Populer Tarih-Sayı. 11

LTF TN
ltinc@dogusiletisim.com
Balknn kulaklar nlasn
art aynn 17'sinde gazetelerde, 'Troia: D ve Gerek' adl serginin haberleri yer ald. Almanya'nn Stuttgart kentinde alan sergi, 17 Haziran 2001 tarihine kadar srecek. Sonra da Braunschweig (14 Temmuz-14 Ekim) ve Bonn (16 Kasm 2001-12 ubat 2002) kentlerine tanacak. Ardndan ver elini btn dnya! Hem yapaca dnya yolculuu asndan hem de kucaklad eserler bakmndan, gerekten nemli bir sergi. Aln Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer'in 'ev sahibi' Almanya Cumhurbakan Johannes Rau ile birlikte yaptklar sergide, 500' akn Troia eseri yer alyor. Bunlar dnyann 42 mzesinden ve pek ok zel koleksiyondan geliyor. Ama bu serginin, ok daha byk bir nemi var. Bu sergi Bat dnyasnn, kendi arkeologlar marifetiyle netletirdii bir 'manifesto' ieriyor. Sergiyi dzenleyenler, ok 'k' bir biimde, bu manifestonun ana fikrim serginin balna da tamlar: 'Troia: D ve Gerek'... Evet, 'Eski Yunan' hayran 19. yzyl Batl aydnnn bir d yklyor: "Troia'nn Miken uygarlyla hibir ilikisi yok" diyor serginin yaratclarndan Prof. Dr. Manfred Korfmann: "Son on yln kazlar sonucunda, Troia ile ilgili bildiklerimiz, dncelerimiz olduka deiti." zgen Acar'n Cumhuriyet gazetesinde ve Cumhuriyet DERG'de (18 mart 2001) ayrntlarn aklad son arkeolojik bulgularn nda, Prof. Dr. Manfred Korfmann, Troia ve evresinin tek bana bir kltr, bir grup, yani eski Anadolu kltr corafyasna ait siyasal bir birlik olduunu
ortaya koyuyor. 1988'den bu yana tam 13 yldr geni bir ekiple Troia kazlarnda alan Korfmann, daha nceki arkeologlarn (Schliemann, Drpfeld ve Caskey) Troia'ya hep Yunanistan'dan geldiklerini sonra da yine Yunanistan'a dndklerini ve hepsinin de bilinalt nyarglar tadklarn vurguluyor ve yeni bak asn yle noktalyor: "Sonu olarak '2. Binde Anadolu' adl bilimsel haritalarda bile, Anadolu'nun kuzeybat kesini yani Troas' siyasal-kltrel adan, Eski Anadolu hatta Hitit eski alan olarak gstermeye kimse cesaret edememitir. Troia ve Troas birok yorumda 'hi kimsenin yurdu' olarak kalmtr." Yine zgen Acar, Cumhuriyet'teki haberinde sergiyi anlatrken, alta konuan tm yetkililerin ortak vurgusunu yle aktaryor: "Avrupa kltrnn kkeni Anadolu uygarldr. Bunun da en nemli halkas Troia'dr." Kulaklarn nlasn ey koca Cevat akir, ey 'Halikarnas Balks'... Medeniyetin beii, 'Mavi Anadolu' derdin; insan Peloponez'de deil yonya'da, yani Anadolu kylarnda insan oldu derdin. Karndakiler de 'Grek Medeniyeti' deyip iin iinden karlard. Tabii ki bir 'Eski Yunan' var, ama Ekrem Akurgal'n dedii gibi, Yunan siteleri M 7. ve 6. yzyllarda, Anadolu'daki on kltrnn etkisi altnda yola kp Hellen mucizesini yarattlar. Sezar'n hakk Sezar'a. Bu arada okurlarmza bir bilgi: Ekonomik krizin sonularn fiyatmza yanstmamak iin, derginin sekiz sayfasn feda etmeyi yeledik. Anlayla karlayacanz umuyoruz. Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.
Popler TARH/ Mart 2001 3
1 NSAN Oliver Pollock, dolarn simgesini yaratt (1778). Topkap Saray, mevcut eyasyla birlikte, mzeye dntrld (1924). Trkiye, nsan Haklan Evrensel Beyannamesi'ne katld (1949). 2 NSAN Halide Edip, Dr. Adnan Advar ve daha birok aydn gizlice stanbul'dan Ankara'ya gittiler (1920). Yazar Sabahattin Ali, Bulgaristan snrnda ldrld (1948). 3 NSAN Lumiere'ler renkli fotoraf icat ettiler (1906). Trk kadnlarna belediye seimlerinde seme ve seilme hakk tanyan yeni Belediyeler Kanunu kabul edildi (1930). ABD Bakan Truman, II. Dnya Sava sonras yardmlar ieren Marshall Plan'n imzalad (1948). 4 NSAN Trk denizalts Dumlupnar, anakkale Boaz'nda Naboland adl gemiyle arparak batt (1953). ABD'I sivil haklar savunucusu Martin Luther King, Memphis'te urad suikastle yaamn yitirdi (1968). Milliyeti Hareket Partisi Genel Bakan Alparslan Trke ld (1997). 5 NSAN 'Plevne Direnii'yle tannan Gazi Osman Paa ld (1900). Antkabir iin alan proje yarmasnda, Emin Onat ve Orhan Arda'nn projesi birinci seildi (1941). Amerikan Missouri zrhls, Washington'da len Bykeli Mnir Ertegn'n cenazesini stanbul'a getirdi (1946). Julius ve Ethel Rosenberg casusluk sulamasyla idam cezasna arptrldlar (1951). Trkiye'de, '5 Nisan Ekonomik nlemler Paketi' uygulamaya konuldu. (1994) 6 NSAN lk modern olimpiyat Atina'da balad (1896). Kaif Robert E. Peary, Kuzey Kutbu'na giden ilk insan oldu (1909). ABD, I. Dnya Sava'na mttefiklerin yannda girdiini aklad (1917). Anadolu Ajans, Ankara'da kuruldu (1920). 7 NSAN Milletleraras Salk Tekilat (WHO) kuruldu (1956). Kzlay Kan Merkezi ald (1957). 8 Popler TARH/ Nisan 2001
Turgut zal ld (1993)

Trkiye'deki bir gelenei ykarak, Celal Bayar'dan sonra ankaya Kk'ne kan ikinci sivil cumhurbakan olan Turgut zal, 17 Nisan 1993 sabah, kalp ve kroner yetmezliine bal tansiyon dmesi sonucu hayatn kaybetti. Turgut zal, 12 Eyll 1980'den yl sonra, 20 Mays 1983'te, Anavatan Partisi'ni kurmu, ayn yl partisi byk oy ounluuyla iktidar olmutu. Kenan Evren'in cumhurbakanl grev sresi dolduunda, bu grev iin adayln aklayan zal, 31 Ekim 1989'da yaplan oylama sonrasnda, Trkiye Cumhuriyeti'nin 8. Cumhurbakan seilmiti. 10 yl boyunca, Trkiye'yi derinden etkileyen gelimelerin altna imza atan zal, dviz satn serbest brakm, borsann olumasn salam, 'Katma Deer Vergisi'ni yaammza dahil etmiti. zal 'icraatlar' ile, toplumda hl tartma konusu olan bir lider...
31 Mart ayaklanmas balad (1909)

13 Nisan 1909 (Rumi takvimle, 31 Mart) gn kan isyan, II. Merutiyet' sarst. ttihat ve Terakki'nin hkmet ilerindeki etkinliinden rahatsz olan evreler, rejime kar yrttkleri muhalefet hareketini bir ayaklanmaya dntrdler. 13 Nisan sabah, avc taburlar askerlerinin, balarndaki subaylar hapsetmesiyle isyan balad. Sultanahmet Meydan'nda toplanan askerler, eriatn egemen olmasn, sadrazam ve Meclis Bakan'nn istifasn istediler. 11 gn sren bir karklk ortamnn ardndan Selanik'te bulunan 3. Ordu stanbul'a yrd. Kurmaybakan Mustafa Kemal olan ve 'Hareket Ordusu' ad verilen bu kuvvet, gn iinde ayaklanmay bastrd.
nsanolu, uzayda (1961)

nsanolunun uzay serveni, Sovyetler Birlii'nin 4 Ekim 1957'de ilk yapay uydu Sputnik-1'i uzaya gndermesiyle balad. Ardndan, 1961'in 12 Nisan'inda Rus Kozmonot Yuri Gagarin, Vostok-1 adl kapsl ile dnyann evresini ilk kez doland. Yeryznden 175 ila 327 km uzaklktaki eliptik bir yrngeye oturan Vostok1, dnya evresindeki bir tam dolanmn 89 dakikada tamamlad. Sovyetler'in bu baarlar, ABD'nin bu alandaki aratrmalarn hzlandracakt. ABD, almalarnn meyvesini 1969'da alacak, Apollo-11 uuuyla Ay'a insan indirmeyi baararak tarihe geecek ve uzay aratrmalarnda nemli admlarn neredeyse tek oda haline gelecekti.
8 NSAN Budizmin kurucusu Gautama Buda dodu (M 563). Avrupa devletleri, Osmanl'dan, bamsz Yunan devletini onaylamasn istediler (1830). er'iye Mahkemeleri kaldrld (1924). 9 NSAN Mimar Sinan ld (1588). lk kadn hakim Mrvvet Hanm, Adana'da greve balad (1932). Grcistan'da yaplan halk oylamasyla bamszlk karar alnd (1991).
10 NSAN Anayasa'dan "Devlet dini slamdr' maddesi karld ve laiklik ilkesi getirildi (1928). Kurtulu Sava komutanlarndan Mareal Fevzi akmak ld (1950). 11 NSAN Trk Kadnlar Birlii, stanbul Sultanahmet Meydan'nda bir miting dzenledi (1930). Terrle Mcadele Yasas kabul edildi (1991). 12 NSAN Dou'da byk bir isyan balatan eyh Sait yakaland (1925). SSCB uzaya ilk insan gnderdi; Yuri Gagarin, uzayda 108 dakika kald (1961). stanbul Kltr Saray (AKM), Aida operas ve emeba balesi temsilleriyle ald (1969). 13 NSAN 31 Mart ayaklanmas balad (1909). lk iki kadn mhendis, Melek ve Sabiha hanmlar meslee baladlar (1933). 14 NSAN ABD Bakan Abraham Lincoln bif suikast tarafndan ldrld (1865). stanbul'da Galata Kprs ald (1912). spanya'da kral tahttan ekildi ve Cumhuriyet ilan edildi (1931). 15 NSAN ngiliz transatlantii Titanik batt (1912). Kanadal bilim adamlar Frederick G. Banting ve Charles H. Best, 'inslin'i buldular (1922). Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) kuruldu (1931). Dnyann en geni kapsaml ticaret antlamas olan GATT, 120 lkenin imzasyla kabul edildi (1994). Popler TARH/ Nisan 2001 9
Trkiye'nin ilk tpbebei Ece (1989)

Trkiye'nin ilk tpbebei zmir'de, Ege niversitesi Tp Fakltesi 'Tpbebek Merkez'nde gerekletirilen uygulamayla dnyaya geldi. 18 Nisan 1989 gn, 2 kilo 450 gramlk arlyla yaama 'merhaba' diyen bebee, 'Ece' ismi verildi. 'Tpbebek' ynteminin dnyadaki ilk uygulamas ngiltere'de gerekletirilmi, bu yntemle 1978 ylnda dnyaya gelen ilk bebee Louise Brown ad verilmiti.
'DNA' molekl yaps bulundu (1953)

1953 ylnda, Cambridge niversitesinden James D. Watson ve Francis Crick adl bilim adamlar, kaltsal zellikleri ebeveynden ocua tayan ve 'dezoksiribonkleik asit' olarak bilinen 'DNA' molekl yapsn buldular. Watson ve Crick, DNA moleklnn kendine has zelliklere sahip bir ift sarmal yap halinde bulunduunu ortaya koydular. Hcre ekirdeklerinin hepsinde bulunan kromozomlar oluturan DNA; bir aacn yapraklarnn rengini, bir kurdun az dilerinin bykln, bir zrafann boyunu veya ayak parmaklarmzn eklini belrliyordu. DNA'nn karmak yapsnn ortaya konmas, sonraki yllarda yaplan gen aratrmalar iin ok nemli bir k noktas oldu.
16 NSAN Avrupa Ekonomik birlii rgt kuruldu (1948). stanbul'da Hilton Oteli'nin temeli atld (1952). nsanolunun 5. ay yolculuu 'Apollo 16' uzay arac ile balad (1972). RTK' oluturan 'Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun', TBMM'de onayland (1994). 17 NSAN Ankara Palas oteli hizmete ald (1928). Ky Enstitleri Kanunu kabul edildi (1940). anakkale Ant'nn temeli atld (1954). ABD, Kba'da 'Domuzlar Krfezi Harekt'n yapt (1961). 8. Cumhurbakan Turgut zal, kalp yetmezlii nedeniyle ld (1993). 18 NSAN zmit Kat Fabrikas'nda ilk kat imal edildi (1936). rlanda Cumhuriyeti ilan edildi (1949). Msr'da iktidar eline geiren Nasr babakan oldu (1954). Trkiye'de ilk tp bebek, zmir'de dnyaya geldi (1989). 19 NSAN '29 Ekim, 'ulusal bayram' olarak kabul edildi (1925). Hindistan'da Kongre Partisi, lkenin Hindistan ve Pakistan olarak iki ayr devlete blnmesini kabul etti (1947). Yunanistan'da ordu ynetime el koydu (1967). 20 NSAN Hazreti Muhammed dodu (571). 1924 Anayasas kabul edildi (1924). Trkiye, Almanya'ya krom ihracatn durdurdu (1944). 21 NSAN stanbul Belediyesi ehir Tiyatrolar'nn bana Muhsin Erturul getirildi (1959). Romanc Kemal Tahir ld (1973). 22 NSAN Trkiye ile Osmanl Dyunu Umumiye Hamilleri arasnda imzalanan antlamayla, Osmanl borlarnn tasfiyesi saland (1933). stanbul'da toplanan Uluslararas Kadnlar Kongresi almalarn tamamlad (1935). 23 NSAN Trkiye Byk Millet Meclisi ald (1920).
10 Popler TARH / Nisan 2001
Antkabir tasarlanyor (1941)

TBMM, Atatrk iin bir antmezar yaptrma kararn lmnden hemen sonra almt. Yer olarak, Rasattepe (imdiki Anttepe) seilmiti. Atatrk' eitli ynleriyle simgelemesi istenen yapnn tasarm iin, uluslararas bir proje yarmas dzenlendi. Seici kurul, 5 Nisan 1941'de, yarmaya katlan 49 proje iinden Ord. Prof. Emin Onat'la Do Dr. Orhan Arda'nn ve Alman Prof. Johannes Krgen'le talyan Prof. Dr. Arnoldo Feschini'nin projelerini birincilie deer buldu. Sonuta Emin Onat'la Orhan Arda'nn projesinin uygulanmasna karar verildi. Antkabir'in yapmna 1944'te baland. Malzeme seimine nem verildi. Salaml ve bozkra uyumu gzetilerek gri ve ak sar renkli ankr traverteni kullanld. Atatrk'n naa, 10 Kasm 1953 gn. bu ebedi istirahatgahna getirildi.
Trk kadnlar Sultanahmet'te (1930)

Kadnlara, belediye seimlerine katlma, seme ve seilme hakk tanyan 'Yeni Belediye Yasas', TBMM'nin 3 Nisan 1930 tarihli oturumunda 226 oyla, srekli alklar arasnda kabul edildi. O gn yaplan grmeler srasnda konuan ileri Bakan kr Kaya, "Bu tasarnn ak niteliklerinden ve inklap hkmlerinden biri de Trk kadnnn Trk erkeiyle zaten eit olan erefli hakkn belediye ilerinde de tamamyla tayin etmesidir" diyerek, ok yakn bir zamanda, kadnlarn yasama meclislerinde de yerlerini alacaklarnn mjdesini verdi. Trk Kadnlar Birlii'ne bal kadnlar da, kazanlan haklarn vakit geirmeden kutlamak iin, ayn yln 11 Nisan'nda Sultanahmet'te bir araya geldiler. Ne var ki, bu ilk kadn mitingine katlan kalabaln ounluunu erkekler oluturdu.
Kuzey Kutbu'nda ilk insan (1909)

Amerikal denizci ve kutup kaifi Robert Ed\vin Peary; 1909'un 6 Nsan'nda, Kuzey Kutbu'na ulaan ilk insan oldu. 1856'da Pennslvania'da doan Peary, kutup yolculuu ncesinde de birok keif yapt. 1886 ylnda, Groenland'n i ksmlarnda 160 kilometre ilerledikten sonra. Disko Koyu'ndan blgenin kuzeyine kadar uzanan kesimi kefeden Peary, 1891-1901 yllar arasnda yapt be gezi ile Groenland'n bir ada olduunu ispatlad. Peary ardnda, gezileriyle ilgili 'Kutba En yakn Nokta' (1906) ve 'Kuzey Kutbu' (1910) gibi yaptlar brakarak 1920'de Washington'da yaama veda etti.
Lozan Konferans balad (1923). 'ocuk Bayram ve Haftas' ilk kez kutland (1929). Doan Karde dergisinin ilk says yaymland (1945). TRT renkli yayna geti (1982). AiDS'e neden olan virs belirlendi (1984). 24 NSAN Osmanl hkmeti, Yunan devletinin varln resmen kabul etti (1830). Mustafa Kemal, Byk Millet Meclisi Reislii'ne seildi (1920). Trkiye'nin ilk gzellik kraliesi Feriha Tevfik ld (1991). 25 NSAN anakkale'de ngilizler kartma harekatna balad (1915). Birlemi Milletler'in kurulu antlamas 50 lke tarafndan imzaland (1945). Cambridge'den iki bilim adam, DNA ismini verdikleri molekl yapsn buldular (1953). Anayasa Mahkemesi kuruldu (1962). 26 NSAN Mecidiyeky'de likr fabrikas ald (1930). Rusya'daki ernobil Nkleer Santral'nda patlama oldu, 7 milyon kii patlamadan zarar grd, radyoaktif bulutlar Trkiye'ye de geldi (1986). 27 NSAN I I . Abdlhamid, Beylerbeyi Saray'nda ld
Sabahattin Ali ldrld (1948)

Toplumcu gereki yk ve romanlaryla tannm Sabahattin Ali, Bulgaristan snrn gemeye alrken, klavuzu Ali Ertekin tarafndan 2 Nisan 1948 gn ldrld. Al, roman ve yklerinden dolay kez cezaevine girmi, kendisine ynelik basklar srnce, yurtdna gitmek istemiti. Bu engellendiinden, Bulgaristan snrn gemek iin Al Ertekin adl bir klavuzla anlamt. Resmi aklamada Ertekin, 'milli hislerini tahrik ettii iin', Ali'yi ldrdn sylemiti. 28 Aralk'ta tutuklanan Ertekin'in cezas indirime uram, ayn yl kan af yasasyla serbest kalmt. Ali'nin Krklareli'nde, Milli Emniyet'te sorgulanrken ikence sonucu ld, yazarn evresinde yaygn bir kanyd; ancak bu gr bugne kadar kantlanamad.
(1918).
Haftalk resmi tatil, cuma gnnden pazar gnne alnd (1934). 28 NSAN talyan diktatr Mussolini ve metresi Clara Petacci kuruna dizilerek ldrld (1945). stanbul'daki mraniye pl, biriken metan gaz nedeniyle patlad; 39 kii hayatn kaybetti (1995). 29 NSAN SSCB'nin Kzlordu birlikleri Berlin'e girdi (1945). 'Spor Toto', ans oyunlar arasna girdi (1959). nl ynetmen Alfred Hitchcock ld (1980). 30 NSAN Mustafa Kemal, 9. Ordu Mfettilii'ne tayin edildi (1919). Adolf Hitler kendini vurarak, iki gnlk ei Eva Braun da zehir ierek intihar ettiler (1945).
Budizmin kurucusu dodu (M 563)

Hindistan'n kuzey dousunda, Brahmanln sert uygulamalarna alternatif olarak kurulan 'Budizm' ekolnn mimar Gautama Buda, M 563'n 8 Nisan'nda Himalayalar'n eteklerindeki Lumbini ormannda dnyaya geldi. Sorunsuz bir ocukluk geiren Buda daha sonra evresindeki aclardan etkilenerek ailesini brakt; ok sk bir 'ile'ye girdi. Yllar getike, yava yava etrafnda bir cemaat oluturan Buda, bundan sonraki yllarda, retisini youn bir ekilde Hindistan'n kuzey dousundaki Ganj havzasnda yaymaya alt. Seksen yana bast gn eceliyle len Buda'nn cesedi, Hint adetlerine gre yakld. Daha sonra klleri sekiz kii arasnda paylald.
Popler TARH/Nisan 2001 11
STANBUL'DA DEPREM
FRNLARA DENETIM ehrimizin nl doktorlarndan Nafiz Paa ile Belediye mfettileri Mahmut ve smail Beyler dn skdar tarafna geerek o civardaki btn frnclar teftiten geirmilerdir. Bunlar arasnda, salk kurallarna riayet etmeyenlere gerekli tebligat yaplmtr. ehrimizde bu tr kontroller devam edecektir. (Sabah, S Nisan 1901)
R H T M D A HRSZLK
Dn sabah ehrimizde iddetli bir deprem meydana gelmitir. Rasathaneye ulaan bilgilere gre deprem Maltepe, Pendik, ile ve Sofulu'yu daha ok etkiledii gibi Edirne'de dahi hissedilmitir.
(Sabah, 1 Nisan 1901)
MALTA TA BULUNDU Bykekmece civarnda kefedilen Malta ta madeninin ok iyi cins ve retime uygun bulunduu yaplan aratrmalar neticesi anlalmtr. zellikle inaat malzemesi olarak kullanlacak olan Malta tann karlmasna yaknda balanacaktr. (Sabah, 6 Nisan 1901)
Papazkprs sakinlerinden sabkal Sakzl Sotiri dn rhtm zerinde, tekinin berikinin ceplerini kartrmakta iken yakalanarak hapse atlmtr. (Sabah, 1 Nisan 1901)
AT YARLAR Evvelki gn Kartal'da bir at yar icra edilmi ve bu kouya itirak eden atlardan skdarl Hsn Bey'in al at birinci gelmitir. kincilii Cambaz Hsn Aa'nn kr at, ncl ise skdarl Hseyin Pehlivan'n at kazanmlardr.
(Sabah, 17 Nisan 1901)
PATRIKHANE'YE YARDM Padiah hazretlerinin, yardm amacyla Ermeni Patrikhanesi'ne her sene gnderdii 250 Osmanl lirasndan baka, yine her sene Maliye Nezareti'nce verilmesi mutad olan 40 bin kuruun da patrikhaneye ulatrld haber alnmtr. (Sabah, 14 Nisan 1901)
YENI KAT PARALAR Bakanlar Kurulu, Cumhuriyet'in yeni kat paralarnn ekillerini tespit edip karar suretini kat para komisyonuna tebli etmitir. Bu
kalabalk caddelerin ortasnda bulundurulacak memurlar, trafik akn dzenleyecek, araba, otomobil ve tramvaylara iaret etmek suretiyle yol gstereceklerdir.
(Cumhuriyet, 9 Nisan 1926)
karara gre, 50,100, 500 ve 1000 liralk paralara Gazi'nin resmi, 1, 5 ve 10 liralk kat paralara ise Cumhuryet' temsil eden bir resim konulacaktr. (Cumhuriyet, 4 Nisan 1926) TRAFIE DZENLEME stanbul caddelerinde geli gidileri dzenlemek zere bir seyrsefer merkezi tekil edilmitir. zellikle
LK KADN ADLIYECI Hukuktan mezun Aye Nigr Hanm evvelki gnden itibaren Yedinci Asliye Mahkemesi'nde zabt ktibi olarak grev yapmaya balamtr. Nigr Hanm dn de mahkemenin devam mddetince zabt ktipliini yapm ve mevkiini terk etmemitir.
SMET PAA'NN AVDETI Bir sredir yurt gezisinde bulunan Bavekil smet Paa dn trenle Ankara'ya dnmtr. Bavekilin dnn mteakip ankaya'da, Gazi'nin de katlmasyla, Bakanlar Kurulu olaanst olarak toplanmtr.
GAZ BUHRAN Gaz buhran iddetle devam ediyor. Tarada traktrler ileyemiyor. Halk karanlkta kalyor. Halbuki elde lzumundan fazla gaz vardr. Gaz buhran yoksuzluktan deil, muamelelerin yanllndan, verilen emirlerin noksan olmasndan ileri geliyor.
12 Popler TARH/ Nisan 2001
GRETE AMPIYONUZ Finlandiya'nn bakenti Helsinki'de yaplan Dnya Serbest Gre ampiyonasnda Trkiye takm halinde dnya ampiyonu oldu. eitli kilolarda yaplan karlamalar sonucunda Ali Ycel, Nasuh Akar, Nurettin Zafer, Celal Atik, Haydar Zafer ve Yaar Dou, dnya birincisi oldular.
(28 Nisan 1951)
malar sona erdi. Beyolu Sulh Ceza Mahkemesi'nde yaplan durumann sonunda Necip Fazl Ksakrek 30 lira para cezasna mahkum oldu.
14 Nisan 1951)
nist ebeke ortaya karld ve 12 yesi tutukland. Herhangi bir renci dernei olarak kurulan dernein gerekte sol dnceleri yaymak amac gtt, d lkelerdeki komnist kurulularla bilgi alveriinde bulunduu ve ebeke elemanlarnn propaganda yaptklar tespit edildi. (9 Nisan 1951)
MAKARIOS'TAN ILGIN IDDIA
NECIP FAZL'A MAHKUMIYET
1 Nisan gecesi stanbul Beyolu'ndaki bir kumarhanede oyun oynarken yakalanan Byk Dou dergisinin sahibi Necip Fazl Ksakrek ve arkadalarnn yarglan-
MACARTHUR'A VETO General Douglas MacArthur, Kore'deki Birlemi Milletler Gc Komutanl da dahil btn grevlerinden alnd. Beyaz Saray'dan yaplan aklamada, MacArthur'un, Bakan Truman'n yapt uyarlar dikkate almad bildirildi. (11 Nisan 1951)
K O M N I S T EBEKE
Yksek Tahsil Genlik Dernei ad altnda alan gizli bir kom-
Kbrs Bapiskoposu Makarios, stanbul ve Ankara'da Trk genlerinin, Kbrs'n Yunanistan'a ilhakna kar dzenledii gsterileri ngilizlerin desteklediini iddia ederek, "Kbrsl Rumlar Yunanistan'la birlemek istiyorlar. Baka bir zm yolu da yoktur. Trkler hibir hak iddia edemezler" dedi. (4 Nisan 1951)
YAHYA DEMIREL'E HAPIS Babakan Demirel'in hayal mobilya ihracat san yeeni Yahya Demirel'in yarglanmasna Zonguldak Ar Ceza Mahkemesi'nde baland. Savc iddianamesinde sank iin 10-20 yl aras hapis cezas istedi. (15 Nisan 1976)
ky dinletmesi, herkesi hayretler iinde brakt. (3 Nisan 1976) AVUKATLAR YRD stanbul Barosu 'nun dzenledii 'Kan Dkmeye Son, Hukuka Sayg' yry stanbul'da yapld. Beikta'tan balayp Taksim'de sona eren yrye 2 bin avukat cbbeleriyle katld.
(17 Nisan 1976)
RENC LDRLD Bakentin eitli faklte ve yurtlarnda kan olaylarda, aralarnda Tabii Senatr Muzaffer Yurdakuler'in olu Hakan Yurdakuler'in de buluduu 3 renci ldrld, 20 kadar renci yaraland.
18 Nisan 1976) Y U N A N I S T A N ' A SANSR!
1976 Eurovision ark Yarmas, Lahey'de yapld. Yunan arkc sahneye ktnda, TRT'nin yayn keserek Rhan amay'n seslendirdii 'Memleketim' adl ar-
Popler TARH / Nisan 2001 13
Eitimcilerin en zor gnleri
lk retmenler grevi
Kurtulu Sava'nda maa alamadklar iin evlerindeki eyalar satarak geinmek ve grev yapmak zorunda kalan retmenler, aresizliklerini Ankara'ya bir gnlk grevle duyurdular.
KANSU ARMAN "Byk Millet Meclisi Yksek Bakanl'na Be aylk ac bir yoksulluun maddi ve manevi sonularna tahamml edemeyerek, Canik Mutasarrfl'na, Maarif Mdrl'ne, ilemiz kaymakamlna mracaat ettik. mrmz retmenlikle yok ettiimizden ok sevdiimiz vazifemizi terk edemedik. Yorgan ve gmleklerimize kadar eyamz satp dayanmak iin gayret ettik. Ancak sefaletimiz son dereceye vard, tahammlmz kalmad. aramba lkokulu retmenleri"
Tevhidi Tedrisat Kanunu'ndan hemen sonra bir ilkokulda retmen ve renciler 'Eski Mektepliler Bayram'n kutluyorlar (S. Edip Balkr Arivi).
aziran 1920'de Byk Millet Meclisi Bakanl'na gnderilen bu mektup, yurdun drt bir yanndan retmenlerin aylar srecek yokluklarn haykrdklar mesajlarn ilk rneiydi. Rize'den, Merzifon'dan, Tokat'tan, Sivas'tan, Amasya'dan Nide'den retmenler artk dayanacak gleri kalmadn anlatan mektuplarn Maarif Vekili'ne ve Meclis'e gnderiyor, duruma bir are bulunmasn istiyorlard. Aslnda bu skntl durumun
kayna, Osmanl'da zellikle ilkretimin yapsnn arpklklarla dolu olmasyd. Tanzimat dnemine kadar eitim, Saray'n istek ve karlarna cevap verebilecek Enderun sistemiyle (Saray'da kurulmu ve yine Saray ve devlet ihtiyalar iin devirme ocuklarn alnp yetitirildii okul), halkn din ve Arapay renme taleplerini karlayacak bir abadan ileri gidememiti. Eitimin bir devlet ii, bir kamu hizmeti olarak kabul edilmesi ise 1869 tarihli Maarifi Umumiye Nizamnamesi ile ortaya kt. Bu nizamnamede eitim
hizmetleri aka gsteriliyor, rnein retmen yetitirilmesinin bir devlet grevi olduu ilk kez bu belgede belirtiliyordu. Ancak ilgin olan, bu sistemin rtiye (ortaokul), idadi ve yksek okullar iin geerli olup ilkokullarn ya da sbyan mekteplerinin kurulmas ve idaresine katknn halka braklmasyd. Yani halk ilkokulun binasn da kendi yaptryor, ders aralarn da kendi alyor, retmenin maan da kendisi veriyordu. 1912 ylnda karlan 'Tedrisat ptidaiye Kanunu'nda da devletin yetkisi geniletilmekle birlikte, ilkretimin tm yknn okulun bulunduu ky veya mahalle halkna dettirilmesi ngrlyordu. Mustafa Kemal ve arkadalar, 23 Nisan 1920'de Byk Millet Meclisi'nin kuruluunu ilan ettikten sonra hzl bir rgtlenme almas iine girdiler. Kurulan Maarif Vekillii de almalarn, Anadolu'da srdrlen Milli Mcadele'yle birlikte eitimin aksamamas ynnde younlatrd. Orduda yedeksubay olarak grev yapan retmenlerin dnda kalanlar, retimi srdrmeye alyorlard. Bu yokluk ortam iinde, 3 ubat 1920 gn Ankara retmen Okulu'nda heyacanl bir toplant yapld. 7-8 aydr hi maa alamam retmenler u karar aldlar: "4 Aralk 1920 gn okullara gidilmeyecek ve grevler terkedilecektir." 4 Aralk gn karar uyguland. Ankara Maarif Mdr, Maarif Vekili Rza Nur'a, Ankara'da btn okullarn retmenlerinin grevlerini terk ettiklerini, okula gelmediklerini ve bu nedenle okullarn kapandn bildirdi; Ayn gn saat 12.45'te TBMM'de Meclis Bakan Vekili Vehbi Efendi, Ankara retmenlerinin grev ilan etmelerinden
Osmanl dneminin bir mahalle mektebi (solda). Ankara Hkmeti'nin ilk Maarif Vekili Dr. Rza Nur (ortada).
dolay Maarif Vekili'nden aklama isteyen Ktahya Milletvekili Cevat Bey'e sz verdi: "Bugn Ankara'da btn okullar kapanmtr. retmenler grev yapmlardr. Tabii maa verilmedii iin. Bu maarif meselesine, terbiye meselesine gstereceimiz ehemmiyet, eer hudutlar meselesine gstereceimiz ulvi ehemmiyet kadar mhim olmazsa, bilmem bu davay nasl kazanacaz. En mhim dmanmz cehalettir (...) Bun mektepleri kapatarak sefil ve perian sokaklarda kalan ocuklarmz cahil kalrsa, ahlaktan sefil olursa, bu kan dkerek elde etmek istediimiz sevgili vatan kime vereceiz? Bu duruma ehemmiyet vere-
lim. Maarif Vekili gelsin meseleyi bize aklasn. Sebeplerini anlayalm." Bu konuma zerine, Maarif Vekili Rza Nur, retmenlere verilen maalarla ilgil sistemin hatasn anlatt. Halkn sava ve igaller sonucu, eitime katk yapamadn belirterek, retmenlerin devlet btesinden maa almalar gerektiini syledi. Baz milletvekilleri Maarif Vekili Rza Nur'u, retmenlerin aylardr sren durumlarndan Meclis'i haberdar etmemekle suladlar. Sonu olarak, retmenlerin eksik maalar, Vekiller Heyeti yelerinin ahsi gayretleriyle dendi. 3 Mart 1924'te de Tevhid-i Tedrisat (retimin birletirilmesi) kanunuyla birlikte, tm retmenler devletten maa alr hale getirildi. M
Kurtulu Sava'da ilkokullar

Milli Mcadele'nin sonunda Maarif Vekaleti, lkedeki eitim kurulularnn durumunu renmek iin, o tarihlerde ad 'Maarif Eminlii' olan Milli Eitim Mdrlklerine 16 sorudan oluan anketler (sada) gnderdi. Bu anketler 1923-26 yllar arasnda yantland ve blgelerin Kurtulu Sava'ndaki durumlar da belirlendi. Bu belgeler sava sresince ve Cumhuriyet'in ilk yllarnda Anadolu'nun eitim durumunu ortaya koyuyordu. rnein Amasya Maarif Memurluu'ndan 1920 ylna ilikin olarak gelen yantlarda, retmenlerin maalarnn, Maarif Meclisi Encmeni'ne ait binalarn gelirlerinden saland belirtiliyordu. Kars'tan gelen 1921 ylna ilikin yantta ise okullarda retmenlerin Dou Cephesi Kumandanl'ndaki yedeksubaylardan saland, rtbe maalaryla altklar, okul masraflarnn ise halk tarafndan dendii anlatlyordu.
TARTIMA
10 soruda Osmanl idaresinde Yunanistan

Yaklak 400 yl Trk egemenlii altnda kalan Yunanistan, Osmanl Imparatorluu'ndan ayrlan ilk Hristiyan devlet oldu. Bamszln kazandktan sonra Osmanl aleyhine topraklarn geniletti.
ERHAN AFYONCU
1. Osmanl ncesi Yunanistan'a kim egemendi? 2. Fetih nasl gerekleti? 3. Trk iskan nasl yapld? 4. Mora nasl yeniden kazanld? 5. Bamszlk dncesi nasl dodu? 6. Yunan isyan nasl balad? 7. Avrupa'nn ilk tavr ne oldu? 8. ngiltere, Fransa ve Rusya'nn destekleri neydi?: 9. Yunanistan'n bamszl nasl tannd? 10. Yunanistan'daki Trkler ne oldu?
Osmanl ncesi Yunanistan'a kim egemendi?
smanl Rumeli'ye gemeye baladnda Balkanlarn byk bir kesimi Srp egemenliindeydi. Ancak bu kralln kurucusu Duan'n lmnden sonra Srp devleti paraland ve ortaya birok prenslik ve despotluk kt. Bizans da Mora'y tekrar ele geirdi. Bugnk Yunanistan'n dier blgeleriyse Venediklilerin, Srplarn, Bulgarlarn, Makedonlarn ve Arnavutlarn elinde idi. Bu blgede Rumlar ile birlikte Makedonlar, Arnavutlar, Bulgarlar ve Srplar bulunuyorlard. lk Yunan devletinin kurulduu ve bugn dahi Yunanistan'n en nemli blgesi olan Mora'nn nfusunun yars Arnavuttu. Osmanl Mora'y ele geirdikten sonra yaplan vergi saymnda kimin Rum, kimin Arnavut olduu aka yazlmtr.
18. yzylda Atina'da bir enlik (Maurand'dan, sol sayfada). Evrenos Gazi ve aknclarnn Dedeaa, Gmlcine blgesine saldrlar (solda). Atina'daki Fethiye Camii (altta).
Fetih nasl gerekleti?

