Popüler Tarih Dergisi - Sayı 10 - Mart - 2001

LTF TN
ltinc@dogusiletsm.com
Etnografya Mzesi neden daha 1930'da ald?

een ay, deien adresimizden, e-mail ve telefonlarmzdan sz ederken, yanllkla 'Yazileri' faksmz vereceim diye, 'Reklam' blmmzn faksn vermiim. Her eyden nce, bu hatay dzeltelim; Popler Tarih'in faks, 0 212 356 48 02 oldu. Okurlarmzn bilgilerine... Bu arada sizlere bir haber: TGC (Trkiye Gazeteciler Cemiyeti) tarafndan her yl gerekletirilen 'Trkiye Gazetecilik Baar dlleri'nin 2000 yl sahipleri arasnda, Popler Tarih'te yaymlanan "Yusuf Tunaolu'nun yaamndan kesitler / Trk futbolunun Pele'siydi" yazsyla (Popler Tarih, Eyll 2000 says), Vl Somali da yer ald. Kendisini kutluyoruz. Dergimizin ieriine gelince, bu ay da sizleri tarihin deiik cephelerinde farkl yolculuklara karyoruz. Bunu yaparken de her zamanki gibi, gncel balantlara nem veriyoruz. Kapak konumuz ise tam anlamyla gndemde ve henz 'scak' bir olaydan: 'Dnyann yeni 7 harikas' kavram ve bu alandaki tartmalarn iinde, Zeugma antik kentinin ya da benzerlerinin yeri. Kapak yazmzn giri blmn okuduunuzda greceksiniz, u birka aydr, gerek dnya basnnda gerekse de kimi internet sitelerinde, 'dnyann 7 harikas' olay tartlyor. Biz de kapak konumuzla, hem bu tartmay zetledik hem de en doru tavr olarak grdmz Fransz L'Express dergisinin seimlerine yer verdik. Eer bugn, 'dnyann 7 harikas' yeniden selecekse, bunun poplist bir yaklamla deil, artk 2000'li yllarda insanolunun kafasnda yeni yeni biimlenmeye balayan 'dnya vatanda' bilinciyle yaplmas gerekir. Yeni bulunan antik kentler, Zeugma gibi bir blm ya da btn gnna karlan tarihi hazineler, 'dnya vatandal' bilincini, 'insanlk
miras' anlayn perinliyor. Bugn, Trkiye'de de dnyada da birok sorunun zmne, insanlarn bu bak asyla yaklamalar gerekir. Bu bak asnn izlerini, ne mutlu ki, biz kendi tarihimizde grebiliyoruz: Mustafa Kemal, Anadolu topraklarnn sahip olduu kltr tarihi zenginliini biliyordu. Bu zenginliin dnya apndaki neminin farkndayd. Kurtulu Sava'ndan ve kertilmi bir imparatorluun ykntlar arasndan henz km gen bir devletin bakentinde, Etnografya Mzesi neden daha 1930'da almt?.. Hamaset yapmyoruz. Ama u noktann ak seik kavranmas gerektiini dnyoruz: Daha savan kan ve barut kokular ortadan kalkmadan, Mustafa Kemal 1930'da Etnografya Mzesi'ni atrarak, bu topraklardaki kltrel mirasa sahip kyordu. Bugn de ayn tavr izlenmelidir. 'Dnyann 7 harikas' yeniden seiliyorsa, Zeugma'nn da bunlar arasnda yer almas, Trkiye iin ok nemlidir diye dnyoruz. Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.
Popler TARH I Mart 2001 3
1 MART Trk Ceza Kanunu kabul edildi (1926). Deniz Yollar daresi'nin 72 numaral 'skdar' vapuru, birden patlak veren bir kasrga sonucu, devrilerek batt; 160 kii boularak ld, 42 kii de kayboldu (1958). 2 MART Rus ar I. Nikola ld (1855). Halk Frkas grup toplantsnda, er'iye ve Evkaf Vekaletlerinin kaldrlmasna ve retimin birletirilmesine karar verildi (1924). 3 MART Osmanl devleti ile Rusya arasnda Ayastefanos Antlamas imzaland (1878). Halifelik, Meclis tarafndan kaldrld (1924). Tevhid-i Tedrisat Kanunu' kabul edildi ve tm okullar Milli Eitim Bakanl'na baland (1924). Diyanet leri Bakanl kuruldu (1924). 'eyh Sait syan'nn bymesini nlemek iin/Takrir-i Skun Kanunu' kabul edildi (1925). Ylmaz Gney'in senaryosunu yazd 'Sr' adl film, Almanya'da dl kazand (1979). 4 MART Dk ayarl para ve alnamayan maalar iin ayaklanan askerler, IV. Mehmed'in onayyla baz saray aalarn idam ettirdiler. (nar Vakas, Vak'a-i Vakvakiye; 1656). zmir ktisat Kongresi sona erdi. 'Misak- ktisadi' kabul edildi (1923). Halife Abdlmecit Efendi ve hanedan mensuplar yurtdna karld (1924). 5 MART Sovyetler Birlii'nin lideri Stalin ld (1953). Birlemi Milletler Bosna'ya Trk askeri gnderilmesini kabul etti. (1994). 6 MART ngiltere Kraliesi I I . Elizabetl, Trkiye'yi ziyaret etti (1961). ark sz yazar ve ovmen Fecri Ebciolu ld (1989). 7 MART stiklal Mahkemeleri kaldrld (1927). Hrriyet gazetesi Ynetim Kurulu yesi ve yazar etin Eme, urad silahl saldr sonucu hayatn kaybetti (1990). 8 MART 4. Osmanl padiah Yldrm Bayezid ld (1403). stanbul'un ilk ok katl otopark Karaky'de trenle hizmete girdi (1976). 8 Popler TARH /Mart 2001
zmir ktisat Kongresi yapld (1923)

Lozan Bar grmelerinin kesintiye urad sralarda, 17 ubat- 4 Mart tarihleri arasnda, zmir'de, Cumhuriyet rejiminin ilk iktisat kongresi topland. Mustafa Kemal Paa, ktisat Bakam Mahmut Esat Bey (Bozkurt) ve Kongre Bakam Kazm Paa'nn (Karabekir) konumalaryla balayan Kongre'de, yeni rejimin izleyecei iktisat siyasetinin ipular ortaya kt. "ktisadi teebbs, ksmen devlet ve ksmen teebbsi ahsi (zel giriim) tarafndan deruhte edilmedir (stlenilmelidir)" denilen Kongre'de, Lozan Antlamas ncesinde, dnya kamuoyuna, yeni rejimin ynn gsteren bir mesaj verildi.
Eftelya Hanm kalbine yenildi (1939)

Abdlhamid dneminin son yllarnda, Galata'daki algl kahvelerde sesi, geni repertuvar ve gzelliiyle nlenen ve 'Denizkz' lakabyla tannan Eftelya Hanm, II. Merutiyet'i izleyen sava ve igal yllarnda unutuldu. Cumhuriyet'in ilannn hemen ardndan Eftelya Hanm, Paris'e giderek Pathe firmas adna ilk plan doldurdu. Trkiye'ye dndnde de Belv Gazinosu'nda almaya balad. Bylece Eftelya Hanm, Cumhuriyet dneminde sahneye kan ve plak dolduran ilk gayrimslim kadn sanat oldu. 'Denizkz Eftelya' son byk gsterisini, irketi Hayriye'nin 4 Austos 1936'da Boazii'nde dzenledii 'mehtap alemi'nde yapt. 16 Mart 1939'da kalbine yenik derek yaama veda etti.
Pera'da suikast giriimi (1941)

Sofya'dan stanbul'a gelen ngiltere'nin eski Sofya elisi Rendell'e, 11 Mart gn bir suikast giriiminde bulunuldu. Elinin Pera Palas Oteli'ne yerlemesinden ksa bir sre sonra, otel giriinde iddetli bir patlama oldu. Rendeli kurtuldu, girite bulunan 4 kii ld, 21 kii yaraland. Patlamaya, Bulgar snrndaki kontrolden sonra, elilie ait valizler arasna kartrlan antalardan birindeki saatli bombann neden olduu anlald. Baka bir antadaki ikinci bir bomba da patlamadan imha edildi. Rendeli, olaydan Bulgarlar sorumlu tutan bir rapor verdi.
9 MART Napolyon Bonapart ile Josephine evlendi (1796). Yazar ve gazeteci Vl Nureddin (V-N) ld (1967). 10 MART Graham Bell ile yardmcs Watson, ilk telefon grmesini yaptlar (1876). Sinema oyuncusu Sharon Stone dodu (1958). 11 MART ngiltere'nin Sofya elisi Rendell'e, stanbul'da, Pera Palas Oteli'nde suikast giriiminde bulunuldu (1941). Trkiye, Uluslararas skan ve Kalknma Bankas ve Uluslararas Para Fonu Tekilat'na katld (1947). 12 MART stiklal Mar, Meciis'te Trkiye'nin resmi milli mar olarak kabul edildi (1920). inli lider Sun Yat Sen ld, yerine General an Kay-ek getirildi (1925). Silahl Kuvvetler, '12 Mart Muhtras'n verdi (1971). 13 MART Dublaj sanats ve yazar Adalet Cimcoz ld (1970). 14 MART ktisat Bakanl, kadn oraplarnda kalitenin ykseltilmesi iin Avrupa'dan uzman heyet getirdi (1939). Devlet Gvenlik Mahkemeleri'nin kurulmasn ngren yasa tasars Danma Meclisi'nde kabul edildi (1983). Bilim Sanat ve Kltr Kurumu (BLSAK) stanbul'da kuruldu (1984). 15 MART Roma diktatr Jul Sezar ldrld (M 44). Son Osmanl sadrazamlarndan (Mehmed) Talat Paa, bir suikaste kurban gitti (1921). Sinema yldz Elizabeth Taylor ile aktr Richard Burton evlendi (1964). 16 MART stanbul, t i l a f Devletleri' tarafndan igal edildi (1920). Sovyetler Birlii, Ankara Hkmeti'ni resmen tand; iki taraf arasnda Moskova Antlamas imzaland (1921). Ses sanats Eftelya Hanm (Denizkz), stanbul'da ld (1939). Popler TARH I Mart 2001 9
Ankara'da bir kralie (1961)

Ankara Esenboa Havaalan, 6 Mart gn ok nemli bir misafiri arlad. ngiltere Kraliesi II. Elizabeth, Trkiye zerinden geerken, Esenboa Havaalan'na inerek hkmet ve devlet yetkilileriyle 40 dakika sren bir grme yaptktan sonra, Trkiye'den ayrld. ngiltere Kraliesi beraberinde ei Edinburg Dk Philip ve Dileri Bakam Lord Home ile havaalanna indiinde, kendisini Devlet ve Hkmet Bakan Orgeneral Cemal Grsel, Genelkurmay Bakam Cevdet Sunay, Dileri Bakam Selim Sarper ve Milli Birlik Komitesi yeleri karladlar.
skdar vapuru batt (1958)

1 Mart 1958 gn, skdar yolcu vapuru, zmit Krfezi'ndeki iddetli lodos nedeniyle devrilerek batt. zmit iskelesinden ald yolcularla, saat 12.20'de yola kan vapur, Soucak mevkiinde lodosa yakaland. Yolcularnn byk bir ksmn okuldan evlerine dnmekte olan ortaokul, lise ve Kz Sanat Enstits rencilerinin oluturduu vapur, 3 dakika iinde sulara gmld. lk belirlemelerde 121 kiinin ld, 37 kiinin de kurtulduu anlald. 19 Mart gn, Deniz Kuvvetleri, Babakan Menderes'in emri zerine batk vapuru su stne kard. Gemiden karlan cesetlerle birlikte l says 160, kayp says 42, kurtulanlarn says da 40 olarak akland. Birok kii, olaydan Denizcilik Bankas'n sorumlu tuttu.
AYIN TARH
17 MART Belika, Fransa, Hollanda, ngiltere ve Lksemburg Dileri Bakanlar arasnda 50 yl sreli Brksel Anlamas imzaland (1948). Jlide Ate Trkiye Gzeli seildi (1990). 18 MART tilaf Devletleri'ne kar, anakkale Zaferi kazanld (1915). Kuzey Atlantik Antlama rgt (NATO) kuruldu (1949). Film yldz Canide Sonku ld (1981). Trk sinemasnn nl oyuncularndan Sadri Alk ld (1995). 19 MART Osmanl devletinin ilk mebusan meclisi topland (1877). I. Ankara Film enlii'nin 'lk Filmler' yarmasnda, Orhan Ouz'un ynettii 'Hereye Ramen' adl film birinci oldu (1986). 20 MART Bilim adam Sir Isaac Newton ld (1727). nl ark Ekspresi (Orient Express), 70 yolcu ile stanbul'a geldi (1976). ngiltere'de hkmet 'deli dana' hastalnn insanlara da bulatn aklad (1996). 21 MART Tunceli'de 'Dersim syan' balad (1937). Halk ozan Ak Veysel ld (1973). Nevruz bayram ilk kez 'resmen' kutland (1995). 22 MART Yazar Semiha Ayverdi ld (1993). 23 MART Urans Gezegeni kefedildi (1781). Cumhurbakan Cevdet Sunay, Deniz Gezmi, Hseyin nan ve Yusuf Aslan hakkndaki 'idam' kararn onaylad (1972). 24 MART Bilimkurgu romanclnn ncs saylan Jules Verne ld (1905). Cumhurbakanl yat olarak satn alnan Savarona'ya ngiltere'nin Southampton Liman'nda trenle Trk bayra ekildi (1938). ktisat ve tarihi evket Sreyya Aydemir ld (1976). 25 MART Evliya elebi dodu (1611). Roma'da bir araya gelen Fransa, Almanya, talya, Belika, Hollanda ve Lksemburg, Avrupa Ortak
Turist mer'in selam (1995)

Baroln Ayhan Ik'la paylat 'Helal Olsun Abi' filminde, ilk kez 'Turist mer' tiplemesine brnp izleyicinin gnln fetheden Sadri Alk, 47 yllk sanat yaamna 600'e yakn film sdrd. 1925'te stanbul'da doan Alk, 1939'da Eminn Halkevi'nde amatr olarak, 1943'te Rait Rza olpan LHAN Tiyatrosu'nda profesyonel olarak sahne yaamna balad. Kendisini byk ne kavuturan 'Turist mer' serisinin ilk filmi ise 1964'te ekildi. ok gezen, tra olmayan, gri pantolon, ekose gmlek, delik ftr apka, kesine baslm ayakkablar giyen 'Turist mer'; espri yapar, karsna kanlar szle, nkteyle 'harcard'. Trk sinemasna yllarn adayan ve son olarak 'Yenge Sepeti' adl filmdeki rolyle Antalya'da 'Altn Portakal' kazanan Sadr Alk; 18 Mart 1995'te, sa elini kalarnn arasna getirerek bir 'Turist mer selam' verdi hayata...
Eyfel resmen ald (1889)

Paris'te, Seine nehri kysnda ykselen Eyfel kulesi, 1889 Dnya Sergisi'nin sembol olarak, 31 Mart 1889 gn resmen ald. Kulenin dizaynn Gustave Eiffel yapmt. Yapmna 1887'de balanan kule, tam 2 yl, 2 ay ve 5 gnde tamamlanabilmiti. 7 bin ton demir ve elik kullanlarak ina edilen kulenin yerden ykseklii 320 metreyi buluyordu ve maliyeti 1 milyon dolardan fazlayd. Eyfel kulesi ayn zamanda Fransz Devrimi'nin 100. yan da simgeliyordu. Ald tarihten bu yana, yaklak 195 milyon kii, 'Paris'i 'kubak' izlemek iin Eyfel kulesini ziyaret etti.
10 Popler TARH/ Mart 2001
Pazar'nn kurulmasna ilikin 'Roma Antlamas'n imzalad. (1957) EOKA'clar Kbrs'ta iki camiye bomba attlar (1962). 26 MART Besteci Beethoven ld (1827). ller Kanunu kabul edildi (1931). Naziler, Yahudileri Polanya'daki Auschwitz kampna gtrmeye balad (1942). Gney Pakistan, Banglade adn alarak bamszln ilan etti (1971). Sinema sanats Belgin Doruk stanbul'da ld (1995). 27 MART Trabzon Milletvekili Ali kr Bey, Ankara'da Topal Osman tarafndan ldrld (1923). Yazar Halit Ziya Uaklgil ld (1945). 28 MART spanya Sava, Franco'nun Madrid'i almasyla bitti (1939). Trkiye, srail'i resmen tand (1949). Marlon Brando, Hollywood'un Kzlderilileri kk drmesini protesto etmek iin, Oscar dln reddetti (1973). nl ynetmen Elia Kazan, Trkiye'ye geldi (1974). 29 MART Harp Okulu Mahkemesi, Nzm Hikmet'i 28 yl hapse mahkum etti (1938). lk Trk sinemaclardan Fuat Uzknay ld (1956). Londra'da, dnyann ilk 'tp beizler'i dodu (1989). 30 MART ABD Bakan Ronald Reagan Washington'da bir suikast giriimi sonucu vurularak yaraland (1981). zal Hkmeti'nin icraatlar sonucu, yurtdndan getirilen birok yabanc marka hzla vitrinlerdeki yerini almaya balad (1984). 31 MART Paris'teki Eyfel Kulesi ald (1889). I I . nn Sava, Trk ordusunun zaferiyle sonuland (1921). ngiltere ve Fransa, Nazi'lere kar Polonya'y savunmak iin anlat (1939). Amerika, Vietnam'a 3.500 deniz piyadesi gndererek scak savan iine girdi (1965).
istanbul igal altnda (1920)

Birinci Dnya Sava'n sona erdiren Mondros Mtarekesi'nin (30 Ekim 1918) ardndan ttifak devletlerinin donanma gemileri, 13 Kasm gn stanbul nnde demir attlar. Bu, resmi bir igal deildi. Ocak aynda Meclis-i Mebusan'n stanbul'da toplanmas ve Anadolu'da milli mcadeleyi yrten milliyetilerin grleri dorultusunda 'Misak- Milli'yi kabul etmesi, ttifak devletlerini, 'resmi' igale ynelten en nemli etken oldu. ngilizler, 16 Mart gn ok sayda askeri karaya kartarak her taraf igal ettiler.
lk telefon grmesi (1876)

A. Graham Bell, asistan T. A. Watson'la insanlk tarihinin ilk telefon grmesini yaptnda, takvimler 10 Mart 1876'y gsteriyordu. Bell ayn gn, not defterine unlar yazmt: "M'nin (az blm) iine doru u cmleyi bardm: 'Bay Watson buraya gelin, sizi grmek istiyorum.' Gelmesi, sylediklerimi duyduunu ve anladn sylemesi, beni ok sevindirdi." Bell'in bilimsel almalarn ieren not defterleri, varisleri tarafndan 2 Haziran 1975'te yani Bell'in telefon icatn gerekletiren prensipleri bulmasnn 100. yldnmnde, Kongre Ktphanesi'ne baland.
Sezar ldrld (M 44)

M 100'de doan ve fakir ama sayg duyulan bir aileden gelen Jul Sezar (Caesar), ncelikle bir asker olarak hret ve servet yapt. Bu hret onu, Roma'nm en gl generallerinden biri haline getirdi. M 44'n 15 Mart'nda, Marcus Brutus, Gauis Cassius, Decimus Brutus ve Gaius Trebonius, Sezar' hanerleyerek ldrd. Son ikisi, onun lejyonunun eski komutanlarndand. Sezar, 23 haner darbesi ald ve cansz bedeni Pompei heykelinin nne dt.
Popler TARH/ Mart 2001 11
KURBAN DERILERI Gerek stanbul'da gerekse dier vilayetlerde kesilen kurban derilerinin belediyelerce toplanlp satlmas halinde birok kazan temin edilmesi mmkndr. Buradan elde edilecek gelir, hayr ilerinde kullanlabilecei gibi, Hicaz Demiryolu yapmna da harcanabilir. Konuyu ilgili mercilere iletiyoruz. (Sabah, 2 Mart 1901)
GKSU TEMIZLENIYOR Gksu deresinde, Boazii halknn ve yerli, yabanc birok kiinin kayk ve sandallarla gezinti yaparak gnllerini ho ettikleri bilinmektedir. Sz konusu dere son zamanlarda kirlenmeye balam bulunmaktadr. Bu kirliliin giderilmesi iin, temizleme almalar yaknda balayacaktr. (Sabah, 14 Mart 1901) SEFARETHANEDE NEVRUZ Yirmi bir Mart'n Nevruz olmas mnasebetiyle, dn ran Sefiri Mirza Mahmut Han tarafndan, Caalolu'nda bulunan sefarethanede resmi bir tren yaplarak ran vatandalarnn tebrikleri kabul edilmitir. Ayrca, uray Devlet azas Turhan Paa, Divan- Muhasebe Reisi Hasan Fehmi Paa ve dier baz devlet grevlileri de sefa-
rethaneye giderek Mirza Mahmut Han' kutlamlardr.

(Sabah, 22 Mart 1901)
DOLAPDERE'DE YANGN Dn gece saat on bir raddelerinde, Beyolu Dolapdere'de, Elmada Caddesi'nde, kahveci Karamanl Simon'un sahip olduu ahap hanede yangn kmtr. ki ev ve dkkann tamamen yanmas ile sonulanan yangn, Belediye ve Bahriye itfaiye taburlarnn gayretli almalar ile etrafa sramadan sndrlmtr. (Sabah, 15 Mart 1901)
VAKF ZEYTINLIKLERI Elli be binden fazla aac bulunan Edremit Vakf zeytinliklerinin bir korucu ile muhafazas g olduundan, devlet hazinesinin zarardan kurtarlmas iin birka korucunun daha tayin edilmesi, Vakflar nezaretince kararlatrlmtr. (Sabah, 19 Mart 1901)
CEZA KANUNU'NA KABUL TBMM dnk oturumunda, Trk Ceza Kanunu'nu kabul etmitir. Meclis ok kalabalk olup, Reisicumhur Hazretleri ile hkmet erkn ve baz sefirler hazr bulunmulardr. Evvela Adliye Vekili Mahmut Esat Bey sz alarak kanunu savunmutur. Daha sonra konuan Feridun Fikri Bey ise idam cezasnn kalkmasn istemitir. Bu istek komisyonca tasvip grmemi ve Ceza Kanunu alklarla kabul edilmitir.
(2 Mart 1926)
iki saat on be dakikada Bkre yolunu katetti ve gnderilen mektuplar leden sonra sahiplerinin eline geti. Yaknda Ankara ile stanbul arasnda da yolcu ve posta nakline balanacak. (18 Mart 1926)
G A Z I PAA B A N K A S ' N D A
Bankas'nn yeni binasna tanmas sebebiyle verilen ay ziyafetine, Reisicumhur Hazretleri de katlmlardr. Bankann tefriatn fevkalde beenen Gazi Paa, bunu gerekletiren Salhaddin Refik Bey'e iltifat etmilerdir. Gazi Paa, iftliindeki kkn ky usulnde tefriini de Salhaddin Bey'e havale etmilerdir. (9 Mart 1926)
HAVA P O S T A L A R BALAD
lk posta tayyaresi dn sabah stanbul'dan Bkre'e gitti. Tayyare,
BAVEKIL'IN BEYANAT Yurt seyahati vesilesi ile zmir'e gelen Bavekil smet Paa burada zmirli tccarlara bir konuma yapmtr. smet Paa, "Btn dnyann iktisadi hayat hangi mekanizma ile iliyorsa o cihaz biz de temine mecburuz. Her trl isteinizin hkmet tarafndan gerekletirilmesini beklerseniz, iki taraf da zarara urar" demitir. (23 Mart 1926)
12 Popler TARH /Mart 2001
JURNALCILIK VESIKALAR
Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Samet Aaolu, Emniyet Genel Mdrl'nde dzenledii basn toplantsnda, CHP iktidar dneminde devlet memurlarnca tutulan, DP ileri gelenlerinin nerelere gittiklerini ve kimlerle grtklerini bildiren raporlarn suretlerini gazetecilere sundu. Aaolu, eski iktidarn jurnalcilii desteklediini de ileri srd. (1 Mart 1951)
MSTEHCENLIK TARTMAS
mada derece alarak dllendirildiini aklad. Bu durumda mahkeme, Nebiolu'nun beraatna karar verdi.
(3 M a r t 1951)
KK SAHNE KURULUYOR
Devlet Tiyatrolar Genel Mdrl'nden ayrlan rejisr Muhsin Erturul, 'Kk Sahne' adn verecei zel bir tiyatro kurmaya karar verdiini aklad. stanbul Beyolu'nda, Atlas Sinemas'nn st katnda yer almas planlanan yeni tiyatronun salonu 500 kiilik olacak.
(5 Mart 1951)
NN SRGN EDILSIN!
zmir Belediye Bakan Rauf Onursal, Osmanl hanedan mensuplar gibi, eski 'Milli ef nn'nn de yurtdna srlmesini istedi. Onursal, CHP Genel Bakam nn'nn halk arasnda ikilik yaratmaya altn ileri srd.'
(14 Mart 1951) BAZ M O R F I N K A A K L
Btn Dnya dergisinin sahibi Osman Nebiolu, dergide yaynlanan 3 fotorafn mstehcen olduu iddiasyla mahkemeye verildi. Durumada Nebiolu, 3 fotorafn da ABD'de yaplan bir yar-
stanbul doumlu Josef Karino adl bir kii, New York polisi tarafndan eroin kaakl suundan yakaland. 21 kiilik bir ebekenin mensubu olduu anlalan Karino'nun, Trkiye'den ABD'ye baz morfin getirdii tespit edildi. (5 Mart 1951)
KAAK SIGARA YAKALAND
Aldklar bir ihbar deerlendiren stanbul Gmrk Muhafaza ekipleri, sabaha kar Bykekmece Feneri aklarnda Gzel Marmara adl motora dzenledikleri basknda, piyasa deeri yaklak 8 milyon lira deerinde 1.500 karton kaak Amerikan sigaras ele geirdiler. Motorda bulunanlar denize atlayp kamay baard. (15 Mart 1976) ZABEL PERON'A DARBE 1974 ylndan beri Arjantin Devlet Bakanl grevini srdren ve Latin Amerika uluslar iinde.
bir hkmetin bana geen ilk kadn olan zabel de Peron, bir askeri darbeyle devrildi. Peron, zor ve ounlukla kanl bir politik karklk iinde grevini srdrmeye alyordu.
(24 Mart 1976) K A Z A N ' D A N SULAMA
dir. Bugn anariyi Adalet Partisi yaratyor" dedi. (22 Mart 1976)
EVKET SREYYA L D
Manisa'nn Turgutlu ilesinde konuan MSP'li evket Kazan, Adalet Partisi'ni sert bir dille eletirdi. "Anariyi AP sulayp yetitiriyor" diyen Kazan konuurken, Adalet Partililer aleyhte gsteri yapmaya baladlar. Bunun zerine evket Kazan, "Gryorsunuz gerek anaristler kimler-
Yazar evket Sreyya Aydemir 79 yanda, Ankara'da ld. retmenlik yapmak iin bulunduu Azerbaycan'da Marksizmi benimseyen Aydemir, Trkiye'ye dndkten sonra Aydnlk dergisinde yazd; TKP yneticileri arasnda bulundu. 1927'den sonra bu dnceden uzaklaan ve Kemalizmin bir ideoloji olarak temellendirilmesine katkda bulunan Aydemir; 'Tek Adam, kinci Adam, Menderes'in Dram' gibi kitaplar yazd; biyografi ve inceleme dalndaki almalaryla tannd. (25 Mart 1976)
ngiliz ve Amerikan arivlerinde Yunan zulm
Yzlerce ky yaktlar
Kurtulu Sava'nda Yunanllar, igal ettikleri yerlerde byk bir zulm ve ikence uyguladlar. Durum ylesine vahim bir noktaya ulat ki, ngiliz, Fransz ve talyan hkmetleri temsilcileri, bir 'inceleme komisyonu' kurdular.
KANSU SARMAN
galin ilk gnlerinde Yunan askerleri zmir Sarkla'nn nnde (altta, solda). Eyll 1922'de Yunan askeri, zmir'i utan uca yakarak terk etti (altta, sada).
een ay, Yunanistan hkmetinin aslnda 1998'de hazrlad ve 14 Eyll gnnn szde 'Rum soykrmn anma gn' ilan edilmesiyle ilgili kararname, Trkiye'de yeni bir tartma balatt. Yunanistan'da Elefandis gibi nde gelen Yunan tarihilerin de kar kt ve batan sona yanl, yanl temellere dayandrlan bu kararname, Anadolu'daki Rum halkn, Trkler tarafndan soykrma uratld iddialarn ieriyor. Oysa Rumlarn soykrma uramas gibi bir durum, hi yaanmad gibi, I. Dnya Sava sonras, Bat Anadolu'yu igal eden Yunan ordusunun sivil Trklere kar byk bir kym sz konusu. Yunanllar zmir'e ktkla-
rnda, Hasan Tahsin'in ilk kurununu bahane ederek, 28 yksek rtbeli subay, 128 subay, 540 er ve 2 bine yakn sivili, elleri balar zerinde, 'Zito Venzelos' diye bartarak Patris adl Yunan askeri gemisine gtrdler. Ve 'Uluslararas nceleme Heyeti'nin raporuna gre, bu insanlarn ou, dehet verici ikencelere uradlar. zmir'in igali srasnda Yunanllarn zulm yle bir noktaya vard ki, 16 ve 19 Mays'ta General Zafiriu, bir bildiri yaymlayarak Rumlarn Trklere kar her yerde silah kullandklar ve mallarn yamaladklarn , bunlar yapanlarn sert biimde cezalandrlacan aklad. Hatta bu olaylar zerine, 50'ye yakn Yunanl ve Rum tutuklanm, iki kii de idam edilmiti.
6 Temmuz'da Yunan Babakan Venizelos, Paris'ten, General Paraskevopulos'a telgraf ekerek, "Ordumuzun taknlklar, bunca emekle kazanlm yapy tamamen ykabilir" diyordu. Bu kymlar, sadece Trk Devlet Arivleri'nde yer almyor. ngiliz ve Amerikan belgelerinde de, Anadolu'da yaanan bu olaylarla ilgili pek ok askeri ve sivil rapora rastlanyor. Yunanllarn zmir'e kmalarndan ay sonra, Anadolu'da yaratlan terr nedeniyle ABD Yksek Komiseri Amiral Bristol bakanlnda 'Yunan Zulmlerini nceleme Komisyonu' kuruldu. Komisyonda, ngiliz Amirali Hare, Fransz Generali Bunoust ve talyan Generali Dall'olio bulunuyordu. Komisyona ayrca oy hakk bulunma-
Mustafa Kemal'in telgraf

Yunanllarn zmir ynnde geri kaarken ldrdkleri sivil halkn says, on binlere ulamt. Devlet arivlerinde bunlarn arasnda, mezarlar kendilerine kazdrldktan sonra snglenerek ya da kurunlanarak ldrlenler vard. Eskiehir ve Uak tamamen atee verilmiti. Manisa'daki 14 bin evden sadece 1.400' kurtulmutu. Alaehir'de, 4.500 evden 4.300' yaklarak kl oldu. Mustafa Kemal Paa, 5 Eyll 1922 tarihinde Maliye Bakan'na ektii telgrafta (sada), kylere yaplmas gereken yardm talimatn yle veriyordu: "Dmann terk ve tahliye ettii kasaba ve kylerde ifa ettii fecayi, her trl tasavvurun fevkindedir. Kylerin byk ksm tamamen yaklmtr (...) Bilinen durumdan dolay hkmete /derhal/ lazm gelen efkat ve yardmn yaplmas kati bir zaruret halini almtr. imdilik en fazla himaye ve yardma muhta olanlara, adil bir liste dairesinde datlmak zere, yksek emirlerinize verdiim paradan yz bin lirann, acele olarak, Bat Cephesi emrine gnderilmesi..."
Trk ordusu Alaehir'e girdiinde, ykk bir kasabayla ve yzlerce lyle karlat (solda). 'Yunan Zulmlerini nceleme Komisyonu' Bakan Amiral Bristol (solda, altta).
mak koulu ile, birer Trk ve Yunan gzlemci de katlyordu. 8 Kasm 1919'da, komisyon almalarn gren Paris Bar Konferans On'lar Konseyi, Trk iddialarn hakl buldu ve Yunanllarn uyarlmalarna karar verdi. Ancak rapor, uluslararas kamuoyuna aklanmad. Hatta Konsey, Yunan Babakan Venizelos'a yazd yazda, 'zmir blgesindeki asayiin salanmas iin Yunanllara gven duyulduunu belirterek tarafszlklarn)!) vurgulad. Yunanllarn Anadolu topraklarna kndan birka ay sonra, ngiliz Yksek Komiser Vekili Webb 1919 yaznda verdii raporunda, "Venizelos btn zmir ve blgesini mezbahaya evirdi. Bu nedenle iteki durum gidirek kararszlayor. Buras Trkiye deil de, bir baka yer olsayd, muazzam bir ayaklanmann eiinde olduunu sylerdim. Ama bu garip lke iin, speklasyon yapmak zor" diyordu. Ancak Yunan zulm, zmir'in igal edildii gnleri takip eden birka aylk dnemle snrl kalmad. Yunanllar, Sakarya Sava ve byk Taarruz sonrasnda geri ekilirken de, Bursa, Eskiehir, Afyon, Uak ve zmir'le gei yollar zerindeki yzlerce ky
yaktlar ve halka ikence ettiler. 6 Nisan 1922 tarihli 'Times' gazetesi, Sir Arnold Toynbee'nin 2 Nisan tarihli bir mektubunu yaymlad. Bu mektupta, 'zmir'de bir Trk muhabirinin, 9 Mart'ta Kk'n be kilometre uzandaki Karatepe kynn bir Yunan kuvveti tarafndan 14 ubat'ta kuatld... camilerin atee verildii... drt yz kiiden yalnz on be kadn ve erkein katklarn kendisine bildirdii' yer alyordu. Yunan ordusunun ekildii srada, kent ve kylerin yaklm, harap durumlaryla ilgili olarak, Mttefik Yksek Komiseri Sir Rumbold da, 8 Eyll'de ngiliz Hkmeti'ne verdii raporda, "Bursa'nn da Eskiehir ve Uak'n akbetine uramasndan korkmak iin sebep vardr. Pelle (Fransz General), Yunanllarn Bursa'y yakmak niyetinde olduklarn, Fransz Konsolosluu ajannn bir telgrafndan renmiti. mttefik subaydan oluan bir grubun Bursa'ya gnderilmesini saladk. Mttefik devletlerin, Yunanllarn hareketlerinden doabilecek misillemelerden dolay, aznlklarn akbetleri iin hibir mesuliyet kabul etmeyecekleri konusunda, Yunan Valisi'ne ok sert ihtarlar yapld" diyordu.
TARTMA
10 soruda Moollar
Mool atllar, Kore'den Viyana kaplarna kadar uzanan topraklarn kaderini youn bir biimde etkilediler. Tarih sahnesine hzla kan Moollarn ayn sahneden silinileri de hzl oldu. Bir tarihinin dedii gibi, "Geldiler, yaktlar, yktlar ve ekip gittiler".
ERHAN AFYONCU
1. Moollar tarih sahnesine ne zaman kt, anayurtlar neresiydi? 2. Cengiz Han kimdir? 3. Byk Mool mparatorluu nasl kuruldu? 4. Byk Mool mparatorluu nasl paraland? 5. Cengiz Yasas nedir? 6. Moollar Avrupa'y igalden niin vazgeti? 7. Son Mool istilacs Timur mudur? 8. Moollarn slam dnyasna verdii zarar nedir? 9. Moollar Trk mdr? 10. Moollarla Trkler arasndaki ilikiler nedir?
Moollar tarih, sahnesine ne zaman kt, anayurtlar neresiydi?
Byk Mool mparatorluu nasl kuruldu?
unlar, M 200 yllarnda, proto-Mool kabilelerden olan Yeileri malup ederek batya srmlerdi. Daha sonra, 155 ylnda bir dier proto-Mool kabile olan Siyenpiler, Hunlar malup ederek Orhun blgesinde hakimiyeti ele geirdiler. Trklerle-Moollar arasndaki mcadele, Gktrkler devrinde de devam etti. Cengiz Han tarih sahnesine kana kadar, stnlk ounlukla Trklerin elindeydi. Cengiz Han, Mool adn tayan bir kabileden geldii iin, bu isim ayn dili konuan dier boylar da iine ald ve Cengiz Han'la birlikte Moollar, tarih sahnesine bir millet olarak ktlar. Moollarn ana yurdu, Manurya ile Baykal gl etrafndadir. Ancak daha sonra Moollar batya doru yaylarak Trklerin ana yurdunu ele geirip, yerlemilerdir. Bugn buras, Moolistan olarak anlmaktadr. Trk tarihinin ilk yazl antlar olan Gktrk kitabeleri bugnk Moolistan'da yer almaktadr.
C
On yanda babasnn lmesi zerine, ona bal kabileler Timuin'i terk ettiler. Timuin ve ailesi balklk ve avclk yaparak 27 yl skntl bir dnem geirdi. Bu yllarda eitli kabilelerle mcadele eden Timuin, askeri ve idari adan deneyimlerini gelitirdi. T i m u i n ' in babasnn lmnden sonra geirdii skntl yllar 1195'ten itibaren deimeye balad. Birok Mool kabilesinin ona katlmasndan sonra Merkitler, Naymanlar, Taycutlar, Kataginler, Drmenler gibi dmanlarn arka arkaya malup etti. 1201'de dman olan kabileler birleerek Camuka'y (Camoha Seen) 'Byk Han' setilerse de Timuin onlar defalarca bozguna uratt. 1206 ylna gelindiinde, Timuin evredeki btn Bozkr kabilelerini hakimiyetine almt. Ayn yl Onon rma kysnda yaplan kurultayda, dokuz paral ak tu diktirdi ve kurultayn sonunda, 'Cengiz' (cihan hkmdar, gklerin hakimi) nvanyla kaan ilan edildi. Bylece btn bozkr kavimlerinin hkmdar oldu.
engiz, Mool kabilelerinden sonra evredeki dier bozkr kabilelerini de hakimiyetine almaya balad; Krgzlar, Karluklar, Uygurlar, Htaylar ona ballklarn bildirdiler. 1219'da Cengiz, yerleik bir Trk devleti olan Harizmahlarn zerine yrd. Bu devletin Semerkant, Buhara, Niabur, Otrar, Herat, Grgen, Merv gibi kentlerini ele geirip bir milyondan fazla insan katletti. Moollar, bu kentlerin bazlarnda, insanlarn yan sra kedi ve kpekleri dahi ldrdler. Cengiz'den kaan Harizm Trklerinin bir ksm Anadolu'ya geldi. in'in bir ksmn ele geiren Cengiz Han, bu ftuhatn tamamlayamadan, Austos
Moollarn verdii isimle 'gklerin hakimi' Cengiz Han (solda). Drtnala giderken dakikada alt ok atabilen okular, Mool ordusuna byk bir stnlk kazandryordu (altta).
Cengiz Han kimdir?
ool mparatorluu'nun kurucusu olan Cengiz Han, 21 Ocak 1155'de, bugn Dou Sibirya topraklarndan geen Onon rmann sa kysnda yer alan Deli-n Boldok'ta dodu. Moollarn reisi olan babas Yesgay Bahadr oluna, bir sre nce malup edip esir ald bir Tatar kabilesinin beyi olan Timuin'in (Demirci) adn koydu.
Popler TARH /Mart 2001 17
TARTIMA
inlilerden devralnan sava aralarnn da yardmyla, Mool topraklarnn snrlar, in Denizi'nden Akdeniz'e kadar uzand (sada). 1227 ylnda in'e yapt bir sefer srasnda len Cengiz Han'n tabutu, askerleri tarafndan Mool topraklarna gtrlerek gmld (altta). 1242 ylnda Mool ordusu, iki Hal ordusunu Polonya ve Macaristan'da yenerek Viyana kaplarna dayand (kar sayfada, altta).
1227'de ld ve Moolistan'n kuzeydousuna gmld. Mezarnn yeri bugn bilinmemektedir. Cengiz Han, in'in ve Asya'daki dier yerleik devletlerin zayf olduu bir dnemde, bozkr kabilelerini birletirme frsatn yakalayp, bunu iyi deerlendirdi. Bu dnem, Mool kabilelerinin bir millet haline geli srecidir. ldnde arkasnda, Kore'den Anadolu ve Gney Avrupa'ya, Gney Sibirya'dan in Hindi'ye kadar uzanan bir imparatorluk brakt.
Byk Mool mparatorluu nasl paraland?
engiz lmeden nce, olu gedey'in yerine gemesini kk olu Tuluy'un ise ordu ynetimini stlenmesini vasiyet etti. lmnden sonra, gedey 'Byk Han' olarak kabul edilmekle beraber, Mool mparatorluu, oullar arasnda paylald. Cengiz'in en byk olu Cuci, babasnn salnda ld iin, onun payn olu Batu ald ve hakim olduu topraklarda Altnordu'yu kurdu. kinci olu aatay, kendi adyla anlan bir devletin kurucusu oldu. En kk olu Tuluy ise imparatorlu-
un merkezi olan Moolistan' almt. Onun oullar Meng ve Kubilay, gedey'den sonra byk hanl ele geirdiler. Cengiz, kendi lmnden sonra, ailesinin imparatorluu beraberce idare etmesini tasarla-
mt. Veliaht gedey zamannda, bu gerekleti. Mool mparatorluu'nun topraklan daha da geniledi. Ancak Cengiz'den sonra, onun gibi kuvvetli bir iradeye ve ynetim yeteneklerine sahip birisi olmadndan ve ynetim salam temellere dayanmadndan, Byk Mool mparatorluu paraland ve Altnordu, lhanl, aatay devletleri ortaya kt. Moollar gebelii brakp yerleik hayata getike, bulunduklar blgelerdeki milletlerin kltrlerinin tesirlerinde kalp, kendi kimliklerinden uzaklatlar. ran ve Rusya'da kurulan Mool devletleri Mslman oldular ve buralardaki Trklerin ve dier milletlerin iinde eridiler. in'deki de ayn akibete urad.
18 Popler TARH I Mart 2001
fndan (slamiyeti kabul edenler de dahil), uygulanmtr. Cengiz yasalar gnmze tam olarak ulamamtr. Ancak Mool tarihine ait baz eserlerde, kimi maddeleri zikredilmitir.
Moollar Avrupa'y igalden niin vazgeti?

