(A305) Hidrolik Makineler Ders Notu (İsmail Çallı)

HDROLK MAKNELER DERS NOTLARI SMAL ALLI
1

1. GR
Hidrolik Makineleri ile suya enerji kazandrmak veya sudaki hidrolik enerjiyi bir
baka enerji cinsine dntrmek mmkndr. Dersimiz sresince Hidrolik
Makineleri olarak SU TRBNLER ile SU POMPALARIndan konu edilecektir.
Hidrolik Makineleri, daha nceleri Akm Makineleri ad altnda okutulmakta ve bu
dersin ieriinde, su trbinleri, kompresrler ile su pompalarnn yannda,
vantilatrler, buhar ve gaz trbinlerine de deinilmekteydi. Ders ok kapsaml
olduundan HDROLK MAKNELER ad altnda toplanm olup SU TRBNLER
ile SU POMPALARI anlatlacaktr. Ders sresince SI birim sistemi kullanlacaktr.
SI hatrlanmak istenirse; Ana Boyutlar aadaki izelgede olduu gibi ifade
edilebilir.
1.1 ANA BOYUTLAR

FZKSEL
BYKLK
TANIMI KISA
YAZILII
BOYUTU
UZUNLUK
KTLE
ZAMAN
SICAKLIK
Metre
Kilogram
Saniye
Kelvin
m
Kg
s
K
L
M
T
K

1.1.2 TRETLEN BOYUTLAR

FZKSEL
BYKLKLER

BRM
TANIMI KISA YAZILII
Kuvvet
Enerji
zgl Enerji
G
Basn
Younluk
zgl Hacm
Ktlesel Debi
Hz
vme
Kinematik Viskozite
Newton
Joule
Joule/Kilogram
Watt
Pascal
Kilogram/Metrekp
Metrekp/Kilogram
Kilogram/Saniye
Metre/Saniye
Metre/Saniye Kare
Metre Kare/Saniye
N = kg m/s
2

J = N m
J/kg
W = J/s
Pa = N/m
2

Kg/m
3

m
3
/kg
Kg/s
m/s
m/s
2

m
2
/s

2

1.2 ETLKLERDE KULLANILAN HARFLER VE ANLAMLARI
Hidrolik Makineleri uygulamalarnda uyumsuz birimler de kullanlmaktadr. Bunlarn
SIne geileri aada karlmtr.

1 saat = 1 h = 3600 s, Beygir Gc (BG) = 735,5 W,
1 Kilokalori = 1 Kcal = 4186,8 J 4190 J,
1 Kilopound = 1 kp = 9,80665 N 9,81 N,
1 Atmosfer = 1 at = 1 kp/cm2 = 980665 N/m2 0,981 bar,
10 msY (metre Su Ykseklii) = 1 at = 0,980665 bar 0,981 bar veya
1 bar = 10,197 mSY 10,2 mSY.

DIN 1301e gre 10nun katlarn belirleyen deyimler;
T (Tera) = 1012, G (Giga) = 109, M (Mega) = 106,
k (Kilo) = 103, m (Mili) = 10-3, (Mikro) = 10-6,
N (Nano) = 10-9, p (Piko) =10-12,

Aadaki listede ise Hidrolik Makineleri dersinde kullanlan eitliklerdeki harflerin
anlamlar verilmitir.

HARF ANLAMI BRM
a
A
b
c
c
m

c
u

d
dg
D
e
e
e

E
E
F
g
Ses Hz
Kesit Yzeyi
Kanat Genilii
Mutlak Hz
Mutlak Hzn Meridyen Bileeni
Mutlak Hzn evresel Bileeni
Boru veya Mil ap
ark Gbek ap
ark ap
Kot Fark veya Kanat Kalnl
Geometrik Emme Ykseklii
Dnel arkn Emme Taraf
zgl Enerji
Kuvvet
Yerekimi vmesi
m/s
m
2

M
m/s
m/s
m/s
m
m
m
m
m
-
J/kg
N
m/s
2

3

H
0
, H
m

i
k
l, L
La
m

M
n
n
q

p
p
p
A

p
topl

p
B

P
r
r
s
S
s
q

t
t
T
u
v
Q
y
Y
z
k
Z
Re
r

D veya Manometrik Ykseklik
Kademe Says
Kesit Daralma Says
Boru Boyu
Aralk Uzunluu
Ktlesel Debi
Moment
Dnme Says
zgl hz (ark Biim Says)
G Dm Says
Statik Basn
Atmosfer Basnc
Toplam Basn
Buharlama Basnc
Mil Gc
Yarap
Reaksiyon Derecesi
Aralk Genilii
Statik Moment
Emme Says
Kanat Adm
Scaklk
Mutlak Scaklk
evresel Hz
zgl Hacm
Debi
Dinamik Dm
zgl Enerji
ark Kanat Says
Daralma Faktr
Kayplar (Enerji Olarak)
Reynolds Says
Reaksiyon Derecesi
Ak As
Kanat As
Giri Says
m
-
-
m
m
m
3
/s
N m
d/s
-
-
N/m
2

N/m
2

N/m
2

N/m
2

W
m
-
m
m
2

-
m
0
C
K
m/s
m
3
/kg
m
3
/s
m
2
/s
2

J/kg
-
-
J/kg
-
-
0
0
-

4

m

*
ort.

sv
Genel Verim
Verim
Volimetrik Verim
Hidrolik Verim
Mekanik Verim
Dinamik Dm Belirleyen Grgsel
Katsay
Younluk
evresel Ynde llen Kanat Kalnl
Thoma Kavitasyon Faktr
Debi Says
Basn says
G Dm Katsays
Ortalama Basn Says
Asal Hz (Dnen arkn)
Sv Akkann Asal Hz
-
-
-
-
-
-

Kg/m
3

m

1.2.1 ALTLIKLARIN ANLAMLARI
0 arkn emme tarafndaki tedirgin edilmemi akn hemen ark kanallar
dndaki bir noktas,
1 Kanat uyumlu akn arkn emme tarafndaki ve kanat kanallar iindeki 1 nokta,
2 Kanat uyumlu akn arkn basn tarafndaki ve kanat kanallar iindeki 1
nokta,
3 Tedirgin edilmemi akn arkn basn kenarndaki ve ark kanallarnn hemen
dndaki bir noktas,
4 arkn Basn tarafnda yer alan yneltici kanatlarnn ark tarafndaki kenarlar
zerindeki bir nokta.

1.3. SREKLLK DENKLEM LE BERNOULL VEYA ENERJ DENKLEM
Burada Akkanlar Mekaniinden bilinen nemli eitlikler verilecektir.
1.3.1 SREKLLK DENKLEM
ekilde grld gibi A
1
kesitinden A
2
kesitine klen dairesel kesitli bir boruda
daimi ve sktrlamaz akkan aktna gre; Q= A
1
c
1
= A
2
c
2
yazlabilir. Bu
eitlikte c
1
ve c
2
ilgili kesitlerdeki ortalama akkan hzdr. ayet boru iinden
sktrlabilir bir akkan, rnek olarak gaz
veya buhar akm olsayd, hacimsel debi
yerine ktlesel debi eitliini yazmak
gerekecekti. Ktlesel debi eitlii, ilgili
akkann younluu olmak zere;
(1.1)
yazlr. Her iki eitlikte SREKLLK
DENKLEM olarak tanmlanr.
2 2 2 1 1 1
c A c A Q m = = =
-
1
2
A
1
c
1
1
A
2
c
2
2
m

5

1.3.2 BERNOULL DENKLEM (ENERJ DENKLEM)
ekildeki silindirik borunun A kesitindeki toplam basn
bir sonda yardmyla lldnde;

sonucu elde edilir. Burada toplam basncn ilgili konumdaki statik basnla dinamik
basncn toplamndan ibaret olduu anlalr. lgili boru bir AKIM BORUSU gibi
dnlrse ve 1 ile 2 kesitleri arasnda sisteme dardan bir enerji verilmiyor ve
ierden darya enerji kmyorsa her iki kesitteki toplam basncn birbirine eit
olaca aikardr. Yine Akkanlar Mekanii derslerinden bilindii gibi herhangi bir
boru iindeki birim akkan ktlenin;
1) Potansiyel veya durum enerjisi (gz),
2) Basn enerjisi (p/),
3) Hz enerjisi (c
2
/2)
vardr ve bunlarn toplam daima sabittir. Sktrlamaz, daimi ve srtnmemiz bir
akkan ortam iinde Bernoulli Denklemi;

eklinde yazlabilir. Burada E Bernoulli sabiti olarak tanmlanr. Bernoulli Denklemi
genel olarak 2 konum arasnda uygulanr ve terimlerin birimi metre akkan
ykseklii (mAY) cinsinden verilir. ki konum arasnda meydana gelen srtnme
kayplar da gz nnde bulundurularak pratikte kullanlan;

Bernoulli Denklemi elde edilir. H sabiti YK olarak adlandrlr. (1) konumundan (2)
konumuna gelene kadar meydana gelen srtnme kayb hem boru boyunca oluan
kayp, hem de dirsek, vana ve benzeri lokal (yersel) elemanlarn meydana
getirdikleri kayplarn toplam olarak dnlr. Bu kayplar;

(1.3)

Akkann hz veya debisi cinsinden yazlabilir. Bu eitliklerde;
Srekli Yk Kayp Katsays,
K Lokal Elemannn Kayp Katsaysdr.
Son eitlik gz nnde bulundurulursa kayplarn, debinin karesiyle deitii
anlalr. Zira debi dnda eitlikte bulunan dier byklklerin birer sabit deer
olduklar sylenebilir. Buradan kayp ile debi arasnda, (h
k
=CQ
2
) eitlii elde edilir.
Bylece kayp erisinin dzlemde bir parabol erisi olduu ortaya kar.
2
c
p p
2
1
1stat topl
+ =
A
h
m

E
2
c
p
z g
2
= + +
H h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
k(1,2)
2
2 2
2
2
1 1
1
= +
+ =
2
4 2
2
5 2 (1,2)
2 2
(1,2)
Q
D d
8
Q
D g
L 8
h

g 2
c
g 2
c
D
L
h

+

=
=

D
Q 4
c c,
4
D
Q
2
2
=
(1.2)
6

RNEK 1
ekilde grld gibi balanan bir pompada emme azndan stteki depoya kadar
borularda meydana gelen basn kaybnn hesab istenmektedir. Pompann debisi
Q=2 m
3
/s ve H
geo.
= 0 mdir. Btn borulardaki srekli yk kayp katsays
= 0,018 alnacaktr. Emme borusuna giri kayp katsays K
emme
= 0,5, Emme
tarafndaki dirsek kayp katsays ise K
D
=0,5, Basma borusundaki dirsek kayp
katsays ise K
basma
=0,3 alnacaktr. Depoya giri bir yayc (Difzr) araclyla
yaplmaktadr.

ZM
Probleme (0) noktasndan itibaren basn kayplarn hesaplamakla balanr.
(0)-(1) aras basn kayb: Boru ap emme tarafnda 100 cm olduuna gre ortalama
su hz sreklilik denklemi yardmyla c
E
= 2,55 m/s bulunur. Bylece giri kayb,

olarak hesaplanr. (0) ile (1) arasnda Bernoulli Denklemi uygulanrsa (1)deki statik
basn ykseklii,

3
4
8
9
70 m
80 m
66 m
2 m
4 m 449 m
1
,
8

m
1 m
0,8 m
1,2 m
A/a=1,5
P
Bu yayc verimi 0,85 kabul edilecektir.
Bir tablo dzenleyerek (0) dan (11)
noktasna kadar meydana gelen basn
kayplarn karnz. Hm=83 m
Yayc
7 6 9
0
0,8 m
2
10
5
1
1,6 m
1 m
0,4 m

m 0,017
9,81 2
2,55
0,05 h
2
k(0,1)
=
=
bulunur. mSY 0,452
g
p
0,017
9,81 2
2,55
g
p
-0,8 0 0 0
h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
1
2
1
k(0,1)
2
1 1
1
2
0 0
0
=
+ = + +
+
+ =

7
Ayn ekilde (1) ile (2) arasnda Bernoulli Denklemi uygulanarak meydana gelen boru
kayb gz nnde bulundurularak (2) deki statik basn ykseklii olarak,

(2) ile (3) arasnda (Buras bir dirsek) Bernoulli Denklemi yazlr ve K
D
=0,5
verildiine gre bu dirsekte meydana gelen basn kayb hesaplanarak (3)
konumundaki statik basn ykseklii;

olarak hesaplanr.
Pompa emme az ile basma az yani, (3) ile (4) noktas aras ayn ekilde Bernoulli
Denklemi yazlarak

sonucu elde edilir. (4) noktasndaki hz, sreklilik denklemi yardmyla c
4
=3.98 m/s
bulunur. Buradan da (4) noktasndaki statik basn ykseklii,

olarak elde edilir.
Ayn ekilde (4) ile (5) arasna Bernoulli Denklemi uygulanarak (5) konumundaki
statik basn ykseklii,

mSY 0,01
9,81 2
2,55
1
1,8
0,018
g 2
c
D
L
h
2 2
k(1,2)
=
=
bulunur. mSY 1,358
g
p
9,81 2
2,55
1
1,8
0,018 1,8 0,452
g
p
h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
2
2
2
k(1,2)
2
2 2
2
2
1 1
1
=
(
(
(
+ =
+
mSY 2,527
g
p
g 2
c
K
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
3
2
3
D
2
2 3
3
2
2 2
2
=
+ =
+
m
2
4 4
4
2
3 3
3
H
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
+ =
+
mSY 79,597
g
p
4
=
bulunur. mSY 12,4

g
p
h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
5
k(4,5)
2
5 5
5
2
4 4
4
=
+ =
+
8
(2) ile (3) arasndaki dirsee benzer dirsek (5) ile (6) arasnda var ve Bernoulli
Denklemi uygulanarak (6) konumundaki statik basn ykseklii,

(6) ile (7) aras dz bir boru olduunda (7) konumundaki meydana gelen statik basn
ykseklii ise;

(7) ile (8) arasnda Akkanlar Mekaniinde anlatlan bir AN GENLEME olay
vardr. Sreklilik Denkleminden yararlanlarak c
7
=3,98 m/s ve c
8
=1,77 m/s
bulunur. Hareket Miktar Teoremi (7) ile (8) arasnda uygulanrsa Basn artm
olarak;

Kinetik enerjinin kaypsz geri kazanmndaki basn artm Bernoulli Denklemi
yardmyla,

Burada yani ani genilemedeki basn kayb ise, kaypsz basn artm ile gerek
basn artm arasndaki farktan ibarettir.
h
k(7,8)
=0,648-0,4=0,248 mSY
Bu basn ykseklii fark direk aadaki denklemden;

bulmak mmkndr. Buradan da (8) konumundaki statik basn yksekliini genel
olarak (4) ile (8) konumu arasnda Bernoulli Denklemi uygulanarak bulunur.
Bylece (8) konumundaki statik basn ykseklii,

bulunur. mSY 10,56
g
p
g 2
c
K
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
6
2
6
D
2
6 6
6
2
5 5
5
=
+ =
+
mSY 10,484
g
p
0,073) 0,244 (1,198 70) (2,4 0,807 0,807 79,597
g
p
g 2
c
K
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
7
7
2
7
D
2
7 7
7
2
6 6
6
=
+ + + + =
+ =
+
( ) ( ) bulunur. mSY 0,4 1,77 3,98
9.81
1,77
c c
g
c
g
p
8 7
8
= = =
bulunur. mSY 0,648

19,62
1,77 3,98
g 2
c c
g
p
2 2 2
8
2
7
Kayayp
=
=
|
|
.
|
\
|
( ) ( )
mSY 0,249
19,62
1,77 3,98
g 2
c c
h
2 2
8 7
k(7,8)
=
=
bulunur. mSY 10,882
g
p
0,249 0,073 0,242 1,198
9,81 2
1,77
g
p
67,6
19,62
3,98
79,597 0
h h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
8
2
8
2
k(lokal) k(4,8)
2
8 8
8
2
4 4
4
=
+ + + +
+ = + +
+ +
+ =
+
9
(8) ila (9) aras (4) ile (5) arasndaki duruma benzer olarak Bernoulli Denklemi
uygulanarak, c=1,77 m/s bilindiine gre (9) konumundaki statik basn ykseklii;

imdi de (9) ile (10) arasnda Bernoulli Denklemi uygulanarak, (10) konumundaki
statik basn ykseklii elde edilir. nce yayc verimi 0,85 verildiine gre bunun
anlam (9) konumundan (10) konuma gidene kadar ki basn dnm faktr
eklindedir. Bylece;

olarak bulunur. (10) konumundan (11) konumuna kadarki durum incelendiinde, (10)
daki kinetik enerji (11) noktasna gidene kadar deponun ok byk olmasndan sfr
deerine decektir. Dolaysyla burada zel ani genileme yani borudan byk bir
depoya gei olacandan (10) konumundaki kinetik enerji burada k kayb
olacaktr. Bylece buradaki basn ykseklii kayb;

Buradaki ani genilemeyi zel bir durum kabul ederek A/a= olacaktr. (7) ile (8)
deki ani genilemede elde edilenler buraya uygulanrsa;

imdi de (10) ile (11) konumlar arasna Bernoulli Denklemi uygulanarak (11)
konumundaki statik basn ykseklii hesap edilir.

