Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ve Medya

T.C.
BABAKANLIK Kadnn Stats Genel Mdrl
TOPLUMSAL CNSYET ETLNN SALANMASINDA MEDYA OKURYAZARLIININ ROL
UZMANLIK TEZ
Mge TOKER ERDOAN
Prof. Dr. Mutlu BNARK
DANIMAN
ANKARA 2010
ISBN 978-975-19-4969-1 Para ile satlmaz. Kitap Dzenleme ve Kapak Tasarm Grkan Akba Bask Elma Teknik Basm Matbaaclk Tant. Hiz. Teks. Tur. n. th. hr. San. ve Tic. Ltd. ti. atal Sokak 11/A Maltepe 06570, Ankara Tel: 0312 229 92 65 Faks: 0312 231 67 06 www.elmateknikbasim.com
T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl
TEEKKR
Bir yl sren titiz bir alma srecinin rn olan bu almann ekillenmesinde ve son halini almasnda yazdm metin taslaklarn defalarca okuyup dzelten, sadece ilgi ve desteiyle deil, yaratc fikirleriyle almann geliimini salayan, alma zerinde ok emei bulunan, bana ve almaya olan gvenini her zaman hissettiren deerli tez danmanm Prof. Dr. Mutlu BNARKa, alma srasnda her trl zveriyi gsteren, ilgisi ve desteiyle her zaman yanmda olan aileme, ok deerli Kurum Yneticileri ve alma arkadalarma btn itenliimle teekkrlerimi sunarm.
iii
T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol
ZET
Medya, artk toplumsal yaantnn her alannda yer almaktadr. Yaanan bu deiimle birlikte, medya bireylerin dncelerinin, davranlarnn ve deer yarglarnn oluumunda nemli bir role sahip olmutur. Kadnlarn medyada temsil edili biimi asndan bakldnda, medyann sahip olduu bu nemli roln kadnlarn toplumsal konumunun belirlenmesinde de etkili olduunu sylemek mmkndr. Bu alanda gerekletirilen pek ok aratrmada da belirtildii zere, kadnlar medyada ounlukla tek tip kadnlk durumuna yer verilerek temsil edilmektedirler. Toplumsal cinsiyet eitliinin yaama geirilmesinde, mcadele yrtlen alanlardan biri de medyadr. Bu mcadelede, bireylerin medyada kadnlarn temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve buna kar bir duru gelitirmeleri olduka nem tamaktadr. Bu adan bakldnda, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadelede, medya okuryazarl nemli bir ara olarak kullanlabilir. almada da bu noktadan hareket edilerek, medya okuryazarl uygulamalarnn, toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara katksnn ele alnmas amalanmtr. Bu amala kadnlarn medyada temsil edili biimlerinden yola klarak, medya okuryazarl kavram irdelenmi ve medya okuryazarl dersi kapsamnda kullanlan materyallerin metinlerine ilikin inceleme ve medya okuryazarl dersi veren retmenlerle gerekletirilen derinlemesine grmeleri de kapsayacak ekilde Milli Eitim Bakanl bnyesinde gelien Trkiyedeki medya okuryazarl uygulamalar deerlendirilmitir. Trkiyede olduka yeni olan medya okuryazarl almalar kapsamnda nemli admlar atlm olmasna ramen, bu alandaki geliimin devamlln salamak iin yaplmas gereken pek ok ey vardr. Bu almann amac kapsamnda deerlendirildiinde ise ncellikle medya okuryazarlnn korumac bir yaklam yerine eletirel yaklam balamnda ele alnmasnn gerekli olduu dnlmektedir.
iv
ABSTRACT
Media takes place in every field of social life. Along with this change, media has a significant role in the composition of the ideas, behaviors and value judgments of the individuals. Considering the representation of women in the media, it is possible to state that this significant role of the media is efficient in the assessment of womens status in the society. As stated in many researches in this field, women are generally represented by giving place to only one womanhood circumstance. Accomplishing the gender equality, one of the fields that struggle goes on is the media. In this struggle, it is essential that individuals be aware of the representation of women in the media and develop an attitude against this representation. When considered from this point of view, in the struggle of gender-based discrimination in the media, media literacy can be used as an important instrument. From this point of view, in this study, handling with the practices of media literacys contribution to the studies on the accomplishing the gender equality is aimed. With this aim, starting from the representation of women in the media, the media literacy concept is examined and the media literacy practices in Turkey drived by Ministry of National Education is evaluated including the examination of the texts of materials used in the media literacy lessons and the in-depth interviews made with the teachers giving media literacy lessons. Although important steps have been taken within the studies of the media literacy which is quite new in Turkey, there are lots of things to do to maintain the development in this field. When evaluated within the purpose of this study, primarily it is considered that media literacy is handled in the context of critical approach rather than a protective approach.
NDEKLER TEEKKR. .........................................................................................................iii ZET................................................................................................................. iv ABSTRACT..........................................................................................................v NDEKLER......................................................................................................vi SMGELER VE KISALTMALAR. ........................................................................... viii TABLOLAR......................................................................................................... ix GR.............................................................................................................. 3 BRNC BLM.............................................................................................. 7 1. CNSYETE DAYALI AYRIMCILIK VE MEDYA................................................ 9 1.1 Toplumsal Cinsiyet ve Cinsiyet Kavramlar. ............................................. 9 1.1.1 Toplumsal Cinsiyet likileri ve Cinsiyete Dayal blm............ 11 1.1.2 Cinsiyete Dayal Ayrmclk........................................................... 13 1.2 Medyada Cinsiyete Dayal Ayrmclk.................................................... 14 1.2.1 letiim Aralarnda Kadnlarn Temsil Edili Biimi. ...................... 15 1.2.1.1 Geleneksel letiim Aralarnda Kadnlarn Temsil Edili Biimi.......................................................................... 18 1.2.1.2 Yeni Medyada Kadnlarn Temsil Edili Biimi. .................. 31 1.2.2 Medya Sektrnde alan Kadn Profesyoneller......................... 34 KNC BLM.............................................................................................. 45 2. MEDYA OKURYAZARLII. ......................................................................... 47 2.1 Medya Okuryazarl Kavramnn Ortaya k..................................... 47 2.2 Medya Okuryazarl Kavramnn Tanm.............................................. 48 2.3 Eitsel Bir Sre Olarak Medya Okuryazarl....................................... 52 2.4 Avrupa Birlii ye lkelerinde Medya Okuryazarl Uygulamalar....... 58 2.5 Trkiyedeki Medya Okuryazarl Uygulamalarnn Geliimi................ 67 NC BLM. ......................................................................................... 75 3. MEDYADA CNSYETE DAYALI AYRIMCILIKLA MCADELE ARALARINDAN BR: MEDYA OKURYAZARLII DERS........................................................... 77 3.1 Medya Okuryazarl Dersi................................................................... 77 3.1.1 Medya Okuryazarl Dersi in Trkiyede retilen Materyaller ile UNESCO Tarafndan retilen Materyallerin Metinlerinin ncelenmesi... 81
vi
3.1.1.1 lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu........................................................ 81 3.1.1.2 lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitab. .. 88 3.1.1.3 Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab......... 101 3.1.1.4 UNESCO Tarafndan Hazrlanan retmenler iin Medya Eitimi El Kitab................................................................. 108 3.1.1.5 UNESCO Tarafndan Hazrlanan renciler in Medya Okuryazarl El Kitab....................................................... 114 3.1.2 Medya Okuryazarl Dersi Veren retmenlerle Gerekletirilen Grmeler........................................ 117 3.1.2.1. Grme Yaplan retmenlere likin Genel Bilgiler....... 122 3.1.2.2. Grme Yaplan retmenlerin Medya/Medya Okuryazarl ile lgili Altyaps............................... 123 3.1.2.3 Grme Yaplan retmenlerin Derste Kullandklar Materyaller ve renciler in nerdikleri Kaynaklar..................... 124 3.1.2.4 Grme Yaplan retmenlerin Medya Okuryazarln Kavramlatrmalar ve Dersin leni Biimi.................................... 125 3.1.2.4.1 rencilerin Deerlendirilmesi................................. 126 3.1.2.4.2 dllendirme........................................................... 127 3.1.2.4.3 Derse Uzman Konuk Davet Edilmesi......................... 127 3.1.2.4.4 Medya Okuryazarl Dersinde Karlalan Sorunlar. 128 3.1.2.5 Medya Okuryazarl Dersinde Toplumsal Cinsiyet Eitlii. ............................................................ 129 3.1.2.6 Medya Okuryazarl Dersi in Grme Yaplan retmenlerin nerileri................................................................ 131 3.1.2.7 Medya Okuryazarl Dersi Veren retmenlerle Gerekletirilen Grmelere likin Deerlendirme. ......................................... 134 SONU VE NERLER................................................................................. 141 KAYNAKA................................................................................................. 149 EKLER. ........................................................................................................ 163 EK 1. .............................................................................................................. 165
vii
SMGELER VE KISALTMALAR
Ksaltmalar AB DPT KSGM KSSGM MEB SYM RTK TRT TK UNESCO Aklamas Avrupa Birlii Devlet Planlama Tekilat Kadnn Stats Genel Mdrl Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl Milli Eitim Bakanl renci Seme ve Yerletirme Merkezi Radyo ve Televizyon st Kurulu Trkiye Radyo Televizyon Kurumu Trkiye statistik Kurumu Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization)
viii
TABLOLAR
Tablo Sayfa
Tablo 1.1: Yayn kurumu says ve cretli alanlarn nitelikleri........... 38 Tablo 1.2: Yayn kurumu ve cretli alanlarn says ......................... 39 Tablo 1.3: 2007 yl Kasm aynda gazete/dergilerin yayn blmnde alan personelin kadrolarna gre says. ........................................... 40 Tablo 1.4: 2008 yl Kasm aynda gazete/dergilerde alanlarn eitim durumu............................................................................................... 41 Tablo 2.1: AB ye lkelerinde medya okuryazarl dersinin mfredatta yer al, amac ve kullanlan baar lme teknikleri............................ 62 Tablo 3.1: evrimii olanaklarn ve risklerin karlatrlmas................ 98 Tablo 3.2: Grme yaplan retmenlerin grev yapt okullarn bal bulunduu le Milli Eitim Mdrlkleri ve grmenin gerekletirildii tarih.............................................................................................. 121 Tablo 3.3: Grme yaplan retmenlere ilikin genel bilgiler (cinsiyet ve ya)............................................................................................... 122 Tablo 3.4: Grme yaplan retmenlerin eitim durumu............... 123 Tablo 3.5: Grme yaplan retmenlerin medya/medya okuryazarl ile ilgili altyaps. ................................................................................ 124 Tablo 3.6: Grme yaplan retmenlerin ders iin kullandklar materyal ve renciler iin nerdikleri kaynaklar........................................ 125
ix
GR
GR
Medya, teknoloji alannda kaydedilen gelimelere paralel olarak yeni iletiim aralarnn da devreye girmesiyle beraber toplumsal yaantnn her alannda yer almaktadr. Sinemadan televizyona, gazeteden nternete, video kliplerden reklmlara kadar yazl ya da yazl olmayan ok deiik biimlerde retilen medya metinleri, eitli iletiim aralar dolaymyla bireylere ulamaktadr. Yaanan bu deiim dorultusunda medya, bireylerin dncelerinin, davranlarnn ve deer yarglarnn oluumunda nemli bir role sahip olmaktadr. Kadnlarn medyada temsil edili biimi asndan bakldnda, medyann sahip olduu bu nemli roln kadnlarn toplumsal konumunun belirlenmesinde de etkili olduunu sylemek mmkndr. Bu alanda gerekletirilen pek ok aratrmann da ortaya koyduu gibi, medyada farkl kadnlk durumlarna yer verilmemesi, kadnlarn geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri iinde temsil edilmesi nedeniyle medya araclyla kadnlarn toplumsal deerler sistemi iindeki eitsiz konumlar yeniden retilmektedir. Geleneksel iletiim aralarnda varln devam ettiren cinsiyete dayal ayrmclk, yeni medyada da varln korumakta; kadnlar toplumda ikincil ve aa konumda gsteren egemen deerlerin hzl bir ekilde yeniden retildii bir alan haline gelmektedir. zetle medya, bireyin kadnlar ve erkekler iin uygun grlen tutum, davran, duygu ve bireysel zelliklerini somutlatrarak bunlar iselletirilebilecei bir ortam hazrlamaktadr. Toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnda bireylerin, medyada kadnlarn temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve buna kar bir duru gelitirmeleri nem tamaktadr. Bu adan bakldnda, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadelede, bireyleri eletirel bir bak asyla, sorgulamaya ve soruturmaya ynelten nemli bir ara olarak medya okuryazarl kavram karmza kmaktadr. Medya okuryazarl, ok genel olarak yazl ve yazl olmayan mesajlar dahil farkl formatlardaki mesajlara eriim, zmleme, deerlendirme ve iletme yetenei olarak tanmlanmaktadr (Akta, 2007: 219; nal, 2009: 39; Hepkon ve ak Aydn, 2007: 80). Bununla birlikte, medya ve kitle iletiiminin ok farkl yaklamlarla incelenmesi, medya okuryazarlnn farkl biimlerde tanmlanmasna neden olmutur. Bu alma kapsamnda ise, bireylerin kadnlarn medyada temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve bu ynde bir duyarllk kazanmalar iin korumac bir yaklamdan ziyade
3
eletirel bir bak as gelitirmeleri gerektii kavrayyla medya okuryazarl, eletirellik yn n plana karlarak ele alnacaktr. Nitekim eletirel medya okuryazarl, tm szcklerin, anlam retimlerinin, anlatlarn ve temsillerin ardyresine bakabilme bilinci ve toplumsal dnm yetisidir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 11). Medyann bireylerin dncelerinin, davranlarnn ve deer yarglarnn oluumunda her geen gn artan rol nedeniyle pek ok lke medya okuryazarl konusunda ulusal politikasn belirlemitir. Medya okuryazarl dersine ilk ve ortaretim mfredatlarnda yer verilmeye balanmtr (nal, 2009: 17). Trkiyede ise medya okuryazarl almalar olduka yenidir. Medya Okuryazarl Dersi, 2006 ylnda Radyo ve Televizyon st Kurulu (RTK) ve Milli Eitim Bakanl (MEB) arasndaki ibirlii sonucu balamtr. Bununla birlikte, medya okuryazarl ile ilgili almalara 2006/17 sayl Babakanlk Genelgesinde de yer verilmitir. Genelgenin D blmnn 8. maddesinde zleyiciye medya karsnda farkndalk kazandrlmas ve bilinli izleyiciler (ncelikle ebeveynler) oluturulmas konusunda almalar yaplmas ve izleyiciye medya okuryazarlnn kazandrlmas iin eitim programlarnn dzenlenmesi ifadesi yer almaktadr. Medya okuryazarl ile ilgili almalar, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadele kapsamnda deerlendirildiinde, Kadnn Stats Genel Mdrl (KSGM)nn 2008-2012 dnemi Stratejik Plannda konuya dikkat ekildiini grmek mmkndr. Sz konusu Stratejik Planda 2012 ylna kadar medyann cinsiyeti sylemine kar vatandalarn zellikle de genlerin medya mesajlar karsnda daha mesafeli ve donanml olmalar iin bilin dzeyinin ykseltilecei hedef olarak belirtilmekte ve bu hedefi gerekletirmeye ynelik faaliyetler ise medya okuryazarlnn gereklilii konusunda eitim programlar dzenlenecei; medya okuryazarl konusunda yaynlar ve dokmanlar hazrlatlaca; konuyla ilgili olarak seminer/panel vb. toplantlar dzenlenecei eklinde ifade edilmektedir. Trkiyede medya okuryazarl almalarnn olduka yeni, konuya ilikin kaynaklarn olduka snrl olmasnn da etkisiyle ve yukarda da belirtildii zere bireylerin, kadnlarn medyada temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve bu ynde bir duyarllk kazanmalar iin eletirel bir bak as gelitirmeleri gerektii kavrayyla bu almada, MEB bnyesinde gelien medya okuryazarl uygulamalarnn, toplumsal cinsiyet
4
eitliini salamaya ynelik almalara katksnn ele alnmas amalanmaktadr. alma blmden olumaktadr. almann Birinci Blmnde, medyada cinsiyete dayal ayrmcln ele alnmas amalanmaktadr. Bu blmde cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kavramlarndan yola klarak, cinsiyete dayal ayrmclk tanmlanacak, kadnlarn toplumsal konumlarnn belirlenmesinde nemli bir role sahip olan iletiim aralarnda kadnlarn temsil edili biimleri incelenecek ve bu aralarda sz konusu temsil edili biimleri zerinde nemli bir etkiye sahip olduu dnlen medya sektrnde alan kadn profesyonellerin konumlar ksaca ele alnacaktr. almann kinci Blmnde, medya okuryazarl kavramnn ortaya k ve kavramn tanmlarna yer verilecek, eitsel bir sre olarak medya okuryazarl ele alnacak, ardndan Trkiyenin iinde bulunduu Avrupa Birlii (AB)ne adaylk sreci de dikkate alnarak bu alanda gerekletirilmesi gereken almalara k tutaca dncesiyle belirli balklar altnda medya okuryazarl uygulamalarna ilikin ABye ye lkelerden rnekler ve son olarak Trkiyedeki medya okuryazarl uygulamalarnn geliimi akademik almalar odaa alnarak incelenecektir. almann nc Blmnde, 2006 ylnda RTK ile MEB arasndaki ibirlii sonucu balayan medya okuryazarl dersi temelinde Trkiyedeki medya okuryazarl uygulamalarnn toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnda sunduu frsatlar ortaya koyulacaktr. Bu kapsamda, medya okuryazarl dersini deerlendirebilmek amacyla ders kapsamnda kullanlmak zere Trkiyede retilen materyaller ile UNESCO tarafndan retilen materyallerin metinleri incelenecek ve medya okuryazarl dersi veren retmenlerle derinlemesine grmeler gerekletirilecektir.
BRNC BLM
1. CNSYETE DAYALI AYRIMCILIK VE MEDYA