usya'y ele geiren Moollar 1242 ylnda, Avrupa kaplarndaydlar. Bir Hristiyan ordusunu Polonya'da, dierini Macaristan'da yok ettiler. ncleri Viyana ve Adriyatik nlerinde grnyordu. Asya'y atlarnn nallan altnda ezmiler, sra Avrupa'ya gelmiti. Cengiz Han'n en nemli komutanlarndan, bir sava dehas olan Sabatay'n idaresi altndaki Mool atllar Viyana'y ele geirmeye hazrlanyordu. Ancak Viyana'dan binlerce kilometre uzaktaki bir kiinin lm, Avrupa'y bu felaketten kurtard: Byk Han gedey lmt. Mool treleri, han ldnde yenisini semek iin anayurda dnmelerini gerektiriyordu. Sabatay, Avrupa'ya saldry yarda brakp emrindeki birliklerle anayurda dnd. Moollar bir daha Avrupa'ya geri dnmediler, o tarihten sonra, in ve Arap topraklarn istila etmek iin uratlar.
ortadan kaldrarak kendi devletini kurmu ve Anadolu'dan in'e kadar olan sahada, yaklak iki asr nce esen Mool frtnasnn bir benzerini tekrarlas Mustafa mtr. Kafal, "Cengiz Timur'un ait olduu Barulas Han", TDV slm boyunun bir Trk boyu olduu- Ansiklopedisi, nu iddia edenler bulunmaktadr. VII, s. 367-369. Ahmet Temir, Buna karlk Timur'un kurduu Cengiz Han, devletin tekilat, askeri sistem ve Ankara 1990. hukuki yap (Cengiz Han Yasasn uygulamtr) bakmndan Robert Mool devletlerine benzemesi Cowley, Eer nedeniyle Timurlu Devleti'ni bir yle Olsayd, 'Mool devleti' olarak kabul Alternatif Dnya Tarihi, ev. Ali edenler de vardr.
Moollarn slam dnyasna verdii zarar nedir?
Cengiz Yasas nedir?
ool mparatorluu'nun askeri rgtlenmesini ve hukuki ilerini dzenleyen kanunlar, 'Cengiz Han Yasas' diye bilinir. Bu yasann tamam Cengiz tarafndan konulmam, nceki nesillerden gelen Mool treleri, onun yapt baz ilavelerle bir btn haline getirilerek, resmiyet kazanmtr.
oollarn en fazla zararnn dokunduu kesim, Mslman devletlerdir. Mool istilasnn slam dnyasndaki ilmi ve kltrel gelimeyi sona erdirdii ve slam dnyasnn kendi kabuu iine ekilmesine neden olduu yolunda iddialar vardr. Gerekten de Moollar, zellikle yerleik Mslman devlet-,' lere byk zarar vermiler, Maverannehir, Badat gibi yrelerde, uygarln ortadan kalkmasna neden olmulardr. Moollar igal ettikleri yerlerdeki insanlarn ounu ldrdkten baka, cami, medrese ve ktphaneleri tahrip ettiler,
akrolu, stanbul 2000. brahim Kafeolu, "Trk Tarihinde Moollar ve Cengiz Meselesi", Tarih Dergisi, say: 8, (stanbul 1953), s. 105-136. Rene Grousset, Bozkr mparatorluu, ev. Reat zmen, stanbul 1980. J.J. Saunders, The History of the Mongol Conquest, London 1971. S Bertold Spuler, ran Moollar, ev. Ahmet Temir, Ankara 1984.
Son Mool istilacs Timur mudur?

ool istilalar, Cengiz'in haleflerinin kurduu devletlerin ortadan kalkmasna ramen bitmemitir. Son Mool istilasnn Timur tarafndan gerekletirildii iddialar mevcuttur. Timur, aatay Hanl'n
33 defterden oluan Cengiz Han Yasas, Mool hazinesinde saklanyordu. Cinayet, soygun, yalan, zina, by yapmak gibi sularn cezas idamd. Cengiz Yasalar, kendisinden sonra gelen btn Mool devletleri tara-
TARTIMA
Bir Mool savas (sada). Mool ordusunun gece konaklamak iin yapt hazrlklar gsteren bir minyatr (altta).
kentleri yakp yktlar. Badat' igal eden lhanl hkmdar Hlagu, halifeyi bir uvala koyup, Mool atllarnn ayaklan altnda ineterek ldrtt. Badat'n igalinden sonra, rmaklardan gnlerce, kan ve mrekkep akmtr. stiladan nce Badat, slam dnyasnda entelektel faaliyetlerin srdrld, bilim ve sanatla i ie bir kentti. slam medeniyeti Mool istilasnn meydana getirdii ykmdan kendini kurtarp nceki yllardaki parlak dnemlerini bir daha yaayamam, kendi iine ekilmitir.
ve atl gebe kltre mensup olmalar nedeniyle, kltrel ve sosyal benzerlikleri bulunmaktadr; ancak her iki rkn fiziksel grnleri ve dilleri farkldr. Kafesolu, Cengiz Han'n da Trk kkenli olmadn, irken Mool olduunu ortaya koymutur.
Moollar Trk mdr?
eguignes, Zeki Velidi Togan gibi baz tarihiler, Trklerle Moollarn 'karde kavim' olduunu ve ayn rkn iki esas ktlesini oluturduklarn ileri srerler. Togan, Cengiz'in Trk kkenli olduunu da iddia etmektedir. Bu gre en sert tepki, brahim Kafesolu'ndan gelmitir. Kafesolu'na gre her iki milletin belirli bir tarihten sonra ayn corafyada faaliyet gstermeleri
Moollarla Trkler arasndaki ilikiler nedir?
unlardan itibaren Trk boylaryla Mool kabileleri arasnda meydana gelen siyasi hakimiyet mcadelelerinde, Cengiz Han ortaya kana kadar, genelde stn olan taraf, Trkler idi. Ancak Cengiz Han ve onun ocuklarnn kurduklar Mool devletleri, birok Trk devletini ykp, eitli Trk boylarn idareleri altna aldlar.
Birok Trk boyu Mool ordularyla birlikte, onlarn istilalarna katld. Maverannehir blgesinde Trklerin yaad kentler tahrip edildi ve milyonlarca Trk ldrld, milyonlarcas ise batya g ederek cann kurtard. Yeralt sulama kanallarna varncaya dek, bu blgedeki her ey, Moollar tarafndan tahrip edildi. Moollar durdurmay baaran tek devlet, Msr ve Suriye'de hkm sren Memlkler oldu. Kalavun ve Baybars, Aynicalut savanda (1260), Mool kuvvetlerini malup edip Msr zerine ilerlemelerini engellediler. Ancak ayn baary gsteremeyen Seluklu devleti, Kseda savan kaybettikten sonra, lhanl devletinin hakimiyeti altna girdi ve Anadolu, Moollar tarafndan igal edildi. Maverannehir blgesinde olduu gibi, Anadolu'da da, yerleik hayata gemi Trkler byk bir darbe yediler. Moollarn, Trk tarihine en byk tesiri ise Trk boylarnn grdkleri bask sonucu, anayurtlar Orhun blgesinden ayrlp nce Maverannehir, sonra da Kafkasya, ran ve Anadolu'ya gelmeleridir.
Haritada Akdeniz damgas
Portolanlar
Akdeniz'in yaratt canl ticaret ortam, Hristiyanln etkisindeki haritacla kar, XII. yzylda yeni bir anlay gelitirmiti: Pusula sisteminin haritacla uygulanmasyla portolanlarn ortaya k...
KEMAL ZDEMIR icari tamacln younluu ve hac yolculuklar nedeniyle, Akdeniz, XII. yzyl balarndan itibaren, gittike hzlanan bir gemi trafiine sahne olur. Aslnda, 1180 ylna doru Akdeniz'de kullanlmaya balanan ve denizcilerin yolda olan 'pusula'nn bu trafikteki yeri byktr. 'Kuzeyi gsteren manyetik ine', seferlerin esenlikle yaplmasn kolaylatrmt. Akdenizli gemicilerin 'bussula' adn verdikleri bu manyetik inenin kkeni ise VII. ve VIII. yzyllarn in denizlerine uzanr. Akdeniz'de seferlerin salimen srmesi, kaptanlarn deneyimlerinin yan sra, deniz haritalar, deniz seyahatleriyle ilgili kaytlar ve pusula yardmyla gerekleiyordu. lk ve Ortaa'da korsanlar, ky denizcilii iin her zaman bir tehdit oluturmu; pusula ise daha cesur rotalarn izilmesine yardmc olmutur. Tarih ncesi alardan o gnlere kadar, insanolunun harita yapma uranda, skenderiyeli Ptolemaios'un (MS 90-168), 'Almagest' ve 'Geographia' adl eserleri almam bir doruk noktas; slam ve Bat dnyas iin tek bavuru kaynayd. 26 blge haritas ve bir dnya haritasn (mappa mundo) ieren 'Geographia' adl eseri, dnyann ilk atlas olarak kabul edilmektedir. Enlem ve boylam izgilerini ilk uygulayan da o olmutur. Hristiyanln yaylmasyla Bat dnyasnda haritaclk, dini inanlarn bir aynas biimine brnd. Tipik dnya haritas, Kuds'n merkeze alnd drt paral, ha planl, okyanuslarla evrili bir dnyay resmediyordu. Hristiyan grnn yansd bu dnya haritas M V. yzyln banda Anaksimandros'un tarif ettii dnyadan pek farkl deildir. Anaksimandros'un dnyas da Delphoi'nin merkez alnd okyanuslarla evrili bir dnya idi.
CENEVZLLER DEVREDE
Hac Ehl Hasan imzal bir Akdeniz portolan (Topkap Saray Mzesi). 22 Popler TARH /Mart 2001
Akdeniz'de sren canl ticaret ortam ve bunun yaratt kozmopolitizm, bu ilevsiz haritalara bir alternatif dourdu: Portolanlar. Pusulann gemiciler tarafndan kullanlmaya balanmas,
XIII. yzylda, Cenova ve Kata-
portolanlarn kuzeye ynlendirilmi olmasdr. Ptolemaios haritalarnda kuzey yn haritann alt kenar idi ve gneye ynlendirilmi olarak izilmiti. ML LENN UYGULANMASI Portolar haritalarn bir yenilii de limanlar arasnda giderken alacak mesafenin llebilmesini salayan bir mil leinin bulunmasyd. ounlukla boydan boya btn Akdeniz'i kapsayan portolanlarn, Ortaa gemiciliinin menzili iinde saylan Karadeniz ve Britanya adalarn gsteren rnekleri de bulunuyordu. Portolanlar denizin nemi ve tuzunun yarataca ypratc etkiler dnlerek deri zerine izilmilerdi. Portolanlar tamamen denizcilerin sefer srasnda gerek duyduklar bilgileri kapsyordu. Harita zerindeki yazlar kylarda younlamt. nemli merkezi limanlar krmz mrekkeple yazlr, dierlerinde ise siyah renk kullanlrd. Kydan uzaklatka i ksmlarda bilgi daha azd, hatta bo braklrd. Bugn modern deniz haritalarnda da kylar dndaki alanlar hakknda pek az bilgi haritalara ilenmitir. Limanlar ve deltalar olduundan daha byk ve abartldr. Akdeniz olaandan daha uzun izilmitir. Gnmze ulaan ve eitli mze koleksiyonlarnda bulunan portolanlarn ounluu ok gsterili ve gz alc renklerle boyanmtr. lke bayraklar, krallk armalar, gemiler, kk kent resimleriyle sslenen bu sekin rneklerin ounluu, nemli kiiler ve zengin tccarlar iin hazrlanmtr. Denizcilerce kullanlanlar, daha gsterisiz ve fonksiyoneldir.
Gemicilerin ortak rnleri

Portolar haritalar Akdenizli gemicilerin ortak rnleri olarak kabul edilmelidir. talyan haritaclarn nlenmesi, ticari olarak bu haritalar sekin kiilere sunmak iin yapmalarndan kaynaklanr. Osmanllar XVI. yzyl Akdeniz'inin byk gcnden biriydi ve ounluu kaptan olan denizci-haritaclaryla Akdeniz portolanclna eitli rnler verdiler. Trk haritaclnn ncleri, bu dnemde yetiti. Piri Reis, Ali Macar Reis ve Menemenli Mehmet Reis gibi haritaclarn portolanlar gnmze ulamtr. Keiflerin hzlanmasnda nemli bir rol oynayan portolanlar, XVII. yzylda haritacln hzla gelimesi sonucu, nemlerini yitirmilerdir. Ancak dnya haritaclnn en renkli ve gzalc eserleri olarak, sekin koleksiyonlarn deerli paralan olmay srdrmektedirler.
Anadolu ve Dou Akdeniz'i kapsayan bir spanyol portolan (solda). XVI. yzyln ikinci yarsna tarihlenen bir Portekiz portolam (altta).
lan denizcilerin portolanlar yaratmasn salamtr. Farkl bir gr de in ve Hint denizcilerince kullanlan bu tr haritalarn Akdeniz iin yaplmas ile portolanlarn doduunu ileri srmektedir. Kayna neresi olursa olsun, portolanlar, daha nceki yllarda kullanlan haritalara gre 'devrim' niteliinde yenilikler ieriyordu. RZGAR GLLER SSTEM Portolanlarda, Ptolamaios haritaclnda kullanlan enlem ve boylam izgileri yerine, rzgar glleri odakl bir a sistemi haritann altln oluturuyordu. Bu rzgar glleri, btn portolanlarda ayn yerde ve belirli saydayd. Bir merkez etrafnda dairesel bir ekilde sralanan 16 odak noktas vard. Pusula, olduu gibi haritann ime yerletirilmiti. Pusula kertelerinden kan izgiler, btn haritay kat ediyordu. Gemi kaptan pusulay hareket ettii liman zerine yerletirerek bu izgiler yoluyla, rotasn ve gidecei limann ynn kolaylkla grebiliyordu. nemli bir baka gelime de
Rumeli Demiryollar halesi
'Yzyln vurgunu'
Tarihi ve devlet adam Ahmet Cevdet Paa'nn da vurgulad gibi, 'Rumeli Demiryollar halesi' lkemizde bu tr ihalelerde rvet ve yolsuzluk kaplarnn aralanmasnn 'ilk' admn oluturmutu.
VAHDETTIN ENGIN acar kkenli Yahudi banker Baron Maurice de Hirsch, Belika'da alyordu. Ama 1860'larn sonunda, ileri hi de iyi gitmiyordu. Tabii ki, Osmanl devletinin 'Nafia Nazr' Garabet Artin Davut Paa, Baron Hrsch'i bulana kadar... Bu buluma, daha sonralar, Avrupa ticaret evrelerinde 'yzyln vurgunu' olarak nitelendirilen 'Rumeli Demiryollar halesi'nin ilk adm olmutu. Aslnda, Tanzimat dnemi idarecileri, Avrupa ile btnleme yolunda, demiryolunun nemini kavramlard. Ayrca askeri ve ekonomik avantajlarn da gz nnde bulundurarak, stanbul'u Balkanlar'n belli bal byk kentlerine ve Avrupa'ya balayacak bir demiryolu hattnn yapmn gndeme getirmilerdi.
YATIRIMCI BULUNAMIYOR
1870'lerde Sirkeci Gar (altta) ve Rumeli Demiryollar iin piyasaya srlen bir tahvil rnei,
'Rumeli Demiryollar' olarak adlandrlan bu projeye ok nem verildiinden ve mutlaka gereklemesi istendiinden, 1856 ylndan itibaren Avrupa sermaye evrelerinde bu ii stlenebilecek bir yatrmc aranmaya balanmt. Tam 2000 kilometre olarak dnlen bu hatlar ihale edebilmek iin birok giriim yaplmsa da yat-
rm ok byk olduundan, uygun bir mteahhit bulunamamt. Sonunda, 1869 ylnda, Baron Hirsch ile iliki kurulmutu. O andan itibaren de, dnya apnda bir ihale yolsuzluunun arklar ilemeye balamt. Osmanl devleti adna hareket eden Nafia Nazr Garabet Artin Davut Paa, Paris'te Hirsch ile temas kurdu. Karlkl grmeler neticesi Hirsch, 2000 kilometre olarak ngrlen demiryolunu, sermayesini de kendisi tedarik etmek suretiyle, yapmay taahht etti. Bu erevede, taraflar aralarnda, 17 Nisan 1869 tarihli bir mukavele imzaland. Fakat bunun yrrle girebilmesi iin, Osmanl hkmeti tarafndan onaylanmas gerekmekteydi. Olduka kark tarzda hazrlanan mukavele metni, hkmet yeleri arasnda mzakere edilirken, birok noktada itirazlar ykselmiti. Davut Paa'dan gerekli izahat istendiinde ise kendisinin hkmlerden fazla da haberdar olmad ve mukavele metnini Hirsch'in nerdii bir avukata yaptrd anlalmt. Giriecei iten byk bir rant mit eden Baron Hirsch, rvet arkn dndrmeye Davut Paa ile balamt.
AL PAA'NIN TAVRI Konuya ok nem veren Sadrazam li Paa ise bir an nce sonuca ulamak istiyordu. Dolaysyla, birka 'iyiletirme' ile yetinilerek Rumeli Demiyollar'n yapma ve iletme imtiyaz, 99 yl sre ile Baron Hirsch'e verildi. Demiryolu inaatna giriilmesi iin, ncelikle sermaye tedariki gerekli idi. Baron Hrsch'in nerisi ile beheri 400 Fransz Frang deerinde, 1 milyon 900 bin adet tahvil piyasaya srlecekti. Sat ans asndan, tahvillerin ikramiyeli olmas kararlatrlmt. Baron Hirsch bu tahvilleri hkmetten, tanesi 128,5 Fransz Frang karlnda satn ald ve hemen ardndan, bir bankalar grubuna, beheri 150 Fransz Frang karlnda satt. Bylece daha iin banda, hibir risk almadan, 42 milyon 570 bin frank kazand. Bundan baka, tahvillerin piyasaya srlmesinden de ayrca pay alacakt. Nitekim tahviller 175 frank bir ortalamayla satld ve Hirsch bu-
radan da kazan temin etti. Aslnda tahvillerin piyasaya srlmesi iini devlet kendi bana gerekletirseydi, Baron Hirsch'in haksz olarak elde ettii yksek miktardaki kazan, devletin kasasna girecekti. Ama mukavele safhasnda olduu gibi, sermaye temini aamasnda da Baron Hirsch'in rvetleri devreye girmi ve bu suretle, baz devlet adamlar onun tahvil oyununa gz yummulard. Yaplacak demiryolu stanbul'dan Edirne'ye ulaacak, oradan da Sofya ve Belgrad zerinden Avrupa hatlaryla birleecekti. Dier bir kol ise Selanik'ten Bosna'ya kadar uzanacakt.
NAAT BALIYOR naat almalar balad. in bu safhasnda da Baron Hirsch eitli yntemlerle kendine haksz kazan temin etmenin yollarn bulmutu. Ama bunlar ancak kendisine gz yumulmas suretiyle olabiliyordu. te bu konuda yeteri kadar msamaha gren Hirsch, kazancn giderek katlad. rnein, Hirsch hattn kilometresi iin 200 bin Fransz Frang alyordu. Fakat inaat iini taeron firmalara devrettiinden, onlara kilometre bana ancak 100 bin Fransz Frang demekteydi.
Selanik-skp hatt zerinde yer alan Kprl beldesinden geen demiryolu hatt ve Baron Hirsch (stte). Osmanl Demiryollar Heyeti toplu halde (sol altta).
Dedeaa (stte) ve Serez (stte, sada) istasyonlar. Selanik istasyonu (sa altta). Rumeli Demiryollar halesi'ne ilikin yorum ve karikatrlere Fransz basnnda sk sk rastlanyordu (altta, 'La Silhouette'in 17 Haziran 1894 tarihli kapa).
Bu durumda inaatta ve malzemede azami lde tasarrufa gidiliyor ve doal olarak, hatlar da kt yaplyordu. Fakat yeterli denetim olmadndan, bunlar da grmezlikten gelinmiti. Neticede Hirsch, 1869-1875 yllar arasnda, 2000 kilometre yerine, 1279 kilometre demiryolu yaparak devlete teslim etti. stelik bunlar kt ina edilmi hatlard. Devlet ise yapmn sonradan stlendii Balkan Dalar'n aacak hatlar bitiremediinden, son derece nemsendii halde, Avrupa hatlar ile birleme gereklemedi. Bu irtibat ancak 1888 ylnda salanm ve mehur 'ark Ekpresi', ilk seferini yapt 12 Austos
1888 tarihinde, Sirkeci Gar'ndan hareket etmiti. Rumeli Demiryollar imtiyazn aldnda hibir sermayesi olmayan ve iflas etmi bir banker konumunda bulunan Hirsch, bu iten meru ve gayrimeru olarak kazand 350 milyon frank gibi muazzam bir mebla ile, bir anda Avrupa'nn sayl zenginleri arasna girmiti. Bu olay ticari evrelerde, 'yzyln vurgunu' olarak deerlendirilmiti. nl tarihi ve devlet adam Ahmet Cevdet Paa'ya gre de Baron Hirsch'n icraatlar, lkemizde bu tr ihalelerde rvet ve yolsuzluk kaplarnn aralanmasnn 'ilk' admn oluturmutu. Cevdet Paa bu konuda yle demektedir: "Ben yllarca hkmette ve Tanzimat Meclisi'nde grev yaptm. Bu tr mukaveleler hep elimden geti. lkenin imaryla ilgili bu tarz ihalelerden para almak, ne benim ne de dier devlet adamlarnn aklna bile gelmezdi. O zaman bu r henz almamt. stanbul'da bu tr eylerden memurlara para
vermeyi ncelikle Baron Hirsch balatt." Cevdet Paa, bir baka vesileyle, ayn konuya yine deinmektedir. Yaplan hatlardan memnun olmayan Osmanl hkmeti, Hirsch ile ihtilafa dm ve konu mahkemeye intikal etmiti. Hkmetin Hirsch'ten taleplerinin neler olacan aratrmak zere oluturulan komisyonun bakan olarak Ahmet Cevdet Paa, u tespitleri yapyordu... 4.000'DEN FAZLA EVRAK "Hirsch ilerine dair, drt binden fazla evrak karlp bir sene sre ile incelendi. Yaplan incelemeler sonucu, o kadar yanl ve fahi uygulamalar grld ki, bunlara gaflet ve hata eseridir demlemeyecei, hepsinin rvet ve alp rpma neticesi olduu anlald." Sonu itibariyle, Rumeli Demiryollar, olduka pahalya patlayan; ama nemli dersler de ieren bir 'deney' olarak, tarihimizdeki yerini almtr.
Son taksit 1954'te dendi

Hirsch ldnde, arkasnda 800 milyon Fransz Frang tutarnda bir miras brakmt. Hirsch'in bu kazancna karlk, ok iyi niyetle ie balayan Osmanl devleti, baz devlet adamlarnn ald rvetler neticesi, hazinesine ar bir yk getiren nemli bir borcun altna girmiti. Rumeli Demiryollar'nn Osmanl devletine toplam maliyeti, 2 milyar 800 milyon Fransz Frang olmu ve devlet, yllar boyunca bu borcu demeye devam etmiti.Hatta 1954 ylnda en son taksidi denen 'birletirilmi Osmanl borlar'nn arasnda, Rumeli Demiryollar borcunun da bulunduunu biliyoruz.
OSMANLI-RUS SAVAI
On ay sren Osmanl-Rus sava, toplumu temelden sarsm ve Rumeli'de yaanan felaket, yarm milyonu akn bir Mslman nfusun yaamna mal olmutu.
Balkan gmenleri stanbul'da
Balkanlar'dan kaan Trk gmenleri, Anadolu'da Iskan edilmek zere kayklarla skdar'a geiriliyor.
NECDET SAKAOLU nmzden 124 yl nce, Osmanl devleti, uzun tarihinin en byk sava snavn verirken, Tuna yallarndan Yeilky'e, Kafkas dalarndan Erzurum'un Aziziye tabyalarna uzanan sava cephelerinde, bu cephelerin gerisindeki Rumeli ve Anadolu blgelerinde de alk, ktlk, g olgular yaanyordu. Tarihilerin 1877-1878 Osmanl-Rus Sava balyla verdii, Rum 1293 ylnda balad iin de '93 Harbi' denilen ve 10 ay sren bu sava boyunca, ar seferberlik koullan yaanm; silah altna alnanlar cephelerde erirken sivil halk da igal, baskn, ete, soygun, ricat, g, alk, souk, salgn karabasanna tutsak olmutu. Cephelere asker, cephane, erzak evki, yarallarn tedavisi, on binlerce Rumelilinin k ortasnda gmen olmas, Rus ordularnn Edirne'yi igal ederek atalca'ya inmesi, Grandk Nikola'nm Ayastefanos'ta (Yeilky) karargh kurmas, korku uyandrd. stanbul'a akan gmenler, camileri, medreseleri, meydanlar doldurdu; teneke, tahta barakalardan gmen mahalleleri olutu. Bu durumda, halka moral vermek dncesiyle, Gazi Osman Paa'nn Plevne savunmas, Dou cephesindeki baarlar, byk birer zafer gibi akland; bunlar iin destanlar, trkler yazld. NEDEN 'BYK
SEFERBERLK' DEND?
93 Harbi'nin tahribat ylesine ar olmutur ki, bu felketi ve 40 yl sonraki seferberlii -I. Dnya Sava'n- yaayanlar, ilkine, 'Byk Seferberlik' demilerdir. 93 Harbi, bir bakma arlk Rusya'snn Osmanl devletini yutma, 20 yl nceki Krm Harbi'nin intikamn alma projesiydi. stelik, Krm Sava'nda, 'Dvel-i Muazzama'nn destei sayesinde, zafer kazanan Osmanl ordusu, bu kez yalnzd; i siyaset alkantl bir sreten geiyordu, halk ise 1873-1875 ktlklar nedeniyle a ve umutsuzdu. Yoksul ynlarn aln teri ve savalarda akan kanyla beslenen istanbul saraylarndaki lks ve israfla, Anadolu halknn katland aln o gnk boyutla-
rm yan yana getiren bir belgeselden, yazk ki yoksunuz. Yabanc kimlikli Osmanllardan Anderas David Mortmann'm anlarn (stanbul ve Yeni Osmanllar, stanbul, 1999) okuyanlar bu konuda bizim tarihlerimize hi yansmam tanklklar karsnda hayrete debilirler. 1876 knda, stanbul'dan yola kp 'at srtnda' Anadolu'yu kat eden ngiliz gezgin Frederick Burnaby'nin yaptnda da (Yzb. Frederick Burnaby, Kk Asya Seyahatnamesi, stanbul 1998) ilgin gzlemler vardr. Siyasal ve ekonomik alkantlara gelince; 93 Harbi arifesinde Saray'n, Babali'nin, ordunun gndemleri, sorunlar ve bunalmlarla doluydu: Yolsuzluklar, gibi artan i ve d borlar, yneticilerle ilgili dedikodular, gven bunalm, Gen Osmanhlar'n zgrlk- demokrasi istekleri, Avrupa devletlerinin
Ayasofya
Camii'nde
barnan gmenler (Bilal N. imir, Gler I ) .
OSMAN-RUS SAVAI 93 Harbi'nin iki meum gecesi
8 ve 9 Ocak 1878
0 gnlerin hazin yks, Zara Mfts Hseyin Raci Efendi'nin, "Tarihe-i Vak'a-i Zara Hercmerc-i Kt'a-i Rumeli" adl yaptnda ayrntlaryla anlatlr. Balkanlarda iddetli bir kn balad 1878'in ilk gnlerinde, Zara Mfts'nn deyimiyle, tam bir "hercmer" yaanmtr. pka'dan sonra nnde bir engel kalmayan Rus birliklerinin Sofya ovasna inii, erzak tkenmi olarak ricat eden Osmanl taburlarnnsa, Yldz Saray'ndan gelen buyruklarla savunmada tutulmaya allmas, paalar arasndaki anlamazlklar; Sofya'dan Bergos'a kadar, Trk ahalisinin, ky ky, kasaba kasaba arabalarn ykleyip "gmen" olmak zerelerken stanbul'dan gelen, "Atekes ilan edildi. Asker ve ahali ekilmesin!" telgraflarna inanp evlerine dnmeleri; 10 saat sonra, "Ahaliyi hicret ettirin, mala eyaya bakacak gn deildir!" yollu telgraflar zerine, yataklarndan frlayanlarn karlara, buzlara, bataklara dala ka yollara dklleri... te tarihin bir insanlk dram o meum 8-9 Ocak 1878 gecesi balam; Osmanl devletinin, Rumeli'nde 195 bin kilometrekare toprak kaybn belgeleyen Ayastefanos nbar Antlamas'nn 3 Mart 1878'de imzalanmasna dein, iki ay srmtr. Artk, Sofya-stanbul arasnda perian kafileler vardr ve bu, yzyllar nce fethedilen Balkan topraklarna Anadolu'dan genlerin 'Evld- Fatihan' denilen torunlarnn, ricat eden ordunun ardna taklp '93 Muhacirleri' kimliiyle geri dn olmutur. Bu dn, bir 'muhaceret' srecinin balangc olup arkas orap sk gibi gelecek; Girit, Selanik, Bulgaristan, Romanya ve 'Mbadele' muhacirleri, faslalarla Trkiye'ye sefalet ve gzya tayacaklardr.
'Dou Sorunu'nu bir bask esine dntrmeleri, Hersek'te ayaklanma (1875) ve o yl, devlet borlarnn denmesini erteleyen Ramazan Kararnamesi'nin yaymlanmas, Karada olaylar, ertesi yl Bulgaristan'da ayaklanma balamas, 'talebe-i ulm'un (medrese rencileri) eylemleri, Berlin Memorandumu, Osmanl devletinin bamszlna vesayet konulmas, Selanik'te Almanya ve Fransa konsoloslarnn lin edilmesi, Sultan Abdlaziz'in (1861-1876) tahttan indirilmesi ve kukulu lm, erke Hasan Olay, Srp ve Karada sa-
valar, depresyon geiren V. Murad'n da aylk bir saltanattan sonra tahttan indirilmesi, II. Abdlhamd'in (1876-1909) tahta k, Rus ltimatomu, stanbul Konferans, Kanun- Esas'nin (Anayasa) iln, Meclis-i Meb'usan'n al... 93 Harbi'nden nceki 1875 ve 1876 yllarnn balca konular bunlard ve dorusu, giderek glenen Rusya asndan, -ar II. Aleksandr sava yanls olmasa da- bir istila frsat domu bulunuyordu! RUSYA'NIN 'UMUM HARP' LANI Sonra ne oldu? Her byk sava tututuran kvlcmlar gibi, bu savaa da bir bahane bulundu: Osmanl ordusunun Srp ve Karada ayaklanmalarn bastrmasna karn Rusya, Nikik kasabasnn Karada'a braklmasn istedi; Babli reddetti. Tepedekilerin bu notalamas, iki taraftan yz binlerce insan yeni bir sava ortamna srklemeye yetti! Rusya'nn 'Umumi Harp' ilan ettii haberi, 24 Nisan 1877'de Babali'ye ulat. Ertesi gn, Meclis-i Meb'usan'daki
rnn bakumandan (Serdar- Ekrem) rpanl Abdlkerim Nadir Paa, Rus ordularnn bakumandan ise Grandk Nikola idi. Yal fakat deneyimli rpanl Paa, Plevne'deki olaanst savunmayla kamufle edilmeye allan bozgunun sorumlusu olarak Divan- Harb'e verilmise de savunmas Saray' ve Babli'yi g durumda braktndan, yarglanmas kesilip, Paa Rodos'a srlmtr. Bu ilgin savunma, 'Karagz' gazetesi tarafndan 1329'da (1913) bir risale olarak yaymlanan "Serdar- Ekrem Abdlkerim Ndir Paa'nn Mdafaanmesi" ile Cevdet Paa'nn Tezakir'inde vardr... Dou Cephes'nde ise Katrcolu Ahmed Muhtar Paa, karsnda da Ermeni asll general Loris Melikof vard. Gazi Ahmed Muhtar Paa, Dou Cephesi savalarn, 'Sergzet- Hayatmn Cild-i Sans'nde (Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1996) anlatmtr. K TARAFLI G BALIYOR Rumeli'nin neredeyse tamamnn yitiriliiyle noktalanacak bir bozgun yaanmas, Yeilky'de karargh kuran galip Grandk Nikola'nn Dolmabahe rhtmnda trenle karlanp II. Abdlhamid'le grmesi,
payitaht halkn korkuya bomu; dondurucu k souunda Balkan gmenleri stanbul'a akarken, stanbullular da Anadolu'ya gmeye balamlardr. Facia srerken II. Abdlhamid, sava koullarn gereke gsterip 13 ubat 1878'de Meclis-i Meb'usan' kapatmtr.
HALK, KILITAN
tartmalarda, stanbul Meb'usu Hasan Fehmi Efendi, bunun bir 'istila' karar olduunu, tm tebann bu karara canlan ve mallaryla kar koymalar gerektiini vurgularken, Halep Meb'usu Manuk Efendi, "Rusya hibir zaman Hristiyanlar himaye etmedii gibi, Hristiyanlar da bu himayeyi istemez. Ben Ermeniyim. Vilayetimin Ermeni Hristiyanlar adna, Rusya'nn himayesine muhta olmadmz beyan ederim. Memleketimizi mdafaa iin, mal ve canlarmz fedaya hazrz!" diyordu. OSMANLININ YALNIZLII ngiltere, Fransa ve Avusturya tarafszlklarn ilan ettiklerinden, Osmanl ordular, Rus ordular karsnda yalnz kald. Kaynaklar, Rumeli ve Dou cephelerinde Ruslarn toplam 546 bin kiilik bir seferi orduya, Osmanl ordularnn ise Mays 1877'ye kadar silah altna alnanlarla, 480 bin mevcuda ulaabildiini yazyor. 10 ay sren sren (Mays 1877-Mart 1878) ve Osmanl toplumunu temelden silkeleyen bu byk savata, Tuna-Rumeli Cephesi'ndeki Osmanl ordula-
GERLYOR zleyen gnlerde Sleyman Paa, dalan birlikleri Filibe'de toplamaya alrken Rus tmenlerinin Edirne'ye girdii haberi ve " Gvur geliyor!" sadalaryla, bitkin ve a askerler de uursuz bir kaa ynelmiler; Kazaklar, asker-sivil demeden, yetitikleri kafileleri kltan geirmilerdir. Zara Mfts Hseyin Raci Efendi, o gnlerin kym ve krmlarn zetle yle anlatr: "Ahali zaten rkm ve tetik zerinde bulunur olduundan, dmann ve ve Hamidli geitlerinden tecavz ettii gn, araba ve hayvanlar ile, bunlar bulamayanlar ise yayanca, Zara ve rpan stnden kamaya baladlar. Yardmc askerler dahi dald. Bu firari askerler rpan, Eski Zara, zldi ve Karlova taraflarndan yollara dklen binlerce muhacire bir kat daha dehet verdiler. Kaback ve Sek-
Rus generalleri, Yeilky'de (Ayastefanos) zaferlerini dini bir ayinle kutluyorlar (solda). Adana'ya gnderilen gmenler iin yaptrlan meskenlerin resmi al treni (altta; Servet-i Fnn'dan).
OSMANLI-RUS SAVAI
stanbul'da neler yaand?