(0) konumundan (11) konumuna kadar hesaplanan btn deerler aadaki izelgeye
toplanmtr.

olur. mSY 9,924
g
p
19,62
1,77
1,2
449
0,018
19,62
1,77
g
p
0
19,62
1,77
10,882 0
h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
9
2 2
9
2
k(8,9)
2
9 9
9
2
8 8
8
=
+ +
+ = + +
+
+ =
+
mSY 10,00
g
p
0,013,
19,62
1,18
g
p
0
19,62
1,77
9,924 0
h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
mSY 0,013 h ,
19,62
1,18 1,77
0,15
g 2
c c
0,85) (1 h
10
2
10
2
(yay)
2
10 10
10
2
9 9
9
(yay)
2 2 2
10
2
9
(yay)
=
+ +
+ = + +
+
+ =
+
=
=
bulunur. mSY 0,071 h ,
19,62
1,18
g 2
c
h
k(10,11)
2 2
10
k(10,11)
= =
=
dr. 0 c buradan ve (A bulunur. mSY 0,071
19,62
1.18
g 2
c
h
11 11
2 2
10
k(10,11)
= = = =
=
bulunur. mSY 0
g
p
0,071 0
g
p
0
19,62
1,18
10 0
h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z
11
11
2
k(10,11)
2
11 11
11
2
10 10
10
=
+ +
+ = + +
+
+ =
+
10

2.HDROLK MAKNELERNN ANA ALIMA VERLER

2.1. KTLESEL DEB
11
Ktlesel debi genel olarak Termik Trbo makinelerde kullanlan fiziksel bir
byklktr. ve iaretiyle tanmlanr. Boyutu ktle bl zamandr. Birimi ise kg/s
eklinde tanmlanr. Yani; eklinde yazlr.

2.2. DEB
Hidrolik Makinelerinde kullanlan akkan su olduundan sktrlamaz kabul edilir.
Yani suyun younluu ( ) sabittir. Bu yzden ktlesel debi yerine, hacimsel debi ve
ksaca debi diye tanmlayacamz fiziksel bir byklk kullanlr ve;

(2.1)
eitliiyle ifade edilir. Bu eitlikte,
Q Debi (m
3
/s),
V Hacm (m
3
),
t Zaman (s),
Ktlesel Debi (kg/s),
Younluk (kg/m
3
),
v zgl Hacm (m
3
/kg) dr.

2.3. ZGL ENERJ (ZGL KADEME ENERJS)
Hidrolik Makineleri oklukla tek kademeli olmalar yannda, bilhassa su
pompalarnda ok kademeli olanlar da vardr. Genel olarak su trbini veya su
pompalar giriiyle klar arasnda sudan ald veya suya brakt enerjiye
ZGL KADEME ENERJS veya ksaca ZGL ENERJ (Y) ad verilir. Pratikte
ise bu tanmlama su trbinlerinde D (H
0
), pompalarda MANOMETRK
YKSEKLK (Hm) olarak ifade edilir. zgl enerjinin birimi J/kg ( N m/kg
m
2
/s
2
). Pratikte ise hem D hem de Manometrik Ykseklik birim olarak metre
(m) cinsinden ifade edilir. Aadaki izelgede ZGL ENERJnin nasl meydana
geldii Su Trbinleri ve Pompalar iin ayr ayr anlatlacaktr.

2.4. G
Hidrolik Makineleri veya daha yaln ifadeyle Su Makinelerinde g, trbinin
milinden alnan veya su pompalarndan miline verilen fiziksel byklk olarak
tanmlanr.
P = QY (2.2)
Su trbinlerinde g ifadesi; P G,
P = Y = QY Ktlesel Debi,
Pompalarda ise g ifadesi Y zgl Enerji,
P = Q Y/ Toplam Verim,
eklindedir. Suyun younluu.

ZELGE (2.1) HDROLK MAKNELERDE ZGL ENERJ TANIMI
SU TRBNLER DNEL SU POMPALARI
t
m
m =
-
m
/s) (m v m
m
t
V
Q
3
= = =
-
-
m
-
m
-
m
12
Basn kademesindeki (Trbin giriinde)
zgl enerji toplam;

Emme borusundaki (Trbin kndaki) zgl
enerji toplam;

Bylece ZGL ENERJ, trbin giri-
k arasndaki fark olarak yazlabilir.

Bu eitlikte;
Y = zgl Kademe Enerjisi (m
2
/s
2
)
g = Yerekimi ivmesi, 9,81 m/s
2

z
b
= Basma kademesinin kotu (m)
z
e
= Emme kademesinin kotu (m)
p
b
= Giri kademesindeki basn (N/m
2
)
p
e
= k kademesindeki basn (N/m
2
)
= Younluk (kg/m
2
)
c
b
= Giri kademesi ortalama hz (m/s)
c
e
= Emme borusundaki ortalama hz (m/s)
Su trbinlerinde genel olarak D tanm
kullanlr. Dnn zgl kademe enerjisi
ile balants;

eklinde yazlr.

Emme kademesindeki (Pompa giriinde) zgl
enerji toplam;

Basma kademesindeki (k Kademesindeki)
zgl enerji toplam;

olur. yazlarak, ZGL ENERJ,
pompa k ve girii arasndaki fark olarak
yazlabilir.

Bu eitlikte;
Y = zgl Enerji (m
2
/s
2
)
2

y = Basma ve emme kademesi arasndaki fark
p
b
= Basn kademesindeki basn (N/m
2
)
p
e
= Emme kademesindeki basn (N/m
2
)
= Younluk (kg/m
3
)
c
b
= Giri kademesi ortalama hz (m/s)
c
e
= Emme borusundaki ortalama hz (m/s)

Pompalarda genel olarak MANOMETRK
YKSEKLK (TAIMA YKSEKL) tanm
kullanlr. Bu yksekliin zgl kademe enerjisi
ile balants;

tarznda ifade edilir.

ZELGE (2.2) HDROLK MAKNE TESSNDE ZGL ENERJ TANIMI
SU TRBN TESS SU POMPASI TESS
Emme Borusu
c
b

p
b

c
e

p
e

z
b

z
e

0
0
Su Trbini
2
c
p
z g
2
e e
e
+ +
2
c
p
z g
2
b b
b
+ +
2
c
p
z g
2
e e
e
+ +
2
c
p
z g
2
b b
b
+ +
y z z
e b
=
) / )
2 2
2
e
2
b e b
e b
s (m
2
c c
p p
z (z g Y

+
+ =
(mSY) i) Yksekli Su (m
g
Y
H
O
=
(mSY) i) Yksekli Su (m
g
Y
H
m
=
) /s (m
2
c c
p p
y g Y
2 2
2
e
2
b e b

+
+ =
p
e

z
e

z
b

y
Pompa
13
Su trbini tesisi gz nnde bulundurularak
zgl kademe enerjisi bulunmak istenirse;
ekilde grld gibi, trbin tesisi st su
seviyesinden, trbin k alt su seviyesine
kadar meydana gelen boru srtnme
kayplarn (Emme borusu kayplar) zgl
kademe enerjisi iin bulunan eitlikten
karmak gerekecektir.

Bu eitlikte;
2
/s
2
)
2

z
st
= st su seviyesi kotu (m)
z
alt
= Alt su seviyesi kotu (m)
p
st
=st su seviyesindeki hava basnc (N/m2)
p
alt
=Alt su seviyesindeki hava basnc (N/m
2
)
= Younluk (kg/m
3
)
c
b
= st su seviyesindeki giri hz (m/s)
c
e
= Alt su seviyesindeki hz (m/s)
E
SRT.
=Trbin tesisindeki srtnme kayb
(pst - palt) basn fark genel olarak ok
kk olduundan ihmal edilir. Dier
taraftan kinetik enerji farkda ok kk
olduundan, byk bir yaklaklkla Su
Trbini Tesisindeki zgl enerji aadaki
gibi elde edilir.

Pompa tesisi gz nnde bulundurularak
zgl kademe enerjisi iin bulunan eitliine
tesisin emme ve basma borularnda oluan
srtnme kayplarnn eklenmesi gerekir.

Bu eitlikte;
2
/s
2
)
2

z
a
= st su seviyesi kotu (m)
z
e
= Alt su seviyesi kotu (m)
p
BK
= Basnl kaptaki basn (N/m
2
)
p
EK
= Emme kabndaki basn (N/m
2
)
= Younluk (kg/m
3
)
c
BK
= Basnl kaba giri hz (m/s)
c
EK
= Emme kabnda k hz (m/s)
E
SRT.
= Emme ve basma hattnda oluan
srtnme kayb,
Basnl kap ile emme kabndaki su hzlar
ihmal edilebilir kklktedir. Bylece zgl
enerji aadaki gibi yazlabilir.

2.5. HDROLK MAKNELERDE KAYIPLAR VE VERMLER

SU
TRBN
TESS
cst
c
alt
zst
zalt
st Su
Alt Su
0 0
p
alt

p
st
srtnme alt st
E ) z (z g Y ~
srtnme
2
alt
2
st alt st
alt st
E
2
c c
p p
) z (z g Y
+ =
Srtnme
EK BK
e a
E
p p
) z (z g Y +
+ =
srtnme
2
alt
2
st alt st
alt st
E
2
c c
p p
) z (z g Y +
+ =
Pompa Tesisi
z
a
Emme Kab
E
m
m
e

B
o
r
u
s
u
Pompa
z
s
h
emme
p
EK
p
BK
z
e
0 0
c
a
c
e
B
a
s
m
a

B
o
r
u
s
u
Basnl Kap

14
2.5.1 HDROLK MAKNALARDA KAYIPLAR
Hidrolik Makinelerde en byk enerji kayplar, dnel ark ve yneltici ark kanat
kanallarnda ve kesit deiimi ile yn deiiminden dolay oluan ak yn dndaki
alkantlardan dolay oluur. Kayplar her eyden nce basncn azalmasna neden
olurlar. Bu kayplar hidrolik veya kanat kayplar adn alr ve Z
h
ile gsterilir.
Pompalarda Kanat kanallarndaki bu kayplar n grlen Y zgl enerjiye (zgl
enerji daha sonra manometrik ykseklik olarak ifade edilecektir (Y=gH
m
) eklenerek
Y
k
kanat zgl enerjisi elde edilir.

Y
k
=Y+Z
h
(2.3)

Su trbinlerinde ise pompalarn tam tersi olmas yani Y
k
kanat zgl enerjisi zgl
enerjiden kayplar kadar daha kk olmas gerekir.

Y
k
= Y-Z
h
(2.4)

Bu eitlikler birletirip yazlmak istenirse;

Y
k
=YZ
h
(2.5)

olur. (+) her zaman pompalar ve (-) su trbini iin olacaktr.
ekil (2.1) a da grld gibi dnen ve sabit duran paralar arasnda mutlaka bir
aralk brakmak gerekecektir. Bu aralktan dolay basnc byk olan basma
tarafndan basnc kk olan emme tarafna doru bir ak olacaktr.

ekil (2.1) Radyal Hidrolik Makine.

a) Eksenel (meridyen) Kesit,
b) B-B dzlemine gre alnan
kesit,
c Dnel ark,
d Yneltici ark,
e ark ve gvde arasndaki
szdrmazlk halkas,
D Basma taraf,
S Emme taraf,
Dolu izgi TRBN,
Kesik izgi POMPA
15
Buna aralk ak ve geen debiye de aralk debisi ad verilir Q
a
. Bu oluan aralk
debisinden dolay pompa ark kanat kanallar arasndaki debi (Q+Q
a
) ve Trbinlerde
ise (Q-Q
a
) olacaktr. Ortak gsterimi ise (QQ
a
) eklinde olur.
Baka bir kaypta dnel arkn d yzeylerindeki srtnmelerden dolay oluan
srtnme kaybdr ve P
ile gsterilir.
Dier taraftan sadece pompalara zg arkn iinden geip basma tarafna doru
giden akta bir yavalama sz konusu olduundan, k ortam ile kanat kanallar
arasnda bir akkan alverii olacaktr. Bunun nedeni k ortamndaki snr
tabakann gittike artan basnca kar akma durumunda kalarak yeniden arkn iine
dnmesi ve bir kayp enerji oluturmasdr. Bu kayp enerjide P
a
ile gsterilir. Bu
alveri kaybnn bugne kadar hesapla tespiti mmkn olmamtr. Genel olarak bu
kayp normal yklerde gz nnde bulundurulmaz.
imdiye kadar konu edilen kayplar i kayplar olarak adlandrlr. kayplarnn
ortak zellii sya dnerek akkana gemeleridir. kayplar yararl gle
birlikte GC meydana getirirler. Bu G pompalarda, milin makine iine
aktard gc, trbinlerde ise makine iinden mile aktarlan gc temsil eder.

P
i
=(Q Q
a
)Yk(P
+P
a
) (2.6)

Bu eitlikte akkann younluu kg/m
3
, Q debi m
3
/s, Q
a
aralk debisi m
3
/s, Y
k

Kanat zgl enerjisi m
2
/s
2
, P
srtnme kayb (Nm/s) Watt ve P

a
alveri kayb
Watt alnacaktr. Sreklilik denklemi ile g eitlii gz nnde bulunduralarak P
i

gcnn her kg akkan bana den miktar ZGL ENERJ olarak tanmlanr
ve Y
i
ile gsterilirse;

m
P
Z ,
m
P
Z
) Z Z ( Y )
Q
Q
1 (
m
P
Y
a
a
a k
a i
i
- -
-
= =
+ = =
(2.7)
sonucu elde edilir.
En son olarak ta birbiri zerinde kayan ve havayla temas halinde bulunan yzeylerin
oluturduu DI KAYIPLARda (MEKANK KAYIPLAR) gz nnde bulundurmaldr.
Bu kayplara yatak ve salmastra srtnmeleri ile kavramadaki hava srtnmeleri
neden olur. Mekanik kayplarn neden olduu g kayb P
m
ile ifade edilirse,
kavramadaki toplam g (Buna ML GCde denir) iin;

P=(P
i
P
m
)=(QQ
a
)Y
k
(P
+P
a
+P
m
) (2.8)

Eitlii bulunur. Bulunan bu kayplara uygun olarak aadaki verimler tanmlanr.

16
2.5.2 HDROLK MAKNALARDA VERMLER
Kanat verimi veya hidrolik verim sadece kanat kanallarnda oluan basn kayplarn
temsil eder ve
POMPALARDA
h k
h
Z Y
Y
Y
Y
+
= =

TRBNLERDE
Y
Z Y
Y
Y
h k
h

= =

eitlikleri ile tanmlanr. Verimler tek eitlikte ifade edilirse,

1
h
1
k
h
Z Y
Y
Y
Y
=
(
= (2.9)

olur. Yine burada (+) pompalar (-) trbinler iin geerlidir.
Pompalarn klarndaki eitli ynelticilerde hz enerjisinin basn enerjisine
dnmnde ve su trbinlerin ynelticilerinde basn enerjisinin hz enerjisine
dnmde oluan kayplarda YNELTC VERM (
y
) ile temsil edilir. Bu verimi
Pompalar iin;

...... .......... .......... .......... ..........
y
=

Trbinler iin ise;
Ynelticide retilen kinetik enerji

y
=
Harcanan basn enerjisi

biiminde yazlrlar.
Btn i kayplar kapsamna alan VERM,

1
i
1
i
1
i
i
Y
Y
Y m
Y m
P
Y m
-
-
-
(
=
(
(
=
(
(

= (2.10)
eitlikleri ile verilir.
D kayplar kapsayan MEKANK VERM ise;

1
m i
i
1
i
m
P P
P
P
P
=
(
=
yazlr ve GENEL VERM veya KAVRAMA VERM iin ise;

m i
1
i
i
1

P P
P Y m
P
Y m
=
(
(

=
(
(

=

-
-
(2.11)
elde edilir.
Ynelticide kazanlan basn enerjisi
Harcanan kinetik enerji
17
Gerek genel verim ve gerekse i verim dorudan doruya deneyle tespit edilebildii
halde KANAT VERM
h
deneysel yoldan elde edilemez. Kanat kayb gibi basn
kayb olmayan dier kayplar bilindiine gre kanat verimi genel verim () ve i
verimlerden (
i
) hesaplanabilir. Sreklilik denklemindeki ktlesel debi ve G
eitliindeki P gz nnde bulundurulup (2.11) eitliine gtrlr ve P
a
=0 kabul
edilirse;

Pompalar iin,
P
) P P (
1
Q
Q
1
m
a
h

+
+
= (2.12)

Trbinler iin ise,
Q
Q
1
P
) P P (
1
a
m
h

+
+
= (2.13)
hidrolik verim iin basit bantlar elde edilir. Son iki eitlikten kanat hesaplarnda
kullanlan genel verim ile hidrolik verim
h
arasnda ilgi kurulmu olur. Yine bu iki
eitlikte P
m
=0 alnp yerine
i
konulursa
h
ile
i
arasndaki bantlar elde edilmi
olur.

