BR KIRGIZ DESTANI: MENDRMAN

A Kyrgyz Epic: Mendirman

Ali zgn ZTRK*

ZET Krgz Trkleri zengin bir destan geleneine sahiptir. Krgz destanlar hacimlerine gre kk ve byk destanlar; konularna gre de sosyal ve kahramanlk destanlar olarak snflandrlrlar. Bu almada Krgzlarn kk destanlarndan biri olan Mendirman destannn yazya geirilii, nshalar ve destanla ilgili yaplan almalar hakknda bilgi verilecektir. Ayrca, Mendirman destannn zeti de verilecektir. Anahtar Kelimeler Mendirman, Destan, Krgz Destanlar, Krgz Trkesi. ABSTRACT Kyrgyz Turks have a rich epic tradition. Kyrgyz epics are classified in their volume as short and large; and in terms of subject as social and heroic epics. Here in this paper one of the Kyrgyz short manuscripted epics, Mendirman is studied and the original epic is summarized. Key Words Mendirman, Epic, Kyrgyz Epic, Kyrgyz Turkish

Krgzlar, dnyann en hacimli destan kabul edilen Manas da iine alan kkl bir szl edebiyat geleneine sahiptirler. Bu eserlerdeki malzemelere dayanarak Krgzlarn kltr ve geleneklerini tanyabiliriz. Krgzlarn kk destanlar eklinde szl gelenekten derlenip yazya geirilmi olan epik eserleri de vardr. Bu destanlar sadece hacimleri bakmndan farkllk gsterirler. Kk destanlar konularna ve karakterlerine gre kahramanlk ve sosyal konulu destanlar olarak ikiye ayrabiliriz. Bilindii gibi, sosyal destanlarda sava konusu gncel hayata gre daha az yer almaktadr. Bu tr destanlarda hikye etme, diyalog, monolog gibi anlatm yntemleri ok kullanlmtr. Bununla birlikte eitli kafiyelerin yer almasyla kk destan metinleri, akclyla kopuz eliinde sylenmeye daha elverilidir. Anlan zellik(ler), bu tr destanlarn ilgi ekiciliini, kulaa ho gelmesini arttrarak eserin fikr ve edeb seviyesini ykseltir. Krgz kahramanlk destanlarna; Er Ttk, Coodarbeim, Kurmanbek, Can ve Bay, rdakbek, Er Tabld, Canl Mrza ve Er Soltonoy rnek olarak verilebilir. Sosyal konulu destanlara ise; Sarnc Bky, Olcobay ile Kiimcan, Kedeykan, Ko*

coca, Mendirman ve Ak Mr destanlarn rnek verebiliriz. Mendirman, Krgzlarn destan geleneinde kendine zg bir yere sahiptir; Krgz boylarnn i ve d ilikilerini, sosyal hayat tarzn dile getiren destans iir (epik poem) saylr. Eser, destan geleneine uygun olarak ba kahramann ismi ile adlandrlm olup nesir ve nazm kark olarak sylenir. (Caynakova vd. b:1) Mendirman destannn bilinen iki nshas bulunmaktadr. Birinci nsha byk Manas apak Irsmendeyevden 1939 ylnda aratrmac Esenbayev Keldibek tarafndan yazya geirilen hacimli bir nshadr.1 kinci nsha ise; 1941 ylnda halkbilimci Ibraym Abdrakmanovun Kaydu adnda bir ihtiyardan yazya geirdii bir miktar malzemeye dayanmaktadr.2 Bu destana ait halk nshas, aslnda Kasmal Cantv tarafndan zerinde allp yaymlanmtr. Ibraym Abdrakmanovun belirttiine gre Mendirman destan Bokktn adl byk kopuzcunun ezgisiyle sylenmitir. apak Irsmendeyevin nshas, batan sona kadar ayn el yazs ile ok kk Ltin harfleri ile yazlm bir nshadr. Bu nsha ok hacimli olup olaylarn dzenlilii ve anlatm biimiyle dikkati ekmek-

Gazi niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili Doktora rencisi.

