Popüler Tarih Dergisi - Sayı 09 - Şubat - 2001

LTF TN
ltinc@doeusiletisim.coin
Neden IV. Murad?

u ay, sizlere birka deiiklikten bahsederek sze girmek istiyorum: nce, knyemizde de yer alan yeni ynetim merkezi adresimizi, burada bir kez daha tekrarlayalm: Ortaklar Caddesi, Baheler Sokak, No 18 Kat 6, 80290, Mecdiyeky / stanbul. Tabii, telefon ve faks numaralarmz da deiti. Yeni telefonumuz, 0 212 356 48 18 ve faks numaramz da 0 212 347 03 13 oldu. Bu arada, email'lerimiz de deiti. Benimki, ltinc@dogusiletisim.com oldu. Bu ayki dergimizin ieriine gelince, IV. Murad' neden kapak konusu yaptmz, aklnza taklabilir: Bu sorunun ki yant var. Birincisi, u sralar, 'IV. Murad Atatrk Kltr Merkezi'nde sahneleniyor olmas... kincisi de, Osmanl sultanlar arasnda, IV. Murad'n sahip olduu zel yer... Kapak konumuzu kaleme alan Necdet Sakaolu, 'operadaki IV. Murad' izledii gibi, bu ilgin sultann trajik yaamn da yakndan bilen bir kalem. IV. Murad'n 'trajik' yaam diyorum; nk bu sultan, Osmanl mparatorluu'nun en frtnal dneminde saltanat srd gibi, kendi kiilii de derin elikiler ieren, iinde frtnalar esen, Osmanl'nn en dank, en dalgal dnemlerinden birinde, gl bir iktidar kurmann peinde koan bir insan... Bizim 'klasik' tarih kitaplar, -be padiah
ne kartr ve bu seimde de, sz konusu sultanlarn 'fetihleri', 'kazandklar zaferler' rol oynar... Bu ay yer veremediimiz, ama Mart'ta okuyacanz 'Ders Kitaplar' sayfalarmzda, bu gerei Seza Sinanlar, ok yerinde bir biimde vurguluyor: "ok yaa Fatih, Yavuz, Kanuni... Geri kalanlar ba aa!" diye balklandrd yazsnda, ilkokulun hemen balarndan itibaren yaammza giren Osmanl Tarihi'nde, konularn ve insanlarn bize hep, 'yi-kt' kartl iinde sunulmak istendiini vurguluyor. Yzeysel bir bakla, IV. Murad ttn yasaklayan, kahvehaneleri kapattran padiah olarak bilinir. Dorudur. Ama IV. Murad dnemine ilikin baka dorular da vardr... Bunlardan yine en poplerlerini seersek, Hazarfen Ahmed elebi, takt kanatlarla Galata Kulesi nden skdar'a bu dnemde umutur; Lagari'nin Hali kysnda roketle havalan, yine bu dneme rastlar. Laf uzatmayalm; Necdet Sakaolu'nun yazsnda verdii 'IV. Murad'n haftalk program'na gz atmak bile, hem o dnemin ne kadar renkli, hem de bu padiahn ne zengin bir kiilie sahip olduunu gstermeye yeter! Bu ayn dosya konusu da, saltanat olayyla bir paralellik tayor. Ama bu kez Avrupa'dan ve kubak bir gezi: Hanedanlar Avrupa'sn ledik. Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.
Popler TARH I ubat 2001 3
AYIN TARH
1 UBAT Lumiere Kardeler, 'sinematograf icat etti (1895). Rus lider Boris Yeltsin dodu (1931). Ayasofya Kilisesi, mze olarak halkn ziyaretine ald (1935). Gerede, Bolu ve ankr'daki depremlerde 4.611 kii ld (1944). Gazeteci-yazar Abdi peki ldrld (1979). ran dini lideri Humeyni Tahran'a dnd (1979). 2 UBAT rlandal air James Joyce dodu (1882). ABD, I. Dnya Sava'na girdi (1918). Uganda'da di Amin baa geti (1971). Aktr Gene Kelly ld (1996). 3 UBAT Trkiye, Romanya, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda 'Balkan Pakt' imzaland (1934). Yaser Arafat, FK liderliine getirildi (1969). 4 UBAT Churchill, Roosevelt ve Stalin'in katld Yalta Konferans balad (1945). 2.20 metre boyuyla n yapan Milli Piyango bayii Uzun mer ld (1960). 5 UBAT lk Trke hutbe, Sleymaniye Camii'nde okundu (1932). Uluda'da ilk kez kayak yarmalar yapld (1939). ANAP stanbul Milletvekili Adnan Kahveci, trafik kazas sonrasnda ld (1993). 6 UBAT stanbul iek Borsas ihane'de ald (1936). ekerbank kuruldu (1956). Afganistan'da meydana gelen depremde, 4 binden fazla insan yaamn yitirdi (1998). Devlet statistik Enstits, Trkiye'nin nfusunun 62 milyon olduunu aklad (1998). 7 UBAT Yazar Charles Dickens dodu (1812) . 'Hilaliahmer' (Kzlay) gn Trkiye'de ilk defa kutland (1929). Uzay mekii Discovery, Rus uzay istasyonu 'Mir' ile tarihi bulumasn gerekletirdi (1995). 8 UBAT Rus-Japon Sava balad (1904) . Antep'e, 'Gazi' unvan verildi (1921). Irak'ta 'Baas' lar ynetimi ele geirdi, Babakan Kasm ldrld (1963). 8 Popler TARH/ ubat 2001
Gazeteci Abdi peki ldrld (1979)

'Faili mehul' cinayetlerin birbirini kovalad 1979 ylnn knda, Milliyet | Gazetesi Genel Yayn Ynetmeni Abdi 1 peki de, bir suikaste kurban gitti. 1 u- * bat gn, otomobiliyle evine gitmekte olan peki'ye, saat 20.15'te, trafiin skt bir anda, 5 el ate edildi. Kurunlardan ikisi kalbine, birisi akcier boluuna, ikisi omuzlarna isabet eden peki, olay yerinde ld. Suikasti, bakasnn kulland Anadol marka bir otomobille olay yerinden uzaklat. 25 Haziran'da yakalanan tedhiinin ad, Mehmet Ali Aca idi. Trkiye, bu ismin, suikastten yirmi yl sonra bile gndemde kalacan, hatta kendisini 'mesih' ilan edeceini henz bilmiyordu.
Ankara'da darbe giriimi (1962)

Her ey, 27 Mays hareketini baarsz bulan ve bir sredir ihtilal hazrl iinde olduklar bilinen Harp Okulu Komutan Albay Talat Aydemir ve arkadalarna, 22 ubat'ta, baka birliklere atandklarnn bildirilmesiyle balamt. Emre uymay reddeden Aydemir ve arkadalar, birliklerini harekete geirdiler. Genelkurmay Bakam ile Hava ve Deniz Kuvvetleri, hkmetin yannda, kara birlikleri Aydemir'in saflarndayd. smet nn, Aydemir ve arkadalarna, harekat kan dkmeden durdururlarsa, cezalandrma yoluna gidilmeyeceini bildirdi. Aydemir ve arkadalar, kararszdlar. Sonunda 23 ubat sabah, saat 05.30'da Albay Dndar Seyhan, Genelkurmay'a giderek, arkadalar adna teslim oldu. Darbe giriimi sonusuz kald...
Menderes lmden dnd (1959)

Aralarnda Adnan Menderes'in de bulunduu Londra'daki l Konferans'a katlacak Trk heyetini tayan THY'nin Viscont tipi 'SEV adl ua, 17 ubat gn, saat 16.58'de, Londra'nn 25 mil gneyindeki Gatwick Havaalan ya- \ knlarnda dt. Menderes'in kurtulduu kazada, uaktaki 21 kiiden aralarnda bakanlar, gazeteciler ve uak personelinin de bulunduul4 kii ld; anakkale Milletvekili Emin Kalafat ar, dier yolcular ve mrettebat hafif yaraland. ngiltere Havaclk Bakanl tarafndan yaplan aklamada, uan dmesine youn sisin ve uan kuleyle irtibatnn kesilmesinin neden olduu bildirildi.
9 UBAT Franszlar, Mara'tan ekilmeye ve Adana blgesini boaltmaya balad (1920). stanbul'daki tarihi an Sinemas yand (1987). Kemal Tahir'in 'Yorgun Sava' adl eserinden uyarlanan film TV'de gsterime girdi (1993). 10 UBAT II. Abdlhamit ld (1918). Fransz Normandie gemisi New York limannda batt (1942). ABD 6. Filosu niversite rencileri tarafndan protesto edildi (1969). 11 UBAT Bilim adam Edison dodu (1847). 'eyh Sait syan' balad (1925). Kbrs Cumhuriyeti'nin kurulmasyla ilgili Zrih Anlamas, Trkiye ile Yunanistan arasnda imzaland (1959). 12 UBAT nl dnr Emmanuel Kant ld (1804). Troki stanbul'a geldi (1929). air Cenap ehabettin ld (1934). Trkiye i Partisi kuruldu (1961). nl tiyatro ve sinema sanats Vahi z ld (1969). 13 UBAT lk kadn tiyatrocularmzdan Neyyire Neyir, stanbul'da ld (1943). Devrimci i Sendikalar (DSK) kuruldu (1967). Kbrs Trk Federe Devleti ilan edildi (1975). 14 UBAT ABD'li bilim adam Alexander Graham Bell, telefonu icat etti (1876). stanbul'dan kalkan 'deneme ua', 3 saatte Ankara'ya vard (1924). Trkiye Gzeli Naide Saffet Hanm, Avrupa'nn 'Gzel Gz Kraliesi' seildi (1931). 'Harika ocuk' dil Biret'in Paris'teki ilk piyano resitali byk beeni toplad (1951). Gazeteci smail Cem, TRT Genel Mdrl'ne atand (1974). 15 UBAT Bilim adam Galileo dodu (1564). Renkli TV yayn haftada drt saate kt (1983). 'Sevgililer Gn' nedeniyle Trkiye genelinde 300 milyarlk iek sat yapld (1997). Popler TARH/ ubat 2001 9
'Yorgun Sava' TRT ekranlarnda (1993)

'Senaryosunun tarihi gereklere uymad' gerekesiyle yaklan 'Yorgun Sava' adl dizi filmin MiT'te bulunan tek kopyas, 9 ubat'ta, TRT ekranlarnda izleyiciyle bulutu. Kemal Tahir'in Milli Mcadele dnemini anlatan ayn adl romanndan uyarlanan ve ynetmenliini Halit Refi'in yapt dizi film, devlet televizyonu tarafndan ekilmesine karn, siyasi ve askeri otorite tarafndan imhasna karar verilerek 1983 ylnda yaklmt. Filmin yaklma nedeni olarak tutanakta, Atatrk'e gerekli yerin verilmedii; erkez, Arnavut, Arap, Krt, Laz, Rumeli ingenesi gibi tabirlerin ok kullanld belirtilmiti. 'Yorgun Sava'nn, zel bir televizyon kanal tarafndan ikinci versiyonunun ekimleri balad gn ortaya karlmas ve yaynlanmas da, dikkat ekiciydi.
'Gzel Gz Kraliesi Trkiye'den! (1931)
Cumhuriyet Gazetesi tarafndan stanbul'da Beyolu'ndaki Turkuvaz Gazinosu'nda, 18 Ocak'ta dzenlenen yarmada Trkiye Gzeli seilen Naide Saffet Hanm, 18 ubat'ta da 'Avrupa'nn Gzel Gz Kraliesi' oldu.
16 UBAT Kuvvay Milliye kart Anzavur, yeniden isyan
etti (1920).
Trkiye Tayyare Cemiyeti kuruldu (1925). Milliyet gazetesi kmaya balad (1926). Fidel Castro, Kba Devlet Bakan olarak yemin etti (1959). stanbul'da 'Kanl Pazar' olarak adlandrlan 6. Filo protesto gsterilerinde 2 kii ld (1969). 17 UBAT zmir ktisat Kongresi balad (1923). Medeni Kanun kabul edildi (1926). Trk Gazeteciler Birlii kuruldu (1930). Babakan Adnan Menderes'i Londra'ya gtren uak dt. Kazada 14 kii ld (1959). Nee Erberk, Avusturya'da yaplan Avrupa Gzellik Yarmas'nda birinci seildi (1984). 18 UBAT Protestanln kurucusu Martin Luther ld (1546). Ressam Michelangelo ld (1564). Osmanl devletinin son vak'anvisi tarihi Abdurrahman eref Bey, stanbul'da ld (1925). stanbul niversitesi'ne bal Dil Mektebi ald (1934). Trkiye, Kuzey Atlantik Pakt'na (NATO) resmen katld (1952). 19 UBAT Halkevleri ald (1932). Fransz yazar Andre Gide ld (1951). Trk Milli Futbol Takm, Macar Milli Takm'n 3-1 yendi (1956). ngiltere, Trkiye ve Yunanistan arasnda, Kbrs'n garantrlk antlamas imzaland (1959). Tiyatro oyuncusu Yaman Okay ld (1993). 20 UBAT I I . Osman (Gen Osman) katledildi (1622). ve ii sendikalar kuruldu (1947). I. Boaz Kprs'nn temeli atld (1970). 21 UBAT Kurtulu Sava komutanlarndan Ali etinkaya ld (1949). Babakan smet nn'ye suikast giriiminde bulunuldu (1964). Siyah Mslman lider Malcolm X ldrld (1965). Saytay Kanunu kabul edildi (1967). Yahya Demirel, vergi karmak suundan bir buuk yl hapse mahkum oldu (1978).
'Kralielik tac' Nee Erberk'in (1984)

Avusturya'nn Badgastein kentinde, 17 ubat'ta yaplan Avrupa Gzellik Yarmas'n Trkiye Gzeli Nee Erberk kazand. 25 lkenin en gzel kzlarnn katld yarma sonunda, Erberk, Avrupa Gzellik Kraliesi seildi ve tacn, bir nceki yln kraliesi Nazl Deniz Kurdolu takt. Nee Erberk, 1983 ylnda Gne gazetesinin dzenlidii yarmada Trkiye Gzeli seilmiti
Yalta'da Byk Buluma (1945)

II.Dnya Sava'nn sonuna gelindiinde, artk tek dnlen Almanya'y kesin bir yenilgiye uratmakt. Bu yenilgi, iyi organize edilmi, ok ynl bir plan gerektiriyordu. ABD bakam Franklin D. Roosevelt, ngiltere bakam Winston Churchiil ve SSCB lideri Stalin, bu amala, Ukrayna SSC'nin (bugnk Ukrayna) Yalta kentinde bir araya geldi. 4 ubat'ta balayp 11 ubat'ta biten ve tarihe 'Yalta Konferans' olarak geen bu grmede, ncelikle, halkn temel gereksinimlerini salama dnda, Almanya'ya kar hibir ykmlln sz konusu olamayaca konusunda gr birliine varld. Ayrca, Alman sava sanayisinin datlmas, nde gelen sava sulularnn uluslararas bir mahkemede yarglanmalar ve sava tazminatlar iin bir komisyonun kurulmas da, onaylanan konular arasndayd. Kamuoyuna 1946 ylnda aklanan konferans kararlar, ABD'de, Roosevelt'e sert eletiriler yneltilmesine yol at. Roosevelt, Dileri Bakanl'ndaki Sovyet yanls gruplardan etkilenmekle ve konferansta, salnn bozukluu nedeniyle yerinde kararlar alamamakla sulandysa da, tarihiler ve tanklar, bu sulamalarn aslsz olduunu ortava kovdu.
10 Popler TARH/ ubat 2001
Tuna'nn Buzlan, Boaz'da (1954)

1954 k, stanbullular o gne kadar hi grmedikleri bir manzarayla kar karya brakt. Scakln -6 dereceye kadar dt 24-25 ubat gnlerinde, Tuna Nehri'nden Karadeniz'e, oradan da stanbul Boaz'na inen byk buz paralan, tabakalar halinde tm Boaz' ve liman kaplad. Buz paralan Bykdere, Saryer, engelky ve Kanlca koylarn doldurdu. yle ki, Beykoz'daki Poyrazky ile Rumelikava arasnda, kardan karya geilebilecek bir yol olutu. Buzlarn zerine kan baz vatandalar, hatra fotoraf bile ektirdiler.
22 UBAT Yksek Seim Kurulu kuruldu (1950). Ankara'da Harp Okulu Komutan Albay Talat Aydemir ve arkadalar hkmet darbesine kalkt (1962). Ynetmen Sreyya Duru ld (1988). 23 UBAT Trkiye-Amerika kili Yardm Anlamas imzaland (1945). Kba'da, Fidel Castro'nun nderliinde gerilla sava balad (1957). 24 UBAT Almanya Bykelisi Papen'e Ankara'da suikast giriiminde bulunuldu (1942). 769 Romanyal Yahudiyi tayan 'Struma' vapuru, Karadeniz'de batrid (1942). Tuna Nehri'nden kopup gelen buzlar, stanbul Boaz'n kaplad; deniz trafii durdu (1954). Badat'ta, Trkiye ile Irak arasnda karlkl ibirlii antlamas (CENTO) imzaland (1955). 25 UBAT Trkiye, Almanya 'ya sava ilan etti (1945). Varova Pakt feshedildi (1991). Prof. Dr. Hfz Veldet Velidedeolu ld (1992). adam Vehbi Ko, Antalya'da ld (1996). 26 UBAT Fransa'da 'kinci Cumhuriyet' ilan edildi (1848). Fatih-Harbiye tramvay devrildi, iki kii ld (1936). stanbul'da Varlk Vergisi'ni deyemeyen 160 kii Akale'ye srgn edildi (1943). Eski Milli Eitim bakanlarndan retmen, yazar Hasan Ali Ycel ld (1961). 27 UBAT Aktris Elizabeth Taylor dodu (1932 ). Trkiye'de ilk yapay kalp ameliyat, Ankara bni Sina Hastanesi'nde yapld (1988). 28 UBAT Birlemi Milletler Beyannamesi, Trkiye tarafndan imzaland (1945). sve Babakan Olof Palme ldrld (1986). lk kez bir canl koyun kopyaland (1997). 29 UBAT stanbul'da Halife Abdlmecid Efendi, son selamlk trenine kt (1924). 'Rzgar Gibi Geti' filmi, 8 dalda Oskar dl kazand (1939). Ajda Pekkan, Fransz televizyonunda Enrico Macias ile birlikte ark syledi (1976).
'Bizans'n Miras' Mze Oldu (1935)

Dnya mimarlk tarihinde 'kubbeli bazilika' trnn en nemli rnei saylan Ayasofya Kilisesi (Hagia Sofia: Byk Bilgelik), geirdii yangnlar, halk ykmlar ve eitli dnemlerde yaplan onarmlar nedeniyle, gnmze ancak plan dzeninin zgnln tayabildi. stanbul'un fethinden sonra da, bu yapya nem verilmi, ehre girildii ilk gn, gneybatsna inaa edilen bir mmare ile camiye evrilmiti. Fetihten balayarak, Ayasofya'nn cami mi, yoksa kilise mi olmas gerektii, hep gndeme gelmi, bu tartmalar 1930'lu yllarda da kamuoyunu megul etmiti. Nihayet 1934 ylna gelindiinde, Atatrk'n isteiyle, binann mze olarak almasna karar verildi. 1 ubat 1935 sabah, Ayasofya, bir mze olarak kaplarn ziyaretilerine at.
Kbrs Trk Federe Devleti kuruldu (1975)

1975'in 13 ubat gn, Kbrs Otonom Trk Ynetimi Meclisi, 'olaanst' bir toplant yapt. Toplantdan kan sonu, Kbrs Trk Federe Devleti'nin kurulduuydu. Karar, oy birliiyle alnm, Devlet Bakan, Rauf Denkta olmutu. Yaplan aklamada, kurulan devletin amac, 'iki blgeli corafi esasa dayal federasyon bnyesi iinde Kbrs Rum toplumu ile birleme' eklinde ortaya kondu. Bunun zerine, Yunanistan, konuyu Birlemi Milletler'e gtrmeye karar verirken, ngiltere, Kbrs Cumhuriyeti hkmetini adann tek meru hkmeti olarak tandklarn bildirdi. Karar, Trkiye'de olumlu karland. Babakan Sadi Irmak, bu giriimin ne bir taksim, ne de bir Enosis olduunu aklarken, CHP Genel Bakan Blent Ecevit, "Trklerin att bu adm, kesin zme varlmasn kolaylatrmtr" dedi.
Popler TARH / ubat 2001 11
BYK TREN KAZAS
lemeleri yapmaldr.
( Sabah, .9 ubat 1901)
stanbul-Selnik srat katar dn sabah Kuleliburgaz'dan Dedeaa'a gitmekte iken, Ferecik stasyonu yaknlarnda kaza geirmitir. Tren bir yokuu karken lokomotifle vagonlar arasndaki balant kablosu kopmu ve 18 vagon birbirlerine iddetle arpmtr. Kazada 2 kii hayatn kaybetmi; 25 kii de ar yaralanmtr.
(Sabah, 1 ubat 1901)
ODEON TIYATROSU'NDA BALO
TRAMVAY IRKETI DZENSIZ Tramvay idaresinin dzensizlii had safhaya vard. Artk her gn birka yerde birden meydana gelen kaza haberleri, olaan hadiseler arasna girdi. Tramvay irketi bunlardan bir ders alp gerekli dzen-
Beyolu'nda, Odeon Tiyatrosu'nda her yl mkemmel balolar tertip etmekte olan Msy Sale'nin, yarnki Perembe akam, geen seneki ile mukayese olunmayacak surette fevkalde bir balo tertip ettii haber alnmtr. Bu baloda elbiselerinin gzellii ile dikkati ekecek madam ve matmazeller sahneye davet edilecek ve grup halinde mkemmel bir fotoraflar ekilecektir. (Sabah, 13 ubat 1901)
D A Y E K E ' N I N TBBI BAARS
yapmakta idi. Bu aratrmalar neticesi, Msy Dayeke hastaln mikrobunu kefetmi ve retmee de muvaffak olmutur. Dayeke bir taraftan da hayvanlar zerinde deneme yapmaya devam etmektedir. (Sabah, 18 ubat 1901) OSMANL TAHVILLERI Avrupa'dan gelen haberlere gre, Paris, Londra ve Berlin borsalarnda Osmanl tahvilleri yeniden deer kazanmaya balamtr. Londra borsasnda be para ykselerek 27,5 kurua kan tahviller, dier borsalarda dahi ayn oranda deer kazanmtr. Bu durum mali itibarmzn gnden gne artmakta olduunun bir delilidir. (Sabah, 22 ubat 1901)
ehrimiz doktorlarndan Msy Dayeke, bir zamandan beri dizanteri hastal hakknda aratrma
SIVAS'TAN AKDENIZ'E Memleketimizi demir alarla rme umdesi gerekleme yolunda. Nafia Meclisi, Ankara'y ve merkezi Anadolu'yu en ksa yoldan Akdeniz'e balayacak bu mhim hattn inasna karar verdi. Bylece Ulukla yolu ile Mersin'e ulalacak, eski hatlar da gz nnde bulundurulunca, Sivas'tan Akdeniz'e direkt balant kurulmu olacaktr.
(Cumhuriyet, 3 ubat 1926)
relik mukavemet kousunu ise Fenerbaheli Mbeccel Hanm kazanmtr. Msabakalar izleyen ok sayda seyirci koucular alklaryla dllendirmitir.
olan aar vergisini kaldrmay, alklar arasnda kabul etmitir. Bylece Trkiye'nin srtnda bir yk ve kyl iin bir felaket olan bu vergi tarihe karmtr.
AAR VERGISI KALDRLD
TBMM gn evvelki toplantsnda, arazi rnlerinden alnmakta
HANMLAR ARAS KOU Dn Kadky sahilinde gerekletirilen 'Hanmlar Aras Kou Msabakas' muvaffakiyetle neticelenmitir. Kouya Fenerbahe ve Galatasaray kulplerine mensup hanmlar katlmtr. 60 metrelik srat kousunu Galatasarayl Nermin Hanm kazanmtr. 300 met-
T B M M ' D E TARIHI CELSE TBMM, Medeni Kanun'u ittifakla, srekli ve hararetli alklar arasnda kabul etmitir. Meclis'teki mzakereleri, Cumhurbakan Gazi Paa Hazretleri, Babakan smet Paa, Bakanlar Kurulu yeleri ve yabanc lke temsilcileri izlemilerdir. (Cumhuriyet, 18 ubat 1926)
lar'n yazd ve Mara'n Kurtulu Sava srasnda dman igalinden kurtarln anlatan 'Kendini Kurtaran ehir' adl filmin ekimi olaylara neden oldu. Senaryo gerei Mara Kalesi'ne Fransz bayra ekilince, valiliin kararyla, Rejisr Faruk Ken ve ekibi yakalanarak mahkemeye sevkedld. (14 ubat 1951)
M A C A R T H U R ' U N ZIYARETI
Birlii Komutan General Tahsin Yazc ile gren MacArthur, "Birlemi Milletler, Trk ordusunun kahramanln hibir zaman unutmayacaktr. Sizleri kutlamak iin buradaym" dedi. (12 ubat 1951)
'HARIKA OCUK' DIL 'Harika ocuk' olarak nitelendirilen kk piyanist dil Biret, Paris'te halk nnde ilk konserini verdi. Konsere siyah bukleli salar ile kan Biret'in oturduu sandalye ykseltildi. Halk, konser bitiminde kk sanatmz ayakta alklad.
(14 ubat 1951) FILMCILER MAHKEMELIK
Kore'de savaan Birlemi Milletler Kuvvetleri'nin komutan General Douglas MacArthur, Kore'nin bakenti Seul yaknlarndaki Trk Birlii'ni ziyaret etti. Trk
RAN A H Y E N I D E N EVLENDI
Msr Kral Faruk'un kz kardei Prenses Feyzye ile olan evliliini yl nce bitiren ran ah Rza Pehlevi, Sreyya sfendiyari ile evlendi. Yeni Kralie'nin 1,5 milyon dolar deerindeki elmaslarla ssl gelinlii byk beeni toplarken, dn trenine katlan nl davetliler de dikkati ekti.
(12 ubat 1951)
Senaryosunu Behet Kemal a-
M H P N SORUTURMA Adalet Bakan smail Mftolu, MHP'nin Almanya'daki faaliyetlerinin ve Trke'in baz szlerinin soruturma konusu olduunu, Cumhuriyet Basavcl'nm bu konuda harekete getiini aklad. MSP'l bakann szleri, siyasi evrelerde ilgiyle karland. MHP'nin Almanya toplantlar Almanlarn da dikkatini ekmi ve duyduklar rahatszl resmen aklamlard. (26 ubat 1976) Y. DEMIREL'E TUTUKLAMA Hayali mobilya ihracat ve 20 milyon liralk vergi iadesi yolsuz-
luundan sank Yahya Demirel iin, Karadeniz Erelisi Sulh Ceza Mahkemesi, tutuklama karar verdi. Mahkeme, kararn, Gmrk ve Tekel Bakanl'ndan bir mfettiin yapt soruturmaya dayanarak verdi. Ecevit, gelien olaylar zerine, "Demirel'in siyasi hayatta kalma hakk yoktur" dedi.'
(27 ubat 1976)
rut'un en ilek alveri merkezlerinden olan Hamra Caddesi'ndeki bir dkkanda, henz kimlii belirlenemeyen bir kii tarafndan vurularak ldrld. Ate eden katil, kalabaln aknlndan yararlanarak kamay baarrken; saldry Ermeni terr rgt ASALA stlendi. (16 ubat 1976)
A L I E L V E R D I DAYAK Y E D I
BEYRUT'TA
SUIKAST
Beyrut Trk Bykelilii'nde grevli Bakatip Oktar Cirit, Bey-
Bte grmeleri srasnda, Sovyetlerin komnizmi yaymak iin en iyi zemini CHP'de bulduunu syleyen AP Milletvekili Ali Elverdi, CHP'liler tarafndan Meclis'te dvld.
(16 ubat 1976)
Popler TARH/ ubat 2001 13
Demiryolcularn zor sava
Raylarla gelen 'Kurtulu'

stiklal Sava'nn grnmeyen kahramanlaryd demiryolcular. Sava boyunca cepheye asker ve cephane sevkiyatn srdren demiryolu alanlar, zaman zaman Kuvvay Milliye iin arpan yerel etelerin basksna da kar koydular.
KANSU ARMAN
Azarky Dekovil letmesi'nin alnda, smet Paa ve Anadolu Demiryolu daresi Mdr Behi Bey, komutanlarla.
16
Mart 1920'de stanbul'un igaline kadar, Kuvvay Milliye'nin demiryolu personeli says yok denecek kadar azd. galin hemen ardndan Eskiehir'i kuatan Milli Gler, ngilizlere, Arifiye-Haydarpaa hatt dnda kalan tm hatlar boaltmalar iin gn sre verdiler. Ancak ngilizler bu
srenin sonunda, en yeni 13 lokomotif, 200 vagon ve ou aznlklardan oluan bir ksm teknik grevliyi de gtrmlerdi. letme kasasndaki 20 bin Lira tutarndaki paray da (ki, o zaman iin ok nemli bir para) almlard. Byk bir demiryolcu a vard. Ama stanbul ve zmir'de igal devletlerinin iten kard demiryolcular, Anadolu yollarn
tuttular. O dnem Anadolu'da grev yapan demiryolcu Murat Ergun da bunlardan biriydi. zmir imendifer Okulu'dan 1915'te mezun olan Ergun, hatralarnda, Garp Cephesi'ndeki gnlerini, Yunan igaliyle zmir-Aydn hattnn ikiye blnn yle anlatyor: "O gnk duruma gre, 612 kilometrelik yolun zmir-Umur-
lu ksm Yunanllarn, Kk-Eridir ksm da bizimdi. Ancak merkez istasyon zmir'de olduundan, bizde ne teknisyen, ne lzumlu malzeme vard. 6 lokomotif, 8 yolcu, 132 kapal ve ak yk vagonumuz, bir de vincimiz vard. Hepsi bu. Baz istasyonlarda yolcuya verecek biletimiz bile yoktu." Milli Mcadele'den dzenli orduya geme aamasndaki gnlerde, byk baarlar kazanan yerel gler de sk sk demiryolunu kullanyorlard. Ancak bu durum bazen karklklara da neden oluyordu. Kuvvay Milliyeti efelerin sevkettii eyadan veya frenlerdeki seyahatlerinden cret almamyordu. Byle bir cret istenilmesi halinde de, ellerindeki silahn namlusunu gstermekle yetiniyorlard. Seyir halinde olan trenler efelerin elinde bir oyuncak durumundayd. Bu tren yolcular, bazen havaya silah atmak suretiyle treni istedikleri yerde durduruyor ve ayn sinyali kullanarak tekrar hareket ettiriyorlard. Bu etelerden en byk zarar ise, tercihlerini Milli Gler ynnde kullanan demiryolu alan aznlklar gryordu. Birok blgede yerel eteler, igallerle ilgili tepkilerini, bu kiileri hrpalayarak ve evlerini igal ederek gsteriyorlard. Anadolu'daki demiryolcularn skntlar bykt. Lokomotiflerin ilemesi iin odun bulunmuyordu. Artk yaklacak travers de kalmamt. Ormandan yeni kesilip verilen ya odunlar da hem azd hem de ihtiyaca cevap vermiyordu. nn Sava ncesinde, personel byk bir fedakarlkla maa ve istihkaklarn almamak ve ba yapmak suretiyle bu sknty nledi. Sava boyunca demiryolcular sadece asker ve cephane tamadlar. Zaman zaman Yunan svarileriyle atmalara da girdiler. 1922 baharnda, Makinist Mehmet Ali Bev ynetimindeki
Polatl'da trajik bir tren kazas

Yunan ordusu zellikle Eskiehir, Ktahya muharebeleri srasnda, tren istasyonlarn bombalayarak byk zarar vermiti. Yunanllar Sakarya Sava'nn sonunda geri ekilirken de btn hatt tahrip ettiler. Sakarya rmann Polatl stasyonu yaknlarndaki Beylikkpr de bu arada uurulmutu. Demiryolu idaresi, Sakarya Sava'nn ardndan Badat Demiryollar irketi'nin mhendislerini getirerek bu byk kprnn yapmna giriti. Ancak Polatl stasyonu'ndaki askerlerin bir geceyars yaptklar manevralar srasnda, cephane ykl 12 vagon kontrolden kt. Yoku aa olanca hzyla inen vagonlar uyumakta olan mhendis ve ustalarn kald alma trenine arpt ve cephanenin patlamas sonrasnda mhendis ve ustalar ld. Kpr aylar sonra tamamlanabildi.
bir tren, ivril'e malzeme gtryordu. Tren ivril stasyonu'na yaklatnda, iki Yunanl svari, hat kenarna gelerek, makiniste teslim olmasn ihtar etti. Makinist bu an baskn karsnda serinkanlln muhafaza ederek makine ddn ald ve katara geriye doru yol verdi. Atlarn ddk sesinden rkp ahlanmasyla katarn karlmak istendiini anlayan svariler makineye ate atlar. stasyon efi Fadl Bey (Ayanolu) bu
srada yaraland. Ancak makinist, treni kurtarmay baard. Demiryolcularn tm sava boyunca en gsterili zaferi ise, Byk Taarruz srasnda, daha nce Yunanllar tarafndan tahrip edilen Afyon-obanlar hatt onarmnn, 15 gn srmesi tahmin edilirken 9 gnde tamamlanmasyd. obanlar'dan cepheye destek iin gnderilen asker dolu tren, demiryolcularn ve kylerdeki kadnlarn gayretiyle, 7 Eyll 1922 sabah Afyon'a girdi.
Afyon-obanlar demiryolu hattn 9 gnde onaran Trk kadnlar ve demiryolcular.
TARTIMA
10 soruda Osmanl idaresinde Msr