Zara Mfts Hseyin Raci Efendi', "Tarihe-i Vak'a-i Zara - Hercmerc-i Kt'a-i Rumeli" adl yaptnda, 93 Harbi'ne ilikin olarak Balkanlar'da yaananlarn, stanbul'a yansmasn da anlatr: "Rumeli'nden boanan yz binlerce ahali, araba ve hayvanla, trenle yahut yaya, gece ve gndz demeyip stanbul'a dkldler. Son nefesteki canlarn, Payitaht- Saltanat'a ve stanbullularn merhamet kucaklarna attlar. Sirkeci mevkii, Ayasofya, Sultanahmet, Yenicami, Nuruosmaniye ve dier camilerle birok mektep ve binalarn avlular ve btn meydanlar, mahere dnd (sada). Trenler tasavvur olunmaz bir halde geliyordu. Vagonlarn ii ve st, erkek kadn, kucak kucaa istif olmu, yanlar hatta n ve arkadaki zincirlerin stleri insan rlm idi (altta). Souktan donarak denler istasyonlarda hasta kalanlar hesapszd. Bunlarn ou alktan ve souktan krld. Allann hikmeti, o gnlerde iddetli frtnalar kar ve yamurlar durmayp bu biarelerin zerinden geti. Vagonlardaki skklk ve zdrap iinde lohusalar ve nice anneler yavrularyla telef olup gittiler." stanbul'a gelen Rumeli gmenlerinin yks ve o gnlerin stanbul'undaki genel hava, Nedim Gk'n "Rumeli'nden Anadolu'ya Trk Gleri" (Ankara 1994) adl yaptnda da yer alr: "ki saatte bir, 20-30 vagon dolu olduu halde bir tren geliyordu. (...) Vagonlardan inen muhacirlere, ilk nce Sirkeci Gar'nda, Sermaye-i efkat-i Osmaniyye ve Baron de Hirsch Komitesi tarafndan, orba ve ekmek veriliyordu. En muhta olanlarna yn battaniyeler datlyor, hasta olanlarn, 4-5 yatakl hasta odasnda ilk tedavileri yaplyordu. (...) 15-24 Ocak 1878 arasnda gelen 80 bin muhacirle, stanbul'daki gmen says, 150 bine ykselmiti. Bu akn sonucu gelenlerin ou, akta kaldlar. stanbul'da yer bulunamad iin Edirne-stanbul demiryolu hatt boyunca, 25-30 bin muhacir perian durumda kalmt. 31 Ocak'ta Edirne Mtarekesi'nin imzalanmasndan sonra da gn devam etmesi zerine, ehirdeki izdiham azaltmak iin, muhacirlerin bir ksmnn taraya sevki kararlatrld. Yine de 4 Mart'ta stanbul'daki muhacir mevcudu 200 bine ulam bulunuyordu."
banl istasyonlarna maher gibi toplanm, karlar stnde imendifer bekleyen biare ahali bu korkuyla Edirne'ye ve Krcaali dalarna yrdler. Yollarda ve istasyonlarda terk olunan kymetli eyalarn, at ve hayvanlarn hesab yoktu. Evldn tayamayanlarn, 'Araba getirip sizi alacaz!' diye aldatp braktklar masumlar karlar stnde beklee kalmlard. Herkes can derdine dtnden, geriden gelip faciay grenler de bir h teessfle yanlarndan geip giderlerdi. Ruslardan kaan yz binlerce ahali, sel nndeki er p gibi, imkn nereye msait olursa o tarafa akp gitmekte, ana baba evladn ve evlat ana babay terk etmekte, o iddetli kta krlarda kar stnde yatmaktaydlar. Her iin tedbirinde noksanlk olduu gibi, muhacirlerle dolu katarlar haftalarca yollarda tutuldu ve biroklar ld. Mtareke grmeleri iin hususi trenle Kzanlk'a hareket eden Server ve Namk paalar muhacirlerin dehet verici manzarasn grmemek iin trende gizlenmeye mecbur olmulard. Dier yandan Moskof ordular her taraftan Edirne'yi kuatm; ncleri ise atalca'ya erimilerdi. Bunlar, yetitikleri muhacirleri soyarak vahetle katlettiler. Yollarda souktan donarak, kalabalk yznden vagonlardan dklerek lenler de sayszd."
Ermeniler nasl kullanldlar?
Avrupal 'bykler'in
gnah
nce Ruslar, sonra da ngiliz ve Franszlar, Birinci Dnya Sava'ndan Kurtulu Sava'na uzanan dnemde, Osmanl mparatoriuu'nu paralamak iin, 'Ermeni sorunu'nu her seviyede kullandlar.
ORHAN KOLOLU oksan Harbi diye bilmen 1877-78 Sava'nda, Rusya karsndaki yenilgi, Osmanl devletinin paralanma srecinde son genel iareti verir. Osmanl toplumunu oluturan dini ve etnik cemaatlerin belli ballar, kendi ulusal ba-
'Dou Lejyonu' ad altnda Franszlarn kurduu Ermeni Lejyonu, ukurova'da uygulanan vahetin sorumlusuydu.
mszlklar iin ciddi karar verme aamasna gelirler. Ve tabii o arada, o zamana kadar byle bir eilim gstermemi olanlarda da ayn arzu belirir. Mslman kesimde bile (Arnavutlar, Araplar) bu amala rgtlenmelerin balamas, Avrupallarn geldii yere, Asya'ya dnmesi iin yrtndklar 'Hasta Adam'n sonunun
geldiine herkesin inanmasndandr. Bu milliyeti akmlar arasna, 19. yzyln ikinci eyreinden beri 'Milleti Sadka' denilerek devlet ynetiminde n planda rol oynayan Ermeniler de katlr.
RUSYA FAKTR
Avrupa devletlerinin dorudan mdahalesine izin vermeyen bir corafyada yaamalar nedeniyle Ermeniler, Rusya ile yakndan iliki kurmak zorunda bulunuyorlard. 18. yzyln sonundan beri Krm ve Kafkaslar zerinden gneye inen arln, kendilerine direnen erkesleri nasl lkelerinden srdklerini ve bunlarn Osmanl lkesinde, Balkanlar, Anadolu ve Suriye gibi uzak blgelere g etmek durumunda
Ermeni sorununun yaratcs Batl devlet adamlar, 11 Temmuz 1931'de Londra'da, Royal Albert Hall'de yaplan bir 'bar' toplantsnda: Robert Cecil, Lloyd George, Sir William Robertson, Ramsey McDonald ve Stanley Baldwin.
kaldklarn, Ermeniler de biliyorlard. Dolaysyla bamszl hedef koysalar da Rus gcne ramen bir ey yapamayacaklarnn bilincindeydiler. 19. yzyln sonunda blgedeki ekime, o dnemin en byk gc kabul edilen ngiltere ile Rusya arasndayd. Rusya'nn Hindistan'a inmek istedii ve rakibinin de bunu engellemenin yollarn arad biliniyordu. arln blgedeki uluslar yanna ekme abalarn dengelemek iin de ngiltere, bunlarla iliki kurma ve destek verme giriimlerini hi ihmal etmemiti. Londra hkmeti erkesleri vurumaya tevik etmi; ama fiili bir ey yapmam, srlmeleri karsnda da tepki gstermemiti. 1877-78 Sava sonrasnda, Dou Anadolu'nun Rus ilgi alanna girmesi, ngiltere'yi rahatsz etmi ve blgedeki nfus ounluunu oluturan Mslmanlar-
la (Trk ve Krtler) anlaamad iin, Ermenileri yanna ekme tezgahlarn kurmutur. 1876 BULGAR YNTEM ngiliz devlet adam Gladstone'un kampanyalar Bbli karsnda Ermenilerin koruyucusu grnmek amacn gderken, Rusya ile giriilen yarta, blgede yanda salamaya da ynelikti. ki taraftan da maddi ve ma-
drmek; onlarn kzp daha ok Hristiyan' ldrmesi karsnda, Avrupa kamuoyunu, 'te Trkler soykrm yapyor' diye ayaklandrmaktan ibaretti. Bu tr olaylarda ldrlen Trklerin says, Bat basnna pek nadiren yansm, ama Hristiyan kurbanlarn says, daima 10'la, 100'le arplarak kamuoyuna sunulmutur. Nitekim Ermeni kurbanlarnn says da
Dou Anadolu'nun Rus ilgi alanna girmesi, ngiltere'yi, Ermenilerle ilikiye yneltti.
nevi destek gren Ermeniler bunun karln, liderlerinden eraz'n belirledii '1876 Bulgar yntemi'ni uygulayarak vermilerdir. Bu yntem, ani basknla ok savda Trk ve Mslman' lbylesine abartlarak, btn dnyada mevcut Ermenilerin iki misline kadar karlmtr.
BATININ 1915 TAKTKLER
Batllar bahsettiimiz taktiklerini, 1915'te de tekrarladPopler TARH /Mart 2001 35
Sevr srasnda: ABD'li uzmanlar konuuyor

ABD Bakan Wlson'un (stteki fotoraf) uzmanlar, Bolevik ve Trklere kar Ermenileri savunmak iin, en az 200 bin kiilik bir Amerikan ordusuna ve yllk 276 milyon Amerikan Dolar tutarnda bir denee gerek olduunu hesaplayp ie karmamay nerirlerken, ngiliz Babakan Lloyd George'un tavr da Ermenilerle aka alay etmekle snrlyd. Sevr'in Avam Kamaras'ndaki tartmalarnda da Ermeni olaynn, genel 'Dou politikalar' iinde nemli bir yere sahip olmadn aklamaktan kanmad ngiliz Babakan: "zellikle rica ediyorum, Erzurum taraflarndaki baz skntlar nedeniyle, btn Dou politikasn deitirmeyelim."
Osmanl topraklarnn paylamn planlayan 'Sykes-Picot' gizli antlamasnn mimar Albay Georges Picot (sada), Alman generali von Deimling ile birlikte.
lar. 1910 ylnda Tanak Parti si'nin Brksel'deki Sosyalist Enternasyonal'e sunduu raporda, Anadolu'nun her kynde silah depolar kurduu ve militanlara silah talimleri yaptrtt hakkndaki itiraflar hep unutulmu, o gne kadar yaptklar terrizme ek olarak, Birinci Dnya Sava'nda Osmanl ordusunu arkadan vurma giriimleri de tamamen gz ard edilmitir. GZL ANTLAMALAR OKU... Tek tek baz kasabalar dnda, blge olarak hibir yerde nfus ounluuna sahip olmayan Ermenilerin, terrle dier Trk ve Krtleri kararak daha fazla sayda bulunduklarm ispatlama abalan da -Sevr iin verdikleri listelerdeki rakamlarn da gsterdii gibi- eylemlerin amacn belli etmitir. Btn bu giriimleri kendile-
ri iin, bamszlklar iin yaptklarn sanrken Ermenilerin, ngiltere, Fransa, Rusya arasnda imzalanan ve I. Dnya Sava'ndan sonra Osmanl topraklarnn nasl paylalacan planlayan Sykes-Picot gizli antlamalarndan haberleri yoktu. Ermeniler iin bamszlk dnlmyor, Rus idaresi altna girmeleri ngrlyordu. Nitekim Bolevikler, 1917 sonunda bu anlamay dnyaya aklaynca, ilk oku yaamlardr. Osmanl devletinin 1918 Ekim'inde teslim olmasndan sonra da esasen Trk blgelerinden uzaklatrlm olan Ermeniler, Boleviklerin egemenlii altna girmekten kurtulamadlar. Osmanl devletine kar eylem iin kendilerini tevik etmi olan Fransa ve ngiltere'den yardm istediklerinde Ermeniler,
36 Popler TARH t Man 2001
ngiltere itiraf ediyor: 'Felaket gtrdk../

ngiliz Koloniyal Ofis'in resmi yayn 'Near East' dergisi, nceleri (18 Temmuz 1919), Milli Liberal Kulp'teki bir konumada, "Gemite Osmanl mparatorluu'na ynelen politikamz, orada yaayan Hristiyan halklar iin felaket getirmitir," dendiini aktarmaktan ekinmiyordu. Ama Amerika'daki dalgalanmalar fark edince bundan yararlanmak frsatn karmad. 1 Nisan 1920 tarihli saysnda, "Anadolu'da bir kym varsa, bunun nedeni, Amerika'nn Yakn ve Ortadou barnda hissesine deni stlenmemesindendir," diye yazmt. Yine ayn derginin 23 Aralk 1920 tarihli saysndaki 'stanbul Mektubu'nda ise u kayt vard: "Ermenistan, Trkiye ile Bolevikler arasnda paylald. Bu durumda Bay Wlson'un, Ermenistan snrlarn saptayacan sylemesi, dertli yaralya hakaret etmekten baka bir ey deildir."
balarnn aresine bakmalar nasihatndan baka bir ey almadlar!

'SORUMLULUK ABD'YE' ABASI
Sorumluluktan kurtulmak iin de Amerika'y ilgilendirmeye almaktan da geri kalmadlar. Ancak blgedeki petrollerin paylalp, kendisine sadece Boleviklerle mcadelenin brakldn fark eden ABD de, gnderdii heyetlerin raporlar dorultusunda, hemen kamay yeledi. Bir sre daha oyuna devam eden, Fransa oldu. Osmanl'ya kar ayaklanmalar durumunda, kendilerine bamszlk vaad edilmi olan Araplar, Suriye ve Lbnan'da, silah zoruyla himaye altna sokulmaya kar savarlarken; Fransz gdmnde oluturulan Ermeni birlikleri, Urfa-AntepAdana blgesinde yine terrizme
ve kycla ynelmilerdi. Kurtulu Sava'nn rgtlenmesinden nce, bu blgedeki halkn kendiliinden silaha sarldn biliyoruz. Blgeyi tamamen ele geirme ynndeki abalarn, Sakarya Zaferi'nden sonra Fransa, Ankara ile artsz anlamaya raz oluncaya kadar srdrd (Ekim 1921). Her zamanki gibi, pazarlklardan yine Ermenilerin haberi yoktu. Ocak aynda, bir televizyon programnda, Trkiye Ermenilerinden Hrant Dink'in syledii gibi, gnn birinde Fransz askerleri atlarnn nallarnn altna kee balayp sessizce, yani Ermenileri uyandrmadan ekildiler. Bylece Ermenilere de, olabildiince hzl bir ekilde Suriye'ye kamaktan baka seenek brakmadlar.
ngilizlerin, Azerbaycan petroln kontrol altna almak iin silahlandrdklar Ermeni birlikleri Bak civarnda yenilince, bunlarn yerini, 'Staffords' zel ngiliz gleri almt (solda). 1919'da Azerbaycan' igal eden ngilizlerin kurmay heyeti ve gzlemci bir Amerikan subay (altta).
Sevr Antlamas'na geni snrl bir bamsz Ermeni devleti maddesini koydurmay baaran Avrupa'daki Ermeni politikaclarnn hayalcilii, Sevr'in gerekleebileceini uman Batllarnki kadar bykt.
Fransz Generali Julien Dufieux'nn (stte) rgtledii Ermenilerden oluan 'Dou Lejyonu', 1919-1921 tarihlerinde, ukurova topraklarnda.
Franszlarn azndan
Bat'nn gnahlar
1920'lerde, Fransz Le Temps gazetesindeki iki bayazda 'Avrupal byklerin' gnahlar, ak bir biimde itiraf edilir: "Batl byk devletlerin hatasn imdi, kabul ettirme olanaklarnn yokluu hesap edilmeden zgrlkleri tannan Kafkasya'nn kk halklar dyor." (10 Kasm 1920) "Mttefiklerin elinde imdi hayali bir anlama var ve mttefiklerin bu iin zm iin douda ortak ettikleri kk milletler, Ermenilerin ahsnda bunun cezasn dyorlar." (12/13 Kasm 1920) Geri o dnemdeki Avrupa basnnda, bylesine bol zeletiriye rastlanyordu; ama, btn sular Trklere yklenmek iin sylenen ve yaplanlarn, bunlarn belki bin kat olduunu belirtmek de, abartma saylmamaldr.
KURTULU SAVAI'NDA DOU CEPHES Trk ordular bir yryle bugnk snrlarna vardlar ve 2-3 Aralk 1920 Gmr Antlamas'yla, Sevr'in imzasnn zerinden drt ay gemeden, Ermeni devleti, btn toprak isteklerinden vazgetiini onaylad. 13 Ekim 1921'de imzalanan Kars Antlamas'yla da bu kararlar bir kere daha resmiletirilmi oldu. Olaylar byle geliirken, Ermenilerin balca kkrtclar ne diyorlard?.. Fransa'nn en ciddi gazetesi Le Temps, 1 Aralk 1920 tarihli bayazsnda unlar sylyordu: "Sevr Antlamas'n hazrlayanlar neye benziyor, biliyor musunuz? Tavann unutmu olan ve apkasndan hibir ey karamayan bir sihirbaza." New York Times (21 Kasm 1920), hayalcilikleryle alay ediyordu: "Bakan Wilson en sonunda mttefiklerin istekleri zerine saptam olduu Ermenistan snrlarn ilana hazr.
Ama bu arada, Ermenistan var olmaktan kt." LORD CURZON'UN ERMEN YORUMU Hi de 'Trksever' olmad bilinen ngiltere Dileri Bakan Lord Curzon, Ermeni Soykrm'n gndeme getiren Vikont Bryce'a, 11 Mart 1920 gn, Lordlar Kamaras'nda verdii yantta gayet netti: "Dnyann bu blgesinde Ermeniler -hatta son haftalarda da baz kimselerin sand gibimasum kuzucuklar olarak davranmamlardr. u anda elimde, onlar tarafndan son derece vahi ve kana susam tarzda ilenmi saldrlara ilikin bir sr rapor var. Unutalm bunu. Kuzey Ermenistan'daki Ermenilerin ne kym, hatta ne de saldr tehlikesinde olduklarna inanmyo-
BABAKAN LLOYD GEORGE'UN SZLER
Daha da 'Trksevmez' olan Babakan Lloyd George ise
Sevr'in imzasndan nce, 1920 Mart'nn sonundaki bir konumasnda, onlarn artk yardm edilebilecek nitelii kaybettiklerini ve kendi balarnn aresine bakmalar gerektiini yle anlatyordu: "Ermenistan Cumhuriyeti'nin gelecei, dorudan doruya Ermenilerin kendilerinin zgrlklerini savunmaya hazr olup olmamalarna baldr. Eer isteseler, 40 bin kiilik bir ordu toplayabilirler ve Byk Britanya veya mttefiklerinden biri, onlara tehizat ynnden yardmc olabilir. Durmadan dier lkelerin srtna yk olacak ve yalvarlar, arlar gnderecek yerde, brakalm kendi kendilerini savunsunlar."
MSYONERLERN ALIMALARI
larna Amerikan tepkisi, Ortadou'yu gezen Amerikan Soruturma Komisyonu ve AmerkanAsya Birlii araclyla geldi, hem de 'emperyalizm' szcn esirgemeden: "Amerika'nn kand, geri kalm halklara kar sorumluluk deildir. Tedavi edilemez emperyalizmin akl almaz karmakark oyunlarna gelmekten kanyoruz. Ermenilerin yardm arlar, Byk Britanya'nn emelleri iin (Ortadou'nun doal snrlar Kafkas Dalar'n elde tutmak iin) dzenlettirilmitir. ngilizler hibir karlar olmasayd, oralarda bulunmazlard." Amerikallar rahatsz eden, bir yandan Boleviklerle sava iddialarn ileri sren ngiltere'nin, dier yandan Lenin'in temsilcisi Krassin ile mali konularda bir anlamaya varmas olmutu. New York Times, 11 Mays 1920'de anmsatyordu: "Ocak aynda ngilizler Kafkasya'ya ordu gndereceklerdi. Sonra Lloyd George birden vazgeti. Boleviklerle ticaret yaparak anlamay tercih etti. Denikin'e vermek istemediini, imdi Troki'ye veriyor. Ermeniler iin, elde edebilecekleri kadarn salamaa almaktan baka yapacak ey kalmad. Ve bu arada, byk
Lloyd George, Ermeni olayn en ok Amerikallarn misyonerler araclyla kkrttn, ama imdi himayeye almaktan kandn vurgulayp, sorumluluktan lkesini syrmaya da zen gsteriyordu. Yneticilerinin ihtiyatllna karlk, Amerikan kamuoyundaki sorumsuz klardan yararlanmaktan da geri kalmad. Bakan Wilson'un giriimlerini yetersiz bulan Cumhuriyeti Parti, 1920 Haziran' ortasndaki konvansiyonunda, parti programna bir prensip karar koymutu: "Ermeni halk ile kalbimizin iinden sempatileiyoruz ve gcmzn yettii btn olanaklarla kendilerine yardma hazrz. " Ancak bu szlerin hemen arkasnda, kck bir ek vard: "Ama himayemize almaya, manda ynetimi kurmaya karyz." (26 Hazranl920 tarihli Le Temps)
AMERKAN KOMSYONU
devletler bol suyla abdest alacak, temizlenecek ve birbirlerini ellerinin temiz olduuna ikna edeceklerdir." Ayn yayn organ, 13 Kasm 1920'de de ekliyordu: "Ermenistan'a dost grnen byk Hristiyan devletlerinden hibiri, herhangi bir ey yapmakla ilgili grnmyor; umursamyorlar bile." 1920-22 yllarnn Amerikan gazeteleri zerinde yaptm taramalarda, Ermeniler tarafndan gnderilmi okuyucu mektuplarnda, rkdalarn ileri itip sonra terk eden Batllardan 'eli kanl umursamazlar' diye bahsedildiine ok rastlammdr...
Gelecek say: Yakn Zamanlar...
Ermenilerden oluan 'Dou Lejyonu'nun getii topraklarda uygulad vahetin bir grnts (stte). ngilizlerin geni lojistik desteiyle Dou Cephesi'nde Trklere kar savaan bir Ermeni topu birlii (altta).
ngiliz resmi evrelerinin, Sevr'i isteyen ve imzalayan sanki kendileri deilmi gibi davranPopler TARH/ Mart 2001 39
ANAKKALE
Yedek subay Mehmet Halit'in hatra defteri
Cephedeki 'arkada'
anakkale Sava'na bir yedek subay olarak katlan nl folklor aratrmacs Mehmet Halit Bayr'nn 'Cephe Arkada' adn verdii hatra defteri, bizi sava gnlerine gtryor.
SEVENGL SNMEZ
1947
ylnda yaymlanan 'stanbul Folkloru' kitabyla, ad adeta btnleen, stanbul sevdals folklor aratrmacs Mehmet Halit Bayr (8 ubat 1896-27 Ekim 1958),
12 Nisan 1915 tarihinde arld cephede, 'Cephe Arkada' adn tayan bir hatra defteri tutmutur. Faklteyi bitirdii gnlerde kendisini birden savan iinde bulan Mehmet Halit, biraz a-
kndr, yazdklarndan da anlalaca zere, sava gereinden ok haberdar deildir. Bu nedenle; her yknt, yanan her ev, len her insan onda tuhaf hisler uyandrr. Zaman zaman sadece etrafnda olup bitenleri kaleme
alr; savan iddeti ve dehetinden uzakta kalr. Kimi zaman gittii lokantalardan, yenilen yemeklerden, arkadalarndan sz ederken ayrntlara kaplmaktan kendini alkoyamaz. ANAKKALE'DE BR STANBULLU Mehmet Halit, anakkale Sava'na yedek subay olarak katlr, stanbul'dan trenle yola karak, Kuleliburgaz, Uzunkpr kasabas, Paa Yiit nahiyesi, Kean, Koruda, Sleymaniye ky, Evree ky, Eksamil, Bolayr, Gelibolu, Yalova Ky, Bigal ky, Kumky, Kanlkuyu deresi, Maydos, Byk Anafarta, Kk Anafarta, smailtepe, Kanlkuyu deresi, Bigal ky, Uzun Dere Pnar, Topular Srt gzergahn izler. 'Cephe Arkada' adn tayan bu hatra defteri, gzergahn son noktas olan Uzun Dere Pnar Vadisi'nde, Topular Srt'nda toprak siperlerde yazlr. 30 yaprakl, izgisiz, orta boy defterdeki hatralar, daha sonra yazar tarafndan numaralandrlarak bir baka deftere kaydedilmitir. Cephede tutulan defterde 19 blm mevcutken, yeni defter 'Gecelerimiz' adn tayan 7. blmde eksik kalmtr. Mehmet Halit, yaymlanmak zere temize ektii hatralarn ayn zamanda sadeletirmitir. Eski defterde baz cmlelerin zerlerini karalayarak yerlerine yenilerini yazmtr. RESMLER VE RLER Defterin 7. sayfasnda, Mehmet Halit'in karakalemle resmettii bir kulbe, Trk bayra ve bir sehpa bulunmaktadr. 16. sayfada ise Mehmet Halit'in bataryas ile Arburnu arasndaki uzakl gsteren bir harita vardr. Okunakl saylabilecek bir el yazs ile yazlm olan defterin son yapra, rutubetten okunmaz hale gelmitir. Yeni defter
Mehmet Halit Bayr'nn 'Cephe Arkada' adyla 1919'da kaleme ald an defterinin kapa ve bu defterde yer alan bir harita... Bu ilgin izimin altna Mehmet Halit Bayr, u notu dm: "Arburnu ile bataryamz arasndaki boluk..."
ise son derece okunakl bir yaz ile temize ekilmitir. Mehmet Halit hatra defterine iki de iir yazmtr. 23. Sayfada 'Askerin Destan', 31. sayfada da 'Hcum' baln tayan iirler yer almaktadr. iirlere dikkat edildiinde, her ikisinin de halk iirine benzedii grlecektir. Mehmet Halit'in babas Ahmet Muammer Bey, deniz binbasdr ve gen yata lmtr. Mehmet Halit'in annesi Maide Hanm, yetim kalan iki ocuuna zor artlar altnda bakmtr. Mehmet Halit'in cepheye a-
rlmas Maide Hanm' ok zmtr. Olu cepheden sa salim dnerse, bir evlatlk ocuk alp onu byteceine dair adak adar. Mehmet Halit dnnce de ksz ve yetim kalm bir kz ocuunu evlat edinerek ona Salise adn verir. SAVAIN YKS Hatra defterinin yapraklarndan, sava gnlerinin yksn birlikte okuyalm: 12 Nisan 1331'de stanbul'da balayan yolculuun ilk dura Kuleliburgaz'dr. Mehmet Halit, trenin penceresinden stanbul'un semtleriyle birer birer vedalar; "btn istasyonlarn gzin (sekin) manzaralar arasnda oralardan alk toplayarak, selamet dualar alarak" devam eder yolculuk. Mehmet Halit, ailesine ilk kartpostaln, Kuleliburgaz'dan gnderir. yi balayan ve yazarmz ok artmayan yolculukta ilk kara haber, birka gn sonra gelir: Frka, Gelibolu Mdafaas ile grevlendirilmitir. Toparlanlp tekrar yola klr, gece ge bir saatte Kean'a varlr. "Kean yar yanm binalaryla gece insana korku veriyordu. Sokaklar karanlkt. Kaldrmlar bozuk ve gayr muntaPopler TARH/ Mart 2001 41
Sol sayfada, Mehmet Halit Bayr, cephe arkadalaryla birlikte: Bayr, orta srada, en sada, elinde gzlyle... Solda ise Mehmet Halit Bayr, 1932 ylnda, stanbul'da.
ANAKKALE
zinin trbesi, masum ve mahzun (hznl) nazarlarla (baklarla) bataryamz selamlyordu."
SON DAKKA EMR...
Mehmet Halit'in bataryasna bir son dakika emri ulatrlr: Maydos'ta toplann. "Yava yava Bolayr' terk ettiimiz zaman iimdeki hisler tam bulunuyordu. Biraz sonra Bolayr'dan uzaklamtk. ose zerinde durduk. Marmara'nn tatl mavi sath yzlere glmsyor, tede gne bir sultan simas gibi vekarla (gurur) ykseliyorken hayat ve muzafferiyet (baar) destanlar gklere uuyor, gklerdeki intikam duygular altn gibi parlyordu." Ertesi gnn leninde, batarya Gelibolu'ya ular. "Herkes Gelibolu'yu sena ettii (vd) halde ruhumu ok skan bu kasabay ben danklk, hayatszlkla vasflandrmakta (nitelendirmekte) tereddt gstermeyeceim. Bilmem sedefli kylara dklen eteklerinden baka, Gelibolu'nun sevilecek nesi var?" ATE HATTINA DORU 19 Nisan sabah batarya, Gelibolu'dan ayrlarak Maydos'a yani ate hattna doru yola kar. Yolda siperlerden hzla frlayan mermilerin uutuunu grrler. Glleler atlr, denizden su stunlar fkrr. Mehmet Halit, Gelibolu'ya bakar: "Gelibolu yanyor, byk bir tela, korkun bir uultu ile halk ehrin dna kayordu. ehirden kan alevler, gklere ykseliyor, bu vahet karsnda insann kalbi titriyordu... Biz mahzun fakat kuvvetli bir intikam duygusuyla mcehhez (donanm) olduumuz halde Maydos'a doru ilerliyorduk. Maydos: Buras Gelibolu gibi dmann tahrip ve vahetine hedef olmu, bize halimizin alakln ispat eden yeni bir vesika halini almtr."
Mehmet Halit Bayr (en nde, gzlkl) cephede, silah arkadalaryla...
zamd (dzensiz)." Yazarmz, Kean'da yola ktndan bu yana ilk kez gazete okur: "Kean'da gazete okuyabildim. stanbul'dan ayrldmzdan beri, gazete okuyamamtm. anakkale Muharabeleri hakknda iyi haberler aldm."
GELBOLU TOPRAKLARINDA
"Bundan sonra Gelibolu Sanca topraklarndayz... Nisan'n 17. Cuma sabah Koruda'n trmanmaya baladk. Ba42 Popler TARH /Mart 2001
langta yollar msaitti, fakat sonra toplarmz ormanlklar arasndaki kk patikadan geirmeye mecbur kalmtk. Bu surette gittik, gittik. Artk fecr (tan aydnl), mor gzlerini am, baharn nur (k) ve hande (gl) ile alude (bulanm) sabah selamlyor, gece son yldzyla kainata veda ediyordu. Dorusu yorgunluk, uykusuzluk arasnda koca geceyi nasl geirdim bilmiyorum. Be dakika sonra Bolayr'a giriyorduk. ehzade Sleyman'n, bu byk ga-
ANAFARTA KYNDE Yazarn ifadelerinden de anlalaca zere, savan iddeti giderek artmaktadr. Dmann glleleri altnda, tayyarelerin aman vermeyen bombalarna hedef olarak almak, hayli zordur. Batarya, bir yandan nne kan dman askerleri ile savar, te yandan da yola devam eder. 22-23 Nisan gecesi, Kanl Kuyu deresi yaknnda ak karargah kurulur. Mehmet Halit, hastalanr, dileri nedeniyle yz imitir. Kanl Kuyu'daki bir haftalk dinlenmenin ardndan, 29 Nisan leden sonra, bataryaya Anafarta kyne doru ilerlemesi emri gelir. Batarya, uzun ve zor bir yolculuktan sonra smailtepe'ye karargah kurar. Sava tm hz ve acmaszl ile devam eder: "4 Mays 331 Pazartesi, ite bugn dahi bu vak'alardan birini grm vicdanmz karsnda onu kaydetmek zorunda kalmtk. Dman Byk Anafarta ve Kk Anafarta kylerini yakyor..." 12 Mays'ta gelen emir zerine batarya, smailtepe'den ayrlarak yeniden yola kar. "smailtepe... Belki yalnz kalacandan kskn bize glmsyor, imdiye kadar iar (ikram) ettii dil-nvazi (gnl okayan) sanki lm gibi matemdar ve samit (suskun) duruyordu. " Frka, 14 Mays, saat alafranga 9'da Uzun Dere Pnar vadisindeki karargaha ular. Mehmet Halit, hatra defterini burada geirdii gnlerde kaleme almtr. " Yeni mevzilerimiz Arburnu mntka-i harbi sol cenahnda (yn) 105 rakml tepenin cenub- garbisindeki (gneybat) Topular srtlar denilmekle maruf (nl) srtlardadr. Hedefi-
miz, karmzda eimli yeil tarla iindeki avclarla dman topusudur." 16 Haziran tarihli son yaz, 'Mukaddes Mdafaa' adn tamaktadr ve yazarn savala ilgili dncelerini aka anlatmaktadr. "Mukaddes ve ulvi mdafaa... Dini hrmet ve vatan muhabbetle selamlamak, tebadan her dinda, bu mdafaya baka ne nam verebilir? Bu mdafaa arasnda bulunmak, bundan fedakarane lmeyi isteme-
mek, bilmem kabil olur mu? Silahn brakmamak ve onunla mdafaa-i din memleket urunda derek hayatn terk etmekten hi ekinmeyen Trk yavrular ancak Cenab- Alllah'n sevdii kullardr." Mehmet Halit, Temmuz ay ierisinde hastalanr ve Akba iskelesinden bindii 'Glnihal' vapuru ile stanbul'a geri dner. Mehmet Halit iin sava bitmirir, ancak orada grdklerinin izleri, hafzasnda ve yreinde lnceye dek canl kalmtr.
Mehmet Halit Bayr sava sonrasnda, 1923 ylnda alma masas banda.
Yedek subaylarn ansna...

Mehmet Halit, cepheden dnnce bo durmaz. Fiziksel olarak katkda bulunamad savaa mutlaka bir katks olsun ister. 'Maziden Bir Yaprak' adl mensur iir kitab bu amala kaleme alnr. 'Halit Ouz' takma adyla yazd 18 mensur iirden oluan 60 sayfalk kk boy kitap (fotorafta), 1335 (1919) tarihinde stanbul'da yaymlanr. Yedi buuk kurua satlan kitabn "menafi-i bakiyesi htiyat Zabitleri Teavn Cemiyeti'ne terk edilmitir". Yani kitaptan elde edilen gelir, Yedeksubay Yardmlama Cemiyeti'ne braklmtr. Kitapta yer alan 18 mensur iirden 'ehidler', 'stanbul' ve 'ehid Kardelerime' adn tayan , savala ilgilidir. 'ksz Muhacir', 'Bir K Gnnde' baln tayanlarda ise savatan zarar gren insanlar anlatlmaktadr. Dier iirler de Trk Folklor Aratrmalar Dergisi'nin Eyll 1957 tarihli 98. saysnda belirtildii gibi, Servet-i Fnun airlerinden Mehmet Rauf'un etkisinde kalnarak yazlm romantik iirlerdir. 'Cephe Arkada' adl hatra defterinde de benzer ssl anlatmlara ve uzun cmlelere rastlamaktayz.
Zeugma, yeni yedi harikann neresinde?

Dnyann yedi harikas tartlyor: 'Eskidiler'; yerlerine 'yenileri' seilecek. Ama farkl giriimler , farkl bak alar var. nce bir internet sitesi, kendi adaylarn belirledi ve oylamaya at. Sonra Fransz dergisi L'Express ve ardndan UNESCO konuya el attlar. Bu arada, Zeugma da gndemde!

DERLEYEN: SMET AKA
limpos'taki Zeus heykeli, Efes'teki Artemis Tapna, Rodos Feneri, Msr piramitleri, Halikarnas Mozolesi, Babil baheleri ve skenderiye Feneri... te 'dnyann 7 harikas'.
Bugn bunlar bir solukta sralayabilmek, olduka zor. Konunun uzmanlar dnda, acaba kimler, bu '7 harika'nn tarihelerini biliyor? Pek az insan. stelik dnyann bu yedi harikasndan bugne miras kalabilmi olan, sadece Msr'da-
ki piramitler! Onlarn da granit talar ve hazineleri yok olmu durumda! Bir yzyl daha geride brakan ve son 2000 yln muhasebesini yapma havas iine giren insanolu, dnyann 7 harikasn yeniden semek istiyor. Bu alanda epey de birikim olumu durumda... UNESCO'nun kard byk ST alanlar dkmne gre, 'insanlk miras' olduklar iin, bugn dnyada, mutlaka korunmas gereken 630 byk ant bulunuyor. Ama bir ou dnyann yeni '7 harika's iinde yer alabilecek bu ant
ya da mekanlar, gerei gibi korunamyorlar. te, Zeugma'nn bana gelenler! Portekiz hkmeti Foz Coa gravrlerinin bulunmasnn ardndan, baraj yapmn durdurdu. Ancak ayn ey, Trkiye'de baarlamad. Gaziantep'in Nizip ilesindeki Zeugma antik kentinin nemli bir blm, Birecik Baraj'nn sular altnda. Bugn, ok az sayda devlet, Portekiz'in tavrn sergileyebilmekte. Ama insanlarda, 'dnya vatanda' olma bilinci gelitike, gemiin kltr miraslarna sahip kma drts de gleniyor.
M. 3. yzyla dayanan Zeugma mozaikleri, bugn Gaziantep Mzesi'nde bulunuyor.
Popler TARH I M a r t 2 0 0 1 4 5
KAPAK
Bu drtden hareket ederek, gezi kitaplar ve senaryo yazar Bernard Weber de hem 'Dnyann Yeni 7 Harikas Dernei'ni kurdu hem de 'yeni' 7 harikay belirlemek amacyla, bir internet sitesi hazrlad. Bugne kadar 200 lkeden 2 milyon insann oylamalarna katld bu site, www.ne\v7wonders.com adn tayor. Sitede yer alan ve dnyann yeni 7 harikas olmaya aday 25 mekan seerken Weber, olduka farkl ve fazlaca 'popler' bir bak as kullanm: Adaylar arasnda, Eyfel Kulesi de var, San Francisco Kprs de! 31 Mart 2001 tarihine kadar srecek oylamalar sonucunda, kresel lekte bir sralama amalanyor. Bu arada, UNESCO da ie kart ve kendi adnn Weber'in sitesinde kullanlmasna kar kt... UNESCO'nun da byle bir projesi vard; ancak henz hazrlk aamasndayd her ey... Weber'in seimleriyle 'hibir ilikisi olmadn' aklamakla yetindi UNESCO. Fransz L'Express dergisi ise uzman arkeologlarn elemelerine dayanarak yapt 'dnyann yeni 7 harikas' seimiyle, olaya bambaka bir alm getirdi. L'Express dergisinin setii 'yeni 7 harika', son yllarda ortaya kartlan ve henz az tannan kltrel miraslar kucaklyor. Bunlar arasnda da Trkiye 'den, Zeugma antik kenti var. Yeni bulunan antik kentler, bir blm ya da btn gnna karlan tarihi 'hazine'ler, 'insanlk miras' bilincini, insanln ortak tarihi zenginlikleri anlayn pekitiriyor. L'Express dergisinin ' yeni harikalar' seimi de dnyann yeni kefedilmi arkeolojik hazinelerini ne kartarak bu 'insanlk miras' bilincinin vurgulanmasna hizmet ediyor,
Dou'yu Bat'dan ayran ilk kent: Mehrgarh

Milattan nce 7. bin ylda kurulan Mehrgarh, dnyann en byk kavaklarndan birindeydi.
olan Geidi, Pakistan'n snr blgesine yakn bir yerde, bir yandan Hint alt-ktas, Afganistan ve ran, dier yandan Orta Asya ve Kafkaslar'm yksek platolarna ve hatta Mezopotamya'ya doru uzanmaktadr.
19. yzyl sonlarna doru Kara'yi Lahor'a balayan tren hattnn yapm srasnda ngiliz arkeologlar, M ikinci bin yldan kalan, bykl ve gelimilii byleyici iki kent kefederler. Uzunca bir sre buralarn dnyadan yaltlm kald dnlr. Ancak 20 yl nce bir Fransz arkeoloji grubu, Mehrgarh kentinin civarnda, M yedinci bin yldan kalma birok yerleim birimleri kefederler. Bu paleolitk dnem, insanlarn avc-toplayc gebe hayat brakp dzenli kentlere yerletii zamana denk der. Kefi yapan arkeoloji grubu ansldr: Bolan rmanda su yksekliinin azalmas sonucunda ehir ortaya kmtr. Mehrgarh'n btn yaam gzler nndedir: Binalar, mezarlklar, atlyeler ve ambarlar. Kenttekiler yedinci bin ylda arpa ekmeye, hayvanlar evcilletirmeye balarlar. Yksek tulalardan simetrik dikdrtgen yaplar ykselmeye balar. Drdnc bin
yla doru tarmda eitlenme balar: Baharda ovada, yazn ise dada arpa ve buday yetitirilir. Bu dnemde, saman sap tayan seramikten kadn figrleri, retkenlii simgeler. Daha sonralar ok daha gelikin heykellere rastlanr: ok daha zenli, ssl, inciler tayan kadn figrleri. Bunlar o dnemde mlek gibi teknolojilere hakim olunduunu gsterir. Ayn nesnelerin ayn dnemde binlerce kilometre tedeki N ehirlerde de bulunmu olmas, uluslararas ticaretin varlna aret eder. kinci bin yla gelindiinde ise Mehrgarh terk edilir ve Harappa ile Mohenjo-Daro bayra teslim alrlar.
Zeugma'nn mozaikleri
Bir Eski Yunan ve Roma kenti olan Zeugma'nn btn mozaikleri ortaya karlamad.
ntik ada bu sitenin bulunduu stratejik mekanda bir kpr varm. te, kent de adn, Yunanca 'kpr' anlamna gelen 'zeugma' szcnden alr. M 300'de skender'in generallerinden Seleukos Nikator tarafndan kurulan bu Eski Yunan kenti, sonralar Romallar tarafndan ele geirilmi ve daha da gzelletirilmitir. Fakat artk buras kilometreye yaylan bir su ktlesinin altnda... GAP projesi balamnda, 1970'lerde balayan bir dizi hidroelektrik santra-
lin sonuncusu olan Birecik Baraj'nn sularnn altnda. Ancak Gaziantep Mzesi Mdr Prof. Kemal Sertok, o kadar karamsar deil. Sertok'a gre, "En aaal dneminde kent, yaklak 75 hektarlk bir alana yaylm olup gl, ancak bir ksmn, tam olarak bete birini yutmutur". Kentin en az Milet kadar nemli olan byk tiyatrosu, sularn gazabndan kurtulmu, ortaya karlmay beklemektedir. Gl kysndaki ta yn, zerinde talih tanrs Te'nn tapnann bulunduu akropoln zirve noktasdr. Ayrca agora ve
kentin resmi ksmlar, tapnaklar ve antlaryla birlikte kurtulmu durumdadr. Bunlara ek olarak, nerede olduu tam bilinmeyen bir hipodromun varl da tahmin edilmektedir. En
Zeugma'daki bir duvar mozaiinin ana panosu (stte). Bugn Zeugma'nn nemli bir blm, Birecik Baraj'nn sular altnda (altta).
KAPAK
Bu haberler ksa srede dnyaya yaylr ve Zeugma uluslararas bir ncelik kazanr. 1999 yazndan 2 Ekim 2000'e kadar geen sre zarfnda, 11 lkenin destek verdii bir kurtarma operasyonuna giriilir. 1992'de ortaya karlan byk villalardan birinin kalntlar arasnda Diyonizos ve Ariane'nin dn trenlerini temsil eden grkemli bir mozaik de bulunur. Ancak aradan be yl getikten sonra kt korunan siteden bu mozaiin drtte alnr. Kazlardan kan bir baka eser ise olaanst parlak 25 metrekarelik bir Eros ve Psie mozaiidir. Burann birka yz metre tesinde (kaz rmak boyunca bir kilometrelik bir alana yaylmtr) itina ile denmi bir dam ykselir. Bu odann iinde kil ve tatan yaplm 65 bin adet mhr bulunmaktadr. Bu bulgular, antik Dou'nun pek yolu da dahil olmak zere en nemli ticari yollarnn kavanda yer alan ve rmak boyunca uzanan bu snr ehrinin dinamizmini gstermektedir. Ziyaretilerin sulardan kurtarlm aheserleri grebilecekleri yer ise Gaziantep Mzesi'dir. Bulunan 18 byk mozaikten 9'u bu mzededir: Taht zerindeki Pasiphae, kamaya alan Dedalos ve karos, yunuslara binen ak tanralar Cupidonlarn evreledii Okeanos ve kars Tetis, Homeros'un anlatt zere, Truva seferinden kamak iin Skyros'ta kadn klna giren Asil, yatana uzanm halde Euphrosyne'nin kupasna arap dken Akratos. Fakat en etkileyici para herhalde skender'in bir portresi olduu tahmin edilen kahverengi gzlerindeki inanlmaz ifadenin gzlenebildii yarm yzden oluan heykeldir.
Zeugma'daki bir emenin mozaikleri (stte) ve bronz Sava Tanrs heykelinin onarm (altta).
nemli bilmece ise, 5 bin lejyonerin yer ald Roma lejyonunun nerede olduudur. 1999 yaz boyunca yaplan kazlar srasnda her kazma darbesi bu byk hazinenin bir ksmn ortaya karmtr. Arkeologlar bile, imparatorluun dou snrndaki bu Roma garnizon kentinde, bu kadar zenginli-
in olabileceini tahmin etmemilerdir. Blgedeki benzer kentlerin hibirinin bilinmemesinin de bunda etkisi vardr: Komagenos Krall'nn bakenti Samosat, Atatrk Baraj'nn sular altnda kalmtr, Satala'nm ise bugn bile mevkii bilinmemektedir. ki aylk kaz sonucunda, inanlmaz zenginlikte bir mesken kmesi yeryzne karlmtr. Buras Zeugma'n ikamet edilen ksmdr ve benzersiz bir mimari, stunlarn evreledii pazar yerleri, mozaiklerle bezeli zeminler gnna karlmtr. Btn bunlar tamamlayan da saf bir gzellikteki bronzdan sava tanrs Mars heykelidir.
Tassili'nin resimli kayalar

