Ayse Aksu - Ingiltere ABD Osmanli Hattinda Lancaster Ogretim Sistemi

Deerler Eitimi Dergisi Cilt 6, No.
16, 29-67, Aralk 2008
Deerler Eitimi Merkezi
ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

Aye Aksu*
zet - Osmanl eitiminin modernlemesi balamnda askeri eitim kurumlarndaki yeniliklerin nc rol oynad bilinen bir gerektir. Batl eitim usllerinden yararlanlarak kurulan Mekteb-i Harbiyenin balang aamasnda da yine Batllardan alnan Lancaster retim sistemi kullanlmtr. Yerli kaynaklarmzda ve Osmanl ariv belgelerinde bu sistem hakknda isim verilmeksizin ve Amerikal misyonerlerin katksna deinilmeksizin ok yzeysel bilgilere rastlanmaktadr. Oysa konu, The Missionary Heraldlarda yer alan misyoner raporlarnda detayl bir biimde anlatlmtr. Bu makalenin amac, sz konusu raporlardan hareketle Lancaster sisteminin Osmanl askeriyesindeki yerini ve uygulanma aamasnda Osmanllarn Amerikal misyonerlerle ibirliini ortaya koymaktr. Makalede metot olarak ncelikle yerli kaynaklarda konuya dair mevcut bilgiler gzden geirelecek, ardndan misyoner raporlar ana metinler olarak ilenecektir. Yerli kaynaklardan alnan bilgiler ise dipnotta verilecektir. Bu sayede konunun yabanc kaynaklara nasl yansd yaln olarak gnyzne karlmaya allacaktr. Anahtar kelimeler - Lancaster sistemi, American Board, William Goodell, Protestan misyonerlii, Rum okullar, Ermeni okullar, Askeri okullar, Mekteb-i Harbiye, Batllama.
Giri Protestan eitim anlayna gre kii ncelikle anadilinde okumay renmeli, bu sayede anadilinde yazlm ncili bizzat okuyarak, Hristiyanln balangcndan itibaren kilise yapsna ve ibadet usllerine karm btl anlaylar
* Uzm., Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Din Eitimi Bilim Dal Doktora rencisi
ded
29
Aye Aksu
ayklamaldr. Bunun amac, kutsal kitap ile muhatab arasna giren araclarn bertaraf edilmesi ve ncilin literal anlamda yorumlanmasdr. Bunun en pratik yolu da kiiyi dorudan ncil ile buluturmaktr. Bu durumda Protestan misyonerlerin yapmalar gereken ilk i, en kolay ve en hzl ekilde okumay retme ortamlarn oluturmak olmutur. Nitekim Amerikal misyoner William Goodell, Osmanl toplumundaki deiik dil mensuplarna mesajn aktarma noktasnda, henz tek bana olduu ve toplumu tanma aamasndayken (1830-1835), pratik bakmdan en hzl ve bir anda ok sayda renciye okuma retebilecek karakterdeki Lancaster metodundan yararlanmay denemitir. Rum ve Ermeni okullarnda baaryla uygulad bu metot, zaman ierisinde Osmanl devlet erkannn dikkatini ekmi, Mekteb-i Harbiyenin kurulu aamasnda bir dnem kullanlmtr. Amerikal misyonerlerin raporlarnda, sz konusu mektebin kurulu devresinde Lancaster metodunun kullanldna dair aktan ve birinci elden bilgiler yer almaktadr. Ancak Mekteb-i Harbiye ve Lancaster retim metodu ilikisini aratrmak maksadyla askeri okullarmzn tarihelerini konu edinen Trke kaynaklara1 mracaat ettiimizde byle bir ilikiden bahsedilmedii grlr. Trke kaynaklarn Mekteb-i Harbiyenin kurulu aamalarn ve bu aamada rol alan kiileri anlatrken byk lde referans aldklar kaynak ise bu alanda kaleme alnm en erken tarihli eser olan Mirat- Mekteb-i Harbiyyedir. Her ne kadar bu eserde de Lancaster metodu dorudan dile getirilmemi olsa da, metodun unsurlar ve aamalar satr aralarnda yer almaktadr. Dolaysyla Amerikal misyonerlerin raporlarnda verilen bilgileri netletirmek ve bu bilgilerin nemini ortaya karmak adna Trke kaynaklarda yer alan bilgi ve belgeleri zetlemekte yarar bulunmaktadr. Bu balamda ncelikle Mirat- Mekteb-i Harbiyye ve daha sonra bu kitaptakilere ilave bilgiler veren dier kaynaklarn incelenmesi gerekmektedir. Kitabn melli Mehmed Esada gre Yenieri Ocann lavedilmesi zerine Sultan II. Mahmudun kurduu skir-i Mansre-i Muhammediyye ordusunun tertibi meynnda Rmi ve Selimiye klalarnda nefer, onba ve avulardan kabiliyetli ve yalar byk olanlar seilerek mektep blkleri adyla birtakm blkler oluturulmutur. Bu yeni blklere okuma ve yazma retil1 Bkz. Harp Okulu Tarihesi, 1946: 5-6; Ergin, 1977: 354-355; Kuleli Askeri Lisesi Tarihi, 1985: 18-19; Balcolu ve Kurtcephe, 1991: 49-51; Dnden Bugne Kuleli Askeri Lisesi, 2007: 27-28; Ergn, M ve Duman, T, 19. yzylda Osmanl askeri okullarnn ders programlar ve ders kitaplar. Yeni Trkiye Dergisi, 7, 1996, 496-511.
mesinde tabur ve alay imamlar ile okuma ve yazma bilen zabitlerden yararlanlmtr. Bunlarn gzetiminde ibare okuyabilecek kadar yetienler ve mfredat bakmndan yatlarna gre daha ileri safhada olanlar onba, avu ve mlazm tayin edilmilerdir. Yazara gre yeni ordunun salam bir esas ile tesis etmesi ve askerlikten beklenen slahatn meyvelerinin devirilmesi, mutlaka ilerinde okur yazar, kabiliyetli ve malumatl zabit bulundurulmasyla mmkn olduu aikardr. Fakat bylesine iyi yetimi zabitnn yle hemen bulunuvermesi kolay deildir. Hatta Lt Tarihinde getii zere daha evvel Msr valisinden Dersaadete muallim zabitnn gnderilmesi istenmi, lkin gelen cevapta Msr askeriyesinin talimci zabitnnn Fransadan getirildiini, yerli zabitlerin onlar kadar malumata sahip bulunmadklar belirtilerek teklif geri evrilmitir. Bunun ardndan Avrupadan talimci subaylar getirilmi ise de snrl sayda bir fayda salanmtr. Bu minvalde Sultan II. Mahmud zabitlerin Avrup tarzda yetitirilmesi hususunda dnemin Hassa Alay miralaylarndan ve padiahn fahri yaverlerinden olan Namk Paadan konuya dir bir rapor ister. Namk Paa birok defa Avrupa bakentlerine gidip geldiinden ve yabanc dil bildiinden bu i iin ehliyetli bir isimdir. Padiahn emrini yerine getirir ve projesini ayrntl biimde sunar. Daha evvelden Selimiye Klasnda sbyan blkleri ad altnda rnek bir mektep am olan (H. 1247 / M. 1831) Firar Ahmed Fevzi Paa ile ibirlii yapmas istenir. Bu iki paa ad geen sbyan blklerini Maka Klasna naklederler. Kla tamir edilir ve bir cami, drt kiilik iki mektep, ktphane, hamam, hastahane, eczane, mutfak ve sair mtemilat yaptrlr. Gereken btn alet ve edevat ile basmahane takm Avrupadan getirtilir. Tabur heyetinde bulunan neferler sekiz ksma ayrlr. Birinci snf balang aamasndakilerden olutuu iin kum zerine parmaklaryla sls [yazsn] ve rakamlar mek ve talim ettiriliyordu. Bunun yansra nsf dairelerde iki hari lgatlar ile Elifba Czn kraat ediyorlard. kinci ve nc snar hari lgatleri ve Amme Czn talim ederken, drdnc ve beinci snar ilmihal ile akaid-i slamiye ve diniyelerini ta tahtalarna yazyor ve nsf dairelerde bunlar takrir ediyorlard. Altnc snfa talimname-i ve kanunname-i askeri okutuluyor; yedi ve sekizinci snar Tuhfe ve Nuhbe [adl szlk], sarf [dilbilgisi] ve rika yaz tr retiliyordu. Ayrca sekizinci snfn kabiliyetli neferlerinden yz nefer akird seilerek ikinci mektebe alnyor, orada ilm-i hesap ve mecmua-i mhendisin ve harita tersimi ve toporafya ameliyat ve ameliyat- hendese ve ilm-i hendese okutuluyordu. Mehmed Esada gre yukarda ismi
ded
30
ded
31
Aye Aksu
geen nsf [yarm] daireler bildiimiz kavisler gibi olmayp iki ular duvara raptedilmi demir emberden ibaretti. Bir metre ykseklikte bir ember dahiline snf ba olan gen girer, dier genler de emberin dnda ayakta durarak dersi ilerlerdi (Mehmed Esad, H. 1310, 8-12). Yahya Akyz Trkiyede Eitim Tarihi adl eserinin askeri okullar bahsinde nsf daire yerleimini yle yorumlamaktadr: Mekteb-i Harbiyenin ilk yllarnda dershanelerdeki nsf (yarm) daire denen ara ilgintir. Bu, yerden bir metre kadar ykseklikte yatay olarak iki ucu duvara sokulmu yarm bir demir emberdir. Bu emberin iine snf ba olan renciler girer, teki renciler emberin dnda ayakta dururlar ve imtihan edilirlerdi. Okulda 1890da kavis denilen benzer aralar da kullanlmtr. Bunlar muhtemelen snf bann yerini belirlemeye, onu teki rencilerden ayrmaya, onun bir eit stnlk ve farklln gstermeye yaryordu. Bu nsf daire ve kavisler, retmen krssne benzer bir otorite arac olarak dnlm olmaldr (Akyz, 1997: 189). Halbuki bu yerleim biiminde snf bakannn otoritesi deil, Lancaster sisteminin gruplu ders anlatm amalanmtr. Zira kum zerine yaz yazma, nsf daire ve kabiliyetli genlerin daha az kabiliyetli olanlara ders vermesi gibi bilgiler Lancaster retim metodunun unsurlardr. Mekteb-i Harbiyede Lancaster metodunun tatbik edildiinden ilk bahseden kaynak Akdes Nimet Kuratn Trk-Amerikan Mnasebetlerine Ksa Bir Bak adl eseridir. Amerikal misyoner William Goodelln hatralarndan tercme yoluyla bu usln Trk okullarnda da tatbik edildii ve Londra elisinin olu tarafndan Beiktataki bir okulda kullanld dile getirilmektedir (Kurat, 1959: 50-51). Niyazi Berkesin Trkiyede adalama kitabnda ise Mareal Marmontun hatralarna dayanlarak, en zeki erlerden kurulan okul blkleri ve taburlarnda, sarkl hocalarn yntemleriyle retilmesi alt yl alan bilgiler on ay gibi ksa bir sre iinde verildii aktarlmaktadr (Berkes, 2002: 193). Uygur Kocabaolu Anadoludaki Amerika adl kitabnda konuya sadece deinmekle yetinir (Kocabaolu, 1991: 59-60). Bu kitap yabanc kaynaklardan alntlarla bu bilgileri verdiklerinden, daha sonraki aratrmalar bunlar referans gstermektedirler. Gnmzdeki aratrmalarda snrlar aa yukar bu ekilde izilen Lancaster metodunun mahiyeti ise bilen ve kabiliyetli rencilerin bilmeyen rencilere ders verdii, son derece ekonomik olan ve ngilterede ortaya km bir sistem tanmndan teye gememektedir. Hatta baz aratrmaclar aslnda Lancaster metodu ile eitim yapma geleneinin, Trk okullarna Amerikan
32
ded
misyonerleri tarafndan getirilmediini, zira Osmanl medreselerinde kdemli renciler arasndan seilen muidin, mderris yardmcs olarak ilk seviyedeki rencilerle megul olduklarn, onlara derslerini ezberlettiklerini (Alan, 2002: 335) sylemek suretiyle farkl iki yntemi birbirine kartrdklar grlr. Halbuki Osmanl Devletinde faaliyetlerde bulunmu olan Amerikal misyonerlerin raporlarnn yaynland The Missionary Herald adl bltende ve misyonerlerin hatra kitaplarnda -dank da olsa- konuya dair bilgiler bulunmaktadr. Bunlar biraraya getirilerek dnemin Osmanl devlet yetkililerinin abalarnn gzler nne serilmesi ve Amerikal misyonerlerden ne ekilde yararlandklarnn ortaya kartlmas pekala mmkndr. Dolaysyla Lancaster metodunun tanmlanmas, tarihesi ve Osmanl topraklarnda nasl ve nerelerde kullanld nem tayan bir konu haline gelmektedir. Bu erevede kaleme alnan bu makalede Osmanl topraklarna Lancaster metodunu tayan Amerikal misyonerlerin yapt almalar, byk lde onlarn kendi kaynaklarna dayanlarak incelenecektir. Ancak her eyden nce metodun mahiyeti ve tarihi geliimi hakknda bilgi verilecektir.