RNEK 2)
ekildeki pompann alma verileri unlardr. Pompann debisi Q=160m
3
/saat,
pompann emme kesitindeki basnc p
emme
= -0.02 bar, k kesitindeki basn ise
p
basma
=7 bardr. Sevk edilen akkan temiz su ve scakl
20
o
C ve buna karlk gelen su younluu =998,2 kg/m
3
tr.
A) zgl enerjisini hesaplaynz?
B) Genel verim =0,8 kabul edildii takdirde pompa mil gcn bulunuz.

D
basma
=80 mm
P
basma
=7 bar
P
emme
=-0,02 bar
D
emme
=100 mm
280 mm
Basma Hattna
Emme Borusundan

18
ZM 2)
Daha nce elde edilen zgl enerji eitlii gz nnde bulundurularak,
A)

H
m
= Y/g=747,05/9,81, H
m
=76,1 mSY
sonucu elde edilir.

B) Yine daha nce elde edilen verim eitlii gz nnde bulundurularak,

edilir. elde J/kg 747,05 Y
23 721,3 2,75 Y
2
5,66 8,84
998,2
) 10 0,02 ( 10 7
0,28 9,81 Y
2
c c
p p
y g Y
m/s 8,84 c
0,08
4
0,0444
D
4
Q
A
Q
c
m/s 5,66 c
0,1
4
0,0444
D
4
Q
A
Q
c
2 2 5 5
2
emme
2
basma emme basma
basma
2 2
basma
basma
basma
emme
2 2
emme
emme
emme
=
+ + =
+

+ =
+ =
=
= =
=
= =
edilir. elde kW 41,4 P
W 41386,64 P
0,8
747,05 998,2 0,0444
P

Y Q
P
Q m ,
Y m
P
=
=

=

=
=
=
-
-
19
3. DNEL ARKTA ENERJ DNM:
3.1. GR :
Hidrolik makinelerde; trbinlerde hidrolik enerjinin (Akkan enerjisi) mekanik
enerjiye, pompalarda ise mekanik enerjinin hidrolik enerjiye dnm dnel ark
kanatlar yardmyla olutuunu vurgulamamz gerekiyor. Dnel arkn iine giren
akkan arkla birlikte dnmektedir. Enerji dnmn hesaplayabilmemiz iin
dnel kanatlarn geometrisi, arkn dnme says, akkan hz ve zellikle akkann
fiziksel byklklerinden, younluk, viskozite ve sktrlabilirliinin bilinmesi
gerekir.

3.2 HIZ GENLER :
Dnel ark iinde akkan kinematiini zmek iin genel olarak hz genleri ve
oklukla ark kanat giri ve k hz genleri kullanlr. ekilde grlen dnel
arkta ak iten da doru hareket etsin. Burada hzdan bahsetmek gerekir.
Mutlak hz c, evresel Hz u, Bal Hz wdir.
Dnel ark girii 1 indisi, k ise 2 indisi ile gsterilir. Bilindii gibi u evresel hz,
r yarap ve asal hzyla mnasebetini daha nceki derslerden biliyoruz. Asal
hz ile evresel hz arasnda; u=r.=.D.n olduu bilinmektedir. Bu eitlikte; u
evresel Hz (m/s), r Yarap (m), Asal Hz (-), D ap (m), n Dnme
Says (dnme/s) alnacaktr.

DNEL ARK LE ARK GR VE IKI HIZ GENLER

ekil (3.1) Dnel Radyal Pompa ark Ve Hz genleri
Giri Hz geni
u
1
w
1
c
1
m
c
1
c
1u
1

k Hz geni
u
2
c
2u
w
2
c
2
c
2
m
2

2

20
Dnel ark iindeki bal hz genel olarak kanatlar ynnde (kanat uyumlu ak)
hareket eden bir hz olduu kabul edilir. c mutlak hz ise evresel hzla bal hzn
geometrik toplamdr w u c

+ = .
ark iinde bal hzla evresel hz arasndaki a , mutlak hz ile evresel hz
arasndaki a da olarak tanmlanr. Mutlak hzla bal hzn evresel ve meridyen
bileenleri vardr. Bunlar;
a) evresel bileenler c
u
ve w
u
,
b) Meridyen bileenler ise c
m
ve w
m
dir.
Mutlak hzn meridyen bileeni ile sreklilik denklemi yazlrsa;

eklinde olacaktr. evresel bileen ise dnel arktaki
enerji dnmn belirleyen fiziksel byklktr.

3.3 HDROLK MAKNELER ANA DENKLEM (EULER ETL) :
Bir hidrolik makinesi dnel arknda ideal akkan kabulyle enerji dnm
denklemini ilk kez 1754 ylnda Leonhard Euler elde ettiinden, genel olarak bu
eitlie EULER ETL ad verilmektedir. Euler kendi teorik yolu ile denklemi
karrken aadaki artlar vaaz etmitir.
a) Akkan sktrlamaz ve srtnme kayplar yok,
b) Ak kanat kanatlarna uyumlu biimde cereyan edecek,
c) Btn akm izgileri ayn biimde yani formda olacak,
d) Arln etkisi ihmal edilecek,
e) Ak daimi yani zamandan bamsz olacak.
Bu kabullerden sonra hem trbinler hem de pompalar iin HDROLK MAKNELER
ANA DENKLEM aada grlen dnel ark ele alarak elde edilecektir.

ekil (3.2) Pompa dnel arknda hz genleri ve su paracnn mutlak yolu
AB.

Kesit lgili
Debi
c
m
=
21
(ekil (3.2)deki pompa ark rneinde, arkla birlikte dnen bir kiinin grd
ak, hareketsiz bir ortamdaki kiinin grd aktan farkl olacaktr. arkn iinde
ak halinde hareket etmekte olan bir paracn, duran ortamda bulunan sabit bir
kiiye gre sahip olduu hz MUTLAK HIZ, arkla birlikte dnmekte olan bir kiinin
bulunduu noktada grd hz BAIL HIZ adn alr. Bir de arkn dnme hz
vardr. Bu dnme hz ark hesaplarnda arkn EVRESEL HIZI olarak ele alnr.
Daha nce de belirtildii gibi MUTLAK HIZ c, w BAIL HIZ ve u EVRESEL HIZ
hzlarnn vektrel toplamdr. Genel olarak hidrolik makineleri giri ve kndaki
hzlarda kullanlan indisler Pfleiderer ve ekibi arka giri ktan bamsz 1 girii
ve 2 k ile gstermektedirler. Dier birok baka aratrmac ise, makine ister
pompa ister trbin olsun, emme tarafn 1 indisi, basma tarafn ise 2 indisi ile
gstermektedirler.
Hesaplara balarken arkmzda sonsuz sayda ok ince kanatlar varm gibi
dnlerek hareket edilir. Bylece kanat kanallar iindeki akn ekil (3.2)de
grld gibi AB kanadna uygun ekilde hareket ettii var saylr. Buna KANAT
UYUMLU AKI ad verilmektedir.
ark dndaki akn, arka giri veya k srasnda deiiklie uramas yznden,
her kanat kenar iin iki altlk saysna ihtiya vardr. 1 ve 2 altlklar kanat zerinde
kalmak artyla kanat ularn; 0 ve 3 altlklar ise hemen ark dndaki ve arktan
bamsz noktalar gstermektedirler.
ekil (3.2)de izilmi AB' erisi vardr. Bu eri hareketsiz ortamda duran bir kiiye
gre akkann izdii MUTLAK YRNGEdir. Pompa durumunda c
1
hznn ynnde
ve
1
as altnda balar ve kta c
2
mutlak hz ynnde ve
2
as altnda sona
erer. Akkan parac ark iinde B noktasna vard zaman, hareketsiz ortamda
yani sabit eksen takmnda B noktasna gelmi olur. Bu paracn ark kanat kanal
iinde A dan B ye gitmesi veya arkn B noktasndan B ye gelmesi iin gerekli zaman
t olduuna gre, BB yaynn merkez as , asal hz sabit olmak zere, t ye
eit olacaktr. Trbinlerde ayn MUTLAK YRNGE bu kez ters ynde izilecektir
(2)).

ZELGE (2.3) HDROLK MAKNELER ANA DENKLEM TANIMI
22
TRBNLER N POMPALAR N

ZELGE (2.1) HDROLK MAKNELER ANA DENKLEM TANIMI

TRBNLER N POMPALAR N

2

u
1

w
1

r
2

r
1

1
2

1
2

r
2

r
1

1

r
1

1
2
ark Girii
1

c
1u
c
1m
u
1
c
1
w
1
ark k
2
c
2u
c
2m
u
2
w
2
c
2
Akkandan dnel arka etkileyen
dnme momenti toplam;
( )
2 2u 1 1u
r c r c m M
-
=

olacaktr. arka verilen g ise;
M P
k
=

eitlii eklinde ifade edilir.
Dier taraftan enerji dnmnden
elde edilen sonsuz kanat kabulndeki
ark gc ise;
=
k k
Y m P

olacaktr. Son iki eitliin sol yanlar
ayn olduundan, yaplacak ilemle,

Sonsuz kanat durumundaki teorik
zgl enerji eitlii elde edilmi olur.

ark Girii
u
1

w
1

c
m1
c
1
1

c
1u
ark k
u
2
2

w
2
c
2

c
2u
c
m2
Kanatlardan akkan zerine tanan
dnme momenti toplam;
( )
1 1u 2 2u
r c r c m M
-
=

olacaktr. arktan alnan g ise;
M P
k
=

eitlii eklinde ifade edilir.
Dier taraftan enerji dnmnden
elde edilen sonsuz kanat kabulndeki
ark gc ise;
=
k k
Y m P

olacaktr. Son iki eitliin sol yanlar
ayn olduundan, yaplacak ilemle,

23

Sonsuz kanat durumundaki zgl enerji
eitlii elde edilmi olur.
deal aktan gerek aka geiten
dolay trbin arkna verilen gerek
ZGL ENERJ Y
k
, sonsuz kanatlara
sahip trbin arkna gereken ZGL
ENERJDEN Y
k
daha byk olmas
gerekecektir.

Bu eitlikte;
Y
k
zgl Enerji,
Y
k
Sonsuz kanat kabulundeki zgl
Enerji
i Srtnme kayplar gz nnde
bulundurularak elde edilen i verim
p G Dm, Sonlu kanat saysndan
dolay

Sonsuz kanat durumundaki zgl enerji
eitlii elde edilmi olur.
deal aktan gerek aka geiten
dolay pompa arkndan alnacak gerek
ZGL ENERJ Y
k
, sonsuz kanatlara
sahip trbin arkna gereken ZGL
ENERJDEN Y
k
daha kk olmas
gerekecektir.

Bu eitlikte;
Y
k
zgl Enerji,
Y
k
Sonsuz kanat kabulundeki zgl
Enerji
i Srtnme kayplar gz nnde
bulundurularak elde edilen i verim
p G Dm, Sonlu kanat
saysndan dolay

ZELGE (2.2) HDROLK MAKNELERDE HIZ GENLER TRBNLERDE

RADYAL ARK EKSENEL ARK
Y
k
_
G Dm
Y
Y
k

Srtnme
Sonsuz Kanat
Says
Srtnmesiz
Durum
Sonlu Kanat
Says
Srtnmesiz
Durum
Sonlu Kanat
Says
Srtnmeli
Durum
Sonsuz
Kanat
Says
Srtnmesiz
Durum
Sonlu Kanat
Says
Srtnmesiz
Durum
Sonlu Kanat
Says
Srtnmeli
Durum
Y
G Dm
Y
k

Srtnme
Y
k
_
( )
( )
2 2u 1 1u k
2 2u 1 1u k
k 2 2u 1 1u
k
u c u c Y
r c r c Y
Y m r c r c m
Y m M
=
=
=
=
- -

-
( )
( )
1 1u 2 2u k
1 1u 2 2u k
k 1 1u 2 2u
k
u c u c Y
r c r c Y
Y m r c r c m
Y m M
=
=
=
=
- -

-
) p 1 ( Y Y
k k
+ =

) p 1 (
Y
Y
k
k
+
=

24

evresel Hzlar;
Meridyen Hzlar;

Buradaki k
1
ile k
2
kanat kalnl gz
nnde bulundurularak seilen grgsel
saylardr (k>1 olmaldr)
c hznn evresel bileenleri;
c
2u
=0 (Genel olarak sfr kabul edilir)

Buradaki hz genleri sadece ark
girii ile kndaki durumu gsterir.

evresel Hzlar;
Meridyen Hzlar;
Buradaki k
1
ile k
2
kanat kalnl gz
nnde bulundurularak seilen grg-
sel saylardr (k>1 olmaldr).
c hznn evresel bileenleri

c
2ux

Buradaki hz genleri deiik
kesitlerde alnarak izilmitir.

ZELGE (2.3) HDROLK MAKNALARDA HIZ GENLER POMPALARDA

1
2
D
d

D
x

D
i

1
2

b
2

b
1

D
2

D
1

2
r u ; r u
2 2 1 1
= = r u
x x
=
2
2 2
2
2m
1
1 1
1
1m
k
b D
Q
c
k
b D
Q
c

=
( )
( )
1
2
i
2
d
2
2m
1
2
i
2
d
1
1m
k
D D
4
Q
c
k
D D
4
Q
c

=
Giri k 1 2
u
1
w
1
c
1u
u
2
2

2
c
2
w
2
1u 1
1m
1
c u
c
tan
=
2
2m
2
u
c
tan =
c
1
m
c
1

2 1
Giri k
w
1
c
1ux
c
1
m
c
1
u
x
2
w
2
u
x
c
2
2
1ux x
1m
1
c u
c
tan
=
x
2m
2
u
c
tan =

1
th
1u
u
Y
c

=
x
th
1ux
u
Y
c

=
i x d
D D D > >
25
RADYAL ARK EKSENEL ARK

evresel Hzlar;
Meridyen Hzlar;

Buradaki k
1
ile k
2
kanat kalnl gz
nnde bulundurularak seilen grgsel
saylardr (k>1 olmaldr)
c hznn evresel bileenleri;
c
1u
GR 1 IKI 2

Buradaki hz genleri sadece ark girii
ile kndaki durumu gsterir.

evresel Hzlar;
Meridyen Hzlar;
Buradaki k
1
ile
k
2
kanat kalnl
gz nnde bulun-
durularak seilen
grgsel saylardr (k>1 olmaldr).
c hznn evresel bileenleri
c
1ux
GR 1 IKI 2

Buradaki hz genleri deiik
kesitlerde alnarak izilmitir.

RNEK 2)
w
1

c
1

u
x

2

w
2

u
x

c
2
m

2

c
2

c
2ux

|
1

o
1

2

b
1

b
2

D
1

D
2

1
2
2
1
D
d

D
x

D
i

c
1

w
1

u
1

w
2

c
2m

u
2

c
2

o
1
|
2

o
2

r u ; r u
2 2 1 1
= =
2
2 2
2
2m
1
1 1
1
1m
k
b D
Q
c
k
b D
Q
c

=
r u
x x
=
( )
( )
1
2
i
2
d
2
2m
1
2
i
2
d
1
1m
k
D D
4
Q
c
k
D D
4
Q
c

=
1u 1
1m
1
c u
c
tan
=
2
2m
2
u
c
tan =
x
1m
1
u
c
tan =
2ux x
2m
2
c u
c
tan
=
|
1

i x d
D D D > >
1
5
0
0
3
0
0
2

26
Bir eksenel vantilatrn lleri ve alma verileri
unlardr.
D ap D
d
= 500 mm,
ap D
i
= 300 mm,
Dnme Says n = 50 d/s,
Debi Q = 4 m3/s,
Sonsuz kanat kabulndeki zgl
Enerjisi Y
k
= 1000 J/kg dr.
Sevk edilen akkan sktrlamaz kabul
edilecektir. Ortalama ark ap 0,4 m kabul
edilerek vantilatr arkna ait giri, k ve ortalama apndaki hz genlerini
iziniz. Daralma faktrleri k
1
ile k
2
1,0 kabul edilecektir.

ZM 2)
Hz genlerini izmeden nce aada grld gibi, evresel hzlar, meridyen
hzlar ve kanat alar ile ak alar hesaplanarak bir tablo oluturulur. Bu tablodan
yararlanlarak ta hz genleri izilir.