On bin yl nce Cezayir'de ln kurakl deil, bereketli topraklar hakimdi.
frika tarihinin bir ksm Tassili'de yatmaktadr. Bundan tam 10 bin yl nce, gney Cezayir'deki insanlar hayatlarn ln kayalarna yanstmlar. Gndelik yaamdan sahneler, efsanelerin ve tanrlarn temsili, Sahra'nn ortasnda yaam insanlarn gemileri, bu ktlenin duvarlarna kaznm. Prehistorik kaya sanatnn bu rnei, 19. yzylda kefedilmesine ramen, zerindeki desenlerin anlam ancak gnmzde zlebilmi. Piramitlerin inasndan be bin yl nce Sahra , verimli ve yeildir. Avc-toplayc bir nfus, aalarn ara-
snda sr kovalamaktadr. Bu dnemin insanlar, 6 metre yksekliinde bir byk tanr ve hayvan bal insanlar izmilerdir ki bu da bize, bir amanlar dininin sz konusu olduunu gstermektedir. M 6. bin yla doru, ormann yerini yava yava bozkr almaya balar ve insanlar gl kenarlarnda, su boylarnda toplanrlar. Bitki yetitirmeye, hayvanlar evcilletirmeye ve mlek yapmna da bu dnemlerde balanr. Neolitik devrim Sahra'y Mezopotamya ile ayn anda alt st eder. Youn teknolojik yeniliklerin yaand bu dnemde her yerde sr bulunabilmektedir. Daha sonra
ise iklim deiir ve o kadar kuraklar ki, hibir rmak vadileri sulamaya yetmez. Ayn Nil'in Msr'a yapt gibi. Sahrallarn bir ksm baka yerlere g eder. Fakat l tamamen sszlamaz. Yeni gruplar gelir, at evcilletirir ve arabaya koarlar. Uzunca bir sre Tassili Doal Park'nn mdrln yapan Hacid'e gre bunlar, bugnk Berberilerin atalardr.
Tassili'deki resimli kayalar (stte) ve Paskalya Adas heykelleri (sol altta).
Paskalya Adasndaki heykeller

Bu gizemli heykellerin srr hl zlm deil.
Bununla beraber, adann drt bir yanna salm byk heykeller, anl bir gemii simgelemektedir. Tatan yaplm bu insan kafalar, 18. yzyln sonunda adaya gelen ilk kaiflerin ve orada 30 yl yaayan svireli bir antropologun da ilgisini eker. Norveli bir denizci de 1947'de bu bazalt ve tf heykellerin srrn zmeye alr. Ardndan iki arkeolog, Belikal bir ekiple, henz bitmemi heykellerin bulunduu ta ocanda incelemeler yaparlar. ki Fransz doa bilimci de bitki rtsn, karbonlam odunlar ve fosillemi polenleri aratrr. Paskalya Adas, uzun zamandan beri yksek palmiyelerle kapldr. Bu palmiyelerin gvdeleri kesilip byk kafa heykellerinin ta ocaklarndan kyya kadar yuvarlanmasnda ilev grrler. Kyya getirilen kafalar platformlarn zerine, srtlar denize, yzleri kye bakacak ekilde yerletirilir. Ormann yok olmasna ve volkann yamalarnn anmasna neden olan nedir bilinmez; ama bu ekolojik krizin inanlar ve tapnma nesneleri zerinde de etkisi olmu bir sosyal ve politik krize de denk geldii aikardr. Ancak heykellerin srr, bugn de hl zlememitir. 1
asifik Okyanusu'nun orta yerinde dnyann en gizemli adas gizlidir: Avrupallar tarafndan 1722'de, Paskalya gnnde bulunan 162 kilometrekarelik gen bir volkan adas. Tozlu allarn kaplad terkedilmi bir toprak.
KAPAK
Bonampak: Mayalarn hafzas

Tam bin iki yz yldr tapnak duvarlarnda yaayan freskler, Maya medeniyetinin ayrntlarn sergiliyor.
yakalamak iin, 1995'te fresklerin yeniden bir araya getirilmesini beklemek gerekmitir. Kazlar ynetenlere gre, Bonampak fresklerinin bir ei daha yoktur. Maya medeniyetinin MS 200 ile 900 yllar arasndaki en gelimi dnemine uzanan Maya resim sanatndan hibir kalnt, bylesine bir gerekilie ve teknik mkemmellie sahip deildir. Hibir tapnak bu boyutlarda resimler tamamaktadr. Bu freskler ayrca Maya sekinlerinin fiziksel grnlerine ve giyimlerine dair inanlmaz bilgiler lk sahnede Chaan Muan sunmaktadr. II'nn gen olu, kralln geleLacanja nehri vadisinde yer cekteki varisi, asillere takdim alan Bonampak kenti bin yllk edilmektedir. Bunu, tanrlara ykntlar, mezar odalar, byk kurban etmek zere esirler meydan ve tropik orAtlantik almaya alan savamanlarn iinde kayOkyanusu KBA larn bir atmas izlebolmuluuyla garip mektedir. Zaferden M E K S I K A bir byye sahiptir. Bonampal sonra geleneksel tUzunca bir sre ren ve rimellere katBonampak'n kk lan kutsal Maya ileri bir kent olduu dgelenlerinin figrleri ve nlmt. Ancak kenardndan da mzisyen ve tin sadece yzde 60'n gdanslarn gsterileri duvarlarnna karabilen kazlarn ardaki fresklere yanstlmtr. dndan, burada 30 bin kiinin Duvar resimlerinin tmnde, yaam olduu tahmin edilmek270 k, 30 kadar tanr ve 108 tedir. Blgenin kire ta kt hiyeroglif yer almaktadr. Orta kalitede olduu iin, byk biAmerika medeniyetinin duvar nalar yaplamam ve bunun soresimlerinin ou yamaclar, nucunda, kent sakinleri resme hayvanlar ve kt hava koullaynelmilerdir. r tarafndan tahrip edilirken, Karanlk ve boucu odalara Bonampak freskleri, zerleringirildikten sonra yava yava deki ince kire karbonat tabarenkler kendilerini gstermeye kas sayesinde, yzyllara meybalamakta ve kafalarnda tydan okuyabilmitir. Nemin de ler bulunan, geni omuzlu, keetkisiyle fazlalaan kire, resimmerli burunlu, hareket halinde leri korumu ve duvarlarn kresmedilmi vcutlarn siluetleri mesini engellemitir. 1980'lerde belirmektedir. Yar ak azladuvarlardan kk bir para bu rndan, kara kirpikli badem gzaheserin btn detaylaryla orlerinden adeta hayat fkrmaktaya karlmasna giden yolu tadr. Kyafetler ok zengin ve amtr. Ancak orijinal gzellii zenlidir.
1946
Maya mzisyenleri ve byc (stte). Kral, ormanda avlanyor (altta).
'da Amerikal sinemac Giles Healey dar odadan oluan bir Maya tapna kefeder. Canl renklerle yaplm resimler, tabandan tavana kadar ilemeli motifler sergilemektedir. Maya dilinde, 'duvarlar boyal kent' anlamna gelen Bonampak MS 792'de yaplm olup bugnk Meksika Chiapas'ta bulunmaktadr. Sanat tarihilerine gre, bu eser, tahta 776'da kan kentin son hkmdar Chaan Muan II'nin dneminden bir kesit anlatmaktadr.
Coa Vadisi kayalklar

Yirmi bin yl nce Portekiz'deki Coa Vadisi kayalklarna kaznm resimler, tesadfen
kefedildi
bir parasn oluturmaktadr. Civardaki kyllerin ilk heykel ban bulmalarnn ardndan 25 yl gemesine ramen, henz ilk imparatorun mezarna ulalamamtr. Yedi bin pimi kl heykelden oluan bu fantastik ordu Qin Shi Huangdi iin ina edilen ve 30 yl boyunca 700 bin kiinin almasyla tamamlanan devasa ve karmak mezarn sadece ok kk bir parasdr. u anda bile, 56 kilometrekarelik bir ral Zheng, M alan iinde 600 uydu mezarn 221'de Qin Hanedayeri belirlenmi durumdadr. n'nn kurucu impaBunlarn arasnda yaklak bir ratoru unvann aldzine mezar da ksmen alm madan nce, dier ve iki bronz koum takm, ta yedi derebeyini kendi boyunduzrhlar, nesli tkenmi hayvan ruu altna sokmutu. lk Qin trlerinin iskeletleri gibi paha biimparatoru, antik in'in lmilmez eyler ortaya karlmllerine hkmettii gibi, silahna tr. 1500 metre uzakta olduu ve iyi eitilmi bir milyon kiitahmin edilen imparator mezarden oluan ordusuna dayanarak, na doru, bu 7 bin savay teki dnyada da hkmetmek barndran mezarlar, istemitir. tek tek almaya alMOOLSTAN Tam 2 bin 200 yl lmaktadr. Ancak sonra, Xi'an'da gbaz aratrmaclar, ml olan Qin Haneimparator mezardan savalarndan na ulalmas konuoluan ordu, sunda olduka ka1975'den beri sren ramsar. kazlar sonucunda ortaya karlr. Basz vcutlar, rnein nl tarihi kolsuz gvdeler, dank paraSima Qian'a gre arkeologlarn lar yars kumlar tarafndan yuyerin altnda 50 metre derinlie tulmu bir ekilde bulunurlar. inmeleri, ' yeralt suyu katmann' gemeleri, 'yz cva damaYeralt hendeklerinde ziyarn' amalar ve 'otomatik okretileri arlayan, ilk etapta reslardan' kurtulmalar gerekmektore edilmi 1400 adet heykel, tedir. bu devasa kaznn ancak kk
Xi'an: lk imparatorun ordusu

Antik in'deki Qin Hanedan'nn kurucu imparatoru Kral Zheng'in mezarnda, 7 bin sava heykeli nbette!
er 1995'te Portekiz hkmeti baraj yapmn iptal etmeseydi Portekiz'in kuzey dousunda, spanya snrna yakn bir yerde bulunan Coa Vadisi'nde, 17 kilometrelik bir alana yaylan zerlerine desenler kaznm 265 kaya, sular altnda kalacakt. Zeytin ve badem aalar ile asmalar arasndaki Coa, dnyann en byk akhava kaya gravrleri alanna sahip. Talar zerindeki izgiler ilk olarak 1992 balarnda, bir ans eseri sonucu fark edilir. Ancak Porto yaknlarnda Atlantik'e dklen Douro Nehri'nin bir kolu, Coa Vadisi'ndedir ve burada byk bir baraj yapm planlanmaktadr. 1994'te kurak geen kn ardndan, mevcut barajn sularn tutacak bir havzann inas srasnda Coa'daki su seviyesinde ciddi bir alalma olur ve bylece bir dizi gravr ortaya kar: Atlar, geyikler, da keileri... Coa'nn gravrleri inanlmaz eitliliktedir.
Xi'an heykelleri (sol stte) ve Coa Vadisi desenleri (altta).
RKET HAYRYE
lk araba vapuru, bir Trk'n buluu

irket-i Hayriye, 1851'den 1945 ylna kadar, 94 yl boyunca Boazii'nde yolcu tamacl yapt. Ancak dnyadaki ilk araba vapurunu iletme erefi de bu irkete ve 'irket-i Hayriye'nin ruhu', diyebileceimiz Hseyin Haki Efendi'ye aitti.
ESER TUTEL
lk araba vapuru 'Suhulet' (1872-1961), Kabata iskelesinde.
akn zamanlara kadar, skdar'la Beikta arasnda almakta olan 'Hseyin Haki' adl bir araba vapurumuz vard. Onun, bacasndan ince bir siyah duman koyvererek nazl nazl geldiini grenler arasnda, bu vapura niin bu adn verilmi olduunu
merak eden olmu mudur, hep dnmmdr. Kimdir bu Hseyin Haki Efendi? Ne zaman yaamtr? Neler yapmtr ki, ad bir araba vapurunda yaatlmak istenmitir? Gerekten merak etmeye deer... Hseyin Haki'nin yks, biraz da irket-i Hayriye'nin yksdr.
1840'l yllarda, Tersane-i Amire'nin kk vapurlar Boazii'ne, daha byke olanlar da Tekirda, zmit, anakkale, Selanik, zmir ya da Karadeniz iskelelerine yolcu, yk tayorlard. Ama 1850'lere gelindiinde, irket-i Hayriye vapurlar ortaya ktlar. leride, 100 yla yakn bir s-
re aralksz hizmet verecek olan bu vapurculuk irketi, 17 Ocak 1851 gn Sultan Abdlmecid'in irade-i seniyyesiyle kuruldu. Ad, "halkn yararna olan irket" anlamna gelen bu vapurculuk irketi, bizde kurulan ilk 'anonim irket' oldu.
RKET- HAYRYE DEVREDE
dan biri de, Hseyin Haki Efend'ydi...

RKETN KNC KURUCUSU GB
Hseyin Haki Efendi kimdir?

Hseyin Haki Efendi (fotorafta), Giritliydi. Kandiye erafndan Cami-i Kebir mtevellisi Mehmet Efendi'nin oluydu. Dokuz yanda yetim kalnca, amcas onu Msr'a yollamt. Hanukah'ta okumu, Arapa'dan baka ok iyi Franszca da renmiti. Akll, zeki, alkan ve drst bir genti. Onun bu hasletleri, ta Msr Genel Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa'nn kulana kadar gitmi olmal ki, Paa onu Trke ve Franszca hocas olarak sarayna ald. Daha sonra da kz Zeynep Hanm'n -ki o sralarda Kamil Bey'le evlenmiti- saraynn kethdalna getirdi. Meraklsna not: stanbul, skdar'daki Zeynep Kamil Hastanesi, bu Zeynep Hanm'la ei Kamil Bey'in kurduu bir hayr kuruluu olarak gnmzde de ifa datmaktadr.
irket-i Hayriye, ilk olarak ngiltere'de John Robert White adl tersane sahibinin tezgahlarna, alt yolcu vapuru birden smarlad. ngiltere'deki tersane, nce yapm tamamlanan ilk iki vapuru gnderdi, sonra da teki drdn... 1852 ylnda trenler yapld, kurbanlar kesildi, dualar edildi ve ilk sefer, Kpr'den skdar iskelesine yapld. O yllarda bizde deniz iletmecilii yeterince bilinmedii iin, idare, irketin altrlmasn 'mltezim' denen arac bir kiiye devretmiti. lerin ters gitmesi zerine, 1855'te aradaki anlama feshedilerek iler bu sefer de bir baka mltezime devredildi.
MLTEZMLERN YANLI DARES
te, bilgili, zeki ve drst bir kimse olan bu Hseyin Haki Efendi, 1867'de irket-i Hayriye'nin ynetiminde grev aldktan sonra, ksa zamanda ykselerek irketin mdrlne getirildi. Yapt almalarla da irket-i Hayriye'yi iflas batandan kurtarmakla kalmad, ayn zamanda glenmesini de salad. 1867'den 1894'e kadar sren 27 yllk idare heyeti reislii ve mdrl srasnda, irketin gelimesi iin gerekten nemli ve byk admlar att. Bu nedenle onun iin, 'irket-i Hayriye'nin ikinci kurucusudur' demek ok yerinde olur.
HSEYN HAK NELER YAPTI?
Yllar geiyor, irket bir trl gerektii gibi idare edilemiyordu. 1860'a gelindiinde, irket 9 yllk olmutu ve vapurlar, Kpr'den Boaz'a gnde karlkl alt sefer yapmaktayd, ama iler hl rayma oturtulamamt. nk deniz iletmecilii, Galata sarraflarnn, bankerlerin, sradan tccarlarn altndan kalkabilecekleri ilerden deildi. zel bir i alanyd. Bilgi istiyordu, tecrbe istiyordu. O sralarda ilerin bana getirilen tccardan Al Hilmi Efendi, irketin mltezimlerle yrtlemeyeceini grm, ilk ii, drt kiiden oluan bir dare Meclisi kurmak olmutu. Bu drt kiinin arasnda yer alanlar-
Hseyin Haki Efendi ilk i olarak yeni bir ynetim kurulu oluturdu. Muhasebe kaytlarn tek tek elden geirerek ilerin nerede aksadn aratrd. Bu arada yolsuzluklar nlemek iin, 'usul muzaaf denilen ift defter tutma usuln yerletirdi. Aksayan ileri dzene koymak amacyla vapurlara, sayfalar dare tarafndan numaralan-
m birer ikayet defteri koydurdu. Boaz'da iskelesi olmayan kylere iskele binas yaptrmak zere harekete geti. Kabata, skdar, Mesarburnu (bugnk
1870'li yllarda
Eminn iskelesinin kalabal ve kyda, 'Suhulet' arabal vapuru.
Kayklarn Suhulet'e direnii

nceleri Suhulet'in KabataSirkeci arasnda altrlmas dnldyse de sonradan Kabata-skdar arasnda altrlmas uygun grld. e bakn ki, kayk ve mavnac esnaf, irket-i Hayriye'nin bu yeni vapurunun Boaz'da at ve araba tayacak olmasndan hi holanmad. Zaten bu kayklar, mterilerini kaybetmeye baladklar iin, vapurlarn almasn yle ya da byle engellemek iin frsat kolluyorlard. Gizlice camlar talyorlar ya da en olmayacak yerde nlerine karak yolunu kesmeye alyorlard. Bir baka sefer ise ok daha farkl bir engelleme yapmaya karar verdiler: Suhulet ilk seferinde skdar'dan alaca bir topu ktasn karya, Kabata'a geirecekti. Kayklar hemen kayklarn yan yana, birbirlerine zincirleyerek iskelenin nn kapattlar. Akllarnca, Suhulet'in gelip iskeleye yanamasn engelleyeceklerdi. Ama oradaki topu bataryasnn subay, "Size dakikalk sre tanyorum! Ya ekilirsiniz ya da hepinizi cehenneme gnderirim!" diye ylesine bir grledi ki, toplarn zerlerine evrildiini gren kayklar, selameti zincirleri kesip iskelenin nn amakta buldular.
Saryer) ve Harem vapur iskeleleri onun zamannda yaplarak hizmete sokuldu. Klar bu iskelelerde soba yaklmas mecburiyeti getirildi. Kpr'deki bekleme salonlarna, vapurlarn hareket saatlerinin yazlaca birer tabela ile yan bana birer saat yerletirdi. Vapurlarda en az sekiz adet cankurtaran simidinin bulunmas art kouldu. Bu arada, Kpr'deki iskeleler iin Beledye'ye belli bir kira denmesi kabul edildi. Btn bu nlem ve yenilikler sayesinde irketin geliri ok ksa zamanda birden gzle grlr derecede artt. yle ki, her akam getirilen paralar koyup saklamak iin irketin faaliyet gsterdii binada fazladan bir oda daha kiralanmas gerekti.
ARABA VE EYA NAKL SORUNU
O yllarda dnya denizciliinin merkezi saylan Londra'da bile araba ve benzeri aralar, Thames nehrinin iki kys arasnda gerili iki zincir boyunca gidip gelen sal benzeri ilkel teknelerle kardan karya geirilmekteydi. Boazii'nde de atlarn, arabalarn, hele hele ordu aralarnn bir kydan tekine geirilmeleri iin, bu tip byk teknelere ihtiya olduu ortaya kmt. zellikle askeriye, top bataryalarn, koum hayvanlarn Anadolu'dan Rumeli yakasna geirirken byk zorluklarla karlamaktayd. lkel mavnalarla karya gei hem ok tehlikeli oluyor, hem de byk zaman kaybna yol ayordu. Kk sallar Thames Nehri gibi dar su geitlerinde gerili zincir boyunca karya ekmek bir yere kadar kolay olabilirdi. Ama sert rzgarlarn estii, ayrca iddetli akntlarn tekneleri srkledii Boazii gibi bir deniz geidinde, byk tekneler iin byle bir ey asla dnlemezdi bile!
sylenir. Sonuta Suhulet, sapasalam bir ekilde stanbul'a varabildi ve 1872 ylnn balarnda hizmete kondu. Hemen arkasndan ayn tersaneye bir ei daha smarland: 27 numara verilecek Sahilbent'in ilkinden fark, tek yerine ift makineli olmasyd. Ad 'ki kyy balayan' anlamna geliyordu. Vapurlara bu isimleri nl vatan airimiz Namk Kemal'in koyduu rivayet edilir.
69 BACA NUMARALI VAPUR
GRLMEM BR TEKNE TP
Hseyin Haki Efendi, Boaz'da at, araba ve eya nakline bir kolaylk bulmak amacyla dnd, tand; sonra yllarca umum mfettilikte bulunmu skender Efendi ile irketin Hasky'deki fabrikasnn sermimar Mehmed Usta ile babaa verip o gne kadar benzeri grlmemi bir tekne tipi yaratt. Bugn 'araba vapuru' dediimiz, iki tarafndan da karaya indirilecek kapaklan bulunan, hem ileri hem de geri gidebilen araba vapuru ya da 'feribot' dediimiz gemilerin gerek bir prototipiydi bu tekne. Ana gvertesi batan sona dmdzd, buraya atlar, arabalar alnacakt. Yolcular da stteki salonlara kacaklard... Hseyin Haki Efendi, izdikleri eskizleri Mehmed Usta'yla ngiltere'deki Maudslay Sons And Fields tezgahlarna gnderdi. 26 numara verilecek Suhulet ('Kolaylk') adl bu ilk araba vapurunun inas, 1871 ylnda sona erdirildi. Teknesi sac olan vapur 555 gros, 157 net tonluktu. Uzunluu 45.7 m., genilii 8.5
m., su ekeri 3 m. kadard. 450 beygir gcndeki tek silindirli iki genilemeli makinesinin dndrd yandan arkla, saatte 7 mil hz yapabilecekti. SUHULET NGLTERE'DEN GELYOR Vapurun ngiltere'den yurda getirilmesi pek de kolay olmad. Suhulet, iddetli frtnalar nedeniyle birka kere sulara kaynamak tehlikesi atlatt. yle ki, ngiliz kaptann, su kesimi az, st havaleli, safras olmayan, stelik de bo bir tekneyle, bylesine maceral bir yolculua bir daha asla kmayacana yemin ettii
Bu iki vapur o kadar salam kt ki, ilki 89 yl altrldktan sonra, ancak 1961'de, sklmek zere satld. kincisi de 1959'da hizmet d brakldktan sonra satld; birka kez el deitirdi, deiikliklere urad. 125 yl sonra, 1996'da, hl almaya devam etmekteydi. irket-i Hayriye'nin ruhu, Hseyin Haki Efendi idi. Yllarn hep irketin iyi ellerde drst bir ekilde altrlmas iin harcamt. 1894'te hastalanarak iten ayrld; 1895'te ise 7 Ocak gn, gzlerini hayata yumdu. irket, 1911'de hizmete koyduu 69 baca numaral vapuruna onun adn verdi. Fakat bu vapur, ehir Hatlar letmesi'ne satlnca, ad Gztepe olarak deitirildi. Aradan yllar geti. ehir Hatlar letmesi, 1963'te Hali Tersanesi'nde ina ettirdii bir araba vapuruna yine Hseyin Haki adn verdi. Yllarca bu deerli yneticinin adn liman sularnda gezdiren bu vapur da 80'li yllarda kadro d brakld. Bugn Hseyin Haki adn tayan bir vapurumuz yok. Ama Hseyin Haki Efendi'nin ad, sivil denizcilik tarihimizin ok nemli bir kiisi olarak hl denizcilerin kalbinde yaamakta devam ediyor.
19. yzyln sonlarnda Boazii'nde deniz trafii: Solda, bir irket-i Hayriye vapuru; sada ise bir sefaret yat. Kk portrede, irket-i Hayriye umumi mfettilerinden skender Efendi. Altta, solda; Suhulet araba vapuru 1940'larda, aralar boaltyor.
Naziler, 26 Mart 1942'den itibaren, Avrupa'nn farkl yrelerinden getirdikleri Yahudileri, Auschwitz'de topladlar. Bylece, soykrmn 'snai yntemlerle' yapld Auschwitz Toplama Kamp, Avrupa rklnn simgesi oldu.
M. TANJU AKAD kinci Dnya Sava'nn son gnlerinde, Polonya zerinden Almanya'ya doru ilerleyen Rus birlikleri, 27 Ocak 1945 gn Auschwitz nlerine geldikleri zaman, Almanlarn yok etmeye frsat bulamadklar cesetler arasnda, hayatta kalmay baarm bir avu insan buldular. Paavralara
brnm ve
adeta iskeletleri km bu kiilerden hayata dnebilecek olanlar, buradan geen bir buuk milyon insan arasnda en talihlileriydi. Nazilerin Avrupa'y 'aalk rklardan temizleme' operasyonu 1933 ylnda, iktidara gelmelerinden hemen sonra balam; 1935'te Yahudileri toplum dna iten Nrnberg yasalar ka-
rlm, 1938'de btn sinagoglarn yakld ve mlklerin yamaland 'Kristal Gece' gibi ykmlar dzenlenmi, ama kitlesel imha aamasna 1940 Haziran'nda, Fransa'nn dmesinden sonra geilmiti. Almanlarn 'Yahudi Sorununa Nihai zm' adn verdikleri plan, bu rkn tmyle tecrit ve imhasn ngrmekteydi. Bu i
iin kurulan merkezlerin en by, Polonya'daki Auschwitz idi. Burada, sistematik olarak bir milyondan fazla insan ldrlm, geleneksel 'Alman etkinlii' erevesinde, bu insanlarn salarndan astarlk kuma, derilerinden lamba, yalarndan sabun yaplmtr. ALMANLAR MI, NAZLER M?.. 1945 ylnda ve hemen sonrasnda, bu olaylar, 'Almanlarn suu' olarak konuuluyordu. Daha sonra, Souk Sava'la birlikte, bu yeni mttefikin imaj iin, 'Alman' szc giderek kullanlmamaya baland. Sadece 'Naziler' veya 'SS'ler yapt' demliyordu.
Avrupa Birli'nin gelime srecinde konu daha bir geri plana itildi. Avrupa bu korkun olay kolektif hafzasndan silmeye urayordu, nk Nazizm bir Alman ideolojisi ve SS'ler bir Alman rgt olmakla birlikte, tm Avrupa'da ok byk sayda gnll taraftar bulmulard ki, buna Vatikan da dahildi. Bu ibirlii olmadan, ne bir milyondan fazla Yahudiyi, ingeneyi ve saysz muhalifi kt'ann drt bir yanndan Auschwitz'e toplayabilirler, ne de 6 milyondan fazla kiinin yok edildii dier kamplar bu kadar etkin bir ekilde altrabilirlerdi. Auschwitz gerei, olaya ancak Avrupa dndan baklarak
anlalabilir. nk onlar olay, sadece savan yaratt bir 'arza' olarak grme eilimindedirler. Halbuki her ulustan yz binlerce gnll, SS birliklerine katlarak Almanlardan bile daha byk bir hevesle dvmler, zel SS armalarndan kendilerine mahsus bir 'gurur' duymulardr. Nazilerin toplama kamplar, o dnemde Almanya'da bulunan Amerikal gazeteci Shirer'in ifadesiyle, "Hitler'in iktidardaki ilk ylnda, mantar gibi oalm", 1933'n sonunda, saylar 50'yi bulmutu ki, bu ilk kamplarn en tannm, Mnih yaknlarndaki Dachau idi. Hitler, SA'larn imha edildii 1934 yazndaki kanl temizlikten sonra ayn yln No-
Dn ve bugn: 1945'te, Auschwitz'de hayatta kalmay baarm bir avu insan ve bugn, bir soykrm mzesi olarak ayakta duran 'Auschwitz I'.
Popler TARH/ M a r t 2001 5 9
SOYKIRIM
Sada, Auschwitz Toplama Kamp'nda, kadn koularndan birinin dn ve bugn... Sa sayfada altta ise salar tra edilmi Yahudi kadnlar: Salarndan kuma yaplacak...
el'inde, bu kamplarda bulunan 28 bin kii iin af ilan etmi, fakat birka dnda hibirisini brakmamt. Kamplardaki insan says sava ncesinde hibir zaman bunun altna dmedi. Sonra dev kamp kompleksleri olutu. ALMANLATIRILAN KENT Polonya'nn 'Oswiecim' kenti, 1939'da Almanlar tarafndan ilhak edilince ad 'x\uschwitz' olarak Germenletirildi. Burada nce Polonyallar iin bir kamp yapld. Yurtseverler, entelekteller ve direni yelerinden oluan 727 kiilik ilk Polonyal grup, 14 Haziran 1940 tarihinde Auschwitz'e getirildi. Sava srasnda Yahudilerden sonra en kalabalk kurban grubu, toplamn yaklak yzde 10'unu oluturan 140-150 bin civarnda Polonyal idi ki, bunlarn da yarsndan fazlas ldrld. ingeneler de Nazilerin ok nefret ettikleri bir halkt ve rnein, 29 Ocak 1943 tarihinde kampa getirilen 21 bin ingenenin ok az savan sonunu grebildi.
KAMPTAK LM TRAF
1941 ylnda kamp bytld ve kilometre ilerideki Brezeznka kynde Auschwitz IIBirkenau ad verilen ek 'tesisler' yapld. 1942'de ise alt kilometre tede, IG Farben'in Buna fabrikasna yakn Auschwitz IIIMonowitz'in inasyla tm blge bir imha kompleksi haline getirildi. Bu ekilde, sz konusu tesisler bir buuk milyon insann 'ilenecei' bykle ulat.
Avrupa'nn her tarafndan buraya getirilen talihsiz insanlar trenden iner inmez seiliyor ve ortalama olarak te ikisi, derhal gaz odalarna gnderiliyordu. Bunlar du eklinde kamufle edilmiti. Korkun bir yolculuun sonrasnda hl umut besleyenler rlplak buraya sokuluyor, son hissettikleri ey ise dulardan gelen 'ziklon B' gaz oluyordu. lenlerin btn deerli eyalar Alman sava makinas tara-
fmdan kullanlyor, mcevherleri svire'de satlyor, azlarndaki altn diler de sklerek kle yapldktan sonra Alman Merkez Bankas'na gnderiliyordu. Elbiseleri tm Avrupa'da saylar 10 milyona yaklaan esir iilere datlmak zere depolanyor, salarndan da astarlk kuma dokunuyordu. Almanlar cesetlerin yakld frndan szan insan yalarn da sabun olarak deerlendirmilerdi. SS'LER, ESR TAERONU Bir sre iin sa kalacak olanlara gelince, bunlar byk Alman fabrikalar tarafndan esir ii olarak kullanlyordu. Auschwitz'deki fabrikalar bu iilere hibir para vermiyor, ancak bir nevi esir taeronu olan SS'lere toplu demede bulunuyorlard. SS'ler burada srmden kazanmaktaydlar. Esir iiler o kadar kt artlarda tutuluyordu ki, ya pislik iinde tifse yakalanyor, ya da ksa srede alktan tkeniyorlar, belli aralklarda yaplan denetimlerde alma gcn tketenler, nce 'dulara' sonra da frnlara gnderiliyordu. Dier bir blm esir ise sz-
SS'leri vuran kadn

Auschwitz Toplama Kamp'nda ilenen insanlk sular, olduka ayrntl olarak bilinmektedir. te yandan toplama kamplarnn belki de bu kadar aydnlkta olmayan bir yan, esirlerin direniiyle ilgilidir. Gelenlerin ou herhangi bir direni gstermeye frsat bulamadan trenden iner inmez ldrlyordu; ama geri kalanlar arasndaki dayanma ve direnme rnekleri, bu felaketin onurlu sayfalarn tekil etmitir. Bu arada, 1943 Ekim'inde trenden iner inmez durumu kavrayan bir Yahudi kadnn, SS'lerin birinden kapt tabanca ile bunlardan birisini ldrp bir dierini de yaralad, istisnai bir olay olarak kaydedilmitir.
Nazizm, rklk ve Fransa

kinci Dnya Sava'nda Nazi'ler Avrupa'y fethederken en byk silahlar stukalar ve panzerler deil, rk ideolojileriydi. Her lkede taraftar bulmalarnn nedeni, bu ortak payda idi. En fazla ibirlikilerinin de Fransa'da olmas bir tesadf deildi. Antisemitizm (Yahudi dmanl) nce Fransa'da ykselmiti... 1933 ylnda Almanya'da Hitler iktidara gelince, Fransa'da btn partilerin o gne kadar srdrdkleri geleneksel politikalar, bir gecede deimiti... Fransa'nn Almanya tarafndan igalinden hemen sonra da Yahudileri kamu hizmetinden yasaklayan Vichy Hkmeti, 1941 Mart'nda "Commissariat General aux Questions Juives" adl zel bir rgt oluturdu. 29 Mays 1942 tarihinde, Yahudilerin sol gslerinde zerinde siyah harflerle 'Yahudi' yazan sar yldz takmalar mecburi klnd. Bu arada, 'rafle' ad verilen evirmelerle Yahudilerin toparlanp Auschwitz'den nceki son durak olan Drancy Toplama Kamp'na gtrlmeleri balamt. Auschwitz'e giden ilk kafilede bulunan 1.112 Yahudinin sadece 20 tanesi savan sonunu grebilmiti. 1942'de gnderilenlerin toplam 42.500 idi. 1943'de ise bu rakam yarya indi ve Paris'in kurtulduu 1944 ylnda yine azald. Fransa'dan gnderilen 76.000 Yahudinin sadece 2.500' geri dnebildi. Burada nemli olan husus, evirmelerde, Fransz polislerinin ve ar sac milislerin byk gayretkelii ve Alman igali vastasyla 'kendi Yahudilerinden kurtulmak iin' gsterdikleri frsatlktr. Meraklsna not: Vichy ynetimi altnda, gen bir memurken 1.600'den fazla Yahudiyi Almanlara teslim eden Papon (stteki izim), 1961 ylnda De Gaulle'n Paris Emniyet Mdr olarak 200 Cezayirli gencin Seine nehrine atlp boulmasndan sorumlu olduu halde, Giscard D'Estaing ynetiminde de Bte Bakanl yapt. Dosyas 16 ylda hazrland ve ancak 1997'de yargland. Sadece 'insanla kar sutan' hkm giydi. Yani, Fransa Soykrm Szlemesi, Madde 3/e'de yer alan 'soykrma itirak' suundan yarglanmad.
de 'tbbi deneyler' iin korkun ekilde ldrlyordu. Prof. Kari Clauberg ve Dr. Horst Schumann 'aalk' olarak grdkleri rklar yok etmenin baka bir yolu olarak sterilizasyon yntemleri zerinde alrken, bu korkun doktorlarn en tannm olan Josef Mengele, ikizler ve cceler zerinde deneyler yapyor, tkenen bedenlerden daha fazla bilgi alamayacan dnd zaman zehir enjekte ederek ldryordu. Ayrca yeni ilalar ve kimyasallarn denenmesi iin saysz 'aratrma' yaplmt. ocuklar dahil binlerce esir, korkun aclar ekerek ldler.
'AZZ' KOLBE'NN DAVRANII Kampa gelenlerin hepsinin ayn tutum iinde olmad, kimisinin kendini kurtarmak iin her eyi yapmaya hazr olduu, kimisinin ise kimseye yardm etmeden ve yardm beklemeden hayatta kalmaya alt birok kez belirtilmitir. Ancak bakalarna yardm etmeyi ve direnii ama edinen kiiler de hibir zaman eksik olmad. lk balarda daha ok kendiliinden ve bireyci olan bu davranlar sonra giderek rgtl hale geldi. Kampta etki yapm olan nemli bireysel direni rneklerinden birisi, 1941 yaznda Po-
Popler TARH I Man 2001 61
SOYKIRIM
Auschwitz manzaralar: Yok edilenlerin bavullar ve ayakkablar...
Primo Levi'nin anlarndan...

Auschwitz'den kurtulmay baaranlardan Primo Levi'nin (fotorafta) hatralarnda, lm kampnda hayatta kalabilmenin tek yolunun, dostluk ve dayanma duygusu olduu, ok gzel ifade edilir: "... tam da bu kamp bizi hayvanca davranan yaratklar seviyesine indirmeye alt iin biz hayvanlamamalyz; ve bylesi bir yerde dahi hayatta kalnabilecei iin, bunun hikayesini anlatmak iin, ahitlik etmek iin, hayatta kalmay istemeliyiz; ve hayatta kalabilmek iin kendimizi zorlayarak uygarln en azndan iskeletini ve biimini korumak iin kendimizi zorlamalyz. Her eyden yoksun, her trl hakarete ak ve kesin bir lme mahkum olan esirleriz, fakat hl bir gce, kendi rzamzdan vazgememe gcne sahibiz ve bunu tm gcmzle savunmalyz nk bu elimizdeki son eydir."
lonyal Fransisken rahibi Maksymilian Kolbe'nin baka bir mahkumun yerine geerek alktan lmeye raz olmasyd. Papa Jean Paul II, Kolbe'yi azz statsne ykseltirken, bunun her grten kiilerin saysz fedakarlk rneinden veya insanlk zaferinden sadece bir tanesi olduunu belirtmeden geememiti. Kampa nce onlar getirildii iin, ilk direni rgt Polonyallar tarafndan kurulmu, bunu Avusturya, ek, Fransz, Yugoslav, Rus ve Yahudi gruplar izlemiti. KAI GRMLER Barakalarn ve fabrikalarn ok geni bir alana yaylm olmas, ak olduu drt buuk yl boyunca, Auschwitz'den baz kama teebbslerinin baarl olmasn salad. Ancak bunlarn hepsi birka kiilik kk gruplard. Toplu ka giriimleri ise toplu katliamlarla sonuland. 1944 sonbaharnda cephe yaklanca, Almanlarn Auschwitz'i ykmay ve tm esirleri ldrerek delilleri yok etmeyi planladklar renildi. 10 Ekim 1944 tarihinde mttefik radyolarnn bu haberi vermeleri ve sorumlular cezalandracaklarn sylemeleri, SS'lerin teredddne yol at.
Ama yine de 'sonderkommando' adn verdikleri ok ey bilen esirleri ldrmeye baladlar. Bunlar yeni gelenlerin eyalarn almak ve ldrlenlerin altn dilerini skmekle grevlendirilen Yahudi esirlerdi. KAMPIN SON GNLER Balarna gelecei hisseden 'sonderkommando'lar bir ayaklanmaya girierek frnlarn bazlarn yktlar ve 3 muhafz ldrdler. SS'ler ise binlerce esiri kuruna dizerek karlk verdiler. Bu arada Ruslar hzla ilerleyerek blgeye ulanca Almanlar kap gittiler ve bylece geriye birok belge, sonradan mze haline getirilecek olan kamplar ve hayata bo gzlerle bakan bir avu esir kald. Yaklanlarn klleri -ki artk Almanlar bile bunlar deerlendirmek iin bir yol bulamamlard- kamplarn az uzandaki bir sulak alana dklyordu. Burada ka kiinin klleri olduu hibir zaman bilinemeyecek. nk kaytlar sadece ilk elemeyi geen esirler iin tutulmutu. Dierlerinin hayat izgisi, tren onlar, 'almak zgrletirir' yazan kapdan geirdikten birka saat sonra sona ermiti. Avrupann drt bir yanndan gelen demiryollar, bu son kmazda birlemi; tek bir hattan insanlk ykn boaltan katarlar, yenisini yklemeye gitmilerdi.
Tebrik kartlaryla bayramlama
Osmanl insannn kutsal bayramlarda tan ve yaknlarna tebrik kartlar gnderme gelenei, Cumhuriyet dneminde, ulusal bayramlar da kapsar bir biimde genileyerek srd.
ZHT BAYAR smanl dneminde balam olan tebrik kartlar basm ve bayramlarda posta ya da zel kuryelerle gnderme gelenei, Cumhuriyet dneminde de srd gitti. Bugn bile baz byk kurulular, btn dijital globalleme hareketlerine ramen, ylba ve bayramlarda zel kutlama kartlar bastrp, protokol listesine aldklar mterilerine gndermeyi ihmal etmiyorlar. Resmi ve yar resmi kurumlarn 'muteber kiilere' tebrik kart
Trkiye haritas, bayrak ve smet nn figrnn yer ald bayram tebrikleri, zellikle ulusal bayramlar kutlamak amacyla, 40'l yllarda baslmt (stte).
gnderme gelenei ise eskinin hznda olmasa da hl sryor. Laik dncenin ok uzanda, kendi soyut ve mistik dnyasnda yaayan Osmanl iin, iki nemli 'id' yani 'bayram' vard; "id-i adha / kurban bayram" ve "id-i sagid / ramazan bayram" (buna 'id-i ftr' da denilirdi). Ortalama boyutlar 11x5.5 santimetre dolaylarnda olan Osmanl bayram tebriki kartlarnda, genellikle sol st kede gl, meneke ve yasemen gibi iek motifleri kullanlr ve bunun sa tarafnda ise artk kalp haline
gelmi bulunan, 'idiniz sa'id olsun' cmlesi yer alrd. iek ve ku motiflerinin solda olmas, Osmanl Trkesinin sadan sola yazl dzeni anmsannca azck garip! (Bu noktada padiah turalarndaki iek motiflerinin, turann sa st kesine konulmu olmas anmsanmal.) Ta'lik hatla ve kabartma harflerle basl ibarenin altnda, bazen kart gnderen kiinin kendi el yazsyla ekledii zel ifadelere rastlamak da olasyd.
"diniz sa'id olsun" yazl kartvizitler...

