SEKNLER VE SOSYAL MESAFE

Prof. Dr. Fsun stel Do. Dr. Birol Caymaz

NSAN 2009

stanbul Bilgi niversitesi Sivil Toplum almalar Merkezi

Galatasaray niversitesi Siyaset Bilimi Blm

Fsun stel

Galatasaray niversitesi Siyaset Bilimi Blm

Birol Caymaz

NDEKLER
Sekinler ve Sosyal Mesafe ..............................................................................................................................1
Aratrmann Konu ve Kapsam .............................................................................................................................1 Aratrmann Yntemi...............................................................................................................................................1 Konjonktrn Belirleyicilii... ...........................................................................................................................2 Okul ya da Sahte Konsenss Yanllnn Sonu? .........................................................................................4 tekiler: Gayrimslim Aznlklar, Krtler ve slmi Kesimler.....................................................................14 Lozan Aznlklar: Soru(n)suz Birliktelik .......................................................................................................14 Aznlklar: En Yakn Arkadalar ......................................................................................................................14 En Yakn Arkadalk - En Az Farkndalk?....................................................................................................16 Suskunluu Bozmak: Bak Srtnda Yrmek ...........................................................................................18 Hepimiz Hrantz, Hepimiz Ermeniyiz: Sorunsuz Birlikteliin Turnusol Kad...............................19 Krtler: Soru(n)lu Birliktelik ..................................................................................................................................25 Krtlerin ve Krt Sorununun ncesizlii .....................................................................................................25 Krt Sorununa Ekonomiden Bakmak: Kimlik Sorununu telemek .......................................................28 Kltrel Haklar: Evet... Ama... ........................................................................................................................31 Demokratik Toplum Partisi: Sorunlu Meruiyet ........................................................................................33 Zor(un)lu Birliktelik: AKP, Gven Krizi ve Rejim Sorunu ...............................................................................38 Yaam Tarz Tercihinin Kritik Eii: Barts/Trban ...........................................................................42 AKPyle Mcadele, Cumhuriyet Mitingleri ve Ergenekon Bilmecesi .....................................................49 Sonu Yerine ............................................................................................................................................................52 Grmeci Listesi ....................................................................................................................................................54

Projeye verdikleri destek iin stanbul Bilgi niversitesi Rektr Prof. Dr. Aydn Uura, stanbul Bilgi niversitesi Sivil Toplum almalar Merkezi Mdr Prof. Dr. Nurhan Yentrke ve Ak Toplum Vakfna Teekkrler

vii

Sekinler ve Sosyal Mesafe

Aratrmann Konu ve Kapsam
Sekinler ve Sosyal Mesafe aratrmas, prestijli orta retim ve yksek retim kurumlarndan (kamu ve zel) mezun1, orta st gelir grubundan, iyi mesleki pozisyonlara sahip, kendisini cumhuriyeti-laik deerlerlerin taycs olarak gren kesimlerin Trkiye siyasetinin temel problemlerine ynelik alg ve temsillerinden hareketle Lozan aznlklar, Krtler ve slmi kesimlere ynelik sosyal mesafesini ele almaktadr. Bu balamda aratrmann amalar: 1) Ele alnan toplumsal kesimde gzlemlenen ayrmclk ve tekiletirme sylemini tespit etmek; 2) Sz konusu sylemin grlen kiilerin zgl sosyal profilleriyle (iyi eitim, yksek toplumsal stat vb.) olduu kadar, son dnemlerdeki i ve d siyasal dnmlerle olan ilikisini anlamaya almaktr. Burada zellikle belirtilmesi gereken husus, aratrmann yukarda temel zellikleri belirtilen kesimlerin genelini temsil etme gibi bir iddia tamaddr. Aratrma hi kukusuz grmecilerin alg ve temsilleriyle snrldr. Aratrma yalnzca sz konusu alg ve temsillerin hangi sylem zerinden ina edildiine ilikin genel bir eilimin ipularn vermektedir.

Aratrmann Yntemi
Aratrmada, kalitatif yntem kullanlm ve alanda gerekletirilen yar yaplandrlm derinlemesine grmelerden hareket edilmitir. almada kullanlan kalitatif yntem ve bu balamda bavurulan derinlemesine grme tekniiyle hedeflenen, kantitatif almalarn yetersiz kald, rakamlarla llebilirlii tartmal olabilecek olgularn incelenmesinde daha anlaml sonulara ulamaktr. Kalitatif yntemle kiilerin sylemlerinden hareketle bir grubun toplumsal (ve/veya siyasal) eilimlerini tarihsel bir balama ya da kiisel ve kolektif hayat hikayeleri ierisine yerletirerek daha anlaml ve aklayc hale getirmek mmkn olabilmektedir.2 Aratrmada, grlen kiilere yneltilen sorular, son yllarda Trkiye gndeminin ilk sralarnda yer alan ve keskin kutuplamalara, zaman zaman da atmalara yol aan toplumsal ve siyasal olgular zerinde odakland. Bu erevede sz konusu olgulara ilikin olarak yukarda genel profili tanmlanan kiiler arasndaki ortak/benzer pozisyonlarn yan sra temel blnme ve ayrmalar da saptanmaya alld. Grlen kiilere ana balk altnda eitli sorular yneltildi. lk soru kmesinin odakland yaam yks anlatlarnda bireylerin sosyalizasyonundaki temel ilevi dikkate alnarak aile arka plan bir ya da iki
1 Trkiyede sekinlerin eitim arkaplanlar ve bu balamda sekin dolamnda eitimin nicelik kadar niteliinin de (prestijli kamu ve zel orta retim ve yksek retim kurumlar) etkisi konusunda bkz. Ali Arslan ve Glten Eren Gmtekin, Educational Backgrounds of Contemporary Turkish Elites, International Journal of Human Sciences, www.insanbilimleri.com.en ; Ali Arslan, Elite and Power in Contemporary Turkey in the Context of the EU Integration, http://www.eumed.net/entelequia/pdf/2006/e02a15.pdf. Stphane BEAUD, Lusage de lentretien en sciences sociales, Politix, no 35, 1996, s. 234.

kuak geriye giderek anlalmaya alld. Bu erevede aile yelerinin etnik-blgesel kkenleri, eitim dzeyi, siyasal tercihi, din ve dindarlkla ilikisi vb. sorular yneltildi. kinci soru kmesinde, grlen kiilerin gazete okuma-televizyon izleme eilimleri, kitap okuma alkanlklar, siyasal/ideolojik pozisyonlar gibi toplumsal/siyasal sorunlara ynelik bak alarn ekillendirdiini dndmz kltrel ve siyasal tercihlerini ve enformasyon kaynaklarn anlamaya ynelik sorular soruldu. nc soru kmesinde ise, Trkiyenin temel meselelerindeki belli bal pozisyonlarn deerlendirmek ve bu balamda Lozan aznlklar, Krtler ve slmi kesimlere ynelik temsillerini ve alglarn tespit etmek zere sorular yneltildi. Aratrma kapsamnda Temmuz-Aralk 2008 tarihleri arasnda stanbul, Ankara ve zmirden 18-25, 25-45 ve 45 st ya dilimlerinde toplam 40 kiiyle (21 kadn, 19 erkek) grlmtr. Bu kiilerin ya dilimi, mezun olduklar okullar ve mesleklerine dair bilgiler arkada yer alan rneklem tablosunda sunulmutur. Aratrmada grmecilere takma ad verilmi, kimi durumlarda belirgin zelliklerinin bazlar, kiilerin tannmamas iin gz ard edilmi ya da deitirilmitir. almayla ilgili son olarak belirtilmesi gereken bir nokta da, alan aratrmamzn Trkiyenin siyasal konjonktrnn zel bir anna, Ergenekon operasyonu ve soruturmasna denk geldii ve grme taleplerimizin iliki kurma anlamnda yardmlarna bavurduumuz kiilerin de aka ifade ettii gibi tedirginlikle karlanmasna yol atdr.

Konjonktrn Belirleyicilii...
2007-2008 yl, Trkiyede siyasal gndemin younluu ile ne kt. 24 Nisan 2007de Abdullah Gln adayl ile balayan Cumhurbakanl krizi ve 367 art, 27 Nisanda askeri brokrasinin sivil siyasete yeni bir uslup altnda mdahalesini simgeleyen e-muhtra sreci, 22 Temmuz seimlerinde AKPnin gl bir toplumsal destee sahip olduunu ortaya koyan % 47e yakn bir oy oran ile ikinci kez ounluk hkmeti kurmas ve DTPnin mecliste temsil olana bulmas, 28 Austosta Gln Trkiyenin 11. Cumhurbakan seilmesi ve PKKnn saldrlar sonucu snr tesi harekat kararnn alnmas 2007e damgasn vuran belli bal siyasal olaylar oldu. Bu srete Hrant Dink suikasti, Malatyadaki Zirve Yaynevi cinayeti, Artvinin Borka ilesinde misyonerlik yaptklar iddiasyla iki papaza dayak atlmas, zmirde bir Katolik papazn baklanmas, aznlk iadamlar ya da kurumlarna ynelik tehditler gibi sanklar ya da katil zanllar kimi zaman belirlenen, azmettiricileri asndan ise aydnla kavuamayan iddet olaylar ve ounluu Krtleri ve solcular hedefleyen toplum bekilii (vigilantism) ve gvenlik gerekeli lin giriimlerine3 karlk, orta ve orta st gelir grubundan eitimli kesimlerin nemli bir blm esen laiklik ve milliyetilik rzgrnn aktrleri olarak ortaya ktlar. Yzbinlerce kiinin, zellikle de kadn ve genlerin youn katlmnn dikkati ektii Cumhuriyet mitingleri (Tandoan, alayan ve Gndodu), eitli sivil toplum kurulularnn destek verdii kitlesel gsterilere dnt. Hepimiz Kemalistiz, Hepimiz Trkz, Ne ABD, Ne AB, Tam Bamsz Trkiye, Trkiye Laiktir Laik Kalacak, Yarn ok Ge Olacak, Her ey Vatan in, Atatrk Genlii Grev Banda sloganlarnn atld mitinglerde laiklik, antiemperyalizm, AB kartl vurgular hakim oldu. 2007-2008 dnemi ayn zamanda ykselen milliyetiliin, AKP iktidarnda somutlaan toplumun islmilemesi endielerinin, Trkiyenin bamszl ve btnl sylemi erevesinde ifade bulan Avrupa Birlii (ve/veya ABD) kartlnn sanal ortama (u-tube, facebook, e-mail) youn ve sistemli bir biimde tand ve kitlesel bir seferberlik yaratlmak istendii bir dnem olarak ne kt.4 Yukardaki belli bal gelimeler nda gerek medyada gerekse akademik evrelerde milliyetiliin ykselip ykselmedii sorusu nemli bir tartma konusu haline gel3 4 Bu konuda bkz. Zeynep Gambetti, Lin Giriimleri, Neo-liberalizm ve Gvenlik Devleti, Toplum ve Bilim, no. 109, 2007, s.7. Bu konuda bkz. Erkan Saka, Mass Conspiracy Mails, yaynlanmam aratrma.

di. Bu konuda gerekletirilen akademik almalardan biri de Ferhat Kentel, Meltem Ahska ve Frat Genin Milletin Blnmez Btnl: Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilik(ler) almasyd. almann ne kan zellii, medyadaki ykselen milliyetilik/ulusalclk kabuln, kendisini milliyetilik referansyla tanmlayan insanlarn anlam evrenleri ve pratikleri iinden kavramaya odaklanmasyd. te yandan A&Gnin Milliyet gazetesi iin 17-18 ubat 2007 gnlerinde Trkiyenin 7 corafi blgesinde, 31 il ve 118 ilede, bunlara bal 137 mahalle ve kyde, 18 ya ve st semen nfusunu temsil eden 1.192si kadn, toplam 2 bin 396 denekle, hanede yz yze grme metoduyla yapt aratrma da milliyetiliin ykseldiine ilikin alg asndan nemli sonular ortaya koydu. Sz konusu aratrmaya gre, halkn yzde 50.1i Trkiyede son zamanlarda milliyetiliin ykseldiini dnmektedir. (Hayr diyenlerin oran yzde 30.4) Ya dtke ve eitim ykseldike milliyetilik artyor diyenlerin oran ykselmektedir. Aratrmaya gre, AB ile mzakerelerde gelinen nokta, Kuzey Iraktaki gelimeler ve Hrant Dink cinayeti sonras yaananlar toplumda milli refleksleri artrmtr. Sizin u veya bu sebeplerle Trk milliyetilii duygularnz artt m? sorusuna deneklerin yzde 21.2si Son zamanlarda glendiini hissediyorum, yzde 15.7si Zaman zaman artyor, yzde 42.1i ise Eskisi gibiyim, hibir deiiklik hissetmiyorum, niversite mezunlarnn yzde 13.5i Trk milliyetisi deilim yantn vermitir. Ankete katlanlara yneltilen Hrant Dinkin cenazesinde atlan Hepimiz Ermeniyiz slogann doru bulup bulmadklar sorusuna, vatandalarn yzde 10.1i Doru buluyorum derken, yzde 81.6s Yanl cevabn vermi, yzde 8.4 ise bu soruya cevap vermemi veya verememitir. Eitim ykseldike Doru buluyorum diyenlerin oran genel ortalamann zerine km, niversite mezunlarnn yzde 28.3 slogan doru bulduunu sylemitir. Eitim ve hane halk gelirine bal olarak SES grubu ykseldike Doru buluyorum diyenlerin oran ykselip, genel ortalamann zerine kmtr. 2008 yl i politika gndemine ise, AKP ve DTP iin alan kapatlma davalar, zellikle Trk Silahl Kuvvetlerinin balatt snr tesi harekt ve Akttne yaplan saldr bata olmak zere eitli iddet olaylar ve hkmetin e TV alm balamnda tartlmaya devam edilen Krt sorunu, bartsnn niversitelerde serbest braklmasna ilikin anayasa deiiklii ertesinde Anayasa Mahkemesinin sz konusu deiiklii iptal etmesi ve yrtmeyi durdurmas srecinde ykselen rejim sorunu tartmalar ve son olarak 2007den devralnan Ergenekon Operasyonu erevesinde eitli alanlardan kiilerin sorgulanmas ve tutuklanmasyla hz kazanan Ergenekon Davas damgasn vurdu5. Btn bu sre iinde Trkiye-AB ilikileri, i politikada da nemli izdmleri olan, milliyeti refleksin etrafnda seferber olduu temel bir sorun olarak varln korudu. Bu srete, daha nceki yllarn Trkiye ran Olur mu? ya da Trkiye Malezya Olur mu? tartmalarndan sonra Prof. Dr. erif Mardinin Mays 2007de gazeteci Ruen akra verdii bir rportaj srasnda dile getirdii mahalle basks kavramnn eitli evreler tarafndan tartmaya almas6 ve 2008de Ak Toplum Vakf ile Boazii niversitesi Bilimsel Aratrmalar Projesinin destekledii Prof. Dr. Binnaz Toprakn sorumluluundaki Trkiyede Farkl Olmak: Din ve Muhafazakrlk Ekseninde tekiletirilenler7 balkl saha aratrmasnn bulgular etrafnda yaanan derin kutuplamalar, laiklik-dindarlk eksenindeki farkl hayat tarzlar sorununu yeniden gndeme tad.

5 6

Medya Takip Merkezinin (MTM), 1700 akn gazete, dergi, TV kanal ve haber sitesinde yaymlanan her haberin incelenmesine dayal 2008 yl medya raporu iin bkz. http://www.pctime.com.tr.habergoster.asp?id=1955. Ruen akr ve rfan Bozan, Mahalle Basks Var m Yok mu?, Doan Kitap, stanbul, 2009, s. 9-11. Mahalle basks kavram etrafndaki tartmalar iin bkz. Ruen akr, Mahalle Basks: Prof. Dr. erif Mardinin Tezlerinden Hareketle Trkiyede slm, Laiklik ve Demokrasi, Doan Kitap, stanbul, 2008. Binnaz Toprak, Trkiyede Farkl Olmak, Din ve Muhafazakrlk Ekseninde tekiletirilenler, Metis, stanbul, 2009.

Okul ya da Sahte Konsenss Yanllnn Sonu?

Yukarda, en genel hatlaryla tanmlanan siyasi konjonktr ve bu srete Trkiye toplumunda yaanan keskin kutuplamalar, benzer sosyalizasyon kurumundan/okuldan gemeleri nedeniyle ortak bir norm ve deerler manzumesini paylatn dnen kesimler arasnda, nemli ayrmalarn varln ortaya koydu. Bireylerin sosyalizasyonunda aile bata olmak zere eitli kurumlarn etkili olmasnn yan sra, sosyalizasyonun okulun ilevlerinden yalnzca birini oluturduu dikkate alndnda aslnda son derece doal olan bu farkllamalar, prestijli okullarn mezunu, orta st snf, yksek mesleki pozisyonlara sahip (ya da aday) kesimlerin bizlik algsnda nemli bir krlmaya yol at. zellikle okullarn elektronik mail gruplarnda aka yansmasn bulan gerginlikler; Trkiye gndemini belirleyen, Trk Silahl Kuvvetlerinin konumu, AKPde somutlaan slmileme/muhafazakrlama eilimi tartmalar, Lozan aznlklar ve Krt sorunu vb. temel meselelerdeki keskin kutuplamalarda ortaya kan kan mail grubundan ayrlma vakalar, farkl dnce ve tepkilerin milliyetilik ortalamasnda buluan ounluklar tarafndan patalojik olarak tanmlanmas, Hrant Dink suikast sonrasnda yaplan yksek katlml yryte Hepimiz Hrantz, hepimiz Ermeniyiz! slogannn yol at kimlik krizi, sz konusu krlmann grnrlk kazand anlar oldu. Kuruluu genelde Osmanlya kadar dayanan, yalnzca kkl bir gemie sahip olmakla kalmayp Trkiyenin Batya dnk yznn, Osmanl-Trk modernleme srecinin de simgesi olan, eitim-retim felsefesiyle excellence geleneini srdren, mezunlarna her trl iktidara aday olma gvencesi veren prestijli okullar8, 1950lerden itibaren evrenin merkeze tanma sreciyle balayan tm dnmlere ramen, sekinciliin son kalesi olarak varln srdryor. Orta st gelir grubu ailelerin ocuklarnn devam ettii, snf temelli bir segregasyonun hakim olduu, Anadolu Liselerinin bile balangcndaki niyetinden uzaklaarak mevcut dershane-snav sistematiinin etkisiyle bir kartrma (brassage) yeri olmaktan hzla kmaya balad bu okullar, mezunlarnn modern/Batl yaam tarznn tayclar olarak birbirlerini bildii/tand, ierii asndan zc ve tm zamanlar iin sabit olmas beklenen bir okulluluk ruhundan beslendii, kimi zaman klientalizme kadar varabilen bir dayanma pratiinin egemen olduu bir ereve sunuyor.9 te yandan ayn eitim kurumundan gemi olmak, politik eilimleri ne olursa olsun sz konusu okullarn mezunlarnda benzer norm ve deerleri paylatklar eklindeki bir sahte konsenss yanll10 da yaratabiliyor. Bu ynyle okullularn Trkiyenin temel sorunlarna ilikin hakim alg ve temsilleri ve son
8 Sz konusu okullara ilikin olarak 2000li yllarda bireysel dzeyde akademik almalara (yksek lisans ya da doktora tezleri) ilaveten okul vakflar ya da mezunlar derneklerinin nayak olduu tarihyazm ya da eviri giriimlerine de tank olundu. Bu konuda bkz. Glsn Gvenli, Le lyce de Galatasaray (1868-1923), Histoire sociologique dune institution scolaire, EHESS, yaymlanmam doktora tezi; Necati Aydn, mparatorluun Cumhuriyet Kaps, Eray Basm Hizmetleri Ltd. ti, stanbul, 1999; Mehmet Alkan, mparatorluktan Cumhuriyete Selanikten stanbula Terakki Vakf ve Terakki Okullar, 1877-2000, stanbul Terakki Vakf, 2003; Saadet zen, Yz Elli Yln Tan: Notre Dame de Sion, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2006. Ayrca Mehmet Avni Arduru (yay. haz.), Saint-Josephin yks -1, Frre Ange Michel, Saint-Joseph Lisesi Eitim Vakf Yaynlar, stanbul, 2002; John Freeley, A History of Robert Kolej, The American College for Girls and Bogazici University, YKY, stanbul, 2000. 9 Dayanma pratiinin kurumsallamasnda baat bir nem tayan ve son yllarda iletiim teknolojilerindeki gelimelerin de etkisiyle grnrlkleri artan mezunlar derneklerinin sosyal sermaye ve yeni sosyallik biimleri oluturmann yan sra sz konusu eitim kurumunun prestijini tescil etme ve bu balamda diplomasnn deerini srekli klma anlamndaki ilevlerini de dikkate almak gerekir. Bu konuda bkz. Glsn Gvenli, Entre lgitimation du capital scolaire et cration de nouvelles formes de sociabilits: les associations danciens lves en Turquie, 7-11 Temmuz 2008de stanbulda gerekletirilen 18. Uluslararas Sosyoloji Kongresinde sunulan tebli. 10 Nuri Bilgin, Sosyal Psikoloji Szl. Kavramlar, Yaklamlar, Balam Yaynclk, stanbul, 2003, s. 321-322. Sahte konsenss yanll (false consensus bias) kavram, kiilerin kendi grleri konusundaki gr birliini, kart grler etrafndaki gr birliinden daha fazla deerlendirmelerini ifade etmektedir. rnein bir referandumda evet oyu vermeyi dnenler, evet diyeceklerin genel orann, hayr diyeceini syleyenlerin evet oran tahminlerine kyasla, anlaml olarak daha yksek tahmin etmektedirler. Bir baka deyile, insanlar, kendi grlerini paylaanlarn saysn abartmaktadr. Sahte konsenss etkisi, bireylerin dierleriyle ilikide olmad ve gerek bir kyas hedefinin bulunmad durumlarda ortaya kan bir olgudur. Bu

yllardaki kritik meselelerde tank olunan kutuplamalar, baka bir anlatmla okullularn ounluk ve aznlklar arasnda yaanan derin gr ayrlklar, sahte konsenss yanlln sonunu ifade etmesi anlamnda nem tayor. Ksacas sz konusu okullar, bir yandan i tutunumu pekitirme, biz bilincini teyid etme anlamnda btnletiricilii yksek bir referans lt olmaya devam ederken, dier yandan da prestijli okullar mezunlarnn, zellikleri, biriciklikleri zerinden kurguladklar hayali cemaat algsnda bir krlmaya tank olunuyor. Sz konusu hayali cemaat algsndaki krlma, ilk kez ak bir biimde Osman Ulagayn AKP Gerei ve Laik Darbe Fiyaskosu (2008) kitabnda yer ald. Ulagay, kitabnda AKP gerei ile birlikte en yakn evresinde tank olduu dnm ve bu srete yaad yalnzlk ve yabanclama duygusunu dile getiriyordu: Aile yaknlarmd onlar. Okul arkadalarmd. Yllardr benimle ayn evrede yaayan kimselerdi, dostlarmd, i arkadalarmd. Birok konuda grlerini, zevklerini, kltrel referanslarn paylatm, konferanslarda, konserlerde karlatm kiilerdi. Birlikte Mavi Yolculuk yapabileceim insanlard. Zaman zaman uradm kafelerde ve eitli iyerlerinde ahbaplk ettiim kimselerdi. Onlarn bir sreden beri iinde bulunduklar ruh hali ve verdikleri tepkiler hem artyor, hem de tedirgin ediyor beni. Yaanan gelimeler karsnda neden bu kadar farkl dndmz, farkl tepkiler verdiimizi anlamaya alyorum.11 Benzer bir biimde otobiyografik bellein nemli unsurlarndan biri olarak okul, Hayatmda aldm be diplomadan yabanc okullardan olsa bile, ya da yle olduu iin, ben en ok dragomanlktan korktum.12 itirafnda bulunan Haluk ahinin yan sra ve Herkl Millasn 2008-2009 ders yl banda Boazii niversitesindeki barts yasa balamnda Zaman gazetesinde yaymlanan Boazii niversitesi ve Reflekslerimiz makalesinde de gndeme geldi. Makaleye Nesin, nerelisin? diye sorduklarnda, hi demedim ama, imdi iimden ben Boazii niversitesindenim demek geliyor. Aslnda tam da deil, Robert Kolejliyim demek geliyor, nk o okulda okurken ad yleydi. (...) Ben bu kampsn rnym. nsanlar kendilerine kiilik ve zgnlk yaktrr ama hepimiz az ok evremizin de rnyz. Son yllarda ben neden byleyim? sorusunu kendime sorduumda aklma o okul yllar gelir. Beni ekillendiren en kritik yllard onlar.13 cmleleriyle balayan Millas, Robert Kolej-Boazii niversitesinin demokrat/liberal geleneine gndermeyle yeni Rektr Kadri aldrann (Kimdir bilmiyorum, ama duydum ki son on yllarda ilk kez kolejli olmayan biri sfatyla bu okula rektr olmu.) barts konusundaki tutumunu eletirmekteydi. Makaleye cevap birka gn sonra ayn gazetenin yazarlarndan ahin Alpaydan geldi: Herkln syledikleri beni kendi eitimim zerine dnmeye de sevk etti. Ben onun gibi hazrlk snfndan niversiteye Robert Kolejli deilim. Hazrlk snflarn ve ortaokulu, 1971de kapanan ngiliz Erkek Lisesinde, sadece liseyi Robert Kolejde, niversiteyi ise Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi, yani Mlkiyede okudum. Robert Kolejden Mlkiyeye, stanbuldan Ankaraya tanma ciddi bir evre deiikliiydi. Ama yalnz stanbuldaki okullarmdan deil, ailemden de aldm hayli liberal deerlerle, Mlkiyedeki ilk yllarda da soru sormay, eletirel bakmay, aratrmay, farkl fikirleri snamay, grnenin arkasndaki gerei aramay srdrmedim deil. Eletirel dnceyi telkin ve tevik eden hocalar da yok deildi.

tr durumlarda bireyler, zihinsel olarak hipotetik bir karlatrma hedefi tesis ederler ve kendi alkanlklarnn, deerlerinin, davranlarnn bakalaryla ortak olduunu ve dierleri tarafndan paylaldn dnme eilimi gsterirler. Bu, sahte konsenss etkisidir. 11 Osman Ulagay, AKP Gerei ve Laik Darbe Fiyaskosu, Doan Kitap, stanbul, 2008, s. 9. 12 Haluk ahin, Liberaller, Ulusalclar, slmclar ve tekiler, Sylei: Devrim Sevimay, Say Yaynlar, stanbul, 2008, s.135. ahin, Osmanl son dnemdeki dragomanlardan hareketle, gnmzdekileri yabanclarn ve zellikle AB memurlarnn Trkiyeyle ilgili eletirilerini klliyen ve peinen doru kabul edenler olarak tanmlyor. 13 Herkl Millas, Boazii niversitesi ve Reflekslerimiz, Zaman Online, 27 Eyll 2008, http://www.zaman.com.tr/haber.do?haberno=743186.

Ama bir sre sonra ne olduysa oldu... Robert Kolejden gelenler dahil ou arkadalarm ve ben, mutlak dorularn kefine yneldik. Bu bizi sonunda Kk krmz kitab oku, yeter noktasna kadar gtrd. Robert Kolejden gelmek, hibir ekilde ar bir dogmatizme saplanmaya engel olmad. Bunda o gnlere damgasn vuran, zamann ruhunu alm olan otoriter ya da totaliter ideolojilerin bombardman altnda kalmamzn byk rol olduu muhakkakt. Evet, oumuz zamanla sz konusu ideolojilerin tutsaklndan kurtulmay baaracaktk, ama bu hi de kolay olmayacakt. Demek istediim, sadece okullarn rn deiliz. Sadece okullarn rn olmadmz gibi, ayn okullar farkl kimselere farkl refleksler verebiliyor. Robert Kolej mezunlar arasnda bugn tank olduum, liberal eilimlilerle otoriter Kemalist eilimliler arasndaki blnme hayret verici lde derin.14 Aratrmada grmecilere bir sosyalizasyon kurumu olarak okulun dnya grlerini ne oranda belirlediiyle ilgili bir soru ynelttik. Grmecilerin nemli bir blm, zellikle mezun olduklar lisenin, bir oranda da niversitenin dnya grlerini biimlendirmede etkili olduunu ifade ettiler. Kadky Anadolu Lisesi ve Marmara niversitesi Sat Ynetimi Blm mezunu Sevcan (38), dnya grnn biimlenmesinde niversitenin ok da etkili olmadn belirtiyor: nk neredeyse, benim yaknmdakiler diyeyim en azndan, birou ehir dndan gelen garibanlar ite, ben de zaten almaya baladm. (...) Hibiriyle grmyorum. nk kltrlerimiz, seviyelerimiz ok farkl. Gelirlerimiz ok farklyd, falan filan. Ama lisede, evet kesinlikle etkiledi. [O eitimin zellii neydi sizce?] Bir kere ben u anda da mesela kayda gelen velilere unu sylyorum; bu okulda ocuunuz iyi bir eitim almasn iyi bir gelecei olmasn falann filann istiyorsanz tamam ok doru yerdesiniz. Ama ocuunuzun kendi ayaklar zerinde durup bir eyleri sorgulamasn, dnmesini istemiyorsanz, hep boyunduruunuz altnda kalsn veya istediiniz yoldan gitmesini istiyorsanz ocuunuzu sakn buraya kaydettirmeyin. nk bizim okulumuzdan mezun olan bir rencinin mutlaka kendi fikri vardr. Ben ki en apolitik dnemde gelien, nk tam 80de girdim- darbe sonras, hi yle siyaset miyaset yok -hl da yle apolitik olduumu dnrm- ona ramen benim bile baz grlerim, bir duruum varsa, okulun hakikaten bir dnme, sorgulama kltrn, kabul etmeme, itiraz etme gibi bir zellik kattn dnyorum bana. zmir Saint Joseph Lisesi ve Dokuz Eyll niversitesi naat Mhendislii blm mezunu, yksek lisans rencisi Cenk (26), soru zerine yukarda Haluk ahinin dragomanlk korkusuna benzer bir refleksle savunmaya geerek15 lisenin kendisine dndnden farkl bir ey empoze etmediini belirtiyor. Cenke gre eitim srecinin ufkunu geniletme anlamnda katks olmu: Farkl milletten insanlar tandm, dncelerimizi paylatk. Onlarn kltrlerini tanma frsatm oldu, ufkum geniledi, yani ok faydal bence. Ama bir ekilde dncem deimedi. yleydi de byle olmad. Buna ramen kendisini farkl hissediyor: Yani zel okulda okumak... zel okulda okumak, sonuta belli kesimden insanlar orada okur. niversiteye gittiimde zel niversitede okumadm. ok daha geni bir kesimden insanlar oradayd. Onlarn iinde kendimi darda hissetmedim ama baz konularda onlardan daha geni bir bak asna sahip olduumu hissettim, yle diyeyim daha geni bir adan bakmam salad belki dnyaya. Ankara TED Koleji ve Orta Dou Teknik niversitesi Ekonomi Blm mezunu, inaat sektrnde st dzey ynetici Ayla (41), kolejin katklar konusunda unlar sylyor: ...kolejde bunu ok net syleyebilirim, hayat renirsiniz. Sadece ders, eitim, retim deil, inanlmaz hayat retir. [Peki dier okullarla, dier Anadolu Liseleri ya da zel okullarla bir fark var m?] Tabii, ok ok byk fark var. O TED ruhunun olumasnda ki, u yamda hl ok keyif alarak sylyorum, dediim gibi hayatn her kesiminden insan o
14 ahin Alpay, Herkl Millasn Dndrdkleri, Zaman, 30.09.2008 15 Trkiyede yabanc okullar ile ilgili literatrn yan sra medyann bir blmnde, sz konusu eitim kurumlaryla ilgili olarak gndemde tutulan misyonerlik aklamas nemli bir yer tutmaktadr.