'li yllarda Rumeli'ye geip buralara yerlemeye balayan Osmanl ksa sre ierisinde Dedeaa, Dimetoka ve evresini ele geirmi, daha sonra Evrenos Gazi idaresinde ilerleyerek Gmlcine'y fethetmitir .
ratorluk ailesine mensup iki despotun idaresinde olan Mora ele geirildi. Venediklilerin elinde kalan son nemli noktalar olan Modon, Koron ve nebaht ise II. Bayezid tarafndan fethedilmitir. Bu blgelerin Osmanl'nn eline gemesi, Balkanlardaki dier yerlerde olduu gibi, burada da Ortodoksluun yaamasn salamtr. Balkanlarda Osmanl'nn siyasi egemenliine giren iki Hristiyan devlet, Macarlar ve Venedikliler ayn zamanda Katoliklii de yayldklar yerlere gtryorlard. Osmanl fethinden sonra bugnk Yunanistan'n bulunduu sahalarda kargaa sona ermi ve buralara mutlak bir devlet hakimiyetiyle birlikte bar ve huzur gelmitir. Bylece bu blgelerde ticaret ve ehir hayat gelimi ve buralarda yaayan Arnavut, Rum, Bulgar ve Makedonlar refah ierisinde huzurlu bir yaantya kavumulardr.
larda kalc olma siyasetini izlemilerdir. I. Murad devrinden itibaren Bat Anadolu blgesindeki birok Yrk (Trkmen) aireti Serez, Drama, Kavala, Gmlcine, Dimetoka, Selanik, Manastr gibi blgelere yerletirildi. Osmanllarn vergi nfusunu tespit iin bu blgelerde yaptklar saymlara bakldnda, Tanrda, Selanik, Ofcabolu Yrkleri gibi birok Trkmen airetine ve bunlarn yerleik hayata gemi olanlarna rastlanlmaktadr. Yerleik hayata geenler, yaadklar yerlere Anadolu'dan geldikleri blgelerin (Bergamal, Saruhanl, Canikli, Gynkl, Geredeli, Hamidli, Stl vs.) mensup olduklar
1371'de irmen savan kazanan Osmanl kuvvetleri skee, Kavala, Drama, Serez, Borla gibi yerleri de kontrolleri altna ald. II. Murad zamannda Selanik, Yanya, Manastr ve Teselya gibi blgeler kesin olarak Osmanl topraklarna katldlar. Fatih devrinde ise Bizans impa-
Trk iskan nasl yapld?
smanllar Balkanlarda fethettikleri yerlere Anadolu'dan Trk nfusu gtrp yerletirerek o toprakPopler TARH/ Nisan 2001 17
TARTIMA
1 8 0 0 ' l yllarn banda Ortodoks papazlarn, Yunan halkn ayaklandrma abalarn temsil eden bir gravr (sada). Pasarofa Antlamas'nn imzalann gsteren gravr (altta). Yanya Beyi Tepedelenli Ali Paa (sa sayfada, stte). Yunanl eteciler dalarda (altta sada).
airetin (Der, Danimendl, Bayat, Salur, Bayndr, Eymr vs.) veya beyleri ile dini nderlerinin isimlerini vermilerdir. Bu vergi saym defterlerinden, Fatih dneminde blgede byk bir Trk nfusun bulunduu grlr.
Mora nasl yeniden kazanld?

Viyana bozgunundan sonra yaplan Karlofa Antlamas (1699) ile Mora Venediklilere brakld. Ancak Osmanl kendini toparlar toparlamaz rvan iin ataa kalkt ve ilk olarak Ruslar, Prut'ta malup ederek Azak' geri ald. Ardndan sra Avusturya'ya gre daha zayf olan Venedik'e geldi. Mora'daki Rumlar da Katolik Venedik idaresinden honut olmadklarndan stanbul'daki patrik araclyla yardm istiyorlard. Venediklilerin Katoliklii yaymak istemeleri, Osmanl za-
mannda mahalli halka verilmi haklara dikkat etmemeleri ve uyguladklar sk vergi siyaseti, Ortodoks Rumlar onlardan soutmutu. Fenerli Rumlar da III. Ahmed'e resmen mracaat ederek Mora'nn Venediklilerden kurtarlmasn talep ettiler. Bu faaliyetlerde patrikhane barol oynamtr. Sadrazam Damad Al Paa komutasndaki Osmanl ordusu 1715 ylnda hareket ederek Mora'yi tekrar fethetti. Ancak Avusturya'nn da savaa girmesi nedeniyle mcadele uzad. 1718'de yaplan Pasarofa Antlamas ile Mora tekrar Osmanl mparatorluu snrlarna dahil oldu.
tilali'nin yayd milliyetilik ve bamszlk fikirleri Osmanl topraklarnda yaayan milletleri de etkiledi. Srplar isyan edip muhtariyetlerini kazandlar. Regas, Laskaris, Koreas gibi yazarlar da yaptlaryla Yunan halkna ulusal bilin verdiler. 1768-1774 Osmanl-Rus sava srasnda Ege denizine gelen Rus donanmas, Rumlar ayaklandrmak iin faaliyette bulunmu ve baz ufak apl ayaklanmalara neden olmutur. 17871792 yllar arasnda Osmanl ile
Bamszlk dncesi nasl dodu?
O
18 Popler TARH Nisan 2001
smanl topraklarnda yaayan Rumlar, devletin st dzey grevlerine getirilmi ve yaptklar ticaretle de zenginlemilerdi. Bu zenginlik, Rum okullarnn saysnn artmasna, yeni ktphaneler almasna ve Avrupa'dan kitaplarn tercme edilmesine yardmc oldu. 18. yzyln sonlarnda meydana gelen Fransz h-
Avusturya ve Rusya arasnda meydana gelen sava srasnda, bu iki devlet 'Grek Projesi' ad altnda, Osmanl mparatorluu'nu ortadan kaldrarak Bizans' yeniden kurmay planladlar. 1815 ylnn Kasm aynda Yunan Denizi'nde ngiltere'nin himayesinde kurulan Yedi Ada Cumhuriyeti, Mora Rumlar iin bir rnek oluturmutur. Yanya Beyi Tepedelenli Ali Paa da Rumlarn bilinlenmesinde nemli rol oynamtr. Ali Paa, kiliseler ina ettirmi, Rumca eitimi tevik etmi ve diplomatik yazmalarnda Rumcay kullanmtr. Birok Rumu da hizmetinde asker olarak istihdam etmitir. Bunlarn ou daha sonra patlak veren Yunan isyannda komutan olarak grev yapacaktr. Ali Paa, Rumlara imtiyazlar vermekle birlikte, onlar zerinde sk bir denetim de kurmutu. 1820'de Ali Paa isyan edince, bu denetim de ortadan kalkt ve Rumlar da bu isyandan yararlanma yoluna gittiler. Ali Paa da Osmanl kuvvetlerinin zerine gelmesini engellemek iin, adamlar gndererek Mora ahalisini isyana tevik etmitir.
Yunan isyan nasl "balad?
ir Rum tccar olan Manuel, Hoca Bey'de yanna iki kii daha alarak Philike Heteiria'y (Dostluk Cemiyeti) kurarak bamszlk yolunda ilk adm atar. Cemiyetin bakanlna Aleksandr psilant getirilir. II. Mahmud'un zerinde derin tesiri olan Halet Efendi'nin kandrlmasyla Eflak ve Bodan voyvodalar azledilerek yerlerine Eterya'nn giriimlerine uygun hareket edecek kiiler tayin edilir. Bugnk Romanya'y oluturan bu iki voyvodala Fenerli Rumlardan atama yaplrd.
Srplarla ve Avrupal baz devletlerle temasa geen psilanti isyan balatmak iin faaliyetlerini tamamladktan sonra, 6 Mart 1821'de Eflak ve Bodan'da isyan balatt. Bu iki voyvodalk Rusya'nn snrlarnda olduu iin, Rusya'dan yardm alabilmek ve Srp, Bulgar ve Romen topluluklarn harekete geirmek iin buras seilmiti. syan nceden ok detayl olarak planlanm ve
Osmanllar bu durumu renememilerdi. Srplarn ve Ulahlarn bu isyana katlmamas, Rus ar'nn desteklememesi ve Osmanl mparatorluu'nun da isyanclara kar sert tedbirler almasyla isyan bastrld. Bu ayaklanmaya kart tespit edilen Rum Patrii, kethdas ile birlikte isyann balatlma tarihi olarak belirlenen Paskalya gnnde Patrikhane'nin Petro Kaps'nda asld. Eflak ve Bodan'da balayan isyan Mora ile baz adalara da (Sakz, Semadirek, Sisam vs.) yaylmt. Mora'da Nisan aynda balatlmas planlanan isyan, birka sarhoun havaya ate etmesi zerine, yanllkla, 17 Mart'ta balad. Eflak-Bodan isyan ve Tepedelenli Ali Paa ile ilgilenen Osmanl'nn Mora'y ihmal etmesi sonucu, buradaki ayaklanma giderek genilemitir. Bunun zerine II. Mahmud, oluna Girit valilii vermek artyla Msr valisi Kavalah Mehmed Ali Paa'dan askeri yardm alarak buradaki isyan bastrmak yoluna gitmitir.
Avrupa'nn ilk tavr ne oldu?
unan isyan baladnda Rus ar I. Aleksandr, talya ve spanya'daki devrimci hareketlerin tartld Laicbach Konferans'nda bulunuyordu ve Avusturya Babakan Metternich'in etkisiyle bu is-
Levent Kayapnar, Osmanl Klasik Dnemi Mora Tarihi, Ankara n. SBE, Doktora Tezi, Ankara 1999. Yaar Erta, Mora'nn Fethinde Osmanl Sefer Organizasyonu (1714-1716), Marmara n. SBE, Doktora Tezi, stanbul 2000. Yusuf Halaolu, "Bat Trakya Trkleri", Trk Kltr, say: 367 (Ankara 1993), s. 673- 682 Meral Bayrak "Osmanl Arivleri Inda Rum syan Srasnda Avrupa Devletlerinin Tutumu" Osmanl, II (Ankara 2000), s. 71-86 Hamiyet Sezer, "Mora syan ve Yunanistan'n Bamszl" Osmanl, II (Ankara 2000), s. 87-93 Ahmet Halaolu, Balkan Harbi Srasnda Rumeli'den Trk Gleri (19121913), Ankara 1994. nc Askeri Tarih Semineri, Trk Yunan likileri, Ankara 1986.
Popler TARH/ Nisan 2001 19
TARTIMA
rilmesi bu durumda etkili olmutur. Canning, selefinin tersine, bir Helenistti ve 'Hristiyanlk davas' olarak grd bu hadiseyi Ruslara brakmak istemiyordu. ngiltere'nin bu yeni politikasyla Metternich'in Avrupa'daki ulusal ayaklanmalar bastrmay ngren dzeni bozuldu. Metternich durumu tekrar kontrol altna almak iin, Rum sorununu grmek zere bir kongre toplanmasn salad. Petersburg'da toplanan bu kongreye ngiltere katlmad. Rusya'nn ' zerk prenslikten oluan Yunanistan' planna kar kan Rumlar ngiltere'ye yanatlar. 7 Nisan 1825'te sona eren Petersburg Kongresi'nde bir zme ulalamad ve sadece Rumlara baz ayrcalklar verilmesi Osmanl'dan istendi. Ancak bu durum Ruslar tatmin etmemiti. Osmanl mparatorluu da Rumlara ayrcalk verilmesine kar kt. 1825 ylnn sonlarnda len aabeyinin yerine Rus ar olan I. Nikola, Osmanl mparatorluu'nu tamamen ortadan kaldrma niyetindeydi. Mora ve Girit'e Kavakl Mehmed Ali Paa gibi bir ahsiyetin yerlemesini istemiyordu. 4 Nisan 1826'da Rusya ile ngiltere arasnda, Mora'nn zerk olmas ynnde imzalanan bir protokolle, bamsz
yana destek olmaktan kanmt. Avrupa kamuoyunun Rumlara taraftar olmasna ramen Fransa, ngiltere ve Prusya, Avusturya'nn da etkisiyle ayaklanma karsnda tarafsz kaldlar. Avrupa'daki mevcut dengenin bozulmasn ve ulusal ayaklanmalarn baarya ulamasn kimse istemiyordu. Ayrca Rusya'nn, Osmanl mparatorluu'na mdahalesini Avusturya kendi asndan uygun bulmad iin, bu isyana karlmasna taraftar deildi. Avrupa kamuoyu ise bandan itibaren Rumlar desteklemitir. Ayaklananlar cezalandrmak iin alman tedbirleri Heredot ve Pltark zamanlarndaki gibi, zgrl iin savaan 'Helen halkna yaplm zulmler' gibi gryorlard. Avrupa'nn hemen her lkesinde, 'Helen Dostluk Komiteleri' kuruluyor ve bunlar, Rumlara maddi ve manevi destek salyorlard. Bu dnemde, Avrupa'da yaayan Rumlar ve ngiltere, Fransa, talya, Amerika vs. gibi lkelerden baka milletlere mensup gnlller, savamak iin Mora'ya gelmilerdir.
ngiltere, Fransa ve Rusya'nn destekleri neydi?
flak-Bodan ayaklanmas srasnda Osmanl'nn lehine olan Avrupa devletlerinin tutumu, isyann Mora'ya sramasyla birlikte, olumsuz ynde deiti. Bilhassa bu ayaklanmann aleyhinde olan ngiliz Dileri Bakan Castlereagh'n Austos 1822'de intihar etmesi zerine, yerine Canning'in geti-
Yunanistan'n ilk admlar atld. Avusturya ve Prusya bu protokole kar karken Fransa destekledi. 1827 ylnn balarnda ngiltere, Fransa ve Rusya ayr ayr Osmanl mparatorluu'na bask yaparak Petersburg Protokol'nde alnan kararlar uygulatmaya altlar. Ancak ngiltere, Fransa ve Rusya, Petersburg kararlarn Osmanl mparatorluu'na uygulatamaynca, 6 Temmuz 1827'de Londra'da toplanp bu kararlan onaylayan yeni bir szleme imzaladlar. Bu protokole gre Osmanl devleti Petersburg kararlarn uygulamazsa, mttefik devletlerin donanmalar Akdeniz'e karak Osmanl'nn Rumlara kar hareketlerine engel olacak, Rumlarn serbestilerini de kendileri onaylayp, ilan edeceklerdi. Londra grmeleri nin sonular 4 Austos 1827'de Babali'ye tebli edildi ve bunlar uygulamas iin 15 gn sre tannd. Osmanl mparatorluu, Mora'ya muhtariyet vermeyi kabul etmedi. Sonuta, harekete geen mttefik donanmas 20 Ekim 1827'de Navarin'de demirli olan Osmanl-Msr donanmasn yakt. Fransa, ngiltere'nin onayn alarak 9 Austos 1827'de Mora'ya asker kard ve Kavalal Mehmed Ali Paa'nn olu brahim Paa Mora'y terk etti. Artk Osmanl, hukuken olmasa da fiilen Mora'y kaybetmiti. Mttefikler, Mora'nn igaliyle yetinmediler ve Kiklad adalaryla birlikte Rodos ve 12 adann da himayelerine alndn belirttiler. Ayrca 22 Mart 1829'da Londra'da imzaladklar yeni protokolle, kurulacak Yunan devletinin statsn ve snrlarn belirlediler. Osmanllar Edirne Antlamas'nn 10. Maddesi'yle alnan kararlan tandlar.
Yunanistan'n "bamszl nasl tannd?
zerk Yunan devletinin Rusya'nn basksyla kurulmas ve onun tesirine girmesi tehlikesi zerine ngiltere, Fransa'y da yanna alarak tamamen bamsz Yunanistan iin harekete geti. Londra'da devlet arasnda yaplan grmelerde, 22 Mart protokolnde izilmi snrlar kltlerek bamsz Yunanistan'n kurulmasna karar verildi.
ngiltere kendi karlar asndan kk bir Yunanistan' tercih ediyordu. Londra'da 3 ubat 1830'da imzalanan bu protokol kararlarn Osmanl mparatorluu 24 Nisan 1830'da tand. Bylece Osmanl topraklar zerinde ilk bamsz Hristiyan devleti kurulmutu. Aslnda bu gelimeler Balkanlarda ve imparatorluun dier blgelerinde ortaya kacak paralanmann balangcyd. Yunan isyannn srd tarihlerde Yenieri Oca ortadan kaldrlm, yeni bir ordu kurulamadan da Ruslar sava ilan etmilerdi. Bu yzden Osmanl mparatorluu, gelimeler karsnda bir varlk gsterememiti.
manl topraklarna g ettiler. Ardndan ikinci byk g dalgas, Balkan savalarndan sonra gerekleti. Rum katliamndan kurtulan yz binlerce Selanikli, Manastrl, Yanyal Trk, Anadolu ve Trakya'nn eitli yerlerine yerletirildi. Yunanistan'da, Bat Trakya'nn dnda kalan son Trkler ise Lozan Antlamas'na gre yaplan mbadeleyle Trkiye Cumhuriyeti'ne geldiler. 19. yzyln balarnda Yunanistan'n en byk nfus grubunu oluturan Trklerden bugn, sadece Bat Trakya'da bulunan yaklak 100 bin kii kalmtr.
Trk-Yunan Sava (stte). Mora'y igal eden Kavalal Mehmet Ali Paa'nn olu brahim Paa (solda). ngiltere 1827'de Mora'ya asker karyor (altta).
Yunanistan' daki Trkler ne oldu?
unanistan'n kurulduu ve daha sonra geniledii topraklarda byk oranlarda bir Trk nfus vard. lk nce 1830'da bamsz Yunanistan kurulunca, Mora ve Attika yarmadas ile Eriboz adasnda bulunanlardan sa kalanlar, OsPopler TARH/ Nisan 2001 21
BELGE
II. Abdlhamid'in yaveri Orta Afrika'da
ALPAY KABACAL
Byk Sahra yolculuu

Albay Sadk el-Meyyed'in (sa sayfada, ortada) I I . Abdlhamid'e sunduu anlalan fotoraf (stte).
II. Abdlhamid'in yaverlerinden Albay Sadk el-Meyyed'in 'Afrika Sahra-y Kebirinde Seyahat' balkl kitab, dnemin Pan-slamizm anlayn da belgeliyor.
irka yl nce gezi edebiyat zerinde alyordum. Osmanl dneminde yaymlanm gezi kitaplarn edinmek, gzden geirmek abasndaydm. Azmsanmayacak sayda ilgin denilebilecek kitap buldum. Aralarnda, ho rastlantlarla ele geirdiim ikisi, ayn yazarn kaleminden kmt: Azimzade Sadk el-Meyyed'in. Kitaplarndan, bu zatn 'yaveran- hazret-i ehriyariden', yani padiah (II. Abdlhamid) yaverlerinden ve piyade miralay (albay) olduunu, kez grevle Afrika'ya gnderildiini renebiliyorduk. Hakknda baka bir bilgi edinemedim. Yine ho bir rastlant yard-
myla, daha dorusu adresime gnderilmi bir mzayede katalogu sayesinde, bu zatn 'Afrika Sahra-y Kebirinde Seyahat' balkl kitabnda anlatt bir sahnenin fotorafn geen aylarda elde ettim. MZAYEDEDEK FOTORAF Altnda "Taraf- eref-i hazret-i ehriyarilerinden Kefre'ye memuren izam buyurular yaveran- hazret-i tacidarilerinden Miralay Sadk el-Meyyed kullarnn Bingaz'ye takarrb" yazl, bu sylemden, II. Abdlhamid'e sunulduu anlalan fotoraf -mzayede katalogundaki pul kadar grntsnden sonra- yaymlamak, yolculuklarndan ve kitaplarndan ksaca sz etmek istiyorum. Burada yer alan teki resimler, ad geen kitabndan alnd. ABDLHAMD'N PAN-SLAMZM' Sadk el-Meyyed, Afrika'ya ilk kez 1302'de (1886) gittiini yazyor: Bingazi'nin gneydousunda, bu kentten yirmi gnlk yolda bulunan Cebub'a (Cerbub) gidip dnm; Snusi tarikat eyhi Muhammed el-Mehdi el-Snusi'ye II. Abdlhamid'in mektubunu ('name-i hmayun') gtrmekle grevli imi... Biz, 1895 ylndaki ikinci yolculuundan sz edeceiz. nc Afrika yolculuuna 11 yl sonra, 1906'da kacak. Bu kez grevi, Abdlhamid'in mektubunu 'Habe mparatoru kinci Menelek Hazretleri'ne' ulatrmak. Bu nc yolculuunu kdam gazetesinde tefrika edilen ve ayn yl baslan Habe Seyahatnamesi'nde anlatyor (kdam Matbaas, stanbul
1322/1906, kk boy, 484 sayfa). Bu yolculuklar ve Osmanl subay Sadk el-Meyyed'in kitaplar, ayn zamanda II. Abdlhamid'in Pan-slamizm (slam Birlii) siyasetini belgeliyor. DER FOTORAFLAR Gelelim bu yazda bizi ilgilendirecek ve fotorafla belgelenecek olan Byk Sahra yolculuuna... Bu yolculuu 1314'te (1898) Alem Matbaashmed hsan
Sahra'da bedeviler
Albay Sadk el-Meyyed'in 'Afrika Sahra-y Kebirinde Seyahat' adl kitabnda, kimi ilgin fotoraflara da yer veriliyor. Bunlardan biri, bir kafilenin istirahat' dieriyse Sahra-y Kebir bedevileri' resimaltlann tayor. Sz konusu fotoraflar bugn bize, blgedeki kabilelerin giyim kuam tarzlar hakknda epey ipucu verebiliyorlar.
ve rekas'nda baslan 'Afrika Sahray Kebirinde Seyahat' (sayfa stlerinde: Bir Osmanl Zabitinin Sahra-y Kebirde Seyahati) balkl, byk boy (24x16,5 cm.) 119 sayfalk kitabnda anlatyor. Kitap "16 kt'a resimle mzeyyendir" ve sonunda bir harita vardr.
'BSKLET'FKR...
Yazarmz, 19 Eyll 1311 (1 Ekim 1895) gecesi, gn sonra stanbul'dan hareket etmesi yolunda buyruk alr. Bingazi'nin gneyinde ve oradan yaklak bir aylk yol uzaklnda, Byk Sahra'nn ortasnda bulunan Kefre'ye yollanmaktadr. 20 Eyll'de (2 Ekim) yola Popler TARH / Nisan 2001 23
BELGE
Tarih, 22 Eyll 1895; Albay Sadk el-Meyyed'in kafilesi, Kefre'ye gitmek zere Bingazi'den hareketleri ncesinde (stte). Sadk el-Meyyed (alttaki fotorafta, sada) Bingazi'den hareketi srasnda yanna ald askerlerle birlikte.
kar. nce bir arkadana urayp onun 'cam yerine pelikl kullanan' fotoraf makinesini dn alr (ama stanbul'da pelikl bulamaz). Bir ara Afrika'da velosipedle (bisiklet) yolculuk etmeyi dnrse de bunun sakncalarn gznne alr ve vazgeer. Canyen vapuruyla Girit'in Suda limanna, oradan arabayla Hanya'ya gider; Afrika iin gerekli olan, Girit'te yaplma beyaz izmeler satn alr, baka eksiklerini tamamlar. Ve vapuru
Bingazi'ye doru yola koyulur. Bu vapur zmir'e uramas gerekirken uramam, bu yzden yazarmzn fotoraf makinesi peliklsz kalmtr. (Demek ki elimizdeki fotoraf ya cam kullanlarak ekildi ya da bakasna ektirildi). BNGAZ LMANINDA Bingazi limannda yerel yneticilerce karlanan Sadk elMeyyed, kafilenin dzenlenmesi konusunu Mutasarrf Paa ile grr. Deve salanr, gereken
yiyecek ve eya salanr. Yanna develere binecek drt 'silahendaz' alan yazarmz, Mutasarrf Paa'nn 'refakatine hayli svari asakir-i ahane' (atl Osmanl askeri) verme nerisini kabul etmez. Elik etmek isteyenlere gelince... "Mensup olduum yce makama ve yaveri bulunduum velinimetimiz olan yce zata saygdan, Bingazi halkndan ve adamlarndan bazs u yolculua elik etmeyi ok istedilerse de, yalnz eyh Snusi Hazretleri'nin
Albay Sadk el-Meyyed anlatyor
Byk Sahra'da yamur ve bora

'Afrika Sahra-y Kebirinde Seyahat' adl kitabnda I I . Abdlhamid'in yaveri albay Sadk el-Meyyed, 1 Kasm 1895 gn yaananlar bize yle aktarr: "Saat yedi idi. Gk grlyor, imekler akyor, samza solumuza yldrmlar dyordu. Hazrlanp yola ktk. Bir saat kadar bu grltler arasnda gittikten sonra ilk iri damlalarn ardndan bir tufan yamuru dklmee, dklmee deil, adeta sel akmaya balad. lk sicimleri vcutlarmz kamlar kamlamaz develerin hepsi, sanki bir komut verilmi gibi, birden yzlerini bora ynnn tersine evirip ayn anda yere kerek boyunlarn topran zerine uzattlar. Hayvanlarn bu hali ortaln dehet ve rktclyle kararak -bedevileri bilmem- bizim iin korkun olmakla beraber u l v i , gerekten pek ulvi bir grn ortaya koydu. Hepimiz birden kendiliimizden yere inip melmek gereini duyduk. Doann bu birdenbire ortaya kan cokusu altnda sanki eziliyorduk. Frtna bir yandan iddetini artrrken zerimize kovalardan boanrcasna dklen yamur kemiklerimize kadar iliyor; bir yandan da yldrmlar ani fakat srekli olarak etrafmza ateler, alevler sayordu. Dnlsn: Bir yer, bir gk, u iki sonsuzluk arasnda ne snlacak bir aman yeri, ne snlacak bir yuva!.. Asker arkadalarma silahlarn elden geldiince yukar tutmamalarn tledim. Demirlerin bamza bir bela yldrm ekmesinden korkuyordum... Bu iddetli yamur ancak be dakika devam ettii ve bulunduumuz l aylardan beri yamur grmedii halde yerler bir gl haline girmi, sular baz yerlerde topuklara, baz yerlerde dizlere kadar kmt. Bora geip de ortalk biraz ald zaman insan ve hayvan, btn kafile ar bir yk altndan kurtuluyormu gibi geni bir nefesle dorulup kalktk." Kitapta, albay Sadk el-Meyyed'in gezisini tasvir eden kimi illstrasyonlar da yer alyor (altta).
oradaki zaviyesinin eyhi Esseyd Muhammed Efendi el-Aysavi ile ad geenin kardei Abdlaziz Efendi el-Aysavi ve muteberandan Mansur Efendi el-Kahya ile Salihin Efendi Ebzziya adl kiilerin birlikte gelmelerine karar verildi. Bunlardan baka nceki seferde bana elik etmi olan Snusi Efendi Ebumedin adl zat bu kez de yanmda bulunmay istedi. Geen sefer su tedariki ve krbalarn (tulumdan yaplma su kab) tedariki ve krbalarn gzetimi kendisine verilmi olmakla bu kez de bu hususu gzetmek zere birlikte aldm." AFRKA'NIN NL KAVMLER 10 Eyll (22 Eyll 1895) gn Bingazi'den hareket eden kafile 25 Ekim'de (6 Kasm) Kefre'ye varr. Snusiler zerine geni bilgi veren yazar, Kefre zaviyesinde (bucanda) ounluu Afrika'nn nl kavimlerinden Tibu ve Tedariklerin oluturduunu belirtir; bunlar tantr. 1 (13) Kasm gnne kadar Kefre'de kalan kafile, o gn eyh Snusi'nin II. Abdlhamid'e gnderdii ariza (yaz, dileke) ile hediyeleri alarak dn yoluna koyulur; iki grup halinde 20 ve 22 Kasm'da (1 Aralk ve
3 Aralk) Bingazi'ye ularlar. Sadk el-Meyyed, 'Afrika Sahra-y Kebirinde Seyahat' balkl kitabnn sonunda Bingazi'ye dnlerini anlatyor (ki, fotoraf da dnndeki karlama srasnda ekilmitir), ardndan Sudan dolaylan ve burada yaayan kavimler zerine bil-
giler veriyor. Ve kitap, II. Abdlhamid'in gururunu okayan bir cmle ile sona eriyor: "Grlyor ki btn bu haval-i Sudaniye (Sudan dolaylar) taraf- eref-i hilafet-kibriyaya manen ve kalben mail ve merbut akvam ile (eilimli ve bal kavimlerle) meskundur."
Misyoner Dr. Asahel Grant'n yks
Hakkari'de bir Amerikal

1839 ylnda New York'tan kalkp Hakkari dalarnn yolunu tutan doktor Asahel Grant, sradan bir gezgin deildi. Bir misyonu vard. O bir Protestan misyoneriydi. Musul'da tifsten lene dek davas uruna alan bu gen misyoner marifetiyle ABD, Dou Anadolu'yu tantan ilk kaynaklar da elde etti.
Avrupal gezginlerden Peeters'n izgileriyle Bitlis: Gravrde, Hakkari ve Urumiye'den Bitlis'e gelen kervanlar grlyor. 26 Popler TARH / Nisan 2001
ESRA DANACOLU Ekim 1839; bir sredir katr zerinde seyahat imkansz artk, dalar ve kayalklar o kadar dik ki, gn boyu birinin glgesinden dierinin glgesine geerek yrmek bile mmkn. Yrmek ne kelime; trmanmak hatta! Tiyyari 'milleti'nin kynde konakladnda kyllerin szlerini dinleyip izmelerini kararak giydii kldan rlm sandallarla derin vadilerden, geit vermez dalardan geerek Hakkari'ye doru yol alan kii, Bay Asahel Grant nam bir Amerikal doktor. Doktor, bir sre nce Musul'da konakladnda, Musul valisi nce Bayraktar Muhammed Paa'nn sarfertii u szleri, yol boyunca sklkla hatrlyor olmal: "Nasturi lkesinin snrlarnda gvenliinizi salamak konusunda size kar sorumluyum; korkmanz gerektirecek hibir ey yoktur, fakat sizi uyaryorum, bundan fazla bir ey yapamam sizin iin. O dallar ne paa ne de kral tanrlar, fakat ok eski zamanlardan bu yana her kii kendi kendisinin kral olmutur." Hakkari nire, New York nire? Hakkari dalarndaki Kudsani'te bulunan Nasturi Patrikhanesi'ne yaklatnda, 26 Ekim 1839'da, gncesine yle
Amerikal misyoner Dr. Asahel Grant'n bugn var olan tek resmi.
yazar Amerikal doktor: "Bizi karlayan bir Krt topluluu beni iyice inceledi, fakat bu bana hi rahatszlk vermedi. Uzaktan, 'Yeni Dnya'dan gelen yabanc ziyaretiyi grebilmek iin kk bir drbnle penceresinden bakan patrii grebiliyordum. Onlarn corafya kavramlarnda, dnya okyanuslarla evrili geni bir ovayd ve bu okyanusta suyu hareket ettirip, durgun ve kokmu olmaktan koruyan bir su canavar; leviathan vard. O kadar kocamand ki bayla kuyruunu yakalamaya altnda dnyann evresinde dolanrd. Canavarla karlamam gereken okyanusu gemitim ve tabi bu, onlar iin inanlmaz bir olayd." OSMANLI'NIN BUHRANLI GNLERNDE Aslnda inanlmaz olan, Grant'n Hakkari blgesine yapt yolculuklard: Kavalal kuvvetleri karsnda bozguna urayan Osmanl'nn buhranl gnlerinde, Urumiye'den (ran), Erzurum zerinden Diyarbakr'a, oradan Mardin'e sonra Musul, Erbil, madiye, Dahok zerinden Hakkari'ye uzanan, mmkn olduu kadar -Krt airet blgelerine girmekten kanlarak- stanbul'un egemenliinin sz konusu olduu blgelerin, yollarn kullanld, Nisan 1839'dan Ekim 1839'a kadar sren 6-7 aylk bir yolculuk.
Popler TARH /Nisan 2001 27
1830'larda Hakkari dalan

0 dnemde, Nasturiler'in birbirinden farkl iki corafyada ve statde yaadn gryoruz. Misyonerlerin stlendikleri Urumiye Gl civarndakiler, Mslman meliklere bal olup iftilikle uraan 'Ova Nasturileri', ikinci grup ise Cilo-Sat dalarnda yaayan 'Da Nasturileri'dir. Cilo ve Sat dalarnn yayld Hakkari'den, Habur; Dahok, Sleymaniye gibi gneydeki blgelere doru inildike, Krt airetlerinin egemenlii altndaki topraklara gelinir. Ancak, Cilolar'n efendileri Nasturiler'dir. Biimsel olarak Hakkari Krt Emiri Nurullah Bey'e bal grnen 'Da Nasturileri', 6 airet halinde rgtlenmilerdir: Baz, Diz, Thoma, Aa Tiyyari, Yukar Tiyyari ve Jilu... Dnem haritalarnda hayali nehirler ve dalarla resmedilen sz konusu blge, corafyasnn olduu kadar insan tabiatnn sertliiyle de nldr. 1830'larda, bu blgede deil bir Batl gezgine, ne bir Osmanl grevlisine ve ne de merkezi bir ynetimin herhangi bir emaresine rastlamak mmkndr. Hakkari'deki Osmanl egemenlii btnyle grntden ibarettir. Blge, hem zaman zaman birbirleriyle atan farkl Krt beylerinin hem de Nasturi kabilelerinin egemenlik alanndadr. Herhangi bir sutan bir airetin tamam sorumludur. Nasturi Tiyyari airetinden birisi Revanduz Krtlerinden birini mi ldrd, o takdirde Revanduzlularn Tiyyari -Osmanllarn kulland deyim ile- 'milletinden' yakaladklarn ldrmeleri doal haklardr. Blge, byle irili ufakl -nerede neyin balayp bittii belirsiz- iktidar odaklarna blnm ve bunlar arasna, snan her trl sulunun -darya kmamak koulu ile- yaamn gvence altna ald manastrlar serpilmitir. 1839 Nizip Sava'na katlmak iin Tarsus'ta bekleyen Kavalal brahim Paa'nn Msr ordusu (Gezgin Bartle'in kalemiyle, sada).
Sorun sadece corafyann geit vermezlii deildi. Hakkari blgesine giren -bilebildiimizlk yabanc, 17. yzylda blgeye gelen gezgin Tavernier olmutu. kincisi ise, 1829 ylnda Nasturi Patrikhanesine kadar ulaan Alman aratrmac-arkeolog Frederic Schultz'tu. Frederic, blgeye girmeyi baarmt, ama blgeden kmak konusunda ayn baary gsterdiini sylemek zor; dn yolunda Bakale'den ktktan sonra, Hakkari blgesinin Krt Emiri Nurullah Bey'in emri ile ldrld. Daha sonra blgede dolaan tevatrler; Schultz'un her grd kalnty lp bime meraknn, elindeki deftere durmadan yapt karalamalarn ve de en nemlisi, altna benzer bir parlt tayan 'sar zrnk madeni'nden toplad paralarn sonunu hazrladn gstermektedir. Bir ksm 'dallar', Schulz'un lkelerine bir kafir ordusu getirmeye niyetlendiini ve bu nedenle altn toplayp saldr noktalarn saptadn dnmlerdi herhalde!
BLGEDEK NC YABANCI
Nihayet, arkasndaki katrlarda bir dizi tbbi ekipman, kininler, tabletler, uruplarla 7 aylk bir yolculuktan sonra Kudsani'e ulaan 'Yeni Dnya'l ziyareti; Massachussets Pittsfield Tp Fakltesi mezunu misyonerdoktor Asahel Grant'la karlayoruz. Doum: 1807 Marshall, New York, ABD. lm: 24 Nisan 1844, Musul, Osmanl mparatorluu. Doum ile lm arasnda, Nasturilerin aratrlmasna ve Hakkari'de Amerikan misyoner merkezleri kurulmasna adanm bir yaam. 1830'lar, Bat dnyasnn 'kurtarc', 'aydnlatc beyaz-
lnda Amerikan Protestan misyoner rgt American Board'n nc saflarnda yerini buldu. Grevi, Urumiye (ran) merkezinde Nasturiler arasnda almakt. Ama, Protestanln yaylmas ve mmknse Dou Hristiyanlarnn bu mezhebe dahil edilmeleriydi. Grant, eiyle birlikte, 1835'te Urumiye'deki misyon merkezine vasl oldu. Zagros Dalar'nn arkasnda hatr saylr bir Xasturi topluluuna ev sahiplii yapan Urumiye Ovas, imdi Massachussets'den Hakkari'ye uzanan yaam yksnn Dou'daki ilk nemli durayd. MSYONER EVNN HRET Amerikal misyonerin eleriyle birlikte altklar Urumiye'deki misyoner evinin hreti, ksa srede civara yaylmt. Bu hrette Asahel Grant'n hekimliinin de nemli bir pay olduunu belirtmeliyim. Tp ile 'bynn' birbiriyle harmanland Dou dnyasnda, elbette Asahel Grant ald her kapda yeni dostlar bulacak, sadece Nasturiler arasnda deil, btn blge Krtleri iinde saygyla karlanacak ve sanki etraf bir kutsallk haresiyle evrilecekti. Grant, -yapt basit katarakt ameliyatlaryla- grmeyenleri grdren, yatalaklar iyiletiren, 'mucize sahibi bir alim'
olarak, giderek nlendi. Urumiye'deki misyonerler, gzlerini sert mizal Da Nasurilerinin yaad Hakkari'ye; Mezopotamya'nn damndaki bu Hristiyanlk adacna diktiklerinde, hekimlik meslei nedeniyle Krtler, Trkler, Yezidiler, Nasturiler arasnda pek ok dost kazanm Asahel Grant, doal olarak blgeye gidecek ilk misyoner seildi ve bata da belirttiimiz gibi, 1839 ilkbaharnda yola koyuldu.
KAYIP YAHUDLERN PENDE
Hakkari blgesine ilk giren yabanc gezgin Jean Baptiste Tavernier (solda). Hakkari ve evresindeki kalntlarda yer alan bir Nasturi figr (altta).
Hristiyan adam' retoriinin Kuzey Amerika'da revata olduu yllard. Kapitalizmin altn a ile Protestanln altn a birlikte yaanrken, Boston ve Salem'den ayrlan her gemi, Amerikal tccarlarla beraber misyonerleri de tayordu. Misyonerler ise sadece din adamlarndan ibaret deildi. 'Dinsizlerin' bedenleri iyiletirilirken kalplerine de ulalabilecei inancnn, o yllarda misyoner dnyasnda revata olduunu syleyebiliriz. Anlalan o ki, 'sa akna' yaam/yaamlar adamak bazen yetmemekte, bir de Hippokrat'n yardm gerekmekteydi. Bylece, Bay Grant, 1834 y-
Adanm hayatlar, insan yaamn 'fanilere mahsus aclarn' zerine karr derler. Asahel Grant da yeni doum yapm
'Kayp Yahudiler' kimdi?