Bugn bize yabanc bir lke olarak grnen Msr, tarihinin yaklak 750 yln eitli Trk devletlerinin idaresi altnda geirdi. Osmanl mparatorluu'nun en nemli ve stratejik blgelerinden birisi idi. Bu yazmzda Osmanl idaresi altndaki Msr' tarttk.
ERHAN AFYONCU
1. Msr'da hangi Trk devletleri kuruldu? 2. Osmanl, Memlklara ne zaman yenildi? 3. Msr nasl fethedildi? 4. Msr'da Osmanl sistemi nasl kuruldu? 5. Osmanl, Msr' nasl ynetti? 6. Napolyon'un Msr seferi niin baarsz oldu? 7. Kavalal Mehmed Ali Paa, Msr'a nasl hakim oldu? 8. Msr, ngilizlerin eline nasl geti? 9. Msr Krall nasl kuruldu? 10. Msr Osmanl'ya ne katkda bulundu?
Osmanl yenildi ve Adana ile Tarsus'ta Memlk hakimiyetini kabul etmek zorunda kald.
sr'da Trk egemenlii ok erken tarihlerde balad. Tolunoullar (868-905), hdler (935-969), Eyybler (1171-1250) ve Memlklar (1250-1517) tarihleri arasnda Msr'da hakimiyeti ellerinde tuttular. Osmanl ncesinde en uzun sreli olup, Msr'a damgasn vurmu olanlar, Memlklardr. Kle askerlerin kurduu Memlk devleti, gl olann hkmdar olduu, birka istisna dnda, babadan oula saltanatn bulunmad tarihin en enteresan devletlerinden birisidir. Memlk devleti, Msr'la birlikte Suriye, Hicaz ve gney Anadolu'ya da sahipti.
ldrm Byezid zamannda balayan OsmanlMemlk mnasebetleri, balangta dosta geliti. Ancak Osmanl Beylii'nin bymesiyle snrlarn birbirine yaklamas, baz blgelerde iki devletin hakimiyet mcadelesine girimesine neden olduu gibi, hac yollarnn emniyetinin salanmas meselesi de ilikileri bozdu. Fatih, gerginleen OsnanlMemlk ilikileri nedeniyle, son seferini Msr zerine tasarlad; ama lm zerine bu sefer yarda kald. Ancak iki devlet arasndaki bu gerginlik, II. Byezid devrinde, Cem Sultan meselesinden dolay iyice artt ve 1485-1491 yllar arasnda, ukurova blgesinde savaa neden oldu. Alt yl sren bu savata
yzyln balarnda Portekizlilerle Safevilerin tehdidine maruz kalan Memlklar, Osmanl mparatorluu ile ilikilerini dzelttiler ve Portekizlilere kar Osmanl donanmasnn yardmn aldlar. Yavuz'un ilk yllarnda da iki devletin ilikileri iyi durumdayd. Ancak Memlklarn aldran Sava'ndan sonra Safevilerle antlama yapmas, ilikilerin bozulmasna neden oldu. Osmanllarn, Mara ve civarnda hkm sren Dulkadirli Beylii'ni ortadan kaldrmalar, durumu daha da gerginletirdi. Memlk hkmdar Kansu Gavri'nin Dulkadirli Beylii'nin son beyi olan Aladdevle Bey'in oluna verilmesini istemesi ve ran zerine yryen Osmanl ordusuna kar harekete gemesi, Yavuz'un hedefinin deimesine neden oldu. 24 Austos 1516'da Halep yaknlarnda Mercidabk'ta meydana gelen savata hibir varlk gsteremeyip hkmdarlarn kaybeden Memlk ordusu byk bir yenilgiye urad ve Suriye Osmanllarn eline geti. Kansu Gavri'nin son zamanlarnda Msr ve Suriye ahalisin-
den baz kimseler ve baz Memlk emirleri, Yavuz'a kendi hkmdarlarn ikayet eden mektuplar gnderdiler. Osmanllar da bu Memlk beyleri ile temas kurdu ve Mercidabk sava srasnda, Halep emiri Hayr Bey bir grup memlkla beraber Osmanl'ya katld. Yavuz, Msr'da hkmdar seilen Tumanbay'a, Osmanl'ya tabi olup, vergi vermek artyla, Gazze'den itibaren Msr' brakmay teklif ettiyse de bu istei kabul grmedi. Memlklar, Yavuz'un l amaya cesaret edemeyecei inanandaydlar. Osmanllar l gemeye kalktklarnda ise ordularnn byk bir ksm zayiata urayacak ve kalan da yorgun bir halde yakalanp yok edilecekti. Ancak yaan yamurlarn da yardmyla, Osmanl ordusu Sina ln rahatlkla geti ve Kahire'nin kuzey dousundaki Reydaniyye sahasnda, 22 Ocak 1517'de meydana gelen savata, Memlk kuvvetlerini bir kez daha malup etti. Ancak bu malubiyete ramen Tumanbay pes etmedi ve Kahire'de sokak savalaryla Osmanl'ya kar
Msr'n fethini gerekletiren Osmanl sultan Yavuz Sultan Selim (stte). 22 Ocak 1517'deki Ridaniye Sava'n gsteren bir resim (altta).
TARTIMA
Osmanl ordusunun Msr ilerine aknlarn gsteren bir illstrasyon (Mnif Fehim'den, sada). Osmanl devletinin Msr valilerinden birinin temsili resmi ve Msr ordusundan bir sipahi (altta).
koymaya alt. Osmanl askerleri bir taraftan Memlklar her yerde takip ederken dier taraftan, itaat gsteren Memlk emirleri, kadlar ve Abbasi Halifesi kullanlarak direni krlmak istendi. Son Memlk Sultan Tumanbay'n yakalanp aslmasnn ardndan (19 Nisan 1517) Msr, Osmanl hakimiyetine girdi.
smanl'ya kar direni bittikten sonra, lkede Osmanl dzeninin kurulmas ii faaliyete geildi. Msr'da eitli blgelere Osmanl beyleri atanmak istendi, ancak gei dneminde halk Osmanl idaresine altrmak iin, mahalli gelenekleri ve kanunlar tanmalar nedeniyle, Memlk (Klemen) unsuru idari mekanizmadaki eski yerlerinde braklmlardr. Osmanl idaresine itaatleri daha gvenli grlen Arap eyhlerine baz mali ve idari haklar verilerek memlk beylerine kar bir denge yaratlmak istendi. Msr'n ilk beylerbeyi Yunus Paa'nn tecrbesizlik ve ta-
mahkrl nedeniyle baarsz olmas zerine, Osmanl hizmetine girmi olan Hayr Bey, Msr Valilii'ne getirildi. Yavuz yaklak sekiz ay burada kalp Osmanl dzenini bir lde kurduktan sonra durumu pheli grlen bir ksm bey ve kadlar ile Abbasi Halifesi'ni de yanna alarak stanbul'a dnd. Ayrca Msr'da idari grevlere getirilenlerin ocuk veya akrabalarndan birer k de rehin olarak stanbul'a gtrld. Memlk devleti idarecilerinin Osmanl hkmranlna kar itaatlerini kontrol altnda tutmak iin, birka alay askerle baz Osmanl
beyleri de orada brakld. Hayr Bey, valilii dneminde, Memlk kanun ve gelenekleriyle Osmanl dzenini bir lde birbirine uydurarak fazla bir sorun karmadan Msr' ynetti. Onun 1522'deki lmnn ardndan, yeni bir Memlk Emiri Msr Valilii'ne getirilmedi, ikinci vezir oban Mustafa Paa, 'Beylerbeyi' olarak atand. Yeni beylerbeyinin yava yava eski dzeni ortadan kaldrmaya almas zerine, Osmanl hakimiyetine henz snamam Memlk beyleri, isyan karmaya baladlar. Bu srada veziriazamla tayin edilemedii iin mteessir olarak Msr Beylerbeyisi Hain Ahmed Paa, burada bamsz bir devlet kurmak istediyse de yenieriler tarafndan ldrld. Osmanl dzeninin tam olarak kurulamamas zerine, stanbul'dan veziriazam brahim Paa, bir grup devlet adamyla beraber Msr'a gnderildi. brahim Paa durumu inceleyip, Msr ileri gelenlerini ve halk dinleyerek sonradan karlm vergi ve angaryalar kaldrd. Veziriazam, yapt aratrmalar sonucunda, Msr'n eski kanunlarn dzeltip, yeni bin kanunname hazrlad ve bu kanun padiahn onayndan getikten sonra yrrle girdi.
smanl mparatorluu, Msr'da hakimiyetin tek bir grubun eline gememesi iin bir denge siyaseti izlemeye alt. Msr'n Osmanl'dan nceki hakimleri olan Memlklara dokunulmad, beylerbeyi ve yenierilerin Msr'da tek balarna hakimiyeti salamalarnn nne geebilmek iin, denge unsuru olarak kullanldlar. Beylerbeyi, yenieriler, Memlklar ve Arap eyhleriyle kadlar birbirlerine kar kullanlarak, tek tek her birinin merkezi idareye kar glenmesi nlenmeye alld. brahim Paa'nn kurduu Osmanl dzeni, 16. yzyl sonlarndan itibaren bozulmaya balad. Nfuzlarn artrmaya alan ve kaldrlm olan vergileri halktan yeniden almak isteyen Memlk beyleri eitli huzursuzluklar ve isyanlar kardlar. 17. yzyl sonlarndan itibaren iki byk frkaya (Kasmiyye ve Zul-Fikariyye) ayrlm olan Memlklar, Msr'da kendi gruplarnn hakimiyetini kurmak iin mcadele ettiler. Memlk beylerinin glenmesi, Osmanl merkezi idaresinin Msr'daki konumunu zayflatt. 1730'dan sonra ise, Anadolulu bir aile olan Kazdallar Msr'da etkin bir duruma geldiler. 18. yzyl sonlarndan itibaren, Memlk beylerinin blgede etkin olmaya balayan Avrupal glerin de yardmyla bamszlk iin uratklar grlmektedir. 1769-1773 yllarnda Msr'a egemen olan Bulutkapan Ali Bey, blge ile stanbul'un irtibatn drt yl boyunca kesti. Bulutkapan Ali Bey, 1773 ylnda ortadan kaldrldysa da Msr'da durum dzelmedi. 1786'da Msr'a gnderilen Cezayirli Hasan Paa, asileri ma-
lup etti ve baz tedbirler almaya altysa da, Rusya ile meydana gelen sava yznden, esasl bir dzenleme yapamadan Msr'dan ayrld .
lm, ancak Osmanllar ile geleneksel dostluun bozulmamas iin, byle bir teebbse geilmemiti. Nihayet Napolyon, Talleyrand'n da destei ile, 5 Mart 1798'de Msr seferine karar verdi. 400 gemi ve 35 bin askerden oluan Fransz ordusu 2 Temmuz'da skenderiye'ye yanat. Franszlar bu kenti rahatlkla ele geirdikten sonra, direnii krp 23 Temmuz'da Kahire'ye girdiler. ngiliz Amirali Nelson'un, Fransz donanmasn 1 Austos'ta Abukr'da yok etmesi, Fransa'nn Msr'a hakim olmasn engelleyen ilk darbe idi. Msr'da kan ayaklanmay el-Ezher'i topa tutarak bastran Bonapart, Trk askerinin Msr'a gelmesini nlemek iin, Suriye zerine yrd ise de Akka nlerinde ngiliz donanmasndan da yardm alan Cezzar Ahmed Paa'ya malup olarak geri ekildi. Bonapart'n Msr'dan ayrlmasndan sonra (22 Austos 1799), Franszlar, Kleber ve Menou'nun komutalar altnda iki yl daha burada kaldlarsa da, 1801 Austos'unda son mevzileri de Trk ve ngiliz kuvvetleri tarafndan ele geirilince Msr'dan ekilmeye mecbur oldular.
Msr Valisi brahim Paa Kahire'ye giriyor (solda). Fransa mparatoru Napolyon Bonapart ve ordusu, Akka Kalesi nlerinde Osmanl ordusuyla savayor (altta).
yzylda Fransa'nn Msr'daki ticari karlar ngiltere'den stnd. Franszlar, ngilizlerin daha nce davranp Msr'a hakim olmak istemelerinden ekmiyorlard. Fransa'nn, Msr' ele geirme dncesi 18. yzyl boyunca tart-
TARTIMA
ngiliz ordusu I. Dnya Sava'nda skenderiye'ye asker karyor (sada). Msr'n nl valisi ve daha sonra kendi hanedannn kurucusu Kavalal Mehmet Ali Paa (altta). Msr'n en stratejik liman Port Said (kar sayfada, stte). Msr'n son hkmdar Kral Faruk, bir tren srasnda (kar sayfada, altta).
avalal Mehmed Ali Paa, Konya'dan Drama sancana gidip yerlemi bir Trk ailesine mensuptu. Mehmed Ali Paa, Msr' Franszlardan kurtarmak zere gnderilen orduda bulunuyordu. Kavalal, Napolyon'un Msr' igalinden dolay byk darbe yemi Memlklarn durumundan yararland ve Msr'daki eitli gruplarla Osmanl Devleti'ni birbirine kar kullanarak durumu kendi lehine gelitirdi. Zeka ve kudreti sayesinde halkn sevgisini kazanarak Msr'daki Osmanl valilerini de birer birer bertaraf edip, ynetimi fiilen eline geirdi. Bu durum karsnda Osmanl hkmeti vergisini vermek ve Hicaz' ele geiren Vehhabileri tenkil etmek artyla, 1805 ylnda ona Msr Valilii'ni vermek zorunda kald. Mehmed Ali Paa, 1807 ylnda Msr' igal etmek isteyen ngilizleri durdurduu gibi, uzun bir uratan sonra Mekke'yi igal eden Vehhabilerin bu durumlarna da bir son verdi. Bu baarlar ona Hicaz ve Habeistan valiliklerini de kazandrd. Bu arada Memlk beylerinin bir ounu da yok etmiti. Sudan'a yapt baarl bir harektn ardndan buraya da hakim oldu.
eritmi ve donanmas da Navarin'de yok edilmiti. Bu frsat deerlendiren Kavalal, Suriye'yi ele geirmek iin harekete geti ve Osmanl kuvvetlerini malup eden ordusu Ktahya'ya kadar ilerledi. Babali, Ruslardan ald askeri yardm sayesinde onun daha fazla ilerlemesine mani olabilmitir. Ktahya Antlamas ile durumunu daha da glendiren Mehmed Ali Paa, Msr meselesinin ikinci safhasnda ngilizlerin, Osmanl'ya yardm zerine Msr' veraseten alp Suriye, Hicaz ve Girit'i terketmek zorunda kald. Kavalal, emellerinin tamamn gerekletirememi olsa dahi, kurduu hanedan 1945'e kadar Msr' ynetti.
Yunan isyan srasnda Osmanl hkmeti, Kavalal'dan askeri yardm ald ve karlnda ona Girit valiliini de verdi. Mehmed Ali Paa, bir Osmanl valisi olmasna ramen, mstakil bir hkmdar gibi hareket edip, Avrupal devletlerle antlamalar yapyordu. Osmanl mparatorluu'nun yenieri ocann kaldrlmasndan sonra kurduu yeni sisteme gre yetitirilmi askerleri Rus savanda
sr'da 1870'li yllarda milliyetilik rzgarlar ykselmeye balad. Msrl milliyetiler, Hdiv smail Paa'nn mali politikasn eletiriyor, Avrupallar tutmakla, Trk ve erkesleri, Msrllarn zararna himaye etmekle suluyorlard. Msr'n borlarndan dolay gidilen tasarruf politikas erevesinde ordudan birok subayn karlmas, byk bir tepki hareketinin domasna neden oldu. Bu askerler Miralay Ahmed Arabi Paa isimli bir subayn etrafnda toplanarak milli bir hareket meydana getirmek istediler. 1879'da smail Paa'nn hdivlikten azlinden sonra Fransz ve ngilizler Msr zerindeki tesirlerini arttrdlar. Bu da ordudaki memnuniyetsizliin artmasna ve Arabi Paa'nn nfuzunu artrmasna neden oldu. Mahmut Sami ve Arabi paalarn yabanc aleyhtarl ve orduda yeni bir dzenlemeye gitmek istemeleri zerine, Babali'nin protestosuna ramen, ngiliz ve Franszlar 1882 ylnda
harekete geerek skenderiye'ye bir donanma yolladlar. Arabi Paa'nn skenderiye'deki istihkamlar glendirmeye almas ngilizleri bsbtn kukulandrm, basit bir hadise yznden skenderiye'de kanl atmalar kmt. ngiltere, Babali'den Msr'a asker gndermesini ve Arabi Paa'y asi ilan eden bir beyanname yaymlamasn istedi. Osmanl hkmeti asker gndermeyi kabul etmiti, ancak beyannamenin nerinden sonra ngilizler nceki antlamaya yanamadlar. skenderiye istihkamlarndan bazlarn istediler, bu talepleri geri evrilince kenti top ateine tutup, karaya asker kardlar. Arabi Paa'nn ordusunu datp, onu esir aldlar. Arabi'yi Seylan'a sren ngilizler kontrol ele geirdiler. Msr' fiilen igal etmekle birlikte lkedeki Osmanl hkmranlna dokunmayp, burada lzum grdkleri mddete kalacaklarn ilan ettiler.
Msr Krall nasl kuruldu?
sr, ngiliz igali altnda, Osmanl padiahna tabi bir hdiv tarafndan ynetiliyordu. Ancak ngilizler yava yava Osmanl
devletiyle hdivlik arasndaki balar zayflatp, yalnzca biimsel bir iliki haline getirdiler. Msr'daki her mesele ngiliz bakonsolosunun tavsiyesiyle hallediliyordu. 1883-1907 yllar arasnda bakonsolosluk yapan Lord Cromer, Msr' adeta bir 'Roma Valisi' gibi ynetti. Fransa daha nce yaplan antlamalardaki hakkndan dolay, bir mddet Msr'n baz ilerine karmsa da, 1904'te yaplan antlamadan sonra ngiltere, Msr'da tek bana kald. Osmanllar, Kavalal zamannda Msr'a dahil edilen Sina yarmadasn almak iin uramlar, ancak bunda da baarl olamamlardr. Kavalal dneminde yine onun idaresine verilmi olan Sudan'da da 1899'dan sonra ngiliz-Msr hakimiyeti kuruldu ve Osmanllarn buradaki haklar dikkate alnmad. ngiltere, Fransa ve Rusya'nn
baz karlarn tanma karlnda Msr'daki hakimiyetini onlara tescil ettirdi. Ancak Msr' dorudan doruya ilhak etmeyip, Osmanl mparatorluu ile hukuki balantsn kesip bir himaye ynetimi kurmakla yetindi. ngiltere, 18 Aralk 1914'te Msr' himaye altna aldn ilan etti. 1879 ylnda azledilmi olan Msr Hdivi smail Paa'nn olu Hseyin Kamil Paa'y 20 Aralk 1914'te 'Melik' unvan ile Sudan'n da bal bulunduu Msr tahtna geirdi. Bylelikle ngiliz himayesinde bir Msr Krall kuruldu.
Msr Osmanl'ya ne katkda bulundu?

smanl'nn Msr' ele geirmesi, stanbul'un fethi kadar, hatta daha fazla nemlidir. Msr'n alnmasyla Hindistan ticareti, dolaysyla buradan elde edilen gelirler, Osmanl'y ekonomik ynden glendirdi. Msr'n vergi gelirleri, dorudan Osmanl hazinesine gnderiliyordu. Memlklar, Cidde'ye km olan ve Mekke ile Medine'yi tehdit eden Portekizlileri durduramyorlard. Hindistan'dan gelen mallar da Portekizliler nedeniyle azalmt. Bu durum, Msr'n zenginliinin sona ermesi demekti. Portekizlileri durduran Osmanllar, bu tehlikeyi ortadan kaldrdlar.
Andre Raymond, Yenierilerin Kahiresi, ev. Alp Tmertekin, stanbul 1999. Stanford Shaw, The Financial and Administrative Organization and Development of Ottoman Egypt, 1517-1798, Princeton 1962. Jane Hathavvay, The Politics of Households in Ottoman Egypt: The Rise of Gtazdaghs, Cambridge 1997. J. H. Kramers, "Msr", slam Ansiklopedisi, VIII, s. 217-269. 9 inasi Altunda, Kavalal Mehmet! Ali Paa syan, Ankara,1945. Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, XVI. Asrda Msr Eyleti, stanbul 1990. Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud, "Msr Eyaletinde Osmanl Nizamnn Kuruluu", Osmanl, I (Ankara 2ooo), s. 289-307.
Osmanl entrikas Bizans'tan gelir

Bizans'tan Osmanl'ya kalan miras, yalnzca balklk terimleri ve kimi mimari izgiler deildir. ki imparatorluun ynetim anlaynda ve kurumlarnda da paralellikler vardr. Osmanl sarayna da hakim olan Bizans entrikalar da, bu paralelliklerin zeminini hazrlar.
M. TANJU AKAD nmz oluturan unsurlar arasnda ou kiinin sandndan daha byk bir paya sahip olan Bizans, ne yazk ki lkemizde inanlmayacak derecede az incelenen bir konudur. Kltrel mirasmzdaki hissesini bir yana brakalm, srf ayn topraklarda yaadmz, ayn jeopolitik sorunlar paylatmz iin bile, bizim Bizans krslerimizin ve Bizans enstitlerimizin olmas gerekir. Bizans' tam olarak tanmadan Osmanl'y da tanmak imkanszdr. Ne var ki bu topraklardaki bin ylmzn ilk 500 yln Bizans, son 200 yln da Yunanllarla bouarak geirdiimiz iin, bu konuyu es geme eklinde, sonuta zarar kendimize dokunan tuhaf bir eilim var. Ancak dier kltrleri silme abasnn sadece bizde deil, Balkanlarn tmnde ve ran'da da devam ettiini belirtelim. Bu lkeler dillerine yerlemi olan Trke kelimeleri yasaklamak, Trk kltrnn izlerini silmek iin olaanst bir gayret gsteriyorlar. Sonuta, bizim kltrmzn yan sra, Tuna'dan Hint
17. yzyl gezginlerinden Jean Thevenot'nun "Dou'ya Yolculuk" adl eserinden bir Osmanl Saray kompozisyonu. 22 Popler TARH/ ubat 2001
Okyanusu'na kadar olan geni bir corafyada, tm komu kltrler de yoksullayor.

KLTR ALIVER
Bizans'tan bize kalanlar, mimari unsurlar, deniz balklarnn isimleri (tatlsu balklarnn adlar kendi dilimizde vard), aslnda 'Roma hamam' olan 'Trk hamam' veya stanbul da dahil olmak zere, birok kentimizin adndan ibaret deildir. Bata dil olmak zere, bu tip alveriler, btn kltrler arasnda vardr. Bizansllar da birok eyi Ortadou halklarndan, Sasanilerden vs. almlard ve uzun zaman sonra, ou unsuru, kimin kimden ald bile birbirine karp gitmiti. Ancak yle kkl baz etkileimler vardr ki, toplumlarn hayatndan asla silinmez. Bunlarn en nemlilerinden birisi de her devletin kurulu koullardr. Bu koullarn izleri, o devlet var olduu srece, hatta daha sonrasnda bile, kendisini gsterir. Nitekim, Bizans devletinin birok zellii Osmanl devletinde etkili olmu ve gnmze kadar da gelmitir. Yalnz burada dikkatli olunacak husus, iki devlette ortak olan birok unsurun, illa ki Bizans'tan gelmedii ve o dnemde birok lkede birden var olduudur. Buna verilebilecek bir rnek, askeri hizmet artyla toprak verilmesi (tmar) sistemidir. Bu sistem Bizans'ta da yaygnd (thema); ama Osmanllarn bu sistemi kurarken, Bizans'tan ok, Araplardan Seluklulara geen 'ikda' sisteminden etkilendikleri bilinmektedir. 'DOU'NUN NTKAMI' Bizans, dnya tarihinin en uzun mrl devletlerinden birisi olmutur. Kuruluu M 6. yzyla dayandrlabilecek Roma'nn bir devam olarak varlk bulduunu hesaba katarsak, II. Mehmed'in nce stanbul'u, son-
ra da 1461 ylnda Trabzon Rum mparatorluu'nu fethederek Bizans'a son vermesine dek, iki bin yllk bir tarihi olduu dnlebilir. Nitekim bir sylentiye gre, Fatih stanbul'u ald zaman, Greklerin M 5. yzylda Perslere kar kazandklar Platea Zaferi'nn simgesi olan ejder heykelinin bana dokunmu ve "En nihayet Dou, Bat'dan intikamn ald" demitir. Burhan Ouz, Mevlana Celaleddin-i Rumi'den ve kendisini 'air-i Rum' olarak adlandran Ziya Paa'dan rnek vererek, "Bizansllar Roma imparatorluunun tek mirass olduklar inancyla kendilerini Romaioi (Romallar) olarak adlandrrlard ve 'Rum' ad Trklerde de aynen devam edecekti" demitir. Baka kaynaklarda da sk sk grdmz gibi, eskiden zellikle Dou dnyasnda Anadolu Trklerine 'Rumi' denilirdi. Batllar ise Hal Seferleri'nden beri, Anadolu'ya 'Trkiye', Trklere de 'Trk' demilerdir. Halbuki Beyazit, Kahire'deki halifeden kendisini, Konya sultanlar gibi, 'Sultan- Rum' olarak tanmasn istemiti.
FATH: ROMA'NIN VARS
luu'nun meru varisi' sayarak tahtn buraya tar ve bir saray yaptrrken, son imparatorun yeeni Sophia Paleologus da Moskova'ya giderek Byk van ile evleniyor ve yeni bir gelimenin tohumunu atyordu. Bunlar Bizans'n ift bal kartaln ve Kayzer'den (Sezar) gelen 'ar' nvann alrken, "kinci Roma kt, 3. Roma biziz, bir 4. Roma ise olamaz" demekteydiler. Bizans tarafndan Ortodoks mezhebine sokulmu olan Rus-
stanbul'un fethinin hemen sonrasnda, Fatih Sultan Mehmed'in Rum Patrii Yennadios'u kabul edii (stte). Greme'de bulunan ve i mimarisini bugne tamay baaran Bizans yaptlarndan 'Karanlk Kilise' (altta).
Ne var ki bakalarnn da Roma ile ilgili planlar vard. Fatih kendisini 'Roma mparatorPopler TARH/ ubat 2001 23
Osmanlda Trk unsuru

Osmanl devleti stanbul'u alp bakent yapncaya kadar, 'imparatorluk' karakteri belirginlememiti. Bu adan, Osmanl mparatorluu'nun gerek kurucusunun Fatih olduunu tereddt etmeden ileri srebiliriz. Fatih, 1453 ncesinde Trklerle kapkullar arasnda devam eden ekimeye kapkullarnn lehine son verirken, tpk Bizans'ta olduu gibi, saysz etnik gruptan oluan imparatorlukta, din kavramn ne kartyordu. Ve tpk Bizans'ta, Grek unsurun, ke doru ne kmas gibi, Osmanllarda da Trk unsuru yine ke doru ne kacakt. Bizansllarn ou kez kendilerini 'Helen' deil, Bizansl ve Ortodoks olarak tanmlamalar gibi, Trkler de uzun zaman kendilerini Osmanl ve Mslman olarak tanmlamlardr. Halbuki kurulu dneminde, Srp prensesleriyle evlenen I. Beyazit'n Srp saraynn adetlerini uygulamas, Trklerde tepki uyandrm, I I . Murat zamannda Trk'e dn eilimi glenmi, Ouz destanlar devletin tarihine alnmt. Ama stanbul'a girildikten sonra bunlarn hepsi deiti...
Ricaut'nun, Bizans'n fethine ilikin bir almas (altta).
lar, bylece sz konusu miraslarna sahip kacak ve bunun iin Trklerle kyasya bir mcadeleye girieceklerdi. Ancak Rusya, Bizans'tan yle bir ortodoksi almt ki, anariyle nitelenebilecek ara dnemler hari, 20. yzyln sonlarna kadar, hep otokratik ynetimler altnda kalacakt. Ama Osmanllarn durumu
da pek i ac olmad. Tm Ortodokslar stanbul'u hayal ederken onlar da 'Ortodoks Hristiyanlk' zerinde hakimiyet kurmu bir Mslman devlet olarak, amaza dtler ve hem Rusya hem de Balkan lkelerinde yaygn din olan Ortodokslukla atmak zorunda kaldlar. Bu sava hi bitmedi.
BZANS'TAN KALAN MRAS Bizans'ta, brokrasinin yan sra sarayn da bymesi, saray entrikalarn getirmitir. Bizans'n 83 imparatorunun 30'u iddet veya ikenceye maruz braklarak ldrlmt. Osmanllarda da ayn ekilde tahttan indirilen ve ldrlen padiahlar olmu, bu arada her drt sadrazamdan birisi ldrlmt. Keza, Osmanllarda saray kadnlar, tpk Bizans'ta olduu gibi, bazen devlet ilerinde erkeklerden daha etkili olmulard. Tm bunlarn bir baka ifadesi, anaridir. Her iki devlet de uzun mrlerinde saysz anari dnemi yaamtr ve huzurlu gnlerinin says, parmakla saylacak kadar azdr. Ancak Bizans'ta birok hanedan deiirken, Osmanoullar sonuna kadar tahtta kalmlar, fakat ou zaman, gerek iktidara sahip olamadan simge olarak var olmulardr. Keza Osmanllarda hanedan kanununun olmamas, hemen her padiah deiikliinin bir ihtilal ortam ierisinde gereklemesine yol amtr. Bizansllatrlm haremden kan padiahlarn ou, kapkullannn gdmndeki imparatorluk brokrasisinin oyunca olmulard. Bu brokrasi, kendi iktidarnn devam iin hanedan
Bizans ve Rusya paralellikleri

Bizans etkisini, Osmanllarla birlikte Rusya'da da paralel bir biimde izlemek, ilgin karlatrmalara olanak verir. Tektanrl dinlerden birisine girmek kanlmaz olunca, Kiev'de oturan liderleri Vladimir brani, Latin ve slam inanlarn incelemi, drt kadna izin verdii iin bir ara slam dinini dnm, fakat ikiyi daha ok sevdiklerinden halk iin Hristiyanl semi ve Bizans'n etkisiyle, 989 ylnda Ortodoks mezhebini benimsemilerdi. Bizansllar, Ruslar iin bir baka kolaylk daha yapp, Kiril alfabesini gelitirmilerdi. Bylece Rus Kilisesi de Ortodoks yaklam ierisinde devlet denetiminden hi kurtulamam ve brokratik merkezi gelenek, lkenin karakteri haline gelmiti. II. Mehmed'in stanbul'u almasndan sonra, Topkap Saray yaplrken, Ruslar da hemen hemen ayn yllarda, Kremlin'in ilk ta binalarn ina etmeye baladlar. Hem Topkap hem de Kremlin, benzer bir biimde, zaman zaman yaplan ilavelerle plansz bir byme yaadlar. Bu arada, Topkap'da kadnlarn oturduu blme 'harem' denilirken, Kremlin'de kadnlar, 'terem' ad verilen bir ayr saray blmnde oturuyorlard.
Sultan I I I . Ahmed'in batl elileri kabul etmesiyle ilgili bir gravr. (Vanmour'dan, solda). Son Bizans mparatoru Konstantin (altta).
yok etmemi, stanbul tahtna rakip kmas, ancak k dneminde dnlm (Kavalal), fakat gereklememitir. Batda feodalizm zlp yerini mutlakiyetilik alrken, Osmanllar daha bandan, merkezi ynetimlere sahip olmular ve yine Bizans gibi, giderek artan feodalleme eilimine kar savamlard. Bu durum, merkezi brokratik devlet yapsnn olaanst bir ekilde toplumu denetlemesine ve vesayet altna almasna yol at. PATRKLER VE EYHLSLAMLAR Bir Roma devleti olarak balayan ama sonradan Grek karakteri giderek ne kan Bizans'n en nemli zelliklerinden birisi, Ortodoks dinini devlet kontrolnde tutmas ve en byk birletirici unsur olarak kullanmasyd. 'Dou Kilisesi' bu nedenle Bizans politik rejiminde ok nemli bir yer tutuyor ve devlet ileriyle i ie geiyordu. Patrik, imparator tarafndan seiliyor, o da imparatora ta giydiriyordu. Devletin, btn dini kurumlarn yakn denetimi altnda tutmas, Osmanl mparatorluu'nda da devam etmi bir olaydr. Bu durum, fiziki anlamda dahi grlebiliyordu. Bizans im-
paratorlarnn patrikleri 'yaknlarnda' tutmalar gibi, Osmanl padiahlar da eyhlislamlar yanlarndan ayrmamlar ve gerekli grdklerinde, dier dinlere ait kurumlarn dzenlerine de karmlardr... SARAY ADETLER stanbul alndktan sonra Sultan, artk mutlak hkmdar olacak ve onu 'primus inter pares' (eitler arasnda birinci) olarak grebilecek Trkleri, etrafndan uzaklatracakt. Bunlarn yan sra, Bizans'n saray adetleri de Osmanllarca benimsendi. Bizans'ta, tpk Sasanilerde olduu gibi, 'imparator' secde ile selamlanr; erguvani kaftannn plmesi, memurlar iin, hem bir mecburiyet hem de bir imtiyaz saylrd. Osmanllar Bizans saraynn bu adetlerini aldlar ve padiah, 'kutsal Saray'daki 'kutsal imparator' haline getirdiler. Padiah, 'ynetici ailenin birinci ferdi' olma konumundan 'tanrnn iradesini yeryznde temsil eden seilmi kii' konumuna geirildi. Bunun yan sra, saray haremi ve haremaalar da Bizans'tan alnm kurumlardr. Hkmdara yaknlklar nedeniyle, her iki devletin ynetiminde de etkin konumlara gelebilmi hadmlar vardr.
1835 tarihli bir el yazmasnn nda
Navarin yenilgisinin ilk yanklar

Osmanl, Yunanistan'n bamszln 24 Nisan 1830'da resmen onaylamtr. mparatorluu bu sonuca gtren srete, 'Navarin Baskn'nn da nemli bir yeri vardr. Kimi satrlarna yer verdiimiz bu 'bildiri', olaylarn geliimine, o gnn ruh hali iinden bakyor.
SAMI NAL
smanl mparatorluu, 19. yzylda dalma srecini yaamaktadr. Bu srece hz kazandran aktrler, bir yanda Rusya, te yanda imparatorluun kendi tebaasndan Rumlardr. Mora, Teselya, Ege adalar ve Anadolu'da yaayan Rumlarn yaam dzeyleri, bata Trkler olmak zere, imparatorluun br halklarndan ok daha yksektir aslnda. Dinlerine, dillerine, yaam biimlerine, giyim kuamlarna karan yoktur. Ama onlar yine de, durumdan honut deillerdir. Denizlerde korsanlk yapmaktan, yaadklar blgelerde de karklklar karmaktan bir trl vazgememilerdir. Arkalarnda da Ruslarn destei vardr. Fransz htilali'nden sonra dnyaya yaylan 'ulusal bamszlk' dncelerinin de etkisi altndadrlar.
liz, Fransz ve Rus gemilerinden oluan mttefik donanmas, Yunanllara yardm amacyla Mora'ya gelir, 20 Kasm 1827'de Navarin limanna snm olan Osmanl gemileriyle Msr gemilerini batrr. Daha sonraki gelimeler, bilindii gibi, Osmanl devletinin 24 Nisan 1830'da Yunanistan'n bamszln resmen onaylamasyla sonulanr. Yunan ayaklanmas kukusuz ki birka satrla geitirilebilecek bir olay deildir. Bu konuda ciltler dolusu kitaplar yazlm, belgeler yaymlanmtr. Bir sre nce elimize geen el yazmas bir kitaptaki Navarin olay ile ilgili blm, bizi de bu konuda bir eyler yazmaya, en azndan kitab tantmaya yneltti. 'BLDR' NTELNDEK YAZI lgin bulduumuz bu yazmann, ileride daha ayrntl aratrmalara kaynaklk edeceine inanyoruz. Sz konusu el yazmas kitap, ii iir ve dzyazlarla dolu, kitap tarihilerinin 'mecmua' diye tanmladklar cinsten. eriinden anlaldna gre, 1835'te yazl-
m. Ebrulu bir kapa, olduka temiz yapraklan var. Navarin olay ile ilgili blm, daha ok, bir bildiri niteliinde. mparatorluun Mslman halkna bu ac olayla ilgili bilgiler verildikten sonra artk, 'Allahn izni ve sevgili peygamberimizin yardm ile' bu tr olaylarn yaanmayaca, sonunda kesin zaferin bizim olaca vurgulanyor. RUM KORSANLARDA OSMANLI BAYRAI Yazda anlatldna gre, Osmanl devleti, 'denizlerde perian' durumdadr. 'Gemilerine Osmanl bayra ekerek imparatorluu arkadan hanerleyen Rum haydutlar', hem lkenin deniz ticaretini ellerinde tutmakta, hem de ak denizlerimizde korsanlk yapmaktadrlar. Yazda, Osmanlnn yakn tarihi, komular ve br Avrupa lkeleriyle olan ilikileri hakknda da ilgin deerlendirmeler var: "Mslmanlarla Hristiyanlarn birbirlerinin can dman olduklar herkese bilinir. Osmanl devletinin ba dmannn da Rusya olduu kesindir. Rusya, son elli altm yldr, sudan nedenlerle Osmanl lkesine saldrmakta, topraklarmzdan azar
MORA AYAKLANMASI 1814'te Odesa'da kurulan Etniki Eterya cemiyetinin balca amac, Yunanistan' Osmanl mparatorluu'ndan koparp bamsz bir devlet haline getirmektir. O gnn dnyasndaki artlar da buna ok uygundur. Dardan Ruslarn, ieriden de Patrikhane ve papazlarn kkrtt Rum halk, silahlanp Osmanl'ya bakaldrm, ayaklanma ksa srede Mora ve Ege adalarna yaylmtr. Devletin ayaklanmay bastrmak iin ald nlemler etkisiz kalmaktadr. nk, Rumlarn i ve d destekileri vardr. Osmanllar, Etniki Eterya'nn kuruluundan sonra younlaan ayaklanmay bastrmakta zorlannca, Msr Valisi Mehmet Ali Paa'dan yardm isterler. O da, olu brahim Paa komutasndaki Msr donanmasn Mora'ya gnderir. Ayaklanma, byk lde etkisiz hale getirilirken ngi-
nl ressam Ayvazovski'nin Navarin Sava'n tasvir eden tablosu (sol sayfada). Dnemin ngiliz basnnda yaymlanan bir karikatr: ngiltere ile Rusya'nn Osmanl'ya ve Yunanistan'a mdahaleleri hicvediliyor.
BELGE
Navarin Baskn'n ayrntlaryla gsteren temsili bir resim (sada) ve dnemin padiah I I . Mahmud'un bir tablosu (altta).
azar paralar koparmaktadr." Yaz, bu gelimelerin nedenlerini de ok net bir biimde belirliyor: "Ordumuzun Ruslar karsnda baar ans artk kalmamtr. Uzun sreden beri Osmanl'ya tepeden bakan, onun iin uursuz tuzaklar kuran hayrsz komu, kendine gre hakl bir gereke de bulmutur: Gya Osmanllar, Rum halkna eziyet edip ac ektirmektedirler." RUSLARIN KIKIRTMASI Oysa ki ortada byle bir durum yoktur. Avrupa ve Rusya'nn kol kanat gerdii Rumlar, Osmanl lkesinin deniz ve ky ticaretinin 'kayman yiyerek' zenginlemiler; adalarn, Anadolu'nun, Mora ve Teselya'nn en gzel yerlerinde bolluk iinde, zgrce yaamlarn srdrmlerdir. Egemen unsur olan Trkler ise kendi lkelerinde 'snt' gibidirler. retim andaki ocuklar askere, g koullar altnda yetitirdikleri rnler de vergiye gitmektedir. te bu tahlillerin ardndan, el yazmasnda yle bir tablo izilmektedir: "Ruslarn kkrttklar Rumlar, Mora, Teselya ve Ege adalarnda yer yer karklklar karmaktadrlar. Rumlarn asl amac bamszlk, Ruslarn ise Os28 Popler TARH/ ubat 2001
manl devletini tmyle ortadan kaldrmaktr. Osmanl ynetimi bu art dnceyi sezerek nlemler alm; Mora, Eriboz, Selanik ve Atina'daki isyanlar silah zoruyla bastrlmtr. Ancak Mora ve adalarndaki ekyann, buralardaki Mslman halka yapt ikence yazmakla bitmez. Kadn, oluk ocuk binlerce Trk, Rum ekiyas tarafndan hunharca ldrlmtr. " Osmanl devleti bu krm karsnda, kukusuz ki baz nlemler alacakt. Kendi kara ve deniz gc ile Rum ayaklanmasn bastrmas ok gt. Bu yzden Mehmet Ali Paa'dan yardm istendi. Mehmet Ali Paa, olu brahim Paa komutasndaki Msr donanmasn Mora'ya gnderdi. Osmanl donanmas ile Msr donanmas, Navarin limannda demirleyip beklemeye
baladlar. Bu arada Ruslar da bo durmayp ngiltere ve Fransa ile anlaarak onlarn donanmalarn Akdeniz'e getirtmilerdi. Daha sonra Osmanl deniz harp tarihinin ac bir sayfasn oluturan nl 'Navarin Baskn' gerekleti: Rus, ngiliz ve Fransz ortak donanmas, Osmanl ve Msr gemilerini yakt (20 Kasm 1827). BLDRNN DNSEL YN Elimizdeki yazma kitapta, Rum ayaklanmas ve Navarin Baskn, kaba izgileriyle, bu biimde zetlenmektedir. lgili blmn sonraki satrlar bir bakma, Mslman halkn moralini ykseltici bir bildiri niteliindedir. Ancak bu bildirinin daha ok dinsel bir arl vardr: 'Gelecekle ilgili umutlar yitirilmemitir; olas savalar yine biz kazanacaz' anlay egemendir. Ancak bunun yolu dnlmyor; ate gc ve disiplini yksek bir ordu kurarak m, bilim ve teknolojide stnlk salayarak m baarya ulalacandan sz edilmiyor. Yazdan anladmza gre, iin bu yan nemli deildir! "Yce Allahn izni, sevgili Peygamberimizin yardmlar ile" zafer 'bizim' olacaktr...
GAL ALTINDA
Osmanl Meclis-i Mebusan'nn 18 Mart oturumu
Son meclisin son gn

Osmanl Meclis-i Mebusan' son kez toplandnda yelerin hemen hepsi Ankara'ya kamaya hazrd. stanbul'u gn nce igal eden ngilizlerin bundan hi mi hi haberi olmamt. 18 Mart 1920 ! de toplanan Meclis, 'tatil' karar alrken, Ankara'da yeni Meclis'in hazrlklar yaplyordu. ngilizler oyuna gelmiti.
RFAT D E D E O L U
Son Osmanl Meclis'nde bir oturumun genel grnts.
Ik Dnya Sava bittiinde, memleketin bana gelenlerin faturasnn tamam Padiah ve yalan evresince ttihat ve Terakki Partisi ve onu ynetenlere kesilmiti. Baz alardan haksz da saylmazlard hani. Durduk yere hayranlk duyduklar Almanlara
uymu, zaten tkenmenin eiine yanam Osmanl devletini yedi dvele kar harbe sokmulard. Nitekim Padiah, 1. Dnya Sava'nn hemen ardndan, Enver ve Talat Paalarn Almanya'ya kamalar zerine, bir 'ttihat yuvas' olduu gerekesiy-
le, 21 Aralk 1918'de, 'yeni seimler yaplana kadar', Meclis'i kapatt. O gnden sonra lke, bir yl akn bir sre, hkmet kararnameleriyle idare edildi. Ancak gerek stanbul, gerekse Anadolu'dan gelen basklarla, zellikle de Amasya Genelgesi ve Sivas ile
I I . Merutiyet'te Meclis'in al treni: Ortadaki locada I I . Abdlhamid tek bana, oturumu izliyor (solda). I I . Merutiyet'in ilk gnlerinde, hararetli kutlamalar dneminde, Meclis, Sultanahmet'teki binasndayd (altta).
Erzurum kongrelerinin kararlarnn basksyla, bir yl sonra seimler yapld ve son Osmanl Meclis-i Mebusan, 12 Ocak Pazartesi gn topland. Seilen 168 milletvekilinden sadece 72'si toplantya katlabildi. Bir ksm henz stanbul'a gelememiti. Ama bilinen oydu ki, seilenlerin byk ounluu Anadolu Hareketi'ni destekleyenlerden oluuyordu. Mebus seilen Yunus Nadi, Yenign Gazetesi'nde yle diyordu o gn: "Meclis'in en mhim grevi, btn milleti Saltanat ve Hilafet'in ta ve taht etrafnda toplamaktr." Son Osmanl Meclis-i Mebusan'nn mr ok ksa oldu.
EHZADEBAI BASKINI
16 Mart 1920 Pazartesi gn, stanbul'un, belki de Trk tarihindeki en kara gndr. Er meydannda kaybedilmeyen I. Dnya Sava, masada kaybedilince stanbul da bir kurun bile atlmadan teslim edilmitir. 13 Kasm 1919 da ac bir gndr stanbul iin, ama o gn karaya kan mttefik askerleri stanbul'un iine gcne pek kar-
mam, gvenlii salamaya almt. stanbul'un Mslman Trk nfusu, o gnlerde daha ziyade Rumlarn taknlyla uram, ou zaman da 'lahavle' ekip oturmutu. Evet, 13 Kasm'dan itibaren, drt ay boyunca stanbul'un zerinde gri bulutlar dolap durmutu; ama 16 Ocak gn, ortalk kapkara kesilmiti. O sabah sokaa kanlar, etraf ngiliz askerleriyle dolu grdler. Sertti hepsi. Yava yava anlald iin rengi. stanbul artk yabanc igali altna girmiti. ngiliz, Fransz ve talyan Yksek Komiserleri, Babakan Salih
Paa'ya bir notayla, stanbul'u sabah saat 10'dan itibaren igal edeceklerini bildirmilerdi. Salih Paa, notay protesto etmi; ama bata ngilizler olmak zere, Mttefik Kuvvetler Komutanl buna kulak asmayarak, daha nceden sinyalleri verilen ve Ankara tarafndan bilinen harekat gerekletirmiti. Beklenmedik eyler oluyordu stanbul'da. Hi gerei yokken, hibir tehdit oluturmazlarken, ngiliz askerleri, ehzadeba'nda bir karakolu basm, bandoda grevli alt askerimizi sngleyerek ldrmlerdi. Haber hemen yayld. Kent infial iinPopler TARH/ ubat 2001 31
GAL ALTINDA
deydi; ama kimsenin bir ey yapacak hali yoktu.
MECLS HEYET SARAY'DA
Son Osmanl Meclisi'nin binas, Fndkl'dayd (stte). Meclisin son oturumunda konuan Sinop Milletvekili Rza Nur (altta, sada).
18 Mart 1920: Meclis'te, son oturumun son szleri