okulda grebilirsiniz ve o insanlar bir arada inanlmaz eyleri paylaarak ortak bir hayat yaarlar. ok gzel sosyallik verdii gibi, kendine gven, kendiyle barklk, ayaklarnn yere basmas. Dier okullarda genelde bir fanus iindeyken, kolejde hayatla yz yzesinizdir. Bunu net sylyorum yani, hani en ufak olayndan en byk olayna kadar, btn hayatn gerekleriyle yz yzesinizdir. Berk (28) zmir Saint Joseph Lisesi ve Bakent niversitesi letiim Fakltesi mezunu, doktora yapyor: Saint Joseph sorgulayan bir ekoldr zaten, Fransz ekol. Sorgulamay rettiler sa olsunlar. yi oldu mu bilmiyorum. Ben ok sorgulamak istemem baz eyleri, dnmek istemezdim. Fazla kafaya taktm dnyorum bazen baz eyleri. evremizdeki insanlara baknca adam sendecilik ite, sen mi kurtaracaksn Trkiyeyi mant. yle olmak isterdim ya, ok rahatlar nk, mutlular, anlatabiliyor muyum? O anlamda o adamlar mutlu ya, daha uzun yaarlar yle syliyeyim. Fransz mentalitesiyle yetitik akas. Bizim hocalarn hepsi Franszd. Matematik, fizik, kimya dersine kadar Franszca grdk. Her ey Franszcayd bizde. E tabii imdi deiik bir sentez oldu aslnda bizim iin. Fransz mentalitesini kapyorsun iyi kt. ocuk yata da olsa beyin doutan ileyen bir organ olduunu sylyorlar ya hep zerine bir eyler yazlyor. Alyorsun baz eyleri. niversitede eye balyor olay. Seni piyasaya salyor hani, ortama, artk kendinden yana insanlar aramaya balyorsun. Bir eyleri daha sindirmi, yarglam vaziyette gidiyorsun. Sorgulamadan te daha byle artk yarglayc konumaya balyorsun. Fikirlerini dayatmaya balyorsun. Kendini gstermeye alyorsun. Tartmaya balyorsun daha. nk niversite daha kozmopolit bir ortam. Lise zmirden gelen insanlarn, gelir seviyesi iyi kt ayn dzeyde olan insanlarn geldii ya da bizim okul kolejdi. imdi niversitede Mutan gelen var, Ardan gelen var. [Deitirmedi mi peki hayata baknz? Birok eyi yorumlaynz?] Elbette canm baz eyler de ayr bir olgunluktur. retidir yani, okul hakikaten. (...) te, her anlamda bir okul yani niversite evet. Fikirlerimi elbette deitirdi. Sonuta izole bir dnyadan, baka dnyalarn kefine kyorsun, onlarn varln gryorsun ve o insanlarn... [Byle bir deiim geirdiniz mi? Yoksa nceden getirdiiniz dnce yaps salamlat m?] Daha geni bakabilmeyi rendim galiba niversitede. Lisede evet temel baz eyleri alyorsun ama niversite ok daha farkl temellerden gelen insanlarla ayn ortam paylayorsun. eitli fikir ayrlklar, eitli fikirler, eitli grlerin harmanland bir ortam oluyor niversite. yle algladm niversiteyi. Demet (41) zmir Saint Joseph Lisesi Mezunu ve Dokuz Eyll niversitesi Sinema ve Televizyon Blm mezunu. Basn sektrnde st dzey ynetici olarak alan Demet, lise retiminin kendisine kazandrdklarn nemsiyor: Valla ben hayatmdaki kazandm birok eyi Saint Josephe borluyum. Yani, niversite okudum, master doktora yaptm ama Saint Josephteki bize verilen uzlama kltr orada dndn ifade etme zgrl ve ortam benim hayatmn her dneminde bana yardmc olan imknlardan bir tanesi. Peker (34) zmir zel Trk Koleji mezunu. Georgetown Universityde iletme/finans eitimi alm, halen iletme yksek lisans yapyor ve eitim sektrnde st dzey ynetici: Valla ok etkiledi. niversite hayatm da ok etkiledi. Lise hayatm da ok etkiledi. Bir kere benim lise hayatm kltr olarak kesinlikle artk bu devaml hepimize taklm olan laik, demokratik, Atatrk genler. Bizim eyimiz buydu. Biz disiplinli bir eyde yetitik. Bahsettiim anlamda milliyeti bir insan olarak yetitik. Daha sonra Amerikada okuduumda Georgetown, politika konusunda Washington D.C. olmasndan dolay, nl politikaclarn bakanlarnn bulunmasndan dolay politik tandanslarn kuvvetli olduu, tartmalarn kalitesinin yksek olduu bir ortam. Avrupaya gittiimde sudan km balk gibiydim. 24 Nisanda gazetelerde Ermeni soykrm... Kim, kim Ermeni katletmi ya dedim. Ben bilmiyordum yani, lisede bunlar retilmiyordu. Trkler ve onu fark ettim ki, ite Midnight Express, Geceyars Ekspresi. Bunlar gryorsunuz ve o kadar zldm ki ve o kadar suladm ki eyi, ailemi, ite eitim sistemimizi, her eyi. Ya neden bunlar konumuyoruz ki, bunlar retselerdi ben buraya ilk geldiimde onlarn...

zmir Amerikan Koleji ve Eskiehir Anadolu niversitesinde Hukuk Fakltesi mezunu, avukatlk stajn yapan Ebru (33), eitimin kesinlikle nemli olduu grnde: Eitimsiz insana ben organizma derim. nk niin? Tamamyla yemek yer, sindirim yapar ve sadece yrr ve konuur. Onun dnda beynini kullanmaz. Eitimli bir insan beynini kullanr deil mi? Beyin, dnebilmek zaten insanlarda var. nsanlar hayvanlardan ayran en temel, belirgin zelliktir. Eitimli olduun zaman dnrsn deil mi? Farkl misyonlarn olur. Eitim en ok bence vizyona sahip kartr. Ebru ok ynl olmasa da ada bir eitim ald kanaatinde: Bize daha ok hep Atatrk eitimler... Mesela biz Lord Kinrossun Atatrk kitabn okumutuk. Nutuku okutmulard bize Amerikanda. Yani hep bize ada olan verdiler, hep Kemalist olan verdiler. Ama sadece yle deil, eyleri de okuduk mesela. Mslmanlkla ilgili, Budizmle ilgili eyleri de okudum. Ama o tercih meselesi ite. Ama evrimleiyorsun, yle evrimleiyorsun. Baka farkl farkl ortamlara girdike evrimleiyorsun. Dier insanlarn, u ynde aslnda, benim grdm deneyimlerin hepsi, ben bu konuda yanl dnyormuum deil. Ben bu konuda gerekten ok doru dnyormuum izlenimi verdi. Yksek renimini normalde Ko niversitesinde srdrecekken Eskiehir Anadolu niversitesine yazlan (tesadfen yani...) Ebrunun niversite deneyimi farkllk/stnlk duygusunu pekitirmi: Orda mesela bana dediler ki Hangi liseden mezunsun?. nk mesela bizim okulumuzda ok byle demokratik bir sistem var. 20 kiilik snflarda hoca soru sordu mu herkes byle atr utur fikirlerini konuur. [Kolejde byleydi...] Tabii tabii. niversiteye gittiim zaman insanlara hoca soru soruyor. nsanlar susmu oturuyor, Anadolu genlii fazla bireylememiler. Toplum ierisinde fazla zgvenleri yok. Kendini ifade yetileri ok fazla gelimemi. Ben de Amerikan Kolejinden geldiim iin atr utur konuuyorum. Sonunda, Anayasa Hukuku profesryd S.O., ok iyi bir hocamzd. Dedi ki Kzm sen kendini ok iyi ifade edebiliyorsun, nerede okudun? Ben de dedim ki, zmir Amerikan Kolejinde okudum. Snf knda Pis emperyalist. Amerikann ocuu diye beni taladlar resmen. Arkamdan ta attlar. Bu insanlar nasl insanlar? Fakirlii, sosyalizmi, ite i Partisi gibi o tarz partili olan insanlar o dnceyi, sosyalist dnceyi fakirlie indirgemi insanlar. Ben ok fakirim ama ite Marksistim, bilmem neyim, herkesin eit olmas. Hayr yani bizi de ekonomik, sosyo-ekonomik dzeyi iyi olan insanlar yle gryorlar, televoleci genlik. Sen ne anlarsn?. Ve yle grmek onlara ey geliyor, kendilerini tatmin salyor ve o kadar agresifler ki. Mesela bir gn Anna Kareninay satyorlard bizim kantinin altnda. Tolstoyun kitaplar satlyordu. Onlardan biri Anna Kareninay alm. Ben de dedim ki arkadama; ok gzel bir kitaptr, ok severek okudum dedim. Dnd Sen ne anlarsn ki? Hi hayatnda okudun mu bakalm? dedi. Ben de dedim ki Lise 2de okudum. Sen ge kalmsn dedim. Hayr ya, nasl byle eyler.... Hibir ey bilmiyorsun sen. Bilemezsin. Sen git giyin. Gez, toz ki toplumsal eyde de, ayrca onlarn da hakl bir pay var. ok fazla televoleci genler yetiiyor, televizyon kltryle yorulmu ve siyasetten tamamyla kopuk internet genlii. zel zmir Amerikan Lisesi ve Dokuz Eyll niversitesi letme Fakltesi mezunu Begm (34), iadamlarna ynelik bir sivil toplum kuruluunda st dzey ynetici. Lise eitiminin kendisine zgven alama ynndeki katklarn vurguluyor: niversite hayatm hi iz brakmad, hi. Dokuz Eyll niversitesinde okudum ben ve liseden sonra gittiimde neye uradm ardm yani niversite bu muydu? (...) Hi iz brakmad niversite. Ama en keyifli geen yllarm Amerikandadr. Orann salad ortam o kadar zgr, senin dncene ok sayg gsteren, hibir dncenin hani art eksi bir eyinin olmad, herkesle her eyi konuabilecein, yani her trl tartmay yapabilecein ynnden desteklendiin. Yani yle bir ortam ki senin her adan geliebilecein yolu ayorlar. O yzden hibir zaman gvensiz yetimiyorsun. Hibir zaman eksiklik hissetmiyorsun. Acaba ben yanl m syledim diye dnmyorsun. Birok insandan nce dncelerin yerli yerine oturmu oluyor. O yzden ok dnyorsun, ok retebiliyorsun, destekleyen bir ortam var nk seni bu ynde. Art sana dnya edebiyatn okutuyor, Bacon okutuyor, ngiliz edebiyatn okutuyor, Trk edebiyatn okutuyor falan, her ynden bombardman eklinde enformasyon geldii iin de senin dorunu oluturmana ok yardmc oluyor, o yzden de ok yolu aan bir ey, insana ok gven kazandran bir ey. Bugn mesela Amerikandan mezun herhangi biri geldiinde bu hani son derece tipik Ame8

rikan hareketleri yapyor, bunlar bilmiyorum yani suyunda m var. Suyunda herhalde okulun, bir ey var yani okulda. zgven, ocuklarn zgveninin yetimesini salyor, mhim bir ey bu. Alman Lisesi ve Boazii niversitesi Kimya Fakltesi mezunu Mine (51), uzun yllar st dzey yneticilik yaptktan sonra emekli olmu. Mine toplumdan ok kopuk yaam olduunu dnyor: Bir de ben ok kr olduumu dnyorum demek ki ben ok az insan tanyormuum. Bu dnceler nasl kt ortaya, bu dnceleri ben 45-50 yana gelene kadar nasl oldu da hi duymadm. Ona ok hayret ediyorum yani (...) ok kopuk yaamm. Halbuki ben normal ilkokula gittim, tamam iyi niversitede ama sonuta devlet niversitesinde okudum. Topu topu alt sene Almanyada kaldm, yani yle ok bunun dnda da ben tekstil sanayi gibi son derece yaygn, ok fazla insanla, ben neticede mhendisim, ok iilerle de i ie altm. Yani ben hibirinden byle bir ey ne grdm, ne duydum, ne bu tr bir konu konuuldu. Ama yani demek ki yle deilmi. Grmecilerin prestijli okullar mezunlar konusunda zellikle vurguladklar zgven, hi kukusuz eitimin yan sra sosyal kken ve mesleki pozisyonun salad sosyal konumla da yakndan ilikili.16 Bourdieunn de belirttii gibi, zellikle de saygn bir eitim kurumunun mezununu ayran, kayran ve sekinletiren zelliklerden biri, kurumsal onay belgesini edindikten sonra, beceri ve baarlarn kantlama zorunluluundan arnm rahatl ve gvenidir.17 te yandan bu zgvende sz konusu okullarn da katkda bulunduu Batl-modern deerlerin doal hamili ve bu balamda Cumhuriyet projesinin seilmi yurttalar olma duygusu nemli bir etken. nemli bir blm orta st gelir grubundan ve eitimli ailelerden gelen grmeciler arlkl olarak CHP semenlerinden oluuyor.18 Srasyla Hrriyet, Cumhuriyet ve Vatan gazetelerini okuyor ve internet gazeteciliini19 dzenli olarak izliyorlar. Grmeciler birka istisna dnda20 kendilerini Atatrk (ve/veya Kemalist), nadiren ulusalc olarak tanmladlar. Bu tanmda Atatrklk (ve/veya Kemalizm) resmi/brok-

16 Okula ilikin yeniden retim tarznn zmlemesini yapan Pierre Bourdieuye gre, okul kurumu, st dzey yksekokullarn rencileri ile sradan fakltelerinkiler arasnda bir kopma oluturarak, st dzey soylu snf ile alt dzey soylu snf, alt dzey soylu snf ile soylu olmayanlar arasnda benzer toplumsal snrlar koyar. Eitimin etkin rol oynad bu sralama ve snflandrma farkl snflarn dnyay farkl tarzlarda alglamalarna ve yorumlamalarna neden olur. (Pierre Bourdieu, Pratik Nedenler, Hil Yaynlar, stanbul, 2006, s.37.) 17 Beril demen, Sosyal Kken, Habitus ve Eitim, iinde (der.) Nurhan Yentrk vd., Trkiyede Genlik almas ve Politikalar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2008, s.434. 18 Burada CHP semenlerinin tmne yaknnn, Deniz Baykal faktrnden ve parti ynetiminin zafiyetinden duyduklar rahatszl dile getirdiklerini belirtelim. 19 Funda enol Cantek, Okurunun gazetesi/Gazetesinin okuru: Hrriyet gazetesinin yorum sayfas zerine, Toplum ve Bilim, no. 109, 2007, s. 66. Cantekin de ifade ettii gibi Medyay sadece, Bugnn gndeminde ne var? sorusuna yant almak iin takip eden, hatr saylr okur kitlesinin, televizyondan sonra en ok bavurduu kaynaklardan biri internet gazeteleridir. Cantek, Hrriyet gazetesine ait hrriyet.com.trnin yorum yazarlar ve okurlarnn profili konusunda u deerlendirmeyi yapmaktadr: Yaplan grmelerden derlenen demografik bilgilerin doruluundan emin olunmamakla birlikte, Hrriyetin yorum yazarlarnn, dolaysyla okurunun, ounlukla byk ehirlerde yaayan, iyi eitimli, meslek sahibi kiiler olduklar sylenebilir. ou, AKP hkmetinin i ve d sorunlar Trkiye lehine zmlemekte baarsz olduuna inanmaktadr. AKP hkmeti dneminde, PKK terrnn yeniden etkin hale geldii, laiklik ilkesinin ihlal edildii, ABye uyum srecinde Trkiye aleyhine tavizler verildii dnlmektedir. Neredeyse tm, sorunlarn zmne ynelik bir giriimi, partiler ve ideolojiler st bir kurum ve Atatrk ilkelerinin gvencesi olarak kutsiyeti ve gcne inandklar Trk Silahl Kuvvetlerinden beklemektedir. (s.69-70) 20 Solculua her zaman uzak durduunu (Ben kapitalist dzenin ocuuyum kardeim, inkr etmiyorum) belirten Sevcan (38) kendisini milliyeti olarak tanmlyor: nk milliyeti olmak ayr bir ey ama Kemalist olmak ne demek ya? Adam tamam lkemizi kurtarm, ite Cumhuriyetimizi kurmu falan, yolu gstermi brakm gitmi. Biz bundan sonra adama tapnmayacaz ki, bu bir put deil. () Ne Kuvay Milliyecisiyim ya, neden bahsediyorsun? Hangi devirde yayorsun? Onlar rk. Hakikaten rk. Yani ok yakn.

ratik versiyonlarndan sivilletirilmi neo-Kemalist21 versiyonlarna, Atatrk ise askeri ve siyasi nderden insan Atatrke kadar btn trleri ve sylemsel eitliliiyle geerli. te yandan normatif resmi Atatrklk karsnda poplerleen ve kiiselleen Atatrklk (ve/veya Kemalizm) konusunda son yllarda yaanan kullanm bolluunun yaratt normsuzluk, grmecilerin bu konuda mesafeli, zaman zaman da tedirgin bir tavr almalarna neden oluyor. zmir Amerikan Kz Lisesi ve Ege niversitesi Tp Fakltesi mezunu, retim yesi Melek (47), Kemalizm ok farkl ekillerde kullanld iin kendisini ok rahat bir biimde Kemalist olarak tanmlayamadn belirtiyor. Galatasaray Lisesi ve stanbul Tp Fakltesi mezunu, reklam ajans sahibi Haluk (47) da Atatrklk-Kemalizm-Ulusalclk kavramlaryla her eyin birbirinin iine girmi olmasndan tedirgin: Kemalizm dediimiz zaman imdi yzlerce kitap var. Bugn imdi MHPliler de Kemalist, ne bileyim ulusalc dediimiz o kesim de Kemalist, askerler de Kemalist, CHP de Kemalist, ne bileyim ben Atatrkn kurduu partiyim diyor. Yani sonuta eylemlere baktmz zaman, sonuca baktmz zaman rnein bir CHPnin Kemalistlii, Atatrkl inanlmaz sorgulanr. Yani ok ciddi bir ekilde tezat yapyor. Onun iin hangi Kemalizm, hangi Atatrklk nce bu kavram koymak gerekiyor. Ben, kendi koyduum ya da kendi inandm Atatrklk, Kemalizm adna soruluyorsa, evet Kemalizme inanyorum. nce bu bir izm midir onu da bilmiyoruz, ama Mustafa Kemal Atatrkn koyduu, yaamda uygulamaya alt birtakm kurallarn ok olumlu eyler olduunu, rnein, dnya lkeleri arasnda bamsz kalmaya aba gstermenin, komularla iyi geinerek birtakm eylerle, ikili anlamalarla lkeyi ayakta tutma abas, yani ne bileyim ite laiklik, ada medeniyetlere ulatrmak iin birtakm abalar gsterilmi olmas, belli alanlarda sosyal devleti o dnem iin savunmas, bunun adna devletilik demiler ama o dnemde ite buna birok sanayi tesisleri kurmak iin sadece sermaye ve g devletin elinde olduu iin onun yapmas gerekiyormu, onlar yapm. Yani u an iin belki o temel kurallarn uygulanabildii bir lkeyi zlyorum, istiyorum ve onun iin de bu anlamlarda baktmz zaman kendimin Kemalist olduunu dnyorum. Bununla birlikte Halukun adalama ve Cumhuriyetin kazanmlar temelinde kurgulad nostaljik Kemalizmi teki nostaljiler karsnda mesafe almay gerektiriyor: Dediim gibi bir bakasnn Kemalizmine bakyorum o zaman, rnein ben ADDde altm, faal olarak altm. ADDdeki Kemalizmin benim Kemalizmim olmadn grdm ve bir sre sonra ayrlmak zorunda kaldm. Ayrldm, dnce ayrlna dtm onlarla. [Neydi aranzdaki tartma? ] Onlar ite, genel anlamda mesela istimlak koymular ite, gardrop Atatrkl bunlar, bilmem ne Atatrkl... Yani bir dogma olarak Atatrk alp o dnemde ne savunduysa, demin mesela bir ara bahsettik, milli mcadele, bunlar bilmem ka yl ncede kalmas gereken, demode olmu dnceler. Yani dediim gibi. Gerekten de grmeler yapp geliyorlar, espri olsun diye sylyorlar, kalpaklarn takp geliyorlar. Byle bir ey yok gnmzde bunun geerlilii yok. Bunu modern bir ekilde yorumlayabilmek nemli, zaten esas frtna da orada kopuyor. Kendisini zal izgisinde sa grl ve Kemalist-milliyeti olarak tanmlayan stanbul Saint-Joseph ve T Mimarlk Fakltesi mezunu emekli mimar Ethem (62) milliyetiliine aklk getiriyor: Ama byle kr krne milliyeti deil. Ben artk global, globalizme inanan bir kiiyim. Tek bana ite Vay namussuz Amerika! filan buralarda deilim. Ethem, kr krne milliyeti deil vurgusuyla, Kemalizmin kreselleme
21 Necmi Erdoan, 1990lardan itibaren yaygnlk kazanan neo-Kemalizm konusunda u saptamay yapmaktadr: Bir sivil toplum hareketi olarak neo-Kemalizm, Atatrk milliyetilii, laiklik ve adalk zerine bina edilen Kemalist restorasyon projesinin kendine popler rza devirmesi ve hegemoniklemesini hedefledi. Bu bakmdan, Kemalizmin tarihinde grece yeni bir olgu olarak, klasik Kemalizme zg modern devlet pedagojisine elik eden bir sivil Kemalist pedagoji gelitirilmeye alld. (Necmi Erdoan, Neo-Kemalizm, Organik Bunalm ve Hegemonya iinde, (der.) Tanl Bora ve Murat Gltekingil, Kemalizm, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Kemalizm, C. 2, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 585.)

10

kart deikeniyle arasna mesafe koyuyor ve liberal bir yeni-milliyeti sylemle buluuyor.22 Bu erevede bir ideolojik kimlik sabitleyeni olarak Atatrklk (ve/veya Kemalizm), farkl versiyonlar iinde dierlerine (12 Eyllc, fanatik, oportnist vb.) kar, gereklik ve sahtelik temelinde mesafe alnmasn gerektiriyor. skdar Amerikan Lisesi ve Cornell niversitesi mezunu, aile irketinde st dzey ynetici Leyla (30), Atatrk hatalaryla seviyor: Kendimi Atatrk genlii olarak gryorum, fakat Atatrk olarak bildiim birok insanda da ey meyli var, Atatrk tanrlatrma, Atatrke hibir ey syletmeme olay var. Onu ok yanl buluyorum, Atatrk de bir insand, onun da hatalar var, eyleri vard... Art Atatrkn o dnem eylerini de bir nevi yorumlayacak olursak, biz kk bir diktatrlkle demokrasiye getik. Yani bir nevi o ne dediyse o oldu ve halk ey yapt yani o da tartlmyor veya tartsak da birisi kp Atatrk de diktatrsel bir adan bu noktaya getirdi dese ey kar, yani tartlmaz, tartlsa bile ok byk olaylar kar. Leylann syleminde nemli bir yer tutan insan Atatrk vurgusu, Nazl ktenin 1990larla birlikte zellikle eitimli, kentli orta snflarda tank olunan, kiiselletirilmi Atatrk imgelerinin tketiminde ciddi artn katkda bulunduu ve ana akm medyann destekledii Atatrk olmaktan Atatrksever olmaya ynelen tavrda ifade buluyor23. Kendisini aka ulusalc olarak tanmlayan stanbul Saint Joseph ve stanbul ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi mezunu sanayici Mehmet (61) milliyetilikle ulusalclk arasnda ok keskin izgiler olduu kanaatinde: Ulusalc derken, ben lkemin deerlerine, cumhuriyetin getirdii deerlere sonuna kadar sahip kyorum. Mesela bir TELEKOMun satl beni ok zmtr. zelletirilen, kymetli grdm btn snai tesisler benim iin bir znt kaynadr. Kemalizmin ok farkl ekillerde yorumlanmas nedeniyle kendisini ok rahat bir biimde Kemalist olarak tanmlayamayan Melekin (47) ise, ulusalclk ile birebir olmamakla birlikte paylat eyler var: Ulusalclarla AKP, eriat kartln paylayorum. Sonuta karlar uruna ekonomik, ite yolsuzluklara kar olmak babnda yrekten paylayorum. Ulusalclk, Ergenekon operasyonu ve soruturmas konjonktrnn de katkda bulunduu mphem ieriiyle grmecilerde tedirginlik yaratyor; nadiren ve ekingen bir dil zerinden ifade buluyor. Bu ynyle ulusalclk, olunandan ok atfedilen bir kimlik. Notre Dame de Sion Lisesi ve Galatasaray niversitesi mezunu, retim eleman rem (32), Ben biraz ulusalcym, onu biliyorum, onu hissediyorum. Sylem biraz yle. [ulusalc derken... ] Yani, nasl diyeyim, biraz devleti, imdi ok korktum syleyeceim eyden kafamda geirirken ama- ben devletin dzeninin bireylerin iyilii iin olduunu dnyorum. Aslnda devlet dzenini savunmamn amac aslnda birey zgrlklerinin bu sayede daha iyi kurulaca... Atatrklk, Kemalizm ve ulusalclk arasndaki ayrmlar hakknda ok yazk! diye dnen Galatasaray Lisesi ve Mimar Sinan niversitesi Grafik Blm mezunu, tasarmc Blent (39) sz konusu farkllamala22 Tanl Bora, Milliyetiliin Kara Bahar, Birikim Yaynlar, stanbul, 1995, s. 109-110, 114. Boraya gre liberal yeni-milliyetilik, resmi milliyetiliin modernist-Batllamac damarnn rn olan ve modernlemeyi iktisat ideolojisiyle anlamlandran, modernleme srecinin kalknmac-gelimeci vehesini ne kartan bir sylemdir(...) Liberal milliyetiliin gurur kayna, yerli piyasann global piyasaya eklemlenme ve dnya piyasalaryla aynlama dzeyidir. 23 Nazl kten, Atatrk Olmak ya da Olmamak iinde, Hlya Uur Tanrver, Sen Benim Kim Olduumu Biliyor musun?, Hil Yaynlar, stanbul, 2008, s.68-69. kten bu tavr deiikliini yle aklamaktadr: Mitoslatrlm bir Atatrk imgesinin, kabaca kreselleme sonras olarak niteleyebileceimiz bir toplumsal dnyann (ya da artk toplumsal bir btn olarak alglanmas gerektii hissedilen dnyann) nesnel yaplaryla uyumsuzluunu gren kentli orta snflar insan Atatrkle yeni bir seenek retmektedirler. Medyann tm gcyle destekledii bu yeni seenek, aslnda Atatrkl siyasi bir seenek olmaktan karp kiisel bir anlatnn boyutlarna getirmektedir. kten, okullarda zellikle 10 Kasm anma trenlerinde rencilere izletilen Can Dndarn 1993 yapm Sar Zeybek belgeselini insan Atatrk eiliminin mild olarak nitelendirmektedir. (s. 70-71). Bu balamda 29 Ekim 2008de 175 kopyayla vizyona giren Mustafa filmi etrafnda yaplan tartmalar ve yaanan derin kutuplamalarn, insan Atatrk imgesinin siyasete rcu ettiini gstermesi asndan Atatrk kesimler arasnda yeni bir kmelemeye yol atn dikkate almak gerekiyor.

11

rn yenilii karsnda tedirgin: Bir durumda beni belli kiiler, belli meseleler hakknda konutuumda, beni ulusalc olarak niteleyebilirler. Eskiden yoktu ki byle eyler. Ben deimedim, deitiime inanmyorum, sadece bir reaksiyon vermekteyim, u dnem. Ama insann dnemleri vardr, biyolojik dngleri vardr vesaire vesaire, ama bir merkez izgiden ok ok uzaklatm dnmyorum. Kadky Anadolu Lisesi ve stanbul niversitesi Kimya Fakltesi mezunu olan ve uluslararas bir irkette st dzey yneticilik yapan Nevesere (51) gre Eer MHPnin dedii millliyetilik, brlerinin mesela Biz Ka Kiiyiz Hareketnin, CHPnin vesaire yaptklar ulusalclksa, bunlar deerleri ayrtrarak ayrt edilebilecek eyler. Neveser, Trkiyede milliyetiliin olmad kanaatinde: Sonuta ben Almanyada yaam, Fransay da yakinen bilen bir kii olarak, milliyetiliin daniskasn, art keza Amerikann ne olduunu bilirim, oralarda grdm. Bizde millliyetilik diye bir ey yok henz. Yani ulusuluk cinsinden olmayan, ama ulusunu, vatann seven insan olarak onun kalknmasn isteyen insanlar btnne ulusalc deniyorsa, evet ulusalcym. Yani bu artk ayp hale filan geldi. Onun iin de net olarak sylenmesi gerekiyor onun, altnda ne var diye (...) O grupla Siz ne diyorsunuz, bir anlatn kardeim diyerek onlarla grmeye gittim, Tuncay zkan ile. Yani ayn yerdeysek ve hakikaten inanyorsan ben elimden geldiince yardm yapaym. Ama sen popler bir insan oldun, o sayede diye kendini kalkndrmak iin bir eyse de hi kimse de senin arkandan gitmez bu saatten sonra, yani sen Fetullahn acaba baka bir aleti misin diye de bakarm icabnda, CHPyi blmek gibi bir ie yarayacak sonunda (...) Bir tarafta hakikaten ok iyi niyetli insan gruplar olduundan eminim, yz yze karlatm zaman gryorum. ada Yaam Destekleme Derneindeki insanlara gidip baktmda, orada grdklerim, tandklarm Atatrk Dnce Derneinde falan prl prl insanlar birouyla da ayn yolda ilerleyebilirim. Hatta bizi bir alma grubu diye armt Tuncay zkan. Gittim, 7, 8 kiilik farkl meslek gruplarndan bir insan grubu, biz niye bir aradayz? diye sorduk ncelikle tanrken, hepsi oraya kafasnda soru iaretleriyle gelmi, bu nedir bir bilelim hele diye gelmi doru dzgn insanlard. Yani demek ki, byle bir sr insan var. Yani oradaki ortak payday bulup, u memleketi biraz rayna oturtup ilerletmek lazm. Gerisi bence fasarya yok milliyetilik, yok ulusalclk, ABye girsek mi, yok radikal slm m gelir, lml m olalm bunlar bence fasarya... Trkiyenin Avrupa Birlii yelii sreci, modernlemeci/Batc bir sosyalizasyon srecinden geen ve Batllama alann monopolize eden elitleri, Atatrk-Kemalist-ulusalc temelinde ayrtrmasnn yan sra, AB yandalar ve kartlar eklinde yeniden kmeletiriyor. Halukun da (47) ifade ettii gibi, Yorum girince iin iine herkes kafasna gre yorumluyor. Mesela ite kimi diyor, Atatrk AB ite ada medeniyetler seviyesine ulamamz iin Baty hedef gstermitir, bizim ABye girmemiz Atatrkle uygun bir eydir. Biri de diyor ki tam bamsz olmamz lazm, oras bizim milli, ulus devlet, niter devlet yapmza bir tehdittir, onlar bizim bu yapmz bozmak iin urayorlar, AB bizim iin bir tehdittir, Atatrkle aykrdr. Yani bu da Atatrk. Ksacas Atatrkln (ve/veya Kemalizm) mealine ilikin farkllklar, grmecileri AB taraftarlar ve kartlar eklinde yeniden kmeletirirken24, Trkiyenin ABye yelii konusundaki kartlk genelde kategorik deil, yntemsel/savunmac bir sylem iinden ifade buluyor. Bununla birlikte, ABnin ekonomik alanda ve demokratik standartlarn ykselmesi anlamnda salayaca yararlar nedeniyle Trkiyenin yeliini koulsuz destekleyenler de dahil olmak zere grmecilerin tmne yakn bir blm, Trkiyenin Avrupa Birliine ye olarak kabul edilmeyecei kanaatini paylayor. Avrupa bizi istemiyor cmlesiyle zetlenen bu ka24 Grmecilerle tank olunan kmelemenin, Mehmet Uurun AByle btnleme sreciyle ilgili olarak ifade ettii ve Trkiyedeki genel eilimi yanstan dikey izgilerle blnm olan politik yelpazeyi bir de yatay olarak blmesi olgusuyla tutarl olduunu sylemek mmkndr. Bu konuda Uur u deerlendirmeyi yapmaktadr: Bu blnme iki anlama gelmektedir. Birincisi, eitli politik rgtler, meslek rgtleri ve siyasal rgtlerin byk bir ounluu AB-yanls ve AB-kart eilimleri ayn zamanda iinde barndrmtr. kincisi, sz konusu rgtler ve hareketler zaman iinde AByle btnleme konusunda tutum deitirip, yatay blenin altndaki stne veya stnden altna doru pozisyon deitirmitir. (Mehmet Uur, Trkiyede Avrupa Birlii Sorunu, Kendini Yeniden reten Bir Yatay Blenin Hikyesi, iinde (der.) T. Bora ve M. Gntekinligil, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Dnemler ve Zihniyetler, C. 9, letiim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 1016.)

12

naat25, ABnin Hal Birliini temsil etmesinden, milliyeti /rk olmasna, ekonomik ve jeostratejik nedenlerden demografik gerekelere kadar ok geni bir yelpazede ifade buluyor. Bu noktada zellikle belirtilmesi gereken husus, grmecilerde tank olunan Avrupa Birliini iindeki farkl siyasal aktr ve yaplar dikkate almakszn monolititik bir yap olarak deerlendirme ynndeki eilimdir. Sonu olarak Avrupa Birlii, grmecilerin Batyla imtihanlarnda Avrupallklarnn salamasn yaptklar bir sre olarak ne kyor.26 Bu erevede vize alma ya da ihracat yapma konusundaki eziyetlerle gndelik yaamda birebir, kiisel olarak deneyimlenen AB, grmecilerin tepkiselliinin somut delillere dayandrlmasnda ilevsel bir nem tayor. te yandan Avrupa Birlii srecinde yaanan onur krlma duygusu, baz grmecilerin Avrupada bedenlemesine, yaadklar toplumla olan imtizaszlklarn Avrupalaarak, medeni Batnn geri Trkiye imgesini iselletirerek iki ynl tepkilerini ifade etmelerine de zemin salyor. Avrupa bizi istemiyor kanaati Ben de olsam almamla btnleiyor. Trkiyede son yllarda yaandn dnd muhafazakrlama eilimlerinden rahatszln ifade eden Ayla (41) bu tepkisini u szlerle ortaya koyuyor: ok ak bir ey syleyeyim... Bazen ben bile halkn -ki ben de o halktan biriyim- hepimizin ayn olmas tabii ki mmkn deil, ama bir seviyeye gelememi olmasndan o kadar mutsuzluk duyuyorum ki, bizden olmayan insanlar zaten bizi kabul etmez. zmir zel Trk Koleji ve Ege niversitesi Tp Fakltesi mezunu Nihale (47) gre, Artk Trkiyenin bu oyunu anlamas lazm. nk AB bu Souk Savan bitiminden sonra ok ey oldu, ok daha milliyeti ve kltrlerine sadk bir toplum oldu. Bu da gayet doal, biz ise devaml daha Mslmanlayoruz. Adam bizi niye alsn iine? Avrupa alt st olsun diye mi alsn? Mslman AKPnin AB srecine verdii destek ise, grmecilere gre, tmyle takiyye. Begm (34) yakn evresinde tank olduu AB kartlnda AKPnin stlendii roln belirleyici olduunu dnyor27: Bu AKP taraftarlar o kadar Avrupa Birliki ki bizim evremizdeki insanlar, hayr biz yle deiliz demek iin ok anti-Avrupa Birliki. Aslnda Avrupa Birliini daha ok onlarn desteklemesi gerekirken ne bileyim ite kolejde okumu, Avrupada eitim grm, bilmem napm- ve onlarn daha ok ba varken...
25 Avrupa bizi istemiyor kanaatinde, alar Keyderin dikkati ektii gibi, Trkiyenin ABye adaylk srecinde devlet sekinleri ve politikaclarn bir yandan ABye girme konusunda kararl olduklar grntsn verirken dier yandan da ortaya kan eitli engellemeleri milliyetilii retorikle pekitirmesinin; 1999da AB adaylk statsnn tannmas sonrasnda ise toplum mhendislii konusundaki geleneksel statsn yitirme tehlikesiyle muhalif tavrn ilk kez aka koymasnn ve son olarak brokratik milliyetiliin etno-sekler Trklk anlaynn dnda kalan slmi ve Krt muhalif gruplarn nce AB adaylk daha sonra da yelik srecini desteklemelerinin de etkili olduunu dikkate almak gerekir (alar Keyder, Memlik-i Osmaniyeden Avrupa Birliine, letiim Yaynlar, stanbul, 2003, s. 231-237.) 26 Taner Timur, Trkiyede Kimlik, Politika ve Gerekilik. Tarihi Bir Panorama, iinde (der.) Artun nsal, 75. Ylda Tebaadan Yurttaa Doru, Tarih Vakf, stanbul, 1998, s. 138. Bu ynyle grmeciler, emperyal gelenekten devralnan stnlk duygusunun zedelenmesiyle ie kapanan ve Batnn kendisini barbar ilan ettii inancnda olan, Taner Timurun ifadesiyle ortalama Trk insannn ok da uzanda yer almamaktadr. Timura gre ortalama Trk, Gururu ben Avrupalym demeye engel olduu iin, bunu Avrupaldan duymak ister. Bunu duymad lde de yabancya kar kuku ve antipati besler. 27 Grmecilerin Trkiye-Avrupa Birlii ilikilerine ynelik alg ve temsillerinde Avrupa bizi istemiyor cmlesiyle zetlenebilecek hkim sylemi, CHP semeninin giderek genelleen bir eilimiyle de aklamak mmkn. Baka bir anlatmla bu yaklam, son yllarda Trkiyede Avrupa Birlii yeliine verilen destekte gzlemlenen istikrarl d eiliminin tesinde, Hakan Ylmazn 2006 tarihli Trkiyede Muhafazakrlk. Aile, Din, Bat aratrmasnda da belirtildii gibi CHP semenlerinde gzlemlenen hzla AB kart kampta yer alma olgusuyla, Mays 2003Ocak 2006 arasnda CHP semenleri arasnda AB destekiliinin, dier parti semenleriyle karlatrldnda en yksek oranda azalmasyla (23 puanla) aklanabilir. (Hakan Ylmaz, Trkiyede Muhafazakrlk. Aile, Din, Bat: lk Sonular zerine Genel Deerlendirme, Yaynlanmam Aratrma Raporu, 2006.) 18 ya ve st nfusu temsil eden 1.644 kiilik rneklem kullanlan kamuoyu yoklamas 16 Aralk 2005-6 Ocak 2006 tarihleri arasnda, 15 ilin kentsel ve krsal yerleim birimlerinde hanelerde yzyze grme yntemiyle gerekletirilmitir. http://hakanyilmaz.info/yahoo_site_admin/assets/docs/OSI-Conservatism-Sunus-Yorumlar1.28465456.pdf.