Milattan yaklak 7 yzyl nce Kutsal Topraklar'n bir blmn ele geiren Asur'lularn, igal ettikleri blgede -10 kabile halinde- yaayan tm Yahudileri, M 730'da toplayarak Mezopotamya'ya gtrdklerini biliyoruz. M 600'de ise, Kuds'n kaplarn bu kez Babil hkmran Nabukadnezar am ve geri kalan iki kabileyi Mezopotamya'ya bu kez o srgn etmiti. M 444'te, baz Yahudi kabileleri Filistin'e geri dndler. Kimi aratrmaclar, geri dnenlerin sadece ikinci srgnde gidenler olduunu ileri srerek, ilk srgnleri Kayp Kabileler' olarak adlandrrlar. Nasturiler'in -branicenin de bir yesi olduu Sami dil ailesinin kk dili olan- 'Eski Aramice'nin bir biimini kullandklarn farkeden Dr. Grant ise, Nasturilerin soyunun, szn ettiimiz bu kayp 10 Kabiie'ye dayandn dnmt. Mays 1840'da, drt yandaki olu Henry Grant' da yanna alarak Urumiye-Hakkari-Van-Trabzon zerinden -bu kez Nasturi airetleri arasnda olduu kadar Krt airetlerinde de konuk edilerek- Amerika'ya dndnde, gezilerini ve bu konudaki tezlerini zetledii bir de kitap yazd: Nestorians; or the Lost Tribes, Containing Evidence of Their Identity (New York, 1841).
Yakubi Sryaniler ve Keldanilerhakknda da notlar alarak srdrd yolculuunun bir dier amac da 'Kayp Yahudi Kabileleri'ni bulmakt! HAKKAR EMR'NN DOSTLUU Dr.Grant, 1841 yaznda yeniden Urumiye'ye giderken Hakkari'ye de urad. Artk deil Nasturiler'in egemenliindeki Cilolar, onu evreleyen blgeler bile msyoner-hekimin dostlarn barndrmaktayd. 1839 sonbaharnda, Kudsani'teki patrikhaneyi ziyareti akabinde, Patrik Mar emun'un verdii krmz alvar ayana geirip, patriin kardeiyle birlikte, 2 gn da-tepe yryerek Bakale'ye, blgedeki en gl Krt emiri olan Hakkari Emiri Nurullah Bey'i ziyarete gitti. Hasta yatanda bulduu Nurullah Bey'i iyiletirmesi Grant'a ok stratejik bir dost kazandrd. Bu tarihten sonra blgeye her geliinde -Alman arkeolog Schulz'un lm emrini veren- Nurullah Bey'in zel doktoru ve dostu olarak sayg grecekti. PATRK MAR EMUN'UN HESAPLARI 1841 ylnda Amerikallar Grant'n nerileri dorultusunda Hakkari dalarnda bir misyonevi ve okulu amaya karar verdiklerinde, bu merkez iin Nurullah Bey'in izniyle byk Nasturi ky Aseta'y setiler. Aslnda Asahel Grant'n bir 'kurtarc' ve bir 'kaif olarak dolat bu blge, 1840'larn banda byk bir patlama ncesinin sessizliini yaamaktayd. Bitlis'ten madiye'ye, Diyarbakr'n kuzeyi ve Van'n gneyinden uzanan koridora 5 Krt emiri hakimdi: Imadiye Emiri s-
Nasturilerin kkeni
Hristiyanlk bir Ortadou dini olarak dodu ve uzun yzyllar da byle kald. lk takipiler, ilk byk alimler ve ilk teolojik merkezler bu corafyadan kt. Antakya, Urfa, Nusaybin, skenderiye bu dini merkezlerden bazlardr. Hristiyanln bu ilk alarnda Ortadou'da Aramice'nin farkl diyaleklerini konuan topluluklardan bazlar, bu yeni dinin takipileri oldular ve kendilerini Suryaye, Suryoyo, Suroyeh vs. olarak adlandrdlar. Bugn bu adlarn etimolojik olarak 'Asur' kelimesinden geldiini gsteren baz almalar mevcut. Ancak 'Asuri' kelimesinin 'Sryanice' konuan ve Kuzey Mezopotamya'da yaayan Hristiyan topluluklar kapsayan bir genel ad olarak 'kefi' 19. yzyln ortalarnda gerekleti. Ninova kazlaryla poplerleen 'Asur aratrmalar' bu adlandrmann temel nedenidir. Oryantalistlerin verdii bu isim, zaman ierisinde yaygnla kavutu ve genel kabul grd. Hristiyanln giderek Roma ve stanbul merkezli bir Avrupa inancna dnt srete (kabaca 4. yzyl ve sonras), AsuriSryani topluluklar tpk Ermeniler gibi, ayr kiliseler olarak rgtlenip varlklarn srdrdler. Ama zaman ierisinde AsuriSryani topluluklar dini ve siyasi nedenlerle birbirlerinden koptular. Temel neden Asuri-Sryani topluluklarn yaad corafyann Bizans ve Sasani devletlerini ayran snrla blnmesiydi. Dou SryaniAsurileri olarak da adlandrlan Nasturilerin sembollerinden biri de kanatl arsland (sada). Bylece Dou ve Bat Sryanileri ayrm dodu. Bizans egemenliinde yaayan Bat Sryanileri -ki bugn Sryani ad genellikle sadece bu grubu kapsar biimde kullanlmaktadr- mezheplerinin kurucusu Yakup el Bardai'nin adna atfen 'Yakubiler' diye anlr oldular. Sasani topraklarnda yaayan Dou Sryani-Asurileri ise 6. yzyldan itibaren takipisi olduklar Nestoryos nedeniyle Nasturi adn aldlar. 16. yzylda Asuri topluluklar yeni bir blnme daha yaadlar. Bir grup Nasturi, Vatikan'a balanarak kadim kiliselerinden koptu ve Keldani Kilisesi'ni kurdu.
eini topraa verdikten birka hafta sonra kmt bu uzun yolculua. stelik ocuunu, yani hem yandaki Henry Grant'i hem de 9 aylk ikiz bebeklerini Urumiye'de geride b30 Popler TARH/ Nisan 2001
rakarak. Aralk 1839'da geri dndnde, bu kez ikiz bebeklerini topraa verecekti. Mardin-Urumiye arasndaki blgede sadece Nasturiler deil, dier Sryani-Asuri topluluklar -
mail Paa, Hakkari Emiri Nurullah, Botan-Cizre Emiri Bedirhan, Hakkari-Van Gl arasndaki blgede Han Mahmud ve Bitlis'te Emir erif... Osmanl egemenlii bu blgelerde, byk lde bir grntden ibaretti. Ancak bu emirler, II. Mahmud dnemiyle balayan reformlar ve merkezileme abalar ierisinde, blgesel egemenliklerinin sonunun geldiim de sezerek, imparatorluun Nizip Bozgunu'nun pei sra (1839) yaad zor gnlerde, otonomilerini srdrmenin ve mmknse geniletmenin yollarn aryorlard. Buna karlk, bu yerel iktidarlarn artk sonunun geldiini gren Patrik Mar emun da kendi iktidarn salamlatrmak ve kendi blgesinin koulsuz egemeni olmak iin can atyordu. Amerikallarla girdii iliki de aslnda blgedeki dengeler asndan, bir 'Avrupal Hristiyan mttefik' bulmak arzusuyla ilgiliydi. SONUN BALANGICI 1843'de, Asahel Grant son kez blgeye geldi ve Aseta Nasturi kynde misyon merkezi inaat bitmek zereydi. Nasturler zerine yeni bir saldr planlayan smail, Bedirhan ve Nurullah Bey'ler bunun bir kale inaat olduundan phelendiler. Hakkari'de pek de bilinmeyen bir mimari e olan byk pencerelerin kama yerleri veya kale mazgallar olarak kullanlacan dnmlerdi! naat, mevcut gerginlii byk bir patlamaya dntren son kvlcm oldu. Haziran 1843'te Grant, Bedirhan Bey'i muayene etmek iin Cizre'nin kuzeyinde Dergleh'teki Bedirhan Bey'in kalesine gittiinde, dier Krt emirlerinin de orada olduunu grd: Nurullah, smail ve Han Mahmud Beyler. Grant'n yannda Nasturilere saldr plan konuuldu.
Grant saldrganlar, inaatn masumane bir giriim olduuna ikna etmeye alt ve nihayet Aseta'daki misyoner m l k ve bu kye snanlara d o k u n u l mayaca garantisini almakla yetindi! Ne Nasturi patriine ve ne de dierlerine byle bir saldr olaslyla ilgili bir haber uurmay dnmedi. Aklndan geenler yle olmalyd: "Bu dallarn kendi aralarndaki bir problemdi, bir Amerikal'ya karmak yakmazd. Dou Hristiyanlar, M s l m a n zulm altnda ne kadar ok inlerlerse Protestanla yani 'hak yoluna' dnme olaslklar o kadar ok artard! Grant'n ziyaretinden i k i hafta sonra 3 K r t emirinin yaptklar saldr sonucunda, Hakkari blgesindeki Nasturiler kitleler halinde ldrldler, sa kalanlar ise M u s u l ' a snd. 1843-1844 knda, M u s u l kentine balk istifi halinde ylm Nasturi mlteciler arasnda tifs salgn balad ve Dr. Asahel Grant, bu salgn srasnda, N i san 1844'te ld. G R A N T ' T A N GERYE KALAN Asahel Grant'n meakkatli gezileri ve yazdklarndan bugne kalan iki etki var: Bunlardan i l k i 'Kayp On Kabile' ile ilgili speklasyonlara Nasturileri de dahil etmesidir. Bugn Kzlderililer, Japonlar, Afganlar'la beraber Nasturilerin de adnn 'Kayp Kabileler' arasnda gemesi, 170 yl nceki bu varsaymlaryla balad. kincisi ve belki de en nemlisi, Grant'n gezilerinin ABD'ye, Kuzey Mezopotamya'y ve ksmen Dou Anadolu'yu tantan ilk kaynaklar olmasdr; ve onun K r t , Nasturi, Yezidi topluluklaryla M u s u l , Erbil, Sleymaniye ve H a k k a r i hakknda yazdklaryla balar Yukar Mezapotamya klliyat...
Dou Sryani-Asuri askerlerini gsteren kabartmalar (solda). Nasturi alfabesinden bir harf (ortada). Asahel Grant'n 1841'de yaymlad 'Nasturiler ve Kayp Kabileler' kitab (altta).
GYM KUAM
Klahtan apkaya, bamzdakiler
Deiim 'kafada' balar

Osmanl'dan Cumhuriyet'e, kurulu ve byk deiim dnemlerinde kavuk, fes, kalpak ve apka farkl toplumsal vurgulamalarn simgesi olmulardr.
NECDET SAKAOLU
Hali kysnda alan Feshane'nin fes kalplarndan biri (stte). Sultan Abdlaziz'in Polonyal ressam Chlebowski'ye yaptrd tabloda, dnemlerinin deiik kyafetleriyle 32 Osmanl padiah temsil ediliyordu (sada).
iyim kuam tarihimizde, dinsel, siyasal ve toplumsal vurgulamalarn simgesi olarak ne kan bir dizi serputan sz edilebilirse de ilk akla gelenler birer dnemi simgeleyen sark-kavuk, fes, kalpak ve apkadr. Fakat son yirmi yldr, dnce zgrlnden ziyade 'ba' zgrln nemsediimizi gsterircesine, apkay bir yana atm bulunuyoruz. Bir nceki cumhurbakannn hi olmazsa elinden eksik etmedii Cumhuriyet'in simgesi ftr apkay ne devlet ricalinin, ne apka Yasas'n kartan ve Anayasa gvencesine alan TBMM yelerinin, ne de brokratlarmzn balarnda grmediimiz gibi, apkay, asl sahipleri olan Avrupallar da brakm bulunuyor. Osmanl devletinin kuruluunda, ilk szl yasalardan tekinin serpula ilgili olmas gibi, Cumhuriyet'in ilk yllarnda yrrle giren devrim yasalar arasnda da bir serpu yasasnn olmas; Cumhuriyet'ten 100 yl nce, 1820'lerde, geleneksel devlet yaps yenilenirken de sark ve kavuktan fese geilmesi, dndrcdr. Demek ki kurulu ve byk deiimleri, serpula vurgulamay gerekli grmz. Tarihlerin anlattna gre,
devlet kurucusu Osman Gazi 'Brk-i Horasan' denilen krmz uhadan klahna, ak almadan aatay tarznda bir destar (sark) sararm. SERPUTA, DSPLN VAR! Osmanl devletinin kurulu yllarndaki bu ilk serpu ve giysi nizam, sonraki dnemlerde yeni formlarla zengnlemise de padiahlardan hibiri, ne kendilerine, ne de ilmiye, kalemiye, seyfye (ordu) zmrelerine kyafet, hele hele serpu zgrl tanmlar; kanunnmeler, yasaknameler ve nizamnameler koyarak balk ve stlk disiplinini ykla dein korumulardr. Emin Cenkmen 'Osmanl Sa-
ray ve Kyafetleri' yaptnda, arivlerden ve muhtelif kaynaklardan derledii bilgilerle padiahlarn, Bursa, Edirne, stanbul saraylarndaki yzlerce grevli ve hizmetlilerin, saray dnda grev yapanlarn, ulemann, 'Ocak' (ordu) mensuplarnn savata, barta, toplant, tren ve alaylarda ne tr kisveler giydiklerini sralamtr. rnein Bursa Saray Bostanclar balarna keeklh, srtlarna 'okuolu' denen ksa kollu cepken giyerlermi. Edirne Saray Aas, merasimlere banda 'mcevveze' (kavuk), zerinde seraser kapl krk, krmz
32 Popler TARH/Nisan 2001
alvar ve sar yemeniyle arz- endam edermi.

MEZAR TALARINA LENEN BALIKLAR
Padiahlarn, sadrazam ve vezirlerle ulemann, yksek dzeydeki memurlarn serpu ve giysilerinin, doal olarak daha abartl, devletin gcn yanstacak grkemde olageldii kukusuzdur. Dier yandan kanunnmelerle ulemann beyaz ve yeil rfler, eyhlerin trl taclar, sarklar, sikke ve klahlar, ocak zabitlerinin brk, sark ve baratalar, kalemiye mensuplarnn sarmtrak sarkl trl eitli klahlar, hademe snfndakilerin siyah klahlar giymeleri zorunlu klnmtr. Biimlerine gre perin, simidi, torla, kallav (vezirlere mahsus kesik koni biimli kavuk), haseki, Horasan, mcevveze, rf, ktib, kalafat, arakiye, terkli tac, Kadiri tac, kalafat tac, hseyn, lmelif destar, atal, seyf, destarl sikke (Mevlevi klah ve sar), sikke, tak-
ke, barata, brk, kalpak, dardaan, Mollay, paay, dzka, slahor, zam, kafesi denen sark, takke ve kavuklar yzyllar boyu kimliklerin simgesi olmutur. Halk katmanlarna gelince, zellikle kyller, t ilkadan beri bir Anadolu bal olagelen ynden rme, iki yandan atkl Frig baln (bonnet Phrygien) deitirmemiler; kentliler, esnaf zmreleri, tarikat mensuplar ise snflarn, inanlarn ya da ilerini simgeleyen serpular tercih etmilerdir ki bu serpu biimleri lmleri ardndan mezar talarna da ilenmitir.
FESLE GELEN ETLK
1826'da Yenieri Oca'n kaldran ve yenierilie ait her eyi imha ettiren II. Mahmud (1808-1839), Mamure askerlerine, Serasker Hsrev Paa'nn, Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa'nn Cihadiye Ordusu askerlerinin balklarn rnek alarak kendi muhafzlarna giydirdii Tunus feslerinden giydirmesi, Osmanl giyim kuam tarznn kkl bir deiime urayacann habercisi oldu.
ki yl sonra da ulema ve ruhban zmreleri dnda, mslimgayrimslim uyruklarn, eski serpu ve giysileri brakp kendisi gibi fes, setre, pantolon, harvani giymelerini buyurdu; fes giyilmesinde bir saknca olmadna ilikin fetva alndktan sonra 'Elbise Nizamnamesi' yaymland. Hatta fesin pskl boyunun bizzat eyhlislmca belirlenmesine karn halkn 'pskll bela' dedii bu yeni balk, ilk zamanlar hu-
Mustafa Kemal
ve smet paalar, Milli Mcadele'nin simgesi olan kalpaklaryla (stte).
Popler TARH/ Nisan 2001
33
GYM KUAM
Asakir-i Mansure-i Muhammediye fesi
Srmal fes
Arap Maiyet Taburu fesi
Kalyoncu fesi
lk resmi fes
Kurtulu Sava yllarnda Ankara'daki silah fabrikasnda alan genler bile kalpak takyordu (stte).
zursuzluklara neden olmutu. Ancak 20 yl kadar sren duraksama ve tepki evresinden sonra Mahmud, Mecid, Aziziye, Hamidiye, zuhaf, sfr, efendi biimi, zmir biimi, silk, kalpl, kalpsz, dal, vapur duman vb. formlarda eitlenen, giderek Tanzimat'n ve Batllamann da simgesi olan bu koyu krmz balkla adeta bir moda salgn ve fes tutkusu balatarak 'fesli Osmanllk' ktada boy verdi. Bu srete fes, setre ve pantolon sayesinde, yzyllar boyu sregelen 'Mslmann gayrimslimlerden bal ve giyimiyle ayrt edilmesi' de sona erdirilmitir. Yenilie direnerek balarna sark benzeri paavralar saranla-
ra, paraszlktan fes edinemeyenlere 'babozuk' denilmesi de yine bu dnemdedir. mparatorluun son dneminde, padiahtan hamala kadar herkesin banda fesin biricik 'Osmanllk' serpuu oluu; dahas, Orhan Kololu'nun 'slmda Balk' adl yaptnda vurgulad gibi, giyiliinin ellinci ylndan sonra 'apkal emperyalistlere kar simgelemesi' ne kadar ilgintir! MLL MCADELE'NN KALPAI En eski alardan beri Trk serpuu olan kalpan, sark ve kavuk devrinde gayrimslim bal olmas ve bu yzden 'k-
Devletin gc kavuklar
Osmanoullar'nn ncs olan Murad Hdvendigr (1362-1389) bana, beyaz destar (sark) sarl altn yaldzl 'skf kor; srma ilemeli krmz kaftan giyermi. Fatih'e (1451-1481) kadarki padiahlar da aa yukar bu kisveye uymulardr. Ressam Bellini'nin yapt portresinde Fatih'in, tepesi yuvarlaka krmz bir klah zerine beyaz destar sard grlr. Onu srma eritli ve sorgulu sarkla gsteren resimler de vardr. emailnmelerdeki betimlemelere gre, II.Bayezid (1481-1512) tek sorgulu beyaz kavuk (resimde), olu Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ise sonraki padiahlarn da hkmdarlk simgesi olarak balarndan eksik etmedikleri dilimli beyaz kavuk 'Selim'sine, ktaya hkmettiini gsteren sorgu takarm. Sorgulu Selim kavuk gelenei Sultan brahim'e (1640-1648) kadar srm. Arada, IV. Murad (1623-1640) ilk slm gazilerinin balklarn andrr tarzda tepelikli ve taylsanl sar semi; kavuk tayamayacak kadar kk yata tahta kan IV. Mehmed (1648-1687) ve sonrakiler, fesi andran ilemeli klah zerine 'dzka' ya da ktibi biimde ince sark dolayp hma tynden mcevher sorgu taktklar Hc- sultan'lerinin yan sra, Selim, Yusuf veya ulema rflerini (burma sark) andran yksek sorgulu kavuklar tercih etmilerdir.
fir serpuu' saylmas da garip deil midir? Tanzimat'a kadar (1839), Rum ve Ermeni sarraflar, hekimler, Fenerli tercmanlar, kalpaklaryla tannyorlard. Fes devrinde bu zmreler de -kimi zorlamalara karn- kalpa atp fes giymilerdir. Derken I. Dnya Sava'nda, Alman Ordusu husarlarnn kalpaklarndan esinlenen Alman hayran paalarmz, trenlerde zabitlerine kabalak yerine, ferahismde (tepesinde) snflar gsteren renkli eritler bulunan kalpaklar giydirince, 'kfir kalpa' aslna avdet ederek yeniden Trklemitir. 1920'ye gelindiinde, toplumlarn yinelemekten bkmad elikilere bir yenisinin daha eklendii grlyor: lkin bir devrimin, sonra Osmanlln, ardndan antiemperyalizmin simgesi olan fes, bu kez gericiliin, tutuculuun, saltanat yanllarnn simgesi olurken, Kuvay Milliyeciler de Mustafa Kemal Paa'nn Erzurum'da "silk-i askeriyeden istifa edip sine-i millette bir ferdi mcahit olmay" setii gn bana giydii yanlardan bastrlp ferahisi kapatlm 'Kemal kalpak', Mill Mcadele'nin simgesi yapmlardr. Bu ikilik ylesine belirleyici olmutur ki Mithat Cemal Kuntay, ' stanbul' romannda, "Vekillik nerisi bekleyen Adnan'a, Ankara'dan gelen kalpakl misafirin yanna inerken" kalpak giydirir! Gotthard Jaeschke, Trk nklb Tarihi Kronolojs'nde, 12 Nisan 1921'de, "B.M.M. fes yerine astragan kalpa koyuyor" bilgisine yer vermise de TBMM zabt ceridelerinde buna ilikin
At ua fesi
Svari neferi fesi
Arnavut Maiyet Taburu fesi
ikinci Zhaf Alaylar fesi
Mslman, gayrimslim fark

Osmanl serpularnn kimlik, konum ve meslek vurgulamalarnn da tesinde, daha nemli ilevi, Mslmanla gayrimslimi ayrmakt. Bu nedenle gayrimslimlerin Mslman serpularyla, zellikle de sarkla dolamasna asla izin verilmedii gibi, gayrimslim bal, hele hele apka giyen bir Mslmann da dinden ktna hkmedilirdi.
Asakir-i Mansure-i Muhammediye fesi
Talip Taburlar fesi
bir kayda rastlanlmad gibi, sz konusu tarihte Meclis'te oturum da yaplmamtr. Daha nceki ve sonraki gnlerin gndemlerinde de bu konuya rastlanmyor. Atatrk ve arkadalarn festen nefret ettiren nedenin, Avrupallarn fesi alaya almalar ve bunu giyenlere sayg duymamalar olmutur denir ve kant olarak, onun ilki Sicilya'dan Trablusgarb'a geerken, ikincisi Fransa'da Picardie Manevralarnda yaad iki olay gsterilir.
APKA DEVRM
Fesin 100 yl kadar sren egemenlii yannda, kalpan mr ok ksadr; ama bu astragan balk, ok onurlu ve nemli bir srecin simgesi olarak tarihte yerini almtr. Nihayet sra, 1920'lerin koullarnda gereklemesi olanaksz gibi grlen son yenilie, Cumhuriyet'in 'apka Devrimi'ne gelir. skilipli Atf Hoca ve yandalar, "Frenk mukallitliinin
simgesi" ve rfte kfr almeti (dinsizlik belirtisi) iln etseler de Atatrk'n ve TBMM'nin dedii olur; 1925'te, eyh Sad Ayaklanmas'nn bastrlmasndan sonra nce tekke ve zaviyeler kapatlr; yaz aylarnda Mustafa Kemal, Panama apkasyla Kastamonu gezisine kar. Basn araclyla, apka yenilii iin kamuoyu hazrlanr; kimlerin apka giyeceine ilikin kararnameler yaymlanr. Konya Mebusu Refik Bey (Koraltan) ve arkadalarnn verdikleri nerge Meclis'te sert tartmalara neden olur. 25 Kasm 1925'te, 671 Sayl 'apka ktisab (giyilmesi) Hakknda Kanun' kabul edilir. maddelik yasann hkm maddesi ok manidardr ve mebuslarla tm kamu grevlilerinin, "Tk ulusunun giymi olduu apkay giymek zorunda olduklarn" vurgular. nk, daha yasa kmazdan nce, Atatrk' gittii her yerde apkal kalabalklarn karlamas salanmtr.
Sz konusu yasa maddesinde, "Trkiye halknn bal apka olup buna aykr bir alkanln devamn hkmetin nleyecei" hkmne de yer verilmitir. Yrrlkteki Anayasa'mzn "nklp kanunlarnn korunmas" bal altnda (174. Madde) gvenceye ald yasalardan biri de "apka ktisab Hakknda Kanun "dur. Ama neyleyelim ki apka devri de kendiliinden kapanm grnyor. Bir dnemin k giyimli, apkal bay ve bayanlarnn fotoraflarna ise "Sahi bunlar bizim toplumumuzun bireyleri miymi?" diye hem akn hem de zenerek baklyor!
Kendine zg kyafetiyle bir Osmanl Yahudisi (stte). 1933 ylnda Beyazt semti: Tayyare Piyangosu'nun ekiliini izleyen kalabalkta, ounluk apkal (altta).
Sultani rencileri boykotta!

Sultan Abdlaziz dneminde, 1868'de kurulan Mekteb-i Sultani ya da sonraki adyla Galatasaray Lisesi; rencileri, dersleri boykot eden ilk 'orta retim' kurumu olmutu.
VAHDETTIN ENGIN ttihat ve Terakki partisinin kinci Merutiyet'le balayan iktidar dneminin ilk aylar, lke genelinde yaanan bir coku ve zgrlk havas iinde geti. te, Tevfik Fikret Bey de bu hava iinde, 25 Aralk 1908'de Mekteb-i Sultani Mdrl'ne getirildi. Bylece greve balayan Fikret, bir yl aan mdrlk dneminde, birok baarl uygulamaya imzasn att. Okulda, sevgi ve saygya dayal bir idari yap oluturdu. Sultani rencilerini kendisine balad.
TEVFK FKRET STFA EDYOR
1910 ylna gelindiinde, ttihat ve Terakki iktidarnn zgrlk tutumundan eser kalmamt. Politikalarn kabul ettirmek amacyla bask uygulamay bir yntem olarak benimseyen
ttihat ve Terakki, ayn yntemi eitim camiasnda da gerekletirmek istedi. Bu nedenle Tevfik Fikret, Maarif Nazr Emrullah Bey ile gr ayrlna dt. Aslnda Tevfik Fikret, bir retmen tayini meselesinden ve bir de 'konferans salonu' nedeniyle yaplan eletirilerden dolay, teden beri rahatszd. Emrullah Bey'in bakanl dneminde, Fikret'in honutsuzluu artt. Bakanln, okul btesinde haksz yere kesintiye gitmesi ve ayrca baz retmenlere 'yevmiye kesme cezas' verilmedenle, Tevfik Fikret'in istifa ettisini istemesi, ipleri kopard. Zai gn, temsilci olarak seilen 12 ten durumdan rahatsz olan Terfik Fikret, 9 Nisanrencisi, 1910 tarihinSultan Babali'ye gide mdrlkten istifa etti. derek Dahiliye ve Maarif nezaretleri (bakanlklar) nezdinde giriimlerde bulundular. AR GTT, ALM GELD rencilerin istekleri, 'Baba' stifa olay ncelikle renciolarak kabul ettikleri Fikret'in ler zerinde ok etkisi yaratt. istifadan vazgeirilerek mdrMdrlerinden son derece hole dndrlmesiydi. rencinut olan Sultan rencileri, ler isteklerini elde etmede kararonun istifasn bir trl kabullydlar, hatta gerekirse 'dersleri lenmek istemiyorlard. Bu neboykot edeceklerini' belirttiler.
Ancak bu giriimler sonu vermedi. Maarif Meclisi, yesi Salih Zeki Bey'i vekaleten Sultani Mdrl'ne getirdi. stifa haberi 10 Nisan 1910 tarihli gazetelerle kamuoyuna duyuruldu. O andan itibaren de gnlerce srecek bir tartma ortamna girildi. Maarif Nezareti'nin istifay duyururken kullanm olduu slup bu tartmay daha da alevlendirecek nitelikteydi. Bakanla gre, Mekteb-i Sultani Mdrl'nden 'bir air ayrlm, yerine bir alim gelmiti'.
GAZETELERN TEPKS
11 Nisan gnk Sabah ve Tanin gazeteleri, bakanln bu tavrn iddetle eletirdiler. Tanin gazetesinde konu, bayazda, Hseyin Cahit Bey tarafndan ele alnmt. Hseyin Cahit Bey, istifa kararnn kamuoyuna aktarlrken, 'airin yerine alim geldi' biimindeki aklamay, 'teessfle' karTevfik Fikret, mdrlnn son ylnda, Mekteb-i Sultani'nin son snf rencileriyle birlikte (kar sayfada). Tevfik Fikret'in mdrlkten ayrlmas zerine rencilerin ayaklanmasn gsteren bir karikatr (Galatasaray Lisesi Okul Neriyat, T. Fikret 1968). 11 Nisan 1910 gn Sabah gazetesinde yer alan konuyla ilgili haberin kupr (stte).
Popler TARH/ N i s a n 2 0 0 1
37
Franszca yaymlanan Le Moniteur Oriental gazetesi de renci boykotuyla ilgili tartmalara deiniyordu (sada).
rar verdiler. Okulu terk etmeden nce, renciler ders nazr ile grmler ve kararlarn kendisine iletmilerdi. Tevfik Fikret Bey yeniden mdrle getirilinceye kadar, dersleri boykota devam edeceklerdi. Sonuta, 500'den fazla renci, okul binasndan Beyolu sokaklarna daldlar. RENCLER SOKAKTA Boykota katlanlar arasnda, Veliaht Abdlmecit Efendi'nin olu mer Faruk da bulunuyordu. rencilerin bu ekilde sokaa dklmesi, kamuoyunda deiik yanklar buldu. Tanin gazetesine gre, renciler bu hareketlerinde mazur grlmeliydiler. Gazete olay yle deerlendiriyordu: "Talebenin idare ilerine mdahalesi doru deildir. Talebenin retmenlerini ve mubassrlarn istememek gibi bir harekete girimeleri de ho karlanamaz. Fakat talebenin retmen ve idarecilerine kar hrmet duygusu iinde olmas ve bu duygularn aa karacak tarzda hareket etmesine de bir ey denilemez. Mekteb-i Sultani talebesinin hareketlerinde inzibat, edep ve terbiyenin zerre kadar dna klmadndan kendileri aleyhine bir ey sylemek mmkn deildir. Aksine en zgn olduklar byle bir zamanda itidallerini muhafaza etmelerinden memnun olunmaldr. Talebenin bu hali bykler iin de
lyor ve bu tarz bir hareketi, 'hafiflik' olarak niteliyordu. Emrullah Bey ise, air ve alim sfatlarnn kullanlmasnda bir kt niyet bulunmadn, bu ifadenin, bundan sonra, 'mektep tedrisatnda daha fazla ilim ve fenne nem verilecei' anlamna geldiini belirtiyordu.
DAYAK OLAYI
Olay kamuoyu nnde bu ekilde tartlrken, rencilerin tepkisi, giderek artt. Okul idaresi ise tepkileri yattrmaktan uzak bir grnm iine girdi. Btn bu karmaa iinde, mubassr Konstantinidis Efendi'nin, gzda vermek amacyla rencilerden birini dvmesi, her eyin zerine toz biber ekti. renciler, bu artlar altnda derslere daha fazla devam etmenin anlamsz olaca dncesiyle, 12 Nisan Sal sabahndan itibaren dersleri boykot etmeye ka-
bir ders olmaldr." Sabah gazetesi de bakanl eletirenler arasndayd. Gazete, okulun idare ve tedrisatnda hibir deiiklik meydana gelmeyecei konusunda rencileri ikna edemeyen bakanln, btn bu olaylar yarattn yazyor ve Galatasarayl rencilerin ilim ve irfan sahibi olduklar bilindiinden, kt bir ey yapmayacaklar konusunda emin olduklarn belirtiyordu.
POLEMK BALIYOR...
rencilerin Sadrazam'a telgraf

Mdr Tevfik Fikret'in istifas zerine dersleri boykot eden Mekteb-i Sultani rencileri, Sadrazam Hakk Paa'ya bir telgraf ekerek amalarn yle akladlar: "Bu hareketimizi kanunlara muhalefet amacyla yapmyoruz. Ancak, mektebimizi mkemmel bir hale getirmi olan ve kendisine ebediyen kran borlu olduumuz Tevfik Fikret Bey'e beslediimiz minnettarlk duygulan bizi bu eyleme evketti. Mdrmzn ayrlmas mektebi perian bir hale getirmi ve bizleri manevi baba kucandan mahrum brakmtr. Tevfik Fikret Bey'i yeniden mdrle getirerek, bu irfan messesesinin yklmasnn nne geilmesini lkenin gelecei asndan sizden talep ediyoruz."
Franszca yaymlanan Le Moniteur Oriental gazetesi de konuyla ilgili tartmalara katld. Gazete nce kendi grn ne srerek, idari disiplinle ilgili ve birka saatte zmlenebilecek byle bir sorunun, bu derece bytlmesine ve iinden klmaz hale gelmesine anlam verilemediini ifade etti. Ama rencilerin de dersleri boykot etmesi-
Fikret'in, boykotu bitiren szleri

Mekteb-i Sultani'deki boykotun bandan beri rencilere derslere girmeleri gerektiini tavsiye eden Fikret, son olarak u kesin ifadelerle onlar boykottan vazgeirmiti: "Grdnz ki idare ilerini halletmek, talebenin hakk ve haddi deildir. Mektebe gideceksiniz. 'Fikret'e kaplanlar mektebi bitirmekten midi olmayan birka haylazdr' diyenlerin bu iddiasn rtmek vazifenizdir. Mektebi baaryla bitirip onlara ispat edeceksiniz ki beni sevenler, kaaklar, haylazlar deildir. Dorulukla, ciddilikle memlekete bal genlerdir. Ancak o zaman benim izzet-i nefsimi thmet altnda kalmaktan kurtarm olursunuz."
Tevfik Fikret, Mekteb-i Sultani'nin mdr olduu yllarda okul takmyla birlikte (en solda). Fikret'in, rencisi Rdvan Evrenosolu tarafndan ekilen bir fotoraf (solda). Mdrlkten istifas zerine Fikret'in Kalem dergisinde kan, Cem imzal bir karikatr (altta).
nin doru olmadn vurgulad. Ayrca gazetede, bir retim yesinin u grleri de yaymland: "Galatasaray'da birka gndr devam etmekte olan durumda bir deiiklik grnmyor. Bir yandan Maarif Nezareti ve yeni Mdr Salih Zeki Bey disiplini salamak zere enerjik bir gayret gsterirken, dier taraftan eylemci renciler, dikkatleri zerlerine toplam olmaktan kaynaklanan bir mutlulukla, sokaklarda yrmeye devam ediyorlar. ahsen ne Maarif Nazr Emrullah Efendi ne de Tevfik Fikret'ten yana bir tavrm vardr. Fakat bu meselenin bir polemik konusu yaplmasndan rahatszlk duyuyorum." Boykot nedeniyle dersler yaplamyordu. Fikret'in istifasndan rahatszlk duyan baz retmenler de istifa ettiler. Bu arada okul idaresi, basn araclyla bir tebligat yaynlayarak,
ders ba yapmadklar takdirde, rencilerin kaytlarnn silineceini duyurdu. renci velileri ise tam bir aknlk iindeydiler. ocuklar sabahtan akama kadar sokaklarda geziyorlard. Hayli skntl olan veliler, gazete idarehanelerini dolaarak ne yapacaklarn soruyor ve soruna bir zm bulunabilmesi iin gazetelerin aracln rica ediyorlard. Bazlar da ocuklarn Robert Kolej'e vermek zorunda kalacaklarn sylyorlard. Velilerin yakar ilginti: "Bu memlekette ilim ve irfan, yiyip imek gibi zaruri bir ihtiya halinde iken ve elimizde Mekteb-i Sultan gibi mkemmel bir okul varken, onun byle mahvedilmeye allmas ve ocuklarmzn tahsillerini ecnebi mekteplerde tamamlama zorunda braklmas hakikaten acnacak hallerdendir."
TEVFK FKRET' ZYARET
Tartmalarn odak noktasndaki isim, Tevfik Fikret idi. stifasndan sonra renciler heyetler halinde kendisini ziyaret etmiler ve geri dnn salamaya almlard. Fakat prensiplerinden taviz vermek istemeyen Tevfik Fikret, kararndan vazgemiyordu. Evlad gibi sevdii rencilere ise, "Derslerinizi terk etmemeli idiniz" diyordu. Popler T A R H / N i s a n 2 0 0 1 39
zm bulunulmasn istedi. Abdlmecit Efendi, Tevfik Fikret'in o ana kadar gstermi olduu baarl icraatlara dikkat ekerek, onun yokluunda, okulu nemli bir tehlikenin beklediini de ifade etti. Hkmet ise adeta konuyu unutturmaya alyordu. Bununla beraber, youn tartmalar dinmeyince, ttihat ve Terakki parti grubu, toplanarak meseleyi grt. ktidar partisine gre, 'ortada bytlecek bir hadise mevcut deildi'. ttihat ve Terakki, Maarif Nazr'nn icraatn onaylamaktayd.
ZM ARAYILARI Galatasaray Lisesi'nin stiklal Caddesi'ne bakan byk kaps (stte). renci boykotuna katlanlar arasnda Veliaht Abdlmecit Efendi'nin (son halife) olu mer Faruk Efendi de bulunuyordu (altta, Murat Bardak'nn 'ahbaba' kitabndan).
Tevfik Fikret Bey bu arada, Tanin bayazar Hseyin Cahit Bey'e ak bir mektup yazarak son gelimeleri kendi asndan deerlendirdi.
OLAY SAPTIRILIYOR
Aradan geen gnlerde, mesele yatacana gittike alevlendi. renciler boykotu srdrrken, gazeteler de her gnk nshalarnda, 'Mekteb-i Sultani Hadisesi' bal altnda konuyu ilemeye devam ettiler. Bu aamada artk olay, k noktasndan sapm, adeta Tevfik Fikret-Salih Zeki meselesi halini almt. Ama rencilerin durumu da nemliydi. Bu konuya, 17 Nisan tarihli Tanin parmak bast: "Btn bu tartmalar arasnda mhim bir meseleyi unuttuk. Hepimizin daha evvel dnmesi gereken bir konu vardr ki o da halen sokaklarda avare bir halde dolaan yzden fazla ocuun durumudur. Bu ocuklar otellerde, arkadalarnn yanlarnda kalyorlar. Ders okumuyorlar. Bu ocuk-
lar ne olacak? Acaba ilan edildii gibi mektepten atldlar m? Hkmet bu ie el koymal. ocuklar byle sokaklarda srndrmemeli. imdiye kadar hkmetin icraatn sabr ve itimat ile bekleyen aileler ok hakl olarak huzursuzlanmaya balamlardr. Ailelerden ok sayda mektup alyoruz. Bunlar yaynlayarak ii btn btn alevlendirmek istemiyoruz. Fakat her halde talebenin sokaklarda dolamasna bir an evvel son verilmesi lzumunu tekrar hatrlatmay bir grev biliyoruz." Yine 17 Nisan 1910 tarihli Le Moniteur Oriental gazetesi de, rencilerin "kulaklarndan tutulup, iyilikle ya da ktlkle, snflarna sokulmas" gerektiinden sz ediyordu.
RENC VELS VELAHT
Bu arada, Veliaht Abdlmecit Efendi de, bir veli olmas nedeniyle, renci boykotuyla yakndan ilgilendi. Padiah'a, Sadrazam'a ve Meclis-i Mebusan Reisi Ahmet Rza Bey'e bavuran Abdlmecit Efendi, soruna bir
zm iin, dnemin milletvekilleri de harekete getiler ve Sadrazam' ziyaret ederek, 'Mekteb-i Sultani hadisesine bir nihayet verilmesini' istediler. Bunun da tesinde, Sadrazam bakanlnda, Dahiliye, Maarif, Adliye ve Orman bakanlar bir araya gelerek konuyu grtler. Bu toplantda, geici bir zm olarak, Maarif Meclisi yesi Ahmet Naim Bey'in mdrle getirilmesi zerinde duruldu. Boykotu srdren renciler bu haberi alnca, Taksim'de Talimhane Meydam'nda toplanarak Dahiliye Nazr Talat Bey'e telgraf ektiler. renciler, Tevfik Fikret'in geri dnne kadar Ahmet Naim Bey'in vekaleten mdrle getirilmesini uygun karlyorlard. Toplandklar yerde ge vakte kadar Talat Bey'den cevap bekleyen rencilere herhangi bir karlk verilmedi. Sonuta, o ana kadar Mekteb-i Sultani Mdrl grevini vekaleten yrtmekte olan Salih Zeki Bey, 24 Nisan gn, asaleten mdrle tayin edildi. Tevfik Fikret'in geri dnme ihtimali de artk ortadan kalkt. Boykotu renciler de zorunlu olarak derslerine geri dndler. Bu dnte, Tevfik Fikret'in rencilere telkinleri de etkili oldu.
ALTIN KANATLAR PROJES
mparatorluk semalarnda
Osmanl mparatorluumun ayakta kalmaya alt 1900'l yllarda, gerekletirdii stanbul-Kahire seferi, 'lgnca' saylabilecek bir projeydi. Ama Trk havaclnn ilk admlar da bu tr abalarla atld. Bugn de Trk Hava Kuvvetleri ve TRT, bu abalar 'Altn Kanatlar' projesiyle selamlyor.
U U R EVKAT
Safraky'de Yzba Salim Bey (sadan ikinci), yabanc pilotlar ve uu hocalaryla birlikte Bleriot tipi uan banda (stte solda). Kuds yaknlarnda len pilot Yzba Fethi Bey (stte sada).
l 1911; havacln dnyada ve Avrupa'da yeni yeni filizlenmeye balad dnem. 'Tayyare' denilen 'mucizevi makine' ile uabilenlerin says, bir elin parmaklarn bile gemiyor. Dnemin gl devletleri, havaclk alannda yer alabilmek iin, kyasya rekabet halinde. Osmanl mparatorluu da ayakta kalmaya alt bu yllarda, sessiz sedasz Trk havaclnn ilk tohumlarn atyor. Mesafeleri alt eden havacln gndeme getirdii bir yemlik de yarmalar. Gn gemiyor ki binlerce kilometrelik mesafeler,
uakla almasn. Bu yarmalarda krlan rekorlar da katlan devletler iin, prestij kayna. 1913 ylnda Pars-stanbulKahire arasndaki 5 bin kilometrelik gzergah, Fransz pilotlar tarafndan alyor. Osmanl pilotlar da lgnca saylabilecek projeler peinde. Ama, imparatorluun snrlarn bir utan bir uca gemek. stanbul'dan balayp Kahire'de son bulacak bir yolculuk bu. Bu yolculuk bir anlamda Balkanlar'da yalnzla itilen Osmanl'nn Arap-slam alemine ynelme abasnn da bir parasyd. Eer yolculuk baarl olursa, Osmanl mparatorluu'na
Arap aleminde belirli bir prestij salayacakt.