Reis: Bir nerge var, msaadenizle okuyalm. ('Okunsun' sesleri...) Rza Nur (Sinop): Bendeniz sz istiyorum. Reis: Buyurunuz efendim. Rza Nur: Efendiler, mhim bir tarihi an yayoruz. Bu devlet ve millet, bu zamana kadar byle byk felakete dmemitir. Osmanl Bakenti ve slamiyet'in Hilafet merkezi, bugn ecnebi devletlerin siyasi igali altna gemi bulunmaktadr. Bunu gerektiren hibir hal mevcud deildir. Osmanl Mebuslar Meclisi, tecavze urad. Mebus arkadalarmzdan Rauf, Vasf, Faik Beyler, Numan Efendi, Mebuslar Meclisi'nden gal Kuvvetleri tarafndan zorla alnp tevkif edildi. Bu hal, temel haklara ve devletler hukukuna tamamiyle aykrdr. Kaytsz artsz hrriyet, vicdan ve dnceye sahip olmayan bir Mebuslar Meclisi'nin serbeste karar vermesi mmkn olamayacandan, milletvekillerinin dokunulmazlna kar yaplan bu tecavz protesto ediyoruz. Bugn deruhte ettiimiz vazife-i milliyeyi ifaya ancak bu derece kadiriz. Bu takririmizi milli bir vesika olarak tarihe tevdi ediyoruz. Seyfullah Efendi (Isparta): Saygdeer dostlardan iki zatn ismi sylenmedi. Cemal Paa ile Tahsin Bey de tevkif edilmilerdir. Osman Bey (Lazistan): Meclis haricinde tevkif edilmilerdir. Reis: Takriri okuyunuz efendim. (Takrir okunur: "Umumi Harp, memleketimiz iin pek uygun olmayan artlar iinde son bulmutur, dolaysyla ackl bir grev yapmaya davet edilen Meclis-i Mebusan, son olarak Osmanl Saltanat merkezinde olaanst durumun ortaya kmas ve merutiyetle idare olunan memleketlerin hepsinde milletvekillerine temin edilen dokunulmazlk ve serbestliin olaylarn zorlanmasyla kullanlmamas dolaysyla milletvekillii grevlerinin gereklerini memleketin mevcut durumlaryla telif imkanndan mahrum kalmtr. Her eyden nce dnce hrriyeti ve vicdan bamszlna bal olan kutsal grevin emniyetle yerine getirilmesine imkan veren bir hal ve durumun ortaya kmasn bekleyerek, genel toplantlarn ertelenmesini teklif ederiz."... Reis: Takrir mnderecatna tamamiyle vakf hasl oldu mu? ('Evet, reye konsun' sesleri ykselir.) Reis: Milletvekillii grevinin icrasnda emniyet bah oluncaya kadar mzakeratmzn ertelenmesini teklif ediyorlar. Kabul edenler ellerini kaldrsn. Salahattin Bey (stanbul): Oybirlii ile kabul. Reis: Evet efendim, oybirlii ile tehiri mzakere kabul olundu.
Meclis-i Mebusan o gn byk bir endie ile topland. Mebuslarn ou Ankara ile irtibat halindeydi; bir ksm ise zaten Ankara'ya kam bulunuyordu. Mustafa Kemal, olabilecekleri sezmi, mebuslar ikaz etmiti. galden bir gn nce Padiah'tan bir Meclis Heyeti iin randevu alnmt. Padiah'a yeni durum karsnda Meclis'in gr hazrland ve heyet Saray'a gitti. Saray'da, Sultan Vahdettin durumdan memnun grnyordu. Ona gre, Ankara ynetiminin her tasarrufu, devleti biraz daha skntya sokuyor, stanbul'daki Ankara yanllarnn faaliyetleri ise durumunu daha da zorlatryordu. Darda ngilizlerin igali sre dursun, Vahdettin, Rauf (Orbay) Bey, Hoca Vehbi Efendi ve Abdlaziz Efendi'den oluan Mebusan Heyeti ile konuuyordu. Heyet, Vahdettin'e, milletin kararl olduunu, mcadeleye devam edeceklerini bildirdi. Vahdettin'in umurunda deildi sylenenler. Ona gre, ngilizler o kadar kudretliydi ki, isterlerse Ankara'ya kadar iniverirlerdi. Bunun gereklememesi iin de Meclis'teki grmelerde itidalli konumalar gerekiyordu. Kimine gre, Vahdettin, Ankara'nn baarl olabilmesi iin ngilizleri oyalamann memlekete yarar olacan dnyordu. Ama kendi grn yoruma ak brakmayacak bir cmleyle noktalad Vahdettin: "Bir millet var, koyun srs; ona bir oban lazm, o da benim." Ksaca Meclis'e ne gerek var
demeye getiriyordu. Heyet, aknlkla Vahdettin'in huzurundan ayrld ve Meclis'e dnd. FELAH-I VATAN GRUBU BAINDA Bu grmeden hemen sonra, Meclis-i Mebusan'da, milliyetilerden oluan 'Felah- Vatan Grubu' topland. stanbul'da yaplacak artk fazla bir ey kalmadnda, hemen herkes hemfikirdi. Byk ounluk, Ankara'ya geilmesini istiyordu. Ancak Rauf ve Kara Vasf beyleri bir trl ikna edemiyorlard. Rauf Bey, ngilizlerin kkl bir parlamento ve demokrasi geleneine sahip olduklarn, dolaysyla Meclis-i Mebusan'a dokunmayacaklarm savunuyordu. Akam zeri olup bitenler, Ankara'ya kamay savunanlar hakl kard. ngiliz Yzba John G. Bennett komutasnda bir grup asker, Meclis'i bast. Bata, ngilizlerin parlamentoya dokunmayacan savunan Rauf Bey'i aldlar. Tavrlar kstaha ve kabayd; hibir itiraz dinlemiyorlard. Kara Vasf Bey, Edirne Mebusu eref Bey ve Osmanl Mesai Frkas mebusu Numan Usta'y da alp gtrdler. Padiah tarafndan seilen Meclis-i Ayan yelerinden rksulu Mahmut Paa da az sonra tutuklanacakt.
NGLZ BLDRLER
Ayn saatlerde igal askerleri stanbul sokaklarna, ileride daha da vahim eyler olabileceini ima eden bildiriler asyorlard. Bu bildirilere gre igalin nedeni ttihatlard. ttihatlar Trkiye'yi savaa srklemi ve yenilmilerdi. imdi de yeniden bir sava yaratmaya alyorlard. stanbul bunun iin igal edilmiti. stanbul Trkler'den alnmayacak, saltanat devam edecekti. Ama aba altndan sopa gsteriliyordu: Bildirilerin sonunda, karklklar artarsa, bu niyetin deiebilecei yani stan-
bul'un 'artk bir Trk kenti olmaktan kabilecei' dile getiriliyordu... Bu arada, gal Komutanl stanbul'a tm giri klarn vizeye tbi olduunu aklad. Ama, Anadolu'ya kaacak milliyetileri engellemekti. Ayn saatlerde Ankara, gelimeleri frsat bilip, Osmanl devletinin fiilen sona erdiini, stanbul Hkmeti'nin hibir kararma uymayacaklarn aklad. Alman bir dier kararla da, stanbul'da yaplan tutuklamalara misilleme olarak, Anadolu'da bulunan ngiliz subaylarnn tutuklanmasna baland. stanbul'la her trl haberleme kesildi.
ANKARA HAZIRLIKLARI
stanbul'da 'yeralt' ise fokur fokur kaynamaya balamt. Tm rgtler, bata 'Karakol Cemiyeti' olmak zere, Ankara'ya kaacak ok sayda insan iin hummal bir faaliyet iindeydi. Her taraf asker kaynyordu, ok yerde kontrol noktalar kurulmutu. Avrupa Yakas'ndan Anadolu'ya gizli geilerin akam karanlnda ve kaykla yaplmas gerekiyordu. Kar tarafa getikten sonra, toplanma noktas skdar'daki zbekler Tekkesi'ydi. zbekler Tekkesi, uzun zamandr dikkati ekmeden Anadolu'ya insan ve cepha-
1909'dan itibaren Osmanl Meclisi'nin topland raan Saray nnde, bir tren sonras kalabal.
GAL ALTINDA
Meclis'e yeni katlan Sreyya Bey'in yemin treni vard. Sreyya Bey and iti, hemen peinden verilen 17 imzal nergenin grmesine geildi. Her eyin bir plan erevesinde yrtld belli oluyordu. Meclisin tatile girmesi iin verilen 17 imzal nerge okundu ve oy birliiyle kabul edildi. Mebuslar hemen daldlar. ou Ankara'ya hareket edeceklerdi. leden sonra stanbul'dan Malta'ya hareket eden ngilizlere ait Bombay gemisinde, tutuklanan mebus ve paalar bulunuyordu. ngilizler onlarn 'ttihat' olduklar kararna varmlar, bu 11 kiiyi stanbul'dan uzaklatrp, Malta'ya srgn etmekte yarar grmlerdi.
Son Osmanl Meclisi'nin milletvekilleri bir tren yemei srasnda.
ne sevkiyatnn ilk toplanma noktas olmay becerebilmiti. O gece tekkeye gelenlerin arasnda Meclis Bakan Celaleddin Arif Bey de bulunuyordu. Ertesi gn, Meclis-i Mebusan toplandnda, Ankara'ya ka faaliyetleri iyice hz kazanmt. Bunu hisseden Mttefik Pasaport Brosu, vizesi bulunmayanlara, Anadolu ynnde Pendik'ten ve Anadolu Kava-
'ndan teye izin verilmeyeceini bildirdi. Bu arada mebusun daha tutukland haberleri geldi. Meclis o gn alamadan dald. Herkes ka hazrlklar peine dmt. 18 MART SABAHI, MECLSTE... 18 Mart sabah, Meclis-i Mebusan toplandnda, herkesin yz bir kart. Gndemde
Osmanl Meclislerinin seyir defteri

23 Aralk 1876: Merutiyet'te, Kanunu Esasi'nin (Anayasa) yrrle girmesiyle, Meclisin her yl kasm aynda almas ve mart aynda kapanmas kararlatrlmt. lk Meclis'in topland bina, Sultanahmet Meydan'nda, Ayasofya'nn karsndayd. Bu bina sonradan yanmtr. 29 Mart 1877-28 Haziran 1877: lk Meclis, normal sresi II. Abdlhamid (fotorafta) tarafndan on gn uzatldktan sonra, kendiliinden dalmtr. 13 Aralk 1877-14 ubat 1878: lk Meciis'in ikinci dnemi. Padiahn iradesiyle fesh edilmi, II. Merutiyet'e kadar bir daha toplanmamtr. 17 Aralk 1908-18 Ocak 1912: II. Merutiyet Meclisi. (Yeniden seilmek zere Padiah tarafndan fesh edilmiti.) Bu Meclis, 1909'da Sultanahmet'ten raan Saray'na tand. Saray, 1910'da yannca Meclis yeniden yer deitirdi. 18 Nisan 1912-4 Austos 1912: Meclis'in ikinci dnemi. (Yeniden seilmek zere fesh edildi.) 14 Mays 1914-21 Aralk 1918: Meclis'in nc dnemi. Birinci Dnya Sava boyunca alt. (Yeniden seilmek zere fesh edildi.) 12 Ocak 1920-18 Mart 1920: Son Osmanl Meclisi, Fndkl Saray'nda topland.
Evet, 18 Mart 1920 aramba gn, Osmanl Meclis-i Mebusan'nn son oturum gn olmutu. Ama feshedilmedii, tatile girdii iin, kat zerindeki varln sryordu. Bu varlk 11 Nisan gn sona erdi. O gn Padiah, 'yeni seimler yaplmas' kaydyla, Meclis'i feshettiini bildirdi. Ancak bu kez Ankara Hkmeti seim yaplmasna ve seilenlerin Ankara'da toplanmasna karar vermiti. Nitekim seimler yapld ve Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk Meclis'i Padiah'n fesih kararndan 12 gn sonra, 23 Nisan 1920'de Ankara'da topland. Toplanan Meclis'te, son Osmanl meclisinden ayrlp gizlice stanbul'dan kaan 69 mebus bulunuyordu.
TRK-SOVYET LKLER
Mustafa Kemal, Lenin'e nasl bakyordu?

Mustafa Kemal, Lenin ile anti-emperyalizmde birleir. Ama Trk-Sovyet ilikilerinin daha ilk gnnden itibaren, Bolevik yntem ve ilkelerinin Trk toplumunda ilemeyeceini, 'emek' ve 'sermaye' kavramlarna yabanc olunmasyla aklar.
ORHAN KOLOLU yzyln 70 yl boyunca dnya tarihi zerindeki damgas silinmeyen Lenin'i nasl tasfiye edeceini, Rus toplumu, son on yldr tartp duruyor. nce, Kzl Meydan'daki mozolesinde bulunan mumyas36 Popler TARH/ ubat 2001
20.
nn topraa verilmesi gndeme getirildi. Hl da konuuluyor; ama cesaret edebilen henz kmad. Zira Komnist eitimiyle yetimi kuaklar, Lenin'in mozolesini 'tavaf etmekten vazgemi deiller. Bu konuda karar vermenin uygun bir zaman beklenirken, bugnlerde, Lenin d-
nemiyle kopmann yeni bir adm daha atld. Sovyetler'in resmi mar Enternasyonal'in bestesi muhafaza edilirken, szleri deitirildi. Btn eski Sosyalist Blok lkelerinde tarih kitaplar, 20. yzyl nasl anlatacaklarnn bunalmn yaarken, dier yandan
1990'dan itibaren, 'tarihi sona erdirme' gayretine kaplanlara ramen, dnya tarihinde yeni bir dnemi balatm olan Lenin'i gerek yerine oturtma abalar da younlat. Konu bizi de ilgilendiriyor. Zira sosyalist hareketin, zellikle Lenin dneminde (1917-1924), Trkiye ile Rusya'nn ilikileri, uluslararas dengeler, yani kapitalizm-sosyalizm ekimesi asndan son derece nemliydi. ANADOLU'NUN STRATEJK NEM Bolevik htilali, Rusya'y emperyalizmin nderi saylan ngiliz ve Franszlardan ayrp Brest-Litovsk'da Osmanl devleti ile bara kavuturunca, Anadolu'nun stratejik nemi bir kez daha artmt. Bunun farkna varan, igal altndaki stanbul'un hkmeti, dou cephesinde bulunan tek salam kalm Osmanl ordusunu ngilizlerin emrine vererek Boleviklerle mcadele yoluyla daha ehven bar koullar elde etmeyi tasarlad. Ulusal direnci planlayanlar ise bat (ngiliz-Yunan) ve gneyden (Fransz-Ermeni) gelen tehditlere kar, dou snrnn skunete kavumasnn neminin farkndaydlar. Dolaysyla, ttihatlarla Bolevikler arasnda balayan yaknlamay srdrmeyi yelediler. Bu anlayta ideolojik bir yaklam deil, tamamen pragmatist bir dnce egemendi. Emperyalizme kar savatn aklayan Lenin'le uzlamak, 'dmanmn dman benim dostumdur' formlne uyuyordu. Anti-emperyalist izgide anlama iki tarafa da yetmitir.
MOSKOVA'DAN PARA VE SLAH
Ankara'y 1921 Sakarya Zaferi'ne ulatrmada, bu yardmn nemli pay vardr. Sakarya, Fransa'nn dmanlktan vazgemesini en ok etkileyen e olmu ve Ankara Antlamas uyarnca Fransa ukurova'dan ekilirken yiyecek, giyecek ve silahlarn Trk ordusuna terk etmitir. Hindistan'n, daha akas, Mslman dnyasnn iki yardm ise ancak ngiltere'nin de Sevr'in deimesini kabul ettiini aklamasndan sonra, 1922 bandan itibaren gelmeye balamtr. Yaptm hesaplara gre, Kurtulu Sava'na darndan gelen yardmn yzde 83' Boleviklerden, yzde 7'si Franszlardan, yzde 10'u Hint Mslmanlarndandr. Bylesine bir dostluk ve dayanma, Kemalistlerin 'Komnistlikle' sulanmas iin yeterliydi. Oysa Mustafa Kemal deil
kolunu, elini kaptrmamaya zen gsteriyordu. Moskova'ya baml bir Komnist Partisi'ne gvenmeyip kendisine bal Komnist Partisi'ni kurdurmas bunun kantdr. Davrannda, ilkeleri red tutumundan ziyade, kendi toplumunu iyi tanma yeteneini hissetmemek mmkn deildir.
DOUDA BOLEVZM SORUN OLUR MU?
Bu nedenle, daha Ankara Meclisi'nin almasnn zerinden birka ay gemeden, Moskova'dan para ve silah yardm yamaya balad. On parasz
Daha 1920'nin Ocak aynda, Ankara'da olaylarn gelimesini bekler ve bo gnler geirirken Mustafa Kemal, gazetesi Hakimiyeti Milliye'de, Boleviklik hakkndaki dncelerini yaymlattryordu (2.2.1920): "Avrupa, Asya tehlikesine kaynak ve temel olarak Bolevizmi grmekte samimi olabilir mi, tereddt ediyoruz... Bolevizm sulamas ve gya bu tehlikenin nne gemek iin nlemler alnmas, yeni bir siyaset, yeni bir emperyalizm oyunudur... Geri Bolevizm, Avrupa'nn yegane tahakkm amacn krmak, smr ve el koyma alanlarnda toplardan ve siyasi hkmlerden daha ok zulmeden sermaye egemenliini raz etmek itibariyle, Asya'da Avrupa iin bir dayanak noktas brakmayacaktr. Fakat Avrupa'nn btn dnrleri ayn zamanda biliyorlar ki, bu akmn nnde bulunan Mslman milletler, emek ile
Sovyetler'in, zerinde Kzlha iareti bulunan vagonlarla Trkiye'ye gnderdii kle altnlar, Kars istasyonunda teslim alan Trk heyeti ve yardm getiren Rus grevliler bir arada (yanda; kaynak: TASS Ajans). Mustafa Kemal Paa ile Sovyet elisi Semiyon Aralov, Byk Taarruz ncesinde Akehir'de (sol sayfada). Aralov bu ziyaretinde, Lenin'in (kk fotoraf) gnderdii 3,5 milyon altn rubleyi Mustafa Kemal Paa'ya teslim etmiti. Sol altta ise, 24 Ocak 1924 tarihli Hakimiyeti Milliye gazetesi: Lenin'in lm, "Trkiye'nin hznle karlad bir haber" balyla verilmiti.
TRK-SOVYET LKLER
boluunu rendiimiz iin, pek ziyade zgn ve elemli eylemilerdir. Onun iin keder ve zdrap duyan Rus komularmza en iten ve kalpten taziyetlerimizi beyan eyleriz. Gerekten dn yaylan bu haber gerek hkmet evrelerinde ve gerek ehirde byk bir znt ile karlanm ve siyasi ricalimiz ehrimizdeki Rus temsilcisine basal dileini iletmilerdir." AAOLU AHMET'N YAZISI Lenin'in lmnden on gn sonra, 31 Ocak 1924'te Hakimiyeti Milliye'de, Aaolu Ahmet'in 'Lenin'in Vefat Mnasebetiyle' balkl yazs kar. Gazetenin zellii kadar, Rusya kkenli olan ve Trk milliyetisi olarak tannan Aaolu'nun kiilii de yazy ilgin klyor. "Harbi Umumi tarih sahnesine iki byk ahsiyet kard: Mustafa Kemal Paa ve Lenin" cmlesiyle balayarak o dnemin dnyasnda kabul edilen bir gerei yanstan bu makalenin
Birinci Dnya Sava'nda, Ruslarla bar salayan Brest-Litovsk Antlamas'nn grmeleri srasnda, Trk ve Sovyet heyetleri bir arada (stte). Hakimiyeti Milliye gazetesi yazar Ahmet Aaolu (altta, sada).
sermayenin mcadele srrna vakf olmadklar iin, douda Bolevizm sorun olmaz."
ORDUNUN SYASALLATIRILMASI
Sovyet Arivleri aldndan beri aklanan belgeler de, Atatrk-Lenin ilikilerinin, anti-emperyalizm'deki birleme dnda, tam uyum tamadn ortaya koyuyor. Bylece Atatrk'n 1921 Anayasas tartmalarnda neden, "Biz bize benzeriz" dedii de daha ak ekilde ortaya kyor. Bu yantn, yeni kurulacak dzenin Bolevizm mi olaca sorusu zerine, Meclis krssnden aklamt. Yeni belgelerden rendiimize gre, o tartmann yapld gnlerde, Atatrk'le Lenin'in elisi arasnda, Ankara'da bir grme olmutur. Eli, Trk ordusunun siyasallatrlmamasn eletirmekte ve sonucun baarszlk olacan sylemektedir. Balkan Sava deneyimini yaam olan Atatrk ise, tam aksini savunmaktadr. Aka, toplumumuzun kendi yapsna uygun bir izgiyi izleyerek hedefe varacan belirtmektedir. Bunun sanld gibi geriye dn getirmeyecei, btn insanla zg bir adalamann hedeflendiini de saklamamaktadr.
LENN'N LM Lenin'in ve eyleminin Ankara evrelerinde nasl alglandn ortaya koymak iin, Bolevik liderin lm zerine, Hakimiyeti Milliye gazetesinde yaymlanan haberi ve yorumu aktarmay uygun bulduk. 24 Ocak 1924 tarihli saynn birinci sayfasnn en stnde, iki stunluk bir haberin bal yle: "Trkiye'nin hznle karlad bir haber! Dostumuz ve komumuz Rus Cumhuriyetleri ttihad reisi Lenin pazartesi gn vefat etmitir." Bolevik lider Lenin, 21 Ocak gn lm, haberi ise ancak gn sonra gazetede yer alabilmiti. Moskova kaynakl haberi aynen aktarmadan nce, gazetenin sorumlular iki lke ilikilerini irdeleyen uzunca bir yorumu sunmaya zen gstermiler: "Dn sabah, dostluk ile bal bulunduumuz Rusya'dan elim ve hznl bir haber gelmitir. Epeyi zamandan beri rahatsz bulunan Rus Cumhuriyetleri ttihad reisi Lenin birdenbire shhati fenalaarak vefat etmitir. Bu haber bizi, yalnz dostluk antlamas ile bal olduumuz komu millet ve devletin maruz bulunduu kedere katldmzdan deil, ayn zamanda cihanda yksek ve mhim bir veri olan bir fikir adamnn kay-
nemli ksmlarn, sadeletirerek aktaryoruz: "Ne gariptir ki Harbi Umumi gibi muazzam bir buhran, hayat faaliyeti ok gelimi olan evrelerde bariz bir ahsiyetin zuhuruna sebep olamad. (...) Harbi Umumi'den sonra, byk adamlar karan
yerler, bu savatan nce az gelimi olan Trkiye ile Rusya'dan ibaret kald. Demek ki tarih, daima insanln herhangi bir kesinde bir hayat definesi saklyor ve zaman gelince bu defineyi bir hamle ile dar karyor. Lenin, Rus sahasndaki hayat hamlesinin bariz bir timsalidir. Lenin'i anlayabilmek iin btn Rus tarihini, Rus edebiyatn, Rus dncesini, Rus ruh hali ile Rus siyaset ve sosyal tekilatn anmsamak lazmdr. (...) Rus milletinin kaderi ile Trk milletininki arasnda garip bir benzerlik vardr. Bizde olduu gibi Rusya'da da hanedan yabanclamtr; Almanlam soylularn, yksek memurlarn byk ksm Rus olmayanlardr. Gerekte, Rus karakterinin esas lkclktr. Fakat Ruslar lkcl maddiyata, inkarcla dahi sokmulardr. Rus lks kelime ile ifade edilebilir: nkar, tenkit ve iman. Maziyi tenkit, hal inkar, gelecee umut... te bu karakterin zeti!... Btn Rus edebiyat bu kaynaktan ilham almtr. Rus lkcl kendini bulur bulmaz, uurunu elde eder etmez, bu vaziyete kar isyan etme balad. Ve en garibi udur ki isyan, yine bu vaziyetten istifade eden Rus soylularndan balad, ite Rus karakteri kendini zellikle bu olayda gsteriyor. (...) Yukarda bahsettiimiz inkar, tenkit ve umut devirleri alyor; Rus lkclnn en byk simalarn ite bu aydn soylular snf arasndan kar gryoruz. Pukin'den balayarak Tolstoy'a kadar btn byk Rus airleri, Rus dnrleri bu snfa mensupturlar. Gerekten, daha sonra ve sosyal hayat gelitike, dier snflar da Gorki gibi yazarlar yetitirdiler. Fakat taa son zamana kadar, yine ounluk soylular snfnda idi. Hatta 'Lenin' bile bizzat bu snfa mensuptur."
SOVYETLER'DE NELER OLABLR? Aaolu Ahmet'in Hakimiyeti Milliye'deki 'Lenin'in Vefat Mnasebetiyle' balkl yazs, bu soylu snftan dnrlerin Sibirya'ya srlmek pahasna savamlarna devam ettiklerini, ii szde brakmayp topraklarn kyllere terk edip onlarn zgrlklerini salamaya kalktklarn ve niversiteliler araclyla 'Halka Doru' akmnn pekitirildiini anlatmakla ve kylye gidip onlar kalkndrmak iin aba sarfettiklerini belirtmekle devam ediyor. Hakimiyeti Milliye'nin 1 ubat 1924 tarihli saysnda yaymlanan ikinci yazsnda ise Aaolu Ahmet, konuyu srdryor: "... Fakat i iten gemiti. (...) Kyller ve amele bu lkc ve liberal soylulara da inanmyorlar: Onlar dorudan doruya hkmeti, idareyi elde etmek emelindeydiler! te tam o zaman Lenin bu arzu ve bu emelin temsilcisi olarak beliriyor! (...) zet olarak denilebilir ki, Lenin bizzat arlk usulnn rn olduu gibi, Lenin'in kard inklabn ortaya koyduu manzaralar da ayn usuln icabatndandr! Lenin'in tarihi bykl milletin ve milli tarihin genel eilim ve ynn kefederek ahsnda temsil etmesinden ibarettir! teden beri Rus halklarn ilhamlandran
bir belirleyici vardr: 'Zebilyabi ve vuliya', yani toprak ve hrriyet! Lenin, Komnizm nazariyesi ile bu iar gerekletirmeye muvaffak oldu. Btn arlklar ve geri kallar, Lenin'in arzularna ramen ortaya kmtr. Bir kere inklap vadisine girildikten sonra, ii hiddet ve garezle dolu halkn bu gibi gsterilerine tahamml zorluu hasl olur. Fakat zaman ilerledike bu davranlar kendi kendine yok olur ve inklap doal macerasna girer." Lenin'in lmnn ardndan, Sovyetler Birlii'nde neler olabilecei sorusunu ortaya atan Aaolu Ahmet, yant da yle veriyor: "Bu soruya imdiden yant vermek pek zordur: Fakat muhakkak olan iki nokta vardr: nce Lenin'in arlk usulne indirmi olduu darbe o kadar derin ve esasldr ki, bu usuln bir daha geri dn olasl kalmamtr! kinci olarak, Lenin -Rusya'ya yerletirmi olduu usul ile- btn Avrupa ve Amerika sosyal yapsn da esasndan sarsntya uratt ve bu yapnn dahi tehlikeye ak olduu fikrini maddeten btn insanla telkin eyledi."
Ankara'da, bugn Rus Ticaret Ataelii olarak kullanlan ilk Sovyet Elilii binasnda (kk fotoraf), Aralov, SSCB sefareti yeleri ve Trk subaylar bir arada (stte).
KNC DNYA SAVAI
'Byk Alk' gnlerinde Kurtulu gemisi
Yunanistan'a uzanan yardm eli

kinci Dnya Sava'ndaki Trk-Yunan yaknlamas, gazetelere yansd biimiyle, Trkiye'nin karagn dostluu', tarihimizin pek de bilinmeyen ynlerinden biridir. 0 yllarda Trkiye'den Yunanistan'a uzanan bir yardm eli de 'Kurtulu' gemisidir.
ilep, yolculuun daha balarnda, kk bir varta atlatr, stanbul limannda Struma'ya bindirme tehlikesi yaar. ki gemi; biri yiyecek dolu, dieri zerinde karantina koullarndan tutulan ve yiyecek sknts eken 760 ksur mltecisiyle, 'sigara uzatacak' kadar, birbirine yaklarlar. Muhtemelen Struma yolcularnn baklar altnda, Kurtulu, Marmara'ya doru dmen krar ve yolculuuna balar. Hedef, Pire Liman'dr. Bu, Kurtulu'un Yunanistan'a yapt beinci seferdir. Ekim 1941-Ocak 1942 tarihleri arasndaki toplam be seferde, ilebin Yunanistan'a yaklak 7-8 milyon kilo yiyecek gtrd tahmin edilmektedir. ESRA DANACOLU KURTULU, ATNA'DA Kurtulu'un getirdii yardmlarn datmn organize etmek zere, Ekim 1941'de Atina'da uluslararas bir Kzlha brosu alr. Yalnz Atina'da gnde 300 kiinin alk veya yetersiz beslenmenin yol at hastalklar nedeniyle yaamn yitirdii Yunanistan'da, Vatan gazetesinin 19 Ocak'ta verdii bir habere gre, "Kurtulu vapurunun Hzr rol o kadar derin bir iz brakmtr ki, Atina caddelerinden birine 'Kurtulu' ad verilmesi dnl-
Kurtulu gemisi, Yunanistan'a yaplan yardmn en nemli simgesiydi (stte). Hangarlar tka basa yardm malzemesiyle doluydu (kk fotoraf).
urtulu Gemisi, 20 Ocak Pazartesi gn saat 19.00'da stanbul limanndan hareket eder. Gvertesi ve ambarlar tka basa gda maddeleriyle doludur. Buday ve un hari olmak zere, akla gelebilecek her ey: Balk, lakerda, fasulye, nohut, patates ve stanbullu Rumlarn tandklarna yolladklar binlerce yiyecek paketinden oluan toplam 1.800 ton yk...
Kurtulu vapuru, Basn Kurumu'nun Yunanl meslektalarna yardmn da gtrmektedir: Yunanl gazetecilere tek tek verilmek zere hazrlanan 350 koli yiyecek...
mektedir." Almanya, Balkan sorununu beceriksiz mttefiki talya'dan devraldnda takvimler Mart 1941'i gstermekteydi. Tarihe, sert bir diktatr olduu kadar, Yunan topraklarna girmek isteyen Mussolini'ye verdii 'Ohi' ('Hayr') cevabyla da geen Metaksas etrafnda birleen Yunan halk, Ekim 1940'da balayan talyan igalini topyekun ve onurlu bir direnile geri pskrtmeyi becermi, hatta Kasm 1940'da Arnavutluk topraklarna kadar girmiti. yle ki, Nice yaknlarndaki talyan cephesinde byk siyah harflerle yazlm yle bir duvar yazs gze arpmaktayd: "talya'y ziyaret etmek isterseniz Yunan Ordusu'na katlnz." Ayn tarihlerde, Almanya iin Yunanistan'n igali ise byk lde Sovyetler Birlii'ne saldr plan dahilinde, arka bahesini emniyete alma ihtiyac ile balantlyd ve Akdeniz'in Msr'a doru uzanm bu gzel kznn bir mttefik kartmasna ev sahiplii yapmas ihtimali de olmayacak bir i deildi. Nitekim Mart 1941'de gelen ngilizleri ho karlam ve ngiliz birliklerini bir yandan talyanlarla savat, dier yandan muhtemel bir Alman saldrsn bekledii Trakya ve Teselya cephesine sevk etmiti.
ALMAN GAL
Atina'nn simgesi olan antik Akropol giriinde, nbet tutan Yunanl Efsun askeri ve onun banda da igalci Alman ordusunun bir neferi (solda). Atina'ya giren Nazi subaylar, Yunanl din adamlar tarafndan karlanyor, (altta).
Ancak Nisan 1941'de, Almanya'nn Balkanlar'a hzl saldrs -talyan saldrsndan farkl bir biimde- ayn sonuna varmadan Ege denizinde noktalanacakt. Alman sava makinalar, direnmeye alan Yugoslavya'y hzla ezecek, Yunan Makedonyas'n vaadederek, pasif mttefiki Bulgaristan' yanna ekip, Alman Ordular'nn Bulgar topraklarndan geii salanacakt. Almanlar, 6 Nisan'da Yunanistan'a girdiler, 9'unda Selanik'e ve 27 Nisan'da Atina'ya
ulatlar. Alman igali beraberinde bir dizi zulm ve al beraberinde getirdi. Partizan gruplar EL/VS, EAM ve kralc direni rgt EDES'in Alman konvoylarna saldrlarna Almanlarn verdii
cevap, civar kylerin yaklmas oldu. Bu yolla, toplam 1.600 Yunan ky yerle bir edildi. te yandan, dier bir uygulama, ldrlen her bir Alman'a kar, 50 Yunanl'nn kuruna dizilmesiydi. 'Byk alk' ise,
KNC DNYA SAVAI

22 Ocak 1942 gn Vatan gazetesinde yer alan Kurtulu gemisi kazazedeleriyle ilgili haber (sada). Naziler igal sresince Yunanl erkekleri toplama kamplarnda tuttular (altta).
ilerine veya Kuzey Afrika'daki Alman birliklerine yollanma ihtimaliydi. Tm bu koullar bir araya gelerek, 1941-1942 knda 'Byk Alk' gnlerini dourdu. Krsal blgelerde insanlar yle ya da byle, yiyecek bir eyler bulabiliyorlard. Ancak kentler ve zellikle nfusun bete birinin yaad Atina ve Pire'de, durum gerekten umutsuzdu. Alk ve etin k koullar tberkloz ve benzeri hastalklarn da kentte hzla kk salmasna neden oldu. Sadece Atina'da gnde 300 kii ld.
Rakamlarla 'Byk Alk'

Yaanan aln boyutlarn gstermesi asndan u saysal bilgiyi aktarmak herhalde yeterli olur: Yunanistan'da 1939'da kii bana yllk ekmek tketimi, 179 kilo iken, 1942'de 40 kiloya dmt! I I . Dnya Sava'nda Yunanistan toplam nfusunun yzde 7.2'sini oluturan toplam 570 bin kii, eitli nedenlerle kuruna dizilerek, igale direnite ve elbette alk nedeniyle- ld. Bu toplam ierisinden, Kzlha'n 19411943 dnemine dair verdii verilere gre, 250 bin kii dorudan veya dolayl olarak yetersiz beslenme nedeniyle lmt. Bir baka veri ise Yunanistan Salk Bakanl'ndan gelmekteydi: 1942 ylndaki lmlerin yars veya te biri, dorudan doruya 'alk' sonucuydu!
direniin rgtlenmesinden nce, 1940-1941'de, nce talyanlarla ve sonra Almanlarla yaplan savan tarmsal rekoltede meydana getirdii dle balad. Ancak, asl neden farkldr: Almanlar, Yunanistan'a girdikleri andan itibaren ie yarar her eyi topladlar. Bata koskocaman igal ordusunun iaesi gerekmekteydi ve bunu maluplarn mutfaklarndan, depolarndan karlamann bir sakncas yoktu. 'BYK ALIK' GNLER galin ilk aylarnda un, peynir, ekmek, et ve baka ne varsa, Alman birlikleri tarafndan topland. Alman endstrisinin hammadde ihtiyacnn da maluplarn fabrikalarndan, madenleri ve tarlalarndan karlanmasnda bir an bile tereddt gsterilmedi. Bu durumun bir sonucu olarak, neredeyse Yunanistan'daki tm fabrikalar hammadde skntsndan kapand ve ciddi bir isizlik balad. Ordunun ve devletin gda stoklar tkendi. stelik igal altndaki Yunanistan'n buday ambar olan Makedonya'da kyller, 1942 sonbaharnda devlet grevlilerine budaylarn vermemek iin -bazen elde silah- direndiler. Kimi zaman bu direnie Yunanl devlet grevlileri de katld. Temel drt, verilen veya toplanan budayn kentlerdeki yurttalara gideceine, Almanya
KURTULU KARAYA OTURUYOR

Bata da belirttiimiz gibi, Kurtulu gemisi, 20 Ocak 1942'de altnc seferi iin stanbul limanndan ayrlr. Hava mutedildir. Ancak gece hava koullar deiir ve ilep sabaha kar 04.00 civarlarnda, rzgarl ve dalgal bir havada Marmara Adas dolaylarnda seyrederken aniden Marmara Adas'nn Pulatya Burnu'nun kuzeyindeki bir dier burna bindirir. Alan yaradan gemi su almaya balar. Bunun zerine Kurtulu'un zerindeki 39 kii (mrettebat ve Kzlay grevlileri) nce bir sandala doluur, ancak hava ve deniz koullarnn sandalda barnmay gittike zorlatrmas zerine, kazazedeler binbir zorlukla Kurtulu'un bindirdii kayalklara trmanrlar. Gecenin karanlnda nce Hayrsz Ada'ya arpt sanlr ilebin. Nitekim geminin telsizcisi ilk S.O.S mesajlarnda Hayrsz Ada'da olduklar bilgisini geer. Bu nedenle gazetelerdeki ilk haberler, 'Kurtulu'un Hayrsz Ada civarnda karaya oturduu' eklinde belirir. Ancak aaran gnle beraber, Marmara Adas'nda olduklar anlalr. Gn doduunda, Kurtulu henz batmamtr, ancak geminin tm blmeleri ar ar su almaya devam eder, onca deerli
yk ortala salr. Saat 09.00'da bouk bir grlt ile sulara gmlr. Kurtulu kazazedeleri, 4-5 saatlik zorlu bir yry sonrasnda, adann Pulatya kyne ularlar (yeni ad: Yeni Saraylar). 21 Ocak'ta blgeye ulaan Trak vapuru ve Hora tahlisiye gemisi, suyun zerinde sadece Kurtulu'un direklerini ve su yzeyine salm yiyecek varil ve kutularn grr.
SVL RGTLER BAINDA
Vatan gazetesinin satrlar: 1 9 4 2 ' d e A t i n a

