, hem pek fena bir tarzda boyar idiyse, o da, daha meharetle ve asl rengini verir diye tavsiye edilen bir su ile, niin boyamamalyd? Bu tecrbeye girimeden evvel de emsal yaratmak lzmd. te Baktib... Fakat Baktib bu boya iine karmaa hi yanaacak gibi grnmyordu. Hakikaten o geceden sonra Hnkr boya iesinden bahsetmedi ama buna karlk salarnn kenarnda, yeni uzamaa balayan sakalm boyun tarafnda sar bir boya lekeleri grnmee balad. Bir gn sk sk saraya gelen ve huzura kabul edilen Ahmed Rza, her zamanki gibi bana da urad, hemen oturur oturmaz dedi ki: Hnkr san, sakalm boyam. Kendisine syle-mediniz mi?.. Hayretle yzne baktm. Biz ne syleyebilirdik?.. Ne kadar sslere boulsa gene pek kt olmaktan hli kalmayacak bir itirazi iine alan bir cmleyi nasl bulmak mmkn olurdu? O cmleyi, hi sslemee lzum grmeden, dosdoru, rlplak Ahmet Rza sylemiti. Bunu bana iftihar ederek anlatt. Ahmet Rza pek ziyade nazik, pek zarafet kaidelerine riayet eden hatr ve gnl okamakta usta olmakla beraber bunu asl kklere, yahut, mevkii eitlere kar tatbik eder, ve ykseklere, kavilere kar sert ve keskin olmaktan haz duyard. Hele kendisine kar sevgilerine emin olduklar hakknda hi bir lisan ihtiyatna lzum grmezdi. Bana da byle ihtarlar olurdu. Hatt bir gn ok sigara imekten sararan parmaklarm gstererek: Hnkrn yanma maruzat bu parmaklarla takdim etmek doru deil; dedi; azlk kullansanz ok iyi olur...

24

Gayet doru bir sz! Fakat ne kadar doru olursa olsun insan szn elik bir i gibi saplanan deil, ipek gibi' yumuan bekler. Onun Hnkra da byle ihtarlar olurdu.

Sadaret deiiklii Sadaret alaylar Atl alaydan arabal alaya gei Hseyin Hilmi Paann saray ziyaretleri Matbah Hmayun Delikleri fazla tkamamal lk ziyafet Abbas Hilmi Paa Baktibe hiddet Tevfik Bey

Bu hatralarda tarih yapmak ve sra gzetmek kaydlerile balanmamakla beraber onlar da mmkn olabilen temamiyeti temin iin baz noktalar ksaca ve sratlice tesbit etmeye lzum grmyorum. Bunlardan biri: Sadaret deiikliidir. Mart sonu isyannda Sadareti igal etmekte bulunan Hseyin Hilmi Paa o olaydan sonra bu makamda kalamayarak ekilince Abdlhamid Sadarete Tevfik Paay getirmiti. Tevfik Paa drstl, namusuyla herkesin indinde pek muhterem saylrd. O, ne Hseyin Hilmi Paa gibi ttihad ve Terakki Cemiyetiyle irtibat sahibi, ne de Kmil Paa gibi Cemiyetin belli bir muhalifi idi. O zaman iin en mnasip bir sadrazam ancak o olablirdi. Fakat yeni Hnkrn tahta kmas zerine Cemiyet, nfuz ve kuvvetinin geri dnmesine gzle grlr bir timsal olmak zere, 31 mart irticasmda ekilmeye mecbur olan sadrazam gene yerine getirmeye lzum grd, ve bu suretle Tevfik Paaya Londra sefareti verilerek Hseyin Hilmi Paa da Sadarete getirildi. Bu gibi deiikliklerle ilgisi, ancak havann lodos yahut poyraz olmasiyle takayyt mesabesinde kalan ve bu itibarla o zaman hkmet idaresini ellerinde tutan kuvvetin arzusuna pek uygun bir siyaset takip etmek dirayetini gsteren Hnkr, yalnz sarayn tefti ve tamir ilerini yakndan takip etmekle iktifa ediyordu. Bu tebeddln sarayla tek ilgisi sadaret merasim alayndan ibaret kalyordu. Bu alay hemen herkes mkerreren grm renmiti. Bablinin mehur caddesiyle byk sofas ve divan odas ka kereler bu alay iin, vakit geirecek elence arayanlarla dolup boalmak hususunda mmarese sahibiydi. Beikta'tan Sirkeci iskelesine denizden gelen bir heyet orada kendilerine jnuntazr olan atlara binerler, sadrazam ve onunla beraber

25

deien yahut yerinde kalan eyhlislm, nlerinde mabeyn baktibi ve etrafta yaverlerden mrekkeb bir halka ile yava yava, caddenin berberlerinden, kitaplarndan, kahve halkndan birikmi kalabala, o muhteem resm elbiselerinin grnyle gslerini dolduran nianlarn parltlarn gstererek bir yce alay halinde yokuu karlard. Bu yce alayn asl hikmeti vcudu, mabeyn baktibinin bir elinde gsnn en st tarafnda mukaddes bir nsha tar gibi tad al atlas kese iinde sadaret fermanyd. Veziri ma'alisemirim... diye balayan ve dima kan iin kltmeler olmakla beraber gelen hakkmda pek iltifatla dolu oluuna nazaran gidene pek de rahatlk verecek bir mahiyet gsteremeyen bu ferman Bablide byk sayglarla karlanr, yeni bir eyler haber verecekmicesine bir n evvel en iyi ii-tilebilecsk bir noktaya varmak iin divan odasna birbirini itekaka hcum eden ktiblerin, hademenin, merak sahiplerinden mteekkil bir kalabaln arasndan terifatlarn gayretiyle alan yolda, gene yle vakarla, azametle, ar ar ilerleyen heyet, kalabaln az yahud ok olmasna gre, epeyce dar yahud olduka geni bir bolukta mevki alrd. Burada mabeyn baktibi krmz torbay teslim ederek ve alnna gtrerek sadaret mektupusuna tevdi eder, o da ayn ekilde alp torbann iinden ferman karr ve gr bir sesle okurdu. Mabeyn baktibi sadrazam tebrik ettikten sonra kard; ayn merasim pek ok ihtiraslarla Bab Vly Meihatde de tekrar edilince artk saraya ait olan vazife biterek hkmet de: lem gene ol lem... Devam etmee balard. Bunun belki bir gsteri iin, saltanata ve sadarete ait tantana ve debdebe iin, teden beri srp gelen bir gelenek olarak faydas kabul olunabilirdi; genliklerinde ata binmekte alkanlklar olsa bile u yallk halinde Sirkeci iskelesinden Babli'ye kadar binicilik tecrbesi yapmaa mecbur olan sadra'zamla eyhlislm halka pek de beenilecek bir ekilde gstermek kabiliyeti yoktu. Hele baktib bir eliyle hayvanui dizginlerini idareye, dier eliyle atlas keseyi gsnn yukar ksmndan biraz aa inmesin diye uygun bir ekilde tutmak iin dikkate mecburken, resm elbisesinin srma eridli pantalonu atn karnna srte srte dolanp burgulandka bacaklarnn yarsna kadar akta braktn fark ederek,

bir trl resi bulunamayan bu rezaletten, alnnda biriken ter damlalar pr pr atlas torbann zerine derek, pek gln ve ayn zamanda pek acnacak bir haldeydi. Saraya dnnde bunu Hnkra yle tuhaf bir manzara olarak bildirdi ki o alaydan sonra bir daha sadaret alay yapmak icabederse bunun nde baktible ba yaveri ve arkada sadra'zamla eyhlislm tayacak olan, etrafta mnasip miktarda svari ile, landolarda yaplmas kararlat. Gerekten ondan sonra da alay vl glnlnden en nemli ksmn kaybederek bu suretle yaplr oldu. Bu gnden sonra sarayda bir usl daha teesss etti. Abdlhamid zamannda sadra'zamlarm, hatt eyhlislmla dier vekillerin belli gnlerinde Yldz'da bulunmalar detti. Hseyin Hilmi Paa bu deti haftada iki gn konandan doruca saraya gelmek ve huzura girmek eklinde ihya etti. Tabi o gnlerde sadra'zama ayrlan cephenin kara tarafndaki byk salonda matbah hmayundan hazrlanan pek mkellef pek ahane bir yemek verilirdi. Hseyin Hilmi Paa selefi gibi susar bir zat deildi; sohbeti pek dolgun ve pek cazipti. Onun iin huzurda uzun bir zaman geirirdi. Nelerden bahsolunurdu. Bunu bilmiyoruz, fakat pek iyi biliyoruz ki siyasetten, hkmet ilerinden bahsolun-mazd. Gerek Hnkr, gerek Sadra'zam lf o yollara gtrmeyecek kadar perhizli idiler. Matbah hmayun dedim. Bu matbah, matbah mireden bsbtn ayr bir teekkld ve mabeynde husus mahallinde idi. Buradan yalnz Hnkrn ahsna mahsus yiyecek hazrlanrd. Kendisinden artakalanlarla da bendegndan bazlar faydalanrd. Hakikaten san'atmda pek usta olan aba ile muavinlerinin maharetini bazan bizler de tecrbe ile takdir etmek frsatn bulurduk. Matbah mirede yaplan tasarruf tedbirlerini matbah hmayunda tatbik etmek uygun olamazd. Hatt bu siyaseti bize bir gn hasbhal arasnda Talt da ihtar etti: Btn delikleri tkamaynz!... dedi. lk ziyafet.

26

Bir gn", o zaman hl terifati divan hmayun unvan ve vazifesini muhafaza eden Galib Paa deti olan tella saraya gelerek haber verdi: Msr Hidivine bir ziyafeti seniye verilecek, dedi. Tahta kmann hemen ilk gnlerine tesadf eden bu haber bizi epeyce artt. Ziyafet takmlar henz Yldz'dan Ha-zinei Hassaya verilmemiti. Dolmabahe'nin neresinde ve neyle bir ziyafet hazrlanabilirdi. Galib Paa bu tel veren haberin nemli bir ksmn hafifletecek bir ilvede bulundu. Hkmet erkn tarafndan kendisine verilen talimata gre ziyafet pek kk bir ekilde olacakt. Siyaseten buna lzum grlm ve Hidiv iin bir hkmdara verilecek olan ziyafet ayarnda bir tekellfe kalklmas kararlatrlmt. Derhal bir ferhis yapld. Onun byle eylerde eski tecrbeleri vard. Hnkra, Veli'ahde, Hidive ayrlan yerlerden sonra hkmet erknndan mutlaka bulunacak olanlara da yer verilince mabeyn erknna ancak yer kalyordu. Bu yer ba-mabeyncinin, baktibin ve bayaverindi. Bu dar ereve iinde bile sofra on alt kiilik oluyordu. Zlvecheyn denilen byk sofraya, amele trld, btn bir gn saray keser taktaklariyle gmgm terek orada tahta ayaklar zerinde dermeatma, fakat salam bir sofra kuruldu, sarayn asl muhteem ziyafet takm alnamayarak ancak adedi snrl bir idare heyetine yetebilecek olan ve sarayda galiba bir tarihte Rusya arna ziyafet verilmek iin Ulahya'ya gnderildiinden dolay Ulah takm diye anlan kk gm takm getirilebildi. Velhasl o gecede hademei hassadan, muzkai hmayundan, enderun efendilerinden mrekkep bir kabul resmi saltanatn snna yarar bir ziyafet verildi. Bu det yeni Hnkr zamannda da bu suretle balayarak devam etti. Abbas Hilmi Paa ok zeki olduu iin stanbul'da oturmasn saltanat makamn ve hkmeti megul etmeyecek surette geirirdi. Bu ziyafetin bende pek ac bir htras vardr: Onun mrettibi hkmetten alnm emirlere gre hareket eden Galib Paa, ve saraya ait ksmlarda, Hnkra arz ve iradesinin elde edilmesi yolunda selhiyetini kullanan Lutfi Si-mavi olduu, baktib yalnz cereyan eden mzakerelerde bir mahid sfatiyle bulunduu halde, sofrada

kendilerine zarur olarak yer verilmeyen birka zat bundan byk izzetinefis meselesi karmlar ve bireyi yllarca snmek bilmeyen bir dmanla maruz brakmlard. O kadar ki hi hak edilmemi olan bu fkenin acs altnda bire adam her gn bir para daha zehirlenir ve sabrla susard. Garibdir ki o gece ziyafette bulunmak imtiyazna herkesten ok hakk olan ikinci mabeynci Tevfik Bey hazrlklar iin gene herkesten ok rpnp urat, ve kat'iyyen bir fke eseri gstermek yle dursun, belki biraz daha gayretle kendisine bir yer ayrlmas resi aransayd, bunu kabul etmeyecekti. Btn arkadalk mddetince melek gibi davranyla bizleri kendisine hayran eden bu ztn hatrasna imdilik kk bir selm gnderip geeceim.

27

Hnkrn tahsisat Emrullahn bir ziyareti Nasl mukabele ettim Hnkrn karan Bir dankllk Sakal meselesi Faka basyorum Sebepler? Mkellef bir merasim Gzel bir sakal.

rrken dima burnunun zerinden kayp den, yahud, buulanp rtlen gzlnn altnda gzleri, karsndakini grmeyen, ona bakmayan bir donukluk alr, ve btn kendisine sylenen szleri hep kafasnda bir ivi gibi saplanm fikrin etrafnda, bir kayay andrmayan su rpntlar gibi geitirirdi. Tam mnasiyle bir ilim adam olan bu zt hayatn pratik yanyle hi megul olamamt. Hele pratik hayatn mihveri olan para ile mnasebeti yoktu. Ben onu zmir'de Maarif mdrlnde tanm, sonra geen yllarda btn dknlk ve ikbal safhalarn takip etmitim. Giyiniinde, yaaynda, ev hayatnda paraszliyle parallm arasnda gze arpan hi bir fark grmedim. Ona sarayn ihtiyalarndan, iinde rpmlan zorluklardan bahsetmek beyhude idi; baka bir noktadan iti'raz etmee teebbs lzmd. Ben bunu nasl arzederim; dedim. Her eyden evvel hazinei hassa ile, ve ondan evvel bamabeyinci ile anlamak, onlar buna imkn bulurlarsa teklifin arz eklini aratrmak icabeder. O, hep gzleri asl fikrine saplanm, ve mphem bir noktaya dikilmi, bana bakmayarak: Frka bunu senden bekliyor; dedi ve ayaa kalkarak: Bana hemen haber verirsin, di-* ye ilve etti. O gittikten sonra derhal Hazinei Hassa Nazrna haber gnderdim ve bamabeyncinin odasnda toplandk. Nuri Bey pek asab, pek tell olmakla beraber mhim meselelerde, yalnz bir sinir buhrannn dalgasn geirecek kadar durarak, sknu iadeye muvaffak olunca sylerdi: Daha ne alacaz, ne vereceiz belli deil!., dedi. Lutfi Bey cann skacak bir hal hsl olunca serte bir kelime ile hislerini ifadeyi kfi grerek fikir beyann fazla bir yk addederdi. Ben bu toplantdan neticeye varlacak bir karar alnamayacana hkm vererek:

Clustan hemen sonra bir gn Emrullah Efendi bana geldi ve zihnini kurcalayan ziyaret sebebini haber vermeden, adet aksrp rahat etmeden evvel tamamiyle oturmaa bile kuvvet bulamayarak yar ayakta, yar sandalyede, syledi: Sana mhim bir i iin geliyorum. Biliyorsun ki Hnkr iin hkmet yirmi be bin lira tahsisat teklif ediyor. Biz bunu fazla bulmuyoruz, amma... Biz demesinden maksad kimlerdi? Me'buslar olacak, mu-vazenei maliye encmeni zas, belki de ilerinden, birinin, hatt bizzat kendisinin bir fikri. Bir fikir ki hemen dierleri tarafndan da kabul edilivermitir. Devam etti: Amma Hnkr kendiliinden bunun be bin lirasn terkedecek olursa umum efkr zerinde pek iyi bir tesir hsl edecek. Bizler, saray ve hazinei hassa Abdlhamid'den kalan md-hi masraflarn altndan nasl kalklacanda, yeni sarayn kat' ihtiyalarna ne suretle kar konulabileceinde arm, henz kullanlabilecek para ile tesviye olunacak masraflar hakknda ak bir fikir edinememiken byle nemli bir feragatin nasl mmkn olabileceini dnmezdik. Pek ihtiyatla cevap verebilmek iin bir mddet sustum. Hatras yalnz dalgmliyle bugne gelen Emrullah Efendinin baka vasflar da vard. Dalgnlk hreti hayatnda o kadar yaygn idi ki btn varln kaplam ve onu herkese yalnz o sfatiyle tantmt. Baka vasflar arasnda bilhassa bir tanesi daha vard ki uysall idi. Herhangi bir azdan yahud kendi kafasndan bir fikir doup da ona uygun grnecek olursa o ynden esen rzgrn istikametine uyar, ve artk etrafn grmeyerek, gzleri yalnz dnlecek noktaya dikilmi, uykusunda yryen bir adam halinde, ilerlerdi. Hatt byle dou-vermi bir fikrin tahrikiyle y-

28

 zin isteyelim, dedim, hep beraber huzura kalm. Hnkr bu teklif karsnda aracak ve bizlerin reyine ihtiya hissedecektir. O zaman hatra gelenleri syleriz. Huzura ktk. Bana vukua gelen ziyareti ve edilen teklifi anlattm. Hnkr dinlerken, deti vehile evlerinin iinde gzlerini evirdi. Belliydi ki alnacak karan dnyorlard. Reye bavurmak iin evvel Hazinei Hassa Nazrna bakarken verilecek karar alm olduunda phe yoktu. Reye bavurmak bir nevi usule uyma kaydndan ibaret kalyordu. Nuri Bey ayni mteleasm syledikten sonra dier iki rey sahibini dinlemee bile lzum grmeden: Paraya gre kendimizi skarz; dedi; meb'usan tarafndan yaplan bir teklifi kabul etmek daha uygundur. Ancak... O zaman bana bakt: Biz bunu teklif zerine deil, kendiliimizden yapm oluyoruz, deil mi? dedi ve ilve etti: Baktip bu yolda bir tezkere yazar... Birbirimize baktk. Burada akan sular dururdu, dururdu ama hazinenin suyu nereden gelecekti. Sklm pklm ktk. Nuri Bey kpkrmz idi, Lutfi Bey dudaklarn sryordu. Ben Hnkrda byle bir feragatin mnasn dnerek iin iin glyordum. yle ya para ii, nihayet kendisine pek az ta'allku olan bir idi. Btn hayat az para ile skntlar iinde geen bir adam iin yirmi binle yirmi be bin arasndaki rakam farkn hesap etmek lzumu byle nazik bir meselede mil olamazd. Bylece cevap verildi. Fakat bu bahsi tamamlamak iin ilve edeyim: Sonralar sarayda stste mkellef ziyafetler vermek ve Hnkr muhtelif seyahatlere karmak lzumu hsl olunca hkmetin bir teklifi zerine aylk tahsisat masraf ayrld ve bu suretle adet bir danma karl hazinei hassann yz gld, Hnkr da hemen clus eder etmez bir feragat gstermi olmak meziyetini kazanm oldu.

Hnkr beni faka bastrd. Baknz nasl? Cuma selmlklarnda alayda bulunmalar mu'tad olanlardan baka her hafta Evkaf Nazr, ekseriyet zere Harbiye Nazr, bazan Bahriye Nazr, ehremini cemiinin binek tann i tarafnda karlarlar ve imam eyriyr de dahil olduu halde, ikinci derecede gelen kiilerle orada bir kalabalk toplanm olurdu. lk haftalardan birinde ve ma'hud bulank su olayn takib eden bir cuma gnnde Hnkr binek tandan ieriye girer girmez karlayclar selmladktan sonra imam efendiye iaret etti: Baktib beyin sakal duasn yapalm, dedi. Efendilere haber verilsin de... Maiyette gelen bendegna hitaben ilve ediyordu: Mabeynden icabeden kiiler de bulunsun, bu hafta iinde, mesel aramba gn mabeynde bu duay yapalm. Bana bakmyordu. Ben zten baklacak bir halde deildim. zerine bir kova kaynar su dklm bir horoz gibiydim. Bir sz sylemee, kalabaln iinde Hnkr'a kar itiraza benziyecek bir kelime sarfetmee imkn olsayd bile buna muvaffak olamyacaktm. Kendimi derhal hayalen bir sakalla grdm. Ve bunu o kadar gln, o kadar tuhaf buldum ki hayalimin bu simas karsnda dondum. Lutfi Bey, Nazrlar, yaverler, hazr bulunanlar bana bir mahkmiyet ilm giymi bir bire gibi acyarak, biraz da alay ederek ve glmseyerek bakyorlard. Baa gelen ekilir!... diyerek hnkr mahfiline gtren merdivenleri, herkesle beraber, atm; ve yukarda, biz bize kalnca izah ettiler. Anlalan Mabeyn baktibi bir sakal sahibi olmalym. Mabeyncilerle bendegn, ve dier saray adamlar bundan ayr imi. kinci mabeyncinin sakaln dnerek: O halde Tev-fik Beyin sakaln tra ettirmeli! diye ii akaya boarak geitirdim.

29

Ben Hnkrn beni byle gafil avlamasna kendimce sebepler bulmutum. kide birde gsterilecek eyleri anlatmak ve verilecek emirleri izah etmek iin beni haremi hmayuna cel-bederdi. Buralarda haremaalar halvet yaparlar, yani kadnlarn ortadan ekilmesini temin ederler ve gsterilecek yerleri boaltrlard. Ben de musahiblerden birinin beraberinde buralarda gzler yerde dolardm. Fakat gzler ne kadar yerlerde olursa olsun, kulaklar ne kadar bir fslt sezmemee karar verirse versin, kaynaan kaplar farketmemek mmkn olamazd. Kadn halvet tecesss usulne galebe alar, ve ha-remaalarmn fkeli baklaryle alay ederdi. Acaba Hnkr bu kadn tecesssnn karsna gen bir baktip karmak istemi miydi, yoksa bulank suyu bir daha tecrbe mevkiine koymak vesilesini mi yaratmak istemiti? akaklarndan belliydi ki baktibinin sakalna da kr dm olacakt. Belli gnde ehzadeler de dahil olduu halde ve Hnkrn reisliinde mkellef bir merasim eklinde bana yllarca kendisini tatan sakaln duas yapld. Fakat maksat ne olursa olsun, husule gelmedi. Berberimin; byk bir mahareti vard; sakal bir biim alacak kadar uzadktan sonra pek gzel bir ehre yapt. Ben bunu, hatt saraydan ekildikten sonra bile, Hnkrn lmne kadar tadm. Buna karlk Hnkrn Berberbas Mehmed Bey ona ancak top bir sakal yapabilirdi, ve bunun da beyazn rtecek kadar boyanabdiine hi bir zaman ahid olmadm.

Asm Bey stifas zzet Bey Hazine Nazr Nuru Bey istifa ediyor Ne sebeb olabilirdi? Hac Feyzi Efendi Galip Psa Ne iin ekiliyor? smail Canani eref Bey Faik Bey.

Pek ksa bir zaman iinde istifa vukua geldi. Bu istifa silsilesini aan mabeyn ktibliine alnm olan Asm Bey oldu. Hayat ilmine vukufu kadar kalemine sahib olan, sevimlilii kadar iyi huyluluiyle herkesi kendisine hayran eden bu arkada yalnz bir eye kadir deildi. Asabna tahakkm edebilmek. Onu sarayn geni, ve tenha kesinden bir eyler kverecek-mi vehmini veren sofalarnda kendi kendisinin zerine toparlanan bir rkeklikle dolayor grdke bu asabiyetin altnda birdenbire bir olay fkracana hkm verirdim. Bu olay istifa eklinde zuhur etti. Bir sabah beni sanki bir kabahat itiraf edecek bir sulu haliyle gelip grd; ve gzleri yerde ellerini uuturarak kesik kesik anlatt. Bence pek sevimli olan bu dostun bir yanl i grmee teebbs etmemesi gerekliydi. Her eyden evvel sebebini anlamak istedim ve anlamakta gecikmedim ki ona o gnk vaziyetine tercih edilen bir teklif vardr: Meclisi Mebusan bakitabeti... Teklifin stnl belli olunca fikrinden caydrmaa almak onun zararna bir hod-gmlk olurdu. Bittabi bunu yapmadm, ve bu suretle pek kymetli bir i arkadandan mahrum kalmaa karlk onun kabiliyetine daha uygun bir saha alacan grerek msterih oldum. Asm bizden ayrlnca onun yerine en iyi bir telfi vesilesini eski sefirlerden ve daha sonra eski Darlfnun mderrislerinden Ahmet Reid'in kk kardei zzet Ziya'y almakla bulmu oldum. kinci istifa Hazinei Hassa Nazr Nuri Bey tarafndan vukua geldi ve bunun sebebini hi bir zaman tam olarak anlayamadik. Vukuat herkesin sinirlerinde yle ar derecede bir ihtizaz kabiliyeti uyandrmt ki o tarihlerde skn ve itidal sahihlerine pek nadir tesadf edilebilirdi. Bu nevi ihtizazn en bariz bir numunesini Nuri Beyde grmek mmknd. Hayatn trl mhim resm vazifelerde geirerek tam mnasiyle pikin bir zt olan Nuri Bey Abdlhamid'in son yllarda Ayan azaliyle beraber Hazinei Hassa Nazrlnda bulunuyordu. Biz onu bu sfatiyle tandk ve hemen grdk ki eski saray yeni ekline getirmek teebbsnde zeri-

30

ne den vazifeyi hi yadrgamayacakt. Ve hakikaten ilk admlarda olanca beceriklilik ve faaliyetini bu uurda harcamakla balad. Nasl oldu da istifaya lzum grd? Zihnimde evirdim evirdim: Unvan Hazinei Hassa Nazr idi; Hazinei Hassa mdriyeti unumiyeye evrilecekti. Bundan bir izzetinefis meselesi mi karmt ?. Yoksa mstakil bir mirken bir maiyet hkmne girmekte yahut, belki de eski Padiahn bir adam mesabesinde telkki edilerek bir taraftan bir tazyik eserine mi maruz kalmt. Bu ihtimaller zihnime hcum ederken ne kadar mmknse o kadar ihtiyatl konumaya lzum grerek aklanmasn istedim. Birer birer pek nazikne mukabele etti, yalnz nc ihtimale daha byk bir ihtiyatla temas ederken szm kesti: Msaade ediniz, bu fikirden vazgemee imkn grmyorum, dedi; istifam hakipayi ahaneye arzediniz. Bunu o kadar teessrle syledi ki onun teessrne ben de tamamiyle katlarak yzne baktm, o saniyede galiba arpan teessrlerimizden tutuuveren bir kvlcmla ilve etti: Msterih olunuz, ayan azalm elimden alamazlar ya... Bu kvlcm iin mahiyetini aydnlatm oldu ve bu suretle Nuri Bey ekildi, onun muavinlnliinde bulunan Hazinei Hassaya evvelce rayi Devletten gelen Hac Feyzi Efendi umum mdr tayin edildi. Hac Feyzi Efendi hayatta benim iin tanmak mmkn olabilen namus ve doruluk erbab arasnda bu iki hassaya en byk mikyasta beceriklik ve faaliyet vasflarn ilve eden, ve bizler saraydan ekilinceye kadar ide en iyi arkada olan tir umum mdr oldu. nc istifa Terifat Umumiye Nazr ve ayn zamanda tercman divan hmyn olan Galib Paa tarafndan vukua geldi. Hep sinir buhranlarna tutuluyordum. Byle birbirini takip eden istifa beni de sarsyordu. Eer ben de ruhen salgn taklit olayna malp ola-

cak kadar kendimi salversem nerede ise ben de istifaya kalkacaktm. Neden?... Hi! Sdece bu vakalar, lgnla sevkeden bir hava yaratm oluyordu. Bir sabah o bana adet titreyerek geldi. Gene her vakitki gibi nazik, zarif, resm olmaa zeniyordu. Uzun ve ince boyunu daha gzel gsteren redingotunun iinde, gzel kesilmi sa-kaliyle, melih ehresiyle pek gzel denebilen bu adamla aramzda mnasebet eskidenberi pek dostne idi. O, umum terifat nazr vazifesini pek iyi bilir, muahaze ve itiraz mmkn olmayan bir zarafetle yapard. Bu zeminde grlen pay kadar gr ve vukuf sahas geni miydi? Onu bilmiyorum, tercman divan hmyun sfatiyle vazifesinin ehemmiyeti nisbetinde kudrete malik miydi? Onu da bilmiyorum, bildiim bir hakikat varsa o gne kadar grdklerimle anlalmt ki pek iyi bir terifat nazryd. Fakat nazrd, nazrl birka makama inhisar zamannda bu unvan tanamayacak kadar ard, sonra saltanatn vezir-lerindendi, hele bu daha ard. Hepsinden ar bir hreti de vard: Onun iin Abdlhamid'in Darssa'de Aasnn koruduu denirdi. Herkesin bir hmisi mevcutken onun da velev o rekte bir hmisi olmak belki tabii idi ama artk iftira kabilinden olsa bile byle hretlere tahamml edemeyen bir idarede onu o makamda tutmak istemeyenler olabilirdi. Olabilirdi deil, olmalyd... Galip Pasa da bu suretle bizi yalnz braknca merasimin pek skk olan bu zamannda hemen yerini doldurmak icabetti. Ve bu vazifeyi en msait artlarla stne alabilecek namzedi smail Cenani'nin ahsnda bulduk. Eski Sadrazamlardan Kadri Paann olu smail Cenan Trkiye'de en iyi franszca sylenen zeki, mnevver, her ma-nasiyle kibarlk vasflarn toplam bir dosttu ki herkesle beraber bizce de pek sevilirdi. Onunla nhisar daresinde uzun mddet beraber yaadk, sonra ben saraya tayin edilince boalan hkmet komiserliine o gemiti. Benim ikram ve srar derecesine varan teklifime ram olarak bu vazifeyi kabul "etti. Sarayda da beraber ahmak vazifelerini bulduka, biz ondan o da bizden pek memnun kalrdk ama, zannediyorum ki, bizden sonra bu ide bulunmak kararn aldna piman olmu olacak.

31

Saray tekiltnda en bozuk ve eer bir dzeni varsa en ziyade bilgiye, emee, paraya, gayrete muhta, ve hi phe yok, matbahmire ile mstahdemler koulariyle beraber en ziyade pis bir yer istablmire idi. Burada yaplacak iler o kadar oktu ki hi kimsede oraya burnunu sokmak cesareti yoktu. Gelii gzel burnunu sokmak dedim. Sokmak deil oraya yaklamak bile daha kapsnn dndan karlayan kokulardan dolay en mtehammil burunlar bile geri dnmee mecbur ederdi. Onun iindir ki hi bir zaman eiini amak kuvvetini bulamadm; hatt slah edilip temizlendikten sonra da ilk hasl olan rknt devam ederek uzun yllar iinde oraya be dakika bile uramadm. Bu hal belki ylece devam edecekti, eer istblmire mdriyetine eref Bey gelmeseydi. Bu ismi yazarken onun sahibinin gle simas, insan sarlp pmee davet eden btn sevimli hli gzlerimin nne geldi. Kendisinden elbette bahsetmek sralan gelmesine intizaren burada yalnz iaret edeyim ki eref Bey pek mahir bir svari, at ilmine tamamiyle vkf bir bilgi sahibi deil, ayni zamanda bir saray adam sfatn en geni mikyasta bir i adam sfatiyle birletirmi, bir zabit deyince bu kelimenin lgat mnasn aldm, onun idaresinde istablmire hakik bir zapt ve rapt, tam bir intizam ve tertip dairesine girmi oldu. Ayni hdise miralay Faik Beyin muzika ve hademe kumandanlna tayiniyle Grisuyunun yar yank klasnda oldu. Faik. Bey bu klada yaplan slahatn banda bulunmakla oraya en iyi bir intizam unsuru getirmi oldu. Pek kark bir durumda bulunan bu kla ile orada toplanan yzlerce insann mukadderat hakknda tatbik edilen tedbirlerden bahsetmek icabedecektir. Burada yalnz, henz faaliyet anda iken vefat eden Faik Beyin vazife sever bir mir olmaktan baka bir ilim adam olduunu da kaydetmelidir. Kendisi pek iyi almanca bilirdi ve Trk ktphanesine almancadan trkeye gayet mufassal ve mkemel. koskoca bir lgat kitab bahetti. Bizde ondan daha iyi bir almanca lgat kitabnn mevcut olduunu grmedim.

Maiyyeti seniye Husus bendegn Ttn ileri nc mabeynci Sabit Bey Hnkrn veliahdbk va&dleti

Maiyeti seniye tabiri kullanlrken liosman'm debdebe ve ihtiam devirlerinde saraylarn dolduran binlerce adamlarndan mteekkil, her biri ayr ayr birer kudret ve hamet kutbu olan karinlerden mrekkeb tantana ordusunu dnmemek, tarihin bize irae ederken gzleri kamatran ihtiam levhalarn grmemek lzmdr. Hatt bugn ngiliz Kraliyetim dnn Habsburg mparatorluunu ihata eden saray erevesiyle mukayeseye kalkmak, ve merutiyetin ilk hnkrnn maiyeti hakknda doru bir fikir alabilmek iin biraderi Abdlhamid'-in Yldz tekiltn bile unutmak icabeder. Sarayn resm bir mahiyeti hiz erkn ve memurlariyle mstahdemlerinden baka Hnkrn ahs hizmetiyle mkellef olan ehzadegn maiyetlerinde bulunanlar iin de olduu gibi beyler denilen kiiler ancak, pek pek gemi zamanlara fikri irca' etmeksizin yalnz kapanm olan son saltanat devrinden misal almak suretiyle, iktidar mevkiinde bir vezirin konak hademesinden fazla miktarda deildi. Belki Sultan Read veliahdlik zamannda Yldz' kukulandrmamak iin beklemeyi tercih ederek etrafn eviren aa ok kalabalk maiyyetin bir nemli ksmm kaldrmak iin tahta kmak vesilesini mnasib bir frsat addetmi ve Dolmabahenin Mabeyn cihetine ancak pek mahdud bir bendegn zmresiyle gemiti. Bunu yaparken balca vasflarndan biri olan tasarruf ve iktisat fikrine tbi kald gibi kendisine ihanet ettiklerine kanaat etmemek mmkn olmayanlar da bir nevi tekade sevketmee lzum grmt. Clusunu mteakib en ziyade sadakatine gvendii ve btn mubayaalarna vasta ettii Ki-lerciba Mahmud Beyin, biraz daha sonra Beylerbey sarayna bir gidi esnasnda kalb sektesinden birka dakika iinde snveren Ttnba dier Mahmud Beyin lm zaten seyrelmi olan beylerin adedini en aa dereceye indirmi oldu. Zaten bu iki ztn vazifelerine de lzum kalmyordu. Kilercibaya veliahdlik zamannda terettb eden hizmet bu gn Hazinei Hassaya intikal etmi bulunuyordu. Matbah Hmayuna nezaret vazifesiyle Hnkrn ve haremin pek husus ilerini grmek hususunda da Esvabba Sabit

32

Beyin, faaliyeti kfiydi. Ttncbalna gelince bu vazife tamamiyle hkmden dm oluyordu. Bunun sebebi: Abdlhamid saraynn bir ttn imal yeri vard ki bunu idare etmek iin etraftan celbedilen yaprak ttnler, gerek orada yaplan sigaralarla kylm ttnler tekel usulnn her trl murakabe ahkmndan kurtulur ve bu imal yeri adet tekel varidatn mhim bir mikyasta tehdit eden bir kaak menba' ehemmiyetini almakla beraber her trl teebbslerin ve mracaatlerin sde saray halkn deil, Yldz klalariyle beraber etraf da doyuyordu. Yldz saraynn muhteviyatndan Hazinei Hassaya ve yeni hnkrn emrine braklacak eya ve maddeler ceste ceste intikal ederken bu imal yerinin ambarlarnda birikmi ttnlerin de Dolmabahe'ye devri kararlat, fakat bunlar nhisar daresinin msadere hakkndan kurtarmak ve ayni zamanda sarayn ttn ihtiyacn temin etmek iin bir mnasib re dndm ve nhisar daresinde gemi hizmetlerime, idarenin erkniyle mteessis mnasebetlerime dayanarak bir teklif yaptm. Davetime en msait hislerle icabet eden, ve o zaman idarenin Mdr Umumsi olan Mr. Rambert kendisine yllar-danberi devaml bir dert hkmndeki u saray kaaklna en kolay bir hal aresi olmak zere teklifi memnuniyetle kabul etti. Teklif u idi: nhisar daresi Hazinei Hassa ile itilf ederek ttnleri tesellm edecek, tasnif, kym, ve harman ilerini yapacak, Hazinei Hassaya neticeyi gsteren bir defter verecek, ve her ay sarayn ihtiyalarn karlamak zere gene Hazinei hassaya muhtelif cinslerden, ve mtenevvi ekillerden sigara ve ttn verecekti. Bu karar tatbik mevkiine geince hem T-tncbala vazife kalmyor, hem Hazinei Hassa be para sarf etmeden sarayn yllarca ttn ihtiyacm temin etmi oluyordu. Vefat edenlerden bo kalan yerlere de bakalarn geirmee teebbs etmeyen Hnkrn bendegn pek az bir raddeye inmi oluyordu. Bunlar sayaym: Esvabba Sabit, Secca-deciba Emin, Berberba Mehmed, Kahveciba zzet Beyler. Bunlarn gene kendi oullarndan seilmi birer muaviniyle tasfiye edilmek zere olan Enderun Hmayundan alman ve Hnkrn sofraclma getirilen Sadk ve Ahmet Beyler eklenince Sul-

tan Read'n Mabeynde dorudan doruya husus hizmetiyle vazifeli olanlarn adedi onu gememi bulunuyordu. Maiyyeti seniyede bir de Hnkrn kaynbiraderi olan brahim Bey vard ki, her mnasiyle nazik ve halk bir zatt, resm sfat olmayan ziyaretilere dellet vazifesiyle nc Mabeyncilie tayin edildi. Ancak hatr iin verilen bu unvann vazifeleriyle megul olmak frsatlarn brahim Bey pek nadir bulmu olurdu. Saraya gelir gelmez bizde her trl yalan dolan ve iftiralarn maheri diye tevehhm edilen bu muhitin habis ruhunu asl makam saltanatn hususiyet diresinde aramak icabedeceine dir bir fikir vard. Bu fikri krklemek iin evvelden-beri tarihten alnm intibalar kfi gelemeyerek etrafn ikazlar, iradlar da gelip yetiir ve bizi bilhassa bendegndan saknmaya davet ederdi. Vakalar, mahedeler, stste tecrbeler size isbat etti ki Sultan Read'm maiyyetinde kalan bu beylerin hepsi itimad edilecek ve sevilecek, her suretle namuslarna, iffetlerine, temizliklerine gvenilecek kiilerdir. Drt seneye yakn bir mddet iinde her trl zorluklar arasnda rpnlrken, her vesile ile onlar tarafndan bir ktniyet eserme tesadf etmek frsatlar deta ylrken bunlardan hi biri tarafndan bizi tecek bir garaz tezahrne maruz kalmadk. Bizi daima sarsan, daima hrpalayan hased ve kin eserleri baka taraflardan gelirdi. Bu kiiler bize muhalif, muarz deil, tersine dorudan doruya Hnkrn nezdinde yaplamayacak mracaatlarda, yahut kendisine yaplmas icabeden telkinlerde birer yol gstermesi oldular. Mehmet ve zzet Beyler pek saf, pek halis, en iyi Trk rneklerinden adamlard; Emin Bey kibarca halleriyle tam temiz bir saray adamyd; hele Sabit Bey, hayatmda tanmak nasib olan en zeki, zeki olduu iir en doru bir i arkada oldu. Bu tbiri bilerek kullandm: Nice zor eylerde ciz kaldka Hnkr gerekli tarafa evirmek iin ze-jnin hazrlamay ondan beklerdik. yle dalgalar iinde rpnlar, ve zerinde sallanlan sandal talara arparak paralayacak tehlikeler oldu ki selmet limann onun direyetinde ve vicdannn halisiyetinde aramak icabederdi; ve ne zaman o, edib ve mtevazi haliyle, mutlaka srarl davetime itaat ederek gsterilen yere oturmaa raz olur ve benim de pek manta ve durumun zaruretine uygun inandrc szlerimi dinlerse, hemen en keskin bir nfuzla sylenen szlerin dolaklndan kanaate varan zeksiyle, sarayn tabirlerinden biri olan: Olsun efendim! diyerek yanmdan kar, ksa bir zaman sonra dnerek:

33

 evketmeab efendimiz pek uygun buldular!... mjdesini getirirdi. Eer bu yazlardan tarihe geecek bir eyler kalrsa bu Sabit Bey hakknda biraz daha izahat vermei gelecek nesile bir vicdan vazifesi hkmnde telkki ediyorum: Sabit Bey kk yamdanberi Read Efendiye mensuptu, hatt haremle bir akrabalk mnasebeti de vard. Tahsil ann birka yln Galatasaray'da geirdiinden burada vsl olduu tahsil derecesinden azam istifade etmi, hayat hakknda grgs artm, daha sonra gen yanda sarayn terbiyesinden ne kadar mmknse o kadar anlay havsalas genilemiti. Buna ramen en saf bir kalbe malikti, ve bu kalb temizlii neticesiyledir ki hayatta kendi kendini idare edecek surette mstakil kalnca, nne geen ifal tuzaklarna ayaklar dolaacak kadar beceriksizlikler yaparak, btn mahrumiyet ve kanaat yllarnda edinilebilmi geinme frsatlarn kaybederek tam msterih yaamaa hak kazand zaman zaruret iinde rpnarak hsranla gzlerini kapad. O hayatta bu akbetin tamamiyle aksine mstahakt. Onu dima etrafna faydal olmaa alr grdm. Ne kadar muhta, arkadalarnn arasnda, etrafnda kendisinden yardm bekleyen ne kadar zaruret ve mkilt erbab varsa olanca kudretini onlarn ztrabm hafifletmeye alr buldum. Btn saray halk gibi yalnz iman sahibi ve imann tetmmat olan vazifelerin sadk yolcusu olmakla kalmayarak bir gn Tanrnn huzuruna knca vicdannn zerinde ar gelecek bir gnah gstermemee de kaytl lan bu adam dnyada varn kaybetmeden evvel btn varan tek midi olan olu Necdet'i bir kaza neticesiyle kaybetmekle mesa'ib silsilesine balad, ve o matemden sonra krlm, ve artk yaamak, yaamak iin nefsini kullanmak melekesini kaybetmi oldu. Ne garip tecellidir ki mesud olmak ve msterih lmek iin her trl haklara malik olanlardan ite byle talihin mdhi darbesine urayarak yuvarlananlar oluyor. Hnkr, efendilik zamannda btn maiyyetindekiler tutulamayacak vaadlerde bulunmutu. Kendisine kur'a isabet edince eline gemek mmkn olabilen ikramiyeyi bulduunu aa aa vaadlere serpitiren, hayalen bahii bol insanlara mahsus bir ihsan bolluiyle Read Efendi de bendegnmdan kimine Mabeyncilik, kimine Hazinei Hassa Nazrl,

una buna filn mansb umdurmu, bu meyanda Sabit Beye de Mabeyn Baktipliini vaad etmiti. Hi zannetmem ki Sabit Beyin dirayeti bu vaadi bir nakid kabilinden addedecek kadar ksa gr sahibi olmu olsun, maamafih kendisi mmkn ve mutasavver olmayan bir makama bakasnn gelip kendisini talimat verilecek bir mevkide brakm olmasna dostne bir nazarla bakmamas insanlk icaplarndand. Uzun bir arkadalk esnasnda bunu andracak bir kk emareye tesadf etmedim, yalnz bir gn Hnkrn huzurunda bir elbise meselesinden dolay ufak bir taarruz oldu. ki srasnda belki hikye ederim, bu da hi bir tesir brakmad. Yalnz galiba Bamabeynci hakknda dost grnmezdi, bunu ilk anda birka kelime ile Baktip arasnda asl hissiyat mnasebetlerinin nev'ini anlamak vazifesiyle Hnkr tarafndan bir deneme tecrbesi yapyordu. Bu tecrbelerin bende naho bir tesir hasl ettiine vkf olmakta gecikmiyerek vazgeti. Ona kar pek scak olmayan duygularndan da gemi miydi,, onu bilmem. Bildiim bir gerek varsa o da bizler, her ikimi/r saraydan ayrlrken bu her mnasiyle iyi adamdan en iyi hatralarla ayrldk. unu da kaydetmeliyim: Biz saraydan knca ttihad ve Terakki orada elula olarak Sabit Beyi intihab etmi grnd. Talt onunla daima temas eder derlerdi. Bu bence kapal kalm bir fasldr.

34

Alaylar, gidiler Selmlklar Cami'ierin harab hli Evkaf ileri Bahriye Nazr Halil Paa Amiral Gamble.

lisi kabilinden pis sokaklarn bozuk kaldrmlariyle khne binanlarn skntl duvarlarna serpmee alarak, kendi haliyle mstehzi bir tezat tekil eden bu temaadan mtelezziz ve mnerih olmaktan ziyade mtehayyir halkn arasndan ar ar geerdi. Bu byleydi, yahut ben byle grrdm ve iimde burkulan bir ez ile bunun bir n evvel bitmesini beklerdim. Hnkrn en sk selmlk yapt camiler Dolmabahe ile Beikta'n Sinanpaa camileriydi; ve hi uramad camiler de Sleymaniye, Yenicami, Valide camii hususiyle biraderinin Yldz'daki Hamidiye camiiydi. Bu sonuncuya niin gitmezdi, bunu anlardm, dierleri ya frsat dmedii iin, yahut mahfilleri msait olmad iin ihmal edilmi olacakt. Ne zaman det dnda bir camie gitmek arzu olunursa Evkafn bu ilerle megul memurlar oraya r, camie yle bir atlarak asl mahfili hmayunla mtemilt temizlenir, hallar, seccadeleri ve mefruat mmkn mertebe yenilenir ve slah olunur, Hnkra Buyursunlar! denecek bir hle getirilirdi. Fakat ne yaplrsa yaplsn o gzel, ve bir ehir iin bal bana muhteem bir servet olan bidelerin kararm yabani incirler yetien atlar, insanlardan merhamet dilenen alar edalar gzlerden gizlenemez, ve bu alaylar mteakip oralardan ayrlrken yreklerde ackl bir cenaze gmlmesinden, sonra duyulan azaba benzer bir ta arl bulunurdu. Bu cuma selmlklar niin yaplrd, neye yarard, bununla saltanata nasl bir taze renk ilvesi dnlrd? Evvelce tarihin, kuvvetli demlerine belki yaraan bu merasime devam etmek Hilfet iin gerekli midir? Bu sualleri kendi kendilerine soranlar vard elbette, fakat hep onlar ilerinde saklarlard. Cuma gelince bu, bana, ilerin bir durma gn, bir istirahat zaman lezzetini getirmekten pek uzakt; bu, daha ziyade bir soyunmak, giyinmek, tekrar soyunup tekrar giyinmek, daha sonra Hnkrn alaydan ve namazdan kurtulunca mutlaka bir husus seyran maksadiyle tertib edilen gidiinde saatlerle esir olmak demekti. Selmlk merasiminde yarm saat, bir saat kadar sren bir mddet vard ki o esnada Hnkr bendegniyle Hmayun mahfilinde elbise deitirip namaz klarken, yahud selmlkta hazr bulunmu olan vekillerden birini

Hnkr etrafnda Maiyyet blnn mai harmanili svarileriyle, yaverleriyle, arkasnda sra ile gelen arabalarnda, saray erkniyle, mzka ve hademe efradiyle resm alaylarnda, hatt gndelik elbiselerinde ve her trl gsteriten uzak husus gidilerinde grenler ne dnrlerdi, bunlarn iyz hakknda ne tahayyl ederlerdi, bilmem. Yava yava bunlara ahan ehir halk, hele haftada hemen muntazaman iki kere ayn. temaay gre gre bkm olan^ Beikta halk artk bunlara tekayyd etmemee balamlard. Alaylarn ve gidilerin iinde bulunanlara gelince, onlar da pek iyi bilmemekle beraber kyas nefsle az ok tahmin edebilirdim, tahmine lzum grmeden yakman hislerini bildiim biri vard, o da bendim. Hl bugn, aradan uzun yllarn zinciri getikten sonra bile, o zamanlarn intiba'ma hatram sevkederken bunu bir esneme ve uyuyup kalmak hevesiyle bir gerinme eklinde tercme ediyorum. Ve bu iki duygunun zerinde uan ve onlar sarsp sil-ken bir baka duygu vard: Yreime penesini yaptran bir teessr... Selmlk iin gidilen camilerin, gezinti iin gidilen saraylarn ve kklerin, buralara gitmek iin geilen sokaklarn, bunlar dolduran, kmelerin siyahlklarna brnm binacklarm, dkkncklann, hele ilerinde kaynaan fakir ve perian halkn, harab, mrlerinin son saatlerini yaayan hastalarn mell ve sessiz matemlerine benzetilebilecek meyus mnasndan sirayet etme bir teessr... Alaylar, ya bayram, on be ramazan iin, yahut mstesna bir vesile ile yaplan byk alaylard, ve o zaman Hnkrla beraber btn alay terkib eden unsurlar en byk resm elbiselerini giymi ve btn nianlarn takm olurlard; yahut her hafta tekerrr eden ve daha hafif kymetlerle ve teekkllerle vukua gelen cuma selmlklaryd. Hnkr bu muhteem olmaa alan alaylar ehrin muhtelif semtlerinde dolatrmak iin arasra selmln Fatih'te, Beylerbeyi'nde, Ortaky'n Mecidiye camimde, Sultanselim'de, Beyazd'da, Eyyub'de icrasn ister; o zaman alayu parmaklndan bir nebzesini sanki bir kurtulu tesel-

35

iltifat makamnda huzuruna kabul ederken, mahfilin te tarafnda maiyyete braklan odada geirilirdi. Burada kimler bulunurdu? Zamann ehreminiyle Evkaf Nazn, pek nadir olarak ey-hlislmile Sadra'zam, daha sk Harbiye ve Bahriye Nazrlar... ehreminleri olduka ksa faslalarla deiirdi: Hazm Beyle Tevfik Bey bu frsatlarda en sevgi ile telkki olunan simalard. Evkaf Nazrlarndan Hamada Paa ile Hayri Bey her cuma, eyhlislmlardan Musa Kzm Efendi, Sadrazamlardan Hseyin Hilmi Paa nadiren grnrd. eyhlislmla Sadrazam Hnkrn arkasnda mahfilde namaz klarlarken bizler resm elbiseyi zerimizden atar ve dier odada kalanlarla ahvale, olup bitenlere dair sohbete giriirdik. Mamada Paa zihninin iinde alkanan fikirlerle pek megul grnerek zaten zor syledii trkesini israftan sakmr-d. Onu Msr evkaf tekiltna benzer bir cereyan vermek iin bizde evkaf ilerini tanzim ve tensik etsin diye davet etmilerdi. Eer mstakil bir hareket sahibi olsayd belki muvaffakiyet eserleri gsterebilecekti. Memuriyet mddeti sonunda bitti. Evkaf ilerini dzeltmek iin ta Msr'dan rnek almaya bilinemez niin lzum grlmt. Biraz akl selim, biraz mrana ve intizama ballk, biraz da maliye meselelerine vukuf bu slahat yapmak iin yetmez miydi? Nitekim Evkaf Nazrlna Hayri Bey geince ne Msr'dan, Hindanstan'dan, ne de dnyann herhangi uzak bir kesinden, numune imtihanna ihtiya grmeden yalnz doru dnp doru ileyen muhakemesinin yardmyle Evkafa yle bir salh getirdi ki onun izi takip olunarak lzm olan neticeye yaklamak ihtimalleri pek ziyade gerekleme vadisine girmi oldu. Bu mahfil odasnda Lutfi Simavi prg kesilir ve bir hafta iinde grdklerinden birikmi neleri varsa eline geirdii bir dinleyiciye onlar anlatarak iinin derdini boaltrd. Onu en ziyade sabrla dinliyen Mahmud Muhtar Paa olurdu. Mah-mud Muhtar benim ocukluk arkadam, onun da genlik dostuydu. Ben ona sylemek frsatn bulmaz, daha dorusu bulmaya ihtiya hissetmezdim. Fakat Lutfi Simavi'nin daima anlatacak eyleri olurdu. O, dinlerken anlar myd, syleneni toparlamak iin dikka-

te lzum grrmyd, bilemiyorum. Fakat dostunu memnun etmek iin gzel gzlerinde tatl bir tebessmle susard. Lutfi Simavi'ye balca dert olan Amiral Gamb-le'in hizmetine son verilmi olmasyd. Bir gn Halil Paa Bahriye nazr iken bu ngiliz amiralinin hizmetine nasl son verildiini anlatm ve bizleri hayrette, Lutfi Simavi'yi de ciddi bir zntde brakmt. Btn bahriyenin gen unsurlar tarafndan takdir edilen bu amiral az zaman iinde Trk donanmasna bir manevra yaptrabilmi ve btn stanbul halkiyle beraber Erturul Yau-cht- ile ve hemen btn hanedan erkn da beraberinde olduu halde bu gsteride hazr bulunan Hnkr ve maiyetini pek iyi intibalar altnda brakmt. Ksa bir zamanda byle baar gsteren bu zatn vazifesinde devam istikbal iin bir mjde hkmundeyken ondan tam istifade edilecek zamanda hizmetine son ekilmesi elbette bir sebebe dayanm olacakt ki bunu anlayamamtk. Yahut anladk da anladmzda srarla durmadk.

36

Kapal hayattan sonra Seyran vesileleri Eski hatralar ihya Balmumcu iftlii Ihlamur kasr Saltanat kayklar Beylerbeyi Gksu Hemireleri ziyaret allar ve dibalar Kk seyahatler Bursa Tamir leri

Mesane hastalnn iddet zamannda, ne kadar ar gidilirse gidilsin, gene kendisine ztrap veren araba seyahatmda ksa bir yola lzum grnce Ihlamur kasrn tercih ederdi. Bu Ihlamur kasrna Balmumcu kkleri gibi mesl Erenky'nn eski sade binalar kadar alelade, ne de Zincirlikuyu kasr yahut Ayazaa kkleri gibi metin ve mkellef olmamakla beraber saray denemeyecek kadar da sade deildi, bilkis biri-birinden olduka fasla ile ayrlm iki binadan teekkl eden. bu Ihlamur kasrnn asl padiaha mahsus olan pek byk itina ile sslenmi, bir kk ailenin oturmasna ancak yetebilecek kadar kk olmasmdan baka deta bir ufak saray halinde vcude getirilmiti. Bu ssleme gsteri kaydlarm gene bu gidiler vesilesiyle birer kere grmek nasip olan Beykoz, Kalender ve Maslak kasrlarnda bulamadk. Ihlamur kk, Dolmabahe, raan, Gksu ve, Beylerbeyi saraylarnn ufaltla ufaltla son hadde indirilmi bir nmunesiydi. Araba seyahatlerine zorlukla tahamml eden Sultan Rea-dm en ziyade hazzn mucip olan deniz seyahatlaryd, ve bu seyahatlar yapmak iin eskidenberi hnkrlarn pek zevk aldklar saltanat kayklarna binilirdi. Bu kayklarla deniz seyahatlar Abdlhamid zamannda tamamiyle metruk olduundan kayklar da bulunduklar yerlerde ryp dklmekte idiler. Eski ananelere pek meftun elan yeni Hnkr bu kayklarn tamir edilmesini istemiti. Hatt pek ssl ve sanatkrane oymalarla, kakma sedeflerle ilenmi olan Hnkr kaynn tamiri iin eski bahriye zabitlerinden Vasf Bey namnda bir zat bulunarak onun himmetiyle bu sanat eseri asl haline getirilebilmiti. Bu Hnkr kayndan baka bir de, imdi ne haldedir bilmiyorum. Avrupa mzelerinde eski hkmdarlarn binmesine mahsus arabalar kadar (bugn hl ngiliz krallarna mahsus ve mstesna merasimde kullanlan saltanat arabas bu kabildendir) muhafaza ve tehir edilmeye lyk bir kkl saltanat kay vard ki Almanya imparatorunun stanbul'da misafirlii vesilesiyle mkemmel bir surette tamir olunmu ve sonra tam imparatora ikram edilmek zereyken, kim bilir nasl bir ihbar zerine evhaml Padiahn iradesiyle tekrar kaykhanesine ektirerek ebedi uykusuna terk olunmutu. Yeni Hnkrn bu kkl saltanat kayna bindiini hatrlamyorum fakat yedi ifte saltanat kayn sk sk hazrlatr ve bazen bir hususi iltifat olmak zere bamabeynci ile bakatibi de kendilerine mahsus olan drt ifteden alarak yannda bulunduruyordu. Biz bu deniz gezilerini bilirdik

Cuma selmlklarndan sonra, resmi elbiseler deiip alay ve harlar da en basit bir ekle inmi olunca hnkrn hususi gidileri olurdu. Bu gidilerin bir de hafta ortalarnda vukua gelenleri vard. Hayatnn en byk ksmn bir nevi mahbusi-yet iinde ve sk bir nezaret altnda geirmi olan bu zat hava almak ve biraz gezinmek iltiyacm ancak Dolmabahe'nin lo hususi dairesiyle Zincirlikuyu kknn arasnda, nadir frslatlarla ve devaml gidip gelilerle tatmin etmek mecburiyetinde iken artk hrriyetine sahip ve arzularna hkim olunca seyranlara ar denecek bir genilik verdi. Biz ikimiz de yaverlerle beraber bu gidilerin daimi maiyetini tekil ederdik ve pek az istisnalardan baka zamanlarda bunu esaret balarnn en ar telkki eylerdik. Ka kere, bilinemez niin iftlik unvaniyle ssledikleri Balmumcu Kklerinde yahut onun hi bir hususiyet cazibesine malik olmayan bahesinde, uzun bekleme saatlerini nasl geirmek lzm geleceinden hayret iinde, dn zamann sabrszlkla bekledik durduk. Hnkrn buraya bir tutkunluu vard. Arasra veliahdlk devrinin kendisine mahsus tek gezinti yeri olan Zincirlikuyu kklerine kadar da uzanlrd. ki defa Ayazaaya da gidi oldu. Ayaz-aanm metin ve iyi eraitle ina edilmi, bir kk kasr ismine ayan ad edilebilecek, srt zerinde yaplm bir kknden baka, aa ksmnda bir geni sofa eklinde, tamamen harap olmaya yz tutmu bir binas ve bunun yannda kirli sularn zerinde bsbtn batmak zamann bekleyen khne sandaly-le bir de byk havuzu vard. Eski hatralardan bahs etmekte byk bir lezzet duyan Sultan Read bu havuzun etrafnda vaktiyle genlik zamannda vcude getirdii baheden ve orada yetitirdii ieklerden bize tafsilt verir ve sylerken zerinde otuz krk senelik mihnet yllarn atarak sanki hayalinde o gemi mrn lezzetlerini tekrar yaatm olurdu.

37

ve elbette Hnkr kaynda bulunmann kymetini takdir etmekle beraber kendi kendimize, bu kayk gezisini bize mahsus drt iftede akalarla, gle gle, hikyelerle sslemeye tercih eden gzle bakardk. Naslsa ayr ayr arabalarda yaplmak det olan kara gezintilerinin Ihlamur, Beikta ve Yldz sokaklarndan taan hazin Boazn mavi sularn yararak giden bu mkellef kayklar, hamlaclarn prl prl uuan hilli gmlek-leriyle deta umak zevkini vererek bizi havalen tarihin mesud zamanlarna gtrm olurdu.' Bu kayk gezileri ya Gksuya yahut Beylerbeyi sarayna varrd. Beylerbeyi sarayna nisbetle pek kk olmakla beraber Gksu kasr sse boulmu, cephesi ve ehniinleri deta bir oya gibi ilenmi bir binadr. Hele Beylerbeyi saray bugn Cumhuriyet saray olan Dolmabahe ile stanbul'un bir ssdr. Bu saraylardan bahs edilirken ne Fransa'nn, ngiltere'nin, Almanyanm ve talya'nn saraylarn, ne de uzaktan tarif ve tasvirleriyle ainalk edilmi olan ark kanelerini dnmemek icap eder. Garb saraylar mimari kymetlerinden baka mermerlerinin dvme demirlerinin, duvarlarn ve tavanlarn rten en byk istadlar tarafndan yaplm resimlerinin, hele birer sanat eseri olan eyasnn ehemmiyetiyle birer aheserdir. stanbul saraylar bu bakmdan ele alnmaya mtehammil olmamakla beraber hatlarn ahengi, cephelerinin ss, i taksimat da llerin okluu velhasl umumi heyeti itibariyle hakikaten ehrin en muhteem eserlerinden saylr. Hnkrn kayk seyahatlar arasnda kayda deer bir hatray tespit etmek isterim: Bir gn Sultan Read hemirelerine bir ziyaret yapmak arzusunda olduundan sz etti. Henz hayatta hemiresi vard: Cemile, Seniha ve Mediha Sultanlar. Sra ile bunlara birer ziyaret yapld. Padiahn maiyetinde bizler, yaverler ve bendegndan birka vard. Hnkr hususi merasimle ayak bast noktadan itibaren karland ve yol stne serilmi olan dibalarn, allarn zerinden yrd. Yanndakiler bunlar inemeye kyamayarak kenardan takip etti. Zira birinci defa anlayamayarak hayretle, dierlerinde olduka bir heves ve memnuniyetle grdk ki sultanlarn haremaalar bu dibalar ve allar tella toplayarak karmakark bir halde ben-degnn bindikleri arabaya yahut kaya atyorlar.

Bu ne demekti? lk defa hasl olan merak hal edilmekte gecikmedi. Saray detlerini bilenler izah ettiler ki saltanat makamna km kimse byle bir ziyaret yapnca onun aya altna serilen bu nefis eyler kran makamna maiyetine hediye edilirmi. Esvabcbamn aracl ve belki de Hnkrn msaadeleri ile bu dibalarla allar datld. Bamabeyinci ile baktip ve bayaver bu haktan madem ki bu bir hak imi mahrum edilemedi elbette, bendegn da ehemmiyetlerine gre birer para ile bundan istifadeli oldular. Kayk gezmelerinden baka Hnkrn vapurla da gezmeleri olurdu. Uzunca geziler iin Erturul, ksalan iin Sdl kullanlrd ve bunlarda ekseriya Sadrazam Hseyin Hlmi Paa da Hnkr tarafndan davet yahut kendi tarafndan gsterilen arzu zerine bulunmu olurdu. Bu suretle zmit'e ile'ye, Hereke'ye, Bursa'ya birer seyahat yapld; Bursa'da Hnkr bir ka. gn kald. Maiyetinde gelmi olan ehzadelerine de Bursa kkne yakn hususi bir kk hazrlanmt. Bu Bursa gezisi deta kk bir seyahati ahane mahiyeti alm ve cna gre hazrla ve merasime vesile tekil etmiti. Hazinei Hassa memurlar bu kk seyahatte ileride meydana gelecek olan mhim mikyasta seyahatler iin bir tecrbe frsat bulmu oldular. Ben bu gzel Trk ehrini bu vesile ile bol bol gezdim ve bol bol sevdim. O kadar ki eer stanbul'dan ayrlmak icap ederse gidip mrmn son yllarm ya hatras daima ruhumu okayan zmirimde, yahut yeil manzaras hayalimi dolduran Bursa'da geirmeyi dnrdm. Btn bu isimleri geen saraylarn, kasrlarn, kklerin mterek bir vasf vard, hl da yledir: Terkedilmi olmaktan ve imar hususunda himmet yokluundan doan harabi hali Garibdir ki saraylarn tamiri iin hkmete her sene mhim bir para tahsis olunduu halde bunun ihtiyaca gre sarf ayniyle padiah tahsisat ve ziyafet seyahat masrafiyle karl kabilinden Hazineyi Hassaya braklmak gayet tabii ve mantki iken naslsa Maliye nazrlnda bulunduklar zaman Cavid ve N'il tarafndan ayrca bir heyet tekil edilmeye lzum grlm ve burada i trl muamele ve krtasiye girdabna tutularak hi bir zaman vaktinde ve lzumunda tamir ilerinin yrmesine imkn bulunamad, tahsisatn bir

38

byk ksm da beyhude yere koskoca bir heyet tekiltnda israf edilmi oldu. Merutiyet idaresinin bu suli uzun mddet devam ederek saraylarn hali harabisi de gnden gne artmtr. Cumhuriyet idaresinin byk ileri eri ksa ve abuk vastalarla baarmak usli, elbette bu saraylarn da yeniden hayat bulmas ve hatta bir kaza neticesiyle yanan ve stanbul saraylarnn en gzeli olan raganm bile herhangi bir ekilde ve istimalde tekrar meydana karak Boazn en gzel bir noktasnda matemli harabe halinden kurtulmasna frsat bulacaktr diye mit olunmaldr.

Maruzat ii Garip bir ekmece Nzhet ve Murbza Beyler Bir zarafet oyunu Ktlara baklyor Hnkrn hikyeleri Mhim bir kt.

Yeni vazifemin hemen ilk gnlerinde nme kk bir ekmece eklinde, ark ilerine mahsus bir slupla ilenmi bir anta getirdiler. Hibir maruf eye benzemeyen bu nesne nereden geliyordu? Belki Ydz'dan, belki Hazineyi Hassann unutulmu bir kovuundan... Abdlhamide maruzatn nasl takdim edildiine pek vakf deildim. Galiba evrak, Babli-den, hatt dier makamlardan baktiplie balarla balanm, mhrlenmi torbalarla, zarflarla gelir; oradan da hususi daireye gnderilirmi. Bunlardan bir ksm kitabe dairesinde alabilirken hususi mahiyette olan dier bir ksmnn almas ancak hnkrn kendi eliyle, yahut gz nnde, mmkn olabilirmi, Padiahla gizli mnasebetleri olanlarn yazlar ise muhtelif yollardan geer, muhtelif ellerde dolaarak padiahn bilgi dairesine girermi. Bunlar bir rivayet eklinde iitirdim. Yeni Hnkra takdim olunacak maruzat iin nme konulan ekmeceyi hi muvafk bulmadm, hele bir manasiyle zarafetten mahrum olan bu acayip nesneyi ykleyip sarayn iinde dolamak pek gln olacakt. Zaten sarayla resmi muhaberesi ian ancak iki daire vad: Sadaret ve Hazine, Sadaretten ilk defa, maruzat da ii bezli arkas krmz mhrl bir byk zarfla gelmiti. Bu derece sde bir ekilde gelen ktlar yine yle karlamak ve huzura da ylece karmak uygun olacakt. Hemen Bazar Allemad'dan irili ufakl be tane gzel czdan getirttim ve arz olunacak ktlar srasna gre bunlara taksim ederek iradeleri istihsal edilmeye hazr bir hale koymak usuln kabul ettim. O ekmece gibi nesne de artk tekrar ve bu defa ebed uykusuna terk edilmek zere, ortadan kaldrld. Sabahleyin, pek erken bir saatte, baktip saraya gelmi, odasna uram, kitabe dairesine geerek o gece nbette kalm arkada ktiple grtkten sonra onun himmetiyle resmi ve gayri resmi evrakn kayt defterlerini ve ktlarn alm bulunurdu. Sadaretten gelen evrakla Hazineyi Hassann maruzat tetkik edilmek ve bunlar arz olunurken ksaca izah edilecek surette anlalmak icap ederdi. Hl merutiyetin gerekleriyle yaknlk kuramam olanlar tarafndan padiaha mracaatlar olduu

39

gibi yardm talebinde bulunanlar da hi eksik deildi. Mabeyn kitabetine den vazife ie dair olanlar ait olduklar nezaretlere havale etmek, yardma ait olanlar iin de bir liray tecavz etmeyecek bahi miktar iin gibi hmayun ktibine selhiyet vermek hususundan ibaretti. Bunlardan resmi makamlara havale olunanlardan birkan pulsuz kabul ve sevk etmi olmak gafletinde bulunan baktip olduka can skacak para cezasna mahkm olmutu. Yardm istemeye dair olanlardan bir liradan fazlasna lyk grdklerini de hnkrdan msaade almak iin arz etmek zere ayrrd. Bu tafsilat vermekten maksat sarayn yaz ilerinin ne kadar sade ve bu zeminde baktibe den vazifenin nasl kolay olduunu gstermekten ibarettir. Hele yazmak meselesinde onun vazifesi hie inmi bulunurdu. Kitabe dairesinin drt kiiden mrekkep olduunu ve bunlardan biri nbetini bitirdikten sonra alma gnlerinde bu adedin e indiini ve bu alma arkadalarnn iinde Nzhet ve Murtaza Beyler gibi Bablinin en bozulmam, her eye ramen temiz kalm nadir adamlarndan olanlar bulunduka yaz meselesinin ne mikyasta kldn tahmin etmek pek kolaydr. Hele Baktip iradesi alman evrak iin ancak bir imza atmak klfetinden baka yapacak bir i bulamazd, onun inleri daha ziyade yazchkla ilgisi olmayan sahalarda btn zamann alacak lde idi. Nzhet Beyle Murtaza Beyden bahis etmek frsatn bulunca bundan istifade etmek isterim. Dier iki arkadala beraber kitabet dairesinde bulunmas'ndan da^ma inirah vn-ci bir zarafet ve nerafet havas yaratan bu iki zat sado asaletin ve kibarca vasflarn mesut bir tonlamas d<ril, avni zamanda kalemlerinin nek kudretli sahibi idiler. Makastr vn/liinden mtekaid Hfz Paa merhumun olu olan Nzhet Bey, ki sonradan ikinci mabeyinci olmutu (Daha sonra muhtelif vazifelerden sonra imdi su idaresi umumi ktibidir) ve Bablinin pek muhteem erknndan biri sfatiyle kendisini tanm olanlarda nezih bir hatra brakan mehur Rza Efendinin olu Murtaza Bey her temasta beni bir kat daha hayran etmekle kalmayarak nadiren yazmak lzumu grlen mhim ve mstesna evrakn yazlnda gsterdikleri fikir ve lisan mkemmeliyetiyle de beni hayran ederlerdi.

Baktibin huzura kncaya kadar pek kolay olan vazifesi Hnkrn huzurunda olduka bir ehemmiyet kesbederdi. Hnkr harem dairesinden kp yemeini yedikten sonra maruzata bakmak iin bendegndan biri ile baktibi davet ederdi. O dakikaya kadar geirilen, hele can tez bir adam iin bir n evvel u i bitse de evrak sevk edebilsek... znts iinde deta ar gelen bu intizar mddetinin bitimini sevinle gren baktip czdanlarn yklenir, ya sarayn byk merdivenlerinden yahut odasnn yannda dne dne trmanan gizli merdivenden seirtir, huzura girerdi. Hnkr fesini karm, beyaz takkesiyle, ilikleri zlm, redingotiyle bekler bulunurdu. Merasime pek ziyade uyan bir kimse olduundan beni grnce tella fesini giymeye, nn iliklemeye teebbs ederek ayaa kalkard. Buna kar aman, rica ederim, rahatmz bozmaynz!... denemezdi elbette, grmemezlie gelmek en basit bir terbiye icab idi. Fakat o tel Hnkrn kap nbetini tutan bendesi grm olur, ondan ziyade bana iittirecek bir sesle: Efendimiz, yabanc deil, baktip bey... diyerek Hnkrn teebbsnde devam etmesine mni olurdu. Hnkrn: Baktip bizdendir, mazur grn... kabilinden bir mukabelesiyle bu tertipli oyuna son verilirdi. Mrettep olsun olmasn, bu pek nazikne oyun bir ka defa tekerrr etmekle beraber iyi bir tesir yapmaktan hli kalmazd. Daha sonralar Hnkr Bizlerle bir dereceye kadar laubali olunca artk bendegndan birinin mdahalesine hacet kalmakszn, gene davranr, fakat gene kendiliinden vazgemek suretiyle zarafet vecibesini yapm olurdu. O zaman Hnkrn ekseriya vakit geirdii mabeyinin i tarafnda deniz cihetinde byk salonun yanndaki kk yaz odasna geilirdi. Bu odann yazya mahsus olduunun yfr gne almeti ortasndaki kk yuvarlak masa ile bunun zerindeki hokka ve kalemden ibaretti. O zaman kar karya oturulur, baktip kk bir el uzatmasndan ibaret bir iaret zerine evvela resmi ktlardan balayarak bunlar birer birer hlasatan syler, Hnkr da gnlk ilere dair olan ktlarn arkasna bir tarih kordu. Bu tarih grlmtr makamna geerdi. Eer kdn muhteviyat hususi bir ehemmiyeti haizse, mesel meclisi mebusandan kan kanunlar, yahut Heyeti Vkel kararlar, bunlara birer mucibince, yazldktan sonra imza olunurdu. Baktip iin en zor i de bunlar, Hnkr

40

yormayacak, skmayacak bir ekilde mmkn mertebe ksa ve abuk bir surette hlsa edebilmekti. Hnkr dinler ve hemen mucibince diyerek imza ederdi. Baktip bu klfete lzum grmeseydi olurmuydu, bunu denemedim. Bu, daha ziyade onun iin bir vicdan meselesiydi. Maamafih yle eyler oldu ki bunu ne Hnkr anlayabilirdi, ne baktip tetkike lzum hissederdi, hatt... Evet, hatt vazifeli olanlar bile gzden geirmek lzumunu hissetmemilerdi. Bu neviden bir misal zikretmek lzm gelirse, Maliye tekiltn slah iin Fransa'dan celp edilen mehur mtehasss Laurent'in raporu zerine Meclisi Mebusandan geen evrak ne Maliye erkannca, ne Meclisi Mebusann Maliye Encmenince, ne de heyeti vkelaca tetkik edilmeksizin saraya sevk olunmu ve bylece franszlarn maruf krtasiyecilik meraklarna tam bir numune olan kanun, iinden klamayacak apraklarla Maliye ilerini eskisinden fena bir karkla uratmt. Resmi iler bitince ve Hazineyi Hassa maruzatiyle hususi evrak geilince Hnkr bir nefes almaya lzum grr ve bu srada uzun, ekseriyet zere ho ve tuhaf hasbhallere balar, genliine, biraderlerine, daha ziyade babasna ait hatralar, harem kadnlarnn garabetlerinden, meraklanna dair hikyeler nakil ederdi. Bu cmleden olarak Abdlhamid'e, Sultan Murada, Abdlazize mteallik hikyeler dinledim. Ve dikkat ederdim, bunlar sylerken hatt o kadar zulmne urad ve ancak kznca hakan mahlu diye yad ettii biraderi iin ar ekecek bir zem ve kt sz manas koymazd. Bu suretle bir yandan maruzat ii yrrken bir yandan da Hnkrn zihninde birikmi siparileri olurdu. Ben bunlar yavaa bir kda iaret ederdim: amar ustann (Haremihmayunda esvabcbalin muadili) perhiz tablas, nc Kadnefendinin perdeleri, harem hamamn kurmas, ilh... Bunlarn saylmas srasnda her birine refakat eden bir hikye olurdu. Mesel haremde deiecek hallar, perdeler iin kaideten eskimi denenlerinin bunlar kullananlara ait olmas usuldenmi. Onun iindir ki alkadarlar bunlar sk sk deitirmekte menfaat bulurlarm. Hnkr ilve ederdi: Tabii bu usul kaldrlmtr. Mefruat idaresi onlar alr, atlm eyler ambarna kor, gerekirse baka yerlerde kullanr. der ve

zaten bylece yaplacak muamele bir de taraf ahaneden alnan bir iradeye istinat etmi bulunurdu. Nihayet uzun mddet, bazen belki iki saat sigara ieme-mek mahrumiyetine katlanan baktip huzurdan knca evrak getirip kitabet dairesine teslim eder; ve burada derhal kaytlar, kmalar yaplarak baktip tarafndan imza da edildikten sonra hemen o gn mutlaka yerlerine gnderilirdi. Hi bir zaman evrakn gene o gn iinde iade edilmemi olduuna vakf deildim. Bunda Hnkrn da ihmalden ve kaytszlktan ekinen iyi niyetinin tesiri byktr. Hatt gen yanda garip olarak tekrar kzama tutulan bu ihtiyar adam Haremihmayunda yatann iinde atelerle kavrulurken gene beni artm, gene maruzata tarih veya imza koymutu. tiraf etmeli ki ben de bir tertibe bavurarak sadaretten ve hazineden tehiri mmkn olan ktlarn gnderilmemesini rica ettim. Hnkr bir gidie kmak iin maruzat iinin bitmi olmasn isterdi. Gene byle bir gn hafta ortasnda, gelen ktlarn muamelesi bitip iadesi esbab da hazrlandktan sonra Zin-cirlikuyu kkne gidi olaca haber verildi. Artk yaplacak bir i kalmad iin istirahati kalple gidilebilirdi. Oraya henz varmtk, birdenbire kkn bahesinde bir at grlts oldu, ve bir dakika sonra haber verdiler: Sadaretten bir yaver gelmi, mstacel ve mhim bir kt varm! dediler.

41

Divanharp mazbatas lk lm iradesi Mucibince Nefes alacak bir yer akada lszlk Sinema sohbetleri.

Bence bu ite yegne vazife bir ktip vazifesinden baka olmamakla beraber pek nahotu; asl hnkra ait vazife de asab zayf bir adam sarsacak mahiyette idi. Onu bu ie hazrlamak lzm geleceini dnrken onun tarafndan bendegndan biri, Seccadeciba Emin Bey, bana gelerek: Efendimiz, merak ediyorlar; gelen yaver ne getirdi, diye soruyorlar? deyince meseleyi anlattm. Emin Bey gitti ve biraz sonra gelerek: Efendimiz, imdi namaz klacaklar ve sonra sizi davet edecekler!, dedi. Anlalyordu ki Hnkr bu idam kararlar iin irade vermeden evvel Allahm inayetine snmak ihtiyacn duyuyordu. Ve byle hayatn g anlarnda nefsiyle vukuat arasna kavi bir imann siperini koyabilmeye muvaffak olanlar iin her trl ahvale kar manevi elikten bir zrh giymek mmknd. Bunu biraz sonra grdm. Benim yava bir sesle okuduum mazbatay dikkatle ve skunetle dinledi. Bu, birinci defa olarak idama hkm giyenlerin says yirmi ile otuz arasnda idi. O kadar adamn yaamak hakkndan alacaklar hisse, ite hnkrn kaleminden akacak olan iki kelimeye balanarak ancak o gecenin sabahna kar devam edebilecekti. Bunlarn iinde gafil avlananlar, eriat namna ve din hrmetine hizmet etmek zanniyle hareket edenler, vicdanlarnn koca bir gnahn arln koyduklarn dnmemi olanlar vard elbette, fakat bunlarn yannda fesat fikriyle, hiyanet duygusiyle, menfaat dncesiyle bile bile su ileyenler de vard; ne olursa olsun, gerek tekiler gerek berikiler artk bilmeyerek hayut bilerek yaamak hakkn kaybetmi oluyorlard; bu byle bir zaruret idi ki aksine hkm vermek imkn yoktu. Divanharb mazbatas hi bir tereddte mahal brakmadan sk bir mantkin yollarn takip ederek bu neticeye vasl oluyordu. Ben susunca bir kelime sylemeyerek hnkr elini kaleme uzatt. Ne yapmak lzm geleceini sordu. Sadaret tezkeresine mucibince yazdktan sonra imza etmek lzm geliyordu. Hi tereddt etmeden bunu yapt, sonra sordu: Galiba bu gece aslacaklar.

Hnkr ve saray erknn Dolmabahede bulamaynca Zincirlikuyu kkne kadar gelmeye lzum gren sveri zabit mutlaka mhim ve acele bir i getirmi olacakt. Bu, sadaret yaverlerinden biriydi. antasndan zeri krmz mumlu bir byk zarf bana uzatrken: Pek acele imi dedi hemen iradesinin alnarak geri verilmesini rica ediyorlar. Bir saniye yzme bakarak cevap beklerken ben bu acele iin mahiyetini anlamak iin sinirlice parmaklarla zarf yrttm, bir gz atmakla i anlald. Bu, 31 Mart isyannda crmleri lm cezasn istilzam eden kimselerin idamna dair divanharbi rfinin mazbatas ile sadaret tezkeresiydi. Yaver sordu: Bekleyeyim, deil mi? Birden ne yapmak lzm geleceini dnerek cevap verdim: Hayr, beklemeye lzum yok. radesini aldktan sonra saraya gider, muamelesini yaptrr, hemen Babliye gnderirim. Yaverle konuma burada bitmi oldu. imdi zor grlen cihet bunun hnkra arz, iradesinin alnmas idi. Evvel divanharp kararm okudum. Pek delilli bir mazbata vard. Zaten isyan mteakip teekkl eden harp divanlar byk bir srat ve faaliyete, kl krk yaran ve tamamiyle adalete ve vaziyetin zaruretine uygun olmaya alan bir dikkat ilve ederek iliyorlard; bu muhakkakt, titreyen elimle bulank gzlerle okunan bu mazbata her manasiyle kanaat verecek mantki ve adli mahiyette idi. Yalnz, arkasnn gelecei phesiz olan bu idam hkmleri birinci defa olarak elime geliyor ve birinci defa olarak Hnkra arz edilmek zere bulu* nuyordu.

42

 yle anlalyor, dedim; msaade buyurulursa saraya kadar gidip muamelesini yaptrarak hemen Babliye gndereyim... Pek iyi olur, diye cevap verdi; pek kk bir tereddtten sonra ilve etti: Bu gece sarayda kalsaniz. Hnkrn ne halinde, ne sesinde, ne de imza ederken ellerinde fevkalde bir emare yoktu; yalnz son sz sarayda bir refakatin manevi muzaheretini faydal adettiine dellet ediyordu. Onda yalnz bir imann kuvveti deil buna ilveten btn ecdad silsilesinden intikal ederek kendisine kadar gelmi olan bu ztn etrafnda, hatt kendisine pek yakn olanlar da, mesel olu Necmddin Efendide lm dakikas alnca bunu Elhkmlillah diyen bir rza ile karlayc bir metanet olduu gibi bakalarndan yaamak hakkn nez edecek bir hkm vermek lzumu hasl olunca bunu da saltanatn zaruri bir icab olarak kabul eden bir katlanma vard. Bu ruhi haleti ileride muhtelif vesilelerle grdm ve bunu gayet tabu, gayet beeri buldum. radeyi istihsal ettikten ve Zincirlikuyudan ili tarikiyle Nianta konana urayp sebebini sylemeksizin geceyi sarayda geireceimi haber verdikten sonra Dolmabaheye indim. Bir ksa zaman sonra idam karar Sadarete gitmi bulunuyordu. Ben de ne olursa olsun, bu meselede alkamn hiden ibaret olduuna kanaatle beraber, yreimi skan bir peneyi uyuturmak iin Tevfik Beyin odasna girdim. Oyalanmak, zc dncelerden silkinmek ihtiyaciyle kendi kendimden kamak istedike onun arkadalna snrdm. Onun sabr, sakinlii, hi bir zaman haleldar olmayan resmiyeti ve zarafeti ahsiyetinin etrafn ferahlk veren bir daire ile evirirdi. Pek dindar pek mutekit olmakla kalmayarak namazna, orucuna ne kadar riayetkar ise hdisat ve vukuata kar da bunlarn nasl olsa yatacana, dzeleceine nihayet iyi bir neticeye vasl olacana inanan ve bu suretle zihnini igal ederek huzurunu bozacak pleri parmaklariyle tutup bir tarafa atan bir felsefesi vard. Ka kere sabahleyin evrak havadisi okuduktan ve bunlarn zehir akan yazlariyle harap olduktan yahut, bazen merak tahrik edecek mahiyette celselerinde hazr bulunmak iin Meclisi Mebusana gnderilip orada sanki irtica hareketi daha dn vuku

bulmamcasna, yalnz Trk olmayan unsurlar arasnda deil, asl Trk mebuslar iinde de arpan ihtiraslarn, yarn ne olacandan korku veren tezahrlerin mahedesiyle sarsldktan sonra ona gider ve endielerimi anlatrdm. O bir ocuun sama dertlerini dinlercesine susarak, fakat katlmayan bir tebessmle dinler, sonra yksek sesle Allahn inayetinden mit kesmemelidir; derdi. Onun bir hanm kz edasiyle bir gl vard ki cssesinin byklyle bir tezat tekil etmesine ramen frtnann zarafetine pek uygun olurdu. Kendisi tekellften hi ayrlmamaya pek dikatli olduundan latife etmekten, akalamaktan, hatt bazen kendisinin ahlki dncelerini trmalayacak neviden hikyeler nakletmekten hazeden Lutfi Simavi'nin akalarna mukabele etmek iin yalnz bu kibarane ve masumane gllerini kfi bulurdu. Bir gn ben de bu aka zemininde biraz ileri gitmi ve onu gcendirmi oldum. O gnden sonra bir mddet gene sabahlar odama gelmekte ve beni en ssl selmlariyle ve iltifatlariyle taltif etmekte devamla beraber, halinde bir tutkunluk, bir gceniklik, bir alnganlk kokusu duymutum. Bu epeyce devam etti ve aka zemininde ekseriyet zere ly kaybettiime hayatmn gemi demlerinde pek ok defalar vakf olmu ve bu grg gnahn tekrar etmemeye bir ek kere ahd eylemi olduum halde bu melek kadar sabrl ve dayankl olan arkada bile kstrecek derecede gene huyuma matlp oluumdan mahcup ve perian, nihayet vicdan zntsnn atlmasn gidip kendisine tarziye vermekte aramtm. O, hi bir zaman bana gcendiini itiraf etmek istemedi, fakat benim bu zr dileme mracaatm da kafi bularak eski samimiyet tavrna avdet etti. O gn onun odasna girince byle saraya avdet ediinin sebebini hemen anlattm. Kaytsz ve endiesiz grnyordum. Hikyemi bitirdikten sonra o geceyi sarayda geirmek iin emir aldm ve akam yemeinde sofrada beraber bulunacam syledim. O idam kararnda hi durmadan ve bende zilden bir iliik olabileceine zahip olmam grnerek: Ne kadar iyi!... dedi, oktan akam yemeklerinde beraber bulunamamtk. Sonra ilve etti:

43

 Eer sarayda kalmanz icap etmeseydi yemekten sonra beraber sinemaya gitmek teklifinde bulunurdum. Bu gece gene Rigodin ile Rosalie'nin pek elenceli bir filmi varm. Tevfik Bey akam yemeklerini sarayda yemek adetinde idi ve ancak yemekten sonra, mabeyinden el ayak ekilmi bulununca vazifesini bitmi farz ederek dnyada tek elencesini tekil eden Tepeba sinemasna giderdi. O zaman sinema bu gnn ilerlemeleri ile l kabul etmeyecek derecede basit bir halde ve bittabi sessizdi. Tevfik Beyin bahsettii artistler de o zaman iin bu gnn Charlie'si ve Harold Lloyd'i kadar kendisini sevdirmi olan mehur Bourlevard sanatkrlarndan sinema iin Rigadin namn alan Prince idi. Tevfik Beyin bu sanatkra ve ekseriyet zere Rosalie namiyle ona refakat eden comique kadna bir ball vard. Beni de bir ka kere oraya gtrmt. O akam sofrada hep sinemadan, bu sanatn istikbalinden ve evvelce grlm oyunlardan bahsetti. Mutaden az konuan bu dost bu akam naslsa, galiba esen skc havaya bir para nee vermek iin bol bol syleniyordu.

Akam yemekleri Melal Hnkrdan bir haber Hareme doru Ne olacak? Tenha bir saray Yalnz kalyorum Vehim ihtimaller Yatak odasna doru Titriyen mumun yannda Taan bir teessr.

Mabeynin akam yemekleri kadar hazin ve gnlleri karanlk duygularla dolduran bir itima tasavvur olunamaz. Sanki burada saray erknndan kalan be kii bir matem ayini iin toplanm olurlard. kinci mabeyincinin durgun riyaseti altnda ve Dolmabahe'nin bir trl arkas alnamayan elektrik tesisatnn geikmesiyle hl geni sofalarda, odalarda boluklara kar soluyarak mcadele ediyor zanedilen mumlarn yorgun ziya dalgacklaryle yar karanlkta btn sofray bir gam havas rterdi. Bu akam Tevfik Beyin adeti hilfna hikyeler syleyerek biraz neat vermeye alan gayretleri o gece iin neticesi hazrlanmakta olan idam kararlarnn souk nefsini, dakikadan dakikaya esip yzme srnmekten menedemiyordu. Bunun tesirinden silkinip kurtulmak iin ne kadar gayret etsem beyhude oluyor ve her gayret hamlesinden sonra biraz daha mukavemet kabiliyetini kaybetmi olarak daha ziyade geveklik iine gmlyordum. Bu manevi bozguna yalnz idam kararlan m sebebdi?... Elbette deil. Merutiyetin ilnndanberi geirilen elim safhalar, mart isya-niyle onu takip eden hadiseler, bende gnden gne artmak istidadn gsteren bir sknt, hatt mahiyeti belli olmayan vahim akbetlerin hlyas iine nefsini teslim etmekten mari-zne bir haz uyandryordu. Sarayda yaplacak, ilerle bir mddet oyalandktan ve etraf unutuyor grndkten sonra sarayn tesinde cereyan eden ahval gelip beni sarsyor ve gaflet uykusundan uyandrarak daha neler olacak korkusuyla sinip bzlm bir uyankla atyordu. Matbuat, Meclisi Mebusanda her gn yeni bir hzla canlanan mcadeleler, hatt cemiyetle ciheti askeriye arasnda gittike geniliyecek endiesi veren fasla hep birden toplanarak yle bir yekn tekil ediyordu ki bunun sikleti altnda ezilmi gibiydim. syan takip eden harp divanlarndan idam kararlar kacam beklemek pek tabii idi; ve elbette bu kararlar eer ti iin bir sakinliin kuvvetli vadini edebilirdi; fakat en nikbin ihtimallerin altnda hep bir acaba?... sualinin korkun ehresi srtarak kmakda inad ediyordu.

44

[Bir tarih enisini almaktan hazer eden bu hatralarn u bahsedilen devreye ait olan ksmn ikmal etmek iin Hseyin Cahid Yalnn Fikir Hareketleri mecmuasnda intiar eden ve pek mdellel vesaika binaen yazlan Merutiyet Hatralar tefrikasn tavsiye ederim.] Yemek bitmi gibiydi, birden mumlarn titrek altnda kapdan musahiblerden birinin simas belirdi. Ufak bir tevakkufla sofraya gz gezdirdi ve beni bularak da yanma kadar geldi, daha ziyade yaklamak iin bir msaade isteme hali alarak kulama eildi: Efendimiz, dedi; yemek yediler, akam namazn da klmlard, yatsy haremde eda edecekler, sizi grmek istiyorlar... Kalktm, niin isteniyor? merakiyle acele etmeye lzum grerek nusahible beraber yukar kata kan geni merdivenin karanlklara boulmu hallarn atm. Hnkr beni grnce yemeinizi bitirmi miydiniz?... dedi ve cevab ancak iiterek, evlerine gitmek acelesinde olan bendegnna veda ederek harem yoluna doru yneldi. Bu harem yolu mabeynin son ksmndan balayarak ve muayede salonunu dolaa dolaa giderek Haremi Hmayunun bu salonla bitiik ksmna mntebi olan bir yoldur ki olduka uzundur. Muayede salonundan baklnca bu yolu ksmen, bask kafeslerle rtlm olarak fark etmek mmkndr. Haremi Hmayun halk muayede merasimini bu kafeslerin nne serilmi minderler zerinde oturarak temaa ederlerdi. Ben bu yolu bir ok kere geerek mabeyinden hareme arlmtm. Mabeyin tarafndan demir bir kap vard ve mabeyinde nbet tutan musahib bu kapy anahtariyle aar, yoa girilince tekrar ieriden kilitler, bir hayli yrnp yolun harem cihetinde nihayetine varlnca burada da bir ikinci demir kao karsnda bulunulurdu. Musahip buna yumruuyla yahut elindeki anahtarla vurur, ieriden harem nbetini tutan musahip kapy aar ve bu suretle hareme girilince tekrar kap kilitlenirdi. Gndz halini pek iyi bildiim bu yolu birinci defa olarak geiyordum. Hnkr bana hi bir kelime sylemeden yrd. Musahibin elinde byk bir gm fener vard ve yolun zerinde msavi faslalarla gene byle byk ktada, ve pek gzel ilenmi olduuna dikkat etmemek mmkn olmayan bir ok gm fenerler sralanyordu. Nihayet hareme yaklalnca Hnkr bana yava sesle nden yryen musahibe mi iittirmemek

istiyordu, yoksa bu tenha ve lo yolda kendi sesinden mi tevahhu ediyordu herhalde adet rkerek: Ne olacak?... dedi. Cevap veremedim, zaten buna lzum da kalmad. Kalb merakn tefsir eden ve istemeden dudaklarndan ktnda phe olmayan bu sualden galiba utanm olacakt ki hemen arkas'ndan: Belki bu gece size bir hizmet der diye mabeynde kalmanz istedim: dedi, ve artk harem kapsna gelinmiti, harem nbetisi de kapy amt, biraz durarak ilve etti: inallah rahat uyursunuz... Selmladm. Bu suretle veda etmi oldu ve hareme girdi, arkasndan kap kilitlendi. Ben de mabeyn nbetisi musahible gene o yolu mabeyne dcru gemee baladk. Musahib her fenere geldike iilip mumu sndryordu. Nihayet mabeyn kaps da kilitlendi, beni yaz odama kadar getirdikten sonra ekildi. Bu mddet zarfnda mabeynde elayak ekilmiti, herkes ya evine yahut mabeynin d^nda mstahdem koularna gitmiti. Bu byk binada, ta tede nbet tutan yaverle ktip bir de onlarn hizmetine bakacak olan odac, yemek odasna yakn bir yerde nbeti musahible onun ua [mabeyn mstahdemini arasnda kaytl olmadan arzu eden ma'lliyetine binaen msaade edilirdi, ta bodrum katnn uzak bir noktasnda koularna ekilmi olan bekilerle mabeyni batanbaa dolaarak yangn tehlikesine kar nbet saatlerini kuran evlerine gidememi olan bakitbete mahsus odaclar kalmt. Bu saylanlardan ba^ka hi kimse mabeynde kalmaa mezun deildi. Bakitbct odaclar iki kiiydi: Yusuf ve Muhyiddin. Aradan yirmi be yl gemiken bu iki halis trk hl gzlerimin nnde o zamana ait halleriyle gryorum. Bugn, kimbilir, nerelerdedir?... Odama girince evvel yaz masasnn nne oturdum, mumlu bir amdan fanuslar arasndan ancak masann zerine hafife kaypakan bir kla boyuyordu. Ne okumak, ne yazmak mmknd. Her eyden evvel odaclara izin vermek, onlar evlerine gndermek istedim. Yusuf yatak odasnn anahtarn brakarak: Emrederseniz bu gece kalaym; dedi. Buna lzum grmedim. Yaz odasnn anahtarn her zaman saklanan yere brakacam syleyerek:

45

 Artk gidersiniz dedim. Muhyiddin dolgun yanakl, koca kafal, iri dudakl, her azndan kan kelimeye birka tkrk parac eklenen temiz yrekli bir ocuk - veda ederken haber verdi: Efendimizin, kilerinden yatak odanza bir kahvalt tepsisi brakld; dedi. Onlar gittikten sonra bir mddet odamda kaldm. Ne kadar bilemiyorum, belki on dakika, belki bir saat, Hnkr beni niin, alkoymutu, hususiyle hareme kadar niin beraberinde gtrmt? Bu sualin btn cevab onun yolda azndan ilk dklen kelimelerde saklyd: Ne olacak?.. O da bir korku iinde idi; o'da, muhakkak, ahvali hi beenmiyordu. darei rfiye, divanharb, pek l! dam kararlar, sehpalar, aslanlar, velhasl btn tedhi siyaseti, belki bu da pek l idi, fakat bunlarla her i tesviye edilmi olacak, btn frtna yatacak myd?.. Sema berrak grnyordu, fakat ta ufukta endige veren bulut kmeleri vard; ve ara sra, ksa faslalarla akan imekler, bunlar yrtarak bir aydnlk iinde kara ihtimaller gstermekten hli deildi. Memleket nasl bir istikbale namzetti? Hususiyle bizzat kendisi, o uzun yllarn beklemesinden, tahtnn dayand temeller bu gece, sarayn yksek duvarlarnn tesinde kurulan sehpalar da m arayacakt?.. Ne o'acak? derken bunlar dndnde phe yoktu. Balk a'.k olarak, sarahaten deil, fakat kar1 k unsurlardan kmelenmi bir vesvese iinde, zihnini trmalayan bu endie idi. Bu, aikrd. Ben de imdi bunlar dnyordum. Sarayn tesinden gelen intihalarn, bu gece hep birden tek cephe tekil edecek btn mevcudiyetimi ihata ve istil ettiine dikkat ediyorum. Bir aralk kalktm, odada dolatm; deniz cihetine, pencerelerin nne dikilerek bekledim. Sanki oradan, rhtmn titreyen havagaz fenerlerinden, glgesi hissedilen nbeti neferden, hafif rpntlarla talan okayan denizden bir kehanet, istikbali haber verecek bir mjde mid ediyor gibiydim. Bir zaman oldu ki bu odada duramadm; yatak odasna gitmek, belki beni dnceden kurtaracak derin bir uykuya kavumak arzusiyle ktm;

mumu sndrdm, oday kilitleyerek anahtar yerine koydum, ve el yordamiyle sofaya ktm. Btn saray derin bir skt iinde idi, ve bu sktun arasnda, bu sarayn loluklarnda sanki saltanat Osmaniyenin son bedbaht tarihi sarholuk saatlerinin dalgalarn seriyor gibiydi. Geni sofay adet kamak istiyormucasma abuk admlarla getim. Uzaktan gece nbetisinin glgesini grdm. Bu glge bana doru ilerledi. Bunun bekilerden biri olduundan, nbet saatini kurduktan sonra bir konaktan dier bir noktaya gemek zere bulunduundan emindim; fakat sanki hana fena bir haber getiriyormucasma irkilerek bekledim. O bir acele ile bana kadar geldi ve elini uzatt. Evvel anlamadm. Odanzn anahtarn veriniz de kapy aaym, mumunuzu yakaym; dedi. Bilmem niin istemedim: Hayr, ben yaparm, siz iinize baknz... dedim. Ve bunu syledikten sonra sanki ondan, saraydan, her eyden, kendi kendimi yiyip kemiren benden kaarcasma, bu defa ben acele ederek, yatak odama kotum, bir kibrit akarak mumu yaktm, kapy kilitledim, ve masann zerinde trl erezlerle, meyvalarla donatlm, Hnkrn kilerinden gelmi tepsinin yanma, snmek mi, yoksa szle szle yanmak m lzm geleceine karar veremeyen mumun dargn altmda, dirseklerimi dayyarak, iki elimle bam tuttum, ve hngr hngr aladm. Bu bende ne zamandanberi birikmi bir ihtiyat ki nihayet taarak bol bol boand. Bu gece uyudum mu?... Eer boazna bir ip dolanm bir adamn boulurcasma nefes almaa alarak ikide birde srayp sarslmasna uyku demek caizse: Evet!...

46

Yldz mu'ammas Buna dair zanlar Hnkrn merak Yldz' ayklamaa memur olanlar ardk Karldk Yaz odas Sarayn d Esvab odas Harem direleri Hal'den sonra.

hkmete verilecek karar, karar alnncaya kadar ittihaz uygun grlecek tedbir, hususiyle burasnn muhteviyatiyle iinde ve dnda bina olarak mevcut akamn ciheti aidiyeti iin lyk olacak hkm henz tereddtlerle dalgalanan bir ufukta vuzuhla izilmiken Hnkr bir gn ba mabeynci ile baktibi ve esvabbay yanna ararak bu ncden mteekkil heyeti, gidip u acayip dnyasn batanbaa gezmee, anlamaa memur etti. Bu hi kolay bir i deildi. Harekete gemeden evvel hkmete mracaat ettik. Kaideten asl maln sahibi olmak lzm gelen saltanat makam namna yap'lan bu mracaatin nnde hemen kaplar ald. O zaman Yldz saraynn muhtelif ksmlarnda alan, ve bu karklarla son derecede dolgun dnyada aran bir ka heyet vard. Faaliyetlerinden, dirayet ve istikametlerinden istifade dnlm olan bu zevat meyannda asl dairei hususiyeye ve Abdlhamid'in ahs muhitine hasr mesai eden Hazm Beyle doktor Muhyddin Beyi hatrlyorum; sarayn bir de mzesi vard ki Abdlhamid'in yirmi beinci clus yl iin her yerden, hatt yabanc memleketler hkmdarlarndan gelen hediyelerle bilhassa Hazinei Hmayundan celbedilerek buraya yerletirilmi byk kymeti hiz nadir eya ve takmlardan daha sonra kendisinin ocuka bir zevk saikasiyle beenip biriktirdii kark ufak te-fekten, ve bu meyanda bir ok Japon mamult dolaplardan mteekkildi; bunlar ayklayp tesbit etmek vazifesi de, "bu gn gzlerimi kapayp aratrrken arasnda Aynzade Hasan Tahsin'le Gelenbevzade Said'in, ve o zaman Mze mdr olan Halil'in bulunduunu grdm bir heyet tarafndan deruhte edilmiti. Bu muhtelif heyetler vazifelerinde arm gibiydiler. Hale lan da vard, irili ufakl, trl trl eitlerde ve mahiyetlerde binlerce eyay tesbit etmek zerlerine birer birer bir kt paras yaptrp bir rakamla iaret koymak, hi kolay bir i deildi. Bu gidile aylarca vazifelerini bitiremiyeceklerinde phe yoktu. Onlar armlard, biz de dairei husustyeden ba-layarak ilk admda ardk. Hatt imdi o gnn ziyaretinden hatramda alkalanan intibalar bir hulsa eklinde toplamak iin u satrlara balarken gene aryorum.