K UAKLI BR FLO
ki uakl bir filonun Kahire'ye gitmesi karar alnp hazrlklar baladnda, yolculuk tarihi 8 ubat 1914 olarak belirlendi. Pilotlar gnlller arasndan seildi. Fransz yapm Bleriot tipi uakla Yzba Fethi Bey ve rasd (copilot) stemen Sadk Bey, Deperdussin tipi uakla da Yzba Nuri Bey ve rasd Yzba Hakk Bey uacakt. Bleriot tipi uaa 'Muavenet-i Milliye', Deperdussin tipi uaa da 'Prens Celaleddin' ismi verilmiti.
2 bin 500 kilometre

Uu srasnda lojistik ve teknik destei Temen Cemal ve Temen Murat bakanlndaki ekipler salayacakt. Bu ekipler nceden belirlenen var noktalarna karadan ulaacaklard. Uuun en g yan, ykseklii ortalama 3 bin metreyi bulan Toros Dalar'n amakt. Dnemin uaklar bu ykseklie ancak ok ksa bir sre iin kabiliyorlard. Bir dier glk de o gne kadar hep stanbul civarnda umu Trk pilotlarn gzergah tanmamalaryd. Gelimi seyrsefer sistemleri de bulunmad iin, pilotlar yerleim birimlerine bakarak yn belirliyorlard. Toplam 2 bin 500 kilometrelik mesafe u etaplara blnmt: stanbul, Eskiehir, Afyon, Konya, Ulukla, Adana, Halep, Humus, Beyrut, am, Kuds, El-Ari, Port-Sad, Kahire, skenderiye. YOLCULUK BALIYOR Tarihler 8 ubat 1914' gsterdiinde, Yeilky'deki meydan binlerce kiiyle dolmutu. Devletin ileri gelenleri de oradayd. Hava yamurlu ve uua elverili deildi. Bata mparatorluun gl adam Enver Paa olmak zere, Talat Paa, Cemal Paa, Bahriye Nazr rksulu Mahmut Paa ve dier bakanlar yerlerini almlard. Saat 09.10'da 'Prens Celaleddin, iki dakika sonra da 'Muavenet-i Milliye' havaland. Fethi ve Sadk beylerin kulland 'Muavenet- Milliye' ua nce Adapazar'na ardndan Eskiehir yaknlarndaki Aapnar'a indi. ve Sadk beyler, uaktaki arza nedeniyle 24 ubat'a kadar burada kaldlar. Sonraki durak am'd. Buradan Kuds'e hareket edilecekti. ki kent arasndaki mesafenin Taberiye Gl civarnda, Cehennem Vadsi'nin zerinden geilerek almas planlanmt. Ancak bilinmeyen nokta, gldeki ar buharlamann yarataca trblanslard. Uak Kfrhar kayalklar zerine geldiinde, trblansa dayanamad ve yeYafa kylarnda denize derek ehit olan pilot Yzba Nuri Bey (stte solda). Kahire uuunda kullanlan Bleriot tipi uaklardan biri (stte sada).
Uuun en g yan, ykseklii ortalama 3 bin metreyi bulan Toros Dalar'n amakt.
Yolculuk Adana'ya kadar sorunsuz devam etti. Korkulan olmam, uaklar Toros Dalar'n 3 bin 500 metreden amlard. TABERYE GL'NDE TRBLANS 13 ubat'ta uaklar Halep'teydi. Burada 2 gn kalnd. Daha sonra Beyrut'a inen Fethi re akld. Fethi ve Sadk beyler ehit oldular. Cenazeleri am'da Emevviye Camii'nde yaplan Selahattin Eyybi Trbesi'ne defnedildi. Trk Havacl ilk ehitlerini vermiti. Fethi ve Sadk beylerin hazin sonlarndan, yolculua beraber baladklar Nuri ve Hakk beylerin haberi yoktu. Onlarla ayn

Kahire seferinin balayaca gn Yzba Fethi Bey (soldan drdnc) ve rasd stemen Sadk Bey (soldan nc), Muavenet-i Milliye uann nnde dier subaylarla birlikte (sada). Kahire seferine katlan Trk havaclar, Havaclk Okulu Mdr Veli Bey (ortada) ile birlikte (altta). Kahire'ye ulamay baaran Yzba Salim Bey ve rasd Yzba Kemal Bey (sada ortada).
anda baladklar yolculuk, birbiri ardna yaanan talihsizliklerle devam ediyordu. Daha Yeilky'den ilk kalktklarnda, hava artlar uua msaade etmemi ve Mudanya'dan geri dnmlerdi. Uu tekrar baladnda ise Karamrsel civarnda bu kez motor arzas yaamlar ve znik'e inmek zorunda kalmlard. Ayn gn indikleri Lefke'de bir gece kaldktan sonra yolculuklarna devam ettiler. Lefke'den aldklar iki torba postay da Eskiehir'e getirdiler. Bu olay, Trkiye'nin ilk hava postas tamas olarak tarih sayfalarndaki yerini ald. 8 ubat'ta balayan uuun ardndan sk sk yaanan arzlarla, 19 ubat'ta ancak Konya'ya ulalabilmiti. TOROSLAR'I GEMEK N... Toroslar geemediler. Hakk Bey arl azaltmak iin trenle Tarsus'a gitti. Toros geiini Nuri Bey tek bana yapabildi. Nuri ve Hakk beyler ancak bir av son-
ra am'a varabilmlerdi. am'da, Fethi ve Sadk beylerin ldkleri haberini aldlar. Bu srada Osmanl ynetimi, ikinci grubun da baarszlk ihtimaline kar nc bir ekibi hazrlyordu. Nuri ve Hakk beyler, am'dan Beyrut'a, sahilden geerek 6 Mart'ta ulatlar. Onlarn Beyrut'a vardklar anlarda, Yeilky'de, Istanbul-Kahire seferi iin Bleriot marka bir uakla Salim ve Kemal beyler havalanyordu. RZGAR KARADAN ESNCE Beyrut'taki ekip ise ksa bir uula Yafa'ya geldi. lk plan gerei, Nuri ve smail Hakk beylerin Kuds ve El-Ari'ten Kahire'ye umalar gerekiyordu. Ancak stanbul'dan gelen emirle, bu yol deitirilerek sahil yoluyla uulmas istendi. O gn Yafa'da rzgar, karadan denize doru esiyordu. Normalde uan rzgarn esi istikametine doru kalkmas gerekiyordu. Yani dalara doru kalkmak en doru seenekti ve bunun
iin rzgarn ynnn deimesini beklemek lazmd. Ancak tarihi gne glge drmek istemeyen Nuri ve smail Hakk beyler, rzgar arkadan alarak denize doru kalka getiler. Uak yerden kesilmesine ramen bir trl ykselemiyordu. Nuri Bey ykselebilmek iin rzgar nden alma gayretiyle dne geti. Ancak kanad suya deen uak, sahile 150-200 metre mesafede denize akld. Nuri ve smail Hakk beyler uan enkaz stne kmaya altlar. Fakat zerlerinde ar uu elbiseleri vard. Sahilden sandallarla yetiilene kadar Nuri Bey ok su yutmutu. Btn abalara ramen kurtarlamad. Kahire seferi nc bir can daha almt. Nuri Bey de Fethi ve Sadk beylerin yannda, Selahattin Eyybi Trbesi'nde topraa verild.
EDREMT HALKININ ZVERS nc ekibin yolculuu da ansszlklar iinde sryordu. Salim ve Kemal beylerin kulland uak Edremit yaknlarnda dt. Kullanlmaz hale gelen uaktan pilotlar kurtulmutu. Edremit halk uan kendi yrelerine gelirken dmesi yznden byk znt iindeydiler. Hemen bir kampanya dzenlendi. Edremit halknn toplad paralarla drdnc bir uak alnd. Drdnc uan bu yeni seyahatinde, Yzba Salim ve Kurmay Yzba Kemal beyler yer alacakt. Ancak ilk uuta yaa-
1914 Kahire seferinin gzergah haritas. Osmanl devletinin snrlarnn Msr'a ve Basra Krfezi'ne kadar uzand gnlerde, Trk pilotlar seferi tamamlamak iin hayatlarn ortaya koydular (solda).
nanlar, gzergah btnyle deitirdi. 7 Nisan'da stanbul'a gelen uak bu kez sandklara yklenerek vapurla Beyrut'a gnderildi. Uu Beyrut'tan balayacakt. Uak Beyrut'ta monte edildi.
1 Mays'ta uarak Kuds'e geldi. 4 Mays'ta Kuds ile El-Ari aras geildi. 6 Mays'ta Port-Said'e gelen havaclarmz Kahire'de Nesm Sami Paa ile Mithat Sami Bey karladlar.
Bylece, Trk Hava Kuvvetleri'nin nmzdeki ay balataca 'Altn Kanatlar' projesinin temelini oluturan 1914 Istanbul-Kahire seferi tamamlanm oldu.
1914'teki stanbul-Kahire seferinin pilotlar

Pilot Yzba Mehmet Fethi: 1887 ylnda Ayazpaa'da dodu. Deniz ark Lisesi'nden mezun oldu. 3 Temmuz 1912'de havaclk tahsili iin ngiltere'ye gnderildi. Bir yllk eitimin ardndan hava kuvvetlerine geti. Balkan Sava'nda Dou Ordusu'nda grev ald. 9 Ocak 1914 tarihinde Yzba rtbesine terfi ederek, uak blnn ikinci takm subay oldu. stanbul-Kahire seferi srasnda ehit oldu. stanbul-Kahire seferindeki rasd (copilot) stemen Sadk Bey'di. Pilot Yzba Nuri Bey: 1911 ylnda Topu Okulu'ndan stemen rtbesiyle mezun oldu. 1912 ylnda uu eitimi iin Fransa'ya gnderildi. Balkan Sava'na katld. 11 Mart 1914'de stanbul-Kahire seferi srasnda ehit oldu. stanbul-Kahire seferindeki rasd stemen smail Hakk Bey'di. Pilot Yzba Salim Bey: Cumhuriyet'in ilanndan sonra 'lkuan' soyadn ald. Paris'te havaclk eitimi grd. Trkiye'de, deniz zerindeki en uzun uuu gerekletiren pilot oldu. I. Dnya Sava srasnda Ruslara esir dt. 6 yllk esaretin ardndan Trkiye'ye dnd. Silahl Kuvvetler'den Albay rtbesiyle emekli oldu. stanbul-Kahire seferindeki rasd Yzba Kemal Bey'di.
stanbul-Kahire seferi iin
Yeniden gkyznde
konu, 1914'te kullanlan Bleriot tipi uan bir benzerinin yaplmasyd. Bunu iin grev, Tmgeneral Sleyman Arkan'n komutasndaki Kayseri'deki II. Hava kmal Bakm Merkezi'ne verildi. Uan aslna uygun olarak imal edilmesi iin, ncelikle tpatp bir maketinin hazrlanmas gerekiyordu. Bleriot uan teknik ve yapsal zelliklerinin belirlenmesi iin btn kaynaklar aratrlmaya baland. Fransz Hava Kuvvetleri'yle ilikiye geildi. Uan teknik kaytlarnn bulunmas hi de kolay olmad. nternet yardmyla tm havaclk siteleri aratrld. Nihayet Avustralya'da yapm devam eden bir Bleriot maketi iin hazrlanan web sitesi bulundu. Fransa'da eski uaklar konusunda uzman bir isme ulald ve bu kii Trkiye'ye davet edildi. GZERGAH N ORTADOU TURU Tm bu alma srdrlrken bir yandan da stanbul-Kahire seferinin gzergahndaki giriimler balatld. Dileri Bakanl'yla ilikiye geildi. Oluturulan bir heyet, 15 Ekim 2000'de Ortadou turuna kt. Suriye, Lbnan, srail, rdn ve Msr'da inceleme yapan heyet, konaklama yerlerinden, lojistik ekiplerin ihtiyalarna, uan inecei havalanlarna ve yaplacak karlama trenlerine kadar, birok ince ayrnty ieren ok geni bir dosya hazrlayarak Hava Kuvvetleri Komutanl'na verdi. Proje alma gruplar her ayn birinci ve nc Cuma gnleri, teknik alma gruplar
FOTORAFLAR: KERM O K T E N
'Altn Kanatlar' projesinde grev alan Trk Hava Kuvvetleri personeli, soldan saa: Pilot Yzba Melih Batrk, pilot Yzba Serdar Yapc, Binba Serdar Tabilek, Yzba brahim Can, pilot Yzba mer Demirayak ve pilot Yzba Saner Yney.
lk Trk havaclarnn 1914'te gerekletirdikleri stanbul-Kahire seferi, 2001'in 15 Mays gn yeniden start alacak.
rkiye'de havacln ilk filizlenme yllarnda, inanlmaz bir cesaret rnei olarak ortaya kan stanbul-Kahire seferinin ardndan 87 yl geti. imdilerde, bu projenin yeniden canlandrlmas dncesi, Trkiye Radyo ve Televizyon Kurumu'nun 2000 yl ubat ay balarnda, Hava Kuvvetleri Komutanl'na bavur-
masyla ilk admn att. TRT'nin, byle bir yolculuu 'belgesel' haline getirme fikrini ieren resmi bavuru yazs, Hava Kuvvetleri Komutanl'na geldiinde, en ok heyecanlanan Orgeneral Ergin Celasin oldu. Yllardr Hava Kuvvetleri'ne pilot olarak da hizmet veren Orgeneral Celasin iin, bu bir efsanenin canlandrlmasyd. Tm pilotluk hayat boyunca Fethi, Sadk, smail Hakk ve Nuri beylerin bu yolculuklarn dinlemiti. Pilotlara, kararllk ve cesaret alanrken hep bu yolculuk rnek gsterilirdi. Hava Kuvvetleri Karargah hemen ie giriti. ncelikle Genelkurmay Bakanl'ndan onay alnd. TRT de Yesin Aydemr'in ynetiminde oluturduu birimle hzla almalara balad. KAYSER DEVREDE Yaplacak ok i vard. Proje grubu oluturuldu; en nemli
da ikinci ve drdnc Cuma gnleri toplanmaya balad. Uan yapmna Kayseri kinci Hava kmal Bakm Merkezi'nde balandnda btn bu hazrlklarn zerinden yaklak drt ay gemiti. Uak, kk deiikliklerle 1914'tekinin ayns olacakt. Kk deiiklikler ise aslnda uan motor ve seyrsefer sistemleriyle ilgiliydi. Uaa 115 beygir gcnde Rotax 914 motoru takld. Pilotlarn ynlerini daha rahat bulabilmeleri iin gelimi seyrsefer sistemleri monte edildi. Dier bir fark ise uan orijinalinde kuma olan kaportasnn alminyumdan yaplmasyd.
HAVA KUVVETLER'NN PRESTJ PROJES
Altn Kanatlar Projesi iin hazrlanan pilotlar, deneme uular srasnda (stte).
Fransa'dan gelen uzmann da yardmyla alan proje yneticisi Binba Serdar Tabilek ve Yzba brahim Can adl mhendis subaylarn hummal mesaisi balad. En kk bir detay bile atlanmyordu. Zira proje, Hava Kuvvetleri'nin prestij projesiydi. Aradan tam bir yl geti ve 27 Ocak'ta ilk uak ortaya kt. 'Fethi Bey' ad verilen bu uak, Bleriot'nun zelliklerini barndran ama tamamen Trk Hava Kuvvetleri'nin imzasn tayan zgn bir arat.Uaklarn yapm srdrlrken, yolculuun koordinasyonuyla ilgili almalar da devam ediyordu. Bu arada en nemli aamalardan biri de uuu gerekletirilecek pilotlarn seimiydi. Bu grev iin, her biri kendi
branlarnda uzman 4 yetenekli pilot, gnlller arasndan seildi. Yzba Serdar Yapc, Yzba Melih Batrk, Yzba Saner Yney ve Yzba mer Demrayak'tan oluan uu ekibi de artk olumutu. Ekibin tamam, jet ya da askeri nakliye ua pilotuydu. Eski tp bir ua kullanmalar iin, eitilmeleri gerekiyordu. Bu grev de Trk Hava Kurumu pilotlarna dt. 'Altn Kanatlar' projesinin gen pilotlarna, Trk Hava Kurumu'nun eski model pervaneli uaklarnda, uzun saatler sren eitimler verildi. Artk deneme uularnn zaman gelmiti.Yapm tamamlanan ilk uak Kayseri Hava kmal'in pistine ka-
rldnda herkes nefeslerini tutmutu. Denemelerin btn projeyi etkileyecekti. Motora start verildiinde, 114 beygirlik Rotax 914'n pervane sesi duyuldu. Deneme almalarnntm aamalar baarl oldu. Artk stanbul-Kahire seferiyle ilgili hazrlklar neredeyse tamamlanm durumda. Start, 15 Mays'ta stanbul'da. Hava Kuvvetleri Komutanl'nn tahsis edecei C-130 nakliye uaklar lojistik destek ekiplerini nceden var noktalarna gtrecek. Bu arada uuun her ini noktasnda ayr bir tren dzenlenecek. Uaklarn 18 Haziran 2001 tarihinde Kahire'de olmalar planlanyor.
'Altn Kanatlar' projesini destekleyen kurumlar

'Altn Kanatlar' projesi iinde grev alan kurulularn says olduka kabark: Bata TRT ve Hava Kuvvetleri Komutanl olmak zere, Babakanlk Tantma Fonu, Ulatrma Bakanl, Sivil Havaclk Genel Mdrl, Posta letmeleri Genel Mdrl, THK, Trk Kuu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl, Dileri Bakanl, stanbul, Eskiehir, Afyon, Konya ve Adana valilikleriyle ODT Havaclk Kulb projeyi destekleyen kurumlar... Ayrca Piyango daresi 'Altn Kanatlar' adna piyango biletleri bastracak, Posta letmeleri ise 'ilk gn' damgal pul ve zarflar kartacak. Popler TARH/ Nisan 2001 47
OUZ OTAY
20
E-ll'in anakkale'de batrd Barbaros Hayrettin zrhls ve geminin 280 mm'lik tareti.
yzyln balarnda etkin biimde kullanlmaya balanan denizaltlar, deniz savalarna yeni bir boyut katm ve o gnn koullarnda, hakknda ok az ey bilinmesi nedeniyle, insanlar korkuya ve dehete srklemiti. zellikle, Birinci Dnya Sava'nn balamasyla bu eytan gemiler, Trk karasularnda da faaliyet gstermeye ve ciddi ka-
yplara yol amaya balamt. Etkin sava aralar olmalarna ramen bu gemilerde grev almak, byk cesaret ve macera duygusuna sahip olmay gerektiriyordu. Zira dalan bir denizaltnn su yzne kmas, ou zaman bir 'talih' olarak alglanmaktayd. ngiliz denizalt subaylarnn, iinde bulunduklar ilkel koullan, seyir zorluklarn ve tehlikeleri tarif etmek iin kullandklar tabir 'Talih, Kader,
Ksmet' (By Guess and by God) idi. Osmanl mparatorluu'nun Birinci Dnya Sava'na taraf olmasyla birlikte, ngiliz ve Fransz gemilerinden oluan dman donanmas anakkale Boaz'n ablukaya almt. E-l1 MARMARA'DA zellikle, 13 Aralk 1914 tarihinde Kdemli Yzba Norman D. Holbrook komutasndaki B-ll denizaltsnn anakkale Boaz'nda oluturulan mayn hatlarn geerek, Mesudiye zrhlsn (Popler Tarih, Aralk 2000) batrmasyla elde edilen baar, bu gl armadann yeni denizaltlarla takviye edilmesi
dncesini dourmutu. anakkale Boaz'n geerek Marmara'ya girecek denizaltlarn, Osmanl mparatorluu'nun deniz gcne darbe vurmas ve cepheye yaplacak asker sevkiyatn kesintiye uratmas amalanyordu. Bu giriimler arasnda en nemli yeri, Binba Martin D. Nasmith komutasndaki E-ll denizalts igal etmitir. E-ll denizaltsnn 19 Mays 1915 tarihinden balayarak 97 gn sren, o gnn koullar ierisinde olduka heyecanl ve cesur harekat gn be gn yledir: 19 Mays 1915: Binba Nasmith, anakkale Boaz'na hareket emrini verir ve Boaz'dan ieri girer. 22 Mays 1915: Marmara'da dikkat ekmeden seyir edebilmek maksadyla bir yelkenli gemi zapt edilir ve denizalty gizleyecek biimde bordasna balanr.
PERSKOP SABET ALIYOR
23 Mays 1915: Nasmith, Bakrky aklarna geldiinde, barut fabrikalarn koruyan ve karakol grevi yapan Peleng-i Derya gemisini grd ve iskele ba torpitosunu frlatt. Tam isabet kaydedildi. Ald yaraya ramen gemideki topular son ana kadar top atna devam ettiler. Bu atlardan biri E-ll'in ba periskopuna isabet etti ve onu hizmet d brakt. 24 Mays 1915: Sabahn ge saatlerinde Nara vapuru ile karlald ve durmas emri verildi. Bu emre riayet etmeyen
Nara vapuru zorla durduruldu. Gemide, Yavuz zrhlsndan sklen 15'lik top namlusu ve mhimmat bulunmaktayd. Gemi tahrip kalplaryla batrld. 25 Mays 1915: Galata limannda anakkale'ye sevk edilecek askerleri tayacak nakliye gemileri bulunuyordu. E-ll, limann iine kadar sokularak rhtmda bulunan stanbul vapuruna torpido att ancak ans eseri can kayb olmad. Nasmith, limanda bulunan baka bir gemiyi de grmekte gecikmemi ve torpidosunu atelemiti. Torpidoda bir arza olu-
anakkale Boaz'n geerek stanbul kylarna kadar sokulan ngiliz denizalts E-ll, tam 97 gnlk serveninde toplam 9 gemi batrd.
Periskopu yakalayan balk

23 Mays 1915'te Bakrky aklarnda Peleng-i Derya gemisinin topular, E - l l denizaltsnn periskobunu tahrip eden bir at yapmlard. Denizaltnn periskobuna ilikin olarak stanbul limannda yaanan bir baka olay da Binba Nasmith yle anlatr: "Ters gelen akntda etraf izlemek maksadyla periskopu her srmde budala ve menfur bir balknn periskopu yakalamak zere apiko beklemesi dolaysyla manevramz olduka glemiti. Yakalamaya alt nesnenin ne olduu hakknda bir fikri olmadn anlamtm. Bu akac balkdan kurtulmak iin, ona periskopu eliyle skca tutma frsatn sundum. Ayn zamanda Sratle periskop aaya' komutasn verdim. Ve bunu da sandaln alaboras takip etti. Bir dakika sonra baktm zaman, onun hayret ve aknlk iinde abaladn grdm."
DENZ SAVALARI
Bir ngiliz zrhlsndaki bahriyeliler savatan dnen E-ll'i selamlyorlar (sada). 25 Mays 1915'te E-ll tarafndan batrlan Nara vapuru (sa altta).
mu ve Nasmith'in tabiri ile "torpido ba kesilmi bir tavuk gibi dnmee ve liman iinde rasgele bir av aramaya balamt". 27 Mays 1915: Nasmth, Boaz'da herhangi bir tehlike ile kar karya gelmemek iin en derin noktaya inilmesini emretti. Bu emir, ok seri biimde yerine getirildii iin E-ll byk bir hz ve iddetle dibe arpt. Bu arpmann etkisiyle denizalt tekrar yzeye doru kmaya balad ki yzeyi bulmalar yakalanmalar anlamna geliyordu. Bu durumu Nasmith notlarnda, " Bunu takiben eer derinlik gstergesine inanmak doru olursa otuz kademe frladk" diye ifade ederek yle devam eder: "Tekrar dibe indim. Gemiyi dibe ikinci defa oturttuum zaman garip bir ey oldu. En iyi k rotasn semek iin pusulaya baktmz zaman denizin dibinde oturmu olduumuz halde seri olarak rota deitirdiimizi ve pusula gstergesine nazaran saa sola doru sallanmakta olduumuzu byk bir 50 Popler TARH /Nisan 2001
aknlkla grdk. Bu vazyetimiz ve derinlik, Kzkulesi'nin banklarnn eteklerinde bulunduumuzun ak bir delili idi. Bylece aknt ile dnmekte iken bir tarafa taklp yedee alnm gibi idik. Bu endie verici bir durumdu. Motorlar yava yava altrarak limandan dar yol verdik." 28 Mays 1915: Sabahn erken saatlerinde Bandrma vapuruna rastland ve torpil atlarak batrld. Bu saldr sonunda 250
asker ehit oldu ve 7 bin adet sahra mermisi kaybedildi. 31 Mays 1915: Bandrma limanna girildi, Alman 'Rickmers Line' irketine ait Madlenrickmers gemisi torpillendi. 1 Haziran 1915: Yeilky aklarnda iinde 700 yaralnn bulunduu Lili Rickmer hastahane gemisine torpido frlatld. Takip eden birka gn torpido botlarndan kaarak ve saklanarak geirildi. 6 Haziran 1915: E-ll 'in motorlarndan birinde ciddi bir arza, aftlarndan birinde de olduka derin bir atlak olumutu. Bu ekilde seyire devam etmek, Nasmith gibi korkusuz bir denizaltc iin bile akl kr deildi. Ayn gece saat 22.00 sularnda Gelibolu'ya doru yol verildi. 7 Haziran 1915: anakkale Boaz'nn geilmesini E-ll' de grev alm denizcilerden biri anlatyor: "Kilitbahiri hemen getikten sonra gemide bir olaanstlk oldu. Botun trimi (dengesi) ani olarak bozulmutu.
Hibirimizin anlayamad bir kuvvet tekneyi kaldryordu. Ve ani olarak bot yzeye kmaya balad. Byle devam edilemezdi. Botu ykselten sebep anlalmamakla beraber satha frlamamak iin sarnlar imlaya baladk. ok gemeden bot aa alnarak tekrar derinlik kontrol mmkn oldu ve yine hemen bunu takiben de aksi tesir ile bu sefer de botu daldrmaya balad. Sarnlardan su atp botu tutmaya vakit kalmadan garanti derinliinin altna kamtk." DMENE TAKILAN MAYIN Bu esnada iddetli bir dibe oturma hissi veren bir grlt duyuldu. Ancak dibe yakn olmadklar iin bu imkanszd. arpan nesne ak bir gverte kapa olabilirdi. Periskop derinliine kld ve istemeye istemeye periskop yzeye srld. Nasmith grdkleri karsnda gzlerine inanamamt. Denizaltnn ba dmenine bir mayn taklm ve onlarla birlikte yzmekte idi. Kumkale sahillerinden yeteri kadar uzaklatklarn dndkleri noktaya kadar maynla birlikte tehlikeli bir yolculuk yaptlar. Binba Nasmith, mayndan kurtulmak maksadyla, denizalt burnunun yeteri kadar suya batmasna izin verecek biimde nce k sarnlarndan su tahliye emri verdi. Bundan sonra motorlara "tam yol tornistan" komutu verdi. Bu emirle denizalt yzeye frlad. Gemi geri geri yol almaya balad ve pervane sularnn yaratt aknt dolaysyla mayn E-11'in bordasndan syrld ve Mondros'a doru gvenle yol ald.
BARBAROS ZIRHLISI
tanl, Barbaros Hayrettin zrhlsna ve Kk Sivrihisar torpidobotuna, ordularmza destek salamas amacyla blgeye hareket emri verdi. 8 Austos 1915: E-ll, Barbaros'u ok uzaktan grm ve saldrmak maksadyla, sahile yakn bir noktada beklemeye balamt. Saat 05.00'de torpidolarndan birini Barbaros'a doru frlatt. Gzcler denizalt periskopunu grememilerdi. Frlatlan torpido, gemiyi sancak tarafndan vurdu. Barbaros, 7 daki-
ve ssne baaryla dnd. E-l 1, 29 gn bulan ikinci grevi esnasnda bir zrhl, bir torpido, 6 nakliye ve 29 yelkenli gemiyi torpillemeye muvaffak olmutu. 6 Ekim 1915: E-ll nc kez Marmara'ya girmeye muvaffak oldu. Takip eden gnler 3 Aralk tarihine kadar olduka sakin geti. 23 Aralk 1915: Marmara'dan bir kez daha yakalanmadan karak tam 47 gn sren son grevini de tamamlad. Binba Nasmith, Boaz' defa geerek 'Marmara'da en uzun sre kalan ve en ok gemi batran denizalt komutan' un-
stte, E-ll denizaltsnn mrettebat toplu halde ve kk fotorafta, denizaltnn komutan Binba Martin D. Nasmith.
Nasmith, anakkale'yi kez geerek 'Marmara'da en uzun kalan denizalt komutan' unvann ald.
ka gibi ksa bir srede batt. 700 kiiyi aan mrettebattan 270 kii blgede bulunan dier gemiler tarafndan denizden topland. E-ll, 28 Austos tarihine kadar blgede bulunan yk gemilerinden 4'n batrd. 28 Austos 1915: Marmara'y terk etme karar dorultusunda E-ll, maynlara taklmay nleyecek bir dzenek oluturdu vann ald. Ayrca ngiltere tarafndan verilen en yksek cesaret madalyas olan 'Victoria Nian' ile dllendirildi.
Yazarn notu: Bu yaznn hazrlanmas esnasnda saladklar destek nedeniyle, Dz. K. K. stanbul Deniz Mzesi Komutanl'na ve Denizler Kitabevi sahibi Turgay Erol'a teekkr bor bilirim.
5 Austos 1915: E-ll, ikinci kez boaza girdi. 7 Austos 1915: anakkale Savalar'nn tm iddetiyle srd gnlerde, Donanma Komu-
Popler TARH I Nisan 2001
51
Ate altnda haber yolculuu

Hem Anadolu insanna hem de btn dnyaya Milli Mucadele'nin gereklerini anlatmak, haberlerini aktarmak iin yola kan Anadolu Ajans bugn, 8 1 . yldnmn kutluyor.
SAFA TEKELI l 1920, Mart'n 31'i; Milli Mcadele'ye katlmak iin, 21 Mart'ta Ankara'ya doru yola kan bir grup aydnn Geyve'deki drdnc gnleriydi. Bekledikleri kafile de bir nceki gn akamst Geyve'ye gelmiti. Birlikte Ankara'ya gideceklerdi. stanbul, 5 gn nce (16 Mart 1920) igal edilmi, Meclisi Mebusan kapatlm; bunun zerine Mus-
tafa Kemal Paa, Ankara'da toplanacak Meclis iin seim yaplmasn bir yaz ile 19 Mart'ta illere, komutanlklara bildirmiti. Geyve'de buluan iki kafile, 'kuluk vakti' yollarna devam edecekler ve Akhisar istasyonundaki mola srasnda; 'millici' iki aydn arasnda, u konuma geecekti: - Gider gitmez bir ajans tekilat kuralm, o vasta ile dahile ve harice syleriz.
- Birinci art hanmefendi. Sonra tabii bunun teferruat gelir; mesela ilk merhalede neriyat, ki bal bana tekilata ihtiya gsterir. Sonra propagandann envai... - Tabii sra ile hepsi yaplr. Fakat benim fikrimce ilk i ajans olmaldr. Hatta isterseniz adn burada koyuverelim: Mesela Trk Ajans, mesela Ankara Ajans, mesela Anadolu Ajans... daha da bulunabilir.
- Bana 'Anadolu Ajans' iyi bir isim gibi grnyor. - Bana da yle. Deil mi, evvela kendini ve mmknse btn vatan kurtaracak olan Anadolu'dur. O halde kararmz vermi olalm: Anadolu Ajans... - Evet Anadolu Ajans hanmefendi. AJANSTAN SZ AILINCA... Anadolu Ajans'nn haber yolculuu 81 yl nce, Yunus Nadi (Abalolu) ile Halide Edib'in (Advar) Geyve'nin Akhisar kazas istasyonunda (bu-
gnk Pamukova) yaptklar bu konumayla balad. Bu tarihi konumay, 'Ankara'nn lk Gnleri' adl kitabnda anlatan Yunus Nadi Bey, Halide Edib Hanm'n nerisi ile aldklar ajans kurulmas kararn, Ankara'ya ulatklarnda Mustafa Kemal Paa'ya bir an nce aabilmenin heyecann yaamaktadr. Kafile Ankara'ya 1 Nisan 1920'de ular. Yunus Nadi'nin ifadesiyle "4 veya 5 Nisan akam" Mustafa Kemal Paa'nn karargah olan Ziraat Mektebi'nde, yemekten sonra 'Anadolu Ajans'nn kurulmasndan sz alr. O tarihi geceyi Yunus Nadi yle anlatyor: "Paa, fikri ok gzel buldu. Ancak Paa, memleket muhitine telgrafla verilmek zere yazlacak olan haber ve yazlarn ilk gnlerdeki ekalini bir kere kendisi grmek istiyordu. Takip olunan siyaset ve zihniyete muhalif bir ey olmasn diye. lk gnleri, diyordu, bu yazlarda gerek fkr, gerek tarz tahrir itibarile belki baz tashhat yaplmak lazm gelebilir. Fakat be gn getikten sonra zaten siz takip olunan siyaseti kavram olacanzdan artk belki buna da hacet kalmadan i kendi kendine yrr gider. Ajans bahsinde kararmz u oldu: lk gn Paa, Anadolu Ajans'n btn memlekete takdim edecekti. Yani u ve u maksatlarla Ankara'da bir Anadolu Ajans tekil edildi. Memleketin her tarafn, u mkl annda, cereyan eden ahvalden haberdar edecektir. Bu ajans tebligatn u ve u suretlerde mmknse ve mmkn olduu kadar memleketin en cra kesine kadar yayacaksnz, diyecekti. Halide Edib Hanm'la ben de neri o gnlerin iine yarayacak resmi, gayri resmi, yerli ve yabanc haberleri toplayarak gnde en az iki servis yapmak zere telgrafhaneye verecektik."
Halide Edip: 'Biryaz makinesi lazmd'

