Popüler Tarih Dergisi - Sayı 07 - Aralık - 2000

EDTRDEN
LTF TN
lutfu.tinc@ntv.com.tr
Skmenolu'nun kaleminden Hatay

kur yelpazemizin eitlilii, derginin yaz kadrosuna da yansyor. Otuzlarnda, krklarnda ya da altmlarnda; hem st kademe irket yneticisi hem de retmen emeklisi okuyucularmz bulunduunu biliyoruz. Ama bunlarn yan sra, yirmili yalarn sren renci okurlarmz da var. Bu eitliliin yaz kadrolarna da yansmas, ok doal... Nitekim bu ay, Meclis Bakan Vekili Sayn Murat Skmenolu, babas Tayfur Skmen'in anlarnn izinde, bizim iin, 'Hatay davas'nn kilometre talarn kaleme alrken gen bir gazeteci arkadamz, Nurten Yaln da, 'Akale mektuplar' yazsyla Trk basnnda bir 'ilk'e imzasn att. Sayn Skmenolu, 20 yllk bir mcadelenin, Hatay Trkleri'nin anavatana katlma srecinin arpc detaylarn gnna karrken, gen meslektamz Yaln da, Varlk Vergisi uygulamasndan tam 57 yl sonra, Akale'deki bir vergi mkellefinin, Leon Bahar'n kaleme ald 'bir sandk dolusu' mektubu ortaya kard. Tek tek ele alndklarnda, ilediimiz btn konularn, kendilerine has zgnlkleri var: Kimisinde hi yaymlanmam fotoraflar yer alrken kimisinde de pek az bilinen anekdotlar sralanabiliyor... Her say gibi, bu say iin de titizlendik. Ama bu ayn, bizim iin bir zellii var: Hem yln son says hem de yedi saylk bir beraberliin rn. Bu yedi say boyunca, siz okurlarmzla aramzda salam bir iliki kurulduuna inanyoruz. Yani birbirimizi tandk ve birbirimize altk. Ama yeni yln yeni
saylarnda, kimi yeniliklerle de zenginlemek gerekir... te bu yzden, bir OKUR ANKET'nin de tam zaman diye dndk. Anketimiz, hem sizleri daha yakndan tanmamza hem de dergiye ilikin yarglarnz renmemize hizmet edecek. Bu adan bakldnda, anket bizim iin, ok byk bir neme sahip. Katlmn mmkn olduunca geni olmas, bizleri ok sevindirecektir. Ankete katlacak okurlarmza, imdiden teekkr ederiz. zlemi olanlar bilirler; daha nce NTV ekranlarnda bir kez yer alm olan 'Leonardo Da Vinci' belgeseli, yedi blmdr. Biz de bu yedi blm, VCD iinde, eksiksiz olarak, okurlarmza 3'nc (Austos), 4'nc (Eyll) ve 5'inci (Ekim) saylarmzla iletmitik. Verdiimiz VCD'leri izlemeyen ancak NTV deki yayndan, 'dizinin yedi blm olduunu' anmsayan kimi okurlarmz, bizim 'Leonardo'yu yarda kestiimizi' zannettiler. Oysa Leonardo Da Vinci belgeseli yarda kesilmedi. Yedi blmlk belgesel, VCD'de verildi. Bandan sonuna izleyen okurlarmz, bunu anlayacaklardr... Bu ay, bir VCD'miz yok; geen ay da yoktu. Ama Ylba iin, sizlere kk bir srpriz hazrladk: 'Popler Tarih kartpostallar'... Hem hounuza gideceini hem de iinize yarayacan dndmz bir hediye... Nice saylarda her ay bulumak dileiyle. Bu arada, hem Ramazan Bayram'nz kutlar hem de nice mutlu yllar dileriz.
Popler TARH/Aralk 2000 5
1 ARALIK Timur, zmir'i kuatt (1402). II. ktisat uras topland (1/14 Aralk 1928). Aktr ve ynetmen Woody Ailen dodu (1935). Trkiye Ortak Pazar yesi oldu (1964). Ereli'de grizu patlamas; 9 ii hayatn kaybetti (1965). Babakan Mstearl'na Turgut zal atand (1980). 2 ARALIK Napolyon, Fransa mparatoru oldu (1804). Fransuva Jozef, Avusturya mparatoru oldu (1848). Namk Kemal ld (1888). Karadeniz Teknik niversitesi Trabzon'da ald (1963). Eitimci Fikret Madaral ld (1993). 3 ARALIK TBMM hkmeti ve Ermenistan arasnda 'Gmr Bar Anlamas' imzaland (1920). Tekilat- Esasiye Encmeni (Anayasa Komisyonu) tarafndan yeni anayasann grlmesine baland (1923). Birlemi Milletler Kuvvetleri, Kore'den ekilmeye balad (1950). 4 ARALIK Cemel Vak'as gerekleti (656). Osmanl devleti ile Yunanistan arasnda bar antlamas imzaland (1897). 5 ARALIK Bestekar Mozart ld (1791). Trkiye Turing ve Otomobil Kurumu kuruldu (1923). Eskiehir eker Fabrikas ald (1933). Trk kadnnn milletvekili olmas konusundaki kanun teklifi, TBMM'de kabul edildi (1934). Cibali Ttn Fabrikas yand (1987). 6 ARALIK Yunanistan, Arnavutluk'ta, Premete kentini igal etti (1940). ngiltere, Romanya, Macaristan ve Finlandiya'ya sava ilan etti (1941). ABD Bakan Eisenhower, resmi bir ziyaret iin Trkiye'ye geldi (1959). Rock'n Roll arkcs Roy Orbison ld (1988). 7 ARALIK Sadrazam Sait Halim Paa, bir Ermeni komiteci tarafndan ldrld (1921). stiklal Mahkemesi Erzurum'da almalarna balad (1925). II. Dnya Sava'nda Japonlar'n Pearl Harbour Baskn (1941)/ Ressam, yazar Abidin Dino, Paris'te ld (1993).
10 Popler TARH/ Aralk 2000
Milli ef artk yok (1973)

Trkiye'nin ikinci cumhurbakan, cumhuriyetin ilk onbe ylnn neredeyse 'deimez' babakan ve eski CHP Genel Bakan smet nn; 25 Aralk'ta geirdii ikinci kalp krizini atlatamad ve 89 yanda yaama veda etti. 24 Eyll 1884'te zmir'de doan Mustafa smet nn, siyasi yaamna 1907'de girdii ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde (TC) balam, bu uzun kou 19 Kasm 1923'te, yeni cumhuriyetin partisi olan CHP Genel Bakanvekillii'ne atanmasyla srmt. 26 Aralk 1938'de toplanan Cumhuriyet Halk Partisi I. Olaanst Kurultay'nda 'Milli ef adyla, partinin deimez genel bakam olan nn; 12 Mart muhtrasndan sonra toplanan CHP V.Olaanst Kurultay'nda genel bakanlktan ayrlarak politik kousuna son vermiti. smet nn, devlet adam olarak, cumhuriyetin ilk elli ylna damgasn vurmu bir politikacyd.
Marconi'nin byk buluu (1901)

talyan fiziki ve mucit Guglielmo Marconi, 1896'da ilk baarl telsiz telgraf sistemini gelitirdi. H. Hertz adl bilim adamnn elektromanyetik dalgalar zerine yapt deneyleri yineleyen Marconi; dalgalar ilkin 9 metre, sonra1 dan 275 metre ve 3 km'lik uzaklklara iletmeyi baard. 12 Aralk 1901 'de gelitirdii radyo transistryle Atlas Okyanusu'nun tesine ilk telsiz mesajn ileten ve 5 yl sonra da Nobel Fizik dl almaya hak kazanan Guglielmo Marconi; daha sonraki yllarda ksa dalga radyo iletiimi zerinde alm, bu alandaki faaliyetleri, modern uzun erimli radyo yaymclnn gelimesini olanakl klmt.
Norveli Kaif Amundsen Gney Kutbu'na gitti (1911)

1872'de Norve'te doan Roald Amundsen, tp renimi grmt. 1897 ylnda, Gney Kutbu'na kn yaplan ilk keif seferine, ikinci kaptan olarak katld. 1909'da Kuzey Kutbu'na bir sefer planlad srada, Robert E. Peary'nin ayn yln nisan aynda oraya ulatn renen Amundsen, hazrlklarn srdrd. Haziran 1910'da, bu kez Gney Kutbu'na ulamak zere Norve'ten denize ald. Kutbun 95 kilometre yaknnda bir s kuran kaif, kendisine elik eden drt kii ve 52 kpekle birlikte, 19 Ekim 1911'de yola koyuldu. Nihayet 14 Aralk gn hedefine varan Roald Amundsen, Gney Kutbu'na ulasan ilk insan oldu.
8 ARALIK Napolyon, Madrid'e girdi (1808). ngiltere ve ABD, Japonya'ya sava ilan ettiler (1941). arkc John Lennon ldrld (1980). 9 ARALIK ngiliz ordular, Kuds' igal etti (1917). stanbul'da gazeteciler tutukland (1923). in, Japonya, Almanya ve talya'ya sava ilan etti (1941). Japonya, Filipin adalarna asker kard (1941). 10 ARALIK Alfred Nobel ld (1896). nsan Haklar Evrensel Beyannamesi yaymland (1946). Trkiye, UNESCO yesi oldu. nsan Haklar Evrensel Beyannamesi, Trkiye tarafndan da imzaland (1948). 11 ARALIK Verem ve kolera hastalklarn kefeden Alman doktor Robert Koch dodu (1843). Sedat Simavi stanbul'da ld (1954). Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii kuruldu (1962). Trk asll Bulgar halterci Naim Sleymanov, Trkiye'den siyasi snma hakk istedi (1986). 12 ARALIK Marconi ilk radyo transistrn gelitirdi (1901). Yugoslavya ile Macaristan arasnda, 'ebedi dostluk pakt' imzalad (1940). Cem Karaca'nn Trkiye'ye girmesine izin verildi (1985). Adile Nait ld (1987). 13 ARALIK Kanuni, Rodos'un teslimini istedi (1522). Mesudiye zrhls, anakkale'de, bir ngiliz denizalts tarafndan batrdi (1914). srail, Kuds' bakent ilan etti (1949). air ve yazar Behet Necatigil ld (1980). 14 ARALIK Osmanl devleti ve talya arasnda bar antlamas imzaland (1502). ABD Bakan G. Washington ld. (1799). Norveli kaif Amundsen, Gney Kutbu'na gitti (1911).
Yazar Yakup Kadri Karaosmanolu ld (1975). Hikayeci ve romanc Ouz Atay, 43 yanda ld (1977).
nsanolu uuyor (1903)

17 Aralk 1903 gn, Orville ve Wilbur Wright kardeler, Kttiy Hawk sahillerinde havadan ar uu aralaryla ilk uu denemesini gerekletirdi. Bu olaya 5 kii tanklk etti. Uularnda 25 beygirlik hafif arlkl bir motor kullandlar. Wright kardeler, 7 yl sren aratrmalarn sonunda kendi patentlerini aldklar uaklaryla dnya tarihinde yeni bir sayfa atlar. Bu ilk uuun ardndan hzla gelien havaclk teknolojisi, sadece sivil amalarla kullanlmad. Uaklar o gne kadar bilinen tm sava stratejilerini deitirerek askeri alanda da lkelerin kaderlerini etkiledi. 20'li yllarn sonunda ise, macerac kiiler birer birer uaklaryla dnyann eitli blgelerini havadan kefettiler.
Popler TARH I Aralk 2000 .11
15 ARALIK Kzlderili Sioux efi Oturan Boa ldrld (1890). Ankara stadyumu hizmete girdi (1936). 'Rzgar Gibi Geti' ilk kez gsterildi (1939). Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl kuruldu (1954). 16 ARALIK Beethoven dodu (1770). Vatan Gazetesi bir ay sre ile kapatld (1959). Boaz Kprs, 303 milyon liraya ihale edildi (1969). 17 ARALIK Mevlana Celaleddin-i Rumi ld (1273). Gney Amerikal direnii Simon Bolivar ld (1830). Wright kardeler ilk uuu gerekletirdiler (1903). Serbest Cumhuriyet Frkas, kendi kendini feshetti (1930). 18 ARALIK Gedik Ahmet Paa idam edildi (1482). Trkiye-Macaristan dostluk antlamas imzaland (1923). Ynetmen Steven Spielberg dodu (1946). Erdal nn, SODEP Genel Bakan oldu (1983). Trkiye'nin seilmi ilk kadn muhtar Glkz ppl ld (1990). 19 ARALIK Napolyon Varova'ya girdi (1805). Mustafa Kemal ve Heyeti Temsiliye'nin Sivas'tan Ankara'ya hareketi (1919). Japonlar, Hong Kong'a girdi (1941). stanbul'da ekmek vesikaya baland (1941). Fransa Cumhurbakanl'na, De Gaulle yeniden seildi (1965). Gazeteci, yazar Ahmet Emin Yalman ld (1972). Sosyal bilimci Niyazi Berkes ld (1988). 20 ARALIK 'Krkkilise' adnn, 'Krklareli' olarak deitirilmesi kabul edildi (1924). Yazar John Steinbeck ld (1968). stanbul'da kapclar yry yapt (1970). 21 ARALIK Pierre ve Marie Curie ifti, radyum elementini kefettiler (1898). Meclis'i Mebusan feshedildi (1918). Aktris Jane Fonda dodu (1937). Sovyetler, Afganistan' igal etti (1979). Lockerbie faciasnda 270 kii ld (1988).
Hrriyet kahraman Namk Kemal (1888)

Asl ad Mehmed Kemal olan ve 1840'da Tekirda'da doan Namk Kemal, Sofya'da bulunduu srada yabanc dil renmi ve ilk iir denemelerine balamt. 1862'de inasi ile tanan ve Tasvir-i Efkr gazetesinde toplumsal ierikli yazlar yazmaya balayan Namk Kemal, daha sonra Yeni Osmanllar Cemiyet'ne girdi. stanbul'da giderek daralan siyasal ember nedeniyle, 1867'de Paris'e, bir grup zgrlk Osmanl aydnnn yanna kat. 4 yl sonra stanbul'a dnen ve beraberindekilerle 'bret' gazetesini karan Namk Kemal, burada yaynlanan 'Garaz Marazdr' adl makalesi yznden Gelibolu'ya srld. Burada yazd 'Vatan Yahut Silistre' adl oyun, 1873'te, Gedikpaa tiyatrosunda sergilendiinde, halk tarafndan byk ilgiyle karland. Bu durum, Namk Kemal'e ve baka Yeni Osmanlclara yeni bir srgnn yolunu gsterdi. 4 Nisan'da Magosa'ya srlen Namk Kemal, bu tarihten sonra birka kez affedilip stanbul'a geldiyse de, yaam bir srgn yerinde, Sakz Adas'nda, 2 Aralk gn noktaland.
Menemen'de ayaklanma var (1930)

Gen Cumhuriyet, 23 Aralk'ta, Menemen'de patlak veren rejim kart olayla sarslmt. 'Mehdi' olduunu iddia eden ve Nikibend tarikatna bal biri olan Giritli Mehmet (Dervi Mehmet) ile alt mridi; 23 Aralk sabah gn doarken Menemen'e girmiti. Belediye meydannda, evresine toplad yaklak yz kiiyle zikrederek eriat ilan etmeye alan ve silahl olan asiler, bir mfrezenin banda olaya mdahale eden yedek subay retmen Kubilay', hemen ardndan da Hasan ve evki adnda iki mahalle bekisini ldrdler. Skynetim Mahkemesi'nn haklarnda idam cezas verdii sanklardan 29'u iin bu hkm uygulanrken, 2'si ikier yl hapis cezasna arptrld. Asl ad Mustafa Fehmi olan Kubilay ise, 'devrim ehidi' olarak simgeleti; ansna Menemen'de bir ant dikildi.
Jane Fonda dodu (1937)

ABD'li sinema oyuncusu Henri Fonda'nn yine sinema oyuncusu olan kz Jane Fonda, 21 Aralk'ta, New York'ta dodu. lk kez 1954'te, Omaha'da 'Country Grl' (Taral Kz) adl oyunda, babasyla birlikte sahneye kan ve daha sonra Paris'te sanat eitimi gren Fonda; 1958'de 'Actors Studio'da oyunculuk eitimine balad ve 'Tall Story' (Uzun yk) adl filmle sinemaya geti. nceleri 'Barbarella' (1968) gibi cinselliini n plana karan filmlerde oynadysa da, 1969'da evirdii 'Atlar da Vururlar' filmiyle oyunculuunu kantlam oldu. Bir dnem, Vietnam Sava'na kar k ve srail yanls tutumuyla deiik evrelerin tepkisini zerine eken Fonda, 80'ler boyunca ok az filmde rol ald. 1991'de, CNN'in ve Turner irketinin sahibi Ted Tturner ile evlenen Jane Fonda, henz ellili yalarndayken, oyunculuu braktn aklamt.
22 ARALIK I. Ahmet tahta kt (1603). Hakimler ve Savclar Yksek Kurulu kuruldu (1962). 23 ARALIK I. Merutiyet ilan edildi (1876). Menemen olay patlak verdi (1930). Romanc Mehmet Rauf ld (1931). Kahramanmara olaylar balad (1978). DSK'in kapatlmasna kadar verildi (1986). 24 ARALIK Portekizli kaif Vasco da Gama ld (1524). Tevfik Fikret dodu (1867). TRT Kanunu kabul edildi (1963). 25 ARALIK lk Noel kutlamas Roma'da yapld (MS 336). Gaziantep dman igalinden kurtuldu (1921). Hirohito, Japon mparatoru oldu (1926). smet nn ld (1973). Komedyen Charles Chaplin ld (1977). 26 ARALIK inli lider Mao dodu (1893). Yeni takvim ve saat sistemi kabul edildi (1925). Ankara-Haydarpaa arasnda alalacak olan elektrikli tren hizmete sokuldu (1992). 27 ARALIK Bilim adam Louis Pasteur dodu (1822). Mehmet Akif Ersoy ld (1936). Erzincan'da iddetli bir deprem meydana geldi, 40.000 insan ld (1939). 28 ARALIK Ahmet Mithat Efendi ld (1913). Besteci Ravel ld (1937). zmir'de byk bir sel felaketi oldu (1963). 30 ARALIK Yazar Rudyard Kipling dodu (1865). Glhane Askeri Tp Okulu ald (1898). Kilis, dman igalinden kurtuldu (1921). Tarm Bakanl kuruldu (1931). 31 ARALIK Edison, ilk elektrik lambasnn kullanmn gndelik hayata soktu (1879). Demirkpr Baraj ve hidroelektrik santral hizmete ald (1958). kinci MC iktidar 'gensoru' ile devrildi (1977). Popler TARH/ Aralk 2000 13
'Curie'lerden Radyum elementi (1898)

Marie ve Pierre Curie evlendiklerinde, her ikisi de fizik ve kimya dallarnda kariyerlerinin nemli isimleri arasndaydlar. Ard arda gelen iki ocuklar da youn bilimsel almalarn engellemedi. 1898 yaznda, polonyum elementini bulmalarnn hemen ardndan, 21 Aralk 1898'de Radyum elementini bularak bilim tarihinde yeni bir r atlar. Marie Curie 'Radyoaktif maddeler zerine aratrmalar' teziyle, 1903'te doktora derecesini ald. Ayn yl, Curieler, Nobel Fizik dln Henri Becquerel ile paylatlar. 1906'da ei Pierre Cure'nin bir trafik kazasnda lmnden sonra Marie Curie kendisini bilime daha fazla verdi ve 1911'de Nobel Kimya dln kazand.
Yazar Ouz Atay ld (1977)

Romanc, yk ve oyun yazar Ouz Atay, 43 yanda stanbul'da ld. Son olarak, 'Eylembilim' adl yeni bir roman zerinde alt bilinen Atay, ilk roman olan 'Tutunamayanlar'n 1970 TRT Sanat dlleri Yarmas'nda baar dl kazanmasyla adn duyurdu. kinci roman 'Tehlikeli Oyunlar'n (1973) ardndan, 'Korkuyu Beklerken' (1975) adl yk kitabn, onun ardndan da son roman olan 'Bir Bilim Adamnn Roman'n yaynlad. Atay'n, bunlardan baka 'Oyunlarla Yaayanlar' adl bir oyunu ve 'Gnlk' adl bir eseri vard.
BASINDA BU AY
mektedir. Halbuki Avrupa'dan gelen gazetelerden okuduumuza gre, Viyana'da kahve ve gazinolarda istihdam edilen garsonlara mahsus bir mektep varm. Bu mektep pek hretli imi ve halen 1.900 rencisi varm. (Sabah, 6 Aralk 1900)
BYKADA'DA INTIHAR
son verilmesini istemitir. Zavall k, annesinin bu davrann haber alnca denize atlayarak hayatna son vermitir.
(Sabah, 29 Aralk 1900)
GALATA'DA PHELI LM Galata'da ikamet eden sepeti Mehmet Usta, Habip isminde birinden ald ila zerine vefat etmitir. Bu kiinin lm sebebinin ilala ilgili olup olmadnn tespiti iin, cesedine otopsi yaplmtr. Cesetten alnan i organlar, tahlil iin Tbbiye Mektebi'ne gnderilmitir. (Sabah, 2 Aralk 1900)
VIYANA'DAKI GARSON MEKTEBI
Bykada Rum Kilisesi hizmetkrlarndan bir gen, uzun sredir bir kz sevmekte ve ne yazk ki gencin annesi evlenmelerine izin vermemekteydi. Bunun zerine gen adam, kz ile gizlice nianlanm, durumu haber alan annesi ise kiliseye mracaat ederek, ayet olu kararndan vazgemezse, grevine
BEYOLU'NDA YANGN Dn gece saat dokuz buuk sralarnda Beyolu Cerrahpaa sokanda, tccar Baranana'nn sahibi olduu sigortal kargir apartmann st katnda yangn kmtr. tfaiyenin yetimesiyle yangn sndrlm, binada sadece amarhane zarar grmtr. (Sabah, 25 Aralk 1900)
stanbul'da bulunan gazino ve birahaneler ile lokantalara gidenlerin, garsonlarn terbiye ve nezakete aykr hal ve hareketlerinden ne kadar ikayeti olduklar bilin-
arttrlmasn teklif etmitir.

(Cumhuriyet, 5 Aralk 1925)
KPR CRETI KALKYOR Galata Kprs gei cretinden nihayet kurtuluyoruz. Bu cretin kalkt gn stanbul halk, mutlaka bir bayram gn gibi kabul edecektir.
RETMEN MAALARI
TEPEBA'NDA CINAYET Evvelki akam Tepeba Tiyatrosu nnde meydana gelen faciann geici bir cinnet eseri olduu anlalyor. Alman bilgiye gre, ak yznden kskanlk geiren Kemal isminde biri, tiyatro nnde nce sevgilisini, sonra da kendisini vurmutur.
MUSUL MESELESI Cemiyet-i Akvam kararn vermi ve ngiltere'nin Irak mandasnn 25 sene uzamasn benimsemitir. Trkiye Cumhuriyeti, Cemiyet-i Akvam'n bu kararn tanmayacaktr. Trk milleti, ngiliz oyunca cemiyetin kararna ramen Musul'u kurtarmann yolunu bulacaktr.
Urfa milletvekili Rafet Bey, Millet Meclisi'ne verdii nergede, retmenlerin aylnn asgari 16 lira olmasn, iki senede bir, 2 lira zam yaplmasn, ayrca mdr ve mdr muavinlerinin maalarnn da
YERLI KUMA Asker, jandarma ve polis memurlar iin, yerli kuma mecburiyeti kabul edildi. Byk Millet Meclisi yapt toplantda, yerli kuma giyilmesi ynnde karar verdi. (Cumhuriyet,10 Aralk 1925)
BARSEVERLER DURUMAS Barseverler Cemiyeti kurucularnn askeri mahkemedeki durumalar sona erdi: Behice Boran ve arkadalar, 3 yl 9'ar ay hapse mahkum edildiler. Hkmetin Kore'ye asker gnderme kararna kar bir bildiri yaymlayarak, halkn gvenini sarsmakla sulanan cemiyet kurucular, karar temyiz edecekler. (30 Aralk 1950)
MAYA GALERISI ALD
natna katklar yannda, oluturduu kltr ortamyla da imdiden nem kazand. (Soldan saa; Tark Temel, Ahmet Hamdi Tanpnar, Nuri yem ve lhan evket, Maya Sanat Galerisi'nde.) (25 Aralk 1950)
DAMLAR GIZLI YAPLACAK Adalet Bakanl, lm cezasna arptrlan mahkumlarn infazlarnn bundan sonra halka ak olarak yaplmayacan aklad. Buna gre, idamlar gizli yaplacak ve cesetler halka tehir edilmeyecek. (28 Aralk 1950)
H S E Y I N C A H I T ISTIFA ETTI
Trkiye'deki ilk zel sanat galerilerinden Maya Sanat Galerisi, stanbul'un Beyolu semtindeki Kallavi Sokak'ta ald. Adalet Cimcoz'un at galeri resim sa-
STANBUL'UN IMAR stanbul'un imar plann hazrlamakla grevli Paris Mimari Okulu Mdr Prof. Prost'un grev sresi, Belediye ehir Meclisi'nce uzatld. Baz evrelerce eletirilen Prof. Prost, "Atatrk Bulvar'yla tramvay hattnn birletii noktaya meydan atk. imdi bunun bir kesine ev yaplyor" dedi. (18 Aralk 1950)
CHP'nin yayn organ Ulus gazetesinin bayazar Hseyin Cahit Yaln, "Kore dalarnda yan yana arpp ehit olan Mehmetikler, lm rpntlar iinde birbirlerine sarlrken, DP'li ya da CHP'l olduklarn dnmyorlar. Onlar vatanlar iin lyor" diyerek, bir sre iin parti mcadelesini braktn aklad. (6 Aralk 1950)
HANLAR YAND Sultanhamam'daki Grn, Katrcolu, Sokullu ve Bahtiyar hanlar, 24 saat iinde tamamen yand. Bu hanlardaki 4.000'den fazla dkkan ve atelye kl olurken, milyarlarca liralk maddi hasar meydana geldi; ancak can kayb olmad. (26 Aralk 1975) O P E C TOPLANTISI BASILDI 6 gerilla, Viyana'daki OPEC toplantsn basarak, 70 kiiyi rehin ald. 'Arap Devriminin Kolu' adl rgtn yesi olduklarn syleyen gerillalar, 2 gvenlik grevlisiyle bir delegeyi ldrdler. Bas-
knn, siyonizmi ve Arap dnyasn blmeyi amalayan komplolar knamak amacyla dzenlendii akland. (23 Aralk 1975) SKENDERUN'A DEMIR-ELIK skenderun Demir-elik Fabrikas, Trkiye'ye gelen Sovyetler Birlii Babakan Kosgin'in de katlmyla ald. Babakan Demirel trende, "Sovyet hududunu bir dostluk hududu yapacaz" dedi. Trk-Sovyet ibirliiyle yaplan fabrikann al iin gelen Kosigin, CHP Genel Bakam Blent
Ecevit ile de grt. (28 Aralk 1975) FAHRI KORUTRK'TEN VETO Cumhurbakan Fahri Korutrk, imam-hatip okullar mezunlarnn niversitelere girmelerini ngren yasalar, yeniden grlmek zere TBMM'ye iade etti. (27 Aralk 1975) ECEVIT'E RESEPSIYON ENGELI skandinav lkelerini kapsayan gezisinde, Ecevit'e Oslo'daki Trkiye Bykelilii, yeterli tabak ve atal bulunmad gerekesiyle, resepsiyon dzenlemedi. Danimarka ve sve'teki eliliklerin, Ecevit onuruna resepsiyon vermelerinin Ankara'da ho karlanmad anlald. (16 Aralk 1975)
Popler TARH/ Aralk 2000 15
lm tccar, neden Trk ordusuna silah satamad?
Zaharoff'un gizli pazarlklar

Byk Taaruz'a birka ay kala, ordunun ihtiyacndan yararlanmaya alan nl silah tccar Basil Zaharoff, Mustafa Kemal'in sert kna takld. Trkiye, tm imkanszlklara ramen, Zaharoff'un karanlk ellerine teslim olmad.
lardan silah ve cephane karlacak, Fransa, talya ve teki Avrupa lkelerinden silah satn alnacak ve Ruslarla Franszlarn yardmlar deerlendirilecekti. te tam o gnlerde, dnyann nde gelen silah tccarlarndan Basil Zaharoff ortaya kt. Zaharoff, Trk ordusunun iddetle silaha ihtiyac olduunu biliyordu. Trklerin Fransa ve talya'dan silah ve cephane almas ve Almanya'dan silah satn alma abalarna girmesi, Zaharoff'un itahn kabartmt. ngiltere Babakan Lloyd George'un 10 Austos 1921 gn syledii, "Sevr Antlamas yrtlm olduundan silah ticareti serbesttir. zel irketler sava halinde bulunan lkelerle silah ticareti yapabilirler" sz de, Zaharoff'un Trk ordusuna silah satmann artk mmkn olduu grn glendirmiti. stelik Trk ordusunun silah alma giriimleri, istedii gibi gitmiyordu. Silah satn almak iin Avrupa'ya gnderilmi bulunan satn alma komisyonlarnn pein parayla aldklar silah ve cephane, kiralanan talyan vapurlarna Almanya kylarnda yklenmeye balanmt. Yklemenin Ocak 1922 sonun-
KAN su ARMAN
Ankara'da kurulan top fabrikas ve nnde cepheye gnderilmek zere bekleyen toplar (stte). Mustafa Kemal Paa, Byk Taarruz'dan nce Trk yaps bir tfei deniyor (sada).
akarya Sava'nn zaferle noktalanmasndan sonra ordu, hzla bir taarruz harekat iin hazrla giriti. Ordunun daha etkili bir ekilde desteklenmesini salamak iin bir 'Harp Encmeni' (Sava Komisyonu) kuruldu. Encmen, ordu ihtiyalarnn sratle salanmas iin kaynak aramaya balad. Bu konuda ncelik, silah eksiinin giderilmesindeydi. Yunanllarn silah gcne yaklaabilmek iin, tfek saysnn kat, makineli tfek ve top saysnn da iki kat artrlmas gerekiyordu. Ayrca eldeki silah-
larn ate gcnn de ykseltilmesi, tfek ve top mermisi ihtiyacnn karlanmas lazmd. Bu hazrlk iin 4 ayr koldan harekete geildi. Ankara'daki silah fabrikalar retimi hzlandracak ve Anadolu olanaklar zorlanacak, stanbul'daki depo-
12 Popler TARH/ Ocak 2001
da tamamlanaca, bunlarn ubat 1922 ortalarnda da Anadolu kylarna getirilecei umulmaktayd. Ama ngilizler ve Yunanllar bu satn almalar haber almlard. Vapurlarn deniz zerinde yakalanmamas iin, Fransa ve talya destei arand. Ancak baar salanamad. Ankara, silah ykl vapurlarn Akdeniz'de kaderlerine terkedilmesi fikrine scak bakmad. Tama srasnda daha gvenli olabilecek Fransz gemileriyle silahlarn Mersin veya skenderun'a ulatrlmas iinse 500.000 Lira'ya ihtiya duyuluyordu. Bu para bulunamad iin, satn alma komisyonuna, alnan btn silahlarn Almanya'da satlmas talimat verildi. Bulgarlardan silah satn almak iin yaplan giriimler de olumlu sonu vermemiti. Varna'dan satn alnan ve Anadolu'ya tanmas iin 1.050 adet tfek yklenen Bakrcef motoru, 7 Mart 1922 gn Karadeniz'de batmt. O gnlerdeki bir baka ilgin
olay da, Almanya'ya silah ve cephane satn almalar iin gnderilen Saffet ve Nuri Beylerin paray oaltmak ve daha fazla silah almak iin borsada oynamalar ve parann hepsini kaybetmeleriydi. Bir Alman tarafndan dolandrlmlar ve olay yargya gtrld halde sonu alnamamt. Ancak tm bu olumsuz duruma ramen, Basil Zaharoff'tan silah satn alnmad. Zaharoff, irketi adna Mustafa Kemal Paa'ya, grmek zere araclar gnderdi. Mustafa Kemal Paa, birok devletin madalyalarla taltif ettii, ngiltere'nin 'Sir', Fransa'nn 'Legion d'Honneur' nvan verdii bu kiiden silah almay kesin olarak reddetti. nk Basil Zaharoff, Yunanistan'n Ege blgesini igal etmesi iin ngiltere Babakan Lloyd George'u ikna eden kiiydi. Ve yine Yunanllar kendisinden silah alsn diye, Yunanistan'a 4 milyon sterlin krediyi o salamt. Ankara, savan kazanlmas iin gereken silahlarn byk blmn Ruslardan ve Franszlardan, bir blmn de talyan-
lardan salamt. zellikle Franszlar, Anadolu'dan ekilirken silahlarnn byk blmn Trk ordusuna braktlar. Ancak Trk ordusunu Basil Zaharoff'un sava ziyafetinden kurtaranlar ise yine cann ortaya koyan kendi insan oldu. stanbul'da nceleri dank, sonra Ankara'ya bal olarak alan gizli gruplar, igal kuvvetlerinin depolarndan byk miktarda silah ve cephaneyi Ararat, Ladil ve Lankr gemileriyle Anadolu'ya kardlar.
Fransa, Trk ordusuna gnderdii silahlarn kullanl eitimi iin, subaylarn da Ankara'ya yollamt. stteki fotorafta, Esliha Silah Fabrikas Mdr Nuri Bey, Fransz subay ile bir topun banda (stte).
Basil Zaharoff kimdir?

1850 ylnda Trkiye'de doan (stanbul ya da Bursa) Basil Zaharoff, (soldaki fotoraf) aslen Rum asll bir aileden geliyordu. Genlii stanbul'da, Tatavla (Kurtulu) semtinde geti. Bir geminin ambarnda gittii Atina'da tant Nordenfeldt silah fabrikasnn Yunanistan temsilcisi sayesinde silah ticaretine adm att. 1870'lerin sonunda Nordenfeldt firmasnn temsilcisi olarak ilk denizalt satn Yunanllara yapt. Ardndan stanbul'a gitti ve Abdlhamit'e "Yunanllarn denizalts var, denge iin sizin de almanz gerek" dedi. Osmanl devletine satt iki denizaltnn teslim muameleleri srerken Zaharoff, Saint Petersburg'da ayn szlerle Ruslara da birka denizalt satmt. 1888'de bir baka nl silah tccar Hiram Maxim (sadaki fotoraf) ile ortak oldu. Birka yl iinde, in-Japonya, spanya-Amerika, Girit Sava derken, Zaharoff'un byk hissedar olduu Maxim firmasnn ad, 1897'de Krupp ve Schneider kadar byd. Balkan Savalar ve Birinci Dnya Sava'na katlan hemen btn lkelere silah satt. 1920'lerin sonundaysa, 'lm Tccar' olarak anlyordu ve hem ok zengin, hem de dnya politikasn etkileyecek kadar nfuzlu bir kii olmutu. 1936'da ldnde, 36 ulus tarafndan verilmi 298 madalyaya sahipti.
Popler TARH/ Ocak 2001 13
Alemdar rmorkrnn karl
Yzba Adil Beyin plan

Mcadele'nin isimsiz bir kahraman da Alemdar gemisidir. Kuvay Milliyecilerin bir tek askeri gemisi dahi yokken, Karadeniz'de asker ve silah sevkiyat yapan Alemdar, onlarca dman gemisinin arasnda, Rus limanlarndan Trk ordusuna silah tamtr.
Tm planlar, Boaz kndaki dman kontrolnden syrlp Karadeniz'e gemek zerine yapld. Boaz'daki kontrol grevini yapan hcumbotlar, igal kuvvetlerinin kotrolndeydi; ama bu botlarn personeli Trk't. Birou Kuvay Milliye'nin stanbul'daki gizli tekilatna yeydi. stanbul'dan daha nce de silah karlmas srasnda, bulunduklar hcumbotta geici bir arza yaratan Trk denizciler, igal gleri subaylarnn dikkatini datp kaacak gemiye, kontrol sahasnda gedik ayorlard. Bu kez de yle oldu. Yzba Adil Bey ve geminin kaptan smail Bey, 25 Ocak 1921 gecesi, Boaz'daki kontrolden syrlarak Karadeniz'e ald. minin stanbul'dan karlmasn kararlatrd. Seilen gemi Alemdar rmorkryd. Alemdar silahlanmaya uygun byk bir tekneydi. stanbul'daki tekilat sayesinde, Deniz Yzbas Adil Bey geminin arkbaln (birinci makine mhendisi) stlendi, personel de gvenilir kimselerden seildi ve Alemdar' stanbul'dan karlma planlan hazrland.
FRANSIZLAR FARKEDYOR
KANSU ARMAN
1921
ylnn ilk gnleri. Anadolu'da byk fedakarlklarla yaplan mcadelede, cephane eksii kendini iyiden iyiye hissettiriyordu. Rusya'dan alnabilecek silahlar tamak iin kullanlan kk takalar hem yetersiz kalyor hem de gidi gelileri uzun zaman alyordu.
Ankara, Karadeniz'den yaplacak nakliyat salayacak bir ge16 Popler TARH/ Aralk 2000
Sahilden birka mil akta seyreden Alemdar, sabah Ereli'ye vard. Buradan kmr ve erzak aldktan sonra Sinop'a hareket etti. Ancak stanbul'daki mttefik karargahnda, Alemdar'n karl byk yank bulmutu. Geminin yakalanmas sadece bir rmorkrn bulunmasndan daha fazlasn ifade edivordu. Trkler moral bulacakt.
Karadeniz'deki deniz filosuna haber verilerek Alemdar'n yakalanmas istendi. Ayn gnlerde Alemdar, Zonguldak aklarna varyordu. Ocak aynn son gnnde, C-27 Fransz hcumbotu Alemdar' grd. Gemiye yaklaarak silahlarn evirdi ve durmasn ihtar etti. 'MDLK TESLM OLALIM' Yzba Adil Bey ve smail Kaptan, Alemdar'n hcumbottan kamasnn mmkn olmadn grerek, imdilik teslim olmaya karar verdiler. Fransz botundan Alemdar'a Yzba Tille adnda bir Fransz subay ile drt Senegalli asker bindi. Gemiyi dikkatle arayp silahsz olduunu anladktan sonra smail kaptan bir kamaraya hapsettiler. Adil Bey'i ise ark olduunu sandklan iin grevinde braktlar. Alemdar, Fransz botunun arkasnda geriye, stanbul'a doru yol almaya balad. Yzba Adil Bey, makine dairesinde yapt plan gizlice mrettabata duyurdu. Serdmen Recep ald talimatla, ndeki Fransz botuyla aradaki mesafeyi yava yava amaya balad. Mesafe olabildiince arttnda, Yzba ve mrettebat aniden Fransz subay ve Senegalli askerlerin zerine atld. Birka dakika iinde geminin konrol yeniden Trklerdeydi. Fransz Yzba Tille, dt oyun karsnda srekli syleniyordu. imdi gemide dmandan alnan silahlar da vard. Alemdar, ndeki Fransz gemisine durumu hissettirmeden sahile doru kaymaya balad. Tm kazanlar alan Alemdar'da Adil Bey ve smail kaptan, mesafeyi yeterli grerek birden gemiyi evirdiler ve Ereli'ye doru yol almaya baladlar. Birka dakika iinde durumu farkeden Fransz hcumbotu da hemen Alemdar'n peine dt. imdi heyecanl bir takip balamt. Fransz botunun hz Alemdar'dan fazla olduu iin,
FOTORAFLAR: ASKERI MZE KTPHANESI ARIVI
mesafe gittike azalyordu. Bir sre sonra Franszlar Alemdar'a iyice sokuldular. Ve Fransz gemisinin bo blgesindeki top ate amaya balad. Buna karlk Alemdar mrettebat da ele geirdikleri tfeklerle iddetli atee baladlar. Fransz topunun bandaki asker vuruldu. Mermilerden biri topun niangahna geldi; hcumbotun en nemli silah devre d kald.
YEREL ETELER YETT
Alemdar, ahin ve Rsumat

Milli Mcadele'de Karadeniz'de grev yapan gemi, silah tama iinde byk isim yapmt. Bunlar Alemdar rmorkr, Rsumat motoru ve ahin vapurlaryd. Bu gemi Ruslardan alnan silahlar Karadeniz'deki Tuapsi ve Novorosisk limanndan alr ve mttefik devriye botlarna grnmeden Anadolu kylarna getirirlerdi. Bu seferler srasnda Yzba Mustafa Nail Bey komutasndaki Alemdar, Pontusu Saryanni etesini yakalam, Yzba Cevat Bey kumandasndaki ahin vapuru, Byk Taarruz'dan nce 29 adet Alman tayyaresini Rusya'nn Novorosisk limanndan almak iin Yunan botlaryla arpm ve Rsumat motoru ise tad silahlar devriye botlarna kaptrmamak iin Ordu'da kendini batrm, daha sonra tekrar yzdrlmt.
Alemdar rmorkrn izleyen Fransz torpido avc gemilerinden biri stanbul rhtmnda (Haziran 1920, stte). Alemdar rmorkr Kurtulu Sava'ndan sonra stanbul Boaz'nda (sol sayfada).
Alemdar Ereli'ye yaklamaya balam; sahilde insanlar bu byk kavgay grmek iin toplanmt. Fransz botu Alemdar' aa srmek iin sahille rmorkr arasna girdi. Ancak tam bu srada, Trk sahillerinden youn bir makineli tfek atei balad: Ereli'deki yerel eteler zamannda yetimiti! Fransz botu kamak zorunda kald. Alemdar bu atma srasnda Sedmen Recep'i ehit verdi. Yzba Adil Bey'in planyla Alemdar, Milli Mcadele'ye katlarak Karadeniz'de byk hizmetler verdi. Anadolu'ya cephane sevkiyatnn Karadeniz'deki ncs oldu.
Popler TARH/ Aralk 2000 1 7
On soruda 93 Harbi
Osmanl mparatorluu'nun son dneminde gerekleen en byk felaketlerden birisi, '93 Harbi'dir. Bu sava, Osmanl mparatorluu'na toprak ve itibar kaybettirdii gibi, yeni filizlenmeye balayan Merutiyet'in de sonunu getirmi ve mparatorluu, byk bir g dalgas ile kar karya brakmtr. Bu yazmzda, 93 Harbi'ni tartmaya altk.
ERHAN AFYONCU
1. Z. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Bu savaa neden '93 Harbi' denildi? 93 Harbi'nin nedenleri nelerdi? 93 Harbi'nde hangi cephelerde savald? Plevne Mdaafas'nn 93 Harbi'ndeki yeri nedir? 93 Harbi'nde byk devletlerin tutumu nedir? Osmanl, sava niin kaybetti? 93 Harbi'nin sonundaki g, nasl oldu? Meclis-i Mebusan niin kapatld? 93 Harbi sonunda hangi antlamalar imzaland? 93 Harbi'nin etkileri neydi?
Bu savaa neden '93 Harbi' denildi?
smanl-Rus
Sava,
(1877-1878), milad takvimle 24 Nisan 1877'de balamtr. Hicri takvimle ise savan balangc, 1294 yldr. Ancak bu dnemde mali iler iin kullanlan Rum takvime gre, savan balangc 1293 ylna rastlad iin, 'Doksan Harbi' diye adlandrlmtr.
Trk topusu, 24 Ekim Telis Meydan Muharebesi'nde Rus tmenlerini pskrtyor (sol sayfada). Osmanl-Rus savanda Rus Albay Arkhangel'in alay, Plevne'de Trklerin tfek atei altnda yok oldu (solda).
93 Harbi'nin nedenleri nelerdi?
usya, 1856'da imzalanan Paris Antlamas'nn aleyhinde olan hkmlerinden, Almanya'nn Fransa'y malup etmesi zerine deien Avrupa dengelerinden faydalanarak kurtulmutu. Osmanllara kar Balkanlar'daki milletleri silahlandryor ve isyana tevik ediyordu. Krm Sava'ndan sonra, kar bar politikas takip eden Osmanl mparatorluu'nu savaa sokup Krm yenilgisinin intikamn almak isteyen Rusya, bu amacn gerekletirmek iin, Slavlar kkrtma yolunu semiti. Hersek ve Bulgar isyanlarnda Osmanl Imparatorluu'nu yalnz brakmak iin urat. 1876 Bulgar isyannda, binlerce Bulgar' Trklerin katlettii propogandasn yayarak, d borlarn demedii iin, Avrupa kamuoyunda aleyhinde olumsuz bir hava esen Osmanl mparatorluu'nun, Avrupa siyasetinde iyice yalnz kalmasn salad. Rusya, Srbistan ve Karada' Osmanllara kar savaa tevik etti. Osmanllarn sava kazanmas zerine, hadiselere bir zm bulmak zere, stan-
bul'da ngiltere, Fransa, Rusya, Almanya, Avusturya, talya ve Osmanl mparatorluu'nun katlmyla bir konferans dzenlendi. Ancak mparatorluun bamszlna ve toprak btnlne aykr istekler nedeniyle, bir anlama salanamad. stanbul Konferans'nn (Tersane Konferans) topland srada, I. Merutiyet ilan edilerek, bu toplantdan Osmanl lehine bir sonu karlmak istendi ise de Avrupa devletleri bu duruma itibar etmemilerdir. Konferansa katlan devletler stanbul'da bir zm yolu bulunamamas zerine, Londra'da toplanarak, 31
Mart 1877'de Londra Protokol'n imzalamlardr. stanbul Konferans'ndaki tekliflerin hemen hemen ayns olan bu kararlar, Osmanl mparatorluu reddetti. Belki Karada'a bir ksm toprak vererek ve slahat almalar yaplarak bar salanabilirdi. Ancak Osmanl hkmeti ve Meclis-i Mebusan, arazi vermeyi kabul etmemitir. Bunun zerine harekete geen Rusya, Avrupa hukukunu ve mparatorluk'daki Hristiyanlar savunma iddiasyla, 24 Nisan 1877'de Osmanl mparatorluu'na sava ilan etti.
Popler TARH I Aralk 2000 19
Batum'a sevkedilern Aydnl bir Trk taburu, tabur imamnn duasn dinliyor (sada). Plevne'de Gazi Osman Paa esir dtkten sonra, Rus Bakumandan Grandk Nikola tarafndan kutlanyor (altta).
93 Harbi'nde hangi cephelerde savald?