Lancater retim Metodunun Tarihesi ve Uygulama Biimi Lancaster retim metodu 1800-1840 yllar aras ngilterede, 1810-1840 arasnda da ABDde benimsenmi ve geni kullanm alanna sahip olmu bir gei dnemi retim sistemidir (Lancaster System, The American Encyclopedia, 1968: 233). Ortaya k, skoyal Anglikan din adam Dr. Andrew Bellin (1753-1832) Hindistandaki Madras Erkek Yetimhanesinin bana getirildiinde (1789) burada birtakm slahatlar yaplmas gerektiine karar vererek eitim kalitesini ykseltme adna bir metot gelitirmesiyle balar. nk Dou Hindistan irketi2 tarafndan ngiliz askerlerinin oullar iin kurulmu olan bu yetimhanedeki retmenler ok az maa almakta ve mesleki formasyonlar yetersiz kalmaktadr. Bunun zerine Bell, rencilerin kendi kendilerini eitmeleri konusunda bir kir gelitirir. Zeki ocuklar seer; onlara, alfabenin kum zerine yazlarak dier ocuklara nasl retileceini gsterir. Yetitirdii kk retmenler ba retmenden rendiklerini, geriden gelen rencilere
2
Uzakdou ve Hindistanla ticaret yapmak zere 1600 ylnda krallk beratyla kurulan ngiliz irketidir. Balangta tekelci bir ticaret kuruluuyken zamanla siyasete karmaya balam, XVIII. yzylda Hindistanda ngiliz emperyalizminin aracs olmutur (ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas, Ana Britannica, 1993, XI: 558).
ded
33
Aye Aksu
talim ettireceklerdir. Ortaya kan bu metoda karlkl eitim (mutual instruction) adn verir. ngiltereye dndkten bir yl sonra (1797) Eitimde Bir Tecrbe (An Experiment in Education) adl kitabn yaynlayarak Madrasta gelitirdii retim metotlar hakknda kamuoyunu bilgilendirir. Londradaki Borough Okulunun gen retmenlerinden Joseph Lancaster (1778-1838) da lkesindeki pek ok kurum ve eitimci gibi bu sistemi uygulamaya koyar. Ancak epeyce gelitirerek monitr sistemi (monitorial system) olarak adlandrr (www.spartacus.schoolnet.co.uk/EDbell. 23.06.2007).3 Gayretli bir eitimci olan Joseph Lancaster bu sistemle tanmadan evvel (1799) babasndan izin alarak baz fakir ocuklara kendi evlerinde okuma retmeye balamtr (www.1911encyclopedia.org/Joseph_Lancaster+tr). rencileri oalnca retmen ya da yardmc altrmas gerekmektedir ama paras yoktur. Bu kmazdayken Bellin sistemiyle karlar ve ondan yararlanmay dnr. At okul byk ilgi grr. 1803de Toplumun alan Snarnn Eitimini Gelitirme (Improvements in Education as It Respect the Industrious Classes of the Community) adl bir kitap yazar. Kitabyla birlikte dncelerine ilgi ve maddi katklar artnca, kendi okulunu geniletmekle kalmaz, yeni okullar da kurar. ok gemeden onun eliyle ngilterede alan 95 Lancaster okulunda yaklak 30 bin renci okumaya balamtr. (Joseph Lancaster, Ana Britannica, 1993, XIV: 267-268). Lancastern okulu ve bu sistemin ngiltereye kazandrdklar, 1808 tarihli bir misyoner dergisinde yle dile getirilmitir: Joseph Lancastera ait bu zel okul, Londrann Borough Caddesinde icat edilmitir. ngilizler bu sistemi kullanmakta son derece isteklidir. Zira bu sistemi benimsedikten sonra tek bir retmenin gzetiminde binden fazla ocuk renim grebilecektir. Bu sistem sayesinde binden fazla ocuk retilebilecek ve sadece bir erkek retmen (master) ile ynetilebilecek. Okuma, yazma, aritmetik temel esaslarn retmek iin harcanan ortala3 Joseph Lancaster, Quaker mezhebine balyd. Onun bu metodu kullanmas Anglikan olmayan dier retmenler tarafndan da kabul grmt. ngiltere Kilisesinden Bellin baz destekileri bu gelime karsnda endielenmeye balad. Bellin metodunu kullanan retmenlerden Sarah Trimmer, Edinburgh Reviewde bir makale yaynlad. Lancaster rneinde ngilterede Anglikan olmayanlarn artaca uyarsnda bulunuyordu. Bell, Trimmer tarafndan dile getirilen korkulara, Sketch of a National Institution (1808) adl kitapkla karlk verdi. Burada Bell, metotlarnn lke apnda kullanmalarn srarla istiyordu. Gelime yavalamt ve bunun zerine Bell 1811de Kurulu Kilise Prensipleriyle Fakir ocuklar Eitme Cemiyetini kurdu. Cemiyetin bana geti ve baz ileri gelenlerin desteiyle gelime hzland. Bell ldnde cemiyet, ngilterede 12.000 fakir okulu kurmu bulunuyordu. (www.spartacus. schoolnet.co.uk/EDbell. 23.06.2007).
ma sre 12 aydr. ocuk bana senelik deme masraf imdi be ilinge dmtr. Yaklak yedi iling deerindeki tek bir kitap vastasyla, be yz ocuun renim grmesine hizmet verilecektir. Allm eitim metoduyla olsa, yaklak yirmi be paund deerindeki be yz kitaba ihtiya duyulacakt. Bu metotta yer alan ocuklar gelitirme zellii eski metottan kat daha byktr. Londrada btn kamuoyu, bu sistemi desteklediklerinden dolay Bedford Dkne ve Somerville Lordu bata olmak zere asiller snfna (nobility), aydnlar snfna (gentry) ve ruhban snfna minnettardr. Kral, kralie ve kraliyet ailesi, kendi halknn mutluluu ve refah iin bir ebeveyn iyilikseverliiyle, on bin fakir ocuun eitimi iin bu plann yrrle konmasnda ykl balarla destek vermilerdir (Great Britain, Improvements in Education, The Ponoplist, 1808: 43). Sistemin dier bir avantaj sadedinde eitim srasnda herhangi bir din farkllk ortaya karmamas olduuna dikkat ekilen bu haberin devamnda, bunun rlandada da kullanlaca, ayrca ngilterenin ileri gelenleri tarafndan bir rapor halinde Amerikallara iletildii ve New Yorkta bu sistem zere bir okul kurulduu bildiriliyordu. 1810da Lancaster Kraliyet Enstitsnn (Royal Lancasterian Institution) kurulmas, daha sonradan bu enstitnn ngiliz ve Yabanc Okullar Cemiyeti (British and Foreign School Society) adyla faaliyetlerini srdrmesi, ngilterenin sistemi sahiplendiini ak bir ekilde gstermektedir. Joseph Lancaster 1818de ABDye, 1825de Venezuellaya davet edilir. 1827den sonra mrnn kalan on yln Kanada ve Amerikada eitim faaliyetleriyle geirir. (Joseph Lancaster, Ana Britannica, 1993, XIV: 267-268). ngiliz Eitim Sistemi (The British System of Education) adl eserini 1812de, Yaptklarm ve Hayatmdaki Balca Olaylarn zeti (Epitome of the Chief Events and Transactions of My Own Life) ismini verdii kitabn ise 1833de yaynlar (Lancaster System, The American People Encyclopedia, 1968, XI: 233).4 Onun ve dier Amerikal eitimcilerin gayretleriyle Lancaster metodu bu lkede geni apta yaygnlarken, Hindistanda faaliyet gsteren Amerikal misyonerler tarafndan da kullanlyordu. Toz veya kumla kapl tahtalar zerinde ocuklara okuma yazma ve aritmetik dersleri bu yolla veriliyordu.5
Baz aratrmaclar Andrew Bellin sisteminin Amerikada fazla yaygnlamamasn, kendisinin Anglikan olmasna balamaktadr. Buna mukabil Lancaster Angilikan Kilisesi kart bir Protestandr. Doal olarak Trkiyedeki American Board misyonerleri Lancaster okullarndan ilham almlardr (Stone, 1984: 383). Intelligent from American Missionaries from Native Schools at Bombay. The Missionary Herald, Aralk 1818, 14, 560.
34
ded
ded
35
Aye Aksu
Lancaster metodunun felsefesini, De Witt Clintonn, Joseph Lancasterin sistemine, eitimde yeni bir dnemin yaratcs, fakirleri kurtarmak iin gkten indirilmi bir nimet gzyle bakyorum (Spring, 1986: 53) eklindeki szlerinde bulabiliriz. Ad geen kii, Lancaster sisteminin Amerikada tantlmas ve yaylmasn amalayan New York Free School Societynin yelerinden biriydi. Clintona bu szleri syleten sebeplere baktmzda, bata ngiltere ve Amerika olmak zere dnemin Bat dnyasndaki eitim retim metotlar alannda ciddi tartmalarla karlayoruz. O tarihlerde ngiltere henz milli okullar sistemini kuramamt. Eitim faaliyetlerinin kimin elinde toplanaca, alt snara eitim verilip verilmeyecei, ailelerin maddi anlamda okullara katksnn ls, vergi kesintileriyle halk okullarnn desteklenip desteklenmeyecei gibi konular hummal bir ekilde tartlyordu. st snfa mensup kiiler eitimin bireysel olmas gerektiini, kendi vergileriyle avamn ocuklarn eitmek zorunda olmadklarn yksek sesle dile getiriyordu. Bu erevede deerlendirdiimizde Lancaster sistemi snf iinde retime ve teknolojinin snf iine sokularak retilmesine geite nemli bir unsur saylabilir. Daha ziyade alt gelir gruplarna mensup ocuklarn eitilmesi ve fabrikalar iin kaliye eleman ihtiyacna ynelik olmas bu gr kuvvetlendirmektedir. Ayrca ahlak adan rencilere bir disiplin vererek istihdamn verimliliini artrd da gz nnde bulundurulmaldr. Aratrmac Springe gre Lancaster sisteminde formel bilgi verilerek ve i dnyasnn ihtiya duyduu faziletler kazandrlarak fakir bir ocuun sua ynelmesi engellenmekte ve fakirlikten kurtulmasna yardm edilmektedir. Bu dorultuda ocuk, toplumda yararl ve verimli bir kii haline gelmektedir (Spring, 1986: 55). Zaten halk eitimini savunanlarn ne kard husus, i bilmeyen, ahlak zaaar olan iilerin zararlarna katlanmak yerine, doru dzgn eitilmi, gvenilir iiler yetitirerek istihdam edilmesi, bylece halk ynlarnn i gcnden azam oranda yararlanlmasyd. zellikle vergi kesintileriyle halk okullarnn desteklenmesi anlayna kar kan zengin tabaka, bu gzel sonucu grdkten sonradr ki eitime maddi destek salamaya balamtr. Neticede ngilterede olduu gibi ABDde de bu yolla insan kalabalklar yararna alan okullar geni bir vizyon kazanm, eitimli insanlarn, eitime devletin bir vazifesi olarak bakmalarn salamt (Monroe, 1910: 383). Fakat bu gelimeler Lancaster sisteminin sonunu hazrlamtr. Halkn eitim konusundaki kirlerinin canlanmas, maddi refahnn artmas ve zenginlerin eitim sahasna daha cmerte katkda bulunmaya istekli hale gelmesi ve buna
36
ded
bal olarak devletin bizzat eitim kurumlar amasyla sistem ortadan kalkmtr (Monroe, 1910: 384). Lancaster metodu nasl uygulanmaktadr? retmen, derslerde hususi baar gstermi, en kabiliyetli ve ders bakmndan ileri safhadaki renciler arasndan birka monitr renci seer. Onlara bir ders verir ve ardndan her monitr bu dersi yaklak 10 renciye anlatr; bununla da kalmaz disiplini idame ve muhafaza eder (Lancaster System, Ana Britannica, 1993, XIV: 233). Sistemi yle bir tasvirle anlatmak mmkndr: 450 kiilik bir snfta retmen, masann banda ve ykseke bir platformda oturmaktadr. n tarafnda, biraz daha alt ksmda monitr rencilerin sralar vardr. Bu sralar, onlarn ders anlataca kk rencilerin masasnn tam karsna yerletirilmitir. Kk renci masalar blme ayrlm, bunlarn herbiri iki ksma blnmtr. Her blm monitr masalarnn hizasndadr. Bu durumda bir grup renci, odann n tarafna birlikte yryecek ve monitr masalarnn etrafnda duracaktr. Kk renciler burada monitrden dersi talim edecek, ardndan byk blmlere doru yryeceklerdir. Orada baka bir monitrden, dersin daha ileri bir safhasn okuyacak ya da rendiklerini tekrar edeceklerdir. Bu grup byk blme yrrken, dier grup da monitrlerin etrafnda yerlerini almak iin yryor olacaklardr. Bu srayla monitr masalar ziyaret edilir ve renim tamamlanm olur (Spring, 1986: 54). retim esnasnda, zerine hece ve cmlelerin yazld kartlar ve basit kitaplar kullanlmaktadr.6 Ders verenler dnda baz monitr renciler devam cetveli tutar, snavlar uygular, yaz tahtalarn ve kitapklar hazrlayp datr. Dersanedeki bu alma askeri bir disiplin ierisinde yrtlr, en ufak bir ihmale izin verilmez
Bahsedilen bu sistemin Hindistandaki uygulama ekli de, metodu tanma asndan nemlidir. Orada grev yapan bir Amerikal misyoner genel merkeze u bilgileri rapor etmektedir: Buradaki misyoner eitim sisteminin genel zellikleri, Bell ve Lancaster sistemlerine ok benzemektedir. imdi bir Hintli okulunu tasvir edelim: Erkek ocuklar toplanr ve yanyana yere otururlar. Her ocuun, bir buuk ayak uzunluunda, bir ayak geniliinde birer tahta paras ve yazmak iin de bir ubuu vardr. Bunu toz veya kumla kaplar. Henz hibir ey bilmeyenlere retmenleri ncelikle, kum-tahtasnda alfabenin ilk harflerinden ounu ubukla yazmasn retir. Yazmay renmi bir ocuk ise, ncekinin yannda durarak onun laykyla yazmasn gzlemler. Sonra harerin ekillerini ve seslerini zihinlerine iyice yerletirmek maksadyla yazdklar hareri tekrar ederler. Bu metodu alfabenin tamam iin uygularlar. Bu ekilde her ocuk alfabeyi ve deiik ibareleri rendiinde, aritmetik tablolarna geilir. Bunlar da yine yukarda tasvir edilen metotla renilir. Bu tablolar hafzaya alnrken, onlara basit aritmetik kurallar da gsterilir. Baz rnek metinlerden mektup, hikaye vb. kopyalanarak pratik yaplr. Arasra bunlar retmenlerine okurlar. Intelligent from American Missionaries from Native Schools at Bombay. The Missionary Herald, Aralk 1818, 14, 560.
ded
37
Aye Aksu
(Joseph Lancaster, Ana Britannica, 1993, XIV: 268). Gzel davranlar ve iyi bir seviyeye gelmeyi tevik etmek amacyla eitimciler rencilere bir dizi dl koyar. Bazen de dorudan hediyeler verilir (www.nyhistory.org/web/afs/ history/curriculum.html 01.10.2007). Lancasterin gelitirdii tek ceza sistemi, konuan veya babo kalan rencilerin boyunlarnn ahap bir kte taklmasdr (Spring, 1986: 54). New York Mlteci Evi hazrlad bir raporunda Lancaster tarz alma programn u ekilde vermektedir:
Sabahlar ilk iki saat snf retimine ayrlmaktadr. Ardndan drt saat imalathanede almaya geilir. Sonra le yemei yenir. Ksa bir sre teneffse ayrlmtr. leden sonraki drt saatlik imalathane almasn akam yemei takip eder. Peinden iki saat sren snf retimi vardr. Sabahn erken saatlerinde ve akam yatmadan evvel ibadet ve dualar yerine getirilir. rencilerin birbiriyle sohbetine sadece teneffslerde izin verilir (Spring, 1986: 56).