Gnmzde pek az kii, Vakt-i zamannda' baba ve dedelerimizin bayramlarn, "diniz sa'id olsun" yazl kartvizit boyutlarndaki kartlarla tebrik ettiklerini bilir. Arapadaki "a'yad" kknden Osmanlcaya geen "id" szc, 'bayram' anlamna gelmektedir. "Sa'id" ise; mutlu, uurlu anlamlarnda olup, gnmz Trkesinde 'Sait' biiminde ve erkek ad olarak yaamaktadr. "Bayramnz uurlu olsun" anlamna gelen bu cmleyi, eskilerin telaffuz ettii biimde gnmz Trkesiyle yanstmak biraz zor. Ama 'idiniz' derken; Osmanlcada 'sar kef, 'kef-i nuni' de denilen harfin, burun konsonatyla telaffuz edildii ve "ng" sesi verdiini hatrlamak yeterli. Bu aklamaya gre, "idiniz", "idgniz" biiminde telaffuz edilmekteydi. Tpk "deniz"in, "degniz" biiminde sylenmesi gibi... Bugn de Anadolu'nun birok yerlerinde bu aksan yaamaktadr.
Osmanl'nn kutsal bayramlarda tan ve yaknlarna tebrik kartlar gnderme gelenei, Cumhuriyet dneminde, ulusal bayramlar da kapsar bir biimde genileyerek srd. Cumhuriyet dneminde zellikle stnde Atatrk ve smet nn'nn sar yaldz renkli ve kabartma resimlerinin bulunduu kartlar bir hayli revatadr. Osmanl dneminde nemli bir yeri bulunan tezhib (altn tozuyla ssleme) sanatndan kalma bir alkanlk olan altn taklidi sar yaldz kullanma gelenei, Cumhuriyet dneminde, mparatorluk a zleminin estetik planda bir yansmas olarak srp gidecektir.
EK MOTFLER MODASI
Kartlarn bazlarnda yaz ve resimlerin gm yaldzl mrekkeple baslm olduu grlr. Siyah-beyaz ya da renkli stilize iek motifleri modas, Cumhuriyet dnemi kartlarnda, 1950'lere kadar srd. Bu dnemde zaman zaman sar yaldzlarla baslan iek motiflerinin, uurlu haber getiren stilize ve simgesel gvercin resimlerine dnt de grlr. Baz kartlarda stilize gvercin simgesi, izgisiz ve renksiz, kartn st kesine kabartma olarak baslmtr. Bu diziden kartlar arasnda; deniz zerinde doludizgin giden yelkenlilere, evlerin kaplar stne aslan ve uur getirdiine inanlan iek ve baaklarla ssl at nallarna ve aznda mektup tayan krlang benzeri kulara da (gvercin deil) sk sk rastlanr. Kartlarn arasnda, dorudan siyasal ierikli olanlar da az deildir. Bu tr kartlarda, dnemin en etkili iki siyasal partisinin, Demokrat Parti ile Cumhuriyet Halk Partisi'nin simgeleriyle karlalr. Belli bir siyasal hizbin grn kapsamayan ama sonu itibariyle yine de siyasal bir ierik tayan kartlarda ise; r-
nein Cumhurbakan Atatrk ya da nn'nn sar yaldzl kabartma portrelerini havi kartlarda, bazen Trkiye haritasyla birlikte ay yldzl bir bayrak (ya da sancak) da yer alr. Koleksiyonumuzdaki kartlardan, arkasnda elyazsyla, " Cmlenizin bayramn kutlular, senin, Cengiz'in gzlerinden perim" yazl ve 28.10.1940 tarihli olannda, bayrak, Trkiye haritas ve kabartma smet Paa resmine, iek motiflerinin yan sra bir de krmz gl eklenmi. Sol kesinde kabartma bir ay yldzn ortasnda, CHP'nin alt okuyla, komakta olan bir bozkurtun yer ald bir baka kartn n yznde ise, "Temadi mr
ve afiyet ve saadetlerinizi dilerim" yazl. Kartn hem n yzndeki el yazs, hem de arkasndaki "F. A. Sunar" imzas, aradan geen altm yla ramen, solmak yle dursun, hl parldayan bir tr zamkl zel mrekkeple yazlm. 30'LARDAN 50'LERE 1930 ile 1950 yllar aras, ayn zamanda 9x4 santim boyutlarnda, (tebrik kartlarna yakn llerde) ve fotoraf tekniiyle karanlk odada oaltlm siyah-beyaz tebrik kartlarnn gzde olduu bir dnemdir. Bu kartlarn bazlar, Osmanl dneminde olduu gibi, sonradan anilin boyalarla ve elde renklendirilmilerdir. Bazlar basl da olan bu tr kartlarda genellikle Ankara, stanbul, zmir ve Adana gibi byk kentlerden birinin panoramik bir grnts ve altnda da "Bayramnz kutlu olsun" ibaresi yer alr.
Osmanl dneminde Avrupa'da bastrlm ya da Cumhuriyet dneminde Trkiye'de hazrlanm farkl tebrik kartlar...
Militanlar ve tvbekarlaryla
Tiryaki yazar manzaralar

GKHAN AKURA
Yl 1934; Yedign dergisinin gen muhabiri Naci Sadullah (sada), iflah olmaz sigara tiryakisi Mahmut Yesari ile rportajda.
Yazarlarmz arasnda, sigara tiryakileri ounlukta olduu gibi, bu iin kimi azl militanlar da vardr. Bir de sigaray brakan yazarlar vardr ki, hemen hepsi 'Nasl braktm?' diye kaleme sarlmlardr.
n de yleydi, bugn de byle. Dnen, yazan adam mutlaka sigara ier. Bu deimez bir yargdr. Sigara ien yazarlar, nfusun ezici ounluunu oluturur. meyenler istisna tekil eder. Bu nedenle yazmz, nce bu tezin sk takipileri ve ttn militanlar etrafnda dolanacak, ardndan zel bir durumu byte altna alacaktr. ok mstesna bir durumu; sigaray brakan yazarlar... Fotoraflarnda karmza hep sigaral kan Nurullah Ata'n tiryakiliinin baz ince ayrntlarn brahim Alettin Gvsa anlatr: "Muharrir ve mnekkit Nurullah Ata herkes gibi hazr sigara imez. Kadn nineler misali ttn sigara kadna doldurarak sarmaktan ve dilinin ucu ile slatarak yaptrmaktan haz alr."
YUSUF ZYA'NIN KAYETLER
HALDE EDP'N PARMAKLARI
ATA'IN KIZGINLII
Reat Nuri'nin sigaralarndan Yusuf Ziya Orta da ikayetidir. Kelebek dergisini kard yllardan yle bir an aktarr: "Sk sk gelir, masamn stne srar, otururdu. Bakardm, sigaras gittike ufalyor, ucundaki kl gittike byyor. Derken korktuum olur, esmer bir toz stunu dudandan kopar, yakasndan yuvarlanarak masamn stne derdi. Titiz olduumu bilirdi benim. Ama 'Dur Reat, tablaya sprelim', demee kalmaz, ceketinin koliyle, hem de bsbtn svatrarak siler, hem kendi esvabn, hem de masay berbat ederdi." mit Deniz ise, 1955'de yapt rportajnda, Reat Nuri iin, 'Trkiye'nin en ok sigara ien adam' tanmlamasn yapar. REAT NUR, NASIL ERD? Yazarn lmnden hemen sonra 1956 ylnda, Cumhuriyet gazetesinde, Reat Nuri'nin portresi izilirken sigara tutkusuna deinilmeden edilememi: "Dudaklarnda daima iki ey grlrd. Bir tarafnda bir tebessm, zarif, ince, bazen alayc bir tebesbr tarafnda ise bir sigara izmariti... (...) 'Ne ok sigara iiyorsun?' diyeceklerinden mi korkard bilmem. Onun sigara paketini cebinden kararak iinden bir sigara setiini grenler yok gibidir. Elini cebine sokar, paketi cebinin iinde aar ve eli bir sigara ile birlikte oradan dar kar, bu sigaray henz aznda tten izmaritten yakar, izmariti atarak yenisini yerine yerletirirdi. "
Halide Edip Advar da zellikle yaamnn son dneminde ok sigara kiiyle hatrlanrd. Yeni kan 'Sevda Soka Komedyas' kitab hakknda kendisiyle konumak iin, yazar evinde ziyaret eden Yaar Kemal, rportaja yle balam: "Halide Hanm, ok sigara iiyor son zamanlarda. Bundan da ok yaknyor. Yeni bir sigara yakt. Kar karya oturduk." (Cumhuriyet, 16 Nisan 1959) Halide Edip'in sigara tutku-
Sigara, Ata'n daha ilerdeki yllarda sk sk ban artacaktr. Salk nedeniyle sigaray brakmasn isteyen doktorlara fkelidir, krk yllk arkadan kap nne koymaya da hi niyeti yoktur. 6 Eyll 1953 tarihli Gnce'sinde unlar yazar: "Hekimleri dinlemeyiniz demiyorum, ben de dinlerim onlarn sylediklerini. Her dediklerini deil, ama ounu tutarm tlerinin. Hepsi de nce ttn yasak ederler. Kendileri imiyorlarm gibi! Ttnn dokunduuna gerekten inansalar, kendileri imezlerdi. Hayr. Kendileri iecek, karsndakilere yasak edecekler... Sadece emir vermek zevki!" Reat Nuri Gntekin ise konuurken bir sigaray sndrp dierini yakanlardandr. Bir rportajc bu konuda (o dnemde yeni Dileri Bakan olmu olan) Fuat Kprl ile yarp yanamayacaklarn sorunca, yle cevap alr: "Bana yetieceini zannetmiyorum. tiim sigara gnde drt paketten aa dmez."
su, daha sonraki yllarda da, rportajclarn sk sk takld bir nokta olmutur. 1964 ylnda kendisini ziyaret eden Turgut Eting yle yazyor: "Odann iinde, insan elini nereye atsa bir sigara alabilir, o kadar sigara var. Kendisi de, ylesine sigara tiryakisi ki. ki parmann arasn nikotin dalayp, sapsar yapm!"
TVBE EDENLERN YKLER
stte, Halide Edip (40'l yllarda) ve sol stte Ata (50'lerde), sigaralarn tttryorlar. Solda, Mnif Fehim'in izgileriyle, 20'li yllarda Reat Nuri, elinde sigarasyla.
Yazarlar da sigaray brakr. Pek olaan deildir ama, tarihimizde bu tr birka vaka kayda bile gemitir. Sigaray nasl braktn anlatan yazarlarmz arasnda, ba Hseyin Rahmi Grpnar eker. stadn 1921 ylnda kaleme ald ve daha sonra da 'Sanat ve Edebiyat' adl kitabnda yer alan bir yazs 'Sigaray nasl brakPopler TARH /Mart 2001 67
Ertesi gnden balayarak, her sigaray brakan insan gibi, yazarmz da ekilmez yaratk snfna girer. Her ey sinirini bozmakta, fkesini kabartmaktadr. Kafasnn ii bombotur. Srekli gln yanllklar yapmaktadr. Bu durum hi deimeden hafta kadar geer. eytan habire akln elmekte, kars ile bir maraza karp tvbeyi bozmaya vesile yaratmas iin onu kkrtmaktadr.
TVBEY BOZMA VESLES
Bir baka tiryaki: Abidin Dino, Paris'te, 1968 renci olaylar srasnda, aznda sigaras, izim yapyor.
tim?' baln tar. Yazar, sigaraya nasl baladn ve kullandn uzun uzun anlattktan sonra, vard noktay yle aktarr: "Evet tam 25 yl bu dman sineme ektim. Kanma kartrdm. Ona gittike alkanlm artmaya, gnde iki paket sigara bana yetmemeye balad. Bu
dknlmn karl olarak o da beni artk bomaya kalkt. Nefes alamyor, tkanyordum. " Tabii, anladnz, stadmzn doktora bavurma zaman gelmitir. Doktor onu dinler ve katresi haram misali, tek bir sigara bile imeyi Hseyin Rahmi'ye yasak eder.
Ama artk kars da bkmtr bu durumdan. Yine bir kavgadan sonra dolab ap, yazarmzn nne, "bir tabaka, iyi eitten be alt sigara, azlk, kibrit" koyduktan sonra, zoraki bir glmseme ile bayramlk azn aar: "Beyefendi tvbeyi bozunuz. Karnz olduum iin bir aydr ektiiniz ikenceyi biliyorum. Bozunuz. Gnah varsa bana gelsin." Hanmefendi bu szlerle yetinmez, azla geirdii bir sigaray Hseyin Rahmi beyin dudaklar arasna verir ve ateler! Yapacak bir ey yoktur, duman
Tiryakiliin en sk savunucular ne diyorlar?

Nzm Hikmet: 'Beni satmaz..'
Nazm Hikmet, 'Birinci' marka sigara ierdi. Orhan Selim imzasyla yazd gazete yazlarnda sigarayla ilgili dncelerini bulabiliriz. 'Niin Cgara erim' baln tayan bir yazsnda da olduka ilgin satrlar vardr: "lk tadn yrek heyecanyla tattm, alkanlna gzmle ulatm cgaray imdi niin iiyorum. Onunla konutuum, arkadalk ettiim iin. Dorusu bu! Ben cgaray bugn, ne tad, ne alkanl iin ierim. Cgarayla arkada olmuumdur. Aklmdan geenleri daha onlar tohumken, ilk sezen, ilk anlyan o'dur. Ondan gizli tek bir eyim yoktur. O dilsiz olduu iin, gnn birinde aramz alsa da beni satamaz. Ve inan bana ki, byle bir arkada, her gn ahbaplklarn ipliinin pazara karld bir dnyada, ok az bulunur bir nesnedir."
lhan Mimarolu: Tm iten atlsn'

lhan Mimarolu ise yazlarnda Amerika'daki sigara yasandan sk sk yaknr. Mimarolu, 3 Mays 1995 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan 'Ciara' balkl yazsnda da ayn konuyu ele alr ve fkesini yle belirtir: "verenler imdi bir de sigara ienlerin ilerinin bandan ayrlp sigara imek iin kap nlerinde vakit harcamalarna fkeleniyorlar. (...) Sigara imiyor olmak, verimli almaktan ok daha nemli. yleyse sigara ienlerin tm iten atlsn, bulabilmek iin balca yeti sigara imemek olduuna ve isizlerin birou sigara imediine gre, sigara itikleri iin iten atlanlarn yerine imeyenler alnsn. Onlarn arasnda da sigaraya balayp sokak kapsnn nne kanlar olursa orada lm mangalaryla karlasnlar."
yava yava yeniden damarlara dolmaya balar. Zihin yeniden faaliyete geer. Fakat... "Fakat nc nefeste aklm bama geldi. Ben ne yapyordum? Cennetteki yasak meyva olay gibi karmn aldatmasyla ttne yeniden balamtm... Birdenbire bir nedametle sarsldm. nsanlmdan! utandm. akaklarmdan terler boald. Gzlerim buland. Sigaray pencereden dar frlattm." DUMANIN GC... Bu olaydan sonra, tvbesine kararllkla uyan Grpnar, bir daha azna sigara koymaz. Deneme, sigara brakmann kendinde yaratt olumlu deiikleri anlatarak nihayete doru yaklar. Son szler elbette bu deneyimin okurlara da salk verilmesi ynndedir: "Bu duman sandnzdan bin kat gl, hain, sinsi ve tehlikelidir. Nezaketten anlamaz. Onu hemen btn istiskal ve azminiz ile evinizden, cierlerinizden, aklnzdan, dncenizden, kalbinizden dar kovuvermeli-
SALH BRSEL'N TRAFLARI
Sradaki tvbekar Salh Birsel'dir. 'Gnlk'lerinin eski dneminde sigaray sevmeden itiini itiraf ettiini biliyoruz. 28 ubat 1972'de, "Stl kahve (...) bir, cigara iki. meden duramyorum," diyerek konunun kapsn aar. Ayn yln 10 Haziran'nda kalbinde arpntyla gece buukta uyamverir. Bir saat sonra da yataktan kar. lm duygusuyla kar karyadr. "Saat alty on geiyor. nc cigaray yakmaya karar
verdim. Yakmadm. Gsmde tkanklk. Alty on geiyor. Yaktm. Bir saatlik uykudan sonra sekiz buukta yeniden uyandm. Jale patlcan kzartt. ki patlcan, yarm dilim ekmek, iimin pasn bastrdm. Sigara. Bu bana Haim'in uskumru dolmasndan ldn dndrtt. Bana kalrsa bu pisboazlk zerine uydurulanlar onu sevmeyenlerin ii." MZKL ZM Mart 1984 tarihinde Nisan dergisinde yaynlanan 'Cigaray nasl braktm?' denemesine ise, bir itirafla balar: "Dorusu C. lm deine yatmasayd benim cigaray brakacam yoktu. Ama ite C. benim gibi yllarca, paf-puf, paf-puf Birinci tttrm, sonunda da lm deine dmt." stadn cigaray nasl itiini, birini sndrrken dierini yaktn, yorulmamak iin evin her odasnda ayr bir paket braktn filan anlatmaya kalkarsak, lafn sonunu getiremeyiz. Kestirmeden 'cigara brakma' yksne girelim. Birsel, sigaray brakt ilk hafta kendini iskambil falyla oyalamaya alr. Kesmezse mutfaa komakta, eline ne geerse yemektedir. Kilo almaya balaynca bundan vazgeip kendini oyalayacak bir baka ey aramaya balar. Bulduu, ilgin ki, 'grltl mzik'tir: "Sizin anlayacanz, yeenimden aldm bir teybi avaz avaz bartmaya baladm. Bartl ve gcrl ne kadar oyun havas varsa, sambalar, huli-guliler, rumbalar, kedi dans, bunny-huglar, robot dans, bugi-vugiler, vakvak dans topunu arka arkaya patlattm. "
Yllar sonra sigaray brakanlardan Salh Birsel (solda) ve sigaray brakamayan yazarlardan Reat Nuri Gntekin (altta, Ramiz Gke'nin izgileriyle).
Enis Batur: 'Duman, sinematografiktir'

Enis Batur, sk bir sigara tiryakisi olmann yan sra, tiryakiliin savunmasn ekincesiz biimde yapyla da dikkati eker. Sigara tutkusunu 'Tiryaki' balkl yazsnda yle anlatr: "Dumandan vazgeilmez gibi geldi hep, sigaray brakmay aslnda hi denemedim." Enis Batur'un sigara ile ilikisi bir ak yksne benzer: "Abartl bulunabilir elbette, ne var ki duman bende ksnl armlar yaratr teden beri. Azdan savrulurken de ilk yandnda ya da tablada beklerken de. Atmosferi harekete geirir. Lo bir mesaj gibi dolar. Duman biz adalar iin, sinematografiktir. Uzun gece tartmalarn bekleyen garip bir buluttur." Bir baka yazda, aralarndaki ilikiyi yle zetler: "Ttn bana her zaman yardmc oldu, phesiz bedeli deniyor(dur)."
Popler TARH I Mart 2001 69
Bir tvbekar: Orhan Pamuk (sada). Ve iki militan tiryaki: Yahya Kemal (ortada) ile Oktay Rifat (altta).
A. H.Tanpnar: 'Sevdiimiz eyi, kt kullandk'

Yazarlar sigaray ier imesine de, Enis Batur gibi bunu koulsuz barna basan fazla kmaz aralarnda. Ya pimandrlar bu tiryakiliklerinden, ya da gn gelir mecbur kalrlar bununla hesaplamaya. Ahmet Hamdi Tanpnar'n (fotorafta) sigaraya kar girimek zorunda kald mcadele mektuplarna bile yansr. 'Akcierlerde eski tberkloz arzalar ve anfizem' tehisiyle hastaneye yatrlr ve sigaray brakmas art koulur. Bir sre sonra hastaneden knn hemen sonrasnda, 31 Mart 1959 tarihinde Hasanli Ycel'e yazd mektubuna yle balar: "Mektubuna maalesef vaktinde cevap veremedim. Hastane havas, biotiklerin sarsc etkisi, cigarann yokluu beni bundan alkoydu." Mektubun ilerleyen satrlarnda sk sk sigaraya olan tutkusunu anlatr. "Hastanede hep karmdaki denizi, adalar seyrederken btn manzaray byk ve marifetli bir tiryakinin eseri gibi tahayyl ederdim; bulutla gnein kendisi, mavi gkyz hepsi bana gm savatl bir tabaka, yasemin ubuk ve tabaka tabaka duman ylan bir cigara gibi gelirdi. Fakat bu kadar ok sevdiimiz ve muhta olduumuz eyi neden bu kadar kt kullandk. Gerei u ki, son zamanlarda cigarann zevkini alamyordum artk. Fart- istimal (ar kullanma) bu mhim melekeyi bende ldrm, bu kapy bana kapatmt."
I f
SGARAYI BIRAKTIM BIRAKALI...
Bu garip yntem ie yarar ve Salh bey sigaray brakmaya balar: "Alt ay sonunda karm iin akaya, cakaya gelir yan olmadn anlamt." Ama masa banda bir eyler iziktirmeye balayabilmesi iin ikinci bir alt ay daha gemesi gerekir. nc alt ayda ise kafas eski dinginliine kavuur: "Ama kafam cigaradan adamakll kurtarmak iin iki yln gemesi gerekti." GN SAYAN ORHAN PAMUK Sigaray brakp da kaleme sarlan yazarlarn sonuncusu ise Orhan Pamuk. 1996 ylnda 'Sigaray Brakal' yazsna yle balar Pamuk: "Sigaray brakal 272 gn oldu." Grld gibi o da gnleri saymaktadr: "Artk altm sanyorum, eskisi kadar strap ekmiyorum, vcudumun bir parasnn benden koparlp alndn da dnmyorum. Hayr, bir eksikliim, bir btnden kopuum bitmedi: Yalnz duruma altm; daha dorusu, kabullendim artk ac gerei."
Beni sorarsanz, grld gibi, sigara konusunda hi korkmadan yazabiliyorum. Evet eskiden iiyordum ama, artk kesin olarak sigaray braktm. Bu yaz yaymlandnda tam tamna 730 gn olacak onu brakal. Tam iki yl yani, bu nedenle gnlerin saysn bile biliyorum. Saymyorum yani, yanl anlalmasn. Aklma bile gelmiyor ki sigara! Bazen bazen... Evet arada srada... Hani sabahlan Ak Radyo'da mer Madra iine youn bir nefes ekerken... Ya da bir iki sofrasnda, ilerleyen keyif dakikalarnda... Sonra kulplerde, barlarda saat gece yarsn getii sralarda... Ama hi nemli deil... Bunlar ender eyler... Arada srada ne de olsa... Aklma bile getirmiyorum. Ben sigaray braktm brakal... Bir ey diyecektim ama...Neydi allah akna...Sakn yanl anlalmasn...
ara Remzi Bey'in koleksiyon rehberi
asl kelebek yakalanr?

Bcek, kelebek ve bitki koleksiyonu yapmak, ok zel uralardr. Bu alandaki yaynlar da son derece snrldr. Ama 30'lu yllarn banda, gen Cumhuriyet Trkiye'sinin aydnlar, konuyla ilgilenmilerdir.
Bcek, kelebek, nebat, tohum ve meyva kolleksiyonlar'. Elli alt sayfa olan ve 1931'de baslan kitabn yazar ise Mustafa Remzi Bey. Bu uygulamal koleksiyonculuk rehberinin nszn, 'stanbul ilk tedrisat mfettilerinden Nurettin Bey' yazm. Gen Cumhuriyet Trkiye'si genlerine Nurettin Bey, bir kltr hizmeti olarak, btn olanakszlklara ramen, kitabn nasl hazrlandn anlatm. 'lksz'de ise 'M. Remzi' iin zn u satrlarla dile getirmi: "Koleksiyon yalnz ss iin yaplmayp en ziyade, toplanp saklanlan hayvan ve nebatlar daha yakndan tanmak, onlarn yaaylarn renerek tabiata muhabbetimizi artrmak iin vcude getirilir..." imdi gelin, 1931 ylnda yazlan ve sanrm gnmzde bile, Trke'de bir benzeri olmayan bu kitaba bir gz atalm. lkin 'Bcekler' blm ile balyoruz renmeye koleksiyonculuu: "Bceker, hayvanatn
FEZA KRKOLU art geldi, ilkbaharla doa canlanmaya balad, diye sze balayacam. Ancak doann canlanp canlanmamas ilkbaharn gerekten gelmesiyle ilintili. Ve bir sredir beklenen baharlar, ne yazk ki zamannda gelmiyor artk. Neyse; konumuz ozon tabakas ve dnyann ekolojik dengesi deil... Bir zamanlar; baharlarn 'zamannda' geldii bir zamanlar, zellikle genlein baucu kitab olan bir kitap km srtanbul'da: 'Amel Rolleksiyoncuk Rehberi /
mafsaliye ubesindendirler. Bir bcein vcudunu muayene edersek, anlalaca vehile nahiyeye ayrldn grrz: Ba, gs, karn..." diye devam edip bcek 'familyas'na ait biyolojik bilgiler veriliyor. Bu sayfalardan sonra, 'Bcek nasl toplanr?' blm geliyor: " Bcek toplamak iin her eyden evvel azlar mantarla skca kapanr; mteaddit cam tpler ve ieler tedarik edilir. Bunlarn az genilikleri 2-4 santim, boylar 8-10 santim arasnda deiir. Cam yerine teneke tpler de alnabilir. Bcek toplamak, kelebek yakalamak gibi ksa bir zamana bal deildir.
va sokularak mahirane bir atrap darbesiyle onu torbaya sokmakla balamaldr.(...) Burada en mhim ey tutulan kelebekleri ldrmek mes'elesidir. Kelebek yakalayan mptedilkbaharler ekseriya bu nazik hayvanlar da kar kalkar zedelemeden nasl ldrp mukalkmaz orman hafaza edeceklerini bilemez ve kenarlar, bahe ve app kalrlar." ayrlarda bcekler uyanmaa balarlar. (...) Buna raBu i biraz zor, evde oturup men bcek bulmak ve toplamak pul koleksiyonu yapmaa benzepek o kadar kolay bir i deildir. miyor, deil mi? Kitabn son blm bal ise Yeni balayanlar ekseriya en 'Nebatlar'. Burada da bitkiler mhim nevileri gzden karaanlatlmadan nasl toplanacaklarak bulamazlar. r dile getirilmi: "Her nebat buBcek toplamak isteyenler lur bulmaz tehis etmek gayet her yere yetimeli ve sokulmalok nebat tanmaa mtevakkfdr..." tr. Bu sebepten ekseri nebatlar Sonra... sonra eitli eczalar eve getirildikten sonra ve kollekve ineler (3,8 santim olurmu!) ile bceklerin nasl ldrlp, i siyon iin hazrlanmaznasl saklanacann anlatld : dan akdem tehis edilirler." satrlar var... Geldik merakls ok olan \ Kitap, Mustafa Rem'Kelebekler' blmne. Bu b- : zi Bey'in nebatatlarn lm, 'Kelebekler nasl yakalayanlarna neler almas gerektiinr?'la balyor. Neden mi? Okuni anlatt satrlarla son buluyalm: "Bir kelebein nasl bir yor: "Bunlardan maada nebat hayvan olduunu tanmayan oltoplayanlar yanlarnda kk madndan burada uzun boylu bir pens, bir yz byk bir dikelebei tarif etmek zait grleri kk ve gayet keskin ve kmtr. Kelebekler, bcekler kak bir testereyi havi bir ak ile dar ok olmadklar gibi grneyi bir pertavsz bulundurmal; dkleri mevsim de onlarnnebat ve aalarn hali tabideki ki kadar uzun deildir. resimlerini almak iin 9x12 veya Zedelemeksizin kelebek 6x9 eb'adnda bir fotoraf mayakalamak iin her eyden evvel kinesine malik olmaldrbir atrapa (kepe tarz bir aygt) lar." ihtiya vardr. Pekiyi, sizin kutularnz, Bu portatif atrap bir emberatraplarnz, fotoraf makineniz le ona geirilen gaz bir torbadan ve aklarnz hazr m? Malum ve emberi herhangi bir sapa bahar geldi... raptedebilecek vidal bir ksmdan ibarettir. (...) lk zamanlar bu kanatl evik mahlklarn yakalanmas kolay bir i olmadn tecrbe eden nevhevesler asla nevmit (umutsuz) olmamaldrlar. Uan bir kelebei yakalamak ayrca bir hner olup ancak uzun mddet tecrbe ile renilebilir. e evvel herhangi bir iekte oturan kelebee yava ya-
Kurutma ilemleri
Kelebekler yakalandktan sonra, nasl muhafaza edileceklerdir?.. 'Ameli Koleksiyonculuk Rehberi', okurlarn bu noktada da aydnlatr. Tutulan herhangi bir kelebek, "hafif vcutlu gndz kelebeklerinden ise atrapn (ekil 1) sap iki bacak arasndan kslarak, torbadaki kelebein kemali dikkatle, kanatlar yukar kaldrlarak birbirine intibak ettirilmek ekil 1 zere, ba ve ehadet parmaklaryla gsnden yakalanr". Yakalanan kelebek zerindeki ilem yle srdrlyor: "Kanatlar bozulmayacak bir surette hafife tazyik edilir. Bir mddet sonra, parmaklar arasnda olan kelebek ihtiyatla bir kutuya konur. (...) Kelebein uyanmamas iin kutuya, zerine birka damla eter damlatlm bir pamuk paras konulur." Gelelim "kelebeklerin gerilmesi" ilemine... Rehberin bu blmnde de, aada, diline ve slubuna hi dokunmadan aktardmz u bilgilere yer veriliyor: "Kelebek ldrldkten sonra, cesedine gre intihap olunan (seilen) bir ine ile, sadrnn tam ortasndan inelenir. ne, kelebek vcudunun boy ve en mihverlerine tamamen amut olmaldr. Ondan sonra kelebek, 'ekil 2'de grld vehile imal edilen gergi tahtasnn arasna, kanatlar tahtann cz'i meyilli sathlarna yatacak bir surette inelenir. 'ekil 3'te grld tarzda gerilir. Evvela st kanatlar t gibi uzun sapl bir ine, bir ucu tahtaya inelenen ve dier ucu iki parmakla tutulan ince bir kat erit ianesiyle (yardmyla) matlp (uygun) vaziyete getirilerek tesbit edilir." Bu ilemlerden sonra da, rehberde, kelebein tozsuz bir ortamda kurutulmas anlatlmaktadr.
Popler TARH Mart 2001 73
Karikatrde, Cumhuriyet'in ilk yllarnn byk ismi
Cemal Nadir 99 yanda

Cemal Nadir Gler, bir dneme damgasn vuran izgileriyle, tm meslektalarn da yakndan etkilemi bir sanatyd. Hem karikatr anlay hem de konulara yaklam tarzyla, bir ekol yaratmt.
EFLATUN NURI
Cemal Nadir, 40'l yllarda, 'Trk karikatrnn en byk ustas' diye anlrd.
l 1947... Gzel Sanatlar Akademisi'nin giriinde, Fikret Otyam'la karlatk. Bana, "Eflatun, yarn saat 10'da Akademi'ye Cemal Nadir geliyor, Burhan Toprak (Akademi Mdr)
davet etmi, konferans verecek" deyince; o an, "nanamyorum" dedim. Fikret, "Sen ayakta uyuyorsun. Git bak, duyuruyu camekana asmlar" dedi. Ertesi gn, birok arkada, beyaz nlklerimizle beklemeye
baladk. Saat 10'u 10 gee, Cemal Nadir geldi. Okul kapsndan girer girmez onun etrafnda ember oluturduk. Hepimize gleryzle selam verdi. ki yann saran kalabalk, Burhan Toprak'n odasna kadar yryerek ona elik etti...
cik'te yaptm. Neticede ailevi vaziyetimin fevkalde iyi olmas (!) yznden hayat niversitesine gitmek mecburiyetini duydum" diye yazar. Babas, gen bir memurdur. Maa azdr. Dolaysyla hep yoksulluk ekerler. Aileye katkda bulunmas iin, onu bir kasnaknn yanna rak olarak verirler. Zayf olan bnyesi bu ie dayanamaz, hastalanr. yileince, yine birka iyerinde alr ama bu kez iyice hastalanr ve yataa der. Bir sre sonra kk bir tabelac dkkn aar. Kazanc az da olsa bu ie devam eder. Bu arada, izdii bir karikatr Sedat Simavi'nin 'Diken' dergisinde (1914) yaymlanr. Tabela iinden biriktirdii biraz para ile stanbul'a gelir. stanbul'da uzaktan akrabas olan Melhat adnda bir kzla evlenir. Ortaky'de bir ev tutar. Biriktirdii az miktardaki para, ksa zamanda biter. Yapt ufak tefek iler karn doyurmaz. Bylece hayatnn en skntl ve en ok mitsizlie kapld gnleri balar. Buna ramen, yllardr dledii Babli'ye adm atar. BECERKSZLKLE SULANIYOR Yllar sonra Faruk Fenik, V-N'nun anlattklarn bir yazsnda aklar: "Kendisini ilk defa 1925 senesinde Babli'de Reidefendi Han'nda grdm. Orada bir mizah mecmuas kyordu. Cemal Nadir de bu mecmuann ressam olmak istiyormu. O gn, birka resim getirmiti. Mecmuann sahibi resimleri yle bir szdkten sonra Cemal Nadr'i rencide edecek ekilde, 'Sen resim yapmasn beceremiyorsun! Ramz gibi (Ramiz Gke) yapmalsn' dedi. Ramiz, o gnlerde ok gzel kadn resimleri yapyordu. Cemal Nadr'in ise janr bambaka idi. Alamakl bir halde kapdan kt. ok kt giyinmiti. Kor-
Yaratt tipler
Cemal Nadir, daha 1924'ten itibaren, 'Resimli Dnya' dergisinde izdii 'Efruz Bey'den balayarak, gndelik yaamn iinden kma yerli tipler yaratt. Bu tipler vastasyla, gncel ve toplumsal olaylar ince bir yergi anlayyla yanstt.
NARN BR OCUK... Cemal Nadir Gler, 1902 ylnda Bursa'nn kenar mahallelerinin birinde, bahe iindeki kk bir evde doar. Annesi Nuriye, babas evket Gler'dir. Bahedeki birka aa, babasnn ektii gl fidanlar, renk renk laleler, menekeler, beyaz ve mor zambaklar buraya ayr bir gzellik katar. Bahenin bir kesinde ardak ve ortasnda da fskiyeli kk bir havuz vardr. evket Bey, hat sanat ile ilgilenmesinin yan sra, mzikle de urar, stelik iyi de kanun alarm. Byle sanat bir ruha sahip bir aileden gelen Cemal Nadir, gnn bahede, srekli sallanan tahta masada resim yaparak geirirmi. zgemiinde, "lk tahsilimi Bursa'da, idadi tahsilimi de Bile-
Dalkavuk Popler TARH / Mart 2001 75
Cemal Nadir, Nianta'ndaki evinin alma odasnda: Duvarda, 'Amcabey' tipinin izimleri.
Bir mektubundan...
"Manen tpk bir kuyuya dm gibiyim. Tepemde kuyunun aznda birok sesler, konumalar, el uzatmalar oluyor. Fakat ben kuyunun dibinde lmeyi yahut dostluundan hakikaten emin olduum bir elin uzanmasn beklemeyi tercih ediyorum... Yamur bulutu gibi gnlerimin havasn kaplayan kederlerin, zntlerin, alma dnyama sirayet etmemesi iin elimden geleni yapyorum."
Nizamettin Nazif'le meyhanede