1.1 Toplumsal Cinsiyet ve Cinsiyet Kavramlar Yllarca toplumda kadnlar ve erkeklere atfedilen farkl zellikler, roller ve statlerin biyolojik olarak yani cinsiyet ile belirlendiine, bunlarn doal ve deitirilemez olduuna dair inan hkm srmtr. Cinsiyet ile toplumsal cinsiyet arasndaki ayrm ise kadnlarn, erkeklerin egemenlii altndaki ikincil konumunu kadnlarn anatomilerine dayandrarak aklayan yukarda da bahsi geen genel kanyla ba etmek iin ortaya konmutur (Bhasin, 2003: 1). ngilizcede cinsiyet iin sex, toplumsal cinsiyet iin gender kelimeleri kullanlmaktadr. Toplumsal cinsiyet kavram, 1970lerin bandan itibaren kullanlmaya balanmtr (Pilcher-Whelehan, 2004: 56). Trkede de bu ekilde bir ayrma gidilmi; zellikle kadn almalar alanndaki gelimelere bal olarak cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kelimeleri kullanlr hale gelmitir. Bu alandaki almalarn art, iki kavram arasndaki farkllklarn daha ok gz nnde bulundurulmasn salamtr (YanDkmen, 2004: 2-3). ki kavramn kullanm konusundaki tartmalar bir yana braklrsa, genellikle kavramlar arasnda kabul edilen ayrm u ekilde belirtmek mmkndr: Cinsiyet terimi, kadn ve erkek olmann biyolojik ve fizyolojik ynn; toplumsal cinsiyet terimi ise kadn ve erkein biyolojik yapsndan ziyade toplumun onlardan beklentilerini ifade etmektedir. Yani toplumsal bir yapy karlamaktadr. Toplumsal cinsiyet, kltrel deerlere, zamana ve yere gre deiiklik gstermektedir (Outhwaite, 2003: 252). Toplumsal cinsiyet kavramn ilk kullanan akademisyenler arasnda yer alan Ann Oakleye gre Toplumsal cinsiyet bir kltr meselesidir, erkek ve kadnlarn eril ve diil olarak sosyal snflandrlmasna iaret eder Toplumsal cinsiyet rolnn biyolojik kkeni yoktur, cinsiyet ile toplumsal cinsiyet arasndaki balantlar gerekte hi de doal deildir (Bhasin, 2003: 2). Toplumsal cinsiyet kadnlarla erkekler arasndaki toplumsal ilikileri dzenlemek iin kullanlan bir kavramdr. Kadnlar ve erkeklere ilikin uygun rollerin tamamen toplumsal olarak retildiini ifade eden kltrel inalara iaret etmenin bir yoludur (Scott, 2007: 11). Her toplum bir erkek ya da kadn, farkl nitelikleri, davran modelleri, rolleri, sorumluluklar, haklar ve beklentileri olan bir erkek ve kadna
9
zaman iinde yava yava dntrmektedir (Bhasin, 2003: 2). Kadnlar ve erkekler iin hangi davranlarn doru ve/veya uygun, hangilerinin yanl olduu; kadnlarn ve erkeklerin yapabilecekleri iler gibi konular toplumsallama srecinde ve kltrn iinde renilmektedir (Atauz vd, 1999: 1). ocuklar byrken toplum onlarn nne cinsiyetine uygun kurallar, ablonlar ya da davran modelleri dizisi koymaktadr. Aile, medya, arkada gruplar, okul gibi belirli toplumsallatrma etkenleri sz konusu beklentileri ve modelleri somutlatrarak ocuun bunlar sahiplenebilecei ortamlar hazrlamaktadr (Connell, 1998: 255). Dolaysyla toplum, kadn ve erkei tanmlamakta; belirli zellik ve roller kadnlara, dierleri ise erkeklere atfedilmektedir. Bu tanmlar kuaktan kuaa aktarlmakta ve zamanla bireyin kiiliinin paras haline gelmektedir (Timisi, 1997: 25). Toplumsal dzeyde yaygn deerler ve zihniyet kalplarnn yeniden retimi ve kuaktan kuaa aktarmnda kltrel pratiklerin nemi, toplum ve insan bilimleri alannda gerekletirilmi pek ok almada vurgulanmaktadr (Kadnn Stats ve Sorunlar Genel Mdrl [KSSGM], 2000: 258). Toplumsal cinsiyet duraan bir kavram deil; farkl etkenlere ak, dinamik bir kavramdr. Bir toplumsal grup iin geerli olan toplumsal cinsiyete dair rol ve kimlik belirlenmeleri, baka gruplar iin ayn anlam tamayabilir. Kltrn kendisinin de dinamik bir olgu olmasna bal olarak, toplumsal cinsiyet kimlik ve rolleri de kanlmaz olarak zaman iinde deiebilmektedir (Atauz vd, 1999: 2). Kadnlarn ve erkeklerin toplum iinde sahip olduu farkl statler aslnda toplumsal ve kltrel olarak belirlenmektedir; insan yapmdr, doann bununla ilgisi ok azdr. Hemen hemen her yerde bir grup olarak kadnlarn erkeklere gre ikincil konumda saylmas cinsiyetle deil; toplumsal cinsiyetle ilikilidir. Bunun sonucu olarak da kadnlar daha az hakka ve daha az kaynan denetimine sahiptir, erkeklerden daha uzun saatler almaktadrlar; fakat yaptklar iler karlnda ya ok dk cret almaktadrlar ya da sz konusu ilere gereken deer verilmemektedir. Ayrca toplumsal, ekonomik ve siyasal kurumlarda karar alma gleri ise ok azdr (Bhasin, 2003: 4-5). Toplumsal cinsiyet kavram ile ilgili yaplan aklamalara bakldnda, erkeklerle kadnlarn konumlarnn biyolojik farkllklarnn bir sonucu olmad; toplumsal ve kltrel olarak belirlendii anlalmaktadr. Kadnlarla erkeklerin konumlarn ekillendiren, toplumun onlar iin uygun
10
grd beklentiler, roller ve sorumluluklar ise kaynaklara ve frsatlara eriim asndan kadnlar zerinde daha byk bir olumsuz etkiye sahiptir. 1.1.1 Toplumsal Cinsiyet likileri ve Cinsiyete Dayal blm Toplumsal cinsiyet ilikileri ekonomik, sosyal ve politik pratiin cinsiyet evresinde yaplandrlmasdr (Alkan, 2005: 23). Toplumsal cinsiyet ilikilerinin temeline bakldnda, erkeklerin ve kadnlarn pratikleri arasnda saptanan farkllklarn toplumsal olarak kurulduunu ve biyolojik bir nedensellie dayanmadn grmek mmkndr. Toplumsal cinsiyet ilikileri ncelikle cinsiyetler arasndaki hiyerarik bir ilikiye dayanmaktadr; aslnda burada sz konusu olan bir iktidar, egemenlik ilikisidir. Btn toplumlarda mevcuttur ve btn toplumsal alan yaplandrmaktadr (Hirata vd., 2009: 99-100). Toplumsallama srecinde baat rol oynayan aile, okul, medya gibi kurumlarn hepsi farkl oranlarda ve biimlerde toplumsal cinsiyet ilikilerinin dzenlenmesinde etkin bir rol oynamaktadr (Atauz vd., 1999: 2). Toplumsal cinsiyet ilikilerinin kendini gsterdii en temel durumlardan biri olan toplumsal cinsiyete dayal iblm ya da cinsiyete dayal iblm kavram ise balangta etnologlar tarafndan, inceledikleri toplumlarda ilerin erkeklerle kadnlar arasnda tamamlayc biimde paylalmasn dile getirmek iin kullanlmtr; rnein Claude LeviStrauss bu grev paylamn, toplumun aileler biiminde yaplanmasn aklayan bir mekanizma olarak kabul etmitir. Bu kavram ilk kez kadn antropologlar tarafndan birbirini tamamlayan ilerin paylamn deil; tersine erkeklerin kadnlar zerindeki iktidarn ifade eden yeni bir ierikle kullanlmtr (Hirata vd., 2009: 94). Gnmzde ise cinsiyete dayal iblm, toplumsal cinsiyet eitsizliklerinin nasl korunduunu ve yeniden kurulduunu kavramak iin kilit kavram olarak kabul edilmektedir (Bhasin, 2003: 28). Cinsiyete dayal iblm, kadnlarn ve erkeklerin ne yapmas gerektii ya da neleri yapabilecei hakknda toplumda yaratlm olan fikirlere dayanarak kadnlara ve erkeklere farkl roller, sorumluluklar ve grevler yklenmesini ifade etmektedir. Toplum, kz ve erkek ocuklara, kadnlara ve erkeklere onlarn kiisel tercihleri ya da yeteneklerine gre deil; toplumsal cinsiyet rollerine gre farkl grev ve sorumluluklar atfedebilmektedir (Bhasin, 2003: 27). Cinsiyete dayal iblm, iblmnn
11
toplumsal cinsiyet ilikilerinden kaynaklanan bir biimidir. Bu biim tarihsel ve toplumsal olarak deimektedir. Ayrc zellikleri, erkeklerin siyasal, dinsel, askeri ilevler gibi ilave bir yksek toplumsal deeri olan ilevlere el koymas; kadnlarn ise yeniden retim ilerini stlenmeleri ve stlendikleri retim faaliyetlerinin evde yaptklar ilerin bir uzants olmasdr (Hirata vd, 2009: 95). Ayrca sz konusu iler ekonomik deer tamamaktadr. rnein, insan yaamnn srdrlmesi iin gerekli olsa da tarm sektrnde kadnlarn almas ekonomik hesaplara yanstlmamakta; bu nedenle grnmemekte ve creti denmemektedir (Bhasin, 2003: 27). Dolaysyla ekonomik adan bakldnda bu iblmnn bir cinsin yararna veya dier cinsin smrsne ak olarak yapldn sylemek mmkndr (Abadan Unat, 1992: 17). Cinsiyete dayal iblmnn iki dzenleyici ilkesi vardr: Ayrlma ve Hiyerari lkeleri. Ayrlma lkesine gre bir erkek ileri, bir de kadn ileri vardr. Hiyerari lkesine gre ise erkek ileri kadn ilerinden daha deerlidir. Bu ilkeler, bilinen btn toplumlarda geerlidir; ancak sz konusu ilkeler ayn kalmak artyla cinsiyete dayal iblmnn biimleri zaman, mekan ve kltre gre deiiklik gstermektedir. Tarih ve antropoloji alannda yaplan katklar bu deiiklii desteklemektedir. rnein, bir toplumda ya da bir sanayi dalnda kadn ii olarak grlen bir i; baka toplumlarda ya da sanayi dalnda erkek ii olarak grlebilmektedir (Hirata vd., 2009: 95). Hartman (1992)a gre cinsiyete dayal iblm basite belirli i tiplerinin farkl toplumsal cinsiyet kategorilerine bltrlmesinden ibaret deildir; bu iblm erkekleri st, kadnlar tabi konuma yerletiren bir blnmedir (Alkan, 2005: 41). Cinsiyete dayal iblm hiyerarilere ve eitsizliklere yol amaktadr; nk erkeklerin ve kadnlarn emekleri eit cretlendirilmemekte ve dllendirilmemektedir (Bhasin, 2003: 28). Sonu olarak cinsiyete dayal iblm, basite kadnlar ve erkeklerin farkl ilevlerinin bir btn deildir; tersine toplumsal cinsiyet ilikilerinin nasl belirlendiinin gzlenebilecei, bu iliki iindeki iktidar ve otorite alanlarnn kurgulanma ve ileyi biimlerinin ortaya kt toplumsal bir pratie iaret etmektedir (Atauz vd., 1999: 4). Dolaysyla cinsiyete dayal iblm ile mcadele etmek, o toplumda kadn ve erkek olmann gerekleriyle mcadele etmek demektir (Bhasin, 2003: 29).
12
1.1.2 Cinsiyete Dayal Ayrmclk Cinsiyetilik terimi cinsiyete dayal ayrmclk olarak da kullanlmakta olup erkek egemen toplumda kadnlara ynelik olumsuz tutumlarn sonucunda kadnn sosyal, kltrel, politik ve ekonomik alanlarda erkee gre dk konumlarda tutulmas olarak tanmlanmaktadr (Yan-Dkmen, 2004: 19). Nilfer Timisiye gre ise cinsiyete dayal ayrmclk en geni anlamyla kadn ve erkein toplumsal cinsiyetine dayal olarak gelitirilen kalpyarglar iermekle birlikte znde kadn cinsine ynelik ayrmcl ifade etmektedir. Kadn toplumda ikincil ve aa konumda gsteren btn tutum, davran ve etkinlikler ile bunlar yeniden retmek iin btn kurumsal ve ideolojik olanaklarn kullanlmasdr (Timisi, 1997: 24). Dolaysyla egemen cinsiyet rejiminden sz etmek mmkndr. Serpil Sancar (2004)n tanmyla cinsiyet rejimi, toplumsal olgularn, cinslere ve cinsiyetlere atfedilen zellikler ile ilikilendirilerek iktidar srelerine eklemlenmeleridir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 41). Cinsiyete dayal ayrmcln temelinde cinsiyete dayal iblm yatmaktadr (Alkan, 2005: 41). Cinsiyete dayal ayrmcln anlalmasnda nemli olan nokta, zel alan ve kamusal alann, bir kartlk ve astlk/ stlk oluturacak biimde blnmesidir (Alkan, 2005: 23). zel alan ve kamusal alan arasndaki ayrm, pek ok toplumda erkeklerin daha fazla grnrle sahip siyasi ve ekonomik alanlarda stlendikleri sorumluluklarn aksine, kadnlarn birincil sorumluluklarnn zel alanda ve hane iinde belirlenmesi biiminde ortaya kmaktadr. Erkeklerin zel alandaki sorumluluklar ise daha soyut yani daha az birebir emee dayal ilerden olumaktadr (Atauz vd, 1999: 4); ancak kamusal alandaki rol sayesinde erkek; baba, koca, evin reisi olarak kars dahil tm aile yeleri zerinde otorite sahibidir (Poole, 1993: 76). Kadnlarn zel alandaki etkinlikleri, onlarn toplumsal iktidara ve mlkiyete sahip olmalarn engellemektedir; dolaysyla kadnlarn konumunun en nemli belirleyicisi zel alandaki etkinlikleridir (Bora, 1997: 65). Bir dier deyile; kadnlarn kamusal alana katlmlarnn nndeki engel, zel yaamlarnn yaanma biimidir. Her durumda, kadnlar ocuklarn ve hanenin esas sorumluluunu stlenmeyi srdrmektedir. rnein, ocuklarn okuldan alnmas, yemein hazrlanmas genellikle kadnlarn sorumluluundadr. Kadnlarn istihdama katlm durumunda da nemli bir deiiklik yaanmamaktadr. Dolaysyla kadnlar ve erkekler arasndaki iblm, pek ok kadn iin ifte bir alma yk anlamna
13
gelmektedir. zel yaamn dzenlenme biimi, erkeklerin kamusal alana katlmn zendirirken, kadnlarn katlmn olumsuz ynde etkilemektedir (Phillips, 1995: 126-127). Kadnlar zel alana kapatlm deillerdir; ancak kadnlar ve erkeklerin kamusallklar da edeer deildir (Bora, 1997: 69). zel alanla btnletirilen kadn, zaman iinde kamusal alana girebilme olana kazanm olsa da sorumluluklarn zel alandan soyutlayabilmi deildir (Yaraman, 1999: 12). Sonu olarak, kamusal alan-zel alan ayrm aslnda pek ok toplumda temel ve dzenleyici ilkeleri belirlemekte ve bu adan cinsiyete dayal ayrmcln anlalmasnda da nemli bir noktaya iaret etmektedir. Temelinde toplumsal cinsiyet ilikilerinin yer ald cinsiyete dayal ayrmclk sadece kadnlar ilgilendiren bir sorun deildir. Kadnlar bu ayrmclktan erkeklere oranla daha ok etkilenseler de aslnda bu tm toplumun sorunudur ve basite alanlarn ayrmas olarak deerlendirilemez. 1.2 Medyada Cinsiyete Dayal Ayrmclk Toplumsal cinsiyeti reten ve yeniden reten sreler sreklilik arz etmektedir. Toplumsal cinsiyet bilinli bir kimlik olmamasna ramen, evreden gelen mesaj ve anlam yaplarna ilikin olarak srekli oluturulmaktadr. nsanlar, televizyon izleme ya da gazete ve dergi okumaya yaamlarnda nemli bir zaman ayrmaktadr. zellikle televizyon geni kesimlerin en nemli elenme ve bilgilenme aracdr. Bu nedenle, medya onlarn yaamlarnda nemli bir role sahiptir. Gndelik hayatn her alannda karlalan cinsiyete dayal ayrmcln en grnr olduu alanlardan biri de medyadr. Toplumsal cinsiyet yaklamyla ele alndnda medya, erkek ve kadnlara toplumsal, siyasal, kltrel ve ekonomik alanlarda uygun grlen rolleri ve deerleri aktarmaktadr. Bu temsiller, kadnla ve erkeklie ilikin atfedilen kltrel deer ve beklentileri, egemen toplumsal cinsiyet rollerini yeniden retmektedir. Bu balamda medyann kadnlk ve erkeklik betimlemeleri, toplumsal cinsiyete ilikin yaygn bir biimde paylalan tanmlarn olumas, srdrlmesi ya da deitirilmesinde nemlidir (Kaypakolu, 2004: 93-94). letiim aralarnda kadn ve erkeklerin temsil edili biimlerine ynelik ok sayda aratrma ise bu aralarda yer alan temsillerin cinsiyeti kalpyarglar ierdiini ortaya koymaktadr (Timisi, 1997: 24). Bu blmde medyadaki cinsiyete dayal ayrmcl ortaya koyabilmek iin, kadnlarn toplumsal konumlarnn belirlenmesinde nemli bir role
14
sahip olan iletiim aralar ve bu aralarda kadnlarn temsil edili biimleri zerinde etkili olduu dnlen medya sektrnde alan kadn profesyonellerin konumlar ele alnacaktr. 1.2.1 letiim Aralarnda Kadnlarn Temsil Edili Biimi Temsil kavramnn szlk anlamna bakldnda gstergelerin, anlamlarnn yerine geirilmesi sreci; bir eyin yerini tutmak, simgesi ya da iareti olmak, onun rnei olarak bulunmak; bir eyi gstermek, belirgin zellikleriyle yanstmak; bir eyin yeniden sunumu olarak tanmland grlmektedir (Mutlu, 2004: 278). Bu adan renkler, biimler, szckler belli kurumlar, kavramlar, kiileri temsil etmektedir. Bu temsiller, temsil edilenlerin gerek hayattaki yerini ve onlara atfedilen anlam yanstmakta olup farkl temsiller bir araya gelerek kiilerin dnyaya, topluma, insanlara bakn biimlendirmektedir (Uur Tanrver, 2007: 153). Michael Ryan ve Douglas Kellner (1997)e gre temsiller, iinde bulunulan kltrden devralnmakta ve iselletirilerek benliin bir paras haline gelmektedirler. Bu adan deerlendirildiinde, bir kltrde egemen olan temsiller, politik bakmdan son derece nemlidir. Kltrel temsillerin retimi zerinde sz sahibi olmak, hem toplumsal iktidarn korunmas hem de toplumsal dnm amalayan ilerici hareketler iin vazgeilmez bir neme sahiptir (ztrk, 2000: 14-15). Temsiller olmakszn ulalabilecek bir d dnya/ gerek ya da anlam bulunmamaktadr. Dil, anlatmak istediklerimizin yerine, sesleri (szl dil) ve ekilleri (yazl dil) koyan temsil sistemlerinden biridir (Alanku, 2007: 35). Medya iletiimi de tpk dil gibi ilem yapmaktadr. Her temsil bir kodlama sisteminin parasdr. Her ey bir baka eye eklenerek ve anlam, ardlln iinde dnerek gereklik kazanmaktadr (Altan, 2006: 195). Medyann sahip olduu temsil stratejisi, bu alandaki aratrmalarn da iaret ettii zere kadnlar bata olmak zere, btn tekilerle ilgili olarak sorunlu bir nitelik tamaktadr. 20. yzyl balarndan itibaren hz kazanan iletiim bilimlerindeki farkl alandaki almalar kolektif temsillerin, klielerin olumasnn balca etkeni olarak ortaya ktklarn gstermektedir. Walter Lippmana gre klieler, zihnimizde yarattmz ve gerekle iliki kurmada arac rol stlenen imgelerdir (Uur Tanrver, 2007: 153). Medya da genellikle bireylerin konular ok kolay bir ekilde alglayabilecekleri klieler kullanmaktadr. Bu klieler, bireylerin sunulan
15
bilgiyi anlamlandrmalar iin gerekli olmakla birlikte; ayn zamanda yetersiz ve nyargl olduklar iin aklc deerlendirme yapmay da engellemektedir (Potter, 1998: 54). Bu balamda kadnlarn medyada temsil edili biimi nemlidir. Kadnlarn temsil edilme biimleri, medyann sadece kadnlar nasl grdn gstermemekte; ayn zamanda toplumun onlar alglamasnda da biimlendirme ilevi grmektedir (Uur Tanrver, 2007: 154). letiim aralar genel olarak incelendiinde, bu aralarn belirli kesim ve gruplar adna tanmlamalar yaptklar; ancak bu kesimlerin szlerine yer vermedikleri grlmektedir. Bu gruplardan birini ise kadnlar oluturmaktadr (Timisi, 1997: 1). Kadnlarn kamusal alanda yer almay onlarn kamusal bilgi ve enformasyona sahip olmasn da engellemektedir. Sahip olunan bilginin ierii ise kadn ve erkek kimliini nemli lde etkilemektedir. Bu bilgi, sz konusu bilginin retimi de dahil olmak zere bazlarn retici, bazlarn ise kullanc olarak konumlandrmaktadr. Bu durumda kadnlar alan, kullanan ve tketen konumuna indirgenmektedir. Herhangi bir toplumsal grubun belirli alanlarda kendi adna sz syleyemiyor olmas ise onun bu alanlarda yok saylmasn ya da yanl temsil edilmesini doal hale getirmektedir. Bunun en belirgin rneini daha nce de bahsedildii zere iletiim aralarndaki temsiller oluturmaktadr (Timisi, 1997: 12). Kadnlar medyada temsil edilirken eitli kalplarn iine sokulmakta, dier bir deyile egemen ideolojiler balamnda eitli roller iinde sunulmaktadr (Uur Tanrver, 2006: 18). Medya metinlerinde kadn ou zaman basmakalp iki tipleme ierisinde yer almaktadr: ya fettan ve kt kadn ya da toplumun atfettii rollerine uygun olarak anne ve iyi e olarak kadn. Kadnlarn alma yaamna dahil olmalar da kadnlara uygun i tanmlar temelinde sunulmakta, bu tanmlarn dna kan kadnlar marjinalletirilmektedir. Ayrca kadnlar bedene indirgenmekte; ilgi ekme, izlenirlii artrma ve sansasyon yaratma kayglaryla kadnlar bedenleri zerinden smrlmektedir. Toplumsal dinamiklere kout olarak kadnn yaamndaki deiimler ve yeni sorunlar medya metinlerinde ihmal edilmekte, farkl kadnlk durumlar medya metinlerinde temsil edilmemektedir (Gencel Bek ve Binark, 2000: 4). Feminist eletiri; Bat bilim, sanat, politika veya felsefe retim tarznn birbirine kart ikilikler zerine kurulduunu ve varsaylan bu kartlklar oluturan kavramlar arasnda da birini deerli, dierini nemsiz klan bir
16
hiyerari bulunduunu ortaya koymutur. Kadnlarn ise btn anlam sistemini kuran bu ikili kartlklardan nemsiz/ikincil/deersiz olanlar ile zdeletirildiklerini belirtmitir (Cangz, 2009: 73). letiim aralarnda da benzer bir durum sz konusudur; kadnlarn sz bu alanda deerli grlmemektedir (Timisi, 1997: 2). letiim konusunda, feminist eletiri arasal bir bak asn paylamaktadr. letiim aralar kadn ve kadnlk hakknda cinsiyeti, ataerkil ve egemen deerleri kuran ve yeniden reten temel aralar olarak alglanmaktadr. Bunlar toplumsal kontrol salamaktadr (van Zoonen, 2002: 487). Farkl feminist yaklamlarn iletiim aralar ve toplumsal cinsiyete ilikin deerlendirmeleri pek ok farkl aratrmaya dayanmaktadr. Bunlardan biri Betty Friedann 1963te yaynlanan The Feminine Mystique (Kadnln Gizemi) adl kitabdr. Friedan, II. Dnya Sava ncesi ve sonrasnda yaynlanan kadn dergilerinde kadn imajn inceleyerek kadnlarn yaamlarndaki deiime ramen kitle iletiim aralarnn bu deiime karlk vermediini ortaya koymutur. Ona gre, dergiler ve genel olarak iletiim aralar kadn ve kadnln tanmlanmasnda belirli mitler retmektedir. Kadnn kendini tam olarak gerekletirdii alann annelik ve ev kadn olma iddias ise bu mitlerden en belirleyici olandr (Timisi, 1997: 25). Bu alanda yaplan aratrmalardan bir dieri ise Gaye Tuchman ve arkadalar tarafndan gerekletirilen Heart and Home (1978) adl almadr. Bu almaya gre, kitle iletiim aralar zellikle televizyon kadnlara ynelik sembolik yok etme ierisinde olup kadnlar eksik temsil edilmektedir. Kitle medyasnda retilen mesajlarla kadn ve erkeklerin nasl olmas gerektiine dair kalpyarglar sunulurken, kadn-erkek eitlii aleyhine temsiller de bulunmaktadr (Dursun, 2008: 68). Medyada kadnlarn temsil edili biimini, kullanlan dil de byk lde etkilemektedir. ok masum gibi grnen szck seimleri ve cmle kurgular cinsiyete dayal ayrmcl yeniden retmektedir (Alanku, 2009: 107). rnein bilim adam, siyaset adam, iadam gibi sz konusu etkinliin sadece erkeklere ait olduunu vurgulayan terimler; erkek sz, dorucu Davut, sznn eri, szm doru kmazsa kadn gibi etek giyerim gibi ifadeler dilin ideolojik bir nitelik tadn gstermektedir (Uur Tanrver, 2007: 162; Mater ve allar, 2007: 180). Ek olarak, yazl medyaya elik eden fotoraflar da kadnlarn temsil edili biimleri zerinde etkilidir. Kadnlar cinsel nesne olarak gsteren foto17
raflar dnda kadnlarn hi temsil edilmemesi de nemli bir sorundur. rnein, bir meslek birliinin toplantsna ait fotorafta kadnlarn yer almas, onlarn yaamn her alannda doal olarak temsil edilmesine katk salayacaktr (Uur Tanrver, 2007: 164). Farkl iletiim kuramlar, farkl mekanizmalar araclyla mesajlarn ya da mesaj kmelerinin ierdikleri deerlerin aktarmnn ve almlanmasnn neminde birlemektedirler (KSSGM 2000: 258). Bu balamda cinsiyete dayal ayrmcln farkl iletiim aralarnda ve iletiim trlerinde nasl kurgulandnn ele alnmasnn neminden hareketle, bu blmde geleneksel iletiim aralarnda ve yeni medyada kadnlarn temsil edili biimleri ele alnacaktr. 1.2.1.1 Geleneksel letiim Aralarnda Kadnlarn Temsil Edili Biimi Medyann cinsiyeti bak asn anlayabilmek iin, sahip olduklar farkl zellikler dikkate alnarak geleneksel iletiim aralar arasnda yer alan televizyon, gazete, dergi ve sinemada kadnlarn temsil edili biimlerinin ele alnmas nemlidir. Geleneksel iletiim aralarnda kullanlan temsiller zerine gerekletirilen almalar, cinsiyete dayal ayrmcln nasl kurulduunu ortaya koymaktadr. Televizyon, ok geni bir kesimin bilgilenme ve elenme aracdr. Bu nedenle kadnlara ve erkeklere dair roller, kltrel deerler ve beklentilerin yeniden retilmesinde nemli bir role sahiptir. Televizyon programlarnn ierik incelemeleri zerine odaklanan aratrmalar da televizyon programlarnda kadnn geleneksel kalpyarglara paralel biimde temsil edildiini ve bunun zaman iinde izleyiciler zerinde etkili olaca varsaymna dayanmaktadr (Timisi, 1997: 29). Televizyon anlatlarnn, kadnlar aleyhine eitliksiz toplumsal ilikileri bir kez de sembolik dzlemde yeniden reten ieriklerle retildikleri varsaym bu aratrmalarn ortak k noktasdr (elik, 2000: 6). Bu alanda gerekletirilen aratrmalarn da ortaya koyduu gibi televizyonun yaygnlamaya balad 1950li ve 1960l yllarda kadn karakterler, erkek karakterlere gre daha az sayda temsil edilmekte ve genellikle zel alan iinde grnmektedirler (Press, 1991: 35). Ayrca kadn karakterlerin yaamlarnn btn ilgi alann aile ve bireysel sorunlar; konuma konularn ise aile ve ocuk sorunlar, ak ve romantizm oluturmaktadr. Erkeklerin ilgi alanlar ise olduka genitir. Kadn ve erkek karakterler
18
arasnda mesleki adan da farkllklar bulunmaktadr. Kadnlarn yer ald meslek gruplar erkeklerinkine oranla daha az eitlilik gstermekte; bro ve hizmet sektr kadnlarn en ok temsil edildii sektrler arasnda yer almaktadr. Bu aratrma sonularn destekleyen program trlerinin balcalar, hedef kitlesi kadnlardan oluan pembe diziler ve hedef kitlesi genel izleyici kitlesinden oluan durum komedileridir (Timisi, 1997: 27-28). 1980li yllardan itibaren ise televizyon programlarnda kadn ve erkeklerin temsil edili biimleri deimeye balamtr. Geleneksel kadn karakterlerin yan sra ada kadn karakterler de temsil edilmeye balanm; ancak zgr ve bamsz olarak temsil edilen ada kadn karakterlerin bireysel sorunlar erkek karakterlerinkine oranla daha fazla vurgulanmtr (Timisi, 1997: 29). Trkiyede genel olarak televizyon, toplumun geni kesimi asndan en yaygn ve en ucuz eriilebilir bilgi ve elence kaynadr. Televizyonda hem srekli izlenen hem de en beenilen programlarn srasyla haberler ve diziler olmas da bu konuda bir gsterge nitelii tamaktadr (KSSGM, 2000: 260). Yaynlanan televizyon programlarnda kadnlarn temsil edili biimi incelendiinde, dier lkelerde yaynlanan programlarla paralellik gsterdiini sylemek mmkndr. Televizyon yaynlarnn devlet tekelinde olduu 1992 ylna kadar hazrlanan programlarda Cumhuriyet ideolojisi erevesinde kadnlarn bilgilendirilmesi ve eitilmesi temel hedef olarak belirlenmitir (Karahan Uslu, 2000: 61). Aye Saktanbere gre televizyonun kadnlara ynelik olarak hazrlad programlar, kadnlara nazik hanmlar, saygdeer ev hanmlar, kutsal anneler muamelesi yaplan bir alandr (Saktanber, 1995: 216). 1984 ylnda ise ilk kez kadnlar iin zel olarak hazrlanm Hanmlar Sizin in adl bir program yaynlanmaya balamtr. Bu programlarda kadnlar iyi anneler, uyumlu eler ve kadnlklar her eyin nnde tutulan meslek sahibi kadnlar olarak sunulmaktadr (Saktanber, 1995: 218-219). Dolaysyla kadnlara kendi rol ve konumlarnn nasl olmas gerektii retilmektedir. Sz konusu rol ve konumlar ise toplumsal cinsiyet eitsizliini pekitirir niteliktedir. 1992 ylndan itibaren zel televizyon yaynclyla birlikte, kanallar izlenirlii salamak zere cinsellie, iddet ve sansasyona dayal popler ekicilik unsurlarn daha fazla kullanmaya balamlardr. Paparazzi veya sansasyonel habercilik anlay, kadn bedeninin smrlmesinin
19
en u rnekleri arasnda yer almaktadr. Ayn ekilde sohbet programlar olarak bilinen talk show olarak adlandrlan program trleri de kadn cinselliinin temel unsur olarak kullanld programlardr (Gencel Bek ve Binark, 2000: 10-11). Ayrca bu tr programlara uzman olarak konuk edilen, bilgi ve deneyimleri iin arlan konuklar arasnda ise kadnlar yok denecek kadar azdr. Kadnlar konuk olduklarnda ise program sunucusuyla birlikte syleiyi ilerletenler erkek konuklar olmaktadr (elik, 2000: 169). Siyasi/haber nitelikli programlarda da benzer bir durum sz konusudur. Kadnlarn konuk olarak katldklar programlar dorudan kadnlarla ilgili konular kapsamaktadr. rnein, Dnya Kadnlar Gn ya da Kadnlara Seme ve Seilme Hakknn Veriliinin Yl Dnm gibi belirli gnlerde kadnlar ele alnmakta ve katlmclarn tm bilinli olarak kadnlardan olumakta; genele ilikin eitim, genlik vb. konular ele alndnda kadnlarn katlmnn ok dk olduu gzlenmektedir (KSSGM, 2000: 266). Yukarda da belirtildii zere, yerli diziler hem srekli izlenen hem de en beenilen program trleri arasnda yer almaktadr. Dier elendirme amal programlardan ok dizilere duyulan ilgi, toplumun kurmaca trne daha yakn olmas ve ok geni bir kesimin bu trn dier rnekleri arasnda yer alan sinema ve tiyatroya ulama imknnn bulunmamasyla aklanabilir (KSSGM, 2000: 260). Yerli diziler toplumsal cinsiyet bak asyla ele alndnda, karakter tanmlamalarnn ikili kartlklar zerinden kurulduunu sylemek mmkndr. Erkee soukkanllk, istikrar, cesaret ve baar zellikleri; kadnlara duygusallk, zerafet ve sadakat zellikleri atfedilmektedir (elenk ve Timisi, 2000: 33). Ayrca toplumsal dzlemdeki cinsiyete dayal i blm de aynen aktarlmaktadr. Kadnlar, konumlar ne olursa olsun genellikle aile iinde, evde gsterilmektedir. alma yaamnda yer alan kadnlar bile ev kadn ve anne nitelikleri ile n plana karlmaktadr. Kadnlarn yaptklar meslekler -birka istisna dnda- cinsiyete dayal iblmnn uzants niteliindeki terzilik, kuafrlk, evde yemek retimi gibi mesleklerdir (KSSGM, 2000: 260261). Bununla birlikte iddet yerli dizilerin kurucu elerinden biridir ve iddet eylemleri daha ok kadnlara yneliktir. Fiziksel iddete, ounlukla erkekler tarafndan bavurulmaktadr (elenk ve Timisi, 2000: 49). Gldr dizilerinde bile bu durum deimemekte; kadnlarla karlatrldnda erkekler iddete daha fazla bavurmaktadr (Alanku ve nal, 2000: 76). Televizyon dizi syleminde kadna ynelik iddet temsillerini dilsel ve ideolojik adan deerlendirme kapsamna alan erife ama
20
gre, televizyon dizilerinde kadna ynelik iddet toplumsal bir sorun olarak deil, bireysel bir sorun olarak ele alnmakta; kadnlar canilerin eline dm kurbanlar olarak konumlandrlmakta ve g/iktidar sahibi bir veya birka erkein yardm ve yol gstericilii ile sorunun stesinden gelebilmektedir. Mcadeleci ve bamsz kadn tasarmlar u veya bu ekilde kurtarc erkek tasarmyla birlikte ina edilmektedir (am, 2009: 108, 128). Televizyon programlarnda kadnlarn temsil edili biimi yava da olsa deiiklie uramakta; kadnlar geleneksel rolleri dnda da temsil edilmektedir. Ancak kadnlarn i yaamlarndaki baarlar sra d, olaanst rnekler olarak, kadnn kendisi de sper kadn olarak sunulmaktadr. Bu kadnlara bir yandan otoriter, abuk, titiz, alkan, ilkeli gibi erkekler iin uygun grlen nitelikler atfedilirken, bir yandan da son derece bakml, gz alc, dost, ii sevgi dolu gibi kadnlar iin uygun grlen nitelikler atfedilmektedir. Meslek sahibi baarl kadnlarn ayn zamanda anne ve e olarak da drt drtlk kadn olduklar gsterilmektedir. Bylelikle, baarl kadnlarn toplumdaki grnrll neredeyse bir istisna olarak sunulmaktadr (Gencel Bek ve Binark, 2000: 14). Televizyonda yaynlanan yetikinlere ynelik programlar dnda ocuk programlar da toplumsal cinsiyet eitlii bak asyla mutlaka ele alnmaldr. nk bu programlarda verilen iletiler ocuklarn dnya grnn biimlenmesinde olduka nemli bir etkiye sahiptir. Bu etki dikkate alnarak ocuk programlar, cinsiyeti imge ve sz konusu imgenin etkileri asndan hem iletiim aratrmalarnn hem de feminist almalarn temel ilgi alan haline gelmitir. ocuk programlar ile ilgili olarak yaplan almalar, bu programlarda cinsiyet farkllnn olduka belirginletiini, erkek karakterlerin saylarnn kadnlarnkinden daha fazla olduunu; kadnlarn aile iinde, anne ya da annelii artran mesleklerde, erkeklerinse aile dnda, alma yaamnda toplumsal stats yksek mesleklerde sunulduunu ortaya koymaktadr. Bununla birlikte erkekler daha bilgili ve bamsz, kadnlarsa romantik, pasif ve duygusal olarak sunulmaktadr (Timisi, 1997: 48). Dolaysyla, bu almalarn sonular yetikinler iin hazrlanan programlara ynelik ierik analizleriyle benzer nitelikler tamaktadr. Gazetelerde kadnlarn temsil edili biimleri incelendiinde ilk dikkat ekici durum, gazetelerin birinci sayfalarnda kadnlarn olmamasdr. nk birinci sayfa arlkl olarak i ve d politika, ekonomi gibi genel21
likle erkeklerin ilgi alanna girdii varsaylan ciddi konulara ayrlmtr (Mater ve allar, 2007: 181). Dolaysyla siyaset, ekonomi, hukuk gibi ciddi konularda haber kayna ya da fikir alnacak uzman olarak genelde erkekler tercih edilmektedir. Kadnlar iin hazrlanan magazinel ya da yumuak haber olarak adlandrlan kltr, sanat, moda, salk gibi haberler gazetelerin orta ve son sayfalarnda ya da eklerde yer almakta (Timisi, 1997: 15) ve bu sayfalarda kadnlara genellikle ocuk bakm, diyet vb. konularda kaynak ya da uzman olarak bavurulmaktadr (Uur Tanrver, 2007: 165). Oysa pahallk, g, yoksulluk gibi sorunlardan, eitim ve salkla ilgili koullardaki deiimlerden en ok kadnlar etkilenmektedir. Bu nedenle haber konusu sorun ne olursa olsun, pek ok farkl alandaki sorundan en ok etkilenenlerden biri olan kadnlarn uzman olsun olmasn, sz konusu sorun alanyla ilgili deneyimlerine, bilgilerine ve beklentilerine yer verilmesi son derece nemlidir (Mater ve allar, 2007: 182). Gazetelerde kadnlarn temsil edili biimlerinden dierini ise e ve annelik gibi geleneksel roller oluturmaktadr. ocuu iin fedakrlkta bulunan anneler ya da nl siyasetiler, gnlk gazetelerde ska yer alan haber konular arasndadr. Kadnlar ne olursa olsun aslnda her eyden nce e ve annedir ya da yle olmaldr mesajn vermek iin bir i kadn ya da kadn siyasetiyle yaplan syleilerde mutlaka o kiinin en iyi yapt yemeklere ya da ocuklar ve/veya eiyle geirdii zamana ilikin sorular sorulmakta, bu balamda fotoraflar kullanlmaktadr (Uur Tanrver, 2007: 157). Baz gazetelerin zel olarak kadnlara ynelik hazrlanm sayfalar/ekleri, ele aldklar haberler ya da ocuk bakm, yemek tarifi, alveri gibi konularda aktardklar bilgiler araclyla yukarda da bahsedilen cinsiyete dayal iblmn iyice desteklemektedir (Danac Yce, 2008: 161). Gazetelerde yaygn olarak kadnlar, erkek baklarn tatmine ynelik cinsel nesne olarak da kullanlmaktadr (Uur Tanrver, 2007: 158). Kadn bedeninin ou zaman paralanm kesitleri, erkek okurun beenisine sunulmaktadr (Kker, 2007: 139). Bu temsil biiminin en u noktas ise arka sayfa gzelidir. Kadnlar dii olarak sunulmakta ve her zaman yle grlmelerine katkda bulunulmaktadr (Uur Tanrver, 2007: 158). ok sk karlalan temsil edilme biimlerinden bir dieri, kadnlarn eitli iddet biimlerine maruz kalan kurban olarak sunulmasdr. Bu
22
haberler de gazetelerin nc sayfalarnda younlamaktadr (Aziz vd., 1994: 23). Toplumsal bir olgu olan iddet, kiisel bir sorun olarak ele alnarak polis-adliye vakas olarak nitelendirilmekte; haberlerde olay genellikle magazin haberi biiminde alglanmakta ve haber verme asndan klasiklemi kurallara bile uyulmamaktadr. Kadna ynelik iddet biimlerinden ldrme, basnda en ok karlalan iddet trdr. Bunun nedeni de dier iddet biimlerinin meydana gelmemesi ya da az olmas deil; dayak ve cinsel taciz gibi daha yaygn iddet trlerinin olaan olaylar olarak grlp gazetelere yansmamasdr (Aziz vd., 1994: 53). 2008 ylnda gerekletirilen Medyada Aile i iddetin Temsili ve retim Pratikleri Aratrmasnda da benzer sonulara ulalmtr. Gazetelerde Eyll 2006-Austos 2007 tarihleri arasndaki 1 yllk dnemde aile ii iddete ilikin haberlerin yer bulma skl ile temsil edilme biimini ortaya koymay amalayan almann sonularna gre, aile ii iddet haberleri ounlukla birinci sayfada yer bulmamakta; arlkla 3. sayfada verilmektedir. Aile ii iddet konusu arlkla adli vaka ve magazinel olarak ele alnmaktadr. Kadna ynelik iddet olgusunu toplumsal sistem ile ilikilendirebilecek, siyasal ynn vurgulayacak kavram ve tanmlarn haber metinlerinde yer alma dzeyi son derecede dktr (Gencel Bek, 2008). Sonu olarak, gazetelerde habere konu edilen kadn, nc sayfada yer alan, bana pek ok felaketin geldii madur kadn ile magazin ve son sayfalar ssleyen cinsel kimlii n plana karlm kadndr (Timisi, 1997: 43). teki kadnlarn toplumdaki yeri, rol, ihtiyalar, sorunlar, mcadeleleri, hayatlarndaki deiiklikler haber deeri tamamaktadr (Mater ve allar, 2007: 177). Dolaysyla, bazen kadnlarn medyada baz alanlarda hi yer almadklar da grlebilir. Bu ekilde kadnlar, Gaye Tuchman (1985)n kavramsallatrd zere simgesel olarak yok edilmektedirler. Bu durum ekonomi, siyaset, spor gibi zellikle belli alanlarda daha dikkat ekicidir ve bu yaklam da kadna ynelik baka bir temsil sorunu yaratmaktadr (Danac Yce, 2008: 163). Geleneksel iletiim aralar arasnda yer alan dergiler ise kendilerine zg bir estetik anlaya sahiptir ve onlar gazetelerden ayran bir eit grsel estetik sz konusudur (Giet, 2006: 23). Dergilerde, reklmlara ayrlan alanlarn sat, finansmanlar asndan son derece nemlidir ve yaz ileri stratejilerini belirlemektedir (Giet, 2006: 58). Bedenin sunumu, ticari bir ileyiin temel arac olarak satn almada baskn bir unsurdur ve
23
hedeflenmi olan satn alma eylemini dayatmaktadr; ancak bu dayatma, bedenin srekli olarak belirli bir estetik anlaya gre sergilenmesine baldr (Giet, 2006: 68). Erving Goffman (1979) tarafndan uluslararas kadn dergilerinde ve yazl basnda yer alan fotoraflar zerine gerekletirilen almada, kadnlarn fotoraflarda kullanmna ilikin eitli kategoriler tespit edilmitir. Fotoraflarda yer alan erkekler, her durumda fotorafn temel karakterini olutururken; kadnlar dekor veya aksesuar olarak kullanlmaktadr. Ayrca kadnn cinsel obje olarak grlmesi nedeniyle, kadn bedeninin eitli blmleri farkl rnlerin tantmnda kullanlmaktadr. Bununla birlikte kadn ocuksu, komik durumlarda sunulurken; erkek gvenli, gl ve ciddi olarak yer almaktadr. Dier bir kategori ise kadnlarn krlgan, zayf ve baml olarak sunulduu fotoraflar iermektedir (Timisi, 1997: 38). Trkiyede yaynlanan kadn dergilerine bakldnda, 1980lere kadar kadnlarn haklarn ve rollerini sorgulayan herhangi bir nemli feminist dergiye veya kadn dergisine rastlamak mmkn deildir. Sz konusu dnemde yaynlanan dergiler, ounlukla moda ve kadnlarn aile ii sorumluluklar konularyla ilgilenmilerdir. Kadnlarn zel yaamlar zerinde de dzenleyici bir otorite olarak ilev grmlerdir. 1980lerin banda, kadn hareketinin gelimesiyle birlikte kadn dergisi piyasasnda bir dnm noktas yaanmtr. Mlkiyetlerinde, bask saylarnda, ele aldklar konularda ve mesajlarnda yeni gelimeler ortaya kmtr. Moda, ev ve ocuk bakmnn yan sra salk, i bulma, eitim, eit haklar gibi konular da ele almaya balamlardr. Bu dergilerin en etkililerinden biri Kadnca (1978)dr (Krca Schroeder, 2007: 139-140). Dergi kadnl, erkek syleminin dnda tanmlamaya alan ender bir popler medya rneidir. Kadnlarn maruz kald toplumsal kstlamalar sorgulanrken, onlarn bu kstlamalardaki paylar da sorgulanmaktadr (Saktanber, 1993: 221). Feminist hareketin sznn yaylmasna araclk eden Kadnca dergisi dnda, feminist hareketin ilk yayn deneyimi Somut (1983) dergisidir. Yayn hayat alt ay kadar sren, Yazar ve evirmenler Kooperatifi (YAZKO)nin kard haftalk dergi Somutta feminist kadnlara ayrlan bir sayfa, derginin en ok ilgi ve tepki eken sayfas haline gelmitir. 1983 yl sonunda, ilerinde Somut deneyiminden kadnlarn da olduu bir grup tarafndan ev iinde ve ev dnda, cretli ve cretsiz alan kadnlarn emeine dayal ve bu emei deerlendirme amacyla bir yaynclk,
24
hizmet ve danmanlk irketi olarak kurulan Kadn evresi bnyesinde oluan kitap kulbnn yeleri ilk bamsz kadn dergilerinden biri olan Feminist (1987)i karmtr. Feminist, dzensiz aralklarla Mart 1990a kadar kmtr. Feminist hareketin dier bamsz dergisi ise Sosyalist Feminist Kakts 1988 ylnda kmaya balam ve dzenli aralklarla 1990 ylna kadar iki ayda bir kmtr. Sz konusu iki dergi, feminizme ilikin kavramlarn, politika anlaylarnn, erkek egemen deerlerin, cinsiyet rolleri, davranlar ile kimliklerinin, kadnlarn sadece kadn olmaktan kaynaklanan ezilme ve smr ilikilerinin tartld bir ortam haline gelmitir. Ayrca hareketin meruiyet kazanmasnn ve kamusal kimliinin kurulmasnn aralar olarak da deerlendirilebilirler (Atakul, 2002: 23-27). 1990l yllarda ise farkl feminist sylemlerin grnr olmasyla birlikte, feminist yaynlarn eitlilii de artmtr (Krca Schroeder, 2007: 142). Asl Davaz Mardin (1998)in belirttii zere, bu dergilerden kaytlara gemi olanlar, Kadn Blteni (1990), Kadnlarn Kurtuluu (1991), Ankara Blteni (1992), Emeki Kadnlar Blteni (1992), Dolaan Mavi orap (1993), Jibo Rizgariye Jinan (1993), Kadn Postas (1993), Minerva (1993), Eksik Etek (1994), Mart (1994), Cmbz (1994), Pazartesi (1995), Rosa (1996), Jujin (1997), Uan Haber (1998)dir (Atakul, 2002: 29). Bir dier geleneksel iletiim arac da sinemadr. Sinemann da, dier iletiim aralar gibi gerekliin yansmalar, anlatmlar ya da en azndan yorumlar olduu kabul edilmektedir. Zaten gereklik de kltreldir ve toplumun siyasal, ekonomik, kuramsal ve ideolojik pratikleri tarafndan yaplandrlmtr (ztrk, 2000: 14). Bu balamda sinema, kadnlar ve kadnlk ile erkekler ve erkeklie ilikin mitlerin retildii, yeniden retildii ve bunlarn temsil edildii kltrel bir pratiktir. Klasik ya da egemen sinema Hollywood filmleri perdede gerek kadn deil; sadece ideolojik anlam ykl kadnlka ait klie imgeleri gstermektedir (Smelik, 2008:1-2). Bireyi mevcut sisteme rahatlkla eklemleyebilen ve olduka byk bir etkiye sahip sinemada kadnn temsili ataerkil ideolojiyle uyumludur. Elizabeth Cowie (1997)ye gre Ataerkillik kadn imgesini denetler; ona erkekler iin, erkeklerce belirlenmi bir ilev, bir deer ykler (Onaran, 2000: 213). Christine Mohanna (1993)ya gre ise sinemann balangcndan itibaren kadn ve erkek rolleri hemen hemen ayn, belli, kesin ve krlmaz kalplar iinde kalmtr. Erkekler baaryla, gle ve eylemleriyle, kadnlar ise erkeklerle olan ilikileriyle tanmlanmaktadr (ztrk,
25
2000: 69-70). Robin Wood (1992) ise klasik Hollywood filmlerindeki iki ideal figrden sz etmektedir: deal erkek: erkeksi (gl), servenci, kuvvetli, tuzaa dmeyen erkek; ideal kadn: e, anne, mkemmel bir arkada, sonsuza dek yuvasnn ve evinin gvenilir kadn (ztrk, 2000: 71-72). Evlilik ise Hollywood sinemasnda kutsal bir kurumdur. Pek ok almann sonucu da bunu dorular niteliktedir. Kadnn kendini gerekletirmesinin tek yolu evlilik ve anneliktir (Onaran, 2000: 225). Birok popler filmde kadnlarn ikincilliini, ana karakter olsalar bile edilgen ve yardma muhta kiiler olarak yanstldklarn, filmlerin erkek bak asyla retildiini rneklerle ortaya koyan Sharon Smith, mkemmel olarak nitelendirilen ve beenilen filmlerde dahi kadna yklenen rollerin ok kat snrlar iinde izildiini belirtmektedir. nk filmler, yaratcs olan erkeklerin bilinaltn yanstmaktadr (ztrk, 2000: 74). Feminist film eletirmenleri ve kuramclara gre, eril egemenlik, sinemay ve anlatlar btnyle planlamaktadr. Metinler, genellikle ataerkil bilinle yaplandrlmtr; diil imgeler ve karakterler de eril dlemin ve imgelemin rndr. Sinemann balangcndan beri kadn, eril olmayan teki dir. Kadn bakn nesnesi konumundadr. Kamera, kadn kurban konumuna indirgeyen, bakn nesnesi yapan, seyirlik hale getiren bir ara olarak kullanlmaktadr (ztrk, 2000: 71). Laura Mulvey (1975)in psikanalizin de yardmyla gelitirdii eril bak teorisi, feminist film teorisinin en sk bavurulan paradigmalarndan biri haline gelmitir. Sinemann byleyicilii, psikanalitik olarak, Freuda gre temel bir drt olan skopofili nosyonu, yani grme arzusuyla aklanabilir. Mulvey, klasik sinemadaki cinsel kaynakl olan bu drty, cinsel farkllk yoluyla gsterilen etkinlik ve edilgenlik ekseninde ileve gre bir yap olarak incelemi; bu ikili kartlk da cinsiyetlere ayrlmtr. Geleneksel sinemada, erkek karakter etkin ve iktidar sahibi olarak temsil edilmektedir. Bu adan sinema, Bat sanat ve estetik anlaynda erkek arzusuna gre yaplanan ve dzenlenen grsel mekanizmay mkemmelletirmektedir (Smelik, 2008: 4-5). Sinemada, eril olduu farz edilen ideal seyirciye seslenilmektedir. Dolaysyla, bu varsaym kadn erkein nesnesi olarak konumlandrmaktadr (Smelik, 2008: 5). Avrupa kltr geleneinde sz konusu grsel mekanizmann varln, Avrupa resim geleneini inceleyerek ortaya koyan John Bergere gre:
26
Erkekler davrandklar gibi, kadnlarsa grndkleri gibidirler. Erkekler kadnlar seyrederler. Kadnlarsa seyredililerini seyrederler. Bu durum yalnz erkeklerle kadnlar arasndaki ilikileri deil, kadnlarn kendileriyle ilikilerini de belirler. Kadnn iindeki gzlemci erkek, gzlenense kadndr(Berger, 2006: 47). Yaygn olarak dier konularda olduu gibi kadn sorunu konusunda da sanat sinemasnn geleneksel sinemadan farkl olduu ne srlmektedir. Sanat filmlerinin kadn daha ok dnd ve onu zgrletirme kayglar tad bir gerektir. Bununla birlikte, sanat filmleri de geleneksel filmlerle ksmen benzerlik gsterecek biimde kadnlar zerinde daha incelikli, estetik, nitelikli ve kapal ideolojik egemenlik kurabilmektedir. Ancak, kadn ynetmenlerin bak, erkek ynetmenlere gre farkllk gsterebilmektedir. Baka bir deyile, erkek ynetmenlerin ynettikleri sanat filmleri, kadn zel alana hapsederken; kadn ynetmenlerin ynettikleri filmler ya zel/kamusal alan ayrm gibi hiyerarik kartlklar eletirecek biimde konumlanmakta ve kadn zel alanda zgrletirmekte ya da geleneksel ilikileri ykarak kadn kamusal alana yerletirmektedir (ztrk, 2000: 19-20). Feminist filmlerde, yani cinsiyet farklln bir kadnn bak asyla sunan, cinsiyetler arasndaki eit olmayan iktidar ilikisine ilikin eletirel bir farkndala sahip olan filmlerde sradan kadnlarn gerek yaamlarnn ve gnlk sorunlarnn ilendiini grmek mmkndr (ztrk, 2000: 86). Feminist filmlere rnek olarak gsterilebilecek filmlerden biri Jane Campionn Piyano (1993); dieri ise Marleen Gorrise ait Antonia (1995) filmidir (ztrk, 2000: 127-155; 157-176). Bu filmlerle belirgin bir biimde gl kadn imgeleri perdeye tanmaktadr. Sonu olarak, kadn ve erkek ynetmenler arasndaki fark, kadnlar ve erkekleri temsil biimlerindeki farkllklardr (ztrk, 2000: 93). Bu farkllklar, kadnla dair her yerde karlalan ve kltrel adan egemen konumdaki geleneksel deerleri ortadan kaldrabilir (Smelik, 2008: 3). Trkiyede, sinemann evrensel gcn kullanarak cinsiyet eitlii konusunda toplumsal bilinci ykseltmeyi ve sinemada kadn emeini grnr klmay amalayan nemli bir etkinlik ise 1998 ylndan beri her yl gerekletirilen, ayn zamanda ilk kadn filmleri festivali olan Uan Sprge Uluslararas Kadn Filmleri Festivalidir. Festivalde, Trkiyeden ve dnyadan kadn ynetmenlerin uzun, ksa, belgesel ve animasyon filmleri
27
belirli balklarda izleyiciye sunulmaktadr (Uan Sprge Kadn Haber Sitesi, 2009). Nilgn Abisel tarafndan yz yerli filmin incelendii alma ise Trk sinemasnda kadnlarn yer al biimlerine dair nemli bulgular ortaya koymaktadr. almada incelenen filmlerde, kadn karakterlerin toplumsal varoluu dorudan onlarn aile kurumuyla ilikilerine ve annelik kimliine balanmaktadr. Filmler ina ettikleri kurmaca dnya iinde kadnlar temsil ederken, iki temel kategori kullanmaktadr: Toplumsal cinsiyet rolne uygun davrananlar ve bunun dnda kalanlar. Rolne uygun davranan kadnn balca nitelii, yaam amac olarak ak, evlilii, ocuk bytmeyi ve bir yuva kurup onun devamll iin var olmay benimsemesidir. Kadn karaktere elinde olanla yetinme, her trl zorlua gs germe, fedakar olma, hibir konuda talepkar olmama, iffetini koruma dnda erkeklerin taleplerine uygun davranma rol verilmektedir. Rolne uygun davranmayan kadnlar ise elindekiyle yetinmeyen, daha rahat ve farkl bir yaam arzulayan, istediini planl bir biimde elde etmeye alan kadnlar olarak temsil edilmektedir (Abisel, 2000: 174-177). Bu alma kapsamnda incelenen filmlerde, birka rnek dnda kadn karakterlerin yaam hedefleri arasnda meslek sahibi olmak yer almamaktadr. Kadnlarn byk ounluu ev kadn olarak sunulmaktadr. En arpc nokta ise bu filmlerde genellikle kadnlar iin uygun grlen retmenlik, hemirelik gibi ilerde alan kadnlara bile yer verilmemesidir (Abisel, 2000: 182-183). Cinsiyete dayal ayrmcln haber ve reklm gibi farkl medya metinlerinde nasl kurulduuna baklacak olursa, kamusal alanda yer alan yurtta bilgilendirme amac tayan haberler, erkeklerle zdelemilerdir. Harvey Molotch (1978)a gre haberler erkek erkee konumalardr ya da John Hartley (1982)in deyimiyle haberler sadece erkekler hakknda ve erkekler tarafndan retilmekle kalmaz, neredeyse tmyle erkekler tarafndan izlenirler. John Fiske (1987) ise televizyon haberlerini eril pembe diziye benzetmektedir. Haberlerin pembe dizilerden daha stn bir yerde olmasnn nedeni, nesnellik ve doruluk ideolojisi iinde gizlenmi yetkin bir statye sahip olmalardr (Rakow ve Kranich, 2002: 521). Gazete ya da televizyonda yaynlanan haber, sayfa tasarm ve blten oluumu birbirinden farkl zellikler tasa da gnlk yzlerce olay iinden semeyi ve sunmay iermektedir. Haberlerin seimi ve sunumu, editrlerin uzlamlar ve kurduklar ereve ierisinde gereklemektedir.
28