http://www.millifolklor.com 34

http://www.millifolklor.com 34

Mill Folklor, 2007, Yl 19, Say 74

tedir. Bu nedenle bu nsha eksiksiz nsha olarak nitelendirilmektedir. (Caynakova vd.1998a: 219-220) apak Irsmendeyev 1863 ylnda Kokor vadisinde bulunan Uzun Bulak kynde domu ve 1956 ylnda lmtr. . Irsmendeyev Krgzlar arasnda byk Manas olarak bilinmektedir. Halk arasnda byk Manaslar olarak bilinen Balk, Naymanbay, Aklbek, Sambay gibi byk ustalardan eitim alm ve onlarn edeb geleneini koruyan gerek Manaslardan biri olmutur. Kydeki hocalardan okuma yazma renmitir. 1935-1948 yllar arasnda apak Irsmendeyevden Manasn blm ile szl halk edebiyat eserlerinin baka rnekleri de yazya geirilmitir. (Caynakova vd.b:2) Mendirman destannn yazya geirildii ortam, artlar ve onu yazan Esenbayev Keldibek hakknda salam bilgiler bulunmamaktadr. nk, Mendirman yazan kii kendisi hakknda hibir bilgi brakmamtr. Bununla birlikte zamannda yazya geirilmi olan Mendirman destan szl halk edebiyatnn bilinen bir rnei olarak aratrmaclarn dikkatlerinden kamam ve 1989 ylnda Halk Edebiyat serisinin 7. cildinde Ba Destan ile birlikte yaymlanmtr.3 Ayrca bu nshaya gre ksa saylan ve ihtiyar Kaydudan yazya geirilen malzemelerde de destana ait konularn aklkla ilendii gzlenmektedir. Bununla birlikte destan kahramanlarnn isimlerinin ayn oluu, karakterlerinin benzerlii eldeki nshalarn znn ayn kaynaktan geldiini aka gstemektedir. hanete, ekememezlie, adaletsizlie kar mcadele, destann esas konusunu oluturur. Destanda, Mendirman gibi her zaman halkn mutluluu ve refah iin hayatn feda eden, cesur, gerek bir yiidin bulunmasnn gereklilii vurgulanmaktadr. Destanda Kalmuklarn basklarna kar yaplan mcadeleler yer alsa bile; Krgzlarn kendi aralarndaki birliin dald zamanlarda akrabalar arasnda zorlaan insan ilikilerinin yansmas daha da rktcdr. Krgzlarn kk destan geleneine gre kahraman, ok eli evlilikte bir annenin tek ocuudur ve babasnn dier ele-

rinden olan kardeleri ona kar dmanlkta birleerek onu yalnz brakrlar. Fakat onlarn ilerinden birisi mutlaka yalnz olan kahramana yardm eder. Mendirman da Adik Hann elerinden birinin tek oludur. Onun karsnda bulunan kardelerinden sadece en by Asl, Mendirmann tarafna geer ve ona yardm eder. Asl, Mendirmann kars Kann, soylu olmadn da nceden sezip kendisine ilk o syler. Bilindii gibi Krgzlarn Manas bata olmak zere kahramanlk destanlarnda temel epik atmalardan birisini akrabalar arasndaki atmalar oluturur. Destan ataerkil toplum yapsnn hkm srd zamanlara ait olan tarih, toplumsal gerekleri de yanstr. Demek ki kk destanlarda da yaygn bir ekilde yer alan akrabalar aras atmalarn anlatm; Krgz boylar arasndaki sosyal sorunlarn ve kavgalarn uzunca bir sre varln koruduunu gstermektedir. Geleneksel olarak destan kahraman, her zaman halkn sevdii biridir. Bu yzden onun cesaretini, kahramanln abartarak olaan d ekilde tasvir etmek doal bir olaydr. Sosyal ierikli destanlarda ise destan kahramanlar geree daha yakn dururlar. Can-Bay destannda Bay, suda boulmayan, atein yakmad bir destan kahramandr. Mendirman onun aksine, olaanst gleri ile deil; kendi zeks ve beceriklii sayesinde dmanlarn yener. Mehur Krgz destanlarnda Kankey, Ayrek, Zulayka, Aygan gibi kadnlar, ba kahramana yolda ve ona destek olan, yardm eden, akll, gerekirse eline silh alan asker kadnlar olarak tantlrlar. Bununla birlikte Aklay, akey, rdakbekin kars Suluubek (Erke) ise; aklsz, hafif, sadece gnlk elencesini dnen uza gremeyen kadnlardr. Bu kadnlar kocalarna yardm etmeyerek tam tersine onlarn byk felketlere uramalarna sebep olurlar. Destanda ok ksa bir ekilde gemesine ramen Mendirmann kars Kan byle nitelendirilmitir. nk daha eserin banda onun karakterinin olumsuz taraflar anlatlr. Btn nshalarda Kann, eine sadk olmad ortaya kar ve lm cezasna arptrlr. Dier nshalarda da Kann karakteri bu e-