APLAR DI ORTALAMA BRM
D
x
0,5 0,3 0,4 m
u
x
= D n 78,54 47,12 62,83 m/s

31,83

31,83

31,83

m/s

12,73

21,22

15,92

m/s

22,060

34,04

26,87

-

25,810

50,86

34,16

-

( )
2
i
2
d
2m 1m
D D
4
Q
c c

= =
x
th
2ux
u
Y
c

=
x
1m
1
u
c
arctan =
2ux x
2m
2
c u
c
arctan
=
27
Elde edilen tablo deerlerine gre hz genleri aada olduu gibi lekli olarak
izilir.

c
2ux

10 m/s
1

w
1

w
2

u
x

c
2

1

w
2

w
1

c
2

c
1
=c
1m
=c
2m

c
2ux
c
2ux

c
2

w
1

w
2

2

u
x
u
x

1

ORTALAMA APA AT HIZ GEN
APA AT HIZ GEN
DI APA AT HIZ GEN
c
1
=c
1m
=c
2m

28
3.3.1 POMPALARDA G DM HESABI, KANAT SAYISI VE TANIM
ERLER

3.3.1.1 POMPALARDA G DM HESABI
Yukardaki izelgede sonsuz kanat kabulnde srtnmesiz, sonlu kanat kabulnde
srtnmesiz ve sonlu kanat kabulnde srtnmeli durumlarda pompa ve trbindeki
durumu diyagram olarak verildi. Bu kavramlarn biraz daha akla kavumas
gerekir. Bunlarla ilgili ok sayda aratrmalar yaplm ve imdi bu aratrmalardan
en nemlisi olan Pfleiderer ynteminden konu edilecektir.
rnek olarak bir pompa dnel ark ele alndnda, kanat kanallarnda bal hzn
hareketi ekil (3.3)de olduu gibidir.

ekil (3.3) Kanat kanallar iinde bal hzn dalm
a) Sonsuz kanat kabulnde,
b) Sonlu kanat kabulnde,
a durumunda sonsuz kanat says kabulnden dolay bal hz dalm eleniktir
(niform). Halbuki sonlu kanat saysndan dolay, kanat srtndaki bal hz az ve
kanat arkasndaki ise fazladr. Bylece bu hz farkndan dolay kanat boyunca
hareket eden akkann ark dnme yn tersine kanat kanal iinde bir sirklasyonu
balayacaktr.

ekil (3.4) Kanat kanalnda meydana gelen sirklasyon.
ark kanatlar bir taraftan basn kazandrd suyu pompann basma tarafna sevk
ederken, dier taraftan da ark kanat yapsndan dolay bu sirklsyon hareketini

29
yapacaktr. Bu olay ilk kez 1924 ylnda Pfleiderer gndeme getirmi ve bu olaya
G DM adn vermitir. Bylece sonsuz kanat kabul ile sonlu kanat says
kabulndeki zgl enerjiler arasnda;
) p 1 ( Y Y
k k
+ =
(3.1)
ve
S z
r
p
2
2
' =
(3.2)
tanmlamalar yapmtr. Bu eitliklerde;
r
2
arkn basma tarafnn yarap,
z Kanat says,
S ekil (3.5)de grlen ark giri ve k arasndaki orta ak izgisi
AB nin statik momenti, yani
}
=
2
1
r
r
dx r S
(3.3)
Grgsel Say, arkn kanat biimi ile arktan sonraki yneltici arka
bal bir say,

ekil (3.5) Pompa arknn meridyen kesidi.

Yaplan deneysel almalar sonucu yneltici ark bulunan radyal dnel arklarda,

)
60
1 ( 6 , 0
0
2
|
+ =
'
(3.4)
Sadece salyangoz gvdeli arklarda,

)
60
1 ( ) kadar e ' 85 , 0 den ' 65 , 0 (
0
2
|
+ = '
(3.5)
Sadece yneltici halkas bulunan dnel arklarda,
)
60
1 ( ) aras 0 , 1 ila 85 , 0 (
0
2
|
+ =
'
(3.6)
Eksenel arklarda ise,
)
60
1 ( ) kadar ye ' 2 , 1 den ' 0 , 1 (
0
2
|
+ =
'
(3.7)
30
olmaldr. Burada kanat k as
2
derece olarak alnacaktr.
Verilen bu eitliklerde uygun deeri eldesi normal kanat saylarnda olur.
Radyal bir ark iin (3.3) eitlii ele alnarak,
dx=dr ve buradan 2 / ) r r ( dr r S
2
1
r
r
2
1
2
2
}
= = yazlp, (3.2) eitlii,
2
2
1
)
r
r
( 1
1
z
2 p
'
=
(3.8)
bulunur. r
1
/r
2
0,5 durumunda ise bu eitlik,
z 3
8
p
'
=
(3.9)
olur. (3.9) eitlii r
1
/r
2
1/2 durumunda btn radyal arklar iin geerlidir.
Bu eitlik eksenel tip arklarda ise r
1
=r
2
=r ve S = rAB = re olduu
ekil (3.5)te gsterilmitir. Bylece eitlik,

ekil (3.5) Eksenel ark
e z
r
p

'
= (3.10)
eklinde ifade edilir.

3.3.1.2 POMPALARDA KANAT SAYISI TAYN
arklarda optimum kanat says tesbiti iin byk bir deneyim ve bilgi birikimi
gerekir. Bilhassa radyal ve (yava ark) ve yar radyal (orta hzl ark) arklarda
kanat says tesbiti daha nce yaplan ok sayda deney sonularna dayanlarak
yaplr. Pompalar konusunda en nemli aratrmaclarn banda gelen Pfleiderer
ekil (3.6)da grlen ark kesitini ele alarak;
m
m
sin
e
r
k 2 z | =

(3.11)
eitliini nermitir. Bu eitlikte;

31

ekil (3.6) Kanat Says Belirlenmesi.

e A
1
A
2
orta akm izgisinin uzunluu,
r
m
A
1
A
2
akm izgisinin S arlk noktasnn yarap,
m
Kanat alarnn ortalama deeridir.
Ortalama a deeri byk yaklaklkla;

2
2 1
m
| + |
= |
(3.12)
hesaplanr. k grgsel says kanat kalnlna, A
1
A
2
akm izgisinin e boyuna ve kanat
kanallarnn przllne bal olarak deitii tespit edilmitir. Pfleiderer yaplan
almalar sonucu bu say iin snr;
5 k 8
Belirlemitir. Genel olarak radyal arklarda (nq 30)
1 2
1 2
m
r r e ve
2
r r
r =
+
=

alnarak kanat says eitlii;
2
Sin
D D
D D
k z veya Sin
r r
r r
k z
1 2
1 2
1 2
m
1 2
1 2
| + |
+
= |
+
=
(3.13)
elde edilir. Uygulamalarda k=6,5 kabul edilerek hesaplar yaplr.

3.3.1.3 POMPALARDA TANIM ERLER
Hidrolik makinelerde ister pompalar, ister su trbinleri olsun ana karekteristik
byklkler olan, Basma ykseklii veya d, dnme says ve debi verilerek makine
hesabna balanr. Seilen bu karekteristik deerler pompa veya trbinin en iyi
verimde alt var saylarak hesaba balanr. Bunlar da grebilmek iin hidrolik
makineleri tanm erileri hakknda bilgi sahibi olmamz gerekir. Uygulamalarda
pompalar oklukla ve trbinler daha az kullanldndan pompa tanm erilerinden
konu etmek daha yararl olacaktr. Su trbini konularnda ise trbin tanm erileri
anlatlacaktr.

32
3.3.1.3 POMPALARIN TANIM ERLER VE ALIMA NOKTASININ
TESPT

3.3.1.3.1 SONSUZ SAYIDA KANAT KABULNDEK KISMA ERS
Pompalarda en nemli tanm erisi KISMA ERSdir. Ksma erisi ise sabit dnme
saysnda (n=sabit), Q
x
debisine karlk gelen Y
x
zgl enerjisiyle oluturduu
eridir. Bir deney dzenei kurularak sabit dnme saysnda, pompann basma
tarafna konulacak bir vana yardmyla ksma ve ama yaparak deien debi
miktarna bal olarak zgl enerji gidii hesaplanr. Yani burada n=sabit iin
Y
x
=f(Q
x
) denklemi ile istenilen KISMA ERS elde edilir.
imdi de tek kademeli bir pompada nce sonsuz kanat kabulnde nmerik olarak
KISMA ERS denklemini bulalm.
Hidrolik Makineleri Ana denklemi elde edilirken izilen hz genlerinde genel olarak
pompa ark kanatlarna giri hz radyal arpmasz kabul edilmiti. Yani eksenel
gelen ak hibir arpmaya maruz kalmadan ark kanat kanalna
0
=
1
=90
0
olarak girdii kabul edilir. Dolaysyla
0
=90
0
olunca c
0u
=0 olur. o indisi
ark kanatlarna giri ve kanat giriinden bamsz konuma iaret eder. Giri hz
geni gz nne alnrsa c
0u
=c
1u
=0 olduu grlr ve hesaplara bu kabullerle girilir.
Bylece sonsuz kanat kabulndeki zgl enerji eitlii sabit dnme says iin;

ux 2 2 x k
c u Y =
(3.11)

olarak yazlr. Bu herhangi bir ksma durumdaki debiye karlk gelen sonsuz kanat
kabulndeki zgl kanat enerjisidir. ekil (3.6) da normal Q debisi iin geerli olan
A
2
B
2
C
2
k hz geni, ksmi Q
x
debisi iin A
2X
B
2
C
2
olacaktr. Bu genin A
2x
tepe
noktas bilinen orant bantsndan gidilerek,

Q
Q
c c
x
m 2 mx 2
= (3.12)
bulunur. Dier taraftan bu hz geninden yararlanlarak,
2 m 2
x
2 2 mx 2 2 ux 2
Cot c
Q
Q
u Cot c u c | = | =
yazlr ve bu sonu (3.11) eitliine gtrlrse;

(
| =
2 m 2
x
2 2 x k
Cot c
Q
Q
u u Y (3.13)

sonsuz kanat kabulndeki KISMA ERS eitlii bulunur ekil (3.7).

33

ekil (3.6) Kanat uyumlu ak halinde ksmi ve normal yklerde bir pompa
arknn k hz geni.
Bu eitlik her trl akkan iin geerli olduu grlmektedir. nk eitlikte
younluk yoktur. Elde edilen bu eitlikte deiken Q debisi ile
2
kanat k as
olmaktadr. Kanat k asnn alabilecei deerler, ya 90
0
den kk, ya 90
0
ye
eit veya 90
0
den byk olacaktr. Bu eitlikte
2
kanat k as, u
2
evresel hz
(m/s), c
2m
ark k mutlak hznn meridyen bileeni (m/s), Q
x
ksmi debi (m
3
/s), Q
pompann debisi (m
3
/s), Q
x
/Q doluluk oran olarak tanmlanr. (3.13) eitliinden
grld gibi Q
x
debisi dndaki deerlerin hepsi sabittir. nk ark imal
edildikten sonra kanat k as artk bellidir. Pompann belli bir dnme says
vardr ve buna gre evresel hz da sabittir. Bylece Y
kx
sadece Q
x
debisinin ald
deere gre deiim gsterecektir. Bu eitlikte
2
asnn alaca deerler;

Ya
2
< 90
0
veya

2
= 90
0
yahut ta

2
> 90
0

olacaktr.. Bu deerlere gre elde edilecek KISMA ERS ise;

ekil (3.7) Sonsuz sayda kanat durumunda debiye gre zgl enerjinin
deiimi.
biimindeki dorular olacaktr. Burada;
A
2

A
2x

B
2
C
2

34
2
< 90
0
Geriye eimli kanat
2
= 90
0
Raydal kanat
2
> 90
0
ne eimli kanat
olarak adlandrlr. Radyal kanatlar dn ynnden bamszdrlar.
Dnel pompa ark kanatlar genel olarak GERYE EML olurlar. Bunun en byk
sebebi artan debiye karlk gcn belli snrlar altnda kalmas iin manometrik
yksekliin dmesi gerekir. Bu durum ancak geriye eimli kanatlara sahip
pompalarda salanr.

3.3.1.3.2 SONLU KANAT SAYISI KABULNDEK KISMA ERS
Kanat kanallarndaki ak hala srtnmesiz yani ideal ak kabul edildiine gre,
KISMA ERS dalm yine dorusal deiecektir. Daha fazla bilgi iin (1)e
bavurulabilir. Daha nce belirtildii gibi sonsuz sayda kanattan sonlu sayda kanata
geite, ark kanat kanallar iinde ak ynnn tersine bir sirklasyon olay
balayaca ve buna G DM dendii aklanmt ve bu debiden bamsz bir
olaydr. (3.1) eitliinden yararlanlarak;

x k kx
Y
p 1
1
Y

+
=
(3.14)
yazlabilir. Buradaki p bir pompa iin sabit kalacaktr. ekil (3.7) de kesikli izgiyle
gsterilen eri ise, viskozitenin etkisiyle dorusal grntden uzaklaarak aaya
doru bir kvrlma gsterir. Ama byle bir eri yerine Y
kx
iin ekildeki FKA dorusu
alnr. Bu doru K hesap noktas ile Y
kx
dorusunun yatay ekseni kestii noktadan
geer. Y
kx
iin byle bir doru semekle, uygulamada nemli olan pompa alma
blgesinde yeterli doruluk salanm olur.

ekil (3.7) Y
kx
ve Y
kx
izgilerininnn birbirine gre konumlar, (1)den alnmtr.
Q
x
ekseniyle kesim noktas olan F, (3.13) eitliinden Y
kx
=0 ve OF=Q
x
konularak
elde edilir.
2
2
2 2
2 2 2 1
m 2
2
tan
t
t
b D u Tan
c
Q
u F O |
o
t = | =
(3.15)
K
A
F
Y
x

Q
x

O
G
Q
x

2
2
u
Y
k

Y
k

Y
kx

Y
kx

Q
35
Y
kx
ve Y
kx
dorularnn Q
x
eksenini ayn noktada kesmeleri kabul ancak baz
kstlayc kaytlar iinde geerlidir. Birok durumlarda bu izgilerin paralel olmalar
daha byk bir ihtimal iindedir.

3.3.1.3.3 KISMA ERS N TESPT
Sonsuz kanat kabul ile elde edilen ksma erisi daha gereki bir ifade ile ksma
dorusu ve g dm etkisi gz nnde bulundurularak elde edilen sonlu kanat
says iin ksma erisinden sonra aadaki kayplar karlarak gerek KISMA
ERS elde edilir.
1. Pompann tamamndaki Z
hx
kanal srtnme kayplar. Bu kayplar, ark
kanatlarnda, ynelticide, emme ve basma flanlar arasndaki tm balant
kanallarndaki srtnme kayplarn ierir.
2. Dnel ark ve yneltici giriindeki Z
a
arpma kayplardr.
(2.3) ve (2.9) eitliklerinden, Y
k
=Y Z
h
ve
1
h
1
k
h
Z Y
Y
Y
Y
=
(
= yararlanlarak
Z
h
iin;

k h h
Y ) 1 ( Z q = (3.15)
bulunur. Duran bir kanal halinde bu kayplar Q
x
ile yaklak olarak tepesi balang
noktasnda olan bir parabol zerinde deiir. Bu kayplar iin elimizde baak bilgi
olmadndan dnmekte olan kanal durumunda da ayn kuraln geerli olduu kabul
edilir ve Z
hx
kayp erisi ekil (3.8) de grld gibi (3.15) eitliinden
hesaplanan P noktasndan geen bir parabol olarak izilir.

ekil (3.8) Z
hx
kanal kayplarnn hesaba katlmas.
arpma kayplar ark ve yneltici giriinde kar ve Akkanlar Mekaniinden
bilindii gibi;
2
w
k Z
2
a
a
=

Eitliinden bulunabilir. Daha fazla bilgi iin (1) ve (2) kaynaklarna bavurulabilir.
O
Kanal
Srtnmeleri
k h h
Y ) 1 ( Z q =

Q

h

Y
kx

Y
kx

Z
hx

B
Q
x

A
Y
x

P
36
Aadaki ekillerde ise sra ile yaycl bir pompa ile kanatsz yaycl bir pompann
KISMA ERSnin nasl elde edildii aklanmtr.

RNEK 3) Su ileten bir radyal pompa dnel arknn lleri unlardr.

ARK API
D2
ARK
GR
API
D1
ARK GR
GENL
b1
ARK IKI
GENL
b2
KANAT
GR
AISI
1
KANAT
IKI AISI
2
GR DARALMA
FAKTR
k1
IKI
DARALMA
FAKTR
k2
250 mm 50 mm 10 mm 5 mm 30
0
25
0
1,2 1,05
ekil (3.9) Tek kademeli radyal bir
pompada kanatl yaycl
(Yneltici arkl)
durumunda KISMA
ERSnin elde edilmesi.

ekil (3.9) Tek kademeli radyal
bir pompada kanatsz
yaycl (Yneltici
halkal) durumda
KISMA ERSnin
elde edilmesi.

37

a) n=30 d/s dnme hznda pompann Q debisi ile Y
k
sonsuz kanat kabulndeki
zgl enerjisini hesaplaynz.
b) k=7 kabul edilerek kanat says ne olur?
c) Yk sonlu kanat durumundaki zgl enerjiyi bulunuz.