877-78 Osmanl-Rus Sava, Tuna ve Dou Anadolu'da olmak zere, iki cephede cereyan etmitir. Savan balamasyla birlikte, hzla Romanya'ya giren Ruslar, bu prenslii de kendi yanlarna ekerek, Dobruca ve Bkre ynlerinden Osmanl topraklarna saldrmaya balamlardr. Ksa srede Zitovi, Trnova ve Nibolu'yu ele geiren Ruslar, 19 Temmuz'da pka geidini amlard. Ruslarn baarlar, stanbul'da panie yol at. Bakentin Bursa'ya tanaca sylentileri kt. Savan stanbul'da kurulacak bir 'Askeri Meclis' tarafndan ynetilmesine karar verilip, grevlerinden alnan Serasker ve Serdar- Ekrem, Divan- Harp'e verildiler. Bu arada Sleyman Paa, Ruslardan bir ksm topraklar geriye almaya muvaffak olmu ve Plevne'de de Gazi Osman Paa, Ruslar durdurmutu. Ancak Plevne dtkten sonra, Rus ilerleyii tekrar balam ve Srbistan da Osmanllara kar savaa girmiti. Plevne'den sonra Edirne'ye yryen Rus kuvvetleri, iyi bir savunma olanana sahip bu kenti, Vali Eyp Paa'nn mhimmatlar havaya uurup ekilmesi zerine, 20 Ocak 1878'de teslim almlard. Bunun zerine, II. Abdlhamid bizzat Rus ar'ndan atekes talebinde bulunmutu. Dou Anadolu cephesinde ise, Ruslar koldan harekete gemi ve Erzurum'a ulamlard. Aziziye tabyalarnda Nene Hatun'un halk tevikiyle Rus-
lar durdurulmulardr. Bu cephede Ruslara kar koyan, Ahmet Muhtar Paa'dr. Paa'nn daha nemli bir cephe saylan Rumeli'ye gnderilmek zere stanbul'a arlmasndan sonra, hibir midi kalmamasna ramen, Erzurum sonuna kadar dayanm, ancak atekesten sonra boaltlarak Ruslara teslim edilmitir. Ruslarn Batum'a taarruzlar da atekes yaplncaya kadar, baaryla durdurulmutur.
Plevne Mdaafas'nn 93 Harbi'ndeki yeri nedir?
sa bir srede Osmanl topraklarnn nemli bir blmn ele geiren Rus kuvvetleri karsnda nemli bir direni olmamt. Ancak Vidin'de bulunan Osman Paa'nn Plevne'yi geri almas zerine, Osmanl kuvvetleri burada nemli bir direni noktas oluturmutu. Mstahkem bir mevki olan Plevne, Gazi Osman Paa'nn da askeri zekasyla birleince, Tuna cephesindeki Rus askeri hareketini kilitlemitir. Plevne'yi geri almak iin iki defa saldran Ruslar, malup olmalar zerine, Romenlerden yardm istemek zorunda kalmlardr. Onlarla birlikte yaptklar saldrlarda da bir baar salayamamlardr. Plevne Mdafaas'nn baarl olmas, stanbul'da sevinle karlanm ve savan balangcndaki Rus baarlar zerine oluan panik havasn datmtr. II. Abdlhamid, Osman Paa'ya
bu baars nedeniyle 'Gazi' nvan vermitir. Romenlerin yardmyla giriilen birok saldr da sonusuz kalm, ancak Plevne'de ba gsteren yiyecek sknts yznden Gazi Osman Paa, 10 Aralk 1877'de dman kuatmasn yarma hareketine girimi ise de yaralanmas zerine baarl olamayp esir dmtr. 93 Harbi yaklak 9 ay srm, Rus kuvvetleri bu srede stanbul nlerine gelmilerdir. Gazi Osman Paa ise Plevne nlerinde Rus kuvvetlerini 5 ay tutmaya muvaffak olmutur.
maddesine gre, arabuluculuk yapmalarn istemise de bir karlk bulamamtr. Bata Fransa olmak zere ngiltere, Almanya ve Avusturya hemen tarafszlklarn ilan etmilerdir. Yalnz ngiltere, Osmanl menfaatlerine karmayacan, ancak Rusya, ngiltere'nin menfaatlerini tehdit edecek olursa, tarafsz kalamayacan Petersburg'a bildirmitir. Bunun zerine Rusya, ngiltere'ye gerekli teminat vermitir. Sava srasnda II. Abdlhamid, Hobart Paa vastasyla Avrupa kamuoyunu Osmanl tarafna ekebilmek iin mektuplar yaymlatm, yabanc gazetecileri bizzat kabul ederek Rus zulm hakknda bilgi vermi ve onlara eitli nianlar vererek etkilemeye almtr. Ancak Avrupa devletleri ve kamuoyu, Osmanl mparatorluu lehine nemli bir faaliyete girimemitir. Savan sonlarnda da Edirne'nin dmesi zerine, Osmanl hkmeti savan bandan itibaren tarafszlklarn srdren Avrupa devletlerinden atekes iin 'arabuluculuk' yapmalarn istedi ise de yine olumlu bir cevap alamad. ngiltere ile Fransa, Ayastefanos'ta Ruslarn Balkanlar'da byk nfuz kazanmas zerine harekete gemiler ve Berlin Antlamas ile nceki antlamann artlarn biraz hafifletmilerdir. Bylece Osmanllar, Balkanlar zerindeki varlklarn 1913'e kadar yani 35 yl uzatm oldular.
Osmanl, sava niin kaybetti?
smanl mparatorluu gerek askeri tehizat asndan, gerekse eitimli askerleri asndan, savaa hazr deildi. Askeri malzeme bakmndan nemli lde da bamlyd. Sava iin gerekli malzeme ve mhimmatn eksikliiyle Osmanl Donanmas'nn hibir varlk gsteremeyii bu byk yenilginin nedenlerindendir.
Plevne savunmasyla nlenen Gazi Osman Paa (solda). Rusuk'u gal eden Rus Komutan arevi Aleksandr Aleksdrovl (daha sonra ar I I I . Aleksandr, altta solda). Trk askerleri cephede kazdklar tek kiilik siperlerde (altta).
93 Harbi'nde byk devletlerin tutumu nedir?
853'teki Krm Sava'nda, Osmanl mparatorluu'yla beraber hareket eden Avrupa devletleri, 93 Harbi'nin balangcnda olsun, ilerleyen safhalarnda olsun, harekete gememilerdir. Almanya savan bandan itibaren Rusya'y desteklemi, Avusturya, Macar tebasnn Osmanl lehine yaptklar gsterilere ramen, savan sonunda Bosna-Hersek'i almak zere tarafsz kalmay kabul etmitir. ngiltere savaa . kar olmasna ramen, Rusya'ya kar aktif bir tavra girmemitir. II. Abdlhamid, Rusya'nn sava ilan ettii gn, Avrupa devletlerine telgraflar ektirerek, Paris Antlamas'nn sekizinci
Osmanl Donanmas iyi durumda ise de, asker naklinin dnda, Ruslar'a kar fazlaca kullanlamamtr. Her ne kadar Osmanl Donanmas'nm gemilerinin iyi durumda olmasna karlk, yeterli eitime sahip st dzey subaylarn bulunmamas nedeniyle Donanma, zellikle Tuna'da, Ruslara kar kullanlamamtr. Bu savata, imparatorluun ok geni bir alanda mcadele etmek zorunda kalmasyla kuvvetler arasndaki irtibatszlk ve savan istanbul'daki merkezden idare edilmesi de yenilgiyi kolaylatrmtr.
Balkanlarda Rus istilasndan kaan Trk gmenleri, trenleri tka basa doldurarak stanbu'a g ettiler (stte). Osmanl Mebusan Meclisi, 93 Harbi'ne neden olan olaylar srasnda ald ve savala birlikte sresiz tatil edildi (sada). Cepheye top tayan Trk askerleri (sa sayfada stte). Berlin Antlamasndan bir celse: Ortada, ayaktaki kii, Almanya Babakan Prens Von Bismarck (sa sayfada altta).
93 Harbi'nin sonundaki g nasl oldu?

Harbi'nin en nemli sonularndan birisi, Bulgaristan'daki Trk ahalinin, gerek katledilmek ve gerekse ge zorlanmak suretiyle, yaklak 500 yldr yaadklar topraklardan Anadolu'ya snmak zorunda kalmalardr. Savan sonunda, Edirne ve Tuna vilayetlerinin iki blgesi (umnu, Varna ve Silistre havalisi ile Rodoplar ve civar) dnda kalan yerlerdeki Trk unsur, hemen hemen tamamen yok olmutur. Be yz bin kii savata katledilmi veya alk ve hastalk sonucu lmtr. Bir milyonu akn insan ise g ederek, daha gvenli bulduklar umnu, Bat Trakya, Makendonya, stanbul ve Rodoplar blgesine snmtr. Osmanl hkmeti, Bulgaristan Emareti ve ark Rumeli Vilayeti'nde Trk nfusunun azalmamas iin alt ise de, mahalli idarelerin basks sonucu, kalan ahali de yurtlarn terk etmilerdir. Osmanl mparatorluu, muhacirlerin bir ksmn Balkanlar'daki jeostratejik blgelerle imparatorluun dier taraflarn-
daki bo arazilere yerletirmeye almtr. Ancak Diyarbekir, Van, Musul, Halep, Badat ve Basra'daki bo arazilerin stanbul ve Rumeli'ye uzak olmas, iklimin gmenler iin elverili olmamas, yeterli ulam ann bulunmamas ve Mslman olmayan ahalinin tepkileri gibi nedenlerden, muhacirler byk kitleler halinde yerletirilememitir. Gmenler, Edirne, Aydn, Ankara, Kastamonu ve Hdavendigar (Bursa ve civar) vilayetlerine gnderilmiler, bu durum da bata Bursa, zmit ve Aydn olmak zere Bat Anadolu blgesinde izdihama neden olmutur.
etmi, ardndan da Meclis-i Mebusan' sresiz tatil etmitir. Meclis tatil edilmi, ancak Kanun-i Esasi resmen yrrlkten kaldrlmamtr. Ama tatbik de edilmemi, sadece her yl kan devlet salnamesinin banda, adnn geirilesiyle yetinilmitir. karlan kanunlar da Meclis-i Mebusan tekrar topland zaman onaylanmak zere, geici olarak karlmtr. Meclis-i Mebusan resmen kapatlmasa da ayn manaya gelecek ekilde sresiz tatil edilmesi, yeni filizlenmeye balayan parlamento ve meruti rejim asndan, nemli bir yaradr. Bu kapatma hadisesini bir ksm yazarlar, II. Abdlhamid'in despot ynetimini oluturmak iin gerekletirdiini
Meclis-i Mebusan niin kapatld?

avan sonunda Rus ordusunun ilerleyii karsnda ne yaplacan tartmak zere Yldz'da, padiahn da katld bir fevkalede meclis toplanmtr. Bu toplantda, devletin iinde bulunduu buhrana are olabilecek herhangi bir karar alnamad gibi, baz yelerin yenilginin sorumluluunu II. Abdlhamid'e ykmalar zerine, padiah nce toplanty terk belirtmektedirler. Bir ksm tarihiler ise Meclis'in buhrana neden olduunu ve Mslman olmayan mebuslarn, kendi milletlerinin menfaatleri iin imparatorluk aleyhine altklarn, tek bir milletden olumayan devletlerde, meclisin faydadan ok zarar getireceini, bu yzden kapatldn ne srmektedirler. Merutiyet'in ilann I. Ab-
dlhamid taraftar olduundan deil, emr-i vaki karsnda kaldndan kabul etmiti. Osmanl devlet adamlar ve padiah zihniyet itibariyle, bu durumu hazmedebilecek durumda deildi. Engin Akarl, Meclis'in kapatlmasnn gerek nedeninin, "Osmanl devlet adamlarnn, halkn siyasete karmalarndan duyduklar rahatszlk" olduunu sylemektedir.
802.500.000 Frank olarak tespit edilmi ve yedi yl ierisinde, 21 eit taksitte denmesi kararlatrlmt. Balkan lkeleriyle Osmanl mparatorluu arasndaki ilikiler, yle belirsiz esaslara balanmt ki, zmsz kalan sorunlar yznden, Osmanl ordusu ksmi seferberlikten bir sre daha kamamt.
93 Harbi sonunda hangi antlamalar imzaland?
93 Harbi'nin etkileri neydi?

rak denecekti. Ayastefanos Antlamas, panslavizmin bir zaferiydi. Rusya'nn bu kadar avantajl bir konuma gelmesi, mevcut siyasi dengeyi bozmaktayd. Bu yzden bata ngiltere olmak zere, bu durum, Avrupa devletlerinin youn muhalefetiyle karlat. 13 Haziran 1878 tarihinde toplanan Berlin Kongresi'nde Ayastefanos Antlamas'nn maddeleri yeniden ele alnd ve deitirildi. Altm drt maddelik bu yeni antlamayla Ayastefanos Antlamas'yla kurulmak istenen byk Bulgaristan e blnm, nemli bir ksm Osmanl mparatorluu'nun denetimi altnda braklmt. BosnaHersek ise Avusturya'ya terk edilmiti. Sava tazminat mparatorluk nemli lde toprak kaybnn yan sra, Rusya'ya demek zorunda kald sava tazminat nedeniyle, byk bir maddi yk altna girdi. Ayastefanos Antlamas'nn ar hkmlerinden kurtulmak iin, Kbrs' ngiltere'ye brakt. Bir sre sonra da, durumdan yararlanan Fransa, Tunus'u igal etmitir (1881). Meclis-i Mebusan kapatld. Bylece her ne kadar resmi olarak kaldrlmam olsa dahi, Merutiyet, filizlenmeden sona erdi. Ali Suavi, V. Murad' yeniden tahta geirmek iin, raan Saray'na bir baskn dzenledi ama baarya ulaamad. Bu baskn, II. Abdlhamid'in mr boyu tahttan indirilme korkusuna kaplmasna ve her eyi kontrol etmek istemesine yol at.
ava sona erdirmek iin Kzanlk'ta balayan atekes grmelerine, Edirne'nin Ruslar tarafndan alnmas zerine, burada devam edilmiti. 31 Ocak 1878 tarihinde imzalanan Edirne Mtarekesi'yle sava sona ermiti. Bar grmeleri Ruslarn karargahlarn naklettikleri Yeilky'de (Ayastefanos) devam etti ve 3 Mart 1878'de Ayastefanos Antlamas imzaland.
Yirmi dokuz maddelik bu antlamaya gre, Osmanl mparatorluu Srbistan, Romanya ve Karada'n bamszlklarn kabul edecek ve Karada'n snrlar Adriyatik'e kadar uzanacak, Srbistan Ni'i alacakt. Bulgaristan zerk bir prenslik haline getirilecek, snrlar Tuna'dan Ege'ye, Arnavutluk'tan Karadeniz'e kadar uzanacakt. Bulgaristan prensini halk seecek, Avrupa devletlerinin ve Osmanl mparatorluu'nun onayyla atanacakt. Osmanllar, sava tazminat olarak 1.410 milyon ruble vereceklerdi. Ancak bu tazminatn byk bir ksmna karlk, Rumeli'deki bir ksm topraklarla Batum, Kars, Ardahan ve Dou Bayezid, Ruslara braklacakt. 300 milyon ruble ise para ola-
Yulu Tekin Kurat, "1877-1878 Osmanl-Rus Harbinin Sebepleri", Belleten, Say: 103 (Ankara 1962), s. 567-592. Bekir Stk Baykal, "93 Harbi Esnasnda Muhtelif Tavassut ve Sulh ayia Teebbsleri", Belleten, Say: 19 (Ankara 1962), s. 351-392. Nedim pek, Rumeli'den Anadolu'ya Trk Gleri (18771890), Ankara 1994. Mahir Aydn, "Doksan Harbi", TDV slm Ansiklopedisi, IX, s. 498-499. Ali hsan Gencer, "Ayastefanos Antlamas", "Berlin Antlamas", TDV slm Ansiklopedisi, V, s. 516-517; IV, s. 225. Engin Akarl, "II. Abdlhamid: Hayat ve ktidar", Osmanl, II (Ankara 2000), s. 253-265. Ali Akyldz, "II. Abdlhamid'in alma Sistemi", Osmanl, II (Ankara 2000), s. 286-297.
Onlar da insan deil mi?
Sadrazamn yan cebi

Padiah rvet yiyemez, zimmetine para geiremez. nk lkesinin ve tebasnn malvarlnn tm, zaten ona aittir. Diledii zaman, dilediinin malvarlna el koyar ya da istedii kadarn, cannn istediine ihsan edebilir. Ya sadrazamlar ne yapmlar acaba?..
RFAT DEDEOLU nlar ki zat ahanelerinin yeryzndeki mutlak vekilleridir, onlara nasip olur mu develeri hanutlaryla gtrmek ya da gnmzn reva bulan tabiriyle, hortumlamak? Onlar da elbet 'mutlak vekil' olma hasebiyle her tr mal ve mlke el koyma hakkna, hem de zat ahaneleri adna el koyma hakkna sahiptirler. Amma ve lakin, zat ahanelerinin bilgisi dnda gerekletirdikleri bu tr eylemlerin aa kmas sonucunda, 'kafalarnn koparlmas' olasl da bir hayli yksektir! Kafalarn koparlmas derken, sanlmasn ki kastmz, sadrazam kafalarnn bedenlerinden kl darbesiyle ayrlmasdr. Hayr, rvet ve irtikap sularndan hibir sadrazamn kafas, bu anlamda koparlmamtr. Koparlan, gnmzdeki anlamndan mlhem, sadrazamn can yongas olan mal varldr. Padiah, kendisinden izin almadan tebasndan alan sadrazamna, sadakatinden dolay bir noktaya kadar tahamml eder, zurnann zrt dedii yere varldnda se gazaba gelip elinde ne var ne yok alr, sudan km ba24 Popler TARH I Aralk 2000
lk misali, onu bir kenara koyuverir. Ama padiahna ihanet etmedii mddete, lm beklemez sadrazamn sonunu. Hele rvet ve irtikaptan asla... FATH'N GAZABI Ama sadakatsizliini ortaya atamayacan bildii, ancak kendisine di biledii bir sadrazam sz konusu ise o zaman rvetin en ar dozdaki ayiasna istinaden 'zat ahaneleri', gerek anlamda kafay koparverir. te Osmanl tarihindeki ilk 'szde' rvet olay da byle bir gelimenin sonucudur. Padiah, Fatih Sultan Mehmet, sadrazam ise andarl vezir slalesinin sondan bir evvelki temsilcisi Halil Paa'dr. Halil Paa'nn elim sonunu anlatmadan nce ksa bir not delim: Osmanl devleti kuruluundan stanbul'un Fethi'ne kadar geen srede, hibir sadrazamn rvet ya da irtikapla sulamam, belgelere gre de ayias dahi duyulmamtr. Bu dnemin byk bir ksm andarl ailesine mensup sadrazamlarn ynetimi altnda gemi, tarih de bu sadrazamlarn tmn hayrl ve necib nsanlar olarak kaydetmitir. imdi dnelim andarl Halil Paa'nn (1424-1453) talihsiz
rvet olayna. Halil Paa, 30 yla yakn devlete hizmet vermi dirayetli bir sadrazamdr. II. Murat' dneminde kez, Fatih Sultan Mehmet'i ise iki kez padiah olarak grmesiyle de nldr. 30 yla yakn sadrazamlk yapan Halil Paa, mnzevi bir padiah olan II. Murat', iki kez 'istifa'sna ramen srarla yine tahta oturtmu, ancak bu srar neticesinde de ileride stanbul fatihi olacak II. Mehmet'i iki kez hal'etmek talihsizliine uramtr. Koca Fatih ise sadrazamn herkese takdir grdn bildii iin kendisinin hal'edilmesinden duyduu nefreti dile getirmemi, stanbul'un fethine kadar takiyyesini srdrmtr. Halil Paa stanbul'un kuatlmasnn geciktirilmesini, hazrlklarn tamamlanmam olmasn ne srerek padiahtan istemi, bu da onun lm fermannn vesilesi olmutur. Fetih sonras ise menei belli olmayan bir ayia tm devlet ricalini sarm, Halil Paa kuatmay geciktirmek iin Bizans mparatoru'ndan klliyetli miktarda rvet almaktan zan altnda kalmtr. Fatih Sultan Mehmet ise yeni edindii Fatih unvannn verdii gvenle bu zann vicahiye evirmi ve el altndan sadrazamn katli emredilmitir.
DEVRMELER DNEM
mehuldr" der. Yunus Paa'nn ilk sedareti (1517) sadece 38 gn srmtr. Sedareti sonunda en syk arpalklardan biri saylan Msr Valilii'ne tayin edilmi, irtikap ve irtias burada ayyuka kmtr. Yunus Paa ii iyice aztp Msr'a egemen erke Beyleri'nin karlarn, kzlarn da tehdit etmek suretiyle servetini arttrmak yolunu tutunca, palas pandras geriye ekilip, yaptklar marifetmi gibi, sadrazaml iade edilmitir. Bunca vartay atlatan Yunus Paa'nn lm, ayn sene, dili belasna olmutur. Msr dn-
, lde ilerlerken Yavuz Sultan Selim, Yunus Paa'ya dnp, "Msr arkamzda kald" deyince, Msr Valilii'nden alnmasna ok ierleyen Yunus Paa padiaha, ordunun yarsnn kumlar iinde mahvolduunu anlatm ve "padiahn Msr' yine erkeslerin eline brakaca bilinseyd, zahmet ekilip buralara kadar gelinmezdi" demitir. Bu szler zerine padiah atn durdurmu ve orackta Yunus Paa'nn ban kestirmiti. YOLSUZLUK HAD SAFHADA! Hi phesiz, Osmanl tarihinde en byk 'deveyi hanutuyla gtrme' operasyonunun sahibi, Kanuni Sultan Sleyman'n damad ve sadrazam Rstem Paa'nn bizzat kendisidir. Tarihler onun, Slav rkndan
Yavuz Sultan Selim'in sadrazamlarndan Yunus Paa (solda). Ressam Mnlf Fehim'in Padiah Deli brahim ile Cinci Hoca'yi birlikte gsteren bir illstrasyonu (altta).
Cinci Hoca'nn gm dolusu akeleri

Padiah Deli brahim'i fryle gya iyiletiren Safranbolulu 'Cinci Hoca' Hseyin Efendi, asla sadrazam olamamakla beraber, devleti hortumlamakta, kendisinden daha ziyade 'obur' bir zata, rastlanamaz! Cinci Hoca, Deli brahim ehzade iken, okuyup fleyerek gya onu iyiletirdiinde, henz bir medrese rencisi idi. Alad telkinlerle, Deli brahim tahta geer gemez Anadolu Kazaskerliine atandnda (1644) mderrisliin ilk kademesine bile ayak basmamt. Ancak gc, kazaskerliin de tesine varm, devlette istediine istediini yaptrr hale gelmiti. Her yapt ya da yaptrd 'i'te, rvet yemedii grlmemitir! Kendisi gibi cahil birok insan nemli yerlere tayin ettirmi, bunlarn bir ounu ise dedikleri rveti karamadan azlettirmiti. Kadlklarn tayini gizli bir 'ihale' mekanizmasna dnm, en fazla paray verende kalr olmutu. Sonunda Cinci Hoca'nn pervasz tutumu ayyuka km, Deli brahim ise ikayetlerin kesilmemesine dayanamayp Hoca'y grevden alm, bunca rvet ikayetine ramen yine de tahsis ettii konaktan gayri, onun varlna el srmemiti. Deli brahim'in katliyle beraber, Hoca'nn nfuzu da sona erdiyse de serveti elinde duruyordu. Deli brahim'in yerine tahta geen IV. Mehmed'in clus bahii ok para tutuyor, buna karn hazine tamtakr bulunuyordu. Cinci Hoca'dan 200 bin ake istendiyse de vermedi. Bunun zerine harekete geen yetkililer, evini basarak 200 bin akeyi, iki sandk dolusu altn ve 500 samur krk msadere ettiler. Defterlerini inceleyen memurlar, masraf ktktan sonra bin kese mal olduunu anladlar. Bunun zerine kellesinin gideceini anlayan Hoca, merdiven altna gmd 12 gm dolusu il akeyi ve 70 bin kuruu da kararak kellesini kurtard. Geri kalan yaamn srgnde geiren Hoca, lmnden nce stanbul'a dnebildiyse de Sultanahmet Camii Vakas'nda, sipahiler tarafndan katledildi.
stanbul'un fethi yeni bir a balatmtr Osmanl devletinde: Devirme sadrazamlar. 1453'ten itibaren ta XVI. yzyln sonuna kadar tayn edilen 34 sadrazamn 30'u devirmedir. Bunlardan irtikab grlen ilk kii, Yavuz Sultan Selim'in sadrazamlarndan Yunus Paa'dr. Ord. Prof. smail Hakk Uzunarl, onun iin, "Milliyeti
Rvet sistemini gelitiren sadrazam: Sultanzade Mehmet Paa

Ama hibir sadrazam, Sultanzade Mehmet Paa (1644-1645) kadar rvet ve irtikapn suyunu karmamt. Hele bir de dnemine damgasn vuran nl Safranbolulu Cinci Hseyin Efendi'yle ibirlii yapnca, diledii ekilde davranmakta asla abes grmemitir. Dnem, Deli brahim (1640-1648) dnemidir. Devletin ynetiminin ipe sapa gelir taraf yoktur. Kendisinden nce sadrazamlk yapan Kemanke Kara Mustafa Paa'nn tm baarlarna ramen katledildiini grm, ayn akbete uramamak iin, Deli brahim'e dalkavukluktan baka bir ey yapmamtr. Ama yine de bir hatt hmayunda kendine atfen yaplan "Bre mtevelli yapl godo. Bre karpuz kyafetli pzevenk" yaktrmalarndan kurtulamamt. Prof. smail Hakk Uzunarl kendisinden, "zevk ve sefaya meclub, riyakar, karaktersiz bir vezirdi" diye bahseder. Sultanzade Mehmet Paa'nn esas mahareti ise seleflerinden Hadm Hasan Paa'nn balatt, memuriyete tayin suretiyle rvet alma metodunu gelitirmesiydi. Tarihlere gre Sultanzade, nce rvet karl istenilen yere tayini yapar, ksa bir mddet sonra da bir bahane uydurarak grevden alr, yine rvet karl bir bakasn tayin ederdi. Ama esas servetini dier rveti sadrazamlarn bir ksmnn da yapt gibi Msr Valilii esnasnda edinmiti. Sultan I I I . Murad'n sadrazam Sinan Paa (sada).
Fatih Sultan Mehmet ve sadrazam andarl halil Paa'y resmeden bir minyatr (stte).
olduunu kaydederken Hrvat ya da Bonak olduunda tereddte der. 1561 senesinde halen sadrazaml srerken ldnde, ardnda brakt serveti yle sralanr: 7.100 kle, 2.900 harp at, 1.106 deve, 7.100 hasene altn, 5.000 kaftan ve elbise, 500 altn, 600 gm eer, 133 ift altn zengi, 1.500 gm at bal ve hesab bilinmeyen nakit altn ve gm para. Bu sayma mlk varl katlmamtr. Prof. smail Hakk Uzunarl bu oluumun nedeni yle ihsas eder: "Hasis derecede muktasid olup bu cihetten devlet hazinesinin varidatn oaltm, ayn zamanda irtikapiyle de kesesini doldurmutur." Bu Rstem Paa, znik inileriyle nl, Eminn'nde bulunan Rstem Paa Camii'ni yaptran Rstem Paa'dan bakas deildir!.. Otuzu devirme, 34 sadrazam dneminden sonraki bir asrlk dnemde, sedaret makam tam 71 kez el deitirir. Kimi iki kez, kimi kez, kimi de be kez gelir sadrazamla. Makamlar icab ve zat ahanelerini 'mutlak vekil' ekliyle temsil ettikleri iin, mal varlklarnn ka-
bark olmasna zen gsterilir. te, 'Padiahn vekili zrt olmaz' dsturunu tam olarak benimseyen ve III. Murat dneminde tam be kez sadrazamla gelen Sinan Paa (Sedaret, 1580-1595 aras, 5 kez) bunun en gzel rneini tekil eder.
'ARPALIKLAR' SATITA
Ne var ki kendisinden iki yl sonra sadrazam olan Hadm Hasan Paa'nn marifetleri yannda, Sinan Paa stten km ak kak saylmalyd. Hadm Hasan Paa'nn irtikap ve rvet dolaplarnn kokular sedaretinden nce ta Msr'dan yaylmt etrafa. 1580 senesinde balad ve bir yl sren Msr Valilii'nde zenginliine zenginlik katma abalarnn stanbul'dan kokusunun alnmas zerine geri arlp, hapsedilmiti. Hapisteyken de bo durmayarak Valide Sultan'a gnderdii para ve hediyelerle affa mazhar olmu, hapis sonras yine devlet grevine dnmtr.
na delalet ederek kasalarn tka basa doldurmutur. Ancak sefere kamadan da lp gitmitir! TANZMAT SONRASI... Deli brahim'in sadrazam Sultanzade Mehmet Paa'dan, son Sadrazam Tevfik Paa'ya kadar, 'kayda deer' bir 'rveti sadrazam' kaytlarda bulunmuyor. Yanl anlalmasn, 'Sultanzade'yle beraber rvet Sedaret'ten ari kald' demiyoruz. Arpalk ya da dier memuriyet tayinlerinde birok sadrazamn daha nasibini ald biliniyor.
Arpalk ya da dier memuriyet tayinlerinde birok sadrazamn daha nasibini ald biliniyor.
Osmanl'ya, srf kendi cebi dolsun diye sava atran bir sadrazam varsa, o da Gzelce Al Paa'dr (Sedareti 16191622). Dnemin padiah Sultan II. Osman' Lehistan'a sefer etmeye ikna ettikten sonra, harp iin gerekli fonlarn toplanmasAncak biz bu yazda, yedikleri rvetler 'halt etme' mertebesine varanlardan bahsettik. Ayrca 1830'lardan itibaren zellikle de Tanzimat sonras, sadrazamlarn 'mutlak vekil' sfatn kaybettikleri dnlrse, durum daha iyi anlalr!
Bayramda gelenek fark

Anadolu ve Rumeli insanlarnn ramazan detleri, Osmanl sekinlerinin geleneklerinden ok farklyd. Saltanat geleneklerinin epey uzandaki halk ynlar iin bayram kutlamalar da, stanbul'daki havann ok dnda, kendine has bir safiyet ierirdi.
NECDET SAKAOLU
Sultan Abdlmecit bayram kutlamasnda (altta). Bir bayram gnnde emberlita Tavukpazar (sa sayfada).
amazan balad, ardndan bayram geliyor. 'Ev'den, 'ofis'ten, 'faks'tan, 'cep'ten, 'email' veya 'internet' kanallarndan, "Bayramnz mbarek olsun! Cenab- Hak tekrarn nasip etsin!" veya daha yeniliki bir slupla, "Bayramnz kutlu olsun! Ailece esenlikli bayramlar diliyoruz, efendim!" giriinden sonra, "Trafik, park so-
runlar malum; gelemiyoruz. Kusura bakmayn. nallah bir dahaki bayrama... Sizleri bekleriz!" gibi beylik laflarla yine bayram geitirilecek. Drt gn hafta tatili, gn bayram, bir gn ylba, iki gn de Kabine kya sayesinde, tatilcilere gn doacak; trafik kazalar artacak; izleyen bir hafta on gn boyunca ise, "Gemi bayramnz kutlu olsun!" samal
yaanacaktr. Geleneklerini yitirmi, kent akn olmu bir toplum iin bunlar doaldr. "Gemi bayramnz kutlu olsun!" demeler de yadrganmamal. nk temelli bir aknlk, kaym gitmi bir bayram iin dilekte bulunmann bir patavatszlk olacan dndrmez! Bayram zerine szde syleilerde de, arkas getirilemeyen "Nerede o eski bayramlar?" nostaljisine taklp kalnacaktr.
YETM YIL NCE
Bir kez unu sormal: "O eski bayramlar" ne zamana kadar yaanmtr? Eskilik ls kimlere gredir? nk bu zleyii sekseni yakalayanlar da krkndakiler de yineliyor. O eski bayramlar acaba nasld?.. Bir rnek olmak zere, yetmi yl ncesinin sahici sahnelerini yaln kat nmze seren stanbullu Aydn Boysan beyefendiyi dinleyelim: "Bayram bizim ocukluumuzda, paraca refaha kavutuumuz gnlerdi. Cebimiz para grrd. Amcalar, teyzeler, an28 Popler TARH/ Aralk 2000
cak bayramlarda eli ak olurdu. Sesimiz kslncaya kadar dondurma yiyebilirdik. Macerann sonu mu vard? Hatta tramvaya binip Sultanahmet'e kadar gider, be kuru verip meydan evresinde motosikletle bir tur atardk. Hangi bayram olursa olsun bol ekerleme ve ikolata yeme frsatna kavuurduk. Gzmz de doymazd. Yumruk kadar lokumlar azmza atmaya ekinmez, ineme pay kalmadndan azmz ap kapayamaz, lokum kendisi bir derece eriyinceye kadar konuamazdk. Bayram yeri kuruldu. Bu enlikli yeri imdi dnyorum da, o aralarn pek fukara olduunu anmsyorum. Can km zavall yk arabas atlar bayramlarda eyerlenir, biz onlara binince kendimizi kahraman svari sanrdk. amar ipinden yaplma salncakta sallanmak, ipe aslm bir makaraya tutunarak be on metre kaymak bile keyif kaynamz olurdu. Bayram yeri keyifleri arasnda, ufak tefek kumar da bulunurdu. Macuncu frldanda oynamak, uzaktan tabaa metal para atmak, bul karay al paray gibi oyunlar, cepteki parann miktarna bal olarak oynanrd. Bunlar ufak oyunlard ama, biz de ufaktk. Oynadmz da dpedz kumard. Bayramlarda ip cambaz Abdullah, ip stnde semaverle ay piirir ier ya da ip stnde kurban keserdi. (...) Tepeden trnaa yepyeni, gcr gcr giysiler iinde girerdik bayramn ilk gn sabahna. Peder merhum yeni ayakkablarn altn, ahap merdivenlerde kaymasn diye, ak ucuyla izerdi. Byle giyinmek keyifli faland ama, haarln pervaszl iinde olan biz, bu yeni giysiler iinde kalplanm gibi tedirgin olurduk. Bayram ziyaretlerinde ocuklara verilmesi adet olan mendilleri ceplerimize tka tka, yine de fiyakamz bo30 Popler TARH Aralk 2000
zulurdu." (Aydn Boysan, stanbul Esintileri, stanbul, 1995, s.42-45) RAMAZAN TEBRKNAMES "Nerede o eski bayramlar" araylarnn gerisinde, acaba bundan daha renkli sahneler mi vardr? Biraz daha gerilere, el etek pme, tabasbus devirlerinin yallar dnyasna uzanalm. 18 Kasm 1906'da kutlanacak ramazan bayram iin, 15 gn ncesinden, eser-i cedit kdna kamla, kalemle ve rik'a ile denilmi bir "tebriknme" yi okuyalm: "ma'uz- aker-i kir'l- ihsanleridir eref-hull eden 'iyd-i sa'id-i ftrdan dolay hasseten 'budiyyet ve memlkiyete den resm-i tebrik ve tehniyetin ifsna msra'at ve ehass- enzr- fyzat- desr bende-i perverdilerini istibkaya mcseret eyledim. Ol bbda emr ferman hazret-i
Lala Mustafa Paa'nn yenieri aalarna verdii ziyafet (Nusretname'den, sol sayfada). Krkl yllarn karikatristi Salih'in izgileriyle, eski Ramazan elencelerinden biri: 'Komik-i ehir' Kel Hasan'n temsili (solda). Kaptanpaa Sebili nnde bir bayram gn (altta).
menleh'l-emrindir. 31 Terin-i evvel 1322 Cezair-i Bahr-i Sefd Vilyeti Meclis-i dare Baktibi bende Fevzi" stanbul'da ileri gelen bir zta yazld anlalan, Trke drt szck (eden, dolay, den, eyledim) dnda, yalan yanl Arapa tamlamalara boulmu, itenlikten uzak bu basmakalp tebriknme, o devrin bir yasak savma rneidir. Byle yapmack dillerle birbirlerine huls akan o kuaklarn tavryla, onlarn ocuklar ve torunlar olan bizlerin "Gemi bayramnz kutlu olsun!" manaszl arasnda kaltmsal bir balant olmad sylenemez. DN BAYRAMLARIN SAFYET Gerek u ki dini bayramlarn safiyeti, itenlii, geleneksellii Anadolu'dadr. Bolu'nun, Bartn'n, Kastamonu'nun, Ein'in,
ng'n ... Kylerine bayramda yolu denler, kendilerini cmerte fakat klfetsiz bayram atmosferlerinde bulabilirler. Anadolu ve Rumeli insanlarnn ramazan detleri, knalar yaknp all pullu urbalar giyinip, ky meydanlarna smatlar deyip, davullu zurnal bayram elence-
leri dzenlemeleri zerine yaplm kapsaml bir almann olmamas, toplum tarihimizin nemli bir adr. Buna karlk stanbul'un yakn tarihindeki "Ramazanda, Direkleraras" yazlarnn, program dizilerinin, canlandrma garabetlerinin sonu gelmez.
SARAY ORTAMI VE 'BAYRAM' SZC Biraz daha eskilere bakalm: Payitaht stanbul'unda, ulema, ekbir katlarnda, hele saray ortamnda, 'bayram' szc kysmen bir deyim sayldndan hi mi hi kullanlmazd. " 'iyd-i sa'd- ftr" , kutlu ramazan bayram; "'iyd-i sa'id-i ahd" kutlu kurban bayram demekti. ki bayrama ise "iydeyn" deniyordu. Osmanl sekinleri, dil ukallarnn, Arapa szckleri Farsa takm kalplarna yerletirerek icat ettikleri, ne Araplarn ne Acemlerin ne de Trklerin anlayamayaca deyimlerle yazmay, konumay severlerdi. "Muayede-i 'iyd-i ftr" ise, Ramazan bayramna zg resmi-dini bayramlama demekti. Halk, kylerde, kasabalarda, yresel bayram geleneklerini yineleyedursun; Osmanl saraynda vezir konaklarnda, bayramn
gn ncesinden gn sonrasna kadar, bir haftalk programlar uygulanrd. Bu bir hafta boyunca stanbullular, divan bisatlu atlara binmi, srtlarnda mevsim krkleri, sof feraceler; balarnda, mcevveze, selim kavuklar, rfler; nlerinde arkalarnda uzun kortejler olduu halde vzera ve ulemann, ard arkas gelmeyen birbirlerine ziyaretlerinin seyircisi olurlard. EL ETEK PMEK... Saraydan, Paakaps'ndan, vezir kaplarndan mehter sadalar yanklanr; konaklardan konaklara, konaklardan saraya, saraydan konaklara hediye bohalar, ekerleme sepetleri, hediyeler behiyeler teati edilir; hele bayram sabah, nce sarayda 'muayede resm-i hmayunu' yaplarak padiahn eli, etei, aya plr; bunu muhteem "alay- 'iyd-i erif" (bayram ala-
Tara ramazanlar nasl yaanrd?