13

tekiler: Gayrimslim Aznlklar, Krtler ve slmi Kesimler

Lozan Aznlklar: Soru(n)suz Birliktelik
Aratrmann bulgularndan biri de aada grlecei zere Krtlerle ya da islmi kesimlerle karlatrldnda Lozan aznl gayrimslimlere ynelik tekiletirme syleminin azald ve Bertrand Buchwalterin romantik birliktelik syleminin ne ktdr.28 Rfat Balinin Tarz- Hayattan Life Stylea, Yeni Sekinler, Yeni Meknlar, Yeni Yaamlarda, mizahi bir biimde Yorgo, Kevork, Moiz! Bizleri Brakp Nerelere Gittiniz? olarak zetledii bu duygunun arkaplannda hi kuku yok ki, Trkiyenin 1980li ve 1990l yllarda yaad dnmler bulunmaktadr. Bu srete, Balinin de vurgulad zere zellikle stanbullu entellektellerle gen kuak arasnda kendini gsteren yitip gitmi stanbula duyulan nostalji sylemi, insani dokusuyla taralaan, krsallaan ve kltrel anlamda yozlaan stanbulun kozmopolit gemiine atfla birlikte kefedilen aznlklar ve bu srete gerek akademik ve popler yaynlarda gerekse grsel ve iitsel medyada ne kan okkltrllk dili, kozmopolit bir hayat tarzn zaten doal olarak benimseyen kentli elitler tarafndan iselletirildi: Aznlklar, kendilerini stanbulun asl sahipleri olarak gren, kentin kyller tarafndan istila edilmesinden srekli ikyeti olan stanbullu elitler tarafndan da sahiplenildi. Bunun nedeni kentli sekinlerin stanbulu igal eden kyller karsnda kendilerini aznlkta hissetmeleri ve aznlkta olma haleti ruhiyesine girmeleriydi.29 Arus Yumulun da dikkati ektii gibi, bu srete Gayrimslimlerin stanbulu terk etmesiyle ehrin medeni olma zelliini kaybettii dile getirildi. Gayrimslimler korunup kollanmas gereken deerli, ezoterik objeler olarak yeniden kurguland. Gayrimslimlerle yaam olmak, onlarn hayatlarna tanklk etmi olmak, hatta gayrimslim komusu/arkada olmak birer stat simgesine dnt.30

Aznlklar: En Yakn Arkadalar

Aratrmamzda grmecilerin hemen tm, yakn evrelerinde (okul ya da i), en yakn arkadalar arasnda gayrimslimlerin bulunduunu ifade ettiler. En yakn arkadalar arasnda gayrimslimlerin bulunduuna yaplan vurgu, yukarda Rfat Balinin iaret ettii aznlklar sahiplenme srecinde etkili olan konjonktrn yan sra, grmecilerin zellikli/nitelikli bir topluluun yesi olduklarnn teyidi anlamnda da ilevsel bir nem tayor. Baka bir anlatmla en yakn arkadalarn ifade ettii sosyal sermaye, Trkiyenin nde gelen prestijli okullarndan mezun, Batl/modern yaam tarznn taycs kesimlerin kendilerini ve meknsal evrelerini (okul, iyeri, kent vb.) birlikte yaama, sayg ve hogr temelinde tahayylnde nemli bir rol oynuyor.
28 Bertrand Buchwalter, Portrait de la communaut armnienne dIstanbul, Les Dossiers de lIFEA, 2002, s. 34. Buchwalter, medyadaki hkim sylemlerden hareketle, Trkiyede Ermeniler zelinde tank olunan syleme dikkati ekmektedir: Ermeni varlnn izlerinin silinmesi ve bu balamda grnmez klnmasna ynelik sylem, eytaniletirme sylemi ve Osmanl hogrs iddiasnn uzantsnda yer alan ve Trkiyenin bir mozaik olarak temsiline dayal romantik birliktelik sylemi. 29 Rfat Bali, Tarz- Hayattan Life Stylea, Yeni Sekinler, Yeni Meknlar, Yeni Yaamlar, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, s. 143-144. 30 Arus Yumul, Aznlk m Vatanda m?, iinde (der.) Ayhan Kaya-Turgut Tarhanl, Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar: AB Srecinde Yurttalk Tartmalar, TESEV Yaynlar, stanbul, 2005, s. 97. Yumul, birliktelie nostaljik yaklamla ilgili olarak Mc Crackenden ald patina kavramna dayanyor: Bu nostaljik yaklam Mc Crackenin patina (eski eya zerinde oluan pas) olarak adlandrd zellikle ilgilidir. Mc Cracken patina terimi ile eski ve nostaljik olmann nesnelere atfettii yksek statye iaret eder. Patinaya sahip nesneler geen zaman hatrlatr. Sekinlerin yaam tarzlar yok olmaya yz tutunca patina hem sahibine zel bir stat atfeder hem de sahibinin artk varolmayan bir yaam tarzna olan ilikisini imleyerek ikircikli bir anlam kazanr. Patinay nadir klan bir daha asla geri dnmeyecek olan bu yaam tarzna duyulan zlemdir. Trk toplumu da antikalar gibi dier nostaljik kalemlerin yan sra gayrimslimleri de patinal nesneler olarak kurgulad. Gemiten alnp bugne tanan gayrimslimler okkltrllk sylemiyle yorgun ve homojenletirilmi stanbulun slah iin dolama sokuldular.

14

Yukarda ben ok kr olduumu dnyorum demek ki ben ok az insan tanyormuum ifadesine yer verdiimiz Minenin (51) etrafnda tank olduu hzl dnm karsnda yaad aznlkta kalma duygusu, gayrmslimlerle romantik birliktelik sylemine alyor: O kadar az ki. Gerek hemerilerimiz onlar bizim. Gayrimslim ok samimi arkadalar olan Peker (34) iin zmirli gayrmslimler zellikli bir grup oluturuyor: zmire o kadar g almlar ki, onlar burada yzlerce sene yaam insanlar. ou zmirlinin yz senelik gemii var zmirde. Onlar yksek gemii olan insanlar... Grmecilerin nemli bir blmnde tank olunan, gayrmslimlere olumlu nitelikler atfetmek adna seferber edilen zc bak as ve bu balamda gayrmslimlerin her trl farkllk ve eitliliklerinin tesinde homojen topluluklar olarak temsili, Beikta Anadolu Lisesi ve stanbul niversitesi letme (ngilizce) Fakltesi mezunu, ok uluslu bir irkette st dzey yneticilik yapan Kemalin (31) syleminde ifadesini buluyor: Onlar hakikaten toplumdaki iek, onlara ok iyi baklmal. Benim ok yakn arkadalarmdan biri zaten gayrimslimdir. (...) Genel toplumda ben bunu ok nemsiyorum, ok iyi bakmak lazm ama- rakam o kadar azaltld ki, ok nemli bir gndem maddesi deil. Medyada, eyde, entelektel hayatta ok fazla gayri Mslim insanla tanyorsun, nk Trkiyenin o yzde 1 gelimi insanlarnn gelimi insan derken ekonomik deil, sosyo-kltrel, ne demek istediimi anladn. Hepsi niversite okuyor gayrimslimlerin. Ama geni halk kitlelerine baktn zaman Trkiyede aznlk diye bir ey yok. Yani Anadolunun bilmem ne kyndeki adamn aznlk grml bile yok ya da Anadolunun herhangi bir ilindeki. Ya da stanbulun herhangi bir varoundaki bir adamn. Ama stanbulun Beiktata ya da Ortakyde bir niversitede olduun, altn zaman gryorsun.. Gayrmslimlerle yaknlk, baz meknlar (okul, iyeri, kent vb.) birlikte yaama ve hogrnn doal meknlar haline getirmesinin yan sra, dierlerinden farkllatrma anlamnda da ilevsellii yksek bir sylemsel strateji oluturuyor: Benim ok Yahudi arkadam vard, Levanten arkadam vard, biz gerekten snfta yar yarya okuduk. Saint Josephten 80 mezunuyum ben. Mthi bir hogr ortam vard. Tabii zmiri Trkiyeden ayrmak lazm. zmirde hogr iklimi hl var. (Demet, 38) Biz zmirde yaadmz iin, aslnda gavur zmir derler zmire. Biz ok i ie yaadk. Beraber olduk. Ben Aaa, bu gayrimslim diye hibir ekilde. Byle farkl, imdi bizim Amerikan Kolejinde de bir sr Yahudi arkadamz oldu, Hristiyan arkadamz oldu. imizden biri gibiydi yani. Ben tabii Konyada olmadm iin, Kayseride olmadm iin bunlar net bilmiyorum, ama zmirde byle bir ayrm olmadn net biliyorum, evremde. (Ebru, 33) Grmecilerin ifadelerinde ne kan okulun bir mutlak hogr mekn olarak tahayylne ramen okullular sz konusu olduunda yaplan alan almalarnn bulgular farkl bir gereklie iaret ediyor. Bu aratrmalardan biri de Nida Bikmen ve Diane Sunar tarafndan Trkiyenin en sekin retim kurumlarndan biri olan Boazii niversitesinde byk ounluu orta ve st-orta sosyoekonomik snfa mensup Trk kkenli 240 renci (149 kadn ve 91 erkek) zerinde gerekletirilmi. Kentsel alanda yaayanlar tarafndan en iyi bilindii dnlen 10 etnik gruba ynelik tutumlarn incelendii aratrmaya gre, Ermeniler, Romanlar, Rumlar ve Krtlere kar olan sosyal mesafe en yksek dzeydedir (en byk mesafe: ayn lkede yaamay istememek; en yakn mesafe: evlilie kabul etmek). Trklere ve Trkle asimile Mslman gruplara (Laz, erkez, Grc vb.) atfedilen zelliklerin genellikle olumlu ve birbirine benzer olmasna karlk sosyal mesafenin en yksek olduu drt grubun hepsine gvenilmez sfat atfedilmitir31.

31 Nida Bikmen ve Diane Sunar, Trk Milli Kimlii ve Etnik nyarg, Trk Psikoloji Dernei Ulusal Kongresinde sunulan bildiri, 9-11 Eyll 2002.

15

En Yakn Arkadalk - En Az Farkndalk?

Aratrmada En yakn arkadalar arasnda gayrimslimlerin bulunmasnn, sz konusu topluluklarn sorunlar, devlet kaynakl aznlk kart politikalar ya da gndelik yaamda maruz kaldklar ayrmcla ilikin farkndalk anlamnda her zaman belirleyici olmad grld. Bu erevedeki sorulara verilen cevaplar deerlendirildiinde dikkati eken en nemli husus, aznlklara kar ayrmcln genelde gndelik yaamda karlalan toplum kaynakl ayrmclk olarak anlalmas ve aznlk kart resmi ya da gayri resmi politikalar ve ayrmclk uygulamalar konusundaki farkndalk eksiklii oldu. kinci husus ise, en yakn arkadalarla ilikilerinde birlikte yaamann ideal erevesi olarak sayg temelli mesafenin altn zellikle izenlerin kimi zaman farkndal en dk kesimleri oluturmas. Baka bir anlatmla Leyla (31) gibi gayrimslim ok yakn arkadalar ok olduu iin ayrmcla uradklarn kesinlikle dnenler olduu gibi, Begm (34) gibi ok yakn arkadalar ok olduu iin ayrmcla uramadklarn dnenler de var. Bu konudaki farkndalkta ise, konumak-konumamak ynndeki tercih belirleyici oluyor. Cenk (26) gre konumama, birbirine kar saygnn ifadesi: Aramzda bu tip konular hi konuulmuyor nerdeyse, zaten herkes herkesin inancna saygl, kimsenin de birisine bir ey kabul ettirme gibi bir derdi de yok. O yzden kii baznda karlkl sayg erevesinde herkes istedii gibi yayor. Cenkin en yakn fiziksel ve toplumsal evresi, gayrimslimlerin ayrmcla uramadklarna ilikin kanaatinde belirleyici: zmirde dnmyorum (...) Trkiye genelinde de akas bildiim bir ey yok. Yani, ama ok fazla sorun yaadklarn sanmyorum, belki sadece zmiri grdmdendir. Begmn (34) ok sayda gayrimslim arkada var: Dolu dolu, ok ok ok... Yani benim ok abuk sayabileceim eli, Niley, ra, hatta iki ra, bir Medi, Melik, falan, yle bir okluktan da yani... (...) Yani biz hi taklmyoruz ki byle eylere. Sen Musevisin, sen Ermenisin, sen usun busun, biraz... Begm, gayrimslimlerin sorunlarna ilikin tartmay da anlayamadn belirtiyor: Hi ben bunu anlamyorum. Biz okul okumadk m? talyanyla beraber okudun, Musevisiyle beraber okudun. Yani ne bileyim, herkesle beraber okuduk. Hi byle bir ey yoktu. Herkes birbiriyle beraberdi (...) Yani bir tek farkmz vard, din dersine girmezlerdi o kadar. zmirlilerin nemli bir blmnde tank olunan kentin mutlak hogrnn mekn olarak temsiline karlk Begm, bu durumun yalnzca zmire zg olduunu dnmyor: Sanmyorum byle bir ey olduunu. Nasl olabilir? Onlar da Sryanilerle beraber okudu. Onlarla beraber ey yapyorlar hani. Olamaz ki. Hani Mardinde de adam onlarla beraber. Bunlar sonradan kartlm, birtakm hedeflere gre kurulmu yanl teoriler. Yani sonuta teori olmaktan ktlar da. Begme gre, gayrimslimlerin sorunlarnn miladn Hrant Dink suikasti oluturuyor: Hani bu Hrant Dink olayna kadar, ya da hani bir papaz ldrlmt Trabzonda. O ana kadar gerekten hibir ey yoktu. Neveser (51), Trkiyedeki ayrmcla daha ok patronaj ilikileri temelinde bakyor: Ben gayrimslim, mslim diye ayrmazdm. Days olanla olmayan diye ayrrdm. (...) Bugn gayrimslim olup ok iyi artlarda olan, her trl hakk olan insan da var, yerden yere vurulan da mutlaka vardr. Neveser, irketin personel politikas gerei ok sayda gayrimslimle alyor: irkette bizim bir sr arkadamz var. st dzey ynetici vesaire, bizde nemli bir ey okkltrllk dediimiz eye nem vermek, bize gre bir skntlar yok, hatta birok arkadamzda Ermeni ile evli. Yani her yerde Almanyadaki Trk ne durumda deseniz, buradaki Yahudiden, Ermeniden daha m iyi durumda bilemiyorum? Kendisine niversiteler hari gayrimslimlerin fiili olarak devlet memuriyetinden dlandklar hatrlatldnda u cevab veriyor: stiyorlar da m alamyorlar ben bilemiyorum akas, orada bir cehaletim var onu sylemek istiyorum. Yzeyde konuulan konular ruhban okulu, bilmem, nedenini de incelemiliim olmad iin skntlar nerelerde ekiyorlar tam bilmiyorum.
16

Leyla (31) ise, grmecilerimiz arasnda yer alan Ermeni kkenli Serpilin en yakn arkadalarndan biri olarak yaanan sorunlarn farknda. Ancak bu farkndalk, Serpilde kendi yaamyla daha dorudan ilgili grd slmi tehdit algs karsnda nemini kaybediyor: ...Trkiyede srekli cami dikiliyor. Mesela cami dikilmesine kar hibir ey yok ama Serpil ve Serpil gibi insanlarn, Ermeni olsun, Ortodoks olsun, Yahudi olsun, iki tane ibadet edecek yeri var, kalkp stanbulun bir ucundaysa teki ucuna gitmek zorunda kalyor. Bunlar da ok yanl buluyorum yani onlarn da aslnda hani, onlara da ibadethane almas gerektiini savunuyorum ama biliyorum ki ibadethanelerin almasn iyice eye brakrsak her yerden Kuran kurslar prtleyecek. Farkndalk eksikliinin en u noktasnda, baz grmecilerin verdikleri yantlarda tank olunan gayrimslimleri yabanclarla kartrma bulunuyor. Ender de olsa, Fethiye etinin kamuoyunun gndemine tad devletteki yerli yabanclar32 algs, yakn evrelerinde gayrimslimler bulunan eitimli kesimlerde bile geerli. Dame de Sion Lisesi ve Galatasaray niversitesi Uluslararas likiler Blm mezunu Ali (23) devlet kaynakl ayrmclk politikalarna rnek olarak aznlk okullarnda yakn zamanlara kadar yrrlkte olan Trk mdr bayardmcs uygulamas hatrlatldnda yle cevap veriyor: Belki o ey iindir. Yani yabanclarn, yabanc tehditleri azaltmak adnadr, Trkiye zerindeki. [Ne gibi?] Kendi kararlaryla Trk okullarn ynetip, genleri de kendi istedikleri gibi ynlendirmelerini engellemek adnadr. Ama bunun bir aznla yaplan bir ey olarak deil de ounluun karn korumaya ynelik bir... [Yabanclar derken kastettiiniz gayrimslimler mi?] Hayr, etnik kken... Franszlar. Ama Hristiyanlar diye deil, Mslman deiller diye de deil. Ne bileyim. Bir Trk retmenin ya da mdr yardmcsnn denetliyor olmasnn sebebi ite, eitimin Trklerin kontrolnden kmamas kaygs olabilir diyorum. Kadky Anadolu Lisesi rencisi Songl (19), ancak aznlklarla kimleri kastettiimizi akladktan sonra baz sorunlar olabileceini belirtiyor: Olabilir tabii. Yani kendi lkelerinde veya benim topram diye adlandrdklar. [Buras onlarn da topra deil mi?] Onlarn topra tabii ki buras ama yani nasl diyeyim. Ermeniysem Ermenistanda yaamay tercih edebilirdim mesela. Hani Ermeni olan. Ermenilerin yaad bir lke. [Sizce daha m iyi olur yle?] Zannetmiyorum. Zaten buraya karmlar artk. Tipleri de karmlar. [Bize benziyorlar diyorsunuz?] Bir tek Kiliseleri farkl galiba. Ben okkltrllkten ikyeti olan bir insan deilim. Sevcann (38) yant, gayrimslimlere ynelik yerli yabanclar algsnn son derece kaygan bir zemin zerinde ilerleyebileceini ortaya koyuyor: Yaa, imdi tabii yazl bir ey yok ama. Byle deiik bir ive duyduumuzda, hani bir ey, Rus grdmzde ha ite bak bu o... demek gibi bir ey. Biz byle bir ive bozuk geldiinde haa gayrimslim ya da ite gvur diyoruz, maalesef. [Peki devletin, sistemli ayrmclk yapt baz konular?] Valla, u anda yok. nceden olmu, bunu kabul etmek lzm, tarihimizde zavall bu insanlara bir ekilde, yok vergi arttrlm, yok bilmemne olmu. Bir ekilde brakp kap gitmek zorunda kalmlar. Rahatsz olmular. Ama u anda da tam tersi biliyor musunuz. Trkiyeyi byle parselleyip parselleyip satyorlar. Ve be kuru vergi vermiyorlar. Sizin elli liraya aldnz... [Ben yabanclardan sz etmiyorum ama... Trkiyenin Ermenileri, Yahudileri...] Ha Trk, he he... [Trkiye Cumhuriyetinin eit vatandalar olma anlamnda var m sorunlar diyelim?] Aznlk olduklar iin, zamannda grdkleri muameleyle ie dnk yaamak zorunda hissediyorlar kendilerini. Zamannda Trke isim koymak mecburmu veya dikkat ekmeyelim diye Trke isim konmu, imdi mahkemeye verip dzeltiyorlar falan filan yani. Ama bu insanlar hakikaten rahatsz olmular yani. Dikkat edin hepsi kendi ilerinde grrler, ok fazla ey yapmazlar yani. [Ama devletten kaynaklanan herhangi bir ayrmclk olduunu dnmyorsunuz?] u anda hayr d32 Fethiye etin, Yerli Yabanclar, iinde (der.) Ulusal, Ulusalst ve Uluslar aras Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Lozan Antlamas), stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, Kayhan Matbaas, stanbul, 2002, s. 70-81.

17

nmyorum, dnmyorum ama u andaki Devlet dini, Mslmanl o kadar pompalyor ki ar dinciler de mutlaka bir tepki gsteriyordur yani. Uzun yllar Fransada yaayan Blent (39), gayrimslim aznlklarn eitli sorunlar yaadklar inancnda. Buna kendi yurtd deneyiminden hareketle bir rnek veriyor: ok aznlktalar, ok kk kaldlar, bir avu kadar. Ben de yurtdna gittim, kendi dilini konuunca falan insanlarn dnp nasl baktklarn falan bilirim. Ama bunun daha iyiletirilmesinin aresi insanlar rahatlatmaktan tabi geer (...) Tandm insanlar var. ten ve dtan, birebir akademik anlamda eildiim bir konu olmasa da, insani olarak bu vatandalarm, komularm gzlemliyorum. Zaten bu kapsamda kolay bir kader deil diyorum. Ancak gemite bir sredir biriktirilen hatalarn ve negatif yaanmlklarn bir sonucu bunlar, belki bir zm vardr, belki yoktur. Blent ayrmclk yapldn dnyor, ama ayrmcln kayna mevcut hkmet: Ayrmclk yaplyor ama ayrmclk yapan, ayrmclk uygulayan kiiler kesinlikle Kemalist veya ulusalc deiller, kesinlikle deiller. Bilhassa snni inanc tek din olarak devletin tepesine sokmaya alan ve biz aslnda demokrasiyi ve zgrl istiyoruz diyen bu ucube zmre, yani eklen ve ierik olarak... [Peki devletten kaynaklanan bir ayrmclk var m?] Evet yani birtakm eyler duyuyoruz. Mesela birtakm sorumluluk isteyen hassas mevkilere getirilecek kiilerin aile gemilerinin aratrld, ordu da veya baka devlet kurumlarnda byle eyler olduunu gryoruz. Ama dorusu bu mudur? O ayr bir tartma, baka lkelerde de istisnasz byleyse bizde de byle olmasn normal karlayabiliriz. Ama bir yerlerde de bunun salkl istisnalar varsa, buyurun getirin deneyelim uygulayalm. Ama yoksa o zaman bu tartlsn, ama Trkiyeye yklenmek, Trkiyeyi gnah keisi olarak parmakla gstermek de biraz arlk olur diye dnyorum ben.

Suskunluu Bozmak: Bak Srtnda Yrmek

Ender de olsa en yakn arkadalarla suskunluu bozma giriimleri ise, genelde olumsuz bir deneyimin yaanmasna neden oluyor. Suskunluun bozulmas, taraflarn grnrlk kazanmasna, sorularn sorunlar getirmesine, romantik birliktelik algsnn paralanmasna yol ayor. Alinin (23) suskunluu bozma giriimi bu tr bir deneyimi yanstyor: Kzlar hakknda beraber konutuumuz veya beraber yediimiz itiimiz... Onlar ne dnyordu? Onlarn ne dndn zaman iinde farkettim ben. nce bir suskunluk yani konumamak istei gibi, sanki bir eyden korkuyor gibi, sanki arkadalmz bozulur ya da ne gerek var zaten yani on senedir tanyoruz birbirimizi yani. Ne gerek var gibi bir ey (...) lk, daha hi byle bir konu gememiti aramzda yani, politik ya da siyasi ya da rkla alakal. Ben bu konuyu amaya altmda onlar kapatmaya alyordu zellikle. Ve bundan rahatszlk duydum, duyuyordum nk biz her eyi paylatysak, her eyi konutuysak bunu da konuabilmeliyiz. Sonuta da akas bu noktada yani istenmeyen noktaya da gitti yani. Alinin suskunluu bozma abas, en yakn arkadalarnn maruz kaldklar ayrmclk biimleri ile ilgili farkndaln artrrken milliyeti bir geri kaa da neden oluyor: O anlamazlkta ben unu grdm. zellikle birisiyle anlamazlk kt. O ortaokula kadar Ermeni okulunda okumutu. Daha sonra sekizinci seneden sonra Dame de Siona gelmiti. Dierleri 12 yandan yani ilkokuldan sonra Dame de Siona gelmiti. Onlarla daha iyi bir diyalog kurdum ama daha ge Dame de Siona gelen daha byle Erm... daha byle diasporay savunan, daha bu konuda bizde hard solu savunan bir tavr taknyordu. Sonunda kt olduk. Daha sonra... Bunu sonra farkettim. Mesela o arkadan ite Kapalarda alan arkadalar vard, kuyumcu, gen ocuklar, bizim yamzda ama, ite Ermeni lisesini bitirmi, niversiteye gitmemiler zaten filan. Onlarn da daha ziyade yle olduunu grdm. Yani onlar da daha sulayc ekilde taklyor. Ama ben, on yamdan beri beraber olduklarm yle taklmyor. Yani daha anlaylyd tarzlar bize kar. Bu da ben de yle bir duygu dourdu akas; ulus, yani milli eitim, gerekten de milli olmal. Ermeni okulu ne demek yani? Buna Ermenice retilebilen bir ey salanabilir tabii ki, ufaklndan beri. Ya da okula benimle
18

beraber gelir alt yandan beri, ondan sonra akam kar Emenice renir. Ama bu okullarn bence bu noktada Ermeni ulusalcl aladklarn gereksiz bir ekilde, yani byle bir hassasiyet olutuduklarna inanmaya baladm nk dediim gibi daha on yandan beri sen Dame de Siondaysan ve Trklerle okuyorsan baka bir ekilde bu tip okullar... Ali, bu yaklamnn Trk milliyetiliiyle bir ilgisi olmadn dyor: yle bir Trk milliyetiliim, hi kafataslm yok. Ben hani milliyetileri de severim ama, hi hi hi hi hi kimseyle problemim yok. Ama bunu grebiliyorsam da milli eitimin gereklilik olduunu dnebiliyorum yani. Bir de orduda gayrimslimlerin bulunmamasn (bir tek orada...kesinlikle) anlayabiliyor. Konumak, gayrimslimlerin yzde 1500 ayrmcla uradn dnen, bu konuda aile yksnden hareketle ok sayda rnek veren, kendisini Ne Ermeni, ne de Trk olarak tanmlayan (Hibir ey olarak tanmlamyorum, ben galiba kimlik kazanma aray iindeyim.) skdar Amerikan Lisesi ve stanbul niversitesi letme Fakltesi (ngilizce) mezunu olan ve bir yabanc irkette yneticilik yapan Ermeni kkenli Serpilin tarafndan bakldnda da bak srtnda yrmek gibi: Bunun eitim seviyesiyle inann alakas yok. Ben bu tr konulara hi girmez, konumaz, stnde durmazdm... Ama insanlar o kadar taciz edici ekilde konuuyor ki onlarn yannda da yabanc hissetmeye balayacam. Bu kendi arkada grubum deil ill ki. [Ermeniler arasnda m?] Ermeniler arasnda da yle. Trkler arasnda da yle. Bizim ok kk bir arkada grubumuz var aslnda bakarsanz. ok fazla insanla sosyalleiyoruz i araclyla da, onla da bunla da. Ama azck da olsa politik altyapl, azck da olsa bu etnik kkenlerle alakal bir discussiona girdiiniz zaman insanlarla gryorsunuz ki insanlar ok kapal fikirli konuyla ilgili ve de en yakn, en fikrine gvenirim dediiniz adam bile ok hassas oluyor, yani en ok okuduum ve tartmak istediim, fikrine gvendiim insanla, arkadamla bile konutuumda bu konuyu byle bak stnde yryormuasna hissettiriyor (...) Ben denetim irketinde alrken altm insanlardan bir tanesi ey sormutu bana, sizin sorduunuz gibi, Kbrsta bir aylk bir ie gitmitik beraber, oturuyoruz yemek yiyoruz akam Serpil, sen Ermeni kkenlisin deil mi? Evet. Sen hi bu lkede zorluk ktn dnyor musun, sana zorluk karldn? Evet dnyorum, ben anlatyorum yle yle, byle byle. ocuk inanlmaz derecede tepki gsterdi bana. nanlmaz derecede kzd ve ben en son kavga etmedim tabii ki de tarttk diyelim bir noktadan sonra, yle bir noktaya geldi, bana Ya sev ya terk et! dedi, ya ne alakas var. Senin sorduun soru bana bir ey soruyorsun senin grne gre mi cevap olacak, ben de evet diyorum, ocuk dnp bana Ya sev ya terk et! diyor. Anlatabildim mi?