29 Mart 1942 tarihli Vatan gazetesinin 'lm Diyarndan Yeni Haberler' balkl uzun yazsnda, Atina'daki durum yle anlatlmaktayd: "Atina'da, lm, geldiinde dehetle karlanan bir misafir deildir. Her gnk ziyaretidir. Herkes lmle yz gz olmutur. Sokaklara den llere kimse ban evirmez, bunlara adeta sokaa atlan bir p yn gz ile baklr. Azrail'in kamyonlar her gn sokak sokak dolap tpk p tenekesini alr gibi lleri toplar. Bu llerin arkasndan alanmaz, nk [onlar] felaketten yakalarn syrm adamlardr.... ller kamyon dolusu olarak mezarla tanr. Orada her birine ayr ayr mezar kazmaya, adn, ann anmaya kimsenin vakti ve hali yoktur. Byk bir ukur kazlr, kamyon kamyon toplanan ller oraya dklr. Bir papaz, topu iin birden bir eyler mrldanr, dnya ile olan iliikleri, hesaplar byle toptan kesilir. Kalanlar arasnda grlen haller korkuntur. Besbelli ki medeniyet, bolluun mmkn kld bir ciladan baka bir ey deildir. Barbarlk devirlerine mahsus yoksulluk ba gsterince, her insan iin kendi z cannn yaamas ana gaye oluyor, balonu havada tutmak iin medeni kymetler safra gibi dar frlatlyor."
Kurtulu'un brakt yerden, grevi Dumlupnar vapuru devr alacaktr. II. Dnya Sava'nda Trk-Yunan yaknlamas, gazetelere yansd biimiyle, 'Trkiye'nin karagn dostluu', tarihimizin pek de bilinmeyen ynlerinden biridir. Bu yaknlamann izlenebilecei eitli alanlar var aslnda; bu alanlardan birisi, Yunanistan'daki ala kar kamuoyunun gsterdii hassasiyettir. Dumlupnar, sadece stanbullu Rumlarn deil, stanbul Belediyesi'nin ve stanbul mzeleri alanlar, avukatlar, Basn Konseyi gibi sivil insiyatiflerin de Yunanl meslektalar iin hazrladklar yardm paketlerini tayacaktr. te yandan Trk Basn Birlii, yllk suaresinin gelirini Yunanl meslektalarna balam ve bu para ile bir dizi yiyecek maddesi Yunanl gazetecilere ulatrlmak zere hazrlanmtr. GVERTEDEK BN OCUK Dumlupnar, Mart 1942'de Yunanistan'n yolunu tutar. D-
gal boyunca Nazilerin idam ettii Yunanl says bilinmiyor. Ama Almanlarn lt, bir Alman lsne karlk 50 Yunanlyd (altta). Kurtulu'un batmasndan sonra, Yunanistan'a yardm gtrme grevini srdren Dumlupnar gemisi (en altta).
nnde, gvertesinde, 13-16 ya grubundaki 1.000 Yunanl ocuu stanbul'a getirecektir. Bu ocuklar stanbul'daki eitli hastanelere yerletirilirler. Trkiye'nin Yunanistan'a yardmlar Dumlupnar'dan sonra da devam eder. Kaptan Namk Assena, kendi anlarndan yola karak yazd "Unutulmaz bir Yardm" balkl yazsnda (Kaptan'n Sesi, 1995/3) Kzlay, Trk Hkmeti ve stanbul Rumlar'nn Tun, Konya ve daha sonra Dou Akdeniz seferine konan Gneysu ve
Aksu gemileriyle yardm yollamaya devam ettiini belirtir. Ancak, dnemin hkmeti Yunanistan'a 50 bin tona kadar gda maddesi sevkine izin verse de, Trk yardmlar Yunanistan'n temel problemi olan buday yokluunu zemez. Nitekim Yunanistan'a gda yardmlarn finanse eden mttefikler de, Trkiye'de de buday sknts ekildiinin altn izerler. ubat 1942'den itibaren Kanada ve sve'in de Yunanistan'a gda yardm yollayan lkeler kervanna katlmasyla ve zellikle buday yardmlaryla, Yunanistan'daki alk sorunu zmlenir.
Osmanl saltanatnn Zalolu Rstem'i
IV. Murad
'Yavuz- San' denilmise de ikisini buluturan zelliklerden daha ok, farkl zellikleri vardr. Gerekte IV. Murad'n saltanat (1623-1640), bykbabas III. Mehmed'in hkmdarlndan (1595-1603) yeeni IV. Mehmed'in (1648-1687) saltanatna dein sren yarm yzyllk mthi bir fetretin ortasna rastlar.
Tarihi Solakzade, Sultan Murad iin, 'btn hakanlarn ve halifelerin Zaloglu Rstem'i idi' diyerek IV. Murad'n kiiliini ok gzel zetler. Gerekten de dindar I. Ahmed'le otoriter Ksem'in olu IV. Murad', teki padiahlarla kyaslamak olanakszdr.
NECDET SAKAOLU n iki yanda tahta kp 17 yl saltanattan sonra, 29 yanda len IV. Murad'n Osmanl padiahlar arasnda farkl bir yeri, hatta 'tek' saylmasn gerektiren bir kiilii sz konusudur. Geri, cesareti, acmaszl ve douya yapt seferleri nedeniyle, I. Selim'e benzetilmi ve EN ALKANTILI DNEM Hanedan yasasnn ihlli, ocuk ve deli padiahlar, tahttan indirilen, sokaklarda hakaretlerle gezdirilen, boulan veya hapsedilen padiahlar; benzeri grlmedik Kapkulu ayaklanmalar, ayak divanlar, idamlar, saray entrikalar, tasavvuf-taassup ekimeleri, bakaldran eyalet valileri, Ocakl-aavat kavgalar, Anadolu'da egemenlik kuran da padiahlar, devirme paalarn Trkmenlere ynelttikleri kymlar, Celli tuyanlar; Kazaklarn kylar ve Boazii'ni vurmalar, snr savalar, yasaklar, yangnlar, doal fetler... Osmanl tarihinin bu dnemi, tam bir alkantdr. IV. Murad, saltanatnn son yedi ylnda, padiaha bir terr estirerek bu amansz alkanty durdurmusa da, lm ardndan fetret de geri gelmitir. Bir baka adan bakldnda, IV. Murad dnemi, yukardaki tabloyla elien ve 16. yzyl ortalarndaki Osmanl grkemini hatrlatan canlanlarla dikkati eker. Toplum, yedii kamlarla silkinmi gibidir. G-
IV. Murad'n gece kt tefti gezilerini gsteren bir gravr (altta).
zel sanatlar, din, ar-pazar, gndelik yaam, giyim kuam, oyun elence, spor, sava... her alanda yeni allarn yaand saptanr. Dier yandan IV. Murad'n saltanatnda, trajik olaylarn yannda, destans seferler ve zaferler de vardr. Bir padiahn, Anadolu'yu bir batan bir baa son kez kat edii olan Revan ve Badat seferlerinin izleri ve anlar derin olmu; dalara, rmaklara, ovalara, hanlara, kprlere, yollara 'Sultan Murad' ad sinmitir. Onun Anadolu'yu saran grkemini, Kayk Kul Mustafa, iki dizelik bir sehl-i mmteniyle anlatvermi: "Ba ein selma durun iekler / Sultan Murad geldi aln dalar". Yaanan onca fet ve salgn, payitaht stanbul'u korkuya gmen skynetim ve yasaklamalar, katliam denecek boyutlardaki cana kylar, iki ve ttn yasana uymayanlar yoklua gnderen padiahn ayyal, duygusall, ozanl, Bekri Mustafa, Tfl, plak Mustafa, ncili avu gibi yar efsanevi kiilerle gerek veya dzmece ilikileri; Abaza Mehmed Paa, Emir Gneolu, silahdar Musa Paa, Bostancba Due Mehmed, hatta stanbul'un ayaktakmndan kimselerle zel yaants; ouyla dostluk ilikisi kurduu Ko Bey, Ktb elebi, Nef', eyhlislm Yahya Efendi, Aziz Mahmud Hday, Nev'zde At, Hezarfen Ahmed elebi, Evliya elebi gibi kltr adamlar; ad etrafndaki yzlerce anekdot, k kahvelerinde okunan
destanlar, Osmanl mimarlna kazandrd zgn eserler, giyim kuam, at, silah, grz, topuz, atclk merak, pehlivanl... Denecek o ki, dindar I. Ahmed'le otoriter Ksem'in olu IV. Murad', teki padiahlarla
kyaslamak olanakszdr. Kullarn ve uyruklarn onun kadar korkuya ve iddete mahkum eden bir baka padiah da yoktur.
Sultan IV. Murad'n 17. yzyl ortalarnda yaplm minyatrlerinden biri. Minyatr, Sultan', Badat Seferi'ne karken, Arap cengaverl kyafetiyle, bir solak ve bir peykin arasnda gsteriyor (stte).
KAPAK
'Sultan Murad' operada

7 Aralk 2000'de, stanbul'da AKM'nin (Atatrk Kltr Merkezi) Byk Salon'unda, 'IV. Murad Operas' yeni bir yorum ve kostm dzeniyle sahnelenmeye baland (alttaki fotoraf). Ayta Manizade'nin ynettii bu gsterimi izleyenler, alglanmas g bir dnemi, operann mzik, ses, k ve dekor olanaklar sayesinde, daha kolay kavramaktadrlar, kukusuz. Kltr Saray'nn alndan (1969) bir yl sonra, Turan Oflazolu'nun yazd ve Nevit Kodall'nn mzii eliinde ahap Akaln'n sahneye koyduu IV. Murad tragedyasnn ilk gsteriminde yaanan heyecan unutmak olanakszdr. nk, Trkiye'nin en yeni ve en grkemli sahnesinde, farkl bir Osmanl padiahnn yaam sahneleniyordu. Fuaye'deki zel vitrinde ise Topkapi Saray'ndan getirilen IV. Murad'n yalboya bir tablosu ile bir berat, kaftan, entarisi, idman ta, zrh ve miferi, klc ve bir yazma Kur'an- Kerim sergileniyordu. Fakat ne yazk ki tragedyann sahneye konuluundan iki hafta sonra, 27 Kasm 1970'te kan yangnda, Kltr Saray byk hasar grrken sz konusu tablo ve eya da yand veya o panikte kayboldu. Tarihin garip bir cilvesi, yangn afetlerinin en korkuncunu (Byk Cibali Yangn) IV. Murad'n saltanatnda yaayan stanbul, tragedyas oynanrken de AKM'nin yanna tank olmutu. Aradan on yl getikten sonra, Okan Demiri'in besteledii 'IV. Murad Operas', 3 Mays 1980'de AKM'de oynand. Bu ilk IV.Murad Operas'nda, genel sanat ynetmeni olan basbariton Mustafa ktu, ayn zamanda IV. Murad rolndeydi. Dnya prmiyerinin yapld o tarihten, Mustafa ktu'nun lmne dein (1982), stanbul'da sahnelenen IV. Murad Operas, 1983'te Ankara Devlet Operas'nda baka bir kadroyla sahnelenmiti. Metni Turan Oflazolu'na ait olan IV. Murad Operas'n, 1989-1990 sezonunda, bu kez Cneyt Gker, Okan Demiri'in efliindeki stanbul Devlet Opera ve Balesi Orkestra ve Korosu eliinde sahneye koymu, Attila Manizade de Sultan Murad' canlandrmt.
O BR AMPYONDU! Tarihler, Sultan Murad', uzun boyu, heybeti, baklarnn ve ehresinin korkutuculuu ile tanmlarken, Dimitri Kantemirolu, onun bedensel ve ruhsal yeteneklerle donatlm olduunu, bir askerde bulunmas gereken tm zellikleri tadn vurgular. ocuk yata tahta getikten sonra, tm vakitlerini Enderun iolanlarnn arasnda geirirken silah ve spor eitimlerine ara vermeyen IV. Murad'n ok atclkta Tozkoparan istisna edilirse, bir ampiyon olduu dorudur. Topkap Saray'nn, demir-gm alam bir kapsn okla deldii rivayet edilir. Dnemini anlatan tarihlerde, Musa Paa'y, "Gel Silahdar" diyerek sa eliyle kuandan kaldrp Hasoda'y devrettikten sonra, nasl kolayca kaldrmsa yine yle brak, ok, harbe ya da ciritle kalkanlar delmek, bir kl vuruuyla bir merkebi ikiye blmek, en ar grzleri savurmak gibi hnerleri, Hint elisinin hediye ettii gergedan derisi kapl siperi ok ve tfek fndyla delii, at merak, Has Ahr'daki binek atlarnn zellikleri anlatlr. ada byk ozan
46 Popler TARH I ubat 2001
"Bir gn efendimiz, Melek Ahmed Aa'y ve Silahdar Musa Aa'y, ikisi birer dem ejderhalar iken, ikisinin kemerlerine birer elini sokup ba hizasna kaldrp Musa Aa'y braktktan sonra Melek Ahmed Aa'y yedi sekiz kere, grz gibi dolatrd." "Melek Ahmed Paa, Deli Hseyin Paa, Hattat Hasan Paa ve Pehlivan Dilek Sleyman, yal kispet giyip gre tutan esiz pehlivanlard. Efendimiz de soyunup kispet giyerek sarayn emen Sofa'snda bunlarla pehlivanlk ederdi. Bir gn harem hamamndan ter iinde kp cmleye selam vererek, 'imdi bir hamam fasl eyledim' dedikte: Nef , onu ven kasideleri yannda, Dalar Delisi, Tayyar, Celli Beyaz, Aa Alacas vb adl atlar iin de bir 'Kaside-i rahiyye' yazmtr. IV. MURAD'I TANIMAK N IV. Murad' tanmak ve zamanndaki olaylar renmek iin, ncelikle ada tarihilerden Ktib elebi'nin Fezleke-i Tarih'ini, Solakzade Mehmed Hemdem'nin daha ok Solakzade Tarihi diye bilinen Fihrist-i hn'n, Karaelebizade Abdlaziz Efendi'nin Ravzt'1-Ebrr'n, Mehmed Halife'nin Trih-i Glman'sini; dneminde saray mezzini olan Evliya eleb'nm, Seyahatnamesi'nden de bu padiaha ayrlan bahsi okumak gerekir. Tarihi Na'm, 1591-1659 yllar olaylarn kapsayan ve ksaca Trih-i Veka'i, Na'ima Tarihi denen yaptnda, yukarda anlan kaynaklar da kullanarak IV. Murad'a en geni yeri ayrmtr. EVLYA ELEB ANEKDOTLARI IV. Murad' yakndan tanyan ve onun tarafndan saray Enderun'una alndn anlatan Evliya elebi'nin, Seyahatname'sinde yer verdii kimi anekdotlar, bu padiahn olaanst gcn ve sportmenliini yanstmaktadr: 'Hnkrm pk olup nr olmusunuz. Bugn artk yalanp gre etmeseniz. Zira haremde salavatsz greip damarnz krlm, kuvvetiniz kalmamtr' dedim. 'Yaa? Kuvvetim kalmam mdr, gr imdi' deyip beni hemen kemerimden kartal gibi kapp, ocuk frlda gibi fr fr evirip dndrmeye balad.
IV. Murad dneminin en tannm bilim adamlarndan Hazarfen Ahmed elebi'nin takt kanatlarla Galata Kulesi'nden skdar'a uuunu gsteren gravr (solda). IV. Murad, (kk resim) Lagari'nin roketle havalann Hali kysndan kendisi de izlemiti (altta).
Dnemin ar-pazar ve yemek fiyatlar

IV. Murat dneminde, 100 dirhem ekmek, 1 ake idi. Bu arada, 90 dirhem simit de 1 akeye satlrd. Bir okka sr eti 4,5 ake iken, koyun etinin okkas 9 akeyi bulurdu. Bir okka iyi kalite tereyann fiyat 24 akeye ularken, 'Atina bali'nn okkas 16 akeye satlrd. Bir kile pirincin fiyat 42 akeyi bulurken, kaliteli unun kilesi 80 akeye giderdi. Tavuun tanesi 14 akeye satlrken, bir okka yerli pastrma 9, bir okka sucuk ise 10 ake idi. Zeytinin (Karaburun) okkasn ise 4 akeye, tulum peynirini de 7 akeye alabilirdiniz. Balklara gelince; 1 okka kefal 9 akeye satlrken palamut lakerdasnn okkas 2 akeye giderdi. Ah dkkanlanndaki yemekleri ve fiyatlar da yle sralayabiliriz: 20 tane lahana sarmas ya da 40 tane 'byk lokma' cier kebab veyahut 3 i dolusu penev kebab birer ake tutard. Pilav eitleri de 1 ake civarnda idi. rnein 100 dirhem pirin pilav ya da 80 dirhem sade pirin pilav veyahut 90 dirhem zerdeli ehriye pilav, birer akeye verilirdi. Not: Bu rakamlar, 1640 tarihli Es'ar Defteri'nden alnmtr. llere gelince, bir dirhem, 3,2 gr.; bir okka, 1,3 kg.; bir kile (stanbul kilesi), 25 kg.; bir ake (o yllarda) 75 gram ayarnda gm para birimiydi. talyan ressam Preziosi'nin stanbul'daki kahvehaneleri resmeden bir gravr (sada).
'Bre hnkrm, bu duacn drme' diye feryat ettim. Dnmekten gnlm buland ve kusacam geldi. Benim bu halime glen padiah, acyp yere brakt ve 48 altn verdi." Evliya elebi, onun, yeil somakiden 200 okkalk (yaklak 250 kg.) bir grz, 'on iki hane ve krk bend zre' dndrrken sa elinden brakp sol eliyle yakaladn, matrakbazlkta hibir oyuncunun karsnda duramadn, yz altm matrak oyunundan yetmi bendini bildiini yazmaktadr. olanlarnn saray meydanlarndaki tehlikeli sava oyunlarna katlan IV. Murad, imirlik bahesindeki lobut, cirit, tomak karlamalarn, halen yerinde duran 'Ta Taht'a oturup izlermi. Bu oturma sekisinin arkasndaki manzum yaztta, onun, ubat 1637'de ramazan gnleri boyunca imirlik'te at koturduu, savurduu lobutu 115 arn (87 metre) mesafeye drd, mzran duvardan arp imirlik kapsna saplad anlatlmaktadr. HAFTALIK PROGRAM 'ah Murad', 'Murad' mahlaslaryla iirler yazan, perevler besteleyen, sz, saz ve iki meclisi dkn, Makyavelli'nin kitab 'Hkmdar' kendisi iin evirttirip okuduu ileri srlen Sultan Murad, seferde, gezide, avda veya sarayda iken, gndzleri spor ve sava eitimi ya-
par; haftann yedi gecesini de deimeyen programlarla geirirmi .
Evliya elebi, bu ilgin program yle sralar: Cuma gecesi: Din bilginleri, ulu eyhler ve hafzlarla din konular zerine sylei. Cumartesi gecesi: lahi ve naat okuyucular, hanende ve sazendelerle saz ve sz meclisi. Pazar gecesi: Meddahlar ve Tfl, Cevr, Nef', Nedm-i Kadm, Nisar, Beyan, zzet gibi ozanlarla can sohbeti. Pazartesi gecesi: Cmle rakkas ve civanlarla, Kr Hasanolu, mukallit ufut Hasan, Akbaba, Sar elep, akman Celep, Simitizade gibi oyuncularla, engi kollarndan Ptkolu, Parpul Kolu, Osman Kolu, Nazl Kolu, Ahmed Kolu ve dier ehirolanlar kollaryla sabaha kadar "Hseyin Baykara" meclisleri. Sal gecesi: stanbul'un gn grm, felein emberinden gemi, cihan ekmi evirmi yal (Bekri Mustafa gibi) kocalaryla -her birinden bir hisse kapmak zere"sohbet-i has". aramba gecesi: yi kiilerle sylei. Perembe gecesi: Dnyann drt bir yann gezip dolaan derviler, gnl adamlar ve mrleri sergzet dolu kimselerle sabaha kadar sylei. Bu meclislerde sabahlayan padiah, ertesi gn yatmaya zaman ayrmadan halkn sorunlarna eilirmi. Ktib elebi Fezleke-i Tarih'te IV. Murad' deerlendirirken insan haklar ve hukuk kavramlarnn o zaman ne anlam ifade ettiini de dolayl olarak aklyor: "Merhum Sultan Murad Han 1000 (1591) tarihinden sonra gelen padiahlarn en by idi. 1042 (1632) senesine
Murad, brahim ve Ksem Sultan

stteki gravr, Caen'li Fransz ressam George de la Chapelle'in 1643 ylnda bir heyetle gittii stanbul'da yapt "Recuiel de divers portraits des principales dames de la portes du grand Turc" almasdr. Gravrde, Sultan brahim (Deli) ve Sultan IV. Murad'n portreleriyle bir yenieri ve bir sipahi bir arada gsteriliyor. izimin yapld dnemin padiah Sultan brahim, IV. Murad'n z kardeiydi ve dier kardeleri Sleyman, Kasm, Mehmed ve Bayezid gibi bodurulmaktan, annesi Ksem Sultan'n (kk resim) korumacl ve IV. Murad'n beklenmedik lm sayesinde kurtuldu. Tarihler, Ksem Sultan'n olunu, Harem'in bodrum katlarndaki ksz dehlizlerde ve Buzhane'de saklayarak koruduunu ve IV. Murad'n, brahim'in boulmasn emredip hemen ardndan komaya girdiini yazar.
kadar dierleri gibi hareket buyurup o zamandan sonra harekete geerek devlet ilerine vakf olmu; siyaset klcyla serkeleri korkutup devlet yularn gl eline almt. Yedi sene kadar keyfe-m-ye (aklna estii gibi) davranp hatta ou ileri ve me-
seleleri atalarnn kanunlarn dikkate almadan kendi kararyla zerdi. Geri zalimleri katlederek ar derecede korku salm; kimsede haddim aacak cesaret brakmamsa da kendileri de her hususu adalet, eriat ve kanun zere grmezlerdi."
Popler TARH/ubat 2001 49
'Muhabbetnme' ve imarlar
Akn sesli ve sessiz dili

Hani bir kelimeyle, bir arkyla veya gnl okayc bir iirle aknz anlatmak istersiniz de, anlatamazsnz; boaznz dmlenir. te bir zamanlar, bu boaz dmleyen duygularn ardndan yazlrd sevdann roman...
YAHYA KEMAL TATAN
Bir zengin konann hareminden hanmlar, haremaas, arabac ve yardmcs, bir mesirede, hem evreyi gzlyor hem de saz heyetini dinliyorlar.
ahremiyetin ve edebin hkmn yrtt devirlerde yaanan aklar ile zamane aklarn karlatrdnz zaman, o eski sevdalarn ilk gnk tazeliini nasl koruduunu anlamak mmkndr. Eer halen yayorsa, dedenizin veya ninenizin, gidenin ardndan, onu hatralaryla yd ettiini hatrlamaya alnz. Hani nineniz eline, sizin alelade bulduunuz bir bez parasn, kitaplarn sararm sayfalar iin-
deki kurumu bir iei alr da, bir anlk tebessmle ve hasretle barna basar, sonra da iini ekerek yemenisinin ucuyla gzyalarn siler ya... Bilin ki, o da bu romann kahramanlarndandr... MANSUR'UN GLLER Eskiden insanlar, aklarn eyalar, iekler, yiyecekler, hasl evrelerinde bulunan varlklarla yaar, onlara yeni manalar ykler ve meramlarn onlar sayesinde anlatrlard. Bylece varlklarn nemi bir kat daha artar
ve hayat bir bakalk kazanrd. Galiba her ey eyh Galib'in, "Hoca bak zatna kim zbde-i lemsin sen / Merdm-i dide-i ekvan olan demsin sen" diye zetledii srda gizliydi. Btn srlar, gzellikler insanlarda topland ve insanlarn byle dnd demlerde, kii, etrafndakilere de baka bir gzle bakar, her eyden bir mana karmaya alrd. Varlklarn konuturulmas, kemlin bir gstergesiydi. Gln ad zikredildiinde peygamberin hatra gelmesi; bir gl kokland veya bir misafire glsuyu ikram edildii zaman ad grkl Muhammed'e salavat getirilmesi dettendi. nk gl, peygamberin remzi idi. Bundan baka, gl sevgi anlamna gelirdi ki, birbirini seven insanlar ve dostlar, ilikilerini pekitirmek iin birbirlerine gl ikram ederlerdi. Sevgilerin ve dostluklarn her daim taze kaldnn bir ifadesiydi gl. 'MUHABBETNAME' NEYD? Eskiden her iein, her eyann ve yiyecein ayr bir manas olur ve insanlar bunlarn diliyle konuurlard. 'Ak- muhabbet' veya 'muhabbetnme' ad verilen ak dili, varlklara yaktrlan ve daha ziyade bu varlklarn adlaryla oluturulan
Mnif Fehim'in kaleminden, 19. yzyl stanbul'unun sokaklarnda iki Osmanl apkn...
kafiyeli ve anlaml yazsz mektuplard. Evlenme ama gelen gen kzlarn iledii karanfil ilemeli evrelerin ve bu evrelere sarlarak gnderilen karanfillerin saylarna gre deien anlamlar vard. Mesela, kn sevdiine bir tane karanfil gndermesi "olalm seninle bir" demekti. Be karanfil ise, "olaym sana e" demeye gelirdi. Eer k bulumalarnn g olduunu anlatmak isterse karanfil gnderir ve bu mektubu alan kimse bunun "bulumamz oldu g" demek anlamna geldiini bilirdi. Bazen k, aresizliini, gnderdii yedi karanfille anlatrd ki, bu da "akn beni yedi" demekti. Gll orap giymenin evlenme ana gelindiini ifade ettii gibi, Sapanca civarndaki evlerin caddeye bakan cephesinde sakslar ierisinde alm iek bulundurmann "burada evlendirilecek kzmz var" anlamna geldiini herkes bilirdi. Eer kzn
Ak dilinden kimi rnekler

Aklarn iinde bulunduklar duruma gre baz varlklara yklenen anlamlar, deimekte idi. Aada, bu dili bilen hemen btn klarn belli varlklara yaktrdklar anlamlarn bir blmn bulacaksnz. Lady Montagnu'nun (altta, sada) ifade ettiine gre, "klar arasnda bu eit muhabbetnamelerde kullanlmak zere iki milyon msra vard. Renk, iek, ot, meyve, al, aklta, ty yoktur ki zelliini gstererek dzenlenmi bir dizesi olmasn". Alma (elma): Buday: Cmbz: ra: Deri: Erik: Fstk: Gl: Itrh: ne: Kiraz: Leylk: Mercan: Nane: Perde: Saman: eker: Tel: Yaprak: Zambak: Ahimi alma Grmeyeli oldu drt ay lrm sensiz Aknla oldum ra Sinemdedir yeri Sinem oldu delik delik Muhabbeti bozduk Ben alarm, sen gl Sensin gnlmn ah nim inim inle Bekle biraz Ne gezersin aylak aylak Seni sever her can Kl oldum yana yana Sen urattn beni derde Grmemiz ne zaman Canm seni pek eker Tenhaya gel Ya sev ya brak Dn de sen hline bak
Popler TARH ubat 2001 .51
FOLKLOR
onun nnde konumaz, mezar ta eklindeki oyay bana geirir ve ektii sknty anlatrd ki, bu oya da "kaynana l de kurtulaym" anlamna gelirdi. XVIII. yzylda Trkiye'ye gelen Lady Montagnu, yazsz mektuplara dikkatleri eker ve Trklerde renk, iek, ot, meyve, ta, ty... akla ne gelirse her eyin bir manas ve zel bir msras bulunduunu belirtir. Ona gre, "te bylece mrekkep kullanmadan kfr, azar, sevgi, dostluk hatta havadisle dolu mektuplar gnderebiliyorlar".
AK TRAF NASIL
italyan ressam Preziosi'nin iki yapt: stte, arzuhalciye mektup yazdran bir Osmanl kadn ve sa sayfada, Kathane'deki mesire yerinde, evreyi szen stanbullu hanmlar.
talibi kar ve i kesinleirse sakslar bahe tarafndaki pencerelere tanrd.

EVLLK MESAJLAR
Bu yazsz mektuplar evlendikten sonra da devam ederdi. Akam evine dnen koca, hanmnn banda eker oyas grrse, onun cannn eker istediini bilir; birbirine srtn dnm dil eklinde bir oya ile karlarsa hanmnn eltisine kstn anlard. Kaynanas ile kavga etmi gelin, edebinden dolay
YRRD? Genellikle klar arasnda meydana gelen bu yazsz mektuplarla haberleme st nineler, kalfalar, bohac kadnlar, hanende ve sazende kadnlar, beslemeler, terziler, mhibbeler, siyah baclar, igzar komu hanmlar, natrlar veya ar ierisinde bu ilerin ustas dkkan sahipleri (bunlar genellikle gayrimslimlerin dkkanlar idi) aracl ile salanrd. Sevdiinden karanfil alan bunun, "Karanfilsin kararn yok / Gonca glsn tmarn yok / Ben seni oktan severim / Senin benden haberin yok" anlamna geldiini bilirdi...
ADRES VEREN MENDL! Bazen yan yana gelen alelade birka eya btn bir sevday, hicran ifade eder ve bazen de aka davetiye karrd. Musahipzde Celal'in 'stanbul Efendisi' adl oyununda, oyunun kahraman gen kz, beendii erkee adresini bir mendil atarak bildirir. Mendil pembedir (pembe: gnlm sende). Mendilin bir ucuna semtin adn bildiren alt tane mermer paras balanmtr. Mendilin bir ucunda a boyas vardr, bir ucu da slaktr. Mendili alan delikanl, bu eya dilini zemeyince, uzman birine bavurur ve adresi alr: Altmermer semtinde, emenin karsndaki a boyal ev. 'Eldebir Mustafendi' isimli hikayede de buna benzer bir olay vardr. Sevdiinden bir yazsz mektup alan dii bunun srrn zemez ve Mustafendi'ye bavurur: "Cebinden birinci nevi, drt buuk zvanal bir paket kard. 'Sen anlarsn' dedi, bu ne demektir? ini atm, sigara vard, birinin ucu yanmt, ikisi de yatar gibi yan yana konmutu. Bunun manas ne olacak dedim. 'Hediye eden seni seviyor, ateinden yanyor, seninle yan yana yatmak istiyor' diye cevap aldm." 'AZ KURU, AZ PLAV MSAL Muhabbetnmede kullanlan varlklar yalnz iek, eya veya imar dili deildi. kram edilen ya da yol kenarna konulan yemeklerin de birer anlam vard. Sheyl nver bu konuda yapt almalarda yemekli mektuplara dikkatimizi ekmekte ve bunlardan bazlarn nakletmektedir: Bakla: 'Al beni sinende sakla'. Biber: 'Bize yok mu bir haber?'. Brlce: 'Efendim keyfin nice?' Ekmek: Murada ermek'. Enginar: 'Gnl otan kurmu / Efen-
Edmondo de Amicis'ten 'imar' dili

stanbul'u 19. yzyln ikinci yarsnda ziyaret edenlerden birisi de, Edmondo de Amicis'tir. Onun da, dikkatini eken muhabbetnme ve imar dilinden hayranlkla bahsettiini grmekteyiz: "Bir Trk erkei ile bir Trk kadnn sevdayla bakrken, tebessm ederken ve manidar hareketler yaparken yakalamak mmkn deildir. Coram Populo (alen, herkesin gz nnde olan) apknlk bizim memleketlerimizde olduu gibi mevcut deildir. (...) Eer bazen, tenha bir sokakta, arkasnda bir ift kara gzn parladg veya kk beyaz bir elin grnd demirli bir pencereye bakan bir Trk gencini yakalarsanz bunun bir nianl olduundan hemen hemen emin olabilirsiniz. Sevgilinin etrafnda dnp dolama, peinden gitme hizmeti ve uzaktan uzaa bir iek, bir kurdele veya bir elbisenin, bir bartsnn rengi ile konuma gibi resm akn btn teki ocukluklar sadece nianllara msaade edilir. (...) Bazlar pek zarif olan bir iaret konumas (imar) da vardr; Mesela bir erkein gsn bir hanerle yaryormu gibi yapmas, 'akn iddetiyle kalbim paralanyor' manasna gelir. Kadn buna, feracesi nden biraz alacak ekilde kollarn iki yana salvererek cevap verir. Bu da, 'Sana kucam ayorum' demektir."
disiyle cengi var'. Kereviz: 'Ele gese nazl yar / Biz murada ereriz'. Maydanoz: 'Tenha mdr odanz?' Pirin: 'Sabah kahvesini bizde i'. Yourt: 'Gnln benden sout...' Bugn fast-food'larn hayatmz epeevre sard ve kendi kltrn oluturduu bir ortamda, yukarda sralanan yemeklerin ve malzemelerin varl, tek teselli kaynamzdr! NAZLI YARDAN MEKTUP GELM... Bazen yazsz mektuplarn anlalmad ve cevapsz kald zamanlarda, okuma yazma bilmeyen kadn ve erkekler 'yazl mektup' yazdrmak iin arda, pazarda ve devlet daireleri etrafnda mektup ve dileke yazan 'arzuhalcilere' mracaat ederlerdi. Bu arzuhalciler, devlet makamlarna yazdklar kalplardan kaynan alan ak mektubu kalplarnn da meydana gelmesine neden olmulardr. Avam iin yazlan ak mektuplar "tende cnm, gonca dehanm, ka kemanm, rz- nihnm" ya da "melek-sim canm, leb-i mercanm, ey ruh-i mhm, gl yzl ahm, zlf-i kemendim, serv-i blendim, peri ruhsrm, eker gftrm, iveli yrim, def-i melalim, ml u menlim, fikr haylim, gl-i handanm, derde dermanm" gibi kafiyeli kalplarla yazlrd. XIX. yzylda aydn tabaka arasnda sade bir dilin kullanldn ve kltrel meselelerden ak akalarna kadar, eitli konularda mektuplar yazldn grmekteyiz. Ahmet Mithat ve Fitnat Hanm arasndaki ak mektuplarnda, "Durun size bir beddua edeyim. nallah yakn zamanda yle rsnz ki, sizi ancak gvdemin atei str" gibi latifelere rastlanmaktadr. Bir zamanlar buna benzer mektuplar bir araya toplanarak 'Mektup Kitaplar' ad altnda satlmt.
Popler TARH /ubat 2001 53
Avrupa'daki devletlerin yarsndan ou, hl meruti rejimler. phesiz ki artk byk imparatorluklar ve otoriter krallklar sz konusu deil. Buna ramen, halk desteine sahip olsalar dahi, ngiltere rneinde olduu gibi, tahtlar sorgulanyor.
Hanedanlar Avrupa's
DERLEYEN: SMET AKA ra Avrupa'snda, 1910'dan 1967'ye kadar, yaklak 12 krallk, haritadan silinmitir. Eer 1910 Portekiz devrimini bir istisna olarak alrsak, monariler sistemini kerten darbe, Orta ve Dou Avrupa'daki byk imparatorluun da
kmesine neden olan Birinci Dnya Sava'dr. Bu artk geri dndrlemez bir sretir ve bugn varln 21. yzyla tayabilen Avrupa monarileri, demokrasi oyununu oynamay becerebilenlerdir.
HEPS AKRABA!..
Bir zamanlar farkl tahtlar
birletiren evlilikler sistemini tanmlamak zere, 'Ailelerin Avrupa's' tabiri kullanlrd. Prens ve prenseslerin evlilikleri yoluyla Avrupa'nn btn hkmdarlar birbirleriyle akraba haline gelmilerdi. Kimi Avrupa krallarnn soy kt aalarna bakldnda, baz hanedanlar arasndaki ba-
VIKTORYA, AVRUPA'NIN BUYUKANNESIYDI