Bir gn Nizamettin Nazif Tepedelenliolu (fotorafta), Krolu gazetesinde, Cemal Nadir'i para alrken grr. Kendisini bir meyhaneye gtrp rak smarlamas iin srar eder. Cemal Nadir de onu krmaz ve bir meyhaneye giderler. Aradan bir sre geer. Cemal Nadir, "Nizam, seni iki gryorum" der. Nizamettin Nazif, "O zaman yanmdakine de bir ie smarla bakalm" deyince; Cemal Nadir, "Nizam'cm sen zme kendini. Yalnz seni deil ieleri de iki gryorum zaten" deyiverir.
kun derecede zayft. Peinden dar ktm. Kendisiyle kap nnde konutuk. Hali bana ok hazin gelmiti. Ortaky'de oturduunu, paras olmad iin yryerek gidip geldiini syledi." Yine Faruk Fenik'in aktardklarna gre, V-N, alayacak gibidir. "Evet" der; "Cemal Nadir'le ite byle tanmtk. Ne ben ne o, bu tanmamz unutmadk." Sonralar Cemal Nadir, VN'ya u itirafta bulunacaktr: "O zaman sen dikkat etmemisin. Mecmuaya geldiim gn ayamda orap yoktu. Potinim delik olduu iin grnmesin diye ayak parmam ini mrekkeple boyamtm."
'BENM KARKATRLERM'
bi, o dnemin gazetelerinin peine derdim. Bu gazeteleri para verip alamadm iin, konu komudan, kahvehanelerden izlemeye alrdm. Hele, Cumhuriyet'in arka sayfasndaki renkli karikatrlerini hi unutmam. Cumhuriyet, balnn sa st kesine, "Bugn Cemal Nadir'in yedi renkli karikatr arka sayfamzda" diye ilan koyard. Seyyar gazeteciler de, sokaklarda avaz avaz, "Cemal Nadir'in renkli karikatr bugn kt" diye barrlard. Gazete ismi sylemezlerdi. nk herkes Cemal Nadir'in renkli karikatrnn nerede ktn bilirdi. Haftada iki kez yaymlanan kk boy Krolu gazetesi, ilk sayfasnn yarsn, onun renkli karikatrlerine ayrrd. Karikatrler imzasz olsa da onun olduunu izgilerinden anlardm. Akbaba'nn kapaklarn da o izerdi. Kapaklardaki kompozisyonlar ve sevimli izgileri, derginin ok satlmasn salard. AKADEM'DEK KONFERANSTA... Gelelim Akademi'deki konferansa; salon o kadar kalabalkt ki ancak arka sralarda yer bulabildim. Biraz sonra Cemal Nadir kapda grnd. Hepimiz ayaa kalktk. O, glmsedi ve elleriyle oturmamz iaret etti.
ok iyi anmsyorum; ocukluumda, yani 30'lu yllarn sonlarnda, srf Cemal Nadir'in izgilerini izleyebilmek iin, Akam ve daha sonra da Cumhuriyet gi-
Kent ve insan
Otuzlu ve 40'l yllarda Trkiye'nin byk kentlerinde yaanan sorunlar, zde, bugnn sorunlarnn benzeriydi. Bunu Cemal Nadir'in karikatrlerinde de izlemek mmkn...
- Bu fiyat listelerimizin neri ne kadar faydal oluyor deil mi? - Evet! nsan arda pazarda ne kadar aldandn renebiliyor.
Son moda otomobil markas nedir? Dur, bekle, imdi bir makam otomobili geer!
Zavalllar!.. Zavalllar!..
- Ey, anlat bakalm, istanbul'umuzda ne var ne yok!.. - yilik salk; Tnel kaymz henz kopmad, Terkos borumuz patlamad.
r a k - Kirazlar bouna mncklama baym... Asl kurt ierde...
Park kaplarnda Kadn - Msaade ederseniz biraz parka girip hava alalm baylar!..
TANIKLIK
Cemal Nadir'in 31 Aralk 1946 gn Cumhuriyet gazetesinde yaymlanan son karikatr oturduum yerde saklanr gibi klmtm. Bana doru bakt. "Siz misiniz?" dedi. Ben de ayaa kalktm. "Sizinle daha sonra grelim" dedi. Bam, "Olur" anlamnda salladm.
'AMCABEY' ZG FLM
R. R - Psiko... Meclis - Aman, aman, aman!.. - Korkmayn yahu, psikoloji diyecektim!..
'Amcabey' adnda bir izgi film almas yaptn, bu alma iin yzlerce resim izdiini ancak bunun ok zor i olduunu ve henz baarl olamadn syledi. n sralardan bir arkada, "Efendim, buradaki bir arkadamz Nasrettin Hoca'nn izgi filmini yapyor" deyince, ard. Merakla "Kim o marifetli?" diye sordu. Btn arkadalar yine beni gsterdiler. Bu sefer bir kez daha ard, ben yine ayaa kalktm. Biri beni arkamdan itti. O, "Buraya gelir misiniz?" dedi. Elimdeki dosyay ald. "Aaa!.. Ben sem tanyorum. Karikatr dergisinde karikatrlerini grdm, ok beendim. Sen benim rakibimsin" diyerek elini omzuma koydu ve dosyay bana geri verdi. Yznde samimi ve sevecen bir ifade vard. Hafife tebessm ederek, "Konferanstan sonra yanma gel" dedi. Neredeyse uarak yerime getim.
Kalbim hzla arpyordu. Konferans verdii snftan Cemal Nadir'le birlikte ktk, koridoru getik. kta, paltosunu, atksn ve apkasn verdiler. Cemal Nadir'le, konuarak Akademi'nin bahesine doru yrdk. Ayrlrken, tekrar tekrar, "Bak muhakkak Cumhuriyet gazetesine gel. Seni bekliyorum" dedi. Elini pmek istedim. "Hayr, seninle artk hem meslekta, hem de arkada olduk ya!" dedi ve tokalatk. Yolun kar tarafna geti ve tramvay durana doru yrd. CUMHURYETE GDYORUM Cumhuriyet gazetesinin krmz yollukla kapl, keli merdivenlerinden ktm. Oymal ereveli yaldzl bir ayna grdm. Bu aynada beti benzi atm, heyecandan titreyen bir ocuk vard. O bendim, geni bir salonun ortasnda kala kaldm. Sonradan, adnn Elif Naci olduunu syleyen, sevimli ve iten yaklaan biri elimi skt. Yrdk, "Sizi bekliyor" dedi. B-
Gayet mtevaz, ekingen ve bizden daha fazla heyecanlyd. Karikatr hakknda uzun uzun bilgi verirken, daha iyi anlayabilmemiz iin, kara tahtaya tebeirle izimler yapyordu. Bir ara, "inizde karikatre istidatl kimse var m?" diye sordu. Btn salon beni iaret etti. Bense
1947'nin Nisan aynda, dnemin belli bal dergilerinden Ycel, 'Cemal Nadir zel Says' hazrlamt.
Ne demilerdi?
Cemal Nadir'i yakndan tanyan dostlarnn, onun hakknda yazdklar satrlarn arasnda, izlenimleri gizlenmi. Onlar, bu byk sanatnn psikolojik profilini grmler... "Cemal Nadir Gler... Hayr! Onun yznde ne'e, soyadn aksettirecek kadar aydnlk deildi. Hatt edas mahsundu bile..." Elif Naci (Cumhuriyet, 1946) "Hakl olarak elde ettii hrete bile ehemmiyet vermezdi. Kendi dnyasnda, kendi imkanlaryla hr yaamak ister; ok defa bir strap kayna olan hayat, hibir ihtirasa kaplmakszn tefsir ederdi." Doan Nadi (Cumhuriyet, 1974) "Ruhu hzn dolu, fakat zekas o hzn gstermeyen keskin bir istihza hazinesiydi." Burhan Cahit Morkaya (Akam, 1974) "O kendine has tebessmnn hakiki manasn kimse renememitir. nk o, ruhunda frtnalar hkm sren bir insand. Ve gen yanda ebediyete gmesinin sebebi de bu frtnalarla boumaktan yorgun dmesidir." Hikmet Sabri (Akam, 1950) "Cemal Nadir'in 'zor dostluu'nu kazanmak kolay deildi. Kederleri gibi, ifrat derecede hisli mizacnn alngan kelerini de herkese gstermek istemezdi." Rza Ruen Ycel (En Son Dakika, 1947)
Dnya siyaseti
Cemal Nadir'in olgunluk dnemi, kinci Dnya Sava yllarna rastlar. Dnyay kasp kavuran sava, Trkiye'yi de yakndan etkiler. Bu nedenle sanat, izgi ve esprilerinde, o yllarn dnya siyasetine belirli bir arlk verir.
Musa'nn ruhu: - Vaktiyle beni gcendirmemi olsaydn, imdi sana, bir sopa darbesiyle Man' yarp karya gemenin srrn retirdim.
Devletler Hukuku!..
- Laf aramzda dostlar, u harp, sonunda bize de dokuz dourttu.
yke bir odaya girdik. O masasndan kalkt. Getirdiim karikatrleri grmek istedi. Onlara tekrar tekrar bakt. "Senin desenin olduka kuvvetli, izgilerin de yle. imdi hem zldm hem sevindim. nk senin hocaya ihtiyacn yok. Seni sk sk grmek isterim." dedi. Bir sre sonra, bir gn onu Babli Yokuu'ndan Sirkeci'ye inerken grdm. yor gibiydi. Omuzlar hafif yukar kalkm, sanki ban sallyordu. Sevimli yz paltosunun yakalar arasnda kaybolmutu. Sevgi dolu gzlerle onu izledim. Gzleri bana takld. Gld, elini uzatt. Tokalatk. Sitem eder gibi, "Neredesin Eflatun? Niye gazeteye uramyorsun?" dedi. yi bir insan olduunu, mtevazln ve karikatre gnl vermi genlere kucak atn, onlarla ilgilendiini hep duydum ve grdm.
CENAZE TREN O gn, Gzel Sanatlar Akademisi'nin bahesinde toplandk... Arkadalar Akademi'nin kapsndan dar kyorlard. Onlara yetitim. Tramvaylar almyordu. Fndkl'dan Karaky Meydan'na geldik. Karaky Kprs maher bir kalabala sahipti. Zar zor Eminn'ne gelebildik. Herkes Sirkeci ynne doru yryordu. Biz, Msrars'nn iinden geip, Nuruosmaniye kapsndan gitmeyi dndk.
Bir ordu gibi olan kalabal yara yara ilerledik. Cenazenin genler tarafndan Beyazt'a doru karldn duyduk. Kapalar'nn Beyazt kapsna, oradan da sahaflarn iinden geip, nar kahvehanesinin nne gelebildik. niversitenin n ar kovan gibiydi. Meydan elenklerden yaplm bir iek bahesine benziyordu. Cemal Nadir'in naa, niversite genliinin elleri zerinde ykseliyor ve Beyazt Meydan'ndan ykselen "Nadir'ler lmez!" szleri, on binlerce insann kalbine yumruk gibi vuruyordu. Al bayraa sarl naa, bir gl gibi gidiyordu. Daha sonra kortej, Divanyolu, Caalolu ve Babli'ye, gzleri yal yz binlerce insandan oluan bir sel gibi Sirkeci'ye doru akt. Babli'deki btn iyerleri kepenklerini kapatmt. Yollar iek iindeydi, basmaya kyamyordum...
At yarlar padiahn himayesinde balyor
Veliefendi'nin ilk gnleri

Kou gnleri Veliefendi'ye pek ok izleyici geliyordu; fotoraf ve film ekiliyor, bu filmler sinemalarda gsterilerek at yarlar zendiriliyordu. nk yarlara, 'batllamann bir gerei' olarak baklyordu.
REAT KSTEM lkemizde at yarlar, gnmzdeki biim ve kurallaryla, ilk kez 1856 ylnda, zmir'de, irinyer'de yapld. Ylda bir kez ve nisan balarna rastlayan Paskalya gnlerinde dzenlenen bu koular, o dnemin yaantsna gre, bir enlik havasnda geerdi. Batl anlamda at yarlar dzenlemek... Neden payitaht stanbul'da deil de zmir'de balyor? Bu sorunun yantn, bakn Necip Fazl Ksakrek nasl veriyor: " ...Nitekim bizde ilk sistemli yarlarn beii olan zmir, beynelmilel ihtilaflar bakmndan, Avrupa'ya stanbul'dan daha ak ve ilk alafranga tipleri yetitirmek noktasndan daha msait olmu ve ite bu yzdendir ki, ilk sistemli yar zmir'de kurulmutur." LEVANTENLERN NCL zmir'deki at yarlar ve yar yeri (hipodrom) irinyer'de yapld. Buca'nn yanbamda, Paradiso yani 'Cennet' diye anlan imdiki irinyer, rabet gren piknik alanlarndan birisiydi. Sait Akson yle anlatyor: "irinyer yar yeri, kou gnleri daha sabahtan dolmaya balard. Pek ok kimse amlkta piknik yapmaya geliyordu. Koular
sabahtan balar, leden sonra da devam ederdi. zmir erafnn ve nemli kiilerin davet edildii tribnde, koulara ara verildii le sralarnda mkellef sofralar kurulur, ziyafetler verilirdi.
Buca, ksa zamanda sakin, asude havas, romantik ekicilii, gzel parklar ve irin evleriyle sevimli bir atlk ky olmutu." zmir'deki at yar gelenei-
nin Rees Ailesi aracl ile balatld da bilinmektedir. Az sayda yarseverin dzenledii yarlardan nceleri, Whittal ve Rees'ler at koturdular. Daha sonra Mr. Patterson'un nderliinde, Evliyazade Refik Bey, Alyot, Rees ve Forbes bir araya gelerek Smyrna Races Club' (zmir Yar Kulb) kurunca, yarlar daha da ilgi ekici olmaya balad. irinyer ile Buca arasndaki demiryoluna paralel olan hipodromda, 1860 ylndan sonra dzenli olarak at yarlar yaplr oldu. O dnem yarlarna katlan atlarn sahipleri, yabanc ve ounlukla da ngilizlerdi. zleyicilerin byk bir blmn de levantenler oluturuyordu. Refik Evliyazade o gnleri anlatrken;
"Biz Trkler, yarlara ancak seyirci olarak itirak ederdik. Trkler, ecnebiler arasndaki rekabete seyirci, onlarn sevin ve zntlerine bigane ve dolaysyla, asl yarlk zevkinden mahrum bulunuyorlard" diyor.
ABDLAZZ'N GRM
Spora dknl bilinen Sultan Abdlaziz; Msr seyahati dn (1863) at yarlarn izler ve zmir iin bir kou dzenlenmesini ister. Padiahn kendi hazinesinden (Hazine-i Hassa) 300 altn denek ayrd bu kouya, kurucusu nedeniyle, 'Sultan Kousu' ad verilmitir. Bu denein kaldrld dnemde de Smyrna Races Club, kendi olanaklar ile Sultan Kousu'nu srdrd. Bu kouya be yandaki Arap atlar katlabiliyordu.
zmir Yarlar'na Msr, Urfa, Badat ve ngiltere'den atlar, jokeyler ve antrenrler getiriliyordu. Bu dnemde, 'Koucu Bekir' ile 'Badi' adl iki jokey epey sivrildiler. Smyrna Races Club Yarlar, 20. yzyl balarnda en parlak dnemini yaad ve I. Dnya Sava ile sona erdi.
YARILAR STANBUL'DA
zmir'de at yarlarn izleyen Sultan Abdlaziz, bir yl sonra (1864) stanbul'da, Kathane'de at yarlar dzenletir. Bu ii stlenen komitenin bana Sefer Paa, ikinci bakanlna da Salih Paa getirilir. O yln yarlar, 13 Mays Cuma ve 14 Mays Cumartesi'nin yan sra, 8 ve 9 Ekim gnleri de srdrlr. 1865 ylnda
19 Nisan 1909 gn zmir'de yaplan koulardan bir grnt (altta). Bu yarta, sonradan stanbul'daki Veliefendi'nin kurulmasnda emei geen Evliyazade Refik Bey'in 'Reyhan' adl at da komutu (sol sayfada).
Sadaki fotoraf, 1915 ylnda Veliefendi'de ekilmi: Hanedan mensuplar iin kou alannn kysna kurulmu olan adr gsteriyor. Bilinen en eski at yar program, Ceride-i Havadis gazetesinde, 24 Nisan 1864'te yaymlanmt (sada altta).
Osmanl'da saate kars yar

IV. Mehmed (Avc) dneminde Edirne'de yaplan yarlar, gnmzde pek rnei grlmeyen 'saate kar' at yarlardr. Edirne ifte dnnde (1675), at yar yaplmt. Tekye Han-Edirne yar saat, Mustafa Paa Mezar-Edirne drt saat, Cisr-i Mustafa Paa-Edirne arasndaki yarn da alt saatte tamamlanmas gerekiyordu. saatlik yara 17 at katlp, bunlardan 8'i kouyu belirlenen srede tamamlayabildiler. Birinci 20 bin ake, ikinci 10 bin ake, nc 6 bin ake, drdnc 5 bin ake, beinci ve altnc 3 bin ake, yedinci ve sekizinci de 2 bin ake ile dllendirildiler. Alt saatlik nc yara katlan 50 atn yalnzca 13' yar gerekli srede tamamlayabildi. Bu yarn birincisi 40 bin ake ile dllendirilmiti. Hatice Sultan Dn'nden sonra da iki yar dzenlenmitir. Bu yarlarda 60 kilometreyi 2,5 saatte tamamlayanlara, IV. Mehmed eitli dller verdi. Kanuni Sultan Sleyman; ehzadeleri Mustafa, Mehmed ve Selim'in snnet dnnde de benzer biimde at yarlarn Kathane ayr'nda dzenletmitir.
da Kathane'de tekrarlanan yarlarn, Sultan Aziz'in tahttan indirildii 1867 ylna kadar srm olmas olasdr. 1910 ve 1911 yllarnda Evliyazade Refik Bey, stanbul'a gelerek, zmir'de sona eren yarlarn burada dzenlenme olanaklarn aratrmaya balar ve bu dncesini ttihatlarn gl ismi Enver Paa'ya aar. lke atlnn kalkndrlmasnn yollarn arayan Enver Paa, bu dnceye scak bakar. Ayn gnlerde Harbiye Nazr Mahmud evket Paa da ordunun at gereksinimini karlamak iin baz giriimlerde bulunmaktadr. 1911'de Ziraat Nezareti'nin almalaryla, stanbul evresindeki atlarn slah iin, 'stanbul Islah Nesli Feres Cemiyeti' (stanbul Islah Nesli Feres Dernei) adyla bir kurum oluturulur. 1913'te de Mahmud evket Paa ile Mahmud Muhtar Paa'nn nclnde 'Sipahi Oca' kuruldu. VELEFEND'DEK GSTERLER Enver Paa, iinde Alman uzmanlarn da yer ald 'stanbul Islah-
Nefsi Feres Cemiyeti'nden, stanbul'da bir yar yeri semelerini ister. Uzmanlar, Veliefendi'yi uygun bulunca, iki pist, iki tahta tribn ve bir hakem kulesi yaplarak Veliefendi Hipodromu oluturulur. Veliefendi'deki ilk yarlar, Reat Ekrem Kou, stanbul Ansiklopedisi'nde , "II. Abdlhamid'in hal'i ve Merutiyet'in kat'i olarak yerlemesinden sonra, 1328'de (1912), Balkan Harbi arifesinde yaplmtr" diyerek anlatyor. O dnemin at yarlar, 1913 yl Serveti Fnun Salnamesi'nde de (yllk) anlatlr: "Geen sene, stanbul hayatnda pek neve feza bir yenilik izhar edilmiti; imdiye kadar Moda'da, Bykada'da, hatt devri Hamid de bile naslsa msaade edilerek kayk ve kotra yarlar icra edilmi, fakat at yar, stanbul hayat iin klliyen mehul bir zevk kalmt. te geen sene, Veliefendi mevkii, bu elence iin pek msait bulunarak, orada, bir heyeti tertibiyenin ziri idaresinde icra olundu. lk yarlar bu ilerde
yeni balayanlara mahsus acemiliklere, aknlklara ramen byk bir muvaffakiyetle yapld." Padiah'n himayesindeki yarlara Hanedan da byk ilgi gsteriyordu. Kou gnleri Veliefendi'ye pek ok izleyici geliyor; ordunun grevlendirdii subaylar, fotoraf ve film ekiyorlard. Bu filmler de sinemalarda gsterilerek at yarlar tantlyor ve halk zendiriliyordu. nk at yarlarna, 'batllamann bir gerei' olarak baklyordu. SAVA PATLAK VERNCE... Veliefendi yarlarnn ilk haftas baar ile yaplr. Ama ikinci hafta yarlar, Balkan Sava'nn patlak vermesi nedeniyle gerekleemez. Bu durum, Serveti Fnun Salnamesi'nde pek gzel anlatlr: "Fakat, maatteessf, ikinci yar, birdenbire bir saikai bela gibi grlen harb seiyesiyle, yalnz tayyarelerin itirakini, temini muvaffakiyet iin her eyin yapldn vaad eden duvarlardaki ilanlardan ibaret bir eseri gsterebilirdi. Yar beygirleri muharebeye sevk olundu ve o zevklere bedel stanbul halk, maatteessf dmanmzn payitaht kaplarna kadar gelmesini mucb olan feci, hunin dier bir yarta, bir harb yarnda hazr bulundu. Harbin hayrlsyle hitamndan sonra, yarlara tekrar balanlmas, ahassi temenniyattardr." NECP FAZIL ANLATIYOR Kimileri at yarlarna olan ilgiyi 'batllamann gerei' diye yorumlayp desteklerken, kimileri de 'garip bir zenti' diyerek eletiriyorlard. Bir at yar tutkunu olan Necip Fazl Ksakrek, o gnlerin havasn, daha dorusu, stanbul'un kaymak tabakasnn yaam tarzndaki ayrntlar, usta bir yazarn alayc slubuyla aktarr:
Bir nc: Evliyazade Refik Bey

Bir at ve at yar tutkunu olan Evliyazade Refik Bey (fotorafta), Smyrna Races Club'n kurucular arasndadr. Torbal, Tepeky'de yar yeri yaptrd iin, I I . Abdlhamid onu bir nianla dllendirmiti. Refik Evliyazade, Smyrna Races Club Yarlar, I. Dnya Sava yllarnda sona erince, at yarlarnn stanbul'da yaplmas iin, dnemin gl ismi Enver Paa'ya bavurmutu. Yarlara ilgi duyan Enver Paa, bu neriye scak baknca, Veliefendi yar yeri olarak seildi ve burada yarlar balad. Veliefendi Yarlar'nn balamasnda da Refik Bey pay sahibidir. Usta bir binici olan Refik Bey, koularda kendi atlarna binerdi. zmir yarlarnda yabanclarn stnlne de, 'Yerli' adl Arap atyla bir gnde kou kazanarak son vermiti.
"Bugnn 'bobstl'lerine mukabil, o zaman, yumuak ve buruuk fes, akaklarda sipsivri favoriler, st gayet geni ve paalar darack pantolonlar, haner sivriliinde iskarpinler havas... ekerci Ali Muhiddin Bey'in 'Neriman' isimli ksra, Edebiyat Cedide ards ve k adam tipi zzet Melih Bey'in birtakm at kombinezonlar, o devrin mizah mecmualarna mevzu... O babolukta yava yava arafn iinden frlamaya bakan kadn da, ili salonlarndan ald rnekle basma 'tlgrek' saryor,
akaklarndan peremler fkrtyor ve halkn 'tango' ismini verdii grn iinde, Makriky'e uzanyor." Farkl kurulularca gerekletirilip, arada kesintilere urasa da, at yarlar, zmir ve stanbul'un sosyal yaamnda yerini almt bir kere... Ankara'nn at yarlar ile tanmas ise, Kurtulu Sava yllarna, Bakent'in grkemli bir hipodroma kavumas da, 1936'ya rastlar. Hem de pek ok ilgin ykyle...
FUTBOL
Parann im sahalara uzak olduu dnemlerde.
Kulplerin can simidi Eya piyangosu

Yakn dnemlere kadar, kulplere para gerektiinde, en dzenli zm eya piyangosu idi. rnein Fatih Terim de takmna ilk paray 1985'de eya piyangosu ile kazandrmt.
TUNCA VAR
Koleksiyonerler asndan 'az bulunan' 40'I yllarn biletleri... Altta se 80'lerin biletlerini ssleyen hediyelerin fotoraflar grlyor.
rkiye'de radyo yaynlarnn bile henz lkenin tamamn kucaklamad yllara denk der bizim yatakilerin ocukluk dnemi... O yllarda ulam ve iletiim azlndan her ky, her kasaba ve hatta her kent, adeta kendi
iine kapal bir durumda yaard. te o yllarn o koullarnda o pilli radyolardan byklerimizin kendilerini kaptrarak izledikleri, biz ocuklarn da kenarndan, kesinden nasiplendiimiz o 'naklen' ma yaynlar, bizleri da kapal dnyamzdan karr ve stanbul'lara, zmir'lere, Ankara'lara gtrrd... Aradan ok zaman geti. Radyo devrini tek kanal, tek ses ve tek renkli bir televizyon dnemi izledi. Bizleri altmz ortamdan skp gtren ve baka dnyalara tayan futbol olaynn kahramanlarn artk grerek izliyorduk. Seslerdeki czrtlar da azalmt.
Malar anlatanlar da grebiliyorduk artk; Halit Kvan, Orhan Ayhan ve son yllarda mit Aktan da futbolu anlatanlar olarak, futbolu sahada oynayanlar kadar tannyorlard. BYK TRANSFERLER Derken ok renkli, ok kanall televizyon yaynlar bizde de balad; her ey deiti. Dnya futbolunda yllar ncesinden balayan deiim bize de ulat. Teknoloji gelitike, nce dnya genelinde televizyon yaynlar genileyip annda yaynlar yapldka bundan yararlanlmas dncesi de geliti. Artk futbol kulpleri parann sesini duymaya, tadn almaya baladlar. Yayn haklar, isim haklar, reklm paralar derken, i daha da geliti.
Bizim lkemizde de bu deiiklik, dier tm alanlarda olduu gibi, gecikerek gerekleti. Transferde, Fenerbahe tarafndan denen 100'er bin TL'ye yakn paralar, hem enol ve Birol'un hem de taraftarlarnn rengini deitirmiti. Ancak gnmzde trilyonlar seviyesine ulaan transfer paralarnn yannda, bu rakamlarn bir arl olmasa gerek! PARANIN RENG YOKKEN... Eski futbolcularn eitli vesilelerle anlattklarna baklrsa, o yllarda 'futbol' ve 'para' szckleri kolay kolay yan yana gelemezdi. 'Bir ie gazoz' iddiasyla oynanan malar, bir takm elbise ya da evine alnacak erzak karl gerekletirilen transferler... Futbol para kazanmyor, oynayanlara da para kazandrmyordu; ancak kimsenin de parasal bir beklentisi yoktu ya da bylesine bir beklenti, son sralardayd. ZM ARAYILARI 'Deplasman malar' zaten ayn kentin bir baka semtinde olduu iin futbolcular oraya son model, drt eker, "Jeep Cherokee"leriyle deil, en fazla '56 model Chevrolet' dolmularla gidiyorlard. Takma para gerektiinde, ya Bakan elini cebine atyordu ya da futbolcular... Daha da ok para gerektiinde de daha dzenli bir zm aranyordu. Kulplerce dzenlenen eya piyangolar, bu zmlerden biriydi. Okul, hastane, dernek gibi resm ya da zel kurulular, kazanlan dln karlnn para olmad, eitli eyalarn datlabildii piyangolar dzenleme hakkna sahiptiler. Futbol kulplerinin bir dernek olarak yelerinden toplamalar gereken dentileri de yetimeyeceinden, bavurulan en
pratik zm yolu, eya piyangolar dzenlemek oluyordu. Bylece kulp ile taraftarn ayn gaye iin bir araya gelmesi de salanyordu. ou kez taraftar kazand dl bile almayarak, karlnn da kulbe kalmasn salyordu. SPORLA LGL TEK DL Bu eya piyangolar arasnda, 31 Ocak 1948 tarihli Beikta Jimnastik Kulb'nn verdii hediyelerden birinin, 1948 Londra Olimpiyat Oyunlar'na gidip gelme masraf olmas ilgintir. Spor kulpleri tarafndan dzenlenen eya piyangolarnda sporla ilgili olarak verilen tek dl de budur. HEDYELERN CORAFYASI Aslnda 'eya piyangosu' bal bana bir farkl dncenin rndr. Taraftara ekici gelmesi iin verilecek hediyeler gnn aranlan ya da gereksinim duyulan
lar yaygndr. Sonunda da tamamen ierik deitiren piyangolar, 'otomobil piyangosu' diyebileceimiz biime dnmlerdir. FATH TERM'L PYANGO Bu arada altn izmek istediimiz bir dier ilgin nokta da Galatasaray piyango biletlerinde grlmektedir. Daha sonraki yllarda ulalan zaferlerde barol oynayarak Galatasaray Kulb'ne milyarlar kazandran Fatih Terim, aslnda kulbne
Fatih Terim'in fotorafyla 'sslenmi' bir eya piyangosu bileti: Yl 1985 (stte). 70'li ve 80'li yllarn, dier kulplere ait piyango biletleri (altta).
nesneleri olmaldr. Bu bakmdan eski tarihli biletlerde verilen hediyeler arasnda evler, deniz motorlar, mobilyalar, buzdolab ve frn gibi ev gereleri, taklar vardr. lk yllarda radyolar, daha sonraki yllarda televizyon-
'para kazandrma' denemesini daha 1985 ylnda, piyango biletleriyle yapmtr. Ayn ekiliin bir dier biletinde de Fatih Terim'in bir zamanlar rencisi olan Galatasarayl Tugay grlmektedir.
Popler TARH / M a r t 2 0 0 1 85
ok yaa Fatih, Yavuz, Kanuni...
Geri kalanlar ba aa!

lkokulun hemen balarndan itibaren yaammza giren Osmanl tarihi, nedense hep iyi-kt' kartl erevesinde sunulmu ve hl bu ekilde sunulmaktadr.
SEZA SINANLAR
T
Venedik Dou'nun, 1579'da Osmanl Saray'na yollad Veronese dizisinden padiah portresi. Soldan saa: Fatih, Yavuz ve Kanuni (Tesavir-i l-i Osman'dan).
arih eitimimizin arlkl blmn oluturan Osmanl mparatorluu tarihi, gerek etkili olduu sre balamnda, gerekse varlk gsterdii corafya bakmndan, olabildiince kapsaml ele alnmas gereken bir konudur.
Ne var ki, dnya tarihinde bu denli neme sahip byle bir imparatorluun tarihi, son derece clz ifadelerle ve gerek kapsamndan ok uzakta, neredeyse tek bir dzlem zerinden sunulmaktadr. Bilindii gibi, bu dzlem de siyasi zemindir ve olaylar zerine kitaplarda grdmz tm yorumlar, deinmeler yahut gzard etmeler, savunmaya ynelik
bir aklama durumunun yansmalardr. Bunun nedeni de Osmanl mparatorluu'nun yayld, etkili olduu o geni corafyada yaayan hibir ulus ya da devletin kendini bugn imparatorluun mirass olarak grmeyii, dahas, Trkiye Cumhuriyeti'nin de bu durumda byle bir tarihin ve kltrn tek mirass olarak, kendini, ona ynelik eletirileri yantlamak durumunda hissetmesidir. Fakat burada vurgulanmas gereken asl husus, kabul edilen mirasn, gerek mirasn ne kadarn ierdii konusudur. Lakin, kabul edilen ve reddedilen dilimlere bakarak ortada bir seimin sz konusu olduu aktr. Pekiyi, hangi kstaslar
erevesinde Osmanl tarihi ve kltr deerlendirilmektedir? Sahiplenilen Osmanl, hangi Osmanldr? lkokulun hemen balarndan itibaren yaammza giren Osmanl tarihi, nedense hep 'iyi-kt' kartl erevesinde sunulmu ve hl bu ekilde sunulmaktadr. Hal byle olunca da yalnzca ekonomik ve siyasi yaamn izdii ykselilere gre dnemlere ayrlm Osmanl tarihinde, kurulu ve ykselme dnemi sultanlar en 'iyi', duraklamadan ke kadar tahtta bulunan sultanlar ise 'kt' olarak nitelendirilmektedir. Oysa bu dar tanmlarla ciddi hatalar yaplarak, bir ok detay gzard edilmektedir.
Bu bak asn en iyi yanstan da kitaplarmzda konu edildii ekliyle Osmanl sultanlar hakknda yazlanlardr. mparatorluk tarihinin dnemselletirilmi olmasndan da yararlanarak, en 'iyi' sultanlar tartmasz 'Ykselme Devri' sultanlar olan Fatih, Yavuz ve Kanuni'dir. Fakat Fatih'in olu, Yavuz'un babas II. Bayezid onlar arasnda gsterilmez. nk bu dnemde (1481-1512) byk etki yaratan fetihler olmad iin sultan da icraatlar da konu d braklr. Oysa, Fatih'ten ve fetihten sonra, yeni bakent stanbul'da birok yapnn kurulmas gerekliliinin yan sra, kent nfusunu oluturan etnik gruplar arasnda problemsiz iletiim salanmas gibi ciddi konular gndemdedir. Ne var ki, cabbar bir kiilii olmamas nedeniyle, Bayezid, 'silik' braklmtr. Tpk ileriki dnemlerde tahta km III. Murad ve III. Mehmed, IV. Mehmed, II. Sleyman, II. Ahmed, II. Mustafa, I. Mahmud, III. Osman iin olduu gibi... Bu unu dourur: Askeri alanda baarszlk yaayan tm sultanlar, istisnasz geride tutularak, dnemlerinde baka alanlarda grlen gelimelere ramen btnyle gzard edilmektedir. Bunun da en net rnei, kitaplarmzda Duraklama Dnemi'den balayarak sultanlarn, Kurulu ve Ykselme Dnemi'ndekilerin aksine tek tek ele alnmaylardr. Kanuni'ye kadar ezbere sayabileceimiz sultanlar, birden, 1500'lerin sonlarnda kaybolur. Mesela 1574-1617 yllar aras, tek bir cmle ile geilir: "Bu yllarda ynetimde nemli bozulmalar meydana gelmiti." (Veli irin, Tarih II) Oysa baka alardan bakldnda, sadece Osmanl tarihinde deil, dnya tarihinde konu edilebilecek byk bir enlik (III. Mehmed'in snnet dn), 1582 ylnda olmu, Sultan Ah-
met Camii 1600'lerin hemen banda ina edilmiti. te yandan bazen veziriazamlarn Sokollu Mehmed Paa ya da Kprller gibi, sultann nnde tutularak kitaplarda, 'Sokollu Dnemi' ya da 'Kprller Dnemi' ad altnda ele alndklarna rastlarz. Kitaplarda geitirilen 1600'l ve 1700'l yllara bakarsak, yine ayn s deerlendirmeleri grrz. Dahas, 'Duraklama' ve 'Gerileme' dnemleri, kronolojik anlatmdan uzak, tamamen kark bir biimde verilmektedir. 1699 Karlofa Antlamasndan sonra, 1620 Hotin Seferi'ne ge-
ilmekte, ardndan 1672-76 Leh Seferi, 1645 Girit'in kuatlmas ve takibinde 1711 Prut Sava anlatlmaktadr. Ve sreklilik gsteren tek ey, bu gelimeler boyunca bata olan sultanlarn hepsinin 'yetersizliinden' bahsedilmesi ve dier ynlerinin konu edilmemesidir. Tarihe bakmz etkileyen bu tarz anlatmlar zellikle okuyucunun sosyokltrel gelimelerle siyas gelimeler arasnda iliki kurabilme yeteneini krelttii gibi, mantk yrtmeksizin, kalplar halinde alglama yoluna gitmesine de neden olmaktadr.
Dnya tarihinin bilinen en byk enliklerinden biri: 1582'de I I I . Mehmed'in snnet dn (Surname-i Hmayun'dan).
AJANDA
HAZRLAYAN: NAZLI IRMAK
e-mail: peanaz@hotmail.com
Krk yl hatrl kahvenin yks

Kahvenin ekirdeinden tketimine, mziinden deyimlerine uzanan hikayesi, Yap Kredi Kltr Merkezi Vedat Nedim Tr Mzesi'nde...
smanlnn 'deiim' sanclarn en youn olarak yaad II. Mahmud dneminde, ngiliz gezgin Charles MacFarlane'in 'Trkler kahvesiz yaayamaz' sz, bu lkede kahvenin poplerliini anlatyor. MacFarlane, Osmanlnn hayat tarznn belirleyici elerinden birisi olan kahve ve kahvehane kltryle tannca, bilmedii baka eyler de renir. nk Osmanl toplumundaki iktidar ile muhalefet, krsal kesim ile ehir merkezleri ya da mistisizm ile er' ilimler arasndaki mevcut btn eliki ve atma noktalarn, bu iecein gizli tarihinde bulmak mmkndr. Kahvenin ortaya kna dair sylentiler her toplumda farkl. Hristiyanlar bir Bizansl keiten, Mslmanlar ise Hz. Muhammed'in bir ara yorgunluuna are ararken devreye giren bir Arap ocuundan hareket ediyor. Bilimsel aratrmalara gre ise kahve, Gney Etiyopya'nn yksek yaylalarnda kefedildi. Yerli halk bu bitkinin tanelerini un haline getirip bir eit ekmek yaparm. Yani kahve ime alkanlndan nce kahve yeme alkanl var. 31 Mart'a kadar devam edecek olan 'Tanede Sakl Keyif: Kahve' balkl sergi, Dou'dan Bat'ya btn toplumlarn yaamlarnda nemli bir yer tutan, kendi etrafnda zengin ve incelikle bir kltrn gelimesine yol aan kahveyi, bitkisinden ekirdeine, retiminden ticaretine, sunumundan tketimine uzanan ok geni bir yelpazede ele alyor. zellikle Anadolu'da farkl sosyal evrelerin kulland deirmen, cezve, mangal, tepsi, fincan gibi objelerin yan sra kahvehaneler etrafnda gelien yaam kltrlerine de deini-
O
Bir eski stanbul kahvehanesi (altta) ve Thomas Allom'un 'Kahvede Meddah' adl gravr (sada).
Matrak Nasuh'la buluma

Mydonose Kltr Dizisi, 16. yzyln ok ynl sanats Matrak Nasuh'un Tarih-i Feth-i iklo ve Estergon ve Estolnibelgrad' ile Tarih-i Sultan Bayezid' adl minyatrl tarih kitaplarn, okuyucuyla buluturuyor. Topkap Saray'nda muhafaza edilen ve tek kitapta bir araya getirilen bu eserler, Matrak Nasuh'un geen yl yaymlanan 'Beyan- Menazil-i Sefer-i Irakeyn-i Sultan Sleyman Han' adl kitabnn devam. Ancak 'Tarih-i Feth-i iklo ve Estergon ve Estolnibelgrad' ile Tarih-i Sultan Bayezid', Beyan- Menazil'in aksine, kara manzaralaryla deil, deniz manzaralar ve liman grntleri ile ne kyor. Dikey yzeylerin cepheden, yatay yzeylerin de kubak tasvir edildii minyatrlerde, Osmanl tarihindeki belirli kiilerin ve olaylarn gereki tanmn grmek mmkn.
Pera'dan nl tablolar
Lbrairie de Pera Kitabevi, 29 Mart Perembe gn 'gzel sanatlar' mzayedesi dzenliyor. Mzayedede, Ayvazovski'nin bir tablosu, Salvodar Dali'nin imzal zgn bir desen almas , Felix Ziem'in bir resmiyle nl Trk ressamlarndan Hoca Ali Rza, Diyarbakrl Tahsin ve eref Akdik'in srad almalar yer alyor. Librarie de Pera'nn geen ay dzenledii mzayedede 1533 tarihli, Patrik Gennadius'un Fatih Sultan Mehmet'i Hristiyan olmaya davet ettii metnin yer ald kitap, 775 milyon liraya alc bulmutu.
Eskidji'den hal ve mobilya

Eskidji Mzayede Evi, 2001 baharna 'karma eserler, hal ve mobilya' mzayedesiyle giriyor. 22 Mart gn Eskidji Mzayede Evi'nin Dolapdere'deki merkezinde yaplacak mzayedeye, eitli ressamlarn almalarnn yan sra, antika hallar ve mobilyalar da sanatseverlerin karsna kacak.
Tevfik'i, Ankara Devlet Tiyatrosu oyuncusu Burak Sergen canlandryor. Neyzen Tevfik'in renkli kiilii ve felsefi derinlii, oyunu ilgin klyor.
Timur, Londra'da
ngiltere'nin bakenti Londra'da bulunan Afrika ve Ortadou Aratrmalar Enstits'nde alan Osmanl Kostmleri Sergisi'nde, gemite pek ok nl sahne oyununda kullanlan giysiler merakllarn ilgisine sunuldu. Amerikan Kent niversitesi tarafndan dzenlenen sergiye Ohio'dan John Murpy Vakf, Continental Havayollar ve Afrika ve Ortadou Aratrmalar Enstits de destek verdi. Osmanl kostmleri sergisinde merakllarn ilgisine sunulan giysiler, nmzdeki dnemde sahnelenmeye balanacak olan 'Tamerlano' adl operada da kullanlacak. perdelik operadaki giysiler arasnda, Ankara Sava'nda yer ald dnlen kiilerin kyafetlerinden sultan kostmlerine kadar, birok 'para' bulunuyor. Haziran ay sonu itibariyle ngiltere'de sahnelenmeye balanacak olan Tamerlano operas, nl mzisPopler TARH /Mart 2001 89
Bilinen en eski kilise 'deiti'

rdn'n bakenti Amman'n 70 kilometre gneyindeki Rahab kasabasnda srdrlen kazlarda, Roma dnemine ait bir Hristiyan yerleimi ortaya kartld. 'Rahab Projesi' adyla bilinen kaz almalarn yrten rdnl arkeologlar, yerleim yerinin MS 3. yzyldan kalma olduunu ve szkonusu blgede irili ufakl 25 kilisenin varln belirlediklerini sylediler. Bugne kadar bilinen en eski kilise, Antakya'daki Saint Pierre Kilisesi'ydi.
Neyzen Tevfik sahneleniyor

nl ney sanats, air Neyzen Tevfik'in yaamn konu alan ve Tuncer Ccenolu tarafndan yazlan 'Neyzen' adl oyun, Tiyatrokare tarafndan sahnelenmeye baland. Oyunda, Neyzen
Hitchcock'un en iyileri
nl ynetmen ve korku filmleri stad Alfred Hitchcock'un sette kulland, kimileri ise filmleriyle zdeleen eyalar bir araya getiren bir sergi, Kanada'nn Montreal kentinde, Museum of Fine Arts'ta ald. 'Sapk'daki banyo kveti, 'Rear Window'daki kamera ve 'Vertigo'daki yakut pandantifler, sergilenen eyalardan yalnzca birka... Ayrca sergide, Hitchcock filmlerinin afileri, lobi fotoraflar ve oyuncularn portreleri yer alyor. Sergi 18 Mart tarihine kadar grlebilir.
Attila'yaTVdizisi
Amerikan televizyonu USA Network, Hun mparatoru Attila'nn hayatn mini-dizi yapt. 'Dracula 2000'de de oynayan sko aktr Gerard Butler'n 'Attila' roln canlandraca dizi, Orta Asya steplerinden Avrupa'ya geen Avrupa Hunlar'nn yksn anlatyor. Litvanya'da ekilen dizinin ilk blmnde, Attila'nn babas, olunun gzleri nnde gaddarca ldrlyor. Attila byyp hkmdar olduunda, Hunlar'a birbirleriyle deil, Romallarla savama emri veriyor. Dizi Haziran aynda yayna girecek.
yen Handel'in bir eseri. Eserde, Timur ile Beyazt arasnda yaanan savatan sonra, Beyazt'n kz Asteria ile Timur arasnda yaand farzedilen hayali bir aktan sz ediliyor.
Sabanc Hat Koleksiyonu Almanya'da