Bu uzlam, haberlerin %20sinde kadnlarn konu edilmesini mmkn klmaktadr (Kker, 2007: 138). Elence dnyas ya da magazin haberleri sz konusu olduunda ise bu oran artmaktadr; nk magazin, daha nce de belirtildii zere yumuak veya hafif haberdir (Cangz, 2009: 75). Haber deeri olarak ele alndklarnda ise kadn, politik ya da kurumsal bir kimlie sahiptir. Sz konusu kimliklerden birine sahip olan kadnlar habere konu edildiinde kadn olduklar vurgulanmaktadr. rnein, kadn babakan ya da kadn milletvekili gibi tanmlamalara yer verilmektedir (Timisi, 1997: 43). Kadn konu alan haberlerin ounluu ise kurban kadn yklerini iermektedir. Kresel Medya zleme Projesi erevesinde gerekletirilen aratrmaya gre kadnlar, erkeklere oranla iki kat daha madur olarak gsterilmektedir (Mater ve allar, 2007: 175). Haberlerde kadna ynelik iddetin ayrntl tasvirine yer ayrlmakta; haber anlats zaman zaman pornografinin dilini dn almakta ve iddetin estetize edilmesine ynelik ifadeler kullanlmaktadr (Kker, 2007: 141). Haberlerde iddete maruz kalanlarn yks yazlrken bu kadnlarn kimliklerine, ilerine vs. gnderme yapmak yerine yine onlarn gzellii, genlii, e ve anne olmalar, kadersizlii vurgulanmakta; iddete maruz kalma nedenleri zaman zaman n plana karlarak iddet hakllatrlmaktadr. iddet eyleminin aktr erkek ve erkein iinde yetitii toplumun erkek egemen deerleri sorgulanmamaktadr. iddet aile iinde meydana gelmemise bu defa medya kadn kurbanlatrmaya; iddet uygulayan ise canavarlatrmaya, sapknlatrmaya almaktadr. Bu da, okuyucuyu/izleyiciyi kadna ynelik iddetin kkenlerini ve yaygnln sorgulamaktan alkoymaktadr (Gencel Bek ve Binark, 2000: 12). Kadn hareketine ilikin haberlerde ise balangta sklkla alay etme ve nemsiz gsterme gibi durumlara rastlanmtr (Rakow ve Kranich, 2002: 516). Ancak son yllarda feminist rgtler, olumlu szckler eliinde de yer almaya balamlardr. Eit haklar iin mcadele veren, kadnn eitimini ve dourganlkla ilikili salk sorunlarn n plana karan kadnlara yer verilmeye balanmtr (Kker, 2007: 142). Toplumsal cinsiyet eitlii bak asyla deerlendirildiinde, haberlerde geleneksel kalpyarglar mevcuttur ve bu kalpyarglar araclyla kadn kimlii yeniden tanmlanmaktadr (Timisi, 1997: 47). Kadn sorunlarn konu alan bir haber, kadnlarn geleneksel seimlerini konu alan ba29
ka bir haberle dengelenmekte, dolaysyla ticari yaynclk bir anlamda dzen bekilii roln stlenmektedir (Kker, 2007: 138, 144). Deien kadn yaamlar, geleneksel deerler dorultusunda disipline edilmeye allmaktadr (Kker, 2007: 144). Haberlerdeki szck seimleri ve cmle yaplar ise cinsiyetilii gizlemekte; kurulan edilgen cmleler habere konu olan kadnlarn zne olma hallerini ortadan kaldrmaktadr (Kker, 2007: 138). Bu balamda hem kadnlarn habere konu edili biimleri hem de iletiim aralarnn kadn konularna yaklam biimi cinsiyeti bir nitelik tamaktadr. Amac rn tantmak ve satlmasn tevik etmek olan reklmlar ele alndnda ise reklmlarn ieriinin ncelikle ticari stratejilerle belirlendiini sylemek mmkndr. Bu stratejinin snrlar iinde reklmn sunduu gereklik, seilmi bir gerekliktir. Reklmclar yeni bir imge yaratmak ya da tanmlamak yerine var olan srdrmektedir. Dolaysyla, cinsiyeti kalpyarglar araclyla reklmlar toplumsal ilikilerin yeniden retilmesinde etkili olmaktadr (Yavuz, 2006: 122-123). Bu bak asyla reklmlar, basite belirli bir mal ve rnn tantlmasnn tesinde daha iyi yaam tarzn nermektedir (Berger, 2006: 142). Sunulan bu hayat tarz erevesinde ise kadn kimliinin de belirlendiini sylemek mmkndr. Reklmlarda kadnlarn temsil edili biimi, pek ok aratrmann konusu olmutur. Sz konusu aratrma bulgularna gre, reklmlarda genellikle kadnlar ev iinde anne, e ve ev kadn olarak temsil edilmektedir. Ancak kadnn reklmlardaki temsil edili biimiyle gerek yaamdaki konumu birbirinin zttdr. Evler, reklmlardaki gibi dzenli ve yaam izlerinin bulunmad parlak, kusursuz yzeyler deildir; aksine kadnlarn grnmez emekleriyle dzenli hale gelmektedir (Altan, 2006: 211). Buna ek olarak; reklmlardaki kadnlara dair temsiller kadn basite ev kadn olarak gstermek yerine; kadnlarn alkanlklar, tarihi ve psikolojisi de incelenerek kadn kendi kimliini tketimle tanmlayacak, kendini tketimle ifade edecek ve tketimle rahatlamay salayacak biimde ikna etmeye almaktadr. Dolaysyla, tketici olarak konumlandrlan kadn, sunulan imgelerle zel alana hapsedilmektedir. Bunun yan sra tketim yoluyla kadnlarn ev dnda bir zgrlk alanna sahip olduu imgeler de reklmlarda yer almaktadr; ancak reklmlarda alan ve zgr kadn imaj da tketimle desteklenmektedir (Timisi, 1997: 36).
30
Erkekler, reklmlarda genellikle ev dnda ve aktif olarak gsterilmekte; teknolojik aletler, otomobillerin satn alnmas, bakm, gzetimi, temizlii onlarn ilgi alan iinde temsil edilmektedir (Yavuz, 2006: 128). Bununla birlikte, sadece kadnlarn yer ald reklmlarda bile kadnlara neyi nasl yapmalar gerektiini syleyen, onlara t veren bir erkek sesi arka planda yer almaktadr (Bker ve Kran, 1999: 45). 1980li yllardan itibaren ise televizyon programlarnda yaanan deiime paralel olarak reklmlarda modern, alan, zgr kadn temsillerine yer verilmeye balanmtr. Modern kadn imgesinin temel unsurlar ise toplumsal hayatn her alannda aktif rol stlenmek, ev ve alma hayat arasnda bir denge kurmak, bilim ve teknolojiye ak, salkl ve gzel olmaktr. Bu imge bir tr sper kadndr; kadn eskiye oranla daha fazla rol stlenmekte bununla birlikte eski rollerini de bunlarn iinde eritmektedir (Timisi, 1997: 39). Bununla birlikte reklmlarda rnleri kullananlarn kadn olarak sunulmas ayn zamanda yine kadn bedeninin sergilenmesine de imkn tanmaktadr. Bylece, kadn bedeni erkek bakna sunulurken, ayn zamanda kadnlar kendilerine ideal kadn niteliklerini kazandracak rn semeye de ynlendirilmektedir. Dolaysyla kadn hem tketen hem de tketilen konumuna indirgenmektedir (Gencel Bek ve Binark, 2000: 9). Reklmlarda bu yntemin kullanlmaya devam etmesi, reklmlarn ieriinde yaanan deiimin yavalna iaret etmektedir. Reklmlar, piyasann taleplerini karlamak iin yaplmaktadr. Bu durum gz nne alndnda, reklmlarn ieriinde nemli bir deiikliin sz konusu olabilmesi iin sat koullarnn bu deiimi gerekli klmaldr (Yavuz, 2006: 125). Sonu olarak; farkl iletiim trleri de dikkate alndnda kitle iletiim aralarnda kadnlar ya farkl kadnlk durumlarna yer verilmeyerek hi temsil edilmemekte ya da geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri iinde anne ve e olarak temsil edilmektedir. Geleneksel kadn imgesine ek olarak ada kadn imgesine yer verilmeye balanmsa da bu kadn temsilinin, geleneksel kadn anlayla balants devam etmektedir. 1.2.1.2 Yeni Medyada Kadnlarn Temsil Edili Biimi Televizyon, gazete, dergi ve sinema gibi geleneksel medya aralarndan farkl olarak dijital kodlama sistemine dayanan, iletiim srecinin aktrleri arasnda e zamanl ve ok youn kapasitede, yksek hzda karlkl ve ok katmanl etkileimin gerekletii multimedya biimselliine sa31
hip yeni iletiim aralar artk yaamn her alannda ve annda kullanlmaktadr (Binark, 2007a: 5). Dijital medya, enformasyon teknolojileri, bilgisayar dolayml iletiim, siber uzam, sanal uzam gibi pek ok kavram gndelik konumalarda sklkla kullanlan kelimeler haline gelmitir. Tm bu szckleri kapsayan ve birletiren kavram yeni medya olabilir. nternet ortam, i-pod, cep telefonu, dijital oyun vb. zerinden gerekleen iletiim etkinlii yeni medya dolayml iletiim olarak adlandrlmakta (Binark, 2009: 60) ve bu dijital teknolojiler, gndelik yaam pratiklerini farknda olmasak da kkl bir ekilde dntrmekte, toplumsal yaamn gereklilikleri nedeniyle kullanm younluu artmakta ve bedenin bir uzants/paras haline gelmektedir (Binark, 2007b: 21). Kullanm giderek artan ve eitim, aratrma, toplumsallatrma gibi pek ok farkl amaca hizmet eden yeni medya ortam, toplumsal cinsiyet eitlii perspektifiyle ele alndnda, ilk olarak ok az sayda kadnn kendilerine ait bir bilgisayara sahip olduunu; genellikle einin ya da babasnn bilgisayarn kullandn sylemek mmkndr. Bununla birlikte, kadnlarn yeni iletiim teknolojilerini benimsemesi yere ve zamana bal olarak snrl kalmaktadr. Kadnlarn ev ve aileye ilikin sorumluluklar, bu snrllnn en nemli nedenlerinden birini oluturmaktadr. Kadnlarn bilgisayar ana ok fazla katlmamas ise aratrmaclar teknolojinin kendisi araclyla cinsiyet ayrmclnn yaratlmas zerine odaklanmaya yneltmitir. Nitekim yazlm ve donanmn yaplanmasnda genellikle kadnlar hari tutulmakta; programlama erkek ii olarak grlmekte, a erkekler tarafndan tasarlanmaktadr (Dorer, 2006: 201-202). Trkiyede ise bilgisayar ve nternet kullanm her iki cinsiyet asndan yetersiz olmakla birlikte, kadnlarn yeni iletiim teknolojilerine katlm ve eriiminin daha yetersiz olduunu sylemek mmkndr. Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan gerekletirilen 2009 Yl Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas sonularna gre, 16-74 ya grubundaki bireylerde bilgisayar ve nternet kullanm oranlar srasyla erkeklerde % 50,5 ve % 48,6; kadnlarda ise % 30,0 ve % 28,0dir (TK, 2009a). Intel tarafndan, 2009 ylnda Trkiyenin 28 ili ve 55 ile merkezinde toplam 113 mahallede, 16 ya zerinde kiilerin katld, bilgisayar kullanmna ynelik grleri deerlendirmek amacyla yaptrlan Bilgisayar Kullanm ve Tutum Aratrmasnn sonular da kadnlarn bilgisayara ve internete eriim ve kullanmda dezavantajl konumda olduunu ortaya koymutur. Aratrma sonularna gre, hi nternet kul32
lanmam kadnlarn oran %32,3 iken, erkeklerde bu oran % 10,2dir. Ayrca hanelerdeki duruma bakldnda, %48,4nde ailenin yetikin olu, % 34,6snda baba, %30,3nde ailenin yetikin kz ve yalnzca %18inde anne bilgisayar kullanmaktadr (Intel, 2009). Yeni iletiim teknolojilerine katlm ve eriim bakmndan sorunlarn yan sra eitli aratrmalar, dijital oyunlarda mevcut toplumsal cinsiyet rollerinin yeniden ina edildiini ortaya koymaktadr. rnein; toplumsal cinsiyetin siber uzamda ne ekilde ina edildiini metin tabanl bir oyun olan MUD ortam zerinden hem niceliksel hem de niteliksel alan almasnn bulgularyla tartan dil Soysekin, siber uzamda katlmclarn gerek dnyadaki verili kimlik deerlerini ve rollerini tadn saptamaktadr. Soysekine gre, sz konusu oyunun yaps geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini pekitirmektedir. Karakterlerin arkasnda gerek insanlarn olduu ve belirli dnce yaplarna sahip olduklar dnlrse, farkl bir cinsel kimlik tasarm basite cinsin giysilerini giymekten teye geemeyecektir (Soysekin, 2007: 274). Yeni medya ortam, toplumsal ve siyasal hareketler tarafndan eylemleri ve tartmalar organize etmek, duyurmak iin daha youn bir biimde kullanlr hale gelmitir (Binark, 2009: 62). Farkl politik gruplardan eylemcilerin tm, nternetin en temel zelliini geni bilgiye hzl eriim olarak deerlendirmektedir. Hareketler, gncel politik ya da teorik bilgi ihtiyacn nternetten karlamakta; grup yeleri birbirleriyle haberlemede, baz konularn tartlmasnda nterneti tercih etmektedir. Ayrca yerel, ulusal ve uluslararas rgtlenmelerin iletiim ve ibirlii kurmasnn neredeyse tek yolu da nternettir (Gker, 2009: 73). Bu adan deerlendirildiinde, biliim teknolojileri alan hegomonik rntler ve toplumsal cinsiyet ideolojisi ile biimlenmi olmasna ramen kadnlar iin zgrleme, kurtulu ve kendini gerekletirme olanaklarna da sahiptir; kadnlar iin ve kadnlar yararna kullanlabilirler. zellikle elektronik yaynclk, elektronik posta ile haberleme, nternet zerinden kresel ve yerel bilgi bankalarna ulama, haber ve sohbet gruplarna, forumlarna katlma, nternet zerinden eitim vb. pek ok olanak hem bireysel olarak kadnlar hem de kadn sivil toplum rgtlerinin etkinliklerini desteklemekte ve yaygnlatrmaktadr. Bundan daha da nemlisi, kadnlarn kendi szlerinin dolama girmesini olas klmakta, onlarn zgvenlerinin artmasna olumlu ynde katk salamaktadr. Kadn sivil toplum rgtleri asndan bakldnda ise biliim teknolojileri aracl
33
ile kolay ve hzl eritikleri bilgiyi daha rahat yneterek lobicilik faaliyetlerini glendirebilmekte, daha kolay rgtlenebilmekte ve bu teknolojilerin salad effaflamadan faydalanabilmektedir (Gker, 2007: 206). Gamze Gkerin nternetin kadn hareketindeki politik tartmalara etkisini Kadn Kurultay E-grubu zerinden ele ald almasnda, bu grupta yer alan kadnlarla gerekletirdii grmelerde zellikle somut kazanmlarn elde edilecei durumlarda aktivizmin e-gruplar zerinden ilerlemesi genellikle olumlu bulunmakta, etkinlik, hz ve yaygnlk bakmndan e-gruplarn etkili olduu ve birok somut katks olduu belirtilmektedir (Gker, 2007: 237). rnein, Kadn Kurultay E-grubunun yeni Trk Ceza Kanunu ve Medeni Kanun tartmalar srasnda kadn sivil toplum rgtlerini eyleme geirmede nemli bir etkisi olduu ifade edilmektedir (Gker, 2007: 206). Bugn pek ok toplumsal hareket iin nternet, politik srelerin nemli bir arac olarak grlmektedir. Politik ve kltrel mcadelelerde taraf olmak isteyenlerin, yeni teknolojileri gndem d tutmalarna imkn yoktur (Gker, 2009: 75-76). Bu noktada vurgulanmas gereken, yeni iletiim teknolojilerinin mevcut politik mcadelenin yerine gemesine izin vermeden bu mcadeleye katk salayacak bir destek mekanizmas olarak kullanlabilmesidir (Gker, 2007: 246). nternet hibir toplumsal ve siyasal deiimin tek bana tetikleyicisi olamaz; ancak nternetin baars birbirinden uzak dm birey veya topluluklar tek bir hedef etrafnda kenetlemekte, yapc bir tartma platformu yaratmakta, baarl stratejileri bir mekndan dierine tamakta ve haberleri hzla paylamakta yatmaktadr (Tun, 2005: 152). Sonu olarak; yeni medya ortam, geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini pekitiren bir nitelie sahip olmasna ramen kadnlar iin nemli kazanmlar salama potansiyeline de sahiptir. Bununla birlikte, yeni iletiim aralar kk ama bamsz ve alternatif medyann geliebilmesi iin de uygun zemin salamaktadr (Binark, 2007 b: 22). Bu, cinsiyeti olmayan bir medya ve toplumsal eitsizliklerin giderilmesine ynelik verilen mcadele iin de nemli bir katk salamaktadr. 1.2.2 Medya Sektrnde alan Kadn Profesyoneller Medyann sahip olduu cinsiyete dayal bak asnn devam etmesinde, cinsiyeti deerler sisteminin meruluk kazanmasnda iletiim aralarnda alan profesyoneller etkili bir rol oynamaktadr. Ayrca kendi
34
ilgi ve karlarnn gerektirdii iletiim biiminin kurulmasna da katkda bulunmaktadr. 20. yzyln ikinci yarsna kadar, kadn profesyonellerin grlerinin iletiim aralarnda karlk bulmamas, medyada alan kadnlarn orannn dk olmasyla da yakndan ilgilidir. Medyann ileyi mekanizmalarnn oluturulma sreci iinde alma ve uygulama pratikleri de erkekler tarafndan belirlenmitir. 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren medyada alan kadn profesyonellerin saysnda belirgin bir art olmasna ramen, erkeklerin karar verme yetki ve sorumluluuna sahip olmaya devam etmesi, kadnlarn grlerinin iletiim aralarnda yer almasn halen engellemektedir (Aziz vd., 1994: 13). Dolaysyla, medyada alan kadn profesyonellerin konumunun kadnlarn medyada temsil edili biimleri zerinde nemli bir etkiye sahip olduu dnlmektedir. Kadna ynelik mesleki ayrmcln en youn yaand sektrlerin banda medya sektr gelmektedir. Bu sektrde alan kadn profesyonellere denen cret ve yapmalar beklenen grevler, erkek alanlardan farkllk gstermektedir (Timisi, 1997: 2, 12). Medya sektrndeki farkl alanlarda grev yapan kadnlarn konumlar birbiriyle benzerlik gstermektedir. rnein, kadn ve erkek okur iin gazetelerdeki haber konularnda bir ayrma sz konusudur. Dolaysyla, bu farkllama kadn ve erkek gazetecilerin konumlarn da belirlemekte; alma alanlarn farkllatrmaktadr. Kadnlara ynelik olarak dnlen haberler hem kmsenmekte hem de bu haberleri hazrlayan kadn gazetecilerin konumlar erkek gazetecilerden daha aa grlmektedir. Kadnlara ynelik ayrmcln en az olduu alanlardan biri olan radyo ve 1950li yllardan itibaren kadnlar iin yeni bir istihdam alan yaratan televizyonda da gazetelerdeki gibi cinsiyete dayal iblmnn devam ettiini sylemek mmkndr. zellikle televizyonun ilk dnemlerinde haber muhabirlii ve spikerlii gibi alanlar kadnlara kapal kalmtr. 1970li yllardan itibaren bat lkelerinde kadn gazeteci saysnda ksmi bir art yaanmasna ramen, (Timisi, 1997: 15-18) dnya leinde medya sektrnde alan kadnlarn snrlln gsteren almalar ve raporlar 1970lerin banda Bat lkelerinde medyada alan kadnlarn orannn %20nin altnda olduunu ortaya koymaktadr. Bununla birlikte, mevcut cinsiyeti iblm dorultusunda btn st dzey yneticilerin, foto muhabirlerinin ve kameramanlarn erkek; dzelticilerin ve montajclarn ise kadn alanlar olduu grlmektedir (Kker, 2007: 120). Ksmi artn en nemli nedenleri, letiim Fakltelerinden mezun olanlarn he35
men hemen yarsnn kadnlardan olumas ve 1960l yllardan itibaren ykselen feminist dalgadr. Feministler, kadnlarn basn yayn alanndaki eksikliinin iletiim aralarnda temsil edilen toplumsal cinsiyet imgelerini nemli lde etkilediini vurgulamlardr (Timisi, 1997: 18). 2000li yllarn bandan itibaren medya sektrnde alan kadn gazeteci-yaync oranlar, alanlarn yaklak % 40na yaklam durumdadr (Kker, 2007: 122). Uluslararas Gazeteciler Federasyonu tarafndan 2000 ylnda yaplan bir aratrmaya gre, 40 lkede 300 bin gazeteci almakta ve bunlarn % 38ini kadnlar oluturmaktadr (Mater ve allar, 2007: 171). Youn bir ekilde Bat lkelerinde ve dnyann pek ok farkl corafyasnda, otuz yldan beri medyada alan kadn profesyonellerin niceliksel artn konu alan, sosyal profillerini gsteren aratrmalarn sonular nemli veriler ortaya koymaktadr. zet bir aktarm ve genellemeyle sz konusu veriler unlardr: alan kadnlarn ounluu 25 yan altnda ve yksekrenimli olup erkek alanlarla karlatrldnda daha az kazanmakta ve mesleki kariyerine daha sk ara vermektedir. Ayrca, kadnlar daha ok haftalk ve aylk dergilerde almakta; yerel ve blgesel yayn kurulularnda grev almay semektedir. Radyo alan kadn saysndaki art dier iletiim aralarna gre daha yksektir; televizyonda sunucu olarak grev alan kadnlarn says ise bu alandaki dier ilere gre byk bir art gstermitir. Ayrca, gazetelerin kadn sayfalarnda ie balayan kadnlarn daha ok eitim, salk ve kltr sayfalarnda grevlendirildikleri; politik ve ekonomik iktidar evreleriyle ibirlii gerektiren muhabirlik, yazarlk alanlarnn kadnlara kapallnn devam ettii; politika, ekonomi, diplomasi ve spor yazarl/program yapmcl gibi alanlarn daha az sayda kadn alann yer ald alanlar olduu ortaya konmutur. Kadn alanlar ister ke yazar isterse program yapmcs ya da sunucusu olarak grev alsnlar, kendilerinden kaliteli ve iyi yaamn klavuzluunu yapmalar beklenmektedir (Kker, 2007: 122-123). st dzey ynetici kadn saysna bakldnda ise 2000li yllarda bile bu sayda nemli bir art gereklemedii grlmektedir (Kker, 2007: 127). Uluslararas Gazeteciler Federasyonunun yukarda da yer verilen aratrma sonular, st dzey karar alma mekanizmalarnda alan kadnlarn orannn ancak % 3 olduunu gstermektedir (Mater ve allar, 2007: 171). Medya sektrnde kadnlarn ynetici konuma ykselmelerini engelleyen cam tavanlar olduka kalndr; kadnlar ancak orta
36
dzey ynetici konumunda yer alabilmektedir. Bununla birlikte medya kurulularnn sahiplik yaplar da incelendiinde, kadnlarn oranlarnn en dk dzeyde kalmaya devam ettii grlmektedir (Kker, 2007: 127-128). Trkiyede medya sektrnde alan kadn profesyonellerin durumu dnyadakinden byk deiiklikler gstermemektedir (Kker, 2007: 130). Avrupa ve Amerikada 19. yy sonlar ve 20. yy. balarnda kadnlar gazeteci olarak bir kimlik sahibi olmalarna ramen, Trkiyede, Cumhuriyetin ilanndan itibaren bu mmkn olabilmitir. Gazetecilii meslek edinmi ilk kadnlar Sabiha Sertel, Adviye Fenik, Suat Devres ve Neriman Hikmettir. Bu dneme kadar ise kadnlarn bu abalar eitimli kadnlarn hobisi olarak dnlmtr (Timisi, 1997: 14). Osmanl Devletinde kadnlar seslerini dergiler ve gazeteler araclyla duyurmaya almlardr. 1868 ylnda Terakki gazetesinin kartt Terakki-i Muhadderat, ilk Osmanl kadn dergisi olarak kabul edilmektedir. Bu gazetede kadnlar tarafndan ou imzasz ya da takma isimlerle gnderilen mektuplar yaynlanmtr (Krca Schroeder, 2007: 137). lk kadn gazeteci olarak bilinen Arife Hanm ise 1885 ylnda kufezar isimli ilk kadn gazetesini karmtr (Timisi, 1997: 13). Hanmlara Mahsus Gazete ise 1895-1908 yllar arasnda karlan en uzun mrl kadn dergisi olma zelliini tamaktadr. lk defa kadnlarn kendileri tarafndan ve kadnlar iin bilginin retildii, yayld bir forum oluturmutur (Krca Schroeder, 2007: 137). II. Merutiyetin ilanndan sonra ise kadnlarla ilgili kan gazete ve dergilerin saysnda art olmutur. Bu gazete ve dergilerin balcalar Demet, Kadnlar Dnyas, nci, Hanmlar Alemidir (Akdoan, 2001: 4041). Kadnlar Dnyas, erkekler yerine dergide kadnlar altrmay ilke olarak benimseyen, Osmanlnn son dnemlerindeki feminist hareketi destekleyen bir dergi olmutur (Krca Schroeder, 2007:138). Daha nce de bahsedildii zere, Trkiyede kadnlarn gazeteci olarak bir kimlik sahibi olmalar Cumhuriyetin ilanndan itibaren mmkn olabilmitir. Cumhuriyet sonras basn yayn kurumlarnn devlet eliyle ya da desteiyle kurulmas kadn gazeteciler iin nemli bir balang ve frsat olmu; kadnlarn nne herhangi bir engel konulmamtr. rnein radyoya bakldnda, Batda kadnlar haber spikeri olmak iin 1950li yllarn sonlarn beklemelerine ramen, Trkiyede radyonun ilk yllarnda kadnlarn teknik hizmetlerin dnda zellikle evirmen, spiker ve seslendirme sanats olarak nemli grevler aldklarn sylemek mmkndr. Ancak, televizyonun yayna gemesine kadar radyo haber dairesinde
37
gazeteci olarak alan kadn muhabir says evirmenlerin dnda yok denecek kadar azdr (Timisi, 1997: 17-18). 1964 ylnda kurulan Trkiye Radyo Televizyon Kurumu (TRT), 1967 ylnda yayna balamtr. Hem radyoda hem de televizyonda alanlar resmi bir snav sonucu seilmi olup bu alanda kadn ve erkekler eit alma ansna sahip olmular; ancak gazeteciliin kadn meslei olarak grlmemesi kadnlarn radyo ve televizyonda genellikle bro hizmetlerinde ve muhabirlik dndaki alma alanlarnda istihdam edilmelerine neden olmutur (Timisi, 1997: 20). 1990lardan itibaren daha ok sayda kadn, medyann farkl i alanlarnda almaya balamtr. Bunun en grnr nedeni, bu yllardan itibaren zel yaynclk irketleri ile bunlara i yapan bamsz prodksiyon irketlerinin saysndaki arta paralel olarak insan kaynaklarna olan gereksinimin de artmasdr. Bu nedenle sektr daha az cinsiyeti bir tutum taknmak zorunda kalmtr (Kker, 2000: 328). 2000li yllarn bandan itibaren medya sektrnde alan kadnlarn durumuna baklacak olursa, Tablo 1.1de grld gibi TK tarafndan 2002 ylnda gerekletirilen Yayn Kurumu Says ve alanlarn Nitelikleri Aratrmasnn sonularna gre radyo, radyo-televizyon ve televizyon kanallarnda cretli olarak alanlarn yaklak te birini kadnlar oluturmaktadr. Kadnlarn yayn kurumlarnda zellikle de radyo-televizyonlarda sunuculuk gibi daha ok gze ve kulaa hitap eden alanlarda istihdam edildii, radyoda ynetici pozisyonunda istihdam edilen kadn saysnn dier yayn kurumlar ile kyaslandnda daha yksek olduu grlmektedir (KSGM, 2008: 12).
Tablo 1.1: Yayn kurumu says ve cretli alanlarn nitelikleri (KSGM, 2008: 12) cretli alanlarn Yllk Ortalama Says Toplam Toplam 14 849 (Tm Yayn Trleri) Radyo Radyo-TV Televizyon 2 166 10 231 2 452 Erkek 9 851 Ynetici Program Personeli Kadn Erkek Kadn 2 120 607 Teknik Personel Erkek Kadn 465
Ekonomik Faaliyet
Kadn Erkek 4 999 3 594
1 939 4 830
1 265 6 857 1 729
901
616
640
231
54
118
83 245 138
3 374 2 379 723 599
1 208 301 273 75
1 855 4 038 30 674
38
Tablo 1.2de grld gibi, blgesel ve yerel yayn kurumlarnda istihdam edilen kadnlarn says, ulusal yayn kurumlarna kyasla nispeten daha yksektir. Yerel ve blgesel yayn kurumlarndaki alan kadn oran %43 iken; ulusal yayn kurumlarnda alan kadnlarn oran sadece %30dur (KSGM, 2008: 12). Dier lkelerde gerekletirilen almalar da bu sonucu destekler niteliktedir. Ulusal iletiim aralarnda almak bir prestij olarak deerlendirilmekte, dier aralarda almak ikinci plana atlmakta, dolaysyla kadnlar yerel televizyon ve radyolarda istihdam edilmektedir (Timisi, 1997: 20).
Tablo 1.2: Yayn kurumu ve cretli alanlarn says (KSGM, 2008: 12) A. Tm yayn trleri (Radyo, Radyo Televizyon ve Televizyon) B. Ulusal yayn C. Blgesel yayn D. Yerel yayn Yayn Tr Yayn Kurumu Says 1.282 52 121 1.109 Ortalama cretli alan Says Kadn 4.998 3.253 540 1.205 Ortalama cretli alan Says Erkek 9.851 7.575 690 1.586 Toplam
A B C D
14.849 10.828 1.230 2.791
TRT ve RTK gibi kamu hizmeti yapan yaync ve dzenleyici kurulularda kadn alanlarn durumuna bakldnda, ticari yayn kurulularndan farkl bir durumla karlalmamaktadr. Her iki kurumda da alanlarn te birinin kadn olduu, st dzey ynetici olarak alan kadnlarn orannn ise sadece %1 olduu ve kadnlarn genellikle orta dzey ynetim kademelerinde younlat grlmektedir (Kker, 2007: 131). Yazl basnda alan personelin kadrolar incelendiinde ise Tablo 1.3de de grld zere, kadn alanlar grafikerlik, yaz ileri mdr yardmcl gibi belirli alanlarda almaktadr. Ayrca, bu grevlerdeki kadnlarn saysnn erkeklerin saysna yakn olduu da grlmektedir. Ancak st dzey ynetici (Genel Yayn Mdr, Genel Yayn Ynetmeni, Genel Yayn Koordinatr) pozisyonundaki kadn alanlarn oran % 20 seviyesindedir.
39
Tablo 1.3: 2007 yl Kasm aynda gazete/ dergilerin yayn blmnde alan personelin kadrolarna gre says1 (TK, 2007) Kadro durumu Toplam Toplam Toplam Genel yayn mdr Genel yayn ynetmeni Genel yayn koordinatr Genel mdr/ messese mdr/idare mdr Sorumlu yaz ileri mdr Yaz ileri mdr Yayn ynetmeni Sayfa editr Yaz ileri mdr yardmcs Redaktr stihbarat ve haber blm efi Haber mdr Bayazar Yazar Muhabir/foto muhabiri Karikatrist Ressam/grafiker Dzeltmen Blge / il temsilcisi Dier 43 275 2 048 2 015 945 Erkek 29 010 1 724 1 585 698 Kadn 14 265 324 430 247 Gazete Erkek 13 008 706 579 220 Kadn 4 524 98 90 47 Dergi Erkek 16 002 1 018 1 006 478 Kadn 9 741 226 340 200
919 2 443 2 239 1 006 3 037 472 842
749 1 765 1 568 711 1 908 262 518
170 678 671 295 1 129 210 324
349 740 857 152 841 102 204
72 226 290 49 441 66 78
400 1 025 711 559 1 067 160 314
98 452 381 246 688 144 246
370 711 395 5 970 6 553 263 2 014 778 407 9 848
250 500 285 3 911 4 585 202 1 114 459 305 5 911
120 211 110 2 059 1 968 61 900 319 102 3 937
180 347 141 1 466 3 823 40 300 245 132 1 584
47 107 22 477 1 447 12 185 123 35 612
70 153 144 2 445 762 162 814 214 173 4 327
73 104 88 1 582 521 49 715 196 67 3 325
2008 yl Yazl Medya statistiklerine gre ise gazete ve dergilerde alanlarn says 2007 ylna gre % 1,1 azalmtr. 2008 yl Kasm ay itibariyle gazete ve dergilerde 52 450 kii almakta olup bunlarn % 29,3n kadnlar oluturmaktadr (TK, 2008).
1 2007 ylna ait verilerin kullanlmasnn nedeni, Trkiye statistik Kurumunun web sitesinde yaynlanan 2008 yl Yazl Medya Aratrmasnn verileri arasnda Kasm aynda gazete/dergilerin yayn blmnde alan personelin kadrolarna gre saysna ilikin verinin yer almamasdr.
40
Tablo 1.4te de grld zere, 2008 yl Yazl Medya statistiklerine gre, kadnlar yazl medyada basm, datm blmlerine kyasla daha ok yayn blmnde almaktadr. Lisans ve lisansst eitimini tamamlam kadnlarn n lisans, lise ve lise alt eitim alm kadnlardan grece fazla istihdam edildii ve eitim asndan yeterli donanma sahip olmas halinde bile kadnlarn, erkeklere kyasla sektrde eit dzeyde yer alamadklar grlmektedir.
Tablo 1.4: 2008 yl Kasm aynda gazete/dergilerde alanlarn eitim durumu (TK, 2008)
Eitim durumu
Toplam Toplam Erkek 37 089 4 692 10 489 2 320 Kadn 15 361 699 3 460 697
Yayn Blm Erkek 28 745 1 969 7 239 1 670 Kadn 14 044 527 2 958 631
Basm Blm Erkek 4 620 1 563 1 710 471 Kadn 513 93 174 37
Datm Blm Erkek 3 724 1 160 1 540 179 Kadn 804 79 328 29
Toplam Lise alt Genel lise Mesleki ve teknik lise n lisans Lisans Yksek lisans/ doktora
52 450 5 391 13 949 3 017
3 480 21 769 4 844
2 257 13 996 3 335
1 223 7 773 1 509
1 791 12 893 3 183
1 134 7 365 1 429
246 580 50
34 150 25
220 523 102
55 258 55
letiim alannda eitim alan renciler cinsiyetleri asndan incelenecek olursa, renci Seme ve Yerletirme Merkezi (SYM) 2008-2009 retim yl eitim birimlerine gre renci ve retim elemanlar saylarna ilikin verilere dayanarak letiim Fakltelerinden/letiim Bilimleri Fakltelerinden mezun olan kz rencilerin says ile erkek rencilerin says hemen hemen ayn dzeydedir2 (SYM, 2009). Bu duruma ramen, yukarda da akland zere, medya sektrnde istihdam edilen kadn alanlarn orannn erkeklere kyasla bu denli dk olmas olduka dikkat ekicidir. Medya sektrnde istihdam edilen kadn profesyonellerin orannn dk olmasnn sebeplerine bakldnda ise bu sektrn i yaps ve koul2 2008-2009 retim yl eitim birimlerine gre renci ve retim elemanlar saylarna ilikin verilere ulamak iin: http://www.osym.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFFD4AF1E F75F7A79689DAC10DE3DF29AC6
41
larnn erkek alann alma dzeni ve ihtiyacyla paralellik gsterdiini sylemek mmkndr. Sektr hzl teknolojik geliime ihtiya duymakta; dolaysyla zaman, bilgi ve iktidarla e anlaml hale gelmektedir. Bu koullar altnda, ataerkil yapnn hkm srd toplumsal sistem ierisinde kadnlar iin eitli zorluklar da ortaya kmaktadr. Geleneksel deerler erevesinde aile, kadnlar iin sorumluluklarn temel merkezi haline gelmekte; dolaysyla kadn alanlarn ocuk sahibi olmalar grevlerinden bir sre ayrlmalarn gerektirmektedir. Kadn alan ksa srede iine dnse bile, sektrn koullarna uyum salamas belli bir zaman almaktadr. Bu nedenle, sektr iin gereken bilgi ve yetenekler dnda toplumsal sorumluluklar kadnlar iin nemli bir engel oluturmaktadr. Ayrca, gece almas da kadnlarn karlatklar nemli pratik zorluklardan biridir. Bu zorluk, onlarn belirli alanlarda almasn engellemektedir (Timisi, 1997: 21-23). Yeni iletiim ara ve ortamlarnn kullanlmaya balanmas, bilgisayar temelli siber yaynclk trlerinin kmas ise alma biimlerini deiiklie uratmtr; ancak medya sektrnde alan kadnlar asndan cinsiyeti iblm yeni grntler altnda devam etmektedir. alma biimlerindeki deiiklik, mekn gerekliini ortadan kaldrm ve medya sektrnde alanlarn esnek alma biimlerine gre istihdam edilebilmelerini olanakl klmtr. Bu gelimeler medya sektrnde alan kadnlar olumsuz ynde etkilemekte; bu sektre yeni katlan eitimli ve uzmanlam kadnlarn geici alan konumunda ya da i gvencesinden yoksun bir alma ortamnda istihdam edilmelerine yol amaktadr. Serbest alan gazeteciler arasnda kadn gazetecilerin oran ykselirken; tam zamanl alanlar olarak erkekler yelenmeye devam etmektedir (Kker, 2007: 121). Medya kurumlarnn eit ie eit cret ilkesini benimsemelerine ramen, medya sektrnde ancak dk oranda kadn alann eit ie eit cret politikasyla istihdam edildiini sylemek mmkndr. Bu durum yukarda da bahsedildii zere, medya endstrisindeki yatay ve dikey ayrmclktan kaynaklanmaktadr (Timisi, 1997: 21). Kadnlar erkeklerin daha az yer ald, daha az bilgi ve yetenek gerektiren alt kademelerde yer alrken; erkekler karar alma mekanizmalarnda yer almaktadr. Kadnlara herhangi bir uzmanlk alan salamaktan uzak olan iler, onlarn gelecekte daha st kademelere ykselmesine engel olmaktadr. Kadnlarn emeklerinin daha az sorumluluk gerektiren ilerde kullanlyor olmas,
42
yaplan ilerin saygnlnda da derecelendirmeye gidilmesine neden olmakta; daha az bilgi ve yetenek gerektiren, sorumluluk isteyen bu ilerin creti de daha dk olmaktadr (Timisi, 1997: 21). Sonu olarak; medya sektrnde alan kadn profesyonellerin durumlarna bakldnda, istihdam edilen kadnlarn orannn olduka dk olduunu ve bu orann daha st pozisyondaki grevlerde daha da dtn grmek mmkndr. Bu noktada kadnlarn yer ald her alan bir mcadele alan olarak deerlendirilirse, medya sektrnde alan kadn profesyonellerin orannn artmas ayrmcla kar bir bask unsuru yaratabilir ve bu yolla toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna katkda bulunabilir. Ancak, sektrde zellikle ynetici kadrolarn erkeklerden olumas ve erkek egemen zihniyetin varln korumas, sektrde alan kadnlarn medya rnlerine farkl bir bak as getirme konusundaki isteklilikleri ve bilin dzeyleri zerindeki belirleyici etkisinin, bu alanda kkl bir dnmn salanmas nnde engel oluturabilecei de gz nne alnmaldr.
43
KNC BLM
2. MEDYA OKURYAZARLII
2.1 Medya Okuryazarl Kavramnn Ortaya k Medya araclyla yaygn olarak dolama giren grnt, ses ve yazlarn da iinde bulunduu kodlama ve kod zmleme sreleri, hem uygulayclar hem de alclar iin yeni donanmlar gerekli klmtr. Medyann toplumsallama srecindeki konumu eitim iinde kullanlmasna yol am, medya ve eitim ilikisi eitli yaklamlar temelinde ele alnmaya balanmtr (Trkolu, 2007: 277). Medya ve eitim ilikisinde iki yaklamdan sz etmek mmkndr. lk yaklamda medya bir ara olarak kullanlmaktadr. Yani, gazete ve dergilerde kan yazlardan, radyo ve televizyonda yaynlanan programlardan ilk ve ortaretimde genel kltr dallarnda ve zellikle tarih, corafya, Trke ve sosyoloji derslerinde yararlanlmaktadr. kinci yaklamda ise medya masaya yatrlarak incelenmektedir. Haber kaynaklar, haberi ya da program oluturan mekanizmalar aratrlmakta; bunlara yn veren eilimler ya da karlar saptanmaktadr. Bylece, renciler eletirel dnmeyi ve medyay deerlendirmeyi renmektedir. Sz konusu iki yaklam birbirinden ok farkldr (Topuz, 2007: 18). Yukarda bahsedilen iki yaklamn geliimine tarihsel adan bakldnda, kitle iletiim aralarndan bir eitim materyali olarak yararlanlabilecei dncesi, zellikle 1920li ve 1930lu yllarda Avrupa ve Amerika Birleik Devletlerinde youn olarak dile getirilmitir. letiim aralarnn pedagojik bir etkisi ve yararnn olaca anlaldktan sonra, sosyalist lkeler de bu aralara retim mfredatlarnda yer vermeye balamlardr. Ardndan medyann bir eitim konusu olarak masaya yatrlmasnn uygun olaca dnlmtr. Dolaysyla Medya okuryazarl yeni bir kavram olmasna ramen, bir disiplin olarak 20. yzyln balarna dein uzanan bir gemie sahiptir (nal, 2009: 15). lk defa 1930larda Byk Britanya tarafndan bireyleri zellikle ocuklar medyann zararl etkilerine kar korumay amalayan eitsel bir ara olarak ele alnmtr (Takran, 2007: 91). Medya okuryazarl yerine medya eitimi ifadesini tercih eden ve medya eitiminin ngilteredeki ncs olarak kabul edilen Len Mastermann da belirttii gibi, 1930larda medya okuryazarl, medyann maniplatif doasna kar sava verilen medya kart bir eitimdir (akt. nceolu, 2007: 22). 1960l yllarn banda ise medya eitiminde nemli bir deiiklik yaanmtr. Medya yoluyla retmenin yerine, medya hakknda retme zerinde durulmaya balanm47
tr. zellikle televizyonun, bir kitle medyas metni olarak zmlenmesi becerileri zerinde duran eitim programlarnn gelitirilmesine nem verilmitir (Akta, 2007: 219). 1980li yllarda uluslararas kurum ve kurulularca medya okuryazarl eitiminin nemi tartlmaya balanm; yazl ve grsel kaynaklarn oluturduu iletilerle donatlm dnyada, aktif bir yurtta olabilmek iin yeni ve zengin iletiim becerilerinin gerekli olduu ileri srlmtr (nal, 2009: 37). Bu almalardan biri, 1960l yllardan beri konuyu gndeminde tutan Birlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr Kurumu (UNESCO)nun 1982 ylnda 19 lkeden uzmanlarn katlmyla gerekleen toplantnn ardndan yaynlad bildiridir. Bu bildiride, medya eitiminin tm medyay kapsamas gerektii, medya araclyla renme yerine medya hakknda renme gibi hususlara yer verilmitir. UNESCOnun bu alandaki almalar farkl yllarda da devam etmi; bu almalar medya okuryazarl ile ilgili tartmalara yn vermitir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 44-45). Bununla birlikte, medya okuryazarl konusu zellikle Amerika ve ngilterede arlkl olarak ele alnmakta, farkl disiplinlerden katlmclarn eliinde konferanslar dzenlenmekte ve aratrma almalar gerekletirilmektedir (Takran, 2007: 94). Medya okuryazarl, medyay tanmaya dnk bir bilgilenme urana dnerek, bir bilin ve bilgilenme alan nitelii kazanmtr. Medya okuryazarl ile ilgilenen akademisyenler ve dier ilgililer konuya ilikin ok sayda kavram ve bak as gelitirerek konunun akademik alanda da tartlmasn salamlardr (nal, 2009: 37). 1920li yllardan itibaren medyann programl bir biimde eitimde ele alnmaya balanmas ve bir retim konusu olarak kabul edilmesiyle balayan srete, bugn artk iletiim bilimcilerin yan sra ilk ve ortadzeyde grev alan eitimciler de medya konusunda bilgilenme ve bilinlenmenin ok erken dnemlerden itibaren balamas gerektii zerinde durmaktadrlar. Nitekim pek ok lkede, medya okuryazarl konusunda ulusal bir politika belirlenerek harekete geildiini grmek mmkndr. lk ve ortaretim mfredatlarnda medya eitimi, medya pedagojisi, medya okuryazarl gibi ok eitli adlarla derslere ve pratik uygulamalara yer verilmektedir (nal, 2009: 16-17). 2.2 Medya Okuryazarl Kavramnn Tanm Pek ok kii, okuryazarlk kavramn yazl basnla ilikilendirerek okuma yetenei olarak anlamlandrmaktadr. Bazlar ise film ve televizyon gibi
48
dier medya aralarn da gz nne alarak, bu terimin kapsamn grsel okuryazarlk olarak geniletmilerdir. Baz yazarlar ise terimi, bilgisayar okuryazarl olarak deerlendirmilerdir (Potter, 1998: 4). Tm bu okuryazarlk pratiklerini kapsayacak bir terim olan medya okuryazarlna ilikin tanmlar incelendiinde ise medya okuryazarlnn genelde: yazl ve yazl olmayan mesajlar dahil farkl formatlardaki mesajlara eriim, zmleme, deerlendirme ve iletme yetenei olarak tanmland grlmektedir (Akta, 2007: 219; nal, 2009: 39; Hepkon ve ak Aydn, 2007: 80) ya da farkl biimlerdeki iletiime erime, bu biimleri analiz etme, deerlendirme ve retme becerisi olarak tanmlanmakta, enformasyon okuryazarl ile ayn anlamda kullanlmakta ve teknoloji okuryazarlnn birok bileenini iermektedir. Medyann kendisini anlama ve zmleme ise bu tanmlarda yer almamaktadr (nal, 2009: 39). Kimb Masseye (2005) gre, medya okuryazarlnn farkl biimlerde tanmlanmasnn nedeni, medya ve kitle iletiiminin ok farkl yaklamlarla incelenmesidir. rnein, konuyla ilgilenenlerin bazlar medya reticisinin amacna bakmakszn medya mesajlarnn ieriine metin olarak yaklarken, bazlar medya izleyicileri ve onlarn mesajlarna ilikin yorumlaryla ilgilenmektedir (nal, 2009: 40). Yukarda bahsedilen medyay anlamak yerine, medyada yer alan mesajlar zerine odaklanan tanm ise ana akm medya okuryazarlna iaret etmektedir. Ana akm medya okuryazarl, mevcut olan medya yapsn sorgulamaktan uzak olan ve medyay sadece mesaj ierii olarak gren; zellikle ocuklar sz konusu olduunda medyadan korunmay, deerlere ball salamay amalayan bir zellik gstermektedir (Asrak Hasdemir, 2009: 316). Bu zellik, kendini en ak biimde anadamar (liberal/oulcu) iletiim paradigmasnn3 etki yaklamnda ortaya koymaktadr. lk kitle iletiim aratrmalar daha ok kitle iletiim aralarnn etkileri zerine younlamtr. Kitle iletiim aralarnn medyaya maruz kalan insanlar zerindeki etkileri bu alandaki almalarn konularn oluturmutur. Daha sonralar ise aratrmaclar, hedef kitle ve medya ilikisi zerine ynlenmilerdir. Medyann genler ve ocuklar zerinde zararl davran ve eilimler edinme anlamnda olumsuz etkileri olduu ileri srlmtr. Bu balamda medya okuryazarl, onlar medyann olumsuz etkilerinden korumaldr (Takran, 2007: 96-99). Bu zelliin ortaya konduu
3 Anadamar iletiim almalar, medyann amac, mesajlar ya da etkilerini btn toplumsal srelerden soyutlamaktadr. letiimin iinde iledii toplumsal, ideolojik, siyasi, kltrel ve ekonomik sistemle ilikisini kurmamaktadr. Bu almalarn temel amac toplumsal kontrol, ikna ve davran deiikliklerine ynelik verileri toplamaktr. Bunlardan hareketle kuram gelitirme, iletiim srecinin yapsal ve sistemsel belirleyicilerini ortaya koyma gibi kayglar bulunmamaktadr. Temelde mesaj alveri srecinin bireyler zerindeki psikolojik etkisi analiz edilmektedir (Yaylagl, 2008: 30, 38). Ayrca bu konudaki ayrntl tartmalar iin baknz: Mutlu, E. (Derl.).(2005). Kitle letiim Kuramlar. Ankara: topya Yaynevi.
49
yaklamlardan biri korumac yaklamdr. Korumac yaklam, ocuklar medyann zararlarna kar korumay amalamtr (Livingstone, 2005: 235). David Buckinghamn (1993) da belirttii zere, yeni iletiim ve enformasyon teknolojilerinin yaygnlamas, ocuklarn medya metinleri araclyla dolama sokulan iddet ierikli anlatlar ile pornografik ve tketimi tevik eden metinlerden korunmas tartmalarna zellikle ivme kazandrmtr (Binark ve Gencel Bek, 2007: 49). Fakat medya okuryazarlnn bu ekilde kavranmas, medya metinlerinde belirli ve verili egemen ideolojinin ve temsil pratiklerinin sorgulanmasna olanak tanmamaktadr (Binark ve Gencel Bek, 2007: 53). Zamanla medya okuryazarl kavram, ocuklarn ve genlerin medyann olumsuz etkilerinden korunmasn hedefleyen geleneksel zeminden kayarak, yeni bir yaklam temelinde ereve kazanmaya balamtr. Gittike artan sayda akademisyen ve eitimci tarafndan eletirellik yn n plana karlarak tanmlanmaktadr. Renee Hobbs (1998)a gre, medya okuryazarl, yazma ve okuma, konuma ve dinleme, yeni teknolojilere eriim, eletirel seyretme ve ok eitli teknolojileri kullanarak kendi mesajlarn yaratma yeteneini kapsamaktadr. Art Silverblatt ve Ellen M. Enright Eliceir (1997)e gre ise izleyicilerin kitle iletiim kanallar vastasyla aldklar enformasyonu yorumlamasn mmkn klan ve onlarn, medya ierii hakknda bamsz kararlar gelitirmelerine izin veren eletirel bir dnme yeteneidir (akt. Akta, 2007: 219). Medya okuryazarlna ilikin yaplan bu tanmlar, kavramn iki temel noktasn ortaya karmaktadr: - Kiinin, medya mesajlarn eletirel bir bak asyla deerlendirebilme ve szebilme yetisine ve bilgisine sahip olmas, - Kiinin kendi mesajlarn oluturabilecek biimde medyay tanma ve kullanma yetisine ve bilgisine sahip olmas (Pekman, 2007: 42). zetle, medya okuryazarl tanm baz temel noktalara dayanmaktadr: Medya okuryazarl bir snflandrma deil, sretir: Medya okuryazarl, niversite mezunu olmak ya da Amerikal olmak gibi bir snflandrma deildir; derece derece geliim gsteren bir sretir. Medya okuryazarl geliime ihtiya duyar: Medya okuryazar olma durumu bilinli uygulama almalaryla yksek dereceye ulaabilir.
50
Ancak, medya sahiplii, medya sektrnn ekonomik ve idari yaplanmasndaki deiimlerin izlenmemesi gibi nedenler mesajlarn bireyler tarafndan alglanmasn etkiledii iin medya okuryazarl dzeyinde d gerekleebilir. Medya okuryazarl ok boyutludur: Medya okuryazarlnn birbiriyle ilikili drt boyutu bulunmaktadr: - Bilisel boyut: Zihinsel srelere ve dnmeye iaret eder. Bilisel boyuta ilikin yetenekler, sembollerin farkna varlmasndan mesajn nasl retildiinin ve neden bu ekilde sunulduunun anlalmasna dein farkllk gstermektedir. - Duygusal boyut: Bireylerin medya mesajlarnda verilen duygularn farknda olmalardr. Medya mesajlarndaki duygular fke, korku, nefret gibi gl duygular olmayabilir; baz alglanmas g duygular da mesajlarda yer alabilir. - Estetik boyut: Medya ieriini sanatsal bir bak asyla anlamaya ilikin bir beceridir. Bununla birlikte, medya reticisinin kendine zg sanatsal anlayn fark edebilme becerisini de iine alr. - Ahlaki boyut: Mesajlarn altnda yatan deerleri anlamaya ilikin beceridir. rnein, aksiyon filmlerindeki mesajlarda sunulan deerler, iddetin genellikle elde edilmek istenenlere ulamada baarl bir ara olduu ve dnyann tehlikeli bir yer haline geldiidir. Medya okuryazarlnn amac, yorumlar zerinde bireylere daha fazla kontrol salamaktr: Btn medya mesajlar yorumlara dayanr. rnein, gazeteciler nemli olaylar ve kiiler hakknda yorumlar sunarken; reklmclar, bireyleri problemleri olduuna ve rnlerinin bu problemleri zmede onlara yardmc olacana inandrmaya almaktadr. Bu nedenle yorumlarn farknda olunmas gerekmektedir (Potter, 1998: 6-10). Medya okuryazarlnn temel basamaklarn u ekilde sralamak mmkndr: - Medyann, toplum zerinde etkili olduunun kavranmas, - Medyann, kltr anlamakta bir kaynak olarak grlmesi, - Kitle iletiim mekanizmalarnn kavranmas, - Medya iletilerinin zmlenmesi ve tartlmas iin stratejiler gelitirilmesi,
51
- Bireyin medya ieriine dair yorumlama ve alglama yeteneinin arttrlmas (Terkan vd., 2007: 463). Medya okuryazarlnn temel basamaklarndan da anlalaca zere, medya okuryazarl, medyay anlama ve deerlendirmede eitli beceriler elde etme srecidir. Kitle iletiim aralarnn kltr oluturma ve srdrmedeki rolnn ne kadar nemli olduu dnldnde, medya okuryazarl gelitirilmesi gereken bir beceridir (Baran, 2006: 34). Medya; bireyleri, sunduu egemen deer, inan ve yorumlar sorgulamadan kabul etmeye zorlamaktadr; ancak medya mesajlarn yorumlama ve deerlendirme becerisine sahip olan bireyler kendi inan ve davranlarn kontrol etmede daha fazla gce sahiptir (Potter, 1998: 5-6). Bununla birlikte, medya okuryazarlnn temel basamaklarnn da iaret ettii gibi, medyaya kar sorgulayc ve eletirel bir yaklama da gnderme yaplmaktadr. Nuray Trkoluna gre de, medya okuryazarl yalnzca beceri kazanmaya deil, eletirel ve demokratik yurttalk erevesinde gnmz toplumlarnn yeni bir ana da vurgu yapmaktadr. Bylece, yalnzca pratik ilevsel ve arasal bir gereksinimi deil, eletirel akln gerekliliini gndeme getirmektedir (Trkolu, 2007: 277). 2.3 Eitsel Bir Sre Olarak Medya Okuryazarl Medya okuryazarl, bamsz medya yaratmak kadar, her iletiim aracnn hem gcn hem snrlarn anlamada kolaylk salamas bakmndan, bireylerin usta birer medya iletisi yaratcs/reticisi olmasn hedeflemektedir (Takran, 2007: 91). Sz konusu hedefe ulamak iin medya okuryazarl eitiminin hangi erevede verilecei ya da verilmesi gerektii de nem kazanmaktadr. Bu konuya ilikin de pek ok akademisyen eitli ilkeler formle etmitir. Len Masterman, Patricia Aufderhedie, Cyndy Scheibe ve Faith Rogow bu alanda almalar yrten akademisyenlerden birkadr (nal, 2009: 51-67; Takran, 2007: 100-128). Ayrca ngiltere, Avustralya, Kanada ve ABDde medya okuryazarl eitimcileri birtakm ilkeler konusunda uzlamaya varmlardr: 1- Medya mesajlar itinayla seilmi, dzenlenmi, gzden geirilmi ve kurgulanm yaplardr. Her ne kadar gerek gibi grnse de, sergilenen dnya gerek olan deil; gerein medya tarafndan temsil edili biimidir. 2- Medyann dnyay sunu biimiyle medya tketicilerinin dnyay alglay arasnda sk bir iliki vardr.
52
3- Medya iletileri, bnyesinde deer ve ideolojileri barndrr. 4- Medya mesajlar ekonomik, sosyal, siyasal, tarihsel ve estetik balamlar ierisinde retilir. 5- Medya iletileri, insann sosyal gereklii kavramasn salar (nceolu, 2007: 23). Medya okuryazarlnn amacnn basit olarak ocuklar olumsuz medya mesajlarndan korumak olmadna dikkat eken Elizabeth Thoman ve Tessa Jollsa gre ise Baz gruplar aileleri sadece televizyonlarn kapatmalar ynnde zorlamalarna ramen, gerekte medya, kltrel ortammzda kkl bir yer edindii iin televizyonu kapatsanz bile, gnmz koullarnda medya kltrnden kamanz mmkn olmayacaktr. Medya artk sadece kltrmz etkileyen bir e deildir. Medya bizim kltrmz durumundadr (Jolls ve Thoman, 2008: 33). Bu balamda, medyann roln ve etkilerini de dikkate alarak medya okuryazarlnn hedefini geni bir bak asyla deerlendirmektedirler: Medya okuryazarlnn hedefi, rencileri medyann her trnde yeterli, eletirel ve okuryazar yapmak; bylece rencilerin grdklerinin ve duyduklarnn kontrolnde kalan deil, bunlar kontrol eden kiiler olmalarn salamaktr (Jolls ve Thoman, 2008: 33). Bu bak asyla, medya okuryazarlnn ne olmadn u ekilde tanmlamaktadrlar: Medya okuryazarl medyaya saldrmak demek deildir; ama medya okuryazarl ok sk olarak medya eletirilerine yer verir. Medya okuryazarl medya ile ilgili etkinlikler ve projeler retmeyi iermesine ramen, medya okuryazarl sadece medya retmek demek deildir. Sadece videolar, CD-ROMlar veya medya ierikli materyalleri snfa getirmek medya okuryazarl deildir. Medya okuryazar olan bir kiinin, ayn zamanda medya ve medya mesajlarnn yapsn ve kltrmz zerindeki etkisini kefetmesi gerekmektedir. Medya okuryazarl basite politik gndemi, nyarglar ve yanl aklamalar takip etmek deildir. Ayn zamanda bu olaylar normalmi gibi gsteren sistemin sorgulanmas demektir. Medyada verilen mesajlara sadece bir kiinin bak asndan veya deneyimlerinden bakmak medya okuryazarl deildir. nk medya farkl bak alar kullanlarak incelenmelidir.
53
Medya okuryazarl sakn seyretme demek deildir. Medya okuryazarl dikkatlice seyret, eletirel dn demektedir (Jolls ve Thoman, 2008: 34). Bu noktada zerinde dikkatle durulmas gereken, medya okuryazarlnn geleneksel tanmlan yerine eletirel medya okuryazarl kavramdr. Douglas Kellnere gre, eletirel medya okuryazarl bir yandan medya metinlerini toplumsal ve siyasal retimler olarak ele alrken, bir yandan da medyada kendini ifade etme ve toplumsal eylem iin aracn kendisinin kullanm yollarn ve olanaklarn da gstermelidir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 103). Dolaysyla, eletirel medya okuryazarl, medya metinlerinin analizinin yan sra medya kurumlar ve yaplanmalar ile ilgilenmeyi ve kendi medya metinlerini retmeyi de iine alr. Bu temelde, medya okuryazarl eitimi, rencileri medya mesajlarnn olumsuz etkilerinden korumann tesinde, rencilerin eletirel dnme ve zmleme yeteneklerini gelitirmelerine yardmc olur. rencilerin medya mesajlarn zmlerken onlara temel sorular sormay retmeyi amalamaktadr: 1- Bu mesaj kim tarafndan yaratld? 2- Bu mesajda ilgimi ekebilmek iin ne tr teknikler kullanld? 3- Bu mesaj dier insanlar benim anladmdan farkl olarak nasl anlam olabilirler? 4- Bu mesajda hangi yaam biimleri, deerler ve grlere yer verilirken hangileri gz ard edilmitir? 5- Bu mesaj niin gnderilmitir? (Jolls ve Thoman, 2008: 27). Bu yolla renciler, eletirel dnme ve zmleme yeteneklerini gelitirme imkn bulurlar. Bununla birlikte, rencilerin kendi mesajlarn retmeleri de onlarn eletirel bir bak asna sahip olmalar asndan nemlidir. rencilerin gazete, blten, ksa film, web sitesi gibi kendi medya rnlerini retmesi, onlara gerekliin medyada kurgulanmas srecine ilikin olarak pratik bir anlay kazandrr. Hobbsa gre, medya okuryazarl eitimi kapsamndaki pratik uygulamalar, ocuklarn kendilerini ifade ederken yaratc becerilerinin ortaya kmasn salar ve medya endstrisini tanma frsat sunar. rencilerin gerek anlamda eletirel izleyiciler olabilmeleri iin fotoraf ekmek, kamera nnde oynamak veya bir haber yks yazmak gibi eitli deneyimleri yaama54