tan II. Mahmudun isteiyle kla okullarnda uygulamaya konulan bu sistem, ayn zamanda Amerikal misyonerlerle Osmanl devlet erknnn daha yakndan tanmas, ibirlii yapmas noktasnda nemli bir kpr vazifesi de grmtr. Askeri yetkililer bu metodun nasl uygulandn Rum ve Ermeni okullarnda grm, oralarda faaliyette bulunan Amerikal misyonerlerden yardm almlardr. Lancaster Sisteminin Rum Okullarnda Uygulanmas William Goodell (17921867), American Board7 misyonerlik tekilat tarafndan 1831 ylnda Beyruttaki grevinden stanbula nakledilince bu metodu Rum okullarnda uygulamaya balad. stanbulda grevlendirilme sebebi Ermeniler arasnda misyonerlik faaliyetleri yrtmek olmakla birlikte, okullama konusunda Ermenileri yetersiz bulmutu. Ders yok, uygun kitap yok, retmen yok. Ne de bu okulla ilgili canl bir model var ki onlara bu konuya dair kir verebileyim8 derken bu yetersizlii dile getiriyordu. Oysa stanbula geliinden ksa sre sonra Ermeni Patriiyle yapt bir grmede patrik, bu tr okullarn lehinde konumu, ondan Ermeni retmen ve papazlara sistem hakknda bilgi vermesini istemiti. Ancak sonraki gelimeler buna izin vermemiti (Goodell, 1883: 128). Bu durumda Goodell, Rumlarla alma yolunu tercih edecekti. Onun Rumlarla yaknlamasnda iki nemli faktr sz konusuydu. lki, byk Beyolu yangnnda evinin yanmas sonucu Rumlarn youn olarak yaad Bykdereye tanmas; ikincisi, Rumlarn bu metoda daha aina olmalaryd. Zira Rum nfusun fazla olduu Ege ve Yunanistan havalisinde yllar ncesinde bu metot zere pek ok okul almt. lk Amerikal misyonerlerden Pliny Fisk (1792-1825) zmirde drt okul ziyaret ettiini (1820), bunlardan birinin Lancaster tarznda olduunu belirtirken9 Levi Parsons (1792-1822) Sisama gittiinde (1821), mi7
Eitimcilere gre bu sistem, ok sayda renciyi en ekonomik biimde eitmek adna retmeni bir seyirci konumuna indirmesi, retimin tekrar ve ezbere, mfredatn da paralanm bir bilgi toplam ve birtakm kalplar haline getirilmesi ynlerinden tenkit edilmitir (Joseph Lancaster, Ana Britannica, 1993, XIV: 268). Faaliyet ekle dayal, retim yzeysel kalmaktadr. Disiplin ok sk ve mekaniktir. Elde edilen bilgi, biimsel bir hafza almasyla gereklemektedir. Hibir ekilde psikolojik bir bak as yoktur (Monroe, 1910: 383). Lancaster sistemini zayatan eletirilerden biri de monitr rencilerin velilerine aittir. Onlara gre ocuklar, az da olsa retmenlikleri karlnda para alsalar bile, kendi renim saatlerini boa harcamaktadrlar. te yandan monitrlerin, retim yntemleri konusundaki yetersizlikleri aikardr. Bu ve benzeri nedenlerden dolay ngilterede 1840lardan sonra, okul renimlerini srdren kz ve erkeklerin on yandan sonra be yllk bir retmenlik staj grd renci-retmen sistemine geilmitir (Joseph Lancaster, Ana Britannica, 1993, XIV: 268). Grld zere bu sistem sanayi toplumunun hayat damar olan iileri yetitirmek zere yola kmtr. Ancak Osmanl topraklarnda farkl bir alanda tercih edilecektir. Osmanl Devletinde Lancaster Sistemi Osmanl modernlemesinin tohumlarnn ekildii, zellikle eitim-retim konusunda ciddi yeniliklere imza atld Sultan II. Mahmud dneminde (18201839) Amerikal misyonerler kanalyla gelen Lancaster metodu Osmanl askeri yetkililerinin ve baz ileri gelen ahsiyetlerin dikkatini ekmitir. Bizzat Sul38
ded
American Board misyonerlik tekilatnn alm American Board Commissioners for Foreign Missions, ABCFM eklindedir. Literatrde ksaca ABCFM ya da American Board olarak kullanlmaktadr. 1810 ylnda Amerikada kurulan ve daha ziyade Osmanl corafyasn tarla olarak belirleyen bu tekilat mezhepler st bir yapdadr. lkemizdeki Amerikan faaliyetlerinin neredeyse tamamn bu tekilat yrtmtr. Extracts from the Letter of Mr. Goodell at Bykdere, (21 Kasm 1831). The Missionary Herald, Mays 1832, 28, 151. Journal of Mr. Parsons and Mr. Fisk. The Missionary Herald, 1821, 17, 274. Ondan bir yl evvelki keif gezisinde misyoner Eli Smith, bu eit okullarn Ermenilerin dnyasna daha evvel hi uramadn grm ve Ermenice hari Trke okul kitaplarnn olmadn belirtmiti. Deciency of School-books in The Levant (Ekim 1829). The Missionary Herald, Mart 1830, 26, 80.
ded
39
Aye Aksu
sar olduu ngiliz konsolosun evinde bir kiinin, Lancaster sistemiyle alakal sorular sormak zere kendisini beklediini kaydetmektedir10. Fisk daha sonra, Maltann Zeytun (Zeitoon) adl bir yresinde Katolik papaz Don Luigi Cammilleri tarafndan 1818 ylnda alan Lancaster okulunu gezecektir. 1821de kz blm de eklenen bu okul spanya konsolosu tarafndan desteklenmektedir. Valettada da ayn sistemle renim veren bir baka okul mevcuttur. Burann idarecisi Joseph Naudi, bu sistemi Londrada rendiini sylemitir.11 stelik Londra Misyonerlik Cemiyetinden misyoner Wilsonun kars, Lancaster okullarna devam eden fakir ocuklar giydirmek zere bir cemiyet kurmutur.12 Kilise Misyonerlik Cemiyetinden13 misyoner Dr. Korckun verdii istatistie gre 1826da Yunanistandaki Lancaster okulu says 25tir. 1830a gelindiinde bu okullarda eitim grenlerin says 5418e ulamtr. Andros, Siphantos, Paros Adas, Amorgos, Tseada birer, Naxos, Thermia ve Tenosta ikier Lancaster okulu yer almaktayd ve snar hayli kalabalkt. Osmanl Devletine bal adalardan Kbrs, Calymenro, Patmos, Leros, Samos, Skiatos, Astros ve Syrada da birer Lancaster okulu bulunuyordu.14 Ayn cemiyetten John Hartley (17961843), Yunan syannn en erken etkilerinden birinin oradaki youn eitim faaliyetleri olduunu syledikten sonra lkede Lancaster sisteminin baaryla uygulandn kaydetmektedir. rnein bunlardan biri Tripolitzann eteklerinde, bir Trk camiinde almtr. Ayrca 1827de gezdii Syra Adasnda da ayn sistem zerine pek ok irili ufakl okulla karlatn belirtir (Hartley, 1831: 141). 1831 ylnda Efes bapiskoposu bu yeni eitim metodunu o civarda uygulamaya koymak istiyordu. Bu balamda Kilise Misyonerlik Cemiyetinden J. A. Jettere bir dileke gndererek Akhisarda 250 erkek, 300 kz ocuu olduunu, halkn Lancaster metoduyla bir Helen okulu almasn rica ettiini, bylece
10 Journal of he Mr. Parsons, from the Time When He Left Jerusalem. The Missionary Herald, Haziran 1822, 17, 216. 11 12 13
hem kzlarn hem de erkek ocuklarn eitimde gelime kaydedeceklerini, gereinin yaplmasn ifade etti. Bu dileke Jetter vastasyla cemiyete iletildi ve ertesi sene orada istenilen tarzda bir okul ald (Barber, 1851: 191). Misyoner Eli Smith (1801-1857) bir raporunda konuyla ilgili u bilgileri vermektedir: [Yunanistann batsndaki] Peloponnesus blgesinde ziyaret ettiimiz Lancaster okullarnda matbu herhangi bir kitaba veya ders kitabna rastlamadk. Heceleme metinleri sadece kartlar zerinde bulunuyor. Bazlar Londrada, bazlar Paris ve Yunanistanda baslm olan bu kartlarn da saylar eksik. Okuma kitab balamnda birka Yeni Ahit var. Goldsmithin modern Rumca olarak kaleme ald Yunanistan Tarihi ile Niketoplosun ncilden iktibaslarla hazrlad bir kitaptan drt adet bulunmakta. Dier drt okulda aritmetik retiliyor. Bunun iin Napolide baslm geliigzel kartlar kullanlyor. Dier okullarda ise 45 sayfalk ufak bir aritmetik kitab kullanmda. Yakn dnemde Korfuda baslan Pinnockun ilmihal corafyasn saymazsak, kullanlan herhangi bir corafya kitab bulunmuyor. Ege Adalarnda ziyaret ettiimiz Lancaster okullar, okuma renmeye ynelik ara gerelerle ok gzel donatlm. Ancak okuma kartlaryla ilgili karklk buralarda da mevcut. Fakat geenlerde ngiltere ve Yabanclara ncil Cemiyeti15 temsilcisi Barker bu okullara Yeni Ahitler getirip datm. Dr. Korck sayesinde bizim matbaada baslan heceleme kitaplarna sahip olmular. Buna ramen birka Franszca aritmetik tablosunu istisna tutarsak aritmetik, gramer, corafya ve tarih alanlarnda bal bana bir eksiklik sz konusu.16 Yazar Gerasimus Augustinosa gre Yunanistann yeni kurulduu yllarda Lancaster sisteminin bu kadar youn bir ekilde kullanlmas tesadf deil, bir devlet politikasnn gereidir. zellikle 1833-1837 yllar arasnda Yunanistanda yaymlanan kararnemelerde yer ald zere Yunan milletini tek vcut haline getirmek, politik ve toplumsal eitlik anlayn yerletirmek ve meslek kazandrarak bir elit tabaka oluturmak devletin ana politikasyd. Bunun iin de her yerleim yerinde ilkokullar kurulacak, 5-12 ya aras olan ve kzlar bu okularda okuyacak, bu sayede okur-yazar ve devletine sadk birer vatanda olarak yetieceklerdi. retmen ktlnn olduu bu dnemde bah15 Orijinal ismi British and Foreign Bible Societydir. 1804 ylnda ngilterede kurulan bu cemiyetin balca amac, ncili ve dier din kitaplar yabanc lkelerdeki yerel dillerde basmak ve halkn alm gcne uygun olarak satmaktr. 16
Extracts from Mr. Fisks Communications. The Missionary Herald, Mays 1823, 19, 138-139. Palestine Mission. The Missionary Herald, Nisan 1823, 19, 111.
Orijinal ad Church Missionary Society olan bu cemiyet, ngiltere menelidir. American Board, Osmanl topraklarna gelmeden evvel buralardaki misyonerlik faaliyetlerini bu tekilat yrtmekteydi. Bu amala Maltada bir matbaa kurmu, orada bir misyonerlik merkezi oluturmutu. Grev blgesini American Boarda braktktan sonra da onu her konuda arkadan desteklemeyi srdrmtr (Dwight, H. O.-Allen, H.- Bliss, E. M., 1904: 163-170).
14 Progress of Education in Greece. The Missionary Herald, ubat 1831, 27, 39-41. Rapor yazar, ayrca sayd bu okullarn hepsine Amerika ve ngiltere Hristiyanlarnn yardmyla salanan ta kalemleri, kitaplar ve ders metinlerini dattn, Yunanistanda ve dier yrelerde kurulmu teki Lancaster okullar hakknda bir ey bilmediini eklemektedir. Anlalyor ki okullarn says daha fazladr ve Lancaster sistemi Rumlar nezdinde mehul bir sistem deildir.
Deciency of School-books in the Levant (Ekim 1829). The Missionary Herald, Mart 1830, 26, 79.
40
ded
ded
41
Aye Aksu
sedilen ideallere gre insan yetitirmek adna en ksa yol Lancaster sistemiydi (Augustinos, 1997: 245). Aslna baklrsa Rumlarn o tarihlerde Lancaster sistemini kullanmaya balamas, yalnzca Ege blgesiyle snrl deildi. rnein, Nevehirli Simeon adl bir Ortodoks Rum, Kayseri/Zincirderedeki bir manastrda eitim grdkten sonra 1814te memleketine dner dnmez babasnn evinde bir okul kurar. Bu okulda uygulad yeni usl baarl olur. Nevehir Mekteplerinin Dersaadet Eforyasnn Yznc Sene-i Devriyesi adl kitapta yer alan, cemaat retmeni Filippos Aristovulosun bir hatrasnda Lancaster okulu yle anlatlmaktadr: ...talebeyi snara taksim ederek yazp okumay ve ilm-i hesab tamamyle deilse de hemen hemen Lancaster denilen allilodidaktiki usl zere tarif ederdi. Pederi Avraam civar dalarda tebeire benzer bir nevi ta kefettiinden bu talarla siyah tahtalar zerine yaz yazdrrd. Simeon daha 1815ten evvel bunlar yapmakla Lancaster denilen usl-i tedrise dair baz eyler iitmi olmaldr. Yoksa bu usle tamamyle vkf olamazd. Zira 1820den evvel bu usln bizim milletimiz arasnda henz tatbik edilmeye balanmam idi. (Benlisoy, 2000: 25). Rumlarn Lancaster sisteminden tamamyle habersiz olmaylar, Rum papazlar ve aileleri ziyaret ederek onlara bu sistemi anlatmaya alan Goodelln iini kolaylatrmt. 1831 yl itibariyle Goodell Yenikyde, Suriinde, Kurtuluta ve Bykderede olmak zere drt Lancaster okul kurdu. American Board misyonerlik tekilat Yeniky ve stanbuldaki okullara az da olsa maddi katkda bulunuyordu.17 Bu giriimle yakndan ilgilenen Rus Bykelisi bir grup ocuun masrafn stlenmi, kyafetlerini de kendi parasyla tedarik etmiti (Goodell, 1883: 128-129). stanbuldaki okul, Rumlara ait Eski Yunanca Okuluyla ayn binay paylamaktayd.18 Tarabyann Rum halk kendi paralaryla ina ettirdikleri bir binada, kz ve erkeklere mahsus iki blmde dzenledikleri bir Lancaster okulu kurdular.19 Yenikydeki okul ise, muhtemelen Kalenderdeki nfuzlu Rum ailelerinden birinin reisi olan pliki Konstantinin, erkek ocuklar iin kurduu kk Lancaster okuluydu. Onu bu okulu kurmaya ikna eden, kurulu aama17 Extracts from the Letter of Mr. Goodell at Bykdere, (21 Kasm 1831). The Missionary Herald, Mays 1832, 28, 152. 18 19
snda sistem bilgisi veren ve ara gereleri tedarik eden Goodell, oray ziyeret ettii bir gn, Amerikallarn Maltadaki matbaasnda baslm baz kitaplar grm ve daha bakalarn okula hediye etmeye sz vermiti.20 Bylece misyonerlerin kendi basm olan ncil ve dier kitaplar bu okullar sayesinde geni bir kullanm alanna kavuacakt. Ertesi sene Yeniky okuluna retmen olarak Kyrios Paniyotes (1796-1861)21 istihdam edilecekti.22 leride daha detayl tanyacamz bu kii, Lancaster okullarnn Osmanl eitim kurumlarnda uygulanmaya balamas srasnda Amerikallarla Osmanllar arasnda kir tayc bir rol oynayacakt. Takvimler 1832nin sonlarn gsterirken Bykdere civarnda oturan Rumlar iin kurulan Lancaster okulu says 20den fazlayd. Bu okullarda 100 tanesi kz olmak zere 2000e yakn ocuk okuyordu. Okullardan biri Goodelln evindeydi. 20 ila 30 kzn renim grd bu ev okulunda ona gre, mekan daha msait olsayd hi kukusuz bu say iki katna karlabilirdi (Goodell, 1883: 129). Lancaster okullar iin ehliyetli retmenler yetitirmek maksadyla Goodell, Galata Rumlar arasnda bir retmen okulu amaya teebbs etti. Fakat Beyolu ve stanbul yangnlarndan sonra bu i iin uygun bir bina bulmak ok zordu ve bulabildikleri de ok pahalyd. Tm zorluklara ramen hi beklemeden ie koyuldu.23 retmen adaylarn, eksik kaldklar geometri ve dier bilim dalla20 Extracts from the Journal of Mr. Goodell (3 Ekim 1831). The Missionary Herald, Temmuz 1832, 27, 216. Ayn kaynakta u bilgilere de rastlyoruz: William Goodell, bir kz okulunun nemini o kadar vurgulamt ki, pliki Konstantin, nihayet kzlar iin de bir okul kurmaya teebbs etmiti. Goodella gre bu kz okulunda el ilerinin yansra okuma, yazma, gramer, corafya ve matematik dersleri olmalyd. Bu kir oradaki ailelerin ok houna gitmiti ve bunu kendilerinin de dndklerini belirtmilerdi. Bu okulla ilgili dier bir kayt da yledir: Lancaster tarz okullarla yakndan ilgilenen Amerikann Osmanldaki ilk resmi temsilcisi David Porter, Yenikydeki okulu tamir ettirmi, be fakir ocuun eitim masraarn da stlenmiti. Extracts from the Journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, Ekim 1832, 28, 327. 21 Kyrios Paniyotes: Amerikal misyonerlerle tanmadan evvel stanbulun bir Mslman mahallesinde yine Trkler tarafndan istihdam edilen bir ciltiydi. Evli ve ocuk babasyd. ngiliz misyoner John Hartley ile grtkten sonra Protestan grlere sahip oldu. Anadili Rumcann yansra Trkesi de kuvvetliydi ve Trk edebiyatna ainayd. Ayrca ngilizce, Ermenice ve branice de biliyordu. (Goodell, 1883: 160). 1845ten sonra Atinada yaad. 1949da Amerikal misyonerler tarafndan stanbula davet edilerek, o srada Rumlarla ilgili yeniden balatlan faaliyetlerin bana getirildi. Bkz. Journal of Mr. Van Lennep. The Missionary Herald, Haziran 1852, 48, 174. Ancak Atinadan sonraki hayatnda Paniyotes Constantinides ismini kullanmtr. Muhtemelen bu deiikliin temeli, 1850lerde youn olan Antik Yunan kkenli isimlerin kullanlmas modasndan kaynaklanmaktayd. Paniyotes 1861de stanbulda ld. 22 23
Extracts from the Journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, Austos 1832, 27, 244.