1887 ylnda, ressam Tuxen, ngiltere Kraliesi Viktorya'nn ailesini, bu tabloda lmszletirdi. O tarihten sonra, bu tablodaki asilzadelerden pek ou, Avrupa'nn u ya da bu lkesinde kendi hanedanlarn kurup hkm srdler.
lar, hemen gzler nne serilir. I. Louis-Philippe'e dayand g Byle bir inceleme dikkatle ya- i rlr. pldnda, bugnk tm hkmdarlarn ve hkmdarlk taMPARATORLUKLAR lebinde bulunanlarn kkenleriVE ULUSLAR ARASINDA nin, sadece iki kiiye, ngiltere Yirminci yzyl, byk imKral II. George ve Fransa Kral paratorluklarn paralanp ulus-
larn douuna tank olmutur. Birinci Dnya Sava sonucunda jeopolitik harita tamamen deimitir. 1900'lere doru gelinirken, svire ile birlikte, Avrupa'daki tek cumhuriyet olan Fransa, gelecek kuaklarnn tahta hakimiyetlerinden gayet emin monariler tarafndan evrelenmiti. Monari ilkesi, hl eski dnyann siyasi modeliydi. En son ortaya kan taht, 1905'te Norve'te VII. Haakon'un; ilk ortadan kalkan ise, 1910 Portekiz devrimiyle II. ManuePinki olmutu. Pepee gelen iki dnya sava, byk kriz yllar, byk imparatorluu olduu kadar, talya, Yunanistan ve spanya tahtlarn da devirir. Dou Avrupa'nn grece daha yeni monarileri ise Rusya'daki gelimelerin etkisi altnda, 'halk demokrasileri'ne dnrler. Sadece Kuzey Avrupa'dakiler varlklarn koruyabilirler, tabii demokrasi oyununu kurallarna uygun bir biimde oynamay kabul etmek kouluyla...
Kimisinin kkleri Ortaa'a kadar dayanan byk Avrupa imparatorluu iin anlar, Birinci Dnya Sava ile birlikte alnr. 1914-1918 arasndaki kyamet, ebedi olduklar dnlen gleri, hilie dntrr.
vusturya-Macaristan mparatorluu'nun varisi Aridk Franois-Ferdinand'n ldrlmesi, 'dnyann sonunun geldiinin habercisi' olur. Birinci Dnya Sava, btn tahtlar sallar, krallar devirir. Rus, Alman ve AvusturyaMacaristan imparatorluklar da nce baarsz olur, sonra da tarihe karrlar. Halbuki sava ncesinden bakldnda, bu hanedanlarn durumu, tartma gtrmez: Rusya'da 'Romanov'lar, 300 yldan
uzun bir sredir, Almanya'da 'Hohenzollern'ler 12. yzyldan beri, Avusturya-Macaristan'da ise 'Habsburg'lar 1278'ten beri hkm srmektedirler. Ancak 28 Haziran 1914'teki cinayet Viyana'da, Berlin'de ve Saint-Petersburg'da benzer korkular uyandrr. Frtna ncesindeki bir aylk bir sessizlikten sonra, 24 Temmuz'da Avusturya, Srbistan'a sava ilan anlamna gelen bir ltimatom yollar. Bu haber, Avrupa'nn her yerinde bomba etkisi yaratr. Salt bir Balkan Savas olarak kalabi-
lecek atma, ittifaklar yznden, bir 'Avrupa Sava'na dnr. arlk ordularnn harekete geiini Almanya izler ve Rusya'ya sava ilan eder. Ardndan da Fransa ve ngiltere savaa katlr. TUZAA DRLEN ROMANOVLAR Rusya'da gerekleen devrim, sava boyunca adm adm geliir. 1917 ubat'nda SaintPetersburg byk eylemlere sahne olur. Halk arasnda gidiattan honutsuzluk yaygndr ve
56 Popler TARH ubat 2001
halkn byk ounluu hkmete ve hanedana kar tavr almtr. Btn bunlar gerekleirken ar, bakentten uzakta, ordularnn bandadr. Devrim aslnda, 9 Ocak 1917'de ar Nikola yeniden cepheye gittii zaman patlak verir ve gnden gne, bir i savaa dnr. yz yldan fazla sren Romanov hkmranl birka saatte yerle bir olur. Nikola ve ailesi sarayda tutuklanr ve Austos aynda aile, Sibirya'ya gnderilir. Daha sonra Mays 1918'te baka bir yere nakledilirler. Yaz yaklatka aile endielenmeye balar. Dier yandan arlk taraftar gler, ailenin tutuklu bulunduu kente yaklamaktadrlar. Bu durum karsnda, Ural Blge Sovyeti, 16 Temmuz'u 17'sine balayan gece, imparatorluk ailesini ldrme
kararn almak durumunda kalr. Ve karar, sabahn ilk saatlerinde infaz edilir. KASER'N CEZASI skambil kadndan atolar gibi, Rusya'da arln k Alman mparatorluu'nun ve ona bal Bavyera, Bade, Saxe, Hesse gibi kk Alman krallklarnn da kn beraberinde getirir. Kasm 1918'de 59 yandaki II. Guillaume tahttan ekilmek zorunda kalr. Zaten tahta kt gnden beri megalomanisini her frsatta gsteren ve gerek bir despot olan 'Kaiser'in kiilii her zaman gndemde olmutur. mparator, beraber avland ve ok sevdii Avusturya aridk FranoisFerdinand'n ldrlmesini kiisel bir meseleye dntrerek
Avusturya'y savaa iter. Ancak talih ona kar dner ve savan bandan itibaren drt yl boyunca stratejist Ludendorff karsnda etkisini yitirmeye balar. Sonunda, 9 Kasm 1918:de 31 yllk bir iktidarn ardndan gelen son perde sahnelenir. i kortejleri Berlin'de hkmet binasnn nne yldnda, etrafndakiler Kaiser'i tahttan ekilmeye zorlarlar. zellikle de, "Majesteleri, size taht terk etmenizi ve Hollanda'ya gitmenizi nermek zorundaym" diyen Mareal Hindenburg, Hollanda kraliesini ikna etmitir. Bu rahatsz edici konuk, lkenin kuzeyinde bulunan ssz bir adadaki manastra yerletirilir. Hohenzollern'lerin bir daha asla tahta kamayacann farknda olan gereki veliaht
DOSYA
Kronprinz, Berlin'e dnmesine izin verildikten sonra hayatn kokteyllerde srdrr. Yine de bu dnemde, Nazilere kar ok byk coku duymamakla birlikte, askeri geitlere ve toplantlara, kolunda gamal hala katlr. II. Guillaume ise Htlerci deildir. Kaba ve baya bulduu Fhrer'i desteklemez ve 4 Haziran 1941'de, II. Dnya Sava srerken lr. 1918 yenilgisinden sonra da prensler bazen siyasi, ama ou zaman kltrel ve geleneksel bir rol oynamaya devam ederler. Baz istisnalar dnda, Hitler tarafndan ordudan atlan Alman prensleri, Nazizmin karsnda yer alrlar. 1990'da iki Almanya'nn birlemesinin ardndan, baz prensler doudaki topraklarn geri almaya giriirlerken, dierleri de yerel bir rol oynamaya devam ederler. HABSBURGLARIN FELAKET mparator Franois-Joseph'in tek varisi aridk Rodolfo'nun 1889'daki trajik lmnn ardndan, Habsburg hanedanl Franois-Ferdinand'n eline geer. Ancak Ferdinand uygunsuz bir evlilik yaptndan, ocuklar taht varisi olamaynca, onun lmnn ardndan, daki Aridk arl tahta kar. yi bir eitim alm olan ve Franois-Joseph'in korumasndaki arl, 1911'de evlenir. yl sonra Ferdinand'n ldrlmesinin ardndan, eiyle birlikte srdrd sakin yaam terk ederek Viyana'ya gelmek durumunda kalr. 21 Kasm 1916'da da Franois-Joseph son nefesini verince, arl, 'Avusturya mparatoru' olur. Avusturya'nn kaderi artk Alman mparatorluu'na baldr. arl'n bu kadar arzulad bar, 11 Kasm 1918'de imzalanr. Ama o artk imparator deildir; nk Avusturya Cumhuriyeti oktan ilan edilmitir. arl ve ailesi svire'ye kaarlar.
Gney ve Dou Avrupa
Otoriter krallklarn sonu

Kaderlerini faizmin arlklarna balayan kimi hkmdarlar, kendi sonlarn da hazrladlar. Otoriter eilimleri onlar kreltmiti; uluslararas gelimeler de buna uygundu.
byk imparatorluun k, Avrupa'y sarsm olsa bile, Bolevik Devrimi'nin etkisi daha gl oldu. Kuzeydeki lkelerle kyaslandnda, Gney Avrupa, devrimin etkilerine daha akt. ki dnya sava arasnda, dzen yanls gler, 'komnizm tehlikesine kar', talya ve spanya krallarna ve onlarn arkasnda duran Yugoslavya, Romanya, Yunanistan ve Bulgaristan krallarna tam destek verdiler. spanya tahtndaki XIII. Alfonso, 1923 Eyll'nde, General Primo de Rivera'ya, kriz, yoksulluk ve karklk ortamnda, her trl despotluu uygulamak zere tam yetki verir. Bu arada Roma'da tahtta oturan III. Victor-Emmanuel, grevciler, isyankarlar ve her eit siyaseti kar-
snda, 1922'den beri dzeni koruyan yar askeri, faist siyasal rgtleri destekler ve kanl diktatrle anlama yapar. Mussolini monariyi pek ciddiye almamakla beraber, talyan birliinin kurucusunun torunu olan kraln prestijinden faydalanmay tercih eder. spanya'da ise, Madrid'in ar muhafazakar evrelerinde silik bir kiilik olarak grlen Rivera'dan alnan yetkiler, kral tarafndan General Berenguer'e verilir. Fakat artk hibir eyi geri dndrmek mmkn deildir. Kr bask uygulamalarnn kifayetsiz kald siyasi gelimeler karsnda, kral bu kez de Amiral Aznar' greve getirir. Bu, monarinin son hkmetidir. Seim dneminde kamuoyunun monariye kar dndn grnce, 14 Nisan 1931'de krali-
yet ailesi lkeden kaar ve kral, 1941 ubat'nda Roma'da lr. Roma tahtndaki III. VctorEmmanuel'in akbetine gelince; kral, Mussolim'nin elinde kukladan baka bir ey deildir. Buna ramen monariyi kurtardn zannederek, Kahire'ye Kral Faruk'un yanna iltica eder. Bugn talya'da hanedanlk yeleri geri dnmenin yollarn aramaktadrlar. Prens VictorEmmanuel, Cumhuriyet Anayasas'na ballk karlnda, ailesini 1947'den beri srgne mahkum eden kanunun ilgasna uramaktadr. spanya'da ise Franco'nun diktatrlk rejiminin 1975'te yklmasnn ardndan, I. Juan Carlos, halk egemenliine gemek zere, gerekli siyasi reformlar kabul ederek varln idame ettirebilme ansna sahip olmutur.
DOSYA
Ve ngiltere'de yani 'Birleik Krallk'ta...
Kralie'nin taht ve tac sorgulanyor

Kralie II. Elizabeth'in, tahta knn 47. ylnda balatlan bir tartmayla, ngiltere'de, 'tahtn ve tacn meruiyeti' sorgulanyor. Yaplan bir anket, halkn yzde 60'nn 'tebaa' deil, 'vatanda' olmak istediini ortaya koyuyor.
ispanya'da, 1981'deki albaylar darbesine kar demokrasi saflarnda yer alarak kendine meruiyet zemini kazanan spanya kral I. Juan Carlos, II. Elizabeth'le birlikte... 60 Popler TARH / ubat 2001
ZAFER ARAPKIRLI
akvimler, 6 Aralk 2000 tarihini gsteriyordu. Kralie II. Elizabeth'in, tacn ve asasn kuanarak bir resmi trene katld ender gnlerinden biriydi. Byk Britanya ve Kuzey rlanda ile 'Bal Topraklar'n Hkmdar, saltanat arabasna binecek, tebaasnn alklar ve tezahrat arasnda Parlamento'ya gidecek, orada hkmet programn okuyarak yeni yasama yln resmen aacakt. Sabah ayn yudumlarken, hizmetkarlarn getirdii The Guardian'n manetini grdnde, tm neesi kat.
Ancak her yl yaklak 7.9 milyon Sterlin' vergi mkelleflerinin kesesinden alan, bunun yan sra, yz milyonlarca servetinin hesabn kendisi bile tutamayan hkmdarn, yzlerce kiiye varan ailesi ve maiyetiyle birlikte, neden Batl bir demokratik lkede hl en gl karar ve ynetim organ olarak varln srdrd sorgulanmalyd. Yeni yaplan bir anketin sonular, "Bir hkmdarn tebaas m, yoksa bir lkenin vatanda m olmay tercih ederdiniz?" sorusuna, halkn yzde 60'nn 'Vatanda' yantn verdiini gsteriyordu. Ayn ankette, hkmdar olabilmek iin, Kraliyet ailesi fertleri arasnda gerekli koullara sahip olmayanlarn, yan Katolikler, evlilik d ocuklar ve evlat edinilmi kiilerin de 'insan haklarnn' ihlal edildii sonucu kyordu. REFORMLAR YAPILDI AMA... Her ne kadar iktidardaki i Partisi, 1997 seimi ncesindeki en nemli vaatlerinden birini yerine getirerek, "merkezin yetkilerini blgelere devretme" (devolution) reformunu gerekletirmi ve skoya, Galler ve Kuzey rlanda'da ksmi zerklii salamsa da, yine de Kralie'nin, "on milyonlarca insann hkmdar" stats ortadan kalkmamt. Ayrca her ne kadar, Lordlar Kamaras'nda yaplan reformla, "Babadan oula, mr boyu Lordluk" sistemi kaldrlp Kralie'nin tm yasalar veto edebilme yetkisi (Royal Prerogative) biraz azaltldysa da, Anayasal dzenin yeni temellere oturtulmas ve bu 'temel'in Monari olmamas, 'Avrupal' gibi dnen ve khnemi sistemlerin yerine ada bir devlet anlay getirmek isteyen herkesin dileiydi.
Kuzeyin 'demokrat' krallar

Danimarka, sve, Norve ve Hollanda, dnyann demokratik lkeleri arasnda, saygn bir yere sahiptirler. Ancak bu lkelerdeki kraliyet ailelerinin varl dnlecek olursa, bu durum, ilgin bir paradokstur. skandinav lkelerinin hkmdarlar, sivil bar, insan haklar ve gszlerin korunmas ynnde baz admlar atarak, prestijlerini ve otoritelerini korumay baarabilmilerdir. Danimarka kraliesi II. Margret'in dnyaya geldii tarihte (16 Nisan 1940) lkeyi efsanevi kral X. Christian ynetmektedir. Nazi igali karsnda X. Christian kendisini, bamsz kralln savunucusu ve bata Yahudiler olmak zere, tebaasnn
THE GUARDIAN'IN TAVRI The Guardian gazetesi, 1848 tarihli bir yasa gerei, srgne gnderilme cezasn bile gze alarak, "Tahtn ve tacn meruiyetini sorgulama" cretini gstermiti. Hatta daha da ileri giderek, 1701 tarihli bir yasa ile kural haline gelen "Katolikler hkmdar olamazlar. Hkmdar, sadece Protestan Kilisesi'ne bal olanlar arasndan seilir" eklindeki hkmn de, Avrupa nsan Haklar Szlemesi ve bu szleme hkmlerine uyma ilkesiyle karlan ngiltere nsan Haklar Yasas'na aykrln ne srerek, mahkemeye bavuruyordu. 2 Haziran 1953 tarihinde ta giyiinden beri, iyi kt, tebaasnn sempatisiyle grevini srdren Kralie II. Elizabeth'in, tahta knn 47. ylnda yeniden balatlan bu meruiyet tartmas, lkede hayat felce uratmad. Parlamento birbirine girmedi. Kurallar gerei, hkmet tarafndan kaleme alnan ve Kralie'nin, her paragrafna, "Benim hkmetim..." diye balayarak Parlamento'da okuduu hkmet program ve icraat da aksamad.
zgrlklerinin garantisi olarak sunmutur. Hatta Yahudilerin lkede saklanabilmesi veya sve'e kaabilmeleri iin, bizatihi kendisi baz tedbirler almtr. Irkln ve hogrszln reddi miras edilmesi zerine, 1972'de tahta kan kralie II. Margret de idari sorunlara maruz kalan Danimarkallar, Christianburg Saray'nda dinleme geleneiyle kendi meruiyetini srdrme abasna girmitir. Benzer zelliklen, Hollanda ve onun kraliesi I. Beatrix (stteki fotorafta, sada) sz konusu olduunda da gzlemlemek mmkndr. Eitliki rzgar, sve taht zerinde de esmi ve 1970'lerin dnmnde, kraliyet sembolik bir konuma ekilmek zere, her trl siyasi rolden feragat etmek durumunda kalmtr. sve monarisi, gelien parlamentarizm akmna kar koymam, bunun karlnda sosyalistler de, yal kral VI. Gustave 1973'te lene kadar, ona dokunmamlardr. VI. Gustave'n lmnn ardndan ise, yeni gen krala tahta ynelik bir reformu kabul ettirmiler ve kraliyetin sembolik bir konuma gerilemesini salamlardr. Norve'te de, her yl Nobel Bar dl'n veren kraliyet ailesi, yeni gelimelere ayak uydurma karsnda, sembolik konumlarn idame ettirme imkanna kavumutur.
DOSYA
Srgndeki hanedan mensuplar
Balarnda talan yok.

Avrupa'nn hanedanlk aileleri, birok yerde kurumsal olarak tannmamalarna ramen, ou kez medya ve imdi de internet sayesinde, az ok baaryla statlerini korumaya alyorlar. Onlar, srgnde olan ya da hl iktidar umudu tayan hanedan temsilcileri.
Srgndekiler
Yunanistan
II. Konstantin. 1964-1967 arasnda Yunan kralyd. 0 tarihten itibaren srgnde. 1940'ta dodu. 1964'te Danimarka prensesi Anne-Marie ile evlendi. Be ocuu var.
Bulgaristan
I I . Simeon. 1943-1946 aras Bulgar kral. O tarihten beri srgnde. Saxe-Coburg ve Gotha ailesi kl. 1937'de Sofya'da dodu. 1962'de Margueritte Gomez-Acebo y Cepiela ile evlendi. Be ocuu var.
Romanya
I. Michel, Romanya kral. 1927'de dedesi I. Ferdinand'n yerine tahta geti. Kendisinin feragati zerine babas I I . Carol tahta geti. 1940-1947 arasnda yeniden kral oldu. 1921'de dodu. 1948'de Bourbon prensesi Anne ile evlendi. Be ocuk sahibi.
italya
Savua'l Victor-Emmanuel, Napoli prensi, 1937 doumlu. 1946'dan beri srgnde. Ailenin bana 1983'te geti. 1971'de Marina Doria ile evlendi. Bir ocuu var.
ama umutlar var!

Varisler
Rusya
Byk des Maria. 1953 Madrid doumlu. 1992'den beri ailenin banda. 1976'da Prusya prenslerinden FranzWilhelm ile evlendi. Bir ocuu var. arlk tahtnn bir dier talibi de prens Nicolas Romanov, 1922 Antibes doumlu.
Yugoslavya
Alexandre Karageorgevitch. 1945, Londra doumlu. 1970'ten beri ailenin banda. 1972'de Orleans-Bragance prensesi Maria de Gloria ile evlendi. 1982'de boanp 1985'te Katarina Batis ile evlendi. ocuu var.
Almanya
Prusya'l Georg-Friedrich. 1976'da Bremen'de dodu. 1994'ten beri ailenin banda. Dier bir varis ise amcas Prusyal Friedrich-VVilhelm. 1939 doumlu. 1971'de boanp 1976'da yeniden evlendi.
II
Portekiz
Dom Duarte de Bragance, Bragance dk, Portekiz kralnn ikinci ocuu. 1945 Bern doumlu. 1976'dan beri ailenin banda. 1995'te Isabelle de Castro Curvelho de Heredia ile evlendi. ocuu var.
http://perso.club-internet.fr/gollum2/lien.html http://www.seker.es/simeon/reybul.html
Fransa Avusturya-Macaristan
Otto Habsburg. 1912 Avusturya doumlu. 1922'den beri ailenin banda. 1951'de Saxe-Meiningen prensesi Regina ile evlendi. Yedi ocuu var. Orleans'l Henri, Paris kontu, Fransa dk. 1933 Anjou doumlu. 1999'dan beri ailenin banda. 1957'de des Maria-Therese ile evlendi. Be ocuu var. 1974'te boanp 1984'te Leon'lu Micaela Quinones ile evlendi. Fransa tahtnn dier talibi ise Bourbon hanedanndan Louis-Alphonse. 1974 Madrid doumlu. 1989'dan beri ailenin banda. http://www.royalfamily.org http://www.royaute.org/chef.htm http://www.ifrance.com/royaute http://members.tripod.com/~tschwarzer/otto.htm Popler TARH/ ubat 2001 63
Piyano alar gibi yaz yazan
Daktilo kzlarmz
'Sekreterlik' mesleinin anasyd 'daktilo kzlar'. Bir meslek olarak 'daktilo'nun tarihi, Cumhuriyet'le birlikte balar. Toplumsal yaamda yeni bir simgedir 'daktilo'. Daktilo denilince, gzel, modern, becerikli bir gen kz gzler nne gelir...
GKHAN AKURA
aktilonun iki eit tarifi vardr. Birinci olarak, gemie pek merakl baz yazarlarn alma masalarnda ya da a atlayamam resmi dairelerde karmza kan eski bir alet.
Kalem kullanmadan yazmaya yarayan bu alet, 1860'l yllarn sonlarnda kefedildi. Mark Twain daktilo ile ilk roman (Tom Sawyer) yazan kii olarak tarihe gemiti. Giderek gelien daktilonun eski modelleri antika oldu, koleksiyoncular ortaya kt. Alet olarak bizdeki tarihine, Seluk Erez bir yazsnda deinmiti. Bu yazda eski ustalardan Ber Kamenyan, Erez'e unlar anlatyordu: "1928 Harf nklb''n izleyen yllarda iyi i yaptydk; Arapa harfleri, Latin harfleriyle deitirdiydik. Dahas da var: Arapa harfli daktilonun yazarken merdanesi saa kayard; bunun eapman
(atlatma) arknn yerini deitirip sola kaymasn salardk. Bu i on yl kadar srd. Son Arap harfli daktilo bize, 1945'te geldi. 1947'de Sultanahmet Ticaret Lisesi'nde bir heyet Trke klavyeyi gelitirdi. Ardndan Avrupa klavyeden milli klavyeye evirmeye baladk makineleri." (Seluk Erez, "Daktilo Tamircileri", Gne, 6 Eyll 1987) Daktilonun bir meslek olarak tarihine ise, Cumhuriyet'le birlikte girebiliriz. Kadnlarn toplumsal yaamda, brolarda gerek anlamda yer alabilmesi de elbette yeni Trkiye devletinde sz konusu olabilmiti. Brolarda yazlar giderek daktilolarla yazlmaya baland.
KIRK DAKTLOLU SINIF
Bunlar izleyen bir dier gelime de, ticaret liselerine haftada drt saat daktilo derslerinin konulmasdr. Bu liselerden biri olan Ameli Hayat Ticaret Lisesi'ni ziyaret ederek rportaj yapan Hikmet Feridun [Es], 40 daktilo makinasnn srekli alt bir snf yle anlatr: "Daktilo snf akamlan drtten sonra balyor. Burada her snftan talebe var. 30'unda byk hanmlar... Saat buua, drde kadar baka yerlerde alan, fabrikalarda kk iler
64
yapan gen kzlar... Ailesi dm, almak mecburiyetinde kalm paa torunlar... Gen kzlardan bir tanesini uzaktan tanrm... Byk babasnn zenginlii dillere destand. ocukluu byk bir konakta gemiti... imdi btn ailenin mukadderat gen kzlarnn tular zerinde titreyen ince parmaklarna balanm..." (Yedign, 5 Nisan 1933)
'DAKTLO KIZ' VE MAGAZN DERGLER
Toplumsal yaamda yeni bir simgedir artk daktilo. Daktilo denilince, gzel, modern, becerikli bir gen kz gzler nne gelir. Yeniliklere kapal olan kiiler ise doal olarak olumlu eyler dnmezler daktilolar hakknda. Ne de olsa, erkekler arasnda alt iin, 'ortala dm' bir kiidir! Konunun sk sk gndeme geldiini gren magazin dergileri de daktilolarla ilgilenmeye balarlar. kan birok yaz arasnda 'Nudiye Hseyin' imzal olan, pek dikkat ekicidir. 1933 ylnda yaymlanan 'Daktiloya Ak Mektup' balkl yaz yle balyor: "Tanmadm gen kz! Ben seni hemen her gn gryorum. Ya mahkeme kaleminde, ya avukat, tccar, doktor yazhanesinde, ya gazete idarehanesinde, velhasl her ite, her ticarethanede... Bilirim ki hususi messeseler daktilolarnn gzel olmasna ehemmiyet verirler. Filhakika bu, senin mesleinin utanlacak tarafdr. Fakat ne zarar var. Sen kendini satmyorsun, iini satyorsun. Bunda utanmak hassas sana dmez. Senin almak hevesini veya almak ihtiyacn alabildiine istismar etmek isteyen patrona der. Sen iinle beraber kendini de ortaya koyacak olduktan sonra ayda yirmi-otuz lira kazanmak iin, ne sabahn karanlnda yola derdin, ne mteva-
zi yemeini paket edip eline alrdn, ne de entariyi bir sene giyerdin."

'MAKNEYE R GRD'
Yaz, daktilo tipinin toplum iindeki yerine ilgin bir bak getirerek sryor: "Sen i meydanna atldn gnden beri, yalnz kendi diilik karakterini
deil, btn dnyann karakterini deitirdin. lk defa makineye iir girdi, ilk defa makine edebiyata dahil oldu. Artk airler kadn diye, gzleri hlyal; gs iekli ak perileri tasvir etmiyorlar. Parmaklarnn altnda konuan, haykran makineleriyle dnyay eski mihverinden skp atan, esaretin amansz d-
1930'larda Ankara Ticaret Lisesi'nde, 'daktilo snf' i banda... Sol sayfada ise, Kadircan Kafl'nn 'Daktilo' adl roman iin Mnif Fehim'in izdii illstrasyon.
'Srat Kraliesi' seiliyor

Trkiye'de ilk daktilo kursu, 1929 ylnda ald. Artk 'kurs grm' gen kzlarmza seslenen, 'Bir daktilo aranyor' balkl ilanlara gazetelerde rastlanabiliyordu. Vakit gazetesi, 1930 ylnda daktilolar aras bir 'Srat Kraliesi' seeceini ilan etmiti. Bununla ilgili duyuruda (16 Mays) u bilgiler yer alyordu: "Trkiyede daktilo ampiyonu kimdir? Yeni ve ok cazip bir msabaka ayoruz. Bu msabakada yaz makinesiyle en abuk ve en doru yaz yazan Hanm hem kymetli bir hediye alacak, hem de 1930 senesi Daktilo ampiyonu iln edilecektir. Bu msabakaya girmek isteyenler matbaamza mracaat ederek birer fotoraflarn ltfetmelidirler." Ayn gnlerde Elhamra Sinemas'nda Marie Glory ile Jean Murat'nn barollerini paylatklar filmin ad da konumuz asndan dikkat ekici: 'Kk Daktilo'.
Popler TARH ubat 2001 65
MESLEK
deal 'daktilo' nasl olmaldr?

yi bir daktilonun nasl olaca konusunda bilimsel almalar yaplmasa da, magazin dergilerini takip ederek egemen anlayn ne olduunu grebiliriz. 1939 ylnda 'Ev' dergisinde yer alan "Siz de iyi bir daktilo musunuz?' balkl yazy okursak, 'daktilolarn prensesi' olabilecek bir gen kzn dikkat etmesi gereken kurallar reniriz. Buna gre iyi bir daktilo: Makinesini her akam kapatmadan nce temizler. Grevi daima hatrlamak olduundan, bir dosya kaybolduunda, "Bilmiyorum" deme hakkna sahip deildir. le paydosunda arkadalaryla patronunu veya muhasebe mdrn ekitirmez. e giderken ok k giyinmez ve gereinden fazla boyanmaz. Pazar gnleri yapt gezinti ve elenceleri, ertesi gn arkadalarna anlatmaz. Patronu olmad zaman rg rmez veya roman okumaz. Ortalama hz dakikada 40 kelime olduuna gre, makinede 25 kelimeden az yazmaz. Arkadalar tarafndan sk sk ziyaret edilmez. Patronu kzgn bir annda haksz bir ey sylese bile, o itidalini kaybetmez ve alamaz. Hastalklarndan bahsedip mzmzlk yapmaz, 'ah, of ekmez. Akamstleri ikide bir pencereden bakp, onu almaya gelecek nianlsn beklemez. Onu her gn arayan ve patronla sk sk karlaan erkek arkadalar edinmez.
man olan enerjik, dinamik kadn anlatyorlar..." (Yedign, 19 Temmuz 1933)

EDEBYATTA 'DAKTLO' TP
Daktilo tipine roman ve hikayelerde de rastlyoruz elbette. Ercment Ekrem'in (Talu) 'Daktilo' hikayesi, 1934 ylnda Yedi -gn dergisinde yaymlanmtr. Bu yknn kahraman Emel, gen yata annesiyle yalnz kalmtr. Liseden sonra, 'bir sanat renip kimselere yk olmadan almak istemi', daktilo kursuna devam etmitir. Avukat Nezih Bey'in yanna katibe olarak giren Emel, (benzeri yklerde olduu gibi) bir sre sonra, patronuna k olur. Akn verdii gle iine drt elle sarlr. " Artk Emel'in ince ve biimli parmaklarnn altnda yaz makinesi bir piyano gibiydi. Emel bunun muttarit [dzgn] ahengini, kendi zihnindeki atein ve sevdakr gfteye uydurup gayoluyordu." Ama elbette ki hayat, romanlardaki gibi gzel ve tozpembe deildi. Ercmend Ekrem de bunu iyi bildiinden olacak, bir sre sonra yazhaneye Nezih Bey'in zengin nianlsn sokmaya karar verir. Emel bunu grnce nce arr, ama kendini hemen toparlar. Birden giren aryla zonklayan ban tutmak iin kaldrd ellerini, tekrar nndeki daktiloya yneltir. nnde duran msveddeyi temize ekmeye alr. yknn (elbette
ki) trajik olan sonu yle: "Ancak o da kadnd. Onun da midi yklm, izzeti nefsi, gururu krlm, gnl paralanmt. Btn bunlardan duyduu zdrap sinirlerini tahrik etmi, parmaklar harfleri hzl hzl vuruyordu. Nezih bey, hrn, Emel'e dnd, huunetle: - Reca ederim, dedi; ben megulken yava yaznz diye size ka defa sylemeli? Hem ltfen bizi yalnz braknz. Emel cevap vermedi; sendeleyerek kalkt; antasn ve apkasn odada brakarak darya kt. Kapnn nnde, artk kuvvetten kesilmiti. Krlan kalbinin, yklan binay amalinin [emellerinin] enkaz zerine, bitap, ykld!" Bu hikayeyi, Kadircan Kafl'nn 'Daktilo' adl 'His, ak ve memleket roman' takip eder. Roman ayn dergide bir yl son-
rn grnmesinden, i hayatnda hatr saylr lde kadnn yer almasna gei, beraberinde birok etik sorunu da getirir. Kadn ev ii bir ge olarak grmeye alm olan Trk erkei, alan kadn figrne saknca ile bakmaya devam eder. Erkek gzleri ve tavrlar karsnda korunmasz duran bu yeni kadnlar, eski anlay asndan patlayacak birer bomba kadar tehlikelidirler. Daktilograflar bu nedenle potansiyel metresler olarak deerlendirilmekte, 'alan kadn eittir kolay kadn' diye dnlmektedir. OTUZLARDAN ELLLERE Ellili yllara geldiimizde ise, daktiloluk, artk bildik, tandk bir meslek olarak toplumsal yaam iindeki yerini almtr. Belki artk Robert Kolej mezunu daktilo bulmak kolay deildir, ama yine de yetenekli gen kzlarmz ie girmek iin kuyrukta beklemektedirler. Bu kez de Hafta dergisi; 'eflerinin gzyle daktilolarn nasl olmas gerektii'ni okuyucularna aklamay grev sayar! eflere gre, daktilolar haftann gn ie yaramazlar: "nk cumartesi gn, pazar gn nasl eleneceklerini dnrler. Pazar gn zaten tatildedirler. Pazartesi gn de, pazar gnk elentinin tahattriyle dalgndrlar. Kalyor mu geriye drt gn? Onun da iki sabah ge
Yaz devriminin hemen sonrasnda, Beyolu'ndaki bir krtasiyeci vitrininde, 'Yeni Trke yaz makinalar gelmitir' ilan (solda). Yl 1933; stanbul'daki 'Ameli Hayat Ticaret Lisesi' rencileri daktilo banda (sol sayfada, altta). Daktilo tm dnyada, daha ilk gnlerinden beri, basnn vazgeilmez demirba idi: Altta, I. Dnya Sava yllarnda, AP Ajans'nn bir brosu.
ra tefrika edilir. Artk 'daktilolar', kadnlar iin yazan yazarlarmzn temel karakterleri arasna girecektir. Hafif romanlar yazmakla nl Burhan Cahit de, 'Bir at Altnda' (1932) adl romannda hrsl bir daktiloyu, Lerzan' anlatr. Ticaretle megul olan Mesut Kemal Bey, ilerin artmas sonucu bir daktilograf almaya karar verir. Mesut Kemal Bey msabakaya girenler arasnda Lerzan' gzne kestirir. Aslnda balangta aklnda pek eytanlk yoktur. Ama Lerzan gzel olmasnn yan sra, Robert Kolej'den mezun olmu akll bir kzdr. Lerzan da ksa zamanda Mesut Kemal Bey'in kendine ynelmi gizli meraklarn, ilgisini anlar. Giderek iler kvama girer, hatta kzr, sonunda kanlmaz olarak da karr. Sonbahara girdiimizde Mesut Kemal Bey, Lerzan iin, Taksim'le Har-
biye arasnda kk bir apartman kat tutar. Artk yazhanede almay brakan Lerzan'n romandaki rol bundan sonra 'metres' olarak srecektir. Bu nedenle biz de kendilerine bu noktada veda etmek zorunda kalyoruz. Aslnda daktilonun metres oluu, ok zel bir yk deildir. Brolarda tek tek daktilola-
Trkiye'de, 1930'lu yllarn balarnda, daktilo ilanlarnn gazetelerde nemli bir yeri vard: 0 gnlerde, Continental ve Remington markalarnn "emsalsiz" yaz makinelerini tantan iki ilan...
1931 ylnda, Saint Joseph Fransz Erkek Lisesi tarafndan verilmi bir 'daktilograf diplomas ve yine o yllarda bestelenmi bir fokstrot parasnn nota kapa... Yanda ise, 1935 ylnda stanbul'da yaplan '12. Uluslararas Oy Hakk Kongresi'; iin karlan pul.
Otuzlu yllarn nl sanats Ramiz'in izgileriyle 'daktilolu' bir karikatr: "Yaz bakalm Rebeka... 'Ey firsat yoksulu, rezil, gaddar muhtekir'... Yok, yok, sil onlari... 'Aziz meslekdaim' de, kfi!..."
gelirler ve dier ikisinin de akamna erken gitmeye mecburdurlar. Sylenseniz sinirleri bozulur, alarlar." Ayn yazda yine eflerin gzyle, deal bir ktibe veya daktilo nasl olmal?' sorusuna da yle cevap veriliyor: "ideal bir katibe veya daktilo, dairede efsiz hibir iin yrmeyeceini bilmeli. En ufak derdini velev ailevi de olsa gelip efine danmak. Yal olmamal. Gen katibe ve daktilolar daha iyidir. Samimi olurlar ve insana ocuk karsnda duyulan efkati ilham ederler. 'Daktilo veya katibe gzel ve k m olmal?' Cevap: 'phe mi var?'... Zarif olmal, gzel olmal, k giyinmeli ama, yle herkesin dikkatini ekip kadnl erkekli btn daire mensuplarn mnasebetli mnasebetsiz bizim oday ziyaret edecek kadar deil. Sonra dairenin btn genlerine yz vermemeli, iin ciddiyeti kalmaz. Suratn amal. 'Size de mi?' Cevap: 'Canm insan efine surat asar m?'..." Grld gibi kprnn altndan ok sular akmtr. Artk daktilolar, i yerlerinin deimez eleri olmu, eflerinin mlkiyetlerine geirmek iin frsat kolladklar kadnlar olarak ne kmlardr. deal bir daktilonun efine surat asamayacan az nce renmitik. alan kadn aalayan bu yaklamn, aradan bir krk yl daha gemesine karn hi deimediini sylemek, pek mi ktmser bir bak dersiniz?.. yleyse bo verin bunlara ve mzii Ali Dinses'e ait 'Daktilo' fokstrotunun szlerine kulak verin: "Brak u naz, al greyim / Seni seveyim, daktilom, gzel daktilom / Benim k daktilom daktilom / Tembellik gitmez, bu iler bitmez / Titremeli dudaklar, oynamal parmaklar / Tiki tik tik tak, tiki tak tiki tak daktilom / Gzel daktilom, benim k daktilom."
Popler TARH I ubat 2001
Toplu ne Beste Yarmas
Trk popunda bir ilk

kincisi yaplmam olsa da, anar Yurdatapan ve Attila Ozdemirolu'nun byk emeklerinin getii, imdi artk gzel bir 'an' olarak kalm bu ilk beste yarmas, pop evrenimizden ilgin bir esinti olarak geti; ad kald yadigar.
ERDENER KOYUTRK
I. Toplu ne Beste Yarmas 'nn finalinde sanatlar birlikte sahnede (stte).
arih 11 Mays 1974. stanbul'da Taksim postahanesinin n, masalar kurulmu ve stlerinde kutular var. Oy kutular. Gelen geen ne olduunu soruyor. Bir yandan da gzleri tandk simalara taklyor. Bunlarn hepsi sanat ve hepsi de nl pop sanatlar.
Ben de bu masalarda onlarla beraberim ve ayn bilgileri veriyoruz soranlara. - Jri olmak ister misiniz? - Nerede? diye soruyorlar. skender Doan, Ertan Anapa, Ali Kocatepe, Yurdaer Doulu, Rana ve Seluk Alagz'ler, Gzin ile Baha ve dier nller bilgi vermeye devam ediyoruz.
' 1 . Toplu ne Beste Yarmas'nda halk jrisini seiyoruz. Ve bu halk jrisi Trkiye'de ilk defa dzenlenecek olan bir beste yarmasnda eserlerin en iyisini semek iin grev yapacak. zellikle genler, sonra da ortayallardan olumlu cevap geliyor ve jri aday olabilmek iin formlar doldurulup kutulara at-
TRT, Eurovision almalarna bu yarmann da verecei tecrbe ile balamak istemi ve bu yzden de 'Toplu ne Beste Yarmas'na scak bakm, destek vermiti. te birincisi yaplacak olan yarma, bu zden hareketle balamt.
HERKES SOLSTM SEYOR
lyor. Sabahtan akama kadar Taksim postahanesinin n ana baba gn ve akam kutular alyor. Tka basa jri aday formu dolu. lk mutluluk ve halktan alman onay halkn bu yarmayla ilgilendiini gsteriyor.
AMA: POP MZE VME...
o zaman tek kanal olan TRT'nin imkanlarndan da faydalanarak organizasyona kalkmlar. Trk popunun, operet ve tangolardan sonra gelen, 1960'1 yllardan balayan ikinci evresinin, en nemli mzik hareketiydi bu yarma. TRT de desteklemi ve naklen yaynlama karar almt. 'EUROVISION PROVASI' Esasnda TRT kurumu, Avrupa Yayn Birlii EBU'nun yesiydi ve 'Eurovision' ad ile yllarca tandmz beste yarmasna, o yllardan itibaren katlmak dncesindeydi.
Yarmann yapmcs AT yapmd. AT, bir mzik irketiydi. Sanatlara stdyo hizmetinden tutun da, sz, mzik, aranjman, orkestra temin eden, bugn yzlercesi olan fakat o zamanki ilk ve tek kurulutu. Ad, anar Yurdatapan ile Attila zdemirolu'na ait ve isimlerinin ba harflerinden oluan bir profesyonel kurulutu. anar ve Attila; ite bu kurulu hem plak dnyasn harekete geirebilmek hem de sanatlara bir taze kan salyabilmek ve 'Trk popu'na ivme kazandrmak iin, byle bir yarmay organize etmeye niyetlenmiler. Ve
AT Yapm bir dnevi gibiydi o gnlerde; besteciler eserlerinin notalarn gndermiler beenilenler yarmaya davet edilmiti. Ben de o yllarda gen bir pop mzik bestecisi olarak ayn yolu takip ettim. 'Hepsi Laf isimli bestemi yarma komitesine gnderdim. ok heyecanlydm. Ne cevap gelecekti acaba?.. Birka gn sonra mutlu cevab aldm: Olmutu; bestem yarmaya layk grlmt. O zaman ikinci aamaya sra gelmiti. O yllarda ark sylemediimden, bu arkya uygun sanat bulmam gerekiyordu. Birok sanatyla grtm. Bazlarn organizasyon komitesi istemedi, bir ksm da organizasyon komitesini beenmedi. Sonunda babam Necdet Koyutrk'ten bana bir solist bulmasn istedim. O gnlerde babam, orkestrasyla Taksim Belediye Gazinosu'nda alyordu. Solisti de Beyaz Kelebekler topluluunun eski solisti lk st'd. Beni tantrd bu dnya iyisi insanla. Ve eserimi onun okumasna karar verdik. Herkes arksna uygun solist iin youn almalar yapmaktayd. AT Yapm, btn teknik imkanlar sala-
Yarmaya kendi seslendirdii 'Gzya' adl bestesiyle katlan Yurdaer Doulu, artk hayatta deil.
Ad, neden Toplu ne?..