Bu bir muamma idi, Abdlhamid zamannda memleketin iinde dnda zihinleri trl faraziyat ve rivayatla otuz sene, her gn gittike artan bir merakla, gcklayan bir muamma; ondan sonra da, galiba hl, bu acayip miras iin nasl zleceinde tereddtlere dlen gene bir muamma... Btn saltanat mddetinin uzun yllar iinde buraya e-cilip kapanan, harile, memleketiyle, tebaasiyle mnasebetlerini ancak hafiyelerinin oraya kadar getirip baladklar gizli ipliklerle idare eden bu mstebit sultann ahs ve saray etrafnda trl trl garib, ekseriyet zere korkun rivayetler zihinlerinin hayal kabiliyetlerini kamlaya kamlaya ksmen faraziyata, ksmen mahiyetleri lykiyle anlalamam hakikatlerin tefrit ve tahrif edilen esasna kurulmu yle bir esrar kmesi vcude getirmiti ki burasnn ismi anlnca sinirlerde bir rperme, fikirlerde bir irkilme hsl olurdu. Burada yava yava, enmek bilmeyen bir inat ve temayla biriktirilmi mcevherlerden, altnlardan mrekkep hazineler, btn vatan arh-n ve cihan siyasetini kefe gre evirip eviren dolaplar, ve bunlarn yannda arkn cennet rivayetlerinden ilham alan ehvan efsaneler, ye daha sonra srgnlerde rtlen bireler, nerelere atlp yok edildikleri anlalamayan kurbanlar dnlr, ve Yldz'n ismi gererken ayni zamanda hayalhanede servet ve hametin mzehheb ve murassa levhasiyle hile ve hud'a-dan, hakszlk ve zulmden mrekkep, her bilinmeyen eyin'hadden ar bytlm efsane alay geerdi. Hep uzun yllarn arasnda bu alaym kark geidini temaa ede ede bu gizlilikler dnyasnn eii alnca ryalara mahsus bir lem grleceinden phe etmezdik. Herkes gibi belki herkesten ziyade bu lemin esrar ve hususiyatn yeni Hnkr merak ederdi, fakat bir mddet merakn teskin ederek sabretti. Bu sabrla, bekleme de ok srmedi. Yldz saray iin

47

lk armak ilk admda balad, diyordum. Dairei Hususiye bu muydu? Btn Abdlhamid siyasetinin mihveri u bask tavanl lo kecikten ve onun, ii tklm tklm kt deste-leriyle dolu dolaplarndan ibaret miydi? Medhalden sonra hemen ilk karanlk odada bir divan gsterdiler: Bu Abdlhamid'in istirahat yeriydi. Belki de yata.. Zaten Dairei Hususiyede en basit ekilde bile bir yatak odas grmedik. Dairei Hususiyeye bitiik ve olduka gzel bir bina olan iki katl dairede de hemen hi eya kalmamt. Hal'i mteakip burada bulunan ve dorudan doruya Abdlhamid'in harmi olan kadnlar kendilerine ait eyay alp knca buras bo kalmt. Sonralar, Yldz yeni Hnkra verilince bu daire onun ikmetine tahsis olunmutu. Dairei Hususiyede yaz odas denebilecek yerde cidden gzel yeni tarzda, bazan da pek kymetli deiik eya vard. Kalemlere varncaya kadar tesbit ve yazlm olan bu eyay yle bir ku bak grerek padiahn husus hamamn, bir kenarda iinde yumurta yenmi sahaniyle bir tepsi, gene onun husus elence yerini tekil eden marangozhaneyi grdkten sonra kk mabeyn namiyle anlan daireye getik. Yldz sarayn dnrken burasn ii d diye ikiye ayrmak lzmdr. Yldz'm dnda, yani zerinde ancak kanatlarna gvenen kular geebilecek kadar yksek duvarlarn berisinde kalan binalar herkese az ok bilinen yerlerdi ki bunlar bu gn muhtelif dairelere ve messeselere tahsis olunmulardr. Bunlarn arasnda byk mabeyn denilen Abdlmecid'den kalma bina az ok saray denmeye lyk addebilecektir. Yldz Hazinei Hassaya intikal edince buras yeniden tamir ve denerek Sultan Read'a da mabeyn olarak hizmet etmiti. Kk mabeyn duvarlarn tesinde en bata bulunan ve mkellef bir ky kkne benzetilebilen bir daire idi ki kymettar hallarla, urasnda burasnda yeni levhalar ve vazolarla, ekseriyet zere yldzl yeni tarzda ve yerli mamulttan kanape ve sandalyelerle sslenmi, zevki selime pek arpmayan bir bina idi. Abdlhamid baz kabul merasimini burada yapmak itiyadnda olduundan bu daireye kk mabeyn denmiti. Sultan Re-at burasn haliyle brakm ve hi bir zaman kullanmaa vesile bulamamt. Vahidddin galiba bu daireyi Abdlhamid'e imtisalen kullanmt. Sonra, bilmem nasl bu dairede bir yan-gm km diye iitilmiti. Bu daireleri pek abuk getik, ve bunlarn hi birinde ne de eya ve tezyinatna bizi Yldiz'm hayalhanede yerlemi olan hretiyle mtenasip hayrete ve teaccbe drecek bir hususiyet grmedik. Btn grlen

eyler zengin, parasn esirgemeyen, fakat zevkten, nefaset bilgisinden mahrum herhangi bir adam fikrim uyandryordu. En evvel bize hayret veren bu grib ftrat sahibi Padiahn elbise odas oldu: Buras nisbeten byk, fakat tavanndan itibaren btn duvarlar trl raflarla rtl olduundan pek kk grnen bir oda idi. yle kapsndan baknca derhal anlalyordu ki, Hnkr kim bilir nasl bir hisse bal olarak belki de yalnz basitliin evkiyle bir eski gmleini, sakalnn boyasiyle yakas kirlenmi bir hrkasn bile feda edemeyerek burada biriktirmiti. Bilhassa selmlk resminde giydii niformalarndan, paltolarndan burada belki yz takm vard. Sonralar bunlar Hazinei Hassaya verilince, yeni Hnkrn arzusu zerine Harbiye nezaretine gnderilmiti. Orada belki bunlar, kullanabilecek olanlara datmlard. kinci hayret sras saraya en uzak bir noktadan balanarak sralanm olan harem daireleri tekil etti. Bunlara harem dairesi demek fikrinde yanl bir mtalea uyandrabilir. Bu daireleri anlamak iin stanbul'un eski vzera ve sudur konaklarn, mesel Yksekkaldrm, Cerrahpaa semtlerini, Fatih civarn igal eden, bu gn enkaz satlp geni arsalar paralanan selmlk haremlik otuzar krkar odal binalar dnmek lzmdr; ve bunlar dnrken onlarn gne grmeyen loluklarn, rutubet szmtlariyle yosunlanm duvarlarn, kf kokan havasn da beraber dnmek icabeder. Abdlhamid'in yakn bulundurmak istedii kadnlar Dairei Hususiyeye bitiik ferah binada yerletirilirken uzak bulundurmak istedii ihtiyarlar, hizmetlerine artk ihtiya kalmayan hazinedarlar ve kzlar, hele bir koca buluncaya kadar tekrar frama girmee lyk addedemeyerek bekletilen bireler, takm takm bu harab ve khne binalara tklmt. Artk iler tutar yeri kalmayanlar da ihtiyar saray kadnlar iin bir nevi darl'ceze hkmnde kullanlan Topkap saraynn hareminde bir husus daireye gnderilmek suretiyle defedilirdi. Hal'i mteakib bu konaklarn halk da sandklarn, knlarn ve o meyanda kendi odalarna ait olduu iin gene kendilerine braklan eyay alarak her biri bir tarafa savumu, dalmt. Barnacak yerleri olmayanlar da yeni Hnkr tarafndan Topkap sarayna misafir olarak gnderilmi ve bu suretle o binalar tamamiyle bo kalmt. Bo kaldklar iin daha sefil, daha hazin grnen bu konaklar yle bir dolarken yreimde, buralarda mr geirmee mahkm ola-

48

rak yaam bedbahtlarn, saray hayat nam altnda, ne skc bir mahpusluk devri srm olduklarn dnerek, bir eza dmnn burkulduunu duydum.

Marangozluk merak Bir yazhane hikyesi eit eit meraklar Silhane ve ktphane Mze Kayda deer bir nokta Sarayn sahnesi Merasim dairesi ini fabrikas.

Vatann ve onun kt tahlili artlar iinde uyuukluk nevinden bir hayat srmee mahkm olan halkn intikamn kendi nefsinden almak istemi zannm veren bu padiah mrn Yldz'n duvarlar arasna hapsederken burada mmkn olabilen zevk sebeplerini de toplamt. Balca zevklerinden biri marangozluktu, ve beraberinde alan ustalarla hakikaten pek gzel dolaplar, ekmeceler yapard. Pek ustaca ve sanatkrane vcuda getirdii eyler arasnda gl aaciyle kark ve trl ekmelerle, gzlerle hayrete deer bir sanat eseri olan bir yazhane vard ki bundan drt tane iml etmi ve saltanat makamna en yakm olanlara birer tanesini gndermiti. Sultan Read kendisine ithaf olunan galiba dk Hakandan bir yadigr saklamaa bir uursuzluk nazariyle bakarak clusunu mteakib baktibe hediye etmiti. O da bunu kynn mtevaz evinde fazla bir ss sayarak Hnkr yazlar Yldz'a nakledince ki bu clustan ancak yl sonra nasib olabilmiti mabeynde kendisine mahsus odaya naklettirmi ve saraydan ayrlnca onu orada brakmaa daha uygun nazariyle bakmt. Abdlhamid'in marangozluktan baka trl trl meraklar vard: Silh, papaan, muhtelif vastalarla Hollanda'dan ve Almanya'dan getirilmi eit eit, renkli kk kular, gene muhtelif cinslerden irili ufakl kpekler, ve hepsinden ziyade bir gvercin istilsna uradndan bu gzel kuun pek seme eitleri geliigzel iftleerek vasflarn kaybetmi ve hanedan arasnda en gzide gvercin cinsleri halefinde ve ondan sonra taht'a gelecek olanda kalmt. Abdlhamid'in bir silhhanesi, bir ktphanesi de vard ki her ikisi de sarayn yksek duvar dnda yaplmt, bunlarn birincisi Harbiye ikincisi Maarif Nezaretleri emrinde kald. Her ikisinde de pek kymeti olan silh ve kitab bulunduu rivayet edilen bu zengin messeselerin ileride kaderleri ne oldu, bilmiyorum. Pek ksa bir saymla geilen bu elencelere ilve edilebilecek eyler de olmaldr. Bu arada ehvan heveslerine pek dkn olduuna dair trl

49

hikyeler iitilen bu hnkrn dier emsali gibi kadn, daha doru bir tabirle krpe kz dknl saylabilirdi. Evvelce sk sk, daha sonralar vehmi arttka nadir frsatlarla Yldz'n tepeden Ortaky'e doru akan ve hakikaten pek gzel ve pek zengin olan parknda, bahesinde, yakm yerler iin yaya uzaka yerler iin araba ile gezintileri olduundan bahsedilirdi. Bu parkta da gvercinlikler, limonluklar, kpek evleri kabilinden trl trl binadan baka Malta kk namiyle tanlan ve pek mhim maznunlar iin menfadan evvel bir nevi tevkifhane vazifesi gren kk kkle bahvanba Sesvter kk diye mehur niin bu nam verilmiti? Ortaky srt zerinde de daha ziyade cihannma denmee ayan, olduka itinal ve ssl nezaretine doyulmaz bir kk daha vard. Haremin lo dairelerinin kasvet havasndan kurtulup da parka knca cierlerimize serin bir hava doldu. Merak evkiyle, yorulmu olmak istemeyen bacaklarla uzun uzun dolatk, hatt Hazinei Hassann himmetiyle oraya kadar gnderilmi olan kuluk taamn yaparak hem dinlenmi, hem almz gidermi olduk. Biraz da Abdlhamid'in mze nnden balayarak yaptrd ayakla hareket ettirilen sandala binerek ufak bir su gezintisi yaptk. Ondan sonra artk sra mzeye gelmi oluyordu. Burada pek nefis sanat eserleri yanmda pek acayip ve nasl bir zevk bozukluu ile buraya alnm diye insan hayretlere dren eyler vard. Daha ziyade hayret veren bir mahedeyi Gelen-bevizade Said'e borluyum: Bir aralk eliyle bana iaret etti ve bir kpn yanma gtrerek elini soktu, bir deste kt kard. Bunlar Abdlhamid'in hafiyelerinden gelen ktlard O, sarayn neresine urarsa bunlar onu takib eder ve hayatnn balca ezas olan vehmini bir saat bile rahat brakmadan krklerdi. Said'den rendik, her dolabn iinde bunlardan deste deste varm. Sarayn her kesinde bulunan bu ktlar anbarlarla Harbiye Nezaretine nakledilmiken hl urada burada, en beklenmeyen, umulmayan deliklerde gene onlara tesadf ediliyormu. Mzeye dir kayda deer bir nokta: Abdlhamid ikide birde bendegndan birini Topkap'ya gnderir ve Hazinei Hmayundan trl sanat eserleri celbeder-mi. Byle takm takm getirilmi kpler, tabaklar, kseler, allar Yldz'a geldike ksmen sarayn urasna burasna, daha zi-

yade bu mzeye konurmu. Hazinei Hmayun eyas saltanatn mal olup hnkrlarn ahs tasarrufu dairesinden hari kaldndan padiahn bu saltanat mallarna bylece tecavz elini uzatmasna aka kar koyamyan, fakat iffet ve istikametlerine tevdi edilen bu tarih yadigrlarn da kayba uramas fikrine bir trl hazm mmkn nazariyle bakamayan hazine muhafzlarndan birka bu suretle unun bunun aracli ile aldrlan yzlerce eyann vasflarn tesbit ederek gizlice bir defter hazrlamlar. Sultan Read'm taht'a kndan sonra bu defter bizlere verildi ve sarayn resmen mracaat ve talebi zerine Hazinei Hmayundan bu ii bilen kimseler mzede alan heyete katld. Orada varl grlen bu eya geri alnd. Bylece Abdlhamid'in her trl hak ve kaide aksine aldrd eyann en byk ksm gene yerlerine gemi oldu. Bulunamayanlarn adedi pek azdr. Geri alnanlara o kadar sevinildi ki bulunamayanlarn acs kolaylkla unutuldu. Her trl tehlikeye ramen bu defteri tutmu olan Hazinei Hmayun efendilerinin hatrasn iyilikle anmak bir bortur. Yldz saraynn garipliklerinden biri de Abdlhamid'in burada, hemen dairei hususiyesi yaknnda vcude getirdii bir sahnedir. Buras ne kadar zevklerden yoksun bir binack olursa olsun bu, dnyadan elini eteini ekmi bir hkmdar iin ho olmayan ciheti, Abdlhamid'i Beyolu'na urayan talyan opera heyetlerinin dkntlerinden ve stanbul'da saraya girmek imknn bulunca elbette diyar diyar dolamak ve her trl ihtimallere maruz kalmak mecburiyetini zerlerinden atmak isteyenlerden mrekkep bir takm kadn, erkek sanatkrlar Mzka-i Hmayuna dolgun maalarla ve bol bol ihsanlarla kaydettirmi olmas, ve aklna esince bunlara mesel Traviata kabilinden kolayca eserleri icra ettirmesiydi. Belisi bu da affo-lunabilirdi. Bu dermeatma sanatkr heyetinin ne kadar kolay olursa olsun bu eserleri ne gln bir halde icra ettikleri kolayca anlalabilir. Bu da affolunurdu, eer Abdlhamid bazan. ikram olsun diye bu temsillere ecnebi sefirlerden iltifat etmek istediklerini de davet etmek ocukluunda bulunmasyd. Medeniyet merkezlerinin sanat lemlerinde yourulmu, musiki terbiye ve bilgileri kemale ermi, ekseriyet zere bizzat musiki mensubu olan bu kimselerin bu iltifat nasl karlam olmalarn dndke hl utanyorum. Sonralar Mzka-i Hmayunun hakikaten birer stad olan erkn bana tafsilt verdikleri zaman bu temsillere elik eden saray orkestras azasnn da o esnada ne feci ikence saatleri yaam olduklarn tamamiyle anlardm.

50

Sarayn dndaki daireleri az ok eskidenberi bilirdik. Grlmedik yerler Abdlhamid ehzadelerinin oturmas iin yaplm olan saraycklard. Onlar Yldz'da karken kendilerine ait eyay beraber alp gtrdkleri iin bu binalar da dolap grmek zahmetini ihtiyar etmedik. Btn bu binalar uzun yllar esnasnda ne hkmete, ne sarayca kullanlma yerleri kararlamadan halline muvafk bir re bulunamayan bir muamma halinden kurtulamam, nihayet trl trl ekillerden geerek Cumhuriyet idaresinde asker hizmet ve maksatlara tahsis edilmek suretiyle bir karar noktasna balanmtr. Asl kullanlma eklinin, tesbiti mkl bir mesele malini alan merasim dairesi oldu. Biz de bu Yldz ziyareti gn bu daireyi en sona brakmtk. Her eyden ok Yldz'm hayal inkisarna sebeb olan dier ksmlardan sonra merasim dairesinin bizde hsl ettii ilk intiba bir nevi ferahlk oldu. Tam mnasiyle bir saray denmeye lyk addedilecek vasftan hi birini hiz olmamakla beraber bu bina asl kendi ismine uygun bir merasim dairesiydi. Abdlhamid de burasn birka ay iinde adet sihre benzeyen bir sratle ina ettirip birinci defa olarak stanbul'a gelecek olan Almanya mparatorunun oturmasna tahsis ettikten sonra* ancak bu maksatla kullanmt. Hal'den sonra, burasnn ne olabileceinde trl tereddtleri takiben nihayet Bulgaristan ve Srbistan Krallarnn Sultan Read'a msafereti esnasnda gene bu misafir hkmdarlarm ikametinde kullanlmak lzumu hsl olunca merasim dairesi asl ilk inasnn maksadna dnm oldu. Tam bir saray olmayan, daha ziyade byk sergilerde yklmak zere ina edilmi muvakkat binalara benzetilmesi mmkn olan, hatt bu sergilerden mesel Paris'in 1900 umum sergisine mahsus saraylar iinde Petit Palais ve Grand Palais gibi yklmaa kylamayarak hl Fransa merkezinin balca sslerinden saylan binalar kadar bile mimar kymeti bulunmayan merasim dairesi gzleri boyayacak lde ss toplam bir dairedir. Hl da yledir. Onun iindir ki kamama hdisesi uyandrmaktan geri kalmamtr. Abdlhamid'in lehine kaydolunacak bir hakikattir ki o kendi sarayn sslemek iin mesel Dolmabahe'nin ve Bey-lerbeyi'nin pek kymetli eyasna asla dokunmak istememitir. Zaten Yldz binalarnn nisbeten darack, kck dairelerine o iki sarayn hakikaten pek hne olan muhteem eyas ok ar gelirdi. Fakat merasim dairesini hemen gelmek zere bulunan Almanya mparatoruna lyk addedilebilecek bir derecede

ssleyebilmek iin raan'm eyasna, hatt, sedef kakmal kaplarna kadar, mracaati hakl saymt. Zaten Ab-dlmecid evldnn amcalarndan kalma bir eser olan o saraya kar adet dmanlk denebilecek bir duygular vard. Biz evvel Yldz'm dairei hususiyesine en yakn bir noktadan balayan ve nisbeten kk saylabilecek odalardan meydana gelen Chalet kasrndan girdik. Bu daire eskidenberi mev-cutmu, merasim dairesi oraya ilveten vcude getirilmi. Hkmdarlarn msafireti esnasnda yanndakiler iin pek uygun bir yatak, yemek ve dinlenme dairesi olan ve Bulgaristan'la Srbistan Krallarnn seyahatleri esnasnda da bizlerce o maksatla hazrlatlan bu Chalet kasrndan sonra merasim dairesi de byk ziyafetler ve toplantlar iin en uygun bir yerdir. Nitekim Abdlhamid A'yan ve Meb'usana verdii ziyafetleri burada vermi, ve ehremanetince burasnn bir kumarhane olarak kullanlmas kt tecellisinden sonra hkmeti cumhuri-yece merasim dairesi byk bir isabetle kongrelere tahsis olunmutur. Herhalde bu gn meradim dairesi hkmetin bu kabilden maksatlara tahsis edebilecei pek gzel bir dairedir. Temenni etmeli ki bu binann mukadderat artk ters kullanmalarla karlama tehlikesine dmesin. Yldz dnyasna ksa bir bak atm olduk. Buna ilve edilebilecek baka tafsilt da olmamakla beraber binalarda dur-myacam. Yalnz hal'i mteakip mukadderat bir trl belli olmayan ve galiba hl bu gn ne olacana karar verilmiyen bir ini fabrikas vardr ki Abdlhamid burada bir Sevres, Nymphenburg bir Meissen kabilinden muazzam bir fabrika kurmak dncesine kmamakla beraber olduka ayan dikkat eyler yaptrabilmi, hele saraylarn tabak ihtiyacn tamamiy-le temin etmiti. Bu fabrikann mamultmdan olan muhtelif saraylarn urasn burasn sslemektedir. Hikye ederler ki bunlardan ou beyaz olarak Avrupa'dan ezcmle Fransa'dan getirilerek mal edilmi. Akla pek yakn olan bu sylenti hakikatse Yldz fabrikasnn en byk sanat meziyeti hkmden sakt olmu oluyor. Onun lehine kaydedilsin diye tertip edilmi olan bu uydurma Selim Melhame ile zzet Holo tarafndan dnlm imi. Ancak buraya dklen para, hususiyle ecnebi mtehassslara verilen tahsisat dnlecek olursa istihsal edilen netice pek ziyade teessfe ayandr.

51

Bu fabrikann iletilmesi ticaret noktasndan ancak ziyana sebep olabileceindendir ki, hal'den bu gne kadar terkedilmi kalmas tercih edilmi bulunuyor.

Muzika ve Hademe Yeni tekiltn esaslar Sadulah Bey Taltif usulleri Gmsy klasnda kalabalk Tasfiye Maa, Yedirme iirme, giydirme Klann Ktphanesi Hademei Hmynun hizmeti Alklar

Saray tekilt iin pek lzm, fakat Hazinei Hassa iin pek atr bir yk olan messeselerden biri Muzika-i Hmyn ve Hademe-i Hmyn diye yad edilen ayr ayr iki ksmdan mrekkep olmakla beraber ayni klada, ayni dam altnda ve birbirine benzer artlarla tedenberi mevcut olan heyetlerdi. Bunlarn gemi zamanlarda nasl teekkl ettiklerine, esefle kaydetmelidir ki bizde tarih bu nevi'den tafsilt zaptetmemek ihtimalinde bulunduundan, vkf deiliz. Fakat merutiyet saray teekkl ederken grdk ki, biraz da Abdlhamid idaresine mteallik rivayetlerle bilinirdi, Abdlmecid'den balayarak Abdl'aziz zamannda daha geni bir lye varan bu messese Abdlhamid devrinde artk bsbtn rndan km ve Sultan Read'a tanamayacak bir lde gelmiti. Mamafih bunu tamak lzmd. Nihayet bunlar bir tasfiye ameliyesinden geirip makbul ve teesss etmi bir kaideye de muvafk ekle soktuktan sonra,, tamak mmkn oldu. Zaten saltanat saraynn zarur icabatmdan olarak bu neticeye varmak da mutlaka lzmd. Nasl imkn bulundu? Bu, gayet basitti. Mzika ve Hademe-i Hmayun erkn ve efrad hepsi paalktan balyarak ine ine en kk rtbelere kadar birer asker rtbe sahibiydi, ve bu itibarla ciheti askeriye ile alkadard. Bu alka para hususunda Hazinei Hassa'y ok ar masariften kurtarmanak-la beraber netice itibariyle Harbiye Nezareti'nin bu tasfiye ve irtibat zemininde bir hal ekli aramasna yeter bir sebep oldu. O zaman icabatma uygun ser kararlar almaktaki himmetine, askerlie taallkundan dolay mzakere ve grmeye selhiyet sahibi olan yaverler hey'etinin dirayet kabiliyeti de inzimam edince bu zor zannedilen mesele kolay halledilebildi. Burada kaydetmemege borluyum ki o zaman yaverler hey'eti pek gzide genlerden mrekkepti ve bunlarn arasnda en faal, en zek erknharp zabitlerinden, o tarihte pek genliine ramen pek beceriklisine her vesile ile delil veren Saduliah Bey vard. Harbiye

52

Nezaretiyle, sz geen messeselere verilecek ekli teferruata kadar mzakere ve tesbit iin onun almas azam nisbette grlerek pek uygun bir suret bulundu. Bunu anlayabilmek iin o messeselerin Abdlhamid'in elinde ne hle geldiini bilmek icabeder. Memleketin kesesinden, o bire fakir keseden mrvvet ve ihsan datan bu Padiah eer bo keseden rtbe ve nian datarak nice kirli hislerle ikin gslere eid eid nianlar, hatt murassa'larmdan takmaa, muktedir sarraflara hrsz mltezimlere kadar hatt bl rtbesi vermee yeter bir siyaset tedbiri nazariyle bakamadka una buna ray devlette, cemiyeti rsumiyede, meclisi maliyede, maarif meclisinde, daire kalemlerinde ve bunlarn arasnda tercihan danma odasnda birer sandalye bahsederdi. Sandalye derken bunun kelime ile kastedilen bir ey olduunu unutmamal. Hi bir zaman oralarda ismen mevcut olanlarn drtte birine yetecek kadar sandalye yoktu, yoktu amma senede alt defa maa vard. Bunlardan sonra kendi elinin altnda saraya ait muhtelif ocaklar vard ve bunlarn arasnda da Enderun- Hmayun'la muzika ve hademe vard. Kendisinin lutfuna bavurulduka hibir hesaba uymayan cmertlikle, daha dorusu reddetmekten rken bir vehimle istekleri yerine getirme imknn arayan bu adam iin o iki messesenin kaplan daima akt. Hele muzika ve Hademe-i Hmayun klasnn koular.. Kimler yoktu? En evvel gze sanki muzikada muallim olmak zere celbedilen ve paalktan balayarak trl asker rtbelerle oraya alnan musiki stadlan vard. Bu meyanda mehur talyal, Guatelli Paadan sonra ispanyol D'Aranda Paa Macar Wondra Bey hatrlanabilir. Bunlar hakikaten birer stad olmakla beraber messesede bir gna hizmet etmiler midir? Bunu bilmiyorum, yalnz Wondra'dan pek ok istifade edenler arasnda Kemanc Zeki Beyle viyolonsel stad Cemil Bey unutulmamaldr. Daha garip olarak Abdlhamid naslsa Yldz sahnesi iin bir opera heyeti tekil merakna da dtnden Beyoluna ne eit bir Fransz, yahut talyan opera heyeti gelse mesel yaverlerden birinden, undan bundan gelen bir tavsiye ile bunlarn dkntlerinden birkan alkor ve trl rtbelerle, dolgun maalarla Muzika-i Hmyna tayin ederdi. Bir vakitler bu suretle memlekette kalm olanlar ili'nin Etfal Hastahanesi civarnda mkemmel evler yaptrmlar, orada deta bir mstemleke tekil etmilerdi.

Herkesten ziyade bunlar bir ykt. Sonra fanfare ve orc-hestra takmlar, saz takm, mezzinler, nihayet hademe... G-msuyu klasnn yangndan kurtulmu koular bunlar almaya yeter deildi, hatt btn kla yangndan kurtulmu olsayd bile... Harbiye Nezareti hereyden evvel hizmetlerine lzum olmayanlar silkip kalabal bir tarafa att. Kalmasna cidden ihtiya olanlar muzka ve hademe olarak iki ksma ayrd. Asker rtbeleri kaldrarak herkesin liyakatine, hukukuna gre snflar tekil etti, bunlarn maa itibariyle alkalarn kerdi-sine alkoydu, iae ve ksmen giydirme vazifesini Hazinei Hassaya tarakt. O da iae iinde yeni usul, yani table d'hte tekiltn tatbik etti, giydirme mes'elesinde de gene Sadullah Beyin zeks ve zevki sayesinde muzikaclara st krmz alt beyaz, hademeye st krmz alt krmz birer alaylk kyafetle gayriresm birer uygun elbise yaptrld. Hele Hademei Hmayun iin bu elbiseden baka yalnz byk alaylara mahsus kalpakla birer beyaz tudan mrekkep bir balk yaptrld ki cidden pek gzel bir manzara tekil ederdi. te bu umum hatlarla vcude gelen muzka ve hademe heyetleri artk pek makul bir l iinde intizam kesbetmi oldu. Hele muzka heyeti en muktedir musikiinaslarmzdan olan Safvet Beyle pek alkan bir muallim olan Zati Beyin talim ve idaresi altnda gnden gne tekml eden bir fanfare ve orchestre takmlar bulmu oldu. Onlarn attklar esas zerine yryen bu takmlar zaman getike daha ziyade terakki ederek memleket iin cidden iftihar edilecek bir dereceye erimitir. Bu arada gen kemanc Ekrem Zeki'nin babas Zeki'yi Chef d'orchestre olarak hatrlamak bir bortur. . Her vesile ile grdk ki bu takmlarda cidden kabiliyetlerine gvenilecek sanatkrlar vardr. Muzkada istibdat zamamnda en ziyade ihmal edilen saz takm olmutu ve gene ylece bu takm ikinci derecede kald. Aralarnda mesleklerinde ihtisas peyda etmi olanlar, ve nbetle sarayda ezan okumaa gelen mezzinler de dahil olduu halde pek gzel sesliler bulunmakla beraber pek nadir vesilelerle saraya celbedilen bu takm hi bir zaman dier takmlar derecesine ykselmemitir. Buna mukabil gerek akam st sarayda nbet tutan ve alaylarda alan bando ile ziyafetlerde kendisini musikiinas ecnebi msafirine de hayretle ve zevkle dinleten orchestre herhangi bir saraya lyk kemle erimiti.

53

Burada iaret edeceim ki Gmsy klasnda saylamayacak derecede bol musiki letinden baka binlerce lira kymetinde, pek ok itina ile vcude gelmi, her neviden partiti-on'larla dolu bir ktphane vard. Bunlarn kayba uramam olmas ve hl istifade mevkii'nde bulundurulmas pek ziyade arzu edilir. Haremi Hmyn ki ekseriyet zere edip, halk, iyi vasfl sekin kimselerden mteekkildi, saray tekiltnn en mhim bir unsuruydu. Kk ve byk alaylarda balca byklk sebebi olan Hademei Hmynun ziyafetlerde de, Ma-beyn sofalarnda ve merdivenlerinde, a'aal, canl bir ziynet levhas tekil ediine ahit olan ecnebiler ezcmle yeni Hnkr ziyarete gelen Bulgar ve Srp Krallariyle maiyetleri erkn byk bir tesir altnda kalmlard. Hademei Hmyn bu vazifeden baka bizler tarafndan konmu olan bu usule uyarak gndzleri Hnkrn dairei hu-susiyesine giri tekil eden ve zlvecheyn denilen sofann d kapsnda her saat nbet tutmak zere Gmsy klasndan Dolmabahe'ye gelirler ve burada pek basit olan saraya, bir para tantana bahetmi olurlard. Hademe arasnda bir de alklar tbir edilen bir zmre vard ki srasna gre alt, sekiz, on kiiden terekkb ederek alaylarda tam Hnkrn arabasnn geecei bir yerde, halka halinde toplanrlar, ve gr sesle bir eyler sylenerek alklarlard. Galiba eski Osmanl Padiahlarnn hamet zamannda marur olma padiahm senden byk Allah var!.. diye ba-nldi hatamda, belki de yanl olarak kalm olan bu alkn szlerini hi bir zaman anlamak mmkn olmamt. Byle sekiz on azdan bir gulgule halinde kan bu grlt bende bir merak halinde dururdu. Nihayet aratrmaa mecbur kaldm. Szler yardmc Allah ola. Yam uzun ola diye balar ve kimbilir nasl bitermi. Gerek Mzka gerek Hademe o zaman sarayda pek iyi hatralar brakmt. Bu da ancak bu messesenin hal'deri sonra edindii ekle ve intizama borlu olan bir neticeydi.

Enderni hmyn Tarih noksanlar Top-kap'da dolarken Tasfiye htiyar kadnlarla aalar Hszinei Hmyn Bir sylenti Mecidiye kasr Onbe ramazan Hrkai Saadet.

Bu makalenin esas mevzuunu iaret etmek iin Enderni hmyn kelimelerini yazarken ne kadar isterdim ki elimin altnda bir bibliographie (kitabiyat) eseri bulunsun da Osmanl tarihinin bu pek mhim messesesine air mufassal bilgi edinmeye imkn versin. Bizde birok ihmallerin arasnda bir de tarihin la petite histoire (kk tarih) diye maruf olan ve kk olmalarna ramen gedmi zamanlarn hayatna ait hususiyetleri byk vakalardan ok canlandran eserler bulunsayd, o zaman yalnz Enderun iin deil balbana bir cihan ve Osmanl saltanatnn en merak verecek devirlerine zemin olan Topkap saraynn Byzance zamanndan son gnlere kadar deiik grnlerini btn hurda teferruatiyle gz-nne getirmek mmkn olurdu. mrlerinin byk bir ksmn Paris Ktphanesi Millsinde eski evrak ve vesaiki kartrarak Onsekizinci asrn hayatn, mehur kadnlarn tasvir eden on byk cildi aan eser yazan Goncourt kardeler gibi bizde de mdekkikler olsayd cn-larm vastasiyle Topkap'nm muhtelif ksmlarn gezerken, mesel Haremi hmyn dairelerinin harabiye yz tutmu, darack, kck, bask ve karanlk odalarn, dolak dehliz ve merdivenlerini dolarken buralarda cereyan eden hdisat ve fe-cay nasl hayatla dolu bir levha eklinde grm olurduk. Ben saray hayatnda ka kere Topkap'nm eski Haremi hmynunda, Hrkai Saadet ve emaneti mubareke dairelerinde, nefis fakat harab eski eserlerden olan mutbaklarda, koula, Hazinei hmayunda, hatt pek len, naslsa bende bir *teh tesir brakmayan Badat kasrnn Arab slbu iinde, dndm, dolatm; buralarda gemi devirleri canlandrabil-mek iin kendi sermayeme mracaattan baka bir are yoktu, ve bu sermaye yle ktt ki, ite itiraf ediyorum ki nmde Fransa academie azasndan (G. Lenotre) un La petite histoire silsilesi gibi bir yardmc bulabileyim. Bu yardm, mesel edip mverrih Ahmet Refik, ve bize tarih

54

hikayeleriyle, makalele-riyle nice gz kamatrc lemler aan yksek muharrir Turhan Tan yapabilirlerdi. Zannediyorum ki Topkap saraynda bu ie medar olacak vesikalar ve onlara tercman olacak memurlar vardr. Ben bu vadide bir adm bile atmak iin kendimde kuvvet ve salhiyet grmyorum, hatt tesadfn evkiyle uzun yllar saray hayatna karm ve burada bitmez tkenmez mahedeler, intibalar biriktirmi olmakla beraber, bitkinlii mucib olacandan korktuum uzunluklara sapmak iin de cesaret bu-lamyarak yalnz Abdlhamid'in hal'inden sonra Topkap saray memurlariyle mstahdemlerini, ve bunlarn arasnda bilhassa Endernu ne halde bulduumuzu hikye ile iktifa edeceim: Sylemeden anlalr ki burasn pek ziyade kalabalk bulduk. Emaneti Mubarekenin muhafazasna, bunlarn bulunduklar dairelerin temizliine memur olan ve ekseri Kur'ankerim hatmiyle, ezan okumakla mkellef hafzlardan mrekkep bulunan bir zmre ile sarayn, mdiriyet, idare ve ktiplikleri bata gelirdi. Asl kalabalk olan Enderun ksmyd. Enderun iki mhim koua ayrlmt. Hazine kouu ve Seferli kouu. Bunlar tekil edenlerin vazifeleri isimlerinden anlalr. Hazine kouu efrad Hazinei hmynla megul olurlar. Seferli efrad da (bu unvan onlara hnkrlarn gidilerinde hizmete ktklarndan kalmadr) ziyafetlerde krmz renkli uhadan srmal ve pek ssl elbise ile hizmete memur olurlar, fakat icabna gre her iki ksm arasnda geici bir vazife ile birlemi bulunurlard. Enderun'un Osmanl tarihinde husus ehemmiyeti iarete muhta deildir. Hep biliriz ki vaktiyle bu messese deta Wr darlfnun (o vakitlerin mikyasna gre) lsndeymi. B* radan hkmet adamlar hattatlar, oymaclar, nakkalar, musikiinaslar, bestekrlar, irler yetimi, ve her eyden ziyade b messese edep ve terbiyenin, i ve grn gzelliinin bir yetime yeri imi. Abdlmecid ve Abdlziz devirlerinden balaya rak bozula bozula nihayet Abdlhamid zamannda, her taltif edilmek istenen tfekinin, ann, kapcnn olu yeeni, daha bilir miyim nesi, buraya ira edile edile artk eskiden kalan erkn ve dab sahiplerim bktracak derecede dolup tamt. Her eyden evvel koular fazla kalabalktan ayrmakta ve ancak hizmet iin lzm ve faydal olan unsurlan alkoyarak says belli bir tekilt vcude getirmekle ie baland. Gen ocuklar ailelerine, bazan mekteplere, uraya buraya, bir ksm ihtiya

grlen Dolmabahe hizmetine gnderilmek suretiyle bu i kolaylkla yapld. Emaneti Mubareke muhafzlariyle idare ksm zaten byk bir tasfiye ameliyesine muhta deildi. Bunlardan baka Topkap saraynda bir de ihtiyarlam, lp bu dnyadan gmek zamanm bekleyerek mrlerinin geri ksmn mukaddes bir muhitte geirmeleri mnasip grlm olan saray kadnlarna mahsus daire ile gene bu kabilden harem aalarndan mrekkep bir darl'aceze vard, ki bu, Dol-mabahenin agavat dairesinin bir ubesi, daha doru bir tabirle, bir nevi eskiler dairesi idi. Bu birelere onlar kadar bire ve bedbaht olan akaalarn ilve "etmek lzmdr. Bunlarn kimler olduunu kendileri iin kabul edilen isim kfi delildir. Erkek eklinde fakat erkeklik vasfndan mahrumiyetleri sebebiyle tysz tmrsz olduklar iin akaalar diye tanlan bu zavalllarn arasnda pek zekilerine de tesadf edilirdi. Bunlar bu gn kimbilir nerelerdedir? er hl yayorlarsa... Btn bu saylan zmrelere* kapclar ve mutbaklar mstahdemlerini, bahvanlar ilve edince nasl bir yekne klm olaca anlalr. Bittabi Enderun koularnda yaplan k-Bint neticesiyle btn dier zmreler de uygun miktara inmi ve artk Topkap saray btn mtemilt ve tekiltiyle Hazinei Hassann kaldrabilecei bir hafiflik elde etmi oldu. Mutbaklar gene iledi, fakat makul bir ekilde; saray sakinleri gene yedi, iti, barnd; fakat imkn nisbetinde bir intizamla... Hi bir slahat teebbsne msait farzedilmeyerek kendi haline terkedilen bu saray yeniden bir taze hayat bulur gibi oldu. Hatt Hazinei Hmyn bile artk ziyaretileri memnun edebilecek bir hale geldi. tiraf ederim ki ne saray; btn mtemiltiyle, ne de Hazinei hmayun btn kymettar muhteviyatiyle bende pek fazla bir intiba brakmamt. Hazinei hmynda pek ok nadir ve nadide eya arasna karm o kadar acayip ve nasl olmu da buraya sokulmu denen nesnelere tesadf olunurdu ki birincilerin ho tesirini ikincilerden gelen eza mahvederek buradan hayretten ziyade amakla klrd. Asl atmz bir hatray kaydedeceim: Hazineyi ilk ziyaretimizde bir dairenin yukar ksmnda bir hcre gibi ayrlm ve perdelerle kapanm bir yere gtrldk: allarn muhafaza edildii yer. Bize dediler ki Abdlhamid burasnn almasn yasak etmi ve bu sebeple uzun bir zaman

55

allar muayene edilemeyerek gvelere yedirilmi. Hibir zaman bunun sebebi anlalmam. Acaba bunlardan bir ksmn dier Hazinei hmayun eyas gibi Yldz'a aldrd iin midir, nedir, bu garip iradenin srrna tam bir vukuf imkn asla bulunamam. Hazinei hmayunun bu al iinden bahsedilirken saraylarn iyzne vkf olan bir zat dedi ki: Bunda anlalamayacak bir cihet gremiyorum. Btn varlna vehimlerin hkim olduu bu padiaha kimbilir nasl bir ihbar vaki olmutu. Bilirsiniz ki al derhal zihne tabut cenaze, lm fikrini getirir. Ona sizin cenazenize al hazrlanmaktadr kabilinden bir ihtar kifayet eder. Nitekim hnkrlarn llerim bir hasra sarp bodruma attklar rivayeti de saraylarda hasrn katiyyen kullanlmamasna sebep olmutur. Topkap mtemiltndan bahsederken Mecidiye kasrn unutamyacam. Kzkulesi aklarndan hsaniye'yi, Selimiye'yi, btn bir ksm Kadky sahilini t Adalara kadar gene Kz-kulesinden balayarak Boaz giriini Dolmabahe'den ilerilere kadar gren bir sed stndeki bu kk, fakat pek zarif kk saatlerce seyretmek zevkine daldm bir yerdi. Gidilerde serbest kaldka buraya koar ve uzak ufuklarn ssl levhala-riyle gzlerimi doldurarak uykuya benzeyen bir dalgnlk iinde dnyay, hayat, kendimi unutur, bir nevi nirvana iinde uyuurdum. Topkap saraynda kalan intibalar iinde ramazann on beinde burada Hrka' Saadet ziyareti mnasebetiyle yaplan din merasim vardr. Abdlhamid en ok bu on be ramazan alayndan korkard. Btn stanbul, o zaman ehrin inzibat tedbirleriyle,, nasl korkun bir hal aldn bilir. Ondan sonra Sultan Read bu din ananeyi, fakat korkusuz pervasz takip etti; bu alay kendisinin resm ve husus ehrin her tarafnda yapmak itiyadnda olduu gezintilerden baka bir i deildi. Yegne fark bunun byklndeydi. Epeyce bir zaman evvel Emanat Mumareke diresinde her taraf, duvarlar, tavanlar silinir, temizlenir, meydana karlacak mukaddesat iin lyk bir temizlik haline getirilirdi. Nihayet en muhteem teferruatla saltanat alay teekkl eder, vkeldan, ricalden, rtbe sahiplerinden mrekkep bir meduvvin heyeti sarayda toplanr, bir yandan hafzlar Kuran Kerim tilvetiyle kubbeleri nlatrken bir yandan buhurdanlardan intiar eden gzel kokular havay doldururdu.

Hrka' Saadet diresinde ve Hrka' Mubareke boasnn bulunduu krsnn bagmda Hnkr yer alarak rtbelerinin, mevkilerinin derecesine gre sra ile nnden geenlere, almayan boaya srerek, birer tlbent datrd. Saatlerle sren bu merasim srasnda bir yandan geiciler ekilip karken bir yandan da sfatlar Hnkrn etrafnda bulunmak vazifesini icab ettirenler ayakda bu tantanal din merasimi sonuna kadar takip ederlerdi. Bu datlan tlbentlerin zerinde baslm olarak u kta okunurdu. Hrka-i hazret-i fahr-i rsle Atlas- arh olamaz p^yendaz Yz srp zeyline takbii ederek Kl efi-i meme arz- niyaz Bunlardan bende de birka tanesi vardr, ve zihnimde derin bir iz brakm olan bir htrann gzle grnen bir yadigr olarak, durmaktadr.

56

Sorulacak hesaplar Beldan kurtulma Altun sular Karineye yeni varidat Emlki Hakan Dierleri? Bir rica Yamann nne nasl getim Hereke fabrikas.

her eye nazr ve mir olan tepesinden idare etmekle megul bulunmutu, o halde pek dorudur ki onlarn gelirinden bir ksm da kendisine gitsin... Bu kk konuma her iki tarafn bir glmsemesiyle biter, fakat meselenin esasna ait olan sr hi bir ekilde bitmi olmazd. Bir yandan Yldz olduundan etrafa altm akarken orada her gn vcude gelen inaatla adet bal bana, trl bi-nalariyle, klalariyle baheleriyle bir ehir vcude gelirken, bir yandan da Hazinei Hassada yeniden yeniye gelir menbalar t-ryordu. iftlikler, madenler, eit eit akarlar... Bunlar nereden kyordu? Hazinei Hassa pek muntazam bir idare idi, bunu herkes bilirdi; fakat onun varidatn iiren menbalarn da muntazam ve beenilir ekHde olmas idare arhnn intizamndan domak lzm gelemezdi. Oraya geldikten sonra intizam balam olabilirdi ama oraya gelmeden evvel ait olan Yldz'm kendisinden sormalyd ve mademki sormak imkn yoktu, onun iin susmalyd. Ve herkes susard... Abdlhamid ortadan kalknca soruldu, ve her iin uzun uzun gemiine sokulmak, her eyi sk dokuyup ince elemek pek zor olacandan, byle ucu bjca bulunamayacak bir yolu takip etmektense, husus tabiriyle tek bir sualle mes'elenin hal aresi bulundu. Hazinei Hassaya denildi ki: Sen tahsisat seniyenin alnmasna ve sarfna, bir de teden beri saltanat makamna ait olan ve gelirinden istifade hakk tahtda bulunann emrine hazr tutulmakla beraber esasna dokunmak hakk kendisine verilmeyen emlki hakannm idaresine vazifelendirilmi bir messesesin. Bunu anlarz ve gene bylece devam etmene rza gsteririz, fakat u emlki hakan denilen varidat menbalarndan baka eski hakan devrinin sana verdii servet... Bunu saymaa da lzum yok, ne sen ne de biz yorulmayalm, bu pek uzun srecek bir i olur. Bir kelime ile bunu hlledelim: Emlki hakan-den artakalan ne varsa, ki bunlarn kffesi milletin gmlei karlnda srtndan sklmtr, gene millete verilmek icap eder. Binaenaleyh... Bu, pek doru ve pek keskin muhakemenin binaenaleyh diye balayan neticesi zerine emlki hakan zmresini dahil ne varsa Hazinei Hassaya braklarak onun o ilerle megul olan memurun ve mstahdeminle beraber Maliye Nezaretine devir edildi. yle ki Sultan Read tahta knca Hazinei Hassa, bilinen bir ifade ile, tamtakr kuru bakr kalm oldu.

Merutiyetin, Yldzdan, onun otuz senelik sahibinden, Hazinei Hassasndan sorulacak hesaplar vard; fakat elinden zorla koparlan kanuni esasiyi sened kabul edecek Meclisi Meb~ usanm ve onun hkmetinin, karsna dikilip btn hesaplar sormaa kalkmasnda ekinilecek bir tehlike de vard. Btn damarlarnda istibdad kannn zerreleri hl dnp dolaan bir padiah uzun yllardan beri edinilmi itiyatlarndan, birdenbire vaz geirmek, hususiyle gemiin hesaplarn istemek yle patlak verecek bir hareket olabilirdi ki, arkn eskiden beri deti olan yle byle idare yolunu tutmak ve etraf yava yava dzeltmek daha doruydu. Bir yandan bu siyaset takip olunurken bir yandan da iin iin kaynayan yara beklenmemi bir yerde fkrd. Mart isyan ban patlad ve bu suretle korkulan ve nne geilmek istenen patlak hi bir umulmadk bir yerden kverince, bir bel olabilmek ihtimalini pek ok getiren bu vaka, aksine, her eyin bir hamlede sprlp temizlenmesine vesile olmu bulundu. Bu arada mstebit sultann uzun yllarda birikmi serveti vard. Bu servet nereden geliyordu? Bunu tamamiyle bilmek kimseye ksmet olamamt ama herkes gryor ve anlyordu ki Yldzdan byk bir olukla etrafa akan altn deresi sadece tahsisat saniye denilen ve padiaha hkmete resm yoldan verilen para ile beslenemezdi, u halde hkm edilmekte phe olunamazd ki gizli ve yeraltnda sakl izleri takip ederek Beikta'a kadar srklene srklene geldikten sonra Yldzn yo kuunda trmanarak orann mthi deirmenini ^ dndrmek vazifesiyle toplanan sular vardr. Bunlarn menba nerelerdi? Bunu bilmeyenler renemezler, bilenler syleyemezdi, ama netice ortada idi. Her eye bir ad takmak meraknda olanlar Bahriye ve Harbiye Nezaretlerini, belediyeyi, zabtiyeyi, hatt vilyetleri zikr ederdi. Bu merak ve kef sahihlerine denebilirdi ki: Haydi dediiniz gibi olsun. Gene siz sylersiniz ki bu padiah btn o saydnz nezaretlerin, vilyetlerin, hatt sayamayacanz messeselerin mhim bir ksm vazifelerini de zerine alm ve onlar

57

Lkin devenin silkintisi kediye yk olur, Hazinei Hassa gene pek zengin kalm oluyor ve Sultan Read'a verilen gelirle padiahlk mallarn gelirleri birleince onun saltanat mddetince pek ferah ve pek intizaml bir saray hayatna yeter oldu. Ondan sonrasn bilmiyorum. Emlki Milliye Hazinei Hassadan ayrlrken onlarla alkal heyetin de ayrldndan bahs etmitim. Bu memurun arasnda pek sekin kimseler vard, ezcmle bugn Mill Saraylar mdr olan ve uzun zaman kendisiyle Cemiyeti Umumiyei Belediyede bulunduum Sezaiyi Vilyet Meclisinde muhakemesinin salamlna hayran olduum Haim Beyi pek kabiliyetli pek zeki birer idare adam sfatyle saymak icap eder. Padiahlk mallarnn geliri saltanat tahtna kacak olan kimsenin emrinde olmakla beraber onlarn kullan ve harcama hakini onun olamayacana iaret etmitim. Bu hususta bir htradan bahis edeceim: Bir gn Ahmed Rza her zamanki saray ziyaretlerinden birinde huzura kabul edilmek arzusunu sylemeden evvel odama geldi, ve benden husus bir ricada bulunacan girer girmez haber verdi. O rica u idi: ili'de Franszlarn idaresinde rahibelerin bir hastahanesi vard ki hl mevcuttur: Hpital de la Paix. Bu bir hastahane olmaktan ziyade akl hastalarna mahsus bir barnma ve iyileme yeri idi, hl da yle olmaldr. Galiba burasn idare eden rahibelerin ve Fransz sefaretinin mracaat ve ricas zerine Ahmed Rza bana dedi ki: Bu hastahanenin yannda Hazinei Hassann bir byk arsas varm. Bundan bir parasna hastahanenin ihtiyac varm. Benden araclk istenildi. Bu bir hayr messesesidir, bu itibarla padiahn o istenilen paray ihsan etmesi mnasip olur. Ben dorudan doruya sylemek istemiyorum. Bu gzel ige siklerin arac olmanz rica ediyorum. Ahmed Rza o kadar iyi yrekli idi ki kendisine vukua gelen ricalar red etmee kudret bulamazd, fakat ayn zamanda, pek inat olmakla beraber, dzgn bir mantk muhakemesine de hemen teslim olacak kadar insaf sahibi olduundan, bu talebi zerine biraz sarsldktan sonra kendimi toplayp cevap verdim: Bizi ma'zur grnz, dedim; bu ide araclk yle dursun hatt siz arz etseniz de iradesini istihsal etseniz onu ka-'

bul sahasna girmekten alkoymaya bir vazife nazariyle bakarm. Sebebi: Bilirsiniz ki padiahlk mallarn padiahn diledii gibi harcamak hakk yoktur, deil emlk ve araziye, hatt saraylarn, demirba eyasna bile. Birincilerden bir avu topra, ikincilerden bir krk iskemleyi bile, esas itibariyle, una buna veremez. Eer bugn o istenilen arsay kendisine verdirmek mmkn olsa, yarn bamabeynci, baktip ,seryaver ve onlarn ardsra, btn yaknlar ve bendegn hnkrn ayana kapanr ve unu bunu ister. Hnkr da red edemeyince, neticeyi tasavvur ediniz... Birden hatrma geldi ve ilve ettim: Haniya Mart isyannda bizim kye sndmz zaman akam stleri sizinle gezmelerimiz olurdu. Bir aralk deniz kenarnda kyn en gzel bir yerini igal eden etraf duvarla evrilmi bir yere uradk. Burasnn ne olduunu sormutunuz. Ben de Abdmecidin vaktiyle burada bir av kk varm, Hazinei Hassaya ait em-lkdendir, demitim. Eer sizi meakip ben de kymn bu gzel yerini hnkrdan ister ve alrsam ne dersiniz?.. Ahmed Rza derhal anlad ve hakknz var!.. diyerek bahsi kapatt. Hemen kayd edeyim ki ben Meclisi Umumi Vilyette ve Cemiyeti Umumiyei Belediyede iken bu yerin hkmete kye verilmesi ve idaresinin Halk Frkasna terk edilmesi fikri etrafnda telkinlerde bulunmutum. Sonra Halk Frkas bu fikri kabul ettirdi ve bugn o gzel yer kyn bir gezinti yeri oldu. Ne are ki kazan vergisi mni olarak burada bir kahve iletecek bir kirac bulmak imkn hasl olamad. Ahmed Rza'nm bu mracaat zerine emlki hakannin saldrmadan korunmas iin tedbir dnmek zere Mabeyn ve Hazinei Hassa erkn arasnda bir toplant yapld. Ben loir re ne srdm ve bu, tamamen kabul olundu: yle ki: Emlki hakannin hi bir suretle elden karlmas esas ta-mamiyle tespit edildikten sonra Hazinei Hassa bunlardan yeter kr getiremeyenleri satp bedeliyle daha ok fayda temin edecek bir akar sat olarak isterse buna arz eder ve hnkr meselenin genie tetkikini hkmete teklif eyler. Oraya uygun bir karar verilince Meclisi Vkeldan geirilerek Hazinei Hassaya salhiyet verilir ve satn alnan akar emlki hakaniye ilve olunur.

58

Bylece yapld ve bu usule uyularak Sultan Read zamannda Hazinei Hassa bir ka satn alma muamelesi yapt ve bu suretle hem emlki hakan elde kald, hem Hazinei Hassaya faydal varidat menba'lar temin edildi. Daha sonra ne oldu bilmiyorum. O zaman emlki hakan arasnda bulunan Hereke fabrikas ayrca kayd edilmee ayandr. Bu fabrika pek nefis uha, yn ve ipek kumalar iml ettii gibi Trkiye'nin hi bir yerinde yaplamayan al gibi ince dokunmu hallar da yapard. Hatt bunlardan ok byk bir tanesi Almanya mparatorunun bir tzmn evlenmesi mnasebetiyle dn hediyesi olarak Sultan tead tarafndan Berlin'e gnderilmi ve orada yere serilmee bir trl kylamayarak, son derecede takdir ve hayrete sebep olan bu nefis eser, galiba mnasip bir yere indirilmiti. Bugn Hereke fabrikas gene Smerbank hesabna almaktadr, lkin halcla galiba nihayet verilmitir. Btn memlekette halcln urad gerileme esasen pek ac bir hdise iken buna bir de Hereke'nin cidden pek nefis olan imaltnn tatil edilmi olmas baka bir elem ilve etmektedir.

Padiah damad mtiyazlar Merutiyetten sonra tahsisat Szlananlar Danad Ferid Dier damadlardan Yenileri Atiye Amca ocuklar Bir izdivacn tarihi Sleyman efendinin miras Bir defter Hafz Hakla. Padiah damad...

Hatt biraz daha atafla: Damad Hazreti ehriyar. Sizden bahis edilirken bu suretle anlmak imzasn atarken zerine bu tantanal unvan koyabilmek elbette pek ok hoa gidecek bir ey! Yalnz bu kuru ssten de ibaret deil. Mehur Damad gibi Baltaliman'nda yahud dier birok benzeri gibi Ortaky'-de, Kurueme'de, emberlita'ta sultanla beraber birer saraya malik olmak, altnzda yepyeni, prl prl parlayan, yazn bir fayton, kn bir kupa, iri, nallar stanbul'un harap sokaklarnn bozuk kaldrmlarna arptka etraftan kaan fakir halkn yzlerine kvlcmlar saan, Macar hayvanlarla, mes'ud ve kibirli geeceksiniz. Mir - de yaplm elbiseleriniz, Collaro'dan alnm ipek amarlarnz olacak, cebinizde bol para, hele onu dnmeyeceksiniz... Daha... Daha... Belki de vezaretle paa olacaksnz, 'yan a'zasmdan olacaksnz, milletin bana trl bellar getirdikten sonra nihayet onlarn" en pskllsn Sev-res de rmeden evvel orada bol bel teceksiniz, ray Devlete bir nezaret sandalyesine geeceksiniz... Daha? Daha?., bilirmi-yim neler... Bir sultanla evlenmek! Bu hayal beikten balayarak, ninnilerin arasndan, daha sonra masallarn iinden szle szle btn hcrelerden ruha ilemitir; onun iin vezir ve mir oullarndan Daruafaka'nm yetim ocuklarna kadar hep Damad Hazreti ehriyar olmak ve hususile onlarn arasnda gzel olmasa bile bir hayal tac ile sslemeniz pek kolay olan bir sultann eteklerine ermek zihinlerde hkim olan bir emeldir. Merutiyet, says belli olmayan hanedan azasiyle birok damatlara sahip oldu ve bunlarn padiahla, onun kesesiyle balarn keserek herkesin mevkiini, snfn, muhtelif bakmlardan, tesbit ederek o esaslara gre btede ehzadelere, kadnlara, sultanlara, kocalarna derecelere gre

59

tahsisat balad; damatlara ayda otuz liray pek kfi bir para olarak kabul etti. Onlarn be para bir masraf olmamakla beraber, her ihtiyalar sultanlarn umum tahsisat arasnda grlmekle beraber bu gnn parasiyle yzlerce lira demek olan bu para kendilerine yeter grnmedi, elbette. Somurtanlar pek oktu, hele dima aczinden, zaruretinden ikyet ederek hi olmazsa bir vilyet isteyerek zamann padiahndan hkmetin byklerine kadar devaml mracaatlerde bulunanlar da eksik deildi, ve tabiatyla isteklerin yerine getirilmesine imkn bulunamaynca btn o rtbeyi elde etmi olanlar yeni padiahn saltanatna ks durdular. Bunlardan saraya gelen ve yeni hnkra hrmet borcunu deyen bulunduunu bilmiyordum, tek bir mstesna vard: Mehur damd Ferid. O da ittihat ve Terakkinin, snmek bilmeyen bir dmanlk ateiyle dman ve o hususta yolda olan has enitesi Vahidddinin siyaset dolaplarnda orta olmak itibariyle sarayla mnasebetlerini devam ettirmee lzum grdnden ikide birde vesile yaratarak boyunu dolmabahede gstermekten geri kalmazd... Bu mhim damd liosmana damd olanlarn tarihindeki sergzetlerini, ikballerini kskanmaktan uzak deildi. cabnda kellelerinin uurulmasma kadar varan dlerini de dnr myd? O kendi dn kendi tertip etmi oldu. Merutiyete birok damatlar intikl etmiti, demitim. Bunlar arasnda Pilevne kahraman Gazi Osman Paa'nm, Dervi Paa'nm, Germeyan zadelerden muhterem Kmil Paa'nm arkasnda onun bir glgesi gibi dolaarak elbette kendisinin de bir nezarete gemesi srasn bekleyen (nitekim bu sra Ittihad ve Terakki Cemiyetinin geici dmesinden sonra teekkl eden mahud byk heyete dahil olmak suretiyle geldi.) erif Paa vard. Bunlarn iinde Damad ehriyar sfatiyle sakin bir evlenme hayat geirdikleri anlatlanlar yok deildi: Misl olarak Abdurrahman Paazade Arif Hikmet Paay zikr edeceim. Onun ahsn Abdlhamid'in pek vakur, pek cidd bir yaratl sahibi olan kz Naile Sultan dmt, kendisi de mensup olduu ailenin asaletinden ve babasndan gelen nezahetinden hi kaybetmemi olduu iin bu evlenmeler iinde onlarmkine pek iyi bir numune olarak bakmak mmkndr. Merutiyete birok damad intikl ettii gibi yeni hnkra da birok evlendirilecek sultan, seilecek damd intikl etmi oldu.

Damad ehriyar tabirinin mutlaka tahta kan padiahn kzlarna koca olanlara verilen bir unvan olmadn bilmek lzmdr. Hanedan saltanat kzlarndan olanlarn kocalar hep zamann padiahna damd ad olunurdu. Hanedan edilmi olmakla beraber yeni padiahn yeni izdivalara kar tamamiyle yabanc kalmasna da imkn yoktu. te bunun iindir ki Sultan Regad zamannda vukua gelen btn sultan evlenmeleri Dolmabahe saraynda, Hnkrn riyasetinde, saray erkn ve Sadra'zamla eyhlislmn huzurunda yaplrd. Dn masraf Hazinei Hassadan grlr; hatt yeni iftler iin hkmete alman konaklar Mefruat daresince denir ve hazrlanrd. Bu hususta Hereke'nin byk bir hizmeti olurdu. Zaten saraylarn hal ve kuma ihtiyalarm gideren bu messese evlenecek sultanlarn da bu neviden hazrlklarn karlam bulunurdu. Hazinei Hassa messeseye borlanr ve yava yava frsat ktka bu borcu bitirecek demelerde bulunurdu. Burada htra olarak kayd etmeliyim ki bu evlenmelerde ekseriyet zere bamabeynci sultanlarn, baktip de damad-larn vekilleri olurlard ve Hnkr onlarn bu zahmetine kar kendilerine al atlas keselerle, velev o zamana gre kk, fakat beklenmeyen bir ba olmak itibariyle byk denebilecek bir ihsanda bulunurdu. Dier bir noktay kaydetmek isterim: ki kardein, Abdlmecid'le Abdlaziz'in arasnda mevcut olan zddiyet yava yava bir derin dmanlk iddetini alarak onlarn evldna gemiti. Abdlhamid, Sultan Read ve Vahidddin'le kardeleri Abdaziz'in oullar olan Yusuf Iz-zddin, Mecid ve Seyfddin Efendileri hi sevmezlerdi. Bunu, birbirini severlerdi mnasna alan elbette bulunmaz. Kardeler sevimeyince onlarm ocuklarnn da sevimemelerini beklemelidir. Abdlhamid byle aile arasnda mevcud olan ve talya tarihinde Capuletti ve Montecchi 'ileleriyle Fransa tarihinde Valois ve Bourbon, yahut Guize ve Cond hanedan arasnda asrlarla sren dmanla benzer durumu kaldrmak iin amca ocuklar arasnda evlenmeler tertibini siyasete muvaffk adetmi imi. lknce, ocukluunda pek gzel olan Read Efendinin byk olu Ziyaddin Efendi ile kendi sultanlarndan birinin evlenmesini dnrken biraderini buna taraftarlk gstermemesi zerine o dnce kalm ve daha sonra oullarndan

60

Abdurrahim Efendi ile Abdlmecid evldndan Sleyman Efen-di'nin, hanedan kzlar arasnda gzelliiyle tannan kz, Naciye Sultan'm evlenmesini niyet etmi. Bu son dnce ylece yeni Hnkrn saltanat devresine de geldi. Fakat... Fakat, bir gn Sultan Read haremden her gnk saatten ok evvel kt ve beni istedi. Onu, elinde bir ktla, ayakta, pek sinirli buldum. Kd bana uzatt. Bu fena bir kda kt bir yaz ile yazlm imzasz bir mektuptu ki Naciye Sultann biraderi elan ve o zaman Harbiye mektebinin asiller snfna devam eden Abdlhlim Efendiye hitaben yazlmt. Mnas: Siz, nasl oluyor da, zorba, zlim, kaniici padiahn oluna kzkardeinizi vermee muvafakat ediyorsunuz dan ibaretti. Bu mnas trl ilvelerle geniletirseniz mektubu okumu olursunuz. Hnkr benden rey sordu. Harbiye Nazrna veriniz aratrsn! demekten baka bir are yoktu, ylece yaptfd, fakat bir netice kmad. Kimse de arkasn aramad, yalnz Abdurrahim Efendi ile Naciye Sultan'm izdivac bahsi de bir daha almamak zere kapanm oldu. Derken... Evet, masallarda olduu gibi derken, bir gn saray batanbaa hayretle saran bir haber alnd: Naciye Sultana Enver Bey talip oluyordu. O zaman daha Paa olmamt. Ona da ocukluunda Sultan alrsn!.. diye ninni sylemi olacaklard. Benim olum paa olacak!.. kehaneti de hakikat olmamsa bile elmaya pek yaklamt. Ona Kahraman Hrriyet unvan kfi deildi, nitekim sonra Damad Hazreti ehriyar olmak, mareal derecesine ykselmek. Harbiye Nazrlna kmak, Cihan Harbini keyfine gre idareye kalkmak. Nihayet Sarkam'ta btn marifetini gstermek yeter gelmemiti. Hkm vermek bana ait deil. Tarih hkmn vermitir ve verecektir. Onun bugn hayali memleketi dolasa belki kendi hakknda kendisi de bir hkm verir. lk grnte pek iyi huylu, hatt pek mahcup, sevimli bir gen olan bu adam bir sze muhatap olunca derhal kzarr, yzn pembe bir renk kaplard: O kadar utangat. Ekseriyet zere utangalk, ekingenlik ar

kibarla tamaa ve hrsa dellet edeceini bilenler bu peneleen mahcup simann altnda acaba neler sakldr diye sorutururlard. Sleyman Efendi'nin vefatndan eonra olduka byk fakat pek kark bir miras kt. Bunu idare etmek ve ayklamak lzm geldi. Her zorlua cebinde bir re getiren Sadra'-zam Hseyin Hilmi Paa bir gn huzura bu i iin de bir re ile girdi. Sleyman Efendi ocuklarnn ilerini dzeltmek, zere Selanik'ten tand ve ibirliini grd smail Bey isminde bir kimseyi salk veriyordu. Bu zt benimle temasa geldi ve derhal, grtkten sonra anladm ki, Hseyin Hilmi Pa-a'nm bu defa intihabnda isabet vardr. smail Beyin idaresinde bu dncemi deitirmeye sebep olacak bir emareye hi rastlamadm. Bir gn bu zat bana Naciye Sultan tarafndan verilmi bir cihaz def teriyle geldi: Ya yle mi? dedim; Enver Beyle Sultann evlenmesi kararlat m? Glmseyerek evet! der gibi ban edi. Belki pek ocuka bir saflk eseri olarak bu izdiva bence hayret uyandrmaktan geri kalmyordu. Kahraman Hrriyeti Damad Hazreti ehriyri grmekden naslsa tuhaf bir his duyuyordum. Dier Kahraman Hrriyet Niyaz de yeni Hnkra gelmi hrmetlerini arz etmiti. Bir gn Hnkr onu Stl'de refaketine alarak birok iltifatlara bomutu. Ben de bir aralk onunla grmtm. O da mahcup, o da ekingen bir gen-di. Ona da bir sz sylenince kpkrmz olurdu. Fakat o kadar... Sonra ortadan silindi, Kahraman Hrriyet unvanm kafi grerek. Enverle Niyazi trklerinde adnn anlmasma. kanaat edilecek bir mkfat gzyle bakarak yerine gitti. Cihaz defterine bir gz attm. Neler yoktu, neler?... nci ile ilenmi gelin yorganlarndan, yatakln zerinde som srma kapl obadan tutulsun da mcevherler, gm takmlar... Btn Hazineyi Hassa srklenip gidiyordu. smail Beye Hazineyi Hassann ne halde olduunu, dier sultanlarn evlenmelerinde Hnkrn ne yapabildiini syledim; fazla izaha lzum da kalmad, bu zeki adam zaten gerei talimin etmiti. Sultan efendi bunu bilmez. Ben arz ederim, fakat mmkn olandan fazla bir i grlemiyecegini siz bilirsiniz. dedim. O gene Evet! maka-

61

mnda ban edi. Ve ancak mmkn olan yaplabildi. Hi zannetmek istemem ki Enver bu cihaz defterini grm olsun. Fakat neticenin deftere hi uygun olmamas mesuliyetini Sultan elbette Baktibe hamletmitir. Dier bir vesile zerine Hakk Paa'nm pek zeki gllerinden biri ile dedii gibi: Baktip, ah! O ne fena adamdr!... Enverden sonra Damad Hazreti ehriyari olmak sras smail Hakk'ya geldi. O da Hrriyet kahramanlarndan biriydi. Enver damad olunca onun da damadla hevesini tabii grmeliydi. Ittihad ve Terakki azas onu pek severlerdi zan-nndaym, ona Hafz Hakk derlerdi. Niin severlerdi, neden Hafz derlerdi, bunu bilmiyorum, zaten onunla buluup grtn ve hakknda bir fikir hasl ettiimi de hatrlamyorum, ta ki, Halaskarn frkas kurulup da... Bu baka bir hikyedir.

Saltanat bekleyenler ikinci Veliahd Bir sinir hli Hanedanda soysuzlama Uyanmalar kisinin arasnda Bir alay vesilesiyle rsle eki arasnda Tesviye aresi. ki Veliahd...

Hakikatte iki mi idiler. Her tarafm kurt yemi, kmeye Jazr bir tahta, her ta paslanp sislenmi, her cinsi lm, snm bir taca gzlerini dikerek, onlara sahip olmak iin geecek zaman iki eliyle gsnn sabrszlk heyecanlarn bas-tra bastra beklemekte olan kimbilir ka veliahd vard. Bunlarn saysn hazineden kacak tahsisat tespit ederken asl Maliye Nazn -Kimbilir nasl srat ekitmelerle- bulup karrd. Biz kimseleri Sultan Mahmud'un iki koldan, Abdlme-cid ve Abdlziz'den gelen ocuklar, o ocuklarn ocuklar ve torunlar olarak tanrdk ve bilirdik ki bunlarn hepsi gece yataklarna girince tavanda izilen ihtimallere bakarak kendilerinden evvel gelenleri sayarlar ve sabahleyin gzlerine gnein ipek kuma perdeler arasndan szan klarn yoklaya-rak onlardan acaba bu gece ka tanesi eksildi? diye soru-tururlard. Veliahd olmak ve zaman gelince padiah sfatiyle btn memleketi ayaklarnn altnda grmek iin iki art lzmd: Ekber ve ered olmak. Bunlardan birincisi o kadar ho olmamakla beraber pek kolayd ve ancak geirilmi olmak icap eden yllarn teminat altnda idi. kincisine gelince: Eer bunun manas hepsinin mkemmeli demek idiyse bu pek ok dnmeye deer, hususi tabiriyle su gtrr bir artt. Gz-nnde iki ekber vardK Abdaziz olu Yusuf zzeddin ve Ab-dlmecid olu Vahidddin. Kaideten. resmen tek bir veliahd hnak lzm gelirdi: Bu ikinin en by olan Yusuf zzeddin. 0 <3a byle dnyordu, fakat Vahidddin bu fikirde deildi. Onun hususi ve ahsi dncelerine gre veliahd iki olacakt. Birincisi (aresi yok, madem ki ya sras yledir, kazaya raz olmal!) Yusuf zzeddin ise ikincisi kendisi olmak icap ederdi; bu yle bir fikirdi ki onu yalnz kendisi tamak kfi deildi, onunla beraber zamann padiahndan, hkmetinden balayarak en kk ferde kadar herkes bilmeli, tanmal idi; hususiyle veliahd olan zat bunu kabul etmeliydi. Bu iddiay ilk gnnden ne srd; ve ilk gnnden itibaren asl veliahdin sinirli, buhranl, tehevvrl kar koymas ile arpt. Bu iddiay neye istinat ettirirdi? Belki er et olmak artna... O da veliahdin

62

herkes tarafndan grlp bilinen garip-hallerini biliyordu, bunlar gze arpacak kadar meydanda idi, onun fazla olarak hususi haber vastasiyle, gizli ve tertibli grnle rtl garipliklerine de vukufu vard. Pek ince bir ruh aratrcs olan bu zat hkm etmekte gecikmemiti ki ortaya, yalnz bir veliahdi sni iddias atvermekte nnden gidenin zihnine gnden gne byyecek, her dakika bir zehir damlas aktarak, nihayet btn mevcudiyetini karmakark bir vehim haline getirecek bir hastaln mayasn koymak mmkndr. Zaten zemin bu maraz tohumunun serpilmesine pek uygundur. Abdlaziz bir nevi deli deil miydi? Btn saltanat o deliliin eit eit grnleriyle dolmam myd? Nihayet akbeti, hakikaten en yakn faraziye olarak intihar kabul edilince, o da bilinen hastaln bir zaruri neticesi olmuyor muydu? Hayalimde, Vahidddini bu muhakeme silsilesini yrtrken ve neticeyi tahmin ederek gzlerinin iinde bir tatmin edilme manasiyle glmserken gryorum. Biz saraya girer girmez bu davann en yakm ahidleri olduk. Yusuf zzeddini seyrek vesilelerle saraya geldike grrdk. Vcudunun kck kt'asma ne kadar kibir azamet ve gurur sdrmak mmknse onlarla dolu olarak, fakat her eyden ziyade gzlklerinin altna kendisinden saklanm esrar arar bir merakla bulank akan baklarndan balayarak, selm veren parmaklarna, merdivenlerden kan admlarn, kendisine mahsus odada huzura kabul zamann beklerken boyuna dolaan bacaklarna kadar, hatt kesik kesik, tutuk tutuk, hafakana tutulmuasma ksa cmlelerle syleyiine kadar her halinde fark ederdik ki vehim gnden gne bymekte ve artk sarih bir delilik mahiyetini almak iin vesile bekleyen bir sabi fikir olmaktadr. Bunu anlamak iin ruh mtehasss olmak icap etmezdi. Ona kahvesini, erbetini gtrp de zehirlemek korkusuyla red edildiini grerek geri dnen Enderun efendisine kadar hep gryorduk ki bir hasta karsndayz. Bizler, tarihi bilenler biraz da grdklerini anlamak iin zahmet edenler zaten bilirdik ki yahuz o deil, daima khne kanma gen ve dine erkes kzlarnn taze kan karmasna ramen batnlarn arasndan hep ryerek devam eden bu aile efradndan ortada kalanlar hep az ok garipliklerle sakatt ve eit eit grnleri olan bu gariplikler eer bir umumi isim altnda toplamak icap etseydi onun ismini bulmak iin Lombrosoya, Max Nordau-a, Charcot-ya mracaat edilmeliydi.

Yusuf zzddin'de bu vehim kendisinin veliahdlikten azl edilecei, Vahidddinin, biraderi padiah ve onun vastasiyle hkmeti kandrarak kendi yerine gemeye muvaffak olaca tarznda idi. lknce, uykuda bir ylan gibi uyuuk duran bu vehim yava yava uyanarak, dilini karm ve yuvasndan ban kaldrarak artk saklanmaya lzum grmeyen bir ekin-gensizlikle usanmadan etraf yoklamaya balamt. Kimleri yoklamad? Karanlklarda bulunmayan rmcekler tarafndan kendi hakkn avlamak iin rlen alar kimler bilir diye d-ndyse birer vesile ile onlar davet ederek soruturmaya balad, kendi zannnca ustaca tuzaklar kurarak onlardan esrar anlamaya alt. Daha sonralar, hastalk ilerledike, ii aztarak, bu konumalara deta bir istintak hkimi gibi y^min ettirmekle balar oldu. Mabeynne geldike bu sk imtihandan, misafirleri karlamak ve onlarla megul olmak balca vazifelerinden biri olan Bamabeynei Lutfi Simavi geerdi ve soluya soluya, terleye terleye onun yanndan kurtulduka soluu benim odamda alr ve uzun uzun hikye ederdi. O zaman ikimiz de glerdik, glmekten ziyade acrdk, acmaktan ziyade bu hastaln ve bu davann memleket iin akbetlerini dnerek korkardk. Bu imtihandan ben birok defalar getim. Arasra, galiba bamabeyincinin birer vesile ile mazereti yznden, ona ait vazifelerin bana yklenmesine maruz kaldm. Bunlar birer birer anlatmak bkknlk verir: Yalnz umumi bir izgi iinde toplamak lzm gelirse diyeceim ki Yusuf zzddin hasmn kk drmek mmkn olan hi bir vesileyi karmamakta inat eder, kk dmek tabat icabndan olmayan Vahidddin-de onun maraz tohumuna su verip onu beslemek frsatlarn asla karmazd. Bu cmleden olarak ikisinin de hazr bulunmas icap eden gidiler alaylar, merasimler, ziyafetler, seyahatler saylabilir. Bu vesilelerden biri knca Vahidddin mutlaka katlma hakkn ne srer. Yusuf zzddin derhal kirpenerek, btn dikenlerini dikerek kzgnln aa vururdu. Aralarnda byle anlamazlk mevzular ktka her eyden ziyade sarayn harem hayatnda ve hanedan azas mnasebatnda kurnazlk kabiliyeti ilerlemi olan hnkr iin iinden kendi kendisine syrlmak resini bulamaynca meselenin zor tarafn yani ikisi ortas bir hal imknn bizden beklerdi. Hatrlyorum: Bir alay mnasebetiyle Vahidddin ikinci veliahd sf atiyle (kendi kendisine yaktrd bu unvan her vesile ile ne srerdi) Yusuf zzddinle beraber bir arabada bulunmak fikrini alamt. Belki de bu iki

63

hasm biraz daha arptrmak iin bu fikir hnkrn kendisinden domutu. Her ne ise, bu iin yerine getirilmesi bana brakld. Eyvah! dedim, Yusuf zzd-din kprecek. Vahidddin pek l bilir ki bu teklifi kabul ettirmek mmkn deil. O halde niin? Hnkrn arzusuna uymamak ithamn rakibine ykletmek iin... Yahut fikir hnkrn bir oyunudur, birini kzdrmak, tekini krmak iin... ekile rs arasnda kalan ben oluyorum. Ezilmemenin bir yolunu bulmal. Franszlarn dedii gibi lhna ile keiyi idare etmeli. Kim lhna, kim kei, bunu halletmek sz konusu deil... Bu dnce ile Yusuf zzddinin yanma girdim. Efendimiz, selm ediyorlar... diye baladm. Her gelen haberin arkasndan ne kacak diye rperen bu hasta adam derhal ayaa kalkarak aasn bekledi: Gelecek alayn pek uzun olmamasn dndler. Acaba zati fahimaneleri Vahidddin Efendi biraderinizle bir arabada bulunurlar m? diye soruyorlar. Ah! Bu birader tabiri. Elizabeth ile Marie Stuart da biri-birlerine sevgili hemire derlerdi ve bu tabir birini dikeri aleyhine suikast tertip etmeden tekini dierinin kellesini uurtmaktan alk oyam amt. Yusuf zzddin batan aa sarsld, titredi, yutkundu ve zorla nutka gelmiesine: yle ise beni affetsinler, alayda bulunamayacam. O zatla yanyana bulunmak bence mmkn deildir, dedi. Kendi kendime: Onu o da bilir amma ayni kitabn iki cildi gibi sizin hemen yannzda bulunmak hakkn herkese gstermek istiyor! diye dndkten sonra rsle ekicin arasndan ustalkla ekilmek aresini u hal tarznda aradm: Zat fahimnemiz bu merasimin balca bir uzvusunuz. Msaade buyurulursa evketmeap efendimize arz edeyim: Bir arabadan fazla bir uzunluk kmaz; Vahidddin Efendi biraderiniz (gene bu tabir!... Hayatn ne tuhaf salalar vardr!...) ayr bir arabada bulunurlar. Oturdu. Bu hal ekli ona da mnasip grnm oluyordu. Ben bu taraf raz ettikten sonra neticeyi hnkra arz etmeliydim. Ona da kullanlacak lisan yle olmak lzm geliyordu; Bir arabada ikimiz de biribirimizi s-

karz. Efendimiz msaade buyururlarsa ayr ayr arabalarda katlalm dediler. Hnkr belki de bu neticeyi bekliyordu. yle ise Vahidd-din Efendiye bilgi veriniz. Sonra ayr ayr buraya davet eder- siniz!... Vahidddine gidince onu da odasnda geziniyor buldum. htiraslarn oturduu yerde sndrmeye muvaffak olamayan bu adam mutlaka gezinir, yahut oradan oraya seirtirdi. K-Baca: evketmeap efendimiz, zati fahimnelerinin gelecek alayda bulunmalarn arzu buyuruyorlar. Binmeniz iin stabhmi-reden bir londo ihzar olunacak. dedim. Arz kran ederim. dedi ve bu i de bu suretle bitti. Bu garip davann nmzde daha nice halledilecek zorluklan vard. Bu Vahidddin meselesi bizler iin hem elendirici, hem zc bir dram idi ki her perde aldka yeni yeni sahneler gsterirdi. Bunlardan biri Seyidler geit resmi ve onu takip eden Edirne seyahati oldu.

64

Bir askeri gsteri Eksik vastalar Menfi neticeler Ediraeye gidi Hnkr seviniyor Hazrlklar Kark bir i Herkes memnun Edirne bideleri Seyahatin hazin bir ntiba.

Niin karar verdiler? Galiba Trakya'nn imal tarafndan kabilecek bir fazla itiha hdisesine kar Trk saltanatnn da ihtiyar padiahn ypranm hayatna ramen henz pek zinde bir azimle topraklarnn bir karm bile terk etmeyecek kadar metin ve salam olduunu gstermek iin buna lzum grdler. Her akllarna gelen iin hemen karar vermek ve verilecek kararlarn icrasna hizmet edecek vastalar tetkik iin zaman geirmeye rza gstermeyen bir acele ile harekete gemek adetinde olan bu adam arasnda (Mahmud ev ket, Talt Mahmud Muhtar) hazrlandktan sonra saraya haber verildi: lknce Seyyidlerde, Trk byklnn balca yerlerinden birini tekil eden bu sahada, bir byk manevra yaplacak ve onun sonuna doru hnkr maiyetiyle oraya urayacak, bir hametli geid resminde hazr bulunacak, oradan Edir-neye hareket edecek ve bu tarihi ehirde gece geirdikten sonra, btn dnya siyasetine, bilhassa Balkan ihtirasatma kar bu gsteri Trk kuvvetinin bir nianesi kabilinden yaplnca, istikbal iin kafi bir emniyet senedi alnm olmak dncesiyle stanbula kesinlemi dnlecekti. Bu karar esas itibariyle hi fena deildi. Deildi; amma icra vastalar hakkiyle hazrlanmmyd? Bunu pek byk bir bhe ile karlamak lzm geldiine orada, Seyyidlerde, hemen hkm vermekde gecikmedi. Ordu henz kendisinin dnyaca bilinen ve trl misalleriyle olan byklne satvet ve kudretine lyk bir intizam altna alnamamt. Geirilen vakalar, bilhassa asl orduyu altst eden buhranlar neticesinde toparlanmasna vakit bulunamam olan frkalarla byle bir gsteri muvafk artlar iinde yaplamamak ve istenen tesirler husule getirilememek beklenecek bir neticeydi. Mahmud evket o zamana kadar tebessmlerinin, en bata Hareket ordusu icraatnn verdii bir gvenle, kendisine, talihine gvenme imaniyle bu teebbs hatrna gelince hemen icrasna atlmak iin acele etmeliydi, nitekim yle oldu. Mahmut Muhtar esas itibariy-

le pek zeki, pek anlayl fakat bu kabiliyetlerini byk bir nispetde yok edecek kadar atlgan, cesur ve marur, henz pek gen, bir askerdi ve onun gzel, siyah gzlerinde yle bir insana tesir edip kar koymalar sarsan bir gzellik vard ki onu herkesten evvel, btn keskin zeksna ramen bir hayal adam olmaktan hi bir zaman kurtulamayan Talatm zerinde byleyen kuvvetini kullanm olacak-d. Artk bu fikir etrafnda toplannca manevraya ve onun devam olan seyahati ahaneye bir oldu bitti nazariyle bakmak lzm geldi. Manevra nasl cereyan etti? Bizler onu bilemeyiz. Sadece bir askerlik ii olan bu meselede fikir tayabilecek bir selahiyet bizde bulunamazd, yalnz etrafta hasl olan fikri bildikten sonra biz de bir fikir edinmi olabilirdik. Etraf brakalm, hazr bulunan yabanc sefaretlerin ateelerini de brakalm, asl bu ii hazrlayanlarn kendilerini dinledikten sonra grdk ve grnce de yreimizde derin bir eza ile anladk ki bu byk tecrbe ne onu tertip edenleri ne de icra sahasna koyanlar tatmin edecek artlar iinde cereyan etmemitir. Manevralar takip eden geit resmi de nihayet bu bir sahne gsterii gibi saylabileceinden bakalarnn fikrine bakmadan kendi zerimizde hasl olan tesirlere dayanlarak hkm verilebilirdi gzleri enlendirecek bir manzara olmaktan pek uzak kald. Hele padiah alaynn dn... yr le mthi bir karklkla meydana geldi ki bir alaydan ok bir bozgun kama benzedi. Netice olarak bu Seydler askeri nmayiini kapamak iin denebilir ki husule getirilebilmi olan tesir byk bir lde menfi olmutur. Bu seyahatin saraya ait taraflarna gelince: Her eyden evvel dndk ki btn hayatnn en ziyade hareketli olmak lzm gelen yllarn Dolmabahe ile Zincirli-kuyu arasnda, ar ar yryen arabasnn iinde, nadir seyranlarda geiren, yalanm, yumuam, trl uzv hastalklarla dolu bir hnkrdan bu yorucu seyahat istenebilir miydi? Clsdan sonra onun en byk seyranlar, ile, zmit, Hereke ve en uzunu da Bursa olmutu. Vaka bunlar byk bir dayanma sermayesiyle karlamt, lakin evvel Seyyitler, sonra onun iin uzun demek olan bir Edirne seyahati, orada her trl rahatlk artlarndan mahrum geecek gnler ve etrafnda grmek adetinde olduu kadn yardmlarndan uzak geceler... Pek byk hayretle grdk ki hnkr bu haberi alnca kendisine bayram gnleri iin pek elenceli saatler vadedilen bir ocuk kadar sevindi. Gayet neeli, giyinip yola kmak zaman gelmiesine, ayaa kalkarak,

65

hemen hazrlklara balanmasn emretti. Emreder etmez de bu hazrlklarn nasl yaplabileceini merak etti. Kendisine: Efendimiz merak etmeyiniz, Hazineyi Hassanz ve Istabhmireniz pek kudretli ellerdedir, onlarla grr her eyi yoluna koruz dedik. Sonra korkarak, ne cevap alnacanda endie ile, ilave ettik: Yalnz istirham ederiz maiyeti ahanenizde pek az kimse bulunsun. Edirne'de vesait pek kttr... Bir saniye dndkten sonra: Yalnz Yusuf zzddin Efendiyle Vahidddin Efendiyi gtr-memek olamaz... dedi. Yeniden bu iki eli bir arada bulunacakt. Bereket versin yanyana gelmelerine imkn yoktu, olsa o3a aralarnda bizlerle arpacaklard. Yalnz onlarla yetinilince huzurdan memnun olarak ktk. Hazineyi Hassa ile Istabhmireye gvenmekte de hakl idik. Bir tarafta Hac Fevzi Efendiyle Hac Akif Bey, Istabl-mirede eref olunca bu zevatm hakikaten mucize olan idare ve intizam kabiliyetleri her zorluu yenmeye yeterli idi. Derhal bir taraftan Edirne vilayetiyle dier taraftan ark Demiryollar mdriyetiyle temasa geldik. Vilayetle hali bize bakan, i Tnkrla maiyetinin, sonra iki byk efendinin ayr ayr, oturacaklar yerlerdi. Merasime ait olan taraf vilayetle hkmet arasnda, hareket ederdik. Bu i bizi igal edecek mahiyette deildi. ark Demiryollarnn bamda o zaman umum mdr Mller ve ba mhendis Christ vard, bu iki alkan ve tedbirli kimse ile derhal btn teferruat kararlat bu da saraya fazla bir yk vermedi. Asl saraya ait olan ilere gelince: Bunun ne kark ve dolak bir mesele olduunu iin iinde olmayanlar bilemez. Hatt teklifi ileri sren hkmet erkn da bunu tahmin ede-miyecekleri iin bu mhim teebbsn be gn iinde bitirilmi olmasn istediler. Bunu, merak sahiplerini tatmin iin, hlsa edeyim: Hnkr, ehzadeleri, maiyette bulunacak resmi gayrires-mi kimseleri tayacak alay arabalarn Seyyidlere gndermeliydi, gene orada bu kimseler iin muhtelif otalar, adrlar kurdurulmalyd; btn hazr bulunacak olanlar arlayacak ekilde yiyecek, iecek tertip edilmeliydi. Seyyidlerde merasim bitince btn bu hazrlanan eyler stanbul'a dnmek zere orada braklacak, fakat daha geni lde Edirne'de ayni tedbirler alnm olacak. yle ki hnkr, ehzadeler, maiyeti tekil eden resmi ve hususi adamlar hemen yerinde hrmetlerine mahsus alay arabalarn, yaverler atlarm,

gidecekleri yerlerde gnde n yemeklerini, btn lavazm ve teferruatiyle, yatacaklar yerlerde btn mefruattan baka terliklerine, pekirlerine, yataklarnn yannda limonata surahisiyle kolonya iesine kadar btn ufak tefekle, her eyi hazr bulacaklard. Her yaz sayfiyeye kan aileler kendi tecrbelerine gre hesap etsinler, bu ne mkl, ne mhim bir itir ve bunun iinden arzasz, sektesiz syrlmak, unun bunun hakl haksz itirazna uramadan kabilmek ne kark bir meseledir. te Hazineyi Hassa ve onun paralar olan mutbak ve mefruat idareleri, bu ilk dnte zihni durduran kark iin iinden sanki bir sahne tertibat kabilinden, hi sendelemeden ktlar. Hele eref, stablmirenin henz tamirleri bitmemi arabalariyle, henz tazelenememi hayvanlariyle, henz yoluna konmam insan says ile yalnz kendi almasndan ve bilgisinden etrafna da yaylan bir intizamla gerek Seyyidlerde, gerek Edirne'de, stanbul'da imicesine, mkemmel ve muntazam alaylar tertip edebildi. Seyahatin en gze arpan eylerinden biri iki veliahdin (mademki Vahidddin ikinci veliahd olmakta srar ediyordu. Biz de veliahdi iki sayalm.) bir katarda bulunmalar oldu. Vaka kompartmanlar ayr idi, fakat ayni saatlerin yelkovanna taklm olan hayatlar ayni hareketleri yapmaya mahkmdu. Hi bir vesile ile ikisinin hareketlerinde ayni ahenk grlmek mmkn olmad. Yusuf zzddin hi bir zaman vaktinde hazrlanm olmazd. Vahidddin ise yalnz ondan deil herketen evvel hazrlanm bulunurdu. Ezcmle Seyyidlere varlnca uzun zaman Yusuf zzddini beklemek mecburiyeti hasl oldu, Vahidddin ise byk niformasiyle, btn nianlariyle Seyyidlere gelinmeden evvel (Edirne'de de yle oldu) hazrlanm, pencerede herkese ikinci veliahd gstermek frsatnn gelmesini sabrszlkla beklemekte idi. Hnkra gelince: O hep neeli hep memnundu. u yata bu yorucu, bunaltc seyahatin btn zahmetlerini hazmeden Tair kuvveti vard. Herkese gstermek lzmd ki o henz saltanat makamn igalden ve onun vazifelerini yapmaktan ciz kalacak bir halde deildi. Bu ihtiyar padiahn ecdattan gelme yle bir azim ve inat sermayesi vard ki kendisine her zorluklara tahamml kuvvetini veriyordu. Saltanatn gsterili vazifelerine de, bittaki ortalama bir l iinde uymaya ok dikkatli idi.

66

Valiye, vilyet erknna, vilyet dahili mebuslarna (ki Edirne'de toplanmlard), btn hizmette bulunanlara, hatt demiryollar mirlerine ve memurlarna uygun ekillerde ve kymetlerde hediyeler bulunmas iin Hazineyi Hassaya emir verdi ve bylece yapld. yle ki bu Edirne seyahatinden hep memnun dnld: Hnkr yorgunlua tahamml edebildii, Yusuf zzddin bir kazaya uratlmad, Vahidddin herkese kendini gstermek frsatn bulduu, maiyet iin iinden bir arzaya uramadan kt iin... Biz ikimiz de, Bamabeyinci ve Baktip de, seyahatin umumi artlarndan ve o vesile ile bu gnn aheserlerini grmek vesilesini bulmaktan memnun idik; yalnz ehrin viran kelerini, bozuk sokaklarn, umumi fakirliini, hele fakir mu-sev ve Trk mahallelerini kendi kendimize dolatktan sonra yle gamla, ye'sle dolduk ki onun acs bize btn sevin se-"beplerini unutturmu oldu.

Kzlar aas Unvan, mevkii Tutulmayan vaader Bir elbise hikyesi Hnkrn doru bulmas Bir toplama ekli Aalar oca Bir merasim Bir alay, ferman Herkes memnun Arabamn tekerleklerine lstik.

Kzlaraas... Sadece Kzlaraas diyip gememeli. Saltanat Osmaniye tarihinde, hatta Abdlhamid zamannda bile, bir kabahat gibi etrafa, hdiselere ahslara glgesini salan bu ahsiyeti resmi nvaniyle yadetmek lzm gelirse ona Drssa'adeterife aas demeli, hatta bu unvana ilve ona iyiliksever devletlu kabilinden trl lakap vererek mevkiini de hemen sadrazam-la eyhlislmdan sonra ve vekilden evvel tayin eyleyerek ona gre eteine varmal. Eteine varmal, zira rtbe srasnda o iki en byk devlet bynden sonra geldiine aldanp da ihmal etmeye gelemez, bilmeli ki onlarn da mukadderat onun iki kaim dudann arasndan hnkrn kulana fsldanacak olan bir kelimeye baldr. Abdlhamid zamannda grrdk, mabeyne girmek erefine sahip olanlardan hi biri onu ihmal etmeye cesaret gsteremezler, eteine varmaktan ekinmezler, hnkrn ok yakn sfatiyle onun himayesinden medet ummaya, hi olmazsa glge etme baka ihsan istemem! diyerek errinden korunmaya lzum hissederlerdi. Merutiyet saraynda ona ayni mikyasda bir ehemmiyet ve kudret ve devletin terifat srasnda ayn yer ve derece verilemezdi; elbette ona ait artlarla byk bir deiiklik yapmak, zerinden vezir elbisesiyle nianlarn, elinden de her eye her yere bir ahsiyete uzanan tesir sopasn almak icap ederdi, lk bakta pek kolay zannolunan bu i yle hemen halline imkn bulunabilecek bir i deildi. Zamann aczini gelecein hayalleriyle uyuturarak hem kendilerini hem kendilerine yakm olanlar vadlerle oyalayanlar gibi haneden azas da bendegnma saltanat makamna eriecekleri mddet iin trl vaadde

67

bulunmu olmallard. Buna Sultan Read'm veliahdlik zamannda etrafndakilere yapt vaadleri sonradan renince yakndan anladk. Bu vaadler ta-biatiyle tutulamad. Onlardan ne mabeyincilie, ne ktiplie, ne hazine mdrlne kabilenler olmad; herkes gene kendi yerinde kald ve tabiatiyle, aklanmaya cesaret olunmadan yreklerinde bir hsran ve kin dmyle. Biz byle bir eye dikkat etmedik, bunun aksine, adedi sekizi amayan bendegn tarafndan daima hrmet telkki olunabilecek yaknla hatta Sabit Bey bata olarak, icabnda yardm grdk. Pek zeki ve zeki olduu iin pek iyi bir adam olan Sabit Bey, eer kendisine yaplan vaadlerin yerine getirilmemesinden dolay beklenmi yerlere dardan gelenler kar kin tasayd elbette bunu da vuracak vesilelerde kendisini idare ve zabt edemiyecei dakikalar olurdu. Buna hi tesadf etmedik. Evvelce sylediim gibi, yalnz bir defa, ancak bir dakika sren, bir kzgnla ahit oldum. Bunu ksaca hikye edeyim: Sultan Readm tahta kndan sonra resmi elbise meselesini de tespit etmek ve bunu bir dereceye kadar yeniletirmek dnld. Vkelnn ve onlardan sonra gelen bamabeyinci ile baktibin byk resmi elbiselerinde daha zevke uygun deiiklikler yapld, bilhassa srma ilerinde gze daha ho grnecek bir resim seilmekle beraber yakalarnda da boyun-balarm ve boyna taklan nianlarla beyaz gmlein kk bir ksmn ak brakacak surette bir deiiklik yapld. Hatta en yukarsna kadar iliklenmek adet olan istanbul ceketinde de bu yaka deiiklii kabul edilip ehzadegndan balayarak btn resmi kyafete girmek mecburiyetinde bulunanlar bir cendereye girercesine boazlarna kadar iliklenmek kaydndan kurtarmaya teebbs edildi. Bu iin hoa gidecek bir hal neticesine varmasn mehur terzi Botter temin etti. Karsnda herkesi nleri tamamiyle iliklenmi grmeye alk olan hnkr byle beyaz gmleiyle boyunban meydana karan ksmen zk dmeleri grmekten irkilmekle beraber pek uysal olan tabiat bir iki tecrbeden sonra bunu da pek ho bulmutu. Btn etrafta byle resmi elbise deiiklii dnlp yaplrken zor bendegn bu hareketin haricinde braklmaya zor katlanrd. Biz bunu dnmemitik, fakat onlar, daha dorusu esvabcba sfatiyle onlarn banda Sabit Bey dnd. Ve bir gn beni bir oldu bitti karsnda bulunduracak yolda ald. te onunla aramda, velev bir dakika iin olsun,

velev arkasnda hi bir tesir brakmam olsun, tek arpma bu vesile ile oldu. Bir gn hnkr, merakl baklardan daha uzak olmak iin. Dolmabahenin i mabeyninde kara cihetinde dinlenme odasna ekilerek beni artt. Yannda yalnz halnn zerine diz km, nnde bir mukavva kutu ile, Sabit Bey vard. Bana oturmak emri verildikten ve beni grnce kalkan Sabit Bey de tekrar halnn zerine diz ktkten sonra, hnkr ona: Bakatip bey grsn! dedi. Hnkr kpkrmz idi. Aralarnda bir konuma m olmutu? Halledilememi bir meselenin zorluunu zmek vazifesi baktibin becerikliliinden mi bekleniyordu? Ben kendi kendimi bu suallerin cevabn vermeye vakit bulmadan mukavva kutu alnca iinden vekilleri iin yaplan resmi elbiseden pek hafif saylamayacak ekilde, hemen hemen bizlerinkine benzer btn gs kollar hep srma ile ilenmi bir elbise kt: Bendegn iin bir resmi elbise... Onlar alaylarda herkesin karsnda byle muntazam bir kyafetle km grmekten halk zerinde ve halktan evvel hkmet erkaniyle mebusanda ve pek sade giyinen askeri amirlerde hasl olacak fena tesir birden gzlerimin nne geldi. Daha ok hnkrn yannda, beklenmeyen bir zamanda o kadar can skacak bir hadise idi ki birden baktip de var bilinen beceriklilik ifls etti. Hi dnmeden: Pek fazla ar. Herkesin zerinde fena bir tesir yapar, zannederim!... demi bulundum. Derhal Hnkrm, evlerinde seri hareketler yapan gzleri, bana bir katlma manas yollad: Sabit Bey de artk kendisini idare edemeyerek, benden evvel hnkrla cereyan etmi olduunda phe edilemeyen konumasnn kzgnlk kalnts ile olduka sert elbiseyi kutuya koydu, kapan kapad ve bana iri bakarak;

68

 Siz, dedi; bizleri tevkif etmelisiniz... (Aynen bu kelimeyi kulland, hl kulaklanmdadr.) Derhal cevap verdim: Sizi tevkif etmenin en iyi usul efendimizi muhafaza etmekte ve sizi de etrafn tenkitlerinden kurtarmaktr. bafcut Bey, kendisine izin verilmeden huzurdan kt. Hnkr bana sadece: Doru!... dedi. Ve bu mesele bylece bitti. Asl Kzlaraasndan bahs edecektim: Aavat ocan bilir misiniz? Sarayda byle bir takm ocaklar vard ve bunlarn en mhimmi aavat oca idi. Aavat!... te yeni neslin bilemeyecei bir kelime. Sadece Arap usuliyle aalarn mukabili olan bir cemi... Arapada bu makamda baka bir cemi edat kullanmak aresi olmaynca vapurun cemi vaburat eklinde yapld gibi aay da aavat diye cemi yapmak zaruri idi. Fakat Trk niin aalar dememi de aavat demi, bunun cevabn aramaya lzum yok, niin sebzevat, hrdavat, hatta geliat gidiat demise onun iin, demekle iktifa olunabilir. Saraylarn hizmetinde -yalnz hnkr saraynda deil, ehzadelerin, sultanlarn saraynda da- ne kadar haremaas varsa bunlar aavat ocanda, birer hususi rtbe ile kaytlyd. Ve ocak bu zavalllarn sma ihtiya zamannda atsnn altna sokulacak bir sna idi. Hnkr sarayna yahut hanedandan herhangi birine bir haremaas lzm olunca o ocaktan seilir, memuriyeti mahsusa ile yerine gnderilirdi. Bir sebeple hizmetinden memnun olunmayan da ocaa iade edilir, yerine bakas istenirdi. Ocak Dolmabahenin Beiktaa yakn bir tarafnda byk bir daire idi ki bu zavalllar orada barndklar gibi hepsinin miri ve ocan da ya dorudan doruya, yahut Abdlha-mid zamannda olduu gibi, bir vekil vastasiyle nazr olan Kzlaraasmn burada byk bir sofa eklinde, odas vard.

Kzlaraas tahta kan zatn ba musahibi olan aa olmak anane icabyd. Binaenaleyh Sultan Reat tahta knca ncekisini Kzlaraas, makamndan drm oluyordu. Ve yeni hnkrn bamusahibi Fahrddin Aa bilirsi vel-istihkak darssaa deterife aalna tayin ediliyordu. Buna diyecek bir ey -olmazd, olsa olsa akan sular gene akar diye bu zararl olmayan ananeye kar geitirmek yolu tutulurdu, yalnz bu sahada akar sularn duracak bir noktas vard. Kzlaraas ne vezaret rtbesini alabilecek ne de terifatda, ic-raatda, tesiratta ananeyi takip edecekti. Bu yle bir zaruret idi ki bata hnkr olarak ona herkes uyacakt, alkadar olan Fahrddin Aa da!... Ancak... Ancak hnkrn ona vaadleri vard, bu vaatler yaplmaynca ona sunulacak ac il ksesine bir yaldzl kulp takmalyd. Hnkr benden bir tedbir istedi, mademki eskisi gibi yapamayz, bu bireyi memnun etmek iin bir tedbir dnelim... diye balad. Tek bir tedbir vard. zerinde pek durmadan onu ne srdm. Dedim ki; Efendimiz, gene kendisini btn ocaa ait imtiyazlariyle Kzlaraas tayin buyurursanz/Buna dair bir de taraf ahanenizden ferman tanzim ederiz, yanma yaver ve ktip beylerden birer zat alarak, belli gnde ve merasimi mahsusa ile, deta bir alay tekil ederek, Istablm'irenin bir lndosiyle Dolmabahenin kk saltanat kapsndan karak, Begiktata ocaa kadar gider, orada btn ocak aalar nnde ferman ahane okunur, imam ehriyari bir de dua eder... erbetler iilir... Ben bunu sylerken, alay hnkrn gzleri nnde canlanm oluyordu; derhal ayaa kalkt ve byk bir ferahlkla, deta bir di sancsndan kurtuluvermicesine, elini yzn ykamak zere darya can atarken, eikte durdu, biraz dnerek: Buna Mahmud evket Paa, Talat Bey, mebuslar ne derler? diye sordu. Hep memnun olurlar ve glerler, dedim. O da kahkahasn salverdi:

69

 Fahrddin Aa da memnun olur, dedi, sonra bir adm daha atarak tekrar durup dnd ve kendisine byle ameli bir re buluveren baktibi mkfatlandrmak isteyerek: Dikkat ettim, dedi; sizin arabanzn tekerleklerinde lstik yok. eref Beye syleyin de onlarak lstik koydursun...

Yldz saraynn dadaas Dohnabahenin sknu Hnkrn ve Saray halknn sessiz ve sakin hayat Misafirler, ziyaretiler Tahta k tebrikine gelen vilyet heyetleri.