Extracts from the Journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, Austos 1832, 27, 247. Extracts from the Journal of Mr. Goodell. (1833) The Missionary Herald, 28, 90.
Extracts from the Letter of Mr. Goodell at Bykdere, (21 Kasm 1831). The Missionary Herald, Mays 1832, 28, 153.
42
ded
ded
43
Aye Aksu
rnda yetitirmesi iin aylk 200 kuru maala Alexander G. Paspati24 tutuldu.25 Bu kadar altyap hazrlndan sonra bu tarz okullarn yaygnlamas doald. Nitekim Mays 1832de Goodell, grevi gerei Marmara blgesine yapt bir seyahatte Lancaster sisteminin Rumlar tarafndan kabul grdne bizzat ahit oldu. zmitte urad Rum kilisesinin papaz, stanbuldaki Lancaster okullarnn methini duyduunu, imknlar elverirse bunlardan zmitte de kurulmasn istediini ve bu sistemin her tarafa yaylmasn arzuladn syledi.26 Bursadaki Lancaster okulu ise gzel bir binadayd. 180 rencisinin yars kz olan bu okulun retmenine ylda toplam 4.000 kuru maa verilmekte, rencilerden hibir cret talep edilmemekteydi. Monitrlerin ou kzlardan seilmiti. Bu ziyareti esnasnda Goodella, Bursa Ermeni Okulu mdr, Bursa valisinin [Rum] hekimbas ve eraftan baz kiiler refakat ediyordu. Okulun hamisi olan Rum, i blgelerdeki kyde daha bu sistemde okullar aldn syleyince Goodell, bu gzel faaliyetin yayldn ve yaylmaya devam edeceine iyice kanaat getirdi.27 Goodella yardm iin 1832 ylnda Amerikadan gnderilen misyoner Henry G. O. Dwight (1803-1862) kt bir Rumeli gezisinde Selanikteki iki Lancaster okulunu gezmiti. Bunlardan ilki, balangta bu metodu uygulam, ancak yeterli oda ve sralarn bulunamamas, kart ve kitap gibi masraarn karlanamamas yznden kapatlmt. kinci okulun geni snarnda 80 renci okumaktayd. Dwight orada Malta Matbaasnn kitaplarn, Amerikann Andover ehrinde baslan Alfabeyi, ngiltere ve Yabanclara ncil Cemiyetinin bast Modern Greke Ahiti grnce ok sevindi.28 Ayn dnemde zmirde grev yapmak zere gelen misyoner John B. Adger, zmirdeki Lancaster okulunun ba retmenliini, Pariste iyi bir eitim grm, liberal kirli bir Rum papazn yaptn yazmaktadr. Masraarn Rum
Alexander G. Paspati, American Boardun masraarn karlamasyla eitimini Amerikada tamamlam (1828) Sakz Adasndan bir Rumdur. leride Ermeniler iin alacak orta okulun (high school) mdrlne getirilecektir. Atandktan bir yl sonra tp eitimi iin Parise gitmitir. (Anderson, 1872: 58 ve 77)
25 Joint Communication from Mr. Goodell and Mr. Dwight (Bykdere, 2 Haziran 1832). The Missionary Herald, Aralk 1832, 27, 399. 24
cemaatinin karlad bu okulda 1835 ylnda yalar 8-15 arasnda 150 renci okumaktadr.29 Ayn kii 1838 ylna ait raporunda, Akhisar Rum Kilisesinin bitiiindeki bir Lancaster okulunu gezdiini anlatmaktadr. Burada 100 renci okumaktadr ve kullanlan kartlardan bazlar Londrada, bazlar Napolide baslmtr. Risale tarz kitaplarn kimisi misyoner matbaalarndan gelmitir; ancak ou el yazmasdr.30 Aeropolis (Yunanistan), Gemlik, Kuplu, Aydn, Nazilli gibi yrelerde Lancaster okullar yaylmaya ve Rum ailelerden byk ilgi grmeye devam etmektedir.31 Fakat Amerikal misyonerlerin dncelerine ve retilerine kar olanlarn stanbulda balattklar muhalefet gittike iddetlenmektedir. Yunanistan havalisinde yaylmaya balayan, ancak Osmanl topraklarnda William Goodell ile hz kazanan Lancaster okullar ok gemeden Rum cemaatinin ileri gelenlerinden tepki grmeye balar. nk balangta zellikle Rum ruhban snf tarafndan desteklenen, mevcut Rum okullarnn binalarnda kendisine yer bulan bu okul sistemi, okumay herkese retmek gibi bir r am, okunan metinler Protestanlar elinden kt ve okullarda ounlukla Protestan/Evanjelik kirlere sahip retmenler grev yapt iin, onlarn etkisiyle eski ark kiliselerinin ibadet anlaylarn terkedip Protestanl kabul eden kiiler oalmt. Bu tehlike karsnda Lancaster okullarnn kapatlma kararn da yine ruhban snf vermiti. rnein, 1835 ylnda Ege Adalarndan gelen bir vaiz, stanbul ba kilisesinde Rum Patriinin huzurundaki bir vaaznda, bu okullara, kitaplara ve Kitab- Mukaddesin yeni Rumca tercmelerine svp saymt. Papazlar, rahipleri ve hatta patrii, milleti ve kiliseyi ykan bir gnaha gz yummakla sulamt. Bunun zerine Lancaster okullarnn hepsi tatil edildi; herey sk bir kontrole tabi tutuldu; kitaplar incelemeye alnd. Sonradan biraz yumuama sz konusu olduysa da Amerikal misyonerler durumun ciddiyetini kavramlard.32 8 Mays 1834 tarihli mektubunda Goodell, Lancaster okullaryla ilgili bu muhalefetten, Rumlar arasnda mithi bir galeyan diye bahsetmektedir. Ona
29 30 31
Extracts from the Journal Mr. Dwight in Roomelia. The Missionary Herald, Mays 1835, 31, 170. Journal of Mr. Adger, on a Tour in Asia Minor. The Missionary Herald, Temmuz 1839, 35, 227.
Extracts from Mr. Goodells Journal of a Tour Over Land to Broosa. The Missionary Herald, Nisan 1833, 28, 123.
27 Extracts from Mr. Goodells Journal of a Tour Over Land to Broosa. The Missionary Herald, Mays 1833, 28, 156. 28
26
Geni bilgi iin bkz. Journal of Mr. Schneider, on a Tour Among the Villages Near Broosa. The Missionary Herald, Mays 1839, 35, 175; Letter from Mr. Riggs (20 Eyll 1842). The Missionary Herald. Mart 1843, 39, 98; Journal of Mr. Johnston and Mr. Powers, The Missionary Herald, Haziran 1837, Vol. XXXIII, s. 254.
32
Extracts from the Journal Mr. Dwight in Roomelia. The Missionary Herald, Mays 1835, 31, 170.
Annual Report: Mission to Constantinople. The Missionary Herald, 1836, 32, 6.
44
ded
ded
45
Aye Aksu
gre ortal kartran kiiler Patrii kkrtmlar, makamn kaybetmekle tehdit etmiler ve her okulun mutlaka yklmas talebinde bulunmulard (Goodell, 1883: 180). Bu durumda Patrik, kilise sinodu tarafndan grevinden alnd (1835). Yeni patrik VI. Gregorios bir sinod genelgesi ile Protestanlarn eitim faaliyetlerini durdurdu. Onun nderliinde Rumlarn eitim ilerini denetlemek zere Patrikhane Merkezi Eitim Komitesi kuruldu (Kiskira, 1999: 72). Goodelln deyimiyle yeni patrik, halk ykselttii ve aydnlatt dnlen her eye ve her hakikate kar banazca yaklamaktayd. Yaylmaya balayan sapknla kar kilise sinodunun grlerini ne karmayan retmenlerin hepsini okullardan kovmak iin Bb- liye bavurdu (Goodell, 1883: 180).33 1836 ylnda zmir Ruhani Heyeti, zmirde grevli ve oradaki bir Protestan kz okulunun idarecisi olan Peder Jetterden, St. George Rum mahallesinde bulunan bir Lancaster okulundaki retmenlerden birini grevinden uzaklatrmasn istedi. nk Protestan bir retmen Ortodoks Rum ocuklarna inanmadklar ve inanmasnn retilmedii eyi retiyordu. Ancak Peder Jetter kar kt. Ona gre misyonerlerin ynettikleri okullardaki retmenler, din eitimini sadece ve sadece Kitab- Mukaddesin ierdii eylere dayandrmaktaydlar (Augustinos, 1997: 190). Btn bu gelimeler karsnda Amerikal misyonerler son derece sakin bir tavr ierisindeydiler. Goodell bir dostuna unlar yazmt: Rumlarla hi mnakaaya girmedik. Bu gibi eylerle megul olmak suretiyle faaliyetlerimizi terkedip bir kenara ekilmedik. Bize ve almalarmza muhalif kitaplar yaynlam olsalar da, karlk olarak kesinlikle tek bir harf bile yazmadk, tek bir kelime sylemedik. Bunlar yapmaya muktedirdik; lakin sanki bize kar hibir ey sylenmiyor ve yazlmyormu gibi iimize devam ettik. Onlar kavgalarnda yalnz braktk (Goodell, 1883: 175). Bu mcadeleler devam ederken mevcut okullardaki renci saysnda bir eksilme olmam, bilakis stanbul dnda erkek ocuklar iin iki tane daha Lancaster okulu faaliyete geirilmiti (Goodell, 1883: 181). Yllar sonra bile baz okullarn bu sistemi takip ettii grlmektedir.34 Sistem uygulanmaya devam etYeni patriin bu konuda kiliselerde vaaz etmesi iin gnderdii papaz, eski patrii Protestan olmakla suluyordu. Ona gre eski patrik, grevinde yl daha devam etseydi, Lancaster okullar vastasyla btn Rum Kilisesini Protestan yapacakt (Goodell, 1883; 80).
34 Bir rnek olarak u mektup kayda deerdir: Yunanistann Aeropolis ehrindeki Lancaster okuluna 100 renci devam etmektedir. Okulda daha ziyade ahlak ve din eitim vermemize ramen, gazeteler ve sair yollarla insanlarn zihinlerinde bize kar bir nyarg oluturma gayretleri vardr. Sebebi, Protestan grlere sahip olmamzdr. Fakat buna ramen okuldan ayrlm tek bir kii bile tanmyoruz. Bu durum, 33
miti; fakat Amerikal misyonerler bylesine tepki gsteren Rumlarn arasnda kendilerine yer bulunmadn, onlar Protestanlatrma yollarnn kapandn iyice anlamlard. Bu durumda yeniden Ermenilerle ilgilenmeye balamaktan baka are yoktu. Ermeni Okullarnda Lancaster Sistemi Goodell, Rumlar iin Lancaster okullar aarken hedeerinden biri de, bu okullar Ermenilere tantmakt. Nitekim gzleri nndeki bu eitim modelinden etkilenmeye balayan Ermeni patrikler, papazlar ve halkn ileri gelenleri Rum okullarn ziyarete geliyor, grdklerinden pek memnun kaldklarn ifade ediyorlard.35 Goodell artk bu okul modelini Ermenilere de telkin edebilirdi. rnein, kendisini ziyarete gelen iki Ermeni gencine, Katolik Ermeniler arasnda bir okul amasn rahatlkla syleyebildi. Bu iki gen ok iyi yetimi, Avrupada eitim grmlerdi ve ellerinde okullarla ilgili baz ara gereler de mevcuttu. Goodell Lancaster metodunu Ermenilere uygulamal olarak anlatmalar iin Rum okulundaki birka retmeni gnderme sz verdi.36 Ayrca bunlarn biri, sistemi renmek maksadyla Bykderedeki Rum Lancaster okuluna devam etmeye balad. Ayn zamanda Mr. Goodella Ermenice hari Trke ders kitaplar hazrlama konusunda yardmc oluyordu.37 Esas grevi Ermenilerle almak olan Dwight, onlarn halihazrdaki klasik okul sistemlerini inceledikten sonra kt durumdaki eski sistemin yerine Lancaster sistemini getirmeyi planlad. Grt Ermeniler, eitim iini tamamen ona devretmeyi istiyordu. Ancak Dwight mevcut okullarn slahndan yanayd. nndeki en byk engel, modern Ermenice okuma kartlarnn olmay ve sistemi bu dile tercme etmekti. Bu i iin aylarca urat.38
Goodell, stanbula ilk geldiinde Senekerim Der Minasyan ve Hohannes Der
gelecekteki baarmz iyi temellendirmektedir. Bahsettiim okuldan mezun ocuklara daha yksek dallarda eitim sunmak iin bir baka okul daha atk., Letter from Mr. Leyburn at Aeropolis, (31 Austos 1840). The Missionary Herald, Mart 1841, 37, 112.