lar gerekmektedir. Medya okuryazarl eitimi sresince bu gibi pratik uygulamalar kullanlmadka, medya okuryazarl eitimi tam anlamyla gerekletirilememi olur. nk Steven Goodman (1996)n belirttii gibi, teknolojinin gc, renciler teknolojiyi kendi almalarnn yaratclar olarak kendi elleri ile kullanabildiklerinde ve ondan eletirel sorgulama, kendini yanstma ve yaratc anlatm iin yararlandklarnda serbest kalr (Akta, 2007: 222). David Buckingham (1990) da pratik uygulamalar, rencilerin mevcut bilgilerinin aa karlmas ve onlar bir sistem iinde organize etmeyi salamasnn hayati bir arac olarak deerlendirmektedir (nal, 2009: 111). Ayrca, renciler bu uygulama ile medyadaki btn mesajlarn; haberlerin bile doal olmad nn (Jolls ve Thoman, 2008: 37) farkna varabilirler. rencilerin, medya yapmclarnn medya rnlerini retirken tercihler yaptklarn ve medya metinlerindeki anlamn temsiller araclyla nasl ina edildiini kavramalar iin pratik uygulamalar nemli katklar sunabilir. Medya okuryazarl eitiminin eletirel bir bak asyla gelitirilmesi, bireylerin medya mesajlarn anlamlandrabilmelerine nemli bir katk salayacaktr. Bir dier deyile bireyler, medya mesajlarn deerlendirebilme yeteneini kazanacaklar; dolaysyla gerek ve medyann sunduu gereklik arasndaki ayrlklar fark edebileceklerdir. Eletirel medya okuryazar olan bireyler, medya metinlerinde dolama sokulan mesajlar okumann yan sra, bunlarn gndelik yaamdaki kklerinin de farkna varabileceklerdir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 103). Medyaya eletirel bakabilen etkin bir bireyin geliimi ise ncelikle etkin ve bilinli bir kamuoyu ve yurttalk kavramna baldr (Kse, 2007: 49). eitli lkelerde, zellikle Bat Avrupa lkelerinin anayasa ve yasalarnn insan hak ve zgrlkleri temelinde dzenlemesi ve zaman iinde elde edilen kazanmlar bireylerin hak, zgrlk ve ykmllklerini tanmlayan yurttaln kapsamnn genilemesine neden olmutur. Bununla birlikte, Birlemi Milletler nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ile balayan uluslararas sre, hak ve zgrlklerin siyasi ve sivil haklardan balayarak kadn, evre ve gelime haklar gibi haklar da iine alacak biimde bir geliimin de nn amtr. (Tol Gktrk, 2006: 88-89) Bu gelimelere paralel olarak siyasi irade/zne olarak kabul edilen halkn, sunulan hizmet paketinin (mesajn) tketicilerine (alclarna) dnmesi (Doanay, 2003: 161) yerine, yurttalk kavramnn yeni bir boyut kazanmasna gerek vardr. Ayrca, demokrasinin de ncelikle iyerinde, siyasal
55
rgtlerin i ileyiinde, aile iinde, kadn ve erkek ilikilerinde eitli kltrlerin ve yaam tarzlarnn birlikteliinin kurumsallamas temelinde yer alan genel bir toplum ve yaam felsefesi olarak grlmesi gerekmektedir (Doanay, 2003: 162). Yurttalar gnlk politik pratiklere katlarak yurttalklarn gndelik temeller zerine oturtmaldrlar. Daha nce de belirtildii gibi, yurtta yalnzca belirli haklarn pasif alcs ve hukukun korunmasndan yana birisi deildir; yurttalk iktidar tretme ve paylama kapasitesi ile ilgilidir (Rodriguez, 2001). Takis Fotopoulous (1997)a gre, ekonomik, politik, kltrel, sosyal ve ekolojik demokrasiyi iine alan politik demokrasi ya da dorudan demokrasiye ilikin daha derinlikli bir kavray gelitirilmesi gereklidir. Bu, demokrasinin, eitsiz iktidar ilikilerini oluturan politik yaplarn ortadan kaldrlarak, yurttalarn seimi zerine temellenmesi demektir. Dolaysyla Fotopoulous, yeni bir siyasal yurttalk anlayna iaret etmektedir (McLaren ve Jaramillo, 2009: 82-83). Ayrca demokrasi, seimlerin yan sra demokratik katlm ve tartmay da iermektedir. Yeni medya dneminde bir bilgisayara, modeme ve internet hizmetine ulaabilen herkes tartmaya katlabilir. Burada kilit nokta, demokrasinin bilgiye ve katlma gereksinim duymas ve dolaysyla yurttalarn doru bir ekilde bilgilenmemeleri halinde tartmaya akllca katlamayacadr (Kellner, 1999: 105). Eletirel medya okuryazarl, bireylerin sahip olmas gereken temel bir yetenek olarak deerlendirilirse, Jolls ve Thomann da belirttii gibi bu temel yetenek olmakszn, bir bireyin insan olmann btn deerlerine sahip olabilmesi veya demokratik bir toplumda yurttaln bir gerei olan gncel tartmalar anlamas ve katlmas mmkn olmayacaktr (Jolls ve Thoman, 2008: 33). Bu balamda, eletirel medya okuryazarl, yurttalk kavramnn yeni bir boyut kazanmasnda; kltrel, ekonomik, siyasal ve toplumsal yurttalk bilincinin geliiminde byk bir neme sahiptir. Eletirel medya okuryazarl, bireylerin iktidar ilikisi konusunda daha bilgili, tekine saygl ve duyarl yurttalar olabilmeleri ynnde katkda bulunmay ve tekiletirici deerleri ve mekanizmalar dntrmeyi ama edinmelidir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 209). Hem retmenlerin hem de rencilerin toplumsal cinsiyet, rk, etnik kken, snf gibi egemen ideolojileri sorgulayabilmelerine katkda bulunmaldr (Gencel Bek and Binark, 2009: 105). Yurttalk kltrnn geliiminde katk salayacak olan medya okuryazarl ders programnn oluturulmasnda, eletirel pedagojik yaklam
56
ok nemli bir yere sahiptir. Eletirel pedagojinin dnsel kkenleri farkl disiplinlerden aratrmaclarn katklaryla gelimitir. 1980lerden itibaren Kuzey ve Gney Amerikadan Paulo Freire, Henry A. Giroux, Peter Mc Laren, Donaldo Macedo gibi farkl disiplinlerden aratrmaclar, eletirel pedagojiye nemli katklar sunmulardr. Kltrel almalar, feminizm, postyapsalclk ve postmodernist kuram eletirel pedagojiyle srekli iliki iinde olmutur. Kavram, ilk defa Henry A. Girouxnun Theory and Resistance in Education (1983) adl eserinde kullanlm olmasna ramen, bu alandaki almalar daha eskilere dayanmaktadr. lerici eitimbilim almalarnn nc dnrlerinden olan Amerikal eitim bilimci John Dewey (1859-1952)in almalar eletirel pedagojinin ilkelerinin beslendii nemli kaynaklardan biridir. Deweyin Kuzey Amerikaya zg gelitirmeye alt bir eitim modelinde, ocuklarn eitim srecinde kendi yaamlar zerinde denetimi artrmalar nerilmi ve ocuk merkezli renme tevik edilmitir. Eletirel pedagojinin ilkelerinin beslendii dier nemli kaynak ise Girouxun da belirttii gibi, Frankfurt Okulunun eletirel kuramdr. Otoriter kiiliin ve baat snflarn egemenliini yeniden reten brokrasinin gelimesinin ardnda yatan zihin rntsn kavramaya alan Frankfurt Okulu, eletirel pedagoji almalar iin nemli katklar salamtr. nk eitim srecinde retilen ve dolama sokulan bilgi belirli siyasal, tarihi ve ekonomik koullar tarafndan ekillenmekte olup eitim srecinde verili olarak tanmlanan bu bilginin nasl ve neden bu ekilde tanmlandnn eitim srecinin aktrleri tarafndan kavranabilmesi iin ardyreyi okuyabilmeleri gerekmektedir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 16-17). Kellnera gre eletirel pedagoji eitimci, renci ve yurttalar okkltrl toplumdaki meydan okuyucu kltrel temsillere kar yerleik mfredat ve retim stratejilerini yeniden dnmeye yneltmektedir. Eletirel pedagoji, bireyleri glendirmek ve demokrasiyi gelitirebilmek iin renci ve yurttalara toplumsal cinsiyet, snf vb. kltrel farkllklara duyarl olmalarn salayacak becerileri retmektedir (Kellner, 2007). Eletirel pedagojinin ilkeleri zerinde durulurken, eitimbilimci Paulo Freireye zel bir yer ayrmak gerekmektedir. Eitimi, bireylerin dnyay nesneletirmelerine, onu eletirel bir biimde anlamalarna ve deitirmek iin eylemde bulunmalarna yardm eden bir ara olarak gren (Ayhan, 2009: 152) Freire, eletirel pedagojiyi ezilenlerin pedagojisi olarak kavramsallatrmakta (Binark ve Gencel Bek, 2007: 18), eletirel
57
pedagojinin temel esini diyalog olarak tanmlamaktadr. Diyalogu, retmen ve rencilerin bilgiyi birlikte aratrdklar bir sre olarak nitelendirmektedir. Bylelikle derslik, geleneksel anlamda bir derslik deil; bilginin aktarlmayp aratrld bir buluma yeridir (Ayhan, 2009: 152). Diyalog yle bir sretir ki, renciler, glendirilmi zneler olarak, kendi yaamlarn biimlendiren toplumsal gereklerin ve her trl eitsizlik ilikilerinin farkna varrken, yaamlarn da yeniden kurabilme yetisini bulup ortaya karrlar (Binark ve Gencel Bek, 2007: 19). Eletirel pedagoji, medya okuryazarl ile ilgilenen tm eitimcilerin zerinde dikkatle durmas gereken, baka ve farkl bir szn ve bakn retimine imkn tanyan bir anlaytr. Eletirel pedagojinin salad almla, medya ile ilgili dnrken ve alrken tarihsel, toplumsal, siyasal, kltrel ve ekonomik balamlarn nemi ve bu balamlarn eitim srecindeki aktrler tarafndan nasl alglandnn yan sra, eitim srecinde dolama giren ve yeniden retilen bilginin farkl biimlerde yaama geirilme pratiklerinin farkna varlabilir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 8). 2.4 Avrupa Birlii ye lkelerinde Medya Okuryazarl Uygulamalar Trkiyenin Avrupa Birlii (AB)ne adaylk stats, Aralk 1999 tarihli Helsinki Zirvesi sonrasnda kabul edilmi ve Trkiye aday lke stats kazanmtr. ABye tam yelik iin aday lkeler; siyasi, ekonomik ve topluluk mktesebatnn benimsenmesi olmak zere grupta toplanabilecek kriterleri gerekletirmek zorundadrlar (Avrupa Komisyonu Trkiye Delegasyonu, 2006). Haziran 1993 tarihinde yaplan Kopenhag Zirvesinde kabul edilen kriterler arasnda bahsi geen Topluluk mktesebat, birincil ve ikincil kaynaklar olmak zere iki grupta toplanmaktadr. Birincil kaynaklar Topluluu kuran antlamalar, ikincil kaynaklar Topluluk organlarnca oluturulan tzkler, kararlar, tavsiyeler ve direktifler oluturmaktadr. Topluluk mktesebat, ye lkelerin hukuk sistemlerinden bamsz bir sistemdir ve uluslarst bir nitelik tamaktadr. Bunun neticesi olarak, ye lkeler, bu sisteme ters den bir ulusal hukuk anlay gelitiremez ve aykr bir kural uygulayamaz (Acuner ve at, 2008: 317). Kadn haklar ve toplumsal cinsiyet eitlii de Topluluk mktesebatnn bir parasn oluturmaktadr. alma yaamnda eitlik zerinden geli58
erek dar bir ereve ile balayan kadn-erkek eitlii mevzuat zellikle 1997 tarihli Amsterdam Antlamas ile eitliin Birlik dzeyinde kurumsallatrlmas dorultusunda nemli almlar salamaya balamtr (Acuner ve at, 2008: 317). Amsterdam Antlamas, kadn ve erkekler arasnda eitliin salanmasn bir hedef ve Topluluun temel bir ilkesi haline getirmitir. Amsterdam Antlamasnn 2. maddesi, kadn-erkek eitliini, Topluluun temel grevlerinden biri olarak belirlemektedir (Acuner ve at, 2008: 320). Amsterdam Antlamasnn 3. Maddesi ile lkeler toplumsal cinsiyet btelemesi de dahil, yasalarda fiili eitlik salamak ve ilgili idari birimleri kurmak gibi ok eitli ykmllklerin altna girmektedir (Acuner ve at, 2008: 317). Amsterdam Antlamasnn 13. maddesi ise toplumsal cinsiyet temeli de dahil olmak zere, ayrmclkla mcadele iin alnacak nlemlere hukuki bir zemin salamaktadr (Acuner ve at, 2008: 320). ABde kadn-erkek eitlii alannda nemli dzenlemeler getiren antlamalar Amsterdam Antlamasyla snrl deildir. Ayrca anlamalarn yan sra rnein direktifler4 gibi ikincil mevzuatta da kadn ve erkek eitliinin salanmasna ynelik dzenlemeler yer almaktadr. Topluluk mktesebatnda kadn-erkek eitliini salamaya ynelik dzenlemeler, ABnin ye ve aday lkelerden kadn-erkek eitlii konusundaki beklentilerini ortaya koymaktadr. Daha nce de belirtildii gibi topluluk mktesebatnn benimsenmesi, ABye tam yelik iin Kopenhag Zirvesinde kabul edilen kriterler arasndadr. Trkiye ile katlm mzakereleri Ekim 2005te balamtr. Bu srete, Trkiye gibi yelie hazrlanan aday lkelerin Kopenhag Kriterlerini yerine getirmeleri asndan gsterdikleri gelimeler, Avrupa Komisyonu tarafndan dzenli olarak raporlatrlmakta olup bu belgeler ilerleme raporu olarak adlandrlmaktadr (Avrupa Birlii Genel Sekreterlii, 2009). Kadn erkek eitlii konusu kukusuz mzakere srecinin en belirleyici balklarndan biri olacaktr. Bu nedenle bu konuda mktesebat uyumu salanmad srece Trkiyenin tam yeliinin gerekletirilmesinde zorluklar yaanacaktr (Acuner, 2006: 12). Bu husus Trkiye ilerleme raporlarnda da izlenmektedir. Ekim 2008 bandan Eyll 2009 ortasna kadar geen dnemi kapsayan 2009 yl Trkiye lerleme Raporu kadn erkek eitlii asndan incelendiinde, Siyasi Kriterler bal altnda
4 Daha ayrntl bilgi iin baknz: Acuner, S. at, C. (2008). AB Kadn-Erkek Eitlii Politikalar ve Trkiye. Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri iinde (301-383). stanbul: TSAD, KAGDER Yaynlar.
59
nsan Haklar ve Aznlklarn Korunmas alt bal altnda yer alan Ekonomik ve Sosyal Haklar blmnde kadn erkek eitliini salamaya ynelik gerekletirilen almalardan ve tespit edilen eksikliklerden bahsedilmektedir. Raporda bu alanda tespit edilen eksiklikler u ekilde zetlenmektedir: Sonu olarak, kadn haklarn ve toplumsal cinsiyet eitliini gvence altna alan yasal ereve mevcuttur. Buna karn, yasal erevenin uygulamaya geirilmesi ve ekonomik hayata katlm ve frsatlar, siyasi yetkilendirme ve eitime eriim alanlarnda kadn ve erkek arasndaki farkn kapatlmas iin kayda deer ilave abalara ihtiya vardr. Aile ii iddet, tre cinayetleri ve erken yata ve zorla yaplan evlilikler, lkenin baz blgelerinde ciddi sorun olmaya devam etmektedir. Kadn haklar ve toplumsal cinsiyet eitlii konularnda, hem erkekler hem de kadnlar iin ilave eitime ve farkndalk yaratlmasna ihtiya bulunmaktadr (Avrupa Topluluklar Komisyonu, 2009). lerleme raporunda kadn-erkek eitliine ilikin yaplan deerlendirmeleri de dikkate alarak, aday lke statsnde olan Trkiye, ABnin kadn-erkek eitliine ilikin mevzuatn ve politikalarn benimsemekle ykmldr; bununla birlikte yaama geirilmesi iin de gerekli abay gstermek zorundadr. Toplumsal cinsiyet eitliinin yaama geirilmesinde, pek ok farkl alanda almalar yrtlmektedir. Bu alanlardan biri de medyadr ve toplumsal cinsiyet eitliinin yaama geirilmesi iin medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadele zerinde nemle durulmas gerekmektedir. Bu mcadelede bireylerin medyada kadnlarn temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve buna kar bir duru gelitirmeleri nem tamaktadr ve bireylerin bu ynde geliimi iin medya okuryazarl nemli bir ara olarak kullanlabilir. Bu erevede, Trkiyenin iinde bulunduu adaylk sreci de dikkate alnarak bu alanda gerekletirmesi gereken almalara k tutaca dncesiyle belirli balklar altnda medya okuryazarl uygulamalarna ilikin ABye ye lkelerinden rnekler incelenecektir. rnek olarak ele alnacak lkelerin uygulamalarna gemeden nce ABnin, birlik kimliiyle medya okuryazarl kavramna yaklam incelendiinde, aslnda Amerika Birleik Devletleri kkenli bir hareket olan medya okuryazarl hareketinin Avrupada zellikle ngiltere ve skandinavyada 1970li yllardan itibaren arlkl olarak gndeme geldiini; 2000li yllarda ise ABnin gndeminde yer almaya ve tartlmaya
60
balandn sylemek mmkndr. Mart 2000de gerekletirilen Lizbon Zirvesi, ABnin yeni enformasyon ve iletiim teknolojisine dayal bilgi toplumu ve bilgi ekonomisinin ekillendirdii gelecein Avrupasn, bir baka deyile e-Avrupay yaratma konusundaki stratejilerin belirlendii ve kararlarn alnd zirvedir. Zirveyi takiben, ABde enformasyon toplumu uygulamasna ynelik olarak hazrlanan eylem plannda nternet kullanm maliyetlerinin drlmesi, 2001 ylna dek tm okullarda nternet eriiminin salanmas ve tm retmenlerin nternet kullanm becerisiyle donatlmas gibi hedefler yer almaktadr. Ayrca Lizbon Zirvesinden beri medya okuryazarl konusunda altay dzenlenmi; 25 ya alt eitim andaki nfusun enformasyon ve iletiim teknolojisi (Information and Communication Technologies - ICT) temelli bir eitim sistemine dahil edilmesinin amaland e-eitim giriimi bnyesinde 30 kadar medya okuryazarl projesi iin 3,5 milyon Euro destek verilmitir. Bununla birlikte, medya okuryazarln dorudan ya da dolayl olarak ilgilendiren eitli AB programlar, Enformasyon Toplumu ve Medya Genel Mdrl dnda dier Genel Mdrlkler bnyesinde de devam etmektedir (Pekman, 2007: 45-49). Avrupa genelinde medya okuryazarl ile ilgili olarak kullanlan kavramlara ilikin terminolojiye bakldnda ise bir terminoloji karmaas5 olsa da ne kan kavramlar dijital okuryazarlk ve medya okuryazarl kavramlardr. Dijital/saysal okuryazarlk ile bilgisayar ve nternet temelli bir bilgi toplumu ve e-Avrupa oluumuna ynelik bir anlay iinde Avrupa vatandalarnn dijital/saysal teknoloji temelli bir yaama ve alma dnyasna uyum salamas, herkesin bu teknolojiyi kullanabilmesi ve bundan yararlanabilmesi amalanmaktadr. Medya okuryazarl ise hem geleneksel medyay hem de yeni medyay sadece kullanm becerisiyle snrlamayan, eletirel bak asn da sahiplenen bir yaklam iermektedir. Medya aralarn kullanabilmenin yan sra kiilerin kendi mesajlarn oluturup iletebilmeleri ve bakalarnnkine eriebilmeleri becerisinin de edinilmesi amalanmaktadr. Bununla birlikte, medyay zmleme ve deerlendirme yeteneinin de kazanlmas medya okuryazarl ile amalanan bir baka boyuttur (Pekman, 2007: 43-44). Medya okuryazarl uygulamalarna ilikin ABye ye lkelerinden rneklere ait bilgilerin geneli, bu alandaki nemli almalardan biri olan
5 Medya okuryazarl ile ilgili olarak AB yesi lkelerde kullanlan eitli kavramlar: Enformasyon/bilgi okuryazarl, saysal okuryazarlk, bilgisayar okuryazarl, enformasyon/bilgi teknolojisi okuryazarl, elektronik okuryazarlk, elektronik enformasyon/bilgi okuryazarl (Pekman, 2007: 43).
61
UNESCO iin Kate Domaille ve David Buckingham tarafndan dnya zerinde medya eitiminin durumunu tespit etmek amacyla 2001 ylnda hazrlanan Youth Media Education Survey6 balkl almadan derlenmi olmakla birlikte, Nurdan ncel Takran (2007)n Medya Okuryazarlna Giri adl kitabndan da yararlanlm ve elde edilen bilgiler aada yer alan tabloda zetlenmitir (bkz. Tablo 2.1).
Tablo 2.1: AB ye lkelerinde Medya Okuryazarl Dersinin Mfredatta Yer Al, Amac ve Kullanlan Baar lme Teknikleri (Domaille, K. Buckingham D. 2001; Takran, 2007) Medya okuryazarl dersinin izlencesi/ Zorunlusemeli ders olmas/ Dersin yaygnlk dzeyi Almanya Medya eitimi konusunda bir izlence yoktur. Farkl konu balklar altnda ele alnmaktadr. Dersin amac Ders iin kullanlan baar lme teknikleri Resmi bir deerlendirme veya snav yaplmamaktadr. inde medya eitiminin de yer ald baka konularda renciler snanmaktadr. Derse zel bir deerlendirme yaplmamaktadr. Deerlendirme, ilenen konu hangi alanla ilgili ise alana ilikin yaplmaktadr.
rencileri eletirel almlayclar olarak glendirmektir.
Avusturya
Medya eitimi konusu ders programlarnda yer almaktadr. Bununla birlikte 6-19 ya grubundaki rencilere verilen her konuyla bir eitsel ilke olarak btnletirilmektedir. retmenler medya eitimini kendi zgl konularna uyumlu hale getirmektedirler. Ders ilk ve orta retim programlarnda yer almaktadr.
rencilerin hem medyann eletirel kullancs olmalarn hem de kendi medya metinlerini retmelerini tevik etmektir.
6 almann ngilizce orijinal metni iin baknz: http://portal.unesco.org/ci/en/ev.php-URL_ID=27308&URL_DO=DO_ PRINTPAGE& URL_SECTION=201.html.
62
Tablo 2.1 Devam: AB ye lkelerinde Medya Okuryazarl Dersinin Mfredatta Yer Al, Amac ve Kullanlan Baar lme Teknikleri (Domaille, K. Buckingham D., 2001; Takran, 2007) Belika Medya eitimi 1990da resmilemitir. Ders, izlencedeki dier derslerin arasna sktrlmtr. zlencenin herhangi bir yerinde yer alabilmektedir. Ders, korumac ve glendirici yaklamlarn arasnda bir yerde konumlandrlm olup kendi bana bir ama olmaktan ziyade bir ara olarak grlmektedir. rencileri demokratik ortamda gl bireyler olarak yetitirmektir. Derse zel bir deerlendirme yaplmamaktadr.
Danimarka
Medya eitimi konusunda bir izlence yoktur. Sanat, dil ve farkl konu balklar altnda ele alnmaktadr. rencilere 7 yandan itibaren medya eitimi verilmektedir. Ders, 1970den beri zorunludur. Her okulda medya eitimi verilmemekle birlikte medya eitimi 1994 ylndan beri 7-16 yandakiler iin disiplinleraras iletiim eitiminde yer almaya balamtr.
Derse zel bir deerlendirme veya snav yaplmamaktadr. Baka konularn iinde deerlendirmeye tabi tutulmaktadr. almada bu konuda herhangi bir bilgi verilmemektedir.
Finlandiya
Eletirel farkndalk kazandrmak, rencileri medya gerekliini anlamaya hazrlamak ve medya hakimiyetindeki kltrle yaarken onlar glendirmektir. rencileri eletirel tketiciler olarak glendirmek ve onlar gelecein yurttalar olarak hazrlamaktr.
Fransa
Resmi bir medya izlencesi bulunmamaktadr. Baz konular ierisinde okul ncesinden ortaokulun sonuna dek sinema ve grsel iitsel eitim verilmektedir.
almada bu konuda herhangi bir bilgi verilmemektedir.
63
Tablo 2.1 Devam: AB ye lkelerinde Medya Okuryazarl Dersinin Mfredatta Yer Al, Amac ve Kullanlan Baar lme Teknikleri (Domaille, K. Buckingham D., 2001; Takran, 2007) Hollanda Medya eitimi izlencesi bulunmamaktadr. Grsel-iitsel tasarm dersi bulunmaktadr ve bu derste medya eitimi ile ba kurulmas mmkn olabilir. Medya almalar ayr bir uzmanlk alan olarak gelimektedir. Dersler, hem dil sanatlar mfredatnda yer alabilirken hem de dorudan mfredata konulabilmektedir. Hem reticilerin anlam nasl ina ettiklerini hem de rencilerin retim araclyla nasl anlamlandrdklarn ortaya koymaktr. almada bu konuda herhangi bir bilgi verilmemektedir.
ngiltere
rencileri medyann eletirel ve bilgili tketicileri olarak glendirmektir.
renciler yazl denemeler, uygulamal devler ve yorumlama almalar ile deerlendirilmektedir.
rlanda
Medya eitimi konusunda bal bana bir izlence yoktur. Ders baka konular altnda ele alnmaktadr.
rencileri, medyann eletirel kullanclar olmalar ynnde cesaretlendirmek ve glendirmek amalanmaktadr.
Uygulamaya dayal almalar rencilerin bu alanda glenmesinin bir yolu olarak deerlendirilmekle birlikte deerlendirmelerde yazl yantlara arlk verilmektedir. almada bu konuda herhangi bir bilgi verilmemektedir.
skoya
Medya mesajlarn anlamak, medya eitlilii hakknda bilgi edinmek, uygulamaya dayal almalarla medyann retim srelerini kavramak ve tm bireysel ve kolektif ifade biimleri araclyla medyaya ynelik tepkileri aratrmaktr.
64
Tablo 2.1 Devam: AB ye lkelerinde Medya Okuryazarl Dersinin Mfredatta Yer Al, Amac ve Kullanlan Baar lme Teknikleri (Domaille, K. Buckingham D., 2001; Takran, 2007) spanya Medya eitimi zorunlu deildir; ounlukla okula ve okuldaki mevcut retim kadrosuna bal olarak medya eitimi verilmektedir. Medya eitimi temelde rencileri eletirel yurttalar olarak yetitirmek hedefiyle balamtr. almada bu konuda herhangi bir bilgi verilmemektedir.
sve
Ders, 1980 ylndan beri zorunlu bir ders olarak okutulmaktadr.
Medya eitimi koruma yerine glendirme zerine temellenmektedir. Medyay izleme ve zmleme, medyann kulland dili anlamay renme, medya rnleri yaratma ve retim etkinliklerine katlmaktr. 1980ler ve 1990larda konuya ilikin yaplan aklamalarda medyaya eletirel yaklalmas gerektii belirtilse de daha yal kuaktan retmenler daha korumac bir yaklam benimserken genler yeni deneyimlere daha aktr. rencilerin medyann toplumdaki roln ve nasl ilediini anlamalar, medya metinlerinin almlanmasnda eletirel ve bilinli bir tutum benimsemeleridir.
renciler medya konusundaki yeterliliklerine ilikin olarak 8. snfa gelinceye dein deerlendirilmemektedir.
talya
Resmi bir izlence bulunmamaktadr.
Macaristan
2003-2004 eitim retim ylndan itibaren ilkokul ve lise dzeyindeki btn devlet okullarnda okuyan rencilerin medya eitimi konusunda ders almas ngrlmtr.
rencilerin bu konuda rendikleri, baz uygulamal snavlarla llmektedir.
65
Tablo 2.1 Devam: AB ye lkelerinde Medya Okuryazarl Dersinin Mfredatta Yer Al, Amac ve Kullanlan Baar lme Teknikleri (Domaille, K. Buckingham D., 2001; Takran, 2007) Malta Medya eitimi klisede ve baz zel okullarda verilmektedir. Bununla birlikte hem ilkokulda hem de ortaokulda her hafta bu konuda bir ders verilmektedir. rencilerin eletirel okuma gerekletirmeleri, medya metinlerini zmlemeleri, deerlendirmeleri ve medya hakknda bilgilenmeleridir. Ayrca uygulamaya dayal almalar araclyla rencilerin kendilerini ifade etmeleri de tevik edilmektedir. rencilerin medyay ve bilgisayar teknolojisini eletirel ve yapc bir biimde kullanmalarn salamaktr. renciler genellikle pratik retimleri zerinden deerlendirilmektedir.
Norve
1977 ylndan beri 1-10 ya arasndakiler iin medya eitimi ulusal izlencede yer almaktadr. Medya ile ilgili konular sanat, mzik gibi dier alanlarda da ele alnmaktadr.
renciler, ilgili dersler araclyla deerlendirilmektedir.
Portekiz
Medya eitimi konusunda bir izlence bulunmamaktadr. Bununla birlikte 5. ve 6. snftaki ocuklar Portekizce ve Grsel Eitim derslerinde reklamclk ve dil hakknda bilgi edinmektedirler. Ayrca problem zme projeleri ve bilgi arama ve destekleme ile ilgili derslerinde medya eitimine ilikin konulara yer verilmektedir. Medya eitimi ilk kez 2001 ylnda okulu erken yata brakan ve daha sonra eitimlerini ilerletmek iin okula geri dnen yaa byk kiiler iin eitim veren kinci Frsat Okullarnda uygulanmaya balanmtr.
rencilerin farkl medya anlatlarn anlamlandrmalar ve retim yapmalar gibi genel beceriler kazanmalar amalanmaktadr.
Yunanistan
letiim becerileri ile toplumsal ve siyasal farkndaln arttrlmas iin medya retimi, mesajlar ve almlamaya dair eletirel anlayn gelitirilmesidir.
rencilerin belli yeterlilikleri gelitirip gelitirmediinin deste llmesi ngrlmtr.
66
Medya okuryazarl uygulamalarna ilikin ABye ye lkelerden rnekler, genel olarak deerlendirildiinde, medya okuryazarl dersinin pek ok lkede mfredat program iinde yer ald grlmektedir. Mfredatta yer al biimi ise lkeden lkeye farkllk gstermektedir. Dersler ya dorudan mfredata konulmakta ya da ilgili dersler iinde okutulmaktadr. Dersin programda yer al biimi farkllasa da derste eletirel bak asn sahiplenen bir yaklamn benimsendiini sylemek mmkndr. 2.5 Trkiyedeki Medya Okuryazarl Uygulamalarnn Geliimi Trkiyede medya okuryazarl uygulamalarnn gemii olduka yeni olmakla birlikte, bu konudaki almalar farkl alanlarda devam etmektedir. zellikle 23-25 Mays 2005 tarihleri arasnda Marmara niversitesi letiim Fakltesinde dzenlenen I. Uluslararas Medya Okuryazarl Konferansn takiben konu enine boyuna tartlmaya, niversitelerde dersler almaya, tezler hazrlanmaya, eviriler gerekletirilmeye ve belki de en nemlisi eitim program iin hazrlklara balanmtr (nal, 2009: 147). Dolaysyla bu alanda gerekletirilen almalar, akademik dzeyde ve MEB ile RTK arasndaki ibirlii sonucu balatlan eitim program erevesinde deerlendirilebilir. Ayrca medya okuryazarl ile ilgili almalara, 2006/17 sayl Babakanlk Genelgesinde7 de yer verilmitir. Genelgenin D blmnn 8. maddesinde zleyiciye medya karsnda farkndalk kazandrlmas ve bilinli izleyiciler (ncelikle ebeveynler) oluturulmas konusunda almalar yaplmas ve izleyiciye medya okuryazarlnn kazandrlmas iin eitim programlarnn dzenlenmesi yer almaktadr. Bu, medya okuryazarl konusundaki almalarn bir devlet politikas olarak benimsendiinin gstergesidir. Medya okuryazarl ile ilgili almalar, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadele kapsamnda deerlendirildiinde, KSGMnin 2008-2012 dnemi Stratejik Plannda da konuya yer verildiini grmek mmkndr. Sz konusu Stratejik Planda 2012 ylna kadar medyann cinsiyeti sylemine kar vatandalarn zellikle de genlerin medya mesajlar karsnda daha mesafeli ve donanml olmalar iin bilin dzeyinin ykseltilecei hedef olarak belirtilmekte ve bu hedefi gerekletirmeye ynelik faaliyetler ise medya okuryazarlnn gereklilii konusunda eitim programlar dzenlenecei; medya okuryazarl konusunda yaynlar ve dokmanlar hazrlatlaca; konuyla ilgili olarak seminer/panel vb. toplantlar dzenlenecei eklinde ifade edilmektedir.
7 2006/17 Sayl Babakanlk Genelgesinin tamam iin baknz: http://rega.basbakanlik.gov.tr/ eskiler/2006/07/2006070412.htm
67
Medya okuryazarl alannda yaanan gelimelere paralel olarak, Trkiyede 2006-2007 retim yllar arasnda Ankara, stanbul, zmir, Adana ve Erzurum olmak zere be pilot ilde okutulmaya balanan medya okuryazarl dersi8, (RTK, 2006) 2007-2008 retim ylndan itibaren lke genelindeki ilkretim okullarnn 6, 7 ve 8. snflarnda semeli ders olarak okutulmaya balanmtr. Medya okuryazarl dersi bu alanda atlm nemli bir adm olarak deerlendirilebilir. Trkiyede medya okuryazarlna ilikin gerekletirilen akademik almalar ise alann geliimi ynnde nemli katklar salamaktadr. Trkiyedeki iletiim aratrmaclarnn medya okuryazarl konusuna ilgisi olduka yenidir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 97). Bu almalar arasnda yer alan nemli bir giriim yukarda da bahsedildii zere 23-25 Mays 2005 tarihleri arasnda Marmara niversitesi letiim Fakltesinde dzenlenen I. Uluslararas Medya Okuryazarl Konferansdr. Konferansa, arl konumaclarn yan sra hem yurt iinden hem de yurt dndan pek ok akademisyen de katlmtr (Trkolu, 2007: 9). Konferansn amacn Nuray Trkolu u ekilde aklamtr: Bilgi edinme ve edinilen bilgiyi kullanma hakk, temel yurttalk hakkdr. Kitle iletiim aralar, bu hakkn gerekletirilmesi iin vazgeilmez kaynaklardr. Yazl ve grsel tm kaynaklarn oluturduu iletilerle donatlm bir dnyada yaamak iin yeni iletiim becerilerine gerek var. Gazeteler, dergiler, radyo, televizyon, sinema ve nternet, hzla gelien teknolojiden yararlanrken, yurttalarn da yeni bir kavram olan medya okuryazarl ile tanmas gerekmektedir. Bu amala, Marmara niversitesi letiim Fakltesinde her yl mays aynda dzenlenen letiimciler Haftasnda bu yl akademik konferans ve bir dizi etkinlikte medya okuryazarl konusunu ele alacaz (Trkolu, 2007: 9). Sunulan bildiriler incelendiinde, medya okuryazarl konusunun farkl ynlerden ele alnd grlmektedir. Konferansta; niversitelerde medya okuryazarl dersinin programa alnmasnn yan sra, ortaretim mfredat programnda da yer almas, medya okuryazarl konusunun lisansst rencilere tez konusu olarak verilmesi, Eitim Fakltelerinin bu konudaki uzman retmenleri yetitirmek iin kadrolar oluturmas
8 Medya okuryazarl dersi, almann nc blmnde ayrntl olarak ele alnaca iin bu blmde derse ilikin ksa bir bilgilendirmeyle yetinilmektedir.
68
gerektii gibi nerilere de yer verilmitir. Konferansn konuya ilikin geni bir akademik topluluun bir araya getirilmesinde ve kamuoyunda duyarllk yaratlmasnda nemli bir katk salad dnlmektedir. I. Uluslararas Medya Okuryazarl Konferans dnda baka sempozyum ve konferanslarda da medya okuryazarl konusunda bildiriler yaynlanmaktadr. Sz konusu almalardan biri 1-3 Mays 2009 tarihlerinde anakkale Onsekiz Mart niversitesi Eitim Fakltesi, Uluslararas Eitimciler Birlii, Avrupa Eitim Aratrmalar Birlii ve Uluslararas Nitel Aratrmalar Birliinin katklaryla dzenlenen I. Uluslararas Trkiye Eitim Aratrmalar Kongresidir. Kongrenin farkl oturumlarnda medya okuryazarl konusunda bildiriler sunulmutur. rnein, Sosyal Bilimler Eitimi konulu oturumda Medya Okur-Yazarl Dersinin Gerekliliine Ynelik Sosyal Bilgiler retmen Adaylarnn Grleri, Eitim Programlar ve retim konulu oturumda Avrupa ve Trkiye Medya Okuryazarl retmen Eitimi Programlarnn ncelenmesi, lkretim konulu oturumda lkretim Medya Okuryazarl Dersinin Eitim Sistemine Yansmas ve Gerekliliinin Deerlendirilmesi ve Medya Okuryazarl Konusunda lkretim retmenlerinin Grleri balkl bildiriler sunulmutur (Eitim Aratrmalar Birlii, 2009). Dier yakn tarihli alma ise 2-4 Temmuz 2009 tarihlerinde Kltr Aratrmalar Dernei ve Zonguldak Karaelmas niversitesi tarafndan ortaklaa dzenlenen Karaelmas 2009: Medya ve Kltr V. Kltr Aratrmalar Sempozyumudur. Bu sempozyumun letiim- Medya Eitimi balkl oturumunda medya okuryazarl konusuna da yer verilmi ve Trkiyede Kentli ekirdek Ailelerin Medya Okuryazar Olabilirlii zerine Bir Alan Aratrmas sunulmutur (Kltr Aratrmalar Dernei, 2009). Konferans ve sempozyum almalarnn yan sra, medya okuryazarl konusuna farkl niversitelerin letiim Fakltelerinde verilen dersler kapsamnda yer verildii grlmektedir. Ancak pek ok letiim Fakltesinde dorudan medya okuryazarl dersi ya da bu konuda uygulama atlyesi bulunmamaktadr. renciler ancak letiim Bilimine Giri, letiim Biliminde Temel Kavramlar, Kitle letiim Aralar ve Toplum, letiim Sosyolojisi, Haberi Okumak gibi eitli derslerde bu konuda donanma sahip olabilmektedir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 13). rnein, Gazi niversitesi letiim Fakltesi Radyo Televizyon ve Sinema Blmnn lisans derslerinin ierikleri incelendiinde I. yaryla ait zorunlu dersler
69
arasnda yer alan letiim Bilimine Giri I adl dersin amacnn eletirel medya okuryazarl kavramna vurgu yaplarak akland grlmektedir: Bu dersin amac, rencilerin iletiim bilimlerinin temel kavramlarn tanmalarn salamak ve bu kavramlar etkin bir ekilde kullanabilmeleri iin gerekli alt yap donanmn salamak, bylece eletirel medya okuryazarlnn temellerini gelitirmektir (Gazi niversitesi letiim Fakltesi, 2009).9 Gazi niversitesi letiim Fakltesi dnda Kocaeli niversitesi letiim Fakltesinde de verilen dersler kapsamnda medya okuryazarl konusuna yer verilmektedir. Fakltenin blmleri arasnda yer alan Radyo, Sinema ve Televizyon blmnn lisans derslerinin ierikleri incelendiinde, VII. yaryla ait mesleki seimlik dersler arasnda bulunan Reklm zmleme adl dersin ieriinde medya okuryazarl ve nemi konusunun yer ald grlmektedir (Kocaeli niversitesi letiim Fakltesi, 2009). Medya okuryazarl konusundaki almalarn bir baka boyutunu medya okuryazarl eitim programnda grev alacak eitimcilerin yetitirilmesi oluturmaktadr. Medya okuryazarl dersini aada da bahsedilecei zere sosyal bilgiler retmenleri vermektedir. Ancak bu eiticilerin yetitirilmesinde deerlendirilebilecek bir baka olanak, Orta retim Alan retmenlii Tezsiz Yksek Lisans programlardr. Sz konusu programlar, niversitelerin talebi zerine Yksekretim Kurulu Bakanlnn onay ile almakta ve niversitelerde mevcut olmas halinde Eitim Bilimleri Enstitlerince, sz konusu enstitnn bulunmamas halinde ise Sosyal ya da Fen Bilimleri Enstitlerince yrtlmektedir (MEB, 2009). letiim Fakltelerinden mezun olanlarn orta retim kurumlarnda alan retmenlii yapabilmeleri iin Orta retim Alan retmenlii Tezsiz Yksek Lisans Programna bavurabileceklerine ve Gazetecilik, Radyo Televizyon ve Sinema ile Halkla likiler ve Tantm retmenlii Programlar almasna ilikin olarak Yksekretim Kurulunun karar 14 Ocak 2005 tarihinde kmtr (Altun, 2007: 356). Bu kararla birlikte, alan programlardan biri, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstitsndedir. Program tamamlayan letiim Faklteleri mezunlar, letiim Meslek Liselerinde gazetecilik, radyo-televizyon ve halkla ilikiler olmak zere alan dersini verebilmektedirler (Dnmezelik, 2005). Programla ilgili olarak Ankara niversitesi retim yesi Do. Dr. Abdl9 Dersin ieriine ilikin daha ayrntl bilgi iin baknz: Binark, M. Gencel Bek, M. (2007). Eletirel Medya Okuryazarl Kuramsal Yaklamlar ve Uygulamalar. stanbul: Kalkedon Yaynclk, sayfa 112-118.
70
rezak Altun ile 08.01.2009 tarihinde grlmtr. Altun, Ortaretim Alan retmenlii Tezsiz Yksek Lisans Programn, medya okuryazarl dersini verecek retmen ihtiyacnn karlanmasna ynelik bir frsat olarak deerlendirmekte ve bu konudaki dncelerini u szlerle ifade etmektedir: Medya okuryazarl iyi bir frsattr ama eiticilere ihtiya duyar. Bu eiticiler de nasl karlanr? zellikle iletiim alannda eitim grm kiilerin retmen olmas ve medya okuryazarl dersini bunlarn vermesi ile karlanr. Eer bir uzmanlksa, bu alanda eitim grm olanlarn bunu yapmas gerekir ve retmen kayna olarak da bu program yani Ortaretim Alan retmenlii Tezsiz Yksek Lisans Programn tamamlayan arkadalardan yaralanlabilir (Altun, 08.01.2009). almann temel amacndan hareketle, konuya medya okuryazarl dersinin toplumsal cinsiyet eitliine salayaca katklar itibariyle bakldnda ise Altun, medya okuryazarl programnn bu konuda katk salayabilmesi iin dersi veren retmenlerin letiim Fakltesi mezunu olmasna dikkat ekmektedir: Bu programn bir takm katklar olabilecei dnlyorsa aslnda insanlarn kafasna bu konuda bir eylerin girmi olmas lazm, bu da arlkla letiim Fakltelerinde yaplan bir ey. Eer sistem iine letiim Fakltesi mezunlarn sokabilirsek toplumsal cinsiyet konusunu otomatikman dersin iine sokmu oluruzEitliki bak asnn tede beride yazl kurallar, konular haline dntrlmesinden ok, bireylerin toplumsal yaam srasnda kurduu her ilikide bu bak alarn iselletirmi ve yanstyor olmalar da beklenmektedirBu iselletirme hali, belki de mfredatta olmasa bile retmenlerin mfredatta yer alan herhangi bir temay anlatrken hani kafalarnn kesinde duran, nemsedikleri bu konuyu da rencilerine anlatabilir (Altun, 08.01.2009). Ortaretim Alan retmenlii Tezsiz Yksek Lisans Programnda drt dersin yer aldn, bu derslerden nn dorudan pedagojik formasyonla ilgili olduunu, birinin zel retim Yntemleri adl bir ders
71
olduunu belirten Altun, kendisi tarafndan verilen bu derste iletiim derslerinde kullanlabilecek retim yntemleri zerinde durulduunu ifade etmitir. Dersin, toplumsal cinsiyet konusunu iermemesine ramen derste yaplan tartmalarda rencilerin bu konuda duyarl olduklarn ve medya okuryazarl dersinin toplumsal cinsiyet eitliine katk salayabilmesinin dersi veren retmenlerle balantl olduunu Altun u szlerle ifade etmektedir: Toplumsal cinsiyete ilikin bir duyarllk bu grupta var -ki sadece Ankara niversitesinden deil, Anadolu ve Ege niversitesinden de oluan bir grup-. Bu konuda seviyeleri farkl olabilir ama kafalarnda en azndan byle bir ey var. Ne kadar retirsen ret, ne kadar programa tema olarak koyarsan koy aslnda mesele burada eiticinin meseleyi ne kadar iselletirdii ile ilgili bir mesele (Altun, 08.01.2009). Medya okuryazarl dersinin pedagojik formasyon alm letiim Fakltesi mezunlar tarafndan verilmesine ilikin MEBin grn ise u szlerle ifade etmektedir: yle bir srarmz var: Medya okuryazarl dersi iin letiim mezunlarndan pedagojik formasyon alm olanlar istihdam edin. MEB buna yanamyor. Bakanlk, her gn byle bir ders olmadn, byle bir ders younluu olmadn dolaysyla byle bir ey yaplmasnn mmkn olmad grnde. Benim kiisel nerim yani eitli yerlerde de sylyorum eer bir retmenin bir okulda grevlendirilmesi, ngrlen ders ykn doldurmayacaksa, her -drt okul iin bir retmen alnabilir ve onunla dersler ilenebilir (Altun, 08.01.2009). Ortaretim Alan retmenlii Tezsiz Yksek Lisans Program, medya okuryazarl dersi iin gerekli olan retmen ihtiyacnn karlanmasnda nemli bir frsat sunmaktadr. Bununla birlikte, letiim Fakltesi mezunlarnn lisans eitimlerinin ierii de gz nne alnarak, sz konusu Programdan ders iin gerekli olan retmen ihtiyacnn karlanmas iin yararlanlmas, medya okuryazarl dersinin toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna ynelik almalara sunduu katk zerinde olumlu bir etki de salayabilecektir.
72
Medyann yaammzdaki giderek artan etkisi de gz nne alndnda, medya okuryazarlna ynelik akademik alandaki tm almalar, hem medya okuryazarl alanndaki almalarn geliimine hem de bilinli ve etkin yurttalar oluturulmasna ynelik son derece nemli katklar sunmaktadr.
73
NC BLM
3. MEDYADA CNSYETE DAYALI AYRIMCILIKLA MCADELE ARALARINDAN BR: MEDYA OKURYAZARLII DERS
Cinsiyete dayal ayrmcln grnr olduu alanlardan biri de medyadr. almann Birinci Blmnde de akland zere, toplumsal cinsiyet yaklamyla ele alndnda medya, erkek ve kadnlar iin uygun grlen rolleri ve deerleri yeniden retmektedir. Radyoda alnan mzikten televizyondaki kliplere, reklamlara kadar btn medya metinleri toplumsal cinsiyete ilikin anlamlarla ykldr. Dolaysyla medya, kadnlarn toplumsal konumunun belirlenmesinde nemli lde etkilidir ve kadnlarn toplumsal deerler sistemi iindeki eitsiz konumlar medya dolaymyla meruluk kazanmaktadr. Toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnda bireylerin, medyada kadnlarn temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve buna kar bir duru gelitirmeleri olduka nemlidir. Bu adan bakldnda, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadelede, medya okuryazarl nemli bir ara olarak kullanlabilir. Medya okuryazarl, bilinli ve aktif yurttalk balamnda medyaya kar sorgulayc ve eletirel bir yaklama gnderme yapmakta, bireyleri sorgulamaya ve soruturmaya yneltmektedir. Bu almada, bireyleri egemen deer yarglarn sorgulama srecine ynelten medya okuryazarl uygulamalarnn, toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara katksnn ele alnmas amalanmaktadr. Bu amac gerekletirmek iin almann bu blmnde medya okuryazarl dersi, toplumsal cinsiyet bak asyla ele alnacaktr. Medya okuryazarl dersinde kullanlmak zere retilen, RTKn medya okuryazarl ile ilgili hazrlad web sitesinde yaynlanan materyallerin metinlerinin yan sra, bu konuda tek basl materyalin metni de toplumsal cinsiyet bak asyla incelenecek; ayrca konuyla ilgili olarak dersi veren retmenlerle derinlemesine grmeler gerekletirilecektir. 3.1 Medya Okuryazarl Dersi 22 Austos 2006 tarihinde, RTK ve MEB arasnda retim Kurumlarna Medya Okuryazarl Dersi Konulmasna Dair birlii Protokol10nn imzalanmasyla, medya okuryazarl dersinin mfredatta yer almas iin nemli bir adm atlmtr. Medya Okuryazarl Dersi Taslak retim Program ve retmen Klavuzu, Talim Terbiye Kurulu Bakanl ile RTK uzmanlar ve letiim Bilimleri akademisyenlerinden oluan bir ku10 Protokolle her iki kurumun yklenecei sorumluluklar ve grevler belirlenmitir. Protokol metni iin baknz:http:// www.rtuk.org.tr/sayfalar/IcerikGoster.aspx?icerik_id=e10ca143-c782-4d0a-81a6cd2ba93eff 9b.
77
rul tarafndan hazrlanmtr. Daha sonra, lkretim Semeli Medya Okuryazarl Dersi retim Program Talim ve Terbiye Kurulunda grlerek kabul edilmitir. 2006-2007 retim yllar arasnda Ankara, stanbul, zmir, Adana ve Erzurum olmak zere be pilot ilde okutulmaya balanan medya okuryazarl dersi (RTK, 2006), 2007-2008 retim ylndan itibaren lke genelindeki ilkretim okullarnn 6, 7 ve 8. snflarnda semeli ders olarak okutulmaya balanmtr. Medya okuryazarl eitimini veren retmenleri yetitirmek iin ise 2006-2007 retim ylnn sonunda Ankarada medya okuryazarl dersi eitici eitimi semineri gn sreyle gerekletirilmitir. Seminere btn illeri temsilen toplam 103 sosyal bilgiler retmeni katlm olup 2007-2008 retim ylnda dersi seen retmenlere bu eiticiler araclyla eitim verilmitir (RTK, 2007 a). RTKn bu konudaki eilimi ise medya okuryazarl dersinin zaman ierisinde zorunlu derse dntrlmesi yolundadr. Ayrca, medya okuryazarl dersinin iletiim fakltesi mezunu retmenler tarafndan verilmesi de nemle vurgulanmaktadr. rnein, 11.05.2007 tarihinde bir ilkretim okulundaki medya okuryazarl dersine katlan dnemin RTK Bakan Zahid Akman11, dersin bitiminde medya okuryazarl dersinin daha etkili hale gelmesi iin retmenlerin letiim Fakltesi mezunu olmasna gayret sarf ettiklerini; ancak MEB mevzuatna gre, zorunlu ders olmad srece bu derslerin sosyal bilgiler retmenlerince verileceini belirtmitir (Akman, 2007 a). 3-4 Mays 2008 tarihlerinde dzenlenen Cinsiyeti Olmayan Medya in adl Uluslararas Konferansta, RTKn medya okuryazarl konusundaki grlerini belirten RTK yesi Taha Ycel de MEBe bu dersin letiim Fakltesi mezunu, pedagojik eitim alm retmenler tarafndan verilmesi nerisinde bulunulduunu belirtmi; ayrca yaanan sorunlarn retmenlerin yerleik retilerini ve anlaylarn aamamaktan da kaynaklanabileceini vurgulamtr (Mediz, 2008: 42). RTK temsilcileri, ebeveynlerin bu konudaki eitiminin gerekliliine de vurgu yapmaktadr. rnein, Medya Okuryazarl Projesi kapsamnda 26.06.2007 tarihinde retmenlere ynelik seminerde gerekletirdii al konumasnda dnemin RTK Bakan Akman, ebeveynler iin de
11 almann gerekletirildii dnemde Prof. Dr. Davut Dursunun RTK Bakan olarak grev yapmasna ramen, almada RTKn bu konudaki eilimini ortaya koymak iin Zahid Akmann medya okuryazarl dersine ilikin grlerine yer verilmesinin nedeni, medya okuryazarl dersinden beklenen amalarn belirlenmesi, kullanlan ders materyallerinin hazrlanmas gibi dersin ileni biiminde de etkili olan gelimelerin kendisinin RTK Bakan olarak grev yapt dnemde gereklemi olmasdr.
78
bir nternet sitesiyle medya okuryazarl balatmay planladklarn belirtmitir (Akman, 2007 b). Medya okuryazarl dersinin medyada cinsiyetilikle mcadele zelinde toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara ne lde katk saladnn ele alnmasnda, medya okuryazarl eitim programyla elde edilmesi beklenen amalarn belirlenmesi nem tamaktadr. Oysaki medyann ocuklar ve genler zerindeki etkisi ksa vadeli olarak ve ocuklar iddete zeniyor mu gibi dar bir perspektiften ele alnarak deerlendirilmektedir. Ancak medya, nemli bir aktarm aracdr; uzun vadedeki etkisi de olduka nemlidir. Dolaysyla, medya okuryazarl dersi bu noktada nem kazanmaktadr; ancak derste eletirel bir yaklam benimsenmemektedir, tam tersine hakim deerler pekitirilmektedir (Mediz, 2008: 33). RTKn medya okuryazarl konusundaki giriimi, Televizyon zleyici Temsilcilii ve Akll aretler benzeri korumac giriimlerin bir paras olarak grlebilir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 90). RTKn web sitesinde de belirtildii zere akll iaretler, televizyon yaynclarnn, anne babalarn ve genelde toplumun, ocuklar ve genleri televizyon yaynlarnn olas zararl etkilerinden koruma sorumluluunu yerine getirmelerinde onlara yardmc olmak zere tasarlanmtr (RTK, 2009). RTKn, iletiim aralarnn olumsuz etkilerinden bireyleri mmkn olduunca koruma abas iinde oluu, almalarnda belirleyici olmaktadr. Dnemin RTK Bakan Akman, daha nce de bahsedildii gibi 26.06.2007 tarihinde gerekletirdii konumasnda, ders ile bir yandan kitle iletiim aralarnn ocuklar zerindeki olumsuz etkisinin azaltlmasnn, br taraftan da bu aralarn mesajlarnn doru anlalmasna katk salanmasnn amalandn ifade etmitir (Akman, 2007 b). Medya Okuryazarl Projesi kapsamnda Vanda Milli Eitim Mdrlerine ynelik yaplan bilgilendirme toplantsnda ise dnemin RTK Bakan Akman lkretim andaki ocuklarmz gnde 3-4 saat televizyon karsnda vakit geirirken, ekranda karlatklar yanllklarla, olumsuzluklarla ilgili rehberlik yapabilecek hi kimse yanlarnda bulunmuyor. Bu onlarn savunmaszln ve korunmaszln daha da olumsuz hale getiriyor. diyerek bu konudaki dncesini ifade etmitir (Akman, 2008). Bu ifadeler, medya okuryazarlnn koruma ve kontrol kavramlar araclyla tanmlandnn bir gstergesidir ve bir an79
lamda, doru dncelerin ezberletilmesine dayanan didaktik eitim anlayndan uzaklalamadna da iaret etmektedir. lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitabnn nsz blmnde de ocuklar kitle iletiim aralarnn olumsuz etkilerinden korumann belki de en etkili yolunun, onlara medya okuryazarl becerisi kazandrmak olduu belirtilerek yine korumac bir anlay sergilenmitir. Bununla birlikte, yine ayn kitabn giri blmnde, Yaplan btn aratrmalar ve bunlar zerinde yaplan deerlendirmeler; grsel, iitsel ve yazl medya karsnda savunmasz bir alc durumunda bulunan ocuklarn, ilkretimden balayarak medya karsnda bilinlendirilmelerinin gerekliliini ortaya koymaktadr(2007: 4) ifadesiyle ocuun savunmasz bir alc olduu belirtilmekte; ocuk yalnzca medya tketicisi, izleyicisi olarak konumlandrlmakta ve ocua pasif bir rol biilmektedir. Oysaki son yllarda yaplan aratrmalar izleyicinin, alnan mesajlar aktif bir yorumlama/szgeten geirme ile ilgili bir boyutu olduuna da dikkat ekmektedir (Nalaolu, 2005: 55). letiim almalarndaki hkim paradigmay oluturan, etki aratrmalarn ynlendiren ana metodolojik ilke de, tketicilerin kltrel alklar olarak kabul edilmeleri yerine, tketicileri etkileyebilme srecinde hem kaynan niteliini, mesajlarn kurulmasn hem de kanallarn zelliklerini, zellikle de alcnn zihni yapsndaki ve toplumsal evresindeki karmak mekanizmalar tanmaya ve denetlemeye yneliktir (Mutlu, 2005: 364). Dnemin RTK Bakan Akmann medya okuryazarl dersinin amacn eletirellie vurgu yaparak da aklayan baz ifadeleri mevcuttur. rnein, yine lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitabnn nsz Blmnde medya okuryazarl dersinin amac u ekilde aklanmtr: Medya okuryazarl dersinin amac medya karsnda etkiye en ak, en hassas grubu oluturan ocuklarn, kitle iletiim aralarnn yapsn, ileyiini renmelerini, kurgulanm medya ieriini bilinli bir ekilde deerlendirmelerini ve eletirel olarak izlemelerini zetle, medya ile ilgili doru sorular sorup doru yantlar bulabilmelerini salamaktr. Dier bir ifadeyle Medya Okuryazarl Dersi, medyay doru okuyan, yaad evreye duyarl, lkesinin sorunlarn bilen, medya mesajlarn akl szgecinden geirebilen bireyler yetitirmeyi amalamaktadr. (2007: 2). Dolaysyla bu aklamalar, medya okuryazarl dersinden elde edilmesi beklenen amalar arasnda elikiler olduuna iaret etmektedir.