Hepimiz Hrantz, Hepimiz Ermeniyiz: Soru(n)suz Birlikteliin Turnusol Kad

Yukarda en genel hatlaryla yer alan suskunluk temelli bir arada yaama ve hogr anlatsnda, Hrant Dink suikasti nemli bir kopu yaratyor. Grmecilerin nemli bir blm, Hrant Dinki suikast ncesi tanmadklarn ve cenaze trenine katlmadklarn akladlar. Katlmama gerekelerinde ilkesel (!) kar duruun (hangi amaca hizmet ettiinin bilinmemesi, benzer bir duyarlln baka olaylarda sergilenmemesine duyulan tepki, vb.) yan sra zellikle genler sz konusu olduunda korku ya da ailelerin engellemesi de etkili olmu. Gayrimslim ok samimi arkadalar olan, zmirdeki gayrimslimleri yksek gemii olan insanlar olarak tanmlayan Peker (34), stanbulda olsa dahi cenazeye katlmayacan belirtiyor: Neden katlmazdm, nk bu zr. Yani ben ne diye yry yapardm syleyeyim, ey diye yapardm, Bu cinayetin gerek sorumlularn bulun diye yry yapardm. (...) Bu iin sonunu bulamayacaklar sonuta, iki tane adam hapse atacaklar bitecek. Ben ey yapardm, yani yry yaparken hesap sorulmas iin yry yapardm diye dnyorum.(..). Ben yapmazdm, hibir koulda da yapmazdm. Benim tandm insanlar da yapmazd. Normal bir Trk de bunu yapmaz. Onun iin bence bunun iin kalkp da zr moduna girmektense bundan hesap sorar moduna girebilirdik diye dnyorum. Benim arma gitmez yani. Hepimiz Erme19

niyiz diye kp da yrmek benim arma gitmez, sonuta ben Ermenileri, aslnda biraz onlarn Trk olduuna inanan bir insanm. Belki benden daha ok Anadolulu hatta. (...) Ben gidersem Trklmden gider dncesinde olan bir insan kesinlikle deilim. Ermenilerin zmirde kendilerini aznlk hissetmedikleri kanaatini tayan zmir Saint Joseph Lisesi ve Bakent niversitesi letiim Fakltesi mezunu Berkin (28) Hrant Dink cinayeti ile ilgili dncelerinde medyadan beslenen dezenformasyon ve komplo algsnn izlerini srmek mmkn: Her eyden nce bir insan lyor. yi bir ey deil yani. imdi dedik ya birok ynden Trkiye geriliyor, lastik gibi ekiyor her g. Byle bir, PKKya daha ok Ermenilerin desteklerinden de bahsediliyor ey anlamnda. Ki zaten lmn de bir sre olarak dnyorum. Bir adam ld, ondan sonra PKKnn olaylar patlad. Askerlerin ldrlmesi vs. Yani akas ok eyim de yok yani, o adam neden ldrld, hangi gler ldrd? Bilmiyorum. Yani, sen siyaset bilimi okudun sonuta bu konulara daha hakim ve eysin. Ben zaten pazarlama alyorum yani.. Berk, stanbulda olsa da yrye gitmeyeceini belirtiyor: Gitmezdim, nk neye hizmet ettiini bilmediim iin gitmezdim. Anlatabiliyor muyum? Bilsem, ite bu adam bir eylerin savunucusuydu, bu adam ok deerliydi, Allah kahretsin. Uur Mumcu ldrldnde yrye gittim. O ldrldnde kktm yani. Uur Mumcu tamam, adam yani baz eyleri ortaya kartt zaten. O adam Uur Mumcu benim iin daha deerli. Daha aktifti. Ki yani btn sylemlerini vs. biliyorum yani. Gittim mesela. Hepimiz Ermeniyiz slogan hakknda ise, imdi tabii iletiim okuyan bir insan olarak da olaya nereden bakldna... Onlar tarafndan bakldnda evet, hakl bir slogan olabilir. Ama d taraftan daha dorusu bu konuyla ar ilgisi olmayan ben niye byle bir ey syledikleriyle ilgili ok bir fikrim yok. Ama ben Hrant deilim, kim olduumla da ilgili ok bir fikrim yok. Ermeni de deilim. Ermeni olmak isteyen olsun, ona da kar deilim. Ama u lkeyi de bir rahat braksnlar istiyorum. Azck bir durulsun, bir insanlar salim kafayla, sakin. imdi ben atyorum, tamam Hrant Dink ldrldkten sonra onunla ilgili bilgiler edinmeye alaym, onun ne olduunu renmeye alaym, niye olduunu, ama bu sre gerektiriyor. ki gnde renemem. Bir sene, iki sene. Bu adamn bir gemii var. Ka yanda ld? 50 yanda ld bu adam. 50 yana kadar bir ey yapt bu adam. 25 seneyi ben iki aya, iki gne sdramam ki. E Hrant Dink ld, bir sene sonra Ergenekon balad. imdi ben hangi birini reneceim? Anlatabiliyor muyum? Ciddi anlamda u hakldr veya udur budur gibi bir ey syleyebilmem iin bilgiye ihtiyacm var. Alabilirsin tabii de, tek ynden alnan bilgiyle olmuyor. Her taraftan bilgi alacaksn ki sen bir sentez yapacaksn (...) Yarn ne olacak kim bilir? O derken, bu derken Hrant unutuldu gitti yani. Bana soruyorsun da. Cinayet ncesi Hrant Dinki tanmayan, daha sonra konuya biraz aina olan Cenk (26), suikasti d glerin provokasyon amal bir hareketi olarak tanmlyor. stanbulda olsa yrye katlmayacan belirten Levent, Hepimiz Ermeniyiz slogan konusunda dier grmecilere oranla daha lml: Belki onlar eyler bir gn bizim de bamza byle eyler gelebilir, biz de baka bir lkede aznlk olarak yaamaya gittiimizde, bir eyler yaptmzda bizim de bamza ayn eyler gelebilir. Eitlii savunucu bir ey olarak da sylemi olabilirler. Bilmiyorum yani bana yle geldi. Aznlklardan ok ok arkada olan Begm (34), suikasti kesinlikle onaylamyor ama yrye de katlmayacan belirtiyor. Yani neden yle olmasn, bu bir rnek tekil etmi ve etsin diye bir ekilde detaylandrlm bir ey olabilir. Ama cinayet hakl bir ey mi hayr. Hibir zaman savunulmaz. Ama baka bir bunun arkasndan bir olay yaadk. Bizim Gneydouda epey ehidimiz oldu. Dalca olay. Sanrm net hatrlamyorum ama burada o kadar kyamet koptu, bu daha snk kald. Hepimiz Hranttk, hepimiz Dinktik tamam da burada da bir tepki olmas gerekiyor, bir tutarllk yok bu lkede. Orada mesela hep beraber yollara aktk, dkldk (...) Hayr deiliz... Hepimiz Ermeni falan deiliz. Ermeni Ermeni, Musevi Musevi, Trk Trk, Mslman Mslman. Ama hepimiz evet Trkiyede yayoruz ve hepimiz ayn eyin altnda yayoruz. Kendi benliimizi koruyarak yayoruz. Benim onun inanlarna usuna busuna hibir zaman saygszlm olamaz ama onun da bana olamaz. Herkes kendisi hani, bir arada sadece uyumlu yayoruz biz.
20

Hrant Dinki tanmayan ve suikaste kadar gayrimslimlerin sknt yaadklarn dnmeyen Ebrunun (23) deerlendirmesinde romantik birliktelik algsnn bozulmasna ynelik tedirginlik var: Tamamyla Trkiyenin bu etnik gruplarna, bu barl ortamna, toplumsal olarak beraber i ie yaadmz o mozaiimize vurulmu bir darbe olarak dndm. Suikastn ardndaki gler konusunda unlar sylyor: Valla ben okumutum galiba. Trabzonda bir jandarmann m, jandarma komutanl m ortaya kmt. Ben daha ok yle dnyorum. Sanki sa grler de eriatlar da MHPli. Daha ok, neydi onlarn ad faistlerin yaptklarn dnyorum bunu. Biliyorsunuz onlar Trkler dnda insanlara hogryle bakmyorlar ve ok koyu MHPliler. Bence yle gibi geldi bana. stanbulda olsayd yrye katlacan belirtiyor. Ebrunun slogan konusunda bir rahatszl yok (Hepimiz Ermeniyiz biraz sama olmu, biraz ar olmu bence. nk bence deyim u olmal hepimiz farkl kkenlerden de olsak hepimiz bar iinde ve kardee yaayabiliyoruz gibi bir slogan olabilir. Yani, kendi kkenimi reddedip de ben ite uyum gibi bir ey yok ama hani, beraber...) ama yine de belirtmeden geemiyor: Atatrk Genlik Grev Bana slogan kadar altna imzam atmam. Ama empati kurma babnda hani Hrant Dinkin ldrlmesi asndan bizim d dnyaya verdiimiz tablo ok irkin. nsan sadece ve sadece etnik kkeninden dolay ldrlmesi benim tylerimi diken diken ediyor. Hani, o manada Hepimiz Ermeniyiz deil de, o konuda bir tepki olarak yrye giderdim. Sevcan (38) slogan konusunda tepkili: Ya, niye hepimiz Ermeni olalm? Tamam hepimizin kalbi onla, kalbi onun iin arpyor, ite onun iin zgnz falan deyin. Bir kere cenazesinde ne iiniz var her eyi brakn, Hrant Dinki de brakn. Kimin cenazesine gittin? O kadar bizim gazetecilerimiz ldrld zamannda neydi o eyler, neydi o ya, Hrriyette, Uur Mumcular da bilmemneler de falan. Btn o, hepimiz Uur Mumcuyuz niye demedin. Hepimiz komnistiz niye demediniz. Mezun olduu lisenin mail gruplarnn da moderatrln yapan Sevcan cenaze sonrasnda dolama sokulan Hepimiz i....yiz! slogann hatrlatyor: O dnemde yazma okumaktan beynim uyumutu, nk Hrant Dink konusunda tabii ok farkl grler var. Kimisi oturup saatlerce nasl bir pislik olduunu anlatyor. teki de diyor ki hayr yle deil byleydi diyor falan yle gereksiz tartmalar, bilmem neler falan. Sonra aradan bir zaman geiyor, be ay geiyor, bu sefer bizim eylerimiz ehit ediliyor, askerlerimiz, e niye o zaman, ite Krtler de lyor, hepimiz Krdz diye niye yrmediniz? Niye askerlerimizin gitmediniz cenazesine? (...) Niye sadece Ermenilerle empati kurdular? Niye Krtlerle kurmuyorlar? Niye Trklerle kurmuyorlar? Niye vatan iin savaan insanlar iin empati duymuyorlar da sadece burada kendi cemaati iin bir gazeteye yaz yazan adama, ben bakn ldrlmesini tasvip etmiyorum, ok yazk, hi gerek yoktu. sterse Trkiyeye kfretmi olsun yine de alp kapnn nne koyacaksn ne hali varsa yesin. ldrmek zaten insanlk olamaz ama, onun iin de yrmem, kimse kusura bakmasn. Songl (19) suikasti, Trkiyenin d imaj asndan deerlendiriyor: Ne diyorlar? Sanki ey gibi algland biraz. Trk, bir Ermeniye kyd falan gibi algland. O yzden kt, kt bir ey. nsaniyet u an kt. Sonra hani ey olarak bakyorsunuz. Bunun tabi Avrupa basnnda nasl bir izlenim verdii? Baya bir abartlmtr. (...) Bence ey, hani, Ermenileri ldryoruz falan diye bir ey anlalmtr byk bir ihtimalle, bu da rahatsz edici bir ey. Songl, yrye katlmay dnmemi: Yani, ey dediler. Biz Ermeniyiz diyorsunuz ama ite Mehmetiklerimiz lyor, hepimiz bilmemneyiz demiyorsunuz falan. Ama tabii bunun farkl bir boyutu var yani. Alinin (23) Hrant Dink suikasti ile ilgili pozisyonunda Avrupa Birliinden Yasin Hayale uzanan bir dlanma/tekiletirilme algs ne kyor. Ali, grme srasnda srarla geri dnd vize konusunda karlan engeller nedeniyle Finlandiyal kz arkadana kavuamama yksnde Yasin Hayalleiyor: Ben bu konuda akas, ben mesela daha teorik bir bazda Avrupa Birliine evet dersem, Avrupa Birlii yolunda ilerlemeyi dnrsem hayatmda yaadm baz eyler ok fazla. Yani iimde nefret uyandran eyler oldu hayatmda aslnda, Avrupa Birliine kar. te kz arkadam Finlandiyal mesela. Mesela vize alma olaylar diyelim ki. lk gittiimde 2005ti Finlandiyaya. lk gnde vize vermilerdi Fin Konsolosluu ba21

na. Daha sonra ikinci kez geen sene ylbanda gitmek istedim. Uak biletini aldm, btn antalarm, her ey tamam yani. O biliyorsun kafatas, biyometrik filan iren geliyor bana. Mesela bir renci olarak gidemiyorum... Ben ailem de gerilmiti o zaman mesela. Yani kapnn nnden geiyoruz mesela ve midem bulanyordu hani yani. Ben onu Avrupa Birlii olarak alglyorum, Shengen dolaysyla, Avrupa Birlii ile alakal bir ey ve gerekten midem bulanyor filan. Daha sonra gittim, ite Shengen ey deitirdi, kanun kural deitirdi, artk on be gnde verebiliyoruz dedi. Benim uam da bir hafta sonra idi. Ankaraya filan bile yollasam alamadm uak biletim yand. Kz arkadam ben senede sadece bir iki kere grebiliyorum ve gremedim. Fin Konsolosluundan, yani fahri konsolosluk var burada, ktmda aa yrdmde aklmdan geen tek ey, ite Uluslararas nc snf rencisiyim, sosyal demokratm diyorum gya, yani bir sr bir sr bir ey, aklmdan tek geen uydu, byle, yani, Trakyadan Avrupaya ordu sryorum, hepsinin azna s... filan, yle bir imaj geldi gzmn nne. Bir harita byle ve byle yani kzgnlk, ok byk bir kzgnlk. Ve o dnem mesela bu olaydan biraz nce, yani, bir iki, bir hafta nce sanrm Hrant Dink ldrlmt. Hrant Dink ldrldnde, ok Ermeni arkadam var okulumdan dolay filan, ok iim szlyordu yani. Hani hem daha dnsel bir dzeyde hem de arkadalarmla yani daha yakndan ilikili olup toplumla alakal olmas balamnda iim szlyordu. Ama daha sonra o dnem, yani, o dnem eyleri analiz ettiimde, mesela ite, milliyetilie kar olmann yanl bir algdan getiini dnmeye baladm. Yani oradaki sorun o ocuun milliyeti olmas deil yani. (...) unu hi kimse dnmyordu bence. Ben niversite rencisi olarak, ok yani olduka iyi durumdaym, Finlandiyaya gidemiyorum, kz arkadam gremiyorum ve aklma Avrupaya ordu srmek geliyor. Trabzonda, ben Trabzona gittim bir kere bir gezi srasnda, kz arkadanzla elele tutuup gezebileceiniz bir yer yokken, bir geleceiniz yokken, i imknnz yokken, yani okul yokken, niversite yokken o ocuk nasl hissediyor. Ve bir Ermeni yazar konusunda, ki bu Ermeni yazar, ne demiti tam imdi hatrlayamazsam affedin ite... Bu dzeyde ben bile bir vize verilmedii iin Avrupa Birliinden nefret edebiliyorsam bu ocuk niye duymasn ya da Trk halk Avrupa Birliini neden desteklesin (...) O zaman ite birisi de Hepimiz Hrant deiliz diye bir pankart amt. Ben onu anlayabiliyordum mesela. Hepimiz Mehmetiz diyen adam anlayabiliyordum. (...) Ha brn de anlyordum. O ok baka bir ey; onu zaten anlayabiliyorum. Ama mesela hepimiz Mehmetiz, deiliz diyenleri anlamayanlar anlamyorum. Adamn neye tepki gsterdiini anlamaya al yani. Bir Ermeni lm, bu adam niye byle bir ey yapyor yani. Niye yani? Bunun tepkisi niye yani? Hatta ite o zellikle liberal insanlarn buna byle ok ulusalcla ya da milliyetilie kar olmasn da alglayamyorum, anlayamyorum yani. Tabii ki onun da anlayabilmesini isterim yani hepimiz Ermeniyizin ne demek olduunu. Blent (39), Hrant Dinkin cenazesine katlmak istedii halde ii nedeniyle katlamam: Daha nce Hrant Dinki, tartmalarn kzt, dava srecini filan ben izlemitim. Hatta Hrant Dinkin ldrlmeden nce miydi, sonra myd imdi kesin olarak syleyemeyeceim, Fransz televizyonuna yapt bir beyanat, konumay orjinalinden dinledim. ok holanarak dinledim, nk ak ak siz de kabahatlisiniz dedi Avrupaya. Keke Trkiyede, ben rastlamadm iin sylyorum, bu altyazl olarak gsterilseydi. Herhangi bir televizyon kanal bunu gsterseydi, yapmadlar. Yani belki bir yanlm vardr, belki ben rastlamadm, ama nemli bir belgeydi o, gsterilmediyse, gsterildi de ben karmadysam pardon bu byk bir eksikliktir. Ama maksimum bilgimi paylamak iin sizinle unu da syleyeceim. Hrant Dink bir yazsnda zehirli Trk kan kelimelerini kullanmt. Bu da onun bir kabahati, ama neden kabahati diyorum; ben bile bugn bir email yollarken bir yere, bir arkadama bir yaz yollarken tekrar tekrar okuyorum. nk azm yand, dilim yand yani yaptm hatalardan dolay, kar taraf beni yanl anlad. Bir kalem adam, bir yazar, bir gazeteci kar taraf benim yazdmdan ne anlar diye dnmeliydi. Rahmetlinin tek eksiklii, kabahati bu bence, benim gzmde sadece bu. Blent, slogana ilkesel olarak kar olmamakla birlikte, Trkiyenin zel koullarn da anmadan geemiyor: Elbette salkl olarak, Trk vatandalnn salkl olarak anlald ve yaand byle bir lke olsaydk kimse Hepimiz Ermeniyiz slogannn sylemek zorunda kalmazd. Yine batan yanl bir tartma gryorum ben bunu, insanlar byle bir slogan atmak zorunda braklyorlarsa sorun orada deildir.
22

Ailesiyle ilk ciddi kavgasn Hrant Dink konusunda yaayan ve annesinin basks sonucu (... ks ks evde oturdum. Bir ekilde yani tepkimi gstermek istedim. Annem, sana ne elin Ermenisinden dedi. Annemle o konuda ok ciddi kavga etmek zorunda kaldk. Hrant Dinki duyar duymaz, benim vicdanma dokundu, iin politik ynn getim.) cenazeye katlmayan zmir Fen Lisesi ve Galatasaray niversitesi mezunu Cansu (23), slogann Trkiyenin d imajna olumlu katks olduunu dnmekle birlikte Hrant Dinkin abartlmasndan rahatsz: Ermeni olduu iin ldrldyse buyurun biz de Ermeniyiz. Bir meydan okuma vard yani, sanyorum o meydan okuma ksm sinirleri bozdu ve sonunda ok kt bir okuma kt. Ama ben ey diye dnyorum, ok nemli bir olay, bir kere bu kadar tepkinin olumas beni bile artt. Ben Fransaya hemen sonrasnda gittim. (...) Bir adan da o tepkinin iyi olduunu dnyorum, nk normalde bana ey diye dnecekti byk bir ihtimalle, aaa bak Trkiyede Ermeni ldrld diye, herkes aaa Trkiyedeki o protesto ne kadar gzeldi, biz ok ardk hi beklemiyorduk. Trk halknn da bu konuda duyarl olduu grmek gzeldi ama sonra Hrant Dinke olduundan daha fazla anlam yklendii dnyorum (...) rnein, tabii ki de bu Ermeni... Ben ey Ermeni cemaati ok sessiz bir cemaat, ne dndkleri ne yaptklarn fazla bilmiyoruz. Zaten cemaat says, D. Hoca ile geen gn bir tabir kulland, kelaynak says kadar kaldlar zaten. 2000 kii diye biliyorum u anda. Yahudi cemaati, hani biraz, devletle de en iyi ilikide olanlar onlar, Ermeni cemaatini hi bilmiyoruz, Hrant Dink ve Agos o grevi yerine getiriyordu. Biraz sessiz bir cemaatin bir eyler ifade etmesine yaryordu. Ama akcas Trk entellektel hayatna inanlmaz bir katks olduunu ben dnmyorum. Sanki Hrant Dink olduundan daha fazla abartld diye dnyorum, zellikle sonraki srete. Birok cenazeye gitmedii iin Hrant Dinkin de cenazesine gitmeyen Neveser (51) slogann duygusal ama doru olduu dncesinde: Arkasndan getirdii tepkiler tabii ki ho olmad. Orada duygu karklklar oldu akcas... Bundan sonra her konuda hepimiz bilmem neyiz haline geldi. Bence birok Trkten ok daha Trk bir insand bir kere yaklam olarak ve Ermeni meselesinde bizim spokes works olabilecek bir insand; onun iinde yazk olduundan te Trkiyeye ok puan kaybettiren bir durum da oldu. Neveser suikastin azmettiricileri konusunda her trl senaryoya inanmaya yatkn olduunu itiraf ediyor: Diaspora bile olabilir diye dnyorum, arkasnda yani, nk diasporann kabul ettii bir insan da deildi Hrant Dink. Yani dnya artk yle kark oldu ki, kizkuleler oldu, Amerika bunu kendi yapmtr da dendi. Yani inanlmayacak bir ey de deil, her trl tezgahlanabilir. Bugn ey var m! Neydi o adamn ad, Talabani diyeceim geliyor... [Usame Bin Ladin mi?] Heh, yayor mu adam, yaamyor mu emin deilim, ikide bir gidiyorlar, kyor filan gibi! Yani her trl teknolojiyle her ey retilebilir vaziyette, her trl gizli servislerin bir sr olanaklar var. Her senaryoya inanabilecek hale geldi insanlar. Ben eri ile doruyu kartryorum, onun iin Hrant Dinkin arkasnda da trnak ierisinde derin devlet merin devlet ne varsa onlar da olabilir, AKPnin kendisi de olabilir, diaspora da olabilir, her ey olabilir bana gre. remin (32), cenazeye katlmama gerekesinde dier gazetecilere ynelik suikastler ne kyor: Tabii buradaydm ama katlmadm. Uur Mumcu iin ne dndysem ayn eyi dndm. Sonuta Uur Mumcuya istesem de katlamazdm, o Ankaradayd, ben stanbuldaydm. Yarayd yani, ben Abdi pekiyi hatrlamyorum, kktm o zaman ama Uur Mumcu sonuta benim okuduum, siyasi anlamda dncelerimi deitirmeye baladmda elimin altndaki kitaplard bu belli bir his, bir ba yaratyordu sizde. O benim iin ilk oktu. Daha sonra Ahmet Taner Klal iin de ayn eyi hissettim, ama Uur Mumcu benim iin ok byk bir oktu ama ayn ey Hrant Dink iin de geerli. rem, slogan doru bulmuyor: Ya niye hepimiz Ermeni olalm. Hepimiz farklyz, bunun byle olduunu kabul etmek lazm. Zaten btn bu zihniyet hepimiz ayn ey olmak anlamnda deil mi. O zaman imdi bu u mu demek, sen yleysen biz de senin karnda yrdk. Brakn bunu ya, sen osun, sen osun, sen osun. O zaten yle olmad iin ldrlmedi mi. Gelin hepimizi ldrn, bunu rasyonel olmayan bir tepki olarak dndm ben. Rasyonel olmayan duygusal bir tepki, bir tepki verilecekse kalc bir tepki olsun sonu itibariyle (...) Davalar falan takip ediliyor, insanlar bunu ok daha etkin bir hale getirebilir. yle bir birliktelik, somut bir birliktelik, lafta deil. Gerekten hissedilebilecek bir ey yarattnz zaman bu bir ey ifade eder. Gereki deil ki, verdiiniz mesaj kar taraf gl23

drmekten baka bir ie yaramad. (...) O duygusal tepki Uur Mumcuda niye verilmedi. Kimsenin o slogan aklna gelmedii iin mi, aklamas bu mudur? Ermeni asll Serpilin (28) Hrant Dink suikasti ve sonrasndaki cenaze ve anma toplantlar ile ilgili aktardklar, aka dile getirilmeyen bir cemaat basksnn varln ortaya koyuyor. Serpil, kiisel olarak tand Dinkin cenazesine deil, duasna gitmi. Sonra ama Dinki anma treni oldu birinci ylnda, yine ilide toplanld. Ona gitmeyi ok istediim -birka arkada grubuyla beraber gidecektik- sonra arkadalar gitti, ben gidemedim. Neden derseniz? benim konutuum papazla konutuum zaman Ben kesinlikle gitmeni istemiyorum dedi. Neden? dedim. nk bu ok byk bir yalan ve bunu kullanarak bir eyler yaplmaya alldn dnyorum. Gitmeni istemiyorum dedi. Ben de tartmadm, tamam dedim, gitmeyeceim dedim o zaman. Ama bu ey deil, korku deil, hani bir olay olur, patlama falan olur, yle bir eyden dolay deil, tartmadm adamla, sonra bir daha konuma frsatm olmad. Aslnda o konumay onunla yapmak istiyorum. Birka ay geti stnden, drt be ay geti ama niye yle dndn. eye de gittiim zaman, kitap fuarnda da Aras Yaynclk Hrant Dinkle ilgili kitap karmt zaten. Ali Topu At Agop Topu Tut mu?, yle bir kitap karmlard. Onunla ilgili sylei yapacaklard yine bu papazla beraber gitmitik. Biz o syleiye katlmak istemitik, anma syleisine. Orada da mesela deiik tavrl ve deiik konumal insanlar vard rahatsz edici ve ktk dinlemek istemedik sonuna kadar. Yani, bu adam anmak, adamn ahsyla ilgili bir eyler deil, yine orada da byle politik bir eylere dntrme iine dnt bir ekilde. Kullanldn dndm iin. (...) Ne iin kullanlmaya alldn anlamadm iin kimler tarafndan kullanldn da anlayamadm. Ama bu Trkler, Ermeniler deil. Ermeniler de kullanyordu bunu, yani bu bir ey deil, devlet kullanyormu gibi bir ey deil. Genel olarak yozlatrlm bir eydi anlatabildim mi? Serpil, slogan konusundaki tepkilerden rahatszlk duymu: Ona insanlarn tepki gstermesi ok zd beni ve canm skt, sinirlendirdi. Hepimiz Ermeniyiz aslnda gzel bir slogan m emin deilim ben. nsanlarn Hepimiz Ermeniyiz diye bir ey kaldrm olmas aslnda Ermenilere ayrmclk diye dndrmt beni. Ama ben onu sempatik ve de kt bir anda, acl bir anda destek verici bir ey olarak yorumlamay setim, ama insanlarn buna tepki gsteriyor olmas ok canm skt. Hepimiz Ermeniyiz diye slogan kaldrmak niye acaba bu kadar kt yorumland insanlar tarafndan. nsanlar bunu bir tehdit olarak m grd kendilerine, kendi kimliklerine diye dndm ve de onun stne tartlyor olmas bile zcyd.

24

Krtler: Soru(n)lu Birliktelik

Aratrmada grmecilerin Krt sorununa ynelik alg ve temsillerini anlamak zere, Krt sorununun kaynaklar, bata anadilde eitim olmak zere kltrel haklarn tannmas ve son olarak Demokratik Toplum Partisinin (DTP) meclisteki temsiline ilikin sorular yneltildi. Krtlere ynelik devlet ve toplum kaynakl bak as, hi kuku yok ki, i ve d konjonktre bal olarak Lozan aznlklarna kar zaman zaman aktifleen milliyeti (popler ve sekinci) tepki ve tekiletirme srelerinden yapsal anlamda farkl zellikler tayor. Bahar ahinin de belirttii Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Krtleri teki yapan(n), modernite projesinin temel hedefleriyle uyumayan toplumsallklar, baka bir anlatmla modernite ncesi, barbar, geri ve gerici bir toplumsallk biimini ifade ettii eklindeki alg33 olduu dikkate alndnda Krt sorunu, kendisini Trk modernleme projesinin doal taycs olarak gren eitimli, orta st snf kesimler asndan belirgin bir farkllk tayor. Bir baka temel farkllk ise, Mesut Yeenin de ifade ettii gibi, gayrimslimlerle ilgili meselelerin Cumhuriyetin geleceini ipotek altna alabilecek hacimde olmamasna karlk, Krt sorununun Cumhuriyeti birka on yl daha megul edebilecek bir kudretle donanm olmasndan34 kaynaklanyor. Toplam nfus iinde ok ufak bir yzdeyi temsil eden, Trklemesi beklenmeyen ve varlklarn grnmezlikleri sayesinde srdren Lozan aznlklarna karlk Krtler, 1990larla birlikte dk younluklu sava erevesinde tanmlanan Krt sorununun PKK ve gvenlik gleri arasndaki iddet sistematiine skmasna, Krt hareketinin radikallemesine ve son olarak zorunlu ge bal olarak byk kentlerde grnrl giderek artan nemli bir nfus oluturuyor. te yandan yazl ve grsel basnda Krt sorununun temsil ve aktarm, popler kesimler arasnda olduu kadar sekinler arasnda da sz konusu sorunun tehdit algsna dayal beka davas ve gvenlik siyaseti balamnda deerlendirilmesinde etkili.35 Son olarak Trkleen Krtlere karlk nemli bir blmnn asimilasyona gsterdii diren ve bu balamda giderek artan bizlik duygusu, mstakbel Trkten szde vatandaa gelindii noktada Krtln terr ve blclkle zdelemesi, popler Trk milliyetilii asndan olduu kadar sekin milliyetilii asndan da tekiletirmede nemli bir rol oynuyor. zetle, aratrmann da ortaya koyduu gibi, Lozan aznlklarnn grmecilerin bize benzeyen bir dierini (Alter Ego) oluturmasna karlk Krtler, farkl bir dieri (Alter).

Krtlerin ve Krt Sorununun ncesizlii

Grmecilerin Krt sorununun varl ve kaynaklaryla ilgili olarak verdikleri cevaplar deerlendirildiinde, ne kan bulgulardan ilki, grmecilerin nemli bir blmnn zyaam yklerinde Krtlerin yokluu ve buna bal olarak farkndalk eksiklii. Yukarda Lozan aznlklaryla ilgili blmde de ele alnan farkndalk sorununu, Krtler zelinde deerlendirdiimizde grmecilerin rk/ayrmc grnmeme stratejisi balamnda deerlendirmek mmkn olmakla birlikte, sz konusu prestijli okullarn mezunu, orta st snf kesimlerin en yakn sosyal evrelerinde Krtlerin bulunmas ihtimalinin daha dk olmasndan, yani gerek anlamda yaknlk (proximity) sorunundan da kaynaklandn dikkate almak gerekiyor.

33 Bahar ahin, Trkiyenin Avrupa Birlii Uyum Sreci Balamnda Krt sorunu: Almlar ve Snrlar, iinde (der.) Ayhan Kaya; Turgut Tarhanl, Trkiyede ounluk ve Aznlk Politikalar: AB Srecinde Yurttalk Tartmalar, TESEV Yaynlar, stanbul, 2005, s. 103. 34 Mesut Yeen, Mstakbel Trkten Szde Vatandaa Cumhuriyet ve Krtler, letiim Yaynlar, stanbul, 2006, s.12. 35 Mays 1999da ileri Bakanlnn PKK ve Krt hareketine ilikin haberlerde kullanlacak uygun ve sakncal szck ve tanmlamalara ilikin basn kurulularna gnderdii liste, terr ve gvenlik odakl bir dilin geni kitleler tarafndan iselletirilmesine katks balamnda nemli ipular sunacak niteliktedir. Erbil Tualp, Sansrl Szckler, www.milliyet.com.tr/1999/05/20/haber/hab00..htmlden aktaran Esra Ercan Bilgi, Vatan, Millet, Reyting, Televizyon Haberlerinde Millliyetilik, Evrensel Basn Yayn, stanbul, 2008, s. 50-51.

25

Leyla (30), okulda Krt kkenli arkadalarnn olduunu hatrlamyor: Hani ben Krtm diyen, yle bir ey yoktu. Bilmiyorum ya da Krtse de sen Krt msn? Hayr yani, ne bileyim? Alnnda yazmyor ki. Doudan gelen aileler vard tabii, Dou kkenli. Ama yle bir konuma yoktu. Minenin (51) Krtlerin varl konusundaki farkndal ise, PKK olay dolaymyla olmu: Bu Krt meselesi de ok enteresan. Ben tabii stanbulluyum ama, stanbulda ok sayda Krt yayor, gryoruz. Bunlar da eminim ki son on senede gelmediler buraya. imdi ben btn ortaokul, lise ve niversite hayatm boyunca hibirinin Krt myd, Trk myd u muydu, bu muydu diye bir, yani byle bir ey sz konusu olmad. [Krt olduunu vurgulayan birisiyle tantnz m?] Hi tanmadm ya da birinin Krt olup olmad zerinde kafam da yormadm yani. Mesela Bitlisten geliyor, ama Krttr demedim. Belki imdi Krt herhalde diyorum, yle bir ey yoktu. [Krt olmamay zellikle vurgulamamak acaba varolan toplumsal, siyasal ortamn...] Bakn yanl anlamayn, onu sylemek istemiyorum, onun karmdaki insann bir ey sylemesinden ziyade, belki ben denk dmemiimdir, ben hibir zaman tantm bir insann Bu Krt mdr, ite ne bileyim Trk mdr, Laz mdr, Grc mdr, nedir, hangi kkenlidir? gibi bir dnce bir dnce kafamdan hi gemedi ki. Ermeniyi ayrt edebilirsiniz nk ismi baka. Trk ismi olsa onu da anlamam yani. Ermenilerin bilmemneyan diye biten soyadlar olduu iin birinin Ermeni olduunu biliyorsun. Ne bileyim, Yahudilerin daha byle tip itibariyle daha bir eyleri var, yani bunlar anlalabiliyor ama ey, yani yle Krt birisinin... te onu sylyorum bana bugn birisi mesela bu Bitlisten geldi, Bitlis doumlu dese, Haa bu Krt herhalde diye dnrm. Eskiden yle bir ey dnmezdim, o zaman yle bir ey sz konusu deildi nk. Zaten bu hareketin ite niversite son seneleri bu PKK olaynn daha yeni yeni ortaya kt, dier genlik rgtlerinin yannda esamisi bile okunmayan kk bir rgt olduu dnemler onlar. Ondan sonra, 12 Eyllden sonra onlarn ykselii. evresinde tank olduu kulaktan dolma bilgilere dayal ayrmclk ve nyarglardan duyduu rahatszlk nedeniyle Alevi kimliini aklamaya gerek duymayan Songln (19) Krtlere ilikin farkndal, okuldaki deneyimlerine dayanyor: ...Anadoludan gelen birine yapyorlar insanlar Ayyii Krt! falan yapyorlar. Mesela bir ey oluyor, Krt m ne, iren, uzak dur falan. (...) Snfta arkamda oturan bir ocuk var. ey yapmt. Dedim Ne diyorsun sen? falan. Sana ne sen, Krt msn? dedi bana. (...) Olmam gerekmiyor da yani. Sonuta ben de bir aznlk belki saylabilirim yani. Krtlere ilikin farkndalk, baz grmeciler iin kaytszlk temelli bir birlikte yaama anlatsnn ifresini olutururken, dierleri iin farkndalk, nyarg ve stereotiplere dayal ak bir tekiletirmeye yol ayor. Kendisini global vatanda olarak tanmlayan Robert Lisesi ve Boazii letme Fakltesi mezunu trader Doann (32) Krtlere ilikin sosyal temsilinde yukarda ahinin de vurgulad zere barbar teki hakim. Krtleri ok fazla sevmediini itiraf eden Doan bu duygusunu yle gerekelendiriyor: nk stanbulda dodum ben. Yani... Kadkyde bydm. stanbul ok g alan bir ehir. Ben ey olarak da, Krtleri ok sevmememin nedeni de hl kabile hayat yayor olmalar. Ya kabile hayat yayorlar, adamlar stanbula gelmi. Ka kii gelmi? yle, 50 hane gelmiler. Adamlarn ailesinde bir ihtiyar heyeti var. Kadnlara inanlmaz bask var. Bizde kadn konuamaz der, ka tane ey tandm byle harbi Krt ocuk tandm. E byle bir ortam, ben kabile hayatna inanmyorum, ben byle daha bireysel, global bir vatandam. ey de deil adam daha, devrimini tamamlayamad, oralara gidemedi adam. [Gitmi olanlar da olabilir mi acaba?] Olabilir de zor olur. Oluyor yava yava. [Onlardan da Kadkye benzer bir yerde yetimi insanlar olamaz m?] Az. Yok gibi. Ancak sokaa yatmaya gelirler. naat iisi olarak. Berk ise (28) stanbul Baclarda askerliini yaparken kendi ifadesiyle Douyu tanm: Benim askerlik yaptm yerde Doulu oktu, yzde 80 Doulu vard. Kime sorsan, ne bileyim Mu, Hakkri falan byle tipler hep. yi kt oradaki insan profilini karyordum askerde. [Nasld gzlemleriniz?] Nasld? imdi tabii orada asker psikolojisi. Sonuta, Batl msn, Doulu musun deil. Orada tamamen askersin, bir birlik var, o kimlik altnda geziyorsun, ama nasllar? Mesela benim baz fikirlerim, baz dncelerim onlara enteresan
26