Halide Edib, Mustafa Kemal ile 'ajans' konusundaki grmelerini yle aktarr: "Ne harici dnya, ne memleketin ii milli hareketin manasn anlamamlard. nk bu hususta haber alamyorlard. Bunu Yunus Nadi Bey'le 'Anadolu Ajans' olarak balatmay konutuumuzu anlattm. Teklifimiz, bu ajans haberlerini telgrafhanesi olan her yere gndermek ve olmayan yerlere de camilere ilan halinde yaptrmakt. Bundan baka da dnya efkarn anlamak iin ngilizce ve Franszca gazetelerin en mhimlerini zamannda getirtmekti. Bu gazetelerin banda, Manschester Guardian, Times ve Lloyd George'un fikrini yaymlayan Dail Chronicle vard. Bu noktalar zerinde anlatktan sonra Yunus Nadi Bey'in orada hemen karmaya hazrland Hakimiyet-i Milliye gazetesine de yardm etmek istediini Mustafa Kemal Paa syledi. Ben, bir yaz makinesi lazm olduunu sylediim zaman, bunu Osmanl Bankas'ndan temin edeceini vaat etti."
Ankara'da Anadolu Ajans'nn Samanpazar'ndaki ilk binas (kk fotoraf) ve ajansn hazrlad haberlerin tm yurda gnderildii telgrafhane binas (sol sayfada).
ANADOLU AJANSI'NIN KURUCU VE LK GREVLLER (1925)

Oturanlar (soldan saa): Sanuber Bey (evirmen), Kemalettin Kamu (Bayazar), Cemil kten (Muhasebe Mdr), Alaaddin Bey (Genel Mdr), Mahmut Soydan (Ynetim Kurulu yesi), Ahmet Aaolu (Ynetim Kurulu Bakan), Falih Rfk Atay (Ynetim Kurulu yesi), Etem Hidayet Akmsar (Ynetim Kurulu yesi), Yakun Kadri Karaosmanolu (Ynetim Kurulu yesi). Ayaktakiler (saldan saa): Celal Hulusi (Muhasebeci), Hulki Bey (Muharrir), Ahmet Bey (Veznedar), Niyazi Bey (Telsizci), Mehmet Bey (dare Mdr), smet Selmanolu (Muhasebe Katibi), smail Hakk (Teksirci), efik Pabucuolu (Teksirci), Niyazi Bey (dare Mdr), Sabri Baysu (Muharrir).
AA'nn ilk haberleri

AA'nn ilk grevlilerinden 'muharrir' Sabri Baysu'un (fotorafta) anlattklar, bavurulan yntemlere ilikin bir rnek: "lk Ajans bltenini yazan benim. u an hatrlayamadm bir haberi, el yazs ile yazp, kopya kad ile oalttktan sonra, ehrin belli bal 3-4 kesiminde bulunan kara tahtalara elimle astm. Halk da bu suretle olaylar takip etme imkan buldu. 0 zaman, nemli haberleri zel bir bltenle Heyet-i Vekile'ye verir, dierlerini ilan tahtalarna asardk."
MUSTAFA KEMAL'N YAZIMALARI Kuruluu, bir genelgeyle Mustafa Kemal Paa tarafndan tm yurda duyurulan Anadolu Ajans, Enver Behnan apolyo'ya gre, Ulus'ta, retmen Okulu binasnn bodrum katnda almalarna balad. Ajans, daha sonra Samanpazar'ndaki iki katl bir binaya tand. 13 Nisan 1920'den itibaren i ve d dnya haberleri, Mustafa Kemal'in, Halide Edib Hanm'a Osmanl Bankasi'ndan temin edeceini vaat ettii yaz makinesiyle yazlyor ve 'Anadolu
Ajans Tebligat' bal altnda kamuoyuna duyuruluyordu. Anadolu Ajans'nn kuruluuna nclk eden Mustafa Kemal, AA'nn yurt apnda etkinlik kazanmas ve ileyiiyle de yakndan ilgileniyordu. nk Milli Mcadele'nin propagandasnn byk nem tadna inanyordu. Mustafa Kemal, bu amala AA'nn kuruluunu duyurmakla yetinmiyor; Ajans bltenlerinin ulatrlmas konusu bata olmak zere, eitli yazmalar yapyor, uyanlarda bulunuyordu. Bekir Sam Bey'in komutan olduu 56. Tmen Komutanl'na 12 Nisan 1920'de ektii telgrafta, stanbul'daki durum hakknda alnacak gvenilir bilgilerin Anadolu Ajans'na esas
olmak zere, srekli bildirilmesini istiyordu: "Bursa'da 56. Frka Kumandanlna, 12.4.36 stanbul'daki ahval ve vaziyet hakknda alnabilen malumat- mevsukanm Anadolu Ajansna esas olmak zere muntazaman iar mecrudur. Heyet-i Temsiliye namna Mustafa Kemal" KUSURLAR 'VATAN SUU' Mustafa Kemal Paa, Milli Mcadele'nin yrtlmesinde, haberlerin Anadolu ve Rumeli'ye ulatrlmasnda byk yararlklar gsteren postane memurlarna ok gvenmekteydi. 18 Nisan 1920'de Anadolu Telgraf Merkezi'ne gnderdii genelgede, Anadolu Ajans bltenlerinin baz yerlere gnderilmedii yolunda ikayetler aldn belirtiyor; bu hizmetin telgraflarca desteklenecei ve abuklatrlacana phe duymadn kaydediyordu. Ancak Mustafa Kemal Paa genelgesinde, AA haberlerinin iletilmesinde doabilecek kusurlarn, 'vatan suu' oluturabileceine de dikkatleri ekiyordu. GENLER HABER STYOR nebolulu genlerin, Milli Mcadele'yle ilgili haberleri renebilmek amacyla 4 Nisan'da Mustafa Kemal Paa'ya gnderdikleri yaz, Anadolu Ajans'nn ne denli nemli bir ilev stlendiinin de gstergesiydi. Mustafa Kemal 20 Nisan 1920'de genlere verdii cevapta, Anadolu'nun gereksinim duyduu haberlerin artk Anadolu Ajans tarafndan salandn duyuruyor ve genlerden, bu haberleri kylere kadar yaymalarn rica ediyordu.
MECLS AILMADAN NCE
larda aka grlr. Anadolu Ajans kurulduktan sonra, Ajans'n ilerini yrtmekle grevlendirilen Yunus Nadi, 'Ankara'nn lk Gnleri' kitabnda, stanbul'dan nasl haber alnp gnderildiini yle anlatr: "O zaman stanbul ile alakamz kesik ve Trakya ile btn btn ayrlm vaziyette olmakla beraber gizli tellerle gerek oras ile, gerek buras ile muhabere ediyorduk. Trakya'ya, hatr ve hayale gelmeyecek bir yerden dolamak suretiyle haberler isal ediyor, stanbul ile ise gece yarsndan sonra, o zaman 'Zafer' parolasn tayan -hl kim olduunu bilmediim- fedakar bir telgrafdan haberler alyor ve onun vastas ile stanbul'da istediklerimize haberler veriyorduk." Yunus Nadi'nin 1955 ylnda yaymlanan anlarnda, "hl kim olduunu bilmediim" diye szn ettii 'Zafer' parolasnn sahibi, 45 yl sonra, gazeteci yazar Hfz Topuz'un 'Eski Dostlar' adl kitabnda aklanyor. 1920 ylnda, Mtareke dneminde, Kartal ile Yakack arasnda bir iftlie yerleen (babas) 'Topuzolu Ahmet Rami Bey'in, o dnemde 'Mdafaa-i Vatan' grubunda altn dile getiren Hfz Topuz, Yunus Nadi'nin yukardaki ansna yer verdikten
Anadolu Ajans'nn kurucularndan Yunus Nadi (solda).
fa Kemal Paa, 21 Nisan 1920'de Balkesir'deki 61. Frka Komutanl'na ve Mudanya Kaymakaml'na ektii telgraflarda, Byk Millet Meclisi'nin almasndan sonra Anadolu'nun kazanaca olaanst ilgiden tr stanbul halknn, Anadolu'daki olaylardan haberdar olmas iin Anadolu Ajans'nn gnlk bildirilerinin aksamadan, Bandrma ve Mudanya'dan gvenilir kayklar ve vapur kaptanlaryla dzenli bir tekilat ierisinde stanbul'a yollanmasn istiyordu. Mustafa Kemal Paa'nn, nn Anadolu Ajans'nn haberlerinin yaygnlkla kullanlmasna ynelik abalar, rnekleri yazmaAnadolu Ajans'nn kuruluuna ilikin Mustafa Kemal'in 'Heyeti Temsiliye Namna' tm yurda genelge yaymlad haberi, 10 Nisan 1920 tarihli Hakimiyeti Milliye'nin drdnc sayfasnda yer ald.
Byk Millet Meclsi'nin almas yaklatnda, stanbul kamuoyunun da Anadolu'daki mcadeleden gn gnne haberdar olmasn ngren Musta-
Mustafa Kemal'in genelgesi

Mustafa Kemal Paa'nn karargah konumundaki Ziraat Mektebi'nde, Yunus Nadi'nin ifadesiyle "4 veya 5 Nisan akam" yaplan toplantnn sabah, Anadolu Ajans'nn kuruluu gerekletirilir. Mustafa Kemal bu genelge ile Anadolu Ajans'nn kuruluunu duyurmakla kalmyor; giriilen mcadelenin i ve d kamuoyuna iletilmesinin nemine de iaret ediyordu. Genelge dikkatle okununca grlyor ki, istenen yalnzca 'havadis' deil; 'en doru havadis' idi. Mustafa Kemal Paa'nn, "Anadolu Ajans'nn en hzl aralarla verecei havadis" derken altn izdii konu, haber ajanslarnn uymas gereken evrensel ilkelerin banda geliyordu: Bunlar, haber ajanslarnn 'doru', Ham' ve 'objektif haberleri, 'hzl' biimde iletme zorunluluuydu. Mustafa Kemal Paa'nn genelgesi "askeri sivil btn makamlara" gnderildi.
sonra, annesinin azndan unlar anlatyor: "Kartal Posta-Telgraf Mdr galiba Hamdi Bey adnda namuslu bir kiiydi. Baban stanbul'da 'Mdafaa-i Vatan' isimli bir kuruluta alyordu. Cemiyetin stanbul'da bulunan yelerinden smail Refik Bey'le yakn ilikileri vard. Onlar bir yandan stanbul'da geen olaylar, bir yandan da stanbul hkmetinin Anadolu'ya kar alm olduu nlemleri babana bildiriyorlard. Baban da Kartal'daki PostaTelgraf Mdr araclyla bunlar 'Zafer' adyla Ankara'ya telliyordu. Bu telgraflar ifreliydi. Hatrladma gre her kelime bir simgeyle belirtiliyordu. Kartal'daki kkte herkes uyuduktan sonra perdeleri sk skya kapatyor ve gaz lambasn yere indirerek almaya balyorduk. Ben kelimeleri ifreliyordum, baban da bunlar yazyordu. Sonra saat birde Rami Bey kimseye grnmeden postaneye gidiyor ve telgraf mdre iletiyordu. O da bunlar Mustafa Kemal Atatrk'e bildiriyordu. Ondan da 'Teekkr ederim' diye cevap geliyordu."
KURTULU SAVAI'NDA AA
Anadolu Ajans sava koullarnda da haberler veriyor; Kurtulu Sava'nn baarlarn duyuruyordu. kdam gazetesinin 9 Austos 1921 tarihli saysnda, Anadolu Ajans'ndan kulland, 5 ve 6 Austos 1921 kl haberlerde, Mustafa Kemal Paa'nn 'Bakomutanla' getirildii bildiriliyordu. 27 Austos 1922 tarihli Hakimiyeti Milliye'nin manetinde, "Dn Sabahtan tibaren Btn Cephelerde Kahraman Ordularmz, Can Dmanla arpmaya Balad" deniliyordu. Trk ordular zmir yolunda iken, 6 Eyll 1922 tarihli Hakimiyeti Milliye'nin, AA kaynakl maneti: "Yunanllar Bir Mtareke Rica Ediyorlar" eklindeydi.Prof. Dr. Korkmaz Alemdar, AA'nn kuruluu ve Kurtulu Sava'ndaki almalarnn da anlatld brorden bu dnemin zetini yle aktaryor: "Yerine getirilmesi gereken grev ok zordu. eride, savaan ve d dnyadan habersiz kalm bir halk lke ve dnya olaylarndan haberdar klmak, baz yabanc ve stanbul gazetelerinin teslimiyeti tutumlaryla mcadele etmek gerekiyordu. Darda, ulusal mcadeleyi savunmak, Trkiye'nin hakl istekleri konusunda kamuoyunu aydnlatmak
1930'larda Ankara'da Bankalar Caddesi (sol sayfada). Anadolu Ajans'nn, imdi yerinde bir otel ykselen stiklal Caddesi'ndeki eski binas (solda).
ve ona kar baz evrelerin yrtt oyunlar boa karmak zorunluydu. Bu amala lke iinde stanbul, Zonguldak, nebolu, Antalya ve zmit'te; yurtdnda Londra, Paris, Berlin, Viyana, Cenevre ve New York'ta irtibat brolar almt. Gnn eitli saatlerinde bltenler yaymlanyor; bunlar telgrafla hemen eitli merkezlere gnderiliyordu. Kurtulu Sava'n anlatmak iin kitap ve brorler yaymlanyordu." Anadolu Ajans'nn kurulmasndan iki ay sonra, 7 Haziran 1920'de 'Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumyesi' yrasas karld. Anadolu Ajans'nn "hkmetin elinden karak yava yava bir irkete intikali" 1924 yl bte yasas grmelerinde gndeme geldi. 1 Mart 1925'te de 'Anadolu Ajans Trk Anonim irketi' kuruldu.
lk Genel Mdr Alaaddin Bey

Anadolu Ajans'nn kurucu on bir orta arasnda yer alan ve anonim irket haline getirildikten sonraki ilk Genel Mdr olan Alaaddin Bey'in (fotorafta) yaam yksne ilikin Ajans kaytlarnda fazla bilgi bulunmuyor. Alaaddin Bey, lmnden nce, hastal nedeniyle stanbul'da tedavi grd. Ynetim Kurulu, 17 Kasm 1930'da Alaaddin Bey'e iki ay daha izin verdi. Alaaddin Bey, mrnn son alt yln Ajans'a hizmetle geirdi ve Ajansn Genel Mdr iken ld. Geriye yalnzca borlar, dul ei ve ocuu kald. 1931'de Ajans paydalar, u karar aldlar: "1326 (1920) iptidasnda (balarnda) Ankara'ya gelerek Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Umumiyesine intisap eden ve milli mcadelenin devam mddetince gerek mezkur idarede gerek bilahare irket halini alan messesemizde, bugne kadar alan Ajans Mdri Umumisi merhum Alaaddin Beyin ocuu ile refikas kimsesiz kalmtr. Hayatnda be para sahibi olmayan ve varislerine bir yn bortan baka bir ey brakmayan arkadamzn her trl geim vastasndan mahrum ailesine hi olmazsa bu borlar demesine medar olmak zere 5000 lira itas hususunda Meclis-i dare'ye selahiyat veriyoruz." Ynetim Kurulu da 1 ubat 1931'de Alaaddin Bey'e 5000 lira ikramiye verilmesini kararlatrd. Karara gre, 5000 lira ikramiyeden, Alaaddin Bey'in Ajans'a olan avans borlan kesilecek, kalan ailesine verilecekti.
ADLIYE
Amerika'y dolandran bankerin stanbul gnleri
nsul'u iade edecek miyiz?

Amerika'da halktan 118 milyon dolar topladktan sonra ortadan kaybolan banker Samuel nsul, 1934'te stanbul'da ortaya kt. Trkiye'de rahat bir hayat srmeyi planlayan nsul, kendisini bekleyen srprizlerden habersizdi.
ERTAN NAL
Banker nsul'un avukat cezaevinden kyor (sol altta) ve cezaevi kapsnda bekleen gazeteciler (sa altta).
stanbul'u ayaa kaldran, gndemi uzun sre megul eden olay, 29 Mart 1934 gn le saatlerinde Yunan bandral bir ilebin stanbul limanna gelip Kzkulesi aklarnda demir atmasyla balad. O dakikalarda stanbullular iin, bu geminin her gn limana girip kan dier gemilerden hibir fark yoktu. Tad yolcunun kimliini ise kimse bilmi-
yordu. Ama yarm saat sonra stanbul'da bulunan dnyann sayl ajans ve gazete temsilcileri merkezlerine 'acil' kaydyla u notu geiyorlard: "Amerika'da kurduu irketler araclyla halk 118 milyon dolar dolandrmakla sulanan mflis banker nsul bugn Yunan bandral Miotis gemisiyle stanbul'a geldi. Trk hkmetinin, hakknda gyabi tutuklama karar olan banker hakknda
alaca karar merakla bekleniyor... nemli gelimeler olabilir.1 NCE YUNANSTAN'A KAMITI Banker Samuel nsul -gazetelerde yer alan haberlere gre1929-30'larda Amerika'da bir kasrga gibi esen ekonomik bunalmdan sonra merkezi ikago olmak zere, eitli kurulular faaliyete geirmi, bankalar kurmu, komisyonculuk yapm, ilerinde dar gelirli ve iilerin de bulunduu binlerce kiiden tam 118 milyon dolar -1934'te bir dolarn deeri 120 kurutu- toplamt. nsul, daha sonra 1931 ylnda hileli bir iflasla tm kurulularn kapatm, tek kuru para demeden arkasnda ask ve fkeli yzler, elleri brlerinde kzgn bir alacakl topluluu brakp ortadan kaybolmutu. Kimse nsul'un nereye gittiini, daha dorusu katn bilmiyordu... Ama bilinen bir gerek vard: Milyonlarca dolar buhar olup umutu ve Amerikan hkmeti nsul'un peini brakmamakta kararlyd.
Hkmetin grevlendirdii ajanlar, aylar sren bir aratrmadan sonra nsul'un izini bulmay baardlar. Banker nsul, Yunanistan'dayd ve kendisini grenleri kskandracak bir yaam sryordu. leri yama ramen, gen bir sevgili bulmu, gnn gn etmekteydi. Banker nsul'un iadesini isteyen Amerikan hkmetinin bu talebi, iki lke arasnda 'sulularn iadesi' antlamas olmad gerekesiyle geri evrildi. Ancak Amerikan hkmeti basksn artrnca Banker nsul'un Atina'da geirdii mutlu gnlerin sonu grnd. nsul'un derhal Yunanistan' terketmesi istenmiti.
DENZDE TAKP
kiralad Miotis isimli Yunan ilebiyle 1,5 yln geirdii lkeden ayrlrken stanbul'a gitmeyi dnyor, orada kendisini kimsenin tanmayacan mit ediyordu. Ancak Amerikal ajanlar peini brakmamakta kararlydlar. Amerikallar, ilep Ege'de yol alrken bir baka gemiyle peine dtler. Bu arada kazazede
ss verilen birka ajan, bir sandalla nsul'un bindii geminin rotas zerine brakld. Ama grm geirmi banker nsul, bu tuza anlad. ilep, avazlar kt kadar barp aran sahte kazazedelerin yanndan tam yol geip gitti; stanbul'da demirledi. Tarihler 29 Mart 1934' gsteriyordu ve
Grnyle 'sevimli bir ihtiyar' izlenimi veren nsul, mahkeme heyetinden ald izinle, sorular oturduu yerden yantlyordu.
Gazetelerden...
Banker nsul olay gazetelerde geni yer bulur, onunla ilgili haberler manetlere karlrken, yazarlar da konunun gerisinde kalmam, nsul'u kelerine konuk etmilerdi. rnein 1 Nisan 1934 tarihli Cumhuriyet gazetesinin 'Hem Nalna Hem Mhna' kesinde u satrlar yer alyordu: "Dnyada hametli para hazretlerinin yapmad ey yoktur ama garabete baknz ki 80 milyon liras olan bu adam yeryznde ban sokacak 8 metrelik bir yer bulamyor ve serseriyane denizlerde dolap duruyor. Parann, gayrimeru kazanlm olsa dahi, bu kadar acze dt nadirdir."
Banker nsul, 100 bin liraya -o dnem iin byk parayd-
ADLYE
'KALBM KAN ALIYOR'
Banker Insul, Yunanistan'dan Trkiye'ye 100 bin liraya kiralad 'Miotis' ilebiyle geldi.
nsul, stanbul'da kendisini bekleyen srprizden habersizdi. Ayn gnn akam Amerika'nn Trkiye Bykelisi Mr. Skinner Trk hkmetine bir nota vererek Samuel nsul'un iadesini istedi. Trkiye ile Amerika arasnda sulularn iadesi antlamas imzalanmt ama TBMM bunu henz onaylamamt. imdi btn gzler Ankara'ya evrilmiti. Hkmet, nsul'u iade edecek miydi? Yoksa stanbul'dan transit geip bir baka lkeye gitmesine izin verme olasl var myd? Bu sorular zihinleri megul ederken polis, geminin evresinde tertibat alm, motorlarla devriye gezmeye balamt. Kamuoyunun merakl bekleyii uzun srmedi. Hkmet,
banker nsul'un Trk Ceza Kanunu'nun 9. Maddesi gereince mahkeme nne karlmasna karar verince, stanbul'da yeniden bir heyecan frtnas esti. Sz edilen madde, sann suunun 'adi sular' kapsamna girdiinin tespit edilmesi halinde lkesine iade edilebileceini ngrmekteydi. Hkmetin karar stanbul Emniyet Mdrl Beinci ube Mdr Dani Bey tarafndan, nsul'e ilepteki kamarasnda tebli edildi. Kaak banker tercman araclyla kendisine aktarlan karar dinlerken beti benzi att, kekeleyerek itiraza kalkt, kalp hastas olduunu ne srd. Ancak getirilen doktor, onun yalanlarn ksa srede ortaya kard. Buna ramen nsul karaya kmamakta direniyordu. Kendisine gerekirse 'zor kullanlarak' gemiden karlaca hatrlatlnca sus-pus oldu.
Banker nsul, bakanln Hakim Hikmet Bey'in yapt 3. Asliye Ceza Mahkemesi'ne karlrken duruma salonu hnca hn dolmutu. Yerli ve yabanc gazeteciler adeta birbirlerinin zerine kp fotoraf ekmeye alyorlard. nsul, 'uyruk' tesbiti yaplrken sorulan soruya u cevab verdi: "ngiltere'de dodum. Amerikan tebaasndanm. Fakat bu tabiyet iinde bir karklk vardr. Amerikallkla ngilizlik arasnda bir vaziyetteyim. Bunun iin kati bir ey syleyemeyeceim. Bir Yunan pasaportu ile seyahat ediyorum." Kaak banker daha sonra Amerikan hkmetinin mahkeme heyetine ilettii kendi hakknda hazrlanm dosyann okunmasn sessizce, ama gittike sararan bir yzle izledi. Hakim, iddialara karlk cevabn sorunca unlar syledi: "Ben masumum. Amerika'dan dmanlarm olmasa ayrlmayacaktm. Ama mukadderata tabiyim. Kalbim kan alyor."
LN KORKUSU
Mahkeme heyeti, karar verinceye kadar nsul'un stanbul'da bir otelde gzaltnda tutulmasn kararlatrd. nsul, polisler tarafndan nce Sirkeci'de bir otele gtrld. Ancak
1934'n k aylarnda gndemde neler vard?

Bekarlara vergi tartmas: Banker Samuel nsul, stanbul'da yakalanmadan nce kentte halkn, zellikle kadnlarn gndeminde ilk sray, bekar erkeklerden vergi alnmas konusu oluturmaktadr. TBMM'ye bir yasa nerisi olarak getirilmesi dnlen konu, kadnlar arasnda sevin yarat r.
Josephine Baker stanbul'da: Bir dnemin nl siyahi dans ve ses yldz Josephine Baker (1906-1975), 17 Ocak 1934'te, ikinci kez stanbul'a gelir. Saray sinemas emprezaryosu Msy Franko, yldz Trk hayranlaryla buluturur (masa banda, sadan ikinci). Baker Beyolu'ndaki Tokatlyan Oteli'nde kalr. Rehberi de gazeteci ve yazar Fikret Adil'dir.
Tramvay ebekesi geniliyor: Nafia Vekaleti stanbul'da tramvay ebekesinin geniletilmesi iin proje almalarna balar. Otobsler henz yaygnlamadndan, o yllarda kent ii ulamn ykn tramvay tamaktadr.
buray beenmeyince Beyolu'ndaki Londra Oteli'ne gidildi. nsul otel odasnda kitap okuyarak zaman geirirken, kaderini etkileyen nemli gelimeler oluyordu. TBMM, Trkiye ile Amerika arasnda imzalanan 'Sulularn adesi' antlamasn gndemin bana alarak onaylam, mahkeme de kaak bankerin lkesine iadesi yolunda karar vermiti. Ayn gn toplanan Heyeti Vekile de (Bakanlar Kurulu) nsul'un Amerika'ya iadesini onaylyordu. Karar, Londra Oteli'ndeki kaak bankere bildirildi. nsul, adeta idam hkm okunan bir sank gibi bu karar sessizce dinledikten sonra hemen korkusunu aa vurdu: "Lin edilmekten korkuyorum. Amerika'ya iade edilirsem beni belki de lin edecekler. Her ey aleyhime ok iyi hazrland." nsul, daha sonra tutuklanarak cezaevine gtrld. Amerika'ya iade hazrlklar tamamlanncaya kadar burada kalacakt.
MEKTUPLA YARDIM STEYENLER
lanlardan
Dnemin gazetelerinde 'grcye' kan 1934 model otomobillerden biri de Chevrolet'ydi. lan birlikte okuyalm: "Hayret verici zellikleri olan 1934 Chevrolet. Diz gibi hareket eden n tekerlekler, cereyan tevlit etmeyen (dourmayan) Fisher havalandrma tertibatl, saatte 80 mil srat, daha istikrar ve sessizlik... 5 kilometre tecrbe ediniz, ayn fiyattaki hibir araba size bu zevki bahedemeyecektir..."
ta kadar, herkesle pazarla oturan nsul'a, tutukevinde bulunduu srada mektuplar yad. Yardm taleplerinin yer ald bu mektuplarn sahipleri nsul'dan,100300 lira arasnda deien paralar istiyorlard. Yakar dolu bu mektuplarn tm de cevapsz kald.
'FELAKETN BALANGICI'
stanbul'a geldii gnden beri be parasz bir insan izlenimi vermeye alan, otel mdrnden kendisini savunacak avuka-
Banker nsul'un stanbul'a geliiyle yaratt frtna, 15 Nisan 1934 gn zmir'den Amerika'ya vapurla gnderiliine kadar srd. 9 gn tutuklu kaldktan sonra Amerikan eliliinin bir mensubu ve polisler refakatinde Adana vapuru ile stanbul'dan ayrlan Samuel nsul, nce Bandrma'ya, oradan da trenle zmir'e gtrld. nsul yol boyunca da elini cebine atmad. Sadece bir dilenci-
ye, bir kuru -lirann yzde biriverdi. Masraflarn yanndakiler karlad. Merak dolu baklarla bunun nedenini anlamaya alan polislere ise glerek unlar syledi: "Beni Amerikan hkmeti gtrdne gre masraflarn denmesi de onlara der." 15 Nisan gn, zmir'den Eksilona gemisine bindirilen nsul, Trkiye'ye yle veda ediyordu: " ... imdi Trkiye hudutlar haricine ktm bu dakika, benim iin felaketin balangcdr." Banker nsul, bu szleri bir n seziyle mi sylemiti, bilinmez. Ama Amerika'ya gtrlp yarglandktan bir sre sonra, arptrld hapis cezasn ekmekte olduu cezaevinde, demir parmaklklar ardnda yaama veda edecek, onun stanbul gnleri de gazetelerin sararm sayfalar arasnda kalacakt. S
Balk akn: ubat ortasnda stanbul'da iddetli bir kar frtnas olur ve Marmara, balk aknna urar. Balk fiyatlar ucuzlar.
Sinemada 'Leblebici Horhor': Ynetmenlii Muhsin Erturul'un yapt, barollerini nl sanat Behzat Budak ve Trkiye Gzeli FerihaTevfik Hanm'n paylatklar 'Leblebici Horhor Aa' filmi, ayn gnlerde pek ve Elhamra sinemalarnda gsterime girer. Mirasyedi Hurit Bey'le'Horhor' adl leblebicinin kz Fadime'nin ak yksn anlatan film, stanbullularn beenisinin yan sra, katld Venedik 2. Uluslararas Film enlii'nde 'Onur Diplomas' kazanacaktr.
Popler TARH Nisan 2001 6 1
KAPAK
Tarih 20 Nisan 1945; Hitler'in 56'nc yagn Babakanlk snanda kutlanyor. Yklm bir Berlin, Rus toplarnn gmbrts ve Amerikan uaklarnn bombardman, yagnnn fonunu oluturuyor.
Doenitz, Keitel, Jodl ve ordunun son kurmay bakan Krebs de mevcuttu. Gnlerdir zel hazinelerini Ruslarn eline gemeden kamyonlara yklemeye uraan Reich Mareali Goering biraz ge kald; ama o da sonunda tebriklerim sunmay baard. Kk yagn partisinden sonra Hitler snaktan karak Berlin savunmas iin hazrlanan iki birlii tefti etti. Bunlardan birisi kendi inad yznden Kurland'da kuatlan 18 tmenden deniz yoluyla kurtarlabilen bir avu askerden, SS 'Frundsberg' tmeninin kalntlarndan oluuyordu. Dieri ise Axmann'm Hitler Genlik rgt'nden gelen bir grup ocuk askerdi. ELLER TTREYEN BR HTLER 20 Temmuz 1944 tarihindeki bombal suikast giriiminden beri Hitler'in elleri titriyordu; ama yine de askerlerin hepsiyle el skt ve dmann Berlin nlerinde mahvedileceim syledi. Rus toplarnn sesleri gelirken, bu adamn ykntlar arasnda hl gven telkin edebilmesi inanlmaz bir eydi. Teftiten sonra gnlk askeri konferansa geildi. Ruslarn, Berim nlerinde mahvedileceim tekrarlad Hitler; ama generaller durumu biliyorlard. Hitler'den gneye gitmesini istediler. Birka saat veya en ok birka gn sonra Berlin tamamen kuatlacakt. Hitler bunu kabul etmedi. Ancak Rus birliklerinin Elbe'de Amerikallarla bulumas halinde, gney ve kuzey iin iki komutanlk kurulabileceini belirtti. Hitler'in akl hl kar saldrdayd. Giderek gereklerden kopmu, kendi kurduu dnyada yayordu. 'BYK KAI' BALIYOR 20 Nisan akam Berlin'den 'byk ka' balad. En eski dostu Goering, Avrupa'nn drt
bir kesinden yamalad hazineleriyle gneye gitti. Hitler lnce yerine gemeyi planlyordu. Ayn dncede olan Himmler de gitti. Her ikisi de Berlin'in kuatld 22 Nisan'da baa gemek iin giriimlerde bulunacaklar ve ikisi de Hitler tarafndan hain ilan edileceklerdi. Amerikallarn yakalad Goering, Nurnberg'de aslaca gece; Himmler ise ngilizler tarafndan yakalandktan hemen sonra zehirle intihar edeceklerdi. 20 Nisan gecesi emin bir yere doru ortadan kaybolan Ribbentrop ise Nurnberg'de idam sehpasna kartlan ilk Nazi olacakt. KARI SALDIRI EMR 21 Nisan gn, Hitler henz pes etmemiti. Berlin'in gney banliylerine giren Ruslara kar SS Generali Felix Steiner tarafndan giriilecek kar saldrnn emirleriyle urat. Berlin blgesindeki her asker bu saldr iin kullanlacakt ve Hitler, General Koller'e, tereddt gsteren her komutan en ge be saat ierisinde idam etmesi iin kesin talimat verdi. Bundan sonra da telefon banda hcumun sonucunu beklemeye balad. Ama ne Steiner'den, ne birliklerinden ne de hcumdan tek bir haber gelmiyor, hatta bunlar bulunamyordu. 22 Nisan gn, yllardr hi aksatlmayan askeri konferans
M. TANJU AKAD itler yagnnde her zamanki gibi lene doru uyand. Saat 11'e geliyordu. Hafif bir eyler attrdktan sonra yaknlarnn tebriklerini kabul etmeye balad. Snakta bulunan General Koller'in hatralarnda belirtildii gibi, cephelerde byk felaketler yaanrken 'eski muhafz'lar saylabilecek olan Goebbels, Himmler, Ribbentrop ve Himmler oradaydlar. Ayrca
Hitler, Berlin'in bombaland gnlerde, Babakanlk binas snann nnde. Bu, Hitler'in bilinen en son fotorafdr (sol sayfada). Hitler henz 'muzaffer bir lider' iken, sevgilisi Eva Braun ile birlikte (altta).
KAPAK
leden sonra saat 3'teydi. Ne kadar ilgintir ki kinci Dnya Sava'nn dier liderleri; Churchill ve Stalin de sabahn erken saatlerine kadar alp leye kadar uyurlard. Bu tempo evrelerindekileri perian ediyordu. Ama kim itiraz edebilirdi ki! Hitler Steiner'i sordu. Kimse bilmiyordu. Fakat haberler ktyd. Steiner'in hcumu iin ekilen birlikler yznden kuzey cephesi km ve Rus tanklar buradan kent snrlarnn iine girmilerdi. O andan itibaren 'film koptu'... EN BYK FKE NBET Grg tanklar Hitler'in hayatndaki en byk fke nbetine tutulduu konusunda hemfikir. Moranyor, sesi bouk bir lk gibi kyordu. Herkes onu terketmiti. Etrafnda ihanet, yalan, rme ve korkaklktan baka bir ey yoktu. steyen herkes gidebilirdi; o Berlin'de kalacak ve nc Reich'n bakentinin savunmasn bizzat stlenecekti.
Hitler son byk kararn vermi oluyordu. O gn Geobbels ve ailesini snaa davet etti. Bu fanatik mridinin kendisini sonuna kadar terketmeyeceini biliyordu. Hitler'in Berlin'de kalma karar Goering ve Himmler'i, birbirlerinden tamamen bamsz
olarak, devletin bana geme teebbsne srklemiti. Goering, 29 Haziran 1941'de Hitler tarafndan resmi halef tayin edildii iin, bu hakk kullanmak istiyordu. Himmler ise sveli diplomat Kont Bernadotte araclyla batllarla ayr bir anlama yapma fikrindeydi. Ama Hitler
Hitler kendi sonunu nasl hazrlad?