80
3.1.1 Medya Okuryazarl Dersi in Trkiyede retilen Materyaller ile UNESCO Tarafndan retilen Materyallerin Metinlerinin ncelenmesi RTK ve MEB arasndaki ibirlii sonucu balatlan Medya Okuryazarl Projesi kapsamnda, ilkretim okullarnda semeli olarak verilen derste kullanlmak zere retilen materyaller lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu (2006),12 sz konusu Program ve Klavuz temel alnarak retmenlere ynelik olarak hazrlanan lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitab (2007)13, UNESCO tarafndan retmenler iin hazrlanan retmenler in Medya Eitimi El Kitab14 (2006) ve yine UNESCO tarafndan rencilere ynelik olarak hazrlanan renciler in Medya Okuryazarl El Kitab15 (2006)dr. Sz konusu materyaller RTK tarafndan hazrlanan medya okuryazarl web sitesinde yaynlanmaktadr. Medya okuryazarl dersinde kullanlan tek basl kaynak ise retmenler iin hazrlanan Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabdr. Medya okuryazarl dersinde dier derslerden farkl olarak renciye deil; retmene ynelik kitabn olmasnn nedenleri ise renciyi ezbere altrmamak, ocuklarn zgrce dnmelerini ve kendilerini ifade etmelerini salamak ve bu dersin uygulamasn dier klasik derslerden farkl hale getirmek olarak aklanmtr (Asrak Hasdemir, 2009: 320). almann bu blmnde, yukarda sz edilen materyallerin metinleri, medya okuryazarl dersinin medyada cinsiyetilikle mcadele balamnda toplumsal cinsiyet eitliine katksnn ortaya koyulabilmesi amacyla toplumsal cinsiyet bak asyla incelenecektir. Materyallerin metinlerinin incelenmesi srasnda, medya okuryazarl dersi iin Trkiyede retilen materyallere ncelik verilecek, daha sonra UNESCO tarafndan retilen materyaller ele alnacaktr. 3.1.1.1 lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu16, 2006 ylnda hazrlanmtr. Medya Okuryazarl Dersi retim Progra12 lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzunun tamam iin baknz: http://www. medyaokuryazarligi.org.tr/documents/program.pdf. 13 lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitabnn tamam iin baknz: http://www.medyaokuryazarligi. org.tr/ogretmen.html. 14 retmenler in Medya Eitimi El Kitabnn tamam iin baknz: http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/documents/ ogretmenler_icin_medya_egitimi.pdf. 15 renciler in Medya Okuryazarl El Kitabnn tamam iin baknz: http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/ogrenci. html. 16 3.1.1.1 balkl blmde, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu, Program ve Klavuz olarak ifade edilecektir.
81
m Komisyonunun Program Danmanlar Prof. Dr. Meral Uysal, Prof. Dr. Naci Bostanc, Do. Dr. Bilal Ark, Yrd. Do. Dr. Kenan aan, Aratrma Grevlisi Vahit lhan olup Komisyon yeleri Halil brahim Gl, Hakan Aydn, brahim E. Bilici, Dr. Emir M. Ulucak, Dr. Muhittin Bilge, Mehmet Akif Stc, Fatih Klk, Candan Sardoandr. Program ve Klavuzun Giri Blmnde renci; medya karsnda pasif bir alc olmak yerine, medyay okuyabilecek, medyann dilini zebilecek bilin dzeyine ulaarak iletiim olgusunda aktif bir birey olarak yer alabilecektir ; Medya Okuryazarl dersinde, medyann olaylar ve olgular nasl ve neden belli ynleriyle yanstt ocuklara anlatlacak ve insanmz ilkretim andan balayarak medyaya eletirel bakabilen, bilinli alclar olarak yetitirilecektir (2006: 6) ifadelerine yer verilmesinin yan sra, ocuklarn televizyon karsnda etkiye en ak, en hassas grubu oluturduu bir gerektir (2006: 5); grsel, iitsel ve yazl medya karsnda savunmasz bir alc durumunda bulunan ocuklarn, ilkretimden balayarak medya karsnda bilinlendirilmelerinin gerekliliini ortaya koymaktadr (2006: 6) ifadelerinin yer almas dersten beklenen amalar arasnda eliki olduunu, eletirel yaklam yerine korumac bir yaklamdan hareket edildiini gstermektedir. Dersin temel gerekesi ise Bireyler, var olan gereklik ile medyada sunulan gereklik arasndaki fark ne kadar erken yata renip idrak etmeye balarlarsa, medyann zerlerindeki olumsuz etkilerini de o lde aza indireceklerdir eklinde aklanmtr (2006: 6). Bu ifadeyle medyann olumsuz etkilerini azaltmak zerine vurgu yapld ak bir biimde grlmektedir. Program ve Klavuzun temel yaklam ise u ekilde belirtilmitir: 1- Bilgi, beceri ve deerlerin gelimesini salayarak renmeyi, renmenin gereklemesini n planda tutar. 2- rencileri gzlem, aratrma yapmaya ve evresine yapc eletirel gzle bakmaya zendirir. 3- rencilerin fiziksel ve duygusal adan salkl ve mutlu bireyler olarak yetimesini amalar. 4- rencilerin ruhsal, ahlaki, sosyal ve kltrel ynlerden gelimesini hedefler. 5- rencilerin renme srecinde deneyimlerini kullanmasna ve evreyle etkileim kurmasna olanak salar.
82
6- Her renciye ulaabilmek iin oklu zek kuramn, renmeretme yntem ve tekniklerindeki eitlilii dikkate alr. 7- Oluturulacak renci alma dosyalarna baklarak renme ve retme srelerinin ak ierisinde deerlendirmeye olanak salar (2006: 6-7). Program ve Klavuzda, programn oluturmac (inac) yaklamla hazrland belirtilmektedir. Bu yaklama gre renciler, uzak ya da yakn gemite, evresinde gzledii ve bilgiye dntrd veriler veya eitim kurumunda edindii bilgilerle bu derste elde edecei verileri ve edinecei bilgileri birbiri ile ilikilendirecek, bylelikle retmenin de rehberliinde kendisi yepyeni baz beceri ve deerlere ulaacaktr. Programda, genel ama ve kazanmlarn yan sra baz temel beceri ve deerlerin verilmesi, rencilerin kazanmlar yoluyla bu beceri ve deerleri elde etmeleri amalanmtr (2006: 7). Burada zerinde durulmas gereken nokta ise benimsenen oluturmac yaklamn, medya rnlerinin hangi ama, ideoloji veya kar dorultusunda oluturulduu konusunda eletirel sorgulamay ve deerlendirmeyi salayp salamayacadr. Programn genel amalar ise u ekilde belirtilmitir: 1- Medyay farkl alardan okuyarak yaad evreye duyarl, lkesinin problemlerini bilen, medyada grdklerini akln szgecinden geirecek bilin kazanr. 2- Televizyon, video, sinema, reklamlar, yazl basn, nternet vb. ortamlardaki mesajlara ulaarak bunlar zmleme, deerlendirme ve iletme yetenei elde eder. 3- Yazl, grsel, iitsel medyaya ynelik eletirel bak as kazanr. 4- Mesajlarn oluturulmasna ve analizine dnk olarak cevap bulmaktan soru sorma srecine doru bir deiimi gndeme getirir. 5- Bilinli bir medya okuryazar olur. 6- Toplumsal yaama daha aktif ve yapc ekilde katlr. 7- Kamu ve zel yayncln daha olumlu noktalara tanmas noktasnda duyarllk oluturulmasna katk salar (2006: 7). Programn genel amalar deerlendirildiinde, Giri Blmnde aklanan amalar arasndaki eliki, burada da devam etmektedir. rencilere medya ve medya rnlerine ynelik eletirel bir bak as ka83
zandrlmas abasnn n planda tutulduu grlmektedir. Bu olduka nemlidir; ancak bu genel amalarn kazandrlmasnda kullanlabilecek uygun yntemlerin seimi daha nemli bir noktada durmaktadr. Bu nedenle, Program ve Klavuzun tamamna bu amalarn nasl yanstld zerinde durulmas gerekmektedir. Program kapsamnda rencilere; gzlem, aratrma, eletirel dnme, yaratc dnme, iletiim, problem zme, bilgi teknolojilerini kullanma, giriimcilik, Trkeyi doru, gzel ve etkili kullanma, sosyal ve kltrel katlm becerilerinin kazandrlmasnn amaland belirtilmektedir (2006: 7-8). Ancak Program ve Klavuzda, sz konusu becerilerin nasl kazandrlacana dair bir aklama yaplmamaktadr. Program kapsamnda; zel yaamn gizliliine sayg, estetik duyarllk, drstlk, sorumluluk, etik kurallara ballk, farkllklara sayg duyma, kltrel miras yaatmaya duyarllk, aile ii iletiime nem verme, bilinli tketim, toplumsal hayata aktif katlm, bilimsellik, eitlik, yardmlama, dayanma ve paylama rencilere kazandrlmak istenen deerler olarak belirtilmitir (2006: 8). rencilere aktarlmas ngrlen deerlere ilikin herhangi bir tanmlamaya ise yer verilmemitir. Bununla birlikte, bu deerler arasnda belirtilen eitlik kavram kadn erkek eitliini de kapsayacak ekilde dnldnde, toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna katkda bulunur bir nitelik tamaktadr. Ancak, programn genel amalar ve dersin kapsamndan da ak bir ekilde anlalaca zere, toplumsal cinsiyet eitlii konusu ders kapsamnda yer almamaktadr. Bu balamda, medya okuryazarl dersinin, bireylerin medyada kadnlarn temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve buna kar eletirel bir bak as gelitirmeleri ynnde katk salayacan sylemenin mmkn olmad dnlmektedir. Programn Uygulanmas ile lgili Aklamalar blmnde, erik Asndan bal altnda, rencilerin medya ile ilgili, rnein medyann ticari bir yapya sahip olduu, bir gazete sayfasnn hazrlanma aamalar gibi (2006: 13) konular hakknda bilgi edineceklerinden bahsedilmekte olup bu konular arasnda medyada cinsiyete dayal ayrmclk, kadnlarn temsil edili biimleri gibi toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik katk salayabilecek konular yer almamaktadr. Ayrca rencilerin eletirel bir bak asna sahip olmalar ve gerekliin bakalar tarafndan kurgulandn anlamalarna ynelik olarak kendi medya rnlerini retmelerine ilikin pratik uygulamalardan da bahsedilmemektedir.
84
lme ve Deerlendirme blmnde, dersin not ile deerlendirilmedii; sadece karnede dersin alndnn belirtilecei, dolaysyla bu dersin dier derslerden farkl ekilde lme ve deerlendirmesi ile lme aralar olaca aklanmaktadr (2006: 16). Daha sonra, bu derste kullanlabilecek, rencilerin baarlarn lmeye ynelik baz ara ve yntemler ile ilgili ksa bilgiler verilmektedir. Deerlendirme aralar arasnda yer alan renci rn dosyas (portfolyo), rencinin hazrlad performans devlerinin ve projelerinin yer ald, st dzey bilisel yeteneklerinin grlebilmesine imkn tanyan, hem retmen hem de renci iin rencinin de sorumluluk ald nemli bir deerlendirme arac olarak gze arpmaktadr. niteler, Kazanmlar, Etkinlik rnekleri ve Aklamalar blmnde, her niteye ilikin kazanmlar, etkinlik rnekleri, dikkat edilmesi gereken noktalar ile lme ve deerlendirme yntemlerine ilikin aklamalar yaplmtr (2006: 32-39). Program kapsamnda 8 niteye yer verilmitir: letiime Giri; Kitle letiimi; Medya; Televizyon; Aile, ocuk ve Televizyon; Radyo; Gazete ve Dergi; nternet (Sanal Dnya). Medya okuryazarl dersinin toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik katklarn deerlendirmek iin nitelere ilikin yaplan aklamalarn ele alnmasnn nemli olduu dnlmektedir. Bu nedenle niteler, toplumsal cinsiyet bak asyla deerlendirilecek ve yalnzca konuyla ilgili blmlere ilikin aklamalara yer verilecektir. III. nite Medya konusundaki kazanmlar u ekilde aklanmtr: Medyay tanyarak ilevlerini snflandrr; medyann toplumsal, kltrel ve ekonomik yaam zerindeki etkilerini irdeler; medyann yaynlarnda etik kurallara bal kalmasnn nemine inanr; medya okuryazarl kavramn tanyarak medya mesajlarn alglamann ve zmlemenin nemini fark eder (2006: 34). Bu kazanmlarn yan sra rencilerin medya sektrnn yaps ve ileyii, medya rnlerinin bakalar tarafndan belirli amalar dorultusunda kurguland, medyann ekonomik ve toplumsal ilikileri, medyada var olmaya devam eden cinsiyete dayal ayrmclk konularnda da farkndala sahip olmalarnn kazanmlar arasnda yer almas, dersin toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik yapaca katk asndan gereklidir. V. nite Aile, ocuk ve Televizyon konusunda ikinci kazanm olarak belirtilen Televizyon yaynlarnn sorun alanlarn belirleyerek bunlarn douraca olumsuzluklardan korunma konusunda nerilerde bulunur
85
(2006: 36) ifadesinde, televizyon yaynlarnn yarataca olumsuzluklardan korunma zerine vurgu yaplmaktadr; ancak rencileri koruma yerine rencilere ders erevesinde bilinlendirici bir eitimin verilmesinin bu alanda karlalan sorunlarn zmnde daha etkili olabilecei dnlmektedir. Ayrca bu ifadeyle, yukarda yer alan programn genel amalaryla da bir uyumsuzluk bulunmaktadr. Etkinlik nerisi olarak belirtilen 15 dakikalk izgi film/sinema filmi/haber programnn rencilerle birlikte snfta izlenip grnt ve dil asndan zmlemeler yaplrken kadnlarn temsil edili biimleri zerinde durulmasnn da uygun olaca dnlmektedir. Bu yolla rencilerin medyadaki cinsiyete dayal ayrmcla ilikin farkndalk kazanmalar mmkn olabilecektir. VI. nite Radyo konusunda ikinci kazanm olarak belirtilen Radyo yaynlarnn sorun alanlarna rnekler vererek bunlarn douraca olumsuzluklardan korunma konusunda nerilerde bulunur (2006: 37) ifadesinde de radyo yaynlarnn yarataca olumsuzluklardan korunma zerine vurgu yapld grlmektedir. Burada da programn genel amalaryla bir uyumsuzluk sz konusudur. VII. nite Gazete ve Dergi konusunda rencilerin rnek bir gazete hazrlamalarnn etkinlik nerisi (2006: 38) olarak sunulmas, rencilerin kendi medya rnlerini retmeleri yoluyla eletirel dnmelerine katk salayacandan yukarda da ksaca bahsedilen medya okuryazarl programnn genel amalaryla uygunluk iindedir. nitelere ilikin bilgilendirmelerin ardndan, retmenlerin dersin ilenii srasnda kullanabilecekleri etkinlik rnekleri verilmektedir. Bu etkinlikler toplumsal cinsiyet bak asyla deerlendirilirse, etkinlikler arasnda yer alan III. niteye ait Medya ve Ekonomi ilikisini rencilerin kavramas iin gerekletirebilecek bir etkinlik rneinde, retmenin rencilerden reklmlardaki kadn ve erkek rollerinin dalm ve arl zerinde gzlem yapmalarn istemesi (2006: 56) rencilerin, kadnlarn reklmlarda temsil edili biimleri ve medyada cinsiyete dayal ayrmclk ile ilgili farkndalk kazanmalarna katkda bulunabilir. Bu adan yararl bir etkinlik olarak deerlendirilebilir; ancak retmenin bu konuda duyarllk sahibi olmas ve derste bu konuyu ele almas, etkinliin yararll ve amacna ulamas zerinde dorudan bir etkiye sahiptir. III. niteye ait Medya ve Etik konusunu rencilerin kavramas iin verilen etkinlik rneinde, retmen rencilerden televizyon, radyo,
86
gazete, dergi yaynlarnn haksz bir ama ve kara alet edilmemesi, toplumun mill ve manev deerlerine aykr olmamas, zel hayatn gizliliine sayg, insanlarn dil, din, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsef inan, mezhep ve benzeri nedenlerle hibir ekilde knanmamas ve aalanmamas gibi ilkelere aykr rnek tayp tamadklar ile ilgili gzlem yapmalarn istemektedir (2006: 58). Bu ilkelere aykrln renciler tarafndan gzlenebilmesi iin ncelikle sz konusu ilkelerin kavranmas gerekmekte olup bunlarn retmenler tarafndan rneklerle aklanmasnn gerekli olduu dnlmektedir. Ancak bu ilkelerden biri olan yaynlarn toplumun mill ve manev deerlerine aykr olmamas konusunda da retmenler arasnda uzlama varmak gtr. Bu nedenle, herkes tarafndan farkl deerlendirilebilecek ilkelerin korunmas yerine eletirellik ve yurttalk kavramna vurgu yapan bir yaklama ihtiya vardr (Binark ve Gencel Bek, 2007: 91). Bununla birlikte, gzlemlenmesi istenen yayn ihlallerinden biri olarak cinsiyete dayal ayrmcln yer almas ise rencilerin toplumsal cinsiyet eitliine ilikin farkndalk kazanmalar asndan dikkate deerdir. III. niteye ait Nasl Medya Okuryazar Olunur? balkl etkinlik rneinde (2006: 59), medya okuryazarl kavramnn, medyay bireylerin eletirel bak asyla deerlendirebilmeleri vurgusuyla aklanmas dikkat ekicidir. V. niteye ait Programlar Analiz Edelim balkl etkinlik rneinde (2006: 79), farkl program trlerinin renciler tarafndan analiz edilmesi ve bu analizin nasl yaplacana ilikin yol gsterici nitelik tayan gzlem formu, rencilerin yaynlar eletirel bir gzle izlemelerini ve bunu yaparken nelere dikkat etmeleri gerektiine ynelik fakndalk kazanmalarn salayabilir. Bununla birlikte, sz konusu gzlem formuna, izlenilen program trnde kadnlarn temsil edili biimine ilikin bir sorunun da eklenmesinin, rencilerin konu ile ilgili bilin dzeylerinin geliimine katk salayaca dnlmektedir. VII. niteye ait Gazeteleri nceleyelim balkl etkinlikte, gazetede haberi desteklemek iin kullanlan fotorafn neminden bahsedilirken (2006: 85), kadnlarn medyada temsil biimini yanstan fotoraf kullanmna da dikkat ekilmesi gerektii dnlmektedir. Fotoraflarda kadnlarn cinsel nesne olarak kullanldnn vurgulanmas, rencilerin medyada cinsiyete dayal ayrmcl fark etmelerini salayacaktr. Yine ayn niteye ait Haydi Gazete Hazrlayalm balkl etkinlik (2006: 87),
87
rencilerin gerekliin bakalar tarafndan kurgulandn anlamalarna ynelik olarak gazete gibi kendi medya rnlerini hazrlamalarna imkn salayan dikkate deer bir etkinliktir. VIII. niteye ait nternette Nelere Dikkat Etmeliyiz? balkl etkinlikte (2006: 93), rencilerin nternetin olumsuz etkilerinden korunmasna ynelik yapmas gerekenler zerinde durularak, renciler bu olumsuz etkilerden korunmak iin neleri yapmayacaklarn ieren bir szleme imzalamaktadr. Bu etkinlik, rencilerin nternet ile ilgili eletirel bir bak as gelitirmeleri yerine korumac yaklamn benimsendiini ortaya koymaktadr. Yine programn genel amalaryla uyumsuzluk sz konusudur. Sonu olarak, Program ve Klavuzun hazrlanmasnda, programn genel amalar arasnda yer almasna ramen, eletirel yaklamn benimsendiini sylemek mmkn deildir. Bu yaklam yerine korumac bir yaklamla hareket edildiine, yukarda da niteler kapsamnda tek tek yer verilmitir. rencileri, medyann iddet ve pornografi gibi zararl ieriinden korumak amalanmaktadr. Ayrca, medyada var olmaya devam eden cinsiyete dayal ayrmclk gz nne alndnda, Program ve Klavuz gibi ders kapsamnda hazrlanan tm materyallerde, bu konuya duyarl bir yaklamn gelitirilmesine ihtiya duyulduu aktr. 3.1.1.2 lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitab Medya okuryazarl eitimi verecek retmenlerin medya okuryazarl konusunda eitim almas ve eletirel bir bak as kazanmalar dersin verimlilii asndan olduka nemlidir. lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitab17 ise sz konusu kitabn Giri Blmnde de belirtildii zere, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu temel alnarak bu eitimi verecek retmenlere gerekli donanm salamak iin hazrlanmtr. El Kitabnn Yayn Kurulunda Do. Dr. M. Bilal Ark, Yrd. Do. Dr. Kenan aan, Yrd. Do. Dr. Zlfikar Damlapnar, Uzman Dr. Aydan zsoy, Aratrma Grevlisi Hakan Aydn, Aratrma Grevlisi . Hakan Dnmez, Uzman Elif Pnar Klatan, Aratrma Grevlisi Bar Kln, Aratrma Grevlisi Duygu Aydn, Aratrma Grevlisi Aya eki Akyol, Aratrma Grevlisi Mevlt Akyol, Aratrma Grevlisi K.Tolga Grel, Aratrma Grevlisi Enes Bal bulunmaktadr; Yayn Danman ise Prof. Dr. M. Naci Bostancdr.
17 3.1.1.2 Blmnde lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitab, El Kitab olarak ifade edilecektir.
88
El Kitabnn nsz Blmnde medya okuryazarlnn, yazl ve yazl olmayan, byk eitlilik gsteren biimlerdeki (televizyon, video, sinema, reklamlar, nternet v.s) mesajlara ulama, bunlar zmleme, deerlendirme ve iletme yetenei olarak tanmland belirtilmekte ve dersin amac ise medya karsnda etkiye en ak, en hassas grubu oluturan ocuklarn, kitle iletiim aralarnn yapsn, ileyiini renmelerini, kurgulanm medya ieriini bilinli bir ekilde deerlendirmelerini ve eletirel olarak izlemelerini zetle, medya ile ilgili doru sorular sorup doru yantlar bulabilmelerini salamak olarak ifade edilmektedir (2007b: 2). Burada aslnda eletirellie vurgu yapld grlmektedir ve bu da, yukarda serimlenen medya okuryazarl dersinin k noktas olan korumac yaklam ile dersin tanmlan biimi ve amac arasnda bir uyumsuzluk veya eliki olduunu gstermektedir. El Kitabnda 8 nite yer almaktadr. Bu niteler srasyla: 1- letiime Giri, 2- Medya Kavram ve Medyann levleri, 3- Medya Okuryazarl ve Trkiyedeki Uygulama Alanlar, 4- Aile, ocuk ve Televizyon, 5- Televizyon, 6- Radyo, 7- Gazete ve Dergi, 8- nternettir. Her bir niteye ka sayfa ayrldn grmek iin El Kitab incelendiinde, srasyla I. niteye 19 sayfa, II. niteye 9 sayfa, III. niteye 11 sayfa, IV. niteye 16 sayfa, V. niteye 18 sayfa, VI. niteye 11 sayfa, VII. niteye 10 sayfa, VIII. niteye 10 sayfa yer verildii grlmtr. Bu adan El Kitabnda iletiim konusundaki temel bilgilerin yer ald I. niteye, en yaygn olarak kullanlan iletiim aralarndan biri olan televizyonun ele alnd V. niteye ve televizyonun hedef kitlesi olarak toplumun temel birimi kabul edilen aile ile aile bireyleri arasnda yer alan ocua odaklanan IV. niteye arlkl olarak yer verilmitir. Dier nitelere ise yaklak olarak eit oranda yer ayrlmtr. Konu balklarna bakldnda da anlalaca zere, konular iletiim aralar temel alnarak ilenmitir. letiim aralarndan televizyon, rad89
yo, gazete, dergi ve nternete yer verilmi olup sinema, popler mzik gibi baz aralara yer verilmemitir. Televizyonun hedef kitlesi ise toplumun temel birimi olarak kabul edilen aile zerinden ele alnmtr; erkek, kadn, gen, yal gibi gruplar ihmal edilmitir. Ayrca zgr ve katlmc yurtta olarak birey kavramsallatrmas zerinde de durulmamtr. Bu almann amacyla balantl olarak niteler tek tek ele alndnda, letiime Giri balkl I. nitede iletiim kavram tanmlanmakta ve iletiim sreci, eleri ile iletiim trlerine ilikin bilgi verilmektedir. letiim srecinde yer alan unsurlardan biri olan Kaynaka ilikin blmde kaynan zelliklerinden bahsedilirken, cinsiyet farkllamasnn kaynan etkili olmasnda bir dier deiken olduu vurgulanmakta ve bu, bir rnekle aklanmaktadr: Siyasi konulara erkekler daha fazla ilgi gsterdiklerinden, bu konularda erkek konumac daha inandrc bulunmaktadr. Sevgi, gzellik ve moda gibi konularda ise kadnlar daha ok tercih edilmektedir (2007b: 10). Bu rnek, kadn ve erkeklere ilikin klielemi zellikleri yeniden reten, pekitiren cinsiyeti bir nitelik tamaktadr. Bu nedenle, sz konusu rnein, El Kitabndan karlmas gereklidir. letiim srecinde yer alan unsurlardan biri olan Mesaja ilikin blmde ise mesajn ierii anlatlrken (2007b: 11), rencilerin medya mesajlarnn bireyler zerindeki etkileri konusunda bilgi sahibi olabilmesi iin ieriin farkl sosyo-kltrel zelliklere sahip bireyler tarafndan farkl okunduunun aklanmasnn gerekli olduu dnlmektedir. erik, bireylerin kendi dnyalaryla girdii zel iliki sayesinde bir anlam kazanmakta ve bu lde izleyiciler zerinde etkili olmakta ya da olmamaktadr (Nalaolu, 2005: 59). Medya Okuryazarl ve Trkiyedeki Uygulama Alanlar balkl III. nitede, medya okuryazarl kavram ve Trkiyedeki konuya ilikin uygulamalar hakknda bilgi verilmektedir. Medya okuryazarl kavramnn tanm yapldktan sonra, hedefi Bir eitim program olduu iin de ncelikle genleri ve ocuklar medyann olas zararl etkilerinden korumay hedefler eklinde aklanmaktadr (2007b: 35). Daha sonra ise bu programn eletirel zelliine vurgu yaplmaktadr: Bireylere eletirel bir zmleme olana salayan bu program, ayn zamanda gerek dnya ile medya araclyla kurgulanm dnya arasndaki farka k tutarak medyann grnmeyen/gsterilmeyen yz hakknda toplumu bilgi sahibi klar (2007b: 35). Ayrca medya okuryazarl uygulamas denet90
leme mekanizmas olarak da adlandrlmaktadr: Medya okuryazarl, toplumu denetleyen ve bu amala tm dikkatini sosyal yaama yneltmi medyaya kar, toplumun da onu denetlemesi ve dikkatini medyann ileyi mekanizmasna yneltmesi olarak adlandrlabilir (2007b: 35). El Kitabnda da medya okuryazarl dersinden beklenen amalar arasnda bir uyumsuzluk olduu grlmektedir. nc nitede, Trkiyedeki konuya ilikin uygulamalar hakknda bilgi verilirken medya okuryazarl ders programnn oluturmac (inc) yaklamla hazrland belirtilmektedir. Bu yaklama gre renciler, uzak ya da yakn gemite, evresinde gzledii ve bilgiye dntrd veriler veya eitim kurumunda edindii bilgilerle bu derste elde edecei verileri ve edinecei bilgileri birbiri ile ilikilendirecek, bylelikle retmenin de rehberliinde kendisi yepyeni baz beceri ve deerlere ulaacaktr. (2007b: 40) Yukarda lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzuna ilikin blmde de belirtildii zere, benimsenen oluturmac yaklamn, renciler iin salad katknn deerlendirilmesi gerekmektedir. Eletirel pedagojinin temel ilkeleri asndan bakldnda, eitim srecinde eitmen ve rencinin eit ve e zamanl katlm gerekmekte olup eitmen ve renciler birbirlerinden yaltlm farkl konumlarda deildir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 23). Yukarda akland zere, oluturmac yaklama gre rencilerin daha nce edindii bilgilerle bu derste elde edecei bilgileri ilikilendirmesi nemlidir; ancak bununla birlikte renciler Henry A. Giroux (1998)un da belirttii gibi kltrel bagajlarnda okula tadklar anlam ve bilgi biimlerini ekillendiren mevcut tarihsel, toplumsal ve kltrel koullara duyarl ve farknda olmaldrlar (Binark ve Gencel Bek, 2007: 24). Ayrca, eitim srecinde rencinin sahip olduu ve derste edinecei bilgilerin birbiri ile ilikilendirilmesi srasnda bunlar tartlmal ve/veya gerekli durumlarda deitirilmelidir. Ancak bu sayede renciler, medya metinlerine kar eletirel bir bak as gelitirebilirler. Programn genel amalar ise sz konusu kitapta u ekilde belirtilmitir: Medyay doru okuyarak yaad evreye duyarl, lkesinin problemlerini bilen, medyada grdklerini akln szgecinden geirecek bilin kazanr.
91
Televizyon, video, sinema, reklmlar, nternet gibi ortamlardaki mesajlara ulaarak bunlar zmleme, deerlendirme ve iletme yetenei elde eder. Yazl, grsel, iitsel medyaya ynelik eletirel bak as kazanr. Mesajlarn oluturulmasna ve analizine dnk olarak cevap bulmaktan soru sorma srecine doru bir deiimi gndeme getirir. Bilinli bir medya okuryazar olur. Toplumsal yaama daha aktif ve yapc ekilde katlr. Kamu ve zel yayncln daha olumlu noktalara tanmas noktasnda duyarllk oluturulmasna katk salar (2007b: 41). Programn genel amalarnda eletirellie vurgu yapld grlmektedir. Ancak lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzuna ilikin blmde akland zere, belirtilen amalar arasnda bir uyumsuzluk bulunmaktadr. Ayrca El Kitabnn btnne, eletirel bak as yanstlmad srece genel amalardaki eletirellik vurgusu anlam ifade etmemektedir. Ders kapsamnda rencilere, zel yaamn gizliliine sayg, estetik duyarllk, drstlk, sorumluluk, etik kurallara ballk, farkllklara sayg duyma, kltrel miras yaatmaya duyarllk, aile kurumuna nem verme, bilimsellik, dayanma ve duyarllk gibi deerler kazandrlmaya alldndan bahsedilmektedir. Program erevesinde rencilere aktarlmas amalanan eitli deer ve kazanmlarn deiik etkinlikler araclyla verilecei ve bu yolla dersin zenginletirilecei zerinde durulmaktadr (2007b: 41). rencilere aktarlmas ngrlen deerlere ilikin herhangi bir tanmlamaya yer verilmemi olup sz konusu deerlerin aktarlmasna ynelik etkinlikler ile ilgili ksa bir bilgi verilmi ve etkinlikler, rnekler araclyla aklanmtr: Etkinlikler, renci merkezli ve renme srecinde rencinin etkin bir rol stlenmesini salayacak ekilde dzenlenmitir. rnein, rencinin sadece kitap okuyarak veya retmeni dinleyerek bilgi edinmesi veya beceri gelitirmesi yerine; snfta arkadalaryla tartarak, grlerini aklayarak, sorgulayarak, baka arkadalarna aktararak renme srecine etkin olarak katlmas amalanmtr. rencilerin birbirleriyle ve retmenlerle karlkl iletiime ve etkileime girmelerini, birbirlerine ak ulu ve anlaml sorular sormalarn, aratrma yapmalarn salayc etkinliklere de yer verilmitir (2007b: 41). Bununla birlikte lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim
92
Program ve Klavuzu temel alnarak hazrland belirtilen El Kitabnda ise rencilere kazandrlmas ngrlen deerler arasnda aile ii iletiime nem verme, bilinli tketim, toplumsal hayata aktif katlm, eitlik ve paylama yer verilmemitir. Programn genel amalar ve dersin kapsamndan da ak bir ekilde anlalaca zere, El Kitabnda toplumsal cinsiyet eitlii konusu yer almamtr. Bu balamda almann temel amac asndan deerlendirildiinde, medya okuryazarl dersinin toplumsal cinsiyet eitlii konusundaki almalara katk salamas ve bu ynde bir geliime olanak tanmas mmkn deildir. El Kitabnn bu blmnde, medya okuryazarl konusunda ebeveynlere de nemli grevler dt vurgulanmakta, onlarn da medya ortam hakknda bilgilenmek ve birer medya okuryazar olmak zorunda olduklar belirtilmektedir (2007b: 42). Ancak bunun nasl gerekleeceine dair herhangi bir bilgi verilmemekte, konu ile ilgili ne gibi almalar yaplabilecei aklanmamaktadr. 4. Uluslararas ocuk ve letiim Kongresinde Nurullah Terkan, Adem Ylmaz ve Ahmet Taylan tarafndan sunulan Eletirel Okur Yaratma Projesi: Medya Okuryazarln Eletirel Okumak balkl bildiride, kendisiyle grme yaplan medya okuryazarl program danman Prof. Dr. Meral Uysaln da ailelerin bu srece dahil edilmesine ilikin grlerine yer verilmektedir. Uysal, ailelerin srece dahil edilmemesinin bir eksiklik olduunu belirtmektedir: Aileyi soyutluyorsunuz, sadece snf ortam yetmez dediimiz zaman bu bir balangtr deniyor. Aama aama sre ierisinde ocuklar bilinli yetiecekler, giderek de ailelere dnecek. n bir alalm gibi bir yaklam yok. Ailelere nasl ulaacaksnz, okul sisteminin dndalar, ailelere hangi kanal kullanacaksnz? Bu yle bir sre olacak ki, imdi ocuklarmzdan balarz, bunlar uzun vadede birer yetikin olacak ama medya kendisine kar kimi eitecek? (Terkan vd., 2007: 467). Aile, ocuk ve Televizyon balkl IV. nitede ocuklarn televizyon karsndaki edilgin konumlar, bireylerin televizyon izleme alkanlklar, televizyonun etkileri, televizyon programlar ve akll iaretler hakknda bilgi verilmektedir. Bu blmde televizyon izleme alkanlklar hakknda bilgi verilirken, kadnlar ve erkeklerin televizyon izleme alkanlklar arasndaki fark da aklanmtr. Erkein karakteristik televizyon izleme tarznn, dikkatli ve yeinlemi; kadnnkinin ise dikkatsiz ve dank olduu belirtilmi; ancak bu farklln kukusuz erkek ve kadnlarn farkl
93
biyolojik yaplarndan veya kadnlarn younlama konusundaki doal yetersizliklerinden kaynaklanmad, bunun evin rgtlenmesinde iki ayr cinse yklenen farkl ykmllkler ve beklentilerle ilikili toplumsal olarak belirlenen farkllk olduu vurgulanmtr (2007b: 47). Burada, kadn ve erkek arasndaki izleme alkanlklar toplumsal cinsiyet rolleri asndan ele alnm, farkllk bu rollere dayandrlarak aklanm ve cinsiyeti nitelik tayan ifadelerden kanlmtr. Ancak aklamann ardndan toplumsal cinsiyet eitlii konusunda daha ayrntl bilgi verilmesi, retmenlerin konu ile ilgili farkndalk kazanmalar ve dolaysyla egemen cinsiyet rollerini deitirmelerine/dntrmelerine ynelik bir kavraya sahip olmalar asndan daha yararl olacaktr. El Kitabnn bu blmnde iddete ilikin bilgi verilirken yalnzca medyann iddet ierikli yaynlarnn ocuklar olumsuz etkiledii ve onlar iddete ynelttii zerinde durulmaktadr (2007b: 49). Aye naln da belirttii gibi, medya iddeti kiiselletirmekte, bireysel bir psikolojik bozukluk sorununa indirgemekte; iddetin nedenleri hakknda dndrecek ve iddetin ortaya kmasna neden olan toplumsal koullar dzeltmek zere harekete geirecek hibir bilgiye yer vermemektedir (nal, 2005: 75). El Kitabnda medyada iddetin bu ekilde balamndan koparlarak verildiinin belirtilmesi, dersi veren retmenlerin dolaysyla rencilerin medyada iddetin nasl temsil edildiine ilikin bir bak as oluturmalarna ynelik katk salayacaktr. Buna ek olarak, El Kitabnda Trkiyede de olduka yaygn bir toplumsal sorun olan kadna ynelik aile ii iddetin medyada temsil edili biimine ilikin bilgi verilmesinin gerekli olduu dnlmektedir. Cinsellie ilikin bilgi verilen blmde, O yzden televizyon, toplumsal deerler ve ahlaki kabuller dorultusunda yayn yapmak zorundadr. Bunu yaparken kadn ve erkein cinsiyet rollerini iyi tanmlamal ve bu rollerin normal snrlarn erotizme ve pornografiye kamadan gstermelidir. Televizyon, ar ve sapkn her tr davran gndem d tutmaldr (2007b: 50) ifadesi yer almaktadr. Bu blmde kadnlarn medyada cinsel nesne olarak sunulmasna ve kadn aalayan temsillerin medyada yer almasna ilikin bilgi verilmesi, kadnlarn medyada temsil edili biimleri ile ilgili retmenlerin farkndalklarnn arttrlmas asndan nemli grlmektedir. Bununla birlikte, medyada yer alan pornografik materyallerin de kadnlar aalayan, onlar kk dren rnler olduu vurgulanmaldr. Dolaysyla cinsellie ilikin bilgi verilen blm,
94
bu bak asyla yeniden ele alnmal ve yukarda yer alan aklama, El Kitabndan karlmaldr. El Kitabnn bu blmnde tek tek ele alnan televizyon programlarnda, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadelede rencilerin eletirel bir bak asna sahip olabilmeleri iin kadnlarn medyada nasl temsil edildiinin ele alnmas gereklidir. Dersi anlatan retmenlerin de bu konuda farkndalk kazanmalar iin, El Kitabnda medyada sunulan cinsiyeti temsillere dikkat ekilmesi gerekmektedir. almann Birinci Blmnde de akland zere medya, kadnlarn eitsiz konumlarn yeniden retmekte; kadnlar nce bedene indirgemekte ve bedenleri zerinden smrmektedir. Farkl kadnlk durumlarna yer verilmemekte, kadnlarn yaantlarndaki deiiklikler ve sorunlar medya metinlerinde grmezden gelinmektedir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 148). Dolaysyla, medyann toplumun kltrel ve sosyal yapsnn belirlenmesi ile toplumsal yarglarn oluumundaki etkisi dnldnde, kadnlarn toplumsal deerler sistemi iindeki eitsiz konumlarn tekrar reten medya metinleri, kadnlara ilikin alglamalarn oluumunda nemli bir biimlendirme ilevine sahiptir. El Kitabnn bu blmnde dier tm televizyon programlar gibi, izgi filmlerin de ocuklarn renme srelerindeki olumsuz etkilerine deinilmesi gerekmektedir. rnein, Disneyin bireysel kimlikleri ekillendirmede ve ocuklarn dnyaya atfettii sosyal anlam denetim altna almakta oyna rol ele alan Giroux izgi filmlerdeki toplumsal cinsiyet rollerinin nasl ina edildiini aklamaktadr. rnein, Kk Deniz Kz ve Aslan Kralda kadn karakterler, kesin izgilere sahip cinsiyet rollerine brnmlerdir. Bu filmlerdeki tm kadn karakterler, erkek karakterlere tabidir ve kendi g ve tutkularn erkek egemen anlatlar zerinden ortaya koyarlar (Giroux, 2007: 120). Bu filmlerin kadnlara nceden biilmi roller verdiini vurgulayan Giroux eitimcilerin bu filmlerin ocuklar tarafndan nasl kullanld ve kavrandna dikkat etmelerinin bir zorunluluk olduunu belirtmektedir (Giroux, 2007: 129). Radyo balkl VI. nitede, bir kitle iletiim arac olarak radyo hakknda bilgi verilmi, radyonun olumsuz etkileri, radyo program trleri ile ilgili aklamalar yaplmtr. Medya rnlerinin eletirel olarak analiz edilebilmesi iin bu nitede hzl, esnek, ucuz, snr tanmayan gibi zelliklere sahip olmas nedeniyle yaygn olarak kullanlan radyonun (Erylmaz, 2005: 101,102) niteliklerini anlamay ve bu yolla geleceine ilikin bir yargda
95
bulunabilmeyi mmkn klan bir bak asyla ele alnmasnn gerekli olduu dnlmektedir. Radyonun bu bak asyla ele alnmas olduka nemlidir; nk radyonun btn ilevi eitli ekillerde dinleyici davrann etkilemeye yneliktir. Bu unu yapn, bunu yapmayn biiminde dorudan olabilecei gibi dolayl da olabilmektedir (Erylmaz, 2005: 103). Radyoya ilikin bu ynde bir bak as gelitirilebilmesi iin ise radyo yayncl ile ilgili politikalar ile bu politikalar sonucu gerekletirilen yasal dzenlemelerin ve bunlarn arkasnda yatan ekonomik, siyasal, toplumsal, kltrel koullarn ele alnmas gerekmektedir. Bu erevede radyonun yaygnlamaya balad ok partili dnemin, ayn zamanda radyonun en partizanca kullanld dnem olduu, 1961 Anayasas ile birlikte radyonun tarafsz ve zerk bir kamu kuruluu statsnde ynetilmeye baland, ancak 1971 askeri muhtrasnn ardndan yaplan Anayasa deiiklii ile sadece tarafsz bir kamu kuruluu olarak nitelendii, 1980 askeri mdahalesinden sonraki ylda yaynclkta her eyin devlet elinde olduu bir dnemin yaand, 1980lerin sonundan itibaren ise iktisadi alanda yaanan serbestlemenin yaynclk alannda kendini gsterdii, 1990l yllarda ilk tecimsel radyo ve televizyonlarn yayna balad ve 2000li yllarda yaynclk alannda gerekletirilen yasal dzenlemeler (Kejanlolu, 2005: 171,172) zerinde durulmas radyo yaynclnda yaanan deiimleri anlamlandrma asndan son derece nemlidir. Radyo yaynclna ilikin politikalar ve yasal dzenlemelerle birlikte radyolarn, medya ortamnn oulculamas, geleneksel okuyucu/dinleyici/izleyici ilikisini deitirerek demokratiklemeye katkda bulunmas asndan nemli rolleri olduunun da alt izilmelidir. Bu hedeflere en uygun arac ise yerel radyolar oluturmaktadr (Alanku, 2005: 39). Kresellemeyle birlikte insanlarn zorla sokulmaya alldklar ortak kimliklere kar bir diren olarak yerel radyolar ortaya kmtr (Timisi Nalaolu, 2005: 66). Yrelerindeki yabanclarn yerel aidiyet gelitirmelerine, bu arada yaynlar o yre ile snrl olmad lde uzakta bulunan yaknlarn bu kimliklerini korumalarna yardm ederek nemli bir ilevi yerine getirmektedir (Alanku, 2005: 43). Ayrca yerel radyolar byk lde mzik kutusuna dnm olsalar da dinleyicilerini tutabilmektedir; nk en byk avantajlar hala radyonun dier iletiim aralar iinde en hzl olma zelliini korumas ve insanlarn evrelerine ynelik haberlere ncelik vermesidir (Erylmaz, 2005: 95, 96). Yakn evrelerinde geen olaylara ilikin bilgi almak radyo dinleyicilerinin temel
96
tercihleri arasndadr. Bu noktadan bakldnda, radyo dinleyicisinin beklentileri televizyon izleyicisinden farkllk gstermektedir (Timisi Nalaolu, 2005: 82). Gazete ve Dergi balkl VII. nitede bir kitle iletiim arac olarak gazete ve dergi hakknda bilgi verilmi, gazete ve dergilere ilikin temel kavramlar (haber, 5N-1K Kural, haberde fotoraf unsuru, rportaj, ke yazs ve ba yaz, manet, srmanet ve spot, mizanpaj, tiraj, reklam ve ilan) aklanmtr. Gazete ve dergilere ilikin aklanan temel kavramlar arasnda yer alan haberde fotoraf unsuru aklanrken, kadnlarn medyada temsil biimini yanstan fotoraf kullanmna da dikkat ekilmesi gerekmektedir. Zira zellikle yaygn popler medyada, kadnlarn erkeklerin baklarn tatmin etmeye ynelik cinsel nesne olarak kullanldn grmek iin en ufak bir ek aba ya da aratrma gerekmemektedir. Bu temsil biimlerinin en u noktas ise arka sayfa gzelidir (Uur Tanrver, 2007: 158). nternet balkl VIII. nitede, nternetin ilevleri ve zelliklerine, nternet kullanmnda dikkat edilmesi gereken hususlara ilikin bilgi verilmektedir. nternet kullanmnda dikkat edilmesi gereken hususlar ile ilgili blm incelendiinde, sz konusu blmn hazrlanmasnda eletirel bir yaklam yerine korumac bir yaklamn etkili olduu grlmektedir. Korumac bir yaklamdan hareketle, ocuklarn nternet kullanmna ilikin u bilgilere yer verilmektedir: zellikle ocuklarn nternet kullanmn snrlayc programlarn bilgisayarlarda ykl olmamas, iyi ve kt, doru ya da yanl gibi sistemsel paradigmalarla yeterince trplenemeyen beyinlerin, bu kavramlar yanl renmeleri yznden anlam karmaasna yol aar. Bu sebeple ocuklarn nternet kullanmnda zgr braklmamas ve ynlendirilmeleri gerekir. Bu ynlendirme yasaklama ile deil, ikame eden yeni programlar ocua sunma ve ilgisini farkl web sayfalarna ekme ile gerekletirilebilir (2007 b:104). Bu almada ise nternet kullanm etkinliklerinin korumac bir yaklamdan ziyade eletirel medya okuryazarl ve yeni medya okuryazarl kavramlar balamnda ele alnmasnn gerekli olduu dnlmektedir. nk, ancak bu ekilde, medya metinlerini eletirel bir bak asyla deerlendiren ve kendi medya metinlerini yaratma srecine dahil olan bir yurttalk bilincinin gelimesi mmkn olabilir. Korumac yaklam ile eletirel medya okuryazarln karlatran Douglas Kellnere gre, geleneksel korumac yaklam, medyann bamllk yapma ve maniple etme etkinlikle97
rine kar genlere kitap okuma alkanln, yksek kltr, dorunun deerini, gzeli ve adaleti alamak iin aba gsterirken; popler kltr ve bilgisayar kltrnn tm biimlerini ktler. Eletirel medya okuryazarl ise medyann sz konusu etkinliklerinden nasl korunacaklarn deil; medya rnlerini nasl faydal bir ekilde kullanacaklarn retir (Binark vd., 2009: 218). El Kitab da, Kellnerin geleneksel korumac yaklam aklarken deindii zere kitap okuma edimine ynelik u bilgiye yer vermektedir: nternet her ne kadar yukarda saylan ilevlere sahip olsa da bireyi, yzeysel bilgilerle donatmasndan dolay kitabn yerini alamaz(2007 b: 104). AB tarafndan desteklenen EUKIDSONLINE isimli proje kapsamnda, Sonia Livingstone tarafndan gerekletirilen Internet Literacy, Young People Negotiation of New Online Opportunities adl almada nternet Okuryazarlnn beceriler, deneyimler, metin, kuramlar ve nternete ilikin kltrel deerler asndan geleneksel okuryazarlklardan farkl bir kavram olduu ifade edilmektedir. nternet okuryazarl, bireylerin hem evrimii olanaklardan yararlanmasn hem de evrimii risklere kar donanml olmasn salar (Binark vd., 2009: 218-219). Dier bir deyile, nternet okuryazar olan bireyin Tablo 3.1de de grld gibi, nternette yer alan risk yaratabilecek ieriklere eriimine ilikin farkndalk kazanmas ve bu ieriklere erimemesi beklenir (Binark vd., 2009: 219).
Tablo 3.1: evrimii olanaklarn ve risklerin karlatrlmas (Binark vd., 2009: 220) evrimii Olanaklar Kresel enformasyona eriim Eitim kaynaklar Eski ve yeni arkadalar iin toplumsal alar Elence, oyunlar Kullanc tarafndan yaratlm ierik retimi Yurtta katlm/politik katlm Kimliin ifadesinde mahremiyet Topluluklarla balar/aktivizm Teknoloji uzmanl ve okuryazarl Kariyer geliimi veya istihdam Kiisel/salk/cinsellie dnk tavsiye Uzman gruplar ve fan siteleri Uzaktakilerle deneyim paylam 98 evrimii Riskler Yasad ierik Pedofiller, yabanclar Ar veya cinsel iddet Dier zararl veya saldrgan ierikler Irk/nefret materyali/aktiviteleri Reklm/ticari ikna Tarafl/yanl enformasyon (tavsiye) Kiisel bilginin istismar Siberkabadaylk, taciz Kumar, finansal sular Kendine zarar (intihar, anoreksiya vb.) Mahremiyetin ihlali Yasad aktiviteler
Bireylerin evrimii dnyada gerekletirdiklerinin sorumluluunu alabilecek hale gelmesi iin ise sanal dnya ve oradaki temsillere ilikin toplumsal, politik, ekonomik, kltrel ve tarihi balamlarda bir kavray ve eletirel zmleme yetenei gelitirmeleri gereklidir. Bu noktada yeni medya okuryazarlnn hedefi; bireyin sanal dnyaya ve oradaki temsil pratiklerine ilikin farkndalk gelitirmesi, retimin meta deerini grebilmesi, anlatlardaki cinsiyetilik gibi verili ve egemen deerlerin farkna varabilmesi ve belli bir medya estetiinin retildiinin kavranmasna dair bir bak as gelitirmesidir. Dolaysyla, bu yolla bireyin edilgen vatandatan, katlmc ve etkin bir yurtta haline gelebilmesi mmkn olabilir (Binark vd., 2009: 219-222). nternete ilikin nitenin eletirel bir bak asyla, yeni medya okuryazarlnn nemine ilikin bir vurguyla hazrlanmas gereklidir. Ayrca sz konusu nitede, genlerin evlerinde, okullarnda ya da iyerlerinde bilgisayar veya nternet balantsna sahip olmalarna ramen, nternet kafeleri kullanmay tercih ettikleri dikkate alnarak (Binark vd., 2009: 192) genlerin sosyalletikleri bir kamusal alan olarak nternet kafelere yer verilmelidir. El Kitabnda da aktarld gibi, ana akm medyada nternet, bireyi yalnzlatran, toplumdan yaltarak asosyalletiren bir g olarak sunulmaktadr (Binark vd., 2009: 205). Oysaki Ankara leinde Ekim 2007- Ocak 2008 tarihleri arasnda gerekletirilen etnografik bir alan aratrmasnn odak grup grmeleri incelendiinde, grme yaplan kiiler nternet kafede dier kullanclarla sohbet etme imkn bulduklarn belirtmektedirler (Binark vd., 2009: 201-202). Bununla birlikte, nternet kafelerde oyun oynama pratikleri, bireylerin gerek yaamdaki sosyal ilikilerinin ve toplumsal sermayelerinin sanal uzamda da benzer ekilde deneyimlenmesi durumunu aklayan bir kavram olarak kullanlan hareketsiz toplumsallama kavram zerinden ele alnabilir. nternet kafelerde, genler arkadalar ile birlikte dijital oyun oynama, evrimii oyunlarda kurulan sanal kabilelerin veya benzer sanal cemaatlerin yesi olma ve bu oyunlar iin harcama yapma gibi etkinliklerle toplumsallamaktadr (Binark vd., 2009: 193). Sonu olarak, nternet kafelerin bireylerin sosyalletikleri alanlardan biri olarak deerlendirilip bu blmde yer almasnn, hem bu meknlara hem de nternete ynelik olumsuz kalpyarglarn ortadan kaldrlmas asndan yararl olaca dnlmektedir.
99
El Kitabna bir btn olarak bakldnda, ele alnan konularda medyann toplumsal ve ekonomik ilikilerinin yeterince irdelenmedii grlmektedir. El Kitabnda Medyann Ekonomik Boyutu balkl bir blm yer almaktadr. Bu blmde medya kurulularnn pek ounun devletten bamsz zel irketler olduu, dolaysyla zel sektrn kr mant dorultusunda iledii belirtilmekte olup altyap yatrmlarndan malzeme planlamasna, insan kaynaklar politikalarndan yayn ieriklerinin belirlenmesine dein pek ok konunun ekonominin gereklerine gre iledii, zaten ekonominin gereklerine gre ilemezse o medya kurulularnn uzun sre yaynclk yapmasnn mmkn olmad aklanmaktadr (2007 b: 30). Bununla birlikte medya sektrnde etkili olan tek eyin sahiplik yaps olduunu dnmek olduka eksik bir anlatm ortaya koymaktadr. Halil Nalaolunun da belirttii gibi medyay, medya dndan glerin de etkisi altna ald bilinmektedir. Siyasal iktidarlarn medya zerinde dorudan bask kurarak etkilemeye altnn bilinen bir gerek olduunu belirten Nalaolu, ayn ekilde medya d baka g odaklarnn (rnein belli bir holding) ekonomik gc sayesinde medyay etkilemeye ve karlar dorultusunda kullanmaya yeltenebildiini ifade etmektedir. Bununla birlikte, bu amala oluturulmu zgl dzenleme/denetleme kurulularnn da (RTK gibi) medyann ileyiine dorudan mdahale edebildiklerini ve dorudan medya iinden gelen Gazeteciler Cemiyeti, Basn Konseyi gibi- meslek rgtlerinin etkilerinin de olduunu eklemektedir (Nalaolu, 2005: 62). nala gre ise kitle iletiim aralarnn, ekonomi ve siyasal g/iktidar merkezleriyle ilikileri, belirli bir parti veya siyasal gleri desteklemeyi amakta dolaysyla, kitle iletiim aralar btn siyasal, ekonomik, toplumsal yap ve iktidar eitsizlikleri iinde ortaya kan eitsizlikleri sorgulama d brakan bir tavr iindedir (nal, 2005: 70). Medyann sahiplik yaps dnda siyasal iktidarlarn, holdingler gibi g odaklarnn, dzenleme/denetleme kurulularnn, meslek rgtlerinin medya zerindeki etkilerinin ortaya koyulmas, dersi veren retmenlerin dolaysyla rencilerin medyann ileyiini anlamalarn ve resmin btnn grebilmelerini mmkn klacaktr. Bu ilikilerin ele alnmas, retmenlerin dolaysyla rencilerin medya mesajlarna kar eletirel bir bak as gelitirmeleri iin son derece gereklidir. nk yukarda da belirtildii gibi, medyann ileyiinin anlamlandrlmas, medya rnlerinin kimin tarafndan ve hangi amalarla retildiinin kavranmas, ancak bu ilikilerin irdelenmesi ile mmkn olabilecektir.
100
El Kitabnda, medyann mevcut eitsizlikleri yeniden reten bir ara olduu vurgusu da yer almamaktadr. 1970lerde medya alannda, Frankfurt Okulunun yaklamndan belirli lde etkilenen eletirel yaklama gre, medya bir yandan iktidar sahibi kii ve kurumlarn anlamlarn ve dnya grlerini sunarken, dier yandan bu grleri doallatrmakta, dolaysyla var olan iktidar yaplarna meruiyet kazandrmaktadr. Dier bir deyile medya, eit olmayan iktidar ilikilerinin srmesine hizmet etmektedir (nal, 2005: 69). Bu durum kadn erkek eitsizliinin yeniden retiminde de etkili olmaktadr. El Kitabnda televizyon, radyo ve nternetin olumsuz etkileri gibi konular yer almakla birlikte (2007: 48, 83, 104), bu olumsuz etkilerin zm yollar ile ilgili tartmalara da yer verilmesinin yerinde olaca dnlmektedir. Medya ve toplum ilikisi, genellikle medyann olumsuz etkileri konusuyla birlikte ele alnmakta; ancak sz konusu olumsuz etkiler her zaman ok dar bir ereve iinde kavranmakta ve sorunun yasaklar, cezalar ve sansr ile zlebilecei dnlmektedir. Oysaki medyann ne yapmamas gerektii yerine neler yapmas gerektii dolaysyla, yayncln hedeflerinin ne olmas gerektii tartmaya almaldr. Ayrca, yansz, tarafsz bir yaynclk yaplmal odandaki tartmalar yerine, tartma ekseni bireyleri dndrecek, harekete geirecek, kendi yaamlar ile ilgili kararlarn alnd siyasal srelerde yer almalarn tevik edecek ekilde demokratiklemi bir yayncln nasl olmas gerektii zerine odaklanmaldr (nal, 2005: 76).
3.1.1.3 Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab

Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab18, Talim ve Terbiye Kurulunun 23.07.2008 gn ve 5711 sayl karar ile eitim arac olarak kabul edilen ve semeli medya okuryazarl dersinde kullanlan, MEB tarafndan baslan tek kaynaktr. Kitabn yazarlar M. Sadk ARSLAN, Emine GEN, Niyazi KAYA, Hikmet AZERdir. Klavuz Kitap ta, Yllk Plana ilikin tabloda 3, 4, 5, 6, 7 ve 8. nitelere ynelik aklamalar blmnde nitede verilecek temel beceriler arasnda eletirel dnmeye de yer verilmitir (2008: 12, 13, 14, 15, 16, 17). 3, 4 ve 7. nitelerde rencilere verilmesi gereken temel deerler arasnda ise Eitlike yer verilmesi (2008: 12, 13, 16) kadn erkek eitliini de iine alacak ekilde deerlendirildiinde, toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna katkda bulunabilir bir nitelik tamaktadr.
18 3.1.1.3. blmnde Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab, Klavuz Kitap olarak ifade edilecektir.
101
Dersin hedefleri anlatlrken medya karsnda savunmasz bir alc durumunda bulunan ocuklar (2008: 18) hedef kapsamna alnmakta olup Klavuz Kitapta da yukarda ele alnan iki materyal gibi, korumac bir yaklamdan hareket edildii anlalmaktadr. Bununla birlikte ocuklarnmedyaya eletirel bakabilen bireyler olarak yetitirilmesi (2008: 18) nin hedeflendii zerinde de durulmaktadr. Dolaysyla hedefler arasnda bir elikiden sz etmek mmkndr. Klavuz Kitapta 8 niteye yer verilmitir. Bu niteler srasyla: 1- letiime Giri, 2- Kitle letiimi, 3- Medya, 4- Televizyon, 5- Aile, ocuk ve Televizyon, 6- Radyo, 7- Gazete ve Dergi, 8- nternet (Sanal Dnya)tir (2008: 18). Her bir niteye ka sayfa ayrldn grmek iin Klavuz Kitap incelendiinde, srasyla I. niteye 10 sayfa, II. niteye 9 sayfa, III. niteye 21 sayfa, IV. niteye 15 sayfa, V. niteye 16 sayfa, VI. niteye 10 sayfa, VII. niteye 13 sayfa, VIII. niteye 17 sayfa yer verildii grlmtr. Bu durumda, Klavuz Kitapta srasyla Medya konusundaki temel bilgilere ilikin III. niteye, yaygn olarak kullanlmaya balanan yeni iletiim teknolojileri arasnda yer alan nternete ilikin VIII. niteye ve televizyonun hedef kitlesi olarak toplumun temel birimi kabul edilen aile ile aile bireyleri arasnda yer alan ocuklara ve en yaygn geleneksel iletiim aralarndan biri olan televizyona ilikin V. niteye arlkl olarak yer verilmektedir. Dier nitelere ise yaklak olarak eit dzeyde yer ayrlmtr. Konu balklarna bakldnda da anlalaca zere, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitabnda olduu gibi konular iletiim aralar temel alnarak ilenmi ve iletiim aralarndan yalnzca televizyon, radyo, gazete, dergi ve nternete yer verilmitir. Klavuz Kitapta televizyonun hedef kitlesi olarak aile ele alnmakta; kadnlar da dahil olmak zere dier gruplar grmezden gelinmektedir. Birey ise zgr ve katlmc yurtta temelinde ele alnmamaktadr.
102
Dersin ilenii srasnda kullanlacak etkinler arasnda grsel ve yazl medyadaki rneklerden yararlanld belirtilmektedir. Bununla birlikte bu etkinlikler hazrlanrken teknolojik imknszlklarn da gz nne alnd ifade edilmekte ve retmenlerin imknlar dorultusunda baka etkinlikler hazrlayabilecei vurgulanmaktadr (2008: 18). Bu adan bakldnda, dersin ileni biimi teknolojik imknlarla yakn bir iliki iindedir. Medya Okuryazarl Dersi Neden Gereklidir? bal altnda ocuklarn medya karsnda etkiye en ak, en hassas grubu oluturduu (2008: 20) ve savunmasz bir alc durumunda bulunmalar (2008: 20) ifade edilmekte ve korumac bir yaklamla bu byk tehlikeden korunma yolu olarak ocuklarn medya karsnda bilinlendirilmeleri gereklilii (2008: 20) zerinde durulmaktadr. Klavuz Kitapta da, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu ile lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitabnda olduu gibi oluturmac yaklam benimsenmitir (2008: 20) ve sz konusu yaklam, Klavuz Kitapta iki materyalde de yer alan ifadelerle aklanmaktadr. Bu yaklamn, rencilerin medya rnlerini sorgulamasn ve eletirel bir bak asyla deerlendirmesini salayp salamayacann tartlmas gerekmektedir. renciler, kt olann, hangi karlar ve amalar iin oluturulduunu ve sunulduunu sorgulayarak renmedii srece, ezberci eitim anlayndan uzaklalmas mmkn deildir; bu da eletirel anlayn iselletirilmesini imknsz klmaktadr. Klavuz Kitapta Oluturmac Yaklamda Eitim-retim Sreci ve retmen Rolleri balkl yaklama ilikin bilgilendirici metinlerde de rencilerin olaylara, olgulara, kavramlara eletirel bir bak asyla bakabilmelerine imkn tanyan bir sre yerine rencilerin aktif klnarak yeni bilgiyi kefedeceklerinden bahsedilmektedir (2008: 23-24). Ayrca renme yntemlerindeki yeni yaklamlar arasnda rencilerin kazanacaklar becerilerden biri olarak eletirel dnmeye yer verilmektedir (2008: 24-25). Programn genel amalar ise u ekilde belirtilmitir: Medyay farkl alardan deerlendirerek yaad evreye duyarl, lkesinin problemlerini bilen, medyada grdklerini akln szgecinden geirebilen bir birey olur.
103
Televizyon, video, sinema, reklmlar, nternet vb. ortamlardaki mesajlara ulaarak bunlar zmleme, deerlendirme ve iletme yetenei elde eder. Yazl, grsel, iitsel medyaya ynelik eletirel bak as kazanr. Mesajlarn oluturulmasna ve analizine dnk olarak cevap bulmaktan soru sorma srecine doru bir deiimi gndeme getirir. Bilinli bir medya okuryazar olur. Toplumsal yaama daha aktif ve yapc ekilde katlr. Kamu ve zel yayncln daha olumlu noktalara tanmas noktasnda duyarllk oluturulmasna katk salar (2008: 21). Anlalaca zere, Klavuz Kitapta yer alan programn genel amalar, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu ile lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitabnda yer alan benzer ifadelerle aklanmtr. Ancak daha nce de belirtildii gibi, Klavuz Kitaptaki amalar, farkl blmlerde farkl yaklamlarla ele alnmakta; amalar arasndaki elikiler ve uyumsuzluklar devam etmektedir. Ders kapsamnda rencilere kazandrlmas amalanan beceriler arasnda eletirel dnme becerisi (2008: 21) yer almaktadr. Buna ek olarak, rencilere kazandrlmas ngrlen deerler arasnda ise eitlik (2008: 21) bulunmaktadr. Bu deerin Klavuz Kitapta yer almas almann kapsam asndan nemli grlmektedir. Program erevesinde rencilere aktarlmas amalanan sz konusu beceri ve deerlerin nasl kazandrlacana ilikin bilgiye ise Klavuz Kitapta da yer verilmemitir. Ayrca rencilere aktarlmas ngrlen deerlere ilikin herhangi bir tanmlamaya da yer verilmemitir. Klavuz Kitapta retmenler tarafndan kullanlabilecek etkinlik rneklerine yer verildii; fakat retmenlerin rneklerin dnda da etkinlikler gerekletirilebileceinden bahsedilmektedir. Bununla birlikte, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitabnda yer alan ayn ifadelerle Klavuz Kitapta etkinliklerin nitelii rnekler araclyla aklanmaktadr (2008: 22). Programn genel amalar ve dersin kapsam incelendiinde, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu ile lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitabnda olduu gibi toplum104
sal cinsiyet eitlii konusunun ders programnda yer almad anlalmaktadr. Bu balamda, medyada cinsiyetilikle mcadele aralarndan biri olarak deerlendirilebilecek medya okuryazarl dersinin, bu ynde bir katk salamas retmenlerin bu konudaki farkndal ile snrldr. Medya Okuryazarl Dersinde lme ve Deerlendirme balkl blmde, rencilerin ders program kapsamnda medya ve medya rnlerine ilikin edinecekleri be anahtar kavram zerinde durulmaktadr: lk kavram medya rnlerinin dikkatli ambalajlanm paketler olduu, ikinci kavram medyann gerein deiik biimlerini oluturduu, nc kavram medya rnlerinin herkes tarafndan farkl yorumland, drdnc kavram medyann ticari bir sektr olduu ve son kavram ise medyann gndem yarattdr (2008: 26). Bununla birlikte, lme ve deerlendirmenin bir sre olduu belirtilmekte; rencinin renmesini desteklemesi ve dersle ilgili karar vermede deerli aralar olmas gerektii eklinde iki temel fikre odakland vurgulanmaktadr (2008: 27). lme Ara ve Yntemleri blmnde, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzunda olduu gibi kullanlabilecek lme aralar ve yntemleri tantlmtr (2008: 28-36). almann temel amac dikkate alnarak, Klavuz Kitapta yer alan nitelerin toplumsal cinsiyet bak asyla ele alnmas gerekmektedir. Bu gereklilikten hareketle niteler ele alnacak ve konuyla ilgili blmlere yer verilecektir. Medya balkl III. nitede medyann tanm, ilevleri, toplumsal, kltrel ve ekonomik yaam zerindeki etkileri, medya ve etik, medya okuryazarl kavram zerinde durulmaktadr. Medyann toplumsal, kltrel ve ekonomik etkilerini aklamak iin rnek gazete haberleri ile gerekletirilen etkinlikte kz ocuklarnn okullamasna ilikin bir gazete haberi rneine yer verilmitir (2008: 69). Bu etkinlikte olduu gibi konular ilenirken toplumsal cinsiyet eitliine duyarll arttracak rneklerin sunulmas ve bu rnekler zerinden konunun tartlmas rencilerin konuya ilikin farkndalk kazanmalarna katk salayabilir. Medya ve Etik konusu ele alnrken Basn Meslek lkeleri arasnda yer alan, yaynlarda hi kimsenin cinsiyet nedeniyle knanamayacana ve aalanamayacana ilikin hkmn toplumsal cinsiyet eitlii bak asyla ele alnmas ise olduka nemlidir. Ayrca Medyada Etik balkl etkinlik gerekletirilirken, renciler tarafndan dikkate alnacak yayn deerlendirme ltlerinin onlar tarafndan anlalmas ve bu ynde bir deerlendirme yapabilmeleri iin sz konusu ltlerin dersi veren 105
retmen tarafndan ele alnmas ve aklamas gereklidir. ltler arasnda yer alan yaynlarn toplumun mill ve manev deerlerine aykr olmamas konusunda ise retmenler arasnda uzlama salamak olduka gtr. Bu nedenle yukarda da belirtildii zere, herkes tarafndan farkl deerlendirilebilecek ilkelerin korunmas yerine eletirellik ve yurttalk kavramna vurgu yapan bir yaklama ihtiya vardr (Binark ve Gencel Bek, 2007: 91). Bununla birlikte, deerlendirilmesi istenen yaynlarda cinsiyet nedeniyle aalayc zelliklerin olup olmadna ilikin bir yayn deerlendirme ltnn bulunmas, rencilerin toplumsal cinsiyet eitliine ilikin farkndalk kazanmalar asndan dikkate deer bulunmaktadr. Medya okuryazarl konusu ele alnrken rencilere kazandrlabilecek beceriler arasnda toplumsal cinsiyet eitsizlikleri ile yzlemek (2008: 78) zerine vurgu yaplmas ise medya okuryazarl uygulamalarnn toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnda sunduu frsatlar ortaya koyabilmesi asndan byk bir nem tamaktadr. Ayrca bu konu ile ilgili sunulan etkinlik rneinde, rencilerin kendi medya mesajlarn retmeye tevik edilmeleri (2008: 79) onlarn medya rnlerinin kurgulanma srecini anlamalarna nemli lde katk salayacaktr. Televizyon balkl IV. nitede yaygn olarak kullanlan kitle iletiim aralarndan biri olan televizyonun birey ve toplum zerindeki etkileri, olumlu ve olumsuz ynleri, televizyon yaynclnn yaps ve program trleri zerinde durulmaktadr. Televizyon yaynclnn yapsn incelemeye ynelik etkinlikte, rencilerin gruplar halinde bir hafta sreyle kamu ve zel mlkiyetli televizyon kanallarnn akam kuanda yaynlanan programlar izleyip ieriklerine ilikin sonular rapor olarak sunmalar (2008: 91-92), rencilerin medya endstrisinin nasl ilediine ilikin bir anlay gelitirmelerini, dolaysyla medya rnlerine eletirel bir bak asyla bakabilmelerine ynelik nemli bir kazanm salayacaktr. Aile, ocuk ve Televizyon balkl V. nitede televizyon izleme alkanl ve bunun sonular, televizyon yaynlarnn yarataca olumsuzluklar ve alnmas gereken nlemler ile akll iaretler ve televizyon program trleri zerinde durulmaktadr. Televizyon yaynlarnn olumsuz zellikleri korumac bir yaklamla ele alnmakta bu olumsuz etkilerden korunma konusunda nerilerde bulunmak dersin kazanmlar arasnda yer almaktadr (2008: 100-101). Televizyon program trleri arasnda saylan reklmlarn sorgulanmas (2008: 109) ise rencilerin reklmlarn
106
belli rn ve hizmetlerin hatta hayat tarzlarnn pazarlanmasnda nasl bir etkiye sahip olduklarn anlamalar asndan olduka nemlidir. Bununla birlikte, dier program trlerinin de eletirel bir bak asyla ele alnp irdelenmeleri de olduka nem tamaktadr. Televizyon izleme eilimine ilikin etkinlikte, Televizyon seyrederken hangi grntler sizi rahatsz ediyor? sorusunun cevaplar arasnda ak-sak ve plaklk ieren grntler ifadesi yer almaktadr (2008: 111). Bu ifade yerine kadnlar, cinsel nesne olarak sunan grntler ifadesi kullanlmal ve medya okuryazarl dersinde kadnlarn medyada temsil edili biimleri kapsamnda, kadn cinselliin n plana karlarak kadnlarn aalanmas bir sorun olarak ele alnmaldr. Radyo balkl VI. nitede radyonun zellikleri, ilevleri ve olumsuz etkileri zerinde durulmaktadr. Etkinlikler toplumsal cinsiyet eitlii bak asyla deerlendirildiinde radyo programlar, radyonun ilevleri ve zelliklerine ilikin etkinlikte (2008: 117), aile bireylerinin radyo programlarna ynelik tercihlerine ilikin konumalarn cinsiyeti bir bak asn yansttn grmek mmkndr. Geleneksel cinsiyet rolleri erevesinde anne bir tr tencereden ve yemeklerin yasz da piirilebileceinden bahsederken; baba haberleri dinlemeyi tercih ettiini belirtmektedir. Ders materyallerinden cinsiyeti elerin ayklanmas kapsamnda deerlendirilirse, etkinliklerin toplumsal cinsiyet eitlii bak asyla hazrlanmas gerekmektedir. Sz konusu etkinlik de bu bak asyla yeniden ele alnmaldr. Gazete ve Dergi balkl VII. nitede gazete ile ilgili temel kavramlar, haber fotoraf ilikisi, ierik ve yayn periyoduna gre dergi trleri zerinde durulmaktadr. nitede rnek olarak verilen etkinlikler incelendiinde Gazete Haberi Kontrol Listesi balkl etkinlik (2008: 130), rencilerin haberleri eletirel bir gzle deerlendirmelerini tevik edici bir nitelik tamaktadr. Haydi Gazete Hazrlayalm balkl etkinlikte ise rencilerin bir gazete hazrlamalar, medya metinlerindeki anlamlarn nasl ina edildii ve medya mesajlarnn bakalar tarafndan nasl kurgulandn anlamalar asndan olduka nemlidir. nternet (Sanal Dnya) balkl VIII. nitede nternetin tarihesi, zellikleri, hangi amalarla kullanld, olumlu ve olumsuz zellikleri zerinde durulmaktadr. retmenler iin hazrlanan konuya ilikin bilgilendirici metinlerde ise nternetin olumsuz etkilerinin eletirel bak asyla
107
deil; korumac bir yaklamla ele alnd dolaysyla bu erevede ebeveynlere ve ocuklara ynelik nerilere yer verildii grlmektedir. Sonu olarak, Klavuz Kitap, korumac bir yaklamdan hareketle hazrlanm olup rencilerin medyay ve medya rnlerini eletirel bir bak asyla deerlendirmelerine olanak salamamaktadr. Ders programnn amalar arasnda eletirellie vurgu yaplmasna ramen, hem retmenlere ynelik hazrlanan konuya ilikin bilgilendirici metinler hem de etkinlikler rencileri medyann olumsuz etkilerinden koruma amacn tamaktadr. Bir dier deyile, kitapta ana akm medya okuryazarl anlayna uygun bir yaklam benimsenmitir. Yukarda da akland zere, ana akm medya okuryazarl, mevcut olan medya yapsn sorgulamak yerine medyay sadece mesaj ierii olarak grmekte ve zellikle ocuklar medyadan korumay amalamaktadr. Ayrca daha nce de belirtildii zere, dier iki ders materyalinde olduu gibi, Klavuz Kitapta da medyada kadnlarn temsil edili biimi ele alnan konular arasnda bulunmamaktadr. Medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadele etmek iin Klavuz Kitapa toplumsal cinsiyet eitlii bak asnn yerletirilmesi ve toplumsal cinsiyet eitlii konusunun, retmenlerin farkndalna ve duyarllna bal olmakszn ders kapsamnda ele alnmas iin konunun Klavuz Kitapta yer almas gerekmektedir. 3.1.1.4 UNESCO Tarafndan Hazrlanan retmenler iin Medya Eitimi El Kitab retmenler iin Medya Eitimi El Kitab19, UNESCO tarafndan 2006 ylnda hazrlanmtr. El Kitabnn amac balangcnda da belirtildii gibi medya eitimi kavramn aklamaktr. Bu amala drt temel kavram zerine kurulan medya eitimi tanmna yer verilmektedir. Bu kavramlar: yapm, dil, temsil ve izleyicidir. Bununla birlikte, rencileri eletirel ve yaratc dnmeye tevik etmenin hedeflendii ifade edilmektedir (2006a: 1). Medya Eitimi Nedir? balkl blmde medya okuryazarlnn kapsam, medya eitiminin amalar zerinde durulmaktadr. Medya okuryazarl, ncelikle medyay okumay ve yazmay kapsar. Bu nedenle medya eitimi hem eletirel anlamay hem de aktif katlm gelitirmeyi amalar. Gen insanlarn yorumlamasn ve medya tketicileri olarak bilgili hkm vermesini salar; ama ayn zamanda onlarn kendi hesap19 3.1.1.4. blmnde retmenler iin Medya Eitimi El Kitab, El Kitab olarak ifade edilecektir.
108
larna medya yapmclar olabilmelerine imkn salar. Medya eitimi gen insanlarn eletirel ve yaratc yeteneklerini gelitirmekle alakaldr (2006a: 3). Bu ifadeden de anlalaca zere, medya eitiminde rencilerin medya rnlerine eletirel bir bak asyla bakabilmelerinin yan sra onlarn kendi medya metinlerini retmeleri zerinde de durulmaktadr. Bununla birlikte medya eitiminin eletirel dnceyi ve aktif katlmn geliimini amalad ak bir biimde belirtilmekte olup El Kitabnda eletirel bir yaklamdan hareket edildiini sylemek mmkndr. Medya eitimini verecek retmenlerin, medya eitiminin amalar ve metotlarna ilikin bak asyla ilgili yer verilen deerlendirme de olduka dikkat ekicidir. Medya eitimini verecek retmenlerin eitimin amalar ve metotlar asndan aklk ve titizlik gstermeleri ve eitimin pek ok temel prensibini yeniden gzden geirme istei duymalarnn gerekli olduu ifade edilmektedir (2006a: 4). Bu nedenle, retmenlere yalnzca medya okuryazarlnn retilmesi yeterli deildir; bunun yannda retmenlerin eletirel pedagoji anlayn iselletirmeleri, altklar ortamn da bunu desteklemesi, bunun iin de otoriter, hiyerarik, aktarmac modelden vazgemeleri, rencilerin etkin katlmn ve retimini desteklemeleri gerekmektedir. Bu yolda nemli admlar atlabilmesi ise tm eitim sisteminde kkten bir dnm anlamna gelmektedir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 94). Medya eitiminin amalarnn sre iinde korumac yaklamdan eletirellie doru gsterdii geliime de El Kitab kapsamnda yer verilmitir. Balangta medya eitiminin savunmac bir giriim olarak balad, amacnn ocuklar medyann ieriinden korumak olduu; ancak medya eitimi yaygnlatka daha cesaretlendirici bir yaklama doru ilerleme gsterdii belirtilmektedir. Buradaki amacn ise ocuklarn medyay anlamasn ve ona aktif olarak katlmasn salamak olduu; vurgunun ise eletirel anlama, analiz etme ve rencilerin kendi medya rnlerini retmeleri zerinde olduu ifade edilmektedir. Medya eitiminin pek ok lkede daha az savunmac bir yaklama doru gelitii; koruyucu bir form olarak deil, bir hazrlk formu olarak grld vurgulanmaktadr (2006a: 6-7). El kitabnn dier blmnde medya eitiminin zerine kurulduu drt temel kavram olan yapm, diller, temsiller ve izleyiciler srasyla aklanmaktadr. Yapm, yani medya metinlerinin retiminin ele alnmas srasnda incelenecek konular u ekilde belirtilmitir:
109
- Teknolojiler: Medya metinlerini retmek ve datmak iin hangi teknolojiler kullanlr? Bunlar retimde ne gibi farklar oluturur? - Mesleki uygulamalar: Medya metinlerini kimler yapar? Kim ne yapar ve birlikte nasl alrlar? - Endstri: Medyay alp satan irketler kimlerindir? Nasl kr elde ederler? - Medya arasndaki balantlar: irketler farkl medyalara ayn rnleri nasl satarlar? - Dzenleme: Medyann yapmn ve datmn kim kontrol eder? Bununla ilgili kanunlar var mdr ve ne kadar etkilidirler? - Dolam ve datm: Metinler izleyicilerine nasl ular? zleyicilerin ne kadar seenei ve kontrol vardr? - Eriim ve katlm: Medyada kimlerin sesi duyulur? Kimler dlanrlar ve neden? (2006a: 10). Bu analizler srasnda belirli medya kurulularnn ya da irketlerinin rnek olay almalarna odaklanlabileceinden, rencilerin dergilerin sahibi olan irketleri ya da onlarn sahip olduklar dier irketleri tanma gibi aratrmaya ynelik almalar yapabileceklerinden, belli medya kurulular tarafndan izleyicilerin ne kadar farkl ekilde hedef alndklarnn analizinin yaplabileceinden bahsedilmektedir. Bylece rencilerin medya endstrisinin nasl alt hakknda bir anlay gelitirebilecekleri vurgulanmaktadr (2006a: 10). rencilerin medya endstrisinin nasl ilediine ilikin bir anlay gelitirmeleri ise onlarn medya rnlerine eletirel bir bak asyla bakabilmelerine ynelik nemli bir kazanm salayacaktr. Medyann kulland dilin incelenmesi srasnda zerinde durulacak konular u ekilde belirtilmitir: - Anlamlar: Medya fikirler ya da anlamlar ifade etmek iin farkl dil formlarn nasl kullanr? - Kurallar: Bu dillerin kullanm nasl allm hale gelir ve genel olarak kabul grr? - Kodlar: Medyann gramer kurallar nasl oluturulur? Bu kurallar inendiinde ne olur?
110
- Trler: Bu kurallar ve kodlar, farkl medya metinlerinde nasl ilev grr? - Tercihler: Belirli bir kamera ekimi tipi gibi belirli dil formlarn tercih etmenin etkileri nelerdir? - Bileimler: Anlam imgelerin, seslerin ya da kelimelerin bileimi ya da sralanmas ile nasl ifade edilir? - Teknolojiler: Teknolojiler yaratlabilecek anlamlara nasl etki eder? (2006 a: 11). Medyann kulland dile ynelik almalarn, izleme ve analiz ierikli olmas gerektii zerinde durulmaktadr. rencilerin belirli bir retim imgesinin nasl yaratldn deerlendirmek iin ereveleme ve dzenleme, renk kullanm, yaz tipi gibi eleri sistematik olarak incelemeleri iin tevik edilebilecei belirtilmektedir. Bunun yannda, rencilerin stdyonun sahne dzenlemesine, k kullanmna, spikerin giyimi ile vcut diline ve blten iindeki elerin sralamasna dikkat ederek, haber yaynclnn kurallarn inceleyebilecekleri eklenmektedir. Ancak, medyann kulland dili anlamann sadece analiz etmekle snrl olmad; rencilerin kendi medya metinlerini retmesinin de medyann dilini renmek iin yeni olanaklar sunabilecei vurgulanmaktadr (2006a: 11). Medya eitiminin temel kavramlarndan biri olan temsillerin incelenmesi srasnda zerinde durulacak konular ise u ekilde belirtilmitir: - Gerekilik: Bu metnin gereki olmas amalanm mdr? Neden baz metinler dierlerinden daha gereki grnrler? - Gerei sylemek: Medya nasl dnya hakknda gerei sylediini iddia ediyor? Nasl gvenilir grnmeye alyorlar? - Mevcudiyet ve yokluk: Medya dnyasnda neler dahil edilmi ya da hari braklmtr? Kim konuur ve kim susturulur? - nyarg ve nesnellik: Medya metinleri dnya hakkndaki belirli grleri mi savunur? - Biimleme: Medya belirli sosyal gruplar nasl temsil eder? Bu temsiller doru mudur? - Yorumlamalar: zleyiciler neden baz medya temsillerini doru kabul ederken, dierlerini yanl olarak grp reddeder?
111
- Etkiler: Medyada kullanlan temsiller belirli sosyal gruplar ya da hususlar hakkndaki grlerimizi etkiler mi? (2006 a: 13). Bununla birlikte, bu incelemeler srasnda rencilerin konuyu kavramasnn kendi medya metinlerini retmeleriyle de mmkn olabilecei ifade edilmektedir (2006a: 13). zleyicilerin incelenmesi srasnda ise zerinde durulacak konular u ekilde belirtilmektedir: - Hedefleme: Medya belirli izleyicileri nasl hedef alr? - Hitap: Medya izleyicilere nasl seslenir? Medya yapmclar izleyiciler hakknda hangi varsaymlarda bulunur? - Dolam: Medya izleyiciye nasl ular? - Kullanmlar: zleyiciler gnlk yaamlarnda medyay nasl kullanrlar? Kullanm alkanlklar ve modelleri nelerdir? - Anlama: zleyiciler medyay nasl yorumlar? - Keyifler: zleyiciler medyadan nasl keyif alr? Nelerden holanr ya da holanmazlar? - Sosyal farkllklar: Cinsiyet, sosyal snf, ya ve etnik kkenin izleyici davranndaki rol nedir? (2006a: 15). zleyicileri incelemenin, onlarn nasl hedef alndn ve medya rnlerinin nasl datldn, hem bireylerin hem de sosyal gruplarn medyay kullanma, yorumlama ve medyaya yant vermelerinin farkl yollarn incelemeyi iine ald zerinde durulmaktadr. Bununla birlikte, rencilerin medya rnleri retmelerinin, rnein belli bir izleyiciyi hedef almalar ve sonrasnda onlarn tepkilerini ele almalarnn konuya ilikin farkl bir yaklam sunabilecei ilave edilmektedir (2006a: 15). El Kitabnda bu drt temel kavramn, medya eitimi mfredat iin bir taslak veya rencilere verilmesi gereken bir ierik listesi olarak tasarlanmad belirtilmektedir. Ayn zamanda kavramlarn hiyerarik bir dzende olmadndan yani birini takiben dierine geilmediinden, bamsz olarak grlebileceklerinden ve bir giri noktas oluturduklarndan bahsedilmektedir (2006a: 15-16). Kavramlara ilikin yaplan aklamalarn ardndan uygulamada, anahtar kavramlarn nasl ilediini gstermek iin rnek ele alnmaktadr. Ele alnan rnekte de, rencilerin medya rnlerine ilikin eletirel bir bak as gelitirmelerine ynelik olarak
112
eletirmeye, tartmaya, analiz etmeye odaklanan faaliyetler bulunmaktadr; bununla birlikte rencilerin kendi medya rnlerini retmeleri de tevik edilmektedir. El Kitabnn bir dier blm ise genel ilkelerle ilgilidir. Bunlar, balk halinde sralanmaktadr: ama, mfredat planlamas ve pedagoji. Eitim kapsamnda benimsenen genel yaklamn korumak yerine hazrla ynelik olduu; rencilerin medyann etkileri karsnda edilgen kurbanlar olduklar varsaymyla hareket edilmedii belirtilmektedir (2006a: 20). Mfredat planlamasnda ise rnek olarak sunulan nitelerin her birinde drt temel anahtar kavramn ayn eitlikte olmasa da yer ald zerinde durulmaktadr. rnek olarak sunulan nitelerde benimsenen yaklamn renci merkezli olduu vurgulanmaktadr (2006a: 20). El Kitabnn dier blmnde ise medya eitiminde kullanlan, bu eitime zg olmayan farkl pedagojik yaklamlar hakknda bilgi verilmektedir. Metin analizi, ierik analizi, rnek olay incelemeleri, tercmeler, benzetimler ve yapm zerinde durulmaktadr. Metin analizinin tek bir metinde byk oranda detaya odaklanma eiliminde olduu ve bu yaklam iin genellikle tek fotoraf, fragman ya da mzik videolar gibi ksa ve kapsam olarak snrl metinler seildii belirtilmektedir. Ayrca, metin analizinin uygulama boyutunun da bulunduu; rencilerden hareketli grnt metinlerinden biri olan bir televizyon reklmnn her sahnesinin elle ayr ayr izimini yapmalarnn istenmesi gibi uygulamalara bavurulabilecei ifade edilmektedir (2006a: 22-23). Pedagojik olarak ierik analizinin ise rencileri metinsel aklama zerindeki dar odaklanmalardan uzak tuttuu belirtilmektedir. rencilerin medya metinlerinin basite oluturulmadklarn, metinlerin izleyici bulabilmesine ynelik tantm ve pazarlamann nemini kavradklar vurgulanmaktadr (2006a: 24). rnek konu almasnn ise rencilerin kendi setikleri bir medya konusu hakknda derinlikli aratrma yapmalar iin tevik edilmeleri olduu belirtilmektedir. rnek konu almas kapsamnda ele alnabilecek konularn; yapm, pazarlama ve belli bir metnin tketimi, izleyicileri inceleme, medya irketinin ya da kurumun almalarn aratrma gibi farkl konular zerine odaklanabilecei zerinde durulmaktadr (2006a: 25-26). Bir dier yaklam olan tercmenin ise belli bir metnin, farkl iletiim aralarnda olmas durumunda ortaya kan farkllklarla ilgilendii belirtilmektedir. rnein, bu yaklam kapsamnda rencilerin bir gazete haberini, televizyon haberi gibi hazrlayabilecekleri ifade edilmektedir. Bylece rencilerin farkl konularn, farkl yollarla sunulabile113
ceini anlayabilecekleri belirtilmektedir (2006a: 26). Medya eitiminde ok yaygn bir teknik olarak kullanlan benzetimin ise rol yapma formu olduu; bu teknikle rencilerin kendilerini medya yapmclarn yerine koyduklar belirtilmektedir. Genellikle rencilere yapacaklar eitli tercihler ya da zecekleri problemler sunulduu ve daha sonra kararlarnn sonularn, snftaki dier gruplarla karlatrarak ortaya koymalarnn tevik edildii ifade edilmektedir. Bununla birlikte bu tekniin en belirgin yararnn medyann baka yollarla retilmesi genellikle zor olan zelliklerinin dorudan uygulamal olarak retilebilecei vurgusunun yaplmasdr (2006a: 27-28). Ayrca dier tekniklerde (yaklamlarda) de var olan baz yapm formlarnn, rencilerin tam anlamyla bir medya okuryazar olmas iin gerekli olduu; medyay okuma ve yazmann birbirinden ayrlamayaca ve genellikle retmenler iin en skntl teknik olsa da, medya yapmnn medya eitiminin merkezi ve ncelikli zellii olduu vurgulanmaktadr (2006a: 28-30). Sonu olarak, tm bu tekniklerden ya da pedagojik yaklamlardan da anlalaca zere, Trkiyede medya okuryazarl dersi iin retilen materyallerden farkl olarak UNESCO tarafndan hazrlanan El Kitab, rencilerin medya rnlerine kar eletirel bir bak as kazanmalar ve rencilerin birbirleriyle tartp, analiz yapabilecekleri, kendi medya rnlerini retebilecekleri etkinliklere vurgu yapmakta; bir medya okuryazar olabilmek iin medya rnlerini okumak kadar medya rnlerini yazmann da nemli olduu ve birbirlerinden ayrlamayacaklar zerinde durmaktadr. Bununla birlikte, kadnlarn temsil edili biimlerine ilikin bir blme El Kitabnda da yer verilmemitir; ancak eletirel bak asnn benimsenmesi, medyada cinsiyete dayal ayrmclk konusunda rencilerde farkndalk oluturulmasna ilikin nemli bir katk salayabilir. 3.1.1.5 UNESCO Tarafndan Hazrlanan renciler in Medya Okuryazarl El Kitab renciler in Medya Okuryazarl El Kitab20, balangcnda da belirtildii zere, UNESCO tarafndan hazrlanan retmenler iin Medya Eitimi El Kitabn yanstmakta olup rencileri medyay sorgulamaya ve medyann ileyi ekilleri hakknda daha fazla bilgi edinmeye tevik etmeyi amalamaktadr. El Kitab, retmenler iin Medya Eitimi El Kitabnda olduu gibi drt anahtar kavramn analizi zerine odak20 3.1.1.5 blmnde renciler in Medya Okuryazarl El Kitab, El Kitab olarak ifade edilecektir.
114
lanmaktadr: Yapm, dil, temsil ve izleyici. Bununla birlikte, rencilerin eletirel ve yaratc dncelerinin gelitirilmesi zerine de vurgu yaplmaktadr (2006b: 1). Medya Eitimi Nedir? balkl blmnde, medya eitimi ve bu eitimin nemi hakknda bilgi verilmektedir. Medya eitimi tanmlanrken bu eitimin sadece medyay analiz etmeyi iermedii, medya rnleri retmeyi de kapsad zerinde durulmaktadr (2006b: 3). rencilerin medya okuryazar olabilmeleri iin yalnzca medya metinlerini analiz edebilmeleri deil; kendi medya rnlerini retebilmeleri de olduka nemlidir. Bu nedenle, medya eitiminin tanmnda bu anlayn altnn izilmesi, eitimin baarya ulamas iin gerekli grlmektedir. Medyay Sorgulamak balkl blmde ise kitapta korumac bir yaklamn benimsenmedii ak bir ekilde ifade edilmektedir. Bizim amacmz sizi, sevdiiniz televizyon programlarn seyretmenizi engellemek ya da baz insanlarn zararl etki olarak grd eylerden kurtarmak deildir. Ayrca, size medya hakknda belirli bir bak asn kabul ettirmek de deildir (2006b: 4). El Kitabnn dier blmnde balangta da belirtildii gibi drt anahtar kavram olan yapm, dil, temsil ve izleyiciler srasyla aklanmaktadr. Yapm balkl blmde ncelikle medya rnlerinin bakalar tarafndan retildii ve datld, medya endstrisinin byk bir sektr olduu ve popler sinema filmleri ile televizyon programlarnn byk krlar saladklar zerinde durulmaktadr (2006b: 5). Bu blm kapsamnda incelenecek konular ise retmenler iin Medya Eitimi El Kitabnda yer alan ayn ifadelerle aklanmaktadr (2006b: 5). ncelenecek konular belirtildikten sonra, konuya ilikin rnekler sunulmakta ve bu rneklere ilikin rencilerin daha detayl bilgi edinmelerini salamak ve eletirel dnmelerini tevik etmek iin baz sorular sorulmaktadr. Daha sonra rencileri, her gn kar karya kaldklar medya rnleri ve medya sektr hakknda dnmeye sevk edecek sorulara yer verilmektedir (2006b: 5-6). Tm bu sorular incelendiinde, rencilerin medya sektrnn yaps ve ileyiine ynelik eletirel bir bak as kazanmalarna ynelik zemin oluturulduu grlmektedir. Dolaysyla, rencilerin eletirel medya okuryazar olabilmelerine ynelik nemli bir katk salamaktadr. Medya rnlerinde kullanlan Dil ele alnrken, incelenecek konular da retmenler iin Medya Eitimi El Kitabnda yer alan ayn ifadelerle
115
aktarlmaktadr (2006b: 7). Daha sonra, rencilere reklm, televizyon haberi ve film olmak zere medya rn rnek olarak verilmekte ve rencilerin bu medya rnlerinde dilin nasl kullanldna ve anlamn nasl retildiine ilikin bir kavray gelitirmelerine ynelik sorular sorulmaktadr. Ardndan, farkl medya rnlerinde dilin nasl kullanld ve anlamn nasl retildiine ilikin eitli sorular araclyla rencilerin bu konuda bir analiz gerekletirmeleri beklenmektedir. Bu analiz almalarndan birinde ise bir moda dergisinde kadn ve erkeklerin fotoraflarda nasl yer aldklarnn, bu fotoraflardaki benzerliklerin ve farkllklarn neler olduunun analiz edilmesi istenmektedir (2006b: 7-8). Bu analiz almas rencilerin medyada kadnlarn temsil edili biimlerine ilikin bir farkndalk kazanmalar asndan yarar salayabilir. Son olarak ise rencilerin konuya ilikin daha derinlikli bir kavray gelitirmelerine ynelik tartma sorularna yer verilmektedir (2006b: 8). Bu blmde yer alan sorular genel olarak deerlendirildiinde, sorularn rencilerin medya rnlerinde kullanlan anlam retme pratiklerine ilikin eletirel bir bak as kazanmalarna ynelik katk saladn sylemek mmkndr. Temsil blmnde ncelikle medya yapmclarnn tercihler yaptklar, olaylar hikye haline getirdikleri, dnyann belirli bir ekilde grlmesine ynlendirdikleri, bir baka deyile medyann gerekliin versiyonlarn sunduu belirtilmektedir. nceleme srasnda zerinde durulacak konular ise retmenler iin Medya Eitimi El Kitabnda yer alan ayn ifadelerle aklanmaktadr (2006b: 9). ncelenecek konular belirtildikten sonra rnekler, eitli analizler ve tartma sorular araclyla rencilerin medya metinlerindeki temsilleri eletirel olarak deerlendirebilmelerine ynelik sorular sorulmaktadr (2006b: 9-10). Bu sorular arasnda medyada kadnlarn temsil edili biimleri, kadnlarn temsil edildii kalplar ve medyada cinsiyetilik gibi nyarglarn temel kaynana ilikin rencilerin geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini pekitiren medya rnlerine kar eletirel bir bak as kazanmalarna ynelik sorulara da yer verildii grlmektedir. zleyicilerin incelenmesi srasnda zerinde durulacak konular yine retmenler iin Medya Eitimi El Kitabnda yer alan ayn ifadelerle belirtilmektedir (2006b: 11). rnekler, eitli analizler, tartma sorular araclyla rencilerin hem bir izleyici olarak kendilerinin hem de dier izleyicilerin medya kullanmn anlamalarna ynelik eitli sorular
116
sorulmaktadr (2006b: 11-12). Sorularn rencilerin hem kendilerinin hem dier insanlarn medya kullanmlarn eletirel bir gzle izlemelerini dolaysyla eletirel medya okuryazar olmalarn salamaya ynelik katk salayaca dnlmektedir. Medya Yapmak balkl blmde ise daha nce de belirtildii gibi medya eitiminin, yalnzca medya rnlerinin analiziyle snrl olmad; rencilerin kendi medya rnlerini retmelerini de kapsad vurgulanmakta; rencilerin kendi medya rnlerini retmelerinin nedenleri zerinde durulmaktadr: Grlerinizi izleyicilere iletmek, kendi fikirlerinizi ve tecrbelerinizi aratrmak, dier insanlarla almay renmek, elenmek (2006b: 13). Ayrca, El Kitabnda medyann yapsn ve ileyiini anlamaya ynelik olarak sorulan sorularn tmnn rencilerin kendi medya rnleri iin de sorulabilecei belirtilerek, rencilerin kendi medya rnlerini de eletirel bir bak asyla deerlendirebilecekleri zerinde durulmaktadr. Son olarak, medyaya ilikin daha fazla bilgi edinmek iin bu konuda uzmanlam dergileri okumak, bu konudaki alternatif atlye almalarn aratrmak gibi eitli nerilerde bulunulmaktadr (2006b: 13-14). Sonu olarak, UNESCO tarafndan hazrlanan El Kitabnn korumac bir yaklam yerine eletirel bir bak asyla hazrlandn sylemek mmkndr. rencilerin eletirel bak asna sahip olabilmeleri iin hem birbirleriyle tartp, eitli analizler yapabilecekleri etkinlere yer verilmekte hem de kendi medya rnlerini retmeleri konusunda tevik edilmektedir. Bununla birlikte, ayr bir blm olarak yer almam olsa da medyada cinsiyete dayal ayrmclk konusu ilgili blmlerde ele alnmaktadr. El Kitabnda eletirel yaklamn benimsenmesi ise bu ynde bir farkndalk gelitirmesi iin nemli bir katk salayacaktr. 3.1.2 Medya Okuryazarl Dersi Veren retmenlerle Gerekletirilen Grmeler Bu blmn amac, medya okuryazarl dersi veren retmenlerin derse bak alarn belirlemek ve onlarn medya okuryazarl dersinin medyada cinsiyetilikle mcadele zelinde toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara ne lde katk salad konusundaki deerlendirmelerine ilikin ayrntl bilgi sahibi olmaktr. Belirtilen amalara ulamak iin, sosyal olann bilgisinin, insanlarn kendi ifade ve anlatlarndan derlendii bir aratrma zelliine sahip olan nitelik117
sel aratrmadan (Kmbetolu, 2008: 38) yararlanlm olup sz konusu aratrmada veri oluturma teknii olarak derinlemesine grme kullanlmtr. Derinlemesine grme tekniinin kullanlma nedeni, az saydaki kiiden ok detayl bilgi oluturulmak istenmesi ve aratrma sorununa ilikin yzeysel bilginin deil; sorun alanndaki kiilerin gr, dnce, fikir, bak as ve deneyimlerinin daha nemli olduunun dnlmesidir. Derinlemesine grme bir veri toplama teknii olarak, ak ulu sorularn sorulmas, dinlenmesi, cevaplarn kaydedilmesi ve ilikili ilave sorular ile aratrma konusunun detayl bir ekilde incelenmesini salamaktadr. Aratrlan konuya odaklanan, bu konu etrafnda bireylerin gr, dnce ve deerlendirmelerini bir araya getirerek veri oluturmann amaland etkin bir tekniktir. Sradan konumadan farkl olarak, aratrmac konumay ynlendirmekte ve konuulan kiinin de kendini rahata ifade edebildii bir sre yaanmaktadr. Bu nedenle, grmeci ncelikle gven duygusunu oluturmak zorundadr; konutuu kiiyi anlamak istediini ve bunun nemini anlatabilmelidir (Kmbetolu, 2008: 71-82). Nitel verinin toplanmasnda temel biimden sz edilmektedir: Enformel sohbet tarz grme, rehber bir grme formu nda yaplan grme ve standartlam ak-ulu grme (Kmbetolu, 2008: 73). Bu blm kapsamnda gerekletirilen derinlemesine grmeler iin, belirli saydaki kiilerden ok sayda veri elde edebilmek ve grlenlere sorulan sorulardan elde edilecek verilerdeki deikenlii en aza indirmek iin standartlam ak-ulu grme biiminden yararlanlmtr. Bu trden grmeler daha nceden belirlenmi, soru biimi, dzeni ve skl nceden dzenlenmi sorularn yer ald grmelerdir (Kmbetolu, 2008: 76). Tm bu niteliksel aratrmaya ilikin bilgilerin nda, yukarda belirtilen amaca ulamak iin, okulun bulunduu yerleim yerinin sosyo-ekonomik farkllklar da gz nne alnarak Mamak ve ankaya le Milli Eitim Mdrlne bal Resmi lkretim Kurumlarnda grev yapan be retmenle derinlemesine grme gerekletirilmitir. Niteliksel aratrmalarda aratrma evreni, sosyal gerekliin genellemelere vardrlmas amacyla incelenmemekte; temsil edici bir rneklemden ziyade, veri derlenebilecek rneklerle allmaktadr. Aratrma probleminin temel eleri hakknda fikir sahibi, deneyimleri olan ve yaantlarndan bu eler hakknda bilgi oluturulabilecek kiiler rnekleme dahil
118