Krkl yllarn temmuz ve austos aylarna rastlayan ramazanlar hatrlyorum. Sahurla iftar arasndaki 16-17 saatlik oru evresi, susama, ackma, halsizlik szlanmalar, uyuklamalar, su ve sofra zleyileriyle geer; herkes lgn yapraklara dner; kasaba l ehir manzarasna brnr, arda iler dururdu. Canlan ikindiye doru balar; Anadolu'nun btn eski kentlerinde det olduu zere, ikindi ezanndan sonra, bir davul zurna ekibi, kale yamacndan hseyn havalar almaya balard. Annelerimiz, bizi duygulandran bu konserlerin kendilerine dnk bir uyar olduunu ve iftar hazrlklar vaktinin geldiini sylerlerdi. ftar ve sahur toplar, arife gn ikindi vaktinde pepee top, bayram sabah namazdan kta yine top atlmas, davul zurna alnmas da yzlerce yllk geleneklerdi. Arifeden bir nceki gne "erife" denirdi ki, o gn ar tellllar, nlerinde davul zurna ekibi, ke balarnda, arasta girilerinde durur; hep bir azdan ve szckleri uzatarak, "Yarn arife, br gn bayram! Allah mbarek etsin!" diye barrlar; ilerini brakp dkkn nlerinde toplanan esnaf gruplar da topluca "min" derler; bir ay boyunca ikindi ve sahur konserleri veren davulcu zurnaclarn tepsilerine madeni paralar atarlard. Kukusuz bu, ok eski bir hi gelenei olmalyd. ftar davetleri, ramazann 15'inden sonra balar, varlkl aileler, hoca takmn, akrabalarn, komular srayla iftara arrlard. Bu davetlerde iki ayr odada erkekler ve kadnlar iin yer sofralar hazrlanr; byk orba taslar ve lengerlerle getirilen orba, sebze yemei, et kzartmas, pilav, hoaf ve stla gibi muayyen yemekler, konuklarla birlikte "ortadan" yenirdi. Ancak bu ortadan yemenin yle bir dab vard ki, gnmzn alafranga servislerinden daha nezih ve temizdi. Anadolu'nun geleneksel iftarlarnda yemekten nce "iftariye" deti yoktu. Buna karlk, yemekten sonra kk bir sahanla peynir getirilir, herkes bir para peynir alrd. Sofra hizmetine koulanlar, biri sabunlu dieri scak suyla slatlm el bezleri gezdirdikleri gibi, abdest almak isteyenler iin de leen, ibrik ve havlu hazr olurdu. Sofra bir abuk toplanr; cemaat oluturup akam
yi) izler; bayram namazndan dnte, Has Mahbah'ta hazrlanan saray yemekleriyle devlet ricaline ziyafet verilirdi. Btn bu tantanann tek bir ad vard : "'iyd-i sa'id", yani kutlu bayram.
Bu saltanat geleneklerinin uzandaki halk ynlar ise, stne et denmi pilav ve yannda zm hoafn, etli yaprak sarmasn, stlac ve kadayf ylda ancak iki kez ve bayram yemei olarak sofrasnda grebilir; ko-
nuklarna da ikram eder; oluk ocuk, drt gn boyunca yemee, tatlya ve ekere doyard. Bu halk geleneinin ad ise "iyd-i sa'id" deil, "bayram"di!
Sultan I I I . Mustafa'nn bayram alay (stte). Luyken'in bir bayram resmi (sol sayfada).
namazn klan erkekler, yalarna ve saygnlklarna gre sedirlere bada kurup kahve ve sigara ierler, teravihe kadar ounca dini konulu syleilerle vakit geirirlerdi. Gregoryen Ermeni komularmzn hanmlar da, bir gn nceden haber verilmek kouluyla mutlaka iftara arlrd. Bir gn nceden haber verilmesi ise Ermeni komularmzn bir isteiydi. "Nasl olsa aracaksnz, nceden haber verin ki biz de oruca niyet edelim, gnah olmasn!" dedikleri iin, bir iki gn nceden biz ocuklarla haber gnderilir, onlar da o gn, orulu gelirlerdi. Camilerde yats ve teravih namazlar klndktan sonra, yaz gecelerinin ksal nedeniyle sahura ancak iki saat bir zaman kaldndan, babalarmz lks lambalaryla aydnlatlm n asma ardakl esnaf kahvelerinde er beer gruplar oluturup demli ay ierler; gemi zamanlarn anlarn, byklerinden dinlediklerini
anlatrlard.
Sahurda, ounca hamurlu yiyecekler, hoaf ve komposto eliinde brek, erite, yal kete, ili kfte, pilav yenilirdi. Biz ocuklar oruca altrmann geleneksel yntemi ise 'tekne orucu' idi. (Bu 'tekne' szcnn, azaltma, fazlalktan ve zararl olandan arndrma anlamndaki Arapa 'tenkh'ten Trkelemi olmas muhtemeldir.) ki gnde bir, sahurda tka basa yer, ertesi gn kaba kulukta, en ge lende iftar ederek tekne orucu tutmu olurduk. Arife gnnn de ocuklar iin bir zellii vard. Bayramlk giysilerimizi, kgerlerin diktii sar sahtiyandan sandallarmz, biraz daha byynce kavaftan alnan iskarpinlerimizi, ilkin arife gn giyerek byklerimizle Ulucami'ye ikindi namazna gider; kta kabristanlar ziyaret eder; mantar tabancalarmz patlatrdk. Bayram sabahlarnn yaatt duygular daha farkl olur; ortalk karanlkken girdiimiz camilerden kta , top seslerinin uyandrd heyecanla gneli bir bayram dnyasna daha kavuurduk. Sol sayfadaki fotoraf, 1930'larda bir bayram gn ehzadeba'ndaki Letafet apartmannda orta oyununu gsteriyor. stte yine 1930'larda bir kanto gecesi. Soldaki fotorafta ise, elinde eker ve hediyelerle bayram ziyaretine giden stanbullu bir aile...
ANS OYUNLARI
careti nasl balad?

Osmanl topraklarna piyango, nasl girdi? Yz yl ncenin ekilileri; bilet fiyatlar ve dller... Piyango bayilii nasl 'meslek' haline geldi? Elli yl ncenin nl piyangocular...
ORHAN KOLOLU
go
iyango'nun, 'kur'a ile dl datmnn' eski Roma'da balad ileri srlr. Neron, Ogst gibi imparatorlar, ev, esir ya da gemi datm iin ekili dzenlermi. Tabii burada organizasyonun kr etmesi bahis konusu deildi. ansllara dller datrken organizasyona para kazandrmaya dayal gnmz anlaynn, Ortaa'da talya'da balad biliniyor. Bunun serbest piyasa dzenine geiin bir iareti olduu dnlebilir. Zamanla Fransa, Almanya ve Avusturya'ya da yaylmtr. Hkmdarlar, baz yatrmlar ya da sefer masraflarn karlamak iin de piyango dzenliyorlard. rnein Fransa'da devlet ilk kez 1520'de, byle bir giriimde bulunmutur. inde byle para dnen bir giriimin zel teebbs harekete geirmemesi, mmkn deildi. Piyangonun Osmanl topraklarna yansmas da bu kesimin giri-
imleriyle oldu. Napolyon Savalar'nn 1815'te sona ermesinin ardndan Akdeniz'de ticaret rahatlam ve Avrupal tccarlar 1820'den itibaren ncelikle zmir'e yerlemeye balamlard. Yunan Ayaklanmasnn getirdii on yl kadar sren durgunluk dneminin arkasndan, 1830'larda engellerin tamamen ortadan kalkt bir dneme girildi. DL: ALTIN SAAT 1836'da, zmir'deki Avrupal ve Levanten toplulua ynelik bir piyango dzenlendiini, 'Journal de Smyrne'de okuyoruz: "Tanesi on kurutan 80 biledik bir piyango tertiplendi. 57'si satlm durumda. Alberti'nin kahvehanesinde yaplacak ekilite, dl, muhteem bir altn saat." Bylece ilk adm atlan piyango ticareti ar bir tempoyla ve snrl bir kesime hitap ederek devam etti. 1847'de, Avrupa'da dzenlenen piyangonun biletlerinin Osmanl lkesinde satlna
tank oluyoruz. Avusturyal Friedrich Kohl firmas, kendi lkesinde dzenledii ekiliin biletlerini piyasaya sunarken gvence olarak Avusturya demiryollar hisse senetlerini gsteriyor. Birinci ikramiyenin 60 bin lira olduu, 3.700 kiiye de dl datlaca aklanyor. 1849 ylnda Ceride-i Havadis'te kan bir ilan, piyango mekanizmasnn nasl ilediine dair bilgiler de veriyor: "Zeytinburnu'nda Makriky civarnda vaki adet ev, bundan nce piyangoya konulup gelecek maysn 27. gn Galata'da bulunan Borsahane'de ekilecei, dolaysyla bilyete (bilet) alanlardan imdiye kadar parasn yatrmam olanlarn, ekiliten sekiz gn nce isimlerini deftere kayt ettirmezlerse katlamayacaklarn; katlmak isteyenlerin Galata'da Sandklar'da Senyr Matiy Zeyter'in eczanesine, yahut Senyr Kastor'un evine, veyahut Beyolu'nda tiyatrohane iindeki kahveye bavurmalar ilan olunur." PYANGODAN IKAN EVLER XIX. yzyln ortasnda bir evi piyangoya koyup bilet satma uygulamasnn yaygn olduu anlalyor. Nitekim yine 1849 ylnda stanbul'un 'Journal de Constantinople' adl Franszca gazetesinde yle bir ilan gryoruz: "Pera'da on odal, mutfakl, amarhaneli, su depolu, kuyulu, ylda yirmi bin kuru kira getiren kargir ev iin, her biri bin kuruluk 550 bilet karlmtr. Biletler, btn gazete idarehanelerinde ve Borsa mdrlklerinde satlmaktadr. Paralar, piyangonun mfettii Franois Corpi tarafndan toplanacak ve Galata borsasnda yaplacak ve ertesi gn ehrin gazetelerinde ilan edilecek olan ekilie kadar bu mebla Msy Jak Alleon'un nezdine yatrlacaktr. " YZYIL NCENN EKLLER Grld gibi, snrd bir sistem bahis konusudur. Liberal ekonomi anlaynn daha da gelitii II. Abdlhamit dneminde bu tr zel giriimlere fazla ho baklmyordu. Buna karlk eitim amal bir piyangoda sultann desteini de esirgemediini gryoruz. 1900 ylnda 'zmir Hamidiye Sanayi Mektebi'nin menfaatine dzenlenen piyango vesilesiyle yaplan aklamada, Avrupa kkenli piyangolarda hile grldnden yasaklandklar, net bir ekilde belirtilmektedir: "Memleketimizde sat yasak olan bir takm ecnebi piyango biletleri satanlarn, mterilerine zarardan baka hibir kar salamayan o tr yabanc biletleri satmaktan bundan byle vazgeeceklerini umut ediyoruz." 'BZMKLER' DAHA EMN... Bundan da anlyoruz ki, yasak olmasna ramen, herhalde kapitlasyonlarn korumas altnda, gizlice bilet satanlar eksik olmuyor; ama bunlara bir ceza uygulanmasna da gidilmiyordu... Bu giriten sonra yazda, Sanayi Mektebi Piyangosu hakknda u bilgiler verilmektedir:
nl piyango bayii 'Nimet Abla' yani Nimet zden hanm, giesinin nnde ve altta solda, 1900 ylnda 'zmir Hamidiye Sanayi Mektebi'nin menfaatine dzenlenen piyangonun bileti.
Yl 1937: Eminn'nde 'Tek Kollu Cemalin ve biraz ileride de 'Nimet Abla'nn gieleri: O dnemin en nl 'Tayyare Piyangosu' bayileri. Sada ise yine 1937 ylnn (13 Nisan) Son Posta gazetesinden 'tam sayfa' bir 'Nimet Abla' ilan!
"Bu piyango vatanmzda kurulmu yetimevlerinin menfaatine mahsus olup zellikle Avrupa'nn muntazam addolunan piyangolarndan daha emin ve muntazam olduu gibi bilyet sahiplerine verilen ikramiyelerin genel dzeyi de dnyada mevcut piyangolarn hepsinden stn ve daha yksektir. Dolaysyla mteriler iin daha ok kar saladndan iyilikseverlerin ilgi gsterecekleri umulur." BLET FYATLARI VE SATI NOKTALARI O yln yani 1900 Mays'nn 31'inden Ekm'in 22'sine kadar, be ay iinde planlanan yeni ekilite, toplam 22.321.450 kuru datlmas hesaplanyordu. Byk ikramiyeler 25 bin ile 50 bin kuru arasnda deiiyordu. Biletler tam, yarm, drtte bir ve sekizde bir olmak zere drt e-
Yllara gre ikramiye tutarlar

1927 ubat 1928 Eyll 1930 Eyll 1933 Aralk 1935 Ylba 1937 Nisan 1938 Ekim 1940 Austos 300.000 TL. 45.000 TL. 35.000 TL. 25.000 TL. 500.000 TL. 200.000 TL. 50.000 TL. 80.000 TL.
itti. Fiyatlar srasyla drt, iki, bir ve yarm 'Mecidiye' idi. Biletlerin sat acentesi olarak Sarraf Avram Papadopulo saptanmt. Ayrca satldklar yerler iin ilan edilen listeyi, nasl bir aamadan geilmi olduunu ispatlad iin, aynen aktaryoruz: Sirkeci tramvay yolunda Osmaniye Oteli'nin karsnda, Kk smail Paa Hakn'nda, 8 numaral odada merkez acenteleri Devidas ve Ventura. Babali civarnda, Aziziye Caddesi'nde Devidas'n yazhanesi ile Balkpazar'nda Maksudiye Han karsnda, Ventura'nn 132 numaral maazas. Veznecilerde smail Paa konann karsnda, 31 numarada sarraf Haralambo. Bayezit'te tramvay makasnda 13 numaral sarraf stepan. Babali Caddesi'nde, Nafia ve Ticaret dairesi karsnda sarraf Aleko. Babali Caddesi'nde 22 numaral kitap Yorgaki.
Sirkeci'de Trkiye Eczanesi karsnda, 26 numaral fesi ve sarraf Youa. Taraklar Emniyet Sand karsnda 58 numaral ttnc Ali Ekber Aa. arkaps'nda Aynaclar civarnda 13 numaral aynac Yako. Zindankaps'nda Zindan Han karsnda, 208 numaral sarraf Mio. Bahekaps'nda Sadkiye Han kapsnda sarraf Yani Milonidis. Hasky'de, Halcolu'nda skele Caddesi'nde Bahur Polidi'nin kraathanesi. Beykoz'da vapur iskelesi karsndaki ttnc Nikolaki. Samsun, Budaypazar'nda zmirli Moiz. Tekfurda'nda (Tekirda) Arabapazar'nda, eski Camii erif karsnda Yasef Yeruelmi.
YENDEN YAPILANMA Abdlhamit zamannda, bu alanda tam bir yaplanmaya ynelindii, hatta bir piyango nizamnamesinin dzenlendii anlalyor. ttihatlar iktidara gelince bunun zerinden daha sistemli bir yapya yneldiler. 1909'da kurulan Osmanl Donanma Cemiyeti'ne, askeri gemiler almas iin, piyango dzenleme yetkisi
tannd. Baarl da olundu. Bylece, gndeme gelen 'Osmanl Piyangosu' iin 'Umumi Acenta' olarak, Abdlhamit dneminde bu ile megul olan 'Devidas ve Ventura Bankas'nn seildiini gryoruz. Biletlerin artk stanbul ve Galata'daki btn sarraf dkkanlarnda satld da ilan ediliyor. Yani sarraflardan oluan bir bayi sistemi kuruluyor. Bilet alanlara kolaylk olmak zere, ekiliten drt gn ncesine kadar, adlarna bilet ayrtlabiliyordu. 'Abone' diyebileceimiz kiiler eski biletleri getirip yenisini alabiliyorlard. Son drt gne kadar alnmayan bilet, bakalarna satlabilyordu. Bu dnemde ikramiyelerin de bir hayli artm olduunu gryoruz. Ekim 1911 ekiliinde, toplam olarak 7.996.000 kuru datlacakt. 'Byk ikramiye' 1,5 milyon kurutu ve onu bir milyonluk ikramiye izliyordu. 300, 240, 100, 75, 60, 50 binlik ikramiyeler de vard. CUMHURYETLE GELEN VME Balkan Sava, I. Dnya Sava ve Kurtulu Sava dnemlerinde, piyango dnyas doal bir duraksama yaadktan sonra, Cumhuriyet'le yeni bir ivme kazanmtr. nce 'Tayyare Piyangosu', 1939'dan itibaren de 'Milli Piyango' ad verilen ekili ve kurum olarak 'Milli Piyango daresi', devletin kar iin piyango dzenleme tekeline sahip oldu. Yazmzda bu dneme ayrntlaryla girecek deiliz. Sadece Osmanl dneminden farkl olan iki zellii vurgulamakla yetineceiz. Birincisi, ikramiye rakamlarndaki ykselitir. 1900 ylnda en byk ikramiye 50 bin kuru ya da 500 lira iken; 1911'de 1,5 milyon kuru ya da 15 bin liraya klmtr. Yani otuz kere art vardr.
Solda, Papaan dergisinden 2 Ocak 1927 tarihli bir 'Tayyare Piyangosu' ilan: "Binlerce kiiyi zengin edecek" ilk ekiliin 11 ubat'ta olduu belirtiliyor. Byk ikramiye 300 bin lira!
7 Nisan 1926 tarihli Milliyet'ten (sa stte) ve 13 Ekim 1911 tarihli Tanin'den (sada) piyango ekilii ilanlar. En sada ise 'zmir Hamidiye Sanayi Mektebi menfaatine mahsus' piyangonun acentesi sarraf Avram Papadopulo'nun ilan. Yl 1900.
1928'den 1940 ylna kadar basnda, eitli gazetelerde yer alan farkl piyango ekilii ilanlar: rnein, soldaki ilan, 22 Eyll 1928 tarihli Akam gazetesinden ve ilann Trkesinden de grlecei gibi, Latin harflerinin yeni yeni yerletii bir dnemden...
Sada, Tayyare Piyangosu'nun satld ilk bayilerden biri... Altta, Akam gazetesinde 8 Eyll 1928 tarihinde yaymlanm ve yanda tam metnini verdiimiz Tayyare Piyangosu ilannn kupr. En altta sada ise, 1940 ve 1952 yllarnn 'Milli Piyango' biletleri.
'Hanm ve beyefendiler, ltfen okuyunuz'

Akam gazetesinde 8 Eyll 1928 tarihinde yaymlanm bir 'Tayyare Piyangosu' ilann hep birlikte okuyalm: "timat Tayyare piyango ubelerimizin gieleri bu gece saat yirmi drde kadar aktr. Daimi ve bir keidelik 1/10, 1/5, 1/2 ansl ayrca satlk biletlerimiz vardr. Vakit msait iken devaml biletlerinizle hisse senedatn nizamname mucibince temdit eylemeniz mercudur (uzatmanz rica olunur). Bilahare mesuliyet kabul edilmez. Bugne kadar en byk ikramiyeleri kazanann, yegane timat piyango ubeleri olduu herkese msellemdir (onaylanmaktadr). Bu plann birinci keidesinde (ekiliinde satlamayan) 1/2 snf biletimize krk bin lira isabet etmitir. kinci keidede bizim gibi birok aileleri zengin ve mesud edeceimizden emin olduumuzu arz ederiz. UBELERMZ: Fatih'te tramvay caddesinde numara 14, Bayezit'te Okularba'nda 28 ve Harbiye Nezareti ittisalinde 83 numara. Telefon, stanbul 4007-3030." Grld gibi adeta bir bayi zinciri oluturulmu hatta "telefonla sipari alma yntemi' gndeme getirilmitir. Bu da piyangonun toplamda nasl bir ilgi grdn kantlar. Bu ilann iinde yan yana duran iki erkein resmi vardr ve altnda unlar okunmaktadr: "Talihli serbayiler: Burhaneddin Naci, tamam yirmibin lira almlardr."
Cumhuriyetle birlikte, toplumdan gelen istein artna kout olarak, devaml bir art grlr. Tabii yl iindeki her ekilite baka miktarlarda bir ikramiye verildii unutulmamaldr. MLYONLUK KRAMYELERE GE Milyonluk ikramiyelere geiimiz 1950'den sonradr. 1980'den sonra milyarlara ulatk, imdi de trilyon snrn zorluyoruz. Tabii sadece halkn ilgisinin artmasndan dolay deil, enflasyonumuzun dizginlenemez duruma gelmesinin bu ykseliteki payn da unutmamak gerek! kinci nemli deiiklik, bilet satclar ya da bayilerin yaps ve kendilerini tantmalarnda grlmtr. Osmanl dneminde daha ok sarraf dkkanlaryla baz banka ubelerinde yaplan satlarn yerine, sadece piyango bileti satan ve bunu gazetelere ilan vererek topluma duyuran kimseler ortaya kmtr. 'BAYLK' BR MESLEK OLUYOR Demek ki, bu ticaretten yani piyango satclndan, yeterli kazan salayanlar belirmiti. Yani piyango bayilii, artk bir 'meslek' haline gelmiti! 1930'lu yllarda piyango bayiliinin byk nem kazandn, gazetelere 'tam sayfa' ilanlar vermelerinden anlyoruz. O d-
nemde zellikle iki bayi adeta ilan yarna girmilerdi. Bunlardan birincisi, halk arasnda 'Nimet Abla' diye tannan ve bugn de Yeni Cami'nin bitiiinde hl dkkan bulunan bayidir. Nimet Abla, 1937'de en ok kazandran kii olarak, 'Rekor Kraliesi' ilan edilmitir... O dnemin ikinci nemli bayii de 'Malul Cemal' ya da halk arasndaki adyla, 'Tek kollu Cemal' diye bilinen piyango satcsdr. Onun yeri ise Balkpazar'nn bandayd. 1950'li yllara kadar, hep onlarn ismi gndemde kalmtr. kinci Dnya Sava'ndan sonra, kk bayi dkkanlar her tarafta 'mantar gibi' yaylm seyyar piyango bileti satclar da hzla artmtr. 'Uzun mer', 'Cce Simon' gibi stanbul'un tannm piyango satclar, yllar yl, insanlara 'umut' datmlardr.
Tayfur Skmen'in anlarnn izinde...
ATA'NIN SON ARMAANI
Hatay
Hatay'da Franszlara kar yrtlen silahl mcadelenin lideri olan Krt Da ve Havalisi Kuvay Milliye Reisi Mursalolu Tayfur Bey'in ya da daha sonraki yllardaki kimliiyle, Hatay Devleti Cumhurbakan Tayfur Skmen'in anlarnn izinde, Hatay Trkleri'nin 20 yl sren anavatana katlma mcadelesi...
Trk Ordusu tarafndan igal edilmesi emrini vermiti. Mustafa Kemal, blgedeki askeri ve sivil yneticilere gnderdii, Suriye'nin boaltlmasn ngren atekes antlamasnn maddelerini yorumlayan genelgede, igal emrinin gerekesini yle aklyordu: "skenderun, Antakya, Cebel Sem'an, Katma ve Kilis yrelerinde Trklerin yaad, Halep nfusunun drtte nn Arapa konuan Trkler olduu hatrlanmal ve bu gereklerin bundan byle ileri srlecek btn toprak taleplerinin temelini oluturaca gz nnde bulundurulmaldr. " Ancak, igal emri karsnda harekete geen Franszlar, skenderun limanna bir torpido gndermi ve limandaki maynlarn temizlenmesi ilemine Trk yetkililerin de katlmasn istemitir. Mustafa Kemal Paa bu talebi kabul etmekle birlikte, ehrin Franszlar tarafndan igal edilmesine iddetle kar km ve karaya kacak Fransz askerlerine silahla kar koyulacan bildirmitir.
ORDU GER EKLYOR
Albay kr Kanatl komutasndaki Trk Birlii'nin Hatay'da, Fransz smrge askerleri tarafndan karlan (5 Temmuz 1938).
M. MURAT SKMENOLU
ezopotamya, Kuzey Suriye ile Asya ilerine kadar uzanan yollarn k noktas ve Dou Akdeniz'in en stratejik liman olan Hatay (skenderun Sanca), XIX. yzyl balarndan itibaren, smrgeci devletlerin hedefleri arasnda yer almtr.
Osmanl mparatorluu'nun I. Dnya Sava'ndan yenik kmasndan sonra, blgede bir Arap hkmeti kurdurulmu ve 9 Kasm 1918'de de Hatay, Fransz igaline uramtr. Bu tarihte 'Yldrm Ordular Grup Komutan' olan Mustafa Kemal Paa, Franszlarn igalinden nce, 31 Ekim'de, Reyhaniye'nin ve 3 Kasm'da da Antakya'nn
Bu gelime zerine, stanbul'daki Trk Genelkurmay, Mustafa Kemal'den 'emirlere uyulmasn' istemi ve ertesi gn de Yldrm Ordular Grup Komutanl lavedilerek, Mustafa Kemal stanbul'a arlmtr. Franszlar 12 Kasm 1918'de skenderun ve evresini igal etmiler, Trk askerleri de PayasKilis hattna ekilmitir. Trk Ordusu'nun geri ekilmesi zerine, igal ettikleri topraklarda idari dzenleme yapan Franszlar, 27 Kasm 1919'da skenderun, Antakya, Harim (eski Reyhaniye) ve Belen'i, 'skenderun Sanca' ad altnda birletirmilerdir. Direni hareketinin liderlerinden Trkmen beyi Tayfur
balamtr. Hatay'n ilerideki kurtarcsn, 1918'de ilk kez fark eden de Tayfur Skmen olmutur. Hatay Cumhurbakan Tayfur Skmen anlarnda yle diyor: "1918 Eyll sonuna doru, harp aleyhimize neticelendiinde, ordumuz nce Filistin'den, sonra am'dan ekilince, Ekim balarnda skenderun Sanca ve havalisini iine alan imdiki Hatay'a dndm. Halep'ten ayrlmadan nce Vali Abdlhalk Renda Bey'i ziyaret iin, Baron Oteli'nden karken, terasta gen bir yaverle (Yaver Bedri Bey) konuan, ilk defa grdm gen bir kumandan ilgimi ekti. Merak ederek, konumasnn bitmesini bekledim. Otelden ieri girdiinde yavere kim olduunu sordum; 'Yldrm Ordular Grup Kumandan Mustafa Kemal Paa' dedi. te kurtarcmz Atatrk' ilk defa o zaman grdm."
DREN HAREKETLER Tayfur Skmen, Krt Da ve Havalisi Kuvay Milliye Reisi olduu gnlerde.
Mursal (Skmen), Mara'taki Trk gleriyle temasa gemi; Franszlar ve onlarn destekledii Ermeni milislere kar silahl atmay aralksz srdrmtr. ki yl sren kanl savalar sonunda, 21 Ekim 1921'de imzalanan Ankara Antlamas ile Hatay'da, 'skenderun Sancak daresi' kurulmas kabul edilmitir. Ancak, Franszlar anlama hkmlerini uygulamamlar ve zellikle Trklere kar ar bir bask kurarak, blgeyi Trklerden arndrmaya almlardr. Trkiye'nin mdahelesiyle, 1924'de Franszlar skenderun Sanca'nda szde 'bamsz' bir ynetim kurmak zorunda kalmlarsa da, uygulamada deien bir ey olmamtr.
YRM YILLIK MCADELE
Hatay Trkleri'nin 20 yl sren anavatana katlma mcadelesi srasnda, asl kurtulu sava, 15 Mart 1923'de Atatrk'n Adana'y ilk ziyaretinde, siyahlar giymi bir kz ocuuna hitaben, "40 asrlk Trk yurdu ecnebi elinde kalamaz" szleri ile
Hatay'da Franszlara kar yrtlen silahl mcadelenin lideri olan Krt Da ve Havalisi Kuvay Milliye Reisi Mursalolu Tayfur Bey (Tayfur Skmen), silahl mcadeleden sonra da kurtulu hareketini Hatay Erginlik Cemiyeti Bakan olarak Drtyol'daki merkezinden ynetmitir. Tayfur Skmen 21 Kasm 1921'de ilk kez gittii Ankara'da, Atatrk'e Hatay'daki gelimeler hakknda ayrntl bilgiler vermi ve Atatrk'ten ok yakn ilgi grerek, gvenini kazanmtr. Bu tarihten sonra Tayfur Skmen, mcadelenin her safhasnda Ankara'ya giderek Atatrk'e ve Meclis hkmetine gelimeler hakknda aydnlatc bilgiler vermeyi srdrmtr. Bu ziyaretlerden birinde, Atatrk, Tayfur Skmen'e u tarihi
Hatay'n kurtuluu dolaysyla... - Tpk Trk Bayra... Yalnz neden yldzn gz kpkrmz? - Yirmi yl kan alamaktan! (Akbaba, 22 Eyll 1938)
talimat vermitir: "Skmen, bugnden itibaren davaya resmen el kondu. Antakya-skenderun ve havalisinin ismi bundan byle Hatay'dr, cemiyetinizin adn 'Hatay Egemenlik Cemiyeti' olarak deitirin ve faaliyetinizi bu isim altnda yrtn. Cemiyet merkezi yine stanbul'da kalmak zere, Mersin, Drtyol, Hassa, Kilis'te ube an. Fakat, denizden, karadan hatta dadan Hatay'a gidip gelinmesi daha kolay olaca iin, faaliyet merkeziniz Drtyol ubeniz olsun." Tayfur Skmen, Temmuz 1923'deki Lozan Antlamas grmelerinde de 'Hatay Fevkalde Murahhas Azas' olarak Trk heyetinde yer almtr. ATATRK'N KARARLILII Trkiye, Fransa ve Suriye arasnda yllarca sren etin mzakereler devam ederken, 22 Aralk 1936'da Fransa-Suriye antlamas imzalanmtr. Bu durum zerine, Atatrk 1923'deki szn yerine getirmek iin, hasta olduu halde yanna Genelkurmay Bakan Mareal Fevzi akmak, Fahrettin Altay ve Babakan smet nn'y alarak,
Hatay Devleti Cumhurbakan Tayfur Skmen Antakya'nn Suri-Cnte kynde, yrenin Ortodoks din adamlar ile birlikte (solda stte). Hatay Meclisi'nin ald gn (2 Eyll 1938) yaplan trene gelenler: nde Albay Collet ve Cevat Akaln, arkalarnda Albay kr Kanatl ve Abdurrahman Melek (solda altta). Atatrk ve Celal Bayar, Hatay heyetiyle birlikte (altta).
zel trenle Hatay'a gitmek zere geldii Eskiehir'de, kararlln u tarihi szlerle ortaya koymutur:
"Ben, Devlet Bakanl'n brakarak Hatay'a gideceim ve Hatay meselesinin nasl zmleneceini btn dnyaya gste-
Suriye snr krizi ve sonulan

Hatay Meclisi'nin almalar srasnda Franszlar, 20 Ekim 1938'de Hatay-Suriye snrn kapatmlar ve Trkiye snrnn da kapal olduunu dnerek, Hatay Devleti'nin ulatrma, ticaret, alveri yapma imknn engellemek istemilerdir. Bunun zerine Hatay Devlet Reisi Tayfur Skmen'in emriyle, Suriye hududunda ksa srede karakollar kurulmu ve Franszlarn bu hareketine kar tedbir olarak, snrn Hatay Devleti'nce de kapatld duyurulmutur. Snrn kapatlmas karar Atatrk'e sunulmu ve Ankara'dan gelen cevapta da kararn yerinde ve isabetli olduu bildirilerek, Devlet Reisi Tayfur Skmen tebrik edilmitir. Tayfur Skmen snrn kapatlmas kararndan sonra, telaa den esnaf ve nakliyecilere hitaben yapt konumada, "Franszlarn bizi bu karar vermeye mecbur brakmalarn milyonlar sarfetsek elde edemezdik. Bununla istikllimizi ve devletimizi garanti altna aldk. Tela ve merak etmeyiniz. Drt be gn sabrediniz ve msterih olunuz. Trkiye, bu vaziyet karsnda hududunu Hatay'a aacaktr,1' diyerek halk ikna etmitir. Ankara'ya gnderilen Hatay milletvekilleri heyeti, durumu Babakan Celal Bayar'a anlattktan iki gn sonra da, Trk Hkmeti'nce alnan kararla, Trkiye hududu Hatay Devleti'ne almtr. Bu karar zerine Franszlar yanldklarn anlamlar, zr dileyerek Suriye snfnn alacan bildirmeleri karsnda, Tayfur Skmen, "Siz asanz da biz bir daha amayacaz. Bundan byle uaklarnzn Hatay semalarnda umasna da izin vermeyeceiz" cevabn iletmitir. Trkiye-Hatay snrnn almas, Trkiye'yi ve Hatay Devleti'ni diplomatik alanda glendirmi ve ticari alveriin balamas da Hatayllar tarafndan byk sevin ve memnuniyetle karlanmtr.
Popler TARH Aralk 2000 43
KURTULU
Hatay Meclisi'nin ald gn (2 Eyll 1938) sokaklara dklen Hatayllar (sada). stanbul'da, Beyazt Meydan'nda, Hatay'n bamszl iin dzenlenen mitingde (2 Aralk 1937) ffet Halim (Orus) krsde (altta).
receim. Siz de, 'Mustafa Kemal bakaldrd' der ve beni serbest brakrsnz." Atatrk, buna kar koyan smet nn'ye de, "Sen bu ie inanmyorsan ekilirsin" cevabn vermitir. Atatrk Hatay meselesinin kesin zm iin ortaya koyduu kararl tutumunu kesintisiz srdrm ve btn benliiyle Hatay'a sahip kmtr. O sradaki ruh halini belirtmesi bakmndan, 1937 yl banda Genel Sekreter Hasan Rza Soyak'a syledii u szler nemlidir: "Hatay benim ahsi meselemdir. Keyfiyeti Fransz Bykelisi'ne t bidayette aka ifade ettim. Dnyann bu durumunda byle bir meselenin Trkiye ile Fransa arasnda msellh (silahl) bir ihtilafa mnver olmas katiyen varid deildir. Fakat ben, bunu da hesaba kattm ve kararm vermi bulunuyorum. ayet ufukta bu yolda, binde bir ihtimal belirse, Trkiye Cumhuriyeti Reislii'nden ve hatta Byk Millet Meclisi azalndan da ekileceim. Ve bir fert olarak bana iltihak edecek
birka arkadala beraber Hatay'a gireceim. Oradakilerle el ele verip mcadeleye devam edeceim."
SYASAL YUMUAMA DNEM
Bu kararllk karsnda telaa kaplan Fransa Babakan Leon Blum, 18 Ocak 1937'de Trk Bykelisi'ne yazd mektupta u teklifte bulunmutur : "Srf hukuk alannda anlamamz gtr. Milletler Cemiyeti ise bizde olmayan tam zgrle sahiptir. Fransz hkmeti unu aklayabilir ki, cemiyetin bu mesele iin seecei raportrn grevini en geni biimde anlamasna hibir engel grmemektedir ve cemiyetin kararna nceden razdr." Bylece Hatay meselesinde, Atatrk'n tutumu sonucunda karlkl bir mzakere evresine girilmi ve siyasal bir yumuama salanmtr. Nitekim 27 Ocak 1937'de mzakereler balam, Trk ve Fransz hkmetleri arasnda ilkeler bakmndan zerinde anlama salanan metin, raportr sveli Sandler tarafndan Milletler Cemiyeti Konseyi'nin onayna sunulmutur. Metnin en nemli iki hkm, skenderun Sanca'nn (Hatay), ayr bir varlk saylaca ve iilerinde tam bir zgrle sahip olaca, ayrca Trkiye'ye skenderun limannda transit kolayl iin, bir takm hak ve stnlk tannacadr. Daha sonralar, Sancak'ta, hem Trke hem de Arapann resmi dil olaca da kararlatrlmtr. Anlama metni 29 Mays 1937'de Trkiye ile Fransa arasnda imzalanm ve Milletler Cemiyeti Konseyi, anlamann 27 Kasm'da uygulanmasna karar vermitir. KURTULUA DORU... Bu gelime zerine Atatrk, 1 Kasm 1937'de TBMM'nin 5. Dnem 3. Yasama Yl'n aar-
ken, Hatay konusundaki Milletler Cemiyeti karar hakknda unlar sylemitir: "Byk bir milli davamz olan Hatay iinin geirdii safhalar malmunuzdur... Milletler Cemiyeti yksek idaresi altnda cereyan etmi olan mzakereler, Hatay halkn lyk olduu mesut ve mstakil idareye kavumas yolunda amaladmz gayeyi temin edecek vesikalarn kabul ve imzasyla neticelenmitir... Yeni Hatay rejiminin mer'iyete girmesine ksa bir zaman kald. Bu rejimi kendileriyle en dostane bir zihniyetle emek birlii yapm olduumuz Franszlarn, iyi niyetle ve amala gayeyi temin edebilecek ekilde tatbike balayacaklarna phe edilmemelidir. Yarnki Trk-Fransz mnasebetlerinin dilediimiz yolda inkifna, Hatay iinin iyi bir ynde yrmesi esasl bir l ve mil olacaktr kanaatindeyim."
'HATAY'I ALACAIM'
Bu nutuktan nce, Atatrk'n 29 Ekim 1937'de Fransz Bykelisi Ponso'ya syledi-
hukuken tescil edilmitir. Plebisitin neticelenmesinden sonra Milletler Cemiyeti'nde, Hatay'da Millet Meclisi seimleri yaplmasna karar verilmitir. 24 Austos 1938 gn yaplan seimler sonucunda, Hatay Millet Meclisi, 34' Trk, 2'si Arap, 2'si Ermeni, 2'si de Rum olmak zere 40 yeden olumutur. 2 Eyll 1938'de ilk toplantsn yapan Hatay Meclisi, Devlet Bakanl'na Atatrk'n aday olan Tayfur Skmen'i, Meclis Bakanl'na da Abdlgani Trkmen'i semitir. Dr. Abdurrahman Melek'in bakanlnda da Meclis dndan 5 kiilik bir Kabine kurulmutur. Yaplan Anayasa ile 'skenderun Sanca' ad 'Hatay'a evrilmi ve Hatay Devleti bayra belirlenmitir. TAYFUR SKMEN'DEN ATATRK'E Devlet Bakan Tayfur Skmen, Cumhuriyet Meclisi'nde yapt konumada, "Milli corafyamzda, imdi Hatay diye anlan bu blge, byk Trk milletinin ve onun erefli tarihinin, ayrlk bilmeyen ve dnya bir araya gelse ayrlmayacak olan, kutsal bir yurdudur" demitir. Ayn gn Atatrk'e ektii telgrafta da duygularn yle ifade etmitir: "Hatay Millet Meclisi tarafndan bugn Hatay Reislii'ne seildiimi ve bu vazifeyi ifaya baladm yksek huzurunuza arz etmekle ereflenirim. Trkiye'nin ulu nderi tarafndan gsterilen yksek alka ve yardm sayesinde istiklline kavumu olan Hatay'n, ulu ef Atatrk'e ve Byk Millet Meclisi'ne kar besledii minnet, kran ve ballk hislerini bu vesileyle de arz etmekle son derece bahtiyarm. Vazifemin ifas srasnda yksek alka ve iratlarnzn esirgenmemesi dileiyle candan ballm ve sonsuz sayglarm arz ederim."
i u szler, Hatay konusundaki hassasiyetini ve yenilmez irade gcn bir kere daha ortaya koymaktadr: "Ben toprak bytme isteinde deilim. Bar bozma alkanlm yoktur. Ancak muahedeye dayanan hakkmzn isteyicisiyim; onu almazsam edemem. Byk Meclis'in krssnden milletime sz verdim. Hatay' alacam. Milletim benim dediime inanr. Szm yerine getirmezsem onun huzuruna kamam; yerimde kalamam. Ben imdiye kadar yenilmedim; yenilmem, yenilirsem bir dakika yaayamam. Bunu bilerek ve szm mutlaka yerine getireceimi dnerek benim dostluumu ltfen bildiriniz ve dorulaynz." DEVLET KURULUYOR Atatrk'n ve Trk hkmetinin youn almalar ve Milletler Cemiyeti'nin karar dorultusunda, bamsz Hatay Devleti'nin kurulmas yolunda nemli admlar atlmtr. 3 Temmuz 1938'de Antakya'da
imzalanan antlama ile, Trk askerinin Hatay'a girmesi salanmtr. 5 Temmuz'da Albay kr Kanatl'nn komutasndaki Trk askeri birliklerinin skenderun ve Hassa zerinden Hatay'a girmesi, btn Hatayllarca byk heyecan ve sevinle karlanm, yllardr ekilen hasret sona ermitir. Trk askerinin giriiyle salanan gvenlik ortamnda, nce yarm kalan plebisit yaplm; Hatay'n Trkl resmen ve
Yl 1957; Tayfur Skmen, kader arkadalar Rauf Orbay, Refet Bele, Kazm zalp ve Ali Fuat Cebesoy ile birlikte (solda).
KURTULU
mi ve 23 Haziran 1939'da Paris'te anlan belge imzalanrken, Ankara'da da Hatay meselesinin kesin zmn salayan antlama imzalanmtr. Balangta 10 yllk bir sre iin planlanan Hatay Devleti'nin yaam, 11 ay 21 gn srmtr. Hatay Meclisi, 23 Haziran 1939'da oybirlii ile Trkiye'ye katlma karar almtr. 18 Temmuz 1939'da ilk Hatay Valisi kr Skmen Ser, Antalya'ya gelmi ve 23 Temmuz'da, Fransz askerleri bir daha dnmemek zere Hatay' terketmilerdir. Kuvay Milliye Reisi ve Hatay Devlet Bakan Tayfur Skmen, iltihak karar hakkndaki duygularn yle ifade etmitir: "Esiz kumandan, byk devlet adam Kemal Atatrk'n bir eseri olan Hatay Devleti'nde, O'nun himmeti ile memur ve vatanda kaynaarak, gece gndz Hatay'n refah ve saadeti iin almaktaydk. anl ve kahraman Trk Ordusu'nun varl, evkimizi artryor ve bize her hususta kuvvet veriyordu. Bu minval zere alrken, senelerce hasret kaldmz anavatana kavumann heyecan iinde, Hatay Millet Meclisi oybirlii ile 23 Haziran 1939'da anavatana katlma karar vererek, Hatay Devleti Atatrk'n yce himmeti ile tarihe 17'nci Trk Devleti olarak gemitir. Bu suretle Devlet Reislii vazifem son bulduu iin 1939 Haziran sonunda gzel Hatay'dan ayrlarak, Ankara'ya dndm ve aziz Atatrk'n armaan olan Hatay Devleti Bayra'n smet nn'ye teslim ederek, esas vazifem Antalya bamsz milletvekilliine devam ettim. Bata byk kumandan ve esiz devlet adam Atatrk olmak zere anl Trk Ordusu ve mensuplarna, milli davada hizmet gren, o devirde hizmeti geen bilumum zevattan lenlere rahmet, kalanlara minnet ve kranlarm arz ederim."
Hatay Meclisi'nin, 23 Haziran 1939'da oybirliiyle ald Trkiye'ye katlma kararndan ok ksa bir sre nce, Tayfur Skmen ve arkadalarnn Keser gezisinde ekilmi bir fotoraf.
ATATRK'N CEVABI Atatrk, cevabi telgrafnda Tayfur Skmen'e duyduu gveni yle belirtmitir: "Hatay Millet Meclisi tarafndan Hatay Reislii'ne seildiinizi bildiren telgrafnz memnuniyetle aldm. Bu kymetli diyarn en yksek makam ve vazifesini ihraz ve deruhte etmi olmanzdan dolay sizi tebrik ederken, inkiafn daima alka ve muhabbetle takip edeceim. Hatay'daki faaliyetinizde muvaffakiyetinizi temenni eyler ve Hatay'n yeni idare altnda pek ok saadet ve refahlar grmesini yrekten temenni ederim. " Ne yazk ki, Hatay mcadelesinin nderi esiz kahraman Atatrk, 10 Kasm 1938'de Hakkn rahmetine kavumu, btn ruhu ve varl ile mcadele ettii Hatay'n anavatana
kavumasn grememitir. kinci Dnya Sava'nn eiindeki Avrupa'da meydana gelen gelimeler, ngiltere ile Fransa'y, Trkiye'nin sava srasndaki etkisini hesaplamaya itmitir. Bu iki devletin anlama istei, Akdeniz blgesinde savala neticelenecek bir saldr olmas halinde, fiili ibirliinde bulunmay ve karlkl yardmlamay kapsayan bir beyanname imzalanmas biimine dnmtr. Bu belge, Trkiye ile ngiltere arasnda 12 Mays 1939'da imzalanmtr. ANAVATANA KATILMA SREC Trk hkmeti, ayn kapsamdaki beyannameyi Fransa ile de imzalamak iin Hatay meselesinin kesin zmn art komutur. Bu direnme netice ver-
Mursalolu Kemal Bey'in and

Hatay'n milli mcadele tarihinde yaanan bir oiay, Trk Ordusu'nun Hatay'a giriinden duyulan byk heyecan ifade etmesi bakmndan ok ilgintir: 8 Temmuz 1938'de, Trk askerleri Reyhanl'ya gelileri srasnda, Amik atllarnca Ayranc kynde karlanmtr. atalhyk kynde kprden geerken Mursalolu Kemal Bey, svari birliinin nn kesip, "Daha nce, Trk Ordusu Hatay'a girerse, tek kzm Necla'y kurban edeceime ant imitim" diyerek Albay kr Kanatl'nn atnn ayaklar altna kzn kurban etmek iin yatrnca, Albay Kanatl atndan atlayarak, kk kz kucana alm ve onun yerine getirilen ko kesilerek Kemal Bey'in and yerine getirilmitir.
KAPAK
lk gsterim, 28 Aralk 1895'te yaplmt
Tam 105 yldr sinemadayz!