Hitler byk bir stratejisyen miydi? Asla. Ancak ok zeki olduu kuku gtrmez. lk balarda hasmlarnn hatalar sayesinde byk baarlar elde etti. Bunlar onun yenilmezlik inancn yaratt. En bata da kendisi inand. Ancak giderek daha ok hata yapmaya balad ve sonunda mttefiklerin zaferine en byk katky yapan da kendi hatalarnda srar etmesi oldu. te kendi asndan artlar ve eksileriyle Hitler'in ksa askeri karnesi...
Hitler Locarno Anlamas'n hie sayarak Renanya'y igal ediyor. Franszlar bu tarihte sadece 20 tmeni olan Almanya'y kolayca yenebilirler; ama blfn grmyorlar. Avusturya'y ilhak ediyor. Mnih'te Chamberlein'a ekoslavakya'nn paylamn kabul ettiriyor. Mart'ta tek kurun atmadan Alman ordusu Prag'a giriyor, Skoda fabrikalar artk I I I . Reich iin alacak, ek ordusu devre d. Eyll'de Polonya da mttefiklerin safndan decek. Ancak Hitler'in savaa erken girdii sylenebilir. Ayrca donanmay ihmal ediyor ve denizaltiarna ramen deniz hakimiyetini yine ngilizlere brakyor. Donanmaya hava kolu yaratlmasna izin vermiyor. Genelkurmay'n tutucu subaylarna kar Manstein'n plann kabul ederek batda byk bir zafer kazanyor ama hatalar da artyor. ngilizlerle bar umudu iinde 320 bin askerin Dnkerk'ten kamasna izin veriyor.
sadece radyo balantsna sahip olsa da mdahaleyi srdryordu. 23 Nisan gn, Hitler her ikisini de hain ilan ediyordu. Ykntlar arasnda dahi iktidar hrsnn bu kadar kuvvetli olmas inanlmaz bir eydi! 24 Nisan'da Hitler evraklarn yakmaya balad. Amerikan
ve Rus birliklerinin birletikleri, ancak igal blgeleri hakknda aralarnda ufak tartmalar olduu sylendiinde gzleri ldad: "Baylar, mttefikler her an birbirlerine debilirler, bu anda bar dnmek ihanettir..." Pekiyi Wenck neredeydi? Hitler'in akl imdi 9. Ordu ile
birleerek Ruslar gneyden vuracak olan Wenck'in hcumundayd. Steiner'den ve birliklerinden hl haber yoktu. 25 Nisan gn Berlin'i savunanlara bildiri datlyor, "Dayann, General Steiner ve General Wenck, Berlin'e yardma geliyorlar" deniyordu. Dou cephesine komuta eden Heinrici ise gerei biliyordu. Dokuzuncu Ordu kuatlmt, Wenck'in 12. Ordu'su ise yok olmak zereydi. Bunlarn birleip kuzeye yrmeleri ve oradan gneye gelecek Steiner ile birlemeleri olanakszd. Heinrici, Steiner'i aryor ve nihayet 25. Tmen karargahnda buluyordu. Heinrici, 'Niin hcum etmiyorsun? Fhrer iin hcum etmelisin' diye bardnda Steiner, 'O senin de Fhrer'in' cevabn veriyordu. Heinrici, Steiner'in asla hcum etmeyeceini biliyordu. AKAM ZYARETLER 26 Nisan'da Almanya ovalarnda sonsuz bir insan karmaas yaanyordu. 10 milyon asker,
ok az bilinen iki renkli fotoraf: Hitler, sivil giysileriyle Berchtesgaden malikanesinde: En solda, ok sevdii ve snakta kendi eliyle zehirledii kpei 'Biondi' ile birlikte. Soldaki fotorafta ise miyop olduunu hep gizleyen 'Fhrer', elinde lup, bir dokman inceliyor.
Rusya'ya saldrmadan nce Balkanlara girmesi Barbarossa harekatn zayflatyor. stihbarata inanmyor. Ruslarn sadece 185 tmeni var sanyor; ama 360 tmenle karlayor. Moskova'ya giden birlikleri durdurup Ukrayna'daki kuatma manevralarnda zaman yitiriyor. Ancak kn panie kaplan Alman ordusunu kurtaryor. Bu arada Alman ordusunu Norve'ten Libya'ya kadar ok uzak cephelere dald iin hibir cephede sonu alamaz hale geliyor. Stalingrad savunmaszken dnp bakmyor, sonra rakibinin ismine kaplp burada en kanl atmaya giriyor. Stalingrad'da 320 bin asker yitiriyor. Rommel Libya'dan ekilirken Tunus'a bo yere ok sayda asker gnderiyor talya'nn taraf deitireceini hissedip buray igal ediyor. Ama kuzeyde Kursk savanda taaruzu geciktirip Ruslara hazrlanma frsat verince zrhl birliklerini ezdiriyor. Hareketli savan stad Mareal Manstein' emekli edip sabit hatlar sistemine geince mttefiklerin iini kolaylatryor. Geri ekilmeleri yasaklanan ok byk Alman birlikleri kuatlyor ve elden kyor. Generallerin aksine, Normandiya karmasnn yerini doru tahmin ediyor; ama bu konuda kendisi gibi dnen
yegane mareali Rommel'in emrine, saldry pskrtecek olanaklar vermiyor. Komuta sistemini bizzat denetlemek iin karmaklatrmas mttefiklerin ilerlemesini kolaylatryor. Ardenler'de son savunma olanaklarn heba ediyor. Her yeri elde tutma tutkusu, baarl generallerini etkisizletirmesi ve ekilmeyi yasaklamasyla mttefik zaferini hzlandryor.
Popler TARH Nisan 2001 65
KAPAK
Hitler'in 'resmi ' giysileri

Soldan saa doru; S ,A. niformas, Reichfhrer niformas, askeri giysisi, ordu teftileri srasnda kulland askeri kaputu ve diplomatik seremonilerde giydii kyafet. 'Fhrer' bu giysilerin hepsinde 'Demir Ha' niann tard.
Kayda geen son szleri

Hitler, 29 Nisan 1945 sabah dikte ettirdii vasiyetnamesinde, savan sorumluluunu ngilizlere ve Yahudilere atyor, askerlerin teslim olmadan sonuna kadar savamalarnn gelecek nesillere rnek olacan sylyordu. Sonra Goering'in halefi iini tekrar geersiz klarak yerine Doenitz'in gemesini istedi. Tekrar Yahudilere atmaya balad. Mallarn partiye, parti yok olursa devlete brakyordu. 'Devlet de yklrsa zaten syleyeceklerimin kymeti yok' diyor ve intihar kararn yazya geirtiyordu. Hitler vasiyetnamesini imzalarken ahit olarak Goebbels, Bormann ve generalleri ard. Goebbels de intihar edeceini yazdrd. Savan dumanlar arasnda son gnn gnei domaya alyordu. Vasiyetin kopyalarn gtrmek zere gen subay seildi. Hitler artk hayali ordular sormuyordu. Ruslar snaa ok yaklamlard. Birka yl nce Don, Volga, Norve, Balkanlar, Libya gibi cepheleri mtalaa eden Hitler ve generalleri imdi Ruslarn Wilhelmstrasse'den Babakanlk bitiiindeki Havaclk Bakanl'na kadar ilerleyip ilerlemediini renmeye alyorlard. Hitler'in kayda geen son szleri, tekrar ihanet ve Alman ulusunun douda bir gn tekrar fethetmesi gereken yaama alanlar hakknda oldu.
10 milyon mlteci, 10 milyon esir asker ve ii. Fazlas vard, eksii yoktu! Almanlarn kimisi teslim olmaya, kimisi de teslim olanlar vurmaya urayordu. Ama hemen hepsi Kzlordu'nun elinden kurtulmak iin batya akyordu. Mttefik uaklar rastgele ate ayor ve ok sayda esir askeri vuruyordu. Rus toplar Berlin'in tmn ate altna almt. Akam saatlerinde Hitler'e iki ziyareti geldi. Mehur deneme pilotu Hanna Reitsch binlerce yangnn ateiyle kzla alan Berlin'e son inii gerekletirmiti. Yanndaki General von Grein, Rus uaksavarlarnn ateiyle yaralanmt. ki ziyareti snaa girerken, ilk Rus mermileri de baheye dmeye balad. Birka saat sonra Kzlordu son iki havaalann, Gatow ve Tempelhof'u ele geiriyordu...
GERLM ARTIYOR
27 Nisan gn, snakta Hitler'le birlikte lmek istemeyenler arasnda gerilim artt. Bormann telsiz banda, Wenck ve dier generallere durmadan ar yapyordu. Hitler en eski Nazilerden Fegeln'in ay-
rldn rendi ve silahl bir SS arama birlii gnderdi. Fegeln yakalanp snaa getirildi. Eva Braun'un kardeiyle evli olduu halde, baheye kartlp kafasna bir kurun skld. Eva bunu nlemek iin hibir ey yapmyor, Hanna'ya dnp, "Zavall Adolf, herkes ona ihanet ediyor" diyordu. 28 Nisan'da Ruslar Berlin'de direnii krmak iin sokak savalarna baladlar. Silah sesleri snaa yaklayordu. eridekiler olup biteni ancak radyolardan renebiliyorlard. Steiner'den mit kesilmi ama Wenck son kez aranyordu. Ruslara ate ederek Amerikallara doru kaan birliklerden ses gelmeyince mit kesildi. SIINAKTA EVLLK 29 Nisan sabahnn ilk saatlerinde Hitler 'dnya evine' girdi. Sevgilisinin istei zerine ona bu mkafat ltfederken, artk evliliin partiye ve ulusuna kar grevlerini engelleme korkusundan kurtulmu grnyordu. Sadece 24 saat srecek olan bir evliliin ne zarar olabilirdi ki! Goebbels, birka blok tede bir halk taburunda Ruslarla savamakta olan bir belediye encmen yesini bulup getirdi. akn belediyeci snan bir odasna alnd. Hitler, mevcut koullarda formalitelerin ksa kesilmesini istiyordu. Gelin ve damat saf Aryan rkndan olduklar ve irsi hastalklar olmad konusunda yemin ettiler. Sonra Hitler'in zel dairesinde kk bir ampanyal parti verildi. Hitler'in dili almt ve Goebbels'in nikahnda sad olduu gnleri anmsyordu. Ama hzn, her eye hakim oldu ve insanlar gzyalarn engelleyemeyince, birer ikier Hitler'in evresinden ekiliyorlard. Hitler de yan odaya geerek vasiyetnamesini yazdrmaya balad.
SON SAATLER
Hitler o gn leden sonra Mussolini'nin, metresi ile birlikte ldrldn rendi. ok sevdii kpei Biondi'yi zehirledi ve dier ikisini kurunlatt. Sekreterlerine de Ruslarn eline dme tehlikesine kar zehir datt. Ancak bu saatlerde, intihar gze alamayan ve gitmek isteyen baz kiilere izin verdi. Snakta kimsenin yatmaya gitmemesi sylendi: Fhrer veda edecekti. 30 Nisan'a girilmiti. Saat sabahn 3'yd. Yaklak 20 kii yemek salonunda sraland. Bunlarn ou kadnd. Hitler anlalmaz bir eyler mrldanarak hepsinin elini skt. Ve odasna dnd. Eva siyanr, Hitler ise tabancay tercih etmiti. stei zerine cesetleri yakld. Artk ef yoktu. Snaktaki gerilim birden kalkt. Bazlar snan kantininde dansetmeye baladlar ve ksa sre sonra 'parti' rndan kt. Goebbels'in kars be ocuunu ldrp intihar etti. Goebbels, Krebs ve Burgdorf da lm setiler. Geri kalan yzlerce kii, smaktan kp kamaya alt ve bir ksm bu kargaada ld. Sava, Devlet Bakanl'n stlenen Doenitz'in Almanya'y kaytsz artsz teslim edecei 7 Mays'a kadar devam edecekti. Bin yl mr biilen nc Reich'n yaam yalnzca 12 yl srmt.
Konuma ve nutuklarnda Hitler dinleyicilerini etkilemek iin, ilgin bir 'beden dili' kullanrd. Ayrca topluluk nne kmadan nce, saatlerce prova yapard.
Popler TARH I Nisan 2001 67
nasl ortaya kt?

Ermeni terr rgt ASALA hangi artlarda, nasl ortaya kt? Bat, bu rgte ne zamana kadar gz yumdu? ki kutuplu bir dnyann Souk Sava artlarnda 'Ermeni Sorunu' nasl ekillendi?
Bu nedenle II. Dnya Sava sonrasnda konu yeniden gndeme getirildiinde, hemen herkes 'Ankara'nn hazrlksz yakalandn' sylemitir. Gerekten ou kez, tarihe gmlm konular tartrken Trk temsilcilerinin, 'Byle bir sorun mu vard?' eklindeki tepkileri ve 'Trkiye Cumhuryeti'ni ilgilendirmez' yantlar, kar tarafn istedii gibi at koturmasna zemin hazrlamtr. SAVA SONRASI II. Dnya Sava ertesinde smrgeciliin tasfiyesi ve btn uluslarn bamszln kazanmas rzgarlar esmee baladnda, bundan Ermeniler de etkilendiler. 1965'te Erivan sokaklarnda, 'Topraklarmz, topraklarmz' feryatlar arasnda yaplan gsterilere ve soykrm ant dikilmesine, Sovyet rejimi de kar kmad. Boleviklerin sulu ilan edilmemesi ve sadece Trklerin 'gnahkar' gsterilmesi kouluyla, Bat'da balayan akmn NATO'nun orta Trkiye'yi hedef almas ilerine geliyordu. 'Dman cephesini' paralam oluyorlard. K KUTUPLU DNYADA ERMEN SORUNU ASALA terrizmine varacak bu balang dnemi konusunda, 1970 ylnda Beyrut'ta Basn Atees iken tan olduum olaylar konusunda o zaman yazdm bir yazy, geerliliini hl kaybetmedii iin, aynen aktarmay yararl buluyorum: "Lbnan'da yaymlanan bir Ermeni dergisinin kapandaki 'nl Ermeniler' kompozisyonu dikkatimi ekti. Mikoyan ile Glbenkyan' en ne ve yan yana koymulard. Birincisi en eski Boleviklerdendi ve Sovyetler Birlii'nin cumhurbakanln bile yapmt. kincisi ise ngilizlerle ibirlii iinde petrol oyunlarna dalm ve dnyann en
zenginlerinden biri olmutu. Dnyann iki cepheye blnd bu aamada, Ermenilere, her ikisiyle de vnmekten baka kar yol kalmamt. nk anavatanlarndaki gstermelik cumhuriyet, tamamen Moskova'nn gdmndeydi, diyasporadakiler ise Fransz, ngiliz, Amerikan vatanda olmulard. Bamszlk iddiasyla ayaklandrlmalarnn sonucu, asl kimliklerini kaybetmeleri ve blk prk btn dnyaya yaylmalar olmutu. Bir bakma kendilerini Yahudilere benzetiyorlard. Bu dankln etkisi, partilerinin ilikilerinde de fark ediliyor. Tanak Partisi ABD ile birlikte hareket ediyor; Hnak'n arkasnda ise Sovyetler var. kisinin dnda kalanlar herkesle -Trkiye dahil- dost geinme adna Ramgavar Partisi'ni kurmular. ok sktlar m, Ermeni milliyetilii adna birleiyorlar. deolojik ayrlklarn unutuyorlar. BEYRUT-ERVAN HATTI Sovyetler'e casusluk yapan ngiliz ajan Philby, Beyrut'tan Erivan'a ksmen Trkiye, ksmen ran zerinden geen balant yolu zerinden, sadece haber deil, iki taraf arasnda insan ve altn kaaklnn varln belirtir. Aslnda bundan ngiliz ve Amerikallar kadar, Ruslar da ikayeti deildi, zira iki taraf da yararlanyordu. Tpk Hong Kong'dan hem kapitalistlerin hem de Komnist in'in yararlanmas gibi. 1880-1920 arasnda destek vermi grnenlerin kendilerini ne hale sokmu olduklarndan edindikleri deneyimle, Ermeniler imdi herkesi idare etmeyi yeliyorlar. Bu onlara g de kazandryor. Zira rnein Sovyetler, Erivan'dakileri, Marsilya ya da Los Angeles'takilerden koparamayacaklarn bildiklerinden ve belki de bir gn onlar da komnist yapmaya yardmc olacakla-
Ankara, 7 Austos 1982; Esenboa havaalan: ki Ermeni terristin eylemi sonucu 9 kii ld, 82 kii yaraland. Bir yl sonra ise Paris'in Orly havaalannda gerekletirilen benzer bir saldr tm dnya basnnda yankland.
ORHAN KOLOLU ustafa Kemal'in 1922 Eyll'ndeki zaferle bir anda zmir, anakkale ve stanbul'a varmasna karlk, Selanik'e kadar ilerlemesi itmelerine direnerek, dnyaca onaylanacak bir barla durumu zme kararllyla ordularn frenlemesi, Osmanl'dan doan sorunlar tamamen sona erdirme arzusunun rnyd. Trkiye Cumhuriyeti'nin bir daha bu sorunlarla uramas istenmiyordu. 'Yurtta sulh, cihanda sulh' ilkesi ve kesin olarak 'Misak Milli' snrlarnn dna tamama kararll nedeniyle, Ankara Hkmeti, Ermeni sorunlarna eilmeyi dnmemitir.
. ERMEN SORUNU
7 Austos 1982'de Ankara Esenboa havaalanndaki kanl saldr (sada), ASALA'nn 1973'ten 1986'ya kadar gerekletirdii 180'i akn eylemin trmanma noktalarndan birisiydi.
Beyrutlu Ermenilerin sinemas

1970'lerin banda Beyrut: Lbnan'daki Ermeni cemaati kendi iinde hl Trke konuuyor, Trke arkl filmler izliyor; ticaretinin byk ksmn Adana, Mersin ve Gaziantep'ten gelen Trk mterilerle yapyordu. Ermeni cemaatin yzde 99'u 'eski olaylar' anmyordu. Ancak yzde birlik bir terrist grup karsnda da korkudan ses karamyordu. Fotorafta, 70'lerin Beyrut'unda, mterisinin ounluu Ermeni olan ve srekli Trk filmi oynatan bir sinema salonu grlyor. Burada, ylda birka kez, bombalar patlatlrd.
denemesi yapmak iin kullanlan sarkl bir kafadr; yumruun iddetine gre, altndaki ibre gcn derecesini gsterir. Dolaysyla, neden bu hale geldiklerini sorgulayan ve gemiin olaylarn bilmeyen gen Ermeni kuaklarna, 'Hepsi katil Trklerin suudur' mesajn vermek Batllar rahatlatyordu." ASALA SAHNEDE te 1970'te Lbnan'da durum byleydi. Ben Beyrut'tan ayrldmda ise Arap-Yahudi atmas ne gemi ve daha sonra da Lbnan'da tam bir i savaa dnecek atmalar balamt. 1973'te Trkiye'nin Los Angeles konsolosu ve yardmcsnn ldrlmesiyle ASALA terr rgt ortaya kt ve olaylar bambaka bir ivme kazand. Bat tarafndan uzun sre hogryle karlanan bu rgt, Trk diplomat ve temsilciliklerini hedef alyordu. dzine cinayet, saysz yaralama ve sakat brakma eylemlerine yol aan bu kanl saldrlar, yllara gre yle bir younluk gsterdi: 1975 Viyana 1976 Beyrut
rn dndklerinden, konu zerinde fazla tutucu olamyorlar. Ancak hem Rusya'nn hem de Bat dnyasnn, olaylardaki kendi sorumluluklarn unutturmak iin bir 'Tete de Turc'e yani her suun zerine atlaca ve durmadan kafasna kaklaca bir gnah keisine ihtiyalar vard. Biliyorsunuz 'Tete de Turc' panayrlarda yumrukla kuvvet
1977 Vatikan 1978 Madrid 1979 Haag, Paris 1980 Bern, Vatikan, Atina, Paris, Sidney 1981 Paris (3 kez), Kopenhag, Cenevre, ran, Roma, Napoli 1982 Los Angeles, Ottawa (2 kez), Boston, Lizbon, Rotterdam, Bulgaristan 1983 Belgrat, Brksel, Lizbon 1984 Tahran, Viyana (2 kez) 1991 Budapete. Trkiye'nin diplomatik temsilcilikleri gibi, Trk Hava Yollar brolarna da yneltilen bu saldrlar, Batllar tarafndan haklym gibi sunulduka, terristler ii azttlar; 1982'de Ankara Esenboa havaalann basp bombaladlar ve 10 kiinin lmesiyle 72 kiinin yaralanmasna neden oldular. Avrupa'da ASALA hl da nemsenmiyordu; ama 1983'te Paris'in Orly havaalanndaki THY brosu nnde bomba patlatlp 5 kiinin ldrlmesine, 63 kiinin de yaralanmasna yol aldnda, olay ilk kez ciddiye alnd! Fransa ASALA'ya resmen, 'eylemlerini darda yapma' uya-
rsnda bulundu. ASALA'DAN PKK'YA ASALA olaylarnn Kbrs geriliminin dorua ulat bir aamada trmanma gsterdii dikkatlerden kamaz. Yunanllar Kbrs'tan Trkleri karmak iin terrist eylemleri artrrken Ermeni terr de hzlanr. 1974'teki Kbrs kartmasnn arkasndan gelen ambargo, daha sonra 1980'lerden itibaren Sosyalist Blok ile NATO arasndaki yumuama, Trkiye'nin Bat iin nemini azaltmtr. Bu ortam hem Yunanistan'a -Ege krizini Kbrs'a eklemeyehem de ASALA'ya cesaret vermiti. Ancak dorudan eylemlerin tepki grmeye balamas, yeni taktiklere ynelmelerine de zemin hazrlad. Bu, Batl devletlerin de iine geliyordu. Fazla glenen ve haklar arayan bir Trkiye holarna gitmiyordu. Bata Dev-Solcular olmak zere, zellikle Almanya'da, Trk temsilciliklerine saldrlar bu dnemde artt. 1983'ten itibaren de bu tr eylemlerin PKK terrne dnmesi de rastlant deildir.
ASALA'nn PKK'ya destek vererek daha da kapsaml bir sorun yaratmaya yardmc olduu biliniyor. Yunanistan ise kamplar kurdurarak, silah vererek ve sava iin eiterek birinci planda rol oynad. KEND TARHLERNDEN KORKTULAR Batllarn ASALA terr gibi PKK terrne de bir sre gz yumduktan hatta onu besledikten sonra, kendileri de hedef olmaya balaynca -ya da PKK olaynda olduu gibi artk ie yaramaz hale gelince liderini teslim ederek- geri ekilmelerinin kkeninde, kendi rk nlerinin gndemde tutulmasn nleme abalar barol oynamaktadr. Soykrmlarn hazrlayan rklk
tutkusunun 19. yzyl Avrupa dncesinin rn olduunu, ngiliz ve Franszlarn stnlk mantyla balayp Almanlara doru eritiini bilmeyen yok. kinci Dnya Sava srasnda yalnzca Almanlarn deil, btn Avrupallarn Yahudi Soykr-
1968'de Marsilya: 'Soykrm'dan sz eden afiler ve duvarlarda, Trklerin 'Nazi' olduunu, 2 milyon Ermeni ldrdklerini ifade eden yazlar...
Afi savalar
Beyrut duvarlarn 70'li yllarda 'zgr Ermenistan' afileri doldurmaktadr. Evet, zgr Ermenistan; ama hangisi? Bunun gerekte Sovyet Ermenistan'n hedeflediini herkes bilirdi ve taraflar arasnda tartmalar balard. Yalnz Trk Elili'nin deil, Sovyetler'in de talebiyle afiler kaldrld. br yandan Ermeni savas Antranik ile Filistinli El Fetih gerillalar arasnda bir paralellik kurmaya alan duvar afiine de sac Ermeniler kar kard. Olay, ABD Elilii'nin de houna gitmezdi.
ERMEN SORUNU
Viyana, 20 Haziran 1984: Ermeni terristler Trkiye'nin Viyana alma Ataesi Erdoan zen'i bombal bir saldryla otomobilinde ldryorlar.
Neden diyaspora szc kullanlyor?

Diyaspora szcn ansiklopediler, 'Srgnden sonra Yahudilerin dnyann her tarafna yaylmas' diye tanmlarken, ncil de 'Kuds'n dnda bulunan Yahudi Hristiyanlar' diye bir tanm getiriyor. Tamamen Yahudi tarihine ait bu kavram 20. yzyln ikinci yarsnda, Ermenilerin srarla kendileri iin kullanmalarnn arkasnda, 1915 olaylarn II. Dnya Sava'nda Nazilerin Yahudilere uygulad soykrmla zdeletirme abas yatyor. Ermenilerin baka lkelere g hareketi Osmanl ncesinde de vardr. Balkanlara, Polonya'ya kadar gitmilerdir. ran'dan srlmlerdir. Fatih'in onlar, Rumlarn ayak atmalarna asla izin vermedii stanbul'a yerletirmesi de diyaspora saylmaldr. nk zorla getirilmilerdir. 19. yzylda Amerikan misyonerlerinin protestanlatrp Amerika'ya glerini salamalar da ayn erevede dnlr... Bugn Ermenilerin 1915'e dayal bir diyaspora ve onunla ilgili bir soykrm kavram zerinde younlamalar, kimlik bulma sorununun yansmas olarak ortaya kyor. Nazilerin Yahudilere uyguladklar soykrmla hibir benzerlii olmayan 1915 olaylar zerinde durmalar ve kkeni 1880'lere kadar uzanan Ermeni terrizmini anmsamak istememeleri, aslnda tarihle hesaplamak istemediklerini gsteriyor.
lim etmilerdir. Daha da ilginci, Fransa'nn 1960'larda ldrd bir milyonu akn Cezayirli konusunun ele alnmasn istememesidir. Babakan Jospin, "Bunun yargsn tarihilere brakalm" derken, Ermeni konusunun tarihilere braklmasna ise kar klmaktadr. Dnya apndaki Amerikal tarihi Bernard Le\vis, soykrm iddiasn rten bir makale yazd iin, Fransz mahkemelerince mahkum edilmitir. Soykrma gereke yaplan belgelerin gerekliklerini sorguladklar iin, iki bilim adam, Davison ve Giles Veinstein de tehditlere uratp grevlerinden uzaklatrlmak olaslyla kar karya braklmlardr. KIKIRTMALARI RTMEK N 19. yzylda insanla rkl alamakla kalmayp 20. yzylda da tarihin en byk kym-
m'na katkda bulunduklar artk kantlanm durumda. Franszlar 100 bin Yahudi'yi gaz odalarna gnderilmek zere Nazilere tes72 Popler TARH/ Nisan 2001
larn ve en kanl toplu savalarn yaatanlarn, kendi kkrtmalarn rtmek iin bakalarn hedef gstermeleri, savunduklar 'Aydnlanma' felsefesine ihanet olmuyor mu? Bu soruyu ortaya atarken, '1880'lerden beri Trkler Ermenilere hibir ey yapmadlar' noktasna varacak deiliz. Bugn ne Ermenilerin ne de Batllarn hi szn etmedikleri -hatta camilere doldurulup yaklm- Trk ve Krt kurbanlarn says kadar, tehcir (zorunlu g) srasnda yaamn yitirmi Ermeni vardr. imdi Krtlerin bile dlanp sadece Trklerin sulu ilan edilmesi abas karsnda, eskiden beri akladm u grm tekrarlayacam: Sulu krssne Trkler (Krtlerle birlikte), Ermeniler ve kkrtc Batllar el ele tutuup kmal ve sorumluluu her bir taraf, te bir orannda paylamaldr.
Blbn z'n Topkap'daki 17 yl
Saray'da bir Cumhuriyet kz

Babas Tahsin z'n grevi nedeniyle, kk bir ocukken yaamaya balad Topkap Saray'n Blbn z, 'evi' olarak benimsemi, bu mekanlardan 17 yl sonra, bir gen kz olarak ayrlmt.
DEVRIM AKR
sar- Atika Mdrl'nn bir blmn oluturan Topkap Saray'nn mdr Mehmed Refik Bey emekli olduunda, bu grevi Tahsin z stlendi. Bu yeni grev yalnz Tahsin z'n deil, ailesinin yaamn da olduka etkiledi. nk z'n, zor ve youn bir almay gerektiren bu grevi hakkyla yrtebilmesi, yrtrken de mzenin gvenliinin salanmas iin, 'Saray'da yaamas ge-
rekiyordu. Tahsin z, 1934 ylnda, ailesiyle birlikte Topkap Saray'na yerleti. Bu srada bir ift kk gz, tm olanlar izliyordu. Bu gzler, Tahsin z'n kz Blbn z'e aitti.
SARAY'IN YEN SAKNLER
Bakn Blbn z, Saray'a ilikin ilk izlenimlerini nasl aktaryor: "Saraya tanmamzn tam tarihini hatrlayamyorum. Ama, ilkokula henz balamamtm. Caalolu'nda oturduumuz, Topkap Saray'na tanacamz ve babamn orann mdr olduu, ocuk halimle arlayabil-
diklerimdi. Daha sonralar duyduuma gre, Saray'n gvenlii asndan mdrlerin orada oturmas uygun grlm. Ama bunu babam m istemi, yoksa Maariften mi gelmi byle bir neri, onu da tam bilmiyorum. Bir gn, sarayda oturacamz evi grmeye gitmitik. Bu bina, sarayn nc avlusunda,
Blbn z: Kdemli bir eitimci

Genliinin 17 yln Topkap Saray'nda geiren Blbn z, I I . Dnya Sava srasnda askeri eitim gren gen kzlar arasnda da yer alm. 74 Popler TARH I Nisan 2001 lkokulu Topkap Saray'na ok yakn olan 49'uncu lkokul'da bitiren ve sonrasnda Beyolu'ndaki ngiliz High School'a devam eden Blbn z, ortaokulun ardndan imdiki Robert Kolej'in Arnavutky'deki kz blmnde eitimini srdrm. niversite iin Tbbiye'yi istemi ama o yl bavurular fazla olduu iin, bunu gerekletirememi. ngiliz Filolojisi'nde karar klm. Buradaki eitimini tamamladktan sonra, Sivil Havaclk Enstits'nde 5 yl kadar evirmen olarak grev alm. Sonrasnda ise 1960'ta alan stanbul Teknik niversitesi Yabanc Diller Okulu'nun ilk 'hocalarndan' biri olmu. Blbn z, halen ayn okulda, blmn en kdemli retim grevlisi olarak almalarn srdyor.
Hazine Dairesi'nin srasnda, Haydarpaa-Kadky ynne bakan taraftayd. Buray bize lojman gibi tahsis etmilerdi sanrm. Kalacamz yer, Enderun Reviri'ydi. Oradan ilk hatrladm, binann ortasnda yer alan ve eskiden muhtemelen 'eczane' olarak kullanlm olan oda... Bu oda beni ok etkilemiti. Duvarlarda dolaplar, dolaplarn iinde ieler, ilalar, ortada bir tane byk masa ve zerinde bugn bile ok net gzmn nne getirebildiim bir terazi... O oda daha sonra benim odam oldu." Yazlarn yaz gibi, klarn da k gibi getii 50-60 yl ncesinin stanbul'unda, koskocaman bir ta binann iinde yaamann zorluklarn da hatrlyor Blbn z: "Evin ok byk bir salonu vard. Salon o kadar byk ve
tavan o kadar yksekti ki, sert geen klarda, ailecek odann ortasnda duran ini sobann etrafna dizilir, yine de snamazdk. Evin mutfa ve banyosu da, sonradan uydurma bir ekilde yaplmt. Ben ve kardeim lban, kktk; zorluklar pek anlamyorduk ama bunun, zellikle annem iin pek de kolay bir yaam olmad akt."
gnlerinde karlara bata ka, Divanyolu'ndaki ilkokula nasl gittiini... Tahsin z ve ailesi Saray'a tandklarnda, orada Osmanl'nn son dneminden kalma saray grevlileriyle karlarlar. Blbn z'n belleinde, has ahrlardan sorumlu aalardan saray ccesine, haremaalarndan eitli grevlilere kadar bir-
Talisin z ve ailesi Saray'a tandklarnda, Osmanl'dan kalma grevlilerle karlarlar.

Blbn z, ailesiyle birlikte Saray'a tandnda, henz 5 ya da 6 yanda kk bir kz. O yllarda, sarayn meyva aalaryla dolu bahelerinde, kuzenleriyle oynadklar oyunlar hi unutmuyor. Bir de, souk k ok renkli sima yer alr. "Babamn anlarna gre," diyor Blbn z, "Mdrle getirildii srada Saray'da, Osmanl'nn son dneminde grevlendirilmi sonra da gidecek yerleri olmad iin orada kalm
Blbn z'n bu saray insanlar arasnda en iyi hatrlad kii, Tokatl Cce Bahri Bey... Glmseyerek anyor onu... CCE BAHR BEY "Cce Bahri Bey, Saray'a dair anlarm iindeki en renkli simalardan biridir. Babam onu kapda grevlendirmiti. Osmanl dneminden kalma dalkavukluklara eilimli bir insand, babama da yle davranrd ou zaman... Herkese komplimanlar yapard. ok dedikoducuydu, hep bakalarn ikayet ederdi. Bu da sanrm, Saray'daki yaam tarzndan kaynaklanyordu. Her zaman siyah bir takm elbise giyerdi ve altn kstekli saatini takard. imand, bastonla yrrd. Ara sra, at kap kar, bizim eve yemee gelirdi. Babam onu pek sevmezdi sanrm, surat aslrd o geldiinde; ama 'gelme' de diyemezdi. Annem ok yumuak bir kadnd, iki arada kalrd. Evde kk bir masa vard; onun yemeini oraya koyard annem, nk sofraya boyu yetimezdi. Bahri Bey sonralar, daha ok babam stanbul dna gittiinde gelmeye dikkat etti. Bize komik hikayeler anlatrd, gldrrd. Galiba hi aile hayat yaamad iin, daha ocukluundan Saray'a geldii ve yalnz kald iin, bizimle zaman geirmekten holanyordu..."
Bulbn z ve erkek kardei lban z 50 yllarda, Topkap Saray'nn ikinci avlusundaki Adalet Kulesi'nin nnde: leride mimar olacak olan lban z, babasnn izinde, Saray'n restorasyon almalarna da katlacaktr.
Enderunlular varm. Birok milletten ve Anadolu'nun birok yresinden farkl insanlar." Saray artk bir mze, 'bir devlet dairesi' olduu iin, Tahsin z bu insanlara da birer grev vermek gerektiini dn-
m. Daha ilk gnden, 'artk memur olan bu insanlara' Saray'n 'bir devlet mzesi haline getirildiini', mzede iyi niyetli bir almann sz konusu olduunu, dedikodunun kesinlikle yaplmamas gerektiini sylemi.
Saray'dan Mze'ye dnm

17. yzyln ilk eyreinde, stanbul'da bulunan ve Venedik Cumhuriyeti'ni temsil eden Bykeli Ottaviano Bon, 1653'te ngiltere'de yaymlanan anlarnda, Osmanl mparatorluu'nun sarayn yle tanmlyordu: "Byk Efendi'nin (padiahn), yresindekilerle birlikte yaad Saray, kt'ann (Avrupa) ucunda, Bizans'n bulunduu ve Karadeniz'in azna doru bakan noktasndadr ve gen biimindedir. ki yan Trakya Bosforu ile evrilidir, ncs ise stanbul kentine yapktr. ok yksek ve salam bir duvar yresini dolanr. Bu duvar stnde birok nbeti kuleleri vardr..." Yaklak 400 yl boyunca Osmanoullar hanedann arlayan Topkap Saray, 31'inci padiah Abdlmecid dneminde (1839-1861) terk edildi, Dolmabahe Saray'na geildi. Topkap Saray yalnzca idari ilerde kullanlr oldu. Cumhuriyet dneminde ise Topkap Saray, artk yeni rejimin bir mzesiydi: 3 Nisan 1924'te alnan Bakanlar Kurulu kararyla Saray, mze haline getiriliyordu. Fakat, bu mzenin halka almas iin, '30'lu yllarn gelmesini beklemek gerekti.
AKR VE EMN AALAR Bu renkli simalarn iinde, bir de haremaalar var tabii. Sakalsz, buru buru yzleriyle, zellikle ocuklara ok scak davranan haremaalar. Cce Bahri Efendi dnda, Saray'daki yeni grevliler arasnda, Blbn z' en ok bu insanlar etkilemi: "Haremaalar, giri kapsnda grevlendirilmilerdi. Bunlarn iinde 'akir Aa' diye biri vard. Uzun boylu, iri yar, siyahlar iinde... akir Aa'dan baka, ok gleryzl biri olan Emin Aa'y hatrlyorum." Bu haremaalar, daha Tahsin z ve ailesi gelmeden nce, Saray'n su deposu olan Dolapoca'nn geni bahesinde allar, kmesler yapmlar, kuzu ve tavuk yetitir- j misler, baheye sebze ekmiler. Saltanat sona erdikten sonra, kendilerine herhangi bir para gelmedii iin, bunlar satarak geinmeye almlar. Haremaalarnn kulland bu bahe, Saray 'mze' olduktan sonra da ziyarete almam. Blbn z, Saray'daki kimi binalarn st katlarndaki koularda kalan haremaalarnn yeni grevlerini severek, ciddiye alarak ve zveriyle yaptklarn dile getiriyor: "Saray'n o laubaliliinden, yllar sren isizlikten sonra, grevlerini ok ciddiye almlard. nk artk bir sarayda deil, bir devlet kurumundaydlar. O dnemde herkes Cumhuriyet'e yle bir kucan amt ki, sanrm bu insanlar da kendilerini bu yenilik duygusuna brakmlard." HAREM'DEK KF KOKUSU 5-6 yalarndayken girdii Topkap Saray'ndan bir gen kz olarak kan Blbn z, orada yaad yllar boyunca, kocaman selvi aalarnn glgesinde, ucu buca grnmeyen bahe-
Blbn z, 5-6 yalarnda, Saray'n Harem'inde (solda) ve bugn, 'kf kokuyordu' dedii Harem'in, Akaalar blm (sol altta).
lerde gece gndz, hibir korku ya da rknt duymadan dolatn sylyor. Hatta annesini ziyarete gelen hanmlarn, ana kapya kadar yalnz gitmeye korktuklarn, onlar kendisinin geirdii anlatyor. Yalnzca tek bir yer, Saray'n haremi onu biraz rktm. Ve tabii, hl unutamad o kf kokusu: "Biz Saray'a gelmeden nce, oturulmayan blmler uzun yllar kapal kalmt. Binalar ok kt bir haldeydi. Harabeye dnmlerdi. Hatta baz kklerin, binalarn tepelerinde otlar, aalar kmaya balamt." Adeta vahi bir ormana dnm, iinde ylanlar gezen bahe-
lerden sz ediyor Blbn z. Uzun yllar kapal kald ve kullanlmad iin ii kf kokan, her taraf rmcek alaryla kapl binalar anmsyor: "Bu yle bir kf kokusuydu ki" diyor, "Hl burnumdadr; hl alr gibi olurum. O sralarda bu kf kokusunu en ok Harem'de duymutum. Haremin taban hasrla kaplyd ve hasrlar tamamen kflenmiti. Bu koku, bir de o 'kapatlmlk' duygusu, Harem'den rkmeme neden olmutu... " SAVA YILLARI VE ONARIM II. Dnya Sava yllarnn ok korkulu getiini sylyor Blbn z: "Herkes, savaa girersek ncelikle Sirkeci stasyonu'nun bombalanacan dPopler TARH / Nisan 2001 77
Tahsin z kimdir?
30 Mart 1887 doumlu olan Tahsin z (fotorafta, ocuklarnn ortasnda), 1903'te Maarif Nezareti'nin evrak kaleminde memur olarak hayata atld. 1907'den itibaren Asar- Atika Mzeleri (Arkeoloji Mzeleri) muhasebe mdrl grevini srdren z, 1923'te bu kurumun mdr oldu. 1928 ylnda, artk bir mze olan Topkap Saray'nn mdrlne atanan Tahsin z, bu grevini emekli olduu 1952 ylna kadar srdrd. Topkap Saray'nn tanzimi, mze katalounun iki dilde hazrlanp baslmas, I I . Dnya Sava (1939-1945) srasnda mze demirbalar ve hazinenin Anadolu'ya tanmas, 1945'ten sonra bunlarn yeniden yerletirilmesi, ilk restorasyon almalarnn balatlmas gibi nemli iler, Tahsin z dnemine rastlar. z, emekli olduktan sonra, Vakflar Genel Mdrl'nn stanbul Vakflar Bamdrl ile Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurumu Bakanl grevlerinde de bulundu; 21 Eyll 1973'te yaama veda etti.
14 yandaki Blbn z, erkek kardei lban z'le birlikte Sofa Kk'nde.
nyordu. Babam, istasyon Saray'a ok yakn olduundan, gvenliimiz asndan bizi baka bir yere gndermeyi istemiti." O dnemde, sava tehlikesi nedeniyle, mzedeki eyalarn ve hazinenin toparlanp Nide'ye tanmas uygun grlm. Topkap Saray'nn sava srasnda kapal kalmas, ok ie yaram. Binalarn onarlmas iin, bu durum iyi bir frsat olarak grlm ve deerlendirilmi. "Btn bu onarmlar iin para gerekiyordu. Ama o yllarda Cumhuriyet ynetiminin bu
tr ilere ayrabildii para yok denecek kadar azd" diyor Blbn z ve anlatyor: "O dnemde babam sk sk Ankara'ya gider, denek kartmaya alrd. Bir gn Ankara'dan geldi ve dnemin Maliye bakanlarndan Fuat Aral'yla grtn syledi. Grme olumlu gemiti. Babamn bize, '100 lira kopardm' dediini hatrlyorum. Sonra, eskimi binalar onarld, baheler dzenlendi. niversite tarafndan bir kurul oluturuldu. Yksek Mimar Sedat etinta, Macit Kural ve daha birok mimar, byk emek sarfederek Saray' elden geirdiler."
'YA KAPILAR KAPANIRSA?'
Saray'da yaamak Blbn z'n iinde ylesine bir yalnzlk duygusu bytm ki, imdilerde bile bu duygu onu etkiliyor. "Sarayda yaamak, benim insanlara olan zlemimi artrmt. Artk pencereden baknca, sokaktan geen insanlar grmek istiyordum. Saray'da, en ok Hali tarafna bakan kklerin balkonlarnda oturur, Hali'i ve tesindeki evlerin klarn izlerdim." Aile, Tahsin z emekli olduktan sonra 1952 ylnda, Saray'dan ayrlyor. Caalolu'ndaki evlerine tanyorlar. Artk gen Blbn z iin, niversiteye giriiyle de birlikte, yeni bir hayat balyor:
78 Popler TARH I Nisan 2001
"Daha serbest bir hayat vard darda. En azndan, Saray'n kaps kapanacak da darda kalacam korkusunu yaamyordum. Bu konudaki tedirginliimi hl hatrlarm. Saray'da mevsimlere gre, ana kapnn kapanma saati ayarlanrd. Kn daha erken, yazn da daha ge kapanrd kap. Ve herkes kap kapanmadan Saray'a girmek zorundayd. nk babam, gvenlik asndan sanrm, bir de disiplinli oluundan, Cumhuriyet bayramlar ya da zel gnler dnda, kapandktan sonra kapy asla atrmazd. Ben de darda olduumda, eve ge kalmamak iin hep tedirgin olurdum. Hl ryalarma girer bu durum." Blbn z, zellikle gen kzlk dnemlerinde Saray'dan ayrlmay ok istemi. Ama ayrldktan sonra da 17 yllk 'evini' yani Topkap Saray'n zlemi. "Kadky'e" diyor Blbn z, "Hep vapurla geiyorum. 17 ylm geirdiim Saray'a bakyorum, bir ocuk olarak girip bir gen kz olarak ktm Topkap Saray'na..."
Muhsin Erturul'un titiz yneticiliinde...
Gzellikler Evi'nin evraklar