Bu hatralar yazarken hi tarih yazmak sevdasnda deildim. Byle bir eyde bulunmak iin ne icap eden selhiyet ve bida&ya ne de tarihden karlacak hkmlere varacak kadar muhakeme isabetine malikiyet iddiasna kalkmayarak yalnz hatralarn kaydiyle yetiniyorum. Onun iin hatta tarih silsilesini takibe bile lzum grmeyerek gzlerini kapaynca uzak senelerin arasndan canlandrlabilen sahneleri avlyorum. Evet, uzak seneler... Bundan otuz sene kadar evvele ait sahneler!... Sanki yer yer kopmu* silinmi bir filim bana ne gsterebilirse ite bu sahneler onlardan ibaret olacak. stibdadn Yldz saray bal alnacak bir ar kovan gibi kaynarken her manasiyle bir merutiyet saray olan Sultan Read'm Dolmabahe saray geni salonlariyle, divanhaneleriy-le pek ok geni odalariyle bombo ve sszlnn iinde lo bir haldeydi. Hnkrn, odalarna kapanan bendegh, sekiz on beki, tek tk boy gsteren harem aalar, bu sarayn yksek tavanlar altnda bir hayat eseri uyandrabilmek iin kfi deildi. Odalarnda yalnzlklarnn iine gmlerek sinen bama-beyinci, bakatip, ikinci mabeyinci, mabeyin mdr, adedi drd gemeyen ktiplerle bir o kadardan ibaret kalan yaverler bu tenha alemin ruhunu uyandrmaktan ekinir gibi saklanma kelerinden kmak icap ettike tyl hallarn zerinden ayaklarnn ucuna basarak yrr, bir tahta gcrdasa yreklerinde bir rkeklik duyarlard. Koca sarayda hkm sren yegne saltanat sahibi skt idi, yle ki kazara-yemek odasnda mesel bir tabak dp krlsa bir felket grlts kadar etki ederdi. Hnkr haremden ge vakit, ancak le yemei zamannda kard. Onun da hayat, sarayn zulvecheyn denilen geni sofrasndan tede, i mabeynde denize bakan geni oda ile bunun dndaki sofada nbet tutan iki bendegn ile bir sknet mr gibi idi. Ancak o zaman sarayn

70

resm hayat balam olur, baktib ma'ruzat iin huzura kar, bamabeynci misafirleri, zirleri haber vermek, yahut her hangi bir vazifesine dair irade almak iin geni ve yksek merdivenleri soluyarak trmanrd. Misafirler, zirler denilince buna gerektiinden fazla geni bir mna vermemelidir. Yldz saray dolup boalan, hayr! Yanl!... Hi boalmayan ziyaretiler topluluu idi. Bunlara ziyareti demek de doru olamazd. En yksek makamlardan en mtevzi mevkilere kadar birer unvan ve vazife sahibi olanlar, hatt bir unvan sahibi olmayarak vazifeleri yalnz bal olduklar mabeyn erknna, yahut Abdlhamid'in husus hizmetlerinde bulunanlara bilgi yetitirmek, haberler vermek ve buna mukabil mkfat olmak iin Yldz'm koltuk kapsndan kendilerine mahsus bir gururla geerler devaml bir geit resmi yapar, ve dnlerinde ya yrekleri mevkilerini muhafaza etmek rahatl ile yahut, cepleri krmz atlas keselerle sar altnlarla dolu olarak karlard. Dolmabahe sarayna ne mevkiini muhafaza iin, ne her hangi bir memuriyet elde etmek iin gelenler yoktu, yollarn arp da gelecek olsalard bile maksatlarna saltanat makamnn nfuzunu kullanmak imkn mevcut deildi. Hele imtiyaz peinde dolaanlar, filn sarayn yolunu bile bilmezlerdi. Memlekette cereyan eden vakalardan trl garip neticeler karmak menfaat teminine alanlar iin bu meslek tamamiyle ifls etmiti; fakat btn bu deiiklie ramen Dolmabahe'nin sktuna vakit vakit ufak bir titreme getiren ziyaretiler olurdu. Hatt clusun ilk zamanlarn takip eden zamanda bu ska ska vukua gelirdi. Her eyden evvel memleketin her tarafndan, muhtelif vilyetlerden gelen tebrik heyetlerinin geid resmi balad. Vilyetleri payitahttan ayran mesafenin ksalna, uzunluuna gre az ok fasla ile bu heyetler olduka kalabalk idi, ve umumiyetle mmtakalarmn meb'uslar ile beraber gelirlerdi. Evvel alt katta giriin sol taratmaaKi uuyuv orlonda bir bekleme mddeti geirirler, burada kendilerine kahve, erbet ikram olunur, bu mddet zarfnda bamabeynci huzura karak gelen heyetin kabuln temin ederdi. lk defalarnda hnkr epeyce tel ederdi. Saltanatn icabndan olan bu ziyareti bittabi memnuniyetle kabul etmekle beraber, elbette sylemek clus tebriki nutkuna ne suretle cevap vermek heyete nasl lisan kullanmak lzm geleceinde bir karar veremeyerek baktibi celbeder, onunla grmede bulunurdu. Baktib drt satrlk bir cevap taslan kk

bir k:da yazarak takdim etmekle beraber hnkrn heyetle uzun grmesine, mesel onlardan vilyetleri hakknda malmat istemesine, halkn ihtiyalarna dair izahat almasna lzum gstermezdi. Bu, hkmete ait bir idi, o malmat ve izahat vermek vazifesi de mebuslarna derdi. Bundan baka btn, mr kapal gemi, henz saltanat icabat yeknu tamak iin tecrbe elde edememi bir padiah bu mesele zerine sevketmekte faydadan ok zarar olurdu. Kalabalk heyet huzura kabul olunurdu, hnkr ayakta ve n iliklenmi olarak, en cidd haliyle durur, heyet azas da bittabi ayakta - zaten o kadar kalabalk olurdu ki onlar oturtmak lzm gelseydi hariten sandalye getirtmek icabederdi -karsnda bir halka tekil ederdi. Bir kenarda bamabsynci, baktip ve seryaver hnkra bir ereve tekil etmek vazifesini grrlerdi. Heyetten biri nutkunu syler, hnkr ksaca, ve sesine kuvvet vererek, kark verir, memnuniyet syler ve bu derece sde cereyan eden bir mesul erefinden sonra merasim bitmi olurdu. Heyet zasnm ne dndklerini ayr ayr tahmin etmek mmkn deildir, fakat hayatlarnda birinci defa olarak saltanat makamn igal eden hnkr grm olmak heyecan arasnda salonlar, merdivenleri sratle geerek mabeyn erkn tarafndan girie doru divanhanede uygun bir mesafeye ksdar teyi olunduktan sonra hemen hepsi mnas pek sarih olmayan fakat daha ziyade memnuniyete vermek uygun olarak bir tebessmle kp giderlerdi. yle hatrlyorum ki, en ziyade heyecan almetleri gsterenler Suriye heyetleri idi. Bunun sebebini ora halkmn Sa-m rknn teessrlerini fazla gstermeye meyil etmelerine vermelidir.

71

Sarayda Yusuf Izzddin'e kar gsterilen soukluk Read Efendi onu sevmezdi de Vahidddin'i sever mi idi?Selahddin Efendinin bitmez tkenmez para derdi

nu bilmemekle beraber Vahidddin rekabetinden doan bir sinirlilik haliyle hnkr bir can sknts iinde braktna ahit olurduk. Onu sevmezdi de kardei Vahidddir'i sever miydi, bunu da asla hatra getirmezdik. Hatra byle bir zan gelse bile derhal onun aksine dellet eden emareler belirmekte gecikmezdi. Saltanat makamnda bulunanlarn tam mnasiyle kimseyi, hatt kendi ocuklarn bile sevmedikleri bilinmez bir hakikat deildi; fakat sevmekle onun zdd olan his arasndaki farklardan geilirken Sultan Read'-n ftratnda hileye, desiseye, gizli ilere, kark teebbslere meyli olan bu kardei hakkndaki hissine, mek, onu grdke, onu dinledike srtndan bir buz parasnn aktn duymak tbirlerini muvafk buluyorum. Hissiyatn aa vurmamakta pek mahir olan Padiah duygularnn arkasnda ne kadar saklansa bunu kefetmek iin pek keskin bir zekya malik olmak lzm deildi. Gene Abdl'aziz evldndan olmakla beraber Mecid Efendi hakknda byle deildi. ahs sevimli, hatt gvdesiyle boyu arasnda bir nisbet eksikliine ramen yakkl olan ve Padiaha hulul etmek yollarn, kibarne bir edadan kmayarak takibetmek usuln bilen bu ehzade Sultan Read'm gen ya-mdanberi olduka scak duygularla karlad bir amcazade idi. hreti lisan bilir, iyi yazar, musikiinas, ressam ve deiik bilgi sahibi diye etrafa yaylm olan Mecid Efendinin saraya geldike bu hretini teyid edecek vesileler bulmamakla beraber tekzip edecek hallerine de tesadf etmedim. Hele hemen btn hanedann hnkr sktklar para skntlarndan bahsetmediine vkf olmadm. Galiba hazinei hassa ile aralarnda hi bir zaman halli ksmet olmayan bir para meselesi vard, fakat bununla hnkrn ve onun tarafndan bizlerin alkadar olmamza bir sebep zuhur etmedi. Salhddin Efendi iin byle denemezdi. Babas, Sultan Murad'n mahbusiyeti esnasnda uzun senelerini trl mahrumiyetler iinde geirerek manev ve cisman bir harabe haline gelen ve merutiyet geldikten sonra hkmete verilen tahsisat btn mevcudiyetini saran para buhranna kfi bir deva tekil edemiyen bu bedbaht adam saraya geldike huzura kabul edilinceye kadar merdivenlerden kmaa kuvvet bulamayarak sarayn aa kat divanhanesinde deniz tarafnda bir koltua kendisini zor atar, ve orada soluya soluya, vaktinden evvel ihtiyar olan ypranm cierlerini ve kalbini dinlendirirdi. Bu bekleme mddeti esnasnda

Hayatmn sarayda geen drt seneye yakn zamannda ne kadar insan grdm, ka eit yzle karlatm, ne huy ve tabiat sahibleriyle temas ettim, hi bir zaman, mrmn hi bir devrinde bu kadar zengin tetkik sermayesi toplam deilim. Bu simalarn banda hanedan azasn buluyorum. Sultan Read'm biraderi Sleyman Efendinin yefat'ndan sonra saltanat ya srasiyle Yusuf ^zzddin, Vahidddin, Salhddin ve Mecid Efendilere geecekti. Bunlar zaman zaman saraya gelirler, sanki burada teneffs edilen havada kendilerine decek nbet nefesini koklamak isterlerdi. Pek yalanm ve shhatine ne kadar itina olunsa gene mrnn sonuna yaklam olan hnkrn halinde, neticeye daha ne kadar beklemek lzm geleceinin bir emaresini okumaa alrlard. Salhddin Efendi ile Mecid Efendinin nlerinde daha iki padiah sras bulunduundan onlarda pek ak bir acele emaresi bulmaz gibiydim, fakat Yusuf zzddin Efendi ile Vahidddin Efendide byle deildi. Ne kadar ihtiyat ve temkin gsterseler, bsl-ki de ben yle farzederdim; her ikisinde de Hnkr shhatte ve saltanatm itmi'nannda bulduka daha ne kadar srecek? sualine zlen bir hal var gibiydi. Hele Yusuf zzddin Efendi de bu sabrszla ilveten veli'ahdlktan drlmek ve kendisine ait srann Validddin'e geiini grmek endiesi, gnden gne artarak nihayet cinnet derecesini bulan bir buhran husule getiriyordu. Reat Efendi onu sever miydi, bunun cevabn ta ilk gnlerinde vermitik, Abdlmecid evldiyle Ab-dlziz evld arasnda tedenberi mevcut elan soukluk adet kin derecesini bulurdu ve bu his Sultan Read tarafndan en ziyade Yusuf zzddin hakknda belirirdi. Bunu kefetmek o kadar zor deildi. Sebebi de gayet akt. Yusuf zzddin srasn bekleyen bir halefti. Sonra itiraf etmek lzmd ki onun ahs da, deil Padiahn, maiyetinde bulunanlarn bile balln icabettirecek grne malik deildi. Buna ilve edilen huysuzluu, titizlii de sebeb olarak etrafiyle kendisinin arasna souk bir hava tabakas kordu. Huzura kabul edildike ne sylerdi, ne yapard bu-

72

ona ya bamabeynci ya baktip refakat ederdi. Refakat etmek deil, sonu gelmeyen bir laf bolluuna muhatap olurlard. Merdivenlerden kmaa cesaret edemeyen Salhddin Efendi iinden klmayan, Ne sylerdi? denirse bir trl hlsa edilemeyen bir sz tufan iinde muhataplarn bomak iin kuvvet bulurdu. Bu laf kasrgasnn bir gdcs vard: Para... Galiba hnkara da byle bitmez tkenmez nutuklarla paradan bahseder olmalyd ki o gittikten sonra hnkr bizlere ksaca drt kelime ile ii anlatarak: Maliye Nazrna syleseniz!... derdi. Biz de belki Boylerdik ama Maliye Nazr usul haricinde ne yapabilirdi? Bir eyler yaplamadna Salhddin Efendinin tekrar saraya geliinde, gene tekrar ayni bahsi uzun uzun dkp satnda renmitik. Btn zavalllna ramen onu byle saatlerce dinlemek yle usan veren, yreklere baygnlk getiren bir hdise idi ki zaman ile Salhddin Efendi geldi dedikleri vakit yanma gitmek adet bir ikence hkmnde bizleri rktmee balamt. kinci nc derecede ehzadelerden bahse lzum grmyorum. Bunlar da ara sra, fakat nadir vesilelerle saraya gelirler ve her gelilerinde huzura kabul edilerek padiahn iltifatna mazhar olurlard. Abdlhamid evldna gelince Ab-drrahim ile Nurddin mstesna ilarak, kadn, erkek, hi bir vesile ile amcalarn grmee lzum hissetmediler. Halledilen ve Selanik'te Alatn kknde bakalar ile grmeden yaayan babalarnn yerine gemi bir Padiah hakknda bu suretle kin izharn muvafk gryorlard. Bunu galiba pek beer bulan Sultan Read devrine bir duygu ile hi bir zaman onlar hakknda kzgnlk gstermedi, fakat kendisinden uzak kalmaa lzum gren bu sultanlarla ehzadeleri de saraya davet etmee kalkmad. Haklarnda yaplacak olan en uygun mele onlarn kk kardeleri olan dier ikisini grdke iltifat ve alka gstererek sarfetmek idi. Byle ileri pek iyi idare eden hnkr da bu usul tatbik ederdi. Abdlhamid, evldmdan byk yata olanlarn amcalarna kar olan bu souk hareketini tasvib eder miydi, bunu kestirmek mmkn deildi. Fakat onlarn kendisine kar sadakat ve ballk duygularnn bu grnn bir baba hissiyle tatmin edilmi olarak karlam olsa bile, yle zannediyorum ki, hanedan azasnn, ne olursa olsun, byklerine kar dima gstermekten hli kalmadklar, velev ekli ihtiram vazifesine aykr olan bu hlin devamna iyi bir nazarla bakamazd. Sras gelince hi-

kye edeceim ki bizzat kendisi makam saltanat igal eden ve kendi yerine geen birka ya k Sultan Read'a kar vesile dtke hrmet gstermekten hi bir zaman geri kalmamt.

73

Saray kelimesinin cazibesi Hnkrn duygusu Nazrlarda ekinme Sefirler, valiler, muhalif ve sarkllar Ahmed Rza'nn bir itiraza Mabsyn sofras

yanclan, mebusandan, yksek memuriyet eshabmdan, yahut herhangi bir sfatla hret bulmu ve temayz etmi kiilerden olanlarn kendi kendilerine irad ettikleri bir sual vard: Saraya gidip bizsat yahut vastal arz tazimat etmek mnasib midir, hususiyle zamann mstesna artlarna nazaran muvafk mdr? Buna kendileri msbet veya menfi cevap verebilenler vard, cevap verebilmek kudretini nefislerinde bulamayanlar da ya mirlerinden yahut byle bir meselede reyinden istifade edebilecek ahsiyetlerden msaade yahut fikir alm bulunurlard; herhalde idare ne ekilde olursa olsun, bir kuvvetin, manev veya madd bir nfuzun menba demek olan saray kelimesi daima belli olmak lzm gelmeyen belirsiz ve kark emellerin bir kblsgh olur, ve etrafna pervane toplayan bir mum cazibe noktas tekil eder; bu, dima byledir. Ancak merutiyette, hele hal'den sonra, bir tereddt ve ihtiyat devresi balamt. Buna ramen saraya gitmi olmak, ertesi gn matbuat stunlarnda kendisinin huzura kabul edildiini grmek yle bir galebe alnmayacak arzu idi ki buna nefislerini evk ile teslim edenler nadir deildi. Hakikaten akam saatlerinde saraya urayan muhbirlerin ilk sorduklar sual Bugn huzura kim kabul olundu? olurdu ve ertesi gn gze arpacak bir yerde filnn ismi matbu olarak grlnce bu bakalarnda da uyumakta olan gizli bir emelin birdenbire uyanmasna sebeb tekil ederdi. Bunu gayet beer bir his olmak zere telkki etmek lzmd, biz de yle yapar ve gelenlerden icabddenleri arz ederek.. Yalnzlktan sklan, yeni simalar grmee can atan. hususiyle hatt saltanat makamna kar sayg gstermeyi vazife bilenlere mlki olmaktan haz duyan hnkr bunlar kabul etmekte deta acele ederdi. Burada kaydedeceim ki, zamanmda bir nezaret makamn igal ederken hi birinin byle huzura kabul edilmek iin saraya geldiklerini, messl Hariciye Nazn Rifat Paann, Talt'n, Cavid'in lzum olmakszn yahut, davet edilmeksizin Dolmabahe kapsndan girdiklerini hatrlamyorum. Mahmud evket ile Mahmud Muhtar, biri Harbiye, dieri Bahriye Nazr sfatiyle arasra urarlar, fakat hnkr haber alp da kendilerini grmek arzusunu bildirince

dorudan doruya huzura kabul edilmek teebbsnde bulunmazlard. Nadir vak'alarda Mahmud evket'in Hnkra syleyecekleri yahut ondan dinleyecekleri olurdu. Nazrlardan Evkaf Naz-riyle ehremini ve ekseriyetle Harbiye ve Bahriye Nazr cuma gnleri selmlk resminde Hnkr camide istikbal ederler ve namazdan sonra uurlarlard. Abdlhamid zamannda eyhlislmlar da, daha dorusu o zamann tek eyhlislm olan Cemalddin Efendi de Hamidiye camiinde bulunduu iin Sultan Read zamannda da eyhlislm olan bu deti takib etmek istedi. Ancak Hnkr, ya tevazuu gerekli bulduundan yahut eyhlislm'la ciddi ve resm bir mlakat yorucu bir i hkmnde telkki eylediinden, her cuma zahmet ihtiyarn meihat makamnn erefiyle uzlatrma kabul etmeyecek bir klfet gibi grmek bahanesiyle buna son verdi. Hi phe yok ki bu zahmetten kurtulmu olmak en evvel onlar memnun brakt. Saraya gelen vazife sahipleri arasnda yabanc memleketlerin hkmdarlar yannda dorudan doruya padiah temsil edecek olan sefirler vard. Bunlar stanbul'a uradka yahut yeni tayin edildikleri yerlere gitmek zere bulunduka saraya gelirler ve tabiatiyle huzura kabul olunurlard. Hnkr ne konuurdu, yahut onlar nelerden bahse lzum grrlerdi, bunu bilemiyorum; bilinen ve grlen bir hakikat varsa o da bu kimilerin hkmdarla buluup temas lfetleri sayesinde, huzura pek serbest olmakla beraber pek resm tavrlarla girmeleri idi; elbette mlakat da o suretle idare etmi olacaklard. Huzurdan ktklarnda mlakattan hsl ettikleri intihadan bahsetmek detinde deillerdi, Hnkr yalnz: Pek edib bir zat! demekle hislerinin hlsasn sylemi olurdu. Bir "sefir iin de bir hkmdarn lisanndan bu sz yeterdi. : Valilerden de gelenler olurdu. Ya bizzat dnerek, yahut Sadrazamdan veya Dahiliye Nazrndan emir, yahut msaade alarak... Asl ska grlenler, ayandan ve mebusandan, ve, belki garib grnr, bunlar arasnda frkaya muhalif olanlar ile ilmiye mensubininden yani sarkllardan mrekkepti. Bunlar huzura kabul edilecek olurlarsa, ki bilhassa sarkllar Hnkr kabul etmee lzum grrd, frka aleyhinde gelimeye msait tohumlar serpmek maksadna hizmet etmek isterlerdi galiba.. Byle bir emareye tesadf etmedik, pek sakl kalmak fennine, saray hayatmda edinilmi alkanlk sayesinde, vkf elan Hnkr sylenmi szlere dair hi bir renk vermezdi. Bir gn Ahmet Rza bana dedi ki: Siz pek nazik adamlarsnz, fakat muhaliflere kar da gene yle oluyorsunuz... Tahminen bu muahazeye kar yle cevap vermitim:

74

Sarayda igal ettiimiz yerin icab baka trl olmaa msait deildir. Muhalif olanlardan da huzura kabul edilenleri kasdediyorsanz biz bunda bir zarar grmyoruz. Gzmzn nnde cereyan eden teebbslerin bizden saklanacak yollar bulmasna imkn vermek elbette daha zararl olur. Hnkrdan korkulacak bir ey beklememelidir. Onun tek siyaseti kuvvetin merkezine dayanmaktr, o merkez de bugn ttihat ve Terakki Frkasdr. O merkezin mevkiini deitirmesine imkn brakmamak sizlere den bir vazifedir. Ahmet Rza'mn bahsettii nazik olmak usulnn icabndan biri de muvafk olsun, muhalif olsun, ziyaretleri yemek zamanna tesadf edenleri mabeyn sofrasna davet etmekti. Mabeyn sofras en yksek makam sahiplerini bile kabul etmee pek msait idi. kinci mabeynci Tevfik Beyle mabeyn bamdr Resi Beyin hizmetleri eseri olarak bu sofra btn tekiltiyle, takmlariyle, siyah pantalonlu ve beyaz keten ceketli Enderuridan kma hizmetileriyle, hele yiyecee Dek dikkat eden Tevfik Beyin emriyle hazrlanm nefs yemekleriyle ki, bunlar pek iyi olmakla beraber drt trly gemezdi herhangi bir misafiri pek memnun brakacak ekilde idi. Misafirler de memnuniyetlerini sarayda yaplan slahattan dolay bizleri tebrik ederek gsterirlerdi. Hakikaten eski sarayn mehur tabla usul, terkolunduktan sonra sarayda bu yemek meselesinden gzleri incitecek bir irkinlik kalmam ve yemek ii meden bir ekil almt.

Saraya devem edenler Sadrazemm yemei Hseyin Hilmi Paann azameti ve Hakk Paanan samimiyeti
Padiah Ahmed Rza'dan sonralar niin eskisi kadar hazetmez olmutu?

Ahmet Rza'ya ait bir azlk ve bir limon mes'elesi.

Sarayn gayri muayyen gnlerinde grlen misafirlerden ve ziyaretilerden baka bir de mdavimleri vard ki bunlarn banda haftada iki gn le yemeine saraya gelen sadnaza-m zikretmek lzm gelir. Bu yle bir usuld ki Yldz'dan bir miras olarak Dolmabahe'ye de intikal etmiti. Bu gelenek Tevfik Paa'dan sonra sadaret makamn igal eden Hseyin Hilmi Paa ile ondan sonra sadarete gelen Hakk Paa zamanlarnda uzun bir zaman devam etti. yle hatrda kalm ki bu ikisinden sonra sadaret makamn igal eden Said Paa, asasna dayanarak saraya gelir, arlkl bacaklar sarayn merdivenlerinden zorluk ekmesin diye hnkrn huzuruna aa katta cephede deniz tarafndaki byk odada kabul olunur, fakat le yemeini kaldrtm bulunurdu. Sadrazanlara mahsus olan bu yemekte clustan sonra sadareti pek ksa sren Tevfik Paa, Sultan Read'm clusunu takip eden gnlerde zamannda senelerce Hariciye Bakanln pek drst, pek nezih bir devlet adam sf atiyle idare eden ve o zamann eit eit ktlklerden tamamiyle uzak durmak seciyesini gsteren Tevfik Paa, Sultan Read'm clusunu takip eden gnlerde sadaretten ekilince Londra Sefaretine gemi ve orada da kendinde toplad sekin meziyetlerle uzun zaman kalmt. Sadrazamlara mahsus olan yemek, hnkrn Dolmabahe Saraynda ayrca bir yerde bulunan ve sarayca matbah hmyn denilen husus mutbakta hazrlanrd. Matbah mire denen ve sarayn Beikta'a doru nihayetindeki umum mut-baklar sarayn yukardan aaya btn snf halkm doyururdu. Hnkrn husus mutba hakikaten san'atnda tek denecek bir ahba ile yamaklarnn idaresinde idi. Yalnz Padiahn ahsna, haftada iki defa da sadrazama yemek veren bu san'atkrm ustalna ahit oldum. Sarayn ziyafeti seniye denilen byk yemeklerinde de bunlara izafeten ilve olunan dier ahlarla beraber yle yemekler

75

tertip edilir ve hazrlanrd ki Avrupa'nn en byk sofralarnda da ancak o derecede kusursuzluk grlebilirdi. Saraya devam edenlerin banda sadrazam saymak lzm gelirken en evvel Hseyin Hilmi Paa'nn simasn grdm. Haftada iki defa, hibir seferini karmadan, ili'deki konandan Dolmabahe'ye iner, sarayn saat kulesine kar olan saltanat kaps sadrazama saygyle alr, arabas binek tana kadar yanar, burada bata mabeyn mdr, bekilerle karlanr ve hemen medhalden girilince solda sadrazamlarn ziyaretlerinde kendilerine ayrlan byk odaya ulatrlrd. Hseyin Hilmi Paa kendisince pek riayette yn olan bir ziyaret geleneini bir ibadet gibi en cidd bir sima, en vakur bir tavr ile ifa eder ve biraz sonra kurulacak olan sofray beklemeden yazhanenin bana geerdi. Bamabeynci ile baktip birinci Trk olmak sfatnda bulunan sadrazam gidip grrler ve yemek gelince kendi sofralarna gemek zere salkla ekilirlerdi. Hibir zaman Hseyin Hilmi Paa nefis yemeklerinden bu iki kiinin de faydalanmas iin kk bir davete lzum grmedi. Hakk Paa da tamamiyle aksine, her defasnda mutlaka bamabeynci ile baktibin kendisine arkadalk etmesini isterdi. Birinde ne kadar byk kalmak, yksek grnmek hevesi varsa dierinde o kadar arkadalk, tam yerinde bir szle, yrenlik etmekten haz alan bir sadelik, bir tabiilik vard. Her ikisi de pek yemek dkn idiler. Hakk Paa'nn kalp kyafetine, geni karnna pek yakan bu yemek dknl clz, kuru, bir deri bir kemik* denecek kadar kavruk olan Hseyin Hilmi Paa iin bir garibe saylabilirdi. Nihayet yemek bitince, kendi yemeini de bitirmi ve sigarasn, kahvesini imi olan hnkrdan haber gelir, sadrazam da huzura girerdi. Bu saat artk bizler iin uzun bir istirahat zaman olurdu. Hseyin Hilmi Paa huzurda o kadar kalrd ki, bizler o es-ada yatak odalarmza ekilip uzun bir gndz uykusu yaparm bilirdik. Yapmazdk, yapamazdk, nk sarayda, isizlie ramen daima beklenmeyen bir vak'ay beklemek heyecan vard ki buna engel olurdu. Sadrazamdan sonra hatra gelen mdavim Ahmed Rza idi. Yemee deil, saraya, hnkra ve bizlere, daha dorusu bana gelirdi. Ondan hnkr memnun olur muydu? Hseyin Hilmi Pasa'dan memnun ayrlan hnkr Ahmed Rza'dan hele sonralar, can sklm ayrlrd. Bunun se-

bepleri vard. Bana gelince biraz da kendimden bahsetmee izinli isem ben onu grmekten daima haz alrdm. Ben Ahmet Rza'y Merutiyetten evvel tanmazdm. Yalnz karakterinin kuvvetini, ahlknn salamlm, her trl vaadlere, ykselme imknlarna kmseme ile bakarak, deta sefalete yakn bir geim skntlar iinde gurbet illerinde vatan ak iin savalarn bilirdim. Merutiyetten sonra onu Bakrky'de evinde, Emrullah ve Gelenbev Said'le beraber gidip grdm. ahs, hretiyle yle mtenasip idi ki derhal bir tutkunluk tesiri altnda kaldm, yle ki bu her zaman devam etti. Uzun bir boyu, karakterinin kuvvetine bir delil eklinde dimdik duran bir boyu, bam talandran gzel salar, yzne ar ballk katan uzunca bir sakal, mailiinde scak bir sevgi mns uan gzleri vard. Meclisi Mebusan Reisi olunca sadrazamdan evvel ayan reisiyle beraber en yksek makam olan o sandalyeyi de belki idare itibariyle bsbtn doldurmaz, fakat herhalde pek sslerdi. Hnkr onu kazanmaa lzum grrd. Onun iin oturmasna Maka'da bir saray ayrld ve mefruat idaresi tarafndan dendi. Saraya geldike her defasnda huzura kar ve iltifata nail olurdu. Sonralar, nasl oldu da, hnkr ondan eskisi kadar haz etmez oldu. Bunun izah pek kolaydr. Btn insanlar gibi bu adamn da bir kusuru vard: Doruluk!.. Yahut daha doru bir deyi ile doruculuk, yani doru olarak bulduu bir eyi hi bir ihtiyata, hi bir hazrla lzum grmeksizm hemen pskrmek. O fikir bir aksrk gibi azndan kverirdi. nsanlar kusurlariyle beraber kabul etmek, onlardan arpk bir hareket knca meziyetlerini dnerek msamahada bulunmak bir fendir ki ona herkes vkf deildir. Mizacnn bu icabndan dolay Ahmed Rza etrafnda da epeyce souk tesirler brakmt. Onda herkese kar bir mrebbi, bir musahhih, hi olmazsa bir t olmak merak vard. Ben bizzat bu nevi'den derslerine maruz kaldm. kisini u dakikada hatrlyorum. Birincisini zaten doru bulmutum. Daha baka trl syleyebilirdi, fakat o asla ihtiyata lzum grmezdi. Bir gn odamda karmda otururken: Baktib bey, neden sigara ierken azlk kullanmyorsunuz. Padiahn baktibine byle sararm parmaklar yakr m? dedi.

76

Hakikaten yakmazd. O gnden sonra azlk kullanmaa baladm ve bu gn azlk olmaynca sigara imek benim iin mmkn deildir. Bu doru! Belki ifade tarz daha yumuak olabilirdi. kinci ders hi doru deildi, fakat ses karmadm ve isteini yerine getirdim: Yabanclarn da bulunduu bir byk ziyafette, muntazam bir sofra, pek mkemmel bir yemek... Yemeklerden biri balkt. Nasl bir balk hatrmda deil; "herhalde padiah sofrasna lyk bir balk! Ahmed Rza bir aralk yerinde kmldand, etrafna bakt, bir eyler syliyecekti, yaknda bir sofrac bulamaynca eilerek birka sandalye tede bana hitap etti: Baktib bey balkla beraber limon vermek lzm deil midir?... Hi lzm deildi, bir byk ziyafette bala limon lazmsa o da balkla beraber hazrlanm olurdu ama onun bu dersine ben de bir ders ile karlk vermeye lzum hissetmedim, sofraclardan birine iaret ederek yava sesle: Ahmed Rza Beyefendiye bir limon gtrn!.. dedim ve ona bir gm tabak iinde kesilmi bir limon gtrdler. Bunlarla sofrada i bitmi oldu, fakat fikrinde inad ile aslan bu zat sonradan bana ne iin bana? tekrar bu limon iinden bahsetti. Ben ses karmadm, glmseyerek dinledim, onu o derece sayg ve sevgiyle telkki ederim ki byle kk eylerle kendisini krmaa teebbs edemezdim. Fakat herkes bana ban-zemezdi, hele hnkr... O bu mrebbilik vazifesini hnkra kar da yapard, onun iindir ki aralarna bir soukluk girmee balad. Ahmet Rza'dan sra geldike daha bahsetmek frsatn bulmak zannmdaym.

Dr. Nzm Merutiyetin ifls tehlikesi Yerine ne geecek? Boa krn umdeler "Vatan mabudu Konacak frtna Frkada blnme.

Memleketin neresine ve nesine baklsa, bakp grdklerinden bir netice karmak kabiliyetinde olanlar iin saklanmayan bir hakikat vard: Merutiyet ifls etmek zere idi. Istib-dad nasl yklm ise onun miras olan hilfet ve saltanatla birleerek "teessse alan merutiyet idaresi de, beraberinde getirmek iddiasnda olduu hrriyet, kardelik ve msavat umdelerine bir trl istinad imkn bulamayarak gn getike rk temellerinin zerinde yarnn daha ziyade yklmaa mahkm oMuunu gsteriyordu. Bunu anlamamak mmkn deildi; anlamak mmkn olmayan dier bir hakikat daha vard: Merutiyet idaresi de her eyi srkleyip gtrerek yklnca yerine neyin geebileceinin tasavvuru idi. Bu sen anlalamayan hakikatin hal anahtar tarih denilen kasrgann getirmee hazrlard hdiselerin sinesinde sakl imi. Bunu ancak yllar getikten sonra anladk. Her trl kme almetlerine ramen neresinde bir yark istinad farkedilse elinde hemen tedarik edilmi bir para kerpile olaya koan frkada nek ak bir yorgunluk, bir aknlk vard. Hatt kendi arasnda, kendi iinde bile bir topluluk, bir birlik bulamayan bu teekkl ne geri dnebiliyor, ne de yarn iin atlmak muvafk olan adma bir istikamet tayin edebiliyordu. yle bir ihtiras dalgasna kaplarak yuvarlanyordu ki boulmamak iin nasl bir can kurtaracak tahta paras^a sarlmak mmkn olacana akl erdirilemiyordu. Merutiyetin getirdii o umde bir muvakkat zaman iin gzleri kamatrm, fakat uzun bir zaman gemeden renk renk emellerle boyanm gzler her biri ba^ka bir hat takih eden yo^-vrn dikilerek baka bir ufukta tatmin olma ihtimalleri aramaa balamt. Sebeb?... Sebeb gayet sade idi. O kadar sade idi ki nasl olmu da evvelden kefedilememi diye amak lzm gelirdi. Dank ve birbirinden ayr paralara ayrlan memleketlerde her biri baka bir rktan baka bir dinden efrad, etrafnda toplayarak tek bir cazibe merkezi olabilecek bir mefhum yoktu. Bu mefhum ancak vatan mefhumu olabilirdi. yle

77

bir mefhum ki onun ad sylenince ortada ne din, ne rk, ne mezheb ve itikat fark kalmayacakt; ve memleket halknn her trl ihtilflar unutarak tek bir ktle halinde secdeye vararak taknaca bu mabud herkesin gz nnde dikilmemi bulunduka Ermeni Ermenistan', Rum Yunatisan' dnecek. Hatt ayn dinden olmaa kfi bir kardelik rabtas nazariyle bakanlar bile Arabi, Arnavudu, Krd, unu bunu, hatt z Trkn muhtelif duygular tayan ferdlerini ayn mefkureye hrmet eder gremeyeceklerdi. Mebusan meclisi celselerini takib edenler hele muhtelif lisanlarda intiar eden matbuat hatt Trk havadis evrakm gzden geirenler mahiyetini tayin edemedikleri bir frtnann kopacanda mttefik idiler, ve mthi bir badirenin zuhura takaddm eden dakikalarda bir strap ukdesiyle sinip bzlen kular gibi ruhlarda kendi kendisinin zerine toparlanp bekleyen bir helecan vard. Biraz tarih bilenler, en gzel bir idare tekiltna ramen Avusturya imparatorluunun ne iin hi bir zaman metin temellere oturamadm anlam olanlar, Fransa gibi ayn rktan olan bir memlekette bile byk ihtille kadar vatan sevgisi btn milleti arkasnda srkleyecek bir lke hkmnde vcude gelememiken nasl mcadeleler, kavgalar iinde boca-lanldm unutmayanlar hkm vermekte gecikmiyorlard ki Trk imparatorluu nihayet bir rmeye mahkm bir teekkldr. Bunu en ak eklinde grmek iin meclisi mebusana gitmek kfiydi. Orada her celse dima patlamaa hazr bir frtna denizi gibiydi. Bazan bu geni dalgalarla uyuyor zan-nn verirdi. Geni geni dalgalarla, ar ar, hin bir sinsilikle yuvarlanr, biraz sonra bsbtn skn bulacak midini verirken birdenbire urasndan burasndan bir fkran kasrga, bir kenardan konan bir bora olur, btn uyuyan dalgalar kprerek, alkalanarak, sular bulanr, ve onlarn altnda ne kadar bulank amur varsa hepsi birden ortaya kard. Ka kere ya kendi makamna malp olarak, yahut herhangi bir mesele iin endie eden hnkr tarafndan memur edilerek oraya gittim, ve her defasnda hasta olarak dndm, ttihadlar arasnda bir hizim doduktan ve miralay Sadk Bey nam her vakitten ziyade sylenmee baladktan sonra idi; gene meclisi mebusanda ye's verecek bir celsede bulunmu olmann tesirinden tamamiyle syrlamam iken bir gn sabahleyin sarayda bana bir misafir geldiini haber yerdiler:

Doktor Nzm... O gne kadar doktor Nzm'la pek yakndan temas etmi deildim, fakat pek yakndan tanm kadar onun menkbeleri-' ne vkftm. Nasl bir ihtill adam olduunu, nefs emellerden tamamiyle syrlmaya muvaffak olarak kendisince edinilmi "bir fikir uruna hep karanlklarda ileyerek tertibat yapan, alar ren, en byk hayat zevkini kendi hesabna bir nebze ayrmayarak ancak herhangi bir teebbsn muvaffakiyetini grmekte aradm bilir, onu Fransa byk ihtillinde meydana kan ihtill sanatkrlar, hatt mefkure hastalar gibi tanr, ve ahs pek yumuak grnen bu adamdan esrar ile evrili bir vcut gibi rkerdim. O zamana kadar byle uzaktan tanlan ve kendisiyle arada gemi btn sade szler bir araya toplansa on dakikadan fazla srmeyecek olan bu adamla asl sk temaslar Byk Harb esnasnda vukua gelmiti. Onun mabeyne kadar gelip, hususiyle sarayn tenha olan erken bir saatinde, beni grmek istemesinde bir sebep olmalyd. Cemiyet tarafndan gnderilmi olmas en evvel hatra gelen bir ihtimaldi. Ben, herkesin nazarnda, btn iplik ular cemiyetin elinde, oradan gelecek hareket iaretlerine tbi bir let mesabesinde idim, ve herkes bu noktada tamamiyle yanlyordu. ki kere fikir telkininden baka, uzun yllar iinde ve pek zor meseleler arasnda hi bir vakit cemiyet tarafndan vazifede bir mdahaleye maruz kalmadm. Bunu bu vesile ile bylece kaydediyorum. Binaenaleyh bu beklenmemi ziyareti bana haber verilince ilknce irkildim, sonra kendi kendime: Belki de bu ihtill sanat adam ancak kendi tecesssnn evkiyle geliyordur! dedim. O, odama geldi. Gayet halk, nazik, cazib bir hal ile... Eski bir dost samimiyetiyle karma oturdu. Kahve getirdiler, sigara ikram ettim. Teekkr ederek kabul etmedi. Ne syleyecekti, syleyeceklerine nasl balayacakt?. Bu muhtemel bir taarruza pein olarak mukavemete hazr bulunan bir adam halinde idim. Daha azn amadan kap ald ve bamsahib Enver Aann biraz kka dileriyle, biraz gergin zayf yanaklariyle daima srtyor zannn veren yzn grdm. Beni yalnz bulmak midinde iken bir misafirle g-

78

rnce aalad. Mutlaka sylenecek husus bir eyi vard. Ufak bir zr dileme ile doktor Nzm' brakarak kalktm; onun yanma kadar gittim. Enver aa pek yava bir sesle: Efendimiz, dedi; bu sabah ykandlar. Mabeyne ge terif edecekler. Hatt yemeklerini haremde alacaklar. Bak-tib beye sor; acele bir i yoksa ge kalmakta bir beis var m? dediler. stirahat buyursunlar, dedim; imdilik yle bir i yok. Zuhur ederse arzolunur. Enver aa gitti. Ben yerime, misafirimin karsna getim. Acaba bu ziyarete sebep nedir? lk hasbhal, Sadk Bey meselesi Hnkra telkinatta bulunanlar var nu? eyhler, hocalar, muhalifler Gider ayak Sadrazam neler konuur? Ben bekliyordum,- ve sze balamasn beklerken ona bakyordum. Onun orta, hatt ksaya yakn bir boyu vard. Sevimli, ve kendisinden korkun eyler beklememek emniyetini veren bir simasnda, tatl gzleri daha ziyade iyilik isteyen faydal olmak imknn bulursa tatmin olacak zannn veren bir nazarla bakyordu; mamafih karsnda gizli ilerle megul olduuna hkm verilen adamlardan intiar eden bir rkeklikle durulurdu, ben de hafif bir glmseme, fakat yreimde rken bir hisle bekledim. Burada kaydetmeliyim ki onun zmir'de gr sakaliyle ttnclk perdesi altnda uzun mddet mesaisine, ve buna dair menkbelerine vkftm; o da benim vukufumu bilirdi ve bylece onun zmir hayat benim zmirliliimle birleerek arada temas olmakszn bir ba vcude getirmi oluyordu. Nelerden bahsetti? lk nce sz ona braktm. Bir istizah, bir isticvab mahiyetini kesbetmeksizin benden saray tekiltna, mabeyn adamlarna, yaplan ilere, yaplmayan eylere, hnkra, yaknlarna dair malmat istedi. stedi tabiri doru deil, pek ekingen parmak dokunmalariyle dmelere basyordu, ben de onu doyurmak iin bol bol malmat veriyordum, ve kendi kendime: Sen de beriim elime gemiken u bol izahatmn bedelini sana detirim. Benim de anlamak istediklerim olmaldr diyordum. Nitekim yle oldu. Korkularmdan, mahedelerimden, matbuattan, hususiyle meclisi mebusandan, frkalardan, harb-den bir trl Trklk camiasna yaklatrlamayan rklardan, taassuptan, sark altnda kat kat saklanmasna ramen fkran din davasndan bahsederken szn cereyan cemiyetin arm haline intikal etti ve bu arada Sadk Bey ismi gemi oldu.

79

Ben neden bahsetti isem onu da benimle ayni duyguda, ayni korkuda buldum; ve cemiyetin mefkuresine en kavi balarla iman eden bu adam o derece pheye dm grnce ben de daha ziyade korkuya dm oldum. Hele ben, cemiyetin artk kendisine bir tevecch ibresi tayininden aczine iaret edince onun kuvvetle itiraz etmesini beklerken aksine benden ziyade aka onun acz itiraf etmesine olduka atm. Sadk Bey meselesinde ve onun temsil ettii fikirleri bastrmak hususunda ban sallayarak: Pek zor, ve pek byk tehlike davet eder bir i!... deyii vard ki o aczin en ak beyan o!du. Bu uzun sren konuma esnasnda asl ziyaret maksadn aklamamt. Mektuplarda asl maksadn hamilerde, ziyaretlerde de dier ayak veda sralarnda olduunu bildiim iin konumann sonunu bekliyordum. Nihayet bu dakika geldi. Sadk Bey, meselesinden sonra aka sordu; Hnkr ziyaret eden eyhler, hocalar vardr, diye iitiliyor. Bunlarn telkinlerinden ekinmez misiniz? Tahminen u tarzda cevab verdim: Bunlarn mabeyne gelmeleri pek nadirdir. Gelenlerle de nc mabeynci ve hnkrn kayn brahim Bey megul olur. Bunlar menetmek mmkn deildir, zaten mabeynde menedilse haremde menedilmez. Kadnlar, musahibler, mabeyn erknnn murakabesinden kaan trl vastalar vardr ki onlarla hnkr arasnda mnasebet tesis edebilirler. Fakat velev ekinmek lzm gelen telkinler olsa bunun hnkrn azck aun kavgasz bam siyasetinde zerrece bir tesir olamaz. O bu cevap zerine birden asl ziyaret maksadn meydana vurdu, yani baklay azndan kard: Sadrazam paa, dedi; pek sk mabeyne geliyor. Her defasnda da huzura kabul ediliyor. Acaba nelerden bahseder?... Anlamakta gecikmedim ki Hseyin Hilmi Paa da cemiyetin o kadar itimadn hiz deil. Hele muhatabmn, Selnik-ten dolay pek dostu olduuna hkmedilebilecek olan sadrazam hakknda bu sz bende bir hayret uyandrd. Pek ihtiyat ile cevap vermek lzmd.

Evet, dedim; hnkr kendisine pek sayg gsterenlerden haz eder. Sadrazamlarn haftada iki kere mabeyne uramas da det imi. Her defasnda kendisi matbah hmayundan nefis yemeklerle arlanyor. Mabeyne gelen bir sadrazamm huzura kabul edilmesi de pek tabiidir. Hatt huzurda uzun mddet kalr. Hseyin Hilmi Paa pek zeki, pek nazik mizatan anlar, nabza gre erbst verir bir zattr. Bunu bilirsiniz. Hnkr onun sohbetinden pek holanm grnyor. Bu szleri pek dikkatle dinledi. Ve ilk suali tekrar etti: Acaba nelerden bahseder?... Bunu bilmek mmkn olmadn syledikten sonra ilve ettim: Hnkrn iine derd olan tamir ileri vardr. Sonra hanedana mensup olanlardan bir ounun para meseleleri vardr. Bu olduka geni bir sohbet zeminidir. Eski Hakana dair Hseyin Hilmi Pagann hatralarn, mahedelerini, hnkrn da kendi hal tercmesine mteallik hikyelerini ilve ederseniz, mlakatn uzun srmesine amazsnz... Bunlar glmseyerek sylemi olacam ki o bir tuhaf mna ile dinliyordu. Fikirlerimi toplamak lzm geldi: Zannetmem ki mhim siyas meselelerden bahsolunsun. O ayaa kalkt. Eer o da mtalasn toplyacak iki ift sz ilve etseydi, diyecekti ki: Acaba hnkrn yannda cemiyeti drmee mi alr?. Bunu demedi. Pek nazik haliyle ve bana teekkr ederek kt. Divanhaneye kadar uurladm. Odama dnerek yerime oturdum ve bir sigara yakarak dndm ki bu ziyaretin elbette bir maksad vard. Hnkr grenleri mi anlamak istiyordu, onun zihnine atlacak tohumlardan m kukulanyordu. Bu ziyaretin sebebi yalnz kendi tecesssnden mi ibaretti, yoksa frka tarafndan m gnderilmiti? Belki de tek ziyaret maksad Hseyin Hilmi Paa meselesiydi. Cemiyet hesabna sadrazama dair bir fikir edinmek istemi olacak. Zihnimde bu faraziye gittike derinlere batan bir ivi oluyordu.

80

u halde? u halde Hseyin Hilmi Paann sadaret gnlerinin sayl olduuna m karar vermeliydi?...
Gece yarsndan sonra beni saraydan istiyorlard. Acaba ne var? Hseyin Hilmi Paay saraydaki odamda buldum Dr. Nzm'n sualleri ile Hseyin Hilmi Paann ziyareti arasnda kpr.

Dr. Nzm'la cereyan eden mlakatn sonu ne zaman geldi, bunu tayin edemeyeceim. Belki bir hafta, belki bir ay, belki daha uzun bir zaman sonra... Hatt bunu artk dnmez olmutum. Uykularma karan eyler arasanda bunun bir izi kalmamt. Bir gece Nianta konanda rahat rahat, derin derin uyuyordum, birdenbire cayrtl, zrltl bir telefon ziliyle srayarak uyandm. En evvel ba ucumda kandilin hafif ziyasiyle saate baktm: Gece yarsndan sonra bir... Mutlaka yangn!... dedim. stanbul'u batan baa yakan yangnlardan, hele bunlarn arasnda Fatih ve Aksaray hilelerinde mahid vazifesiyle bulunarak straptan kvrana kvrana harab olduktan sonra yangn fikri yreimde her vesile ile prpman bir korku olmutu. deta sarsldm: Saraydan bir ses. Nbette bulunan yaver, yahut ktib bey beni hemen mabeyne davet ediyor, ve arabann. konaa gelmek zere olduunu sylyordu. O kadar... Sz ksa kesildi, belliydi ki sebep sylemek istenilmiyordu. O saatte ne olabilirdi? Saatler gemiti ki hnkr hareme ekilmi olacakt. Belki birdenbire bir hastalk! Pencereden baktm, bir yangn emaresi yoktu. O halde?.. Madem ki konumak arzu edilmiyordu, demek sormak da mnasib deildi. Giyinip hazr oluncaya kadar araba gelmi oldu ve hemen Maka'dan, Bayldm yokuunun her admda bir kaza ihtimalini getiren dik bayrndan mabeyne indim. Saat kulesi tarafnda koltuk kapsnda nbeti beki bana yaklamaktayd. Sarayn dnda yar karanlkta bir arabann glgesini de farketmitim... Bir dakika sonra grerek anlalacak bir muamma iin acele etmee lzum yoktu, hatt bunun anlalmak lezzetini biraz geciktirmekte de bir zevk vard.

81

Beki bana odama kadar dellet etti. Kapy atm, derhal ta kede koltukta sadrazam, Hseyin Hilmi Paay karsnda elleri kavuturulmu, ayaklar sandalyenin altnda, saygl ve perian bir halde Sabit Beyi grdm. Belliydi ki o da evinde, yatandan kaldrlm, hemen gnderilen bir araba ile getirtilmi idi. Belki de benden evvel onunla grecek kadar zaman bulunmamt. Sabit Bey beni grnce bir imdat bulmuasna nefes ald, ve ayaa kalkarak yerini bana brakt. Kendisi ayakta, ekilip ekilmemek lzm geleceinde mte-hayyir, bekledi. Sadrazam, gayet atk, sinirlerini zor tutan bir adam haliyle, ve det d, yerinden kmldamayarak, yalnz eliyle Sabit Beye: alnz!... iaretini vererek, bir dakika sustu. Bu bir dakika iinde, zihnime yzlerce ihtimaller hcum etti: Bir isyan, bir suikasd, bir harb, bir musibet... Saray hayatnda buna benzer trl beklenmeyen vakalar, olmayacak saatlerde gelip byle bir saatte sadrazam ziyaretinin asl sebebi gelmiyordu. Bu sebebi onun ilk kelimesi meydana kard: Hkipay ahaneye, dedi, istifam takdime geliyorum. Dondum. stifa?.. Sadrazam olsun, kim olursa olsun, memuriyet hayatnda bu her zaman mmkn bir hdise idi. Yalnz byle olmayacak saatte, oktan hareme ekilmi ve uykusuna iyiden iyi dalm bir ihtiyar hnkra istifa takdimi iin aceleye sebeb ne olabilirdi? Hseyin Hilmi Paa bence zamann icabna en uygun bir sadrazamd. Ona kk yamdanberi, ta ben rtiye ocuu, o da zmir mektupusu iken balayarak bal idim. O da bana her vesile ile temayl gsterdi. Hakkndaki fikirlerimin men-ba yalnz bu hisler yoluyla gelmiyordu. Akdeniz'in kk adalarnda kk ktibliklerle balayarak, zmir'de vilyet mek-tubuluundan atlayarak, merhale merhale yolunu geen ve her kademede ykseldike o mertebeye lyk kabiliyetlerin senetlerini getiren, Abdlhamid zamannda pek girgin, pek faal bir devlet ileri geleni sfatiyle vezarete kadar ykselen, icabnda banda sark, srtnda cbbe bir din kyafetle bu kyafetin iyi tesir yapacana hkmedilmi, arab diyarlarna memur edilirken birdenbire Rumeli slahatna memur Avrupa mmessillerine kar en k, en zarif bir garb siyaset adam sfatiyle Selnik'e gnderilen, orada ihtill mteebbislerine imkn derecesinde faz-

la yardm ederek ttihad ve Terakki 'nin emellerine hizmet eden, nihayet Sultan Read'n sadrazam sfatiyle de hnkrdan balayarak herkesi memnun brakan bu devlet ileri geleni nasl olmutu da byle, bu saatte, sabah bekleyecek kadar itidal ve sabr gstermeyerek Dolmabahe saraynn kaplarm atrm idi?... Aman, efendim; bu nasl olur? diye kemali samimiyetle ve cidden pek byk bir znt ile mukabele edecek oldum; derhal kat bir karar alm, ve ne olursa olsun kararndan dnmemee yemin etmi bir adam sfatiyle eliyle beni durdurdu. Frka ile anlamak mmkn olmayacak. ounlua da-yanmyacak bir sadnazamm da makamnda kalmasna imkn yoktur. evketmeab efendimiz bunu takdir ederler ve icabeden karar alrlar; dedi, ve sonra ilve etti: Sizden rica ediyorum, hemen arzediniz... Birden zihnimde, karanlklarda bir kibrit akm gibi, her eyi gsteriveren bir parlt oldu. Muamma halinde kalm olan o ziyaretle bu istifa arasmda derhal kpr kuruldu. Burada itiraf ederim ki cemiyetin siyasetinde ve hkmete mdahalelerinde bana tedenberi ho grnmeyen tezahrler olurdu. Gemi devrin gzide unsurlarn kendi lehine ekmek imknlarndan istifade etmeyerek ekseriyet zere dnlmeden yaplan hamlelerle bunlar gcendirmi olmasnn nasl fena sonular dourduuna ahid olmutuk. Tek bir misal olarak Kmil Paay elden karm olmasn zikretmek mmkndr. te imdi de Hseyin Hilmi Paa gibi pek faydal bir unsuru aleyhine evirmi oluyordu. Kimbilir, ne yolda mdahalelerle... Her iki taraf dinlemek mmkn olsayd belki daha insafa ve hakikate uygun bir hkm verilebilirdi, fakat ben ne bir, ne de dier taraf dinlemek iin syletecek mevkide deildim, mademki ne bu gece karsnda alnacak emirleri icradan baka yapacak bir ii olmayan bir memur olduum sadrazam, ne de evvelce kendi ak konumayarak beni syletmee gelen zti tafsilt vermee davet edemezdim; susmaktan ve beklemekten baka yapacak bir i yoktu. Yalnz kendi kendime dnmekten de alkonulmu saylamazdm. imden dedim ki:

82

 Frka ile sadrazamm aras alm. Dnyann her tarafnda olaan bir hdise. Ancak.. Evet, ancak, sadrazamm bu acelesine ve byle gizlice kimseye duyurmayacak bir ekilde gece yansndan sonra hnkra mracaatna, hususiyle icabeden kararm alnmasn ondan beklemesine sebep ne olabilirdi? Belki fazla bir sinir buhran, belki de hnkrn kendisine kar iltifatlarn ihtiya takdirinde gvenebilecek bir istinad yeri olmak zere telkkisi... Bu ikinci ihtimali kabul etmek iin padiahlarn iltifatna, tevecchne inanacak kadar kendisinin temiz kalbli olmasn kabul eylemek lzm geliyordu. Bu, her mnasiyle zeki olan adamda byle bir temiz kalbliliin vcudunu bir trl farzedemiyordum

Metin adam: Clz fakat inata Emre itaat lzm geliyor: Hnkr yatandan kaldrlacak Odada derin bir sessizlik ve bekleyi Hnkr uyandrld, fakat hi amad Hseyin Hilmi Pa-a'ra beklemedii netice.

Hseyin Hilmi Paa benden cevab bekliyordu. tiraf etmeliyim ki verilecek cevab bulamyordum. Mevkiimin, vazifemin dna karak onu kararndan vazgeirmek teebbsnde bulunmal myd? Bu, biraz garib olmaz myd? Benim szlerimle kararm deitirerek arabasna binip konana gider miydi?. " Bsbtn susmak da garip olacakt. Hnkrn kendisine olan tevecchnden uzun uzun bahsettim, bu istifann ne byk bir tesir yapacan hatrma getirdim, hele byle, gece yarsndan sonra uyandrlarak bu haber arzolununca... Bu son szleri sylerken hnkrn byle uyandrlmasm-daki acayiplii ihtar etmek istiyordum. O: Hayr, hayr; dedi; siz hemen arzediniz... Bu bir emirdi, uyumaktan baka are yoktu. Hseyin Hilmi Paa ince, clz vcuduna ramen pek inat, pek metin bir yaradl sahibiydi. O pek ince fakat pek hamuru salam bir elik erit gibiydi ki eilir, bklr, her baemei kabul eder, fakat atlamaz, krlmazd. nce ve clz, dedim. Gzlerimin nne geldi. Kupkuru bir deri bir kemikten ibaretti. Souktan korkar, fakat obur bir iman kadar yiyip imekten ylmazd. K, yaz kat kat fanilalar iinde, trl kaim yeleklerle soua kar siper altna giren bu zayf vcudun midesi, inad ve sebat kadar, bitmez tkenmez bir kuvvet sermayesine malikti. Bunu tek bana kendisine mahsus sofrada hizmet eden enderun efendileri hayretle grrlerdi. Onu byle fazla yer, ve sekiz on fanila, gmlek ve yelek altnda barnr

83

grdke yatanda bir mumya gibi hrkalara sarman, ban birbiri stne sekiz on takye ve klah giyerek uyuyan, gnde bir defa fakat on defaya bedel yemek yiyen, marazlarla, sakatlarla dolu vcudu yorgunluklara ramen seksen u kadar sene en zor vazifelere dayanan mehur Talleyrand'a benzetirdim. Baka bir kelime sylemeyeceine dellet eden bir ask sima ile bana bakt. Sabit Beyle ben de birbirimize baktk. Hnkr uyandrmak lzmd. Her eyden evvel nbette bulunan musahib uyandrlacak-t, o mabeynle harem arasndaki uzun dehlizi geerek, haremin demir kapsna vuracak, haremde nbet tutan musahibe anlatacak, o da hnkrn hizmetinde nbet tutan hazinedar ustay uyandracak, nihayet acele bir i iin baktibin hnkr grmek istedii arzolunacakt. Bu, hi olmazsa yarm saatlik bir iti, fakat re yok, sadrazam: Mutlaka!., der gibi bir skt ile bekliyordu. Nihayet bu i yaplabildi. Bu bekleme zamannda odamda ar bir skt vard. Sadrazam neticeyi bekliyor, Sabit Bey bir kenara bklm susuyordu; ben de bu mkl iin iinden nasl klacanda mtehayyir, havadan sudan bile bahse cesaret edemiyordum. Nihayet mhud dehlizi takip ederek, ar demir kaplardan geerek, hnkrn yatak odasna kadar gtrldm. O, arkasnda ince kakum krkiyle, ayaklarmda kee terlikleriyle beni bekliyordu. Her eyden evvel byle bir saatte, sadrazamn srarna malp olarak, rahatsz etmee cesareti affettirmek istedim. O bir kelime sylemeyerek dinledi. Mracaatn sebebini de syledikten sonra sordu: Byle bir vakada ne yaplr? dedi. Cevab verdim: evketmeab efendimiz iki ktan birini ihtiyar buyurursunuz. Ya istifay kabul etmezsiniz, o zaman... Beni kesti:

Cemiyeti gcendirmi oluruz. Ben devam ettim: Yahut kabul edersiniz, fakat yeniden kendisini sadarete tayin edersiniz. Yeni teekkl edecek heyet itimad kazanmazsa meclisi feshedersiniz, yeniden intihaba teebbs olunur... Ban sallad: Fena!... demek istedi. kinci kka getim: Yahut istifay kabul buyurursunuz. Ayan ve mebusan reislerini ararak onlarla grtkten sonra yeni sadnazam tyin buyurursunuz... Pek ayordum. Hnkrda kat'iyyen beklenmemi bir eye vkf oluyor hali yoktu. Muhakkak kendisini buna hazrlayan bulunmutu. Kim?... Belki de Ahmet Rza... Dedi ki: Hseyin Hilmi Paaya benden selm sylersiniz. Pek ziyade teessf ederim. Ben kendisini pek ok zaman yanmda bulundurmak isterdim, fakat... Aasn dinlemee lzum yoktu. Yatana bakarak sonunda: Yarn ayan ve mebusan reislerini davet edersiniz. Birka gn sonra da Hseyin Hilmi Paay kabul ederim, dedi ve ayaa kalkt. Mabeyne avdet ederek odamda hl kmldanmadan bekleyen Hseyin Hilmi Paaya bu neticeyi haber verince o da ayaa kalkt ve bir kelime sylemeden kendisine byle bir cevap getiren adam ksaca selmlayarak yrd. Acaba hnkrdan fazla bir cesaret hamlesini bekleyecek kadar iyiniyet sahibi mi idi? Ve bu meselede kendisine baktibin ballndan ne bekliyebilirdi? Bu sualin znts yreimde dmlenerek ben de evimin artk soumu olmas lzm gelen yatana dndm.

84

Yataa girdim, fakat uyudum diyemeyeceim. Belliydi ki Hseyin Hilmi Paa sk sk huzura kabul edilip bol bol iltifata mazhar olduka ihtiya takdirinde hnkrn himayesine gvenebileceine, ite u istifa iinde frkay galebe alacana, belki de yeniden intihab yaptrarak cemiyeti darmadan edeceini sanmt. Hayatta, hususiyle saltanat makamna kar o kadar tecrbelere sahip olan bu pikin siyaset ileri geleni nasl olup da byle sakat bir muhakemeye taklarak gece yarsndan sonra saraya kadar gelmekte acele etmiti? Hele bu aceleye sebep ne idi? Sabah olmadan frkay bir baar karsnda ciz brakmak midinde mi idi? Eer bu mit boa kmazsa bunda ttihad ve Terakkinin sarayda bir aleti, padiahn zihninde mstesna bir tesir sahibi olan baktibin icabeden mikyasta eski dostuna yardmda bulunmam olmas neticesini karmak icabetmez miydi? u halde, evet, u halde, onun da alaca olsun. Aklmdan geen bu tehdidin altnda uyumu olacam...

Gene bir gece daveti Hseyin Hilmi Paa'nn kona yolunda Kabul ve bol iltifat Frka beni istifaya davet edecekmi Bir phe ve nihayet ferahlama

Zaman geiyor ve getike her gnn vak'alar gemi gnlere naklederek araya bir perde ekiyordu; benimle Hseyin Hilmi Paa arasnda da byle bir sis tabakas peyda olmutu; ben onu, istifasn, o gecenin hikyesini unutur gibiydim; lkin o beni unutmam olacak ki bir gece, gene ge vakit telefonla uyandm ve onun sesini iittim. Beni bir mesele iin grmek istediini, evine kadar, hemen gimdi, gidecek olursam memnun olacan syledi. Gecelerini uykusuz geiren bu ztn bakalar hesabna O' gecelerin nasl geirildiini tahmin edemeyiine amak icap ederdi, fakat amaa vakit kalmad; Acaba nedir? Gene ne var? diye bu derece acele ediinin sebeplerini aratrrken bir yandan giyiniyor, bir yandan da gecenin bu saatinde Nianta konandan karak araba bulmak mmkn olmayacana gre yar karanlk sokaklardan ta ili'de onun konana kadar yaya yrmenin zahmetini dnyordum. Yarm saat sonra konan d merdivenlerinden ktm, o caddeye nazr odasnda beni bekliyordu. lk szlerin ne olduuna bugn vakf deilim, asl hatrmda kalan davet ediliimin sebebini tekil eden mesele oldu. Bu meseleyi yle toplamak mmkndr: Bilirsiniz sizi ne kadar severim. Arada uzun senelerin tesis ettii bir rabta var. Sonra sizin dirayetinizi, iktidarnz en ziyade takdir edenlerdenim. Hatrnzdadr ya, siz daha kk bir ocuk iken, ben sizde mevcut ve inkiafa msait liyakatleri grmeye muvaffak olmutum. Bu iltifat szlerini dinlerken kendi kendime: Bunlarn sonu iyi gelecee benzemiyor. Bu ttslerin beni uyuturucu bir hikmeti olsa gerek... diyordum.

85

Ve, yle olduunda pheye mahal kalmad, iyice ttslendikten sonra o devam etti: Sizin sarayda mkl vazifelerinizi ne maharetle idare ettiinizi, evketmeab efendimizin ne kadar tevecch ve itimadn kazandnz daima gryordum. Bu cmle biraz da siteme benziyordu. Maalesef, dedi; herkes sizi benim kadar takdir etmez. Bu gn bir eye vakf oldum ve hemen vakit gemeden size haber vermek istedim... Kendi kendime: Hayrdr inallah!... dedim. Hi hayr deildi. Devam etti: Frkada aleyhimizde iddetli bir cereyan var. Sizi istifaya davet etmeye karar verilmi. Muvafakat etmezseniz azle kadar gidilecekmi. Hatta yerinize halef bile tayin olunmu. Acaba kimdir? diye bir sualimi bekleyerek durdu, ben sormaynca o syledi: Hac Adil! dedi. Bu dinlenilen szleri bittabi byk bir merak ile telkki ediyordum, hele son sz pek phe ile karladm. Asl merak olunacak cihet paann bunlar bana sylemeye lzum grmesinin sebebini kef etmekti. O srada zihnimde bir uultu iinde fikirlerin arasndan hakikati avlamak imkn yoktu, bu ii yatama girdikten ve kim bilir nasl gelecek olan uykuyu beklemek iin gzlerimi yumduktan sonra yapacaktm. Size haber veriyorum ki, dedi; imdiden tedbir alnz ve evketmeab efendimiz nezdinde de mnasip bir teebbsde bulununuz... Bu kendi istifa vakasn hatra getiren bir szd, yalnz ona cevap verdim: Frkaca byle karar verilmise evketmeab efendimize beyhude bir mracaatta bulunmaya lzum kalmaz. Zat saminize bu iyi dilekli ihtarnzdan dolay arz kran ederim. Vazifemi de terk etmek zamann da byk bir tevekklle karlamak en doru bir hareket olur. Tahminen byle karlktan sonra daha ziyade kalmakta belki temkin tavrn elden karmak tehlikesi grerek avaa kalktm ve en ssl temennalarmdan birini savurarak iliden Niantama kadar lo sokaklarn kaldrmlarn seke seke avdet ettim. Dnyordum, fakat zihnimde

bir kasrga, bu kasrgann iinde trl ihtimaller ve hepsinin merkezinde de Hseyin Hilmi Paann galiba bir c karmas!... phesi vard. Bu gece uyumadm, yaplacak tek bir i ertesi gn erkenden meseleyi kurcalamak, bu szlerin altnda bir hakikat varsa onu bulmak idi. Bu i ancak menbamda grlebilirdi. O menba aradm ve sabahleyin kalkp hazr olduktan sonra arabay istedim. Doru Talt'n evine... Galiba o da gece uyumamt ki beni haber verdikleri zaman henz yatamda idi. Mabeyn ba ktibinin byle sabahn erken bir saatinde evine kadar geliinin fena bir sebebi olaca vehimle beni bekletmeden hemen o yatak kyafetiyle geldi ve her vakit alay eden sesiyle: Ba ktip bey... (Bana glerek byle hitap ederdi) ne haber?... dedi. Anlattm. En evvel beni biraz atka dinledi. Sonra gene alaya avdet ederek: Demek, sana saraydan yol grnd. Adam, sen orasn, hnkr pek iyi idare ediyordun. Hac Adil bu ii senin kadar becerebilir mi, dersin?... Sonra birden alay brakarak ciddi haliyle: Bana u istifa meselesini hikye etsene!... Onu kimseye sylememitim, hatt arkadam ba mabeyinciye bile anlatmamtm, bu, benimle esvabc bann arasnda kalm bir srd. Talt, bunun hikyesini elbette renmi olacakt, her halde bir defa da benden dinlemek istiyordu. Hi bir tarafn ihmal etmeyerek anlattm. Kendisinde nadiren grlen sabr ve sessizlik ile fakat hep alaya kaan ftratnn glmsemesiyle dinledikten sonra: Pek l! dedi, dn gece sana sylediklerinin sebebi meydanda!... Seni frkaya kar tmek... Bundan ne kar, bilmem, her halde sana bir znt, bir kuruntu vermek. te sen o istifa gecesi onun umduuna uygun bir netice alsaydm dn gece onun evine kadar yorulmaz, bu sabah da buraya kadar zahmet etmezdin. Sen imdi buradan gene arabana biner, sarayna gider, padiahna da bunlardan hi bahs etmezsin. Baka yaplacak bir i yok...

86

Yz berrak, gzleri ruhunun temizliiyle ldayan, alayclnn altndan halis hissiyat insan stan bu mstesna adamdan yreimde byk bir ferahlkla ayrldm. Artk anlalmt ki hi mstahak olmakszn derin bir kin kazanmtm ve kim bilir nasl vesilelerle bu kinin tezahrlerine maruz kalacaktm. Nitekim yle oldu. Bu da ayrca kark bir hikyedir.

Huzura girenler Hac Adilin hatras Hnkr, iri azam iin ne demiti? Eecaizadeye ihsan edilen saat Abdlrahman eref Beyin vakanvislii ok konuan.

Zihnimi gnlerce burgulayan bir sual vard ve bir zaman, hatta bu gn bu sualin baka bir ihtimale imkn brakmayacak derecede kati bir cevabn bulamadm: Hac dil'in ismi ne maksatla bu ie kartrlmt? Hac Adille ben aralarnda daima samimiyet hkm sren iki dost idik. O bana ne kadar sevgi ve ballk gsterir idiyse ben de onu o kadar takdir ve sayg ile telkki ederdim. O, bu telakki tarzna tamamiyle mstahak idi, ne o gnlerde, ne daha sonralar, onun mr sonuna kadar ben bu hislerden ayrlmadm. Bu gn u satrlar yazarken o, uzun boyuyle, irice baiyle, yznn geniliinde ve gzlerinin ekikliinde Kazan, yahut Krm rklarna mensubiyetini zan ettiren irtiamiy-le, her halinde, syleyiinde, glmesinde kalbinin temizlii grlen scaklyle, hele hi bir zaman hi bir vesile ile aksine ahit olunmam kibarca edasiyle gene gzmn nne geliyor. Eer bana onu, yerime gemek iin tertibat yapan bir hilekr olarak zan ettirmek istenildi ise bu, pek ho bir teebbst, yle deil de ben ekilince frka tarafndan benim yerime gemek zere seilmi idiyse memuriyet hayatnda halef selef olmak kadar tabii bir hadise olamazd. O halde? Hac Adil ile Selnikde, bir umumi mfetti, dieri rsumat nazar iken aralarnda belki soukluk gemi olabilirdi, daha doru bir faraziye olarak onun sk sk saraya gelmesinden ve hemen her defasnda hnkr grmesinden kukulanlm olabilirdi. O Selanik'ten sonra Edirne valisi iken hnkrn seyahatinde orada bulunmu ve oradan balayarak yaknlna mazhar olmutu. lim ile irfan ile, gzel sz syleyen ve sylediklerinden daima temiz yreinin duygular beliren bu zat padiahn pek houna giderdi. Onu pek dindar ve o nisbette iyi ahlkl tanyan hnkr, her suretle gvenilen bu adamn o sralarda frkada pek sz geer bir unsur olduuna da vakf olunca, kendisine bol bol iltifat esirgemezdi.

87

Acaba, diyordum; kendisini istifaya mecbur eden ve hnkr hemen istifay kabule sevk eyleyen millerden biri olmak zere Hac Adilden mi phe ediyordu? Hlsa: Bu sualin cevab ne olursa' olsun, netice itibariyle o telkinden bir eyler kmad. Hac Adil gene saraya devam etti biz, gene sevitik, hatta uzun senelerden sonra o Malta mevkufiyetinden kurtulup avdet ederek beni sarayda deil, ttn inhisar irketinde idare meclisi riyasetinde, kendisini de gene o irketin stanbul ba mdriyetinde bulunca, sk sk temaslarmzda sevimekten uzak kalmadk. Hayatta tandm ahsiyetlerin en temizlerinden olan bu zatn ruhuna karg burada sayg borcunu demi oluyorum. Hnkrn huzura kabul etmekten, konumaktan zevk aldklar arasnda Said Paay, Kmil Paay zikr etmeden geemiyeceim. Hele dikkat etmeden yapamazdm ki, kendisinde Abdlhamide hizmet etmi ricali tanmak, onlarn kendisine ekmek, hatta sra gelirse gene saltanat zamannda hizmete davet eylemek iin bir gizli emel de mevcuttu. Namuslariyle, hretleriyle, iktidarlariyle tannm eski ileri gelenleri de, seyrek olarak davet ederdi. Bu meyanda kse Rif Paay, airi azam Hamid'i, Recaizade Ekrem'i, Abdrrahman erefi hatrlyorum. Raif Paa hayatnn sonlarnda, zamann padiah tarafndan haliknda gsterilen iltifata mtehassis olmutu elbette, fakat onun mizac byle memnuniyetlerini belli etmeye msit deildi. Onu grdkten sonra hnkrn bana: Pek akll, pek ince bir zat! deyiinden anlald ki hnkrn zerinde ok iyi bir tesir brakmtr. Abdlhak Hamid pek mahcup davranm olacakt. Hnkr: Bu zat iin ok iyi airdir, diyorlar amma ok az konuuyor! demiti. Ben yalnz: Evet, Trklerin bu gne kadar gelen airlerinin en by!... cevabn vermitim. Ondan bir eyler okumu, yahut bendeg-nmdan birine, mesel Sabit Beye okutmumuydu? Bunu bilmiyorum. Ekrem Beyden ok memnun kald, hatta benim vastamla ona mcevherli bir saat ihsan etti. Bilmem o saat bir yadigr olarak hl duruyor mu? Abdrrahman eref Beyi, jnverrih diye tandndan, vakanvis tayin etmiti. Padiahn saltanat gelenekleriyle byle ilgileri vard, vakanvisi olmayan bir padiahla tam nazariyle bakamyordu, fakat Abdrrahman eref tam mnasiyle vakanvis ol-

mamt. Vaka yoktu ki onu yazmak vesilesi olsun. Bir ka ayda bir, gzel bir yaz ile takrirlik katlarda ve iyi bir ciltte ufak risalecikler takdim ederdi. Bunlardan bir ikisini grdm: Sade, ksa, ancak padiahla iliii olan hadiselerin hikyeleri... Hnkr belki daha mufassal ssl eyler umard, fakat ayandan olan ve zamann icaplarna tam uymay gerekli bilen bir vakanvis-ten daha fazlas kamazd. Bilemem bu risalecikler Sultan Readm metrkt arasnda bulundu mu? Hamid iin hnkrn ok az konuuyor deyiini hatrlarken hatrma baka bir hikye geldi: Saraya arasra gelenler arasnda bir eski sefir de vard ki mtekait idi. Bir emel takip eder miydi? Zannetmiyorum, daha ziyade pek dostu olan bamabeyinci ve baktip ile konumak iin gelirdi. Bir maksat kovalamaktan ek doymu olan bu zat konumak iin deil, ancak sylemek ihtiyacnn malbu idi. O kadar gzel syler, yle yakas almadk fkralar anlatr, hele yle ince mtaalarla unu bunu ekitirirdi ki bize geldike onu saatlerce -evet saatlerce- dinler ve ou zaman bir yandan ile megul olurken bir yandan onu dinlemeye doyamayarak yemeye de davet ederdik. ekitirmek, belki deyile, fassalhk!... Her halde vakit geirmek iin en iyi elencelerden biri. Hatrma geliyor, ilk genliinde, bazen zmir'de, Nevzatla beraber bo kaldka o: Haydi, der ve ilk hatra gelenlerin ayaklarna birer birer ip takarak saatlerle vakit geirirdik. Tbir yerinde ise, masumane olan bu ekimelerden Nevzat pek zevk alrd, belki ben de biraz!... Hatrasn incitmek ihtimaliyle ismini sylemeye lzum grmediim bu zat bir geliinde daha sk fk dostu olan Ltfi Beye birden muvafakat cevab vermeyerek gelip beni odamda grd ve: Ne yapabilirim? Bilirsin, bu zat bir kere konumaya balaynca durmak bilmez. Hnkr fena halde sklacaktr dedi. Sk bir tembih geersiniz, hemen hnkr kmldannca sussun ve kalksn!... dedim, ylece yapt, bu zat huzura kabul edildi ama yarm saat, bir saat, daha bilir miyim, ne kadar... Sonu gelmiyordu. Ltfi Bey perian bir halde odama dald! Aman! Seninki hl kmad! dedi. Hnkr baylmtr!... dedim... Nerede ise yle olacak. Ne yapalm, acaba? diye sordu. Maruzat ile dolu czdan kavradm... imdi kolaym buluruz, diye cevap vererek ktm. Bir dakika sonra huzurda idim.

88

Hnkr kpkrmz idi, o hl bir hikye anlatyordu. mdadna hzr yetimicesine hnkr ayaa kalknca bu uzun konuma da bitmi oldu. Hnkr: Aman ne konuuyor!... diyerek bandan fesini att, beyaz takkesinin altn mendille sildi. Ben czdan bir tarafa brakarak: Efendimiz galiba yoruldular. Biraz dinlensinler de maruzata sonra bakarlar!... dedim. Yoruldu demek de ne demek?... Kaskat sandalyenin stnde ylp kalacaktm; diye gr kahkahalarndan birini salverdi. Efendimiz ayaa kalkar, izin verirdiniz; dedim. Vakit mi brakt? diye tekrar kahkahasn salverdi ve darya frlad. Romada sefir iken kendisine sadaret teklif edilince bunu tereddt etmeden kabul etmek Hakk Paa iin o zamana kadar resmi hayatnn kat edilmi olan merhalelerinden sonra varlmas pek tabii bir ykseli noktasna erimek demekti. Nispetle gen yann, ypranmam azm ve rezm kuvvetlerinin, hususiyle o zamana kadar geen mrnde grg ve bilgi itibariyle birikmi zengin sermayesinin kuvvetleriyle stanbul'da Sirkecide sevgili vatanna ilk ayak atar atmaz kendisine setii iki umdeyi, onu karlamaya ve alklamaya gelen byk ktleye, hususiyle genlie kar, evk ile, deta cokun bir iman ile haykrarak syledi. Siyasetine bu iki umde istikamet vermi olacakt; Adi ve hsan!... Bu iki kelime herkesin yreinde mitlerle yanklanarak nlad, sanki kum llerinde yana yana uzun mddet yryen bir kervana yakn bir vaha haberini veren delilin mjde sesi btn memlekette bir mjde hkmne geti. Bamabeyinci ile baktip de hnkr namna orada karlamaya gelmilerdi. Kalabalk, bu iki kelime ile, sanki uykuda bir denizin iinden gelerek sulan iiren bir nefesle alkaland, dalgaland. Btn yreklerde, memleketi kaplayan endieleri nihayet silecek, ne zamandanberi bo yere gereklemesi beklenen n?'.dleri getirecek bir sesi iitmek ihtiyac vard. Adi ve ihsan!.. Ne gzel bir vaad... Fakat heyhat!... nsanlar hemen daima tutulabileceine inandklar vaadleri verirler, fakat onlarn yerine getirilmesi imkn olaylarn istibdad kuvvetlerindedir. Yeni sadra-zam bol mitlerle, zengin evklerle geliyordu; ancak onu nelerin karlayacan kestiremezdi. Hakk Paay ben zmirden henz pek gen olarak gelince, Emrullah tavsiyesiyle tanmtm, yalnz ksa iki mlakat ile... Onu, arkada ve dostu Srr Beyi... Her ikisini de et-rafiyle tanmak ancak biri Hakk Paa Kendisini nasl tandm Sefaretten sadarete Asude hayat, almas, konumas, musiki iptils Hnkrdan hasl olan tesir Needen hayal krldna.

89

sadrazam, dieri rsumat emini, ben de mabeyn baktibi iken myesser oldu, fakat her ikisini de uzaktan meziyetleriyle, bilgileriyle, hele Yldz mtercimliinde etrafn pisliine srnmeyerek toplanm eteklerinin temizliiyle pek iyi bilirdim. Hakk Paann, Bablide hukuk maviri, Darlfnunda devletler hukuku mderrisi iken, arkadalarndan, talebesinden iktidarm, faaliyetini, malmatnn ve alma kuvvetinin geniliini isterdim. Onu yakndan tanyanlar, hele talebesi kendisine hayran idiler. Hatt bir kere talebesinden bir gen bana derslerinin zabt defterlerini vermiti, ben de bunlar byk lezzet ve istifade ile okumutum. Ben henz ocukken babamn pek dcstu olan Hasan Fehmi Paann kendisine ihda ettii Devletler Hukuku kitabn grmtm. O zaman iin pek yeni ve pek gzel olan bu kitapla Hakk paann Darlfnun dersleri arasnda sermaye itibariyle byk bir fark vard. Onun btn mr okumakla, almakla, durmadan, dinlenmeden kafasnn servetini arttrmakla geerdi; yaaynda sadelik, tabiilik balca esast. Niantamda. Ihlamura doru akan sahada, hatta konak denemeyecek kadar byke, pek basit denmi, fakat kitap odas yn yn dolu sessiz bir meskeni vard; yalnz yaay itibariyle sessiz... Ancak zalim talihin bir kasrgas buradan geerek onu evvel refikasndan, sonra bir kzndan ayrm, tek kalan dier kizyle bir daha tamir olunamayacak bir matem harabesi halinde brakmt. Snmeyen bu atein yannda snmek bilmeyen dier bir ate vard; almak. Onu sadareti esnasnda ka kere yaz odasnda, bir ka kere de Meclisi Mebusan krssnde alrken grdm ve dinledim. Kalabalk evrak arasnda bir dola, iinden sermaye alnacak olanlar yle bir ayr, ksa bir gz gezdirmekle derhal yazlarn lbbn yle bir emii vard ki bu ancak pek abuk ileyen bir intikal hassasiyle ve muhakkak Babli hukuk mavirliinde edinilmi alkanlk ile mmkn olabilirdi. Krsde hitabesi; heyecansz, evzasz, tekellfsz, sanki hususi bir mecliste ahbap ile hasbhal edercesine, hazrlktan gememi irticai ile sylenivermi szlerdi ki ssten yoksunluuna bedel byk bir inandrma kuvvetine malikti.

Hususi konumalarda da dinlemekten insan haz ile tebes-gme sevk eden bir tad vard. Buna ahsnda grlen ekicilii de ilve etmek lzmdr. Ksa denmeyecek kadar orta boyu vard ki imanlk denmeyecek kadar dolgunluuyle bir ahenk tekil ederdi. Yrynde, duruunda, syleyiinde ne azamet ne gurur, ne nahvet, muhatabda souk tesir yapabilecek, kar-gsmdaki adam sadrazamln iftihariyle frlm, iirilmi bir ahsiyet deil, sadece sizin gibi bir adamdr; bir adam ki mstesna zeksiyle, zengin malmatiyle, neden bahs olunsa onun hakknda geni selhiyetle, herkes gibi sylenen, kendi makamiyle muhatabnn arasnda bir mesafe grmeyen, hemen kendisini takdir ettirmeye ve takdir ederken sevmeye sevk etsin. Hnkrda da derhal ayni tesiri yapt. Belki saltanat sandalyesinin karsnda dalkavukluk eden, nabza gre erbet veren, kerli ferli; tabiri mahsusiyle, devlet idaresini evire evire aarm bir ihtiyar sadrzam daha hoa giderdi; bu gen din, pek edip fakat temelk usulnden uzak, yuvarlak ve dolgun vcudne ramen evik, kk kk admlarla koarcasna yryen, dnmeye lzum grmeksizin, bir akar su gibi sorulan her eye cevap veren sadrzam pek yeni, fakat pek ho bir eydi. Hnkrdan balayarak, hatta bendeleri, hatta saray mstahdemlerine kadar herkeste o bir sevgi uyandrd. Etrafna lzum olmayan iltifatlar serpitirmeye kalkmaks-zn yalnz ak simasndan, tabii halinden herkes bir ilitfat hissini alm olurdu. Hele biz ba mabeyinci ile baktip onun selefi gibi haftada iki kere saraya geliini deta bir ziyafet hkmnde telkki ederdik. ki trl ziyafet! Hem yemek, hem sohbet ziyafeti... Yemek ziyafeti! nk o hi bir gn bizleri sofrasna davet etmekten hali kalmad; onu byk bir itiha ile yiyor grdke matbah hmayunun nefis yemeklerinden biz de onun kadar itiha ile istifade ediyorduk. Sohbet ziyafeti! nk kendisinin pek samimi dostlar olduundan emniyetle bu iki zata btn birikmi eyleri tam bir teslimiyet dairesinde syler dkerdi. Yava yava, gn getike grmeye balamtk ki onda da bir hayal inkisar belirmek zeredir. Siyasetin iki esas umdesini tekil eden adi ve ihsann, hkm sren ahval, birbirini takip eden arzalar arasnda nasl tatbiki imknsz hayaller olduuna ahit olduka neesine halel gelmektedir.

90

Frka ile, vekiller heyetine dahil olan arkadalariyle, mebuslardan pek ouyle, halasa hkmet denilen arkn btn cihaziyle, hele balca Talt'la, eski dostu ve arkada hariciye nazr Rifat paa ile gene frkann ve hkmetin mhim ve halis bir unsuru olan Halil ile pek samimiyet dairesinde teriki mesai etmesine ramen onda bir geveme, bir kesiklik balangcna ahit oluyorduk. Zihnini kaplayan dnceler iin bizimle hasbhal ederken bir i huzuru vesilesi buluyor gibiydi. Onun sade hayatnda eye dknl vard: Konumak, okumak ve... Hepsinden ziyade musiki. Kendisi bizzat musiki ile megul deildi, fakat ne zaman bir musiki frsat ksa, derhal koar ve kendinden geerdi. Bir aralk Beyoluna gelen bir Fransz opera kumpanyasnn her temsilinde bulundu, beni de kendisi gibi musikiye dkn bildiinden yanna alrd; fakat onun asl bu dknln uzun senelerden sonra Berlinde grdm. Fakat hatralar pek atlamayarak bunu sonraya brakmak daha uygundur.

Yalln ltfu Bunun ac taraf Kzm Bey hreti, tavr, edas Feci akbeti ki arkadan akalar Yabanc muharrirler, muhabirler Bir garip mracaatn hikyesi.

Yalln byk bir ltfu var: Sizi uzun yllarn htralar, simalar arasnda dolatrr; size gemi mrnz tekrar yaatr; sanki pek yksek bir tepenin zerinden gzlerinizin nne serilen geni bir sahra sahasn temaa ediyorsunuzdur, lu sahann stn tabaka tabaka sis kaplamtr, fakat hafi-zanzdan esen bir nefes ile bu sis yer yer silinir, size urada burada lm zan edilirken ^tekrar hayata dnveren manzaralar, ahsiyetleri, u ve bu vesile ile olmu hadiseleri tekrar gr ufkuna getirir, heyhat! Ayni zamanda bu yeniden hayat bulan hatralarn yannda sahay kaplayan bir makber sergisi, bir lm maheri vardr. Dn bahsettiiniz Hakk Paa, yarn bahsedeceiniz Rifat Paa, bunlarn yannda daha yzlerce tannm, sevilmi simalar.... Ben bunlardan bahsederken gene o hatralarn arasndan dier bir simann belirdiine dikkat ediyorum, onun size hl aka yapmaktan haz alan ve hazzmdan glmseyen ehresinin yanmda gene lmn siyah glgesi var: Bedbaht Kzm Bey, kim derdi ki daima uh bir eda ile, henz pek gen imicesine insana kouyor hissini veren aceleci ve rakkas admlarla yry onu bir gece karanlnda, bir yangn yerinde, derin bir uykuya kadar gtrecek ve orada ac bir lme mahkm edecek. Ben kendisini evvelce pek uzaktan tanrdm, onunla hi temas etmemitim. Hatta hal tercmesini de pek iyi bilmezdim. Galiba o da dier arkadalarndan bir kaiyle beraber Yldzda tercme ilerine balamt, sonra hariciyeye geerek nihayet Bkrete eli olmutu. Ben onu ara sra grrdm. Arada bir tanma olmad iin grmezdik, fakat hretini renmitim: Ona kadn mptels derlerdi. Harbiye yemekhanesinin karsnda bir evi vard. Niantama, bazen iliye, yahut Pangaltya, Taksime Beyoluna doru gezintilerinde tesadf ettike, yle uh, yle bir yaklaan zevkin pein lezzetiyle mest halini fark ederdim ki o hretinden dolay bana: Gene bir kadn peinde galiba!... dedirtirdi. Belki bu fikir bo bir faraziye idi. Dier bir hreti de zengin elmasyd. Hatt

91

lmnden sonra herkeste serveti ne oldu diye merak vcude geldi. Ve bu merakn cevab da bir kuyunun iinde kald. Belki bu servet rivayeti de dier hreti kabilinden bo bir faraziye idi. Ben onu sarayda tandm. Ltfi Beyin pek yakndan dostu ve hariciye mesleinde arkada idi; ska ska gelir, onun odasna girerdi. Saraya uramaktan, baka bir maksad yoktu. Mesel hi bir zaman huzura kabul edilmek arzusunu belli etmedi zannediyorum, ikisi beraber bulunduka bir ahide de lzum grrler olmalyd ki beni yanlarna davet ederler, yahut beraberce odama gelirlerdi. Bu iki eski arkada beraber grp dinlemek bence hi doyulmayacak bir zevk idi. Daima gakalarlar, daima biribirine satarlard. Ltfi Beyin akaya bir hususi meyli vard; sonra fkra anlatmak, hikye nakletmek pek merak idi. Kzm Bey kendisine sataldka mdafaa mevkiinde kalrd. abuk abuk syler, biraz sinirlice, fakat glmekten hli kalmayarak mukabele ederdi. Ksaca, zaif-ce, kuruca ve hi de gzel denmeyecek bir ekilde olmasna ramen yle sevimlilie malik idi ki eer kadn iptils hreti doru idiyse mutlaka o zeminde muvaffakiyetlerini bu haline borlu idi. kisinin arasnda balca aka vesilesini hasislik tekil ederdi. Onun sylenmi olan serveti rivayetinin yannda bu rivayet de vard.. Ltfi Beye de, masrafnn pek az olduundan ileri gelmi olacak, ayn eyi atfederlerdi. Bir tanesini hatrlyorum. Biri Bkre'de eli, dieri Pete'de baehbender iken bu iki ehrin arasnda pek ksa bir mesafe olmasndan istifade ederek yekdierini grmeye giderlermi. Bir defa Ltfi Bey onu evinde bir akam yemeine davet etmi ve sofraya gele gele bir gn evvelinden kalm bir pilicin yars gelmi. Bir defa da, Kzm Bey dostunu Bkre'te bir gazinoyar gtrm ve dnte bir yamur altnda, ikisi tek bir emsiyeye barnarak misafirini yaya yrtmeye mecbur etmi. Ltfi Bey bu gecenin macerasn uzun uzun anlatrken: Tek bir ka lira araba paras vermemek iin, der ve kesik kesik kahkahasiyle hikyesini bitirirdi. te bu uh hatralardan bahsederken ikisinin de lmle biten bedbaht hayatlarn dnerek ac duyuyorum. Ltfi Bey akac olmakla beraber pek ciddi pek vakur idi. Hele vazifesinde eilmez, bklmez bir metaneti vard. Buna dair ilve edeceim:

Clustan sonra huzura kabul edilmek emeliyle srarla mracaat edenlerin arkas alnmaya balamt. Bu meydanda ecnebi muharrirler, gazete muhabirleri birbirini kovalar, ard aras gelmeyen taleblerle bamabeyinciyi rahatsz ederlerdi. Ecnebi muharrirlerin Trkiye hakknda yazdklarnn daima yanl ve ekseriyet zere muhalif hislerle gln ekillerde olduuna, hele gazete muharrirlerinin mensup olduklar idarelerden para koparmak maksadiyle Abdlhamid saltanatndan sonra Trk tahtna kan, hayatnn en byk ksmn mahbus ve ihtilttan memnun geiren bir padiah ile mlakat yapmaktan ne garip yazlar karacaklarn dnen Ltfi Bey bunlara kar msait davranlrsa pek zararl bir i grlm olacana kanat ederek bir usul kabul etmiti. Bunlar her eyden evvel sefaretlerine mracat edecekler, sefaretler uygun bulursa hariciyeye tavsiye edecekler, hariciye muvafk grrse tervi ederek, hnkr arzu ederse kabul edecek. Bu suretle iin nne geilmi ve ortada saray erkn iin mesuliyeti davet edecek bir ihtimal kalmam oluyordu. Bir defa ben de byle bir mracaat karsnda kaldm. Garabetine mebni hikye edeceim: Ltfi Bey orta Avrupa hkmdarlarna cls tebli etmek zere tekil olunan bir heyet arasnda seyahate kmt ve ona ait vazifeyi vekleten ben idare ediyordum. Bir gn odamda ktlarmla megul iken odac kapy at ve elinde tuttuu bir kart yazhanenin zerine brakt, daha ben ona bakmadan, hemen odacnn arkasndan bir kadnla bir erkek ieri daldlar ve hatta selm vermeden karmda ka-napeye yerletiler. Byle saygszlkla, odama deta zorla girenlerin kim olduklarn anlamak iin karta baktm: Delarue Madrus altnda el yazsiyle Mm. Lucie Delature Mardrus isimlerini okudum, ben bu kar kocay isimleriyle, ve tek tk yazlariyle tanrdm. Suriyeli mi idiler, Filistinden mi idiler. Mardrus isminin bizce Mardros eklini andrmasndan dolay arkl olduklar anlalan, fakat Fransa'da hret alm bulunan bu isim sahiplerine kar bir Avrupa zarafetiyle muameleyi uygun bularak bir yandan odacy ardm ve en ssl bir eda ile sordum: Ziyaretiniz erefini bana baheden sebebi renebilir miyim?

92

Kadn derhal sigarasn tellendirerek, bir aya dierinin zerinde, pek laubali ve pek satgsz bir tavrla cevap verdi: Sultan grmek istiyoruz. Elimi uzatarak bekledim: Hariciyenin tezkeresi... Kadn irkilerek: Ne tezkeresi? dedi. Kelimelerin zerine basarak cevap verdim: Hametmeab padiah ziyaret edebilmek iin elbette hariciye nezareti nezdinde mracaatta bulunmu olacaksnz. . Ne yolda? dedi, fakat kirpilenerek... zah ettim. Evvelce sefaretinize mracaat olunmak lzm gelirdi, sefaret hariciyeye yazard ilk... Kadm ayan indirdi: Ah! Par exemple!... diye bana bakt. Amma yaptnz ha!... Yahut olur ey deil!... kabilinden bir nida... Ben o nidann dellet ettii manay deil, asl manasn alarak: Evet, par exemple - mesel, dedim; Fransa reisicumhurundan bir mlakat istemek lzm gelseydi ne yapmak icap ederdi ise... Szm keserek: Kark i!... dedi. Evet dedim; karka, fakat pek tabii deil mi? Kahveyi beklemeden, hiddetle sigarasn tablada ezerekfrlad; kocas da arkasndan ve selm vermeye lzum grmeden frladlar. Elbette ikisi de:

Kaba Trk! demilerdir. Ben ne dedim hatrmda deil. Sade elinde kahve tepsisiyle o aralk ieri girmekte olan en-derun efendisine glerek: Onlar siz iersiniz... dedim.

93

Rifat Paa'nn bir sabah ziyareti Zamann Hariciye Nazr Krailar geliyor Saray ne yapabilecek Para ii.

Bir gn sabahleyin hariciye nazr Rifat Paa'nn geldiini ve ba mabeyincinin odasnda bulunduunu, beni beklediini haber verdiler. Uzun zamandanberi meslek arkada ve pek iyi dostu olan Rifat Paay Ltfi Beyle kar karya biraz dnceli buldum, beni grr grmez: Size i getirdim! diye glmsedi, tek gzln takarak... Ben saraya gemeden evvel Rifat paay tanmazdm, yalnz uzaktan uzaa grr ve hretini iitirdim. Onun, Hakk Paa ile, Emrullah ile, Said beyle gen yamdanberi dost olduklarn, pek temiz bir aileden olduu gibi pek temiz bydn, kibar tavrlariyle, gzel simasiyle, scak kanllyle kendisini herkese sevdirdiini ve hususi hayatnda pek iyi bir insan, hariciyede de pek gzide bir diplomat olarak tanndn bilirdim. Saraya getikten sonra da temaslarmla btn bu uzaktan bilinen vasflarn gnden gne artan aklkla grdm ve ona pek az bir zaman iinde tam bjr ballk duydum. Bu suretle meydana gelen his, resmi mnasebetlerde her vesile ile arta arta, nihayet byk bir harbin son yllarnda Ber-linde, daha sonra onun hayat nihayetine kadar stanbul'da pek derin ve karlkl bir muhabbete dnd. O gn bize nasl bir i getirmiti. Hemen syledi: Bulgar kral kralie ile beraber geliyorlar. drt gnlk bir misafirlik! Ondan sonra da Srp kral gelecek. Bunlarn hkmete taallk eden ileri, arlklar olacak elbette, fakat kendilerini misafir etmek, maiyetleriyle beraber yedirip iirme, iskn arlamas ve ikram eylemek ii saraya, sizlere ait demektir. Zor ve ar bir i!... Bunun iin hazr msnz?... Verilecek cevap iin bamabeyinci ile baktibin ufak bir dnce duraklamasiyle biribirine baktktan sonra byle eylerde birden atlmamak iin ihtiyata lzum gren bamabeyinci sz baktibe brakarak sustu. da ihtiyat ile cevap verdi.

iskn, yedirip iirme ve arlama meseleleri kolayca halledilir zannediyorum; elde her trl vastalar var. Yldzda merasim dairesiyle ale kasr, hatta icap ederse kk mabeyin, baz tertibat ile iskn meselesini temine kafidir. Biliyorsunuz ki Abdlhamid zamannda burada Almanya mparatoru misafir edilmi idi. Yeniden alnacak tedbirler iin de mefruat idaresinin vesaitine gvenilebilir. Ve arlama cihetine gelince btn saray doyuran matbah hizmetleri fazlasiyle kfidir. Yalnz maiyetlerinin kimlerden terekkp edeceine tafsi-latiyle vakf olmalyz ki biz de ona gre davranalm. Bunlar hep kolaylkla halledilir. Yalnz dnlecek bir zorluk var... Tahminen bu suretle mukabele ettikten sonra bu zorluk noktasnda burada durdum. Rifat paa mutad olan bir gz krpmasiyle tek gzln drerek belki are bulunamayacak bir zorluk karsnda kalmak endiesiyle sordu: Nasl bir zorluk?... Tek kelimenin belati kifayet eder kanaatiyle haber verdim: Para!... Ziyafet ve seyahat tahsisatn maliyeden almalyz. Ltfi Bey de nasl bir zorluktan bahsedeceimi bekleyerek susuyordu. Rifat Paa: Paranz yok mu? dedi. Ltfi Bey: Onu hazineyi hassa bilir, diye mukabele etti. Rifat Paa iini bitirmi gibi glerek ayaa kalkt: Hele bir program ikmal edelim, size tafsiltiyle bildiririz, siz de imdiden hazineyi hassa ile grp ilk tertibat alrsnz. Para meselesine gelince onu Maliye nazr temin eder.

94

Yukarda hikye etmitim ki yirmi be bin liralk tahsisat seniyeden be bin liras hnkr tarafndan terk edildikten sonra seyahatler ve ziyafetler masrafna karlk olmak zere hazineyi hassaya bir senede elli bin lira verilmesi karar altna alnmt. Karar ile tatbiki arasnda geilecek mesafeler vard. Krallarn ziyareti vesilesiyle bu paray geciktirmeden alabmeliydi. Btn mesele bundan ibaretti. Burada az duraklayarak Abdlhamidin ve Sultan Readn seciyeleri hakknda fikir verecek bir hatray kaydedeceim: Reat Efendi doduktan bir az zaman sonra valdesi Gl Cemal kadn efendinin vefat vukua gelmi, Abdlmecidin kadnlarndan bir de Servet Seza kadn efendi varm ki hi ocuk dourmam. Annesiz kalan Reat efendiyi alarak onu kendisine oul edinmek iin Abdlmecidden msaade alm ve hakikaten ocua efkat ve ballkla mtehasss bir valide vazifesini sen derece iyi ifa etmi. Bu vazifede vefatna kadar devam eden Servet Seza kadn efendinin btn metrukt Reat efendiye intikal eylemise de Abdlmecidin cmertliinden son derece istifade eden bu kadnn metrukt, ezcmle mcevherat mhim bir kymeti tekil ettiinden bunu veliahdn eline teslim etmeyi uygun grmeyen Abdlhamid mcevherat ve iki byk sandk dolusu eyay Yldza getirerek saklam. Vaktaki hal vuka geldi. Servet Seza kadn efendiden in-tikalen Sultan Reada ait olan mcevherat ile sandklar istir-dad etmek lzm geldi. Abdlhamidin btn mcevherleri Yldzdan alnarak Paris'de sattrlmak zere Osmanl Bankasna tevdi olunmutu Sultan Reat'a ait olan mcevherler de bunlarn arasnda fakat zeri yazl bir anta iinde orada idi. Hkmet nezdinde lzm gelen mracaatlar bir neticeye vasl olunca hazineyi hmayundan bir heyet bankadan bunlar tet-kiken geirip ald ve bir gn hazinenin baktibi izzet Bey hnkra teslim etmek vazifesiyle bunlar bana getirdi. Huzura kld ve anta alarak masann zerine iindekiler boaltld. Bu manzaray hi unutmayacam: Prlantalardan, zmrtlerden, yakutlardan, incilerden, firuzelerden mrekkep bir elle... Sanki renk renk yldzlardan teekkl etmi bir yldz...

Gzleri kamatran bir aaa. Gzleri kamamayan, binlerce liralk bu servete kar yerinden kmldanmadan, elini uzatmadan, kaytsz kalan yalnz hnkr idi. te onun doymu ruhuna bir misal. Bundan Abdlhamid lehine karlacak bir hkm de var ki o da onun her kusuruna ramen namus ve doruluk huyuna malik olmasyd. Senelerce elinin altnda duran bir servete ufak bir temasta bile bulunmam, yalnz onu vehmine tbi ederek her trl tecavzden koruyacak surette saklam idi. Bir mddet sonra Yldzdan o iki byk sandk da gelip huzurda alnca ayn hal tekerrr etti. Sandklardan neler kmad. Top top dibalar, som srma ilenmi yorganlar, yastklar. Kk incilerle kaplanm yatak takmlar. Takm takm, eit eit kadifeler, kumalar, daha bilir miyim neler?... Bu da baka trl bir gz ziyafeti oldu. Bu meyanda ilenmemi, sedeflerinden kkleriyle beraber koparlm ham inciler vard; bunlardan avu avu kt. Hnkr hep uzaktan bakyordu. Hi birine iltifat etmedi. Bunlardan birini baktibine verseydi, o da sanatkr bir kuyumcuya bir ine, yahut saat ksteine taklacak bir breloque yaptrsayd diye dnmedi deilim. Bundan bahsederken bir fkra hatrma geldi. 1870'den sonra Alsace ve Lorreine'de vali olan Prince Hobenlohe Fransz sefiriyle konuurken byndan kopan bir beyaz kl gstererek o srada Fransz kuyumcularnn sanatndan dem vuran sefire bunu uzatr ve glerk: Mesel bununla ne yapabilirler?... der. Sefir kl alr, bir mddet sonra kln her iki ucunda birer yuvarlakla gelir. Bunlarn birinde Alsace dierinde Lorreine yazl imi ve bununla o iki vilayetin mukaderatnm bir beyaz kla bal olduunu gsterilmek istenmi. Mahir bir kuyumcu elinde benim itiha nazarm eken ham inci de kim bilir ne gzel bir sanat eseri olabilirdi?!...