edilmektedir. Kmbetolunun M. Denscombeden (1998) aktard zere, rastlantsal olmayan rneklem seim tekniklerinin kullanlmasnn nedeni, bu tip aratrmalarn bir hipotez test etmekten ok, bir kefetme, anlama abas iermesidir (Kmbetolu, 2008: 97). Aratrmacnn ama ve kavramlar bu seimde esastr; rneklem kesin ve belirlenmi seme tekniklerinden farkl olarak daha esnek biimde belirlenmektedir. ncelenen grubun homojen yapda oluu kk bir rneklemi yeterli klmaktadr. Dolaysyla, niteliksel aratrmalarn istatistiki hesaplamalar, karsamalar yapmak gibi bir amac yoktur; kk lekli bir alma ile derinlemesine ayrntl bir kavray hedeflenmektedir (Kmbetolu, 2008: 97-98). Niteliksel aratrmann ncelikle sz konusu hedefi, aratrma evreni ve rneklem seimine ilikin aklamalar dikkate alnarak be retmenle derinlemesine grme yaplmasna karar verilmitir. Mamak ve ankaya ilelerindeki okullarn seilmesinin nedeni ise sosyoekonomik dzeydeki farkllklarn en ak biimde iki ilede grlebilme imknnn olmasdr. Mamak ve ankaya ilelerinin sosyal ve ekonomik yaplarna gemeden ncelikle gelime kavramnn tanmlanmas gerekmektedir. TK tarafndan yaplan tanmlarda cadde ve sokaklarn durumu temel alnarak aklama yapld grlmektedir. TKin resmi nternet sitesinde, Tanm ve Yntemler bal altnda, Deikenler Listesi blmnde gelimi, gelimemi ve orta gelimi tanmlarna yer verilmektedir. Buna gre, Gelimi: Bulunduu belediye iinde ulam ve altyap hizmetlerinin daha iyi olduu, bina ve konutlarn nitelii gerei kiralarn yksek olduu cadde ve sokaklardr; Gelimemi: Bulunduu belediye iinde ulam ve altyap hizmetlerinin iyi olmad, bina ve konutlarn nitelii gerei kiralarn dk olduu cadde ve sokaklardr; Orta gelimi: Yukardaki gelimilik anlatmnda ngrlen nitelikler bakmndan orta olabilecek seviyedeki cadde ve sokaklardr (TK, 2009 b). Devlet Planlama Tekilat (DPT) tarafndan gerekletirilen lelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas (2004)nda ise gelime kavramnn ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel yaplardaki ilerleme gibi pek ok veriyi ierdii belirtilerek, sosyo-ekonomik gelime bir toplumun demografik yapsnn, krsal nfus, doum ve lm oranlarnn, yatay ve dikey hareketliliin, ehirleme hznn, aile byklnn, gelir dalmnn ekonomik gelimeye paralel deiikliklere uramas olarak tanmlanmaktadr (DPT, 2004).
119
Gelimilik dzeyine ilikin yukardaki tanmlar da dikkate alnarak Mamak ve ankaya ilelerinin sosyal ve ekonomik yaplarna bakldnda, Mamak Kaymakamlnn resmi nternet sitesinden Mamak lesinin sosyal ve ekonomik yapsna ilikin alnan bilgiye gre; zellikle Anadolu nfusundan oluan Mamak lesi, Ankara, Krkkale, Krehir, Yozgat, orum, Sivas, Nide, Erzurum, Kars, Gmhane, Rize, Malatya gibi ehirlerden youn olarak g almtr... Mamakn en nemli toplumsal zelliklerinden saylabilecek olgu, ekonomik bakmdan gl ve dinamik nfusun Ankarann daha gelimi blgelerine g etmesidir. Bu olgu da Mamakn gelimesini engelleyen bir faktrdrlemizde sosyal hayat glerin daha ok kylerden olmas nedeniyle eski ky gelenekleri devam etmekte olup hayat standard maddi imkanszlklar nedeniyle olduka dktrlemizdeki konutlarn ounluunu gecekondular oluturmakta (Mamak Kaymakaml, 2009). ankaya lesine ilikin bilgiye ise ankaya Kaymakamlnn resmi nternet sitesinden ulalmtr: ankaya, lkenin en nemli kamusal karar organlarn, niversitelerini, eitli lkelerin bykeliliklerini, i alanlarn, ticaret merkezlerini, bankalar, byk otelleri, kltr ve sanat kurulularn, restoranlar, elence ve dinlenme yerlerini barndran bir yerleim alan Ayn zamanda, uluslararas kltrel ve sanatsal etkinliklerin de merkezi durumundadr. Bu zellii, onu Ankarann en gzde ilesi haline getirmektedir (ankaya Kaymakaml, 2009). Her iki ileye ilikin elde dilen bilgiler karlatrldnda, iki ile arasndaki sosyo-ekonomik dzeydeki farkllklar ak bir biimde grlmektedir. Bununla birlikte, Mamak lesinin sosyal ve ekonomik yapsna ilikin aklamada yer alan lemizdeki konutlarn ounluunu gecekondular oluturmakta ifadesinden de anlalaca zere Mamak lesindeki sz konusu yapnn, ankaya lesine gre nispeten daha homojen bir nitelik tad dnlmektedir. Ayrca, ankaya lesine ilikin verilen bilgi ve yukarda yer alan gelime dzeylerine ilikin tanmlar gz nne alndnda, ilenin semtleri arasnda grece ulam ve altyap hizmetlerinde zellikle bu alma iin nemli bir unsur olan eitim hizmetlerinde farkllama olabilecei dnlmektedir. Bu varsaymlar dorultusunda, Mamak le Milli Eitim Mdrlne bal Resmi lkretim Kurumlarnda grev yapan bir retmenle grme gerekletirilirken; ankaya le Milli Eitim Mdrlne bal farkl semtlerdeki Resmi lkretim Kurumlarnda grev yapan drt retmenle grme gerekletirilmitir.
120
Yukarda da belirtildii zere derinlemesine grmelerde, konuulan kiinin kendini rahata ifade edebildii bir sre yaanmas, grmecinin ncelikle gven duygusunu oluturmas zorunludur. Bu nedenle, grme yaplan retmenlerin derse ilikin grlerinin yanstlmasnda etkili olaca gz nne alnarak, grmeden nce retmenlere hem kendi hem de grev yaptklar okullarn isimlerinin alma kapsamnda yer verilmeyecei aklanmtr. Dolaysyla, almada retmenler, grmenin gerekletirildii sra takip edilerek 1, 2 vb. biiminde kodlanacaktr. Grme yaplan retmenlerden biri hari tmyle, ya telefonla ya da yz yze olmak zere ngrme gerekletirilmitir. ngrmede, ncelikle alma yaplan konu hakknda bilgi verilmi, daha sonra uygun bir grme tarihi tespit edilmitir. (1) ile 12.11.2009, (2) ile 13.11.2009, (3) ile 18.11.2009, (4) ve (5) ile ise 19.11.2009 tarihlerinde grev yaptklar okullarda grme gerekletirilmitir.
Tablo 3.2: Grme yaplan retmenlerin grev yapt okullarn bal bulunduu le Milli Eitim Mdrlkleri ve grmenin gerekletirildii tarih le Milli Eitim Mdrlkleri 1 2 3 4 5 Mamak le Milli Eitim Mdrl ankaya le Milli Eitim Mdrl ankaya le Milli Eitim Mdrl ankaya le Milli Eitim Mdrl ankaya le Milli Eitim Mdrl Grmenin Gerekletirildii Tarih 12.11.2009 13.11.2009 18.11.2009 19.11.2009 19.11.2009
Derinlemesine grmede grmecinin kendini tantmas, amacn aklamas, grlen kiinin izninin ve onaynn alnmas, grmenin muhtemel sresinin belirtilmesi aamasnda, en nemli nokta grlenin bilgilendirilmi onaynn alnmasdr (Kmbetolu, 2008: 94). Dolaysyla, grmeden nce ngrme yaplm olmasna ramen, grme sreci balamadan nce hem ahsm hem de alma amacm hakknda bilgilendirme yaplm; bununla birlikte, (1) haricinde tm retmenlere grev yaptm kurumun tarafma verdii ahsm ve almam tantc belge ibraz edilmitir. Grlen kiiden tekrar izin ve onay alnmasnn ardndan, ngrmede belirtilmi olmasna ramen, grmenin muhtemel sresi de tekrar belirtilmi; grme srasnda ses kayt cihaz kullanlp kullanlamayacana dair de grlen kiiden izin alnm ve grme sreci balamtr. Tm grmeler ngrld
121
gibi yaklak 25 dakika srmtr. Grmelerin ses kaydnn deifreleri, tarafmdan gerekletirilmitir. Grmenin amalarndan da biri olan retmenlerin dersi ileyi biimi hakknda bilgi sahibi olmak olduka nemlidir; nk rencilerin kadnlarn medyada temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve bu ynde bir duyarllk kazanmalar iin koruyucu bir yaklamdan ziyade eletirel bir bak as gelitirmeleri gereklidir. Aratrma sorular oluturulurken amaca ballk birincil nem tamaktadr (Kmbetolu, 2008: 84). Bu balamda grme srasnda, retmenlere hem dersin ileni biimi hem de ders kapsamnda kadnlarn medyada temsil edili biimlerinin ele alnmasna ilikin sorular21 yneltilmitir. 3.1.2.1. Grme Yaplan retmenlere likin Genel Bilgiler Grme yaplan retmenlerin cinsiyetinin, konuya ilikin duyarllk dzeyine etkisini belirlemek iin 2 erkek, 3 kadn retmenle grme yaplmtr. retmelerin cinsiyetleri ve yalarna ilikin bilgi, aadaki Tablo 3.3de yer almaktadr.
Tablo 3.3: Grme yaplan retmenlere ilikin genel bilgiler (cinsiyet ve ya) Cinsiyet Kadn Erkek Erkek Kadn Kadn Ya 36 54 49 30 41
1 2 3 4 5
Grme yaplan retmenlerden (2), (3), (4) 2 yldr; (1) ve (5) ise ilk defa medya okuryazarl dersi vermektedir. (3) Teknoloji ve Tasarm retmeni; dierleri ise Sosyal Bilgiler retmeni olarak grev yapmaktadr. Bununla birlikte retmenlerin niversitede eitim aldklar faklteler ve blmler farkllamaktadr. Grme yaplan retmenlerden (1), (2) ve (5) farkl niversitelerin Eitim Fakltelerinden mezun olmulardr. (5) Corafya retmenlii Blmnden, (1) ve (2) ise Tarih retmenlii Blmnden mezundur. Dier retmenlerden (3) Mesleki Eitim Fakltesinden; (4) ise Edebiyat Fakltesi Tarih Blmnden mezun olmutur. Ayrca retmenlerden (4) tarih eitimi alannda yksek lisans programna devam etmekte olup (5) ise corafya retmenlii alannda yksek lisans programn tamamlamtr.
21 Grmede retmenlere yneltilen sorularn tamam Ek Ide yer almaktadr.
122
Tablo 3.4: Grme yaplan retmenlerin eitim durumu Lisans Eitim Fakltesi, Tarih retmenlii Blm Eitim Fakltesi, Tarih retmenlii Blm Mesleki Eitim Fakltesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm Yksek Lisans X X X Tarih eitimi alannda yksek lisans programna devam etmektedir. Corafya retmenlii alannda yksek lisans programn tamamlamtr.
1 2 3 4
Eitim Fakltesi, Corafya retmenlii Blm
3.1.2.2. Grme Yaplan retmenlerin Medya/Medya Okuryazarl ile lgili Altyaps Grme yaplan retmenlere, ncelikle medya okuryazarl konusunun temelinde bulunan medya ile ilgili bilgi dzeylerini deerlendirebilmek iin medya konusunda herhangi bir eitim alp almadklar sorulmutur. retmenlerin hepsi, niversite eitimleri srasnda medya konusunda herhangi bir eitim almadklarn belirtmilerdir. Ayrca, (5) haricinde retmenlerden hibiri, MEB tarafndan medya okuryazarl ile ilgili verilen eitimlere katlmamtr. (3) ise bu eitimlerde kullanlan sunumlarn nternette yer aldn ve takip ettiini belirtmitir. Burada zerinde dikkatle durulmas gereken nokta ise medya konusunda herhangi bir eitim almam retmenlerin yeterliliklerin arttrlmas ve geliimlerinin salanmas iin atlye almas vb. herhangi bir destekleyici almann da balatlmam olmasdr. Dersi veren retmenlerden (1) haricinde hepsi, bu konuya dikkat ekmekte ve farkl bir bak as kazanmalar iin retmenlerin bu alanda eitim almalarnn olduka nemli olduunu dnmektedir. Dersin retmene bal olarak geliebilecei ve daha verimli geebilecei (4) tarafndan u ekilde ifade edilmektedir: Dersi verecek retmen kesinlikle eitim almal. nk bu dersi verirken biz kendi okuduklarmzla ve genel kltrmzle bu dersi enlendiriyoruz. Yoksa kitaba bal kalsak, rencilerin ilgisini de ekmemiz mmkn olmaz. retmenin genel kltrnn, kavrama gcnn yksek olmas gerekiyor ki bu derse renk katsn, programlar sorgulayabilsin. retmene bal dersin ileni tarz (4, 19.11.2009).
123
(1) ise medya okuryazarl konusunda eitime ihtiya duymamasnn nedenini u ekilde belirtmektedir: kursu almadm ama her ne kadar kursun da faydas olacan dnsem de aslnda kitap yeterince klavuzluk yapyor bana. Zaten medyayla hepimiz i ie olduumuz iin bir eitime de ihtiyacm olduunu dnmyorum (1, 12.11.2009).
Tablo 3.5: Grme yaplan retmenlerin medya/medya okuryazarl ile ilgili altyaps Medya Medya konusunda herhangi bir eitime katlmamtr. Medya konusunda herhangi bir eitime katlmamtr. Medya konusunda herhangi bir eitime katlmamtr. Medya konusunda herhangi bir eitime katlmamtr. Medya konusunda herhangi bir eitime katlmamtr. Medya Okuryazarl Medya okuryazarl konusunda MEB tarafndan verilen eitime katlmamtr. Medya okuryazarl konusunda MEB tarafndan verilen eitime katlmamtr. Medya okuryazarl konusunda MEB tarafndan verilen eitime katlmamtr. Medya okuryazarl konusunda MEB tarafndan verilen eitime katlmamtr. Medya okuryazarl konusunda MEB tarafndan verilen eitime katlmtr.
3.1.2.3 Grme Yaplan retmenlerin Derste Kullandklar Materyaller ve renciler in nerdikleri Kaynaklar Grme yaplan retmenlerden hepsi, Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabn takip etmektedir. retmenlerden yalnzca (5) iletiim alanndaki pek ok kaynak kitab taradn, derste bu kitaplardan yararlandn belirtmitir. rencilere ynelik ise basl bir kaynak bulunmamaktadr. Yalnzca (2) rencilere kaynak kitap tavsiye etmektedir. retmenlerden (1) ve (3), rencilere medyay takip etmelerini tavsiye etmektedir; bununla birlikte (3) medyay nasl takip edecekleri konusunda rencilerine yol gsterdiini belirtip, bunu nasl gerekletirdiini u szlerle ifade etmektedir: Yardmc kaynak tavsiye etmiyorum; sadece gnlk medyay takip etmeleri ve bunlara eletirel bakabilmeleri 5n+1k kural ile. Altyapy oluturup doru bakmalarn salyorum. nk bu ya grubu daha buna ok hazr bir grup deil (3, 18.11.2009).
124
(1) ise rencilerinin medyay nasl takip edecekleri, medya metinlerini nasl deerlendirmeleri gerektii konusunda herhangi bir bilgi vermemektedir. (4) ise Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabndan ilgili blmleri fotokopi ekip rencilerine datmaktadr. (5) ise renciye ynelik kaynak kitap olmamasndan duyduu sknty u ekilde aklamaktadr: rencilere ynelik kitap yok zaten. u anda rencinin alglayabilecei kaynak dzeyi de yok. Bu byk bir sknt (5, 19.11.2009).
Tablo 3.6: Grme yaplan retmenlerin ders iin kullandklar materyaller ve renciler iin nerdikleri kaynaklar retmenlerin Kullandklar Materyal Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab ve iletiim alanndaki dier kaynak kitaplar renciler in nerdikleri Kaynak rencilere kaynak kitap tavsiye etmemektedir. rencilere kaynak kitap tavsiye etmektedir. (Paydos Yaynclk) rencilere kaynak kitap tavsiye etmemektedir. rencilere kaynak kitap tavsiye etmemektedir. rencilere kaynak kitap tavsiye etmemektedir.
1 2 3 4 5
3.1.2.4 Grme Yaplan retmenlerin Medya Okuryazarln Kavramlatrmalar ve Dersin leni Biimi Medya okuryazarl dersinin ileni biimi, byk lde eletirel bak asnn kazanlmasnn dersin amalar arasnda yer alp almamasna ve retmene bal olarak deimektedir. Grme yaplan retmenlerden (2) haricinde hepsi, medya okuryazarl ders programnn, rencilerin medya rnlerine ilikin eletirel bir bak as kazanmalarna ynelik katk salayacana inanmaktadr. Dersin kazanmlar arasnda eletirellik anlaynn yer ald belirtilmektedir. Ne var ki bu anlayn retmenlerin dersi ileyi tarzna bal olduunu da vurgulamaktadrlar. rnein (4) bu durumu u ekilde aklamaktadr: Ders programnn amac retmene bal. Yani bu okutturulup zet yapn eklinde de geilebilecek bir ders. Ya da retmen dizilerin, haber programlarnn olumsuzluklarndan da bahsedebilir. retmene kalm bir ey bence (4, 19.11.2009).
125
Nitekim dersin bu ynde katk salamadn, yalnzca rencilerin medyay takip etmelerinin amalandn belirten (2), dersin Trke Dersindeki gibi kompozisyon yazm eklinde devam ettiini belirtmektedir. Grme yaplan retmenlerden (2) dnda hepsi, etkinlikler ile kavramlarn aklanmasna eit zaman ayrdklarn belirtmektedir. Ancak retmenlerin belirttikleri etkinlikler, rencilerin kendi medya rnlerini retmeleri yerine Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnda da yer alan, ders kapsamnda ele alnan kavramlarn anlalmasna ynelik altrmalar ya da kavram zerine tartmalardr. Bununla birlikte, bir yllk ders dnemi iinde yalnzca bir defa olmak zere (3), rencilerin grup almas eklinde dergi hazrladklarn; (4) ise gazete kardklarn belirtmitir. Ancak, renciler hem dergi hem de gazete almasndaki yazlar kendileri yazmamlar; dergi ve gazetelerdeki yazlar kesip, kendi almalarna yaptrmlardr. Etkinlikleri gerekletirmek iin gerekli olabilecek teknolojik imknlarn yeterli olduu, grme yaplan (2), (3) ve (5) tarafndan ifade edilmitir. (1) ve (4) ise teknolojik imknlarn yetersiz olduu iki okuldan birinde grev yapmaktadr. (4) teknolojik imknlarn yeterli olmadn, bunun nedenini ve snfta teknolojik olarak nelere ihtiya duyulduunu u ekilde aklamaktadr: Deil, tabii ki. Okuldaki bilgisayar laboratuvar kapal; nk ocuklar ifre krp baka kanallara giriyorlar. rnein televizyon olsa, snfta program seyrettirmek mmkn olur. nternet (4, 19.11.2009). Ayrca (2), okulda teknolojik imknlar gelimi olsa da bunun tek bana yeterli olmadn, iletiim konusunda eitim alm kiiler tarafndan dersin verilmesinin daha yararl olacan u szlerle vurgulamaktadr: Teknolojik imknlar yeterli. Bilgisayar laboratuvar var. Kendi retmeni olsa yani bran retmeni olsa, bunlar daha iyi yaplabilir. Faydal olmas iin basn yayn okulu mezunlarna verdirsinler bu dersi. Ana ders olsun bu ders (2, 13.11.2009). 3.1.2.4.1 rencilerin Deerlendirilmesi Medya okuryazarl dersinde rencilere not verilmemektedir. Grme yaplan retmenlerin hepsi, rencileri deerlendirmek iin Medya
126
Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabndaki nite sonunda yer alan nite Deerlendirmesi ve z Deerlendirme Blmlerini kullandklarn ifade etmilerdir. Bununla birlikte, (1) ve (2) soru-cevap yntemini de kullandklarn belirtmilerdir. (1) Sosyal Bilgiler Dersinde de rencileri deerlendirme imkn bulduunu eklemitir. (4) ise deerlendirme yntemi olarak yazl snav yaptn ve devleri de deerlendirdiini belirtmitir. Ayrca (1), (4) ve (5) rencilerin hazrlayacaklar rnlerin de deerlendirme kapsamna alnabileceini ifade etmilerdir. rencilerin altyaplarnn geliimine byk nem atfeden (3) ise etkinliklerin sonunda srete nelerin yaandnn deerlendirilmesi zerinde durmu ve etkinliklerin de snfta renciler tarafndan sunulmasnn, rencilere nemli bir yarar salayacan belirtmitir. rencilerin hazrlayaca rnlerin bir performans devi olarak deerlendirilebileceinin altn izen (5) ise proje almas ve daha pek ok etkinliin rencilerle yaplabileceini belirtmekle birlikte, rencilerin bu dersten not almamasnn bunu engellendiini u szlerle ifade etmektedir: Proje almas yaptrlabilir ama onun ans ok az nk ocuk o not, ortalamasn etkilemeyecekse proje hazrlamaz. Snav endeksli bir lkeyiz. Yani ok ok ok ilgili bir ocuksa belki ama onun annesinin ona syleyecei ey brak bunlar, sene sonunda girecein snava bak. Trkiyenin ac gerei. Biz bir tek sosyal etkinlik yapamyoruz (5, 19.11.2009). 3.1.2.4.2 dllendirme Grme yaplan (1), (3), (4) ve (5) dllendirme mekanizmasn nemli grmekle birlikte bu dllendirmenin retmenin isteine, bireysel abalarna bal olduunu belirtmilerdir. retmenlerden (1) ve (3), zellikle renciler tarafndan gerekletirilen etkinliklerin dllendirilmesi zerinde durmu ve bu erevede rencileriyle dergi hazrlama etkinlii gerekletiren (3) en baarl almann ylsonu enliklerinde sergilendiini ifade etmitir. dllendirme mekanizmasna olumlu bakmayan (2) ise rencilerin ilgisini ekebildiini ve dlnn aferin olduunu belirtmitir. 3.1.2.4.3 Derse Uzman Konuk Davet Edilmesi Derste ele alnan konuya ilikin uzman konuun derse davet edilmesi, rencilerin renmeleri zerindeki etkisi asndan grme yaplan
127
retmenlerden (1), (3) ve (4) tarafndan ok olumlu olarak deerlendirilmitir. Ancak grme yaplan retmenlerden hibiri derse uzman konuk almamtr. Grme yaplan retmenlerden (3)n grev yapt okulun bulunduu semt ankaya lesinin olduka merkezi bir yerinde, zellikle eitli lkelerin bykeliliklerinin bulunduu bir yerdedir. Buna paralel olarak, okulun olmasa bile renci velilerinin imknlarndan yararlanlabilecei (3)n u szlerinden anlalmaktadr: Uzman konuk almak isterim. O ortam yaratamadm ama isterim. rnein bir velimizin konta vard Can Dndarla. Onu davet etme olanan yakalamtk ama o srada Can Dndarn Ankarada olamayacan rendik, yle kald (3, 18.11.2009). (2) ise dersin yalnzca 1 saat olduunu, bu nedenle uzman konuk almann mmkn olamayacan belirtmitir. Bununla birlikte, retmenlerden (1) ve (5) uzman konuk almak iin gerekli ilemlerin kolay olmadn; (3) ve (4) ise okul idaresiyle veya herhangi bir ilemle ilgili sorun yaamadklarn belirtmilerdir. 3.1.2.4.4 Medya Okuryazarl Dersinde Karlalan Sorunlar Grme yaplan retmenlerden hepsi medya okuryazarl dersinde karlatklar sorunlar farkl alardan ele alarak aklamlardr. (1) her snf -6,7 ve 8- iin de ayn Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnn kullanlmasnn en byk sorun olduunu u szlerle aklamaktadr: Bir kere kitabn snflar iin ayrlmasnn nemli olduunu dnyorum. 8e hafif geliyor, 6ya zor geliyor. 8ler 15 dakikadan sonra sklyorlar. 6lara da konular deil de, etkinlikler ar geliyor. 7ler iin iyi (1, 12.11.2009). Ayrca, srekli rencilerin bilmedikleri kavramlar rettii, konular ve rneklerin anlalmasnn kolay olmad zerinde durmutur. Grme yaplan (2) dersin sresinin yetersiz olduunu; ancak bu dersin sresini arttrmak iin hangi dersin sresinin azaltlmas gerektiinin belirlenmesinin de g olduunu ifade etmitir. (3) ise dersin konunun uzmanlar ya da eitim alm kiiler tarafndan verilmemesini sorun olarak deerlendirdiini belirtmitir. (4) ise Medya Okuryazarl Dersi retmen
128
Klavuz Kitabnn yetersiz olduunu ve renciler iin basl bir kaynak olmamasnn ise onlarn derse fikir sahibi olmadan gelmelerine neden olduunu u szlerle vurgulamaktadr: Kitabn yetersizlii. Bu kitab retmen doldurursarencinin kitab yok. renci bombo geliyor buraya. Hazrlk yapacak materyale sahip deil. Her ey bu derste retmene bal (4, 19.11.2009). Grme yaplan (5) ise rencinin not kaygs tamamasnn onun ilgisi zerinde olumsuz bir etkiye neden olduunu ayrca Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabndaki sorunu u szlerle aklamaktadr: Not kaygsnn olmamas biraz baz ocuklarda ilgiyi azaltyor Ben kazanmlar ok ayorum; yani oradaki kazanm, etkinlii birebir uygulamyorum. Kazanma gre oraya ne eklenecek, ne karlacak mesela medyann kltr zerindeki olumsuz etkileri diye pat diye girilmi. ocuk kltr kavramn bilmiyor ki. Yani kltrel yozlamay, kltr kavramn bilmeyen bir ocuk nasl grebilir. Admlar ok hzl atlm. Ben u temeli almadan u verilemez; bunun verilmesi gerekir deyip takviyeyi hazrlyorum. Benim esasm kazanmlar oluturuyor (5, 19.11.2009). Bununla birlikte, grme yaplan (1)in de vurgulad zere ders iin en uygun snfn, 7. snf olduunu da eklemitir. 3.1.2.5 Medya Okuryazarl Dersinde Toplumsal Cinsiyet Eitlii Bu almann asl amac, MEB bnyesinde gelien medya okuryazarl uygulamalarnn, toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara katksnn ele alnmasdr. Bu amala grme yaplan retmenlere, Ders kapsamnda kadnlarn medyada temsil edili biimlerine yer veriliyor mu? Medyann sunduu temsillerde kadn-erkek eitlii asndan sorunlu alanlar vurgulanyor mu? ve Sizce medya okuryazarl ders program toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna katk salayabilir mi? Bu katky nasl salar? sorular yneltilmitir. Ders kapsamnda Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnda, kadnlarn medyada temsil edili biimlerine dair bir blme yer verilmedii grme yaplan tm retmenler tarafndan dile
129
getirilmitir. Ders kapsamnda cinsiyet ayrmclnn nlenmesine ilikin bir kazanmn yer almad (5) tarafndan vurgulanmtr. Grme yaplan tm retmenler, medyann sunduu temsillerde kadn erkek eitlii asndan sorunlu alanlara deindiklerini belirtmi; ancak (4) ve (5) bunun, retmenin istei ve dersi ileyi tarzyla da sk skya bal olduu zerinde durmutur. rnein (4) bu durumu u szlerle ifade etmektedir: Klavuz kitapta bununla ilgili hibir ey yok; retmen konuya bu bak asyla bakarsa deinilebilir (4, 19.11.2009). Grme yaplan retmenlerden (3), sz konusu temsilleri eletirebilmek iin gerekli olan altyapy rencilerine verdiini, cinsiyet ayrmclna kar bir duru yarattn, rencilerinde bir farkndalk oluturduunu u szlerle belirtmektedir: Eletirebilmek, tarafsz bak asyla deerlendirebilmek iin rencinin altyapda, zeminde buna onay vermesi gerekir. Ben bu onay yaratabilecek bilimsel altyapy kuruyorum. rnein, adam olacaksn deil; insan olacaksn dile getirmelerini sylyor, konuuyor, cinsiyet ayrmclna kar bir duru yaratyorum. Fark yarattryorum. Birden bire anlayamayabilir (3, 18.11.2009). retmenlerden (4) ve (5) ise medyann cinsiyeti tutumunu ele aldklar blmler hakknda bilgi vermilerdir. (5) medyann olumsuz etkilerinin ele alnd blmde konuya deineceini belirtmitir. (4) ise programlarn ele alnd blmde Kadn Programlarn tarttklarn, bununla birlikte kadnlarn medyada cinsel nesne olarak kullanlmas zerinde durduklarn u szlerle aklamaktadr: Programlarn tartld blmde yer veriyoruz. zellikle sabah yaynlanan kadn programlarn erkek renciler daha fazla eletiriyor. Annelerinin o programlar seyretmesini Ben daha ok kadnlarn cinsel nesne olarak yer almasndan bahsettim. Sakz reklmnda bile ona yer veriliyor (4, 19.11.2009). almann asl amacndan hareketle, grme yaplan retmenlere yneltilen ikinci soru daha nce de belirtildii zere, medya okuryazarl
130
ders programnn toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna katk salayp salayamayacana ve eer bu ynde bir katk sz konusuysa bu katky nasl salayacana yneliktir. Medya okuryazarl ders programnn toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna katk salayabilecei grme yaplan retmenlerin tm tarafndan belirtilmitir. (1) rencilerin, kadnlarn medyada yer al biimlerine ynelik bir farkndalk kazanabileceini u szlerle ifade etmektedir: Kadn medyada nasl kullanlyor, programlarda buna dikkat edebilirler. Bununla ilgili bir fikirleri oluabilir. Daha nce hi dikkat etmedikleri bir ey onlar iin nemli hale gelebilir. Eletirel yaklamalarn da salayabilir. Farknda olmalar yeterli benim iin (1, 12.11.2009). Sz konusu katknn gerekleebilmesinin konunun Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnda yer almasyla balantl olduu grme yaplan (1), (2), (3) ve (4) tarafndan belirtilmitir. (3) bu konuya ilikin grlerini u ekilde aklamaktadr: te bunu retmene brakmadan. Erkek bak ayla bu dersi ilerken, bir taraftan da byle olmas gerektiine inanyorsam, bu inancm renciye yanstamam, buna hakkm yok. Bu, Klavuz Kitapmsa, bunda da bana bu bak asn deitirmek gerektii syleniyorsa, byle bir hakkm yok. Kitabn uygulaycsym. Klavuz Kitapta olmas nemli bu adan (3, 18.11.2009). 3.1.2.6 Medya Okuryazarl Dersi in Grme Yaplan retmenlerin nerileri Medya okuryazarl dersi iin grme yaplan retmenler, farkl alanlara ynelik neriler dile getirmilerdir. Bu nerileri u ekilde snflandrmak mmkndr: retmenlerin letiim Fakltesi mezunu olmas: Grme yaplan retmenlerden (2), (3) ve (4) dersin letiim Fakltesi mezunu kiiler tarafndan verilmesinin, verimlilii arttraca dncesiyle son derece nemli olduunu dnmektedir. (4) bu konuyla ilgili grlerini u ekilde ifade etmektedir:
131
Sosyal bilgiler retmeni okutsun diyor. Biz tarih mezunuyuz. Sosyal bilgiler dersine bile yabanc kalnabiliyor. Medya okuryazarl da ok farkl bir ders. Bizim branmzla hi ilgisi olmayan bir dersDaha anlaml ve faydal olur. Keke yle olsa. Branmzn dnda olduu iin daha faydal olacana inanyorum (4, 19.11.2009). Yukarda da belirtildii zere, dersin konunun uzmanlar ya da eitim alm kiiler tarafndan verilmemesini sorun olarak deerlendiren (3) de ders iin sunduu nerilerden ilkini u ekilde ifade etmektedir: Medya okuryazarl retmeni yok. Dolaysyla bir, bu alann retmeni olmal. Alann retmeni benden daha iyi verecektir (3, 18.11.2009). retmenlere medya okuryazarl konusunda eitim verilmesi: MEB tarafndan verilen eitimlere katlan (5) medya okuryazarl dersi veren retmenlerin eitim almas gerektiini u szlerle ifade etmektedir: retmenler mutlaka bu eitime tabi tutulmal. nk medya okuryazarln gazetede herhangi bir eyi yazmak olarak alglayan ok sayda insan var. Yani oradaki yazmann ok daha farkl bir ey olduunu bilen o kadar az ki (5, 19.11.2009). Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnn gelitirilmesi: retmenlerin hepsi, Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnn gelitirilmesi gerektiini belirtmilerdir. Kitabn gelitirilmesi iin grme yaplan retmenlerden (1), (4) ve (5) kitaba konu eklenmesi zerinde durmutur. (5) kitle iletiiminin kavranmas iin kiiler aras iletiimin mutlaka eklenmesi gerektiini ve bu konuyla da paralel olarak dersin 7. snflar iin niin en uygun olduunu u ekilde aklamaktadr: mesela programda kiisel iletiime ok fazla yer verilmemi. Kiiler aras iletiim verilmeden, bu temel oturmadan, kitleye geite zorlanyor ocuklar. Ama bunun eleri dikkatli verildikten sonra; etkinlikler var, ama ok tamam deil;
132
gelitirilmesi gerekiyor. 7de niye oluyor? Ben kiiler aras iletiimi iledim 7de, bilgi oturdu, stne medya okuryazarl tkr tkr gitti; ama 6. snfta bunun temeli yok. O nedenle, 7 en iyi diye dndm (5, 19.11.2009). Bununla birlikte, yukarda yer alan Medya Okuryazarl Dersinde Toplumsal Cinsiyet Eitlii blmnde (1), (2), (3) ve (4) tarafndan belirtildii zere toplumsal cinsiyet eitlii konusunun, Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnda yer almas gerektii de sz konusu kitabn gelitirilmesi ynnde bir neri olarak deerlendirilebilir. Nitekim (1), bu soru kapsamnda da Klavuz Kitapta medyada kadnlarn temsil edili biimlerine ilikin konunun eklenmesinin nemine tekrar dikkat ekmitir. Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnn gelitirilmesi ynnde deerlendirilebilecek bir dier neri grme yaplan (3) tarafndan u ekilde ifade edilmektedir: Mfredat ya da kitabn, gazete ya da dergi rnek kuprlerini yanstmas yerine, rencinin dergi, gazete kuprlerini yanstmas daha iyi olur. Kitapta var; ama yetersiz (3, 18.11.2009). Kitaptaki etkinliklerin gelitirilmesinin gereklilii, retmenlerden (1) ve (5) tarafndan belirtilmitir. (1) zellikle daha oyunlatrc etkinliklerin faydal olacana inandn ifade etmitir. Ayrca dersle ilgili karlalan sorunlar zerinde durulurken (1) tarafndan belirtildii zere, Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnn 6, 7 ve 8. snflarn dzeyine uygun olarak gelitirilmesi de sz konusu kitabn gelitirilmesi ynnde deerlendirilebilecek bir baka neridir. Derste renciye not verilmesi: Bir dier neri, (4) tarafndan dile getirilen derste renciye not verilmesidir. (5)in de belirttii gibi rencinin not kaygs tamas dersle daha az ilgilenmesine yol aabilecektir. Dersin ortaretim dzeyindeki rencilere verilmesi: Dier nemli husus, grme yaplan (2) ve (3) tarafndan ortaya konmutur. Her iki retmen de dersin ortaretim rencilerine veril133
mesi gerektii zerinde durmulardr. (2) ilkretim rencilerinin terimleri renerek farkndalklarnn geliebileceini; ancak yine de dersin ne kadar yararl olabileceini, biraz da pheyle merak ettiini belirtmitir. (3) ise ilkretim rencilerinin medyay eletirebilmek, deerlendirebilmek, analiz edebilmek iin yeterli bilin dzeyine ulamalarnn olduka g olduunu u szlerle ifade etmektedir: Bu ders bence ortaretimin dersi. Biz ocuklarda bu dersin bilincini oluturabilmek iin kendimiz muziplikler yapyoruz. Ama ocuk bunu henz kavrayacak durumda deil. Haa, ne oluyor bence ben, bu saate girmekle o ocuklara bak alarn deitirebilmelerini, eletirebilmelerini, olumlu iletiim kurmay, -diyorum zaten bakn dersimiz nce iletiim, iletiim nasl doru kuruluyor- bunun da birbirleriyle olan diyaloglarna etki ettiini dnyorum, bu nedenle seviniyorum. Bu zaten retmenliimizin gerektirdii bir ey. Ama bu dersin amalar arasnda olsa da bu ya grubunu deitirmek dntrmek iin bu kitabn ierii ar. Medyay eletirmek, lise rencisinin ii. Eletirmek dedik; ama medyay deerlendirmek. Bu bence ortaretimin ii (3, 18.11.2009). 3.1.2.7 Medya Okuryazarl Dersi Veren retmenlerle Gerekletirilen Grmelere likin Deerlendirme Medya okuryazarl dersi veren retmenlerin derse bak alar ve onlarn medya okuryazarl dersinin, medyada cinsiyetilikle mcadele zelinde toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara ne lde katk salad konusundaki deerlendirmelerine ilikin ayrntl bilgi sahibi olmak amacyla retmenlerle derinlemesine grmeler gerekletirilmitir. Gerekletirilen grmelerle; retmenlerin derse bak asna, sahip olunan bak asnn dersin ileni biimi zerindeki etkisine ve kukusuz bu almann asl amac olmas nedeniyle de medya okuryazarl dersinin toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara katksnn ne lde olduu ya da olabileceine ilikin ayrntl bilgi edinilmitir. Aratrma amacna paralel olarak elde edilen veriler deerlendirildiinde, grme yaplan retmenlerin hibiri niversite eitimleri srasnda medya konusunda herhangi bir eitim almamtr. Ayrca (5) haricinde
134
retmenlerden hibiri, MEB tarafndan medya okuryazarl ile ilgili verilen eitimlere katlmamtr. retmenlerin eitim dzeyi hem dersin verimliini hem de retmenlerin dersi ileyi biimini etkilemektedir. retmenlerden (1) haricinde hepsi bu durumun farkndadr; (2), (3) ve (4) dersin letiim Fakltesi mezunu kiiler tarafndan verilmesinin verimlilii arttracan dnmektedirler. (1) bu konuda bir eitime ihtiya duymadn belirtmitir; retmenin eitime ihtiya duymamas birka nedene balanarak aklanabilir. ncelikle (1) bu dersi ilk defa vermektedir; bunun yan sra Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabn yeterince incelemediini belirtmesi, dersin ieriine ynelik bilgisinin yetersizliini de gstermektedir. Ayrca, dk sosyoekonomik gelimilik dzeyinde bulunan Mamak lesindeki bir okulda grev yapmaktadr. Nitekim kendisi de rencilerin pek ounun televizyon dnda gazete, dergi gibi kitle iletiim aralarndan yararlanamadn ifade etmitir. Bu nedenle, kendisinin de belirttii zere, (1) iin ders kapsamnda bu aralar tantmak yeterlidir. Dolaysyla bunlar, eitime ihtiya duymamasnn nedeni olarak deerlendirilebilir. Bu durumda zerinde nemle durulmas gereken bir dier nokta ise okulun bulunduu yerleim yerinin sosyo-ekonomik dzeyinin, retmenin eitim alma konusundaki istekliliinden, dersin ileni biimine kadar pek ok eyi etkileyebilme potansiyeline sahip olduudur. Eitime ilikin bir dier nemli husus, medya konusunda herhangi bir eitim almam retmenlerin yeterliliklerinin arttrlmas ve geliimlerinin salanmas iin atlye almas vb. herhangi bir destekleyici almann da balatlmam olmasdr. Bu da proje yrtcleri olan MEB ve RTKn konuya verdii nemi ve ilgiyi ortaya koymaktadr. Grme yaplan retmenlerden hepsi Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabn takip etmektedir. retmenlerden yalnzca (5), iletiim alanndaki pek ok kaynak kitab taradn, derste bu kitaplardan yararlandn belirtmitir. (5)in bu davran, bu alanda eitim almann, hem retmenin kendisini gelitirmesi hem de dersi zenginletirme abas zerinde olumlu bir etki yarattn gstermektedir. (2) haricinde dier retmenler, rencilere kaynak kitap tavsiye etmemektedir. Ayrca, rencinin alglayabilecei kaynak dzeyinin olmamas da nemli bir sorun olarak dile getirilmektedir. Bu nedenle rencilere ynelik, eitli etkinliklerle onlarn ilgisini derse ekecek, medya sektrnn yapsn, ileyiini anlamaya yardmc olacak bir kaynak kita135
bn hazrlanmas nem tamaktadr. Bununla birlikte retmenlerden (1) ve (3) rencilere medyay takip etmelerini tavsiye etmektedir. (3) medyay nasl takip edecekleri konusunda rencilerine yol gsterdiini belirtmektedir; (1) ise rencilerine bu konuda herhangi bir bilgi vermemektedir. Dolaysyla medya metinlerini deerlendirme yetenei kazanmam; medya mesajlarn okumann yan sra, bunlarn gndelik yaamdaki uzantlarnn da farkna varlabilmesi iin gerekli bilgilendirmeden yoksun rencilerin, medyay takip etmelerinin katksnn ne olacann sorgulanmas gerekmektedir. rencilerin, kadnlarn medyada temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve bu ynde bir duyarllk kazanmalar iin retmenlerin, rencilerin eletirel bir bak as gelitirmelerine ynelik bir ders ileyi biimi oluturmalar gereklidir. Grme yaplan retmenlerden (2) haricinde hepsi, medya okuryazarl ders programnn rencilerin medya rnlerine ilikin eletirel bir bak as kazanmalarna ynelik katk salayacana inanmaktadr. Ancak, dersin amalar arasnda da vurgulanan bu kazanmn, retmenlerin eletirellik anlayyla snrl kalacan da sylemek mmkndr. rnein, medya rnlerine ilikin eletirel bir bak asnn kazanlmasnda, ders kapsamnda gerekletirilen bir haber metninin hazrlanmas, fotoraf ekimi ve kullanm, web sayfas tasarlanmas gibi pratik uygulamalarn son derece nemli bir yeri vardr. Bu adan bakldnda, bir yllk ders dnemi iinde yalnzca bir defa olmak zere (3) rencilerin grup almas eklinde dergi hazrladklarn; (4) ise gazete kardklarn belirtmitir. Ancak renciler hem dergi hem de gazete almasndaki yazlar kendileri yazmamlardr. Kukusuz her iki alma da, rencilere bir dergi veya gazetenin hazrlk sreci hakknda fikir sunsa da, onlarn eletirel bir bak as kazanmalarna, gerekliin medyada kurgulanmas srecine ilikin pratik bir anlaya sahip olmalarna yeterli katky salamaktan uzaktr. Oysaki rencilerin gazete, blten gibi kendi medya rnlerini yaratmas gerekliin medyada kurgulanmas srecine ilikin olarak pratik bir anlay kazandrmaktadr. renciler medya endstrisini tanma frsat bulmaktadr. Bununla birlikte pratik uygulamalarn gerekletirilmesinde, okulun teknolojik imknlarnn yeterlilii de nemli bir yere sahiptir. Bu nedenle ders kapsamnda gerekletirilecek uygulamalar iin okullarda gerekli teknolojik imknlarn tespit edilmesi ve bunlarn salanmasnn yan sra rnein renciler tarafndan hazrlanan gazetelerin oaltlmas gibi iler iin yeterli bir btenin de ayrlmas gerekmektedir.
136
Medya okuryazarl dersinde, rencilere not verilmemektedir. Bu da, rencilerin derse ilgisi ve renmeleri zerinde etkili olabilmektedir. Grme yaplan retmenlerin hepsi, rencileri deerlendirmek iin Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabndaki nite sonunda yer alan nite Deerlendirmesi ve z Deerlendirme Blmlerini kullanmaktadr. Bununla birlikte soru-cevap, yazl snav, devlerin deerlendirilmesi gibi yntemler de kullanlmaktadr. (1), (4) ve (5) tarafndan rencilerin hazrlayacaklar rnlerin de deerlendirme kapsamna alnabilecei ifade edilmitir. Anlalaca zere, grme yaplan retmenler geleneksel deerlendirme tekniklerini tercih etseler de alternatif deerlendirme tekniklerine de olumlu bakmaktadr; ancak bu deerlendirme yntemlerinin, iinde bulunulan sistem nedeniyle ok da etkin olarak kullanlmasnn mmkn olamayaca zerinde de durmaktadr. Bu nedenle rencilerin derse ilgisini ekmek iin dllendirme olduka etkin bir yntem olarak kullanlabilir; ancak bu da renmenin istei ve bireysel abalaryla balantldr. rencilerin derse ilgisini ekmek, not dnda onlar motive etmek iin kullanlabilecek bir dier yntem ise derste ele alnan konuya ilikin olarak derse uzman konuk davet edilmesidir. Bu yntem de rencilerin renmeleri zerinde olumlu bir etkiye sahip olabilir; ancak retmenlerin istei ve abas dnda derse uzman konuk almak iin gerekli ilemlerin zorluk derecesi de bu yntemin etkin olarak kullanmn engellemektedir. Medya okuryazarl dersini veren retmenler derste karlatklar farkl sorun alanlarna dikkat ekmilerdir. Bu nedenle bu alanda yaanan sorunlarn tespiti ve zm iin ncellikle onlarn grlerinin alnmasnn gerekli olduu ortaya kmaktadr. Bu alanda karlalan sorunlardan en nemlilerinden biri (4)n de dile getirdii gibi, Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnn yetersiz olmasdr. Daha nce de belirtildii gibi, grme yaplan retmenlerden biri haricinde hibiri medya okuryazarl konusunda eitim almamtr; retmenlerin yeterliliklerin arttrlmas, geliimlerinin salanmas iin de destekleyici almalara balanmamtr. Bu nedenle retmenler iin temel bir kaynak nitelii tayan Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnn gelitirilmesi byk bir nem ifade etmektedir. Bununla birlikte temel kaynak olarak kullandklar sz konusu kitabn yardmyla rencilerinin seviyelerine inmekte zorlanabilmektedirler. Dersin 6, 7 veya 8. snfta semeli ders olarak alnabilmesi mmkn olduundan Medya Okurya137