geliyordu. Deiik geliyordu yani, Nasl ya? falan oluyorlard. Deniz grmemi insanlar -ki taraf denizlerle evrili bir lkede yayoruz.- Ben denizi grmedim, Nasl yaa, nasl denizi grmezsin? diyorum. Yani grmedim ya diyor. eyler... Byle bazlar daha gdml, iine kapank ve dertli gibi geldiler. Kollarnda faalar maalar. Birinin kz derdi, birinin ey derdi. Ama Trkiyeyle ilgileri yok yani, yle syleyeyim. Yani en azndan gndemle alakal herhangi bir syleyecekleri laf yok. Ama tabii u da var, mesela ksa dnem olarak gittim. Ksa dnemler birlikte yapyor acemiliini (...) Ben mesela ksa dnemleri daha tehlikeli grdm, niversite bitirmileri. Yani okumu Doulular, okumam olanlardan daha tehlikeli geliyor bana. [Tehlike derken neyi kastediyorsunuz?] Dnme yetisine sahip olduklar iin daha byle ey oluyorlar, tehlikeli. Yani olaylara daha ayrntl bakma yetisine sahip olduklar iin daha byle genel dnme yetilerini edinmitir niversite okumu bir adam. Bu adamlar rgtler de alyor o ayr ama. Daha tehlikeli gelmilerdi bana, yle enteresan konumalar, eyler, deiik... [Hangi anlamda tehlikeli, onu anlamadm?] Nasl anlataym? Yani, gndemlerinde srekli ey vard. Ben acemilikteki gnlerimizi hatrlyorum da. Oradaki sorunlara fazla eilmiler. Zaten bir noktada askerde ntralize etmeye alyorlar, birazck daha slah etmeye alyorlar askere alarak O deilsin, busun, Trksn gibilerden. Uzun dnemlilere baktn zaman daha eyler, basit eylerden bahsediyorsun. Hayat zor, Benim bu derdim nolacak?, Bir kz sevdim, yani yle konular. Ama brlerinde yle deil (...) Az bilinli adamlar bu okumu olanlar iyi rgtleyebilir. stedikleri yne ekebilirler, kandrarak, ey yaparak. Sonuta bir ocuu byk bir adam ok kolay aldatr yani, eker vereceim ocuum der. Ama yani daha bym bir insan sorgular, Bu insan bana niye eker veriyor ya?. Yani beyinleri daha az gelimi brlerinin. Tarla, henz bir tarla yani. Ne ekersen kar yani. yle de ekilmi km yani bir eyler. brleri saf ya, iyi insanlar yani. znde bence eyler, Krtm Trkm ayrm hibir ey. Benim derdim insanlar gzel yaasn, baka hibir derdim yok benim. Grmecilerin nemli bir blmnde tank olunan Krtlere ilikin farkndalk sorunu, ayn zamanda Krt sorununun ncesizlii algsnda da nemli lde belirleyici. Bu algda kukusuz Krt kimliinin inkrna dayal resmi tarih anlatsnn ve devlet syleminin nemli etkisi var. Buna karlk sz konusu farkndalkta, ykselen iddet ortamnn, sorunun nce bir blge daha sonra bir Trkiye sorunu haline gelmesi kadar, Yeenin de ifade ettii gibi Giderek artan sayda Krt(n), Krtle geri ekil(mesi)de36 etkili. Bu ynyle Krt sorununun ncesizlii, ayn zamanda sorunun dsallatrlmasna, baka bir anlatmla sorunun kaynanda d glerin kkrtcl kabul ve iddiasna ve son tahlilde sunilii algsna37 dayanak oluturuyor. Kentel, Ahska ve Genin Milletin Blnmez Btnl: Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilik(ler) aratrmasnn Btn Bu Meseleler Neden imdi Ortaya karlyor? alt balnda yer alan bulgularla birlikte deerlendirildiinde bu yaklam, aslnda grmecilerin nemli bir blmnn Trkiye ortalamasnn38 ok da uzanda olmadn gsteriyor. Sevcana (38) gre Krt sorunu btnyle darnn kkrtmas: Ondan nce bu kadar bir ey yoktu. Bu nereden kt? Trkler onlara kt m davranmaya balad. Hi alakas yok. Trkiye onlara, Trkler onlara hizmet iin asker bilmem ne yolladnda onlar kendileri kardlar, onlar rahatsz ettiler, taciz ettiler, belki de ldrdler, belki bilmem ne yaptlar. Ondan sonra da bana eitim getirmiyorsun, salk getirmiyorsun, falan etmiyorsun, filan etmiyorsun. Sen bunu hak etmiyorsun ki bir ekilde. Ayrca da kendi ehrine yatrm yapan ka tane adam var. stanbulun yarsndan ou Krt. Paray kazanan resmen gelip burada stanbulda karlarla kzlarla yiyor.
36 Mesut Yeen, Mstakbel Trkten Szde Vatandaa Cumhuriyet ve Krtler, s. 22. 37 Mesut Yeen, Devlet Syleminde Krt sorunu, letiim Yaynlar, stanbul, 1999, s. 150. Yeene gre, 1920lerden itibaren dolama sokulan ecnebi kkrtmas sylemiyle Krt sorunu, etno-politik mahiyeti iptal edilerek, ortadan kaldrlmas gereken bir prz olarak kodlanmaktadr. (s.154) 38 Ferhat Kentel, Meltem Ahska ve Frat Gen, Milletin Blnmez Btnl: Demokratikleme Srecinde Paralayan Milliyetilik(ler), TESEV Yaynlar, s.154.

27

Begm (34), sorunun kaynan terr olduunu dnyor: Yani, terr olaylarnn hibir zaman bahanesi ya da bir zr yok. Nerede olursa olsun terr terrdr. O ynden yani PKKl olan birine asla scak bakamayz. Ama sonuta eer orada bir Krdistan mantyla hareket ediliyorsa bu atma srecektir. Aslnda byle bir ey yoktur. Avrupa Birlii haritalarna Krdistan koydurtmaya alyorlar. yle krizler oldu. Misak- Millide snrlarmz bellidir ve herkes yerini bilsin. Krt sorununa ilikin d glerin kkrtcl algs, grmecilerde zaman zaman tank olunan Krt sorununun zellikli doasn, biricikliini teslim etmemeye ynelik stratejik bir hamlenin ifadesi olan Niin sadece Krtler? sorusunda ortaya kyor. Grmeciler asndan cevab kendinde sakl olan bu soru ya da sadece Krt sorununun olmas, Krtlerin sorundaki sorumluluklarnn ve kimi zaman da yabanc glerle ibirliinin kantnda argmantatif bir boyut oluturuyor. te yandan sz konusu yaklam, anti-Bat tepkilerle anti-Krt tepkileri bititiriyor.39 Nevesere (51) gre, Krt sorunu varsa, Ermeni sorunu da var, Laz sorunu da var vesaire. zmir Amerikan Koleji ve Eskiehir Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi mezunu ve avukatlk stajn yapan Ebru (23) iin Krt sorunu, Tamamyla Amerikann, Avrupann kad bir sorun. Bizi blmek iin... [lke iinde peki nasl yansmalar var, nasl dengeleri var?] lkemizde tabi, imdi yayn organlar bunu krkledike, dier insanlar, mesela siyasetiler bunu krkledike tabii ki toplumda da bunun bir yansmas olur. O insanlara kar bir itilme, bir tepki douyor. Ama bence unu dnyorum ben. Krtlerle bizim hibir problemimiz yok. O zaman Rumlarla da olsun. Levantenlerle de olsun. Ya ne bileyim? Alevilerle de olsun o zaman yani. Niin sadece Krtler? nk Amerikann ya da Avrupann onlara para yedirerek, onlara Trkiyenin bir btn olmasndan ok onlar bizden ayrarak bizim gcmz blmek iin yaptklar bir politika o, izledikleri bir politika olarak gryorum. Ve bence, yani gayet gzel kardee yaayabileceimize inanyorum.

Krt Sorununa Ekonomiden Bakmak: Kimlik Sorununu telemek

Grmecilerin Krt sorununun kaynana ilikin yantlarnda ikinci sray ekonomik geri kalmlk aklamas yer alyor. Ekonomik geri kalmlk vurgusu, hem Krt sorununun kaynanda devletin blgeye ynelik kalknma politikasnn yanllk ya da eksikliini gren, hem de sorunun nedenini blgede yaayan Krtlerin rant ekonomisinden salad karlarla aklayan grmeciler iin geerli. Ankara TED Koleji ve ODT Makine Mhendislii Fakltesi mezunu, st dzey ynetici Hakan (44), ilk pozisyonu temsil ediyor: Ben Krt sorununu gerekten iki trl gryorum. Ekonomik sorun bu tamamen aslnda; senelerdir devlet politikasnn oray ihmal etmilii. nk gerekten bakn evinde ekmei, hep derler ya bir namus derler Trkiyede insanlara hereyi yaptrr, bir de alk diyorlar. nk bakn biz senelerdir alyoruz byk mteahhitlerle. Diyarbakrls var, Mardinlisi var, ok var tandm. Bakyorsun ama adam seneler nce kam gelmi, ya yatrmlar yapm, stanbulda kazanyor orada burada harcyor ve orada da tabi hem bu fakirlik, hem de inanlmaz bir nfus artndan dolay insanlar hatta hep ite stanbuldaki biliyorsunuz bu ar nfus artn, bu ehirlemeyi, gn kayna tamamen Gneydou Anadolu, Dou Anadolu. Biz aslnda devlet olarak oray unutmuuz, kendi haline brakmz. Orada da maalesef bu ekonomik eyi, bu daha dorusu fakirlii, bu aresizlii, sonradan da bu ekonomik boyutu birtakm siyasi amalarla ok gzel bir ekilde kullanmaya balamlar. Belki bu siyasi tabii, arkasndaki plan Gneydouda ok uluslararas bir siyasi plan. Bu Amerika Avrupann destekledii ok nemli bir siyasi plan. (...) Ama imdi yle syleyeyim, siz fakir olan insan ynlendirebilirsiniz, bilgisiz cahil olan insan ynlendirirsiniz. imdi birisi sizi ynlendirebilir mi? Eitimli, ekonomik z39 Tanl Bora, Milliyetiliin Kara Bahar, Birikim Yaynlar, stanbul, 1995, s.143.

28

grl olan insan. Ama biz bir ekilde oralar bir ekonomik refaha eritirebilseydik, daha iyi eitebilseydik, oradaki insanmza daha iyi artlar sunabilseydik, onlar da sonuta bu sua veya bu organizasyona alet olmazlard. Douyla askerde tanan ve eitimli Krtlere kukuyla bakan Berkde (28) geri braklmln neden olduu sorunlar, grmecilerin bir blmnde tank olunan kandrlabilir/maniple edilebilir ocuk Krtler algsyla btnlk tayor: Gneydouyla ilgili, ncelikle oradaki insanlarn tamamen babo brakldn dnyorum, oradaki halkn. imdi devlet, Trkiye Cumhuriyeti devleti onlarn elinden bir ekilde tutmazsa, yatrmlara gitmezse, onlara gerekli deeri vermezse vermesi gerekirken- ey gibi dnmekte fayda gryorum. Mesela bir ocuu aile babo brakrsa, aile sahiplenmezse kendisinin sahiplenecei bir yer arar deil mi? yle, bu bir rgt, bir evre, insan kitlesi de olabilir, bu uyuturucuya baml olarak da bir yere ait olma istei, yani aidiyet hissini orada da tatmin edebilir. Beikta Anadolu Lisesi ve stanbul niversitesi ngilizce letme mezunu okuluslu bir irkette mali iler denetmeni olarak alan Kemale (31) gre, Birincisi, orada ok fazla yabanc parma var. kincisi, orada bu sorunlar ok ekonomik, rant salayan ey var. Trkiyede niye Mehmet Aar diye bir siyaseti var? Gneydouda terr olmasa Mehmet Aar olmayacakt, gneydouda terr olmasa MHP diye bir parti olmayacakt. Yani bir sr ey bugn ykselie gemeyecekti, ey dnemini yaamayacakt. (...) Hep bir rant eyi oluturdu, askerlere daha fazla bte veriliyor, yle dnn, btesi daha yksek, yani bir yerde istemesen de evet, yani garip bir gerilim aslnda, en fazla zarar greni sensin ama bir yandan bundan dolay en fazla eyi de sen alyorsun. Krt sorununun kaynan devletin blgeye ynelik kalknma politikalarndaki yanllk ya da eksikliiyle aklayan ekonomistik bak, kimi grmecilerde corafi bir belirlenimcilikle (ya da kaderle!) buluuyor. Galatasaray Lisesi mezunu Akn (21) stanbul Ticaret niversitesi Matematik Blmnde okuyor. Akna gre, blge Krtlerinin eitsiz ekonomik koullarda yaamasnn nedeni onlarn Krt olmasndan kaynaklanmyor. Aknn soruna ilikin algsnda btnyle yatrm maliyetleri-krllk denklemi egemen: Eit koullarda yaamyor olmalarnn sebebi gler art ekonomik gereklilikler ve yeterlilikler. Mesela Douda bir fabrika kurmann zorluklar stanbula oranla. Sonuta stanbul ok merkezde bir kent. te drt bir taraf deniz, bir taraf Avrupa, bir taraf Asya falan gibi ok ciddi ekonomik karlar olan bir yer. Ekonomik karlar olan bir yer demek de ok mantkl olmad ama, jeopolitik neme sahip bir yer. Dolaysyla yatrmc adam geliyor, stanbula yatrm yapyor. nk daha ok kazanyor, kapitalizmin temas da bu zaten, nereden ok kazanyorsan oraya yatrm yapmak. [Sylediiniz ey, zel sektr mant, devletin mesela kamu hizmetleri dediimiz birtakm hizmetleri var...] zr dileyerek lafnz blyorum, mesela bizim lisede doudan gelen arkadalarmz vard. Yani eitimin burada daha kaliteli olmas onlarn bu eitime ulaamad anlamna gelmiyor. Gene alanlar, gene i yapanlar mesela arkadalarmz ele alalm lisedeki, adam douda ok alm, alm tarladan gelmi, Galatasaray Lisesinde gayet de gzel eitim ald, niversiteyi kazand gidiyor. Ha, stanbuldan kt sonu olarak ve stanbulda iyi eitim alm gibi grnyor ama bu onlarn iyi eitim almad anlamna gelmiyor. Cenk, devletin kamu hizmetleri erevesinde herkese eit muamele yaptn dnyor: Ama ite baz yerlere yol gtrmek, su gtrmek, buraya getirmek kadar kolay deil ve daha ok paralar gerektiriyor. Mesela X kyne su gtrmek veya yol gtrmek ite stanbulun bir baka semtine yol gtrmekten ok daha zor. nk altyap hazr deil ite, ne bileyim, arazi elvermiyor. Dolaysyla bu yndeki yatrmn daha az olmas, nk daha pahal olmas, ya da daha yava ilerlemesi bir etnik eye dntrlmemeli. [Etnik bir ayrmclk yok, diyorsunuz?] Yok. En azndan devlet baznda yok yani. Kltrel bazda yapyordur belki insanlar birbirlerine. ...devlet baznda, hkmet demeyeyim de devlet baznda yok bence. Sadece baz yerlere ulam, mesela Doudaki Krtler Batda olsa da ne bileyim, skandinavlar Douda olsa, gene Douya yatrm yapmak daha zor, yol gtrmek daha zor.

29

Demete (41) gre, Gneydou sorununun kaynanda, Devletin ihmali kadar blgedeki kayt d ekonominin de etkisi var: Gneydouya ok gittim, defalarca gittim. (...) Dediim gibi, vatandan, sokaktaki vatandan derdi ve problemiyle Gneydou problemini siyasi bir sylem yapan siyasi kadrolar arasnda ok byk beklenti farklar var. Halk i ve a peinde. Ama ciddi isizlik problemleri var. Devletin birok ihmali var. Batya dndn douya yapmadn gzlemleyebiliyoruz. Mthi bir feodal yap var. Bu feodal yap toplumlarn demokratik almlarn engelliyor. (...) Devlet aslnda iyi niyetli birtakm giriimlerde bulunmu, birtakm tevikler yaratm, altyap gtrm ama bunlar yeterli olmam. zel giriim eitli nedenlerle Gneydouya yapmam. Yapm ya da kam. (...) Ben gerek problemin, geliememenin ekonomik olduunu gryorum. Oradaki dzenin deimemesini tevik eden, onun iin de PKK terr rgtnn arkasna snan siyasi grleri gryorum, grdm. ine gelen bir yap bu birok insan iin orada. Mthi bir kayt d ekonomi var. Bu kayt d ekonomi de oradaki feodal yapnn banda olan insanlarnn lehine olan ekonomik yaplar. Deimesini istemiyorlar tabii ki. Bir avukatlk brosunda alan Saint-Joseph Lisesi ve Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi mezunu Yasemin (28) Krt sorununu anlayamadn (Bunun niversite bitirmek ile ilgisi yok galiba?) itiraf ediyor: Hani ben mesela yani Krt meselesi diye bir eyin ne olduunu da bilmiyorum. Yani var undan var, gerekten de o insanlara bakmadn ve onlara kt davrandn iin var. Bundan var, bu zlnce niye zmlenmesin onu bilmiyorum. Yaseminin Krt sorununa ilikin deerlendirmesinde Krtler, Dalitlere dnyor: Tabii ki blgesel anlamda ayrmclk yaplyor. Tamam belki oraya yatrm yapmak ok zor, belki ok orak araziler, ama yaplr m yaplr yani. GAP, hani yaplr. (...) Bir de yle bir ey var, Trkiyede Krtler olmasa bizim hani kilit sistemlerimiz de durur herhalde. Hani genelde pler Krttr, eve gelen temizliki Krttr, u Krttr, bu Krttr. Hani sistemler durur hani o yzden... Krt sorununun kaynana ilikin ekonomistik aklama, grmecilerin bir blm asndan sorunun kimlik boyutunun inkr anlamnda da nem tayor. Bu balamda Mesut Yeenin 1960larla birlikte Krt sorununun devlet tarafndan kaldrlmas gereken bir prz yerine, zlmesi gereken bir sosyal mesele olarak alglanmaya ve sunulmaya balanmas ve sylemin bir blgesel geri kalmlk meselesi zerinden kurgulanmas konusunda dikkati ektii iki noktann grmecilerin alg ve temsilleri asndan belirleyici olduunu sylemek mmkn. Yeene gre, ncelikle, ilk defa bu sylemledir ki, Krt sorunu airet direnci, irtica, ekiyalk ve yabanc kkrtmas gibi bastrlmas gereken bir sorun olarak deil fakat blgesel geri kalmlk gibi zlecek bir sorun olarak yeniden kurulmutur. Dolaysyla, blgesel geri kalmlk syleminin, Krt sorununu ortadan kaldrlmas gereken geri bir toplumsalln gnmzdeki kalntlar olarak kavrayan geleneksel devlet syleminin rtl bir eletirisini ierdii sylenebilir. Blgesel geri kalmlk syleminin ikinci ayrt edici zellii ise bu sylemin snrlarna ilikindir. Geleneksel syleme ynelik rtk eletirisine karn, Krt sorununun etno-politik boyutunu tanmam olmas itibaryla, blgesel geri kalmlk sylemi, geleneksel devlet syleminin bir alt-bal olmaktan teye geememektedir.40 Mesut Yeenin devlet sylemine ilikin bu yorumu, grmecilerde hakim olan ekonomistik bak as, baka bir anlatmla Krt sorununa ilikin geri kalmlk/braktrlmlk algs asndan deerlendirildiinde aklaycl yksektir. nemli bir blm zel sektrde orta st ve st pozisyonlarda yer alan, yaam pratiklerinde deyim yerindeyse ekonomiyle hem-hl olan, askeri zmszlk konusunda ikna olmu grmecilerin, blgesel geri kalmlk/braktrlmlk sylemini iselletirmeleri tutarl ve kimlik sorununu teleme anlamnda ilevsel bir boyuta sahip. Pekere (34) gre kimlik sorunu, btnyle d kaynakl ve yapay: Kimlik sorunu, syleyeyim mi, yzyllarca oradaki insanlar beraber yaamlar, hibir sorun olmam. Neden son zamanlarda kyor? Kesinlikle yabanc kaynakl ve kesinlikle bunun iinde karlar var. (...) Trkiye zerinde byle oyunlar dnyor
40 Yeen, Devlet Syleminde Krt Sorunu, s. 159, 169.

30

ama ey, bence birincisi ekonomik. Oradaki insanlar para kazansa, eitimli olsa ey kimsenin umurunda olmaz yani, bu raddede olmaz. [Bir ayrmclk olduunu dnyor musunuz bu anlamda?] Olutu. Kesinlikle olutu. Yani imdi o Krt dediiniz zaman, ktlemek oldu olay. Yani, ey oldu, hor grmekten ileri gitti artk. Krt dediiniz zaman hemen soru iaretleri olumaya balad. Kt bir ayrmclk oldu. nsanlarn bu gerekten iine ilemeye balad... Ne yazk ki byle bir problem var. Sorunun kaynann kesinlikle kimlik olmadn dnen Peker, Krtlere ynelik ayrmcln kabul ile blgedeki birlikte yaama pratii arasnda kararsz bir biimde ilerliyor: Mardinde oturuyorsunuz, ite bir iadam geliyor diyor ki size. Mardinin iinde PKK var m? diyorsunuz. PKK m? ehrin iine hayatta giremez PKK, Biz burada yle insanlara izin vermeyiz, bizim iimizi bozacak insanlara diyor. Krsal kesimde, parann olmad, problemin olduu yerlerde bu insanlar tabii ki rahat rahat bu insanlarn beynini ykyorlar. Oturuyorsun, ite orada Arap asll bir Trk var, Sryani bir Trk var, bir tane Krt asll Trk var. Kol kola karde, ikisini iiyor eleniyor. Eve gittii zaman birisi namaz klyor, birisi kiliseye gidiyor. Birbirine belki kz vermiyorlar vs. ama dman deiller birbirlerine, birbirlerini gidip arkadan vurmaya almyorlar. Demek ki bizim aslnda orada byle bir kltr var, yzlerce senedir byle bir kltr var. Bu tamamyla ekonomik bozukluk, oradaki insanlar yani paras olsa bunlar olmaz. Zaten bakyorsunuz dnyada terr rgtlerinin olduu yerde, Avrupadakiler dahil hep parasz kesimlerden km. Begm (34), Krt halknn tembel olduunu dnyor. Ekonomik adan hibir zaman zenginleemeyeceini dnyorum. nk o kadar tembeller ki kendi nlerindeki iei ya da brty bcei bile sulamay bilmedikleri iin hibir zaman geliemezler. Srekli alarlar, devlet devlet devlet diye. Devlet senin neyine yardm etsin yani? Birazck senin de, ne bileyim, nndeki baheyi sulaman lazm. Bir Avrupa Birlii projesi vesilesiyle Gneydouya giden Begmn anlatsnda Devlet diye alayan tembel Krtler, AB projesi sz konusu olduunda ok alyorlar: Orada grdm tek bir ey var, ok birlikte, ok akllca ve son derece girift bir ekilde alyorlar. zmirde mesela kadnlar derneklerini ele alalm. Kadn derneklerinin hibiri birbiriyle anlaamyor. Hibiri bir araya gelip bir tane proje yapamyor. Diyarbakrda kadn dernekleri bir aradalard, srekli proje retiyorlard. Ee Avrupa Birlii de tabii hep blgesel farkllk bilmem ne, birtakm maddelerden dolay hani ok destek oluyor byle eylere. Onlar da destekleniyor ve baya bir yol kat ettiler. Dayanma vard, tabi bu arada dardan gelen destekler de vard. Kadn dernekleri stnde duracaksak, oradaki kadn derneklerinin ok Amerikadan da gelen destekleri var, Avrupadan da var. Ama yine de dayanmayla hareket ettikleri iin bir ekilde seslerini duyuruyorlar ve projeleri alyorlar. yle ya da byle ey yapyorlar ama kimlik olarak bakarsan o kadar ezilmi hissetmelerinin nedenini anlayamyorum ben.

Kltrel Haklar: Evet... Ama...

Grmecilerin kltrel haklarnn tannmasna ilikin yantlar deerlendirildiinde nemli bir blmnn sz konusu haklar konusundaki grnn olumlu olduu saptand. Grmeciler asndan kltrel haklarn tannmas, bir yandan konuan Krtlerin, yani fiili durumun tescili anlamnda, dier yandan da sorunun zmnde onarc nlem anlamnda pragmatik bir zm oluturuyor. Kltrel haklar konusunda temel referanslarn ise, Batl lkelerde tank olduklar okdillilik uygulamalar oluturuyor. Nevesere (51) gre dil haklar kontroll bir biimde tannabilir: nsan mutluysa anadilde eitim olsa da bu lke bitmez. Bir eylerini tatmin edeceksin adamlarn yani. Bak imdi Amerika hem polis devleti ama ben sana spanyolca konuma demiyorum, renme de demiyorum diyor. Bizim polis devletini de aarak hukuk devleti olmamz gerekiyor. Yani haklarn da verdiin zaman kontrol de iyi yaptn zaman her ey olabilir, bunu herkes bir ekilde am.

31

Mine de (51) resmi dilin Trke olmas kouluyla kltrel haklarn verilmesinden yana: Tabii ki verilmesi lazm. Hi phesiz, orada bamsz bir devlet kurulmasna ok zlrm, hi istemem nk orada Trkiyenin ok yatrmlar var. Bu GAPt uydu buydu bir sr, oralar hep neticede bu lkenin bir paras oldu. Yani elden gitmesine, baka bir lke olmasna ok zlrm ama baka bir are de yokmu gibi. [Mesela Krtenin kullanlmas?] Kullanlsn tabii ki, dillerinde eitim grmelerinde bir mahzur yok. Ya ne bileyim ben spanyada ite, Barcelonada bilmem nerede Katalan dili. imdi ben bakyorum Almanyada bile, birok yerde Almanca, Trke, ite bilmem Polonyaca molonyaca tabelalar var yani. Bu o kadar da ters bir ey deil ama neticede o insanlarn Krte rendikleri kadar Trkeyi de ayn ekilde renmelerinin de ok nemli olduunu dnyorum. nk bu memleket neticede Trkiye ve resmi dili Trke. Krt nfusunun bir ksmnn PKKl olduunu dnen Leyla (30), kltrel haklarla blgeye bir nebze nefes verilmesinin soruna zm getirebilecei grnde: unu demek istiyorum; biraz da PKK hareketini destekleyen insanlara bir nebze nefes vermedikten sonra, nefes dediim de hak vermedikten sonra, belki hak verirsek bu nasl diyeyim, darbe deil de, sava ynteminden vazgeebilirler, onu demeye alyorum. u anda nk iki taraftan da insanlar lyor, Krt m lyor Trk m, bunun bir anlam yok ki, iki taraftan da insan lyor sonuta, bir lkedeki insanlar ldryorsunuz. (...) Onlara haklarnn verilmesi lazm. En azndan kltrel olarak haklarnn verilmesi lazm. Leyla iin Krte, yabanc bir dil: Sonuta burada spanyolca, ngilizce dersleri de alabiliyorsa bir insan, niye Krte de gremesin, onun da bir yanl olduunu dnyorum. Serpile (28) gre, kltrel haklarn tannmas ocuk Krtlerin yabanc gler tarafndan maniple edilmesini nleyebilir: Krtler diye bir etnik grup var, kendi kltrleri ve dilleri var, sen onlara zgrln ver yani. Onu tartacak durumda olma, Krte ark alnabilsin TVde ama Trke altyazs gesin, ite bilmem ne de yaplabilsin ama bilmem nesi de olsun, okulda bilmem ne eitimi de olsun. TRTde Krte yayn olacak ama gece 3le 4 aras olacak. Yani bunun tartlmasna izin verme bu lkede, sen bunu en iyi ekilde o adamlara imkn versen zaten problemin kalmayacak ki, niye problemin var? Yani imdi bu tamamen aslnda kimin kar saladna bakmak lazm. Bu insanlar petrolle ilgili, enerji kaynaklaryla ilgili dier lkelerin birtakm karlar var o blgeye baktnz zaman. Dolaysyla bu tr politik kargaalar yaratp oradan bir kar salama, istikrarszlktan kar salama amalar var, anlatabildim mi? Dolaysyla bu da kullanlyor. Sen yeteri kadar kendi ocuuna ey versen kullandrtmazsn, anlatabildim mi? Serpilde Krtlerin kltrel haklarnn tannmas gereklilii, rtk bir biimde dile getirdii Krt kltrnn ilkelliki algsyla btnleiyor: Kendi dili var, kendi kltr var baktn zaman. Ben ok iinde deilim, bilmiyorum edebiyat ne kadar gl, bilmem nesi. Ama bu Mehmet Uzun, ykselen Krt yazarndan nefret ediyorum, ok salaka yazyor bence yani. Byle bir karabildii tek yazar oysa modern zamanda. Ayla (41), konuya Mecliste DTP milletvekillerinin Krte gazete gstermeleriyle balyor: Olmal, ngilizce gazete nasl varsa, Krte gazete de olmal ama bunu, kimse Daily Newsi Mecliste kameralara tutmuyor. Bunu bir siyasi malzeme haline getirmeleri can skc. Tamam ben Krte anadilim olsun istiyorum, bir sr lkede yle bir sr dil kullanlyor. Tabii ki olsun ama... Ne olur onlarn devam olmasnlar. O benim canm skan, rahatsz eden o... Blent (39), Krtenin kullanmna ilkesel olarak kar olmamakla birlikte, anadilde eitim ya da kamusal alanda kullanmyla ilgili olarak vatandal zedelemesi ynnde endieleri var: Nasl yapldna bal, nasl yapldn grmek lazm. Fransada Basklar ben orda yaarken 90l yllarda eitim hakk kazandlar, ok kolay olmad. (...) Ama ne yapyorlar o blgelere para zerk ediyorlar, o lkelere vatanda olmann mutluluunu, huzurunu yaatmaya alyorlar ki, o insanlar biz Franszz desinler. Bunu syletmek ok nemli, ben Trkm dedirtmek... Bunun bir maliyeti, faturas var.

32

Blentin Krtenin kullanm konusunda Cumhuriyeti retoriin btn izlerinin srlebildii yaklam, konumasnn bir noktasndan itibaren Ermenilik, Krtlk vb. altkltrlere sempatinin punklkla bulutuu bir zeminde sonulanyor: Trkiyede de bir Krt asll vatandan ben Trkm demesi onun Krtln azaltmaz, ikisi ayn ey deil nk. Ne yapalm lkeyi, lkenin bir ad var ve lkenin adna bal bir vatandalk terimi var. (...) Trklk benim gzmde bir kltrdr ve ok az art vardr. (...) Bu ne gzel bir ey, ben Trk ve Trk vatanda olarak kimsenin kannn ne olduuna bakmamay kendine prensip edinmi... Blente gre, kltrn tanmlayc unsuru dil: Dili ok nemsiyorum ben, hatta dil yeter. nk dil deyince masallar, trkler, atlar bu bize yeter. Yemek, imek elbette ama orada da yanlglara ve ar bir milliyetilie gireriz. nk yle bir corafyadayz ki, dilimizden baka bize ait ok az eyimiz var. Efendim baklavamz, breimiz, dolmamz, o kadar ok insanla paylamz ki, kime ait belli deil, bunun kavgasn yapmaya gerek yok. Ayrca ben biliyorum, grdm, bu dil kriterinin ne kadar sorunsuz olduunu grdm. Bugn yurtdna gittiinizde bir Ermeni ailesi ya da buradan gm bir Rumla eer yakn zamanda gittiyse anadilinin Trke olduunu hissediyorsunuz bakn, etnik kkeni ne olursa olsun onun dili, anadili derken annesini kastederek sylemiyorum. Anadili Trke o insanlarn, ... Ama tabii ki insanlar hayat boyunca grdkleri eylerin peine taklabilirler, benimseyebilirler, eyvallah vatandalktan kabilirler. Ama bunlar zaten, her trl altkltre sempati duyabilir bir insan, ocuum punk olabilir bir gn falan. Ama kiinin olumas srecinde dil bana kalrsa yeterli ve sorunsuz bir imento.

Demokratik Toplum Partisi: Sorunlu Meruiyet

Kltrel haklar sz konusu olduunda grmecilerin nemli bir blmnde tank olunan nispeten lml yaklam, Demokratik Toplum Partisinin Meclisteki varlyla ilgili olarak verilen yantlarda yerini ak bir tekiletirmeye brakyor. DTPnin meruiyet snrlar dnda politika izledii ynndeki kanaat, grmecilerin gzndeki inandrcln ve bu balamda temsiliyetini zedeleyen en nemli etken. Bu adan bakldnda DTPnin meruiyetinin onanmasnda demokratik seim mekanizmasnn sonucu olarak Mecliste temsil ediliyor olmas yeterli deil. DTPden beklenen, mral ve PKKya mesafe koymas ve devlete olan sadakatini rutinletirmesi. Sz konusu yaklamn ardnda byk oranda, Trk siyasal kltrne hkim olan ve giderek yapsallaan bir anlay, baka bir ifadeyle Veysel Frat Bozalnn ifadesiyle iddet kullanmna dair tercihinden bamsz olarak her trl Krt sorunu odakl siyasetin iddet kullanma ve iddete yardm ve yataklk etme ithamyla karlaacak olmas41 bulunuyor. te yandan grmeciler asndan DTP, atekesin sona ermesiyle birlikte blgede ykselen PKK iddetine kar duyulan tepkinin somutta ifade edilebilecei bir teki oluturuyor. Grmeciler arasnda DTPnin kapatlmasn koulsuz destekleyenler olduu gibi, kapatlma davasna legalistik bir dille, hukukun gerekleriyle koullu olarak destek verenler ve kapatlmaya bir eye yaramayaca gerekesiyle, baka bir anlatmla pragmatik nedenlerle mesafeli bakanlar da var. Sevcan (38), DTPnin kesinlikle kapatlmas gerektii dncesinde: En batan hatayd. Yani, bir kere unu kesinlikle biliyor olmalar gerekir ki Trkiye Byk Millet Meclisinde Trk halkna Trk devletine ynelik bu tr konumalar yaplamaz. Ayrca orann resmi dili ne ise orada o konuulur. yle sama sapan Trkiye aleyhinde falan filan eyler olamaz. [Yani DTPnin mecliste olmas olumlu bir sreci...] Olacak ama haddini bilecek. Yani nerede durmas gerektiini bilecek. (...) Mesela PKKdan kardelerim diye bahsediyorsan orda yerin yok zaten. Sevcana gre, Krtlerin temsili ile ilgili bir sorun yok: Yaa, Krtler zaten seilebiliyor. eyin, Millet Meclisinin yarsndan ou Krt. Yllardr seilebiliyorlar. Bunlar sadece u olan nokta bir araya geldi. Ya bunlar zaten u olan nokta deil, bunlar PKK. ey, rahmetli Turgut zal da Krtt ya. Yani, kim diyebilir ki, Krdn biri kp bana diyemez ki, ite, sen benden daha ok hakka sahipsin. Nerden ok sahibim kardeim? Gel Badat Caddesine, senden benden daha ok Krt var.
41 Veysel Frat Bozal, Trkiyenin Krt sorunu:1999-2007, Birikim, Ocak 2008, no.225, s.18.