)
60
1 ( 75 , 0
0
2
|
+ = '
kabul edilecektir.

d) Hidrolik verim
h
=0,85, ve mekanik verim
m
=0,88 olduuna gre Y ZGL
ENERJyi ve POMPA ML GCn bulunuz.

ZM 3)
A) Pompann debisi dnel ark giri hz geni izilerek elde edilir.
Q debisi Dnel ark girii hz geninden yararlanlarak hesaplanr.

Q debisi izelge (2.3)de grld gibi QQ
1
alnr. Bunun sebebi dnel arka su
girii radyal ynde yani c
1m
=c
1
dir.
/s m 10 3,56 Q
1,2
2,72 0,01 0,05
Q ,
k
c b D
Q
3 3
1
1m 1 1
=

=

=

Sonsuz kanat kabulundeki zgl enerjisi Y
k
, dnel ark k hz geni izilerek
hesaplanr.

k Hz geni

u
2
=23,56
w
2

C
2u
=21,52 m/s
c
2

2
=25
0

c
2m
=0,95 m/s
w
1

u
1
=4,71 m/s
1
=30
o

Dnel ark Girii Hz geni
c
1m
=c
1
=2,72 m/s
m/s 2,72 c
, tan u c m/s, 4,71 u
30 0,05 u n, D r u
1m
1 1 1m 1
1 1 1
=
= =
= = =
m/s 21,52 c ,
tan25
0,95
23,56 c 23,56m/s, u
30 0,25 u n, D u ,
tan
c
u c
0,95m/s c
1,05
0,005 0,25
10 3,56
c
Q Q Q , k
b D
Q
c
2u 0 2u 2
2 2 2
2
2m
2 2u
2m
3
2m
2 1 2
2 2
2
2m
= = =
= = =
=

=
~ ~

=

38

Dnel ark giriindeki ak radyal arpmasz kabul edilerek c
1u
=0 olur ve buradan da
sonsuz kanat kabulndeki zgl enerjisi;

olarak elde edilir.
C) Kanat says;
2
Sin
D D
D D
k z
1 2
1 2
1 2
| + |
+
=
eitliinden z=5,67=6 kabul edilir.
B) =1,06 hesaplanr ve buradan da
2
2
1
)
r
r
( 1
1
z
2 p
'
=

p=0,184 bulunur. Y
k
=(1+p)Y
k
,507=1,184Y
k
, Y
k
= 428,21 J/kg olur.
C) Y=
h
Y
k
tan, Y=364 J/kg ve
P
mil
=10009,813,5610
-3
364/(0,850.88), P
mil
=17,6 Kw elde edilir.

3.4 DNEL POMPALARIN TANIM ERLER

3.4.1 BORU KAREKTERST ERS
Pompalar, emme deposundan aldklar suyu baslacak konuma kadar borular ve dier
elemanlar yardmyla sevk edeceklerdir ekil (3.10).
mSY 51,68 H ,
9,81
507
H ,
g
Y
H
edilir. elde J/kg 507 Y
23,56 21,52 Y , u c Y
k k
k
k
k
k 2 2u k
= = =
=
= =

39

ekil (3.10) Bir pompa Tesisinin ematik grnts.
Burada pompann tanm erileri yannda seilen boru ap ve dier dirsek, vana ve
benzeri elemanlarn oluturduu srtnme kayplar da hesaba katlmas gerekir. Bu
yzden pompaya ait KISMA ERS yannda mutlaka BORU KAREKTERST
ERSnin de bilinmesi gerekir. ster boru iinde, isterse vana, dirsek, musluk vb
elemanlarda meydana gelen basn kayplarnn gidii parabolik bir eri eklindedir
ve (1.3)de verilen denklemlerden elde edilir ekil (3.13). BORU
KAREKTERST ERS ekil (3.11)de grld gibi orijinden geen
parabolden baka bir ey deildir. Eriyi oluturan deerler bilindikten sonra,
pompa sistemindeki suyun baslacak geometrik ykseklii dey eksende
iaretlendikten sonra BORU KAREKTERST ERS izilir. nk pompa; bu
geometrik ykseklie eritikten sonra emme haznesinden basma haznesine kadar
boru ve elemanlarnda oluan basn kayplarn da yenerek suyu istenilen basma
haznesine iletecektir.

Z
e

Z
b

H
h
k

TELENEN BORU KAREKTERST ERS
40

ekil (3.11) Boru karekteristii erisinin izimi.
3.4.2 POMPANIN KISMA ERS
Emme haznesinden, basma haznesine kadar oluan kayplar elde edildikten sonra
KISMA ERS izimine geilir. Pompann basma tarafndaki vana aklnn eitli
deerlerine karlk gelen zgl enerji yani pompann manometrik ykseklii
hesaplanarak H
m
=f(Q) erisi elde edilir ekil (3.12). Ksma erisi ile boru
karekteristii erisinin kesim noktasna ALIMA NOKTASI (N) ad verilir. Bu
h
k

b
b
a
a
Q
A
H
geo.

BORU KAREKTERST ERS
h
k

b
b
a
a
Q
Q
Ayn zelliklere sahip 2
Borunun Paralel balanmas
Ayn zelliklere sahip 2
Borunun seri balanmas
41
noktann pompann en iyi verimde alt alanlara gelmesi tercih edilir. Pompaya ait
ksma, verim ve g erileri ayn yerde izilebilecei gibi ekil (3.13), ayr ayr
elde etmek mmkndr ekil (3.14).

ekil (3.12) Ksma erisi ve boru karekteristii erisinin izimi.

ekil (3.13) Tek kademeli pompaya ait KISMA, Verim ve G erileri.
H
geo.

Q
H

h
k

BORU
KAREKTERST
ERS
KISMA ERS
N
42

ekil (3.14) Bir pompann tanm erileri (Ksma, G, ENPY ve verim erileri).
KSB pompa fabrikasndan alnmtr.

3.5. POMPALARIN PARALEL VE SER BALANMALARI
Pompalarn uygulanaca yere gre daha fazla debi veya ykseklik ihtiyac sz
konusu olduunda en pratik yol pompalarn ya paralel veya seri balanmalardr.
Paralel balanmaya zel rnek ift girili pompa, seri balanmaya zel rnek ise
kademeli pompadr.

43

3.5.1 POMPALARIN PARALEL BALANMALARI
ekil (3.15)de 3 pompann paralel olarak baland, emme deposundan her bir
pompann bamsz su emdii ve ayn borudan basma deposuna su bastklar
grlmektedir.

ekil (3.15) Pompalarn paralel balanmasnn ematik grnts.

Paralel bal pompalarda toplam debi, her bir pompann verdii debiler toplamdr,
Q
paralel
=Q
1
+Q
2
+Q
3
. Ama toplam debi hibir zaman pompann verdii debi kadar
deildir ve her zaman daha kktr. Bunun nedeni pompalar ortak alrken oluan
boru karakteristii erisinin gidiatdr. ekil (3.16)da ayn zellikle haiz iki
pompann paralel balanmasndan dolay oluan ortak ksma erisi grlmektedir.
Paralel balantda genel olarak debide yani yatay eksende deiim sz konusudur. Bu
nedenle boru seimi ok nemlidir. Boru karakteristik erisinin gidii ne kadar
yatksa o kadar daha fazla toplam debi elde edilir.
p
a

44

ekil (3.16) Ayn ksma erisine sahip 2 pompann paralel almas durumunda
elde edilen ORTAK KISMA ERS izimi.

ekil (3.17) Ayn ve farkl pompalarn paralel balantlarnda elde edilen
sonular.

45
3.5.2 POMPALARIN SER BALANMALARI
Seri balama paralel balama gibi sklkla kullanlmaz. Burada sabit debiye karlk
basma yksekliinde art sz konusudur. Yukarda deinildii gibi seri bal
durumun zeli ok kademeli pompadr. ekil (3.18)de farkl ksma erilerine sahip
2 pompann seri balanmas gsterilmitir.

ekil (3.18) Farkl ksma erilerine sahip 2 pompann seri balanmas.

Burada B
I
noktas birinci pompa ile boru karekterestiinin kesim noktas ve bu
pompann tek bana su bastndaki alma noktasdr. B
II
de dier pompann
alma noktasdr. ki pompa seri balandnda ortak alma noktas B
I+II
olur.
Erilerin birletirilmesi deyde yaplr.

RNEK 4)
ekil (3.13)de ksma erisi verilen pompann verileri;
Debi Q=100 m
3
/saat, Basma ykseklii H
m
=63,5 m, Verimi =0,76 ve dnme
says n=2900 d/dakdr. Pompann debisi Q=80 m
3
/saat ve basma ykseklii
H
m
=57 m olduu takdirde;
a) lk durumda POMPA ML GC ne olur?
b) kinci verilere gre, POMPA VERM ile ML GCn bulunuz.

46

RNEK 5) n=1450 d/dak sabit hzla dnen bir santrifj pompann aada verilen
ykseklik, debi verim deerlerine gre A deposundan emdii suyu, 15 m ykseklikte
bulunan B deposuna basmas istenmektedir. Boru boyu uzunluu L=100 m, boru ap
D=100 mm ve srekli yk kayp katsays =0,02 dir. Btn yersel kayplar ihmal
edilecektir.
A) Ksma, Verim ve Boru karekteristii erilerini izip alma noktasn iaret
ediniz ve bu durumda POMPA ML GCn hesaplaynz.
B) B deposuna saniyede 30 litre su basmak iin nasl bir nlem alnmaldr? Bu kadar
su ekildiinde pompa mil gc ne olur?

Q (lt/s) 0 10 15 20 25 30 35
Hm (m) 26 25 23,5 21,6 18 12 0
(-) 0 63 68 66 56 32 0
h
k
(m) 0 1,6 3,6 6,4 10 14,4 19,6

47
4. BOYUTSAL ZMLEME VE BENZERLK
4.1. BOYUTSAL ZMLEME
Boyutsal zmlemenin nemi:
Boyutsal zmleme akkanlar mekanii problemlerinin zmnde kullanlan en
nemli matematik aralardan biridir. Bu yntemin en nemli zellii boyutlu
deikenleri boyutsuz gruplar halinde toplayarak saysn azaltmasdr.
Akkanlar mekanii problemlerinin birounun, dorudan doruya hareket
denklerinin zmleri ile aydnla kavuturulmasna imkn yoktur. Bu sebepten, bu
akkan problemlerinde tam zme kavuturulmu olaylarn says pek azdr.
Karmak ak olaylarnn ve zellikle trblansl ak problemlerinin byk bir
ounluu bilinen matematik yntemlerle zmlenememektedir. Bunun sebebi
genellikle hareket denklemlerindeki, deiken saysnn okluudur.
Bu durumda, deikenlerin bazlar gruplaarak bir takm boyutsuz saylarn
tanmlanmas yoluyla deiken saysnn azaltlmas dnlebilir. Bylece hem
deiken says azaltlm ve hem de olay nitelendiren baz zel saylar ortaya
km olur. Dier taraftan, bu boyutsuz saylara bal bir takm katsaylar elde
edilir ve bu katsaylarn deneylerle bulunmas sonucunda olayn zmn veren
denklem kurulmu olur. Ancak bu yoldan problemin tamamen zmlenmesine ve
olayn aydnlanmasna imkn yoktur.

BOYUTSAL ZMLEMENN OK NEML OLDUU YERLERDEN KS
AAIDA BELRTLMTR.
A) A) DENEYSEL ARATIRMALAR
Bu olayn deneysel olarak incelenmesinde, deneyleri dzenlerken boyutsal
zmlemeden yararlanlarak deney says byk oranda azaltlr ve deneyler
karmak olmaktan kurtarlr. Ayn zamanda deney sonularnn toplu ve dzenli bir
ekilde belirtilmesi ancak boyutsal zmlemenin verdii saylarn kullanlmasyla
mmkndr.

B) MODEL DENEYLER
Boyutsal zmleme sonular kullanlarak gerek yaplardaki karmak olaylar bu
yapnn modeli zerinde deneyler yaplarak incelenebilir.

ANABOYUTLAR
Akkanlar mekaniinde llebilen birok zellik, nitelik ve byklk vardr. rnek
olarak younluk, viskozite gibi akkan zellikleri, hz ve basn gibi llebilir
moleklsel belirginlikler, uzunluk ve zaman gibi soyut byklkler bunlar arasnda
saylabilir. Btn bu nitelik ve byklklerin birou bir takm temel tanmlamalar ve
denklemlerle birbirlerine baldr. rnek olarak hz,

48
uzunluun zamana orandr. Newtonun ikinci prensibine gre kuvvet, ktle ile
ivmenin arpmdr. Dolaysyla karklklar nlemek iin bu byklkler arasnda
yeteri kadar bamsz byklk seilmesi ve dierlerinin bu byklkler cinsinden
belirtilmesi gerekir. nceden istenildii gibi seilen bu bamsz byklklere ANA
BOYUTLAR ad verilir. Ana boyutlar dndaki dier btn tanmlanabilir bu
tanmlanabilir byklkler cinsinden yazlabilir, baka bir deyile
boyutlandrlabilirler. Issal problemleri kapsamna almayan akkanlar mekanii
problemlerinde ana boyut vardr. Genel eilim bu ana boyutu; ya ktle (M),
uzunluk (L), zaman (T) veya kuvvet (F), uzunluk (L), zaman (T) olarak semektir.

4.1.1. EBOYUTLULUK PRENSB
Matematik zmleme yntemleri ile elde edilmi olan ve belirli bir fiziksel olay
temsil eden bir denklemin btn birim dzenleri iin geerli olmas zorunludur.
Doal olaylar ve sonular, insan yaps olan birim dzenlerinden habersizdir. Bu
olaylar temsil eden denklemleri de birim dzenlerinden bamsz olmalar gerekir.
Dolaysyla akkanlar mekaniinin btn temel denklemleri ve bunlardan elde edilen
dier eitliklerin her teriminin boyutunun ayn olmas mecburiyeti ortaya kar. Bir
denklemin her teriminin ayn boyutlu olmas zorunluluuna EBOYUTLULUK
PRENSB ad verilir.
Akkanlar mekaniinde birok kark olaya etki eden byklkler bilindii halde bu
byklkler arasndaki bant bulunamamaktadr. Baka bir deyile olayn bal
olduu deikenler bilinmekte, fakat olay temsil eden denklem kurulamamaktadr.
Bu durumda boyutsal zmleme yntemleri kullanlarak deikenleri BOYUTSUZ
GRUPLAR halinde toplamak ve olay bu boyutsuz gruplarn fonksiyonu olarak yazmak
mmkndr. Boyutsuz gruplarn says deiken saysndan daha az olduu iin byle
bir yntemin byk kolaylklar salamas beklenebilir. Gerekten bu yntemle ok
daha az sayda ve karmak olmayan deneyler yaplarak istenen denklemler elde
edilir.

4.1.2. BUCKNGHAMIN t YNTEM
Boyutsal eitlik prensibine uyan bir denklemde n adet birbirinden bamsz deiken
bulunsun. Btn bu deikenler, saylar m olan ana boyutlar cinsinden
boyutlandrlabilir. Bu durumda, t yntemine gre bamsz deikenler genellikle
(n-m) sayda boyutsuz gruplar halinde dzenlenebilir. Bu gruplar, t
1
, t
2
. tn-m
.gruplar olarak adlandrlr. Ynteme t adnn verilmesi bu sebepledir. (Buradaki
tlerin, deeri 3,14 olan say ile ilgileri yoktur). Boyut zmlemesi sonucunda, ana
boyut says m e eit sayda denklem elde edileceine gre bilinmeyen saysn (n-
m)ye indirgemek ve gruplatrma yapmak mmkndr.

49
t yntemi, matematik olarak aadaki gibi zetlenebilir. Eer A gibi bir deiken A
1

, A
2
........ An bamsz deikenlerinin bir fonksiyonu ise, bu bant;
A
1
= A
1
(A
2
, A
3
,......... An)
Veya
F(A
1
, A
2
,..... An )=C

eklinde yazlabilir. Burada C boyutsuz bir sabiti gstermektedir. t Yntemine gre
boyutlarn aynl prensibi sonucu ana boyut says (m) kadar ek denklem elde
edilerek, deiken says t adn verdiimiz (n-m) sayda boyutsuz gruba
indirgenecektir.
F(t
1
, t
2
, t
3
, ....... t
n-m
)= C
1

Her bir t grubunda m says ortak bamsz deiken ve bir tane de deiik bamsz
deiken bulunacaktr. Her bir t grubunda ortak olarak bulunan m adet bamsz
deikene (A
1
, A
2
, .....,A
m
) ortak deiken ad verilir. Gruplarn birbirinden
farklln salamak iin her bir gruptaki ek deikenin dierinden farkl olmas
mecburiyeti vardr. Bylece her gruba m adet ortak deiken ve bir de dier
gruptakilerde bulunmayan bir ek deiken konulduunda aadaki gibi (n-m) adet
boyutsuz grup elde edilir.

t
1
= A
a11
A
2
b1
.............. A
m
m1
A
m+1

t
2
= A
a21
A
b22
.............. A
m
m2
A
m+2

t
n-m
= A
n-m1
A
n-m2
A
m
m (n-m)
A
n

Burada her t grubunda kullanlan ortak deikenler (A
1
,..... A
m
), aralarnda btn
ana boyutlara sahip olmal ve boyutsuz olmayan bir grup tekil etmelidir. Aksi halde
bu grup bir t says olacaktr.
Yntemin nasl uygulanabileceini ok nemli bir rnekle aklayalm.