Evet, tam 105 yldr sinema salonlarndayz. 28 Aralk 1895 gn Paris'te, bir bodrum katnda balayan serven sryor. Bu tarihten beri, dnyada sinema gsteriminin olmad tek bir gn bile yok!
48 Popler TARH I Aralk 2000
de, Lumiere'ler hesabna tam 200 film makinesi retilmitir bile. Mays 1896'da, Lyon'dan gelen teknisyenler ar II. Nikola'nn ta giyme trenini ektiklerinde, 'aktalite sinemas' da domu olur.
SALONLAR OALIYOR
Ksa sre zarfnda Paris bulvarlarnda bir sr salon alr. Ayn anda Lumiere'lerin makinelerinin taklitleri de piyasada belirmeye balar. Bu iletmeci ve reticiler arasnda, en etkin ve en nemlisi bir tiyatro ileten Georges Melies'tir. Kendisine makine ve film satlmamas zerine kendisi bir kamera ve ona uygun film yapar. 1897'de villasnn bahesinde ilk film stdyosunu kurar. Gne n alabilmesi iin her taraf camla kaplanan bu stdyoda 1500'e yakn ekim denemesi yapar. Bu ilk zanaatkarlarn hibirinin aklnda sinemann zerk bir sanat olabilecei fikri yoktur. Lumiere'lerin de ifade ettikleri gibi, "Sinema hayat yeniden retmekten ibarettir". Ancak kendisine sunulan filmlerin monotonluu yznden, Paris halknn merak ksa bir sre iinde snmeye balar. stne stlk bir basn kampanyas, 4 Mays 1897'de bir hastanenin arsnda kan yangndan sinemay sorumlu tutar. Bulvarlarda alan sinema salonlar ticari olarak pek baarl olamazken, panayrlar sinemay gitgide daha fazla benimsemeye balarlar.
STDYOLAR HIZLANIYOR
Londra'daki Leicester Square sinemas. Perdede, Ynetmen Abel Gance'nin 1927 yl yapm 'Napoleon' filmi oynuyor (solda). Lumiere kardelerin ilk film makinesi (altta).
SMET AKA inema tarihine ilikin kimi tartmalar, hi bitmeyecek. Ancak kesin olan bir ey var ki, halka ak ilk gsterim, 22 Mart 1895'te, Paris'te Rennes Soka'nda yapld. Ayn yl 28 Aralk'tan itibaren de Capucines Bulvar'ndaki Grand Cafe'nin bodrum katnda dzenli gsterimler balad. te bu tarihten beri, dnyada sinema gsteriminin olmad tek bir gn bile yoktur! Sinemaya ismim verenler, grnt kaydnda ve gsteriminde kullanlan makineyi 1894 y-
lnda icat edip ilk filmleri eken Lyon'lu Lumiere kardeler olmutur. Bu iki karde, ilk sinema filmini atlyelerinin giri kapsnn nnde ekerler. Filmin ad Lyon-Montplaisir'deki Lumiere Fabrikasndan k'tr. Bu film, 'Bir Trenin Ciotat Garna Girii', 'Denizden k', 'Mamasn Yiyen Bebek'; hem ilk senaryolu film hem de ilk komedi filmi olan 'Islak Bahvan' ve ilk defa film hilesinin kullanld 'Duvar' isimli filmlerle birlikte, ayn anda Grand Cafe'de gsterime girer. 2 Ocak 1896'ya gelindiin-
Panayr barakalarndakilerle karlatrldnda, ok daha talepkr olan yeni sinema salonlarnn mterilerini memnun etmek daha zordur. Artk filmler satlmayp,
KAPAK
kiralanmaktadr... Ayn film kopyas, her hafta baka bir sinemada kullanlabilmektedir. Bylece daha uzun ve zenli filmler ekme gereklilii de belirmeye balar. Zaten teknolojik gelime de buna msaittir. Stdyolarn almalar hzlanr ve Gaumont'un irketinde gazete tefrikalarndan etkilenerek ilk defa dizi film yaplr: Fantoma. lk yllarda byk hretlerden ziyade anonim figranlara rastlanrken, 1910'lara gelindiinde bu durum deimeye balar. Gabrielle Robine ve Alexandre gibi, 'ideal ift' oluturduu dnlen hretler kitleleri says gittike artan salonlara ekmeyi baarrlar.
AMERKA'NIN ANSI
Henz 1903 ylndayken yeni bir film trnn gelitii grlr: Takip-kovalamaca filmleri. Bylece d mekanlarda ekimler balar: Bir hrszn ya da karlan bir kzn peinden lgnca takipler. Tarz ok hzl bir ekilde yaylr. Gaumont'un 1904 katalounda, Londra sokaklarndaki bir hrsz takibi bulunmaktadr. Bu yeni tarz, ileride western olarak adlandracamz tarzn da habercisidir. D meknlara ynelimle birlikte, filmler gnee ve canl manzaralara da ihtiya duymaya balar ve tm bunlar da Kaliforniya'da bulur. Bylece sine-
ma, Los Angeles'n Hollywood isimli uzak bir banliysn igal etmeye balar. Sunset Bulvar'nda ilk stdyonun ald 1911 ylndan 1914'e ylna kadar geen ksa sre zarfnda, bugnn dev irketleri Pasifik ky-
Lumiere kardelerin ilk filmindeki 'trenin istasyona girii' sahnesinden esinlenerek hazrlanan bir tantm afii (stte). 28 Aralk 1895 gn ilk sinema filminin gsterildii Grand Cafe binas (sada). 50 Popler TARH/ Aralk 2000
larn parsellemitir bile. 1914'te Birinci Dnya Sava'nn balamasyla birlikte Fransa, talya, ngiltere bata olmak zere, tm Avrupa'daki almalar sekteye urar. Teknisyenlerinden, komedyenlerinden mahrum kalan stdyolar, birer birer kaplarn kaparlar. Avrupa'nn bu sessizlii Amerika'nn ans olur. Avrupa filmlerinin rekabet basksndan kurtulan irketler, artk byyebilirler...
'ALTIN A' BALIYOR
1925, sinemann byk yldr. Amerika'da Chaplin'in 'Altna Doru', Ernst Lubitsch'in 'Lady Windermer'in Yelpazesi' filmleri; Fransa'da Rene Clair'in 'Moulin-Rouge Hayaleti' ve Rene Fescourt'un 'Sefiller' filmleri; Almanya'da Pabst'n 'Neesiz
lk 10 yl: Panayrlardan salonlara

Fransa'nn her tarafna giden panayrlar, daha sonra sinema ile zdeleecek olan 1900'deki 'Evrensel Gsterime'e ve byk kentlerde sinema salonlarnn alna kadar, sinemann ayakta kalmasn salamlardr. Paris'te 15 Haziran 1906'da vCinema-Thetre', 1 Aralk'ta da 'Omnia' salonlar alr. 1907'ye gelindiinde bir ke yazar, "Her gn yeni bir sinema salonunun aldna ahit oluyoruz. Bugn Paris'te sinema salonu olmayan tiyatro, mzikhol, kafe ve konser salonu yok gibi" diye yazar. Bu listeye byk maazalardaki salonlar ve insanlar kafelerin teraslarna eken akhava sinemalarn da eklemek gerekmektedir. Bu arada eitli kiiler tarafndan film irketleri de kurulmaya balanrken, rekabet de yava yava kzr. Bu irketlerden birinin sahibi olan Leon Gaumont, 1897'de yan bir faaliyet olarak, Alouettes sokandaki irket binasnn terasnda film ekimlerini balatr. Dekor atlyesiyle birlikte teras ksa srede gerek bir stdyoya dnr. Artk Melies'in cameknl seras geride kalmtr. Lumiere'ler ile rekabete girienlerden biri de Edison'dur. Edison ilk film gsterimini, Lumiere'ierin ilk gsteriminden tam iki ay sonra, 23 Nisan 1896'da New York'da gerekletirir. Sinemann icadn izleyen ilk 10 yl, aslnda sinemann 'tarih ncesi' gibidir. Film reticileri, talepleri pek de fazla olmayan panayrlara ynelik ucuz mallar retmektedir. Fakat 1906'dan itibaren, her trl tehizatla donanm stdyolar ve yeni salonlar almaya balar.
Sokak' ve Fritz Lang'n 'Metropolis' filmleri; talya'da 'Quo Vadis?', ngiltere'de Hitchcock'un ilk filmi; Rusya'da Eisenstein'm 'Potemkin Zrhls'. Sinemann dnya apndaki bu byleyici atlmnn nedenlerini anlamak iin, on yl geriye dnmek gerekmektedir. 1914'te 'Yeni Dnya', 'Eski Dnya'dan kopar. Dnya Sava ile Avrupa'nn rekabet basksndan kurtulan Amerikan film retim irketleri, Kaliforniya'da inanlmaz byklkte stdyolar ina eder, film retimi ve datmn ayn at altnda birletirirler. Bu srada Amerika'da sinema salonlar da artmaya balamtr. 1915'te bugnk MGM'i oluturacak olan Culver-City kurulur. Ayn dnemlerde 'star
sistemi' ve prodktrn, sahne ynetmeni, senarist, aktr ve teknisyenler karsnda hakim unsur olma zellii de yerlemeye balar. Doal olarak byk reklam kampanyalaryla gndeme getirilen bu hretler, kat szlemelerle prodksiyon irketlerine balanrlar. Bunlar arasnda Rudolph Valentino, John Barrymore, Norma Talmadge, Mary Pickford, Douglas Fairbanks ve Charles Chaplin gibi isimler de bulunmaktadr. te yandan bu byk endstri prodktre inanlmaz bir iktidar da vermektedir. Ynetmenler Avrupa'daki rollerinden ok uzaktadrlar. Onlardan istenen, mmkn olduu kadar ok oyuncuyu her ne pahasna olursa olsun kazanmalardr. ou kez senaryo, datm veya i ar-
7. Sanat', endstrileiyor
Amerikan sinemas, 1915-1917 arasnda, en az 370 film reterek yeni bir 'sanayi' yaratr. Bu devasa retim Avrupa'y da istila etmekte gecikmez. Sinema artk 'bir panayr elencesi' olmaktan kp geleneksel Londra'da 1929'da bir filmin galasnda, oyuncular grmek iin toplanan halk (stte). Clement Maurice ve Henri Lioret, 'PhonoCinemaTheatre' ile geni kitleleri etkilediler (sada stte). 1914 ncesinde Fransa'da bir film stdyosu (sada altta). sanatlarla rekabete giren bir ifade biimine dnmtr. Amerikan sinemasnn bu parlak knn arkasnda, sadece ileriyi gren finans kaynaklar, gsterili bir ekilde takdim edilen hretler deil, ayn zamanda stdyolarn kapanmasyla birlikte isiz kalp Hollywood'a g eden Avrupal ynetmenler de bulunmaktadr. Her ne kadar birinci dnya savann bitiminde Avrupa sinemas yeniden canlanmsa da, snai altyaps ve ticari gcyle Amerikan film endstrisi dnya sinemasn kontrol altna almtr.
kadalarnn seimi konularda pek fazla sz haklar da yoktur. Amerika ticari alanda ok iyi sonular veren bir i blm gerekletirir. MGM, Fox, Paramount, Warner Bros gibi byk 'fabrikalardan' kan filmlerin ounun teknik kalitesi yksektir. Sinemann 1925 ylnda ulat zirve, bir krizin de habercisidir aslnda. Tek dze filmlerin ar retimiyle belirli bir doygunlua eriilmiti... Amerika'daki retim tekeline sahip byk irketlerin hatas, filmi, 'retilen bir mal' gibi grmeleri oldu. Filmin ayn zamanda 'bir sanat rn' olduu gereini yok saymlard. Bu dnemde, rakiplerine gre, temeli daha zayf ve dolaysyla araylara daha ak olan Warner Bros, sesli sinema ynnde giriimlerde bulunur. lk denemeyi, John Barrymore'un 'Don Juan' yorumuyla gerekletirdikten sonra, ilk kez 23 Ekim 1927'de gsterilen 'Jazz arkcs' filmiyle yeni bir dnem balar... SONUNDA SNEMA KONUTU Aslnda sesli sinema ok nceden beri vardr. Edison, Lumiere'lerin icadndan nce ses ile grntnn senkronizasyonu sorunuyla ilgilenmitir. Ancak baz kk teknik meselelerin zlememesi, daha da nemlisi, kamuoyunun bunlar yarn olmayan giriimler olarak grmesi, sreci yavalatmtr. Halk grntye almtr ve ilk zamanlarda, rol yapmasna alt oyuncularn konumasn istememektedir. 1923'te, New York tiyatrosunda ilk sesli filmler gsterildiinde kamuoyu ilgisiz kalr. Birka denemeden sonra Warner kardeler bu ilgisizlii kracak darbeyi indirirler. 1927'de Jazz arkcs filminin ardndan, 1928'de gsterilen
New York Iklar yzde yz sesli ilk film olur. SALONLARIN TEHZATI Ancak o zamana kadar sessiz olan sinemann iine sesin ve konumann sokulmas ortaya iki temel sorun karr. lki teknik ve ekonomiktir; stdyolarn ve binlerce salonun teknik tehizatnn deitirilmesi iin gerekli yatrmlarla ilgilidir. kincisi estetik bir meseledir: Szn girii, sinemann kurmu olduu kendine has dilini ortadan yok mu edecektir? stne stlk szn girmesiyle sinemann bu kendine has dilinin evrensellii de ortadan kalkmak-
tadr. Ne dublajn ne de alt-yazrn bilindii bu dnemde, filmlerin snrlar aabilmesi iin bir are bulmak gerekmektedir.
DUBLAJ SSTEM
En bata hibir lke, Hollywood'un kitlesel retiminden ngiltere kadar etkilenmez. Bunda iki lkenin dilinin ayn olmas en belirleyici etkendir. Amerikan film endstrisi, ngiltere'yi yuttuu kolaylkta dier Avrupa lkelerine nfuz edemez. nk ister Hollywood'da, ister Avrupa'da ekilmi olsun, Amerikan filmlerinin yabanc dildeki versiyonlar hem olduka pahaldr hem de kalitesi, orijinallerinden daha dktr. Ancak Edwin Hopkins isimli bir Amerikal ile Jakob Karol isimli bir Alman, film endstrisinin imdadna yetiirler: Dublaj mmkn klan sistemi gelitirmilerdir. Bu olay Amerikan film endstrisinin, pazar yeniden ele geirmesini salar. Sesli sinemann sunduu imknlar sayesinde sinema 1925'lerde ulat zirve noktasna yeniden ulama imknna sahip olur. Yeni yldzlar doar: Ginger Rogers ve Carole Lombard, Clark Gable ve Robert Taylor, Stan Laurel ve Oliver Hardy, Marx kardeler. Yeniliin kendini en ok hissettirdii alan, komedi olur. Buster Keaton ve Harold Lloyd'larn kariyeri sona ererken, Charles Chaplin ayakta kalmay baarr. Ancak artk ok yaydan frlamtr. Amerikan sinemasnda hakim olan komedi, western, gerilim, klasik film trleri haline gelir. mkanlar, zanaatkrlarnn kalitesi, prodktrlerin giriimcilii ve ticari rgtlenmesinin baars sayesinde Amerikan sinemas, 1940'lara gelindiinde, dnyaya hakimdir. Daha nce I. Dnya Sava'nda da olduu gibi, Hitler'in Avrupa'y igali de, oyunun kurallarn bir sre iin yeniden deitirecektir. Ama bu baka bir hikyedir...
KAPAK
stanbul'un orta yeri sinema

Birok yenilik gibi, sinema da Osmanl'ya Saray yolu ile girip sonra Beyolu'nda gelimitir. Yazar Scognamillo'nun dedii gibi, "Trk sinemas, Yeilam'dan nce de Yeilam'dan sonra da bir Beyolu rndr". Hal byle olunca, ilk sinema gsterimleri ve salonlar da Beyolu'nda ortaya kar.
BAHAR YIITBA AKA
S
Lks sinemasnda bir Trk filmi: 'Da iei' (stte). 30'lu yllarn banda, localaryla nl Sreyya Sinemas, Kadky yakasnn gz bebeiydi (altta).
inemann stanbul'a girii, dnya ile hemen hemen ayn zamana denk gelir. 1896'da stanbul'un nl fotoraflarndan Vafiadis, Lumiere kardelerden sinematografi hakknda bilgi ister. Ancak bir sinema makinesi iin yapt bavurusu sonusuz kalr. Ayn yl Fransz hokkabaz Bertrand, Yldz Saray'nda zel sinema gsterileri yapar... 1897'de Aacam'deki Lksemburg apartmannn bir oda-
snda, Yahudi Matalon, film gsterileri dzenler. Ayn yl stanbul'da halka ak ilk film gsterimi, Galatasaray meydanndaki Sponeck birahanesinde (Aynal Pasaj kars) dzenlenir. Tepeba Tyatrosu'nda da film gsterileri balar. II. Abdlhamid'in elektriin stanbul'a girmesine izin vermemesi yznden, 1908'de Merutiyet'in ilanna kadar, sinema daha ok 'gezginci' olarak kalr. stanbullularn ou, 'hareketli grntler alemine' sokak sokak, panayr panayr gezdirilen 'stroskoplar' ile girer. Bu gelenek, sinema salonlar, irketleri, ynetmenleri tam olarak gelitikten sonra bile devam etmitir. Bu dnemde kibar bayanlar ise sinemay, konaklarda gerekle-
tirilen zel seanslarda izleyebilmilerdir. LK YERLEK SNEMA 1900'lere gelindiinde, yerleik ve srekli seanslar yapan sinema salonlar nem kazanmaya balar. Byk kentlerde yabanc iletmeciler veya gayrimslimler tarafndan ynetilen ilk sinema salonlar alr. 1908'de Weinberg, Tepeba'nda (bugnk Haet Kitabevi'nin yan) ilk yerleik sinema olan Pathe'yi aar. Bu 1880'de alan Anfi, Yazlk Anfi Tiyatrosu veya Tepeba Tiyatrosu olarak bilinen yerdir. Bilet fiyatlar ortalama 15 Kuru'tur. zleyen yllar boyunca, 'Cadde-i Kebir'de (bugnk adyla stiklal Caddesi) bir dizi sinema salonu alr: Eclair (1909; sonral933'de ark ve 1950'de kapanna kadar da
54 Popler TARH / Aralk 2000
ok pahal olan salonun alanlar, hep smokinli ve beyaz eldivenlidirler. Amerika'nn en revataki filmlerine orkestralar elik eder. zleyiciler en k kyafetlerini giyerek gelirler. 'Melek' (bugnk Emek) sinemas adn perdenin iki tarafnda yer alan sar-turuncu renkteki melek tablolarndan almtr. Bugn bunlardan geriye, yalnzca ereveleri kalmtr.
SALONLARDA KMLER VAR?
Taksim Sinemas'nda yani 'Eski
Majik'te, Arap
filmi 'Leyla' (Agh zg Arivi, altta).
Lks adn alr); Cine Centrale (1911, Suriye Pasaj'nda); Varyete ve Cinemas Orientaux (1912); Sine Lion ve Gaumont (1913); Cine Palace ve Dou'nun en byk ve en lks salonu olarak takdim edilen Cine Magique (1914; bu salon parterde 600 koltuk ve 200 yer, balkonda 400 koltuk ve 200 yer art 35 locadan olumaktadr. Daha sonra srasyla, Trk, Taksim, Yeni Taksim, Vens ve Vens Tiyatrosu isimlerini alacaktr). Yl 1914... 19 Mart tarihinde 'Milli Sinema' ad verilen ilk sinema salonu, stanbul'un ehzadeba semtinde Cevat Boyer ve Murat Bey tarafndan alr. 1917'de, ynetmenlii ve senaryosu Sedat Simavi'ye ait olan ve seyirci nne kan ilk Trk filmi 'Pene', 'ak' sahneleri nedeniyle byk tepki alr. Ahmet Fehim ve Fazl Necip'in 1919 y-
lnda ynetmenliini yapt 'Binnaz' da 55 Lira ile dnenim en fazla haslat toplayan filmi olur.
ALKAZAR'IN YERNDE 'ELEKTRA'
1920'lere geldiimizde, yeni salonlarn al devam eder. peki kardeler Beyolu'nda, bugnk Alkazar'n yerinde 'Elektra' sinemasn aarlar. Buras saysz sinemasever yetitiren, sinema tutkusu yaratan bir merkez haline gelir. 1922'de 21 locas, 100 deri koltuu, 200 balkon koltuu, 300 birinci ve 100 ikinci snf koltuu ve orkestrasyla 'Elhamra', sinema dnyasna girer. 1924'te ise yeni sinema salonlar alr: peki kardelerin ilettii 'Melek' ve 'Opera'. Opera salonunun duvarlarn, mehur Rus ressamlar sslemilerdir. Zaman iin bilet fiyatlar
Sinemann erken dneminde alan salonlar hep Franszca isimler tarlar. Bunlarn mdavimleri de tipik 'Peral'drlar. Salonlar onlarn zevkine gre dzenlenmi, filmler onlarn beenisi dorultusunda seilmitir. 1910 ve 1920'ler boyunca Beyolu sinema salonlar ile dolar. Cadde-i Kebir'deki lks salonlarn dnda, Taksim'de kahvehaneler arasnda ucuz ve sala sinemalar da vardr: Cine Alkazar, Cine Splendide gibi. Beyolu'nun biraz tesinde Pangalt'da ise yine lks bir sinema bulunmaktadr: Assaduryanlar'n daha sonra 'Pangaltr adn alacak olan 'Cinema Pathe'si. stanbullu bayanlar ilk defa, haftada iki gn 'kadnlara zel seans' dzenleyen bu sinemada film seyrederler.
DENZ SAVALARI
13 Aralk 1914 gn torpillenmiti...
Mesudiye'yi hatrla!
Mesudiye gibi, o zamanlar eine az rastlanr bir sava gemisini, Sultan Abdlaziz, daha ehzade iken dlemiti. Ama Mesudiye gibi bir zrhlnn, yllar sonra anakkale'de, Alman subaylarnn denizcilik teamllerine ters den emirleriyle sulara gmlebileceini kimse dnmemiti.
OUZ OTAY
Bir kartpostaldan: Mesudiye zrhls stanbul limanndan ayrlrken (stte).
k ehzade, sarayn nnden gelip geen gemileri byk bir heyecanla seyretmekte ve hatta onlarn resimlerini izmekteydi. Bir taraftan kendim tahta hazrlarken, dier taraftan da emrine tahsis edilen yatla, Marmara'da gezintiler yapyor ve bu gezilerde, bahriyelilerle temas ediyordu.
Bu temaslar esnasnda dnya devletlerinin deniz kuvvetleri hakknda bilgiler alyor ve saltanat sras kendisine geldiinde de gerek kara kuvvetlerinin, gerekse deniz kuvvetlerinin dnyann nde gelen kuvvetlerinden olmas iin eitli planlar yapyordu. Bu ehzade, 25 Haziran 1861 ylnda tahta kan ve
1876 ylna kadar yaklak 15 yl tahtta kalan Sultan Abdlaziz'den bakas deildi. Sultann ocukluk dlerinin yannda, buhar makinesinin icat edilmesi ile devir, hzl ve esasl bir biimde deimekte ve yeniliklerden, gemicilik dnyas da nasibini almaktayd. Yelken devrinden buharl devre geilmi; ahap gemiler yerine sa gemiler
yaplmaya balanmt. Osmanl imparatorluu, bu deiikliklerle ilk defa Krm Sava srasnda yz yze gelmiti. ngiliz ve Fransz gemileri stanbul'a gelerek adeta, bugnk tabirle, bir teknoloji fuarn ayamza getirmiti.
E BENZER YOK GB...
'kinci Kaptan' anlatyor...

Mesudiye zrhlsnn kinci Kaptan' Yzba Rfat Efendi, kurtarma almalarn yle anlatr: "Kurtarma almalarna btn kuvvet ve kudretimizle devam ediyoruz. erde kalanlar bilhassa ark Yzba anakkaleli Ziya mer Efendi mtemadiyen baryor, imdat istiyor, havaszlktan ikayet ediyordu. 'Allah akna abuk olun. Artk tahammlm kalmad. lyorum' diye feryat ediyordu. Bu talihsiz subayn feryad, bizim yreklerimizi delip geiyor, ruhumuzun en derin noktasna kadar iliyordu. Fakat neye yarar ki. Kapal kalm olanlarn bu ac, yalvaran ve yrek paralayan feryad Mesudiye'nin hain demirlerine zerre kadar tesir etmiyor, edemiyordu. Borda ve karinann demirlerine yegane sz geiren, keskiler idi. Keskiler ise zorlukla iliyordu. Dman torpiline hi mi hi tahamml edemeyerek birka metrekare geniliinde bir yara ile paralanan bu tekne, imdi keskilere kar olaanst bir direni gsteriyordu..." brahim evki Efendi de kurtarma almalar srasnda yaananlar, yle aktarr: "Mesudiye'nin teknesini paralamak iin istenilen asetilen cihaz, stinye doklarndan alnm ve Samsun ile gnderiliyor diye telgraf verilmi; herkes bu Samsun'u muhrip zannetmi, halbuki ka ka sonradan batan Samsun rmorkr gelmi ve cihaz getirmiti. Muhrip bu mesafeyi en ok 8-9 saatte alrd. Halbuki rmork 12-13 saatte gelmiti. Aradaki 4-5 saatlik farkn stanbul'daki beyefendiler iin hi nemi yoktu. (...) mrm olduka o lakayitlii gsteren arkadalar affetmeyeceim."
Sultan Abdlaziz iin, ocukluk hayallerini gerekletirme zaman gelmiti. Ancak, bu hedeflerin gereklemesinin karsnda nemli bir engel durmaktayd: in mali boyutu. Sultan Aziz yaanan bu skntlara kar, kararlln srdrm ve donanmann zrhl gemilerle takviyesi planndan geri dnmemiti. Bu erevede, ngiltere, Fransa ve Avusturya'ya zrhllar, korvetler, firkateynler sipari edilmiti. Bunlardan biri de 'Mesudiye Zrhl Frkateyn-i Hmayunu' idi. Mesudiye, 1871 ylnda ngiltere'nin Thames Iron Works tersanesine sipari edilmiti. 1872 ylnda, kzaa konmu ve 1874 ylnda denize indirilmiti. 1875 yl boyunca deneme seferleri yaplm ve ayn yln Aralk aynda sefere hazr hale getirilmiti. Deniz tarihimiz konusunda ok kymetli almalar ve eserleri bulunan Abidin Daver, "Mesudiye, zamann en byk ve kuvvetli zrhllarndan biri olmutu ve ondan byk bir gemi ancak ngiliz Donanmas'nda mevcuttu" diyerek, Mesudiye'nin kymetinin altn izmitir.
'EFEND'YE HANET
Ryalar gerekleen Sultan Aziz, hayallerinin keyfini srme noktasnda iken bir sabah, iinde Mesudiye'nin de olduu donanma, eyhlislam'dan alnan fetva sonrasnda denizden; Harp Okulu Komutan Sleyman Paa komutasndaki Harbiye rencileri de karadan, Dolmabahe sa-
rayn sarmlard. Bu esnada donanma toplarn atelemiti. Clus toplaryd atlanlar. Yeni padiah selamlyorlard. Abdlaziz anlad. Hi glk karmad, gnl rzas ile saraydan kt. Abdlaziz'i bir kaya bindirdiler, kendi yaptrd, gzbebei donanmasnn yanndan geirilerek Sarayburnu'na gtrld. Daha sonra selefine yazd
mektupta, "Elimle silahlandrdm asker beni bu hale getirdi" diyecekti. Mesudiye, kendisini yaptran efendisine vefaszlk etmi ve devrilmesinde nemli bir rol oynamt... Mesudiye, Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesiyle lke iindeki grevini tamamlamt! Artk asli grevi olan lke sa-
Mesudiye zrhls Dolmabahe Saray'nn nnde.
Popler TARH/ Aralk 2000 5 7
DENZ SAVALARI
ngiliz B-ll
denizalts ve
komutan N. Holbrook, Mesudiye'yi batrdktan iki gn sonra, Daily Graphic gazetesinde (sada). B-ll denizaltsnn mrettebat (altta).
vunmasna dnebilirdi. Bu erevede srasyla, Osmanl-Rus, Osmanl-Yunan, mroz-Mondoros ve Balkan Savalar'na katlm ve nemli baarlar elde etmiti. TALYA'DA YENLENME Yllarn ypratc etkisi yetmiyormu gibi savatan savaa komas onu yormu, ypratm, bitkin drmt. Bu haliyle, an modern gemileriyle ba etmesi mmkn deildi. te yandan, amcas Sultan Abdlaziz'in tahttan indirilmesinde ok nemli bir vazife alm olan donanmadan hi haz etmeyen ve tarifsiz biimde korkan Sultan Abdlhamit bile, donanmann ryp gittiini kabulleniyor ve hi olmazsa Boazlar' koruyabilecek gemilerin, donanmada mevcut olmasna rza gsteriyordu. Bu gerekler karsnda Mesudiye Zrhls, 1903 ylnda talya'nn Cenova kentinde bulunan Ansaldo tershanelerine yollanmt. talya'da adeta genlik krne tabi tutulan Mesudiye'nin yola kt sradaki durumuyla dnd zamanki hali arasnda, dalar kadar fark vard. Abidin Daver bu deiiklikleri yle anlatmaktadr:
" uzun ve armal direi karlm yerine bir anaklkl direk konmutu. Merkez bataryasna eski 35'lik toplarn yerine, uzun ve seri ateli 15'likler, ba ve ka iki taret ve bu taretlerde 24'lk uzun Armstrong topu konmutu. Geminin merkezine ilave edilen ksm, Mesudiye'ye heybetli bir manzara vermiti. (...) Fakat savunma kuvveti ve muhafaza itibariyle hibir ey kazanmamt." Mesudiye yenilenmesine yenilenmiti; ama an ihtiyalarna cevap vermekten uzakt. Bu eksiklik, Mesudiye'nin kaybedilmesinde ok nemli bir rol oynayacakt. O gnn koullarnda, Mesudiye'nin yenilenmesi iin yz binlerce altn lira sarf edilmiti ve bu, bir serveti ifade etmekteydi. ACI SONA DORU... Birinci Dnya Sava'nn balad gnlerde, Mesudiye'ye verilen son vazife adeta bir lm fermanyd. Zira, sava gemilerine deniz savalarnda stnlk salayan en nemli zellikleri, seyir halindeyken ate edebilmeleri ve yerlerini srekli deitirerek, isabet alma olasln en
dk seviyeye indirmeleridir. Oysa Mesudiye'ye, mevcut mayn hatlarn korumas maksadyla, sabit bir batarya olarak Sarslar koyuna demirlemesi emredilmiti. Bu emir, o gne dein uygulanan denizcilik teamlleriyle tamamen ters dmekteydi. Gerek gemi komutannn, gerekse baz deniz subaylarnn srarl tavrlarna ve mektuplarna ramen, o gnlerde Osmanl ordusunda arl olan Alman subaylarnn etkisini krmak mmkn olmam ve gemi son vazifesini ifa etmek zere blgeye demirlemiti. O gnlerde ngiliz ve Franszlar, denizaltlarnn Boaz'da oluturulmu mayn hatlarn geerek Marmara Denizi'nde ve stanbul nlerinde bayrak gstermeleriyle Osmanl Hkmeti'nin sava d kalacana inanyor ve bu hususta eitli teebbsler yapyorlard. Bu tr denizalt harekatnn amalarndan biri de, Karadeniz'deki mevcut dengeyi Rus arl aleyhine ve
Osmanl devletinin lehine deitirmi olan Yavuz Ar Muharebe Kruvazr'n torpillemekti. Bu grev, Fransz ve ngiliz denizalt kumandanlar arasnda rekabet hissi uyandrmt. Bataryalarnn yeni olmas nedeniyle bu tehlikeli grev, N. Holbrook komutasndaki B-ll ngiliz denizaltsna verildi.
800 METRE MESAFEDEN 13 Aralk 1914 gn, B-ll avn arayan bir avc heyecanyla boaza girdi. Mayn hatlarndan geerek saat 12.00'de yenilecek yemek iin mrettebat toplu olarak geminin alt ksmnda bulunan Mesudiye'yi, saat ll:58'de, yaklak 800 metre mesafeden torpilledi. Denizaltnn att torpido ve sonrasnda gzcler tarafndan grlen periskop nedeniyle topba borusu alnm ve Mesudiye'nin toplar, olanca iddetleriyle, dman denizaltsnn grnd noktaya doru ate etmeye balamt. Alnan yaralar nedeniyle top atlar gittike zorlayor, fakat son dakikaya kadar kahramanca devam ediyordu. Geminin makina dairesinde ise tam bir can pazar yaanyordu. Burada sa kalan subaylarla birka erin yukarya kma abalar, geminin yan yatmasyla oluan meyilden dolay ilevini kaybediyor ve skm kaplar nedeniyle, sonusuz kalyordu. VE KNC TORPL... Bu arada dman denizalts ikinci torpilini de atarak gemiyi bir kez daha vuruyordu. Bu isabetten sonra gemi sulara gmld. Kurtulan personel filikalarla kyya kt. Dman, att torpidonun hangi gemiye kar olduunu bilmiyordu. Ancak byk bir harp gemisi olduunu grmt. Dman denizaltsnn Boaz' terk etmesi de epey zor olmutu. Denizaltnn pusulasnda oluan arza nedeniyle gemi, periskop vastasyla seyire devam etmi ve birka kere dibi bulmasna ramen leden sonra Boaz' terk etmiti. CAN PAZARI Mesudiye'nin batmas sonrasnda yaplan incelemede, ma-
Aratrma sryor
1998 ylnn Austos aynda, anakkale Boaz'nda yaplan bir dal seyahati esnasnda, Mesudiye zrhlsnn ad duyulmu fakat hikayesinin bilinmedii grlmtr. Bunun zerine yaplan aratrmalar ile Mesudiye zrhlsnn hikayesi, yabanc kaynaklara dayanlarak snrl biimde ortaya karlmtr. Ancak, Mesudiye gemisinde grev yapm subay ve erler tarafndan kaleme alnm mektup, an ve dier kiisel belgelere ulaamam olmak ise bizi hayrete drmtr. Belki de, Mesudiye'ye ilikin gizli kalm birok nokta bu tr kiisel belgelerin gn na karlmas ile mmkn olacaktr. Bu amala, http://mesudiye.canakkale.org ad altnda bir web sayfas oluturulmutur.
Mesudiye zrhls stanbul'da bir tren srasnda (stte). Soldaki fotorafta Mesudiye zrhlsnda grev yapan subay ve erler (Sava Karaka Arivi).
kina subaylarnn bulunduu salonun su stnde kald grlm ve ieride canl mrettebat kaldysa, gemi salarnn delinerek kurtulabilecei midi uyanmtr. Bir demir parasna vurularak verilen iaret, ieriden de ayn ekilde yantlanmtr. Bu, kurtarma almalarna katlan personel arasnda byk bir heyecan yaratm ve hemen telgrafla stanbul'dan kurtarma aletleri istenmitir. Bu srada meydanda kalan bir top lumbarndan bir makina subay ieri girmi ve makina yzbas Ziya Bey'in,
'Kurtarn' diye seslendiini duymutur. Bu yardm ars, kurtarma almalarnn hzlandrlmasna neden olmutur... Gayretli almalar sonrasnda delik bytlerek ierideki subay da kurtarlmtr. Tm almalarn bitmesi sonrasnda tespit edilen ehit says 25 er ve 10 subay olmak zere, toplam 35 kiiyi bulmutu. Mesudiye'nin hazin hikayesi sona ermi, fakat kahramanlklar sona ermemiti. Zira, Mesudiye battktan sonra sklen toplar, geminin adnn verildii bataryaya monte edilmi ve 18 Mart 1915 tarihinde yaplan anakkale Deniz Sava esnasnda, adeta Mesudiye gvertesinde iken yapamadklarn yapm, 'sahibinin intikamn' Franszlarn Bouvet muharebe gemisine byk hasar vererek almtr.
Varlk Vergisi'nden 57 yl sonra
Akale'den mektup var!

Tam bin iki yz kiiydi Akale srgnleri. lerinden biri, hi bo durmad... Sanki adnn yarm asr sonra Akale gereine k tutacak belgelerle birlikte anlacan bilircesine, yazd yazd...
NURTEN YALN
B
Bahar ailesinin mutlu yllarnda, bir Bursa gezisi hatras. Tarih 1938:Jenny Bahar, byk kzlar Tamar Bahar ve Leon Bahar, gelecee henz umutla bakyorlar (sada). Kar sayfadaki kk fotoraf ise Jenny'nin nianllk dneminden kalma...
ir sandk dolusu sararm mektup... 'Sevgili Jenny' diye balyor her biri. Karsna bal, hasret eken bir adamn yazd sradan ak mektuplar deil bunlar. Ayn zamanda, Trkiye Cumhuriyeti tarihinde, 'Varlk Vergisi Olay' diye anlan uygulamann da canl tanklar. 'Varlk Vergisi' uygulama-
sndan tam 57 yl sonra gnna kan 'Akale mektuplar'ndan bahsediyoruz. Byk ounluu Franszca, bir ksm da Trke olarak kaleme alnm bu mektuplardaki imzann sahibi, Leon Bahar adnda stanbullu bir vergi mkellefi; 'Varlk Vergisi' mkellefi... Tarih 1943. Akale'de, Kop Da'nn eteklerinde balayp, Eskiehir Sivrihisar'da devam eden 10 aylk bir
hasretin, acnn, hakszln ve belki de en nemlisi, aresizliin tan bu mektuplar. Bundan 58 yl nce, 11 Kasm 1942'de, Babakan kr Saraolu hkmetinin ald kararla uygulamaya konulan Varlk Vergisi'nin yzlerce kahramanndan biri Leon Bahar. Jenny (jeni) ise Haydarpaa Gar'ndan Akale'ye srgne gnderilen kocasn belirsiz bir yolculua uurlayan onlarca gz yal gayrimslim kadndan sadece biri... Bu ikiliyi o gnn artlarnda, dierlerinden farkl klan hibir ey yoktu: demesi imkansz bir bor ve karlnda, birbirinden ayr braklan eler, paralanan bir aile hayat... phesiz Leon Bahar kendisiyle ayn kaderi paylaan dier mkelleflerle yola ktnda, ardnda yarm yzyl sonra tarihe k tutacak izler brakacan kestiremiyordu. Akale ve daha sonraki sevk merkezi Sivrihisar'dan yani alma kamplarndan kalan bu mektuplar sayesinde, kafalar megul eden pek ok soru da yant bulacak. Mkellefler nasl bir yerde kalyorlard? Hangi artlarda
yayorlard? Ne hissediyorlard? Geride braktklar insanlarn ve kendilerinin devlete ve uygulamaya bak nasld? Ne yiyor, ne iiyorlard? imdi yukardaki sorulara, Leon Bahar'n kaleminden dklen satrlar araclyla yant arayalm.
BR AKALE SRGN: LEON BAHAR
Leon Bahar'dan bugne kalan yazl belgelerin nemli bir ksmn, Akale'ye sevkin gerekletii 1943'n ubat ayndan ayn yln aralk ayna kadar stanbul'da brakt ei Jenny'ye yazd mektuplar oluturuyor. Ancak verginin salnmasnn hemen ardndan ve uygulamann balad tarihten itibaren, Leon Bahar'n devlet byklerine yazd dileke ve mektuplarn bir nshas da bugne ulaan tarihi belgeler arasnda yer alyor. Verginin hakszln, tahakkuk ettirilen bedellerin abartl, tahsilat eklinin ise tamamiyle hukuk d olduunu yetkililere duyurma amac tayan dilekeler adeta bir yakarn da ifadesi. Nido olu Leon Bahar, Ankaral; iki ocuk babas bir tccar. Saka eme Sokak'ta 7 No'lu tuhafiye dkkannn sahibi. Yeni Camii Maliye ubesi'nde 1502 sayl vergi mkellefi. demesi gereken vergi tutar, 119 bin 988 lira yan yaklak 120 bin lira olarak belirlenmi. Leon Bahar'n henz Akale serveninin balamad gnler... stanbul'dan yazd ilk dileke stanbul Vilayeti Yksek Makam'na hitaben, 26.12.1942 tarihli: "(...) 20 senelik mtemadi gayreti mteakip mal ve alacakta olmak zere 30 bin lira bir sermaye sahibi olabildim. Hibir
'Salarm halen kahverengi...