33

Benim orda dkknm yok ama Krtlerin dkkn var. Neyi yapamyorsun, neyi alamyorsun? Her eyi yapyorlar, meclise de giriyorlar, aslanlar gibi istedii yerde de, e gidin o Sortielere, Laylalara, Reynalara Krt dolu. Eee, yasak m? Doan (32), DTPnin Meclisteki varl konusunda tepkili: DTP, ey de benim kaldrabileceim cinsten bir haber deil, bir adamn Trkiyeden milletvekili olup, drt tane AK 47li kalanikoflu. Leyla Zana mesela, milletvekili lojmanlarna alma bunu artk sen. Milletvekili dokunulmazl var diye b... karma yani. O da bana ok ters. Adam milletvekili seiliyor, maa alyor. Kimin oyuyla geldin sen, neyi savunuyorsun? Milletvekili lojmanlarna ciddiyim alma. Bunlar ok kaldrabileceim sahneler deil benim. DTP iyi bir ey, iyi bir yap ama DTP ok karanlk bir yap. DTPnin krlmas lazm yani bence. Hem AKPnin hem de DTPnin kapatlmas gerektiini dnen Peker (34), DTPnin meclisteki varlndan duyduu rahatszln nedenini u szlerle ortaya koyuyor: nk ilerinde birka tane afedersiniz hain kyor, terr rgtnn terr rgt olmadn sylyor. (...) Bu bireylerin kesinlikle yarglanmas gerekiyor ama kim tarafndan yani devlet tarafndan yargland zaman olmuyor, bence bunlarn halk tarafndan yarglanmas gerekiyor. Bana mesela izin verseler, dokunulmazlklar kaldrsalar, dava aarm ve tazminat davas aarm. O insan tazminat davasyla boarz. O insan tazminat davasyla bosan bir daha siyaset sahnesine giremez o insan. Byle eyler yaplmas gerekiyor Trkiyede ama DTPyi kapatalm. Ee kapatn. DTPnin Trkiyede bir eyi var yani, bir gerei var. Bunlar devam edecek. DTP ismini deitirecek, insanlar deiecek yine ayn ey gelecek, ama sen DTPnin zm olmadn gsterirsen bu insanlara, DTP gibi, o tandansta bir partinin bu insanlarn haklarn gerekte, uzun dnemde savunmadn, onlara zarar verdiini kantlayabilirsek, ite bu hem lider partinin hem de muhalefet partisinin grevi. O zaman kapatmaya gerek yok, nk seimlerde bir tane oy alamazlar. AKP kartln grme srasnda defalarca vurgulam olan Blent (39), DTPye ynelik kapatlma davas konusunda unlar sylyor: aka yollu bir ey syleyeceim, AKP kapatlsn da ne olursa olsun, DTP kalabilir gibi bir ey syleyeceim ama bu trnak ierisinde, iimden sylemek geldi, ama aka yapyorum tabii ki. DTPnin PKK balants konusunda Blentin hibir kukusu yok: Vardr, muhakkak vardr. Yani ben hibir st kimlik ayrmadan ciddi bir lke deiliz diyorsam, bundan kt vatandalar da paylarn alrlar kusura bakmasnlar. Yani oradaki corafyann belli yerlerinin kark olmas pek ounun iine geliyordur. Snr ticareti, yasad her trl ilerin yapld bir ticarettir. Bir kilo toz, bir otobos atasz olmu, yani bunlar yaam kiiler bulursunuz, konuursunuz, bunlara inanp ya da inanmamak bireye kalm, kiiye kalm. O tip blgelerin denetlenmesi bazlarnn hi iine gelmez, ite aalarn vesaire. Nitekim bu adamlar, siyasi parti de kurarlar, meclise de sokarlar, gerekte tccar eylerdir bunlar, iin bu boyutunu bir kenara atarsak esas su benim gzmde ticaret maksatl meclise adam sokmak. Bunlarn aslnda polisiye su olarak tescillenmesi, peinden gidilmesi lazm ama ipin ucu kam. (...) Evet evet hi parti ayrmyorum. DPTye dnersek, yani byle bir ortamda elbette PKK da kendi adamlarn belli bir siyasi oluumun iine sokmaya alacaktr. Blente gre DTP, suni bir oluum ve arkaplannda AKP var: ...gerek sorun Trkiyelilik, alt kimlik, st kimlik ve bu olaylar kayan taeron AKPnin ba ekmesidir. AKP eliyle bir cesaretlendirme olmasayd, Kuzey Iraktaki otorite boluu, hani gizli kuklacnn yaratt otorite boluu olmasayd ortada DTP diye bir sorun olmazd, bir parti bu ekilde kapatlmak durumunda olmazd. Ne olurdu demokrat bir sistem ierisinde aalarn deil, Krt vatandalarmzn salkl setii semenler mecliste olurlard, hak ettikleri nfusa bal oy oran lsnde kltrlerini, varlklarn, dillerini savunurlar ama maalesef ok normal olmayan bir corafyadan konuuyoruz. Dediim gibi Fransann yanna ran, Irak gibi dman rejimleri yerletirin bakn ne oluyor ekonomide yldz parlayan Fransa. Biz de byle bir ortamda yayoruz, o yzden safln lzumu yok. Hani bunu trnak arasnda deil, ok ciddi sylyorum, safln lzumu yok.
34

Cenke (26) gre DTP, bir an nce bertaraf edilmesi gereken bir tehdit oluturuyor: DTP, ok tehlikeli bir grup bence. (...) Terr rgtyle ibirlii iinde olan bir oluum. (...) DTPnin dorudan yapt aklamalar resmen terr rgtne ynelik onlarn lehine, onlarn sempatisine olduklarn gsterici aklamalarda bulundular. Yansttlar yani ilerini, onlar da ok tehlikeliler bence onlarn da bir an evvel uzaklatrlmalar gerekiyor. Cenk, DTPnin kapatlmasn destekliyor: Demokratik ama ok tehlikeli. Olmamalyd. Yani sonuta onlar destekleyen insanlar var. Esas sorun orada, yani orada o insanlarn olmas. Orada terr rgtn destekleyici bir grubun var olmas esas sorun. Cenke gre, DTPyi destekleyen halk da tehlikeli. Ayla da (41) DTPnin kapatlmas gerektiini dnenlerden: nk onlar da tamamen blcl kullanyorlar. yle bir ey olsayd, mral eer adres gsterilmeyip, onun yaptklarn asla tasvip etmiyoruz, fakat biz bu aznln partisiyiz ya da biz de kendi halkmzn partisiyiz gibi bir eyle ksalard, ya da biz de Trkiyede byle herhangi bir partiyiz diye ksalard asla yle bir ey dnmezdim. Ama bir terr rgtnn devamym gibi hareket etmeleri hl inatla parti toplantlarnda Krte gazeteleri tutmalar, ite Sayn mral... Yani bunlar bana Trk halkna yaplm bir hakaret gibi geliyor. Aileden CHPli olan ve grme srasnda AKP kartln her frsatta vurgulayan Neveserde ise (51) DTPye ynelik legalistik dil, AKP ve AB kartl ile birleiyor: Btn her eyi yapaym, sonra da beni kapatmasnlar bilmem nereye aykr. Byle bir ey yok, sen aykrlklarn hepsini yap sonra da kapanmayaym diye bir ey olmaz. Ayrca eye de karym; AKP kapanrken millet ayyuka kyor, DTPnin kapanmasna kimse bir ey sylemiyor. Nerede ABcilerimiz diye merak ediyorum. Neveser, DTPnin bamsz adaylarla seime girmesinin bir eit takiye olduunu dnyor: Kimsenin de cesareti yok seim barajn indirmeye gene ulvi sebeplerimizden dolay. Keke inseydi AKP de yzde 47 almazd o zaman, inseydi o zaman onlarda, imdi yle bir durum oluyor ki oras bizim yumuak karnmz, sanki Trkiyenin hi baka bir yerinde yoksulluk, kuraklk yok; Karadeniz, Orta Anadolu inim inim inliyor... (...) Burada parti marti deil, Trkiye diye bakacaksak olaya parti, herkes kendini ak ak deifre etsin, Aleviyim diyebilsin, Krtm de diyebilsin ama ortak noktada da birlesin, uradan tesi bilmem ne olsun, bilemiyorum, nce bir birleelim de... Demet (41) ise, DTPnin meclisteki temsilini koullu olarak onaylyor: Bence iyi bir eydir. Birok insan rahatsz olabilir ama bana gre iyi bir eydir. Yeter ki DTP demokrasi iersinde kalsn. Yeter ki DTP samimi olsun. Yeter ki DTP silahl mcadeleye tevik etmesin ve bunun arkasnda olmasn. Yeter ki DTP PKKnn bir terr rgt olduunu kabul etsin ve btn dnyaya duyursun. Onun dnda ben DTPnin, sadece DTPnin deil btn siyasi grlerin parlamentoda olmas gerektiini dnyorum. Mineye (51) gre DTPnin kapatlmas zm deil: Olacak i deil o da ayn sre. Orada da ka tane DTP kapattk. Ne oldu hibir ey olmad. O yzden bu manas olan bir ey deil DTPnin kapatlmas da. [Oradaki halk temsil eden...] Oradaki halk temsil eden de bu ekilde deil. Bir kere oradaki halk, imdi bunlar bamsz mamsz kt yaptlar Krtler.. Seim barajnn drlmesi gerektii dnen Mine, DTPnin politikaszlkna kadn sorunundan yaklayor ve kadn milletvekili orannn greceli olarak yksek olmasnn sorunu deitirmediini dnyor: 17-18, bilmem ka yandaki katledilen kzlara bir ey sylediklerine hi ahit olmadm, gene kadn rgtleri gidiyorlar, orada cenazeleri kaldryorlar, snma evleri ayorlar. Onlar bunlarn yapmas lazm. Mine, PKK ile DTP arasnda organik ba bulunduu kanaatinde: PKK benim gzmde ciddi bir terr rgt Abdullah calan da bir katil p... hi eysiz, tartmasz. Ama bu partinin de PKK gibi bir terr rgtyle organik bir bann olmasnn doru bir ey olduunu dnmyorum. nk insan ya politik davranr ya terr yapar. Bu ikisini birden yapamazsnz yani, orada adam ldreceiz burada parlamentoda ey geineceiz gibi olmuyor bu iler. Dame de Sion Lisesi ve Galatasaray niversitesi Hukuk Fakltesi mezunu, bir niversitede retim eleman olan rem de (32) DTPnin kapatlmasn bir ie yaramayaca gerekesiyle desteklemiyor: Bakn DTP,
35

ilk kapatlan Trkiye Birleik Komnist Partisi, ondan sonra kapatlan sosyalist partiler, bunlarn ok fazla tehlikeli olduunu dnmyorum akas. rem, PKK ile DTP arasnda organik bir ba olduuna ilikin gstergeler bulunduunu dnyor: Ben kapanmasnn ok zm olduunu dnmediim iin kapanmamas taraftarym. Kapatrsak sonuta ne ie yarayacak ki? Hazr gelmiler meclise bari en azndan biraz meramlarn anlatsnlar sonu itibariyle. Sonuta daha yeni, at diye kapatma davas, biraz vakit gesin, bir frsat verin. Belki de varolan organik balarn koparacaklar. Eer onlar da sonuta bu lkede bir deer olarak kabul edildiklerini kendileri hissederlerse belki de zaten kendileri ey. Sonuta bir ans vermek lazm. Bu ey gibi ocuu eitirken ocuu cezalandrmak gibi bir ey, bir deneme, ans, frsat vermek lazm. Sobaya doru gidiyor diye onu koltua balamann alemi yok. Kemalin (31) DTPye ilikin syleminde mutlak bir pragmatizmden Devlet aklnda bedenlemesine doru evrilen bir izlek ne kyor: Bir ey fark etmiyor ki DTPyi kapatmakla. DTPye siyaset hakk verilmeli, siyaset ans tannmal, ama bu ne? Devletlerin maniple etme eyleri olur. Orada yaplacak ey bu i gittike iki kanada blnyor, daha lml kanad var, daha ahin bir kanad var. ahin kanada vurduka vuracaksn, lml kanadn nn atka aacaksn. Devletler byle davranr. IRAya da ngiltere byle yapt, DTPnin iinde de belli insanlar muhatap alp destekleyeceksin, br tarafa da alabildiine vuracaksn. nk bu insanlarn kar iin, bu kann durmas iin bu gerekli. Sava ekonomisini bitireceksin, kendinden bulam insanlar da. PKKnn o otobs firmas var ya bir kilo toz, bir otobos bir sene nce onlara bir operasyon yaptlar, ieri aldlar. O Krt mafyasnn ii. Sen git Avusturyada PKKdan aldn tozu da ver, onu da durdur. Polis bulamsa onu da durdur, asker bulamsa onu da durdur, seni destekleyen airet bulamsa onu da durdur, ky koruculuu falan. Ekonomisini bitir ilk nce ve demokratik almlarn yap. st rtl bir ekilde ey yapacaksn, lmllar destekleyip, arlar trpleyeceksin. Serpil (30), AKPnin kapatlmasndan yana olmasna karlk, DTPnin kapatlmamas gerektiini dnyor: nk zaten adamlarn azlarn ap bir ey syleyecek durumlar yok. tane adam karmlar meclise sokmular kendilerini ifade etsin diye. Tabii ki kapatlmasn yani. Durmadan, bu da bir ksr dng, HADEP vard, HADEP kapatld, bilmem ne vard o kapatld, bilmem ne oldu. Bu bir yalan. Leyla Zana da kp Krte yemin etmeye kalkt. Kadnn hayatn kaydrdlar. Krte yemin etse ne olacak? Evet Krt diye bir ey var deil mi? Sen oraya hi yatrm yapmasan da o blgeye artk yozlatrsan da o blgeyi bilmem ne de yapsan, adamlarn canna da okusan oras var. Yani orada byle bizim uzak kaldmz bir scak sava vard ok yakn zamana kadar. 80ler, 80-90-95, o dneme baktnz zaman srekli atma vard. Biz hi farknda mydk? Benim yam daha kkt, alakam yoktu, ama hi kimse farknda deildi orada nasl bir atma var. Ama baktnda bu byle milliyetilik, Trk sorunu, Krt sorunu, bilmem ne diye mi? Hayr. Uyuturucu trafiinin ana eyi kim o pastadan pay alacak kavgas. Ya da hani kim silah satacak para kazanacak kavgas, anlatabildim mi? (...) Orada denen maynlar kim yapyor, o ne kadar para salyor? O silahlar kim yapyor, o ne kadar para salyor? Orada alan asker oradan ne kadar para kazanyor? DTPnin meruiyeti sz konusu olduunda grmecilerin nemli bir blmnn sylemlerine hakim olan PKK balantsna karlk ender de olsa, DTPyi politikaszlk temelinde eletirenler de var. Aileden CHPli, Ataky Lisesi ve ODT Endstri Mhendislii mezunu, iftilik yapan Muzafferin (44), DTPnin meclisteki temsiline ilikin grnde bu tr bir pozisyon egemen: Benim bak ama gre siyasi partiler snf temelli olmal, toplumdaki retim, bu retimin nasl artaca ve retilen deerlerin nasl paylalaca zerine zmleri olmal, ekonomik zmlemeleri olmal. (...) Mesela ben eyi bilmiyorum, DTP kadn konusunda ne der? Hibir fikrim yok. DTP retim konusunda ne der? DTPnin Krt konusuna yaklam dnda, dier konulardaki yaklam konusunda ok fazla bir ey bilmiyorum. Deince mutlaka bir eyler kar ama benim algmda yok yle bir ey. Bence byle partiler olmamal. Sonuta Krt olduu iin etnik ya da rk ya da ite milliyetilik, oven milliyetilik anlamnda sylyorum, byle partiler olmamal bence. Olursa toplum yanl tartmalarla yorulmu olur.

36

Cansu (23) ise, DTP politikalaryla ilgili yaad hayal krkln paylayor: Ben akas DTPden bir eyler umuyordum, zellikle de Ahmet Trk bakalnda, PKKdan kopamad ve bence daha siyasi bir yne DTPnin ekmesini, zaman ierisinde parlamentonun ierisinde olduu iin daha bir ayrma gelmesini bekliyordum ama DTP, en azndan benim anladm kadaryla bunu baaramad. Ben akas DTPnin bunu yapamadn grnce fazla bir umudum yok, hani Trkiyede milliyetilik de ykseliyor, hani Krt milliyetilii de tabi, yani milliyetiliin hepsi ykseliyor, Krt millliyetilii de ondan az deil. (...) zm, u anki politik ortamda saduyu, ben yle dnyorum, gerekten PKK ile tamamen, tamamen demeyeyim de ellerinden geldiince ilikilerini kesmi Krt aydnlarnn kp bir eyler yapmasn ve militarizmden, orta snf etkisindeki ordu etkisinden, ehitlik kltrnden yakasn syrm Trk aydnlarnn bir eyler syleyebilmesi diye dnyorum ama u an ok zor gzkyor, u an siyasi bir zm hele hele inanlmaz zor gzkyor. Ebru (23), DTPnin meclisteki temsili konusunda birok grmeci gibi ikilemde: Etnik gruplarmz bir sr varsa, o etnik grubu temsil eden bir partinin mecliste olmas bence ok demokratik bir husus. Trkiyede aslnda demokrasinin ne kadar gzel ilediini, yansdn anlatan bir olay. Ancak bu husus biz ne kadar iyi niyetliysek o partide de o kadar iyi niyet ararz deil mi? Ben yle dnyorum, onlar ayr bir devlet kurabilmek iin tamamyla organize olabilmek iin o meclisteki milletvekillerini o ynde ey yaptklarn dnyorum. Anlatabildim mi? Ne demek Krte miting vermek? Ne demek? Ya ne demek ya? Ben bunlara sinir oluyorum. Sen Trkiyedeysen, Trke konuuyorsan tamam. Ama sen, bizim nedir? Trkiye Cumhuriyetinin resmi dili nedir? Trkedir. Eer sen bu milletin bir vekiliysen Trke konumak zorundasn. Sen onlarn vekiliysen benim de vekilimsin. Ama byle bir ayrm yok ki. Yani o zaman benim vekilim deilsen onlarn. te o zaman bu ayrmcla girer. Kapatlmasn ok ey buluyorum ama, hani bizim verdiimiz, tandmz imtiyaz, yani demokrasinin gzelce ilemesi, ey yapmas, bunu tamamyla kt niyetlerle ktye kullanld iin bence bu durumdalar. [Kapatlmas gerektiini dnyorsunuz...] Yani... Ama neden net olarak kapatlmas gerektii hususunda net bir bilgim yok. Ama herhalde ey iin, bu yaptklar Krtlerin sorunlaryla ilgili. Aslnda tabi o tartmalar hatrlamaya balyorum. Direkt Talabaniyle net konumalar. Krtede, Krt devleti istiyoruz gibi eyler, ithamlarda falan bulunmulard. Bunlar galiba kapatlmas iin. Biz ite, bu deil yani. Biz Trkiyeden ayr blnm bir devlet iin biz bu insanlar milletvekili olarak semedik. Biz o toplumun, o etnik grubun nasl ihtiyalar var, Gneydou Anadoluda ne tarz yatrmlar yaplmas gerek, oradaki halkn ne kadar refah dzeyini ykseltmek iin, o insanlarn sesi olmas iin onlar setik. Ama onlar ayr bir devlet kurma amacndalar.

37

Zor(un)lu Birliktelik: AKP, Gven Krizi ve Rejim Sorunu

Trk Silahl Kuvvetlerinin 28 ubat 1997 mdahalesiyle, ykselen siyasal slma kar laiklik konusunda yapt balans ayarndan, 3 Kasm 2002 genel seimlerinde AKPnin % 34 orannda oy alarak Cumhuriyet tarihinin Demokrat Partiden sonra en gl siyasal partisi olarak ortaya kmas ve zaman iinde slmcl yer yer liberalizm, yer yer muhafazakrlk, yer yer de klasik Trk sacl lehine42 terk ederek ierii asndan mphem bir Muhafazakkar Demokrasi sylemiyle birlikte siyasal merkeze doru kaymasna giden sre, ayn zamanda Trkiyede sekin dolam asndan nemli bir dnme iaret etmekteydi. Partinin lideri Erdoann yasakl olmas nedeniyle emaneten babakanl yrten Abdullah Gl, seim sonrasnda yapt ilk basn aklamasnda, Gizli bir gndemimiz yok. (...) Hibir srpriz yapmayacaz. (...) Sekinci deiliz. Halk ocuklaryz, halkn orta ve fakir kesimlerinden geliyoruz (...) diye konutu.43 Ksa bir sre sonra babakan olan Recep Tayyip Erdoan ise, rakiplerinin ounun aksine sistemin iinden gelmeyen yeni bir tr liderdi. (...) Kasmpaadan, mtevaz bir gemiten geliyordu, ada bir eitime sahip deildi, bildii bir yabanc dil yoktu.44 3 Kasm 2002den AKPnin oy orann yzde 46,6ya kartarak parlamentoda ezici bir ounluk elde edecei 22 Temmuz 2007 genel seimlerine giden srete, AKPnin drt buuk yllk iktidar, tehdit algsnn muhafazakrlama ve farkl yaam tarzlar sorunsal erevesinde yaand bir dnem oldu. ok okunan ke yazarlarnn da katksyla sekinler/Beyaz Trkler45 ve stereotipletirilmi ynlar (gbeini kayan adam, ksa bacakl kll halk, bidon kafa vb.) sistematiine skan ve bu anlamda yaam tarzlar farklln eitli kesimler asndan mutlaklatran sz konusu indirgemeci anlay, basitlii orannda tketimi kolay bir malzeme sundu. Bu srete AKPnin Cumhuriyetin sembol hafza meknlarndan en nemlisi olan ankayaya ynelik zaferi, slmi yaam tarznn46 topluma dayatlmas kaygsn tayan laik iktidar blounun tehdit algsnn ykselmesinde belirleyici oldu. Olduka hzl bir deiim srecine iaret eden bu gelimeler, aratrmada grtmz kiilerin syleminde, ak bir tehdit algs ve deiimin aktr olarak grlen AKPye kar mutlak bir gvensizlik duygusu te42 Nuh Ylmaz, slmclk, AKP, Siyaset, (der.) T. Bora ve M. Gltekingil, Modern Trkiyede Siyas Dnce, slmclk iinde, c.6, letiim Yaynlar, stanbul, 2004, s. 615. 43 Feroz Ahmad, Bir Kimlik Peinde, Trkiye, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, 2006, s. 221-222. 44 A.g.e., s. 219. Ahmada gre AKP Anadoluda ortaya kan muhalif eliti temsil ediyordu ve sonunda iktidara gelmiti. (s. 220). Kemal H. Karpat ise, Erdoan yle tarif etmektedir: Recep Tayyip Erdoan, yirminci yzylda Trkiyede ortaya kan yeni tip poplist slmc liderlii en iyi temsil eden kiidir. (Kemal H. Karpat, Osmanldan Gnmze Elitler ve Din, Tima, stanbul, 2008, s. 288.) 45 Murat Ergin, Bizden Irk Olmaz, Trk Kimlii ve Irksal Szckler, (der.) T. Bora ve M. Gltekingil, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Dnemler ve Zihniyetler iinde, C. 9, letiim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 409. Ergin, Aye ncden aktard biimiyle 1980lerden beri liberal ekonomik politikalarla genileyen ehirli orta snflarn, ehir merkezlerindeki medeniyetsizlik ve grgszlkten kaarken gelitirdikleri renkser szlklerin, sz konusu kesimin medyadaki temsilcileri araclyla poplerletirilmesi sonucu ortaya kan beyaz ve siyah Trkler ayrmna dikkati ekmektedir. (Aye nc, The Myth of the Ideal Home: Travels Across Cultural Borders to stanbul, Space, Culture and Power: New Identities in Globalizing Cities iinde, (der.) A. nc ve P. Weyland, Zed Books, Londra, 1997.) Ergine gre, snfsal temelli bir rklk biimine zemin oluturan Beyaz Trkler terimi, aslnda rksal szlkler ile milliyetilik ve snf/stat farkllklar arasndaki yakn ilikiyi ortaya koyar. Beyaz Trk, balangta orta snflarn stat farkll araylarnn bir eletirisi olarak ortaya kmt. Bu eletiri kaynan rklarn var olmad bir lkede bu kadar derin eitsizlikler nasl olabilir? gibi biraz safa bir sorudan alyordu. Halbuki terimdeki bu rklk kartl, orta snflar tarafndan bir el abukluuyla tersine evrilip, kltrel farkllklarn somut fiziksel zellikler babnda ina edilmesi sonucunu ortaya kard. 46 Laik iktidar blokunun slmi hayat tarz kavramsallatrmas hi kukusuz zc ve bu anlamda indirgemeci bir bak asnn rndr. slmi kesim iinde slmi hayat tarzna ilikin belli bal tartmalar iin bkz. Cihan Akta, slmi Hayat Tarznn Yeniden Kefi (der.) T. Bora ve M. Gltekingil, Modern Trkiyede Siyas Dnce, Dnemler ve Zihniyetler iinde, C. 9, letiim Yaynlar, stanbul, 2009, s. 651-668.

38

melinde ifade buluyor. Bu balamda zellikle trban/bartsyle ilikilendirilen kadn meselesi, AKPnin ideolojik pozisyonunu ve deiim iddialarn anlamada kilit konulardan birini oluturuyor.47 Erdoann Milli Gr gmleini kardm aklamas konusunda ikna olmayan grmeciler, yaanan deiimi gizli gndem ya da takiyye kavramlaryla yorumlamay tercih ediyorlar. Yaam tarzlar, dnyay alglama ve yorumlama biimleri sosyalleme sreleri tarafndan belirlenmi, kendilerini Cumhuriyetin deerleri ve kazanmlarnn taycs olarak gren yerleik sekinler yeni gelenleri orada olmay hak etmemi igalciler olarak gryor. Bu balamda grtmz kiilerin sylemlerine yansyan, AKPyle birlikte neredeyse birdenbire yaanan hzl deiim, onu devreye sokan aktrlerin mphem, gvenilmez ve farkl tarzlarnn eski kimlikleri (Milli Gr) balamnda srekli bir biimde gndemde tutulmasna yol ayor.48 te yandan yeni gelenler karsndaki tedirginlik, kendilerini adaln zneleri olarak gren yerleik sekinlerde, paradoksal bir biimde Esra zyrekin modernlik nostaljisi olarak tanmlad bir geri kamaya neden oluyor. zyrekin de ifade ettii gibi birok Kemalist (...) Trkiyenin ilerlemesinin durduunu, hatta son on be yirmi ylda gerilediini ve ncesinde eritii modernlik aamasnn (zellikle de siyasal slm iktidara geldikten sonra) ellerinden kayp gitmesine seyirci kalndn savunmaktadr. (...) ada Kemalistler bugn bir nceki modernliin k olarak yayorlar ve yeniden modern olabilmek iin 1930larn Trkiyesinin kimi zelliklerine dnmek istiyorlar. 49 te yandan sz konusu modernlik nostaljisinde ve bu erevede AKP, barts ve slmi yaam tarz gibi konularda gzlenen tepkisel duruta fiili imtiyaz kayb endiesini, baka bir anlatmla devlet aristokrasisinin byk ve kk kesimleri arasndaki giderek gerginleen ilikiyi de dikkate almak gerekiyor. Baka bir anlatmla, ekonomi ve siyaset alanlarnda sekin okullarn mezunlarnn uzun sredir kurmu olduklar tekelin ikinci snf diploma sahipleri tarafndan tehdit edilmesi ve hatta krlmas olgusu kkl ve tremi sekinler50 ve temsil ettikleri hayat tarzlar arasnda bir tr mcadelenin varlna iaret ediyor. AKPnin cumhuriyeti laiklik anlayna kar bir siyasal yaplanma olduu kanaati, grlen kiilerin ou tarafndan paylalyor. Bu erevede grmecilerin genel eiliminin partinin kapatlmas gerektii ynnde olduunu sylemek mmkn. Birok kii parti kapatmann demokratik nitelii konusunda kukularn ifade etmelerine ramen, AKP sz konusu olduunda bu ynde bir zm tercih ediyor. AKPyle ilgili deerlendirmelerde ne kan bir baka yorum da AKPnin muhafazakr ve maneviyat grntsnn ardnda maddi kar ilikilerinin bulunduu. Bu gre gre iktidar partisi trban/barts gibi meseleleri gndeme getirerek aslnda verili maddi kar ilikilerini gizliyor. Yukarda genel hatlarn verdiimiz tepkisel duruun tesinde, grlen kiilerin bir blmnn mevcut hkmet politikalarna ynelik olumsuz deerlendirmelerine ramen lkede bir rejim sorunu grmediklerini, daha ziyade AKP iktidaryla ivme kazanm genel bir muhafazakrlama eiliminden ikyeti olduklarn sylemek mmkn. Bu balamda AKP kartl konusunda birincisi daha keskin, ikincisi grece daha lml iki eilim olduu gzlemleniyor. Trkiyede rejimin tehdit altnda olduunu dnen Avusturya Lisesi ve Boazii niversitesi Psikoloji blm mezunu, zel bir irkette danmanlk yapan Janet (43), Yahudilerin de Holokaustu ngrememi olmalarndan hareketle Trkiyenin Malezya ya da ran olabileceini dnyor. Cumhuriyetin temel ilkelerinin tehdit altnda olduunu, fakat meseleye sadece laiklik asndan bakmadn ifade eden Ayla (40) ise, insanlarn deer yarglarnn inanlmaz derecede yozlamasndan duyduu rahatszl ifade ediyor: G47 zlem Tr ve Zana tak, AKP ve Kadn: Tekilatlanma, Muhafazakrlk ve Trban, Mlkiye Dergisi, 2006, C. 30, S. 252, s. 260. 48 Ali Bayramolu, adalk Hurafe Kaldrmaz. Demokratikleme Srecinde Dindar ve Laikler, TESEV Yaynlar, stanbul, 2006, s. 104. Bayramolu da benzer bir biimde, Kat laik kesimde AK partiye ynelik mutlak bir gvensizlik olduunu ve partinin icraatnn elitist bir bak asyla bu kesim tarafndan samimiyetsizlikle itham edildiine dikkati ekiyor. 49 Esra zyrek, Modernlik Nostaljisi, Kemalizm, Laiklik ve Gndelik Hayatta Siyaset, Boazii niversitesi Yaynlar, stanbul, 2008, s. 19-20. 50 Pierre Bourdieu, Pratik Nedenler, Hil Yaynlar, stanbul, 2005, s. 47.