35 Joint Communication from Mr. Goodell and Mr. Dwight, (Bykdere, 2 Haziran 1832). The Missionary Herald, Aralk 1832, 27, 398. 36 Extracts from the Journal of Mr. Goodell (29 Eyll 1831). The Missionary Herald, Temmuz 1832, 27, 216. 37 Extracts from the Letter of Mr. Goodell at Bykdere, (21 Kasm 1831). The Missionary Herald, Mays 1832, 28, 152. 38
Letter from Mr. Dwight, (10 Austos 1833). The Missionary Herald, Temmuz 1834, 30, 249.
46
ded
ded
47
Aye Aksu
Sahakyan adl genler tarafndan ziyaret edilmiti.39 Her ikisi de Ermeni Akademisi mdr [Krikor] Petemalciyann (. 1838)40 talebesiydiler ve onun Protestanla yakn kirlerinden etkilenmilerdi. Daha sonra American Board tarafndan eitilecek ve misyonerlerin en byk yardmclar olacaklard. Ermenilerle ilgili almalara ilk olarak, Senekerimin bakanlnda Beyolunda alan bir Lancaster okul ile baland.41 Hohannes ise Bursa grevlisi misyoner Benjamin Schneidern (1807-1877) yanna gnderildi. Orada hem ona Ermenice retecek hem de bir Lancaster okulu aacakt. Okul beklenenin stnde bir baar salad.42 Daha sonra Hohannes, Hasky Ermeni Mektebine retmen olarak arld. Bu okul, Ermenilerin kkl eitim kurumlarndan biriydi. 1837 ylnda mektebin idaresini stlenen [Hohannes Amira] Cezayirliyan buray geniletti ve Lancaster plannda yeniden tanzim etti. kisinin gayretleri neticesinde okul gzde bir hale gelerek 600 renciye ulat. Ancak Hohannes Sahakyann orada uzun sre kalmasna ruhban snf izin vermeyecek; Cezayirliyan da okul idaresini terketmek mecburiyetinde braklacakt (Arpee, 1946: 9). nk 1836dan itibaren eski kiliselerde, bu okullara ve buralarda okuyanlara kar karlan afaroz ve anatemalar ilk nce bu okulu saracakt. Senekerim ve Hohannesin Protestan olduklarn aka ilan etmeleri, Ermeni papazlar ve halk arasnda byk bir alkantya sebep oldu. Kilise zerinde papazlardan daha etkili olan Ermeni banker ve tccarlar, muhalif Rumlarn da kkrtmasyla ii ileri boyutlara vardrdlar. Kilise yetkilileri tarafndan Hohannesin okulu kapatld (1838). Protestan olmaya niyetlenebilecek dier kimselerin gz39
lerini korkutmak amacyla eitli tedbirler alnd (Goodell, 1883: 163). Rumlara ynelik Protestanlatrma faaliyetlerinin akbetine benzetebileceimiz bu olumsuz gelimeler, Ermenilerin Protestanl kabul etmelerini engellemeyecekti. nk Ermeniler arasnda Petemalciyan, Cezayirliyan gibi baz nfuzlu kiiler, Amerikal misyonerlerin geliine kadar Protestanla yakn grlerini rencileri vastasyla yayarak kri bir alt yap hazrlamlard. Sz gelimi, Goodell ve Dwightn grt onlarca papaz ve kilise grevlisi, bir zamanlar Petemalciyann talebesiydi. Dolaysyla Rumlarn aksine Ermenilerin Protestanlamalar geni apl ve istikrarl olacak, eski kilisenin btn muhalefetine ramen resmen bir Protestan cemaati teekkl edinceye kadar srp gidecekti. Nitekim ileriki tarihlerde Lancaster okullar her eye ramen devam etmi, stanbuldaki Ermeniler arasnda bu sistem ciddi ekilde kullanlmtr. Amerikal misyonerlerin hazrladklar kartlarn ve ders kitaplarnn, eitli kesimlerden talep edilmesi bunun en iyi gstergesiydi. Samatyada Ermenilerin kendi balarna kurduklar Lancaster okulu iin iki kii Goodella uram ve bu kartlardan istemiti.43 Ortakydeki bir baka okuldan da Ermenice kart, ta kalem ve dier ara gere istei gelmiti. Zaten bu okulun almasnda Ermeni bankerlerin reisinin byk destei olmutu. Bu kii, Hohannesin ynettii okulu44 bizzat ziyaret ederek gerekli bilgileri almakla kalmam, bir adamn gndererek odalarn, masa ve sralarn ebatlarn da aldrmt.45 te yandan zmirdeki Ermeni Akademisinde bir Lancaster okulu kurulmas iin Adgerden yardm alan Ermeni piskoposu teekkrlerini bildirmek zere kendisine bir ziyarette bulunmutu.46
Bu iki gen, Amerikal misyonerler stanbula gelmeden evvel Protestan kirlerle tanmlard. Eski kiliselerini reddediyorlard. 1833de misyonerlerin resmen rehberleri oldular (Goodell, 1883: 161). American Boardun maddi yardmyla deiik dnemlerde Amerikaya gittiler ve eitim grdler. rnein, Senekerimin 1838de Amerikada olduu bilinmektedir. Mission to Constantinople. The Missionary Herald, Ocak 1838, 34, 5. Amerikallara gre Petemalciyan, ncile aina, kilisenin yanl yolda olduu kanaatine sahip bir mnevverdi. Ona gre ncil, Hristiyanca yaantnn ve Hristiyanlk doktrininin yegane lsyd. Saygdeer bir ahsiyetti ve bu balamda Ermeni Sinodunda nfuzu kuvvetliydi. Din adam yetitirmek iin Ermeni Patrikliine bal Ermeni Akademisinin mdrln yapyordu. Pek ok konuda ve zellikle Ermeni Yksek Okulunun kuruluunda Amerikal misyonerlere ziyadesiyle yardmc olmutur. Religious Inquiry and the Reform Among the Armenians. The Missionary Herald, ubat 1836, 32, 42; Journal of the Mission. The Missionary Herald, Nisan 1837, 33, 157; A Chapter of Mission History in Turkey. The Missionary Herald, Eyll 1894, 90, 397; Arpee, 1946: 7-16. Letter from Mr. Goodell (1 ubat 1834). The Missionary Herald, Ekim 1834, 30, 366. Ancak bahsedilen bu okulla, Amerikallarn Ermeni ocuklar iin yine Beyolunda atklar ortaokul birbirine kartrlmamaldr. Religious Inquiry and the Reform Among the Armenians. The Missionary Herald, ubat 1836, 32, 42.
43 44
Journal of Mr. Goodell at Constantinople. The Missionary Herald, Mart 1839, 35, 96.
1837ye ait bir raporda Haskyde Hohannesin idaresinde bulunan ve bugnk ortaokul seviyesine denk olan Protestan Yksek Okulunun kk yataki kz ve erkek renciler iin Lancaster blm bulunmaktadr. Bkz. Mission to Constantinople. The Missionary Herald, Ocak 1838, 34, 5. Muhtemelen bankerlerin reisi buray ziyaret etmitir.
45 46
40
Journal of Mr. Goodell at Constantinople. The Missionary Herald, Mart 1839, 35, 96.
41
42
Extracts from the Journal of Mr. Adger. The Missionary Herald, Mays 1836, 32, 168. Misyoner raporlarna dayanarak 1840a doru Lancaster sistemine artk okullarda pek fazla yer verilmediini syleyebiliriz. Ancak Augustinusun verdii bilgiye gre 1861de -bu tarih belirlemesinde eviri hatas yoksa- sadece stanbulda Lancaster modeline gre eitim veren okul says 45tir (Augustinus, 1997: 255). Buna paralel olarak yine bir Amerikal misyonerin raporunda, Anadoludaki dier misyonerler tarafndan uzun sre kullanlmaya devam ettiini gsteren bir haber yer almaktayd. Misyoner Andrew T. Pratt, 1859da Kilisten yazd raporunda unlar sylemekteydi: Buradaki halk okulunda byk bir verimlilik gze arpyor. 120 rencinin ounluu Ermeni. Okul, Lancaster sistemi zerine iyi organize edilmi. Btn zmrelerin, zellikle de Mslmanlarn dikkatini ekiyor ve yrenin ileri gelenleri tarafndan ziyaret ediliyor. Letter from Dr. Pratt, (10 Eyll 1859). The Missionary Herald, Aralk 1859, 55, 368. Dolaysyla yazar Augustinusun verdii bilginin doruya yaknl sz konusu olmaktadr.
48
ded
ded
49
Aye Aksu
Anadoludaki Amerikan okullaryla ilgili kitabnda Frank A. Stone, Ermenilerin bu sistemi tam anlamyla benimsemediklerini ileri srmektedir. Bunun sebebini ise, stanbul Ermenilerinin hali vaktinin yerinde olduuna, dolaysyla basit okuma yazma eitimlerinin temel seviyelerini kendi imkanlaryla zaten alm olmalarna balamaktadr. Buna mukabil ucuz yollu retim anlamna gelen Lancaster metodu, fakirlik iinde yzen Trklere ve Rumlara daha cazip gelmitir (Stone, 1984: 39). Stoneun konuyu sadece ekonomik adan deerlendirmesi tutarl olmad gibi, Ermenilerin bu sisteme ilgi gstermemelerinin ekonomik sebeplerle hemen hemen hi ilgisi yoktur. ncelikle Osmanllarn kurduu Lancaster okullar, sadece askeri alanla snrl kalmtr. te yandan ileride greceimiz zere okul binalarnn kalitesi, buralardaki dzen ve temizlik, ara ve gereler misyonerleri aknla sevkedecek kadar ileri derecededir. Rumlarn bu sistemi kullanmaya istekli hallerinin altnda fakir olular deil, yukarda anlatld gibi, Lancaster sistemini yakndan tanmalar, Rumca kitap, kart ve dier malzemelerin Amerikal misyonerler gelmeden evvel retilmi olmas yatmaktadr. Osmanl Askeriyesindeki Yenileme Srecinde Lancaster Sistemi Rum ve Ermeniler arasnda yaylan ve ilgi gren bu metot, Osmanl Devleti yetkililerinin de dikkatini ekmi, klalarda uygulamaya konulmasna ve bu konuda Amerikal misyonerlerle ibirlii yaplmasna karar verilmiti. Bu ibirliinin kkeni, Rum ocuklarnn Protestanlatrlmasndan korkan Rumlarn, kendileri iin alan Lancaster okullarn Osmanl makamlarna ikayet etmelerine dayanyordu.47 ikayet zerine Rum Patriini aran Serasker [Mehmed Hsrev] Paa,48 konu hakknda bilgi alm ve Patriin sistemi detaylca anlatmak zere bir temsilcisini gndermesi teklini kabul etmiti. Ayrca Serasker Paa saraya krk gen getirilmesini, sistem iin tefri edilmi olan bir odada ve Osmanl yetkililerinin huzurunda bir uygulama yaplmasn istemiti.49 Bu i iin Goodelln at bir Rum okulunda retmenlik yapan Mr. L.
Extracts from the Letter of Mr. Goodell at Bykdere, (21 Kasm 1831). The Missionary Herald, Mays 1832, 28, 152. Misyoner kaynaklarnda, serasker paa olarak bahsedilen kiinin kim olduu hakknda bilgi verilmemitir; ancak sz edilen kiinin, Nisan 1827-Eyll 1836 tarihleri arasnda Seraskerlik grevini yapan Mehmet Hsrev Paa (1760-1855) olduu anlalmaktadr. (Geni bilgi iin bkz. irin, 2002: 75-76). Extracts from the Letter of Mr. Goodell at Bykdere, (21 Kasm 1831). The Missionary Herald, Mays 1832, 28, 152.
49 48 47
adl50 bir eitimci grevlendirildi (1831). O da Kyrios Paniyotesten yardm isteyerek verilen emri yerine getirmeye hazrland. Bu i o kadar ciddiye alnd ki, sistemin dilini Trkeye aktarmak, okulun mkemmelliini ve felsefesini anlatmak zere hazrlanm metinleri okumalar iin Rum okullarndaki retmenlerle bir alma yrtlmesi adna Rum okullar tatil edildi. Ancak uygulama gn geldiinde (30 Ekim 1831) Osmanl yetkilileri Mr. L.ye, bunun gerekli olmad, Hristiyanlar arasnda bu okullar aabilecekleri, hatta Serasker Paann bu sistemin Mslmanlar tarafndan uygulanmasn arzulad, ancak banaz kiiler yznden buna hazr olmadklar sylendi.51 Dmanlar [Protestanlamaya kar kanlar], Mr. L.nin asker karakterli biri olduunu, Rum genlerini isyana hazrlamak iin bu sistemi Moradan getirdiini ileri srmlerdi. Aslnda bu engellemenin, ocuklarn eitimi konusunda byle bir yenilie kar kan ulema kesiminden kaynaklanabilecei Mr. L.nin aklna gelmemi deildi.52 Oysa Goodell balangtaki gelimelerden hayli umutlanm, yardmcs Paniyotese bir yolunu bulup Serasker Paaya gitmesini, kre, harita gibi gereleri vermeye hazr olduklarn sylemesini bile istemiti.53 Ancak belli bir zaman getikten sonra Osmanl askeri yetkilileri, Goodelldan Trk ocuklar iin bu sistemde okullar amasn istediler. O ise yardm etmeye sz verdi ama ii stne almad (Goodell, 1883: 171). Goodell gelimeleri yle anlatmaktadr: Trk efendiler, binbalar ve Rum okullarn ziyaret eden dier Mslmanlar her ne kadar Lancaster sistemini beendiklerini ifade etseler de, geen Temmuz ayna [1833] kadar herhangi bir ilerleme kaydetmediler. Arnavutkydeki bir Rum okulunda yaplan imtihanda ok sayda Trk de hazr bulunmutu. Aralarnda Dolmabahe Klas54 ikinci tugayndan bir binba da hazrd. Temsilcimizle bu sistemi uzun uzun konutular. Binbann dediine gre, aylar nce bu okulu gezmi ve bir miktar para banda bulunmu olan Sultan II. Mahmudun askeri danman Ahmet Paa, Dolmabahe Klasndaki gen askerler iin bu sistemi tecrbe etmeye
50 Misyonerler baz sakncalara binaen genellikle raporlarnda zel isimleri ak yazmaktan ekinir, burada olduu gibi kimi zaman ismin ba harni rumuz gibi kullanrlard. 51 52 53 54
Extracts from the Journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, Austos 1832, 27, 247. Extracts from the Journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, Austos 1832, 27, 247. Extracts from the journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, 1832, 37, 244-247.