Muhsin Erturul ynetimindeki stanbul ehir Tiyatrolar'nn evraklarn kartrdmzda, gryoruz ki her bir kalem harcama tek tek Muhsin Erturul tarafndan denetlenmi, onaylanm...
FEZA KRKOLU stanbul Belediye Bakan Dr. Cemil Topuzlu'nun nclnde 1915 ylnda Darlbedayi (Gzellikler Evi) adyla kurulan ve 1931 ylnda resmen stanbul Belediyesi'ne balanan, 1934 ylnda ismini deitirip 'stanbul Belediyesi ehir Tiyatrolar' adn alan tiyatromuza ait belgeler, bu yaznn konusu olacak. Sze balarken, size ncelikle belirtelim ki bu belgeler, 19301u yllara yani Muhsin Erturul dnemine ait. ehir Tiyatrosu tarafndan hurdaya satlan ve benim Kurtulu'ta bir hurdacnn bahesinde bulduum evraklar; 1930'lar ile 1940'l yllar arasnda tutulmu muhasebe kaytlar, dekor ve kostm siparileri, faturalar, maa bordrolar... Sahne raporlar, yazmalardan ibaretti.
Muhsin Erturul'un 1931 ylnda clal Ar'a imzalad fotoraf. (Stdyo JI Kanzler).
PAZARLIKLA BR BUKET EK
lk elimize gelen katlar 1935 ylna ait. Sovyet Devlet Tiyatrosu sanatlar stanbul'a gelirler. Ve ehir Tiyatrosu onlar karlamak zere hazrlk yapar. Gerisini belgelerden okuyalm: "Bey Olu Tepe bandan 15/ 5/ 935 evirgenlie Soviyet Devlet Tiyatrosu artistlerinin teyiinde verilmek zere pazarlkla bir boketin tedariki lzmnun muhasebeye bildirilmesini dilerim. Rejisr E. Muhsin" Ve el yazsyla belgenin zerine dlm bir not: "Daimi avanstan aliniz. 15/ 5/ 935 Necat" Yine belgelerden okumaya devam ediyoruz. Muhsin Erturul'un syledii gibi bir 'boket' iek yaptrlr ve faturas alnr. te fatura bilgileri: "Rus ieki stanbul- Beyolu, Hristaki Pasaj N.3-5 (Tokatlian tarafnda) G. Milinski ve Mahdumu ehir Tiyatrosu 1 adet buket soviet sanatkarlar iin Trk lirasi 11 16/5/1935"
KRAL LEAR'N PERUU
Perukr Alis Melkom'un 'Kral Lear' oyununda kullanlan peruklar iin dzenledii fatura (solda) ve Muhsin Erturul, Kral Lear rolnde (alttaki fotorafta, solda). Belgeler: Feza Krkolu Arivi
Evet, Rus sanatlara verilen iek rastlant eseri (!) Rus ieki'sinden alnm. stelik farkndaysanz, faturaya 'boket'in kimin iin aldna kadar ayrntl not dlm... Rus artistleri iin yaplan harcamalara ilikin bir kk evrak daha okuyoruz: "Yalnz iki liradr. Rus artistlerini istikbal iin gidip gelme otomobil creti olan iki liray ehir Tiyatrosundan aldm. 11 / 5/1935 Tepeba ofrlerinden Cemal."
Bu kk makbuzun altnda yine bir nceki faturada olduu gibi muhasebeden Necati Bey'in notu var kendi el yazsyla: "Daimi avanstan veriniz." Belgeleri kartrmaya devam ediyoruz. Yl 1938... Bir fa-
tura el yazs ile yazlm. Okuyalm: "10/1/938 1) Kral lir peruka ve sakalini 6 defa kvrlmtr 40 kurutan 240.2) 1 yarm peruk kumral ErPopler TARH/ Nisan 2001 81
Sa stte, Salhaddin Giz'in 1935'lerde ektii bir fotoraf: ehir Tiyatrosu Komedi Sahnesi'nde (sonraki Ses Tiyatrosu) salon ve localardaki izleyiciler.
kek ve Hayaletleri pies iin fiyat 700.Yaliniz dokuz lira krk kuru ehir teyatrosundan aidim. Alis Melkom perukr Beyolu No 360- ark aynal geidi No 17" Yine faturann zerine el yazs ile u not dlm: "Bir yarm peruk teslim aidim ve demir ba defterinin 6235. nomerosuna kayit eyledim. 16 / 1/38" Be kuruluk damga pulunun zerinde bir de imza var: "Gardrop memuru Naciye "...Elbet yine Muhsin Erturul'un (Artk E. Muhsin deil, M. Erturul) imzas. Tiyatro deyip geenler iin sylyoruz, o kadar ok 'i' var ki yaplan; sorma-
yn gitsin... te o gndelik 'i'lerden birinin evra: "Kuru 300 Yalniz yuz kurutur. Operet kisminda artistlerin kostmlerini ben tledim istikkakim olan 300 kuru ehir tiyatrosu veznesinden aidim. Kurtulu Sandaki Sokak No 27" 2 kuruluk damga pulunun zerindeki imza ne yazk ki okunamyor...
BR TY FATURASI
Bu kez bir ty faturas buluyoruz evraklarn arasndan... Evet, evet... Bildiimiz ty, kimbilir hangi oyun iin alnm? Beyolu'nda bulunan Ermis Maazalar, Y.A. Katanos Kardalar ve Oullar'nn ehir Tiyatrosu'na kestii faturann tarihi 25.3.1938 ve "1 adet ty"n fiyat ise 25 lira olarak belirtilmi. Sylemeye gerek yok sanrm,
Telifler ve bordro belgeleri

Telif cretlerinin dendiine dair belgelere de rastlyoruz stanbul ehir Tiyatrolar'nn tozlu evraklar arasnda... te onlardan biri: "Bir Kilo Namus adl telif piyesimin %15 telif creti olan yukarda yazl yalnz Yirmibin drtyz yetmibir lira Yetmidrt kuruu ehir Tiyatrolar Mdrl veznesinden aldma dair mbeyyin senettir. 11/ 3 / 959 Adres: Refik Erduran, Derya Apartman Maka." Ve Refik Erduran'n imzas... Oyun yazarlarndan sonra srada oyuncular var elbet, ite sanatkrlarn maa bordrosu. 'ehir Tiyatrosu stanbul Belediyesi Maa ve cret Bordrosu Eyll 935 Sanatkrlar creti' balkl byk evraktan bordronun kalemlerini izleyelim. lk sanatkr Erturul Muhsin. Kesintileri birlikte okuyoruz: "Yekn: 235.-, Eline geecek para: 171.46.-, Kesinti tutar: 63.54.-, Kazan vergisi: 13.45.-, Buhran vergisi: 23.59.-, Muvazene vergisi: 19.80.-, Hava korumasna yardm: 4.70.-, Yardm cemiyeti aidat 2.- ve pul paras: 48 kuru." Ve bordrodan sanatkarlarn net maalarn okumaya devam ediyoruz: "Erturul Muhsin 171.46.Bedia (Muvahhit) 117.81.Neyyire (Neyir) 117.81.. Galip (Arcan) 117.81.Behzat (Butak) 117.81.Vasfi Rza (Zobu) 113.22.Hazm (Krmk) 113.22.ehir Tiyatrolar sanatlarnn ubat 1935 tarihli bordrodaki isim ve imzalar (stte). 1930 ylna ait bir fotoraf (solda): Sol bata Rahmi, soldan nc Muhsin Erturul, ortada Hazm Krmk, en sada Feriha Tevfik.
faturann altnda yine M. Erturul imzas var... Ve geldik belgeselin (!) sonuna... te son belge, ehir Tiyatrosu'nun, Muhsin Erturul'un bu ileri ne kadar sk tuttuunun bir kant bizce... Kasann salamlna ait bir belge stelik tam kez -salam olsun diye (!)- yazdrlm denen mebla... te kasa tamiri faturas: "Yasef Nassi Her nevi kasa alnp satlr. Galata, Perembepazar Caddesi No 29 ehir tiyatrosundaki Alman markali kasann kilit ve anahtarlarinin tamirini yaptm. Yirmi ki lira aldm. Tamirat ve anahtarlarn parasi olan Yirmi ki lirayi aidim. Yalniz Yirmi ki T. Lirasidir. 28/3/938" Muhsin Erturul'un Trk Tiyatrosu dergisine Mart 1944'de yazd '3 Defadan 100 Defaya' balkl yazsnn son satrlar bu
yaznn da son satrlar olsun: "Biz o bahtiyar insanlarz ki mrmz seve seve verdiimiz ve bizde kuru ve ksr sanlan bir meslein yeermesini, remesini, gelimesini grdk. ayet, bu
uurda canlarn harcyan fakat bugn grmeden gen sanatkr arkadalarmza, almalarnn boa gitmediini duyurmak kabil olsayd, bu sevincimiz asl o zaman tam olurdu."
Adana Demirspor'dan Avrupa futboluna
Terim nasl imparator oldu?

Futbolculuk dneminde fkeli ve kavgacyd. Antrenrlk dnemi, ona yepyeni bir kiilik kazandrd. Fatih Terim baary yakalamay rendi. 'Adam gibi adam' ve gerek bir lider oldu.
VL SOMALI
aha ilkokul andayken balad almaya. Fakir bir muhitte, mtevaz bir aile ortamndayd. Babas Talat Terim seyyar satcyd. Bazen fndk fstk, mevsimine gre de meyve sebze satard. Kk Fatih babasnn yardmcs olarak Adana'nn dar sokaklarnda dolar, yaam kavgasnn figranlna soyunurdu. Bir gn babas, "Hadi bakalm, arabay sen idare et" demiti ona. Az ileride top oynayan ocuklar grnce, hayale dalp onlarla top oynamaya balad oturduu yerde. Sanal ortamda kendini 'Kartal Yaar' yerine koyup, topla figrler yaparken arabay elinden kard. Meyilli alanda araba tngr mngr ilerledi ve bir taa arpp devrildi. Yiyecekler yerlerde srnrken, babasnn okkal tokadyla kendine geldi
ac iinde. O tokad mr boyunca unutamad. Ama futbola olan dknl azalacana giderek artt. Artk hayalini kurmak yerine, frsat bulduu her yerde mein yuvarlan peinde komaya balamt. Her fakir ailenin ocuu gibi, ayakkablarn eskitiyor diye, top oynamas engellenmek isteniyordu. Bu yzden babasndan sk sk azar iitiyordu. Tm zorluklara gs gerdi ve ilkokul ile iten arta kalan btn zamann futbola verdi. Haliyle dersler aksamaya balamt. Ama o bu duruma aldrmyordu. Ortaokulda, Adana Endstri Meslek Lisesi Motor Blm'ne geti. Futbolu burada ie yaram, okulun futbol takmnda oynamaya balamt. stanbul'la o yllarda tant. Liseler aras Trkiye Futbol ampiyonasnda, hemen hemen her yl, stanbul Erkek Lisesi ile final oynuyor ve ekserisinde de 'ampiyon' oluyorlard. Futbolundaki bu gelime, derslerine eksi getirmeye balamt. Lise 2'deyken 'ya futbol
86 Popler TARH /Nisan 2001
1980'Ii yllarn ortalarnda Fatih Terim'in kaptan olduu Galatasaray futbol takm (solda). Kaptan Fatih, Ali Sami Yen'de bir karlama ncesinde (altta).
ya da okul' muhasebesini yaparak, tercihini futboldan yana kulland.

16 YAINDA PROFESYONEL
1969 ylyd. 16 yanda profesyonellie ilk admn atan Fatih Terim, o gencecik yama ramen, futboldaki hedeflerini daha o gnlerde belirlemiti bile. lk nce renklerini tad Adana Demirspor'un bulunduu 'kinci Kme'den 'Trkiye Birinci Futbol Ligi'ne terfi etmesinde nemli rol oynayacak ve gemite bu kkl kulbn byk yldzlar arasnda yer alan Muharrem Glergin, Kartal Yaar ve Selami gibi, Adanal futbolseverlerin gnllerinde taht kuracakt. Takm kaptanl, ay-yldzl formay giymek gibi deerler, bir sonraki hedefleriydi... 1972-73 sezonu, hayatnn dnm noktas olmutu. Takm kaptanlna terfi etmi, daha da nemlisi Demirspor, Trkiye Birinci Futbol Ligi'nde oynamaya balamt. Galatasaray ile oynadklar mata, mkemmel bir oyun sergilemi ve sar-krmzl takmn
transfer listesinde ba keye oturmutu. O yllar iin nemli bir mebla olan 450 bin lira karlnda sar-krmzl renklere intisap ettiinde, stanbul seyircisi iin kapal kutuydu phesiz. Adana'daki toyluk yllarnda Fatih Terim'in futbolu, her geen yl ilerleme kaydetmiti; ama zel hayatndaki grafik ayn paralelde seyretmemt. Agresif bir yapya sahipti. Adana'da tam anlamyla 'bkn
delikanl' portresi izmiti, stanbul'a gelinceye kadar. Haftann en az -drt gecesinde bar ya da pavyonlarda dolayor, kavga ediyor, sert yapsna uygun yayordu... Bir sporcuya yakmayan bu yaam biimini, stanbul'a da tamt. Artk para ve hrete ulam bir futbolcu olarak, sk sk stanbul'un gece kulplerinde boy gstermeye balamt.
'BU ALEMN KRALI BENM'
Yetime koullar, kafa yaps ve yaam tarz itibariyle kendisine taban tabana zt bir camiaya gelmiti. Nitekim sar-krmzh camiada Fatih'i istemeyenlerin says, her geen gn artmaya balamt. ili'de bir gece kulbnde tartt Emniyet Mdr Gndz zalp'in burnunu krm ve kendisini sakinletirmek isteyenleri de hmla silkeleyerek, "Bu alemin kral benim ulan" diye haykrmt. O srada askere gitmek zereydi; 'karar' aldrmt. Peindeki polisleri atlatp, ertesi sabah askeri birliine teslim oldu ve
Antrenrlkte ilk adm

Antrenrlk kurslarn tamamlayp Ankaragc ile anlatnda, Fatih Terim'e bu yeni grevindeki ilk uyary yine Fulya Hanm yapmt: "Kafaca tam hazr deilsen, Bakent'e hi gitme. Bu sinirinle antrenrlk yapamazsn... Dversin, sversin, sonuta kt kii olan yine sen olursun" demiti. Fatih Terim einin bu uyarsn, "leride denese miydim acaba dememek iin, bir yerden balamak zorundaym" diye yantlamt. Ankaragc'nde ilk ma kazanlnca alklanm, drdnc mata gelen srpriz malubiyetle etrafndakilerin homurtularndan, her eyin pamuk ipliine bal olduunu anlamt. Yenilgiyle biten ma sonrasnda bir gazeteci, "stifa edecek misiniz?" diye sorduunda Fatih Terim ok fkelenmi, avaz avaz barmt. Sakinlemesi iin Terim'i odaya soktuklarnda, einin uyarlarn anmsad. Orada ayna karsna geti ve nce 100'e kadar sayd! Sonra de kendi kendine mrldanmaya balad: 'Bak Fatih.. Artk yeni bir hayata balyorsun. Sakin ve makul olmak lazm.' Odadan ktnda, kendisinden beklenmeyecek kadar sakindi. Bir basn toplants dzenledi ve gazetecilere makul aklamalar yapt.
ulamt. Gen, amatr ve mit malaryla, milli olma says 76'y bulmutu. Futbol kariyeri buydu ama, 11 yldr top koturduu Galatasaray'da henz bir ampiyonluk sevinci yaamamt. Sahaya devaml yanstt futbolununun gzelliklerini, kavgac ynyle kimlik kargaasna dntryor, kendisine kar kanlara konuma frsat yaratyordu. Takmda 'kaptanlk' pazbendini koluna taktktan sonra, hrnl daha da artmt. Tepesi attnda ast-st ilikilerini hie sayyor; byk-kk herkese barabiliyordu. Bir mata yan hakemle tartp yzne tkrnce 5 ma ceza ald ve Galatasaray ilkelerine ters dp takm kaptanln kaybetti. Esasnda o topran altndan karlmay, kefedilmeyi bekleyen bir yeralt zenginlii idi. Futbolunun dndaki bu dier olumlu yann ortaya karacak, bunu sporun hizmetine sunmasnda onu ynlendirecek bir kaife, iddetle ihtiyac vard.
BR SHRL DENEK
ni srdrrken, takmdaki yerini de almaya balamt. 'Can kar, huy kmaz' misali, asker olmasna ramen, gerek malarda gerekse de gece hayatndaki sert, kavgac tutumunda bir deiiklik yoktu. Fatih Terim, "Ben buyum arkadalar" diyordu deimesini isteyenlere: "Kabaday olmak yrek ister. Bu bir zenti deildir. Drst, olduu gibi davranan, rol yapmayan cesur insanlar kabaday olur."
TAKIM KAPTANIYDI AMA...
sonu hapishanede bitebilecek bir olaydan bylece kurtuldu. Asker olunca polis aresiz kalm, zamanla da olayn st kllenmiti... Bir sre sonra, vatani grevi88 Popler TARH/ Nisan 2001
Galatasaray'da olduu gibi, Milli Takm'da da oynad her 90 dakikann hakkn veriyor, performansn aralksz ayn izgide srdryordu. (A) Milli Takm formasn tam 51 kez giyerek bu kategoride bir rekora
Futbolu brakmasna iki yl kala yan 1982'de, Fatih Terim'in yaamnda nemli bir gelime olmu, 'bkn delikanl' nihayet evlenmiti. Fulya Hanm, tahsilini talya ile svire'de tamamlam, Franszca, ngilizce ve talyanca renerek ufkunu ok geniletmi bir kzd. Fulya, Terim'in kabaday hal ve tavrnn sona ermesinde sratle etkili olmutu. Kk yatayken biricik babasn bir uak kazasnda yitiren Fulya'ya, Fatih Terim yerine gre e, yerine gre baba, karlkl zveri isteyen konularda da arkada oldu. Sanki bir btn tamamlayan, nemli iki ayr para gibiydiler. Birlemelerinden mkemmel bir gzellik kmt ortaya. Fatih, 'kaifini bulmutu sonunda.
BURUK GALATASARAYLI
lk milli man 1975'te svire'ye kar, son milli man da 1984'te Macaristan'a kar oynayp ay-yldzl formaya 'rekortmen' olarak veda eden Fatih Terim, Galatasaray'daki son sezonunu da 1984-85 lig karlamalarnda yaad. Tam 11 yllk bir Galatasarayl olarak ii buruktu. Zira bu uzun zaman dilimi iinde, tek ampiyonluk bile grmemi, srad futbolculuuna ramen, baz kendini bilmezlerin ilkel zihinlerinde, 'uursuz futbolcu' imaj yaratmt. Son mana karken, 'Bir gn elbet, bunun doru olmadn kantlayacam' diyordu kendi kendine.
LG'DEK SON MA
nyla selamlamlard kendisini. Adana ve stanbul'da sren 18 yllk faal futbol yaamn bu ekilde noktalayan Fatih Terim iin, yine futbolda, yepyeni bir sayfa alacakt.
BAARILAR GELYOR
Lig'deki son ma yine olayl bitmiti. Dnyaca nl hoca Jupp Derwall'in ynetiminde Galatasaray, son man Antalyaspor ile oynuyordu. Takm arkada Alman ekoll Erdal Keser'e 'krmz kart' gsteren hakeme kafa atp onu yere ykt. Agresif yapsna ve skandallarna ramen, zverili, kaliteli futbolundan dolay her defasnda onu affeden Galatasaray seyircisi, bu defa ok fkelenmiti. Aleyhinde yaplan gsteriler 'jbile' karar almasnda balca etken olmutu. Jbile olaanstyd. Galatasaray ile Trabzonspor'un karlat jbile manda, Terim'in sahaya girii o gne kadar dnlmemi bir orijinallik tamaktayd. Nitekim ma srasnda bir helikopterle stadn zerine gelmi ve bir iki turdan sonra tam santra nok- ' tasna inivermiti. Tribnleri tklm tklm dolduran tm futbolseverler, byk bir alk tufa-
ki yl Ankaragc'nde, bir yl da Gztepe'de kalp deneyim kazandktan sonra Fatih Terim, mit Milli Takm'nn bana geti. Hocalk dneminin 'Terim patentli' ilk baars, ay-yldzl armadann 'Akdeniz Oyunlar ampiyonluu' ile geldi. Artk (A) Milli Takm'n altran Pontek'in yardmcs olmutu. lk i olarak ngilizcesini ilerletti. Piontek ile btnlemenin tek yolu buradan geiyordu. yl ondan ok ey rendi. yl (A) Milli Takm'nn 1996 Haziran'nda ngiltere'deki Avrupa Futbol ampiyonas finallerine katlmas, temelinde Piontek imzas tasa da, ounlukla Terim'in sistemli ve zverili almas sonucunda gerekleti. Trk futbolunda bir ilkti bu. Bu baars onu, 11 yl formasn tad Galatasaray'n teknik direktrlne getirdi. Sonu, herkese malum. Galatasaray st ste 4 yl Trkiye Ligi ampiyonu, UE-
FA ve Sper Kupa'y Trkiye'ye getiren, ilk Trk takm ve dnyann en popler, en kuvvetli ilk takmndan biri oldu. mit ve Olimpik Milli Takmmz ile Trkiye'ye 'Altn Madalya' kazandrd gn, gsn gere gere, "Para deil, gurur peindeyim" demiti. Galatasaray' inanlmaz baarlara tad gnlerde ise "Kendini beendirmek gibi bir aba, insan yanla srkler" diyordu. Hep zirveye koan bir insan, bundan daha gzel ifade eden bir aklama olabilir mi?
Fatih Terim ve ei Fulya Terim (stte). Galatasaray takm, 1999-2000 sezonu UEFA kupasn Fatih Terim'in teknik direktrlnde havaya kaldrd (altta).
HAZRLAYAN: NAZLI IRMAK

e-mail: peanaz@hotmail.com
Burgazada'da Sait Faik anlacak

yl 22 Nisan'a rastlayan doumgnnde Sait Faik iin bir anma treni dzenleniyor. Yllardr srdrlen bu geleneksel anma toplantlarna, yazarn edebiyat evresinden arkadalar, adadaki dostlar da katlyorlar. Sait Faik ile lmnn son yllarnda tanma frsat bulan Ada Dostlar Dernei Bakan Perihan Ergun, evin mzeye dntrlmesi fikrinin Sait Faik'n annesi Makbule Abasyank'a ait olduunu vurgulayarak yazarn ktphanesi dahil, evin ve eyalarn, bir mze oluturulmas artyla Darafaka'ya miras braklm olduunu belirtiyor. Burgazada'daki Sait Faik Abasyank Mzesi'nde yazarn ahsi eyas, kitaplar, son yllarda kulland giysileri de sergileniyor. Burgazada'ki Kalpazankaya'da bir heykeli de yer alan Sait Faik, yaamnn son gnlerinde stanbul'un 'irkinliklerinden' uzak durmay yelemi ve yazd bir ykde, adann doasna tutkusunu yle dile getirmiti: "Nereden gelirse gelsin, dalardan, kulardan, denizden, insandan, hayvandan, ottan, bcekten, iekten... Gelsin de nereden gelirse gelsin. Bir hit hit sesi gelmedi mi fena. Geldikten sonra yaasn iekler, bcekler, insanoullar..."
Sait Faik Abasyank, her yl 22 Nisan'da, sevenleri tarafndan Burgazada'da bugn mze olan evinde anlyor.
alklarn, denizin, sradan insanlarn kk dnyalarndaki renkleri Trk hikayeciliine tayan Sait Faik (Abasyank), en gzel yklerini Burgazada'dak evinde kaleme almt. Sait Faik'in yklerinde Burgazada'nn insanlar, zellikle de balklar, kendilerine zg nitelikleriyle yer alrlar. Yazar adadaki kimi tipleri, ok gl bir gzlem yeteneiyle yakndan izlemi, yklerinde onlar lmszletirmitir.
1906 doumlu Sait Faik, 1948 ylnda siroz hastalna yakalandktan sonra, Burgazada'daki 'baba evi'nde kalmaya balar. lene dek (1954), burada yaar. Devasa bir am aacnn yer ald byk bahesi, ince ve zgn mimarisiyle, kk yavrusu bu katl, beyaz boyal gzel evde Sait Faik, olgunluk dneminin en iyi yklerini kaleme alr. Burgazada Gzelletirme Cemiyeti'nin giriimiyle 1964 ylnda, Darafaka tarafndan mzeye dntrlen bu evde, her
'Bibliomani' kitap mzayedesi

'Kitap' Serdar In'n hazrlad kitap mzayedesi, kitapseverleri yine antika kitaplar ve srad belgelerle buluturacak. 7 Nisan Cumartesi gn yaplacak mzayedede, smail Hakk Uzunarl'nn ehir monografileri arlkl eserleri, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin atama belgelerinden rnekler, 1932-1935 yllar arasnda kan ve Yakup Kadri ile Vedat Nedim Tr'n hazrladklar 'Kadro' dergisi ile 1955 Fethiye depremine ait kataloglar yer alacak. Mzayedeye ilikin ayrntl bilgiler, Kitap, Serdar In, stiklal Caddesi, Hasnun Galip Sokak, No l/D (0212 293 71 98) adresinden alnabilir.
Sava gemisindeki mze

ABD ve Trk donanmalarnda 51 yl grev yapm olan 'TCG Gayret' 3 yldr mze olarak hizmet veriyor. Mze-gemide sergilenen fotoraf, resim ve dokmanlar yalnzca Trk denizcilik tarihini deil, dnya denizciliini de kucaklyor. Amerika'da 1946 ylnda ina edilen ve 'USS Eversole' adyla ABD Deniz Kuvvetleri'nde greve balayan gemi, 1973 ylnda Trkiye'ye getirildi ve 'TCG Gayret' adyla 22 yl da Trk Deniz Kuvvetleri'ne hizmet verdi. 1995 ylnda ekonomik mrn doldurduu iin hizmet dna ayrlan gemi, 1997 ylnda mze olarak tekrar hizmete alnd. TCG Gayret Mze Komutan Kd. Yzba Birol Dermenci, denizcilik tarihi merakllarnn ilgisini ekecek mze-gemide sergilenen materyeli yle sralyor: "Atatrk'n Glcemal Gemisi'nde, Florya'da, Deniz Kk ve Savarona yatnda ekilmi eitli fotoraflar, bu teknelerin maketleri, deiik sava gemilerinin ve denizaltlarn maketleri, Trk denizcilik tarihindeki nemli deniz zaferlerini ve kimi yenilgileri anlatan fotoraflar,
Fikret Mualla'nn figratif, kat zeri kark teknik almas.
20. yl mzayedesi
Antik A, 8 Nisan 2001 tarihinde Swissotel'de dzenleyecei 209'uncu mzayedesiyle, kuruluunun 20. yln kutlayacak. Koleksiyonerlerin karsna ilk kez kacak nadide 'paralardan' oluan eserler bu mzayedede sata sunulacak. Antik A yetkilileri, Modern Trk Resim Sanat'nn nemli temsilcilerinden Orhan Peker'in 11 yaptn gnna kararak sata sunmalarn, 209'uncu mzayedelerinin 'en byk srprizi' olarak niteliyorlar. Osmanl saraylar iin zel olarak smarlanm paralarn, nemli ressamlara ait kimi tablolarn yan sra, zel koleksiyonlardan gelen Avrupa kkenli eserler de bu mzayedede sata sunulacak. Mzayede konusu yaklak 300 para eserin arasnda, 16. yzyl yaps bir tombak alem de bulunuyor. Bu denli eski bir alem Trkiye'de ilk kez bir mzayedede satlacak. 'Chateau De La Ferte Saint Aubin Sardalier' ailesinin koleksiyonunda yer alan Sultan Abdlaziz tural gm leen-ibrik, Sultan I I . Abdlhamid tural bir ift gm amdan, yine Sultan I I . Abdlhamid tural ve zeri prlantalarla bezeli gz kamatrc bir tabaka, mzayedenin nadide paralar arasnda. Hoca Ali Rza, Fikret Mualla, brahim all, Diyarbakrl Tahsin, Ayvazovski, Cevat Dereli, brahim Safi, Avni Arba, Bedri Rahmi Eybolu gibi nl ressamlarn tablolarnn yan sra, tural gmler, Sevres, Meissen damgal Avrupa porselenleri, Yldz ve Uzakdou porselenleri, Avrupa damgal gmler, Ktahya ve anakkale seramikleri, Beykoz camlar, kristaller, dnyaca nl sanatlarn bronz heykelleri, mobilyalar, zel yapm mcevherler, gravrler, hat levhalar ve el yazmas Kur'an Kerim'lerden oluan dier mzayede kalemleri de merakllarn bekliyor. 8 Nisan Pazar gn, saat 14.00'te Swissotel'de yaplacak mzayedeyi Turgay Artam ynetecek.
Eskidji'den iki mzayede

dnya denizcilik tarihindeki nemli deiimleri dile getiren dokman ve fotoraflar..." stanbul limanndaki mzegemi, pazartesi dnda her gn, 10.00-18.30 saatleri arasnda ziyaret edilebiliyor. Eskidji Mzayede Evi'nin 1 Nisan Pazar gn Dolapdere'deki mzayede salonunda dzenlendii 'Trk-slam Eserleri Mzayedesi'nde, Seluklu ve Osmanl dneminden kalma sekin eserler sanatseverlerin beenisine sunuluyor. Tural gmler, hat
levhalar, ferman ve beratlar, el yazmas Kur'an Kerim, opalin ve porselen objeler, mzayedeye karlan paralar arasnda. Eskidji Mzayede Evi 19 Nisan'da da yine Dolapdere'deki salonunda ngiliz, Fransz ve Orta Avrupa'dan gelen antika koltuk, kanepe, hal ve kristal objelerin sunulaca bir 'Karma Eserler Mzayedesi' dzenliyor.
Auschwitz gerei stanbul'da

I I . Dnya Sava srasnda toplama ve imha kamplarnda yaananlarla ilgili olarak Trkiye'de dzenlenen ilk belgesel sergi, 19 Nisan-31 Mays tarihleri arasnda stanbul, Karaky'deki Schneidertempel Sanat Merkezi'nde gerekleecek. 'Fotoraf ve Belgelerle Auschwitz' adn tayan sergi, I I . Dnya Sava'nda insanolunun tarih boyunca yaad en korkun soykrm gzler nne seriyor. 14 Haziran 1940 ile 17 Ocak 1945 arasnda, drt buuk yl boyunca Almanya'dan, Avrupa'nn Almanya tarafndan igal edilmi lkelerinden ve Alman taraftan hkmetlerce ynetilen lkelerden yola kan saysz tren konvoyunun son dura, ad o gne kadar duyulmam Auschwitz kasabas olmutu. Sava sonrasnda ortaya kan gerekler, Polonya'daki 'Auschwitz' kasabasnn adn, insann insana yapabilecei en byk zulmn simgesi olarak, insanln belleine kazmt. Sergide Auschwitz gerei, o dnemde ekilmi fotoraf ve belgelerle ortaya konuyor. Sergi nedeniyle Auschwitz gereini aklayan bir katalog da yaymland. Katalogda, kamptaki gndelik yaam ve insanlk tarihinin en byk insanlk suu, fotoraf ve belgelerle gnmz insanna aktarlyor. Sava yllarnda Avrupa'da bulunan Trk asll Yahudileri kurtaran konsoloslar, tutuklanan ve daha sonra Drancy Toplama Kamp'ndan kurtulan Trk asll Yahudilerle yaplan syleilerin de yer ald bir video film de sergi boyunca izlenebilecek.
Mart 2001 saysnda Popler Tarih, Auschwitz gereine geni yer vermiti. Sz konusu sayy edinmek iin, 0 212 630 17 00 nolu telefonu arayabilirsiniz.
Yunanistan hkmeti Taliban ynetiminin Makedonya Kral Byk skender dneminden kalan heykelleri hedef almasndan edie ettiklerini aklad. Kltr Bakam Evangelos Venizelos, "Maalesef, Avrupa yeterli giriimlerde bulunmad. Biz kltrel hazinelerin korunmasna yardmc olmaya hazrz. Yunanistan, bu arkeolojik hazinelere evsahiplii yapmaya ve hatta onlar satn almaya hazr" diye konutu. ABD'deki Metropolitan Mzesi de Afanistan'da iki byk Buda heykelinin dnda, halen onlarca tarihi kalnt bulunduunu ve bu eserleri satn alabileceini aklad.
Spielberg'den Lincoln'n yaam

nl yazar Doris Kearns'in ABD Bakan Abraham Lincoln biyografisini, nl ynetmen Steven Spielberg beyazperdeye aktaracak. Steven Spielberg'in birlikte alt DreamWorks irketi, Pulitzer dll yazar Doris Kearns'in henz yaymlanmam Abraham Lincoln bili yografisinin film haklarn satn ald. 2003 ylndan nce yaymlanmas beklenmeyen biyografi, Lincoln'n 1861-1865 yllar arasndaki bakanlk dnemini anlatyor. Yazar Doris Kearns, Abraham Lincoln'e farkl bir adan bakmak istediini, zellikle de onu yakndan tanyan insanlarn fikirlerini n plana karmaya altn sylyor. Yazarn Lincoln biyografisinden nce ele ald politik figrler arasn92 Popler TARH/ Nisan 2001
da, Franklin Roosevelt, L. Johnson, Fitzgerald ve Kennedy aileleri yer alyor.
Afganistan'daki kym
Afganistan'n Bamiyan blgesindeki 53 ve 36 metre yksekliindeki iki Buda heykelim geen ay yktrmasndan sonra imdi de Taliban ynetiminin, Byk skender'den kalma 2400 yllk Makedon heykellerini ykmasndan korkuluyor.
5 milyonluk dolarlk Artemis

7 yl nce alman, MS 1. yzyldan kalma 1.2 metre yksekliindeki Artemis heykeline yaklak 5 milyon dolar deer biiliyor. talyan polisi, Artemis heykelinin, svire'de ele geirildiini, oradan talya'nn bakenti Roma'ya getirildiini bildirdi. svire, Almanya, ABD ve talya tarafndan ortak yrlen operasyonla ele geirilen heykel, daha nce Almanya ve ABD'ye de gtrlm.
Bir 20. yzyl dehas: Alfred Hitchcock
'Gerilim usta'nn hikayeleri

Uzun bir sre Hitchcock, gerilim sinemasnn yetenekli ynetmeni olarak, 'sanat sinemas' platformundan uzak tutuldu. 1950'lerin sonlarna doru ise yeniden 'kefedildi'.
HAMET TOPALOLU utan akan tazyikli su kadn rahatlatmtr. O gn yaad btn skntlardan, bir an da olsa uzaklamaktadr. Banyoya birinin girdiini fark etmez ancak du perdesinin ardndaki siluet gitgide belirginleir. Perde sert bir hareketle alr, kadn aknlk iinde dner, havaya kalkm ba grr ve lk atarken bak hzla iner.
Hitchcock'un 1954 ylnda ektii 'Dial M for Murder' adl filmde barolleri, Grace Kelly ve Ray Milland oynuyordu.
Hibir ey iin olmasa bile, sadece bu sahneden dolay sinema tarihinin, iini ve seyircisini
en iyi bilir gerilim ustasn hatrlamamak mmkn deil. Issz bir otelde kendisini lm annesiyle zdeletiren Norman Bates karakterini hafzamza kazyan ngiliz ynetmen Alfred Hitchcock, insanolunun korkularna seslenmeyi ok iyi biliyordu. 'Sapk' filminde otelin rktc sahibini, 'Kular'da her biri tek bana ok masum grnen yzlerce kuu, 'Trendeki Yabanc'da zengin ve yakkl Farley Granger', seyircinin korku iinde, nefesini tutarak takip ettii katiller haline getiren bir virt-
zd Hitchcock. Uzun bir sre Hitchcock, gerilim sinemasnn yetenekli ynetmeni olarak, 'sanat sinemas' platformundan uzak tutuldu. 1950'lerin sonlarna doru, gen Fransz sinemaclarn ve eletirmenlerin tombul yanakl ustadaki cevheri yere ge koymamalar, sinema dnyasnn kibirli eletiri odaklarn da 'davay' yeniden gzden geirmeye itti. zellikle de 'Yeni Dalga' akmnn saygn ismi Franois Truffaut'nun Hitchcock'u 'usta' hem de 'stad' ilan etmesi, 'Spellbound'un, 'Rebecca'nn, '39 Basamak'n yeni bir gzle yeniden seyredilmesini salad. Aslnda Hitchcock 'sanat' olarak nitelenmekten memnundu ama dilinin de kemii yoktu; film ekmek kadar espri yapmak da ona byk keyif veriyordu. Her seferinde sinemayla ilgili byk bir sz edecekmi gibi ayordu azn ancak youn mizah dolu deyiler yumurtluyordu: "Bir filmin uzunluu seyircinin idrar torbasnn dayanma gcne gre ayarlanmaldr." "Yaptm hatal iler bile para getiriyor ve ekimden bir yl sonra klasik haline geliyorlar."
Hitchcock'un Oscar' yok!