Is iletiminin ihmal edildii akkanlar mekanii problemlerinin ounda aadaki
deikenlerle karlalr.
1. Uzunluk (L) 2. Hz (V) 3. Basn (p)
4. Younluk ( ) 5. Ses Hz (a) 6. Yerekimi vmesi (g)
7. Viskozite ( ) 8. Yzeysel gerilme ( )

En genel ekilde, bu deikenler arasnda bant;
F(L, V, p , , a, g, ,)=C
eklinde yazlacaktr. te yandan, s iletimi ihmal edildiine gre (M, L, T) veya
(F, L, T) gibi ana boyut mevcuttur. Dolaysyla btn bu n=8 deikeni iine alan
bir akkanlar mekanii olaynda, t yntemine gre; n-m=8-3=5 adet boyutsuz
grup bulmak mmkndr F
1
(t
1
, t
2
, t
3
, t
4
, t
5
)=C.

50
ana boyutun karl olarak ortak deiken semek gerektiine gre,
artlarmz gz nne alarak , V ve Lyi ortak deiken olarak seebiliriz. Dier
taraftan, geri kalan , g, a, ve p deikenlerinden her birinin tersini ortak
boyutlarla beraber aadaki gibi gruplatrarak t gruplarn oluturmak mmkndr.
t =
1
V
1
L
1

t =
2
V
2
L
2
g
t =
3
V
3
L
3
a
t =
4
V
4
L
4

t =
5
V
5
L
5
p
(, g, a, , pnin ss eksi seilseydi t saysnn tersi elde edilirdi.)

Btn t gruplar boyutsuz olacana gre, e boyutluluk prensibinden her eitlikteki
, ve derhal bulunabilir. rnek olarak
1
iin;
M
0
L
0
T
0
= (M L-3)
1
(L T-1)
1
L
1
(M L-1 T-1)
M
0
L
0
T
0
= M
1+1
L
-3 -1+1 1-1
T
-1 -1

1
+1=0, -3
1
+
1
+
1
-1=0,
1
-1=0
1
=-1,
1
=-1,
1
=-1
1
= -1 V -1 L -1 ,
1
=(/VL)=1/Re
bulunur.
1
boyutsuz grubu Reynolds saysnn tersinden baka bir ey deildir.
Ayn ekilde
2
iin,
M
0
L
0
T
0
= (M L
-3
)
2
(L T-1)
2
L
2
(L T
-2
)
M
0
L
0
T
0
= M
2
L
-3 -2+2
+
2+1
T
2 -2

2
=0, -3
2
+
2
+
2
=0, -
2
-2=0
2
=2,
2
=-2
2
=
0
V -2 L -1 g, 2 =(gL/V2)
bulunur.
2
Froude saysnn tersidir.
Dier denklemlerde bu ekilde devam edilip zlrse,
3
=(a/V),
4
=(/V
2
L),
5
=(p/ V
2
)
elde edilir. Akkanlar mekaniinde, zellikle daimi ak problemlerinde, srekli
karlalan bu ok nemli be boyutsuz say aada adlar ve simgeleri verilerek
belirtilmitir.
1. Reynolds Says Re= VL/
2. Froude Says Fr= V/gL
3. Mach Says M = V/a
4. Weber Says W = V2 L/
5. Euler Says Eu = p/ V2
Bu saylar incelendiinde, her birinin dierlerinden bamsz olduu grlr. Baka
bir deyile be saydan hi birinin, dier drd arasnda yaplacak cebirsel ilemlerle
elde edilmesine imkan yoktur. nk her bir sayda dierlerinde bulunmayan
byklk vardr. rnek olarak Reynolds saysndaki , Froude saysndaki g,
51
Mach saysndaki a, Weber saysndaki , Euler saysndaki p dier gruplarla
ortak olmayan byklklerdir.
En genel durumda, bir akkanlar mekanii probleminde be boyutsuz deikenle
uramak gerekir. Ancak uygulamada bu deikenlerin saysn indirmek mmkndr.
Bir ok sktrlamaz ak problemlerinde be ana gruptan ancak biri veya ikisi
nemli olup dierleri ihmal edilebilmektedir. rnek olarak ak su yollarndaki
aklarda ve dalga hareketlerinde Froude says, borulardaki aklarda yalnz
Reynolds says nem tamaktadr.

4.1.3. BOYUTSUZ SAYILARIN ANLAMLARI

4.1.3.1. Reynolds Says : Re = VL/
Atalet kuvvetlerinin srtnme kuvvetlerine orandr. Reynolds says ayn zamanda,
laminer ve trblansl aklar birbirinden ayrmakta kullanlr. Dier taraftan,
Reynolds saysnn yeteri kadar byk olduu aklarda srtnme kuvvetleri atalet
kuvvetleri yannda ihmal edilebilir. Btn potansiyel teori temelde bu ihmale
dayanr. Ak iinde Reynolds saysnn, srtnme kuvvetlerinin ihmal edilemeyecei
deerlere dt blgeler varsa bu blgelerde potansiyel teori kullanlamaz. rnek
olarak cidarlara ok yakn konumlarda hz ve dolaysyla Reynolds says klr ve
artk srtnme kuvvetleri, atalet kuvvetleri yannda ihmal edilemez. Cidar
yaknndaki bu blgeye SINIR TABAKASI ad verilir.

4.1.3.2. Froude Says: Fr = V/gL
Atalet kuvvetlerinin arlk kuvvetlerine orandr. Atalet ve arlk kuvvetlerinin
nemli olduu olaylar arasnda her trl yzeysel dalga hareketleri ve ak su
yollarndaki aklar saylabilir.

4.1.3.3. Mach Says : Ma = V/a
Atalet kuvvetlerinin, akkann sktrlabilir olmasnn dourduu esneklik kuvvetine
orannn kare kkdr. Akkan skmas dolaysyla tad ek basn p=K(p/)
dur. Boyut bakmndan pK alnrsa sktrabilmenin yaratt kuvvet KL
2

olacaktr. Bu durumda;
M= (Atalet Kuvvetleri/Esneklik Kuvvetleri)~(V
2
L
2
/ K
2
L
2
)= V/(K/)=V/a, M=V/a
yazlabilir. A=K/ akkan iindeki SES HIZIDIR. Sktrlabilir aklarda hemen
btn bantlar Mach says cinsinden yazlabilir. Bu aklarn birbirinden tamamen
farkl nitelikler gsteren blmlere ayrlmasnda da Mach says esas alnr. 0<M<1
olan aklara SESALTI, ve M>1 olan aklara SESST AKILAR ad verilir.

4.1.3.4. Weber Says : W=V
2
L/
Atalet kuvvetlerinin yzeysel gerilme kuvvetlerine orandr. Yzeysel gerilmeden
sz edilebilmesi iin ele alnan problemde ak yzey veya ortak yzeylerin
bulunmas gerekir. Yzeysel gerilmenin nemli olduu olaylara ok az rastlanr. Gemi,
52
uak, baraj gibi byk cisimlerin bulunduu problemler yzeysel gerilme daima ihmal
edilebilecek kklktedir.

4.1.3.5. Euler Says : Eu=p/V
2

Basn kuvvetlerinin atalet kuvvetlerine orandr. Genellikle srtnmelerin ve basn
kuvvetlerinin nemli olduu olaylarda Reynolds saysnn eitlii yeterli olmakta ve
Euler saysnn eitlii kendiliinden salanmaktadr. Bu saynn iki kat (p/((1/2)V
2
)
basn katsays olarak tanmlanmakta ve uygulamada ok kullanlmaktadr.

4.2. BENZERLK ESASLARI:
Bilhassa imal edilecek hidrolik makinenin byk lekte olmas yznden mutlaka
benzerlik esaslarna gre hareket edilir. Daha kk lekte model benzer makine
imal edilerek deneyler yaplr ve ana makine hakknda bilgi edinilir. Benzerlik
yasalar kullanlarak boyutsuz saylar elde edilerek byk kolaylklar salanmtr.
n grlen Hidrolik makinenin ana verilerinin benzer makineye dnmnde
aadaki esaslarn salanmas gerekir.
A) Karlatrlan makinelerin btn llerinin ve biimlerinin birbirine
GEOMETRK BENZER olmas gerekir. Buna ksaca GEOMETRK BENZEM ad
verilir.
B) Makinelerin kanallarnda ve bilhassa dnel ark kanat kanallarndaki akta
kinematik benzeimin salanmas gerekir. Ksaca her iki makinenin hz genlerinin
benzerlii salanmaldr. Kanat alar ile ak alar birbirine uyum salamaldr. Bu
benzeime de KNEMATK BENZEM ad verilir.
C) Birbirleriyle karlatrlan makinelerdeki ak dinamik benzeimi salamaldr.
zellikle makinelere gelen d kuvvetler, tama ve srtnme kuvvetleri benzeimi
salarsa dinamik benzeim elde edilmi olur. Genel olarak Reynolds saylar ana
makine ile karlatrlan makine arasnda uyum salamaldr. Bu benzeime
DNAMK BENZEM denir.

4.2.1. GEOMETRK BENZER MAKNE LE ANA MAKNE ARASINDAK
BENZERLK ESASLARI:
Geometrik benzer makinelerin iletme verileri arasnda ilgi kurabilmek iin benzer
dnel arklar arasnda aadaki lein tanmlanmas gerekir.
a) GEOMETRK LEK:
eklinde verilir. Burada

l karakteristik bir uzunluk olup genel olarak dnel arkn d ap olarak alnr.
zeri indisli olan benzer makineyi temsil eder.
b) DNME SAYISI LE:

l
l
k
l
'
=
n
n
'
=
n
k
c
c
w
w
u
u
'
=
'
=
'
=
H
k
53
c) HIZ LE:

Burada yazlarak, k
h
iin,

elde edilir. ki makine arasnda GEOMETRK VE KNEMATK BENZEM elde
edilirse otomatik olarak DNAMK BENZEMN de saland grlr.

ekil (4.1) Benzer makine ile Ana makine dnel arklar ve hz genleri.

4.2.2. DEB N BENZERLK ESASLARI:
Sreklilik denkleminden bilindii gibi debi, ilgili kesit alan ile orada hkm sren
akn ortalama hzyla arpmndan meydana gelir. Ana makine ile benzer makine iin
ayr ayr debi eitlikleri yazlrsa;
elde edilir. Benzer makineler arasnda kesitler iin ise;
yazlr ve hzlar iinde ayn durum tekrarlanp;
elde edilenler debi eitliine getirildiinde;

n D u ve n D u ' ' = ' =
n l H
k k
n D
k =

'
'
=
'
=
n D
u
u
BENZER MAKNA DNEL ARKI ANA MAKNA DNEL ARKI
c A Q c, A Q ' ' = ' =
A = '
2
l
k A
c c = =
'
n l H
k k k c
Q
c A
c A
=
'
=
'
=
'
'
=
'
n
3
l
n
3
l
n l
2
k k Q
k k Q
k k k c A Q
l

54
sonucu bulunur. Eitlie baklarak geometrik benzer hidrolik makinelerde debi ayn
akkan iin dnme saysyla dorusal, geometrik boyutlara gre 3.nc dereceden
deiiklik gsterir denir.

4.2.3 ZGL ENERJ N BENZERLK ESASLARI:
Daha nce elde edilen Euler Eitlii (Hidrolik Makineleri Ana Denklemi)
hatrlanarak;

Yazlabilir.
Her iki makine iin;
yazlr.
Hz lei kullanlarak;

Her iki makinede i verimler, g dm ve dier benzer byklkler ayn
byklkte olduu kabul edilerek, zgl enerjiler iin aadaki sonu bulunur.
Bir hidrolik makinesinin zgl enerjisi, geometrik llerinin ve dnme saysnn
karesiyle deiir.

4.2.4 HDROLK MAKNENN GC N BENZERLK ESASLARI:
Hidrolik Makinenin gc, Debi ile zgl Enerjinin arpmndan olutuu
bilinmektedir ve g bunlarla dorusal olarak artar veya eksilir. Buradan hareketle;
P Q Y
Ana Makine PQ Y
Model Makine P' Q' Y'
yazlr ve daha nce elde edilen eitlikler gz nnde bulundurularak,

g iin aadaki sonu elde edilir.
Y Q n k k P
3 5
l
~
'
Ana makine ile benzer model makinenin verimleri fark ihmal edilerek gle ilgili
benzerlik eitlii;
P k
l
5
k
n
3
P
eklinde bulunur. Buradan bir hidrolik makinenin gc, geometrik boyutlarnn 5.inci,
dnme saysnn ise 3.nc kuvvetiyle deiir.
4.2.5 HDROLK MAKNENN ZGL HIZI (TANIM SAYISI):
ster su trbini isterse pompa olsun zgl hz dnel arknn tipini belirleyen
boyutsuz bir saydr. Benzerlik esaslarnda elde edilen zgl enerjiler ile debiler iin
karlan eitliklerden;

2 2u 1 1u th
u c u c Y =
1 1u 2 2u th
u c u c Y =
SU TRBNLER N
POMPALAR N
=
'

=
'
=
'
k
2
H u
H u
H
Y k ) c (u
k c
k u
c
u
Model Makine Y
k
= (u c
u
)
Ana Makine Y
k
= (u c
u
)

Y
Q
=
'
=
'
2
n
2
l
n
3
l
k k Y
k k Q
n
n
'
=
n
k
elde edilir.
55

Boyal eitliin her iki yannn sleri 3/2 ile arplrsa, sonucu elde edilir. Bu sabite
hidrolik makinelerinde zgl hz ad verilir ve nq harfiyle gsterilir.

Bylece hidrolik makinelerde zgl hz;

eitliiyle ifade edilir.

Eitlie zgl enerji katlrsa bu kez eitlik aadaki gibi yazlr. Aada zgl hza
bal olarak deien dnel ark eitleri grlmektedir.

Yava
ark
n
q
12.35
Orta Hzl
ark
n
q
35.50
Y Y ~
'
2
n
2
k k
l
Q =
'
n
3
l
k k Q
2
l
D D l
k
2
D
D l
'
=
'
=
'
=
n
n
Y n
n
Y
Q
n
n Q
n
n
Y
Y
n
n Q D
n
n Q D
n
n D Q
n
n
Y
Y D
n
n
Y
Y D
n
n
Y
Y
3 / 1 2 / 1
3 / 1
2 2 2
2 2
1/3 1/2
1/3
1/3
1/3 1/2
1/3
1/3
2
3
2
3
2
1/2
2 2 2
2 2
n
2
l
Q
,
Q
Q D
,
Q D

D Q
D
,
D D
D
k k
=
'
'
'
'
(
'
'
=
'
'
(
'
'
=
'
'
=
'
'
'
=
'
'
'
=
'
'
'
=
'
'
'
'
= =
'
Sabit, n
Y
Q
n
Y
Q
3/4
1/2
4 / 3
2 / 1
= = '
'
'
3/4
m
q
H
Q
n n =
n d/dak,
Q m
3
/s,
Hm mSY

Orta Hzl
ark
n
q
50.80
2 2
3
3/4 q
/s m Y
/s m Q
Y
Q
n 333 n
d/s n

56

ekil 4.2. zgl hza bal olarak deien dnel ark eitleri.

RNEK 6)
Bir santrifj pompann iletme deerleri yledir.
Geometrik benzer bir pompa ile ayn sv tanacaktr.
Geometrik benzer pompann ark ap %25 artrlacak
ve dnme says da %50 azaltlacaktr. Bu durumda
geometrik benzer yeni pompann iletme deerlerini
(Q, Y ve P) hesaplaynz.
ZM 5)

Hzl ark
n
q
80.150
Hzl ark
n
q
150.220
Eksenel ark
n
q
200.400

1 Salyongoz Gvde
2 Dnel ark
3 ark Kanatlar
4 Akkan Girii
5 Akkann Radyal Dn
6 Akkan k

1 Gvde
2 Dnel ark
3 Szdrmazlk Elemanlar
4 Pompa Mili
5 Mili Koruma Halkas
6 Fener Halkas
Q= 100 m3/saat,
Y= 500 J/kg,
P= 17,5 kW

Q= 100 m3/saat,
Y= 500 J/kg,
P= 17,5 kW

bulunur. 0
1
0,5
n
n
k
1
1
1,25
D
D
k
n
2
2
l
5 ,
25 ,
= =
'
=
= =
'
=

olur. /saat m 97,66 Q
100 0 Q k Q
3
3
n l
=
= =
'
5 , 25 , 1 k
3

Buradan yeni pompann debisi
zgl enerji iinde ayn yol izlenerek,

Son olarak ta g iin;

ekil (4.3) Tam santrifj (Radyal) pompaya
Ait detay ve basitletirilmi
grntler.