Yarmaya neden Toplu ne' adnn konulduunu ok merak etmi ve o yllarda, anar Yurdatapan'a sormutum. O da bana, her zamanki sempatik tavryla, "Erdener karde," demiti, "Biz insanlara gzel eyler hediye etmek istiyoruz mziklerimizle. nsanlar birbirlerini seviyorlarsa, hibir eyleri olmasa bile, kk bir ey hediye edebilirler. Bu kck bir toplu ine bile olabilir. te bunu dndk".
Modern Folk ls, yarmaya 'Dudilli' adl arkyla katlmt (sada). Yarmann favorisi 'Al Beni al Beni' adl arky seslendiren Nilfer'di (altta).
m ve stdyolarn sanatlara amt. lk elemede katlan saysz ark daha sonra 19'a indirilmiti. Sonunda yarmaya katlacak arkc, besteci ve arklar belli olmutu. Ali Kocatepe, Atilla Yelken, Modern Folk ls, Asu Maralman, zdemir Erdoan, Erol Evgin, Nilfer, Esmeray,Yurdaer Doulu, skender Doan hepsi yarmacyd. Baz sanatlar play-back zerine okuyacaklar, bazlar hazr bantlarn seslendireceklerdi. Yarma her ne kadar AT Yapm tarafndan gerekletirilmekte ve kurgusu yaplmakta ise de grntde ve halkla ilikiler bildirilerinde yapmn organizasyonu yine AT tarafndan kurulan Hafif Mzik Dernei'nin faaliyeti olarak yrtlmekteydi. TRT'NN DESTE 19 Mays 1974 gn, Maka Maden Fakltesi salonu yarmaclar, halk ve 300 kiilik Jri ile birlikte, tklm tklm dolmutu. TRT'nin yayn arabalar da ayr bir heyecan veriyordu. lk beste yarmas balamt. Sunuculuklarn da Erdin stn ve Ertan Anapa'nn ei Funda Anapa stlenmilerdi. Sahnedeki byk tabloda ark adlar l'den 19'a kadar sralanm; yanlarna Jri yelerinin ya kategorileri iki grupta, '16-25 aras' ile '25-80 aras' eklinde belirtilmiti. Ya-
rma TRT'den de naklen verilecekti. Sanatlar birer birer sahne aldlar. Herkes ilk yarma heyecann tayordu. Bugnk halleriyle karlatrdmzda, ounu hayli deimi bulduumuz o solist ve bestecilerimiz, o gn bir 'ilk' gerekletirmek zere sahnedeydiler. lk beste yarmasyd bu ve ad da '1. Toplu ne Beste Yarmas' idi. SRPRZ KARARLAR Sonunda jri yeleri oylarn vermeye baladlar. Oylama srasnda besteci Selmi Andak'n, jri oylarnn tabloya aynen yanstlmadn ve kendi puannn dk gzktn syleyerek ekileceini ne srmesi, znt yaratt. Ancak yanllk dzeltilerek Selmi Andak'n yarmadan ekilmesi nlendi. Ve ncl iki eserin paylat anlald. Bu eserler, Ali Kocatepe ile Selmi Andak'a aitti. lk elemelerden sonra, kalan sekiz eser arasnda, srpriz bir isim olan ve o ana kadar hi ad duyulmam bir sanat, Esmeray birinci olmutu. arksnn
ad 'Unutama Beni' ve bestecisi de Erol Tanr idi. Oysa yarmadan nce herkes, Nilfer'i 'favori' gstermekteydi. Nilfer o yllarda yeni parlamakta ve sevilmekteydi. Hakikaten de Esmeray'n birincilii bir srprizdi. Fakat yarma, neticede bir beste yarmasyd. Tabii ki seslendiren sanat mhimdi; ancak oylar da besteye veriliyordu. Bana gre de hakikaten ok iyi bir ark olan 'Unutama Beni' szleriyle de k sayordu. lk beste yarmas iki 3. ile birlikte, 4 besteye derece salamt. Yarma sonunda sanatlar eitli irketlerden plaklarn karttlar bu eserlerin. Tabii ki mzik piyasas da canland. Byle yarmalarn gereklilii bir kez daha ortaya kt. Ben de lk st mzii brakt iin, Serap Aksoy adl gen bir soliste 'Hepsi Laf' okutarak plan piyasaya karttm. Yarma gnlerce basnda konu oldu. Artlarndan bahsedildii gibi eksileri de gndeme getirildi.
72 Popler TARH ubat 2001
Beyolu'ndan Balat'a...
Gzde araphaneler
On dokuzuncu yzyln son yllarnda, stanbul'daki meyhaneler arasnda, araphanelerin zel bir yeri vard. Bugn de 'arap evi' modas yaylyor. Ama o yllarn araphaneleri, olduka farkl zelliklere sahiptiler...
SKENDER ZSOY stanbul birahane ve bar istilasna uramadan nceydi. O zamanlar meyhaneler ve araphaneler vard, dardan bakldnda baka grnen, ieri girildiinde baka dnyalar kefedilen araphaneler. Beyolu'ndan Balat'a, Karaky'den Sirkeci ve Samatya'ya uzanan yollarda, dardan bakldnda araphane olduklar yle kolay anlalmayan bu meknlar, neredeyse 24 saat ak olurlard. Galatasaray'da Pano ve Diamandi, Kuledibi'nde Viktor ve Balat'taki Agora, stanbul'daki araphanelerin hemen akla geliveren rnekleriydi . PANO'DA AIK ARAP
Bardakla da arap satlan bu meknlardan 1898 ylnda Panayot Papadopulos tarafndan kurulan ve mdavimleri tarafndan ksaca 'Pano' diye adlandrlan araphane, ngiliz Konsolosluu'na srtnz dndnzde sa kede, Diamandi de onun hemen kar kesindeydi. Son zamanlarnda resmi ad 'Meral araphanesi' olan Pano'da daha ok Mutuk marka arapla ak arap satlrd. Mezeler, halanm yumurta ve patates. Dardan cannzn ektii mezeyi getirmek de serbestti. stanbul'un en nl araphanelerinden Pano'da, bir zamanlar kullanlan arap flar, tezghn arkasnda dururdu. Pano'nun bir baka zellii de bardakla tatl arap satlmasyd.
Pano'nun dn (byk fotoraf) ve bugnk Pano: zen gsterilirse, gemii korumak da mmkn...
Mteriler ve garsonlar
Ne insanlar vard araphanelerin mdavimleri arasnda, hepsi birer kapal kutu. Sizlere bir dem miktar arkadalk sunan bu insanlar, kimbilir nedendir, kendilerini hi ortaya koymazlard. Her konuda muhabbete gelen bu insanlar, sz konusu kendileri oldu mu, ser verir sr vermezlerdi. Pano'ya hi ara vermeden yllarca Kadky'den gelen ve kimseyle konumadan sar leblebiyle yarm litre beyaz arabn itikten sonra sessizce dar szlen o kalender kimdi? Hi ara vermeden 'Zht' trksn syleyen, arldnda sektirmeden gelen ve isteinizi hemen yerine getiren o berdu kimdi? Neydi dilini trkye balayan berduun srr?.. Ya sarho garsonlar?.. Nasl da mterilere belli etmeden ierlerdi araplarn bardak bardak. Sarhotular; ama mteri onlarn da velinimetiydi. Kimdiler? Hayat nasl mahkm etmiti onlar sarho hizmete. Neydi hayatlarnn srlar? Sr belki de Nedim'in "Meyhane mukass grnr taradan amma / Bir baka ferah, bir baka letafet var iinde" dizelerinde gizliydi. Belki de, drt padiaha hizmet etmi, padiah cenazeleri kaldrm eyhlislm Yahya'nn dizelerindeydi sr: "Riyapieler mescitte etsin ko riyay / Meyhaneye gel kim ne riya ne mrayi."
DAMAND'NN MEZELER Diamandi'ye gelince... Kk bir meknd. Patron daima tezgahn bandayd ve sakilii kendisi yapard. Diamandi'de de ba mezeler yumurta ve patatesti. Ayakta iilen iki araphanede de garsonlar hemen uzun ayakl masaya drtte bir gazete kad koyar, ak arap iecekseniz 50'lik likr iesindeki arapla mezenizi getirir ve paray pein almay asla ve asla unutmazlard. Pano ve dier Beyolu araphanelerinde, arap faslndan sonra likr iilirdi. Yolda ve evde 'azlar kokmasn diye' likr iilmesinin temelinde, lks iki ime arzusu yatyor olabilir miydi? Bir zamanlar stanbul'un en popler araphanelerinden biri de Kuledibi'ndeki Viktor'du. Viktor Levi tarafndan 1914 ylnda nce Galatasaray'da, Pano'nun srasnda kurulan araphane de dier Beyolu arapha-
neleriyle hemen hemen ayn zellikleri tayordu. BALAT'TAK AGORA Balat'taki Agora ise kapanncaya dek, tr deitirip birahane olmasna ramen, stanbul'un en eski araphanesi olarak anlyordu. Agora, stanbul'un meyhane lemine ilk kez 1890'da isim drm. nce 'Astro Meyhanesi' olan ad sonra, 'Marmara Birahanesi' ve Agora olmu. Bir zamanlar sk sk film ev-
rilen Agora'nn olduu bina satld iin, meyhane 21 aydr kapal. Artk Diamandi yok. Bina ykld, yerine i han yapld. Pano uzun yllar kapal kaldktan sonra aslna uygun olarak onarld ve yeniden eski hviyetine kavuturuldu. Viktor da yle, hem de 1914 ylnda ilk ald yerde yani Galatasaray'da ngiliz Konsolosluu'nun karsnda. Samatya'daki araphaneler de nitelik deitirdi ve birahane modasna uydu.
Gemiten bir an: Balat'daki Agora (stte) ve bugnk Pano'nun yannda alan 'yeni' Viktor Levi arap Evi (sol stte).
Viktor Levi'nin yks

Gelibolu'da balklk yapan bir ailenin olu olan Viktor Levi'nin (fotorafta) sardalye almak iin gittii Bozcaada'da zm toptancl ve arapla balamas, onu zamanla, stanbul'da, dneminin en popler araphanelerinden birini amaya kadar gtrr. stanbul'a sardalye getirdii yerlerden alacan toplarken, sk sk Bozcaada'dan arap getirmesi teklifiyle karlaan Viktor Levi, arap toptanclna balar. Ancak dnemin araphanelerinin kendisine zamannda para dememelerine sinirlenen Levi, 1914 ylnda Galatasaray'daki ngiliz Konsolosluu'nun karsnda, ilk yerini aar ve satt kaliteli araplardan dolay rakipleri arasnda ne kar. Levi, zamanla balkl ve zm toptancln brakarak tamamen arapla dner. Daha sonra Kuledibi'ne tanan Viktor Levi, 1960 ylnda lnce, kuzeni Yasef Levi 1985 ylnda ABD'ye yerleene kadar araphaneyi iletir.
kinci Dnya Sava yllarnn gndeminden...
pekli orap meselesi

Krkl yllarn balarnda, Avrupa'da kinci Dnya Sava btn hzyla srp giderken Trkiye'de basnn yakndan ilgilendii nemli bir baka 'sava' da, ipekli oraplar etrafnda dnyordu!
FEZA KRKOLU iderot ve d'Alembert'in 18. yzyln ortalarnda yazdklar Ansiklopedi'den birlikte okuyalm: "orap: Bacaklarmza rtmeye yarar giysi parasna bu ad verilir. orap ynden, deriden, bezden, kumatan, iplikten, kapa ipekten ve ipekten yaplr. neyle rlr ya da tezghta dokunur." Ve imdi bizden birinin, Reat Ekrem Kou'nun 'Trk Giyim Kuam ve Sslenme Szl'ne gz atalm: "orab: 'Ayaa giyilen rme ey' (Hseyin Kzm, Trk Lgati). orap ya el rgs, ya makine rgsdr. (...) Memleketimizde makine rgs orablarn kmas ve yaylmas geen yzyln ikinci yars iindedir. nce kadn ve erkek orab ikiye ayrlr. Sonra ipliin cinsine gre e ayrlr, yn veya tiftik orab, pamuk ipliinden rlm tire orab, ipek orab.
Zamanmzda ipek orabn yerini nylon = naylon orablar almdr. Hatt tire ve yn orab giyenler bile ok azalmdr." Evet, szlklerde orap maddesi byle geiyor. Ancak bizim konumuz orap deil, "ipek orap"... 1940'l yllarn gazetelerini, dergilerini kartrrken rastladm 'ipek orap meselesi'nden sz etmek istiyorum. Gelin, II, Dnya Sava'nn tm acmazlyla srd yllarda, bir yanda 'Alamanlar', dier yanda sava bile geride brakan, dnyada ve lkemizde srdrlen 'ipek orap savalarn' izlemeye alalm. Dnemin en popler dergisi, Sedat Simavi'nin kard 'Haftalk resimli mecmua Yedign'de yaymlanan M. N. imzal 'orap' balkl yazyla balyoruz: "... bir gndelik gazete, geenlerde halk oraba boykot yapmya tevik iin bir mcadele am ve bir de ankete bala-
mt. Verilen cevaplardan bir ksmn tesadfen okudum. Benim grdklerim arasnda ekseriyet, koca ve babalarn kar ve kzlarn cebir ve zor ile oraptan vazgeirmesine taraftardr. Erkekler orap masrafnn aile bteleri ve mill iktisat iin bir ykm olduuna kadnlar orapsz gezmiye iknaya almal ve olmazsa zora mracaat etmelilermi. Zavall erkeklerin gayretini tahrik iin bunu yapamyan kocalara klbk demek lzm geleceini syliyenler bile olmutur. " (Yedign dergisi, 8 Eyll 1941) Srada, en ciddi memleket meselelerinden en sk edebi tartmalara kadar kalem oynatan bir usta var: Hseyin Cahit Yaln. te, Hseyin Cahit'in Yedign'e yazd 'pek orap meselesi' balkl yazsndan blmler: "pek oraplardan gndelik siyasi gazetelerde bahsetmekten ise Yedign'n aile muhiti iinde bir hasbhal yapmay tercih ederim. pek orap meselesinin ilk bakta neden ibaret olduu malum. Hayat o kadar pahallamtr ve bu arada ipekli oraplarn fiyat o kadar artm ve dayanmalar da o kadar azalmtr ki, ipekli orap masraf orta halli aileler iin deil, zengin diyebileceimiz yuvalar iin bile tahamml edilmez bir yk eklini almtr. Bundan dolay, bir ss eyas olan ipek orap bir dert haline gelmitir. (Hseyin Cahit Yaln, Yedign dergisi, 8 Eyll 1941) Yine Yedign'den okumaya devam ediyoruz, bu kez baka bir usta yazar var srada. 'pekli orap' balkl yazs ile Hikmet Feridun Es. Ateli bir ipek orap kart olan Hikmet Feridun, sanrz kantarn topuzunu biraz fazla karm. Okuyalm: "Eer ipekli orabn tesiri altnda pek fazla kalyorsanz muhakkak hastasnz demektir. nk ruh hastalklar arasnda kundura ve orap fetiizmi pek
\ mehurdur. Kendileri de bu nevi orap fetiisti olan erkekler, sevgililerini daima ayaklarnda orap olduklar halde grmek isterler. (...) Muhakkak ki, orabn esiri olmak, onun bu kadar tesiri altnda kalmak, bir nevi deliliktir. (...) Bunun iin u dnya buhran iinde, 'Aman orapsz kalacam!' diye endie duymann hibir faydas yoktur. Bu orab icat ederek insanlarn bana orap ren kimdir bilir misiniz? Size orabn merakl tarihini anlataym: 1564 senesi... ingiltere'de William Rider isminde bir adam ineyle acayip bir ey ryordu. Yapt da adeta bir ayaa benziyordu. Evet tpk ayak biiminde bir torba!.. Nihayet William Rider iini bitirdi. Bir mddet sonra bu ayak eklindeki kara torba gen ve gzel bir kadnn bacaklarn sslyordu. te ilk orap byle dodu. Fakat bu ipekten deildi, ipliktendi. (...) 1609 tarihinde ise orap sanayii yine ngiltere'de balamtr. Bunu da yapan William Lee adnda yine bir Ingiliz'dir. Bu adam ilk defa orap tezgahn kurdu. (...) te insanln ayana deil, bana orap renler: ifte William'lar... Bu iki adan bir kefi zavall erkeklere kaa patlad ve patlyor da. Lakin yeni cihan harbi ipei, oraptan ziyade parat yapmakta kullanyor. Ve Avrupa kadnlar gzel bacaklarn orap tarznda boyatyorlar..." (Hikmet Feridun Es, Yedign dergisi, 23 Mart 1942) Hikmet Feridun Es belli ki, nc William' atlam. nc orap William Cotton ise, 1864'de ngiltere'de icat ettii 'yass kollu makine' ile oraba ileri geri atklar atarak insanln bana rlen oraba bir ilmek daha eklemi! Evet, 1940'larda sren bu tartma 1945'lerde 'naylon' orabn icad ile nihayete ermi; hem kadnlar naylon orap ile bacaklarn daha "iyi gstermenin" keyfini srmler, hem de erkekler oraba ok daha az para harcamann mutluluunu yaar olmular. Ee, deil mi ki 'ipekli orap savalar'; elbette bu savaa da bylesi bir 'mutlu son' yakrd!
Akbaba dergisinin 1939 Kasm saylarndan birinde yaymlanan bu imzasz karikatrn lejand yle: Erkek-Oooh, ok kr, ok kr... Kadn -Ne o?.. Sulh m oluyor? Erkek-Daha mhim: Almanya'dan ine gelmedii iin kadn orab yaplamyormu!
AGH ZG
eilam, Trk sinemasndan soyutlanabilir mi? Yllardr bilenin, bilmeyenin ve zellikle de belli bir kesimin aznda sakz gibi inedii, horlad, burun kvrd Yeilam nedir, ne deildir? Yllar nce Halit Refi'in dedii gibi, "Yeilam kurutulmas gereken bataklk" m? Ya da Attila lhann yorumuyla bir "bulak amuru" mu?.. Biltin Toker'in deyimiyle de bir "mezarlk" m? Nedir Yeilam?.. nne gelenin karalad ve giderek bir 'amar olan'na d-
ntrd Yeilam, elbette talyan sinemasnn Cinecitta's deil. Hele bir Amerikan sinemasnn Hollywood'u hi deil... Yeilam, hibir lke sinemasna benzemez. Yokluktan var olmutur. Yeilam, avu kadar kk bir sokan ad. Bu, 'karaam' da olabilirdi. yi ki olmad. 'Karalama'nn boyutlar, 'organize' bir saldryla daha da byyebilirdi. Oysa, avu ii kadar kk, ama 'd dnyas zengin' L biimindeki o sokak, giderek byyen bir Trk sinemas yaratmad m? Ama, yine de Yeilam ne ki? Bu kk ara sokan gariban grntsne baktnzda, dudak bkebilir ve 'Bunca nl yldz, bu yoksul sokaktan m yetiti?' diye dnebilirsiniz... Yllar ncesinin Yeilam' imdi nerede? O eski gnlerin yerinde yeller esse de, Yeilam Soka yine yerinde. s-
tiklal Caddesi'nde, Emek Sinemas'na saptnzda, Yeilam Soka iinde bulursunuz kendinizi. Ama Yeilam'n ana merkezi, Sinepop Sinemas'nn nnden geerek sola sapldnda karnza kar. te 1950 ve 1960 yllar aras film irketlerinin youn bir biimde yer ald blm, aslnda burasdr.
YELAM, YELAM OLMADAN NCE...
Yeilam'da yetienler: Kemal Sunal, Trkn oray, Ahmet Mekin, Cneyt Arkn, Eref Kolak, Yldrm Gencer, Hlya Koyiit, Fikret Hakan, Suzan Avc, ztrk Serengil, Gksel Arsoy, Mine Mutlu.
1946'dan nce, 'Yeilam' Yeilam olmadan nce, bu sokan dnda baka film irketleri yok muydu? Yani daha eski-
Yeilam'dan bir szleme

Yapmc Cemil Uyank (stte, sada), oyuncu Aynur Aydan'la (altta) bir szleme yapar. 29 Temmuz 1968 tarihli szlemenin 4, 5 ve 6'nc maddelerinde aynen yle yazmaktadr: Madde 3: Aynur Aydan televizyonda oynayamaz, tiyatroda oynayamaz. Danszlk yapamaz, mankenlik yapamaz, fotoromanda oynayamaz. Hibir filmde kendi kendine oynayamaz. Madde 4: Aynur Aydan kapris yapamaz. Soyunmak gibi haller yapamaz. Doktor elde edip sahte hastalk icad edemez. Hakikaten hasta olduu zaman, ancak Cemil Uyank tarafndan tedavi edilir. Madde 5: Aynur Aydan evlenemez. Bu karar yalnz Cemil Uyank verir. Ve her nne gelenle de flrt edemez. Bu konuda kararlar Cemil Uyank tayin eder. (Kaynak: Agh zg, Bir Sinema Gnlnden Aykr Notlar, 1992)
leri. Elbette bazlar Cadde-i Kebir'de (stiklal Caddesi) olmak zere, Kamel Film, Ha/Ka Film, Ses Film ve Lale Film irketleri vard. Trk sinema tarihinin en eski yapmevlerinden sz ediyoruz. Yine Trk sinemasnn yaayan en eski 'diva'larndan Sezer Sezgin'e gre, Yeilam'dan nce 'Hava Soka'n mesken tutmu sinemaclar vard. Hava Soka da Beyolu'nda. Atlas Film, Milli Film, sz edilen sokan en nl yapmevlerinden... Eer Beyolu'nun bir haritasn karrsak, yerli film irketlerinin yalnzca bu sokaklarda bulunmadklarn, birbirlerine yakn dier sokaklar da parsellediklerini grrz. Ahududu, Byk Bayram ve Alyon sokaklar gibi... Sokak isimleri deise de, yerli film yapmclarnn yerleim alan, genelde Beyolu'dur. Pekiyi, Hava Soka deil de neden Yeilam?..
EVET, YELAM'A GELNCE...
bir anlam kazand, tmden terimsel, hatta olumsuz bir sinemann alamet-i farikas haline getirildi, abart ve zorlamayla." Eer yanlmyorsak, bu sokak adnn ilk kez duyulmas ve giderek de yaygn bir duruma gelmesi, Halk Film irketi'nin 1946'da bu mekana yerlemesiyle balar. irketin sahibi Fuat Rutkay'dr. nl arkc Suzan Yakar'n kocas sinemac Rutkay. Ve ardndan dierleri. And Film, Sonku Film, Ozon Film... Yapmevleri birbiri ardna bu sokakta oaldka, film saylar da giderek artar. Her sabah bir dolu minibs kalkar bu sokaktan. Set iileriyle, kamera ve reji asistanlaryla, sabah kahvelerinden toplanan figranlaryla renklenir Yeilam Soka. Hareket ve bereketin i ie yaad Yeilam, adn verdii sokakla snrl deildir artk. Bydke byr... Yapmevlerinin bulunduu her komu sokak, adlar ne olursa olsun, simgesel adan birer Yeilam'dr. Ve Yeilam, Trk sinemasnn ikinci addr.
'MARJNAL'LER VE 'ORJNAL'LER
'Trk sinemas' ve 'Yeilam sinemas', birbirleriyle ne kadar ters dseler de, sonuta iyi ya da kt, Trk insannn fotora-
Sinema tarihimiz Giovanni Scognamillo derki anlarnda: 'Yeilam daha ok 'Melek' sinemasnn soka olarak bilinirdi. Yeilam, sonradan Trk sinemas ile edeer
fini yanstrlar. Ne var ki, 'ikinci ad'yla anldnda, Trk sinemas kmseyici bir tavrla sorgulanr. Aslnda halka dnk, kitlesel bir yaplanmann rndr 'Yeilam sinemas' dediimiz. Masals anlatmyla gerekilik arasnda skp kalan ve bol miktarda duygu smrs ieren o naif dnyalar ne kadar gzler nne serse de... Beenseniz de beenmeseniz de, sevseniz de sevmeseniz de, 'Yeilam snemas'nn z budur: Scaklk, duygusallk ve naiflik... O bir Yeilam ki, o bir 'ilgin tipler galerisi' ki, 'marjinal'lerinden ve 'orijinal'lerinden geilmez... Gerekten kimler gememiti ki bu sokaktan? zellikle de 1950'li yllarn banda, Trk sinemasna adn veren Yeilam Soka'nn dnemecinde, Maskot Pastanesi (Sinepop'un yannda ve yllardan beri Bab Kafeterya) vard. Artist olabilme dleriyle yaayanlarn urak yeri. lk genlik yllarnda ad 'Artist z'e kan ztrk Serengil de bu mekann mdavimlerinden biriydi. O yllarda ilk kez Yeilam Soka'nda tand Hayati Hamzaolu'nu yle anlatr anlarnda: "Hayati, Halk Film'in kesinde bekler, soka oradan ynetirdi. kelerine basarak giyerdi yksek topuklu ayakkablarn. Tek omuzunda tutarak yaz k giymedii ceketini bir eliyle kavrar, hafif laz ivesiyle
arada bir, posta koyard... Grmeliydiniz, Taka Hayati yrrken, kenidine hava vermek iin sa ayan solundan daha uzun atar, lodosa tutulmu tekne gibi yalpa vura vura ilerlerdi. Bu yzden 'Taka' denmiti ona." Her oyuncunun, her ynetmenin ve her yapmcnn ac-tatl bir ans vardr bu sokaa ilikin...
Ykselii ve dyle ders alnmas gereken bir 'efsane oyuncu'yu, bir Cahide Sonku'y nasl hatrlamayz ki?... Sahibi olduu Sonku Film irketi bu sokakta yanp kl olmutu. Ya prodktr Nevzat Pesen? flas edip borlar nedeniyle Yeilam'daki ofisine gitmekten ve dostlarndan kamaktan utanp intihar etmiti. Oturduu evin
Yeilam'n renkli simalarndan Ber Gler ('Baba Zurnik'), Cneyt Arkn le bir kotra gezisinde.
YELAM FIKRALARI
Atf Ylmaz'n sfat

Rejisr Atf Ylmaz, znik'te bir film ekiyordu. Bu srada kasketli bir kyl, oyuncu Hayri Caner'in yanna yaklat. Ve Atf Ylmaz' iaret ederek sordu: "Sizin traktr u bey mi?" Hayri Caner, "Traktr deil, bizim dinektr o bey," dedi. (Kaynak: Ses dergisi, 2 Kasm 1963)
Kim, ka paraya?..
Rejisr Srr Gltekin, Ediz Hun'la (sada, Selma Gneri'yle birlikte) bir film yapacak, karsnda da Gnl Yazar' oynatacakt. Ediz Hun kar kp dedi ki, "0 da kim oluyor, 50 Lira verdim mi gazinoda seyrediyorum". Srr Gltekin ise bakn ne dedi: "Seni de yetmi be kuru karlnda bahe sinemalarnda seyrediyorlar!" (Kaynak: Akam gazetesi, 14 Mays 1966)
Yeilam'n ynetmenleri: Soldan saa, Hrrem Erman, Faruk Ken, Cemil Filmer, Fuat Rutkay, Kemal Seden... Ve altta, bir dnemin 'efsane' oyuncusu Cahide Sonku.
asansr boluuna atlayarak. Bu bir onur meselesiydi Pesen iin... Suzan Yakar, Muazzez Aray ve Mualla Srer de bu sokaktaki evlerinde yaadlar lene dek. Onlar yakndan tanyanlarn kulaklarnda Mualla Srer'in, zellikle de Muazzez Aray'n balkondan barlar
n n tyordur belki. O Yeilam Soka'ndan anlar dnda geriye ne kalrd? ztrk Serengil'in deyimiyle, '68 admlk kk sokan' bir ucunda rahmetli Nevzat Pesen'in kirli yzl binasyla, restore edilerek 'Suzan Yakar Sanat Vakf'na dntrlen evi. Ve stiklal Caddesi'ne alan dier ucunda Emek Sinemas... Ara kede ise yapmc-iletmeci Hasan Tual'in oullarna brakt Tual Film irketi. BR UTAN BR UCA NSAN MANZARALARI Yeilam tabelasnn asl durduu sokan snrlar dna ktmzda, 'teki yzler'i dlayacak myz? Bu mmkn deil. Trk sinemasnn kalbinin att yer Beyolu, film irketlerinin bulunduu her sokak, bir anlamda 'Yeilam' ise ve her iki olgu kanlmaz biimde i ie yayorsa ne olacak? Senaryosuz ve sigara paketi arkasna sette diyalog yazp, ya da be gnde film ekerek,
dnyann hibir lkesinde rastlanabilmesi imkansz rekorlar kran Semih Evin gibi tipik bir ynetmeni es gemek mmkn m? Ya da bir baka rekortmeni, kahve kelerinde tavla akrtlar arasnda alakalem senaryo yazan Blent Oran' unutmak mmkn m? 'Kara Sevda' adl film afiine, "Bu film pein parayla ekilmitir" diye yazdran yapmc Cemil Uyank hatrlanmaz m hi? Oyunculara, ynetmenlere pein para yerine aylk senetler vererek Trk sinemasnn bana 'bonolu alma'y bela eden zmirli kuma tccar ve yapmc Nusret kbal unutulur mu hi? Elinde bir fener grntsyle "znty brak, yaamaya bak / Baba" diye kartvizit bastran senaryocu ve 'Zurnik' takma
Yeilam'dan bir film ismi

Ynetmen erif Gren'in (fotorafta) olu kk Mehmet Can, aznda emzik, elinde bir sopann ucuna taklm film utlaryla oynamaktadr. Bu ara baba Gren, Mehmet an'n odasna girer: "Olum orada ne yapyorsun, nedir elindekiler?" Mehmet Can glerek bakar, "Film baba, film..." "Ne filmi olum?" Mehmet Can hep gler: "Abuk sabuk bir film ite..." Mehmet Can, hem 'can' hem de 'cin' gibidir. Ama baba Gren, daha 'cin'dir: "Buldum," diye haykrr, "Buldum ekeceim filmin adn: Abuk Sabuk Bir Film". te Kemal Sunal'n oynad "Abuk Sabuk Bir Film" budur. (Kaynak: Haftann Sesi gazetesi, 23 Mart 1990)
adyla da 'seksel prodktr' Ber Grel'i kim tanmaz ki Yeilam'da?.. Bugn iyi ki sa deil... Tm srlaryla birlikte gidiverdi 'Baba Zurnik'. Yapmcln stlendii her film almas srasnda annesinin katlarn bir bir satan Mfit kiz; ayn sette, ayn oyuncularla birbirinden bamsz iki film birden eken, 'konfeksiyon sinemas'nn 'ipak' ynetmenlerinden Hasan Kazankaya; Rumelihisar tepelerindeki 'kedili ev'ine poetler dolusu ikembeler, cierler tayan ve evresinde 'Moner' adyla tannan 'dedikodu makinesi' bir soylu aktr, bir Feridun lgeen, Yeilam'daki insan manzaralarnn en renklileri deil miydi?
Trkn oray, Kadir nanr ve Ahmet Mekin, tipik bir Yeilam filminde: 'Selvi Boylum, Al Yazmalm'. Altta, en solda ise, Yeilam'n 'Moner'i Feridun lgeen, Yul Brynner le birlikte.
Yeilam'dan zdeyiler
"Aktrln eitimi olmaz. Gtrsnler bir oyuncuyu, Amerika'da eitsinler, getirsinler buraya, haydi bakalm grelim nasl oynuyor? Onu ben be paraya ayrrm kamera karsnda." Kadir nanr "Trk sinemas daha balamad. Bizim sinemamz bir Visconti, bir Antonioni, bir Alan Parker, bir Fellini dzeyinde ynetmen geldii zaman, balayacak ancak." Fikret Hakan "Seks filmleri yapmann Taksim'de muhabbet tellall yapmaktan fark yoktur." Ltfi . Akad
"Eletirmenlerimiz ounluk kaprisli ve kibirli arap tadmclar olmaktan teye pek geemiyorlar."
Aye aa "Hayatnda bir kere bile lahmacun yememi aydn kiinin, halkn davranlarndan ne anlayacan merak ediyorum." Tun Baaran
Alkol komalar nedeniyle tmarhanelere den bir byk aktr, Yldrm nal, bir Tugay Toksz, yine yaamnn son gnlerini akl hastanelerinde geiren nn dnemi bakanlarndan Avni Doan'n olu aktr ve ynetmen Sha Doan, Yeilam'n gerek yaam dramlarn olutururlar. 'MUCZELER' DNYASI Yeilam ve Trk sinemas, renkli kiilikleriyle bir 'ilgin tipler galerisi' gibidir. Ve bilir misiniz, film ekimleri srasnda raylar zerinde yaplan 'travelling'
"Trkiye'de film eletirisi mthi derecede yoksuldur. Film eletirmenleri ideologdur. Bunlar gebe bir toplumun gebe sosyalist militanlardr."
Sinan etin
(kaydrma) almasnn dnn Yeilam'nda, sabun kalplaryla gerekletirildiini?.. lkel de olsa garip 'mucizelerle dolu bir dnyas vardr Yeilam'n... Trk sinemas, zellikle de Yeilam, yazlmam bir romandr. Bir 'kurtlar sofras'dr; yaratlann yaratann yedii Vampirella'laryla, Franketayn'laryla, mitoslaryla, cce devleriyle, kurban ve cellatlaryla... Arabesk bir yazgnn deil, sinema dnyasndaki kurulu dzenin oyunudur bu.
Durum byle olunca, o 'eski Yeilam filmleri'ndeki naiflik ve dayanma bilinci, birbirlerinden kopuk yaayan sinemaclarmz ve kurumlar iin de geerli saylabilir mi?.. Elbette bu tartlr... 19601 ve 19701i yllarn naif dnyalaryla byyen kuak, imdi televizyon ekranlar banda, o filmleri bu kez, sorgulayc bir tavrla izliyorlar. Dnn Yeilam filmlerini ve elbette dnn Trk sinemasn da birbirlerinden soyutlamayarak...
AJANDA
Hazrlayan: NAZLI IRMAK
al: peanaz@hotmail.con
Ayvazovski'nin dalgal denizlerinde
Sanat Kltr Merkezi'ndeki Kibele Galerisi, 19. yzyln en nemli deniz ressamlarndan Ivan Konstantinovi Ayvazovski'nin (1817-1900) 100. lm yldnm nedeniyle dzenlenen grkemli bir sergiyle ald. Osmanl Saray ve stanbul ile 1845 tarihinde tanan Ayvazovski, Rus veliaht Grandk Konstantin Nikolayevi'in Anadolu ve Yunan kylarna uzanan gezisini resimleyerek belgeledi. Bu tarihten sonra da sk sk stanbul'u ziyaret eden Avva-
zovski, Sultan Abdlmecid, Sultan Abdlaziz ve Sultan II. Abdlhamid ile tant; Osmanl sultanlar iin ok sayda eser retti. Ayvazovski'nin sanatnn doruk noktasn belirleyen yaptlar, deniz ve donanma resimlerinde younlat. Sanatnn bu alanda rettii yaptlar, doduu kent olan Feodosya'da kurulan sanat galerisinin yan sra, Moskova Tratyekov, St. Petersburg ve Erivan'daki pek ok devlet galerisinde ayrca Trkiye'deki koleksiyonlarda yer alyor. Trkiye sanat ortamnn yakndan tand, lkemizdeki nemli koleksiyonlarn vazgeilmez paras haline gelmi olan Ayvazovski tablolarnn Kibele Galerisi'ndeki sergisine ayn zamanda dev bir kitap da elik edecek. Orijinal ad 'Seas, Cities and Dreams / The Paintings of Ivan Aivazowsky' olan ve Londra'da Alexandria Press tarafndan yaymlanan kitabn Trke basksnn sponsorluunu, Trkiye Bankas stlendi. 'Denizler, ehirler ve Dler/
van Ayvazovski'nin Resimleri' adyla, yine Alexandria Press tarafndan baslan kitapta, nl ressamn yaam ve denizin sanatndaki yeri, aralarnda stanbul'un da olduu baz ehirler ve sanatnn slubuna damgasn vuran romantik miras konu ediliyor. Ayvazovski'nin 240 resmine yer verilen kitap, Ayvazovski uzmanlar Gianni Caffiero ve van Samarine tarafndan hazrland. nl ressamn kiiliini, alma tarzn ve yaratc gcnn kaynaklarn ortaya koyan bilgilerle zenginleen bu kitap, Batl anlamda Trk resminin ilk rneklerinin verildii bir dnemde Saray'n davetlisi olarak stanbul'da bulunmu ve resimler retmi olan Ayvazovski'nin yaam ve sanat servenini kapsaml bir ekilde ele alan nemli bir kaynak... eitli uluslararas koleksiyonlardaki Ayvazovski tablolarnn yan sra, ressamn Cumhurbakanl Kk, Ermeni Patrikhanesi, stanbul Resim ve Heykel Mzesi ile Yldz Saray adr Kk koleksiyonlarndan derlenen yaptlarnn da yer ald sergi, 28 ubat 2001 tarihine kadar grlebilir.
Silsilenamenin tpk basm yapld

stanbullu Musavvir Hseyin tarafndan 1682 ylnda hazrlanan Silsilename'nin tpk basm yapld. Numaral olarak 3 bin adet baslan Silsilename'de 28 peygamberin minyatr tarz portreleri ile Osmanl Padiah IV. Mehmed'e kadar devam eden nl kiilerin silsileleri yer alyor. Vakflar Genel Mdrl ile Vakfbank'n ibirlii sonucu Osmanl devletinin 700. kurulu yldnm ansna gerekletirilen Silsilename'nin tpk basmna, Devlet Bakan Yksel Yalova da bir nsz yazd. Minyatrleri de el yapm olarak hazrlanm bu el yazmas yapt, Budapete'de 1975 ylnda V. Milletleraras Trk Sanat Kongresi'nde tantlmt. O gnden bu yana, hakknda yalnzca birka aratrma makalesi kaleme alnm olan Silsilename, aslnda yllardan beri Vakflar Genel Mdrl Arivi'nde, merakllarn ilgisini beklemekteydi.
Krm Sava Konseri

Borusan Oda Orkestras, ef Emre Arac (fotorafta) idaresinde, 28 ubat gecesi, Beyolu'ndaki talyan Kltr Merkezi'nde tematik bir konser verecek. 'Sava ve Bar: Krm 1853-59' baln tayan ve aklamal olarak gerekletirilecek konser, saat 19.00'da... Osmanl mparatorluu'nun Britanya ve Fransa ile mttefik olarak Rusya'ya kar giritii bu talihsiz savan ksa hikayesi, Dr. Emre Arac'nn ngiliz ve Fransz arivlerinde yapm olduu aratrmalar sonucu ortaya kartt dnemin popler mzik paralaryla, tekrar canlandrlacak. Konserde ayrca Krm Sava'na ait orijinal gravr ve resimlerden oluan bir de dia gsterisi sunulacak. Seslendirilecek olan eserler arasnda Guatelli Paa'nn Osmanl Sergi Mar, Charles d'Albert'in Sultan'n Polkas, Constantinople Quadrille ve Sava Galopu, Rossini'nin Sultan Abdlmecid Mar, John Eastes'in Tuna Sava arks, besteleri ksa bir sre nce kefedilen Krm Sava'nn mehur bakumandan mer Ltfi Paa'nn kars da Saide'nin Oltenitza, Tchitate ve Silistre Marlar, Henry W Goodban'n mer Paa Valsi, Kralie Viktorya'nn Krm Sava srasnda stanbul'da bulunan Florence Nightingale'e yazm olduu bir mektubun szleri zerine J W Hobbs'un bestesi Kralie'nin Mektubu arks, William Smallwood'un Trk Sava Mar ve Emre Arac'nn kendi bestesi 'Erkel in At'n 'Sava ve Bar' balkl ikinci blm yer alyor.
Rnesans mzii Sanat'ta

Rnesans ve Barok mzie getirdii baarl yorumlarla tannan Gabrieli Consort and Players (fotorafta), ef Paul Mc Creesh ynetiminde, 6 ubat gn, 'Orlando Operas Konser Versiyonu'nu sunacak. Avrupa'dak konser salonlar ve festivallerin aranan ismi olan Gabrieli Consort and Players, nemli tarihsel olaylar nedeniyle bestelenmi eserlerin yeni yorumlarn sunarak uluslararas mzik evrelerinin dikkatini ekiyor. Grubun repertuvar, arlkl olarak Bach, Handel, Purcell gibi bestecilerin yaptlarndan oluuyor. 17 ubat tarihinde Hseyin Likos ve zlem Soydan, 'Operalardan Ak arklar' balkl konserde, piyanist Sergei Gavrilov eliinde sanatseverlerle buluacak.
Sanat, 'BBC Solistleri' dizisinin ikinci konserini ise 20 ubat tarihinde, viyolonsel sanats Benyamin Snmez ile gerekletirecek. Bunun dnda tangoseverler, 24 ubat'ta, dzenlemeleri Serdar Yaln'a ait Tango Turco konserini de yine Sanat'ta izle-
yebilecekler. ubat aynn son konseri ise piyanist Hseyin Sermet'in resitaliyle gerekleecek. 27 ubat'taki resitalde Hseyin Sermet, Beethoven, Rahmaninof ve Liszt'in eserlerinden oluan bir repertuvar sunacak.
Popler TARH! ubat 2001 87
Porselenlerdeki Mehter
Almanlarn nl porselen sanats Melchior'un, 'Hchst Porseleni'nden yaratt Trk figrl objeler, Antik Palace'da. Saray evrelerinde prestij objesi olarak byk talep gren biblolarda, porselen ilemecilii ayr bir kltrn figrlerini yaptlarna aktarmlar. 1746 ylnda almaya balayan Hchst Porselen Manifaktr, Almanya'nn ikinci byk porselen iletmesi. 18. yzyln en gzel Hchst Porselenlerine imza atan ok sayda ynetici, teknik adam ve sanatyla yaamn srdrm olan iletme, dneminin dier kurulularn da etkilemi ve birbirinden gzel deiik almalar ortaya koymu. Hchst Porselen sletme-
si'nin nl sanats Melchior'un Trklerin gndelik yaam ve kyafetlerinden etkilenerek yaratt biblolar, imdi Trkiye'de. 1770 ylndan itibaren Trk figrl biblolar reten iletmenin en nl tasarmlarn, 'Sultan Giysili Kz' ve 1778 ylnda Mehter Takm'ndan etkilenerek retilmeye balanan 'Trk Mzisyenleri' adl biblolar dizisi oluturuyor. Gnmz mzayedelerinde astronomik fiyatlarla alc bulan bu biblolarn retimine, 1970 ylnda yeniden balanmt.
Mumyalanm hayvanlar mezarl

Msr'n Abydos blgesinde, mumyalanm hayvanlarn bulunduu bir mezarlk ortaya karld. Bakent Kahire'nin yak-
Pop tarihi gndemde

Yap Kredi Kltr Sanat'n hazrlad etkinlikler erevesinde, ubat aynn her perembesi, mzikli syleiler yaplyor. 8 ubat'ta Los Paaros Seferadis grubu, Yahudi mziini seslendirerek tarihini anlatacak. 15 ubat gn, Melih Kibar reklam ve film mzikleri zerine ve 22 ubat gn de Ali Kocatepe, gemiten gnmze Trk pop mzik tarihi konusunda rnekler sunacak. Yap Kredi Kltr Merkezi Sermet ifter Ktphanesi salonunda gerekletirilecek etkinlikler, saat 18.30'da balyor. lak 550 kilometre gneyindeki Abydos Vadisi'nde ina edilmi bir mezarlkta (stte), toprak kaymas sayesinde, bir de 'hayvan mezarl' ortaya kt. Hayvan mezarlndaki 8 yaldzl lahitte, M 300 ylndan kald sanlan mumyalanm fareler, seramikten yaplm 6 byk kpn her birinde de, 25 ahin mumyas bulunduu belirtildi. Kedilerden, timsahlara kadar, her tr hayvan mumyalayan eski Msrllar, farelerin kyamet gnnde avclarn kalbini yediine inanyorlard.
Adem ile Havva hangi ktadan?