Sabanc Hat Koleksiyonu, Berim Guggenheim Mzesi'nde sergilenmeye baland. Berlin Eyaleti Babakan ve Belediye Bakan Eberhard Diepgen tarafndan trenle alan sergi, 'Sultann Mhr' adn tayor. Deutsche Bank sponsorluunda gerekletirilen sergi, 8 Nisan tarihine kadar ak kalacak. Koleksiyonda, 15. yzyldan 20. yzyla uzanan dneme ait eyh Hamdullah, Ahmet Karahisari, Hafz Osman gibi dnyaca nl hat sanat ustalarnn Kuran- Kerim ve levha rnekleri, Yavuz Sultan Selm'den II. Abdlhamit'e kadar, birok padiaha ait fermanlardan derlenen eserler bulunuyor.
Karahisari'nin eseri yeniden basld

Trkiye'nin en pahal Kuran Kerim'ini Kltr Bakanl bastrd. Kltr Bakanl, '16. Yzyln aheserleri' arasnda saylan hattat Ahmet Karahisari'nin yazd Kuran Kerim'in tpk basmn, 250 milyon liraya sata sundu. 415 yl nce Kanuni'nin emriyle yazlan, '1.237 altn ve 45 bin akeye mal olan' Kuran Kerim'den sadece bin adet basld. Kanuni Sultan Sleyman'n
talya son kraliesini kaybetti

talya'nn son kraliesi olan ve kocas Kral II. Umberto ile birlikte II. Dnya Sava sonunda monarinin bitiini gren Maria Jose, 94 yanda ld. Olu Vittorio Emanuele, yapt aklamada, annesinin Cenevre'deki hastanede hayata gzlerini yumduunu bildirdi. Belika Kral Albert ve Kralie Elizabeth'in kz olarak 1906'da doan Maria Jose, talya'y 'kralie olarak' sadece 27 gn ynetmiti.
Kafka, Oyuncular Tiyatro Grubu'nda

Oyuncular Tiyatro Grubu, Franz Kafka'nn yklerinden 'Sokaa Bakan Pencere' adl oyunu sahneleniyor. Oyunun mzikleri lker Grgl'ye, dekor kstm tasarm Asl Tlolu'na, koreografisi pek Deer'e, k tasarm Jon Stigner'e ait. Taksim'de, Nazm Hikmet Vakf Kltr Merkezi'ndeki tiyatro salonunda sergilenen oyun, her hafta cuma ve cumartesi gnleri saat 20.30 da seyircisiyle buluuyor.
emriyle dnemin nl hattat Ahmet Karahisari tarafndan yazlan eserde, hattat Hasan elebi, Nakka Hasan, Nakka Cafer, Mustafa Mzehhip ve Al elebi ile mcellitba Sleyman Efendi de sanatn ortaya kovdu.
Antik Palace'da kadn ve medya

I. Kadn Bienali bnyesinde dzenlenen 'Eitim ve Kltr Seferberliinde, Kadn ve Medya Elele' balkl panel, bu konuda daha fazla neler yaplabilecei konusunda bir fikir alveriinin platformunu oluturmay amalyor. 15 Mart gn, Antik Palace'da yaplacak seminer saat 17.00'de balayacak. Etkinlik kapsamnda ayrca Meral kizler'in kiisel sergisi de 20 Mart'tan itibaren grlebilir.
Aynaroz Kads sahnede

lk kez 1930-1931'de Darlbedayi'de sahnelenen ve 3 yl kapal gie oynanan 'Aynaroz Kads', zmir'de yeniden douyor. Eletirmenlerin, "Trk tiyatrosunun en nemli gldrs" diye nitelendirdikleri Musahipzade Celal'in 'Aynaroz Kads', zmir Devlet Tiyatrosu tarafndan sahneleniyor.
Banderas, Emiliano Zapata oluyor

nl aktr Antonio Banderas, yeni filminde Meksika'nn halk kahraman Zapata'y canlandracak. Daha nce 1952'de Elia Kazan'n 'Viva Zapata' filminde, Marlon Brando tarafndan canlandrlan Zapata'nn yaamn dile getiren yeni film, Gregory Nava tarafndan ynetilecek. Morelos eyaletinde 1880'de dnyaya gelen Emiliano Zapata, Kzlderili kkenli bir kylyd. Madero'nun balatt ihtilal srasnda Morelos'daki byk ekerkam iletmelerinde alan rgatlar rgtledi. Sonralar Madore ile aras ald ve bir toprak reformu plan gelitirdi: Byk topraklarn te birine el konulmasn savundu. Sonra Meksika'y ve lkenin btn gneyini ele geirdi, fakat balatt byk toprak reformunu durdurmak isteyen Cumhurbakan Carranza, halk kahraman Zapata'y albaylarnda birine ldrtt. Zapata, Cuernavaca'da 1919'da hayata veda ettiinde, 39 yandayd.
Mona Lisa iin zel blm

Louvre Mzesi her yl, 5 milyon kii tarafndan ziyaret ediliyor. Adeta bir 'izdiham' yaratan bu youn ziyareti akmn gsleyebilmek iin, mze idaresi baz nlemler ald. Bunlardan biri de Leonardo Da Vinci'nin 'Mona Lisa' tablosunun ayr bir odada sergilenmesi karar oldu. Louvre Mzesi yetkilileri, Mona Lisa'nn artc glmseyiine ziyaretilerin daha uzun sre bakabilmelerine olanak salamak amacyla bu karar aldklarn belirttiler. Louvre Mzesi, Mona Lisa'nn ayr bir blmde sergilenmesi projesi iin 3 milyon 570 bin dolar (yaklak 2.5 trilyon TL) harcayacak. almalar Nisan'da balayacak.
raan'daTrk ressamlar
18 Mart Pazar gn, raan Saray Balo Salonu, Trk ressamlarnn yaptlarndan oluan bir mzayedeye ev sahiplii ya-
pacak. Koleksiyon Ltd'in hazrlad mzayedede Hasan Vecihi, Sami Yetik, brahim Safi, Fikret Mualla, Salim zdoru, Nedim Gnsur, efik Bursal ve Necdet Kalay gibi nl ressamlarn almalar sanatseverlerle buluacak. Mzayedede ayrca antika objeler, tural gmler ve Osmanl dneminden nadir bulunan eyalar yer alacak.
HALT KIVAN'IN MKROFONU
Belgin Doruk ile 1950'lerde...
Sz gzellikten alnca
Ellili yllarn ortalarnda, nl Hollywood yldz Ann Blyth, Trkiye'de de Belgin Doruk'a benzetilirdi. Bunu bilen Belgin Doruk, kendisine Ann Blyth'n fotorafn uzatan Halit Kvan'a, "Ben onunla kyaslanabilir miyim?" demiti.
B
Yl 1954; Halit Kvan ile Belgin Doruk birlikte, Ann Blyth'n fotorafn inceliyorlar.
ir zamanlar Trk sinemasnda 'yldz' olacak genleri, ad 'Yldz' olan bir dergi, bulup karrd. 'Beyazperdemize yeni yzler kazandrmak' amacyla dzenledii yarmalar, saygn bir izlenim brakt iin ciddiye alnr ve gerekten bu yarmalarda kazananlar ok gemeden 'yldz' (Hollywood deyimiyle 'star') olurlard. Yldz dergisinin 1951 yarmas da bu ynden grevini en iyi biimde yapyor, sinemamza hem gzel, hem tatl, hem irin,
hem de yetenekli bir gen kz armaan ediyordu. 'Belgin Doruk'tu gen kzn ad... Yanandaki ben, kendisine ayr bir gzellik veriyordu. Gl ok eker olan Belgin'in en nemli zellii, gencecik bir 'hanmefendi' havas tamasyd. Ve ne dersiniz, bir sre sonra, bu grnm ona bu ad ylesine yaptrd ki... Belgin Doruk yerine, 'Kk Hanmefendi' diye anlmaya baland. Tipine ok uygun olan bu rol, onun ikinci ad oldu.
'KK HANIMEFEND'NN MACERALARI Sinemaseverler, salonlara 'Kk Hanmefendi' ile yakkl ofr seyretmeye kotular. Ne ilgintir ki, bu ofr de tpk Belgin gibi, 'Yldz' dergisinin yarmasn kazanarak sinema alanna atlm ve ksa zamanda beyazperdemizin byk yldzlarndan olmu, unutulmaz jn Ayhan Ik't. Belgin Doruk, dergi gzeli seilip sinemaya girdikten sonra, 1953'te de 'Trkiye Gzeli' seildi. ki gzellik el ele verince, 'Belgin Doruk' ad doruklara kverdi. Byle olunca da uluslararas bir futbol mann balama vuruunu yapma onuru, Belgin'e verildi. Olay, bizim, Trkiye'nin ilk gnlk spor gazetesi olan 'Trkiyespor'u kardmz gnlere rastlaynca, tabii frsat karmam ve hem gzel bir sinema yldz hem de 'Trkiye Gzeli' unvanlarnn duman stndeyken, kendisini gazetemizin sayfalarna konuk etmitik. Sporla magazinin yeni bulutuu gnlerde bu rportaj ok ilgi uyandrm, hayli sz edilmiti. MTHATPAA STADI'NDA O zamanki adyla Mithatpaa Stad'nda (imdiki Beikta nn Stad'nda) stanbul-Atina karmalar manda, dnemin
gzde futbolcular takmmzda yer alyordu. Belgin Doruk, tam santra yuvarlanda, Fenerbaheli Burhan Sargn'la Beiktal Blent Esel'in yannda topa vurmu ve ma balamt. Rportajda o an sorduumda, "nann," demiti, "Trkiye Gzeli seildiimin ilan edildii andaki heyecana benzer duygular iinde kaldm. stelik stadn ortasnda binlerce seyircinin nnde. Admla, soyadmla tempo tutuyorlar bir yandan... Bunlar duymann insan nasl mthi bir heyecana srklediini anlatamam. Bir de dnn futbolcular bu sporu yapmak iin zel ayakkablar giyiyorlar. Ya benim ayamdaki minnack, incecik ayakkabyla o kocaman topa ancak dokunabildim. Neyse ki anslymm, top yuvarlanverdi. O anda ne kadar sevindiimi ifade edemem. nk topu yerinden oynatamayacamdan korkuyordum." ANN BLYTH'IN FOTORAFI Belgin Doruk uurlu gelmi, onun verdii pasla stanbul karmas, 2 gol atm ve sahadan 2-0 galip ayrlmt. Daha sonra 'gzellik' zerine konumutuk Belgin Doruk'la. Trkiye Gzeli seildii iin elbette memnun olmutu. Ama sinema yarmasn kazanp da bir sanat dalnda ilerleme frsat bulduu iin daha mutlu olduunu ka kez belirtmiti. Sz gzellikten alnca, o sralarda gzellii dillere destan olan ve tm dnyada sevilen bir Hollywood yldznn, Ann Blyth'n fotorafn uzatmtk Belgin Doruk'a... Memnun mu, kzgn m, pek anlalamayan, ama mutluluu yine de gzden kamayan Belgin, yle bir yzme bakm ve "Siz de mi!" diye, adeta sitem etmiti. nk o gnlerde kendisini Ann Blyth'a benzetenler oktu. O ise, bu starn ok gzel olduunu ileri s-
ryor, "Ben onunla kyaslanabilir miyim?" diyordu. AYHAN IIK'LA

25 FLM
Yllar sonra bir karlamamzda, bu eski rportaj hatrlamtk. Frsat karmam, "Sevgili Belgin," demitim; "Ann Blyth unutuldu. Ama bak, sen yine doruktasn." Belgin Doruk ok film evirdi. Bata Antalya'nn nl Altn Portakal' olmak zere, ok sayda dl ald. Trk sinemasnn btn jnleriyle oynad. Zeki Mren'le, Sadri Alk'la, tm jnlerle barolleri paylat. Ama tabii Ayhan Ik'la krd rekor erilemezdi. Ik'la Doruk, 25 kadar filmde beraberdiler. YOLUM DOLMABAHE'YE DTNDE Gzel yldz, k kez evlendi. ki ei de nl sinema ynetmenleriydi. (nce Faruk Ken'le, daha sonra da zdemir Birsel'le...) Ardnda birbirinden tatl filmler brakarak aramzdan ayrldnda, daha 60 yana bile ulaamamt. 26 Martl995'te, 59 yanda veda etti yaama... Tanyanlar, filmlerini seyretmi olanlar, 'Kk Hanmefendi' iin aladlar. Trk sinemasnn unutulmayacak bir yldzyd gerekten... Bazen Dolmabahe Stad yaknndan geerken aklma gelir Belgin Doruk... Hani o ilk topa vurduu matan sonra kendisiyle yaptm rportaj var ya... O gn syledii sz gelir hatrma: "Siz ne diyorsunuz? Koca stadda futbolcularn arasnda topa vurduum ann heyecan, hatta korkusu, o kadar uzun sre devam etti ki... imdi inann, yolum Dolmabahe'ye dtnde, stadn civarndan geerken bile ayn heyecan duvuyorum..."
stteki fotorafta, Belgin Doruk (solda), Pola Morelli ile kendisine ilk dl kazandran 'ldren ehir' filminde, 1954'te. Solda ise Belgin Doruk'un en klasik 'Kk Hanmefendi' grntlerinden biri. Belgin Doruk, Cneyt Arkn ile 1965'te 'Satlk Kalp'te (sada) ve Orhan Gniray ile 1959'da 'Binnaz'da (altta).
Tarihe not dlecek lgn bir evlilik
Liz ve Richarcd'n beraberlii

Sinemann iki star Richard Burton ve Elizabeth Taylor'un frtnal evlilikleri, 20. yzyl tarihine not dmeyi gerektirecek boyutta uluslararas ilgi uyandrmt. Burton-Taylor evlilii, zerlerindeki binlerce gze ve ikinin ykc varlna ancak on yl dayanabilmiti.
HAMET TOPALOLU
K
Liz-Richard evlilii, 1964 ylnn Mart aynda, Kanada'nn Montreal kentinde gerekleti.
leopatra, "Diz keceksin" der. Antonius akndr: "Ne yapacam?.." Kleopatra kendinden emin bir ekilde tekrarlar: "Dizlerinin stne." Herhalde hibir aktris Elizabeth Taylor kadar iyi yanstamamtr Kleopatra'nn kibrini. Hibir aktris rolyle bu kadar zdelememitir ve hibir Antonius, Msrl kralieye beyazper-
de de bu kadar iten, bu kadar ak dolu gzlerle bakmamtr. Joseph Mankiewicz'in ynettii ve 1964'te Akademi'nin heykelciklerinden drdn alan Cleopatra (1963) filmi, tarihin kl akrtl derinliklerinden kopup gelen en trajik ak yksn sinemaya tayordu. Ancak Msrl kralieyle Romal generalin ak herhalde ilk kez bambaka bir iftin ihtiraslarnda geree dnyordu.
LK KIVILCIM Dev bteli filmin setinde ilk kvlcm ok da abuk kmad. Liz Taylor 30 yandayd ve drdnc evliliini srdryordu. Galli aktr Richard Burton ise hl iki kznn annesi ilk karsyla idi. Biri sinema dnyasnn hreti, dieri Shakespeare tiyatrosunun en gzde oyuncusu... ki dev birbirlerini ilgiyle szyor ama dostlarna alayc gzlemler aktaryorlard.
"Acemi bir k gibi benimle flrt etmeye alyor" diyordu Taylor, Burton'la ilgili fikrini soranlara. Burton'n gzel aktrisle ilgili yorumuysa daha kabayd: "Bayan meme!" ekim ilerledike alayn yerini hayranlk almaya balad. Ynetmen Mankiewicz, Cleopatra'nn setindeki almay 'iki kaplanla ayn kafese konmak' olarak tanmlyordu. kili arasndaki gelimeyi okyanus tesinden sezinleyen Elizabeth'in drdnc kocas arkc Eddie Fisher, Roma'ya namus bekiliine geldiinde, i iten gemiti. Hatta Richard Burton ilikinin koyulat bir anda karsna dnmekten sz edince 'la femme fatal' hap ierek intihara kalkt. Artk herkesin beklentisi, iinde olduu akn alevleri, setten dar tamt. Vatikan o dnemlerde tepki gstermekte evikti; Taylor' 'erotik dilencilik'le sulad. Ancak ok yaydan kmt.
MLYONLARIN BEKLED EVLLK
Taylor ve Burton 1966 ylnda, 'Kim Korkar Hain Kurttan' adl filmde birlikte oynadlar. Eletirmenler, bu filmdeki rollerinin, iftin kendi hayatlarna ok benzediini ne srdler (solda ve altta).
Milyonlarn bekledii evlilik sadece bir yl sonra, 1964 ylnn Mart aynda Kanada'nn Montreal kentinde gerekleti. iftin Boston'daki evlerine gelii Beatles konserlerinde rastlanan trde bir ilgi lgnlna sahne oldu. Eii gemeyi baardklarnda elbiselerinin ve salarnn paralarn ve hatta Liz'in bir kpesini kutsal kapnn dndaki gruhun ellerinde brakmlard. kisi de stard, ikisi de birok iliki yaamt; ama yine de aklar gerekti ve ateliydi; yani en azndan ilk dnemlerinde. Birbirlerinin yeteneklerinden etkilenmilerdi. Taylor kocasna teatral oyunculuunu kamera nnde nasl hafifletireceini, Shakespeare tonlamalarn nasl budayacan retti. Hepsinden nemlisi, yapmclardan dolarlar nasl koparacan. 10 yllk evlilikleri boyunca, birlikte ka-
zandklar para 50 milyon dolar civarndayd. TAYLOR-BURTON ELMASI Galli aktr karsna pahal, gz kamatran mcevherler almay seviyordu. Alkanlnn en pahal paras 69.42 kratlk bir elmast. Cartier bu elmas bir ak artrmada ald ve Burton hemen ertesi gn bu abartl
hediyeyi karsnn koleksiyonuna katt. Elmas 'Taylor-Burton' adyla hl dnyann en gzde elmaslar sralamasnda yer alyor. Taylor-Burton evliliinin en nemli sembollerinden biri de Meksika'daki evleriydi. Richard Burton, Puerta Vallarta'ya ilk kez 1963 ylnda 'iguana Geceleri' filminin ekimleri srasnda
Liz Taylor Cleopatra, dnm noktasyd

Elizabeth Rosemond Taylor, 27 ubat 1932'de Londra'da dodu. Daha on yana varmadan hrete giden yolu kefetti; daha dorusu yapmclar onu kefetti. 'Lassie Come Home' ve iki kk roll filmin ardndan eytann bacan 'National Velvet' filmiyle krd. Mickey Rooney'le birlikte oynad ve 4 milyon dolarn zerinde gie yapan filmdeki Velvet Brown rol ona ocuk oyuncular arasnda zirveyi salad. Rhapsody, Paris'i Son Grdmde, Fil Yry filmleri onu ocukluktan genlie tad. 1956'da sinema tarihinin ad sk anlan filmlerinden The Giant'de James Dean'e elik ederken gzellii seyircinin hafzasna kaznd. nce 'Rantree Country'le ardndan da Kzgn Damdaki Kedi' ile ve "Suddenly Last Summer'la kez Oscar'a aday oldu ancak Taylor'n Oscar zlemi, 1960'da 'Butterfield 8' filmiyle sona erdi. Hayatnn dnm noktas 60'larn en byk prodksiyonlarndan Cleopatra filmi oldu (sadaki fotoraf). Elizabet Taylor bu filmle hem bir milyon dolar cret alan ilk oyuncu oldu, hem de yaamnda nemli yer tutacak olan beinci kocas Richard Burton'la tant. Burton'la unutulmaz bir ifti canlandrdklar Kim Korkar Hain Kurttan (1966) filmiyle Oscar heykelciini ikinci kez kavrama ansn yakalad. Sonraki yllarda baardan ve vcudunun formundan uzaklat. 70'lerden itibaren fazla kilolar nedeniyle o sinemadan, yapmclar da ondan uzak durdu. Birok kez evlendi ve boand; srekli hastalklardan ikayeti oldu ama bunlarn iinde en ciddisi hi kukusuz 1997'de bir tmr nedeniyle geirdii beyin ameliyatyd. Taylor 1996'dan beri dul; drt ocuk ve dokuz torun sahibi. Taylor ve Burton, bir film setinde, dinlenme annda (altta); 1974'te, boandklarn akladklarnda (altta, en sada).
gitmiti. Aklarnn koyulat gnlerde -hl Eddie Fisher'le evli olan- Elizabeth Taylor, sevgilisini grmeye Vallarta'ya, Gringo Gulch'a gelince bu kk balk kasabas bir anda dnya vitrinine tand. Evlendikten sonra Gringo Gulch'da
bir yolun iki yannda karlkl iki ev aldlar ve bunlar pembe bir kpryle birbirine baladlar. Casa Kimberly bugn turistik turlarn urak noktalarndan. Birlikteliklerini perdeye tadklar onalt filmin ou evlilik-
leri kadar ses getirmedi. " Who is Afraid of Virginia Woolf ?" (Kim Korkar Hain Kurttan? / 1966) Burton-Taylor ikilisinin en baarl, ayn zamanda en 'manidar' almas oldu. ki star bir aylak, Mike Nichols ynetiyordu. Film, George ve Martha'nn evliliinde, 1950'lerin dardan mkemmel grnen ama ieriden atrdayan burjuva evliliklerini kyasya eletiriyordu. George ve Martha bir gece ziyaretlerine gelen gen iftin yannda birbirlerine kimi zaman kelime oyunlaryla kimi zaman kaba hakaretlerle saldrr, kimi zaman da arkadalarn taraf tutmaya zorlayan kk oyunlar sergilerler; ama bir yandan da sevginin hl var olduunu gsterirler.
EN BAARILI FLMLER
"Kim Korkar Hain Kurttan?" hem seyirci hem de eletirmenler tarafndan iftin birlikte oynad en baarl film olarak deerlendirildi. Tabii Burton ve Taylor' tanyanlar, aslnda iftin bir anlamda kendilerini oynadklarn dnyordu. Kavgalar, karlkl atmalar filmdeki boyutlara varmyordu belki ama yine de akrabalar, yakn
dostlar arasnda endie uyandryordu. ekimler iin otelde kalmalar gerektiinde odalarnn alt ve st katlarn da kapatyor, barlarnn aile ii bir olayn tesine tanmasn engelliyorlard. Burton'n kardei Graham'n hafzasna yerleen hakaretler arasnda, 'koca yn' ve 'iman fahie' gibi ar szler de vard. Ancak evliliin sonunu getiren, tartmalar veya hakaretler deil iki oldu. Burton, babas barda lm bir iki merakls olarak gnde bir ie votkay devirebiliyordu ve alkolle olan terik-i mesaisinde hibir zaman yalnz kalmyordu. Tabii te yandan 72'den itibaren ad Nathalie Delon, Genevieve Bujold gibi, ou rol arkada, gen kadnlarla duyulmaya balaynca kutsal atnn altnda salam kolon kalmad. BURTON, BOANMAYI
NASIL AIKLADI?
sahte bir kanser krizi yaratt. Basn hem bu endieye hem de Liz'in ak mektuplarna arac oldu. 75 Ekim'inde Botswana'da tekrar evlenirlerken adam kadna bir daha hayat boyunca azna iki koymayacana sz veriyordu. Taylor szn tutulup tutulmadn gremedi; ikinci evlilik denemeleri sadece drt ay srd. Boanmann hemen ardndan iki star anslarn yeni evliliklerde denedi. TAYLOR'IN RVANI Richard Burton drdnc karsyla evliyken bir Austos gn, 1984'te uyku halindeyken yaama gzlerini yumdu. Eski e Liz Taylor, lm haberini alnca snr krizleri geirdi ve isterik davranlar ona nianls Meksikal avukat Victor Luna'y kaybettirdi. Akna bir gle gle diyebilmek iin Galler'deki cenaze trenine gitti; ancak son e Sally Hay, nl aktrisi tren esnasnda kap dar etti. Taylor rvan Londra'daki byk trende en n sraya eski kocasnn ikiz kzlaryla birlikte oturarak ald; ama Hay'i kmsediini ge anlad. Beinci e,
1974'te, yine manidar bir gnde, Amerika'nn Bamszlk Gn'nde boandklarn akladlar. Burton gazetecilere yapt aklamada, kinayeli bir tebihi tercih etti: "ki dinamit lokumunu srekli birbirine arpyorsanz patlamayacaklarn ummazsnz herhalde." Sansasyon medyada en az evlilik haberleri kadar byk yer kaplad. Ara sra ucundan gsterilen kirli amarlar, gizlenmi ilikiler, iftin geleceine dair speklasyonlar geometrik ekilde oald. Boanmann ardndan mcevherler ve Meksika'daki ev Elizabeth Taylor'a kald. Ancak gzel aktris daha bir yl bile gemeden kavgac kocasn zlemeye balad.
LZ'N AK MEKTUPLARI
aklar dnya kamuoyuna mal olmu bu ikiliyi hi deilse br dnyada ayr tutabilmek iin Burton'n svire'deki mezarnn yan bana rezervasyon yaptrd. Tabii bugn kimse Sally Hay ismini hatrlamyor; ama Burton'un Lz'e duyduu eliki dolu ak ve iftin durumunu en iyi zetleyen szlerini unutmuyor: "Nedendir bilmem, dnya bizim gibi iki lgnla ok elendi."
Liz Taylor ve Richard Burton, zel hayatlarnn tersine, film ekimlerinde ok uyumlu idiler (stte).
Richard Burton: Oscar kazanamad

Richard Walter Jenkins Jr., 10 Kasm 1925'te Galler'in Pontrhyfden ehrinde bir madencinin olu olarak dodu. Gen Jenkins'i sanata iten, okul mdr Philip Burton oldu (sanat daha sonra kendisine Oxford'dan burs temin eden hocasnn soyadn ald). 1948 ylnda evirdii Dolwyn'nin Son Gnleri filmiyle sinemaya ilk admn atan aktr yine bir tiyatro oyunuyla, 'The Lady Is Not For Burning'le nam yapt. Dnemin en ok ne kan Shakespeare oyuncularndan olarak isim yapmas ve zellikle de Broadway vitrinine Camelot mzikalinin Kral Arthur'u olarak kmas onu Hollywood'un da ilgi oda haline getirdi. Cleopatra'yla sinema dnyasnda ve kadn hayranlarn kalplerinde nemli bir kale fethetti. Sahnede Hamlet'i sinemada Becket'i oynad ancak ismi daha ok V.I.P.s (1963), The Sandpiper (1965), Kim Korkar Hain Kurttan (1966) ve The Taming of the Shrew (1967) filmleriyle duyuldu. Evlilii ve ikiye dknl oyunculuundan ok konuulur oldu. Burton hibir zaman Oscar dl kazanamad. 5 Austos 1984'te svire'deki evinde yaamn yitirdi.
Taylor yemden evlenmek istiyordu ancak Burton'n niyeti yoktu. Liz Taylor vazgemeye niyetli deildi; kt bir Afrika turunda sadece 24 saat sren
Tiyatro karikatrleri gelenei

Bir dnem, tiyatrocular mizah dergileriyle epey i ie idiler. rnein Diyojen'i karan Teodor Kasap Efendi, ayn zamanda bir oyun yazaryd. Tiyatro karikatrleri gelenei de bu yolla gelimiti.
gnmzdekinden daha geniti. Ayrca o dnemin yazar ve gazetecileri, ayn zamanda oyun
yazarydlar .
METIN AND
Bedia Muvahhit (stte) ve ei Ahmet Refet Muvahhit'in (sada) karikatrleri. Altta ise 1924 ylnda sahnelenen 'stanbul Havas'nda Darlbedayi sanatlar.
enebilir ki Tanzimat'la birlikte, basn ve Bat tiyatrosu, el ele balamtr. El ele diyorum; nk basnla tiyatro arasnda sk bir iliki vard. O zaman Trkiye'de yaymlanan Trke, Franszca, Ermenice, Rumca gazete ve dergiler sayfalarnda tiyatroya geni yer ayryorlard. yle ki, bu yer,
rnein Namk Kemal, Ahmet Mithat Efendi, Ali Bey, brahim inasi, Ebzzya Tevfik ve bakalar... Bunlar ayrca tiyatro iine de girmilerdi. Bu arada, dergi gibi kan mizah gazeteleri vard. Kendisi de oyun yazar olan Teodor Kasab Efendi, nce Rumca ve Franszca, sonra haftada gn Trke yaymlanan Diyojen'i karyordu. Daha sonra Hayal dergisini karmaya balad. Bu derginin Rum-
cas da Momos adyla yaymlanyordu. Gene tiyatro yazar olan Agop Baronyan da Trke baka bir mizah gazetesi yaymlyordu, ad Tiyatro olan bu gazetenin, Tadron adyla ikinci bir nshas da vard. Bunlar tiyatroyla ilgili karikatr, yaz, haber ve eletiriler yaymlyorlard. Bu dergiler hakknda, bir baka yazmzda daha ok bilgi vereceiz. Tiyatro karikatrleri gelenei gnmze kadar gelmitir. Byk karikatr ustas Cemal Nadir'in byle ok karikatr vardr.
rnein 1940'l yllarda yaymlanan tiyatro ve sinema dergisi Perde ve Sahne'de yapt karikatrlerle Cemal Nadir, bir konu evresinde, tam sayfa 6 izim sunmutur. Bunlarn balklar yledir: Yldzlar, Tiyatro Mekteptir, Bizde Artist Olmann 6 art, Tiyatromuzun Rakipleri!, Marifetli Artistler! Burada setiimiz karikatrler ise 40'l yllarn belli bal sanatlarnn karikatrleri. nem srasna gre en bilineni, Muhsin Erturul'dur. Gen yandan lmne kadar kendisini tiyatroya ve sinemaya adamtr. Sinema ve tiyatroda oyuncu ve ynetmen; tiyatro yneticisi, oyun yazar ve evirmen olarak, ok ynl bir sanatdr. Onun baka karikatrleri de vardr. Ahmet Refet Muvahhit ve Bedia Muvahhit iftinin, oyuncu, oyun evirmeni ve uyarlaycs olarak tiyatroya byk hizmetleri olmutur. 1893 Kuds doumlu olan Ahmet Refet Muvahhit, tiyatroya ilk admn 1980'de att. eitli topluluklarda yer ald. lm yl 1927'ye kadar, Darlbedayi'de alt. 1921 'de Bedia ile evlendi. Bedia Muvahhit'e gelince, o Cumhuriyet'in ilan ylndan balayarak lmne kadar, Trk tiyatrosunun ba kadn oldu. Gerek tiyatroda, gerek sinemada baarlar ok byktr. Franszca ve Rumcay iyi biliyordu. Franszcadan pek ok oyun evirmi ve uyarlamtr. Yunanistan'da sahneye km, ok beenilmitir. Kendisine lmnden nceki yllarda pek ok nemli dl verilmitir. Sadi Fikret (Karagzolu) da
rollerinde yaratc bir sanatyd. Merutiyet'in ilanndan az nce sahneye km, eitli topluluklarda almt. Sonra Darlbedayi'ye girdi. Sadi Fikret'in nemli bir katks, 1923'te Milli Sahne'yi kurmu olmasdr. Anadolu'yu dolayordu. Atatrk, 1923 Temmuz'unda Sadi ve iki arkadan zmir'e ard. Atatrk, daha Cumhuriyet'in ilk ylnda, tiyatronun bir kamu hizmeti olduu ve kamu eliyle korunmas ve desteklenmesi gerektiine inanyordu. Bunun iin, Sadi Fikret'le grt. Geri bu giriim uzun mrl olmamt, ama gene de Devlet Tiyatrosu'na ilk admd. Ankara'daki devlet ileri gelenleri, gazeteci ve sz sahibi kiiler, Cumhuriyet'in ilk ylnda 'Trk Tiyatrosu'nu Himaye Cemiyeti' ad altnda bir dernek kurmulard. Dernein destek verdii tiyatro, Sadi Fikret'in Milli Sahne'siydi. Topluluun repertuvar saptanm, bir de oyun yarmas almt. Sadi Fikret'in sayfamza aldmz karikatr, onu 'Hisse-i ayia' adl oyunda, Bican Efendi rolnde gstermektedir. Oyun, bnrrefik Ahmet Nuri Sekzinc'nin, Riche'in bir komedyasndan Trk yaamna uygulad bir yapttr. Oyun ilk kez, o zamanlarn en nemli topluluklarndan Donanma Cemiyeti Tiyatrosu'nda, 1914'te oynanm, ondan sonra birok topluluk tarafndan da sahnelenmitir. Hele Sa-
di Fikret'in oynad Bican Efendi rol, ona byk n salamtr. yle ki, o oynad zaman, tiyatro hnca hn doluyordu. Yzlerce kez oynanm, gnmze kadar hep halkn sevgisini kazanm, gnlleri fethetmiti. Oyun Darlbedayi repertuvarna alnnca, Muhsin Erturul, tiyatroda byle maskaralklarn oynanamayacam sylemi, bnrrefik ve Sadi ile kavga etmi, ei az bulunur deerli sanat Sadi Fikret'i 'serke' diye niteleyerek tiyatrodan kovmutur. Bu davran, Muhsin Erturul'un deerleri harcama tavrnn ne ilki, ne de sonuncusuydu. Sanki seyircinin anlam veremedii zensiz evirilerle, niteliksiz Shakespeare gsterimleri ok 'nitelikli' imi gibi!..
Vasfi Rza Zobu, Musahipzade'nin 'Aynaroz Kads'nda, em'i Molla rolnde (stte). izgilerle Muhsin Erturul (stte, solda) ve Knar Hanm (solda). Altta, 'Bican Efendi' rolndeki Sadi Fikret'in bir karikatr.
Michael Douglas' yaratan dizi
San Francisco Sokaklar

1972 ylndan itibaren tm dnyada olay yaratan 'San Francisco Sokaklar', 15 Ekim 1979'da TRT ekranlarna geldiinde, Karl Malden ile Michael Douglas'n baarl oyunculuklar ve dizinin srkleyici yks, izleyicileri hemen kucaklayverdi.
izleme frsat bulduumuz 'San Francisco Sokaklar' dizisi ekrana gelmiti. 'McMillan ve Kars'nda olduu gibi, bu dizide de San Francisco sokaklarnda srdrlen sulu avn ilgiyle izlemitik. 'Kaak' dizisinin yapmcs Quinn Martin'in ABC televizyonu iin evirdii dizi, dnya televizyonlarnda ilk kez 1972 ylnda yayna girdi. O gnden itibaren de en baarl polisiye dizilerden biri oluverdi. nl ynetmen Elia Kazan'n Hollywood'a kazandrd, sinema dnyasnn baarl oyuncusu Karl Malden, dizinin bir numaral kahraman, emniyet amiri, dedektif Mike Stone roln, yedi yl aralksz srdrd. nl aktr Kirk Douglas'n olu Michael Douglas ile baarl bir ikili oluturan aktr, San Francisco Emniyet Mdr McMillan gibi yakkl bir erkek olmamasna ramen, sevimlilii, olaylarn stne gitmekteki ustal, insancl tutumu ve sululara kar acmaszlyla milyonlara kendini sevdirmiti. 1951'de 'htiras Tramvay'ndaki oyunuyla Oscar kazanan nl aktr, kariyerinin son dneminde ynetmenlik de yapmt. Bir zamanlar Hollywood'un yakkl hovardas olarak tannan Michael Douglas, yakkl, sevimli ve de yetenekli bir polis
AYDN EROL
Michael Douglas ve Karl Malden, 70'lerde, San Francisco sokaklarnda karmza kyorlard!
topra altndr' deryor. nce 'McMillan ve Kars' dik. Amerikal TV yaisimli dizide, San Francisco'da pmclar ise ayn sz i ilenen cinayetleri, yaplan soySan Francisco iin sy- i gunlar, dndrlen dalavereleri lyorlar. Yokular, tramvaylar izlemitik TRT ekranlarnda. ve daha birok zelliiyle gerDaha sonra da, 1972'den itibaekten stanbul'a benzeyen San ren, tm dnyada yaymlanan Francisco, yllardan beri TV yaama lkemizde 1979 Ekim'inde
iz,
'stanbul'un ta
pmclarna milyonlar kazandr-
Dizide, kim kimdir?
Emniyet Amiri Mike Stone Dedektif Steve Keller Jeannie Stone Dedektif Dan Robbins David J. Farr Emniyet Amiri Lessing 1 0 0 Popler TARHPolis /Mart 2001 Haseetan
Karl Malden (1972-1977) Michael Douglas (1972 - 1976) Darleen Carr (1972-1977) Richard Hatch (1976-1977) Robert Wagner Lee Harris Vie Tayback
olarak dizide rol ald. Daha nce evrilen dizilerin ounda, barolleri paylaan sanatlar arasnda kan anlamazlklarn dizileri tehlikeye drdn biliyoruz. Baroldeki sanatlar zamanla birbirlerine oyun kaptrmak endiesine kaplp, diziden ekilmeyi yeliyorlard. Ama Karl Malden ile Michael Douglas'n beraberlikleri, 1977 ylna kadar srd. O yl 'Guguk Kuunun Yuvasndan Bir Ku Utu' filminin yapmcln stlenen Michael Douglas, bu filmin Oscar dl kazanmas zerine, oyunculuu bir yana brakp yapmclkta karar klnca olan, San Francisco Sokaklar'na oldu! Gen aktr, diziden ayrld. Yapmclar, Michael Douglas'n yerine baka bir oyuncu atarken, senaryoda bir deiiklik yaptlar. Michael Douglas'n baka bir greve atand belirtildi ve onun yerine dedektif Dan Robbins'in Karl Malden'e elik etmesi kararlatrld. Michael Douglas'n canlandrd dedektif Steve Keller, kriminoloji dalnda bilimsel almalar yapm, yetenekli bir uzmand. Gen aktr Richard Hatch'in canlandrd dedektif Dan Robbins ise, gvenlik rgtnn en alt kademelerinden balayp bileinin hakkyla ykselen cesur bir dedektifti. 45 dakikalk blmler halinde ekilen dizi, her blmde, baka bir olay ieriyordu. Dizinin ba kahramanlar Karl Malden ve Michael Douglas, soluk kesici servenlerden sonra blmn sonunda sulular yakalayp adalete teslim ediyorlard. Bu tr diziler zamanla tekdze oluyor, izleyiciler birbirine benzeyen olaylar izlemekten sklyorlard. Ama San Francisco Sokaklar iin byle bir durumun sz konusu olamayaca
daha dizinin en bandan belliydi. San Francisco Sokaklar dizisi yayna girdii gnlerde, dnemin en ok okunan televizyon dergisi TV'de" Gong'ta, "Bu dizi 'Baretta'nn pabucunu dama attracaa benzer. Bugne kadar izlediimiz polisiye diziler arasnda 'San Francisco Sokaklar' kadar hareketli ve soluk kesici bir dizi izlemediimizi de ileri srebiliriz. Karl Malden ve Michael Douglas, baarl oyunlaryla bizlere 'Baretta'y da, 'Kadn Polis'i de, hatta ve hatta Emniyet Mdr McMillan' da unutturacak" deniyordu. Dnya televizyonlar arasnda halen etkinliini srdren Hrzu dergisinin, dizi hakkndaki yorumu da hemen hemen benzer bir ekildeydi: "Yllarn aktr Karl Malden, 'San Francisco Sokaklar' dizisiyle zirveye ulat. irkin ama sevimli aktrn San Francisco Sokaklar'nn altn stne getiren dedektif rolyle Emmy dl'ne aday gsterilmesi bouna deilmi meer. Dizide kalabalk bir konuk sanat kadrosunun rol almas bizce San Francisco'nun baarsndaki en byk etken."
Hollywood'un hovardas
Son dnemde Catherine Zeta Jones'la yapt evlilikle gndeme gelen yllarn oyuncusu Michael Douglas, 1972-1976 yllar arasnda oynad San Francisco Sokaklar dizisiyle Trk televizyon izleyicisinin gnlnde taht kurmutu. Bu yllarda oyunculuunun olgunluk dnemini yaayan 1944 New Jersey doumlu Michael Douglas, o dnemde Hollywood'da frtnalar koparan nl aktr Kirk Douglas'n olu olarak ilk baarlarna imza atmt. Cast a Giant Shadow (1966) filmiyle 22 yanda Hollywood'a merhaba diyen gen Michael, San Francisco Sokaklar dizisine kadar, filmlerin sradan oyuncular arasndayd. Ancak bu diziden sonra yldz bir anda parlayan Michael Douglas, 'Guguk Kuunun Yuvasndan Bir Ku Utu' filminin yapmcln stlenip bir de Oscar kazannca yapmcla devam karar ald. Diziden ayrlan Michael Douglas'n sinema yaam, bu tarihten itibaren inili kl bir grafik izledi. 'Kirk Douglas'n olu' olarak sinema dnyasna giren Michael Douglas, zaman zaman evirdii ve tm dnyada ses getiren sinema filmleriyle bu tanm deitirip, Hollywood'da ykselmesini salayan babasnn isminin, 'Michael Douglas'n babas' olarak anlmasn salad. nl aktrn ses getiren filmlerinden bazlar unlar: Oyun (The Game, 1997), Hayalet ve Karanlk (The Ghost and the Darkness, 1996), Temel gd (Basic Instinct, 1992), Taciz (Disclosure, 1994), Kara Yamur (Black Rain, 1989), Nil Maceras (The Jewel of the Nile, 1985).
Popler TARH /Mart 2001 1 0 1
Trk sinemasnn 'bandaki' adam