http://www.millifolklor.com

35

Mill Folklor, 2007, Yl 19, Say 74

kilde anlatlarak sonu ac bir trajedi ile sonulanr. Mendirmann zaferi destann sonunda bir kez daha vurgulanr. Mendirman destannda geen sava iki tarafl olduu iin Mendirmann dmanlar da iki eittir. Birincisi, kendi ilerinden kan dmanlar; kardeleri ve hayat arkada olan karsdr. Dier dmanlar ise, Kuydal, Kaldama, Kontaac, eyren adl Kalmuk hkmdarlar, tarih gerek dman temsilcileridir. (Caynakova vd b: 5) Mendirmanda, Krgzlarn d dmanlar olan Kalmuklarla mcadeleleri ikinci planda kalmakta ve Krgzlarn aralarndaki i atmalar n planda yer almaktadr. Mendirmanda, Canl Mrza destanndaki kahraman Krgz kznn mcadelelerinin aksine; ktlklerin ba sorumlusu olarak destan kahraman Mendirmann kars Aykan gsterilir. Bu dnce, destanda geen Kadn degen it eken, ten cegen kurt eken. (Kadnlar it gibidir; iten yiyen kurt gibidir.) ataszyle de glendirilir. Mendirman destan bir ok ustann elinden geip, muhafaza edilerek gnmze kadar ulam Krgzlarn nemli szl edeb eserlerinden biridir. Mendirman destann konusu ksaca yle geliir: Adik Hann dokuz olu vardr. Mendirman, Adik Hann elerinden birinin tek oludur. Kardeleri Mendirman istemezler ve aralarnda anlaarak onu ldrmee karar verirler. Fakat Mendirmann en byk aabeyi Asl, bu plan renir ve Mendirmana haber vererek onu kurtarr. Mendirman bu olaydan sonra ei Kan (veya Aykan) da yanna alarak yurdunu terk eder. Uzun bir yolculuktan sonra Adl Hann lkesine varr. Adl Hann huzuruna kar ve kendini tantr. Bunun zerine Adl Han kendisine hizmet etmesini ister. Mendirman bu teklifi kabul eder ve gece gndz alarak Adl Hana hizmet eder. Adl Hann lkesinde huzur ve refah artar. Mendirman, yaptklar sebebiyle halkn sevgisini kazanr. Bir gn byc bir kadn Mendirmann ei Kann gzelliini anlatarak Adl Han Kanla evlenmeye ikna eder. Byc kadn Adl Han ile Kan birbirlerine yaknlatrmak iin elinden

geleni yapar ve Kann da akln eler. Kt kadn yapt bu i karlnda gen bir erkekle evlenmek istediini syler. Adl Han yal kadnn bu isteini yerine getirir. Aradan uzunca bir sre (on yl) gemesine ramen Adl Han Kanla evlenemez. Adl Han bir zm bulmak iin halkn byklerine danr. Dant bilge bir kii Mendirmann kars Aykana birini yollayarak onun ne dndn renmek ister. Aykan kendisine gelenlere kocas hakknda yalanlar syleyerek onu ktler ve gnlnn Adl Handa olduunu syler. Bunun zerine Adl Han yapt onca iyilii sebebiyle Mendirman ldrmeye kyamaz fakat onu ok zor, lmcl bir yolculua gndermeye karar verir. Mendirman huzuruna artan Adl Han, kendisi iin bu tehlikeli yolculua kmasn ister. Mendirman, Adl Hann ei Aykanla evlenmek niyetinde olduunu anlar ve bunun zerine Adl Hana serzenite bulunarak uzun uzun konuup iini dkerek bu hakszla kar koyar. Gerekleri renen Adl Han yaptklarna piman olur. Bu olanlarn sorumlusu olarak byc kadn ldrtr. Mendirmana ihanet eden kars Kan da ldrterek cezalandrr. Adl Han olanlardan sonra tek kz Bileriki Mendirmanla evlendirip tahtn tamamen ona brakr. Genlik yllarnn byk bir blmn halkndan uzakta geiren Mendirman sonunda istedii hayat tarzna ulasa da destan iin bu olaylar yetersiz kalr. Mendirman hayat boyunca kendi halkn dnen bir halk kahraman olduu iin yurduna dnp halkna hizmet etmesi gereklidir. erden kardelerinin, dardan da Kalmuklarn basklarndan kurtulmaya alp dalara snarak fakirlik iinde gnlerini geirmekte olan bir avu Krgzn durumu, onun aklndan hibir zaman kmaz. Bu yzden Adl Handan gitmek iin izin ister. Bir zamanlar yurdundan ayrlmak zorunda kalan Mendirman, imdi gerek bir destan kahraman sfatyla binlerce askeri yanna alarak yurduna dner. Mendirman yurduna dndnde halknn g ettiini ve bir ksmnn da alktan ldn renir. Aabeyi Asl da Mendirman bekleyen, onunla ayn dnceyi paylaan iyi niyetli kardei olarak gsterilir. Men-