Hitchcock 1930'lu yllarn ortasnda The Man Who Knew Too Much'la balayarak birok nl yapta imza att. 1955 ylndan balayarak televizyonda 'Alfred Hitchcock Sunar' isimli bir gerilim kuann sunuculuunu yapt ve hretini daha da artrd. Ancak yaam boyunca bir kez olsun Oscar dln kazanamad; bu da birok sinemac tarafndan, altn heykelciin anlamszlna en ak rneklerden biri olarak gsterildi. Son filmi 'Family Plot'la (1976) komediye doru ynelip ynelmedii tartlyordu; ama usta 1980 sonrasn gremedi; 29 Nisan (1980) onun lm yldnm.
Alfred Hitchcock, en tannm yapt olan 'Sapk' filminin setinde (solda). Hitchcock, 'Kular' filminin setinde teknik ekibi kontrol ediyor (altta).
"Her zaman iin seyirciye mmkn olduunca ac ektirin." "Televizyon, cinayeti evimizin iine getirdi; yani ait olduu yere." Mizah duygusu o derece gelimiti ki gerilimin geliimi iinde, hi ekinmeden kendisine de ok ksa sreli figran rolleri yaratyordu. 'Rebecca'nn gerilimli son sekansnda, George Sanders'in telefon ettii kulbenin yanndan yryp geerken, 'Aktan da stn'de ykdeki btn ilikilerin akt partide, bir kede ampanya ierken ya da 'ok ey Bilen Adam'da Fasl akrobatlarn gsterisini ftursuzca seyrederken hep iindeki o ocuu sevindiriyordu. Filmlerine kendi grntsyle imzasn atmakta o kadar kararlyd ki sadece bir kurtarma sandalnda geen 'Lifeboat' filminde dahi kazazedelerin elindeki gazetenin zayflama reklamndan seyirciye srtyordu. Sadece bir apartman dairesinin salonun-
da geen 'Rope' filminde, pencereden grlebilen bir kl reklam panosuna siluetini koydurmasn da es geenleyiz. Tabii etrafnda oluturulan efsanevi kimliin ardnda Hitchcock, evinden iine iinden evine giden, tipik aile babas, muhafazakar bir insand. Filmleri inanlmaz entrikalar, dnyann tapt aktr ve aktrislerle doluydu belki ama yaamda onun iin sadece iki ey vard: Filmler ve kars Alma. Bu nevi ahsna mnhasr sinemacnn kendisini ve kitleleri byleyen baarsn ise yine Franois Truffaut, 1974 Nisan'nda, ustann filmlerinden seilen yz sahnenin gsterildii zel bir gecede anlatyordu ve tabii, bir sinema ustasna yakr bir yorumla: "Ak sahnelerinin cinayet sahneleri gibi, cinayet sahnelerinin de ak sahneleri gibi ekildiini grmemek imkansz. Bana sorarsanz, Hitchcock sinemasnda ak yapmak ve lmek tek ve de ayn ey." ,J
Alfred Hitchcock'un nemli filmlerini bir szgeten geirip 'en nemliler' diye bir liste karmakta yarar var: Blackmail (1929) The Man Who Knew Too Much (1934) The 39 Steps (1935) Rebecca (1940) Spellbound (1945) Notorius (1946) Dial M for Murder (1954) Vertigo (1958) North by l\lorthwest (1959) Psycho (1960) The Birds (1963) Popler TARH/ Nisan 2001 95
Sponek Birahanesi'nde...
ok yksek dzeydeki Osmanl illzyon sanat, gn gelmi tarihe gmlmt. stanbul halk artk Avrupal illzyonistleri seyreder olmutu.
METIN AND
Hem illzyon hem de sinema

Bylece birincisi, 1839'da tiyatrolarn yapmyla yerine getirildi. Ancak ikincisi iin, bir sre beklemek gerekiyordu. Fakat bu arada, Avrupa'dan ve komumuz Yunanistan'dan tiyatro topluluklar, opera topluluklar geliyordu. Daha sonralar, talyan ve Fransz opera topluluklar gelip kimi kez btn bir tiyatro mevsimi sresince stan-
T
Sponek Birahanesi'ndeki ilk sinema gsterimi ve Fransz illzyonist Caseneuve.
anzimat dnemi, Glhane Hatt- Hmayunu tarihi olan 1839'da balar. lgin olan, Tanzimat tiyatrosu da 1839 ylnda balar. nk stanbul'da ikisi sirk olmak zere drt tiyatro binasnn yaplmas da 1839 ylnda olmutur. Bu ok nemlidir. nk geleneksel tiyatro ile Bat tiyatrosu gelenei arasnda iki nemli fark vard; bunlardan birisi tiyatro binalar, ikincisi de Bat tiyatrosundaki gibi yazl metinlerin varlyd.
bul'da kaldlar. Avrupa'nn eskiyeni operalarn sergilediler. Bu arada illzyonistler de geliyordu. ok yksek dzeyde olan Osmanl illzyon sanat, teki geleneksel gsterim sanatlar gibi tarihe gmlmt. Halk artk Avrupal illzyonistleri seyrediyordu. Bunlarn iinde de n srada sanatlar vard. ayr olayda bunlar kendi gsterimleri iin tiyatro da yapmlard. Bunun ilki zerine bilgiyi tek bir kaynaktan reniyoruz; ne var ki, kaynan kendisi ok nemlidir: Robert Houdin. Fransz Robert Houdin, modern illzyon sanatnn en nemli kiisidir. Robert Houdin, 1861'de yaynlanan 'Mysteres et Confidences' adl yntemlerim aklad ve anlarn yazd kitabnda, Torrini ya da Comte de Grissy adnda bir illzyonistin szn eder. Onun Trkiye'ye III. Selim anda geldiini anlatr. Sultann huzurunda gsteri yapmak isteyen Torrini, bir ay getii halde huzura arlmaz. Bunun zerine o da bir tiyatro kurar ve burada halka ak gsterimler verir. Tiyatro dolup taar.
Torrini'nin gsterimlerine Sadrazam da gelir, ok beenir. Sultana da salk verir. Sultan da Torrini'yi arr; ona sarayda bir tiyatro kurmasn, yalnz sahneyi harem kadnlarnn bulunduu altn kafesli yerin karsna yapmasn buyurur. Sultann emrine verdii iilerle Torrini, bu geici tiyatroyu iki gn iinde bitirir. Robert Houdin, bu gsterileri ayrntl olarak uzun uzun anlatmtr. Torrini'nin yaptrd bu iki geici tiyatronun tek kayna Robert Houdin olduu iin, doruluu zerinde kukuluyuz. 1840 ylnda Bartolomeo Bosco adndaki nl talyan illzyonist stanbul'a gelir. Oyunlarn sergilemek iin Galatasaray'n karsnda, bugn Tiyatro Soka'nn olduu yere bir tiyatro yaptrmak iin sultandan ferman alr. Bu arazi Mihail Naum Duhani adnda Halepli bir Hristiyannd. Burada evi de varken 1931 yangnnda yanmtr. Bosco buraya bir tiyatro yapt. Elimizde drt dilden (Trke, Franszca, Yunanca ve Ermenice) iki afi bulunmakta. Bunlardan birinde, Bosco'yu oyun yaparken gsteren bir resim de vardr. 'Bosco Tiyatrosu'nun 9 Austos 1840 Pazar gn alacan bildiren afi de elimizdedir. Bosco eitli ilan ve afilerle opera, mzik konularnda, tiyatroya nasl girilecei konusunda, dekorlar hakknda halk aydnlatyordu. Tiyatro talyan operas gibi yapldndan, burada opera da oynanyordu. ki yl Bosco'nun ynettii tiyatro sonra Naum'a geti; belki Tanzimat'n en nemli tiyatrosuydu. talyan opera topluluklar gsterim veriyorlard. Naum Tiyatrosu'yla stanbul aslnda Paris, Londra, Milano gibi sanat merkezleriyle boy lecek dzeye gelmiti. Naum Tiyatrosu Saray'dan da destek gryordu. Localarn ortasnda sultana ayrlm byk
1840 ylnda stanbul'a gelen talyan llzyonist Bartolomeo Bosco ve 'Bosco Tiyatrosu'nun 4 dilde yaymlanan afii. Altta solda ise mimar Fosatti'nin izimiyle Naum Tiyatrosu'nun n cephesi.
bir loca vard. Sultan buraya birok kez miti. 1847'de ahap olan Naum Tiyatrosu yanm, talyan mimar Gaspare ve Guiseppe Fossati yeni planlar yapmlar, tiyatroya bu kez kagir bina planlar hazrlanm, 1848'de tiyatro tamamlanmt. Bin 500 kii alyordu, sra locas, ok geni bir sahnesi vard. Yazar Gertraud Heinrich 'Die Fossati-Entwrfe zu Theaterbauten' adyla 1989'da yaymlanan kitabnda, Fossati'nin bu ve iki tiyatro iin yapt plan
1870'teki Beyolu yangnyla Naum Tiyatrosu da yok olup gitti.
ve resimleri yaymlamtr. Naum Tiyatrosu ve Beyolu'ndaki teki tiyatrolar zerine verdii bilgilerin ou, benim ngilizce bir yaptmdan ve 'Tanzimat Tiyatrosu' kitabmdan alnmtr. Ben de buraya onun kitabndan, Naum Tiyatrosu'nun cephesini gsteren bir fotoraf aldm. Naum Tiyatrosu 1853'te yeniden yanm, William James Smith tarafndan tekrar yaplmt. Ancak 1870 ylnda Beyolu'nun te birini ve burada bulunan birok tiyatroyu kl eden byk yangndan sonra Naum Tiyatrosu bir daha yeniden yaplmad. llzyonistlerin gerekletirdii nc tiyatro ise stanbul'a be kez gelen Caseneuve adndaki Fransz illzyonistin abalarna dayanr. stanbul'a 1893'teki geliinde Caseneuve, nce Fransz Tiyatrosu'nda gsterim verirken, sonra Galatasaray'n karsndaki Hammalba Soka 7 numaradaki Sponek Birahanesi'ni tiyatroya evirmi, gsterimlerini burada vermitir. Ayn yerde 1896'da Trkiye'deki ilk sinema gsterimi yaplmtr.
Ekrann en pahals...
6 milyon dolarlk adam

'Biyonik Adam' denildiinde, televizyon merakllar hemen 'Alt Milyon Dolarlk Adam' hatrlayacaktr. Herkl'den daha kuvvetli, trenlerle yaran, kilometrelerce tesini plak gzle drbn gibi grebilen bir yaratkt 'Alt Milyon Dolarlk Adam'.
AYDN EROL rk seyircisi 'Alt Milyon Dolarlk Adam'la 1976 ylnn yaz aylar sona erdiinde tant. Ancak bu tanma hi de beklendii gibi 'renkli' olmad. Aslnda dizi, dnya televizyonlar iin renkli evrilmiti. Trk izleyicisi ayrca dizinin orijinal mziklerini de dinleyemedi. Seslendirme srasnda dizinin zgn sesleri silindiinden filme hayat veren mzikler de dinlenememisti. O GNLERDE TEKT zleyicinin beenisini toplayan dizinin devam blmleri, ABC Televizyon irketi tarafndan ksa srede evrildi. 'Alt Milyon Dolarlk Adam', belki o gnlerde tekti. Ama daha sonra benzer birok dizi evrildi. imdiki dizilere rnek tekil eden, o dnemde, 'ryalar ssleyen', 'hayal aleminde yaayan bir yaratk' olarak tanmlanan bu 'yenilmez armada'da, hemen herkes kendinden bir eyler buluyordu. Kah denizin altnda, kah uzayn derinliklerinde, kah gkyzndeydi ve hibir yerde yenilmiyordu. Her defasnda da iyilerin yanndayd. DZNN KNC PAKET Televizyon izleyicilerinin 'Alt Milyon Dolarlk Adam' serveni pek uzun srmedi. Dizinin 22 blmden oluan ikinci paketinin ekim hazrlklar srerken, hi beklenmedik bir olay, yapmclarn planlarn altst etti: Filmin iki barol oyuncusu Lee Majors ile Richard Anderson, sette kavga ederek byk bir kaosa neden olmulard. Stdyo yetkililerinin tm abalarna ramen iki sanat birbirlerine azlarna geleni sylemekten ekinmediler ve o gn, her ikisi de irketle yaptklar anlamay bozdu. 'Biyonik Adam' yani Lee Majors ile Biyonik Adam'n ya-
Lee Majors ile Richard Anderson, 'Alt Milyon Dolarlk Adam' dizisinde.
'Alt Milyon Dolarlk Adam'n ba oyuncusu Lee Majors, 70'li yllarn popler aktrlerinden biriydi.
ratcs Dr. Oscar Goldman' oynayan Richard Anderson arasnda birdenbire patlak veren anlamazln kk, birka yl ncesine dayanyordu. 51 yandaki aktr Richard Anderson, yllarn sinema ve televizyona adam bir sanatyd. 1956 ylnda ilk filmi 'Yasaklanan Gezegen-Forbidden Planet'i evirmiti. Birok filmden sonra rol ald 'Dedektif Perry Mason' dizisinde de byk baar salamt. zetle, Richard Anderson'u sinema seyircisi de televizyon seyircisi de yakndan tanyordu. Ama Lee Majors, sinema seyircisi iin mehul bir isimdi. Televizyon seyircisinin gznde sadece 'Alt Milyon Dolarlk Adam'd. Ve Majors, bu hzla gelen hreti pek hazmedemedi. nceleri ok iyi anlaan ikili arasndaki kavgay hayretler iinde izleyenler, kime hak vereceklerini ardlar. Ama olan olmu, yollar ayrlmt. Ve gzel giden serven de ksa bir sre sonra yerini ayrla, dolaysyla da buruk bir vedaya brakt.
'Biyonik adam' Lee Majors 'Charlie'nin melei' Fawcett ile evlendi

Kurgubilim tr saylabilecek bu dizinin ba oyuncusu Lee Majors, o dnemlerin en ok sevilen aktryd. Lee Majors, hretin zirvesinde olduu dnemde, Farrah Fawcett (fotorafta) adnda bir 'oyuncu aday' ile evlendi. Lee Majors, kamera karsndaki oyunun havasna kendini iyice kaptrmt. Sanki gerekte de 'Alt Milyon Dolar' harcanp stn bir insana dntrlm gibi davranyordu. 0 sralarda 'Charlie'nin Melekleri' dizisinin ekim hazrlklar da balamt. Farrah Fawcett, dizide Jaclyn Smith ve Kate Jackson ile barolleri paylat. Ad san duyulmam oyuncu, bu diziyle yldzlat. Lee Majors karsnn yldznn birdenbire parlamasn nemsememi gibi grnyordu; ama gerekte huzursuzdu. Kar koca durmadan kavga ediyorlard. Farrah Fawcett, artk Hollywood'da nemli bir oyuncu kimliine brnd iin, kocasnn bbrlenmelerine kulaklarn tkamt. Ksacas bu evliliin de sonunun yaklat bir gerekti. Bir sre sonra 'Alt Milyon Dolarlk Adam' dizisi yayndan kaldrlnca Lee Majors, Hollywood'da eski itibarn kaybetti. Filmciler de televizyoncular da ona i vermiyorlard. Farrah Fawcett'in ise yldz iyice parlamt. Lee Majors, Farrah Fawcett'in ei olarak tannmaktan rahatsz oldu. Kar koca, yollarn ayrmann en doru karar olacana inandlar. Bu sralarda Farrah Fawcett, Ryan O'Neal ile tanmt ve ksa srede aralarnda byk bir ak dodu. 'Alt Milyonluk Adam'n kars bu kez de 'Ak Hikayesi'nin unutulmaz oyuncusuyla beraberdi. Farrah Fawcett, Ryan O'Neal ile beraberliini 17 yl srdrd. Bu beraberlikten bir olu dnyaya geldi.
Tanr Varsaym zerine Tanju Ertun Logos Yaynlar 160 sayfa
Marks ve Oryantalizmin Sonu Bryan S. Turner eviren: aatay Keski nok 158 sayfa
Bitik Adam Thomas Bernhard eviren: Sezer Duru Yap Kredi Yaynlar 120 sayfa
Yeilden Griye Adm Adm Trkiye Prof. Dr. Celal Ertu Trkiye Bankas Kltr Yaynlar 260 sayfa
ada Trk iiri Antolojisi (2. Cilt) Memet Fuat Adam Yaynlar 492 sayfa
Mayalar Msrllarn dostu muydu?

Fransz bilim adam Dr. Augustus Le Plongeon ve ei Alice 1880 ylnda Yukatan'a gitmiler ve Maya uygarlna ait kalntlar zerinde almaya balamlar. Tam 14 yl burada yaayan Plongeon'lar, Mayalar zerine nemli bilgiler edinmiler. Daha sonra ngiliz hkmeti Le Plongeon'a Nil boyunca uzanan byk antlar fotoraflama grevini vermi. Bu iki ayr uygarlk zerine almalarnn ardndan Le Plongeon "Msrllarn Kkeni' adl almasn kaleme alm. 1914 ylnda The Word dergisinde dizi halinde yaymlanan bu kitabn metinlerinde Le Plongeon, Akdeniz blgesinin eski uygarlklarnn, Bat yarmkresindeki uygarlklar ve halklaryla iliki iinde olduklarn kantlamay amalyor, rnekler gsteriyor. Msrllarn Kkeni Augustus Le Plongeon eviren: Rengin Ekiz Ege Meta Yaynlar 201 sayfa
Liselerde okutulan tarih

Kaynak Yaynlar, 1931-41 yllar arasnda liselerde okutulan tarih kitaplarn yaymlamaya balad. u anda iki cildi piyasada olan kitaplar, o dnemin ideolojisi ve tarih anlay stne okura ilgin ipular veriyor. Cumhuriyet'in ilanndan sonra tarih almalarnda, Atatrk tarafndan bir seferberlik balatlmt. 23 Nisan 1930'da yaplan VI. Trk TARH Ocaklar II Kurultay'nda, Kemalist Eitimin Tarih Dersleri Trk Tarih Heyeti (1931-1941) oluturuldu. Bu heyet nce bir metin hazrlad. Bu metin, kk deiikliklerle, Trk Tarihinin Ana Hatlar balyla yaymland. te bu kitaptan yararlanlarak hazrlanan drt ciltlik lise tarih kitaplar, on yl sreyle liselerde okutuldu. Kemalist Eitimin Tarih Dersleri balyla yaymlanan kitaplar, hem imdiki tarih kitaplaryla kyaslamak hem de bilgilenmek iin ilgin bir okuma deneyimi olabilir. Kemalist Eitimin Tarih Dersleri (1931-1941) Kaynak Yaynlar
Vecihi Hrk adn duydunuz mu?

Bir Tayyarecinin Anlar, 1915'te balayp 1969'a kadar sren 'uu' servenini anlatan bir yapt. Yazar Vecihi Hrku, Kafkas cephesinde ilk Trk hava zaferini kazanan, zmir Hava Meydan'na ilk giren ve igal eden; stiklal Sava'nda ilk ve son uuu yapan; ilk Trk askeri ve sivil tayyaresini ina eden; ilk kadn Trk pilotunu yetitiren kii. Ancak ne yazk ki, bylesine baarl hizmetler veren Vecihi Hrku yoksulluk iinde hayata veda etti. Kendisinin kaleme ald anlarna, kzlar tarafndan yine kendi notlarndan derlenen blmlerin eklendii kitab keyifle okuyacaksnz. Bir Tayyarecinin Anlar Vecihi Hrku Yap Kredi Yaynlar 424 sayfa
1 0 0 Popler TARH/ Nisan 2001
MRT BALABANLILAR
Mu uygarl
Eekli Ktphaneci Fakir Baykurt Adam Yaynlar 144 sayfa 'Truman Show' filmini izleyenler bilir; retmen derste ocuklara srayla ne yapmak istediklerini sormaktadr. "Kristof Colomb olmak, dnyay kefetmek istiyorum" der biri. Ge kaldn! Otur yerine, diye cevaplar retmen. nk dnyann kefi tamamlanmtr. nsan elinin demedii bir nokta bile kalmamtr. imdi yeni hedef uzayn derinlikleridir: Mars'ta su var m? Gne sisteminin dnda baka bir sistem olabilir mi? Vb... retmenin iki szckle zetledii 'gerek', bugn btn insanl etkiliyor aslnda. Bir kere szcn kendi anlam yk deiiyor, hafifliyor hatta erozyona uruyor. Artk keif szc, szgelimi yeni alan bir kahve, bar, lokanta vb. yerler iin kullanlyor (Cafe Epsilon'u kefettiniz mi? Vb.) Ne var ki 'keifin ieriini deitirmek pek ie yaramyor. Yeni anlam yknn istenen doyumu salamad ok iyi biliniyor. (Biraz da bu nedenle 'doyumsuzluk' anda yaamyor muyuz?) Pek oumuzun geriye, tarihe yeniden bakmaya ynelmesinin altnda yatan sebeplerden biri bu olsa gerek: Gemite, bir yerlerdeki 'gizem'in peine den almalara yneliyor, 'gerek' bir keif duygusu yaamak istiyoruz. Msr, Maya uygarlklar, Kayp Kta Atlantis bizi hl ok heyecanlandryor. Bu aray hep vard, ama son yllarda, yalnzca uzmanlar deil, kitleleri de etkisi altna almas dikkat ekici. Tarih ve an kitaplarndaki art bunun kant. Msr'la balayan dalga ykselerek eski tarih stne kaleme alnm inceleme ya da kurmaca yaptlarla oalyor. Geenlerde elime geen, ansiklopedi hacminde bir yaptn ad 'Gizemli Yerler Szl'yd. Bu yazy yazmama neden olan yeni bir kitapsa 'Batk Kta Mu'nun ocuklar' baln tayor. Mu lkesi, Pasifik Okyanusu'nda bulunan byk bir kta stnde, doudan batya 9 bin 500 km uzunluunda bir yermi. Gnmzden 12 bin yl nce ok byk bir depremle km, zerindeki 60 milyon insanla birlikte kocaman bir sualt mezarlna dnm. Yazar James Churchward (stteki fotoraf), Kayp Kta Mu uygarlnn gizlerini zmek iin tam elli yln harcam. 70 yl nce dilimize evrilmi kitabn yeni basmn okumak heyecan veriyor insana. Churchward'n iddialar ne kadar gerek bilmiyoruz, ama yaadmz srece 'gizem'e ihtiyacmz olduu bir gerek. Popler TARH / Nisan 2001 1 0 1
Karanlk Gnler Fey von Hassell eviren: Ali Cevat Akkoyunlu Doan Kitap 308 sayfa
ah smail Hatai Nejat Birdoan Kaynak Yaynlar 556 sayfa
illi ktisat Tarihi

Ula Kipal ve zgr Uyank, almalarnda Kemalist Devrim'in 1929'daki genel buhranndan I I . Dnya Sava'na kadar sren 'Devletilik' pratiini inceliyorlar. ki blmden oluan kitapta nce I I . Merutiyet'ten Mondros Atekesi'ne kadar olan dnem ele alnyor sonra da Anadolu iktidarnn zaferinden 1929'a kadar olan sre deerlendiriliyor. Yazarlar, sz konusu dnemde Trkiye'nin kendi z kaynaklaryla sanayileme abasn tam bamszlk ynnde atlm nemli bir adm olarak niteliyorlar. Trkiye Milli ktisat Tarihi (Devletilik) Ula Kipal-zgr Uyank Kaynak Yaynlar
Neruda'nn iki ak
'Postac' filmini izleyenler bilir; ya da 'Ateli Sabr' (A. Skarmeta) kitabn okuyanlar... Filmde Pablo Neruda'nn yaam, bir postac gencin ak yks eliinde anlatlr. Filmi seyrettikten (ya da roman okuduktan) sonra iki temel izlek kalr aklmzda: Ak ve devrim. Kaynak Yaynlar arasnda kan kitap ite bu iki izlein iirlerini bir araya getiriyor. Kitap, Neruda'nn k olduu Rosario de la Cerde iin yazd iirlerden; 'Yrekteki spanya' ise spanyol devrimi stne kaleme ald iirlerden oluuyor. Kaptann Dizeleri ve Yrekteki spanya Pablo Neruda eviren: Erdoan Alkan Kaynak Yaynlar 182 sayfa
NTERNET
HAZRLAYAN: SERHAT AYAN serhat@ayan.org
Koca Sinan'n 'gerek' lm

Ona 'Koca Sinan' demelerinin nedeni, hayata geirdii 450'nin stndeki mimari yap deildi. O sessiz sedasz, Osmanl mparatorluu'nun en grkemli gnlerinde dnya mimarlk tarihinin nde gelen eserlerini yaratt. stanbul'u dnn bir kere... Onun eserlerini karn, onun ilham verdii eserleri bir kenara koyun, geriye kalanlar yle bir dnn. Eer stanbul sadece byle olsayd (ki yava yava o noktaya doru da gidilmiyor deil) yaanr bir yer olmaktan kmaz myd? Byk usta aramzdan ayrlal ok uzun zaman geti ama o hl aramzda eserleriyle yayor. Yayor yaamasna ancak bu byk usta iin kurulmu, yle eli yz dzgn bir internet sitesine rastlayamadk. in daha ilgin taraf, kendi adna alm olan bir faklte var ki bu fakltenin internet siteleri iinde dahi bir Mimar Sinan bilgisi bulmak mmkn olmad. Yaratt eserlerle yzyllara meydan okuyan Mimarba Koca Sinan, internette hatrlanmay bekliyor... www.imagins.com/MM/Sinan.htm
3. Dnya Sava'na be kala

Tm olay, Castro kart bin be yz Kbal'nn Domuzlar Krfezi (Bahia de los Cochinos) kylarna kmasndan kaynaklanyordu. Ne var ki bu kk topluluk, ABD hkmeti tarafndan finanse edilmekteydi. Ancak Kba da o kadar 'bo' deildi. Birbirlerini protesto ettiler, ambargolar uyguland, nc lkeler ABD'nin burnunun dibine fze yerletirdi, 15 Nisan 1961 ylnda ABD yapm uak Kbal pilotlar tarafndan bir Kba ssn bombalad. Ardndan karma, ardndan Kballar tarafndan ele geirilenler, bunlar iin istenen sava tazminat, 28 milyon dolarlk mecburi ila ve yiyecek yardm... Dnya barnn ecel terleri dkt dakikalar yaand. Domuzlar Krfezi, bir isim, bir tarih olarak belleklere kaznd.
Yalandan casusluk hikayesi

kinci Dnya Sava'n atlattktan sonra ABD, en byk casusluk davasn 1950'li yllarda yaad. Atom bombasnn srlar alnmt. nce 1950 ylnda
www.britannica.com/bcom/eb/article/2/0/5716/14022+1+13849,00. html?query=bay%20of%20pigsmembers.aol.com/yo1460/ www.brigada2506. com/ www.mtholyoke.edu/acad/intrel/cuba.htm
Dumlupnar'a gz yalar
Dumlupnar denizaltis 1931 ylnda Trk donanmasna katld ve donanmamzn nadide bir paras oldu. 1953 ylnda, 4 Nisan gecesi saat 02.15'te bir ileple arpan ve omzundan yara alan denizaltmz, 46 kula derinlie gmld. Kazada 81 denizci ehit oldu. www.preveze.com http://www. lostsubs. com/ www.naval.ca/article/young/nuclearsubmarineaccidents_bymichaelyoun g.html
Julius Rosenberg tutukland. Sulamalar o derece kesindi ki kimse bu tutuklama kararna kar koyamad. Ardndan kars Ethel Rosenberg hapse atld. 1951 ylnn Nisan aynda elektrikli sandalyede idamlarna karar verildi. 1953 ylnda uyguland. www.ncs.pvt.kl2. va.us/ryerbury/2r os/2ros.htm www.crimelibrary. com/rosen/rosen main.htm www.english.upenn.edu/~afilreis/5 Os/meeropol-on-rosenbergs.html
1 0 2 Popler TARH Nisan 2001
Osmanl'da ko: Hamel

Mart aynn son haftasnda doanlarla Nisan aynn ilk 10 gnnde doanlar arasnda belirgin kiilik farklar vardr.
METIN AND inde on , dnda be yldzdan oluur. Bu burca 'bere-i felek' ya da 'burc- bere' denir. ems ile birlikte anlr; Nevruz'un balangc gnein Hamel burcuna girdii zamandr. Edebi yaptlarda bahar anlrken 'gne-hamel-nevruz' lsne gnderme yaplr. lk parlak yldz darda erateyn ile Nath'dr. l yldzlarna da 'Butayn' denir. Kamer'in Hamel burcuna gelmesi olumlu yorumlanr. Bu durumda ie balamak, nemli kiileri grmek, ava, sefere gitmek iyidir. Bu bur minyatrlerde hep bir ko ile gsterilir. Hamel burcunda doanlar buyurmay, komuta etmeyi severler, aceleci, sert olurlar, birden fkelenirler. Bu burcun insanlar salam bedenli, ok kal ve etkili bakl olurlar. Bunun yan sra, Hamel burcu insan iin 15, 30, 45, 60 aras kritik yalardr. Ko burcunda doanlar iyi memur, simsar, deneti, mimar olurlar. Klavuzluk, oyunculuk, yazarlk meslekleri de onlara yakndr. Gezgin olmaya da yatkndrlar. Hamel burcunda martn son haftasnda doanlar egemen kiilerdir. Nisann ilk 10 gnnde doanlar sadk, samimi, sevgilerinde deiken lrlerken; Nisan aynn 10'u ila 20'si arasnda doanlar cmert, abuk etkilenen, tehlikeye atlan kiilerdir.
Osmanl'da bur adlar

Ko Boa kizler Yenge Aslan Baak Terazi Akrep Yay Olak Kova Balk Hamel Sevr Cevza Seretn Esed Smble Mizan Akreb Kavs Cedi Devl Ht
Bu sayfada kullanlan minyatrler, Topkap Saray Mzesi ve Fransa'daki Ulusal Ktphane'den salanmtr. Solda; kd al- Cuman fi Tarih Ehl ez-zaman, TSM B 274 stte; Metali'l Saade, BN suppl. Turc 242
Popler TARH/ Nisan 2001 1 0 3
FOTORAF!
23 Nisan 1929, Kastamonu
1929
ylnn 23 Nisan', Trk ocuklar iin ayr bir nem tayordu. nk o yl 23 Nisan gn, ilk kez 'ocuk Bayram' olarak kutlanmt. Anadolu'nun her yerinde tm okullar, bu zel gn iin haftalar ncesinden hazrlklara balamlard. Savalardan, hastalklardan, yoksulluktan neredeyse 'glmeyi' unutan ocuklar bu bayramda ellerinden geldiince 'k' olmaya almlar, onlara bu gzel gn armaan eden Atatrk'e ballklarn bildirmiler ve beklentilerini kendilerince dile getirmilerdi. Kastamonu Merkez ay Muhtelit Mektebi rencileri ve retmenleri de, 23 Nisan 1929'u cokulu bir bayram sevinci iinde geirmilerdi. Ellerinde, 'nemli' mesajlar ieren kk pankartlar tayorlard. Cumhuriyet'in ocuklar, 'Yalnz Yatmak', 'Her Gn Banyo Yapmak', 'Susturulmamak' istiyorlard. 'Salam Anne ve Baba' ise savalarla geen yllarn ardndan, en nemli istekleri arasnda yer alyordu. lke kurtulmutu; artk Cumhuriyet vard. Ama yoksulluk, kolay kolay bitecek gibi deildi. Kk kzlarn bazlarnn 'bayramlk elbiseleri', grapon kadndand. Onlar yine de gelecekten umutluydular. 'Bayramlarn', yzlerinde 'nemsenmenin' gururuyla kutlamlard. 1929'da 'ocuk Bayram' olarak kutlanan 23 Nisan; bir yl sonra, 1930'da 'ocuk Haftas'na dntrld. Bylece, 23-29 Nisan arasndaki gnler, tm Trkiye'de 'ocuklar'n eitli etkinliklerinin sergilendii bayram gnleri oldu.
Basnda ilk kez yaymlanan bu fotoraf, 23 Nisan 1929 gn Kastamonu'da 'Merkez ay Muhtelit Mektebi' rencilerinin 23 Nisan kutlamalar srasnda ekilmitir. (Saime Sabri Karayel Arivi)
1 0 6 Popler TARH/Nisan 2001

Populer Tarih-Sayı. 11

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Populer Tarih-Sayı. 11

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LTF TN

Balknn kulaklar nlasn

Popler TARH/ Mart 2001 3

Turgut zal ld (1993)

31 Mart ayaklanmas balad (1909)

nsanolu, uzayda (1961)

Trkiye'nin ilk tpbebei Ece (1989)

'DNA' molekl yaps bulundu (1953)

Antkabir tasarlanyor (1941)

Trk kadnlar Sultanahmet'te (1930)

Kuzey Kutbu'nda ilk insan (1909)

Sabahattin Ali ldrld (1948)

Budizmin kurucusu dodu (M 563)

Popler TARH/Nisan 2001 11

12 Popler TARH/ Nisan 2001

NECIP FAZL'A MAHKUMIYET

Yksek Tahsil Genlik Dernei ad altnda alan gizli bir kom-

Popler TARH / Nisan 2001 13

Eitimcilerin en zor gnleri

14 Popler TARH/ Nisan 2001

Kurtulu Sava'da ilkokullar

Popler TARH / Nisan 2001 15

10 soruda Osmanl idaresinde Yunanistan

Osmanl ncesi Yunanistan'a kim egemendi?

Fetih nasl gerekleti?

Trk iskan nasl yapld?

Mora nasl yeniden kazanld?

Bamszlk dncesi nasl dodu?

Yunan isyan nasl "balad?

Avrupa'nn ilk tavr ne oldu?

Popler TARH/ Nisan 2001 19

ngiltere, Fransa ve Rusya'nn destekleri neydi?

Yunanistan'n "bamszl nasl tannd?

Yunanistan' daki Trkler ne oldu?

II. Abdlhamid'in yaveri Orta Afrika'da

Byk Sahra yolculuu

22 Popler TARH/ Nisan 2001

24 Popler TARH Nisan 2001

Albay Sadk el-Meyyed anlatyor

Byk Sahra'da yamur ve bora

Misyoner Dr. Asahel Grant'n yks

Hakkari'de bir Amerikal

1830'larda Hakkari dalan

28 Popler TARH/ Nisan 2001

'Kayp Yahudiler' kimdi?

Popler TARH /Nisan 2001 29

Popler TARH/ Nisan 2001 31

Klahtan apkaya, bamzdakiler

Deiim 'kafada' balar

32 Popler TARH/Nisan 2001

alvar ve sar yemeniyle arz- endam edermi.

Popler TARH/ Nisan 2001

Arap Maiyet Taburu fesi

34 Popler TARH/ Nisan 2001

Svari neferi fesi

Arnavut Maiyet Taburu fesi

ikinci Zhaf Alaylar fesi

Mslman, gayrimslim fark

Asakir-i Mansure-i Muhammediye fesi

Talip Taburlar fesi

Popler TARH/ Nisan 2001 35

Sultani rencileri boykotta!

36 Popler TARH/Nisan 2001