57

RNEK 7)
Tek kademeli bir radyal akl pompa Hm=17 m manometrik yksekliinde Q debisini
verecek ekilde hesaplanmtr. Fakat, pompa imal edildikten sonra yaplan
deneylerde, pompann debisi Q olduu zaman manometrik basma ykseklii
Hm=18,6 m olmaktadr. Pompann dnme says deitirilmediine gre, istenilen
manometrik ykseklii elde etmek iin pompann ark apnn torna edilerek
kltlmesi gerekecektir. ark ap D
2
=343 mm olduuna gre, ap ka mm torna
edilmelidir ki Hm=17 m manometrik ykseklii salansn?
ZM 7)
Elimizde benzerlikle ilgili

Yukardaki eitliklerin olduunu bilmekteyiz. Bu problemde ana ve benzer hidrolik
makinede dnme saylar ayn olduundan k
n
=1 olacaktr. Problemde verilenlere gre
D
2
apn torna edip manometrik yksekliin 17 m olmas istendiine gre, burada
D
2
=340 mm olmas gerekir.
Bylece k
l
=343/D
2
ve eitliinden;

343-328=15 mm olarak elde edilir.

RNEK 8)
H
0
= 55,5 m net d altnda Q=2,5 m3/s lik debi ile n=300 d/dak dnme hznda
alacak bir su trbini imal edilecektir. Model trbin deneylerinin yaplaca
laboratuarda en ok 5 mlik bir net d ile 30 lt/slik bir debi elde edilebildiine
gre model trbinin lei ve dnme hz ne olmaldr?

ZM 8)
H'
0
=5 m ve Q' =0,03 m
3
/s olduuna gre, eitliklerinden
yararlanlarak;

n
n
k ,
D
D
k
n
2
2
l
'
=
'
=
n
3
l
k k
Q
Q
=
'
2
n
2
k k
H g
H g
l
=
'
2
n
5
l
k k
P
P
=
'
J/kg 195,31 Y
500 5 , 0 1,25 Y k k Y
2 2 2
n
2
l
~ '
~ ~ '

bulunur. kW 6,68 P
17,5 0 1 P k k P
3 5 3
n
5
1
~
'
~ ~
'
5 , 25 ,

2
n
2
k k
H g
H g
l
=
'
mm 328 mm 327,91 D , 343
H
H
D 1,
D
343
H
H
2
2 2
2 2
2
2
~ =
'
=
(
=
'
2
n
2
k k
H g
H g
l
=
'
edilir. elde 0,2 k d/dak ve 451,6 n
n
1,53
k ,
k
1
Q
Q
k ,
n
90,05
k ,
k
1
H
H
k
l
1/3 l
n
3
l l 2
n
2
l
= =
=
'
= =
'
=
58

5. HDROLK MAKNELERDE KAVTASYON OLAYI:
ngrlen bir kesitteki mutlak statik basncn, o kesitte belirlenen scakla karlk
gelen buharlama basndan kk olduunda meydana gelen olaya KAVTASYON ad
verilir. Bu olay fiziko-Kimyasal bir olaydr.

59

ekil (5.1) Basnca bal olarak suyun buharlama deerleri.
Hem trbinlerde hem de pompalarda kavitasyonun olumasndan korunmak gerekir.
Kavitasyonla ilgili ok ey sylemek mmkndr. Bu ders notunda zet olarak;
1. Kavitasyon sv aklarda meydana gelir,
2. Hava ve buhar kabarcklar 0,003 saniye sonra basnc yksek blgeden
basnc daha dk olan cidar blgesine gelerek yok olurlar.
3. Kavitasyon olutuunda eki veya ahmerdan sesi gibi iddetli sesler kar.
4. Hidrolik makinenin tmnde ve bilhassa emme blgesine yakn konumlarda belirgin
titreimler oluur.
5. Hm, P, Q ve de nemli dmeler olur. Mekanik ve fiziko-kimsayal etkilerle
cidarlar ksa srede nemli derecede anarak sngerimsi bir dokuya dnr.
Kavitasyonun meydana gelii aadaki temsil resimde gsterilmektedir.

ekil (5.2) Kavitasyon olaynn meydana gelii.
Hava veya buhar habbecii olutuktan sonra ak ynnde hareket eder ve biraz
sonra akkanlar mekaniinde kantland gibi bir kesit boyunca statik basncn en
dk olduu yer olan cidara giderek orada yok olur ve bu yok olma kendini
malzemeyi tahrip ederek gsterir.

AKI YN
CDAR
A B
C

60

ekil (5.3) eitli pompa dnel arklarnn kavitasyona uradktan sonraki
durumlar.

6. POMPALARDA EMME YKSEKL:
ekilde grld gibi A-E arasna Bernoulli
Denklemi yazlrsa;

kemme
2
E E
E
2
A A
A
h
g 2
c
g
p
z
g 2
c
g
p
z +
+ =
+
p
e
E
m
m
e

B
o
r
u
s
u
h
e
m
m
e
c
E
c
a
p
a
POMPA
A
E

61
sonucu elde edilir. Burada c
A
=0, z
E
-z
A
=h
emme

yazlarak, emme yksekliini veren eitlik

bulunur. Eitlikte grld gibi pompann
emmesini salayan atmosfer basncdr ve eitlikten ideal artlarda bir pompa en
fazla 10 metreden suyu emebilir. Pratikte bu deer 10 metreden ok aalardadr.
Dier taraftan E noktasnda mevcut enerji iin yazlabilir ve bu

enerjisinden E konumunda scakla karlk gelen buharlama basnc enerjisi (p
b
/)
karlrsa kavitasyon olayna neden olmayacak Emmede Net Pozitif Enerji (ENPE)
diye tanmlanan bir kavram ortaya kacaktr.
Emmede net pozitif enerji deeri pompa tesisinin emme tarafna ait bir deerdir ve
pompann kavitasyonsuz almasn salamak iin bu deerin mutlaka denetlenmesi
gerekir. Pratikte enerji yerine ykseklik kullanldndan bu deer ENPY Emmede
Net Positiv Yk), ngilizce ise NPSH (Net Positive Suction Heat) diye tanmlanr.

eitlikten ENPEnin pompann kendisine deil fakat pompann emme tarafndaki
tesisata ait byklklere bal olduu grlmektedir. Kavitasyonun nlenebilmesi
iin ENPEnin (ENPE pompa tesisatnn (ENPE)/g=HH
A
emmede net pozitif yk
(ENPY) olarak ta tanmlanmaktadr.) en azndan pompa emme azndaki dinamik
dm Ayye eit olmas gerekir. Buradaki dinamik dm ise (bu Ay dinamik dm
(Ay/g=H
H
) pompann dinamik dm yk olarak ta tanmlanr.) emme azndaki
srtnme kayplarnn karlanmas ve akkann kanatlar aras kanallarda mevcut en
byk hz kazanabilmesi iin gerekli olan enerjidir. Ay dinamik dm sadece
pompann kendisine bal olup pompa ile belirlidir. Ay enerjisi; dnme saysna,
debiye ve yapmn iyiliine baldr. w
o
ve c
o
kanat emme kenar nndeki bal ve
mutlak hzlar, w ve c iki deneysel sayy gstermek zere eitlii yazlabilir.

Eitlikten Ay enerjisi kk olan bir pompann emme yeteneinin iyi olaca
aikardr. Baka bir deyile kayplarn yok sayld, kanat kalnlklarnn sonsuz
kk ve hz dalmlarnn elenik olduu ideal bir pompada
c
=1 ve
w
=0 olur.
Bylece Ay enerjisi en kk deerini alarak c
o
hznn hz enerjisine eit olur.
Gerekte byle bir durumun meydana gelmesi sz konusu olamaz. Ay eitliindeki c
o

mutlak hz ortalama bir deer olup, ilgili kesitte elenik bir hz dalm yoktur.
Dolaysyla
c
says her zaman 1 den byk deerler alr. Allagelmi pompa
hesaplarnda
c
says,
g
c
p
E NPSH,
g
p
g 2
c
g
p
ENPY
2
E E
E
b
2
E E
+ = =
=
|
|
.
|
\
|
+
=
kemme
2
E E A
emme
h
g 2
c
g
p
g
p
h
)
2
c
p
(
2
E E
+
2
c
2
w
y veya
2
c
2
w
y
2
0
2
2
0
1
2
0
c
2
0
w
+ = A + = A
1,2 1,05
c
s s
62
deerleri arasnda seilmektedir. Dier taraftan emme kenarnda kanatlarn
varlndan dolay elenik olmayan bal hzlarn etkisi kendisini gstererek w

says tanmlanmasnn zorunlu olduunu gstermitir. Bu say genel olarak,

deerleri arasnda deimektedir. Radyal pompa hesaplarnda
w
=0,3 ve
c
=1,2
alnmas tavsiye edilmektedir. Aynen hidrolik makinenin tanm says zgl hzda
olduu gibi eitli matematik ilemler yaplarak dnel arkn emme taraf iin bir
emme says (sq) tanm elde edilebilir.
Daha fazla bilgi iin Santrifj Pompalar kitabna baklmaldr.

RNEK 9)
Q=0,1 m
3
/s debi veren ve n=1500 d/dak hzla dnen bir radyal pompa ile mmkn
olan en byk emme ykseklii elde edilmek istenmedir. Emme borusunda llen
boru kayb enerji olarak (gh)
kemme
=10 m
2
/s
2
dir. Verilen deerlere gre elde
edilebilecek en byk emme yksekliini hesaplaynz.

ZM 9)
nce pompann kavitasyon tehlikesi dnda almas gerekir. Bunun iin emme
says ya imalat firma tarafndan verilir veya pompa gz nnde bulundurularak
tahmin edilir. Pompa iyi emme yapan ve seri retilen bir pompa olsun. Burada emme
says s
q
=0,45 seilir. Pompa derslerinden bilindii gibi emme says eitlii yazlarak
emme tarafndaki dinamik dm;

a) Pompa p
A
=950 mbar =95000 N/m
2
atmosfer basncndaki bir ortamdan t=20
0
C
scaklnda souk suyu emerek sevk edecektir. Bu scakla karlk gelen
buharlama basnc p
b
=2340 N/m
2
dir. Maksimum emme ykseklii iin ENPE=y
dnlerek aadaki eitlikten bulunur.

b) ayet pompa atmosfer basnc altnda kaynayan suyu veya bir buhar trbini
youturucusundan kan suyu sevk etmesi istenirse o zaman pompa emme ykseklii
ne olacaktr? Burada;

0,3 0,05
w
s s
edilir. elde olarak /s m 45,6 y
,
0,45
0,1 25
s
Q n
,
y
Q
n s
2 2
4/3
q
3/4
q
=
|
|
.
|
\
|

=
|
|
.
|
\
|

= =
. m 94 , 23 ENPY , 1 3
81 , 9 625
30000 6 700000 01300 1
ENPY =
+
=
( ) ( )
. r ulunacakt b m 67 , 5 h
6 , 45 10
81 , 9
1
y h g
g
1
h , ir d p p
umum emmemaksim
kemme umum emmemaksim b A
=
= A = =
63
Yani pompa tesisin 5,67 metre aasna monte edilmelidir ki kavitasyon olay
meydana gelmesin.

PROBLEM)
Q=180 lt/s, n=3000 d/d, s
q
=0.45, H
kemme
=0.5 m olan bir pompa deniz
seviyesinden 2400 m ykseklie (P
b
=0.029 bar) kuruluyor. Maksimum emme
yksekliini hesaplaynz. ENPY deerini izimle ve saysal olarak belirtiniz.

6. SU TRBNLER
Suyun potansiyel enerjisinden yararlanlarak elektrik enerjisi eldesi iin su
trbinleri kullanlmaktadr. Dye gre su trbinlerinin snflandrmas istenirse;
H
0
> 300 m Yksek basnl Su Trbini Tesisi,
400 m < H
0
>20 m Orta basnl Su Trbini Tesisi,
H
0
< 50 m Dk basnl Su Trbini Tesisi,
denilebilir.

64

ekil (6.1) Yksek basnl trbin tesisi rnei.

ekil (6.2) Orta basnl trbin tesisi rnei,

Francis
Trbini
Tesisi
65

ekil (6.3) Dk basnl trbin tesisi rnei.
Trbinleri eitli durumlarna gre snflandrmak mmkndr. Bunlarda;
1. Trbinin alma tarzna gre,
2. D yapsna gre,
3. letme biimine gre,
4. Ayar biimine gre,
sralanabilir. Aadaki izelge (6.1)de trbinlerin alma tarzna gre
snflandrlmas verilmitir.
ZELGE (6.1) Trbinlerin alma tarzlarna gre snflandrlmas.
EBASIN TRBNLER (ETK TP TRBNLER)
Ortak zellikleri ark atmosfer basncnda ve ksmi giri var
Ad Resmi Dnel ark Yneltici ark
Serbest hzmeli
trbin
(Pelton Trbini)

ok sayda ift
tarafl kepe biimli
paralardan
olumu, teetsel
girili ve
ayarlanamaz arkl
Gce gre 1 ila
6 ayarlanabilir
pskrtcden
oluur ve
hzme elicili.
Teetsel giri
kl tambur
arkl (Banki-
Michell Ossberger
Su Trbini)

Tambur tipi basit
radyal ark tipli. Su
arktan iki kez
geer.
Tek veya
birden fazla
ynelticili

66
ZELGE (7.1) Trbinlerin alma tarzlarna gre snflandrlmas.
KARI BASINLI TRBNLER (REAKSYON TP)
Ortak zellikleri, arkn giriindeki basn kndan daha byk. alma annda
ark kanatlar tamamen su ile dolu
Ad Resmi Dnel ark Yneltici
ark
Francis Tipi
Trbin

Tek veya ift
erilikli radyal
ark kanatl.
Dtan ie doru
ak sz konusu ve
kanatlar ayarsz.
Ayarlanabilir
radyal
yneltici
ark
kanatlar
Kaplan Trbini

Tayc kanat
teorisine gre
izilmi kanatlar,
eksenel akl ve
ayarlanabilir dnel
arkl
Ayarlanabilir
radyal veya
eksenel
yneltici
ark
kanatlar
Diyagonal Su
trbini (Deriaz
Trbini)

Tayc kanat
teorisine gre
dzenlemi ve
oklu ayarlanabilir
dnel kanatl. Ak
gidii dtan ie
doru diyagonal.
Radyal veya
diyagonal
ayarlanabilir
yneltici
ark
kanatlar

Trbinler yap tarzna gre ise dey eksenli veya yatay eksenli olarak monte
edilirler. letme biimleri ise sadece su trbini olarak, veya pompa-trbin eklinde
alabilirler. Ayar ekli ise peltonlarda olduu gibi pskrtcl sistem, Francis
trbininde yneltici ayarlanabilir kanatl sistem ve kaplan tipinde ise hem dnel ark
kanatlar ve hem de yneltici ark kanatlarnn ayar ile alan tipler olarak
zetlenebilir.
ekil (6.4)de Esher-Wyss firmas tarafndan verilmi eitli trbin tiplerininin
d ve debiye gre alma alanlar geni bir ekilde verilmitir. ekil (6.5)te ise
Voith firmas tarafndan verilen trbin cinslerinin d ve zgl hza gre durumlar
grlmektedir.
67

ekil (6.4) eitli trbin tiplerinin d ve debiye gre alma blgeleri.

ekil (6.5) eitli trbin tiplerinin d ve zgl hza gre alma blgeleri.

68
6. 1 SU TRBNLERNN TANIM ERLER
Su trbinlerinde retilen elektrik akmnn frekans yznden her halkarda dnme
saysnn sabit olmas gerekir. Yk deiimlerinde yani g ayarnda debi deiimi
yaplr. Bu debi ayar pelton trbinlerinde pskrtcdeki elici ile, Francis
trbinlerinde dnel ark kanatlarndan nceki yneltici kanatlarn dndrlmesiyle
ve Kaplan trbinlerinde ise hem yneltici hem de dnel arkn alp kapanmas ile
salanr. ekil (6.6), ekil (6.7) ve ekil (6.8). Su trbinlerinde genel olarak d
yani zgl enerji sabittir. ekil (6.9)da su trbinlerinin sabit d ve sabit dnme
hzndaki verim erilerinin gidii grlmektedir.

ekil (6.6) Pelton trbininde elici ile debi ayar ve pskrtcnn kesiti.

69

ekil (6.7) Francis trbininde yneltici ark ile debi ayar ve bir
Francis tipi trbin tesisi.

70

ekil (6.8) Kaplan trbininde debi ayar ve trbinin genel grnts.

71

1 Pelton 2 Francis 3 Kaplan 4 Kaplan

ekil (6.9) Su trbinlerinde sabit d ve sabit dnme hznda verim deiimi
(Escher-Wyss).