Avustralyal bilim adamlar, Adem ile Havva'nn birok evrim uzmannn inand gibi Afrikal deil, Avustralyal olduunu savunuyorlar. Canberra niversitesi'nden Antropolog Alan Thorne'un bakanlndaki bir ekip tarafndan yrtlen ve bir Amerikan bilim dergisinde yaymlanacak olan aratrmada, insanln Avustralya'da 60 bin yl nce yaayan ortak bir soydan doduunu gsteren yeni bir genetik aa sunuldu. Avustralya'da, u anda dnyada nesilleri tkenmi bir grup Aborjin'in (Avustralya Yerlisi) yaadn belirten Avustralyal bilim adamlar, yeni bulgularn Avustralya'nn dousundaki Mungo gl yaknlarnda, 1974 ylnda bulunan bir iskeletten alnan DNA rneklerinden elde edildiini sylyorlar.
'Bandrma' mze gemisi yolda

Atatrk ve silah arkadalarn 19 Mays 1919'da Samsun'a getiren Bandrma Vapuru'nun benzeri olarak yapm srdrlen gemi, tamamlandktan sonra, Samsun Bykehir Belediyesi'ne devredilecek. l zel dare Mdrl tarafndan yaptrlan mze gemi, yaklak 450 milyar liraya mal olacak.
Popler TARH/ ubat 2001
Arkeolojik kazlarn says artyor

Uygarlklarn beii Anadolu'da, kazdka, 'tarih' fkryor... Tarih boyunca Asurlar'dan Hititler'e, Frigyallar'dan Lidyallar'a, Urartular'dan Seluklular'a, Bizans'tan Osmanllar'a kadar, birok uygarlk ve kltre beiklik etmi Anadolu topraklarndaki tarihi eserler, tek tek gn na karlyor. Anadolu topraklarnda, Kltr Bakanl ile niversitelerin srdrd 48 arkeolojik kaznn yan sra, yabanc uzmanlar da 33 kazyla tarihe k tutmaya alyor. Trk bilim adamlarnn kazlarndan 9'u Antalya, 6's zmir ve evresi, 5'i Mula, 3' Bursa, 3' anakkale ve evresinde srdrlyor. Dier kazlar ise Osmaniye-Kadirli, Edirne-Enez, Kilis-Merkez, KarsMerkez, Kayseri-Merkez, Krklareli-Merkez, Konya-Beyehir, Samsun-Bafra, anhurfa-Harran, Hatay-Samanda'da gerekletiriliyor. Trkiye'deki arkeolojik ve etnografik kazlara, yabanc arkeolog ve bilim adamlarnn da ilgisi sryor. Tm insanln
ortak miras olan tarih ve kltr varlklarn ortaya karmak iin yabanc bilim adamlar da 33 yerde kaz almalar yapyor. Kaz yapan yabanclarn ounluunu ABD'l uzmanlar olutururken, Alman, talyan, Belikal, Avusturyal, Fransz, Avustralyal ve Japon bilim adamlar da yllardr Trkiye'deki kaz almalarnda bulunuvorlar.
Muayede salonu yeniden ald

17 Austos depreminin ardndan onarm iin kapatlan Dolmabahe Saray Muayede (bayramlama ve tren) salonu yeniden ziyarete ald. TBMM Milli Saraylar Daire Bakan Polat Akbulut, onarm ve restorasyonun titizlikle yapldn belirterek, salonun ortasnda bulunan 3.5 ton arlndaki dev avizenin de bakmnn yapldn belirtti. Depremden sonra salondaki byk kabartmalarda meydana gelen rutubet de giderilmi bulunuyor.
Buz adam 'otul' deilmi!

Avusturya Alpleri'ndeki bir buzulda, 1991 ylnda bulunan 5.300 yandaki 'Buz Adam'n (altta), Amerikal bilim evrelerinin dnd gibi 'otul' olmad, da keisi de dahil olmak zere, her eyi yedii ortaya kt. skoya'nn Glasgow ile Avusturya'nn Innsbruck kenti niversiteleri tarafndan yrtlen ve kamuoyuna aklanan ortak aratrmaya gre, Buz Adam'n barsaklarnda yaplan incelemede, da keisi ve da keisinin binlerce yl nce yok olan bir trnn izleri bulundu. Britanyal ve Avusturyal bilim adamlar, bulunduu
Mbin Orhon sergisi

1948'de Paris'e giden, 1981'de lene kadar bu kentte yaayan ve alan ressam Mbin Orhon'un (stte), eitli dnemlerinden seilen yaptlar, kapsaml bir sergiyle ilk kez stanbul'da Milli Reasrans Sanat Galerisi'nde sergilenecek. Milli Reasrans Sanat Galerisi kratr Amelie Edg, Ara Gler'in objektifinden Mbin Orhon'u ve Mbin Orhon'un yaptlarn bir araya getirerek iki sanaty izleme olana sunuyor. Bu sergi Ara Gler'in Mbin Orhon'un 1948-1981 yllar arasnda Paris'te ektii 30 fotorafyla, bu nemli sanatmz daha yakndan tanmak isteyenlere iyi bir olanak sunuyor. Sergi, 20 ubat-7 Nisan 2001 tarihleri arasnda izlenebilecek.
Avusturya-talya snrndaki tz dalarndan esinlenilerek, 'tzi' ad verilen Bronz a avcsnn organizmasnda ayrca, 'einkorn' adl bir buday eidi olan tahl izleri de buldular.
Popler TARH ubat 2001 89
'Hababam'a yeni snf!

Sinemaya 4 kez uyarlanan ve i n e k aban' tiplemesiyle ne kan, Kemal Sunal'n kalp krizi sonucu lmyle yeniden gndeme gelen 'Hababam Snf'nn yaatlmas nerisi, stanbul l Milli Eitim Mdrl tarafndan hayata geiriliyor. Yazar Rfat lgaz'n yaptlarndan sinemaya uyarlanan ve ilk olarak 25 yl nce ekilen filmin ansna, set olarak kullanlan Adile Sultan Kasr retmenevi ve Kltr Merkezi'nde oluturulan 'Hababam Snf', baz eksikliklerin tamamlanmasnn ardndan, bu yl alacak. Kapsna 'Hababam Snf' yazlan, sralar ve karatahtann yan sra sobann da konulduu snfta, nek aban' Kemal Sunal, 'Hafize Ana' Adile Nait, 'Gdk Necini' Halit Akatepe, 'Damat Ferit' Tark Akan, 'Badi Ekrem' ener en, 'Tulum Hayri' Cem Grzap, 'Domdom' Feridun avl ile dier oyuncularn fotoraflar, sralarnn zerlerine yerletirildi. rencilerin korkulu ryas Mdr Yardmcs 'Kel Mahmut' Mnir zkul'un orijinal boydaki karton posteri de snfta yer alyor. 'Gdk Necmi'nin bir sobann iinde arkadalarna kopya verirken yakaland sahne de canlandrlyor. Filmle ilgili afilerin (altta) de duvarlara asld snfta, filmden kareler de bir vitrinde sergileniyor. Yaptn yazan Rfat lgaz iin hazrlanan kede ise, lgaz'n fotoraflar ve kitaplar bulunuyor. Filmin ynetmeni Ertem Eilmez'in siyah-beyaz bir fotoraf da snfn duvarnda asl.
Dinozorlar nasl yok oldu?

Dinozorlarn 65 milyon yl nce nasl yeryznden silindiini anlamak iin, bu konuda eldeki tek yar-somut ipucu olan Meksika-Yucatan yarmadas kraterinde, byk bir alma balatlyor. Fairbanks-Alaska niversitesi'nden paleontoloji-jeoloji uzman Virgil Buck Sharpton ile Meksika Ulusal niversite'den Louis Marin, 6 ay sonra, dev gktann meydana getirdii dnlen kraterde 2,5 kilometre derinliinde sondaj delii amaya hazrlanyorlar. Toplanacak kaya paralar rnekleriyle kozmik gktann gc yeniden llmeye allacak. 1970'li yllarda petrol sondajclar tarafndan kefedilen kraterde bilimsel inceleme almalar, 1990'lara kadar balatlmad. Bu apta derinlemesine bir aratrma, ilk kez yaplyor. Dev gkta kuramna pek deer vermeyen baz bilim adamlar, dinozorlar dnya gezegeninin muazzam yanarda etkinliklerinin yok etmi olabileceini ileri sryor. Haziran'da Yucatan kraterinin derinlemesine sondaj, gk-
ta teorisinin ne denli geerli olduunu btnyle gnna karabilecek.
Robert RedforcTdan 'Che' filmi

Oyunculuunun yannda yapmcln da kantlayan Robert Redford (altta), Che Guevera'nn anlarn beyazperdeye aktaracak. Redford, Latin Ame-
rika'nn bamszlk savas Che'nin 7 bin kilometrelik motosiklet yolculuunu, "Motosiklet Gnlkleri" adyla lmszletiriyor. Che'nin Gney Amerika'ya yapt yolculuu, beyazperdeye "Central Station's"dan tannan ynetmen Walter Salles aktaracak. Guevera'nn anlarnn yayn haklarn, Che'nin karsndan satn alan talyan gazeteci Gianni Mina da filme yapm aamasnda katkda bulunacak.
Rzgar gibi 62 yl
Hollywood'un 'Altn a'nda gie gelirlerini ve Akademi dlleri'ni tekeline alan 'Rzgar Gibi Geti' 29 ubat 1939'da, 8 Oscar dln birden kazanarak adn sinema tarihine yazdrmt.
HAMET TOPALOLU fon tekil ettiini sylemeye gerek yok. Ayrca senaristin ve ynetmenin biraz olsun sanatsal ya da sosyolojik kayg tad durumlarda, bu filmlerin iine tarihsel gereklerin dar boyutlu yansmalar da eklenir. 1940'n gie ve Oscar canavar 'Rzgar Gibi Geti', ak zerine bolca tarih sosu dkerek baarya ulaan filmlerin ilk rneklerinden... Vivien Leigh ve Clark Gable'n barollerini paylat film, hem seyircileri hem de eletirmenleri derinden etkiledi. Bunun en nemli gstergelerinden biri, filmin Amerikan Film Enstits'nn 'En yi 100 Amerikan k ve tarih... Amerikan sinemasnn altn yumurtlayan birlemelerinden biri. Sinemann bitip tkenmek bilmeyen kaynaklarndan. Tabii bu trn giedeki yz suyu hrmetine tarihin (genellikle) aka
Filmi' sralamasnda, Yurtta Kane, Casablanca ve Baha'nn ardndan drdnc olmas. yk, Amerika'nn i savaa gebe olduu 1861 Nisan'nda balar. Zengin gneyli ailenin mark kz Scarlett, kendisine uygun grd -ve k olduuAshley baka bir kadnla evlenince yklr. ntikam almak iin ilk koca adaynn teklifini kabul eder. Ancak baba evinden ayrlmak ve artk el stnde tutulan deerli para olmamak hi de kolay deildir. Henz evliliin balarndayken, Kuzey ve Gney silahlar eker; Scarlett ksa sre sonra dul kalmtr. Ard ardna dramatik olaylar yaar. Sava boyunca gerek ak Ashley'in eine bakar, annesini kaybeder, Tara'daki iftliklerinin ynetimini akli dengesi bozulan babasndan devralr ve bor para bulabilmek iin ikinci bir evlilik yapar. Kendisine tecavz etmek isteyen bir Kuzeyliyi ldrr, ikinci kocasn kaybeder, yaam boyunca hi beklemedii anlarda karsna kan Rhett Butler'n evlenme teklifini kabul eder. Bir kz olur, bir ocuk drr ve sonra kz da lnce Rhett tarafndan terk edilir. Her ey var Rzgar Gibi Geti'de: Sava, ak, hrs, rekabet, melodram... Filmi baarl klan orbann tarifini tutturmu olmas. Rzgar Gibi Geti, bir kadn karakterin zerinden yky anlatr aslnda. Kuzey-Gney savan, zengin kzn savala ve toprak mcadelesiyle trplenen karakterini ve iie gemi iki byk ak. Film, sava ve nedenleri zerine yeni bir ey sylemez; ancak savan kalburst ailelerde yol at deiimi kimi zaman aka ve melodrama fazla gmlse de
'Rzgar Gibi Geti'nin Oscar'lar

'Rzgar Gibi Geti' Oscar'lar silip sprr. En iyi ynetmen, film, kadn oyuncu, yardmc kadn oyuncu, senaryo da dahil, 8 heykelcik alr. Clark Gable ve Olivia de Havilland'n elleri bo kalr ama cepleri zaten yeterince dolmutur. Film 1939'dan bugne, birok yerde gsterildi; 76 filmde gnderme yapld, 16 filmde kimi sahnelerinin farkl versiyonlar kullanld, 12 filmde belirli blmleri gsterildi. 1998'de tamir grm (renkleri ve sesi) kopyasyla ikinci bir rzgar estirilmeye alld ve ksmen de baarl olundu. Her seyredilite yeni bir hata, yeni bir pot bulunur filmde. Bunlarn balcalarndan biri, Scarlett'in Tarleton ikizleriyle birlikte rol ald al sahnelerinde kitapta belirtilen yeil elbisenin yerine beyaz elbise giymesi. Scarlett ileri sahnelerden birinde -bu sefer kitaba sadk kalarak- yeil elbiseyle grnr ve Tarleton ikizlerine, "Bu eski elbiseyi giydim nk geen sefer ondan holandnz dnmtm" der. Filmin devamllktan snfta kalmasna neden olan bir baka bir sahneyse, Byk Sam'in Scarlett'i Atlanta dnda saldrganlardan kurtarmas, faytona binmesi, ancak fayton uzaklarken iinde grnmemesi. Tabii bizim nl 'yenierinin kolunda saat, tepesinde uak' gaflarnn benzerleri de bu byk prodksiyonda hi de az deildir. Seyirci iin, ne bu gaflar nemliydi ne de filmin tarihi arka plan nasl iyi vurgulad... Rzgar Gibi Geti, herkesin -zellikle de Amerikan seyircisinin- aklnda, yeni yldz Vivien Leigh'le Clark Gable'n zdrap dolu, romantik ilikisi olarak kald.
doyurucu bir biimde anlatr. Scarlett'e sadece 1800'lerin kadn kahraman diye bakmamak gerek; tutkular ve mcadeleciliiyle hem bugnn dnyasnda geen bir senaryoya tam oturabilir, hem de mitolojiye veya Roma dnemine. (Osmanl'nn sultanlarn da arm listesine katsak abartm m oluruz acaba?) Scarlett daha filmin banda birlikte ay itii iki beyefendiye "Sava, sava, sava! Bu sava laf bu ilkbahar katldm btn partilerde keyfimi karyor. Hem zaten sava falan olmayacak. Eer ikinizden biri bir kez daha 'sava' kelimesini azna alacak olursa eve girer ve kapy da suratnza arparm" derken, yknn bandaki 16'lk, tecrbesiz ama kendine gveni yksek tiplemeyi ortaya koyar. lk kocas ldkten sonra siyah giyip yas tutmay reddederken, "Dul olmak iin henz ok gencim" der. Savan ykt babaevine dnnce -kahramann yemini kalbna girecek trde bir monologla"Ayakta kalacam. Savap Tara'y eski haline dndreceim
ve bir daha hibir zaman a kalmayacam" derken yava yava kimlii dnme uramakta ve ortaya daha gereki, ayaklar yere basan bir Scarlett kmaktadr. Film, savan geliimini, deien Scarlett karakteriyle olduu kadar, sava vurguncusu olarak grlebilecek Rhett Butler karakteriyle de anlatr. Scarlett savan ykm ve ilikiler tarafn gsterirken Butler, lkenin deiimini, frsatl ve her eyin arkasnda her zaman iin ekonominin yattn anlatr.
Rzgar Gibi Geti'nin en ok eletirilen sahnelerinden biri, Scarlett'in yknn orijinalindeki yeil elbise yerine, beyaz elbiseyle grnmesiydi (altta).
Osman Hamdi Bey'in komedyalar

Ressaml, arkeoloji almalar ve mzeciliiyle tannan Osman Hamdi Bey'in tiyatro yazarl da vard. lgin olan, Osman Hamdi'nin kaleme ald her oyunun da ayn yla, 1872 ylna rastlamasdr.
METIN AND stanbul'da toplanan 'I. Osman Hamdi Bey Kongresi'nde, 'Osman Hamdi Bey'in Tiyatro Yaam' balkl bir bildiri sunmutum. Yayn iin bildirimin metnini gnderdim, gerekli dzeltmeleri yaptm, ama bir daha haber alamadm. Yllar sonra bildirimin 1992'de yaymlandn rendim. Fakat nedense kitap bana ulamad. Ancak bu kongrenin bana bir yarar oldu: Bildirimi okumadan
Osman Hamdi Bey (solda), Sahne-i Osmaniye topluluunu Recaizade Ekrem Bey (sada) ile birlikte, 1909'da kurdu.
nce, topluca bir le yemei yiyorduk. Orada sanrm Osman Hamdi'nin torunu olan kibar, zarif bir hanmefendi ile tantm. Ben, Tanzimat Tiyatrosu kitabmda, Osman Hamdi'nin biri Trke, teki Franszca, iki oyun yazdn gstermitim; ama bu hanmn bana sylediine gre, Franszca nc bir oyunu daha olduunu rendim. Bildirimi sunarken bunu da belirttim. ok sonralar, Boazii ni-
versitesi'nde ders verirken, deerli tarihi Edhem Eldem, bana Osman Hamdi Bey'in Franszca yazd nc oyunun metninin fotokopisini salad. Bylece nc oyun zerine de bilgi sahibi oldum. Bu oyunun de komedyadr; Fransz komedyalarna yknlmtr. Bunun sonucu, kadm-erkek ilikileri Mslman toplumun ahlak anlayna ters dt iin, her oyunda da konu, Hristiyan aznlk evresinde geer. Osman Hamdi'nin Trke perdelik komedyas 'ki Karpuz Bir Koltua Smaz', 1872'de Osmanl Tiyatrosu'nda oynanmtr. Kitap olarak da ayn yl yaymlanmtr. Bir dolant komedyasdr. Osman Hamdi'nin Franszca yazd oyunun metni ise, ne yazk ki bulunamamtr. Ancak bu oyun, 1872'de Beyolu'nda Fransz Tiyatrosu'nda oynandnda, konuyla ilgili olarak, stanbul'da Franszca kan 'Levant Herald' gazetesinin 1 ve 4 Mart 1872 tarihli saylarnda belirli bilgiler bulabildik. Oyunun ad 'Cerf Volant'dr (Uurtma). Geri iki satrlk bilgiyle oyunu anlamak olanakszdr. Gazete, Paeplotin adndaki birinin
trende ayn blmde oturan bir kadnn dizlerine kapanarak uzun uzun akn belirttiini dile getirir. Oysa kadn, kendi karsdr (?). lgin olan, Osman Hamdi'nin oyuncular kendisinin semi olmasdr. Gazete, bunlarn adlarn yle sralar: Berlingard, Dornans ve Madam Soyer. Osman Hamdi'nin Franszca nc oyunu da perdelik bir komedyadr. Ad 'Le Binocle Accusateur'dr (Sulayan Kelebek Gzlk). 1872'de stanbul'da, Trogres Ottoman' adl basmevinde baslmtr. Oyun, Marie de Launay adl bir yazarn yksnden esinlenmitir. lgin olan, Osman Hamdi'nin her oyununun da ayn yla, 1872 ylna rastlamasdr. Anlalan, bu yllarda Osman Hamdi Bey, tiyatroya byk ilgi duymu, belki baka oyunlar da yazmtr. 'Sulayan Kelebek Gzlk' adl oyunda, iki borsac vardr: Domataki ve Andrea. Domataki'nin kars Zoitza'dr. Kadnla, Rafael adndaki deniz subay arasnda bir gnl ba vardr. Domataki yatak odasnda, tuvalet masasnn altna koyduu ayakkabsnn iinde, altn bir kelebek gzlk bulur, karsnn ihanetinden kukulanr. Durmadan 'kelebek gzlk' sayklamaktadr. Hasta olduu sanlarak doktor arlr. Bunlar Se-
ringard, Dissenteriades ve Goldmorburmann'dr. Bu sahne, belki oyunun en baarl sahnesidir. Tpk Moliere gibi doktorlarla alay edilmektedir. Sonunda, kelebek gzln esrar zlr; bir yanllk olmutur. Ancak Domataki'nin kars evini terkederek Rafael'e kaar... lmnden bir yl nce Osman Hamdi Bey, ciddi bir tiyatro topluluunun kurucusu olmutur: Sahne-i Osmaniye. Comedie Franaise rneindeki bu tiyatroyu, yazar Recaizade Ekrem'le 1909'da kurarlar. Tiyatrocu Burhanettin Bey de onlara yardmcdr. lk seilen oyunlar, Mehmet Rauf'un, Halid Ziya Uaklgil'in
romanndan oyunlatrd 'Ferdi ve rekas', Mehmet Rauf'un yeni bitirdii 'Pene', Halide Edip Advar'n Shakespeare'den evirdii 'Julius Ceasar'dr. Ne yazk ki, Sahne-i Osmaniye adn alan bu ilk ciddi kurulu, 31 Mart Olay yznden varlk gsteremeden dalmtr.
ibrahim all'nn frasndan Osman Hamdi Bey'in portresi (stanbul Resim ve Heykel Mzesi).
ok ynl bir tanzimat aydn

Osman Hamdi Bey (1842-1910) ok ynl bir Tanzimat aydn, Bat'ya ynelik bir sanat ve kltr adamyd. Asl nemli yanlar olan ressaml ve arkeologluu dnda, diplomat, ynetici, sanat eitimcisi, yazar, mzeci, bilim adam, brokrat ve daha baka konularda, hep baarlyd. nc olmu, stanbul'a bugn de ayakta duran Arkeoloji Mzesi'ni kazandrm, Gzel Sanatlar Akademisi'nin balangcn kurmu, eski eserlerin korunmas ve yurtdna kmasn nleyecek tz hazrlam, Osmanl mimarisi zerine bir kitap yaymlam, yabanc arkeologlarla yaplan kazlarla ilgili monografi, ok kapsaml bir kostm kitab yaymlam ve nice etkinlie imzasn atmtr.
Osman Hamdi'nin Franszca olarak kaleme ald perdelik 'Sulayan Kelebek Gzlk' komedisinin metni, stanbul'da baslmt.
Srad bir tip: Komiser Columbo
Hafiyelerin en derbederi
Eski ve kirli pardss, ip gibi kravat, buruuk elbiseleri ve elinde purosuyla girdi hayatmza Komiser Columbo. Sanki baka bir kyafeti yokmu gibi, hep ayn elbiseleri giyen Komiser Columbo, 70'li yllarn banda tm dnyada, bu haliyle hafzalarda yer etmiti.
AYDN EROL lki 1970 ylnda evrilen ve 1971 ylnda dnya televizyonlarnda gsterilmeye balanan 'Komiser Columbo' (Lieutenant Columbo) serisi, 12 Ekim 1975 Pazar gn, 15 blm halinde TRT ekranlarna geldiinde, tm dnya TV'lerinde olduu gibi, byk yanklar uyandrmt. Hemen her TV izleyicisi, bu dklen kyafetli, silah tamayan, mant ve keskin zekasyla en aprak olaylar zen Komiser Columbo'nun servenlerini hayranlkla izlemeye balamt. TRT, bu ilgi zerine 15 blm halinde ald Komiser Columbo serisinin kalan 15 blmn de satn almt. COLUMBO NASIL DODU? 1970 ylnda Levinson ve Link ikilisi, TV iin 'Columbo' tipi bir polisiye dizi dnmlerdi. Bu dizi allagelmi, vurduunu deviren hayali polis hafiyesi tipinin aksine, gerek yaamdaki gibi, 'sradan' bir insan olacakt. Byle yepyeni bir tipi milyonlarca seyirciye sevdirmek ok zordu. Ancak ok iyi yazlr ve ok iyi oynanrsa, baar kazanabilirdi. Bu yzden Columbo tipi iin, aylarca uralp btn ayrntlar dnlmt. Zamann nl aktrleri Bing Crosby ve Marlon Brando'ya teklif gtrld. Ama her ikisi de bu silik polis hafiyesi roln kabul etmediler. Levinson-Link ikilisi, tereddt iindeydi. Onlarn tereddtlerini Peter Falk'n yakn arkada nl aktr Ben Gazzara giderdi ve 16 aday arasndan, Peter Falk'n bu rol en iyi ekilde oynayabileceini ve seyirciye sevdirebileceini syleyerek ikna etti. Bylece, yllarca srecek Columbo karakterini Peter Falk'n oynamasn salad. Peter Falk da dizinin barolne seilince,
Komiser Columbo, grev ald her olay kendine zg tarzyla zyordu.
Peter Falk nasl ykseldi?

'Bat Yakasnn Hikayesi' filminde grdmz o kenar mahalle var ya, Peter Falk da New York'ta o kenar mahallelerden birinde dnyaya gelir; 1927 ylnn 16 Eyll sabah... Hayatndaki ilk byk darbeyi, yanda yer Peter Falk: Beyninde bir ur vardr. Doktorlar sa gzn alrlar. Delikanllk yllarnda, sa gz takma olduu iin, hep ac eker. Peter Falk, sanat hayatna 15-16 yalarndayken, tiyatro sahnesinde balar. Onu sahneye iten ynetmen Ross Martin, ilk roln verdii zaman yle der: "Greceksin... Sen ileride byk bir aktr olacaksn..." Peter Falk'n yant hi de olumlu olmaz; "Hi zannetmiyorum," der. Ama ynetmenin dedii olur: ki niversite bitiren, devlet ilerinde yllarca alan Peter Falk, sonunda nl bir aktr olur. Alyce Mayo'yla evlilii Peter Falk'a hem mutluluk, hem de ans getirir. 0 gne kadar nc snf bir aktr olmaktan ileri gidemeyen Peter, 'Cinayet Kumpanyas' adl filmde, Amerika'nn tannm katil ve gangsterlerinden birini umulmadk bir baaryla canlandrnca, filmcilerin dikkatini ekmeye balar. Ardndan, Bette Davis ve Glenn Ford'la birlikte evirdii 'Elmac Kadn' filminde, o ok iyi bildii kenar mahalle azyla konutuu Brooklynli haydut rolyle Oscar'a aday gsterilince, ismi daha da byr. Ard ardna, 'Byk Yar', 'atonun Bekisi', 'Luu' adl filmlerde oynar. Sonra da bir mevsim kadar televizyonlarda gsterilen 'O'Brien'in Davalar' adl dizide tpk Columbo'ya benzeyen derbeder bir avukat canlandrr. Columbo dizisinin balamasndan sonra, dnyaca nl bir aktr olur.
Ftr apka, buruuk pards ve puro, Columbo'nun vazgeilmez paralaryd (solda).
btn gcn kullanarak bu dizi filmlerinin bir ounun rejisrln Ben Gazzara'ya verdirmiti. 'Columbo' tutulup Peter Falk btn dnya TV seyircilerinin gzdesi olunca da, arkada John Cassavetes'in hem sahibi, hem yapmcs, hem rejisr olduu 'Etki Altndaki Kadn' adl filmde, Cassavetes'in aktrist ei Gene Rowlands'la barolleri oynam, bylece filmin byk para kazanmasn salamt. BLNEN SULUNUN PENDE 'Komiser Columbo' serisinin ilgin bir zellii de, dizinin her blmnn hemen banda, sulunun seyirci tarafndan bilinmesiydi. O zamanlar Devlet Tiyatrosu sanats olan Sava Baar'n seslendirdii Komiser Columbo, seyircinin bildii bu sulunun peinden koard. Sulunun nceden bilinmesine ramen, seyirci Columbo'nun
hareket tarzn merak ettii iin, ekranlarnn bandan bir an olsun ayrlmazd. "ey dndm de... Demek istiyorum ki... Aklma takld, dn gece hi uyuyamadm" gibi szleriyle, kark sorular sorarak zanllarn sularn birer birer itiraf ettirirdi. Hele hele tam herkesin delillerden midi kestii bir anda "Haaa, az kald unutuyordum" diyerek odaya girii ve cinayeti ispatlayacak delilleri ortaya kar, gerekten ekranseverlerin ilgisiyle karlanrken, onlarn kalbini kazandryordu. Son olarak, Peter Falk 'Komiser Columbo' dizisinden ne kadar kazand, biliyor musunuz? Dizinin 15 blmlk ilk serisinden, o zamann parasyla tam 39 milyon Trk Liras... Peter Falk, ald cretle sinema tarihinde bir de rekor krm, Japonya'da evirecei bir gnlk reklam filmi iin, 280 bin Amerikan Dolar almtr.
Hazrlayan: SERHAT AYAN

serhat@ayan.org
Yaratln yaratcs
Michelangelo Buonarroti... Yzyln, binyln sanats... Floransa'da Medici ailesiyle Papalk messesesinin arasna skm bir sanatyd. Be kardein arasnda byd. Babasna ilk kez sanat olmak istediini sylediinde u tepkiyi ald: "Sanatlar sradan iilerdir. Ayakkabclar bile onlardan iyidir..." Ve sonra zor geen bir rencilik evresinin ardndan Tanr'nn ona bahettii yetenekleri gelitirdi. Bunu ylesine ilerletti ki eserlerinde Tanr'y resmetti. Hayata geirdii yaptlardaki detaylar, insanlar byledi. Tuvaller yetmedi, kiliselerin duvarlarn boyad. Duvarlar boyarken verdii emek, kulland teknik (ki inedii ekmeklerle duvardaki boyalar dzeltti) bugn bile konuuluyor. ubat'n 18'inde, hafif bir ateten sonra lverdi. ldkten sonra naa bir oraya bir buraya srklendi durdu ve istedii yere gmld. Tm sanatlarn babas ve stad olarak anld. te onu en iyi anlatan adresler: www.michelangelo.com/ www.michelangelo.com.br/ www.mega.it/eng/egui/pers/micbuon.htm www.ibiblio.org/wm/paint/auth/michelangelo/ hometown.aol.com/dtrofatter/michel.htm
Tarihten haritalar
Tarih merakllarna, ilgin bir sayfada, ABD Teksas niversitesi kaynakl bir tarih atlas sayfas. Ad: Historical Maps. The PerryCastaneda' ktphanesi Harita Kolleksiyonu biriminin hazrlad sitede, dnyadaki tm ktalarn ve bu ktalar zerine kurulan uygarlklarn dnem dnem haritalar yer alyor. Trkiye'ye sitenin Asya ktas blmnde genie yer veriliyor ve Hitit, on, Mezopotamya, Bizans ve Pers uygarlklar dneminden balayarak gnmze kadar deiik haritalar ziyaretiye sunuluyor. Harita lekleri de bu sitede tamamen aslna uygun olarak veriliyor. Historical Maps'a ulama adresi: www.lib.utexas.edu/Libs/PCL/Map_collection/historical/history_main.html
Trk genlii usun diye...
Trk Hava Kurumu, Cumhuriyet'in ilanndan sadece 16 ay sonra Atatrk'n emriyle kuruldu. Kuruluunun birok devrimden nceye rastlamas, havacla verilen nemi ok iyi anlatyor. 1929 ylnda Uluslararas Havaclk Federasyonu'na ye oldu. imdilerde kurban bayramlarnda yaratt tartmalarla anlsa da havaclk alannda Trkiye'nin yz ak oldu, genlere havacl sevdiren nc kurumlarn banda geldi. Havaclk faaliyetlerini sessiz sedasz srdryorsa da bu, Trk Hava Kurumu'nun kaplarnn kapal olduunu gstermiyor. www.thk.gov.tr adresinden bu
faaliyetlere nasl katlabileceinizi renebilirsiniz.
'Sioux/larn sonuncusu 'Kim olursan ol, gel../

ABD'ye geldikten sonra Kzlderilileri incik boncukla kandran, ellerinden topraklarn ve yaam alanlarn alan, bu yetmezmi gibi, onlara bilmedikleri hastalklar bulatran, skldka da onlarla savap ldren, hor gren, aalayan, rk saldrlar tertipleyen beyaz dostlarmz iin, 'Oturan Boa' ismi ok ey ifade ediyor. Bir kere bata 'Bugs Bunny' olmak zere, birok izgi filmin esin kayna. Onun dnda, ylda bir kez, 'kran Gn' adyla kutladklar, aile fertleriyle bir araya gelme olayn gerekletirdikleri Pocahontas masalnn bir dier yz. Tarihlerinin yz karas. 'Oturan Boa' Tatanka Iyotake, 'lgn At' ile beraber, beyazlara kar koyma cretini gsterdi. stedii tek ey, halknn geleceini garanti altna almak, yani blgede bulunan altn madenlerinin iletme hakkn alabilmekti. www.indians.org/welker/slttbull.htm adresinde hayatn ok ince detaylara kadar bulabilmek mmkn. Siz Mevlana'y sadece Trkler mi tanyor sanyorsunuz? ok yanlyorsunuz. nternette ksa bir aramayla onunla ilgilenen insanlarn, aratrmaclarn ve sufilerin says sizi artacak. www.armory.com/~thrace/sufi adresinde, Mevlana hakknda ngilizce bilgi ve tantmlara ulamak mmkn. Yine bu adreste, Mevlana'nn eserlerinin ngilizce kopyalarn Amazon'dan satn alabiliyorsunuz. Btn bunlarn yan sra, www.mevlana.net adresinde, bu konuda gerekten kafa yormu kiilerin (yine ngilizce) detayl aratrmalar bulunuyor.
nternette ak artranlar
Tarihe merak olanlarn en byk zevklerinden biri de ak artrmalara katlmaktr. nternetin devreye girmesiyle yaanan en nemli gelimelerden biri de, bu ak artrmalarn internete tanmas oldu. Yurt dnda, 'eBay.com' gibi adreslerde youn olarak srdrlen ak artrma, uzun sredir, www.muzayede.com adresinde de Trke ve Trkiye'ye ynelik ak artrmalarla srdrlyor. Elinde satlacak bir mal olanlar, bu adrese kendini kaydettirerek bir balang fiyat ve minimum artrma oran belirliyor. Kural ok basit: Belirlenen tarihin bitiminde, sz konusu 'para' kimde kalmsa, paray o veriyor ve 'dd alyor'... Bu adresi yakndan takip etmekte fayda var. ok ilgin rnler kabiliyor.
Bar gvercinini kim ldrd?