95

Krallarn ziyareti Cemile mi, Osmanl mparatorluunda esen inklp havasn yoklamak arzusu mu? ark meselesi etrafnda dnceler Hasta adam varisleri ve arlk.

kendisine braklan Bosna ve Herseki derhal ilhak ederek zaten bir paral boha eklinde eit eit unsurlardan mrekkep olan teekklne yeni bir para daha ilve etti ve bu suretle ezelden beri Srbistanla mevcut dmanlk sebeblerine bir krek ate daha atm oldu, kesip yuttuu kurbanlk koyunun sahibini susturmak iin de ona Yenipazar sancan, sanki bbreklerinden birini ikram etmek suretiyle... Bittabi Bulgaristan duramazd. Onun da Bizans saltanatndan balayarak, en uzak asrlara kadar giden bir ihtiras sava vard: emelleri btn Trakyay, Makedonyay, stanbul sahasna, Boazlara kadar yaylrd, ilk hamlede ilk mmkn olan ganimeti ald; Rumeli ark vilyetini ilhak ettikten sonra istikllini, kraliyetini iln etti. imdi o da korkutan bir varis, daha muhtemel olan serveti kimseye kaptrmadan elde etmeyi gzeten bir rakip olarak Trkiye'nin yanbanda dikilmi oluyordu. Ya Srbistan?... Onun da nice nice emelleri genilemek, kuvvetlenmek, Avusturya tehlikesinin karsnda kendisini mdafaaya kadir bir hale getirmek iin <htiyalari vard; bunlarn tahakkuku frsatn sabrszlkla bekliyordu. te tarafta gene Makedonyaya, Ege adalarna hele Giride, hatta istanbul'a, kk Asya'ya el uzatmak zamann bekleyen bir Yunanistan da kmldanyordu. Bunlardan baka dahilde de Ermeniler, Krtler, Arnavutlar, muhtelif unsurdan Araplar daha bilinir mi kimler vard. Hepsinden sonra daha dorusu hepsinden evvel arlk Rusyay vard. arlk Rusyas tedenberi Balkanlarla hristiyanlm, hususiyle islv unsurunun hmisi sfatn taknm idi. He*^ kesce malm idi ki ereti sfatn altnda istanbul ve Boazlar hkimiyetine halef olmak iin asrlardanberi devam'eden bir istei vard. Bu gizli sr deildi. Onun en ak grn 1878 harbi olmutu. O harp esnasnda ve onun sonuna kadar Rusya Balkanllar mdafaa etmek iin trl fedakrlklarla silaha sarlm ve akbeti kendisi iin ar ziyanlara sebep olan bir savaa girimi idi. Ayastafanosa kadar gelen muzaffer Rus ordusu ngiliz donanmasmm tehdidi altnda gerilemeye ve istanbul kaplarnda toplad galebe elenklerini Berlinde terk ederek mahcup ve yenik tekrar intizar mevkiine ekilmeye mecbur olunca artk siyasetini deitirmeye ve balkanlarda ne zuhur ederse etsin silahla mdahaleye kalkmakszn Balkanlar kendi hallerine, kendi vastalariyle uramak ve aralarnda, mesel Bulgaristan'la Srbistan, bir taraftan da Yunanistan arasnda zuhur edecek miras kavgalarnda serbest kalmak vaziyetine koydu. Bu, demek olamaz ki arlk, asrlk ananesini terketmi olsun. Binaenaleyh o

Bulgaristanla Srbistanm, bu iki komu memleket krallarnn gelip Trkiye'de merutiyet idaresinin hakiki ilk padiahn ziyaret etmek arzular yalnz bir komuluk cemilesinden ibaret olmak zere telkki edilemezdi, elbette. Yakn arkn, Balkanlarn, stanbul ve Boazlarn, hele Makedonya kark aleminin tarihine az ok vakf olanlar pek iyi anlarlard ki bu ziyaretlerin nazikne gsteriinden baka Trkiye'de esen inklp havasn bizzat teneffs etmek ve bundan ne mmknse onu anlamak vesilesini aramak maksad vard. Hi beklenmeyen bir zamanda, Yaknarkm ufuklarnda trl tehdit bulutlar yn yn birikip iinden nasl yldrmlar yaacana, heyecan ile beklenen bir hengmede Trkiye merutiyet iln ediliverince, hele istibdadn timsali ad olunan bir padiahn yerine ahvalin icaplarna uyaraktan baka bir vaziyet almayacandan phe edilemeyen bir hnkr kaim olunca asrlardan beri tarihin byk bir istifham iareti hkmnde bir trl hal safhasna giremeyen ark meselesi, nihayet kati bir tesviye eklini bulmu oluyor muydu? Bunu hi kimse farkedemedi. Zaten burada cereyan eden ahvali, bir senedenberi memleket iinde kendi unsurlar arasnda zuhur eden ihtiras, emel arpmalar yle ihtimalleri gznnde tutan bir ayna idi ki, yalnz-etrafn keskin alka nazarlarnda deil, hatt dahilde, bizzat inklab icat ve idare edenlerde bile bunu fark edecek kadar bir gaflet bulunamazd. Btn ark meselesinin siyaset dnyasnda, patlayverecek olursa ateleri her taraf kaplayacak korkun bir barut fsna benzetilen bu muammann dnm noktas olan Trkiye'de, her gn lmne intizar edilen ve hasta adam diye lm deinin etrafnda beklenilen bu memlekette sadece bir merutiyet ilniyle artk kapanm bir fasl olabileceine konacak tek bir saf yoktu. Hasta adamda, kim bilir, belki bir dirilmek yahut hi olmazsa ifaya mncer olabilecek bir nakahat devresine girmek ihtimali grnr grnmez, ne olur ne olmaz diye artk davranmaya lzum grenleri, kafi bir mirasa konmak zaman gelinceye kadar ortada neyi devirmek mmknse onu toplamak isteyenler oldu. Bu mirasa konacaklarn banda Avusturya vard ve evvelce Berlin muahedesiyle

96

da Yaknark'ta cereyan eden ahvali en kk teferruatiyle tetkikten ve frsat zuhu-rnda, hele Yakmark iin statkoyu deimi grmek cihetine yanamayan ingiltere ve Fransann, hatt Almanya, Avusturya ve italya'nn bir megalesi, bir gailesi zamannda mdahale siyasetinden uzak kalmyordu. Tarihin btn bu aprak ve dolak iplik yuman zmek vazifesini mverrihlerin, siyasetilerin ihtirasna brakmann daha mnasip olacana kanaat eden bu hatralarda u ksa hlsadan sonra tekrar yeni padiahn beklenen misafirlerine dnmek lzmdr. Bulgaristan'la Srbistan'n Trkiye ile trl ac vakalarla, savalarla, ekseriyet zere kanla, atele dolu bir gemii vard, bu iki memleket krallar yeni idare eklinin yeni padiahn ziyarete gelme zarafetiyle gemi ac hdiselere, artk tarihin unutulmak, bir daha almamak icabeden bir fasl nazariyle baktklarn gstermek istiyorlar denildi, bittabi belli edilmesine lzum olmayan bir phe ile... O phenin halli zamann sorumluluuna braklacak bir vazife idi. Krallar siyasetlerini temsil eden erkn da maiyetlerinde getirecekleri iin belki kendileriyle bu zevat, Trkiye ileri gelenleriyle de fikir al veriine girieceklerdi. Eer byle olacak idiyse hkmete den vazife yalnz misafirlerin kabulne ait merasimde deil, bu fikir al veriinde de pek ar. pek zor olmak lzm gelirdi. Saraya taallk eden vazife ise yalnz bir misafirhane vazifesinden ibaret kalm oluyordu. Bu vazife bu snr iinde kalnca hnkrn vaziyetinde bir mkl cihet kalm olmuyordu. O, ancak misafirlerine kar mkrim, mltefit, kendisinden memnun etmee mtekayyid bir sahibi olacakt; ve trl yalanlar ve rivayetlere kar olarak bu vazifeyi pek nazikne, pek kibarane idare etmek sfatma malik olduundan emniyetle bizler de msterih idik; mademki tam mnasiyle bir merutiyet padiah olan hnkr misafirleriyle, Avrupa hkmdarlar arasnda cereyan eden temaslar kabilinden bir mecburiyete girmeyerek, mesel vaktiyle Almanya imparatoru birinci Vil-helm, Avusturya mparatoru Francois Joseph, Rusya ar ikinci Alexandre; daha sonra Rusya ar ikinci Nikolas ve Almanya mparatoru kinci Wilhelm; hatt belki gene bu imparatorla Sultan Hamid arasnda vukua gelen mzakereler nevinden grmelere lzum hissetmiyerek bu vazifeyi merutiyet hkmeti erknna braktka hem kendisi, hem etraf msterih olabilirdi.

Bu noktaya bylece karar verdikten sonra saray erkn hazinei hassa erkniyle hemen toplantlar yaparak misafirlerin kabul iin lzm gelen hazrla baladlar. Bu hazrlklar vastalarn bolluu sayesinde hi de saray yldracak mahiyette deildi. Ta nceden hkm ettik ki her i pek inan verecek ekilde cereyan edecektir. Nitekim yle oldu.

97

Son hazrlklar Rifat Paa'nn einin gsterdii himmet Saray haber veriyor: Her ey hazr Misafirlerin gelii Kral ve Kralie Kralienin haremi hmayunda ziyareti iadesi Ba kadn efendi

Programn teferruat ve Kral ile Kralienin maiyetlerinde gelecek olanlarn adet ve sfatlan anlaldktan sonra hatt daha evvel saray, tertibat almaya teebbs etti. Bir kere Bulgar Kral ve Kraliesine ait cihet temin edilince ayr olarak ve daha sekin bir maiyetle gelecek olan Srbistan Kral iin yaplacak bir i kalmam olacakt. Abdlhamid'in hal'inden sonra her trl tahribattan azade kalm olan merasim dairesiyle ale kasr, ve icabederse mevcudiyetinden istifade edilecek olan kk mabeynle Yldz'-n dier baz ksmlar yle bir vaziyette idi ki mefruat idaresine den vazife pek hafif kalyordu. Maiyete mahsus yatak odalarn kususiyle Kral ve Kralieye tahsis olunacak daireleri hazrlamak ve en kk teferruata kadar burada her lzum grlebilecek eyleri bulundurmak lzmd. Hariciye Nazrnn ei ki Rus asilzadelerinden bir aileye mensup ve irfan ile, sanatla mcehhez, her mnasiyle kibar ve nfuzu nazar, isabeti rey sahibi bir hanm idi ltfederek Yldz'a kadar tekrar tekrar gelmek zahmetine katland, ve saray memurlarn ihtarlarndan mstefid eylemek himmetini gsterdi. Bu odalara tamamiyle hazr olmak iinde zorluk grlmedi. Zaten bunlarda esas eya mevcut olduundan yalnz yatak takmlar dnlmek lzmd, bunlar iin de mefruat idaresi fazlasiyle, hatt tuvalet takmlarna kadar bol bir sermayeye malikti. Baz salonlara ezcmle Kral ve Kralienin dairelerine ndir eyay koyarak bunlara sanatkrane bir eda vermek de dnld. Bunun iin de muhtelif saraylardan hususiyle hazinei hmayundan bir takm kymettar takmlar getirtmek imkn vard. Hazinei Hassa bunlar mahallerinden sened mukabilinde alarak icabeden yerleri sslendi. Kiler levazm kahval takmlar, Yldz saraynn hal'den sonra metruk kalan byk mutfaklarndan bir ksm da her trl teferruat ile hazrlannca artk sarayn misafirlerine: Buyursunlar! demekten baka bir i kalmam oluyordu.

Hayr, nemli ve olduka zor bir i daha vard ki stabll mireye aitti. Merasimin icrasmda, ezcmle karlama ve uurlama esnasnda teekkl edecek alaylarda padiaha ve hanedandan itirak edecek zevata, Kral ve Kralieye, maiyetlerine, vekillere ayrlacak landolarla Yldz'da daima emre hazr olarak bulundurulacak kupalar, faytonlar ve bunlar iin lzm olan hayvanlar yle bir yekn tekil ediyordu ki stabl mire mevcudunun bu ihtiyaca yetip yetmiyecei bizleri olduka dndrd. Biliyorduk ki arabalar gzleri alacak bir halde deildi. Hele hayvanlar yorgun bir halde idiler. Btn bu noksanlara ramen stabl mire mdriyeti yle az bir zamanda muvaffakiyetlerle bu mkilt tesviye etmi oldu ki artk saray Hariciye Nazrna gsn gere gere teminat vererek onu da zntden kurtarm oldu. Son yaplacak bir i vard: Onu da yapacak, sefaretten, husus memurlar istedik. Onlara, Yldz'n misafirlere ayrlan dairelerinin her tarafn gezdirdik. Simalarnda okunan hayret ve dillerinden dklen takdir mnalarn bittabi byk bir emniyetle topladk. Tek bir mtalea olarak sefaret erknndan bir zat: Kral ve Kralie iin mkellef bir kahvalt takm bulundurulsa... dedi. Bunu derhal zihnimin bir kesine yerletirdim, ve hazinei hassa vastasiyle Kral ve Kralie iin mmknse mesel hazinei hmayunda sakl nefis eya meyanmdan kahvalt takmlar getirildi. Bunlardan biri ki Krala mahsus idi tepsi ile beraber kahvelii, ayl, fincan, eker hokkas altn kafes iine servis mamultndan mavi zemin zerine alnm beyaz ieklerle seyrine doyulmaz bir sanat eseri idi. Bu takmn bir hikyesi oldu ki srasnda onu nakledeceim, onun iin bu tafsilt vermek istedim. Misafirlerin gn geldi. Alman tertibat cmlesinden olarak ve bu gibi hallerde devletlerarasnda yrrlkte olan usule gre padiahn misafirlerini memlekete vsl olacaklar yerde karlamas icabederdi. Kalabalk olmayan bir alay halinde hnkr byk resm elbisesini giymi ve nianlarn takm olarak Sirkeci mevkiinde, hazrlanan husus yerde ye tam zamannda hazr bulundu. Kral^Kralie ve maiyeti vsl olunca mtad merasimi ile karlandlar. Her iki hkmdar beraberlerinde bulunanlar mertebelerine gre, mtekabilen yekdierine takdim ettiler. Ve bu i de bitince byk alay teekkl etti, sra ve mevki itibariyle herkes kendilerine tahsis olunan arabalarla Sirkeci'den itibaren btn gzergh dolduran halk ktlelerinin alklar arasnda Yldz yolu tutuldu. Burada hnkr misafirlerini yerlerine tevdi ettikten sonra Kraln Padiaha Dolmabahe'de iadei ziyareti vukua geldi.

98

Kral ocuklarn, bu gn Bulgaristan tahtna km olan ve o zaman veliahd bulunan Prens Boris - bugn Kral Boris -ile kk kardeini beraberinde getirmemiti. Onlar bir hayli zaman sonra husus bir surette ve pek ksa bir zaman iin istanbul'a geldiler. ehrin seyre deer yerlerini, bu meyanda Yldz ve Dolmabahe, Beylerbeyi, Gksu saraylarn gezip grdkten sonra hemen avdet ettiler. Gzlerimin nne geldiler; her ikisi de gayet sevimli, gler yzl, scak kanl, henz ocuk denecek yata, fakat mevkilerini idrak eden bir vakar iinde, grenler zerinde pek' yi bir tesir brakyorlard. Dolmabahe sarayn gezdirmekte onlara bamabeynci ile baktib refakat etmilerdi. Bilhassa muayede salonunun geniliine, kubbesinin yksekliine hayran olmu grndler. Ziyaretleri pek husus ekilde vukua geldii -iin huzura kmalar da husus tertibat dahilinde vukua geldi. Prensler Kralienin ocuklar deildi. Kralie Kral Ferdi-nand'm ikinci zevcesi idi. Pek asl bir hanedana mensup olan ve nesebinin asaleti nisbetinde doutan da asalete malik bulunan Kralie, derhal hkmdarlk haysiyetinin icaplarn tatbikte liyakat gsterdii gibi nezaretine verilen kk prenslere kar da her mnasiyle validelik efkat ve balln da gstermiti, istanbul'da misafirliinde onu yakndan grenler meziyetlerini takdirde gecikmediler. Kraln Dolmabahe'de hnkra iadei ziyaret etmi olmasnn bir karl olarak Kralienin de haremi hmayunda hnkrn asl zevcesi olmak sfatn kim haizse onu ziyaret etmesi kararlatrlmt. Bu sfat haiz olan Bakadm efendi idi. Sultan Read'm ark hkmdarlar gibi mesel Meraki sultan gibi drt nikhl zevceden baka yzlerce odalklar yoktu. Nikhl olarak kendisine evlt vermi kadmefendi ile bizce malm olan bir ba ikbali vard. Baka odalklar olmutu elbette, fakat zamanmzda bizlerin bilgimize getirecek bir iaret grmedik. Hele belki de ya msait olmad iin biraderi Abdl-hamid gibi gen kzlara dknlk gsterdiine vkf deiliz. Bakadin efendiyi ahsen bilmezdim, ama pek nazik, pek halk, yallna ramen hl pek gzel olduuna, ve hayatlarn daima sarayda kapal olarak geiren ve balca elenceleri yemek olan btn sarayllar gibi, yryne, her hareketine fazla bir arlk verecek derecede iman olduuna, mu-sahihlerin gevezelikleriyle vkf idik. Hatt Kralienin bu ziyareti haberi zerine epeyce znt iinde kaldn da haber aldk. Bizi dndren haremi hmayunun pek basit bir ekilde denmi olmasyd. Esas eya pek iyi olmakla beraber bir

ecnebi kralienin gzn alabilecek teferruattan mahrum idi. Bittabi bu ziyaret bakadm efendinin asl haremi hmayun denilen ksma bir ek makammda husus ikametine mahsus dairede vukua gelemezdi. Byke bir konak makamnda olan bu daire nefis Hereke kumalariyle fakat haremi hmayundan daha basit bir ekilde denmi idi, sonra bina da haremi hmayunda grlen hametten mahrum idi. Binaenaleyh kabul resmine haremi hmayunun yukar katnda byk salonun kara cihetinde, kede bulunan byk oday uygun bulduk. Oraya kadar merdivenler, sofalar pek ziyade azameti hiz yerlerdi; intihab eden odaya da sarayllarn muhtelif eyasndan bir takm dolaplar, kaplar celbederek buras bir kralieyi kabul edebilecek hale getirildi. Sarayda Kralieye tercmanlk ve delillik vazifesine de bamabeyncinin yeeni, eski sadrazam Halil Rifat Paann torunu Fatma ile baktibin kz Bihin tayin olundular. O zamandan sonra yzlerce hele Cumhuriyet devrinde binlerce yetitirilen sekin ve mnevver Trk kzlarnn ncs olan nesilde bu vazifeyi grebilecek olanlar pek ndirdi. Fatma ile Bihin henz ocuk /denecek yata olmakla Franszca ve ngilizce pek iyi konuan, musikiinas; erkn ve adaba tamamiyle vkf, iyi giyinmesini, iyi davranmasn bilen kvrck hanm kzlard. Sonradan onlar haber verdiler ki bu ziyaret merasimi pek iyi gemi, bakadm efendi vazifesini ok gzel ifa etmi, haremi hmayunda hazinedarlar ok edeb dairesinde .hizmet grm, ve netice olarak Kralie haremi hmayundan hi beklenmemi gzel intibalarla ayrlmtr.

99

Kral Ferdmand'n vasflar, hakkndaki rivayetler ve bir merak Beenilmesi mmkn olmayan bir geit resmi Kral nasl temaa etti Dn zdiham Tkanan yol.

Bulgaristan Kral Birinci Ferdinand pek ziyade tetkike ayan bir ahsiyet idi. Avrupa'nn en eski ve ekser saltanat h-nedaniyle akrabalk balariyle merbut Saxe Coburg et Gotha ailesinden olan Ferdinand ilk nce, henz Bulgaristan Trkiye ile btn balarn zmeden evvel Prince unvaniyle emaretin bana gemi iken sonra 1908 de, biz merutiyeti iln edince, Kraliyetini iln etmi oldur Kendinde toplad dirayet ve faaliyet asarn derhal gstererek Bulgaristan'n imarna sarfet-tii himmeti ve memleketi idare hususunda her vesile ile mahede edilen kiyaseti sayesinde Bulgar milletinin, sanki bizzat Bulgar unsurlarndan imiesine, muhabbetini kazand. Onun hretini uzaktan uzaa bilirdik. Avrupa saltanat efradnn hemen hepsinde olduu gibi pek iyi tahsil grm, mteaddid lisanlara vkf, ilme, fenne, edebiyata, tarihe, sanata dkn, hususiyle bitkilerle uramakta olduuna vkftk. Hatt pek hrete haris olduuna dair rivayetler vard, bu meyanda ufak tefek hususiyetlerinden bile bahsedilirdi. Mesel balca meraklarndan biri elmas, yakut, zmrt, firuze ve saire ile dolu bir byk kse iine elini sokarak bu kymetli talarla saatlerce oynad sylenirdi. ahsn yalnz resimleriyle grm iken onu stanbul'a gelince yakndan grdk. Uzun boylu, geni omuzlu, ar csseli ve Fransa'nn Bourbon ve Orleans hanedanna has olan byk burunlu, gzel bir adamd. Bu son almetifarika validesi Princesse elementine'den tevars etmi olacakt. stanbul'a geldiinde bile ar vcudunu zor tayan bacaklarnn, sonralar bsbtn aa kan hastaln kefetmek mmknd, fazla zaaf neticesiyle yrynde hissedilen arlk onun vekarna bir ilve yapm oluyordu. Hkmete tertip edilen merasim arasnda bir de geit resmi vard. Misafir bir hkmdara kar byle asker bir merasim yaplmas, hilfna hareket edilemeyecek derecede yle kurulmu bir kaide idi ki o srada Harbiye Nezareti bir geit resmini hususiyle ihtimal yarn dman mevkiine geecek olan bir memleket hkmdarna kar yz aartacak ekilde yapmak iin kmsenmiyecek kadar mkilt iinde idi. 31 Mart isyanndan sonra stanbul'da mevcut olan taburlardan birou uzak yerlere

(gnderilmi ve onlardan kalan boluklar uradan buradan tedarik ve celbolunan kark, derme atma efrad ile doldurulmutu. Bunlar tehizat, stba itibariyle gereken gsterie malik olmadktan baka talim grm efrad da deildi. Vaka bir geit resmi bir harb manevras deildi ama pek ssl, pek gsterili, son derece intizam icaplarna uyarak cereyan etmeliydi. Harbiye Nezareti bizim btn tarihte grlen yaplamaz olan yapmak harikasn gstererek bu geit resmini de elde bulunan vesaitle hazrlad, fakat ne olsa,, belliydi ki bu, Trk askerliinin btn cihanda tanlan erefiyle mtenasib olamayacakt. Nitekim yle oldu. Biz bu iin daha byk mikyasta Seyyidler manevrasnda bir numunesini grdmz iin korku iinde idik. Bir yandan Harbiye Nezareti hazrlanrken bir yandan da hnkrn maiyetine verilmi olan yaverler saraya taallk eden cihetleri, ve bu meyanda geit resminin yaplaca Hrriyeti ebediye tepesindeki hazrlklar tertip etmi yaver beyler ayr ayr byk dirayet ve faaliyet sahipleriydi; aldklar kararlar, tedbirler cidden her bakmdan pek iyi dnlm eylerdi, lkin alman kararlar ne kadar mkemmel olursa olsun onlarn tatbik sahasna geiinde intizamn temini halkn yar-dmiyle ve alman tedbirlere mutabakatiyle mmkn olacanda, phe yoktur. Bizde ise ne zaman alay veya byle seyre deer bir geit resmi yaplacak olsa halk intizam dairesinde zaptetmek mmkn olmadndan daima birikmi kalabalk bir tamak nefesiyle ier, ier ve her i bir hercmerc iinde kalr. Bunun da bir aresi yoktur. Meer ki Avrupa halknda olduu gibi bir intizam gayreti hsl ola... Hrriyeti ebediye tepesinde Kral ve maiyetinin de beraber bulunaca gibi sefirlere, vkelya, ayan ve mebusana mahsus mnasip mahallerde birer adr kurduruldu. Bu adrlar da hep tarih kymette pek sanatkrane eylerdi. ki alay tertib olundu, biri hnkr maiyetiyle Dolmabah-e'den, dieri Kral, Kraliyet maiyetleriyle Yldz'dan alarak geit resmi mahalline kadar getirecekti. Bu ilk i pek iyi cereyan etti; Padiah misafirleriyle beraber Ota Hmayuna yerleti. Burada inanlmayacak bir hdiseden bahsedeceim. Bunun uydurma olduuna inananlar pek ok olacaktr elbette, o derece gariptir. Fakat bunu bile bile gene kaydedeceim. Ota Hmayunun arkas svari mu-

100

hafaza blnn efradiyle evrilmiti. Bamabeynci ile baktib Hnkrn geliinden evvel alaydan ayrlarak adra bir gz gezdirmek istediler ve arka taraftan ieri girdiler. Henz orada kimse yoktu yalnz biri vard: kucanda kk ocuiyle bir ingene kars... Nasl, ne iin?... Bunu ne o zaman ne daha sonra halledemedim. Yalnz btn geit resmi iinin ne yolda cereyan edeceine bu bir emare idi - ve hakikaten grld ki hi kimse kendisine ayrlan yerde deildir. Yalnz sefirlerle sefaret erkn adrlarndan kmldanmamlard, fakat onlarn adr da istilya uramt. Bir hercmerc ki tasviri mmkn deil. Herkes nereden daha iyi greceine kanaat getirmise oraya komutu. Kendi yerinde kalmamak, baka trl bir imtiyaza malik zannolunan yere gemek hrs ile btn adrlar halk yerinden oynam, birbirine karm idi; nihayet geit resmi balaynca herkes kendisine mahsus olan yerlerden baka, bulunduu noktada mhlanp kalabildi. Kral Ota Hmayunda ayakta, ikide birde yamnda duran Bulgar Harbiye Nazrna eilerek ve onunla pek yava, pek ksa be kelime konuarak bamdan sonuna kadar tepeden trnaa dikkat, seyretti. Harbiye Nazriyle ne konuuyorlard. Ben onlarn arkasnda ve olduka yakn bir yerde idim. Ne bir kelime iittim, ne belli bir fikir alabildim; yalnz asker ilerine vkf olmayan bizlerde bile memnuniyet uyandrmayan bu geit resmine dair onlar da tenkide benzer eyler sylemi olacaklar diye dnyordum. tede sefirler ateemiliterler ne dndler. Belki dnm olacaklar ki asker isyanndan sonra bu yaplan geit resmi, her trl noksanna ve sakatna ramen gene beenmek icabeden bir itir. Asl hercmer geit resmi bitince balad. Arabalar rsi-me mahallinin tesinde idi. Birden halk ktleleri bir buz zm kabilinden yerlerinden oynadlar ve birbirlerine tklp katlarak tepeden ili'ye kadar gei yolunu kapadlar, yle bir kapay ki zmek, arasnda bir yol amak mmkn deildi. Kralla kralieyi, maiyetlerini Yldz'a gtrecek arabalar nasl toulundu, onlarn alay nasl bu tkanm yoldan geebildi, bunu bilmiyorum; hatta hnkrn alay nasl tekil edilebildi; bunu da bilmiyorum, Bamabeynci ile baktip arabalarn bulamadlar. Nihayet Establ mirenin bir bo arabasna atladlar. O gn Cuma idi; hnkr Cuma selmln yapacakt, namaz Tevikiye Camiinde eda edecekti, onlar da kendisine katlmak iin kalabal yara yara camiye varabildiler. yle bir

halde ki resm elbiselerinin btn srmalar, uhalar kaln toz tabakasiyle rtlmt. Hi unutmyacam. Yaverlerden Refet Bey, o da tozlara bulanm, camide mahfili hmyna kan dar merdivenin basamana oturmu, iki eliyle yzn kapam, dnyordu. Belki de bu rezaletin <baka bir tbir yok mahcubiyetinden alyordu. Beni grmedi, ben de onu acsnda serbest brakarak oturduu basamaktan atlayp yukarya ktm. Sarayn avizelerinde binlerce mumlarn, sofrada birok altn kapl yksek amdanlarn titrek ziyalar alfanda sofrann parlak san takmlar, misafirlerin srmalara gmlm elbiseleri, kadnlarn mcevherleri bir ehrayin gibi prl prl ldarken hizmet kapmda siyah, pantolonlariyle, kanma srmal ceketleriyle, beyaz eldivenleriyle Enderun efendileri, ellerinde byk tabakalar, grndler. Trk milletinin ikram hakknda doutan bir meyline delil olsa gerek; bir Trk, ne,zaman Tanr misafiri diye adlandrd bir yabancy arlamak lzm gelse hemen btn iktidarn ne kadar az olursa olsun onu doyuracak, memnun hatt mahcup edecek kadar, varn younu sarfeder. Ben zmir'de iken arkadalarmla tatil vesilelerinden istifade ederek merkezden kalkar, uzak, yakn, merkeze bal kylerde birka gn misafir olurduk. Ky delikanllar en gzel elbiselerini giyerler, zaten genler misafirlerine kuzular evirirler, stllar piirirler, temiz sofralar kurarla ve hep ayakta el pene divan, misafiler bu nefis yemekleri yerken bir dizi uzak vaziyetinde hizmet ederlerdi. Ela fakir evlerimizde, en dkn ailelerimizde de byle misafirleri kudret fevkinde doyurmak iin zabt olunamayan bir gayret hamlesi vardr. te bylece Trk en mtevazi ferdinden balayarak, en yksek ahsiyetine kadar arlamay ve ikram kendisi iin en ziyade zevk alnacak bir vazife bilir. Tarihte tafsiltn okuyoruz, dnler vesilesiyle ne mkellef, ne mkemmel ziyafetler verilir, yalmz ileri gelenler deil binlerce binlerce halk btn ehir gnlerle doyurulurdu. Son zamanlarda Abdlhamid saraynda da kzlarnn dn vesilesiyle, btn ileri gelenlere, yerli yabanc btn nemli kiilere verilen ziyafetler olurdu. Hele tahtnn sarsntlar arasnda Yldz'n me-

101

rasim dairesinde ayan ve mebusana verilen yzlerce kiilik mehur ziyafetin tafsiltm okumu, iitmitik. Bulgaristan kralnn ziyareti vesilesiyle Dolmabahe saraynda ilk byk ziyafet verilecekti. Bundan evvel yenisaray, henz tamamlanmam vastalariyle Msr hidivi Abbas Hilmi Paann yazn deti olan stanbul seyahati esnasnda bir ziyafet tertip etmiti, fakat hkmete grlen lzum zerine bu ziyafet pek muhtasar, pek basit idi; maamafih saray iin bir tecrbe dersi vazifesini grd. Onun iin Bulgaristan'n zor beenen Avrupa saraylarnda grd mutantan ziyafetlerle grgs pek yksek olan, kralna verilecek bir ziyafet iin saray cesaret gsterdi. Bu ziyafet iin Londra'da Maple maazalarna smarlanm elan birbirine eklenir yz krk drt kiilik masalar bir o kadar sandalyeler henz gelmemiti. Londra-da sefir bulunan Tevfik Paann vastasiyle sipari edilen ve dokunmas zamana mtevakkf olan pekirler, yekpresofra rtleri alnmamt, fakat Yldz'n elde bulunan vesaitiyle bu ii grmek mmkn oluyordu. Yalnz Dolmabahe'de byle yz geen davetliler iin uygun tek bir yer vard: Bir cephesi karaya, dier cephesi denize bakan ve i mabeynle d mabeyn arasnda bulunan ve galiba bunun iin iki yzl namiyle tanlan geni sofa seildi. Birok marangozlar altrlarak buraya beyaz tahtadan iskele halinde ve zerine ylacak ar yk ekecek salamlkta bir sofra kuruldu. Bu sofra rtldkten sonra beyazlarn eteini kaldrarak altna bakmaa kaikla-mazd, fakat bir kerre ayb kapandktan ve stne mteaddit byk amdanlar, ieklikler, yemilikler konduktan, muhtelif arap kadehleriyle iekler serpitirildikten sonra seyrine doyulmaz zengin ve ok ho bir manzara vcuda getirildi. Davetlilerin adedi yz gemi olacakt. Padiah ve kral ile maiyetlerinden baka Veliahd btn yabanc sefirleriyle balca ecnebi messeseleri mdrleri ve kralie hazr bulunaca iin ecnebi davetlilerin hanmlar, hususiyle hariciye na' zrnn hanm, daha bilir miyim, kimler, herhalde yz akn davetliler iin bu geni sofay batan baa igal eden byk bir sofra... Sarayn pek mkellef bir sofra takm vardr .ki hl mevcuttur, hl icabettike bu vaziyetlerde kullanlmak zere cumhuriyet hkmetinin emrine amadedir. Bu takm ki altn kapl gmtendir, vaktiyle Paris'te byk bir messese tarafndan imal olunmutu; ya baz ksmlar kaybolduundan, vahut esasen her ihtiyac karlayacak mikyasta yaptrl-

madndan bizlere muhtac ikmal ve tevsi grlmt. En evvel teebbs edilen ilerden biri bu takm tamamlamak oldu.. Hazinei hassann elinde sarayn hurda ibriklerinden, mangallardan, tepsilerden vesair takmlardan ynlarla gm vard- bunlar vermek suretiyle fazla bir masrafa girimeksizin takm tamamlamak imkn bulundu. Bunu imal eden messese muamelesini tatil fakat kalplar dier bi messeseye devretmiti; uzun muharebe neticesiyle tasavvurun kuvveden fiile kmas temin olundu; fakat sipari edilen paralar henz gelmemiti. Tutulan esas on iki dzine misafire bir kk atal bile ykanmakszn, sekiz trl yemek tevziiyelerin-den on ikier byk tabak vesaire ile yzlerce para idi; ve bunlar hep ayr ayr gzleri olmak zere sandklara yerlemi olacakt; yle ki bir kk para kaybolsa derhal bo kalan yerinde belli olacakt. Bu takm hazinei hmayunda mahfuz olmak ve icabettike seferli kouu efendilerinin nezareti altnda manda arabalariyle saraya nakledilmek ve gene onlarn nezaretinde kullanldktan sonra yerine iade olunmak det olduundan zamanmzda bir kaybolma olayn iitmitik. gene de yle mahfuz olmak lzm gelir. Ancak sipari edilen paralar gelmemiti; u halde mevcut olanlarla idare edilecekti, icabeden eyler hemen ykanp temizlendikten sonra sofraya yerletirilmek suretiyle bu da mmkn olacakt. Her i bitip de sofra hazr olunca ve davetliler gelip de yerlerini alnca vcuda gelen manzara hakikaten seyrine doyulmaz bir gzellikte idi. Btn erkekler, padiahtan, kraldan balayarak resm niformalarn giymi, nianlarn takm idiler. Kadnlar akam elbiseleriyle, btn mcevherleriy-le gelmilerdi. Yalnz mebusan reisi siyah frakla merutiyet Trkiyesinin bir timsali hkmnde idi. Sarayn kapsndan binek tama kadar bir asker mfrezesi, i salondan merdivenlere ve ziyafet salonunun kapsna kadar sra ile, krmz pantalon, beyaz srmal saket giymi, balarnda sorgulu kalpak, hademeli hmyn efendileri karlamak vazifesini gryorlard. Yukarda d salonda sarayn orkestra takm, hademenin aksine beyaz pantalon ve krmz caketle hazr idiler. Kral ve kralie muvasalat ederken hnkr onlar binek tanda karlad ve her iki memleketin marlar alnarak ziyafete balanm oldu. Sarayn avizelerinde binlerce mumlarn, sofrada mteaddit altm kapl yksek amdanlarn titrek ziyalar altnda, sof-ranm parlak sar takmlar,

102

misafirlerin srmalara boulmu elbiseleri, kadnlarn mcevherleri bir ehryin gibi prl prl ldarken hizmet kapsndan siyah pantalonlariyle, krmz srmal caketleriyle, siyah parlak iskarpinleriyle, beyaz eldivenleriyle endern efendileri ellerinde byk tabaklar, grn-dler; on tevzi memuru bylece girerek her biri kendisine ayrlan noktada yer ald ve orkestra en akrak havalariyle balaynca yemek de balam oldu. Burada yemekleri tertip eden mutfak mirlerine, hizmeti idare eden endern efendilerine, aradan gemi bir eyrek asrlk zamanlardan sonra muvaffakiyetlerinden dolay tebrik vazifesini ifaya mecburiyet hissediyorum. Onlardan kimbilir ka hl mevcuttur ve bu satrlarm kann dikkat nazarna iliecektir. Btn ziyafet esnasnda, belki iki saate yakn bir zaman bir t, dm bir atal grlts, devrilmi bir kadeh iitilmedi, grlmedi. Yemekler srasiyle tevzi olunurken arada verilecek muhtelif nevilerden arap ii vard: Bu sanata vkf olarak hariciye nazrnn talimat dairesinde hareket edildi. Yldz Saraynn vaktiyle getirilmi nefs ikilerden mrekkep bir mahzeni vard. Bu imdada yetimi oldu. Sofradan kalknca davetliler d mabeynin byk sofrasnda toplandlar, herkes ayakta idi; ilerlemi yann mutad-dan fazla sofrada kalm olmak ve arkasnda duran divan hmayun tercman vastasiyle misfirleriyle grmek yorgunluunun tesiri altnda yalnz oturdu ve nihayete kadar sigarasn, kahvesini ierek dinlendi; bu mddet zarfnda kral dolaarak hariciye nzn tarafndan kendisine takdim edilen sefirlerle ve dier kiilerle er beer cmle, ikier er kelime konuuyordu. Pek memnun grnyordu. Hakikaten bu ziyafet btn teferruatiyle misafirleri hayret ve memnuniyet iinde b'rak-m. hususiyle kral beklenemeyen bir hamet manzaras karsnda bulundurulmu ve tertip edenlerin de yzlerini aartm oluyordu.

Bulgar Kralnn ziyafeti Kralla bir temas Kahvalt takm Endern efendisi Krala hediye Srp Kralna ait bir hikye Nisanlar

Hnkr tarafndan kendi erefine verilen byk ziyafete bir karlk olmak zere Bulgaristan Kral da hnkra bir ziyafet vermek istedi. Bu ziyafet pek sade ve muhtasar bir le yemei eklinde, Yldz'da ve bittabi gene sarayn vesaitiyle verildi. Endern efendileri siyah setrileriyle hizmet ettiler. Sofrada beyaz gm takm kullanld; hademei hmyn yerine bir blk asker karlama merasimini ifa etti, orkestra takm yerine fanfare merasim dairesinin nnde ald, davetlilerin adedi en az hadde inmi oldu, kadnlar bulunmad ve bu suretle ziyafet klfeti pek. hafif gemi oldu. Kral Ferdinand ile dorudan doruya ancak iki defa temasa getim, bunlar hikye edeceim: Misafirliinin ikinci gn idi, sabahleyin Yldz'dan Kraln maiyetine verilen yaverlerden biri Dolmabahe'ye gelerek beni grmek istedi. Gen zabit dedi ki: Kral hazretleri sizi grmek istiyor. Hayretle: Beni mi? Acaba ne iin? diye sordum. Sebebini bilmediini ve hemen imdi istediini syledi. Olduka bir merak ile arabam smarladm, hemen Yldz'a gitmekte acele ettim. Beni derhal kralm yanma gtrdler. O kk salonda kahvalt masasnn banda yalnzd. Selm vererek bekledim. Ayaa kalkt, can biraz skkn grnerek:

103

 Ben bu sabah kahvalt yaparken bir kaza yaptm. Naslsa yanl bir hareketle o gzel Serres kahvalt takmn devirdim. Btn takm tepsisiyle beraber bir yn enkaz haline geldi. Bu kymetli takm byle kazaya uratm olmaktan mahcubum. Sizden rica ediyorum, evketpenah sultana bunu arzediniz... Efendimiz bundan memnun olacaklardr, kazalar uur sayarz... dedim; biz Trkler byle

Hemen bohay atrd, haly yere serdirdi ve eilerek-ha-ly okad, bir ucunu kaldrarak altna bakt, eliyle yoklad, ve dorularak tekrar haly gzlerinde hayranla dellet eden bir mna ile, seyretti. Sonra bana hitabederek: Bu bir hal deil, bir al! dedi, ve sordu: Bu sanat harikas nerede yaplr?... Hazinei hassaya ait olan Hereke imalthanesinde...

Tebessme benzer' bir eyle mukabele etti, ve ban hafife eip selm vererek konumay bitirdi. karken kapnn d-mda o gzel takmn krk paralarn grdm. Biraz tede sklm bklm Krala kahvalt hizmetini yapan gen endern efendisi duruyordu, yanma kadar geldi, ilknce resm saray temannasn yaptktan sonra ellerime sarld ve perek alayan bir sesle: Kral hazretleri, dedi; beni kurtarmak iin kabahati kendi zerine aldlar. Kazay ben yaptm... Bu saf ocuu rahatlandrdm ve avdetimde hnkra hikyeyi naklettim. Sadece glerek dinledi. Onun iin Kralm bu hareketi pek tabiidir, onun yerine kendisi olsayd o da elbette byle yapacakt. Kralm hareketi gn idi, hnkr beni ona bir hediye gtrmee memur etti. Bu hediye Hereke'de dokunmu bir al kadar ince, ran'n mehur hallarndan birinin resmine gre pek iyi ilenmi, olduka byk bir para idi. Mefruat idaresi onu al ipek bir boha iinde sararak hademeden birinin refakatiyle arabama koydurdu ve Kraln Yldz'da serbest bulunaca saati sorarak yola ktm. Yldz'da, bu sefer Kralm yaverine ba vurarak ziyaret sebebini anlattm, hal bohas iinde byk salona nakledildi ve Krala malmat verildi. Ben ayakta bekliyordum, o hemen geldi. evketpenah efendimiz, zat hametnelerine kk bir armaan gnderiyorlar; dedim.

Ne kadar ince, tersi yzne benziyor; dedi. Malmatfuruluk ederek izahat verdim: Bu neviden hallar pek ge, ve ilve ettim: Bir santimetre karesinde otuz drt ilmik vardr, derler... Benden Hereke hakknda uzun tafsilt istedi. Saraylarn btn ipek kumalarnn da orada yapldn ilve etmekten geri durmadm. Pek ok teekkr ederim, bunu sarayda bir duvara gerdireceim. Kralie buna hayran olacaktr, dedi ve kk ba emesiyle izin verdi. Bulgaristan Kralndan sonra Srbistan Kralnn da ziyaretini beklemek gayet tabii idi. Bulgaristan ve Srbistan Trkiye'ye kar ayni alkalar, maksadlar takib eden az ok fark jle ayni rktan iki komu idi. Her ikisi de dorudan doruya Rusya'nn himayesine gvenirlerdi. Srbistan'dan ziyade Rusya'nn tesir ve nfuzu altnda bulunan Bulgaristan Trkiye'ye kar ayni vaziyette olmakla beraber Srbistan'n Bulgaristan'a nisbetle zayf bir taraf vard ki o da daha ziyade Avusturya'nn tehdidi altnda bulunmasyd. Rusya ile Avusturya arasnda Balkanlar sahasnda mevcut olan rekabet neticesiyle arln himaye nazar Srbistan'n zerinden de eksilmezdi. Nitekim 1914 te Byk Harpte bunun tesirleri aka grld. Balkanlarn bu iki komu ve karde memleketi, Trkiye'ye kar birlik gstermekle beraber hasta adamn mirasn paylamak zaman gelince birbirinin hasm kesilmee namzet idiler. Bunun da zaman tecellisi 1912 harbi oldu. Olduka dolak olan bu balkanlar siyaseti iinde herkese kefedilen bir aklk vard: Trkiye'nin yeni padiahm grmek iin Bulgaristan Kral bir

104

lzum hissedince ayni lzumu Srbistan Kralnn da duymas idi. yle ki birincisinin gelii haberini ikincisinin de ziyareti takip edince bunu hayretle karlayacak tek bir kii yoktu. Kral birinci Pierre Karageprggeviteh komusu Kral kadar hamete, tantanaya dkn bir aaam deildi. Sde, hatt kendini hie sayma derecesine yaklaan bir ed ile muttasf bir hkmdar idi. O da memleketinde pek faydal bir slahat devresi am ve btn milletini kendisine aka benzeyen bir ba ile balamt. Hin br kurun darbesiyle ok gen yanda tahtndan ayrlan bedbaht oluna ve bugn Srbistan Kral olan torununa kar Sirbllarn muhabbet ve ball ondan gemitir denebilir. Birinci Pierre pek iyi tahsil grmt. Genliinde Paris'in mehur Saint - yr asker mektebinde bulunarak sekin bir zabit olarak yetimiti. Btn hayatnda Fransa'ya bal idi, hatt 1870 - 71 Fransa - Prusya muharebesinde Fransz ordusunda hizmet etti. Srbistan Kral hakknda ayni merasim icra edildi. Dol-mabahe ve Yldz saraylarnda ayni ekilde ziyafetler verildi, Hrriyeti ebediye tepesinde gene bir geit resmi yapld ve bu sefer ilk tecrbeden sonra geit resmine daha baarl olmu denebildi. Dolmabahe saraynda verilen byk ziyafet gecesine ait bir hatra var. O gece gene sarayn orkestra takmiyle hademei hmayun krmz ve beyazdan ibaret olan resm kyafetlerinde idiler. Srbistan Kralnn resm byk elbisesi de ayniyle krmz ve beyazdan teekkl ediyordu. Yemek bitip de herkes byk salonda toplandklar srada Kraln maiyetinde gelmi olan Srb Hariciye Nazr bir aralk benim koluma girdi: Gryorsunuz ki saray hademesi beyaz ve krmz giymilerdir. Kraln da renkleri budur. Acaba ayni renkler onun iin mi seilmitir? Bu soru iki mnaya alnabilirdi. Kraln renklerini hademeye vermek, fena fakat onun renklerine kar bir cemile olarak iyi yorumlanabilirdi. O renkler merutiyet Trkiye'sinin setii renklerdir. Grdnz kyafetler de yeni padiahn taht'a kndan sonra yaptrlmtr. Bunlarn Kral hazretlerinin renkleriyle uygun dmesi bir gzel tesadf neticesinden ibarettir.

Hariciye Nazn bu cevap ile tatmin oldu. Bamabeynci ile baktib Bulgaristan ve Srbistan Krallar tarafndan en muteber nianlarnn birinci rtbeleriyle Grand Corden taltif edildiler. Elbette bizden bakalar da mnasib surette taltif edilmilerdir, nitekim Trkiye hkmeti tarafndan da misafirlere mnasip nianlar verilerek bu Krallar ziyareti ii iyi bir ekilde sonulanm oldu.

105

Selhddin Efendinin iki sultam, ve Sleyman efendinin bir sultam da vard. Bunlar srasiyle evlendirildi. Evlendirilecek Sultanlar Damadlar nasl seilir? Sultan Murad'm iki kz Nikh merasimi Enver'in damadh Naciye Sultann eyiz defteri. Nikh merasimi Dolmabahe saraynda yaplrd. Ekseriyet zere sultanlarn vekili bamebeynci, damadlarm vekili baktib idi. Bu vazife onlar iin hem bir eref vesilesi, hem bir istifade sebebi olurdu. Baka bir tbir bulamyorum. Bunu izah etmeli. Nikh kyldktan sonra hnkrm mrvvetleri mal kudretiyle mtenasib binaenaleyh mefkud denecek kadar mahdut olduundan o, bu frsat mnasib bir vesile addeder. Bamabeyincisiyle baktibine gsterdikleri zahmetin karl olarak bir krmz atlas kese iinde krkar lire gnderirdi; bir mddet sonra da damadlardan ve sultanlardan onlara birer hediye gelirdi; bir altn tabaka yahut bir saat... Hnkr elbette nikh kyan zamamn eyhlislmn da taltif ederdi. Nikh merasimi Dolmabahe'nin byk bir salonunda yaplrd. Hnkr bir kanapede, dier zevat ve bunlarn bamda hanedandan davet edilmi bulunanlar, yerde, ipek minderler zerinde diz kerek oturmu bulunurlard. Vekiller ve gahidler eyhlislmn iki tarafnda mutad olan karla ia-bul ettiniz mi? Kocala kabul ettiniz mi? suallerine muvafakat cevab verdikten sonra eyhlislm nikh kym olur. Duasn yapar, airler okunur, ve bylece hanedanda yeni bir ift teekkl etmi clurdu. Bundan sonra vazife hazinei hassaya ait olurdu. Vesaiti ne kadar kt olursa olsun padiah ya bir konak aldrarak tamir ettirir ve detir, almak mmkn olmazsa kiras hazineden verilmek zere mkellef bir dn yaplrd. Bu izdivalar birbirini takib etti. Bir tanesinin hikyesi var: Sultan Read'm kendisinden sonra gelen kardei Sleyman Efendi vefat etmiti. Olduka mhim, fakat pek kark bir miras brakt. En mhim miras o zaman pek gen iken ok gzel olduundan bahsedilen kz Naciye Sultand. ki ehzadesi de vard: Henz delikanl ama gelmi Abdlhalim efendi ile daha bir ocuk olan erefddin efendi. Kark miras ilerini tesviye ve metrkt idare iin Hseyin Hilmi Paann tavsiyesiyle Selanik'ten smail Efendi namnda tedbirli ve idareci bir zat vekil tayin olunmutu.

Yeni padiaha, kendisinden ncekilere uyarak yaplacak bir vazife dyordu: Hanedandan henz evlenmemi olan sultanlar evlendirmek. Yalnz saltanatn varisi sfatiyle deil ayni zamanda ailenin reisi sfatiyle bunlara babalk yapmak ona aitti. Kendinden nce olan Abdlhamid zamannda hemen btn evlenme ama yetimi sultanlara birer koca bulunmu, her birine ayr bir saray yaptrlm, ve o zaman intihab edilen damadlarm tahsil gren, asalet ve nezahet sahibi, hatt gzel genlerden seilmesine dikkat edilmi idi. yle ki nisbeti yakn olsun, uzak olsun saltanat makamiyle ilgi kurunca ayrmakszm damad hazreti ehriyari gibi, ok parlak bir unvan tayacak olan bu genlerin zerinde o ssl damga yakk almalyd. Hakikaten intihab edilen damadlar hemen hepsi vezir, mir, ileri gelenlerin evld ve yakkl genlerdi. Abdlhamid bu meselede pek titiz davranyor ve evlendirilen sultanlar iin mesken ve cihaz hususunda cmertlikle para sarfetmekten ekinmezdi. Yalnz bir defa byk biraderi bedbaht Sultan Mu-rad'm kzlarna birer koca bulmak lzm gelince mutadnn haricine karak, kendisine mahsus vehimlere tbi olarak bunlar iin pek mtevazi ailelerden, Darafaka mezunlarndan iki gen bulunmutu. Her ne olursa olsun bir izdivacn mesut netice vermesi mutlaka iftlerin u veya bu snftan olmasna tevakkuf etmediinden Sultan Hamid'in bizzat kendi kzlarndan biriyle Sultan Murad'm kzlarndan birinin istikbali ayni menfi ekle vsl olmutu. Bunlarn maceralar o zaman memleketin iinde alkanm birer hikye tekil ettiinden bunlar tekrar-an saknacan, hatt ne damad hazreti ehriyari unvann tayanlarn ne de zevceleri olan sultanlarn uzun fehrisini yazacak deilim. Hatralarm yalnz kendi grdklerimden, yani Sultan Read zamannda evlendirilen sultanlardan ksaca bahsettikten sonra bunlardan ancak birinde, hikyesinin olduka tuhaflndan dolay, bir para duracam. Evlendirilmeleri vazifesi yeni padiaha tevecch eden sultanlarn adedi olduka oktu, bunlarn arasnda hatt Abdlha-mid'in bir kz ile,

106

Bir gn hnkr det dnda haremden erken karak beni ard ve elime buruuk bir kt tututurarak olduka helecan iinde: Bunu okuyun! dedi. Okudum. Yazs deitirilmi, fena bir ekilde, imza konmam bir tezkere ki o zaman Harbiye mektebine devam eden Abdlhalim efendiye hitaben yazlmt. Sleyman efendinin gzel kz Naciye Sultann Abdlhamid'in oullarndan Abdlrahim efendiye verilmesi kararlatrlmt. Bu evlenme hanedan arasnda bir izdiva olacakt. Mektubu yazan Abdlhamid'in zulmnden, istibdadndan, velhasl btn kendisine isnad olunan fenalklardan bahsettikten sonra nasl olup da kz kardeini bu zalim adamm oluna vereceini Abdlhalim efendiden ac bir lisan ile soruyordu. Okuduktan sonra ileri srlecek bir tek mtalea vard; hnkr: Ne dersiniz? deyince onu syledim:

Talip olduu izdivaca hnkr derhal uydu ve Naciye Sultan iin konak hazrlanp dendi, cihaz yapld, dn masraf grld, o vesile ile mkellef ziyafetler verildi; velhasl bir yandan Enver okanmak, bir yandan da biraderzadesi sultan hakknda sevgi ihsan etmek iin hnkr en byk mikyasta kudretini sarfetti. Yalnz cihaz meselesinde ancak mmkn olabilen raddede kalmak mecburiyeti vard. Bunun hikyesi var: Bir gn Sleyman Efendi veresesinin vekili smail Efendi beni grmee gelerek nme bir defter koydu; Naciye Sultann amcasndan istedii cihaz... Koca bir defter ki btn iindekiler hazinei hassann hi olmazsa bir aylk varidatm emecek kadar ar mcevherler ve eyadan mrekkep! Yalnz bir tanesini hatrlyorum: Sultan tamamiyle inci ile kaplama bir yatak rts istiyordu. Dier eya bununla kyas edilsin. Ksmen okuduktan, daha sonra gitgide artan bir hayretle gz gezdirdikten sonra defteri kapadm ve smail efendiye sordum: Bunu ne yapacaz? Hnkra m sunulacak?...

Efendimiz, bunu bayaverinize verir ve onunla mmkn olan tahkikat yaplmak zere Mahmud evket Paaya gnderirsiniz, diye dnyorum... Doru!., dedi ve bir daha bundan bahsolunmad. Aradan bir mddet getikten ve Naciye Sultann Abdrrahim efendiye verilmesinden vazgeildikten sonra iitildi ki Naciye Sultana Enver Paa taliptir. Merutiyetten sonra hrriyet kahraman diye btn memleket Enver'le Niyazi isimlerini dilinden drmez olmutu. Hatt bu iki ismin bir arada trkleri bile vard. Ben de herkesle beraber onlar isimleriyle byltrdm, btn merutiyet sevincini bu iki isim ile ifade ve tercme etmi oluyorduk. Enver'i iki defa ksa mlakatlarla tandm. Pek mahcup, sz sylemekten saknan, kendisine hitap edilince btn yzn krmz bir alev kaplayan gzel bir genti. Sonralar?.. Mesel Harbiye Nazr olunca, Harbi Umum esnasnda, ne byk deiiklik!... Onunla tekrar bir buluma frsat kmamt. Uzaktan grrdm.

Gzlerini indirerek, mahcup, ben ne yapaym? diyen bir skt ile durdu. Sylemekte devam ettim: Bunu bizzat Sultan istememitir. Etrafndaki kadnlar tarafndan tertib olunmu olmal. Hele Enver'in malmat yoktu. Devam ettim: Hazinei hassann kudretini herkesten iyi Enver bilir. Sultan henz ocuktur, bittabi istenen eylerle yaplabilecek olanlar da lemez. Bana ait olan vazife bunu bylece hnkra arzetmekten ibarettir. Gerisini, kacak iradeye gre, hazinei hassa dnsn. Bittabi ancak mmkn olan yaplabildi, ve bittabi her istenilen neticeye varamayan her i iin baktibe kar bir infial hsl olmu olacaktr. Bir dier vesile ile Hakk Paann dedii gibi: Baktib? Aman ne fena adam!...

107

Sultan ismi smail Hakk Dn ve ziyafet Cemiyet aleyhinde bir teekkl smail Hakk'nn bir ocukluk hareketi Tasarrufa riayet ki dn daha.

kabilinden bir duygu... kendisine dost olan Ittihad ve Terakki erkniyle beraber bu talebi hnkr da kabul etti, saray halknda, bizlerde de memnuniyetle tasavvur edilen bu tasavvur, mutad olan hazrlklar ile, fiile knca, yeni iftin ikametgh olarak tamir ve detilen konakta dn yapld, ve konan bodrum ksmnda hazrlanan sofralarda kalabalk bir heyete ziyafet verildi. Biz de davetliler arasnda idik. O gece yemein sonuna doru dier bir ziyafete daha ahid olduk: Sadrazam Hakk Paann gzel bir nutku... yle zannediyorum ki bu yeni ift pek sevitiler, ve pek mesut bir hayat geirdiler. Ne yazk ki bende Enver'den ok daha iyi bir htra brakan bu gen, talihin ac bir cilvesiyle beklenemeyen bir zamanda hayata gzlerini kapad. smail Hakk'dan tek bir hatra var ki kendisinin deil, genlik ateinin, bir heyecan hamlesinin aleyhine kaydoluna-bilir. Sultan Read zamannda ordunun baz zabitleri arasnda bir nevi isyan, daha dorusu Ittihad ve Terakki aleyhinde bir hareket vukua gelmekte idi. Halskran nvaniyle teekkl eden ve ip ular muhaliflerin elinde bulunan bir heyet akbeti tahmin edilemeyecek, vahim hadiselere sebeb olabilirdi. Bir gn Ltfi Bey elinde, gayet di bir pembe ktMizeri-ne kurun kalemiyle yazlm bir mektup sallayarak, hareme ekilmek zere mabeynden ayrlan hnkr yakalad. Ben de orada idim, kd hnkra verdi. Mektup bamabeynciye gnderilmi, fakat hnkra hitaben yazlmt. Hnkr: Bu nedir? diye sorunca kdn eklinden ve muhteviyatndan can pek skkn grnen Ltfi Bey byle zamanlarda szlerine bir tutukluk veren sinirliliiyle anlatt: smail Hakk hnkra kar garip bir ifade ve bir t ile Hrriyeti ebediye tepesinde zabitleri bir toplantya davet ederek onlar doru yola ve askerlie yakacak bir intizam ve inkiyada sevkedecek tarzda bir nutuk irad eylemek tavsiyesinde bulunuyordu. Kdn ekli, ifadenin ve teklifin gariplii, hele hnkrdan beklenemeyecek olan byle bir teebbsn adet nasihat edsiyle tavsiyesi yle ocukluk neticesiyle bir heyecann tesiri altnda yaplm idi ki hnkr hi sesini karmadan ve kd almadan hareme giden dehlizde yoluna devam etti ve bizi orada brakt.

Bir sultanla evlenmek elbette pek ekici bir iti. Sultan isminin altnda sslenmi nice gzel, iir ile dolu hayaller olmak lzmdr. Genliin sevda hlyalar arasnda gizlenen ve trl emellerin vaadleriyle glmseyen, uradan buradan, hikyelerden, ark masallarndan birikmi sultan simalar gece ryalarn ssleyen eylerdi, elbette. Buna ilve etmek lzm gelen teferruat da vard: Konaklar, arabalar, atlar, ihtiam ve servet iinde kurulmu bir hayat, fazla olarak rtbeler, nianlar ve hepsinin zerinde' kulaklarda iyi nlayan, etrafta takdir ve hasret dalgalar uyandrarak yanklanan bir unvan: Damad hazreti ehriyari... Bu kadar cazibeye malik olan bir eye kar kaytsz kalnamazd. Hele araya bir de rekabet ve msabaka hisleri karm olursa... Enver'in arkadalarndan ve hrriyet savalarndan bir de smail Hakk vard ki Ittihad ve Terakki mensuplar nez-dinde pek ziyade sevilen bir genti. Ona Hafz Hakk derlermi. Ne iin? Hakikaten hafz m yoksa kalbinin mehur olan safvetinden dolay m byle anlmt; bilmiyorum, fakat onun pek temiz ahlkndan sde dilliliinden, alak gnll tavrndan bahseden yakn dostlar bu gen zabiti o derece medheder-lerdi ki kendisiyle hi bir vakit temas etmemi olmakla beraber ben de bu iitilen gzel vasflar aynen kabul etmitim, ve hi bir zaman bunlar tekzib edecek bir emareye tesadf etmedim. Uzaktan kendisini bir ka kere grdm. Gzel miydi? Buna aka cevap veremiyeceim. Her kara gzleri ve esmerce simas, mevzun endam insana yle scak bir his veriyordu ki tu ekaliyle, evsafm birletirerek ben de onun uzak bir dostu olmutum. Vakta ki Enver'in bir sultanla izdivac vukua geldi, o d Salhddin efendinin kerimelerinden birine talip oldu. Onu bu talebe sevkeden millerden biri pek beer bir his olmalyd: O olsun da ben niin olmayaym?

108

Ltfi Bey bu kd, uzun uzun dnp istiare etmeden hnkra arzetmekte aceleye kaplm, o da sinirlerinin bir cokunluuna malp olmu idi. Eer smail Hakk'y nezdine celbederek onu ikaz etmi olsayd bu hem ekil hem mahiyet itibariyle garip olan hdiseye mahal kalmam olurdu. Dnlerden bahsederken ahsna ait bir hatray kayd etmek, ve yazlarda hnkra kar bir kran borcunu demek istiyorum. Sultan Read hakknda bir ok uydurma hikyeler, trl garib iftiralar sylenmitir. Kendisine dair intihalarm tasvir ederken bunlar dzeltmeyi arzu ederim. Bu gn yalnz ona atfedilen hasislikten bahsedeceim: Sultan Read'm btn veliahdlik zamann, otuz seneden fazla sren mahrumiyeti ve mazlumiyet hayatn, nasl sk vastalar iinde mahbus denecek ekildeki mr dnlnce hkmedilir ki bu adam-pek bolluk iinde yaamaa alkn deildi. Pek muktesid, pek mutasarrft; masarifinin varidatn amamasna dikkatli olmak niyeti, cimri olmak demek deildir; bilkis hazinei hassann vesaiti dairesinde mahdut, fakat makl ve mazbut bir cmertlii vard. Hazinei artacak derecede israfa dknln grmedim, fakat icabettike ve hal msait olduka saltanat anna lyk olan masraftan ekinmezdi. Her eyden evvel hazine tarafndan tesviye olunmak icabeden maiyet tahsisatn ona braktktan sonra kendisinin husus masraflarna, bu meyanda haremi hmyna ait maalarla ihtiyalara karlk olmak zere hazineden her ay ancak bin lira celbeder, una buna verilecek armaanlarla sarayn padiah namna yaplacak husus mahiyette ufak tefek masraflar iin cbi hmynun ayda bin liradan fazla sarfetmemesine dikkat ederdi. Bu sayededir ki zamannda hazinei hassa hi bir vakit idaresini armamtr. Cimrilik isnad, gemi zamanda saraydan uydurulmu bir iftiradan ibarettir; eer sarfiyatn hazinenin vastalariyle denkletirilmesine dikkat etmemi olsayd saray pek ziyade mki-lt iinde yuvarlanr giderdi. Cmertliinin ak mislini yukarda sultanlarn dnleri vesilesiyle hazinesi tarafndan sarfolunan paralar tekil eder. Dier bir misalini de, ge-

ne byle dn vesilesiyle, baktibinin ve ikinci mabeyncisinin kzlar hakknda gsterdii mrvvette grdk. Bu iki zatn evlendirilecek kzlar vard, izin istendikten sonra alman tasvib iradesi zerine nikhlarnn kylmasn mteakip hazinei hassa umum mdr Hac Feyzi efendi ba-ktiple ikinci mabeyneiyi, telkki ettii bir iradei seniyeden haberdar etti. Hnkr kzlarn gelin odalariyle yatak odalarnn btn teferruat ve dn masrafnn btn icaplariyle hazine tarafmdan tesviyesine hazineyi memur etmi. Bu haberi alnca husule gelmesi tabi olan memnuniyet ve kran ile Tevfik beyle ben huzura ktk ve lyk olan teekkr devini yerine getirdik. Her iki dn bu sayede deta sultanlara yaplanlar kabilinden mkemmeliyet artlar iinde yapld. Hatt hnkr bu suretle gsterilen ltufla da kanaat etmeyerek gelinlere birer hediye gndermekten geri durmad; haremi hmyndan bir ok hazinedar ustalarn, harem aalarn dnlerde tarafndan hazr bulunmaa memur etti; ve, fazla olarak ma-beyn orkestrasiyle ince saz takmn gece gndz ikametghmzda bulundurarak merasime sevin verdi. Ne yazk! Hayat hep yle sevin iinde geebilseydi; ve byle balayan dnler hep yle devam etseydi!..

109

Sarayda srp giden merasim Sefaret davetleri Cuma selmlklar Arabalar niin o kadar ar giderdi? Hurid Paa Garib bir ziyaret. Saray hayat hakknda kfi bir fikir vermek iin kaydetmee lzum gryorum. Dolmabahe'nin sessizlii, sszl iin de bir eitlilik husule getirmek itibariyle bizlere den merasim vazifesi pek elendirecek, holanlacak iler olmak lzm gelirken bunlar muhtelif vesilelerle sk sk tekrarlannca, hele elbise deitirmek mecburiyeti de husule gelince pek can skacak mahiyet alm oldu. Ne zaman bu merasimden biri ksa onu adet rkerek, rpererek telkki eder olmu idik. Bu merasim meyamnda yeni tayin edilen sefirlerin iti-madnamelerini takdim etmeleri yahut vazifelerinden ayrlanlarn veda merasimini ifa eylemeleri, sonra sk sk k mevsiminde sefaretlerde verilen ziyafetlere saray erknndan olmak hasebiyle bizlerin de hazr bulunmak vazifesi bir ikence hkmne geer olmutu. Hele bu ziyafetlerde yanmzda bulunan birinci defa grdnz bir yabanc ile saatlerce sren yemek esnasnda grmek, konuma vesilesi bulmak yle zor dayanlan bir eziyet idi ki ne zaman bu vaziyette bulunsam sofradan frlayp kamamak iin kendimi zor zabtederdim. Mamafih bazan bana ho vakit geirtecek, bu ikenceyi bir elence haline getirecek frsatlar da kmad deil. Bir ziyafette ta yanmda Fransa sefareti ktiblerinden birinin gen kars bulundu. Ufak tefek, sarn, pek fkrdak ve henz ocukluktan yeni km zannedilecek yata olan bu gzel kadnck yannda bulunulmaktan pek lezzet alnacak bir irin mahlktu. Fakat grebilmek artiyle... Ona nelerden bahsettim; lkrdya tutmak, onu biraz syletmek iin konumay nerelere gtrdm. Paris'ten, edebiyattan, tiyatrolardan, seyahatlerden, musikiden, mzelerden, velhasl her hatra gelen eyden sz atm; hatt stanbul hayatndan, belki bir takm sualler sorar da izahata girimek mmkn olur dncesiyle Trk kadnlndan, daha bilir miyim nelerden... O sadece dinliyor, nazik bulunmu olmak iin dudaklarnda zorlukla beliren ufak bir tebessmle: Ya?... Evet!.. yle mi? Doru!.. kabilinden tek bir kelime ile mukabele ediyor ve bir trl bana dklp Kalmyordu. Belliydi ki bu sofrada, u uzun yemek saatini baka birisinin yannda geiremediine sklmt. Fransz asalet ailelerinden birine mensub ve Faubourg St. Germian ananelerine pek sk balarla bal bulunan, ekseriyet zere olduu gibi belki ocukluk yllarn rahiplerin

idaresinde bir manastrda geirmi olan bu gzel gen kadm kimbilir, doru ve bilhassa Trk hakknda edinilmi kt fikirlerle, bat hayat ve fikrine ne kadar yakn olursa olsun, mademki Trktr, u yannda durmadan sylenen adama yz vermei bir nevi kklk addediyordu. Yemek bitince ufak bir ba emesiyle frlad ve sefaret dostlarnn yanma seirtti. Bu kk vakadan bir can sknts duymadm, yalnz verilecek hkm zihnen: Ne yapalm? Dou ile bat arasnda daima byle bir aklk bulunacak!... eklinde topladm. En can skacak merasimden biri her hafta hi deimeden ve hep ayn tarzda teekkl eden Cuma selmlklar idi. Hnkr bunlarn hi birini karmak istemezdi. Yalnz bir kere bir kzamk hastal esnasnda, galiba iki Cuma selmla kamad. Bizden sonra da mesanesinde yaplan ameliyattan dolay kamamt. Selmlk bitip de herkes kendisi bata olarak, resm elbiselerini deitirince arabalara binilir, ve alay halinde gezintiye klrd. Hnkr selmlk iin stanbul'un bu ie msait olan btn camilerini dolat. Ya genliinden kalan hatralar tazelemek, ya selmlk alay temaasndan ehrin muhtelif semtleri ahalisini faydalandrmak emeli ile mesel Sultan Selim, Fatih, Sultan Ahmed, Beyazd, beri tarafta Or-taky'de Mecidiye camilerine, Beylerbeyi camiine kadar gidilir; fakat ekseriyet zere ksa mesafelerde bulunan camilerden bu i abuka grlrd. Selmlktan sonra yaplan gezintiler Balmumcu iftliine, bazan Hamur ve Zincirlikuyu "kklerine, ara sra saltanat kayiyle Beylerbeyi sarayna yaplrd. Bir kere de genliinin birok hatralarma zemin olan Aya aa ve Kthane kklerine kadar gidilmiti. Yalnz selmlk merasiminden sonra deil, sarayda can sknts iinde geen hayattan birka saat uzaklamak iin, hatt ortalarnda da, saray tabirince gidi olurdu. Bazan deniz yoluyla, bazan karadan... Merasimde ve husus gidilerde en ziyade tahamml kudretini aan hnkr arabasmm ve bittabi ona tabi olarak maiyet arabalar yava yava, yaya yryenlerden ok daha ar bir borlukla^e halatlarla ekiyorlar. Ben ilk defalarda bunu hnkrn etraf bol bol temaa etmek arzusuna hamlederdim. Sonra renildi ki merasimde ta bulunan bu hasta ihtiyar araba sarsldka pek ztrab duyduundan bu sureti ihtiyar etmi imi. nsanda bindii ey ne neviden olursa olsun, ondan beklenebilecek sratin en ounu almak ihtiyac olduundan bu ar yrye mahkm olarak arabasnn iinde tek bana kalan, bamabeynci ile baktibin nasl skldklarn tasavvur etmelidir. Burada iaret edeyim ki galiba uzunca olsun mta-teasiyle bu iki zatn ayr ayr arabalarda mnferid bulunmalar usul icabyd. Asl can

110

sknts, gidilen yerlerde geirilen uzun bo saatlerdi: Bunlar nasl dolduracamz bilemez halde idik. Nasl dnmezdim de yanma bir kitap almazdm. Zaten o yllarda okumakla, yazmakla, bir al-veriim de kalmamt. Bendeler hnkrn yannda, yahut yaknnda olurlard. Biz Ltfi Beyle yalnz kalrdk. Ve galiba yalnzlktan gelen bir ihtiya ile o fkralarna her vakitten ziyade bolluk verirdi. Bunlar birok defalar dinlemi olmakla beraber gene zevk aldma kendimi kandrarak glerdim. Mahmut evket Paann grd lzum zerine bayaverlikten Petesburg sefaretine ateemilter tayin edilen Remzi Beyden sonra bayaver olarak bize arkadalk eder, ekseriyet zere de Istabl mire mdr eref bizimle beraber bulunurdu. O zaman vakit biraz daha iyi geerdi. Hurid Paa pek metin ve temiz ahlk sahibi, ahsen sevimli, gler yzl ve can isterse kendisine mahsus ve biraz erkes enisiyle kark ivesiyle konuurken konumada usta denecek kadar iyi sz syleyen bir zt idi. O bize htralarndan bahseder, mesel divanharb reisliindeki intibalarn anlatr, pek aka yapmaktan haz alan Ltfi Bey latifeye ok dayanan erefe satar, ben de sylenecek bir eyler bulamyarak her gidite tekrarlanan bu toplantlar yeni bir eymi gibi dinlemee alrdm. Hemen her defasnda da hnkr bizleri bsbtn ihmal etmiyor grnmek arzusiyle yanna ararak be on dakika alkordu. Bir gn pek hayreti mucip bir hdise oldu: Ihlamur kkne gidi olmutu. Bu kk biri padiaha, dieri maiyete mahsus aralarnda yz adm bir mesafe ile iki binadan ibarettir. Birincisi pek mkellef ina edilmi, fakat o da dieri kadar harap bir hle gelmiti. Biz bahede kalamazdk. Burada hnkrn gz nnde bulunmak doru deildi, ikinci kkn bir odasmda kapanrdk. O gn birdenbire kkn kapsndan bir kira arabasnn girdiini ve hnkrn bulunduu kkn hizasna kadar yanatn grdk. Bu, kim olabilirdi? Herhalde saraydan biri olsayd Istabl mire arabalarndan biri olacakt ve kkn bahesine girmi bulunmayacakt. Merak ile anlamak zere davranrken yaver beylerden biri odann kapsnda grnd, manl bir glmseme ile: Vahidddin efendi geldi!... dedi.

Manl!... Zira bizler, yaverler, ktipler, daha dorusu herkes bilirdik ki bu zt dima hnkr gelip grr ve her grnde onu cemiyetin, hkmetin aleyhinde kkrtmaa alrd. Artk iyice anlalm idi ki saltanatn yakm bir varisi olan bu zt muhaliflerin banda idi. Bugn Dolmabahe'de hnkr aram, orada bulamayarak Ihamur'da olduunu haber almca kira arabasnn iinde bzlerek buraya kadar gelmee lzum grm olacakt. Acaba ne iin? Onun telkininden sonra yeni bir olay beklemek icabedecek diye dndk, tahminde yanlmamz. Aradan ok zaman gemeden o yeni olay oldu ki mutlaka bu gnn mlakat onu hazrlar bir balang idi. Onu ayrca hikye etmek lzmdr.

111

Damat Ferid Uzaktan Tek bir temas Dmanl Azameti Kr kad hikyesi Kin

bata Vahidddin olarak, birok ahsiyetlerle birlemi oldular; etrafta toplananlar kendilerini severler miydi, bu cihet pek ziyade phe ile telkki olunur; fakat biri padiahn biraderi, dieri damad olan bu iki mhim ahsiyeti balarna geirmekle Hrriyet ve tilf, er ge Ittihad ve Terakki Cemiyetini ve onun hkmetini yere arpmak midine kapld; ve ite bir gn Damad Ferid'in reislii altnda on kadar muhaliften mrekkep bir heyet huzura kabul edilmek iin Dolmabahe sarayna geldi. Ben haber almamtm, odamda meguldm, yalnz neticesini rendim. Belliydi ki bu ziyaretin balangc Vahidddin tarafndan Ihlamur kknde yaplm olacakt. Bu gibi ziyaretleri kabul etmek ve onlara vasta olmak bamabeynciye den bir vazife idi. Onlar, karda byk salonda grnce, hele balarnda Damad Ferid'in bulunduuna vkf olunca Ltfi Beyden hemen Ihlamur vakasiyle bir fikir birlemesi ve onun neticesiyle bir hiddet kasrgas hsl olmu olacak. Ltfi Bey pek drst, pek metin bir ahlka sahip ve her eyin usule uygun cereyan etmesine iddetle istekli olduundan doru olmyan ilere kar hemen pskren bir isyan hamlesini zabtedemezdi. Hatt kendisinin ska tekrar ettii bir kr kad hikyesi vard. Dvas bir kr kad tarafndan grlen doruyu sylemekten kendini alkoyamaz bir davacnn mahkemede kadya kr kad diye hitab etmesi netisiyle dvasn kaybettiine dair bir hikye... Ltfi Bey bu hikyeyi tekrar ettike kendisi iin te ben de yleyim!.. derdi. Heyetin Hrriyet ve tilf frkas namna padiaha maruzatta bulunmak zere geldiinden bahseden Ferid Paaya nasl bir lisan kulland, tamamiyle bilmiyorum ama her halde: Evvelce hkmeti haberdar etmek lzm gelirdi, tarznda bir mazeret beyan etmi olacak, mazeretin tarz ne olursa olsun bu sadece gvenenlerin yannda incitecek bir eye tahamml edemeyen Damad Ferid pek ziyade hiddetini o srada zaptetmi, fakat damat sfatiyle yalnz kendisi huzura kabul edilmek zere Ltfi Beyle beraber merdivenlerden karken ona: Ben sana gsteririm!.. mnasn ifade eden eyler sylemi. Ltfi Bey ilk nce gelip vakay bana anlatt, sonra hnkra arzetti. Sultan Read her vakada glnecek taraf aramak itibariyle gr kahkahalarndan birini savurarak: sabet olmu, beni kurtardnz. Ben o (burada ga-

Damat Ferid, Vahidddin'in z kayn idi ve biribirine pek kaynam idiler. Franszlar: Biribirine benzeyenler birleirler derler; bunlar da, temaylleri itibariyle birbirine pek benzedikleri iin cemiyet aleyhine birlemiler ve hnkr nez-dinde muhalif parti hesabna tesirde bulunmulard. Her ikisi de Hrriyet ve tilfn bana geerek ne kadar cemiyete dman varsa yanlarna almlard. Damad Ferid'i yalnz uzaktan grrdm, t mahud sulh muahedesinden sonra yenilmi bir halde memlekete dnmek zere Lozan'dan geerken kendisiyle orada vukua gelen mlakata kadar bir temasa da girmemitim. Bu zt bahriye nezaretinde bir ktip mevkiinden en mnasip frsatlarla atl'ya atlya nihayet Abdlhamid'in de kzkardeslerinden biri olan Medi-ha sultanm kocas olmu, vezirlik rtbesiyle beraber nnde bariz emellere msait bir ufkun parlayacana inanm idi. Kendisi iin kimbilir neler umard, fakat Abdlhamid zamannda bu umduklarnn hi birine varamad. te damat olmutu. te Baltaliman sarayclmda bir sultann yatan paylayordu; bu, zamann padiahna kfi bir nimet grnyor ve bylece Damat Ferid umulan mevkilerden hi birine ulaamyordu. Bir aralk ayanla da tayin edilince onun iin daha byk bir kapnn almasna mid kalmyordu. Ne zaman ki tahttan dt, hkmet idaresi tamamiyle ttihat ve Terakki Cemiyetinin eline gemi oldu. Cemiyete yanamakla daha baka mitlerin de gereklemesine yol alabileceine inand, fakat her nedense Cemiyet ona yanamamak istedi. Belki bunun iin cidd sebepler de vard; ancak bu adam, kendisine pek fazla itimadndan doan yle bir kibir ve azamet iptilsiyle mall idi ve bu sebeple yrynde, duruunda, konuuunda karsndakilere deta eza veren yle bir eda alrd ki arkasna taklmaktan menfaat umanlardan baka kimse tarafndan sevilmezdi; cemiyetin onu uzak bulundurmu olmasnn balca sebebi de bu noktada tesbit edilebilir. te yeni hkmete ve onun dayand partiye dmanl da, mitlerinin gereklemesi imkn karlm olunca, balam oldu. Bu noktada, en

112

liba fena bir sfat izafe ederek, ki byle fena bir kelime onun tarafndan birinci defa iitilmi oluyordu) herifi hi sevmem!... demi. Ltfi Bey hnkrn bu mukabelesiyle, yaplan yz vermeme muamelesinden kendinde hsl olan znty bastrm oldu. Bana bunu anlattktan sonra: imdi Talt'a telefon edeceim! diye odasna ekildi. Damad Ferit yalnz huzurda neler syleyebildi. Belki hi!.. Bir mddet sonra tekrar gelerek, biraz can sklm, anlatt: Talt'la konutum. O da memnun oldu ama keski huzura kabul ettirseydiniz! Ne diyeceklerini anlam olurduk... dedi. Talt ancak bu kadar kabilirdi, her halde Ltfi Beyin hareketini tamamiyle tasvib etmi olmuyordu. Damad Ferit kinlerine sa'dk bir adamd. Ltfi Beyden karmak iin bir hayli bekledi, fakat en sonunda frsat bulmu oldu. Ltfi Bey Byk Harbin son zamanlarnda Berlin'de idi, kendisiyle orada bulunmutuk. Sultan Reat vefat etmi, daha evvel veliaht Yusuf Izzddin intihar ederek lm, saltanat nbeti Vahidddin'e gelmi idi. Bir gn sabahleyin Ltfi Bey byk bir tel ve heyecan ile ikametghma geldi, sizden bir nasihat almaa geldim!... dedi. stanbul'dan sefarete bir telgraf gelmi, Ltfi Beyin yeni padiah nezdinde bamabeyncilik iin intihab edildii ve hemen yola kmas lzm geldii bildiriliyormu. Ne dersiniz? diye sorunca ondan: Sefir ne dnyor? diye sordum. Bizler iin pek dost olan sefir: Hemen gitmeli demi. Ben de o fikirdeyim! deyince Ltfi Bey geni bir nefes ald ve ilk frsatta stanbul yolunu tuttu. Ltfi benden ne iin nasihat istemiti? Belki kendisi davet edildii halde senelerce beraberinde alan baktibin de ayni vazife ile davet edilmemi olmasnn bir gcenme dourabileceine kanaat getirmiti, yahut sdece teredddn giderecek bir kuvvet bulmak arzusiyle bana kadar gelmi ve ayni zamanda veda etmi oluyordu. O gittikten sonra iyice dndm: Vahidddin'in de bizlere mtemayil olmadna phe yoktu. Olsayd bile dima birbirinin hislerine itirak eden bu kaynla enitenin Ltfi Bey meselesinde de buluacaklar ve Damat Ferid'in aka belli olan kinine yeni bamabeyncinin hedef olaca aikr idi. Bunda hi tereddt etmedim, fakat bu mtalea Ltfi Bey henz beni ter-ketmeden hatra gelseydi onu bylece sylemek iyi olur muydu, bunda tereddte kapldm ve Nihayet ne olabilir? Syle-

mek doru olmazd. Kimbilir bu nasl bir hisse hamlolunabilir-di. Netice itibariyle bu gn bota kalan Ltfi Bey, ne olsa bir byk ziyana uramayacak dedim. Damat Ferid'in kini kendisini gstermekte gecikmedi. Ltfi Bey stanbul'a vard, saraya gitti, bamabeyncilik makamna oturdu, orada pek az kald, ve Damat Ferid kaynnn sadra-zam olur olmaz en evvel yaplan ilerden biri Ltfi Beyi karmak olmutu. Bu da gayet tabi idi, onu Vahidddin'in yanna getiren gene Ittihad ve Terakki Cemiyeti olduundan phe edilemezdi. Ltfi Beye kar ahs bir kini olmasayd bile yalnz bu sebep kfi deil miydi?

113

Hnkrn emri: gelsinler! Gmlcneli krn hiddeti Muhaliflerin istedikleri - Hnkrn cevab.

Heyet azas hep birbirine baktlar, hatip olarak setikleri bu adamn deil hnkra kar, alelade bir ahsiyete kar bile sylenmesi pek ziyade edebe aykr olan bu szlerini ayplayan bir mna ile birbirine baktktan sonra yzlerini ona evirdiler. Her halde anlamlard ki hatip pek fena seilmi ve mlakat, naho balamt. Ben yerimde sallandm, bamn iini dolduran bir sis yn vard, sanki yere iyi oturmam bir merdivenin zerinden baaa yuvarlanacak gibiydim. nsanlarn mukadderat, kk eylerin mdahalesi ile bsbtn deimek tehlikesindedir. Hnkr bize hitap ederek: Siz darda bekleyiniz! deseydi, ne olacakt? Bir iki saniye iinde bunu grdm ve bam dolduran sislerin arasndan hnkr iittim. Hi yle olmad. Btn ecdad ve byk biraderi gibi kaln sesli olan ve kznca sesinin kalnlna bir fazlalk gelen hnkr derhal mukabele etti: Onlar benim adamlanmdr, ve daima yanmda bulunurlar. Tamamiyle gizlidirler, onlardan hi bir iim yoktur ki saklamak lzm olsun. Geni bir nefes aldm. Bununla bitmedi, syledike hiddeti daha ziyade kabaran hnkr, bu gevek ve lapa zannolunan ihtiyar birden son bir feveran ile, sanki damarlarnda Yldrm Beyazid'in, Yavuz Selim'in ateten kanlan tutuarak, ilerledi, ta Gmlcneli'nin nne kadar gitti, onu yakasndan tuttu: Benimle mutlaka yalnz konumak istiyorsan (birinci defa olarak yabanc bir muhataba sen diye hitap ederek) gel ieri gidelim... Dedi. Kk oday gstererek... Ben korktum, Onu byle ilerliyor ve berikinin yanna kadar gidiyor grnce: Eyvah!., dedim; tokatlyacak m, grtlana m sarlacak? Ne fena bir i!..

Muhaljflerin kinlerinde inad ile, srar ile devam eden bir sebat vard; ve teebbslerinde, o kinin tezahrlerine bol bol meydan veren szlerinde, hareketlerinde her vesile ile grlen bir takip fikrine tesadf olunurdu. Ferit Paann riyasetinde gelen ve ters dnen heyetten sonra ok zaman gemiti, bir gn Talt bamabeynciye telefon ederek mebuslar arasnda Hrriyet ve tilfa mensup muhaliflerden, baz maruzatta bulunmak zere kalabalk bir heyetin saraya geleceini haber verdi, ve bu heyetin huzura kabul edilerek syleyeceklerinin sadece dinlenmesini, ve hnkr tarafndan mnasip bir ekilde mukabele olunmasn tavsiye etti. Bu kalabalk heyet geldi ve yine aada bekleme odasnda topland. Ltfi Bey bu defa onlar nazikne kabul ederek Padiaha arzedeceini sylemi. Zaten onlarn geleceinden haberi olan hnkr da: Gelsinler!.. deyince hep birden, dizi halinde yukarya ktlar. Huzura byle bir heyet kabul edilince: bamabeynci ile baktibin padiah nezdinde hazr bulunmalar usuldendi. Hnkr her zaman oturduu deniz karsndaki koltuun nnde ayakta idi. Biz, ikimiz de, bu kk oda kapsnn dier tarafnda, yzmz hnkra dnk, duruyorduk. Heyet hakikaten, kalabalkt: Belki yirmi kii, belki daha ziyade... Bunlar kimlerdi?.. Bu gn her birini ayr ayr gzlerimin nne getiremiyorum, fakat meclise gidildike muhalif olduklar grle grle tanlan simalard. lerinde hocalar, ezcmle Sabri ve Hamdi efendiler, Rumlar, bu me, yanda Kozmida ve Buo vard diye hatrlyorum. Hnkrn karsnda bir yarm kavis izerek ve odann bir byk ksmn rterek durdular. En evvel Hnkr sze balad: Bir Eyleyeceiniz mi var? dedi. O zaman bunlarn arasndan Gmlcneli smail sradan ayrlp ne doru bir adm att ve: Evet, baz maruzatta bulunmak istiyoruz; fakat bunlar sylemeden evvel bamabeynci ile baktibin dar kmalarna msaade ediniz!...

114

smail kekeledi. Ne dedi, bilmiyorum, galiba Sabri Hoca da af dileyerek bir eyler syledi, ve i burada bitti. Bitmedi, bundan sonra sylenilen eyler oldu: Neler? Bunlar be kelime ile toplamak mmkndr. Ittihad ve Terakkinin istibdadndan, her ii kendi elinde topladndan, baka trl dncelere sz sylemek imknn brakmadndan, metanetini kaybeden smail'den baka u bu da sylyordu. Hnkr artk bulunan bir itidal ile dinledi, nihayet hi kendisinden beklenmeyen bir mukabele ile mlakata son verdi: Sizler, milletin vekillerisiniz. Mecliste de her istediinizi sylyorsunuz. u halde?.. Evet, u halde benden ne bekliyorsunuz? demek istedi. Hnkr eer bo bulunup da, saltanatn haysiyetini unutarak bizlere dar kmak emrini verseydi, biz ne yapardk? Yaplacak tek bir ey vard: Hemen aaya inip istifanemelerimizi yazmak... Fakat bu da hnkra bir ders vermek kabilinden olurdu, ama yazlacak eye yle bir ekil verilebilirdi ki onda bu neviden bir mna kalmasn. Gmlcneli smail'i ben yalnz mecliste dinleyerek grm, anlamtm. Onun hreti de malmdu. Gayet atak, halinde, kalinde hi bir zarafet kayd olmayan, daima Var m bana yan bakan? diye pervasz, ftursuz gezip tozan, belinde ifte ifte tabanca tayan, kellesi koltuunda bir kabaday idi. Hnkr ona bu dersi verirken bir kprme hamlesine kaplarak belindeki tabancasn karabilir miydi? Bunu o zaman dnmedim, sonradan dndke de kendi kendime: ocuk! diye gldm. Muhaliflerin teebbs bununla bitmi olmad. Bir gn gene Babliden haber verdiler. Baz isteklerde bulunmak ar-zusiyle^ Rum patrii maiyetinde Rumlardan birka mebus ve patrikne mensubininden be zt ile bir heyet halinde huzura kabul edilmek zere saraya gelecekti. Bu heyetin kabul icabedecei sylendi. Bamabeynci bunu arzedince yle zannetmi ki hnkrn zaten bundan malmat vardr. Belki de zann doru idi. Hnkrla temas eden Rumlardan, doktorlardan, tccarlardan, esnaftan bir takm adamlar yok deildi; bunlar vastasiyle hnkr nezdinde bir hazrlkta bulunulmu olabilirdi. Hnkr bu haberi ehemmiyetle

ve endie ile telkki makamnda, heyetin somaki odada kabuln istedi. Bu oda Dolmabahe'nin hakikaten pek ziynete boulmu, sanatkrane yaplm bir odasyd. Elan mahfuz olsa gerektir. Heyet burada kabul olundu. Hnkr: Acaba nelerden bahsedecekler, ne demek lzmdr? Sualiyle bizlerle istiareye lzum grd. Hatra gelen eyleri syledik. Ne zaman ki patrik sze balayarak tercman vastasiyle uzunca bir izaha giriti, grdk ki hnkr nasl mukabele edeceini zihninde tasarlamakla meguldr. Patrik'in szlerinin hlsas u: Patrikhanenin imtiyazlarna halel getirilmektedir. Ecdadmzn fermanlariyle bahedilmi olan bu haklara tecavz edilmesine msaade buyurmaynz!., tarznda idi. O, szn bitirince hnkr bizimle vukua gelen istiareden hatrnda ne kaldysa onu syledi, fakat ilve ederek: Yce ecdadm tarafndan size verilmi olan imtiyazlara, fermanlara, haklara tamamiyle uyulmasn ben de isterim... dedi, ve heyet ziyaret maksadnn temin edildiin kanaatle memnun olarak saraydan kt. Bu ziyaret etrafta ve matbuatta byk bir alka uyandrmt. Biz aada bir ok muhabirlerin beklediklerini gr^ dk. Onlara anlattk, bittabi ertesi gn buna dair kan yazlarda hnkrn son szleri yle bir ekilde grnd ki bununla merutiyetin saltanat makamna ykledii vazifeye uymaz grlecek bir fkra yoktu.

115

Saray ramazanlar Kl alay Abdlhamid'Din alay Sultan Kead'n alay Hrka-i saadet ziyareti Ac bir hikye Vahidddin'in bir hakareti.

sefil i mahallerinden Divanyolu'nu oh! Bu Divanyolu! smi ne byk bir yalan syleyen bir yoldu bu!.. daha sonra Kpry, oradan ta Dolmabahe'ye kadar hep birbirinden harap, fakir sokaklardan geerek, ta iinden gryordum; alay dndan deil, iinden, geilen yerleri grerek ve muhteem olmak arzusunda bulunan bu alayla sefaleti insana alamak hisleri veren ereve arasndaki tezaddan zlerek, srmal elbisemin iinde sarsla sarsa, akn ve yorgun gidiyordum. Bu kl kuanma merasimi neydi? Konya'dan Cellddini Rum'nin postniini elebi Efendi sureti mahsusta istanbul'a gelmiti ve Eyybi Ensari trbesinde Trk saltanatnn yeni padiahna bir remz mnas olarak klc kuatmt. Bu pek yi, pek gzel bir gelenek idi; fakat bu alaya keski hi lzum grnmeseydi, alayn ihtiamiyle etrafn ss, mamuriyeti arasnda bir ahenk olmaynca, mevcut tezat yle irkin bir ifade alm oluyordu ki bunu grmemek, anlamamak mmkn deildi. Avrupa hkmdarlar iin yaplan din ta giyme ve takdis merasimine dir secre tarihlerde trl tafsilt okumu, trl resimler grmtm. On beinci Louis'nin Reims byk kilisesinde, Napoleon'un Paris'in Ntre Dame katedralinde, ne mutantan merasimle ta giydiklerini bilirdim; ayni mealde, ayni remzde olan kl alay da az ok byle olmalyd. Olmaynca kaldrlmalyd. te bu mtalealarla odamda tozlara batm elbisemi atp ykandktan sonra sarayn alaylar iin byle menfi hisle uyudum, ve btn saray hayatnda alaylara kar hep byle balayan bir his devam etti. Ramazan bu alaylardan fazla bir kam daha getiriyordu. Hepsinden evvel ramazann onbeinde Topkap saraynda Emant- Mbreke dairesinde Hrka-i Saadet ziyareti iin yaplan alay vard. Bu alayn Abdlhamid zamannda nasl ter-tib edildiini, ne yolda ihtiyat tedbirleriyle ihata olunduunu bilirdim, birka defa da olay grmtm. O zaman vehimlerine malp olan Abdlhamid'in Yldz'dan Topkap'ya kadar bu ehir gezintisi, sarayndan on adm beride Hamidiye camiine kadar selmlk yapmasma benzemezdi, orada bile bomba suikasti vukua gelmemi miydi? On gn evvelinden ie balanrd; belediyesi, zabtas, harbiyesi btn geilecek yollar muayene ederler, bo arsalar tahtahavalelerle rtlr, urada burada badanalarla sanki tezyinat yaplr, bir yandan da casuslar hnkrn vehmini gcklayarak uydurmalarla ala

Saray ramazanlarnn hususiyetleri vard: Bunlar ksaca tasvir etmekle o zaman hayatnn kk bir levhasn yapm olacam. lk nce merak ve tecesss saikasiyle bu hususiyetleri ilgi ile takib ederken ramazanlar ayni merasim ve tekellfleri beraberlerinde srkleyerek getirdike ve bu, tekerrr yllarca devam edince tahamml snrlarn aan bir znt olmutu. Bunlarn en banda alaylar saymaldr. Her hafta Cuma selmlndan ve onu takib eden gidilerle hafta iinde yaplan seyranlardan baka ramazana mahsus alaylar da vard. Ben bu alaylardan clustan hemen sonra din ve ananev merasimden biri olarak yaplm olan kl alayndan balayarak bir znt duymutum. Henz ocuktum, Fatih rdi' askerisinde idim. bizleri mektebe mahsus gzel resm elbiselerimizle Sarahane caddesine dizmilerdi. Abdlhamid'in kl alay yaplacakt. Bu alay ne demektir, hnkrn Eyb'de Halit trbesinde kl kugana-cam sylemilerdi, fakat bunun mnas nedir, bilmiyorduk. Bizim iin alay, birbirinin arkasndan gelen, yaldzl srmal adamlarla dolu arabalar, atlarn zerinde alayn nnden, yanndan koan yaldzlara boulmu zabitler, drt atla koulmu arabasnda, gs nianlarla, elbisesi srmalarla rtl padiah, sonra, hepsinden gzel, balarnda kalpaklar sorgtil dizi dizi hademe demekti; ve bu manzara, ocukluk ihtisasmzda, yle gzlere zevk veren, zihinleri uyuturan bir ihtiam levhas idi ki saatlerce kck bacaklarmzn zerinde beklemekten gelen yorgunluun, fazlasiyle, bir mkfat idi. Fakat o zamandan sonra, ya ilerlemi, yala beraber grg ve duygu da ilerlemiti. Sultan Read'm kl alaynda alayi dndan belli bir ereve arasndan deil, ta Eyb camiinden balayarak surlarn toz kasrgalar iinde bulanm d caddesini takib ederek, sonra stanbul'un fakir,

116

kalem mensub olduklar yerlere ktlar yadrrd. Nihayet btn bu iler yaplp bitince alaydan evvel bir takm yaverler gei yolunu dolarlar ve alaya emin bir yol am olurlard. Birka defa da btn yolu iki tarafl hncahn dolduran halk ktlelerini mahzun ederek, saatlerce beklemi olmalarm boa kararak hnkr kararn deitirir, kara yolundan gitmektense Sarayburnu'na kadar denizden giderdi. Sultan Read'n Hrka-i Saadet alay iin, dier alaylarnda olduu gibi hi byle tedbirlere, ihtiyatlara hacet yoktu; gnlnn gzelliiyle, zararszliyle tanlan padiaha bir suikast yaplmas ne kendisinin, ne kimsenin aklma gelebilecek bir i deildi. Ben onun maiyetinde birinci defa olarak Hrka-i Saadet ziyaretinde, ierden, ahit oldum. Bu, hakikaten pek ruhan pek kendinden geerek yaplan bir merasim idi, ve insann din balar gevemi olsa bile asrlardanberi milyonlarca, mmetin zerinde saltanat ve satveti hkmran olan, her mslim diyarnda hercamiin minaresinde azameti selmlanan azimman bir Peygamberin hrkasna, velev uzaktan, velev rtleri arasndan yz srebilmek ruhu sonsuz dalgnlklar iinde brakan bir kendinden geme idi. Dikkat etmitim, krssnn zerinde hrkanm bohasna srdkten sonra hnkr stnde gzel bir kta yazlm tlbent mendilleri datrken nnden takm takm geen vezir, mir, rical arasnda tek bir simaya tesadf edilmezdi ki manev bir heyecan ile titremesin. Bu din merasimde drt defa bulunmutum, her defasnda alayndan kalm fena intiba tamamiyle silen bir zevk ruhan ile doldum. Bu Hrka-i Saadet ziyaretinden bahsederken bana naklettikleri ac bir hikyeyi kaydedeceim. Vahidddin'in zamanna ait bir hikye... Ben o zaman saray dnda idim, sonradan iittim ve szladm. Vahidddin'in kinleri vard. Bunlardan biri de Sultan Re-ad zamannda sarayda ttihad ve Terakki'nin bir mmessili makamnda telkki edilen ve o zaman ikinci mabeynci, daha sonra bamabeynci olan Tevfik Bey hakknda idi. Yllarca devam eden sk mnasebetlerimde bu halk ve nazik ztn hii bir vesile ile temkinden, vakar ve haysiyetin icaplarndan ayrldna ahit olmamtm. Tek bir tabirle ahlkm ifade etmek lazmsa mbarek bir adamd diyeceim. Hariciye mesleinden yetimi, lisan

aina, ayni zamanda ark edebiyatna da vkf olan Tevfik Beyi belki ben bir iki defa hadden an akalarla gcendirmi olabilirim, fakat o bana kar daima iyi davrand, ve herkesin bana dargnlk gsterdii bir srada ki, bunu sonra hikye edeceim, en samim dostluklariyle beni takviye etti. te bu sebeple Vahidddin'in onun hakknda yapt hakareti iitince pek ziyade mteessir olmutum. Kim bilir kendisi ne olmutur: Topkap saraynda biat merasimi esnasnda yeni hnkr tahtnda iken nnden geenlere tahtn saan ptrmek vazifesi bamabeynciye derdi. O zaman bu mevkide bulunan Tevfik Beydi. O, vazifesinin bana, tahtn yanna gelince, hnkr eliyle iaret ederek uzaklamasn emretmi ve ondan sonra gelen mabeynci Nzhet Beye iaret ederek onu yanma arm. Btn hazr bulunanlarn gz nnde aka komak mnasna gelen bu hakaretten sonra bire Tevfik Bey bir kenara sinmi ve yznde amar yemi-esine bir elem, uzun boyunda beline bir tekme vurulmucas-na bir kklkle saatlerce durmu. Ondan sonra bunu hazmedebildi mi, ne yapt, sarayda ne kadar kald? Vakann akbetini lykyle bilmiyorum, yalnz biliyorum ki makamnda uzun mddet kalamad gibi hayatta da pek uzun kalamad.

117

Oru tutanlar ve tutmayanlar Beinci Mehmet acaba ne yapard? ftar sofras Yemee gelenler Vkelnn daveti Byk ikram Atiye Teravih Kadir gecesi Beinci Meh-med'in bir azizlii

Ramazan gelince sarayda her zamankinden daha fazla dini bir hava hkm srerdi. Zaten bata padiah olmak zere btn hanedan azas din devleri ifaya pek itina ederler. Yahut yle gsterir olduklar iin onlardan balayarak gerek padiahn, gerek dier hanedan azasnn saraylarnda namaz klmayan, hele ramazanda oru tutmayan, erkek kadm kimseye rastlanmazd; vaka oru tutanm orucu grnmez bir ey ise de tutulmayan orucu grmek de pek kolay olduundan ben ramazanlarda bu din borcu demeyen kimseye tesadf etmedim. Padiaha gelince, onun namazlarna pek sadk olduunu bilirdim, fakat ya, vcuda zaaf er' bir mazeret tekil edebileceinden belki oru tutmazd, tutmaz idiyse bile Ramazan gnleri haremden ge kt iin yemeini orada gizlice yemi ve pek sevdii sigar asiyle kahvesini orada imi olarak mabeyne ktna hkmetmek lzmd. Sarayn tekilt umumiyesinde byk bir deiiklik olurdu. Her eyden evvel kahvaltlar, le yemekleri kaldrld, bu da gayet tabi idi. Buna karlk sahur yemekleri tertib olunur, akam yemekleri de bir iftar sofras haline getirilerek, tatlsiyle, breiyle, kymal yumurtasiyle, eitli orbalariyle, reelleriyle, erezleriyle her vakitten ziyade tekellfl, itinal hazrlanrd. Bu da tabi idi: Zira sarayda iftara gitmek memlekette tedenberi yerlemi bir det olduundan ve idare ekli ne olursa olsun bu dete uyan, saraya az ok intisap sahibi kiiler ndir olmadndan hemen her akam bizlerle beraber Dolmabahe'nin gzel iftar sofrasna itirak edenler bulunurdu. Bunlar davet zerine gelmi kimseler deildi, beklenmeyen bir gnde bazan tek tk, bazan btn sofray dolduracak kadar kalabalk misafirlerimiz olurdu. Sarayn ayrca davetlileri de olurdu: Hnkr ramazann ilk on gn iinde ayan ve mebusan reisleriyle beraber vkely iftara davet ederdi. O zaman sofra daha mkellef, daha zengin olurdu. Hnkr davetlilerin ara-

snda bulunmazd, onlar kabul ve arlama vazifesi bizlere terkolunurdu. Sofrada mu-tad zere riyaset mevkiini igal eden bamabeynci ile dier erkn yerlerini, terifatta kendilerinden nce gelen vkelya brakrlar, sadrazam riyaset mevkiini alr, ve pek nefis yemeklerden yenirken pek ltif bir konuma arasnda sofrada uzunca bir zaman geirilirdi. Bu konumada da riyaseti, tatl sylemekte kendisini lezzetle dinlemekte, hi zenmeksizin iyi bir hassaya malik olan Hakk Paa ifa ederdi; ayan ve mebusan reisleriyle vkelya bu suretle ikram edildikten ve kahveleriyle sigaralar da salonda datldktan sonra asl byk ikrama sra gelmi olurdu. Eski padiahlar saraylarna iftara gelenlere, mertebelerine gre krmz atlas keselerde mnasib miktarda atiyeler verilirdi: Avam lisannda di kiras denen bu atiyeleri merutiyet devrinde takib etmek dnlemezdi; fakat geleneklere uymay kendisine vazife bilen ve davetlileri bo evirmee saltanat iin utanlacak bir i nazariyle bakan Sultan Reat bu atiye usuln hediyeye kalbetmek suretini dnmt. Bu suretle hem saltanat snn korumu hem davetlileri incitmeksizin honut etmi olacakt. Kahve ve sigara ile erbetler arasnda bir fasla esnasnda mabeyn mdr maiyetinde bir endern efendisiyle salona girmi bulunurdu. Endern efendisinin elinde byke bir gm tepsi, tepside de zerleri davetlilerin isimleri yazlm bir ktla ilenmi saatler, tabakalar olurdu. Ve bunlar birer birer tevzi edildikten ve elbette ne kadar ar davranrlarsa davran-mlsm olduka bir memnuniyetle alndktan sonra davetlilerin artk arabalarna binerek saray terketmekten baka yapacaklar bir i kalmazd. Huzura kabul edilmeleri mutad deildi, hnkr tarafndan kendilerine memnuniyet beyan olunur, onlar-da bamabeynci, yahut baktip vastasiyle teekkrlerini takdim ederlerdi. Zaten daha ziyade kalmalarna vakit de msait deildi. Mabeynin bahesinde gzel sesli bir mezzin yats ezann okumaa balam olurdu; biraz sonra teravih klnaca bununla belli olurdu. Davetlilerin hi birinde de bu uzun namaz klmak jin husus bir temayl grnmedi. Bunun iin hemen topluca veda etmekte acele olunurdu.