Amerikal misyonerler Makadaki kladan Dolmabahe, Selimiyedeki kladan ise skdar klas diye sz etmektedirler. Bu makalede onlarn sylemi aynen kullanlmtr.
50
ded
ded
51
Aye Aksu
kendilerini tevik etmi. Arnavutkydeki bir Rum retmenin ynlendirmesiyle byle bir okul kurulmas adna bir oda tefri etmiler. imdi de kitaplarn, derslerin ve kartlarn hazrlanmas konusunda bizden yardm istiyorlar. Biz de hem temsilcimizi hem de Paniyotesi onlara yardm iin gnderdik. Birka gn sonra bir de baktk ki, Dolmabahedeki okul faaliyete gemi. Binba Azmi Bey ise skdar Klasndaki tugayn erzak deposunu dzenlemi; burada da bir baka okul kuracakm.55 Binba Azmi Bey56 ve [Firari] Ahmet [Fevzi] Paann57 (. 1843) gayretleri neticesinde ad geen klalarda Lancaster sistemi uygulamaya konulmutur (1833). Bilgi almak maksadyla misyoner okullarn mtemadiyen ziyaret eden Azmi Bey konuyla o kadar ilgilenmitir ki, 1835 ylnda sistemi yerinde grmek zere Amerikallarn yardmyla ngiltereye bile gitmitir.58 skdar [Klas] sorumlusu [Mehmed] Namk Paa (1804-1892)59, bir davette (Mart 1834) Amerikallara msait olduklar bir vakitte Trk Lancaster okullarn ziyaret etmelerini rica etmiti. Bunun zerine Komodor Patterson ile Amerika maslahatgzar David Porter (1780-1843), skdar ve Dolmabahedeki okullar ziyaret ettiklerinde grdklerinden ok memnun kalmlard (Goodell, 1883: 164). Maslahatgzar Porter, gezdii okullarla ilgili olarak 1835 ylnda Washington Hariciye Kalemine unlar rapor ediyordu:
55
Her tarafta Sultan II. Mahmuda kar ayaklanmalar var. Avrupa devletlerinin entrikalar onun cann skyor. nk deiik ynlerden tehdit edildiini gryor. Sultan II. Mahmud bu isyanlar bastrmak ve slahat yapmak suretiyle devletinin durumunu deitirmek gayesiyle alyor. Trkler, buraya ilk geldiim zamanki [1831] Trklere benzemiyorlar. Dinleri hari hemen hemen her eyleri deimi. Memlekette her sahada byk slahat yaplm. Bunlar sanki hi eski Trkler deiller. mparatorluun her tarafnda, hatta ky ve kasabalarda bile almakta olan okullarn bu hususta faydas byk olmutur. Bu okullarn kurulu ve almalarnda Amerikan misyoner tekilat tarafndan buralara gnderilen misyonerlerin tesiri grlm, onlarn tatbik ettikleri Lancaster metodu bu Trk mekteplerinde benimsenmitir. Bu suretle Osmanl mparatorluunun Birleik Devletlerle tesis ettii dostluktan salad en byk istifade, belki de eitim sahasnda olmutur. Amerikal misyonerlerin Trkiyede bu sahadaki faaliyetleri ve Amerikallarn kir hayatndaki terakkileri, Amerikallarn insanla herhangi bir fayda temin etmedikleri yollu iddiada bulunanlara en iyi cevab tekil etmektedir. Amerika, birok Avrupa memleketlerinde yapm olduu tesiri Trkiyede de icra edecek ve belki buralarda faydal deiiklikler yaplmasna hizmet edecektir (Kurat, 1959: 22). Amerikallar nezdinde byk nem tayan bu gelimeler, Goodelln bir baka raporunda (3 Mart 1834) u ekilde yer almaktadr: Bizzat Serasker [Mehmed Hsrev] Paann nezaretinde stanbulda iki tane daha Lancaster okulu aldn bildirmekten dolay ok memnunum. Bu iki okula, skdar Alay Emini Azmi Beyin okulu iin hazrladmz derslerin birer kopyasn gnderdik. Dolmabaheyi son ziyaretimizde, nc Lancaster okulunun burada kurulduunu grnce ok ardk. Bununla Lancaster okullar yediye ulam oldu. Btn bu okullarla balantl olarak Franszca renmek ve harita, kart vs. izmek iin alan odalar saymyorum (Goodell, 1883: 165). skdar ve Dolmabahedeki klalarda eitim gren, yalar 12-20 arasndaki askeri talebelerin says [Ekim 1833de] 700 iken,60 Mart 1834te klalardaki yedi adet Lancaster okulunda 2000 Mslman gen eitim grmekteydi.61
60 61
Extracts from Mr. Goodell (Ekim 1833). The Missionary Herald, ubat 1834, 30, 53.
56 Misyoner raporlarnda bu zatn ismi Azim ve Azmi (Azmy) olarak dile getirilmitir. Akdes Nimet Kurat, Hazm Bey olduunu sylerken (Kurat, 1959: 50) Erdal Akses Haim Bey diye belirtir. (Akses, 2003: 48). Uygur Kocabaolunun kitabnda bu kiiden Aziz Bey diye bahsedilmektedir. (Kocabaolu, 1991: 59). Misyonerlerin Azim diye telaffuz etmelerinde Rum aksannn etkili olduu dnlebilir. Ancak dorusu Azmi Beydir (Harp Okulu Tarihesi, 1946: 6-9). Misyoner kaynaklar Azmi Beyin, ngiltere eski Trk Bykelisinin olu olduunu, Rusa ve Franszca bildiini, gitar aldn, akll, ho sohbet bir kii olduunu kaydetmektedir (Lancasterian Schools Esteblished by the Turks. The Missionary Herald, ubat 1834, 30, 53). Kzlarnn okuyup yazma renmesi iin evine yaz tahtas, kalem, okuma kartlar ve yaz masas alacak kadar Batl eitim tarzna ak bir kiidir. Extracts from a Letter of Mr. Goodell, (28 Ocak 1834). The Missionary Herald, Haziran 1834, 30, 200. Misyonerler raporlarnda Binba (Binbashy) ve Alay Emini (Ala-i Emini) olarak gemektedir. 57 Esra Danacolu, misyoner raporlarnda ad geen Ahmed Paann, Firari Ahmed Fevzi Paa olduuna iaret etmektedir (Danacolu, 1993: 79). Ancak ilgili dier kaynaklarn hibirinde bu balant kurulmamtr (Firari Ahmet Fevzi Paa hakknda geni bilgi iin bkz. Osmanllar Ansiklopedisi, 1999: 128).
Extracts from the Journal of the Mission. The Missionary Herald, Kasm 1836, 32, 424; Extracts from the Journal of the Mission. The Missionary Herald, Mays 1837, 33, 201. Ayn dnemde ngiltereye gittiine dair Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Hatt- Hmayn, No: 1186/46761-, 1251 (1835)e baklabilir. Nitekim Azmi Bey, bu gayretleri ve bir lisan bilmesi sonucunda 1836da okulun ikinci nazrlna getirilmitir. Ondan nce bu grevi Serezli Yusuf Paazade Mazhar Bey yrtmekteydi (Harp Okulu Tarihesi, 1946: 6-9).
59 Namk Paa hakkndaki geni bilgi iin bkz. Sinapl, 1987; Saydam, Namk Paa. Diyanet slam Ansiklopedisi, 32, 379-380.
58
Extracts from Mr. Goodell (Ekim 1833). The Missionary Herald, ubat 1834, 30, 54.
Annual Report: Constantinople. The Missionary Herald, Ocak 1835, 31, 7. Raporun ilgili metni yledir: u an bu okullardaki eitimin avantajlarndan yararlanan Mslman gen says 2.000den az deil. Dolmabahedeki bu okulda u an 450 renci renim grmektedir. Bunlarn birou, alt ay evvel
52
ded
ded
53
Aye Aksu
1835 ylna gelindiinde Dolmabahe okulu ikiye blnd. Birinci ksm Lancaster okulu iin dzenlenirken dier ksm, tpk skdardaki gibi izim pratiklerine uygun masalar ve deiik ara gerelerle donatld. Yine burada tabii bilimler konularnda konferanslar verilmesi ngrld. Srad bykl, pencerelerinin okluu ve her yerin olaanst temizlii misyonerlerin ok dikkatini ekmiti.62 Ayn yl Trklerin 8 adet olan Lancaster okullar iin Paniyotes Mr. Dwightn yazd corafya kitabn tercme etmiti.63 Dwight ve Goodell, misarleri Mr. Jackson, Mr. Pfander ve Rusyadaki Shoosha misyonundan Mr. Sproemburg eliinde Azmi Beye uradklar bir gn (6 Haziran 1836) Azmi Bey onlara, faaliyette olan iki matbaa makinesi ile be adet tabask (litographic) makinesini gsterdi. Gezdikleri [skdar] Lancaster okulunda 250 renci okuyordu. Ancak buras 300den daha fazla renciyi alacak kapasiteye sahipti. Muhteem bir odada Sultan II. Mahmudun portresi bulunuyordu. Ayrca Azmi Beyin kendi odas da byk, k tablolarla ve dier ara gerelerle donatlmt. Fransz ve Trk statlarn gzetiminde izimle megul olan askeriye rencilerinin says 100den aa deildi. Ktphane, deiik haritalarn, modellerin ve ara gerelerin adeta depoland bir yerdi. Hastane ise elli adet mkemmel yatayla hastalara rahata hizmet veriyordu. Deiik odalarn duvarlarna yazlar ve izimler aslmt. Bunlardan bazlar ad geen okullarda yaplm, bazlar ngiltere ve dier Avrupa lkelerinden getirilmiti. Buradaki bir memur, Lancaster okullarnn bir veya iki sene ierisinde halk kesimine de yaygnlatrlacan mit ettiini, ancak Trkiyede her eyin yava hareket ettiini syledi.64 Lancaster okullar ileri gelen pek ok kimsenin ilgisini ekmiti. rnein Goodell, Halim Efendi adl bir Mslman hocadan bahsetmektedir. Trkenin yansra Rumca da bilen Halim Efendi, bu sistemi Trklerin kullanmasn arzu ettiini, kaptan paann himaye etmesi halinde sistemin baarsz olmayacan
sylemitir.65 Goodell da kendisine dostum Mr. Eckforda66, bu konuyu gndeme getirmesini sylemeyi dnyorum diye karlk vermitir [27 Nisan 1832] (Goodell, 1883: 137-138). Goodell, Osmanllar iin atklar okullarn birinden Topkap Saray duvarlar arasnda diye sz etmektedir. Topkap Sarayn bizzat ziyaret eden Goodell, Babs-Selam kapsndan girmek, bu gizli ve byleyici mekanlar gezip grmek imtiyazn Azmi Beye borlu olduunu belirtir. Ayrca orada grdklerini, askeri eitimi, atlar, klalar raporunda ayrntl biimde anlatr. Kesinlikle byle bir tevecch istemeyi akllarndan geirmemiken Azmi Beyin bunu kendi muvafakatyla gerekletirmesi onu artmr.67 Bu durumda yukarda sekiz tane olduu belirtilen okullardan birinin de Topkap Saray civarnda olduu tahmin edilebilir. Askeri Okullardaki Dersler, Kitaplar ve Uygulamalar Lancaster sistemini Amerikal misyonerlerden renen Osmanl askeri yetkilileri, kitap ve ara gere temininde de onlardan hayli yardm grmtr. Azmi Bey Kyrios Paniyotesin ders hazrlarken kendisine yardm etmesi ricasnda bulunmutu. Rumcann yannda Trke de bilen Paniyotes, bunun zerine okulun btn ilk ders metinlerini hazrlad.68 te yandan misyonerler, Kilise Misyonerlik Cemiyeti tarafndan Malta Matbaasnda baslm olan Arapa kitaplar Osmanl yetkililerine verdiler. Osmanllardan lim bir zat bunlar tercme etti. Bunlar arasndaki kk bir corafya kitab, Osmanllarn, Trkiyenin ve zellikle de stanbulun tesini tasvir etmede yetersiz kaldklar bir dnemde Msr hakknda bilgi vermesi bakmndan Trkler iin ok nemliydi. Bu konuda yazlm baka bir ngilizce kitap var m diye Azmi Bey Amerikal misyonerlerin ktphanesini aratrd. Kendisine Malte Brunun kitabn69 takdim ettiler ve ka sayfasnn Trkiye ile
65
Extracts from the Journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, Mart 1833, 28, 92.
alfabeden tek bir harf dahi bilmiyordu. imdi ise herhangi bir kitab rahatlkla okuyabiliyorlar. skdar Kaymakam Rifat Bey, hem burada, hem de kendi evinde yaptmz sohbetlerde, kurumdaki btn odalarn bir gn [byle bir] okula dntrlmesini mit ettiini syledi. Biz de bu hislere en kalbi ekilde amin dedik. Hakikaten de, girmemiz iin nmzde o kadar ok fayda kaps alm, o kadar nemli bir etki ortaya kmt ki, bu lkelerde yaayan farkl insanlarn karakterlerine yeni bir etkide bulunmamz nasip olacak gibi grnyordu (Goodell, 1883: 165).
62 63 64
Henry Eckford (1775-1832), skoya doumlu Amerikal bir gemi mtehasssdr. 1831de stanbula getirdii The United States adl korvet Osmanl devlet adamlar tarafndan beenilmi ve satn alnmt. Daha sonra Hali/Aynalkavakta Amerikan usl bir tersane ina edildi ve Eckford ekibiyle birlikte orada alt. Ancak ksa sre sonra stanbulda ld (Kurat, 1959: 19-20).
67 Extracts from a Letter of Mr. Goodell, (28 Ocak 1834). The Missionary Herald. Haziran 1834, 30, 199. Kurat, misyoner Goodelln yardmyla Arnavutkyde de bir askeri okul daha kurulduundan bahsetmektedir (Kurat, 1859: 51). Ancak misyoner raporlarnda byle bir bilgi yer almamaktadr. 68 69
66
Extracts from the Journal of the Mission. The Missionary Herald, Kasm 1836, 32, 424. Letter from Mr. Goodell (3 Mart 1835). The Missionary Herald, Kasm 1835, 31, 411.