"Prnakaban'n khnemi ortamnda daha iyisini ektirmek mmkn olmad. Sakn her tarafn bu kadar yeil olduunu sanma... Mehur kymzn medeni tek kesinde ekildi bu fotoraf diye yazm Leon Bahar, Akale'den gnderdii yukardaki fotorafn arka yzne. Mkelleflerin en mtevaz elencelerinden biri de, kampn kurulu olduu blgede akan rmaktan balk avlamakt. Fotorafn arka plannda, bu rma grmek mmkn. stanbul'da einin yolunu bekleyen Jenny'nin znt ve hasretten olsa gerek, ksa srede salar beyazlaynca, Leon'un mektuplarnda verdii teselliyle avundu aylar boyunca. Bakn Leon, biraz da eini kzdrarak elendirmek amacyla, kendi salarnn durumuyla ilgili neler anlatyor fotorafn arka yznde: "Ak havada ektirdiim bu fotoraf da gsteriyor ki, bir ka ty dnda samda beyaz yok. Salarm halen kahverengi...Yani havamdan hibir ey kaybetmedim... Uup giden genliimden bana kalan tek iz de bu zaten..."
24. 3. 1940 tarihini tayan yandaki fotorafta, Leon (solda) ve Jenny'nin (ortada) kaderinde etkili olan en nemli isimlerden biri de yer alyor: Bay Bilman'in (sada) Bahar ailesiyle i l i k i s i , Varlk Vergisi'ne kadar sade bir dostluktan ibaretti. Oysa Akale'ye gitmekten kurtulan Bilman, desteini zor gnlerde gsterdi. Bebek'teki evin kontratn kendi zerine yaptrnca, Jenny ve kzlar yeni yuvalarna kavutular.
evrilebilecek ne varsa -soba dahil- birka hafta iinde satld... Devlet byklerine yazd dilekelerden de sonu alamaynca, yzlerce mkellef gibi o da aresiz bir bekleyi iine girdi. Souk bir ubat gn devlet erki kapya dayanp, Akale istikametini gsterdiinde arkasnda Tamar ve Suzan adlarnda iki kz ocuu ve gz yal bir e brakt. Akale'ye gittikten yaklak drt ay sonra, 8.7.1943 tarihinde, ei Jenny'ye yazd mektupta ayrldklar gn yle hatrlyordu Leon Bahar: "(...) indeki ykntnn ne boyutta olduunu, buna bal olarak yaadn sarsntnn bykln tahmin edebiliyorum. Evden vahice alnrken ve Haydarpaa'da gardan ayrlrken yzndeki o yknty hatrladka halen gzlerim doluyor. Beni pememen, sadece ellerimden tutarak, o scack tatl gz yalarnla ellerimi slatman..." Geride kalan tm sevenleri gibi, Jenny'nin akl da Leon'dayd. Onlar birbirine balayan en nemli ey, haftada iki kez karlkl yazlan mektuplard. Jenny ayrca, dzenli olarak Leon'a gnlk gazeteleri gnderiyor, aralklarla da olsa, ierisinde incir reelinden oraba kadar, Leon'un ihtiyalarnn bulunduu paketleri de ona ulatryordu. Mkelleflerin nasl bir ortamda bulunduklar, gndelik hayatlarndan kesitlere dair ipular ise yine Leon'un satr aralarnda gizli...
ASKER HAYATI: NE BR EKSK, NE BR FAZLA...
gayrimenkulum yoktur. Para ve servetten evvel vatann selametini dnen ve Trkln yapclna inanm bir ferdim. (...) Bu durumda piyasadaki kargaala muhakkak olarak set ekeceini bildiim Varlk Vergisi'ni msterihane beklerken ne ekilde tahmin edildiini anlayamadm 120 bin lira gibi dehetli bir rakamla karlatm. (...) Btn hsn niyetime ramen bu rakam istikbaldeki varlmn karl olarak bir efsane halinde olsun henz hayalimde bile tecessm etmemitir. Vcudumdaki kan, verginin kymetine tekabl ederse feda olsun. Yeter ki bugne kadar lekesiz yaamken arkama vatan vergisinden
kam hain damgas vurulmasn. Bu durumun dzeltilerek hakiki varlma gre bir verginin tarhn byklerimden derin tanzim ve sayglarmla rica ederim. "
AYRILIIN ADI, 'HAYDARPAA'
Leon Bahar'n demesi gereken tutarla ilgili dzeltme istei cevapsz kald. Gerek varlnn ok zerinde belirlenen vergi borcunu deyemedi. Bahar'n Nianta'nda ailesiyle birlikte oturduu dokuz odal eve haciz geldi. Paraya
Leon'un gnderdii mektuplara baklrsa, srgndeki mkelleflerin kamp hayatyla ilgili iki ayr saptama yapmak mmkn: Austos aynn ortalarna
kadar sren Akale kampndan yazlan ilk mektuplarda, mkelleflerin yol yapmnda ve arlkl olarak da kar kmelerinin temizlenmesinde altrldklar belirtiliyor. Kampn nc ayndan itibaren rutine binen, skc bir gnlk yaamn izleri gze arpyor. kinci sevk emriyle Sivrihisar'a srlen mkellefleri, salverildikleri aralk ayna
Ksaca'Varlk Vergisi7
Varlk Vergisi Kanunu, 11 Kasm 1942 tarihinde TBMM tarafndan kabul edildi. Kanunun resmi gerekesi hkmet evrelerinde, "Olaanst sava koullarnn yaratt yksek krlar vergilendirmek" olarak dile getirildi. Kanun grnte tm servet sahiplerinin ayrm yaplmakszn varlklar zerinden vergilendirilmelerini ngryordu. Ancak uygulama aamasnda, hedefin gayrimslim kitle olduu ortaya kt. Bu tespiti dorulayan en nemli kantlardan biri, Babakan kr Saraolu'nun u szleriydi: "Bu memleket tarafndan gsterilen misafirperverlikten faydalanarak zengin olduklar halde, ona kar bu nazik anda vazifelerini yapmaktan kaacak kimseler hakknda bu kanun, btn iddetiyle uygulanacaktr." (21.1.1943) Varlk Vergisi mkelleflerinin yzde 87'sini oluturan gayrimslim kkenli vatandalarn demesi gereken tutar, tahakkuk ettirilen verginin yzde 83'ne denk dyordu. Kurulan komisyonlar almalarn 12 Kasm ile 17 Aralk tarihleri arasnda tamamlad. 18 Aralk 1942 tarihinde, vergi dairelerinin Han tahtalarna kimin ne kadar vergi deyecei asld. Komisyonlar tarafndan belirlenen tutarlarn hibir objektif kritere dayandrlmad ok ak bir ekilde ortaya kt. Kanun, verginin 15 gn iinde denmesini hkme balamt. ki haftayla snrl gecikme durumunda ise srasyla, yzde 1 ve yzde 2 oranlarnda faiz uyguland. Bu sre dolduktan sonra vergisini demeyen mkellefin ev ve iyerine gidilerek, nce mallar haczedildi, sonra bu mallarn satyla verginin tahsilatna baland. Vergisini bir ay iinde deyemeyen mkelleflerin bedenen alarak vergilerini demeleri amacyla alma yerlerine sevk ilemi balad. Varlk Vergisi'nde tahsilatn tahakkuka oran, stanbul'da yzde 69.7 iken, bu oran Trkiye genelinde yzde 74.3 olarak gerekleti. lk sevk yeri olan Akale'ye gnderilen ilk kafile 27 Ocak 1943 tarihinde yola kt. Ortalama 11 ay sren srgne yaklak bin iki yz mkellef gnderildi. 1943'n Eyll ayna doru, uygulamann artlar tartlmaya baland. alma kamplarna sevk ilemleri iyice gevetildi. Mkelleflerin byk kesimi, Sivrihisar'a gnderildi; ay iinde de uygulama sona erdi.
kadar, etin k artlarnn da zorlatrd sorunlu bir hayat bekliyordu. te Bahar'n kaleminden 'oralardaki' hayattan notlar: "(...) Burada asker hayat yayoruz. Ne bir eksik, ne bir fazla..." (19.3. 1943) "(...) Bizim canmz skan, ruhumuzu zorlayan ey artk alma koullar deil. Tamamiyle nemsiz olmasa da, karlar eridiinden bu yana almann yk epeyce hafifledi. Gnlerimiz o korkun monotonluk iinde akp gidiyor. Bizi oyalayan tek ey postann gelmesi, en byk heyecanmz bu. 'Deiik ne yiyebiliriz?' sorusuna yant aramak bir de... Aslnda mnmz olduka kstl, hatta seim yapmak iin yorulmamza gerek yok bile diyebilirim. Yumurta, konserve, fasulye, patates ve pilav... Bazen de bir para et. Mektup
Yl 1943: Varlk Vergisi'ni deyemedikleri iin alma kampna gnderilen ykmller.
Mektuplar: Belgelerde yeni bir boyut

Bugne kadar Trkiye'de, Varlk Vergisi'yle ilgili ciddi aratrmalar yapld. Ayrca Varlk Vergisi dneminin stanbul Defterdar M. Faik kte'nin tanklklar ('Varlk Vergisi Facias') ve az sayda kiisel anlat da konuya k tuttu. Son olarak da 1999 ylnda gsterime giren 'Salkm Hanmn Taneleri' ve tabii ki ; ayn adla bu filme (alttaki fotoraf) kaynaklk eden Ylmaz Karakoyunlu'nun roman (1990) bu konuyu ilediler. Ancak o gnleri yaam olanlarn kaleme aldklar ve bugn kamuoyuna malolmu belgelerin says, olduka snrldr. te bizim bugn, Popler Tarih'te yaymladmz ve Trk basnnda bir 'ilk' olduunu dndmz 'Akale mektuplar' bu tr ok zel bir belgeler btn oluturuyor. nk o gnden bugne kalan belgeler, birka iir, iki- makbuz , birka fotoraftan ibaretti. alma kampndaki yaam ayrntlaryla anlatan kapsaml belgelere ulamak mmkn olmamt. nmzdeki aylarda Nurten Yaln tarafndan kitaplatrlacak bu mektuplar sayesinde, Varlk Vergisi'nin bugne kadar alt izilen siyasi ve teknik boyutunun tesinde, gerek bir yaamyksnden yola klarak, 'insan' boyutu da incelenmi olacak.
"(...) Odada sadece iki kiiyiz, olduka temiz, en azndan sokaktaki salksz insanlarn uzandayz, kimseyle ilikimiz yok." (10.6. 1943) "(...) Nerdeyse hi kontrol edilmiyoruz. Akale-Sivas tren hattnda soru soran tek bir polis var. Akgz olmaya gr, kaman zor deil! aydr yoklama bile yaplmyor. Ama yine de kimsenin kamaya niyeti de cesareti de yok." (5. 7. 1943) "(...) Yallar 'A Kamp' olarak adlandrlan baka bir kampta kalyorlar, bizimkine 50 dakika mesafede. Biz B Kamp'nda kalyoruz. Bir de C Kamp var. kampta toplam bin 200 mkellef kalyor... (...) Hepimiz adr altnda yayoruz. Havalar soumaya balad. Sivrihisar'n souuna da alacaz bu gidile..." (2. 11. 1943)
AKALE'DEN SONRA SVRHSAR YOLLARI
Bugn yarn gelecek bir 'salverilme' umudu iinde gnlerini geiren mkellefler, bekledikleri mutlu haber yerine, yeni bir sevk kararyla kar karya kalrlar. Ancak artk ac da, umutsuzluk da kemiklemitir. Ortalkta dolaan sylentiler can skc bir hal almtr. Bir an nce ailelere kavuma istei, zlem nne geilmez bir hal almtr yine de: "(..,) gn nce resmi bir emir geldi. Btn mkelleflerin konvoy halinde Eskiehir-Sivrihisar istikametine doru yer deitirmesi emrediliyor... stanbul'dan Eskiehir'e 10 saatlik demiryolu mesafesi var. Eskiehir'den Sivrihisar'a ise otobsle saatlik yol var. Demek ki sevgililerimize bir hayli yaklaacaz bylece. (...) Yol yaptk, Kop Da'nn karlarn sprdk. Haydut, mahkum muamelesi grdk. Eer imdi bizi yeniden bir yerlere srmek, ikenceyi yeni bir yerde srdrmek istiyorsa, onu da yapsn... Kanayan gnllerimize btn bu hakszlklar kazyaca-
ve gazete okumak, ufak tefek yaras, rahatszl olanlar oyalamak, hasta olanlarla ilgilenmek, gnlk iler listemizin tamamn oluturuyor. Bulunduumuz ky (Prnakapan) evrenin en fakir, en cra kelerinden biri. ok yksekte olduu iin sert iklimi hepimizin soluunu kesiyor. Tm bu olumsuzluklar unutturan tek ey, duru ve yumuak su. Midemizde sertlik brakmyor, yediklerimizi kolay sindirmemizi salyor. alma artlarmz ve bamzdaki efle
yaadmz formaliteler hakknda yazacaklarm bu mektuba smayacak kadar uzun..." (8. 5. 1943) "(...) Altnc koli elime geti. Pirin, ekerleme, biskvi gndermisin. Kn iklim sertti, stne bir de altrlnca, saatte bir ackyorduk. Ama yaz geldi geleli yle avareyiz ki, yemek aramyoruz. Zaten benim en ok ihtiya duyduum ey, ruhsal ve entelektel gda. Onlar da gazete, bulabilirsem kitap okuyarak karlamaya alyorum." (7. 6. 1943)
z. Liberal ve cumhuriyeti bir lkede yaamak istiyoruz, buna karn rk ve Nazi ynetimlerinin en ac uygulamalarna maruz kaldk. Ben ahsen bu haberle ilgili bir ngrde bulunmaktan kanyorum. Bizi ayran mesafenin bin 500 kilometre azalm olmasna seviniyorum yalnzca. stanbul'la buras bin 900 kilometre. Oysa Sivrihisar'la stanbul arasndaki mesafe sadece 400 kilometre. Nihai buluma iin nemli bir mesafe kat edeceiz yani..." (8.2. 1943) BR GN MUTLAKA... Srgndeki mkelleflerin ruh halinin olduka deiken bir yap sergilediini sylemek mmkn. Kulaklar stanbul'dan gelecek bir haberde, gzleri ise gnlk gazetelerde. Kesin olarak sylenebilecek bir ey varsa, o da devletin adaletine duyduklar gvenin yerini, son gnlere doru, byk bir hayal krkl, krgnlk ve hiddete brakm olmas. Deiik tarihlerde yazlan mektuplardan alntlar, Leon Bahar'n kiiliinde, btn mkelleflerin ruh ve dnce dnyalarndaki hareketliliin de bir kant aslnda: "inde benim de bulunacam umduum 150 mkellef iin soruturma yapld sylentisi dolayor buralarda. Gya ilk salnan kafilede bu 150 kii bulunacakm. Yce ve parlak gelecekli hkmetimiz gl yzn gstermeye baladna gre, iyi gnlerin hayalini kurabiliriz." (13. 6. 1943) "(...) Bekleyi srerken ben her eye iyi tarafndan bakmaya alyor, ve bana ikence gibi gelen bu ayrla dayanmak iin btn gcmle direniyorum. Yine de Tanr'ya bir teekkr borcumuz var. Hayatta ve salklyz. Tek acmz bakalar tarafndan dayatlan bu ayrlk. Avrupa'da yaanan aclar, trajedileri dnsene. Kendi durumu-
muza kretmek ve teselli bulmamz iin bu rnekleri gzmzn nne getirmemiz lazm. Yeter ki salkl olalm. Bu zor gnler geecek ve biz yine her zamanki gibi birbirimizi ok seveceiz. Bir iki ay daha sabr..." (24. 6. 1943) "(...) Hmanist dnya grnn hangi prensip ve inanlar
zerine kurulduunu ibretle gryoruz. Glnn gsz yenecei zaten bilinen bir gerek. Masum olup olmamak hi nemli deil... Tek dertleri milletin nnde g gsterisi yapmak, zayflardan balayarak nlerine kim gelirse gelsin ezebileceklerini ispatlamak. nsani bir zayflktan, alaklktan baka bir ey deil bu. Ama zavall bizler ne yapabiliriz ki? Sivil bir devlette ve sivil bir hayatta bu kadar trajik, bu kadar kt bir eyin olabileceini ryamda grsem inanmazdm. Ama oldu ite. Demek ki medeniyetin temel prensipleri ve bunlar yazan filozoflar dnyay kandrp duruyor, sessiz sedasz yeni kurbanlar iin hazrlk yapyorlar. Bu seferki frtna bizi vurdu. Eer gl ve sabrl olmay baarrsak, bir gn mutlaka hukuk galip gelecektir." (7. 11. 1943)
Henz evliliklerinin ilk yllarnda Bahar ailesi: Kucaktaki ocuk, bugn Akale mektuplarnn gnna kmasn salayan, mektuplar saklayarak bugne ulatran Tamar Bahar (solda). Leon Bahar Akale'ye gittiinde, byk kz Tamar 11 yanda, Suzan ise sadece 4 yandayd. Onlarn en byk ans ise babalarnn srgnde olduu gnlerde Erzurum'da askerlik yapan ve Leon'dan salk haberleri getiren daylar Isac't. Tamar ve Suzan, Bebek'teki evlerinin sokanda, daylaryla birlikte (altta).
Midesine dkn yazarlarn peinde

GKHAN AKURA
'Gourmet' yazarl ciddi bir meslek haline gelmeden nce de kimi edebiyatlarmz, yemek ve lokanta yazlarna zel bir nem verirlerdi. Refik Halid, yemek yapmann bir 'sanat' olduunu anlatr; Fikret Adil uluslararas 'gourmet'lerden sz eder; Ahmet Rasim, ilgin tarifler verirdi.
ikret Adil, 'Yemek Edebiyat' balkl bir dizi gazete yazsnda, 'gastronome' karl olarak 'ikemperver' szcn kullanr: "ikem, karn manasna gelir, karnn besleyen, seven demektir. Bir de Franszca 'gourmet' kelimesi vardr. Trkemizde karl pek yoktur, onu ekseriya 'gourmand' ile kartrrlar, ksaca 'obur' derler. Yanltr, az yiyen, yediini seen, aznn tadn bilen demektir. Eskiden ona da 'ikemperver' derlerdi." Fikret Adil, uluslararas gourmetlerden, zellikle de o gnlerde len nl yazar Curnonsky'den (1872-1956) sz et-
tikten sonra, bizde bu tr yazarlara rastlanmadn belirtir: "Yemek mevzuu bizde 'ifahi' kalmtr. Muharrirlerimizle, sanatkrlarmz sofray severler, ou da bu hususta stattr, kendilerine mahsus yemekleri de vardr. Fakat nedense bunu yazlarnda pek belirtmezler. Yemek sanatn alkla kartrdklar iin mi dersiniz? Zannetmiyorum. Belki de akllarna gelmediindendir." Adil, Ekrem Yeen'in yemek yazlarn, "yemek bahsinin, edebiyatndan ziyade tekniini" ele aldndan konu dnda tutar ve bizdeki 'ikemperver yazarlar' sralamaya balar: "Ahmet Mithat Efendi, Ahmet Rasim ve Refik Halid Karay, baz eserlerinde sofralardan ve yemeklerden bahsederler. F. Cellettin ve Bekir Stk'nn yemekle alkal birer hikayesini hatrlyorum: 'Kna Gecesi' ile 'Dayaa Benzeyen kram'. Fakat bunlarda, sofra ile yemek birer 'vesile'dir, 'mevzu' deil."
GECE YARISI OMLET
bahsi zerine konumular, tatbikat yapmlar." Fikret Adil, bu konudak bilgilerin snrl olduunu syledikten sonra yazy yle bitirir: "Yemekle yakndan alakal olup, bu satrlar okuyanlardan, hususi bilgileri olanlar varsa bizi aydnlatmalar ricasiyle bu bahse son veriyoruz.'
SOFRANIN ALATURKASI, ALAFRANGASI...
"Avrupa'dan ahzettiimiz eylerin en mstahseni hakikaten bu sofralardr. Hem de bunlar ne kadar kalabalk olursa o nisbette elenceli olur, ss, ziyneti o kadar artar" der. Ardndan alaturka sofralar niin beenmedii konusuna girer: "Bizde minel kadim sofralar, salon ittihaz edilip oturulan odalara kurulurdu. Bu odalar yan kerevetli deil mi ya? ki kerevetin telki eyledikleri zaviyeye minderin irtifna mtenasip ykseklikte bir iskemle getirilip konularak onun zerine sini ve onun da zerine kaklar, ekmekler, nihaleler tertip olunurlard. Bu hlde minder zerinde oturan efendiler biraz eilerek az ok rahata taam edebilirlerse de karlarnda bulunacak ikinci, nc derecedeki killer iin yere erkn minderi konulmu bulunduundan bunlar zerine oturanlarn hemen
Fikret Adil sz, 'air, ressam ve ikemperver' olarak tanmlad Arif Dino'ya (18931957) getirir. Dino kendisi iin, nl gourmet yazar GeorgesAuguste Escoffier'nin (18461935) kendi kendini yetitirmi rencisi deyimini kullanmakta ve bununla bbrlenmektedir. "Bir gece ge vakit Arif Dino'yla beraber olduumuz bir arkada, o zamanlar Kz Sanat mekteplerinde hoca olan Sarandi'nin ok gzel 'bavense' omlet yaptn anlatmt. Saat on ikiyi gemiti. Arif Dino kalkt, hi tanmad Sarandi'nin ili'de -halen yklmakta olan- evine gitti, onu uykudan uyandrp kendini tantt ve omlet iin geldiini anlatt. Biz Sarandi'yi kapy yzne kapatacak zannederken onu ieri davet etti. Ertesi gn rendiimize gre her ikisi sabah saat drde kadar mutfakta yemek
Edebiyatmza yemek imek konusu, yazarlarmzn bykbabas Ahmet Mithat Efendi ile girmitir. stad alaturka sofra dzenine pek yz vermez. Sadece 'Yeryznde Bir Melek' (1875) romannda bir dn vesilesiyle kurulur alaturka sofra, hem de alafrangasyla yan yana... Bu roman dnda Ahmed Mithat hep alafranga sofralar anlatm ve stnlklerini savunmutur. 'Taafff'de (1895) alafranga bir sofrann tanzimini uzun uzun aktardktan sonra,
Ressam Mnif Fehim'e gre stanbul akamclar. Akamclk zerine yazlar yazan Ahmet Rasim de bu resimde canlandrlm (soldan ikinci, Resimli Tarih Mecmuas, 1950, 6. say, sol sayfada). Ahmet Rasim ve akamclk zerine bir karikatr (solda). Yahya Kemal Beyatli da yemek kltrne byk nem verirdi (altta).
Ziyafetin, bir grgs vardr

Kabusname'nin esas olarak bir eviri metin olduunu dnrsek, yeme ime konusuna, zellikle adab ve erkan asndan ilk deinen Gelibolulu Mustafa Ali olmutur. XVI. yzyl sonunda yaam olan yazarn Mevid'n-nefais f kavidi'l meclis (Grg ve toplum kurallar zerine ziyafet sofralar) adl eserinde ilgi ekici bilgiler bulunur. 'Bade meclisi'ni anlatan blmde u tavsiyeler yer alr: "ki sohbetlerinde brekler ve ar yal yemekler doru deildir. Pilav ksmndan baka yal yemeklerin de demede doru grld yoktur. nk hkema katnda zariflerin kanununa va akll kimselerin dncelerine gre, iki meclisinin ayrlmaz yiyecei, yar pimi kebap ile ekili orba, kavurmalar ve kfteler gibi hazr yemekler, hele denizden kan balk trnn eitleri ile pavurya, istiridye, stakoz, teke ve midye makulesi sonsuz mezelerdir." Seyahatname'sinde aranlan her konuda mutlaka nemli baz bilgiler bulabileceimiz Evliya elebi de (resimde), dneminin vezirlerinden Defterzade Mehmet Paa'nn mutfan ayrntl olarak anlatr: "Vezir mutfanda krk adet a almaktadr. Bu mutfaa bal ve adi eker giremez. am'dan zel olarak getirilmi kutu ekeri kullanlr. Hamur tatllar, helvalar, baklavalar, muhallebiler ve yaz k gnde mutlaka eit sofraya karlan hoaflar hep bu ekerden yaplr." Evliya elebi eserinin deiik blmlerinde, zellikle esnaf tekilatlarn aktarrken de konumuz asndan nemli bilgiler verir. On dokuzuncu yzyln banda ise, bir eitim risalesi olarak baslan Ethem brahim Paa'nn ocuklara tler adl eserinde ise u ilgin satrlara rastlyoruz: "Scak lkelerde pek ok baharatl et yeme. Olmam ham meyve yemekten ok sakn. 0 kat kat acur ve salatalklar yiyip de mideyi incitme. Zerdali, incir, zm, erik insana yumuaklk verdiinden onlardan ok yeme. Salatalk, kavun ve karpuz da midede btnyle erimez. Onlar da az ye. Armut ve elmay soymadan; kiraz, vine ve zmn ekirdeklerini karmadan yeme. Taze yemileri yemekten sonra ve scakta yemek iyidir."
Ahmet Mithat hikayelerinde, sofra adabndan ve obur tiplerden bahseder (stte sada).
hemen ene hizalarna gelen sofradan tenavl edebilmeleri epeyce mkilt mucip olurdu. Ya sonra sofray kaldrmak!. Sofraya hcum edenlerin dest-i tahripleriyle birbirine karm olan ekmek krntlar, et kemikleri, kirli kaklar, filnlar tok karnna hi baklacak grlecek eyler olmad halde bunlar defaten kaldrlp gtrlecek olsa cana minnet ise de bir metrodan ziyde kutru olan sini, o zamann oda kaplarndan s-
maz ki, sofra takmyla kaldrlp gtrlebilsin." Yanl anlalmasn, Ahmed Mithat'n muhalefet ettii alaturka sofra adabdr, yemekler deil. Hatta Avrupa'ya gittii zaman, Fransz yemeklerinin bile bizim yemekleri tutmadndan yaknr. Hele stanbul sularnn karlatrlacak emsali bile yoktur. Avrupallarn su yerine arap imelerinin, belki de sularnn bu denli kt oluundan geldiini syler.
AHMET MTHAT'TAN TARFLER Ahmet Mithat'n 1886 ylnda yaymlanan 'Obur' adl hikyesinde ise 'Fil Tahsin' adl, oburdan te pisboaz bir tipi anlatr. Bu iki kavram arasndaki fark stad yle tanmlar: "Obur, bol yiyendir. Fakat her obur a gzl, pisboaz olmaz. Yemek seer. Ancak sevdii yemekler olursa ondan bolca yer ve yerken de etrafn irendirmez. Halbuki pisboaz byle deildir. Ne bulursa yer. Karn tok olsa da yer. Sokak ortasnda olsa da yer. Hem de ok iren yer. Grenleri tiksindirir." Hikye zengin sofralarnda karnn doyuran bir pisboaz dalkavuun, yemek iin arld evde, anlatlan tariflerle az iyice sulandrldktan sonra, bir oyunla a braklarak ardndan elenilmesini anlatr. Bu arada (ister ciddiye aln, ister almayn) birok yemek tarifi de verilir. Bunlardan birini aktaralm: "Geri eski ah da ikembe orbasn semiz hindilerin derilerinden yapyordu, ama ne de olsa deriler kaynaya kaynaya eriyordu. te yeni ah bu erimeye mani olmak iin hindi derilerini iki gn ayazda bekletiyor. Bylece sertlik peyda ediyorlar ve kaynaynca da eriyip gitmiyorlar." Ahmet Mithat'tan bir nc
olduu iin sz etmeden geemedik. Ama biz bu yazmzda, edebi rnleri konu d tutacaz. Selim leri'nin de bu konuda bir makale yazdn ve yanlmyorsam aratrmalarnn da srdn belirtelim.
AHMET RASM'N LSTELER
Ahmed Mithat'n hemen ardndan gelen Ahmet Rasim ise, yemek konusundaki says pek bol yazlaryla dikkati eker. Bugn orbaclara girdiimizde gzmze ilien, "Kana kuvvet, gze fer, batna ciladr orba" diye balayan nl manzume onundur. te yandan pek bilinmeyen "Yemekler Divan" ise bir methiyedir. Bu manzume u beyitle noktalanr: "Na'mez dolma-i yapraa halef olsa seza / O tavukgs gibi dilber-i helv-y ikem." [Hele yaprak dolmasndan sonra, midesini sevenlerin sevgilisi olan o tavuk gs gibi helva gzeli gelirse ne l olur!]" Ahmet Rasim bu tr manzumeleri 'Baba Yaver' diye imzalard. Zaman zaman da, dolat lokantalarn yemek listelerini makale niyetine stunlarna aktarrd. Galata lokantalarnn yemekleri 11. ehir Mektubu'nun konusu olurken, 15. mektupta Bykdere'ye uzanrz. stad scaklardan kurtulmak iin kendini denize nazr bahesine att Pamuk Yani Lokantas'ndaki yemek listesini aktaryor: "Pili suyuna orba, pilili pilav, pirzola, tas kebab, orman kebab, i kebab, da kebab, Bykdere kebab, patlcan kebab, kuzu cieri, kuzu ba, kuzu frnda, zmir kftesi... Bunlar et nev'inden. Gelelim sebzevata; patlcan beendi, patlcan musakka, patlcan oturtmas, patlcan silkmesi, patlcan imambayld, patlcan dolmas, ayekadn. Barbunya, al fasulyeleri, bamya (etli), domates dol-
mas, trl (gve ile). Balklar: Barbunya (tavas), kefal (pilakisi). Yemiler: Kavun, eftali, armud (aka). arap ve env- penyir [peynirler]." FTAR SOFRALARI Dediimiz gibi, Ahmet Rasim'in yazlarnda bu tr listelemeler, sralamalar ska karmza kar. rnein bir ramazan sohbeti yazsnda, ocukluk yllarnda gittii bir iftar yemeini yle anlatyor: "Bir orba. Bir pastrmal, sucuklu yumurta. Bunlar mteakip hindi veya tavuk, zamana gre bir sebzi. Bir pilv. Bir brek. Bir tatl. Artk siz orbann, yumurtann, hindi veya ta-
nn nefasetini, envan, sebzenin eidini, istediiniz kadar tahmin edin! Drt trl orba, iki, trl brek, stl, hamurlu tatllarla kebaplar, emir dolmalar vs. de ilave edebilirsiniz. Fakat bu sadelikteki letafeti bulamazsnz... Bir de iftariye tepsisinde en nefis turularla orbaya vesaireye ekmek iin sergi baharat kaplan vard. Billur veya Saksonya kaselerde bulunan turular, hizmetkrlar tepsiyi kaldrrlarken sofrann mnasip yerine koymay unutmazlard. Yemekten kalklnca l Yemen kahveleri, ubuklar verilirdi. Hatta kahve, su, erbet vermek de gayet nzik servislerden saylrd.1' LFERN ZEL YER stanbul'da yaayp da balklardan sz etmemek mmkn m? stadmz elbette her trl balk hakknda laf canbazl yapar yapmasna da, lferin yeri hepsinden zeldir. Ahmet Rasim'in ehir Mektuplar'nn krk drdncs, 'Vay, lfer, vay!' nidasyla balar. 'Vay'n nedeni imdi olduu gibi yine fiyatlardr. Ahmet Rasim, nce lferin el yakan etiketinden sz eder, sonra konuyu asaletine getirir:
Bir devrin nl edebiyatlar toplu halde yemek masasnda: Soldan saa, air Cenab ahabettin, Abdlhak Hamit, Sleyman Nazif, Mithat Cemal Kuntay, Mehmet Akif Ersoy ve Samipaazade Sleyman Bey (stte). nl karikatrist Cem'in izgileriyle, yazar Ahmet Rasim, sofra banda (solda).
Kitaplarnda eski stanbul hayatn ska ileyen, Trkiye'nin en nemli popler tarih yazarlarndan Ahmet Refik'in, brahim all tarafndan 1931'de yaplm bir tablosu (sada).
Saryer breinin inanlmaz srr

Refi' Cevad Ulunay, "Biz arkllar boazna dkn adamlarzdir. O kadar ki bizim iin yemek deta 'gzel sanatlar'dan bir ubedir," szleriyle balad bir yazsnda, bize eski yemek merakllarn anlatr: "stanbul'da en kuvvetli yemek merakllarndan bir Hakk Beyi tandm. Bu adam yanma duvarc ustasn alr, Balkpazar'ndaki kzlemecilere gider, onlarn frnlarn ltrr, evinde eini yaptrrd. in tuhaf: 'l\le yapsam, kzlemecide yediim gibi olmuyor!' diye hayflanmas idi. (...) Saryer'de terifat Hasan Bey vard. Bu zat Saryer breinin mucididir. stanbul'un zevk erbab Saryer brei yemee Hasan Bey'e giderlerdi. Hasan Bey'in yapt brekte lezzetten gayri ne hususiyet vard? Bunu kendisine sordum. Kesesinden o zamann meteliklerinden ince bir sikke kard; brein stne brakt. Metelik btn yufka tabakalarn deldi, tepsiye kadar indi." (Trk Yemei', Salon dergisi, 15 Aralk 1948)
"Anan lfer: Izgarada cayr cayr nr gibi kzarr m! Kzarr kzarmaz, zeytinya, limon, hardall sala iine atlp da dinlenmesi iin bir mddet brakldktan sonra salata yapraklar arasna gmlp bu yeil elbiseye pek ok yakan maydanozla da zen rtlr m? Hem efendim: Koca kayk taban iine yatrlan o th verici deniz mahlukundan kan ltif rayihaya hibir yemein kokusu rekabet edemez. Bilhassa on kiinin, lezzetine eni katt o beyaz etin lezzeti hibir baln lezzetine uymaz. O kurnaz lfer, etinin ne kadar tatl olduunu bildii iin tutulurken ettii naz, sonra yapt kurnazlk avcsn fevkalade coturduundan, insann i i yiyecei gelir." EHVETLE YAZILANLAR Ahmet Rasim'in hemen ardndan gelen 'ikemperver yazarlar'mz arasnda Refi' Cevad Ulunay, Ercment Ekrem Talu, Mahmut Yesari, Sermet Muhtar Alus, Semih Mmtaz S. ve bugn pek hatrlanmayan Mnir Sleyman apanolu'yu anmak gerekir. ou dergi ve gazete sayfalarnda kalm olan bu ya-
zlar bir araya getirmek iin bir alma yaptmz da burada belirtelim. Bu isimler arasnda, zel bir blm Refik Halid Karay'a ayrmak gerekir. Hayata bir keyif alma sanat olarak bakan Karay, hemen her kitabnda birka makalesini yeme-ime konularna ayrmtr. Bu yazlar bozadan aya, meyvelerden balklara kadar hemen her konuya uzanr. Refik Halid Karay'n konumuz asndan zel bir yer tay, sadece yazlarnn saysal fazlal ile aklanamaz. Karay, yemek yazlarna bir edebiyat edas ile yaklar, onlara ayr bir younluk verir, yemekleri adeta canlandrp nmze koyar. Eh, bir yemek yazsndan da daha fazla ne beklenebilir ki? BR 'GZEL SANATLAR' KONUSU Refik Halid yemek hazrlamann bir 'gzel sanatlar' konusu olduunu dnmektedir: "Usta bir ahnn mesel bir sigarabrei iin hamur an en ince teferruatyla gzden geiren bir adam himmetin, nezaket ve rikkatin bu derecesine nasl hayran olmaz? Oklavada sanki bir
sr, bir tlsm vardr, hamuru nasl inceltir, nasl effaf bir hale sokar ve sonra arpar, silker, hrpalar da, nasl olur da yrtmaz, paralamaz ve gittike, byltr, aar..." Karay, bir heykeltra, bir ressam, bir mucit zekas ve yeteneiyle alan bu ann, eserinin ne yazk ki hemen kaybolmaya mahkum olmasnn merhametsizliine dikkatimizi eker. Yemek kltrnn bir uygarlk lt olduuna da iaret eder: "Kenarna bak bezini al, anasna bak kzn al dedikleri gibi, 'yemeine bak, adamn al' demek de kabildir ve byle demekle ok doru ve ok irfanl bir sz de sylenmi olur. Vahiler medeniyetin kapsna, gdalarn piirmee baladklar gn yanamlar ve halamasn icat ettikleri gn de ieriye ilk admlarn atmlardr." 'TABLO GB' BALKABAI YAZISI Refik Halid'in yemekleri anlatnda da ayn heyecan bulabiliriz. Bakn balkaba tatls, onun kalemi sayesinde, nasl bir tablo haline dnveriyor: "Gz stan scak rengi, adalanm koyu ekeri ve bol cevizi ile balkaba bir k tatlsdr. Eskiden bu mevsimde her ev sofrasnda birka kere yer alrd. Kabak tatlsn yerken insan kor paralar yutan bir hokkabaza, bir sihirbaza, bir Rfa derviine benzer. Dudaa dokunuu souktur amma boazdan geti mi mideye bir atetir yayar, hatt fazla yenirse scakl damarlar kaplar. Karnnza, tutumasndan ekineceiniz bir ecza, alkol ve benzin gibi bir ey kart kukusuna dersiniz." stadmzn yemekleri yalnz yazarken deil, yerken de ayn ehveti duyduu yine kendi satrlarnda gizli: "Klde pimi patlcan u tarzda yerim: Ateten, olduu gibi kabuiyle n-
me getirirler; bakla ortasndan boylu boyuna yarar, srt altna gelmek artiyle tabaa btn heybetiyle sererim; zerine tuz, karabiber ve zeytinya... -Biber, kk sofra deirmeniyle taze taze, iri kym tlm olmaldr. Durmu toz biber, lezzetinden ve rayihasndan yzde doksan kaybeder- te gzel, lk, enili, itah verici duman, buuyu o zaman grnz! Evvel onu iyice koklarm; sonra atal yan tutarak balarm syrmaya... , kabuktan kolayca ayrlr ve geriye yalnz bir zar kalr."
l, Seluk Erez ve Selim leri'nin adlar saylabilir. te yandan, Selim leri'nin yemek-an yazlar, 'Evimizin Tek stakozu' ad altnda, Ferda Erdin'in editrlne yapt Olak Yaynlar'nn Yemek Dizisi'nin ilk kitab olarak yaymland. Bu dizinin devam ederek 'ikemperver yazarlar'mzn saysn artrmasn
diliyoruz.
GOURMET YAZARLII Fikret Adil'in 'yemek edebiyat' yazsndan hzla bugne doru ilerlediimizde, gourmet yazarlnn artk ciddi bir meslek haline geldiini syleyebili-riz. Yemek ve lokanta konulu yazlar basnda vazgeilmez yerlerini kazanmlardr. Says olduka fazla olan gourmet yazarlarmz arasnda zellikle Atilla Dorsay, Turul avkay ve Artm nsal'n yazlarnn deneme tadna sahip olduunu syleyebiliriz. Ayrca esas olarak bir gourmet yazar olmayan, ama eitli yaz ve kitaplarnda yeme-ime konularna deinen ada yazarlar arasnda lhan Berk, Ali Neyzi, Taha Toros, lber Ortaystanbul'un bir dnem ok nl olan Tokatl Lokantas, Ahmet Rasim1 Ref Cevat2, Refik Halid Karay3 ve Fikret Adil 4 gibi nl yazarlar konuk ediyordu.
stimlak yllarnn yks
Buradan bir fil mi geti?

Ellili yllarda stanbul, gerekten imara muhtat. Babakan Menderes de farkl nedenlerle, bunu yapmak istiyordu. Ama her eyi ulama endeksleyen bir politikaszlk ve devasa bir nfus art, 60'larda bile, Menderes'in 'istimlak yllar'nda yaplanlar anlamsz hale getirmiti.
EminnUnkapan yolu iin yaplan istimlak almasnn Balkpazar kesimi (altta).
stanbul'un 1950'li yllarn hatrlayanlar giderek azalyor. Hatrlananlar ise, kiisel deneylere bal olarak, giderek farkllayor. Boaz'n kylerinde oturup ara sra 'stanbul'a inme' gereini duyanlar iin bu hatralarn merkezinde, vapurla yaplan ho bir yolculuk yer alrken, Altunizade veya Balarba'nda yaayanlarn anlarnda, bakmszlktan kararm ahap evler arasndan geip dar yokular trmanmak veya tek tramvayn beklenmesi,
daha bir arlk tayor. Araba vapurundan inince Kabata'ta adm atlan farkl dnyann trafik skklklar, oktan balam. Fakat Sirkeci'nin karmaasnn ve Hali'te ryen saysz ahap tekne enkaznn nasl kaldrlacan bilen yok. Yine de yeillik ve skunet ar basyor. Her yerden denize girilebiliyor ama dikkat! Baz yerlerde kanalizasyonlarn kahverengisi, denizin, gnmzde artk var olmayan maviliinde, ar basmaya balam bile. lk koli basili raporlar, birka yl sonra yaymlanmaya balanacak. stanbul neredeyse 30 yldr payitaht deildir; politik olarak gzden dmtr. Ama yine de Trkiye'nin gzbebeidir. Mtareke ve igal dahil, on bir yllk aralksz savalarn yoksulluundan, ara yllarn kapal ekonomisinden ve kinci Dnya Sava'ndan kmtr; daha bir bakmszdr. Eski ahap evler hzla
rmekte ve sk sk yanmakta, darack sokaklar ve dzensiz yerleimler, modernizm tutkusuyla yanan gzlere giderek daha sevimsiz gelmektedir.
O GNLERN HAVASI...
Ankara'da artk yeni bir babakan var. 'Tek parti' devini yere sermi, Amerika'y arkasna alm, imdi de sabk ehr-i payitaht kurtarmaya geliyor. Toplantlar, planlar, yine toplantlar: Beklemeye gerek yok, derhal faaliyete geilsin. Buldozerler, grayderler, vinler!.. lk hedefiniz khnemi binalar, geit vermeyen eski psk dkntler, viranelikler. Btn pislikler -
pe. te para. te istediiniz kadar 'istimlak bedeli'. Yeter ki ruhumuz kasvetten kurtulsun. Gzmz gnlmz alsn. Bu, 'ykarak yapma' modelinin mkemmel bir rneidir. Yurdumuz insannn kafasna uygundur. Kim urar koruma kurullaryla. Ne var ki iin dier yanna da bakmak zorundayz. stanbul gerekten imara muhtat. Yaklamakta olan otomobil ana ise hi hazr deildi. 1950'lerin sonlarnda, kentteki otomobil says, elli binlerdeyken bile, uzun feribot kuyruklar ve trafiin tkand blgeler vard. Fatih Sultan Mehmet, Anadolu ve
Rumeli'den stanbul'a nfus getirdii zaman, bunlar 'tarihi yarmada'da, bo bulduklar birok yere konut yapmlar, zaten dar olan cadde ve sokaklar iinden klmaz hale getirmilerdi. Fetihten sonraki 4 asr ierisinde en bykleri 1660 ve 1782 tarihlerinde meydana gelen 100 nemli yangn, geni viranelikler yaratm, sonra bunlarn bir ksm yine rastgele doldurulmutu. Bu hesapla, 1850'ye kadar sur ierisindeki eski stanbul'da, her 4 ylda bir, dev yangnlar olmu, fakat deprem korkusu nedeniyle ta binaya geilmemiti. Evet, buras tm gzelliklerine ramen dzgn bir kent deildi:
"Biliyorsunuz; babo ehirlerde her caminin yanna dkkanlar sokulur, nk cami cemaatin topland yerdir, kalabalktr. Kr aryanlar buralara yaklarlar. Bir gn bakarsnz derme atma binalar ykselir, onu grenler baka salalar yaparlar..." Gerekten de, AP ynetiminin 1958 tarihinde yaymlad 'stanbul Kitab'nda yer alan bu satrlar doruydu. FAKRLN SALALII stanbul'da imar yzyllar boyunca babo kalm, fakirliin salalna, yollarn yetersizlii eklenmiti. Ama planl yerle-
Beyazt'tan Aksaray'a inen 30 metre geniliindeki Ordu Caddesi'nin almas srasnda kan tmsekler dzlenerek, cadde, Aksaray Meydan'nn yksekliine getirildi (stte).
Edirnekap ve evresi: Fotorafta, restore edilen sur kaps ieriden grlyor (sada).
ime geilince de sorun zlmeyecekti, nk planlar daha mrekkepleri kurumadan 'geersiz' hale gelmekteydi. Yine stanbul Kitab'na dnelim: "stanbul dnk stanbul deildir. Yarn daha kalabalklaacaktr. Yakn bir istikbalde birka milyonu aacaktr. Brakn Amerika'y, fakat imdi medeni Avrupa ehirlerinde her on kiiye bir vasta isabet ediyor. (stanbul hi deilse bu kstasa gre, 1990'larn banda 'medeni' vasfn kazand!) stanbul iki milyonluk bir ehir olsa ve her yirmi kiiye bir vasta isabet etse, ite yz bin vasta... Bu tempo ile almak bizi bu neticelere gtryor." ON YIL BLE DAYANMAYAN 'VZYON' Menderes'in adamlar, 1958 ylnda stanbul'un imaryla ilgili uzak grllklerini ite bu satrlarla ifade etmekte ve muhtemelen toplumun ne kadar nnde olduklarn dnmekteydiler. Ancak stanbul'da yz bin ara snr, 10 yl gemeden alacak, gnmzde ise 1,3 milyona yaklaacakt. 1960'larda Menderes'in yol-
larna dua edenler, ksa sre sonra onun her eyi ulama feda eden vizyonsuzluunun altnda ezildiler. Ama iin dier yanyla, tm lkeyi ezen ey, yalnz vizyonsuzluk deil ayn zamanda devasa nfus artyd ki, ite bunun aresi yoktu. Sadece gelecei dnen politikaclar bunun etkilerini snrlayabilirlerdi. Ama Trkiye'nin byle bir frsat ol-
mad, daha dorusu bu tr politikaclara yer almad. Biz stanbul'a dnelim. LK MAR PLANI Henry Proust 1937 ylnda onaylanan ilk stanbul plann yapt zaman, nfus 1 milyonun altndayd. 2 milyonu geecei ise hi dnlmemiti. Bylece Proust plan, iyi-kt bir koru-
Dnden bugne Taksim Meydan

I. Mahmud'un 1732-1733'de kuzeydeki ormanlardan kente ilk kez su getiren knkler, teraziler ve kemerler sistemi Taksim'de sona eriyor ve depolanan su, ke bandaki ta bir maksemden eitli ynlere datlyor, yani 'Taksim' ediliyordu. Taksim Meydan da (fotorafta) adn bu taksimat ileminden ald. Buraya zel nem atfeden ikinci yap ise, Harbiye yolu bandaki Topu Klas idi. Klann karsndaki byk boluk ise talim yeri olarak kullanld. 1920'li yllarn sonunda bu blge, bugnk apartmanlarla dolarak Talimhane' adn ald. Ayn yllarda binalar boalan klann avlusu, futbol sahas olarak kullanld. 1950'lerde Menderes'in imar operasyonunda Taksim (Cumhuriyet) Meydan'nda da ciddi deiiklikler yapld. Meydann ortasndaki Cumhuriyet Abidesi, yeni ekille gezi yerinin ortasna alnd. Beyolu Halkevi yklarak yerine bugnk Dilson Oteli yapld. Talimhane apartmanlarnn nne ina edilen bir dnemin nl Kristal Gazinosu yktrld. Elektrik idaresinin yabanc mdr iin yaptrlan lojman yktrld. Daha sonralar ayn yere Atatrk Kltr Merkezi (AKM) binas ina edildi. Cumhuriyet'in ilk dnemlerinde yeni devletin simgelerinden biri olarak grlen Taksim Meydan, elik Glersoy'un szleriyle "25-30 yl boyunca ehir halknn grmeye akn ettii gzellikler ve vn tablolarnn" ev sahipliini yapt. Ancak kentin ok kalabalklat son dnemde, eski temiz ve sekin grnmnden byk kayplar verdi.
Sirkeci-Florya sahil yolu

Sirkeci'den Yeilyurt'a kadar denize paralel giden bu yol, Menderes'in imar hareketinden nce sadece bir sahildi. 1957-1959'da almaya baland ve Kazleme'ye kadar geldi. Daha sonra Ataky nlerine, Yeilky ve Florya'ya uzanan yol, Londra Asfalt'nn trafik ykn azaltmay da amalyordu. 1960 balarnda yola 'Kennedy Caddesi' ad verildi. Yolun imar almas srasnda, zellikle EminnCankurtaran gzergahnda pek ok tarihi eser yok oldu. stimlak bedelinden kamak iin birok yerde dolgu zerinden yrtlen yol iin, rnein Bakrky'de sahildeki yallarn bir blm ykld, bir blm de ieride kalarak yal zelliini kaybetti. 1980'lerin sonunda deniz taraf yeniden deniz doldurularak parklarla evrilen Florya-Sirkeci sahil yolunda son olarak, evreyi yllardr kirleten Kazleme tabakhaneleri (deri atlyeleri) kaldrld.
ma kaygs tamasna ramen, o devirde uzak yerler olarak grlen Zeytinburnu ve Hali ilerini sanayi blgesi olarak ayrmakta saknca grmemiti. Bunun ne kadar sakncal olduu, ksa srede ortaya kt. Adnan Menderes babakan olduktan sonra, ilk ok partili iktidarn sorunlaryla boutuu ve Kore, NATO, tarm politikalar vs. gibi konularn ne kt ilk drt yllk dneminde, stanbul ile uramad. Bu kentin imarna byk bir tutkuyla yaklamas 1955 ylnda balam ve en youn haliyle 1958 krizine kadar srmtr.
LDERLERN MAR MERAKI
Belki de, CHP'nin yaratt Ankara'ya kar, 'stanbul'u yeniden imar eden adam' olarak tarihe gemek istiyor, buna simgesel olarak ok fazla nem veriyordu. Kafasndan geenleri tam olarak bilmek mmkn deil; ama biz yaptklarn deerlendirebiliriz. lkesinin kaderini deitirdiine inanan baka liderler arasnda da, byk bir kentin yaratlmasna tutkuyla balananlar
olmutur. George Washington'un ve ar Petro'nun kendi adlaryla anlan kentlerin kurulmasnda nasl geceli gndzl altklar bilinir. Mukayese, liderler arasnda olduuna gre, Napolyon ve Hitler'in de byk birer imar merakls olduunu kaydetmeden gemeyelim. Her neyse, Menderes de u veya bu nedenle, stanbul'un imaryla uramaya balad... Menderes babakan olduu yl, stanbul'un nfusu bir milyon yz altm alt binden ibaretti. Kollan svayp imara giritii 1955 ylnda ise nfus, bir buuk milyona kmt. Yani youn nfus akm ve gecekondulamann balad yllar. Ama o srada varolar henz yeni olumaktayd ve Menderes'in kafasnda nemli bir yer igal etmiyordu. Veya en azndan bunlarn ksa sre sonra nelere mal olacan hesaplayamyordu. Onun tutkusunun z yollar, meydanlar ve Trkiye'yi Bat lkelerine, zellikle Amerika'ya benzetecek olan otomobillerdi. Menderes'i salt bu nedenle eletirmek kolay deil. O gn iin devasa ve fuzuli grnen
Sirkeci-Florya sahil yolunun Ahrkap Feneri ve evresi, yapm almalar srasnda (altta).
Vatan, Millet ve Ordu caddeleri
'Buralara uak m inecek?..'