39

ven sorunu var, kimsenin devlete gveni kalmad, insanlarn birbirine gveni kalmad. Bu ne kadar ac bir ey. Askere gven eskiden ne kadar yksekteydi, yzde 90lardayd, o bile artk anket sonularn okuyorum, ne derece doru bilmiyorum istatistikleri, onda bile azalma var. Yani bu kadar her ey geim zerine, para zerine ve karlar zerine olmamal. O yzden diyorum bizim deer yarglarmzla ve kltrmzle ilgili problemlerimiz var. Bizim gibi insanlarn, ayrmclk yapyorum gibi oluyor bizim gibi insanlar demekle, ama yanl anlalmasn, unun iin, daha okumu, daha eitimli, ailesinde konuma hakk olan, kararlara katlma hakk olan bireylerden bahsediyorum... Bizler gibi ok fazla okuyan, fikirlerini rahatlkla syleyebilen insanlarda u var, gemile ilgili, Atatrkle ilgili, herhangi bir ey, kk bir anekdot olabilir, kk bir resim olabilir, internetten gelen, doruluu bile belli olmayan bir an bile olabilir, gzlerimizin dolmasna sebep oluyor, bu birok eyi kaybettiimizi gsteriyor bana gre. Atatrk figr etrafnda idealletirdii gemi kurgusu, Aylann gelecei/yeniyi temsil edenlerin kalabalklndan ve glenmelerinden rahatszlk duymasna ve korkmasna neden oluyor: nk her eyi kaybediyoruz, sadece laiklik deil. Yani ben hi ok fkeli bir insan olmadm. zel hayatmda mesela ok zor zamanlarm da oldu, ite eimden ayrldm, iki ocuumu tek bama bytyorum ama hibir zaman ok fkeli bir insan olmadm. Size fkemi anlatamam ve sebebini bilmiyorum. Yani cumhurbakannn o olmas, einin o olmas bende acayip bir fke yaratyor. Bunun sebebini bir trl bilmiyorum. 40 yandaym, oturuyorum, kendi kendimi dinliyorum ve eletirdiim zaman diyorum ki; bu insanlar hep vard, bu insanlarla sokakta hep karlayordum. imdi neden gzme batyor bu kadar ve neden imdi bu kadar rahatszm? nk artk ok fazlalar ve bizi rahatsz etmeye baladklar iin biz rahatsz olmaya baladk. Eskiden byle deildi. Ayla, Trkiyede slmi bir rejimin giderek yerlemesi kaygsn tayor: Neden olmasn, ben korkuyorum. Neden olmasn? Benim iki kzm var ve ben korkuyorum. Dediim gibi kzm lise sonda. Yazn bir arkada ak kyafetli diye belediye otobsne alnmad. Benim kzmn tercihi ok ak giyinmek deil, on yedi yanda, ama oladabilirdi. Oladabilirdi ve ben ok endielenirdim o zaman. Bilmiyorum, Ankarada bunlar yaanyorsa kk yerlerde ok daha fazla ar basklar yaanyordur diye dnyorum. (...) Ben korkuyorum. ok ak da sylyorum bunu. AKPnin ynettii Trkiyede bir rejim sorunu olduunu, Cumhuriyet deerlerinin giderek andn ve bu balamda gemile bir tr hesaplama srecine girildiini ifade eden zmir Saint Joseph ve Dokuz Eyll niversitesi naat Fakltesi mezunu, irket sahibi Murata (37) gre dinin bu kadar n plana kp da bir noktadan sonra din konusunda bizden deilsine getirilmesi, inanyorsun inanmyorsun noktasna getirilmesi veya inanyorsun da bizim gibi inanmyorsuna getirilmesi ok yanl bir tutum. Bu da saolsunlar bu arkadalar (AKP ynetimi) sayesinde oluyor, krklyorlar nk yani bu ii. (...) Ne oluyor bir nceki onu yapmt, imdi biz de bunu yaparza geliyor. Rejimin olduu kadar kendi yaam tarznn da tehdit altnda olduunu dnen Cenk (26), AKP yneticilerinin deitiine inanmyor: Ak Parti iin konuuyorum, adm adm her istediklerini yaptlar. Yava yava, yava yava cumhurbakanlna kadar ykseldiler. Ve bu olay beni ok korkutuyor. 13 yl nce Abdullah Gln Cumhuriyet dneminin artk sonu gelmitir aklamasnn ardndan cumhurbakan olmas. Yani yle durup dnmek lazm ne kadar ne deimi olabilir diye... Sonuta aklamalarnda gayet cumhuriyeti, laikliin hibir ekilde tehlikede bulunmadn sylyorlar demelerinde. Ne kadar doru acaba? Rejim sorununun tesinde grmecilerin hkmete ynelik tepkilerinde AKP iktidar ile artt dnlen ve bu balamda ciddi bir tehdit olarak alglanan kadrolama faaliyetleri de nemli bir yer tutuyor. AKPnin ezici bir ounlukla iktidara gelmesi bir yandan devletin ele geirilmesi algs etrafndaki kayglar pekitirirken ve dier yandan da liyakati (ve/veya sekinci) bir sylem zerinden sz konusu kadrolama srecinde yeni gelenlerin atandklar pozisyonlarn gerektirdii niteliklere sahip olmadklarna, hak etmedikleri bir statye kavutuklarna dikkat ekiliyor. Gelinen noktada Kemalizm ve onun prensiplerinin tehlikede
40

olduunu dnen Haluk (47), lkede gizli gizli deil, ama ak ak rejim sorunu olduunu, nk iktidar partisinin gnlk yaamn her alannda gerilime yol atn dnyor. Devleti eline geirerek toplumu dntrmenin mmkn olduunun altn izen Haluk, Mesela benim iin en byk tehlikelerden biri inanlmaz bir kadrolama olmas. Devlet kademelerinin, hemen hemen her kademenin mutlak suretle kendilerinden birinden olmasna almalar, bunun iin her trl abay gstermeleri ve daha da tesi bunu baarmalar. Yani bunun bir sonucu olacaktr diyor. Melek (47) ise, kadrolamayla ilgili kayglarn yle ifade ediyor: Aslnda herkes kadrolayordu ama kadrolald zaman hep sizin gibi (sekinler) birbirine benzeyen insanlar kadrolat iin biz onlar hissetmiyorduk, imdi daha farkl insanlar kadrolayor. Onun iin hissediyoruz. Sadece yle eyler tehlikeli, mesela niversite hastanelerine baktnz zaman ok politik ey dnyor. imdiye kadar ezilmi, kyda kede kalm adamlar birdenbire g sahibi oluyorlar. Bu ok tehlikeli. Kyda kede kalm adam g sahibi olduu zaman genelin huzurunu bozacak veya genelin zararna olacak ekilde kararlar alabiliyor. AKPnin getirdii kadroya baktn zaman imdiye kadar ezilmi tipler, imdiye kadar o ans hi elde edememi tipler. Grmeciler arasnda AKPnin rejim deiikliini amaladn dnmemekle birlikte toplumsal dzlemde bir muhafazakrlama eilimini seferber ettiini dnenler de var. Cansu (23), evresinde tank olduu eriat paranoyasna katlmadn yle ifade ediyor: Ben eriat dzenini getireceklerini zannetmiyorum, ama unu yapmaya alyorlar ve az ok da baaryorlar; yaamn eksenini biraz din kurallarna gre belirlemek, rnein, ykselecek olan brokratlarn hepsinin einin bann kapal olmas gibi eyler getiriyorlar. AKPde mal, mlk, servet edinme gibi ekonomik gdlerin dini motiflerden daha nemli olduunu dnen Cansu, radikal bir dzen deiikliinin partinin destekleyicilerinin de iine gelmeyecei kanaatinde ve yaanacak dnmn daha ziyade toplumda zaten var olan muhafazakrln derinlemesi eklinde tezahr edecei grnde. Bu balamda Trkiyenin ran benzeri bir slm cumhuriyetine dnmesinin imknszln vurgulayan Cansu, yine de son yllarda muhafazakrln ykseliinin kendisini etkilediini belirtiyor: ran olmas imknsz, nk randa her zaman gl bir ulema snf olmu. Trkiyedeki Mslmanlkta byle bir ey yok, hani dinsel bir snf yok. Bu adan rann dinamikleri Trkiyeden ok farkl diye dnyorum. O adan ranlama olmaz, ama ben nasl diyeyim, rnein kendi adma hava scak olduunda zerime ne giyeceimi fazla dnmezdim, bir bluz giyer kardm. Benim iin bile sokaa karken hani ok mu ak oldu? diye ister istemez artk dnyorum. D grnne eki dzen vermek zorunda kalmasn AKP iktidaryla deil genel muhafazakrlama eilimiyle aklamay tercih eden Cansu, ehrin modern bir semtinde oturmas ve sekin bir niversitesinde okuyor olmas nedeniyle AKP iktidaryla ilikilendirdii mahalle basksnn etkilerinden grece uzak kaldnn farknda. Douda bir niversitede okuyor olsaydm belki etkilerdi. Ama benim ok yaltlm bir hayatm var genel olarak. Beiktata oturuyorum, ok da bir ey grmyorum, bilmiyorum aslnda, kendi snrl evrem dnda. Gezmek iin Taksime giderim, Niantana giderim ok nadir. Modaya falan giderim. AKPnin rejimi tehdit eden slmc bir parti deil sisteme ekonomik boyutuyla entegre olmu frsat ve faydac bir ynetim anlayn temsil ettiini dnenler, ideal anlamda dinin uhrevi boyutundan uzaklaarak dnyevilemesine kar tepkililer. slmn manevi boyutunun daha nemli olduunu dnen Blente gre (39), Mslmanla uzak tccarla yakn kiiler olarak AKPli dindarlarn dinle ilikileri daha ziyade maddiyata dayanyor: Aslnda son derece dnya insan bunlar, son derece maddeciler. (...) Halbuki slm manevi alandan konuan bir inan sistemidir. Bu tip ite, bartye falan ihtiyac olamayan bir inan sistemidir. (...) Bu kiilerle pek tartma zemini de bulamayacamz dnyorum. Maalesef, onlar ikna etmek, eitmek, deitirmek gibi bir ansmz maalesef yok. Atatrkn hani o devirde yapt devrimler tek areydi, baka bir are brakmayan bu tip gruplar aslnda. Blent, ikna ve terbiye edilmesi mmkn olmayan bir
41

toplumsal kategori olarak resmettii tekilerin, gemite (tek parti iktidar dneminde) olduu gibi bugn de ancak otoriter yntemlerle hizaya getirilebilecei dncesinde. AKPye baktnda rejimi deitirmeye alan bir siyasi hareket deil, kesinlikle para etrafnda dolaan, nemalanmaya alan bir menfaat birlii gren stanbul Erkek Lisesi ve Boazii niversitesi Kimya Fakltesi mezunu, sanayici Tolga (51) ise, slmi tehlikenin AKPnin temsil ettii menfaat birlii karsnda ikincil nemde kaldn dnenlerden: Birinci plana tayorlar trban konularn, kapatma krizlerini, Ergenekonlar unu bunu, ama para hep n planda. ddia ediyorum bunu. Trkiyenin ran olacan dnmyorum diyen Mineye (51) gre, toplumda yaygnlaan muhafazakrlkla birlikte Kemalizm, modernlik ve cumhuriyetin deerleri giderek anyor: Kemalizm denilen o vakti zamannda yaplm olan ey... Aydnlanma, Kemalizm deil de Aydnlanma devrimleri, 80 yl sonra Trkiyede kabul grmemi hl. O zaman da grmemise grmemitir. ok doru olan eyler de bazen kabul grmyor. Yanl eyler var yaplan mesela... Tanrya kar Atatrk koymak da doru bir ey deil. Tanr nk ok daha farkl bir ey. AKP iktidaryla birlikte gelen hzl deiimi kayg ve korkuyla karladn ifade eden Mine artk ok hznl olduunu belirtiyor: Kayglarm, korkularm gitmedi. Yani artk bir ey olacak diye korkmuyorum nk artk olacandan eminim, oldu bile. Sadece bunun iin hzn duyuyorum. Yazk bu memleket byle olmayacakt. Mine, ayrca Babakan Erdoann Milli Gr gmleini karttm aklamasn da inandrc bulmadn belirtiyor: nsan 50 yandan sonra birdenbire aydnlanp, ideolojisini deitirmi olsa bile o zaman ulemaya sorun, yok kadnlar ocuk doursun, filan gibi cmleler kurmazd diye dnyorum. Belki kendisi deitiini dnyordur. Ama bu yumuam hali de bende yani ok aydnlk bir insan, ok ilme nem veren bir insan izlenimi uyandrmyor.

Yaam Tarz Tercihinin Kritik Eii: Barts/Trban

Trkiyede uzun bir sredir balca ideolojik kutuplama eksenlerinden biri olarak yaanan trban/barts sorunu, farkl hayat tercihlerine yapt gnderme ile temsil ettii simgesel neminin yan sra Cumhuriyeti zel alan-kamusal alan ayrmna ilikin temel pozisyonlarn da balca karlama alann biimlendiriyor. Kamusal alan sz konusu olduunda tartmalarn siyasal simge-din simge ayrm etrafnda odakland, trban/bartsnn balanma biimine (rnein enealt forml) ynelik pozisyonlarn siyaset alannda belirlendii ve son tahlilde erkek siyasetin kadn bedeni zerinden yapt pazarla dayal olarak kadn znelliinin tmyle inkr edildii bu sorun,51 laik kesimlerin ya da Ali Bayramolunun ifadesiyle sert halkann52 tepkiselliinin odak noktasn oluturuyor. Barts/trban sorununu biz-onlar kartl erevesinde yorumlayan grmecilerdeki tepkisel tutumlar birrnek dalm gstermemekle birlikte en lml sylemde bile muhafazakr-slmi hayat tarzn simgeleyen tekine ilikin tehdit algsnn izlerini grmek mmkn. Reel ya da potansiyel bir tehdidi temsil eden onlar, grtmz kiilerin ait olmadklar ve olmak istemedikleri bir sosyal grubun temsilcileri olarak
51 Bu konuda sorunun farkl ynlerini ele alan bir deerlendirme iin bkz. Seil Aslan, Bir Sorgulama Sembol Olarak Trban: Kartlklar ve Darlkllar, Birikim, no. 239, Mart 2009, s. 28, 30, 35. 52 Ali Bayramolu, adalk Hurafe Kaldrmaz, Demokratikleme Srecinde Dindar ve Laikler, TESEV Yaynlar, stanbul, 2006, s. 97. Ali Bayramoluna gre sert halka, 1990larn ikinci yarsndan itibaren ykselie geen slmclk karsnda laik kesim ierisinde gzlenen katlama ve sertleme eilimine iaret ediyor. Baka bir anlatmla sert halka, deiim karsnda yaanan yrtlma ve elikiler sonucu btncl, korumac ve ulusalc bir siyasi duru, neredeyse elden gittii dnlen laikliin ve tam bamszln korunmasna, ulus-devlet ve merkeziyeti gelenein muhafazasna ynelik bir tr otoriterleme eilimini yanstyor.

42

resmediliyor. Bu erevede biz ve onlar arasndaki sosyal mesafe, uzlamazl, iletiim imknlarnn ve bir arada yaam ihtimalinin snrlarn da belirliyor. Uzlamazlk eilimiyle sosyal mesafe arasndaki ilikiyi, Bourdieunn habitus kavramnn temel unsurlar olan ve toplum genelinde eitsiz dalm sermayelerle (kltrel, ekonomik, sosyal, sembolik) birlikte dnmek mmkn. Bourdieuye gre, Eyleyiciler (ekonomik ve kltrel sermaye boyutlarnda) birbirlerine ne denli yaknlarsa, o denli ok ya da tersine uzaklarsa o denli az ortak eyleri vardr.53 Baka bir ifadeyle yaam tarzlar, dnyay alglama ve yorumlama biimleri, ve davranlar benzer olanlarn kendilerinden farkl olanlarla aralarnda genel anlamda bir mesafe olduu sylenebilir. Bourdieu, toplumsal uzamn stlerinde konumlanan kiilerin aa tarafnda konumlananlarla fiziksel karlama olaslnn dk olduunu ifade etmekte, aksi halde nadiren de olsa toplumsal snrlarn inenmesinin gndeme geldiini belirtmektedir. te yandan, farkl gruplara mensup olanlar raslantsal biimde karlatklarnda, birbirlerini gerek anlamda anlayamayacaklar ve birbirlerinden holanmayacaklardr.54 Aratrma zelinde deerlendirildiinde biz ve onlar arasndaki mesafenin zellikle kltrel sermayeleri yksek olan grmeciler aleyhine yeni gelenler tarafndan ihlal edilmesi, baka bir ifadeyle olmamas gereken tarzlarla olmamas gereken yerlerde karlalmas, gerilimli bir bir arada olma biimine yol amaktadr. Trban/bartsne ynelik tepkisel duru, zellikle grlen kadnlarn ifadelerinde sklkla tank olunan Cumhurbakan ve Babakan bata olmak zere yeni ynetici sekinlerin rtl eleriyle ilgili olarak Cumhuriyet kadnnn temsiliyet sorunu, niversitede bartl olarak eitim grmeyi talep eden kz renciler zelinde kamusal alan anlay ya da oturduu mahalle ya da sitede rtl kadn grmek istememek, grnce rahatsz olmak gibi gnlk yaamn ortak meknlarnn paylam ve artan karlama ihtimalleri ile ilgili konularda gndeme geliyor. Giyim-kuam ve dier gndelik davran kodlar etrafnda ifade bulan belirli bir yaam tarzn savunurken kullanlan tepkisel dil (eskiden buralarda olmayan ama her naslsa imdilerde ortalkta dolaan) mekn ve hayat igal eden yeni gelenlere yneltilmektedir. Yeni gelenler kendilerine zg yaam tarzlaryla gze batc ve rahatsz edici derecede farkldrlar. Bu durumda kendilerini gvende hissettikleri eski gnlerin yitip gitmesinden onlar, iimizdeki yabanclar sorumludurlar. Yabanc dmanln anlatrken Baumannn ifade ettii gibi, eski adetlerin gzden dmesi, imdiki durumun belirsizlii ve gelecein getirebilecei felaketlerden bizatihi yeni gelenler sorumludurlar.55 Grtmz kiilerin, zellikle de kadnlarn birincil sosyal evrelerinin (aile, arkada ve i evresi gibi) kapallara kapal olduunu sylemek mmkn. Yakn bir zamana kadar yaam tarz itibaryla kapallarn dnyasndan yaltlm bir biimde yaayan grmeciler, slmc olduu konusunda hi tereddt tamadklar AKP iktidaryla birlikte trbann giderek grnrlk ve yaygnlk kazanmasndan kaygyla sz ediyorlar. Grlen kiilerin giderek tm topluma dayatlmasndan kayglandklar slmi yaam tarzna kar gelitirdikleri tepkisel tavr, ba rtme tarznn (eski/yeni) eletirisinden rtnmenin dini bir zorunluluk olmad ya da erkek egemen tahakkmn bir uzants olduu savna kadar varan geni bir yelpazede ifade buluyor.

53 Pierre Bourdieu, Pratik Nedenler, Hil Yaynlar, stanbul, 2005, s. 18, 20-21. Kiilerin toplumsal konumlar, habitusleri, davran ve alglama tarzlaryla, toplumsal faaliyetlerin ok farkl alanlarnda yaptklar tercihler arasnda balantsal bir ilikinin mevcut olduunu syleyebiliriz. Buradan hareketle kiilerin toplumsal konumlar, sosyalleme srecinde aile ve okulda edindikleri temaylleriyle (habitus) sosyal, kltrel ve siyasal meseleler konusunda aldklar tavrlar ve yaptklar tercihler arasnda bir iliki olduunu sylemek mmkn. ou erken yalarda ailede ve eitim srecinde ekillenen ve genellikle bilinaltna kaznan sz konusu temayller snflandrc emalar oluturmalar nedeniyle ayrtrc pratikler dourarak iyi ile kt, gzel ile irkin, saygn ile kaba vb. arasndaki ayrmlar saptarlar. Bylesi ayrtrc pratikler douran habitusler farkl snflandrma ilkeleri ve farkl zevkler etrafnda snflandrc emalar olarak ilerler, yaam tarzlarnn farkllamasna neden olurlar. 54 A.g.e., s. 24. 55 Zygmunt Baumann, Sosyolojik Dnmek, Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2006, s. 60.

43

Ayla (41) bu konudaki tepkisini ifade ederken ocukluunun rtlleri ile gnmzde modern yaamn zneleri olan rtlleri tehdit algs temelinde farkllatryor: ok kalabalk oldular ve artk ok rahatsz edici davranyorlar, rahatsz edici bakyorlar, rahatsz edici tavrlar var. Ben, gazetelerde okumusunuzdur, Antalya ua. Ben o uan iindeydim, ke yazlarnda kt. Uan ge kalkmas, arafl bir sr insann binmesi ve uakta kavga kmas. Ben o uan iindeydim. Size cesaretlerini anlatamam, bizler asla yle olmadk onlara kar, ama onlarda korkun bir reti, yani hkmedici bir eyler ve tehdit var. O beni ok rahatsz ediyor demek ki, bulabildiim tek sonu bu. Yoksa ben, kklm benim Konyada geti, babamn meslei gerei. Konya ok kapal, o zaman daha da kapalyd. nanlmaz derecede mutaassp bir evrede, aslnda ok ak olan bir kzdm ben. Asla rahatszlk duymadm. Onlardan da duymadm. Ben ilk araf kck yamda Konyada grdm. Ama u andaki gibi deil, emin olun uzmanlar, sosyologlar ok daha farkl, bizlerin grmedii adan grebilirler benim bu fkemi. Benim grdm tek ey u, benim etrafmda benim gibi olan arkadalarmn ou ok fkeli. Trbanllara yokmu gibi davrandn belirten Sevcan da (38), rtnme biimleri arasnda bir farkllk gryor: Benim iin onlarn, trbanllarn tek bir ad var, skmaba. Skmaba aa, skmaba yukar. Ben skmabalarla i yapmyorum, yapmayacam. Mmknse de grmeyeceim. nsan olabilir, bilmem ne olabilir. Ama o ideolojisi iin bunu yapyorsa, adam gibi bartsn rtsn gelsin. Benim babaannem de, halalarm da kapalyd. Sevcann trbana ilikin syleminde ne kan dinsel simge-siyasal simge amaz, son tahlilde yaam tarzn tehdit eden ve geleneksel bartsne benzemeyen, yeni bir ey olarak alglad trbann giderek tm kadnlara empoze edilebilecei kaygsyla btnleiyor: Geenlerde birisi anlatt, markette bir olay olmu falan, sra size de gelecek, siz de bu yola geleceksiniz diye kapal bir kadn ak bir kadn resmen tehdit ediyor. Artk sokakta rahat yryemiyorsunuz. rtllerin saylarnn hzla oalmasndan duyulan endie sadece kyafet konusunda deil mekn zerinden de gndeme getiriliyor, meknn darlkllar tarafndan igal edilmesine dair kayg ve rahatszlklar derinletiriyor. Yllarca tasarruf ederek ev ald gvenlikli sitenin tesettrl kesimin istilasna uradn belirten Neveserde (51) tekilerle ayn mekn paylamak stres yaratyor. Dinle ilikisini tarif ederken ortaokul yllarndan beri oru tuttuunu belirten Nevesere gre drt drtlk Mslmanm diyen birisi, ncelikle yalan sylemeyecek, riya yapmayacak, ii d bir olacak, bakasnn hakkna, hukukuna tecavz etmeyecek. Dindarl temel ahlak ilkeleri etrafnda tanmladktan sonra giderek daha fazla grnrlk kazanan trbann dindarlkla ilikisini sorgulayan Neveser, Bu zamana kadar insanlar dinsiz miydi diye merak ediyorum, ateist miydi? Birdenbire trban taknca m herkes dinli oldu da bana dinimi retecek. Bunu hi ho karlamadm iin dorudan sknt duyuyorum. nk bir kemii yok o trbann, orda kar burada giy, gbein ak olsun trban olsun, benim bildiim dinimde byle bir ey yok yani. Deitiyse o zaman o benim dinim deil diye dnyorum ben, dolaysyla rahatszlk duyuyorum. Birdenbire iki tane kara arafl geiyor yani, nereden kt bunlar? Onlar da bize bask oluyor kardeim diyebilir belki, o kadar hogrl, o kadar rahat olamyorum ben demektedir. niversitelerde bartl rencilerin eitim grmesini onaylamadn, hatta iren bulduunu belirten Glen (53), arkada grubunun internetten gnderdii fotoraflardan hareketle bu konudaki samimiyetlerini sorguluyor: nk arada mesela internetten geliyor, siz de gryorsunuz herhalde... Ba skma, dapdarack etek veya korkun bir yrtma...Yani, bu hani, anlatabiliyor muyum, rtneceksen eer, baka bir duygular uyandrmamak iin rtnyorsan o zaman, veyahut effaf bir etei var. (...) te tangas gzkyor. Anlatabiliyor muyum? (...) Sokakta gryorum, boyfriendi ile ok intimate bir ekilde. Yani o zaman benim yapmadm kadar intimate bir ekilde yapyor. Glen (53), AKPnin zmirdeki seim mitingini Alsancaktaki evinin penceresinden tepki, aknlk ve umutsuzlukla izlemi: Buras hep trbanl doluydu, resmen rktm ben o zaman. Dedim bunlar hakikaten dominant olmaya baladlar, yani zmirde bile bu kadar olduktan sonra, yurdun dier taraflarnda kim bilir
44

daha fazla herhalde yani bu kadar trban, barts. Ben hem zlyorum hem dediiniz gibi en fazla ite E... (yesi olduu sivil toplum kurumu) falan filan yani. Ne yapabiliriz ki, onlar daha ounlukta ama. Barts konusunda konuurken sz mahalle basks kavramna getiren Ebru (23), sz konusu basknn meknla ilikisini irdeliyor: Mahalle basks. Neden biz u anda byle bir ey alglamyoruz? nk biz u anda zmirde yayoruz. Ya da stanbulun ok nezih semtleri, Nianta gibi. Benim gezdiim maksimum yerler zmir, stanbul. (...) stanbulda bir yer, adn hatrlamyorum imdi. Mesela oras kurtarlm blge, direkt eylerin, eriatlarn olduu bir blge oras. Rportaj iin kot pantolonla gitmiler, talamlar falan. Evet, Fatih, aramba. Yani giremiyormusun bile. Bizim gibi insanlar, Atatrk, laik, ba ak. Nereye gidiyoruz? te, zmir, Bodrum, eme, Marmaris, tatil yreleri, stanbulda Nianta, Badat Caddesi, ili falan. Bunun dnda acaba bir gidelim, zmirimizde Kadifekalelere. Biz u anda yaadmz evreden baktmz zaman aslnda hibir problem yokmu gibi geliyor. Ancak, Anadolunun ilerine girildii zaman, Eskiehire mesela, oralara gidildii zaman trbanllarn arttn o kadar net grebiliyorum ki yani, otobse bindiinde, mesela senin giydiin bir elbise o kadar farkl bir bak, bir tepki ve ckcklamalar. (...) Ben eskiden hatrlyorum, ka yana kadar, 14 yama kadar hayatmda hibir trbanl benim yanma oturmamtr. Ben imdi srekli trbanl bir insanla i ieyim. Bartllerle hi ilikisi olmadn ve niversitede bartl grmek istemediini ifade eden Yasemin (28), bartl rencilerin peruk takmasn savunuyor: Amasnlar canm, peruk taksnlar, ama o ekilde girmesinler. nk bir anda saylar artveriyor. Bu kt eylerin simgesi, yani iyi eylerin simgesi deil. Yani gerekten ok ciddi basklarn, zellikle kadna korkun bir erkek basks, aslnda bu korkun bir kstlama, o baka bir mantn, kafana onu taktn takmadn onu da geiyorum, ama onun altnda yatan mantk kadnlar o kadar olmamas gereken bir duruma sokuyor ki, hani bunu kabul edemiyorum, olmamas gerek. rtnme konusunu tepkisel bir tavrla erkek egemen dini ve toplumsal anlay ve pratikler, kadn bedeni zerine uygulanan bir dayatma ve tahakkm biimi olarak yorumlayan Yasemin, bu durumu eriat hortlattn dnd AKP iktidaryla ilikilendiriyor. Bartsnn zgrlk olduuna inanmadn ifade eden Mine (52), yine de ok istiyorlarsa kzlarn niversitede okumalarna kar olmadn belirtiyor. Ancak baz mesleklerin bartl kadnlar tarafndan icra edilmesi konusunda, hizmet alan-hizmet veren farkll temelinde ekinceleri var: Ba bal bir insan, hukuk fakltesine gidiyor, ee avukat m olacak, sonra hakim mi olacak? Dini esaslara uygun yaamak istiyorsa eer, eriatn geerli olmasn istiyorsa, normal hukuk, medeni hukuk konusunda nasl bir etkinlik gsterecek? retmen olursa bizim eitim sistemimiz belli, orada nasl? Yani ben hep bunlarn ok elikili olduuna inanyorum ve unu da syleyeyim, yani bu ba kapal insanlar zel sektrde de alabilecekken hibirisinin yle bir i yapt yok. niversiteye trbanla girmeye ilkesel anlamda kar olmayan Ali (24) ise, bu zgrln her yerde geerli olmamas gerektiini dnyor: Modernitenin gerekten eski ve kkl olduu Galatasaray niversitesi gibi yerlerde trbann bir sorun karmayacan dnyorum. Mesela bizim Felsefe blmnde var bir iki kz. Sonuta bir etkileime giriyoruz. Yani bir konu hakknda konuuyoruz, AKPnin kapatlmas hakknda konuuyoruz vs. vs. Sonuta o da ben de ekilleniyoruz. Yani ben kendi nyarglarmdan kurtuluyordum. Buras Galatasaray. Ama mesela ayn ey Erzurum Atatrk niversitesinde olmaz, orada trban sorun olabilir. Grlen kiilerin neredeyse tamam farkl dzeylerde de olsa ei bartl bir kiinin cumhurbakanlna tepkililer. Doan (32) her ne kadar grmenin balarnda cumhurbakan ve einin ayr tutulmas gerektiini belirtse de baz durumlarda rtl ein imaj bozduunu dnyor: imdi Cumhuriyet balosu bu lkenin devlet protokolndeki en st eyidir, askerler niformalarn giyerler, herkes byle nceden hazrlanr, lleri alrlar. Biraz Bat eyi gibi... Cumhuriyet balosunda ba bal biri olmasa daha mutlu olurum. Mesela o kare beni rahatsz ediyor, tek bir kare. Ama o kareden yola kp da trbana da d45

man olacak kadar ey kr deilim. O kare beni gerekten rahatsz ediyor. nk bu ey acayip bir ey deil mi, samimi konuuyorum nk eyde, o kareyi dnnce, kafama geldiinde kt oluyorum. Ama GDAta ba bal biri karma ktnda gznn iine bakyorum konuurken, ona da teekkr ediyorum, hibir fark yok benim iin. Grmenin daha sonraki bir blmnde yine Cumhuriyet balosunu gndeme getiren Doan, ada yaam tarznn simgesi Cumhuriyet balosuna esiz katlan babakan konusunda da tepkisini ifade ediyor: Cumhuriyet balosunda grmek istemem adam, orada beyaz Trklm kar, elim ayam oynar. Kamusal menfaatler adna bireysel zgrlklerin kstlanmas anlay erevesinde trbann yasaklanmas gerektiini dnen Ozana (27) gre, ankayada trban siyasi sembol anlamna geliyor. Ozan, trbann giderek yaygnlk kazanmasnda kadnlarn parayla rtnmeye ikna edilmesinin etkili olduu56 kanaatinde ve bu durumun bir tr misyonerlik faaliyeti iinde deerlendirilmesi gerektiini belirtiyor. rtl lider elerinin siyasal alanda medyatik grnrlk kazanmalarn yakksz bulan Glen (53), srailin Gazzeye ynelik saldrsnn ardndan stanbulda Emine Erdoann inisiyatifiyle dzenlenen toplanty yle deerlendiriyor: Arap lkelerinden gelen lider elerinin hepsi modern, btn kadnlar, bir tek bizimkinin ba bal, Emine Erdoann. Yani ok irkin geliyor bana btn o grntler, nefret ediyorum yani. Arap lkelerinden gelen kadnlarn bile modern Batl bir imaj verdii bir uluslararas bulumada Trkiyenin beklenen Batl imaj verememesi hayal krkl ve kzgnla yol ayor. zmir Saint-Joseph Lisesi ve Dokuz Eyll niversitesi naat Fakltesi mezunu, irket sahibi Murat da (37), ayn toplantda ba ak modern grnml Arap lkeleri devlet bakan elerinin yannda Babakan Erdoann einin grnmn yadrgadn sylyor. Eitimin kazandrd deerler sisteminin ve bunlara bal olarak biimlenmi dorularn verili toplumsal-siyasal gereklik karsnda ne denli korumasz kaldn Muratn syleminde okumak mmkn: Ben ok zlyorum. Gryorsunuz Suriye devlet bakannn ei, ran devlet bakannn, ran m hangisiydi rdnn, bir de sa olsun ey neydi ad Emine Hanm, bir de Hayrnnisa Hanm, sonu olarak grnt bu. Biz yle grnmemeliydik yani. ey bir grnt deil. 37 yandaym, benim 33-34 yama kadar grm olduum kadn grnts bu deil. Benim belleime yazlm olan modern ve ileriye dnk bir insann grnts deil. Biz ilkokuldan bu zamana kadar hep ileride olann, aklc olann, Avrupadaki nderlerin ve oradaki hanmlarn ve beylerin, ve oradaki giyini tarzlarnn ve oradaki konuma hitabet tarzlarnn iyi olduunu dndk. Hibir zaman kendimize Douyu rnek almadk.. Cumhurbakannn einin bartl olmas size ne hissettirdi? sorusunu Begm (34) ren hissettirdi diyerek cevaplyor. Sadece einin bartsnden deil, cumhurbakannn byndan da rahatsz olduunu ifade eden Begm, Bat karsndaki imaj meselesinde hassasiyetini ifade ediyor: u Avrupadaki bykl Trk imajna sinir oluyorum. Generallerin ankaya resepsiyonlarna katlmayarak tavr almalarn olumlu karlayan Begm, Tavr alsnlar tabii, nedir bu byle bcek gibi kadn ortalkta dolanyor, bir de o kadnn medyada klndan filan bahsediliyor cmleleriyle tepkisini ortaya koyuyor.

56 Grmecilerin bir blmnde tank olunan bu tr deerlendirmeler, baka bir ifade ile rtl kadnlarn bireysel karar yetisine sahip olmayan kiiler olarak temsili konusunda Aye G, u deerlendirmeyi yapmaktadr: Trkiyedeki tartmalarn dindar kadn asndan temel problemi, zikredilen iki grup slmc erkekler ve sekler laikler- tarafndan birey olarak grlmemesidir. Bu tavra da iki adan baklabilir. Birincisi, slmc erkeklerin bu kadnlarn szcs olmaya soyunmalar ama doan sonulara ortak olmamalardr. Bu durum kendileri adna konu(a)mayan bartl kadnlarn kaygan bir zeminde durmasnn en az sorgulanan tarafdr. kincisi ise laiklerin, muhafazakr kesim ve zellikle son yllarda AKP iktidar ile hesaplamalarnda bartsn kullanmalardr. Zira barts, dini sembollerin sosyal dzlemde en grnr olanlarndan biridir ve tartmalar iin byk kolaylk salamaktadr. (Aye G, Bartl Kadn: Tartmalarn Odandaki Kayp teki, Birikim, no. 239, Mart 2009, s.42.)