7. TRBN ETLER
7.1 PELTON VE BANK MCHELL OSSBERGER TRBN
E basnl trbinler Pelton Trbini ile Ossberger (Banki) dir. Bu trbinlerde akkan
kepelere veya arka atmosfer basncnda girip yine atmosfer basncnda kar. Bu
yzden bu tip trbinlere e basnl trbinler ad verilmitir. Pelton trbini dnel
arknn d evresinde kepeye benzeyen kanatlar vardr ekil (7.1). Su
pskrtcden ktktan sonra bu kepelere girerek hidrolik enerjinin elektrik
enerjisine dnmn salarlar ekil (6.6). Genel olarak trbin gcne gre 1den
6ya kadar pskrtc bulunur.
72

ekil (7.2) 4 pskrtcl bir pelton su trbini tesisi.

ekil (7.1) Bir pelton su trbinine ait kepelerle donatlm dnel ark.
73

ekil (7.3) Voith firmasnn imalat olan bir pelton tipi su trbini tesisi.

ekil (7.4) Alt pskrt-
cl bir pelton
su trbini
tesisinin stten
grnts,
Voith firmas
imalat.
74
Banki trbin tipini Macar asll Banki ile ngiliz asll Michell bulmu ve Ossberger
firmas da imalat yapt iin genel olarak Banki-Michell Ossberger su trbini
olarak adlandrlr. Avrupa bu trbinlerden binlerce imal edilmitir. Kk ve orta
gl su kuvvetlerinde rahatlkla kullanlr. Yaps ok basittir. 20 lt/s ila 9 m
3
/s
debiler iin 1 m ila 200 m dlerde 1000 kW gce kadar kabilirler. Verimleri
genel olarak %80 civardr. Dnme saylar ise 50 ila 200 d/dak arasnda deiir. Su
trbini ise, gvde, tambur tipi dnel ark ve ynelticiden oluur ekil (7.5). Banki-
Michell Ossberger trbininin en byk zellii suyun dnel arktan iki kez girip
kmasdr ekil (7.6).

ekil (7.5) Banki-Michell Ossberger Su trbininin genel grn.

75

ekil (7.6) Banki trbininde suyun arktan iki kez gemesi.

7.2 FRANCS TRBN
Bu trbin tipini ilk kez 19. yzylda Amerikal Howd ile Francis gelitirdiklerinden
Francis ad verilmitir. Francis trbinine su, yneltici arktan dnel arka dtan
girip, ark kanatlar boyunca aaya doru giderek ark terk eder. Trbin tipi
kar basnldr (Reaksiyon tipi). ekil (7.7)de tipik bir Francis trbin tesisi
grlmektedir.

YNELTC
DNEL ARK
GVDE
ekil (7.7) Francis tipi su trbini tesisi.
76
Francis tipi trbinleri 600 m dye kadar alrlar. Ve 500 MWa kadar g elde
edilebilmektedir. Bu trbin tipinin Pelton trbinine gre avantaj, daha kk
boyutlarda imal edilerek, daha yksek dnme saylarnda altrmak mmkndr. Bu
suretle imalattan dolay bir hayli ekonomi salanr. Yurdumuzda Devlet Su lerinin
denetiminde bulunan su trbini tesislerin byk ounluunda Francis tipi trbin
kullanlmaktadr. Kk glerde rnek olarak 200 kWa kadar olan glerde ve 5 m
dden daha az yerlerde kamara tipi denilen ve dey eksenli Francis trbini
kullanlr ekil (7.8).

ekil (7.8) Dey eksenli kamara tipi Franscis trbini tesisi.
Bazen yatay eksenli olarak ta kullanlmaktadr. Bu trbin; ayarlanabilir yneltici
kanatlar, dnel ark ve emme borusundan meydana gelir. Yaps basit ve kullanldr.
ekil (7.9)da ise byk g eldesinde kullanlan yatay eksenli ve salyangozlu
Francis tipi denilen trbin kullanlmaktadr.
77

ekil (7.9) Byk gl Francis Salyangoz tipli trbin tesisi (Voith Firmas
imalat).

ekil (7.10)da ise byle bir trbin tesisinin fotoraf grlmektedir. Ayrca ekil
(7.11)da dey eksenli ve byk kapasiteli baka bir Francis tipi trbin tesisi
grlmektedir.
800
2000
78

ekil (7.10) Francis-Salyangoz tipli su trbini tesisi.

ekil (7.11) Dey eksenli Francis-Salyangozlu su trbini tesisi.
79
ekil (7.12)de Francis tipi trbinde yneltici kanatlarn tek tek sermotorlarla nasl
ayarland gsterilmitir.

ekil (7.12) Servomotor yardmyla yneltici kanatlarn ayar.

ekil (7.13) Francis tipi Dnel ark.

80
7.3 KAPLAN TRBN
1913 ylnda Prof. Kaplan tarafndan patenti alnan bu trbin tipi eksenel olarak
dnmekte etki trbinleri snfna girmektedir. Yani suyun girii ile k arasnda
basn fark vardr. Bu arklarn zgl hzlar byk olup, yksek debilerde ve buna
karlk dk dlerde alrlar. Bunlardaki ortalama d deerleri 80 metrenin
altndadr. Kaplan trbinleri ya salyangoz gvdeli veya boru tipi olarak imal edilirler.
Bugne kadar imal edilen en byk kaplan trbininde elde edilen g 100 MW olup
dnel ark ap 10 metrenin stndedir. Kaplan tipi trbinler klasik nehir trbinleri
olarak ta ifade edilirler.
3 metre ila 8 metre dnel ark apna kadar kanatlar ayarlanabilir olarak imal
edilirler. Buradaki ayar, hidrolik servomotorlarla salanr. zel durumlarda
kanatlarn ayarl olmasndan vazgeilebilir. Bu durumda trbinin ad Uskur tipi
olmaktadr.
20 metre dye kadar beton salyangoz gvdeli imal edilirler ekil (7.14). Daha
byk dlerde ise salyangoz gvde satan imal edilmelidir.
ekil (7.15). Bunun en byk sebebi oluan basnca kar koyabilmesi iindir.

ekil (7.14) Beton salyangozlu Kaplan su trbini tesisi. Voith firmasndan.

81

ekil (7.15) Sa salyangozlu Kaplan su trbini tesisi. Voith firmasndan.

ekil (7.16) Nehirlerde uygulanan BORU TP KAPLAN SU TRBN tesisi,
Escher Wyss firmasndan. 1 Giri Izgaras, 2 Yneltici ark, 3 Dnel ark, 4
Dnel ark ayarl trbin mili, 5 Salmastralar, 6 Konik dili redktr, 7
Jeneratr, 8 Kumanda panosu, 9 Kademesiz ayarlanabilen ayar pompas, 10
Emme borusu.

82
8. SU TRBNLERNN PROJELENDRLMES
8.1 PELTON TRBN PROJELENDRLMES
8.1.1 PELTON ARKI VE KEPES LE LGL PROJE BLGLER
Pelton trbini, serbest su huzmeli (pskrtcl) veya enerji dnm atmosfer
basncnda olutuundan ebasn trbini adn almaktadr. Kepelere giren su
hzmesi ekil (8.1)de grld gibi kepeyi yaklak 170
0
a ile terk eder. Bunun
en byk nedeni, bir kepeyi terk eden suyun dier gelen kepeye arpmasn
nlemektir. Pskrtcden kan su hzmesi kepeye girip karken hareket miktar
teoremi gerei bir etki kuvveti oluturacak, bu kuvvette dnen ark vastasyla bir
dnme momenti meydana getirecektir. Pelton trbini ksmi girili ebasn
trbinidir. nk su dnel arkn evresine monte edilen kepelere tek, tek giri
yapacak ve dier kepeler dnme srasnda hava ile temas halinde olacaktr.

ekil (8.1) Pskrtcden kepeye giren ve kan akkann gidiat.

Trbin tipinin belirlenmesi iin ncelikle;
Debi Q
D H
O

bilinmelidir. Dnyada sayl su trbini imalatlarndan Escher-Wyss firmas
aratrmaclarn elde ettii ve ekil (6.4)de hangi debi ve hangi dde ne tip su
trbini seilecei detayl bir biimde verilmitir.
83
Dnel arkn ve pskrtc saysnn tespiti iin nemli veriler ekil (8.1)de

n dnme says d/dak,
D
1
pskrtc ekseninden geen ap m,
d
1
pskrtc ap m,
c
1
Pskrtc Hz m/s
u
1
evresel Hz m/s

gsterilmitir. Bu karekteristik deerlerin nasl seildiini tek, tek inceleyelim.
1) n dnme says, ya ekil (8.2)de yine Escher Wyss firmas tarafndan verilen
d ve debiye bal olarak,

ekil (8.2) Pelton trbinleri iin debi ve dye bal olarak dnme saysnn
seimi. (Escher Wyss firmasndan).
Veya hidrolik makineler iin elde edilen ZGL HIZ eitliinden belirlenir.

Pskrtc
Q
H
n n
H
Pskrtc
Q
n n
4 / 3
Pskrtc / q
4 / 3
q
=
=
(8.1)

84

Bu eitlikte;
n Pelton ark dnme says,
n
q/Pskrtc
zgl Hz,
H
0
D m,
Q/Pskrtc Pskrtc ba debi m
3
/s,
alnacaktr. zgl hz ise ya ekil (8.3)de verilen diyagramdan veya Tablo
(8.1)den seilir.

ekil (8.3) zgl hz seim erileri.

Tablo (81.) Pelton trbinlerinde zgl Hz deiimi.

D H
0
m zgl Hz n
q/Pskrtc

1800 - 1650 3 - 4
1650 - 700 4 - 6
700 - 350 6 - 9
85

2) ekil (8.1)de gsterilen ve pskrtc ekseninden geen ap D
1
ise optimum
evresel hzndan bulunur

0 U 1
H g 2 k u = . (8.2)
Burada; u
1
Pskrtc ekseninden geen aptaki evresel hz (m/s),
k
u
Grgsel say, ku 0,45 0,49 aras seilmelidir,
D
1
ap iin ise;

n
u
D
1
1
t
= (8.3)
yazlarak istenilen pskrtc ekseninden geen ap hesaplanr. Hesaplanan bu
deer ekil (8.2) ile denetlenmelidir.

3) d
1
pskrtc ap ise sreklilik denklemi yardmyla;

1
1
c
pskrtc / Q 4
d
t
= (8.4)
Bu eitlikte;
d
1
Pskrtc ap m,
Q/pskrtc Her bir pskrtcdeki debi m
3
/s,
c
1
Pskrtc hzme hz m/s,
c
1
=k
C
2gH
0
, k
C
Pskrtc Katsays 0,96 0,99 aras seilir.
d
1
ap hesaplandktan sonra ekil (8.3)deki diyagramdan denetlenmelidir.

4) z
KS
Kepe says iinde eitli aratrmaclarn nerdikleri;

ya 16 den 14
d 2
D
z
d 2
D
z
1
1
KS
1
1
KS
+
t
=

Kepe says iin Tablo (8.2)den istifade edilebilir.

Tablo (8.2) aplar oranna bal olarak kepe saysnn deiimi.
aplar Oran (d
1
/D
1
) 1/6 1/8 1/10 1/15 1/20 1/25
Kepe Says z
KS
17- 21 18-22 19-24 22 27 24-30 26-33

5) Kepe biimini ve kepe saysn teorik yollardan tespit etmek mmkn deildir.
Pelton trbinin bulunuundan beri yaplan deneysel almalar sonucu hem kepe
biimi, hem de kepe says belirlenir. Escher Wyss firmas erozyona kar
dayankl ve mukavemeti ile verim deeri yksek pelton ark iin ekil (8.4)de
deneysel verilere gre elde edilen D
1
/b
a
oranna bal olarak H
0
d deerleri
vermitir.

kadar (8.5)
86

ekil (8.4) Pelton trbinlerinde dnel ark genilii (Escher Wyss Firmasndan).
ekil (8.5)te, Voitht ile Escher Wyss firmalarnn ortak almas olarak pelton
kepesi iin nemli byklkler verilmitir.

87
ekil (8.5) Pelton trbini arkna ait kepenin nemli bykleri.
ekil (8.6)da ise pelton ark kepesine ait boyutlu ekiller grlmektedir.

ekil (8.6) Pelton arkna monte edilen kepe resimleri.

ekil (8.7)de proje almalarna kolaylk salamas bakmndan pelton kepesinin
basitletirilmi teknik resim izimi verilmitir.

ekil (8.7) Pelton kepesinin izimi.

88
8.1.1 PELTON TRBN PSKRTC LE LGL PROJE BLGLER
Pelton arknn kepelerine gelecek enerji ykl su, trbin tesisinin bitimi olan ark
giriindeki basnl boru hattnn kna balanan ve iinde ayarlanabilir ine
bulunan pskrtc vastasyla kepelere gnderilir. Pskrtc k hzme hz
ise, pskrtcye giriteki statik basn yksekliinin, dinamik enerjiye dnm
ile elde edilen eitlikten bulunur.

Y 2 k H g 2 k c
C 0 C 1
~ = (8.6)

Bu eitlikte; c
1
Pskrtc Huzme Hz m/s,
H
0
D m,
Y zgl Enerji m
2
/s
2

k
C
Pskrtc Katsays (0,96-0,99)
alnacaktr. Bylece (8.4) eitlii yardm ile;
1
1
c
pskrtc / Q 4
d
t
= ,
pskrtc ap hesaplanr. Bu eitlikte (Q/Pskrtc) beher pskrtcye gelen
debi miktardr.
Pskrtcnn projelendirilmesi trbin imalats firmalarn deneyimleri sonucu
yaplr.
ekil (8.8)de iten ve dtan uyarl pskrtcler iin Voith ve Escher Wyss
firmalarnn porejelendirme rnekleri grlmektedir.

ekil (8.8) ten ve dtan uyarl pskrtc izim rnekleri.
a) Dtan uyarl pskrtc
b) ten uyarl pskrtc
Pskrtc dirseinin biimi ekil (8.9)da hem dtan, hem de iten uyarl
pskrtcler iin verilmitir.
89

ekil (8.9) Pskrtc dirseinin projelendirilmesi.

Pskrtc inesine gelecek kuvveti yaklak olarak ekil (8.10) ve ekil (8.13)de
sra ile nce dtan, sonra da iten uyarl pskrtc inesine gelen kuvvetler ve
burada kullanlacak eitlikler verilmitir. Bu eitlikler, Voith ve Escher Wyss
firmalarnn uzun yllar imal ettikleri pelton trbinlerine ait deneysel sonulardan
elde edilmitir.

ekil (8.10) Dtan uyarl pskrtclerde ineye gelen kuvvetler.
) d d ( Y k F
2
S
2
0 D N
=
F
N
ne Kuvveti N,
d
0
Pskrtc k aznn ap m,
d
S
ne mili ap m,
Y zgl Enerji m
2
/s
2

k
D
Deneysel Deer, (ekil (8.11)den seilebilir.
90

ekil (8.11) ne stroku (ilerlemesi) ile ine mil ap oranna (s/d
0
) bal olarak k
D

deneysel deerinin deiimi.
Dtan uyarl pskrtcde yay kuvveti dengeleme pistonu kuvveti ile mnasebeti;
F K N R
F F F F + =
eitlii ile verilmektedir. Bu eitlikte;
F
R
Ayar kuvveti,
F
N
ne Kuvveti,
F
K
Dengeleme Pistonu Kuvveti,
F
F
Yay Kuvvetidir.

ekil (8.12) Stroka bal kuvvetlerin deiimi.
91

ekil (8.13) ten uyarl pskrtclerde ineye gelen kuvvetler.

F
N
ne Kuvveti N,
d
0
Pskrtc k aznn ap m,
Y zgl Enerji m
2
/s
2

k
D
Deneysel Deer, (ekil (8.14)ten seilebilir.

ekil (8.14) ne stroku (kursu) ile ine mil ap oranna (s/d
0
) bal olarak k
D

deneysel deerinin deiimi.

92
ten uyarl pskrtclerde; ine kuvvetine, n yklemeli bir yayn kar kuvvet
etkisi vardr, bundan dolay servo motor tarafndan sadece ine ile yay arasndaki
kuvvet fark ( fark kuvvet) karlanmaldr.
F
R
=F
N
-F
F

Bu eitlikte;
F
R
Ayar kuvveti,
F
N
ne Kuvveti,
F
F
Yay Kuvvetidir.

alnacaktr.

ekil (8.15) Stroka (nenin ilerlemesi) bal olarak kuvvetlerin deiimi.

(A305) Hidrolik Makineler Ders Notu (İsmail Çallı)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

(A305) Hidrolik Makineler Ders Notu (İsmail Çallı)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HDROLK MAKNELER DERS NOTLARI SMAL ALLI

HDROLK MAKNELER DERS NOTLARI SMAL ALLI

bulunur. mSY 12,4

bulunur. mSY 0,648

srtnme kayb (Nm/s) Watt ve P

HDROLK MAKNELER DERS NOTLARI SMAL ALLI

HDROLK MAKNELER DERS NOTLARI SMAL ALLI

You might also like