Vatan Caddesi olarak bilinen yolun bugnk ad, Adnan Menderes Bulvar. Yaklak 3 km. uzunluundaki bulvar, 1956-57'de Babakan Adnan Menderes'in imar operasyonu sonucunda ald. Vatan Caddesi ald sralarda, Topkap surlarnn bir kilometre kadar dnda, Bayrampaa mevkiinde yaplmas dnlen 100 bin kiilik stada ulamn kolaylatrlmas planlanyordu. Stad projesi gereklemese de, 1955 sanayi blgeleri nazm plan ile, Bayrampaa evresi "sanayi blgesi' olarak belirlendi ve Vatan Caddesi de bu kapsamda nemini giderek artrd. lk yapld dnemde Adnan Menderes'e "Bu kadar geni yola ne gerek var, uak m indireceiz" eletirilerini getiren Vatan Caddesi, stanbul trafiinin gn getike artmasyla yetersiz kalmaya balad. Eletirilerin hakl taraf ise stanbul'un trafik sorununun yerst yollarn oaltlmasyla salanamayaca idi. Millet Caddesi de, 1956-57 imar operasyonunda oluturuldu. Topkap surlarnn iki burcu arasndan geen 14'er metrelik geli-gidi yollarnda 4'er erit vard. Vatan ve Millet caddelerinin yapm srasnda, blge tarm arazisi olduu iin, yklan bina says ok azd. Ancak imar operasyonu bu caddelerdeki ykm eksiini Ordu Caddesi'nden tamamlad! Ordu Caddesi, Aksaray meydanndan karak Laleli'den geip Beyazt meydanna varan ana yol. Caddenin Menderes operasyonu erevesindeki inaat srasnda, onlarca tarihi yap yok oldu. zellikle "Koska blgesi' ad verilen ksmda yaplan hafriyat almalarnda, toprak altndan ok sayda arkeolojik eser kt. Bunlarn zarar grmemi bir blm, Arkeoloji Mzesi'ne gnderildi.
yollar bile, birka yl sonra tkanacak, ou stanbullular, "Ya rahmetli bunlar yapmasayd, o zaman halimiz ne olurdu?" diyeceklerdi. Ancak kamu ulamn ihmal ettii, metronun maketlerini yaptrmakla birlikte yollara verdii ncelii bundan esirgedii ve bu nedenle kenti, iinden klmaz bir hale getirdii iin yaplan eletiriler hakldr. Kald ki bunu yaparken ulam sorununu da zememi, otomobiller ehri teslim almtr. TARH DOKU Her eyi ulama feda eden anlay, en byk ktl kentin tarihi dokusunu bozarak yapm, stanbullunun hayat kalitesi ebediyen dk kalmaya mahkum edilmitir. Taklit ettii Bat kentlerinde meydanlar ve yollar yaplrken tarihi dokunun nasl hassasiyetle korunduunu grmezlikten gelmi, ksacas hep kestirmeden i halletmeye gitmitir ki, bu plansz ve aceleci tutum, Menderes ile ayn gelenekten olan Enver Paa'nn slubuna ne kadar benzemektedir: 'Yok kanun, yap kanun, ite sana kanun.' Yine ayn gelenei paylaan Cumhurbakan Bayar ve arkadalarnn ynetimindeki
Millet Caddesi'nin, Aksaray'dan Takasap ve apa ynnde Topkap'ya doru uzanan inaat (stte). Bayrampaa vadisinden balayarak Muratpaa Camii ve Valide Camii arasndan Aksaray'a inen Vatan Caddesi'nin inaat (altta).
Meclis Grubu, emrinize amadedir. Bu arada 6-7 Eyll hadiseleri de, stanbul'un deien fiziki dokusunun adeta sosyal alanda bir yansmas olarak kentin zerinden kara bir bulut gibi geip gidivermi, konuyla ilgili Meclis'teki tm soruturma nergeleri reddedilmitir. Belki de, hepsi eski komitaclardan oluan DP'nin lider kadrosu, o gn zaten tam mevcutla stanbul'da olduu iin baka tahkikata gerek duymamlardr!.. Bu olayn Menderes'in stanbul'a yaklamn ne kadar etkilemi olabileceini ancak tahmin edebiliriz. Ancak o stanbul'un, kentin kendisi kadar eski aznlklarna ve onlarla ilgili tarihine ne kadar hoyrat davrandysa, Mslman ve Trk tarihine kar da buna yakn bir duyarszlk gstermitir. YED BNDEN FAZLA YAPI... Buldozerler ve grayderler, istimlak edilen 7.289 yapnn yan sra, rnein Murat Paa Hamam gibi tarihi yaplan tmyle ortadan kaldrrken, Simkehane ve Hasan Paa Han gibi binalar da tralayp geiyordu. Kadky'de bir cami baka yere monte edilmek zere sklm, sonra unutulmu ve kaybolmutu. Beyazt Hamam ve Fatih Klliyesi'nin temelleri havada kalm, Koca Ragp Paa Ktphanesi ve Sbyan Mektebi ise topraa gmlmt. Yneticiler her ite pek gstermedikleri bir acelecilik ierisindeydiler. Demek yrekten istenirse nelere kadirdi bu devlet. Tahribatn bu kadar byk olmasnda bir baka neden de, sz konusu yllarda tarih ve evre duyarllnn bugnknden bile az olmasdr. Kald ki o yllarda belediyeler imdikinden ok daha byk bir maddi, zellikle de idari ve manevi vesayet altndaydlar. Muhalefet de halkn ounlukla onaylad bu ykma kar kmyor ve esasen kendisi de pek farkl dnmyordu. O dnemin muhalefet an-
Babakan Adnan Menderes, stanbul'un imar operasyonunu, hazrlanan maket zerinde tartyor. Makette, Halic'e kurulacak nc kpr grlyor (solda). Tamir edilen Yeni Camii minarelerinden biri (solda altta).
laynda, 'lider kavgalar' merkezi bir yer tutuyor, 'taban muhalefeti' kavram olarak, sadece bir avu insann arasnda konuuluyordu. Kald ki zaten insanlarn ou durumun pek farknda olmad gibi; siyasi partiler o zaman da, tabann eilimlerini dikkate alarak veya almayarak, Trkiye'nin gelecei iin herhangi bir plan gelitirmiyorlard. Ksacas, kadim stanbul, hoyrat insanlarn elinde sahipsiz ve aresizdi.
in bilanosuna geelim. DENZE DOLGU Birinci olarak, Florya'dan Sirkeci'ye, oradan da Saryer'e; dier yakada Beykoz'dan Kartal'a kadar, stanbul'un btn orijinal sahilleri, ou yerde denize dolgu yaplmak suretiyle alan yollar nedeniyle yok olmutur. Arada kalan Florya plajlar da, kirlilik nedeniyle ksa sre sonra kapatlacaktr. kinci olarak, Surii'ndeki taPopler TARH/ Aralk 2000 77
Beyazt Meydan'nn inaat sonrasnda, Ordu Caddesi zerindeki Marmara Sinemas nnde, yolun seviyesi, buuk metre kadar indirilmiti (sada).
Aksaray ve Karaky
stimlak kurban meydanlar

Aksaray, Cumhuriyet'ten I I . Dnya Sava sonuna kadar belli bal antsal yaplarn, kent dokusunu, konaklarn ve mtevaz evlerini koruyan, Laleli, Cerrahpaa ve Haseki gibi semtleri kucaklayan canl bir kent ortamyd. Bu blgede Menderes'in imar hareketinden sonra eski kent dokusu bozuldu ve halkn byk blm dald. Tarihi dokuyu ilk deitiren, Unkapan-Yenikap arasna yaplan Atatrk Bulvar oldu. Ordu Caddesi'nin yapm srasnda Aksaray Meydan ortadan kaldrld ve ulam dzeninin karayolu mhendislerine zdrlmesi zerine Aksaray'n tarihi ekirdei korunamad. Karaky Meydan ise eski Cenyo'nun, Tokatl'nn, Mehmet Ali Paa Han'nn ve kede Yatakl Vagonlar irketi'nin bulunduu tarihi bir blgeydi. Meydann almas iin Domuz Soka ile Karaky Palas'n arasndaki ada istimlak edildi ve meydana eklendi. Tophane'de de Mirlik binas ykld. Galata'daki Ceneviz surlarnn son paralar da yklarak tarih kitaplarnn sayfalarna terkedildi.
Sultanahmet'teki Adliye Saray blokunun eski Roma Hamam'nn kalntlarnn zerine yaplmas pek az kiiyi zmtr. nc olarak, kentin dengesi bozularak ve yeni alanlar alarak ar hzla bymesinin, yani ar g almasnn yolu ald. Hali evresinde, Zeytinburnu havalisinde ve geniletilen Maslak yolunun alt ksmlarnda balayan gecekondulama, 1955 ile 1965 arasndaki on ylda kent nfusunun yarsna yakn bir blmn iskan eder hale geldi. VERGLENDRLMEYEN RANTLAR Pahal retim, pahal yaam, tahrip olan doa ve mutsuz insanlar kentinin yolu ald. Arsalarnn ve ormanlarnn ou yamalanm ve binalarn te ikisi ruhsatsz olan bir kentte, hukuk dzeninin savunulmas olanaksz hale geldi. Ard arda gelen ynetimler pes ederek koullara teslim oldular. Yerel ynetimler ve partiler hemehri mafyalarnn eline geti. Bunu dier kamu hizmetleri izledi. Drdnc olarak, kentin tarihi dokusunun yan sra doal
dokusu da bozulmu, su toplama havzalarna kadar yaylan kaak yaplama nedeniyle musluk sular iilemez hale gelmitir. Kentin drt bir yanndan geen yollar ve otoyollar ise altndan kalklamayacak bir ses, grnt ve hidrokarbon at kirlilii yaratmtr. Kentin ss artm, geceleri de k kirliliine teslim olunmutur. Kara ve deniz canllarnn ou lm, denize girmek unutulmutur. Beinci olarak, stanbul byk rantlar reten ve bunu vergilendiremeyen, dolaysyla rgtl sularn giderek artt bir kent haline gelmitir. Belli blgelerde, hazine arazileri ve hatta birok zel arsa, mafya gruplar tarafndan parsellenerek satlm, bunlarn yerel ynetimlerdeki ve genel ynetim ierisindeki siyasi balantlar, sz konusu hukuksuzluu merulatracak tasarruflarda bulunmu veya bazen de ileri srncemede brakarak ayn sonu elde edilmitir. stanbul'daki yaplarn yarsndan fazlas ruhsatszdr ve bunun sonularnn neler olabilecei, 17 Austos depreminde grlmtr.
rihi doku, Vatan ve Millet caddelerinin almas ve Ordu Caddesi'nin geniletilmesiyle birlikte, geri dnlmeyecek ekilde yok olmu; eski yarmada, betonlamaya ve irili ufakl on binlerce imalat atlyesinin kirliliine terkedilmitir. Bina modeli olarak ne kan Hilton Oteli, Belediye Saray ve Divan Oteli gibi bloklar, hem kendi kitleleri hem de rnek olduklar yz binlerce bina ile kenti kiiliksizletirmilerdir. Yine bu dnemde yaplan
Eminn Meydan'nn Hali kys ve Balkpazar sokaklarnn ykmdan sonraki hali (solda stte). Boazii sahil yolu, Tarabya'dan itibaren, 15-20 metrelik bir doldurmayla erit alarak yapld (solda ortada). Karaky Meydan'nda yaplan geniletme almas srasnda, eski ehir Hatlar binasnn ykm (solda altta).
Bugn gelinen karmaada, kentteki bina says ve nfus hakknda net bilgiler bulunmamakta, kaytsz ekonomi hakknda ise ancak tahminlerde bulunulabilmektedir. Ksacas, kent ve imar sorunlar kontrolden kmtr. Kontrolszlk bir yama yntemi olarak kullanlmaktadr. BYK G DALGASI Sonu olarak, Menderes'in stanbul'da yapt imarn tmyle 'kt niyetli' olduu, her eyi tek bana onun balatt eklinde bir yorum, eksik ve yanl olur. Ne var ki onun sorumluluu herkesten biraz daha fazladr, nk yetkileri kullanan bir numaral ynetici odur. Mutlaka daha iyi bir kent istiyordu. Bir talihsizlii de byk g dalgasnn onun dneminde hzlanmasdr. Fakat yle anlalyor ki, yurttalarmzn birou gibi o da, yaam kalitesinin unsurlarn lebilecek, yaptklarnn sonularn deerlendirebilecek bir olgunlua sahip deildi. Her eyi motorlu aralara feda etmenin ktln anlayamam olabilir. Ayrca, nakit asndan ok zengin olmayan bir devletin halkna, lkeyi yama ettirmesi geleneini de, artrarak devam ettirmitir. Oy veren kyllere nce ormanlar, meralar ve kurutulan sulak alanlar yama ettirilmi, sonra bunlara kylar ve kent topraklar eklenmitir. Bunun yan sra kamu nclnde saysz yeni yama olanaklar yaratlmtr. stanbul'un imarndaki byk hatalar esas olarak ngrszlk ve yamalattrma anlaylarnn sonucunda meydana gelmitir. Daha o dnemde her ey yollara feda edilmeseydi, kent baka trl korunabilir, doal ve tarihi dokusu daha az bozularak daha salkl geliebilirdi. Menderes babakan olduu zaman Trkiye'nin yzde 5,57'si stanbul'da yayordu. Bugn bu oran yzde 15'lerdedir ve giderek artmaktadr. stanbul, tm zenginliine ramen bu nfusu gerekli klacak bir isdihdam potansiyeline sahip deildir; ama bu kentteki arsa ve binalardaki yllk deer artnn devlet btesine yakn miktarlara ulat merakllar tarafndan hesaplanabilir. Birok katrilyonluk deer art ve yamann vergisiz bir ranta dnmesi, nfus gnn ekonomik nedenleri arasnda nemli bir yer tutmaktadr. Bu modelde, kamu idaresi rant yaratan ve bunu yamalattran bir amildir. Menderes'in kt niyetli olup olmadndan ok, gelecei grememesi -ki, bu bir su deil basiretsizliktir- ve rant-yama modelinin gelimesindeki rol tartlmaldr.
Popler TARH! Aralk 2000 79
Gazeteci Alaattin Berk'in gzyle Kore Sava
Kunuri'de kurban deildik'

1950'nin 1 Aralk gn, 'Kunuri Muharebesi'nin 50. yldnm... Tam yl sren Kore Sava'nn nemli aamalarndan biri Kunuri Muharebesi. Trkiye'den bu muharebeye katlan tek gazeteci ise, o gnlerin Yeni Sabah gazetesinden Alaattin Berk. te Berk'in tanklklar...
SKENDER ZSOY
Tugeneral Yazc, bir dinlenme annda Yeni Sabah Gazetesi

okuyor .
(Fotoraf: Burhan Tan)
rkiye'nin siyasal ortamnn deitii yllard. 14 Mays 1950 tarihinde yaplan seimde DP, iktidar CHP'den devralm, Cell Bayar Cumhurbakan, Adnan Menderes de Babakan olmutu. Trkiye yeni ynetime almaya, dnya da kinci Dnya Sava'nn yaralarn sarmaya a-
lrken, 25 Haziran'da dnyann gndemine Kore Sava bomba gibi dverdi. Kuzey Kore, Gney Kore'ye saldrmt. MANETLER: 'UZAKDOU'DA HARP' 26 Haziran tarihini tayan gazeteler sava okuyucularna yle duyurdu: "Uzakdou'da harp kt. Kore'de dn arp-
malar balad. Gney Kore, Amerika'dan yardm istedi." Ertesi gn: "Kore Harbi her tarafta endie ve heyecan yaratt. Truman, komnist tecavzn dnya bar iin tehlikeli gryor. Amerika, Gvenlik Konseyi'nin ate kes emri yerine getirilmezse harbe fiilen mdahale edecek." 28 Haziran: "Bakan Truman Amerikan Silahl Kuvvctleri'ne, Cenup Kore'ye yardm edilmesi emrini verdi."
ABD LE BRLEM MLLETLER ORTAKLII
Kore Sava, Uzakdou'da glenmeye balayan souk sava tehlikesini ortadan kaldrmak iin, ABD'yle Birlemi Milletler'in birlikte dzenledikleri ilk harektt. Harektn amac Gney Kore'nin, 'Komnist' Kuzey Kore ve 'Komnist' in tarafndan igaline son vermekti. Ve 26 Temmuz: "Kore'ye 4 bin 500 kiilik bir asker kta gndermeye dn karar verdik. Dn geceki kabine toplantsnda varlan bu karar, telgrafla BM Genel Sekreterlii'ne bildiri idi.
Karar, BM'ye kar yaplan taahhdn tabii bir neticesi"... Bylece Trkiye, Kore Sava'na katld. Bu yazda, kararn siyasi ynne girmeden, yl sren Kore Sava'nn nemli aamalarndan Kunuri Muharebesi'ne Trkiye'den katlan tek gazeteci Alaattin Berk'in tankln aktaracaz. YEN SABAH'IN NCL Trkiye'den Kore'ye ilk gazeteciyi Yeni Sabah gazetesi gnderdi. Gazetenin muhabiri Alaattin Berk, 24 Eyll 1950 tarihinde stanbul'dan uakla Kore'ye gitti. nce Filipinler yoluyla Japonya'ya geen Berk, orada Birlemi Milletler Ordusu Bakomutan General McArthur'un karargahna ulat. Berk, Japonya'da ilemleri tamamladktan sonra Kore'ye geti. Tugeneral Tahsin Yazc komutasndaki askeri birlikten nce Kore'ye varan Berk, birliimizin gelmesini bekledi... 17-20 Ekim'de Pusan limanna ulaan gemileri karlayan Alaattin Berk, Kunuri tankl-
Alaattin Berk kimdir?

Gazeteci Alaattin Berk, 1916 ylnda Uak'ta dodu. 1927 ylnda Halcolu Askeri Lisesi'ne girdi. Dokuzuncu snftayken, Halcolu dalnca Bursa'daki Iklar Lisesi'ne gnderildi. 10 ve 1 1 . snflar orada okudu. Harbiye'de topu snfna ayrld.1935 ylnda subay oldu. ki yl topu okulunda okuduktan sonra,1937'de temen rtbesiyle ktaya kt. 1942 ylnda stemenken ordudan ayrld, stanbul'a geldi. Bir sre Hukuk Fakltesi'ne devam etti. 1943 ylnda, Etem zzet Benice'nin kard Son Telgraf ve Gece Postas gazetelerinde meslee balad. 1949 ylnda Yeni Sabah'a geti. Kore Sava balaynca asker kkenli olduu iin Kore'ye gnderildi. Oradaki grevini 1951 ylnn haziran ayna kadar srdrd. Kore dn baz kk gazetelerde ve sonra, kuruluundan itibaren 8 yl Gnaydn Gazetesi'nde alt. 1976 ylnda emekli oldu. Burhan Felek Basn Hizmet dl sahibi olan Berk, halen Trkiye Gazeteciler Cemiyeti'nin gnlk gazetesi Bizim Gazete'de yazyor.
Tugeneral Tahsin Yazc, sanda Hava Yzba Remzi Yelman ile, Kore'de, ABD'li gemi komutanyla gryor. Ortalarnda Alaattin Berk (stte). Alaattin Berk, Tugeneral Tahsin Yazc ile Pusan'dan Taegu'ye trenle gidilirken, ilk rportajn yapyor (altta).
n yle anlatt: "Ben gittiim zaman savan ikinci aamas balamt. Savan askeri ve sivil yann telgrafla gazeteye iletiyordum. Tugeneral Tahsin Yazc komutasndaki birliimiz, yaklak be bin askerden oluan bir takviyeli tu-
gayd. nce Gney Kore talimgahna gidildi. Orada at talimleri yapld. O gnlerde in, Kuzey Kore'ye yardm edince, savata yeni bir safha balad. Bu yeni gelime 28 Kasm 1950 tarihinde Kunuri Muharebesi'ne yol at..."
SNG SAVAI YAPILDI Kunuri'de ok iddetli atmalar olduunu vurgulayan Alaattin Berk, szlerini yle srdrd: "BM Ordusu geri ekilmiti. Art bir birlik olan tugaymzn grevi, kar tarafn askerlerini durdurmak, hi deilse yavalatmakt. Tugaymz bunu baard. Kunuri ok engebeli bir araziydi. Gs gse sava oldu, sng sava oldu. Buna ramen baarl olduk. Ama ok ehit verdik. BM Ordusu geri ekilmeyi srdryordu. Bu arada Kunuri'nin ardndan gelen Kum Yang Jangni Muharebesi'nde tugaymzn byk baars oldu. Bu muharebe birliimize, 'Mmtaz Birlik' payesini kazandrd. Bu muharebeden sonra 241. Piyade Alay Komutan Albay Cell Dora, "Bizi kahpece bastrmak isteyenlere erkeke ders verdik" dedi. ABD Bakan Truman da tugaymza taktirlerini iletti. Kunuri, gerek bir muharebeydi. Biz Kunuri'de kurban deil, kahramandk. 241. Piyade Alay Komutam Albay Cell Dora iyi bir askerdi. Hakknda 'cepheden kat' dedikodular karlmt. Hayr, o cepheden kamad. Albay Dora, ne yaptysa dmana esir olmamak iin yapt. Tugay komutan Tugeneral Tahsin Yazc da cesur bir komutan, iyi bir askerdi. Kunuri'de onlarn sayesinde kahramanlmz ortaya kt." 50 YIL SONRAK DAVET Alaattin Berk, savan 50. yl dolaysyla bu yln Haziran aynda Kore'ye davet edildi. Kore'ye kzyla giden Berk, ziyaret hakknda bize unlar aktard: "lkeyi ok deimi grdm. Gney Koreliler artk yarnlarna gveniyor. Bizi yedi gn ok gzel arladlar. Yabanc gazetecilerden bazlar beni tand. 50 yl sonra asker gzyle Kore'ye baktmda, disiplini fark ettim."
Cepheden ekilen telgraf

Yeni Sabah'n muhabiri Alaattin Berk, gazetesine Kore'den haberleri telgrafla yolluyordu. Gazete Berk'in bir telgrafn yle haberletirmi: "Okuyucularmza memnuniyetle haber verelim ki, Yeni Sabah harp muhabiri arkadamz Alaattin Berk'ten aldmz en son bir telgrafa gre arkadamz General McArthur'un hususi msaadesiyle Japonya'dan Kore'ye gemi ve btn harp cephesini dolaarak son gnlerde zaferler kazanmakta olan Birlemi Milletler ordusu ile beraber Cenup Kore'nin merkezi olan Seul ehrine girmitir. Arkadamzdan son aldmz telgrafta Kore harp muhabirimiz Alaattin Berk diyor ki: k i gndr Seul ehrindeyim. Herkes bana Trk Sava Birlii'nin ne zaman geleceini soruyor.' Arkadamzn gnderdii bu telgrafn stanbul Merkez Postanesi tarafndan verilmi numaras 2267'dir. Yeni Sabah harp muhabirinin Japonya'dan Kore'ye gemesi ve cepheye kadar giderek Seul ehrine girmesi byk ve ehemmiyetli bir hadisedir." (7 Ekim 1950, Yeni Sabah)
skenderun'dan Kunuri'ye
Kore'ye gidecek tugayn nakli iin ABD deniz nakliyatndan be gemi tahsis edilmiti. Bunlardan zati eyalarla beraber insanlar gtrecekti. 24 Eyll 1950 sabah, insanlar nakledecek iki geminin skenderun limanna girdikleri haberi verildi. Plana gre insan nakledecek ilk gemi, 25 Eyll akam harekete geecek, dier gemiler birer gn faslayla birbirlerini takip edeceklerdi. Hareket gn geldi. Kolba gemisi olan General Mac Ree, alay kumandan muavini Yarbay Natk Poyrazolu kumandasnda nc piyade taburu, talimgah grubu ve birka bal birlii alarak 25 Eyll akam denize ald. kinci oarak General Haan gemisi tugay, alay karargahlaryla birinci ve ikinci taburlar ve birka bal birlii alarak 26 Eyll akam rhtmdan ayrld. Topu taburu kumandan Yarbay Tahsin Kartay kumandasndaki topu taburu ve uaksavar bataryasndan ibaret olan nc grubumuz, 29 Eyll akam Private Johnson gemisiyle yola koyuldu. Her gemiye Msr karasularna kadar birer torpidomuz refakat etti. Gemilerin indirme yeri Kore'nin Pusan liman olacakt. skenderun-Pusan aras 15 bin kilometreydi. Geminin seyir cetveline gre 20 ksur gnlk deniz yolculuunda uranlacak ve birka saat kalnacak tek liman, Seylan Adas'nn Colombo limanyd. 7 Ekim'de limana vardk. 2 4 1 . Piyade Alay Kumandan Muavini Yarbay Natk Poyrazolu kumandasndaki birinci grubu nakleden Mac Ree adl gemi, 17 Ekim'de Pusan limanna girdi. kinci gemi ayn akam limana girerek akta demir att, 19 Ekim gn leye doru rhtma yanaarak indirmeye balad. nc gemi Private Johnson da 20 Ekim'de indirmesini yapnca, tugayn tm Kore topraklarna ayak bast. Pusan'dan yeni gelen birliklerin hazrlanma merkezi olan Taegu'ya gittik. Taegu'da 25 gn kaldk. 10-18 Kasm tarihlerinde Taegu'dan Kaesong blgesine intikal ettik. 18 Kasm akam, tmenden alnan bir emirle kuzeyde muharebe cephesine girmi olan dokuzuncu ABD kolordusunun ihtiyat olmak zere, tugayn Kunuri blgesine intikale hazrlanmas bildirildi. (Tahsin Yazc'nn 'Kore Hatralarm' adl kitabndan derlenmitir.)
Alaattin Berk, savan 50. ylnda davet edildii Kore'de, Kore Savunma Bakan tarafndan karland (solda). Aadaki fotorafta ise, Tugeneral Tahsin Yazc (ortada), 241. Piyade Alay Komutan Albay Celal Dora ile (sada) cephede...
Kore Birlii ve ehitler

Birlemi Milletlerin arsna uyularak Gney Kore'ye yardm iin gnderilen takviyeli tugay, 25 Temmuz 1950'de kurulmaya baland. Birlik, Tugeneral Tahsin Yazc komutasnda iskenderun'a nakledildi. Yolluk ve aylklar Trkiye tarafndan karlanan, ABD ara ve silahlaryla donatlm birlik, Dokuzuncu ABD Kolordusu'nun emrine verildi. Kore Sava'na her yl deitirilerek ve tam mevcutla katlan birlik, ate hattndaki tm arpmalarda yer ald. Savan sona erdii 1953'ten sonra birliin mevcudu 1960'ta, 200 kiilik blk dzeyine indirildi. 1965'te Kore'de sembolik dzeyde bir manga asker brakld. 27 Haziran 1971'de bu manga da geri ekildi. Kore Birlii yl sren savata 7 2 1 ehit verdi, 2 bin 147 subay, astsubay, er ve erba yaraland, 234 asker tutsak dt, 175 kii de kayboldu.
Viyana'daki OPEC basknndan 25 yl sonra
Souk Savan son tetikisi: Carlos

Bugn Fransa'da, '872686/x' nolu mahkum olarak mr boyu hapis cezasn eken lllich Ramirez Sanchez ya da kod adyla Carlos veya uluslararas basnda tannd gibi, 'akal Carlos' bundan 25 yl nce, ilk byk eylemini gerekletirmiti.
SONER KZLKAYA Aralk 1975 Pazar sabah, Viyana'nn Karl Lueger Ring semtindeki binaya girerken, OPEC (Petrol hra Eden lkeler rgt) yesi lkelerin petrol bakanlar, kendilerinden emin tavrlaryla dikkat ekiyorlard. Oysa ok deil, birka yl ncesine kadar, OPEC kimsenin nemsemedii saysz rgtten biriydi. yle ki, kuruluunun ilk yllarnda merkezi Cenevre'de olan OPEC, svire'nin uluslararas bir rgt iin gerekli diplomatik staty vermemesi nedeniyle, Viyana'ya tanmak zorunda kalmt. Ancak 1973 sonbaharnda Suriye ve Msr'n srail'e kar ortak ve srpriz bir saldr balatmas ve sonrasndaki ambargo, petroln de en az tanklar, uaklar ve bombalar kadar etkili bir silah olduunu, btn dnyaya
retmiti. Petrol ambargosunun Bat'ya bedeli, ok ar olmutu. OPEC ise ilk kez rtn ispatlamt. Bunun belki de en nemli gstergesi, rgtn merkez olarak setii binann adndaki deiiklikti. Geleneklere uygun olarak apartmanlarn, iindeki en nemli kiracyla anld Viyana'da, yedi katl bina, 'Texaco Building' adn tayordu. OPEC, 1965 ylnda tand binaya, ancak 1970'li yllarda kendi adn verebildi.
CARLOS'UN EKB
Bakanlarn ve beraberlerin-
deki heyetlerin geliinden ksa bir sre sonra, saat 11.30'da ayn binaya ellerinde spor antalar bulunan alt kii daha girdi. Bu alt kiiden binaya ilk giren, daha o zamanlar bile dnyadaki polislerin yarsn peinden koturan lllich Ramirez Sanchez'di. Fakat, ksa bir sre sonra onu btn dnya, akal Carlos olarak tanyacakt. Ekibin dier yeleri iki Filistinli ve bir Lbnanl ile biri kadn iki Bat Alman vatandandan oluuyordu. Bina giriindeki iki polis memurunu selamlayan Carlos, lobideki gazetecilerden, toplantnn birinci katta srdn renince, alt kiilik ekip merdivenleri trmanmaya balad. Son basamaa gelindiinde, spor antalarndaki silahlar oktan karlmt. Ate ederek toplant odasna doru koan alt kiinin nndeki tek en-
gel, iki Avusturyal polisti. Polislerden biri, Carlos'un elindeki silah almaya kalknca, ekibin kadn yesi Gabtielle Krocher-Tiedemann tarafndan alan atele ar yaraland. Yaraly asansre yerletirerek zemin kata gnderen Krocher-Tiedemann, dnte karsna kan Irakl bir gvenlik grevlisine de acmad. Carlos da, bu srada ikinci polisi etkisizletirmi ve kendisini engellemeye kalkan Libyal bir ekonomisti ldrmt.
SLAHLAR PATLIYOR
dan yaraland. Ancak patlamayan bir el bombas ve rehinelerin ldrlecei tehdidi, polisin geri ekilmesini salad. Bu srada toplant salonunun drt bir yanma patlayclar yerletiren Carlos ve arkadalar, rehineleri de gruba ayrmt: Liberaller, sulular ve tarafszlar. Suudi Arabistan, ran, Birleik Arap Emirlikleri ve Katar heyetleri 'sulular' grubunda yer alyordu. Carlos, bu gruba yak-
'SYLE ONLARA KM OLDUUMU' Daha sonra dier rehinelere dnen Carlos, Arapa yapt konumada, Filistin davas iin bu eylemi gerekletirdiklerini, asl hedeflerinin Suudi Arabistan ve ran Petrol Bakanlar olduunu aklad. Ardndan, Avusturyal yetkililere hitaben, isteklerini belirten bir mektup yazdrd. ki istei vard; bir DC-9 uann, ertesi gn saat 07.00'de
Carlos ve arkadalar, havaya ate aarak toplant salonuna girerken, Viyana polisi de, binann evresini kuatmaya balamt. Asansr kapsnda, artk nefes almayan meslektalarnn cesetlerini bulan polisler, koar adm ktklar merdivenin banda, yaylm atele karlat. Atklar kar atele, Carlos'un ekibinden Joachim Klein karnn-
Carlos, salondaki rehineleri gruba ayrmt: Liberaller, sulular ve tarafszlar...

lat ve doruca Suudi Arabistan Petrol Bakan eyh Yamani'nin yanna giderek sordu: "Beni tanyor musun?" Suudi Bakan, daha nce de, kendisini ldrme planlar yapan Carlos'a, "Hem de ok iyi tanyorum" cevabn verdi. havalanmaya hazr halde beklemesi ve Filistin davasn anlatan bir bildirinin iki saatte bir, Avusturya radyo ve televizyonunda yaymlanmas. Carlos, mektubu ve yaral bir polis memurunu rehineler arasndaki bir sekreterle dar
Carlos'un 'akal' lakabnn dnda, dier ad da 'binbirsurat' idi. stteki fotoraflarda, Carlos'un deiik yllarda, sahte kimlikler iin ekilmi fotoraflar grlyor. Sol sayfada ise, Carlos'un savclk kayd yer alyor.
akal Carlos ikinci kars ve ocuuyla birlikte (sada).
Lumumba niversitesinden OPEC basknna

Venezuelal zengin bir Marksist avukat olan Jose Altagrasia, 1949 ylnda doan oluna, Bolevik devriminin lideri Vladimir Illich Lenin'den esinlenerek 'Illich Ramirez Sanchez' adn vermiti. Illich'in ocukluu sorunlu geti. Babasnn tevikiyle 1964 ylnda Venezuela Komnist Genlik rgtne giren Illich, eitimine annesinin yerletii Londra'da devam etti. Illich'i bu yllardan tanyanlar, onu pahal elbiseler giyen ve derslerden ok kzlarla ilgilenen biri olarak hatrlyor. Ancak 1968 ylnda, yine babasnn isteiyle Moskova'daki Patrice Lumumba niversitesi'ne balamas, Illich'le birlikte birok kiinin daha kaderini deitirdi. Playboy yaantsna Moskova'da da devam eden Carlos, muhalif bir grubu destekleyince Venezuela Komnist Partisi ile aras bozuldu. 1970 ylnda Arap rencilerin dzenledii bir gsteriye katlmas, Latin Amerikal Illich'in Ortadou macerasnn balangc oldu. Ayn dnemde, Sovyet kart provokasyonlara katld gerekesiyle okuldan atlmas, daha sonralar komplo teorisyenleri tarafndan, KGB'nin bir tezgah olarak nitelendirildi. Filistinli eitli rgtlerin suikastler, sabotajlar, basknlar ve uak karma eylemleriyle btn dnyay sarst o yllarda, Che Guevara hayran Illich, Filistin Halk Kurtulu Cephesi (FHKC) ile ilikiye geerek Beyrut'a gitti. Ortadou'daki ilk dnemini eitim kamplarnda geiren Illich, artk 'Carlos' kod adyla tannyordu. Carlos, tarihe x Kara Eyll' olarak geen ve rdn ordusunun lkedeki Filistinli gruplarn etkisizletirmeyi amalad atmalar srasnda kendini ilk kez ispatlad. FHKC'nin lideri George Habba, Carlos'u daha sonra Londra'ya gnderdi. Grevi, ngiliz yksek sosyetesine szarak, karlacak veya ldrlecek kurbanlar hakknda istihbarat almas yapmakt. Carlos'un ilk eylemi, Siyonist dnceleriyle tannan ve 'Marks and Spencer' irketinin bakanln yapan Joseph Sieff'e ynelik silahl saldr oldu. Sieff, bu saldrdan ar yaral olarak kurtuldu. Ancak Carlos'un hayatnda yeni bir dnem balad. Bir srail bankasnn Londra'daki ubesi ve iki Fransz gazetesinin brolar, Carlos'un sonraki hedefleri oldu. Paris'te srail uaklarna ynelik iki ayr bazukal saldr giriimi ise baarszlkla sonuland. 1975 ylnda, daha sonra Mossad ajan olduu ortaya kan bir arkada, Fransz polisi tarafndan yakalanp polisleri Carlos'un bulunduu eve getirince, elindeki makineli tfei nce arkadana sonra da yanndaki iki polise evirdi. kurbann da ldren Carlos, Beyrut'a dnnde bir 'kahraman' gibi karland. Artk kendi ekibini kuracak noktaya gelen Carlos ayn yl, hayatnn en byk eylemini, OPEC basknn gerekletirdi.
yollad. Hemen ardndan, durumu arlaan Klein da, rehineler arasndaki bir doktorla birlikte binadan dar kyordu. Ksa bir sre sonra, Irak Dileri Bakan Riyab El-Azavi'nin arabuluculuuyla, pazarlk balad. Carlos'un Irakl bakana syledii ilk szler, kiilii hakknda da ipular veriyordu: "Onlara Venezuelal olduumu ve ismimin Carlos olduunu syle. nl Carlos olduumu syle onlara. Beni tanrlar." Carlos'un talepleri arasna bir yenisi daha eklenmiti: Klein'm da sabah havaalannda olmasn istiyordu. Carlos, arkadann yaam destek nitesine baland ve en az bir ay yerinden kprdamamas gerektiini ileten arabulucuya, "Uakta lmesi umurumda bile deil; beraber geldik, beraber gideceiz" cevabn verdi.
VYANA'DAN AYRILI
akal Carlos sayesinde, Viyana'daki OPEC toplants ilgin bir sonla noktaland (stte).
Akam saat 18.22'de hazrlanan bildirinin radyo ve televizyondan yaymlanmas, Avusturya hkmetinin ilk tavizi oldu. Ve yaynlar, Carlos'un istedii gibi iki saatte bir devam etti. Ertesi sabah 06.40'da, rehineler binaya yanaan sar renkli bir otobse biniyordu. Pazarln bir paras olarak OPEC alanlarn serbest brakan Carlos, televizyon kameralar nnde zgrlne kavuan btn rehinelerle tek tek el skmay da ihmal etmedi. ofrn yanna oturan Carlos, havaalanna giden yol boyunca da yoldan geenlere el sallayarak ovunu srdrd. Saylar 42'ye den rehineler uaa biner binmez, Suudi Arabistan ve ran Petrol Bakan-
lar'nn oturduu koltuklarn altlarna patlayclar yerletirildi. Viyana havaalanndan kalkan uak, rotasn Cezayir'e evirdi. Plana gre, daha sonra Libya'ya ve son olarak Irak'a gidilecekti.
UAK CEZAYR'DE
Cezayir Dileri Bakan Abdlaziz Buteflika, Carlos'u ok scak bir ekilde karlad. Buteflika ve Carlos VIP salonunda konuurken, bir ambulans da, Klein' hastaneye gtryordu. Buteflika, Carlos'u Arap olmayan 30 rehineyi serbest brakmaya ikna etti, ancak yeni bir uak talebini geri evirdi. DC-9, yakt ikmali yaptktan sonra, Trablusgarp'a doru yeniden havaland. Ancak Carlos, Libya'da bekledii yaknl bulamad. Gergin geen dakikalardan sonra, Libyal rehinelerle birlikte be kii daha serbest brakld. Uak yeniden Cezayir'e gitmek zere havaland. Tunus hava sahas zerinde, byle bir talep gelmedii halde, uan pilo-
tuna Tunus topraklarna inemeyecei mesaj verildi. Yorgun ve kzgn Carlos, pilota Tunus'a inmesini emretti. Ancak pistin klar sndrlnce, pilot bu emri yerine getiremedi.
PARALAR NEREYE GTT?
Cezayir'de yeniden Buteflika ile gren Carlos, lm bekleyen rehinelere, umulmadk bir haberle dnd; hepsi serbest braklacakt. Bir sre sonra, gazeteciler havaalanndan pepee ayrlan siyah resmi arabalar grntlyordu. Konvoy basn mensuplarna yaklanca, aralardan biri durdu, alan pencereden Carlos'un yz gzkyordu. Dakikalarca basn mensuplaryla bakan Carlos, daha sonra bilinmeyen bir yne doru ilerledi. Belki eylem istedii amalara ulamamt, ama 'akal Carlos' bir kez daha kurtulmay baarmt. Daha sonra iki eylem arkada, Carlos'un rehineleri serbest
brakmak iin yklce bir miktar fidye aldn ve bu paray kendi kiisel amalan iin kullandn ne srecekti. Kesin olarak bilinmemekle birlikte, sz konusu miktarn 20 ila 50 milyon dolar arasnda olduu syleniyordu. Carlos ise yllar sonra, ran adna Suudi Arabistan'n fidye dediini syleyecek, ancak bu parann devrimci amalar iin kullanldn savunacakt.
Carlos, OPEC basknnda ald rehineleri sar bir otobsle (en stte) havaalanna gtrerek uaa bindiriyor (ortada ve altta).
'akal' Carlos'un sonu