46

AKP iktidaryla birlikte gndelik hayatnn deiip deimediini sorduumuz Serpil (32), Ben barts taktrrlar bana gibi, kiisel hibir korku duymadm, sadece yaam alanma mdahale edilebilir, yaam alanm daralabilir gibi bir kayg aklmdan gemitir. imdiye kadar birebir hi byle bir ey yaamadm iin ben referans noktas deilim. Neden derseniz ok kstl bir evrede yayorum. hayatmn ve arkada evremin belirli bir izgisi var diyor. Serpil her ne kadar AKP iktidarnn hayatna dorudan olumsuz yansmalar olmadn belirtse de sz konusu kstl evrenin dna ktnda Anadolu kentlerinde yaad glklere de dikkat ekiyor: Son yldr sk sk Anadoluya i gezilerine kyorum distributrlere. Hep mi byleydi bilmiyorum ama ben kendime yer bulamyorum orada, ben orada yaayamam diyorum. Bir kadn olarak insanlar da ok yadrgyorlar senin oraya gidiyor olman ama bu ok AKPyle birebir ilikili mi, Trkiyenin genel yozlamas m ondan emin deilim. (...) Diyarbakrda kadnlarla el skmay yadrgayan bir grup insanla grtm. zellikle grmenin dnda kaldm, negatif etkilenmesinler diye ieri girmedim. (...) erideki grubun en kdemli ve yneticisi benim ama kadn olduum iin ben ieri giremiyorum. (...) Benim hi hayatmda bartl arkadam olmad. Arkadam olmad, tandm oldu, bartl birisiyle arkadalk yapabileceimi sanmyorum, ok nyarglym nk. nyarglym, yani kramyorum ben bunu. ok anlaylym, ok iyi bir insanm, insanlar ok seviyorum, ama hayr ben bu konuda nyarglym. Mahalle basks konusunda daha nce gndeme gelen birincil sosyal evre ve yaknlk meselesi burada da karmza kyor. Grlen kiilerin gnlk yaam alanlarnda bir sorun hissetmeleri veya yaamalar her zaman gndeme gelmese de bu alann dna ktklar anda kendi yaam tarzlar ve deerler sisteminin dnda bir toplumsal gereklik olduunu fark etmeleri, hayal krklnn yan sra kalabalklardan farkl olma, aznlkta kalma ve bu balamda zellikli olma duygusunu pekitiriyor. Murat (37) farkl olma konusundaki farkndal u szlerle ifade ediyor: O grnt (devlet adamlarnn elerinin bartl olmas) bize tamamyla itici geliyor, eime de itici geliyor, bu blgede (zmir) oturan insanlara da itici geliyor. (...) Ama gryorum ki, ben i yaptka biraz dolamaya altm, gene kk dolamalar bizimki, ok da uzaklara gitmiyoruz. Kapal cumhurbakan ve babakan ei lkenin byk ksmna itici gelmiyor. Gelmedii iin zaten onlar orada. tici gelmedii iin seilmi durumda. Gelseydi seer miydik? Gelseydi biz byle bir partiyi getirir miydik? Gelmiyor. Biz bu corafyada yaayan herkesten farkl dnen insanlarz. Cenk (26) ise, ankayada bartsnn daha nemli sorunlar rttn ima ediyor: Onlarn cumhurbakanl grevinde olmas beni rahatsz ediyor. Cenke gre, mesele trban meselesi deil, onlarn hepsi zaten belli bir grup. Trban meselesinin fikirleri bozuk bu grup tarafndan icat edildiini, eskiden byle bir ey olmadn belirten Cenk, bu nedenle toplumda bir tr kamplama yaratldn dnyor. Sanki hibir derdimiz yok, her eyimiz tam, tek skntmz trban. Biz her eyimizi retebiliyoruz, yapabiliyoruz. Herkes de refah iinde, isizlik sorunumuz yokmu gibi tek derdimiz trban oldu, bu tartld. (...) Bunun altnda eninde sonunda bu milletin deil de, kendi istedikleri almalarn devam ettirdiler. Son iki yldr zmitte babasnn irketinde yneticilik yapan Leyla (30), daha nceki okul ve i deneyimiyle imdiki yaantsn karlatrarak, farkl yaam koullarnn, barts meselesi gibi bir konuda alnan tavrlar nasl dntrebildiini anlatyor: Yurtdnda okuduktan sonra Trkiyeye geldiimde herkesin dini inanlarna ok fazla karldn dnmtm. (...) Hani ne olursa olsun, o yle dnyorsa bana karmad srece, byle biraz liberaldim. Fakat u son iki ylda evrem ok deiti. nceleri altm Maslakta herkes benim gibi eitimli, gzel kulelerin iinde; liberal bakl insanlarn arasnda kaldnz zaman o tr iyerlerinde ak sylemek gerekirse Trkiyenin gereinden ok kopuyorsunuz. Hani insanlarn konutuu eyler ok farkl. Aaa, ne marka, o antay ne kadara aldn? Hani byle hayatlar ok farkl bir dzlemde geliiyor, zaten ondan ok rahatsz olmutum bir noktada. Btn patronlarn evleri hayatlar aynyd. Herkes Kemer Countryde yayor ite, evler k k. Herkes ayn tr arabay kullanyor. Herkeste ayn tr cep
47

telefonu. te her ey standart byle bir model, bu beni ok rahatsz etmeye balamt. Oradayken bende de trbanl da olsa, isteyen gitsin istedii niversitede okuma hakk var, onlar insan deil mi gibi bir dnce vard. Fakat zmite gittiimden beri biraz daha nasl diyeyim halk seviyesine inip, daha halk seviyesinde insanlarla tantktan sonra aslnda kadn olarak bize salanan haklarn ne kadar zor kazanlm haklar olduunu ve bunlar birtakm insanlarn bu kadar abuk elimizden almaya alt korkusu benim iime akas girdi. Dindar evreden insanlarla iliki kurmak konusunda nyargsz olduunu belirten Haluk (47), bir ara AKPli bir kiiyle ortaklk yaptn, bu anlamda bir sorun yaamadn ifade ediyor: Ben onlara selam vermem, ben onlarla yle yapmam demiyorum, olabilir. Ben ortak yaama inanrm. Ama onlarn bizimle yaamak istememesinden rahatszm. Benim onlarla yaamak gibi bir skntm yok. Benim oradaki snrm u. Trban konusu olsun, her trl konu olsun ben bir dncenin iddete dnme ihtimalinden korkuyorum, baskya ve iddete dnme ihtimalinden korkuyorum. Onun dnda her trl dnce olabilir. Mesela Bat bunu halletmi, her trl dnce zgrl var. Herkes her eyi dnebiliyor, ifade edebiliyor, bununla ilgili yaynlarda bulunabiliyor, konuabiliyor. Fakat orada engellenmi bir ey var, bir bakas bir bakasnn dncesini dvemiyor. Bir bakasna iddet uygulayamyor. Trkiyede bu tehlike var. Benim slmclardan tek korkum bu, ama slmc istedii gibi yaayabilir, her eyi yapabilir, ne bileyim, giyimini de o tarz yapabilir, kendine zel havuz da yapp yle bir tatil biimi de oluturabilir, da tatili de yapabilir, kendilerine zg alveri merkezleri de yapabilir, benimkine de gelebilir ama bana pis pis bakmayacak, bana laf atmayacak, beni dvmeyecek, ben oru tutmadm iin bana iddet uygulamayacak bana ve benim gibilere. Benim buradaki eyim, snr noktam bu. rnein trban tabii ki de serbest braklmal ama braklamaz. Trkiyede rtnmenin yaygnlamasn nasl olup da daha nce fark edemediini toplumdan kopuk yaamasna balayan Mine (51), Biz ok aznlkmz, yani byle olanlara baknca, yle anlalyor. Trkiyedeki insanlarn, istatistiklerden okuyoruz kadnlarn yzde 70inin ba balym. rtnmeyle ilgili eilimi bir yandan eitime, Kuran kurslarnn yaygnlamasna balayan, dier yandan zamann modas olarak da deerlendiren Mine, Bizim zamanmzda da genler arasnda herkesin yok ite bilmem, saclarn byklar aa doru solcularn byle, herkes byklyd, bykl olmamak diye bir ey sz konusu deildi, parka giyiliyordu filan. Bu da (barts) ona benziyor demektedir. Cumhurbakannn einin bartl olmasn komik ve ok antipatik bulan Mineye gre mesele, sadece rtyle snrl olmayan bir tarz meselesi: imdi bunlarla ilgili benim baka bir grm var. Barts ve dindar olmann tesinde bu iin sekinci taraf kyor ortaya. Yani bunlarn ok ey olduunu dnyorum. ok avam. Yani o avam taraflar beni biraz yaralyor. Abdullah Gln ei, ankaya kkn beenmemi de ite oraya yeni dekorasyon yapyormu, bunlar bana ok grgszlk gibi geliyor akas. Bir ey syleyemeyeceim, grgsz. Grgsz insanlarn da Trkiyenin en st seviyede oturup dnyaya kar Trkiyeyi temsil ettii dncesi beni rahatsz ediyor akas. AKP iktidaryla ortaya kan, gerekli nitelikleri tamayan, ikinci snf diploma sahibi yeni yneticilerin grntsnden rahatszlk duyan Mine, grntnn ardndaki snfsal profile de dikkati ekiyor: Yani sonuta bu bizim milletimizin setii insanlar bunlar, yapacak bir ey yok. Eskiden daha byle ite ne bileyim daha iyi yetimi, daha iyi eitim alm daha ilim alannda eitim alm daha hani eye Avrupa uygarlna yakn ekilde fikirlere sahip, o ekilde eitilmi insanlar ynetici oluyordu. imdi byle biraz daha avam, ayak takmndan. Babakan bile kzyor, ben onu ayak takm gryorum o da tekileri gryor demek ki var byle bir ey. Kt bir ey bir insann babakann saygn bulmamas ama yle gryorum ne yapaym demektedir.

48

AKPyle Mcadele, Cumhuriyet Mitingleri ve Ergenekon Bilmecesi

Nisan-Mays 2007de AKPye kar kitlesel bir muhalefetin seferber edildii Cumhuriyet Mitingleri ve 22 Temmuz genel seimi sonularnn yaratt hayal krkl, bir ya da daha ok Cumhuriyet mitingine katldklarn belirten grmecilerin anlatlarnda nemli bir yer tutuyor. Grmecilerin sz konusu mitinglere katlma gerekelerinde mitinglerin partiler stl ve bu balamda sivilliine ynelik kanaat kadar, rejimin tehlikede olduu kaygs, AKP iktidarna kar tepki vermek ihtiyac ne kyor. Bu erevede mitingin dzenleyici ya da destekleyicileri arasnda emekli subaylarn varl, katlanlar iin nemsiz bir ayrnt. Grmecilerin nemli bir blm Yeniden Milli Mcadele ya da Ordu greve gibi sloganlar paylamadklarn, duymadklarn, basnda yanl yanstldn ya da bu tr sloganlar atan gruplarn mitinglere katlan kalabalklar arasnda marjinal kaldn ifade ettiler. Bununla birlikte sloganlara ilevsel adan, ajitatif boyutu asndan bakanlar da var. Trkiyenin gnmzde farkl bir tarz altnda olsa da dman igali altnda olduunu dnen Haluka (47) gre, sz konusu sloganlar dincilerin mitinglerindeki tekbirler ya da solcularn mitinglerinde kalkan sol yumruklar gibi simgesel bir deer tayor: Yani onlarn da ok ciddi bir gemii, bu tarz eylem gelenekleri olmad iin bu sloganlar atld. Mitinglere ailece katlan Mehmet (61), emekli askerlerin roln sakncal bulmuyor: Hibir asker bana git oraya katl demedi. Biz kendiliimizden gittik, gidenlerin ou da kendiliinden gitti. (...) Bunlar safsata. (...) unu syleyeyim, asker bana git dese, tabii emir veremez de, asker gidilirse iyi olur gibi bir sylemde bulunsa bunun ne sakncas var? Mehmet, Yeniden Milli Mcadele konusunda da Olabilir, bizim en byk endiemiz elimizden bir eylerin kaydn hissediyoruz ve ileriki kuaklarn, yani ocuklarmzn yaanmamas gereken olaylar yaayacaklar endiesi iinde hareket ediyoruz. Bizim gelecee ait ok belirgin endielerimiz var diyor. Grmecilerin bir blmnde mitinglere ilikin ne ie yarad? cmlesiyle zetlenen faydac yaklam (Mthi bir kalabalk, ama onun sonucunda ne grdk? Kuru kalabalktan baka bir ey deilmi gerekten - rem) ne kyor. Kitleler zerindeki dntrc rollerine ve toplumsal mhendislik kapasitelerine ikna olmu bir arka plandan gelen grmecilerde, AKPnin 22 Temmuz 2007 genel seimlerindeki baars byk bir hayal krkl yaratm. te yandan Ergenekon yaplanmasyla ilikili bulunan kimi kiilerin cumhuriyet mitinglerinin organizasyonunda da yer almalar inandrclk tamyor. Tek tek kiilerin (akademisyen, subay, gazeteci vb.) isimlerinin zikredilerek yaplan salama ilemleri, Ergenekon yaplanmasnn olmadna ya da AKP iktidarnn muhalefeti bastrmak amacyla devreye soktuu bir komplodan ibaret olduuna ynelik yeterli kant oluturuyor.57 Baz grmeciler ise, Ergenekon davasnn kendilerinde rahatszlk uyandrdn ve kafa karklna neden olduunu belirttiler. Gndodu Mitingine gazeteci olarak katlan (i olmasayd sade vatanda olarak da katlrdm) Demet (41), Ergenekonla mitingler arasnda ba kurmann mmkn olmadn, mitinglerin hibir siyasi oluumun kontrol altnda dzenlenmediini, farkl siyasal eilimlerden kiileri AKP kartl erevesinde bir araya getirdiini dnyor. Demete gre Ergenekon operasyonlar erevesinde tutuklanan isimlerin rgtn kurucusu ya da yesi olmalar imknsz. Bu kiiler cumhuriyetin temel deerleriyle ilgili kayglar olan insanlar... (...) Eer bu kayglar dile getiriliyor ve bir ekilde gruplar halinde tartlyorsa bu bir terr rgt kurmak deil diye dnyorum.
57 Grmecilerin nemli bir blmnn paylat bu yaklam, Ergenekon yaplanmas ile ilgili olarak yaplan aratrmalarla birlikte deerlendirildiinde baz ipular verecek niteliktedir. rnein A&G irketi tarafndan 17-19 Ocak 2009 tarihlerinde 33 ilde yaplan aratrmada, halkn yzde 61.7sinin Ergenekon rgtnn varlna inand belirlenmitir. Davay tmyle AKPnin siyasi manevras olarak grenlerin oran ise yzde 14.5dur. Parti tabanlarna gre deerlendirildiinde ise, CHP semenlerinin yzde 51.4 Ergenekonu hkmetin muhalefeti ve askeri sindirmek iin kulland bahane olarak grmektedir. (Ergenekon Var m Anketi, http://www.ensonhaber.com/gundem/182208/ergenekon-var-mi-anketi.html )

49

Demet iin Ergenekon davas AKPnin laik-cumhuriyeti kesimlerle hesaplamasndan ibaret: Ben yle yorumluyorum. Bir hesaplama devam ediyor, siyasiler bunu kabul etmeseler de toplumda bir hesaplama sreci var ve AKP de bu hesaplama srecini tevik eden bir siyasi sylem ierisinde. Yani, cumhuriyetle bu lkenin, bu cumhuriyetin kurucusu liderle, Atatrkle, onun siyasi kadrosuyla bir hesaplama devam ediyor ve bu bilinli olarak ve tahrik edilerek yaplyor. Bu hesaplama bitmedii srece Ergenekon gibi olaylarn bugn, yarn devam edeceini dnyorum. alayan ve Tandoan mitinglerine katlan Kemal (31), Yeniden Milli Mcadele benzeri sloganlara katldn ve ordunun bir darbe yapmas halinde destek vereceini belirtiyor: AKPye kar olduu iin, ilerici bir hareket olduu iin desteklerim. Tarihte zorun rolnden. nk adamlar gerici, dini eksene alarak bir iktidar yaratma ihtiyac gericiliktir. Anti- demokratik olsa da burada zor kullanma hakk vardr Silahl Kuvvetlerin. Bu silahl kuvvetler para-militer olabilir, gerilla eklinde olabilir, devletin kolluk kuvveti olabilir. Baarl olur, nk gemite bu lkede her sokaa sol hakimdi, 9 Mart akam darbe yaplabilirdi, 12 Mart akam yapld darbe ve sonunda ne oldu? Solu hibir yerde grmyorsun, ayns olur, bu sefer de dinci, slmc Trkiye o ekilde deiir. Kemale gre Ergenekon diye bir ey yok. Fakat ordunun dzeni deitirmeye ynelik tehditleri bertaraf etmek iin hazrlad bir B plan her zaman var: unu biliyorum, kesinlikle ve kesinlikle Trkiyede slmc bir kalkmaya kar ordu mdahale edecektir ve tabii ki bunun plann yapacaktr. Cumhuriyet Mitinglerine katlmayan fakat sonularnn sanda olumlu yansyaca beklentisine kaplp sonunda byk bir d krkl yaadn belirten Etheme (62) gre sz konusu mitingler sivil inisiyatif altnda gerekletirildi. Emekli generallerin aktif rol oynamas Ethem iin gayet normal, nk Askerler de Trkiye mozaiinin bir paras. Ergenekon konusunda kafasnn kark olduunu belirten Ethem: Bu Ergenekona hibir mana veremiyorum. Ne olduuna? Bir eyler var muhakkak ama bu kisve altnda, bir eyler var olay altnda ok yanl insanlar tutukluyorlar. Hi bu ile alakas olmayan, ama gzda vermek iin tutukluyorlar. Tandoan Mitingine darbe ynnde bir kr olmamas iin katlmadn, ancak zmirdeki mitinge (hava daha farkl olduundan) katldn belirten Melek (47), Demokrasinin hibir zaman kaybolmasn istemiyor. Mitinglerde emekli paalarn rolleri konusunda ise mesafeli bir yaklam izliyor: Tamamen onlarn kontrolnde olduuna inanmadm iin katldm. Olsayd tamamen darbeci bir grubun kontrolnde o zaman tabi katlmak istemezdim. Katlmazdm da yani bunu hissetseydim de ok daha rahatsz ve piman olurdum herhangi bir grubun kontrol iinde bir hareket olmaktan. Grmecilerin nemli blmnde tank olunan askeri darbeye kar ilkesel duru, eriat tehlikesi algs karsnda geerliliini yitiriyor. Ayla (41) bu konudaki yaklamn yle zetliyor: Bir kere darbeyi tabii ki istemiyorum. Trkiyenin tekrar geriye gitmesini tabii ki istemiyorum. Ama eer bana diyorsanz ki eriat m, yoksa darbe mi? Darbe tabii ki, bir saniye bile dnmeden cevap veririm. 1970li yllarda renciyken saa sola karmadn, mitinglere katlmaya imdilerde baladn syleyen Neveseri (51) Tandoan Mitingi olduka etkilemi: Byle bir kalabalk ben hayatmda grmedim yani, 68, 78 yaayp gene de grmemitim byle bir kalabalk sokaklarda. Mitinglerle Ergenekon arasnda bir balant olup olmadn bilemediini ifade eden Neveser, arka planda askeri darbe nitelikli bir oluumun kantlanmas durumunda bunu kesinlikle onaylamayacan belirtiyor. alayan Mitingine katlan Blente (39) gre, katlanlar yn ya da kalabalk olarak nitelendirmek mmkn deil: Gelenler ortak duygular etrafnda lidersiz hareket eden bireylerden oluan bir topluluk oluturuyordu. Bu erevede sloganlara, fazla militarist kalplara ok scak bakmadn ifade eden Blent,
50

mitinglerde asker glgesi olmadn dnyor. Mitinglerin Ergenekonla balants olamayacan, zira Ergenekon diye bir oluum olmadn syleyen Blent (39), Bandan beri Ergenekon olay beni glmsetti sadece. Ad ok komik zaten, yani bir film ekseniz bir casting yapsanz byle kt adam rolleri iin belli byle arpk urpuk birilerini seerler diyor. Blent kendisini mitinge katlmaya ynlendiren gdnn AKP kartl olduuna dikkat ekiyor: Oradaki yrymzn Ergenekon tarafndan ynlendirilip ynlendirilmediine gelirsek, beni motive eden AKP idi. Beni AKP motive etti. Ben kalktm yrdm, nk ben varm demenin bir yoluydu o. nk biz yokmuuz gibi bir manzaray kendi medyalaryla izdiler. Millet destei arkamzda dediler, eee ben neyim o zaman dedim ve kendimdekini yeniden tanmlamak iin bana izin verilen yasal bir erevede ben varm dedim. Beni motive eden kesinlikle yle gizli bir oluum deil, AKPnin ta kendisidir.

51

Sonu Yerine
Aratrmann banda da belirtildii gibi, prestijli orta ve yksek retim kurumlarndan mezun, orta st snf mensubu, iyi mesleki pozisyonlara sahip, kendini cumhuriyeti-laik deerlerin taycs olarak gren kesimlerin Trkiyenin temel meseleleri zerinden Lozan aznlklar, Krtler ve slmi kesimlere ynelik alg ve temsillerini ve bu balamda tekiletirme sylemini anlamaya ynelik bu alma, sz konusu kesimlerin btnne ynelik bir aklama getirme iddiasn tamamakla birlikte, belirli eilimler hakknda ipular vermeyi hedefliyor. Aratrmann nemli bulgularndan biri grmecilerin, Atatrklk-Kemalizm-Ulusalclk anlaylar temelinde ve her pozisyonun kendi iinde gsterdii eitlilik oldu. Sz konusu eitlilik, bir yandan son yllarda ykselen kimlik politikalaryla balantl olarak Cumhuriyetin modernleme projesinin niteliiyle yaplan ve medya tarafndan poplarize edilen tartmalardan, dier yandan da grmecilerin, Trkiyenin kaotik siyasal konjonktrnde bireysel olarak deneyimledikleri reel Atatrklk-Kemalizm-Ulusalclk pozisyonlar temelinde yeniden kmelemelerinden kaynaklanyor. Aratrmann ilgili blmnde de belirtildii gibi, grmecilerin Atatrklk-Kemalizm-Ulusalclk pozisyonlarndan her birine ynelik alg ve temsillerinde kiisel tanm getirme ve teki tanmlara mesafe koyma kaygs ne kyor ve sz konusu ideolojik kmelemelere ilikin derin yaklam farkllklarn ortaya koyuyor. Yksek dzeyde bireysellemi AtatrklkKemalizm-Ulusalclk anlaylarn kolektif kimlikler haline getiren ise, siyasal konjonktr ve AKP hkmeti, Krt sorunu, Avrupa Birlii perspektifi vb. zerinden kurgulanan tehdit algsna dayal bak as. Aratrmann ikinci bulgusu ise, Lozan aznlklar, Krtler ve slmi kesimlere ynelik alg ve temsillerin her birinin ayrt edici zelliklerinden bamsz olarak grmecilerin sylemlerine egemen olan zc (essentialist) bak asdr. Kimlik olgusunun dinamik deil ama statik bir olgu olarak alnd, farkl kimliklerin iinde barndrd eitlilii grmezden gelmeye dayal zc bak as, biz ve onlar ayrmnn sabit gstergelerden hareketle kurguland bir toplum tasavvuruna yol ayor. Sz konusu bak asnn bilisel kaynaklarna ilikin kapsayc bir deerlendirme yapmak mmkn olmamakla birlikte, grmecilerde tank olunan zc bak asnn ve bu balamda tekiletirme dilinin, prestijli okullardan bamsz olarak Trk milli eitim sistemi ve bu balamda retim programlarndan beslendiini sylemek mmkn. Bu erevede zellikle 12 Eyll rejiminin, devletin konsolidasyonunu hedefleyen yeniden yaplanma anlaynn rn olan retim programlaryla dolama soktuu makbul grup kimlii ve bu balamda biz ve tekiler kurgusunun, yirmi yl akn bir sreyle ilk ve orta retimde bulunan milyonlarca ocuk ve gencin zihniyet dnyasnn biimlenmesinde nemli etkileri olmutur. Dolaysyla son yllarda ykselen milliyeti (ve/veya rk) dalgada, hogrszlk ve tekiletirme ikliminde, Trk milli eitim sisteminin baat nitelii olan sosyal muhafazakrln tesinde, 1980 sonrasnn sistemli endoktrinasyon abasnn, retim programlar ve ders kitaplarna hakim olan organik ulus (Trk ve Mslman) anlatsnn, ak ya da rtk gvenlik ajandasnn ( ykc ve blc unsurlar) etkisini de dikkate almak gerekiyor.58 Tm kimliklere ynelik zc bak asnn ve organik ulus anlaynn tesinde grmecilerin, Lozan aznlklar, Krtler ve slmi kesimlere ilikin farkl alg ve temsilleri sylemsel stratejilerin de farkl olmasna yol ayor. Grmecilerin, en yakn sosyal evrelerinde yaayan ve snfsal anlamda benzer bir yaam tarzn paylatklar Lozan aznlklaryla ilikilerinde ne kan romantik birliktelik sylemi, byk oranda kaytszln belirledii bir hogr anlatsndan besleniyor. Romantik birliktelik algs, tabu haline gelmi konularn konuulmamasna dayal sessizlik mutabakatndan, gayrmslimlerin kamusal yaamda grnmezliinden (ya da kamusal alann sembollerine ilikin atma yaratmamalarndan) ve mevcut siyasal, ekono58 Fsun stel, Okul, Genler ve tekiler, (der.) Nurhan Yentrk vd., Trkiyede Genlik almas ve Politikalar iinde, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2008, s. 447, 455.

52

mik, sosyal ve kltrel kaynaklarn paylalmasnda rekabet yaratmayacak niceliksel azlklarndan besleniyor. Bu erevede Trkiyede zellikle son yllarda tartlmaya alan aznlklara ynelik devlet ve toplum kaynakl ayrmclk uygulamalar ve artan iddet hareketleri, grmeciler tarafndan eskiden olmayan ve yenilii orannda yapay bir sorun olarak tanmlanyor. ada kentin nostaljik tahayyl iinde nemli bir yer tutan ve en yakn sosyal evrede bulunan Lozan aznlklarna karlk grmecilere en uzak sosyal mesafede yer alan Krtler (ve bu balamda Krt sorunu), genelde gvenlik temelli bir bak asyla komplo teorilerine en ok malzeme sunan kesimi oluturuyor. Grmecilerin nemli bir blmnde ne kan Neden imdi? ya da Neden yalnz Krtler savunmas, baka bir anlatmla Krt kimlii ve sorununa ynelik yenilik ve biriciklik algs, sz konusu sorunu tarihsizletirmenin yan sra gndelik siyasetin nemini de tliletirerek bir hiper gerekliin ve bu balamda karmak bir hiper siyasetin (komplo) konusu haline getiriyor.59 Bununla birlikte grmecilerin nemli bir blmnde askeri zmn zmszl konusunda bir gr birlii bulunduunu ve sorunun ekonomik nlemlerle zlebileceine inandklarn sylemek mmkn. Grmecilerin muhafazakrlama ve yaam tarzna mdahale kaygs temelinde byk oranda AKP hkmetiyle zdeletirdikleri slmi kesimlere ynelik alg ve temsillerinde ise, iki farkl boyutu dikkate almak gerekiyor. lk boyutta, militan bir laiklik anlayna sahip kesimler iin ykselen slmi kimliklerin, baarlamam toplumsal mhendislik abasnn somut kantlar olarak ne kmas ve buna bal olarak yaanan zgven kayb yer alyor. Baka bir anlatmla Cumhuriyetin modernleme projesinin darlkllar olarak temsil edilen slmi kesimler, makbul yaam konusunda tarihsel olarak norm oluturmu ve toplumdan greceli olarak yaltlm yaayan kesimlerin, sosyal muhafaza kayglaryla elien bir toplumsal deiim ve dnmn aktrleri olarak, grmecilerin de ifade ettii gibi, aznlkta kalma duygularn pekitiriyor. kincisi ise, grnrl giderek artan ve ortak yaam meknlarndaki birliktelii zorlayan popler slmi kesimlerin ve onlarn sembollerinin yan sra, tremi sekinlerin siyasal, ekonomik ve kltrel kaynaklarn paylam zerindeki rekabetlerinin, grmecilerin rol ve stat temelli tehdit algsn artran bir unsur olmas. Bu erevede, prestijli okullarn yksek sosyal ve ekonomik pozisyonlar gvence altna ald eklindeki n kabuln, Trkiyenin son yllarda ardarda yaad ekonomik krizlerin de etkisiyle kukulu bir hale gelmesi ve bu srete sz konusu okullarn mezunlarnn yaad greceli tatminsizliin, yeni siyasal, ekonomik ve kltrel sekinlerin ortaya kt bir ortamda iyi pozisyonlarn ve bu balamda iktidar kanallarnn daha eitlenmi bir rekabete almasyla iyice arttn sylemek mmkn. Trkiyede sosyalleme kurum ve srelerinin farkl toplumsal kesimler zerindeki etkisini disiplinleraras bir yntemle deerlendiren almalarn eksikliinde, bu aratrma kapsamnda grtmz kiilerin tekilere ynelik alg ve temsillerinin zihinsel kaynaklarna ilikin kapsayc bir deerlendirme yapmann gl ortada. Bununla birlikte grmecilerin genel profilini oluturan belli bal niteliklerin (kltrel sermaye anlamnda ayrcalkl bir yeri olan prestijli okullarn mezunu, orta st gelir grubundan ve yksek mesleki pozisyonlara sahip olmak) kmlatif anlamda salad stat ve iktidar gvencesinin giderek kukulu hale gelmesinin yan sra, Trkiyede son yllarda yaanan nemli toplumsal dnmlere ve ykselen kimlik politikalarna bal olarak eitim sistemiyle aktarlan makbul grup kimliinin tartmaya almas sz konusu kesimlerde tank olunan dlanmlk ve maduriyet duygusunu ve bu balamda tekilere ynelik alg ve temsillerini belirlediini sylemek mmkndr.

59 Komplo teorilerinin ilevleri konusunda bkz. zgr Taburolu, Komplo Teorileri: Modern Sonrasnn Politik Tahayylleri, Birikim, no. 235, Kasm 2008.

53

Grmeci Listesi
1. Akn (21) Galatasaray Lisesi, stanbul Ticaret niversitesi, renci. 2. Ali (33) Notre Dame de Sion Lisesi, Galatasaray niversitesi Uluslararas likiler Blm, yeni mezun. 3. Ayla (41) Ankara TED Koleji, ODT Ekonomi Blm, inaat sektrnde ynetici. 4. Begm (34) zel zmir Amerikan Lisesi, Dokuz Eyll niversitesi letme Fakltesi, bir sivil toplum kuruluunda st dzey ynetici. 5. Berk (28) zmir Saint Joseph, Bakent niversitesi letiim Fakltesi, yksek lisans rencisi. 6. Blent (39) Galatasaray Lisesi, Mimar Sinan niversitesi Grafik Blm, Grafik tasarmcs. 7. Candan (54) zmir Amerikan Kz Koleji/Lisesi, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi, emekli. 8. Cansu (23) zmir Fen Lisesi, Galatasaray niversitesi Uluslarars likiler Blm, Sabanc niversitesinde yksek lisans rencisi. 9. Cenk (26) zmir Saint Joseph, Dokuz Eyll niversitesi naat Mhendislii Fakltesi, yksek lisans rencisi. 10. idem (40) Galatasaray Lisesi, Boazii niversitesi, turizmci. 11. Demet (41) zmir Tevfik Fikret, Dokuz Eyll niversitesi Sinema TV blm, basn sektrnde st dzey ynetici. 12. Doan (32) Robert Kolej, Boazii niversitesi letme Fakltesi, bankac (trader). 13. Ebru (23) zel zmir Amerikan Lisesi, Eskiehir Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi, avukatlk staj yapyor. 14. Erhan (25) Ankara TED Koleji, Ankara niversitesi Biyogenetik Blm, yksek lisans rencisi. 15. Ethem (62) stanbul Saint Joseph, T Mimarlk Fakltesi, emekli. 16. Glen (53) zmir Amerikan Kz Koleji, Boazii niversitesi letme Blm, emekli. 17. Hakan (42) Ankara TED Koleji, ODT Makine Mhendislii Fakltesi, sanayi sektrnde st dzey ynetici. 18. Haluk (47) Galatasaray Lisesi, stanbul niversitesi Tp Fakltesi, Reklam ajans sahibi. 19. hsan (61) Galatasaray Lisesi, IEP de Strasbourg, emekli. 20. rem (32) Notre Dame de Sion Lisesi, Galatasaray niversitesi Hukuk Fakltesi, retim eleman.
54

21. Janet (43) Avusturya Lisesi, Boazii niversitesi Psikoloji Blm, zel bir irkette danman. 22. Kemal (31) Beikta Atatrk Anadolu Lisesi, stanbul niversitesi letme (ng) Fakltesi, orta st dzey ynetici. 23. Leyla (30) skdar Amerikan Lisesi, Cornell niversitesi, aile irketinde st dzey ynetici. 24. Mehmet (61) stanbul Saint Joseph- Ege niversitesi ktisat Fakltesi, tccar-sanayici. 25. Melek (47) zmir Amerikan Kz Koleji, Ege niversitesi Tp Fakltesi, retim yesi. 26. Mine (51) Alman Lisesi, Boazii niversitesi Kimya Mhendislii, emekli genel mdr. 27. Murat (37) zmir Saint Joseph, Dokuz Eyll niversitesi naat Mhendislii, irket sahibi. 28. Muzaffer (44) Ataky Lisesi, ODT Endstri Mhendislii Fakltesi, ifti. 29. Neveser (51) Kadky Anadolu Lisesi, stanbul niversitesi Kimya Mhendislii, uluslararas bir irkette st dzey ynetici. 30. Nihal (47) zmir zel Trk Koleji, Ege niversitesi Tp Fakltesi, doktor. 31. Ozan (27) Ankara TED Koleji, ankaya niversitesi Hukuk Fakltesi, avukat/danman. 32. Peker (34) zmir zel Trk Koleji, Georgetown Universitesi letme/finans Blm, aile irketinde st dzey ynetici. 33. Pnar (25) Ankara TED Koleji, Bakent niversitesi Hukuk Fakltesi, serbest avukat. 34. Rita (53) zmir Amerikan Kz Koleji, Ege niversitesi Kimya Fakltesi, zel ders. 35. Serpil (28) skdar Amerikan Lisesi, stanbul niversitesi letme (ng), uluslararas bir irkette ynetici. 36. Sevcan (38) Kadky Anadolu Lisesi, Marmara niversitesi Sat Ynetimi Blm, bir sivil toplum kuruluunda ynetici. 37. Songl (19) Kadky Anadolu Lisesi rencisi. 38. Tankut (21) zmir Saint Joseph, Yeditepe niversitesi Hukuk Fakltesi rencisi. 39. Tolga (51) stanbul Erkek Lisesi, Boazii niversitesi Kimya Mhendislii Fakltesi, sanayici. 40. Yasemin (28) stanbul Saint Joseph, Marmara niversitesi Hukuk Fakltesi, avukat.

55

56