zarl Dersi retmen Klavuz Kitabnda yer alan konu anlatmlarnn, verilen rnek etkinliklerin her snf dzeyi iin farkllatrlmas gerekmektedir. nk yukarda da deinildii zere, medya konusunda gerekli eitimden yoksun olmalar nedeniyle retmenler, rencilerin seviyesine gre dersi ilemekte zorluk yaayabilmektedir. Ayrca dersin konunun uzmanlar ya da eitim alm kiiler tarafndan verilmemesi sorun olarak deerlendirilmektedir. retmenlerin bu konuda eitim almas dersin ileni biimi, dersin amalarna ulamas, dersin verimlilii, hem retmenlerin hem de rencilerin derse ilgisi gibi pek ok konuda etkili olabilmektedir. Bununla birlikte dersi veren retmenlere ksa sreli eitimler verilmesi onlarn bu konuda geliimleri iin ne derece yarar salayabilir, bu da tartmal bir konudur. Bu balamda dersi veren retmenlerin letiim Fakltesi mezunu ve pedagojik formasyon alm kiiler olmas, bu alanda karlalan pek ok sorunun da zmnde etkili olabilir. Ayrca ders sresinin yalnzca haftada 1 saat olmas da sorun olarak dile getirilmitir. Dersin sresinin ksa oluu, dersin ileni biimi ve verimliini de yakndan ilgilendirmektedir. Bu nedenle ders ile gerekletirilmesi ngrlen amalar da dikkate alnarak, haftalk ders sresinin uzatlmasnn gerekli olduu dnlmektedir. Bu almann asl amac, medya okuryazarl dersinin toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara katksnn ele alnmasdr. Bu amala retmenlerle yaplan grmeler sonucunda, retmenler iin temel kaynak nitelii tayan Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnda kadnlarn medyada temsil edili biimlerine dair bir blme yer verilmedii; ancak retmenlerin, medyann sunduu temsillerde kadn erkek eitlii asndan sorunlu alanlara deindii ortaya kmaktadr. Dolaysyla Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnda konuya yer verilmemesinin de etkisiyle medyadaki cinsiyetiliin ele alnmas, retmenin bak asyla, farkndal ve duyarllyla snrl kalmaktadr. Bununla birlikte renmenler, bu konuya ders kapsamnda yer verdiklerini belirtmi olsalar da hangi nite kapsamnda yer verdii ya da verecei hakknda bilgilendirmede bulunan retmenlerin ikisi de kadndr. Bu durum konuya ilikin bir farkndaln olduunu, konunun rencilere nasl anlatlaca zerinde dnldnn gstergesi olarak deerlendirilebilir. Dolaysyla retmenlerin cinsiyetinin, konuya ilikin duyarllk dzeyine etkisinin ksmen de olsa ortaya ktn sylemek mmkndr.
138
almann asl amacndan hareketle grmede retmenlere yneltilen sorular sonucunda, grme yaplan retmenlerin hepsinin medya okuryazarl ders programnn toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna katk salayabileceini dndkleri ortaya kmtr. Ancak daha nce de zerinde durulduu gibi, retmenlerin bak alar ve dersi ileyi tarzlar bu ynde bir kazanmn gerekleebilmesi iin byk bir etkiye sahiptir. Bu nedenle medyada cinsiyetilikle mcadele kapsamnda ders programna, kadnlarn medyada yer al biimlerine ilikin bir konunun eklenmesi ve retmenlere de bu ynde bir farkndalk ve duyarllk kazanmalarna ynelik eitim verilmesi, toplumsal cinsiyet eitliinin hayata geirilmesinde olduka nemli bir frsat sunacaktr. Sonu olarak, ders kapsamnda karlalan sorunlarn zm iin dersi veren retmenlerin letiim Fakltesi mezunu olmalar ne kan zm nerilerinden biridir ve retmenler de dersi verirken yetersiz kaldklarn st kapal da olsa ifade etmektedir. Dersin verimliliini artrmak iin pedagojik formasyon alm letiim Fakltesi mezunlar tarafndan verilmesi nemli bir katk salayabilir; nk medyann yapsnn, medya rnlerin oluturulma srecinin bu konuda hibir eitim almam retmenler tarafndan rencilere anlatlmas, olduka problemli bir nitelik tamaktadr. Dersi veren retmenler iyimser bir aba gsterseler de dersin iletiim alannda eitim alm kiiler tarafndan verilmesi olduka nemlidir. Dersin eksik kalan ynlerinden biri olan renciler tarafndan medya rnleri retilmesine ise ders kapsamnda gereken nemin verilmesi, rencilerin medyay eletirebilmek ve deerlendirebilmek iin gerekli olan bilin dzeyine ulaabilmelerine ynelik katk salayacaktr. Bununla birlikte, dersin bu bak asyla ilenmesi, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadelede etkin bir ara olarak kullanlabilme olanan da arttracaktr. Medya rnlerini sorgulayabilmek, rencilerin kadnlarn medyada temsil edili biimlerine ilikin farkndalk kazanmalar ve buna kar bir duru gelitirmeleri zerinde de etkili olabilecektir. Bu balamda dersin toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnda sunduu frsatlar, dersin ileni biimiyle yakndan ilgilidir.
139
SONU VE NERLER
SONU VE NERLER
Toplumsal cinsiyet eitliinin yaama geirilmesinde, pek ok farkl alanda almalar yrtlmektedir. Bu alma alanlardan biri de medyadr ve toplumsal cinsiyet eitliinin yaama geirilmesinde, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadele, zerinde nemle durulmas gereken bir husustur. Bu mcadelede, bireylerin medyada kadnlarn temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve buna kar bir duru gelitirmeleri olduka nem tamaktadr. Bu adan bakldnda, bireyleri egemen deer yarglarn sorgulama bilincine ynelten bir eitim sreci olarak da nitelendirilmesi mmkn olan medya okuryazarl nemli bir ara olarak kullanlabilir. Bu alma boyunca medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadelede, bireylerin kadnlarn medyada temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve bu ynde bir duyarllk kazanmalarnn neminden hareketle bireylerin sz konusu farkndala ve duyarlla sahip olmalar iin korumac bir yaklam yerine eletirel bir bak as gelitirmeleri gerektii dnlm ve medya okuryazarl eletirel balamda ele alnmtr. almann Birinci Blmnde, medyada cinsiyete dayal ayrmcln ele alnmas amalanm; bu kapsamda cinsiyet ve toplumsal cinsiyet kavramlarndan yola klarak cinsiyete dayal ayrmclk tanmlanm, ardndan hem geleneksel ve yeni iletiim aralarnda kadnlarn temsil edili biimlerine hem de medya sektrnde alan kadn profesyonellerin konumlarna ilikin literatr taramas gerekletirilmitir. almann kinci Blmnde, medya okuryazarl kavram odaa alnm ve irdelenmi; ardndan Trkiyenin iinde bulunduu ABye adaylk sreci de dikkate alnarak, belirli balklar altnda medya okuryazarl uygulamalarna ilikin ABye ye lkelerden rnekler ve Trkiyedeki medya okuryazarl uygulamalarnn geliimi incelenmitir. almann nc Blmnde ise MEB bnyesinde gelien medya okuryazarl dersinin toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasnda sunduu katky ortaya koyabilmek iin ders kapsamnda kullanlmak zere Trkiyede retilen materyal ile UNESCO tarafndan retilen iki materyalin metinleri deerlendirme kapsamna alnm ve medya okuryazarl dersi veren be retmenle derinlemesine grmeler gerekletirilmitir. Trkiyede medya okuryazarl almalar olduka yenidir; ilkretim mfredatnda da medya okuryazarl dersi 2006 ylnda RTK ve MEB arasndaki ibirlii sonucu balamtr. Sz konusu ibirlii bu alanda atl143
m olumlu bir balang adm olarak deerlendirilebilir; ancak medya okuryazarl alanndaki geliimin devamlln salanmas iin yaplmas gereken pek ok ey olduunu da eklemek gerekmektedir. Bu alma kapsamnda, medya okuryazarl uygulamalarnn medyada cinsiyetilikle mcadele zelinde toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara ne lde katk saladnn ele alnmas amalandndan bu alanda yaanan sorunlar ve yaplmas gerekenlere dair neriler bu bak asyla ortaya koyulmaktadr. Yukarda da belirtildii zere, bireylerin, kadnlarn medyada temsil edili biimlerinin farknda olmalar ve bu ynde bir duyarllk kazanmalar iin korumac bir yaklam yerine eletirel bir bak as gelitirmeleri gerektii dnlmekte; dolaysyla medya okuryazarlnn eletirel balamda ele alnmasnn gerekliliine inanlmaktadr. Ancak medya okuryazarl eitiminde bu bak asnn benimsendiini sylemek mmkn deildir. rnein; yukarda ayrntl olarak yer verildii zere, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu Giri Blmnde renci; medya karsnda pasif bir alc olmak yerine, medyay okuyabilecek, medyann dilini zebilecek bilin dzeyine ulaarak iletiim olgusunda aktif bir birey olarak yer alabilecektir; Medya Okuryazarl dersinde, medyann olaylar ve olgular nasl ve neden belli ynleriyle yanstt ocuklara anlatlacak ve insanmz ilkretim andan balayarak medyaya eletirel bakabilen, bilinli alclar olarak yetitirilecektir (2006: 6) ifadelerinin yan sra ocuklarn televizyon karsnda etkiye en ak, en hassas grubu oluturduu bir gerektir (2006:5); grsel, iitsel ve yazl medya karsnda savunmasz bir alc durumunda bulunan ocuklarn, ilkretimden balayarak medya karsnda bilinlendirilmelerinin gerekliliini ortaya koymaktadr (2006: 6) ifadelerine de yer verilmektedir. Dersin temel gerekesi ise Bireyler, var olan gereklik ile medyada sunulan gereklik arasndaki fark ne kadar erken yata renip idrak etmeye balarlarsa, medyann zerlerindeki olumsuz etkilerini de o lde aza indireceklerdir (2006:6) eklinde aklanmaktadr. Dolaysyla medya okuryazarl dersinde medyann olumsuz etkilerini azaltmak zerine vurgu yapld; eletirel yaklam yerine korumac, bir dier deyile ana akm medya okuryazarl anlayna uygun bir yaklam benimsendii ortaya kmaktadr. Bununla birlikte ifadeler arasndaki eliki -yani hem eletirellikten hem de medyann olumsuz etkilerini azaltmaktan bahsedilmesi- dersten elde edilmesi beklenen amalar arasnda bir eliki olduunu gstermektedir. Bu durum yalnzca sz konusu retim Program ve Klavuzu asndan geerli deildir; ayn durum lk144
retim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitab ve medya okuryazarl dersinde kullanlan MEB tarafndan baslan tek kaynak kitap olan Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab iin de geerlidir. UNESCO tarafndan hazrlanan retmenler iin Medya Eitimi El Kitab ve renciler in Medya Okuryazarl El Kitabnn yaklamlar ise sz konusu kitaplardan farkldr. Her iki materyalde de rencilerin medya sektrne ve medya rnlerine kar eletirel bir bak as kazanmalar amalanmaktadr. Sz konusu iki materyalde, rencilerin birbirleriyle tartp, deerlendirme yapabilecekleri etkinliklere yer verildii, bir medya okuryazar olabilmenin yolunun rencilerin kendi medya rnlerini retebilmelerinden getiinin bilinciyle onlarn bu konuda tevik edildii grlmektedir. Ancak sz konusu iki materyal, dersi veren retmenler tarafndan bilinmemekte ve kullanlmamaktadr. Ayrca lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu, lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitab ile Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnda sahiplik yaps dnda medyann ileyiine ilikin siyasal, sosyal ve ekonomik belirleyicilerin medya zerindeki etkilerine yer verilmemekte; dolaysyla medya rnlerinin kimin tarafndan ve hangi amalarla retildiinin kavranmas mmkn olmamaktadr. Bu alma asndan bir dier nemli nokta, medyann mevcut eitsizlikleri yeniden reten bir ara olduu vurgusuna da her materyalde yer verilmemesidir. almann temel hareket noktas dikkate alnarak bakldnda ise kadnlarn medyada temsil edili biimlerine dair bir blme de yer verilmemektedir. Grme yaplan retmenlerin hepsinin ortak noktalarndan biri Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabn kullanmalardr ve sz konusu grmeler, zellikle bu materyale ilikin deerlendirmeleri destekler niteliktedir. retmenler de onlar iin temel bir kaynak niteliine sahip Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabnn yetersiz olduunu ifade etmilerdir. Ayrca rencilere ynelik kaynak kitabn olmamas da retmenler tarafndan bir sorun olarak deerlendirilmektedir. Bu da yukarda belirtildii zere, UNESCO tarafndan hazrlanan renciler in Medya Okuryazarl El Kitabnn retmenler tarafndan tercih edilmediini, bir kaynak olarak deerlendirilmediini gstermektedir. Ders kapsamnda kullanlan materyallerin yetersizlii yannda retmenlerin bu alandaki formasyon eksiklikleri de ciddi boyuttadr. Grme yaplan be retmenden drd bu konuda herhangi bir eitim almamtr. Bununla birlikte medya konusunda herhangi bir eitim almam retmenlerin yeterliliklerinin arttrlmas ve geliimlerinin salanmas
145
iin atlye almas vb. herhangi bir destekleyici alma da balatlmamtr. Bu da proje yrtcleri olan MEB ve RTKn konuya verdii nemi ve ilgiyi ortaya koymaktadr. Ders kapsamnda kullanlan materyallerin yetersizlii ve retmenlerin bu alanda eitimli olmamalar nedeniyle dersin ileni biimi, etkinlii, verimlilii retmenlerin isteklilii ve kendi abasyla snrl kalmaktadr. Bu almann amac kapsamnda deerlendirildiinde ise medyada cinsiyete dayal ayrmcln ele alnmas; dolaysyla medya okuryazarl ders programnn toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna yapaca katk retmenin bak asyla, farkndal ve duyarllyla snrl kalmaktadr. Ders kapsamnda karlalan bu snrllklarn yan sra, dersin seimlik ve derse ayrlan haftalk ders saatinin yalnzca bir saat olmas, okullarn teknolojik imknlarndaki yetersizlikler medya okuryazarlnn eletirel balamda ele alnmas iin gerekli olan pratik uygulamalarn gerekletirilmesi nnde de engel tekil etmektedir. retmenlerle yaplan grmeler neticesinde elde edilen bilgiler de ders kapsamnda rencilerin kendi medya iletilerinin oluturulmas ynnde pratik uygulamalara yer verilmediini ortaya koymaktadr. Oysaki rencilerin medya endstrisini tanmalar ve medya metinlerindeki anlamn temsiller araclyla nasl ina edildiini kavramalar asndan pratik uygulamalar nemli katklar sunabilir. Dolaysyla medyay sorgulayabilmek, medyay ayrntl bir biimde analiz edebilmek, yeni medya iletileri oluturabilmeyi ve bunlar ifade edebilmeyi de iinde barndrmaktadr. alma kapsamnda bu alanda karlalan temel sorunlar zetle; medya okuryazarl dersinin korumac yaklam destekler nitelikte olmas, ders kapsamnda kullanlan materyallerin yetersizlii, retmenlerin bu alandaki formasyon eksikliklerinin ciddi boyutta olmas, okullarn teknolojik imknlarndaki yetersizlikler, dersin seimlik ve haftalk ders saatinin yalnzca bir saat olmas eklinde belirledikten sonra bu dersin medyada cinsiyetilikle mcadele zelinde toplumsal cinsiyet eitliini salamaya ynelik almalara katkda bulunmas iin aada yer alan neriler dikkate alnabilir: 1- lkretim 6, 7 ve 8. snflar iin seimlik olan ders, zorunlu ders kategorisine alnabilir. 2- Yalnzca 1 saat olan haftalk ders sresi uzatlabilir. 3- Medya okuryazarl dersini verecek retmenlerin yetitirilmesine
146
nem verilmesi gerekmektedir. Bu erevede yalnzca pedagojik formasyon alan letiim Fakltesi mezunlar dersleri verebilir. Bununla birlikte, medyada cinsiyete dayal ayrmclkla mcadeleye ynelik olarak retmenlerin farkndalk ve duyarllk kazanmalar iin retmenlere toplumsal cinsiyet konusunda eitim verilebilir. 4- Medyann, bireylerin dncelerinin, davranlarnn ve deer yarglarnn oluumunda her geen gn artan rol dikkate alnarak ders, ortaretim dzeyinde de yer alabilir. 5- Ders korumac bir yaklam yerine, rencilerin medyann retim yaplanmas, ileyii ve ierii konusunda sorgulayc olmalarn tevik edecek biimde eletirel balamda ele alnabilir. 6- Ders program kapsamnda kullanlan materyaller eletirel balamda yeniden ele alnabilir. Sz konusu materyallerin hazrlanmasnda toplumsal cinsiyet bak as gzetilerek medyann mevcut eitsizlikleri yeniden reten bir ara olduu vurgusuyla medyada kadnlarn yer al biimlerine ilikin bir blm materyallere dahil edilebilir. 7- Ders program kapsamnda kullanlan materyaller gzden geirilirken UNESCO tarafndan retilen materyaller de dikkate alnabilir. 8- Ders program kapsamnda kitap vb. materyallerin hazrlanmasnn bir uzmanlk alan olarak grlmesi gerektii dncesiyle ders kapsamnda kullanlacak materyallerin hazrlanmasnda iletiim alannda uzman kiilerin yan sra ilgili blmlerde Kadnn Stats Genel Mdrl alanlar ve niversitelerin Kadn almalar Ana Bilim Dallarnda grevli retim yeleri bata olmak zere bu alanda uzman kiilerin de katks alnabilir. 9- rencilerin seviyelerine uygun ders kitaplar, grsel ve iitsel malzemeler retilebilir. 10- Ders kapsamnda gerekletirilecek pratik uygulamalar iin gerekli ara ve gereler saptanabilir, okullarda zellikle televizyon, bilgisayar, nternet gibi olanaklarn bulunmas salanabilir, renciler tarafndan gerekletirilecek etkinliklerde kullanlmak zere yeterli bir bte ayrlabilir. Sonu olarak; medya okuryazarl uygulamalar, bireylerin iktidar ilikileri konusunda daha bilgili, tekine saygl, duyarl yurttalar olmalarna katkda bulunmay ve tekiletirici deerleri, mekanizmalar dntrmeyi hedeflemelidir (Binark ve Gencel Bek, 2007: 209). Dolaysyla medya okuryazarlnn bu bak asyla ele alnmas, toplumsal cinsiyet eitliinin hayata geirilmesinde nemli bir frsat sunabilir.
147
KAYNAKA
KAYNAKA
Abadan Unat, N. (1995). Kadn Aratrmalarnn Neden, Ama ve Kapsam. N. Arat, (Ed.), Trkiyede Kadn Olgusu (kinci Basm) iinde (15-28). stanbul: Say Yaynlar. Abisel N. (2000). Yeilam Filmlerinde Kadnn Temsilinde Kadna Ynelik iddet. N. B. elik, (Derl.), Televizyon, Kadn ve iddet iinde (173-212). Ankara: Dnya Kitle letiimi Aratrma Vakf Yaynlar. Acuner, S. (2006). Yapc Sabrszlk. Ankara: KADER Yaynlar. Acuner, S. at, C. (2008). AB Kadn-Erkek Eitlii Politikalar ve Trkiye. Trkiyede Toplumsal Cinsiyet Eitsizlii: Sorunlar, ncelikler ve zm nerileri iinde (301-383). stanbul: TSAD, KAGDER Yaynlar. Akdoan, H. (2001). Medyada Kadn. stanbul: Ceylan Yaynlar. Akman. Z. (2007 a). Akman 2007-2008 retim Ylnda Medya Okuryazarl Trkiye Genelinde Balayacak. Mart 2009. http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/etkinlikler/Akman%2020072008%20retim%20 ylnda%20medya%20okuyazarl%20trkiye%20genelinde%20balayacak%2011.05.2007. pdf. Akman, Z. (2007 b). Anne Babalar ocuklarnz in Medya Okuryazarl Dersini Sein. Mart 2009. http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/etkinlikler/anne%20babalar %20ocuklarnz%20iin%20moy%20dersini%20 sein%2026.06.2007.pdf. Akman, Z. (2008). RTK Bakan Akman: Medya Okuryazarl Dersini Okullarnzda Zorunlu Semeli Ders Haline Getirin. http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/etkinlikler/MOY%20dersini%20zorunlu%20semeli%20ders%20haline%20getirin28.07.2008-.pdf. Akta, C. (2008). lkretim Okullarnda Medya Okuryazarl retimi. 4. Uluslararas ocuk ve letiim Kongresi & 4. Uluslararas ocuk Filmleri Festivali ve Kongresi Risk Altndaki ocuklar iinde (Cilt 1, 217-226). stanbul: stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar. Alanku S. nal A. (2000). Gldr Programlarnda Kadnn Temsili ve Kadna Ynelik iddet. N. B. elik, (Derl.), Televizyon, Kadn ve iddet iinde (65-109). Ankara: Dnya Kitle letiimi Aratrma Vakf Yaynlar.
151
Alanku, S. (2005). nsz. S. Alanku, (Derl.), Radyo ve Radyoculuk (2. Bask) iinde (33-61). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. Alanku, S. (2009). Yeni Habercilik Araylar: Hak Odakl Habercilik, Yurtta Gazetecilii, Bar Gazetecilii. S. Alanku, (Derl.), Gazetecilie Balarken Okuldan Haber Odasna iinde (88-124). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. Alkan A. (2005). Yerel Ynetimler ve Cinsiyet Kadnlarn Kentte Grnmez Varl. Ankara: Dipnot Yaynlar. Altan, H. Z. (2006). Kadn mgesindeki Simgesel Yokluk ve Medya Egemenlii. letiim almalar Dergisi, (3), 195-219. Altun, A. (2007). Medya Okuryazarl Eitimi: nemi ve htiyalar. N. Trkolu, M. Cinman imek, (Ed.), Medya Okuryazarl iinde (355356). stanbul: Kalemus Yaynlar. Asrak Hasdemir, T. (2009). Medya Okuryazarl ve nsan Haklar: Trkiye rnei. G. Tzn, (Derl.), Ders Kitaplarnda nsan Haklar II Tarama Sonular iinde (313-336). stanbul: Tarih Vakf Yaynlar. Atakul, S. (2002). Popler Feminist Bir Yayn Deneyimi: Kadnlara Mahsus Gazete Pazartesi. Yaynlanmam yksek lisans tezi, Ankara niversitesi. Atauz, A. Kardam, F. Saktanber, A. vd. (1999). Toplumsal Cinsiyet Eitimi El Kitab. Ankara: Yaynlanmam eitim materyali, KSSGM. AB Genel Bilgiler. (2006). AB Trkiye Grnm, (5), 16. Avrupa Birlii Genel Sekreterlii. (2009). Trkiye AB likilerinin Tarihesi. Kasm 2009. http://www.abgs.gov.tr/index.php?p=111&l=1. Avrupa Topluluklar Komisyonu. (2009). Trkiye Dzenli lerleme Raporu 2009. Aralk 2009. http://www.abgs.gov.tr/files/AB_Iliskileri/AdaylikSureci/Ilerleme Raporlari/ turkiye_ilerleme_rap_2009.pdf. Ayhan, S. (2009). Paulo Freire: Yaam, Eitim felsefesi ve Uygulamas zerine. A. Yldz, M. Uysal, (Derl.), Yetikin Eitimi Kuramdan Uygulamaya iinde (145-160). stanbul: Kalkedon Yaynlar. Aziz A. vd. (Derl). (1994). Medya, iddet ve Kadn 1993 Ylnda Trk
152
Basnnda Kadnlara Ynelik iddetin Yer Al Biimi. Ankara: KSSGM Yaynlar. Baran, S. J. (2006). Introduction to Mass Communication Media Literacy and Culture (Fourt Edition). New York: McGraw-Hill Companies. Berger, J. (2006). Grme Biimleri (On kinci Basm). (Y. Salman, ev.). stanbul: Metis Yaynlar. (1972). Bhasin, K. (2003). Toplumsal Cinsiyet Bize Yklenen Roller. (K. Ay, ev.). stanbul: Kadn Dayanma Vakf Yaynlar. Binark, M. (2007 a).Yeni Medya almalar. M. Binark, (Derl.), Yeni Medya almalar iinde (5-17). Ankara: Dipnot Yaynlar. Binark, M. (2007 b).Yeni Medya almalarnda Yeni Sorular ve Yntem Sorunu. M. Binark, (Derl.), Yeni Medya almalar iinde (21-44). Ankara: Dipnot Yaynlar. Binark, M. (2009). Yeni Medya Dolayml letiim Ortamnda Olanaklarn ve Ol(a)mayanlarn Faknda Olmal. Evrensel Kltr, (216), 60-63. Binark, M. Bayraktutan Stc, G. Buakc F. (2009). nternet Kafelerde Genlerin Oyun Oynama Pratikleri: Ankara Mikro leinde Etnografik Alan almasnn Bulgularnn Deerlendirilmesi ve Yeni Medya Okuryazarl nerisi. M. Binark, G. Bayraktutan Stc, I. B. Fidaner, (Derl.), Dijital Oyun Rehberi Oyun Tasarm, Trler ve Oyuncu iinde (187-224). stanbul: Kalkedon Yaynclk. Binark, M. Gencel Bek, M. (2007). Eletirel Medya Okuryazarl Kuramsal Yaklamlar ve Uygulamalar. stanbul: Kalkedon Yaynlar. Bora, A. (1997). Kamusal Alan/zel Alan: Mahrumiyet-zgrleme kileminin tesi. O. iti, (Derl.), 20. Yzyln Sonunda Kadnlar ve Gelecek iinde (63-69). Ankara: Trkiye ve Orta Dou Amme daresi Enstits Yayn No:285. Bker, S. (Eziler) Kran, A. (1999). Televizyon Reklamlarnda Kadna Ynelik iddet: iddetin Nesnesi Kadn. stanbul: Alan Yaynclk. Cangz, . (2009). nsanlarn Sava, Kelimelerin Bar. S. Alanku, (Derl.), Gazetecilie Balarken Okuldan Haber Odasna iinde (63-87). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar.
153
Connell, R. W. (1998). Toplumsal Cinsiyet ve ktidar. (C. Soydemir, ev.). stanbul: Ayrnt Yaynlar. (1987). am, . (2009). Televizyon Dizilerinin Kadna Ynelik iddet Temsillerinde Ataerkil Rejimin deolojisi. Kltr ve letiim, 12 (2), 79-132. ankaya Kaymakaml. (2009). le Tantm. Ekim 2009. http://www. cankayakaymakamligi.gov.tr /index.asp?id=IlceTanitim&gs=on. elenk, S. Timisi N. (2000). Gldr Yerli Dramalarda Kadn Temsili ve iddet. N. B. elik, (Derl.), Televizyon, Kadn ve iddet iinde (23-64). Ankara: Dnya Kitle letiimi Aratrma Vakf Yaynlar. elik, N. B. (2000). Giri: Televizyon, Kadn ve iddet. N. B. elik (Derl.), Televizyon, Kadn ve iddet iinde (1-21). Ankara: Dnya Kitle letiimi Aratrma Vakf KV Yaynlar. Danac Yce, . (2008). Siyasal Kimlikli Gazetelerde Kadn Kimlikleri. H. Uur Tanrver, (Derl.), Sen Benim Kim Olduumu Biliyor musun? Toplumsal Yaamda Kimlik zdmleri iinde (155-177). stanbul: Hil Yaynlar. DPT. (2004). lelerin Sosyo-Ekonomik Gelimilik Sralamas Aratrmas (2004). Ekim 2009. www.dpt.gov.tr/DocObjects/Download/3159/ilce. pdf. Doanay, . (2003). Demokratik Usuller zerine Yeniden Dnmek. Ankara: mge Kitabevi. Domaille, K. Buckingham, D. (2001). Youth Media Education Survey. UNESCO. Kasm 2009. http://portal.unesco.org/ci/en/ ev.phpURLID=27308&URLDO= DOPRINTPAGE&URL_SECTION=201. html. Dorer, J. (2006). nternette Cinsiyet: Yeni letiim Teknolojileri le Birlikte Cinsiyet Ayrmna likin Aratrmalara Bak. D. maner, (Derl.), Medya ve Kadn iinde (199-218). Ankara: Ebabil Yaynlar. Dnmezelik, . (2005). letiim Fakltesi Mezunlarna retmenlik Yolu Ald. LEF Grnm Ankara niversitesi letiim Fakltesi Uygulama Gazetesi. Aralk 2009. http://ilef.ankara.edu.tr/gorunum/2005/04/ iletisim-fakultesi-mezunlarina-ogretmenlik-yolu-acildi/.
154
Dursun, . (2008). Kadna Ynelik Aile i iddet ve Haber Medyas: Alternatif Bir Habercilik. Ankara: KSGM Yaynlar. Eitim Aratrmalar Birlii. (2009). 1. Uluslararas Trkiye Eitim Aratrmalar Kongresi Program. Temmuz 2009. http://oc.eab.org.tr/egtconf/ kkitapcik32.php. Erylmaz, T. (2005). Radyo ve Radyoculuk. S. Alanku, (Derl.), Radyo ve Radyoculuk (2. Bask) iinde (87-110). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. Gazi niversitesi letiim Fakltesi. (2009). Radyo, Televizyon ve Sinema Blm Ders Program. Temmuz 2009. http://www.ilet.gazi.edu.tr/icerik radyotelevizyon.htm. Gencel Bek, M. Binark M. (2000). Medya ve Cinsiyetilik. Ankara niversitesi Kadn Sorunlar Aratrma ve Uygulama Merkezi ve KADER Eitim Kitap. Nisan 2009. http://kasaum.ankara.edu.tr/gorsel/ dosya/1095679063Mine.rtf. Gencel Bek, M. (2008). Medyada Aile i iddetin Temsili ve retim Pratikleri Aratrmas. Yaynlanmam Aratrma, KSGM . Gencel Bek, M. Binark, M. (2009). A Critical Evaluation of Media Literacy in Turkey and Suggestions for Developing Critical Media Literacy for Democratic Social Transformation and Citizenship. M. Leaning, (Ed.), Issues in Information and Media Literacy: Criticism, History and Policy in (93-108). California: Informing Science Pres. Giet, S. (2006). zgrlein! Bu Bir Emirdir Kadn ve Erkek Dergilerinde Beden. (. Engindeniz, ev.). stanbul: Dharma Yaynlar. (2005). Gker, G. (2007). nternetin Trkiye Kadn Hareketi zerindeki Etkisi: Kadn Kurultay E-Grubu rnei. M. Binark, (Derl.), Yeni Medya almalar iinde (205-247). Ankara: Dipnot Yaynlar. Gker, G. (2009). nternetsiz Devrim Mmkn m? Yeni Toplumsal Hareketler ve nternet likisi. Evrensel Kltr, (216), 73-76. Hepkon, Z. ve ak Aydn, O. (2007). Medya Okuryazarlna Politik bir Bak: Medya Okuryazarl Hareketi. N. Trkolu, M. Cinman imek, (Ed.), Medya Okuryazarl iinde (79-93). stanbul: Kalemus Yaynlar.
155
Hirata, H. Laborie F. Le Doare H. vd. (2009). Eletirel Feminizm Szl. (G. Acar-Savran, ev.). stanbul: Kanat Kitap. (2000). Intel. (2009). Bilgisayar Kullanm ve Tutum Aratrmas. Ocak 2010. http://download.potkal.com/dosyalar/intel_Rapor_LRes.pdf. nal, A. (2005). Medyann Etkisi Sorunsalna Baka Bir Bak. S. Alanku, (Derl.), Medya ve Toplum (2. Bask) iinde (65-80). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. nal, K. (2009). Medya Okuryazarl El Kitab. Ankara: topya Yaynevi. nceolu, Y. (2007). Medyay Doru Okumak. N. Trkolu, M. Cinman imek, (Ed.), Medya Okuryazarl iinde (21-26). stanbul: Kalemus Yaynlar. Jolls, T. Thoman, E. (2008). 21. Yzyl Okuryazarl Medya Okuryazarlna Genel Bir Bak ve Snf i Etkinlikler. Ankara: Ekinoks Yaynevi. KSGM. (2008). Politika Dokman Kadn ve Medya. Ankara: KSGM Yaynlar. KSSGM. (2000). Popler Kltr rnlerinde Kadn stihdamn Etkileyebilecek eler. Ankara: KSSGM Yaynlar. Karahan Uslu, Z. (2000). Televizyon ve Kadn. stanbul: Alfa Basm. Kaypakolu, S. (2004). Toplumsal Cinsiyet ve letiim. stanbul: Naos Yaynlar. Kejanlolu, B. D. (2005). Trkiyede Radyo ve Televizyon Yayncl Siyasas. S. Alanku, (Derl.), Radyo ve Radyoculuk (2. Bask) iinde (145-176). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. Kellner, D. (1999). Globalisation From Below. Journal of the Theoretical Humanities, 4: 2. Kellner, D. (2007). Media Literacies and Critical Pedagogy in a Multicultural Society. Kasm 2009. http://www.gseis.ucla.edu/courses/ed253a/ newDK/medlit.htm. Krca Schroeder, S. (2007). Popler Feminizm Trkiyede ve Britanyada Kadn Dergileri. stanbul: Balam Yaynclk.
156
Kocaeli niversitesi letiim Fakltesi. (2009). Radyo, Sinema ve Televizyon Blm Ders erikleri. Temmuz 2009. http://if.kocaeli.edu.tr/akademik/planlar/rst_ders_ icerik.htm. Kker, E. (2000). Medya alanlarnn Cinsel iddeti Yorumlama Biimleri. N. B. elik, (Derl.), Televizyon, Kadn ve iddet iinde (317-352). Ankara: Dnya Kitle letiimi Aratrma Vakf Yaynlar. Kker, E. (2007). Kadnlarn Medyadaki Hak hlalleriyle Ba Etme Stratejileri. S. Alanku, (Derl.), Kadn Odakl Habercilik iinde (117-148). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. Kltr Aratrmalar Dernei. (2009). V. Kltr Aratrmalar Sempozyumu Program. Austos 2009. http:// www.kulturad.org/images/program_medya.pdf. Kmbetolu, B. (2008). Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yntem ve Aratrma (kinci Basm). stanbul: Balam Yaynclk. Livingstone, S. (2005). Young People and New Media. Londra: Sage Publications. Mamak Kaymakaml. (2009). Sosyal ve Ekonomik Yap. Ekim 2009. http://www.mamak.gov.tr/templer/Mamakkaymakamlik/detay. asp?sayfa_id=175&kid=22. Mater, N. allar, . (2007). Medyadaki Durumu Tersine evirmek. S. Alanku, (Derl.), Kadn Odakl Habercilik iinde (167-195). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. MEB ve RTK. (2006). lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu. ubat 2009. http://www.medyaokuryazarligi.org. tr/documents/ program.pdf. MEB. (2008). Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitab. Ankara: MEB Yaynlar. MEB. (2009). retmen Yetitirme ve Atamalar Hakknda Ska Sorulan Sorular ve Cevaplar. Aralk 2009. http://www.meb.gov.tr/bilgiedinme/ SSS.html. MEDZ. (2008). Medyada Cinsiyetilie Son! stanbul: MEDZ Yaynlar.
157
Mutlu, E. (2004). letiim Szl (4. Bask). Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mutlu, E. (2005). zal ve zalclk. D. B. Kejanlolu, A. Yldz, (Derl.), Globalleme, Popler Kltr ve Medya iinde (355-394). Ankara: topya Yaynevi. Nalaolu, H. (2005). Medya ve Toplum likisini Anlamak zerine Bir ereve. S. Alanku, (Derl.), Medya ve Toplum (2. Bask) iinde (51-64). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. Onaran, O. (2000). Televizyonda Gsterilen Yabanc Filmlerde Kadnn Sunumu. N. B. elik, (Derl.), Televizyon, Kadn ve iddet iinde (213247). Ankara: Dnya Kitle letiimi Aratrma Vakf Yaynlar. Outhwaite, W. (2003). The Blackwell Dictionary of Modern Social Thought. USA: Blackwell Publishing. SYM. (2009). 2008-2009 retim Yl Eitim Birimlerine Gre renci ve retim Elemanlar Saylar. 2008-2009 retim Yl Yksekretim statistikleri Kitab. Temmuz 2009. http://www.osym.gov.tr/Genel/BelgeGoster.aspx?F6E10F88 92433CFFD4AF1EF75F7A79689DAC10DE3DF29AC6. ztrk, S. R. (2000). Sinemada Kadn Olmak. stanbul: Alan Yaynclk. Pekman, C. (2007). ABnde Medya Okuryazarl. N. Trkolu, M. Cinman imek, (Ed.), Medya Okuryazarl iinde (40-49). stanbul: Kalemus Yaynlar. Phillips, A. (1995). Demokrasinin Cinsiyeti. (A. Trker, ev.). stanbul: Metis Yaynlar. (1991). Pilcher, J. Whelehan, I. (2004). 50 Key Concepts In Gender Studies. London: Sage Publications. Poole, R. (1993). Ahlak ve Modernlik. (M. Kk, ev.). stanbul: Ayrnt Yaynlar. (1991). Potter, W. J. (1998). Media Literacy. California, USA: Sage Publications. Press, A. L. (1991). Women Watching Television. Philadelphia: University of Pensilvania Press.
158
Rakow, L. F. Kranich, K. (2002). Televizyon Haberlerinde Gsterge Olarak Kadn. S. rvan, (Derl.), Medya Kltr ve Siyaset (2. Bask) iinde (515548). Ankara: Alp Yaynevi. Rodriguez, C. (2001). Fissures in the Mediascape, An International Study of Citizens Media. Creskill, NJ: Hampton Pres. RTK. (2006). RTK ve MEB Dev Bir Projeye mza Att. Mart 2009. http:// www.medyaokuryazarligi.org.tr/etkinlikler/RTK%20VE%20MEB%20 dev%20bir %20projeye%20imza%20att%2022.08.2006.pdf. RTK. (2007 a). ocuklarnz in Medya Okuryazarl Dersini Sein!... Mart 2009. http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/etkinlikler/ocuklarnz%20in%20 Medya%20 Okuryazarl%20Dersini%20Sein%20 10.09.2007.pdf. RTK. (2007 b). lkretim Medya Okuryazarl Dersi retmen El Kitab. ubat 2009. http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/ogretmen.html. RTK. (2009). Akll aretler nedir? Temmuz 2009. http://www.rtukisaretler.gov.tr/RTUK/index.jsp. Saktanber, A. (1993). Trkiyede Medyada Kadn: Serbest Msait Kadn veya yi E, Fedakar Anne. . Tekeli, (Derl.), 1980ler Trkiyesinde Kadn Bak Asndan Kadnlar (kinci Bask) iinde (211-232). stanbul: letiim Yaynclk Scott, J. W. (2007). Toplumsal Cinsiyet: faydal Bir Tarihsel Analiz Kategorisi. (A. T. Kl, ev.). stanbul: Agora Kitapl. (1988). Smelik, A. (2008). Feminist Sinema ve Film Teorisi-Ve Ayna atlad. (D. Ko, ev.). stanbul: Agora Kitapl. (1998). Soysekin, . (2007). Sanal Uzamda ve Mudlarda Eril-Diil Kimliklerinin Yeniden nas. M. Binark, (Derl.), Yeni Medya almalar iinde (251280). Ankara: Dipnot Yaynlar. T.C. Babakanlk Resmi Gazete. (2006). 2006/17 sayl Babakanlk Genelgesi. (4 Temmuz 2006 gn, 26218 sayl R. G.), Ekim 2009. http:// rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2006/07/20060704-12.htm. Takran, N. . (2007). Medya Okuryazarlna Giri. stanbul: Beta Yaynlar.
159
Terkan, N. Ylmaz, A. ve Taylan, A. (2008). Eletirel Okur Yaratma Projesi: Medya Okuryazarln Eletirel Okumak. 4. Uluslararas ocuk ve letiim Kongresi & 4. Uluslararas ocuk Filmleri Festivali ve Kongresi Risk Altndaki ocuklar iinde (Cilt 1, 461-470). stanbul: stanbul niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar. Timisi Nalaolu, N. (2005). Kresel letiim Ortam ve Yerel Radyolar. S. Alanku, (Derl.), Radyo ve Radyoculuk (2. Bask) iinde (63-85). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. Timisi, N. (1997). Medyada Cinsiyetilik. Ankara: KSSGM Yayn. Tol Gktrk, E. D. (2006). Dnden Yarna Yurttalk 21. Yzylda Yurttalk, Ulusal Devlet ve Kreselleme. stanbul: Sosyal Aratrmalar Vakf. Topuz, H. (2007). Medya Eitimi: Medya zmlemesi. N. Trkolu, M. Cinman imek, (Ed.), Medya Okuryazarl iinde (9-10). stanbul: Kalemus Yaynlar. Tun, A. (2005). Yurttalk Hareketi Bir Klik tede mi? : Kresel Diren Platformu Olarak nternet. M. Binark, B. Klbay, (Derl.), nternet, Toplum ve Kltr iinde (139-152). Ankara: Epos Yaynlar. TK. (2007). Yazl Medya statistikleri, 2007. Yaynlanm Haber Bltenleri Arivi. Temmuz 2009. http://www.tuik.gov.tr/OncekiHBZip. do?komut=search. TK. (2008). Yazl Medya statistikleri, 2008. Yaynlanm Haber Bltenleri Arivi. Temmuz 2009. http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri. do?id=6161. TK. (2009a). 2009 Yl Hanehalk Biliim Teknolojileri Kullanm Aratrmas. Yaynlanm Haber Bltenleri Arivi Kasm 2009. http://www.tuik. gov.tr/PreTablo.do?tb_id=60&ust_id=2. TK. (2009b). Deikenler Listesi. Tanm ve Yntemler. Ekim 2009. http://tuikrapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?mthtmlcss&report=Metar p5.rdf. Trkolu, N. (2007). Konferans arsndan Kitaba: Medya Okuryazarl. N. Trkolu, M. Cinman imek, (Ed.), Medya Okuryazarl iinde (9-10). stanbul: Kalemus Yaynlar.
160
Trkolu, N. (2007). Okuryazarlktan Medya Okuryazarlna: ifrelerin Ortakln Aramak. N. Trkolu, M. Cinman imek, (Ed.), Medya Okuryazarl iinde (276-283). stanbul: Kalemus Yaynlar. Uan Sprge Kadn Haber Sitesi. (2009). Uan Sprge Uluslararas Kadn Filmleri Festivali Hakknda. Aralk 2009. http://www.ucansupurge. org/arsiv/festival. ucansupurge.org/index34d5.html?option=com_cont ent&task=view&id=14&Itemid=40. Uur Tanrver, H. (2006). Medyada Kadn Temsili. Uan Haber: Uan Sprge Kadn Dergisi, (24), 18-19. Uur Tanrver, H. (2007). Medyada Kadnlarn Temsil Biimleri ve Kadn Haklar hlalleri. S. Alanku, (Derl.), Kadn Odakl Habercilik iinde (149165). stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. UNESCO. (2006 a). retmenler iin Medya Eitimi El Kitab. Nisan 2009. http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/documents/ogretmenler_ icin_medya_egitimi.pdf. UNESCO. (2006 b). renciler iin Medya Okuryazarl El Kitab. Nisan 2009. http://www.medyaokuryazarligi.org.tr/ogrenci.html. van Zoonen, L. (2002). Medyaya Feminist Yaklamlar. S. rvan, (Derl.), Medya Kltr ve Siyaset (2. Bask) iinde (467-514). Ankara: Alp Yaynevi. Yaraman, A. (1999). Trkiyede Kadnlarn Siyasal Temsili. stanbul: Balam Yaynclk. Yan Dkmen, Z. (2004) Toplumsal Cinsiyet: Sosyal Psikolojik Aklamalar. stanbul: Sistem Yaynclk. Yavuz, . (2006). Reklam ve Toplumsal Cinsiyet Rolleri. letiim almalar Dergisi, (3), 115-131. Yaylagl, L. (2008). Kitle letiim Kuramlar Egemen ve Eletirel Yaklamlar (2. Bask). Ankara: Dipnot Yaynlar.
161
EKLER
EKLER
EK 1 Gerekletirilen Derinlemesine Grmelerde retmenlere Yneltilen Sorular 1- nce kendinizi ksaca tantr msnz? Eitimiz ve brannz ile ilgili bilgi verir misiniz? 2- Medya okuryazarl dersini vermeye ne zaman baladnz? 3- niversite eitiminiz srasnda medya konusunda herhangi bir eitim aldnz m? 4- Medya okuryazarl ders programna haftada ka saat zaman ayrlyor? 5- Ders program erevesinde hangi kitaplar takip ediyorsunuz? Siz rencilere herhangi bir kaynak tavsiyesinde bulunuyor musunuz? O kayna tercih etmenizin nedeni renebilir miyim? 6- Medya okuryazarl ders program sizce rencileri medyadan korumaya m odaklanyor yoksa onlarn medya rnleri ile ilgili olarak eletirel dnmelerine katk m salyor? Sizce renciler iin hangisi daha yararl olur? 7- Dersin ilenmesi srasnda kavramlara m arlk veriliyor yoksa uygulamalara/etkinliklere mi? Pratik uygulamalara yer veriliyor ise bu, tm eitim programnn ne kadarna tekabl etmekte yani ka saat pratik uygulamalara ayrlmaktadr? 8- Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabndaki rnek olarak sunulan etkinliklerin renciler tarafndan gerekletirilmesini istiyor musunuz? rencilerin gazete, blten vb. karmalar, web sitesi hazrlamalar gibi uygulamalara yer veriliyor mu? Yer veriliyor ise rnein gazete karlyorsa maliyet nasl karlanyor? 9- Etkinlikleri gerekletirmek iin teknolojik imknlar yeterli mi? Teknolojik imknlar yeterli deilse, bu etkinlikleri gerekletirmek iin neler gerekli? 10- rencilerin konuya ilgisini ekmek iin almalarn dllendirmek mmkn m? Bu dllendirme mekanizmas nasl olmal?
165
11- Derste ele alnan konuya ilikin uzman konuk alnabiliyor mu? Alnyor ise uzman konuklarn nitelii veya uzmanl hakknda bilgi verir misiniz? 12- Ders kapsamnda kadnlarn medyada temsil edili biimlerine yer veriliyor mu? Medyann sunduu temsillerde kadn-erkek eitlii asndan sorunlu alanlar vurgulanyor mu? 13- Hangi lme ve deerlendirme tekniklerinden (snav, sunum, dev vb.) yararlanyorsunuz? Medya Okuryazarl Dersi retmen Klavuz Kitabndaki nitelerin sonunda yer alan nite deerlendirmesi ve z deerlendirme blmlerini deerlendirme teknii olarak kullanlyor musunuz? Geleneksel deerlendirme tekniklerinin yan sra alternatif tekniklerin kullanlmas mmkn m? 14- Neler deerlendirme kapsamna alnyor? rencilerin rettikleri rnler de deerlendirme kapsamna alnyor mu? Gzlem yntemlerinden biri olan renci rn dosyay (portfolyo) yntemi sizin kullandnz lme ve deerlendirme yntemleri arasnda yer alyor mu? 15- rencilerin rettii rnlerden ilgin olanlarn bir ksm hakknda ksaca bilgi verir misiniz? 16- Sizce medya okuryazarl ders program toplumsal cinsiyet eitliinin salanmasna katk salayabilir mi? Bu katky nasl salar? 17- Medya okuryazarl dersinde karlatnz en temel sorunlar nelerdir? Sorunlarn temelinde neler yatmaktadr? Olas zm nerileriniz nelerdir ve medya okuryazarl ders program/mfredat sizce nasl gelitirilebilir? 18- Genel olarak medya okuryazarl ders programyla ilgili olarak eklemek istedikleriniz var m?
166

Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ve Medya

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Toplumsal Cinsiyet Eşitliği Ve Medya

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

BABAKANLIK Kadnn Stats Genel Mdrl

TOPLUMSAL CNSYET ETLNN SALANMASINDA MEDYA OKURYAZARLIININ ROL

Mge TOKER ERDOAN

Prof. Dr. Mutlu BNARK

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

1. CNSYETE DAYALI AYRIMCILIK VE MEDYA

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

Kadn Erkek 4 999 3 594

1 265 6 857 1 729

3 374 2 379 723 599

1 208 301 273 75

1 855 4 038 30 674

T . C . B a b ak an l k K a dnn Sta ts Genel Mdrl

14.849 10.828 1.230 2.791

T o p l um sal C i nsi yet E i t l i i n i n S a l an m as n d a Med y a Okurya za rlnn Rol

919 2 443 2 239 1 006 3 037 472 842

749 1 765 1 568 711 1 908 262 518

170 678 671 295 1 129 210 324

349 740 857 152 841 102 204

72 226 290 49 441 66 78

400 1 025 711 559 1 067 160 314

98 452 381 246 688 144 246

120 211 110 2 059 1 968 61 900 319 102 3 937

180 347 141 1 466 3 823 40 300 245 132 1 584