118

Teravih iin iki tarafa bakan salonda seccadeler serilmi, haremi hmayundan gelecek kadnlar iin de salonun nihayetinde kafeslerle husus bir yer ayrlm olurdu. Mezzinin eh-riyar ki bunlar hademei hmayun zmresine dahil idiler ve icabettike incesaz takmna da itirak ederlerdi; aralarnda pek gzel sesliler vard, imam ehriyar de sadasiyle, edsiyle pek iyi bir tesir yapard. te bu hazrlklarla teravih klnrd. Hnkrn beden mukavemeti bu namaz byle cemaatle ve olduka acele ile edaya msait miydi, yoksa yalnz yatsnn eda-iyle iktifa m ederdi, belki de bu farizeyi i mabeynde bendelerinden bir ikisiyle yalnzca eda ederdi: bunu, tamamiyle hatrlamyorum. Pek iyi hatrladm bir ey varsa onu arasra, hususiyle ramazanda kk yaz odasnn bir tarafndaki ark usulnde sedire diz km, yahut bada kurmu, kur'an okuyor grdmdr. Din vazifelere pek ziyade riayet eder olduuna buna benzer birok mahedelerle kaniydim. Ramazann bir hususiyeti de Kadir gecesi yaplan alay ve merasimdi. Zamanmzda hnkr bu merasimi Tophane camn-de ve saltanat kayklariyle denizden yaptrrd. Camide din merasim pek ihtiam ile ifa olunur, sonunda cemaate erbetler, ekerler datlrd. Alaydan evvel haremi hmayundan kadnlar istabl mi-reden ayrlan kapal arabalarla ayrca camie gitmi ve kendilerine mahsus kafesli mahalde toplanm olurlard. Hnkr maiyetiyle beraber bermutad mahfeli hmynda hazr bulunurdu. Erdadndan geen detlere, bilhassa babas Abdlmecid'de grlm an'anelere kk yandan beri bal olan ve bunlar tatbik imknn bulmak iin uzun zaman saltanat nbetini bekleyen hnkr bu merasimlerden sklr ve usanr deildi. On be Ramazan alayna dair bir hikye hatrlyorum. Alayda veliahtn, onu takib eden Vahidddin'in ve hanedandan davet edilen birka ztn bulunmas detti. Sarayda geirdiimiz yllarn ilk ramazannda idi, bu alaydan birka gn evvel Yusuf zzddin saraya gelmiti, huzura kmadan evvel kendisine tahsis olunan pdada bekliyordu. Onu kabul etmeden evvel hnkr beni ard ve:

Yusuf zzddin Efendi gelmi. iBrka gn sonra alay olacak, o da hazr bulunacak, Vehidddin Efendi de beraber... Bunlar naslsa ikisi bir araya gelmiyor. Hakikaten ikisini bir arada hi grmemitim. Mesel Sey-yidler geit resminde, Edirne seyahatinde hep birbirlerine kar dargm vaziyette idiler; daha dorusu Yusuf zzddin dargn, Vahidddin barklk iin frsat bekliyor... Onun telkini ile mi, yoksa teklifin red edileceine kanaatle beraber hnkr bir azizlik yapmak arzusiyle mi, sznde devam ederek ilve etti: Benim tarafmdan Yusuf zzddin Efendiyi grnz. Herkese kar ikisinin bir arada bulunmas pek iyi bir tesir yapar mtaleasndaym. Onun iin gelecek alayda arabaya beraberce binsinler... Bu mtalea her halde bu iki ztn aralarn bulmaktan ziyade amak fikrine dayanm olacakt. Ne olsa saray siyaseti... Ben trl ihtiyatlar hazrlayarak Yusuf zzddin'in odasna girdim. O deti zere sinirlice enine boyuna geziniyordu. Bilemem ne yolda anlattm. Derhal kirpilendi. Ve evketmeab efendimize arzediniz, ben o adamla sarayda adam demezler, dem derlerdi bir arada bulunamam. Alayda bulunmama tercih ederim dedi. Bylece arzettim. Zaten bu neticeye muntazr olan hnkr ses karmad ve bu iki zt alayda her vakitki gibi ayr ayr bulundular.

119

Huzur dersleri Camilerde va'az Bat dnyas Mslman va'azlar nasl olmalyd? Hayal krkl Muharrirler ve muhatablar Atiye, obbe, al Dersten evvel tecrbe Derslerin tarihi Hurafeler Hoca Asm Faik Hoca. Saray Ramazannn balca hususiyeti huzur dersleriydi. Bunlarn ne olabileceini evvelden tahmin etmek mmkn deildi; fakat nasl hitabet ve belgatin birer mkemmel numunesini tekil etmesi lzm geleceine hkmederek ilk defa bu derslerde hazr bulununca diyanetle hikmetin bir karmn dinlemekle zevkyap olacana emindim. Bunun iin sebepler vard: Kk yamdanberi Ramazanlarda camileri dolarken, vaizlerin krsleri kenarnda-durur, bir mddet dinlemee alrdm. Sonra bunlarn irkin yaygaralarla, kt bir trke ile rpma rpna en yksek mevzulara temas etmek isterken nar sil samalara, hezeyanlara boulduklarn grdke elm bir hisle oralardan kaardm. Gene o sralarda Hmid'in bir vaize bir mevize sini okumu, bunu dinlemee tahamml edilememi sama sapan konumalarn suratna indirilmi bir terbiye tokad kabilinden telkki ederek sanki onlardan intikam alrcas-na ezber etmitim. O sralarda Avrupa dnyasnda vaizlerin nasl yapldna, mevizelerin nasl birer sanat ve hitabet eseri olarak tertip edildiine vkftm. svire, ngiltere, Almanya gibi protestan diyarlarnda Pasteur'lerin pazar hitabelerini hazrlamak iin Tevrattan, Incilden ilham alarak, herhangi bir fkrann, bir yetin etrafnda sanatkrane nakla*-, sslemeler yaparak bunlardan ahlk sonu kardklarn; katoliklik leminde, mesel Fransa'da ky rahiplerine varncaya kadar tlerini ileye ileye bunlarn arasndan hretleri cihana mil hatipler yetitiini, hele Fransa edebiyatnda Bossuet, Fenelon, Bcurdaleue, Massillon, Flechier hitabeleriyle sermon kendilerini dinleyen hkmdarlar bile kendinden geiren dhiler zuhur ettiini bilirdim; onun iin hikmete, hitabet ve belgate, her dinden daha msait olan, hele Kur'an kabilinden cihann hi bir lisannda, hi bir edebiyatmda nsne tesadf mmkn olmayan bir ilham menbamdan doacak olan slm vzlarmn, bilhassa huzur derslerinde, hem padiah, hem halife makamlarn igal eden zatn karsnda syleyeceklerinin yksekliine intizar etmek, ve bunlar dinlerken bir istirak zevkini ummak en sarih hakkmd. Heyhat! Ne mthi bir hayal k-

rklna uradm ve btn Ramazanlarda, gnlerce devam eden bu huzur derslerinde umulan zevke bedel ne ac bir esef duydum. Ben, beklerdim ki, mukarrirler Kur'anm metninden ayrl-mayarak, filn ve filn yetten ilham alarak hitabelerde bulunsunlar. Buna mukabil onlar, hep tefsirlerin iz'na smayan terihatm, hususiyle Buhar'i erif diye tanlan ve uydurma hdiselere istinat ederek hurafat sralye ve Hristiyaniyeden intikal eden rivayetlere her trl mantk llerini aacak genilikler veren kitabn muhteviyatn esas tutuyorlard. Artk onlarm lisannda slm dini peygamberin dininden baka oluyordu, asl Muhammed dininin safvetinden, makuliyetinden bir eyler kalmayarak bu gzel din esatiri bir mahiyet alm oluyordu. Huzur dersleri de iki tarafa bakan odann sofrasnda olurdu. Hnkr, deniz tarafnda kanapenin zerine yerletirilmi bir mindercikte, sabrl sabrl otururdu, sa tarafnda, yerde dizi dizi hanedandan hazr bulunacak olanlarla, sol tarafnda da gene yle dizi ile mabeyn erkn ve memuriniyle, bendelere mahsus ipek minderler sralanm olurdu. Bunlarn zerinde bacaklar kvrlarak, hele imancalar iin tahamml olunamyacak szlara sebep olan vaziyette, belki bir saat mustarip olmak ica-bederdi. Her celse bittikten sonra ayaa kalkmakta; ayaa kalktktan sonra da durmakta, yrmekte kolay galebe alnama-yan zorluklar ekerdim. Huzur dersleri balarnda bir muharrir ile muhataplardan mrekkep bir zmre tarafndan verilirdi; hepsi on bei gemi-yen bir heyet... Dersler Ramazann ilk gnnden balyarak haftas sonuna kadar devam eder ve bunlara ikindi namazndan sonra balanrd. Her sene mukarrirleri ve muhataplar ki her gn iin ayr ayr zevattan teekkl ederdi meihat, mer'i olan bir usul dairesinde sra ile intihap ve saraya yollard. Bu derslere dahil olmak iin namzetler iyice alrlard, zira vazifelerini bitirince ceplerine bir atiye, srtlarna bir cbbe, bellerine bir al kuak ihsan olunmak muhakkakt. Hazinei has sa iin ihtiyar olunamyacak kadar ar bir masraf deil. Mu-karrirlerin cbbeleri siyah ve iyi bir kumatan, muhataplarn cbbeleri de mavi idi. Saraydan evvel Dolmabahe camiinde bir toplant yaparlar ve o gnn dersi hakknda bir tecrbede bulunurlard. Bu tecrbe gayet basit idi. Mukarrir sras gelmi olan yeti tefsir ederken yannda oturan muhatap bir sual sorar, mukarrir bunun cevabn verir, ikinci muhatap bir ikinci su-

120

alde bulunur, buna da cevap verilince, nc muhataba sz sylemek frsat ya der ya dmez, dier muhataplar da dersin sonuna kadar bir put gibi hareketsiz dururlard. te tecrbe muhataplara soracaklar eyleri sylemekten ve alacaklar cevaplar anlatmaktan ibaret olurdu. Vaktaki camide ikindi namaz klnm, bu tecrbe de yaplm olurdu, bata mukarrir, arkasnda sra ile muhataplar, ar ar, byk bir din merasime gidecek olanlara mahsus vakur bir eda ile camiden saraya kadar yrrler, divanhaneyi geerler, byk merdivenden birer birer karlar ve gene yle birer birer sray bozmyarak yerlerine geip, biraz ayakta dururlar ve daha evvel gelmise, hnkrn: Oturunuz! iareti zerine minderlerine kerlerdi. Bu huzur dersleri yz u kadar sene evvel bir padiah tarafndan ihdas olunmu ve o zamandanberi tahta km/olan btn padiahlar tarafndan takip edilmitir. Her derste ancak iki yetin mnas verilerek onlarn etrafnda sz sylendii iin yz u kadar sene iinde Kur'anm ilk cznden belki onda biri takrir edilebilmiti ve eer bu derslere devam olunmak mukadder olsayd, Kur'an hatmetmek kimbilir ka asrda nasip olabilecekti. Mukarrir balard: Hangi yete sra gelmise oradan... Evvel onun mnasn sylerdi, ksaca, abuka... Asl istenen o deildi^ yet, muhtelif mfessirlerden naklen trl sylentiler ve hikyeleri dkp samak ve bunlarn etrafmda eit eit, acayip ve garip, efsanelerle dolu sslemelere bir giri bulmak m vesile tekil ederdi. te ilk gnnden balyarak, btn Ramazanlarda huzur dersleri byle devam edince, bizler iin eyvah!... diye yanmaktan baka bir i kalmam oluyordu. Nasl olup da bidayetindenberi saltanat makamn igal eden pa-ahlar ve bu ii her yl tertip ederek vaizleri seen evhlis-Jamlar u huzur derslerinde olan iz'ana, manta, Kur'ann azametine, makliyetine lyk bir cereyan vermemiler ve padiahn karsna geirilen mukarrirlere, mutaden camilerde krslerini dve dve trl hurafeleri, sanki h smme h ahkm diniye imiesine dkp saan vaizlerden daha yksek bir eda telkinine muvaffak olamamlard. Neler iittik? Vaktiyle camilerde bylelerine tesadf ettike kaardm. Burada kamak imkn yoktu. Sabrla tahammlle, fakat azm eseflerle arzn krriyetini inkr, gkteki cisimleri birer dnya olduu iddiasn kfr

diye telkki eden, biraz daha ileriye gitse yerin bir kzn boynuzlarnda durduu iddiasna kadar varacak olan, yete mna verdikten sonra bir tarafndan kap hurafelere sapan peygamberlerin mucizelerinden bahsederken peygamberin ruhunu rahatsz edecek sama sapan szler sralayan, Mirac hikye ederken Mekke'den Kuds'e kadar alan mesafeyi bir saniyede gemek iin Hazreti Muhammed'in, bindii hayvann, bilmem ka zira' uzunluunda olduunu syleyen, ayn yarlmasndan bahsederken ayn yarsnn kuzeyde, dier yarsnn gneyde ikiye blnm bir kt fener gibi asl kaldndan dem vuran bu adamlar, Islmiyeti taziz ve tahkim deil, tahribe alm oluyorlard; bunu idrk edenler elbette vard, fakat ona are bulanlar yoktu. Mukarrirler arasnda bir defa mebus hoca sim Efendi bulundu. Bu zat mecliste bir kere dinlemi, telkatine, mantna hayran olmutum, ilk nce pek iyi balad, bildiim hoca sim Efendi idi; fakat naslsa, zahir emsalinden baka trl olmak istemediinden, o da saptt, o kadar ak bir saptma ile deil, fakat o tannm mantk adamndan bsbtn baka bir adam oldu. Bir defa da Faik Efendi hoca isminde ahsen pek sevimli, galiba Lz ivesinde fakat gzel sesli, hitabet kabiliyetli bir zt grdm. Bu da ilk nce pek iyi bir tesir yapmakla balad; fakat tabiatn kendisine bahettii vasflar, mesel bir yet mnasndan frsat bularak szlerini din ve ahlk bir t ekline sokmak maksadiyle kullanm olsayd tam beklenen bir hatip olmak kabiliyetinde iken naslsa lf tasvirlerin haraml-gma getirdi. Memleketin btn mekteplerinde resim dersleri verilirken, sarayn birok ksmlar tasvirlerle dolu iken, kargsnda sz sylenen padiah bizzat tekrar tekrar resimlerini yaptrm iken bu ztn bu yolda o tarzda sz sylemesi, ve bu srada tasvirlere iddetli bir hcum yapmas yle beklenmeyen, kendisinden umulmayan bir hdise oldu ki hakknda hsl olan iyi intiba derhal silindi. te Sultan Read zamannda da huzur dersleri byle balad ve byle devam etti.

121

Bayrrmlsma merasimi Musiki acayiplikleri: Hnkr mar Geit Saak pmek meselesinin dourduu dva Saa pmek istemeyenler Beinci Mehmed'in karar. Nihayet ramazann btn merasim ve tekellfleri birer bi-rer gelip getikten sonra bu silsilenin sonunu bayram iin yaplan muayede merasimi tekil ederdi, bunun da yaplaca yer Abdlmecit zamanndan beri Dolmabahe'nin mehur muayede salonu idi. Abdlhamit bile her trl evhama galebe alarak babasnn yaptrd sarayn muayede salonuna kadar gelmekten ve merasimi burada icra ettirmekten ekinmezdi. Ben o zaman bu merasimde hi hazr bulunmak istememitim fakat takib edilen usule az ok vkftm. Pek ziyade izdihama ve klfete sebep olan bu muayede resminin tertibi, icras terifat memurlarna aitti, merutiyet zamannda gene yle devam etti. Terifati'i divn hmyn mevkiini igal eden zt ile maiyetinde bulunan kiiler, hep Babli memurlarndan olmakla beraber vazifelerinin en byk ksm sarayla olan mnasebetlerine taallk ederdi. Muayedede hazr bulunacak olanlar hanedan zasmdan balayarak heyeti vkely tekil eden zevat, ondan sonra l sanisinden yukarda bulunan mlk rtbe sahipleriyle bu rtbelerin karl asker rtbe sahipleri, nde gelen din adamlar ve en son hnkrn husus hizmetini tekil eden ve o rtbeler sahipleri arasnda sraya girmi bulunan zevat tertib ederdi. Bunun nasl mhim bir yekn tekil edecei dnlnce derhal anlalrd ki terifat idaresi davetleri birka nbete ayrmak mecburiyetinde idi. Abdlhamit zamannda gnden gne adedi artan rtbe sahiplerini bylece ayr ayr bayramlara taksim etmekten baka bir re bulunamazd. Sultan Read zamannda byle bir tedbire mracaat lzumu pek hissedilmedi, davet edilecek olanlarn adedi kendiliinden mahdut bir daire iinde kald, fakat byle olmakla beraber bayram namazndan sonra Dolmabah-e'nin btn salonlar, divanhaneleri, odalar akm akn gelenlerle dolard; ve balarnda mirleri, btn terifat memurlar oradan oraya koarak, soluya soluya her tarafa yetierek bu kalabal snflara ayrmak ve hnkrn nnde yaplacak geit resmine bir intizam verebilmek iin urarlard. Birka gn evvelden balanarak muayede salonu hazrlanm olurdu. Hazine'i hmyndan, tarih bir kymeti olduundan bahsedilen altm

kapl taht getirilmi, salonun kara tarafna dipte yerletirilmi bulunurdu, sefirlerle maiyetlerine, ecnebi sekin kiilere salonun yukar katnda taht'a kar olan ksmda sandalyeler konulmu, bir de bfe kurulmu olurdu. Bir resm sfat olmad halde muayede merasimini temaa etmek msaadesini alanlar iin de gene salonun yukarsnda sa taraf hazrlanr, mabeyn fanfare takm gene yukarda husus yerini igal ederdi. Mabeynden muayede salonuna giden olduka uzun ve dar dehlizlerde hademe'i hmyn bir dizi tekil eder ve karlama merasimini ifa etmi olurdu. Nihayet her i bitip hnkr da bayram alayndan ve namazndan avdet edince, bir mddet muayede salonunun bir kesinde bulunan husus odada istirahat ettikten sonra odadan kar ve taht'a doru yava yava ilerlerdi. Bu srada selmlk resimlerinde olduu gibi alklarn bei onu bir halka halinde toplanarak, dua mdr, alk mdT, ne olduuna dikkat edilemeyen bir gulgule iinde bardklar iitilir ve gene bu srada fanfare hnkrn marn alard. Bu mar, garip, tuhaf, daha dorusu gln bir eydi. Ab-dlhamid'in mar da Avrupa'da olduu gibi, bizde de Cumhuriyetin istikll mar kabilinden, martan ziyade bir ilh deildi ama Guatelli'nin eseri olmak itibariyle, hoppalna, akraklna ramen, nihayet bir mar idi. Sultan Read'm ikinci olu Necmddin Efendinin kendisinde mevcudiyetini teveh-hm ettii musikiinaslktan gelen bir selhiyetle tavsiyesi zerine hnkra da beendirilmi bir musiki acayiplikleri idi ki, mutlaka yle olursa kabul olunur mtaleasiyle, mehur bestekr Selvelli tarafndan yaplm idi. Bir operetten mi kmtr, nereden domutur mar mdr, bir oyun havas nrdr, ne olduuna akl ermeyen bu mar her vesile ile iittike bunun seilme sorumluluundan bizlere de bir utanma pay srar im diye sklrdk. Artk btn mukaddemesi yaplp bitince, hnkr tahtnda oturmu, iki taraf da dizi ile ilk kafileleri tekil eden zevat hazrlanm, terifatlarn idaresi altnda geit resmi balard.

122

Herkes sra ile tahtn nnden geer ve sa tarafta ba-mabeyncinin elinde duran tahtn saan perek ilerler, tekrar mevkiini alr ve takm takm btn merasime dahil olanlar bu suretle tahtn nnden geip saa ptkten ve bana gtrdkten sonra dizi dizi etrafta halka halka sralanr, ve nihayet resm zevatn arkas alnnca bata Rum patrii olduu halde, toplu olarak muhtelif mezheplerden r'esay ruhaniye, salonun ortasna ve tahtn yaknma kadar ilerler, patrik nutkunu okur, bunun trkesi patrikhane tercman tarafndan tekrar edilir, ve bu suretle muayedenin saatlerce sren resm ksm hitama ermi bulunurdu. Bu mddet zarfnda yukarda seyirciler elenirler miydi, onu bilemem, fakat her halde iin bitmesini ayakta bekleyenler gnlerce szlar devam edecek bir yorgunluk geirmi olurlardf. Bu merasimin bir elencesi, daha ziyade beyinleri uyuturan bir grlts vard: fanfare!.. Buna grlt demekten baka are yoktur. Bayramlama salonu genilik itibariyle hadden ar ve kubbesinin ykseklii itibariyle de gene makul lleri aacak derecede yksek bir binadr ki mabeyn ile harem daireleri arasn igal eder. Buras o kadar tannandr ki bir tarafnda barlsa ses bir uultu halinde yuvarlana yuvarlana gider, duvarlara arpar. Artk insan sesi deil, bakr ve tahta letlerin olanca kuvvetleriyle kardklar seslerin nasl bir gk grltsn andraca hesap edilmelidir. Buna alman havalarla merasimin ciddiyeti arasnda hi bir mnsebet olmayn da ilve etmek lzmdr. Mesel eyhlislm efendi sadrazam ve nazrlar geerken ya Planguette'in Lescloches de Corneville - Velse' yahut Audran'n Mascotte'inden karlm bir guadrille almyor olurdu. Abdlhamit zamannda ben de bayramlama merasimine birka kere davet edilmi, fakat hi birinde hazr bulunmam idim. Zaten rtbeme ait resm elbiseye de malik deildim. Sultan Read zamannda vazife icab olarak merasimi ilk defa gryordum, ve her yeni grlen eyde olduu gibi tecesss hissi iin gln taraflarm grmee mni oluyordu. Sonralar ise, altm, demeli. Bu bayramlama iinde skt ile geitirilmeyecek bir nokta var: Saak pmek meselesi...

Ayandan ve mebuslardan birok zevat bu saak pmek kaidesini pek ziyade haysiyeti ihll edecek, insanlk erefiyle badamayacak bir dalkavukluk kabilinden telkki ediyorlard. Bayramlamann icrasndan evvel bu kaidenin kaldrlmas iin mracaatta bulunuldu. Naslsa saak pmek kaidecinin kaldrlmasn saltanatn anna ve ecdaddan gelen an'aneye aykr addeden hnkr, dier birok vesilelerle pek uysal iken, bu noktada srar etti. yle ki resm vazifeleri, yahut akitleri itibariyle birok kiiler saa pmekten geri kalmam iken bir takm vicdan hrriyeti umdesine riayeti vazife edinenler de sadece bir temenna ile ekilip yrmek cihetini iltizam ettiler, ve bu suretle hazr bulunanlar arasnda bir ikilik, bir ayr dn ortaya kt. Eer hnkr kendiliinden u hi de lzumu olmayan saa kaldrm ve bamabeynciyi onu saatlerce elinde tutmak yorgunluundan kurtarm olsayd, elbette bu nazariye anlamazl, hi meydana kmam ve mesele gene hnkr lehine halledilmi olurdu.

123

Kark bir i Hnkr seyahatleri nasl telkki ederdi? Neler lzmd? Hanedan mesi Eya, mutbak, ahr meselesi Mkerrer ve mteaddit alaylar Beinci Mehmet soruyor: Paraca naslsnz, hediyeler ne olacak?

Hereke'ye, zmit'e, ile'ye, Bursa'ya, daha mhim olarak Seyyidler tepelerine, oradan Edirne'ye bir gen adam hevesiyle koan hnkrda cisma-niyetten ziyade maneviyatndan gelen bir kuvvet soluu vard ki, onu hemen durgunluundan soyar ve her eye hazr bir tazelikle diriltirdi... Ancak bu uzun seyahat o zamana kadar yaplm olanlarn hi biriyle mukayese kabul etmezdi. Buna dair bir karar almak iin balang noktas hnkrn bir danma eklinde muvafakatini almakt, binaenaleyh, buradan balanmak zere ilk nce tasavvurun az ok teferruat grlmekle iktifa edildi. Tahminde hi aldanlmamt. Hnkra tasavvurdan bahse balanr balanmaz, onda yle bir sevin grdk ki, hemen: Haydi, ocuklar! Yola kalm... diyecek gibiydi. Yola kmak?... Evet ama bu neye tevakkuf ederdi? Bata para meselesi olarak seyahati btn zamanlarnda bir arzaya uratmakszn tertip edebilmek ve bunun iin sarayn btn vastalarn faaliyet mevkiine koymak, bunlardan en ok mikyasta istifade edebilmek iin iin idare balarnda bulunacak olanlarn dirayet ve meharetine gvenmek lzmd. Bu maksatlara varmak iin bir yandan hkmetle, bir yandan da hazinei hassa erkniyle, daha sonra Demiryollar Mdriyeti Umumisiyle birok toplantlar yapld. Yaplacak ileri nasl zetlemeli?.. Bu ie dair az ok bir fikir vermek iin, bir takm tafsilt sratle kaydetmek tarih iin faydadan hli olmasa gerek... Her eyden evvel seyahate hanedandan, hkmet erknndan kimler itirak edecek, bunlar en aza indirerek tesbit etmeliydi. Hkmet erknndan sadrazam, hariciye ve bahriye nazr bittabi hazr bulunacaklard; bunlar gidilecek yerlerde valiler ve mahall erkn misafir ederlerdi, lkin ihtiyaten bu iin sarayca grlmesi ihtimali de dnlmeliydi. Asl mesele hanedan hcumunun nne gemee kalyordu. Bereket versin ki, biz buna dair bir fikir telkinine teebbs etmeden hnkr kendisi, iin zorluundan ziyade tahmini az ok, mmkn olan dncelerle bu zorlua kendisi are buldu; yle ki, beraberinde gelmelerini mnasip ve mutlaka lzm addettii hanedan zas sarayn kolaylkla barndrabilecei bir adede kadar inmi bulunuverdi.

Bir yandan memleketin iinde zuhur eden zorluklar, me-busan meclisinde gnden gne iddetlenen ihtilflar, muhalif matbuatn hi bir kayda tbi olmayan hcumlar ile urarken, hkmet, hepsinden daha mhim, daha acele tedbirlerle muhta olan Rumeli ileriyle ve her zaman, her vesile ile parlamaa msait olan Arnavutluk ahvaliyle endielere kaplmaktan hli deildi ve bunlar iin yegne yaplmas hatra gelen i slahatt. Islahat!.. Ne zamandanberi bu kelimenin etrafnda dnlp durulmutu ve her teebbs akamete mncer olunca artk kelimenin, herkesi bir phe tebessmiyle gldrmekten baka hizmeti kalmamt. Islahat yirmi drt saatte, kanun taslaiyle tahakkuk edebilecek bir i deildi. Her trl ihtilflarn kaynar bir kazan olan bu ktada slahat yapabilmek iin bir imkn bulunsa bile evvelce bu kaynayan kazan teskin etmek iin stne bir souk su dkmek lzmd. Bunun iin de hkmet bir are dnd, ve dnlen arenin mmkn veya muhal olmasna gre saray erkniyle danmaya lzum grd: Bulunan are, Rumeli'de bir seyahati ahane tertip etmekten ibaretti. Selanik - Uskp - Piritine -Mehed. Selanik - Manastr, Manastr - Selanik. tik bakta herhangi bir dahiliye mfettiinin buralarda bir tetkik seyahatine kmas kadar sade ve kolay grnen bu i hnkrn, btn maiyetiyle, ve maksadn icabettirdii btn debdebe ve gsteri ile seyahati ekline inklp edince pek ziyade zorluklarla dolu bir i oluyordu. Her iten evvel yalanm olan padiahn bu uzun ve yorucu yolculua tahamml edip edemiyeceini anlamalyd. Biz, hnkrn seyahatleri nasl bir evk ve zevkle telkki ettiine vkftk. Gamble zamannda donanma tarafndan Marmara aklarnda tertip olunan byk bir manevray Erturul yat ile temaaya kmakla balayarak

124

Maiyete gelince: Mzrakl, mavi harmanili muhafaza bl; hademei hmynun mnasip bir ksm, fanfare takm... Bunlar saray hizmetinde bulunmakla beraber, harbiye nezaretine bal olduklarndan gidilecek yerlerde iae ve iskn ileri harbiye nezaretinin mahall vastalariyle temin olununca saraya taallk eden cihet yalnz bunlar yolda doyurmaktan ibaret kalyordu. Bu suretle iin byk bir ksm sarayn srtndan alnm oluyordu. Hademe ve farfare efrad Selnik'e kadar Glcemal vapuriyle gideceklerdi, sonra oradan gidi ve dnte demiryolunu alrlar, Kosova'ya gene demiryoluyla giderlerdi. Bu da pek kolayd. En byk i mefruat idaresine, matbah ve stabl mire mdriyetlerine dyordu. Mahalleriyle muhabere edilerek padiahn ve maiyet erknnn oturmalarna ayrlacak yerler tesbit edildikten sonra mefruat idaresi buralara icabeden eyay gnderecek, tamir ve temizleme ileri oralarda hemen yaplarak odalar btn tefer-ruatiyle hazrlanacakt. Mefruat idaresinin eyas, memurlar, hususiyle bu ilerde ksmeti ve ustal, bu mkl ii muvaffakiyetle baarmaa kfi idi. Bu da tesbit edildikten sonra yemek meselesi dnld. Her trl vesait ve mnakale noksanna ramen, yz binlerce asker mhimmatiyle, hayvanlariyle, toplariyle, dnyann drt tarafma sevketmesini bilen, Vyana'ya kadar bir gezinti yaparcasna ordusunu dalardan, sarp geitlerden arabil-mek harikasn ka kereler gstermi olan Trk beceriklilii bir padiahn seyahatini teminde ciz kalamazd. Matbahlar idaresinin yola kacak vapurlardan balayarak her gidilecek yerde kahvaltdan, le ve akam yemeklerine kadar btn yemek ilerini hazrlayacak takmlar, memurlar, alar vard. Hemen tereddt etmeden bu kark ii matbah mire mdr stne ald. Istabl mireye gelince, Mdr: Evvel Allah! Korkmaynz!.. demek isteyen bir mn ile glmsyor-du. Lkin, eref Bey! denildi; hnkr, Selnik'e knca orada hemen vkelsiyle, erkniyle alay teekkl edecek, oradan ayrlrken Selanik'te konaa kadar gene bir alay lzm. Oradan skp'e gidince, orada da ssl esvaplar iinde arabaclariyle, eeyisleriyle gene bir alaylk araba lzm, daha sonra oradan Pi-ritine'ye gidince, hep emre hazr birer alaylk araba ister.. Daha sonra Selanik, Manastr, gene Selanik...> eref hep o g-lmsemesiyle dinliyordu, nihayet: Siz demiryolu iini temin edin, gerisini bana brakn!... dedi.

ark demiryollar idaresiyle temasa giriildi. O zaman bu idarenin banda kendilerine her suretle gvenilebilir bir mdr umum ile bir fen mdr vard: Mualler ile Crist Davet ettik, geldiler, onlara ii anlattk, kendilerini mefruat, mutfak ve stabl mire mdrleriyle temasa getirdik, yle ki, birka gn iinde her trl tafsiltiyle mkemmel bir sevkiyat tasla hazr oldu ve bize geldi. Hi bir nokta unutulmam, hi bir kk i ihmal edilmemiti. Demek artk yola karlabilirdi. Bahriye nezareti Turgut Reisle Barbaros Hayrddini, Glce-mal vapurunu daha birka kk harp gemilerini hazrlaynca yaplacak ne kalyordu? Yaplacak ii hnkr ihtar etti: Paraca naslsnz? Hediyeler ne olacak? Btn demiryollar amirleriyle hizmet edecek memurlarna gidilecek yerlerde konak mdrlerine verilecek hediyeleri bile dnen hnkr bu seyahatta mntkalarnda beraber bulunacak olan mebuslar, mahall erkn dnmemezlik edemezdi. Btn cmertlik meyilleri hareket haline geldi, yetiir ki ha-zine'i hassada para bulunsun. Hazine'i hassa umum mdr Hac Feyzi Efendi: Kolay bulunur! dedi. Ve derhal demiryollar idaresinden alman bir isimler defteri zerine onlarn irili ufakl hediyelerinden balanarak vilyetler erknna, mebuslara kadar herkesin mevkiine gre hediyeler tedarikine baland; nihayet artk yola aklabilirdi.

125

Avrupa siyasetinde dikkat stanbul'daki sefirlerin merak Fransz ve talyan sefirleri Pallavicini Hareket gn Uurlama merasimi Acayip bir dnya. Dnyann btn hdiselerine ve hepsinin banda Balkanlarda cereyan eden en kk vakalara kar kulak kirileri daima son derece gergin duran Avrupa siyaseti, byle nazik bir zamanda yeni merutiyet Trkiyesi Hkmetinin ihtiyar padi-gahma bir Makedonya ve Arnavutluk seyahati tertip edilmi olmasna hadden ar denebilecek bir dikkat ve ehemmiyet gsterdi; hele bu seyahatin ucu, hatt asl maksad ok kanl byk Kosova savanda bir selmlk alay tertip etmek, orada toplanacak Arnavut kitlelerine halife arkasnda bir Cuma namaz kldrmak kabilinden btn eski- fetih tarihi sahifelerini evirecek bir byk hdise olunca, zihinlerde bunun mnas gmul dairesini genilete genilete Trkiye'nin yeniden bir sergzet cereyanna kendisini salverecei ihtimalini hatrlara getirmek pek tabii idi. Onun iin burada derhal sefirlerde bir kprdanma, pirelenen vcutlarnda birbirini grdke artan bir kmldanma eserleri grld; elbette bunlardan bir ou Babliye mracaat ve maksad anlamak iin vesileler buluyorlard; bunlara etrafiyle vkf deildik ama sefirler arasnda bizlerle dost olanlar da vard; bunlara tesadf ettike anlardk ki hepsinde bu seyahat gnne tekaddm eden hafta iinde muhtelif vesilelerle Fransa sefiri Bombard, talya sefiri Mar-guis mperiali, Avusturya sefiri Pallavicini ile ben de bu meseleye dair istizah suallerine maruz kaldm; bittabi bu sualler bsbtn baka bahanelerin arkasnda siyaset adamlarna mahsus olan ihtiyarlarla, rtlerle kapatlarak belli olmayan ekillerde vukua gelirdi. Fransa sefiri Bombard herkes gibi beni de, kibarca halleriyle, gzel ahsiyle, gzlnn altnda incitmeyen bir alay mnas sakl zeki bakla cezbetmiti. Her temas ediimde de bana bir husus meyil gsterirdi. Bunun samimiyetinden phe verecek bir sebep de yoktu. Arada bir de edebiyat rabtas olunca konumalarmzda sermaye bulmak hi zor olmazd. ekirdekten yetime bir hariciye ileri geleni olan bu zt mehur Cambon'un beraberinde Tunus'ta emaret tekiltn tanzim ilerinde kendisini gstermee balayarak daha sonra Madagas-car'da valilik etmi, merkezde hariciye ubelerinden birinin mdrlnde uzun yllar

baarlarla kendini gstermi, nihayet yedi sene kadar Fransa'nn Petersburg sefiri iken ar kinci Nikola'y naslsa kukulandrarak bir yandan onun fazlasiyle iltifatna mazhar olurken el altndan Paris'te telkinatta bulunmas neticesiyle merkeze alnp orada da bir mddet kaldktan sonra stanbul sefaretine tyin edilmiti. Bylece siyaset leminin en g, zeminlerinde tecrbe edilmi bir zt iin stanbul sefareti hakikaten en mnasip bir mevki idi. Bu mevkide de etrafnda btn yeni Trkiye ileri gelenlerinden mrekkep bir dost halkas vcude getirmi idi. Onun btn ekici vasflarna en msait eraitle itirak eden karsiyle beraber sefarette, Union Franaise'de yle toplantlar tertip ederlerdi ki davetlileri bunlardan en iyi intibalarla ayrlm olurlard. te bu suretle bir gn sefir koluma girdi: Gzel bir seyahat yapacaksnz. Pek temaaya ayan memleketlerde dolaacaksnz. Elbette buralarda grm olduklarnzdan Trk edebiyatna da hediyeler getireceksiniz, diye balad. Bende zaten sylenecek bir eyler yoktu, herkese tahmin edilebilenlerden baka sylenecek eyler olsayd bile hnkrn pek yaknnda bulunmak hasebiyle mevkiin icaplarna gre idareli konumak tabi idi. Ne kadar gizlense gene belli olan istimzalardan- kanarak konuma onun vukuf sermayesine bir ilve yapmadan bitmi oldu ahsen pek zarif ve haiz olduu asaletle uyan bir ho eda sahibi olan, ve siyaset leminde de talya'nn an'anev Genes ve Venise inceliklerine en geni mikyasta tevars eden talya sefiri Margis mperiali ile de gene bu seyahat iin be on dakikalk bir ksa yoklamak ve kanmak usuliyle bir kk konuma oldu. Arnavutluk seyahatine talya pek byk bir ilgi ile nem veriyordu. Balkanlarda her cereyan eden hdiseyi herkesten ziyade takip eden ve her vesile ile burann havasn kokhyarak ona gre hareketlerin ayarlyan Avusturya ve Macaristan ikili kral-ln burada mmessili Pallavicini mensup olduu Macar rkna has tel ile bir bahane bularak saraya kadar gelip bizleri grd. Ve be hazrlk cmlesinden sonra daha fazla gecikmeye lzum grmiyerek ak sualler sormaktan ekinmedi. Ben daha ziyade hariciye memurluklarnda tecrbe sahibi olan bamabeynciyi verilecek cevaplarda serbest brakarak sadece dinledim. Ltfi Bey bu kabilden meselelerle cidden pek takdire ayan idi. Avusturya ve Macaristan sefiri de saraydan tecesssn tamamiyle doyuracak

126

bir gda almakszn ekildi, esasen sarayca kullanlabilecek baka bir lisan tarznn varln, bu sefirlerden hi biri anlyamazd. Nihayet hareket gn geldi. O gn btn sefirler, orta eliler byk resm elbiseleriyle, Dolmabahe'de toplanmlard. Uurlamaya gelen kalabalk bir cemaatle beraber onlar da ayrca bir zmre tekil ederek hnkrn zrhlsna doru gidiinde hazr bulundular. Toplar, mzikalar, alklar, gleryzl ve mtebessim ihtiyar bir padiah, her tarafta srmal elbiseler, gslerde parldyan nianlar, daha kimbilir neler, bu seyahatten doacak pek mutlu neticeler, yahut... Bu son ihtimali dnmek bile caiz deildi. Hi kimsede bugnn neesini izale edebilecek bir dnce glgesi yoktu demek doru olur. Belki sefirler dnyorlard. Bu uurlama merasimi o kadar gzel, o derece parlak idi ki bunu temaa iin Dolmabahe'ye kadar gelenlerin hi biri ihtiyar edilen zahmetten piman olmamtr denebilir. Hnkr bizzat zrhlsnda idi, dorudan doruya maiyetinde bulunmalar icabeden kiiler de yle, fakat en uygun artlar iinde seyahate kanlar Glcemal de bulunanlar idi elbette. Glcemal geni salonlara, mteaddit kamaralara, o zaman iin bir transatlantique kadar deil fakat Akdeniz iin Messagerie vapurlariyle msabakada pek geri saylmyacak derecede mkemmel addolunabilirdi. Glcemal! btn kalabalk yolcularnn her trl istirahatlerini temin etmiti; Bana tahsis olunan yatak odas buna oda demek pek yumuak bir tabir kullanmak olur bir delikti, elik ve demir iinde oyulmu bir delik ki ona sokulmak, iine girmek iin bir kedi olmak lzm geliyordu. Kimbilir hangi yksek rtbede bir zabitin ltfiyle bana braklm olan bu deliin yatlacak yeriyle tavan arasnda be on karlk bir genilik var myd, bilmem, fakat oraya girerken oradan inerken ka kere bam demir direklere arptm. Mamafih btn bu zahmetlere karlk bir harb sefinesinde seyahatin kendisine mahsus zevkleri de vard. Bundan fazla lde istifade ettim. Bize ltfen katlan ve izahat veren nazik zabitler her yeri gezdirdiler ve bu hayretler veren acayip dnyann her noktasnda yeni bir ders alm olduk. Hnkr iin zrhlnn en byk saylan salonunda yerde mteaddit iltelerden mteekkil bir yatak yaplmt.. Onu baka trl barndrmaya

imkn yoktu, fakat bu yolculuktan yle memnun idi ki o da bizler gibi birer elik iinde oyulmu delie tklmak lzm gelseydi ses karmayacak, ikyet etmi-yecek, sevincine glge veren bir kelime sylemiyecekti. Bir yandan karada, bir yandan padiaha mahsus zrhlda muzkalar, etrafta selmlyan toplar, sahillerde maher bir kalabalkla halk, geride gittike uzaklaan Dolmabahe, Marmara'ya doru yava yava yol almaya balanld. Gzel bir yolculuk Ne'e Bir ehzadenin su'ali: Merile Frat nerede bulunurlar? Selanik'te beklenmeyen bir vazife. Parlak bir gne, durgun bir hava, sakin ve prl prl ldayan bir deniz, muhteem bir alay; ufukta mutlu sonular verecek midiyle adm adm gnlleri eken bir seyahat, hnkr-dan balyarak her vesile ile coan bir nee, ite bu yolculuun ilk ksmndan bende kalan intiba... Hele hnkrn omuzlarndan btn mahrumiyet yllarnn ar yk, otuz senelik bir inziva, bir bekleme ikencesi syrlp onu genletirmi gibiydi. akaya, htralarnn arasndan tuhaf fkralar toplyarak onlar nakle, naklederken glmeye pek elverili olan tabiatna bu deniz yolculuunda daha fazla bir rahatlk gelmiti. Onu eviren tekayyd tedbirleri arasnda hi yorgunluk duymuyordu. Rahat bir dei, tpk saraymdakine benziyen yemei, vakit vakit k gvertede byk toplarn altnda alan muzka, btn mahede evresini dolduran yzlerce tebessm, onu memnun etmek iin hibir noksan yoktu. Seyahatin bu ilk ksmndan sonra bahyacak olan paralar iin de durmadan izahat alyor ve havalen kendisini debdebeli alay iinde, Selanik'te, Manastr'da, skp'te, Mehed'de grerek pein bir ime ile glmsyordu. Seyahatin gelecek ksmlarn, merhale merhale ben de ha-yalen takip ediyordum. Bu grlecek yerleri, memleketin bu ksmn hep uzaktan hayal eder ve onlar iin daima bir hayranlk duyarm. Bugn meydana gelen en msait artlarla evrili bir frsat bana da onlar grmek, bu gzel vatan paralarnn havasiyle, halkyle, maietiyle, ruhiyle temasa gelmek nimetini nasip ediyordu. Bu deniz seyahati gecesinde ve gndznde dnceler hep byle sevinle geiyorlard. Zihinlerden memleketin btn kaygular silinmi gi-

127

biydi, herkeste bir hafiflik, sevincini gstermek iin zabtolunamyan bir meyeln vard. Burada bir istitrad yaparak, saltanat hanedan azasnn tahsiline dair birka sz sylmek arzusundaym. ehzadeler yle bir maiet tarzna mahkm idiler ki saray muhitinden baka btn ufuklar kendileri iin tamamiyle kapal hkmnde idi. Hangisiyle temas etti isem onlarda her trl fikr mesai kabiliyetlerinin mevcudiyetini gsteren esas emareleri buldum, fakat bu kabiliyetlerin inkiafna msait frsatlar elde edebilenler pek nadirdi. lerinde asker olup da Harbiye mektebine devam ettikleri iin grglerini, bilgilerini geniletenler, yahut mektep grmedikleri halde doutan bir merak ve hevesle husus muallimlerinden byk lde istifade edenler, ellerine geen kitaplarla aydnlanma imknn bulanlar, ekseriyeti tekil etmeseler bile, olduka oktu ve bunlarla grlrken dierlerinden duyulan esef ok azalrd. Ben dierlerini de mazur grrdm; onlar ilk mektep ocuklarndan daha ileri bulrhkca, en basit bilgilerden mahrumiyetlerini grdke, hatt drst okumakta, imls az ok dzgn yazmakta be acizlerine tesadf ettike bunun ayb-n kendilerine atfetmiyerek btn mesuliyeti takip edilen usule ykletirdim. te bu dnce ile imdi kaydetmek zere olduum iki hikyeyi onlarn kahraman olan ehzadelere deil, kendilerini o hale koyan idare ekline evrilmi bir tenkit hkmnde telkki etmelidir. Bu hikyeler o kadar garip grnecek ki bunlar uydurma eyler diye telkki edenler bulunacaktr. Herkesi karlacak hkmde serbest brakarak gene nakledeceim: Hikyenin birincisi Edirne seyahatine aittir. Yalanmaya balam bir ehzade Meri nehrinden bahsederken bana: Mori, Frat'la karr deil mi? Bu iki nehir nerede buluurlar, dedi. Eer Dnieper ve Dniester nehirlerinden bahsedilseydi belki mazur grlebilirdi. Tashihe lzum grmedim. Ltife ediyor yahut beni imtihana ekiyor zannnda bu-lunmugasma gldm ve yle geitirdim. kinci hikye:

Bu, Selanik yolculuunda idi, bu sefer gen ehzadelerden biri bana sordu: __ imdi anakkale boazndan klnca Marmara'ya girmi olacaz, deil mi? Glmsemeye alarak: __Evet, Selanik'ten dnerken anakkale'den geip Marmara'ya gireceiz! dedim, anlad m bilmiyorum. Bu ehzade de eer Behring boazndan bahsederken byle bir yanllk yapsayd, o da mazur grlebilirdi, fakat anakkale, Marmara... Her halde bu iki hikye ile ehzadelerden ekseriyetin, deil yalnz malmat umumiyede, hatt memlekete ait en basit bilgilerde bile ne derece geri olduklarna hkm verilebilir. Lkin pe olursa olsun bundan kendilerine deil, onlar bu halde tutan idareye mesuliyet karmak insafa uygundur. Ertesi gn sabahleyin erken bir saatte Selanik limanna giriliyordu. ehir uzaktan bir sis perdesi altnda, bir karart ha-inde grnmeye balamt. Bu ilk temas bana hi ho grnmedi. Hava donuk, deniz bulank grnyordu. Selanik, yolcular parlak bir manzara ile karlamyordu. Her vakit byle miydi, bilmiyorum. Fakat o gn Selanik sabahleyin uykusundan ask bir ehre ile uyanma benziyordu. Drbnme sarldm, dakikadan dakikaya yaklalan ehri, rhtm aratryordum ve dakikadan dakikaya ehir sis perdesinden syrlyor, bir maher halinde kalabaliyle rhtm, artk beyazlaan sra sra gzel binalar, glmsiyerek, Ho geldiniz!... demek istiyen bir mna ile belirmeye balyordu. Bir aralk, ben byle temaa ile megul iken drbn tutan bir el yava sesle: Efendimiz, sizi istiyorlar!... dedi. Hl saatin pek erken olduunu zannederek ve hayretle:

128

 Kalktlar m? diye sordum. oktan! Tamamiyle hazrlandlar, kahvaltlarm da yaptlar. imdi huzurda sadrazam paa ile gryorlar!... cevabn abnca drbn brakarak seirttim. Huzurda sadrazamdan baka, Mahmud evket ve Mahmud Muhtar da vard. Onlar oturmulard, edepli edepli nlerine bakyorlard. Anlalyordu ki fevkalade bir i vard. Hnkr hemen sze balad. Tahminen yle: Baktip bey, size bir i kt. Biz buraya kadar debdebe ile geldik. Burada birader, mahl' ve ihtilttan memnu' bulunuyor. Byle Se-lnik'e geli uzun bir yolculua k ona kar bir teebbs hlini almamaldr. Bize yakan kendisine bu seyahatin esbabn anlatarak deta msaadesini, tasvibini almaktr. te paalarla da istiare ettim, onlar da bu mtaleaya katldlar. Size bu vazifeyi veriyoruz. Gidip kendisini ziyaret eder ve meseleyi anlatrsnz. Ben ne diyeceim, nasl bir fikir beyan edeceim merakiyle paalar gzlerini kaldrmlar, bana bakyorlard. Ben byle bir eyi hi beklememekle beraber hnkrn bu mtaleasm hayretle karlamadm. Onun ne kadar nazik olmaya dikkat ettiini ve hanedann samim yahut sun', kkten bye daima sayg gsterdiklerini bildiim iin bunu hem pek tabi hem de bana Abdlhamid'i yakndan grmek frsatn vereceinden pek ekici buldum, tasvipkr bir tavrla bekledim. Hnkr ilve etti: Bunlar syledikten sonra kendisinin ne arzular vardr, ne ihtiyalar vardr, bunlar da benim tarafmdan sorarsnz!... Hep beraber ayaa kalktlar. Paalar benimle beraber ktlar. Mahmud evket derhal icabeden emirleri verdi. Bir ksa mddet sonra herkesten evvel ben Selanik rhtmna km, ne oluyor? merakiyle bekliyen halkn gzleri nnde mevki kumandam Hadi Paa ile birlik hazr bulunan arabaya binmi oluyordum. Selanik rhtmnn sonlarna doru gzel bir mevkide Ab-dlhamid'in oturmasna ayrlm olan mehur zenginlerden Ala-tini'nin kkne doru yol almaya baladk.

Nasl sylemeli? Hadi Paa Nihayet bulunan tbir Muhafza mracaat Kabul cevab ki padiah arasndaki fark Ve nihayet ite Abdlhamid.

129

Arabada Hadi Paa ile beraber, sallana sallana giderken dnmek istedim. Ne syleyecektim? Bunu hnkr hlsa olarak sylemiti; mesele, bu hlsaya bir ekil vermekten, muhatab incitmeyerek, bilkis memnun ederek bir ifade kisvesine sokmaktan ibaretti. Ben ka kere tecrbe etmitim; husus ve resm hayatmda, hatt Darlfnun tedris krssnde pein olarak tasarlanm hitabelerde muvaffak olamaz, szn olmayacak bir yerinde sendeler kalrdm; ve byle anlarda beynimin hatt younlaarak bir tasn'iinde birdenbire donuveren bir buz ktlesi haline geldiine vkf olurdum. Birok nutuklar bilirdim ki irad edecekleri hitabeleri evvelden yazarlar, bir mektep ocuu gibi ezber ederler; hatt vaziyete, sese ehemmiyet vererek ayna karsnda kendi kendilerini tecrbeden geirirler, seslerini dinlerler. Hele ezbercilik? Mektep hayatnda bile bunda hi bir zaman muvaffak olamamtm. Bugn bile bir manzumeyi, bir nesri batan aa, sendelemeden, yanlmadan irad etmek bence mmkn olan ilerden deildir. te o gn de Hadi Paanm yannda, sanki beynimin iinde bir msvedde yapmak isterken bunun kabil olmyacama karar vererek vazgetim ve kendi kendime: Ne olacak sanki? Bir kere balarm, baladktan sonra da arkas kendiliinden gelir! dedim. Bunu da mkerrer tecrbelerle bilirdim. Yanz bir noktada durdum. Abdlhamid'e nasl hitabetme-liydi? Zat ahaneleri diyemezdim, zt hametmeablan hitab da pek frenkne olurdu. Daha mutantan olarak zt hazreti ehriyari diye sz sylemek belki de ac bir alay mnasn tayabilirdi. Bir aralk yanmda susan Hadi Paa'ya: Siz kendisine nasl hitab edersiniz? diye soracak oldum. Hadi Paay birinci defa olarak gryordum, fakat onun hakknda iittiklerimle pek temkin sahibi, vazifesine balanma, btn ilerinde ciddiyet itibariyle emsal arasnda sivrilmi, tam mnasiyle bir asker olduuna vkftm. Galiba Mahmud evket Paann hemehrilerinden, belki de akrabasndan idi; her halde onun tamamiyle itimadn haiz olduundandr ki byle bir srada ve bu derece nazik artlar iinde Selanik ona braklm oluyordu.

Hatrmda kalan ekline nazaran elimsiz, hatt kke, sessiz haliyle yan bamda deta bzlerek haddinden ziyade klmeye alyordu. Evet, hi bir kelime sylemedi; bu ziyaret maksadn anlamak iin hi bir teebbste bulunmad. Onu nihayet sz sylemeye mecbur edecek suali sormak zere iken birden hatrma Abdlhamid'e hitab ederken kullanlacak bir tbir geldi: Zt hmynunuz!., diyecektim. Oh! Bu hmyn kelimesi, ne gzel, ne henktar, hususiyle ne ksa, ne abuk telffuz edilecek bir kelimeydi. Sonra hi bir mna ifade etmeksizin muhatabn memnun edecek, btn gurur hassasiyetini doyuracak bir tbir ki onu bulunca derhal, denize dm bir adamn eline geen bir tahta parasndan duyduu gvene benziyen bir rahatlk ile nefes aldm. Artk kke de gelmitik. Kkn ta medhalinde muhafzlara mahsus sonradan ina edilmi bir daire vard. Hadi Paa klavuzluunda buraya girdik ; o, muhafz takmn miri olan zabite yava sesle ii anlatt. Bu zabiti, ki pek ziyade itimada ayan bir zt olduundan byle mhim bir vazifeye tyin etmilerdi, o gn ilk ve son defa grm oluyordum. Abdlhamid nezdinde vazifesini ikmal ettikten sonra mebus olduunu memnuniyetle, fakat daha sonra henz gen denebilecek bir yata vefat ettiini znt ile haber almtm. Derhal halledilmi hakana malmat vermek ve kendisinden izin istemek iin acele ile bizi terketti. Galiba Abdlhamid'in hizmetinde kalan harem aalarndan biri vastasiyle kke haber gnderildi. Netice gelinceye kadar odada kii hep susuyorduk, mzde de tek bir kelime sylenirse sayg hududuna tecavz edilmi olacak vehmi vard. Epeyce bir bekleyiten sonra haber geldi. Abdlhamid'in bizi bekledii sylendi. tiraf ederim ki kendimi helecandan alkoyamadm. O dakikaya kadar belki itizar edecektir! diyen bir ihtimal varken nihayet onun huzuruna kabul edilmek, ona sz sylemek, onu _- kinbilir nelerden bahsedecekti? dinlemek yle hi beklenmemi, umulmam bir hdise idi ki bundan heyecanlanmamak kuvvetini bulamadm. Btn ocukluum, genliim onun kor-kusiyle, onun hayali etrafnda uan tehlikeler, muhataralar glgeleriyle gemi, bu adamn ismini, yle korkun rivayetler kaplam idi ki onun ne zaman nam anlsa herkes gibi benim de vcudumda bir rperme hsl olurdu. Onu en evvel henz bir mektep ocuu iken kl

130

alaynda, daha sonra ancak iki kere Yldz'da selmlk resminde uzaktan, yle byle, pek seemiye-rek, sratle geen arabasndan gzlerime ne nak olundu ise yalnz o kadar, grmtm; hatt hayalimde hi bir vakit belirsiz olmaktan kurtulamyan bir ekilde kalmt. Ka kereler de vazife hasebiyle Yldz sarayna gittike onunla dolu olan bu yerin havasnda insana korku ve endie veren bir eyler duyar ve uranacak dairelerde dolarken, sarayn d yollarn geerken onun ukur gzlerinden gelen bir tehdit mnas beni takib ediyor zanniyle gzlerimi indirerek yrrdm. O kadar rkek bir adam olmutum. Bunun sebepleri de vard elbette. Her ne ise!.. O zaman gemiti, imdi onun yerinde yumuak huylu, daima iyilik dnen, daima etrafn kendisinden memnun etmek istiyen bir padiah vard; ben de senelerden beri onun en yaknnda bulunuyordum, her gn sabahtan akama kadar onu on kere, belki daha ziyade gryordum. Bir hkmdarn yanmda bulunmaya o kadar alkn idim ki artk muhafz dairesinden kkn gzel bahesini geerek ilerlerken mahll bir padiah grmek beni hi helecana drmemeliydi; fakat ite asl bunun iin, sade onun isminden kalan htralar iin deil, btn memleketi otuz sene heybetinden titretmi iken bugn Selnik'in u kk kknde mahpus hayat yayan, ehriyari litebar, padiah lempenah diye tamlrken imdi kendisine hitab edilecek nazik bir unvan bulunmakta zorluk ekilen bir adam olduu iindir ki bu heyecan duyuyordum. Vakta ki kke geldik ve geni mermer merdivenleri k-Diaa baladk; basamaklarn iki tarafnda iki harem aas bizi asraya mahsus selmlariyle selmladlar; onlara mukabele ederken gzlerimi kaldrdm. te bu dakikada duyulan hayrete benzer hayatmda bir hdise hatrlamyorum. Ben Abdlhamid'i kkn iinde bizi kabul edecei odada bulmak midinde iken, hayr!... O ayakta, merdivenlerin yukarsnda, kkn dnda, sahanlkta ve ayak' ta bekliyordu. Bundan ne kendime, ne yanimdakilere bir hisse karlamazd, elbette... Hanedann daima son derece dikkatle tatbik ettikleri bu gn taht igal eden padiah, onun namna gelene kar fakat mnas tamamiyle gelene deil, gnderene ait bir nazike karlama yapmaa lzum grmt. Bittabi saray usulne tam uyma ile sayg vazifesini yaptm. O nde biz arkada ilerledik, kke girdik.

Nasl sze baladm, ne cevap verdi? ehresini ve kyafetini tetkik Mlakat esnasnda ikide bir aralanp kapanan kap

131

Kaybolan elmas ve esham dolu anta meselesi Hnkrn yanma dn

Kapdan girilince genie bir sofada bulunmu olduk ki yer yer koltuklarla, sandalyelerle, bir de yuvarlak masa ile, basit bir ekilde denmi idi. Bu masanm bulunduu yerin yanndaki koltuun kendisine mahsus olacan dnerek, biraz uzaka ve olduka geride, bir sandalyenin nnde ayakta bekledim. Hadi Paa ile muhafz, yanyana, Abdlhamid'in karsnda ve odann dibine yakm bir noktada idiler. Bana eliyle iaret ederek sa tarafnda, t yan banda bir koltuk gsterdi, ve hepimize Oturunuz... iaretini verdi. mz de, oturduk. Ancak o zaman padiah tarafndan sylenecek szlerin ilk ksmma baladm. Nasl baladm, nasl devam ettim, bunu tamamiyle hatr-lyamyacam, yalnz biliyorum ki bir kere balandktan sonra sylenecek szleri bir rpda, durmadan, ve sesimde metanetle irad etmek pek mmkn oldu, birka dakika evvele ait helecan bsbtn gemiti. lknce hnkr tarafmdan selm teblii ile, hatr sorma ile balamtm; sonra ziyaret maksadm anlattm, ve netice olarak Biraderi liniz bu seyahati tasvib buyuracanz mid ediyorlar diye bitirdim. Bu bir nevi hnkr namna kendisinden msaade almak kabilindendi. Ben bu ilk ksm bitirince o balad. Bir yandan onu dinliyor, bir yandan da artk pek yakndan grmek nasib olan ahsn, kyafetini, hlini tetkike vakit buluyordum. O hi zannettiim ekilde deildi. Ben kendisini irkince, esmerce, gayet ukur siyah gzl sanrdm, hi de yle deildi. irkin olmak* tan ziyade gzellie yakn bir ehresi; ve beyaz, belki de penbe bir teni vard. Gzlerinin rengini tavsif edebilmek iin akr diyeceim, koyu mavi ile ak tire karmndan mrekkep bir renk. Yalnz bunlarn ukurluunda aldanmamtm, galiba evlerinin geni bir daire izmesinden ileri gelmi olacak. Hadden ar ukur olmak tesirini yapyordu, yle ki nazar, derinlerden, sanki esrar ve gizlilikler ile dolu bir kuyudan geliyor gibiydi. Onun iindir ki gzel olan bu gzlerin mnasnda ten, ihtimal hakknda evvelden hsl olma fikirlerin tesiriyle rperten bir eyler vard. Bunu tahlil etmek pek mmkn deildi, her halde onun gzlerine uzun mddet bakmaktan kaman bir hisle kyafetini tetkik ettim. Her eyden evvel kaydetmelidir ki san sakaln boyamak detinden burada

da vaz gememi olan Abdlhamid o kadar beceriksizlikle boyanm idi ki sakalndan ceketinin yakalarna boya lekeleri yaylmt. Elbisesi de hazrclardan alnm, di, aka renkte bir kumatand. Onun Yldz'da byke bir esvab odas vard ki tavanndan demesine kadar tklm tkz giyeceklerle dolu idi. Yldz saray Hazinei Hassaya getikten sonra hnkrn emriyle bu nefis elbiselerden, amarlardan sandklar dolusu Harbiye Nezaretine gnderilmiti. Oradan Selnik'e gnderilecekti. Gnderilmedi mi, yoksa kendisi bu eski hatralar tamaktan ise byle di giyinmee tercih edilir diye mi bakt; bilmiyorum. Cevap verdi: Biraderi gibi onun da sesi kalnd, ve btn hanedan zas gibi dzgn, hatt stlahl konuuyordu. Belliydi ki daima sayg ile, ballk ile dinlenilmee alk neticesiyle kendi syleyiine tam bir emniyet sahibiydi. Hatrmda az ok sadakatle kalan szlerini yle zaptedeceim: Taraf ahaneden getirmi olduunuz selmlara, iltifatlara sureti mahsusada teekkrler ederim. Zt hazreti pa-diahiye byk saygmla beraber samim kranlarm arzeder- biliniz. Bu zamanda Rumeli seyahatine teebbs buyurmu olmalarn mahzu hikmet addederim. Bu havalinin siyas durumu malmdur, trl trl hrslara zemin olan bu vilyetlerde zt gehriyarileri tarafndan vukua gelecek bir seyahat ezhcr cihet iyilie doru bir teebbstr. Cenabhak muvaffak bilhayr eylesin. Bu szleri kemali dikkatle ve edibne takdir mnalar anlatacak bir tavrla dinledikten sonra onun bitirmi olduuna hkmedince sylenecek eylerin ikinci ksmma gemek lzm geldi. Ancak o zaman dikkat ettim, benim gsterilen yere gemeden evvel ayakta beklediim nokta bir oda kapsnn yannda bulunuyordu, ve imdi bu odanm kapsnda bir kaynakhk vard. yle hissediyorum ki orada biri vard. Elbette bir kadn olacak. Abdlhamid'e srgnde arkadalk eden kadn; sonradan anlald ki bu kadn bahis konusu olacak bir meselede ilgilidir ve ona dair sylenecek szleri dinlemek merakmdadr. Szmn ikinci ksmna da cevap vererek arzularn birer birer ve durmadan, tereddt etmeden sralad:

132

 Zt ahanenin bu suretle de gsterdikleri sevgiden dolay bilhassa kranlarm beyan ederim. Evet, kendilerinden birka istirhamm var. Malmdur ki oullarndan bid Efendi yannda bulunuyor. Bu ocuk tam tahsil andadr. Kendisi de benimle beraber burada kapandka tahsilini temin etmee imkn yok. Msaade buyrulsun da bid Efendi Selanik mekteplerinden birine de-V&m etsin. Burada pek iyi bir mektep mevcut olduuna vkfm. ocuun mektebe devam etmesinde bir mahzur tasavvur edilemez, kanaatindeyim. Sonra bid efendinin stanbul'da oturmasna mahsus bir yeri yoktur. Dier oullarla kzlarn saraylar, konaklar var, yalmz bid efendi yersizdir. Ona Maslak kkn verseler mnasib olacak, diye dgnyorum. Burada dorudan doruya benden sordu: Bilmiyorum, o kk bo mudur? Bu mmkn olur mu? Siz ne dersiniz?.. Byle bir suale maruz kalnca fikrimi sylemek lzm geliyordu, fakat sylenecek fikrin de bir yumuak eklini bulmak icab ederdi. Gafil davrandm, o ekli bulmadan evvel cevab vermekte acele ettim, ve cevap verdikten sonra yle dndm, hl da yle dnyorum ki mevkiimin icaplarn tecavz ederek mukabele etmi olacam. Dedim ki: Kkn hl bo olduunu zannediyorum. Bu kk dier kkler gibi padiah mlknden olduu iin bu gn grnrlkte olan usule gre temlik suretiyle olmasa bile efendi hazretlerine tahsisi mmkn olur. Derhal mstebit hnkr, mahl sfatnn altndan ykselen amirlik sesiyle beni kesti, haddimi bildiren bir eda ile: Siz arzedersiniz... Bu, Baka eye karmayn! mnasna alnabilirdi: Her eyin aresi bulunur... dedi.

Gzlerimi indirerek ve edebimi taknarak aasn bekledim; o eski sesine dnerek devam etti ve o srada kynak kap biraz titredi: Biz Yldiz'dan karken benimle beraber buraya gelen Kadnefendinin bir antas vard. Bu antann iinde mcevherler, nakit para ve esham vard. Mecmuu mhim bir miktara bali olan kymetli eyler... O gece kargaalk iinde arabaya binerken Kadnefendi bu antay orada hazr bulunanlardan birine brakm, hemen alnmak zere... Fakat tella anta geri alnmadan arabalar yola dzlm ve anta o adamda kalm. Onu alm olan, kimdi? antadakiler ne oldu? Zamandan bu gne kadar yaplan mracaatlardan ve teebbslerden bir netice alnamad. Tahkikat daha ziyade derin-letirilirse belki de bir netice hsl olur. antann bu suretle kayba uramas ok znlecek bir hdisedir. Syleyecekleri bitti. Artk bize izin verircesine bir harekette bulundu, ve hep beraber ayaa kalktk. Bu anta hikyesi herkese malmdu. Uzun uzun btn zihinleri igal eden bu mesele hl bu gn bir muamma olmaktan kurtulamamtr. antay kim ald ise onu ne yapt? Bu da kendisinin bilecei bir itir, elbette... Abdlhamid nmze dt, ve bizi karlad d sahanla kadar geldi, gene o noktada durdu. Ben yaklatm. O bana elini uzatt elimi skmak iin... Bana ne yapmak yakrd? Onu bu gn bile kestiremiyorum. O srada zaptolunamayan bir hamle ile elini aldm ve dudaklarma gtrerek ptm. Belki de iyi oldu. Maslak kk mnasebetiyle bir aksrk kabilinden kaan yersiz szlerimden sonra hsl olma naho tesiri silecek bir hrmet... Muhafza teekkr ederek gene Hadi Paa ile arabaya bindik, gene susarak rhtma, iskeleye geldik; ben zrhlya getim. Herkes son derece merak ile beni bekliyordu. Bu mlakatn tafsiltn anlamak iin btn yzme dikilen gzlerde sabrszlk vard. Ben tabiatiyle herkesten evvel hnkr grecektim. O gene sadrazamla ve paalarla beraberdi. Hep o mlakat m devam etti, yoksa avdetimi grnce onlar tekrar celb mi etti, orasn tyin edemem. Herhalde hikyemi onlarn yannda anlattm.

133

Bata hnkr, hepsini en ziyade meraka sevkeden ve biri-birinin yzne bakmaa sebeb olan fkra anta meselesi oldu.

ki trl ahsiyeti. Tezadterdan mrekkeb bir muamma Kati hkm.

Hayatmda bir mverrih yahut bir hkim olmadma ok memnunum. Mverrih olmadma memnunum, zira tarihte byk icraatiyle hret bulan ahsiyetlerin umum ve husus hayatlarna vkf olduka hi bir zaman lehlerinde yahut aleyhlerinde kat bir hkmle karar verebilmek kudretini kendimde bulamadm. Hatt bilgilerine, grglerine en ziyade itimad etmek lzm gelen byk mverrihlerde bile byle bir kudrete tesadf etmedim. Misal: Fransa byk ihtillinin ne iyi baladna, nasl kt erait iinde ilerlediine, hele iddet (terreur) devrinin yzlerce mazlumlarn satr altmda kesilen balariyle, seller gibi aktlan kanlariyle devam ettiine btn insan hisleri isyan ederek vkf olanlar, itikleri kanlarla kuduran Robespierre, ve emsali yzlerce zlim hakknda, baka baka seslerin eitli sylentilerin arasnda arp kalmlardr, bunlarn mezalimini hikye eden mverrihler de yle... Ne zaman umum hayatlarndan bahsetmilerse, kalemlerinden nefret, kin aknr, ne zaman husus hayatlarna girmilerse mazur grmek, msamaha etmek, hafifletici sebepler aramak yoluna sapmlardr. Evet, mverrih olmadma memnunum, ite mesel Abdlhamid devrini bandan sonuna kadar grerek, anlayarak, bilerek yaadm. Bu padiahn nice zulmlerini dinleye dinleye, hatt biroklarna yakmdan ahit ola ola otuz u kadar yl onunla, onun trl ktlk ile dolu saltanat devrini beraber szlaya szlaya, inleye inleye genliimi srkleyip gtrdm; fakat onu tartan muhakeme terazimin bir kefesinde yn yn zulmleri kmelenirken dier kefesinde de onu kat' bir surette beraatine hkm verdirecek kadar deil belki, fakat onu mazur gsterecek hafifletici sebepler toplanyordu. Bilirdim ki bu adamn btn keskin zeksna, nafiz nazarna mukabil, bir tarafnda zehirini aktm muzur bir kpein yarasiyle ryen bir meyve gibi beyninde bir vehim maraz vard; ve etrafnda menfaat arayan haris hiyanet elleri bu r daha ziyade yaylacak bir istidat veren alarn getirince o artk hastalnn bsbtn hkimiyeti altna girmi, ve onun esareti altnda yaamt. Sonra btn kaytlara ramen vatana mran ve irfan alayan icraat da inkr oluna-

Ne mverrih ne hkim. Byk ihtill zlimleri. Abdlhamid devrinde. ki kefe Napoleon

134

mazd; ite bylelikle terazide bir muvazene teminine alrken hep aalam, hep kefelerden hangisinin arlna inanmak lzm geleceinde arm kalmtm. Korku devrinin bana geen, ve insanla saadet ve kurtulu vaadleriyle gelmi iken byk ihtilli mthi bir tehlike haline getiren Robespierre de byle deil miydi? Husus hayatnda pek iyi adam diye tavsif olunan ve ismine daima invorruptible (bozulmas imknsz) vasf izafe edilen bu canavarn da dilerini trnaklarn bileyen bir Corrier, bir Joseph le Bon kabilinden yzlerce letleri vard. Onun kendi hissesi nedir., tekilerin mesuliyeti nedir, bunu ayklya-bilmek yle mkl bir itir ki onu ayklamak vaziyetinde bulunmadma teekkr ediyorum. Dier bir misal: te Napoleon. Hakknda yazlan binlerce tarihten, hatralardan, menkbelerden bir hlsa karmak lzm gelirse buna da imkn gremiyorum, belki bakalar kendilerine gre bir hkm vermilerdir; ben bu binlerce kitap iinde en iyilerini, en salhiyet sahibi olanlarn eserlerini okudum, hl da okuyorum, ve el'an, iktidar mevkiine trmanmcaya kadar en aalk vastalara mracaattan ekinmeyen, o mevkie varnca da dnyay atelere, kanlara boan kardelerine, enitelerine gasbolunmu talar, tahtlar datlmak iin memleketin evldndan yz binlerce gen, din bedbahtlar arkasna takarak oradan oraya srkleye srkleye btn Fransa'y bir ma-temgha, btn Avrupa'y bir kabristana eviren, kendisini iktidar mevkiinde tutabilmek iin yzlerce yzlerce masumu kuruna dizdiren bu adama yalnz bu noktadan bakarken onu daima hkmedilecek bir insanlk dman derecesinde telkki etmek lzm gelirken, dier cihetten memleketini nasl tehlikelerden kurtardna, ona ne hayrl kanunlar verdiine, byk ihtillin sarsntlarndan sonra nasl saadet ve refahiyet getiren bir kurtulu devresi atna dikkat edilince hakknda verilecek hkmde tereddt etmek zaruret kesbeder. ite yz u kadar seneaenoen tarn ouna naa or Karar verememi tu-. Cesur muydu? Evet, harb meydanlarnda hi bir tehlikeden ylmaz bir kahramanla bir crete mlikti; fakat saraynda bir suikast ihtimalinden sakr sakr titreyen, uykularn daima lm korkularnn kbuslarnda geiren bir korkak idi. Doru idi elbette, fakat israfnn nihayeti yoktu, etrafna, akrabasna ihsanlariyle, atiyeleriyle israflar yapt, kendisine uzaktan, yakndan faydas olanlar havsalaya smayan servetlere gar-ketti; hele kendisinin milyonlarla birikmi bir hazinesi vard; merhametli, yumuak, herkese mltefit idi, bu muhakkak; fakat kendisini rkten, ekemeyen ahsiyetleri hi bir adalet ve insaf kaydna tbi olmadan

ortadan kaldrmaktan yahut srmekten ekinmezdi; netice: yle tezadlardan mrekkep bir acayip muamma idi ki ona dhi mi demelidir, deli mi demelidir, buna karar vermek imkn yoktur. Nitekim bu suallerin cevabn almak iin neye mracaat etmek, nasl bir terazi iinde bu pek byk, yahut, pek kk adam tartmak imknn bulamadm. Onun iin mverrih olmadma, tekrar ediyorum, pek memnunum. Abdlhamid iin de byle.. Onu itham m ediyorum, evet, elbette, fakat tamamiyle deil. Temize mi karyorum, hayr, elbette, fakat bu da tamamiyle deil. O halde bence verilecek bir kat' hkm yok, onu be"nden beklememeli. Ayn sebeplerle hkim olmadma da memnunum. Galiba fazla bir zaaf sahibi olmalym ki her hangi bir cinayet davasnn muhtelif safhalarn takib ederken kendimde her zaman, mazur grmee, affetmee deil, lkin kanunun ar hkmlerini yumuatacak dncelere yol amaa bir temayl buluyorum. Kanunun kaynask brakt hafifletici sebepler kaps, eer hkim olsaydm, benim iin zaptolunamayan bir merhamet hissine malp olarak her vakit elimin tersiyle itilecek ve ardna kadar alacak bir yol olacakt; onun iin, mademki tam m-nasiyle dil, her trl zayf duygulara rm olmyarak yalnz kanunu tatbik eden sadk bir hkim olamayacaktm; hkm verecek mevkide bulunmu olmamaa pek mteekkirim. Btn bu satrlar ne iin yazyorum? Abdlhamid'le mlakattan sonra yllardanberi beni igal eden bu mesele yeniden tazelenmi oldu, ve o gn takib eden gece Selanik'te hnkra ayrlan konasn bahesi muzka grl-tleriye, toplanm binlerce halkn alklariyle, yaygaralariyle, dolarken, zihnimde hep Abdlhamid'i muhakemeye ahan bir alkant vard. Onunla uyudum, ve uyannca da hi bir hal neticesine vsl olmadan kalktm.

135

Birka nokta. Heyetler. skn ii. Alaylar. Yiyecek ii. Mefruat idaresi. Azm kuvveti. Halkn sevinci. Selanik galeyan. Tek bir noksan. Avusturya sefiri.

yerde hnkr sanki stanbul'da bayram alayna kyorcasna muhteem ve muntazam bir yer buldu. Bundan daha mhimi matbah mire mdriyetinin dirayetine braklm bir iti. Hnkr her menzilde, her yemek vaktinde saraynda imicesine yemek yedii gibi vkel ve erkn iin her yerde otuz krk kiilik mkellef sofralar bulundu ve bunlardan tam saatinde, balklariyle, hindileriyle, tatlla-riyle, brekleriyle, hatt yemileriyle ve dondurmalariyle ye-tnekler hazr bulundu. Evlerinde be on kiilik misafir kabul edenler bu iin ne kadar tekellflere zemin olduunu bilirler. Dnlrse grlr ki matbahlar idaresinin hi bir engele tesadf etmeksizin bu vazifeyi tara bir baaryla grm olmas pek takdire ayandr;, bundan baka da yzlerce maiyet mstahdemlerini, sanki bir dn evinde imilercesine, doyurmasn bildi. Evvelden alnm ve btn kk tafsiltna kadar tes-bit edilmi olan bu iin baaryla yryeceinde dima pha ve korkudan kendimi kurtaramamtim. O tertibat tam bir sadakat ve mutabakatla icra mevkiine konulunca hayretlerimi tutamyarak, hatt hnkra, yaplan ii izah ettim, o da galiba korkuyor olmalyd ki benden izahat alnca memnuniyetini saklayamad. Bu seyahat esnasnda en byk takdir hissesi mefruat mdr Hac Arif Beye der. Bu zt hilkatin nadir yaratt adamlardan biri idi. Tahsil grmemi, Enderun efendiliinden yetigmiti; hatt okumasnn, yazmasnn pek kt olduundan bahsederlerdi; hakikaten onun elinde hi bir zaman bir kalem grmemitim. Hnkr beni arr, mesel harem hamamnda su karan bir musluktan, bir hazinedar ustann perdelerinin eskidiinden, filn filn, sekiz on ufak tefek iten bahsederdi; ben de aaya inince mefruat mdrn celbeder, yaplacak eyleri birer birer ona anlatrdm; onun asab bir hareketle hele dikkat ederken, ba sallanrd. yle dinler dinler ve kalkar kard. Bir saat geer gemez ona sarayn divanhanesinde tesadf ederdim. Canm Akif Bey, oyalanacak zaman deil. Hnkr sabrszlanyor demi bulunurdum. O derhal temennasn bastrr. Hepsi oluyor, efendim, bylece arzediniz! cevabn verirdi. te bu zt hakknda mkerrer mahedelerle yle emin olmutum ki seyahat esnasnda hi bir itiraza se-t>ep olacak noksan bulunmayacandan tamamiyle msterih idim. Btn erkn ve mstahdemin her trl levazmiyle, bittabi derecelerine gre, yatacak, barnacak yer buldu-

Bu seyahati btn tafsiltiyle hikye etmek pek fazla olacak ve hi fayda olmayacak. O tarihte seyahatin btn safhalar en kk teferruata kadar gn gnne ve uzun uzun evrak havadiste intizar etmiti. Bunlar tekrara kalkmayacam, yalnz husus mahiyette birka noktay kaydedeceim: Tekrar etmee hi lzum yok ki padiahn yle bir zamanda Rumeli ve Arnavutluk seyahati oralarda alka sahibi olan memleketlerde byk bir tecesss ihtiyac uyandrmt. Onun tesiri midir, yoksa sadece komuluk dolaysiyle bir cemile mi idi; seyahatin devam esnasnda Bulgaristan'dan ve Srbistan -dan ayr ayr birer heyet geldi. Resm bir mahiyeti haiz olan bu heyetlere kar hnkr mnasip olan teekkr ve iltifat esirgemedi. Bundan baka gene hnkr namna bunlara mkellef (evet, mkellef, sanki stanbul saraylarndan birinde imicesine) ziyafetler verildi. Bu komuluk cemilesini yalnz onlar deil, civar vilyetler de, birer heyet gndermek suretiyle gsterdiler, hatt deniz ar karda bir komu olan zmir'den bile Selnik'e bir heyet gelerek kudm tebriki vazifesini ifa etti. Seyahat bir gen tekil ediyordu: Selanik - skp - Piri-tine - Mehed, Selanik - Manastr - Selanik - avdet. Her gidilen yerde mahall hkmet hnkra, erkna, maiyete daireler ayrm bulunuyordu; bazen vilyet konaklarnda, belediye dairelerinde, idad mekteplerinde; bazen maiyeti tekil eden yzlerce insan iin urada burada. Hnkrdan, vkeldan balayarak derece derece, sofraclara, ahlara, seyislere kadar inen yzlerce kiiden mrekkep byk bir kafileyi yerletirmek lzmd. Mahall hkmetler, mlk ve asker, bu mkl ii hi bir tarafnda bir arzaya imkn brakmayacak surette temin etmilerdi; fakat en mhim i Hazinei Hassa ile stabl mire-ye dyordu. Selanik'te alay tekil edecek arabalar, takmlar, atlar, seyisler ne idiyse onun bir ayni skp'te, Piritine'-de padiahn geliini bekliyeoekti. Ayni hal Manastr'da da tekerrr edecek. Manastr'da bu vazife bitince o takm Selanik'ten geerek stanbul'a gidecekti. Bu kark i yle bir surette yrm oldu ki her

136

lar. Hele hnkrn hi bir ikyeti iitilmedi; ikyet vesilesi yoktu ki.. Zaten olsayd bile hnkr bu seyahatten yle memnun, yle mesut idi ki neesini ihll edebilecek en kk bir eye ilime-mee azmetmi idi. Bu ihtiyar adamn idmanszlktan, hareketsizlikten ypranm vcuduna, mesanesinde kendisini her an muztarib eden iki byk tan mevcudiyetine ramen ne kadar huzur ve istirahat esbabiyle evrili olursa olsun uzun sren ve oradan oraya yolculuklarla devam eden bu seyahatte hi bir yorgunluk, hi bir geveklik gstermeyiine, ve yetmiine girmi lapa vcudunda bitmez tkenmez bir azim sermayesi buluuna hayran olmamak mmkn deildi. Mefruat idaresinin tertib ve tanzim kabiliyetine bir misal olarak kaydedeceim: Nereye gidildiyse, nerede misafir olunduysa, bamabeynci ile baktibin yatak odalar; yaz ta-kmlariyle terliklere, yataklarn yannda su ve limonata srahi-leriyle kolonya ielerine varncaya kadar btn teferruat dnlm bulunurdu. Onu ekemeyenler Evet, yledir, fakat bol para sarfndan ekinmez! diye bir ihtiraz kayd serdederler-di. Onlar bu iin para esirgeyerek yaplabileceine kani mi idiler, bilmem; bildiim bir hakikat varsa elinden bu kadar bol para geen bu temiz adamn fakir denecek bir darlkta lm olmasdr. Ruhu d olsun!.. Hnkr memnun idi de gidilen yerde halk memnun deil miydi? Halkn memnuniyetini, sevincini anlatmak iin bulunabilecek tek tbir olarak herkes -lgn idi demelidir. Btn grdilen yerlerde halk arasnda unsur, mezheb, emel, mefkure farklar silinmi gibiydi. sv, Rum, Trk, Arnavut btn muhtelif rklara mensup olanlar, trl trl anlamazlklar, dmanlklar iinde yanyana yaarken birbirinin' kanma susam bulunanlar btn memleketi istil eden bir sevin kasrgasnn tesiri altnda sarho olmutu. Bu halin en galeyan derecesini Selanik'te grdk. Gece gndz, konan bahesinde, ehir bahesinde, sokaklarda, rhtmlarda yle bir sevin yle cokun bir hareket vard ki bana merutiyetin ilnm mteakip stanbul'da grlen takn sevin manzaralarn hatrlatyordu. Hatt bu cokunluk iinde bir dnce noksanlna da tesadf olundu. Byk sevinler, ayniyle byk matemler gibi, uuru tatil eden bir hdi-

seye sebep olur; o zaman da byle olmu olacak ki btn Selanik padiahn seyahati mnasebetiyle yaplm olan bir mar ile alkand durdu. Bu marn bir beyti hatrmda: leri ileri ar ileri Alalm dmrndan eski yerleri. Padiahn seyahati skn, sulh, bar vadeden bir maksada dayanm iken bu marn hususiyle bu szlerin ne kadar ters bir tesir yapacana o srada" kimsenin akl ermemi olacak. Btn bu seyahat esnasnda tek bir yanllk oldu ki onu da kaydederek bu fasl bitireceim: Hnkrn Mehed'de Cuma selml yapacana ve namaz klacana vkf olan civarda sakin Arnavutlarn akn akn oraya gidecekleri ve orada maher kadar bir kalabaln izdiham vukua gelecei tahmin edilerek, Rusya arnn evlenme merasimi iin halkn bir toplantsnda binlerce kiinin ezilip inenip ldkleri hatrlarda olduundan byle messif bir faciann n alnmak zere fazla bir izdihama meydan verilmemesine dair dahiliyeden vilyete emir verilmiti. O zaman vali mavirlerinden ve arkadalarmdan pek zeki bir zt olan Halil Beydi. Zannetmem ki o bu emri yanl anlam olsun: fakat mlhakat yanl telkki etmi olacak ki kafilelerle Me-hed'in yolunu tutan halka mmanaat edilmi. Bunun neticesiyle asl burada yaplacak merasimden maksat yar temin edilmi oldu. zdiham yle dursun Cuma alay ve namaz alacak kadar seyrek bir halk ile yapld. Gariptir, yahut pek tabidir: Cuma namaznn byle yan yarya maksattan uzak kalm olmasna sefaretlerce hemen vukuf hsl olmu. Bunu imdiden kaydedeyim. Ne zaman ki seyahat bitti, ve Selanik'ten gene deniz yoluyla stanbul'a dnld; karlama merasimi de tpk uurlama merasimi kadar mutantan suretle yapld. Biz saraya hnkardan evvel ktk, karlama ksmen rhtmda yapld. Sefirler Dolmabahe'nin yukar katndaki mersim salonunun n tarafnda terasta hnkrn zrhldan kn seyir iin toplanmlard. Biz de onlara refakat iin yanlarna ktk. Bunlarla selmlap konuurken Avus-

137

turya sefiri Pallavicini, mutad olan teliyle yanma sokuldu ve koluma girerek beni biraz teye ektikten sonra: yle iitildi M, dedi; Cuma gn Arnavutlardan pek az adam bulunmu. Bunu dorudan doruya tashihe kalkmak iime gelme-diydi, yan tarafndan mukabele ettim: Hnkrn bu seyahati, dedim; her tarafta, hele Arnavutlarla dolu idi, ve bunlardan pek ou sanki yetimek mmkn imiesine delice bir heyecan ile katar kovalyorlar, hnkr grdklerine doyamaya-rak onu bir daha grmek iin de kalka konuuyorlard. Bu, yalan deildi. Hakikaten gzerghta byle bir Arnavut kalabal, ve bunlarn iinden katarn arkasnda konuan lar vard.

Seyahatin tesiri Halkn cokun sevinci Hnkr genlemiti. anakkale'de yaya yryor Amiral kyafeti Kabul merasimi Gece enlii Muhtelif unsurlarn birletii bir saat Selmlk ve ehirde dnp dolama Cmertlik eserleri Atiye ve hediye

anakkale'den balad, btn devam mddetince, ta istanbul'a avdet edilinceye kadar pek msait ve muvaffak artlar altnda geen Rumeli seyahati herkese byk bir sevin ve timid uyandrmaktan hli kalmad. Bu seyahati tertib eden Ittihad ve Terakki Cemiyetiyle onun hkmeti ve byk bir intizam iinde gereklemesi sebeplerini hazrlayan ilgili heyetler cidden iftihar edebilirlerdi ki ihtiyar hnkra yklenen bu yorucu yolculuk kendisinden beklenebilecek fayday temin etmitir. Grne aldanmayarak her grnen mesut hdisenin altnda gizlenen ac hakikatler olduundan phe tayan pheciler bile bir mddet iin korkularm uvutabilirlerdi. Ben de onlardan biri idim ve gerek seyahat esnasnda, gerek avdette artk Rumeli kargaalnn sessizlie dnm olduuna kanaat etmitim. Bu kanaat ok srmedi. tiraf etmelidir ki seyahatte korkular uyuturacak tezahrler pek aralksz; ve, pek kav idi. anakkale'den balad diyordum. Veliahdliinin uzun uursuz yllarnda hi bir zaman saltanatn kendisine en parlak artlar iinde nasib olacan mid edememi olan Sultan Read clusunu mteakip gerek stanbul'da, gerek Bursa, zmit ve Edirne seyahatlerinde halfan sevinciyle alklandna ahit olarak buna az ok alkn olmakla beraber Rumeli seyahatinin tevlid ettii cokun sevinci henz tahayyl edebilmekten pek uzak idi. yle ki yola kar kmaz balad, btn yolculukta ihtiyar padiah trl cefalar yklenmi olan srtndan yirmi otuz senenin kalkverdiine hkmettirecek bir genlik, bir gllk duydu. anakkale'de kendisini parlak bir istikbal ile karlayan mlk ve asker mera ile halk ktleleri arasnda hi bir zaman kendisinde grlmemi bir eviklikle hkmet konana kadar yaya olarak yrd, sayg gsterisi iin gelenleri byk bir gler yzllkle ve tatl dille kabul etti. O kadar nee gsterdi ki bunun evkiyle mekteplere, mahpuslara mhim miktarda atiyeler verdi.

138

anakkale'de grlen bu karlamann parlakl Selanik'te en byk lde aaa verdi. Selnik'e bir harb gemisiyle varan padiah, pek uygun bir dnce ile ehre amiral niforma-siyle kmaa karar vermiti. Kendisini daha din, daha gen gsteren bu elbise ile grnverince rhtmda birikmi binlerce halk ktlesinden yle bir alk patlad ki ben gzlerime hcum eden yalar zor tuttum. Padiahn oturmasna ayrlan ve pek iyi hazrlanm olan hkmet konanda ksa bir zaman istirahatten sonra hnkra sayg sunmak iin birbirini takip ederek gelen muhtelif heyetleri kabul etmek, bunlar mnasip cmlerle hatr sorma vazifesi balad. Hnkr bu vazifeyi de hi yorulmadan ve saltanat vakarna uygun veciz bir lisanla ve dimdik durmaa alan bir metin vakar ile ifa etti. Onu istanbul'da muhtelif hallerde grp tamyan ve her trl hususiyetine vkf olan bizler bile bsbtn deimi bulduk. Sade genlemi deildi, ayn zamanda kendisinden emin olan bir konuma serbestisini almt. Mlk ve asker merdan baka btn o mntkann mebuslar, hatt komu vilyetlerden tebrik iin gelen heyetler, ruhan reisler, ecnebi devletler mmessilleri, Sultan Read hakknda uzaktan uzaa iitmi olacaklar gayri msait rivayetlerin fl tekzibi karsnda arm olmaldrlar. Merasim bununla bitmi olmad, daha dorusu asl gece balad. Hkmet kona binas pek geni ve her trl misafirlik ihtiyalarn fazlasiyle yerine getirdikten baka nnde gayet byk bir de avlusu vard. Bu avlu saatlerce devam eden bir u hur iinde alkand durdu. Teekkr olunur ki alnan tedbirler sayesinde ikametgh hmyn karsnda nmayi yapacak olan takmlar, muhtelif unsurlara mensun mektep talebesi, muzkalarla fener alaylar takip eden teekkller mkemmel bir intizam dairesinde gelip hnkr alkladlar. O da her biri iin balkona karak iltifatlarn bel bol datt. Btn bu halk ktlesi, hangi mezhep ve unsura mensup olursa olsun, u saatte tek bir vcut olmua benziyordu. Sanki btn ahs ve husus ihtiraslar unutulmu, ayrjla, anlamazla sebep olan btn duygular bir tarafa atlarak herkes tek bir noktada birlemi gibiydi. Bu yle bir sarholuk heng-pesiydi ki, devam esnasnda, byle nasl baladysa yle devam edecek zannm verebilirdi.

Bu geceye dair birka sene sonra yazdm uzunca bir makale ile ihtisaslarm anlatm idim, onlar burada tekrar edecek deilim. Yalnz unu ilve etmek isterim ki, merutiyetin ilnn mteakip cemiyet, bir imam ile bir hristiyan papazn, bir musevi hahamn bir arabaya bindirip istanbul'da sokak sokak dolatrrken henz bnce mitlerden syrlmak aykln bulamayan halkta nasl bir mit hsl oldu ise, o gece bizlerde de yle bir mit uyand. Her gecenin sabah ona uygun olsa... Maysn gzel bir cumas idi. Selanik resmi, Selnik'in Aya-gofya camiinde icra edildi ve bittabi pek mutantan merasimle ve halkn cokun tezahratiyle... Ertesi gnlerde de hnkrn yaplacak ziyaretleri vard: Her eyden evvel askerlik dairesine gidildi, burada mfetti Hadi Paa, mera ve zabitan takdim etti. Hnkr, mevleviha-neyi de ihmal edemezdi. Buraya gitmek iin ehirde bir gezinti yapld, seyre deer yerler grld. Bemar nmiyle maruf baheye gidildi. Burada bir sergi almt, birok eya satn alnd. Gene bu srada hnkrn Selnik'e seyahati htras olarak On Temmuz meydannda dikilecek bidenin vaz'esas resmi yapld. Btn bu dolamalar esnasnda halkn cokun kalabal ve takm alklan ihtiyar padiahn neesini kat kat artryordu. Bu neenin evkiyle nasl konumasna bir rahatlk gelmi idiyse, cmertliine de ayn lde bir rahatlk geliyordu. Atiye ve hediye zemininde bir husus merak olan hnkr, istanbul'da bu merakn Hazinei Hassann gc ile denkletirmeye alyordu. Bu seyahat esnasnda, buna riayet edecei midinde idik, aksinin zuhurundan korkular geirdik. Teekkr olunur ki, hazine umum mdr icabeden tedbirleri almt. Mmkn olan cmertlik, fakat azam bir mikyasta yapld. Bittabi rk ve mezhep farklar gzetilmeden hastahanelere, hayr messeselerine, mekteplere mhim bir mebl ayrld. Mlk ve asker merya mnasip hediyeler verildi. Umum mdr, her trl ihtiyatlar gzeterek beraberinde birok hediyeler getirmiti. Bu meyanda padiah tarafndan hediye almaa pek tene olan mebuslar da unutulmad. Emsali grld vehile, unutulmu olanlar bulunsayd bile onlar kendilerini hatra getirirlerdi.

139

Unsurlar birletirme Herkesin aznda resi nedir? Arnavutlarn sevinci skb yolunda Durak yerlerinde. Gndz ve gece As reisler. Piritine Cuma namaza Cemaat Hakk Paansn nutku Tercme yaplamyor

nasl olup da bu yrekleri saf adamlar teshir edilemedi, evet, nasl olup da Arnavutluk daima isyana hazr bir fesat menba halinde kald? sualini sorar ve bunun cevabn vermek imknn bulamazdk. Buralarda grlen eyler gzlerimizde hep zor zapteclilen yalar biriktirirdi. Uskb'e varncaya kadar, sonra orada hep Arnavutluun, sadakatine, ballna ahit olduk. Yolda btn konaklarda kurbanlar kestiler; halk ktleleri, mektep ocuklar can ve gnlden bartlar, alkladlar, nutuklar irad olundu ki, vicdanlarn en derin noktalarndan gelen bir muhabbet feryad gibiydi. skp'te, padiaha Mektebi Sultan ayrlmt. Burada kudm tebriki iin gelen muhtelif heyetler namna yle szler sylendi, ve hnkr bunlara yle mnasip bir dille mukabele etti ki, artk Arnavutluk bir daha zlmiyecek balarla hkmet merkezine sk sk kenetlenmi diye hkmolunabilirdi. Hele o gnn gecesi!... kametgh hmynun nnde mealelerle alaylar tertip ettiler. Muhtelif rktan ve mezhepten mektep ocuklar bayraklarla, birbirinin koluna girmi olarak takm takm bir geit resmi yaptlar; hnkr, balkonda grnd, onun namna sadrazam gzel bir nutuk syledi. ocuklardan, Mslman ve Hristiyan bir zmre huzura karld. Hnkr bunlar okad, ellerine parlak altnlar koydu ve gzel bir hitabe ile: te daima byle karde olunuz, ben de sizin baba-nzm!.. dedi. Bu geceyi takib eden gnde, stanbul'dan dnen Mahmud evket Paa da hazr iken, Arnavutluun en mehur si reisleri gelip sndlar. Hnkr, btn merasim esnasnda hi yorulmadan, neesinden bir zerre bile eksilmeden, idare etti; halkn muhabbet tezahrleri ona yeniden taze kuvvetler veriyor gibiydi. Burada da cmertliinin en byk mikyasn gsterdi. cabedenlere, ve fakirlere datlmak zere mhim bir para brakt. skp'ten sonra Pritine... Buras Arnavutluun gbei mesabesinde idi ve asl en byk merasim, Hdavendigr Sultan Murad'm ehit edildii Kosova sahrasna buradan gidilerek icra olunacakt. Pritine'de padiahn oturmas iin mutasarrflk kona ayrld. Buras ahap ve olduka harap bir bina idi, fakat mahall hkmetin gayreti ve mefruat idaresinin

Merutiyetin iln zerine pek ziyade reva bulan bir tbir vard: Unsurlar birletirme... Her hkmet ricalinin aznda, her yaz yazann kaleminde, hemen her mebusun ve hlyalarn arkasna taklmak tynetinde olan her ferdin dilinde, daima tekerrr eden bu idi: Unsurlar arasnda birleme... Fakat bu nasl myesser olabilecekti, bu gayeye varmak iin nasl tedbirler alnmalyd, ne yollar takip edilmeliydi? Bunu kefeden bulunmad. Geici arelere ba vuruldu, vaadler yapld, gsterilere teebbs edildi. te bu gsterilerin en mhimi de padi ahn Rumeli seyahati oldu. Bu seyahatin vukuu esnasnda yle tezahrlere ahit olduk ki, bata hnkr olduu halde beraberinde bulunanlarn hepsi, sadrazam, harbiye nazr, btn saray erkn hep inandk ki, bu, yalnz bir gsteri deil, hakikatte u ka yldanberi her vesile ile iitilen unsurlar birletirme niyetinin bir fiile inklbdr. Hatt pek iyi hatrlyorum, hnkr bile skp'te bir nutka mukabele ederken bu tbiri kulland, u seyahate kmaktan maksadnn unsurlar arasnda birlemenin husuln grmekten ibaret olduunu syledi. Bu mmkn olur muydu, bu hlya hakikat kisvesine girebilir, elle tutulur, gzle grlr bir kesafet alr myd? Rumeli'de deil, Anadolu'da bile, Asya'nn muhtelif mmtakalarnda bile, baka mezheplerden olanlar bir tarafa braklsn, slmiyet camias iinde toplanan mtenevvi rklar arasnda bile bu niyetin vcuda gelebileceine artk kimsenin inanmad bir zamanda Rumeli seyahati vukua gelirken, bu hdiseden doan tezahrat onlara ahit olanlarn muhakemesinde yle bir tatl uyuukluk husule getirdi ki, onun arasndan hakikatin aclklarn duymak mmkn deildi. Asl bizi sarsan Arnavutluk'ta grlen heyecan oldu. skp'te, Pritine'de, sonra Mehed'de Arnavutlarn nasl lgn bir sevinle iip, kabarp taan dalgalarla ldrdklarn grrken hep kendi kendimize

140

faaliyet ve dirayeti sayesinde yle bir hale getirilmiti ki, hnkr ve maiyeti burada pek rahat edebildiler. Nihayet ertesi gn, byk gn iin debdebeli bir alayla hnkr cuma selmln icra etti. Mehed'de namaz klnmak zere toplanld. Evvelce anlatmtm ki, stanbul'dan verilen emrin yanl telkkisi neticesinde burada biriken halk, dnlen miktarn pek aasnda idi, fakat gene meydan tamamiyle dolmutu. Kalabal talimin etmek mmkn olmamakla beraber, yle bir gz gezdirmekle hkmettim ki, elli bin kiiden az deildi, belki bu miktar daha fazlaya karmak mmknd. Sureti mahsusada bir krs yaplmt. Sadnazam, hnkr namna buradan gzel bir nutuk syledi. Fakat onun gzel szlerini anlayacak kim vard? Sureti mahsusada nutkun Arnavuta tercmesini yapmak iin maiyeti ahanede getirilmi olan ayandan Manastrl smail Hakk Efendi bu vazifeyi ifa etmek zere krsde, sadrazamn yannda bulunuyordu. Btn hazr bulunan Arnavut cemaati, padiah namna sadrazammn neler sylediini anlamak iin kendi rklarndan olan bu ztn kendi lisanlariyle azndan kacak szleri sabrszlkla beklerken, ite bu dakikada hi beklenmeyen bir hdise oldu. Meer smail Hakk Efendi, hi Arnavuta bilmezmi. Bunu evvelce sylemi olsayd, elbette baka bir are bulunurdu. Bylece, nutuk sanki irad edilmemi oldu ve bu byk gnn ikinci sakat taraf da bylece vukua gelmi oldu. Arnavutluun dalmas Manasr'a doru. Bir taklit oyunu Cmertlik. Selnik'e var Hemen gemiye Bir netice Vahidddin Korkular Felket getiren bir saltanat

skp'ten avdette Selanik'te gene, var esnasnda yaplan merasim, gndz ve gece devam etti. Fazla olarak Srbistan kiral tarafndan gnderilen bir resm heyet erefine byk bir ziyafet verildi. Limanda donanma her yan aydnlatt. Ve erte-B gn sabahleyin erkenden Arnavutluk seyahatinin son merhalesini tekil edecek olan Manasr'a doru yola kld. Manastr'da da ayn karlama merasimi yapld, halk ayn sevin gsterisiyle gn alkand. Burada kayda ayan olarak epeyce tuhaf bir seyre ahit olduk. Niyazi ve Eyp Sabri, hnkra, daa klarnn ve Manasr'a girilerinin bir taklidini gstermek istediler. Belki biraz garip addedilebilecek olan bu taklit oyununda en ziyade dikkat nazarlarna arpan Niyazi'nin yksek bir at zerinde uzun byklarn bura bura bir kahraman vaziyetini taknm olmasyd. Hnkr ve maiyetindekiler bu manzaray gler yzle seyrettiler. Manasr'da padiahn oturmas iin en uygun bina olarak belediye dairesi hazrlanabilmiti. Selanik'te, skp'te, hatt harap bir bina obuasna ramen genie olan Pritine hkmet konanda bulunan ferahlk, bu dar ve bask binada yoktu. Maamafih mefruat idaresi burada da zorluklan yokederek hnkrn istirahati iin gereken eyleri temin edebilmiti. Padiah, Manastr'da da cmertliini en bol lde gsterdi. Bu seyahat esnasnda Hazinei Hassa kudretinin pek ok stne kmt. Avdette, muvazenesinde alan boluklar kapatmak iin tasarruf imknlar aratrlacakt. Yaplan bu fedakrlklardan baka skp'te kan dvalarnn halli ve sulh ile tesviyesi iin ayrca verilmi olan otuz be bin lira da vard, fakat bu paray artk Hazinei Hassaya yklemek mmkn olamyacan dnen hkmet, onu hnkr namna olmak, fakat maliye tarafndan tesviye ettirmek suretini kabul eylemiti. Hnkr, Manastr'd an sonra artk bir nc defa gene Selanik'te kalmaa izin vermedi. Ora memurlarn ve halkn fazla igal etmek pek fazla nazik olan mizacna uygun olmuyordu. Zaten Manastr'dan dnlrken o kadar fazla bir scak vard ki, trenin kzgn arabalar deta bir frn halinde idi. Scaa pek zor dayanan padiah, biran evvel denize kmak

Selanik, skp, Pritine, Manastr?.. Nihayet btn Arnavutluk?.. Padiahn seyahati evresine dahil olan mahdut ksmndan sonra bu gzel memleketin btn dier paralar? -kodra, Elbasan, Debre, Berat, tip, Ohri, Tirana, Dra, Trk tarihine her deliinden girip onun kaniyle alanan, onun mevcudiyetiyle sarmadola yaam olan bu isimler imdi nerelere dalm, Arnavut vcudu nasl paralara blnerek uraya, buraya datlmtr? Tarih bu faciaya nasl cevap verebilecektir?..