Dnyann birok gizli servisi Carlos'un peine dmken, Carlos, FHKC'den kovuldu. Gereke, OPEC basknnda emirlere ramen, Suudi ve ranl petrol bakanlarn ldrmemi olmas ve kendini n plana kartan tavrlaryd. Carlos sonraki aylarn, kendi rgtn kurmakla geirdi. Farkl lkelerden gelen militanlarla 'Arap Silahl Mcadele rgt'n oluturdu. Dou Avrupa lkeleriyle de ilikilerini gelitirmeye alt. Ancak 70'li yllar sona eriyordu ve Moskova ile Washington arasndaki detant politikas, Dou Bloku lkelerini, Carlos gibi insanlarla ilikilerde ihtiyatl olmaya zorluyordu. Seksenlerde, Carlos'un etrafndaki ember giderek darald. ABD, Dou Bloku lkeleriyle yeniden balatt ticaret grmelerinde, 'terre destek' konusunu gndeme getiriyordu. Dou Almanya, Romanya ve ekoslovakya pepee Carlos'un kendi topraklarnda barnmasn yasaklad. Carlos'a tek kucak aan, Suriye devlet bakan Hafz Esad oldu. am ynetiminin koruma karlndaki istei, Carlos'un uslu durmasyd. am'da bir eit erken emeklilik hayatna balayan Carlos'un kaderi, Berlin Duvar'nn yklmas ve Saddam Hseyin'in Kuveyt'i igaliyle deiti. Saddam'n Carlos'u eski kariyerine dndrecei ynnde bilgiler alan Batl istihbarat rgtleri, am ynetimi zerindeki basklar artrd. Suriye, areyi Carlos'u snrd etmekte buldu. ki yl boyunca snacak bir lke arayan Carlos, yalnzca eriat Sudan ynetiminden olumlu cevap ald. Fakat, Fransa Sudanl yetkililerle temasa geti. Sudan, gizli pazarlklardan sonra, Carlos'u Fransa'ya teslim etmeye raz oldu. Yarglanmas 1997'de balayan Carlos, mr boyu hapse mahkum edildi. Popler TARH/ Aralk 2000 87
I. Uluslararas znik Sempozyumu yapld
Bundan drt asr nce ortadan kaybolan 'znik krmzs'nn srr, hl zlebilmi deil. Ama bilim adamlar mitsizlie kaplmyorlar... 20 niversiteden 40 kadar yerli ve yabanc uzman, znik inilerini yeniden gndeme getirdi.
SEZA SINANLAR znik, dnem dnem Bitinya Krall'nn, Anadolu Seluklu Devleti'nin ve Osmanl Devleti'nin bakenti. Bizans mparatorluu'nun nemli ruhani merkezlerinden biri. Tarihte eitli nedenlerle birok kez ne km bir kavak kent, bir buluma noktas. Yllar sonra bu kez znik, bilimsel bir toplantya ev sahiplii yapt. Hem de, kentin yukarda tarif etmeye altmz kimliinin pek sklkla hatrlanmad bir dnemde, tm rgn tarihini ve barndrd heybetli kltrel miras da yeniden gndeme tayarak. Szn ettiimiz buluma, 'I. Uluslararas znik-Nicea Sempozyumu' adyla 1-4 Kasm tarihlerinde, znik Eitim ve retim Vakf tarafndan, Halil nalck, Oktay Aslanapa gibi tarih ve sanat tarihi konusunda dnya apnda tannan deerli akademisyenlerimizin kiisel abalan ve Bankas'nn maddi desteiyle dzenlendi. Vakfn bahesinde kurulan dev adrda gerekletirilen sempozyuma, 20 niversiteden 40 kadar yerli ve yabanc bilim adam katld. znik tarihinden, blgenin botanik zelliklerine, kent surlarndan mezarlara kadar geni bir yelpazede geen sempozyumda, hi phe yok ki en ilgi ekici nokta, znik inilerinin yeniden canlandrlmas konusun-
Yetmi gnlk serven

Yzde 80'i kuartzdan oluan ini hamuru, kalba alnr, zmpara, rtu ve astarlama gibi aamalardan sonra, 3-4 gn sreyle 930 derecede, frnda piirilir. Souduktan sonra dekorlama evresinde, srayla desen belirleme, eskizlerin oluturulmas, karlan kompozisyonun ineleme ile plaka zerine aktarlmas, kmr tozu katkl boya ile kontur geilmesi ve renklendirme ilemleri yaplr. Kurumaya alnan plakalar daha sonra kuartz ile srlanr ve 2-3 gn sreyle bu kez 830 derecelik frnda piirilir. Bandan sonuna kadar her aamada farkl bir ustann alt bu serven, plakalar ne byklkte olursa olsun, tam 70 gn srer ve ini oluumunu tamamlar.
da vakfn yrtt almalarn tantm oldu. Zeytinlik iinde kurulu znik Eitim ve retim Vakf, 1993 ylndan bu yana almalarn Il Akbaygil'in nclnde srdrmekte. Vakf, 1995 ylnda oluturduu ini Aratrma Merkezi ile geleneksel yntemlerle retilen XVI. yzyl znik inilerinin bu kez daha modern tekniklerle ancak ayn kalitede yeniden retimi konusunda, nemli bir adm atm. 1997 ylndan itibaren de, kurulan ini atlyelerinde frnlar yanmaya ve bir dneme damgasn vuran renk ve motifler yeniden retilmeye balanm. Alnan olumlu sonular, vakfn rettii inileri piyasaya srerek, Akabat Camii, Adana Sabanc Camii ve son olarak da, stanbul Metrosu gibi yaplarda mimari ssleme eleman olarak kullanlmasna olanak salarken, Montreal ve Paris'te dzenlenen sergilerle de bu retim yurtdna tantlm. Halen TBiTAK'la ibirlii iinde yrtlen aratrmalar ve ini retimi, farkl fakltelerde eitim grm uzmanlar tarafndan yrtlyor... znik inilerini bu denli esiz klan nedir?.. ki adan ele alrsak, 1500'lerde, aa yukar 80 yllk bir srete retilen iniler, ncelikle renk zellikleriyle ve ikincil olarak da binin zerinde
bir eitle karmza kan kompozisyon zenginliiyle dikkati ekmektedir. Daha da zele inersek, bu inileri kymetli klan aslnda, o dnem kullanlan renklerin topraktan nasl, hangi yntemlerle elde edildiidir. Bu bilgilerin, ustalaryla birlikte topraa karm olmas ve bu nedenle, rnein XVI. yzylda yakalanan krmz rengin, ton olarak bir daha hibir zaman tutturulamam oluudur. Sonraki dnemlerde Ktahya ve anakkale'de ini retimi yzyllar boyunca devam etmi olsa da, szn ettiimiz srlarn zlememi oluu, iznik inilerini sadece Anadolu'da deil, tm dnyada ok kymetli klmaktadr. Ancak ne yazk ki, bir dnem ok ucuza satlan iniler,
Avrupa mzelerinde toplanarak zengin koleksiyonlar oluturulmu ve bu sayede znik inileri dnya eski eser piyasasnda prim yapan 'nadide paralar' snfna girmitir. in daha da hayflanlacak yan, bugn, bir koleksiyon oluturamayacak kadar az sayda iznik inisine sahip oluumuz ve mevcut yaplardaki inilerimizin gvenliini salamakta yaadmz sorunlardr. Bu duruma ramen, iki ylda bir tekrarlanmas planlanan bu sempozyumdan hareketle, blge niversitelerinden birine bal ya da bamsz bir enstit, bir faklte, bir blm aarak ini aratrmalarnda ve eitiminde, znik'i bir okul haline getirmek, zerinde dnlmesi gereken bir neri...
Orijinal znik inisi rnekleri (stte). znik Eitim ve retim Vakf'nn ana binas (altta). stanbul Metrosu iin znik'te hazrlanan stilize panolardan biri (sol sayfada).
r
HAZRLAYAN: N A Z L I R M A K e-mail: peanaz@hotmail.com
Pembe Kk'e rekor ziyareti

Trkiye'nin 2. Cumhurbakan smet nn'nn evi Pembe Kk, 29 Ekim'den bu vana, 16 bin kii tarafndan ziyaret edildi. nn Vakf'nn organizasyonuyla kaplarn aan Pembe Kk', 12 Kasm'a kadar Ankara'dan ve dier illerden, 117 okulun 14 bin rencisi gezdi. Eski bayramlara ait kutlama trenlerinin fotoraflaryla smet nn ve ailesine ait eya, silah, nian, belge, niforma ve giysilerin sergilendii 'Gemiteki Cumhuriyet Bayramlar' konulu serginin de ald Pembe Kk, bu sre iinde de 2 bin 500 ziyaretiyi arlad.
Hamamdaki Afrodit tand

Yortanl Baraj gl sular altnda kalacak olan Bergama'daki Allianoi Antik Kent'nde bulunan paha biilmez Afrodit heykeli, bu ilgin Roma lcasndaki 1800 yllk yerini, zorunlu olarak terk etti. Kucanda bir istiridye kabuu tayan ve tmyle ayakta olan 1 metre 60 santim boyundaki mermer Afrodit heykeli, daha iyi korunabilmesi iin, Bergama Mzes'ne tand. Antik kentin zengin bir yerleim blgesi olduunu ortaya koyan kazlarda, ok sayda bronz tp aleti, cam ve keramik eserler bulundu. Bu yl Phillip Morris Sabanc Pazarlama ve Sat A..'nin de sponsor olarak destekledii kurtarma kazlarna, 15 Mays'ta baland. Bergama Mze Mdr Ahmet Yara. Afrodit heykelinin bir hamamda
bulunmasnn, az rastlanr bir gelime olduunu belirterek, "Efes'te ve Perge'de rnekleri var, ancak onlarn uzuvlar krk. Bergama'da bulunan heykelin en kk kr dahi yok. Deeri llemeyecek kadar fazla" dedi. Afrodit heykeli, bundan sonra yeni evi Bergama Mzesi'nde grlebilecek.
unu syledi. Sanatevinde ilk olarak, Abdlhak Hamit Tarhan'n ailesinden, dnemin yaayan tanklarndan ve airin Maka Palas'taki edebi sohbetlerine katlan Taha Toros'un arivinden elde edilen resim ve bilgilerin bulunduu bir sergi ald. Sergi, 16 Aralk tarihine kadar gezilebilecek.
Krfezbank Sanatevi
Krfezbank'n Genel Mdrlk binas olarak kullanlan Maka Palas'ta, gemite air Abdlhak Hamit Tarhan'n ikamet ettii daire, 'Krfezbank Sanatevi' olarak dzenlendi. Krfezbank Genel Mdr Hsn Akhan, bu giriimlerinin, Maka Palas gibi nemli bir binann gemiine saygnn ve toplumsal sorumluluun bir ifadesi oldu-
Selimovi'in romanndan 'Dervi' filmi

19. yzyln sonlarnda, kk bir Anadolu kasabasndaki tekkede yaayan Mevlevi eyhi 'Ahmet Nurettin'in yaamndan bir kesiti anlatan 'Dervi' filminin ekimleri sryor. 'Harem Suare' filmi yapmclarnn, talyan yapmclarla ortaklaa gerekletirdikleri filmi, talyan ynetmen Alberto Rondalli ynetiyor. Dervi filminin senar-
yosu, Yugoslav yazar Mehmet Selimovi'in 'Dervi ve lm' adl romanndan yola kyor. Senaryo, insann varoluuna dair sorulan, filmin ba kahraman Nurettin'in deneyimleri araclyla tartyor. Ahmet Nurettin'i canlandran spanyol oyuncu Antonio Buil Pueyo dndaki btn oyuncularn Trk olduu Dervi filminin tamam, tarihi ve gerek mekanlarda yaplan ekimlerle gerekletiriliyor.
Ramazan nostaljisi
Ramazanlar eskisi gibi gemiyor artk. Ne evlerde alan brekler ne de byk tepsilerde baklavalar var! Ama son yllarda eitli restoran ve oteller, Eski stanbul'un efsanevi 'Ramazan sofralar' geleneini yaatmak iin eitli abalar gsteriyorlar. Bunlardan biri de, ramazan boyunca Osmanl mutfann geleneksel tadlarn sunmaya hazrlanan Hyatt Regency... Bu arada, Armada Hotel, stanbul iftarlar iin, 'salkl' ve hafifletilmi tadlarla hazrlanrken, The Marmara 'nostaljik' tadlar canl fasl eliinde sunmay hedefliyor. Ahrkap'daki Alafranga Lokanta'da ise her gn yeni bir iftar mens sunulacak. Eski Ramazan sofralarn zleyenler ve hi tanmayanlar iin iyi frsatlar...
Al Capone Mzesi
ABD'de 20'1i yllarn nl gangsteri Al Capone'un Wisconsin eyaletinin kuzeyindeki bir am orman iinde bulunan sna, 4.25 milyon dolara satlyor. Chicago mzayede evi Sheldon Good & Co. tarafndan yaplan aklamada, en dk fiyattan ak artrmaya sunulacak evin, 163 hektar alan ve kk bir gl bulunuyor. Evin, daha sonradan yemek ve kokteyl salonuna dntrlen 'Al Capone'un nziva Kesi ve Mzesi' adl bir dier blm de ak artrmaya sunulacak. Al Capone, iki ve kadn satndan ylda 50 milyon dolar kazanyordu. Hkmet, Chicagolu gangsteri vergi karmak suundan 1938'de Alcatraz'a gndermiti. Capone, frengi hastalndan 1948'de Florida'da ld.
Merkezi Genel Mdr Sam Caner, ktphanelerinde, klasik mzik, caz, blues, dnya mzikleri, Trk Sanat Mzii ve Trk Halk Mzii alanlarna ilikin toplam 4.000 kitap, 2.500 nota, 6.000 civarnda CD ve 2.500 LP ile ziyaretilerine hizmet verdiklerini vurguluyor.
Borusan'n mzik ktphanesi

Tnel'deki Borusan Kltr ve Sanat Merkezi bnyesinde bulunan Mzik Ktphanesi, mzikle ilgili kitaplarn yan sra, binlerce CD ve geni nota ariviyle 3 yldan bu yana hizmet veriyor. Borusan Kltr ve Sanat
Kataloglar gzaltnda
Kltr Bakanl, yurtdna karlan tarihi eserlerin iadesi iin, almalarn titizlikle srdryor. Bakanln giriimleri, alan davalar ve nterpol kanalyla, pek ok nl tarihi eserin Trkiye'ye iadesi saland. Afrodisias heykelleri, Boazky tabletleri, Karun hazinesi, Elmal sikkeleri, Lidya eserleri, Ata-
trk'n gm sigara tabakas, Man Denizi batndaki eserler, Zeugma ren yerinden alnan iki para mozaik, Nuruosmaniye Ktphanesinden alnan Kuran' Kerim, zmir Mze Mdrl bahesinden alnan kadn heykeli, iadesi salanan yaptlar arasnda. Kltr Bakanl'nn halen Berlin'de bulunan 'Boazky Sfenksi'nin lkemize iadesi iin yrtt youn giriimler sryor. Bergama-Zeus Suna'nn iadesi iin ise, 1991 ylndan bu yana yrtlen almalar younlatrld. Kltr Bakan stemihan Talay, yasad yollarla yurtdna karlm tarihi eserleri lkeye kazandrma almalar erevesinde, yurtii ve yurtd mzayede kataloglarnn da dikkatle incelendiini vurguluyor.
Ata'nn sevdikleri
Armaan Eli'nin seslendirdii Atatrk'n sevdii trkler, sanat yoluyla Atatrk' ve Atatrkl tantmak amacyla albm oluyor. Kltr Bakanl'nn desteiyle Ode Prodksiyon tarafndan hazrlanan albm, "Atatrk'n Sevdii Trkler, arklar, Kahramanlk ve Asker Trkleri 1" ad altnda piyasaya srlyor. Aralarnda, 'Ata Bar', 'kertme', 'Sar Zeybek', 'Ho Geliler Ola Mustafa Kemal Paa' ve 'Yank mer'in de bulunduu 12 eserin yer ald albmn serisi hazrlanacak.
lilik, Bykehir Belediyesi ve Seluk niversitesi ibirliiyle gerekletirildiini belirterek, bu yl ilk kez sema trenlerinden nce Mevlevilerin alveri ve mutfak kltrleriyle sikke giyme gelenei dramatize edilerek, izleyicilerin bilgilendirileceini belirtti.
dll Troki filmi

Bolevik devriminin liderlerinden Leon Troki'nin stanbul'daki srgn yllarn anlatan 'Exile in Bykada' (Bykada'da Srgn) belgeseli, uluslararas alanda byk baar kazand. Film, 27 Ekim-2 Kasm arasnda dzenlenen Milano Uluslararas Film Festvali'nde, belgesel dalnda Trkiye'ye 'Birincilik' getirdi.Yapmcln Ayda Yavuz'un, ynetmenliini Turan Yavuz'un stlendii dramatik-belgesel, Basn Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl ile MKB'nin sponsorluunda ekildi. Rus aktr Viktor Sergachev'in Troki'yi canlandrd belgeselde, nl oyuncuya Ik Yenersu, Tan Satrk ve ahnaz akralp elik etti. Grnt ynetmenliini Colin Mounier'in stlendii filmin mziklerini de Fahir Atakolu hazrlad. Film, Aralk ve Ocak aylarnda eitli festivallerde gsterime girecek.
Ayasofyal arabn maceras

Nevehir'de, 1977'de retilen ve iesindeki etikette Ayasofya Camii'nin fotoraf yer , ald iin ihra edilmesine izin verilmeyen arap, 23 yl sonra sandktan karlarak sata sunuldu. arab 23 yldan beri koruyan gazeteci ve fotoraf sanats ahin Kaya, arabn ihracnn, dnemin Babakan Yardmcs Necmettin Erbakan tarafndan engellendiini belirterek, "ihra edilmek iin, ielenen araplar tek tek ielerinden boaltld. Elimdeki arabn bir benzeri kimsede yok" dedi.
Osmanl Yahudileri nasl giyinirdi?

Gzlem Sanat Galerisi, 14 Aralk 2000 Perembe gn, farkl bir sergi sunmak zere hazrlanyor: "Osmanl'da Yahudi Kyafetleri Sergisi". alom Gazetesi eski Yayn Koordinatr Silvyo Ovadya'nn kratrln yapt sergide, Osmanl dnemi ve corafyasnda izilmi gravrlerden, hazrlanm kartpostallardan ya da ekilmi fotoraflardan, Yahudilerin kyafetleri geni bir zaman dilimi iinde sunulucak. Eski bir sinagog olan Schneidertempel Sanat Merkezi'nde sergilenecek illstrasyonlar, tezhip ve minyatr sanatlar Olcay etinok, Ruhiefza Verdn ve Harika Yazc tarafndan, bir yldan fazla sren almalar sonucu hazrlanm... Sergide yer alan 63 illstrasyon iin, Trkengilizce aklamal bir albm de baslm bulunuyor. Sergi 11 Ocak 2001'e kadar, Pazartesi hari, her gn gezilebilecek.
Mevlana'nn 727. yldnm

Byk Trk-slam dnr Mevlana, '727. Vuslat Yldnm'nde, gemi yllara gre daha geni kapsaml etkinliklerle anlacak. Konya l Kltr Mdr Osman Svilolu, 9-17 Aralk 2000 tarihleri arasnda yaplacak anma trenlerinin Va-
Kalehyk'e dev at
Krehir'in Kaman ilesine bal arkan beldesi yaknndaki Kalehyk kaz alan, almalarn sona ermesi nedeniyle dev bir atyla kapatld. Japonya Ortadou Kltr Merkezi tarafndan Kalehyk'te yaklak 15 yl nce balatlan kaz almalar, 15 yl boyunca srdrlecek. Kaz Bakan Sachihiro Omura, bugne kadar yaptklar kaz almalarnda, eitli dnemlere ait yaklak 20 bin tarihi eseri gnna kardklarn dile getiriyor.
Bilgi iin: 0 (212) 240 41 44
Nurhan Atasoy'un hazrlad sergide...
Osmanl adr, 'gezer saray'

Topkap Saray'nn Has Ahrlar Blm'nde alan 'Ota- Hmayun - Osmanl adrlar' sergisi, alt ay srecek. Prof. Dr. Nurhan Atasoy'un 1976 ylndan beri yrtt aratrmalarn rn olan bu sergiyi, ayn ad tayan bir kitap talandryor.
DEVRIM AKR opkap Saray adr Koleksiyonu, 23 Kasm tarihinden itibaren Topkap Saray'nn Has Ahrlar Blm'nde sergilenmeye baland. Prof. Dr. Nurhan Atasoy'un,
Prof. Dr. Nurhan Atasoy, yaklak 20 yldr Osmanl adrlaryla ilgili aratrmalar yapyor.
19/6 ylndan beri srdrd geni kapsaml aratrmalarn rn olan 'Ota- Hmayun Osmanl adrlar' sergisi, alt ay boyunca kaplarn ziyaretilerine ak tutacak. Yaklak 20 yldr Osmanl
adrlaryla ilgili aratrmalar yapan ve bu aratrmalarn sonucunda, sergiyle ayn ismi tayan bir kitap da hazrlayan Prof. Dr. Nurhan Atasoy ile; Aygaz'n katklaryla hayat bulan 'Ota- Hmayun - Osmanl adrlar' sergisi ve kitab zerine konutuk. Osmanl adrlar ile ilgili bir aratrma yapma fikri nereden dodu? Bu konuda, sergiyle paralel olan bir kitap da hazrladnz. Aratrmalarnzdan sz eder misiniz? Yllardan beri Osmanl adrlaryla ilgili bir kitap hazrlamak istiyordum. Bunun iin, bir takm aratrmalar yapm, konuyla ilgili notlarm gelitirmeye almtm. Aygaz irketi, bu projeye destek verebileceini bildirince, yaptm aratrmalar daha da geniletmeye karar verdim. nk, Trkiye'deki adr koleksiyonunun bir ei daha yok dnyada. Bu, ikiye blnm bir
94
Popler TARH/ Aralk 2000
koleksiyon aslnda. Bir ksm Topkap Saray'na braklm, bir ksm da Askeri Mze'ye devredilmi. Bir de, Avrupa'nn eitli lkelerindeki mzelere dalm paralar var. almamn belli bir btnsellik iinde ilerlemesi asndan, Avrupa'daki adrlar da grmem gerekiyordu. Bu konuda da bana imkan saland. Avrupa'nn eitli lkelerinde, 22 mzede alma yaptm. Aratrmann bilimsellii asndan, yalnzca bu malzemeyi grp, tiplerini 'bir mimari gibi' dnp bunlarn nasl bir btnsellik tadn da anlamamz gerekiyordu. nk, adrlar bir araya gelip ayaa kalktklar zaman bir mimari oluturuyorlard. Bu yarattklar mimari tiplerin neler olduu zerinde de altk. Yurtdndaki adrlar da, oraya nasl geldiklerini anlatan 'ykleriyle birlikte' tanmaya altm. 'Ota- Hmayun - Osmanl adrlar' sergisinde, izleyiciye sunduunuz almann z nedir? Bu anlamda, sergiden beklentileriniz nelerdir? Bu almadaki amacm, ana grsel materyaller olan adrlar, minyatrler ve yazl bilgilerle bir araya getirip anlaml ve anlalr bir btn oluturmakt. nsanlar, bir sergide her eyden nce 'grmek' istiyorlar. Biz de daha ok buna nem verdik. adrlardan sz ederken, ksa ama nemli detaylar ieren bilgileri sunduk. Yorucu bir almann rn olan bu sergiyle, saray adrlarnn kklerinin gebe kltre dayandn, ama Osmanllar'n, bu kltr nasl bir imparatorluk seviyesine getirdiklerini gstermek istiyorum ncelikle. Osmanllar, adr kltrn ylesine gelitirmiler ve ylesine organize hale getirmilerdir ki; seferler srasnda onlar gren
I I . Selim, babas Kanuni Sultan Sleyman'n Sigetvar'da lm zerine, stanbul'dan Belgrad'a gelmi ve adrda yaplan clus treniyle tahta kmt (Topkap Saray Mzesi, solda). Tek direkli adr, XIX. yzyl, (Askeri Mze, sol sayfada).
dman askerleri, karlarndaki aa ve ihtiamdan etkilenmeden edememilerdir. adrlar askeri alanlarda, dn-snnet trenlerinde, eitli elencelerde, askeri seferlerde nasl kullanlm? Bu sergi, btn bu sorular yantlyor. adrn Osmanl devletinin toplumsal yaamnda nasl, ne ekilde yer aldn, minyatrlerle, tarihi belgelere dayanan aklamalarla ve adr rneklerinden byk bir demetle anlatmaya altk. Trk ve Osmanl adrlar zerine yaplm tarihsel aratrmalar yeterli dzey de mi sizce? Bu anlamda sizin de ilginizi eken yaynlar var m? adr kltr, lkemizde ol-
duu kadar dnyada da zerinde ok az allm bir konu. Yine de, adrlarla ilgili baz aratrma yaynlar var. Bunlarn iinde en ok ilgimi eken ve beni sevindireni, Orta Asya kkenli gebe-kee adrlar zerine yazlm gzel bir almayd. Bu aratrmay yapan, mimarlktan gelme bir ngiliz aratrmac, Peter Alford Andrews. Kendisinin, Orta Asya kee adrlar zerine iki ciltlik bir kitab var. Peter Andrews, adrlarn Osmanl'ya kadar gelen bir tarihesini aklam kitabnda. Kee adrlar konulu bu aratrma, benim hazrladm Ota- Hmayun ile bir araya geldiinde, adeta Trk adr tarihini tamamlyor.
adrlarla ilgili olarak yrttnz bu aratrmada, en ok neler zerinde durdunuz? zellikle nelere dikkat ettiniz? Bu aratrmada, yalnzca elimizdeki malzemeleri alma konusunda deil, o malzemeleri bir tarihi ereve iine oturtma noktasnda da zenli davrandk. adrlarn terminolojisini karmaya altk.Yani, neresine ne dendiini, kimler tarafndan ve nasl retildiini anlamaya altk. Bundan sonra belgeler topladm. Bunlar daha ok mehterhane kaytlarn ieren belgelerdi. Mehterhane, Osmanl tekilat iinde yer alan ve 'Mzkaclar' ile 'adrclar' dan oluan bir organizasyon. Mehterhane-i Hayme, yani adr mehterleri , saray ve saray evresindeki eliler, paalar iin adr retiyorlar, onlara adr salyorlar. Mehterhane'nin senelik mal saymlarna dair ok sayda belgeye ulatk. Bu belgeleri okuyarak, 'emseli adr, kandilli adr' gibi bir takm tabirleri anlamaya altk. Bu konuda, mevcut szlkler bile bazen yetersiz kald. Bilimsel almada her eyin yantn verebilmek mmkn deil, ama yine de birok kavramn aa ktn ve birok sorunun yant bulduunu grmek sevindirici. Sizce, Osmanl Ota- Hmayun'lar, Orta Asya gebe kltrnn bir uzantsn m oluturuyor? Bu adrlar, bana gre gebe geleneinin bir uzantsyd. Bu gelenek olmasayd, Osmanllar, bana gre, bu kadar baarl seferler gerekletiremezlerdi. Tarihi yle bir gzlerimizin nnden geirirsek, ok byk askeri seferlerin dzenlendiini grrz. rnein , -hangi artlar altnda gerekletirildiini tam olarak bilemesek de- Byk skender'in, uzun yllar sren ve
dura dura ilerledii ok byk seferleri var. Hal seferlerini dnn; bu seferlerde Hal ordular, zamanla sefil olmular ve gittikleri gibi dnememilerdir. Osmanllar'a baktmzda, seferlerin her zaman bir 'mevsim' iinde yapldn ve bu seferlerde, belli bir tarihe kadar, byk baarlar elde edildiini gryoruz. nk Osmanl devleti, gebe kltrn kalntlarn korumu ve bir lde devam ettirmitir. Bu onlara byk bir organizasyon yetenei vermi, askeri seferler bunun zerine kurulmutur. Ama bu, basit bir gebe kltrndeki organizasyonun ok tesine gemitir Osmanlda. Gebe gelenei, Osmanl'da iyi bir organizasyonla ok byk boyutlara getirilmi. Kk boyuttaki adrlar bym, kullanm alanlar genilemi, sslemeleri gelitirilmi ve adrlar bir imparatorluk seviyesine ulatrlm. Gebe kltrnde ayn adrn iinde yatlr, yemek yenir, konuk arlanrd. Ama bir Osmanl adrnda, zellikle de Ota- Hmayun'da, padiahn
vezirlerle toplanaca bir divan var. Sefer srasnda kutsal emanet gtrlyorsa, onun bir adr var. Topkap Saray'n gzlerinizin nne getirin; aklnza gelecek tm binalarn benzerleri olan adrlar, onlarn fonksiyonlarn yerine getirecek ekilde, Ota- Hmayun'da yerini almtr. Yani, bir 'gezer Saray'dr Osmanl'da adrlar. Osmanl adrlaryla dnemin mimari zellikleri arasnda ne gibi paralellikler var? Aslnda burada, 'Tavuk mu yumurtadan, yumurta m tavuktan kar?' durumuyla karlayoruz. Topkap Saray'n ele alalm: Saray'n mimari dzenlemesi, bir Ota- Hmayun fikrinden mi domu? Yoksa Ota- Hmayun, Topkap Saray'n m
minyatr eklinde kopya etmi ? Peter Andrews'm kitab, beni bu anlamda da ok heyecanlandryor. nk bu kitap hazrlanrken, in kaynaklarndan bile yararlanlm. Kitapta, Orta Asya eski Trk saray adrlar gsteriliyor. Onlarda grlyor ki, adrlar, ayn Ota- Hmayun'daki gibi -Osmanl'larn 'zokak' (sokak) dedii- bir seraperde duvarla evrili. Bununla, bir alana kadar birok insann girebildii bir avlu oluturuluyor. Bir yerden sonra o seraperde ekilmi, onun arkasndaki blm ise, sanki Topkap Saray'ndaki Enderun'u ( Saray) hatrlatyor. Bu durum, benim asl anlatmak istediimi doruluyor. nk orada adrlarla kurulan, saray plannda kompleksler mevcut.Yani, mimariyle adrn bu noktada ok yakn bir ilikisi var.
III. Ahmet,
1720 dnnde: Padiah hem Adalet Kulesi'nde, hem de deerli kumalarla rtl 'maka' adl kk adrnda elenceleri izlerken grntlenmi (Topkap Saray Mzesi, sol sayfada). ki direkli germe adr XVII. yzyl (Macar Milli Mzesi, Budapete; solda).
adrlar nasl korunuyor?

Trkiye'deki adr koleksiyonunun ok zengin olduunu belirten Prof. Dr. Nurhan Atasoy, bu durumun, adrlarn gerektii gibi korunmasn zorlatrdna dikkat ekiyor: "Topkap Saray'nda 53 para, kkl bykl adr var ve bunlarn en bykleri 130 kilo arlnda. Yani bu eserleri gerektii gibi korumak iin neredeyse ayr bir binaya ihtiya var. Askeri Mze, adrlarn korunmas konusunda olduka iyi artlar salam. Ama yine de, 'iyinin iyisi var' szn unutmamak gerekir. zel giriimlerin katksyla da olsa, bu gibi tarihsel eserlerin gerektii gibi korunmas noktasnda giriimler oldu. Osmanl adrlar konusundaki aratrmamza destek olan Aygaz irketi; adrlarn temizlenmesi konusunda da bize yardmc oldu. adrlarn zerinde yllarn tozu vard. Bunlarn ancak bir uzman tarafndan temizlenmesi gerekiyordu. nk gereken temizleme eklini bilmeyen biri, herhengi bir ekilde esere zarar verebilirdi. adrlarn bilimsel yntemlerle ve konservasyon usulyle temizlenmesi iin Berlin Mzesi'nden gelen bir tekstil uzman, btn bir yaz boyunca Has Ahrlar'da alt. adrlar, yerlere serilen bezler zerine ald ve tek iplikleri bile kprdatlmadan, zerlerine rtlen sngerler zerinden zel makinalarla temizlendi. Bu tr projeleri devlet de stlenebilir. Ama, sonuta proje ihaleye karlacandan ve 'en iyi' yapana deil de 'en ucuz' yapana verileceinden, salkl bir sonu elde etmek pek mmkn olmaz."
Tanzimat dneminden...
Ac bir ak hikayesi
nl dil bilgini emsettin Sami'nin tiyatro sanats Mari Nvart ile yaad ak 1880'lerde sanat dnyasnda, dillere destan olmutu. 1884'n Temmuz aynda, kimilerine gre, ocuunu drmek iin ald ilatan, kimilerine gre de znt, bitkinlik ya da veremden lmt Mari Nvart...
METIN AND
T
Mari Nvart sahnede.
anzimat tiyatrosunun iki gl kiisi, tiyatro sanats Mari Nvart ile oyun yazar emseddin Sami arasndaki byk ak, anda nemli yanklar yaratmt. Mari Nvart ok nemli, doal bir dram sanatsyd. Mutsuz anneleri, kocasnn gz yal arkada brakp gittii kadnlar, hayatn sillesini yemi kzlar iten duyarak sahnede yaat-
yordu. 1853'te s tanbul'da domutu, asl ad Mari Karayan'd. Alak gnll, iine kapank, gsterii sevmeyen bir kiilii vard. Beyolu'ndaki Soeur'ler okulunda okumu, 1869-70'te 16 yanda, Tomas Fasulyeciyan topluluu ile Nahvan'dak gsterimlere kmt. stanbul'a dnnde 5 yl Gll Agop ynetiminde Osmanl Tiyatrosu'nda alt, topluluun ynetimi Mnakyan'a geince onunla da alt. Sahnede alarken gerekten alar, baylnca gerekten baylrd. emseddin Sami'ye gelince, o her eyden nce dil bilginiydi. Trke ve Franszca szlkler hazrlad. Bugn de bu szlkler deerlerini korumulardr. emseddin Sami, gazetecilik de yapmtr. Sefiller'i, Robinson Crusoe'yi Trkeye evirmi, ilk roman saylan 'Taauk- Tal'at ve Ftnat' yazm, Orhun Yaztlar'n, Kutadgu Bilig'i gnmz Trkesine evirmitir. emseddin Sami, Tanzimat tiyatrosunun nemli oyunu-
nun da yazardr. Bunlar, Endls'te Emevi dneminde geen romantik dram 'eydi Yahya', ehname'den demirci Gave yks zerine 'Gave' ve Arnavutlar arasnda geen 'Besa yahut Ahde Vefa'. Ayrca Dumanoir ve Dennery'nin 'Le Vieux Caporal' adl oyununu 'htiyar Onba' yahut 'Msin Onba' adyla Trkeye evirmitir. Drt oyun da Osmanl Tiyatrosu'nda oynamtr. Mari Nvart, emseddin Sami'nin oyununda ba kadn rol oynamt. emseddin Sami, kz seviyor, onunla bir ak ba kurmak istiyordu. Mari Nvart nce duraksad, ama o da emseddin Sami'ye gizli bir ak besliyordu. Belki de emseddin Sami oyunlarn yazarken Mari Nvart' dnyordu. Gen kadn nceleri akn aklamaktan korkuyordu. stanbul'dan uzaklamak istedi, Tiflis'e gitti, ora-
Trke gsterimler verdi. Kendini emseddin Sami'ye brakt, bunun sonucu emseddin Sami'den ocuk bekliyordu. Ancak aralarnda din engeli vard, ayrca emseddin Sami evliydi. Bu engeller yznden evlenemezlerdi. Ailesi de Mari Nvart'a bu yasak ak yznden cephe almt. Canna kymak da istedi.
Rum ve Trk aydnlarn, yazarlar byk yasa bodu. Onun iin yazdklar yazlarda, iirlerde kltr dnyasnn bir ieini yitirdiini, arkasnda onu sevenlerin gzyalarnn gzlerinde kaldn yazdlar. Cenaze trenine 6 bin kii katld. Dini tren Beyolu'nda Santa Maria Kilisesi'nde dzenlendi. Trene, 'Kamelyal Kadn'dan sonra 'La
'Besa yahut Ahde Vefa' oyununun Osmanl Tiyatrosu'ndaki bir temsilinde oyuncular bir arada (stte). emsettin Sami'nin fotorafn tayan piyes afii (solda).
Tiyatro sanats Mari Nvart ile oyun yazar emseddin Sami'nin ak, byk yanklar yaratmt.
Son kez 'Kamelyal Kadn' oynad. ok dokunakl, herkesi alatan bu son gsterimden sonra, 8 Temmuz 1884'te ld. Kimine gre ocuunu drmek iin ald ilalardan lmt, kimine gre ise znt, bitkinlik ve veremden. Mari Nvart'n lm byk yanklar yapt. Ermeni, Fransz, Travata' operasnn hznl mzii elik etti. Feriky Mezarl'nda topraa verildi. O gn btn tiyatrolar kapand. Onun iin mermerden bir ant yapld. A. Arpiaryan adndaki Ermeni yazar, 1887'de yaymlanan 'Alayan Kadn' balkl yazsnda, Mari Nvart'n hznl ak hikayesini yazd.
daki tiyatroda Gogol, Griboyedov gibi Rus klasikleriyle, en baarl olduu 'Kamelyal Kadn' oynad. Ancak emseddin Sami'yi unutamyordu. 1882 ylnda stanbul'a dnd ve yalnz
BEYAZCAM YKLER
Laura Ingalls'n 'Kk Ev'i...
Mutlu aile maceralar

Ingalls Ailesi'yle birlikte, unutulmaz kk Laura'nn yani gerek adyla romanc Laura Ingalls Wilder'n hikayesi... Efsane aktr Michael Landon'n hem oynad hem ynettii 'Kk Ev', 1970'lerin sonunda TRT ekranna geldiinde, 146 lkede olduu gibi, Trkiye'de de yz binlerce izleyiciyi beyazcamn bana topluyordu.
AYDN EROL
Kk Ev dizinin Ingalls ailesi bir arada: Charles, Caroline, Mary, Laura ve Carrie Ingalls.
RT, 146 lkede gsterilen 'Kk Ev'i Trk televizyonseverlerine sunmaya baladnda, ne kadar tutacak bir dizi satn ald ortaya kmt. Gerek yapm dzeyi, gerekse ayrntlara inen estetik ve incelik, dramatik younluu ve temposuyla TV izleyicisini bir anda iine eken 'Kk Ev', izleyiciyi Ingalls Ailesi'nin paras yapverdi.
'Kk Ev', televizyon tarihinin gerekten en nemli dizilerinden biriydi... Yllar boyunca, milyonlarca televizyonsever, onlarn maceralarn izledi. Dizinin ekimleri ve yayn srasnda, kk yldzlar byd; gen kz oldu. Hatta evliliin eiine bile geldiler; ama dizi bitirilmedi. nk her yl yaplan halk anketlerinde, sevilen diziler arasnda mutlaka ilk be arasna giriyordu 'Kk
Ev'. Bu da dizinin ne denli tutulduunu gsteriyordu... Balad gnden itibaren, eitici zelliiyle hakl bir beeni kazanan, 'Kk Ev'in babas olarak tm izleyicilerden olumlu not alan Charles Ingalls ya da gerek adyla Michael London, dizinin 'babas' olarak kabul ediliyordu... Neden mi?.. nk nl aktr, bu sevilen dizinin hem oyuncusu, hem yapmcs,
1 0 0 Popler TARH/ Aralk 2000
hem ynetmeni, hem de senaryo yazaryd... Ve 'Kk Ev'in sevilmesinde en byk pay da onundu. Kasabann alveri maazasn ileten ve sonradan grme aile yapsna sahip 'Oleson'lar ile 'Ingalls' ailesi arasndaki anlamazlklar srekli Charles Ingalls'n soukkanl tavryla yumuuyordu. Ancak tm dnyada dizi ok fazla sevilince, baba Charles yani Michael London, astronomik bir creti kendisine layk grnce, bir anda kendisinin ve ei Caroline Ingalls roln oynayan Karen Grassle'n sonunu da hazrlad. Daha sonra birok nemli yapmda televizyon ve sinema izleyicilerinin karsna kacak olan London ve Grassle'n rolleri azaltld ve dizinin konusu Laura Ingalls'm zerinde younlamaya balad. ki nl oyuncunun dizideki rollerinin azalmas, Laura yani Melissa Gilbert iin, hret kaplarn ardna kadar amt. Baba Charles, anne Caroline, kk Carrie ve Laura'nn sevgi kasabas 'Walnut Grove'daki 'Kk Evleri, TRT ekranlarna geldiinde herkes bu ailedeki sevecenlii, yardmlamay, anlay, zetle mutluluu yreklerinin taa iinde hissediyordu. Zaten dizideki tlsm da buydu: Mutluluk yuvas... zleyenlerin byk bir blmne de rnek olmaya balamt Kk Ev. Hatta ocuklarn Ingalss ailesinin tm bireylerinin isimlerini andklar tekerlemeleri bile vard. Bu tekerlemeyi kz ocuklar ip atlarken ritm tutmak iin kullanrlard.
Ingalls ailesinin ortanca kz Laura dizinin en sevilen karakteriydi (solda). Charles Ingalls'i canlandran Michael Landon, Amerikan sinema ve TV dnyasnda uzun sre yer ald. Landon, 1991'de ld (altta).
Trkiye'de Kk Ev'in yaratt nller de vard. TRTnin kurulduundan bu yana tartmasz en stn olduu yn olan seslendirme sanatlar, bu dizide de kendi yldzlarn ortaya kardlar: Laura Ingalls karakterini seslendiren Cansu Akbel. Gece haberleri kuanda ok tutulan 'Gne Bak' bltenini hazrlayan Can Akbel'in kz olan Cansu Akbel, o gne kadar birka izgi film karakteri seslendirmi ama Laura'nn sesi olarak, bir anda tannmt. Dorusu Trk izleyicisi Laura'y izlerken, Cansu Akbel'in sesi en az Melissa Gilbert'in oyunculuu kadar nemliydi. Ancak bir dizinin tutulmasndaki en nemli etken olan, dizinin ve kahramanlarnn normal
yaantmzda yaayabilecek olmasdr. 'Kk Ev' ve evresinde yaananlar da, geree yaknl ve insanlara yol gstericiliiyle, televizyon tarihinin unutulmazlar arasnda girmiti.
Kk Ev'de kim kimdir?