Trk sinemasnn nereden gelip nereye gittiini merak edenler iin nemli bir isim Fuat Uzknay... Trk sinemasnn 'bandaki' adam derken, sakn arp aldanp da onu Kltr Bakan sanmayn! 29 Mart 1956 tarihinde aramzdan ayrlan Uzknay'n en nemli zellii, Trk sinema tarihinin ilk filmini ekmi olmasdr. 1914 ylnda Ayastefanos'ta (Yeilky) bulunan Rus antnn ykln anlatan bu filmin en ilgin zellii, dakika hesabyla deil, o zamann artlar iinde, metre hesabyla ekilmi olmas. Bu 150 metrelik filmden yola kan sinemamz, bugnlere geldi. Her ne olursa olsun, kimilerine gre aslnda hi ekilmemi olan, kimilerine gre ise arivde kaybolan bu filmi eken Fuat Uzknay' rahmetle anmak gerekiyor. www.replik.8m.com/yarim.htm www.kultur.gov.tr/kultursanat/sinema/sinemal.html
alnanlar duyabilseydi!
Ludwig Van Beethoven, 57 yanda ldnde, n lmeden nce dnyay saran ender bestecilerden biriydi. Ne yazk ki son zamanlarnda kulaklar duymuyor, bestelerini gzlerinin nnde uuan notalar yardmyla yapyordu. Sizin iin, byk ustann adna internette hazrlanm ilgin kaynaklardan rnekler vermek istiyoruz. Hi bou bouna Beethoven'le ilgili bilgi alabilmek iin, 'beethoven.com' ya da '.net' gibi isimler denemeyin. Artk masa, sandalye kadar jenerik hale gelen Beethoven hakknda en nemli bilgiler amatr sayfalarda var. www. midiman92. freeserve. co. uk/ beethoven.htm sangha.net/messengers/beethoven. html
En uzun yry
Belki de 1900'l yllara adn yazdran, onu en iyi aklayan insan Ghandi oldu. Bir tarafta 'stnde gne batmayan' bir imparatorluk... Dier tarafta, kemikleri saylacak kadar zayf, her eye, tm skntlara ramen hibir zaman gl eksik olmayan bir yz, yuvarlak gzlkler ve beyaz bir kyafet. Mahatma Ghandi, belki de iinde iddet tamayan direniin yaratcs ve en nemli uygulamaclarndan biri oldu. Onun iin 'filozof dediler; nk yaptklar salt eylemden teye geerek ardndan gelen Martin Luther King ve Mandela gibileri iin k oldu. Ghandi 12 Mart 1930 ylnda, 'Byk Yry' diye adlandrlan bir direni hareketi balatt. Sadece tuz tekeline kar yryor gzkyordu. Ama bunu, kimseye reklam etmeden, kendi bana ve 300 mil boyunca yapt. Halk nce ona bakt, sonra ardndan geldi, en sonunda ise yanna geti. Kitabnda felsefesini, 'doruluun gcne tutunma' olarak aklayan Ghandi, pasif direnii 'zayf olann en nemli silah' olarak tanmlyor. Size nerimiz, Ghandi iin tantmn yaptmz sitelere derinlemesine bir gz atmanz. Onun kimlere ilham kayna olduunu, kimleri dize getirdiini izleyin. www.eecs.uic.edu/~atalathi/gsands.html dwardmac.pitzer.edu/Anarchist_Archives/bright/gandhi/Gandhi.html www.geocities.com/CapitolHill/Lobby/8522/gand_eng.html www.mahatma.com
1 0 2 Popler TARH/ Mart 2001
Almanya'da da 'kral' oldu

Trk sinema tarihinin en ok tartlan isimlerinden biri olan, 'irkin Krallndan sinemaclna kadar birok eyi tartlan Ylmaz Gney, 3 Mart 1971 gn Almanya'da 'Sr' filmiyle byk dle layk grlmt. Tabii ki ald dller bununla da bitmiyor: 'Yol' filmiyle de Fransa'da, Cannes Film Festivali'nde byk dl alan Gney, belki de bu ekilde, 'her eyden nce halk iin film yapan bir sinema adam' olduunu kantlad. Ne yazk ki 'irkin Kral' internette, yaad gibi ses getiren bir hayat sremiyor. 1984 ylnda hayata gzlerini kapayan Gney'in, bir elin parmaklar kadar bile zel sitesi yok. Birka sinema sitesi ve merakllarn yazd birka kk dipnot iinde bulabiliyorsunuz onu. Gney hakknda fikir savalarna girenlerden dileimiz, bunlar internette de ifade etmeleri. Belki bu ekilde, onu sadece Trkiye'nin, Berlin'in ya da Cannes'n deil, 'internetin kral' haline getirebiliriz. te Gney'i anlatan adreslerden birka: www.sinefil. org/yilmazguney www.yilmazguney.org www.yilmazguney. net
Tom Amca ld m?
Her ne kadar u sralar szde Ermeni soykrmndan bahsediliyor olsa da Amerika, yzlerce yl ncesinin hesabn hl verebilmi deil. Afrika'dan balk istifi getirilen kleler, insan yerine konmak iin hl byk uralar veriyor. Srf derisinin rengi iin dvlen, hor grlen, seemeyen, seilemeyen insanlarn grntleri, ok deil, 1940'l yllarn bana kadar, Amerika'nn gnlk hayatnn 'sradan' bir paras halindeydi. Tom Amca'nn Kulbesi isimli yapt, bu anlamda dikkatlice okunmas gereken bir insanlk dram gibi duruyor karmzda. 1851 ylnda yazlan bu kitap, 20 Mart 1853 ylnda sahneye kondu. Hatta yazar Harriet Beecher Stowe, 1854 ylnda bu oyunda bizzat rol ald. Kitabn tamamn okumak isteyenler yapt, www.mdarchives.state.md.us/ecp/10/223/0001/ html/OOOlOOOO.html adresinden bulabilirler. www.iath.virginia.edu/utc jefferson. village. virginia.edu/utc/
Fizik kurallar yetim kald

Bilim tarihinin en byk yanlglarndan biri belki de Newton, elma ve yerekimi hikayesi. Hani aacn altnda uyurken kafasna elma dyor ve Newton yerekimini buluveriyor... yi de o zaman astronomi alannda yapt bulular iin hangi meyvenin yardm gerekti? Ya matematik alannda? Onu tm zamanlarn en nemli bilim adam olarak adlandranlar, bu hikayeyi sanld kadar ok sevmiyor. Modern fiziin kurucusu sfat, ngiltere tarihinin en nemli devlet adamlarndan biri olup dnyaya yn vermesini glgelese de tm yaadklar ve dndkleriyle Newton, yeni bir dneme damgasn vurdu. Birok kaynakta, hayata geirdii teorilerine harcad vaktin en az birka katn, 'kt niyetli dier bilim adamlarna kar' kendini savunmakla geirdii syleniyor. 20 Mart 1727'de aramzdan ayrlan Sir saac Newton iin verdiimiz adreslere bir gz atmanz neriyoruz. Siz Newton'un sk bir din adam ve simyager olduunu, simya adna yaptklarnn hl tam olarak zlemediini biliyor muydunuz? www.newton.cam.ac.uk/newtlife.html www. treasure-troves. com/bios/Newton.html members. tripod. com/gravitee/
Halk Yap Sanat Cengiz Bekta Literatr Yaynclk 160 sayfa
Eksik Talar Yiit Bener Om Yaynevi 384 sayfa
Ia Sarlmak Michael Ignatieff eviren: Emrah akmak Everest Yaynlar 212 sayfa
m
Haremde Bir Venedikli Ylmaz etiner Remzi Kitabevi Yaynlar 262 sayfa
Yaam Zaten Bir Trophy Akgn Tekin Doan Kitap 474 sayfa
19. Yzylda ZMR'DE YAAM
Bir asr nce izmir

Eer ylba zeri zmir'de baz kahvelere giderseniz, piyango bileti zerinden, ayn numaralarla zel ekililer yapldna tank olabilirsiniz. Hibirimizin aklna o ekililerin ilk kez ne zaman yapld gelmez; daha dorusu merak etmeyiz. Ama bilinen o ki, bu tr ekililer, 19. yzyln ilk yarsndan itibaren zmir'de hep yaplyordu. Yzyl nceki bu ve benzeri sosyal yaam rneklerini; giyim kuam ve moday; gsteri ve dinleti etkinliklerini, kltr sanat programlarn, aznlklar; kutlamalar merak ederseniz Rauf Beyru'nun kitabna bir gz atn, deriz. te kitaptan kck bir ayrnt: 17. yzyln ikinci yarsnda zmir'e gelmi bir seyyah gzlemlerini bakn nasl anlatyor: "Amma bu ehrin su ve havasndan olacak, ylesine afet-i devran bulua ermemi kefere dilberleri vardr ki, kakllerini savurduka, gren aklarn akllar o gzelim salar gibi perian olur." 19. Yzylda zmir'de Yaam, Rauf Beyru, Literatr Yaynclk
Dr. Jivago
Bugn krkl ve daha yukar yalarn srenler, Boris Pasternak'n o nl Dr. Jivago'sunu ve romandan uyarlanan ayn adl filmi ok iyi hatrlarlar. 60'l yllarda "Dr. Jivago" roman best-seller listelerini uzun sre igal etti. Filmi pek ok sinemada haftalarca gsterimde kald. 0 zamanlar romann zgn basksnda yer alan, ancak Trke evirisinde "es" geilen 17. blm, geen hafta iinde Genda Yaynlar arasnda kt. Kitabn ad: Dr. Jivago'nun 17. Blm. Evet, imdi bu roman okumak isteyenler iki kitap birden almak zorunda. Trke baskdaki 16. blm bitirdiinizde, bu kitab okuyarak Dr. Jivago'yu tamamlayacaksnz. Ne mi var bu blmde? Roman kahramannn azndan yazdrlm ve romann iindeki olaylara gndermeler yapan iirler var. Asl kitaptan bamsz, bir iir kitab gibi de okuyabilirsiniz. Dr. Jivago'nun 17. Blm Boris Pasternak evirenler: K. Miziev-A.Necdet Genda Yaynlar
Amerikan belgelerinde neler var?

Kurtulu Sava yllarn ve hemen sonrasn Amerikal grevliler ve istihbarat uzmanlarnn gznden renmek isterseniz Orhan Duru'nun kitabna bir gz atmanz tavsiye ederiz. Duru, yzden fazla mikrofilm rulosunu taram, o dneme ait olan belgeleri tasnif etmi ve 'bir tarih yapt' karm ortaya. Kitaptan rendiimize gre Amerikallar, Mustafa Kemal ve arkadalarndan nceleri "asi" diye sz ediyor, giriilen mcadeleyi "ayaklanma" olarak niteliyorlar. Ne var ki daha sonra onlara "milliyetiler" diyor, gelecekteki Amerikan karlar adna eitli hesaplar yapyorlar. Birok tarih kitabnda bulamayacanz ayrntlar var Duru'nun almasnda. Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiye'nin Kurtulu Yllar Orhan Duru Trkiye Bankas Kltr Yaynlar
1 0 4 Popler TARH /Mart 2001
MRT BALABANLILAR
Nar Aacnn Glgesinde Tank Ali eviren: Mehmet Harmanc Everest Yaynlar 274 sayfa
Vasilaki Kargopulo
Konuan nsan Can Grzap Yap Kredi Yaynlar 156 sayfa
Matematik Masallar Armand Herscovici eviren: Ercment Akad Gncel Yaynclk 310 sayfa
Matbaalar, kitaplar, gazeteler..

Aratrmac Alpay Kabacal, zengin grsel malzemeyle ssledii almasnda basn ve basn sanayiinin Trkiye'deki gelimesini balangtan gnmze kadar yanstmay amalyor. Trkiye'deki ilk matbaalar; ilk Trk basmevinin kurulu yks; ilk gazete Takvim-i Vakayi 'nin yaynlan; ilk resim ve fotoraf basklar; nemli basn kiilikleri ve daha pek ok tarihi belge ve bilgi var Kabacal nin kitabnda. Gazeteciliimizin ve yaynclmzn geliim srecini merak ediyorsanz... Balangtan Gnmze Trkiye'de Matbaa, Basn ve Yayn Alpay Kabacal Literatr Yaynclk
Bahattin ztuncay'n kl krk yararak, uzun bir aratrma srecinden sonra ortaya kard "Vasilaki Kargopulo: Hazreti Padiah'nin Serfotoraf" adl almas, fotoraf tarihimiz asndan son derece nemli; bir o kadar da ilgin bir yapt. ztuncay, Amerika'dan Avusturya'ya; Fransa'dan talya'ya uzanan zahmetli bir aratrma sreci sonunda Osmanl fotoraf tarihinin en nemli ismi Vasilaki Kargopulo'nun ektii fotoraflara ve yksne ulamay baarm. 1879 ylnda Sultan II. Abdlhamid tarafndan resmi saray fotorafs olarak atanan Vasilaki Kargopulo, ounluunu 1879-85 yllar arasnda ektii Osmanl hanedan yeleri ve devlet grevinde bulunan nemli asker, sivil kiilerin portreleriyle yakn tarihimize katkda bulunmu bir sanat. ektii fotoraflar o kadar beenilmi ki, Sultan II. Abdlhamid 1886 ylnda onu, gzel sanatlar dalnda verilen "Sanayi Madalyas "yla dllendirmi. Bylesine nemli bir sanatnn nasl olup da yzyldan fazla bir sre, tarih sayfalar arasnda sakl kaldna aryor insan. Dnebiliyor musunuz; Kargopulo 1850'den 1886 ylna kadar tam 36 yl fotoraflk yapyor, o yl vefat ettiinde defin ilemleri padiah iradesiyle devlet tarafndan stleniliyor; (hatta eine ender rastlanan bir uygulamayla II. Abdlhamid 12 gn sonra onun yerine olu Konstantin Kargopulo'yu atyor) ve biz bu insan hakknda bugne kadar hemen hibir ey bilmiyoruz. Kargopulo, bata da belirttiim gibi, daha ok portre almalaryla ne kavumu. Ama manzara ekimleri ve kentin mimari eserlerinin belgelenmesi iin de alm. Yldz, Beylerbeyi saraylaryla Gksu Kasr'nn hemen hemen btn i blmlerinin fotoraflarn ekmi. En ilgin almasysa "Ksmi Ay Tutulmas" fotoraf. Bahattin ztuncay onun panorama tekniine de son derece hakim olduunu belirtiyor. Renkli bir sanat yaam olduunu rendiimiz Vasilaki Kargopulo, fotorafl sayesinde Osmanl imparatorluunun 'polisiye' tarihinde de bir "ilk"i gerekletirmi: "1884 Nisan'nda Sultan II. Abdlhamid'in emriyle Zaptiye Nazr Kamil Paa, nezaret binas iinde bir fotoraf atelyesi kurmakla grevlendirilmiti. Bu fotorafhanede stanbul hapishanelerinde bulunan tm mahkumlarn fotoraflarnn ekimi yaplacakt. ekilen bu fotoraflarn sabka dosyalan haline getirilerek btn karakollara datlmas ve bu sayede de ayn sabkallarn ileride tekrar su ilemeleri halinde kolaylkla kanun karsna karlmalar hedeflenmekteydi. Bu fotoraf atelyesinin ynetimi ve sorumluluu Vasilaki Kargopulo'ya verilmiti." Vasilaki Kargopulo iin pek de elenceli olmayan bu i gerekleti mi bilmiyoruz, ama o ok daha enteresan ve baarl ilere imza atarak 1886'da ani bir kalp rahatszl sonunda hayata veda etmi. Ge de olsa gmna kan fotoraflar grlmeye deer.
Anadolu uygarlklarna bak

plak gzle belki de hi farkedemeyeceiniz, gemi uygarlklara ait eserler ve Grol Szen'in iirsi metni... "Bulutlarn Altndaki Uygarlk" kitab iin ksaca bu tanmlamay yapabiliriz. Ama yalnzca bu kadarla kalmyor bu albm-kitap: Anadolu'nun binlerce yllk tarihinde birbiri zerine gelen uygarlklarn gizeminin peine de dyor; bilinmeyenin karanlyla, bilinenin nda farkl bir tarih ortaya karyor. Ali Konyal'nn ektii fotoraflar ve grafik sanats Erkal Yavi'nin yorumu grlmeye deer. Bulutlarn Altndaki Uygarlk Anadolu Grol Szen Trkiye Bankas Kltr Yaynlar
ki savan anlar bir arada yayor...
Boazda bir Alman ehitlii

Tarabya srtlarndaki ehitlikte, Trk-Alman askeri ibirlii tarihinin nemli simalarnn yan sra, imparatorluun eitli yerlerinde savarken hayatn yitirmi yzlerce asker yatyor.
MURAT KK
A
stanbul'da, Tarabya srtlarnda, Alman Bahesi'ndeki ehitlikte bir anma gn.
nton Farber, 9 Ekim 1918; Alman ordusunda telgraf. Heinrch Hhnke, 20 Nisan 1917; stavu. Elisabeth von Gagern, 2 Mays 1916; hemire. Georg Hammerschmidt, Ernst Hans, August Wulft ve dierleri! Kimi yksek rtbeli komutan, kimi henz on sekiz yandayken Irak llerinde topraa dm, anakkale'nin, Karadeniz'in karanlk sularnda yitip gitmi, ad san belirsiz ocuklar!
ehitlik onlarn son istirahatgah. imdi Boaz'n serin mavi sularn seyreden sessiz bir tepede, yemyeil aalarn glgesinde huzur iindeler. KASER WLHELM'E ARMAAN Alman Bykelilii yazlk konutunun yer ald cennet misali bahe, bir zamanlar Abdlhamid'e aitti. Sultan Hamid, henz gen bir ehzade iken, bu korulua sk sk gelirdi. Boaz kylarn boydan boya kat eden (ya da katleden mi demeli) asfalt yol yoktu o zamanlar. Tarabya der-
ykleri, doup bydkleri yerler ayr olsa da Tarabya'daki
seniz, korunun yaknlarnda sessiz, kendi halinde kk bir Rum kynden ibaretti. Merakl gzlerden uzaktaki koruya ulaabilmek iin denizden baka yol yoktu. Gen ehzade koruda zaman zaman ava kar, halayklar Beikta'tan kayklarla yemek tarken, babas Abdlaziz'in ina ettirdii ahap kasrda dinlenerek doann tadn kartrd. Yllar sonra tahta oturan Abdlhamid, genlik yllarnn mahremi 180 dnmlk bu ahane koruyu, 1879 yl baharnda Alman mparatoru Birinci Wilhelm'e hediye ediverdi.
FOTORAFLAR: MURAT KK 1 0 6 Popler TARH /Mart 2001
Sultan, Fransa, ngiltere ve zellikle de gzn Boazlar ve Kafkasya'ya dikmi Rus arl'na kar, Almanya'nn mttefikliine byk nem vermekteydi. Bu nedenle, bir dizi askeri anlama imzalam ve Osmanl ordusunun modernizasyonu iin ncelikle Prusyal subaylara bavurmutu. YAZLIK REZDANS SORUNU Bahenin mparator'a hediye edilmesi nemli bir jestti. Sultan, bu gzel koruda, tpk ngiliz ve Fransz elilerinin daha nce ina edilen yazlk rezidanslar gibi, ihtiaml bir elilik konutu yaplmasn istiyordu. Eliliin yazlk rezidans olarak ina edilmesi planlanan bina iin, 360 bin altn mark tutarnda bir inaat plan sunuldu nce. Tasar Alman parlamentosunda reddedildi. Ama Abdlhamid srarlyd ve Babali, inaatn bir an evvel balatlmas iin Alman hkmeti nezdinde Sultan'n arzusunu srekli yineliyordu. ADI, 'ALMAN BAHES' Nihayet 1886 ylnda inaat karar alnd. Beyolu'nda Doan Apartman'nn yer ald ilk elilik arazisinin devrini ieren uzun pazarlklar sonunda, Constantmople Land and Building Company Ltd. adl ngiliz mteahhitlik firmas inaat stlendi. hale Ermeni Mimar Cingriyan'a verildi. 1887 ylnda balayp yl sren alma sonunda bahede dokuz bina ina edildi. Elilik konutu, elilik mstearl, kilise, ahr, elilik memurlar ve bahenin bakmyla grevli personelin kalaca binalar ayr ayr tasarlanmt. Sonralar 'Alman Bahesi' olarak nlenen elilik rezidans, uzun yllar yaz aylar boyunca yabanc diplomatlar, Osmanl devletinin yksek brokratlarn, iadamlarn arlad. stanbul'a tayin edilen her bykeli, daha nce grev aldkla-
Osmanl ordusunu en iyi tanyan Alman: Goltz Paa

lber Ortayl, Osmanl ordusunun eitim stratejisi ve donanm bakmndan Alman genelkurmay ile giderek btnletirilmesinde en etkili isim olduunu vurgulad Goltz'u, 'Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu' adl kitabnda (letiim Yaynlar, 1998) u szlerle anlatyor: "Reformcularn iinde Osmanl ordusunu en iyi tanmay baaran ve Osmanl komutanlarn etkileyebilen tek kimse olduu anlalyor. Goltz Paa'nn (fotorafta, oturan) kaleme ald saysz slahat layihas uygulamaya konduunda, daima nemli silah siparileri ile sonulanyordu. Geldiinin drdnc ylnda kaleme ald bu tip raporlardan birinde, gene Boazii ve anakkale'deki istihkam ve bataryalarn onarlp yeni toplarla donatlmasn neriyordu. Pek tabii bu toplar Krupp'a smarlanacakt. 1882'de 1.206.987 lira deerinde top smarlanmasnn nedeni, Goltz'un srar idi."
n tropikal memleketlerden getirdikleri nadide aalarla bahenin florasn daha da zenginletirdi. EHTLN KURULUU Sava yllar boyunca Osmanl ordusunda 25 bin Alman askerinin grev ald biliniyor. kinci Wilhelm, stanbul'da Alman askerleri iin bir ehitlik arzusunu, ilk kez 1898 ylnda gerekletirdii resmi ziyarette dile getirmiti. mparator'un 'arzusu' reddedilmedi. Birinci Dnya Sava'nda len askerler iin yazlk rezdansn hemen ardndaki tepede bir mezar alan oluturuldu ve anakkale'de len Alman askerleri Tarabya'ya defnedilmeye baland. mparator, 1916 ylnda sava devam ederken stanbul'a geldiinde, ziyaret programnda bu askeri mezarlk da yer alyordu. ehitlikte vatan en byk
Gelibolu'da Birinci Ordu birliklerinin bandayd. Sonra Altnc Ordu Komutanl'na atand ve Mezopotamya'ya gitti. Osmanl ordusunun Kuttlamare'deki zaferi onun stratejisiyle aklanyor. Altnc Ordu'ya komuta ettii yllarda Dicle kylarnda hayatn yitiren Goltz Paa'nn naa, vasiyeti uyarnca stanbul'a getirildi.
Goltz Paa ve yaveri: Badat'ta tifsten len Goltz Paa'nn mezar, Alman Bahesi'ndeki ehitlikte.
Birinci Dnya Sava boyunca Osmanl ordusunda, tam. 25 bin Alman askeri grev almt.
rtbeli asker, Trk Alman harp tarihinin Moltke ve Liman von Sanders'den sonra tannm ismi Kolmar von der Goltz, nam- dier 'Goltz Paa'. Badat'ta tifsten len Paa, 6 Austos 1915'den Ekim 1915'e kadar, BYKEL WANGENHEM Alman Bykelilii Askeri Ataesi Erich von Leipzig'in lm zerindeki sr perdesi ise bugn de aralanabilmi deil! Birinci Dnya Sava tm dehetyle srerken, 28 Haziran 1915 gPopler TARH I Mart 2001 1 0 7
Alman Bahesi'nde bir mr

23 yldr bahenin bakcln stlenen Richard Maier (alttaki fotoraf), 1929 ylnda Almanya'nn gneyinde Reutlingen adl kk bir kasabada domu. Elektrik teknisyenlii eitimi gren Maier, 25 yanda Trkiye'ye gelmi. 1960'l yllar boyunca binlerce Trk iisi Almanya'ya giderken o kendisine Trkiye'de bir hayat kurmu. nceleri Hoffman Elektrik'te alan Maier, 1965 ylndan itibaren Almanya Bakonsolosluu'nda teknisyen olarak grev alm. 30 yl konsoloslukta alan Maier, bu 30 yln son 18 senesinde yazlk bahenin bakmn da stlendiini vurguluyor. Be yl nce emekli olan Maier, halen fahri olarak bahenin bakmyla ilgilenmeyi srdryor. Ellilerin stanbul'unu sorduumuzda derin bir ah ekmeden edemiyor: "Geldiim zaman bir milyon nfusu vard istanbul'un. Sessiz sakin bir yerdi. Bugnk gibi sinirli bir ehir deildi!" Maier, yine de 'Alman Bahesi' iinde yer alan yazlk sefaret rezidans (stte, sada) ve Alman Bykelisi Wangenheim (sada). stanbul'dan baka bir yerde yaamay dnemiyor. Ei Ingeborg Simon ile Alman Lisesi'nde sekreterlik yaparken tanmlar. stanbul'da doup byyen iki ocuu artk Almanya'da. Ama o, Almanya'ya gittiinde kendisini yabanc hissettiini anlatyor.
n Edirne Uzunkpr'de bir trenin kompartmannda kurunlanarak ldrlm halde bulunan askeri ataenin cenazesi, stanbul'da topraa verilmi. ehitlik'te yatan Bykeli Hans Freiherr von Wangenheim ise Osmanl devletinin Birinci Dnya Sava'na sokulmasnda son derece etkili rol oynad bilinen isimlerden. Yaz aylar boyunca almalarn Tarabya'da srdren Wangenheim, Osmanl devletini Almanya ile ayn safta savaa sokacak gizli askeri anlamay 2 Austos 1914 gn Sadrazam Said Halim Paa'nn Yeniky'deki yalsnda imzalamt. O gnlerde sadece Enver Paa ve ona yakn birka kiinin bildii anlamann imzalanmasndan sadece birka ay sonra vefat eden Bykeli de, alma ofisinin birka metre ilerisinde defnedilecekti. SAVA YILLARI Alman ehitlii Birinci Dnya Sava yllar boyunca giderek byd! anakkale'den Kuttlamare'ye eitli cephelerde len askerler, Gkeada aklarnda ngilizlerin dedii mayna arparak sulara gmlen Midilli (Breslau) Kruvazr'nden bulunabilen mrettabat, burada topraa verildi. Tarabya'daki ehitlik, kinci
Dnya Sava sonrasnda yeni definler yaad. Krm'da len askerler, Karadeniz kylarnda batrlan gemilerden kyya vuran kimlii belirsiz erler hep buraya getirildi. Bahenin bakcs Richard Maier, Birinci Dnya Sava'nda Karadeniz'de batan bir denizaltnn halen kayp olduunu anlatyor. Bir baka batk denizalt ise getiimiz yllarda ile aklarnda kmr karan tekneler tarafndan tesadfen bulunmu. Sadece burun ksm su yzeyine kartlabilen enkazn iindeki be alt askere ait kemikler, Tarabya'ya nakledilmi. 1981'de geniletilen mezarlk son olarak 1985 ylnda restore edilmi. Btn bu almalar Alman Sava Mezarlklar Bakm Birlii (Volksbund Deutsche Kriegsgraberfrsorge) yrtyor. Maier, 700 askerin gml olduu e' hitlikte Birinci Dnya Sava'nda yitenlerin oktan unutulduunu, ancak kinci Dnya Sava'nda lenlerin, yaknlar tarafndan ziyaret edildiini belirtiyor. stanbul'a turist olarak gelen kimi Almanlarn zaman zaman ellerinde bir demet iek ile bahe kapsnda belirdiklerini, "bu benim babam", "bu benim kocam" diyerek gzya dktklerini anlatyor.
1 0 8 Popler TARH Mart 2001
BUR
Osmanl'da balk: Ht
Balk burcu insan iin, en kritik dnem, 48 il 70 yalar arasndaki dnemdir.
METIN AND u burca, 'Burc-i mh' ya da 'Ht-i felek' denir. Ayrca Kevkebet's-semekeyn de denilir. inde 34, dnda drt yldz vardr. Kamer, Ht burcuna geldiinde, hamama gitmek, eyhleri, din adamlarn grmek, ila imek, yksek makamlardan istekte bulunmak, Allah'a ibadet etmek, dostlar armak, tarmla uramak olumlu yorumlanmtr.
Ht burcundaki insanlar, genelde orta veya ksa boylu, etli bedenli, yuvarlak omuzlu olurlar. Salar kumraldr, dolgun ve kabark bir yzleri, kntl gz-
leri, iri dudaklar, kk kollar ve bacaklar, biimsiz ayaklar vardr. Bu burcun etkisindekler, salam deillerdir; gs ve kan hastalklarna yakalanmalar olasdr. Ht burcu insan iin en kritik dnem, 48-70 ya arasndaki dnemdir. Bu burca dahil olup da ubat aynn son on gnnde doanlar, ikbal dkn; mart aynn ilk on gnnde doanlar, neesiz ve skntl olurken, mart aynn 10. ve 20. gnleri arasnda doanlar da kendi benliklerine dkn ve hayal iinde yaayan kiiler olurlar. Ayrca, bu burcun mensuplar heyecanl ve ihtiyatldrlar. Cesaretleri krlrsa, kayglanrlar. yi huylu olurlar; hayvanlara ve kimsesizlere ilgi duyarlar. Ht burcu insan, muhasebeci, dkkanc, kaptan, mteahhit, gazeteci, veznedar, yazar, air, sanat olmaya
yatkndr.
Osmanl'da bur adlar

Ko Boa kizler Yenge Aslan Baak Terazi Akrep Yay Olak Kova Hamel Sevr .. .Cevza Seretn Esed Smble Mizan Akreb Kavs Cedi Devi
Balk
Ht
Bu sayfada kullanlan minyatrler, Topkap Saray Mzesi ve Fransa'daki Ulusal Ktphane'den salanmtr. Solda; kd al-Cuman fi Tarih, Ehl ez-zaman, TSM b 274 stte; Metali'l Saade, BN, suppl.turc 242
Popler TARH/ Mart 2001 1 0 9
ALBMLERDEN
HAZRLAYAN: O K A N ZFERENDEC
Mahmut meri'nin Budapete gnleri

Mekteb-i Mlkiye olarak bilinen ve ad 1936'da Atatrk'n isteiyle Siyasal Bilgiler Okulu olarak deitirilen okulun mezunudur Hazreti mer soyundan Mahmut meri. 1940'l yllar olmal; henz meslek hayatnn banda (sa bata monokll). Budapete'de konsolos... Ei Selma Hanm da (ortada, beyaz apkal) ok iyi Macarca biliyorlar. Aslnda Selma Hanm sekiz dil daha biliyor ve dinleyenlerin sylediine gre, "olaanst" bir sesi var, yllarca da an dersi alm. Bu fotoraf, onlarn Budapete'deki temsil grevleri srasnda ekilmi. MEHMET ABUT ARVNDEN
Kzlay'n olmad gnlerde Ulus!

Mzeyyen (Erdemir) Onat ve Smer Hanm Ankara Ulus'ta gezmeye kmlar. Ankara tfaiye Mdr'nn ei Mzeyyen Hanm, "Beyolu gibi giyimli klyordu Ulus'a" diyor, o gn zerindeki mantonun yeil, apkann kahverengi olduunu, ellerinde eldiven olmad zaman bile yanlarnda eldiven tadklarn anlatyor: "Elimizde paket tamamz da ayp saylrd Ulus'ta, o zamanlar Kzlay Meydan yoktu daha" diyor. Fotorafn arkasna not dlmemi ama "40'l yllar" diye tahminde bulunuyor Mzeyyen (Erdemir) Onat... MZEYYEN ERDEMR (ONAT) ARVNDEN
1 1 0 Popler TARH/ Mart 2001
Muhsin Erturul ve Nevin Akkaya

Hayatnn en mutlu ann, "Gelecek kuaklar iin bir tiyatro atrmak isteimi Atatrk'n kabul edip hemen yarm saat sonra bavekiline direktif verdii andr" diye anlatr Muhsin Erturul (60. Ylnda Muhsin Erturul'a Sayg, stanbul, 1969). Ama Nevin Akkaya onun tiyatroya kazandrd oyunculardan biri deil; o, an dersleri alyor, birinci sanat olarak operay gryordu. Babasnn onayn almadan oyuncu olmasna icazet vermiyordu Muhsin Erturul da... Sonunda oyuncu oldu. Hatta gn geldi, ayn sahneyi paylatlar: Kral Lear ve Bir Adam Yaratmak oyunlarnda... Fotoraf 1963 ylnda ekilmi. NEVN AKKAYA ARVNDEN
"sa senin olun imi"

"Eim Tark Grcan radyoda spikerdi. Zaman zaman evde sazl szl toplantlar dzenlenirdi" diyor Elizabeth Taylor'larn, hatta evirdii biricik filmde Prenses Sreyya'larn Trkiye'deki sesi olan tiyatro oyuncusu Nevin Akkaya. "Tark sabahlara kadar alnp sylenenleri bantlara alrd. Hatta bir iiri vard Ak Veysel'in, 'bunu imdi syleyemem, ldrrler, ben lnce ancak' derdi." iiri hatrlayp hatrlamadn soruyoruz, "sa senin olun mi/Meryem Ana neyin mi/Bu iin var bir de senin" diye okuyor, "ok sevmitim, bu kadar aklmda kalm" diyerek. Sivas Sivrialan'da Ekim 1894'te doan, Mart 1973'te len ve ansiklopedilere Trk halk iirinin "son nemli temsilcisi" ibaresiyle giren Ak Veysel'i (atroglu) bylece anmaktan mutlu oluyoruz biz de... Fotoraf 1963 ylnda ekilmi. NEVN AKKAYA ARVNDEN
Yahya Kemal gremedi!

Bu fotoraf, stad Yahya Kemal'i Park Otel'deki odasnda bir ziyaretleri srasnda ekmi, Nevin Sultan dedii Nevin Akkaya... 0 sra ktklar Avrupa seyahatlerinden dnp de hasta olduunu duyunca, "Fotoraflar gtrelim" demiler ama ksmet olmam. E dost zoruyla bir hafta kalp, "Siz benim bedenimi tedaviye alyorsunuz ama ruhum lyor burada" deyip km hastaneden stad. 1 Kasm 1958 Cumartesi gn fotoraf Yahya Kemal'e gtrmeye karar vermi Nevin Akkaya, ama o gn radyo lmn anons etmi. TARIK GRCAN ARVNDEN Popler TARH I Mart 2001 1 1 1
AYIN FOTORAFI
12 Mart Muhtras
n iki Mart 1971 gn, Genelkurmay Bakan ve kuvvet komutan, Trk Silahl Kuvvetleri adna, Cumhurbakan Cevdet Sunay ile Senato ve Meclis bakanlklarna bir muhtra gnderdiler. Parlamento ve hkmeti, Trkiye'nin geleceini ar bir tehlike iine sokmakla sulayan muhtrada, demokratik kurallar dna kmamak artyla, yeni bir hkmet kurulmas isteniyordu. O gnden beri '12 Mart Muhtras' diye adlandrlan bu muhtrayla, Trkiye iin yeni bir dnem balyordu... Muhtray anayasa ve hukuk devleti anlay ile badatrmann mmkn olamayacan belirten Babakan Demirel, hemen istifa etti. Cumhurbakan Cevdet Sunay, " Ordu grevini yapt" derken; CHP Genel Bakan smet nn, Babakan'n istifasnn demokratik bir istifa olduunu syledi. Muhtra, balangta deiik evrelerce desteklendi. Ancak 12 Mart rejiminin ilk nemli icraatlarndan biri, ordu iinde geni bir tasfiye yapmak oldu. Ardndan, 1961 Anayasas'nn ngrd temel hak ve zgrlklere nemli kstlamalar getiren olaanst bir 'ara rejim' dnemine girildi. Kendisine yeni hkmet kurma grevi verilen CHP Kocaeli Milletvekili Nihat Erim, partisinden istifa ettikten sonra, 26 Mart'ta yeni hkmeti aklad. 25 kiilik kabinede 5 AP'li, 3 CHP'l ve 1 MGP'l ye yer alrken, kalan 14 bakan TBMM dndan seildi. 12 Mart ara rejimi, Erim'den sonra Ferit Melen Hkmeti'yle devam etti. Bu arada, Genelkurmay Bakanl'n devralp Cumhurbakan seilebilmek iin grevinden istifa eden Faruk Grler'in bu giriimi sonusuz kalnca, '12 Mart' ilk darbeyi yemi oldu. Fahri Korutrk'n Cumhurbakan seilmesinden sonra babakanla atanan Naim Talu, 14 Ekim 1973'te lkeyi seimlere gtrd.
12 Mart 1971 gn, saat 13.30'da radyodan halka okunan muhtrada, Genelkurmay Bakan Orgeneral Memduh Tama, Kara Kuvvetleri Komutan Orgeneral Faruk Grler, Deniz Kuvvetleri Komutan Oramiral Celal Eyiceolu ve Hava Kuvvetleri Komutan Orgeneral Muhsin Batur'un imzalar yer alyordu.
1 1 4 Popler TARH /Mart 2001

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 10 - Mart - 2001

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 10 - Mart - 2001

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LTF TN

Etnografya Mzesi neden daha 1930'da ald?

Popler TARH I Mart 2001 3

zmir ktisat Kongresi yapld (1923)

Eftelya Hanm kalbine yenildi (1939)

Pera'da suikast giriimi (1941)

Ankara'da bir kralie (1961)

skdar vapuru batt (1958)

Turist mer'in selam (1995)

Eyfel resmen ald (1889)

10 Popler TARH/ Mart 2001

istanbul igal altnda (1920)

lk telefon grmesi (1876)

Sezar ldrld (M 44)

Popler TARH/ Mart 2001 11

rethaneye giderek Mirza Mahmut Han' kutlamlardr.

lk posta tayyaresi dn sabah stanbul'dan Bkre'e gitti. Tayyare,

12 Popler TARH /Mart 2001

KAAK SIGARA YAKALAND

Popler TARH/ Mart 2001 13

ngiliz ve Amerikan arivlerinde Yunan zulm

14 Popler TARH /Mart 2001

Mustafa Kemal'in telgraf

Popler TARH/ Mart 2001 15

Moollar tarih, sahnesine ne zaman kt, anayurtlar neresiydi?

Byk Mool mparatorluu nasl kuruldu?

Cengiz Han kimdir?

Popler TARH /Mart 2001 17

Byk Mool mparatorluu nasl paraland?

18 Popler TARH I Mart 2001

Moollar Avrupa'y igalden niin vazgeti?

Moollarn slam dnyasna verdii zarar nedir?

Cengiz Yasas nedir?

Son Mool istilacs Timur mudur?

Moollar Trk mdr?

Moollarla Trkler arasndaki ilikiler nedir?

20 Popler TARH /Mart 2001

Haritada Akdeniz damgas

Gemicilerin ortak rnleri

Popler TARH /Mart 2001 23

Rumeli Demiryollar halesi

24 Popler TARH I Mart 2001

Popler TARH/ Mart 2001 25

Son taksit 1954'te dendi

26 Popler TARH /Mart 2001

Balkan gmenleri stanbul'da

28 Popler TARH /Mart 2001

Popler TARH/ Mart 2001 29

OSMAN-RUS SAVAI 93 Harbi'nin iki meum gecesi

30 Popler TARH /Mart 2001

Popler TARH/ Mart 2001 31

stanbul'da neler yaand?

32 Popler TARH /Mart 2001

Ermeniler nasl kullanldlar?

Batllar bahsettiimiz taktiklerini, 1915'te de tekrarladPopler TARH /Mart 2001 35

Sevr srasnda: ABD'li uzmanlar konuuyor

36 Popler TARH t Man 2001

ngiltere itiraf ediyor: 'Felaket gtrdk../

balarnn aresine bakmalar nasihatndan baka bir ey almadlar!

BABAKAN LLOYD GEORGE'UN SZLER

Daha da 'Trksevmez' olan Babakan Lloyd George ise

38 Popler TARH I Mart 2001

Yedek subay Mehmet Halit'in hatra defteri