141

iin acele etti ve Selnik'e vardktan sonra, gene pek parlak uurlama merasimiyle doruca zrhlya geildi. Bu seyahatin hikyesini burada bitirirken, kaydetmeden kendimi menedemiyeceim bir hakikat var ki, o da Arnavutluk faciasnn nne geilmemi olmasnn byk sorumluluudur. Bu mesuliyet nerutiyetten sonra hkmet idaresini ellerine alan ahsiyetlere der. Olaylarn btn ferd azimleri srkleyip gtren cereyan arkasmda ne kadar gizlemee allsa gene itiraf etmek icabeder ki, Abdlhamid'in uzun yllar idare etmek imknlarn bulduu pek uysal, pek saf bir memleketi be on hilebazn oyunlarna kurban ettirmemek yollar ak iken ve mevkiin, halin icaplarna gre maslahat idare eylemek aresi varken cebir ve iddet usul tercih olunmu ve bylelikle asl Arnavutlar kudurtmak iin vesile arayan hiyanet erbabnn maksatlarna hizmet edilmitir. Netice olarak, hkmetmekte gecikmedi ki, padiahn seyahatinde beklenen faydalar tamamiyle ifls etmitir. Bu seyahate ait bir htray daha zikredeceim: Seyahatin bandan sonuna kadar Vahidddin her merhalede bir telgraf ekti. Birbirini takip eden bu telgraflar ba-mabeyinci Ltfi Beye hitaben yazlrd. O da bunlar alr aknaz elinde sallyarak, dudaklarnda trl mnlarla dolu ince bir tebessm, gelip beni bulurdu. Ondan sonra ben de okur ve birbirimize ayn tebessmle zihnimize gelenleri anlatm olurduk. Ltfi Bey, telgraflar hnkra gsterdikten sonra hemen cevap vermekte acele ederdi. Bunlarn zr, sayg sunmaktan, padiahn selmet ve shhati hakknda Cenab Hakka duadan ve seyahatin her trl muvaffakiyet artlar iinde devam temenniyatndan ibaretti; ve pek gzel ibareler iinde Vahidddin padiah t uzaklara kadar yolda ve durulan ehirlerde bahl teminatiyle takipten hli kalmyordu. Biz pek gzel bilirdik ki, Vahidddin'in korkulan vard ve bunlar padiah mevkiinde bulunan byk kardeinin himayesine snarak uyuturmak ihtiyacnda idi. Bu korkularm banda kendisinin ikinci veliahtlktan iskat edilmesi tehlikesini gryordu. Btn kuvveti elinde tutan ttihat ve Terakki Cemiyeti-

nin kendisine ne dereceye kadar muhalif olduunu bilmez deildi. Bir yandan cemiyeti iktidar mevkiinden drmee alr, bir yandan da bu maksada nail olamazsa tehlikenin yokedilmesi aresini arard. Her iki surette de hnknn nezdinde mevkiini salamlatrmak ve tesirini bir daha gstermek lzmd. Kendisinden evvel saltanat makamna gelecek olan Yusuf zzeddin, padiah olunca veraset kaidesini deitirtebilir ve veliahtlk makamna kendi olunu geirebilirdi. Bu ihtimali gz-nnde tutarak imdiden ikinci veliahtlk unvann resmen almak balca emel idi. Hatt bu tehlikeden baka Salhddin Efendi tehlikesi bile vard, yahut yle dnyordu. Kimbilir, cemiyet nasl tedbirler alarak Yusuf Izzeddin'den sonra saltanat makamna bedbaht Sultan Murad'm olu Salhaddin Efendiyi geirebilirdi. te Sultan Read'm artk yakn olduundan phe edilmemek lzm gelen lm zerine meydana gelebilecek olan btn bu ihtimallerle saltanata kavuma zamann sabrszlkla bekleyen bu zat, heyecanlar, kbuslar iinde yaad. Tahmin edebilir miydi ki, kavuma zaman geldikten sonra saltanat, hem kendisi iin, hem memleket ve milleti iin telfisi mmkn olamyacak bir felket zaman olacaktr.

142

Hakk Paann teklifini niin kabul edemedim? Abdrrahnan eref Bey Hakk Paa telya'dan nasl dnd Yeni sefir Bir yemek daveti Ne sebep vard?

Mutad olan gnlerden baka bir gn, sadrzam Hakk Paa erken bir saatte saraya gelerek doruca odama girdi. Biraz can skkn grnyordu. Hemen karmda kanepeye oturur oturmaz, ziyaretinin sebebini syledi i Size bir teklif yapmaa geldim. Hereyden evvel fikrinizi almak istiyorum. Maarif Nezareti mnhaldir, buraya yle bir zat semek istiyorum ki, maarif ilerinden anlamakla beraber pek faal olsun. Bunun iin sizi dndm, Maarif Nezaretini kabul eder misiniz?.. Ben cevap vermeden evvel, alnacak cevabn menf olacan tahmin ederek teklifinin aasn ekledi: Sizin saraydan ayrlmanza raz olmam. Bunu hnkr da istemez, hkmet de istemez. Lkin burada grlecek ilerin en byk ksm yoluna girmitir. Bundan sonra izilen yolda yrmek kfidir. yle zannediyorum ki, hem nezareti, hem kitabeti idare etmek mmkndr. Buradan ayrlmakszn Maarif Nezaretini kabul etmek yalnz bir saat meselesinden ibaret kalr. O sylerken ben bu iki vazifenin birletirilmesi mmkn olup olmyacana dair zihnimde muhakeme yrtyordum ki buna imkn ycktur. mkn olmadktan baka maarif nezaretini zerine almak iin de kendimde lzm gelen kuvvet ve cesareti bulamyordum. Sadrazam krmadan bu tekliften vazgemesine almalyd. Az ok u ekilde cevap verdim: Maarif ii memleketin en zor meselelerinden biridir. Tahsil ama girmi ocuklar ilk llarndan alarak merhale merhale son tahsil devresine kadar gtrmek ve bu uzun yakn muhtelif merhalelerini aarken nerelerde tamire muhta sakat noktalar varsa onlar tesbit ettikten sonra slh aresini bulmak lzmdr. Bu esasn etrafnda dnen trl dn-

lecek cihetler de var. Bunlar kavramak, slahata kalkmak, yahut her eyi bulunduu yerde brakmak var. Bu ikinci ekilde karar verilecek olursa onu herkes yapabilir. Birinci surette ise nazr olacak adamn btn faaliyet ve dirayet kabiliyetlerini ancak bu ie ayrmas lzmdr. Bu takdirde sarayla nezareti birletirme bana mmkn grnmyor. Saray feda etmeye gelince: Bunu kendi nefsime ait olan gr bakmmdan caiz grmek mmkn olsa bile hnkra kar onun hizmetini terk ederek baka bir vazifeyi tercih etmeye mnasip ve en basit zarafet kaidelerine muvafk nazariyle bakamyorum. Sknetle ve sylenen eyleri insafla dnen bir adam haliyle dinledi. Biraz susarak: yle ise, bana bir fikir veriniz. Ben nezaret getirilecek zti bulmakta zorluk ekiyorum. Mtalalarnz doru buluyoum, amma bunlar mkilt ortadan kaldrm olmuyor. Bu konuma balar balamaz ben sadrazamn arzusuna uyacak adam zihnimde aryordum ve bunu bulduuma kanaatle derhal cevap verdim. Sizin istediiniz adam hazrdr ve elbette yaplacak ileri benden ok daha muvafk bir tarzda ve en byk lde baaryla idare eder. Kimdir? diye sorunca derhal syledim: Abdrrahman eref Bey. Birden bu isim onu tatmin etmi grnd: Kabul eder mi? diye sordu O ciheti bana braknz! dedim; ve bu suretle her iki taraf memnun birbirimizden ayrldk. Bu tekliften kimseye bahsetmedim, hele hnkrn haber almasna meydan brakmadm. Hemen Abdrrahman eref Beyi davet ederek sadnazam namna kendisine Maarif Nezaretini teklif ettim. Bu zt pek ihtiyatl idi. Hayatn hrstan, tamahtan uzak geirmee o derece alkn idi ki, ayan azl-na lanet etmek suretiyle bir Nezaret sandalyesini igal etmek her hangi bir adam iin pek cazibeli bir i olmakla beraber teklifi kabul etmek iin ok dnd. Bin dereden su getirerek kendisini iknaa altm ve olduka uzun sren bir konumadan sonra nihayet muvafakatini temin ettim; fakat ne olur ne olmaz, belki aksine bir cereyan takip edecek bi muhakeme zerine dnverir dncesiyle onu bir oldu bitti

143

karsnda bulundurmak istedim. Hemen telefonla Hakk Paay buldum ve: Abdrrahman eref Bey yanmdadr. Hakknda gsterdiiniz itimada teekkr ediyor ve teklif sizin tarafnzdan vukua geldii iin kabul ediyor; dedim, bu suretle ben kurtulmu oldum, fakat bu teklifin bir sene kadar sonra bir devam oldu ki onu ileride hikye edeceim. Hakk Paa talya'dan pek iyi intibalarla gelmiti. ki memleket arasndaki dostane mnasebetlerin salamlndan ve srekliliinden o derece emin idi ki o taraftan ufukta hi bir leke grmyordu, onunla beraber herkeste de ayn kanaat vard. Burada da sefaretler arasnda hele hkmetle talya sefareti arasnda pek ziyade dostluk balar teesss etmiti. Hususiyle stanbul sefaretine son zamanlarda getirilmi olan Majr des Planches o derece itimat ihsas eden halis tavrl ve mesleinin msaadesi nisbetinde laubali, ahsan da tknaz vcudiyle yle insan derhal cezbeden sevimli bir zt idi ki onunla temas ilerledike resm mnasebetlerin skc kaytlarndan hi biri hissedilmezdi. Hakk Paa sadarete Roma sefaretinden geldii iin talya sefiriyle onun arasnda tekellften, resmiyetten uzak bir mnasebet hsl oldu. Bu gn bana sefir telefon etti: Hakk Paa bu akam yemeine bana geliyor, yemekten sonra da bri yapacaz. Siz de gelirseniz kii olacaz. Baka kimse yok. Yemee memnuniyetle itirak ederim, fakat ben bri oynayamam. Cevan verdi: Yemekte bulununuz, kfidir. Yemekten sonra gelecek olanlar var, onlarn arasnda elbette bri oynayanlar bulunacaktr; dedi. Ve bu suretle sefir, sadrazamla ben yalnz kii sefarette akam yemeinde bulunduk. Sonradan tek tk, gene sefaret erknndan gelenler olunca, ben yavaa ilindim... Bu husus mahiyette ve her trl merasimden azade davete sebep ne idi? Bunu o zaman hi dnmemitim. Ancak snmemi olaylar birbirini

takibedince meydana gelen hi beklenmemi hdise ile bu davet arasnda bir mnasebet bulunmu olacana hkm verdim. Yemek esnasnda hi bir siyas meseleden bahsedilmedi. Sefir ne sadrazamdan, ne mabeyn baktibinden ahvali renme mahiyetinde saylabilecek bir eyler de sormad. Sadraza-m davet ederken on un hkmet arkadalarndan bir ikisini beraber bulun durmaktansa mabeyn baktibini davet etmi olmasna bir mna verebilirdi, eer musahabe ahvali yoklamak maksadna gre olsayd, bunun hakknda da herhangi bir surette sefir tarafndan bir deneme yaplsayd, bir taraftan hkmeti dier taraftan da saray anlamak istiyor diye farzolu-nurdu. Byle olmaynca bunun baka ne mnas olabilirdi?. tiraf ederim ki o zaman bu noktada durmadm ve muhtelif faraziyeler yrtmedim. Sonradan karar verdim ki yaklaan bir hdiseden evvel sefir hkmete ve saraya husus mahiyette bir cemilenin pein teminatn vermek istemi olacak.

144

Fena bir haber. Nazrlar saraya geliyorlar. Sadrazamn hali Harb edilebilir mi idi? Acaba Said Paa ne diyecek? Uzun sren bir bekleyi.

Trablusgarb'i da karmak tehlikesinde idi. Dnyann bu en gzel memleketlerinde asrlarca hi bir menfaat getirecek icraatta bulunulmam olmasnn neticesiyle eskiler nasl Trk saltanatndan koparlm ise bu gn de koskoca bir vilyetin, Afrika'da henz rabtasn zmemi yegne mhim bir ktann ayni bedbaht mukadderata uramas tehdidine kar hemen yirmi drt saat iinde, bir tedbir bulmak, zarar bertaraf edecek bir re aramak, mucize, sihir nevinden acele bir il bulmak lzmd. Bunu kim bulabilirdi? te her trl zorluklar izale edecek meykide bulunanlar ciz kalmlar ve perian halleriyle saraya snmlard. Bulunamayan tedbiri saraydan m bekliyorlard? Trablusgarb!... En ziyade ihmal olunan, Yemen gibi. Hicaz gibi, hatt daha ziyade, istibdadn uzun yllarnda phe veren bireler iin srgn yeri hizmetini grmekten baka bir maksada hadim addedilmeyen bu vilyette ne hkmet denebilecek bir idare, ne asker denebilecek bir kuvvet vard. talya ile harb demek bu memleketin btn donanmasn memleketin her sahilinde tahrip hareketine geirmek demekti, buna karar vermek yalnz Trablusgarb vilyetini deil, vatan mthi bir felkete srklemek olurdu. Trablusgarb'a asker sevk etmek, hi olmazsa mahall bir mdafaa ile devletin namusunu, erefini muhafazaya almak mmkn myd? talya ile arpmak mevzii bir hudut dairesinde habsolunabilecek bir vasta yoktu. Asker, mhimmat, para... Bunlar oraya nasl sevk olunabilirdi? u halde her eyden evvel Trkiye talya ile resm bir harbe giriemeyecekti. u halde byk bir vilyet yirmi drt saat iinde terkedilmek zaruretiyle karlanlyordu. Buna nasl tahamml edilebilirdi, bu miskinane kararn aybm hangi bir hkmet yklenebilirdi? te karmda, perian halle, duran ve yzme bakama-yarak duvarlardan medet uman sadnazam nihayet sz sylemee kuvvet bularak: Hnkra, dedi; mnasip bir ekilde arzediniz. Tela d-grmeden... Sonra padiah tarafndan Said Paay saraya davet ettiriniz. Bu siyaset pirinin de fikrini alalm. Huzura ktm. Ben ieriye girer girmez hnkr: Ne varm? diye sordu. Onda her saat bir naho vaka zuhur ede-cekmiesine bekleyen, fakat bekledii iin olacak ne zuhur ederse etsin onu geveklikle, kaytszlkla kabul iin hazr bulunan bir temkin vard.

O gecenin hatralarn hi bir zaman unutmayacam. En kk tafsiltna, en ufak tablolarna kadar o saatlerin heyecan ve tel ile dolu safhalar snmek bilmiyen bir aydnlkla gzlerimin iinde yayor. lk nce Babliden bir yaver geldi, ve bana: Sadnazam Paa rica ediyor, dedi; ben gelinceye kadar saraydan ayrlmasn, ve telaa drmeden hnkrn mabeynden hareme ekilmesini de tehir edecek surette tedbir alsn! diyor... Pekl! dedim ama bunun mnasn anlamadm. Yaverin beni tatmin edebilecek izahat verebileceinden de ihtimal yoktu, onun iin fazla bir ey sylemedim, sabrszlkla sadra-zamm vcudunu beklemekten baka yaplabilecek bir i yoktu. Ne kadar zaman geti; belki pek az, fakat bana pek uzun grnd. Akam olmu, saray mtad olan karanlna gmlmt, bir trl tesisatnn ikmali myesser olmayan elektrik nimetini bekleyerek mumlarla idare ediyorduk. Nihayet sadnazam geldi, yalnz o deil. Vkeldan bir ka da birer ikier arkasndan yetitiler. Kimlerdir? Rifat Paa, Necmddin Molla, Halil. Hayri beyler ve bir iki nazr daha... Onlar sadarete mahsus odada toplanrken Hakk Paa bana geldi. Btn hayat Tesmiyesini dolduran mkller arasndan her vakit nikbin kan, her zorlua tesadf ettike nasl olsa bunun da iinden klr emniyetiyle neesinden, nefsine itimaddan ayrlmayan bu adam hi bu halde grmemitim. Sanki simsiyah kesilmiti, gzlklerinin altnda hi bir sabit noktada durmayarak etraftan meded umarcasma dnen nazar derin bir endie ile silinmi gibiydi. Ta karma kadar geldi, talya'dan yirmi drt saatlik bir ltimatom geldi. Bizden Trablusgarb'i isliyor. Verilmezse harb... Ben de dondum. Yirmi drt saat iinde hal olunacak me-sele: Ya byk bir vilyeti terketmek, yahut sonu belirsiz, daha dorusu, fecaati pek kolay kefclunacak bir harbe girimek... Vaktiyle Cezayir'den, daha sonra Tunus'tan, son zamanlarda Msr'dan el etek eken Trklk imdi

145

Pek hlsa ederek, meselenin muhtemel akbetlerine, neticelerine, temas etmeksizin, italya'nn Trablusgarb' istil teebbsnden ksaca bahsettim. Trablusgarb?... Ne uzak, ne mphem bir yer!.. Mahl biraderinin dman addettii adamlar srdrd Fizan deil mi? Bilemiyorum, ne dnd. Ne yapacaklar? diye sordu. Bir kere kk Said Paann mtaleasm almak istiyorlar, msaade buyurulursa kendisini taraf ahanenizden davet edelim; dedim. Pek iyi olur; dedi ve her zamanki strabh ifadesiyle: Ne kadar olsa grgl, tecrbeli, mteaddit defalar sadaret mevkiinde bulunmu bir devlet adamdr, dedi. Hemen Istablmireden bir araba, saraydan bir yaver gndererek Said Paay davet ettim. Bu mddet zarfnda Hakk Paa, odamda, enine boyuna gezinerek bekliyordu. Neticeyi syleyince bir nefes ald. Sanki Said Paa konandan bir nemli iksir getirecekti. Hemen odamdan arkadalarmn bekledikleri salona gitti, onlara da haber vermi olacak. Ben de Ltfi ve Tevfik beylerle buluarak bu hi beklenmeyen hdise ile megul olduk. Sanki biz de kendi hlimize gre bir re aradk. Tevfik Bey byle eylerde dncelerini kendi iin saklard. Ltfi Bey de bu fikrinden o fikre atlayarak, ve hi birinde durmayarak syledi; ben de ne sylenebilecek bir fikir, ne bulunabilecek bir re yoktu, en dorusu mzde de bir bht hkm sryordu; ayniyle sadnazam ve arkadalar naslsa bizde yle, gelecek olan Said Paay beklemekten baka yapacak bir i bularmyorduk. O da ne kadar gecikti!... kide birde Hakk Paa, yahut Rifat Paa, arasra iman gbeine ramen pek evik olan Halil Bey bizlere uruyorlar: Ne haber? Hl gelmedi; diyorlard Vaka gelecek kadar zaman da gememiti, yaver ve araba ancak oraya varmt. Beklemeliydi. Yukardan beer onar dakika fasla ile bendelerden biri esvabba Sabit Bey, yahut seccadeciba Emin Bey gelerek

Efendimiz soruyorlar. Said Paa geliyor mu, diyorlar- sualiyle hnkarn sabrszlna terceman oluyorlard. Dolmabahe her zamanki sessizliinden syrilm gibiydi Havasnda bir teln, bir endienin esintileri vard Yaverlerden, ktiplerden baka bendeler, haremaalar, belki bekiler hatta, hnkarn gecikmesinden doan bir merak ile haremi hmayun halk hep anlamlard ki pek mhim yeni bir vaka var. Nihayet, pek uzun grnen bir bekleme devresinden sonra Said Paa bastonuna dayana dayana, hasta bacaklarnn zerinde yer yer dinlenerek, soluya soluya saraya girdi- divanhaneyi geti: biz, Hakki Paa ve arkadalar omf ka^Iad Cebinin gizli bir yermde umulmayan bir re getirecek V h-" tyar vezin adeta bir alay halinde ereve iinde aldk, t benim

ocmHci KcLCicir

146

Hakk Paa sze balyor Said Paann belirsiz karl Bildiklerini sylemekten kanan muallim ve mkl bir imtihanda sorguya eki-kilen talebe Beklenen yardmdan iaret yok Kabinenin istifas

gen sadrazamna dikti; daha ilve edilecek bir sz varsa onun da sylenmesine zaman brakmak istiyor grnd; belki kendisi de verilebilecek cevab zihninde evirdi evirdi. Zeki gzlerinin cvltlar arasnda muhtelif fikirler dnyor gibiydi. Sonra mutlaka bir cevap vermek lzm geldiine hkm verdi. yle bir cevap ki hibir mtala ifade etmi olmasn. Pek yava syler, kullanlacak kelimelerin en mt?.bk olanlarn aramakta pek ziyade dikkat eder, hususiyle son derece nazik olmaa itina gsterirdi. Bendeniz, diye balad; mesul mevkiinde bulunanlardan deilim, elbette o mevkide bulunanlar durumun icabna gre alnacak tedbiri dnrler. Bendeniz nasl bir mtala ileri srebilirim?.. Bu kelimeler birer birer, aralarnda ufak nefes faslalar brakarak, yava bir sesle, sanki kendilerini iitmekten ekinerek azndan dkldke karsndakinin yznde endie izgileri daha ziyade derinleiyor gibiydi. Beklenen medetten bir iaret grnmyordu. u sadrazamlarn en eskisiyle yenisi arasmda, birinde sanki bildiklerini sylemekten kanan bir muallim, tekinde mkl bir imtihanda sorguya ekilmi gen bir talebe vaziye-tiyle, bu konuma uzun bir zaman devam etti. Bunu harfiyen ve aynen zaptetmee bugn kadir deilim; fakat en manal, en canl noktalar tamamen hl kulaklarmn, gzlerimin iinde yayor. Hakk Paann deta yalvaran bir edas, bir sesi vard; denize dm, rpman bir adamn sahilde duran adamn elini yakalamak isteyen bir istimdat hali... Sahilde duran adamn uzatlabilecek bir eli var myd? Bunu zannetmiyorum. Eer elinde boulmak raddesine gelmi bedbahtn kurtuluuna yeti-gebilecek bir kuvvet olsayd elbette onu uzatrd. Bir aralk Hakk Paa: Zat fehimaneniz, mesul mevkiinde deilsiniz elbette ve bu istirham size o sfatla arzolunmu-yor. Bizler hep sizin zek mektebinizde yetimee alan -raklarmzz; irfannzn, tecrbenizin, dehnzn daima faydalanan ve daima muhtac olan mnevi evldnzz. te bu sfatladr ki, bugn zat fehimanenizden, hibir mesuliyet di ol-

ki sadrazam kar karya geldiler, aralarnda grlecek mesele son derece ehemmiyeti haizdir. Elbette yalnz kalmak isterler mtalasyle yerimi terk ederek ayakta, izin ister bir vaziyette durdum. Sait Paa: Makamnzda kalsanz daha muvafk olur, zannmdaym; tarzmda bir cmle ile ve eliyle sandalyemi gstererek beni alkoydu. Hakk Paaya, sorar gibi baktm, o da gzlerinin bir iaretiyle: Evet, kalnz!., dedi. eriye kimsenin salverilmemesine dair icabeden tenbihler de yapldktan sonra, artk mademki kendilerine kar hrmet eseri olarak sandalyemden ve yaz masasnn yanndan ayrl-maklma bile muvafk nazariyle baklmyor, yerime oturdum; bittabi pek edipe ve mevcudiyetimi yok edercesine tevazu ile... Said Paa sa tarafta, t yazhanenin yannda bir koltua gmld, biraz ne doru eilerek ve gzlerini acaba ne sylenecek? merakyla Hakk Paaya dikerek... Hakk Pa^a gbeklice vucudiyle koltukta rahat edemiyeceinden bir sandalye ekti ve hep o arm haliyle o da gzlerini bazan bana, bazan karssnda bekleyen ihtiyar vezire gezdirerek bir mddet durdu. Sonra balad, en evvel hi bir eyden haberi olmayan Said Paaya meseleyi anlatt, talya'dan alman yirmi drt saatlik ihtar syledikten scnra ilve etti: Zat fehimanenizin aydnlatmasna muhtacz. Ya harbi kabul etmek, ya istenilen koca bir vilyeti terk etmek klarndan birini ihtiyar etmeli. Bu zor vaziyette ne yanmak imkn olduuna dair bizleri aydnlatmanz istirham ediyoruz. Mkerreren. nice zor durumlar iinde sadareti igal eden ve imkn dairesinde her trl zorluklarn iinden syrlmak arelerini bulan bu ihtiyar vezir, ite urada, hasta bacaklarn, ypranm vcudunu, btn ypranm yalln tekzib eden bir hayat prltsiyle ldayan gzlerini, karsnda, ciz kalm bir rak perianliyle, medet uman yeni idarenin

147

makszn, acaba mesul mevkiinde olsaydnz, ne yapmak dnrdnz? diye ders almak istiyoruz, dedi. Said Paa kemali dikkatle dinledi, gzleri hep evlerinde dnyor, dudaklar hep sylenecek szleri izinden tecrbe edi-yorcasna hareket ediyordu; nihayet hep o kaman, suallerin dorudan doruya arkasna taklmaktan ekmen ihtiyatiyle: Bendeniz, dedi, nasl bir mtala serdedebilirim. Ahvale ancak uzaktan vkf bulunuyorum. Onlar yakndan bilenler sizlersiniz. Hakk Paa son bir gayretle: Ya harb, ya teslim?....

Yanlarnda bulunmadm, ne grtler, ne syletiler, vkf deilim. Yalnz biliyorum ki istifanameyi yazmak iin epeyce zaman uratlar. Msvedde iinde en byk faaliyeti Nec-meddin Molla'nm gsterdiini syleyebilirim. Said Paa huzurdan kt ve bana veda ederek binek tana kadar, merasimle uurland, arabasna bindirildi. Hnkr beni celbetti Said Paa ile nasl grtklerine dair tek bir kelime sylemee lzum grmedi. Belki de sylenecek bir eyler yoktu, yahut ihtiyat etmek istedi. Hakk Paa ve arkadalar ne yapyorlar? diye sordu. Zannederim ki istifa edecekler; dedim.

kisinden biri... diyebildi. O halde ben bekleyeyim, dedi. O, gene bir mddet dndkten sonra: isabet buyurulur, diye mukabele ettim. Harb edilebilir mi? Edemezse teslim olunabilir mi? Teslim de olunamazsa ikisinin ortasnda bir are var mdr, acaba?.. Cevap verilecek yerde cevab gerektiren bu suallere kar Hakk Paa birden, byk bezginlik ile ve kendisince yaplabilecek ie nihayet karar veren bir tavrla ayaa kalkt; biraz krgn, biraz kskn: Arkadalarla grrm... diye izin ald ve gziyle bana iaret etti. Onu uurlamak iin odamn kapsna kadar gittim, yava sesle: Hnkr elbette onu grmek isteyecektir, belki kendisine bir fikir verir; dedi. Zaten merakla mabeynde netice bekleyen hnkrn nezdi-ne ktm ve ksa bir ekilde hikye ettim. O Said Paay grmek istedi. Onun yava yava bastonuna dayana dayana merdivenlerden kmas, elinden bastonunu brakarak huzura girmesi, orada kalmas o kadar uzun srd ki, bu mddet zarfnda Hakk Paa arkadalariyle grmek, ve esas itibariyle verilmi olan bir karara son ekli vermek iin bol bol vakit bulmu oldu. Hakk Paa vekiller heyeti namna istifa ediyordu. stifaname nasld, iyice hatrlamyorum, elbette evrak arasnda sakldr. Bunu hatrlamaya lzum da yok, netice itibariyle vekiller heyeti mkltn iinden syrlmak iin yegne areye tevessl etmi bulunuyordu. Hnkr istifanemeyi dinledikten sonra mutad olan selmlarn, teessflerini tekrar ettikten sonra hareme ekilmek zere ayaa kalkt ve bana; Yarn sabahleyin Said Paann konana gidersiniz. Sadareti ona kabul ettirmek iin alrsnz. Elbette zr dileyecektir ama sonunda muvafakatini elde edersiniz. Bu da olmazsa, ben kendisini tekrar grrm; dedi.

Beinci Mehned'in bana verdii vazife

148

Said Paay evinde ziyaret Yerde serili dek ve iinde oturan ihtiyar vezir Sadaret teklifini nasl yaptm ve ne cevap aldm?

Mabeyn baktibinin bu ziyaretini bekler olmalyd ki beni hemen yanma soktular. Kk bir oda, urada burada ynlarla, ve perian bir halde kitaplar, evrak kmeleri... Yerde iki ilteden ibaret sade bir yatak... Ve iinde gecelik kyafetiyle isminin kk olmasna mukabil ftratn pek byk olarak yaratt bu vezir... Ben ieriye girer girmez davranmak, hasta bacaklarnn stnde dorulmak istedi; buna, bir iskemle ekerek, yalvarr bir tavrla mni oldum. Her eyden evvel beni byle kabul ettiinden af istedi; beni bekletmekten ise bylece, kendisini bu kyafette gstermee karar verdiinden bahsetti; ben de hemen saraya gitmek mecburiyetinde olduumdan pek erken geliimi affettirecek bir mukabelede bulunduktan sonra byle kabul edilmi olma nef-simce iftihar sebebi addettiimi syledim. Bu konumay btn tafsiltiyle tesbite imkn yok. Umum izgilerini anlatacam. Her eyden evvel bir balang yapmak mnasipti. Kendisinden bahsettim. Yeni idare tarafndan nasl telkki edildiine, nasl sayg ve itimat hisleriyle karlandna iaret ettim. Bir vakitler, memleket trl rezillikler ve ktlkler iinde alkanp giderken kendisinin zeksna daima uymu olan inceliinin padiah nezdinde ne byk takdirlerle yadedil-diine temas ettim. Hakikaten Said Paa hakknda byk servetine ramen hi bir kimse tarafndan namus ve doruluundan zerrece phe gsterilmemitir. Herkese malm idi ki o servet kendisini sk sk balamak isteyen Abdlhamid'in bol atiyelerinden ve bizzat paann israftan kaman tasarruf fikrinden hsl olmadr. Bu zemin zerinde ve hep hnkra, yeni idareye atfederek lzumundan fazla da uzun srmesinden ekinerek paann izzeti nefsini tatmin edecek bir balangtan sonra gnn meselesine getim. O hep gzlerini indirerek, yatanda bada kurmu, arkasnda hrkas, arasra iinde derin bir zeknn kvlcmlar parldayan nazarn bana kaldrarak ve medhe dellet eden paralar estafurullah! demek isteyen bir eda ile karlayarak, fakat hep susarak dinledi.

Said Paann sade ve basit hayat tarzna doutan bir temayl vard. stanbul'un mesel Yksekkaldrm taraflarndaki, Nianta cihetlerindeki konaklar, Gztepe ve civar kkleri, Bykdere ve Yeniky yallar kabilinden pek mkellef, otuz krk odal, geni sofalariyle, yaldzlara boulmu ta-vanlariyle, her trl mtemiltiyle muhteem binalar vard; ite bunlardan biri de Said Paann Tevikiye'deki ssl, itinal ve o nisbette dayal deli byk kona idi. Sadaret hayatnn bir byk ksmn burada geirmi iken naslsa sonradan yaradlnn mtevazi temayllerine tbi olarak bu konan karsnda sahip olduu arsaya pek basit, ancak iki alaka kattan mrekkep, yayvan bir bina yaptrmt; bu bina bir evden daha byk, fakat konak denemiyecek kadar kke idi. Byk kona ilk karsndan olan byk kziyle damadna ve oluna brakarak kendisi ikinci zevcesi ve onun ocuklariy-le bu yeni binaya ekilmi ve orada her trl byk lde tekilta lzum grmeyerek alelade bir hayat srmee balamt. Zamann icaplarndan olarak, byk binalarn yksek vergisi ve idare masraf sebebiyle, birok emsali gibi byk konak bu gn ortadan kalkm ve arsas paralanarak, yeni tarzda, geliri giderini koruduktan baka menfaat temin edecek binalara ayrlmt. Said Paann basit hayatna zemin olan bina ise bugn hl mevcuttur. Hnkrn bana verdii vazifeyi ifa etmek iin byk bir mesafe gemee hacet yoktu. teden beri mabeyn bakitbeti-ne ayrlm olan binadan be on admlk mesafede bulunan Said Paa ikametghna varmak iin bir kapdan kmak, hemen yanndaki kapya girmek kfi idi. O tarih geceyi takib eden gnn erken bir saatinde hemen oraya gitmek iin acele ettim. Bana kapy aan uak anlalan ahsm tanyordu. Hemen Said Paa'y haberdar etti. O da kapnn yannda bir odada imi.

149

Hakk Paann istifasndan bahsettim. Vaziyetin mkltn iarete lzum grmedim, bunu herkesten ziyade kendisinin takdir ettiinde phe yoktu. Hnkrn byle bir zamanda, ve bu vahim artlar iinde kendisine hkmet bana gemesini yegne selmet aresi olarak telkki ettiini ve ite ltfen, btn siyas hayatn talandracak bir feragat hissiyle bu vatan hizmetini kabul buyurmasn teklif ettim. Ne dnyordu? Onu kefetmek mmkn deildi ama tahmin etmek de byk bir kehanete bal deildi ki istibdat devrinin mkerrer sadaretini idare etmi olan bu siyaset pirinin, bir de yeni idarede, ttihad ve Terakki cemiyetinin faaliyet ve kudreti zamannda, hususiyle Abdlhamid'den sonra saltanat makamm igal eden yeni merutiyet padiahna da sadrazam sfatiyle hizmet etmee bir meyli vardr. Yalnz bu meyli hemen gstermeyi uygun grmyordu. O, bin dereden su getirdi. Vaziyetin pek mkl olduundan, dn geceden beri dnd halde hibir tedbir bulamadndan bahsettikten sonra hnkr hakknda sayg hislerinden, onun en kk bir emrine itaat iin cann feda edeceinden, ve faydal olabileceine midi olsa derhal padiah fermanna uymay bir dev bileceinden, dne dne, tane tane kelimelerle bahsetti; sonra gene zr yoluna saparak yorgunluundan, yallndan dem vurdu; yle ki mlakat bitti, fakat bir kesin sonu alnamad. Veda ettim ve saraya gittim. Hnkr haremde idi. O da sabrszlndan ben gelir gelmez hareme almmaklma dair emirler vermi. Hulasaten arz ettim ve ilve ederek: Zannediyorum ki, dedim; dorudan doruya taraf ahanenizden teklif yaplmasn istiyor. Kendisini davet ettiriniz, ben de hemen mabeyne kacam; dedi. Ve bylece mesele bitti.

Said Paa huzurda padiaha kar tereddt edemedi, sadareti kabul etti. Yeniden mutad olan merasimle Sirkeci'den Babli'ye kadar bir sadaret, alay tertip olundu. Dier sadaretlerinde bu alaya atla itirak eden ve olduka zahmet eken Sait Paa yeni kabul edilen usul ile alayda arabada bulundu. Gene mutad idi, sadrazamla beraber ya yeni eyhhlislm da tayin olunur, yahut Meihatta bulunan zatn vazifesi yenilenirdi. Sultan Read zamannda epeyce eyhlislm deimiti. Bunlardan kimi istifa etti, kimi irtica temaylleri phesi altnda ekilmee mecbur oldu. Said Paann bu sadaretinde eyhlislmlkta kim bulunuyordu. Hatralarmda bir mbhemiyet var. Yeni heyeti vkel teekkl etti, mebusan meclisinde byk bir ekseriyetle mevkii salanm oldu; fakat bu suretle ne talya'ya kar alnacak tedbir bulundu, ne de Trablusgarb vilyetini alkoyabilmek imkn bulunmu oldu.

150

Said Paann Sarazamlj hi bir fayda temin etmiyor Mill erefi kurtarmak iin gsterilen gayretler Mustafa Kemal ve Enver Yangn byme istidad gsteriyor talya ile uyuma.

devletler arasnda yrrlkte olan hukuk ve mnasebetleri de bir admda ap te tarafa getikten sonra, Trablusgarb'e yverniti. Buna kar boyun emekten baka ne kalyordu? Tek bir i vard. Amel bir fayda elde edilemiyeceine emniyetle beraber hi olmazsa mill erefi kurtarmak: Bunu hkmet zerine alabilir miydi? Bunu ancak millet yapabilirdi. Milleti hareket haline getirmek iin ortada bir "kuvvetde vard: ttihad ve Terakki Cemiyeti... Matbuat memleketin hiddetine tercman oldu, iri yazlarla talya'ya ebed husumet vaadeden balklar ve bunun altna ateli makaleler koydu. ocukluumdan kalan bir hatra olarak zikredeceim: Franszlar Tunus'u igal ettikleri tarihte Ahmet Mithat Efendi merhum hiddetini zaptedemiyerek, Tercman Hakikat de bir bamakalede Biz Franszlarn Tunus'tan sopalarla karmasn, denize dkmesini biliriz demiti. Koca bir orduyu sopalarla pataklamann, Babli caddesinde kendisine kar olan bir muharriri yakalayp kteklemek kabilinden kolay bir i olamyacam dnmemiti. Matbuattan sonra mitingler geliyordu. Ta Byzance'den Basileus'lar zamanndan balayarak stanbul'un zaptndan sonra Osmanl devletinin muhtelif devirlerine kadar, daha sonra Merutiyet ilnn takip eden yllarn getirdii vukuat sralarnda hep byle toplantlara zemin elan, bazan sellerle kan aktn gren, bazan yaygaralarla dolan bir meydann mukadderat hep byle eyler grmek ve bu neviden nutuklar dinlemekti, Trablusgarp iinde de gene o mukadderatn tekrar etti. Bir nc hareket daha vard: Boycott. Buna da alkanlk vard: Bosna ve Hersek'in igali zerine Avusturya'ya, Girit vakasndan dolay Yunanistan'a kar bu vastaya mracaat edilmiti. Trablusgarp iin de talya'ya kar-i ayn hareket balad. Nihayet, bir iktisad, ticar harbden ibaret kalan ve tesiri hi bir zaman mtecavizlerin bir adm geri ekilmesine hizmet etmiyen bu hareket de devam etmedi. Etseydi ne olacakt?.. Mesele erefi millyi muhafaza kaygsndan ibaret kalnca gene en messir areyi ttihad ve Terakki Cemiyeti buldu. Umulmayan, hatra gelmeyen vastalara mracaat ederek Trablusgarb'te yerlilerden, Snusiler'den cretle - evet, cretle!.. Baka ne yaplabilirdi? - Bir kuvvet tekil olundu. Tunus'a komuluundan dolay Franszlar, Msr'a komuluundan dolay ingilizler talyanlarn

Ne kadar yazktr ki bizde irfan ktphanesi bsbtn denecek derecede botur. lim namna birok tasavvurlar ve bunlarn etrafnda birok grltler olur da nihayet bunlardan doan ya bir hitir, ya hie pek yakn bir eydir. Netice itibariyle ileri milletlerde, hatt komu memleketlerde her gn akn akn ilm neriyat, bilgi sahasm doldura doldura tamakta iken bizde yllar geiyor, genliin eline verilebilecek kitaplarn kmasna hep hasretle bakmakta devam ediyoruz. Hangi bir irfan ubesinden misal alalm? te tarih... Yzlerce misal sralamaktan-sa yalnz tek kk bir misal zikredeceim. Trablusgarp!.. Koskoca bir vilyet gzlerimizin nnde anavatandan atr atr koparld. Bu vaka nasl oldu, nasl devam etti, ne yaplabilirdi, netice ne oldu, muhtelif safhalar nasld, hibir tarih aratrcs kmad ki Babli'nin evrak hazinesine mracaat zahmetine katlansn da daha dne ait olan bu vakann bize ac hikyesini anlatsn. Ben bu vak'anm iinde yaadm, ben de bunu tafsiltiyle bilmeyenlerden biriyim. Eer tarihte ihtisas sahibi, olsaydm ben de tenkide hakl olarak maruz kalrdm. Bildiklerim be on satrla hlsa edilebilecek eylerden ibarettir. Said Paann sadaret makamna gemesiyle hi bir are bulunamad, nasl bulunabilirdi ki, her trl noksan neticesiyle talya ile umum bir ekilde harbi kabul etmek krkrne memleketin kuvvetli donanmasn atelerine maruz brakmak olurdu. Mahall bir mdafaaya kalkarak harbi mevzi bir sahada tahdit etmek lzm geliyordu, fakat orada hi bir asker tekilt mevcut deildi. Buna karglk biliniyordu ki talya btn kullanlmas mmkn olan nakliye gemilerini seferber yapm, muhtelif limanlarda yd byk kuvvetleri muazzam bir ordu halinde, mhimmatiyle, toplariyle, her trl levazmiyle bunlara bindirmi, ksa bir deniz mesafesini atktan, hele

151

Trablusgarb'e yerlemelerini msamaha ile karlyamazlard, onlarn imkn dairesinde yardmna gvenmek midiyle mahallinde bir ete basknlar tertip olundu. Bu kuvvetlerin tekiltiyle uraarak, balarna geecek fedakr, azimli ve hamiyet sahibi zabitler trl zorluklardan aarak oraya kadar gittiler. Enver de orada idi, onun lgnla yakn yle taknlklar olurdu ki, bu gencin idaresine pek itimat edilmezdi ama, Mustafa Kemal'in de nm vard. Onun t o zamandan beri malm olan tekilt ve tertibat kabiliyetleri, hi yoktan harikalar icadma kaadir olan meziyetleri ile bu ete basknlarna kat bir tesir atfetmemekle beraber hi olmazsa yz aartacak bir hareket nazariyle bakmak imkn myesser oldu. Bu iin bana geen fedailerin arasna hanedandan bir isim de kart. Salhddin Efendinin gen olu Osman Fuad Efendi. Bu ehzade sonradan esaret ikencesini de ekti, az kald talihi. Cem Sultan 'mkine benzeyecekti. Bu i iin para lzmd. Cemiyet onun da aresini buldu. Hollanda'dan dolatrarak, bazan mahalline vsl oluncaya kadar tehlikelere maruz kalan, fakat ekseriyetle mahalline varabilen mhim miktarda para gnderildi. Bu para nasl tedarik olundu? Bir muamma... Bir yandan bu ete hareketi devam ederken bir yandan da talya orada mevkiini salamlatryor, sonradan kesinleecek bir idare tekiltnn taslan kuruyordu; hkmet eli kolu mtevekkilne gsne kavuturulmu, vukuatn cereyanna bir seyirci vaziyetinde bekliyordu. ok beklemee vakit kalmad. Bu memleketin talihinde daima oradan oraya srayarak tutuan bir yangn istidad vard. Trablusgarb meselesi byle bir kmazda devam edip dururken ufukta baka tehlikeleri haber veren emareler beliriyordu. Balkanlar hi yatm deildi. Arnavutluk hep kaynayan, patlamaa hazr bir kazan gibiydi. Bu kazann altna ate getirenler, onu krkleyenler kimlerdi? Bunlarn arasnda Hrriyet ve tilf mensuplar, Ittihad ve Terakki dmanlar, Arnavut mebuslardan bazlar olduu gibi, ihtimal teden beri orada yakndan alka tayan talya'nn casuslar da vard. Balkanlar ne douracakt? Birdenbire Makedonya meselesi sahasn genileterek stanbul hududuna kadar yaylabilir miydi? stikbalin getirecei tehlike evvelden kefedilmemekle beraber pek uyank davranmalyd: Bulgaristan, Srbistan, Yunanistan... Bunlar yle komulard ki, nasl ne-

fes aldklarn, nabzlarnn nasl vurduunu bir an bo bulunmadan takip etmeliydi? Bunun iin artk, ne olursa olsun, yle de byle de Trablusgarb elden gitti, ve imkn dairesinde de mill eref muhafaza edilmitir, diye hkm olunabilir, talya ile uyumak zaruret kesbediyordu, ne bahasna olursa olsun, o tarafta serbest kalmak icabediyordu. te bu maksatla harekete geildi ve mzakerelere baland, uzun uramalardan, ekimelerden sonra Balkan Harbinin patlamasndan ancak biraz evvel Ouchy'de bir uzlama vcuda gelebildi. Artk olanca dikkat nazar Balkanlara dikilebilirdi.

152

Beinci Mehmed'in merak ~ Tekad hakk Endie Bir gndz uykusu esnasnda Tevfik Beyin getirdii mjde Ayan azalm.

Baktip Bey dedi; ba-mabeynci tekat olursa ykseke bir maa alacakm, sizin tekat maanz ise pek az bir miktardan ibaret kalacakm... Devam etmedi. Ben ona mukabil:

Said Paann sadareti esnasnda bir byk buhran geirdim; bununla, o zaman, bata matbuat olarak herkes megul oldu, fakat onun tesirlerine herkesten ziyade ben maruz kaldm; hatta manev bir mahiyette balayan bu buhran cisman bir ekil almakta da gecikmiyerek hayatm tehdit etmekten de geri kalmamt. Bunun hikyesini kaydetmee lzum gryorum. Etrafnda bulunanlarn maietlerini geniletecek vastalara malik olmamakla beraber gnl pek gan olan hnkr hi kimsenin maiet darlnda kalmasna tahamml edemezdi; hatt istibdat zamannda kendisine hmayetleri, elde edilen ktlar ile sabit olan bendelerinden birounun, evlerinde kalarak saraya uramamalar artiyle maalarn tesviye ettirecek kadar mrvvet ve merhamet asar gstermiti. Bir mddetten beri onun hal tercmeme mteallik malmat almak iin bahaneler icadettiine dikkat etmee balamtm. Mutad idi, maruzat ile megul olurken bir aralk ktlar hafife iter, hokkasn kapar, kalemi brakr, ve ben karsnda beklerken sigara imeyi pek nazikne bir i addetmiverek sanki bunun iin benden msaade almaa lzum grrd ve bu esnada hikye nakletmekten yahut karsndakine sz syletmek iin sigarasnn devam mddetince bir sohbet zemini bulurdu. lknce ihtiyat ile, sayg hududunu amamaa dikkat ederek sualler sorarken sonradan birka kere hayatmn muhtelif safhasna mteallik aktan bilgi istedi. Ve btn sorduklarnn ruhu bir merkezde toplanyordu. Ben yalanp da resm hayattan ekilmek zamanna eriince nasl geinecektim. itmi-ti ki hayatmn byk bir ksm ecnebi messeselerde getiinden tekat hakkmdan pek kk bir mikyasta istifade edecektim. itmiti, diyorum, demek oluyor ki buna dair hakkmda bakalarndan da malmat almt. Bir gn bsbtn aa vurdu:

Zt ahanenizin hakkmda bu suretle de takayyt ibraz buyurmu olmalarna arz kran ederim; dedikten sonra, daha yava bir sesle: Endie buyurulmasm, ben uzun yllar hizmeti ahanenize hayatm vermek isterim, fakat ne olsa Cenabhak btn lemin rzkn verir; diye ilve ettim. Ve bu tarzda konuma bununla bitmi oldu. Konuma bitmi oldu ama onun zihninde mevcut olan iliik silinmi olmad. Said Paa seleflerine gre hareket etmiyerek saray ziyaretlerini faslal yapar ve yemek iin de zr dilerdi. Onun muayyen gnleri yoktu, lzum olursa hnkr tarafndan davet edilmeyi beklerdi. Ben bir mddetten beri karacierimin tehditlerini hissediyordum, Saray hayatnn zntlerinden ve ar yemeklerinden, fazla olarak memleketin trl zorluklar iinde rpnmas endielerinden doduunda phe olmayan bu hastalklar hakknda dost tabiplerden, bilhassa arasra hnkr gren ve onun mesane rahatszlna dair tlerde bulunan, Cemil Paaya da anlattm. Cemil Paa benim pek sevdiim ve iktidarndan baka ahlkna da hayran olduum samim bir dost idi, onun da bana sevgisi olduundan emin idim. Beni muayene etti ve kendi-den beklenecek ak bir lisanla : Azizim. dedi: evvel birtakm tedbirlere bavurmal... Bu tedbirleri anlatt: Ancak yle zannediyorum ki en emin ve salm are erge gerekleecek lzum zerine bir ameliyat yapmak olacaktr. Ben operatrlerin pek kolaylkla ameliyata taraftar olduklarna kanaatle bu ikinci mtelaya ehemmiyet vermedim, fakat tcnbihatn tedbirlere taallk eden ksmna sadakatle tbi oldum. Bu cmleden olarak bir gn gene karacierimin tehdidini hissederek, hafif bir perhiz yemeinden

153

sonra yatak odasna ekildim, ve belki hnkr isterse vakit kaybetmeksizin hazr bulunmak zere soyunmadan yatama arka st uzandm. Lzum olmadka beni aramamalar iin odaclara da tenbih etmitim. Galiba uyumu olacam, epeyce bir zaman gemi olacak, belki iki saat, iyi bilmiyorum, fakat olduka dalgn ve derin bir uyku arasnda kapya vurulduunu duydum. Dorularak: Giriniz!... dedim. Kap ald ve hayretle grdm ki ieriye giren ikinci mabeynci Tevfik Beydir. Onun byle yatak odama kadar gelmesi birinci defa vaki oluyordu ve elbette bunun pek mstesna bir sebebi olmalyd. Bsbtn doruldum ve yataktan frlamaa teebbs ettim, o malm olan zarif tavrlariyle bana mni olarak bir iskemle ekti ve yatamn kenarna: Msaade buyurulur mu? diye izin alarak oturdu. Rahatszsnz, galiba... dedi. imdi biraz kendinizi iyi hissediyor musunuz? Biraz durduktan sonra: Size iyi bir haber getiriyorum. Mjdemi isterim, herkesten evvel bunu benden iitmenizi arzu ettim; diye ilve ederek arkasndan ayaa kalkt ve en ssl temannalarmdan birini yaparak: Tebrik ederim; dedi; ayan oldunuz... Bu haberi nasl karladm, tarif edemem. Pek iyi bildiim bir ey varsa o da sevinmediimdir. Hatt acaba hnkr beni hizmetinden karmak arzusiyle mi buna karar vermitir, yahut, daha dorusu sarayda hizmetim gzlerine batan birtakm muhaliflerin iftiralariyle byle bir neticeye mi varlmtr diye birden zihnime birok pheler t; ve bn bn Tevfik Beyin yzne baktm. O bana tafsilt verdi, ve tafsilt dinledike bu pheler s-rasiyle kayboldu.

Cereyan eden hali, Tevfik Beyden alnan tafsilt zerine yle hlsa edeyim : Hnkr arasra benden ona da bahseder ve ihtiyarlmda tekad maamla gememiyeceimden zlrm. Demek, ne zamandan beri zihninde hallolunacak bir mesele varm. Bugn sabahleyin ayandan Sami Paann -ki bir aralk zaptiye nezaretinde bulunmu iken sonradan Suriye vilyetine tayin edilmiti - vefat haberini alm ve bu suretle yajnda bir yerin boaldna vkf olunca Tevfik Beyi celbederek: Acaba baktibi yanla tayin etsek nasl olur? diye sormu. Tevfik Bey bana pek dost olduundan bittabi buna: Pek mnasib olur! diye mukabele etmi. Bu mavafakat cevabm alnca hnkr: yle ise sadrazam davet ediniz de onun reyine mracaat edelim! demi. Said Paa gelince hnkrn bu mtalasna hemen katlm ve bu suretle balayan sorgu sual Tevfik Bey vastasiyle devam etmi, hnkrn bir sualine cevaben: Ayan nasb ve tayini anayasaya gre padiahn hakkdr. Ve yanlkla beraber mabeyn bakitabetinde devam etmesi de gayet tabiidir, hatt ben bir vakitler hem ayandan idim, hem mabeyn baktibi idim; deyince her trl dnce bertaraf olmu. imdi, dedi Tevfik Bey; her i bitti, sadrazam da bu ii hallettikten sonra Babli'ye gitti, siz hemen huzura kp teekkr ediniz... Her i bitti?!... Bilkis hi beklenmeyen bir zamanda benim iin uzun ve usandrc bir buhran balam oluyordu.

154

Arz kran Bir dostun sitemle dolu tebriki Ltfi Fikri'nin makalesi Muhalif matbuatn hcumuna karlk cemiyetin fikirlerine tercman olan gazetelerde skt Ayanda yemin gn smail Mtak'n odasnda Ferid Paa sz alyor

Evet! diye cevap verince: Tebrik ederim, diye mukabele olundu. Bu dost benden ayan olmak iin evvelce tavassut rica etmiti, ve bittabi byle bir meselede tavassutuma imkn olmadndan uzun uzun sebepler sayarak zr dilemitim. u: Tebrik ederim! cmlesinin iinde: Dostlarnz iin yapamadnz bir eyi kendiniz iin yapmsnz, ne gzel.. sitemi saklanmam gibiydi. Yreimde ufak bir burkulula telefonu kapadm. Ertesi gn sabahleyin sarayda odama gelip de evrak havadise bir gz atmca en evvel gzme arpan Ltfi Fikri'nin: Yangndan mal m karyoruz?.. balkl bir makalesi oldu. Ltfi Fikri zeksna, konumasna, hal ve tavrna gen ya-gndanberi takdir ettiim bir dost idi; ayn zamanda benim ky komumdu, her vesile ile onunla buluur, grrdm, ve birok birleilen noktalara mukabil siyaset zemininde ihtilf noktalar da olduundan grlen eylerde mnakaa vesileleri de eksik deildi. Bu ihtilf ne onun bana, ne benim ona kar takdir hislerimize halel vermezdi. Fakat doutan muhalifti. Yalnz ttihad ve Terakki Cemiyetine, onun icraatna, mensuplarna kar deil, iktidar makamnda, idare mevkiinde kim ve ne bulunursa bulunsun ona kar muhalifti; ancak bu muhalefet neticesiyledir ki, beyanndaki talkate, kalemindeki iddete bir inkiaf gelirdi. Makalesinde ahsma kar tek bir kelime, kk bir ima yoktu, btn hcumu ayanda bir boluk vukua gelince hemen yangndan mal karrcasna ttihat ve Terakki'nin acele ile oraya bir mensubunu geirmi olmasna tevcih ediyor, yani bu tyinin cemiyet tarafndan tertip edilmi bir oyun olduuna hkm veriliyordu. Ben makaleyi okuyunca bir pheye dtm, ilk gn bana telefonla hakikati soran zat da Ltfi Fikri'nin pek yakn dostu, ky komusu ve hemdemi idi; bu yaz onun telkini neticesiyledir diye hkm verdim; fakat byle bir telkine lzum da yoktu, mademki cemiyete hcum iin bir vesile zuhur etmitir; o hi bir telkini beklemeksizin yalnz mizacnn zaptolunmyan hamlesine tbi olarak hcum edecekti ve ite yle yapmt. Bundan dolay kendisine kar hi bir infial duymadm, duymadm ama bu makale bir iaret makamna geti. O gnden balad, btn muhalif matbuat bu meseleyi tutturdu, hatt bamakalelerine kadar mevzu tekil eden bu ayana tyin ii her defasnda sahasn biraz daha genileterek, byk bir esas meselesi oldu, yle ki, haftalarca her i unutuldu, memleketin iinde yalnz alkanan bu mesele oldu.

Hemen ertesi gn balad, bir velvele ki, hi bir zaman hi bir memuriyet etrafnda buna benzer bir grlt yaplmamtr. Ne iin? Pek ziyade garabeti haiz olduu ve o tarihte haftalarca matbuatta, resm ve husus mahfillerde gnn en mhim meselesini tekil ettii iin srasiyle hikye edilmee lyk olan bu hdiseyi mmkn mertebe ksaca kaydetmek mnasip olur. Tevfik Beyden haberi alr almaz bittabi ilk yaplacak i huzura kmak ve arz kran etmek oldu. Bu vazifeyi en uygun ekilde yaptm, hnkr tahminen yle dedi: Sizin hizmetlerinizi daima takdir ederim ve buna kar iktidarmda olan bir vasta ile mukabele etmek isterdim. Cenabhak hayrl etsin. Hayrl?... Bu kelime aynen hatrmda kalmt, ve sonradan bunu hatrladka hep ac ac gldm. Huzurdan knca d sofada bekleyen beyler hnkrn husus hizmetinde bulunan ve bendegn denilen kiiler iin beyler tbiri kullanlrd musahipler, daha sonra ktip beyler, hatt sarayda her keye yaylan haberden dolay bekiler, odaclar tebrik ettiler; bu muhitte ne kadar muhabbet kazandma bu vesile ile de ahit olunca vicdan bir rahatlk duydum; fakat bunun yannda mstesna olarak tek tk eri bakanlar, hatt kk bir kelimeyi esirgeyenlere de dikkat etmemi deildim, bunu da gayet beer bularak aldrmakszm te tarafa getim. O gn byle geiyordu, akama yakn bir saatte bir telefon oldu. Bana pek yakm olan bir dost soruyordu: Gzel bir haber aldk, sahih midir?.. Hayret ettim, haber, saray duvarlarn aarak -etrafa da yaylmt. Ne abuk?..

155

Sebebi?... Bu sebebi anlatabilmek iin izah etmeliyim. Muhalif matbuatn hcumuna mukabil cemiyetin fikirlerine tercman olan matbuatta hi bir mukabele yoktu. Skt ile geitiriliyordu. Skt etmeyen telefondu. Srasiyle Ahmet Rza'dan, Talt'tan, undan bundan sorgular oldu ve aka anlalyordu ki, kendilerinden rey alnmakszn ayan zlma tyin ediliimden cemiyette pek naho bir tesir hsl olmutu ve kanaat hsl etmek lzm geliyordu ki, bu suretle hem muhalifleri kkrtm, hem cemiyet arkadalarn gcendirmi oluyordum. Nasl isbat etmeliydi ki, bunda bana den bir mesuliyet yoktu, eklen cemiyete kar bir noksan var ise benden sadir olmu deildi. Bunu izah etmek ancak yzyze gelmekle mmkn olabilirdi. Yalnz bana pek dost olan, benden de ayn hisle karlanan Talt'a telefonda ksaca: Hakkmda bir hkm vermeden evvel sadrazamdan ve Tevfik Beyden durumun gidiine dair malmat alnz!, dedim. Asl i ayanda krklenmi oldu. Benim, yemin iin ayanda isbat vcut etmekliime lzum vard. Tyin edilen gnde, hemen nasbi takip eden ilk gnlerden birinde kalktm; ve sklm bklm, hdisenin ilk tezahrlerinden gelen bir rkme, bir rperme hissiyle Fndkl saraynn ayan dairesine ve orada kk yamdanberi bana pek samim dost olan baktibin, smail Mtak'm odasna girdim. O, ne zaman beni grse, yahut sk sk sarayda odamda vukua gelen ziyaretlerinde muhabbetinin daima takn delillerini verirken o gn beni odasnda grnce biraz arm, ne yapmak, nasl davranmak lzm geleceine karar verememi bir halde kald; sanki geciktirilmesi mmkn olmayacak ktlarn kartrmakla, oradan oraya koumakla vakit geirdi. Nihayet itima salonuna davet edildim, btn ayan galiba hi eksik yoktu hazrdlar. Yemin iin krsye davet edildim, elime yemin ibaresini muhtevi kd verdiler. Byle hallerde asabma pek hkim olurken, galiba matbuatta

balayan neriyattan, telefonda cereyan eden sorgu sualden bozulmu sinirlerimle zor iitilen bir sesle ve bulank gzlerle yemin kdn okudum; reis, nazikne bir ksa cmle ile heyet namna beni tebrik etti. Ben krsden inerek sol tarafta son yerlerden birinde eskiler buna saff nil derlerdi oturdum. te artk ayan olmutum; yemin etmi, tebrik olunmu, yerime gemitim. Hnkr rahat olabilirdi, baktibinin istikbalini temin etmi oluyordu. Elbette ben de msterih olabilirdim. Heyhat!... Mukadderata kim hkim olabilir? Olaylarn gidiini kim idare edebilmek iddiasnda bulunabilir?.. Ben henz oturmu, henz etrafta ekserisini tandm ayan arkadalarma bakmaa balamtm ki, karmda Ferit Paa ile Hseyin Hilmi Paay grdm. kisinin arasnda ufak bir konuma vard. Ferit Paa ayaa kalkarak sz istedi ve reis : Buyurunuz! deyince balad. Uzunca bir hitabe!... Hakkmda beni methedecek mahiyette birka szden sonra meseleyi hukuk bir zemine koydu; ayan zalyle mabeyn bakitabetinin ayn zat zerinde top-lanamyacamza dair bir esas meselesi... Ferit Paann bu hitabesi bir mhim ve uzun mnakaann balangcn tekil ediyordu. Cereyan edecek mzakerede hazr bulunmaa mnasip nazariyle bakmadm, yavaa yerimden kalkarak, ayan, fikirlerini sylemede serbest brakmak iin oradan svtm; saraya dndm. Ayanda ilk ve son gnm bu oldu.

156

En mehur adam ekile rs arasnda Ne karar vermeli idi? Ahmed Rza Beyin evinde bir toplant Sfalt'm sitemi Saray sigaralar Baryoruz Verilen sz.

ve sigaralarn imekte idiler. Ben yemee davet edilmemitim, bundan anlamak lzm geliyordu ki, benden evvel kendi aralarnda grmek istemilerdi. Talt, derhal balad. Zaten dierleri bu toplant esnasnda hep sustular. Syleen yalnz Talt'la ben kaldk. Hemen dedi ki: Azizim, senin ayan olduun haberini alr almaz beynimden vurulmua dndm. Bu, nasl oldu? Nasl oldu da bizlerden gizledin?..

Memleketin en mehur adam ben oluyordum; ayan ile sad-nazam, matbuat ile mebusan, muvafk - muhalif herkes benimle, daha dorusu, ahsmla deil, ismimin etrafnda dnp duran bir esas meselesiyle, iki vazifenin birleip birlemiyecei suaiiyle megul idi; ve bittabi bunun hakknda btn kalemler durmadan ilerken, sahifelerle yazlar yazlr, saatlerce nutuklar sylenirken bu kasrgann merkez noktasn ben tekil ediyordum. Asl dikkate ayan cihet, sadnazamm noktai nazarnda srariyle ayan azasn arkasnda srkleyenlerin hcumu idi, ve ben bu iki kuvvetin arasnda, rsle eki arasnda kalm vaziyette idim; yle ki, eki rse her inite darbesinin aksi sinirlerimde, daha fenas, gnden gne artan karacierin sancyan hastalnda hkmn icra ediyordu; herkes gryordu elbette, fakat herkesten ziyade ben gryordum ki, manen ve cismen hasta idim. Hnkr, ses karmyor, bama yle bir i atna mahcup duruyordu, dostlar bir kelime sylemee cesaret edemiyordu, yalnz sadrazam saraya her geliinde bana hukuk nazar ders verircesine kendi fikrini anlatyor ve beni mukavemete davet ediyordu. Mukavemet? Bu ne kadar srebilirdi? U hafta, be hafta... Nihayet bir karar almalyd, fakat nasl? ki vazifeden birini terkederek... Hangisini? kisinde de hnkr gcendirmek, hele sadrazam malp mevkiine koyarak krmak tehlikesi vard. Buna karar vermek pek zordu, fakat daha zor olan bu garip vaziyeti devam ettirmekti. Nihayet, vukuat alnacak karar bana telkin etti. Bir gn Ahmet Rza'dan telefon oldu, beni'o akam iin yemekten sonra evine davet ediyordu. Bu davetle mesele arasnda bir ba olacana hkmederek hemen kabul ettim. Ahmet Rza yalnz deildi: Talt, Hac dil, Hayri; belki iki frka zas daha... Onlar yemek yemiler, kahve

Anlalyordu ki sorguya ekiliyordum: Sizden rica etmitim, sadnazamdan ve Tevfik Beyden izahat almanz sylemitim. Onlar durumun gidiini benden iyi bilirler. Evet, dedi; fakat bir kere de sizi dinleyelim. Anlattm. Hep sann ifadesini dikkatle dinleyen hkimler ciddiyetiyle skt ederek dinliyorlard. Ben, bitirince Talt ayaa kalkt ve tabakama elini uzatarak: Hele u saray sigaralarndan ielim! dedi. Gene alaya balyordu, anlald ki, hiddeti geiyordu. lve etti: Evet, sadrazamla Tevfik Bey de byle sylemiler imdi?... Dnd ve glerek: imdi ne yapacaz?.. Ben biraz sinirlerime malp olarak ayaa kalktm: Siz, dedim; haber alr almaz beyninizden vurulmua dnmsnz. O gnden sonra da ben, her saat biraz daha iddetinf artran bir buhran iinde kvranyorum. yle bir kmaz iinde ki, arasndan nasl syrlmak lzm geleceine karar vermek imkn yok. Bu karar ben alamyorum. Onu siz, bana telkin ediniz. Ben bu iki vazifeden birini, hatt ikisini hemen terket-mee hazrm. Bunu, ciddiyetinden phe edilemiyecek kadar iddetli bir lisanla syledikten sonra, galiba kendi vicdanmn itikadn tefsir ederek yava sesle ilve ettim :

157

 Errzk-u alellah!... Talt gene gld: Oo!... dedi; Halit Ziya Bey mutekit olmu!... Daima!., diye cevap verdim ve anladm ki Talt'la barmz. Gezindi, saray sigaralarndan bir tane daha ald, etrafna, daha ziyade Ahmet Rza'ya bakt; sonra pek cidd, bana syledi: Ne birinden, ne tekinden. Hele ikisindenr Ne mnasebet? Dmanlara bir muzafferiyet vermek iin iimize gelmez. Bakalm, elbette bir hal sureti bulacaz. Bana ait mesele burada kesilmi oldu. Ondan sonra uradan buradan bahse geildi. Herkesin neesi yerine gelmiti. Ben yalnz karacierimin hain tehditlerini duyuyordum. Sait Paadan bahsolundu. Talt, onun mukavemetine, keskin zeksna, ypranmam azmine hayran idi. Hatt bir aralk: Byle bir sadrazamla almak ne byk bir zevktir!., dedi. Anladm ki, Vekiller Heyetine girmek iin hevesi vardr. Nihayet onlar yalnz brakmak mnasip olacana hkmettim. Msaade istedim. Ahmet Rza ile Talt beni uurladlar. Talt kapya kadar geldi: Halit Ziya Bey, dedi; bizden bir haber almadka yerinizden kprdanmiyacaksmz, bunu bana vdediniz!.. dedi. Ben biraz cotum, dedim ki: Talt Bey, sizi pek ok severim, sizin temsil ettiiniz akideye de pek ziyade balym. Lkin ben sarayda etrafn dmanliyle evriliyim. Ayniyle Hrriyeti Ebediye Tepesi'ne dikilen her trl rzgrlara maruz bakmsz, desteksiz bir aa gibi... O, hemen cevap verdi: Fakat biz saraya dikilen aacn kendiliinden meyva verdiine ahidiz; dedi. Ve ilve ederek tekrar sordu:

Vdediyor musunuz? ki, gn sonra Ahmet Rza bana geldi ve ksaca unu syledi: Karar verdik, sadnazamm ve Sait Halim'in muvafakatleri de alnd, (Sait Halim frka reisi bulunuyordu) zaman gelince hnkrdan da msaade alacaz. Siz mabeyn ba-kitabetinden istifa edeceksiniz; fakat hnkr, yerinize bir bakasn seinceye kadar sizin gene bu memuriyeti idare etmenizi ayandan isteyecek. Bu mddet zarfnda ayan toplantlarna devam etmiyeceksiniz. Dinledim, bu bir campromis (idarei maslahat iin kabul edilen hal ekli) idi. Dilimin ucuna kadar geldi; fakat evvelce de kendimi zaptetmitim, gene kendi dvama aslyor grnmemek iin Ahmet Rza'ya kar sustum. Sait Paa hep dvasn ispat iin vaktiyle kendisinin ayandan olmakla beraber Abdlhamidin baktipliini uhdesinde birletirdiinden bahsediyordu. Bana: Eski hikye diyorlard. Bunun pek yenisi de vard, o hi kimsenin aklna gelmiyordu. Abdlhamid'in son yllarndan balayarak Sultan Read'm ilk aylarna kadar Nuri Bey hem ayandan idi, hem hazinei hassa nazryd. u halde? Buna/da: Btl maks-n aleyh olmaz; derlerdi elbette. O gn eve avdetimde meseleyi karma btn tafsilt ve ihtimalleri ile hikye ettim. Onun muhakemesindeki isabete son derece emin idim. Ve byle hayat bir meselede hayat ortamn reyini almak gayet tabi idi.kimiz bir noktada birletik. Hemen yaz odama ekildim ve kararn neticesini ihtiva eden msveddeyi yazdm.

158

Kararn tatbiki Talt'a vadimi tuttum Tas-vib ve tebrik Sabit Beyin tavassutu ah Sadi'nin bit ktas Mshmed'in tezkeresi. Bir kere esasa karar verdikten sonra byk bir rahatlk duydum, imdi artk kararn tatbiki suretini dnmeliydi. Srtmdan byk bir kaya parasn atnca onu takip edecek hareketleri byk bir hafiflikle yapmaa baladm. Her iten evvel Talt'a verilen szde durmak, sadriazam gcendirmemek lzmd. Hnkra ait olan cihet iin hepsinden evvel karar vermitim, o, bana kolay grnyordu. Pek iyi anlalyordu ki, ltuf yznden kahr eklini alm olan bu karmakark iten kurtulmak iin onda da bir ihtiya vard. Dierleri iin dorudan doruya harekete gemek cesaretini bulamadm. Birisini araya koymak... lk hatrma Hayri Bey geldi. Onun ahlknn salamlna, muhakemesinin dilliine birok hallerde ahit olmutum. Az syler, daima uzun dnr, harekete gemek iin acele etmez, fakat faaliyete balaynca ar yryor zannedilmesine ramen ok i karr, pek cidd, pek vakur bir zat idi. Onunla pek anlam, pek sevimitik. Onu hatrlaynca artk tereddde yer yoktu, yalnz o zaman pek mahdut ve ancak baz dairelere verilmi olan telefon ebekesinden istifade ederek kendisini ele geirmek lzmd. Nihayet epeyce uzun bir mddet uratktan sonra bu myesser oldu. Mlakat istedim. Derhal ben imdi saraya gelirim! dedi. Kar karya oturduk. Tahminen kararm yle hlsa ettim: O gece siz de hazrdnz. Ertesi gn Ahmet Rza bana bulunan hal eklini syledi. Bunu ben izzetinefse muvafk bulmuyorum, ve ayana kar ayan tarihinde birinci defa olarak vukua gelecek bir ferakatle oradan istifaya karar veriyorum. stikbal iin bir emniyet senedi demek olan yanlktan istifa ederek trl tehlike ihtimallerine maruz olan mabeyn bakita-betini muhafaza etmek belki bir cinnettir, fakat ben bunu pek gzel buluyorum. Hususiyle hnkr, baktibe bir iyilik yapm olmak iin onu ayana geirmi iken kendi hizmetini terke-dip de te tarafa gemek o derece byk bir nankrlk olur ki, ben bunu yapamam. O gene veda ederken Talt'a vdettim, ona haber vermeden bir harekette bulunmayacam. te bu vaade uyarak sizin tavassutunuza mracaat ediyorum. Bu karar'in kendisine bildirerek muvafakatini alr msnz? Bir de ondan rica ederim, sadriazam bu surete evirsin. Sadrazamn bu meseleden bir istifa neticesi karmasndan da korkuyorum. Benim namma bir vekiller buhran

bir facia olur. Artk bu dva bylelikle kapansn. Hnkra ait olan ii bana brakn. Bana bu ltfu yapar msnz? Ve bu karar tasvip eder misiniz? Hsl olacak neticeyi de bana bildirir misiniz ki, ben de hemen istifay takdim edeyim?.. Hayri Bey dnd ve kararm sade tasvip deil, beni tebrik etti. O gn bsbtn bekleme iinde geti. Bu mddet zarfnda ben epeyce uzun olan istifanameyi temize ektim ve gelecek haberi bekledim. Haber ancak akam zeri geldi. Talt bu karar pek muvafk bulmu, sadnazama anlatm. Vaka ondan tasvip cevab alamamsa da herhalde bir danma yaplm olmu. O halde hemen hnkr ikna etmeli imi... Byle zamanlarda esvabcba Sait Bey imdadmza yetiirdi. O, pek iyi ahlk sahibi, herkese faydal olmak isteyen, tahsil grm, saray hayatnda zeks keskinlemi bir zat idi ki, btn etrafa kendisini sevdirmiti. Hnkr, veliahtlik zamannda, saltanata geince ona mabeyn bakitabetini vdetmi iken clusunu mteakip saraya, hkmet tarafndan bir baktip geliine krlm olmas ve gelene kar bir kin duymas pek beer iken, hatt iki defa kendisini kracak eyler yaptma da^ vkf olmakla beraber, hibir zaman bana bir infial gsterdiini farketmedim. Maamafih bu vesile onu bir kere daha denemi olmak iin birden kararm sylemedim. Dedim ki: Sabit Bey! Sizden bir yardm bekliyorum. Benim u ayan meselesini btn tafsitiyle biliyorsunuz. Zat ahane pek zld, bundan vesile bularak Sait Paa belki istifaya kadar gidecek, yeniden, bu mkl zamanda bir vkel buhran daha zuhur edecek. Hele ben hasta oldum, her gn sanclarla kvranyorum. Artk bu ie bir nihayet vermek, iki vazifeden birinden ekilmek lzmdr. O, dinledi. Pek doru dnyorsunuz ve pek iyi eyler syleiyorsunuz, dedi. (Saray mensuplar konuuyorsunuz yerine syleiyorsunuz derlerdi.) Sonra, pek samim, ve ayandan ekileceime ihtimal vermi-yerek ilve etti: Siz padiaha, saraya pek lzmsnz, buradan ekilmek hnkr ok mahzun edecektir. Vaka... Aas malm idi, ben cevap verdim:

159

 Hayr, yle deil, ayandan istifa edeceim. te istifaname... Bunu hnkra takdim ediniz. cabedecek yolda idarei lisan ederek kabul ettiriniz. Ben hemen imdi eve gidiyorum, zaten straptan duracak halde deilim. Siz hnkra arzederken ben sarayda bulunmu olmayaym. Pek sarih bir memnuniyetle Sabit Bey: Tebrik ederim. Pek tgzel bir karar almsnz. Hnkr sizin bu fedakrane kararnzdan pek ziyade memnun olacak ve sizi bir kat daha takdir edecektir, dedi. Mukabele ettim: Ben ok mtevekkil ve Allahm inayetine ok inanm bir adamm. Buna istifanamemde de iaret ettim. Sonra biraz durarak ilve ettim: Baknz, size ocukluumdan hatrmda kalan eyh Sadi'nin bir kt'asn okuyaym. Ey kerim ki ez hzane'i gayb Gebr--tersa vazife hor dr Bostanr hc kn mahrum T ki b dmenan nazar dr. Dikkatle dinledi. Rica ederim, dedi. Bunu bana'yaznz. Hnkra gstereyim. Yazdm, verdim. Ertesi gn sabahleyin, evde Tevfik Beyin geldiini haber verdiler. Elinde pembe bir kt vard. Bunu bana uzatt, hnkrn Tevfik Beye hitaben kendi hattiyle ve imzasiyle bir tezkeresi: Serktip beyin hanesine gidip u vehile ifadei meram olunmas, ve sadrazam paaya kendilerinin gitmesi - Miri - mumaileyh, kendisine ait olan ahvale kesbi vukuf edecei mstani anilbeyandr. Etraf ilhiye v-

si'dir. Teessr nabecadr. Hanma, kerimesine selm ederim. Beyan hale msaraat olundu. 39 evval 24 Mehmed Bead Tevfik Bey beni tebrik ve teselli ederek kd bana brakt. Onu bir yadigr olarak muhafaza ediyorum. Mutad hilfna olarak yanm bunu takip eden ilk celsesinde uzun istifaname okundu. Heyet bunu skt ve hayretle dinlemi, istifaname ayan zabtnamelerinde aynen mnderitir. Herhalde i bitmi oldu, ancak karacier buhran bitmedi.

160

Frtnann dinii Bir gece buhran ar stanbul'a m gelecek? ar ve Almanya mparatoru Beylerbeyi saraynda hazrlklar Yldz saray. Haftalarca btn memlekette alkanarak, btn matbuat, hatt Trkeden baka intiar eden evrak havadise kadar dolduran u ayan meselesi, birdenbire, istifay mteakip derin bir skta yerini terketti; o tarihten sonra buna dair hi kimseden tek bir kelime iitilmedi. Hatt hnkr, hatt sadnazam, ev frka erkn bundan bahsetmedi, artk kasrga gemi, birden havaya durgun ve sessiz bir nefes yaylarak dva unutulmu oldu. Bundan belki bir vekiller buhran zuhur edecek, belki ttihat ve Terakki decek midini besleyenler de o emelin gereklemesini baka bir frsata talik ederek gene mutad olan zeminde muhalefet gsterilerine devam ettiler. Artk her i tedenberi allm olan cereyanm takibe koyuldu. Yalnz bir yandan dahil durumun karkla dnmek istidad, balarnda Nzm Paann bulunduuna dair szler iitilen muhalif zabitlerden mteekkil halskran cemiyetinin gnden gne artan tehdidi, bir yandan da Balkanlar barut fsnn patlamas ihtimali sadrazamn bir vesile bulup istifa etmesi ihtimalini gznnde bulunduruyordu. Zaten Sait Paa kolay kolay noktai nazarn deitirir, kendisini herhangi bir mnakaada malp mevkiinde grmee rza gsterir bir yaradlta deildi; bu istifa meselesinde bana bir itirazda bulunmad; lkin elbette kendisinin fikirlerine tercman olan, pek zengin irfan sermayesiyle ykl, sekin bir kalem sahibi evsafna da malik bulunan byk olu Ali Namk Bey franszca bir makale nerederek, bunda babasnn noktai nazarn mdafaa etti ve bana da istifa kararmdan dolay nazikne sitemlerde bulundu. Herhalde i bitmi demekti. Bana gelince: Ben byk bir hastalktan km gibiydim lkin dier bir hastalk, karacier hastal hemen her gn sinsi sinsi balayan ve saatlerce kvrandran sanclarla beni hrpalyordu. Saray hayatnn rahatsz edici zntleri ve burada mevkiin icaplarndan olarak bana evrilen kinlerin, hasetlerin, iftiralarn ard aras gelmiyen saldrlar bende hig nee brakmamt, bunlar gnden gne beni siyah bir adam haline getiriyordu; sonra buna eklenen ayan meselesinin buhran gsteriyordu ki, hastalk iddeti gittike artan bir seyir takip Gediyordu. Hnkr bazan do-

rudan doruya, bazan vasta ile hastalma dair malmat alyordu ve sk bir perhiz yaptma da vakit olunca her gn bana saray mutfandan edamda ayrca perhiz yemei verilmesini emretti; bu suretle mabeynin umum sofrasnda arkadalarmla birlikte yemekte bulunmak cmbnden de mahrum kalm oldum. Nitekim bir gece evde, gece yarsna doru, mthi bir buhran balad. Bunu ben bekliyordum, fakat ne kadar beklenirse beklensin evde byk bir iel balad. Saraya haber vermekten, oradan tabib istemekten ekindik. Ailenin tedenberi ocuklarmzla megul o^n husus bir tabibi vard: Luici Terceman. Ona habar gnderildi. Derhal geldi. Yaplacak yegne i teskin edici rnga yapmakt. Bir, iki, belki daha ziyade... Buhran durdu; derin bir uykuya dad'm. Ertesi gn gzlerimi anca Dr. Luici'yi yatamn yannda nbet bekliyor buldum. Bittabi saraya haber verildi ve hemen o gn, aralarnda -Cemil Paann, mabeyn doktorlarndan Hayri ve Ahmet Beylerin de bulunduklar kalabalk bir tabipler maveresi neticesiyle karar verildi ki, ben uzun bir zaman evde istirahate mahkmum. Bu karacier hastalnn sonradan bir takm neticeleri .oldu ki, zaman msaade eder de sras gelirse, hikye edeceim. Tarih tamamiyle hatrmda deil, galiba sarayda tekrar vazifeye balamak mmkn olunca iki haber aldm: Bunlardan birincisi, Rusya ar kinci Nikola'nn yaz mevsiminde uzunca bir zaman iin stanbul'a gelmek arzusunu gstermi olmasyd. Bu, pek mphem, pek ziyade ihtimallere tbi Mr haberdi. Tarihte birinci defa olarak vukua gelecek olan bu misafirlik, enine boyuna trl trl tefsirlere msait bir hdise idi. arlarn stanbul hakknda emelleri malm olduu gibi, bu ana-nev emelin kinci Nikola tarafndan iddetle takip olunduuna da herkes vkft. Dier bilinen bir ey daha vard: kinci Nikola ile Almanya mparatoru kinci Wilhelm arasmda sk dostluk mnasebetleri... yle ki, iki hkmdar arasnda daima husus bir muhabere cereyan eder ve imparator byk bir birader sfatiyle t mevkiine geerek her vesile ile ar'a tte bulunurdu. Kendisi iki kere Abdlhamid'i ziyarete

161

geldii gibi, belki arn da bana gre yeni padiaha misafir olmas fikrini telkin etmiti ve elbette bundan beklenen siyas bir maksat da olacakt. Yahut da hi byle deildi de areviin malm olan tehlikeli shhatinden dolay stanbul'da bir mddet ikamet etmek lzumuna karar verilmiti. Bilvasta haber verilmi idi ki, ar ve arie, Boazii'ni tercih edeceklerdi. kinci Nikola'nm husus hallerine dair mevcut malmat onun lehinde deildi. Esasen mall olan bu hkmdar, unun bunun, hususiyle zevcesinin telkinleriyle hareket eden yumuak, uysal, ahs iradeden mahrum, evhama, batl itikatlara tbi bir adamd. Kimbilir nasl bir telkin zerine ortaya atlan bu stanbul misafirlii belki de ylece kalacakt; fakat hazr bulunmak lzmd. Onlarn ikameti iin en mnasip yer, Beylerbeyi saray idi. Bamabeynci ile baktipten, ikinci mabeynci ile hazinei hassa erknndan mteekkil bir heyet sarayda tetkikler yapt. Buras mtemiltiyle beraber arn ve maiyetinin oturmasna elverili idi. Perdeler, kumalar deitirilmek, mnasip ekilde yatak odalar hazrlanmak, ufak tefek tamirat yaplmak suretiyle, olduka ar bir masraf ihtiyar olunacakt. En mhim i sarayn ark usulnde hamamlarndan baka yeni tarzda bir banyo odasna ihtiyac idi. Buna da are dnld. Artk misafirlerin ziyareti tafsilt anlalnca her i tamam olmu bulunacakt. kinci haber : Hnkr bu yaz Yldz saraynda geirmee karar vermi. Bu, daha zor, daha kark bir iti. Gene ayn heyet Yldz'a da giderek her taraf gezdi. Yalnz mabeyn halk iin deil, haremi hmyn iin de tertibat almak lzmd. Bu ikinci cihet iin bir ikinci tetkik esnasnda bamsahip ile kadmefendilerin, ehzadelerin baaalarm da beraber almak, onlarn reyine de mracaat ederek ona gre karar vermek lzmd. Yldz saray bir deil, eit eit, kh mkellef, kh stanbul'un i taraflarnda benzerine tesadf olunan eski konaklar kabilinden sade, hatt lo ve rutubetli binalardan mrekkep bir mahalle demekti. Abdlhamid'in ka-

labalk sarayn dolduran bu mahallede Sultan Read'm basit saray, bol bol sabilirdi. Mesele yerleri eya tyin etmekten ibaret kald, yerler tyin olununca meselesi mefruat idaresine aitti. Yldz'da o kadar bol eya vard ki, bu da hi zor deildi. Mabeyne gelince: Hamidiye camiinin karsnda bulunan ve byk mabeyn namiyle anlan byk bina Abdlmecid'den kalma mkellef bir binadr* Bunun yukar kat kullanlmyor, orta kat erkna mahsus, alt kat da karanlk, kokan, iine girilince yrekleri kasvet basan bir acaip halde idi. Buna sebep de bu alt katn orta ksmnn tahta blmelerle kahve ocaklarna ve odaclarn barnmalarna ayrlm barakalar nevinden inaata boulmu olmasyd. Her eyden evvel bunlar kaldrld, havaya, ziyaya geni bir yer verildi. Eski mabeyncilere mahsus alak pencereli, havasz, ziyasz odalar ferahlandrld; velhasl buralar binann o ksmn evvelce grm olanlar artacak temiz bir hale getirildi. Orta katta hnkra, erkna, yaverlere, ktiplere odalar hazrland; koltuk kapsndan girilince sol taraftaki dairelerde mnasip olanlar iin yerler tefri edildi, telgraf ve telefon merkezi buraya yerletirildi. Mabeynin umum sofras iin de gene burada bir mahalli mahsus ayrld. Nbette kalacak olanlar iin yatak odalar hazrland. Bamabeynci ile baktip iin de, sarayda gecelemeleri icabederse it kasrnn nihayetinde iki yatak odas yapld; neticede her i yoluna girmi oldu ve yazn Dolmabahe'den Yldz'a naklolundu. Btn saray curnalarla dolu idi. Her dolapta, her masann gznde, hatt kselerin, iekliklerin iinde bunlardan vsrd. Kimi okunup uraya buraya tklm, kimi okunmak iin zarf yrtlmaa bile zum grlmemi ktlar... Eski Yldz'la Yeni Yldz arasnda ne byk bir fark vard! Dolmabahe saray hnkriyle beraber btn halkn buraya gnderirken onlarla beraber sktunu da gndermi gibiydi. Bir vakitler btn memleketin canevi gibi nevi nevi ihtiraslarla, heyecanlarla, mitlerle rpman bu saray imdi uykuya dalm gibiydi. Dolmabahe'nin kapan ve gr ufku mahdut dairelerinden sonra bu tepede bol gne ve havaya, ve geni bir manzara dairesine malik olan Yldz, btn yaplariyle, baheleriyle, Or-

162

taky'e kadar akan ormanliyle her kesi ayr bir cazibe ile bir sayfiye kadar ferahlandrc idi; kn bir trl stlamayan, iinde daima omuzlar kalkk, ksrkle, aksrkla dolaan, yazn sabahtan akama kadar cvl cvl gnele nefes alnacak bir keciin rahatlk ltfunu esirgeyen Dolmabahe'den sonra, Yldz herkeste bir mjde, hayattan istifadeye bir heves uyandrm oldu, sanki Aksaray'n kuytu, bask bir mahallesinde bir hazin k geirdikten sonra birdenbire Yakack, yahut amlca tepesinde yazla kvermi bir aile sevinciyle en yukardan en aaya kadar btn saray halknn yznde ferahlanmann isleri dalgalanyordu. Memleketin ahvali unutulmutu, istikbal ne hazrlyordu? Gelecein kaderini ihtar edecek endielere msaade etmek iin kimsede heves yoktu. Eski Yldz deyince ben yalnz Abdlhamid zamann deil, yeni hal'den uonra, Yuchz'm hayretler veren halini dnrdm. Hal'i mteakip Sultan Read'm arzusiyle biz be kiilik bir heyet halinde Yldz' gezip grmee, mahedelerin neticesini hnkra arzetmee memur olmutuk. O zaman Yldz btn mtemiltiyle asker idaresinde idi, hkmet ve hareket ordusu jjurada muhtelif heyetler tekil ederek sarayn bitmez tkenmez muhteviyatn deftere yazdrmaya, irili ufakl her parann zerine birer numara ile kt yaptrtarak tasfiyeye bir dzen vermee teebbs etmiti. Bu, aylarca, hatt bir seneye yakn bir zaman devam etti ve otuz seneden fazla bir zaman iinde, kendisine, inziva yerinde vakit geirtecek eyler arayan, her gn baka bir eye meyleden zevkinin rehberliiyle trl garip elence vastalariyle kendisini eviren bu padiahn burada yle birikmi ynlarla eyas vard ki, muhtelif heyetler iin iinden kamad, birok eya uraya buraya naklolunmakla beraber gene o kadar kalabalk kald ki, bunlardan kurtulmak iin hepsini birden, binalariyle birlikte hazinei hassaya terke-dip iin iinden kvermekten baka bir are bulunamamt. Abdlhamit, etrafna neler toplamt? Hayat ile, dnya ile alkas yalnz kendisine ihbarlarda bulunanlardan gelecek havadise mnhasr kalnca, kendi kendisini hapsettii bu saray karmakark; aralarnda bir ahengin, bir dzenin balar olmayan, tezatlarla arpan unsurlardan mrekkep bir meher yapmt. lk nce tetkik ve mahede vazifesiyle oraya giden heyet, neler grmt? Bugn bu muhtelif mahedeleri mazbut bir ekilde kaydedebilmek imknn bile bulamyacam.

Yldz'm esasen az ok bilinen d dairelerini brakarak i tarafndaki binalar grmek mnasipti, ve buraya husus daire denen ve hnkrn husus dinlenme yerini tekil eden ksmdan girdik. Zeminle beraber kke bir kapdan alack bir daireye girmi bulunduk. lk nce bir methalde idik ki, her taraf byk dolaplarla igal edilmiti.Bize dellet eden zat: Baknz, dedi; btn evrak ile dolu.. Evrak denilen ktlar o zamann maruf stlahlarndan olan curnaller idi. Btn saray bunlarla dolu idi. Her dolapta, her masann gzlerinde, hatt kselerin, iekliklerin iinde bunlardan vard; kimi okunmu, gezerken uraya buraya tklm, kimi okunmaa, hatt bir gz atmak iin zarf yrtlmaa bile lzum grlmemi ktlar, fakat hepsi birer vesikadr diye saklanm eyler... Bunlar hkmetin bana bir bel oldu. Sandklarla, kz arabalariyle Harbiye Nezaretine tatld, bir aralk tasnife kalkld, bakld ki bunlar meydana karmak btn memleketin zerine krek krek amur atmak demek olacakt; nihayet galiba hepsini birden yakp ait olduklar devirle beraber yoketmee karar verildi. Husus dairede en sayam dikkat hemen giri yerine yakn bir yerde bir divan idi ki, Abdlhamid'in tercihan burada yatp uyuduu rivayet olunurdu ve uykusu gelinceye kadar da yan-bamda biri ekseriyet zere esvabcba smet Bey, Babli kitaplar marifetiyle husus surette tercme ettirilen sergzet hikyeleri okur ve byle eylere pek merak saran hnkr, bu ninnilerle bir mddet uyur, sonra sarayn urasnda, burasnda yer deitirirdi. Bu husus dairenin bir tarafnda kk mabeyn denen nisbeten mkellef eya ile bir bina, kar tarafnda da evlenmemi sultanlarla kendisine pek yakn olan kadnlara mahsus bir bina vard. Kendisinden uzak kalm kadnlar da t sarayn birbirine bitiik, eski konaklar andran, karanlk binalara tklmlard. Husus daireyi gezerken hamamn grdk ve bittabi bu hamama gz atarken, kadna dkn padiahn bu hamamda geirmi olmas lzm gelen saatleri dnmemek mmkn olmad, ve bunun kapsnda gecikmeyerek, sayg dairesinden kacak hayallere msaade etmiyerek uzaklatk.

163

Temaaya deer yerlerden biri mze dairesiyle esvap odasyd. Bunlar baka yerlerde tasvir etmitim, burada tekrar et-miyeceim. Yalnz iaret edeyim ki, Abdhamit pek ziyade esvap ve amar merakls imi ve bu merak o kadar ileri gidermi ki, eskilerini de kyp bakalarna vermek istemezmi. Hatt bir anbar vazifesini gren bir binada sandklar dolusu iki kere kullanldktan sonra atlm, selmlk alaylarna mahsus, beyaz eldivenler bulundu. Pek ziyade merak olan eylerden biri marangozluk idi. Burada pek mahir bir usta ile alrm ve hakikaten takdire deer yazhaneler, masalar, dolaplar yaparm. Sarayda bulunan marangozluk lt ve edevatnn da haddi hesab yoktu.. Saray hazinei hassaya getikten sonra bunlar icabeden sanayi mekteplerine datlmak zere askeriyeye teslim olunmutu. Silhlar iin de yle yapld. Sarayn muhtelif yerlerinde bulunan silhlardan baka saray dnda silhhane denilen byk bir daire vard ki, buras her neviden tfeklerle, tabancalarla dolu idi. Bu silhhanede- kiler askeriyeye teslim olunduktan sonra bu binay mefruat idaresi bir eya anbar haline koymutu. Abdlhamid'in balca meraklarndan birini hayvanlar tekil ederdi. Atlardan sonra gelen kpekler idi. Bunlardan ne kadar ve ka eit vard? Bunu tahmin etmek mmkn deil; herhalde en iyi ve nadir cinslerden seilmi olacak. Nitekim papaanlar, kanaryalar, dudular, kumrular. Hele gvercinler de yle idi. Saray hazinei hassaya gemeden evvel bunlar hkmet tarafndan galiba sattrlm ve dalm idi. Biz bunlara mahsus daireleri gezerken hususiyle renk renk papaanlara hayran olmutuk, tavuk kmesleri de yle idi. Kendisine inziva hayatnda mmkn mertebe vakit geirtecek vesile arayan Abdlhamid, Beyolu'nun Avrupa ile mnasebette bulunan messeseleri vastasiyle daima kpek, ku, kmes hayvanlar getirtmi, bunlarla saraynn terafm doldurmutu. Bittabi bunlarn o nisbette bakclar da vard. En bakmsz kalan ve yava yava, cinsleri, aykr iftlemeler neticesiyle bozulan gvercinler idi. ilk nce hemen btn dier hanedan zas gibi gvercinlere pek merak saran Abdlhamid, gittike reyen ve adetleri binlerce ifte varan bu gzel kular idare edebilmekten ciz kalarak

kendi hallerine brakm ve bylelikle trl fedakrlklar yaparak tedarik olunan nadir cinsler hep bozulmutu. Saray bunlarn kalabalk istilsndan kurtarmak epeyce uzun bir i olmutu. Hanedan iinde gvercin merakm en ziyade ileri gtren ve en iyi cinslere malik olduundan bahsedilen Vahidddin idi, ondan sonra da Sultan Reat gelirdi. Dolmabahe'de birok zamann gvercinlikte geirirdi. Benim de ocukluktan kalm bir gvercin vukufum vard. Vaktiyle dedemin Gztepe kknde, kk halamn kocas zzet Bey bir gvercinlik vcuda getirmiti. Ben de bo zamanlarmda enitemle beraber gvercinliin kesine oturur ve bu gzel, k kularn cmbn seyrederdim. Bu suretle, o zaman Tire'de pek iyi yetitirilen bu gvercin cinslerinden biroklarn isimleriyle, vasflariyle renmitim. Hatt, sonra Zev-rakla Ebru namiyle bir hikye de yazmtm. Bir gn naslsa bende de gvercinlie vukuf bulunduunu anlayan hnkr, kuubasma emir vererek Nianta konanda bir gvercinlik yaptrm ve buraya en semelerinden yirmi otuz ift gndermiti. Sonralar bunlar Yeilky'de, baklmakta ekilen zorluktan dolay una buna hediye edilerek datld. Bugn pimanlk duyuyorum ve onlarn hasretini ekiyorum. Hl mevcut olsalard ne iyi avunacaktm!

164

Beinci Mehmet ier miydi? ki ziyafetin hikyesi Seryaver Salih Paa Suzinak fasl alnrken alnmas istenen suzinak fasl ehzadeler ve iki saz Safadan sonra keder.

leride tecelli edecek mukadderat evvelden kefetmek imknna malik olmamak ve yaanlan gnlerde mesut saatler mevcut ise, gelecek endiesiyle megul olmakszn onlardan yararlanmak insanlk iin byk bir nimettir. Bunu takdir etmeyerek falclara, mneccimlere, rya yorumlayclara mracaat edenlere, istikbalin gizlilik perdesini yrtp arkasnda saklanan ihtimalleri grmee alanlara hayret etmek lzmdr. teden-beri gecelerin safa ve kedere gebe olduklarna, gn domadan gecenin karnndan trl trl hdiselerin doacana inanan insanla tercman olan eski air: bisteni saf-v-kederdir leyl hep Gn domadan meimei ebden neler doar. derken, elbette gecelerden sonra safadan ziyade keder doacan dnm ve insanla merhametten bunu sylemee cesaret etmemi olacak. Saray halk da bata en by olduu halde Yldz'a knca bunu ne dnmee, ne sylemee lzum grd, kendisini bu tepede bulunca gzlerini aada cereyan eden ahvalden evirmi ve manzaralarn ihtiamna, hava ve hayatin bolluuna vakfederek, bir hayat mestisinin buhariyle istil edilmi gibiydi. Hep yle idi, gelecei dnen yoktu ve hep bu cennete benzeyen yerde lekesiz grlen ufukta yaamak zevklerini tadyorduk. Yldz ikametinin ilk haftalarnda bu ruh haletin birbirini takip eden tezahrlerini hatrlyorum: Yldz'dan Ortaky'e inen sahada, ormanln bir ak tarafmda bahvanba Chester namna yaplm, fakat asl cihannma ismiyle anlan bir kk vard ki, elbette hl mevcuttur.

lk nce burada saray erkn ve memurlarna, Sultan Readn ortancas Necmddin Efendi fazla imanlktan mtevellit bir hastalkla vefat ettii iin yalnz iki tane kalan oullarndan en kk olu mer Hilmi Efendi bir ziyafet verdi. Sarayda mutat olan mkellef ziyafetlerden biri... Fazla olarak mabeynin orkestra takm da bu toplantya ayrca bir zevk ilve ediyordu. O kadar byk bir nee iinde yenildi, iildi ki, ben de bu halden ok holanarak, bir aralk, yemek sonuna doru ayaa kalktm ve ehzadeden gzlerimle izin alarak bir nutuk irad ettim. Ne syledim, bunu bugn bulmak mmkn deildir, fakat kendiliinden gelen bu szler hazr bulunanlar yle coturdu, hatt kendimi de yle memnun brakt ki, ziyafetin neesi bununla tamamlanm oldu. Ertesi hafta hnkrn byk olu Ziya'ddin Efendi de kz Behiye Sultann arafa girmesi vesilesiyle kk biraderine uyarak gene orada bir ziyafet vermek istedi. Bu ziyafet de pek iyi geti, fakat sonunda ehzade: Baktip Bey! Nutuk bekliyoruz... deyince i deiti. Emre uymalyd, fakat ilham yoktu. Hi hatra gelmemiti ki, bir hafta evvelki hitabe sebep olarak gene bir nutuk istenecektir. Maamafih, aresiz ayaa kalktm, bamn ucuyla kadehimi tkrdatarak... Sen misin ayaa kalkan, sen misin nutuk sylemee teebbs eden?... Grrr!... diye ehzadeye uyarak yirmi otuz kiilik sofra halk ayaa kalknca, orkestra sanatkrlar, enderun efendileri kaplara tklm tkz birikince birden btn kabiliyetlerinin ifls ettiini farkettim. Haniya hayatlarn sahnede geiren sanat erbabnn, krslere hkim olan hatiplerin hibir zaman kurtulamadklar trac denilen asab bir hal ki, o dakikada ona galebe almak, sylenecek eylere bir dzen vermek mmkn olmad. Herkes yerinde skn ile dinleseydi, belki gene bu hitabe mevzu pek gzel olduu iin bir eye benzerdi. yle ya, hayata ilk giriyor demek olan, o zamana kadar haremde kafesler arkasnda yaayan bir sultan iin ne ho eyler bulunurdu! Halbuki o gece buram buram terledim, bol bol geveledim ve hi bir eyler syleyemedim. Maamafih gene elimi skanlar, tebrik edenler oldu, fakat nasl demeli, bu gsterilerin iinde bir nevi avutma mnas var gibiydi. Yldzn bir lemini daha hatrlyorum. Bu bir ziyafet deildi, fakat kim istedi, bilmem. Mabeynin umum sofrasnda akam yemeinden sonra bir ince saz lemi tertip olundu. it kasrnn nndeki edde...

165

Ya mabeynde iken, yahut hareme ekilmi olsa bile iiteceinde phe olmayan, yle olmasa bile izin almakszn byle bir toplantya teebbs edilemiyeceinden hnkrdan mnasip bir vasta ile msaade alnd ve btn saray halkna haber verildi. Hatt ince saza pek dkn olan musahipler bile, hibir zaman terbiyelerine mnafi bir harekete cesaret edemedikleri iin, ayakta ve be on adm tede hazr idiler. Mabeynin incesaz takm balad. Saray tekilt clustan sonra nasl vcuda geldi ise gene yle idi, yalnz Bahriye Nezaretine geen Hurit Paadan sonra seryaverlie svari feriklerinden Salih Paa tyin olunmutu. Saray hizmetinde belli mddetleri iki seneden ibaret olan eski yaverler baka vazifelere alndklar iin yerlerine Tahsin ve Fuat Beyler gelmilerdi. Salih Paa gayet gleryzi, akac, ho konuan, insana her vakit scak bir sevgi ihsas eden bir zat idi ki, bir harbde alnm bir yara iin ikide birde ameliyat geirdii ve buna ramen ondan kat' bir surette kurtulamad halde gler yzden hibir zaman hli kalmamt. Nihayet bu maluliyet o biareyi vaktinden evvel yere vurmaa sebep oldu. Tahsin Bey, Hareket Ordusu'nun ilknce basma geen Hsn Paann oludur. Fuat Bey de en son memuriyeti Hamburg ve Berlin baehbenderlikleri olan Ferit Beyin biraderidir. O zaman pek gen olan bu iki gzide zabit boylarnn levendna haliyle, endamlarnn tenasbyle, yzlerinin gzelliiyle, bilhassa iyi ahlk ve tavrlariyle cidden iftihar edilecek zabitlerdi. Gene byle iftihar edilecek bir zabit daha vard ki, mzka ve hademe kumandan sfatiyle bittabi hnkrn yaverliinde de bulunurdu: Miralay mer Faik Bey... Pek iyi tahsil grm, uzun zaman Almanya'da da bulunarak aimancay mkemmel surette elde etmi, son derece nazik, halk, mtevaz, hayatta benzerine nadir tesadf olunan temiz vicdanl bir zat olan mer Faik Beyin almancadan trk-eye pek etrafl yazlm byk bir lgat kitab vardr ki, bilmem mevcudu kalm mdr?. Bu gecenin incesaz leminde bir tuhaflk oldu. Takm Szink fasl yapmt, henz bitirmiti. Tevfik Beyle yanyana oturuyorduk, bir aralk ikimizin arasna siyah bir ba girdi: Mabihlerden biri... Muh teriz bir sesle:

Emretseniz de bir suzinak fasl yapsalar!., dedi. Buna kar ben: imdi yaplan suzinak fasl idi! demek zere iken onu gcendirecek olan bu cevaba meydan brakmadan, pek nadir ltife etmekle beraber naslsa o dakikada Tevfik Bey: Pekl!.. Biz fasl demek olacak! dedi. Musahibin btn saz vukufunda yalnz suzinak kalm olacak. Hayatnda esasen yanm olan bu biare acaba bunun m-nasm idrk ediyor muydu? Tevfik Beyin latifesini de anlam myd? Bu saz lemi sebep oldu. ehzadeler bir de ikili saz lemi istediler. Bunu sarayda yapmak mmkn deildi. Sertabib Hayri Bey ki sonradan paa olmutu kendisini pek ziyade sevdirmee muvaffak olmu zarif bir zat idi. Onun Kthane caddesinde oturmasna ayrlm bir kk vard. O lemi orada yapmak zere karar verildi. Sras gelmiken kaydetmeliyim: Sultan Reat iin ikiye dkndr diye bir hret icat olunmutu. Drt yl kadar sren bir yaknlk esnasnda bu hreti kuvvetlendirecek hi bir ize ahit olmadm. Hayri Beyin kknde gene ayn heyet, fakat bol bol iilerek toplanm cldu, ge vakte kadar alayl, elenceli saatler geirdik. te Yldz ikametinin ilk aylar hep bu suretle, ziyafetler, elenceler, safalar arasnda geip gidiyordu; hi dnen yoktu ki geceleri yalnz safaya deil, safanm yannda ve ok daha byk lde kedere gebedir. Bu safa uykusundan sonra, pek ge kalmad, ac bir hakikatle uyanld.