Hayatn bara vakfetmi biriydi. 28 ubat 1986 ylnda Smith Wesson marka bir tabancayla srtndan vurularak ldrld. Bir rivayete gre PKK tarafndan vuruldu. 1998 ylnda bu iddia reddedildiyse de birok gazetede emdin Sakk'n azndan "Palme'yi biz ldrdk" aklamalar yaymland. Trk gazetelerinde yaymlanan iddialara gre Palme'nin lm emrini Abdullah calan vermiti ve bunun nedeni de, PKK militanlarnn snrd edilmesiydi. Bu aklamalar ou Batl kaynaklar tarafndan PKK'nn Avrupa'daki sempatisinin krlmas iin, Trk Hkmeti tarafndan dzenlenmi bir komplo olarak nitelendi. Kimlerin, hangi gizli servislerin ad gemedi ki lmnde... ok tartld, ok aratrld ancak gerek bir trl su yzne karlamad. sve polisi, bu davadaki baarszl yznden ok suland. www.palmecenter.org/ www.contrast.org/truth/html/olof_palme.html www. cnn. com/W0RLD/europe/9804/28/turkey.palme/index.html www.sr.se/rs/english/program/paime/index.htm
Popler TARH I ubat 2000 99
Hastaln tarihi
evre kirlilii zerine yazd kitaplarla tannan Andrew Nikiforuk, 'Maherin Drdnc Atls'nda, toplumsal hayatn, hastalklarla yakndan ilikisini inceliyor; mikro-organizmalarla bar yapmamz neriyor. Bakteriler ve mikroplar asndan bir dnya tarihi niteliindeki kitabnda yazar, stma, czzam, veba, frengi, tberkloz, ebola gibi binlerce insann lmne yol aan hastalklarn tarih iindeki etkilerine bakyor, bu hastalklar yaratan mikroplar, bizzat insanlarn bir canavar haline getirdiini ne sryor; "Her uygarlk, farknda olmadan kendi ldrc harikalarn kendisi yaratr" diyor. Gnmzde de, ilerleme ve iyi yaam peindeki insann atmosferde olduu kadar kendi baklk sistemlerinde de delikler atna vurgu yapan Nikiforuk, bunu kirlilie balyor. Maherin Drdnc Atls Andrew Nikiforuk eviren: Selahattin Erkanl letiim Yaynlar 286 sayfa
Bu, baka bir Yunanistan

M. Ali Gkat, 'Geographika' adl yaptnda, hemen yanbamzda var olan ve onunla hep yan yana yaamak zorunluluunda olacamz Yunanistan'a resmi sylemlerin dndan ve hatta tesinden bakmay deniyor. Kkleri tarihin derin ve karanlk kuyusunda olan baz yaklamlar amak ok zorlu bir ura; ama Gkat, etnografyadan mitolojiye, arkeolojiden siyasi tarihe uzanan bir yelpazede, 'kltr'e vurgu yaparak Yunanistan' adeta yeniden kefediyor. Gkat'nn kitab gerei olduu gibi yanstan bir tarih, bir corafya, bir kltr yapt olduu kadar, ayrntlarla zenginletirilmi bir rehber ayn zamanda. Antik dnem Yunanistan'n, Osmanl egemenliinden bamszla uzanan sreteki Yunanistan' ve bugnn Yunanistan'n farkl bir gzle tanmak isterseniz... Geographika (Yeniden Kefedilen Yunanistan) Mehmet Ali Gkat letiim Yaynlar 624 sayfa
Gemide denize hasret

Emin Karaca, kitabnda lkemizin hukuksal tarihine eiliyor; Nazm Hikmet'in, Kemal Tahir'in, Hikmet Kvlcml'nn, Kerim Korcan'in, Yavuz ve Erkin sava gemilerinin sintinesindeki mahpusluk gnlerini anlatyor. Karaca'nn yaptnda zmir Suikast davasn, 1938 Kara Harp Okulu davasn, 1938 Donanma davasn, 46 tutuklamalarn belgeler ve tutanaklar eliinde okuyacak, bir hukuk devletinde asla yaanmamas gereken dramlara tanklk edeceksiniz. Sintinenin Dibinde Emin Karaca Genda Yaynlar 236 sayfa
1 0 0 Popler TARH/ ubat 2001
MRT BALABANLILAR
Genetik mhendislii
Geen aylarda tm dnya, bilim adamlarnn yapt bir keifle heyecanland: nsann genetik yapsnn zlmesi yolunda ok nemli bir adm atlmt. Televizyonlara yansyan haberin ardndan ABD Bakan Clinton, "Nihayet Tanr'nn dilini zyoruz" diyordu. Genetik konusu oumuzu, ncelikle salk asndan ilgilendiriyor. Genetik sayesinde bir gn bedenimizin srlarnn zleceine ve daha salkl yaayacamza inanyoruz. Tarih boyunca lmszlk peinde komu insanolu iin bu beklenti ok doal. Ne var ki, bilimin azizlii de ite tam bu noktada devreye giriyor. nk bilim, her zaman insanlarn yararna sonular vermiyor. Bilimadam buluunu aklyor, ekiliyor. Sonrasnda, o buluun yaratt avantajlar kullanmak isteyenlerin balatt ticaret sava ok farkl yerlere gidebiliyor. Tarm sektrn dnn. Szgelimi ABD'de, tarm alannda alan pek ok genetik mhendisi var. Budaydan havuca, elmadan msra kadar pek ok meyve genetik deiime uratld orada. Avrupa bu teknolojiye hayr diyor gibi, ama orada da kullanlyor. Genetik uzmanlar, dnyann artan nfusu karsnda, retimi de artrmak iin genetik uygulamalarn "elzem" olduunu ileri sryorlar. "Doann yzlerce yl iinde kendiliinden yapt genetik deiimi, biz neden yapmayalm" diyorlar. Baka bir deyile, "Genetik deiim doann kendisinde varolan bir eydir. Biz yalnzca bunu kefedip kullanyoruz" diyorlar. Ancak, bata evreciler olmak zere, genetik mhendisliine kar kanlar da var. Saylar ise azmsanacak gibi deil. ngiliz bilimadam Dr. Mae-Wan Ho bunlardan yalnzca biri. Dr. Ho, Birleik Devletler Ulusal Genetik Fonu yesi. Biyoteknoloji ve biyo-gvenlik konularnda danmanlk yapyor. imdiye kadar Birlemi Milletler'de, Dnya Bankas'nda ve Avrupa Parlamentosu'nda konuyla ilgili saysz tartmaya katlm. nsann biyokimyasal genetii, insann geliimi ve biyofizik zerine yzlerce yaz yazm, kitap yaymlam. Ama Dr. Ho bugn tm dnyada "Genetik Mhendislii: Rya m Kabus mu?" adl almasyla tannyor. Mae -Wan Ho szkonusu yaptnda genetik mhendisliinin, toplumlarn hayal edemeyecei byklkte bir kabusa dneceini ileri sryor. Ho'ya iddetle kar kanlar olduu gibi, onu bir kahraman olarak grenler de var. nl Financial Times gazetesi, Dr. Ho'nun yaptn "Utan verici durumun ateli bir aklamas" olarak niteledi bir sre nce ve "bu tartmal kitap, tbbi etkiler dnldnde, byk bir ilgiyi hakediyor" diye yazd stunlarnda. Dr. Ho, almasnda genetik mhendisliine sosyo-ekonomik ve etik adan yaklayor. Vermek istedii temel mesaj u szlerle zetleyebiliriz: Bilimin ticarete dntrlmesini durduralm. lk bakta bir topya gibi grnen bu dilee bakalm dnya nasl bir yant verecek? Not: Knyesini yazdmz kitap, nmzdeki gnlerde piyasada olacak: Genetik Mhendislii: Rya m Kabus mu? / Dr. Mae-Wan Ho / eviren: Emral akmak / Trkiye Bankas Kltr Yaynlar
Popler TARH/ ubat 2001 1 0 1
Makri Ky'den Bakrky'e

Bizans dnemindeki ad Hebdomon; daha sonra 'uzun ky' anlamna gelen Makri Hori, Osmanl dneminde Makri Ky; imdi de Bakrky... Kendisi de bir Bakrkyl olan Turgay Tuna, albmkitabnda ite bu sreci 500' akn fotorafla ssleyerek anlatm. ngilizce ve Trke olarak sunulan albm-kitapta, Bakrky'deki sanatsal almalardan spor kulplerine kadar sosyal yaamn pek ok yz sergileniyor. Bakrkyl nllere ait (Mnir zkul, Kenan Pars, Srr Gltekin, Bnet Oran vd...) anekdotlar ho bir slupla aktarlyor. Hebdomon'dan Bakrky'e Turgay Tuna Bakrky Belediyesi Yayn
On yln yaamyks
Demir zl, Trkiye'de 12 Eyll darbesiyle balayan, demokrasinin askya alnd srete, yurdunu ve kentini zleyen bir aydn olarak anlarn anlatyor. "Srgnde On Yl" baln tayan anlar, tannm yazarmzn yaad ac ve zlemleri, yurtdndaki yaam mcadelesini, Avrupa'daki sanat evreleriyle ilikisini, yapt yolculuklar, yazd kitaplarn yksn anlatyor Srgnde On Yl Demir zl Trkiye Bankas Kltr Yaynlar 216 Sayfa
GEZ
Harput, yukarehir olunca...

Bir zamanlar kervanlarn gelip gittii canl bir ticaret kentiydi Harput. Mslman, Ermeni ve Sryani mahalleleriyle kozmopolit bir beldeydi. Harput'un binlerce yldr parlayan yldz, giderek snd ve kent terkedilmi bir mahalleye dnt.
MURAT KK
arput'u henz kk bir ocukken ailece ktmz uzun memleket yolculuklarnn birinde, Elaz'n eski garajnda beklediimiz le sonras farketmitim. Buz kovalan iinde souk su satan ocuklarn, ehirden ayrlmaya kararl uval, sepet ve yatak denklerinin arasnda, bizi ehrin bunaltc scandan kurtaracak otobs beklerken sndmz glgelikte, kale burlarn uzun uzun seyrettiimi hatrlyorum. Aasz rlplak boz bir dan eriilebilecek en st noktasndayd. Ardndaki mavilie yaslanm, austos scanda kavrulan kentin grltl kalabalna karn sessiz, yapayalnz duruyordu. Oysa 19. yzyln sonlarnda, Harput dounun byk kentlerinden biriydi. Badat'tan stanbul'a, Akdeniz'in ky kentlerine uzanan ticaret yollarnn zerin-
deydi ve bu zelliiyle Byk skender'den, Roma'ya, Bizans'tan, Osmanl'ya, imparatorluklar devrinde nemini daima korudu. Dounun ticaret mallarn liman kentlerine ulatran kervan yollan, Harput iin balca gelir kaynayd. te yandan, her ticaret kenti gibi, hammaddelerin ilenip mamul hale dntrld kkl bir esnaf geleneine de evsahplii yapt. Dik yokular alp ulalan Harput'un bakrc, semerci, demirci dkkanlar, kuyumcular, deri tabakhaneleri, kalabalk ticaret kentinin olaan grntlerini tamamlyor, kulaa alnan Trke, Ermenice, Krte ve Sryanice konumalar ise farkl dil ve dinlere sahip ar esnafnn oluturduu kozmopolit hayatn zenginliini anlatyordu. Osmanl'nn son dnemlerinde idari ve askeri nedenlerle ovada kurulan Mamuratlaziz geli-
ip byrken, Harput giderek snkleti ve gemiin grkemli kenti, kk bir mahalleye dnt.
BURLARDA YTEN TARH
M 20001i yllarda kurulduu bilinen ve 7. yzyla kadar Urartu yerleimi olarak varln koruyan Harput, blgede nemli ticaret kolonileri oluturan Asur1ularn ivi yazl tabletlerinde, 'Karpata' olarak anlmaktadr. Bizans kaynaklarnda ise 'Kharpote' diye belirtilen kent, ortaa boyunca yolu buralara uram Avrupal gezginlerin yaptlarnda, genellikle 'Quartapiert' diye geer. Osmanl belgelerinde 'Hardapird' ve daha yaygn ola-
rak, 'Harpurd' kullanlm, 19. yzyldan sonraki resmi yazmalarda ise, halk arasnda yaygn 'Harput' telaffuzu benimsenmitir. Blge nemli su kaynaklarna yaknl nedeniyle, M 10. bin yla uzanan yontma ta devrinden gnmze, insan topluluklarnn yerleme alandr. evrede bulunan Tlintepe, Noruntepe gibi onlarca hykte yaplan yzey aratrmalarnda, neolitik dnem olarak adlandrlan cilal ta devrine ait buluntulara sk sk rastlanmaktadr. Urartular'n yredeki egemenlii M 1200'l yllarda balar ve 700'lere kadar uzanr.
Bu dnemde Harput'la birlikte yaknlardaki Palu, Mazgirt, Ban ve Pertek kaleleri; kayalara oyulmu sunaklar ve gizli geitleriyle tipik Urartu yerleimleri olarak bilinmektedir. Urartularm blgedeki egemenlii M 7. yzyldan itibaren Asur ve skit aknlaryla zayflam, Medlerin ksa sren hakimiyetinden sonra, yre Pers ordularnca istila edilmi. Daha sonra Helenistik dnemi yaayan Harput, Roma mparatorluu'nun ikiye blnmesinin ardndan Bizans ve Sasani mcadelelerine sahne olmu. MS 6. yzyla kadar, Bizans ve Sasaniler arasnda sk sk el deitiren kale surlar, 7. yzylda ilk Arap
aknlaryla tanm. Bu tarihten itibaren Bizansllar ile Araplar arasndaki etin savalar, 11. yzyln sonlarna dek srm. 1110 ylna geldiimizde ise, Harput'ta Artukoullar Beylii'ni gryoruz. Artukoullar'nm hakimiyeti, Seluklu Hkmdar Birinci Alaeddin Keykubat'm 1234 ylnda Harput'u ele geirmesiyle son bulmu. Kent, 14. yzylda Eratnallar ile Dulkadiroullar arasnda mcadele konusu olmu, 1465 ylnda ise Akkoyunlu Uzun Hasan tarafndan fethedilmi. Nihayet 1507 ylnda Safevilerin eline geen Harput, aldran savann ardndan, 1516 ylnda Osmanl hakimiyetine girmi.
Urartular'dan kalma Harput Kalesi'nin ok snrl bir blm gnmze ulaabilmitir.
GEZ
TEK HARPUT
Geleneksel Harput evleri, bugn artk olduka bakmsz, hatta kimi terk edilmi. Ama zgn mimarileri, hl dikkat ekiyor.
Harput'u gezmek iin...

Harput nemli tarihi eserlere ev sahiplii yapmakta. Kale'nin dousunda yer alan Meryem Ana Kilisesi MS 179'da ina edilmi. Artukoullarndan kalma Ulucami ise Anadolu'da ina edilen ilk camilerden. 15. yzyl Akkoyunlu dneminden kalma Sarahatun Camii, minberindeki ta iiliiyle grlmesi gereken yaplardan. Kalede ayrca Seluklu ve Osmanl dnemine ait pek ok trbe bulunmakta. Harput'a 11 km. uzaklktaki buzluk maaras ise yaz scanda buz tutmu sarkt ve dikitleri, kn ise scak havasyla kilometrelerce uzunlukta bir doa harikas. Elaz'a stanbul, Ankara ve zmir'den ehirleraras otobs, tren ya da uakla gidilebilir. (0 424) 212 21 59 nolu telefondan ulaabileceiniz l Turizm Mdrl, gleryzl personeliyle yardmnza hazr. Kentte konaklamak iin, 65 oda, 4 sit, mini bar, devaml scak su, uydu yayn ve 200 kiilik kapal restoranyla Hotel Beritan' nerebiliriz. Tel: (0 424) 218 44 84, faks: (0 424) 212 79 70 Harput mutfa olduka zengin bir yemek kltrne sahip. Bumbar dolmas, ili kfte, fodula, kelleco, gmme, tandr kebab, Harput kftesi, keklik kfte ve yufka ekmeiyle yaplan 'srn' yreye zg damak tadna sadece birka rnek. Hotel Beritan dnda, Gaziler Caddesi'ndeki Altni Lokantas geleneksel mutfa tanmak iin uygun adres. Tel: (0 424) 212 29 64. kinci Harput Caddesi'ndeki Kz Kebap Salonu da gzde mekanlar arasnda. Tel: (0 424) 212 52 09. Son olarak, Harput'un grkemli tarihini hayalinde canlandrmak isteyenlere kk bir not; yola kmadan evvel emsettin nl'nn 'Yukanehir' adl romann yannza almay unutmayn.
Btn Osmanl kentlerindeki gibi, Harput'ta da Mslman ve gayrimslim ahali ayr mahallelerde oturuyorlard. Sancak olarak Diyarbekir eyaletine balanan kentin iki yl sonra hazrlanan tahrir defterlerine gre, Harput o yllarda 13 mahalleden olumaktayd ve bunlarn dokuzunda Mslmanlar, drdnde Hristiyanlar yayordu. Kentin giriinden balayarak, i kale nne kadar inen caddenin iki yannda yer alan Mollaseyid Ahmed, Arslaniye Mescidi ve Mderris Mescidi Mahalleleri en kalabalk mslman mahalleleri iken, Norsis ve Grc Bey'de Ermeni ve Sryaniler yaard. Evliya elebi, 17. yzylda kentte 600'den fazla dkkan bulunduunu belirtmi. emseddin Sami, 19. yzylda 25 bini akn nfuslu kentte, o yllarda 1.000'e yakn dkkan, 10 cami, 8 kilise, medreseler, ktphaneler, 12 han ve 90 hamam olduunu yazyor. Kenti ziyaret eden Avrupal gezginlerden V. Cuinet, 1890 ylnda, Harput'ta 12.600 Mslman, 4.850 Ermeni, 1.845 Protestan, 252 Katolik ve 453 Ortodoks olmak zere, 20 bin kii yaadn kaydediyor. Kentin gayrimslim aznln oluturan Ermeni ve Sryaniler ehroz, elebi, Grcbey, Sryani ve Sinabut mahallelerinde oturuyorlard. ehroz Mahallesi'nde 18. yzylda ina edildii tahmin edilen Surp Agop, kentin en byk Ermeni kilisesiydi. Harput'ta Ermenilerle birlikte yaayan bir dier topluluk ise Sryanilerdi. Sryani Mahallesi'nde, Mar emun ve sa'nn doumundan sadece 179 yl sonra ina edilen Meryem Ana Kilisesi'nin yan sra, Sinabut Mahallesi'nde de bir kiliseleri vard.
HARPUT'TA BR AMERKALI
Bu iki geleneksel topluluun dnda Harput'ta 19. ve 20. yz1 0 4 Popler TARH/ ubat 2001
ylda Amerikal, Fransz ve Almanlarn ina ettii kilise ve okullar da bulunmaktayd. Amerikallar, Ermeni ve Sryaniler arasnda, Protestanl yaymak amacyla misyonerlik faaliyetleri yrtrken, Fransz Capusin Tarikat'na mensup misyonerler de ayn topluluklar arasnda kk Katolik cemaatler oluturmay hedeflemi ve bunu belli oranlarda baarmlard. Fransz Koleji, 1869'da kurulmu, Almanlar ise grece ok daha ge geldikleri Harput'un yamalarnda, 1890'l yllarda geni araziler satn alarak derslikler ina etmilerdi. Harput'ta Trk nfusun eitimi ise 19. yzyln sonlarna dein, medrese eitimiyle snrl kalm. Dini arlkl geleneksel eitim sisteminin yan sra, bugnn ortaokulu olarak adlandrabileceimiz Harput Mlkiye Rdiyesi 1872 ylnda Kurunlu Camii'nin yannda, bu i iin ina edilen binada balam. Ayn tarihlerde, kentin eitli semtlerinde ve giderek gelien Elaziz'de, Arapa, Farsa, fkh, kelam ve tefsir derslerinin verildii onlarca medrese bulunmaktayd.
HAVUZBAI GECELER Harput'tan ovaya, Elaz kentine bir bak: Yamalardaki eski balar, baheler bugn viran (stte). Elaz'n iinde, zzetpaa Camii (solda).
O tarihlerde Diyarbakr ve Halep'ten gelen kervanlarn tepe ve yamalarn usul usul trmand Harput'un drt yan yemyeil balar, bahelerle evriliydi. imdi Harput'tan dzlkteki Elaz'a doru uzanan orak tepelere bakarken, bir zamanlar buralarda balar ve baheler bulunduunu, binbir emekle teraslanm yamalarda badem, ceviz ve dut aalaryla dolu baheler yetitirildiini dnemiyor bile insan. Oysa Harput'un yan bandaki Pancarlk'tan Hseynik'in Sugz Baheleri'ne, Suludere'den, Gke ve Buzluk Balar'na, Mrd Baheleri'ne uzanan kilometrelerce genilikteki alanda, yzlerce ba-bahe ile kale evresi mesire yerleriyle doluydu. Kent sakinleri scak yaz
aylarnda ba evlerine ger, sonbaharda ise k iin hazrlanm kurudut, pestil ve ceviz uvallaryla Harput'a dnlrd. Harput'un etrafndaki baheler, yaz akamlar rind ehlinin de vazgeilmez mekanlar arasndayd. 1888 Harput doumlu shak Sungurolu, kentin tarihi ve folklorunu kaleme ald drt ciltlik eserinde, bu bahelerden uzun uzun sz ederken bir zamanlar havuz balarnda yaad yaz akamlarn anmadan edemiyor. HARPUT'UN SON GNLER Harput'un giderek nemini yitirmesinde, kukusuz yeni idari yaplanma ile planlanan askeri klalarn, yan bandaki Mezire'de ina edilmesinin byk pay vard. Dan doruunda kurulu kentin daha fazla bymeye
elverili olmayan arazi yaps, uzun k aylarnda yiyecek temininin zorluu, Harput'un daha fazla gelimesini nlemi. Nihayet 1834 ylnda Vali Red Mehmet Paa, Harput'un merkezini dzlkte yer alan Mezire'ye taynca 'yukar ehir' giderek nemini yitirmeye balam. Sultan Abdlaziz'in tahta knn 5. ylnda, dnemin valisi zzet Paa'nn nerisiyle ad Mamurat-l Aziz olarak deitirilen Mezire, klann yannda kurulan ar ve yeni yerleimlerle byrken, Harput iin geriye saym da balam. Dounun kadim Hristiyan kltrlerini etkilemeye ynelen romantik misyonerlerin de varlyla, Hristiyan ve Mslman Harputlu arasnda giderek artan gerilim, kentin tarihindeki byk krlma ile son bulmu.
ALBMLERDEN
Hazrlayan: OKAN ZFERENDEC
Kaya'ta piknik
Ankara Kaya'tan bir piknik hatras... 26 Temmuz 1930 tarihi dlm fotorafn arkasna... Sadan ikinci Melahat Peke, bir 29 Ekim balosunda Atatrk'le dans etmi ve "Senin sevgilin var m?" sorusuna muhatap olmu. Sadan nc, annesi Mediha Peke; onun nnde oturan da kk kardei Duran Peke... Soldan nc, (nde) Atatrk'n Muhafz Alay Komutan smail Hakk Teke'nin kz Trkn. Ortadaki earpl hanm ise Mediha Hanm'n annesi Firdevs Hanm; aile onu 'haminne' diye aryor. NURHAN PEKE ARVNDEN
Elmaslar, inciler ve kfe!

ankr erafndan Ali Hezer kzyla poz vermi objektife (soldan saa; Naime, Mzeyyen, Hasibe). Aar [vergi] memuru Hindilli Hac smail Efendi'nin dier olu "Gzel Mehmet" lnce, Ali biricik oul olmu. Yedi dnm arazi iindeki 14 odal evde yaarlarm. Anne Zeliha Hezer, 1 Temmuz 1931'de, akrabadan kr Bey'in dkknnda ektirmi bu fotoraf. Arkasndaki notta "ramazann ilk gn ekildi" deniyor. zerinde srma ilemeli kaftan, boynunda "45 salkm" inci, banda elmaslarla ssl altn ta... Ali Bey her gece eve kfeyle gelir, einin fkeyle camdan aa dkt sulara dahi aldrmaz, kimi geceler ud alan kz Hasibe'yi uyandrp keyfe devam eder imi. Sylenen o ki, naras bir mahalle teden duyulurmu. Tabii bugn aile yadigrlar arasnda ne inciler ne elmaslar var; kz Mzeyyen "bir gn almadan 63 yana kadar yaad" diyor babas iin... MZEYYEN ERDEMR ARVNDEN 1 0 6 Popler TARH/ ubat 2001
TBMM'de bitmeyen kavga

6 Nisan 1963. Elli kadar milletvekilinin kart tekmeli, silleli, yumruklu kavgadan bir grn. Kavga, be dakikadan ok srm, koridorlara intikal etmi, havada kitap, ayakkab ve antalar uumu... Sonraki 37 ylda da pek ok kez olduu gibi!.. ORHAN DURU ARVNDEN
Baka dnyalardaki Trk ocuklar

AFS, 1954'ten balayarak Trkiye'nin de dahil olduu bir renci deiim program... 15-18 ya aras genler setikleri lkeye gidiyor, bir smestr ya da bir yl boyunca 'baka lkenin' ocuklaryla beraber eitim gryorlar, ufuklarn geniletiyorlar. Trkiye'den bu programa katlanlar arasnda smail Cem, Ersin Faralyal, Nevra Serezli, Ercan Arkl, brahim Betil, lter Turan, Salih Memecan, Nermin Bezmen var. Emin Tanryar da bu programla 196970 renim ylnda Pensilvanya'da Ligorier kasabasnda yaam. "Hafta sonlar gezer, spor ve kltr etkinliklerine katlrdk. Yerel televizyonlarda konferans verir, lkemizi tantrdk" diyor. Be dakika mesafedeki kasabadan gelen talyan Sonia Guilia Fretta (solda) ve Hollandal Nanna Dehrit'le birlikte katldklar bir resmi geitten nce ekilmi bu fotoraf... Tarih: 11 Ekim 1969 EMN TANRIYAR ARVNDEN
Atatrk'n muhafz
nde ortada oturan, pek ok Atatrk fotorafnn 'olmazsa olmaz' ahsiyeti, smail Hakk Teke. 'Olmas art', nk onun Muhafz Alay Komutan... Fotoraftakiler, Kurtulu Sava'na katlm subaylar. Tarih belli deil; fotorafn arkasna kurun kalemle birtakm hesaplar yaplm, hesabn salamas bile yaplm, ama fotorafn ekildii yer ya da tarihe dair hibir not yok! NURHAN PEKE ARVNDEN
Popler TARH / ubat 2001 1 0 7
Osmanl'da kova: Devi

Minyatrlerde bu bur tasvir edilirken, elindeki kaptan su dken ya da kuyudan su eken figrler kullanlmtr.
METIN AND
u bur, 'delv' olarak yazlr. Buna 'Delv- sipihr' ya da 'Sakib'lma' da denilir. inde krk iki, dnda yldz bulunur. ki yldznn ad Sa'd'l-melik, baka iki yldznn ad Sa'ds's-su'ud, l yldznn ad da Sa'd'l-belg'tir. teki yldzlara da Sa'd'1-ahbiye denir. Kamer (Ay), Delv burcuna gelince baheyle, tarmla uramak, iki imek olumlu yorumlanmtr. Minyatrlerde bu bur tasvir edilirken, elindeki kaptan su dken ya da kuyudan
su eken figrler kullanlmtr. Dnyaya en yakn gezegen olan ve Delv burcunu etkisi altnda tutan Kamer (Ay), birinci kat gkte bulunur. Kamer'in etki alanndaki Delv insan, bu gezegenin, zayflk, gszlk, bilmezlik, dedikoduculuk, iyilik ve erdemlilik gibi hareket niteliklerini almtr. Kamer'e ilikin kiiler sebatsz, kararsz, hayalci, zayf ve dayankszdrlar. Yalanc, gammaz, kskan insanlar da bu gezegene ilikindirler; bu insanlarn rengi beyazdr. Tm yldzlardan daha hzl olan Kamer'in doa olgular ve canllar zerinde byk etkileri vardr. Kamer parlak olduunda, hayvanlarn bedenleri daha gl ve nemli olur. Ay azalnca ya da ay gkte kaybolunca yemi az olur. eftali, susam, kavun, karpuz, hyar ve kabak ay nda byr.
Osmanl'da bur adlar

Ko Boa kizler Yenge Aslan Baak Terazi Akrep Yay Olak Kova Balk Hamel Sevr Cevza Seretn Esed Smble Mizan Akreb Kavs Cedi Devi Hut
Bu sayfada kullanlan minyatrler, Topkapi Saray Mzesi ve Fransa'daki Ulusal Ktnhane'den salanmtr. Solda; kd al-Cuman fi Tarih Ehl ez- zaman, Topkap Saray Mzesi B stte; Metali'l Saade, Bibliotheque Nationale, suppl. Turc 242.
Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi
Dnyada ei yok!
Dnyada, bir hat mzesine sahip tek lke, Trkiye. stanbul'da bulunan Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi'nde son derece kymetli, nadide yaptlar yer alyor. Yazma ve levha almalarnn yan sra mzede ta, cam, kuma ve maden zerine yazlm toplam 277 'para' bulunuyor.
NURAY MESTCI _ at sanatnn Osmanl'da ve Trkiye'de zirveye kn slam alemindeki u kanaat gsteriyor: "Kuran- Kerim Mekke'de inmitir, Kahire'de okunmutur ve stanbul'da yazlmtr." Bu ifadeyle hat sanatnn en gzel rneklerinin Osmanllar tarafndan oluturulduunun hemen herkes tarafndan kabul grd, stanbul'un gzel yaz yazma konusunda merkez olarak kabul edildii aka belirtiliyor. Bu nedenle hsnhat, yani 'gzel yaz yazma sanat'na Trkiye'de halen ayr bir nem veriliyor. Gnmzde, dnyann drt bir tarafndaki hattatlar, ancak stanbul'a gelip buradaki ustalarndan onay aldktan sonra, 'usta hattat' kabul ediliyorlar. Hat sanatnda bylesine st noktalara ulald iin, doal olarak bu konuda bir mze oluturmak gndeme gelmi ve stanbul'da, 'Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi' alm. Dnyann tek hat mzesi olan Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi, bnyesindeki eserlerin son derece deerli olmasnn yannda, iinde bulunduu yapnn gzelliiyle de gz kamatryor. Beyazt Meydan'na geldiinizde, bir kenarda sessiz sedasz duran, ancak evrenize dikkatle baktnzda, gzelliini fark ettiiniz yap, II. Bayezid Kllyesi'ne ait olan Bayezid Medresesi. Medresenin inasna 1506 ylnda balanm, biti tarihi ise 1508. Medresenin mimar, Yakup ah'n ikinci halifesi Papasolu Yusuf. II, Bayezid Medresesi, merkezi bir dershanenin tarafnda, 19 odadan olumu. Yapnn tamam kesme ta. Ancak dershane, bir sra ta bir sra tula teknii ile yaplm. Medreselerin kapatlmasndan sonra eitli amalarla kullanlan yapda, 'Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi', 1984 ylnda alm. Mzeye son derece gsterili, kocaman bir kapdan giriyorsunuz. Aydnlatmas biraz zayf olduundan, gzlerinizin ieriye almas biraz zaman alyor. Na110 - Popler TARH I ubat 2001
1984 ylnda alan Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi, I I . Bayezid Medresesi'nde yer alyor.
dide eserlerin zarar grmemesi iin, gnnn ieriye girmesine engel olunmu. Neredeyse insan boyu yksekliindeki camlar, sk skya perdelerle rtlm. Yapnn mze olarak kullanld blm, iki uzun ve geni koridordan oluuyor. Mzede yazma ve levha eserlerin yan sra ta, cam, kuma, maden gibi malzemelerin zerine yazlm toplam 277 eser bulunuyor. Mze Mdresi Dr. Cihan zsayner'in rehberliinde gezdiimiz yapdaki eserler, yaz eitlerine gre ayrlm. Mzedeki 14 farkl tehir blm yle sralanyor: 1. Kufi Kuran- Kerimler, Risaleler, Hint ve Marip Hatl Yazma Eserler ve Levhalar. 2. Muhakkak Kuran- Kerimler ve Sls Levhalar. 3. Nesih Kuran- Kerimler ve Ahap Kata Eserler. 4. Sls ve Aynal Yazlar. 5. Talik Yazma ve Levhalar - stifli Yazlar. 6. Hattat Padiahlar, Sls ve Muhakkak Yazmalar. 7. Turalar, Nesih Kur.an-1 Kerimler. 8. Hilyeler. 9. cazetler. 10. Hanm Hattatlar leme Yazlar. 11. Etnografik Tehir. 12. Mekler, Muhakkak Kuran- Kerimler. 13. Sls ve Nesih Murakkalar. 14. Kutsal Emanetler. Birinci blmde, 9. ve 10. yzyla tarihlendirilen ve mzenin en eski eseri olan Kufi Kuran- Kerim bulunuyor. Hattat Mehmet Bin dris. 12. yzyla tarihlendirilen risaleler ve nesih karakterli Hint yazs ile yazlm Kuran- Kerim de bu blmde bulunuyor. Duvarlarda, Kolaas Arif, Vsf ve Mehmet Al Mekki'nin kufi yazl levhalar yer alyor. kinci blmn duvarlarnda, Mehmed zzed, Mustafa zzed, efik gibi deerli hattatlarn sls hatlar tehir edilirken nc blmde Mustafa Hilmi, Mehmed evki , skdarl brahim, Kayyumzde Mehmed Salih'in nesih Kuran- Kerimleri ile
Mehmed Zaifi'nin nesih yaz ile yazd 'Risaleler Mecmuas' yer

alyor.
Dier blmleri geip altnc blme geldiinizde, III. Murad'n talik ile yazlm hatt, bir de, Sultan II. Abdlhamid'in kendi elleriyle yapt ceviz ve gl aacndan rahle gznze arpyor. Bunlarn dnda Vahideddin Efendi, Sultan Abdlmecid, III. Ahmed ve II. Mahmud'un hatlar da bu blmde bulunuyor. lgin blmlerden biri de 11. Blm: Burada, klasik medrese yaam yanstlyor. Mzenin en ilgin 'paras' ise hattat eyh Mehmed Selim el-Kadiri'nin, 1880-1887 yllar arasnda Kuran- Kerim'in tmn zerine iledii levha. Tam 6.666 ayetin yazl bulunduu bu hat yaptnda, 'yaz iinde yaz yazma' teknii kullanlm. Ayrca mzenin bahesinde, birka ta kitabe ve Ahmed Ziya Bey tarafndan yaplm iki gne saati de bulunuyor. Dnyada ei benzeri olmayan bu mze, ok zel "paralar" bnyesinde barndrmasna barndryor, ancak i ada sergileme konusuna geldiinde snfta kalyor. Tm bu ok zel eserlerin gzelliklerinin ortaya karlabilmesi iin mzenin iyi bir klandrma ve de yeni vitrinlere acilen gereksinmesi bulunuyor. Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi'ni, pazar ve pazartesi hari, her gn 09.00-16.00 saatleri arasnda ziyaret edebilirsiniz. Telefon: 0 (212) 52758 51
Trk Vakf Hat Sanatlar Mzesi, dnyada bir ei daha bulunmayan ok zel 'paralar' ieriyor.
Popler TARH / u b a t 2 0 0 1 . 1 1 1
eyh Sait Ayaklanmas

smanl dneminden beri, eyhlerin ve toprak aalarnn denetiminde olan Dou Anadolu blgesi, bir sredir patlamaya hazr bomba gibiydi. Gen (Bingl) ilinin Piran kynde, 11 ubat 1925'te duyulan silah sesleri, hem Dou Anadolu'da geni apl bir ayaklanmay balatt, hem de Trkiye'nin siyasal yaamnda nemli dnmlere yol at. 'eyh Sait Ayaklanmas' olarak bilinen bu ayaklanma, ekiya olduklar gerekesiyle haklarnda tutuklama karar bulunan on kiinin jandarmaya teslim olmayp, atele karlk vermesiyle balad. Bu ilk kvlcmn ardndan, ayaklanma geni bir alana yayld ve ilk hafta boyunca isyanclar hkmet kuvvetlerine kar stnlk saladlar. eyh Sait, halk slam adna ayaklanmaya aran bir bildiri de yaymlad. Baz airetlerin desteini de arkasna alan eyh Sait, ksa srede Gen, Maden, Siverek ve Ergani'yi ele geirip Diyarbakr'a yrd.
Bu gelimeler zerine hkmet, 21 ubat'ta Dou illerinde skynetim ilan etti. Ama ayaklanmay bastrmakla grevli ordu birlikleri 23 ubat'ta isyanclar karsnda gerileyerek Diyarbakr'a ekildi. Durumun ktye gittiini anlayan ve ksa vadede kkl bir zm bulmay hedefleyen Mustafa Kemal, Mart banda, Babakan Fethi Okyar'n istifasn istedi. Okyar, 3 Mart'ta grevini smet nn'ye devretti. Ayn gn, iki yl yrrlkte kalmak zere, hkmete olaanst yetkiler tanyan 'Takrir-i Skun Kanunu' karld. Ardndan da stiklal Mahkemeleri kuruldu. Ayaklanma blgesine geni apl asker yna yapldktan sonra, 26 Mart'ta ordu birliklerinin stnl saland. Nisan aynn ortalarnda eyh Sait, Varto yaknlarnda, ayaklanmaclarn teki nderlerinden eyh erif de Palu'da teslim alnd. Mart sonunda ayaklanma tamamen bastrld.
eyh Sait yakalanyor: oturanlar, ortada eyh Sait, solda damad eyh Abdullah, sanda Hasan t... Diyarbakr'daki ark stikll Mahkemesi'nde yaplan yarglamalar sonucunda, eyh Sait ve adamlar, 28 Haziran'da lm cezasna arptrld. Cezalar, 29 Haziran'da yerine getirildi.

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 09 - Şubat - 2001

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 09 - Şubat - 2001

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

LTF TN

Neden IV. Murad?

Popler TARH I ubat 2001 3

Gazeteci Abdi peki ldrld (1979)

Ankara'da darbe giriimi (1962)

Menderes lmden dnd (1959)

'Yorgun Sava' TRT ekranlarnda (1993)

'Gzel Gz Kraliesi Trkiye'den! (1931)

16 UBAT Kuvvay Milliye kart Anzavur, yeniden isyan

'Kralielik tac' Nee Erberk'in (1984)

Yalta'da Byk Buluma (1945)

10 Popler TARH/ ubat 2001

Tuna'nn Buzlan, Boaz'da (1954)

'Bizans'n Miras' Mze Oldu (1935)

Kbrs Trk Federe Devleti kuruldu (1975)

Popler TARH / ubat 2001 11

BYK TREN KAZAS

ODEON TIYATROSU'NDA BALO

AAR VERGISI KALDRLD

TBMM gn evvelki toplantsnda, arazi rnlerinden alnmakta

12 Popler TARH/ ubat 2001

Senaryosunu Behet Kemal a-

Beyrut Trk Bykelilii'nde grevli Bakatip Oktar Cirit, Bey-

Popler TARH/ ubat 2001 13

Demiryolcularn zor sava

Raylarla gelen 'Kurtulu'

14 Popler TARH/ ubat 2001

Polatl'da trajik bir tren kazas

Afyon-obanlar demiryolu hattn 9 gnde onaran Trk kadnlar ve demiryolcular.

Popler TARH/ ubat 2001 15

10 soruda Osmanl idaresinde Msr

Popler TARH/ ubat 2001 17

18 Popler TARH/ ubat 2001

Popler TARH/ ubat 2001 19

Msr Krall nasl kuruldu?

Msr Osmanl'ya ne katkda bulundu?

Popler TARH/ ubat 2001 21

Osmanl entrikas Bizans'tan gelir

Okyanusu'na kadar olan geni bir corafyada, tm komu kltrler de yoksullayor.

Osmanlda Trk unsuru

Ricaut'nun, Bizans'n fethine ilikin bir almas (altta).

24 Popler TARH/ ubat 2001

Bizans ve Rusya paralellikleri

Popler TARH/ ubat 2001 25

1835 tarihli bir el yazmasnn nda

Navarin yenilgisinin ilk yanklar

Popler TARH/ ubat 2001 27

Osmanl Meclis-i Mebusan'nn 18 Mart oturumu

Son meclisin son gn

Son Osmanl Meclis'nde bir oturumun genel grnts.

30 Popler TARH/ ubat 2001

18 Mart 1920: Meclis'te, son oturumun son szleri

32 Popler TARH/ ubat 2001

Popler TARH/ ubat 2001 33

Osmanl Meclislerinin seyir defteri

Mustafa Kemal, Lenin'e nasl bakyordu?

Popler TARH/ ubat 2001 37

38 Popler TARH/ ubat 2001

Popler TARH/ ubat 2001 39

KNC DNYA SAVAI

'Byk Alk' gnlerinde Kurtulu gemisi

Yunanistan'a uzanan yardm eli

40 Popler TARH/ ubat 2001