Extracts from Mr. Goodell (Ekim 1833). The Missionary Herald. ubat 1834, 30, 54.
Extracts from the Journal of the Mission. The Missionary Herald, Nisan 1837, 33, 157; ABCFM Arivi, Seri ABC, 16:9, Vol. 1, No. 120den aktaran Kocabaolu, 1991: 68.
Malte M. Brunun kitabnn ad Universal Geography or A Description of All the Parts of the Worlddur. Philadelphiada 1832de baslm alt ciltlik bu eser, Osmanl Devletinin eitli yrelerine dair ksa, basit
54
ded
ded
55
Aye Aksu
ilgili olduunu gsterdiler. Ayrca Dwightn, Malte Brun ve dier yazarlardan derleyerek Ermenice bir corafya kitab hazrladn, bitirdiinde Trkeye de tercme edeceklerini sylediler. Azmi Bey, bahsedilen kitapta yer alan Trkiye blmnn ilk nce ve acilen hazrlanmasn rica etti. Bu rica zerine Dwight, [Ermeniceye] evirmekte olduu eserin Osmanl mparatorluu blmne atlad. Malte Brunun yukarda sz edilen kitabndan, Modern Traveller adl baka bir kitaptan, misyoner seyir defterleri ve dier btn almalardan ald bilgileri harmanlayarak bu blgeyle ilgili gzel bir Ermenice eser hazrlad.70 Hazrlanan kitab Paniyotes Trkeye tercme etti.71 Daha sonraki yllarda da misyonerlerin buna benzer kitap yardmlar srmtr.72 Askeri okullarn ders mfredat, ders ara gereleri (kara tahta, izim aletleri, haritalar) ve snf dzeni de tamamiyle Batl tarzdayd. rnein, Dolmabahedeki askeri okulda gerekletirilen bir imtihana (8 Eyll 1836) katlan misyonerleri Azmi Bey nezaketle karlar. skdardaki okuldan gelmi olan renciler okuma, geometri ve aritmetikten imtihan edilirler. izim ve yazdan da rnekler gsterirler. retmenleri bir Trktr ve memlekette kendi mesleinde temayz etmi birisidir. Misyonerler, kara tahtada geometri almaya Dolmabahedeki renciler kadar gnll olanlara hibir yerde rastlamadklarn yazacaklardr.73 Onlar alrken, tebeirle yaz yazarken seyreden misyonerlere gre gen askerler vakitlerini bu yeni tarza ayrmaktan son derece memnunlard. William Goodell, bu gelimelere ahit olmaktan dolay hayretler ierisindeyim diyordu.74 Yazar David Finnienin verdii bilgiye gre bu okullardaki mfredat okuma, yazma, aritmetik, corafya, geometri, topogra, askeri muhabere ve astronomi derslerinden oluuyordu (Finnie, 1967: 104). Askeri okulda kullanlmak zere eitli alet ve makineleri de misyonerler tedarik ediyor, nasl kullanldklarn gsteriyorlard. Birgn Goodelln okulunu ve ara gereleri incelemek zere gelen devrin skdar paas ve maiyetindekibilgilerden derlenmitir. Yazar buralar bizzat gezmitir. Osmanl Devletinin yer ald ksm 315-380 sayfalar arasndadr. Dolaysyla abartld kadar mhim bilgileri ihtiva etmemektedir.
70 71 72
ler orada drt saat kaldlar. Dwightn hava pompasyla yapt deneylerden pek memnun kalmlard. Basit izahlar bile adeta bir prensip gibi dinliyorlard.75 Ahmet [Fevzi] Paa Dolmabahe okulunu defalarca ziyaret etmi, oradaki kreleri, gne sistemi modellerini ve dier yardmc aletleri grnce memnuniyetini belirtmiti.76 Misyonerler, Amerikadan getirdikleri ve zeri tamamiyle Trke yazlm olan bir kreyi skdar Klasna hediye ettiler. Ancak Osmanllarn tanmadklar ve kullanmay bilmedikleri pek ok ara gere bulunuyordu. Soru sormak ve gerekli kitaplar istemek zere sk sk ziyarete gelen Trk idarecilerin bu halleri misyoner raporlarna yle yansmt: Onlar bizim her eyi bildiimizi zannediyorlar. Bir elektrik makinesi bozulsa tamiri iin bize bavuruyorlar. Bir posta yolu ina edilse, en iyi metodun hangisi olduunu sormak zere bize geliyorlar. Bir vapur ina edilmi diyelim, motorlarn altrmay retmemiz iin bize geliyorlar. Biz de her daim kendimizi onlara yardma hazr tutuyoruz. Kimi zaman da bilmediimizi sylemeye mecbur kalyoruz.77 Misyonerlere gre Trkler, o kadar az ey biliyorlard ki, harita zerinde dalar belirtmenin en iyi yolunu, krlan bir a lerin tamirini dahi yabanclara soruyorlard.78 Osmanllarn az ey bildiklerine dair balarndan geen u hadise konuyu etraca ortaya koymaktadr: Anlatacaklarmz, Trklerin ne kadar da az ey bildiklerini ve bizim hakkmzda hkm vermede ne kadar kifayetsiz kaldklarn gsterecektir. skdardaki klalarda harita uzmanl ve matematik retmenlii yapan bir Avrupalya bir ehir plan sipari edilmiti. Plan inceleyen Trk yetkililerden biri, benim evim nerede? diye sordu. te burada diye cevap verdi uzman, harita zerinde kck bir gr iaret ederek. Bu sefer bir bakas, benimki nerede? diye sordu. Burada eklindeydi cevap. Fakat siz burada hi ev yapmamsnz. Bunlar sadece kapkara meydanlar. Niin baknca evlerimizi tanyamyoruz? diye itiraz ettiler. Beyefendi, ben bir ev ya da manzara ressam deilim. stendii zere skdarn bir haritasn yaptm. Eer sizler, evlerinizin izimini istiyorsanz bir ressam tutmalsnz, bir harita uzman deil. Bunu anlayp anlamadklar mehul.
75 76 77 78
Extracts from Mr. Goodell (Ekim 1833). The Missionary Herald, ubat 1834, 30, 55. Letter from Mr. Goodell (3 Mart 1835). The Missionary Herald, Kasm 1835, 31, 411.
rnein, misyoner Homes, Kilise Misyonerlik Cemiyetinden Mr. Jetterin getirdii kitaplar alm, Azmi Beye giderek bunlar takdim etmiti. Ayrca matbaann kullanlmasnda yardmc olmas iin litogra hakkndaki bir eseri de hediye etmiti. Azmi Bey ona kk bir hediyeyle mukabele etmiti. Journal of the Mission. The Missionary Herald, Nisan 1837, 33, 159.
73 74
Extracts from the Journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, Austos 1836, 32, 280. Extracts from Mr. Goodell (Ekim 1833). The Missionary Herald, ubat 1834, 30, 54. Extracts from the Journal of the Mission. The Missionary Herald, Kasm 1836, 32, 424. Extracts from the Journal of the Mission. The Missionary Herald, Aralk 1836, 32, 449.
Extracts from the Journal of the Mission. The Missionary Herald, Mays 1837, 33, 200. Extracts from Mr. Goodell (Ekim 1833). The Missionary Herald, ubat 1834, 30, 54.
56
ded
ded
57
Aye Aksu
Zavall uzman bu ii derhal brakt.79 Azmi Bey de bu gibi teknik konulara yabanc kalnmasn bilgisizlik olarak niteliyordu. Osmanl bilgi anlayndaki bu mahiyet deiikliini, skdardaki Lancaster okulunun al gn rencilere yapt konumayla gzler nne seriyordu: Padiahmz Sultan Mahmud Hazretleri sizin iyiliinizi arzu etmektedir. Bu okullarn ona hibir faydas yoktur. Bunlar sizin faydalanmanz iin kurdu. Sizler imparatorluun deiik yrelerinden geliyorsunuz; hayatnzn baharndasnz. u an bilgi ve hikmet sahibi olma gcnz var. Eski Mslman okullarnda [medrese] retilen hibir deerli ey yok. nsanlar orada eek oluyorlar, burada ise eekler insan oluyor. Gsmn zerinde grdnz rtbe nian, bana Padiahmz tarafndan verildi. Yarn geri alabilir ve ben dier adamlar gibi sradan bir kii olurum. Fakat edindiim bilgiyi benden skp alamaz. Her yerde rastladnz o byk yangnlar bilgiyi yakamaz, seller boamaz, frtnalar alp gtremez. Bu yzden bilgi, sahip olabileceiniz en deerli hazinedir.80 Bu sistemin akbeti konusunda yerli ve yabanc kaynaklarda ak bilgiler verildii sylenemez. Osmanl askeri yetkilileriyle Amerikal misyonerlerin 1832-1840 arasdaki youn ilikileri, nedense bu tarihten sonra aniden kesilmekte, misyoner raporlarnda geni yer bulan bu baarl ilikilerin mimarlar hakknda 1840 sonras tek bir kelimeye dahi rastlanmamaktadr. Ayn ekilde misyoner hatra kitaplarnda da bu tarihten sonras yoktur, dahas atf dahi sz konusu deildir. Ayn kanaati A. Nimet Kurat da paylamakta ve konuyu yle balamaktadr: Goodelln tavsiye ve yardmyla Beikta, Arnavutky ve skdarda alan askeri okullar hakknda fazla bir ey bilinmiyorsa da, bu okullar modernleme yolunda ilk deneme okullar olsa gerektir (Kurat, 1959: 51). Acil subay yetitirme ihtiyac zerine alan bu okullarda daha kapsaml ve kalc bir dzenleme yaplmas kanlmazd. Zira Lancaster sistemi, Bat dnyasnda olduu gibi bir gei dnemi sistemiydi. Uzun vadede yava seyrediyordu. Yeterli retmen ve imknlar salandnda kendiliinden ortadan kalkyordu. Nitekim 1836 ylnda harp okulu nazrlna getirilen Selim Sat Paa Mekteb-i Harbiyede ok ynl bir slahat gerekletirmi, dersleri yeni79 80
den dzenlemi, her derse devrin ehliyetli hocalarn tayin etmitir (Harp Okulu Tarihesi, 1946: 10-12).81 Dolaysyla Lancaster sisteminin byle bir slahat sonucu ortadan kalkm olabileceini sylemek yanl olmasa gerektir. Sonu ngilterede sanayi kesiminin artan igc ihtiyacna binaen fakir ocuklarnn bu i gcne hzla katlmasn salamak amacyla ortaya karlan, daha ok atelye tarz snarda tatbik edilen Lancaster retim sistemi, zaman ierisinde Osmanl-Amerika ilikilerinin eitim blmn tekil eden ana balklarndan biri haline gelmitir. Lancaster retim sistemi, bir retmenin ileri seviyedeki kabiliyetli birka [monitr] rencisine, retim tekniklerinin yansra, kklere verilecek dersleri retmesi, monitr rencilerin de kk rencilere bunlar gruplar halinde aktarmas eklinde zetlenebilir. Bu yolla bir retmenin bir anda be yzden fazla renciye dersini aktarmas mmkn olmaktadr. Daha ok teknik konularn retilmesine elverili olan bu sistem, skoyal din adam Andrew Bell tarafndan ihdas edilmi, ngiliz eitimci Joseph Lancaster tarafndan da gelitirilmitir. Daha sonra Amerika, Venezuella, Hindistan gibi lkelere yaylm, 1831den sonra da Amerikal misyonerler eliyle Osmanl topraklarna getirilmitir. nce Rum okullarnda, daha sonra da Ermeni okullarnda uygulanan bu sistemin felsefesi, misyonerlerin muhataplarna en ekonomik yolla okumay ve basit din temel bilgileri retmekte kullanmalar neticesinde, aslndan deiik bir karakterde kendisini gstermitir. Misyonerlerin Rum ve Ermeni okullarnda baaryla uyguladklar bu sistem, 1834lerde Osmanl askeri yetkililerinin dikkatini ekmitir. Yenileme hareketlerinin yaand bu sahada askeriyeye ait modern ara gerelerin kullanlmas ve Batl tarzda eitim retim yaplmas adna Selimiye ve Maka klalarndaki sbyan blklerinde bu metotla binlerle ifade edilen sayda renci yetitirilmitir. Ahmed Fevzi Paa ve Alay Emini Azmi Beyin gayretleriyle modern aralarn kullanm ve harita yapm gibi konular bugnk snf ortamnda renciye aktarlmtr. Bu konuda Amerikal misyonerler William Goodell ve Henry G. O. Dwight ile dnemin Ame81 Yeni dzenleme esnasnda Mekteb-i Harbiye iin Avrupadan getirtilecek aletlerin ve dier gerekli aralarn nakline dair BOA. Hatt- Humayn, No: 1172/46385 ve BOA. Hatt- Humayn, No: 1173/46425-A, 1253 (1837)ye baklabilir.
Extracts from the Journal of the Mission. The Missionary Herald, Aralk 1836, 32, 449. Extracts from Mr. Goodell (Ekim 1833). The Missionary Herald, ubat 1834, 30, 54.
58
ded
ded
59
Aye Aksu
rika maslahatgzar David Porter ile ibirlii yaplmtr. Bylece 1830larda balayan siyasi yaknlama eitim alannda da devam etmi, Osmanl eitim anlay Amerikan tesiri altna o tarihlerden itibaren girmeye balamtr. Ancak bu sistemin Osmanldaki uygulamas sadece askeri alanla snrl kalmtr.
Barber, John W. (1851). Patmos and the seven churches of Asia Minor (compiled principally from the journals of Josiah Brewer). Connecticut: Bradley and Peck. Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), Hatt- Humayn, No: 1172/46385, 1253 (1837). Babakanlk Osmanl Arivi, (BOA), Hatt- Humayn, No: 1173/46425-A, 1253 (1837). Babakanlk Osmanl Arivi, (BOA), Hatt- Humayn, No: 1186/46761-, 1251 (1835).
Kaynaka
Ahmed Fevzi Paa (1999). Osmanllar Ansiklopedisi (vol:1) stanbul: YKY Yaynlar. ngiliz Dou Hindistan Kumpanyas, (1993). Ana Britannica,11, 558. stanbul: Ana Yaynclk Joseph Lancaster, (1993). Ana Britannica,14, 267-268. stanbul: Ana Yaynclk. Joseph Lancaster, www.1911encyclopedia.org/Joseph_Lancaster+tr adresinden 11. 07. 2008 tarihinde alnmtr. Lancaster System, (1993). Ana Britannica,14, ss.233. stanbul: Ana Yaynclk. Lancaster System, (1968). The American People Encyclopedia (vol:11, ss.233). New York. Akses, E. (2003). Amerikallarn Harputtaki misyonerlik faaliyetleri. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynevi. Akyz, Y. (1997). Trk eitim tarihi. stanbul: stanbul Kltr niversitesi Yaynlar. Alan, G. (2002). Merzifon Amerikan Koleji ve Anadoludaki etkileri. Yaynlanmam doktora tezi, Kayseri: Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Anderson, R. (1872). History of the missions of the American Board of Commissioners For Foreign Missions to the oriental churches, Boston: Congregational Publishing Society. Andrew Bell System. www.spartacus.schoolnet.co.uk/EDbell adresinden 23.06.2007 tarihinde alnmtr. Arpee, L. (1946). A century of Armenian Protestantism (1846-1946). New York: Princeton University Press. Augustinos, G., (1997). Kk Asya Rumlar (ev. D. Evci). Ankara: Ayra Yaynlar. Balcolu, M., & Kurtcephe, . (1991). Kara Harp Okulu tarihi. Ankara: Kara Harp Okulu Matbaas.