166

Tehdid mektubu Efelik Olaylar Arnavutluk Telgraf bana Yangn kunda. Dolmabahe'nin kuytu sarayndan Yldz tepesinin yksek sarayna kvermi olmakla btn saray halk her endieyi rten bir zevkin sarholuuna brnmt, demitim. Sanki rahat bir denizde, lekesiz bir mavi gz altnda, hafif hafif esen bir meltemle yelkenlerini ancak giirerek, kprdanmaa bile kuvvet bulamayan berrak sularn zerinden yava bir harman ile kayp giden bir sandalda, gvertenin scak tahtalarna srtst uzanm, gzleri yar kapal, uyumu, uykuya benzeyen bir geveklikle szlm gibiydik. Biz, bata bulunanla beraber, hep byle idik, bunda phe yok; memleketin banda bulunan kuvvet de byle miydi? Onu zannetmiyorum. Herhalde, nazl bir akla sularn zerinden kayp giden yelkenlinin yar uykuda halk, sularn altnda t derinlerde, esrar ile dolu bir nefesle frlerek kabara kabara patlamaa hazr dalgalardan kk bir phe bile duymuyordu; yalnz bir gn Sait Paann halinde hi deti olmayan bir korku mnas farkettim, ve bana: Ahval ne olacak malm deil, dedi; gerekince ne kadar bir asker kuvvet karlabileceine dair malmat edinmek isterdim. Asker srlar malmdur, ama bunun sadrazamdan da gizleneceine akl erdiremedim, Harbiye Nezaretinden ak bir cevap almak mmkn olamad. Bittabi ben bir eyler sormadm, o da bir eyler ilve etmedi, fakat bu szler, beni derin dndrmekten de hli kalmad. Uzun dnmee de lzum kalmad, vukuat vaziyetin hakikatini gstermekte gecikmedi; herkesle beraber, saray da gaflet uykusundan sarslarak uyand. En evvel uyandrlan-lardan biri de ben oldum. Bir gece eve dnmde, elime bir zarf tututurdular. Ara-sra byle, makama deil, eve gelen mektuplar olurdu, ekseriyet zere ricaya, yardm talebine dair eyler, bazan da yazs deitirilmi, imzas saklanm, tehdit, yahut tahkir ktlar... Bunu atm ve bir gz atar atmaz, anladm. te aynen naklediyorum: Zarfn zerinde: Nigantamda,

Mabeyni hmyn (bu kelime bir knt halinde sonradan ilve olunmutu) baktibi Halit Ziya Beyefendiye takdim. ehir dahili Zarfn iinde: Mabeyn baktibi Halit Ziya Beye, Grubumuz, bahusus son gnlerde nezdi ahanede oynadnz rollere vkf olarak mstahak olduunuz cezay hemen tat-bika karar vermi ise de, bu karar kat' o parlak iyi mazinizden dolay sonradan icra heyeti zasndan birkann teessrn mucip olmasna binaen bir defa bu ihtarnamenin gnderilmesi mnasip grlmekle derhal istifa ile mmenin saygsn ekecek eski halinize dnmeniz ve yirmi drt saate kadar bize fiili cevap vermeniz beyan olunur. 11 Temmuz 328 Krmz bir mhr Halaskar Zabitan Grubu Daima biriken ktlar tasfiye ederek kendimi kalabalktan kurtarr ve pek az eyleri saklarm, hatt bir defa yanllkla bir ihbarnameyi yakm ve sonra tekrar para vermee mahkm olmutum. Bu tehdit mektubunu o vakittenberi saklyorum. Bittabi evde sylemedim, refikama: Gene bir istirham! dedim. Yalnz bir bahane icat ederek, yanbasmda konanda bulunan bamabeynci Ltfi Beye gittim ve kd gs-rererek: Size de var m? diye sordum. Bu saate kadar yok, fakat belki gelir. Gelmese bile sarayda her ikimiz iin mukadderat ve ihtimaller ayndr dedikten sonra: Ne yapacaksn? dedi. Hi!., dedim. Yalnz haftann bir iki gecesini eve dn-miyerek it kasrndaki yatak odasnda geiriyordum. Bundan sonra korkuyor demesinler diye onu yapamyacam, ve her gece ak araba ile evime dneceim... Glerek: Efelik desenize... diye zmirliliimden dolay aka yapt. Sonra karar verdik. Ne o, ne ben bundan hi kimseye bahsetmiyecektik. Ve bu kararda sebat ettik, ben de Ltfi Beyin tbirince, efelik taslayarak her gece, ekseriyet zere ge saatlerde ak araba ile Yldz'dan Ihla-

167

mur'a, Ihlamur'dan Tevikiye'ye, tenha ve her trl suikast ihtimallerine maruz yollardan evime gittim. Tehdidin bir blf mahiyetinden baka mnasn bilmi-yecek kadar hayatn cahili deildim. Bugnden sonra epeyce uzun bir zaman geti, bu tehdit mektubunu, hatt dnmez oldum. Dnmee de vakit kalmad. Vukuat birbirini takip etti. lk nce Arnavutlukta bir isyan ile balad. Buna isyan demek doru mudur? Galiba her yerden evvel Manastr'da halk, telgrafhane nnde toplanm. Binlerce Arnavut!.. On bin dedikleri de oldu, yz bin demee kadar kmadlar. Bu binlerce halk toplantlar malm idi. ne den be on kii olurdu: Muhaliflerden, ttihat ve Terakki'ye dman mebuslardan, isyan bayran am stanbul zabitlerine hempa olan birka arkadatan mrekkep bir rehber zmresi... Ne olduuna, ne yapldna, ne istendiine vakf olmayan, akl er-dirmeyen bir kalabalk bunlarn arkasna der ve toplanarak beklerdi. Belki de arasra: Yaasn- diye barrd. Kim yaayacak? Kim ldrlecek? Bunu bilen o binlerce ii saf halk deil, n3yak olanlardan ibaretti. Dnyann her tarafnda btn isyanlar byle deil midir? Onlar telgraf makinesinin bana geer, arkas gelmeyen uzun ikyetlerle, tehditlerle dorudan doruya saray isteyerek hnkr telgraf bana davet ederdi. stenilen malm idi. ttihat ve Terakki hkmetin idaresinden kovulacak, bunu tedenberi her yerde her vesile ile bara bara sylemilerdi. Hnkr telgraf bana nasl giderdi? Gitseydi ne olabilirdi? Bunu onlar da bilirdi ama gene istiyorlard. Mabeyne den tek vazife bu isyan yaygaralarn ayniyle Babli'ye gndermekten ibaretti. Bu, bir gn, iki gn, daha dorusu, geceleri, devam etti. Yalnz bir hakikat vard ki, onu grmemek mmkn deildi: Halskran Cemiyeti icraatta sebat gsteriyordu. Ve toplantlarn arasndan sinsi sinsi ileyen bir yangn hiyanetiyle t atda, binann uzak bir kesinde patlak veren tehlike gibi, onlar da stanbul'da bir harekete gemek-tense, bunu ihtiyata uygun bulmayarak, daima her yangna msait bir zemin olan Arnavutluu intihap etmilerdi; bu suretle, yle nazik bir zamanda btn dmanlarn frsat kolladklar bir anda, vatann bana byle bir dert icat etmenin nasl bir hiyanet olduuna dikkat etmiyerek... Halskran!., Vatan bir tehlikeden kurtarmak zere meydana kan bu zmre, vatann mahvolmasn hazrlam oluyordu. Nitekim yle oldu, az kald, yle olacakt.

Dahil tehlike Bir istifa daha Bir hikye Talt'n bir gece ziyareti Meselenin helli Hnkr tasvib ediyor Hatrdan kmayacak bir dakika Emarelere kar gafil kalmakta srar edenlerin bile aka grdkleri bir hakikat vard: Halskran hareketi Arnavutlukta bir isyan uyandrmaa muvaffak olduktan sonra, bunu, Balkanlarda bir tehlikenin takibi beklenmeliydi. Bu tehlike ne suretle tezahr edecekti, bu bilinemezdi. Balkanlarda muhtelif unsurlarn rekabeti, aralarnda hi bir zaman uyumaya varmayan haset hissiyat yle tezatlardan mteekkil bir muvazene temin ediyordu ki bu, her vesile ile Trkiye iin bir selmet aresi tekil'etmiti. Buna belki gene intizar olunabilirdi; fakat herhalde kat' bir neticeye varmas artk aikr olan talya ihtilfn ortadan kaldrmak, o taraftan serbest ve msterih kalmak lzmd. Trablusgarb meselesi zerinde uzlagma-nm btn esaslar bir karara balanmak zere idi, buna yalnz resm bir mahiyet vermek kalyordu, bu da bir gn meselesiy-di. Ondan sonra, memleket iin dahil bir tehlike halini alan Halskran iini tesviye etmek, vatann emniyeti iin tek vasta olan orduyu sirayet dairesini geniletmek istidadn gsteren bir fesattan kurtarmak lzmd. Bunun aresi ne olabilirdi? Arnavutluu yattrmak, bu fesat tehlikesinin nne gemek iin belki ttihat ve Terakki cemiyetinin hkmetten ekilmesi, muhaliflere meydan terketmesi lzm gelecekti. te memleketin banda bulunan kuvvet nihayet byle bir fedakrca hamleyi gstermeli miydi?.. Cemiyetin umum merkezinde buna taraftar olanlar da, aleyhtar bulunanlar da Vard. Nihayet bir gn alman karar Sait Paann sadaretten istifas eklinde tecelli etmi bulundu. Bu, ttihat ve Terakki cemiyetine mstenit olan hkmetin mevkiini muhalefete terket-mesi demekti. Halskran artk sevinebilirler, vatan kurtarm olmakla gslerini kabartabilirlerdi. Halskrandan bahsederken bana gelen tehdit mektubuna tekrar dneceim: Aradan haftalar gemiti. Kendi kendime glerek: Zahir! diyordum; bugne kadar bana para kazandrmayan edebiyat, hayatm kazandrmak suretiyle mkfat vermekte devam ediyor.

168

Onlar sustular, yalnz Talt abuk syledi: Bunu glerek dnrken dier bir eye saplanm kalyordum. Mektubun yazs... Bu yaz gzm sryordu, ona in kyordum. Belki yaznn sahibi ayni zamanda msveddenin de sahibiydi; belki hem tehdidi, hem hayatm bahg eden atfeti de o icad etmiti. Fakat kim? Aradan seneler geti, ben rejide meclisi idare reisi idim ve bu sfatla i arayanlara faydal olabilirdim. Bir gn orada bana bir ziyareti geldi. Eski talebemden biri... Onu grr grmez sanki bir aydnlk iinde mektubun altna bir imza konuvermi oldu. Mektubu yazan da, belki dnen de ve benim bir mddet daha yaamak hakkm bah eden de benim gerek talebemden iken, gerek sonra Harbiye mektebinde tahsilde iken daima benden bir byk karde sfatiyle iyilik gren bir gen... Tekade sevkedilmi, akta kalm idi; ve ltfuna alkanlkla eski retmenine bir i iin mracaat ediyordu. Hi dnmeyerek dellet etmekten ekinmedim. Hazreti Ali'ye bir muhibbi: Filn, demi; senin aleyhinde pek kt eyler sylyor. nanmam, diye cevap vermi Hazreti Ali; ben o adama hi iyilik yapmamtm. Aradan gene birka sene geti, bir gn gene bu adama bir Boazii seferinde tesadf ettim; beni grd, ne duydu, bunu tahlil etmek pek zor bir i, herhalde grmemi oldu ve ask bir ehre ile nmden geti, t uzaklarda bir keye oturup sindi. Garabetine mebni kaydettiim u birka satrlk istitrad-dan sonra Said Paa heyetinin istifasna geliyorum: O gnn gecesi ge vakit Nianta konanda bana haber verdiler: Talt Bey birka kii ile beraber geldiler, sizi grmek istiyorlar. ndim, onlar yaz odasnda buldum. Talt simsiyah idi. Umum merkezden iki kii daha vard: Eer hatrmda iyi kalmsa, Hac dil ve doktor Rsuhi.. . Halid Ziya Bey! dedi; sizden bir hizmet istemee geldik. imdiye kadar sizden bir eyler istememitik, ona hacet de kalmamt; fakat bu gn ihtiya var... Durdu, sonra devam etti: Hi kala-miyacaz, acele ilerimiz var. Hemen syleyeyim. Hnkr yarn bir sadrazam tayin edecektir. Bu, kim olursa olsun, yalnz Kmil Paa olmasn... Talt'n bu sz izaha muhta deildi. Cemiyetle Kmil Pa-ga aras o kadar akt ki bu aklk her iki tarafn birbirine can dman olmas eklinde tefsir edilebilirdi. Mamafih Talt ayaa kalkarak veda ederken maksad izah etmee lzum grd: Bizden sonra Kmil Paanm sadarete gelmesi demek dahilde bir harb demektir... Uurlarken dedim ki: Bunu takdir ederim, fakat hnkra ne suretle bu tehlikeyi anlatmak mmkn olur, bunu u dakikada kestiremem. Bamabeynci ile ikinci mabeynciyi ikaz ettiniz mi? - Onu da siz yapnz, dedi ve ayrldlar... Ertesi gn sabahleyin erken saatte kii bulutuk. Gece ziyaretini tafsiltiyle anlattm. Ltfi Beyle Tevfik Bey Talt'n mtaleasm pek doru bulmakta birletiler. Sonra birdenbire Ltfi Bey muammann halli resini bulmuasma muzafferiyetle ayaa kalkt: yle bir sadrazam lzm ki, ne bir tarafa, ne te tarafa mtemayil olmasn ve mademki ortada bir subaylar isyan var, askerlik hayatnda herkese muhterem saylan bir adam olsun. Ve hatrna gelen mstakbel sadnazam bu suretle tavsif ettikten sonra ismini syledi. Derhal biz ikimiz de bunu pek uygun bulduk. Mesele hnkrn reyine kalyordu. O da merakndan mabeyne pek erken kt ve derhal bizi davet etti. Yldz'da ma-beyn dairesinin hnkra

169

mahsus olan i ksmnda, sol taraftaki ke odasnda idi. Bizi karsna oturttu, mertebelerimize gre sralandk. Terifatta ileride bamabeynci gelirdi. Hnkr hemen acelesinden, balangca lzum grmeksizin sordu: Kimi sadarete geireceiz? Ltfi Bey derhal atld ve mucip sebepler makamnda kk bir mukaddemeden sonra hatrna gelen namzedi syledi: Ahmet Muhtar Paa... Hnkr hi tereddt etmeden: Pek muvaffak olur! dedi ve Talt'n istedii bu suretle kendiliinden husule gelmi oldu. Hemen Ahmet Muhtar Paa davet edildi, bir ksa zaman sonra o mabeynde benim odamda hazr bulunmu oldu. Bittabi ki; bir eyden haberdar deildi, t ki bamabeynci ile ba-ktib karsnda, ayakta, iradei seniyeyi tebli ettiler. Bu dakika, hatrlardan hi bir zaman silinmiyecek bir dakika oldu. Bunu ayrca hikye etmek zahmetine deer.

radenin teblii htiyar Mirin heyecan Bir tekdir sahnesi Mabeyn baldtabeti sonuna yaklarken. u dakikada birden bir k demeti isabetiyle can bulmu bir levha vuzuhu ile cereyan eden hali gryorum: htiyar mgir odamda, iki pencere arasndaki kanapede oturuyordu; biz ikimiz, kargsnda ayakta, irade tebli edecek vazife sahipleri-j ne mahsus resm bir vaziyette idik. Byle zamanlarda lisanna fazla tutukluk gelen bamabeynci tane tane syledi: evket-penah efendimiz Said Paann istifas zerine inhill eden sadareti uhdei fahimnenize tevcih buyuruyorlar; dedi. O, gzlklerinin altnda bulank gzlerle, sanki bir ryada bir melek tarafndan verilen umulmam bir mjde iitiyor zannolundu, ve gzlerimi aarsam bu gzel rya silinivere-cek! korkusiyle bir saniye durduktan sonra olduka zor bulunmu bir kuvvet hamlesiyle ayaa kalkt; dizleri, elleri titriyordu. Kesik, kesik, bouk bir sesle: Hikmeti rabbaniye!... dedi; demek bu gn iin nasib imi!.. Btn asker hayat erefle, muhteremiyetle, rtbelerin en ykseine varmakla kalmayarak hezimetle bitmi bir harbde gazi unvan da ismine izafe edilerek daima yle yad edilen, bu gn byk bir servet ve saman ile beraber ayan riyaseti kabilinden en yksek bir makam igal eden bu zat, anlald ki l)tn hayatnda kendisine verilen ikbal aaasn kfi bulmam, sadaret makamnn aaasiyle gsn parlatmak emeline kar titremi durmutu. te u dakikada o emelin nihayet gereklemesine ahid olunca gene onun heyeeaniyle titriyordu. Bu anda ne hissettim, bunu tasvir etmelidir? yle zannettim ki sadaret denilen eyin btn atafatl, srmal, yaldzl elbisesi, gsn dolduran altm, gm, deerli talarla donanm nianlariyle beraber, byl bir nefesle birden boalveriyor, iinde cisim olarak ne varsa bir rzgr dalgasiyle uup gidiyor, ve o heybetli elbise bo kalverecek, kof bir kalb eklinde yerlere kyor.

170

Sde sadaret deil, nazarnda btn resm cihann ikballeri, ve artk sona yaklatnda phe etmek mmkn olmayan mabeyni hmyn cenab mlkne bakitabeti de beraber ite bylece hep birer kof kalp halinde boalp yere se-rilivermi oluyordu. Sarayda vazifemin ilk zamanlarnda, bana pek yakn olanlardan bir zt beni makammda ziyarete gelmiti. Bir aralk odamn yksek muhteem tavanna, trl mkellef eyasna, ocan^ stnden balayarak t duvarn st tarafna kadar ykselen Venedik aynasna uzun uzun gz gezdirdikten sonra: Ah! nsana bu en yakn olanlar!.. Bana bakt ve hissiyatm saklamaa lzum grmeyerek: Azizim, dedi; biliyorsun, btn bu eyler muvakkat!. Fakat sen buralara altktan sonra senin o mtevazi evine nasl tahamml edeceksin? O zaman buna elbette geitiren bir cevapla mukabele etmi olacam; fakat bugn, u anda o mtevazi evime, onun skn ve kalb huzuru veren havasna, sonra beni siyah salar ve byklarla ektikten sonra drt seneye varmayan ksa bir zamanda, ak sal, ak sakall yapan, her gn trl trl elemlerin, ikencelerin hcumuna mukavemet edebilmek iin yp-randran bu makamdan syrlp karak, Darlfnunun sevgili genlerine Ciceron'dan, Platon'dan, Dante'den, Montesquieu' den bahseden krssn nasl zlyordum; nasl oralara can atyordum. Ve onlara kavumak zaman artk ok yaknd. Ertesi gn yeni sadrazamm yeni vekiller heyeti it kasrnn, hemen giri yerine yakn, girilince, sol tarafta, bir odasnda toplanmt; galiba ben de bir irade teblii iin oraya girdim. Nzm Paa t kapnn yannda kk bir sandalyede oturmutu. Ahmet Muhtar Paa, Kmil Paa, Hseyin Hilmi Paa, erif Paa hep orada idiler; birka henz gelmemilerdi, onlardan baka btn heyet!... Ben girer girmez, Nazm Paa hm ile ban kaldrp ve hrn bir kalem miri sanki kusuru grlm bir kk memuru halarcasna kan bir sesle: Vkelnn servic'l davet edilmeleri ne vakittenberi det oldu? diye sordu.

Hi bir eyden haberim yoktu, vkel nasl davet edilmilerdi; bilmiyordum. Anlalan iin acele olmasna binaen uzun uzun davetnameler gnderilmiyerek telgrafhane vastasiyle haber gnderilmiti. Bunu kim yapmt? Belki acelesinden sad-razam kendisi yle mnasip grmt. Nazm Paann bu, haddini tecavz ederek, Harbiye Nazn oluverince birden geliveren gurur ile kendisini ve benimle mnasebetlerini unutarak bu tekdirine kar bouluyordum. Ne yapmalyd? Sabrn ne iyi bir mukavemet olduuna vkftm, sdece: Vkelnn nasl davet edildiklerinden katiyen haberim yok!., dedim. Tekrar bir eyler syliyecek miydi? Ahmet Muhtar Paa eliyle onu skta davet ederek: ([Paa, dedi; imdi bunu braknz. Zaten biliyorsunuz, bunlar... Bunlar denilen bamabeynci ile baktip, haniya u sarayda hnkr ttihad ve Terikki'nin desiseleri ann iine alanlar demektir; zaten biliyorsunuz demekten maksat da aikr idi. be gnlk mrleri kald, demek istiyordu. Nazm Paa ile aramda ne mnasebetler vard; bunu hlsa edeyim: Bir aralk o da, ben de Bykada'da birka sene, yaz k, beraber bulunduk. O Abdlhamid zamannda biraz srgn gibiydi, ben de bir matemin aclarn kllendirmekle meguldm. Namuslu, drst bir asker olan bu zt ile her tesadf edite sevierek grrdk. O mehur Ali Paann damad idi, Ali Paa da babamm pek dostuydu; ne zaman devlet ilerinin yorgunluundan dinlenmee ihtiya hissederse babamn Mercan'da idare merkezine urar, onunla tarikatten, mesneviden, buna benzer bahislerden sz aarak grrm. Bunun hikyesini babamdan ok defalar dinlemitim, belki Hac Halil efendi arasndaki bu mnasebetler sebep olarak onunla ben daha samim olmaa balamtk. Bir aralk bana olundan bahsetti. Pek edip, pek halk ve olduka tahsil grm, fakat verem bir gen: li.

171

ocuun hastalndan bahsederek onun tahsilde devamna msaade edemeyeceine iaretten sonra: Acaba bir ie koyamaz myz? dedi. Ben o zaman Rejide baktibdim: Tercme ve tahrirat kalemine alalm!., dedim, ve bylelikle li bedbaht gen yaamad epeyce bir zaman idaremin altnda bulundu. Ben ona bir mir deildim, onu koruyan bir aabey oldum. Nazm Paa da bunu bilir, fakat diliyle deil ama haliyle bana mteekkir bulunurdu. te o gn bana yersiz ve haksz bu kmasn sde hiddetle deil, olduka hayret ile karlamtm; hemen oradan knca karmn yanma gittim ve hikyeyi anlattm. Ltfi Bey derhal cevap vermezdi, biraz durduktan sonra: Azizim, dedi; biz burada ttihad ve Terakki'nin aletleri makamnda telkki ediliyoruz. Doru, yanl orasn brakn! Her halde onun adamlar deilsek bile o siyasete hizmet ettik. Bu gn hkmet tersine dnd, bu hkmetle beraber bulunmak imkn yok. Ya cnlar bizi kovacak, ya biz ekileceiz. Bu zaruret hsl oluncaya kadar sabretmek ve beklemek lzm. Bana vadediniz ki byle yapacaksnz... Muhakkak! dedim. Elini uzatt, ve bir yemin kabilinden birbirimizin ellerini sktk. Ne mert adamd, u Ltfi Bey! Ve byle iki kiinin arasnda eller sklarak edilen yemin hayat iin ne byk bir kuvvet sermayesidir!..

Hkmetin Hicaz'a para gndermesi Urbane atiye Surre devesi Merasim Deve skdar'a geiyor. Netice kendisini ok beklemedi. Surre alay olacakt. Genler bu surrenin ne olduuna vkf deillerdir, ilerinden tarih tetebbnde bulunanlar ve eski kitaplar okumak imknna malik olanlar buna dair malmat edinmilerdir. Ben, burada pek ksaca anlataym: Saltanat ve hilfet makam, hdm-l- haremeyn yani Mekke ve Medine'nin hadimi sfatiyle her sene Hicaz'a para gnderirlerdi. Hicaz hem bir vilyet, hem de Mekke bir emaret olduu iin vilyeti mlkiye tekiltna ve orada bulundurulan kuvveti askeriye masraflarna medar olacak reyi mahall varidattan temin etmek, emarette bal olduu merkezi hkmete muayyen bir vergi demek, akla en evvel gelecek tabi icaplardan olmasna ramen, bunun aksine, hkmet Hicaz vilyeti masraflarn tamamen kendi uhdesine aldktan baka emarete de, mhim bir miktarda para gndermek ananesine tbi bulunurdu. te bu para surrei hmyn namiyle tanlrd. Bu para ne olurdu? Haremeynin idaresine taallk eden masraflara karlk olmakla beraber emaret bunun odukga kabark bir ksmn kabile reislerine, airet eyhlerine datr, ve bu suretle Hicaz'dan, Cidde'den, Mekke'den Medine'ye kadar olan yollarda hac kafilelerinin, urbann taarruz ve rahatsz ediciliinden masun kalmalar temin edilirdi; binaenaleyh hac mevsimi gelmeden evvel surrenin yola karlmas lzm gelirdi. te bu, surre alay denilen merasimin icrasna sebep oldu. Bu merasim neydi? Epeyce bir zaman evvelinden balayarak, evkaf nezareti, trl mracaatlar, tavsiyeler, teebbsler arasnda bir srre emini intihab ederdi. Bu vazifeye tayin edilen ztn elbette birok menfaatleri olurdu. Emin tayin edildikten sonra gnderilecek para, altn ve gm paralar eklinde, gayet salam torbalara yerletirilir, balanr, mhrlenir ve bu kymetli hamule bir deveye yklenirdi. Asl merasimin kahraman bu deve idi. Bittabi o en yakkl, en gsterili olanlardan seilir, ve ne kadar mmknse o kadar donatlr, sslenirdi. yle ki lzumundan fazla

172

taktrm, hadden an ssl psl kadnlar iin surre devesi demek halk lisannda sk sk tesadf olunan bir tbir idi. Bu merasim Dolmabahe saraynda yaplrd, hnkr o sene Yldz'dan Dolmabahe'ye indi; sslenmi deve nde, surre emini, etrafnda icab eden memurlar ve hademe, anlarn ala ala sarayn bahesinde ar ar, baygn gzleriyle u yaplan merasimin mnasn anlamaa alyor zannedilir bir merak ile, kere ark evirirdi. Hnkr, vkels, yukar katta haremden gelmi kadnlar, kalabalk bir seyirci ktlesi, btn cazibesi, devenin salma salma gezinmesinden, ve anlarnn kulaklar yrtan tngrtlarndan ibaret olan bu merasimi seyrederler; nihayet bir saatten fazla sren bu merasimden herkes memnun, deve de yola kard: Yola?.. Yani skdar'a geerdi. Orada ne olurdu? skdar'dan ne suretle, ne vasta ile varlacak yere giderdi, zorluklar ve zahmetlerin zerinden nasl geilirdi, orasn bu yola kanlardan sormal. te bize, bamabeynci ile baktibe mukadder olan netice o gn, bu merasim Dolmabahe saraynda yaplrken tahakkuk etti. Merasim bittikten sonra biz odalarmza ekildik, hazr bulunan vkelnn ve dierlerinin de artk ekilmeleri zaman gelmiti; be kiiden baka herkes saraydan kp gitti; yalnz bana haber verdiler ki vkel sarayda meclis akdetmiler. Acaba nedir, nasl acele bir i zuhur etmitir ki vkel byle bir gnde sarayda toplantya lzum grmlerdir diye kendi kendime sormadm bile, fakat anlald ki toplantya sebep bizler imiiz. Merasimde hazr bulunmak zere saraya gelenler arasnda Hakk Paa da vard, bir aralk o, beni grmeden kp gitmee raz olmayarak odama geldi, karmda kanepeye oturdu. Daha bir eyler sylemee vakit bulamadan esvabcba Sabit Bey grnd: Pek bozuk bir sima ile... Kendisine mahsus terbiye ile evvel istifa eden sadrazam selmlad, sonra bana gizli bir eyler sylemek arzusunu ma eden bir tavrla yanma yaklat; ve pek yava sesle anlatt. Hlsa olarak yle syledi:

Sabit Bey, gnl pek gzel olan bu adam, cidden mteessir ve perian bir halde idi. Ben zten her eye, hususiyle bu neticeye muntazrdm. Skn ve itidalden hli kalmayarak: Azizim Sabit Bey! dedim; yaplacak tek i var. Bana msaade ediniz. Ltfi Beyle greyim, size sylerim. Tam bu srada, cereyan eden hali anlam olacak, Hakk Paa tek bir kelime sylemeden, fakat son derece mteessir, ayaa kalkp odamdan kt. Sabit Bey de: Emrinize muntazr olurum! diye kt, ben de Ltfi Beyin odasna giderek anlattm, ve derhal, be dakika iinde karar verdik. Sabit Beye haber gnderdik. O, biraz gecikti. Nihayet yanmza gelince daha bozuk bir halde idi. Tel-katini kaybetmiti ve kekeliyordu. Hseyin Hilmi Paann huzurda sylediklerini kapdan dinlemi... Hnkrn mukavemetini, aada bahede neticeye muntazr olan -sahih miydi?- halskran zmresine tebli ettikten sonra nc defa olarak huzura karak demi ki: Zabitler srar ediyorlar ve muvafakat buyurulmazsa hemen bu gn sarayda, onlar paralarz, diyorlar. Byle bir faciann gzlerimiz nnde cereyan yle irkin bir hdise olur ki buna meydan vermemek lzmdr, vkel da byle dnyorlar. Bamabeynci ile baktip memleketin en sekin evldmdandir. Onlar nerede olsalar gene size hizmet ederler, ve hi bir zaman bo kalmazlar, filn... filn... Hnkr kazan deviren yenierileri, unun bunun ban isteyen asileri hatrlyarak daha ok iddetlenen bir mukavemetle Hseyin Hilmi Paann tehdidine kar menfi bir vaziyette devam ediyormu. Sabit Bey ilveten:

Beyefendi! Vkel sizlerin saraydan ayrlmanza karar vermi, Hseyin Hilmi Paa ikidir huzura kyor. Bizler, hele ben buna ok mteessiriz, bu iin nn almak lzmdr. Efendimiz son derece mukavemet etti ve edecektir. Acaba ne yaplsa?...

Hi bir eye cesaret edemezler, evketpenah efendimiz mmkn deil byle tehditlere aldr etmez, dedi; biz hep birlik olarak birbirimizin szn tamamlayarak cevap verdik.

173

 Sabit Bey, biz sizden ok memnunuz. u uzun senelerde bize pek halis bir arkada oldunuz. Bu gn bize son bir sevgi delili vereceksiniz. Huzura kn ve arzedin. Bu artlar iinde bizler iin hizmette devam imkn yoktur. Kendilerine faydal olmaktan ziyade zararl olacaz. Msaade buyursunlar, biz ekilelim. Ne zaman olsa biz her yerde kendilerinin bendesiyiz... Sabit Bey bizi bu karardan vazgeirmee alt ve mmkn olamayacana vkf olunca hnkr grmek ve anlatmak zere kt. Ben de odama ekildim. Ktlarm, kitaplarm, ttnlerimi -son saray sigaralarm- topladm, yatak odasnda ufak tefek eya da vard, bunlar antaya yerletirmek iin Odaclardan birine talimat verdim, tam bu srada Nzm Paa odama girdi; biraz evvel Hakk Paann oturduu yere oturdu ve sustu. Bu ziyaretin mnas pek ak idi. Birka gn evvel bana karg kulland sert lisandan zr dilemek, sonra balarnda bulunduu rivayet edilen halskran dmanlndan ve vekiller heyetince alnan karara itirak etmediine dir bana sessizce teminat vermek... Sz sylemekten hazzeder bir adam deildi, fakat bu mna halinden aka tayordu. Sustu, sustu, belki be kelime bulacakt, fakat Sabit Bey Hnkrn cevabn bildirmek zere odama girince, hi azm amadan beni pek dosta selmlayarak kt. Hnkrn cevab: Bugn bir karar veremem. Aradan bir gece gesin. Onlar arabalarna binip evlerine gitsinler. Yarn sabahleyin erkenden Yldz'a gelsinler. Cenabhak kendilerine yardmc olsun. Arabalar smarladk, eyamz aldk ve ayr ayr, nihayet bir ban patlam da iinde zonguldayan cerahat akmasma, iimiz rahat, evlerimize dndk.

Saraydan ayrlm O gn saray halknn kederi Bizde tevekkl O gnden sonras.

Ertesi gn sabahleyin olduka erken bir saatte ikimizin de arabalarmz geldi ve konaklarn nnde durdu. Anlald ki saraya gitmek zaman gelmitir. Tekrar Yldz yolunu tuttuk ve doruca artk bizlere ait olmayan odalara deil, ikinci ma-beynci Tevfik Beyin odasna misafir olduk. Ktiplerden, yaverlerden, muhasiplerden, bendegndan gelenler ve bizi, bir eyler sylemeden selmlyanlar oldu. Epeyce bir zaman son-r. hazinei hassa, umum mdr Hac Feyzi Efendi pek mteessir, gz yalarn zapta alarak, ieriye girdi. Onun arkasnda, elinde bir gm tepsi, tepsinin zerinde iki byk krmz atlas kese, veznedarlardan biri vard. Bunlarn ne olduunu kefetmek kehanete muhta deildi. Ayaa kalktk. Hazinei hassa umum mdr keselerden birini alp, perek bana koyduktan sonra bamabeynciye, ikincisini de bana verdi. Ar bir kese... Redingotumun arka cebine zorlukla yerletirdim ve o kadar ar ekti ki elbisemin sol taraf epeyce sarkt. Her halde mhim bir para olduuna phe yoktu. Hnkr vesaitinin darlna ramen efendilik icaplarn fazlasiyle yapyordu. Anlatacam ki bana kar bu efendilik icaplar yalnz bundan ibaret kalmad. Biraz sonra, Sabit Bey girdi, dedi ki: Efendimiz sizleri grmek istiyorlar, yalnz : Ne ben bir ey syliyeyim, ne onlar sylesinler! buyurdular. Arkasna dtk. Hnkr bizi resm ziyaretleri kabul ettii ssl odada, ayakzeri, n iliklenmi, simasnda hazin bir veda mnasiyle ve gzlerinde zaptolunan yalarla, bekliyordu. Ne o bir kelime syledi, ne biz... dab mahsusa ile temenna ederek geri geri ekilirken, baz takdirlerde pek sinirlerine malp olan Ltfi Bey hkra hkira alamaa balad, galiba ondan sirayet ederek ben de, fakat sessizce alyordum. Bu halde tekrar Tevfik Beyin odasna dndk. Artk baka yaplacak i yoktu. Yalnz bir i vard. Haleflerimizi tebrik etmek...

174

 lknce yukar kata bamabeynci odasna ktk. Ltfi Beyin yerine kaideye uyularak ikinci mabeynci Tevfik Beyin tayin edilmesi icabederken yeni hkmet bu makama Halid Hurid Beyi mnasib bulmu, o da hemen acele ile yerine geip oturmutu. Onu byle yerinde deil, fakat bir kanapenin zerinde ark usulnde oturuyor bulduk. Davranacak oldu. Bacaklarnda szlar vard galiba... Davranamad. Biz ksaca tebrik ettik, o baiyle mukabele etti. Bizi zerinde veda tohumu tayan saknlmas gereken mahlklar addediyor olmalyd. Bunu yeni mevkilerinin icab siyasisine hamlederek ktk. Ltfi Beye: Odanzda alnacak eyler yok muydu? diye sordum. Hayr, dedi; zaten her eyi almtm, asl evrak Dolma-bahede idi, onlar da dn aldm. Burada bs kutu sigara kald, zannediyorum. Onlar da halefime hediye olsun... Aaya indik. Baktibe tayin edilen sadaret mstear Ali Fuat Bey henz saraya gelmemiti. Pek ziyade nazik ve zarif olan, herkes tarafndan hrmet ve muhabbetle karlanan bu zt selefler tamamiyle mevkilerini terketmeden yeni makamna gemekte gecikmeyi uygun bulmutu. Ben odamn henz igal edilmemi olmasndan istifade ederek orada kalan eyam, evrakm almak istedim, yanmda bir beki bulundurarak gidip bunlar topladm. Yalnz tel ile yazhanemde duran gzel bir mineli oturtma kk saatle bir te-ltin, bir timsah derisi iki czdan unutmutum. Ali Fuad Beye gelince: Epeyce bir zaman sonra, kn ilk gnlerinde hnkr beni saraya artmt. Domabahe'ye inilmiti. Ben bu vesileden istifade ederek halefimi ziyaret etmek istedim. Ali Fuad Bey yerinden frlad, t kapda beni karlad, nn ilikliyerek, ve bir trl makamnda oturmak istemeyerek kk bir sandalyada karma geti. Bu derece nazik balayan mlakat hep o kibarca eda ile devam etti ve ben ayrlrken beni d sofaya kadar uurlad.

Yldz'dan ayrl gn, sarayda bizden kalan hatralarn ne kadar iyi olduuna ahid olduk. Btn saray erkn ve memurlar, biroklar alayarak, zabtolunamayan hkrklarn salvererek, kalabalk bir matem kafilesi halinde bizi koltuk kapsna kadar geirdiler, arabalarmza binesiye kadar beklediler ve ite byle mrmzn en tatl ve en ac yllarn geirdiimiz saraydan ayrldk... Hnkrn bana kar ilgisi devam etti. Hemen her gn konaa ya bir msahib, ya bir bey (bendegndan biri) gelir ve padiah tarafndan bir iltifat, bir ilgi eseri getirirdi. Her eyden evvel hnkr benim konakta yaz bakyesiyle gelecek k geirmemde srar etti, ben her eyden evvel buradan kamak, kymn asude muhitine kavumakta srar ederek msaade istedim. Yalnz yaplacak i vard: Vaktiyle gene,, hej: trl ihtiyata riayet ederek mefruat idaresine tanzim ettirdiim resm defter mucibince eyay teslim etmek, kzma ve bize ait eyay ondan sonra almak... Bu defter soba balarna, mutbak tavalarna kadar, ineden iplie kadar btn hazineye ait eyay vasflariyle havi bir cild idi. Mefruat idaresinden bir heyet istedim. Sonra kyde evime gidecek eya iin de Istabl mirenin yk arabalarn istedim. Bu iki i de grld. O defteri gelen heyetin imzalariyle bir yadigr olarak sakladm. Dier eya da Istabl mirenin pek mkemmel olan yk arabalariyle tand. Yalnz konakta da tel ile unutulan be on para eya kald. Bu meyanda kzmn gelin odasnda byk bir ayna ile pek gzel bir bronz tavan lmbasn, bir byk sobay, dier bir odada bir haly sonradan hatrladk. Bunlar istemek pek irkin bir ey olacakt, vazgetik. Hakikaten hnkrn devam eden iyiliklerini yannda bunlarn lfn etmek pek abes olurdu. Hnkrn bana ilgilerinin ne olduunu hemen burada kaydedeyim. Kyme, evime kavuup yerletikten sonra bir ay henz gememiti, bir gn Sabit Beyle sermsahib oraya kadar geldiler. Bir aralk, Enver aa baheyi gezmek zere uzaklat; Sabit Bey beni alp kke, yaz odama kadar beraber gtrd, ve ancak orada dedi ki:

175

 evketmeab efendimiz, sizi dnyorlar. Size her ay cibi hmyndan mnasib bir maa baladlar. Bu gzel haberden sonra cebinden krmz atlas bir kese kard ve bana verdi. Ben lzm gelen teekkr yaptktan baka hnkra hitaben bir arza yazarak kendisine verdim. Ve her ay, t lmme kadar hnkr tarafndan cibi hmayun ktibi sevimli Hac Hakk Bey kye kadar gelir ve altnla dolu krmz keseyi teslim ederdi. Ben Darlfnun krssne avdet ettikten ve dier bir vesile ile maietime genilik geldikten sonra bile hnkr bu aylk atiyede hi intizamn bozmadan devam etti. Bana byle her ay gelen para en msaid artlar iinde balanabilecek olan tekad maandan fazla ve maietime herhalde kfi idi. Hac Hakk Bey iin sevimli sfatm kullanmak pek yerindedir. Onu tanyp da sevmemi olan var mdr, bilmem. Onun btn mevcudiyetinden sevgi ve muhabbet taar. Kendisiyle uzun yllar beraber bulunduk, hi bir zaman hi bir vesile zuhur etmedi ki onda sevgi ve muhabbet eserlerinden baka bir eye tesadf etmi olaym. Hayatta bu tynette insanlarla karlamak ne kadar nadir nimetlerdendir!...

Yanl rivayetler tik gnn tesiri Dinlemek ve kavramak kabiliyeti Temas edenlerde intiba Sultan Reat hakknda, veliahtliinden balayarak, saltanat esnasndan lmne kadar, hatt lmnden sonra bile devam eden hakikate aykr birok rivayetler deveran etmitir. Kendisinden scnra gelecek olan biraderinden kukulanan Ab-dlhamid zamannda bu neviden rivayetlerin nasl menbalar-an ktn, ne neviden maksatlarla yapldn tahmin etmek zor deildir. Ve bir kere veliahd Read Efendi hakknda bu yolda bir fikir yaylm olunca saltanat makamna geen Sultan Reat ioin ayni fikrin istismar edilmesine tabii nazariyle bakmak icabeder. Bu zt yle insanlardan biri idi ki lykiyle anlamak ve ufak tefek kusurlar beeriyetin zarur noksanlklarna hamle-dikdikten sonra meziyetleri takdir edebilmek iin yakndan ta-nlmaa ve uzun bir zaman iinde muhtelif vesilelerle tecrbeden geirilerek mahede altnda tutulmaa muhtatr. Uzaktan baklnca, pek yalanm ve uzun zaman mahsuriyet hayatnda lapalam olan bu yeni hnkr, herkesin nazarnda belki gen ve din bir hkmdar tesirini yapmaktan uzak kalabilirdi. Clusu yle bir zamana rastlad ki, her eyde bir deiiklie, bir yenilie, btn memleketin hayatnda bir tazelik, bekleniyordu, bu yenilik midlerinin. emellerinin timsali kabilinden addedilecek olan yeni padiahn ahs onlarn gereklemeline gzle grlen bir vaad olmalyd. O, yalnz uzaktan grlnce gayri msaid rivayetlerin devamna bir mni kalmadktan baka, bilkis, onlarn srp gitmesine bir sebeb v-cude gelmi oldu. Bamebeynci ile baktib de yeni vazifelerini aldklar ilk gnde hnkrn yanndan o rivayetleri tekzib ve tashih ederek tir intiba ile km olmadlar. Fakat sonra, yava yava, her gnn, her hdisenin getirdii tesirler grnn altndan hakikati gstermee baladka o ilk intibaa kaim olan bsbtn baka bir kanaat domakta gecikmedi. Hele zaman getike, calisi olduu tahtm sahibi ve mutasarrf olduuna kanaati teeyyd ettike, nasl yeni yaplm bir elbise yava yava zerine getii vcud ile uyar, birinin biimi dierinin izgileriyle imtiza eyler ise, her gn eski hali yeni sfatnn icaplarna uygun yapmt; bu son kaytta husus bir dikkatle tevakkuf olunduktan sonra ilve edilebilir ki bu

176

uygunluk onu, her gn baka bir renkte tecelli eden, bu gn dne ve yarma hi benzemiyen zaman ile beraber grnde ve temaylnde de deiikliklere sevketmemi deildi. Bu hatralar srasiyle takip edenler grmlerdi ki onu yazann vicdannda birok kran borlar vardr. kran borcunu ifa etmek maksadiyle hakikate kar olan borcu unutmak elbette daha ziyade kusuru davet edecek bir hareket olur. Ben Sultan Reat'tan bahsederken bu iki borcu telife almaktan hali kalmamak azminde bulundum, ve bu azme sadk kalmak iin bir mni de grmedim; zira hakikati sylerken minneti unutturacak bir sebeb yok; ondan bahsederken bu iki eyin birbirine zt olacana kail deilim. Ben bu satrlar yazarken onun lmnden yirmi seneden fazla bir zaman geti, bugn onu bu uzun mesafenin beri tarafndan gryorum ve ona id ufak tefek eyleri ynlarla tahasssler izdihamnn arkasndan ayklyorum. Sultan Reat tahsil grm, gr ufkunu geniletecek malmat edinmi, memleketin muhtelif ktalar hakknda tet-kikat yapm, dnya tarihine dair tetebblerde bulunmu, harici siyasete mteaallik grlere vsl olmu bir zt deildi elbette; hanedandan hi biri yle deildi ki o byle olsun; fakat onda sylenenleri dinlemek; bilmediinden bahsetmemek ve nne getirilen malmat enine boyuna lmek gibi bir kabiliyet vard. Huzuruna giren sadrazamlarla, nazrlarla, siyasiyatta mensub zevat ile, valilerle, stanbul'a urayan yahud stanbul'dan ayrlacak olan Trk sefirleriye uzun uzun konuurdu; daha dorusu onlara kar bilgisizlik gstermemek iin susarak dinlerdi; onun hakknda uzaktan yanl hkmlere vsl olanlarn fikrine aykr olarak kendisine sylenen eyleri kavramak zeksna malik olan ve bilmediinin inadna saplanp kalmayan bu zt ile grlerden hi birine tesadf etmedik y yanndan fena bir intiba ile ayrlm olsun. Malmatn eksikliini karlayacak bir hassa vard ki ona fazlasiyle malikti: Susmak ve dinlemek. Bizden olanlar iin bu hassa kifayet ederdi. O sayededir ki huzura kabul edilenler hep oradan memnun, tatmin olunmu karlard. Elbette bunun dier mhim bir sebebi vard: Resmiyete ve zarafete pek ziyade itina eden, her eyden ziyade nazik olmaa

ehemmiyet veren, konuurken dzgn, hatt stlhl syleyen bu zt, muhatabn cezbetmek iin baka bir vastaya muhta deildi. Huzura kabul edilenler yalnz biz Trklerden ibaret olsayd hi endieye yer kalmazd. Fakat ecnebiler?... tiraf etmelidir ki ne zaman ecnebilerle bir temas mecburiyeti hsl olsa bizi endie kaplard. Ondan Avrupa hkmdarlar gibi bir vukuf, bir mmarese beklenemezdi; hatt rivayetlere iti-mad edilirse, zaman ile muhtelif tecrbeler ile, ahval ve vukuata yakndan vukuf- ve alna ile bu hususta pek maharet sahibi olan Abdlhamid kadar bir kabiliyet mid edilemezdi; yetiir ki hata olmasn. Vaka ecnebi sefirlerle ve misafir ziyaretilerle mlakat hep bir tercman vastasiyle cereyan ederdi; ya hariciye nazr, ya terifat mdr umumisi, yahut ba-mabeynci hazr ve nazr bulunurdu; ve mkleme tercmeden geerken lzm olan kisveyi giymi bulunurdu. Onu byle takdirlerde ok grdk ve hi bir zaman etrafn mahcubiyetini gerektirecek vakaya vkf olmadk. Pek nazik olan bu tercme vazifesini bamabeynci Ltfi Simavi ifa ederken yle bir dirayet ve baar gsterirdi ki bundan hnkr da, huzura kabul edilen de pek memnun, yalnz kendisi yorulmu, terlemi ve olduka bunalm kard. Bu mlakatlardan birini hatrlyorum: Bir tarihte Londra'nn mehur Daily Mail gazetesinin stanbul muhabirliinde bulunan Mr. William Stad huzura kabul edildi ve pek ziyade iltifat grd, hatt kendisine ilemeli bir sigara kutusu hediye edildi. ngiliz muhabiri bu mlakattan o derece mteekkir kald ki sonradan gene mezkr gazetenin Berlin muhabirliine geince Trk dostluuna sadk kald. stanbul'a bir ikinci geliinde tekrar hnkr grmek istedi ve hakknda sitayile dolu yazlar yazd. ngiltere'nin pek mehur siyasilerinden olan bu zat Amerika'ya seyahat ederken Titanic kazasnda kurban olanlar arasnda bulundu. Gayri resm bir seyahate km olan ngiliz dahiliye nazr Mr. Churchill eiyle beraber bir Cuma selmlnda hazr bulunmu idi. Masaade zerine hnkr kendisini ve eini kabul etti ve onlarla, pek usul dairesinde grtler, mtebessimne birka nazikne cmle ile iltifat ederek pek iyi tesir brakt.

177

Huzura kabul edilen ecnebiler meyanmda Port Arthur mu-zafferiyetini kazanan Mareal Nogi de saylmaa deer. Hnkrn bu Japon kahramaniyle mlakat iki eit tercmeden geerek mmkn olabildi. Hi bir ecnebi lisanna vkf olmayan Mareal yannda almanca bilen bir bahriye zabitiyle gelmiti. Almancay da pek mkemmel syleyen Ltfi Bey tercmanlk vazifesini, bu Japon zabitinin vastasiyle yapmak zere hazr bulunmam olsayd, hnkrla grmek imkn hsl olamayacakt. Hnkr Rus ve Japon muharebesinin tafsiltna vkf myd, mkleme esnasnda bundan bahsedildi mi, bilmiyorum, her halde arada Ltfi Simavi bulununca bahsedilmi olsayd bile, Nogi'nin huzurdan pek memnun km olmasna baklnca, mkleme her halde pek iyi gemi olacak. Bu konuda kaydedilecek birka hatra daha var.

nc Napoleon Eugcnie Saraya geliyor Huzurda Pierre Loti Eserleri, ahs Benhobal hkimesi An'aneye sadakatta ifrat

Byk Napoleon'un yeeni, ocukluk ve genlik yllarm dolduran eit eit maceralardan atlayarak nihayet nc Napoleon namiyle ve imparatorlukla Fransa'nn bana geince 1870 senesi Prusya muharebesinde Sedan hezimetine kadar memleketini, uzun yllar esnasnda hamet ve evketin, debdebenin son mertebesine kadar karmt. Bu gn o zamana ait tarih sahifelerini gz kamatrmadan okumak mmkn deildir. Fransa'nn kuvvet ve kudreti btn dnyada nlayan bir mehabet naras kabilindendi; bu, hi beklenmeyen bir zamanda ve ekilde mthi bir esaretle bir can ekime nefesine dnnceye kadar... mparatorun o saltanat tantanas yllarnda gzelliinin, genliinin aaasiyle kendisine elik eden imparatorie Euge-nie de letafetinin, zarafetinin hretiyle btn cihann gz diktii idi. spanyol gzelliinin en sekin bir numunesini tekil eden bu kadm hakkmda tarih eitli tafsilt ile doludur. Kocasnn vefatndan sonra o uzun yllara ait hret menkbelerini etrafnda gittike sislenen bir hle eklinde srkleyerek dnyann drt kesinde dolaan ve mazinin ac, tatl hatralarn yallnn harap hali iinde meczederek insanla mukadder olan mr son merhalesine kadar hicran ve hsran duygulariyle geiren bu bedbaht kadm, bir gn hi beklenmeyen bir zamanda, iitildi ki husus yat ile stanbul'a gelmitir. 1911 de... Bu gzel imparatorie Sedan hezimetinden ancak bir sene kadar evvel Fransa'nn kudret ve ihtiamiyle beraber kendisinin gzellii en byk tantana ile parldayan bir tarihte stanbul'a kadar gelmi ve Abdlaziz'in misafiri olmutu. Ben o tarihte dnya olaylarna henz vukuf gzleri almaa vakit bulamam bir yata idim, fakat yata ilerledike bu gzellie ait rivayetleri hep dinleye dinleye deta o zamann vakalar arasnda bulunmua dnmtm. O rivayetle yalnz bana kadar deil, btn memlekete yaylmt. Abdlziz bu gzel imparatorieye ahane ziyafetler, enlikler, donanmalar yaptrm idi, ve onun gzelliine, hususiyle

178

cazibesinin yksek payesine kat kat ilveler yapan fsununa kendisi de o derece kaplm, denilirdi ki, saraym dolduran btn gayet gzel erkes kzlarn unutmutu. te bu imparatorie artk yllarn skletiyle bir harabe haline gelmi iken: Gemi zaman olur ki hayali cihan deer diyerek stanbul'un o zamana ait hatralarn, lmn parmaklar gzlerini tamarniyle kapamadan evvel, bir daha deerek uyandrmak zere stanbul'a uruyordu. Bu yle fevkalde bir hdise idi ki btn saray altst oldu ve kendisini ocukluunda grm olan hnkr da bu kadn o hali hareminde grmee canatt. Bizler, kendisini Dol-mabahe'nin rhtmnda karladk. Kendisine lyk olan ihtiramlar ile padiahn huzuruna getirildi. Eugenie stanbul'a ilk seyahatinde pek kk bir ocuk olarak tand Yusuf zzed-din'i de grmek arzusunu gsterdiinden bu mlakat esnasnda o da bulundu. Mlakat pek samim oldu. mparatorie ocukluklarn tand bu iki zt krk sene sonra grnce ne dnd, ne duydu, bu sarayn merdivenlerini, divanhanelerini geerken kalbini neler burktu, bunu kefetmek mmkn deildir, fakat avdet ederken, rhtmda sandalna binerken daha ziyade yalanm, daha ziyade km gibiydi. Bu manzaradan bende de yadigr olarak ac bir his haldi. Gene bu sene iinde Trkln pek vefakr dostu olan Pierre Loti de saraya geldi ve huzura kabul olunarak birok iltifatlarla aarland. Ben ona yalnz Trkle dost sfatiyle deil, Fransz edebiyatnn en byk iftiharlarndan biri olmak itibariyle hayran idim. Btn yazlarn yle bir meczubiyetle okumu, tatm idim ki bu gn, her eye kar mecb olabilmek istidad snm olmakla beraber, hl eserlerinden bende kalan intibalar ruhumda titremektedir. O gne kadar bu adam ne uzaktan, ne yakndan grmemitim ve hakknda bana kadar gelen tenkit mrltlarnn meyyidesini bulmak korku-siyle, ona temas etmekten de ekinmitim. O gn onu sarayda grnce bu korku tahakkuk etti. Onu boyunun ksaln saklamak iin yksek kelerle, benzinin uukluunu rtmek iin bir kadn gibi boyalarla grnce bu garib ve gln kyafet bende eserlerinden Alman hayranla varan tadn zerine bir sis perdesi ekmesin diye hemen katm.

Gene kayda sayan ziyaretlerden biri Hindistan'da nisbeten kk bir ktann melikesi olan Bbiya Bikm'un stanbul'a gelii oldu. Benhobal hkimesi olan bu kadn kalabalk bir maiyetiyle ve Hamidullah, Ubeydullah isimlerindeki oullariyle beraber Pera Palas'a inmi ve orada byk bir daire igal eylemiti. Mslman olan bu islmiyetin en edid kaidelerine mfrit bir mutabakatle merbut kalan bu kadn hakknda hkmete ve sarayca icabeden ikram ve izaz esirgenmedi. Hatt bu meyan-da kendisine ingilizceden baka bir garb lisan bilmedii iin mihmandar olarak baktibin henz gen olan kz Bi-hn tayin edildi. Ben melikeyi yakndan grmedim. Onun yz daima en mtecessis gzlere kar kaim bir perde geren pee-siye kapal imi. Bu peeyi hnkrn yannda kaldrm olduunu iittim, fakat hnkra kar istisnai bir hareket olan yzn gstermek ltfundan o srada kendisine refakat eden ngiliz sefiri de istifade etmi oluyordu. Huzurda oullar da bulundu. Melike'nin husus hayatna dair ufak tefek malmat mihmandarlarndan almtm. Maiyetinde husus alcsn beraber getirmiti. O Hind usulnde piirdii eylerden baka bir eye el srmezmi ve bu yemekler trl baharat ile o kadar ar eylermi ki mihmandar, kendisine ikram edilen bir yemekten byk bir mide sancs ekmi. Btn hizmetiler yalnayak gezerlermi. Uzakark memleketlerinde bunun, hilfna hareket edilemeyen bir usul olduuna vkftm, fakat bir Avrupa seyahatinde ayni usuln tatbikinde srar olunuuna bir geri kalmak fikrine inad ile yapk olmaktan baka mn verilemezdi. Melike'nin mihmandara hediyeleri oldu: Sert kokulu karanfillerle rtlm, krmz ipek ve klabdanla kartrlm bir rg... Bu ne olacak, baa m giyilecek, bunun istimalini anlamak mmkn olmad. Sekiz on adet, pek iptida bir sanatla ilenmi, gene ipek ve klabdanla kark paralar... Bunlar da belki bir srahi, bir bardak, bir ieklik altna konabilir diye dnld ve hi bir zaman bu suretle istimaline teebbs edilemedi. Melike ile hnkr nasl konutu. Arada bir tercman olmayna nazaran hnkrn faris syleyebildii kadar sylediini, melikenin de faris anlayabildii kadar anladn farz ettik.

179

ngiliz sefirinin de hazr ve nazr olduuna gre bu mk-lemenin be havai cmleden ibaret kalm olduunda phe yoktur.

Bir sual Tahsili var myd? Malmata Hafzas Uyusal Tevekkle ve teslimiyete mstenit bir felsefe Tasarruf Babli ve raan yangnlar

Beinci Mehmet nasld? Herkesin zihninde bu sual vard. Bana da ka kere dostlar bu suali irad ettiler. Bugn kendi kendime gene bunu soruyorum ve kark tahassslerin, mahedelerin izleri arasnda bir hlsa yapmak istiyorum. Tarih bakmndan elbette bir kymet irae edecek olan bu hlsada beeriyet iin mmkn olabilecek mikyasta faydal olmaa alacam: Sultan Resat tahsil grm bir zt deildi, hanedan byk ounluu iinde istisna tekil etmekten uzak olan bu tahsil yokluuna ramen emsaline nisbetle gene sekin bir mevkide saylabilirdi. Biraz arabcaya, daha ziyade farsaya vkft; trkeyi pek gzel, hatt olduka nutuk edasiyle syler; istimali dairesine giren Arab ve Fars lgatlerini pek doru telffuz ederdi. Ona inac, hatt ktip, hele hi air denemezdi; fakat bence grmek myesser olan ksa yazlarnda yanl yapmadna dikkat ederdim. Garb lisanlarndan hi birini bilmezdi. Yusuf Izzddin'in franszc anlar, yahut, syler diye hretini merak ederek benden birka kere buna dair malmat almak istemiti. Bu suretle karm idim ki hanedandan garb lisanlarna vkf olanlardan hi birini dnmemesine mukabil veliahdi dnmesi kendisinde vaktiyle franszcaya alamami olmaktan doan bir esefe tercman olmaktadr. Hatt yle farzederdim ki tekrar tekrar bu noksan deyebilecek teebbslerde bulunmu, fakat muvaffak olamayarak devam edememitir. Osmanl tarihini pek iyi bilirdi, fakat umum tarihe, dnya siyasetine vkf deildi. Konuurken telkatine dikkat etmemek mmkn olmazd. Hususiyle pek salam olan hafzamn arasndan hikyeler naklederken, hele bunlardan tuhaf olanlara bir para istihza ve tahakkm enisi kartrrken - ki, bunu ezcmle Abdlha-mid'in genliine aid hatralarnda yapard - onu dinlemekten haz alnrd. Mteassb denecek bir dereceye kmakszn pek ziyade dindar idi. Tarikat mevleviyeye mensup olduundan hassaten mevlevilere ve umumi-

180

yet zere tarikat erbabna kar pek ziyade sayg gsterir ve onlara her vesile ile iltifat ederdi. Saltanat zamannda eyhlerin nfuzuna tbi olduuna dair devran eden rivayeti teyid edecek bir emare grmedim. O, ancak olaylarn nfuzu altnda bulunur, ve ahvalin cereyan ne getirirse onun icaplarna kar uysal ve uygun olurdu. Onun iindir ki iktidar mevkiine kim ve nasl bir frka gelmise o da hemen o yana temayl etmitir. Pek dindar, ve hayatnda tecelliyatm scak souk dalgalar arasnda pek pikin ve alkn olduundan, tevekkle ve zuhurat geldikleri ekilde kabule dayanan kendisine mahsus bir felsefesi vard. Onun iindir ki zamannda eit eit irkin vakalara ahid oldu, bunlar ancak hissedilen bir endie ile karlamakla beraber tela dmedi. Hatt husus hayatnda zuhur eden lm vakalarna kar da o kadar tevekklle mukabele etti ki bunu kaytsz ve hissiz olduuna hamledenler pek oktu. Bu vakalar arasnda nc kadn efendinin ve ortanca olu Necmddin Efendinin lmleri zikrolunmaldr. Cmertlii vard, fakat daima hazinei hassann gcyle denk getirirdi. Seyahatlerinde, ve stanbul'da zuhur eden Mercan ve Lleli byk yangnlar gibi facialarla, mhim lde ianeler verir, Donanma Cemiyetine yardmda bulunur, hayr messeselerine para gnderirdi; fakat Eyp'te kendisi iin ina ettirdii trbe civarnda yaptrd mektepten baka bir hayr messesesi vcuda getirdiini hatrlamyorum. Bu cmertlikleri kendisine muhalif olanlar umum efkra kar gstermesine lzum grlm eyler olarak addederlerdi. Byle olsa bile btn hayr messeseleri iin fedakrlkta bulunanlara mil olan hisler eilince altndan daima bir bencil emelin kefedilmeye-cei temin olunamaz. O da emsalinden baka trl deildi. Bu cmertlie mukabil husus hayatnda, etrafnda bulunanlara, hususiyle harem halkna kar nekes denecek derecede tasarrufa riayet ederdi. Gzlerimin nne geliyor: Sarayn ufak tefek masraflarna karlk olmak zere hazinei hassadan cibi hmyn ktibine aydan aya masraflar yenilenen bir sermaye verilirdi; bundan baka hnkrn ahs masraflar iin kendisine de, zamanmzda bin altndan ibaret bir mebl takdir olunurdu. Bu para gelince baktibi ve esvabcbay yanna arr, kk yaz odasna kapanrd; birden orada halnn zerine yerde otururlar ve ortaya para konurdu. Onun bir kk defteri vard ki bunu kendisi yazar-

d. Kadn efendilerinden, ba ikbalden ve srasiyle hazinedar ustalardan balayarak en mtevazi derecelere kadar btn harem halk bu defterde maalar miktariyle kaytl bulunurdu. Harem halk nceliklerin zamanlarna nisbetle o kadar azlk idi ki bunlara olduka mhim birer maa tahsisi pek mmkn iken vaktiyle hkmet dairelerine yeni ra edilenlere sadaka kabilinden balanan aylklar kabilinden, eer hatrda yanl kalmamsa, en kk hizmet kzlarna verilen para ayda 150-200 kuruu gemez ve bu miktar derece derece ykselerek nihayet kadmefendilere kadar gene bizleri tebessme sevk eden bir miktar amazd. Bazan da harem halkndan bazlarna mcevherat alnrd. Bunlar ar ii pek ucuz ve baya eyler olurdu. Yangnlardan bahsederken Babli yangmiyle raan yangnn hatrladm. Babli yangnna pek zlm grnd. Bunu hem ykm, hem devletin satvetini haleldar edecek bir fecaat olarak telkki etti; fakat stanbul'un mefahirinden biri olan ve saraylar iinde ziynet ve sanat itibariyle hepsine stnlkte phe edilmeyen raan saray yangnn, vukuuna zaten intizar edilen bir hdise kabilinden telkki etti; bunun iin fazla bir teessr gsterdiini bilmiyorum. Babasnn eseri olan Dolmabahe saray iin dknlne mukabil amcas Abdlziz'in ina ettirdii raan saray hakknda souk bir hissi vard. ki kardeten vcut bulan hanedan zas arasnda her vesile ile grlm olan bu soukluk saraylara dair hislere kadar sirayet etmi denebilirdi; hatt bunun iindir ki Ahmet Rza'nm talebi zerine raan saraynn mebusan meclisine tahsisi meselesi zuhur edince hnkr bunu aceleye hamlolunabilecek bir muvafakat hamlesiyle kabul edi-vermiti. Vaktaki hl sebebi mehul kalan bu yangn ki bir suikast eseri olabilirdi, yahut sadece bir elektrik kazas idi zuhur edince bizler gzel sarayn cayr cayr yan karsnda alayarak kvranrken faciann seyri hakknda kendisine peyderpey malmat verilen hnkr bunu tevekkl ve kazaya rza felsefesiyle kabul etmiti.

181

Kk meraklar Elektrik ziyasna muhalif Fazla scaktan mustarip Aynalar Harem amdanlar Aubusson hals Balca vasf.

Sultan Read'm her insan gibi ufak tefek meraklar vard. Bunlar kusur mahiyetinde telkki ederek aleyhine tefsir etmek pek ziyade insafa aykr olur. Bu meraklardan hatra gelenler arasnda birka tanesini kaydedeyim: Gzlerinde bir arzadan dolay fazla parlak ziyadan holanmazd; onun iin sarayda elektrik tesisatna, t teebbsn balangcndan balayarak, muvafk bir gzle bakmad. raan yangnnn bir elektrik kazasndan olmas ihtimali zerine buna bir de vehm eklendiinden, mtehasss Said'in pek bilerek almasiyle her trl iptidai tesisat tamamland, sarayn her tarafnda avizeler ve byk amdanlar tellerle rld halde, i yalnz cereyan vermekten ibaret kald halde, Dolmabahe sarayn loluktan kurtarmak mmkn olmad. Belki de hnkr bu son iin bir neticeye varmasna mni olacak yolda gizli telkinlerde bulunmutur. Onun arzusuna muhalefet bizlere dmezdi. Merkez snma ii de byle akamete uramt. Fazla ziyadan korktuu kadar Dolmabahe'nin souk dairelerinde yaamaa alkn olan bu iman zat fazla scaktan da muzta-rib olurdu. Sarayn her taraf oyularak scak su borularnn geecei delikler hazrlanm, hatt koltuk kapsndan girilince son tarafta mevcut bir mahzen de kazan iin kazlm, burada bir de yksek baca yaplm iken kazana mahsus olan yer, her trl gayrete ramen, su istilsndan kurtulamyarak kazann vazina imkn olamamt. Btn Dolmabahe saray, deniz kenarnda bulunan dier saraylar gibi, fenn vesaitin henz ile-rilememi zamanlarnda su basknlarna kar temellerini kurabildikleri halde bir kazann vaz iin byle bir engele galebe ahnmamas anlalamayacak bir hdise olmakla beraber, bunda da hnkrn gizlice messir elan bir mdahalesi olmutur mtaleasiyle hakikati aratrmaya teebbs edilemedi, ve kn sarayda hep titretik durduk.

Ufak meraklar arasnda byk aynalara kar olan teha-isine de iaret etmelidir. Bunlar gzlerini mi alrd, yahut birdenbire kp bir kaza yapar diye mi dnrd, bilinemez; herhalde daima geecei bir yerde bulunan ve yerden yksek tavana kadar giden gayet byk iki Venedik aynasnn kaldrlmasn istedi. Bunlar Abdlmecid'in trl masraflarla ve emeklerle sarayn muhtelif yerleri iin celbettii ayan hayret gzellik ve byklkte aynalardand. Bu kaldrlanlarn nereye tesadf ettiklerini ve onlar krmakszm indirip kaldrmaa muvaffak olan mefruat idaresinin bu mhim ve her trl kazaya msait ii ne vesaitle yapabildiini hatrlyamyorum. Yine bu kabilden bir merakna, harem dairesinin byk sofrasnda drt keye konmu olan birer metreden fazla irtifada gm amdanlar iin vkf olduk. Bana bunlardan birka defa, aradan on be yirmi gn geirerek, bahsetti. Babas Abdlmecid pek ziyade nefis eyay meftuniyet gsterir ve saray bunlarla doldurmak iin byk masraflardan ekinmez imi. Dolmabahe'nin hl mevcut olan nadir ve nefis eyas, hususiyle mehur stadlarm eserlerinden teekkl eden zengin levhalar hep onun yadigrdr. Haremin bu amdanlar da o kabilden olarak Paris'te imal ettirilmi gayet sanatkrane eylerdi ve her birinin kaidesinde geyiklere saldran av kpeklerini ekillendiren pek ilemeli ve baklnca yaycr olduuna hkmedilecek tabiyette groupe'lar vard. Bunlar hareme her gittike hayran olarak uzun uzun seyrederdim. Bir gn hnkr beni oraya kadar ard ve bunlarn yanma kadar gtrerek: Ne ac manzaralar!., dedi; bunlar grdke deta azap duyuyorum. Biare geyikler!... Acaba bunlar kaldrmak mmkn olmaz m?... Sustum, susmaktan baka elden ne gelirdi?... Hakikaten bu manzaradan kendisi mi azap duyuyordu, yoksa harem halknn telkini mi vard? Aradan bir mddet getikten sonra bir gn mruzta bakarken kalemi elinden brakarak yine bundan bahsetti, mnasib bir ekilde geitirdim; bir nc, bir drdnc defa artk geitirmee imkn kalmaynca: Tensib buyurulursa, dedim, amdanlar yerlerinde brakalm, fakat onlar sade birer kaideye oturtmak iin yeniden ayak dktrelim. Pederi mkerremenizin (zaif damar) bir yadigr olan o mevcut kaideleri hazinei hassada yahut hazinei hmayunda muhafaza edilmek zere kaldrsnlar...

182

Buna muvafakat etti ve ylece yapld. Ben o nefs sanat eserlerini bylece kurtarm olduuma hl memnunum, fakat onlarn bu gn nerelerde mahfuz olduuna vkf deilim. Yine bu kabilden bir hah hikyesini hatrlyorum. Dolmabahe'nin saat kulesine karg cephesinin deniz tarafndaki keyi tekil eden ve sefirlerin kabul iin kullanlan byk salonda yine Abdlmecid'den kalma pek gzel bir Aubosson hals vard ki krk seneden fazla bir zaman iinde cvl cvl kaynayan gneten olduka solmu renginden baka bir kusuru yoktu. Yepyeni kalm denebilecek bir halde olan bu nefs halnn, belki kymetine bir eskilik ilvesi yapacak olan soluk-luuna hnkr tahamml edemeyerek bir Hereke halsiyle deitirilmesini istedi. radeyi hazinei hassaya tebliden baka yapacak bir i yoktu, ;uf ak bir ilve yaparak: (Pek ziyade kymeti haiz olan bu hal sonradan dnlecek bir yerde kullanlmak zere muhafaza edilmek kaydiyle...) hal ne oldu, buna da bu gn vkf deilim. te Sultan Read'm meraklarndan da bahsettim, bunlar kusur olmak zere telkki etmek mmkn olsa bile bunlara mukabil kaydedilmek icabeden birok meziyetleri vard. Bunlarn banda adet kendisinin bellibal vasf olarak her vakit her vesile ile nazik olmak, trl can skacak hallere maruz olup dururken hiddet ve infialine tercman olabilecek bir kelimeye, bir harekete imkn brakmamak kaygusunu kaydetmelidir. Uzun yllar hizmetinde bulunduk, gn gemezdi ki kendisini tekrar tekrar grmeyelim, yle hadiseler ve olaylar arasnda ona mlki olduk ki mesleini, mizacm muhtelif vesilelerle tecrbe etmi olduk. Onun hi bir zaman, deil bizlere kar, husus hizmetinde bulunan bendelerine muhaliflerine kar bile bir ar sz sylediine yahut incitecek bir tekdirde bulunduuna gahid olmadk, onu yakndan gren; kendisiyle dorudan doruya temas frsatn bulan ktipler, yaverler, dier btn saray erkn ve anasr onun tarafmdan her vakit incelik ve iltifat ile muamele grdklerinin krann tarlar. Maamafih bundan bir ifrat mnasn da karmak doru olmaz. Eer yle olsayd bunun bir kymeti kalmazd, yaplacak iltifat bir l dairesinde tutard. Yalnz huzura kabul edi-lenvkel ve ricale kar istimalden vazgemee kadir olmad saygl kelimeler bizleri olduka skard.

Doru sylemekten hi bir zaman geri kalamayan Ltfi Simavi bir gn bana bundan bahsederken: Kendimi tutamadm; mnasib bir lisanla bu zevata kar o kadar nazikne bulunmann muzur bir tesir yapabileceini syledim, dedi. Pek doru olan bu szn bir tesir yaptn sanmam, nitekim o da hnkrn yine o tarzda devam ettiinden ikyet eder dururdu. Hnkrn bu nazik olmak kaygusunun bir hikyesini de naklederek bu bahse son vereceim.

183

frat ile nazik Bir cuma gn Zeki mi, Saf m? Saray hayatnn tesiri Halline are bulunmayan iler Husus bir zek Logofet Bey Ssl bir tasvir. Hnkrn nazik olmak vasfnn ifrata hamlalunabilecek tezahrleri olurdu. Yabanclara kar her vakit redingotunun n iliklenmi bulunurdu ve onlar kabul ederken ayaa kalkard. Bu da pek beenilen bir hareketti, elbette. Fakat mahrumiyeti dairesinde bulunan ve her vesile ile her gn kendisini tekrar tekrar gren bizlere kar bile fazla takayyde lzum grr, mesel scak gnlerde fesini bandan karm ve yalnz beyaz takkesiyle kalm bulunursa hemen fesini giymek zere elini uzatr ve bendegndan birinin: Efendimiz, zahmet buyurmaynz. Onlar sizin adamlarmzdr! kabilinden bir mdahalesi zerine glerek, sanki zorlanmasna, yalnz takkesiyle kalkmaa muvafakat gsterirdi. Bu zeminden hikye edilmee deer bir vakay misal olarak kaydedeceim: Cuma selmlnda hazr bulunanlar mutad olan vkel camide kendisini karlar ve uurlard. Bunlar az ok deiiklikle harbiye, bahriye, evkaf nazrlariyle ehremini idi. Bir Cuma, selmlk Beikta'ta Sinanpaa camiinde icra ediliyordu. Burada Hnkrn husus odas, balangcnda pek dar bir dehliz bulunan merdivenin hemen yan bamda idi. Namaz bittikten ve artk Hnkrn avdeti zaman geldikten sonra bu zevat o darack merdivende sralanm bulunuyorlard. Hnkrn kunduralar da kapsnn dnda duruyordu. Vakta ki kap ald ve Hnkr grnd, kendisini teyi iin muntazr olan zevat ve onlarn karsnda giymeyi edeb ve terbiyeye pek aykr, deta bu haz'r bulunanlara kar tahkir ederce bir muadele addederek, bir kunduralara, bir de onlar buraya koyan svabcbaya bakt: Bunun mnas derhal sezildi, kunduralar odann iine alnd, Hnkr geri dnd, kap kapand ve orada giydikten sonra tekrar kt. Bizler hep tebessmle birbirimize bakmtk. Onun mizac bilindii iin bunu kendisine gre tabii bulmakla beraber istirab ile telkkiden hli kalmamtk. te bu kk vaka onun nazik bulunmak abasna birok benzeri arasnda, bir numune tekil eder.

Zeki mi idi, saf m idi, bu iki sualin ikisine de topluca olarak Evet, yahud, hayr! denilemez. Zek denilen hassa herkeste, deiik bir lde, az veya ok ukurlarda muhattr; nitekim temizlik de yledir. Ufukta ylm bulutlarn arasndan vakit vakit akan imek parltlar kabilinden temizlik sislerinin arasndan da zek parltlar grnr. Bu kabilden olarak beinci Mehmet iin tam mnasiyle ve mutlak bir katiyetle ne zeki idi, ne saf idi denilemez. Onun tutukluklar, donukluklar olurdu. Geirdii hayatn iinde grgszlkten, te-masszlktan, hele umum malmattan, sermaye azlndan tevelld eden ve bu itibarla mazur grlmek lzm gelen bu halinin zdd olarak birok tekdirlerde pek ziyade uyanklk, hatta tabir caizse kurnazlk mahede edilirdi. Bu da saray hayat kabilinden her trl hile ve desiseye, trl trl tezvirlere nsaid bir zeminde mahedelerle, tecrbelerle kesinlemi bir kabiliyetin zarur semeresi olmak lzm gelirdi. Haric lemle daima temasta bulunan gzleri uyank halinde, kulaklar kirite bendegnm uradan buradan getirdikleri havadisi, efendilerine kar sadakat ve ballk delilleri gstermek kaygsiyle haremin ve hanedan azas saraylarnn dedisini kodusunu eit eit korkulu ilvelerle ssleyip nne dken musahiblerin hikyelerini dinleye dinleye husus bir neviden kabiliyetler inkiaf etmi oluyordu. yle halli mkil vakalar, hele hanedana mteallik kark iler zuhur ederdi ki bunlara kar bir re bulmaktan ciz kalnca bizler, ekseriyet zere, tesviye imknn hnkra mracaat etmekte arardk. Bu zeminde zuhur eden vakalar iin misal iradna lzum yok. Bir ev idaresinde bils yle zorluklar zuhur eder ki efendiler, hanmlar iin iinden kmaktan ciz kalrlar. Bir saray hayatnda, bir saltanat hanedan azasnn birbirine kar mnasebetlerinden nasl ihtilflar, mkller guhr edecei kolaylkla tahmin edilebilir. Gn gemezdi ki bu zorluklar gelip mebeyn erknna dayanmasn. Ve bunlar da, meselenin hallinde bir kmaza saplannca, nihayet bir khine mracaat kabilinden, Hnkrn reyini almak mecburiyetinde kalrlard. O zaman Hnkr susarak dinler, dinler ve mesele kfi derecede terih edildikten sonra hemen bulunuveren bir tesviye resini syledi. Bamebeynci ile baktib, eer beraber bulunuyorlarsa, birbirine bakarlar ve bir tebessmn iinde yekdierine nasl oldu da bunu biz bula-

184

madk? mnasn gnderirlerdi. te bu sralarda hkmclunurdu ki hnkrda husus mahiyette bir zek vardr. Bu neviden ve olduka tuhaf bir vaka hatrlyorum: O tarihte yaam olanlar ayandan Logofet Beyi pek iyi bilirler. Muteber ve maruf rum ailelerinden birine mensub olan ve Rum patrikhanesinin de, icabeden zamanlarda, tercmanlk vazifesini yapan bu zat eski Osmanl terbiyesi alm pek nazik, pek temiz, ve pek girgin bir adamd. Trke okur, yazar, fakat konuuunda, stlahl ve ssl sylemee almakla bsraber, trkeyi garib bir rum ivesinde telffuz ederek olduka gln olmaktan kurtaramazd. ahsan ksaca, kke denebilecek olan bu adamda cismiyle tezad tekil eden byk bir ikbal hrs yard. Bu hrsn sikasiyle olacak, bayram merasiminde tebrik iin rum patriinin reisliine ruhan heyet toplu olarak huzura girince tercmesini bu zt kendisine mahsus ive ve vaziyet ile okur, ve bu vazifeyi mhim bir vnme frsat addederdi. te bu zt bir ziyafet esnasnda hnkrn iltifatna maz-har olurken ona gsndeki nianlar gsterdi ve frsat bularak Abdlmecid tarafndan ailesine verilen kymettar talarla ssl bir tasvirden bahsetti. Bundan maksad o srada anlalamad, fakat galiba hemen ertesi gn bu zt o tasviri getirip bizlere gsterdi, ve bunu talik etmek iin hnkrdan msaade istihsaline tavassut rica etti. Logofet Beyin gsnde Abdmecid'in deerli talarla donanm bir tasviri!... Bu yle bir garibe tekil ederdi ki buna Re hnkr msaade edebilir, ne de o msaadenin istihsaline tavassuta imkn bulunurdu. Logofet Beye kendisini krmayacak bir esvab ile i geitirildikten sonra mesele hnkra hikye edildi. O dinledi ve derhal bizlerin hatrna gelmeyen bir hal resi buldu. Hnkr Logofet Beye iltifatnn tebliiyle beraber o tasvirin bir ziynet mcevheri olarak kars tarafndan taklmas mnasib olacan sylenerek gnlnn alnmasna Ltfi Simavi'yi memur etti. Logofet Bey bu iradeyi kendisine dnya bahedilmicesine byk bir sevinle telkki ederek saraydan deta oynayarak kt.

Kendi yuvamda Ev, eya, aalar, gller Ky komular Bir dost Skn, heyhat!.. Balkan harbi Babli baskn Mahmut evket atalca mdafaas ittifakn ifls Memleket rme halinde Abdlhamid ki birader karg karya Beni davet ediyorlar

te artk uzun bir yolculuun frtnalarnda bocaladktan, misafirhanelerde yuvarlandktan sonra yuvasna dnen bir seyyah gibi kendi evime, kendi baheme, kendi eyama, btn hayatmdan birer para tekil eden bu muhitin muhteviyatna kavumu, ve trl yorgunluklardan sonra nefsine artk bir skn ve dinlenme gnleri vadeden bir adam rahatliyle yerlemitim; bana bir gn sarayda (buralara altktan sonra ky evinizde nasl yaayacaksnz?) tarznda sual soran dostuma kalbimi dolduran honutluk cevap vermi oluyordu. Evet, bu evin tavanlar, duvarlar ssl pck deildi; duvarlarnn ktlar solmu, tavanlarnn tahtalar atlamt; eya, basit, mte-vazi, sde idi; fakat gzlerimde, evi dolarken her tarafna bir pck gelen bir hayatn scaklk eseri kalyordu; sanki parmaklarmn arasnda yayor, benimle beraber yayor olduklarna teminat veren nabzlar duyuluyordu. Hele bahemde btn aalarn, fidanlarn yllarca uzaklara dm, kendilerinden ayr kalm bir eski dostu tekrar grmek genilii var gibiydi; bunlar tercmei halleriyle zerlerinde tadklar hatralarla tanm, sevmitim, ve tekrar hepsini shhatte grmekle bahtiyar oluyordum. Ya gllerim?.. Onlar da hep, hatt isimleriyle tanrdm, birer birer tekrar grdke kendileriyle konuuyor gibiydim: te Caroline Testout!... Comment vous pertez vouz, madame? diyordum. Sonra karsnda Captain Christy... Ona da How do you do? diyordum. Ve byle evimde, bahemde dolarken hep onlara yakm ve te taraftan uzak kalyordum. Bana gelenler oluyordu. Ky komular, senelerce beni grememi ainalar birer ikier gelerek gnlm alacak szler buluyordu, bu meyanda bana pek yakn bir dost geldi. Hkmet deitikten sonra yeni bir mesnedi ikbale geen bu dost oraya yetimek iin acele ediyordu, hemen ayak zeri bana kimbilir ne zamandanberi zihninde yuvarlanm bir tesliyet cmlesini hemen sylemekte gecikmedi.

185

Kimdir o insanlar pek iyi tanyan hkim ki: Allah beni dostlarn errinden korusun, dmanlarn hakkndan ben gelirim demi? Bu cmle u idi: Siz o makama bir ihtill neticesiyle ge-tinizdi. Akbetin byle olacanda phe yoktu, onun iin teessf etmek doru deildir! Ne cevap verdim, elbette anlamamcasna safcasma bir mukabelede bulunmu olacam, onun zaten iitmee, dinlemee vakti yoktu. Mesnedi ikbaline yetimek iin acelesi vard. O knca ben gene bahemde dolamaa baladm, felsefe yapar gibi glmseyerek... Hep byle kymn iinde, inziva ve sknet havasnda yayacam midinde idim. Heyhat!.. Hayat buna nasl msaade edebilirdi? Gnden gne tehditleri artan ufuklar trl a olaylar silsilesini getirip memleketin zerine boaltmakta gecikmedi. Hepsinden evvel Balkan harbi!... Dnyann hayretle alan gzleri bir garibenin vukuuna ahid oldu. O zamana kadar birbiriyle dman olan rakip memleket, Makedonya, Trakya ve Bosfor zerine gzlerini dikerek ittifak etmiler, ve hep beraber, bir istilc ordu hziyle yrmeye balamlard. talya ile harb hali nihayet Ouchy muahedesiyle kapanmt, o taraftan Trkiye emin olabilirdi, fakat mttefik Balkan devletiyle uramak iin halskran ve onlarn harbiye nazr mukavemet edebilecek miydi? Edebileceine hi kimse ihtimal veremezdi. Nitekim edilemedi. stilc ordu atalca'ya kadar dayand. Babli baskn, Nzm Paann katli, Ahmet Muhtar Paadan sonra iktidar makamna gelen Kmil Paa heyeti vkelsnn ekilmesi, tekrar ttihad ve Terakki'nin idare bana gemesi, Mahmud evket Paann Harbiye Nezaretini ele almas... Ve hezimete uram Trk ordusunu enkaziyle atalca'da cihanda hayretler uyandran mdafaa hattnn tesisi, bu aralk mttefik memleketlerin birbirini tutmaz emelleri msademesiyle ittifakn zlerek tersine dnmesi, silh arkadalna bedel birbirine ate amak suretiyle cenge girimesi... Btn bu vukuat birbirini ksa faslalarla takib ederek uzun bir zincir eklinde dnyordu; fakat stanbul kurtarlmt.

Trk ordusu atalca'da vatan kurtarmaa urarken kymzde hemen kimse kalmamt; ben de aileyi stanbul'a gndermitim. Refikamn cesur ve metin validesiyle ben kyde, evde kalmaa karar vermitim. Burada top grltlerini dinleyerek neticeyi bekliyordum. O zamana kadar kyde harbin, hezimetin eit eit ac tablolarna ahid olmutum. Sonradan bunlara dair yazlar yazdm ve urada burada nerettim. O hatralarn elm ve tesiratiyle szlarken ve bu son gnlerde top seslerini dinleyerek mthi ihtimallerle titrerken hep kendi kendime: Ahmak! diyordum, sen miydin, burada msterih ve s-de bir mr geirmek sevdasnda bulunan?.. Memleket para para kopmu, anavatandan ayrlmt. Arnavutluk, Makedonya, Trakya'nn bir byk ksm hep istil altnda idi. Bunlardan ne kalacakt?.. Bu meyanda Selanik vard. Orada Abdlhamid de vard. Selnik'e muntazr olan akbeti dnerek hkmet Abdlha-nid'i orada brakamazd. Her eyden evvel kendisini stanbul'a getirmek lzmd ve yle yapld. Bir aralk Rusya arnn stanbul'a misafirlii ihtimali zerine hazrlanan ve o zamandan sonra ylece bo kalan Beylerbeyi saray Abdlhamid iin en mnasib bir ikamet yeriydi; ve bu suretle iki birader, biri Dolmabahe'de dieri karsnda yekdierinin beyaz cephelerine baka baka yaamaa mahkm olmulard. Nihayet harb bitti, fiilen bitti, fakat hkmen de bitmeliydi, o zaman uzun uzun bar imknlar aratrld, Balkanlar karklnn iinden kmak lzmd, yalnz mstevliler arasnda deil, onlarn her biriyle Trkiye arasnda yle bir uzlama vukua gelmeliydi ki artk baka neviden vukuat tecelli edinceye kadar dnyay kaplamak tehlikesini gsteren bulutlar ufuklardan tamamiyle syrlm olsun. Ne kadar arzu edilir ki bu buhran senelerinin tarihi, btn safahat ve tafsiltiyle yazlm olsun. Buna merak eden tarih yazarlar bulunmad m? Bulunmadysa zuhur etmeyecek mi? Hi olmazsa niversite talebesi?.. Bu zeminde tetebbata girimezler mi?.. Yava yava memleket tekrar huzura kavuuyor zannolun-du. Yunanistan'dan baka dierleriyle uzlald, yalnz Atina ile bir karar verilemiyordu.

186

Bir gn Ittihad ve Terakki merkezi umumisinden bana bir haber geldi, beni istiyorlard. Acaba nedir? diye kyden inip ovaya gittim.

Yolculuk Zor bir i Bor ama Reid Saf-vet Paris'de Sefirin muaveneti Temaslar Btn gndz megul Geceleri?. Kimlerle konutum Birka isim Ak mektup Gil Blas Mlakatlardan kan netice Cemiyetin umum merkezinde Talt'la iki arkadan buldum, bana hemen haber verdiler: Size bir yolculuk grnd; dediler, ufak bir endie ile sordum: Nereye? Paris'e!., cevabn alnca itiraf etmelidir ki Paris'in daima teshir eden cazibesi tesiri altnda sevin duydum, yllardanbe-ri hi Avrupa seyahatine km deildim, hele Paris gzmde ttyordu. Bu yolculuun sebebini hemen izah ettiler. Balkanlarla henz kat bir uyumazla varlmamt. Paris'te bar artlarnn Trkiye' lehine tekarrr imknlarm yokamal, ve tedenberi Balkanllar lehine ve Trkiye aleyhine mevcut kanaatleri tashihe almal. Bunlar kolaylkla yaplacak ilerden deildi, uzun zamandanberi teesss eden fikirleri deitirmek iki ay iinde be kiinin mesaisiyle, telkinlerle mmkn olabilecek muvaffakiyetlerden saylamazd. Olsa olsa mevcut fikirlerle bunlar giderme releri aratrlarak ibtidi bir fikir hsl edinilebilirdi. O zaman asl yaplacak ii sylediler: Cavid buradan benimle beraber hareket ederek ilk nce orta Avrupa'da, Pete, Viyana ve Berlin'de durup mzakerelerden sonra Paris'e geecekmi ve burada mhim bir bor alma akdine teebbs edecekmi. Onun bu meselede muvaffakiyetini temin edecek surette bir zemin hazrlanmasna almak icabediyormu. Haber verdiler ki benden ayr almak zere Hamdullah Subhi'nin reisliinde bir heyet de ycla kmak zere imi; ta-biatiyle, onlarla temas edilmeli imi. Mstakil almak aykr yollarda ilerlemek demek olmadna elbette dikkat edilir, deniliyordu. Sonunda Talt sordu: Yannza birini alnz. Kimi isterseniz... Hi tereddt etmeden cevab verdim: Reid Safvet'i!

187

Onu kk yamdanberi btn huylariyle, bilhassa pek mstesna meziyetleriyle tanrdm; yllarca miri olduum bir dairede gzlerimin nnde yetimi, faaliyetini, iktidarn her vesile ile isbat etmi bir genti; geri gene genliinin icaba-tmdan olan didigenlikleri, hrnlklar vard, fakat ben bunlara o kadar alkn idim ve onun her vakit kendi kendisini tenkit ve tashih eden muhakeme tecelliyatma o derece sk a-hid olmutum ki bu seyahat refakatinde ondan ikyet vesilelerinden ok daha ziyade istifade imknlar bulacama kaniy-dim: ve hemen ilve edeyim ki bunda hi aldanmamtm. Burada kaydetmee lzum gryorum: Hnkr lmne kadar nasl bana ballktan hali kalmadysa cemiyet de dalmasna yani Byk Harbin sonuna kadar bana muhtelif vazifeler tevdiinden yahut teklifinden hli kalmamt. Bu yazlardan onlara dair hatralardan bahsetmee lzum kalmyacaktr. Bu Paris seyahati saraydan sonra bana verilen ilk vazife oldu. O sralarda dorudan doruya stanbul'dan Paris'e de-miryoliyle hareket mmkn olmadndan Cavid, Reid ve ben Kstence'ye ve oradan Cavid ayr yol tutarak, biz Paris'e gidecektik. ylece yaptk. Paris'te grlecek ilere dir Reid'le ve daha ziyade o esnada Paris sefiri olan aziz ve sadk dost Rifat Paa ile konutuktan sonra teebbslere giritik. Bir yandan dorudan doruya istenilen mlakatlarla buluturmak zere tertib ettii le yemekleriyle, hemen mmkn ve faydal olan btn ahsiyetleri grm, onlarla grm oldum. Trkiye'nin vefakr muhibbi Pierre Loti Paris'te deildi, Rochefort da inzivaghma ekilmiti. Oraya kadar gitmektense kendisiyle muhabereyi tercih ettim. O da beni Academie arkadalarndan birkaiyle ve be edible temasa getirdi, bu suretle bizi uzun zaman igal edecek, hemen btn gnlerimizi dolduracak megale zuhur etmi oluyordu. Geceleri?. Geceleri, yalnz bize, tiyatrolara, konserlere, barlara mahsus idi. Ben Paris'e kar btn aklklarm doyurmak ihtiyacnda idim, Reid de genliinin btn ihtiyalarna serbest bir zemin bulabilirdi, bir mddet sonra Cavid de Paris'e gelip' Crillon otelinde mkellef bir daireye yerleince gecelerimizi kii arasnda en h artlarla geirmee frsat bulmu olduk.

Kimlerle temas ettim, neler syledim, hususiyle onlar neler sylediler, bunlar tafsiltiyle anlatmak bkknlk verir. V-celden, ayandan, mebusandan, matbuat erknndan, Academie azasndan, ediblerden, o srada iktidar mevkiinde olmamakla beraber tekrar hkmetin basma gemeleri muhtemel zevattan hemen her gn birer mlakat aldk. Birka isim zikredeyim : lk nce Hariciye Nazr Pichon'dan bahsetmeliyim. Franszlarn, hususiyle hariciye mesleinde bulunanlarn mehur olan nazik tavrlarna bu zt bir misal olarak zikredilebilir, fakat Hariciye Nazr sfatiyle ne syleyebilirdi? Pek ketum, fakat pek mlayim bulundu. Ben ondan memnun ayrldm, ancak ayrlrken u neticeyi istihsal ettim, diyemezdim. Destournelles Constant ve Albin Rozay ile de byle oldu, yalnz bu sonuncusu Reid'le beni evinde bir akam yemeine davet etmek suretiyle fazla bir ikramda bulundu, o kadar... Bu zt me-busan meclisinde hariciye encmeni reisi idi. Balkanlara dair tek bir kelime sylemedi, belliydi ki bu zeminde ictinab siyasetini takibediyordu. Edipler ve muharrirlerden imdi hatrma gelen isimler arasnda birkan zikredeyim. Hanri Levadan, Jean Richepin, Jules Cleretie, Emile Faguet... Bu sonuncusiyle olan mlakatma dair sonradan bir makale yazmtm ki Tanin de mevcuttur. Matbuattan Herbette, Echo de Paris bamuharriri, Tardieu o zaman Temps bamuharriri Gauvain, Journal des Debats bamuharriri. Herbette'le benden ziyade Reid'in temaslar oldu, fakat Pierre Loti'ye hitaben yazdm ak bir mektubu mmkn deil gazetesine kabul ettiremedik. Sefarette Rifat Paann himmetiyle sofrada yan yana saatlerce kaldm Tardieu de Trklere hi mtemayil deildi, o da ak mektubumu kabulde zr diledi. Hele aktan aa Trk dmanl yapan Journal des Debats'nm bamuharriri husumetini saklamaa hi lzum grmedi. Onu bu eski, srm gayet mahdut, fakat siyasi mehafilde nfuzu pek kav olan gazetenin kendisi kadar eski ve pis matbaasnn, btn duvarlar evrak havadis ym-lariyle dolu bir odasnda grdk. Genliinin zabtolunamayan hamleleriyle Reid sinirlice mbahaseye giriti. Yllardanberi edinilmi bir kanaatin byle yirmi dakikalk bir mbahese ile deitirilemeyeeiine hkmederek ben mbahaseyi ksa kestim, ve itiraf ederim, bu adama kar kinle oradan ktm, O,yle inat, grnde yle musir idi ki hatt dier temas ettiklerimde grlen rfe ait nazikne bir lisana bile lzum grmyordu. Pierre Lcti'ye yazlan mektup bylece her taraftan alay gre gre nihayet matbaasnda pek sakin bir mevcudiyetle ancak yaayan Gil Blas gazetesinin mdr tara-

188

fndan iyi kabul grd ve bylelikle bu bedbaht mektup nihayet intiar edebildi. Gazetenin darack muhitinde pek iyi bir tesir hasl ettiini, hele bizde byk bir memnuniyetle karlandn biliyorum, ama bundan ne kar? Zaten btn bu temaslardan, mlakatlardan, tarafmdan sarf edilen gayretlerden ne kt? Tek bir kanaat: Bunu imdi syliyeceim: Bende en iyi intibalar brakanlar arasnda eski maliye nazr ve Fransa ile Almanya'nn uzlamasna mtemayil olan Ga-illeaux ile Harbiye Nazr Etienne, hususiyle meclisi mebusan reisi (ki muvakkat bir zaman iin Reisicumhur olmutu) Paul Deschanel zikredilmelidir. Bunlardan birincisi Trkleri ve Trkiye'yi deil, fakat bizlerden birka ahsiyeti tanyordu. kincisi bir aralk istanbul'da bulunmu, ben ona Trklerden ve Trkiye'den bahsederken o bana sade stanbul intihalarndan sz sylemekle mukabele etti. ncs Fransa'nn en k, en gzel adamlarndan biriydi; bir aralk beni dinlerken ben bizim de yaamakta hakkmz yok mu? sualini pek heyecanla sormu olacam, ki gzleri doldu. te btn bu grmelerin hlsasn Hanri Lavedan'm szleriyle yapm olacam: Biz sizi tanmak, renmek ve sevketmek isteriz. Biliyoruz ki Fransz harsnn ananelerini almsnz, fakat yalnz o kadar. Kendinizi bize bildirmek iin hi bir eyler yapmyorsunuz. Rakipleriniz ise yle deil... Gayet doru idi. Buna kar bam edim ve ses karmadm.

Yusuf Kemal ve talebesi Lusembnrg bahesinde Gzel bir mektup Dier talebe Bir geit resmi Dr. Blondel Hicran Ahmet Rza Ne halde idi Hasbihal. stanbul'dan ayrlrken bana bir baka vazife daha verilmiti: Paris'te birok talebe vard, bunlardan bir ksm hukuk bilgilerini geniletmek ve ileride yksek tahsil grm adliye memurlar olmak zere Yusuf Kemal'in nezareti altnda bulunuyordu. Onun kadar ciddi ve vazifesine byk bir ehemmiyet ve sehiyetle bal bir ztn reislii altnda bulunan genler iin emin olmak lzmd. Kendisiyle grerek, ben sormakszn vermek ltfunda bulunduu izahat ve malmat ile, talebesi hakknda kfi bir fikir alm oldum, fakat o: Talebe de sizi grrlerse memnun olurlar, kendilerine iradatmz dinlemekten de istifade ederler; diye nazikne bir ihtarda bulununca Luxemburg bahesinin muayyen bir noktasnda bulumak zere karar verdik. Gafil davranarak bu telkkinin gn ve saatini pek skk bir miada tayin etmitim. O gn ve o saatte Yusuf Kemal talebe ile orada bulundular, kendilerini ayak zeri toplu bir halde grdm; memleketin her trl buhranlar geirdii bir zamanda bir ecnebi diyarda vatana hizmet etmek zere alan genlere neler sylemek lazmsa o mealde ancak on dakika kadar srebilen bir hitabede bulundum. Ve sylerken onlara baktm. Hallerinde, tavrlarnda yle itimad ilham eden bir mna vard ki evvelce haklarnda alman malmat tamamiyle teyid ediyordu; onlar beni hi bir kelime sylemee lzum grmeden dinlediler, ve hemen mhim bir vadedilmi mlakata yetimek zere kendilerinden ayrlmak mecburiyetinde olduumdan bahsederek baheden ktm. Bu genler kimlerdi, sonra ne oldular, hi bilmiyorum. Yalnz o gn kendilerini byle istical ile terkediime am olacaklardr. Birka gn sonra ilerinden biri btn arkadalar namna bana gzel bir mektup gnderdi, hviyetini belli etmeyerek... stikbal hakknda phelerinden, memlekete avdet edince orada kendileri iin mukadder olan vaziyetin pheli ve belirsizliinden yle bir doru muhakeme ile, ve o nisbette gzide bir ifade ile bahsediliyordu ki o gnn ksa mlakatna bu en mantk bir sonu vermi oldu. Avdetimde bu mektubu mevzu ittihaz ederek bir makale yazp nerettim. yle inanmak

189

isterim ki onlar vatana dnnce phelerinden ve korkularndan kurtulmu olsunlar. Dier talebeye gelince: Bu, ackl bir hikyedir. Onlarn da nezareti Paris'in tannm ahsiyetlerinden Dr. Blondel namnda bir zta havale olunmutu. Bu zt gelip beni ziyaret etti. O da talebe hakknda bilgi verdi. Hemen btn talebeyi tetkik etmi, halleri, hareketleri hakknda fikirler peyda etmiti. Uzun izahat verdikten sonra glerek: Ben ne yapabilirim? dedi; esasen buraya gnderilen talebe hakknda hi bir makul kaide tatbik olunmam. Pek rica ederim, bir gn evime kadar geliniz, onlar da davet edeyim. Hem haklarnda tutulan sicil varakalarm grrsnz, hem kendileriyle birer birer grr, mtaleamn isabetini takdir edersiniz. Ve bylece bir gnn sabahn bsbtn bu ie ayrdk. Boulevard Haussman'da pek gzel ve pek iyi denmi bir dairede ikamet ediyordu. Evvel talebe hakknda pek muntazam tutulmu malmat varakalarn gzden geirdim. Bu varakalar gsteriyordu ki bu zt vazifesini imkn dairesinde bir intizama balamt. Fakat talebe?.. Nasl olmutu da bu ile megul olan daire, hkmete her ay binlerce liraya mal olan bu ii sakatlarla dolu mall bir ekilde yapmt? En evvel nezaret vazifesini galiba Paris'in resm temaa-khlarmdan birinin tabibi olan bir zta tevdi edilmi olmasna itiraz edebilirlerdi, fakat kendisine tevdi edilen talebe hakknda bir fikir edinilince bu ilk itiraz siliniyor ve btn mes'uli-yet onlar intihab ederek Paris'e kadar gnderen hkmete tevecch ediyordu. Saatlerce devam eden bir geit resmi balad: Talebe ile birer birer grtm, ilerinde neler vard?- Yldz'm mehur hafiyelerinden birine tercmanlk eden ve tahsil an oktan gemi, istanbul'da herkese tannm bir ermeni genci. Teganni tahsili iin gnderilmi krk yalarnda bir musevi kadn. Memlekette tahsil devrelerini atlayamam, nihayet kim bilir nasl tavsiyelerle, himayelerle Paris'in elence lemlerine atlm sekiz on muhalif rklardan ocuklar... be sene hafif mid veren genten baka hemen btn bu talebe bende azm bir hicran dourdu. Bu talebe ii, daha sonralar, Umum harb esnasnda daha ziyade fecaat gsteren sefahat ile devam etmiti. Bu mhim meseleye mmkn olan

intizam vermek ve trl fedakrlklarla yabanc diyarlara gnderilen talebeyi kendilerinden vatan iin faydal hizmetler beklenebilecek surette semek bu son yllara kadar hi bir zaman myesser olamamt. Dr. Blondel bu ii bitirince bana bir le yemei verdi, ve pek kibarca edsiyle, yann ilerlemi olmasna ramen hl gzel einin belki sahneden ekilmi bir sanatkr riyaset ettii sofrada kendileriyle temas etmekliime muvafk nazariyle baklm olan mebuslardan, muharrirlerden, ricalden mrekkep davetliler toplanmt. Bu yemekten, ve sahiplerinden, misafirlerden byk bir memnuniyetle, fakat talebe iin pek ac intibalarla oradan ayrldm. stanbul'a avdetimde ihtisaslarm hem syledim, hem her vesile ile yazdm. Ne faydas var? Ayn facia daha byk bir lde kafile kafile Almanya'ya gnderilen ve heder olan bedbaht Trk ocuklar iin tekerrr etti durdu. Paris'e gelip de, ttihad ve Terakki hkmeti iktidar mevkiinden ekildikten sonra, memlekette erefle, izzet ve ikballe geen zamann hatrasndan silerek Paris'te, merutiyetten evvele ait mtevazi hayatna dnen Ahmet Rza'y, bu aziz dostu grmemek mmkn deildi. O Paris'in nihayetinde, mehur eski istihkmlarn kenarnda alm ve yalnz bir taraf yeni inaat ile dolmaa balam olan Boulevard Victor'da iki odal, bir kk mutfakl nahviyetkrane bir ikametgha ekilmiti. Birka ay evvel meclisi mebusan reisi sfatiyle bir sarayda yaam iken bu darack fakirhaneye snmaktan gene pek memnun idi. Onda yle puladdan yaplm bir ruh vard ki hayatn hi bir zelzelesinden sarslmazd. Bana hayatn glerek, bahtiyarne anlatt, hatt mutfan ve iinde iki raftan ibaret kilerini gstererek kendi yemeini ekseriyetle kendisinin piirdiini syledi. Ben de ona Paris'teki mesimi, intibalarm, hele talebe hakkndaki teessrlerimi syledim. Uzunca bir konuma yaptk. Ayrlrken beni bir le yemeine davet etti: Odeon meydannda, tarih bir hreti olan pek mutevazi bir yere: Cafe Voltaire. Orada mevkyle mtenasip basit bir yemek yedik. Ben de ona bir le yemeiyle mukabele etmek istedim. Paris'in Pail-lard, Larue kabilinden mkellef bir lokantasna davet etmek onun izzeti nefsine dokunmak de-

190

mek olurdu. Kendisini ikamet ettiim Grand Hotel'in nisbeten ok daha ucuz olan Table-d'hote ksmna davet etmek istedim. O, bunu da fazla buldu: Yerini ben intihab edeyim; dedi. Ve Place Jeanne d'Arc'da Bouillon Duval'i istedi. Orada bulutuk, ve yemekten sonra Rivoli caddesini takib ederek Place de la Concorde'a nazr Crillon oteline kadar gre gre yrdk. Cavid'in orada olduunu ve bor ii iin kendisiyle buluacam syledim. Bilmem ne iin o girmek istemedi. Belki daha sonra bulumu, olacaklar, bilmiyorum. Bu gn Ahmet Rza'dan ayrlrken onu her vakitten ziyade hayranlkla takdir etmi bulunuyordum.