1983 ylnda Trkiye'de renkli olarak yeniden gsterilmeye balanan Kk Ev dizisinde rol dalm da yleydi: Michael Landon Karen Grassle Melissa Sue Anderson Melissa Gilbert Lindsay Grenbush Jonathan Gilbert Katherine Mc Gregor Alison Arngrim Richard Bull Kevin Hagen Ketty Lester Ingalls Ingalls Ingalls Ingalls Ingalls Oleson Harriet Oleson Nellie Oleson Nels Oleson Dr.Hiram Baker Hester Sue Terhune Charles Caroline Mary Laura Carrie
Willie
Popler TARH/ Aralk 2000 1 0 1
HALT KIVANLA RADYO GNLER
Ipeki'nin ak oturumlar
konular mikrofona getirir, ciddi ama tatl bir tartma ile konuyu aar, aydnlatrd. Program dinleyiciden byk ilgi grd. Ancak bir sre sonra Abdi peki'nin zaman program srdrmek iin yetersiz kald. Bunun zerine dnemin bir baka nl gazetecisi, Cumhuriyet'in Genel Yayn Ynetmeni Ecvet Gresin'e neri gtrld. 'Yuvarlak Masa' adn alan program Ecvet Gresin ve yardmcs Adnan Din hazrlamaya balad. te rahmetli Abdi peki'nin hazrlad, benim de katldm ve konusu 'spor' olan bir 'Ak Oturum' ans... (Fotorafta, soldan itibaren, gazeteci Sahir zbek, Abdi peki, Genlik ve Spor Bakan Malik Yola ve Halit Kvan grlyor.)
ltmlarn ikinci yarsnda, stanbul Radyosu'nda en ok dinlenen programlarn banda, saygyla
andm, sevgili arkadam Abdi Ipeki'nin 'Ak Oturumlar gelirdi. Sevgili Abdi, o inandrc, sayg veren sesiyle gndemdeki
AYRINTI
Kahkahaclara nazar demiti

Hi unutmam; Trk Tiyatrosu'nun byk yldz, milyonlar gldren, 'Kahkaha Kral' diyebileceim sevgili Gazanfer zcan'la bir radyo programnda bulumutuk. stanbul Radyosu stdyolarndan birinde, mikrofonun iki yanna gemitik. Program balarken teknik sorumlu arkada, "Program finali iin birer fkra hazrlayn, kolaylk olur" demiti. Ama biz Gazanfer'le kendimize ar gven iinde, "Dndn eye bak; denizde kum, bizde fkra!" dedik. Naslsa onca fkradan ikisi deil, on ikisi, otuz ikisi hatrmza gelirdi. Ve programn sonu geldi. kimiz de durduk. Aklmza tek fkra gelmiyordu. Teknik sorumlu arkada stdyo kapsn ap seslendi: "Bende iki fkra var. Syleyeyim de anlatn, bitirelim program..." te o gnn canl belgesi olan fotoraf karnzda...
1955-1965 arasnda radyo da kullanlan kurgulu ve tanabilir 'ampiicorp' ses kaydedici-okuyucu.

Radyoda 1950 ncesinde
Otuz saatlik yayn

1973 Seimleri'nin yayn ylesine uzun srmt ki... 'Gnlerce' dersem, inann! Birok program nceden hazrlanm, kimi de canl olarak dinleyenlere ulatrlmt. Otuz ksur saat sren yayn nedeniyle iki geceyi uykusuz geiren, radyo yaynclar ve spikerleri olmutu. Bugnn teknik kolaylklar olmad iin, nceden hazrladmz baz programlar da canl izlenimi verecek ekilde banda almtk. Bu arada bir programda Orhan Boran (sada) arkadamla ikimiz karlkl paslayorduk. Daha dorusu yle olmas gerekiyordu. Ne var ki, ben o srada stanbul'da gazetede alyorum. Orhan Boran da Ankara'da gazinoda alyor, showmenlik yapyor. are? are basitti: kimiz de programn kendimize ait blmlerini banda aldk. Sonra onlar birletirip yaynladlar. Harika bir montaj yapmt teknik grevli arkadalarmz... Biz de sanki birbirimizle konuuyormuuz gibi, sanki kar karya imiiz gibi program gtrdk. rnein, "Orhancm, haklsn ama.. Bak dinle.." diyor ve onun dedii konudan baka birey anlatyordum. O da, "Halitiim, sen imdi onu brak da, bak bamdan geenleri dinle" diyordu. Seim ertesinde inanlmaz sayda kii yolumuzu evirmi, birlikte yaptmz program kutlamt. ou da, !Eee siz kar karya olunca espriler kendiliinden kt tabii" demiti. Ayn programda, stanbul'da erif-enay Yzbaolu'nun evinde Nesrin Sipahi, Hrel'ler, Gkben, Seluk Baar; Fsun nal'n evinde ise, Esin Engin, Altan Karda, Suna Keskin, Gnfer Feray, Gzin zipek toplanm, tatl tatl konumu, aralar da, mzikle, arkyla sslemitik. Ayn programda sevgili Erkan Yola, Ankara'dan; Devekuu Kabare'ciler (Zeki Alasya-M.etin Akpnar) Erzurum'dan; Ali zouz da Hakkari'den yayna katlmlard. Ksacas, unutulmaz bir yayn maratonu yaamtk.
RADYO HAFTASI DERGSNDEN

1950'lerde kurulan Dou radyosu iin o dnemde pek ok aday kt. Dou illerindeki vatandalar, bunun iin Radyo dergilerini mektup yamuruna tuttular.
1
1952 ylnn Ekim saysnda Faruk Akel orkestras ile ilgili bir haber. "Orkestrann antr Bili Moor Trkiye'den ayrlyor.' ErzurumluUr "!>OC/U ; RADYOSU,, iu, ehirlerimle j kurulmasn istiyorlar 'Genliin Sevgilisi Alpman' Trk pop mziinin nc isimlerinden Ayten Alpman 1950'li yllarda.
. ' , , .
:,;
Popler TARH Aralk 2000 1 0 3
Kafka'nn 'kk annesi'

Bu zengin ve gizemli kent, byl mimarisiyle, yzyllara meydan okumaktadr. Prag, lene kadar kendisine sadk kalan Kafka'nn douuna da tanklk etmitir.
DERLEYEN: SMET AKA
air hakl. 'Kaprisli Tarih', sonunda Prag'a 'Avrupa'nn byl bakenti' payesini teslim etti. Kz kardei Roma gibi yedi tepe arasna kurulu Prag, bir hanmefendinin korse giydirilmi edebiyle bir liselinin zenti kstahln bnyesinde birletirir. Kentin byledii gezgin edebiyatlarn (Chateaubriand, Kokoschka, Apollinaire, Perutz) ve doumlarna ahit olduu o-
kavka) amblemini kullanan bu dkkn, gen ifte her trl gsteriten uzak bir refah salar. Franz ou kez bu bolluun strap verici ynn de yaar: Sert ve hrn bir dadnn elinde sarslan Kafka, annesini ok az grebilmekte ve korkun daralma nbetleri geirmektedir. Bu skntlar, ileride eserlerinin balca temalarndan birini oluturacak kadar ardr. Tekrar doumuna dnecek olursak, Kafka hayata gzlerini 'Eski Kent' meydannda aar. Doduu ev, XIII. yzyldan itibaren Alman tacirlerin Yahudileri tktklar Prag'daki gettonun hemen yanndadr. Daha sonralar Josefov olarak adlandrlan Yahudi gettosunun duvar, ancak 1896'da yklr. Bu duvarn ardndaki insanlar alt yzyldan daha uzun bir sre, aalanmann ne olduunu renmilerdir. Tanma dknlne kaplan Kafka ailesi, bu evi terk ederek nce Saint-Wenceslas meydanna, sonra Dusni sokana, ardndan da Celetna sokana tanrlar! Daha iyi bir ev kaygsyla hareket eden Kafkalar, bylece, asil bir aile olan Sixt von Ottersdorflarn onlardan evvel Petrark (1304-1374) ve Johannes Faust'u da arlam olan eve yerleirler. En son olarak da 'Eski Kent' meydanna geri dnp, Kafka'nn daha sonra Nazi toplama kamplarnda ldrlen kz kardeleri Elli, Valli ve Ottla'nn doduklar eve tanrlar. Franz Kafka ilk defa burada okul yollarna der. Okul, yakndaki et pazarnn bulunduu meydandadr. "Karmzda bizim Alman okulunun rakibi ek okulu vard... Rakip okulun giriinde ek dilinde yle yazlyd: 'Bir ek ocuu ek okuluna gitmelidir!' Fakat bizler ek ocuklar mydk? Biz baka halklarla yaama alkanlna sahip bir halkn mirasn ve kaderini tayorduk" diye hatrlar ocukluk arkada Hugo Bergmann.
Popler TARH/ Aralk 2000 1 0 5
cuklarn (Rilke, Holan, Kafka) glgeleri, hl Vltava zerindeki kprlerde gezinmektedir. Johannes Urzdil, "Kafka Prag't, Prag da Kafka" diye yazmaktayd. Gerekten de kentin hafzas ve yazarn admlar, tek bir kaderde birleir. Zaten Prag'n Kafka'nn eserlerindeki byl yeri, ortadadr. Franz Kafka 3 Temmuz 1883'te, Bohemya'nn tam gbeinde, "donuk, zehirli, ypratc" bir aile ortamnda hayata gzlerini aar. Aslen Elbe kysndaki Podebrady'li annesi Julie (Lwy)
Kafka (1856-1934), kltrl bir Alman Yahudisidir. Daha basit bir aileden gelen babas Hermann (1852-1931), 'Eski Kent'in iinde, Hermann Kafka Tekstilleri adyla bir ticarethane kurar ve fakir ortamlardan gelen biroklar gibi, iddetli bir baar isteiyle yanp kavrulur. Bu baar taknts, Franz zerinde ezici bir unsur olur. Daha sonralar, "Bazen dnya haritasn gzmn nne getirir ve seni tm dnyay tam bir ciddiyetle ynetirken hayal ederdim" diyecektir Kafka. Kuzgun (ek dilinde
Prag'n 'Eski Kent'indeki ilgin boyal kk evler benzeri (sada) birok deiik mekanda, kendine 'snak' bulmutu Kafka...
Aslna bakarsanz Franz Kafka Vitava'nn sa yakasn asla terk etmez. Hayat esas olarak Eski Kent'te (Stare Mesto), ana meydan ve civarnda srp gider. Kafka, zaten olduka uzun bir zamandr istisnai bir mimariye sahip bu tarihi meknda zntl bir duyarll dolatrr... Ailesi Franz'n derslerine duyduu sevgiye ok da anlam veremez ve oullarnn her halkrda kendisine kalacak olan aile irketiyle daha fazla ilgilenmesini tercih ederlerdi. Fakat bounayd. Franz Kafka, XVIII. yzylda Anselmo Lugaro tarafndan, daha ok Rokoko tarznda tasarlanm Goltz-Kinsky saraynn arka salonlarna kurulmu olan klasik Alman lisesine devam eder. Daha lisedeyken edebi metinler yazmaya balar. Genlik dnemindeki eserlerinden hibiri gnmze ulamaz; nk Kafka bunlarn cafcafl, uar ve nemsiz olduklarn dnerek hepsini yok eder. Bu dzenli liseli gen 1901'de bakalorya snavn geer. Kafasndaki gizli hedefi, Yahudi olmas itibariyle batan imkansz olan imparatorluk ve kraliyet idaresinde kariyer yapmaktr. Hugo Bergmann, "O dnemde, yksek eitim alm bir Yahudinin din deitirmedike devlet kurumlarnda bir mevki alabilmesi imknsz olduundan, geriye sadece serbest meslek alternatifi kalr: Doktor veya avukat olmak" diye hatrlatmaktadr. Bundan tr Kafka, Orta Avrupa'nn ilk niversitesi olarak 7 Nisan 1348'de, Sorbonne rnek alnarak kurulan Carolinum niversitesi'nin Hukuk Fakltesi'ne kayt olur. Ayn anda eskiden bir Cizvit koleji olup sonradan Ulusal Ktphane'ye dntrlen Klementinum'da Alman edebiyat, sanat tarihi ve felsefe derslerini de takip eder.
Kafka, dneminin Prag'n sarsan olaylardan bihaber yaamamakta, siyasal ve toplumsal meseleleri de tutkulu bir biimde takip etmektedir. ilerin yaam koullaryla ilgilenir, kamusal toplantlara ve Emekiler Birlii'nin gsterilerine katlr. Temkinlilii ve gz peklii, arball ve mizah ayn anda tar. Bu srete Kafka, Viyana veya Berlin'de olduu gibi Prag'da da 'entelektel evrelerin' toplanma meknlar olan meyhaneleri, genelevleri ve kafeleri arnlamaya balar. Altenberg'e gre airlere taklmak, iktidar eletirmek veya bir tek atmak zere kafede olmak, "evin dnda kendini evde hissetmek" anlamna gelmektedir. Kafka da 'taklaca' yerler seer. Wenceslas meydanna iki adm uzaklktaki Cafe Arco, ana dili Almanca olup da pan-cermanizme kar olan ek yazarlarn genel toplanma mekndr. Yakn arkadalar Bergmann ve Pollak'n da takld kafe, Louvre. Pollak'n Dnm'n ilk versiyonunu takdim ettii Cafe Stefan. ek kltrne ve sosyalizme gnl veren genlerin takld U
Brejsku. Cafe Savoy ve hatta Kontinental... "Davet gerekmeksizin bir araya gelen insanlarla bir bayram havas yaratmak ister insan. Birbirini tanmayan insanlar grrler, sohbet ederler ve gzlemlerler. Bu herkesin damak tadna gre faydalanabilecei bir ak bfedir ... nsan bu yerlerde kendini gsterir, sonra birden ev sahibine bir ey syleme gerei duymadan keyfince ekip gidebilir; ve ... siz bu ekilde arlanrken hibir ikiyzllk sz konusu deildir". (Oskar Baum'a Mektup, 1918) Yaz dneminde, Kafka Maka Strana semtindeki havuza gitmek zere Vltava nehrinden geer ve sandalnn zerinde kaygsz saatler geirirdi. "Franz'n yzmeyi ve krek ekmeyi bir sanat olarak icra etmesine baylrdm. Yeni spor biimleri gelitirme yetenei sanki bitmez tkenmez gibi gelirdi. Bu noktada da kiiliini btnyle ortaya koyard" diye yazyordu Max Brod. Akam olduunda, Kafka kenti arnlamaya, "ellerinde eski fenerlerle / azizlerin nnden geip / karanlk kprleri dolduran kalabalklara" karmaya baylrd.
1 0 6 Popler TARH I Aralk 2000
ve yaamn idame ettirme gereklilii, yalnzln imknszl ve k olma korkusu, dnyaya alma ve ehrine duyduu ballk arasnda skp kalan Kafka, hava deiiklii iin sanatoryuma gider. "Bazen beynim ile cierlerimin benden habersiz bir anlama yaptklarn dnyorum. Beynim, bu byle devam edemez, dedikten be yl sonra cierlerim onun imdadna yetiti" diye itirafta bulunuyordu en yakn dostu ve akl hocas Max Brod'a. Tberklozun yiyip bitirdii Franz Kafka, 3 Haziran 1924'te Viyana yaknlarndaki Kierling sanatoryumunda hayata gzlerini kapar. Son aylakl ve kaama, penelerinden 'kan olmad' ato tepesine, Petrin dann yapraklarna veya 'kk annesi' Prag'n labirentlerine doru olur. Yeni Yahudi mezarlnda, Pragl mimar Leopold Ehrmann'n izdii granit bir mezar ta, Kafka'nn kentteki hatrasn canl tutuyor.
Notre-Damedu-Tyr Katedrali ve 1410'dan bu yana, zaman gsteren byk saat kulesi (solda).
28 Haziran 1906'da doktorasn alan Franz Kafka, bir sre sonra Assicurazioni Generali isimli sigorta irketinde almaya balar. Cephesi Neo-Barok biiminde olan irket binas Sant-Wenceslas meydan zerindedir. Hyperion'un stunlarnda
Kafka'nn hikyelerinin ilk defa yaymland yl olan 1908'de, Habsburg mparatorluu'nun en nemli yar-kamu kurulularndan biri olan Kaza Sigortalar i Sand'nda almaya balar. Erken emekliliine karar verilen 1920 ylna kadar burada kalr. Yazma arzusu
Prag sokaklarnda gezmek iin...

Saint-Guy Katedrali: Prag'n Bapiskoposluk kenti konumuna ykselmesiyle IV. arl yeni bir katedral inasna giriir. Fransz mimar Mathieu d'Arras'n kontrolndeki almalar, 1344'te balar. 1352-1399 yllar arasnda Orta Avrupa'nn en byk Gotik mimar Petr Perler'in denetiminde devam eder ve ancak 1929 ylnda sona erer! Sternberk Saray: 1720'de mimar Giovanni Battista Alliprandi tarafndan ina edilen yap, baheye alan elips biiminde bir kktr. Ulusal Galeri'ye ait, eski Avrupa sanat eserlerini ieren zengin bir koleksiyonu barndrr. Yahudi Mezarl: Talarn inanlmaz bir biimde karmak olduu bu mezarln kkeni, XV. yzyla dayanmaktadr. Duvarlar arasnda skm olan gettoda bo alan yoktur ve bir tarihten sonra, yeni mezarlarn almas imknsz hale gelmitir. Buras, Yahudilerin hafzasn canl tutan bir mekndr. Pariz Oteli: Art Nouveau (Yeni Sanat) akmnn temsilcileri, Bohumil Hrabal'n 'ngiltere Kral'na hizmet etmi olan ben' isimli romannda lmszleen Pariz'e inmekten geri kalmazlard. Yzyl banda ok rabet edilen otel, restorasyonunu stlenen Brandejs ailesine verilmitir.
Restorann tonozlu salonlarnda yabanturplu Prag jambonu veya zeytinli geyik salatas gibi tipik yemekler sunulmaktadr. (00 42) 24 21 34 04 arl Kprs: 1357 ylnda Petr Parler tarafndan ina edilen arl Kprs, XIX. yzyla kadar VItava zerindeki tek ta kpr olup Prag'n balca sembollerinden biridir. Pratik bilgiler: stanbul-Prag uak seferleri: Pazartesi 14:00, Sal 14:25, aramba 14:25, Perembe 14:10, Cuma 14:25, Pazar 14:00. THY Tel: 0 212 663 63 63. ek Cumhuriyeti stanbul Konsolosluu Abdi peki Caddesi No: 71, Maka/ stanbul. Tel: 0 212 230 95 97
(00 42) 24 22 21 51
U Prince: Stare Mesto semtinde, Eski Kent'teki saatin karsndadr.
Popler TARH Aralk 2000 1 0 7
HAZRLAYAN: SERHAT A Y A N
serhat@ayan.org
Lockerbie facias: Kod ad Pan-Am 103

Bir uak faciasna tank olmak... 21 Aralk 1988 gn skoya'da den Pan-Am ua ve sonrasnda ortaya kan terrizm gerei ve siyasal gelimeler... Bu faciadan gereken dersleri karmak ve kaybedilenleri hep hatrlamak iin, en nemli aralardan biri de internet. 103 numaral uuta lenler iin arka arkaya sralanan bilgiler, insanlarn bu konuda daha duyarl olmasn salyor. te sizler iin bir faciann tm adresleri: www.open.gov.uk/aaib/n739pa.htm www.law.gla.ac.uk/lockerbiehjem.get2net.dk/safsaf www. thelockerbietrial. com www. geocities. com/CapitolHill/5260
Ne irin animatrdn sen Walt Amca...

Henz Voltranlar, Pikaular yokken, dedelerimizden itibaren herkesin sevgilisiymi Disney. Siyah beyaz filmlerinden bilgisayar desteiyle hayata geirilen eserlerinden birok film, birok kuan sevgilisi olmu. Ama her nedense bu kurumun internete pek (snamad gze arpyor. Sk sk telif haklar ihlalleri iin at davalarla gndeme gelen Disney, internette, yle ocuklar iin, hem eiten hem elendiren bir site aamamann skntsn yayor olmal: www.disney.com adresine baktnzda, karnza o izgi dizilerin scaklndan uzak, ucuz cdromlarn ara yz gibi hazrlanm bir site kyor. Metalik sesler, flash animasyonlar... Sk sk rastladmz haberler var ya, ocuklar internette ok para harcyor diye. te bu siteyi onlar rahat para harcasn, oyuncak alsn, filmleri evine getirtsin diye yapmlar. Eh, miki-farenin de gzn para brmse, syleyecek bir ey yok! Siz yine de 1901-1966 yllar arasnda yaam ve muhtemelen byle eyleri pek dnmemi Walt Disney'in hayatn renmek iin, www.intergraffix.com/walt sitesini ziyaret edin. Tabii bir de Disney'in zamannda yapt iddia edilen ABD kart eylemleriyle ilgili geni bir ierii, eserver.org/filmtv/disney-huactestimony.txt sitesinden bulabilirsiniz.
Edison'un binlerce buluu

Herkesin ampuln icadyla tand Thomas Alva Edison, aslnda ampul dnda, tam 1.093 rnn daha mucidi... ABD patent dairesine kaytl ilk icadn 21 yanda yapm. edison. rutgers. edu/taep. htm adresine giderseniz, bu dahinin hayat boyunca yapt bulular, evlilikleri, ocuklar ve kurduu irketlerle ilgili detayl bilgilerin tamamna ulaabilirsiniz. Bu adresin bir dier ilgin yn de patentler. Edison'un hayat patent haklaryla uraarak gemi. Bir noktadan sonra, her icad iin, birisi ortaya atlp, 'Onu aslnda ben buldum' demi. Hl tartlan birka rn var. Bu yzden verdiimiz adresteki icatlar ve patentler blmne daha dikkatli bakn!
1 0 8 Popler TARH / Aralk 2000
ALBMLERDEN
HAZRLAYAN: OKAN ZFERENDEC
Galatasaray'n cazclar...
Galatasaray Lisesi rencileri, 1927-1928 renim ylnda bir orkestra kuruyorlar. Ayn zamanda izci de olduklar iin adn 'zcaz' koyduklar topluluun yeleri: Feridun Baysan, Mfit Hasan, Vedat ngr, Sadk Hitay, Semih Argeo, Velit Pepemehmetolu, Mehmet Abut, Yekta Teksel, Mukadder izel, Mehmet Ali Kahyagil ve Ferecullah Kent. Ankara'da konser veren, radyoda konser programna katlan ve Columbia Plak irketi'ne bir tango pla da dolduran grup yeleri bu pozu Sebah&Joaillier Stdyosu fotorafsna vermiler. MEHMET ABUT ARVNDEN
Tutuklama yerine koruma!

Fotoraf, 23 Nisan 1960'ta Edirne'de ekilmi. ocuklar valiyi makamnda ziyaret ediyorlar. Soldan ikinci, Kurmay Albay Orhan Ergder, bir ay sonra yaplacak 27 Mays ihtilalinin ardndan kente 'Askeri Vali' olarak atanacak. Ve bu fotorafta da bulunan Vali'yi tutuklama emri alacak. Koyu bir Atatrk ve nn hayran olan, ama DP'li valiyle de iyi ilikiler yrten, protokol gerei pek ok kez ayn sofray paylaan Orhan Ergder, bu emri yerine getirmeyi kendine yediremeyince areyi valiye telefon edip, "Sizi korumak zere iki asker yolluyorum" demekte bulmu. YILDIZ ERGDER ARV
Balkl enlik gn
Solda, Devlet Gzel Sanatlar Akademisi Seramik Blm rencisi Esin Candan (Delmoral), sada Grafik Blm rencisi Yldz Ergder... Geleneksel 3 Mart Akademi enlii'nde ( o sralar geleneksel balo, enlie dntrlm) balk ekmekle karnlarn doyuruyorlar. "Yl sanrm, 1963 ya da 64't" diyor Yldz Ergder... YILDIZ ERGDER ARV
1 1 2 Popler TARH I Aralk 2000
Yalda bir parti ans

Yer, Kandilli'de Abud Efendi Yals... Mimar Garabed Balyan tarafndan 1800'l yllarn ortasnda yaplm. Mehmet Abud Efendi'nin ilk hanmndan olan olu Tevfik'in drdnc hanmnn kz Enise Abut, yalda verilen partilerden birinde kuzeni Mehmet Abut'a byle poz vermi. Byk salondaki muhteem avizenin altnda, kucanda gitaryla... Gitar aksesuar zannedilmemeli. Enise Hanm, Macar mzisyen Kari Berger'den (Aliye Berger'in ei) keman dersleri alyor. Mehmet Abut, fotoraf yaldaki karanlk odada kendisi tab etmi. Yl: 1935 ya da 36... MEHMET ABUT ARVNDEN
Sarlar diyalogu
1979 yl, Humeyni'nin iktidara geldii ilk gnler... Orhan Duru, Dileri Bakan Gndz kn'le Tahran'a giden uakta... Yolun sonunda Kum kenti var. Sonra helikopterle Humeyni'nin bulunduu yere gidilmi. Grme Humeyni'nin dizi dibinde yaplm; yere oturulmu. "Sarlar diyalogu gibiydi" diyor Orhan Duru; "Biri durmadan 'Allah, Muhammed' diyor, dieri 'Atatrk, laiklik' diyordu." ORHAN DURU ARVNDEN
plak direniiler
Devlet Gzel Sanatlar Akademisi (imdi MSU Gzel Sanatlar Fakltesi) salonunda bir grup model... Tahsisat yokluundan' isiz kalan modeller yeniden ie alnmak iin yaptklar giriimlerden sonu alamaynca, "Sosyal gvenlik istiyoruz", "iyiz haklyz, iiyiz, glyz", "20 yl altk kovuluyoruz, kahrolsun halk dmanlar", "altk paramz vermiyorlar" pankartlanyla haklarn plak olarak aramaya karar vermiler. Arkalarndaki panoda "demokratik haklar iin len yiit ii kardelerimiz..." diye balayan bir dviz daha var. Haber, Hayat dergisinin 14 Ocak 1971 tarihli nshasnda baslm. Yaz, "Yukardaki resim, bir plaklar adasnda veya bir seks gsterisi srasnda deil, (...) yzlerce insann gzleri nnde ekilmitir" diye balyor ve "son gnlerin modas 'direni' hareketine ayak uydurdular" diye devam ediyor. Son sz olarak da "haklarn alncaya kadar direneceklerine, hatta stanbul sokaklarnda rlplak dolaacaklarna ant itiler. Bunlar plakla alk insanlar. Yapar m, yaparlar..." deniyor! HAYAT DERGS ARV
Popler TARH/ Aralk 2000 . 1 1 3
Aiyan yollarnda...
Fikret'in muhteem sna

Edebiyat- Cedide akm iinde nlenen, sonralar bu gruptan uzaklaarak insan ve akl n plana karan eserler veren air Tevfik Fikret'in Aiyan'n ziyaret ettiinizde, muhteem bir Boaz manzarasnn yan sra XIX. yzyla ait ok nadir bir mimariyle de karlaacaksnz.
... ste en gzel mjde, dlerdeki gelecek alara, te gerek zgrlk insanlara: Ne sava, ne sava, ne istila, ne saldr, ne saltanat, ne ekya, ne ezen, ne ezilen, ne de yaknan, ben benim sen de sen; ne tapan ne taplan!
Tevfik Fikret
Tarih-i Kadim (Eski alar Tarihi, 1905)
NURAY MESTI
ebek srtlarndan Boazii niverstesi'nin bahe duvarlarna doru dik bir yoku kar. Yeillikli dar yoku, gemite Tevfik Fikret'in yolda olmu, kimbilr ka sevinli, ka hznl ann bu yokula paylamtr. Hayatnn son on yln geirdii ve de airin ok sevdii ev, ite bu yokuun sonundadr.
airlik kadar ressamlkta da usta olan Fikret, bu evinin planlarn kendi elleriyle izmi ve yapm aamalarnda da katkda bulunmutur. Tevfik Fikret'in byk zenle yaptrd ve 'Aiyan' yani 'Yuva' adn verdii evi, geirdii son restorasyonla birlikte, 'Aiyan Mzesi' adyla, tertemiz, prl prl haliyle ziyaretilerini bekliyor. Tevfik Fikret ve kimi baka edebiyatlara ait ok zel eyalarn yer ald bu mzenin ayrntlarna gemeden nce, 'Usta air'in yaantsna ksaca gz atalm: Byk Usta Tevfik Fikret gnmzden 133 yl nce, 24 Aralk 1867 tarihinde stanbul'da, Aksaray'n Kadrga sem-
tinde dodu. 12 yandayken ksz kald, 1888'de Galatasaray Lisesi'ni (Mekteb-i Sultaniye) birincilikle bitirdi. retmenleri arasnda Muallim Naci, Recaizade Ekrem gibi dnemin sekin hocalar vard. iire rencilik yllarnda balamt, ilk iirini 1883 ylnda yaymlamt. ok gen yata iirlerini kaleme alan Fikret, bu dnemde tm itenliiyle, sonradan kar kaca, padiaha ve dine inanmt. 1892 ylnda, okuduu Galatasaray Lisesi'nde retmen oldu. Drt yl sonra ise Servet-i Fnun dergisini ynetmeye balad. Bu dnemde genellikle sevgi ve doa zerine iirler kaleme ald. Bu eserlerinin arasnda;
1 1 4 . Popler TARH I Aralk 2000
FOTORAFLAR: VURAL YAZCOLU
Planlarn kendisinin izdii Aiyan' Tevfik Fikret, 1905 ylnda yaptrt. 19 Austos 1915'te vefat eden nl air nce Eyp'deki aile mezarlna sonra da 1961'in Aralk aynda, Aiyan'daki kabrine gmld (kk fotoraf).
Hasta ocuk, Balklar, Nesrin, Ramazan Sadakas ve Verin Zavalllara saylabilir. Sonralar, ekilen aclarn ardnda toplumun aclarnn bulunduunu fark etti. Geirdii gelimeler sonrasnda, inanlarndan uzaklat ve bir dnem bolukta kald. 1900 tarihinde Servet-i Fnun'dan ayrld. 'Esas Tevfik Fikret' 1901 ylnda kaleme ald Sis iiriyle ortaya kt. Artk 'szlanan' Fikret'in yerini, soran, cevaplar arayan Fikret almt. Sis'i Tarih-i Kadim takip etti. Bu almasnda ak bir biimde
Edebiyat- Cedide (Yeni Edebiyat)

Trk Edebiyat'nda, 1896-1901 tarihleri arasnda gelien yeniliki bir akmdr. Temsilcileri Servet-i Fnun dergisinde bir araya geldikleri iin, bu dnem Servet-i Fnun Edebiyat adyla da anlr. I I . Abdlhamid dneminin ar siyasal koullar iinde ortaya kan Edebiyat- Cedide airleri, toplum sorunlaryla ilgilenmeyip, 'sanat sanat iindir' ilkesini benimsediler. Edebiyat- Cedide'nin iir alanndaki balca temsilcileri: Tevfik Fikret, Cenab ahabeddin, Hseyin Siret, Hseyin Suat, H. Nazm (Ahmet Reit Rey), Ali Ekrem (Bolayir), Sleyman Nesip, Sleyman Nazif, Faik Ali (Ozansoy) ve Celal Sahir (Erozan)'dr; dz yaz alanndaki temsilcileri ise Halit Ziya Uaklgil, Mehmet Rauf, Hseyin Cahit Yaln, Ahmed Hikmet Mftolu, Saffeti Ziya ve Ahmed uayb'dr.
Popler TARH I Aralk 2000 . 1 1 5
satn alnarak kamulatrlm. Dnemin Vali ve Belediye Bakan Ltfi Krdar burada bir 'Edebiyat- Cedide Mzesi' kurdurmu. Edebiyat- Cedide yazarlarna ait eyalar ve belgeler bu binada toplanm. Mzenin Edebiyat- Cedide blmn yapnn birinci kat oluturuyor. Bu blmde Abdlhak Hamid'e ait 378, dier Edebiyat- Cedidecilere ait 22 olmak zere, toplam 400 para eya bulunuyor. 1959 tarihinde air Nigar Hanm'n kitaplar ve arivi de mzeye eklenmi, bu eserler yine birinci katta, ancak ayr bir odada sergileniyor. Nigar Hanm'n ktphanesinin buraya tanmasndan sonra mze, 'Aiyan' adn alm. Bu katta ayrca Hamid'in ktphanesine ait 120 eser de ciltlenmi olarak yer alyor. st kat tamamiyle Tevfik Fikret'e ait eya ve eserlere ayrlm.
Bykehir Belediyesi'ne bal olan mzeyi pazartesiperembe gnleri hari, 09.00-17.00 saatleri arasnda ziyaret edebilirsiniz. Tel: 0 (212) 263 69 86
Aiyan Mzesi'nin 'Edebiyat- Cedide' blm, yapnn birinci katnda yer alyor (stte). Yatak odas da dahil, mzenin Tevfik Fikret'e ait blmleri, ikinci katta.
gelenekleri ve dinsel anlaylar tartarak insan ve akl yceltti. Fikret, zgrlk rzgaryla gelen kinci Merutiyet'i Millet arks ve Doan Gne ile selamlad. Hatta Rcu'yu yazarak, Sis iirini yazdna piman olduunu dahi belirtti. Ancak umutlar abuk krld. Hseyin Cahit ile Tanin gazetesini kard. Fakat gazetenin, hak ve zgrlkleri ksmaya ynelen ttihat ve Terakki'ye yaklamas zerine, buradan ayrld. 1910 ylndan itibaren de Robert Kolej'de retmenlik yapmaya balad. Robert Kolej'in bahe duvarna yakn bir yerde, tasarmn Fikret'in kendisinin yapt ev, 1905 ylnda ina edildi. Buradan, Boaz'n mavi sularn, kar yakann doyulmaz gzelliklerini seyrederken Fikret, bambas-
ka bir ilham bulduunu sylerdi. Aiyan, kagir bir zemin kat zerinde iki ahap kat olan, katl kk bir ev. XIX. yzyln sonuna doru Avrupa'da grlen amatr ve kiisel tasarm rn, krsal karakteri belirgin kk konut yapmnn Trkiye'de bilinen ender birka rneinden biri. Aiyan, 1940 ylnda Fikret'in ei Nazime Hanm'dan
KISA... KISA...
Cenap ahabeddin Mzesi

Yazarn Bakrky Milliyeti Sokak'taki evi, sre gelen dava nedeniyle harabeye dnm bulunuyor. Yasal sorunlar zldkten sonra Bakrky Belediyesi, Cenap ahabeddin'in evini mzeye dntrmeyi planlyor.
Sanal mzeler alyor

New York Gzel Sanatlar Mzesi ve Londra'daki Tate Galeri, sanal ortamda ziyaretileriyle bulumaya hazrlanyor. M0MA-Tate.com, 2000 ylnn sonunda hayata geiyor. Bu siteden mzelerin kataloglarna, konferanslara, basklara, posterlere, fotoraflara, orijinal tasarm eserlerine ulamak mmkn olabilecek. New York ve Londra'daki 'gerek' mzeler ise elbette ki yerlerinde durmaya devam edecekler!
Kadnlar Mzesi
ABD'nin Teksas eyaleti Dallas kentinde getiimiz gnlerde, bir 'Kadnlar Mzesi' ald. Mzede, bugne kadar kadnlarn spor, sanat, bilim, salk, din ve i hayat gibi konularda yaptklar nemli almalar ve verdikleri mcadeleler konu ediliyor. 30 milyon Amerikan dolarna mal olan mzenin kurucusu ise Cathy Bonner.
BUR
Osmanl'da yay: Kavs

Kavs burcu insanlar, genel olarak hamel (ko) burcunda doan insanlarla daha iyi anlar. Kavs insan; retmen, vaiz, ressam olmaya yatkndr.
METIN AND una 'Burc-u Keman, Han- Keman' da denilir. Edebiyatta ok geer. Mteri gezegeni ve ok ile iliki kurulur. Otuz bir yldz vardr. Yldzlarn iki kmesine 'Ne'ayim-i varide' ile 'Ne'ayim-i sadire' denir. Bir yldzn ad da 'Mrvi'dir. Kamer bu burca gelince hamama gitmek, kimya ile ilgilenmek, doan avlamak, cinsel ilikide bulunmak, bina yapmak, ila imek, dmana mektup yazmak, dmana saldrmak olumlu yorumlanmtr. Minyatrlerde yars insan, yars at, elinde ok ve yay tutan bir canl ile gsterilir. Kavs burcunda doanlar iri, bedeni uvumlu, kalalar gelikin, uzun ve beyaz yzl, ak mavi veya ela gzl olurlar; vaktinden nce salar tepeden dklr, kumral saldrlar. Bu burcun insanlar, genellikle salkldrlar. Ama gs hastalklarna yatkndrlar, beden eitimi, akta yrme ile salklarn korurlar; kritik yalar 36 ve 40 yatr. Kavs burcunda kasmn son on gnnde doanlar baskya, etkiye, zora baemezler, ok pot krarlar, boboaz olurlar. Aralk aynn ilk on gnnde doanlar ise, felsefe, din tartmalarndan holanrlar, endirler. 10-20 Aralk gnleri arasnda doanlar iradeyle hareket ederler, soukkanl ve zeki olurlar. Bu burla ilikili olan 'Mteri' gezegeni ise; bar, dinginlii, ahlak, sevgiyi, merhameti, hak ve adaleti simgelemektedir. Bu uurlu gezegenin etkisi altnda doanlar umutla dolu, iten ve sadk, temiz kalpli, yce gnll, hayr sahibi olurlar.
Osmanl'da bur adlar

Ko Boa kizler Yenge Aslan Baak Terazi Akrep Yay Olak Kova Balk Hamel Sevr Cevza Seretn Esed Smble Mizan Akreb Kavs Cedi .Devi Hut
Bu sayfada kullanlan minyatrler, iki kaynaktan salanmtr: Londra British Library ve Topkap Saray Mzesi arivleri, stteki minyatr Metalil Saade, BN suppl. turc 242, soldaki minyatr ise kd al-Cuman fi Tarih Ehl ez-Zaman, TSM B 274 dipnotuyla kaytldr.
Kahramanmara olaylar
1978
ylnda Kahramanmara'ta, Alevi-Snni ayrmnn krklenmesi sonucu bagsteren ve 5 gn sren olaylar, bir sinemann bombalanmasyla balamt. Sinemada biri ar 7 kii yaraland. "Alevi komnistler sinemaya bomba att" sylentisinin yaylmasyla toplanan kalabalk, CHP l Merkezi'ni, TB-DER binasn ve PTT'yi talayarak camlar krd. Oysa daha sonra yaplan soruturmada sinemaya bomba atan kiinin, 'sac' olduu ileri srld. Kentteki sac gruplarn, bombalama olayndan sorumlu tuttuklar iki retmen, 21 Aralk gecesi evlerine giderken vuruldu; vurulan retmenlerden Hac olak olay yerinde lrken, Mustafa Yzbaolu ar yaral olarak kaldrld hastanede yaamn yitirdi. retmenlerin cenaze treni srasnda da, 'Komnistlerin ve Alevilerin bu camide namazlar klnamaz' diyen kalabalk, ta ve sopalarla cenaze alayna saldrmt. kan atmadan sonra bir aklama yapan vali, olaylarda biri tala, dieri tabanca mermisiyle olmak zere, iki kiinin ldn, 39 kiinin yaralandn ve ou solculara, Alevilere ait 300 iyerinin tahrip edildiini bildirdi. Bu olay izleyen 23 Aralk sabah, 'Mslman Trkiye', 'Ordu Millet Elek' diye bararak yrye geen silahlarla donanm sac gruplar; aralarnda CHP, TP, TSP, TB-DER, POL-DER de olmak zere, Alevilere ve solculara ait birok binayla iyerini atee verdiler. leden sonra, uzun menzilli silahlarla Alevi mahallelerine saldran grup, zaman zaman askerlerle de att. Olaylar sonrasnda l saysnn 105'e ulat akland. TBMM, hkmetin nerisi zerine 13 ilde skynetim uygulamasn kabul etti. Kahramanmara katliamnn sanklar, uzun yllar skynetim mahkemelerinde yarglandlar. 803 sanktan 330'u iin idam istendi, 13' idam hkm giydi. Cezalar 1988'de kesinleti.
Kahramanmara olaylarnda 105 kii hayatn kaybetti. Dehet dolu saatlerin ardndan kent harabeye dnd.
1 2 2 Popler TARH Aralk 2000

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 07 - Aralık - 2000

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Popüler Tarih Dergisi - Sayı 07 - Aralık - 2000

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EDTRDEN

Skmenolu'nun kaleminden Hatay

Popler TARH/Aralk 2000 5

Milli ef artk yok (1973)

Marconi'nin byk buluu (1901)

Norveli Kaif Amundsen Gney Kutbu'na gitti (1911)

nsanolu uuyor (1903)

Popler TARH I Aralk 2000 .11

Hrriyet kahraman Namk Kemal (1888)

Menemen'de ayaklanma var (1930)

12 Popler TARH/ Aralk 2000

Jane Fonda dodu (1937)

'Curie'lerden Radyum elementi (1898)

Yazar Ouz Atay ld (1977)

arttrlmasn teklif etmitir.

14 Popler TARH/ Aralk 2000

Popler TARH/ Aralk 2000 15

lm tccar, neden Trk ordusuna silah satamad?

Zaharoff'un gizli pazarlklar

12 Popler TARH/ Ocak 2001

Basil Zaharoff kimdir?

Alemdar rmorkrnn karl

Yzba Adil Beyin plan

FOTORAFLAR: ASKERI MZE KTPHANESI ARIVI

Alemdar, ahin ve Rsumat

Popler TARH/ Aralk 2000 1 7

Bu savaa neden '93 Harbi' denildi?

93 Harbi'nin nedenleri nelerdi?

93 Harbi'nde hangi cephelerde savald?

Plevne Mdaafas'nn 93 Harbi'ndeki yeri nedir?

20 Popler TARH/ Aralk 2000

Osmanl, sava niin kaybetti?

93 Harbi'nde byk devletlerin tutumu nedir?

93 Harbi'nin sonundaki g nasl oldu?

Meclis-i Mebusan niin kapatld?

22 Popler TARH/ Aralk 2000

93 Harbi sonunda hangi antlamalar imzaland?

93 Harbi'nin etkileri neydi?

Popler TARH I Aralk 2000 23

Onlar da insan deil mi?

Sadrazamn yan cebi

Cinci Hoca'nn gm dolusu akeleri

Popler TARH/ Aralk 2000 25

Rvet sistemini gelitiren sadrazam: Sultanzade Mehmet Paa

26 Popler TARH/ Aralk 2000

Bayramda gelenek fark

Popler TARH/ Aralk 2000 31

Tara ramazanlar nasl yaanrd?

32 Popler TARH/ Aralk 2000

Popler TARH I Aralk 2000 33

careti nasl balad?

34 Popler TARH/ Aralk 2000

Popler TARH/ Aralk 2000 35

Yllara gre ikramiye tutarlar

36 Popler TARH/ Aralk 2000

Popler TARH/ Aralk 2000 37

'Hanm ve beyefendiler, ltfen okuyunuz'

38 Popler TARH/ Aralk 2000

Tayfur Skmen'in anlarnn izinde...

ATA'NIN SON ARMAANI

YRM YILLIK MCADELE

Suriye snr krizi ve sonulan

Popler TARH Aralk 2000 43