36

http://www.millifolklor.com

Mill Folklor, 2007, Yl 19, Say 74

dirman, Krgz halkn tekrar yurduna yerletirir ve aabeyi Asl da hanlk tahtna oturtur. Bylece Krgz halk huzur ve refaha kavuur. Bir yl sonra Adl Han vefat eder. Mendirman dman lkelerine, Kalmuklara seferler dzenler ve dmanlarn malp eder. Mendirman Destannda Geen Ataszleri Burada, destanda tespit ettiimiz ve baka kaynaklarda gremediimiz ya da baka ekillerde geen ataszlerini veriyoruz. Touz br bir koydu talasa tarbn koyobu? Dokuz kurt bir koyunu yese, leini brakr m? Er eigi som temir, eritmekke hner kerek. Er eii, kaps som demir gibi zor ve zahmetlidir; evlenen bir kadn onu eritmek iin yani, iyi bir hanm olabilmesi iin ok hnerli ve alkan olmak zorundadr. Obozger cak, han ak; katn cak, er cak. Vezir iyiyse han da iyi olur; hanm iyiyse erkek de iyi olur. Bu atasz baka kaynaklarda Vazir cak, kan cak, ayal cak, er cak eklinde gemektedir. 4 Kadn degen it eken, iten cegen kurt eken. Kadnlar it gibidir; iten yiyen kurt gibidir. Tuya btn tulpar cok, kanat btn umkar cok. Toyna salam sava at yoktur; kanat salam doan yoktur. 5 Mendirman destan; edeb, folklorik unsurlar ve dil zellikleri bakmndan yeni aratrmalara konu olabilecek nemli bir kaynak eser niteliindedir.
NOTLAR 1 Manas ve Gzel Sanatlar Akademisi Mill Merkezi, El Yazmalar Blm. No: 57 2 Manas ve Gzel Sanatlar Akademisi Mill Merkezi, El Yazmalar Blm. No: 99 3 Ba-Mendirman, Dr. Aynek Caynakova, Al Adabiyat Seriyasnn 7. Tomu, Red. Prof. A. Akmataliyev, Bikek, 1998 4 Usupbekov, areke, Krgz Makal-Lakaptar, Firunze, 1982; Ahmet Gngr, Asel Cailova

Gngr, Krgz Ataszler, Engin yay., Ankara, 1998, Krgz Ataszleri, lk elik avk, Krgz Ataszleri, TDK, Ankara, 2002 5 Ahmet Gngr ve Asel Cailova Gngrn, Krgz Ataszleri kitabnda bu atasz Trkiye Trkesine, Zrriyetli tulpar yok, kanad salam ahin yok eklinde aktarlmtr. Bkz s. 316 KAYNAKLAR Abdulbayev, E., sayev D. 1969, Krgz Tilinin Tndrm Szdg, Mektep, Firunze Caynakova, Aynek, a, Akmataliyev, Abdldacan, Mendirman, apak Irsmendeyev Varyant, Bikek, ? _________, Aynek, 1998 b, Ba-Mendirman, Al Adabiyat Seriyasnn 7. Tomu Red. Prof. Abdldacan Akmataliyev, Bikek. elik avk, lk, 2001, Krgz Ataszleri, Ankara, Trk Dil Kurumu Ercilasun, Ahmet Bican (vd) 1991, Karlatrmal Trk Leheleri Szl I-II, Ankara, Kltr Bakanl Kasapolu engel, Hlya. 1998, Krgz Trkleri Edebiyat Trk Dnyas El Kitab (Trkiye D Trk Edebiyat), C. 9, Ankara, Trk Kltrn Aratrma Enstits. Krgz Sovyetlik Sotsialistik RespublikasEntsiklopedya, 1983, Frunze Kse, Nerin, 1998, Aratrmalar I-II, Ankara, Milli Folklor Grsoy Naskali, Emine, 1996, Yirminci Yzyl Krgz iiri, Trk Dil Trk iiri zel Says 5, Ankara Osmanova, Czkan-Konkobayev, KadralCaparov, eral, 2001, Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg (Krgz Dilinin Deyimler Szl) Bikek, Krgizistan-Trkiye Manas niversitesi ner, Mustafa, 1998, Bugnk Kpak Trkesi, Ankara, Trk Dil Kurumu ztrk, Ali zgn, 2003, Krgz Trklerinin Mendirman Destan Transkripsiyon, Aktarma, Gramatikal Dizin, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yksek Lisans Tezi Pekacar, etin, 1995, Pamir (Afganistan) Krgz Trkleri Az, Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi Trkmen, Fikret, 1995, Manas Destan zerine ncelemeler (eviriler I-II), Ankara, Trk Dil Kurumu Usupbekov, areke, 1982, Krgz Makal-Lakaptar, Firunze Yldz, Naciye, 1995, Manas Destan (W. Radloff) ve Krgz Kltr le ilgili Tespit ve Tahliller, Ankara, Trk Dil Kurumu Yudahin, K.K. 1965, Krgza Orusa Szdk, M. Sovetskaya Ensiklopedya, C. Moskva Yudahin, K.K. 1998, (Tercme: Abdullah Taymas) Krgz Szl I-II, Ankara, Trk Dil Kurumu

http://www.millifolklor.com

37