Benlisoy, F., & Benlisoy, S. (2000). Nevehir Mektepleri. Toplumsal Tarih Dergisi, 74, 24-33. Danacolu, E. (1993). Osmanl Anadolusunda Anglo-Sakson (Protestan) misyoner faaliyetleri (1816-1856). Yaymlanmam doktora tezi, zmir: Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits. Dnden bugne Kuleli Askeri Lisesi, (2007), stanbul: Kuleli Askeri Lisesi Matbaas. Dwight, H. O., Allen, H., & Bliss, E. M. (1904). Church of Missionary Society. The Encyclopedia of missions. New York: Funk and Wagralls Company. Ergin, O. (1977). Trkiye maarif tarihi, c.1,2. stanbul: Eser Neriyat ve Datm. Ergn, M., & Duman, T. (1996). XIX. yzylda Osmanl asker okullarnn ders programlar ve ders kitaplar. Yeni Trkiye Dergisi,7, 496-511. Finnie, D. H. (1967). Pioneers east, American experience in the middle east. Cambridge-Massachusetts: Harvard University Press. Goodell, W. (1883). Forty years in the Turkish Empire. New York: Robert Carter Press. Great Britain, Improvements in Education. (1808). The Panoplist,1, 43. Congregational Churches Periodicals. Harp Okulu Tarihesi (1834-1945), (1946). Ankara: Harp Okulu Matbaas. Hartley, J. (1831). Researches in Greece and the Levant. Seeley and Sons Publishing: Londra. Kiskira, K. P. (1999). XIX. yzyln okuluslu stanbulunda Amerikan misyonerleri. Pinelopi Stathis (Ed), 19. yzyln stanbulunda gayrmslimler (ev. Foti & Stefo Benlisoy) iinde (65-67). stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. Kocabaolu, U. (1991). Anadoludaki Amerika. stanbul: ARBA Yaynlar. Kuleli Askeri Lisesi Tarihi (1985). stanbul: Kuleli Askeri Lisesi Matbaas. Kurat, A. N. (1959). Trk Amerikan mnasebetlerine ksa bir bak (1800-1959). Ankara: Dou Matbaas.
60
ded
ded
61
Aye Aksu
Mehmed Esad (1310). Mirt- Mekteb-i Hayriyye. stanbul: irket-i Mrebbiye Matbaas. Monroe, P. (1910). Brief course in the hisyory of education. New York: Macmillan Press. Saydam, A. (2006). Namk Paa. DA, c.22. stanbul: TDV Yaynlar. Sinapl, A. N. (1987). eyhl vzera Serasker Mehmed Namk Paa. stanbul: Yenilik Basmevi. Spring, J. (1986). The American school (1642-1985). New York: Longman Press. Stone, F. A. (1984). Academies for Anatolia: A study of the rationale, program and impact of the educational institutions sponsorod by the American Board in Turkey (1830-1980). Lanham-Maryland: University Press of America. irin, V. (2002). Askir-i Mansre-i Muhammediyye ordusu ve seraskerlik. stanbul: Tarih ve Tabiat Vakf Yaynlar. The New York African Free School Collection, learn about AFS history. https:// www.nyhistory.org/web/afs/history/curriculum.html adresinden 01. 10. 2007 tarihinde alnmtr. THE MISSIONARY HERALD SERS Adger, J. B. (1836). Extracts from the journal of Mr. Adger. The Missionary Herald, 32, 167-169. Adger, J. B. (1839). Journal of Mr. Adger, on a tour in Asia Minor. The Missionary Herald, 35, 225-238. Annual Report: Constantinople. (1835). The Missionary Herald, 31, 7-10. Annual Report: Mission to Constantinople. (1836). The Missionary Herald, 32, 6-8. Dwight, H. O. (1835). Extracts from the journal Mr. Dwight in Roomelia. The Missionary Herald, 31, 169-172. Dwight, H. O., (1834). Letter from Mr. Dwight (10 Austos 1833). The Missionary Herald, 30, 249-250. Extracts from the journal of the Mission, (Aralk 1836). The Missionary Herald, 32, 41-48. Extracts from the journal of the Mission, (Kasm 1836). The Missionary Herald, 32, 424-426. Extracts from the journal of the Mission, (Mays 1837). The Missionary Herald, 33, 197-202. Extracts from the journal of the Mission, (Nisan 1837). The Missionary Herald, 33, 153-160. Fisk, P. (1823). Extracts from Mr. Fisks communications, The Missionary Herald, 19, 110-114.
Fisk, P. (1823). Palestine Mission. The Missionary Herald, 19, 137-143. Goodell, W. (1832). Extracts from the journal of Mr. Goodell I. The Missionary Herald, 37, 214-217. Goodell, W. (1832). Extracts from the journal of Mr. Goodell II. The Missionary Herald, 37, 244-247. Goodell, W. (1832). Extracts from the journal of Mr. Goodell III. The Missionary Herald, 28, 326-328. Goodell, W. (1832). Extracts from the letter of Mr. Goodell at Bykdere (21 Kasm 1831). The Missionary Herald, 28, 151-153. Goodell, W. (1833). Extracts from Mr. Goodells journal of a tour over land to Broosa I. The Missionary Herald, 28, 122-129. Goodell, W. (1833). Extracts from Mr. Goodells journal of a tour over land to Broosa II. The Missionary Herald, 28, 152-161. Goodell, W. (1833). Extracts from the journal of Mr. Goodell, The Missionary Herald, 28, 90-94. Goodell, W. (1834). Extracts from a letter of Mr. Goodell (28 Ocak 1834). The Missionary Herald, 30, 199-201. Goodell, W. (1834). Extracts from Mr. Goodell (Ekim 1833). The Missionary Herald, 30, 53-55. Goodell, W. (1834). Letter from Mr. Goodell (1 ubat 1834). The Missionary Herald, 30, 365-366. Goodell, W. (1835). Letter from Mr. Goodell (3 Mart 1835). The Missionary Herald, 31, 410-413. Goodell, W. (1836). Extracts from the journal of Mr. Goodell. The Missionary Herald, 32, 273-282. Goodell, W. (1839). Journal of Mr. Goodell at Constantinople. The Missionary Herald, 35, 95-99. Goodell, W.-Dwight, H. O. (1832). Joint communication from Mr. Goodell and Mr. Dwight (Bykdere, 2 Haziran 1832). The Missionary Herald, 27, 396-398. Goodell, W.-Dwight, H. O. (1836). Religious Inquiry and The Reform Among The Armenians. The Missionary Herald. 32, 41-46. Intelligent From American Missionaries From Native Schools at Bombay, (1818). The Missionary Herald, 4, 558-560. Johnston, T. P. (1837). Journal of Mr. Johnston and Mr. Powers. The Missionary Herald, 33, 253-255. Mission to Constantinople, (1838). The Missionary Herald, 34, 5-6. Mr. Leyburn, (1841). Letter from Mr. Leyburn at Aeropolis (31 Austos 1840). The Missionary Herald, 37, 112-114.
62
ded
ded
63
Aye Aksu
Parsons, L. (1822). Journal of the Mr. Parsons, from the time when he left Jerusalem. The Missionary Herald, 18, 214-218. Parsons, L. & Fisk, P. (1821). Journal of Mr. Parsons and Mr. Fisk. The Missionary Herald, 17, 273-278. Pratt, A. T. (1859). Letter from Dr. Pratt 10 (Eyll 1859). The Missionary Herald, 55, 367-368. Progress of Education in Greece, (1831). The Missionary Herald, 27, 39-41. Riggs, H. (1843). Letter from Mr. Riggs (20 Eyll 1842). The Missionary Herald, 39, 97-100. Schneider, B. (1839). Journal of Mr. Schneider, on a tour among the villages near Broosa. The Missionary Herald, 35, 175-178. Smith, E. (1830). Deciency of school-books in the Levant. The Missionary Herald, 26, 78-82. Dwight, H. O. (1894). A Chapter of Mission History in Turkey. The Missionary Herald, 90, 397-398. Van Lennep, H. J. (1852). Journal of Mr. Van Lennep, The Missionary Herald, 48, 174-177.
Journal of Values Education Vol. 6, No. 16, 29-67, December 2008
Center for Values Education
Lancasterian Educational System in Line of EnglandAmerica-Ottoman Empire
Aye Aksu*
Abstract - Lancasterian educational method was used to provide a good training widespreadly for poor children in England and North America. In the early 19th century the system was discovered by Dr. Andrew Bell, who Scottish clergyman, while he was in charge of an orphanage of untouchable children in colonial Madras, India. He has named this system mutual instruction, and introduced in his An Experiment in Education. Joseph Lancaster, one of the young teachers of Borough School in London, has developed Bell System, and named monitorial system, but it was called Lancasterian Method commonly. His Improvements in Education as It Respect the Industrious Classes of the Community described this method in detail, including his efforts to encourage and train his best students to become schoolmasters. Lancastrian system, in which more advanced students taught less advanced ones, enabling a small number of adult masters to educate large numbers of students at low cost in basic and often advanced skills. The aim was to provide qualied employees to the eld of industry in virtue of necessaty. Lancasterian schools, has been applied to Ottoman Empire by American missionaries. But they used this school system to teach reading fastly for body that they would be Evangelizated. When William Goodells missionary task has been transplanted from Beirut to Istanbul on the part of American Board, he has begun exercised it in Greek schools, in 1831. His cause of appointment was being a missionary for Armenians, and he decided to open Lancasterian schools for them. But they were inadequate for
* Marmara University Institute of Social Sciences Department of Religious Education Doctorate Student
Address for correspondence - Marmara University Institute of Social Sciences, Ressam Namk smail Sok. No:1 34180, Bahelievler- Istanbul/Turkey. E-Mail: ayse_aksu07@yahoo.com
64
ded
ded
65
Aye Aksu
Lancasterian Educational System in Line of England-America-Ottoman Empire
such schools. The Greek community, however, has been made acquaintanced with this system, and it has came into used some regions where lived Greeks, since early 19th century. Thus it was easy to nd apparatus, schoolbooks and reading cards prepared in Greek. Mr. Goodell has established total four Lancasterian school in Bykdere, Ortaky, Yeniky and Beyolu in 1831. Yet, Greek clergymen has opposed to missionaries for reason to be grafted to student in these schools. American missionaries, in that case, has canalised to open Lancasterian schools for Armenians. As stated above, the Armenians has not familiar to this method. So, the rst step was to preparing books that identied Lancasterian system, and apparatus and reading cards in Armenian. At this stage their assistants were Senekerim Der Minasyan ve Hohannes Der Sahakyan, who native Protestant, and teachers in a Armenian school. The rst, has became headmaster a Lancaster school in Pera; the later in Bursa. The Armenians has appropriated this sytem any more in comparison with Greeks; so that, when the Armenian clergymen inaugurated excommunicating and anathemas in 1836s, they hasnt back down / abandoned from Protestantism and their schools. Already at this turbulent era Greeks has complainted missionaries to Sublime Porte on the school system. But this appeal has conduced the Ottoman ofcials toward made acquainted with Lancasterian system. Mekteb-i Harbiye (Turkish Military Academy), and its Sbyan Blkleri (Sbyan companies) just then has been established. Ahmed Fevzi Paa who responsible for founding Sbyan Blkleri, and Binba Azmi Bey has gone to American Lancasterian school at Arnavutky. They have decided to use this system in Ottoman military schools, and offered cooparation with American missionaries. Azmi Bey was so interested in this method that he has gone to England to investigate in site by the aid of missionaries in 1835. Besides him, Mehmed Namk Paa, in charge of Selimiye Klas, and Serasker Mehmed Hsrev Paa has efforted to adapt it to military schools too. A Greek teacher, and an Armenian teacher Kyrios Paniyotes has been tasked with adaptation the system into Turkish. They also have prepared schoolbooks, reading cards etc. in Turkish. In this way, according to reports of missionaries, seven Lancasterian schools established in Mekteb-i Harbiye. The number of military Muslim students, who were avarage age 12-20 were 700 in October 1833, 2000 in March 1834. American missionaries visited occasionally these school himself, and found them very successful. This system that have been praised both Ottoman authorities and military ofcials, abolished to use after Selim Sat Paas appointment to reform in Mekteb-i Harbiye in 1836.
As a result, it is a common fact that the modernization at the Ottoman military schools played a pioneer role in the modernization process of Ottomon educational institutions. Lancasterian education method derived from the West was exerted effectively at the initial phase of Mekteb-i Harbiye which is established by using Western educational methods. In our local sources, even in Mirat- Mekteb-i Harbiyye that source text about this matter and Ottoman records, there may be found rudimentary knowledge about the Lancasterian system without citing its name and mentioning the contribution of American missionary. Yet, this subject matter is set forth in all of its aspects in the missionary reports in Missionary Herald. The purpose of this article is to display, on the basis of missionary reports, both the place of Lancasterian system at the Ottoman military foundations and the corporation of the Ottoman ofcials with the American missionaries especially at the stage of introducing this system. In this article, missionary reports will be handled as a main texts and local sources will be placed as footnotes. Thanks to all of this above mentioned, in this article we endeavour to bring out evidently the reection of this subject in the foreign literature about this system. Key Words- Lancasterian system, American Board, William Goodell, Protestant missionary, Greek schools, Armenian schools, Ottoman military schools, Mekteb-i Harbiye, Ottoman westernization.
66
ded
ded
67

Ayse Aksu - Ingiltere ABD Osmanli Hattinda Lancaster Ogretim Sistemi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ayse Aksu - Ingiltere ABD Osmanli Hattinda Lancaster Ogretim Sistemi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Deerler Eitimi Dergisi Cilt 6, No.

16, 29-67, Aralk 2008

Deerler Eitimi Merkezi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

Annual Report: Mission to Constantinople. The Missionary Herald, 1836, 32, 6.

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

ngiltere Amerika Osmanl Hattnda Lancaster retim Sistemi

Journal of Values Education Vol. 6, No. 16, 29-67, December 2008

Center for Values Education

Lancasterian Educational System in Line of EnglandAmerica-Ottoman Empire

Lancasterian Educational System in Line of England-America-Ottoman Empire

You might also like