Edirne'nin zapt Cavit ve istikraz Yurda kavumak arzusu Ne yaplabildi? Edinilmi fikirler Aradaki uurum Sedler Trk'e kar iftiralar Mesuliyet rimin? Yunan muhabbeti Tek are Edirne'nin zapt mjdesi bize Paris'te yetiti. Muzafferiyet ve muvaffakiyet de servet gibi insann etrafna, nereden ktklarna akl ermeyen birok dostlarn birikmesine sebeb olur. Otelde memurlardan, kapclardan, hizmetilerden balad: telefonlar, mektuplar, ziyaretler, tevali etti durdu. Trkln itibar derhal ykselmi oldu. Ben bu gzel hab"eri alnca en evvel duyulmas tabii olan sevinci mteakip hemen Paris'i, btn temaaghlariyle, elen-celeriyle, mehur mebanisiye, sanat bideleriyle, mesireleriyle brakarak yurda dnmek arzusiyle tututum. Hkmet orada bir mddet daha kalmama faydal nazariyle bakyordu, ben o fikirde deildim, zr diledim, artk kym, sonra stanbul'un harap mahallelerini, kapalarsm, Direklerarasm, Taksim bahesini, Boaziini, daha bilir miyim, btn kelerini, bucaklarn grmek onlara kavumak ihtiyaciyle titriyordum. Zaten her seyahatte bir mddet getikten sonra byle dassla dedikleri eye benzer bir his duyardm. Burada bana gre ya-yaplacak bir i yoktu. Cavid gelir gelmez byk bir meharetle hemen istikraz iine mfid olacak kimseleri etrafna almt. Matbuat messeselerinden, mal messeseler mdrlerinden mrekkeb sekiz on kii ile Crillcn otelinin bir salonunda mzakerelere, istiarelere girimiti. Bunlardan ilknce ben de hazr bulundum ve onun ne geni bir selhiyetle, nasl bir ciddiyetle altna, az syleyerek, fakat en can alacak noktala-lar bularak etrafmdakileri kendi noktai nazar etrafnda toDa-dna ahit olmutum. Ben ona bir yardmda bulunacak derecede ne selhiyete, ne vukufa, ne de maharete maliktim; orada hazr bulunduka, hep susuyor, bir keye siniyordum. Binaenaleyh onu kendi iinde, kendi hlinde brakp memlekete dnmek lzmd. Nitekim o tek bana iini muvaffakiyetle bitirmek yolunda ilerlerken biz de Resifle ben tekrar, Romanya -tarikiyle stanbul'a dnmek zere Paris'ten ayrldk. Yolda, kendi kendime dnrken btn dncelerinin yalnz bir nokta etrafnda dndne dikkat ediyordum: Paris'te ne yapabilmitim? Bir-

191

ok mlakatlar, temaslar, bol bol hitabeler, her taraftan, herkesten nevi nevi nazikne kabuller; fakat netice: Hi! Bizi tanmyorlar, yahut pek fena tanyorlard. Din saygdan ne kadar uzaklam olurlarsa olsunlar, onlar gene kiliselerinin anlariyle damarlar ihtizaza gelen adamlard, nitekim biz de yle deil miyiz? Ne kadar mezheb kaydlar gevetmi olursak olalm, daima minarelerimizden gelen iman avazeleriyle kulaklarmzn kirileri titremez mi? Aramzdan asrlarn yaratt bir gr fark vard, bir fark ki islmiyet doar domaz hristiyanlk leminin tevhid kelimesi fsunkr bir sihir kabilinden dnyann her tarafmda yaylmaya balar balamaz, Kur'ann kurtarc seyyaliyeti hi baka bir silha muhta olmakszn, yalnz kendi mucizesiyle Arabistan'dan btn Asya'ya, t Hind'e kadar, oradan atlayarak, Msr'dan geerek bir yandan Sudan'a, zencilere kadar, bir yandan btn Afrika imalini istil ederek hristiyanlk leminin ilerine kadar yaylnca, bu mstevli rakibe kar btn mukavemet vesaiti, btn eli kalem tutanlarn neriyat ile, her ekilde, her tarafta islmiyete, islma kar bir cenk balamt. Bunlar hep tortu halinde asrdan asra, devirden devire, nesilden nesle intikal ede ede bugnlere kadar gelmiti. slm denilince bu kelimeyi karlayan ilk his bir rperti, bir rknt idi. islm demek, elinde kl, her vesile ile kan dken, her uranan yerde bir yangn yapan, hunhar, canavar, bir vahet numunesi demekti. Siz istediiniz kadar stnz banz, zihninizi, dilinizi ssleyin, bu asrn gzide bir numunesi sfatiyle karlarna kn, greceksiniz ki size uzanan elde bir ekinme, yakn duran sandalyelerde bir adm geriye ekilme olacaktr. Sebeb? ocukluktanberi btn mevcudiyetlerinin hcrelerine akm ve orada kalm mteksif tesirler... Asrlarn dalgalan zerinden aa aa son zamanlarn kenarna kadar gelip birikerek setler yapan, artk bir daha yklmamak, anmamak zere sular tekil eden menkult... Btn okunan kitaplar is-lmdan, hususiyle Trkten, onun mezaliminden bahsetmitir. Dn neler rivayet edilmise, bu gn gene onlar tekrar oluna oluna, ve asl fenas hi bir taraftan tashih, tekzip sesi kmaynca, artk sarslmaz, bir phe nefesiyle yerinden oynamaz bir kav akde olmutur. Ah! O islmiyet aleyhinde, islm olanlar aleyhinde, hele Trkler aleyhinde yazlan eyler! Bunlardan hangisi okmsa insan ldrtan bir isyan duyulmaz? Bunlar yazanlar, syleyenler btn tarihi bakalarnn kanla bulanm, atele tutumu tarihini unutmu olurlar; yalnz Trkn tarihi-

nin zerine ne kadar kin boaltmak mmknse onu yapmakla meguldrler, gzleri dier tarafa karg kapanmtr; dier taraf bir merhamet, efkat, medeniyet dnyasdr; zulm, kan, ate yalnz Trkn tarafndadr. slm olduunuzu syledikten sonra Trk olduunuza dair aznzdan bir sz karan, bir garb kyls sizden veba getiren bir mahlktan korkarcasna kaacaktr; en meden bir cemiyette en mnevver bir adama da ayni eyi syleyin, o ka-myacaktr, korkmayacaktr, zira medenidir, zira mnevverdir, fakat yznde, gzlerinde bir mna bulacaksnz ki t oeuk-luundanberi edinilmi ve ne yaplsa silinememi bir uzaklama hissinin inikasdr. Buna mukabil Trk topuzu altnda yaam olan kavimler hep birer mazlumdur, kann zerine o topuz dtke yerlere serilmi bitkinliine kar bir feryat kuvvetini bile bulamayarak can vermi birelerdir. Trk nereden gemise orasn kanla yourtulmu bir amur batakl yapm/nereye uramsa oray yalap kllerini etrafa savurmutur. Bunu byle retmiler, bara bara bu efsaneyi asrlarn lisan her tarafa byle yaymtr; ve mademki buna kar (yalan!) diye haykran bir az yoktur, demek dorudur, demek hakikat budur. Bu zihniyet mazur grlmelidir, ve btn mesuliyet kendisini mdafaa etmekten ciz kalan, ihmalinin, tembelliinin iine gmlerek cereyan durdurmak iin elinin siperini bile uzatmaktan enen tarafa braklmaldr. Hele Yunanistan hakkndaki hissiyat!... Btn Avrupa hars Yunan medeniyeti zerine kurulmutur. Yunanistan Avrupa ediplerinin, hkimlerinin, airlerinin lisaniyle syler; Yunanistan Avrupa'ya eski medeniyetinden kalan bideleriyle, ha-rabeeriyle, menkbelerini hikye eder;, Yunanistan Avrupa'ya btn mzelerde toplanan heykelleriyle, mezarlariyle, taariy-le sanatn, dehsn, medeniyetini hikye eder. Mektep rahlelerinden balayarak, her yerde, her ziyaret edilen kede Yunanistan'dan bahseden fsnkr lisan vardr. Yunan medeniyeti Avrupa'y efsanev bir beik iinde sallaya sallaya, onun ninnisini syleye syleye bytm, yetitirmitir.

192

Nasl isteyebilirsiniz ki bunun karsnda onu ezmi, sndrm diye tantlan, yle kara renklerle boyatlarak gzlerinin nne korkun bir hayalet eklinde dikilen Trkn tarafn istilzam etsin; o Trkn ki sesini karp da hi bir zaman: (Hayr, sizi aldatmlar, asrlardanberi aldatlmsnz, hi yle deil. Ben de bir medeniyet sahibiyim, benim de bir harsm var, benim de erefle, iftiharla dolu bir tarihim var; ben de daima adle, insafa, efkate riayet etmi bir adamm, bir adam ki btn mnasiyle temiz ve masumdur!) diye haykrmam. te stanbul'a dnerken hep bu dncelerle dalgn dalgn sallandm, hep bu dncelerle uyudum, ryalarm doldurdum, ve stanbul'da da ne kadar ses karmak mmkn olduysa hep bunlardan bahsettim. karlacak netice de gayet sde idi: Zararn neresinden dnlse krdr. Trk nihayet btn gemi, msamahalar silkip atarak kendisini mdafaa etmesini renmeliydi, t ki dnyada ehemmiyet verilecek bir efkr umumiye kuvveti varsa, ki elbette vardr, ona gvenmek imkn bulunabilsin.

Darlfnun rfan hayatna avdet Badat Mahmut evket Petersburg iin bir tasavvur tkinci Nikolas Msaedat? Bkre Yunanistan'la tavassut Eli Safa Bey Margliloma Take Yunescu Neriyat tekilt Cevat Bey

1912 ile 1914 ortalar arasnda gemi olan iki seneye yakn zamann hayatma ait hdiselerini ksaca, sanki koa koa zetlemeliyim. lknce darlfnundan bahsedeyim. Orada iki dersin mderrisi idim, saraya geince derslerime devam imkn olmadndan Edebiyat garbiye tarihini Ahmet Hikmet'e, Himmeti bedayi derslerini de Hamdullah Suphi'ye rica ederek vekleten kabul ettirmitim. Saraydan knca Ahmet Hikmet btn ricalarma ramen dersi muhafaza etmeyerek bana iade etti, fakat Hikmeti bedayi benden ziyade Hamdullah Suphi'ye yakrd, onu asaleten deruhte etti. Ben irfan hayatndan ayrlp sarayn kemekei arasnda yuvarlanrken ne mutad olan kitap mtaleasmda ittrat ve intizam ile devam edebildim, ne de yaz yazmak frsatn buldum. yle ki btn o uzun yllar fikir leminden bsbtn uzak geirmitim. Tekrar Darlfnuna avdet edince eski iti-yadlar bulmu oldum ve bu meyanda muhtelif gazetelerde ve mecmualarda bir ok makaleler yazdm, fakat daha ziyade Darlfnun derslerinin taslaklariyle megul oldum. Bu iki sene iinde bana bir takm vazifeler verilmek istendi. Bunlarn banda Mahmut evket Paann bir teklifi oldu. O, sadaret makamn igal ediyordu, ayni zamanda Harbiye Nezaretini zerine almt. Bir gn beni Bab Seraskeriye davet etti ve izzeti nefsimi okayarak- bir mukaddemeden sonra bana Badad vilyetini teklif etti. Bunu bittabi kabul edemezdim, zr diledim. Her mnasiyle pek gzide evsafa malik olan bu adamn asl kendisinden memlekete mfid hizmetler beklenen bir zamanda bir suikaste kurban gittiinde, faillerinin, mrettiplerin ve o meyanda hnkrn btn srarlarna ramen damad Salih Pagann nasl idam edildiklerinde tevakkuf edecek deilim. Bu facia herkesin henz hatrndadr.

193

kinci bir teklif Talt tarafndan vukua geldi. Bana olduka garip grnen bu teklifi yapmak iin beni Tanin matbaasna celbetmiti, anlatt: Petersburga bir seyahat, orada ne kadar icabederse o kadar ikamet. Onun tafsilta girimek deti deildi. Sylediinin fazlasn dinleyenin intikalinden bekleyen ksa cmlelerle fikrini syledi. Bu fikir onun her zaman her mkle kar re arayan ve icadeden hayalhanesinde domu olacak. arlk Rusyasn kazanmak lzumunda srar ettikten scnra bunun arelerini Grand Duc'leri kazanmakta buluyordu. O da, ben de, herkes de bilirdi ki ar kinci Nico-las Trk dman idi ve stanbul hakknda arln ananevi emellerini tard; sonra bir iradei ahsiyeye malik olacak kadar azim sahibi olmayan bu hasta adam karsnn, unun bunun, papazlarn, bilhassa Raspoutine'in elinde muti bir let hkmnde idi. Onu ihata etmek, etrafn kuatarak elde etmek lzmd. Pek zor ve tehlikelerle dolu bir teebbs. Ben rktm hemen kabul cevabn vermedim, o benden bir cevap beklemeksizin haydi!., dedi, sadrazama kadar gidelim!... Yolda giderken ilve etti: Bakalm, onu kandrabilecek miyim?... Bu ide muvaffak olabilmek iin birok msaadeleri gze almal. Nasl msaadeler?... Ben gittike sarslyordum ve son dakikada itiraza karar bile vermitim. Bereket versin benden evvel sadrazam o zaman Said Halim Paa idi bunu nabe-hengn bulmu. Talt bana: Bir mddet sonra dnmee karar verdik; dedi. Bir mddet sonra dier bir i kt. Gene Talt tarafndan bir teklif... Bu ayan kabul idi ve tereddt etmeden muvafakat etti: Bkre'e bir seyahat. Balkan harbinden sonra Bulgaristan'la ve Srbistan'la uyumak devresinde idik: yalnz Yunanistan kalyordu. Bu fazla kat bir son vermek iin onunla da anlama icabediyordu, bu neticeye vusul de ancak bir vastann mdahalesiyle mmkn olabilecekti. Bu vasta Trkiye lehine male edilebilirse ki bu pek mmkn grnyordu ancak Romanya olabilirdi. Igte bana havale edilen vazife bu imkn tahakkuk zeminine gtrebilmekti.

Bkre'te eli Safa Bey vard. Malmatna, dirayetine, ahlknn selbetine vkf olduum bu dost bana pek mfid bir yardmc olabilirdi. O emniyetle Bkre'e gittim ve hakikaten elinin muavenet ve delaletiyle icabeden mlakatlarla tedkik-lerde bulundum. Balca grtm rical arasnda bavekil Marghiloman ile Filipescu'yu zikredeceim. Bunlardan birincisi Avrupa'da, bilhassa pek dkn olduu BYansa'da ziyadesiyle takdir edilen bir siyaset adamyd, geni bilgisiyle, edebiyata ve gzel sanatlara vukufiyle, hususiyle birok yar hayvanlar besleyecek kadar byk bir servete malikiyetiyle harite ve dahilde pek mmtaz bir mevki sahibiydi. Bu gzide adamla birka defa bir kere de evinde bir le yemeinde temaslarndan bende pek msait intibalar hsl oldu. Zaten btn temaslarmdan da anlalyordu ki Romanya, Trkiye ile dost olmak amaline pek mtemayildir, fakat gene anlald ki ibanda bulunan resm hkmet bizce asl matlb olan tavassutta bulunmaa mnasib nazariyle bakamayacaktr. Bu hkmet ricalinden hig birine maksad bundan ibarettir: Yunanistan ile msalha iin tavassutta bulununuz! tarznda bir teklif dermeyan edilemezdi. Bunu yapmak hem garip olurdu, hem ben de byle bir teklifte bulunmak iin bir frsat resmiye yoktu, olsa olsa zemini yoklamak ve tavassutun kimin tarafndan yaplacana karar vererek stanbul'a avdet edince bunu bildirmek icabedecekti. Yirmi gn kadar devam eden ikmet ve muhtelif zeminlerde mlakat neticesiyle fakat asl eli Safa beyle teati edilen fikirler zerine bir noktada duruldu: Bu tavassutu o srada hkmet haricinde bulunan ve gerek kendi memleketinde, gerek Yunanistan'da hatrna pek ziyade riayet olunur bir recli siyaset olan Take Yunescu yapabilirdi. Bu noktada karar alndktan sonra artk Bkre'te vazifeme bitmi nazariyle bakarak avdet ettim ve stanbul'da tetki-katin neticesini anlattm. Bunun zerine ksa bir zamanda Take Yunescu stanbul'dan geerek Atina'ya gitti ve olduka srncemede kalan Yunanistan'la msalhada takarrr etmi oldu. Paris'ten avdetimde sylenen szlerden mlhem olmu olacak, cemiyetin Umum Merkezinde bir fikir domu: Avru-pada bir neriyat tekilt vcuda getirmek. Bunu byk bir mikyasta yapmak dnlm, Avrupay ikiye ayrarak biri Orta Avrupa ve imal memleketlerine, dieri svire'den balayarak garba ve ingiltere'ye kadar yaylan iki ebeke. Bunlar mstakil olarak a-

194

lmakla beraber aralarnda daima mnasebet bulunacakt; birinin banda elilerden Cevad (en son memuriyeti Tokyo sefiri olan kymetli siyaset adam ki son yllarda messif vefat vukua gelmiti), dierinin banda ben bulunacaktm. kimiz de davet olunduk. Tasavvurun esas hatlar bize anlatld ve mterek bir lyiha hazirlamya memur edildik. Ce-vad'la birka defa bulutuk, grtk, lyihann esaslarn tes-bit ettik, hatt iki ebekeyi aramzda paylatk. Tasavvurun icraya gemek iin btn mukaddemesi yaplm oldu. Fakat... Hayr tasavvurdan sonra byle fakat diye balayan bir nokta vardr ki btn dnlen eylerin mecrasn deitirir. 1914 meum senesinin ortalarna yaklalyordu, gene bu sralarda, arada bir, beni yoklamaktan hli kalmayan karacier sanclarnn tehdidi daha belirli bir ekilde grnmee balamt.

Paris sefareti Hatr sorma Bahi Sarayda Seyahate kyorum Trieste Viyana'ya kadar Prag, Carlshad Tedavi ve seyran Sarejevo cinayeti Bir seyahat silsilesi daha Paris'in havas Bir nmayi Tutumaa hazr tehlike.

Yeni bir teklif karsnda bulundum: Paris sefiri Rifat Paa uzunca bir zaman iin mezuniyet isteyeceinden bahs ile Hariciye Nezaretine yoklama eklinde bir mracaatta bulunmu. Hkmet bu talebi yerine getirmeye mtemayil olmakla beraber sefareti uzun bir mddet iin bo brakmaya muvafakat etmediinden sefirin kaybubeti esnasnda ki bunun birka aylar srecei anlalyormu vekleten birisinin Paris'e tayini mnasip grlm. te bu veklet bana teklif olundu. Bu tekliften naslsa haber alan matbuat hemen benim Paris sefirliine tayinimden bahsederek hatt resmimi bile koymakta tel gsterdi ve vukuat yle bir cereyan takib etti ki ne Rifat Paa uzun bir zaman iin yerinden ayrlabildi, ne de ben karacier sanclariyle kvranrken bu vekleti kabul edebildim; o, bir su ehrinde iki haftalk bir tedavi grmek zere muvakkat bir gaybete karar verdi; ben de hnkrn yeni bir ltfu eseriyle bir tedavi seyahatine kmaa mecbur oldum. Bu seyahati ve onun btn cihan iin byk bir musibet douran neticelerini ksaca anlatacam: Hnkrn bana kar ilgi gstermesinden bahsetmitim. Arasra kye kadar gelen adamlarndan hastalma dair malmat alarak bir gn beraberinde seccadeciba Emin Bey ki terbiyesiyle, kibarne hal ve tavriyle kendisini herkese sevdirmi bir zt idi - olduu halde sertabib Hayri Beyi - henz paa olmamt - kyde evime kadar gnderdi. Ziyaret maksad taraf ahaneden bir hatr sormadan ibaretti. Hayri Bey ihtisas dairesine dahil olmayan hastalk hakknda bir muayeneye teebbs etmemekle beraber beni dinledikten sonra: Bence, dedi; bir seyahate kmak, bir mtehasssn reyini aldktan sonra bir su ehrinde bir mddet tedavi edilmek lzmdr. Ayni mtaleay hnkra da sylemi olacak, birka gn sonra hazinei hassa umum mdr Hac Feyzi Efendi geldi ve seyahat masraf olarak hnkr tarafndan bir krmz atlas keseyi elime verdi. Buna kar arz

195

kran etmek zere ertesi gn Yldz'a ktm ve huzura kabul edilerek birok iltifata mazhar oldum. Ben huzura kmadan evvel Halid Hurid Beyin azle benzeyen istifasndan sonra bamabeyncilie geen Tevfik Beyin odasnda o zaman Viyana sefiri olan ve mezuniyetle stanbul'da bulunan Hseyin Hilmi Paaya tesadf etmitim. Huzurdan sonra onu gene orada buldum. Paa, benim hl padigah tarafndan tevecch ve takayyd sarma mazhar oluumdan ileri gelmi olacak, hakkmda pek fazla iltifat etmeye lzum grd ve Viyana'ya gideceime vkf olunca msteara telgrafla tavsiyede bulunmak istedi. Buna hi lzum yoktu. Viyana mstear Halil Rifat Paann torunu Fuad Simavi idi ki kk yamdanberi benim pek sevdiim ve takdir ettiim asil, nezih, gzide bir genti. O da beni severdi, hi bir tavsiyeye ihtiya olmakszn benimle megul olacandan emin idim, maamafih Hseyin Hilmi Paaya teekkr etmekten geri durmadm. Birka gn sonra yola kyordum, ve bu suretle hakknda tasavvur edilen eylerin hepsi havada kald. Tedavi pek iyi! Fakat bilirdim ki en messir tedavi seyahattir. Bu vesileden istifade ederek hayatta en ziyade beni avunduran seyahatlerden birini geni bir lde yapmaa karar verdim. stanbul'dan Lloyd kumpanyasnn gzel bir vapuruyla yola ktm. Tahminimde hi aldanmamtm. O gn balad, t seyahatin sonuna kadar, karacier hi ses karmad. lk merhale Triyeste idi. Orada eimin day olu Nihad baehbenderdi. ki gn orada misafir olduktan sonra Kla-genfrt, Semmering, Barburg, Gratz ehirlerine urayarak, bunlarda birer ikier gn kalarak Viyana'ya getim. Buralar hi grmemitim. Hele fennin ilk byk eseri olan Semmering hatt ile dnyann en gzel nehirlerinden "biri olan Drau beni kendimden geirdi, thtisasatm bu yazlarn havsalasna sdrmak imkn yoktur. Hatt Viyana'da ikametimden, orada yaplan muayenelerden de bahse lzum grmyorum: Netice garlsbad'da bir tedavi devresi geirmee vsl oldu. Oraya kadar gitmek iin gene seyahat frsatndan istifadeye karar verdim ve Prag'a urayarak orada gece kaldm. Nihayet Karls-bad! Yorucu, zc uzun bir tedavi ve onun yannda da bu gzel ehrin cennete benzeyen havalisinde seyranlar, bunlarn avutan, mest eden tesirleri.. Artk tedavi bitmiti, haftadan ibaret olan muayyen mddetin sonunda birdenbire Sarajevo suikasti bir top gibi patlad. Bu herkeste nasl bir te-

sir yapt, her vakit benzeri grlen suikastlerden biri olan bu cinayetin cihan tarihinde bir ei daha grlmemi bir fet douracana ihtimal verecek kadar kehanet sahipleri bulunmutur elbette. Ben onlardan biri olmadm, hafif eya ile dolu bir antay yanma alarak btn kalabalk eyleri bir sanda yerletirerek onu doruca Paris'e gnderdikten sonra, byk bir sevinle, her trl endieden azade, gene mufassal bir seyahate ktm. Nerelerde dolatm. Her zaman byle bir frsat kmazd. Marienbad'dan balayarak Salzkammergut ktasn dolatm. Zell am see, Ischl, Gmunden, Aussee. imdi bu isimleri tekrar ederken bir daha grmek nasib olmayacak olan bu gzel yerler iin nasl bir hasret duyuyorum! Bunlarda srasna gre bir, iki, gn gezip dolaarak nihayet Salzburg ve nssbrk'-de de biraz kaldktan sonra Zrich'e atladm. Zaten svire'yi pek iyi bilmediim iin orada fazla gecikmee lzum yoktu. Hemen Fransa'ya gemekte acele ettim. Fakat oraya kadar dnya olaylarnn tamamiyle cahili kalm iken Sarajevo cinayetinin sonularn rendim ve bundan bir harb doacanda artk pheye imkn kalmad. Bir an evvel Paris'e varmal ve oradan memlekete dnmeliydi. Maamafih Paris'e kadar Fransa'nn yol stne tesadf eden ehirlerini grmek frsatn da karmamalyd. Belfort'tan balayarak Vecoul, Chaumont, Langres, Troyes kasabalarnda birer ikier gn geirerek nihayet Paris'e vsl oldum ve bu defa Paris'in her vakit ikamet ettiim semtini brakarak Place de la Pepublique'de Modern Htel'e indim, neden o akam sefarete uradm. Teneffs edilen hava hi iyi deildi, sefareti bir merak iinde buldum, sefir de bir su ehrine gitmiti, onun da tel iinde avdet edeceinde phe yoktu. Anlald ki her eyden evvel Paris ikametini ksa kesmek ve memlekete avdet etmek lzmdr. Ufuklar ynlarla tehdit bulutlar kaplamt. Ne olacakt? Herhalde o suikastten byk bir yangna intizar etmek lzm geliyordu. O akam Boulevard'larda bir gezinti yapmak zere dolayordum. Her zamankinden fazla bir kalabalk vard. Kendime zorlukla yol aarak ilerli-

196

yordum, t Matin gazetesinin idaresi nne kadar gelebildim, burada artk kalabalk yarlmaz bir ktle halinde idi. lerlemek imkn yoktu. Ne oluyordu? Birdenbire bir svari takmnn kalabal datmak zere ilerlediini grdm. inde bulunduum kme daha skt, biraz daha sklsa ezilmek muhakkakt. Anlald ki Paris'in mehur olan nmayilerinden birine tesadf etmitim. Fakat bu nmayiin esas nedir? Onu da anlamakta gecikmedim. Kocas aleyhinde neriyatta bulunduundan ve bunlarda kendisine kar iftiralara kadar ilerlediinden dolay Figaro mdr Calmette'i idarehanesinde bir tabanca ile ldren Madame Cailleaux mahkemede beraat karar almt ve arabasiyle buradan geecekti. Nmayiilerin iinde onu alklayanlar olaca gibi slklarla karlayanlar da olacakt. Bu patrtnn iinde bulunmamak ve svari hcumlarnda ezilmemek iin svmak lzmd, bir kolayn buldum, ylece yaparak ikametghma kadar gittim. Gittim fakat belliydi ki Paris'in havasnda saatten saate tutumaa hazr bir tehlike vard.

Jaures 1870 hezimetinin intikam Byk harb- Paris hayat Memlekete dnmeli kamet tezkeresi Cr'et, cr'et Unvann bys SefMe hasbhal Trk zabitleri Askeri bir katar Hemen ertesi gnlerden balad. Paris'in hayatnda en ga-leyanl, heyecanl bir devre ald. Bunun balagcm Jares'-in gpegndz Boulevard kahvehanelerinden birinde katli hdisesi tekil etti. Jaures gayet iyi bir hatip idi ki sosyalist frkasnn en banda saylrd. Bu adamn katli siyas bir maksatla vukua geliyordu, anlalmt ki Fransz vatanperverlii byle bir zamanda her ne nevide olursa olsun birlikten ayrlabilecek mahiyette olan teekkllerin icrasna msaade etmi-yecekti. Almanya, Avusturya mparatorluuyla Srbistan arasnda kan ihtilf vesilesiyle etrafa harb iln ediyordu; Fransa ile ngiltere arasnda sk bir anlama vard. Bu, Fransa iin 1870 hezimetinin intikamn almak iin en msait bir frsat tekil ediyordu ve bata Paris olarak btn Fransz yurtseverlii tek bir vcut halinde kabararak, kprerek tat. Bunu grmek ve anlamak iin hemen iln olunan seferberlik karar zerine Paris byk caddelerinin bir kenarnda sinip etrafna ibret gzyle bakarak dnen bir yabancnn intibalar yeterdi. te ben de yle bir yabanc idim: ben de grp anlamakta gecikmedim ki Fransa hayat veya memat gnlerinden birini yaamak zeredir. Bunun akbeti ne olabilirdi? Bunu evvelden kefe imkn yoktu, hatt btn cihan istil edecee benzeyen harb yangnndan bizlerin btn bir vaziyette kalabileceimize dair bir fikir edinilmezdi. O srada Paris'in byk caddelerini dolduran nmayilerin, urada burada gnll kayd iin alan yerlerde grlen tehacmlerin, seferberlik emrine koa koa itaat eden asker kmelerinin tek bir mans vard: Byk bir harb balyordu. Paris'te birdenbire umum hayat tavsad, btn nakliye vastalar intizamn kaybetti; demiryollar derhal asker, silh, mhimmat nakli iin yolcu katarlarn tatil yahut tahdid ettiler; ehir dahilinde ne kadar asker hizmetlerde kullanlabilecek nakil vastalar varsa hepsi Harbiye Nezaretinin emrine alnd, bunlarn her zamanki gidi geliini kaldramayan geni caddelerde birbirini takibeden kalabalk nmayi alaylarndan, nerede bir

197

Alman ismiyle bir messese bulursa onu tahrib iin biriken kmelerden baka bir hayat eseri kalmama benziyordu, ve bence btn bu mahedelerden karlacak tek bir netice vard; hemen bir re bularak memlekete dnmek... Bu re ancak sefaretle grerek bulunabilirdi. En evvel otele dndm, odamda tek bir antaya yol iin lzm olacak eyay tktm, terki mmkn ne varsa btn onlar sandma karmakark sokuturarak kilitledim, stne bir kt yaptrarak ismimi yazdm. En mhim ilerden biri yaplmt, bundan daha mhim bir i vard: Araba bulmak. Bir araba tedariki ricasiyle mdre mracaat etmek zere indim, sveli pek zarif bir zat olan mdr bana dier mhim bir iten bahsetti: Btn yabanclar ikamet tezkeresi almak iin bulunduklar mahallenin polis komiserliine mracaat etmek mecburiyetinde imiler. Ben sefaret vastasiyle baka bir are bulunabileceine kanaat etmekle beraber ne olur ne olmaz mtaleasiyle bu ii de grmek zere mntakanm otele yakn olan polis komiserliine gittim ve orada belki bin kiilik, her klk ve kyafette, fakat daha ziyade ii snfna mensub olduklar anlalan, pek kalabalk bir insan ktlesinin bekleme halinde bulunduunu grdm. Kimbilir ne kadar zamandanberi bekliyorlard ve daha ne kadar bekliyeceklerdi. Bu skk ktlenin arasna girmek hi doru olmazd. Byle ahvalde cret lzmd. Kapda nbet bekleyen iki jandarmann engel olmasna kar cretkerne ve laubali bir lisan ile mukabele ederek o engeli atlattktan sonra yukarya ktm ve doruca komiserin odasna, ayni usul ile daldm, sfatm anlatarak ikamet ruhsatnamesini istedim ve nne pasaportumu koydum. Avrupa'da, hususiyle Almanya'da olduu gibi Fransa'da da, unvann, niann, rtbenin byleyici bir tesiri vardr: Pasaportumda komiserin en evvel dikkat nazar Exellence tbiri ekti ve hi bir itiraz kelimesi sylemeden beni yanma alarak darya kt, bu ile megul olacak ktibe talimat verdi. Ktip oraya ve bu vazifeye yeni getirilmi bir adamd. Asl iin sahibi askerlie gitmi olmalyd ki bu yeni ktip ne yapacanda olduka mtehayyir idi. Nihayet ikamet tezkeresi doldu, imzaland, mhrlendi ve biare ktip beceriksizliiyle ararak tezkerenin koanm yannda al-

koymak lzm gelirken onu da bana verdi: Garib olarak koanda u kayd gzme iliti: (Pasaportunda Excellence unvan yazldr.) Bunu ancak sokakta grdm ve koan sizde kalacakt! diyerek onu iade etmek zere ayni mklttan gemee lzum grmeyerek bu vesikay gzelce cebime yerletirdikten sonra otele avdet ettim ve mdrn gayretiyle nihayet bir araba bulundu, sandk arabaya yklendi, ben de tngr mngr, bir hayli uzak olan sefaretin uzun yolunu tuttum. Lar, ve ie yaramayaca iin hizmeti askeriyeye alnmam tek bir hayvan, Paris'te vaktiyle sapin diye tanlan her paras ayr ayr. sarslan khne bir araba, ve iinde bu buhrandan nasl kacanda arm, Paris'e geldiine bin kere piman bir yolcu... Bereket versin Rifat Paa da trl mklt atlatarak. Almanya'daki su ehrinden Paris'e dnmek resini bulmutu. ki dost kar karya durumdan bahsettik. O da benimle beraber vaziyeti pek vahim gryor, fakat en ziyade veha-meti bizim de harbin cereyanna kaplmamz ihtimalinde buluyordu. Hele bu cereyan bizi srkleyecek olursa Harbiye Nezaretinde Enver'in bulunmasndan ve stanbul'un Alman zabit-leriyle dolu olmasndan dolay hangi tarafn tesiri altnda kalacamzdan phe edilmiyordu. Her ikimiz de karlkl: Ah Tarafsz kalabilsek!... diyorduk. Nihayet uzun bir hasbhalden sonra benim stanbul'a hemen dnmek fikrime hi tereddt etmeden katld, yalnz buna bir ek yapt: Bizim, dedi; burada, Fransa'nn muhtelif asker messeselerinde bir tecrbe ve tekml devresi geiren on alt gen subaymz var, bir de attache militaire, on yedi... Bunlarn derhal memlekete dnmeleri lzmdr. Eer bugn yarn biz Almanlarla harbe girersek, ki bu pek mmkndr, bu genler harb esiri olacaklar ve bir kampa tklacaklar... Hatt ben de! dedim. Hatt siz de, belki bizler de, her ey mmkndr... Onun iin hemen yola kmal.

198

 Fakat nasl? Ben, dedi; size Harbiye Nezaretinden bir msaade alrm, buradan bir asker katarla Marsilya'ya gidersiniz. Baka tren bulacanz zannetmem. Marsilya'dan sonra talya'ya geer ve oradan stanbul'a varrsnz. Bu genleri kendi tecrbesizliklerine terketmek pek tehlikeli olur. Siz bunlara bir nevi rehber olursunuz... Buna karar verildi. Sandm sefarethaneye braktm, kim bilir ne vakit alnmak zere... Sefaretten olduka hafiflemi fakat bir takm gen Trk zabitlerinin selmeti sorumluluunu srtma alm olarak... ki gn sonra hep beraber on sekiz kiilik muhtemel bir muharip kafilesi halinde asker bir katarla tklm tkz Marsilya yolunu tuttuk.

Marsilya'ya var ehrin patrds Bizi merak ediyorlar Reraberimdekiler General Fuat Halet Almana benzeyen bir Trk subay are aramal Akbet endiesi Tek gemi Cargo Heyet Vali Mnakaa Ne karar verilecek? Marsilya'ya kar kmaz anladk ki yamurdan kaarken doluya tutulmuuz. Btn ehir bir kaynama halinde idi. Esasen grltye, patrtya, duygularn ifrat ile aa vurmaya mtemayil olan gney halk, hususiyle Marsilya'nn kalabalk ve her unsurdan insanlarn iltihakiyle kark ahalisi sokak hayatna pek baylr. Harb iln bu meftuniyeti bir de tecesss ve rzgrlar koklayarak bunlar mbalalarla iire iire etrafa yaymak merak eklenince artk Marsilya'da skna benzetilebilecek bir hayat kalmamt. Bunu, durak yerinden kp da bir mesken tedariki iin ehre inmee balaynca, yabanc olduklar anlalan byle drt be arabalk bir kafileye, sokak sokak refakat eden mtecessis halk gruhlarndan anladk ve ehrin kalabalk yerlerine geldike grdk ki biz herkeste bir merak uyandryorduk. Bunlar kim oluyorlar? Ne iin geliyorlar? Herkesin gznde bu soru vard. Nihayet limana yakn bir mnasip otele indik. Beraberinde bulunan zabitler kimlerdi? Aradan gemi uzun senelerden sonra bunlar birer birer katrlyamyorum. En bata attache militaire Fuat Bey vard. Bu gen ve sekin zabiti tanr tanmaz onun ahs cazibesinden baka lisan ve tavrnn nezaheti-*e, grnn ve duygusunun isabet ve vsatine, konumann tatllna baylmaa balamtm, bu seyahatin mddeti devammca bu zeminde intibalar teeyyt ede ede bu gencin Trk ordusunda medar iftihar olacak bir unsur olacanda phe kalmad. Nitekim yle oldu. O tarihten sonra kalemiyle, faaliyetiyle meziyetlerini isbat ede ede o zamann gen subay bu gn harb akademisi gzide mdr General Fuat olmutur. Gene yol arkadalarmn arasnda bir asker tabib vard, galiba Osman... O, ve btn dier genler ne oldular, memleketin zerinden geen kasrgada hangileri kurban gitti, hangileri kalabildiler; kalamyanlardan birini, hl yreimde derin bir ac ile hatrlyorum: Halet. Ne neeli, ne ateli, hususiyle ne duygulu, ne bilgili bir ocuktu, bu gzel zeki zabit! Onu stanbul'dan kk yamdanberi tanrdm. Trkesiriin, fran-

199

szcasmm ve bu iki lisanla konumasnn hayran olurdum. Onun asker olmaa zabtedilmez bir meyli vard. Kendisine her trl baar yollar ak iken o yalnz silh mesleini tercih etmiti; baka bir eyler gznde yoktu. O mertebe cesaret ve ecaatle gen yrei dolu idi. Paris'te mehur Cyr svari mektebinde idi ve orada mirlerinin, muallimlerinin, arkadalarnn az zaman iinde byk bir muhabbetini kazanmt. te bu gen Suriye'de bir harb kurban olmutu; bunu kendisini tanm renmitim. Gene yol refikleri arasnda bir deniz tayyarecisi, deniz subaylarndan, Sami Bey vard. Uzun boyu ile, sar saariyle, mavi gzleriyle bir Almana benzeyen bu gen o gn otelin nnde sigarasn ierken etraf kuatan ve bize merak ile bakan halk kmelerinin dikkat ve phe nazarlarm ekti. Ben farkettim ki aralarnda bir fiskos var, nihayet ilerinden birini zorladlar. O, bize yaklat ve sigarasn yakmak bahanesiyle Almana benzeyen bu subaya fakat hep asker elbiselerini karmlard ama antalarnn zerinde kllarn herkes grmt geldi, be sz syleyerek anlamak istedi. Bereket versin, Sami Bey Trke cevap verdi, ve bu suretle Trk, imdilik tarafsz, belki yarn dost insanlar olduumuza vukuf hsl edince ondan balayarak btn kmelere sirayet eden bir emniyet kazandk. Fakat bu emniyet ne kadar srebilirdi? Yarm Trkiye te tarafta harbe itirak ederse?... Bir an evvel bunun resini bulmalyd. Marsilya'nn mehur Cannebiere Caddesi vilyet kona meydan, eski liman, rhtmlar kaynyordu: bir taraftan Afrika sahillerinden gelen gemiler asker getiriyor ve bunlar ehirden geerek konaa yahut klalara gidiyorlard, bunlar ve ahalinin takn nmayilerini gryorduk. Hele vilyet konann nnde bine yakn insann etraf askerle evrilerek kuatldna ahit olup da bunlarn hemen evlerinden, ilerinden toplanarak kamplara sevkedilecek dmai tebeadan olduklarna vkf olunca: Belki de bize de mukadder olan akbet budur! diye titremitik. Bir an evvel Marsilya'dan, Fransa'dan kmalyd; fakat bunun resi? Her eyden evvel vapur bulmalyd. Sonra ona girebilmeliydi. Vaka biz buraya Harbiye Nezareti'nin msaadesiyle gelmitik, fakat buradan ayrlmak mahall hkmetin muvafakatine muhta idi. uraya buraya mracaatlarmn neticesiyle anlald ki liman tamamiyle botur. Btn gemiler asker idare tarafndan mstemleke askerlerinin

nakli iin alnmtr. Tek bir gemi vardr: O da yarm hareket edecektir. talyan amelesini memleketlerine nakletmek iin talya konsolatosu tarafndan kiralanmtr. Fraissinet kumpanyasnn bir cargosu. Ondan sonra da Marsilya limanndan tek bir hareket olmayacaktr. Cargo deil, bir sandal olsa raz idik. u halde her iten evvel kumpanyaya mracaat lzmd. Bu kumpanya Trkiye ile daim mnasebette idi. Hemen kumpanyann ehirlerinden ve ayni zamanda mdr olan Fraissinet'ye mracaat ettim. Bu adamn yardmn unutmak mmkn deildir. Kendimi tanttm, hi bir ey saklamyarak ii anlattm. Derhal talya konsolatosunu ikna etmek meselesini zerine ald: Ancak, dedi, bu bir cargodur. talya amelesiyle doludur. Btn gemi koku ve pislik iinde yol alacaktr. Size yatacak ve barmacak yer yoktur. Ben buradan, merkezden ilteler ve rtnecek eyler gndereyim. Arkadalarnz iin bu gzel mevsimde akta yatmak mmkndr. Zaten Genes'e kadar bir gecelik yol. Size ve kimi yannza alrsanz ona svari belki bir yer bulur. Lzm gelen tavsiyede bulunurum. Dierleri svari mevkiinin yannda kk gvertede kalrlar. Her eye raz idik, i yoluna girmi gibiydi, fakat o ilve etti: Yalnz gemiye binebilmek iin mahall idareden msaade almaldr. Benzimin attn hissederek bana talimat verdi: Vilyet konanda bir heyet varm. Galiba vilyet meclisi azasndan mrekkep. Derhal vilyet konana gittik. Fuad Bey ve ben... Heyet bizi bekletmeden kabul etti, reis olduu anlalan bir akac zat Marsilyallarm hangisi baka trldr? beni dinledi, mtemadiyen sual soruyordu, ve bu suallerin ou konunun, sade konunun deil, hatt saygnn dnda eylerdi. Mesel biri hatrma geliyor: Demek Trksnz, Trklerin ka kars vardr? Sultann saray karlariyle doludur, deil mi?.. Bu heyetle ksa kestim, ve bir i yaplamayacana karar vererek knca arkadama: Valiyi grelim, baka re yok!., dedim.

200

simlerimizi yazarak valinin odacsiyle gnderdik. O da bizi bekletmeden kabul etti, fakat ayakta... Byle bir zamanda Marsilya gibi mhim bir limanda vali olan kiinin bandan akm megaleleri arasnda bizi oturtup uzun bir sohbete dala-myaca belli idi. Ayakta, fakat uzun bir konuma oldu. Vali diyordu ki: Harbiye nezareti size Marsilya'ya kadar msaade vermi, buradan ayrlmak, vilyetin ruhsatna baldr. Cevap vermek istedik. O boyuna: Nasl isterseniz ki ben on yedi subaya ruhsat vereyim? htimal yarn onlar Fransz ordusunun karsnda silh kullanacaklar... Buna da cevap vermee altk, nihayet hatrma messir bir mtela geldi. Fakat, dedim; yarnn ne olacan ne siz, ne biz bilmiyoruz. Onlar ihtimal ki Fransz ordusuyla beraber silh kullanacaklar. Bugn memleketimin kabul edecei vaziyet belli deildir. Bu Trk subaylarn alkoymakla Trkiye'ye kar ilk husumet eserini siz gstermi olacaksnz. Bunun mesuliyetim zerinize alr msnz? rkildi ve biraz dndkten sonra: Bana, dedi; bu gece msaade ediniz. Dneyim. Zaten gemi yarn hareket edecektir. Yarn sabah size kararm bildiririm. Bu zt Schmarek idi ki epeyce zaman sonra dahiliye nazr olmutu. O gn otelde Fraissinet'nin muvafakat cevabn buldum. Vali ne karar verecekti? Trl merak ile ve uykusuzlukla geen gecenin sabahnda kapma vuruldu. Otelin mdr bana seslendi: Marsilya zabta mdr vali tarafndan sizi grmek istiyor, aada bekliyor. Eyvah!., dedim, hepimiz tevkif edileceiz. Hemen giyinerek aaya seirttim:

Hayr!... Hi yle de. Zabta mdr bana: Hemen, dedi; vapura gidiniz. Sizin ona gemenize muhalefet edilmeyecek. Biz, yani Marsya hkmeti sizin burada bulunduunuza ve vapura bindiinize vkf deiliz. Ya engel olunursa? dedim. Msterih olunuz! diye cevap verdi. Nihayet vali en uy-gun hal resini bulmu oluyordu.

201

Marsilya'dan knca Genes Para ii BelMler Katarda izdiham Nazar dedi Brindisi Tek bir gemi Bir kedi iin bile yer yok stanbul'a yol Dur!., emri Bir tevkif daha Ruslarn korkusu Asker katarla kye Bahvan yama

katedecektik. Orada ne olacakt? Bizi stanbul'a gtrecek bir vasta bulunacak myd? Bunu bilmek, renmek imkn yoktu. Her i altst olmutu. Seyahat idaresinden anlamak istedim. Bana (Forse che si, Forse che no!) diye glerek cevap verdiler. (Belki evet, belki hayr!) Bu belkiler arasnda yola ktk. Katarda yerlerimizi temin ettik, demitim. Ne gzel!.. Avrupa'nn muhtelif yerlerinden kaarak bir selmet noktas olmak zere Brindisi'ye akan bir halk izdiham katar bir tek bo yer brakmayacak surette doldurmutu. Biz her birimiz bir delie sokulduk. Etraftan birer kar yer dilenerek nihayet barnmak imkn bulduk, fakat hep urada burada dalm olduk. Katarda kimler vard? Galiba ekseriyet zere Ruslar, Msrllar, Suriyeliler, sonra Yunanllar, Bulgarlar... stanbul'a kadar uradktan sonra memleketlerine dnmek i nire cc kadar uradktan sonra memleketlerine dnmek iin re arayan, kendilerini arm, dnceler iinde bunalm, kadn, erkek, ihtiyar, gen karmakark bir kalabalk... Bereket versin bu yolculuk ok srmeyecekti, katar ekspres idi, yldrm sratiyle mesafeleri atlayarak gidiyorduk... Keski byle dnmeseydim! Nazar dedi. Birdenbire katar olmayacak bir yerde, yar yolda durdu; det d bir duru.. Bir kaza m oldu? Bir arzaya m tesadf edildi? Tevakkuf uzaynca dar ktm. Ne kaza!.. Ne arza!... Fakat her ikisine benzeyen bir hdise! Harb dolaysiyle merkezden haber alnm. Ekspres katar bir omnibs eklinde ifra olunmu. u halde yol bir misli, belki daha fazla uzam oluyordu. Bu yolculukta hi istenilmeyen olaylar beklemek ve bunlar tam bir teslimiyetle karlamak zarur idi. Yetiir ki bizi Istanbul'aka-dar gtrescek bir vasta bulalm. Bu vasta vard; Venedik'ten, Triyeste'den bir gemi ki o da Avrupa'nn her kesinden kopup gelen ark halkyle, dolu idi. Hemen o gn hareket ediyordu. Brindisi'de gemiyi hazrlayan ki ayni zamanda spanya konsolosu imi bana: Onsekiz kii iin deil, bir tek kedi iin yer yok!., diye balad. Sonra hviyetimi ve refiklerimin vaziyetini renince bir tesviye resi bulmaa rza gsterdi: Genler, dedi; yukar gvertede nerede yer bulurlarsa, antalarn yastk, halat ynlarn yatak yaparak

Gemi btn talyan iileriyle dolu idi, yle ki bizlere mahsus olan darack svari .gvertesinden baka adm atacak bir argnlk bo yer yoktu, zaten o kalabalk yle bir harlt, grlt ve ayni zamanda ar bir koku menba idi ki onun iine sokulmak imkn olsayd bile bu imkndan istifadeye cesaret edilemezdi. Marsilya limanndan knca geni ufuklarn karsnda cierlerimin fazla bir faaliyetini duydum. Nihayet byk bir tehlikeden kurtulmu idik, nihayet vatann yolunu tutabilmek myesser olmutu. Daha kat edilecek uzun bir yol atlatlacak nice zorluklar vard elbette, fakat bir gece evvel Eabahm bize nasl bir haber getireceinden emin olamyarak geirilen zntl saatlerden sonra bu gece, svarinin ltfederek bize ayrd ancak iki kiiyi barndrabilecek kk kamarada ferih ve fahur derin bir uyku uyudum. Nihayet Genes!... Bu ehri birinci defa olarak gryordum, frsattan istifade ederek batanbaa gezdim; btn talya'y tanrken, tarihinin, sanatnn mstesna ehemmiyetiyle grlp tanlmak lzm gelen bu ehri mahdut saatler iinde ne kadar gezip anlamak mmknse bunu oraya seirte seirte yaptm. Yaplacak mhim bir i daha vard. Hepimizde Fransz paras vard, bunu talyan parasna tebdil etmek lzmd. Byle zamanlarda misafirhane mdriyetleri birer kk kambiyo messesesi haline geldikleri iin benimle beraber arkadalarmn bu ii orada tesviye etmemiz, olduka bir ziyan ile, mmkn olabilirdi; stanbul'da ilk masraflara medar olacak derecede bende bir miktar Trk paras da vard. u halde bu cihetle msterih olabilirdim. Genes'ten hemen o gn hareket edecek olan bir Express treninde yerlerimizi temin ederek, Brindisiye kadar talya'y bandan sonuna kadar

202

barnrlar. Svariden rica edeyim, size bir arkadanzla iki kiilik, belki mmkn olursa drt kiilik bir yer tedarikine alsn. Ve bylece oldu. Gvertede kalacak olanlar da mevki paras vererek, stanbul'a kadar yemek masrafiyle beraber, bilet alnd. Tasarruf arayacak vaziyette deildik. Gemiye bindik. Hakikaten tek bir kedi iin yer yoktu. Her taraf dolu idi; her unsurdan, her lisandan, fakat hep arktan bir kalabalk... Genler k gvertesinin yukar ksmnda balarn koyacak, antalarn yerletirecek birer yer buldular. Svari de, imknsz mmkn yaparak, iki kk delik buldu; bunlardan birine Fuad Beyle Halet, dierine benimle doktor Osman sktk; bu da bir byk kr idi. Be gn kadar srecek bir yolculukta hi olmazsa uyuyabilecektik. Brindisi'den hareket edince daha geni bir nefes alnd, artk memlekete kadar yol akt. Ah! istanbul, aile, ky, nasl gzmde ttyordu! Onlara kavumak ihtimali kuvvet kes-bettike hasret de o nisbette artyordu. Gemi pek az yere uruyordu. Onda da bir an evvel stanbul'a varmak iin bir acelecilik vard. te varyorduk, varmak zere idik. Biraz sonra anakkale... Birdenbire, nereden geldi? Bir dur!., emri... Boaz aklarnda aratrma yapmaa memur ngiliz donanmasndan bir mfreze gemiyi doldurmutu. Yeni bir tehlike!... Kendi nefsimizden ziyade arkadalarm daha dorusu onlarn antalarnn zerinde gze batan kllarn dndm. Svariyi bir tarafa ekerek grtm. Zeki ve yrei iyi bir adam! Bize faydal olmak arzusundan baka kendisini ve gemisini uzun bir meseleden kurtarmak arzusu da saik olarak derhal are buldu: Arkadalarnz antalarn bana braksnlar, tesini ben hallederim!.. Nasl halletti, ne yapt? Belki ngiliz subaylarna birok talyan ikisi ikram etti, her halde bir ksa* mddetten sonra gemi yoluna devam etti. Bir ikinci durma daha!.. Boaz methalinde, gemi ile boaz muhafzl arasnda bir iaret muhaveresi. Gzergh btn tehlikelerle dolu imi,

yalnz kenardan gemek mmkn olan dar bir iz varm; ve bu izi takibetmek zere gemee msaade olunmu... Yava yava, trl ihtiyatlarla, gemi yoluna devam etti. Marmara!... Daha sonra stanbul!... Herkesin yznde, gznde bir sevin parlts vard. Yalnz Ruslar hep bana gelip soruyorlard: Trkler bizi brakacaklar m? Onlar temin ettim. Aldatarak deil!.. Ben emin idim ki Trk insaf bu mltecileri her ne sebeple olursa olsun alkoymak teebbsnden uzak kalacakt. Nihayet stanbul!... Rhtm... Oradan Sirkeci stasyonu! Fakat kye tren yok!.. Belki bir iki katar olacak, fakat ne vakit, malm deil... stasyon komiseri akir Nimet'e ba vurdum, beni bir asker katara yerletirdi. Yeilky'e ktm. Aylardan beri kim bilir, beni nasl merak eden benden hi bir haber alamayan, belki bir kampa tkldma ihtimal veren eve birdenbire girmek, aileyi beklenmeyen bir hayret ve sevin heyecanna kaptrmak istiyordum. antam istasyonda tannm bir hamala brakarak, salma salma, elimde bastonumla oynaya oynaya evimin yolunu tuttum. Bu maceray bir tuhaf hatra ile kapayacam: Evimin kapma geldiimde i kapnn nnde bahvan yama Abdi'yi bir mangal bamda kahve kavuruyor buldum. Bu henz on yedi yanda bir Arnavut ocuu idi ki iki senedir yanmzda idi. Evin merak ona da sirayet etmi olacakt elbette, ite ka aydr efendisini grmemiti. Hayr!.. Ban mangaldan kaldrd, yle bir bana bakt, sonra srtt, gene ban eerek, hi kmldamadan, bir daha gzlerini kaldrmadan kahvesini kavurmakta devam etti. Onun bu srtmas kendine gre yle bir konuma idi ki bana: Ho geldiniz!.. Ne vakitten beri hep sizi merak edip duruyorduk. Ne iyi oldu da sizi sa salim gryoruz; demek istiyordu.

203

 Abdi! dedim; hemen bu taze kahveden bir para deirmende ek!.. oktan beri bir Trk kahvesi imedim. Bol kpkl, az ekerli iri bir fincan kahve isterim. Gene oktan beri hasretini ektiim Trk sigaralarndan biriyle onu imek istiyorum... Evde beni karlayan sevin ln tarif mmkn deil. Sevin! Zevk ile, haz ile iilen Trk kahvesiyle Trk ttn!.. Heyhat!.. Bu sevin, o lezzet ne az devam edecekmi! Bizi ne kara gnler bekliyormu!...

Nasip olmayan kalb istirahat Alman gemileri Tarafszla muhalif bir hareket Alman nfuzu Bir mstemleke - Sait Halim Paa Cemal Paa Karadeniz lgnl Enver Kasrga Git de Enver'den sor! Vatana avdet ettikten sonra sakin kymn asude evinde gzel bahesinde taze kavrulmu kahvemi uzun zamandanberi hasret ektiim nefs Trk ttnn ierek kendi kendime vdettiim msterih gnlerimi ihll eden bir endie vard, btn az ok idraki elan yurttalarla beraber, beni bir kurt gibi kemirmekten hali deildi. Hep, Paris'ten ayrlrken sefir Rifat Paa ile hasbhalimizde bir nakarat kabilinden yekdierimizi takip ederek tekrar ettiimiz Ah! Ne olurdu, biz bu harbin dnda kalabilseydik!... cmlesi aras kesilmiyen darbecikler-le beynime vuruyordu. Evet, ne olurdu ve ne iyi olurdu!... Fakat bu tahakkuk edemeyecek midin fiil tekzibi 1914 meum ylnn temmuz sonunda tezahr etti ve ondan sonra da artk memleketin bedbaht mukadderatna yeni bir felket sayfas yazlmak zere olduuna hkm vermek icabetti. Alman zrhls Gben ile Breslau Kruvazr kendilerini sktran Fransz ve ngiliz harb gemilerinden kurtulmak iin anakkale'ye iltica ediyorlard. En basit tarafszlk kaidelerine gre bu iki harb sefinesini silhlarndan tecrit etmek ve kendilerini arpmann sonuna kadar her trl hareketten alkoymak icabederken tilf devletlerinin buna dair vukua gelen mracaatlanna hep geitirmek suretiyle cevap verilmi ve bylece onlara kar Trkiye'de Almanya ile beraber dman mevkiine konmu oluyorduk. Artk i bu cereyan aldktan sonra nasl bir badirenin dalgalar arasnda yuvarlandmzda phe kalmyordu. Zaten byle olacana da, etrafa hakikati sezebilecek kadar bir gz gezdirmee kadir olanlar oktan kanaat etmilerdi. Memlekette batan aga Alman nfuzu hkimdi. Btn Trk ordusunu, asker devairi byk kk Alman mirleri, zabitleri bir rmcek, fakat iplikleri yrtlamayacak metanette elikten rlm bir rmcek ann iine

204

sarmt. Bunlar, tabiatiyle, dnyaya harb ilnlarn birbirini takib ederek savuran ikinci Wilhelm'in birer leti idi; bir yandan onlar memleketin askerlik hayatnda, bir yandan da Alman sefiri baron Wangenheim siyaset mehafilinde deta Trkiye'yi Alman himayesi altna girmi bir mstemleke hkmnde kullanmaa devam ederken bunlarn telkinat ve icraatna mukavemet edebilecek i banda bir kav hkmet yoktu. anakkale'ye giren bu iki Alman gemisi hakknda tarafszlk ahkmna riayet kuvvetini bulamayan hkmet nihayet bunlar Almanlardan satn ald yolunda en saf ve bn olanlar bile aldatamayacak bir cevap verdi. Buna mukabil ngilizlerle Franszlar gene Trkleri kar tarafta grmek istemeyerek bu ocuka cevab kfi bulmak msamahasn gsterdiler, i belki bu noktada kalabilirdi. Mahmut evket'in katli faciasndan sonra sadaret mevkiine gelen Said Halim Paa da bu noktada kalmak azminde idi diye farzolunabilir. Mahmut evket sa olsayd ne yapard, o da Almanya'ya muhib olmakla beraber memleketin menfaatini daha iyi takdir eder ve ona gre bir hareket hatt izmek azmini gsterirdi zannedilebilir. Said Halim Pagann tilf devletlerine verdii teminat da bu zeminde iken pek necip evsaf haiz olan ve asalet kibarnesinden asla ayrlmayan bu zat, tarafndan verilen teminata sadakati kendisince mutlaka riayeti vacib bir vazife addetmek lzm gelirken naslsa Enver'in srarlarna dayanamamt. Gariptir ki o zamana kadar Enver'e rakip olan Cemal Paa ki iddetle Fransa'ya mtemayildi, hatt umum harbten evvel bir TrkFransz dostluk teekkl v-cude getirerek bunun fahr reisliini deruhte etmi, fiil riyasetine de beni geirmiti Bahriye Nazr sfatiyle rakibine uydu ve itihadna mugayir olarak dier birka hkmet refikiy-le beraber Almanya ile gizli bir ittifak akdine muvafakat eyledi. Byle gizlice yaplan ittifak vekiller heyeti zasndan birka mstesna olarak dierlerinden gizli tutuluyordu. Nihayet, artk hi bir hakikatin gizli kalmasna imkn brakmayan Karadeniz lgnl vukua geldi. Biriciterin ortalarnda anakkale'ye iltica eden o iki Alman harb gemisi, Trk bayra altnda, fakat Alman amirali Suschon idaresinde Karadeniz'e kt ve Rus gemilerine taarruz etti. Bu vaka zerine artk Almanya'nn ittifak dairesine girilmi oluyordu. Bunu yeniden itilf devletlerinin gz yumabilecekleri bir boya altnda gizle-

mee imkn kalmamakla beraber hkmet gene, Alman amiralinin bu hdiseyi kendi kendisine ika ettiine dair bir takm tevil yollarna sapmak istediyse de byle, ahmaklarn bile inanamayacaklar eylere kulak asan bulunamad. Ahvalin i yzne vkf olanlar hep hkmettiler ki memleketin bana uzun bir musibetler silsilesi getirecek olan bu lgnln mesuliyeti herkesten ziyade Enver'e aittir. Pek ziyade ikbal ve hrete haris olan ve kk rtbede bir zabit iken naslsa seri admlarla atlaya atlaya Harbiye Nazrlna kadar ykselmek yolunu bulan bu gen adam, grgsn bilgisinin fkdadna mukabil nefsine llmeyecek kadar geni mikyasta bir itimat ile hele Almanya hakknda mfrit bir temaylle btn vatan arkasna doru yuvarlanm oluyordu. Bu zaman yle bir vaziyette idik ki ne bir tarafa, ne dier cihete temayl gstermemek, iki taraftan Boazlar alamayacak birer sed halinde tutarak harb musibetinden uzak kalmak pek mmknd. Mmknd, eer Alman nfuzu altnda kendi ihtiyarmzla girmi olmasaydk. Bu cinnete mukabil Almanya bize kar bir cazibe tesirini yapabilecek taahhtlere girimi, yahut, dier taraf harb dnda kalmamza imkn brakmayacak bir tehdit mnasiyle karmza dikilmi olsayd ittihaz edilen hatt harekete bir zr bulmak mmkn olabilirdi. Bu da yoktu. Yalnz muhakkak olan ve aka grnen bir at vard. Ne yazk ki bunu grecek kadar bir uyanklk bulunamad, ve, artk nne geilemeyecek bir kasrga iinde srklenerek koca Trk saltanatnn infisahna kadar gidildi. Ben bu Karadeniz faciasn haber alnca o gn kymde kaytszca, ftursuzca kalmaa muktedir olamayarak ehre inmek ve gidip Talt' grmek istedim. Ne iin? Bunun ne faydas olabilirdi? Ok yaydan kmt, vakay geri evirmee imkn yoktu, imkn olsayd bile onu yapabilecek olan ferd bir teebbs kimin tarafndan vukua gelebilirdi? te beni ehre inmee ve Talt' grmee sevkeden his ancak bir tecesssten ibaretti. Enver'in hkmet refiklerini arkasndan srkleyiinde beni en ziyade hayretlere dren onlarn arasnda Talt'n da bulunmasyd. Onu grmek iin yenilmeyecek bir ihtiya hissediime de ancak bir eyi renme merak mil oluyordu: Nasl olmutu da Talt byle srklenmiti?..

205

Dahiliye Nezaretinde, trl meguliyet arasnda beni kabul etti. Ben hemen, vaktini israf etmek istemeyerek: Ne yaptnz?.. Buna nasl karar verdiniz?., dedim. Onun cann skan hdiselerde dudaklarna zorla gelen husus bir tebessm vard. Bana sadece: Git de Enver'den sor!., dedi. Bana bu cevab dier bir vesile ile bir kere daha vermiti. Onu da, sra gelirse anlatacam. Bu cevap ksalna ramen her trl izah muhtevi idi. yle de, byle de Enver'in fikrine galebe imknn gremeyince Talt da ona iltihak etmi demekti.

Fecaat yllar Sarkam Delice teebbsler Arap diyar Vatann infisah anakkale ktlkler.

Bu harb yllarnda memleketin hayatna, her sahada mstevli olan fecaatin bir levhasn tasvire, bu yazlarn havsalas kfi deildir. O yllar yaam olanlarn da havsalasnda o hilev zamann aclarn tayabilecek bir kuvvet yoktu. Memleketin esasen tekilt idaresi bozuk ve tesadften gelen ihtiyalara gre mukabele edebilecek kabiliyetinden uzak iken buna harbin getirdii zaruretler, mkller inzimam edince artk btn vcudunda atlaklar alan, her tarafndan memleketin kan szan rk bir cihaz kabilinden iliyebilmek kuvvetini tamamiyle kaybetmiti. Bu, zangr zangr sallanan, ilemee teebbs ettike her dakika hemen oraya ylverecek, kp bir enkaz ktlesi haline geliverecek zannedilen idare dzeni kimlerin elinde idi. Vezaretle sadaret mevkiine gelen ve ftratnda her zorlua kar koymak kuvvetini her vesile ile bulan Talt bile artk arm ve etrafn dolduran ya ciz, ya cahil yahut aklna ne eserse onu yapmak iin korku tanmayan m-tehakkik ve marur arkadalar arasnda gnden gne ipin ucunu elden karm bir halde idi. Her eyden evvel bir harbde askerlik meseleleri dnlmeliydi. Bunu dnecek olan Enver'di, yalnz oydu; ve ne zaman onun dncesinde bir teebbs ksa, o, teebbs bir hezimete, bir fecaate mnkalib oluyordu. Banda, hi bir lzum olmadan Ruslarla arpmaya kalkarak Sarkam'ta yz bin Trk yavrusundan onda dokuzunu feda etmi olduunu, memleketin her noktasnda askere ihtiya varken bir gsteri, sanki mttefiklere bir cemile yapmak ocukluuna kaplarak, memleket haricine, Makedonya'ya, Romanya'ya, Galiya'ya ordunun en sekin unsurlarndan mteekkil frkalar gndermek kabilinden delilerin bile hasta dimandan geemeyecek teebbslere giritiini zikretmek kfidir. Dier cihetten de Suriye'ye bir sahibkran sfat ve sal-hiyetiyle gnderilen, oradan Msr'a kadar btn asker hareketleri ve mlk idareyi tek bana kendi grne yklenen Cemal trl garip sergzetlerle, trl mstebid idarelerle bir yandan Trk askerini bo yere feda etmi, bir yandan da idaresindeki yolsuzluklarla btn Arab rkn Trkle bir dman yapmt.

206

Zaten eit eit ihtillar arasnda rpman Trablusgarb mcadelesinde, hele Balkan harbinde olanca hayat usaresini sarfetmi olan bedbaht Trk vatan, etrafndan, eczayi asliyesinin sapr sapr dkldne ahid oluyor ve kan alyordu. Btn Rumeli, Makedonya, te tarafta Trablusgarb bir daha avdet etmemek zere elden km, Trakya hududu stanbul kaplarna kadar gelip dayanm iken bu defa Filistin'in, Irakm, Hicaz'n, Yemen'in, Suriye'nin, velhasl btn rab diyarlarnn, hatt Trk olduunda pheye imkn olmayan Halep, Antakya kabilinden vilyetlerin, ana vatandan atr atr koparldn grerek milletin vicdan kesin ve son bir zlmeye doru koulduuna szlyordu. te Karadeniz'de Alman gemileriyle giriilen lgn sergzetin neticesi... Bu byk badire iinde tek bir umut vard: anakkale... Bu da Enver'in mdahalesi dnda kalm olmak sayesindedir ki, yz binlerce Trk evldnn kan bahasna olsa bile, hi olmazsa Boaz', Marmara'y, stanbul'u kurtarm olmak muvaffakiyetini gstererek Trkln erefini muhafaza edebilmiti. tilf devletleri donanmalarnn olanca kuvvetleriyle anakkale Boaz'na yklendikleri, karaya en sekin askerlerini, bilhassa cengverlikleriyle n salm Avustralyallardan, Zelandallardan mteekkil mhim bir orduyu kardklar halde Trk erinin yalnz gsn siper yaparak gsterdii maniay krmaa, derme atma toplariyle heybetli harb gemilerini batran yahut, Boaz'm dar geitlerinde tkayan mucize nevinden mukavemeti yarmaa kadir olamayarak sonunda kendilerine pek ar ziyanlara mal olan bu teebbs terketmee mecbur olmulard ve bu baaryla Trk btn dier bozgunlarn yarasna srlebilecek bir merhem bulmu oldu. anakkale boaznda bu mthi mcadele devam ederken memlekette tek bir ferd yoktu ki ngiliz ve Fransz saldrsna kar Trk'n her trl vasta noksanlna ramen stanbul yolunu kapamaa muvaffak olacana mmkn bir harika nazariyle bakabilsin. Hatt ben kymde, Yeilky'de dostlarmn komularmn telna, kendilerine bir yer aramak teebbsne ahit olmu ve umum denebilecek olan bu korkuya nefsimi de kaptrmamak, hatt szm geirebildiklerimi skna mide sevkedebilmek iin etrafma cesaret vermee almtm. O zaman mesel Bursa'ya, Konya'ya, uraya, buraya kadar hicret etmee kalkanlara rastgeldike onlara kendi yerlerinde kalmaktan tevelld edebilecek tehlikeden ziyade evlerini, mallarn burada brakarak uzak yerlere

kalkp gitmenin daha feci ihtimallere maruz olacan tasvir eder, hususiyle bir kere stanbul dman ayaklarnn altnda inenince hi bir yerde emniyet bulunamayacan trl delillerle isbata alrdm; daha dorusu onlara, fazla bir nikbinlikten gelen bu kanaati alayabilmek iin muhakeme yrtrken onlardan evvel kendi nefsime telkinatta bulunmak istedim. Harb byle tek bir baarya mukabil memleketin btn etrafm kuatan dou, kuzey, gney snrlarnda bozgundan bozguna urarken yz binlerce gen, evldnn beyhude bir seren-cam uruna helak oluunun acsn avutmaa alrken, memleket, kendisini kurtaran dier neviden feci bir manzara kar-smda inim inim inliyordu: Vatann dahil fecaati, idare bozukluundan ve bunun yannda yiyecek, giyecek ihtiyacnn azlndan ileri geliyordu Ortada byle iki sebep olunca tabiatiyle birok ak gzler peyda oldu. Byk lde bir ihtikr balad; halkn zaruretinden, ihtiyacndan istifade eden bir zmre vcude geldi ve trl irkin vastalarla kazan temini iin fakir Trk memleketinin maruf lsne snmayacak yeknlara kan servet sahipleri zuhur etti. Pirin, seker, petrol, ya ortadan kalkt; daha dorusu unun bunun elinde birikerek hadden asn fiat-la elden ele gizlice dolamaa ve her getii elde insaf nisbeti-ni aan bir kr brakmaa balad. Ne yaparlard, bu intifa imknn nasl bulurlard? Bunu kendilerine sormal. Bu suretle kazanlan byk servetler ne oldu, kazanmak iin her tr-l kurnazlklariyle kolaylklara kavuanlar bunlar muhafaza edebilmek imknn buldular m? Bunu da anlamak iin o harb zenginlerinin en ileri gelenlerinin akbetine bakarak ibret almal. Btn yiyecek ve giyecek ileri birka elin iinde toplanmt. Bunlar meyannda balca iki sima zikrolunmaldr: Cemiyet namna hareket eden Kara Kemal ile Enver'in pek mutemet bir leti olan levazm mdr smail Hakk... Bu adam-larn etrafnda hareket eden ikinci, nc derecede vastalar, sonra, bunlarn ellerini perek himayelerine mazlar o'mal? iin her trl zilletlere katlananlar zuhur etti: ve bunlar en beklenmeyen, umulmayan yerlerden karlard; ve bir kere, hayallerinden hi bir zaman geemeyen bir servet sahibi olunca ldrma dnerler idi. O zaman bunlarn israflarna, sefa-heteri urunda sarfettikleri paralara dair deveran eden ina-nlamayacak efsanelere vkf olanlar kinlerinden, hrslarndan kudururlard. Btn halk gmlek yapaca birka arn pa-

207

tiska, fakir Trk kadncklar arkalarna takacak bir entarilik basma bulamazken, memleket buday ekmeine mukabil vesika ile lmeyecek kadar tedarik edilebilen koanlarla, daha bilinemez nelerle kark, tavalarda berbat bir ya srlerek yan piirilmi ekmek eklinde kerpilerle karnlarn doyur-mak mecburiyetinde kalarak mide sanclar ile kvranrken onlar ikide birde Viyanaya Berlin'e giderek bir yandan trl sefi-hane masraflar iin bol para dkerler, bir yandan gene ora* larda da eit eit kazan yollar bulurlard. eker yerine bulunabilirse pekmez, pirin yerine ele gei-rilebilirse bulgur tedarik edebilmek, ocuklarn beslemek iin rpman analara, babalara pek zor nasib olabilen bir nimet idi; byle byk bir ounluk eit eit mahrumiyetler iinde zehirlenirken harb zenginleri ngiliz kumaariyle giyinirler, kadnlarn, kzlarn mcevherlerle donatrlar, mkellef sofralarnda, nerelerden bulunduuna akl ermeyen, ziyafetler verirlerdi. Umum Harbin dourduu feci levhalarn bu ksa icmali, o zamanlara vkf olmayan genlere pek az bir fikir verecektir. Temenni etmemelidir ki bunun tekerrr ve daha yakndan mahedesi onlar iin hi bir zaman mukadder olmasn.

Veliahtm intihar Salhddin Efendi ~- Vahi-dddin veliaht oluyor Abdhamld'in lm ekinme siyaseti Ameliyat Hatr sorma Tevekkl mparatorlarn misafiretinden zl-yoranu ekayk soanlar. Byk Harbin ilk senesinde Yusuf zzddin'in intihar facias vukua geldi. Kendisini bizlerle beraber yakndan grp tanyanlar, bu kabilden bir neticenin vukuunu istirab ile deil, fakat byk bir teessrle rendiler. Naslsa bu ehzadenin akl melekelerini zehirliyen ve onu her dakika canndan bezdiren bir fikri sabitti, eksilmiyen bir vehim vard. yle kanaat etmiti ki hkmet kendisini veliahtlikten skat edecek. Bu kanaat nereden gelmiti? Hkmolunabilir ki cinnetin kenarlarnda dolaan btn hastalar gibi o da kendi halini takdir ediyor, ve, gnden gne daha iddetle uurunu istil eden tehlikeye kar rpnarak mcadele iinde hrpalanyordu. Nihayet, bu mthi buhrandan kmak iin tek bir reye, intihara karar vermiti. Bu maksada vusul iin birok defalar teebbsleri olmutu. Etrafmda daima sk bir ihtiyatn tedbirleri alnm iken bir gn naslsa bir ustura ele geirerek, ayniyle babas gibi damarn kesmiti. Bu da, bilhassa intihar vakalarnda grlen, sri taklidin bir tesirinden ibaretti. Gariptir ki bu bedbaht adam bilenler intihar vakasn hi bir phe ile telkki etmedikleri halde bu faciadan sonra trl rivayetlere kaplanlar oldu. Yusuf zzddin'in vehminde elbette bir esas da vard. Onun hi kimsenin dikkatinden kaamayacak bir raddeye gelen hastal saltanat makamna kmasna bir mniydi; bunu herkesten ziyade kendisinin de anladnda phe yoktu. Hatt ka kere, daha biz sarayda iken, Cemiyetin tasavvurlarna tercman olanlardan; (Ne yapacaz?) tarznda szler dinlemitik. Vahidddin'i padiah yapmakta memleket iin byk bir tehlike gormeuen na kalmayanlar, Dr aralk Sultan Murad'in olu Selhddin Efendiyi dnmlerdi. Fakat o Yusuf zzd-din'den evvel vefat edince artk arnaar Vahidddin'den evvel veriliyordu. Gariptir ki onun hakknda da fikirlerde bir tahav-vl vukua gelmee balyordu. Zahir, baka yaplacak bir i kalmaynca bu mstakbel hnkr mmkn olabilen iyi taraflarndan kabul etmek zarureti hsl olmutu.

208

Hi bir eye karmayarak vukuatn cereyanna nefsini teslim eden Beinci Mehmed'den sonra u Altnc Mehmed'in. vcudu vatan iin ne mthi bir musibet olacan evvelden tahmin etmek mmkn olamazd. Beylerbeyi saraynn harile temas etmeksizin yaamakta devam eden Abdlhamid'in ksa bir hastalk neticesiyle vefat vukua geldi ve bu suretle Sultan Reat hem selefinin, hem halefinin lmlerini grm oldu, ye her ikisi hakknda cenaze merasimini lyk vehile yapld. Ben saraydan ayrldktan sorna, celbedilmedike, kanlmas mmkn olmayacak vesileler zuhur etmedike saraya gitmee kibarca bir hareket nazariyle bakmazdm. Aksine davranmak bana bir nevi srnaklk kabilinden gelirdi. Peygamberin kendisini rahatsz edecek kadar sk sk, hemen her gn ziyaret eden Eb Hreyre'ye Zrn gubben tezdd hubben buyurmu olduunu hatrlayarak kendi inziva kemde kalrdm. Hnkr da bu ekinmeyi takdir eder olmalyd ki birer sebep bularak beni yanma ard. Hatt armaanlarn aldka, yahut resm vesilelerle arz tebriktta bulunmak lzm geldike bu vazifeyi birer arize takdimiyle ifa ederdim. Fakat yle bir sebep zuhur etti ki saraya kadar gidip hatr sormak lzm geldi, bunu yalnz bir vazife kabilinden deil, daha ziyade o yata mhim bir tehlike geirmi olan hnkrn shhat ve hayatna samim bir alka ile yapmaa lzum grdm. Beinci Mehmed'in mesanesinde pek ziyade muztarip olduuna vkftm. Cemil Paa ile buna dir grgrken onun mesanede ta var, mutlaka bir gn ameliyat lzm gelecektir dediini de bilirim. Pek ziyade tehlike ihtimalleri iinde yaplacak olan bu ameliyat iin Berlin'den mehur cerrah s-rael celbolunmutu ve Cemil Paa ile dier tabiplerden icab edenler de hazr bulunduklar halde Yldz saraynda baaryla ameliyat yaplmt. Bunu haber alnca hnkrn hatrn sormak iin Yldz'a gitmekte acele ettim, bermutad bamabeynci Tevfik Beyin odasna uradm, mteakiben baesvabc Sabit Bey oraya geldi: . (Efendimiz sizin geldiinizi iittiler, pek ziyade memnun oldular. Kendileri ayakta yorgun bir haldedirler, fakat mutlaka sizi grmek istiyorlar, onun iin hemen azimet buyurulmasn!) dedi. Biraz sonra tekrar gelerek: (Sizi istiyorlar!...) dedi.

Byk mabeynden hnkrn husus dairesine kadar epeyce uzun bir yol vardr. Sabit Beyle grerek yrdk. O bana hnkrn tevekklnden bahsetti. Ameliyat balamadan evvel kbleye dnerek dua etmi, (memleket ve millet iin zararl olacaksam Cenab Hak beni bu ameliyat masasndan kaldrmasn!) demi ve etrafnda bulunanlara hakknz hell edin dedikten sonra kemali cesaret ve metanetle yatarak kendisini tabiplere teslim etmi. Sultan Read'm ne kadar dindar ve mtevekkil olduunu bildiim iin bu hikyeyi hi hayret etmeden dinledim. Benim de Sabit Beyden bir ricam vard: Hkmet beni Almanya'da bir tetkik seyahatine gndermek istiyordu. Hemen hareket edecektim, bu seyahat belki sekiz ay kadar srecekti. (Tekrar Efendimizi yormak istemem, onun iin arz vedaya gelmeyeceim, siz bunu mnasib bir zamanda sylersiniz..) dedim. Ve hnkrn yatmakta olduu odaya girdik. O, pek yorgun, arka st yatyordu. Her zaman kuvvetle kan kaln sesi rtlmt. Sabit Bey: Siz kendinizi yormaynz, ben baktib beye anlatrm!... dedi. Ben hl baktib nvaniyle yd ediliyordum. Ve Sabit Bey uzun tafsilt ile ameliyatn nasl yapldn anlatt. Hnkr onu dinlerken glmsyor, sanki ite bu cesareti ben gsterdim!. demek istiyordu. Sonra bir iaretle Sabit Beye bir ey anlatt. Mesaneden kan talarn gsterilmesini istiyordu. Sabit Bey bunlar getirdi ve bana gsterdi, birer kk ku yumurtas hacminde iki ta... Bunlar hnkr mesanesinde yllarca tamt. Sonra Sabit Beye iaret yaparak onu yanma ard ve yava sesle bir eyler anlatt: Sabit Bey bana: (Almanya mparatoru istanbul'a gelecekmi, hatt imparatorie ile beraber Avusturya mparatoru da gelmek istiyormu. Efendimiz, vaktiyle byle misafirlerden hatt uzun seyahatlerden yorulmazlard; fakat imdi pek mkl olacak. imdiden bunun korkusunu ekip zlyorlar) dedi, ben de uygun birka cmle ile karlk verdim. Sonra hnkra: Hkmet baktib beyi bir vazife ile Almanya'ya gnderiyormu. Kendisine bir emriniz var m? dedi. Hnkr biraz dndkten sonra: Bana oradan sar eka-yik bulabilirse getirmesini rica ede-

209

rim!... dedi. Hnkr pek yorgun grerek bir znt ile yanmdan ktm. Bundan sonra Beinci Mehmed iki seneden fazla yaad.

Darlfnunda garabet Zeynep Kmil kona Fazla masraf Alman mderrisler alma odalar Lisan meselesi Meclis mzakere mevzular Ziya Gkalp Birka sima Bir zor i Tedrisatn istiklliyeti Bir isyan Memleketin her sahasnda grlen u harb yllarna ait garabetlerden birine de Darlfnun sahne olmutu. Vatann en yksek irfan merkezi saylan bu messese bir aralk urada burada dank bir halde srklenip durdu, asl merkezi addedilen Zeynep Kmil Kona asker hastahane ittihaz edilmiti. Daha sonra bu ihtiyacn baka suretle tesviye resi bulunup, gene birok ubelerini toplayarak o konaa iltica etti. En fazla talebeye malik olan ve tekilt btn dier ubelerden daha geni bulunan Tp Haydarpaa'da iken Felsefe, Tarih, Edebiyat ve o zamann tbirlerince itimaiyat, lisaniyat ubeleri hep bu mehur konaa snm bulunuyordu. Konak bu kadar ubeleri olan bu messeseyi almaya yeter miydi? htiyac temin edebilecek dershaneleri var myd? Bu suallerin cevabm o harb yllarnda vermee imkn yoktu. Darlfnun bu nma istihkak iddia edebilecek bir halde bulunsayd her sualden evvel talebesi var myd diye sorulmak icab ederdi. Harb yllarnn asker ihtiyac talebenin hi olmazsa yzde doksann tahsilden daha mhim olan vatan mdafaasna sevk ettii iin byk konak, sessiz, hareketsiz dehlizleriyle, dershneleriyle bsbtn bo denebilecek bir halde idi. Buna mukabil mderrisler, muallimler, ktipler yle kabark bir yeknu buluyordu ki Maarif Nezareti iin Darlfnun asl hikmeti vcudunu tekil eden talebe noksanna mukabil tekilt itibariyle pek mhim bir masrafn altnda ezilmi bulunuyordu. Bu tbiri kullandktan sonra piman oldum, hi de ezilmie benzemiyordu. Her mkl byk bir cesaretle, her ar masraf hayret edilecek bir miza hafifliiyle karlayan o zamann Maarif Nezareti beyhude yere para dkmek vesilelerini hi bir tasarruf endiesine balamakszm kabul ediyordu. Bu meyanda takm takm getirilen Alman mderrislerini zikretmelidir: Haydar Paa da, urada burada mevcut ubelerde bunlardan ka kii

210

vard, bunu tayin edemem, muhtelif ubeleri toplam olan Zeynep Kmil konanda sekizden az deildi. Grlyor ki memleketin birok idarelerinde Alman unsuruna geni yerler tahsis olunduu gibi Darlfnunda da baka trl yaplamamt. Her biri birka mderrisin maalar yeknu kadar tahsisat ile celbedilen bu efendilerin yalnz yzlerini grmekle Darlfnun bir irfan alayan hlini alacak olsayd Maarif Nezaretinin bu fedakrane cmertliine bir mna verilebilirdi. Her eyden evvel dnlmeliydi ki talebe yoktu, mevcut olanlardan bir Alman mderrisine nihayet iki gen isabet eder miydi? Bunun hesabn ne Maarif Nezareti yapt, ne bizler dndk. Elbette Alman mderrisler yapm olacaklardr ama onlarn ses kardklarm iitmedik. Sesleri kard: Yalnz istenen eyler iin... Konakta birer alma odas istediler, verildi; bunlar tamir oldu ve boyand. Eya istediler, alnd, kitap dolaplariyle, birer mkemmel odalar oldu. Trk mderrisler konan urasnda burasnda, kitabet odasnda, yahut daima misafirsever olan mdrn yannda ders saatlerini bekleyerek snmakta iken bu yabanc mderrisler her trl istirahat esvabiyle mcehhez alma odalarnda uzun saatler geirirlerdi. Nasl geirirlerdi? Lisanlarn bilmedikleri bu genlere nasl hitap edeceklerdi? Talebe ile hoca arasnda nasl amel, mantk ve hususiyle bir zaman israfna imkn brakmayan bir mnakale vastasn aramadlar ki bunun resi bulunmu olsun. Zaten aransayd da bu re bulunabilir miydi? Bunu bilmiyorum. O zamann Darlfnunda geirilen ac tecrbeden sonra bugn niversitede de her ubede birok yabanc mderrisler var, elbette bunlar iin katlanlan byk klfet ve masraf karlnda kendilerinden, mesel Trk mderrislerinden beklenebilecek kadar bir faydann pek ok stnde feyz imkn temin edilmek esbab hazrlanm olmaldr. Buna selhiyet esbab dnmlerdir elbette. Burada mevzubahs edilecek bir mesele deil. Bu yazlardan Darlfnunun harb yllarna ait hayatn tasvirden baka bir maksat beklenemez. O tarihte arkadalarmn tensibiyle mderrisin meclisinin riayet vazifesi bana verilmiti. erh-i btn mderrisi Ali Ekrem'e muavin olan ibrahim Necmi de meclisin kitabetim zerine almt. Birok vazifeleriyle beraber bu ii de grmek iin ftr faaliyeti ve pek zengin kabiliyeti fazlasiyle kfi olan bu gzide gen o zaman henz genti meclisin her itimama bol bir mzakere ruznamesiyle, dolgun bir zabtname ile gelirdi. Talebesi yok denecek derecede fakir, dersleri hemen metruk saylacak kadar arzalara urayan bir messesede meclisin mzakerelerine zemin olabilecek neler bulunurdu, bu gn bunu hatrlamyorum. Hatrlayabildiim bir

cihet varsa o da meclis azasnn saatlerce trl nazariyeler zerinde uzun konumalara frsat bulduklar idi. Gene gzlerimin nne geliyor; Alman mderrisler, baka yaplacak bir ileri olmadndan meclis mzakerelerinde daima kemali sadakatle hazr bulunurlard. Riyaset mevkiinin sa tarafnda bir yarm halka tekil ederler ve susarlard. Dinlerlerdi elbette, eer aralarnda sylenenleri merak edenler bulunursa bunlar ya yakmlarda lisan bilen bir Trk arkadan ltfuna, yahut reisin tercmanlna mracaat ederler; ve eer sz sylemee lzum grrlerse gene reis vastasiyle mtalealann tef sil ederlerdi. Bu da epeyce bir zaman srd. Eer bu zevatn derslerini de byle tercme olduundan geirerek katre katre aktmalar icabederse ne kadar zaman israf edilecek... diye dnmekten hli deildim. Bunu elbette btn meclisin Trk zas benimle beraber dnrlerdi. Dnmeyen Maarif Nezareti idi. Reisin sol tarafnda t kapya yakn bir yerde gzleri mehul bir noktaya dikilmi, dinlemiyor zannedilen, fakat hakikatte dikkat kesilmi olan Ziya Gkalp, onun yanbamda zeki gzlerinin kaynaan cvltlariyle Fuad Kprl, dudaklarnda bir istihza tebessmyle Necmeddin Sadk vard. Daha sonra? Kimler yoktu? Cenab ehabeddin, Ali Ekrem, Hseyin Dni, Ali Muzaffer... Belki otuzla krk arasnda deien azaya malik bir mecliste sylenecek sz m bulunmaz? Fakat netice? Netice bir hiten ibaretti. Bir gn mderrislerden biri Alman mderrislerini mkl bir vaziyete sokacak bir mesele kard. Bu zevatn derslerini nasl bir esas ve usul dairesinde vermek tasavvurlarm ltfederek sylemelerini istedi. Bu taleb hususiyle Trkiye mderrisine hitap ediliyor gibiydi. Trkiyat mderrisi bir Almand... Trk mderrisinin galiba Almanlar sktrmak iin icat ettii bu meseleye meclis de muvafakat gsterince Alman mderrislerinde bir isyan hareketi belirdi. Trkiyat mderrisi, tedrisini zgrl esasna muhalif olan bu talebe muvafakat edemeyeceine dair sz syledi ve bu mukabele kabule ayan addedilmeyince hm ile ayaa kalkarak meclisten darya kt ve onu takib ederek btn dier Alman mderrisler de meclisi terkettiler. Meclis bu harekete kar ses karmyarak, yalnz pek manidar bir glmseme ile iktifa etti.

211

te bu esnada idi ki zaten Darlfnunda beni alkoyacak bir sebep kalmadndan hkmete teklif edilen Almanya seyahatine kmak zere tatil mevsimini de frsat addederek mezuniyet aldm ve ktm.

Seyahat Almanya mektuplar ehbenderlerin delleti Mtenevvi bir megale Avdet arzulan Orova maceras stanbul'a var Hnkrn akayilderi

Byk harbin ikinci senesi yaz balangcnda mektepler tatil edilir edilmez eimle iki erkek ocuumu yanma alarak hkmete bana verilen vazifeyi ifa etmek zere yola ktm. Almanya'ya doruca o zaman mmkn olmadndan Bulgaristan, Romanya, Macaristan, Avusturya'ya uraya uraya Vi-yana'dan Tuna'y tercih ederek Almanya'ya vsl olduk. lk ksm ocuklarla beraber, en byk ksm yalnz yaplan bu seyahati srasiyle (Almanya mektuplar) namiyle yazmtm. Bu mektuplar iin her eyden evvel Almanya'da seyahat edeceklere faydal olmak, bir nevi rehber vazifesi grmek esasn kabul ettiimden her trl ssten ve gsteriten uzak kalmaa karar vermitim. Edebiyat zemininde kendisince mmkn olan ly vermi bir muharrir iin bu sade tarz muahezeye deer addedilmemek insafa muvafk iken ok kimselerden bunlarn benden beklenecek neviden olmadklar yolunda siteme maruz kalnca bir byk ksmnn nerinden feragat ettim, insan nasl olsa istihkak kesbedilmemi itirazlardan ftur getirmemee kadir olmuyor. Yazda mutlaka edebiyat bekleyenleri tatmin etmeyince susmak bana daha uygun grnd. Bu hatralar arasnda, sekiz ay sren ve bana Almanya'nn elli iki ehrinde mehur binalar, muhtelif sanat ve kltr messeselerini, nmuneghlan grmek frsatn veren bu seyahati tafsil edecek deilim; yalnz kaydedeyim ki hayatmda bana nasib olan seyahatler iinde beni en ziyade aydnlatan ve mstefit eden bu seyahat oldu. Berlin'i merkez ittihaz etmitim. lk nce eimle ve ocuklarla beraber Adlon otelini tercih etmiken mektep tatili bitince ocuklar anneleriyle beraber pek dolak ve mkl bir yeldan stanbul'a sevkettikten sonra mzdehim ve hareketle meml olan bu byk oteli terkederek ondan daha byk, odalarnn, salonlannm geniiyle mferrih ve nisbetle sakin olan Esplanade oteline gemi ve burasn merkez ittihaz ederek Almanya'nn muhtelif cihetlerinde tetkik seyahatime devam etmitim.

212

Hariciye Nezaretinden Almanya'da mevcut ehbenderlere verilen tavsiyelerle uranlan ehirlerde pek ltufkr delillere ve azam kolaylklara rastlyordum. Hamburg ehbenderi Fe-rid'den baka dierleri btn mahall muteber zevatndan fahr ehberderlerdi, ve bunlar ekseriyetle bulunduklar mahallerin yerlisi olduklarndan delletlerinden edilen istifade azam bir raddeye vsl oluyordu. Yorucu, fakat ok elendirici ve oyalayc bir i! Hususiyle grlen yerlerin eitliliinden dolay hi bir zaman usan duymadm. Eski bir kiliseden sonra bir fabrika, byk bir baheden sonra bir irfan messesesi, bir mzeden sonra orta adan kalma bir ehir kona, bylece oradan oraya koarak, geceleri bir seyir yerinde geirerek, nihayet uyku zamanndan alman iki saati grlen yerlerin intihalarna makes olacak mektuplara yazmaa ayrmak yle eitli bir megale idi ki bunu hi yorulmadan yaptm. Yalnz bu intibalar o kadar boldu ki naslsa hi bir lye uymay dnmeyen mektuplar hadden ar uzun oluyordu ve bunlar nereden (Tanin) de sahifelerden tayordu. Berlin'de Hariciye Nezaretinden bana husus memurlar ayrlyordu. Bunlar hariciyenin en gzide genlerindendi, kendi kendime gezdiim, dolatm yerlerden baka mutlaka bir resm delile muhta dan yerlerin kaplar, harb zamannn sk tedbirlerine ramen, bu zevatn delleti sayesinde tamamiyle ak bulunuyordu. Yalnz Berlin'de grdm messeselerin isimlerini saymak pek uzun fihrist yapmak olacak. Bir yandan dolarken bir yandan da Almanya'nn havasn koklamamak mmkn deildi. Bu hava gnden gne daha endie ekici oluyordu. Mar-ne bozgunundan sonra Almanya iin muzafferiyet midi gittike snmee balyor ve bittabi bir yandan ihtiyalar sknts, bir yandan istikbal znts herkeste bedbin bir maneviyat douruyordu. Bk defa hariciye erkn tarafndan benimle grmek arzusunu gsterenleri ziyaret ettim. Onlar bende hsl olan intibalarm anlamak m istemilerdi, yoksa benden Trkiye hakknda malmat almak emelinde mi idiler, bilmiyorum, hariciye mntesiplerine mahsus lisan ihtiyatlariyle cereyan eden bu konumalarda ne ben onlardan, ne onlar benden dolgun bir eser alamadk; yalnz grdm ki onlarda da evkten bir nebze bile kalmam. Btn simalarmda ve edalarmda rahatsz eden bir dnce vard.

Berlin'de olduka kalabalk bir Trk zmresi vard ve bunlardan birka benimle beraber Esplanade'de ikamet ettikleri gibi bir byk ksm da ekseriyet zere ok zamannda bana gelirler ve otelin byk holnde geni bir halka evirirlerdi. Otelde ikamet edenler arasnda Mahmud Muhtar ve ailesini, Ri-fat Paa ve refikasn, ttihad ve Terakki hkmetinin Nafa Nazrlnda bulunan Halayan', ay vakti gelenler iinde Safveti Ziya'y, Mnci Fikri'yi, eski Nafa mstear Cemal'i sayacam. Bunlar bana hep dost idiler ve beraber bulunduka gurbet hznlerini unutmu oluyorduk. Benim iin pek ziyade holanm olduum bir ey vard: Sefarete gitmek. Eski ve halis dost Hakk Paa sefir idi, yle ki sefaret bana deta kendi evim gibi scak gelirdi. Ekseriyet zere Hakk Pasa ile bir seyir yerine gidilirdi. Musiki iptils malm olan Hakk Paa bilhassa "VVagner'in eserlerine tutkun idi ve bunlarn birok paralarn mrldanarak tekrar edecek kadar zabtetmisti. Yalnz onda rahatsz edici kuru bir ksrk vard ki btn halk skt ile musikiyi dinlerken onun boazn gcklar ve kendisini hem rahatsz eder, hem etrafn sktunu ihll ettiini dnerek zerdi. Bu ksrn acaba birka sene sonra henz gen saylan bir zamannda hayatna son veren hastaliyle bir iliii var myd? Byle Almanya seyahat ve ikameti pek msait artlar iinde cereyan ederken yava yava bende bir dassla balad. Memleket, aile, ocuklar gzmde ttyordu. Ondan sonra mezun olmakla beraber Darlfnunda hazr bulunmaa da lzum gryordum. Bir gn Halayan'la konuurken onda da ayni hlin mevcudiyetine vkf oldum. Ve birdenbire: (Gidelim mi?) dedim. (Siz karar verirseniz ben de beraber gelirim!..) diye mukabele edince dndk. Gitmek? Pek iyi!... Fakat nasl? Dolak, kark bir i!.. Ben ertesi gn tahkikata giritim ve seyahatin izgilerini tesbit ettim: Viyana, Pete, Bkre, Orova Tna'dan Bulgaristan'da Lompalanka, Rusuk, Sofya, nihayet oradan kimbilir nasl bir tren yolculuu ile stanbul...

213

Bunu Halayan'la tetkik ettik, o gzlerini szerek dnyor ve galiba benden sirayet eden bir azim ile ban sallayarak, yar trke yar franszca: Cela va!.. hemen gidelim diyordu. Birka gn iinde hazr olduk. Halayan pek iyi bir dost, pek ho bir arkada idi. Ben de onun arkadal ile bu kark yola kmaktan memnun idim. Vedalarmz yaptk Berlin'de kalma tercih eden dostlarmzdan stanbul iin ynlarla selmlar yklenerek Viyana yolunu tuttuk. Bu gzel ehirde ne kadar kaldk, hatrlamyorum, Pete de yle! Bkre'te galiba hi kalmadk, doru Orova'ya... Oraya kadar pek iyi deilse bile ikyet olunacak kadar fena denemeyecek bir surette devam eden yolculuk bu berbat ehirde bizi pek mkl bir vaziyete soktu. O gne kadar olduka nee ile devam ederken buraya muvasalat dakikasndan balayarak pek byk bir can sknts ile karlatk. Her ikimiz de yanmzda bulunan antalarmzdan baka birer byk sandmz vard ki bunlar da bizimle beraber oradan oraya aktarma edilerek Orova'ya kadar yk vagonunda gelmek lzm gelirken onlardan bir eser zuhur etmedi. Ne oldu, yanl bir yola m gitti, bir yerde tklp kald m? Bu kark zamanda btn eyamz muhtevi elan bu sandklar kendi hallerine brakabilir miydik? Onlar elde etmeksizin Tuna tarikiyle Bulgaristan'a gidecek olan kk vapura binip ayrlmak bu eyay feda etmek demek olacakt. Buna rza gsteremezdik. Benden ziyade Halayan kestirip att: Sandk bulunmadka uradan uraya kmdanamam! dedi. Her eyden evvel konak mdr ile grtk: Bu adam, pek perian, etrafa telgraflar ekti ve gelecek cevaplara intizaren birka gn ehirde kalmak lzm geldiine hkm verdi. ehirde kalmak? Bu dile kolay bir iti ama barnacak bir yer yoktu. Tek bir otel vard, bu da ehir harb esnasnda topa tutulmu olduundan btn mecralar bozulmu, mlevves, kokmu, bir harabe halinde idi. arnaar burada bir gece geirdik. Bir mahbeste gecelemek belki daha iyi olurdu, teden beri pek elenceli bir arkada olarak tanlan Halayan'm suratndan den bin para oluyordu. O gn mdre tekrar mracaat ettik. Bize bir are bulmasn rica ettik. Bu re bulundu. Onun delaletiyle Tuna'da seyrsefer yapan kk vapurlarn Pete merkezine mracaat edildi. Bizim sfatmz bildirildi ve oradan gelen emir zerine biz sandklar bulununcaya kadar rhtmda yola kmak zamann bekleyen vapurda misafir edildik. Burada temiz yataklarmz, mkemmel yemeklerimiz oldu, fakat gn sren bu bekleme esnasnda tekrar tekrar mdre mracaat ettiimiz halde sandklar-

dan bir haber kmad. Nihayet!.. Vapurun hareketi gn tekrar mracaat ettik ve bizi hayretler iinde brakan bir netice karsnda bulunduk. Mdr bir hastalk bahanesiyle grnmedi, maiyet memurlarndan biri dedi ki: Sandklar bulundu. Onlar sizin geldiiniz trenle beraber buraya gelmi, fakat onlarn iinde bulunduu yk arabas almadan ambarlara sevkedilmi ve bu suretle mevcudiyetleri fark edilmemi... Buna ne mna verilmeliydi? Pek aratrmadk ve mallarmza kavuma burada geirilen zntl gnlerin kfi bir karl addederek hemen sandklarla beraber vapura seirttik ve bylelikle bu berbad ehirden kurtularak ertesi gn akr "akr yamur yaarken ondan daha mundar bir yere, Bulgaristan'n Lcmpalanka kasabasnn amurlar iine daldk. Bundan sonra yol kz arabasndan beter bir katarla tngr mngr Ruscuk'a, oradan Sofya'ya gitmek suretiyle devam etti. Sofya'da bir gece geirerek stanbul yolunu tutmak icabediyordu. Bizi stanbul'a getiren katar da daha iyi deildi. Yatacak yer yoktu; birer keye bzlerek sarsa sarsla uzun ve trl arzalarla dolu bir yolculukla nihayet ertesi gn gece yarsndan sonra kendimizi Sirkeci'de bulduk. Berlin'de hnkrn san akayikleriyle de megul olmutum. Sar denebilecek renkte gakayik bulunmadn, fakat donuk beyaz renk zerinde sarmtrak akisleri olan bir nev'in mevcut bulunduunu anladm; ve bundan dolay o nev'e safrano nam verildiini rendim. Bunlardan epeyce tedarik etmitim. Sandklarla bu kkleri muhtevi olan uval bizimle beraber Sirke-ci'ye vsl oldu. Ertesi gn onlar saraya gtrdm, pek ziyade memnuniyeti mucib oldu, fakat teessf olunur ki ancak iki sene sonra iek verecek olan bu sary andran akayikleri grmek Beinci Mehmed'e nasib olamad. Saatten saate bizi vatana yaklatran bu berbat yolculukta her ikimizde de bir sevin vard ve pek hosohbet olan Ha-layan'la kar kargya birbirimize hikyeler anlattk. Hi bir zaman evlenmee karar veremeyen bu adamm hayal bir ok ak muvaffakiyetleri vard. Bunlar pek ziyade

214

lisan ihtiyatla ve sayg dairesinde naklederken, Berlin'e taallk edenlere ben de, sanki uzaktan, ahit olmu bulunurdum. nanr ve daha ziyade cesaret bulurdu. Ne ltif bir adamd bu Halayan! Nerelerdedir, ne yapyor? Bu tarihten sonra onunla tekrar mtarekeden sonra svire'de bulumak mmkn olmutu, fakat bu baka bir hikyedir. SON Halid Ziya Uaklgil _ Saray Ve tesi

215